MUSTAFA SUPHİ'YLE

YOLDAŞLARINI KİM
ÖLDÜRDÜ?
Emrah Cilasun
agorakitaplıği
185
E M R A H C İL A S U N
1 9 6 6 ’d a İ s ta n b u l’d a d o ğ d u , ilk v e o r ta ö ğ r e n im in i b u ş e h ir d e ta m a m la d ı. 1 9 7 8 ’d e a i­
le siy le b ir lik te A lm a n y a ’y a iltic a e tti. H a le n A lm a n y a ’d a y a ş a m a k ta , t a r i h a r a ş tır m a ­
c ılığ ı v e b e lg e s e lc ilik y a p m a k ta d ır . F ır tın a lı Y ılla rd a İb ra h im K a y p a k h a y a - B ilin m e ­
y e n Y a z ıla r ( E th e m D r e h ş a n ’la b ir lik te ; B elge Y a y ın la n , 1 9 9 4 ), B â ki İlk Selam : Ç e r­
keş E th e m (B elg e Y a y ın la n , 2 0 0 4 ; 2. b a s k ı, M a y ıs 2 0 0 6 , V e rsu s K ita p ) a d lı k ita p la r ı
ve K a y p a k k a y a ’n m h a y a tın ı a n la ttığ ı K ır m ız ı G ü l B u z İçin d e (1 9 9 8 ) a d lı b i r b e lg e ­
se li b u lu n m a k ta d ır . A y rıc a , 2 0 0 6 ’d a R esm i T a rih T a r tış m a la n -2 , 2 0 0 7 ’d e R esm i İde­
oloji S ö zlü ğ ü a d lı k o lle k tif y a p ıtla r ın ( Ö z g ü r Ü n iv e r s ite K ita p lığ ı) y a z a r la r ı a r a s ın ­
d a d ır ve ç e ş itli d e r g ile rd e m a k a le le r i y a y ın la n m ış tır .
 Emrah Cilasun

MUSTAFA SUPHİ VE
YOLDAŞLARINI
KİM ÖLDÜRDÜ?

a
agorakitapliğı
 Tarih 4

M u stafa S u p h i ve Y o ld a ş la rın ı Kim Ö ld ü rd ü ?

îım ra h C ilasu n

K ap ak tasarım : M ith a t Ç ın ar
Dizgi: Sibel Y urt

© 2 007; b u k ita b ın T ü rk ç e yayın h a k la n

A gora K itap h ğ ı’n a aittir.

B irinci Basım : O c a k 2008

ISBN: 9 7 8 -6 0 5 -0 0 6 -0 0 9 -6

Baskı ve C ilt: İdil M atbaacılık

Tel: (0 2 1 2 ) 6 7 4 66 78

A G O R A K İT A P L IĞ I
G ü m ü şs ü y ü M ahallesi O sm a n lı Y okuşu,
M u h ta r K âm il S okak N o: 5/1 T aksim /IST A N B U L
Tel: (0 2 1 2 ) 243 96 2 6 -2 7 F ax: (0 2 1 2 ) 243 96 28
w w w .a g o ra k ita p lig i.c o m
e-posta: ag o ra@ ag o rak itap h g i.co m
 İÇİNDEKİLER

1. BÖLÜM:
ESKİ FİK İRLERD EN KOPAMAYINCA

G i r i ş ..................................................................................................................................3
O sm anlı E n telek tü elleri ve M ustafa Suphi ........................................................ 8
M ustafa Suphi’n in K om ünizm le B u lu ş m a s ı......................................................16
1919 T ü rk iy e s i............................................................................................................26
Bıçak Sırtında A krobasi; İdeoloji ile D iplom asi,
ya da M arksizm -L eninizm , Başarılar ve H atalı E ğ ilim le r...................... 32
K o m intern ’in 2. K ongresi ......................................................................................41
Bakû K u ru lta y ı............................................................................................................45
M ustafa Suphi ve T ürkiye K o m ü n ist P a r t i s i ................................................... 60
M erkez K om ite T o p lan tıları ve Ö lü m e G iden Yolun
Adım A dım D öşenm esi ................................................................................... 72
S o n u ç ............................................................................................................................. 94

2. BÖLÜM:
BİR CİNAYETİN RESMİ

M etodolojiye D air .................................................................................................. 101

K ars-Ankara-Kars, 25-26 A ralık 1920 ............................................................. 102
T rabzon, 26 A ralık 1920 ......................................................................................103
Kars. 28 A rahk 1920 ............................................................................................. 104
A nkara, 29 A ralık 1920 ........................................................................................ 105
A nkara-K ars-Bakû, 29 A rahk 1920 .................................................................. 106
E rzurum -K ars, 1 O cak 1921 ...............................................................................111
1920 Ö ncesi Kars T arihin in Belli Başlı Ö zellikleri .....................................114
A nkara-K ars-Bakû, 1 O cak 1 9 2 1 ....................................................................... 115
K ars-Ankara, 2 O cak 1921 ................................................................................. 118
A nkara, Kars, 3 O cak 1921 .................................................................................120
Kars, 4 O cak 1 9 2 1 .................................................................................................. 123
Kars, 3 O cak 1 9 2 1 .................................................................................................. 124
Şam, 6 O cak 1921 .................................................................................................. 126
K ars-Erzurum , 11 O cak 1921 ............................................................................ 133
K ars-Erzurum -B akû, 14 O cak 1921 ................................................................135
Kars, 15 O cak 1921 ................................................................................................136
E rzurum . 15 O cak 1921 ...................................................................................... 137
E rzuru m -A n k ara-E rzu ru m , 16 O cak 1921 ................................................... 139
E rzurum -A nkara, 17 O cak 1 9 2 1 ....................................................................... 142
1921 Ö ncesi E rzu ru m T arih in in Belli Başlı Ö z e llik le ri............................. 143
A nkara-E rzurum , 18 O cak 1 9 2 1 ....................................................................... 146
T rabzon, 18 O cak 1 9 2 1 ........................................................................................ 146
Kars, 18 O cak 1 9 2 1 ................................................................................................146
E rzurum , 18 (?) O c a k ...........................................................................................147
T rabzon, 20 O cak 1 9 2 1 ........................................................................................ 150
Bakû, 20 O cak 1921 ............................................................................................. 150
Kars, 22 O cak 1 9 2 1 ................................................................................................151
E rzurum , 22 O cak 1921 ...................................................................................... 151
Erzurum -B ayburt, 22 O cak 1921 .....................................................................153
A nkara, 22 O cak 1 9 2 1 ...........................................................................................154
A nkara-E rzurum , 24 O cak 1 9 2 1 ....................................................................... 156
A nkara, 24 O cak 1 9 2 1 ...........................................................................................157
Kars, 24 O cak 1 9 2 1 ................................................................................................158
Bayburt, 24-25 O cak 1 9 2 1 ................................................................................... 159
A nkara, 25 O cak 1 9 2 1 ........................................................................................... 159
G üm ü şh an e, 26-27 O cak 1921 ..........................................................................161
M açka, 27 O cak 1921 ...........................................................................................161
T rabzon, 28 O cak 1 9 2 1 ................................................................ ........................162
1921 Ö ncesi T rabzon T arih in d en Ö n em h Satır Başları ...........................165
T rabzon, 28 O cak 1 9 2 1 ........................................................................................ 170
T rabzon, 29 Ocak 1 9 2 1 ........................................................................................ 177
A nkara, 29 O cak 1 9 2 1 ...........................................................................................178
T rabzon, 30 O cak 1 9 2 1 .........................................................................................178
A nkara, 31 O cak 1 9 2 1 ........................................................................................... 181
Kars, 1 Şubat 1 9 2 1 .................................................................................................. 182
Kars, 2-3 Şubat 1 9 2 1 ............................................................................................. 183
T rabzon, 14 Şubat 1921 ...................................................................................... 185
T rabzon , 17 Ş ubat 1921 ...................................................................................... 186
A nkara, 17 Şubat 1921 .........................................................................................186
A nkara, 18 Şubat 1921 .........................................................................................187
Bakû, 20 Şubat 1921 ............................................................................................. 187
M oskova, 20 Şubat 1 9 2 1 ...................................................................................... 187
A nkara, 26 Şubat 1921 .........................................................................................189
Bakû, 3 M art 1 9 2 1 .................................................................................................. 189
Kim ler Ö ld ü rü ld ü ? ................................................................................................191
Kim Ö ldürdü? ..........................................................................................................192

Ek; Sonra Ne O l d u ? ................................................................................................197

K a y n a k ç a ................................................................................................................... 201

R e s im le r ......................................................................................................................207
 SUNUŞ

M ustafa Suphi, T ürkiye’de ö rgütlü kom ün izm in başlangıç n o k ta­

sıdır. O’n u n önderliğinde 1920’de kuru lan T ürkiye K om ünist P arti­
si, daha bir yılını dold u rm ad an ö nd erlik k ad ro su n u n katledilm esi
sonucu ağır bir darbe alm ıştır. 86 yıl evvel işlenm iş olan cinayetin
hem m ağdurlarına, hem de soru m lularına b u g ü n dönüp, serinkanlı­
ca bakm anın sayısız faydaları olacağı kanısındayım . Zira 28/29 O cak
1921’de K aradeniz açıklarında yaşanan vahşet, tarafların felsefi, si­
yasal ve ideolojik h attın ı sorgulam ayı engelledi. Kaçınılm az olarak
m uazzam bir tu tu cu lu k baş gösterdi. Haliyle, tartışm a kısır b ir n o k ­
tada sıkışıp kaldı.
‘M ustafa Suphi ve y o ldaşların ı kim ö ld ü rd ü ’ so ru su , bu kısır
n o k tad an çıkıp, tarafların h e r b irin i siyasal ve ideolojik açıdan

vıı
m ercek altın a alabilm ek am acıyla so ru lm ak tad ır. Ü stelik bu soru
ikili bir işleve sahiptir.
Bir yanıyla M ustafa S uphi, o n u n önd erlik ettiği Türkiye K om ü­
nist Partisi ve bu p a rtin in üyesi o ld u ğ u K om ünist E nternasyonal ve
ona önderlik eden devrim ci R usya’nın, 28/29 O cak 1921’e gelinir­
ken ne gibi so ru m lu lu k ları olm uştur? Birinci bölüm de bu so ru n u n
teorik tartışm ası yapılacak ve cevap aranacaktır.
İkinci bölüm deyse, eldeki verilerden hareketle cinayeti yeniden
canlandırıp, M ustafa S uphi ve y oldaşlarının ölüm em rini veren ile
fiilen ö ld ürenlerin profili çıkartılacaktır. Böylece kim in, neden, n i­
çin ve nasıl bir araya geldiklerini, kom ünizm e karşı kim lerin öteden
beri yekvücut o lduklarını gösteren bu ikinci bölüm ‘kim ö ld ü rd ü ’
soru sun dak i daireyi tam am layacaktır.
Yaklaşık d ö rt yılı b ulan b u çalışm ada ihtiyacım olan litaratü rü n
sağlanm asında, 2006’da kaybettiğim teyzem Seher Tolgay’ı bu rad a
bir kez daha anm ak isterim . A rtık bu lu n m ası ‘im kânsız’ kitapları
bulm akla usta olan Ö zgür’e ve benim için aşındırm adığı sahaf kal­
m ayan, üstü n e üstlü k , onca işinin arasında b ir de kitap m etnindeki
im la hatalarını düzeltm eye üşenm eyen Ayşegül’e ne kadar teşekkür
elsem azdır. Bir hafta gibi kısa b ir zam an diU m inde günde o n oniki
saat, kıran kırana teorik tartışm a ve ardı arkası kesilm eyen esprile­
riyle kalem e aldığım sayfalarca m etne çekidüzen veren sevgili G ün
Zileli’ye hiçbir teşekkür kafi değildir. K itapta yer alan grafik ve folo-
raflarıysa bilgisayar ortam ına G iovanna aktardı. Elleri dert görm e­
sin. Tabii, d ö n yıl boyunca devam lı beni destekleyen eşim Sevtap’a
‘iyi ki varsın’ diyorum .

E m rah C ilasun
18 E kim 2 0 0 7

vuı
MUSTAFA SUPHİ VE
YOLDAŞLARINI
KİM ÖLDÜRDÜ?
 1. BÖLÜM

ESKİ FİKİRLERDEN
KOPAMAYINCA
 “A cı gerçek ‘b izi y ü k se lte n ’ yalandan daha yararlıdır,
diplom atça gevelem eden ve şartlı şurtlu konuşm adan daha
değerlidir.”

(Vladim ir liyiç Lenin)

 GİRİŞ

Kari M arx’m ‘A vrupa m eşru iy etç ilig in in k an ay an yarası’ diye ta­

nım ladığı O sm anlı İm p arato rlu ğ u , 19. yüzyılın b irin ci y arısın d an
itibaren iflasın eşiğine g eld iğ in d e,' im p a ra to rlu ğ u n b u h ra n ı Os-
m anlı to p lu m u n d a h e r za m a n ayrıcalıklı b ir yere sah ip olan e n te­
lektüelleri siyasal ve felsefi arayışlara y ö n eltm işti. 19. yüzyılın

1) M arx- E ngels, Doğu Soı-unu, çev. Y u rd a k u l F in c a n c ı, Sol Y ayınları, A n k ara, 1977, s,

17. Sovyet ta rih ç i P e tro sy a n ’m k o n u y a ilişk in d e ğ erlen d irm esiy se şö y led ir: “D ü n y a ta ri­
h in d e em p ery alizm d ö n e m in in eşiğ in d e , b ir z a m a n la r k u d re tli o la n O sm a n lı İm p a ra to r­
lu ğ u şid d etli sosyal ve p o litik b ir b u h r a n g eçird i. 19. y ü zy ılın ilk y a n s ın d a , feodal T ü rk
d e v le tin in te m e lle rin in ç ü rü m e sin i ve im p a ra to rlu ğ u n p o litik p a rç a la n m a sın ı tü m ü y le
d u rd u rm a k için T ü rk y ö n e tic ile rin in d efalarca y a p tık ları refo rm d e n e m e le ri b aşarı k a z a ­
n am ad ı. 1840 -1 8 5 0 y ılla rın ın T a n z im a t re fo rm la rı bile, 18. y ü zy ılın s o n u n d a n b aşlay a­
ra k O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u ’n a d a m g asın ı b a sa n ileri d ere c e d e k i sosyal ve p o litik ç ü r ü ­
m eyi d u r d u ra m a d ı” (b k z. Y uriy A şato v iç P etro sy an , Sovyet G ö zü yle Jön T ürkler, çev.
M azlum B eyhan, Ayşe H a c ıh a sa n o ğ lu , Bilgi Y ayınevi, A n k ara, 1974, s. 17).
ikinci y arısın d an itib aren se b u arayışa örgütlem e çabaları eşlik et­
m eye başlam ıştı. O sm an lı o k u m u şla rın ın o lu ştu rd u ğ u Yeni Os-
m an lılar h arek etin in (18 6 5 ) tarih sah n esin e çıkm ası bu dönem e
d e n k gelir. D aha so n ra, en geç 1908’d en itib a ren J ö n T ü rk ler adıy­
la anılacak olan akım ın fikri ve siyasal m acerası Yeni O sm an lılar’la
başlam ıştır. V elhasıl, T ü rk iy e’n in siyaset tarih in d e a d ın d an sıkça
b ah sed ilen İttih a t ve T erakki C em iyeti’n in arka bahçesi, b ir b a k ı­
m a Yeni O sm anlılar hareketidir.^
Yeni O sm anlılar h arek etin in birkaç karakteristik özelliği vardır.
T ü rk feodal b ü ro k ratik aydın sınıfı’nı^ tem sil eden bu hareket, sek­
sen beş yıllık bir gecikm eyle de olsa F ransız Ihtilali’nin etkisinde
kalm ıştı.
O sm anlı to p lu m u n u n elit tabakasının F ransız burjuvazisine öy­
k ü n erek yaptığı önerm eler, önem li ölçüde 18. yüzyıldaki bazı felse­
fe akım larının izlerini taşıyordu. Kim i tarihçiler, h arek etin -d o ğ ru ­
luğu veya yanlışlığı bir tarafa- F ransız burjuvazisine öykünm esinin
sığlığı ve yüzeyselliğine d ik k at çekm işlerdir. Yeni O sm anlılar, Batılı
felsefe akım larını ana kay n ak ların d an öğrenm ek yerine, bu felsefe
akım larının o dönem , A vrupa’da popülerleşm iş biçim lerinin etkisin­
de kalmışlardı."' Ana kaynak ya da popülerleşm iş ikinci el fikirler,
O sm a n h en tellektü eli’nin pek de u m u ru n d a değildi. Ç ünkü o n u n
kafasını m eşgul eden şey ‘b u devlet nasıl k u rtu lab ilir’ sorusuydu. Ta­
bii böyle b ir so ru n u n cevabını aram ak için yola çıkıldığında, M ark­
sizm ’in ön erilerinin O sm anlı entelektüellerine hitap etm em esi d o ­
ğaldır. Mete T unçay’a göre, “Sol o n ların ‘ilişki çerçevesi’ne (fram e o f
reference) girm em iştir; sola b ak ılam am ıştır ki, sol g ö rü lsü n .”’
Bu karakteristik özellikleri göz ö nünde tutarak O sm anlı entelektü­
ellerinin kim i önerm elerine yeniden bakm ak doğru olacaktır. Ancak

2) Ş erif M ard in , Jö n T ü rkle r’in S iyasi F ikirleri 1895-1908, İletişim Y ay ın lan , İsta n b u l,
1983, s. 30.
3) P etro sy an , a.g.e., s. 61.
4) “J ö n T ü rk le r’in h içb iri d e rin b ir teo ri, ö z g ü n b ir siyasi fo rm ü l veya zih in le ri devam lı
u ğ ra ştırm ış b ir id eo lo ji o rta y a k o y m a m ıştır.... J ö n T ü rk le r siyasi fikir b o şlu k la rın ı k a p a t­
m aya çalışm ışlard ır. Bir y a n d a n k e n d i d e v irle rin d e A v ru p a’da ta rtışılm a k ta o lan fik irle­
rin ‘p o p ü la riz e ’ ed ilm iş şe k ille rin in e tk isi a ltın d a k a lm ışla r ve b ü y ü k teo risy en lerle h a lk
a ra sın d a aracı ro lü n ü o y n a y a n ik in ci d e re c e d e d ü ş ü n ü r le r in g ö rü şlerin i k e n d i fik irleri­
n e in tik al e ttirm işlerd ir. T ard e gibi b ü y ü k b ir so sy o lo g göz ö n ü n d e tu tu ld u ğ u za m a n , Le
B on’u n fik irlerin in Jö n T ü rk d ü ş ü n c e s in d e k i y eri b u d a v ra n ışın k a ra k te ris tik b ir ö rn e ğ i­
n i o k ış tu r u r ” (Şerif M a rd in , a.g.e., s. 24 ).
5) M ete T u n çay , T ü rkiy e’de Sol A k ım la r - 1 (1908 -1 9 2 5 ), C. 1, BDS Y ayınları, İsta n b u l,
1991, s. 21.
ondan sonra M ustafa S uphi’n in yakından irdelenm esi m ü m k ü n d ü r.
Ç ünkü, Dostoyevski’n in G ogol’u n Palto adlı eserinin önem ine ilişkin
söylediği, “Rus edebiyatı Palto’d a n çıkm ıştır,” sözünü k o n um uza
uyarlayacak olursak, M ustafa Suphi de dahil olm ak üzere o dönem in
bü tü n entelektüelleri. Jö n T ürk ler’in içinden çıkıp gelm işlerdir.
Yeni O sm anlılar’d an İttih a t ve T erakki’ye u zan an zih in d ü n y ası­
nın üzerinde 1789 F ransız Ihtilali’n in gölgesi h er zam an hissedilm iş­
tir. Bu nedenle, tartışm am ıza T arık Zafer T unaya’n ın b u gölgeyi tas­
vir eden ve d erin lik h b ir tartışm an ın kapısını aralaycak nitelikteki
sözleriyle başlayalım :

H er şey y a n m y am alak F ransızca’yla, gizlice ele n e geçirilebildiy-

se o k u n an F ransız g azetelerin in , Zola’ların, A nales’lerin, llistu ras-
yonlar’ın p en c eresin d en d ü n y ay a b ak m ış insanların, k e n d i içlerin d e
y aratabildikleri ufukların boyutlarına göre o lu şu y o rd u . 3. O rd u ‘za­
b itleri’, b ü tü n ittih a t ve T erak k i k uşağı adm a, Fransız îhtilali’ne say­
gı duruşundaydılar. Henüz 1789’daydılar. Avrupa’y ı baştan başa sar­
mış olan 1848 ihtilalleri sanki yapılmamıştı... Geleceği p lan lam ad an ,
F ransa’d an ö d ü n ç alm an , o n u n bile u n u ttu ğ u çağdaşlığım yitirm iş
bir ideoloji ile k u ru lu d ü ze n i y ıkm ak...'’ (a.b.ç.)

T u n ay a’dan y ap tığım ız a lın tın ın iki y ö n ü var. B u n lard an biri.

Jö n T ü rk ler’le, diğeri F ran sız Ih tilali’yle ilgili. T unaya, 19. yüzyılın
o rtala rın d an 1908’e k ad a r u z a n a n J ö n T ü rk h arek etin i d eğ e rlen d i­
rirk en okkalı fakat b ir o k ad a r da d ip lo m a tik b ir dil k u lla n m a k ta ­
dır. D ikkat edilirse T u n ay a, ‘e n te le k tü e l’ d em ek y erin e d ah a genel
b ir kavram ı, ‘in san lar’ı yeğliyor. ‘U fu k ’ ve ‘b o y u t’tan b ah sed erek ,
h arek etin çapı k o n u su n d a o k u y u cu y u uyarıyor. Ve devam la, A vru­
p a’yı b ir u çtan b ir u ca k asıp k av u ran 1848 ih tilallerin in es geçilm e­
sine d ik k at çekiyor. Bu ‘in sa n la r’ın saa tle rin in âd eta 1789’da d u r-
m u şlu ğ u n a işaret ediyor. T u n ay a’n ın b u alıntısı. J ö n T ü rk ler h a k ­
kında b ir ön bilgi n iteliğ in d ed ir. M ustafa S u p h i’yi y ak ın d an ird e ­
lerken bu ön b ilg in in göz ö n ü n d e b u lu n d u ru lm a sı gerek ecek tir.
A lıntın ın ikinci b o y u tu y sa şu an d a bizi çok d ah a m eşgul e tm ek te­
dir. H atırlayalım : “F ra n sa ’d an ö d ü n ç alın an id eo lo ji”, T unaya açı­
sından “çağdaşlığını y itirm iş”tir.

6) T arık Zafer T u n ay a, T ü rk iy e ’de S iyasal P artiler, C. 3, H ü rriy e t V ak h Y ayınları, İsta n ­

bu l, 1989, s. 22-23.
 Fransız İhtilali, feodal m ülkiyeli burjuva m ülkiyeti achna kurban
etm işti. Böylece bu rju v a sm ıfı, tarih sahnesine yeni bir sö m ürücü sı­
n ıf olarak çıkm aktaydı. F ransız Ihtilali’n in önerdiği toplum projesi,
tarihsel zo ru n luluğu ve kaçınılm azlığına rağm en m atah b ir şey de­
ğildi. H akikaten görece ilericiliğini (ya da T unaya’n m deyim iyle
‘çağdaşlığı’nı) yitirm işti. F ried rich Engels burjuvazinin, hem geniş
yığınların sırtından nasıl iktidara geldiğini, hem de nasıl iktisadi ola­
rak palazlandığını şöyle izah etm ektedir;

D evrim , avam m itiers-etal), yani u lu su n ü retim ve ticaret alan ın ­

da çalışan b ü y ü k y ığınlarının, ayrıcalıklı ve boş gezen sınıflarına,
soylulara ve papazlara karşı zaferiydi. A m a avam ın zaferi, b u ‘laba-
ka’nın toplum sal olarak ayrıcalıklı k ılın m ış k esim in in , yani m alı
m ü lk ü olan b u rju v az in in p o litik ik tid arı ele geçirm esi olarak b elir­
di, Ve burjuvazi, devrim sırasın d a, k ısm en so ylu ların ve k ilisen in el
k o n an ve so n ra satışa çıkarılan to p rak ların d ak i sp ek ü lasy o n larla ve
kısm en de orduyla yaptığı sözleşm elere k arıştırd ığ ı hilelerle, u lu su n
sırtın d an , elbette çabucak gelişti.'

Dolayısıyla F ransız İhtilali, bu rju v a sınıfının tarihinde gerçekleş­

tirdiği yegane, en kapsam h ve en başarılı, b ü tü n dünyada burjuva sı­
nıfının kendine örnek alacağı bir devrim di.
Bu kapsam lı d ev rim in felsefesi de, devrim e ö n d erlik eden sınıf
gibi görece ilericiydi. Z ira yeni ik tid a r sahipleri, devirdikleri sın ı­
fın felsefesinin o tarih sel d ö n em eç te artık b ir şey ifade edem eyece­
ğini gayet iyi biliyorlardı. O tu z yıl sü re n d in savaşlarının, engizis­
y o n ların baş m ü seb b ib i olan kilise, b ü tü n to p lu m u m etafiziğin
prangasına v u rm u ştu . B urjuvazi, k en d isin e engel olduğu ölçüde
kiliseyle ve o n u n felsefesiyle çatıştı. K ilisenin ‘yaradana sığ ın an ’
felsefesine karşı, b u rju v az i ‘aklın egem enliği’n d en b ah sediyordu.
Ne var ki, ilk b akışta akla çok y atk ın gelse de, ‘aklın egem enliği’
yeni sınıfın eg em enliğinin ta kendisiydi. Bu n o ktada, u z u n olm ası­
na rağm en E ngels’in k o n u y a ilişk in çarpıcı g özlem lerini bu ray a ak ­
tarm ak yerin de olacaktır;

7) M arx-E ngels, Seçme Yapıtlar 3, çev. M ih ri Belli, Sevim Belli, S eyhan E rd o ğ d u , V ahap
E rd o ğ d u , A rif G elen, M. K abagil, Ü nsal O sk ay , K enan S om er, Ö n e r tjn a la n , Sol Y ayın­
la n , A nkara, 1979, s. 145. M aalesef, Sol Y ay ın la n ’n m te rc ü m e si o ld u k ç a b ariz h a talar b a ­
rın d ırm a k ta d ır. O n e d e n le M arx ve E n g els’e a it y u k a rıd a k i T ü rk ç e a lın tıla rı, M arx-E n-
gels, Aus^^c’vvcilılic W erke V, D ietz V erlag, B erlin, 1983, A lm anca b a sk ıd a k i m e tin le rle kı­
y aslad ım . Ve kim i y erd e m e tn in T ü rk ç e çev irisin i d ü z e lte re k b u ra y a a k tard ım .
 Bugün b iliy o ru z ki, a k b n eg em en liğ i b u rju v a z in in id ealleşiiril-
miş eg e m en liğ in d en b aşk a b ir şey d eğildi; so n su z h a k k a n iy e t, g e r­
çek leşm esin i b u rju v a a d a le tin d e b u ld u ; eşitlik , yasa k arşıs ın d a
b u rju v a eşitliğ in e in d irg e n d i; b u rju v a m ü lk iy eti, in s a n ın tem el
h a k la rın d a n b iri ilân edildi; ve ak lın eg em enliği, R o u sseau ’n u n
Toplum Sözleşm esi, d e m o k ra tik b ir b u rju v a c u m h u riy e ti o ld u ve
yalnızca öyle o lab ilird i. 18. y ü zy ılın b ü y ü k d ü şü n ü rle ri, k e n d ile ­
rin d e n ev v elk iler gibi, k e n d i ça ğ ların ın çek tiğ i s ın ın d ah a ço k aşa­
m ad ılar... D evrim in ö n c ü le ri olan 18. yüzyıl F ran sız filo zo fların ın
h e r k o n u d a b iric ik b ilirk işi o larak akla n asıl b a ş v u rd u k la rın ı g ö r­
dü k . A kla Uygun b ir d ev let, akla u y g u n b ir to p lu m k u ru lm a lıy d ı;
so n su z akıla ay k ırı h e r şey h iç ac ım ad an o rta d a n k ald ırılm alıy d ı.
G ene, bu so n su z ak lın , g erçek te, tam o sırad a b u rju v alaşm a y a d o ğ ­
ru g elişm ek te o lan o rta k esim in id ealleştirilm iş ak lın d an b aşk a b ir
şey o lm ad ığ ın ı d a g ö rd ü k . F ra n sız D evrim i, b u akla u y g u n to p lu m
ve devleti g erç ek le ştird iğ in d e , yeni k u ru m la n ıl, ne k ad a r rasy o n el
de olsalar, g eçm iş ile k ıy a sla n d ığ ın d a hiç de m u tla k akla u y g u n o l­
m ad ık ları m e y d an a çıktı. A kla u y g u n d evlet tam am en çö k tü . R o­
u sse au ’n u n Toplum Sözleşm esi, b u rju v a z in in k en d i p o litik y e te ­
neksizliği s o n u c u , D ire c to ire ’in y o lsu z lu k la rı ve N ap o le o n ’u n d e s ­
p o tiz m in in k o ru m a sı a ltın d a g erçek leşeb ild i. V ad ed ilen so n su z b a ­
rış, so n su z b ir fetih ler sav aşın a d ö n ü ş tü rü ld ü . A kla u y g u n to p lu m
hiç de iyi çıkm am ıştı."

Biraz ileride, M ustafa S uphi de dahil O sm an h e n te le k tü e lle ri­

nin, hem k endi sistem lerin e hem de felih ler savaşını y ü rü te n Av­
ru p a ’nın b ü y ü k sö m ü rg ecilerin e, ‘hiç de iyi çık m am ış’ o lan ‘akla
uygun dev let’i nasıl ö n e rd ik le ri ü ze rin d e duracağım . F ak at E n ­
gels’in alın tısın a geri d ö n ec ek o lu rsak , b u rad a en ö nem li h u su s, ih ­
tilali yapan b u rju v a sın ıfın ın , ilerici yanını nasıl y itirip egem en b ir
sınıfa d ö n ü ştü ğ ü , o n u n kiliseye karşı, ‘ak lın egem enliği’ne v urgu
yaparak davet ettiği kaba m atery alist/id ealist felsefenin artık b u rju ­
va to p lu m u n u n v arlık seb eb in i izah etm eye ve k u tsam aya yarayan
b ir m anifesto halin e geldiği; b aşlan g ıçta h er şeyi am a h er şeyi so r­
gulam a iddiasın d a o la n b u felsefenin, ş im d i kaçınılm az o larak n a­
sıl tu tu cu b ir hal aldığıdır.

8) M arx-E ngels, a.g.e., s. 140, 142.

 OSMANLI ENTELEKTÜELLERİ VE M USTAFA SUPHİ

İm p arato rlu ğ u n u dar boğazdan k u rtarm a telaşm da olan O sm anlı

en telektüelinin, tercihini F ransız Ihtilali’n in öncüsü burjuvaziden
ve o n u n d ü şü n d ü n y asm d an yana yapm ası bir bakım a tesadüf değil­
di. Ne de olsa bu rju v a ik tid arı denenm işti ve elle tu tu lu r, gözle gö­
rü lü r so m u t b ir hali vardı, gerçekti! Hastayı tedavi etm ek için b u n ­
dan daha iyi b ir m odel olam azdı. J ö n T ü rk ler’in bu m odelden yola
çıkarak yaptıkları sayısız ön erm eler söz k o n u su d u r. M esela, arala­
rındaki nüanslara rağm en N am ık Kem al, P rens Sabahattin ve Yusuf
A kçura’nm , takriben yirm i yıllık zam an dilim i içerisinde (1886-
1904) b irb irlerinden bağım sız yaptıkları kim i siyasal/ideolojik ve ik­
tisadi öneriler bu m o delden ilham alm ıştı.
Jö n T ü rk ler’in önem li ideologlarından biri olan N am ık Kemal,
Locke ve R ousseau’n u n görüşleri ile İslam ’ın b ir sentezini o lu ştu r­
maya çalışm ıştı. N am ık Kemal, O sm anhlara siyasal hakların veril­
m esini ve parlam entolu b ir h ü k ü m e tin oluşturulm asını, K uran’da
b u lu n an ‘m eşveret’ (danışm a/görüşm e) em rine dayandırıyordu. İs­
lam dinindeki biat etm en in karşılığı, N am ık Kemal’e göre, R oussea­
u ’n u n T oplum S ö zleşm esi’y d i. Dolayısıyla, h ü k ü m d ara biat. Toplum
Sözleşm esi’n in ta kendisiydi. H ü k ü m d ara düşen görev, kendisine
gösterilen biat karşılığında adil davranmaktı.*’ N am ık Kemal açısın­
dan, O sm anlı to p lu m u n u n ilerleyem em esinin sebeplerinden biri,
herkesin devlet bünyesine girerek k en d in i k u rtarm a çabasıydı. “M e­
m u r olm ak bize ne fayda sağladı?” diye soruyor ve cevaben, “Biz sı­
kın tılar içindeyken H ıristiyanlar sanat ve ticarede uğraşıp A vrupa
seviyesine geldiler,” diyordu.'" N am ık Kemal ‘ayak takım ı’n m ihtila­
linden korkulacak b ir ihtim al olarak bahsetm işti... N am ık K em al’in
tem sil ettiği O sm anlı o k u m u şların ın hedefi, padişah değil, o n u n et­
rafındaki yönetici sınıftı."
Jö n T ürk h arek etin in önde gelen başka b ir şahsiyeti. P rens Saba­
h attin ’di. Prens Sabahattin, O sm anlı to p lu m u n d a m erkez-î devletin
yerine adem -i m erkeziyetçiliği ve bireyin şahsi teşebbüscülüğünü
öneriyordu. Sina A kşin’e göre:

9) S ina A kşin, “D ü şü n ce ve B ilim T a rih i (1 8 3 9 -1 9 0 8 )” , T ü rkiy e Tarihi 3 için d e. C em Ya-

y m evi, İstan b u l, 1988, s. 3 2 3 -3 2 7 .
10) A kı. H ik m et Ö z d e m ir, O sm anlı D evletinde B ürokrasi, A dam Y aym cıhk, İsta n b u l,
2 0 0 1 , s. 147.
11) Sina A kşin, a.g.e., s. 3 2 4 -3 2 5 .

8
 Prens S abahattin, D u rk h e im ’d en ayrı yeni bir sosyoloji, Ilm i-lçti-
m a k u ran Le Play o k u lu n a ve o o k u ld a n E dm ond D em olins’e bağlan­
dı. D em olins’e göre iki tip aile ve dolayısıyle (Le Play o k u lu m an tığ ı­
na göre) iki tip to p lu m vardır: tecem m ü î ve infiradı. T ecem m üî aile
ve to plum da, kişiler te şeb b ü sten y o k su n d u rlar, h er şeyi to p lu lu k ta n
beklerier. En b ü y ü k ideal m e m u r olm aktır, infiradı aile to p lu m ların -
da ise, kişiler h er şeyden önce k en d ilerin e güvenirler, aileye, to p lu lu ­
ğa, devlete bakm azlar, ik in ci tip aile ve to p lu m , hayat kavgasında d a­
ha b aşan h d ır. A nglo-Saksonlar da b u n u n en iyi örneğidir.'^

Daha sonra C u m h u riy et T ürkiyesi’n in önem li ideologları arasın ­

da yer alacak olan Y usuf A k çu ra’ysa, d ü şü n dünyasında Adam Sm ith
gibi iktisatçılardan ve J.S. Mili gibi faydacıhk akım ı tem silcilerinden,
D anvin ve Spencer gibi k ö k ten cilerd en etkilenm işti. François Geor-
geon’e göre, A kçura ‘sosyal D arw inci’ydi. A kçura, “1902’de, yerçeki­
mi ya da sıvıların dengesi yasalarında o lduğu gibi, canlı varlıkların
da yaşam kavgası ve m u tlu lu k savaşı gibi hem en h em en aynı m utla-
kiyette doğal yasaları o ld u ğ u ”n u yazıyordu. O na göre, “M illetler,
toplum sal sınıflar ve bireyler arasında var olduğu gözlenen çatışm a­
lar, var olm a m ücadelesinin b irer b içim in d en başka b ir şey değil­
d i . A k ç u r a ’nın en önem li özelliği, P an tü rk izm ’in babası olm asıdır.
1904’de yayınlanan m eşh u r Üç T a rz-ı Siyaset adlı m akalesi, O sm an-
h to p lu m u n u n b u h ra n ın a çare aram ak am acıyla kalem e alınm ıştı.
Osm anlı m illeti teşkili, İslam birliği ve T ü rk lerin birliği üzerine k u ­
rulan bu çözüm ö n erilerini tartışırk en , A kçura, d ö n em in in en telek ­
tüellerine nazaran gayet cesu r davranm aktaydı. A kçura açısından,
O sm anh m illeti teşkili artık tarih olm uştu. Dolayısıyla, “O sm anlı
Devleti’nin hakiki kuvveti şekl-i hazır-ı coğrafisini m uhafaza etm ek
m idir?” so ru su n u n sorulm ası b ir zaru retti. Zira A kçura, ‘ırk tem eli­
ne dayalı siyasal bir T ü rk m illiyeti’ önerm ekteydi. P an tü rk izm poli­
tikasının O sm anh İm p arato rlu ğ u ’nda u y g u lanm asının b ir dizi to p ­
rak ve nüfus kaybına yol açacağını bilm ekle birlikte, bu kayıpların,
im paratorluk to p rak ların d a yaşayan başka bazı u n su rların (K ürtler,
Lazlar, Ç erkesler, vb.· gibi) T ürkleştirilm esiyle telafi edileceğini d ü ­
şünüyordu. A kçura’ya göre, İslam iyet T ü rk ırk ın ın hizm etine girm e-

12) Sina A kşin, a.g.e., s. 336.

13) F ran ço is G eo rg eo n , T ü rk M illiyetçiliğ in in K ökenleri Y u su f A kçu ra , çev. A lev E r, Y u rt
Y aym ları, A n k ara, 1986, s. 31.
liydi. N a sılO rto d o k slu k R usya’da, P ro testan lık A lm anya’da ve Ang-
likanlık İngiltere’de, o ırk ların hizm etine girm işse, O sm anlı’da da İs­
lam iyet T ü rk ’e iıizm et etm eliydi. A kçura’n ın tezinin özgünlüğü,
Pantürkizm tasarısının m erkezine O sm anlı D evleti’ni o tu rtm asın d an
geliyordu. Tez böylece, Rusya T ü rk lerin in birlik sağlam a isteği ile
O sm anlılarm devleti k o ru m a çabalarını b ir senteze ulaştırm ak tay ­
d ı." A kçura’ya göre, M arksizm ‘b ir din-i sem avi’ idi ve “bu m ezhebi
içtim aiyenin cem iyet-i h âıran m başına dehşetli b ir çorap öreceği ise
pek m u h tem eldi”'^
K uşkusuz Jö n T ü rk hareketi ne salt N am ık Kemal, Prens Sabahat­
tin ve Yusuf A kçura’dan ibaretti, ne de onların teklif ettikleri fikirler­
le sınırlıydı. Tabii ki Jö n T ü rk hareketi çok daha geniş bir tartışm ayı
gerektirebilir. Fakat, yukarıdaki kim i önerilerin o gün açısından taşı­
dığı anlam neydi? Her şeyden evvel, yapılan önerilerin en önem li ta­
rafı burjuva dünyasına ait olm alarıdır. Ö neri sahiplerinin ortak pay­
dası, feodal/otokratik bir devleti içinde debelendiği b u h ran d an k u r­
tarm aktı. Ö neriler, sınıflı bir to plum da ezenlerle ezilenler arasındaki
antagonizm ayı (ki bu antagonizm anStı varlığı onlara göre doğaldır),
ezilenlerin lehine çözm ekten ziyade,^ezenleri daha m odern gereçler­
le donatarak iktidarlarının devam etm esinden yanaydı. Dolayısıyla,
her üç öneri sahibi de to p lu m u n yoksullarına kilom etrelerce uzaklı
ve onların başkaldırm asından korkm aktaydılar. Ö neri sahiplerinin
kendilerine biçtikleri role gehnce, okum uşlar, tem sil ettikleri sınıf
için ayak değil, baş olm ayı talep etm ekteydiler. T ü rk burjuvazisi, ta­
rihsel gelişimi neticesinde bir ‘bilen’ olarak, artık iktidar pastasından
pay istem ekteydi. Ö neri sahibi, devletin yeniden yapılanm asında,
kendisi ile hanedan arasındaki m utabakatı, biat etm ek ile adil dav­
ranm ak üzerine inşa etm ekte ve böylece hem ezilenlerin öfkesini d in ­
dirm eye çalışm akta, hem de m uhtem el ayaklanm aların ö n ü n ü al­
m aktaydı. İBiri, iktisat alanında, kapitalizm in iyi icra edilebilm esi için
serbest girişimciliği tavsiye ederken, diğeri aynı kapitalizm in bağrın­
dan doğan ulus-devlet m odelini önerm ekle kalm ıyor, aynı zam anda
yekpare u lusun nasıl oluşturulabileceğine işaret ediyordu.
Peki, ya M ustafa Suphi? O ne d ü şü n m ek te ve kim in yanm da saf
tutm aktaydı? Y ukarıda N am ık Kemal, Prens Sebahattin ve Yusuf
A kçura’dan aktardığım ız görüşleri göz ö n ü n d e b u lu n d u rarak , şim di

14) A .g .e ., s. 3 9 - 4 4 .
13) A.g.e., s. 78.

10
Mustafa Suphi’nin k o m ü n ist fikirlerle tanışm adan evvel kalem e aldı­
ğı bazı m akalelere b ak m an ın tam zam anıdır.
Ancak, ilkin Suphi h ak k ın d a birkaç özet bilgi:

Suphi 4 A ğustos 1882’de, G iresu n ’da doğdu. Babası Ali Rıza Bey,
O sm anlı devletinin önem li kadem elerinde yer alm ıştı (1912’de K on­
ya Valisi’ydi).'*’ Suphi, y ü k sek tah sih n i P aris’te yaptı. B uradan Tanin
ve Servet-i F ünun gazetelerine yazılar yazdı. 1910’da L’ Ecole libre des
Sciences politiques’d e n m ezun oldu. M ezuniyetinin ard ın d an İstan ­
bu l’a d ö n ü p , gazeteci ve öğ retm en olarak çalıştı.
l’aris’te m ezu n iy etin d en iki yıl önce, 24 T em m uz 1908’de, adına
Jön T ürk Devrim i d enen harek elin so n u cu Padişah II. A bdülham id
K anun-u Esasi’yi y ü rü rlü ğ e koym uş ve Meclis-i M ebusan to p lan m ış­
tı. A rlık İkinci M eşrutiyet dö n em i başlam ıştı. Jö n T ü rk ler akım ı ve
O sm anlı o kum uşları âdeta zafer sarh o şlu ğ u içindeydiler. İşte, M us­
tafa Suphi’n in ilk yazıları bu dönem e aittir.
Paris’te 17 A ğustos 1908’de kalem e aldığı “B ütçe” adlı m akalesi­
nin birinci b ö lü m ü n d e, istibdat h ü k ü m etin in devlet kasasım h ar v u ­
rup harm an sav u rd u ğ u n d an söz ediyordu. Bütçe yaralı ve zayıftı.
“Valanm başında b u lu n an ların yapm ası gereken görevlerden biri de
onu düştü ğ ü yerden k aldırm ak, bu hastayı beslem ek, g ü çlen d ir­
m ek,” o lm a lıy d ı.G e r e k li olan, akıllı ve ölçülü b ir bütçeydi. Buna
her kim karşı gelirse gelsin, m eclis karşı d u rm asını bilm eliydi. Zira
İngiliz meclisi Kral’a, i'ra n sız m eclisi de N apolyona’a dahi karşı koy­
m asını bilm işti. H atta B ism arck’ın -b ü lü n meclis tanım azlığına rağ­
m en- I8 8 6 ’da m eclis karşısında yü k sek bir alçak g ö n ü llü lü k sergile­
miş olduğunu d ü şü n d ü k çe Suphi duygulanıyordu."'
Suphi’ye göre, devleün içine düştüğü buhranın sebepleri sadece
bütçedeki açık değildir. Aynı zam anda, Osmanlı loplum unda var olan
devletçilik anlayışının halka sirayet etm esi sonucu herkesin devlet ka­
pısında m em ur olma isteği de başlıca sorunlardan birisidir. Bunun ü s­
tesinden gelinm esinin yegâne yolu kişisel girişimcilikiir. Bunun için
önlem ler alm ak hem kişilerin, hem de hü k ü m ed erin “vatanseverlik ge-

16) Ali Bir in ci, “M u s l a f a S u p lı i H a k k ı n d a Y e n i B e l g e le r ve B ilg ile r” , i a ı i l ı v c T o p l u m ,

19 8 9 , sayı: 71.
17) M ele T u n ç a y , d .g .c ., S- 99.
18) M u s ta f a S u p h i , ili; Y a z ı l a r 1 9 0 8 - 1 9 1 . 3 , C. I, T ü r k ç e l e ş t i r e n : D i l e k A. Kan.at, .Amaı; Ya-
y n ı l a n , İ s t a n b u l . 198 9, s. 25.
19) A .g .c ., s. 2 6 -2 8 .
 regi ve görevidir” (Paris, 2 M art 1909).“ Bu satırlar ile Nam ık Kemal’in
ve Prens Sabahattin’in önerileri arasm daki benzerlik çok barizdir.
B unun ötesinde, Fransız İhtilali’ne m ethiyeler düzdüğü 23 Nisan
1909 tarihli “Eğitim in G enelleştirilm esi ve D üşüncelerin A ydınlatıl­
m ası” adlı m akalesinde M ustafa Suphi, M onlesquieu’lerin ve Roussea-
u ’ların “d üşün kavgalarının değerli m eyvası”ndan bahsetm ekte, ‘İnsan
özgür doğar ve h u k u k ö n ü n d e eşittir’ sözlerinin önem ine işaret et­
m ekte ve hatta “uygar ulusların siyasal yöntem i”nin bu tem el d ü şü n ­
ceden kaynaklandığını ileri sürm ektedir.^' Felsefi planda burjuvazinin
genel özgürlük düşüncesine sahip çıkan Suphi, ilginçtir ki, burjuvazi­
nin gerçek dünyadaki özgürlükleri sınırlam asını da benim sem ektedir.
30 Nisan 1909’da yazdığı “T oplum da R ahatlık H üküm etin Gücüyle
Eşdeğerdedir (C ennet K ıhçlann G ölgesindedir)”^^ adlı makalesi, âde­
ta günüm üzdeki rejim yanlısı köşe yazarlarını hatırlatm aktadır. 31
M art olayları sonrası kalem e aldığı anlaşılan b u m akalede Suphi, hal­
kın ele geçen özgürlüklerin değerini bilm em esi şeklindeki yaygın fik­
ri kabul etm ekle birlikte, m eselenin sadece temel bir siyasal eğitim
meselesi olm adığını, çü n k ü insanların ‘iktisadi ve etnolojik’ sebeplerin
yanı sıra, düşünsel hareketlilikten de etkilendiklerini ifade etm ekte­
dir. Bu nedenle, siyasal ve toplum sal eğitim ne denli olursa olsun, ay­
kırılık ve ayrılığın önü alınam azdı. Suphi, “özgürlük hüküm lerini de
düşü nerek ” “bu yaradılışta olan insanlar”a söz ve toplanm a özgürlü­
ğü verildiği takdirde onların susturulm asm m artık m üm kün olam aya­
cağını, dolayısıyla uyum sağlam anın eğitim den çok “hüküm etin gücü­
ne bağlı olduğu”nu ilân etm ektedir. Ve ardm dan Fransa’da o yıl baş
gösteren toplum sal olaylar (işçi grevi, öğrenci eylemi ve posta çahşan-
larının iş bırakm a eylem leri) karşısında, h ü küm etin nasıl da başarılı
biçim de asker ve kolluk kuvvetlerini devreye soktuğunu -neredeyse
ballandıra ballandıra- anlatm aya başlar. Netice itibariyle Suphi’ye gö­
re, “Toplum da rahatlık h ü küm etin gücüyle eşdeğerdedir”.
M ustafa S uphi’nin genel olarak burjuva dünyasını ve sistem ini,
özel olarak da O sm anlı devletini destekleyen çeşitli m akaleleri m ev­
cuttur. İlginçtir ki Suphi bu m akalelerinde, “G erçekten de sosya­
lizm, yalnızca to p lu m u n h u z u ru n u bozm aya yönelik bir hareket ol­
ması b akım ından incelenm eye ve araştırılm aya değer değildir,” tü rü

20) M akalen in lam am ı için bkz. n.g.c., s. 57-59.

21) A.g.t·., s. 60.
22) s. 64.

12
fikirler de ileri süreb ilm iştir.” B ütün bu m akalelerinde S uphi’n in k a­
lemi âdeta rejim e akıl ve fikir v eren b ir üslûba sahiptir. Ve b u d u ­
rum , o yıllarda o k u m u şlara özgü genelgeçer fikirlere sah ip olan
M ustafa Suphi açısm dan şaşırtıcı değildir.
O yıllarda İttih at ve T erakki içerisinde yer alan M ustafa Suphi, fi­
kirlerini sırf yazarak değil, pratiğe de ak tarm ak istem iş olacak ki, ö r­
g ü tü n 1911’de Selanik’de to p lan an 4. K ongresi’ne delege olarak k a­
tılır.^·* K ongre’de iktisat b ak an ı olm ak için -Dr. N azım ve H ik m et Ba-
y u r’a göre- ‘en trik a’ çevirir.” K ongre’de ‘u m d u ğ u n u ’ b u lam ayan Sup­
hi, bu sefer de F erit T ek ve Y usuf A kçura’n m içinde yer aldıkları,
P antürk ist çizgideki M illi M eşrutiyet F ırka sı’na katılır (1 9 1 2 ).“ Par-
ti’nin yayım olan Ι β α ιη ’ιη ed itö rlü ğ ü n ü yürütm eye başlar.
M ustafa Suphi’n in tek telif eseri olan V azife-i Tem din (Uygarlaşür-
ma Görevi) bu dönem de yaymlanır.^^ Bu k ü çü k kitabın kon u su İtal­
yanların T rablusgarp’ı işgalidir. Suphi’ye göre, burası b ü tü n dünyanın
kabul ettiği gibi, aslında b ir O sm anlı toprağıdır. Suphi, uygarlaştırm a
adına İtalyanların bu ülkeye karşı giriştikleri tecavüze hayret etm ekte­
dir. Sömürgeciliğin tarihini, felsefesini, iktisadını ve siyasetini uzu n
uzun anlattığı bu kitapta, söm ürgeciliği, söm ürgecilerin dünyasına sa­
hip çıkarak eleştirm ektedir. Suphi kitabında, Avrupa’nın geri kalm ış
ülkeleri kendi m edeniyeti doğ ru ltu su n d a terbiye edemeyeceğini, b u ­
nun ne doğru ne de m ü m k ü n o lduğunu, bu ülkelerdeki m evcut düze­
nin böylesi m üdahalelerle ihlal edilip, ilerlem elerinin geciktirildiğini

23) M ustafa S u p h i, ilk Y a zıla r, s. I t ’d e R asih N u ri ile ri, S u p h i’n in 2 M ayıs 1 9 1 2 ’d e k a ­

lem e aldığı “S osyahzm C e re y a n la rı’’ adlı m a k a le s in d e n b ir p asajı g ü n ü m ü z d ilin e çev ire­
rek v erm iştir. M a k alen in tam am ıy sa, o rijin a l h aliy le M ete T u n çay , T ü rk iy e ’de S o l A kım -
lar, C. 2, s. 2 5 8 -2 6 0 ’d a m e v c u ttu r,
24) Bu bilgi Dr. N azım ’ın eski M âliye V ekili C avit Bey’e 15 N isan 1 9 2 1 ’d e y azd ığ ı m e k ­
tu b a day an ır. Bkz. H ik m e t B ayur, “M u stafa S u p h i ve M illi M ü cad eley e El K oym aya Ç a­
lışan Bazı K ökü D ışard a A k ım la r” , Bellelen, 140, E k im 1971, s. 588.
25) S u p h i’n in ‘e n trik a ’ yap tığ ı id d ia sın ı m ak alesin e a k ta ra n P aul D u m o n t’a cev ab en M e­
le T unçay , “Dr. N azım ’ın ve H ik m e t B ayur’u n S u p h i’ye d ü şm a n k işiler o ld u ğ u n u n g ö z­
d en u z a k tu tu lm a m a sı g erek tiğ l"n i sö y ler. Bkz. P aul D u m o n t, “B olşevizm ve D o ğ u ” , B i­
rikim , Sayı: 61, 1980, s. 3 9 , d ip n o t: 10. M ete T u n ç a y , “P aul D u m o n t’u n Yazısı D o layısıy­
la M ustafa S u p h i Ü stü n e N o tla r” , a.g.e., s. 56.
26) Bkz. M ete T u n çay , T ü rk iy e ’de Sol A k ım la r, C . l , s. 99. Paül D u m o n t, a.g.e., s. 3 9 . M il­
li M eşru tiy et F ırk a sı’n a ilişk in d a h a g en iş bilg i için bkz. T a rık Z afer T u n ay a, T ü rk iy e ’de
Siyasal Partiler, C .l , s. 3 5 1 -3 6 3 .
27) S u p h i’n in b u eserin e H ail; SıılıııC-Sİ O y u n cu ları ad lı b ir in te r n e t site sin d e ra stlad ım .
N u ri Ö z d e n ’in tan ıtım y azısın d a, “E ser, yen i h a rfle rle ilk o la ra k g ü n ışığ ın a ç ık a rk e n
M uştala S u p h i ü stü n e ilerd e y ap ılacak b ilim sel b iy o g rah çalışm aları için ö n e m li b ir k ay ­
n ak olm ası d o layısıyla, m e tn in sa d e le ştirilm e si y o lu n a g id ilm em iş, y a z a rın a n la tım b içi­
mi özellikle k o ru n m a y a ça lış ılm ış tır,” d e n m e k te d ir. Bkz. w w w .h a lk sa h n e si.o rg

13
 belirtm ektedir. Söz konusu ülkelerdeki m evcut düzenin unsurları ve
kuruluşlarm ın söm ürgeciler larafm dan kabul görm esi gerektiğine, zi­
ra bu toplum larda düzeni sağlayacak başka fikirlerin henüz oluşm adı-
ğma dikkat çekm ektedir. Suphi, Patagonya gibi çok geri kalm ış, bazı
toplum sal fikirlere dayanan çağdaş k u ru m lan n olmadığı yerlerde,
Fransız m edeni k an u n u n u uygulam aya kalkışm anın büyük hala ola­
cağını, böylesi bir girişimi ancak, daha açık insanların var olduğu
(kendi ifadesiyle) “bizim m em leketim izde yer yer tatbik edebilirsiniz”
dem ektedir. Bu değerlendirm enin ardından söm ürgecilerin nasıl dav­
ranm aları gerektiğini de şu sözlerle ifade etm ektedir: “Şu halde yeni
keşfedilen, yeni gidilen iptidaî m em leketlerdeki insanları iyi idare
edebilm ek için ilk yapılacak şey, M anzüm e-i manevîye ve ahlâkieleri-
ni tahlil ve ona göre nizâm -ı cem aati bir kat daha tevsikden ibarettir,
d iy e b ilir iz .M u s ta f a Suphi bu m akalesinde, Engels’in Fransız Ihtila-
li’ne ilişkin, “Vaat edilen sonsuz barış, sonsuz bir fetihler savaşma dö­
n ü ştü rü ld ü ,” ve “Akla uygun toplum hiç de iyi çıkm am ıştı,” şeklinde­
ki değerlendirm esini âdeta tersinden teyit etm ekledir.
Kaldığımız yerden S uphi’nin biyografisine geri dönecek olursak.
Milli M eşrutiyet Fırkası m illiyetçilikte İttih at ve îe r a k k i’nin rakibiy­
di. Tabii İttih atçılar bu d u ru m d an rahatsızdılar. İttihatçılar 11 Flazi-
ran 1913’de, Sadrazam M ahm ut Şevket Paşa’m n öldürülm esiyle Mil­
li M eşrutiyet F ırkası’nın üzerine gitm ek için bir fırsat yakalam ış ol­
dular. İttihatçılar’m başlattığı genel m u h alif avından, partinin önde
gelenleri de paylarına düşeni aldılar ve sü rg ü n e yollandılar. M ustafa
Suphi de Sinop’a sü rg ü n edilenler arasındaydı.^·*
Sinop’taki sü rg ü n günleri sırasında, 1914’te İstanbul’da çıkan N ev-
sâl-ı M illi’ ye (Ulusal Yıllık) yazdığı “T ü rk çü lü ğ ü n İstikam etleri” ad­
lı m akalesi, ko m ünist fikirlerle tanışm adan önceki son yazısıdır.”
1908’den beri yazdığı b ü tü n m akalelerde burjuva dünyasını, o n u n si­
yasal, ideolojik ve iktisadi h attını savunan Suphi, Türkiye’de yayınla-

28)
29) T u n çay , α.ίζ.ί'., s. 3 7, 99.
30) Nevscıl-ı M illi, D crsaad et, 1330, s. 192-2] O'cla y a y ın la n a n b u m ak ale, 54 yıl so n ra ,
M ele T n n ç a )'u ı çev ıim y azısıy la Aydııılıl; Sosyalist Dergi, sayı: 2, A ralık 1968, s. 162-
17 f'dı· Ick ıar y ay ııılan n ıışlır, A ydınlılı Sosyalist Dcrgi’d e k i s u n u ş yazısın d a, m a k a le n in
n ed en yıllar so n ra y ay ın lan d ığ ın a d a ir şöyle b ir ifade yer a lm ak tad ır: “Bu k a y n a k ta çık an
y azılan aynen ) em h arflere çev irm ek le, h e m o d ev ird ek i ilerici b ir O sm a n lı a y d ın ın ın ge­
leceği luısıl ı;ö rd ü ğ u h a k k ın d a b ir fik ir e d in ileb ileceğ in i, h e m de Türk S olu’n u n ta rih in ­
de öneıııli bir yeri o lan M ustafa S u p h i’n in d a h a sosyalist o lm adığı g ü n le rd e ne ka d a r açık
Ι ; Λ ι ί /lir itajiııııir o ld u ğ u n u n an laşıla b ile ceğ in i u m u y o ru z ,” a.g.e., s. 163 (abç).

14
nan bu so n u n cu m akalesinde T ü rk çü lü k fikrini işler. Yusuf Akçu-
ra’dan tam on yıl sonra Suphi, “O sm anlı tarihinin garip rüzgârlarıyla
deprenerek, nihayet şu birkaç sene içinde ufuklarda, boralar, fırtına­
larla uçan, savrulan, sanki y erinden kopacak zan n o lu n an b u yapra­
ğında m an zu r ‘T ü rk lü k ’ ş u u ru n u n ehem m iyetini in k âr eden kim se
kaldı m ı?” diye sorar.” 1908 başarısızlığının ardından Trablusgarp ve
Balkan yenilgilerinden sonra A nadolu’da güçlü ve m erkezi bir devle­
tin gerekliliğine dikkat çeker. (P rens Sabahattin’in ‘özel teşebbüscü-
lüğü’yle hem fikir olan Suphi’nin, bu no k tad a ‘adem -i m erkeziyetçili­
ği’ de savunan Prens S abahattin’den k o p tu ğ u n u görm ekteyiz.)
Suphi’ye göre, m erkezi devletin başında pek tabii, Fransa, Rusya
ve Alm anya’da olduğu gibi bir padişah bulunacaktır. F akat bu güçlü
devletin bir parlainentosu da olm alıdır. Bahsi geçen devletin m illetiy­
se kuşkusuz T ürklerdir. A ncak, T ü rk lü k bilincinin oluşturulm ası ge­
rekm ektedir. Suphi sorar:

T ü rk lü k ... T ü rk lü k ... F akat, b ir T ü rk b u n d an ne anlıyor? R u h u ­

n u n d erin lik lerin d e gizlenen bir his, bir benlik: Rum ve A cem ’den
hariç, O sm an h iık ’lan başka, M ü slü m an lık ’lan evvel bir benlik; öyle
bir benUk ki, o nu, d ü n yaya d ü ştü ğ ü an d an itibaren d ö k tü ğ ü k an ların
iziyle... İlk kan dam lasına, ilk gün g ö rdüğü toprağa, ilk tü rk ü söyle­
diği ocağa kadar, sü rü k ley ip g ö tü rü y o r...’’

Yapılan önerilerle b irlikte b u m illiyetçi söylem , T ü rk çü lü ğ ü n

S uphi’de hangi boyutlara vardığını gösterm ektedir. Bu söylem in an-
ti-em peryalistlikle alâkası yok tu r. Bilakis b u söylem , bağrında h er
türlü eşitsizhği ve baskıyı b arın d ırm ak tad ır. Ve b u zihniyet Sup­
hi’nin düşün dün y asın d a o d erece'y er etm iştir ki, diğer ö n erm eleri­
nin yanı sıra T ü rk n ü fu su n u n çoğalm ası gerektiğini tartıştığı yerde
erkek egem enliğini sav u n an ve k adınları b ir doğum m akinesi olarak
gören fikirleri savunarak fem inizm e saldırm aktadır:

M aamafih aile teşkilâım da hiss-i şeDial ve faziletin ya gayr-ı m ü es­

ses y ah u t m ü h m el (ihm al) olm ası, çocuk m u h ab b eu n in zeval ve n eti­
ce iübariyle yeni nesillerin ziyam ı icap ediyor. Bu m esele ile fem inizm
bizde de şayan-ı d ik k at m anzaralar arz ediyor. Esasen gayri m ü d rik
(akıl dışı) ve sırf âlam at fem inizm inin k adınlar kadar çocukların mev-

31) A.g.e., s. 164.

32) A.g.e., s. 154-165.

15
 kiini ihlâl edeceği bedihidir (açıktır). M üzebzip (karıştırıcı), m üfrit fi­
kirler kocalara karşı bir nevi tah ak k ü m hissi vererek k adınlarda çocuk
ko rk u su uyandırır ve b u hâl tenasüle (ürem eye) m ân i olur...“

Bir halkı ezen başka b ir h alk ın özgür olm ası nasıl m ü m k ü n değil­
se, b ir cinsiyeti ezen başka b ir cinsiyetin de özgür olm ası m ü m k ü n
değildir. O y ü zd en d ir ki, m illiyetçilik ile erkek egem enliği b irb irle­
rini besleyebilecek öğelerdir. S uphi’nin b u geleneksel ve reaksiyoner
fikirlerden kopm ası, devrim ci k o m ü n ist/p ro leta r enternasyonalist fi­
kirlerle buluşm ası kolay olm ayacaktır.

M USTAFA SU PH İ’N İN KOMÜNİZMLE BULUŞM ASi

M ustafa S uphi’nin S inop’tan kaçışı, siyasal hayatının ikinci evre­

sinin başlangıcıdır. Yavuz A slan’ın b u lg u ların a göre, 24 Mayıs
1914’de M ustafa Suphi, diğer 12 tu tu k lu y la birlikte gözaltında b u ­
lu n du ğu Sinop’dan b ir tekneyle KırtlΉ’a kaçar. 29 Mayıs’ta Balakla-
va’ya çıkar ve bu rad an Sivastopol’a geçer. K ırım ’da b u lu n d u ğ u süre
zarfında M ustafa S uphi’n in g ö rü ştü ğ ü insanların arasında, Bahçesa-
ray’da Tercüm an gazetesini çıkaran, R usya’daki T ü rk çü lü k akım ının
önde gelenlerinden İsm ail G asprah da v ardır.”
Suphi, Kırım ’dan ayrıhp, 23 T em m uz 1914’de Bakü’ye gelir ve
burada, îflıam ve B asiret gazetelerinde O sm anlı devletini savunan,
İttihat ve T erakki F ırkası’m eleştiren, O sm anlı’nın neden Birinci Ci­
han H arbi’ne katılm am ası gerekliğini anlatan m akaleler kalem e alır.
Söz konusu m akalelerden ö rn e k le r veren Yavuz A slan’a göre Suphi,
“T ürk M illeti’nin d ertlerini k en d in e dert edinen bir T ü r k M illiyetçi­
si’ kimliği içinde g ö rü lm ek ted ir”.^’
Suphi’nin Bakü’den sonraki durağı, O sm anlı savaş esirleriyle ilgi­
lenm ek üzere geldiği B atum ’dur. B urada d üşm an ü lk en in tebast ol­
duğu için tu tu k la n ır ve M oskova’nın güneyindeki Kaluga’ya s ü rü ­
lür."’ Daha sonra, A lm anya’nın P olonya içlerinde ilerlem esi so nucu
U ral’a nakledildiğinde Suphi o tuz yaşındadır.^^

33) A.g.c'., s. 167.

34) Yavuz A slan, T ü rkiye K om ünist F ırka sı’ıun K uruluşu ve M ustafa Suphi, T ü rk T arih
K u ru m u Basım evi, A n k ara, 1997, s. 14-15.
35) A.g.c., s. 16-22.
36) A.g.c.., s. 22-23.
37) A.g.e,, s. 24.

16
 Mustafa Suphi 1915’de, M arksist fikirlerle Ural’da tanışır. Yavuz
Aslan, Rus tarihçisi Subayev’e dayanarak, Suphi’n in burada aynı yıl
Rus Sosyal D em okrat İşçi Partisi’ne katıldığını belirtir. Rusya’da Ç ar­
lığın yıkılm ası ve Bolşeviklerin iktidara gelmesiyle sonuçlanan 1917
devrim inin ardından, 1918’in Şubat sonuyla M art başında Suphi M os­
kova’dadır.” O sırada Bolşevik partisi içinde yer alan Tatar-Başkırt
devrim cileriyle birlikle Yeni D ünya gazetesini çıkartm aya başlar. En
geç bu larihlen itibaren M ustafa Suphi, faal, profesyonel b ir devrim ci­
dir. M oskova’da T ü rk Sol SosyaUstleri Birinci Kongresi’n in toplanm a­
sından, Rusya’nın m u h telif yerlerinde T ü rk k o m ünist teşkilatlarının
kurulm asına kadar b ir dizi faaliyette aktif yer ahr.·*” Kasım 1918’de
M oskova’da toplanan M üslüm an K om ünistler Birinci Kongresi’ne ka­
tılır, Stalin’in başkanlık ettiği M illiyetler Halk Komiserliği’ne bağlı Do­
ğu Halkları M erkezi B ürosu’n u n T ü rk Seksiyonu’n u n başına getirilir.·"
Siyasal hay aü n d ak i b u d ö rt yıl içinde m eydana gelen hızlı deği­
şim den yola çıkarak M ustafa S uphi’ye şüpheyle b ak an lar olmuştur."*^
Fakat bu şüphe, siyasal-ideolojik tahlilden yoksun, daha çok karala­
maya dayalı, kom plo zihn iy etin i okşam a am açlıdır. Kaldı ki o yılla­
rın büyük d ö n ü şü m yılları old u ğ u u n u tu lm am alıd ır. 1914-1918 ara­
sı yaşanan savaş, A vuslurya-M acaristan im p arato rlu ğ u ile O sm anlı
Im parato rlu ğ u ’n u n sonu oldu. D ünya haritası yeniden çizildi. E m ­
peryalist galiplerle, em peryalist m ağluplar arasındaki savaşın so n u ­
cu söm ürgeler yeniden paylaşıldı. Ve en önem lisi, tarihin ilk p ro le­
ter devrim i bu savaşın için d en çıkıp, dünya sahnesinde yerini aldı.
Birkaç yıl içerisine sığan b u m uazzam altü st oluşların, olayların gö­
beğinde yaşayan b ir in san ın d ü şü n dün y asın d a da b ü y ü k değişim ler
yaratm am ası m ü m k ü n değildi, ik i em peryalist kam pın, insanlığı,
kendi aralarında tercih yapm aya zorladığı o karanlık ortam da, R us­
ya’da işçi, köylü ve asker y ığınlarının âdeta ‘biz bu savaşta h içb ir ta-

38) A.g.e., s. 24.

39) A.g.e., s. 24.
40) M ustafa Suphi ve Yoldaşları, TIJSTAV , İsta n b u l, 2 0 0 4 , s. 33.
41) M ete T u n çay , T ü rk iy e ’de Sol A h u n la r, C. 1, s. 99.
42) Paul D u ın o n t, a.g.e., s. 5 r d e k i 17 n o lu d ip n o tta , F ran sız D ışişleri B a k an h ğ ı’n m 6
O cak 1921 tarih li, S u p h i’yi k a ra la y a n b ir b elg esin e g ö n d e rm e y ap ar. A yrıca, A.K. V a n n -
ca’n ın aynı y ö n d e te sp itle ri o ld u ğ u n u (M eydan d erg isi. Sayı: 55, 1966, s. 16) ve A h m et
C evat E ınre’n in , “M ustafa S u p h i M a rk siz m d e n h iç b ir şey an lam ay an b ir y o ld a ştı,” (T a ­
rih Dünyası dergisi. Sayı: 2, 1965, s. 149) diy e y azd ığ ın ı a k ta rır. D u m o n t'u n k ısa b ir a lın ­
tı verdiği F ran sız b elg esin in h e p s in i, b e n 2 0 0 1 ’de, F ran sız D ışişleri B ak an h ğ ı’n ın a rşiv in ­
de y aptığ ım a ra ştırm a so n u c u b u ld u m ve E m rah C ilasu n , B âki İlk Selam , V ersu s, İsta n ­
bul, 2006, s. 1 6 6 -1 7 2 ’d a y ay ın lad ım .

17
 rafı lu im u yoruz, biz k en d i dünyam ızı isliy o ru z’ dem esi ve k u d re tin ­
den sual olunm ayan Ç ar’ı tacı ve tahtıyla süpürm esinin, dünyada
b irço k entelektüeli etkilediği gibi, o tarih lerd e Rusya’da b u olaylara
bizzat tanık olan M ustafa S uphi’yi de girdabına çekm em esi m ü m k ü n
değildi. Dolayısıyla, b u rad a tartışılm ası gereken esas sorun, Sup­
h i’nin eski fikirlerinden siyasal ve ideolojik planda gerçekten, ne öl­
çüde kopup kopm adığıdır.
M ustafa S uphi’nin so ru m lu lu ğ u a ltın d a 27 N isan 1918’d e n iti­
b aren yayınlanan Yeni D ü n y a gazetesinde, k en d isin in kalem e ald ı­
ğı m akaleler b u k o n u d a b ize b ir fikir v erm ek ted ir. S uphi, gazete­
n in ilk sayısı için yazdığı baş m akalede, T em m uz 1908 Jö n T ü rk
Ih tilali’ni k astederek, ü z e rin d e n on yıl geçtiğini, İttih a t ve Terak-
k i’n in bu ihtilalin hedeflerine h ıy an et edip A b d ü lh am id ’in m irası­
na k o n d u ğ u n u yazm akta ve “şu k o rk u n ç vaziyetten T ü rk iy e’yi,
T ü rk M illeti’ni k u rtaraca k yol, yine h ü rriy e t, yine in k ıla p ” d em ek ­
le, devam la, “K anûn-ı E sasi’n in (A nayasa’n ın ) verdiği içtim â hak-
larm ın lalep ed ilm esi”ni ö n erm e k led ir. M akalenin so n ların a d o ğ ru
Suphi, bir de siyasal d u ru m tespiti yapm akladır.
Suphi’ye göre, İttih at T erakki ile A lm an serm ayesi m illetin b aşı­
na daha beler çoraplar öreceklerdir. Bu gidişle, “A lm an serm ayesi,
halkın güneşini sö n d ü re cek tir”.·*^ Bu m akaleden tam 5 ay 3 gün so n ­
ra O sm anh İm paratorluğu, 30 Ekim 1918’de M ondros M üiarekesi’ni
im zalayacak, 2 Kasım 1918’de de on yıllık iktidarlarının ardından İt­
tihatçı liderler ülkeyi lerk edip kaçacaklar, savaş sanaiinde çalışan l
m ilyon işçinin greve gitm esiyle birlikte (O cak 1918) bir dizi iç karı­
şıklıklarla b oğuşan A lm anya’n ın d a m uharebe m eydanında m ağlubi­
yeti gözükm eye başlayacaktır.’*'' B ütün bu faktörler göz ö n ü n d e bu­
lu n d u ru ld u ğ u n d a, S uphi’nin m akalesinin -genel bir teşhir için belki
yazılabilir am a- o an açısından hiç de ilerisini gören bir m akale ol­
m adığı ortadadır. A ncak, fiili siyasal d u ru m u değerlendirm esinden
d aha önem li olan, bu m ak alen in ideolojik çizgisidir.
S uphi’nin m akalesine rengini veren, M arksizm ’in kom ünistçe de­
ğil am a sosyal d em o k rat bir y o ru m u d u r. N eden? H er şeyden önce
bu makalede M usıafa Suphi, saray ile p arla m en to n u n bir arada o ld u ­
ğu b ir devlet düzen in d en yana taraflılığını sessizce dile getirm ekıe-

43) Yavuz Aslan, a.g.c., s. 28-29.

4 4 ) B runo G cb lıard t, H andbuch der D aıtsc h c n G cschichte, C. 4, U n io n V erlag S lu ttg a rt,
1959, s. 70-71.

18
dir. O sm anh İm p arato rlu ğ u ’n u n b ir devrim le yıkılm asını talep elm e-
m ekledir. Şartların böyle b ir çağrı için olgunlaşm adığını d ü şü n m ü ş
olabilir. Ne var ki, erk an -ı h a rp reisleri, kendi aralarındaki yazışm a­
larda, rejim in ne denli teh likede o ld u ğ u n d an söz ediyorlardı.'*^ Yal­
nız şurası m u h ak k ak ki, şartlar u ygun değil diye ezilenlere, K anün-
1 Esasi’n in verdiği h aklara sahip çıkm alarını önerm ek, M arksizm ’in

oldukça sağ b ir yo ru m u y la bağdaşır. Böylesi b ir öneri, tersin d en

okundu ğ u n d a, İm p arato r sü lalesin in h u k u k u n u g ü çlendiren ve on u
k orum a altına alan A nayasa’nın, M arksist b ir gazete tarafından
olum lanm ası anlam ına gelir. O d ö n em deki h akim sınıf p artilerin in
tüm ü, program larında K anün-ı Esasi’ye sahip çıkmakladırlar.'*'’ Yapı­
lan önerinin, ezilenlerle ezenler arasında b ir ayrışım çizgisi o lm adı­
ğı açıktır. Suphi açısından tek b ir ‘ayrışım çizgisi’ vardır: İttih at ve
T erakki’nin lider k ad ro su ile A lm anya’nın karşısında olm ak. Suphi,

45 ) K o m ü n ist b ir d e v rim y a p m a k için k o m ü n is t b ir p a rtiy e ih tiy aç v a rd ır. Şayet S u p ­

h i’n in , şa rtla rın o lg u n la ş m a m a s ın a ilişk in k ay g ısı b ö y le b ir p a r tin in y o k lu ğ u y sa , b u
kaygıyı d u y m ası y e rin d e d ir. Yok e ğ er S u p h i’n in k ay g ısı, h e m re jim in y e te ri k a d a r te ş­
h ir o lm a m ışh ğ ı, h e m d e h a lk ın ö n< esinin b ir d e v rim in o lu şm a sı için y e te rin c e b ir ik ­
m ediği d o ğ ru ltu s u n d a y s a , b u k aygı so n d e re c e y e rsiz d ir. Z ira Y edinci O r d u K u m a n d a ­
nı M ustafa K em al’in 20 E y lü l 1917 tarihU ra p o ru , re jim in ve h a lk ın d u r u m u n u g ay et
o b je k tif tah lil e tm e k te d ir: “H ü k ü m e tle h a lk a ra sın d a k i b ağ lar tam am iy le ç ö z ü lm ü ş tü r,
tla lk ded iğ im iz şey, b u g ü n k a d ın la rd a n , sa k a t e rk e k le rd e n ve ç o c u k la rd a n ib arettir.
B unların h e p s in in g ö z ü n d e H ü k ü m e t, k e n d ile rin i açlığa ve ö lü m e sev k ed e n k u v v ettir,
id ari m ek an izm a, o to rite s in i k a y b e tm iştir. U m u m i h ay at an arşi iç in d e d ir. H ü k ü m e tin a t­
tığı h e r ad ım , h a lk m k e n d isin e k a rşı olan n e fre tin i a rttıra c a k y o ld a tesirler y a ra tm a k ta ­
dır. B ütün m e m u rla r rü şv e t k ab u l e d iy o r ve h e r tü r lü y o lsu z lu ğ a alet o lm ay a h azır b u ­
lu n u y o r. A dalet m ek an izm ası tam am iy le d u r m u ş tu r . E m n iy et k u v v eti işlem ez h ald ed ir.
İktisadi hay at k o rk u n ç b ir sü ra tle ç ö k ü n tü y e d o ğ ru g idiyor. N e h a lk m , n e d e h ü k ü m e t
m e m u rla rın ın y arın a g ü v en leri y o k tu r. Y aşam ak z o rlu ğ u , en iy ilerin ve en n a m u s lu la rın
m u k a d d e slik d u y g u la rın ı sa rsın tıy a u ğ ra tıy o r. H arp d a h a ço k zam an d ev am ed erse , b ü ­
tü n kısım ları za te n felce u ğ ra m ış o la n h ü k ü m e t b in ası ve h a n e d a n b ird e n b ire çö k eb ilir.
O rd u m u z ço k zayii d ü ş m ü ş tü r. B irlik lerd en ço ğ u , n izam i k a d ro la rın ın b eşte b irin e in ­
m iştir. T ek teşk ilatlı k u v v etim iz o lan Y edinci O rd u , d ü şm a n a b ir tek m erm i a tm a d a n
sa rsın tıy a u ğ ram ıştır. Bu, o rd u d a u m u m i tak atsiz liğ in n e d erecey e v ard ığ ın ın b ir ö rn e ğ i­
dir, İsta n b u l’d an tam k u v v e tte o la ra k ve h e r ta b u rd a b in kişi b u lu n a ra k yo la çık arılan El-
lid o k u z u n c u T ü m e n ’in e rle rin d e n y ü z d e ellisi o k a d a r zay ıf ve aciz k im se le rd ir k i, ay ak ­
ta d u ra c a k halleri y o k tu r. G erid e k a la n la r on yedi ile y irm i yaşları ara sın d a tan ı g elişm e­
m iş g en çlerd en veya k ırk b e ş ile ellib eş y a ş la n ara sın d a k u v v e tte n d ü şm ü ş y aşlılard an
ib arettir. En iyi şe k ild e k u r u lm u ş tü m e n le r, cep h ey e v arm ad an , m e v c u tla rın ın y arısın ı,
kaçış veya h a sta lık su re tiy le k ay b ed iy o rlar. O rd u d e rd e çare b u la m a z .” R a p o ru n tam am ı
için bkz. A ta tü rk'ü n Bütün E serleri, C. 2, K ay n ak Y ayınları, İsta n b u l, 1999, s. 120-125.
46) M esela, M eclis-i M e b u sa n ’d ak i İttih a t ve T erak k i k ö k e n li v ek illerin E kim 1918’de
k u rd u k la rı O sm a n h H ü rriy e tp e rv e r A vam F ırk a sı’n m p ro g ram ı, K a n u n u -ı E sasi’y e sa h ip
ç ık a n m ad d elerle d o lu d u r. 32. M a d d e ’d e şöyle d e n m e k te d ir: “İçtim aat-ı u m u m iy e ve te-
ce m m ü a t h u s u s u n d a K an u n -ı E sasi’n in h a k k ı-ı iç tim a h a k k ın d a v azettiği te m in a t ile he-
m a h e n k o la ra k a h k am -ı ced id e vaz ech lecek tir,” (b k z. T arık Z afer T u n ay a, T ü rkiy e’de Si­
y asa! P a r tik r , C. 2, s. 78).

19
içeride ittihatçıları, dışarıda da A lm anya’yı hedef tahtasına koym ak­
la, b u ikisini baş dü şm an ilân etm ektedir. Böylesi b ir tespit, kaçınıl­
m az olarak, baş d ü şm an d an sayılm ayanla ittifak y apm anın kapısını
aralayacaktır. A ralanan o k ap ın ın ne gibi felaketleri beraberind e ge­
tirdiğini ileride göreceğiz.
M ustafa S u p h i’n in eski fik irle rin d e n tam an lam ıy la k o p m ad ığ ı­
nı, g ö rü şlerin i M arksist b ir ja rg o n la devam ettird iğ in i g ö steren
m ak aleleri de v ardır. B u n lard an b ir tanesi, 30 M ayıs 1918 tarih li
Yeni D ü n y a ’n ın 3. say ısın d a y ay ın lan a n , O sm anlı elçisi G alip Ke­
m ali Bey’e h ita b e n kalem e alın m ış cevabi m ektuptur."*' S u ph i bu
m e k tu b u n d a . Yeni O ü n y a 'm n y ay ın lan ış am ac ın ın K ari M arx’ın b i­
lim sel d ü şü n c e le rin in ö n em in i dile g etirm ek o ld u ğ u n u b e lirttik ­
ten sonra, İttih a t ve T e ra k k i’yi epey b ir te şh ir eder. M ek tu b u n so ­
n u n d ay sa, so ru m lu lu ğ u a ltın d a ç ık a rtılm a k ta o lan b u g azeten in
am acın ın “h alk için H ü rriy et, m ed en iy e t ve sa a d e t” o ld u ğ u n u ya­
zar. İlginç olan, b u v u rg u y u y a p a rk e n S u p h i’nin , geçm işte de ay­
nı çaba içersin d e o ld u ğ u n u ileri sü rm esi ve “bizim evvelce T ü rk i­
y e’de n eşrettiğ im iz gazetelerd e nasıl talep e ttiy se k ” sözleriyle, Si­
n o p s ü rg ü n ü öncesi için d e y er aldığı Iflıam gazetesi ile Yeni D ün-
y a 'y ı b u lu ştu rm ay a çalışm asıd ır, tflıa m gibi re ak siy o n er m illiyetçi
(T ü rk çü -T u ran cı) b ir gazete ile sosyalist Yeni D ü n ya arasın d a id e­
o lo jik b ir b en z erlik k u ru lm a sı, S u p h i’n in k en d i m azisine eleştirel
b ak m ad ığ m m b ir b elirtisid ir.
M ustafa Suphi’n in önderliğinde 22-25 T em m uz (1918) tarihleri
arasında, M oskova’da T ü rk Sosyalistleri K onferansı toplanır. S up­
h i’n in bu kongrede yaptığı ko n u şm a, eski fikirlerinden bir yönüyle
k o p u şu n u n ilk işarederini verm esi bak ım ın d an önem lidir.
K onuşm asının giriş b ö lü m ü n d e şöyle d er Suphi:

Evet, hem en b ir asır geriye do ğ ru T ü rk iy e m u h iti içtim âîyesinde

anbean baş gösteren T an z im a t ve Islah atçılık ve n ihayet M eşru ü y et-
çilik h are k etle rin in şerâit-i v u k u u ted k ik edilirse g ö rü lü y o r ki, b u n -
la n n hepsi, başta b irtak ım beyler ve paşalar b u lu n m a k şartıyla gâh
bir, gâh diğer şehzade etrafın d a pad işah lara karşı b ir tah t-ı saltan at
davası açm aktan başka m ah iy ette değildir. O n sene evvel T ü rk iy e’de

47) Bu m e k tu b u n yazılış se b eb i, O sm a n lı E lçisi G alip K em ali Bey’in Yeni D ü n ya 'n m M os­

k o v a’n ın h im ay esin d e çık ıy o r o lm a sın ı B rest L ito v sk A n tlaşm a sı’n a ay k ırı b u ld u ğ u için ,
Sovyet Rusya H ü k ü m e ti n e z n in d e 22 M ayıs 1918 ta rih li b ir n o tay la p ro te sto etm esid ir.
Bkz. Y avuz A slan, a.g.e., s. 3 5 -3 6 . M e k tu b u n tam am ı için bk z. a.g.e., s. 36-38.

20
 vaki olan inkılâbe gelince; b u in k ılâp ta n etice itibarıyla eski a risto k ­
ratik teşkilât ile ittifak ak ted e re k m azlu m h alk n am ın a hiç b ir hak,
hiç b ir h ayır ith a f ed e m e d ik te n başka, bilakis h a lk ın içtim âi em val
ve em k ak in i ta h rik su retiy le fu k aran ın burju v azy a tarafın d an talan ı­
n a yol açmıştır."'"

Suphi’nin 1908-1914 arası kalem e aldığı m akalelerden verdiğim iz

örnekleri göz ö n ü n d e b u lu n d u rac ak olursak, bu konuşm asıyla ilk de­
fa, G ülhane H att-ı H ü m a y u n u diye bilinen 1839 tarihli Tanzim at Fer-
m anı’nın d an 1908 Ihtilali’n e kadar geçen 69 yıllık ‘değişiklikler’in
esasında khk çatışm alarından başka bir şey olm adığım dile getirm ek­
tedir. H atırlanacak olursa, 27 N isan (1918) tarihli m akalesinde İttihat
ve Terakki’yi, 1908’e hiyanet etm ekle suçlam ıştı. Suphi’n in y u karıda­
ki tespitleri, Lenin’in vaktiyle 1908 J ö n T ürk Ihtilali’ne ilişkin, “Bu ya­
rım zaferdir , hatta o bile değildir,”"*’ sözlerinden daha ileridedir. Bü­
tün bunlar, Suphi’nin O sm anlı devletini ve o n u n hakim sınıflarını
topyekûn karşısına aldığının delilidir. Ve tabii artık bu d u ru m d a Sup­
hi’nin, ezilenlere K anün-ı Esasi çerçevesinde siyaset yapm alarını salık
vermesi düşünülem ez. O halde? Cevabını Suphi’den dinleyelim;

B urjuvazyanın p arle m en tarizm vasıtasıyla m ağlup ed ilm esin in

bir üto p y a o ld u ğ u ta rih ile sab it o ld u . B urjuvazya ile u y u şu p yaşaya­
rak fakir halklara hayırlı h id m etlere çalışm ak ü stad -ı âzam Kari
M arks’a ih a n etten b aşk a birşey değildir. M esleğine sadık M arksistler
teşkilâtlarını b u rju v azy a ile h e r tü rlü tem as ve m u afak attan m ücer-
red olarak ihtilâlci esaslarda v ü cu d a g etiren lerd ir. F ak ir işçi ve köy­
lü ler k ararg âh ların ı h ak ik i sosyalizm ile teçhiz ettik le ri g ü n b u rju -
vazyaya karşı ilân-ı h a rp etm iş olurlar. Sosyalist te şk ilâ d a n ancak
h e r an k ap itale h ü c u m ed ecek ve en tern asy o n al vak’aya za h ir o lab i­
lecek vaziyette b u lu n m a sıy lad ır ki, ihtilalci vasıtalard a k en d ilerin i
arz ve tem sile kesb-i liyâkat ed e rler.’"

S uphi’nin b u ra d a L en in ’in D evlet ve İhtilâ l adlı eserin d en etk i­

lenm iş olm ası m u htem eldir.^' O ld u k ça d evrim ci co şk u içerisin d e,
p arlam en tarist yolu sın ıf u zlaşm acılığı o larak ad lan d ırm ası ve hat-

48) Yavuz A slan, a.g.e., s. 55.

49) L en in , Doğu’da U lusal K urtuluş H areketleri, çev. T e k ta ş A ğaoğlu, Belge Y ay ın lan , İs­
ta n b u l, 1995, s. 32.
50) Yavuz A slan, a.g.e., s. 55-5 6 .
51) L enin, Devlet ve İhtilâl, çev. S ü ley m an A rslan , B ilim ve S osyalizm Y ay ın lan , A n k ara,
1969.

21
la b u n u n , b üyük ö ğ retm en Kari M arx’ın öğretisine ih an et olacağı­
nı söylem esi, proletarya ih tilâ lin in z o ru n lu g u n d a n ve b ir k o m ü n ist
p artisin in g erekliliğinden b ah setm esi, serm ayeye karşı m ü cad ele­
n in en tern asy o n al b ir m ücadeleyle y ü rü tü lm esin e tem as etm esi
-b ü tü n b u n lar, S u p h i’n in d ü şü n d ü n y asın d a epey b ir m esafe kat
e u iğ in in göstergesidir.
Ancak, bu ko n u şm ad an d ö rt ay sonra (5 Kasım 1918) M osko­
va’da toplanan Birinci M üslüm an K om ünistleri K urultayı’nda, k en ­
disinin şovenist olduğu y ö n ü n d ek i eleştirilere S uphi’nin verdiği ce­
vap, T ü rk çü lüğün üzerin d ek i etkilerinin h en ü z silinm ediğinin gös­
tergesidir.

Yoldaşlar, ben ce n u b u n feyyaz bir T ü rk O cağı’n da ihtim al ki bir

‘Şövenist’ olarak doğ d u m . A vrupalılarm , A vrupa k ap italin in zu lm ve
zallam ı altında ‘Ş övenist’ olm ayan T ü rk ’le [de] bulam azsınız. F ak at
bu taassup, bu şovenizm b en d e A vrupa zu lm ü n e, A vrupa k ap italin e
karşı... Yoksa Rusya m u h it-i in k ılâb ın d a tecelli eden o u lv î k ard eşli­
ğe bir uzv olm aktan başka b ir sözüm veya b ir h arek etim y o k tu r. F i­
kirlerim , yazılarım , sözlerim b u n a şah it, ben b u n ları h er v ak it m ü ­
dafaaya hazırım .

Tevilci y ö n ü ağır basan b u k o n u şm ay ı tersin d en o k u d u ğ u m u z ­

da, S u p h i’n in T ü rk ç ü lü ğ ü n e tk ile rin d e n y eterin ce ko p am ad ığ ın ı
görebiliriz. Zira, S uphi gibi İttih a t ve T erakki içerisin d e n gelen,
daha so n ra İttih a tç ıla ra şo v en istlik te ve m illiy etçilik te taş ç ık a rta ­
cak b ir p a rtin in o lu şm asın d a y er alan, b u p a rtin in yayını olan îf-
h a m ’da yazılar yazan, to p lu m d a m illiyetçi ve şoven fik irlerin se r­
p ilm esin e k atk ıd a b u lu n a n b ir k işin in , b u n o k tad a daha titiz ol­
m ası b ek len irdi. D aha ö n em lisi, bu sö zlerin , T ü rk ç ü lü k id eo lo ji­
sin in kaçınılm az so n u cu o lan 1915 E rm eni te h c ir ve tak tilin in a r­
d ın d an sarf edilm iş olm ası T ü rk iy e ’n in k o m ü n istle rim m illiy etçi­
lik p ran g asına b ağ lam ıştır. K o m ü n istle rin u z u n sü re E rm eni u lu ­
su n a y ap ılan h ak sızlığ ın suç o rtağ ı o lm a la rın ın ze m in in i h az ırla­
m ıştır bu tu tu m .
Suphi’nin Yeni D ü n y a 'm n 24 A rahk 1918 tarihli nüshasında çıkan
“T ürkiye’de neler oluyor” adlı m akalesi, hem bu yanlışlığı netleştir­
mesi, hem de b u n u M arksist söylem le yapm ası bakım ından oldukça

5 2 ) Y avuz A slan, a.g.e., s. 67.

22
önem li detayları içerm ektedir.” İleride A nkara hüküm etiyle kuracağı
ilişkide öne çıkaracağı ortak paydalardan biri olan Erm eni m eselesi bu
m akalede işlenm ektedir. İşte b u nedenle m akalenin tü m ü n ü buraya
alıp, daha sonra üzerinde tartışm a yürü tm ek te fayda vardır.

B ugü n k ü n ü sh a m ız d a zalim E nver ve Talat o rd u ların ın B akû’d an

çıkm ası dolayısıyla U rallard an Rusça ‘P ravda’ gazetesine g ö n d eril­
m iş b ir m e k tu b u n tercü m esi var; diğer b ir yoldaşın y azısında E rm e­
ni b u rju v azisin in id a re sin d e k i eski Rus o rd u ların ın A n ad o lu ’daki
v ah şed eri de acıklı b ir tarzd a tasvir ediliyor... G özleri k an ağlayan
kesik başlar, y av ru su m em esin d e d o ğ ran m ış k ad ın lar, can h canlı ya­
kılan insanlar... Bu feci m a n zaraları b ir m u h a rririn kalem i ve b ir re s­
sam ın hrçası için resm e tm e k im k ân h aricin d e, bu m an zara k arşısın ­
da in san hayali ve hisleri, elim h eyecan ve b u h ra n la r içinde k u d re ti­
ni, iradesini kaybediyor.
T ü rk ve K ü rllerin E rm enileri, E rm en ilerin K ürtleri ve T ü rk leri
takibe, m ahva, yok etm ey e koşm aları; b u fetihUk davasında m e d en i­
yetleri vahşetle y o ğ ru lm u ş A vrupalı em p ery alistlerin in san ru h u n a
ektikleri, ak ıttık ları zehir; b u, m asu m m illed er arasına kasd ile so ­
ku lan , d in ve m illet h ırslarıy la y akılan b ir d ü şm an lık ; E rm enilere

53) Bkz. H am il E rd em , M ustafa S u phi, Sel Y aym cılık, İsta n b u l, 2 0 0 5 , s. 4 9 -5 0 . Y avuz As­
lan ise k itab m d a, S u p h i’n in b u m a k alesin e y er v erm em iştir. H er n e k a d a r A slan ’m k ita ­
bı resm i ta rih in b ak ış açısı ve ü slû b u y la y azılm ış olsa d a, y azarın u laşu ğ ı zen g in b elg e­
lerle b irlik te ele a lın d ığ ın d a k ita p , TKP h a k k ın d a b u g ü n e k a d a r y a p ılm ış n a d ir, k ap sam -
h çalışm aların b a şın d a g e lm e k te d ir. İn sa n la rın k o m ü n ist veya a n ti-k o m ü n is t o lab ilece­
ğini söyleyen A.slan, k e n d in i b ilim ad am ı o la ra k ta n ım la m a k ta ve “tarih e b a k a rk e n , k işi­
n in e tn ik , d in i ve siyasal g ö rü şle rin i b ir tarafa b ıra k a ra k b ak m ası g e re k tiğ i”ni b e lirtm e k ­
ted ir (bkz, 19 2 0 -2 r l e r T ü rkiyesi ve M m ta ja S u p h i’lerin Dönüşü, TÛSTAV, İsta n b u l, 2 0 0 5 ,
s. 158). Bu ah lâk i te m in a tın a ra ğ m e n , aslın d a siyasal g ö rü şle rin b ir tarafa b ıra k ıla ra k ta ­
rih e b ak ılam ay aca ğ ın ın en güzel ö rn e ğ in i b iz z a t A slan ’ın k en d isi v e rm e k te d ir. M esela
A slan, k ita b ın d a , E rm en i s o r u n u n u n T ü rk resm i ta rih in e ters d ü şe b ile ceğ in i d ü ş ü n d ü ğ ü
ne k a d a r TKP b elgesi varsa (k i b u n la rın n e d en li m illiy etçi ya d a ek le k tik izler ta şıd ık la ­
rın ı ilerid e gö receğ iz) ya k ita b ın a alm a m ış y a d a a h n tı v erirk e n sa n sü rle m iştir. Ö rn e ğ in
A slan, TK P’n in k u r u lu ş k o n g re sin d e , “M illiy etler M eselesi H a k k ın d a N azm i Y oldaş’ın
K o n u şm a sı”n d a k i -ki b u k o n u şm a y a ilerd e d eğ in eceğ iz- E rm en i m eselesiy le ilgili b ir p a ­
sajı sa n sü re tabi k ılm ıştır (b k z.Y av u z A slan , a.g.e., s. 2 3 0 ). P asajın so n la rın a d o ğ ru A s­
lan , “E rm en iler te h c ir e d ild i...” diy e b aşlay an cü m ley i a n id e n n o k ta la m a k ta ve a rd ın d a n ,
“T aşn ak lar ve E rm en i p ap azları ...” d iy e b aşlay an cü m ley le d ev am e tm e k te d ir. H alb u k i
aynı m etin , M ete T u n ç a y ’ın e se rin d e s a n s ü re u ğ ra m a d a n v e rilm e k te d ir. C ü m le n in ta m a ­
m ı şoyledir: “E rm en iler te h c ir e d ild ile r, m alları a lın d ı ve gizli em irle rle b ü y ü k b ir k e si­
m i ö ld ü rü ld ü ” (b k z. M ete T u n çay , T ü rk iy e ’de Sol A kım la r, C. 2, s. 2 9 0 ). Ben u z u n sü re
b u sa n sü rü n , k ita b ın y ay ın cısı T ü rk T a rih K u ru m u ta ra h n d a n y ap ıld ığ ın ı sa n m ıştım . N e
zam an ki, A slan’m im zasın ı T alat P aşa K o m itesi’n in in te rn e t site sin d e g ö rd ü m , o zam an
bu s a n sü rü n b izzat A slan ’ın k en d isi ta ra h n d a n y ap ılm ış olabileceği kanı,sı b e n d e d ah a
fazla ver etti.

23
 A nadolu’n un y an sın ı vaadedip so n ra T ü rk ve E rm eni m illetleri ara-
sm da katliam lar ve yağm a ateşleri yakıp, d ah a so n ra d a tu tu ş tu rd u k ­
ları bu yangım sö n d ü rm e k için K üçük Asya’n ın işlerine karışm ak...
A nadolu’yu ne T ürk lere, ne K ürdere, n e de E rm enilere değil, an ­
cak k en d ilerin e alm ak... Bu h ak ik ati T ü rk ve E rm eni işçi ve k ö y lü ­
sü n d e n bilm ed ik an lam ad ık hiç kim se artık kalm am ış olm ah; b u h a­
kikati halka an latm ak ve o feci cin ayetlerin ö n ü n ü alm ak T ü rk ve
E rm eni in k ılap çıların ın ve b u ink ılap çılard an özellikle k o m ü n ist en-
ternasyonalistlerin vazifesidir.
22 T em m uz’da M oskova’da toplanan T ü rk konferansı b u h u su sta
ü stüne düşen vazifeyi pek güzel tayin etti; T ürk em peryalisderiyle Er­
m eni burjuvaziyasının bu iki halkın m ahvına yürüyen h arekederini
takip ve bu h u susta b ü tü n dünyayı aydınlatm a T ürk k o m ünistlerine
düştü; bizler üstü m ü ze düşen b u işi b ü tü n im kânsızlıklara bakm adan
elden geldiği kadar işlem eye çalıştık; b u n d an sonra d a çalışacağız, fa­
kat bu husustaki uğraşın b ir kısm ı da Erm eni yoldaşlara kalıyor.
E nver Paşadan fukara halka b ir fayda gelirse, T aşn ak su ty u n lar-
dan iyilik b eklenebilir, fakat E rm eni en tern asy o n alist d o stlarım ız b i­
zim en b ü y ü k ü m itlerim izi tem sil etm ek ted irle r...”

H er şeyden evvel S uphi’n in m akalesine m illiyetçi gölgenin d ü ştü ­

ğü gözlenm ektedir. Bu m ev zu n u n üzerinde teferruatlıca durm aya
çahşm am ızın sebebi, sadece ve illâ Erm eni m eselesini m ünakaşa et­
m ek değildir. Bilakis m esele, b ir ü lkenin kom ün istinin , kendi ü lk e­
sinin m illiyetçiliğine karşı dolaysız ve açıktan tavır alıp alm ayacağı­
dır. Keza derdim iz, b u g ü n k ü tarihsel birikim im izle geriye d ön üp ,
S uphi’yi eleştirm ek de değildir. Tersine, yanlış çizginin görülm esi­
dir. Ve o dönem de elde edilen teorik ve pratik birikim dahi, Sup­
h i’nin bu k o nudaki yanlışını ortaya koym aya yeterlidir.^^ O g ü n ü n

54 ) H am il E rd em , a.g.e., s. 4 9 -5 0 .
55) M esela S talin’in, 1913’te k alem e aldığı M a rk sizm ve Ulusal S o m n ad lı eseri, u lu sa l
m eseled e h em genel b ir M a rk sist tav rın b e lirle n m e sin d e , h e m d e I 9 1 5 ’d e E rm en i s o r u ­
n u n a nasıl bak ılabilecegi a ç ıs ın d a n s o n d e re c e ö n e m li bilgileri içe rm e k te d ir. Stalin bu
e serin d e, k ap sam lı b ir şe k ild e , h a k im u lu s u n h a n g i siyasal ve ik tisad i se b e p le rd e n ö tü rü
u lu sa l baskı y ap tığ ım , ezilen u lu s b u rju v a z isin in b u n a karşı k e n d i u lu su n d a n ezilen leri
nasıl ark asın a to p lad ığ ın ı açık la m a k ta , u y g u la n a n m illi b a s k ın ın h ang i b o y u tla ra v a ra b i­
leceğ in in ö rn e k le rin i s u n m a k ta ve p ro le ta ry a n ın k e sin lik le b u b ask ıla r k a rşıs ın d a sessiz
k alam ay acağ ın ı, k e n d i bağ ım sız b ayrağı a ltın d a b u b ask ıları k ararlılık la te şh ir etm esi ge­
rek tiğ in i sö y le m e k te d ir (b k z. S talin, B ütün E serleri, C. 2, çev. Y üksel G ü venç, D evrim
Y ayınları, A n k ara, 1977, s. 2 8 0 -3 4 8 ). Bu sö y le n e n le ri d ik k a te alm ak la b irlik te, b u s a tır­
la rın y a z a rın ın d a h a so n ra 3 0 ’la rd a ve 4 0 ’la rd a , R us şo v e n iz m in in d e ğ irm e n in e su taşı­
y an sayısız u y g u la m a sın ın v arlığ ın ı da u n u tm a m a k g erek ir.

24
koşullarında T ü rk m ak am larınm E rm eni kırım ını kabul eden, hatta
kısm i bazı yargılam alara yö n elen tu tu m u n u b u g ü n k ü , katliam ı lo p ­
tan ve b ü tü n ü y le in k âr eden taş gibi sağır tu tu m la karşılaştırdığım ız­
da, elbette b u g ü n ‘iki taraflı k atliam ’ söylem ine itibar edilm em esi o
güne göre daha b ü y ü k önem kazanm aktadır. O gü n M ustafa Sup­
hi’nin ‘iki taraflı katliam ’ fikrine yaklaşm ası b u g ü n k ü d u ru m la k ar­
şılaştırıldığında b ir ö lçü d e m azu r görülebilse bile, yine de S uphi’nin
m akalesinde, M arksizm ’in o gü n e kad ark i teorik ve p ratik b irik im ­
lerine bakm ak yerine, tam am en ikircikli, suçu iki tarafa paylaştıran,
kendi b u rju v azisin in tarihsel su çu n u hafifletm eye çalışan ve h atta
böylece k en d isinin de (k o m ü n istle rin ) suç ortağı olm asına zem in
hazırlayan b ir görüş ortaya koym ası eleştiriyi hak etm ektedir.
Tabii ki T aşnak partisi, ırkçılık ve m illiyetçilik yapm ış, h u n h arca
eylem lere im za atm ıştı. Ve aynı T aşnaklar, O sm anh o rd u su n u n 15
Eylül 1918’de B akû’yü ele geçirm esine de katkıda b u lu n m u ş, orada
da aynı h u n h arlık ları devrim cilere karşı O sm anh ordusuyla birlikte
gerçekleştirm işlerdi.^'' M akalenin b u m illiyetçi dayanışm adan b ah ­
setm em esi ilginçtir.
Diğer yandan, b ir k o m ü n istin “em peryalistlerin insan ru h u n a ek ­
tikleri akıttıkları zeh ir”den b ah sed ip , k en d i b u rju v azisin in ırkçı ve
şoven yanını görm em ekte diretm esi de b ir başka eleştiri k o n u su d u r.
İbrahim K aypakkaya’nın sözleriyle ifade edecek olursak, “İrkçılık
dışardan sokulan b ir şey değildir, am a dışardan desteklenebilir. Irk ­
çılığın dayandığı sosyal sınıflar ve zü m reler vardır. Em peryalizm ,
işine geldiği zam an ve yerde b u sınıfların ırkçılık politikasını k ışk ır­
tır ve d estek ler.” O nedenle, “...ırkçılığa karşı y ü rü tü lecek m ücade-

56) E kim Ih tilali’n in etk isiy le M a rt 1918’d e, İngiliz yan lısı G ü n ey K afkas Seym i d ev rile­
rek, araların d a B o lşeviklerin d e b u lu n d u ğ u çeşitli g ü çlerin ö n d erliğ in d e B aku K o m ü n ü
k u ru ld u . O sm a n h b irlik leri 15 EylüVde, T a şn a k la rm y a rd ım v e d esteğiyle B akü'ye g ird i ve
bu rad ak i K o m ü n ’ü d ağ ıtıp ö n d e rle rin i k a tletti. Sovyet E rm en istan ı tarih çisi L alayan’ın,
1938’de kalem e aldığı “T a şn a k s u ty u n P artisi’n in K arşı D evrim ci R o lü ” adlı m ak alesin d e,
m illiyetçilerin d ev rim cilere karşı g e re k tiğ in d e nasıl b irle şeb ilecek lerin i g ö ste ren b ilgiler
vardır. “K om ün g ü n le rin in b a ş ın d a n itib are n T aşn ak lid erle ri B akü’d e, B olşevizm le m ü ­
cadele etm ek ve ik tid arı k e n d i ellerin e g eçirm ek am acıyla T ü rk iy e’yle gizli g ö rü şm elere
başladılar... Karşı d ev rim ci T a şn a k s u ty u n , kızıl B akû’ye karşı b irlik lerin i G ü n ey Kafkas
ü z e rin d e n k ay d ırm ak için T ü rk H ü k ü m e ti’n e y a rd ım etti. T ü rk O rd u la rın ın kızıl B akü'ye
yaklaştığı ve am an sız b ir sav aşın b aşlad ığ ı 3 0 H aziran 1918 ta rih in d e , T aşn ak ajan ları, b ir­
liklerin d ü şm a n a teslim o lm aları için d ire ttile r. Bakü O rd u s u ’n a k o m u ta ed en T a şn a k s u t­
y u n ajanı A vestiyan, d ü şm a n sald ırısı sıra sın d a teslim b ay rağ ım k ald ırm ay ı em re tti ve Ba­
k û ’ye T ü rk le rin savaş y a p m a d a n g irm e sin i sağ lad ı” (b k z. A.A. L alayan, T aşnak P artisi’nin
Karşıdevrimci Rolü, K aynak Y ayınları, İsta n b u l, 2 0 0 6 , s. 78-79).

25
le de, her şeyden önce bu sın ıf ve züm relere karşı m ücadeledir, p ro ­
letarya hareketinin en önem li görevlerinden biri, b unları em ekçi
halka teşhir etm ek tir...””
M ustafa S uphi’nin M art 1919’da, K om ünist E nternasyonal’in Bi­
rinci K ongresi’nde yaptığı k o nuşm ada da bu m illiyetçi etkileri göre­
biliyoruz. Suphi b u kon u şm asın d a, “d ö k ü len kanların sadece Erm e-
nilerin kanı olm adığını, T ü rk fukarasının, em ekçisinin ve köylüsü­
n ü n de kanı o ld u ğ u ”n u söylem ekle yukarıda değindiğim iz hatayı
tekrar etm ektedir. S uphi’n in devam la, “barbarlığa b aşvuranın m az­
lum halk kitleleri değil, T ü rk paşa ve padişahları o ld u g u ”n u b elirt­
m esi, m aalesef m illiyetçi çizgisini hafifletm em ektedir. Bu ko n u şm a­
da çok daha önem li olan h u su s, S uphi’nin, “geçen sene T ü rk gene­
ralleri T ürk o rd u su n u H azar D enizi kıyılarını, İran’ı ve T ü rk istan ’ı
işgale gönderm eye kalkıştıklarında, M oskova’da, b ü tü n dünyaya
m u tlu lu k vadeden devrim in m erkezin d e T ü rk devrim cileri, cesaretle
T ü rk bayrağım y ü k se lte re k , T ü rk generallerinin m aceraperest özlem ­
lerine karşı ko y d u lar” (abç) diyerek, b u rjuvazinin bayrağım k u tsa­
m asıdır. K uşkusuz S uphi’nin b u k o nuşm ası M arksizm ’den kilom et­
relerce uzaktı.^®
Şim di b ir süreliğine S uphi ve Sovyet R usya’dan uzaklaşıp,
1919’u n A nadolu’suna uzanalım .

1919 TÜRKİYESİ

Birinci C ihan H arbi’n in ertesin d e A n tan t devletleri savaşın galibi­

dir, am a aynı zam anda savaş o nların da g ü cü n ü epey zayıflatm ış d u ­
rum dadır. İngiltere ve F ransa’da savaş aleyhtarlığı had safhadadır.
H er iki ülk en in o rd u su n d a da terhis talepli isyanlar baş gösterm ek­
tedir. O cak 1919’da İngiltere K raliyet O rd u su ’nd an 1 m ilyon asker
ve subay terhis edilmiştir.^·* İngiltere ve Fransa sadece savaşın zafer­
le b itm esinin yükleriyle değil, em peryalist b ir güç olm anın zo rlu k la­
rıyla da karşı karşıyadırlar. M esela, İngiltere aynı anda H in d istan ’ı,
Basra’yı, Kafkasya’yı, T ürkiye’yi, M ısır’ı ve Filistin’i nasıl kontrol

57) İb rah im K aypakkaya, Seçm e Y azılar, O c a k Y ay ın lan , İstan b u l, 1979, s. 2 0 4-203.

3 8 ) K o n u şm a m e ln in in tam am ı için bkz. M ete T u n çay , T ü rkiy e’de Sol A k ım la r C 2 s
267 -2 6 8 .
59) B ülent G ökay, E m p e ıy a lizm ile B olşevizm A rasında T ü rkiye, A gora K itaplığı, İsta n ­
b u l, 2 006, s. 52, d ip n o t 38.

26
edecektir? Böylesine geniş b ir coğrafyanın k o n tro lü so ru n olm akla
birlikte, b ir de gahp ü lk elerin k en d i araların d ak i çelişkiler söz k o n u ­
sudur. F ransa ve İtalya b aşın d an b eri A n tan t’ın ö n cü sü olan İngilte­
re’yle zaten so ru n lu d u r. İngiltere ise k endi yönetici sınıfının çıkar
çatışm alarına sahne olm aktadır. Dolayısıyla, m evcut o rtam İngilte­
re’yi, Kafkasya ile T ürkiye arasında b ir tercih yapm ak zo ru n d a b ı­
rakm ıştı. İngiliz k u v vederi ya Kafkaslar’da Bolşevik Rusya’yla kapı­
şacak ve Bakü p etrolleri dahil olm ak üzere b ü tü n bölgeyi ele geçir­
meye çalışacak, ya da A kdeniz ve K aradeniz boğazlarının tap u su n u
elinde tu tu p yeniden Kafkaslar’a u zan m ak için A nadolu’da güç to p ­
layarak zam an kazanacaktı. N iyet b u d u r am a İngiliz Savaş B akanh-
ğı’na göre, Ingiltere’n in T ü rk iy e’yi dahi k o n tro l altında tutm aya ne
askeri, ne de m ali gücü y etm ek ted ir.”"
T ürkiye m eselesinde gerek İngiltere hakim sınıfları, gerekse A n­
tant devlederi kendi araların d a ciddi çelişkiler yaşam aktadırlar. T ü r­
kiye ‘pastası’nın taksim inde İngiltere, Fransa ve İtalya arasında an ­
laşm azlıklar vardır. İn g iltere’n in A n tan t’m başını çekiyor olm ası
Fransa ve İtalya’nın p ek de h o şu n a gitm em ektedir. İngiltere, Os-
m anlı ordusuyla b irço k cep h ed e savaşm ış o lm anın cerem esini çek ­
mişti ve haliyle ‘pasta’m n b ü y ü k k ısm ında gözü vardı. K açınılm az
olarak bu du ru m , ileride daha da depreşecek olan çelişkilerin h ab er­
cisiydi. Türkiye k o n u su n d a b ir başka so ru n da b izzat İngiltere h a ­
kim sınıflarının kendi araların d a yaşanm aktaydı. Başbakan Lloyd
George ve Dışişleri Bakanı Lord Balfour, O sm anlı İm p arato rlu -
ğu’n u n darm adağın edilip, to p rak ların ın A ntant devletleri arasında
tanzim inden ve T ü rk lerin de O rta A nadolu’da m inik b ir devlet k u r­
m asından yanaydılar. Savaş Bakanı W in sto n C hurcill ise, Lloyd G e­
orge ve Balfour’a bazı n o k talard a k atılm akla birlikle, R usya’daki Bol­
şevik devrim ini göz ö n ü n d e b u lu n d u ra ra k T ü rk lerin Sovyet R us­
ya’ya karşı b ir sel olarak d eğ erlendirilm esinden yanaydı. Ayrıca, İs­
tanbul’u n T ü rk lerd en alınm ası, İslam d ü n yasında am a özellikle de
H indistan’da karışıklıklara yol açabilirdi. N eden T ü rk lerin başında
b u lu n d u ğ u b ir İstanbul, İn g iltere’n in m üttefiki olm asındı? Böylece
A nadolu ve D ogu A kdeniz’in k o n tro lü d aha b ir m ü m k ü n d ü . Aksi
yönde davranılm ası, T ü rk leri B olşeviklerin yanm a itebilirdi. H indis­
tan bakanı E rnest S. M ontagu da, T ürklere görece d ah a ılım lı yakla-

60) B ülen t G ökay, a.g.e., s. 52.

27
 şılm adıgı taktirde, İngiltere’nin H in d istan ’daki çıkarlarının zorlana­
cağı kanısındaydı. Ekim 1919’dan itibaren h ü k ü m etin yeni Dışişleri
Bakanı olan Lord C urzon ise, İstan b u l m eselesinde Llyod G eorge ve
B alfour’la hem fikir olm akla birlikte, A nadolu’daki toprak b ü tü n lü ­
ğ ü n ü n k o ru n m asın d an yanaydı. Z ira C u rzo n ’a göre, T ürkiye, ileride
A vrupa’dan H indistan’a kad ar uzanacak olan dost ülkeler zincirinin
m erkezinde bulunm aktaydı. İngiltere burjuvazisi tercihini, Lloyd
G eorge’nin paylaşım p lan ın d an yana yaptı. 12 O cak 1919’da Paris’te
bir araya gelen ‘Barış K onferansı’n d a, b u p lan ın uygulanm ası için
asayişten so rum lu olacak jan d arm a da bu lu n m u ştu : Y unanistan.'”
30 Ekim 1918’de im zalanan M ondros M ütarekesi, O sm anlı dev­
letinin 1914 öncesinin sınırlarına geri çekilm esini şart koşuyordu.
Bresi Litovsk A ntlaşm ası gereğince Kafkasya ve İran ’da ilerlem iş
olan O sm anlı orduları, 1878 Berlin A ntlaşm ası’nm öngördüğü sın ır­
lara kadar ilerlem işken, M ondros M ütarekesi’nd en iki ay sonra is­
teksizce ricat etm ekteydi. Savaş öncesinde O sm anlı İm paratorluğu
1.700.000 kilom etre kare toprağa sahipti. Savaş sonrasıysa kaybetti­
ği toprak, 1 m ilyon kilom etre kareydi. İm p arato rlu ğ u n 19. yüzyılın
birinci yarısından itibaren başlayan b u h ra n ın ın artık son noktasına
gelinm işti. O n yıldır dediği dedik, astığı astık İttih at ve T erakki’nin
önde gelen liderleri Talat, E nver ve Cemal paşalar, savaş suçluları
m ahkem esinde yargılanm am ak için 2 Kasım ’ı 3 Kasım ’a bağlayan
gece bir Alm an denizaltısıyla İstan b u l’dan kaçtılar. N üfusun büyük
çoğu n lu ğ u n u olu şturan yoksul köylülerin çocukları, d ö rt yıl süren
savaşta yitip gitm işlerdi. 1919’da İstanbul h ü k ü m etin in kayıtlarına
göre, A nadolu’daki n üfus 9.291.346 (yüzde 65 İslam ), 1.014. 612
(yüzde 9 Rum ), 542.572 (yüzde 5) Erm eni ve 93.364 (yüzde 0.8)
Musevi ve diğer yabancılardan m üteşekkildi.'’^ Savaş ekonom isi yok­
su llan daha da yoksullaştırırken, zenginler savaş sayesinde daha da
palazlanm ışlardı. H alkın savaşm aya takati kalm adığı gibi, ordu ku-
ru m u n a karşı beslediği öfke kim i zam an askerden kitlesel firarlara
yol açm akta, kim i zam an da subayların linç edilm esine kadar var­
m aktaydı.'” 1914’te O sm anlı o rd u su n u n m evcudu 640 bindi.
1919’daysa o rd u n u n toplam sayısı 40 bine düşecekti.*”

61) B ü len t G ökay, a.g.c., s. 47-5 1 ,

62) S ab ah attin Selek, A nadolu Ihlilâli, İsta n b u l M atbaası, İsta n b u l, 1968, s. 60.
63) E m rah C ilasun, Belki İlk Selam , V ersu s K itap, İsta n b u l, 2 0 06, s, 47.
64) S ab ah attin Selek, a.g.e., s. 104.
65) E m rah C ilasu n , a.g.e., s. 29.

28
 1918’in ikinci y a n sın d a n itib aren ü lk en in m u h telif yerlerinde
ulusal talepler d o ğ ru ltu su n d a m u h alif g ru p lar örgütlenm ekteydi.
B unlardan bazıları İttih atçıların k u rd u ğ u gizli K arakol gibi ö rg ü tlen ­
m eler, bazıları da M üdafaa-i H u k u k C em iyetleriydi.“ Şim dilik silah ­
lı eylem lere girişm eyen b u g ru p lar konformist*^ b ir sınıfsal yapıya
dayanıyordu. K onform istler, b u lu n d u k ları bölgelerde toplum sal iliş­
kileri devam ettiren ve bu ilişkiler ü zerin d en direnişi örgütlem eye
çalışan toprak zenginleri, subaylar, yerel siyasal liderler ve h ü k ü m e t
m em urlarıydı.'’* Öte yandan, barışçı değil kendiliğinden silahlı d ire­
nişe geçen yerel güçler de vardı. D aha savaş yıllarında, şu veya bu
nedenle devlet otoritesiyle çelişkiye d üşm üş, to p lu m u n alt kesim le­
rinden sınıfların o lu ştu rd u ğ u , devletin şaki ve/veya çete dediği silah­
lı bu gruplar, non -k o n fo rm istlerd i. Efeler, zeybekler, m uhacirler, as­
ker kaçakları, isyan elm iş alt rütbeli subaylar, adi suçlular, m acera­
perestler, kan davası g ü d en ler no n -k o n fo rm istleri o lu ştu rm ak tay ­
d ı . İ k i ana gruba ayırdığım ız b u yerel direniş harek etleri h en ü z
m erkezi ö n d erlik ten yok su n d u .
Siyaset ve o rd u çevrelerinde kö k salm ış İttih at ve T erakki’n in ö n ­
der kadrosu ülkeyi terk etm işti am a ‘B takım ı’ faaldi. Hem de tam
teçhizat. M esela, M ondros M ütarekesi so n u cu O sm anh o rd u su k ü ­
çültülm ü ştü , am a b aşında Kâzım K arabekir gibi m eşh u r b ir İttih at
ve T erakki m en su b u n u n b u lu n d u ğ u , o rd u n u n en önem li g ü cü n ü
teşkil eden O n Beşinci K olordu, 30 bin kişilik asker, 20 b in kişilik
jandarm a ve m ilis gücü h alin d e T rabzon ile E rzu ru m arasında k o ­
nuşlanm ıştı.”’ Kâzım K arabekir, Ali F u at Cebesoy gibi erkan-ı h arp
m ensuplarının ve diğer Έ tak ım ı’na dahil olan zevatın yegâne gaye­
si, ilk etapta O sm anlı devletinin paylaşılm asını engellem ekti.
M ondros M ütarekesi’n d en 14 g ü n sonra (13 Kasım 1918’de) A n ­
tant donanm ası İstanbul boğazına d em ir atarken, M ustafa Kemal de

6 6 ) D ah a g eniş bilgi için b k z. M e su t A yd ın , M illî M ücâdele dönem inde TBM M H ü küm eti
tarafından İstanbul’da kurulan g izli g ru p la r ve Ja â liyetleri, Boğaziçi Y ayınları, İsta n b u l,
1990, s. 41-48.
67) M evcut to p lu m sal ilişk ilerin d e v a m ın d a n y a n a o la n la r için y a p ılan tan ım lam a.
68 ) D aha g en iş bilgi için b k z. E m ra h C ilasu n , a.g.e., s. 40.
6 9 ) E m rah C ilasu n , a.g.e., s. 55.
70) K arabekir k o m u tasın d ak i b u o rd u , esasen savaşın so n la rın d a K afkasya ve Iran seferle­
rin e kau lan ve elde ettiği b aşarılard an ö tü rü y ü k se k m aneviyata sa h ip D o k u z u n c u O r­
d u ’dur. M o n d ro s M ü tarek esi so n rası A n tan t dev letlerin i sa k in le ştirm ek am acıyla K olordu
adını alm ış olsa da, nicel g ü c ü n d e n h içb ir şey kay b etm em iştir. D aha geniş bilgi için bkz.
Kâzım K arabekir, İstiklâl H arbim iz, İstan b u l, M erk Y ayıncılık, İstan b u l, 1988, s. 12-16.

29
 Suriye’den P ayitahl’a geri d ö n m ü ştü . O n u n öncelikli hedefi A hm et
İzzet Paşa k abinesinde yer alm aktı. İngilizlerle çeşitli tem aslarda b u ­
lundu. D aily M ail gazetesinin o yıllardaki İstanbul m uhabiri G.
W ard Pric’e göre, M ustafa Kem al kendisine şöyle dem işti:

Eğer Ingilizler A n ad o lu ’n u n so ru m lu lu ğ u n u üstlen ecek lerse,

em irlerinde çalışacak d en e y im h T ü rk id arecilerin in işbirliğine ih ti­
yaç duyacaklar. Ö ğ renm ek istediğim ... bu kapsam d a h izm et etm eyi
teklif edebileceğim u y g u n b ir m akam dır.^'

23 M art 1919’da Kâzım K arabekir, E rzu ru m ’a h areketinden evvel

İstan b u l’da g örüştüğü M ustafa K em al’e k endisine katılm ası için h er
ne kadar ısrar etse de başarılı olam az. K arabekir’e göre, M ustafa Ke­
mal İstanbul’da kalıp M eclis’te yer alm ak ve kabinede bakan olm ak
istem ektedir.'^ Fakat bu çabası sonuçsuz k ah r ve kabinede kendisi­
ne yer verilm ez. 1919’u n ilk aylarında İstan b u l’da onlarca siyasetçi
ve subay Ingilizlerin isteği üzerine tu tu k lan ırk en , M ustafa Kemal bu
derdestin dışında tu tu lu r. 5 M ayıs 1919’da, K aradeniz bölgesinde
asayişin tesis edilm esi için, A hm et İzzet Paşa’nın deyim iyle “şim di­
ye kadar hiçbir faniye nasip olm am ış genişlikte” yetkilerle D oku­
zu n cu O rdu M üfettişliği’ne atanır.^’ İzzet Paşa’ya göre, M ustafa Ke­
m al’e m üfettişlik görevi verilirken, “P adişaha yakınlığı, para suisti-
m alinde bulunm am ışlıgı. E rm eni ö ld ü rm ek gibi suçlara karışm am ış
olm ası” göz ö n ü n d e b u lu n d u ru lm u ş tu .""* Yıllar sonra D am at Ferit

71) P rice’den a k ta ra n B ülent G ökay, E m p erya lizm ile B olşevizm A rasm da T ürkiye, A gora
K itaplığı, İstan b u l, 2 006, s. 59. G ö k ay e se rin d e , b u g ö rü şm e n in ta rih in i v erm em ek ted ir.
“P rice b u g ö rü şm ey i S elanik O rd u s u İs tih b a ra t B ö lü m û ’n û n k ıd em li g e n e lk u rm a y s u b a ­
yı albay H eyw ood’a a k ta rd ığ ın ı sö y lü y o r. H ey w o o d b u teklifi ö n em siz g ö rere k cid d iy e a l­
m am ış, ‘Bu T ü rk g e n e ra lle rin in b irço ğ u ç o k sü rm e z iş aram ay a b a şla rla r’ d e m işti” (P ri­
ce, E xtra-Special Correspondent, s. 104) (a.g.e., s. 59 ) M ustafa K em al’in bu d ö n e m d e İn ­
g iltere’ye sıcak m esajla r y o llay an b aşk a d e m e ç le ri de v ard ır. M esela, 17 K asım 1 9 1 8 ’de
M im ber gazetesine verdiği m ü la k a tta , “In g iliz le r’in O s m a n h m ille tin in h ü rriy e tin e ve
d ev letim izin istik lalin e riay ette g ö ste rd ik le ri h ü r m e t ve in sa n lık k a rşısın d a yaln ız b e n im
değil, b ü tü n O sm a n h m ille tin in In g ih z le rd e n d a h a iyiU ksever b ir d o s t olam ayacağı k a ­
n aatiy le d u y g u lan m aları p e k ta b iid ir,” d e m e k te d ir (m ü la k a tın tam am ı için bkz. A ta ­
tü rk'ü n Bütün Eserleri, C. 2, K aynak Y ay ın lan , İsta n b u l, 1999, s. 290-2 9 1 ).
72) Kâzım K arab ekir, a.g.e., s. 14-15. A h m et İzzet P aşa’n ın da g ö zlem leri bu d o ğ ru ltu ­
d a d ır ki, a n ıla rın d a M ustafa K em al’e ilişk in şö y le d e m e k te d ir: “Bu ta rih le rd e M ustafa Ke­
m al Paşa İsta n b u l’a d ö n m ü ş ve k ab in ey e g ü v e n o y u v erilm em esi için epeyce çalışm ıştı.
E ğer k ab in e d eğ işirse, y in e b e n im b a ş k a n lığ ım d a b ir v ü k e lâ hey eti k u ru lm a sın a çalışıla­
cak ve b u n d a k en d isi de H arbiye N azırı o la c a k tı” (A h m et İzzet Paşa, F eryadım , C. 2, N e­
h ir Y ayınları, İstan b u l, 1993, s. 4 7 -4 8 'd e k i d ip n o t).
73) A h m et İzzet Paşa, a.g.e., s. 59.
74 ) A h m et İzzet Paşa, a.g.e., s. 213.

30
ise, M ustafa Kemal’in m üfettişliğe tayin edilm esinin “Ingilizlerin
tavsiyesi”yle o ld u ğ u n u sö y lü y o rd u .” T ürkiye’deki gelişm eleri y ak ın ­
dan takip eden Sovyetler’e göreyse, M ustafa Kem al’in m üfettişlik gö­
revine getirilm esi, A nad o lu ’da gittikçe b ü y ü m ek te olan direniş h are­
ketini kon tro l etm eyi amaçlıyordu.'*’ N itekim M ustafa Kemal, yıllar
sonra N utuk’ta o gü n lerd e izlediği siyaseti, “k u rtu lu ş yolu arark en
iki şey söz k o n u su olm ayacaktı. İlkin, İtilaf D evletleri’ne karşı d ü ş­
m anlık d u ru m u n a girilm eyecekti, sonra da P adişah ve Halife’ye can­
la başla bağlı kalm ak tem el ko şu l o lacaktı,” diye ifade etm iştir.”
M ustafa Kemal 19 M ayıs 1919’da Sam sun’a çık tık tan sonra, dağınık
durum d ak i ko n fo rm ist ve n o n -k o n fo rm ist güçleri, bu siyaset doğ­
ru ltu su n d a k o n tro l altına alacaktır.
15 Mayıs 1919’da İzm ir’in Y unan kuvvetleri tarafından işgali,
C hurchill’e göre T ü rkleri ateşleyen talihsiz b ir adım,™ Sovyet R us­
ya’nın dışişleri K om iseri Ç içerin’e göreyse, “em peryalizm ateşini
canh tutacak bir k alk an d ı”.'" M ustafa Kem al b u ortam da, 25 M ayıs’ta
Havza’da Bolşevik heyetiyle görüştü. 23 H aziran 1919’da K arabekir’e
yolladığı cevabi b ir telgrafta K arabekir’le hem fikir o ld u ğ u n u v u rg u ­
lam akta, yukarıda b elirttiğim , İtilaf devletlerine ilişkin izlenm esi ge­
reken politikasına ters düşm eyen, bilakis o n u tam am layan ve h atta,
b ü tü n b ir 1919-1923 d ö n em in d e So'vyet Rusya’ya ilişkin izlenecek
politikanın ana h attın ı o lu ştu ran fikirleri form üle etm ekteydi:

17 H aziran 1335 (19 H aziran 1919) ve n u m a ra sız şifre ile y ü k ­

sek g ö rü şü n ü z etra fın d a d ü ş ü n ü le re k h a k ik a te n B olşeviklerin d a ­
ha etk ili b ir vaziyete g irm e leri h a lin d e tarafsız g ö rü n m e k azm iyle
İtila f k u v v e ü e rin i m e m le k e tim iz d e n u zak laşm ay a zo rla m ak ve a k ­
si ta k tird e v atan ım ızın Bolşevik istilası altın d a k alm ak te h lik e sin e
seb eb iy et v e re cek lerin i id d ia etm ek ve on a g öre fiili ic ap la rın a k a l­
k ışm ak u y g u n o la ca k tır... Bu şe k ild e a n la ştık ta n so n ra k e n d ile rin i

75) M u rat B ardakçı, Şahhaba, P an Y ay ın cılık , İsta n b u l, 1998, s. 179. M u stafa K em al’in
d a h a so n raları s ü rg ü n o la ra k a d la n d ırd ığ ı b u tay in i d e ğ e rle n d ire n B ü len t G ö k ay , “ş ü p ­
heli bir su b a y ın n ered ey se sın ırsız y e tk ile rle d o n a tıla ra k böyle n a z ik b ir g ö rev e a ta n m a ­
sın ı m ü m k ü n g ö rm e m e k te d ir. E ğ er b ir m u h a lif o la ra k g ö rû lü y o rd u y sa , İsta n b u l’d a İn g i­
liz d en etim i altın d a k i T ü rk y e tk ililer iç in , b aşk a b irç o k u lu sç u eylem ci gibi o n u d a ceza­
evine k o y m ak ço k d ah a b a sit b ir y o l o lu rd u , “ B ü len t G ökay, a.g.e., s. 61.
76) K o m in te rn ’in 1 O cak 1922 ta rih li b e lg e sin d e n a k ta ra n ; B ü len t G ö k ay , a.g.e., s. 62,
d ip n o t 82.
77) M ustafa K em al A tatü rk , N u tu k , C . l , M illi E ğ itim B asım evi, İstan b u l, 1961, s. 11.
78) C h u rc h ill’d e n a k ta ra n : B ü len t G ö k ay , a.g.e., s. 57.
79) B ülent G ö k ay , a.g.e., s. 84.

31
 sın ırd a tu im ak ve h ila f k u v v e lle rin in m em lek eti le rk etm eleri için
bir silah m a k am ın d a k u lla n m a k şe k lin d e k i y ü k sek ta sav v u ru n u z
p e k isab etli o lu r.“

Bu sözler, ileride L o n d ra’da Bolşevik, M oskova’da A n tan i teh lik e­

sinden bahsedecek olan A nkara dış p olitikasının tem elini o lu ştu ra­
caktır. Peki, ya Sovyet Rusya? M oskova, A nkara hüküm etiyle b ir it­
tifaka girecek m idir? Böylesi b ir ittifakın Sovyet Rusya açısından si­
yasal ve ideolojik çerçevesi ne olacaktır? Şimdi de bu soruları irde­
lem eye çahşalım .

BIÇAK SIRTINDA AKROBASİ; İDEOLOJİ İLE

DİPLOMASİ, YA DA MARKSİZM-LENİNİZM,
BAŞARILAR VE HATALI EĞİLİMLER

İdeoloji ile diplomasi arasındaki çelişki, bugün dahi uluslararası

kom ünist hareketin tarihinin tartışılan en önem li noktalarından biri­
dir. Proletarya sınıfının ilk iktidar tecrübesi olan Sovyet Rusya’nın,
devrim in hem en ardından izlediği diplom asi pratiği, beraberinde bir
sü rü siyasal ve ideolojik m eselenin larüşılm asm ı zorunlu kılan bir ko­
nudur. Bu m eselenin M ustafa Suphi ve dönem in A nkara hüküm etiy­
le kurulan ittifakla yakından alakalı olduğu açıktır. Tarihin soğukkan­
lıca irdelenmesi ve hakikatin, bilgi teorisi sayesinde m ünakaşa edile­
rek bulunm ası zorunludur. Sorulm ası gereken sorulardan birisi şu­
dur; Sovyet Rusya’nın, A nkara hüküm etiyle kuracağı ittifakın geri pla­
nında, 1848’den 1920’lere kadar M arksizm ’in katettiği yolda kim i dö­
nem eçlerin ne gibi bir payı olm uştur? Buna bağh olarak birazdan ir­
deleyeceğimiz dönem eçler, S uphi’nin kopam adığı burjuva fikirlere bir
anlam da teorik zem in sağlıyor m uydu? Ya da daha doğrusu, Marx,
Engels ve Lenin’in kim i önerm elerindeki hatalı eğilimler, M ustafa
Suphi’nin savunduğu fikirleri M arksist jargonla devam ettirm esine
im kân tanım ış mıydı? Bu soruların cevabı aranm aksızın, Mustafa Sup­
hi hakkında yürütülecek b ir m ünakaşa oldukça sathi kalacaktır.
O zam an böylesi kapsam lı b ir m eselenin tartışılm asında izlenm e­
si gereken m etodoloji n e olm alıdır? Şayet, M arksizm ’in ‘içi boş’, ‘ge­
reksiz’ ve neticede sadece bir ‘dogm a’ o ld u ğ u n u düşünüyorsanız, as­
lında m etodolojiye bile ihtiyacınız yoktur. ‘M arksizm yanlıştı’ diye-

80) A tatü rk'ün B ütün Eserleri, C. 3. s. 114.

32
rek kestirip alm anız en p ratik yoldur. F akat M arksizm ’in, doğayı ve
toplum u tanıyıp anlam akta ve d ö n ü ştü rm ek te, dolayısıyla, “in san la­
ra evren hak k ın d a h er tü rlü boş inançlarla, h er tü rlü gericilikle ve
her türlü bu rju v a baskısı savu n u cu lu ğ u y la bağdaşm ası olanağı o l­
m ayan tutarlı b ir g ö rüş” verdiğini, “insanlığın 19. yüzyıl içinde y a­
ratm ış olduğu en iyi şeylerin. A lm an felsefesinin, İngiliz ek o n o m i
politiğinin ve Fransız sosyalizm inin m eşru m irasçısı”**' o ld u ğ u n u b i­
liyor ve kabul ediyorsanız d u ru m değişir.
O zam an tartışm am ız açısından Engels’in, “D iyalektik felsefe k ar­
şısında hiçbir şey kesin, kalıcı, m utlak, kutsal değildir; her şey gelip
geçicidir ve sürekli b ir oluşm a ve yok olm a sürecinden, aşağıdan y u ­
karıya doğru sonsuz b ir yükselm e sü recin d en başka h içbir şey kalı­
cı değildir ve diyalektiğin kendisi de bu sürecin d ü şü n en beyindeki
yansım asından başka bir şey d eğ ildir,”® sözleri pek tabii M ark­
sizm ’in kendisi için de geçerlidir. Öyleyse tartışm aya nereden baş-
lanm ahdır? K onum uz açısın d an bizi ilgilendiren, M arksizm ’in söz
konusu taruşılm ası gereken boyutları hangi dönem i kapsam alıdır?
K anım ca bu boy u tlar, 1871 P aris K o m ü n ü ile 1920’lerin b aşlarına
kadarki tarihin, kim i öne çık artılıp altı çizilm esi gereken beUi başlı
dönem eçleri olm ahdır. Ç ü n k ü , M arksizm ’in bu belli başlı dö n em eç­
lerde elde etliği başarılar ve bo ğ u şm ak zo ru n d a kaldığı zorluklarla,
kim i zam an doğru, kim i zam ansa çelişik -hatta yanlış- eğilim leri
içinde b arın d ıran tarihsel olgu ve gerçekler, hem Sovyet Rusya’nın
Ankara hüküm etiyle k u rd u ğ u ittifakta, hem de M ustafa Suphi
TKP’sinin aldığı yenilgide pay sahibidir.
M arksizm ’in olm azsa olm az p ren sip lerin in başm da en tern asy o ­
nalizm gelir. 1848’de yayım lanan Komünist Mani/esto’da, ‘işçilerin
vatanı y o k tu r’ v u rgusu ve eserin son sayfasında yer alan, “P ro leter­
lerin zincirlerinden başka kaybedecek b ir şeyleri y oktur. K azanacak­
ları koca bir dünya vardır. B ü tü n ü lk elerin işçileri, birleşiniz,” sö z­
leri, enternasyonalizm in kısa am a b ir o k ad ar d a derinlikli ifadesi­
dir."^ H akikaten M arx ve Engels, teo rilerinin bu b ir nevi ‘tu n ç yasa-
sı’na öm ürlerinin so n u n a k ad ar b ü y ü k oranda sadık kalm ışlardır. Ke-

8 1 ) L entn, K ari M a rx ve D o ktrin i, çev. Ş iar Y alçın, B ilim ve S o syalizm Y ayınları, A n k ara,
1980, s. 63.
82) Engels, “L u d w ig FeuerÎM ch ve K lasik A lm an F elsefesin in S o n u ” , M arx -E n g els, Seç­
m e Yapıtlar, C. 3, a.g.e., s. 4 14.
83) Kari M arx ve F ric d ric h E ngels, K om ünist M anifesto, çev. S ü ley m an A rslan , B ilim ve
Sosyalizm Y ay ın lan , A n k ara, 1976, s. 4 9 , 67.

33
 za aynı eserlerinde M arx ve Engels, “F ransız Devrim i, yerine b u rju ­
va m ülkiyetini geçirm ek için feodal m ülkiyeti ortad an kald ırm ıştır,”
diyerek Fransız Ihtilali’n in b u rju v a m ahiyetini, bu program atik bel­
gede b ir kez daha dile getirm işlerdir. M arx ve Engels, hayatlarının
so n u n a dek Fransız Ihtilali’n in m ahiyeti k o n u su n d ak i tespitlerine
de b ü yü k oranda sadık kalm ışlardır. Peki, ya ‘k ü çü k ’ oranda?
Son yıllarda, M arksizm ’in tarihine epistom olojik (bilgi teorisi) te­
m elde eleştirel yaklaşarak yeni b ir tartışm a ortam ı yaratan Bob Ava-
k ian ’m®^ konuya ilişkin öne sü rd ü ğ ü fikirlere bakm akta fayda vardır.
Avakian, ilkin 1871’de, P aris’te ortaya çıkan ve iki ay kadar yaşayan
K om ün hakkında M arx’ın kaleine aldığı ve E ngels’in ön sö zü n ü yaz­
dığı F ransa’da İç Savaş adlı eserinde M arx’ın yaptığı değerlendirm e­
lerdeki uzak görüşlülüğü aktarır. A rdından, M arx ve Engels’e yö n e­
lik olarak, “fakat,” diye başlar ve “diğer yanda, o g ünden bu güne
edinilen tecrübeler ve bu tecrübelerin özetlenm esi açısm dan bakıl­
dığında belli eksiklikleri de görm ek m ü m k ü n d ü r,” der.“ A vakian’a
göre -konum uz açısm dan- bu ‘eksiklikler’den biri, “işçi sınıfının
u lu su n kurtarıcısı, u lu su yeniden yaratacak olan güç olarak” görül-
m esidir.“ M arx ve Engels’in b u yaklaşım ları, “C um huriyetçilerle
köklü bir kopuş yapm akta kendi zihinleri de berrak olm ayan Ko­
m ü n cü ler arasında da yaygın”d ır.“^ D aha da önem lisi K om ün, Ava­
k ian ’a göre, “Hâlâ daha içinden çıktığı burjuva cum huriyeti ve b u r­
juva dem okrasisinin k o stü m lerin in bir çoğunu giyerek tarih sahne­
sine çıkm ıştır”.""

84 ) Son Oluz y ıld ır y ü rü ttü ğ ü ta rtış m a la r ve o rtay a k o y d u ğ u fik irlerle, ak ad em isy en ve

e n te le k tü e l çevrelerde de a d ın d a n sık ç a b a h s e ttire n Bob A vakian, n e d e n böylesi b ir ça­
b a n ın gerekli o ld u ğ u n u , o k e n d is in e h as. m ilita n ü slü b u y la şöyle ifade etm ek ted ir: “Bu
bize belli b ir tarih sel p e rsp e k tif k a z a n d ırm a k ta d ır, geniş ve sü z ü m le y ic i b ir tarih i bakış
açısı ile, can alıcı ö n em e sa h ip y o ğ u n la şm ış ta rih i te c rü b e le rin k ö k lü ve eleştirel ird e le n ­
m esin i b irle ştirm e n in , b u n la rd a n m ü m k ü n o ld u ğ u ö lç ü d e tam teşe k k ü llü d e rsle r ç ık a rt­
m an ın ve hem b u g ü n , h em d e gelecek için b u d e rsle rd e n en k e s k in silah ları o lu ş tu rm a k
için m ü cad ele e tm e n in g erek liliğ in i o rta y a k o y m a k ta d ır” (Bob A vakian, “C o n q u e r T he
W o rld ? T he In te rn a tio n a l P ro le ta ria t M u st A nd W ill” , Revolution, N o. 5 0, A ralık 1981).
8 5 ) Bob A vakian, a.g.e.
8 6 ) Bob A vakian, a.g.e. A vakian o d ö n e m d e , u lu s ile e n te rn a sy o n a liz m a ra sın d a k i ay rı­
şım ın b u g ü n k ü k a d a r b e rra k y a p ılm a d ığ ın ı, b u n u n se b e p le rin d e n b irin in de em p e ry a liz ­
m in d ah a ortay a çık m am ış o lu ş u n a b ağ lam ak la b irlik te , g ene de o y ıllard a (1 8 7 1 ) F ra n ­
sa’n ın a rtık yavaş yavaş e m p ery alizm e d o ğ ru ev rild iğ in i ö zellik le b e lirtm e gereği d u y ­
m ak tad ır. A vakian, E ngels’in 1 8 9 1 ’de A lm an y a’n ın Ç a rlık R usyası’na karşı sa v u n u lm a sı­
n ı ö n erd iğ in i h a tırla tm a k ta ve b u n u n da ay n ı d ereced e y an lış b ir y ak laşım o ld u ğ u n a d e ­
ğ in m ek ted ir.
8 7 ) Bob A vakian, a.g.e.
88) Bob A vakian, a.g.e.

34
 M arksizm ’in bu m asum ane, b u küçük oran’daki hatası, Birinci Ci­
han Harbi’nin arifesinde ve özellikle ortasında, İkinci Enternasyo-
nal’deki partilerin ezici çoğunluğu tarafından bayraklaştırıldı. Sosyal
D em okrat partiler açıktan k endi burjuva devletlerinin yanında yer al­
m akta ve işçi sınıfım, ana vatanlarını savunm aya çağırm akta hiçbir be­
is görm ediler. M arksistliklerini tartışm a kon u su dahi yapm ayan İkin­
ci E nternasyonal’in liderleri, biraz evvel bahsettiğim iz, M arx ve En­
gels’in o söz ko n u su h atah eğihm lerini çekm ecelerinden çıkartıp, sa­
vundukları sosyal şovenist politikaları için kullandılar. Lenin, İkinci
Enternasyonal’in liderlerine karşı y ü rü ttü ğ ü teorik m ünakaşaların
hepsinde, M arx ve Engels’ten verilen örneklerin esasında hangi b u rju ­
vazinin zaferinin enternasyonal proletarya açısından daha zararlı ola­
cağı şeklinde, vaktiyle M arx ve Engels tarafından yapılm ış önerm eler
olduğunu, b ü tü n b u n ların geçmişe, em peryalizm öncesi dönem e ait
olduğunu, b ugün (1914) için geçerli sayılamayacağım belirtm iştir.
Bu son derece haklı yaklaşım ında L enin’in, belki o gün için önem siz,
fakat daha sonra uluslararası ko m ü n ist hareketin başına belâ olacak
aşağıdaki saptam ayı yapm ası, hem kendi dönem inde (mesela, ileride
M ustafa Suphi örneğinde görülebileceği gibi), hem de daha sonraları,
İkinci Cihan H arbi’nde yeni so ru n ların kapısını aralayacaktı.
Lenin, İkinci E nternasyonal’in liderlerine karşı gelirken, “D ünya
tarihinin kendilerine b urjuva y u rtla n adına konuşm a hakkı verdiği ve
feodal sistem e karşı savaşım içinde, yeni ulusların m ilyonlarca insanı
uygar yaşam a yükseltm iş b ü y ü k burjuva devrim ciler için en b üyük
saygıyı duym adıkça M arksist o lu n am az,” diyordu.*’ 1912’de Çin dev-
rim ine ilişkin yazdığı m akalede de, “Oysa Asya’da hâlâ içten, m ilitan
ve tutarlı dem okrasiyi savunacak, F ransa’n ın Aydınlık Çağı’nda yetiş­
tirdiği büyük adam ların ve O n Sekizinci Yüzyıl sonlarında gelen b ü ­
yük önderlerin yoldaşı olm aya layık burjuvazi”den bahsediyordu.*"
Fakat öte yandan aynı Lenin, ‘burjuva devrim cileri’nin m irasına sahip
çıkarak, neden Fransa anavatanının savunulm ası gerektiğini ispat et­
meye çalışan Boris Suvarin’e, Aralık 1916’da yazdığı m ektupta, Suva-
rin’in anlattığı Fransa’n ın artık 18. yüzyılda kaldığını, b u g ü n k ü sava­
şın bir em peryalist savaş o ld u ğ u n u ve F ransa’n ın söm ürgelerini elden

89) L en in , Proleter D evrim ve D önek K a u tsky, çev. K enan S em er, Bilim ve S osyalizm Ya­
y ın ları, A n k ara, 1979, s. 174-175.
90 ) L enin, a.g.e., s. 175.
91) L enin, Doğu’da Ulusal K urtuluş H areketleri, s. 64-65.

35
kaçırm am ak için savaşan, burjuva ve gerici bir Fransa olduğunu çok
açık bir dille ifade e d iy o r d u .A n c a k L enin’in bu farklı alıntılan ara­
sında bir çelişki olduğu besbellidir ve Fransız İhtilali hakkm daki bu
çelişkili yaklaşım , 20. yüzyılın başlarında devrim ci güçler ile burjuva­
zi arasındaki ayrışım çizgisini yeterince berrak bir biçim de ortaya
koym uyordu. Hele hele ezilen ülkelerde bu ayrışım çizgisi, L enin’in
sözleri göz önünde b u lu n d u ru ld u ğ u n d a oldukça bulanıklaşıyordu.
Mesela L enin’in, 1912’de Ç in devrim ine ilişkin yukarıda aktardı­
ğımız sözlerinden on yıl sonra, A nkara’da Fransız Ihtilali’nin yıldö­
nü m ü vesilesiyle verilen yem ekte M ustafa Kemal’in yaptığı konuşm a
nasıl yorum lanabilir? Fransız Albay’ı M ougin’e hitaben konuşm asına,
“Fransız milleti 14 Tem m uz Milli Bayramı’nı kutlarken, zannediyo­
rum ki, ru h u n d a h ürriyet ve bağım sızlık aşkını taşıyan her kavim,
m anen olsun bu kutlam aya katılm aktan kendini alam az,” diyerek
başlayan M ustafa Kemal, devam la, “Efendiler, ayaklanm a ve m ücade­
le sebeplerim iz dahi Fransız m illetini o kahram anca harekete sevk
eden etkenlerden daha az kuvvetli ve daha az m antıki değildir... Çok
ü m it ediyorum ki, h ürriyet ve bağım sızlık için binlerce evladını top­
raklara göm en, insan hakları beyannam esiyle faziletli insanlığa en
yüce düsturları ilham eden vatanperver ve inkılapçı Fransa’nın b u ­
günkü evladı, Türkiye’nin haklı davasını fiilen teyid edecektir,” söz­
leriyle, A nkara hük ü m etin e yol gösteren ideolojik çizginin içeriğini
beyan etm iş oluyordu.'”
M ustafa Kemal kendi h attın d a tu tarlıd ır ve bu verilen alıntının
M ustafa Kemal’le çelişen hiç b ir yanı yoktur. F akat farz-u m ahal, o
yıllarda (hatta b ugün bile) T ü rk iy e’de, L enin’in yukarıdaki ö n erm e­
lerini kendine kılavuz edinen b ir devrim cinin, M ustafa Kem al’le ara­
sında çekebileceği ayrışım çizgisinin m uğlak kalacağı açıktır.
G erçekten de Bolşevikler, Fransız Ihtilali’nden etkilenm işlerdi.
Mesela Ocak 1918’de, 3. T üm Rusya Sovyetleri Kongresi tarafından
ilân edilen Em ekçi ve S öm ürülen H alkın H akları Bildirgesi, İngiliz
tarihçi C arr’a göre, “F ransız devrim inde ilân edilen İnsan ve V atan­
daş H akları Bildirgesi’nin Bolşevik karşılığı”ydı.'’·* Dolayısıyla, Bolşe-
viklerin Fransız Ihtilali’yle bazı benzetm eler yapm aları, hatta Jako-

92 ) L en in , s. 240 -244.
93 ) A ta tü rk'ü n B ütün Eserleri, C. 13, s. 149.
94 ) E.H. C arr, L enin’den S ta lin ’e Rus D evrim i 1917-1929, çev. L event C in em re, M er Ya­
y ın ları, İstan b u l, 1992, s. 19.

36
benlerden bazı takm a adları devralm aları Avakian açısm dan “tesa­
düf değildi”.’^
Fransız Ihtilali’n d en tam anlam ıyla kopam ayış, beraberinde ulus-
devletle de tam m anasıyla kopam ayışm so ru n ların ı beraberinde taşı­
yordu. Daha önce M arx ve Engels’de izlerine rastladığım ız, p ro leta r­
yanın u lu su n en iyi tem silcisi olduğu fikri, L enin’in 12 A ralık
1914’de, Rus proletaryasına h itab en kalem e aldığı “Büyük R usların
Milli G u ru ru Ü zerine” adlı m akalede y a n s ım a k ta y d ı.L e n in b u m a­
kalesinde, oldukça etraflı b ir biçim de, h er ne kadar Rus proletarya­
sının niçin anavatanını savunm am ası gerektiğini anlatm aya çalış­
mışsa da, p ro letaryanın ulusal b ir g u ru ra sahip olm am ası gerektiği­
ni belirteceğine, “sınıf b ilincine erm iş biz Büyük-Rus proleterleri
milli g uru r d u y g u su n u n yabancısı m ıyız” so ru su n u y ö n eltir ve k en ­
disi, “m u h ak k ak ki h ay ır” diye cevaplandırır.'" A vakian’ın deyim iyle
bu, “ikiyi bir etm eye” çalışm aktır ve “Lenin bu k o nuda gerçekten de
L eninizm in ru h u n a ters d ü şm ü ştü r”.™ Öte yandan, L enin’in bu m a­
kalesi, enternasyonalizm den değil, m illiyetçilikten yana olan, ulus-
devletin bekasına gönüllü, sınıf uzlaşm acıhğını her alanda tatb ik et­
meye çalışan kim i şahsiyetlerin can sim idi olacakür.*''^ L enin’in Leni-
nizm e ters düşen bu m akalesindeki çelişki neyle açıklanabilir? Aca­
ba M ao’nu n , “K arşıtların birliği yasası m ateryalist diyalektiğin tem el
yasasıdır,” sözleri, bah si geçen çelişkinin de kodlarım ifşa etm eye
yeterli midir?'"" Bu old u k ça ayrıntılı b ir tartışm anın başlangıç k o n u ­
su d u r ve çalışm am ızın sın ırların ı epey aşar. F akat hakikaten, b ir fik­
rin içinde karşıtını barın d ırd ığ ı gerçeği, Lenin ve Bolşevikler açısın­
dan kendisini başka tarihi an larda da gösterm iştir.
Mesela, enternasyonalizm i ele alalım . Birinci C ihan H arbi’nin o
büyük alt ü st oluşları esnasında Lenin, İkinci E nternasyonal hderle-

95 ) Bob A vakian, “A d v an cin g T h e W o rld R ev o lu tio n ary M o v em en t Q u e s tio n s of S trate-

gic O rie n ta tio n ", Revolution, N o. 5 1 , İlk b a h a r 1984.
96) L enin, Dogu’da U lusal K urtuluş H areketleri, s. 116-122.
9 7 ) L enin, a.g.e., s. 118.
98) A vakian, “C o n q u e r T h e W o rld ? ...”
99) D aha so n ra T K P’n in sa fların ı te rk e d e n A h m et C evat E m re b u ö rn eğ e p e k u y m a k ta ­
dır. N azım H ik m et, 1936’d a y a y ın la n a n “S im avne K adısı O ğlu Şeyh B e d red d in D esta-
n ı” na “Zeyl-M illi G u r u r ”ad h çalışm a sın d a, A h m ed C ev at’m b u , L en in ’in a slın d a p ek de
fazla bilin m ey en m ak alesin i n asıl m et ettiğ in i ve B e d rettin ’i y aratm ış b ir m ille tin p ro le ­
tary asın a m e n su p o lm a k ta n nasıl d a m illi b ir g u ru r d u y d u ğ u n u etraflıca a n la tır. D ah a g e­
n iş bilgi için bkz. N azım H ik m et, B enerci K endini N için Ö ldürdü?, A dam Y ay ın lan , İsta n ­
b u l, 1987, s. 269 -2 7 3 .
100) Mao Z ed u n g , Secine E serler, C. 1, A y d ın lık Y ayınları, İstan b u l, 1979, s. 394.

37
rine karşı y ü rü ttü ğ ü tartışm ada neden ve nasıl enternasyonalist
olunm ası gerektiğini şu ifadelerle vurguluyordu;

Sosyalist, devrim ci p ro leter, en tern asy o n alist başka tü rlü d ü ş ü ­

n ü r. Bir savaşın (gerici ya da devrim ci) niteliği, k im in sald ırd ığ ın ı ya
da ‘düşm an ın hangi ü lk e d e b u lu n d u ğ u n u bilm e so ru n u n a değil,
am a şuna bağlıdır: Bu savaşı hangi sın ıf yönetiyor, h an g i siyasanın
uzantısıdır? Eğer savaş gerici, em peryalist b ir savaşsa, yani gerici,
sö m ü rü cü , baskıcı, em peryalist d ü n y a b u rju v azisin in iki g ru b u tara-
h n d an yönetiliyorsa, tü m b u rju v azi (h atta k ü ç ü k b ir ü lk e n in b u rju ­
vazisi bile) bu so y g u n u n su ç ortağı d u ru m u n a gelir ve b en im ö d e­
vim , devrim ci p ro letary a tem silcisinin ödevi de, d ü n y a insan kırım ı
iğrençliklerine karşı tek k u rtu lu ş yolu olan dünya proleter devrim ini
hazırlam aktır. Benim ‘k e n d i’ ülk em açısın d an değil (çü n k ü em p er­
yalist b u rju v azin in elinde b ir oyu n cak o ld u ğ u n u anlam ayan b ir ah-
ğm , m illiyetçi b ir k ü ç ü k b u rju v a n ın dü şü n cesi o lu r b u ), am a d ü n y a
p ro leter dev rim in in h azırlan m asın a, p ro p ag an d asın a, devrim e y a­
naşm a çalışm alarına katılım açısından d ü şü n m e m gerekir.'"' (abç)

Bu alıntm ın şu anda bizi ilgilendiren en önem li yanı, proletarya­

ya ulusal değil, u lu slararası b ir sınıf olarak bakm ası, savaşa, devrim e
ilişkin her konuda, ulusal değil uluslararası olan b u sınıfın, b enim
ülkem zaviyesinden değil, dünya devrim inin zaviyesinden bakm ası
gerektiğini önerm iş o l m a s ı d ı r . 1917 Ekim D evrim i’nin öncesi ve
hem en sonrasında Bolşeviklerin b u yönde harek et ettiklerini göste­
ren sayısız örnek vardır. Tabii B olşeviklerin hepsinin L enin’le her
zam an aynı fikirde olduğu söylenem ez. M esela, Bolşevik ihtilah so n ­
rası M oskova’nın, Brest Litovsk A ntlaşm ası gereği ilk diplom atik
m isyonu, A lm anya’da açılm ıştı. Bu arada ikinci devrim A lm anya’da
bekleniyordu. Lenin, D ışişleri K om iseri Ç içerin ve B erlin’deki Sov­
yet Rusya elçisi loffe’yle defalarca çatışm ıştı. A lm an devrim inin p ro ­
paganda faaliyetleri ve diğer ihtiyaçlarına yeterince m addi destek
verm eyen Büyükelçi loffe’ye yazdığı H aziran 1918 tarihli m ek tupta,
“Yüz kere daha fazla para basılm alı. Para var. T ercüm anların istih ­
dam edilm esi lazım. F akat biz hiçbir şey yapm ıyoruz. Bu bir skan-

101) L enin, P ro le te r D evrim ve D ö n e k K au tsk y , s. 86.

102) A v ak ian ’ın tabiriyle, L enin a ç ısın d a n “e n te rn a sy o n a liz m , b ir u lu s u n p ro le ta ry a s ın ­
d an b ir diğ erin e u z a u la n b ir d e s te k d e ğ ild ir” (Bob A vakian, “A d v an cin g T h e W o rld Re-
v o lu tio n a ry ...”).

38
daldır,” diyordu.'® Ya da b ü tü n d ip lo m atik team ülleri çiğneyerek, 1
Ekim 1918’de açıktan, “H epim iz, A lm an işçilerine, A lm anya’da baş­
layan devrim in ilerlem esi için yardım etm eye ölü m ü n e hazırız,” d i­
yebilecek kadar b ir başka ü lk en in iç işlerine m üdahale ediyordu.
Ne var ki, tarihe b ak ıldığında Sovyet R usya’nın dış politikasını b elir­
leyen etkenin devrim ci idealizm değil, diplom asi olduğu görülür. Zi­
ra, burada karşı karşıya o lu n an m esele, “b ir yerde, ik tid ard ak i p ro ­
letaryanın devlet çıkarları ile, uluslararası p ro letaryanın genel a n ­
lam da b ü tü n d ü n yadaki çıkarları arasındaki çelişkiyi doğru ele al­
m am a ve h atta belli b ir anlam da b u çelişkinin varlığını bile re d d et­
me eğilim lerinin m evcut o lm ası”d ır.'“ Başka b ir dünya inşa etm e ça­
bası, kelim enin tam anlam ıyla bıçak sırtm dadır. D iplom asi ile d evri­
mi bir arada y ü rü tm ek , b ir dizi zorluğu içinde barın d ırm ak tad ır.
Sosyalist devletin zo ru n lu olan d ip lo m atik ihtiyaçları ile devrim in
çıkarları, keskin çelişkileri su y ü zü n e çıkartır.
B olşevikler açısın d an in celed iğ im iz h u su su n belli başlı tarihsel
sebepleri b u lu n m a k ta d ır. B unlara değ in m ek sizin bazı m isallere
geçm ek fotorafı tam anlam ıyla görem em eye yol açar. Bolşevik ö n ­
derler devrim in R usya’da olacağına d air çok da iyim ser değillerdi.
Lenin 1917’de N isa n T e zle ri'n i kalem e alıp da, devrim an ın ın b e lir­
diğini dile g etird iğ in d e yapayalnızdı. B ü tü n Bolşevik ö n d erle r Le-
n in ’e karşı küçüm seyici b ir tavır sergilem işlerdi; h atta P ravda ga­
zetesi N isan T e z le r in e karşı m esafeli d av ran m ıştı.'"’ Ö te y an d an ,
bu karam sarlık k en d isin i d ah a so n ra m ü th iş b ir iyim serliğe te rk et­
m işti. Bolşevikler, k en d i d e v rim lerin in ard ın d a n A vrupa devrim le-
rinin neredeyse k ap ıd a o ld u ğ u k an ısın d ay d ılar. A lm an ve M acar
devrim leri b u iy im serlik lerin i g ü çlen d iren etm en lerd i. Ne var ki,
Alman ve M acar d ev rim lerin in y en ilg isin in a rd ın d a n B olşevikler,
Rus devrim iyle b ir m ü d d e t d ah a k endi b aşların a g itm ek z o ru n d a
k alacakların ın farkına varm ışlard ı. İş başa d ü şm ü ştü . Ve bu ta rih ­
sel süreçte, dış p o litik ad a n iç p o litik ay a k ad a r b ir dizi alan d a h er
şey denenerek yap ılm ak tay d ı. B olşeviklerin, devleti idare ediş tarz-

Ό 3 ) A lex an d er V atlin , “90 J a h re O k to b e rre v o lu tio n : K o n te x t u n d R e z e p tio n ” , Jah rb u ciı

/ l i r Hislorische K om m unism us Forschung 2 0 0 7 ’n in iç in d e, A u tb au V erlag, B erlin, 2 0 0 7 , s.
182-183.
104) A .g .f.,s. 190.
105) Bob A vakian, “C o n q u e r T h e W o rld ? ...”
106) Slavoj Z izek, Die R evolulion Slcht Bevor, S u h rk a m p V erlag, F ra n k fu rt am M ain,
2002. s. 10.

39
lan lıakikaicn lam bir kaostu. 71 g ü n lü k Paris K om ünü hariç, dev-
leL idare elm enin ne o ld u ğ u n u o ana kad ar L enin dahil hiç kim se
b ih n iy o rd u . Rusya bir u ç ta n b ir uca hem em p eryalist b ir a b lu k an ın
alım daydı, hem de d ışarıd an d estek le n en Beyaz güçlerle am ansız
b ir iç savaş yaşam aktaydı. B ütün bu süreç göz ö n ü n d e b u lu n d u ru ­
larak L enin’in A lm anya’d aki (K asım 1918’de başlayan) ayaklanm a­
nın O cak 1919’da k anla b astırılm a sın ın ard ın d an , A vrupa’daki
devrim ci g ü çler için g ü n d em e getirdiği ö n erm e ler iyi niyetle yapıl­
m ış olsa da, çok ciddi y a n h şla n içinde b arın d ırm ak lay d ı. M esela,
N isan-M ayıs 1920’de kalem e aldığı, ‘S o l’ K o m ü n izm B ir Ç ocu klu k
H astalığı adlı eserinde L enin, devrim ci d u ru m u n yükseldiği, k itle­
lerinse y eterince devrim ci seviyeye gelm ediği şartlard a ne y ap ılm a­
sı g erektiğine ih şk in ö n em li fikirler öne sü rü y o rd u . F akat, R us­
ya’daki devrim in genel te c rü b e le rin d e n yola çıkarak, İngiliz dev­
rim cilerine b u rju v a İşçi P artisi’n in saflarına k atılm aları ve p arla­
m entoya g irm elerini ö n erm esi, sadece A vrupa devrim cilerinde d e­
ğil, b ü tü n u lu slararası k o m ü n ist h a re k e tin saflarında ciddi kafa k a­
rışık lık ların a yol açacaktı.'"' Şim di b u ö n e rm e n in M ustafa Suphi
TKP’sini ilg ilendiren yanı ü z e rin d e d u rm a k ta fayda var.

10 7 ) L en in , “S o!” K o m ü n izm B ir Ç o c u k tu k H astalığı, ç e v . M u z affer K abagil, B ilim ve

S o sy alizm Y a y ın la n , A n k a ra , 1 9 7 4 . Bu b r o ş ü r e e n s e r t te p k i, T e m m u z -A ğ u s to s
1 9 2 0 ’d e H o l l a n d a l I so l k o m ü n is t H e rm a n G o r te r ’d e n g e ld i. G o rte r, L e n in ’in ö n e r ile ­
rin i ‘o p o r tü n iz m ’ o la ra k a d la n d ır d ı. G o r te r, L e n in ’e y a z d ığ ı aç ık m e k tu b u n b ir y e r in ­
d e, “Biz Y oldaş, s iz in , en g e rç e k d o s tla r ın ız , P a n n e k o e k , R o la n d H o lst, R u fg ers ve
b e n , Batı A v ru p a ta k tik le rin iz i ö ğ re n d iğ im iz d e b u n a n e y in se b e p o lm u ş o lab ileceğ i
ü z e rin d e d ü ş ü n d ü k . F ik irle r fa rk lıy d ı. B iri, R u sy a’d a e k o n o m ik k o ş u lla r ç o k k ö tü o l­
d u ğ u n d a n , b a rışa ih tiy a ç d u y u y o r o lm a lıla r, b u n d a n d o la y ı Y oldaş L e n in , ç e v re s in e
to p la y a b ile c e ğ i k a d a r g ü ç to p la m a k isliy o r, ö rn e ğ in B a ğ ım sız la r, İşçi P a rtis i, vb...
B öylece b u g ü ç le r o n u n b a rış ı e ld e e tm e s in e y a rd ım e d e c e k le r, d e d i. Bir d iğ e ri, Batı
A v ru p a d e v rim in i h ız la n d ır m a k istiy o r, b u d a m ily o n la rın k a tılım ın ı g e re k tiriy o r.
O n u n o p o r tü n iz m in in n e d e n i b u d u r , d e d i. B en, d a h a ö n c e de b e lirttiğ im g ib i, siz in
Batı A v ru p a k o ş u lla rın ı y a n lış a n la d ığ ın ız a in a n ıy o r u m ,” d e m e k te d ir (H e rm a n G o r­
ter, Yoldaş Lenin'e A ç ık M ektu p , çev. K em al O rc a n , G ü n Z ileli, G ü n iz i K ita p lığ ı, İ s ta n ­
b u l, 2 0 0 1 , s. 9 7 ).
A vakian’ın ise L en in ’in b u b r o ş ü r ü n ü a y rın tılı o le ra k tartıştığ ı y e rd e verdiği b ir ö r­
n ek o k lu k ç a ilg in çtir; Stalin M a rk sizm ve Ulusal Sorun'da b ir yerd e, “T a n rı’ya ş ü k ü r R us­
y a’d a b ir p a rla m e n to m e v c u t d e ğ il,” d em işti. B urada a n la tılm a k iste n e n , b u p a rla m e n to ­
lara u z u n b ir sü re sa h ip o lu rsa n ız ve işçi tem silcilerin iz o lm ay a b aşlarsa, b u d u r u m p ro ­
le ta ry a n ın ve d evrim ci h a re k e tin b o y n u n d a asılı b ir d e ğ irm e n taşı h a lin e gelir. “Ç oğu
y erd e p a rla m e n to n u n o lm am ası g e rç e k te n de b ir n ev i ‘ta n rıy a şü k re d ile c e k ’ b ir d u r u m ­
d u r ,” der. In g iltere’de p a rla m e n to n u n s a h ip o ld u ğ u ta rih se l geleneği ele alıp, b u n u n Rus-
y a ’d ak in e b en zem ed iğ in i a n la tu k ta n so n ra A vakian, “A çık sö y le m e k g erek irse, L en in ’in
b u sö z le rin d e belli bir b u rju v a m a n tığ ı v a r d ır,” d e m e k te d ir (Bob A vakian, “C o n q u e r T he
W o rld ? ...”).

40
 18 H aziran 1919’da V ersay A ntlaşm ası im zalanm ıştı. A n tan t
devletleri, m ü zak ere m asasın d a savaşın m ağ lu p ların d an A lm an ­
ya’ya, altın d an kalkm ası o ld u k ça güç y ap tırım ları tek tek k ab u l et­
tirdiler. (M esela F ran sız o rd u su , A lm anya’nın o y ıllardaki enerji
m erkezi k o n u m u n d a k i R u h r havzasını işgal etti.) A lm an em perya-
hzm i h ay atın ın en b ü y ü k b u h ra n la rın d a n b irin i yaşam aktaydı. Le­
nin, A lm an k o m ü n istle rin e V ersay’ın b u ağır y ap tırım ların a karşı
m ücadele etm eleri g erek tiğ in i önerdi.'"* U luslararası k o m ü n ist h a ­
rekette so n raları (1 9 3 0 ’lar ve 1940’larda) d aha da g eliştirilerek,
k o m ü n ist p a rtile rin in k en d i ü lk e le rin in b u rju v alarıy la sın ıf u zlaş­
m ası y ap m aların a kapıyı aralayacak olan bu ö n eri, 1920’lerde sırf
em peryalist ü lk elerin d ev rim cilerin i değil, aynı zam an d a M ark­
sizm ’le yeni tan ışan D oğu’n u n d ev rim cilerin in de kafasını k arıştı­
racak nitelikteydi. M esela, o y ıllarda T ü rk iy e’de yaşayan b ir dev­
rim ci pekâlâ k en d isin e şu so ru y u sorabilirdi: A lm an p ro letaryası,
Versay’a karşı k en d i b u rju v az isin in y an ın d a saf tu tarsa, n ed en ben
de M ondros ve Sevr’e karşı k en d i b u rju v az im in yan ın d a saf tu tm a ­
yayım ? M ustafa S uphi, ilerid e göreceğim iz gibi, b u so ru y u k e n d i­
sine so rdu ve cevabını h ay atıyla ödedi.

K OM tNTERN’İN 2. KONGRESİ

Almanya d evrim inin 1919 O cak ayında aldığı yenilgi ve Kızıl O r­

d u ’n u n Varşova ö n lerin d e uğradığı d ram atik hezim et, So’v yet devri­
m inin ö nderlerini daha da fazlasıyla D oğu’ya yönlendirdi. B ütünsel­
likli bakıldığında bu yö n len işin sebebi pragm atizm değil, h ak ik aten
dünya devrim inin çıkarlarıydı. Birinci C ihan H arbi’nin ana m esele­
sini olu şturan söm ürgeler -özellikle Asya- h arp sonrasında kelim e­
nin tam anlam ıyla sarsılm aktaydı. Ç in’d en H indistan’a, İran’dan
T ürkiye’ye kadar Asya halkları ile em peryalizm arasındaki antago-
nizm a, b ü tü n gözen ek lerin d en fışkırm aktaydı.
31 Ekim 1918’de M o sk o v a’da to p la n a n Şarkın K u rtu lu şu Birliği
için kalem e aldığı p ro g ram d a K. Trajanov^ski adlı b ir Bolşevik,
“Sosyalist dev rim in an cak b ir d ü n y a devrim i olarak başarılı olaca-

108) L enin, a.g.e., s. 80. A v ak ian , L e n in ’in ö n e risin e ilişk in şu n la rı söyler: “K o m ü n ist­
ler, Versay A n tlaşm ası’n a k a rşı m ü c a d e le çağ rısın d a b u lu n u p d u rd u la r ve s o n u n d a d a b a­
şardılar: 1933’de A lm an y a V ersay A n tlaşm a sı’nı y ırtıp attı, o n d an so n ra o lan ları d a g ö r­
d ü k ” (Bob A vakian, “A d v an cin g T h e W o rld R e v o lu tio n ary ...”).

41
ğ ı”nı, b u n u n için, “D ogu ile b irlik te em peryalizm e karşı b ir b irle­
şik cep h en in inşa edilm esi g erek tig i”ni, aynı zam an da “D ogu’n u n
E n tern asy o n ali’n in o lu ştu ru lm a s ı”n m z a ru ri o ld u ğ u n u yazıy or­
du.'™ 1919’da L enin çeşitli vesilelerle, d ü n y a d ev rim in in b ir ayağı­
nı Batı’daki p ro lete r d ev rim lerd e, diğer ayağını D oğu’daki m illi
m ü cadelelerde g ö rü y o rd u . E m peryalizm e karşı dü ny a çap ınd a
y ek v ü cu t o lu n m u ş, o rtak b ir m ü cad e len in gerekliliğine işaret ed i­
y ordu. E zilen ü lk elerd ek i n ü fu su n ezici ç o ğ u n lu ğ u n u n k ö y lü lü k
o ld u ğ u n u ısrarla v u rg u lu y o r, b u ü lk elerd e esas görevin k ap italiz­
m e karşı m ü cad eled en çok, O rta Çağ k alın tıla rın a karşı m ücadele
o ld u ğ u n u özellikle b elirtiy o rd u . L enin, d ö n e dö ne ko m ü n izm e ge­
çişin k itleler olm aksızın salt k o m ü n ist p artisiyle başarılam ayacağı-
m , o ned en le sö m ü rg elerd e de em ekçi y ığ ın ların devrim e h az ırlan ­
m aları, ö rg ü tlen m eleri ve b ağ ım sızlık ların ı k o ru m aların ı önem le
v u rg u lu y o rd u . B olşevikler, D oğu’d aki devrim e ilişkin kesin, net,
sın ırları belli, sabit b ir projeye sah ip değillerdi. Ö nyargısız ve o l­
du k ça geniş b ir biçim de, ezilen ü lk elerd e dev rim in nasıl b ir yol
alacağı m eselesini tartışıy o rlard ı.
L enin’in Dogu m eselesine ilişkin fikirleri sadece yukarıda verm e­
ye çalıştıklarım la sınırlı değildi. O n u n başka görüşleri de vardı. M e­
sela Lenin o dönem de, ezilen u lusların, h alkların geri kalm ışlıktan
ö tü rü henüz kendi hakim sınıflarına başkaldıracak du ru m d a olm a­
dıkları kanısındaydı. M art 1919’da Rusya K om ünist Partisi (Bolşe-
v ik )’in 8. K ongresi’nde, parti program ı üzerine su n d u ğ u R apor’da,
“O halde bugün dahi m ollaların sö zü n d en çıkm ayan Kırgızlar, Öz-
bekler, Tacikler, T ü rk m en ler gibi halklar k o n u su n d a ne yapabili­
riz?... Şimdi biz bu halklara gidip de kendilerini söm ü renleri devire­
ceğimizi söyleyebilir m iyiz?” diye soruyor, “B unu yapam ayız, çü n k ü
onlar tam am en m ollaların hakim iyeti altındalar. Bu gibi hallerde,
söz ko n u su m illet gelişene kadar, p ro letary an ın bu rju va u n su rlard an
ayrılm ası -ki bu kaçınılm azdır- gerçekleşene kadar beklem ek zo ru n ­
dayız,” diyordu."" L enin ‘bek lem ek ’ten bahsederken, kaderciliği de­
ğil, aktif propagandayı ve bağım sızlığı öneriyordu. M oskova’dan
em irler verilem eyeceğini özellikle belirtiyordu.

109) K. T ro jan o w sk i’d en a k ta ra n : E lias H u rw icz, Dic O rientpolitik der D ritten Internatio­
nale, DVPG, B erlin, 1922, s. 16-23.
110) L en in , Doğu’da U lusal K urtuluş H areketleri, s. 279.

42
 L enin, b u ü lk elerd e iki cep h ed e m ü cad ele edilm esi gerek tiğ i
görüşü n d ey d i. B irincisi, b u ü lk elerd ek i m illi h arek etleri, ö n d e rlik ­
lerin in niteliği b ilin m esin e rağ m en , em peryalizm e k arşı m ü cad e le­
de dün y a d ev rim in in y an ın a çek m ek g erek iy o rd u ve o n lar, e m p e r­
y alizm in şu veya b u şek ild e k o lların a bırak ılm am alıy d ı. İk in cisi,
p ro lete r d ev rim cilerin canla başla k en d i bağım sız p ro p a g an d aları­
nı yapm aları, em ekçi k itle le ri d ev rim in y o lu n d a eğitm eleri g erek i­
yordu. L enin Kasım 1919’da, D oğu H alkları Ö rg ü tleri 2. R usya
G enel K ongresi’nde yaptığı k o n u şm a n ın so n b ö lü m ü n ü b u m ese­
leye ayırm ıştı.

Bu halklar arasın d a u y an m ak la olan, uyanm ası kaçınılm az olan,

tarihi bak ım d an h ak k ı teslim edilm ek gereken b u rjuva m illiyetçiliği­
ne dayanm ak z o ru n d a kalacaksınız. Am a aynı zam anda, h er ü lk e n in
em ekçi ve sö m ü rü le n yığınlarına gidebilm eli ve onlara anladıkları
dille, tek k u rtu lu ş u m u tla rın ın m illetlerarası devrim in zaferi o ld u ğ u ­
n u, m illederarası p ro letary an ın D o ğ u n u n sö m ü rü le n yüz m ily o n lar­
ca em ekçi h alk ın ın yegane m üttefiki o ld u ğ u n u söylem elisiniz.'"

Bu sözler bir bakım a, K o m in tern ’in 2. K ongresi’nde söm ürgeler

so ru n u tartışılırken, ezilen m illetlere ih şk in ortaya k onacak fikirle­
rin ilk nüvelerini o luşturm aktaydı.
Tem m uz 1920’de to p lan an K o m in tern ’in 2. Kongresi, Birinci ve
İkinci E nternasyonal’e kıyasla ilk defa ‘m illed er ve söm ürgeler soru-
n u ’nu oldukça kapsam lı ele alıp tartışm ıştır. K onuşm a tutan ak ları
o kund u ğ u n d a, söm ürgeler m eselesinin em peryalist ü lk elerd en ge­
len delegeler ile ezilen m illetlere m ensup delegeler arasında m u az­
zam devrim ci b ir coşkuyla ele alınıp tartışıldığı görülecektir. G erek
kom isyonda, gerek K ongre’de m illetler ve söm ürgeler so ru n u h ak ­
kında canlı tartışm alar yaşanm ıştır. Lenin, konuya ilişkin hazırlad ı­
ğı tez taslağının başına yazdığı notta, “B ütün yoldaşlardan, özellikle
bu çok karışık so ru n lar h ak k ın d a som ut bilgiye sahip olanlardan, fi­
kirlerini, değişik ö n erilerini eklem eleri”ni ve kendisine yazılı olarak
iletm elerini istirham e tm e k te d ir."’
K o m in tern ’in 2. K o ngresi’n d en b ir ay önce, 5 H aziran 1920’de
kalem e aldığı 12 m ad d elik tez taslağının g irişinde L enin, m illi eşit­

i n ) L enin, a.g.e., s. 302.

112) L enin, a.g.e., s. 315.

43
ligin ö zü n d e b u rju v a d em o k rasisi o ld u ğ u n u , b u n u n da sö m ü rü len
ile sö m ü ren arasm d ak i an tag o n izm ay ı yok saydıgm ı, eşitliğin ye­
gane an lam ın ın sın ıfların o rta d a n kaldırılm ası o ld u ğ u n u , aksini
d ü şü n m en in so y u t kalacağını dile getirir. T ezlerinin ikinci m ad d e­
sinde Lenin, “b u rju v a d e m o k ra sisin in iki y ü z lü lü ğ ü n ü n açığa v u ­
ru lm ası ve o n u n la savaşılm ası g erek tiğ i”n i b e lirtirk en , b u m ü cad e­
le için saydığı b ir dizi görevin yanı sıra, “ezilen sınıfların, s ö m ü rü ­
len em ekçi h alk ın çıkarlarıyla, h ak im sınıfın çık arın ı içeren genel
m illi çıkarlar kavram ı arasın d a açık seçik b ir ayrım yapılm ası”nın
z o ru n lu lu ğ u n a işaret e d e r." ’ K o m ü n ist E n tern a sy o n al’in m illetler
ve sö m ü rg eler s o ru n u ’n d ak i b ü tü n siyasetinin, to p rak sahipleri ile
kap italistleri alaşağı etm ek o ld u ğ u ve b u m ü cad elen in ancak ve a n ­
cak dünya çapında, p ro letary a ve em ekçi y ığ ın ların ın o rtak m ü ca­
delesiyle verilebileceği, b u b irlik olm aksızın m illi b ask ın ın ve eşit­
sizliğin o rtad an k alk m asın ın im kânsız o ld u ğ u L enin’in tezlerinde
gayet sarih b ir biçim de o rtaya k o n u r. T ezlerini dünya siyasal o rta ­
m ın ın b ilin cinde olarak kalem e alan L enin, proletarya d ik ta tö rlü ­
ğ ü n ü n g ü n d em in en tayin edici m eselesi o ld u ğ u n u , haliyle, ileri
ülk elerd ek i devrim ci m ücadelelerle, ezilen ü lk elerd ek i m illi m ü ca­
delelerin Sovyet R usya’n ın etrafın d a m ecb u ren to p lan m ak ta o ld u k ­
larını, hatta, “b ü tü n m illi ve sö m ü rg e k u rtu lu ş h arek etlerin in Sov­
yet Rusya ile en sıkı ittifakını gerçek leştirecek b ir siyaset izlenm e-
si”n in gerekliliğini dile getirir."^ L enin’in b u ra d ak i tavrı, b ir Rus
şo v en izm in d en ziyade, p ro letary a d ev rim in in kısa sürede, d ü n y a ­
nın b irço k bölgesine yayılacak ve gelişecek olm asını beklem enin,
arzu etm en in b ir ü rü n ü y d ü ."^
Fakat bu n a rağnien, ezilen ülkelerde proleterya ve em ekçi yığın­
larını kendiliğindenci b ir siyasete ku rb an etm ek gibi bir çizgiye sa­
hip değildi. Bilakis Lenin, tezlerinin on birinci b ö lü m ü n ü n dörd ü n -

113) L en in , a.g.e., s. 316.

114) L enin, a.g.e., s. 318.
115) Bu lesp itin y an lışlığ ın a, ö le y a n d a n sa b ırsız lık ö ğ e sin in d ev rim a ç ısın d a n o lu m lu ­
lu ğ u n a d eğ in en A vakian’a g öre, söz konu.su fik rin an a e k se n in e k a y n a k lık ed en , “A v ru ­
p a ’d a (ve ö zg ü l o la ra k A lm anya’da) k ısa z a m a n d a yay ılacağını u m d u ğ u ve b u n u n Do-
ğ u ’d ak i an ti-sö m ü rg eci m ü c a d e le le rle b ağ ın ı g ö rd ü ğ ü (ki bu m ü c a d d e k r in hangi şekilde
ve nasıl sosyalizm e doğru geliştirileceği m eselesi L en in ’in tam am en berrak olduğu bir m ese­
le değildi) d ö n e m le rd e ..., d ü n y a d e v rim in in gelişim in i, b ir a n lam d a, R usya’d ak i Sovyet
C u m h u riy e ti’ne nicel o la ra k eklenm e, yani b u c u m h u riy e tte n d ü n y a sovyet c u m h u riy e ti­
ne d o ğ ru , h em k elim en in tam anlam ıy la, h e m de coğrafi o larak b ir gelişm e şe k lin d e gö­
ren k esin b ir eğ ilim ”in m ev cu d iy etiy d i (abç) (Bob A vakian, “C o n q u e r T h e W o rld ? ...”).

44
cü şıkkında, gayet açık biçim de, geri kalm ış ülkelerde to p rak ağala­
rına, b ü y ü k toprak m ü lk iy etin e ve feodalizm in h er tü rlü belirtisine,
kalıntısına karşı köylü h arek etin i özellikle desteklem ek ve Batı Av­
rupa ko m ü n ist proletaryası ile D oğu’n u n , sö m ürgelerin ve genel ola­
rak geri kalm ış ü lk elerin devrim ci köylü h areketi arasın d a m ü m k ü n
olduğu kadar sıkı b ir ittifak k u rm a yoluyla köylü h arek etin e “en dev­
rimci niteliği ka za n d ırm a ya ça lışm a k’’lan söz ediyordu. Esasında bu
söyledikleri, 1900’ü n başların d a kalem e aldığı m eşh u r eseri Ne Yap-
m alı’daki, kendiliğindenci h arek etlerin ö n ü n d e ona tapm aktan ziya­
de, o n u n yatağını u z u n erim li p ro p agandalar sayesinde pro leter dev­
rim in lehine değiştirm eyi ö n eren ve Bolşeviklerin 1917’ye k adar ıs­
rarla uyguladıkları siyasetin ezilen ülkelere uyarlanm asıydı. K om ü­
nist b ir parti olm adan b u siyasetin gerçekleşm esiyse m ü m k ü n değil­
di. O nedenle Lenin, 2. K ongre’ye su n d u ğ u tezlerinde ü zerine basa
basa, geri kalm ış ülkelerde b u rju v a d em o k ratik k u rtu lu ş akım larına
“kom ünist bir renk verm e" çabalarına (tıpkı vaktiyle Ç arlık R us­
ya’sında, kendiliğindenci h arek etlerin , m esela grevlerin taleplerini,
partilerinin talebi haline getirip kızıla boyayarak onları kazanacağı­
nı d ü şü n en Rus ek o n o m istlerin in yaptığı gibi) karşı m ücadelenin
zorunlu g u n a d ik k at çekiyor ve bu ü lkelerdeki k o m ü n ist partilerin in
burjuva dem okrasisiyle (m illi hareketle) ‘geçici’ olarak ittifaka gir­
mesi gerektiğini belirtm ekle b irlikte, k o m ü n ist p artisin in , m illi h a ­
reket içersinde 'erim em esi' gerektiğini belirtiyor ve “b ü tü n k o şullar­
da, en ilkel çekirdek b içim in d e dahi olsa proletarya hareketi bağım ­
sızlığını k o ru m alıd ır” d iy o rd u ."'’

BAKÛ KURULTAYI

K om intern’in 2. K ongresi’n de söm ürgeler m eselesi k o n u su n d a ya­

pılan enine boyuna tartışm alar, kim i tarihçiler tarafından Sovyet Rus­
ya’nın o zam anki dış politikasıyla bağlantılandırılm ıştır. Ö zetin öze­
ti, bu tarihçilere göre, Batı’daki devrim ler gerçekleşm eyince Sovyet
Rusya yüzü n ü D ogu’ya d ö n m ü ştü r. Dolayısıyla ideoloji, devrim ci
idealizm, tam am en laf-ı güzaftır. D ünya böyle gelmiş böyle gitm ek­
teyken Bolşeviklerin b u gidişattan kendilerini m uaf tutm aları m ü m ­
kün değildir. N eticede çıkarları ağır basınca b ü tü n ilkelerine veda

116) L en in , a.g.e., s. 3 2 1 -3 2 2 .

45
edip, reel politik davranm akla tered d ü t e tm e m iş le rd ir.K o m ü n is t­
lerin canm ı ne denli sıksa da, yapdan bu saptam alarda bir m iktar
haklılık payı vardır."® F akat b u , sadece m eselenin tek b oy utudur. Ve
sadece bu tek b o y u t ü zerin d en Sovyet Rusya’nın ve K om intern’in h a­
taları ortaya çıkarılsa dahi, tarihsel ders olarak öğrenilecek yegâne
‘gerçek’, kom ünizm in -b ü tü n söylem lerine rağm en- özünde burjuva
dik tatörlüğünden pek de farklı olm adığıdır. K uşkusuz bu kaba ta­
nım lam a tarihi derslerin elde edilm esi için yeterli değildir. Ç ünkü
Sovyetler Birliği ve K om intern’in, b ü tü n hatalarına rağm en, em perya­
lizme karşı ve hatta k o n u m u z açısından söm ürgeler m eselesine iliş­
kin m ücadelesinde pragm atik değil, program atik davranıp hareket
etliğine ilişkin sayısız örnek vardır."** Bu örneklerden bahsedilm eksi-
zin çizilecek resim so ru n lu ve eksik kalacaktır. O nedenle tekrar Ko­
m in tern ’in 2. Kongresi’ne geri d ö n ü p bakm ak gerekm ektedir.
K ongre’de Kari R adek’in yaptığı konuşm aya nedense hiçbir tarih ­
çi kulak kabartm az. K om inlern’in önde gelen kadrolarınd an Radek
bu konuşm asında, İngiliere’yle b ir yıl sonra ticari an daşm a im zala­
yacak Sovyet Rusya’nın reel dış politikasına ters düşecek ve haliyle
Sovyet diplom allarını epeyce zorlayacak laflar sarf ed e r.'“ İngiliz
yoldaşlarına seslenen Radek, “E nternasyonal, İngiliz yoldaşları.

117) Elias H u rw icz’e göre, Sovyet R usya’n ın D oğu p o litik ası, ‘k o m ü n ist em p ery alizm ’d ir
(bkz. Elias H unvicz, a.g.e., s. 75). C la u d in ’e göreyse, “K o m in te rn ’in ‘sö m ü rg e ’ po litik ası
ö rg ü tü n A vrupa’d ak i faaliy etin d en çok, Sovyet d ış p o litik asıy la ilgili k ay gılardan e tk ile n ­
di" (F e rn a n d o C lau d in , Kom intern'dcn K o m in fo n n ’a, C. 1, çev. Yavuz A logan, Belge Y ayın­
la n , İstan b u l, 1990, s. 317). Sovyet R u sy a-T u rk iy e ilişk ilerin i ele alan y ap ıtın d a B ülent
G ökay da şu d eğ erlen d irm ey i y ap m ak tad ır: “T arzlard ak i farklılığa k arşın , S o vy ed er’in
T ü rk iy e p o litikası da Ingilizlerinki k a d a r p ra g m a tik ti” (B ülent G ökay, a.g.e., s. 226).
118) B urada Bob A vakian’ın k o n u y a ilişk in şu sö z le rin i h a tırla m a k ta fayda vard ır: “H a­
talarım itiral etm e k te en ço k z o rla n a n la r k o m ü n is tle rd ir (ki b u n u n y e ry ü z ü n d e b aşk a
hiç k im sen in d ü n y ay ı y e n id e n y a ra tm a çabası için d e b u lu n m a m a sıy la alakası y a r d ı r ) ,”
Bob A vakian, “E p istem oloji Ü zerine: D ünyayı B ilm ek ve D eğ iştirm ek Ü z e rin e ”, K a za n ı­
lacak D ünya, Sayı: 3 2 , İsta n b u l, 2 0 0 6 iç in d e, s. 33.
119) Bu ö rn e k le rd e n b irin e E lias H u rw ic z ’in 1922’de y a y ın la n a n eserin d e ra stla m a k
m ü m k ü n d ü r. Sovyetler ve K o m in te rn k a rşıü o la n yazar, 1920’lerin b aşla rın d a M o sk o ­
v a'n ın , b ir y an d an A fg an istan ’da m a d e n o c a k la rı işle tm e le rin e m ü h e n d isle r g ö n d e rirk e n ,
öte y an d an g rev lerin finanse e d ilm e sin d e n irili ufaklı k o m ü n is t h ü c re le rin k u ru lm a sın a
k ad ar, A lgan e k o n o m isin e z arar v e re n ç e h ş ik b ir p o litik a izlem esin i ele ştirm e k le d ir (E li­
as H u rw icz, a.g.e., s. 87).
120) 1920’de İn g iltere’yle ticari b ir a n tla ş m a n ın z e m in in i aray an Sovyet R usya’ya, K o­
m in te rn ’in 2. K o n g resi’n d e n b irk a ç g ü n ö n c e In g iltere h ü k ü m e tin in verd iği n o ta d a ‘en
ö n em li k o şu l’ o larak , G ö k ay ’a g öre, “ta ra fla rın d iğer tarafa y ö n elik d ü şm a n c a b ir eylem
ve yak laşım için d e yer alm a k ta n ve ö te k i tarafın k u ru n ıla rın a k arşı d o ğ ru d a n ya da d o ­
laylı h erh an g i b ir resm i p ro p a g a n d a faaliy etin d en k a ç ın m a sı” nı talep e d iy o rd u (B ülen t
G ökay, E m peryalizm ile B olşevizm A rasm da T ü rkiye, s. 132-133 ).

46
C all'de, W orkers D readnoughCda yazılan m akalelerden hareketle de-
ğerlendirm eyecektir. D eğerlendirm eyi, söm ürge ülkelerde yap tık la­
rı ajitasyondan ö tü rü hapse atılan yoldaşların sayısına göre yapacak­
tır...” ve devam la “...bugün, İngiltere’de, R usya’ya m üdahale edilm e­
sine karşı k o n u şm ak kolaydır, ç ü n k ü b urjuva sol dahi b u n a karşıdır.
İrlanda’nın bağım sızlığı için ve anti-m iliter faaliyetler için faal olm ak
ise İngiliz yoldaşlar açısından zo rd u r. Bu zor görevi, İngiliz yoldaş­
lardan talep etm eye hakkım ız v ard ır,” der.'^' O dönem , İngiltere’n in
-daha sonra da kim i tarihçilerin- K o m in tern ’in, gerek İrlanda, g erek­
se D oğu’ya yönelik tartışm a ve faaliyetlerini, İngiltere’yi m üzakereye
çekm ek için bir teh d it u n su ru olarak kullandığı şeklinde algılanm a­
m ası için Bolşevikler açık sözlü davranm ışlardır. R adek’in k o n u şm a­
sında da bu açık sözlülüğü g örm ek m ü m k ü n d ü r:

Sovyet Rusya b u yola k o y u lm u ştu r. Şayet İngiltere’de, bizim Do-

gu’daki zo rlu k larla d o lu çalışm am ız, T ü rk ista n ve K afkaslar’da Sov­
yet ö rg ü lü k u rm a k için y ap a ğ ım ız b ilin çli ajitasy o n u m u z, ilk tem as­
lar için elim izi İran ve T ü rk iy e’ye u zatm am ız, Sovyet Rusya’n ın , In ­
giltere’nin işini zo rlaştırm ak için yapUğı zannediliyorsa, tü m b u n la r
Sovyet H ü k ü m e li’n in dış p o litik asın ı yanlış an lam ak tan k ay n a k la n ­
m akladır. B unlar, K o m ü n ist E n iern asy o n al’in p ro g ra m ın ın b irer
p arçasıdır, b u n la r K o m ü n ist E n lern asy o n al’in b ir parçası olan Sov­
yet Rusya’n ın vazifelerini y erin e getirm esidir. Bizler, Şark’a yön elik
ajilasy o n u m u zu , A vrupa k ap italizm in e karşı m ü cad elen in b ir y ar­
dım cı aracı olarak değil, A vrupa p ro letary asın ın sü rek li m ü cad elesi­
n in çıkarları gereği vazifem iz o larak d eğ e rlen d iriy o ru z.'"

2. K ongre’de y ü rü tü le n b u tartışm alara b u g ü n bakıldığında, D o­

ğu m eselesinde b elirlen en ana hatlara rağm en gene de elde edilen
leorik so n u çların hâlâ rüşeym h alinde olduğu görülecektir. Ç ü n k ü
ezilen ülkelerde devrim in izleyeceği yol, o ana kadar pratik te sına­
narak kâğıda d ö k ülm em iştir. K om ünist literatü rd e b u tecrübelerin
özeti yoktur. Lenin de b u d u ru m u n b ih n cin d e olduğu için, Kon-
gre’deki k o n u şm asın d a haklı olarak, “Yapacağımız çok iş var: h ala­
lar kaçınılm azdır; bu yolda b ir dolu güçlükle karşılaşılacaktır. Bugü-

121) Der Z w eite Kongrefi der K om m unisL Internationale, P ro to k o ll d e r 'V erh an d lu n g en

vom 19. Ju li in P etro g rad u n d v o m 23. J u h b is 7. A u g u st 1920 in M o sk au , V erlag d e r
K o m m u n istisch en In te rn a tio n a le , A u şlie feru n g sstelle fü r D e u ts c h la n d , C ari H oym
N a c h f L ouis C ah n b ley , H a m b u rg , 1 921, s. 161-162.
122) A.g.e., s. 163-164.

47
ne kadar yüz m ilyonlarca insan arasında örgütsüz biçim de yapılage-
len çalışm alarm örgütlü, tutarlı ve sistem li biçim de yürütülm esine
im kân verecek p ratik ilkeleri geliştirm ek ya da gösterm ek ikinci
K ongre’n in tem el görevidir,” derken, âdeta Doğu m eselesinde daha
çok yol kat edileceğinin haberini verm ekteydi.
Kat edilecek yola, Eylül 1920’de B akü’de devam edildi. Doğu
Halkları K urultayı hem teoride hem de pratikte ‘bir dolu güçlüğe’
sahne olacaktı. 2. K ongre’de H ollanda-H indistam delegesi M aring,
“Ö nüm üzdeki dönem de B akû’deki kongreye gideceğiz. F akat hayal­
ci değiliz. Bu ko n g ren in U zak Asya açısında da b ü yük bir önem inin
olm adığını b iliyoruz,” d erk en sanki b u güçlüklere işaret ediyordu.
Doğu H alkları K urultayı’nm B akü’de yapılm ası, iki yıl önce
(1918’de) em peryalizm e karşı birleşik anti-em peryalist cephe oluş­
tu rulm asını ve Doğu E nternasyonali ku ru lm asın ı öneren K. Troja-
novvski’nin hayallerinin bir anlam da gerçekleşm esiydi.'” Kafkaslar
ve O rta Asya’daki irili ufaklı m illiyet ve m illetlerin tem silcileri ile
ABD ve AvrupalI delegelerin, tarihi Bakü tiy atro su n u n salonunda bir
araya gelm eleri, E nternasyonal’in b ü tü n tarihi göz ö n ü n d e b u lu n d u ­
ru lursa bir ‘ilk’ti.'“ Bakü K urultayı, kelim enin tam anlam ıyla dev­
rim ci coşku ve iyim serliğin d o ru k noktasıydı.'^' Zira, toplam 1891

123) L enin, Doğu'da U lusal K urtuluş H areketleri, s. 329.

124) Der Zıveite Kongrefi der K om m unist. Internationale, s. 195.
125) K. T ro jan o w sk i’n in 1918’de k alem e ald ığ ı ve M osk o v a’da aynı yıl basılan b r o ş ü r ü ­
n ü n ö n em li b ir ö z etin i Elias H u rw icz k ita b ın d a v e rm e k te d ir. Bu detayı özellikle b e lirt­
m e gereği d u y u y o ru m . Z ira B akü k o n g re si, m aalesef, B ü len t G ö k ay ’m Roy’u n a n ıla rın a
d a y a n a ra k v erm eye çalıştığı gibi (B ü len t G ö k ay , a.g.e., s. 134) ne s o n a n d a d ü ş ü n ü lm ü ş ­
tü r, n e de In g ilizleri te h d it e tm e k am acıy la y a p ılm ıştır. K aldı ki, Roy’u n 2. K o n g re’de Ba-
k ü ’ya ilişk in n e lehte, ne a le y h te tek b ir sö z sö y ley ip , y ıllar so n ra k o m ü n ist fik irle rd e n
u zak laşm asın ın a rd ın d a n a n ıla rın ı y a z a rk e n B akü’y u h a tırla m a sı m an id a rd ır.
126) 2 0 0 5 ’te B akü D oğu H alk ları K u ru lta y ı’n ın , ü n lü R us sin e m a y ö n e tm e n i E isenste-
in ’ın stiliyle çek ilm iş siy ah -b ey az sessiz g ö rü n tü le rin i, A n ıste rd am U lu slararası Sosyal
T arih E n slitü sü ’n d e sevgili Z ü lfik ar Ö z d o ğ a n ’ın sa y esin d e izledim . Y aklaşık bir sa a t ka­
d a r sü re n film , K o m in te rn tem silc ile rin in M o sk o v a’d a n B akû’ye g ü n le rc e sü re n z a h m e t­
li tren y o lc u lu k la rın ı, B akü’d ek i g ü n lü k h ay atı, K o n g re’n in açılışını ve çeşitli ta rtışm a
g ö rü n tü le rin i, K ongre e sn a sın d a y a p ılan y ü r ü y ü ş ve g ö ste rileri, farklı m illetlere m e n s u p
d eleg asy o n ları u z u n u z u n am a o ld u k ç a ak ıcı b ir sin e m a diliyle g ö ste rm esi b a k ım ın d a n
o la ğ a n ü stü d ereced e tarih i b ir belge n ite liğ in e sa h ip tir.
127) K urultaya katılan Şevket S üreyya A ydem ir, y ıllar so n ra K urultay’m k en d isi ü z e rin ­
d e o an d a bırak tığı d e rin izleri şöyle ifade etm iştir: “N e a d ların ı bildiğim , ne d illerin i a n ­
ladığım renk ren k , çeşit çeşit d eleg eler a ra sın d a d o laşıy o r, k o n u şu y o rd u m . Sanki ço k ta n
beri b erab erm işiz gibi, sa n k i ç o k ta n b eri aynı y o lu n y o lc u su y m u şu z gibi, işaretlerim izle,
bakışlarım ızla güya an laşıy o rd u k . K urultay; m arşlar, çığlıklar, kılıç, h an ç e r şak ırtıları a ra ­
sın d a açıldı. H erkes, her m illet k e n d i d ilin d e h ay k ırıy o rd u . H avada sa v ru lan ve birbirle-
riyle çarp ışan kılıç, h an ç e r .sesleriyle yaln ız sa lo n değil, b ü tü n g ö k k u b b e inliyor gibiydi"
(Şevket Süreyya A ydem ir, Suyu A rayan A d a m , Rem zi K itabevi, İstan b u l, 1971, s. 204).

48
(1273’ü kom ünist, geri kalanı partisiz) delegenin'*’'* bir araya geldiği
K urultay, “Doğu halk ların ı h em b irb irlerin d en , hem de devrim ci Ba-
tı’dan ayıran Ç in şed d in d e b ir delik açm ıştı”.'^’ İngiltere’yle M art
1921’de im zalanacak olan ticaret antlaşm asına ve b u an tlaşm an ın
yaptırım larına rağmen,'® İkinci E nternasyonal yanlısı Elias H ur-
w icz’in de gözlem lediği gibi, “111. E nternasyonal tarafından Asya
toprağının derin lik lerin e sağlam atılan to h u m . Şark h alk ların ın b a ­
ğım sızlık arayışıyla birleşm işti ve g ö rüldüğü gibi h asat ya b ir m ik tar
kaldırılm ıştı ya da ileride k ald ırılacak tı”.” '
K urultay h ak k ın d a y ap ılan bu y o ru m la rın sebebi, D oğu h alk la­
rının Sosyalist R usya etrafın d a k en e tle n ere k an ti-em p ery alist b ir
eylem birliği o lu ştu rm asıy d ı. H in d ista n ’d an T ü rk iy e’ye k ad ar geniş
b ir coğrafya, b aşta İn g iltere o lm ak ü zere b ü tü n b ir em p ery alist ce­
n aha m eydan o k u m ak tay d ı. Ve bu, L ondra, Paris ve R om a’daki p o ­
litikacılar için o ld u ğ u k adar, ezilen ü lk elerin b u rju v a rejim leri açı­
sından da b ir k âb u stu . H aliyle A n tan t devletleri, K u ru ltay ’a k atıla­
cak delegeleri zo r k u llan arak en g ellem ek te te re d d ü t etm ediler.
M esela İngiltere, A n ad o lu deleg elerin i d en izd en arm adalarıyla ta­
kip edip d u rd u rm a y a çalıştı, İran delegeleleriniyse h avadan u çak
filolarıyla b o m b a la d ı.'” H er ne k ad ar A n k ara h ü k ü m eti K u ru ltay ’a
gözlem ci o larak katılm ışsa da, k en d isin in resm en davet edilm eyip
A nadolu em ek çilerin in K u ru ltay ’a davet edilm iş olm asına fena h al­
de tepki gösterm iş ve k o m ü n ist u n su rla rın B akû’ye varm asını sıkı
tedbirlerlerle önlem eye ç a h ş m ış tır.'”

128) Bakü 1920, Birinci Doğu H a lkları K u ru lta yı, çev. Ali Alev, Koral Y ayınları, İstan b u l,
1990, s. 9.
129) P avlo v iç’in k u ru lta y ı d e ğ e rle n d ire n 27 E k im 1920 ta rih li m a k a le s in d e n (a.g.e., s.
2 91).
130) Bu a n tla şm a n ın b irin c i m a d d esi, d e v letler arası h e r k lasik a n tlaşm a d a o ld u ğ u gibi,
ta ra lla n n b irb irle rin e k arşı d ü şm a n c a ey lem ve p ro p a g a n d a d a n k a ç ın m aların ı şa rt k o ş u ­
y o rd u (bkz. B ü len t G ökay, a.g.e., s. 136).
131) Elias H u rw icz, a.g.e., s. 97.
132) Pavloviç’in 4 E y lü l’d e B akü’d e n Pravda’ya y o llad ığ ı h a b e rd e n a k ta ra n : B akü 1920,
Birinci Doğu H alkları K u ru lta yı, s. 2 7 8 -2 7 9 .
133) Yavuz A slan, a.g.e., s. 149. K o m ü n ist E n te rn a s y o n a l’in Y ü rü tm e K u ru lu ta ra h n d a n ,
“İran, E rm en ista n ve T ü rk iy e ’n in b o y u n d u r u k a ltın d a k i h a lk k itle le rin e ” b aşlığını taşı­
yan ve 3 T e m m u z 1920’d e P ra v d a’d a y a y ın la n a n B akü K u ru ltay ı’n a d a v e t çağrısı için bk z.
B akü 1920, Birinci Doğu H alkları K u m lta y ı, a.g.e., s. 261-268.
M ustafa K em al, A n k ara’n ın b u k u ru lta y a d av et ed ilm em iş o lm asın a ve özellik le çağ­
rın ın dev rim ci içeriğ in e k a rşı 14 A ğ u sto s 1920’d e, M eclis’te o ld u k ç a asabi b ir k o n u şm a
yapar. U zu n u zad ıy a n e d e n k e n d ile rin in B olşevik o lm a d ığ ım ve o lm ay acak ların ı etraflı­
ca dile getiren M u stafa K em al, d ev am la, “d o lay ısıy la, falan y erd e falan, filan ve h lan yer-

49
 Aslında A ntant ve A nkara’n ın bu gibi tedbirlere başvurm ası, K u­
rultay belgeleri incelendiğinde anlaşılabilir sebeplere dayanm akta­
dır. Zira K urultay’da yapılan konuşm alar, bir yandan geniş anti-em -
peryalist cephenin oluşm asını dile getirirken, diğer yandan ezilen
ülkelerde devrim in yo lu n u belirlem eye ve bu devrim e önderlik ede­
cek k o m ü n ist p artilerinin k u ru lm asın ı teşvik etm eye çalışm aktadır.
Çok daha özgüldeyse, T ürkiye m eselesinde, özellikle K om intern
tem silcilerinin yaptıkları konuşm alar, A nkara h ü k ü m etin in gerçek
m ahiyetini sorgulayıcı niteliktedir. M esela Zinovyev’in 1 Eylül
1920’de, K urultay’ın Birinci O tu ru m u ’nda yaptığı konuşm a açıktan
A nadolu em ekçilerini uyarm aktaydı:

Şura H ü k ü m eti’n in T ü rk iy e’de K em al’e arka p en a h o ld u ğ u n u b i­

liyorsunuz. Biz başında K em al b u lu n a n h arek etin k o m m ü n a h are k e­
ti olm adığını bir dakika bile u n u tm u y o ru z . A n k ara’daki H alk H ü k ü ­
m eti’n in ‘birinci içtim â’m ın ste n o g ra f su re ti g ö zü m ü n ö n ü n d ed ir.
Kemal k endisi söylüyor: “H alifenin ve S altanatın şahsı m u k ad d estir.
O na d o k u n u lm a z .”
K em al’in başında b u lu n d u ğ u h arek et, H alife’n in m u k ad d es zâtı­
nı d ü şm a n d an azat etm ek istiyor. İşte b u h rk an ın n o k ta -i n azarı bu-
dur. Bu k o m ü n ist p ren sib i m idir? Hayır! Asla! C em aatin d in i h isle­
rine biz riayet ediyoruz. B ütün terbiyeyi değ iştirm ek bizim elim iz­
den gelm ez. Ç ü n k ü bu iş p ek çok yıl çalışm ak ister. Şarkın ve başka
m illetlerin d ini akid elerin e biz ihtiyatla yaklaşıyoruz. B ununla b era­
ber Kemal h ü k ü m e tin in T ü rk iy e’de ne yapacağını size söylem ek b i­
zim b o rcu m u z d u r.

lerde yapılan k o n g reler. F ilan, filan, filan m ü n fe rid e n davet o lu n u rla r ve b u n la r oraya gi­
d e r ve orada söz konusu olan esasları kabul eder, m em leket içinde tatbik etm eye başlarsa, bu,
doğru bir istikam et olam az. Biz k o n g relere de gideriz. H er tarafa gideriz, frer şeye iştirak
ederiz. Yalnız biz ed eriz” (abç) (k o n u şm a n ın Bakû m eselesiyle ilgili b ö lü m ü için bkz. A ta ­
tü rk ’ün B ütün Eserleri, C. 9, s. 176-177).
Ö te y an d an , İttih a t ve T e ra k k i’n in ö n d e g e le n le rin d e n C em al Paşa, 11 H aziran
1920’d e M ustafa K em al’e yolladığı m e k tu b u n so n la rın d a , “Birkaç ay so n ra B aku’da to p la­
n acak olan Şark M illederi K u ru ltay ı b en ce so n derece ehem m iy eti h aizdir. Bu k u ru lta y a
tarafm ızd an T ü rk iy e’n in en gü zid e cerb ezeli h a tip le rin d e n ve gayet zeki ark ad aşla rd an
birkaçı g ö n d erilecek o lu rsa, § ark âlem in in riy a se t m ak am ın ı, T ü rk lerin ele alm aları m ü m ­
k ü n o lab ilir,” d e m ek ted ir (F e rid u n K an d em ir, A ta tü r k ’ün K urduğu T ürkiye K om ünist Par­
tisi ve Sonrası, Y akın T arih im iz Y ayınları, İsta n b u l, 1965, s. 71). A n k ara h ü k ü m e ti b u ve
b u n a b en zer u y arılar ü z e rin e . M ustafa K em al’le b irlik te 19 M ayıs 1919’da S am su n ’a çıkan
18 su b a y d an biri olan ve d ah a so n ra M o sk o v a’da A n k ara’n ın tem silcisi olarak b u lu n a n Dr.
İb rah im Tali Bey’i Bakü K u ru ltay ’ın a gözlem ci o la ra k katılm ası için g ö rev len d irir (bkz.
Yavuz Aslan, a.g.e., s. 162). A yrıca A n k ara h ü k ü m e ti, 4 0-50 kişiyi bireysel o larak k atıl­
m aları için K urultay’a yollar (a.g.e., 148).

50
 ...Şarkta başlayan b ü y ü k in k ılâb ın m anası, İngiliz em p ery alistle­
rin in de ay ak ların ı m asan ın ü stü n d e n çek m elerin i dilem ek ve o n d an
so n ra T ü rk iy e ze n g in le rin in k e n d i ayaklarını m asa ü stü n e ca n la n is­
tediği gibi k o y m aların ı rica etm ek değildir...'^*'

Hiç şüp h esiz, Zinovyev’in o d ö n em d e, Ingilizlerin T ü rk iy e’den

g itm esin d en so n ra ne olacağına ilişkin ö n g ö rü sü so n derece y e rin ­
de olm akla b irlik te, K o m in tern y ö n etim i A n k ara’yla arasına çe k ti­
ği ayrışım çizgisiyle aslın d a ilerid e baltayı k en d i ayağına in d irm e ­
n in zem inini h azırlam ıştır. Evet, M ustafa Kemal d aha b aşın d an ,
S am sun’a çık ark en , A n tan t ve H alife’ye k arşı gelm eyeceğini b e lirt­
m iştir.'” Am a d aha so n ra, A n ta n t n ez n in d e itib arım y itiren Sul-
tan’ın A nkara h ü k ü m e ti tara fın d an da gözden d ü ştü ğ ü göz ö n ü n ­
de b u lu n d u ra c a k o lu rsak , K o m in tern ’in çektiği ayrışım çizgisi n e ­
rede kalacaktır? Peki, S u ltan ’ı gözd en çık artacak olan T ü rk z e n g in ­
lerinin ayaklarını m asaya ko y m a h a k la n olacak m ıdır? E sasında bu
so ru n u n cevabı bize, tek ra r u lu slararası k o m ü n ist h arek etin z ih ­
n inde F ransız Ih tilali’n in ne d en li yer etm iş o ld u ğ u n u h a tırla tm a k ­
tadır. Zinovyev’in çekm eye çahştığı b u k ırılgan ayrışım çizgisi, ge­
ri kalm ış D ogu’da, zaten d ü ştü d ü şecek b ir H a n ed an ’ın ze n g in ler
tarafınd an dev rilm esin i talep etm iş o lm asın ın teo rik yanlışlığı b ir
tarafa, T ü rk b u rju v az isin in vardığı seviyeyi ve sah ip old u ğ u vizyo­
n u idrak edem em eyi ve em ekçi y ığ ın ların ın kafasını k arıştırm ay ı
berab erin d e g etirm iştir.
K onum uz açısından bakıldığında, K urultay’da, sonuçları itibariy­
le kısa ve orta vadede kafa k arıştırıcı başka so ru n lar da yaşanm ıştır.
H er ne kadar K om inter’in, D ogu’da em peryalizm e karşı o rtak b ir
cephe olu ştu rm a fikri d oğru ve m eşru yanlara sahip olsa da, K urul-
tay’ın vitrininde E nver Paşa ve A nkara h ü k ü m etin in tem silcisi İbra-

134) Yavuz A slan, a.g.e., s. 155 -1 5 6 . A sla n ’ın A zerb ay can a rşiv le rin d e n elde e d ip T ü rk ­
çe’ye çevirdiği m e tin , Ali A lev’in F ra n sız c a ’d a n çev irip . K oral Y ayınları ta ra fın d a n y ay ım ­
la n a n B akü 1920, Birinci Doğu H alkları K u ru lta yı ad lı k ita p ta k i m e tin d e n epey fark lıd ır.
M esela, A slan ’ın çev irisin d e ‘T ü rk z e n g in le ri’ diye g eçen yer, Ali A lev’in m e tn in d e ‘M ü s­
lü m a n zen g in ler’ diye g e ç m e k te d ir (a.g.e., s. 5 1 ). F ra n sızca m e tn in fark h o lu ş u n d a n m ı,
y o k sa y ay ın ev in in veya te rc ü m e e d e n in siyasal ta s a rru fu n d a n ö tü rü rnü b ilin m e z , h e r
h a lü k a rd a , iki m e tin a ra sın d a k i b u ve b u n a b en z e r fark lılık lard an d olayı, alın tıy ı As­
la n ’dan yap m ay ı tercih ettim .
135) Bkz. d ip n o t 77.
136) T ü rk b u rju v a z isin in 18 E k im 1 9 2 0 ’d e resm i K o m ü n ist P artisi’ni k u rd u rm a s ı b u ay ­
rışım çizgisini iyice b u la n d ırm ış tır.

51
him T aliye yer verilm esi ‘ne denli d o ğ ru y d u ’ diye sorgulanm ası ge­
reken h u su slarm başm da gelm ektedir.
İstanbul’dan kaçtığm dan beri (1918) Berlin ile M oskova ve A n­
kara ile M oskova arasm daki silah ticaretine aracılık eden, siyasal h a­
yallerini gerçekleştirm ek için çeşitli m aceralara girişen, 1915 E rm e­
ni katliam ının so ru m lu ların d an biri olan E nver Paşa’n ın Bakû’ye da­
vet edilm esinin sebebi, (K om intern önderleri tarafından b u g ü n e de­
ğin hiçbir zam an açıklanm am ış olsa da) Şark’taki prestijiydi.'” M os­
kova’nın o dönem ihtiyacı olan askeri m ü h im m attan ö tü rü ilişki
k u rd u ğ u Enver, Lenin açısından ‘canı cehennem e’ denecek birisiy­
d i.'’**Bildiğimiz kadarıyla Lenin, E nver de dahil hiçbir İttihatçı hder-
le gö rü şm em iştir.'” Zira, İttih atçı liderlere benzer m uhataplarıyla

137) E nver P aşa’nrn m aceralı h a y a tın ı, b elg eler e şliğ in d e k ita b ın d a ay rın tılı o la ra k ele
alan J a p o n tarihçi M asayuki Y am au ch i’ye g ö re, “Sovyet liderleri E nver’in İn g iltere’ye
d u y d u ğ u n e fre tte n y a ra rla n m ışla rd ır: M ü s lü m a n la r a ra sın d a k i sözde p o p ü le rliğ in i. D o­
ğ u h alk ı ü z e rin d e m ü sb e t b ir tesir y a ra tm a k için k u llan m ay ı ü m it e tm işle rd ir” (M asayu­
ki Y am auchi, H oşnut O lm am ış A dam , E nver Paşa, Bağlam Y ayınları, İsta n b u l, 1995, s.
3 7 ). İttih a tç ıla rın ö n d e gelen s im a la rın d a n Ş ekip A rslan ’a göre, B olşeviklerse g erek d u y ­
gu, gerek se iş o la ra k tanı an lam ıy la B olşevik o la n la r d ışın d a k ile ri g e rç e k te n d estek lem e
â d e tin d e o lm a d ık la rın d a n , E nver P aşa’ya k a rşı d a v ra n ışla rın d a sa m im iy et a ra m a m a k ge­
re k iy o rd u (E m ir Ş ekip A rslan, Sürgünde Üç Ö lüm , T ru v a Y ayınları, İstan b u l, 2 0 04, s. 31).
138) L enin’in E nver’e bir levazvm atçı g ö zü y le b a k tıg m m en s o m u l k a n ıtı A ğustos
1 9 2 0 ’d e Ç içe rin ’e yolladığı yazılı e m ird e n a n la şılm a k ta d ır: “Y oldaş Ç içerin. G ö rü y o rs u ­
n u z ki işler y ü rü y o r. E nver m eselesin i h ız la n d ırın (z ira T ro çk i y arın gidiyor): E nver’e
h e r şeyi v aat ed en generali (T ro çk i aracılığıyla; b en o n u n la k o n u ş tu m ) bulacağız; y eter
ki silah , k a p u t ve çizm e alalım . E ğer o lm u y o rs a , E n v er’in canı ceh en n e m e . Acil! L en in ”
(b k z. S. H alit K akınç, “M ustafa S u p h i ve Y oldaşlarım ittih a tç ıla r m ı Ö ld ü r ttü ? ” , T oplum ­
sal Tarih, Sayı: 6 1 , O cak 1999, s. 31).
139) E n v er’in “M ü slü m an h a lk ın d u r u m u n u ve m ali m eseleleri k o n u şm a k için 18 A ğus­
tos 1920’de L en in’le b ir zirve g ö rü şm e s in d e b u lu n a c a ğ ın ı sö y lem esin e rağ m en , b u h u ­
su sta L enin’d en g elen ra p o r hiç d e m ü s b e t d e ğ ild i” (Y am auchi M asayuki, a.g.e., s. 37).
L en in ’in b u tu tu m u n u . C em al P aşa’yla ilgili m e k tu b u n d a n dolayı 16 E kim 1921’de, Ç i­
ç e rin ’e g ö n d erd iğ i n o tta da g ö rm e k m ü m k ü n d ü r: “Y oldaş Ç içerin. Ben g ö rü şm e n in aley-
h in d ey im . V aat etm iş gibi y ap arsa m zararlı o lacak tır. G eri çev irm em de zararlıd ır. En iyi­
si, b ir b ah an e ve yol b u lm a k ve b u g ö rü ş m e n in y a p ılm a m a sın ı sa ğ lam ak o la c a k tır” (bkz.
S. H alil K akınç, a.g.e., s. 3 3 .) Û te y a n d a n , L en in ’in E n v er’le g ö rü ş tü ğ ü n ü , h a tta o n u n la
ih tilal p lan ları y a p tık la rın ı id d ia e d e n le r d e o lm u ştu r. M esela irfan Û lk ü ’ye göre, “Le­
n in ’in K rem lin’deki d a ire sin d e g ene ih tilâ lin lid e rle rin in b a ş k a n h ğ m d a b ir to p la n tı ger­
çek leşir. T o p la n tıy a E nver Paşa, o n u n H in d ista n p la n la rın ın h a ra re tli d estek ley icisi H in ­
d ista n K o m ü n ist P artisi lid eri Roy ile K o m in te rn ’in Ç in ’d e k i ajan ı M ihail B orodin k a tı­
lırlar. S o n u n d a L enin p lan ı u z u n vadeli o la ra k o n ay lar. H in d i k o m ü n is t ö n d e r Roy, E n ­
ver Paşa ile b irlik te ça lışa c a k tır” (İrfa n Ü lk ü , KGB A rşivlerinde E nver Paşa, K am er Yayın­
ları, İstan b u l, 1996, s. 4 7 ). İrfan Ü lk ü ’n û n b u id d iası tarih siz ve en ö n em lisi b elgesizdir.
E nver 18 A ğ u stos 1920’d e, H acı S am i’ye y azdığı m e k tu p ta L en in ’le g ö rü şe m e d iğ in i b e ­
lirtir (bkz. Y am auchi M asay u k i, s. 9 4 , Belge N o: 12). Roy’u n , E nver’in ‘p la n la rın ın h a ra ­
retli d estek ley icisi’ o ld u ğ u n a d a ir b u g ü n e k a d a r h iç b ir y e rd e bir k a n ıt y ay ın lan m am ıştır.
B o rodin ise, o y ıllard a K o m in te rn ’in Ç in ’d e değil, M e k sik a’d ak i tem silcisid ir. B o ro d in ’in
Ç in ’e tayin edilişi, E nver’in ö lü m ü n d e n (4 A ğ u sto s 1922) tam b ir yıl s o n ra d ır (A ğustos
1923) (bkz. Ju n g C h a n g v e j o n H o llid ay , M ao, Kari B lessing V erlag, M ü n ih , 2 005, s. 54).

52
görüşm ek zo ru n d a kalm ış o lduğu zam anlarda bile Lenin, bu tip gö­
rüşm eleri ‘tatsız b ir iş’ olarak adlandırmıştı.'·*"
İşte o tü r m u h atap lard an biri olan E nver Paşa, şim di B akü’deki
K urultay’daydı. M oskova’d an b irlik te geldiği A nkara tem silcisi İbra­
him Tali’yle aynı locada yan y an a o turuyorlardı.''" K urultay’a s u n d u ­
ğu tebliğ, b ir b u rju v an ın duvara sıkıştığı taktirde ne denli ‘devrim ci’
b ir dille k o nuşabileceğinin p arlak m isallerini verdiği için aşağıya bu
tebliğden kim i alıntıları yapm ayı gerekli görüyorum.'"'^
Enver Paşa, tebliğine “A rk ad aşlar” diye başlar.''” T ebliğin ilerle­
yen satırlarında, “b en H arb-i U m ü m î’de en m ü h im b ir m evkî’de b u ­
lundum . Fakat sizi te’m în ederim ki, b u h arb ta yan yana harbettiği-
m iz A lm anlar içersinde em p ery alist d ü şü n ce le rin b u lu n m u ş olm a­
sına m ü te’essifim. Ve A lm an E m peryalizm ve E m peryalistlerine de
aynı İngiliz E m peryalizm ve E m peryalistleri derecesinde hasım ım .
Bence bilâ-em el h alk ın k esesin d en zengin olm ayı d ü şü n en h er be-

140) “S m o ln i'd e,” d iy o r L en in , “F in b u rju v a z isin in cellat ro lü n d e k i tem silcisi S v in h u f-

v u d ’a -R usça ‘d o m u z kafalı’ d e m e k tir- k a ra rn a m e y i u z a ttığ ım zam an k i sah n ey i ç o k iyi
h atırlıy o ru m . D ostça elim i sık tı, b irb irim iz e k arşılık lı iltifatlar ettik . N e tatsız b ir işti!
Am a yapılm ası g e rek iy o rd u ; ç ü n k ü , o sıra d a b u rju v azi M o sk o fla rın , şo v e n le rin , b ü y ü k
R usların E inleri ezm ek iste d ik le ri id d iasıy la, h a lk ı, em ek çi h alk ı a ld atm ak tay d ı. B unu
y ap m ak z o ru n d a y d ık ” (L en in , D o ğ u d a U lusal K urtuluş H areketleri, s. 279).
141) Şevket Sürayya A y d em ir, E nver Paşa, C. 3, Rem zi K itabevi, İsta n b u l, 1992, s. 543.
142) “K ongre’de E n v er ta ra h n d a n d a ğ ıtıla n k o n u ş m a n ın T ü rk ç e taslağı Bakû K ongre-
si’n in z a b u la rm m R usça m e tin le riy le d ik k a tlic e k a rşıla ştırıld ığ ın d a , R usça m e tin d e ‘Al­
lah’ın h ak im iy eti’, ‘İslam sav aşçıları’, ‘h a lk ın k u tsa llığ ı’ gibi d in i te rim lerin a tla n d ığ ı d ik ­
kat çek m ek ted ir. Bu arad a ‘F ak at biz d a im a em p ery alizm e k a rşı o lm u ş u z d u r’, ‘A m acım ız,
y o k su l işçilerin k ad em eli vergi ile ç ık a rla rın ı k o ru m a k o lm u ş tu r’ gibi ifad eler, E n v er’in
k en d isi ta ra fm d a n k a ra la n m ış ve m u h te m e le n siyasi se b e p le rd e n d o lay ı R u sça n e şird e
y er a lm am ıştır” (Y am au ch i M asay u k i, a.g.e., s. 38).
143) A raştırm a e s n a s ın d a E n v e r’in , B ak û K u ru lta y ı’n a s u n d u ğ u teb liğ in y a y ın la n m ış
üç ö rn eğ in i o k u d u m (K o ral Y ay ın ları’n m y a y ım la d ığ ı, B a kû 1920, B irinci Doğu H a lkla ­
rı K urultayı; Y avuz A sla n ’ın T ü rk iy e K o m ü n ist F ırka sı'n ın K u ru lu şu ve M u stafa S uphi a d ­
lı çalışm ası; Y am au ch i M a sa y u k i’n in H o şn u t O lm a m ış A d a m -E n ver Paşa ad lı k ita b ı).
B u n lar iç in d e en o ta n tik o lan ı Y a m a u c h i M a sa y u k i’n in k ita b ın d a (s. 2 8 3 -2 8 5 ) y a y ın ­
la n m ış o la n ıd ır. N e v ar k i, M a sa y u k i’n in v e rd iğ i te b liğ d e “A rk a d a şla r” d e n e n y e rle r,
d iğ er iki k a y n a k ta “Y o ld aşlar” d iy e g e ç m e k te d ir (B a kû 1920, a.g.e., s. 1 1 9 -1 2 4 ve Ya­
v u z A slan, a.g.e., s. 1 7 1 -1 7 4 ). A y rıca, B ak û K u ru lta y ı’n a k a tıla n A y d em ir d e (a.g.e., s.
5 4 5 ), teb liğ in “Y o ld aşlar” d iy e b a ş la d ığ ın ı y a z m a k ta d ır. Y am au ch i’n in v erd iğ i o rjin a l
teb liğ ta rih siz d ir (a.g.e., s. 2 8 3 ). K u ru lta y b e lg e le rin d e y se , te b liğ in 4 E y lü l’d e, K u ru l-
tay’ın d ö r d ü n c ü o tu r u m u n d a o k u n d u ğ u y er a lm a k ta d ır (B a kû 1920, s. 107). Y avuz A s­
lan da k ita b ın d a ay n ı ta rih i v e rm e k le b irlik te , te b liğ in “s o n o tu r u m o lan d ö r d ü n c ü
o tu r u m d a ” o k u n d u ğ u n u b e lir tm e k te d ir (Y avuz A sla n , a.g.e., s. 171). Bu d o ğ ru d e ğ il­
d ir. B akû K u ru ltay ı 31 A ğ u sto s’ta aç ılm ış, ç a lış m a la rın a 1 E y lü l’d e b a şla m ış v e to p la m
yedi o tu ru m y a p ıld ık ta n s o n ra , 7 E y lü l 1 9 2 0 ’d e s o n a e rm iştir (b k z. B a kû 1920, B irin ­
ci Doğu H alkla rı K u ru lta yı).

53
yin parçalanm aya lâyıktır. İşle benim em peryalizm hakkındaki d ü ­
şü n ce le rim ,”'·** d enm ektedir. E m peryalizm h ak kındaki düşünceleri
böylesine ‘b errak ’ ve ‘p arla k ’ o lan Enver, tabii K urultay’da, hâlâ Al­
m an g en erallerinin em rinde o ld u ğ u n u , R usya’daki faaliyetleri h ak ­
k ın d a onları bilgilendirdiğini s ö y le m iy o r d u .E n v e r Paşa, kim i or-
to d o k s tarih çilerin b u g ü n de iddia ettikleri b ir bahsi dile getirerek,
1917 Bolşevik Ihtilali’n in gerçekleşm esinde dolaylı rol o ynadıkları­
n ı öne sürüyordu:

Bildiğiniz gibi, C ihan H arbi’n in ilk em peryalistleri m ü cad elesin ­

de m ağlûb olduk. F ak at ben m azlu m lar m ücâdelesi n o k ta-i n az arın ­
dan m ağlûb o ld u ğ u m u z u kab û l etm iyorum . Ç ü n k ü T ürkiye Boğaz­
ları kapam akla ceb erû ti ve d ü n y ay ı yutm ak la doym ak bilm eyen Ç ar­
lık Rusya’sının yıkılm asın d ak i ve yerine b u g ü n d ü n y â ezilenleri için
tabi’î bir m ü ttefik h alin e geçen Rusya Ş ûralar H ü k ü m etin in g elm e­
sindeki âm illerd en b iri oldu. Ve böylece m azlu m lar âlem in in y o lu ­
n u n açılm asına yard ım etti. Ben b u n u D ünyâ m a zlu m lan için bir gâ-
libiyet ad d ed erim ."'’

Enver Paşa şöyle devam ediyor;

A rkadaşlar,
Bu m a k sad e tra fın d a b irle şe n a z im k a r r ü h la n n ta h rik ettiği el­
ler b u ra d a b irb irin e u z a tılm ış b u lu n u y o r. Ben a rk a d a şla rım n â m ı­
na b u u z u n ve a n c a k g alab e m iz le n etice le n ece ğ in e tam âm iy le
îm â n ettiğ im m ü c â d e le d e so n u n a k ad a r b e ra b e r eşleyecek o lan e l­
leri sık ar, h e p in iz iç in H ak ’ta n m u a ffak iy etler te m e n n i ed erim .
Y aşasın m a z lü m la r ittifâk ı. K a h ro lsu n b u ittifak k a rşıs ın d a titre ­
yen z â h m le r.'"

K om intern ö n d erlerin in Bakû K urultayt’nın vitrininde olm asını

istedikleri Enver Paşa, bu tebhğini, özellikle M ustafa S uphi’nin b a ­
şında b u lu n d u ğ u T ürkiye k o m ü n istlerin in ve diğer delegelerin, “K u­
rultaya değil, H alk M ahkem esi’n e ” şeklindeki güçlü protestoları ne-

144) Y am auchi M asayuki, a.g.e., s. 2 8 3 -2 8 4 .

145) E n v er, 1919 ile 1920 a ra sın d a A lm an m a k a m la rın a ve ö n em li şa h siy etlerin e Sovyet
R usy a’d a yap tığ ı g ö rü şm e le r ve faaliyetleri h a k k ın d a k ap sam lı ra p o rla r y azm ış ve b u ra­
p o rla r, B erlin’e, A lm an D ışişleri B akanlığı’n m k u ry esiy le u laş tırılm ıştır (bkz. Y am auchi
M asay u k i, a.g.e., s. 35 ve ayrıca b k z. E lias H u rw ic z , s. 3 1 -3 2 ).
146) Y am auchi M asayuki, a.g.e., s. 284.
147 ) Y am auchi M asayuki, a.g.e., s. 285.

54
licesinde, kendisi okuyamaınışlır.'·*" Yoğun tartışm aların ard ın d an
tebliğ, O strovski tarafından Rusça, M ustafa Suphi g u ru b u n d a yer
alan M ehm et E m in tarafından da T ürkçe olarak o k u n m u ş t u r . E n ­
ver’in tebliğinin ard ın d an B aşkanlık K urulu, üç m addelik b ir kararı
K urultay’ın onayına su n m u ştu r. Oya su n u lan m etin, çok açık b ir d il­
le A nkara h ü k ü m etin in m ahiyeti h ak k ın d a Doğu h alklarını u y ar­
m aktadır. Ö n erin in , E nver Paşa’n ın tebliğini ken d isin in okum asına
izin verilm em esinin ard ın d a n oylam aya su n u lm u ş ve kabul edilm iş
olması, Enver’in şahsında aynı fikir sahiplerine karşı K urultay tara­
fından alınan o rtak b ir tavırdır.
Ö neri m e tn in b irin ci m ad d esi, b ü tü n d ü n y a em ek ç ile rin i k ö le ­
lik altın d a tu tm ay a çalışan “İngiliz ve F ran sız em p ery alistlerin e
karşı koyan b ü tü n T ü rk sav aşçıların a sevgilerini ifad e” ederken,'^"
K o m in tern 2. K o n g resi’n d e o ld u ğ u gibi, K u ru ltay ’ın da “m illi h a ­
rek etleri d estek le d iğ i”n i '” b e lirtm e k te d ir; öte y an d an ik in ci m a d ­
dede, “T ü rk iy e’d ek i u lu sal d ev rim ci h a re k e tin yalnızca y abancı
sö m ü rü cü lere y ö n elik o ld u ğ u n u ve b u h a re k e tin işçi ve k ö y lü le­
rin ezilm ek ten ve s ö m ü rü lm e k te n genel an lam ıyla k u rtu lm a la rı
dem ek olm ayacağı gerçeğini o rtay a koyar. Bu h a re k e tin başarısı
T ü rk çalışan yığ ın ları için en ö n em li s o ru n la rın çö z ü m ü n ü g e tir­
m eyecektir. T o p rak s o ru n u ve v ergiler s o ru n u n u (h al etm eyeceği
gibi, şark ın azad lıg ın a en b ü y ü k sesleri çeken m illi n izaları da o r­
tadan k a ld ırm a y a c a k tır)” d e n m e k te d ir.'” Ü çü n cü m ad d ed ey se,
“K urultay , geçm işte b ir g ru p em p ery alist g ü cü n çık arları için
T ü rk işçi ve k ö y lü lerin i ö lü m e g ö tü re n ve T ü rk iy e’n in çalışan y ı­
ğın ların ı y ü k sek rü tb eli su b ay lar ve ze n g in ler d ik ta tö rlü ğ ü gibi
çift b ir teh lik ey e sü rü k le y e n b u h a re k e tin ö n d erleri h a k k ın d a ih-

148) Şevket Süreyya A y d em ir, E nver Paşa, c. 3, s. 544,

149) K u ru ltay b e lg e le rin d e E n v e r P aşa ve İb ra h im T ali’n in s u n d u ğ u te b liğ le rin O s ­
tro v sk i ta ra fın d a n o k u n d u ğ u k a y d a g e ç m iş tir (b k z . B akü 1920, B irinci Doğu H alkla rı
K u ru lta yı, s. 119). Y avuz A slan ise, K u ru lta y ’d a E n v er P aşa’ya v e rile n ö n e m in a ltın ı
çizm ek için o lsa g e re k , te b liğ in B e la k u n ta ra fın d a n o k u n d u ğ u n u ve b u n u n se ssiz film ­
de de R usça y azıy la y er a ld ığ ın ı s ö y le m e k te d ir (Y avuz A slan , a.g.e., s. 171 ve ay rıca
d ip n o t: 155). Şayet, b e n im A m s te rd a m ’d a se y re ttiğ im film A sla n ’ın b a h s e ttiğ i film se
-ki m u h te m e le n ay n ı h im -, h a tırla d ığ ım k a d a rıy la , B elak u n o film d e g ö r ü n m e k te d ir ve
iki k a re ara sın a y e rle ştirile n , siy a h fo n ü z e r in e R u sça yazılı o la n m e tin d e B e la k u n h a k ­
k ın d a kısa bilgi v e rilm e k le d ir.
150) Baka 1920, a.g.e., s. 128.
151) Yavuz A slan, a.g.e., s. 174.
152) Bakü 1920, s. 128. P a ra n te z iç in d e k i b ö lü m Y avuz A slan , a.g.e., s. 174’d e n a lın ­
m ıştır.

55
liyalla söz edilm esi g erek liliğ in e in a n ır” d e n iy o r ve “T ü rk işçi ve
k ö y lü lerin e (de m ü stak il teşk ilatı ile nizam lı olarak to p lan m ay ı
tavsiye ediyor. O n lar k e n d ile rin i a n c ak b u su re tle azadliga kavuş-
tu ra b ilir)” sözleriyle, T ü rk iy e ’de k o m ü n ist b ir ö rg ü tü n acilen ge­
rek liliğ in e d ik k at ç e k iy o rd u .'”
K urultay belgeleri ve K urultay h ak k ın d a yazılanlar o k u n d u ğ u n ­
da Enver’in d u ru m u n u n hiç de iç açıcı olm adığı kesindir. 5 Eylül’de
K urultay’ın Beşinci O tu ru m u ’nda yaptığı k onuşm ada D oğu’n u n öz­
gül d u ru m u n a değinen, devrim in zorlukları ve çelişkileri ü zerin de
ayrıntılı olarak d u ra n Pavloviç’in, Enver h ak k ın d a ve dolaylı olarak
A nkara h ü k ü m etin i işaret ederek söyledikleri sineye çekilm eyecek
kadar ağırdır:

Y eniden d o ğ m u ş ve g ü çlü b ir T ü rk iy e ’n in o lu şm ası eğ er ik ti­

d a r hâlâ z e n g in le rin , sp e k ü la tö rle rin , m ü lk sa h ip le rin in ellerin d e
kalacaksa, ne g e tire c e k tir? Y akın g eç m işin ö rn e k le ri E n v er Pa-
şa’n ın ittih a t ve T e ra k k ic i siy a setin d e, ayrıca E rm e n ista n ve G ü r­
cistan b u rju v a b ağ ım sız ve ö z g ü r d e v le tle rin in tu tu m la rın d a da
g ö rü ld ü ğ ü gibi y u k a rıd a sıra la d ık la rım ız b ir kez d ah a d o ğ ru lu ğ u ­
n u k an ıtlıy o r.
Batı h alk ların ın D oğu’ya karşı birleşm esi gerekliliğini sav u n an II.
W ilhelm A lm anyası’yla birleşti n eticede E nver Paşa T ü rk iy e’s i.”''

Enver Paşa ve T ürkiye açısından can sıkıcı olan b ir diğer m esele,

gerek Pavloviç’in su n d u ğ u tebliğde, gerek J o h n Reed’in ‘zam an dar-
hğı’nd an ö tü rü okunm ayıp, daha sonra K urultay belgelerine eklenen
tebliğind-e, T ürkiye’nin 1915’te E rm enilere yaptığı kıyım ın açıkça
ifade edilm iş olm asıdır. H er iki tebliğde de, b u kıyım karşısında em ­
peryalist devletlerin ikiyüzlü tu tu m ları teşhir edilm iş ve h er iki u lu ­
su n em ekçilerinin kendi b u rju v aların a karşı gelip, birleşm eleri çağ­
rısında b u lu n u lm u ştu r.'^’
H er ne k adar K u ru ltay ’a k atılan D oğu halk ları n ezd in d e E n ­
v er’in prestiji ayaklar altın a alınm ış ve K om intern liderleri, E nv er’e

1Î53) B akü 1920, a.g.e., s. 128-129. P a ra n te z iç in d e k i b ö lü m Yavuz A slan, a.g.e., 1 75’d e n

alın m ıştır.
154) B akü 1920, a.g.e., s. 162.
155) J o h n R eed’in k o n u şm a sı iç in bkz. Bahtı 1920, a.g.e., s. 131-137. A ynı şe k ild e P av­
loviç’in k o n u şm a sın ın tam am ı için bkz. B akü 1920, a.g.e., s. 141-169.

56
m esafeli d av ran m ak z o ru n d a k alm ışlarsa d a ,'’^ E nver m eselesinin
b erab erin d e getird iğ i çelişkiler, sonuçları itibariyle d ü şü n e c e k
olursak, tarihi açıdan, Bakü K u ru ltay ı’n m g ö rk em li foto rafın d a k ü -

156) K u ru lta y ’a k a tıla n Ş ev k et S ü rey y a A y d em ir’in S u y u A ra ya n A d a m a d lı e s e rin d e ,

B akü K u ru lla y ı’n d a E n v er’in b a ş ın a g e le n le ri a n la ttığ ı şu sa tırla r o ld u k ç a ç a rp ıc ıd ır:
“ ...Ş a rk lın ın g ö z ü n d e s a h ip , y a h u t h ü d a v e n t, a n c a k ta p ıla c a k y e rd e o ld u ğ u , h ü k m ü n ü
y ü rü te b ild iğ i za m a n b ir k u d r e ttir . P u t, y ere d ü ş tü ğ ü g ü n , b ü tü n s ih r in i k a y b e d e r. E n ­
ver Paşa için d e öy le o ld u ” (Ş e v k et S ü re y y a A y d em ir, S u yu A ra ya n A d a m , s. 2 0 7 ). Ya­
v u z A slan ise ay n ı fik ird e d e ğ ild ir. A sla n ’a g ö re, “K o n g rey e g e le n b irç o k B atılı ü lk e n in
te m silc ile rin in z a m a n d a rlığ ın d a n b ild irile r in in k o n g re d e o k u n m a y a ra k , s o n r a d a n y a l­
n ız c a b a s ın d a çık m a sı ve tu ta n a k ta y e r alm ası k a ra rla ş tırılırk e n , E n v er P aşa’n ın b ild i­
risin in o k u n m a s ı ve b u k o n u ş m a d a n s o n r a b ir k a ra r k a b u l ed ilm e si ve ay rıca k o n g re ­
d en so n ra ç ık a rıla n S o rk IH d e rg is in d e d e y a y ın la n d ığ ı d ü ş ü n ü lü r s e , S o v y et lid e rle rin ,
P aşa’n ın k o n g re d e b u lu n m a s ın a b ü y ü k ö n e m v e rd ik le ri k e n d iliğ in d e n o rta y a ç ık a r”
{a.g.e., s. 1 7 0 ). A slan ay n ı y e rd e v e rd iğ i d ip n o tta d a, “m e se la Z in o v y e v ’in b irlik te M o s­
k o v a ’d a n B ak ü ’ye g e tird iğ i A m erik alı J o h n R eed ’in b ild irisi k o n g re d e o k u n m a m ış , s o n ­
ra d a n tu ta n a k la ra g e ç irilm iş tir,” d iy e y a z m a k ta d ır (a.g.e., s, 170. d ip n o t: 1 4 8 ). E sa s ın ­
da A slan , K u ru lta y ’d a, d ip lo m a si ile id e o lo jin in ç e lişip ç a tış tığ ın ın ta m a m e n f a rk ın d a ­
d ır ve b u çelişk iy i, h a y re t v erici ö lç ü d e , m ü m k ü n o ld u ğ u n c a E n v er’in le h in e b ü k m e k ­
le m e ş g u ld ü r. T ab ii K o m in te rn ö n d e r le rin in , m esela Z in o v y e v ’in , R eed’in teb liğ in i K u-
ru k a y ’da e k a rte etm e si, A sla n ’ın b u m e ş g u liy e tin e sa ğ lam b ir d elil s u n m a k ta d ır . Ö te
y a n d a n , A sla n ’ın ‘b ü y ü k ö n e m ’ sö z le ri, b a n a te rs in d e n W a rre n B eatty ’n in , J o h n R eed ’in
h a y a tın ı a n la ta n Reeds (K ız ılla r, y a p ım 1 9 8 1 ) film in i h a tırla tm a k ta d ır. B akü K u ru lta y ı
ve so n ra sı, B eatty ’n in film in e d e k o n u o lm u ş tu r . F ilm , R eed’in Z in o v y e v ’le n a sıl ta r tı­
ştığ ın ı h a rik a b iç im d e ta sv ir e tm e k te d ir. R eed, B a k ü ’d e n M o sk o v a’ya Z in o v y e v ’le b ir ­
lik te geri d ö n e rk e n , Beyaz ç e te le rin tre n e y a p tık la rı sa ld ırı so n u c u y a ra la n ır. A ldığı y a ­
ra la r, h astalığ ıy la d a b irle şin c e , M o sk o v a ’ya v a rd ık ta n s o n ra ö lü r ve n a a şı, K rem lin d u ­
v a rın d a k i d e v rim c ile rin m e z a rın a k a ld ırılır. Bu ABD’li k o m ü n is tin , v ak tiy le F in la n d i­
ya’da h ap se a tıld ığ ın d a L e n in ’in g iriş im i s o n u c u , 12 F in li a k a d e m is y e n le ta k a s e d ile ­
rek k u rta rıld ığ ı h a tırla n a c a k o lu n u r s a , k im in k im e n e k a d a r ö n e m v erd iğ i a n la ş ılm ış
o lu r. A yrıca, A sla n ’ın , E n v er P a şa ’y a v e rild iğ in i ileri s ü r d ü ğ ü ‘b ü y ü k ö n e m ’, M a rk sist
olm ay an ta rih ç ile r a ç ıs ın d a n d a ta rtış m a lıd ır. M a sa y u k i’n in de b elirttiğ i gib i, “B akü
K o n g resi’n d e , K o m ü n ist v e k ille rin ç o ğ u n lu ğ u ve ö zellik le d e M ü s lü m a n o lm a y a n la r
ta ra h n d a n E n v er’e p e k itib a r e d ilm e m iş, ile rd e k i siy a si işler için o n a p la tfo rm te k lif
ed ilm e m iştir. Bu d a B olşev ik d e s te k le y ic ile ri o la n Z in o v y e v ve R ad ek ’in a m a ç la rın ın
tam am iy le b aşarısız o ld u ğ u n u g ö s te rm e k te d ir ” (Y am au ch i M a say u k i, a.g.e., 3 9 .) A s­
la n ’ın k ita b ın a ald ığ ı, E n v er P aşa’n ın M u stafa K em al’e K u ru lta y so n ra sı y azd ığ ı (2 9 Ey­
lül 1920) m e k tu p ta d a, E n v er, “B a k ü ’ye s e y a h a tim b ilu m u m M û s lü m a n la rc a p e k b ü ­
y ü k şev k ile k a rş ıla n d ığ ı h a ld e A zarb a y c a n H ü k ü m e ti b u n u n ak si fik ird e b u lu n d u ğ u ­
n u g ö ste rm eğ e ç a lış tı” d iy e re k şik a y e tç i o lm a k ta d ır, (a.g.e., s. 177). F a k a t g e n e d e A s­
lan , o lay ları E n v er le y h in e ç e v irm e k te ısra rlıd ır. İzled iğ i B akü film in e g ö re, E n v er, Z i­
no v y ev ve b e ra b e rin d e k ile rle M o sk o v a ’y a g eri d ö n m ü ş tü r (a.g.e., s. 17 6 , d ip n o t: 1 6 0 ).
T abii b u s a tırla rın , n e d e n d ir b ilin m e z A y d e m ir’e in a t y azıld ığ ı o rta d a d ır. Ç ü n k ü K u-
ru lta y ’m b itim in d e n s o n ra E n v e r P aşa’y la b ir ara y a g elen A y d em ir, o n u n M o sk o v a ’y a
b irlik te geri d ö n m e k için Z in o v y e v ’d e n h a b e r b e k le d iğ in i, fa k a t b u h a b e rin b ir tü r lü
g elm ed iğ in i b e lirtir (Ş e v k et S ü rey y a A y d e m ir, S u y u A ra ya n A d a m , s. 2 1 0 ). F ilm m ese­
lesin e g elin ce. B en im A m s te rd a m ’d a iz le d iğ im film d e , b ir v a g o n u n ö n ü n d e , E n v er ve
A n k ara tem silcisi İb ra h im T ali’n in d e o ld u ğ u k ü ç ü k b ir g ru b u n M o sk o v a’d a n g elişin i
g ö ste re n g ö r ü n tü le r h a k ik a te n m e v c u ttu r . F a k a t film in so n la rın d a , Z in o v y e v ’in E n ­
v e r’i y a n ın a a la ra k y o la ç ık tığ ın ı g ö s te re n g ö r ü n tü le re b e n ra stla m a d ım .

57
çü k am a so ru n lu b ir lekedir. Ve b u leke, A vakian’ın b ir başka ve­
sileyle söylediği gibi, ‘efen d ileri sendeyse b ü tü n k u k laların a ih tiy a­
cın yok k i’ sö zü n ü h a tırla tm a k ta d ır.'” Zira, Bakü K urultay’ında o r­
taya çıkan gerçek, sosyalist ü lk e n in çık arları ile dü n y a dev rim in in
id eo lo jisin in çakışm ış o ld u ğ u d u r. S erinkan lı bakıldığında, bu ta ri­
hi h ak ik at u lu slararası k o m ü n ist h a re k e tin tarih in d e b ir anlam da
sın an m ış ve başarılı olarak telak k i edilm iş, d ü n y ad a ve tek tek ü l­
kelerde de u y g ulanm ış ve trajik neticelere yol açm ıştır. D olayısıy­
la, tarih i h ak ik ate çelm e atm ak için kim i zam an b aşv u ru la n , “ön-
d erh ğ in k im de o ld u ğ u ö n e m lid ir”’’® şek lin d e b ir arg ü m an veya
“n e rd en bu lab iliyorsak o ra d a n y ardım alm aya çalışıy o ru z”'^*" denli
b ir m ağduriyet, y aşan an tra je d ile rin hafızalarda açtığı k o llek tif y a­
raya m elhem o lam am ıştır.

157) 1 9 7 0 ’lerin b a ş ın d a C in li d e v rim c ile rin , C in in m illi ç ık a rla rın d a n yola ç ık a ra k iz ­

le d ik le ri p o litik a y ı ele ş tire l b ir g ö zle ird e le y e n A v ak ian , o ta rih le rd e SSCB’ye k a rşı,
d e v rim ci Ç in ’in ABD’yle y a k ın la ş m a sı s o n u c u ABD g ü d ü m ü n d e k i k im i ÎJç û n c ü D ü n ­
ya lid e rle rin in Ç in ’de âlâ ve vâlâ ile k a rş ıla n m a la rın ı e le ş tird iğ i y e rd e şöyle d e m e k te ­
dir: “B en im g ö rü ş açım a g ö re, b ö y lesi a n tla ş m a la ra ve d ü z e n le m e le re g irm e k m u tla k a
y an lış d e ğ ild ir, fak at b u g e rç e k te n e n te rn a s y o n a l h a re k e te stra te ji o la ra k em p o z e e d il­
m e m e lid ir; ay rıca, H ayle S elasi, M a rk o s ve d iğ e r ç eşit ç eşit sim a la rın ve k u k la la rın
Ç in ’e k o ş tu rm a la rın ın n e d e n b u k a d a r g e re k li o ld u ğ u n u d a h iç a n la m ış d eğ ilim . E fen ­
d ileri se n d ey se b ü tü n k u k la la rın a ih tiy a c ın y o k k i” (B ob A vakian, “A d v a n c in g T h e
W o rld R e v o lu tio n a ry ...”).
158) Bob A v ak ian ’ın, ay n ı e s e rin d e SSCB’n in İkinci C ih an H arbi e sn a sın d a izlediği siy a­
seti ird eled iğ i ve tartıştığı y erd e, h e r n e p a h a s ın a o lu rsa o lsu n SSCB’n in d o ğ ru b ir siy a­
se t izled iğ in i d o g m atik çe s a v u n a n la rın , ö n e m li o la n b u siy a setin k im in ö n d erliğ i a ltın d a
g erçek leştirild iğ id ir tü r ü n d e n s u n d u k la rı a rg ü m a n la ra ilişkin verdiği cevap şöyledir:
“Ö n ce b u id d iad a b a h se d ile n ö n d e rlik m eselesi, içeriksiz ve sınıfsız b ir k av ram d ır. Yani
n e an lam a geliyor ‘b u n a ö n d e rlik ’ d em e k ? Bu s o r u n u n so ru lm a sı şa rt. Bir k ere, b u siya­
se tin d o ğ ru o lu p o lm ad ığ ın ı, b in le r in in b u n a ö n d e rlik etm esi g e re k ip g erek m ed iğ in i
sö y le m e k z o ru n d a sın ki, o n d a n s o n ra b u n a ö n d e rlik etm e k ap asitesin e sa h ip b irile rin in
o lu p olm ad ığ ı m eselesin e gelesin. D olayısıyla b u ö n d e rlik m ü n ak aşası b ir d ü zey d e toto-
lojik b ir m ü n a k a ş a d ır” (Bob A vakian, a.g.e.).
159) 1920’dc ZinOvyev, H alle’d ek i ‘B a ğ ım sızların ’ K o n g re’sin d e , T alat ve E n v er P aşa gi­
bi ‘k asap lar’la y ap ılan ittifa k ın eleştirilm esi so n u c u bu cevabı v erm iştir (bkz. E lias H u r-
w icz, a.g.e., s. 7 9 ’d ak i d ip n o t).
160) B akü K u ru lta y ı so n ra s ı o lu ş tu r u la n “D o ğ u ’d a E y le m ve P ro p a g a n d a K u r u lu ”n a
İttih a tç ı Ş ek ip A rsla n ’ın se ç ilm e si (b k z . M ete T u n ç a y , T ü r k iy e ’de Sol A k ım la r, C. 1, s.
101. ve ay rıc a b u k u r u la s e ç ile n b ü tü n ü y e le r in liste si için b k z. Y avuz A slan, a.g.e., s.
182) g e rç e k te n ö n e m li b ir h a ta o lm a k la b ir lik te , b irk a ç yıl so n ra Ç in ’d e k i K u o m in -
ta n g p a rtis in i, K o m ü n ist E n te rn a s y o n a l Y ü rü tm e K u r u lu ’n u n M a rt 1926 ta rih li p le-
n u m u n d a K o m in te rn ’in ‘s e m p a tiz a n p a r tis i’ o la r a k k a b u l e tm e k ve ö n d e r i Ç a n g K ay-
Ş ek’i, P re z id y u m ’u n ‘şe re f ü y e s i’ y a p m a h a ta s ı y a n ın d a ço k ö n e m s iz k a lm a k ta d ır (b k z.
F e rn a n d o C la u d in , a.g.e., s. 3 4 3 ). Bu k a r a r d a n b ir yıl s o n r a Ç ang-K ay-Ş ek ö n d e r liğ in ­
d ek i K u o m in g ta n g , Ç in ’d e g e lm iş g e ç m iş e n b ü y ü k k o m ü n is t k a tlia m ın ı g e rç e k le ş ti­
re c e k tir.

38
 D önem in A nkara h ü k ü n ieti de, E nver Paşa da, k u ru ltay d a ortaya
çıkan diplom asi/ideoloji çelişkisinin tam am en bilincinde olm u şlar­
dır. A nkara h ü k ü m etin in gözlem cisi İbrahim Tali, daha sonra M os­
kova’dan gönderdiği K ongre’ye ilişk in rap o ru n d a, “Bakü K ongresi
netayicine nazaran R uslar yanlış yol tu ttu k larım anladılar. Ingilizler
aleyhine tekm il d ü n y an ın ‘Kızıl’ o larak çalışam ıyacağına ak ıllan k es­
ti” diyerek,"^' K urultay’da ve so n rasın d a kendisine yapılan d ip lo m a­
tik m anevraların m ahiyetini d oğru o k u d u ğ u n u g ö sterm ektedir ki,
bu tespiti pek de yanlış değildir. K urultay’ın ideolojik m esajlarını da
doğru algılayan İbrahim Tali, aynı ra p o ru n devam ında, “... garp cep­
hesinde işlerin h itam ın d an so n ra V rangel işini hal ve bazı işlerden
sonra Erm eni ve G ü rcistan ’da k o m ü n ist idare tesisine teşebbüs ed e­
ceklerini ve artık o n d an so n ra T ürkiye ile ciddi m eşgul olacakları fi­
kir ve kaanati vardır. Yani ellerin d en gelirse kendileri m em lekete gi­
rip, kom ü n ist idâreyi tesis hırsın d ad ırlar. Bu husu sta pek iştahlılar
v ardır,” d em ek ted ir.''’^
Enver Paşa’n ın ekibine dahil olan Nail ve K üçük Talat da, Ba-
k ü ’den E rzu ru m ’a vard ık tan so n ra 20 Ekim 1920’de, M ustafa Ke­
m al’e yazdıkları o rtak rap o rd a. K u ru lta y ın çelişkili h attın a tem as et­
m i ş le r d i r .A y n ı şahıslar su n d u k ları raporda, B akü’de Türkiye Ko­
m ünist P artisi’nin de k u ru ld u ğ u n u h aber veriyor ve A nkara’n ın b ir
önlem olarak k o m ü n ist partisi olm asa bile geniş anlam da sol b ir p ar­
tiyi kurm asını öneriyorlardı."^'’ B ütün bu gidişatı A nkara’dan takip
etm ekte olan M ustafa Kemal, Nail ve K üçük T alat’ın ra p o ru n d an iki

161) Yavuz A slan, a.g.e., s. 199.

162) Yavuz A slan, a.g.e., s. 200.
163) “...H alb u k i b irta k ım te c rü b e le r n e tic e sin d e ş a rk ta m illi m ü b areze (çatışm a), g arp ­
ta İçtim aî in k ıla p şia rın ı d ü s tu r u h a re k e t ittih a z e ttiğ in i ileri sü re n ü ç ü n c ü b ey n elm ilel
rü e sa sım n (ö n d e rliğ in in ) ve R usya K o m ü n ist F ırk a sın ın b u k o n g re d e g ö ste rd ik le ri te-
m ayülât, şia rlar ile sa rih b ir te n a k u z teşk il e tm e k te idi. ... G erçi tarafım ızd an vak i o lan
teşeb b ü s ü z e rin e Sovyet M o sk o v a’n ın ş a rk la ta k ip e tm e k istediği siy a setin v azıh an (a ç ık ­
ça) tayin ve tesb iü tek lif e d ilm iş ve cev ab en (R ad ek ) Y oldaş M o sk o v a’n ın şa rk ta m ü ste m ­
lekecilik siy asetin i hiç b ir v eçh ile terv iç etm iy eceğ in i (k ab u l etm iy eceğ in i) ve şa rk m il­
le tle rin in h alası (k u rtu lu ş u ) için k ıy a m c ıla ra d esti m u a v e n e tin i (g ü çlü y a rd ım ın ı) u z a t­
m a k ta n b ir d ak ik a bile fariğ o lm a y a c a k la rın ı (v azg eçm ey ece k lerin i) b ey an etm iş ise de
K o n g ren in vekil o larak in tih a b ettiğ i (seçtiğ i) 47 k işilik b ir h e y ’e t a ra sın d a n ay rıca ko-
m ü n isü e rd e n ib a re t b ir ku v v ei icraiy e (y ö n e tim ) v ü c u d e g etirilm esi ve b u n u n vazifesi
m ü n h a s ıra n Ş arkta Savet (Sovyet) te ş k ilâ tın ın e tra fın d a teb lig at ve teşv ik at ic ra sın d a n
ib aret b u lu n m a sı K o n g red en b e k le n ile n fevaidi (faydayı) nasıl ak a m e te u ğ ra ttığ ın ı sa rih
bir su re tte g ö ste rir” (N a im v e K ü ç ü k T a la t’ta n a k ta ra n : K âzım K arab ek ir, İstiklâl H arbi­
m izd e E nver Paşa ve İttihat T era kki E rkâ n ı, M en teş K itabevi, İsta n b u l, 1967, s. 43).
164) A.g.e., s. 46-47.

59
g ün önce (18 Ekim 1920) T ürkiye K om ünist Partisi’ni k u rd u rlu r.
Tabii ki bu bir aldatm acadır.'^" Ve A nkara’ya göre, M oskova o n u al­
datıyorsa, şim di aldatm a sırası ondadır. Y ukarıda 1919 T ürkiye’sinin
toplum sal ve siyasal ortam ına ilişkin değindiğim iz hususlarla b irlik ­
te Bolşevik İhtilali, Bakü K ongresi’nin devrim ci m uhtevasının 1920
T ürkiyesi’ndeki etkileri, A nkara h ü k ü m e tin in gözünü o denli k o r­
k u tm u ştu r ki, M ustafa K em al’in tabiriyle, “m akul tedbir alınm adığı
taktirde m illetin pek ziyade m u h taç olduğu birlik ve sü k û n u ihlal
eden ahvalin ortaya çıkm ası da im kân dairesinde g ö rü lm ü ş” olduğu
için, “en m akul ve tabii tedbir, aklı başında arkadaşlardan, h ü k ü m e­
tin m alum atı altında bir T ürkiye K om ünist Fırkası teşkil ettir-
m ek ”tir."’‘’ Partide dikkat çekici sayıda -Fevzi (Ç akm ak), Ali F uat
(C ebesoy), Kâzım (K arabekir), Refet (Bele) ve İsm et (İn ö n ü ) gibi-
‘aklı b aşında’ Paşaların yer alm asının sebebi, “kom ünizm cerya-
n ı(n ın ) nihayet o rd u n u n en b ü y ü k k u m an d an ların d a kalm ası gerek-
tiği”d ir.'‘’' Hiç şüphesiz, A nkara’n ın aldatm a am açlı kurd u ğ u bu p ar­
tinin yegâne rakibi, (yeni takvim e göre) 10 Eylül 1920’de Bakü’de
M ustafa Suphi’nin önderliğinde k u ru la n K om intern üyesi Türkiye
K om ünist Partisi’dir (TKP).

MUSTAFA SUPHİ VE TÜRKİYE KOMÎJNİST PARTİSİ

T ürkiye 1920’de tarihi b ir d ö n ü m n o k tasın d an geçm ekteydi. Ü l­

ke fiili em peryalist işgal altındaydı. Yedi asırdan bu yana h ü k ü m sü ­
ren Sultanlık iflas etm işti. Sultan, İstan b u l’a kısılıp kalm ıştı. T ah tın ­
da A n tan t’m rızasıyla oturm aktaydı. Ö te yandan, A nadolu’da eşraf,
toprak ağaları ve askeri erk ân arasında bir işbirliği s a ğ la n m ış tı.B u

165) Bu ald atm acay ı yıllar so n ra T ü rk iy e ’n in iki ü n lü a n ti-k o m ü n is t yazarı b ü y ü k b ir

m e m n u n iy e tle k u tsa m ışla rd ır. F ethi T e v e to ğ lu ’n a göre, “ ...bu p arti, aslın d a , M ustafa K e­
m al Paşa tarafın d an ta m a m e n ‘d a n ış ık lı’ o la ra k k u r d u ru lm u ş b ir o yalam a, bir avlam a ve
g erçek k o m ü n ist faaliyetleri k o n tro l a ltın a alm a ve ö n le m e v âsıta sıd ır” (F e th i T ev eto ğ lu ,
T ü rkiy e’de Sosyalist ve K om ünist F aaliyetler (1910 -1 9 6 0 ), A yyıldız M atbaası, A n k ara,
1967, s. 3 0 3 ). C em al K u tay ’a g ö re d e, “M u stafa K em al, b a k tı ki, tıp k ı b u g ü n k ü gibi, k o ­
m ü n iz m tah rik le ri, O rd u d a h il, b ü tü n an a k a y n a k la rı ve v a rlık la rı z o rlu y o r, k en d i g ü z e ­
lim tâb iriy le y ılanı in in d e ez m e k için TÜRKİYE’DE İLK K O M Ü N İST FİRKASl’m b izzat
k en d i k u r d u ! ” (b ü y ü k h arflerle y azılm ış o la n la r y a z a rın k e n d is in e a ittir) (C em al K utay,
T ü rk Sohbetleri, C. 4, İsta n b u l, 1966, s. 78).
166) M u ştala K em al’in 31 E kim 1920’de Ali F u a t (C e b e so y )’a g ö n d e rd iğ i telg raftan alı­
n a n b u p asajlar ve m e tn in tam am ı için bkz. A ta tü rk'ü n B ütün Eserleri, C. 10, s. 81.
167) A.g.e., s. 81.
168) Bkz. İdris K ü çü köm er, D üzenin Yabancılaşm ası, A lan Yayıncılık, İstanbul, 1988, s. 95.

60
üçlü ittifaka dayanan siyasal güç A nkara’ya yerleşm iş, yeni b ir dev­
letin tem ellerini atm akla m eşguldü. Tem sil ettiği sınıfların k arak te­
ri icabı A nkara’nın, geliştirm ekte o lduğu ileriye d ö n ü k to p lu m p ro ­
jesi ideolojik olarak, to p lu m sal ü re tim in şahsi gaspı ü zerin e inşa
edilm ekteydi. A nkara h ü k ü m eti, b ü tü n anti-işgalci söylem ine rağ­
m en, son tahlilde d ü n y a çapındaki saflaşm ada em peryalist m ali ser­
m ayenin safında yer alıyordu.''"’
TKP K uruluş Kongresi, T ü rk iy e’n in karşı karşıya b u lu n d u ğ u ola­
ğanüstü şartlarda yapılm ıştı. K u ru lu ş kon g resin in en önem li yanı,
T ürkiye K om ünist P artisi’n in p ro lete r dünya devrim inin yan ın d a saf
tutm ası ve b u n u ilân etm esiydi. Zira bu du ru m , A nkara’ya ve o n u n
safında yer aldığı em peryalist m ali serm ayeye k arşıt bir k u tb u n d oğ­
m akta old u ğ u n u n habercisiydi.
19. yüzyılın o rtaların d an b u yana O sm anh en telek tü elin in h er
türlü burjuva fikir ak ım ının peşine takıldığı, u m u d u k âh T anzim at
F erm an lan ’nda, k â h jö n T ü rk darbesinde aradığı göz ö n ü n d e b u lu n ­
durulu rsa, Türkiye K om ünist P artisi’n in 10 Eylül 1920’de k u ru lm a­
sı devrim ci m ücad elen in tarihi açısından bir m ilattı. 1848’de M arx
ve Engels’in kalem e aldıkları K om ünist M anifesto’n u n Erm enice çevi­
risini, 1887’de, İstan b u l’da, baskı ve teh d it neticesinde yayınlayacak
“yürek y o k k en ”,'™ otuz üç yıl sonra M anifesto’y u ken d in e reh b er
edinm ek isteyen ‘y ü rek ler’in katılım ıyla Türkiye K om ünist Partisi
kuruluy o rd u . İstanbul, Z onguldak, Ereğli, İnebolu, Saınsun, T rab­
zon, Bayburt, E rzurum , Sivas, Konya, A nkara, Eskişehir, V ezirköp­
rü, Şarki K arahisar ve O rd u ’d an 22 k o m ü n ist g rubu tem silen gelen
d e l e g e l e r i n , “d ö rt b in k o m ü n ist”! ve “yirm i beş b in k adar da işçi
ve köylü”yü TKP saflarında birleştirdiği belirtiliyordu.

169) D oğu E rgil’e g ö re, “M. K em al a n ti-e m p e ry a lis ttir am a a n ti-k a p ita lis t d eğ ild ir. B u n u
b ü tü n hayatı b o y u n c a ve C u m h u rb a ş k a n ı o ld u k ta n so n ra k i e k o n o m ik g irişim leriy le de
kan ıtlam ıştır. Batı’n ın em p e ry a list yay ılm acılığ ıy la sa v aşm ıştır am a n e u lu sla ra ra sı d ü ­
zeyde, ne d e T ü rk iy e ’d e k a p ita liz m i (se rb e st p a z a r e k o n o m isin i ve b u e k o n o m in in te m e ­
li o lan m ü lk iy e t ve kişisel g irişim ciliğ i) h e d e f a lm ış tır” (b k z. D oğu E rgil, M illi M ücade­
lenin Sosyal Tarihi, T u rh a n K itabevi, A n k ara, 1981, s. 3 4 8 ).
170) E ngels, K om ünist M anijesto’n u n 1890 ta rih li A lm anca b a sk ısın a ö n sö z ü n d e şöyle
yazıyor: “İlgi çek ici b ir olay o larak , 1 8 8 7 ’d e E rm en ice b ir çev irisin in İsta n b u l’d ak i b ir y a­
y ın ev in e v erilişin d en sö z edeyim . Y ayınevi sa h ib in d e , ü z e rin d e M arx ’m adı b u lu n a n b ir
kitabı yay ın lay acak y ü re k y o k tu r; çev iriciy e k ita b a k e n d i a d ın ın k o n m a sın ı ö n eriy o r,
am a çevirici b u n u re d d e d iy o r” (b k z. K ari M a rx -F ried rich E ngels, Komiiııi.'it M anifesto, Bi­
lim ve Sosyalizm Y ay ın lan , A n k ara, 1976, s. 20).
171) Dönüş Belgeleri, C. 1, çev. Y ücel D em irel, TİJSTAV, İsta n b u l, 2 0 0 4 , s. 15.
172) A.g.e., s. 16.

61
 B ütün bu önem li ve o lum lu hususların yanı sıra K uruluş Kongre-
si’ne ilişkin en tayin edici soru, A nadolu’da hakim sınıfların inşa et­
m ekte oldukları devlet ve toplum projesine karşı kom ünistlerin dev­
rim ci bir altern atif su n u p sunam ayacaklarıydı. Bu so ru n u n eksenin­
de kongreyi y akından incelem eye başlayabiliriz.
Batı’daki kom ünist partilerinin geçmişi, bir yanıyla işçi sınıfı hare­
ketine, diğer yanıyla sosyal dem okrasiye uzanm aktaydı. Üstelik bu par­
tilerin sosyal dem okrasinin gelenek ve göreneklerinden, haliyle İkinci
Enternasyonal’in düşün dünyasından kopm aları kolay değil, tersine,
oldukça zahmetliydi. Doğu’da kurulacak kom ünist partilerininse, Ba-
tı’dakilere kıyasla, İkinci Enternasyonal’den görece daha az etkilene­
cekleri düşünülebilir. Sömürge ve yarı söm ürgelerde işçi sınıfının bö­
lünm üşlüğü ve bu bölünm üşlük üzerine bina edilmiş, işçi aristokrasi­
sine dayanan bir sosyal dem okrasi geleneği pek söz konusu değildi.
Bolşevik İhtilâli sonrası D oğu’da k u ru la n ilk ko m ü n ist p artilerin ­
den biri olan TKP’yi bir ölçüde yukarıdaki genel saptam anın dışın ­
da ele alm ak gerekir. O sm anh en telek tü ellerin in içinden çıkıp gelen
TKP’nin k u ru cu kadroları, ulusal düzlem de hakim ulus m illiyetçili­
ğinin (dolayısıyla, İttihatçılığın), uluslararası düzlem de de örgütsel
olarak değil am a ideolojik olarak, İkinci E nternasyonal gibi sosyaliz­
m in daha reform ist versiyonlarının etkisi altındaydılar.
K u ru lu ş k o n g resin in söz tu ta n a k la rı ile K ongre’de kabul edilen
program m ukayese edildiği tak d ird e, TKP’nin devrim ile reform
karışım ı ek lek tik b ir zem in ü ze rin e bina edildiği g ö rü lm e k te d ir.'”
K u ruluş ko n g resine su n u la n tebliğlerin ve b u n la r ü zerin e y ü rü tü ­
len tartışm aların önem li o rta k özelliği, devrim yapm a a rz u su n u n
iyi niyeti ile y u k arıd a bah settiğ im iki öğen in, k u ru lu ş ko n g resin d e
at başı gitm esidir.
K ongre’nin 10 Eylül tarihli b irin ci o tu ru m u n d a, Rusya K om ünist
Partisi (Bolşevik) adına b ir k o nuşm a yapan Stasova’nm , “A rkadaş­
lar, biliyorsunuz ki, son zam anlarda m esleksiz, hüviyeti m eçhul çok
adam lar k o m ü n ist yazılm ağa başlam ışlardır. B unun için aram ıza gir-

173) D evrim ve refo rm çelişk isin in TKP k u r u lu ş k o n g re sin d e k i te z a h ü rle ri ü z e rin d e d a ­

h a ilerid e etraflıca d u ru la c a k tır. F a k a t ş im d id e n b u çelişki h a k k ın d a b ir fikir sa h ib i o lu n ­
m ası için M ete T u n çay ’ın, TKP k u r u lu ş k o n g re si h a k k ın d a G. H a rris’ten a k tard ığ ı y o r u ­
m u b u ra d a v erm ek te fayda var: “Bu k o n g re d e ‘T ü rk iy e İşçilerin e’ h ita b e n yayınladığı 9
m a d d e lik b ir b ild irid e so lc u b ir d e v rim d e n b a h se d ilm e m iş, g rev h a k k ı, se çim h a k k ı, ça­
lışm a k o şu lla rın ın d ü z e ltilm e si ve to p ra k re fo rm u y la ilgili iste k le r ileri sü rm e k le yetin il-
m iştir” (bkz. M ete T u n çay , a.g.e., C. 1, s. 150, d ip n o t. 2 1 0 ).

62
inek isteyenleri iyi tah k ik ed in iz,”'^·* sözleri, bir ağabey p artin in y u ­
karıdan havasını taşım akla birlik te, b ir yanıyla TKP’n in içerisine b a ­
şından beri sızan A nkara h ü k ü m e tin in ajanlarına ilişkin b ir uyarı,
diğer yandan da k o m ü n ist renge bulan d ırılm ış burjuva fik ir le r e k ar­
şı genç TKP’n in uyarılm ası o larak da okunabilir.
TKP’nin kongresinde b urjuva fikirlere oldukça sık rastlam ak
m üm kündür. Kongre’nin 11 Eylül tarihli ikinci o tu ru m u n d a, E rzu­
rum delegesi Cevat’m (D u rsu n o ğ lu )'” “A nadolu’n u n Vaziyet-i Hâzı-
rası”na ihşkin yaptığı kon u şm a b u n u n tipik b ir em salini teşkil etm ek­
tedir. K onuşm asında A nkara h ü k ü m etin i tahlil eden Cevat, C ihan
harbinin ardından T ürkiye’nin epey toprak kaybettiğini, harbin y ü k ü ­
nün fakir halk tarafından çekildiğini, bu d u ru m u n halkı galeyana ge­
tirdiğini, İstanbul ve İngiliz h ü k ü m etin e karşı başlayan kıyam harekâ-
ünın da o galeyandan doğdu ğ u n u söylem ekte ve sözlerine şöyle de­
vam etm ektedir;

Bu hareketin başında m üdafaa-i nefis m eselesi esas idi. Fakat sonra

bu hareket içtim âi, sınıfı inkişaflara m azhar olarak inkılâbı m ahiyete
girdi. Şiarlar iki idi. Biri, m em leketi g a φ em peryalistlerine teslim etm e­
mek, diğeri ordu arkasında m illeu soyan tufeylilere karşı m übareze. ilk
kongrede b u n a dair kararlar verildi.
İşte bugün A nadolu canıyla, başıyla m em leketi m üdafaa etm ekle
beraber, İnkılâb yalnız tem iz adam ları iş başında b u lundurm aya çalışı­
yor. Sanâdid-i ittih atian ve dalavereci yeni m ilyonerlerden hiçbiri h a­
rekâtın içine sokulm am ıştır.

174) M ete T u n çay , a.g.e., C. 2, s. 277; Y avuz A slan, a.g.e., s. 219.

175) C evat D u rsu n o ğ lu 1 8 9 2 ’d e E rz u ru m ’d a d o ğ d u . B erlin ve J e n a ü n iv e rsite le rin d e fel­
sefe ve ped ag o ji ö ğ ren im i g ö rd ü . M o n d ro s M ü ta re k e si’n in a rd ın d a n k u ru la n V ilayet-ı
Şarkiye M üdafaa-i M illiye C e m iy eti’n e g irdi. 10 M a rt 1919’d a b u cem iy etin E rz u ru m ş u ­
besini k u rd u (bkz. F a h re ttin C ilo g lu . K urtuluş Savaşı Sözlüğü, L ivane, İsta n b u l, 1999, s.
8 0 ). 23 T em m u z 1919’d a M ustafa K em al’in lid e rliğ in d e to p la n a n E rz u ru m K o n g resi’ne
H asankale’yi tem silen k atıld ı. K o n g re’n in b irin c i o tu r u m u n d a k o n g re ad ın a p a d işa h a h i­
tab en tü rlü ö v g ü lerle k alem e a lın a n te lg ra f m e tn in i y azd ı (m e tn in ta m a m ı için bk z. Prof.
Dr. M. F a h re ttin K ırzio ğ lu , B ütünüyle E rzu ru m K ongresi, K ü ltü r O fset, A n k ara, 1993, s.
22-23). C evat bey, E rz u ru m ’d a y a y ın la n a n A lb a y ra k g azetesin in ö n d e gelen y azarların -
dan d ı. Kâzım K arab ek ir ta ra fın d a n B ak ü ’d e y a p ıla n D o ğ u H alk ları K u ru ltay ı’n a k a tılm a k
için g ö n d e rile n d o k u z k işilik h e y e tin iç e risin d e y er aldı (b k z. Prof. Dr. D u rsu n A h Ak-
b u lu t, A lhayrak O layı, T em el Y ayınları, İsta n b u l, 2 0 0 6 , s. 6 9 ). B irinci M eclis’te İk in ci
G ru p ’a d ah ild i. D aha so n ra la rı C H P ’d e y ö n e tic i o ld u . M eclis’te K ars ve E rz u ru m ’u te m ­
silen m illetv ek illiğ i y ap tı. 1960’d a n so n ra K u ru c u M eclis ü y eliğ in d e b u lu n d u . 11 O cak
1970’de A n k ara’d a ö ld ü (F a h re ttin C ilo ğ lu , a.g.e., s. 80).
176) A raların d ak i ço k k ü ç ü k fark lılık lara ra ğ m e n m e tn in tam am ı için b k z. M ete T u n ­
çay, a.g.e., C. 2, s. 2 79 ve Y avuz A slan, a.g.e., s. 2 2 4 -2 2 5 .

63
 H er ne kadar E rzurum delegesi Cevat, konuşm asının sonlarına
doğru, “A nadolu, şim diki h ü k ü m e ti son ideal h ü k ü m et kabul etm i­
yor. Zam an gelecek h alk em eline m uvafık h ü k ü m et şekline de nail
olacaktır,” dese de, A nkara h ak k ın d ak i b u tespit, ne bu tespiti yapan
kadroların k o m ü n ist bir devrim i örgütlem esine, ne de h alkın devri­
me seferber edilm esine im kân bırakacak ölçüde gerçeklerden uzak
ve sınıf uzlaşm acıhgına kapıyı aralayan b ir tespit olm a özelliğini ta­
şım aktadır. E rzurum delegesi C evat’ın A nkara hü k ü m eti hakkında
söyledikleri, b u g ü n k ü bilgi birik im i açısından yanlış olm asının öte­
sinde, o g ü nkü kim i k o m ü n ist g ru p ların yaptıkları tespitlerin de çok
çok gerisinde kalm aktadır. M esela, E skişehir’deki k o m ü n ist g ru p '"
tarafından 1920’de B akü’ye gönderilen raporda, A nkara H üküm eti
h ak kında şu tespit yapılm aktadır:

B ugün değilse bile p ek y ak ın b ir g elecek le âni b ir p atlay ışla

h alk h ü k ü m e tin in v ü c u d a g etirilm e si gayr-i kabil d eğ ild ir... Z annı-
m ızca M ustafa K em al P aşa da şu n o k ta y ı b iraz göz ö n ü n d e tu ta ra k
bizi d estek lem iy o r ve resm i şe k ild e k u ru lm a m ız a m ü sad e e tm i­
yor... Paşanın dayandığı kuvvet burjuvazidir. Milli emelleri tatmin
edilirse -m azallah- İngilizlerle birlikte hareket etme ihtimali de uzak
değildir.™ (abç)

Eskişehir’deki k o m ü n ist h ü cren in 1920’nin yazında yaptığı bu

tespite rağm en, TKP k u ru lu ş kongresi Cevat’tn tebliğinin ardından
oybirliğiyle beş m addeden oluşan b ir kararı kabul eder. Söz ko n u su
kararın 4. m addesi şöyledir:

A nadolu’da devam eden M illi in k ılâp H arek eti’n in u m u m d ü n y a

em peryalizm ine karşı m ücadelesiyle b ü tü n d ü n y a p ro letary a h are­
ketine yardım ettiğine kaniyiz. Bu m illi h arek etin , m em lek et d ah i­
linde inkişaf bulm ası ve derinleşm esiyle, sın ıf şu u ru n u n m eydana

177) Bu tarih i belli o lm ay an ra p o r için b k z. M ete T u n çay , a.g.e., C. t , s. 96. B urada E s­

k işe h ir g ru b u diye b a h se d ile n g ru p , esa sm d a T e m m u z I 9 2 0 ’de A n a d o lu ’d a Ş erif M ana-
tov’u n ö n c ü lü ğ ü n d e k u r u la n Hafi (gizli) T K P ’ye bağlı o lan b ir h ü c re d ir. Ö m rü ço k k ısa
s ü rü p , d a h a so n ra legal T ü rk iy e H alk Iştira k iy u n F ırk a sı’n a k atılacak o lan b u Hafi
T K P’n in en ö n em li ö zelliği, b e y a n n a m e s in d e , “İngiliz p o litik a sm m aleti o la n H ü rriy e t ve
İtilafçılar’m o n u rsu z İsta n b u l h ü k ü m e tin e k a rşılık , eski Ittih a tç ıla r’ın m a sk eh o la ra k
k u rd u k la rı Kuva-yı M illiye h ü k ü m e tin in de k o m ü n iz m d e n y an a g ö rü n m e y e çalışm a k la
b irlik te, gerçek te ald atıcı b ir m illiy e tp erv erliğ i tem sil e ttiğ i”n in dile g e tirilm esid ir (M ete
T u n çay , a.g.e., C. 1, s. 97. A yrıca H afi T K P ’n in , b e y a n n a m e sin in tam am ı için bkz. M ete
T u n çay , a.g.e., C. 2, s. 2 5 4 -2 5 5 .)
178) M ete T u n çay , a.g.e., C. 1, s. 96.

64
 gelm esine h izm et ettiği ve böylece yarınki içtimâi inkılâba müsait bir
muhit hazırladığı m u h a k k a k tır .(a b ç )

TKP kongresi, b ir yan d an “T ürkiye gibi A vrupa kapitalizm inin

pençesinde ezilen m em lek etlerin burjuvazya dem okratlığı ile k u r­
tulm aya m uvaffak olam ayacağı”n ı'“ söylerken, diğer yandan, A nka­
ra’nın toplum sal devrim adına y arın yaratacağını ü m it ettiği m üsait
m u hitin oluşm asına zarar v erm em ek için, k u ru lu ş aşam asında olan
ve takriben ‘on beş-yirm i b in ’ kişiye varabilecek silahlı g ücüne -A n­
kara’yla çatışm am ak için- seferberliği d u rd u rd u ğ u n u u tan arak b e­
lirtm iştir.'”' Bu du ru m , em peryalist işgale karşı Türkiye K om ünist
Partisi’nin k endi bağım sız çizgisiyle m ücadele etm eyeceğinin, tersi­
ne, A nkara’nın yan ın d a yer alacağının göstergesidir. Ne de olsa
TKP’ye göre, “...b u g ü n k ü şekil ve tarz-ı idaresiyle bu rju v a d em o k ra­
sisine ayak basm ış olan T ü rk iy e’de (sınıfı m ü b areze) ip tid a-
î inkişaf devrini yaşam ak tad ır”. T K P ’ye göre, “T ürkiye sınaiyat iti­
bariyle zengin ve proletarya m em leketi sayılm asa da... T ürkiye gibi
b ü tü n şarkla da b u g ü n m illi şekilde g ö rünen kıyam hareketleri, pro-

179) M ele T u n çay , a.g.e., C. 2, s. 2 80; Y avuz A slan, a.g.e., s. 2 1 6 - 1 Π .

180) M ustafa S u p h i’n in K o n g re’ye s u n d u ğ u p ro g ra m taslağ ın d an . Bkz. M ete T u n çay ,
a.g.e., C. 2. s. 296. S u p h i b u m e se le n in o ld u k ç a ö n em li o ld u ğ u n u v u rg u la m a k ih tiy acı
d u y m u ş olm alı ki, y u k a rıd a v e rd iğ im iz a lın tın ın b a şın d a , “bizim p ro g ra m ım ız a m u k a d ­
d em e olarak tavzih ve te te b b u u n a (d e rin liğ in e in celem e) m u h ta ç o ld u ğ u m u z m a d d e le r­
d e n biri d e ” (a.g.e.) diye g iriş y ap m a g ereğ in i d u y m u ştu r.
181) K ongre’n in ik in ci o tu r u m u n d a M u stafa S u p h i, s u n d u ğ u faaliyet ra p o ru n u n “H arb i
Ş ubenin F aaliy eti” ara b aşlığ ın ı taşıy an b ö lü m ü n d e şöyle d em ek ted ir: “B irinci A lay’ın
m ev cu d u az m ü d d e tte te z a y ü t ile (ço ğ alarak ) y ed i y ü ze k a rıp (y ak ın ) b ir h ale g eldiği ve
seferberlik m u v affak iy etle d ev am ettiğ i sıra la rd a M o sk o v a’d a k i A n ad o lu E lçiliğ in in v ek i­
li olan İbrahim T alî Beyin O n b irin c i O rd u K u m a n d a n ı ve m erk ezi h e y e t ile m ü la â k a tın -
da T ü rk iy e ’n in ad am a ih tiy acı y o k tu r, a n c a k eslih a (silah a) ve cep h an e y e ih tiy aç v a rd ır’
y o lu n d a vâki olan ifadesi ü z e rin e o rd u k u m a n d a n lığ ı ta ra fın d a n se ferb erliğ in d u r d u ru l­
m ası h u s u s u n d a k i istifsara (cev ap ta le p e d e n so ru y a ) tarafım ızd an cevab-ı m u v afak at
(o lu m lu cev'ap) v erilerek se fe rb e rlik d u r d u ru lm u ş tu r . Böylece o n b eş y irm i b in k işilik
m ü se llâh (silah lı) b ir k u v v e tin m ü ste v lile re k arşı g ö n d e rilm e sin d e n -m a 'h a z a A n ad o lu
kıyam cılarıyla arad a b ir su ite fe h h û m (y an lış an laşılm ay a) v ü c u d a g e tirm e m e k m a k s a ­
dıyla- sarf-ı n azar o lu n m u ş ve m ü h im b ir fırsat eld en k açırılm ış tır” (b k z. M ete T u n çay ,
a.g.e., C. 2, s. 2 8 5 -2 8 6 ). S u p h i’n in k o n g re d e v erd iğ i b u d etay b ilgi, L e n in ’in şu sö z lerin i
akla g etirm e k te d ir: “T e rsin e o r d u n u n ‘d ağ ılm a’s m d a n k a ç ın m ış ve k açın ab ilm iş b ü y ü k
devrim y o k tu r. Ç ü n k ü o rd u g elen ek sel o la ra k esk i re jim in sü rd ü rü lm e sin e y aray an alet,
b u rju v a d isip lin in , se rm ay e e g e m e n liğ in in e n sağlam sa v u n m a aracı ve em e k ç ile rin se r­
m ayeye kölece b ağ ım lılık o k u lu d u r. K arşı-d ev rim , o r d u n u n y a n ın d a silah lı işç ilerin v a r­
lığına h içb ir zam an h o şg ö rü g ö ste rm e m iştir ve g ö ste rem ezd i d e ” (b k z. L en in , Proleter
Devrim ve D önek K a u tsky, çev. K en an S o m er, B ilim ve Sosyalizm Y ayınları, A n k ara,
1979, s. 82-8 3 ).
182) M ustafa S u p h i’n in K o n g re’ye s u n d u ğ u p ro g ra m ın 10. m a d d e s in d e n (b k z, M ete
T u n çay , a.g.e., C. 2, s. 3 0 0 ).

65
lelarya harekeli saha-i faaliyelini genişlettikçe içtim âi bir m ahiyet”
alacaktır.'"’ Velhasıl işçi sım fı az olduğu için, proletarya hareketi, fa­
aliyetlerini ilerlettikçe m illi hareket, toplum sal b ir niteliğe erişecek­
tir. O noktaya erişilm esi için TKP, A nkara h ü k ü m etin in yanında yer
alm alıdır.
Peki, TKP’n in yürüteceği faaliyetler nelerdir? M esela, kooperatif­
çilik. K ooperatifçilik h ak k ın d a kongrede yaptığı uzunca ko n u şm a­
sında Cevat, “... kooperasyon arzu olu n an inkılâb-ı içtim âiyyi tevlit
(sebep) edem iyor. H eyet-i içtim âiyyeyi gaddar sınıfların zu lm ü n d en
ku rtaracak ancak in k ılâp tır,” dem ekle birlikte, “biz inkılâba kadar
ve inkılâptan sonra u z u n b ir zam an b u şirketlere [kastedilen m illi
k o o p eratiflerd ir-E .C .] m uhtacız, çü n k ü bizim ahalim iz terbiye-i si-
yasiyye ve içtim âiyyeden m ah ru m d u r. K um taneleri gibi dağınıktır.
K ooperasyonun m ühim b ir vazifesi de âzâsını siyâsi ve içtim â-
î bir gaye etrafında toplam aktır. Bu h arek ed e rin ilerletilm esine ve
yeni esaslara tevfik (uyarlanm asına) edilm esine ehem m iyet verilm e­
sini, bizde kooperatifçiliğin uyandırılm asın ı tem enni ederim ,” de­
mektedir.'*^ Cevat’ın bu önerisi, kongre tarafından derhal kabul edil­
m iş ve kooperatifçilikle ilgili k ararların birinci m addesinde şöyle
denm iştir: “TKF, T ürkiye’de şurâ h ü k ü m eti teesüs edip hâkim iyet
proletaryanın eline geçinceye kad ar m em leket dahilinde kom ünizm
ru h u n d a b ir (kooperasyon) h arek eti uyandırm aya çalışm alıdır.”'®’
H er ne k ad ar TKP açısın d an , “şark ın , b ah u su s T ü rk iy e’n in p ro ­
leterleri k ö y lü ler”'"’ olsa da, k ö ylülere ilişkin izlenecek siyasetin
tartışılm ası ancak k o n g re n in son o tu ru m u n d a ele alınabilm iştir.
Tabii bu, TKP’n in T ü rk iy e’de k ö y lü lü ğ ü n devrim de oynayacağı ro ­
le ne denli ehem m iyet v erdiğini gösterm esi b ak ım ın d an önem li ol­
m akla birlikte, esasen bizi b u ra d a ilgilend irm esi gereken h u su s,
TKP’nin k ö ylülere ilişkin izleyeceği siyasetin ve y ü rü teceğ i faaliye­
tin ne olacağıdır. K ongre delegesi İsm ail H ak k ı’nm , “Biz köylerle
şeh irler arasın daki farkı kaldırm ağa, köylüleri de şeh irliler d erece­
sinde yükseltm eye uğraşacağ ız,” sö zlerin in anlam ı, ‘köylü arasın d a

183) M ustafa S u p h i’n in K ongre’ye s u n d u ğ u p ro g ra m tasla ğ ın d a n (bkz. M ete T u n çay ,

a.g.e.. C. 2, s. 296).
184) Bkz. M ete T u n çay , a.g.e., C. 2, s. 294.
185) Bkz. M ete T u n çay , a.g.e., C. 2, s. 294.
186) K o n g ren in s o n o t u r u m u n d a "K öylü A ra sm d a Ç a lış m a k ” b aşlığ ı a ltın d a k i g ü n ­
d em m a d d e s in d e İsm ail H a k k ı’n ın y a p tığ ı k o n u ş m a d a n (b k z . M ete T u n ç a y , a.g.e., C.
2, s. 3 1 1 ).

66
çalışm aya d air’ alın an ‘k a ra rla r’m , m esela 5-7. şık ların a alen en şu
cüm lelerle yansım ıştır;

5) H er k ö y d e k o n se r ve sa ir seb ep lerle to p la n ac ak k ö y lü le ri ih ­
tiva ed ecek ‘k ö y o ta k la n ’ h a z ırla n m a h d ır. Bu m ah allerd e k ö y lü le r
h e r akşam to p la n ır, g ö rü ş ü r m ü b a h ese ed er, gazeteler o k u r ve çay
içerler.
6) K öylerde k ö y lü k o m iteleri, h ü creleri ve tahsilsizlikle m ü b are-
ze d ern ek leri teşkil ed ilm elidir. K öylerde teesüs etm iş bu gibi k o m i­
te ve te şk ilâ tla n k o n tro l etm ek ve o n la rd a n h esap istem ek ‘k ö y şu-
besi’n in vazifesidir.
7) M erkezi H ey’ete m e n su p b ü tü n yoldaşlar h e r fırsattan istifade
ederek k ö y lü ler arasın d a çahşm aya çok eh em m iy et verm elidir.'®

K ongrede kabul edilen parti pro g ram ın d a “Köy İktisadiyatına

D air” bölüm de b ir dizi k arar alınm ış olsa da, y u karıda verilen ö rn e k ­
lerden de görülebileceği gibi TKP’nin, köylü kitleleri içersinde çalış­
maya ilişkin önerileri yetersiz ve yüzeyseldir.
Bu bir yana gerek m illiyeder, gerekse federasyon m eselelerinin
tartışıldığı o tu ru m lard ak i ko n u şm alar, TKP k ad rolarının h akim u lu s
m illiyetçiliğine karşı tavır alm ada b ir hayli ayak sü rü d ü k lerin i gös­
term ektedir.
Mesela, kongre delegesi N azm i’n in m illiyetler m eselesine ilişkin
yaptığı konuşm ada, başta E rm eni m eselesi olm ak üzere diğer m illi­
yetlere ilişkin sergilediği tavır, y u karıda daha evvel değindiğim iz,
M ustafa Suphi’n in 1918-1919 arası yazdığı m akaleler ve/veya k o n u ş­
m aların b ir bakım a tek ra rın d an ibaretti. N azm i’ye göre, E rm eniler
T ürklere, T ü rk ler de E rm enilere karşı kışkırtılm ışlardı. H er iki kesi­
mi de kışkırtan A vrupa em peryalistleriydi, tngilizler, T aşnaklar ve
papazlar tarafından kışk ırtılan E rm eniler, “Van ve Bitlis’de m üslü-
m an halkı kesm eye, evlerini yakm aya, m allarını yağm aya” başlam ış­
lardı. Buna karşı İttih a t ve T erakki h ü k ü m eti biam an davranm ış, Er-
m enileri tehcir etm iş, m allarını alm ış ve gizh em irlerle b ü y ü k kısm ı­
nı öldürm ü ştü . E rm eniler, b ü tü n azınlıklar, em peryalist o y u n u n
kurbanlarıydı. ‘Şark m eselesi’ em peryalizm in dışardan kışkırttığı ve
finanse ettiği b ir m eseleydi. Bu nedenle, N azm i açısından “bütün sik-
let-i dava T ü rk halkı üzerin d ed ir'’,"***

187) M ele T u n çay , a.g.e., C. 2, s. 313.

188) N azm i’n in k o n u ş m a s ın ın ta m a m ı için b k z. M ete T u n çay , a.g.e., C. 2, s. 290 -2 9 1 .

67
 Erm eni m eselesine daha evvel değindim . Bu yüzden burada bir
kez daha aynı m ünakaşayı y ü rü tm e k niyetinde değilim. Fakat, Naz-
m i’n in yaptığı k o n u şm an ın iki açıdan ele alınıp üzerinde d u ru lm a­
sında fayda vardır. B irincisi, TKP’nin, E rm eni ve diğer m illiyetlere
ilişkin devrim ci entern asy o n ah st hassasiyet eksikliğinin hakim sınıf­
larla kendisi arasındaki ayrışım çizgisini nasıl bulandırdığı ve hatta
m anipüle ettiğidir. TKP’n in E rm eni m eselesinde sergilediği tavır,
T ü rk b irlik lerinin Kâzım K arabekir kom utasında E rm enistan’a karşı
başlattığı taarruzla (28 Eylül 1920) h em en hem en aynı dönem e
den k geliyordu. A nkara’n ın b u taarruzu başlatm asının g ö rünürdeki
sebebi, bağım sız bir E rm en istan ’ın A nadolu’yu A zerbaycan’dan ayır­
m ası ve Sovyet yardım ının kendilerine ulaşm asını engelleyecek ol­
m a s ı y d ı .L e n i n ’e göreyse bu taarru zu n hedefi Sovyet Rusya’ydı.
Bu taarru zu n ilham aldığı ideolojik boyut, Yusuf A kçura’nın O cak
1920’deki şu sözleriydi:

İtilafçılann T ü rk lü ğ ü n iki kard eş h alk asın ın , A nadolu ve Kafkas-

1ar’m arasına b ir engel gibi d ik m e k istediği E rm en istan ’ın o rtad an
kaldırılm ası zorunludur."*'

TKP ise, Kasım 1920’de yayınladığı b ir bildiride, “A nadolu’n u n

azim li ve im anlı o rd u su ”n u n “A n tan t hesabına A nadolu’yu arkasın­
dan vurm aya hazırlanan alçak T aşnakları ezerek ve pek m ühim bir
fesad ocağını sö n d ü rm ek k u d re ti”n i gösterm esini ö v ü y o r d u . H e r
ne kadar bildiri, E rm eni am ele ve rençberlerinin kızıl inkılâp bayra­
ğım ellerine alm asından ve Sovyet E rm enistan’ın k urulm asından
bahsetse de, b u rad a k u llan ılan dilin M arksist değil, hakim ulus ide­
olojisinin dili olduğu p ek aşikardır. Bu nedenle TKP, E rm enistan
m eselesinde M ustafa K em al’le aynı güzergâhta b u l u ş m a k t a d ı r .B u

189) B ü len t G ökay, E m peryalizm ile B olşevizm A rasm da T ü rkiye, A gora, İsta n b u l, 2006,
s. 113.
190) “T ü rk sald ırısı b ize k a rşı h e sa p la n m ıştı. İtilâf bize b ir k u y u k azm ıştı, an c a k k e n d i
kazdığı k u y u y a k e n d isi d ü ş tü , ç ü n k ü biz b ir S ovyet E rm e n ista n ı k azan d ık . T ü rk iy e ’de
y ö n e tim bizi İtilâ fa satm ay a h a z ır, k a d e tle rin , o k to b ris tle rin , m illiy e tçile rin e lin d e ” (Le-
n in . Cesam ette W erke, C. 4 2, s. 2 4 9 ’d a n a k ta ra n : S tefanos Y erasim os, T ürk-Sovyet ilişk i­
leri, G özlem Y ayınları, İsta n b u l, 1979, s. 205).
191) B ülent G ökay, a.g.e., s. 113.
192) Yavuz A slan, a.g.e., s. 291.
193) D oğu Ergil b u d ü şü n c e b irliğ in e şu cü m le le rle işaret etm ek ted ir: “H em M. Kem al
h em M. S up h i, T ü rk iy e a ç ıs ın d a n E rm e n is ta n ’ın B a u h la n n elin d e b ir çık a r aygıtı ve b ö l­
gesel so ru n o la ra k k a lm a sın ı iste m iy o rla rd ı. M u stafa K em al, S ovyet y ö n e tim in e y a k ın -

68
aynı güzergâhta b u luşm a, TKP’n in giderek m illiyetçi bir çizgiye y u ­
varlanm asına sebep o lm uştur.
Bir başka açıdan A nkara’yla aynı güzergâhta buluşm ak. Erm eni
ulusu nezdinde 'vuku b u lan trajediyi sorgulam am ak TKP’ye pahalıya
mal olm uştur. Bugün yaklaşık olarak, “Soykm m , olağanüstü yıkıcı,
kitlesel bir su çtu r ve bir azınlık, bir u yruk veya bir başka sosyal grup
olarak, kıyas kabul edilem ez ölçüde zayıf ve b u n d an ötürü çabuk inci­
nebilir hedef gruba karşı ü stü n güçlerin nüfuzunu gerektirir. Bu bağ­
lamda, her şeyin ötesinde soykırım , cebri gücün avantajlarından yarar­
lanan belli kurum larm varlığı ve kullanım ı ile koşullandırılan toplan­
mış ve eşgüdüm lü gücün ifadesidir. Çağdaş tarihte, genelde b u tür
cebri gücü kucaklayan şey devlettir,”'” biçim inde tanım lanan soykırı­
ma karşı hassasiyete o gün epeyce uzak durm uş olan TKP, yüzyıldır
kanayan bir yara olan E rm eni trajedisinin bir bum erang gibi gelip k en­
disini vurm asını önleyem em iştir. T arihin bu garip gibi görünen cilve­
si, esasında, TKP’nin hasm m ı doğru teşhis edem em esinden kaynakla­
nıyordu. Ankara’da rejim in, İttihatçı gelenekten gelen kadrolar ve Teş-
kilat-ı M ahsusa’nm saflarından gelen silahşörlerle inşa edildiği orta­
daydı. TKP ise, bu sabıkası m alum kadroların bir gün kendisine de yö­
neleceğini âdeta hiç düşünm eksizin onlara övgüler yağdırabiliyordu.''^*’
Oysa o g ünün TKP’sinde yukarıda işaret ettiğimiz ve eleştirdiğim iz

o lan M. S uphi aracıh ğ ıy le. E rm en i s o r u n u n u n T ü rk sav ın a y a k ın b ir ç ö z ü m ü n ü sağ lam a­

yı d ü ş ü n m ü ş o lab ilir” (b k z. D oğu E rgil, M illi M ücadele'nin Sosyal T arihi, T u rh a n K itabe-
vi, A nkara, 1981, s. 3 8 0 ). M u stafa K em al’in 5 T e m m u z 1920’de K âzım K arab ek ir’e y o l­
ladığı telgraf, E rg ilin b u y o ru m u n u h a k lı ç ık a rm a k ta d ır: “29 H aziran 1920 ta rih li şifre­
li telg rafn am ele rin d e ism i g eçen M u stafa S u p h i E fen d i h a ris o lm ak la b e ra b e r, ah lak sız
değildir. Sovyetler n e z d in d e m ü h im m ev k ii v ard ır. K e n d in d e n istifad e e d ilm e k u y g u n ­
d u r. N azarı d ik k a ti âlile rin e arz e d e rim ” (b k z. A ta tü r k ’ün B ütün Eserleri, C. 8, s. 3 9 8 ).
194) TKP’n in b u y ö n d e k i p ra tiğ in e b ir ö rn e k , 1925 y ılın d a Şeyh Sait isy a n ın a k arşı a ld ı­
ğı tavırdır. 6 Ş u b at 1925 ta rih li O rak Ç ekiç g azetesi, “İrticaın b a şın d a Şeyh S ait d eğ il d e ­
rebeylik d u ru y o r, irtica a k arşı m ü c a d e le s in d e H alk H ü k ü m e d e d ir” diy e b a şlık atm ıştır
(bkz. M ete T u n çay , a.g.e., C. 1, s. 195.)
195) N. D ad rian , Ermeni S o ykırım ın d a K u ru m sa l Roller, C. 1, çev. A ttila T u y g an , Belge
Y ayınları, İsta n b u l, 2 0 0 4 , s. 1.
196) 19 T em m u z 1 9 2 0 ’d e A n k ara H ü k û ın e ti’n i tem silen g ö rü şm e le rd e b u lu n m a k ü zere
M oskova’ya g elen D ışişleri B ak an ı B ekir Sam i (K u n d u k ) ve b e ra b e rin d e k i Y u su f K em al
(T en g irşen k ) h a k k ın d a M u stafa S u p h i’n in iltifat d o lu sö zleri şö y led ir: “Y usuf K em al ve
B ekir Sam i, h e r ikisi de A v ru p a’d a ta h sille rin i ik m a l e d e n T ü rk iy e ’n in en tem iz ve m u te ­
ber sim aların d an d ır. İttih a t ve T e ra k k i F ırk a sı’m n k u d r e t ve h ü k ü m e ti z a m a n ın d a b irer
m evki sah ib i o lm ak la b e rab er fik irce istik lâ lle rin i m u h afaza etm iş ve v ic d a n la rın a karşı
saydıkları işlere k a rışm a m a k ce sa re tin i g ö ste rm iş a d etleri az siy asilerd en o lan b u za tla ­
rın beynem lilel Rusya ile m ü n a s e b e te v a sıta o la ra k se çilm eleri B ü y ü k M illet M eclisi n a ­
m ın a bir m u v a fa k iy e ttir” (b k z. Ç ev rim y azı: B u rh a n T u ğ sav u l, M usta/a Suphi ve Y oldaşla­
rı, TÜSTAV, İsta n b u l, 2 0 0 4 , s. 76).

69
pratikle laban tabana zıt ve o g ünün devrim ci ru h u n a uyan son dere­
ce radikal bir dam ar da bulunm aktaydı. A hm et Cevat’m (Eme) Kon-
gre’de, federasyon m eselesine ilişkin yü rü tü len m ünakaşalarm ardm -
dan söylediği şu sözler b u n u net b ir şekilde gösterm ektedir: “Bugün­
kü m ünakaşalardan anlıyorum ki eski zihniyetlerim izi terk edem iyo­
ruz. Biz eski kafam ızdan ayrılm ayacak olursak, bizim kanunlarım ız
burjuvazi hü k ü m etinin kanunlarından farksız olur. Yoldaşlar, hudut,
bayrak, padişah, bunlar... beşerin zararını doğuran batıl şeylerdir.’”'’^
A hm et Cevat’m şikayetçi olduğu eski zihniyeti terk edem em e, si­
yasal ve ideolojik açıdan sadece TKP’n in h attın ı sarm alına alm akla
kalm ıyor, ö rg ütlenm esine de yansıyordu. TKP’nin o lu ştu rd u ğ u ze­
m in, k ö tü ü n lü İttih atçılard an fiilen A nkara için ajanlık yapm akla
suçlanan b ilu m um ‘k ad ro ’n u n partide cirit atm asına, h atta b u n la r­
dan kim ilerinin d o ğ ru d an M erkez K om itesi’ne girm elerine im kân
sağlıyordu. Mesela B akü’de, M ustafa S uphi’den evvel, aralarında E n ­
ver Paşa’n ın am cası Halil (K ul) Paşa, Baha Sait ve K üçük Talat (M uş-
kara) gibi İttihatçılar tarafından k u ru lan (N isan 1920) sahte T ü rk i­
ye K om ünist F ı r k a s ı , S u p h i tarafından tasfiye edilm işti (Mayıs
192 0 ).'” Buna rağm en, E nver Paşa’nın sadık kad ro ların dan K üçük
T alat gibileri, yeni oluşm akta olan TKP’nin ‘telif ve tercüm e’ şubesi­
ni idare etm e yetkisine sahip olabiliyorlardı."” Yıllardır T ürkiye’de
hararetle üzerinde m ünakaşa y ü rü tü le n k o n u lard an biri de, K uruluş
K ongresi’nde TKP M erkez K om itesi’ne seçilen"’' yedi üyeden biri

197) M ete T u n çay , a.g.e., C. 2, s. 302.

198) Yavuz A slan, a.g.e., s. 81.
199) M ustafa S u p h i, k o n g rey e s u n d u ğ u faaliyet ra p o ru n d a b u tasfiyeyi şöyle a n la tm a k ­
tadır: “M esleğim ize m u te k it (in a n m ış) bazı a rk a d a ş la r da teşk ilâta ilh ak o lu n a ra k M er­
kezi B üro y en id en faaliyete gird iğ i gibi, B akü’d e evvelden teşk ilin e teşeb b ü s o lu n a n T ü rk
K om ite veya F ırk ası lağv ve y en i esa sla rd a tesis o lu n d u ... Y akın m azileri m e m le k e tin so n
h a rp felâketleriyle alâ k a d a r o lan b u za tla rla am ale ve re n ç b e r fırk asın ı tesis ve tem sil
g ayr-ı tabii id i...” (bkz. M ete T u n ç a y , a.g.e., C. 2, s. 283).
200) K ü çü k T alat’ın H alil P aşa’ya yazdığı 8 E ylül 1920 ta rih li m e k tu b u (H ü sey in C a h it
Y alçın’m , Tarihi M ektuplar’ın d a n a k ta ra n : Y avuz A slan, a.g.e., s. 86, d ip n o t: 2 8 ). K ü çü k
T alat (M u şk ara) 1912’d e n b eri İttih a t ve T e ra k k i y ö n e tim in in ü y esid ir. O sm a n lı J a n d a r ­
m asın d a m e m u rlu k y ap m ıştır. A ğ u sto s 1 9 1 9 ’d a İsta n b u l’d ak i B ekirağa B ölüğü h a p is h a ­
n e s in d e n k açm ıştır. E nver P aşa ta r a h n d a n 1921’de A n a d o lu ’ya g ö n d e rilm iştir. T ra b ­
z o n ’da E nver Paşa’n m T ü rk iy e ’ye g irm e sin e izin verilm e m e si k e s in le ştik te n so n ra an ti-
K em alist faaliyeti ö rg ü tle m iştir.
201) K ongre’de M erkez K om itesi’n e seçilen yedi üye şu n la rd ır: M ustafa S up hi, M ehm et
E m in, E them N ejat, S üleym an N u ri, İsm ail H akkı, N azm i İbrahim , İsm ail H akkı: bk z. Dö­
nüş; Belgeleri, C. 1, TÜSTAV, İstan b u l, 2 0 04, s. 2 85-286 (b u k ay n ak ta adı ik in ci kez geçen
İsm ail H akkı, aslın d a H ilm ioğlu H ak k ı’d ır). Aynı K ongre’de seçilen üç kişilik T eftiş K om is­
y o n u üyeleriyse şu n la rd ır: L ütfü N ecd et, S üleym an Sam i, A... İsm ail Ç ito f (a.g.e., s. 286).

70
olan M ehm et E m in ile Teftiş K om isyonu’na seçilen Süleym an Sa­
m i’nin A nkara’n ın ajanları o lup olmadıklarıdır.^"^ B unlardan M eh­
m et E m in’in, kongre esn asın d a sarf ettiği şu sözler, p artin in ö n d eri­
ne yaranm ak ve yakın olm ak özel çabasının b ir belirtisi olarak ele
alınam az mı:

...Kırm ızı in k ılâp fik rin in T ü rk iy e am ele ve ren çb erleri arasın d a

intişarı için seb atk âran e çalışan S u p h i yoldaştır. B inaenaleyh, R us­
ya’da (L enin) ne ise, bizim için de M ustafa Suphi odur. (alkışlar) Biz
isterdik ki, bu sa lo n u m u z u S u p h i Y oldaş’tn resim leriyle tezyin ed e­
lim , fakat k en d ileri razı o lm a m ışn r.”™

H er h alü k ârd a b u k işiler şaibeli insan lard ı. Eakat M ehm et E m in

ve Süleym an Sami ajan o lsu n lar o lm asın lar, tartışm an ın b u ray a

202) M ehm et E m in ve S üleym an Sam i, M u stafa S u p h i’yle b irlik te A n ad o lu ’ya gelen kafi­
lede yer alıyorlardı. H er ikisi d e, M açk a’ya g elin d iğ in d e, h astalan d ık la rın ı b ah an e ed erek
kafileden ayrılm ışlar ve b irço k k im se n in , b u şa h ısların T ü rk is ta n ’dak i m illi h iz m etlerin i
telkin etm esi ü zerin e Kâzım K arab ek ir ta ra h n d a n sa h v erilm işlerd i (K arab ek ir’in 2/3 Şu­
bat 1921’de A n k ara’ya g ö n d erd iğ i telg raf için bkz. Y avuz A slan, a.g.e., s. 3 2 8 ). Yıllar s o n ­
ra Aflan H ikm et, S üleym an Sam i’n in A n a d o lu ’ya ilk g elişin d e, T ü rk iy e H alk İştirak iy im
Fırkası çevresin in T ü rk iy e’ye g elin m em esi d o ğ ru ltu s u n d a verdiği b ir ra p o ru , B akû’ye d ö ­
n ü şü n d e M ustafa S u p h i’ye iletm ed iğ in i id d ia etm iştir (bkz. M ete T u n çay , a.g.e., C. 2, s.
363). TKP k u ru c u la rın d a n S üleym an N u ri ise, yıllar so n ra kalem e aldığı a n ıla rın d a , M eh­
m et E m in ve S üleym an Sam i’n in P a n tü rk is t o ld u k la rın ı, b u n la rd a n M eh m et E m in ’in v ak ­
tiyle F eregan’da B asm acılarla b irlik te R uslara karşı sav aştığ ın ı, N ih al A dsız’m D o ku z Boy
Türhler ve O smanlı Sultanları k ita b ın a d a y a n a ra k ak ta rm a k ta , S ü ley m an Sam i’ye ilişkin
olarak da Alfan H ik m et’in id d iasın a y er v e rm e k te d ir (bkz. S üleym an N u ri, U yanan E sir­
ler, TÛSTA’V, İstan b u l, 2 002, s. 3 6 8 -3 6 9 ). Y avuz A slan, ATASE’dek i (G e n e lk u rm a y Baş­
kanlığı Askeri T arih ve S tratejik E tü t D airesi Başkanlığı A rşivi) b ir belgeye d a y a n a ra k S ü ­
leym an Sami h a k k ın d a şu n la rı y azm ak tad ır: “M ustafa S u p h i’n in T a şk e n t’e geldiği g ü n le r­
de, Birinci D ünya Savaşı esn asın d a R usya’ya esir d ü şm ü ş bazı ‘İttih atçı’ T ü rk su b ay ları da
T aşk en t’te b u lu n u y o rla rd ı. B u n lard an birisi d e S üleym an Sam i ad ın d a b ir T ü rk su b ay ıd ır.
S üleym an Sami bazı ark ad aşla rıy la b irlik te d a h a M ustafa S u p h i T a şk e n t’e g elm ed en gizli
olarak bir ‘İttih a t ve T erak k i C em iy eti’ k u rm u şla r ve B olşeviklerle b irlik te çalışm aya b aş­
lam ışlardır. M ustafa S uphi T a şk e n t’e g eld iğ in d e b u n la rla d a g ö rü şm ü ş ve S üleym an Sam i
ile birk aç ark ad aşı İttih atçı o ld u k la rın ı gizley erek M ustafa S u p h i ile b irlik te çalışm aya
b aşlam ışlard ır” (bkz. Yavuz A slan, a.g.e., s. 7 7 -7 8 ). M ete T u n çay ’a göreyse, “M ustafa S up­
hi ve y o ld aşla rın d an k im ile rin in şu ya da b u ta n ıd ık ve y a k ın la rın ın aracılığıyla E rzu ru m -
T rabzon arasın d ak i ö lü m y o lc u lu ğ u n d a n k u rta rılm a la rı, h erh a ld e ‘ih a n e t’ d eğ ild ir" (bkz.
M ele T unçay , a.g.e., C. 2, s. 3 5 5 ). D ev am la T u n çay , “M ustafa S u p h i’yi, b u iki k işin in , Bay­
b u r t’ta (veya E rz u ru m ’da) ‘ele v e rd ik le ri’ id d iasın ı an la m a k g ü çtü r. S u p h ilerin ‘ele verile­
cek’ ne tü rlü gizli tasarıları o lab ilird i k i? ” diy e y a z m a k ta d ır (a.g.e., s. 3 5 5 ). H ak ik aten ‘ele
verilecek gizli tasarı’ y o k tu r. F ak at, T u n ç a y ’ın b u rad ak i y o ru m u n d a , söz k o n u su k işilerin
ajan olm aları ih tim alin i hiç göz ö n ü n e alm ad ığ ın ı d ü şü n ü y o ru m . Zira T ra b z o n ’dak i 3.
Fırka K um an d an ı R ü ştü ’n ü n Sark C ep h esi K u m an d an lığ ı'n a 20 T em m u z 1920’de y o llad ı­
ğı u zu n ca rap o r, S üleym an Sam i’n in A n k ara için çalışm aya g ö n ü llü o ld u ğ u n u g ö ste rm e k ­
ted ir (bkz. Yavuz A slan, a.g.e., s. 2 7 1 -2 7 3 ).
203) M ele T u n çay , C. 2, s. 287.

71
kaydırılm ası son derece yanlışlır. Zira böylesi bir yaklaşım , aslın ­
da TKP’nin siyasal/ideolojik h a ttın ı in celem ek ten ziyade, alm an
tah rib a t ve y en ilg in in seb e p le rin in kom p lo ve b u n a aracıh k eden
ajan lard a aran m asın a yol açar. H albuki, b aşm d an beri m ü tem ad i­
yen tartıştığım ız TKP’n in id eo lo jik h attı, b u p a rtin in fiili ajanları
zahm ete sokm ayacak ölçü d e saldırıya ve tasfiyeye açık o ld u ğ u n u
g ö sterm ektedir.

MERKEZ KOMİTE TOPLANTILARI VE

ÖLÜME G İDEN YOLUN ADIM ADIM DÖŞENM ESİ

K uruluş K ongresi’n in ard ın d a n M erkez Kom itesi (MK) çalışm a­

larına başlar. TKP MK’sinin Eylül ilâ Kasım 1920 tarihleri arasında
yaptığı çeşitli toplantılar sadece, kongreden b ir eğilim olarak çıkan
yanlış siyasal ve ideolojik h attı pekiştirm ekle kalm am akta, b u h attın
üzerinden âdeta, ölüm e gidecek olan m acera dolu yolu da döşem ek­
tedir. MK toplantı tutanakları b u iki h u su su n ispatlanm ası için yete­
rince kan ıt sunm aktadır.
Burada belirtilm esi gereken nokta, TKP MK’nin A nadolu’daki si­
yasal gelişm eleri ne denli eklektik, sü b jek tif ve yanlış d eğerlendirdi­
ğidir. K uruluş Kongresi h ak k ın d a MK’nin Rusça kalem e alınan ra­
po ru n d a, “HaUfenin kuvvetleriyle A nadolu kuvvetleri arasında k an ­
lı b ir iç savaş”tan b a h s e d i l m e k t e d i r . 1920 Türkiyesi’nde b ir iç sa­
vaşın yaşandığı, TKP tarafından ilk defa b u belgede belirtilm ektir.
Bu tespit doğ rudur, am a aynı zam anda eksiktir. Ç ünkü iç savaş, sa­
dece Halife ile A nkara o rd u ları arasında değil, aynı zam anda A nka­
ra’nın iktidar olduğu ve/veya olm aya çalıştığı birçok yerde yaşan­
m aktaydı. TKP, A nkara’nın yeni rejim i k u rark en kim i sınıf, etnisite
ve m ezheplerin siyasal tem silcilerini de saf dışı bırakm akta old u ğ u ­
nu, b u n a karşı direnenlerle A nkara arasında da kanlı b ir iç savaş ya­
şandığım görm em ektedir. TKP’ye göre, “...M ustafa Kemal Paşa ile
Doğu Cephesi K om utanı Kâzım K arabekir Paşa’nm verdiği bilgiye
göre, h ü k ü m et ve ordu çevrelerinde bolşevizm e karşı duyulan tasvip
ve sem pati duygusu artm ış b u lu n u y o r ve hatta isyan h arek etin in ki­
mi ü st düzey yöneticileri k o m ü n ist olm ak”“ ’ istem ektedir. Büyük

2 0 4 ) Döıııîş Belgeleri, C. 1, s. 18.

205) A.g.e., s. 18.

72
bir ihtim alle, 1920’n in Eylül ayında yazılan bu rapordan^"* kısa bir
süre sonra, 31 Ekim 1920’de M ustafa K em al’in Ali F u at Cebesoy’a
gönderdiği telgraf, TKP’n in tesp itin in ne denli y anhş o ld u ğ u n u ispat
eden önem li b ir belgedir. Son cü m lelerin d en biri, “K om ünizm cere­
yanı nihayet o rd u n u n en b ü y ü k k u m an d an ların d a k alm alıdır,” diye
biten telgrafında M ustafa Kemal şöyle b u y urm aktadır;

K om ünistliğin m em lek etim izd e değil, h en ü z Rusya’da bile tatbik

kabiliyeti h ak k ın d a açık k an a atler h asıl olm adığı an laşılm aktadır.
B ununla beraber, d ah ild en ve h ariç ten m u h te lif m aksatlarla b u cere­
yanın m em lek etim iz d ah ilin d e g irm ek te olduğu ve b u n a karşı m ak u l
ted b ir alınm adığı ta k tird e m illetin p ek ziyade m u h ta ç o ld u ğ u b irlik
ve s ü k û n u ihlal ed en ah v alin ortaya çıkm ası da im k ân d airesin d e gö­
rü lm ü ştü . En m a k u l ve tabii ted b ir olarak aklı b aşında ark ad aşlar­
dan, h ü k ü m e tin m a lu m a tı altın d a b ir T ürkiye K o m ü n ist F ırkası teş­
kil etü rm ek olacağı d ü şü n ü ld ü . Bu tak tird e m em lek ette bu fikirle
alakalı b ü tü n cereyanları m u h asalay a icra etm ek (b ir bileşkede to p ­
lam ak) m ü m k ü n olabilir.*^

TKP değil am a F ransızlar, A nkara’nın oynadığı b u k o m ü n istlik

o y u n u n u n farkındadırlar. A n k ara’n ın k u rd u ğ u sahte K om ünist P ar­
tisi hak kında F ransız Levan O rd u su B aşkom utam ’n m P aris’e yolla­
dığı raporda şöyle denm iştir:

T ürk m illiyetçileri d ah a erk en davrandılar ve Bakû K ongresi’n d en

sonra A nadolu’ya sızm aya h azırlan an M ustafa Subhi tü rü n d e n k o m ü ­
nistler b u n a zam an b u lam ad an , A nadolu, şubeleri ve propaganda b ü ­
roları şaşırtıcı b ir hızla teşkilatlanm ış k en d i K om ünist Partisi’n e sahip
oldu... O yun oynanm ıştı: M ustafa Subhi ve arkadaşları dışlanm ıştı ve
A nkara h ü k ü m e ti tüm üyle k endisine bağlı ve M oskova’dan bağım sız
bir K om ünist Partisi o lu ştu rm u ştu ... A nkara’da k u ru lan sözüm ona
K om ünist Partisi’n in gerçek am acı bu. H er yönüyle, savaş dönem in d e
Talat Paşa’n m em riyle T ü rk iy e’n in I9 1 7 ’de Stockholm ’de düzen len en
Sosyalist E nternasyonal K ongresi’nd e tem sil edilm esi am acıyla k u ru ­
lan m eşhur Sosyalist P arti’yi hatırlatıyor.

206) T arih siz ve R usya K o m ü n ist P artisi (B o lşev ik )’e m i, y o k sa K o m in te rn ’e m i y azıld ı­

ğı an laşılm ay a n b u ra p o r, m u h te m e le n k o n g re n in a rd ın d a n y ap ılan ilk MK to p la n tısın ­
da (17 Eylül 1920) k alem e a h n m ış olm alı,
207) A ta tü rk'ü n Bütün E serleri, c. 10. s. 81.
208) E m rah C ilasu n , B âki İtk Selam , V ersu s, İsta n b u l, 2 0 0 6 , s. 168.

73
 TKP’nin görem ediği am a A nkara’nın -ve yukarıda gördüğüm üz gi­
bi em peryalistlerin- farkm da olduğu tehlike, 1920 Türkiyesi’nde A n­
kara ile to p lu m u n ezilenleri arasm daki antagonizm anm vardığı b o ­
yuttur. Zira, A nadolu’da konform istlerin ittifakıyla oluşan m erkeze
karşı, non-konform ist halk hareketi gittikçe şekillenm ektedir. M ese­
la, Şerif M anatov’un™ öncü lü ğ ü n d e Tem m uz 1920’de, Yeşil O r­
d u ’nun^'" radikal kanadına m ensup kadrolarla birlikte k u ru lan gizli
K om ünist Partisi bu halk h arek etin in siyasal karargâhı olmaya aday­
dı. 1919’u n so nlarından bu yana faal olan Çerkeş E them ’in liderliğin­
deki Kuva-yı Seyyare adıyla anılan partizan kuvvetlerse,^" halkın ak­
tif kesim lerinin katıldığı silahlı k ide örgütü olarak görülebilir.^'^
Bu dönem de gizli K om ünist P artisi ile Ç erkeş E them kuvvetleri­
nin gittikçe kaynaşm akta oldukları gözlenm ektedir. Mesela Ethem ,
bu p artinin faaliyetlerini serbestçe yürütebilm esi için im kânlar sağ­
lam ıştır. P artinin fikirlerini yaym a am acıyla o yıllarda 3 b in adet b a­
sılıp dağıtılan Seyya re Yeni D ü n ya isim li ve “İslam Bolşevik G azete­
si” alt başlığım taşıyan gazete, E th em ’in parasal desteğiyle 30 A ğus­
tos 1920’de, E skişehir’de yayın hayatına başlamıştır.^'^ Şerif M ana-
tov, Ethem g üçlerinin karargâhı k o n u m u n d ak i E skişehir’de k o m ü ­
nizm i anlatan konferanslar verm iştir. Kuva-yı Seyyare’nin saflarında
700 kişilik b ir ‘Bolşevik’ tab u ru o lu ştu ru lm u ştu r. Eskişehir sokakla-

209) Ş u b at 1918’de R usya’da, M e rk ez İslam K o m iserliğ i’n in ik in ci b aşk an lığ ın a g etirilen

M anatov, M ayıs 1920’de B aşkir C u m h u riy e ti’n in d ip lo m a tik tem silcisi o larak A n ad o ­
lu ’ya g elm iştir.
21 0 ) G en iş h alk y ığ ın la rın ın ask erliğ e g ö ste rd iğ i tep k i ü z e rin e 1 9 1 9 -1 9 2 0 ’de, ilerid e k it­
leleri d ü zen li o rd u çatısı a ltın d a to p lam ay ı am açlay an ve M ustafa K em al’in icazetiyle k u ­
ru la n , fakat d a h a so n ra iç in d e k i ılım lı ve aşırıla rın varlığı sebebiyle y in e M ustafa K em al
tarafın d an k ap atılan gizli cem iyet. P ro g ra m ın d a , B olşevizm ve İslam ’ı e k le k tik b ir şe k il­
de b irle ştire n b u cem iy etin k a d ro la rın ın b ir b ö lü m ü d a h a so n ra k u ru la c a k resm i K o m ü­
n ist P artisi’ne, b ir d iğ er b ö lü m ü de gizli K o m ü n ist P a rtis i’n in safların a k atılırlar. D aha
g en iş bilgi için bkz. M ete T u n çay , a.g.e., C. 1, s. 84- 90. Y am auchi M asay uk i, “T h e G re-
en A rm y a n d th e ‘Im p o ssib le R e v o lu tio n ’” , The D ivine A rm y, the C reen A rm y and the Red
A rm y, C h ik u m a Shobo P u b lish in g H o ü se, T o k y o , 1988’d e n ak taran : E m rah C ilasu n ,
Bâki tik Selam, "Versus, İsta n b u l 2 0 0 6 , s. 45-4 9 .
211) O y ıllard a y azılan b ir F ra n sız gizli ra p o ru n a g öre, C e rk es E th e m k o m u ta sın d a k i
g ü çlerin sayısı ta k rib e n 3-4 b in o la ra k v e rilm e k te d ir (Bkz. E m ra h C ilasu n , a.g.e., s, 163).
212) Sayıları 3 b in i b u la n e ra tın , 2. T ü m e n ’d e n to p lu o la ra k firar etm esi, K ü tah y a’d a as­
k ere alın an ların sa E th e m ’in k u v v e tle rin e k a tılm a sı gibi ö rn e k le r için bkz. Y am auchi M a­
say uk i, fl.g.e.’d en ak taran : E m ra h C ilasu n , a.g.e., s. 52.
213) İlg in ç tir k i, E th e m ve o n u n silah lı gü çleri h a k k ın d a h iç b ir şey sö y le m e y en y u k a rı­
dak i T K P’n in söz k o n u s u ra p o ru , E th e m ’in fin a n se ettiği Seyyare Yeni Dûnycı’yı k e n d is i­
n in çık arttığ ın ı id d ia ed e b ilm e k te d ir. “B u n d a n b a şk a , E sk işe h ir’de, R usya’d ak i T ü rk k o ­
m ü n istle rin in o rg an ı g a z e te n in ad ın ı alan Yeni D ünya g azetesin i çık arm ay ı b a ş a rd ık ”
(bkz. Dönüş Belgeleri, C. 1, s. 17).

74
rm da Kuva-yı Seyyare elem anlarının, subaylık m esleği ve zo ru n lu
askerliğe karşı pro p ag an d a yap tık ları görü lm ü ştü r. B ütün b u faali­
yetler, savaş sanayiinin m erkezi k o n u m u n d ak i, h atırı sayılır işçi p o ­
tansiyeline sahip E skişehir’de yapılm ıştır. Eskişehir, gizli p artin in
bir nevi ‘k u rtarılm ış alanı’dır. K om ünist faaliyetler sadece Eskişe­
hir’le sınırlı kalm am akta, A n ad o lu ’da gittikçe yayılm aya başlam ak ta­
dır.^'^ TKP, A nadolu’daki b u gelişm eleri yeterince d eğerlendirem e­
m iştir. TKP y ö n eticilerin in b u potansiyeli nasıl d eğ erlendirem edik­
lerine, olayların akışı içinde kitabım ızın daha ilerdeki sayfalarında
değineceğiz. B ununla birlikte, TKP’n in esas yönelim i y u k arıd a sö zü ­
nü etüğim iz non -k o m fo rm ist halk h arekeli değil, k onform ist A nka­
ra olduğundan, b u n d an böyle tartışacağım ız belgeler b ü y ü k ağırlık­
la TKP ile A nkara ilişkileri, TKP ile A nkara’nın b irbirlerine nasıl
baktıkları ve değerlendirdikleri n o k tasın d a olacaktır.
TKP’nin A nkara h ü k ü m etin e ilişkin tavrındaki m uğlaklığı özel­
likle, parti k ad ro ların d an Süleym an Sami ile Sahh Zeki’nin A nado­
lu’ya gidip geldikten sonra MK’ne su n d u k ları raporlarda ve M ustafa
Kemal’in M ustafa S uphi’ye h itab en yazdığı m ek tu b u n d eğ erlen d ir­
m esinde gözlem liyoruz.
Süleym an Sami ve Salih Zeki, Tem m uz-A ğustos 1920’de gerek
Bakü K urultayı’na, gerekse TKP’nin K u ruluş K ongresi’ne, T ü rk i­
ye’deki katılım ları örg ü tlem ek ve aynı zam anda A nkara h ü k ü m e ti­
nin yetkilileriyle gö rü şm ek için gönderilm işlerdir.
Salih Zeki, Kâzım K arabekir’le yaptığı d ö rt saatlik görüşm e h ak ­
kında, 25 Eylül 1920’de yapılan MK’n in 6. toplantısında bilgi ver­
miş, K arabekir’le aralarında geçen konuşm ayı şöyle aktarm ıştır:

Bugünkü Rusya dünyaya karşı duruyor. Bu kuvvet ne ise biz de si­

ze b u kuvveti vereceğiz. Biz T ürkiye’n in m azlum ve m uzdarip halkını
Beynelmilel teşkilatına raptedebilirsek b ü tü n dü n y an ın işçilerini k e n ­
di m enfaaüm ize kazanacağız, b u da bizim kuvvetim izdir ve Rusya’dan
biz her zam an kuvvet alınz, dedim . Paşa ne yapalım , inkılap m ı yapa­
lım, dedi. Ben b u n a şöyle cevabı m ü n asip gördüm . Ben h em en inkılap
tarafları değilim . Yalnız hazırlanm alıyız, hazırlanm aya m uhtacız. Biz
hazırlanm ak için tem in at istedim , red veya m uvafık cevap verm edi.
Ne için gelm iyorsunuz, dedi. G elm ek isteriz fakat tem inatsız olm az,
dedim . B unu görü şü rü z. A nkara ile g ö rü şü n ü z dedi...

214) B ütü n b u bilg iler için bk z. E m rah C ilasu n , a.g.e., s. 50-52.

75
 Salih Zeki, ra p o ru n a ken d i görüşleriyle devam etm ektedir;

A nkara ile Şarki cephe-i h a rp arasında b ir ih tilaf var zannederim .

Şark cephesi d iy o r ki B olşevizm in k en d i filtresin d en geçm eden ev­
vel in tişa n n a (yayılm asına) m ani o lunm alıd ır. B u n u n için biz n eşri­
yatım ızda p ek kuvvetli h a re k e t etm eliyiz. M em lekette bir hadise o l­
dukça biz ve o nlara atacaklar. S erbest gazete çık arm ak ve m eclise
birkaç kim se sok m ak su retiy le m evkiim izi ta h k im etmeliyiz.^’’

Salih Zeki’nin ra p o ru n d a ü ç h u su s d ikkat çekm ektedir. Birincisi,

K arabekir, Salih Zeki’yi iyice b ir k o n u ştu rm u ş, kendisiyse herhangi
b ir hususta güvence ya da söz verm em iştir. İkincisi, Salih Zeki d ü n ­
ya devrim inin ve o n u n ö rg ü tü olan K om intern’in g ü cü n ü paşalara
kâh pazarlıyarak, kâh teh d it u n su ru gibi k ullanarak TKP’ye m evki
ve mevzi kazanm a d erdindedir. Ü çü n cü sü , Salih Zeki, A nkara ile
K arabekir arasında Bolşevizm m eselesinde ayrılık olduğu kanısında­
dır. M uhtem elen Salih Zeki’de bu fikri yaratan, bizzat K arabekir'in
anlattıkları olm uştur. Oysa K arabekir ile A nkara arasında, en azın­
dan b u k o nu da b ir çelişki olm adığını ileride göreceğiz.
Şimdi de bakalım , aynı görüşm eyi K arabekir nasıl yorum lam akta
ve A nkara’ya nasıl rap o r etm ektedir.
K arabekir “B üyük M illet M eclisi Riyâseti”ne, 3 A ğustos 1920’de
yazdığı u zu n ra p o ru n u n başında, “Z or M utasarrıf-ı Sabıkı Salih Ze­
ki Yoldaşlarla g ö rü şlü m ,” diyor.^'* K arabekir şöyle devam ediyor:

Beyanatı h ü la seten şu d u r:
M adde 1. M evcudiyetim izi m uhafaza, an cak Bolşevik tarz-ı id a­
resini kabuldedir. M eclis-i M illi icraatına halel g etirm em ek şartıyla
yapılacak b ir esas d ah ilin d e m em lek etim iz d ahilin d e k o m ü n ist teş­
kilâtı yapm ak ve b u su retle sesim izi ve şeklim izi h arice d u y u rm ak ve
gösterm ek, n ih a y et m ü n a sip b ir zam an d a d ah i Bolşevik tarz-ı id are­
sini kabul etm ek.
M adde 2. E y lü lü n b irin d e B akû’de b ir T ü rk K o m ü n ist içtim â-ı
yapılacağından b u kong rey e âzâ olm ak ü zere A n ad o lu ’d an sekiz-on
m urahhas celb etm ek.

2 1 5 ) Dönüş Belgeleri, C. 1, s. 37-3 8 .

2 1 6 ) Yavuz A slan, a.g.e., s. 274. E sas adı D ey-i Z or o lan b u S ancak, b u g ü n k ü S uriye sı­
n ırla rı için d ek i F ıra t ırm ağı b o y u n u n geçtiği b ö lg ed ir. M u ta sarrıf, O sm a n lı devlet id a re ­
sin d e V ila y e tte n k ü ç ü k o lan S ancağın e n y ü k s e k id a re am iri için k u lla n ıla n sıfattır. ‘M u-
tasarrıf-ı Sabıkı’ ise, eski m ü lk i a m ir a n la m ın d a k u lla n ılm a k ta d ır.

76
 M adde 3. A n ad o lu ’n u n bazı y erlerin d e k o m ü n ist teşk ilâtın a g ir­
m iş kim seler varm ış. E rz u ru m ’da d ah i k en d isin i âleni ve hafi te şk i­
lât y apm asına m ü saad e etm ekliğim dir.^''

K arabekir’in Salih Z eki’den aktardığı bu üç m addelik açıklam a­

nın birinci m addesi, Salih Z eki’n in TKP MK’ne verdiği raporla özü
itibariyle u y u m içindedir. F akat ikinci ve ü çü n cü m addelerde an la­
tılanlar, Salih Zeki’n in MK’ne su n d u ğ u raporda yoktur. Ö zellikle
ikinci m addede an latd an lar, d ü n y an ın neresinde, hangi şart altında
olursa olsun b ir k o m ü n ist p artisi açısından fecidir. Zira, hasm ıyla
uzlaşsın ya da uzlaşm asın, b ir k o m ü n ist p artisin in yapacağı k o n g re­
yi ve hatta bu kongreye katılacak delegelerin bulu n m ası için gelin­
diğini karşı tarafa beyan etm esi, kâğıt oynayan b irin in elindeki k a rt­
ları gösterm esine benzer.
Ü çüncü m addenin y o ru m u n u yapm adan, hikâyenin devam m ı
Karabekir’in rap o ru n d an okuyalım :

E rz u ru m ’da teşkilâtı, şim d ilik E rm enilerle karşı karşıya o ld u ğ u ­

m u zd an m a h z u ru n u an lattım . F ak at zaten m ü n ev v er kim seler selâ­
m eti Bolşevik tarz-ı id a resin d e b u ld u ğ u n d a n k o n g re için gidebilecek
A lbayrak G azetesi H ey’et’iyle g ö rü şm elerin i ve b u n u hafi olarak ya p ­
ması lüzum unu izah (abç)

Şark C ephesi’n in k u m an d an ı, TKP tem silcisi Salih Zeki’ye -h er­

halde m utasarrıflık g ü n lerin i hatırlatırcasına-, ‘b u rad a savaş h alin d e­
yim , ko m ü n ist teşkilatı k u rm a, fakat git, kongrenize katılacağını u y ­
gun gördüğüm falanca kişilerle gizli olarak görüş, bu gizli gö rü şm e­
nin de lüzum u b u n lar b u n la rd ır’ diyor. T ürkiye’n in k o m ü n istlerin e
gizli çalışm ayı ve b u n u n gereklerini paşalar öğretiyor! G örü ld ü ğ ü
gibi bu du ru m m aalesef k o m ik değil, traji-kom iktir.
Şimdi gelelim, Salih Zeki’n in Bolşevizm m eselesinde Ankara ile
Şark Cephesi arasında var old u ğ u n u ileri sürdüğü çelişkiye. Karabe­
kir’in rap o ru n u n en can alıcı noktasını şu satırlar teşkil etm ektedir:

Bendeniz istirh am ed erim ki Rus Sovyetleriyle çalışan b u zâtlar­

la iyice anlaşarak, b u n la ra lâzım gelen m evki-i ih tiram verilerek , ta ­
bi beylerde m en k u z (b o zu lm u ş) olan h ırs ve in tik am gibi fena h isler

217) A.g.e., s. 274 -2 7 5 .

218) A.g.e., s. 275.

77
 uyandırm ayın ve bu zâllar m en<ûrelerini Rus Sovyetlerine istin ad en
icra yapacağız diye zavallı vatana b ir m e n h u s (u ğ u rsu z) darbe v u r­
m alarına m ahal kalm asın. A ynı zam anda b u zâd arın şim d ilik n açar
kuvvetim izden istifade ile m ü n a sip bir anda iş başına çıkm ak gibi a r­
zuları da unutulm asın.^"'

En azında K arabekir’in b u satırlarında A nkara’yla kendisi arasın­

da, Bolşevizme ilişkin h erhangi bir çelişki göze çarpm ıyor. Bilakis,
A nadolu y ö n etim inin, A nkara h ü k ü m etin in çıkarları d o ğ ru ltu su n ­
da, Bolşeviklere karşı alacağı o rtak pozisyonun nasıl olm ası gerekli­
ği üzerine b ir sesli d ü şü n ü ş var. K arabekir’in önerilerini, k o m ü n ist­
lere saygın m evkiler vererek, onları kendi içinde eritm ek şeklinde
okum ak da m üm kün.
Şim di geçelim S üleym an S am i’ye. 15 H aziran 1920’de, TKP K u­
ru lu ş K ongresi ö n ce sin d e T ü rk iy e ’ye g ö n d erile n S üleym an Sa­
m i’nin A n ad o lu ’ya girişi T rab zo n lim an ı ü ze rin d e n o lu r."" Gelişi,
T ra b zo n ’daki 3. Kafkas F ırk ası K u m an d an ı ve Vali vekili R üştü ta­
rafın d an 19 T em m uz 1920’de, B üyük M illet M eclisi R iyaseti’ne
h ab er v e rilir."' Süleym an Sam i’nin n e MK’n e su n d u ğ u ra p o rd a, ne
de MK’n in kalem e aldığı R usça ra p o rlard a , A n a d o lu ’ya hangi gü n
vardığı, ne k ad ar sü re k ald ığ ın ı b e lirle n h erh an g i b ir larih v ar­
dır."^ Sam i’nin B akü’ye ne zam an geri d ö n d ü ğ ü de tam b ilin m e ­
m e k le d ir." ’

219) A.g.e., s. 275.

220) D onüi Belgeleri, C. 1, s. 47.
2 21) Yavuz A slan, a.g.e., s. 200. A lbay R ü ştü T ra b z o n ’da o ta rih le rd e aynı za m a n d a V a­
li vekilidir. Bkz. K âm il E rd ah a, M illi M ücadelede V ilâyetler ve Valiler, Rem zi K ilabevi, İs­
ta n b u l, 1975. s. 197.
222) Tabii aynı d u ru m Salih Z eki açı.sından da g eçerlidir.
22 3 ) Yavuz A slan’a g ö re, “S ü ley m an S am i, D oğu H alkları K ongresi öncesi B akü’ye geri
d ö n m ü ş tü r ” (a.g.e., s. 2 7 3 ). A slan, b u b ilg in in k ay n ağ ım v e rm e m e k le d ir. A slan, M u sta ­
fa K em al’in M ustafa S u p h i’ye y azd ığ ı m e k tu p 13 E ylül 1920 ta rih in i taşıd ığ ın a ve m e k ­
tu p S üleym an Sam i ta ra h n d a n B akü’ye g ö tü rü lm e d iğ in e g öre, S üleym an Sam i’n in Ba-
k ü ’ye d ah a evvelden varm ış o lm ası g e re k ir şe k lin d e b ir m a n tık y ü rü tm e k te d ir. A slan ’ın
y ü rü ttü ğ ü m a n tık d o ğ ru o lab ilir. F a k a t b u n u k an ıtla y a c a k h içb ir belge y o k tu r. Şayet, A s­
la n ’ın y ü rü ttü ğ ü m a n tık S üley m an S am i’n in t-1 0 E ylül’de y a p ıla n Bakü K u ru llay ı’n a ve
10-17 Eylül ta rih le rin d e y a p ıla n TKP K u ru lu ş K ongresi’ne k atıld ığ ı varsayım ı ü z e rin e
k u ru lu y sa , b u n u d a belgeleyen h iç b ir k a n ıt y o k tu r. Sam i’n in k o n g re d e y ö n e tim k a d ro ­
su n a seçilm esi g ıy ab ın d a da m ü m k ü n d ü r. Şayet A slan’ın y ü r ü ttü ğ ü m a n tık d o ğ ru olsa,
S üleym an Sam i sö zlü ra p o ru n u n e d e n M K’n in d a h a ilk to p lan tısı o lan 17 E ylü l’de veya
h em en ardı sıra y ap ılan to p la n tıla rd a (2. 3. 4. vb.) değil de, an c a k 27 Eylül 1920 tarih h
6. to p la n tısın d a versin? B enim ta h m in im e g öre, r a p o ru n d a belirtiğ i gibi S üleym an Sam i,
T ra b z o n ’d a n b aşlayan A n a d o lu ’n u n m u h te lif şe h irle rin e u ğ ray an ve A n k a ra ’da so n u ç la ­
n an y o lc u lu ğ u n d a n so n ra , B akü’ye, 27 E ylül’d ek i b u MK to p la n tısın d a n ö n c e g elm iştir.

78
 Süleym an Sam i’n in 27 Eylül 1920’de MK’ne su n d u ğ u sözlü ra ­
por, A n ad o lu ’ya yaplığı za h m e tli y o lcu lu ğ u n ö y küsüyle başlar.
T rab zo n ’da ‘vali’ tarafın d an ‘n azik çe’ k arşılan ıp , ‘üç d ö rt gü n ev in ­
de m isafir k aldığı’n ı söyler. V ali’n in k en d isin i A n ad o lu ’ya yolla­
m ak islem ediğini, A n k ara’d an cevap b ek led iğ in i, cevap gelm ey in ­
ce de Sam i’n in , “Ailem i g ö receğ im ,” diy erek G ire su n ’a, o rad an Ka-
rahisar-ı Şarki’ye g ittiğ in i, b u ra d a ‘allı k işilik b ir teşk ilat’ o lu ş tu r­
d u k ların ı, d aha so n ra Sivas’a geçliğini, ‘tesad ü fen ailesi ile karşılaş-
tığı’nı, ayrıca Sivas’la da b ir ‘teşk ilat k u rd u g u ’n u anlatır. Sivas’tan
K ayseri’ye, orad an K onya’ya, a rd ın d a n E sk işeh ir’e uğrad ığ ın ı söy­
leyen Süleym an Sami, b u şeh irlerd e ö rg ü l k u ra r ya da var o lan sol
güçlerle g ö rü şm eler yapar. TKP tem silcisin in A n ad o lu ’da, T em ­
m uz ile Eylül ayları arasın d a b u lu n d u ğ u , ayrıca o g ü n ü n k o şu lla­
rın d a yapılan y o lcu lu k ların kapsadığı sü reler d ik k ate alınırsa, sö ­
zü n ü etliği ö rg ü tlen m elere nasıl zam an b u lab ild iğ i zih n im izi m eş­
gul etm ekledir.
Sami’nin ra p o ru n u n en d ik k at çekici b ölüm ü, M ustafa Kem al’le
yaptığı görüşm edir. K endisinin beliriiğine göre, E skişehir’de yapılan
bu görüşm enin tarihi m u h tem elen 27 A ğustos 1920 o lm ah d ır."”*D ö­
nüş Belgeleri’n d e Süleym an Sami ile M ustafa Kemal arasında geçen
konuşm an ın üç ayrı versiyonu b u lu n m a k la d ır." ’ B unların arasında
önem li farklar vardır. F a k h h k la n n anlaşılabilm esi için aşağıda b u üç
versiyonu yan yana verm eyi gerekli görüyorum .

224) G ö rü şm e n in E sk işe h ir’d e y ap ıld ığ ın ı söy ley en S ü ley m an Sam i’d ir (b k z. D önüş B el­
geleri, C. 1, s. 4 9 ). 1920’de, M u stafa K em al IHskişehir’e d ö rt defa gelm iştir. B irincisi 21
H aziran, İk incisi 27 T e m m u z , ü ç ü n c ü s ü 27 A ğu sto s, d ö rd ü n c ü s ü 4 A rah k ’ü r (b k z.
h ttp //w w w .e s k is e h ir.g o v .tr/u s tl.a s p ). S am i’n in 19 T e m m u z ’da T ra b z o n ’d a, 27 E y lü l’de
de tek rar B akü’de o ld u ğ u göz ö n ü n d e tu tu lu rs a , M u stafa K em al’le g ö rü şm esi m u h te m e ­
len 27 A ğu sto s 1920’d e g erçek leşm iştir.
225) B u n lard an b irin c isi, 27 E ylül ta rih h MK tu ta n a k la rın d a S ü ley m an Sam i’n in sö zlü
ra p o ru n a d ay an ılarak y er ala n h a h (a.g.e., s. 4 9 -5 0 ), İk incisi, “A n a d o lu ’d ak i F ırk a la r ve
Yeşil O rd u h a k k ın d a M a lu m a t” adlı ta rih siz ve a ltın d a h e rh a n g i b ir kişi ya d a o rg an im ­
zası b u lu n m a y a n b elg ed ek i h a h (a.g.e., s. 9 7 -9 8 ), ü ç ü n c ü s ü y se , “T ü rk iy e K o m ü n ist P ar­
tisi M erkez K o m itesi’n in Son Z am a n la rd a T ü rk iy e ’d e G elişen O lay larla llg ih R a p o ru ”
adını taşıyan, 12 E kim 1920 ta rih li ve a ltın d a M u stafa S u p h i ve E th e m N ejat im zaların ın
b u lu n d u ğ u , R usça k alem e a lın m ış o lan b elg ed e y er ala n h a lid ir (a.g.e., s. 1 1 2 -1 1 4 ). Bu
so n u n c u su , ö zü ay n ı o lm ak la b irlik te , b azı k ü ç ü k fark lılık larla A ta tü r k ’ün Bütün Eserle­
ri, C. 9, K aynak Y ayınları, İsta n b u l, 2 0 0 2 , s. 2 7 2 -2 7 3 ’de, “A ğ u sto s O rta la n /1 9 2 0 ” tarih i
v erilerek y ay ın lan m ıştır. Y ayın ev in in m e tn e d ü ş tü ğ ü d ip n o tla , “R usya Yeni T arih Belge­
lerini K orum a ve A raştırm a M e rk ez i’n e bağlı D oğu A rşiv M erk ezi’n d e , F o n t 4 9 5 , Liste
181, Dosya 3 03, s. 7 5 -8 4 ’te b u lu n a n , M u stafa S u p h i’n in S talin ’e ra p o ru n u n fo to k o p isi...
A rif A caloğlu tara fın d a n R u sça’d a n ” çev rild iğ i b e lirtile re k s u n u lm u ş tu r.

79
 1) Versiyon (S ü ley m a n S a m i versiyon u )

1) R uslar bize y ardım edecek mi? dedi. Ben evet fakat siz Bolşe­
vik o lu rsanız, dedim . Bizim m erkez k o m ite sin in nakliyle b irço k
m ü h im m at verdik, dedi.
2) R uslar ve A zerbaycan ile m ü n aseb e tin iz nedir? dedi. Bizim
A zerbaycan ve Rusya ile m ü n aseb e tim iz tabii fakat biz Ü çü n cü En-
tern asy on al’e m erb u tu z (bağlıyız). T ürkiye (....) bizim vasıtam ız
ile olur, dedim .
Sual: R usya’da çalışan k im le r var? Saydım.
- M erkezi k o m ite E n tern a sy o n al’e m e rb u t m u d u r? Evet, dedim .
- A zerbaycan’la m ü n aseb etin iz? G ayet sam im idir. İç tim a la n n d a
da b u lu n u ru z . O n lar da b izim k ilere geldiler, dedim .
- M ustafa S uphi, M eh m et E m in kim dir? M ustafa S uphi’n in Pa­
ris’te tahsil ettiğini, M ehm et E m in ’i anlattım .
- Sen zabit değil m isin? Evet dedim .
- Ne (....)? B ilm iyorum . Beni b u ra d a kalm aya m ecb u r ederseniz
b ir nefer o lu ru m , zabit olm am dedim . Ben vekil olarak geldim . G it­
m eliyim . Buna cevap verm edi.
- F ırkanız ne için teşek k ü l etti? T ü rk iy e’de içtim ai inkılâp y ap ­
m ak için.
- T ü rkiye’de b u olabilir mi? B u n u n için en m üsait yer T ü rk i­
ye’dir, dedim . Ç ünkü T ü rk iy e en ziyade ezilen yerdir. N ahiye m ü ­
d ü rlü k leri para ile satılıy o r dedim . Benim kardeşim e b ir nahiye
m ü d ü rlü ğ ü 150 liraya tek lif edildi.
- Biz istifade edebilecek m iyiz? T ü rk is ta n ’ı m isal söyledim . Ç ok
terakki etti. Ben o rada m aarif k om iseri idim dedim . Bu m aarifin
başka olacağını söyledim .
... M illetin v ah d e tin i bozm ayınız. H er ne yapm ak isterseniz
m eclis-i m illinin m arifetiyle yapınız. Bize m addi ve m anevi yardım
ediniz dedi, (abç)

2) Versiyon (Kaynağı b elirsiz versiyon)

- N ereden, ne vazife ile geliyorsunuz?

- B akü’deki TKF m erk e zi h ey e ti ta ra fın d a n sizinle görüşm eye
geldim .
- TKF’nin m aksadı nedir?
- Türkiye’de içtim ai inkılab h u sü lü n e çalışm aktır.
- A nadolu’da şubeleriniz var mı?

80
 - Hafi şubelerim iz m ev cu ttu r. M üsade edildiği tak tird e açık çalı­
şacaklardır. Edilm ediği tak tird e in k ılâbın esaslarını hazırlayıncaya
kadar hafi m esailerinde devam edeceklerdir.
- Bakû’deki k o ngre h ak k ın d a m alu m at var mı?
- Evet, şubelerim izin göndereceği n ü m ây en d elerin (delegelerin)
iştirakiyle açılacak ve T ü rk iy e’n in k o m ü n izm m esâliliyle iştigal ede­
cektir. B undan başka b ir k ongre daha çağrılm ıştır ki m aksadı b ü tü n
Şark m illetlerinin A n tan ta’ya karşı m ukavem et ve m ücadele kuvve­
tini arttırm aya m atuftur.
- Fırkanız nereye m erb u t ve n ered en para ahr?
- Ü çüncü E ntern asy o n al’e m erb u t ve orad an para alıyor.
- Fırkanız A zerbaycan ve Rusya ile m ünasebeti?
- Gayet iyidir. T ürkiye ile Rusya arasında vaki olan m ü n aseb et­
lerden fırka daim a m alu m atd âr edilm ektedir. (Paşa son cüm leyi
ehem m iyetle telakki eylem iştir.)
- Ruslar bize yardım edecekler mi?
- Rusya C um huriyeti m üşterek em peryalist d ü şm an ın ifnası ve
m azlum m illetlerin esaretten halâsı için Türkiye’ye yardım etm eye
karar verm iştir. F akat Rusya’da A nadolu h ü k ü m etin in kom ü n izm d en
çok uzak olm ası Türkiye hak k ın d a şüpheleri uyandırdı. Türkiye ka­
ti m uavenet görm ek isterse k o m ü n ist efkârına kapılarını açm ahdır.
- Bolşevik idaresinden m em leketim iz m üstefid olacak m ıdır?
- Şüphesiz halk hars ve m aarif itibarıyla yükselecek ve m azlum
halkım ız zalim lerden k u rtu lacak tır.
- Rusya k o m ünizm i tam am en kabul etti m i ve kuvveti nedir?
- Şüphesiz teşkilatı ve o rd u su ile tam am m anada k o m ü n izm yo­
luna girm iştir. O rd u su tah m in edildiğinden kuvvetli ve b ü y ü k tü r.
Ve kom ü n ist idaresi evvelce Rus idaresinde ezilen m azlum İslam
m illetlere hakim iyet ve azad h k verm iştir.
Kemal Paşa M üdafaai H u k u k -ı M illiye C em iyetlerinin ve b u n u n
bir zübdesi (so n u cu ) olarak Büyük M illet M eclisini b ir savet (sov-
yet) sistem i olarak gösterm iş ve n ihayetinde dem iştir ki: B unun için
hariçten gelip teşkilat yapm ak lü zu m su zd u r. A ncak Büyük M illet
Meclisi n ezdinde m esul b ir m u rah h asın ızla bizim le tem in-i rabıta
m üm kün olm alıdır.
- M üdaffa-i H u k u k C em iyetlerinin b aşında eşraf ve m ütegallibe
vardır. M illet M eclisi savetler (sovyetler) ile taban tabana zıddır. Yi­
ne asıl köylü ve işçi zenginler tarafından eziliyor.

81
 - Evel, b u n u biz de biliyoruz ve b u n a karşı yeni bazı tedabir ve
ıslahata girişiyoruz.

3) V e rsiy o n (TK P v e rsiy o n u )

- Hangi vazifeyle geldiniz?

- Türkiye K om ünist P artisi’n in Bakû’deki M erkez B ürosu’nd an
geliyorum .
- T ürkiye K om ünist P artisi’nin am acı nedir?
- TKP, T ürkiye’de sosyal devrim in zaferini am açlıyor.
- A nadolu’da hücreleriniz var mı?
- Var. H ücrelerim iz ilk fırsatta açık faaliyete geçecek. Aksi halde,
devrim in tem elleri hazırlanıncaya kad ar gizli faaliyetlerine devam
edecektir.
- Bakü kongresi hak k ın d a m alûm atınız var mı?
- Evel. Bu kongre bizim hücrelerim izden tem silcilerin katılım ıy­
la yapıldı ve T ürkiye’de k o m ü n istlerin soru nlarını görüştü. B undan
başka, Dogu h alklarının A n tan t devletlerine karşı m ücadelesini güç­
lendirm ek am acıyla b ir kongre daha yapılacak.
- Partiniz kim e tabidir ve n ereden para alıyor?
- Partim iz III.cü E nterm asyonal’e bağlı ve oradan para alıyor.
- Partinizin Azerbaycan ve Rusya ile ilişkileri?
- Son derece iyi. P artim iz T ürkiye ile Rusya arasındaki b ü tü n iliş­
kiler ve so ru n lar h ak k ın d a m alûm at ahyor/Paşa son cüm leyi d ik k at­
le ve önem le dinledi/.
- Ruslar bize yardım edecek mi?
- Rusya C um huriyeti, em peryalist o rtak düşm anı alaşağı etm ek
ve zulüm altındaki m illetleri k u rtarm a k u ğrunda, T ürkiye’ye yardım
etmeyi kararlaştırdı, Ama, A nadolu h ü k ü m etin in kom ünizm e fazla
uzak ve yabancı kalm ası R usya’da T ürkiye hakk ınd a şüphelere yol
açabilir. Kararlı ve geniş destek görebilm ek için T ürkiye’nin k o m ü ­
nist görüşlere kapılarını açm ası gerekir. K uşku yok ki, em ekçi hal­
kım ız k ü ltü r ve eğitim, sayesinde ilerleyecek ve kendisine zulüm
edenlerden k u rtulacaktır.
- Rusya k o m ünizm i tam am ıyla kabul etti mi ve R usya’nın gücü
neye bağlıdır?
- K uşku yok ki, R usya’nın düzeni ve askeri gücü tam olarak k o ­
m ünist raylara o tu rtu ld u . O n u n askeri gücü sanıldığından çok daha

82
büyüktür. K om ünist iktidar, Ç arlık rejim inin zulm ü altında yaşayan
M üslüm an m illetlere h ü rriy e t ve m ükem m el b ir hayat (...) dolu.
- Kemal Paşa M üdafaa-i H u k u k -u Milliye cem iyetleri ve b u n lar
arasından Büyük M illet M eclisi tarafından seçilen Sovyet sistem ini
(...) belirterek, şu n u ilave etti: D ışarıdan gelen teşkilatçı kişilere k e­
sinlikle ihtiyaç yoktur. D aha so ru m lu organlarınızla bağlantım ızı
yalnız Büyük M illet M eclisi tem in edecektir.
- M üdafaa-i H u k u k -u M illiye cem iyetlerinin başında yüksek m a­
kam sahipleri ve zenginler b u lu n u y o r. M illet meclisi de yük sek m a­
kam sahipleri ve zen g in lerd en oluşuyor. Bu m eclis Sovyet dü zen in e
tam am en zıttır. F akir işçi ve k öylüler önceleri olduğu gibi ezilm ek­
te ve zengin sınıflar tarafından soyulm aktadır.
- Evet, biz b u n u biliyoruz ve b u d u ru m a karşı kim i yeni reform ­
lar ve tedbirler alıyoruz.
Teşkilatın A nadolu’da legal falliyette b u lu n m asın a izin verilip ve-
rilm iyeceği k o n u su n d ak i sorulara. Paşa olum lu cevap verm edi.

G örüldüğü gibi, b u üç versiyon arasında önem li farklar b u lu n ­

m aktadır, Bu farkların neler olduğu, nered en kaynaklandığı, nelere
işaret ettiği m eraklısı için ayrı b ir incelem e k o n u su olabilir. B u n u n ­
la birlikte, b u rad a b u n o kta üzerin d e fazla oyalanm ak k o n u n u n esa­
sını gözden kaçırm am ıza n ed en olabilir.
Kanım ca, m eselenin esası şu nok talard a toplanm aktadır:
a) H er üç m etinde de bariz b ir şekilde gördüğüm üz gibi, TKP
tem silcisi M ustafa K em al’le g ö rüşm esinde Türkiye işçi ve k ö ylü leri­
n in tem silcisi gibi dav ran m ak ve k o n u şm ak yerine, sanki Sovyet
Rusya’nın elçisiym iş gibi d av ranm akta ve konuşm aktadır.
b) TKP tem silcisinin yer yer göze çarp an özgüveni, h atta y u k arı­
dan havası, bu p artin in ezilen lerd en aldığı güçten değil, sırtını Sov­
yet Rusya gibi b ü y ü k b ir güce dayam asından kaynaklanır gibidir.
c) Bu görüşm edetı anlaşıldığı kadarıyla, M ustafa Kemal’in şahsın­
da Ankara, TKP karşısında ikili b ir konum dadır. A nkara b ir yandan
TKP’nin Türkiye’de hen ü z k ö k salm adığının ve k en d isinin A nado­
lu’da iktidar o ld u ğ u n u n farkındadır. Bu, M ustafa Kemal’in sorgulayı­
cı sözlerinde yansım aktadır. Öte yandan, yine Ankara, ik tidarının ye­
terince istikrar kazanm am ış o ld u ğ u n u n ve genç TKP’nin arkasında
Sovyet Rusya gibi hem yardım ı beklenebilecek, hem de korkulacak
bir güç o ld u ğ u n u n bilincindedir. Bu da, M ustafa Kemal’in TKP’nin

83
Sovyet Rusya’yla ilişkilerinin ne ölçüde yakın olduğunu öğrenm eye
çalışan sorularında, ‘sosyal adalet’ y ö nünde önlem ler alacaklarını b e­
lirten sözlerinde ve en nihayet açık yardım talebinde görülm ektedir.
d) Bütünsel olarak baktığım ızda, Ankara hüküm eti karşısında TKP,
nihayette teslimiyetçidir. A nkara’yı ikna etmeyi siyasetinin m erkezine
koym uştur, hatta öz örgütlenm esini o n u n icazetine bağlamıştır.
e) D ördüncü noktayla bağlantılı olarak, A nkara’yı ikna etm eyi si­
yasetinin m erkezine koym ak, g ü n ü m ü zd e ‘hakim sınıflar arasındaki
çelişkilerden y ararlanm ak’ diye b ilin en siyasete daha o g ü n d en yol
açmış ve ‘paşalar arasındaki çelişkiler’, TKP önderliğinin kafasını,
kendi bağım sız çizgileriyle devrim için em ekçi kitleleri nasıl ö rg ü t­
leyecekleri so ru su n d an daha fazla m eşgul eder hale gelm iştir.^'’
TKP yönetim i, paşalar arasında tercih yapm aya devam etsin, A nka­
ra hüküm eti Haziran 1919’dan beri kararlaşürdığı şekilde M oskova,
Paris, Londra arasında izlediği politikayı sürdürm ekteydi. Yukarıda
1919’u irdelediğim iz bölüm de, M ustafa Kemal ile Kâzım Karabekir’in
ortaklaşa inşa ettikleri bu tem el politikanın, A ntant’a karşı Bolşevik
kartını, Bolşeviklere karşı A ntant kartım kullanan bir poUtika olduğu­
na işaret etm iştik. A nkara’nın TKP’ye karşı izlediği hat bu tem el poli­
tikadan bağım sız değildi. Sovyet Rusya olabildiğince A nadolu’n u n sı­
nırlarında tutulacaktı. TKP ise, A nadolu’ya gelsin ya da gelm esin, An­
kara’nın kontrolü altında tutulacaktı. Hatırlayacak olursak, Salih Ze-
ki’yle yaptığı görüşm enin ardından K arabekir’in A nkara’ya yolladığı 3
Ağustos 1920 tarihli rapor da zaten bu istikam etteydi. Mustafa Ke­
mal’in TKP yönetim ine hitaben kalem e aldığı 13 Eylül 1920 tarihh
m ektup, b ü tü n bu ortak inşa edilen politikanın izlerini taşım aktaydı.
M ustafa Kemal, TKP yönetim ine yazdığı m ektupta, kendilerinin
işçi ve köylülerin çıkarlarını tem sil eden b ir m eclis oluşturduklarını,
bu birlikteliğe zarar verilm em esi gerektiğini, TKP’yle aynı hedefleri
paylaşm aktan ötürü m u tlu o ld u ğ u n u belirtm ekte, TKP’nin de bu
meclise bir tem silci gönderm esini istem ektedir.^^ Bu m ektuptan üç
gün sonra 16 Eylül 1920’de, Ali F u at Cebesoy’a yazdığı m ektupta da

226) “M ustafa K em al k o m ü n iz m e ilk e o la ra k k arşı ve sosyal d ev rim in T ü rk iy e için elve­

rişsiz o ld u ğ u n a in an ıy o r... M ustafa K em al’in d ü şm e si, ç o k d a h a rad ik al g ö rü şlü Ali F u ­
at P aşa’n ın ik tid ara gelm esin e yol açacak. M u stafa K em al ile K âzım K arab ek ir ara sın d a
g ö rü ş ayrılığı var. Bu d u ru m , K arab ek ir’in R usya ile d a h a y a k ın ilişk ilerin d en , k o m ü n iz ­
m i d a h a iyi a n la m a sın d a n ve k o m ü n iz m e se m p a ti d u y m a s ın d a n k a y n a k la n ıy o r...” 12
Ekim 1920 tarih li, “T ü rk iy e K o m ü n ist P artisi M erkez K om itesi’n in Son Z am an lard a T ü r­
kiy e’d e G elişen O laylarla Ilgih R a p o ru ” ad lı belg ed en : bkz. Dönü? Belgeleri, C. 1, s. 106.
227) M e k tu b u n tam am ı için b k z. A ta tü rk'ü n B ütün E serleri, C. 9, s. 3 2 8-329.

84
Mustafa Kemal tutarlılığını korum akta, “vaziyetim arz ettiğim gibi
Doğu ile Batı ile belli b ir neticeye varm adan inkılâplardan kaçınm ak
ve yeri gelince M ustafa Suphi Yoldaş’a da yazdığım gibi ne yapılacak
ise h ü k ü m et vasıtasıyla yapm aktır. Bittabi, kom ünizm ve Bolşevizme
alenen (açıktan) aleyhtarlığı u ygun görm em ,” dem ektedir.” *
Ankara h ü k ü m etin in izlediği siyaset karşısında TKP yönetim inin
izlediği siyaset yalpalam alarla doludur. M ateryalizm ile idealizm ara­
sında yalpalam ak diye de adlandırabileceğim iz b u tutum , mesela 8 Ka­
sım 1920 tarihh MK’nin “TKP’nin G ü nüm üz K oşullarındaki Asgari
Programıyla İlgili K ararı” adlı Rusça belgesine şöyle yansım aktadır:

Ü lkeyi sav u n m a dav asın d a b u rju v azi, ken d i sm ıf ç ık arların ın b i­

linciyle h are k et ed erek k en d i açık d ü şm an larıy la m ücadele ed ip k a­
p ışırken, işçi ve k öylü em ekçi yığınları, an lam ım tam olarak b ilm e­
dikleri kim i sloganlarla, k en d i d ü şm a n la rın ın d ü şm a n la rın a karşı
savaşıyor.
...Oysa, y u k arıd a belirtilen seb ep lerd en dolayı A nadolu b u rju v a ­
zisi, istediği h ak ları ve çık arlarım A n tan t devletleri sayesinde tem in
ettiği ya da m ad d i z o rlu k la r sebebiyle k en d i gelirlerin in ve m illi çap ­
ta topladığı faiz o ran ın ın tü k e n d iğ in i g ö rd ü ğ ü an, k en d i serm ay esi­
ni k o ru m ak için, k u şk u yok ki, m illi çıkarları sav u n m a slo g an ım b ir
yana itecek ve işçi ve k ö y lü em ekçi yığınlarını eski sık ın tıları, m u t­
suzluğu ve u m u tsu z lu ğ u ile baş başa b ırak arak . A n tan t d ev letlerin in
tarafına geçecektir.

TKP, K uruluş K ongresi’n d e n b u yana ilk defa b u k adar açık söz­

lerle ifade ettiği bu d oğru, m a terya list tespiti, aynı belgenin ilerleyen
satırlarında b akın nasıl m ahv ediyor ya da b ir başka deyişle idea liz­
m e savruluyor.

Bu gelişm eler ve k o şu llar sebebiyle, T ü rk iy e’de k o m ü n ist p a rtisi­

nin ve sınıfsal çıkarlarının bilincine tam anlamıyla varmış olmayan
proletaryanın ü ze rin e so n d erece önem li ve hassas görevler düşü y o r.
B ugünkü o rtam ve k o şu llard a, bu görevlerin en önem lisi, A n ad o ­
lu ’yu em peryalist işgale karşı sav u n an isyan h are k etin i g ü çlen d ir­
m ek ve bu hareketi yöneten hükümeti desteklemektir...

228) M ustafa S u p h i tara fın d a n k u r u la n p a rtid e n ve “B olşevik fik irlerin e k azan ılan saf ve
saf olm ayan a d a m la r”d a n d a b a h se d ile n m e k tu b u n tam am ı için bk z. a.g.e., s. 3 4 7 -3 4 9 .
229) Dönüş Belgeleri, C. 1, s. 154.

85
 ...Pariim iz elden gelen h er şeyi yapıp teşkilât faaliyetlerini g ü ç­
lendirip genişletm ek ve T ürkiye işçi ve köylü em ekçi y ığ m larm m çı-
k arlarm ı sa v u n an bağım sız bir p a rti olarak varlığım sü rd ü rm ek ,
mecliste ise sol kanadı oluşturmak z o r u n d a d ır .( a b ç )

Fakat ne ilginçtir ki, eldeki verilere bakıldığında m addi gerçekler

TKP’n in idealizm ini m ütem adiyen boşa çıkarırken, TKP âdeta k ör
gözüm parm ağına m isali, ‘m ateryalizm ile idealizm arasındaki yalpa-
lam a’dan pek de rahatsız değildir. TKP’nin idealizm ini boşa çıkartan
m addi gerçeklerden b ir tanesini, TKP MK’nin içinde y ü rü tü len 16-
17 Kasım 1920 tarihli tartışm ada görüyoruz. TKP y önetim inde kıya­
m etin kopm asına n eden olan, MK üyesi Süleym an N u ri’nin TKP
MK’ne, Şark Şurası’na ve Kafkas B ürosu’na yazdığı 16 Kasım tarihli
m ektup, m addi gerçekleri ve ciddi eleştirileri barındırm aktadır. İki
önem li nokta içeren b u m ek tu b u n birinci noktası, Süleym an N u ­
ri’nin MK to p lantılarına çağrılm adığı, önem li kararların alınm asında
kendisinin dışlandığı eleştirisine ayrılm ıştır. M ektubun ikinci n o k ­
tasını -tartışm am ızı ilgilendirdiği için- olduğu gibi aktarıyorum :

2. Içtim alardan en ziyade alakadar olm ak istediğim A n ad o lu ’ya

faaliyetin nakli m eselesinde tak ip edilecek taktikadır.
H erhangi m em leket inkılapçısı olursa o lsu n k an aatin i n ak led ece­
ği yeni bir m u h ite ink ılap çılara m a h su s ted ab ir ile yaklaşm ası lazım
gelir. B ugün T ürkiye K o m ü n ist F ırkası’m A n ad o lu ’ya davet etmiyor­
lar. D avet etseler bile b u gibi davetleri hak ik i in k ılap çıların kayd-ı
ihtiyatla telakki etm eleri lazım gelir kanaatindeyim .
Ç ünkü: m u h telif zam anlarda m uh telif m em uriyetler ile g ö n d eri­
len yoldaşların avdetlerinde m erkezi heyete verdikleri daklatlardan
(raporlardan) m esela A b d urrahm an M esudi yoldaşın T rabzon’da tev­
kifi, Salih Zeki yoldaşın T rabzon’d an iki saat zarfında çıkarılm ası, Ala-
a tü n Z uhuri yoldaşların m ahfuzan h u d u t haricine çıkarılm ası gibi h a­
diseler m evcut iken fırkanın bun ları nazar-ı dikkate alm ayarak yine
toplu ve m üctem i (hep beraber) olarak A nadolu’ya gitm esi caiz olabi­
lir mi? Bilhassa Sahh Zeki yoldaşın m erkezi heyete verm iş olduğu ra­
p oru n d a m usarrahan (açıkça) miUi kıyam cılar başında b u lu n an lard an
Kâzım K arabekir Paşa’n ın ve m u h itin in b ü tü n hareket ve icraatında
nokta-ı nazarları ve m em lekette tatbik etlikleri taktika tam am ıyla sav-
yet (Sovyet) idaresi o ld u ğ u n u iddia eylem eleri ve A nadolu’da şuralar
teşkil lazım gelse de k endilerinin iddiasm ca (şim diki halde A nado-

2 30) A.g.e., s. 154-155.

86
 lu’da tatbik ettikleri veçhile y u karıdan aşağıya doğru yapılm ası icap
edeceğini tekiden (kararlıca) söylem eleri ve Şerif M a n ato fu n rap o ­
ru n d an anlaşılacağı veçhile M ustafa Kemal Paşa’m n A nkara’da so n d e­
fa Büyük M illet M eclisindeki beyanatında katiyen T ü rk k o m ü n istleri­
n in A nadolu’da takip edildiğini, edileceğini ve h içb ir zam an şahsının
Bolşevik olm adığı gibi A nadolu’ya da hiçbir k u d retin Bolşevikliği so-
kam ıyacağm ı izah ettiği hald e böyle nüm ayişkarane bir su rette m er­
kezi heyetin henüz A nadolu’da istinat edebileceği esaslı bir teşkilat ve
kuvvet mevcut olmadığı halde to p lu ve açık bir su rette heyetin A nado­
lu’ya nakli h rk an ın gayesine hiçbir fayda tem in edem iyeceği gibi
m em lek ettek i/aalijetim i^ e de mazarrat tevlid edeceği şüphesizdir.
Binaenaleyh kanaatim ce A nadolu’ya gidecek m esul yoldaşları
m u h telif n ikata (alanlara) m uayyen vazifeler ile hafice çalışm ak üzere
tevzif ederek b u rad an gönderilm esi lazım geldiğini evvelden beri ileri
sürd ü ğ ü m halde nazar-ı d ik k ate alınm ayarak bu su rette toplu b ir h al­
de gidilm esine tam am ıyla m uarızım . B unun için m eselenin tek rar na-
zar-ı dikkate alınarak A nadolu’ya yapılacak içtim ai inkılap harekatına
şim diden iyi bir taktika ile başlanılm asını da b ü tü n düny ad a ileri gö­
türm ek için çahştığım ız m u k ad d es inkılap n am ına talep ederim .
M erkezi H eyet Uzvu
Süleym an N u ri“ ' (abç)

Süleym an N u ri’n in eleştirileri b ir dizi nesnel doğruları taşırken,

gerek MK’n in diğer üy elerin in , gerekse m ek tu b u n sahibi Süleym an
N uri’nin, m ek tu p o k u n d u k ta n so n ra b ü tü n tartışm ayı, ‘MK to p lan ­
tısına katıldın mı katılm ad ın m ı’, ‘h aber verilm iş m iydi, verilm em iş
m iydi’, ‘sen, MK üyesi iken nasıl o lu r da başka b ir k u ru m a bizi şika­
yet edersin’, ‘dışarıda bizim b ö lü k p ö rç ü k olduğum uz y o lundaki an-
ti-propagandanm ekm eğine yağ sü rü lü y o r’ m ealinde vasat arg ü m an ­
larla boğm aları, m eseleyi sadece form el hu su slara hapsetm eleri, esa­
sında MK’nin siyasal-ideolojik geriliğini g ö sterm ektedir.” ^ H albuki

231) Dönüş Belgeleri, C. 1, s. 166-167.

232) D iğer MK ü y e le rin in y an ı sıra M u stafa S u p h i’n in , m e k tu b u n o k u n m a s ın ın a r d ın ­
d an yaptığı ilk k o n u şm a d a d ile g etird iğ i a rg ü m a n la r, larü şm ay ı n asıl b ir fo rm el m ev zu -
aata d ö n ü ş tü r d ü ğ ü n ü n ö rn eğ id ir: “Y eni te şe k k ü l e tm iş o lan b ir teşk ilat k u v v etin i k e n d i
ş u b e le rin in te rtip , ve in tiz a m la rı ile ve te ş k ila t h a ric in d e k i b a h şe d e c e k le ri h ü r m e t ile
o lu r. K endisi m erk ezi h e y e l azası ik en ve z a ru re tte n b u lu n m a d ığ ı h ald e K afkas b ü r o s u ­
na ve Şark Şurası gibi iki in k ıla p m ü e sse se sın e teşk ilatım ızı şik a y ette b u lu n m a sı tak ip e t­
m esi lazım o lan teen n i (ak ıllıca d a v ra n m a ), ih tiy a t ve v ak ara m u g ay ird ir. B u n u o n lara
bild irm ek le çık acak n e tic e d e n biz o n la rla an laşab iliriz. F a k a t teşk ilatın h a lifü rru h |h a fif
ru h lu , g ü v en ilir o lm ad ığ ı a n la m ın d a -E .C .] b u lu n d u ğ u h a k k m d a b ir lak ım fik irler v erir
ve harici m ü n aseb etim iz i ihlal e d e r” (a.g.e., s. 169).

87
hiç kim se -Süleym an N uri nasıl birisi olursa olsun- A nadolu’ya geri
d ön ü ş m eselesinin ve A nkara h ü k ü m e tin in niteliği hakkında, ‘bu ge­
tirilen eleştirilerin siyasal-ideolojik m ahiyeti şu d u r’, ‘bizim başından
beri tavrım ız b u d u r’, ‘şu, şu, şu sebeplerden ö tü rü yapılan eleştiriler
yanlıştır’ veya ‘d o ğ ru lu k payı vardır’, y ah u t ‘üzerine dü şü n elim ’ de­
m e zahm etinde b u lunm uyor.
Öte yandan, Süleym an N u ri’n in m ek tu b u -ister bizzat Süleym an
N uri tarafmdâA, isterse başka birileri tarafından Süleym an N u ri’ye
yazdırılm ış olsun- çok daha önemU, üzerind e düşünülm esi gereken
b ir h u su su barındırm aktadır. M ektupta K uruluş K ongresi’nde h a­
kim olan siyasal-ideolojik eğilim doğruym uş varsayılm akta, dolayı­
sıyla m eselenin sadece ta k tik b ir m esele olduğu işlenm ektedir. U lus­
lararası k o m ü n ist h arek ette ve tabii T ürkiye devrim ci h arek etin in de
tarihinde sıkça rastlanan b u hata tipiktir. Z inhar dünyaya bakışını
sorgulam ayan, zaten orada b ir so ru n u olm adığını d ü şü n en , başlıca
derdi g ünlük siyasete yetişebilm ek için taktiklere kafa yorm ak olan
ve b u n ların peşinden k o ştu ran b ir zihniyet, TKP’n in b u ilk g ü n lerin ­
de de görülm ektedir. Dolayısıyla, Süleym an N u ri’nin eleştirilerini
şöyle de ok u m ak m ü m k ü n d ü r: Çizgim iz do ğrudur; yapılm ası gere­
ken, A nkara h ü k ü m etin e güvenm eden doğru çizgim izi gizli faaliyet
y ü rü terek hayata geçirm ektir. H albuki, TKP’nin b aşından beri ü ze­
rine tartıştığım ız çizgisi, gizli faaliyet yürütse de silahlara sarılsa da
doğru olm ayacaktı. O rtaya sadece, k o m ü n ist söylem li devrim ci m il­
liyetçi bir çizgi çıkm ış olacaktı. F ak at siyaset arenasının o bölüm ü
zaten Ç erkeş E them ve kuvvetleri tarafından doldurulm am ış m ıydı?
1920’ler Türkiyesi, TKP’d en daha fazlasını bekliyordu.
TKP yönetim iyse Sovyet Rusya ve K om intern ile A nkara arasın­
da aracılık yapm aya o kadar şartlanm ıştı ki, devrim in k en d isin d en
beklediğini değil, A nkara’n ın k en d isin d en beklediğini ispat etm ekle
m eşguldü. Mesela, Kasım 1920 tarihli, M ustafa S uphi’nin M ustafa
Kemal’e yazdığı m ektup, sadece b u beklentiyi ispat etm eye uğraş­
m akla kalm am akta, aynı zam anda b u n u n gereği olarak sınıf uzlaş­
m acılığının ö rneklerini s u n m a k t a d ı r . “B.M.M Reisi M ustafa Kemal
Paşa H azretlerine” başlığını taşıyan m ek tu b u n giriş b ö lüm ü, A nkara
h ü k ü m etin in yönetim ini ve o n u n yasaları çerçevesinde çalışm ayı
kabul etm ektedir:

233) M e k tu b u n tam am ı için bkz. M ete T u n çay , a.ğ.e., C. 2, s. 339-340.

 T ü rk iy e’de de cebcebâ (ö b ek öbek) ve h em en k en d iliğ in d en d o g ­
m aya başlayan k o m ü n ist te şk ilâ tla rm ın k a n u n î bir şekle so k u lm ası
iktiza eder. G erek b u h u s u su tem in ve gerekse u m u m iy etle m ü n a se ­
b et tesis etm ek ü zere zat-ı âlilerin in de teklifi veçhile salâhiyet-i vâ-
siayı haiz h ey et b u g ü n le rd e n ezd -i âh n ize m ü n te h a-i azim ettir (sizin
yanınıza varm ak için yola çıkacaknr).""'

Mustafa Suphi o günlerde, Kâzım K arabekir kom utasında Erm e­

nistan’a karşı başlatılan harekâtla ilgili olarak da şu n u söylem ektedir:

E rm eni h u d u tla rı a ş ın vâki olan m e zk û r h are k ât m ünasebetiyle

efkâr-ı u m u m iy ed e hasıl o lan bazı tere d d ü tle r tebligatım ız say esin ­
de tesk in edilm iş ve bu h a re k â tta n E rm eni am ele ve ren ç b erler h al­
k ın ın m u ta za rrır olm ayacağı, m ak sad ın ise arada A n tan ta acentalığı
ederek b irço k tevsilât ve cin ay ette çek in m ey en T aşnak h ü k ü m e tin in
tedibine m a tu f o ld u ğ u tebliğ edilm iştir.
T arafım ızdan da vâki olan bu tebligat efkâr-ı um u m iy ey e h ü sn -ü
tesir etm iş olm alı ki, T ü rk le rin b arb arlık ları h ak k ın d a eskiden beri
m u tad olan p ro p ag a n d ala r b u sefer baş gösterm em iştir. H atla E rm e­
ni k o m ü n istleri m a tb u atta T ü rk h are k âtın a taraftar g ö rü n m eseler
de, h arb in z u h u ru n d a A nadolu k ıy am cılan [m ] h ak lı gösterecek h a ­
vadisler n eşrin e devam etm ek ted irler.
H erhalde ‘E rm en i K ıtali’ şek lin d e Rusya ve A vrupa p ro letary ası­
n ın efkârını A nadolu h a re k â tın ın aleyhine kaldırabilecek vekaiye
m ahal v erd irilm iy erek , bizim d e ya la n a çıkm am am ızı ricayı lü z u m ­
suz ad d etm iy o ru z.” ’ (abç)

TKP, A nkara’n ın T aşnakları bah an e ederek -A ntant’ın icazetiyle-

E rm enistan’a karşı başlattığı h arek ât karşısında, dünya k o m ü n ist h a­
reketindeki işlevi buy m u ş gibi ‘T ü rk im ajı’yla m eşgul oluyor. Ve An­
kara’ya âdeta, am an harek etlerin e d ik k at et, sana kefil oldum , d ü n ­
ya kom ünist hareketi içinde b en i yalancı çıkartm a, diyor. Ne h azin ­
dir ki TKP, Taşnak p artisini haklı olarak A n tan t’m ‘acentası’ diye ad ­
landırırken, kendisi de neredeyse A nkara’n ın acentası olm aya aday­
lığını koyuyor.
TKP’nin -A nkara’ya b ü tü n şirin g ö zükm e çabalarına rağm en- 19
ve 22 Kasım tarihli to p lan tıla rın d a kim i MK ü yelerinde b ir tem kin-

234) A.g.e., s. 339.

235) A.g.e., s. 339.
iilik eğilim i ortaya çıkm aya başlam ıştır. T em kinlilik, A nkara’nın
TKP’n in gelişine izin verip verm ed iğ in in b ir tü rlü belli olm am asın­
dan k ay n aklanm aktadır. TKP yö n etim i, A nkara’n ın B akü’deki tem ­
silcisi M em duh Şevket’i sü rek li sıkıştırm aktadır. Şevket ise, güven
telkin etm ek için olsa gerek, k en d isin in de A nkara’ya fikirlerini ya­
zabileceğini, h atta k en d isin in de TKP yönetim iyle b irlik te K arakili-
se’ye gidip Kazım K arabekir’le görüşm eye hazır o ld u ğ u n u söyler.^^**
M ustafa S uphi’n in M em duh Ş evket’le yaptığı g ö rüşm eden h arek et­
le verdiği bu sözlü bilgi ü zerin e, MK üyesi M ehm et E m in’in, “heyet
eski karara veçhile gitsin, diğerleri de b ire r veya ikişer halde gitsin,
b ir kom isyon teşkil edip gizli çalışm ak için b ir proje hazırlansın,
on u da hem en tasdik edelim , o n a göre ertesi gü n d en itibaren m evk-
i tatbike koyalım ” teklifi, MK tarafından kab u l edilir. “Gizli çalış­
m ak projesi h azırlanm ası (E them ) N ejat yoldaşa havale” ed ilir.” ^
D aha sonra ü zerine ajanlık şaibesi d ü şen M ehm et E m in’in teklifi,
iyi niyetle yapıldığı varsayılsa bile artık old ukça gecikm iş b ir teklif­
tir. Ç ü n k ü b ir yanıyla TKP siyasal-ideolojik h attı gereği hiçbir za­
m an gizli çalışm aya önem verm em iş, yasal olm aya çalışm ış bir p a r­
tiydi. Şimdi, ‘ertesi g ü n d en itib a ren ’ isteseydi de b u gizli çalışm ayı
yürütem ezdi. Bir diğer yanıyla da, sın ırın öte tarafında hakim sınıf­
lar, TKP’nin ister açık ister gizli gelm esi halinde hum m alı b ir h az ır­
lığın içersindeydiler.
Kasım ayında A nadolu’dan geri d ö n en N azm i adındaki MK üye­
sinin Trabzon ve havalisine ilişkin verdiği rapor, b ü tü n alarm çanla­
rını çalacak m ahiyetteydi. N azm i, yaşadıklarını an lattık tan sonra
MK’ne, “T rabzon’da b u lu n d u ğ u m zam an anladığım hal: K onferans
ve K ongreden avdet eden şahısların K om ünistlik ve Bolşeviklik aley­
h inde m üthiş propaganda y apm alarından o m ıntıkalarda efkâr-ı
u m um iy en in tam am en K om ünistlik aleyhine dönm üş olm ası h ase­
biyle m alum yoldaşların alenen ve sırren T ürkiye’ye gitm eleri m uva­
fık olm adığından T ürkiye’ce K om ünistlikleri m alum olm ayan ve
hassaten m esul m evkilerinde b u lu n u p tanınm am ış olan yoldaşlar
gönderm ekten yana o ld u ğ u n u s ö y l ü y o r d u . N a z m i ’nin ayrıca ra­
p o runa, “Suphi yoldaş aleyhinde cereyan-ı efkar pek m üthiştir.
T rabzon’da b u lu n d u ğ u m zam an b irço k kim seler aleyhinde sözler

236) Bkz. Dönüş Belgeleri, C. 1, s. 206.

237) A.g.e., s. 307.
238) A.g.e., s. 214.

90
söylem ekle beraber (T ü rk iy e’ye gelirse hakkı b ir k u rşu n d u r) diye
söylem işlerdir” şeklindeki ek bilgi, 28-29 O cak 1921’de T rab zo n ’da
yaşanacakların habercisidir."''
Fakat TKP’de var olan genel tem kinlilik ile ‘yasal m ı çalışalım ,
yoksa gizli m i’, ‘topluca m ı gidelim , yoksa peyderpey m i’ so ru ların ın
yol açtığı gelgitler o denli yoğu n laşm ak tad ır ki, MK üyeleri tam b ir
kafa karışıklığı içindedir.
22 Kasım 1920’de yapılan MK toplantısı, işte b u kafa karışıklığı­
nın örnekleriyle d o lu d u r. 19 Kasım tarihli toplantıda, gizli çalışm a
projesiyle görevlendirilen E them N ejat 22 Kasım’daki to p lan tıd a
planın yapıldığını belirtm ek te, ancak k en d i kafa karışıklığını şöyle
dile getirm ektedir:

F ak at d iy o ru m ki biz b ir taraftan teşkilat için h ü k ü m e tle m ü z a­

kere yapark en diğer taraftan b u n a zıt b ir m ah iy ette gizli teşk ilatta
b ulu n m am ız m uvafık o lu r m u ? “ "

19 Kasım tarihli to p lan tıd a gizli çalışılm asını öneren M ehm et

Em in, bu sefer p lan ın iyi h azırlanm ış olm asından bahsetm ekle b ir­
likte, “Gitm eliyiz, zan nedersem gizh değil, anlaşm ak da isliyoruz.
Bizim gizli program yapm a kararı geçm esin,” diyerek, daha evvel
yaptığı ö n erin in tersine b ir teklifte b u lu n m ak tad ır.” ' H ilm ioğlu
Hakkı ise, “M erkezi H eyet yeni b ir oryantasyon (istikam et) k arşısın ­
da bulunuyor... Benim fikrim ce açık su retle çalışm aya m üsade else­
ler bile gizli çalışm alıyız,” der.^^^ B unun ü zerine M ustafa Suphi, “A n­
kara’ya üç yoldaşın gitm esi m u k arrerd i, fakat şim di o rd u n u n yaklaş­
m ası ve M em duh Şevket Bey’in b u yolda b ir tavsiyesi üzerine h u d u ­
da tem asa gidiliyor. Üç kişinin gitm esi arkadaşların hareketine m a­
ni o lm a y a c a k ,d e y i n c e , H ilm ioğlu H akkı, “O halde giden ark ad aş­
lar E rzu ru m ’a veya A n k a r a ’y a kadar gitm esinler. İşi telgraf tem ası ile
hal etsinler,” ö n erisinde b u lu n u r.“ ‘'(cıbç)

239) A.g.e.,.s, 215.

240) A.g.e., s. 220.
241) A.g.e., s. 220. M e tin d e [ü stü çizili] ib aresi b u lu n a n b u sö z le rin n e d e n çizili o ld u ğ u
an laşılm am a k ta d ır. M e h m et E m in d a h a so n ra b u fik rin d e n v azgeçtiği için m id ir, y o k sa
b aşka bir se b e p te n ö tü r ü m û?
242) A.g.e., s. 221.
243) A.g.e., s. 222.
244) A.g.e., s. 222.

91
 F akat M ustafa Suphi, A nkara h ü k ü m etin in ya da daha doğrusu
K arabekir’in o denli m an ip ü lasy o n u altın d ad ır ki, MK’ni şu sözlerle
ikna etm eye çalışır:

A rzu ettiğim iz birin ci m esele K ars’ta K âzım K arabekir ile g ö rü ş­

m ektir. O bize geliniz teşkilat ya p ın ız veya bizi geliniz ten v ir ediniz
veya A nkara’ya gidiniz, der... H ü k ü m etin te vk if vesaire gibi m e cb u ­
riyeti olm azsa biz hiç ileri gitm eyiz, (abç)

Öte yandan, Suphi’n in aynı konuşm asında, “Bizim d ü şü n d ü ğ ü ­

m üz şeyler bunlardır. F akat hiçbiri kati ve riyazi (hesaplı kitaplı)
m ahiyette değildir. Daha fazla şeyler var ise arkadaşlar bizi tenvir et­
sinler. Daha iyi plan yapalım ,” şeklindeki sözleri, âdeta gidelim de
nasıl gidersek gidelim piskolojisini ele verm ektedir.
Karabekir, ‘geliniz teşkila t y a p ın ız ’ dem eyecektir. Bu, S uphi’nin
arzusudur. İkincisi, so n u n a kad ar hesaplı kitaplı olunm ası lazım ge­
lirken ve b u n u n en b ü y ü k so ru m lu lu ğ u M ustafa S uphi’ye düşerken,
‘bizden bu kadar’ dercesine, “daha fazla şeyler var ise arkadaşlar bi­
zi aydınlatsınlar” sözleri havada kalm aktadır. Ç ünkü o o rtam da hiç
kim se bu k ötü plandan daha iyisini ya da daha k ö tü sü n ü sunacak
d u ru m d a değildir.
D oğu’da K arabekir k u m a n d a sın d a k i o rd u , 2 K asım ’dan itibaren
K ars’ın ötesine geçerek E rm en istan to p rak la rın d a ilerlem iştir. Taş-
n ak E rm en istan ’ı ile A nkara h ü k ü m e ti arasında 2 A ralık 1920’de
G ü m rü A ntlaşm ası yapılmıştır.^"*'’ Sovyet R usya ile A nkara h ü k ü ­
m eti arasın d ak i güvensizlik h ad safhadadır. İşte b u son derece k ri­
tik d ö nem de TKP MK, 18 A ralık 1920’de B akü’de son to p lan tısın ı
yapar. T o p lan tıda, d ö n em in h assasiy etin in farkında olan Suphi h er
ne kadar, “A nadolu K uva-yı M illiye o rd u su n u n R usya Ş uralar
C u m h u ru n a karşı b ir suikasdi h isso lu n m a k ta d ır,” dese de, b u hisse
sebebiyet veren H a rek ât’ın b a şın d a k i k u m an d an ı (K arabekir’i) k ast
ederek, “Şark cep h esin in k u m a n d a n ın ın ise K ürt ve T ü rk k o m ü ­
n istle rin in ahval ve şerait-i m ahalliyeye göre fa a liy e tte b u lu n m a la ­
rına Şark v ilayetlerinde d o la şm a la rın a b ir m ani y o k tu r,” sözleri ile,
en so n T rab zo n’dan gelen N azm i’n in verdiği bilgileri hiç u m u rsa ­
m am aktadır. “K anuni su re tte teşk ilat yapılm ası m u tla k a A nkara

24 5 ) A.g.e., s. 222.
246) A n tlaşm a n o k ta la n için b k z. F a h re ttin Ç ilo ğ lu , K urtuluş Savaşı Sözlüğü, s. 124.

92
h ü k ü m eti ile a n la şm a k ve ora k o m ü n ist teşk ilatın a k arşı v a ziy e ti
tayin etm ek ”ten bah setm esiy se, M ustafa S u p h i’n in göz göre göre
h akim sın ıfların bıçağına b o y n u n u u za tm a sın d a n başka b ir şey de-
ğildir.^^^ (abç)
Böylece, 19 A rah k ’ta E th em N ejat ve H ilm ioğlu H ak k ı’n ın , 21
A rahk’ta M ustafa S uphi ve M eh m et E m in ’in, 23 A ralık’ta Süleym an
Sam i’nin , 25 A ralık’ta da Baha Ali’n in , b erab erlerin d e toplam yirm i
beş kadroyla B akü’d en A n a d o lu ’ya d o ğ ru h arek et etm elerin e k arar
verilir.^^^

2 4 7 ) Dönüş Belgeleri, C. 1, s. 265.

248) Bkz. a.g.e., s. 271 -2 7 2 .

93
 SONUÇ

19 Aralık 1920’de B akû’de başlayıp, 28-29 O cak 1921’de K arade­

niz’de hu n h arca b ir katliam la bitecek olan bu m aceranın iki k u tb u
vardır. Biri, katliam ı yapanlar; diğeriyse, bu katliam a fırsat v erenler­
dir. Katliam ı yapanların, kanlı planlarını nasıl gerçekleştirdiklerini
belgeler ışığında, katliam ı yen id en canlandıracağım ız ikinci b ö lü m ­
de etraflıca ele alıp inceleyeceğiz. F akat katliam a fırsat veren k utba
dair burada bir m ü d d et d u ru p sesli düşünm eye çalışacağız.
Karadeniz açıklarında 86 yıl önce işlenm iş olan katliam , devletin
cebrine karşı nesilden nesile M ustafa S uphi’leri sahiplenen haklı ve
m eşru b ir savunm a refleksini berab erin d e getirm iştir. Ne yazık ki,
T ürkiye devrim ci hareketi g ü n ü m ü ze kadar uzanan bu savunm a ref­
leksini bir k ahram anlık m asalına d ö n ü ştü rerek , M ustafa S uphi’yi ve
önderlik ettiği TKP’yi -ve tabii b u arada ken dini de- eleştiriden m u ­

94
af tulm u şlu r. ‘Devrim şehidi’ kavram ı, yapılm ası gereken b ü tü n se­
rinkanlı tartışm aların ö n ü n e dikilm iştir. K ökleri tarihsel ve to p lu m ­
sal açıdan epey derin lerd e olan ‘şehit’ kavram ı, T ürkiye devrim ci h a ­
reketinin tam am ına sirayet etm iştir.
Pir Sultan Abdal’dan b u yana, esasında d in kaynakh olan şehitlik
kavram ı, alınan yenilgilerin ü zerine o tu rtu lm u ştu r. Bu kavram iki
so ru n u beraberinde getirm iştir. Birincisi, yenilginin sebepleri ü ze­
rinde d u rm am ak ve böylece yeni yenilgilerin de to h u m u n u atm ak.
İkincisiyse, siyasete ve ideolojiye güvenm eyip, kitlelerin en geri k e­
sim lerinin bilinçleri ve d u y g u ların a hitap eden b ir m ağduriyet yarat­
mak. İkisi de birbirine bağlı ve b irb irin d en yanlış olan bu iki faktör,
zam anla T ürkiye devrim ci h arek etin in tarih b ilincini ya da daha
doğrusu kendi resm i tarih in in tem ellerini o lu ştu rm u ştu r.
Ne h azin d ir ki, T ürkiye devrim ci hareketi, içinden geçtiği siyasal
ve ideolojik b u h ra n ın p rangasına v u ru lm u şk en , yarattığı resm i tari­
hin gediklerini kapatam az haldedir. O gedikten şim dilerde nasyonal
sosyalisder k endilerine m alzem e çıkartm akla m eşguldürler -ta b ii
bir tür kafa k arıştırm a çabasının parçası olarak. G ü n ü m ü z Türkiye-
si’nde M ustafa S uphi’n in şah sın d a b ir T ü rk çü /T u ran cı keşfedebil-
m ektedirler. Suphi’nin 1920’de çekem ediği ayrışım çizgisinin açıkta
bıraktığı gedik, b u g ü n nasyonal sosyalizm in propaganda m alzem esi
haline gelebilmektedir.^'*''
“Acı g erçek ,” d er L enin, “‘bizi y ü k s e lte n ’ y alan d an d ah a y a ra r­
lıdır, d ip lo m atça g ev elem ed en ve şartlı şu rtlu k o n u şm a d a n d ah a
d eğ e rlid ir”. L e n i n ’in b u sö zleri, M ustafa S uphi ü z e rin d e y ü rü t­
m ek istediğim ta rtışm a n ın tem el n o k tasıd ır. 1921’de y aşan an ağır
yenilgi siyasal ve id eo lo jik b ir y en ilg id ir. Ve b u y en ilg in in s o ru m ­
luluğu tam am en M ustafa S u p h i’ye ve o n u n ö n d eri o ld u ğ u TKP’ye
aittir. Şayet A n a d o lu ’ya g elişin so n d u rağ ı T rab zo n değil de A n k a­
ra olsaydı, o zam an da siy asal-id eo lo jik b ir y en ilg id en b ah sed ecek
m iydik?

249) N asyonal so sy alistlerin b u çab a la rın a ilişk in bk z. T u rh a n F ey izo ğ lu , M ustafa Suphi

T ürk O cagîndan T ü rkiy e K o m ünist P artisi’ne, O z a n Y ayıncılık, İsta n b u l, 2007. A yrıca
bkz. S ultan G aliyev, Büiüıı E serleri, İleri Y ayınları, İsta n b u l, 2 006. S u ltan G aliyev’in B ü­
tün Eserleri’n e yazdığı ö n sö z d e İn an K a h ra m a n o ğ lu şöyle diyor: “M ustafa S u p h i ile G a­
liyev b ü tü n T ü rk dünyasını b irle ştire c e k b ir Sosyalist T uran C um lıuriyeti’n in ö n em li
a y ak ların d an b irisi o la ra k g ö rd ü k le ri A n a d o lu ’y u ve K em alist hareketi o ld u k ç a ö n em se-
m e k te d irle r” (ita lik le r y azara a ittir) (a.g.e., s. 44).
250) L en in , G esamelte W erke, C. 18, D ietz V erlag, B erlin, 1959, s. 175.

95
 Prof. Mete T unçay’a göre, Suphi ve yoldaşları sag salim A nkara’ya
ulaşsalardı M ustafa Kemal’le o tu ru p konuşacaklar, A nkara’nm k u rd u ­
ğu sahte K om ünist Partisi’ne katılacaklar ve belki de aralarından üç
kişi, hü k ü m ette bakan olacaktı. Suphi ekonom iden, Ethem N ejat eği­
tim den, Hilm ioglu (Arap) İsm ail H akkı da içişlerinden sorum lu ba­
kan olabilecekti.^' T unçay’ın varsayım ının ideolojik dayanaklarından
biri, m illiyetçiliktir. T unçay’a göre, ‘m illiyetçilik’, M ustafa Suphi’yle
M ustafa Kemal arasm da ‘ortak b ir payda’dır.“ ^ Tunçay’ın ikinci daya­
nağıysa, m odernitedir. “Sosyalizm ,” diyor Tunçay, “gelişm em iş ülke­
lerde Batı uygarlığına öykünen, çağdaşlaşm acı akım ın bir dahdır. Bu
ideolojiyi benim sem iş kişilerin, diğer B atıcı/m odernist egihm lerle uz­
laşması zo r değildir.”^^^ (abç) T unçay’m tezi ve tezini destekleyen ide­
olojik öğeler hakikaten üzerinde durulm aya değer hususlardır.
T un çay ’ın tezine ‘evet, çok d o ğ ru ’ dem ek m ü m k ü n d ü r. Yalnız
b ir kayıtla! T u n çay’ın tarif ettiği şey, M arksist b ilim in ken d isi d e­
ğil, tersine M arksizm ’in Ü ç ü n cü D ünya devrim cileri tarafından ya­
pılm ış m illiyetçi b ir y o ru m u ve o n u n b u g ü n e kad ar b ilin e n p ra ti­
ğidir. Şayet k o m ü n ist b ir d evrim k e n d isin d e n ö n cek ilerd en hem
m addi hem de id eo lo jik d ü zlem d e k ö k lü b ir k o p u şu tem sil edecek­
se, o zam an ister ezilen b ir ü lk ed e (‘gelişm em iş ü lk e ’de) isterse
ezen b ir ülkede olsun, id eo lo jik açıdan k o m ü n istle r u lu sları tem sil
etm ezler. Bu, u lusal k u rtu lu ş m ü cad elesin e ö n d erlik ed ilm esin in
siyaseten z o ru n lu o ld u ğ u a n lar için de geçerlidir. F akat paradoksal
olarak, ezilen ü lk elerd e, u lu su tem sil etm ek te ısrarlı olan ‘k o m ü -
n istle r’in, k o m ü n ist p a rtisin e g elm elerin in başlıca sebepleri vardır.
E m peryalist m ali serm ay en in m evcudiyeti, o n u n dizayn ettiği k a­
p italist ve b azen de yarı-feodal to p lu m sa l ilişkiler ve b u n la rın k u ­
ru m u olan devlet aygıtının cebri, T u n çay ’ın tarif ettiği insanları
k o m ü n ist p artisin in safına iter. U lusu tem silen yola çıkan ‘k o m ü ­
n ist’, sadece b u üç belâyı h ed e f alır. M em leketinin m üreffeh olm a­
sın d an başka b ir şey istem ez. İd eo lo jik ufku, doğal olarak b u rju v a
d em o k rasisin in ö tesine geçm ez. T o p lu m sal ü re tim ile şahsi gasp
çelişkisi ü zerin e bina edilm iş to p lu m sal yapıyı ne devrim öncesi,

251) B urada M ete T u n çay ’m v a rsa y ım ın ı iki k a y n a k ta n ö z e tle y e re k v erd im . Bkz. L event
C in em re-R u şen Ç ak ır, Sol K em alizm 'e B akıyor, M etis Y ay ın lan , İsta n b u l, 1991, s .l 7 ve
M ete T u n çay , “TKP L ideri M u stafa S u p h i İk tis a t V ek ili!” , D erlem e: B aşka B ir T arih ve
B aşka B ir T ürkiye, A ykırı Y ayınları, İsta n b u l, 2001 iç in d e, s. 193-203.
252) M ete T u n çay , “TKP L ideri M u stafa S u p h i İk tis a t V ek ili!” , a.g.e., s. 197.
2 5 3 ) M ete T u n çay , a.g.e., s. 202.

96
ne devrim anı, ne de so n ra sın d a , zin h ar, k ö k ten değiştirm eye
(transform asy o n a) yanaşır. T u n çay ’ın deyim iyle ‘Batı’ya ö y k ü n e n ’
bu insan ların , h ak ik ate n k o m ü n ist b ir d ü n y a inşa etm e d ertleri
yoktur. T ersine, o n ların g ö n ü llerin d e y atan , 1789 F ran sız Ihtila-
li’dir. İşin d aha ilginç tarafı, b u rju v a d ev rim in i tam am layam am ış,
em peryalizm öncesi k ap italizm i yaşam am ış ü lk elerin h em h akim
sınıfları, hem de u lu su tem sil etm ek d erd in d e olan ‘k o m ü n istle ri’,
m edeniyete, m o d ern itey e m u azzam b ir heves am a aynı zam an d a
m ü th iş b ir k ısk an çlık beslerler. İn san a değil, m ak in elere ö nem ve­
rirler. K id elerin y aratıcılığına, d ü n y ay ı o n ların değiştirebileceğine
inanm ad ık ları için d ir ki, k en d ilerin i ‘m o d e rn ite ’n in m isyonerleri
olarak da g ö rürler. Bu y ü zd en , b ü tü n b u id eo lo jik o rtak paydaları
paylaştık tan sonra, u lu su tem sil ed en ‘k o m ü n istle r’ b asım ların ı is­
ter yen sin ler isterse o n lara y en ilsin ler, çelişki b ir m ü d d et so n ra
tersine döner. K endi b aşın a ik tid a r o lm ak ile, h asm ın ın y an ın d a
b akan k o ltu ğ u n a sah ip o lm ak arasın d a artık h içb ir fark kalm az.
Oysa, dün y an ın n eresinde olursa olsun k o m ü n isd er, kapitalist
toplum dan köklü b ir k o p u şu h ak ik aten arzu ediyorlarsa M arx’m şu
sözünü tem el alm ak zorundadırlar:

Bu sosyalizm , d ev rim in sü rekliliğini; b ü tü n sın ıf ay rılık ların ın

kaldırılm asına, b u sın ıf ay rılık ların ın dayandığı b ü tü n ü re tim ilişk i­
lerinin kald ırılm asın a, bu ü retim ilişk ilerin in karşılığı o lan b ü tü n
sosyal ilişkilerin k ald ırılm asın a, bu sosyal ilişkilerin so n u cu olan
b ü tü n fikirlerin d ev rim cileşm esin e zo ru n lu geçiş n o k tası olarak p r o ­
letaryanın sın ıf d ik ta tö rlü ğ ü n ü n ila n ıd ır.” ^

M ustafa Suphi’n in M arx’ın b u sözlerini tem el alm adığı açıktır. Ve

Suphi’nin siyasal hayat çizgisini göz ö n ü n d e b u lu n d u ra n T unçay’ın,
M ustafa Suphi ile M ustafa Kemal arasında m illiyetçilik h u su su n d a
ortak bir payda görm esi, M ustafa S uphi’yi faraza ekonom i b akanı
yapm ası, esasen b u rad an kaynaklanmaktadır.^^^ T unçay’ın varsayım ı
şayet gerçekleşm iş olsaydı, M ustafa Suphi’n in çizgisi kaçm im az ola­
rak -daha sonra Şefik H ü sn ü TKP’sinde görüleceği gibi- sosyal-şove-
nizm e d ö n ü şü rd ü . Ç ü n k ü , L enin’in de dediği gibi:

254) M arx-E ngels, A usgew ühlte W erke II, D ietz V erlag, B erlin, 1983, s. 104.
255) T u n çay ’m k in e b e n z e r b ir te s p it d e y ıllar ö n c e E lias Hurvvicz tara fın d a n y ap ılm ıştı.
H urw icz, M ustafa S u p h i T K P’sin i A lm an y a’d a k i N o sy o n al B olşevizm ’e b e n z e tm e k te d ir.
Bkz. Elias H u rw icz, Die O rientpolitik der D ritlen Internationale, s. 79.

97
 O p o rlü n izm in siyasal içeriği ile sosyal şovenim in siyasal içeriği
özdeştir: Sınıf işbirliği, p ro letary a d ik ta to ry asın d an , devrim ci eylem ­
den vazgeçm e, b u rju v a y asallığının çekincesiz k ab u lü , proletaryaya
güvensizlik, burjuvaziye g ü v en d ir.” ”

T unçay’ın varsayım ı, L enin’in b u tespitiyle birlikte ele alındığın­

da, tersinden M arksizm ’i teyit etm ektedir.

256) L en in , Proletarya D evrim i ve D önek K a u tsky, s. 232. T K P ’ye ilişk in b ir b aşk a v arsa­
y ım ın sah ib i de İb ra h im K ay p ak k ay a’dır. K aypakkaya, 1970’lerin b a şın d a ‘Şafak revizyo-
n izm i’yle y ü rü ttü ğ ü teo rik ta rtışm a d a TKP h a k k ın d a k i v arsay ım ın ı şöyle d ile g e tirm e k ­
tedir: “TKP’n in d o ğ ru b ir p o litik a sı y o k tu . T K P, d o ğ ru b ir çizgi izley eb ilseyd i, u z u n s ü ­
reli savaş içersin d e d e v rim in ö n d e rliğ in i ele geçireb ilir, k ararsız, tu ta rsız , k o rk a k b u r ju ­
vaziyi etk isiz h ale g etireb ilir, h a lk o r d u s u n u teşk il ed eb ilir, işç i-k ö y lü tem el ittifak ın ı ve
b u tem el ittifak ü z e rin d e h a lk ın b irle şik c e p h e sin i g e rç e k le ştire b ilird i” (İb ra h im Kay­
p ak k ay a, Seçme Y azılar, O cak Y ay ın lan , İsta n b u l, 1979, s. 5 6 -5 7 ).

98
 2. BÖLÜM

BİR CİNAYETİN RESMİ

“C evat Yoldaş! B izim m eslek dervişlik! G ideceğiz!”

(M ustafa Suphi)
 METODOLOJİYE DAİR

M ustafa S uphi ve y o ld aşların ın 29 O cak 1921’de, K aradeniz’de

n o k talan an akıb etleri, A n k ara h ü k ü m e tin e göre b ir ‘deniz kaza-
sı’dır.' R ejim in m u h alifleri açısın d an sa, M ustafa Suphi ve y o ld aşla­
rı katledilm işlerdir. R ejim in siyasal m u h aliflerin in K arad en iz’deki
hadiseyi ‘k atliam ’ o larak ta n ım la m aların ın sebebi, k u şk u su z h u ­
kuksal o lm ak tan çok siyasaldır. Bu refleks, rejim in tarih b o y u n ca
karşıtların ı genelde b u tip y ö n tem lere b aşv u rarak saf dışı b ırak m ış
olm asına dayanır.
Bu ikinci b ö lüm de, M ustafa S uphi ve yoldaşlarının 19-25 A ralık
1920’de Bakû’de başlayıp, 29 O cak 1921’de K aradeniz açıklarında
noktalanan m aceralarını y en id en canlandırm aya çalışacağım . Kro-

1) Mete Tunçay, Türkiye’de Sol A kım lar, C. 1, s. 153, dipnot: 220.

101
nolojik sıralam ayla, Suphi ve yoldaşlarının K ars-Trabzon arasındaki
m ecburi yolculuklarına refakat ederken, uğ ran an kim i şehir ve kasa­
baların o d önem ki siyasal tarih lerin i b ir ölçüde inceleyecek, Sup­
h i’lerin b uralarda yaptıkları çeşitli görüşm elere tanık olacak, yazdık­
ları m ektupları okuyacağız. B unlara paralel olarak, m erkezi h ü k ü -
m et-karargâhlar-valilik ve kaym akam lıklar arasındaki resm i yazış­
m alara ve gönderilen raporlara bakacağız. Bu doğ ru ltud a gerek m er­
kezi, gerekse yerel p landa M oskova ve A nkara’nın tem silcileri ara-
sm da yapılm ış kim i yazışm a ve görüşm eleri aktaracağım . Kimi ta­
nıkların anlatım ve raporlarm a başvuracağım . K ronolojik akışı en ­
gellem em esi için detay ve tek n ik bilgileri d ipnotlarda vereceğim . Ye­
ri geldikçe TKP heyetinin akıbetiyle ilgili şahısların kısa biyografile­
rini sunacağım . Bu bölüm de, m ü m k ü n olduğunca az y orum yapıp
daha çok belgeleri öne çıkartacağım ki, sıraladığım çizelgeyi takip
ettik ten sonra ortaya çıkacak olan so n u cu n adını koyabilelim . Ve
akabinde, kaçınılm az olarak çeşitli yazışm aları referans alıp, g ü n ü ­
m üze kadar adları M ustafa S uphi hadisesiyle birlikte anılan şahıs ve
g ru p lard an kim in ya da kim lerin b u katliam da so ru m lu lu k taşıdık­
larını bulm aya çalışacağım .

KARS-ANKARA-KARS, 2 5 -2 6 ARALIK 1920

Bakü’den peyderpey yola çıkan TKP kafilesinden ilk gru bu n Kars’a

doğru gelm ekte olduğu haberi T ürk m akam larını derhal harekete ge­
çirir. Kâzım Karabekir^ 25 Aralık 1920’de M üdafaa-i Milliye Vekâle-
ti’ne yolladığı şifre telgrafta, TKP heyetinin Kars’a gelm ekte olduğunu,
kendisinin heyeti A nkara’ya gönderm e niyetini taşıdığım belirtir:

Bakû’da T ü rk K o m ü n ist F ırkası Reisi M ustafa Suphi ve diğer

dö rt refiki K arakilis’e gelm iş olup, b u akşam 25/12/36 G ü m rü ’ye

2) 1882’de İstan b u l’da d o ğ an K âzım K arab ek ir, 1905’de E rk ân -ı H arbiye M ek teb l’n d e n
m ezu n o ld u . E nver P aşa’yla b irlik te İ ttih a t ve T e ra k k i’n in M a n astır şu b e sin i k u rd u . 31
M art (13 N isan 1909) a y a k lan m asın ı b a s tıra n H a re k â t O rd u s u ’n d a g örev aldı. B alkan Sa-
vaşı’na ve Birinci D ünya Savaşı’n a katıld ı. 14. T ü m e n k o m u ta n ı o larak Ç a n ak k ale Savaş-
la n ’n d a, d ah a so n ra Irak ve D oğu A n a d o lu ’d a çarp ıştı. 19 20’de E rm en ileri D oğu A n ad o ­
lu ’d an ç ık ard ık tan so n ra 1. O rd u M ü fettişliğ in e atan d ı. 1 923’te İsta n b u l m illetv ek ili se ­
çildi. 1924’te ask e rlik te n ve H alk F ırk a sı’ridan ay rıla ra k T e ra k k ip e rv e r C u m h u riy e t Fır-
k ası’n m k u ru c u la rı a ra sın d a yer aldı. İzm ir S u ik astı’n a k arıştığ ı idd iasıy la İstik lal M ah-
k em esi’n d e yarg ılan dı, fakat 1926’da b e ra a t etti. 1938’de te k ra r m eclise girdi. 1 94 6’d a
m eclis b aşk an ı o ld u . 27 O cak 1948’de A n k a ra ’da ö ld ü (bkz. F a h re ttin Ç iloğ lu , K urtuluş
Savası Sözlüğü, s . 1 8 6-187).

102
 m uvasalatları m u h te m e ld ir. B akû’da sırf k o m ü n is t am aline h ad im
olarak sarf-ı m esâî ed en M ustafa S uphi Yoldaş’m B üyük M illet M ec­
lisi ile tem as ve m e m le k etin m enfai-i hak ik iy esin i g ö rerek h ariçte
av en tü r p eşin d e k o şm am ası için m ü n asip bir refakatle d o ğ ru ca A n ­
k ara’ya izam ım (yollam ayı) muvafık gördüğüm m a ru z d u r.’(abç)

26 A rahk 1920’de Fevzi (Ç akm ak), Büyük M illet M eclisi B aşkan­

lığına, Milli Savunm a Bakanlığı adına aşağıdaki yazıyı gönderir.

BMM
M üdafaa-yı M illiye V ekâleti
No: 8992
26 A ralık 1920
B üyük M illet M eclisi
Bakû’de T ü rk K o m ü n ist F ırkası Reisi M ustafa S uphi ve diğ er re ­
fikinin 25 A ralık 1920 akşam ı G ü m rü ’ye m uvasalatı m u h te m e l b u ­
lu n d u ğ u ve Bakû’de sırf k o m ü n ist am aline h âd im olarak sarf-ı m esâi
eden M ustafa S uphi yoldaşın, b ü y ü k M illet M eclisi ile tem as ve
m em lek etin m enfaii hak ik iy esin i g ö rerek hariçte av an tü r p eşin d e
koşm am ası için m ü n asip b ir refakatle d o ğ ru ca A n k ara’ya izam ed i­
leceği, Şark C ephesi k u m a n d an lığ ın d an m ev ru d 25 A ralık 1920 ta­
rihli şifreli telgrafnam e ile b ild irilm iş olm akla, arzı key h y et o lu n u r
efendim .
M üdafaa-yı M illiye Vekili
Fevzi"'

TRABZON, 2 6 ARALIK 1920

Öte yandan, T rab zo n ’daki 3. F ırk a’n ın k u m an d an ı N u ri’d en M il­

li Savunm a B akanhğı’na aynı g ü n aşağıdaki telgraf yollanır:

T rabzon
26/12/36 (1920)
M üdafaa-i M illiye V ekâleti’ne
I) D ün 2 5 /1 2 /3 6 ’d a T u a p se ’d e n G ire su n ’a b ir m o to rla gelen
M ustafa S u p h i’n in a d a m la rın d a n Eczacı N ed im A gâh’m G ire su n ’a
çıktığı ve A n k ara’ya g itm e k ü z e re B ahr-i C ed it V ap u ru ’yla İn e b o ­
lu ’ya h a re k e t ettiğ i G iresu n m ın tık a k u m a n d a n lığ ın d a n b ild irild iğ i

3) Y avuz A slan, T ü rkiye K a m ünisi F ırkası'nın K u ru lu şu ve M ustafa Suphi, s. 299.

4) M ete T u n çay , a.g.e., C. 2, s. 353.

103
 m a ru z d u r. M üdafaa-i M illiye V ekâleii’ne ve Şark C ep h esi’ne arz
ed ilm iştir.
3. F ırka K u m an d an ı
N u ri’

KARS, 2 8 ARALIK 1 920

M ustafa Suphi ve E them N ejat’ın da dahil olduğu beş kişilik TKP

kafilesinin ilk grubu, Sovyet R usya’n ın A nkara’ya sefir olarak atadı­
ğı Budi M divani’n in heyetiyle b irlik te 28 A rahk 1920’de Kars’a gelir.'’
Sovyet diplom atlarıyla b irlik te gelen TKP’liler törenle karşılanırlar.'
Karabekir, F ah rettin E rdoğan’a, gelenler için yer hazırlanm asını em ­
reder.® K arabekir o sırada TKP heyetinin A nkara’ya gitm esinden ya­
na gözüktüğü için, M ustafa S uphi’ye A nkara’ya bir telgraf yollam a­
sını tavsiye eder.^ S uphi’n in yolladığı telgraf şöyledir:

A nkara’da B üyük M illet M eclisi R iyasetine

İKars, 1921’in ilk g ü nleri]'"
M em leketim izde K o m ü n ist F ırkası’n m k an u n iy et kazan m ış ol­
m asını, se n elerd en b eri m u h te lif m em lek etlerd e am ele ve rençberle-
rin k u rtu lu şla rı h a re k e tle rin e iştira k eden T ü rk k o m ü n istle ri b ü y ü k
b ir m em n u n iy etle karşıladılar. İnkilâbcı T ü rk iy e B üyük M illet M ec­
lisi H ük ü m eti b u eseriyle h alk ın b ü y ü k ço ğ u n lu ğ u n u k u rtarm ay a
yönelik olan b u esaslı m aksada ne k ad ar d e rin b ir anlayış ile bağlı

5 ) A T Â S F den ak taran : Y avuz A slan, a .g .e ., s . 3 2 9 , d ip n o t 185,

6) Y avuz A slan, a .g .e ., s . 301.
7) Şerif M an ato v , “M u stafa S u p h i Beş S ene Evvel M o sk o v a’d a ”, bkz. M u s t a fa S u p h i v e
Y o l d a ş la r ı, s. 39-40.
8) F a h re ttin E rd o ğ an a n ıla rın d a , K arab ek ir’in k e n d is in e , g elen ler için 25 k işilik y er h a ­
zırlam asın ı e m re ttiğ in i yazar. F a h re ttin E rd o ğ an , T ü r k E l l e r i n d e H a t ı r a l a r ı m , Yeni M at­
baa, İsta n b u l, 1954, s. 268. P rof. Dr. S alâhi R. S onyel’e göreyse, Budi M divani b a ş k a n lı­
ğ ın d ak i h ey etin to p lam ı 12 k işid ir (bkz. P rof. Dr. S alâhi R. Sonyel, K u r t u lu ş S a v a ş ı G ü n ­
le r in d e İ n g iliz İ s t ih b a r a t Servisi’nin T ü r k i y e ’d e k i E y l e m le r i , T ü rk T arih K u ru m u B asım evi,
A n k ara, 1995, s. 141). Bu sayıya T K P k a file sin d e n ilk 5 k işih k h ey eti ve sın ır d ışı ed ile­
cek Ş erif M an ato v ’u ek ley ece k o lu rsa k , to p la m ra k a m y a k laşık 18 kişiyi b u lu r.
9) K âzım K arab ek ir, is t i k l â l H a r b im iz , M e rk Y ayıncılık, İsta n b u l, 1988, s. 869.
10) M ete T unçay, a .g .e ., C . 2 , s . 34 1 ’d e n a k ta rd ığ ım b u b elgen in sağ ü st k ö şe sin d e sayın
T unçay, belg en in tarih in i, köşeli p ara n te z için d e ‘1921’in ilk g ü n leri’ diye verm ek ted ir.
K ro n olojim izin akışı için d e de görüleceği gibi, K arabekir’in TKP h ey etin in A n kara’ya git­
m esin d en yana g ö züken tavrı, M ustafa K em al’in 29 A ralık’ta g önderdiği telgrafla so n b u l­
m u ştu r. Zira K arabekir, e n geç b u ta rih te n itib are n E rz u ru m ’daki m akam lara, TKP hey eti­
n in ak ıb etin in ne olabileceğine d air fikir dan ışm ıştır. Bu n ed en le K arabekir’in, M ustafa
S u p h i’ye A nkara’ya b ir telgraf çekm esi için tavsiyede b u lu n m a sı an cak M ustafa K em al’in
29 A ralık tarihli telg rafından ö n ce o lm u ş olabilir. Yani, 28 veya 29 A rahk 1920’de.

104
 o ld u ğ u n u isp at etm iştir. İstilâcı ecnebi k u v v etlerin in ve b u k u v v et­
lerin n ü fu zu altın d a k alan İstan b u l’a karşı m illi h u d u tla rı m üdafaa
etm ek ü zere silaha sarılan A nadolu, hiç şü p h esiz T ü rk iy e ta rih in d e
yepyeni b ir devir açm ış oluyor. M em leketten gelen k o m ü n is t vekil­
lerin in iştirakiyle Bakü K ongresi’n d e teessüs ed en T ü rk iy e K o m ü ­
nist F ırkası bu d evrin tam b ir zafer ile tetevvüç edebilm esi için em ­
peryalizm e karşı açılan d iren m e cep h esin in k u v v etlen d irilm esin e ve
halk m geniş tabakaları için d e m em lek etin iktisadi esaretten k u rta rıl­
ması ve tam b ir istiklâl elde etm esi gayesinin yaygınlaşm asına çalış­
m ak üzere faaliyetini m em lek ete n ak letm e kararı v erm iştir. Bu m a k ­
sat ile, yirm i beş k ad a r T ü rk k o m ü n istin in b ir k ısm ı G ü m rü ü z e rin ­
d en ve diğer kısm ı den iz yoluyla m em lekete h are k et etm işlerdir.
Em elim iz, m em lek etin m üdafaa cep h esin i zayıf d ü şü rm ek ih tim ali
olan h er tü rlü h are k ete m u arız ve b u h u su sta h ü k ü m e te m ü m k ü n
olan h e r şeyi k u lla n arak y ardım cı olm ak ve T ü rk iy e K o m ü n ist Fır-
kası’n ın A vrupa p ro letary a teşk ilâtları n ez d in d e k i m evkî ve n ü fu z u ­
n u m em lek etin h ü rriy e t ve istiklâU ni tem ini h izm etin e koym a n o k ­
taları etra h n d a h ü lâsa o lu n ab ilir. Bu gayeler ile m ü ceh h ez ve h er h u ­
susta m em lek et k a n u n la rın ın veregeldiği m ü saad eler d ah ilin d e gö­
rev yapm ada b irlik o larak h a re k e t ed erek yoldaşların y an ların d a b u ­
lu n a n ve k o m ü n iz m in bilim sel esaslarını k apsayan bilgilerle b erab er
m em leketim ize girm eleri h u su su n d a gereken k olaylıklarda b u lu n u l­
m asını rica ve y ak ın d a F ırk a’n ın d ah il ve hariçte tâkip ettiği ve ed e­
ceği m eslek h ak k ın d a an laşm ak ve h e r tü rlü k ö tü anlayışa o lan ak b ı­
rak m am ak ü zere sizlere k atılm ak la o n u r duyacağım ızı arz ederiz.

M ustafa S u p h i"

ANKARA, 2 9 ARALIK 1920

Milli Savunm a Bakanlığı, M illet M eclisi B aşkanhğı’na aşağıdaki

tezkereyi yollar:

BMM Riyâset-i C elilesi’n e

29/12/36 (1 9 2 0 )
T ezkere
25/12/36 (1 9 2 0 ) ta rih in d e T u ap se’d en G iresu n ’a bir m o to rla ge­
len M ustafa S u p h i’n in ad a m la rın d an Eczacı N edim A gâh’ın A nka-

11) M ete T u n çay , a .g .e ., C. 2, s. 341.

105
 ra’ya gitm ek üzere G iresu n ’d an Bahr-i C edit V ap u ru ’yla h arek et e tti­
ği Ü çüncü F ırka K u m an d an lıg ı’n d a n m e v ru t şifreli telgraftan an la­
şılm akla, h u su si m alu m atla ifa-yı m u k tezası ricasıyla m a ru z d u r.”'^

ANKARA-KARS-BAKÛ, 2 9 ARALIK 1920

Kars’ta yapılan şatafatlı karşılam a törenlerine ve M ustafa Sup­

h i’n in yukarıda aktardığım ız telgrafına rağm en, A nkara’dan Kars’a
gelen haberler TKP açısından hiç de iç açıcı değildir. 29 A ralık
1920’de M ustafa K em al’in Kâzım K arabekir’e yolladığı telgraf,
TKP’n in kaderini belirleyecek olan en tayin edici k ararın belgesidir:

T ürkiye B üyük M illet M eclisi Riyaseti

Kalemi m ah su s
Şifre: 1152
29 A ralık 1920, A nkara
Şark C ephesi K.
Kâzım K arabekir Paşa H azretlerine
Cevap: 25. 12, 1920 şifreye:
A nkara’da k o m ü n ist cereyanları arzu hilafınadır. Bakü T ü rk Ko­
m ü n ist F ırkası Reisi M ustafa S u p h i’nin b u cereyanları k ö rü k lem esi
sakıncası akla gelm ektedir. Bir defa k en d isin i g ö rd ü k te n so n ra dev ­
letlilerinin g ö rü şlerin in b ild irilm esin i rica ederim .

T ü rkiye B üyük M illet M eclisi Reisi

M ustafa K em al”

Bu ricanın karşılığı bu g ü n e dek hiçbir yerde yayınlanm adı. F akat

M ustafa Kemal’in telgrafının ilk satırı, daha baştan M ustafa Suphi’le­
rin akıbetinin ne olacağının habercisidir. Telgrafın ikinci satırıysa,
TKP’yi Meclis’in çatısı altında eritm e yanlısı olan K arabekir’e, bu eği­
lim inden vazgeçmesi için A nkara tarafından tanınm ış bir fırsat olarak
da okunabilir. Dolayısıyla, kim i tarihçilerin de belirttiği gibi M ustafa
Kemal, bir ölçüde inisiyatifi Kâzım K arabekir’e vermektedir.'"'
M ustafa Suphi de m u h tem elen aynı günlerde Bakû’de b u lu n a n İs­
m ail H akkı’ya, Kars’a geldiklerini hab er veren am a aynı zam anda
ayağının tozuyla siyasal değerlendirm eler yapan bir m ektup yollar:

12) AT/4.SFden ak taran : Y avuz A slan, a.g.e., s. 3 2 9 , d ip n o t 186.

13) A ta tü rk ’ün B ütün E serleri, C. 10, s. 196.
14) M ete T u n çay , a.g.e., C. 2, s. 353.

106
 Aziz yoldaş,
(boşluk)''^ ta rih in d e K ars’a m uvasalatla orduya m isafir o ld u k . Kâ­
zım K arabekir Paşa ta ra fın d an h ak k ım ızd a p e k sam im ane m u am ele
gösterilm iştir. O rd u d a ru h p ek yü k sek , h âlâsk â rh k cereyânı k u v v et­
lidir. B olşeviklere karşı m u h a b b e t u m u m i b ir m ah iy ette ik en so n za­
m an lard a Ç içerin Bekir Sam i’ye V an ve Bitlis’in E rm en istan ’a ilhâkı
y o lu n d a vâki olan m ü n aseb etsiz b ir teklifin şu y ü u Rusya’ya karşı iti­
m adı p ek ziyade sarsm ış, bizim de m evkim izi m ü şk ilâta so k m u ştu r.
A nkara ve u m u m iy etle G a φ C ep h esin d e T ü rk ç ü lü k le k arışık kuv-
vedi bir k o m ü n istlik h are k eti in tişâr etm ekte, gazeteler O k to b r Bay­
ram ın ı h alâsk âr d ü ğ ü n olarak karşılayacak derecede ileri gitm ek te
iseler de yuk arıd a zik r o lu n a n h avadisin şu y u u b ü tü n bu cerey an la­
rın b ird en b ire aleyhe d ö n m e sin e kâfidir, (bir kelime silik)'’' gazete sa-
hifelerinde g ö rü len k o m ü n is t h arek etleri pek s u n ’idir. Bizlere isn ad
etm ek isten ilen m ukaU idik eseridir. Rusya’d an m ü z âh e re t alm ak
için b ir o y u n d u r. Bahtsız am ele ve ren çb er ise d ü n y a h are k etin d e n ,
in k ılap tan m aalesef b ih a b e rd ir veya p e k az h ab erd ard ır. Bu h u su sta
bir fikir ed in m ek için A n k ara’da teşek k ü l eden K o m ü n ist F ırkası
h ak k m d ak i m alu m at ve izah at-ı ber-vech-i âti kaydediyoruz.
Şarkta ve T ü rk iy e’de k o m ü n iz m leh in e başlayan b ü y ü k ve seri
cereyandan istifade etm ek isteyen İttih a t ve T erakki yârânı, idare-i
h ü k ü m e ti d aim a elde b u lu n d u rm a k gayesiyle A n k ara’da K o m ü n ist
Fırkası m erkezi h eyeti teşkil ediyorlar, Z annım a göre evvelce H alk ­
çılık veya H alk Z ü m resi ism i v erilm ek isten en b ir p rogram etra h n d a
k o m ü n izm ak id eleri m e v cu ttu r ve bu işi T ü rk iy e’n in Kari M arksı
u n v an ı v erd ik leri K ör Ali Ih san Bey’e tevdi ediyorlar, İttih a t ve T e­
rakki y ârân ı p ro g ra m ım ızd a n ve fırk an ın u n v an ın d an b aşk a teşkilât
nizam n am em izi ayn en k en d ilerin e m al etm işler. Bu veçhile b ir k o ­
m ü n ist hrkası k u ru lu rk e n bizim le rab ıta ve m ü n aseb etleri o lu p ş u ­
belerine m ukayyed b u lu n a n k o m ü n istle r h ak k ın d a bazı takibata
başlam ışlardır. G azetelerde aley h lerin e k am p an i açm ışlardır.
O n ların fikirlerini n eşre d en Yenigün gazetesinde de ifşa eyledik­
leri gibi m ak sad arı Kızıl Elm a şiarıyla T u ra n ve Ittihad-ı İslam siya­
seti takip eylem ek ü zere idar-i h ü k ü m e te yeni b ir şekil verm ek ve
böylece idareyi daim a elde b u lu n d u rm a y ı tem in eylem ektir. Yenigün
gazetesinde b u n a ait b ir ço k işârât b u lu n m a k ta , hu su siy le T alat Pa-
şa’n ın 3. E n tern asy o n al n ez d in d e k i n ü fu z u n d a n ve Şark siyaseti

15) M etin d e böyle.

16) M e tin d e böyle.

107
 k endilerine levdi o lu n u p b u n u da E nver Paşa’n m fiilen d e ru h d e e t­
tiğinden b ahsed ilm ek ted ir. Rusya tarafın d an E nver’e vâki olan m ad ­
di m uaven et A n k ara’da Şarka ittih a t ve T erak k i’n in P an tü rk izm ve
P anislam izm şiarıyla k o m ü n ist u n v an ı altın d a g izlenen b ir teşkilat
v ü cu d a g etirm ek suretiy le akseylem iştir.
Yeni k o m ü n ist fırkası m ü e ssislerin in şahıs ve h ü v iy etleri h a k k ın ­
da yapılacak ednâ ta h k ik a t beyanatım ızı teyid edecek k ati b u rh a n la r
(ispatlar) olur. M üessislerden şim diye k ad a r öğren d ik lerim iz hak-·
k ın d a m alu m at vereyim .
Ali İhsan Bey: K ör Ali dem ek le m a ru f olan bu adam İttih a t ve T e­
rak k i C em iyetinin o n iki sen e devam eden saltan atın d a İstan b u l İ t­
tih at ve T erakki k âtib-i m e su llü ğ ü ile çalışm ış ve h arb içinde devam
eden harp ticaret ve yağm ası d ev rin d e m em lek ette isp ek ü lasy o n a
em in yollar açarak su n i b ir tic aret burju v azisi tesis eylem iş, A n ad o ­
lu Milli M ahsulat Şirketi, K antariye Şirketi. Bakkaliye Şirketi, İk tisat
Bankası ve saireyi ve b irço k h a rp ticaret in h isarların ı v ü cu d a g etiren
ve hayatı p ah a lılaştıra n lard an o lu p h arp seneleri içinde p ro letary a
ailelerinin açlıktan sü rü n m e le rin e sebep olm uş. İttih a t ve T erak ­
ki’n in harp seneleri için d e iaşe nezaretin i d eru h d e eden K em al
Bey’le b erab er çalışarak iaşe N azır m uavinliği ifa eylem iştir.
Celal Bey: Ş im diki h ü k ü m e tin ik tisat Vekili olan bu zat on iki se­
nelik İttih at ve T erak k i devri h ü k ü m e ti esn asın d a Bursa ve A ydın vi-
layederinin ittih a t ve T erak k i k âtib-i m e su llü ğ ü n d e b u lu n m u ş, itti­
hat ve T erakki’n in M ü ta re k e’den so n ra in h ilâli ü zerin e İttih at ve T e­
rak k i’n in şekl-i diğerde istihalesi olan T eced d ü t Fırkasını tesis eyle­
m iştir.'' Celal Bey şim d i k o m ü n istle rin ser-firâzıdır (başıdır).
N azım Bey: ittih a t ve T erak k i’n in ikinci safında ve vilayet v alilik­
lerinde b u lu n a n M ü tarekeyi m ü te ak ip ‘Yeşil O rd u ’ ism i altın d a b ir
nevi dini teşkilat v ü c u d a g etiren kim sedir.
H akkı Behiç Bey: Kezâ ittih a t ve T erakki y ârânm dan m utasarrıflık­
larda ve pek m ü h im m em uriyetlerde b u lu n m u ş ve son günlere k adar
orm an işletm e ve kereste ticareti ve ispekülasyonu ile lekelenm iştir.
Y unus N adi Bey: ittih a t ve T erak k i’n in Selanik’te vasıta-i neşr-i
efkârı olan Rumeli gazetesinde, b ilah are İstan b u l’da İttih a t ve T erak ­
k i’nin g azetelerinden olan Tasvir-i Efkâr’da d ah a so n ra İttih at ve T e­

17) M ustafa S u p h i’n in b e lirttiğ i gibi, a d ın ı Y enilenm e P artisi o la ra k te rc ü m e ed eb ilece­

ğim iz bu parti, İttih a t ve T e ra k k i’n in b ir d ev am ı o lm ak la b irlik te, k u ru c u ve y ö n e tic ile ­
ri ara sın d a Celal Bey’in ad ın a ra s ıla n m a m a k ta d ır. (P a rti h a k k ın d a g eniş bilgi için bkz.
T a n k Z afer T u n ay a, Türkiye'de Siyasal P artiler, C. 2, H ü rriy e t Vakfı Y ayınları, İsta n b u l,
1986, s. 92 -9 3.)

108
 rak k i serm ayesiyle te şek k ü l e d e n Yenigün g azetesinde b a şm u h a rrir­
lik etm iş m a ru f ittih atçılard an d ır.
M u h id d in Bey: ittih a t ve T erak k i’n in İstan b u l’da vasıta-i neşr-i
efkârı olan Tanin g azetesin in u z u n m ü d d e t, senelerce b aşm u h arriri
ve şim di de Yenigün’d e m u h a rrird ir. İstan b u l’da gazete p a tro n la rı ce­
m iy etin in k âtib i idi.
D oktor Tevfik R üştü Bey: Eski ittih a t ve T erakkicilerden o lup
m erkez-i u m u m i azasından m e şh u r D o k to r N âzım ’m ak rab asın d an ve
arazi (?)'“ m ily o n erlerin d en Evliyazade’n in d am atlan n d an d ır. İz­
m ir’de ittih a t ve T erakki organı olarak çıkan ittihat ve Anadolu gaze­
teleri b aşm u h arriri idi. H arb-i U m u m i esnasında İttih a t ve T erakki
kabinelerinin sıhhiye m ü d ü r-i u m u m isi ve h arb in son senelerinde Al­
m anya’da ecza taciri idi. Sıhhiye n ezaretine tevdi edilen parayı serm a­
ye ittihaz ederek ecza ü zerin e yaptığı ispekülasyon p ek m eşh ü rd u r.
Besim A talay Efendi: Bu sarığı çıkarm ış b ir softadır. Ittih ad -ı İs­
lam ’dan T u ran cılık m efkûresine d ö n e n ve İstanbul T ü rk O cağı faal
azalan arasında b u lu n a n ve P an tü rk istler arasında şö h ret salan H am ­
dullah Suphi Bey ile çalışan bu adam şim di Ittih at-ı E trakiye (T ü rk
birliğine) gitm ek için k o m ü n iz m i b ir vasıta olarak kab u l ediyor.
Soysalhoğlu İsm ail Suphi: 1919 senesi yazı esn asın d a İstan b u l’da
teşek k ü l ed en ve Ingiliz lib eralizm in i esas itibariyle k ab u l ed en M il­
li A hrar (N atio n al L iberal)''' fırkası m ü essislerin d en ve Ingiliz lib era­
lizm i m ü rev v iclerin d en d ir (itib a r ed en lerd en d ir). D ü n in d iv id ü alist
(ferdiyetçi)^ ik en b u g ü n tam am en ak sin i k ab u l eylem iştir.
D oktor Tevfik R üştü, Besim A talay ve Soysalhoğlu sefir Ali F uad
Paşa ile birlikte Rusya’ya gelm ekte idiler, ittih a t ve T erakki ikinci En-
ternasyonal’e D o k to r Akil M u h tar Bey, Salah Cim coz Bey ve N esim
M azliyah Efendi’yi tem asa nasıl m e m u r etti ise^' şim di de b u n la rı 3.
E nternasyonal ile m ü n aseb ete m e m u r etm iş olsalar gerekir.
M aheza yeni K o m ü n ist F ırkası içinde bazı m u h te lif ve tezad ce­
reyanlar m evcud o ld u ğ u z a n n o lu n u y o r. Burada K âzım K arabekir ve
Ali F uad P aşalarla bazı m ü k âlem eler yapıyoruz. N etice k o n feran sın
birinci ve ikinci delegeleri Y usuf K em al ve Rıza N u r Beylerle b irk aç
g üne k adar buray a m u v asalat edecek eski k o m ü n istle rle g ö rü şü n ce

18) M etin d e böyle.

19) M etin d e böyle.
20) M etin d e böyle.
21) M ete T u n çay ’ın ‘evcil so lc u ’ d eleg eler diy e ta n ım lad ığ ı b ah si geçen şa h ısla rın , İttih a t
ve T erakk i tarafın d an n e d e n 1 9 1 7 ’d e S to k h o lm ’e g ö n d e rild ik le rin e d a ir g en iş bilgi için
bkz. M ete T u n çay , a.g.e., C. 1, s. 37.

109
 daha vâzıh su rette anlaşılacaktır. K om ü n istlik geniş m ikyasta in tişâ­
ra başladığına ve h atta b ir m oda haline girdiğine göre bizim ekalU-
yeti tem sil ve m üdafa o rd u su m ü zah ereti y o lu n d a ve M arksizm den
ayrılm ayan fikirlerim izin zafer bulacağına k an aatim iz vardır.
Bizim kongre m u k a rre ra tm ı (kararlarm ı) kab u l ettik leri halde
bü y ü k bir tasfiye y apm ak üzere bazı m ü z âk e râ t yapılm ası h en ü z ta­
savvur halind edir. M am afih aksi halde ayrı b ir teşkilât h alin d e kesb-
i k an uniyete (yasallıgı elde etm ek için) çalışm ak m ecb u riy etin d e k a­
lacağım ızı zannediyoruz. M erkezi heyet, h ü cre (?)“ ve h arici b ü ro
ile, diğer y o ldaşlarım ızdan m ü rek k e p h ey etlerd e çıkan k ararlar na-
zar-ı dik k ate ah n m ak ü zere 3. E n tern asy o n al’in alacağım ız vazifeye
d air nokta-i nazarın ı serîan bekliyoruz.
Şunu da ilaveye lü z u m g ö rüyoruz. Şim diye k ad ar yeni k o m ü n ist
fırkasının B üyük M illet M eclisi ile... ve h ü k ü m e t eliyle com m unis-
m e d’etat (k o m ü n ist d a rb e )" h ü k ü m e t k o m ü n iz m i y apılm ak isten ­
m esi gibi m esele hissed iy o rsak da bazı m eseleler etrafm da m eclis
m üzak erâtm ı b u h ra n la r geçirm esi şâyân-ı d ik k attir. H erhalde k o ­
m ünistler... (iki kelime o k u n m u y o r ^

M ustafa Suphi^^

Ü zerinde oldukça geniş b ir m ünakaşayı gerektiren bu m ektup

h akkında âdeta bir ken ar n o tu olarak okunabilecek şu hüsusların
kaydedilm esi gerekir:
M ustafa Suphi bu rad a b ir kez daha Sovyet Rusya’dan bağım sız
hareket etm eye değil, Sovyet R usya’nın dış politikasını arkasına al­
maya çalışıyor. Fakat, S uphi’nin kendisini hem o dış politikaya en-
dekslem esi, hem de m illiyetçi sebeplerden ö tü rü eleştirm esi içinden
çıkılam ayacak çelişkiler doğuruyor.
M ustafa Suphi k en d ilerin in sam im i karşılanm alarına pek de o ka­
dar sevinm işe benzem iyor. S uphi’nin, A nadolu burjuvazisinin T ü rk ­
lük ile kom ünizm i neden bir ettiğinin sebeplerini ortaya koym akla
birlikte, b u n u n A nkara h ü k ü m etiy le ilişkisini görm ek istem eyip, fa­
turayı sadece İttih at ve T erakki’ye çıkartm ası şayan-ı dikkattir. Bu­
n u n la birlikte, S uphi’nin Sovyet R usya’nın Enver Paşa’ya verdiği des­
teği ilk defa eleştirdiğini görüyoruz.

2 2 ) M etin d e böyle.
23) M etin d e böyle.
24) M etin d e böyle.
25) D ö n ü ş B e lg e le r i, C . 2 , çev. Y ücel D em irel, TÜSTAV, İsta n b u l, 2 004, s. 12-15.

110
 Ç oğunluğu eski İttihatçı olan sahte p artin in çevresindeki zevatın
seceresini u z u n u z u n sayıp dö k en , sahte partiyle birleşilebileceğini,
hatta gerekirse TKP’n in bile lağv edilebileceğini d ü şü n en M ustafa
Suphi’nin, hayalciliği ile A nkara y ö n eticilerin in sinik gerçekçiliği
arasındaki u çu ru m u g örm ek in san ın k an ın ı d o n d u rm ak tad ır.

ERZURUM-KARS, 1 OCAK 1921

Bu arada Kâzım K arabekir, M ustafa Kem al’in kendisine verdiği

inisiyatifle, m u h tem elen 29-30 A rahk 1920’de E rzu ru m ’daki m a­
kam lardan b irine gönderildiği anlaşılan aşağıdaki telgrafı yollar: “

26) Asis. Dr. E rg ü n A ybars, “M u stafa S u b h i’n in A n a d o lu ’ya gelişi ö ld ü rü lü ş ü y le ilgili gö-
lü şle r ve E rz u ru m ’d a n T ra b z o n ’a g id işiy le ilgili b elg eler” , T arih A raştırm aları D ergisi,
A Ü D TCF, T arih A raştırm aları E n stitü sü , A n k ara, 1 9 7 9 -1 9 8 0 , C. 13, N o: 24 için d e, s. 92-
93. A ybars b elg en in h e m e n b a şın a , “Bu k o p y ed e y azılan m ak am , tarih ve y az a n ın adı
y o k tu r. A n cak d iğ er b elg elerd ek i y azılar göz ö n ü n e a lın ın c a R üştü Bey’e a it o lm ası m ü m ­
k ü n d ü r ,” diye b ir d ip n o t d ü ş m ü ş tü r ( a . g . e . , s . 9 2 ). A ybars’m c id d i b ir çalışm a n ın izleri­
ni taşıyan m ak alesin d e s u n d u ğ u belg eler, T ü rk İn k ılâ p T arih i E n stitü sü A rşivi’n d e n
tra n sk rip ed ilm iş b elg elerd ir. F a k a t A ybars, y ap tığ ı v arsay ım d a y a n ılm a k ta d ır. H er n e
k ad ar telgrafın, h an g i m ak am a, h an g i ta rih te ve k im in tara fın d a n yazıldığı k a y d e d ilm e ­
m işse de, için d e “...K ars’ta b u lu n m a k ta “ , “...K ars’a g e lm e k te d ir” veya “E rz u ru m h av ali­
sin d e k i fikir c e re y a n ın ın d erece ve m ah iy eti h a k k ın d a k i y ü k se k b ilg ilerin izi rica etm eğ i
gerekli b u ld u m ” gibi c ü m le le rin y e r ald ığ ı b ir telg rafın , E rz u ru m ’d a n değil K ars’ta n y o l­
lan m ış olm ası y ü k se k ih tim a ld ir. B enim şa h si k a n ım da, b u telg rafın ç o k b ü y ü k b ir ih ti­
m alle 2 9-30 A rah k 1 9 2 0 ’d e K arab ek ir ta ra fın d a n , E rz u ru m ’d a vali H a m it’e veya 15. Ko­
lo rd u K u m an d an ı R ü ş tü ’ye y azılm ış o ld u ğ u d u r. Z ira, R ü ştü ta ra h n d a n 1 O c a k 1 9 2 1 ’de
y o llan an cevabi telgraf, y u k a rıd a K arab ek ir’in talep ettik le rin i y erin e g e tirm e k te d ir. Ö te
y an d an , Rasih N u ri lleri’y e g ö re b u telgraf, E rz u ru m Valisi H â m it’e 2 O cak 1 9 2 0 ’de Kâ­
zım K arab ek ir tarafın d an g ö n d e rilm iş tir (b k z. R asih N u ri İleri, A t a t ü r k v e K o m ü n iz m ,
Scala Y aym cıhk, İsta n b u l, 1999, s. 2 5 6 -2 5 7 ). Yavuz A slan d a ad res, im za ve ta rih k o n u ­
su n d a aynı k a n ıd a d ır (A slan, a .g .e ., s. 3 0 6 ). Bu çelişk ili d u r u m u n seb eb i, b u g ü n e k a d a r
M ustafa S u p h i’yle ilgili k alem e a h n m ış e se rle rin , K a rs-E rz u ru m ara sın d a O cak 1921’de
yap ılan yazışm alara ilişk in ü ç fark h k a y n a k g ö ste rm e le rid ir. B u n lard an ilki, P rof. Dr. Ak-
d es N im et K u rat’m Dr. S em ih Ç o ru h lu ta k m a adıy la Y en i İ s t a n b u l g azetesin d e, “İstik lâl
Savaşında K o m ü n izm F aaliy eti” başlığ ı a ltın d a (1 6 -2 5 M ayıs ve 1-17 T e m m u z 1966) y a ­
y ın lan an m ak alesid ir. İk in ci k a y n a k ş u d u r: H ik m e t B ayur, “M u stafa S u p h i ve M ilh M ü ­
cadeleye El K oym aya Ç alışan Başı D ışa rd a A k ım la r” , B e ll e t e n , sayı: 140, A n k ara, 1971, s.
567-654 . Ü ç ü n c ü k a y n a k için d e bk z, A sis. Dr. E rg ü n A ybars, “M ustafa S u b h i’n in A n a­
d o lu ’ya gelişi ö ld ü rü lü ş ü y le ilgili g ö rü şle r ve E rz u ru m ’d a n T ra b z o n ’a g idişiyle ilgili b e l­
g eler” , T a r i h A r a ş t ı r m a la r ı D e r g is i, A Ü D T C F; T a rih A raştırm aları E n stitü sü , A n k ara,
1 979-1980, c. 13, No: 24 iç in d e , s. 9 2 -9 3 . A raştırm am esn asın d a B ayur’u n m a k a le sin e ve
A ybars’ın tra n sk rip siy o n u n a u la ştığ ım h ald e. Prof. Dr. A kdes N im e t K u rat’m m ak alesi­
ne u laşam ad ım . A kdes N im e t’in k ay n ağ ın ı a n c a k dolay lı o larak , o n a b a ş v u ra n b ir b aşk a
eser say esin d e g ö reb ild im . R asih N u ri İleri A t a t ü r k v e K o m ü n iz m adlı k ita b ın d a , K ars-E r-
z u ru m -A n k a ra ara sın d a y ü rü tü le n telg raf y a z ışm a la rın d a n ö rn e k le r v erirk e n k a y n a k o la­
rak A ktes N im et’i g ö ste rm e k te d ir. B u rad an h a re k e tle , A ktes N im e t ( Ç o ru h lu ) ve Ba­
y u r’u n v erd ik leri b elg elerin b irb irin e b e n z e d ik le rin i, an cak A ybars’ın tra n sk rip siy o n
y aptığı b elg elerin b u n la rla ç e liş m e k te o ld u ğ u n u m ü şa h a d e eltim . Bazı ta rih ç ile rin -m e-

111
 Bakû’da m üşıekkil T ürkiya K om ünist F ırkası H ey’ei-i M erkezi-
yesi A nadolu d ah ilin e fiilen icra-yı faaliyet etm ek ü zere M ustafa
Subhi Yoldaş ve E d h em Sedad ve diğer ü ç refikleri elyevm (h alen )
Kars’da b u lu n m a k d a ve b u h ey ’ete aid ik in ci b ir kafile de Bakû’d an
Kars’a gelm ektedir. T uabse’d en de sahillerim ize on ü ç k işin in gel­
m ek üzere b u lu n d u ğ u h ab e r alındı. M ustafa Subhi ve rü fek asın ın
A nkara’ya g önderilm em esi arz u su B üyük M illet M eclisi Riyaseti’n in
ve H ariciye V ekâleti’n in m akam -ı senâv erisin e tebliğ b u y u ru lm u ş-
tur. H ü k ü m etim izin arz u su d ah ilin d e efa l-i icabına tevessül edilece­
ği tabii b u lu n m a k la beraber... M ustafa S ubhi ve teşk ilâtın şu za m a n ­
da m em leket d ah ilin d e ve göz ö n ü n d e k i b ir m ın tık ad a b u lu n d u ru l­
m ası veya b ü sb ü tü n harice gönd erilm esi ve b u iki hale n azaran m ez­
k û r teşkilat h ak k ın d a ne yolda h are k et edilm esi m uvafık olacağına
dair m ütalâat-ı k ıy m e td e ra n ele rin i in tizar etm ek ve b i’l vesile Albay-
rak gazetesinin bilhassa so n n eşriyatı halkçılığa karşı E rz u ru m ah v a­
lindeki cereyan-ı efkârın d erece ve m ahiy eti h a k k ın d ak i m alû m at-ı
âlilerini rica eylem eyi m ü n a sip gö rd ü m . L utf-u iş’arı ricasiyle te’yidi
sam im iyet eylerim ricasıyla.”

K arabekir’e cevap ertesi gün, E rz u ru m ’da b u lu n an 15. K olordu

K um andam R üştü’den^® gelir:

sela A slan’ın- eserlerinde, K ural (Ç o ru h lu ) ve B ayur’u n verd ik leri belgeyi alıntılayıp, kay­
n a k o larak da h e r ü ç ü n ü (B ayur, K urat (Ç o ru h lu ), A ybars) g ö sterm elerin e d o ğ ru su h ay ret
ettim (m esela bkz. Yavuz A slan, a.g.e., s. 307, d ip n o t 3 0 7). T elgraflardaki b u çelişkilerin
sebebini ö ğ ren m ek için an c a k ad ı geçen k ay n ak ların sa h ip le rin e ulaşılm ası gerekiyordu.
Fakat A kles N im et ve Bayur h ay atta o lm ad ık larm d a n , bu çelişkinin sebebini an cak E rgün
A ybars’a sorabildim . K endisini 12 E ylül 2 0 0 7 ’de telefonla aradım . Saym A ybars, böylesi bir
çelişkiyi hiç fark etm ediğini, k e n d isin in de tran sk rip siy o n y ap ark en belgede ne gördüyse
o n u tran sk rip ettiğini söyledi. A ybars’m cevabı p e k ta tm in k â r olm adığı için aynı so ru y u bir
de M ete T unçay’a y ö n elttim . Saym T unçay, 14 E ylül 2007 tarihli e-p o stasın d a şu cevabı
verdi: “D ikkat elliğiniz tu tarsızlık ları b e n ö n em sem em iştim . Z aten, A ybars’ın Bayur’dan
so n ra b u m ek tu p ları n için y e n id e n yay ın lad ığ ın ı hiç anlam adım . Benim gözüm de, K arabe-
kir-Vali H am it-M iralay R ü şdü aynı tak m ıd a yer alıyorlar idi. Ç o ru h lu ’n u n (A kdes N im et)
tefrikası b enim do syalarım arasın d a olacak. Bu belgelerden ilk y ararla n an kişi o lm asın d an
öte fazla b ir şey y o k .” Saym T u n çay ’m K arabekir-H am it-R üşdü h a k k ın d a k i tespitine k atı­
lıyorum . F akat Aybars h a k k ın d a k i tesp itin e k a tılm a k m ü m k ü n değil. Evet, A ybars’m tra n s­
k rip siy o n u n d a kim i zam an çelişkiler -b u n la ra ileride değineceğim - var olm akla b irlik te, yi­
n e de Aybars’ın tra n sk rip siy o n u b u k ay n ak lar arasın d a görece d aha derli to p lu ve o ta n tik
olan ıd ır. Ben kayd-ı ih tiy a ü a A ybars’ı k ay n ak göstereceğim .
27) E rg ü n A ybars, a.g.e., s. 92-93.
28) “D adaş R ü ştü P aşa o la ra k da ta n ın a n R ü ş tü Paşa, 1 8 7 2 ’de E rz u ru m ’d a d o ğ d u . H a r­
biye M ek teb i’ni b itird i. B irinci D ü n y a S avışı’n d a K afkas c e p h e s in d e savaştı. A rd ın d a n
A n k ara h ü k ü m e tin in y a n ın d a yer ald ı. T ra b z o n ’da h e m 3. F ırk a K u m a u d a n lığ ı’nı, h e m
de kısa b ir sü re (23 H a z ira n ’d a n 25 E ylül 1 9 2 0 ’e k a d a r) vali v ekilliği g ö rev in i ü stle n d i.
14 E k im 1920’d e n itib a re n E rz u ru m ’a g e le re k 15. K o lo rd u K u m a n d a n lığ ı v e k a le tin i
ü z e rin e aldı" (b k z. K âm il E rd a h a , M illi M ücadelede V ilâyetler ve V aliler, s. 7 1 -7 2 , 197).

112
 Şark C ephesi K u m an d an lığ ın a
C.2. K ân u n -u sân i (O cak ) 337 (1921) şifreye.
M alûm -u âlileri olduğu üzere A nkara H üküm eti hariçten gelecek
cereyanlann çare-i tah d id ve takyidini nezareti altında bir hey’etin fa­
aliyetinde b u lm u ş ve m erkezde b ir fırkanın teşkiline m üsam aha ve bel­
ki de tavassut ederek bu fırka haricindeki eşhasın faaliyetleri (nin) k a­
bul olunam ıyacağını beyan ve ilân eylemişdi. İm di şu hale nazaran bu
fıkra-i m âlüm e harivinde eşhası tarah n d an vukubulacak teşebbüsat ve
icraat m em leketde m akbul ve m ak u l görülen kom ünistlik şekUne m u ­
halif görülm ekle beraber m aksıd-ı nifakcuyane ve ihtilal perveraneye
ham i olunm ak zaruri b u ld u ğ u n d an m üteşebbislerin icra ve faaliyetine
m ani olunm ak ve kendileri takib o lu n m ak u m u r-i tabiiye ve h u k u k i-
yedendir. Binaenaleyh bendenizce m em leketdeki tesanüdü ve ahengi
ihlâle sayi b u lu n a n bu eşhasın h u d u t haricine çıkanim aları zaruridir.
Ç ünkü Kars’da devam -ı faahyetleri etrafındaki anasırın b u n la n n orada
hü k ü m etin him ayesi ak ın d a çahştıklarına zahib olm alarını ve ham i zan
eyledikleri m akam ata karşı tevcih-i h u su m et eylem elerini bâdi olur.
Mamafih bu ihraç keyfiyetinin Kars’da R u sların gözlerinin ö n ü n d e va­
ki olması m ah su rd an gayrı salim b u lu n d u ğ u n d an keyfiyetin b en d en i­
ze havale buyrulm ası eşlem tariktir (en doğru olanıdır). Burada halk
um um iyede ko m ü n izm e şiddeüe aleyhtardır. H alkçıhk cereyanı h ü k ü ­
m etin ıslahat ve idare h ak k ın d a M eclis’e arz ettiği program la takyit
(bağlanm ış) etm iş ve efkâr da anınla m a h d u t b u lu n d u ru lm u ş o ld u ğ u n ­
dan bir m ah zu r tevellidi gayrı m elkuz (sakınca doğm ası düşünülem i-
yeceği) b u lu n d u ğ u n u arz ve bu vesile ile takdim -i ihtiram at eylerim.

1. K ân u n -u sani (O cak). 337 (1921)

Rüşdü^’

15. K olordu K u m an d am R ü ştü ’n ü n , M ustafa S uphi ve y o ld aşla­

rın ı E rz u ru m ’a çek m ek istem esin in ön em li seb e p le rin d en b iri de

“1923’te E rz u ru m m illetv ek ih se ç ile re k T ü rk iy e B ü y ü k M illet M eclisi’n e g ird i. 1 9 2 4 ’te

H alk F ırk ası’n d a n a y rıla ra k T e ra k k ip e rv e r C u m h u riy e t F ırk a sı’n ın k u ru c u la rı ara sın d a
yer aldı. 1926 İzm ir S u ik astı’y la ilişk ili o ld u ğ u gerek çesiy le y arg ılan d ı ve ö lü m cezasın a
ç a p tın la ra k 3 K asım 1 9 2 6 ’d a İzm ir’d e a sıld ı” (b k z. F a h re ttin Ç ilo ğ lu , K urtuluş Savaşı
Sözlüğü, s. 304).
29) A.g.e., s. 93. A k d es N im e t’i ( Ç o ru h lu ) k a y n a k g ö ste ren R asih N u ri lle ri’y e göre, b u
belge ‘Vali H am it’in k a rşıh ğ ı’d ır ve ta rih i ‘3 O c a k 1 9 2 1 ’d ir (R asih N u ri İleri, s. 2 5 7 ). H ik ­
m et Bayur d a m a k a le sin d e , te lg ra h n ‘Vali H a m it’in k a rşıh ğ ı (3 /1 /1 9 2 1 )’ o ld u ğ u n u b e lirt­
m ek ted ir (H ik m et B ayur, a.g.e., s. 6 4 2 ). Yavuz A slan ise ay n ı belgeyi v erm ek le b irlik te ,
k ay n ak o larak ilk in B ayur’u , a rd ın d a n -tu h a ftır k i- A ybars’ı g ö ste rir (Y avuz A slan , a.g.e.,
s. 307, d ip n o t, 111). A ybars’ın tr a n s k r ip s iy o n u n u n altın d a k i tarih ve im za ço k n e t o k u n ­
m ak tad ır: “ 1. K â n u n -u san i (O c a k ). 3 3 7 (1 9 2 1 ), R ü ş d ü ”.

113
 kille tabanıyla ilgilidir. Zira, siyasal bir fiilin gerçekleşm esinde k il­
le labanı, olm azsa olm az b ir ö n em e sah ip ıir. H ak ik aten Sovyet
Rusya d ip lo m a tla rın ın gözü ö n ü n d e TKP kafilesinin sın ır dışı ed il­
m eleri ve/veya legal-illegal y o llara b a şv u ru la ra k o rtad a n k ald ırıl­
m aları o ld u k ça z o rd u r. F ak at R ü ştü ’n ü n telgrafı, K arabekir ve o r­
d u s u n u n -gücü ve kuvveti ne o lu rsa o lsu n -, b ü y ü k ö lçüde k itle ta­
b a n ın d a n y o k su n o lu n d u ğ u n u n ip u ç la rın ı verm ektedir. Bu ipuçla-
rıysa, K ars’ın o yıllard ak i k en d in e has tarih sel y ap ısın d an k ay n ak ­
lan m ak tad ır.

1 920 Ö NCESİ KARS TARİHİNİN

BELLİ BAŞLİ ÖZELLİKLERİ'®

15. K olordu K u m an d an ı R ü ştü ’n ü n tespiti yerindedir. Ç ünkü,

‘93 H arb i’ diye b ilin e n O sm anlı-R us savaşının ard ın d a n im zalanan
B erlin A ntlaşm ası uyarınca, O sm anlı o rd u s u n u n E rz u ru m ’a çekil­
m esiyle birlikte Kars, 1878’d en 30 Ekim 1920’e k adar -sadece kısa
b ir dö n em hariç-^' R usya to p ra k la rın d a kalm ıştır. Bu süre zarfında
K ars’ın so syo-politik, so sy o -ek o n o m ik m izacını belirleyen ülke
Rusya o lm u ştu r. M im arisin d en g ü n lü k h ay atın h e r detayına kad ar
Ç arlık R usyası’n m izlerini taşıyan, dem ografik açıdan b irço k fark ­
lı ulu s ve azınlıkların b ir arada yaşadıkları Kars, 1917 Bolşevik th-
lilali’n in K afkaslarda yarattığ ı devrim ci o rtam d a n etkilenm iştir.
Şehrin ve y ö ren in sosyal d e m o k ra tla rd a n eski Itlih atçıların a kad ar
u zan an en telek tü elleri, dem o g rafik yapıyı da d ik k ate alarak 17-18
O cak 1919’da, ‘C enüb-i G arbi Kafkas H ü k ü m eti M uvakkate-i Mil-
liye’si’ adı altın d a geçici b ir h ü k ü m e t k u rm u şlard ır. Geçici h ü k ü ­
m et 25 M art 1919’da aldığı b ir k ararla ‘G enüb-i G arbı Kafkas H ü ­
k ü m eti G u m h u riy eti’ni ilân etm iştir. E rm eni, Rus, Rum , M alakan,
T atın, T erekem e, K ürt, T ü rk m e n , P olonez ve T ü rk idareci ve m e­
m u rlard an oluşan bu C u m h u riy e t’in b ir diğer özelliği de, B ülent
T an ö r’e göre, ü slû b u n d a ‘A nayasa’ (T eşkilâtı Esasiye K an u n u ),

30) Bu b ö lü m d e K ars h a k k ın d a o k u y a c a ğ ın ız b ilg ilerin çoğu, E rkan K aragöz, K a r s v e

Ç e v r e s in d e A y d ın la n m a H a r e k e t l e r i v e S o l G e l e n e ğ in T a r i h s e l K ö k e n l e r i 1 8 7 8 - 1 9 2 1 , Asya
Şafak Y ayınları, İsta n b u l, 2005 ve E rk an K aragöz, “M a lak an lar K im lerd ir?” adlı m a k a le ­
d en a lın m ışu r. (Bkz. w w w .h t t p :/ / ın o l o k a n e .o r g ./ p l a c e s / T u r h e y / K a r s / K a r a g o z / S o lu t i o n _ M o -
lo k a n _ P r o b le in .h t m l)
31) O sm a n h o rd u la rı 26 N isan 1918’de K ars’ı ele geçirdi. D aha so n ra , M o n d ro s A ntlaş-
m ası’n d a n kısa b ir sü re ö n ce de 21 E kim 1 9 1 8 ’de şe h ri te rk ed ip E rz u ru m ’a geri çekildi.

114
‘G um hu rreisi’, ‘v atan d a ş’, ‘d e m o k ra tik lik ’, ‘T ü rk iy e’ gibi k av ram la­
rın yer alm asıd ır.’^ T ü rk iy e C u m h u riy eti’n in k u ru lu ş u n d a n d ö rt yıl
önce, T an ö r’ü n d ik k a t çektiği kav ram ları k u lla n a n K ars’tak i bu
G um huriyet, A n ad o lu ’da o tarih lerd e oluşm aya b aşlayan yeni id a­
re n in lid erleri tarafın d an (M ustafa K em al ve K âzım K arabekir) p ek
de sıcak k arşılan m a m ıştır.” T aşn ak E rm en istan ’ı ile O sm an h siya­
sal coğrafyası arasın d a sıkışıp k alan b u k ü ç ü k C u m h u riy et, lid erli­
ğinin gerek T ü rk tarafına, g erekse Sovyet R usya’ya karşı izlediği
dostane p o litik an ın b ed elin i, 12 N isan 1919’da İngiliz k u v v etleri
tarafınd an d ev rilerek öder.
Kars’taki b ir diğer önem li h u su s, vaktiyle Ç arlık Rusyası tarafın­
dan buraya sü rg ü n edilen M alakanlar ad ın d ak i azınlıktır. T akriben
sayıları 20 bine varan bu azınlığın k arak teristik özelliklerinden biri,
savaşa karşı olm aları ve h içb ir savaşa katılm am alarıydı. E tn ik yapı­
ları ağırlıklı olarak R us olan b u dini azınlık G reko-R us kilisesine
bağlıydı. Kâzım K arabekir’in kararg âh ın ı Kars’a kurm asıyla b irlikle,
Bolşevik potansiyel olarak n itelen d irilen bu azınlık, savaşm ayı re d ­
detm esine rağm en z o ru n lu askerliğe tabi tu tu lm u ş ve b u, M oskova
ile A nkara arasındaki p ü rü z le rd en birini oluşturmuştur.^·* Kırk üç yıl
aradan sonra Kars’a adım ını atan T ü rk o rd u su n u n , h en ü z arad an üç
ay geçm eden, kendisine m u h alif gö rd ü ğ ü kalabalık b ir g rubu şu ve­
ya bu biçim de saf dışı bırakm ası, bahsettiğim iz tarihi sebeplerden
ötü rü im kânsızdı.

ANKARA-KARS-BAKÛ, 1 ÖCAK 1921

E rz u ru m ’daki K o lo rd u K u m an d an ı R üştü ile K ars’ta b u lu n a n

D oğu C ephesi K u m an d an ı K âzım K arab ek ir arasın d a S uphi ve y o l­
daşların ın akibeti h a k k ın d a fikir teatisi y ap ılırk en , A n k ara’da da
M ustafa Kemal 1 O cak 1921’de Sovyet M isyonu Sekreteri U p m al’la
görüşüyo rd u . G ö rü şm ed e, b aşta Ç erkeş E them h adisesi o lm ak
üzere ordu -siy aset ilişkisi ve A nkara h ü k ü m e tin in dış p o litik ası

32) B ülen t T a n ö r, “T ü rk iy e ’d e C u m h u riy e t’e G eçiş S ü re cin in D in am ik leri” , 9 -1 0 -1 1

E kim 1998 ta rih in d e y a p ıla n “C u m h u riy e t-D e m o k ra si-L a ik lik P a n e li”n e su n u la n teb liğ ­
d en ak taran : E rk an K aragöz, a .g .e ., s . 111.
33) E rk an K aragöz, a .g .e ., s. 141-144.
34) D aha geniş bilgi için bk z. E rk a n K arag ö z, M a l a k a n l a r K i m l e r d i r ? , a .g .e . v e Y avuz A s­
lan, M u s t a fa K e m a l- M . F r u n z e G ö r ü ş m e l e r i , K aynak Y ayınları, İsta n b u l, 2 0 0 2 , s. 24-25.

115
ü zerin d e d u ru lm u şlu . G ö rü şm e n in tu tan ağ ı o k u n d u ğ u takdirde,
M ustafa K em al’in M ustafa S uphi ve TKP kafilesine ilişkin h e rh a n ­
gi b ir söz sö ylem ekten kaçındığı g ö rü lm ek ted ir. Ne zam an ki Up-
m al, g ö rü şm en in so n u n d a , “...ayrıca b u g ü n lerd e k o n u y a d ah a da
vâkıf olarak sizinle o ld u k ça önem li b ir m eseleye tem as edecek Ba-
kü P ro paganda ve H arek ât K onseyi hey etin i buraya b ek liy o ru z ,”
der, o zam an M ustafa K em al de, “ayrıca d u y d u m ki... b u ra d a n b i­
zim tarafım ızdan sın ırd ışı ed ilen Şerif M anatov, şu an K ars’ta b u ­
lu n an M divani ile b u ray a geliyorm uş. Bizim tarafım ızdan sınırdışı
edilen b ir k işin in Rus elçisiyle bu ray a gelişi bizim itibarım ızı d ü ­
şü rü r. Sizden b u k işin in bu ray a gelişini eng ellem enizi çok çok ri­
ca ed iy o ru m ,” k arşılığını verir.^^ M ustafa K em al’in Şerif M anatov
şah sın d a ‘çok çok rica ed e rek ’ dile getirdiği b u hassasiyet, aslında
Sovyet Rusya tarafın ın ne d en li u zlaşab ilir o ld u ğ u n u ölçm eyi
am açlayan b ir m esajdı. U pm al, M anatov h ak k ın d ak i çok genel sa­
v u n u su n u n a rd ın d a n , “S onuç olarak a n laşılm ıştır,” ve “M divani’ye
ileteceğim ,” der.
M ustafa Suphi ve E them N ejat’ın birlikte kalem e aldıkları ve
m u h tem elen Bakû’deki yoldaşlarına yazdıkları 1 O cak tarihli m ek­
tu p , onların, K arabekir’in im a ettiği ölçüde bazı olum suzluklar sez­
diklerini, am a yaklaşan tehlikeyi yeterince algılam adıklarını göster­
m ektedir:

M eclisde b ir c e n a h te şk il ed iy o rlar. F a k a t h ü k ü m e t iç in n asıl

b ir m u v azen e te m in e d iy o rla r, b u n u iyice ta k d ir ed e m iy o ru z. H er­
hald e İttih a tç ıla r k o m ü n is tlik n am ı a ltın d a en em in a d a m la rı ile
k ü la h k a p m a k istiy o rla rsa ki b u p e k m u h te m e ld ir. Z avallı m e m le ­
k et için y en i b ir felak et h a z ırla m ış o lu y o rla r. B u n u n la işçi h a lk ı­
m ız iç in d e u y a n m a k istid a d ı g ö ste re n iç tim a i h a re k e ti ta m am en
sö n d ü re c e k le ri g ibi m ü d a fa -ı m illiye h ü k ü m e tin in de g erek A v ru ­
pa efkâr-ı u m u m iy e si, g ere k se E n te rn a sy o n a l n a z a rın d a h e r tü rlü
kıy m et ve h ay siy eti d ü ş ü re c e k le rd ir. Biz bu m ü ta la a n p ek h ay ır-
h a h a n e o la ra k K âzım K arab ek ir P aşa’ya ve o n u n v asıtasıy la sair
alâk a d arân a da b ild irm e k iste d ik se de E rm e n ista n T ü rk iy e h u d u t­
la rın ın h e n ü z m e şk û k b ir h a ld e k alm ası ve o lu r olm az şa y ian ın
z u h u ru b izim ih ta râ tım ız a k o rk u lu n a z a rla rla b ak ıld ığ ın ı bize ih ­
sas ediyor.

3 5 ) A t a t ü r k ’ü n B ü tü n E s e r l e r i , C . 10, s. 239.

116
 H erh ald e aln ım ız açık, m ak sad ım ız m u k a d d es, h er fikrim izi
m u h itim iz e a n la tm a k ta n çe k in m iy o ru z . H ilm i oğlu H ak k ı yoldaş
geldi, d iğ e rle rin d e n ... Bey d e g elm ek ü zere o ld u k la rın ı h a b e r al­
dık. K âzım K arab ek ir P aşa te şk ila t h al ve h iss in i v ere n to p lu o la­
rak gelm en iz A n k ara’ca a rz u o lu n u r m u su re tin d e bazı m en fi b ey a­
n a tta b u lu n d u !
Yeni Dünyfl’da h ak ik i ve ilm i K o m ü n ist edebiyatı in tişar etm eli ve
m em lekete girm esi m e m n u olm ayacak şekilde olm ak şartıyla h aır-
hâh ân e te n k itle r yapılm alıdır.
Aziz Yoldaş cü m lem izin g ö zlerin izd en ö perek şim d ilik arz-ı v e­
da ile m ek tu p la rın ızı sık sık bekleriz.
Kars
1 O cak 1921
M ustafa Suphi
E th em N ejat’”

Bu m ek tu p ta da görüleceği üzere, TKP önderliği İttih at ve Terak-

ki’yi ‘baş d ü şm an ’ görm eye devam etm ektedir. Diğer düşm anları göz
ardı eden bu tespit, TKP’de âdeta b ir paranoyaya d ö n ü şm ü ştü r.
Ocak 1920 A nadolu’su n d a çeşitli faaliyetleri olm akla birlikte, İtti­
hatçı ö n derlerin p lan ların a bağlılık ve örgütsel süreklilik anlam ında
b üyük bir tehlike arz edecek ne İttih at ve T erakki Cem iyeti vardır, ne
de o n u n A nkara h ü k ü m etin i sevk ve idare etm e im kânı söz k o n u su ­
d u r.” H albuki TKP’n in uzlaşm a y o lu n u aradığı A nkara h ü k ü m etin in
b ü tü n kadroları zaten İttih atçı k ö k en d en gelm ektedir. Y ukarıdaki
m ektuba bakacak olursak, san k i TKP, zaten İttihatçı gelenekten ge­
len Atıkara h ü k ü m etin i ittih atç ılık tan k u rtarm aya çalışm aktadır. Ve
görülüyor ki, her şeyinden adım adım taviz verm iş olan TKP, yayın
organında kaçınılm az olarak T ü rk iy e’ye girebilm esi için o to san sü r
yapm aya razı olm aktadır.

36) D ö n ü ş B e lg e le r i, C . 2, s. 11.
37) T esad ü f b u ya, o ta rih le rd e R o m a’d a b u lu n a n Z iya Bey’d en V iyana’d a b u lu n a n E n v er
Paşa’ya, 2 O cak 1 9 2 1 ’d e y azılan m e k tu p ta şu sa tırla rı o k u y o ru z : “A n ad o lu ah v âli p e k iyi
değil. M ustafa K em al’d en h e rk e s m ü te şe k k î... A n a d o lu ’d ak i Ittih a d P artisi ço k k u v v e t­
lenm iş. M a’m âfih M ustafa K em al isted iğ i z a m a n o y n atıy o rm u ş. Şu k a d a r ki, T al’a t paşa
için ço k p ro p a g a n d a y ap ıy o rlarm ış. H a ttâ re sm in i ta b ’ etm işler. O n u n için 15 g ü n k a p a n ­
m ış ( Y e n i G ü n ) . M âşâllâh b u p a rti b ilm e m , aldığı e m ir ü z e rin e m i, y o k sa k e n d ih g in d e n
m i? Bizim aley h im izd e d e ep ey p ro p a g a n d a y a p ıy o rm u ş” (b k z. M asayuki Y am au ch i,
H o şn u t O lm a m ış A d a m - E n v e r P a ş a , s . 1 2 9 -1 3 0 ).

117
 KARS-ANKARA, 2 OCAK 1921

A nkara h ü k ü m etin in M oskova’ya elçi tayin ettiği Ali F u at (Cebe-

soy)’“ o günlerde Kars’tadır. 2 O cak’ta M ustafa S uphi’yle görüşür.
Yıllar sonra kalem e aldığı an ıların d a Ali F uat b u görüşm eyi şöyle ak ­
tarm aktadır:

M ustafa S uphi, b en im le g ö rü şm ek ricasın d a b u lu n d u ğ u zam an

kendisini k abulde b ir m a h z u r görm edim . 2 O cak 1921’de ziyaretim e
geldi. A nkara’da iken resm î d o syalardan bu zata ve teşk ilâtın a d air
bazı m alû m at alm ıştım , fakat b ir defa k en d isin i d in lem ek h e r halde
faydalı olacaktı.
Ü çüncü E nternasyonal T ürkiye d ah ilin d e m u d a k a k o m ü n izm
tatbikini k ab u l etm iş değildir, diye söze başladı. T ü rk iy e’n in İçtim aî
m u k ad d eratı k en d isin e b ırak ılm ıştır. A nadolu h are k etin in içtim a-
î bir ihtilâl o lm ak tan ziyade T ü rk m illetin in em peryalist d ü şm a n la­
ra karşı istiklâl ve h ü rriy e tin i k u rta rm a sın d a n başka b ir şey o lm ad ı­
ğına kani b u lu n u y o ru z . T ü rk iy e’deki bey ve paşaları b u rju v a sın ıfın ­
dan addetm iyoruz. Bilâkis h alk k ü d e le rin in en y akın yardım cıları
olarak biliyoruz. A nadolu h a re k e tin i id are ed en lerin ve bilhassa
M ustafa K em al Paşa’m n p ren sip lerin i anlam ağa çalışıyoruz. A nlıya-
bildiklerim izi u m u m i siyaset b ak ım ın d a n m uvafık görüyoruz.
Sözü b ir ara p adişaha ve İstan b u l h ü k ü m e tin e getirdi.
Biz, dedi, hilâfet ve sa lta n at m ak am ın ın b ir g ü n lağvedilm esi lü ­
zu m u n a k aniiz.’·’

Ali Fuad, M ustafa S uphi’yle yaptığı bu g örüşm enin hem en ard ın ­

dan, aynı gün A nkara’ya yazdığı b ir şifre m esajla görüşm eyi ve yo­
rum larını rapor etm iştir.

38) Ali F u at (C ebesoy) I8 8 2 ’de İsta n b u l’da d o ğ d u . H arbiye M ektebi’nd e M ustafa K em al’le
aynı yıllarda ö ğ ren im görd ü . 1905’te k u rm a y yüzbaşı old u. B alkan Savaşı sırasın d a Yanya
sav u n m asın ı y önetti. Birinci D ünya Savaşı’n d a Sina cep h esin d e İngiliz kuvv etlerin e karşı
b aşarılı sav u n m asın d an dolayı tuğgeneralliğe y ü k se ld i. M o n d ro s M ütarekesi’n in a rd ın d a n
kısa b ir sü re 7. O rd u ko m u tan lığ ı yaptı. D aha so n ra 20. K olordu k o m u ta n ı olarak k arar­
gâhıyla birlik te A n ad o lu ’ya gitti... A m asya G enelgesi’ni irnzaladığı için İstan b u l h ü k ü m e ti
tarafından 20. K o lordu k o m u ta n lığ ın d a n alındı. Sivas K ongresi’n in a rd ın d a n , ö nce Batı
A nad o lu U m um Kuva-yı M illiye k o m u ta n lığ ın a , 25 H aziran Î9 2 0 ’de Batı C ephesi k o m u ­
tanlığ ın a getirildi. Bu arad a A n k ara m illetvekili o larak T ürkiye B üyük M illet M eclisi’n e gir­
di. 8 K asım 1920’d e Batı C ephesi k o m u ta n lığ ın d a n alın arak M oskova b ü y ükelçiliğine ata n ­
dı. 1924’te T erak k iperver C u m h u riy e t F ırk ası’m n k u ru c u la rı arasın d a yer aldı. İzm ir Sui­
kastı d avasından y argılandı ve 1926’da b e ra a t etti. 1948’de m eclis başkanı oldu. 1950-1960
arasın d a D em o k rat P arti listesin d en bağım sız m illetvekili olarak m eclise seçildi. 10 O cak
1968’de İstan b u l’da ö ld ü (bkz. F a h re ttin C iloğlu, K u r tu lu ş S a v a ş ı S ö z lü ğ ü , s. 26).
3 9 ) Ali F u at C ebesoy, M o s k o v a H â t ı r a l a r ı , T em el Y ayınları, İsta n b u l, 2 0 0 2 , s. 3 7.

118
 Dış İşleri Bakanlığına:
Yoldaş M ustafa S uphi ziyaretim e geldi, (okunamadı)... olarak II-l
Enternasyonalin Türkiye içinde mutlaka kom ünizm uygulamasını ka­
bul etmeyerek, to p lu m sal k ad e rin i k en d i k en d in e belirleyeceğini b il­
d ird ik te n so n ra, A n ad o lu h are k âtın ı to p lu m sal ay ak lan m ad an çok,
sivil dış baskıya ‘karşı ay ak lan m a’ b içim in d e g ö rd ü ğ ü n ü söyledi. Bu­
n u tasd ik ettim .
Sonra, Mustafa Kemal Paşa çevresinin -burjuvazi sınıfından olma­
yıp- halk topluluğu sayılacağı y o lu n d a, h e r halde nezaketen iltifat e t­
ti. F ak at (okunamadı)... A n ad o lu ’ya geldiğini, işittiği K o m ü n ist Par-
tisi’n in , b ir İttih atçı p artisi o lm ak tan korktuğunu, h alb u k i d ü n y a
p ro letary asın a k arşı hoş görünmek ve b u k u v v etten yararlanm ak için
m em lekette gerçek b ir ‘K o m ü n ist P artisi’ k u ru lm a sı gereğine in a n d ı­
ğını sözlerine ekledi.
Ben b u n u n b ir İttih a tçı p artisi olmadığını, Anadolu Hareketini y ö ­
netenlerin akıllıca önlemlerle A n ad o lu ’da h alk ın yeteneğine göre,
Halk k id e sin in refaha k av u şm asın ı sağlayacak ö n lem lerin ah n m ak ta
b u lu n d u ğ u n u y eteri k ad a r açıkladım . İttih atçı p aşaların k esinlikle
A n ad o lu ’n u n için d e değil, d ışın d a Islâm d ü n y asın d a çalışabilecekle­
rini söyledi. H ilafet ve S altan atın kaldırılm ası in an cın a işaret etti ve
şöyle dedi: A nadolu H arek e tin i idare edenleri ve özellikle M ustafa
Kemal Paşa p ren sip lerin i an lam ak ta ve b u p ren sip lere in an m ış, bağ ­
lanm ış gibi g ö rü n m ey e çalışm ış gibi g ö rdüm .
2) K endisi h ak k ın d a ed in d iğ im fikirlerdir: Zeki, bilgili, fazla k u r­
naz, k o n u şm aların d a ihtiyatlı ve acelesiz. Rus Sefiri ile m em lek et içi­
ne girm ek ve Ankara Hükümeti prensiplerine inanmış gibi görünmek
istediğine bakılırsa b u k işin in y u m u şa k d ü şü n ce ve p ren sip lerle
A nadolu h arek etin i y ö n eten le rin g ü v en in i k azan m ak ve böylece b ir
m evki y ap tık tan so n ra, R us k o m ü n iz m in in gizli başı olm ak su retiy ­
le m em lekete (b u d ü şü n c esin i) d u y u rm a k ve u y g u lam ak d ü şü n c e ­
sinde o ld u ğ u n u zan n ed iy o ru m .
Bir su retin TBMM Başkanlığı’n a v erilm esini rica ed erim ."(ab ç)

2 O cak 1921’de Ali F u at ile M ustafa Suphi arasında yapılan gö­

rüşm e, TKP y ö netim i’yle siyasal m evzuların ele alındığı ü st düzeyde
gerçekleştirilm iş olan son görüşm edir.

40) İsm et Bozdağ, M u s t a fa S u p h i’y i K im Ö ld ü r d ü ? A t a t ü r k m ü , L c n in m i? , E m re Y ayınla­

rı, İstan b u l, 1992, s. 62-64.

119
 ANKARA, KARS, 3 OCAK 1921

M eclis’in 3 O cak tarihli o tu ru m u n d a M ustafa Kemal, A nado­

lu ’daki k o m ü n ist faaliyetlerle m ü cad elen in Sovyet Rusya’yla y ü rü ­
tü lm ekte olan m ünasebetlerle b irb irin e karıştırılm am ası gerektiğine
ilişkin b ir ko nuşm a yapar. Bu k o n u şm an ın kim i yerlerinde yaptığı
vurgular, TKP’yi beklem ekte olan akıbetin bir anlam da yasal zem i­
nin i teşkil etm ektedir. M ustafa Kem al, E rzu ru m M ebusu H üseyin
Avni’ye (Ulaş) hitaben şöyle dem iştir:

K om ünizm yayılm ası m eselesine gelince; kendileri b u y u rd u lar ki,

istense de istenm ese de b u bir m ik ro p tu r, girer. O halde çaresi yok d e­
m ektir. M adem ki m addi tedbirle ö n ü n e geçm ek im kânı olm ayan bir
yayılm adır, b u m utlaka bulaşıcı olacaktır. Z annediyorum ki, b u n a
karşı tedbir d ü şü n m e k m eselesiyle söz k o n u su olan siyasi m eseleleri
birbirinden ayırm ak ve seçm ek daha uygu n olur. Yalnız sırf bu n o k ta­
ya tem as etm ek ü zere arz edebilirim ki, bu bulaşıcı ve kaçınılm az ol­
m ak üzere tasvir b u y u rd u k ları k om ünizm e karşı çareler vardır. Ko­
m ünizm prensiplerinin, kaidelerinin m em leketim izde ve m illetim iz
arasında tatbik kabiliyetini id rak etm ek veyahut idrak edenlerim iz va­
sıtasıyla b ü tü n m em lekete ve b ü tü n m illete anlatm aktır. Eger bu h a­
kikatler m illetim izin çoğunluğu tarafından tam am ıyla idrak b u y u ru l­
m uş olursa ya kabiliyetim iz vardır, yaparız veyahut tatbik kabiliyeti
yoktur, anlarız. Ü rkeriz. Yapmayız. Ancak bu hakikate karşı da tatbik
kabiliyeti olmadığına göre ve hatta tatbik etmeye kalkışanlara karşı hü­
kümet her türlü vesaiti kullanmakta kendisini gayet meşru görür.""(abç)

Aynı o tu ru m d a M ustafa Kem al, C anik M ebusu Nafiz Bey’e h ita­

ben yaptığı k onuşm asında, h ü k ü m e tle r düzeyinde Sovyet Rusya’yla
y ü rü tü lm ek te olan m ü nasebetin felsefesini an lattık tan sonra, k o m ü ­
nizm in, “m e m leketim ize ve m ille tim ize za ra r verebilecek ta rzd a gelm e­
sine karşı kati tedbirler a lm a k m ecb u riyetin d eyiz ve bu tedbirleri al­
m a k ta onlar (Sovyetler’i kastediyor -E .C .) elbette bize m u h a lif ola­
m a zla r,” demektedir.·*^
Aynı gün Kars’ta K arabekir, M ustafa Kem al’in bahsettiği ‘kati ted-
birler’in, çok so m u t ‘bir tertip ’ planı dahilinde, Sovyet Rusya’la m ü-

4 1 ) A ta tü r k ’ün Bütün E serleri, C. 10, s. 246.

42) A.g.e., s. 248.

120
nasebellere gölge d ü şü rü lm ed en nasıl ele alınm ası gerektiğini E rzu ­
rum valisi H am it’e yolladığı telgrafta şöyle izah etm ektedir;

E rz u ru m Valisi H am id Bey E fendiye

N um ero
Kars
331
3. K ânun-u san i (O cak ) 337 (1921)
4 K vu su lü

C. 2. K ân u n -u sani (O cak ). 337 (1921) şifreye.

M ustafa Suphi ve teşk ilâtı h ak k ın d a kan aatım ca m u ta b ık olan
m u ta g a la t-ı û li (k a p sa m lı g ö rü şle ri) ......................... (şifre )
.......................................... b u su retle m u m ailey h in (bahsi g eçenin)
m em lek etind e hiç b ir kıym et ve n ü fuza m alik olm adığı k anaati Rus-
lar’a verilm ek fırsatı da elde edilm iş ve h aricde devam -ı m esaisi h a k ­
kında dahi k arar ve kıym eti b ü s b ü tü n tenzil ve iskat edilm iş olacak-
nr. A ncak yapılacak teşeb b ü sat ve icraatın k o m ü n ist âlem i ile b ir te ­
mas ve m ü n aseb et tesis etm iş olan M ustafa Suphi ve rü fek asm m hu -
d u d haricine çıkarılm asın d a bilhassa Ruslar n ezdinde b ir s u ’i te’sir
ve te’vile im kân hasıl edem em esi için m em lek etd eki halk cereyan ve
efkârının d oğ ru d an doğ ru y a m em leket in kılâbına m u z ır telâkki edi­
len M ustafa Suphi ve refak atin d ek ilerin şahsiyetleri ü zerin d e göste­
rilm esini ve b u h u su sta k i te za h ü ra t ve teşebbüsatm k o m ü n izm in k ı­
lâp alem ini okşayacak b ir tarzda idaresine itina o lu n m asın ı haiz-i
ehem m iyet görü y oru m . B una n azaran M ustafa Subhi ve rüfekasm m
h u d u d h aricine çık arılm asın d a b iru ce âti (aşağıdaki) b ir tertib in ic­
rası m ünasib g ö rülm ek ted ir.
M um ailey ve rü fek asm m E rz u ru m ’a m uvasalatları g ü n ü n d en iti­
baren gerek gazete neşriy atı ve gerekse halk ın m ün asib tezah ü rat ve
tazyikat ile d ah a içerilere seyahatin ve m em leketde kalm ak ve çalış­
m aklığın kabil olm ıyacağı h ak k ın d a k en d ilerin d e lâzım gelen tesirat
hasıl edilir. Bu vaziyetde h alk ı tatm in ve m em lek etd ek i v ah d et ve
sü k û n eti m uhafaza için h u d u d h aricin e çıkm ası lü z u m u n a dair m ü ­
nasib tebligat icab ederse resm i tak ib at ifa o lu n ur. H u d u d h aricine
çıkarılm aları için arzu ederlerse T rab zo n ’d an dahi gidebilirler. Şu
halde yoldaki m evakide ve T rab zo n ’da da aynı tezah ü ratın yap ılm a­
sı E rzu ru m ’u n h arek etin i takviye ve tevhid edilm esi m uv ah k tır. Bil­
hassa T rab zo n’da bolşev ik lerin gözü ö n ü n d e tezah ü rat-ı m ezküre-

121
 den m atlu b -u veçhile (iste n en biçim de) idare edilm esi ve bolşevik-
lik aleyhinden ziyade işbu şahsiyetleri h ak k m d a o ld u ğ u n u n izh arm ı
m ün asib b u lu y o ru m . Ü çü n c ü E n tern asy o n al’a tabiyet
için bir k o m ü n ist o lan M ustafa Suphi ve rü fek asm m m em lek etd en
ihracı vesilesinin hariç k o m ü n iz m alem in d e m u cib -i in k isar (hayal
kırıklığı) ve te n k id olm am ası için de ihraç teşeb b ü satın ı m ü teak ıb
M ustafa Subhi ve rü fe k asm m h alk n azarın d a şah sen m azn u n iy etle-
rine ve m em leketde s ü k û n ve v a h d e tin lü z u m -u m u h afazasın a m eb-
n i halk ın m u ta lâ b atın ı (iste k lerin i) ifa h u su su n d a k i m ecb u riy etd en
b ahs resm i b ir b ey a n n am esin d e n eşr ve ilâna m ü seb ib b ir ted b ir o la­
cağını arz eylerim .

Ba em r-i v ilâyetp eh an i hıfz edilm iştir,

(y u k ard ak i em ir vilayet arşivine k o n m u ştu r)
5. K an u n -u san i.(O cak ) 336 (1920)'*''
Şark C ebhesi K u m andanı
K âzım K arabekir”

G örüldüğü gibi, M ustafa K em al’in ‘kati tedbirler’i, K arabekir ta­

rafından b u telgrafla kapsam lı ‘bir tertip ’e d ö n ü ştü rü lm ü ştü r. K ro­
nolojim ize devam etm eden evvel tertibin siyasal ve adli bo yutlarına
değinm ekte fayda görüyorum .
Her şeyden evvel, bu tertip köklü bir devlet geleneğinin izlerini ta­
şım aktadır. Zira telgrafta bahsi geçen kitle tabanının sözlü ve yazılı
m anipülasyon yöntem leriyle hazırlanm ası, devletin denetim i ve göze­
timi altında kitlelerin TKP’lilere saldırm asının teşvik edilm esi gibi
önem li detaylar, 1909’da A dana’da Erm enilere karşı yapılan ilk kitle­
sel cinayederin hazırlıklarında uygulanm ış olan detayları hatırlatm ak­
tadır.'**’ Keza, ‘Sovyet Rusya’ya evet am a Suphi’ye hayır’ diye o kunabi­
lecek ikiyüzlülük de, Erm enileri ‘E rm eni oldukları için değil, düşm an
ülkeyle bir oldukları için tehcir ettik’ söylem ini hatırlatm aktadır.
K arabekir’in telgrafındaki “h u d u d haricine çıkarılm aları için ar­
zu ederlerse T rabzon’dan dahi gidebilirler” cüm lesiyse, tertib in adli

43 ) T ra n sk rip siy o n d a böyle.

44) 1337 (yani 1921) diye yazılm ası g e re k irk e n , m e tn in o rjin a lin d e n m i y o k sa tra n s­
k rip siy o n d a n k a y n a k la n a n b ir h a ta m ıd ır b ilin m e z , 1336 (y an i 1920) tarih i tabii ki yan-
h ştır.
45) E rg ü n A ybars, a.g.e., s. 94-95,
46) Prof. Dr. V ah ak n N. D ad rian , E rm eni S o ykırım ın d a K urum sal Roller, C. 1, Belge Ya­
y ın ları, İstan b u l, 2 004, s. 5-10.

122
boyutu açısından kilit cüm leyi o lu ştu rm ak tad ır. B uradaki ‘arzu
ederlerse’ lafı tam b ir laf-ı güzaftır. Ç ü n k ü tertip öylesine hazırlan-
m aktadır ki, karşı tarafın ‘arzu etm ek ’ten başka çaresi kalm am ak ta­
dır. Kars’tan E rzu ru m ’a yollanacak kafileye ‘arzu ettikleri’ tak d ird e
T rabzon’u önerm ek, B ayburt-G üm üşhane-M açka ü zerin d en zah-
m edi b ir yolculuğu d ay atm ak tan başka birşey değildir. B ugünkü k a­
rayolu ulaşım ıyla bile, söz k o n u su şehirler ü zerin d en T rab zo n ’a ya­
pılacak b ir y o lcu lu k toplam 504 kilometredir."*^ Şayet TKP kafilesi­
nin 18 O cak’ta K ars’tan h arek et edip h içbir yerde doğru d ü rü st k o ­
naklam asına dahi izin verilm ediğini, m ütem adiyen yol giderek 28
O cak’ta, yani tam on gü n d e T rab zo n ’a vardığını göz ö n ü n d e b u lu n ­
duracak olursak, o g ü n ü n şartların d a böylesi bir güzergâhta k at edil­
mesi gereken m esafe tak rib en 1000 kilom etre k adar olm alıdır. Böl­
genin O cak ayında bilinen ağır hava koşullarıyla, K arabekir’in “m e-
vakide (duraklarda) ve T rab zo n ’da da aynı tezah ü ratın yapılm ası”
talebi, akla h em en 1915’te, h er tü rlü hakaret, dayak, ö ldürm e dahil
E rm enilerin yaya olarak k at ettik leri kilom etreleri getirm ekledir.

KARS, 4 OCAK 1921

K ronolojim ize geri d ö n ecek olursak, bu esnada Kars’ta b u lu n an

M ustafa Suphi ise “K arakilise H eyet Reisi Vasıtasıyla N azm i, Cevat
Yoldaşlara” başlığını taşıyan aşağıdaki kısa m ek tu b u kalem e alır.

4/1/37 ( 1 9 2 1 )
T iyatroya ait eser ve eşyalar ile sin em a m ak in asım n filim leriyle
gönderilm esi ve ark ad aşların ve bilhassa E m in yoldaşın ailesin in b ir
an evvel yola çıkarılm ası lazım dır.
Bu h u su sta R üştü P aşa’ya m ü rac aa t olunm ası...
M ustafa Suphi

47 ) G ü n ü m ü z d e k aray o lu y la K a rs-E rz u ru m arası 202 k ilo m e tre , E rz u ru m -B ay b u rt arası

124 kilo m etre, B a y b u rt-G ü m ü şh a n e arası 78 k ilo m e tre ve G ü m ü şh a n e -T ra rb z o n arası
100 k ilo m e tre d ir. Bu m e s a fe le rin to p la m ı 5 0 4 k ilo m e tre t u tm a k ta d ır (b k z .
wwıv, kgm .gov.tr/il I.a sp ).
48) B ayur’a g ö re, “K arab ek ir’in am acı R u slar’a M. S u p h i ve a rk a d a ş la rın ın T ü rk iy e ’d e b ir
iş görecek d u ru m d a o lm a d ık la rı, d o lay ısıy la o n la ra a rtık ö n e m v erm em eleri g erek tiğ in i
an la tm a k ve b u n u y a p a rk e n R u sy a ile b o z u ş m a m a k tır. B una g ö re o n u n b u ad am ları ö l­
d ü rtm ü ş o lm ası akla g elem ez ve o n u n tu tu m u y la çelişir. E sasen böyle b ir cin ay ete H ü ­
k ü m e t b a k ım ın d a n lü z u m d a y o k tu r. M. S u p h i ve ta k ım ın ı sım rd ışı etm ek le iste n e n so ­
n u ç elde ed ilm işti. K. K arab ek ir ise b u b iç im d e ad a m ö ld ü rte c e k y a ra d ıh şta b ir k im se d e ­
ğ ild i” (Bayur, a.g.e., s. 6 4 4 ).

123
 G azeteye, polem ik m a h iy elin d e olm aksızın yalnız Rusya’daki in ­
kılapla beraber işe girişen teşkilatım ızın n ü fu z u n u y ü kseltecek ve
tatbiki M arksizm e, Rusya ve A zerbaycan v u k u atın a çok yer verecek
tarzda çıkartm aya çalışm ız. Hafi (?)” h are k etle r h ak k ın d ak i m ak ale­
lerin yerli gazetelerle n e şri d ah a m uvafıktır.
M. S.“

KARS, 5 OCAK 1921

M ustafa Suphi’nin 5 O cak’ta, B akû’de b u lu n an İsm ail H akkı’ya

yolladığı m ektup, o n u n hâlâ d u ru m u n tam olarak farkında olm adı­
ğını gösterm ektedir:

Kars, 5 K ân u n u san i (O cak) 1921

Aziz İsm ail H akkı yoldaş
Buraya geleli b ir haftaya yaklaştığı hald e b ir taraftan Y usuf Kemal
ve Rıza N u r B eylerin, diğer taraftan Süleym an Sami h ey etin in v ü rû d -
larına in tiza re n (gelişlerini b ek lem ek ten ö tü rü ) daha ileri gidem iyo­
ruz. K âzım K arabekir ve Ali F u a t P aşalarla arız ü am ik (detaylı ve
derinlem esine) g ö rü ştü k ; İkincinin m ufassal b ey an atın d an m em le­
kette bir h ü k ü m e t k o m ü n iz m i esasların ın hazırlan d ığ ı anlaşılıyor.
M am afih, h er ne şekilde o lu rsa o lsu n fırk an ın teessüs ve m eclis-i
m illi için m esleki in tih ab esasının k ab u lü n e d o ğ ru gidilm esi k o m ü ­
nizm e ait fikirlerin geniş m ikyasta in tişarın a (yayılm asına) yol aç­
m aktadır. A ncak b u ilk dev r-i inkişafta m esleğe ve fakir h alkım ıza
h ak ik aten m e rb u t olanlarla k o m ü n iz m şiarı altın d a siyasi sp ek ü las­
yona girişenleri tefrik etm ek ve ona göre d o stu , d ü şm an ı ayırm ak g i­
bi m ü h im b ir vazife k arşısın d a b u lu n u y o ru z . Biz m em lek ette sp e k ü ­
latif h are k etle rd en m ü n e z z e h b ir işçi ve ren ç b er h ay atın ın u y an m a­
sına ve b u hayata m ü sten id b ir siyaset y ü rü tm ey e çalışacak ve bu
m aksada hail olanlarla çarpışacağız. Siz de b u lu n d u ğ u n u z m u h itte
k at’i ve m etin adım larla h are k ete ve m esleğim izi, siyasetim izi su n i­
leştirecek h e r teşebbüse k arşı d u rm ay a çalışm alısınız. Sefir Ali F uat
Paşa ile b eraber R usya’da k o m ü n iz m i te d k ik ve Ü çü n cü E n tern asy o ­
nal ile tem in-i m ü n a seb e t etm ek ü zere A nkara te şk ilatın d an D o k to r
Tevfik R üştü, İsm ail S uphi, Selim E fendiler gideceklerdir. F ik rim ce
k o nferansın cereyanı m ü d d e tin c e sizin de M oskova’da b u lu n m a n ız

49 ) M e tin d e böyle.
50) D önüş Belgeleri, a.g.e., C. 2, s. 16.

124
 m uvafıktır. M am afih b u ark ad aşlarla K ars’a geldikleri zam an d ah a
tafsilli g örüşecek ve istih sal o lu n acak neticeye göre size d ah a k ati ta-
h m atlar göndereceğiz.
Kâzım K arabekir Paşa evvelki g ü n b an a ‘sizin A n k ara’ya g itm ek
ü zere v ü ru d u n u z a M ustafa K em al Paşa p ek m e m n u n o lm u ştu . Fakat
T uapse’den on adam diğer taraftan da b irço k ark ad aşlarım ızın teşk i­
lat h ah n d e gelm eleri za n n ed e rim ki, iyi telakki olunm az. H ü k ü m et
ne derse o n u y ap arız’ m ealin d e birşey söyledi. Ben de b u n la r, T ü rk -
1er; m em lek etlerin e avdet ediyorlar, m em lek etlerin in k a n u n u n a (?)’‘
tabidirler, teşkilat m eselesin e gelince, A nkara’ya v u su lü m ü zd e b u
m esele h allo lu n acak tır, diye cevap verdim . B unun ü zerin e, evvelce
A n ad o lu ’ya gelm eyeceği tem in o lu n a n A bid’in b ird en b ire z u h u ru ,
p aşan ın h e r tü rlü tem in atım ıza rağ m en bizim ih dlalciliğim ize d air
şü p h eleri bir k at d ah a u y an d ırm ış o ld u ğ u n a şü p h e y o ktur. Eski k a ­
rarım ızın ne sebeple oraca teb d ile u ğ rad ığ ın a m ütehayyiriz. Ve o n u n
için A bid’in iadesine ark ad aşlar ittifak-ı ârâ ile k ara r verm işlerdir.
Latif yoldaşla size biraz E rz u ru m p astırm ası, lim o n ve in c ir g ö n ­
derdim . Bir p ak e t de bizim kayınvalideye m ah su s olarak g ö n d eril­
m iştir. P astırm alı kaygana p işird ik çe b en i h atıra getirirsiniz. M er­
yem yoldaşın m aaşına m a h su b en validesine o n h ra v erilm esin i de
ayrıca rica ederim .
Sizin sevim li g ö zlerin izd en öper, C evad, A b d u rrah m an ve diğer
yoldaşlara sam im i selam larım ı tak d im ederim . Fezlekeyi tezce g ö n ­
derm eyi, gazeteyi m u n ta za m a n çıkarm ayı u n u tm a y ın ız kardeşim .

M ustafa S u p h i”

A nkara’ya g itm ek ü zere K ars’ta b ek letilen ve ü stelik h a re k e t e t­

m esi ‘sebepsiz y ere’ g ec ik tirilen TKP h ey etin in , b ir de A n k ara’dan
gelip M oskova y ö n ü n e g itm e k te olan Y usuf Kem al ve Rıza N u r
beyleri beklem eye m ecb u r k ılın m asın ın , devlet y etk ilile rin in vak it
kazanm ak için u staca sah n eled iğ i b ir oyalam a o y u n u o ld u ğ u n a
ku şk u y oktur.
Öte y an d an bu m ek tu p , M ustafa S u p h i’n in A nkara tarafın d an
k u ru la n sahte k o m ü n ist p a rtisin in m ah iy etin i b ir m ik ta r id rak et­
m eye başlad ığ ın ın g ö stergesidir. D ik k at edilirse S uphi, Ali F u a t’la
yaptığı g ö rü şm en in a rd ın d a n , a rtık sah te p a rtin in b ir İttih atçı oyu-

51) M etin d e böyle.

52) Dönüş Belgeleri, a.g.e., s. 17-18.

125
n u o ld u ğ u n d an b ah seim em ek led ir. Bilakis S uphi, A nkara h ü k ü ­
m etin in sadece sahte p arti k u rm ak la kalm ayıp, h ü k ü m e ti de k o ­
m ü n ist ilan edebileceğini d u y u rm ak ta d ır. S uphi açısından böylesi
b ir d u ru m , kaçınılm az olarak k o m ü n ist fik irlerin yayılm asına se­
bep olacaktır. TKP de b u o rtam d a gerçek k o m ü n istlerle sah teleri­
n in b irb irlerin d e n ay ırt edilebilm esi için çaba harcayacaktır. M ek­
tu b u n b u b ö lü m ü n d e, A n k a ra’n ın k o m ü n izm adı etrafında yaptığı
tü rlü m anevraların S uphi tara fın d an hissedilm eye başlandığı gö­
rü lm ek led ir. A ncak S uphi n e k en d isin e, ne de p artisin e, o lu ştu ru l­
m akta olan siyasal sah n e d e A nkara tarafın d an yer verileceğini d a­
ha hâlâ id rak ed em em ek ted ir. A ksine S uphi, başta ideolojik olm ak
ü zere b ir dizi tavizler v ererek A n k a ra’yı ikna edeceği kanısındadır.
Bu h u su s bizi, m ek tu p ta altın ı çizm em iz gereken b ir başka n o k ta ­
ya g etirm ektedir.
K arab ek ir’in “h ü k ü m e t ne derse o n u y ap a rız” sözleri ilerid ek i
tehlikeye işaret etm ek ted ir. S u p h i’n in b u ra d a sergilediği tavrı iki
açıdan d eğ e rlen d irm ek gerekir. B irincisi, TKP önderliği, d erh al
B akü’ye geri d ö n m ey i d ü şü n e c e ğ in e , A nkara h ü k ü m e tin e ih tilalci
olm ad ığ ın ı k an ıtlam ay a çalışm ak la hem id eo lo jik b ir taviz verm iş,
h em de k en d i ca n ın a k ıy m ıştır. P arti m en su b u A bid’in sın ır dışı
ed ilm esin e rıza g ö sterilm esi, TK P’n in A n k a ra’nın gerçek n iyetini
an lam ad ığ ın ın k an ıtıd ır. O ysa A n k ara açısın d an so ru n ne A bid, ne
de b ir başka TKP m e n su b u d u r. A nkara açısın d an s o ru n u n adı
TKP’dir.

ŞAM, 6 OCAK 1921

Suriye’deki Fransız Levan O rd u su B aşkom utanlığı’ndan Paris’e,

M ustafa Suphi’n in ö n d erlik ettiği TKP ile A nkara’nın y ü rü tm ek te ol­
duğu sahte k om ü n ist faaliyetin m ahiyeti hak k ın d a 6 O cak 1921’de
şu istihbarat raporu gönderilir:

Fransız C u m h u riy e ti G eneral ve K om iseri. Levan O rd u su Başko-

m u tam
S.G. ve
A.E’ye iletildi

6 O cak 1921 ta rih li TÜRKİYE İSTİHBARAT [RAPORU]

ANADOLU’DA K O M ÜN İZM VE SOSYALİZM

126
 D ört aydan b eri A n ad o lu ’n u n b aşk en ti şid d etli b ir k o m ü n ist h a ­
reketlilikle karşı karşıya b u lu n m u ş g ö rü n m ek ted ir. M ustafa Ke­
m al’in gayri-resm i Hakimiyet-i M üİiye’sin d e n T ü rk iy e K o m ü n ist Par-
tisi’n in resm i yayın o rganı Yeni Dünya’ya k ad ar b ü tü n g azeteler ge­
nel olarak k o m ü n izm i, özel o larak da bolşevizm i ö vm ektedirler.
Sovyet d eleg asy o n u n u n ziyareti ve Sovyet Ih tilâli’n in 7 K asım ’daki
y ıld ö n ü m ü m illiyetçilere Ik o m ü n iz m hayranlığını] g ü rü ltü lü b ir şe­
k ilde ifade etm e fırsatını verm ekte. G ö rü n ü rd e h e r şey k o m ü n iz m in
A nadolu’n u n k alb in i k azan d ığ ı ve A nkara m illiy etçilerin in k ö r h iz­
m etk ârları h alin e g eld ik leri k o m ü n ist davayı b en im sed ik leri izlem i­
ni verm ekte.
Fakat o lguların, y azıların ve in sa n la rın d ah a dik k atli bir d eğ er­
lendirilm esi, bu k o m ü n ist h arek etliliğ in gerçek niteliğ in i ve n e tü r
b ir kıym ete sahib o ld u ğ u n u saptam ayı m ü m k ü n k ılm ak tad ır.
T ürkiye K o m ü n ist P artisi I9 1 8 ’d e M oskova’d a k u ru ld u . Bu k u ­
ru lu şu n m ü teşeb b isi T ü rk le r ya d a M ü slü m an lar değil de, k o m ü n is t­
ler ve özellikle de Yoldaş JUGAŞVILI (Stalin) idi. Bolşevik lid erler o
anda İslam alem in in k o m ü n is t d o k trin e k azanılm asını hedeflem işler
ve T ü rk iy e’n in d e İslam ’ın fik ren ve fnlen gerçek m erkezi o ld u ğ u n u
d ü şü n m ü şlerd i.
N e var ki, b u p a rtin in b aşın a geçecek, g erçek ten T ü rk olan b a z ı­
larını b u lm ak gerekliydi. R usya’da en tern e ya da m ah p u s T ü rk e r
n ezd in d e y ap tık ları ço k sayıdaki te şeb b ü sten sonra, Bolşevikler ‘Yol­
daş M ustafa S u b h i’yi b u ld u lar.
Yoldaş M ustafa Subhi, Said M olla, Rıza Tevfik, Ali Kemal tip in d en
bir siyasetçi. K endilerini dıştalam a b edbahlığında b u lu n a n Ittih ad ve
T erakki’den nefret etm ek d ışın d a hiç b ir siyasi p ren sib i olm ayan bu
siyasetçilerin takib ettik leri tek h a t Ittih ad ve T erakki’n in beyaz d ed i­
ğine siyah, siyah d ediğine beyaz dem ek. O zam anlar, Ittih ad ve T e­
rakki bolşevizm e k arşıydı ve M ustafa Subhi bolşevikler n ezd in d e
hem tatsız” h em de kârlı b ir icraatta b u lu n m a h rsatan ı ele geçirdi.
M ustafa S ubhi Rus K o m ü n ist P artisi’n in bir şu b esin d en başka bir
şey olm ayan, p ro g ram ı da b ir te rc ü m ed e n ibaret olan T ü rk K om ü­
nist P artisi’n in başın a geçti. K endisine, hepsi de D am ad F erid ve Ali
K em al’in Liberal T ü rk P artisi’n d e n ’'* gelen C evdet Ali, İsm et Lütfi,
Boşnak E dhem gibi b irk aç y ardım cı b u ld u . M oskova’da y ayınlam a­
ya başladığı Yeni D ünya gazetesi, o zam an T ü rk iy e’n in M oskova el-

53) ‘Desagreable’ b ü y ü k b ir ih tim a lle b u ra d a za ra rlı a n la m ın d a k u lla n ılm a k la , (ç.n .)

54) H ü rriy e t ve İtilaf, (ç.n .)

127
 çisi olan ve bu yayın o rgan ın ı T ü rk iy e’d ek i m evcut rejim aleyhtarı
p ropagandayı yasaklayan B rest-L itovsk A ntlaşm ası’n ın b ir ihlâli ola­
rak değerlen d iren G alib K em al Bey’in p ro testo su n a yol açtı: B u n u n
ned en i Yeni D ünya 'm n S ovyetler ik tid a rın ın resm i h im ay esin d e ve
bu h ü k ü m e tin b ir yayın org an ı olarak çıkm ası idi.
A ntant’ın, özellikle de İn g iltere’n in İslam d ü n y asın a dayattığı ge­
lişm eler, Sovyet Rusya ve M ü slü m an lar arasın d a b ilin en y ak ın laşm a­
ya yol açtı. Rusya’n ın anti-b o lşev ik fikirleriyle ta n ın an birkaç M üs­
lü m an m illiyetçisi, siyaseten M oskova ile ittifak etm eyi k ara rla ştır­
dılar. Bu hedefe u la şm a n ın en iyi yo lu ’’... bu sö zü m o n a k o m ü n is t
M üslüm an çekirdeği o lu ştu ra n M ustafa Subhi ve T ü rk k o m ü n istle ­
rin in ön em in i b ü y ü k ö lçü d e azaltm aktay d ı. O n ların , talih in ak ın tı­
larına ve Sovyet Rusya’n ın talihsizlik lerin e bağlı olarak M oskova’d an
Kejan’a, K ejan’d an M oskova’ya, d ah a so n ra da K ırım ’a ve en so n ola­
rak da Bakû’ye göç ed en Yeni Dünya'sı ise, M oskova’n ın şeflerin in
gözünde d ah a b ü y ü k b ir ön em kazanacağı b ir fırsatı beklem ekteydi.
M oskova ve A nkara ara sın d ak i u z u n sü red ir k o n u şu la n ittifak
haberleri so m u t b ir biçim k azan d ığ ın d a ve iki h ü k ü m e t arasın d a bir
ittifaktan [ciddi bir şekilde] bah sedilm eye başlan d ığ ın d a bu fırsat
ortaya çıkıyor gibi g ö rü n d ü . M ustafa Subhi ve yardım cıları M osko­
va’ya d ay anarak A n kara’da o lu p b iten lere el k oym ak istediler. D aha
d oğrusu, A nkara’da Sovyetler hesab ın a, d ah a ö n cek i siyasi ark ad aş­
larının, yani D am ad F erid y an d a şların ın , C o n stan tin o p le’de İn g ilte­
re hesabına o yn ad ıkları ro lü o y nam ak istiyorlardı.
O nlar h esab ın a ne yazık ki, o ldu kça ciddi n ed en lerle M ustafa
Subhi’den k u şk u la n m a k ta olan T ü rk m illiyetçileri, b ir oldu bittiye
gelm eyi kab u l etm iyorlardı.
[T ürk m illiyetçileri] d ah a erk en d av ran d ılar ve Bakû K ongre-
si’n d en sonra A n ad o lu ’ya sızm aya h azırlan an M ustafa Subhi tü r ü n ­
den k o m ü n isd e r b u n a zam an b u lam ad an , A nadolu, şu b eleri ve p ro ­
paganda b ü ro ları şaşırtıcı b ir hızla teşk ilatlan m ış k en d i K o m ü n ist
Parti’sine sahih oldu. İçişleri B akanlığı’n d a C am i Bey’in yerine geçen
H akkı Behic Bey, b ir an d a in a n m ış b ir k o m ü n ist o ld u ğ u n u fark etti
ve p artin in başına geçti. O y u n oynanm ıştı: M ustafa Subhi ve a rk a­
daşları dıştalan m ıştı ve A nk ara h ü k ü m e ti tü m ü y le k en d isin e bağlı
ve M oskova’d an bağım sız b ir K o m ü n ist P artisi o lu ştu rm u ştu . M us­
tafa Subhi’n in yayın org an ı Yeni Dünya da aynı an d a yeni K o m ü n ist
P arti’sine geçti ve A n k ara’da yayınına başladı.

5 5 ) Bir s a u r eksik, (ç.n .)

128
 A nkara’da k u ru la n sö z ü m o n a ‘K o m ü n ist Partisi’n in gerçek am a­
cı bu. H er yönüyle, savaş d ö n em in d e T alat Paşa’n ın em riyle T ü rk i­
ye’n in 1917’de S to ck h o lm ’d e d ü ze n le n ec ek Sosyalist E n tern asy o n al
K ongresi’n d e tem sil edilm esi am acıyla k u ru la n m e şh u r Sosyalist
P arti’yi h atırlatm ak ta. O zam an Ittih a d çı N esim M esha ve H üseyin-
zade Ali’n in g ö rü n ü şte sosyalist olm a em rin i alm aları gibi, b u g ü n de
H akkı Behic ve bazı y ard ım cıları M ustafa K em al’d e n k o m ü n istliğ e
tebdi olm a görevini alm aktalar. B u n u n sebebi, iki h ü k ü m e t a ra sın ­
daki siyasi ittifak n ed en iy le k en d ilerin e m ü sam ah a g ö sterilm esi zo ­
ru n lu olan M oskova ajan la rın ın sosyal h ayatı gerçek k o m ü n ist d o k ­
trin leri yayarak çö k ertm esin e izin verm em ek.
G erçekte de, resm i T ü r k K o m ü n ist Partisi’n in k u ru lu şu n d a n
birkaç g ü n so n ra, A n k ara’n ın içişleri Bakanlığı, sadece K o m ü n ist
P arti’n in genel se k re terliğ in d en icazet alan şah ısların ü lk e d e k o m ü ­
nizm p ro p ag an d ası y ap abileceklerini kararlaştırdı. Bu k ara rın am acı
açık: k o m ü n ist p ro p ag a n d asın ı m illiyetçi lid erlerin tam g ü v en in e sa­
hip olan şah ısların tek elin e v erm ek le bu p ro p ag an d ay ı tam am en za­
rarsız bir hale getirm ek.
T ü rk K o m ü n ist P artisi’n in ilk icraatlari bu açıdan o ld u k ça d ik k a t
çekici: H akkı Behic Bey’in im zasını taşıyan b ir m anifesto. K o m ü n ist
d o k trin in i A nkara y ö n eticilerin in anladığı ya da an lam ak istediği şe­
kilde u z u n b o y lu izah etm ekte. Z ihin k arıştırıcı b ir ü slü p la yazılan
ve b ü y ü k b ir k ısm ın ı b ir m ü n ev v erin d ah i anlam ası m ü m k ü n o lm a­
yan b u m anifesto h alk k itlele rin in in K o m ü n ist d o k trin d e n en ufak
bir şey ö ğ ren m elerin e bile im k ân sağlam am akta.
M an ifesto n u n belli b ir an lam verilebilecek b ö lü m leri ise, ya k o ­
m ü n izm i resm en m a h k û m etm ek te, ya k o m ü n ist p ro g ram h ak k ın d a
çekinceler b elirtm ek te, ya da, k o m ü n iz m i İslam ’ın fakirler için ö n ­
g ö rdüğü lü tu flara in d irg em ek te. İşte b u b ö lü m lerd en bazıları:
‘[Bizi] k o m ü n iz m in , m ü lk iy etin o rtad an kaldırılm ası, özel şa h ıs­
ların m ü lk iy etin e el k o n u lm a sı ve paylaştırılm ası, ya da zen g in sın ı­
fın baskı altın d a tu tu lm ası ve yok edilm esi an lam ın a gelen b arb ar b ir
sistem o ld u ğ u n a in a n d ırm a k istey en ler em p ery alizm in ve k ap italiz­
m in taraftarlarıd ırlar.’
‘...Ü lkem izde b ü y ü k e n d ü s tri ve k ü tlesel ü retim m ev cu d b u lu n ­
m am ak tad ır...’
‘...T ü rk K o m ü n ist P artisi’n in Rusya Sovyederi Sosyalist Federal
C u m h u riy eti’n in p ro p ag a n d a teşk ilâtların a bağlı o ld u ğ u , A n ad o lu ’da
şim diki Rus h ü k ü m e ti h esab ın a b ir ih tilâl h azırlam ak istediği ve

129
 m illi isüklâle saygı duy m ad ığ ı y o lu n d a n k i suçlam aları alenen y alan ­
lam aktayız...’
'...H içbir ülk ed e K o m ü n ist P artisi keyfi ve su n î, faaliyet g ö sterd i­
ği sa h an ın h u su siy etle rin d en bağım sız b ir h at takib edem ez... T ü rk i­
ye, k e n d i k o m ü n istle rin in , en tern asy o n a l bir ideal y o lu n d ak i faali­
yetlerinin k en d i h u su siy etle rin e sahib olm ası ve k en d i ih tiy aç lan n ı
[cevaplandırm ası] k o n u su n d a d ik k a tli o lacak tır...’
‘...M illî h islerin b u d en li heyecana geldiği b ir asırda, k o m ü n ist
bayrağı arkasında gizlenm iş yeni b ir em peryalizm k o n u su n d a k i k u ş­
kulara yer b ırak m am ak z o ru n lu d u r. Bu lü z u m d an yola çık an P arti­
miz, h er şeyden önce k o m ü n isd e rin , ve özellikle de Rusya Sovyetler
C u m h u riy e ti’n in istiklâlim ize h ü rm e t g ö sterm elerin e b ü y ü k b ir
önem v erm ek ted ir....’
‘... K om ünizm , o ld u ğ u gibi h e rh a n g i b ir ü lk e d e uy g u lan ab ilecek
bir program değildir. C oğrafi h ususiy etlere göre.... değişik b ir şek il­
d e la ib ik edilebilecek b ir m e fh u m d u r...’“

(17 Kasım tarih li K o m ü n ist M anifestosu)

B ütün bu çek in celerd en so n ra, k o m ü n iz m d e n , kapitalizm e içi
boşaltılm ış se rt sözler ya d a em peryalizm e ve Batı g ü çlerin e k arşı
m illiyetçi p ro g ram m ifadesi olan şikay etlerd en başka birşey k alm a­
dığı g örülm ektedir. Böylece, A n k ara’d ak i y öneticiler, h em k en d ileri­
ni T ürk iye’de bolşevik d o k trin in in sebep verebileceği h u z u rsu z lu k ­
lard an k o ru m ak , h em M oskova’daki m ü ttefik le rin i tatm in ed eb il­
m ek için, özel m ü lk iy ete saygı d u y an ve zengin sınıfların o rtad an
kaldırılm asına karşı olan p ara d o k sal b ir k o m ü n ist p a rti k u rm ay ı ta­
hayyül ettiler. Ve b u p a rtin in k u ru lm a sın d a n istifade ederek, k o m ü ­
nizm etiketli bir Rus em pery alizm in in varlığım d ü şü n d ü reb ilec ek
h er şeye karşı bolşevik m ü tte fik le rin in in d ik k atin i çekm ekte, Sovyet
Rusya’dan Batı k u v v etlerin d e n bile d ah a fazla istiklâllerine saygı
gösterm esini istem ekteler.
B ununla b irlikte, A nk ara’da b u k o m ü n ist h arek etliliğ in yam sıra
gerçek am aç lan itira f edilm eyen b ir T ü rk sosyalizm p ro p ag an d a
m erkezinin b u lu n d u ğ u n u da kay d etm ek gereklidir. Bu pro p ag an d a-
n m failleri sosyalizm le h iç b ir ilişk isi o lm ayan v e savaş d ö n em in d e
levazım, ihracat ve sp e k ü lasy o n la m ü cad ele” ile ilgili h er tü rlü sa h ­
tekarlığa karışm ış ik in c i düzeyde™ IttihadçılaTdır. Bu h arek ellilig in

36) Bir sa tır ek sik, (ç.n .)

5 7 ) ‘L utte contre la sp^culaCion.’ (ç.n .)
5 8 ) ‘De seconde m a in ’, ik in ci sınıf, (ç .n .)

130
 belirleyici isim leri ara sın d a Ittih a d ve T erak k i’n in C o n stan tin o p le
m erkezi eski delegesi Ali İh san Bey, Yeni Gün g azetesinin red a k tö rü
Y unus N adi Bey, Tanin g azetesin in eski red a k tö rlerin d en M u h id d in
Bey... [yer alm ak tad ır].
M ustafa K em al, h a re k e tin i b aşlattığ ın d a, b u şa h ısların C o n stan -
tin o p le’de bu h are k eti şah si b ir m acera olarak tan ım lay an k uvvetli
bir kam p an y a b aşlatm ış o ld u k la rım k ay d etm ek ilginç olur. Ittih a d
ve T erak k i’n in C o n stan tin o p le m e rk ezin in ü yeleri M ustafa K em al
aleyhinde h e r tü rlü o lu m su z g ö rü şü yaym aktaydılar.
B u n lar, h a re k e t b elli b ir ö n e m k a z a n d ık ta n ...... ” Jso n ral m illî
d avaya sa h ip ç ık tıla r ve A n k a ra ’ya se fe r ettiler. Bu şe h re v a rd ık la ­
rın d a h e r fırsa tta n y a ra rla n a ra k M u stafa K em al’e k arşı sessiz am a
in atçı b ir m u h a le fe tte b u lu n d u la r. İlk ö n ce sav aşın id a re si k o n u ­
su n d a e le ştirile rd e b u lu n d u la r , am a M ustafa K em al’in sa d ec e a s­
k e rle rin b u k o n u d a te n k id d e b u lu n m a h a k k ın ın o ld u ğ u n u k a te ­
g o rik o la ra k b e lirte n b e y a n n a m e si ile k arşılaştılar. D aha so n ra
v erg ilerin id a re si ve fak irle r ve z e n g in le r a ra sın d a k i eşitlik k o n u ­
su n d a k i d em ag o jik a rg ü m a n d a n yola çık arak , [bedel k arşılığ ın d a ]
ask erd en m u a f tu tu lm a k o n u s u n d a , m ali işlerd en so ru m lu d ev let
b ak a n ı F erid Bey’i e le ştird ile r. S osyalizm d alg ası k e n d ile rin e k a r­
m aşa y ara tm ak için y en i b ir fırsat su n m a k ta . Ali İh san Bey, M illî
M eclis’e A n ad o lu P a rla m e n to su se çim lerin d e m eslek î tem sili ö n ­
g ö ren b ir p ro je s u n d u . Bu aç ık ça A n a d o lu ’ya S ovyet tip i rejim e
b en z er b ir rejim g e tirm e te şe b b ü sü idi. F ak at m illiy etçi lid e rle r
teh lik ey i se z d ile r ve [b u n a g öre] d a v ra n d ıla r. K en d ilerin e b u k o ­
n u d a d ire k tif verilen'*" m e b u sla r, M illi M eclis’in g en el o tu r u m u n ­
da, y in e T ü rk iy e ’n in h u s u s î ş a rtla rın ın , esasın d a so n d ere ce m a n ­
tıklı olan b u sis te m in k a b u l e d ilm e sin i m ü m k ü n k ılm ad ığ ı g e re k ­
çesiyle p ro jey i red ettile r.
Böylece, A n ad o lu ’d ak i sosyal d ü ze n i değiştirm eye yöneUk h er
tü rlü teşebbüs, Rusya için bu d en li felaket g etiren sosyal te crü b ele­
re hiç b ir m ü sam ah a g ö sterm em ey e k ararlı g ö rü n e n m illiyetçi şefle­
rin m u h alefeti ile k arşılaşm ak tad ır. H alih azırd a R usya’daki iç vazi­
yet k o n u su n d a en iyi istih b arat k ay n ak ların a sah ip olan A nkara h ü ­
k ü m e tin in A n ad o lu ’n u n S ovyetleştirilm esine izin verm eyeceği aşi­
kârdır. M oskova ile ilişk ilerin i m ü m k ü n o ld u ğ u n ca devam ettirm e-

59) Bir sa tır eksik, (ç.n .)

60) F ran ızca’d a ‘suggestions’: ö n eri, (ç.n .)

131
 ye m ecb u r olan A nkara, b ir T ü rk K om ünist Partisi bahanesi ile k e n ­
disini d ışard an gelen Bolşevik p ro p ag an d asm a karşı k o ru m an ın bir
y o lu n u b u lm u ştu r.
İç en trik alar ve y u k arıd a b ah sed ilen Ittih ad çı g ru b a gelince, b u n ­
lar siyasi b ir k an aatle değil de M ustafa K em al’in ve en y akın y ard ım ­
cılarının güçlü şah siy etlerin in im k â n b ırak m ad ığ ı b ir ro l oynam a a r­
zusu ile açıklanabilir. Ittih a d ve T erak k i’n in p arazitleri olm uş olan
[bu şahıslar] şim d i de m illî h a re k e tin p arazitleri olm ayı ve p arazit
olarak k en d ilerin i T alat Paşa’ya nasıl dayatm ışlarsa, şim di de M u sta­
fa K emal’e dayatm ayı istem ekteler.
Fakat, M ustafa K em al’in ve belli başh yard ım cıların ın başına ve
P arlam ento m ü z ak erelerin e ne k ad a r az kıym et v erdikleri hesaba k a­
tılırsa, b u sefer b u n la rın am açlarına ulaşm ayacakları [k en d iliğ in ­
den] anlaşılır. G erçekte, A nkara basın ı halk ta ra h n d an az o k u n m a k ­
ta. M illî M eclis’e gelince, [bu M eclis dışı] g ö rü n tü le re rağm en varlı­
ğını A nadolu’da gerçek ik tid arı elinde tu ta n askeri teşkilâta b o rçlu
o ld u ğ u n u çok iyi bilm ekte. Böylece, ask erlerin desteğini k o ru d u ğ u
m ü d d etçe M ustafa K em al M illî M eclis’te istediği ço ğunluğa sahip
olabilecek. Siyasi h e r tü rlü k u vvet M ustafa Kem al, Fevzi Paşa, İsm et
Bey, K arabekir K azım Paşa ve Refet B ey in elinde to p lan m ış b u lu n ­
m akta. Bu askeri şah ıslar T ü rk o rd u su n u n g ö zü n d e T ü rk iy e’de en
iyi olan şeyi tem sil etm ek te ve en az şu an d a tartışm asız b ir m oral
prestije sahip b u lu n m a k ta d ırlar. Bu n ed en le, askeri şefler b u n lara
kapılm adıkları m ü d d e tçe , ne Bolşevik p ro p ag an d ası n e de bu e n tri­
kalar A nkara h ü k ü m e tin in tavrını d eğ iştireb ih r. O ysa, b u subaylar
sadece v atan aşkı için b u lu n d u k la rı yere geldiler ve sadece b u n d a n
dolayı Bolşevikler’e yaklaştılar. K o m ü n ist ve sosyalist d o k trin le ri le­
h in d ek i h e r tü rlü davran ışları sadece m illî siyaset ile ilgili seb ep ler­
den dolayı b aşv u ru lan geçici b ir m a n ev rad a n b aşka b ir şey olam aya­
cak ve.... g i r e m e y e c e k . s a d e c e [T ü rk | m illiyetçilerin [in]
k o n tro lü n d e k i to p rak lar bolşev ik lerin A zerbeycan ve E rm en istan ’da
ve m enşeviklerin G ü rc ista n ’da başlattık ları sosyalist tecrü b elerin d ı­
şında k alm ak tad ır.“

61 ) Bir ya da İki sa tır eksik, (ç.n .)

62 ) M in istere Des A ffaires E tran g eres, D reclio n D es A ffaires P o liü q u e s Et C o m m ercia-
les, Seri E K arto n 3 0 8 D osya 1, 16 O c t 19 2 0 -3 0 A vr 1921, T u rq u ie 95 P o litiq u e u n terie-
ne D ossier G en eral’d en a k taran : E m rah C ila su n , B âki İlk Selam , V ersu s K itap, İsta n b u l,
2 0 0 6 , s. 166-172. Bu m e tn i T ü rk ç e ’ye te rc ü m e e d e n sa y ın H a m it B ozarslan’a b u ra d a bir
k ez d a h a te şek k ü r ederim .

132
 KARS-ERZURUM, 11 OCAK 1921

M ustafa Suphi ve E th em Nejat,, K arabekir’le yaptıkları 11 O cak

tarihli görüşm ede ilk defa kaygılarını dile getirerek altern atif b ir gü­
zergâhtan A nkara’ya gitm eyi önerm işler, K arabekir ise b ilin en oya­
lam a taktiğini bırakıp, yerine gözdağı siyasetini öne çık artarak karşı
bir tekUfte b u lu n m u ştu r. K arabekir’in teklifi, TKP heyeti açısından
bir dönü m noktası olacaktır.
Kâzım K arabekir o g ü n ü an ıların d a şöyle anlatm aktadır:

i r d e T ü rk k o m ü n istle rin d e n M. S uphi ve E them N ejat ziyareti­

me geldiler. E rz u ru m ’da k en d ilerin e su ik ast veya h ak a ret edileceğin­
den ark ad aşların ın E rz u ru m ü ze rin d en , k en d ilerin in b ir kaç refikiy­
le Tiflis” tarikiyle A n k ara’ya gitm eyi d ü şü n d ü k le rin i söylediler. “Ya
hepiniz E rzu ru m ü ze rin d en giderek h alk ın hissiyatını g ö rü rsü n ü z
veyahut A nkara sey ah atın d an vazgeçerek Bakü’ya avdet edersiniz.
Z aten o rd u m u zd a Bolşevik teşkilâtı yaptığınız h ak k ın d a d ed ik o d u lar
başladı. Kol k ol ayrılarak seyahatiniz aleyhinize daha b ü y ü k d ed ik o ­
dulara sebep o lacak tır,” dedim . T o p tan E rzu ru m ü ze rin d en gitm eği
tercih ettiler, “S eyahattan vazgeçm ek do ğ ru olm az,” dediler...'’"'

Bu tarihe k adar yaptığı yazışm alarla birlik te ele alındığı takdirde,

K arabekir görüşm ede son derece sinsi b ir tak tik izlem iştir. K arabe­
k ir’in gözdağı ve ‘him aye’yle karışık söylem inin ard ın d a y atan yegâ­
ne am aç, TKP heyetini E rzu ru m -T rab zo n güzergâhına sü rm ek ve
birden fazla kola ayrılm alarını önlem ektir. M ustafa Suphi ve E them
N ejat’ın b u görüşm ede n eler söylediklerini bilm iyoruz. F akat Kara­
b ek ir’in verdiği gözdağı so n u cu , TKP ö n d erlerin in sadece, “Seyahat­
tan vazgeçm ek d oğru o lm az,” dem edikleri, garanti verilm ediği tak-

63) M ustafa S uphi ve E th e m N ejat’ın, A n k ara’ya v arm ak için E rzu ru m y erin e Tiflis y o lu n u
önerm eleri iki açıdan m ü m k ü n d eğildir. B irincisi, G ü rcistan ’ın b aşşehri olan Tiflis o tarih ­
lerde, M enşevik h ü k ü m e tin in d en etim i altın d ay d ı. TKP hey etin in G ü rcistan ’a girdiği a n tu ­
tuklanm ası ve/veya ö ld ü rü lm esi k esin d ir. İkincisi, K ars’ta b u lu n a n TKP h ey etin in , geri d ö ­
n ü p Tiflis ü zerin d en G ü rcistan ’ın K arad en iz’dek i lim an şeh ri B atum ’a gidip, o rad an İngiliz
arm adasın ın k o n tro lü ak ın d ak i d en iz y o lu n u tercih etm esi ve b u yo ld an S am sun lim an ın a
gelm eye çalışm ası Ju le s V erne ad ın a ilginç o labilirdi, am a TKP için asla. Bu n ed en le, Ba-
y u r’u n, “Tiflis yoluyla A nkara’ya g itm ek tek i am aç d en izd en S am sun gibi Kafkas’tan u zak ve
A zerbaycan m ezalim ini y ak ın d an d u y m am ış b ir ü lk ed en geçerek yol alm ak tı” (Bayur, a.g.e.,
s. 644. d ip n o t 131) şek lin d ek i açık lam ası m an tık i değildir. Dolayısyla, b u yanlış bilgi ya bir
dizgi h atasın ın ü r ü n ü d ü r, y a K arab ek ir’in yanlış h atırla m a sın d an k ay n ak lan m ak tad ır, ya da
bilinçli b ir dezen fo rm asy o n so n u c u d u r. Ben b u n u n b ir dizgi h atası o ld u ğ u k anısındayım .
Z ira birazdan ü zerin d e duracağ ım ız, K arab ek ir’in ay n ı g ü n (11 O cak 1921) E rz u ru m Vila-
y eti’ne gönderdiği telgrafta Tiflis’ten değil am a Bitlis’ten b ahsedildiği görülecektir.
64) K arabekir’d e n a k ta ra n : B ayur, a.g.e., s. 645.

133
 dirde Bakû’ye dönm eyi dahi d ü şü n d ü k leri K arabekir’in anılarından
değil am a aşağıdaki yazışm adan anlaşılm aktadır.

N üm ero
Kars
1211/1/337 (1921)
d u h u lü 12/1/337
E rz u ru m V ilayetine
• Kars ve E rz u ru m ’a gelecek olan T ü rk K o m ü n ist F ırkası h ey etin in
oraya m u vasalatında h alk tarafın d an m erk eb e ters b in d irilm ek su re ­
tiyle duçar-ı m uam ele olacakları h ak k ın d a b u rad a b ir şayia d evran
etm ektedir. B ugün M ustafa Subhi de m ü raacaü a E rzu ru m tarikiyle
giderse hak arete uğray acağ ın d an Bitlis tarikiyle g itm ek a rz u su n u
gösterdi. M uvafık o lm adığını ve E rz u ru m tarikiyle giderek ah a h n in
hissiyatını gözüyle görm esi v ey a h u t b ü sb ü tü n avdet etm esi caiz ola­
cağını söyledim . H alk d o ğ ru d an doğruya p ek ziyade alâkadar o ld u ­
ğu böyle bir heyete karşı izh ar ve ibraz edeceği hissiyatı ve tarz-ı ka-
bülde bittabi serb est olm akla b erab er beynelm ilel b ir hak k ı haiz olan
m e zk û r h ey e ü n m erkebe b in d irilm esi su retiy le b ir h ak a rete m aru z
kalm ası m enafi-i m ilhyem ize m u v a h k olm ıyacağm dan efkâr ve his-
siyat-ı m em leketin m ü lây im an e ve nazik ân e b ir tarzda k en d ilerin e
iblağını m ün asib görm ekteyim . M ustafa Subhi bazı ark ad aşlarım yo­
la çıkarıyor. S uikasde m a’ruz ve hak arete uğram ıyacağı h ak k ın d a
zat-i âlilerinden tem in a t gelm ezse avdete k ara r veriyor.

Şark C ephesi K u m andanı

K âzım K arabekir
Cevap yazılm ıştır.

M ustafa Suphi ve E them N ejat’ın talep ettikleri garanti h atırlan ır­

sa, yukarıdaki telgrafı TKP heyetini sakinleştirm ek am acıyla K arabe­
kir’in, E rzurum Vilayeti’n d en ısm arladığı sözde garanti diye de o k u ­
m ak m ü m k ü n d ü r.^

65) E rg ü n A ybars, a.g.e., s. 96. A ynı belge u fak tefek değ işik lik lerle R asih N u ri ileri tara-
fm d an , A kdes N im et (C o ru h lu ) k a y n a k g ö ste rile re k ‘Vali H am it’e’ diye verilm iş ve m e tin ­
dek i 'Bitlis’, ‘T iflis’ diye yazılm ıştır (bkz. R asih N u ri ileri, a.g.e., s. 2 60). Aynı belgeyi ay­
nı hatalarla B ayur’da da g ö rm ek m ü m k ü n d ü r (Y usuf H ik m et Bayur, a.g.e., s. 6 4 5 ). Yavuz
Aslan ise belgeyi B ayur’u n verdiği v ersiy o n la k itab ın a a k ta rırk e n k ay n ak çad a h em Ba-
y u r’a, h em de A ybars’a g ö n d e rm e y a p m a k ta d ır (Yavuz A slan, a.g.e., s. 309, d ip n o t 113).
6 6 ) B ayur’a göreyse, “K arabekir, M. S u p h i ve ta k ım ın a k arşı esas b a k ım ın d a n k o ru y u c u
b ir tu tu m d a d ır. B ü tü n d ü ş ü n d ü ğ ü H ü k ü m e tin o n la rın b a şk e n te g elm elerin i istem ey işi­
ni açığa v u rm a d a n o n la ra ‘h alk siz d e n n e fre t e d iy o r’ d iy eb ilecek b ir d u ru m a g elerek o n ­
ları sın ır dışı e tm e k tir” (B ayur, a.g.e., s. 6 4 5 ).

134
 KARS-ERZURUM-BAKÛ, 14 OCAK 1921

E rzurum vilayetinden sözde garanti b ir iki gün içinde gelm iş ol­

m alı ki, K arabekir, E rz u ru m ’a aşağıdaki telgrafı yollar:

Kars
E rz u ru m V ilayetine
14 / K ân u n -u sâni (O cak ) / 337 (1921)
15 K v u su lü
M ustafa S ubhi ve rü fek asın a fiih b ir tecavüze m ahal verilm iyece-
ği h ak k ın d ak i iş’ar-ı âlilerin in tebliği ü zerin e m um aileye te rtib e tti­
ği y o ld aşların d an sek izer k işih k iki kafileyi 14 / k â n u n -u sâni (O cak)
/ 337 (1921) sab ah ı K ars’d an E rz u ru m ’a m ü tev eccih en ta h rik " (h a ­
reket) ediyor. Bu k afilen in E rz u ru m ’a m uvassalatı h ab e rin in alın d ı­
ğını m ü teak ib k en d isi d e m ü te ak ib arkadaşlarıyle K ars’d a n E rz u ­
ru m ’a h are k et edecektir. M ustafa S ubhi b irin ci k adem e ile E rz u ­
ru m ’da h ak ların d ak i cereyan ve te za h ü ra tı y oklam ak isted iğ in d en
ikinci k ad em en in h a re k etin e m an i esbabın tah d isin e verilm em esi
h u su su n u berayi h atıra arz ve m u v assalatların m iş’arın ı rica ederim .

Şark C ephesi K u m an d an ı
K âzım Karabekir*’®

Birazdan göreceğim iz gibi, TKP heyeti E rzu ru m ’a iki grup h alin ­

de değil, to pluca h arek et edecektir. Ö le y andan, M ustafa Suphi ve
Ethem N ejat yola çıkm adan, 14 O cak’ta, m u h tem elen E rm en istan ’da
b u lu n an ve heyete katılm aları b ek len en p arti kadroları Sem ih ve H a­
şan Cevat’a h itaben b ir m ek tu p kalem e alırlar.

S em ih " ve H aşan Cevat™ yoldaşlara,

Vesait-i nakliye ted arik in in ve um um iyetle E rzurum tarikiyle seya­
hatin güçlüğü ve Şark vilayeüerinde başkaca edebiyat şim dilik lü z u m ­
suzluğu ciheüeriyle sizlerin n ezdinizdeki edebiyaüa beraber Bakû’ye
avdetiniz ve edebiyatı harici büroya teslim iniz m u v âh k g ö rülm üştür.
Ayın 23’ne k ad a r E rm e n ista n ’d a çalışarak o n d an so n ra h a re k e ti­
niz n ıu k te zid ir Sizler T u ap se veya G ü rcistan tarikiyle ve b ir k ısım

67) M e ü n d e böyle.
68) E rg ü n A ybars, a.g.e., s. 97.
69) “M erkezi H ey etin H a re k e ti” b a ş h k h liste n in ik in c i sıra sın d a adı yazılı o lan S em ih ’in
vazife h a n e sin d e “m a tb u a tta ” diy e y a z m a k ta d ır (b k z. Dönüş Belgeleri, a.g.e., C. 1, s. 2 7 1 ).
70) “M erkezi H ey etin H a re k e ti” b a şh k li Ü stenin ü ç ü n c ü sırasın d a ad ı yazılı o la n H aşan
C evat’ın vazife h a n e s i “ ...” ile b o ş b ıra k ılm ış tır (b k z . Dönüş Belgeleri, a.g.e., C. 1, s. 2 7 1 ),

135
 edebiyal ile d o ğ ru ca A n k ara’ya gelip bize iltih ak edersiniz. Maaş ve
h arcırah ın ızın h arici b ü ro c a itası k ararlaştırılm ıştır. Bu k ara r bu
m e k tu b u m u z u n gösterilm esiyle harici b ü ro ca icra edilm elidir. M ü ­
tebaki edebiyat ile 17-60 n u m a ra lı gazeteler ve d ah a so n ra çıkan
n ü sh a lar ve diğer edeb iy atın p eyderpey g ö n d erilm esin in harici b ü ­
roya tebliği ile söze n ih a y et v erir ve g özlerin izd en öperiz.

TKP M H (M erkezi H eyet) Reisi M ustafa Suphi

K âtip E th em N ejat
1 4 /l/1 9 2 r‘

E rzurum ’a harek et edilm eden kalem e alm an b u m ektup, sanki

bazı endişeleri ve aynı zam anda TKP önderliğinin bazı tedbirler al­
m aya çalıştığını gösterir gibidir.'^ F akat b u k onuda elim izde hiçbir
k an ıt bulun m am aktadır.

KARS, 15 OCAK 1921

M ustafa S uphi’nin im zasını taşıyan son belge 15 O cak tarihlidir.

Suphi, Bakû’deki yoldaşlarına hitaben şöyle yazm aktadır:

Bakü’de İsm ail H akkı yoldaşa

Aziz kardeşim ,
Size, bu m ektubum la, pek iyi ve eski d o sd arım d an İsmail Suphi”
yoldaşı takdim ederim . Yeni teşekkül eden K om ünist Fırkası^·* ve Bü­
yük M illet Meclisi azasından olan İsm ail Suphi yoldaş m em leketin ik-

71) Dönüş Belgeleri, a.g.e., C. 2, s. 25.

72) Bahsi geçen TKP k a d ro la rın ın y a n la rın d a b u lu n d u r d u k la rı yayın n e k a d a rd ır ki,
b u n la rın E rz u ru m ü z e rin d e n taşın m ası z o r o lsu n ? TKP h ey eti K ars’a g elirk en , A n k ara’ya
E rz u ru m ü z e rin d e n g id eceğ in i b ilm iy o r m u y d u ki, şim d i y a n m d a gö tü receğ i yayınları
so ru n eım ek ıed ir? K aldı ki, T u a p se ü z e rin d e n A n k ara’ya g itm eleri iste n e n k a d ro la n n b e ­
ra b e rle rin d e g etirm e le ri talep e d ile n y ay ın sa n k i ço k d a h a fazladır. A caba yayın m esele­
si b ir b ah a n e m idir? İki k a d r o n u n 2 3 ’ü n e k a d a r E rm e n is ta n ’da y ü rü te c e k le ri n e gibi b ir
faaliyet olabilir? Y oksa b u iki k a d ro , h e y e tin E rz u ru m ’a sağ sa lim vardığı h a b e rin i alana
k a d a r m ı E rm e n ista n ’da b ek lem elid ir?
73) İsm ail S uphi (Soysallıoğlu) 1885’te B u rd u r’d a do ğ d u . G azeteci ve siyaset ad am ı olan
İsm ail Suphi, 1908’d en so n ra İsta n b u l’da S ö z gazetesini yayım ladı. İttihatçılara m uh alefet
ettiği için S inop’a sü rg ü n edildi. S ü rg ü n so n rası, Selam et-i O sm aniye F ırkası ve M illi Ah-
rar F ırk ası’nm k u ru c u la rı arasın d a yer aldı. 23 N isan 1920’de B üyük M illet M eclisi’ne B ur­
d u r m illetvekili olarak girdi. M ustafa K em al’in isteği ü zerin e k u ru la n sa h te k o m ü n ist p ar­
tisine katıldı. D aha so n ra m eclisteki İkinci G ru p ’u n için d e b u lu n d u . 1967’de A n kara’da öl­
d ü (bkz. F ah rettin Ç iloğlu, a.g.e., s. 163). İlginçtir, M ustafa S uphi b u n d a n birkaç g ü n ö nce
gene İsm ail H akkı’ya yazdığı m e k tu p la , aynı şa h ıs h a k k ın d a h iç de o lu m lu sözler etm e ­
m ek ley di (bkz. y u k arıd a “A nkara-K ars-B akü, 20 A ralık 1920” arabaşlıklı b ö lü m ).
74) Bahsi geçen sa h te T K P’dir.

136
 lisadi ve içtim ai ve siyasi cereyanlarına vâkıf bir zat olm ak itibarıyla si­
ze pek faydalı m alu m ad ar verebilir. Siz de kendisini inkılâp âlem inin
gavâm ızm (anlaşılm ası zo r hakikatlerine) îsâl h u su su n a delâlet etseniz
fırkam ız hesabına b ir h izm ette b u lu n m u ş olursunuz. B undan başka
yoldaşım ıza A zarbaycan ve Rusya’dan bazı hediye ve hatıralar tedariki
cihetine de yardım ınızı rica eder ve gözlerinizden öperiz kardeşim .

Kars 1 5 / 1 / 1 9 2 1
M ustafa Suphi
K ân u n u san i (O cak) 19 2 1 "

M ustafa Suphi’n in b u son m e k tu b u n d an , TKP’n in A nkara’ya var­

m ası halinde sahte partiyle epey yakınlaşacağı, h atta birleşm eye da­
hi gidebileceği izlenim i ed inilm ektedir. Oysa, k o m ü n ist sıfatını
M ustafa Suphi’n in b aşkam old u ğ u TKP’n in tekeline b ırak m am ak ve
kafa karıştırm ak için sahte partiyi k u rd u rta n A nkara’nın, böylesi b ir
yakınlaşm aya izin verm eyeceği ortadadır. Tersine, A nkara h ü k ü m e ­
tinin öncelikli hedefi TKP’yi A nadolu’dan defetm ektir. 29 A ralık
1920’den bu yana yapılan b ü tü n yazışm alar, tasarlanan planlar, oya­
lam alar ve verilen gözdağları h ep bu hedefe yöneliktir. TKP ö n d e r­
liğiyse hâlâ bu d u ru m u n farkında gözükm em ektedir. M ustafa Sup­
hi’nin E rzu ru m ’a h arek et etm ed en önce kalem e aldığı bu son m ek ­
tup, acı gerçeğin son b ir defa d aha k en d i k alem inden ifadesidir.

ERZURUM, 15 OCAK 1921

Öte yandan, A nkara’n ın k u rd u rttu ğ u sahte parti ve M oskova’yla

yürütm ekte olduğu diplom atik ilişki, A nadolu’daki kim i karşı devrim ­
ci kesim lerin kafasını karıştırm aktaydı. A nkara’nın izlediği siyaset bu
kesim ler için yeterince anti-k o m ü n ist değildi. Ü stüne ü stlü k bu ke­
sim ler bir an evvel A ntant’la uzlaşılm ası gerekirken, A nkara’n ın An-
tant’a karşı M oskova k o zu n u kullanıyor olm asını tehlikeli bulm aktay­
dılar. H atta bazıları, A nkara’n ın bu siyasi m anevrasına ‘ne oluyor, yo k ­
sa kom ünist m i oluyoruz’ diye tepki gösteriyorlardı. A nkara ise b ir
yandan söz konusu m anevrasını bu kesim lere anlatm aya çalışırken,
aynı zam anda bu kesim lerin aşırı anti-kom ünistliğini de M ustafa Sup­
hi ve yoldaşlarına karşı var gücüyle seferber etm e peşindeydi. E rzu­
rum ’daki karşı devrim ci çevre, bahsi geçen ortam da M ustafa Suphi ve

75) Dönüş Belgeleri, C. 2, s. 32.

137
kafilesine karşı kullanılabilecek m ükem m el b ir araçtı. Seferber edile­
cek bu güç, aynı zam anda A ntant’a, A nadolu’n u n anti-kom U nizm in
sosyal tabanına sahip olduğunu gösterm ek için eşsiz b ir fırsat su n ­
maktaydı. İşte böylece E rzu ru m ’da ‘aniden’ bir karışıklık baş gösterdi.
E rzurum valisi H am it’e^'^ göre, 15 O cak g ü n ü E rzurum M üdafaai
H u k u k H eyeti topluca istifa etm iştir. H eyet istifasını valiye şöyle bil­
dirir:

E rzu ru m M üdafaa-i H u k u k H eyeti V ilayet-i Şarkiye ve E rm eni

m eselesine m a tu f b u lu n a n m aksadı te şek k ü lü h u su l b u lm u ş ve bu
şekilde devam -ı h iz m etin m em lek etin âtisi için hayırlı olm ayacağı
kanaatini iktisap eylem iş b u lu n d u ğ u n d a n b ilittifak istifaya karar

76) Sık sık istifa e tm e s in d e n ö tü r ü D eli H a m it diye de b ilin e n vali H am il, 1878’d e R o­
d o s a d a sın d a d o ğ d u . 1 9 0 2 ’de İ s ta n b u l’da M ü lk iy e ’yi b itird i. K ay m ak am lık ve m u ta s a r­
rıflık g ö re v le rin d e b u lu n a n H am it, b ir d ö n e m iç işle ri B a k an lığ ı’n d a m ü ste ş a rlık da y a p ­
tı. R efet’in (Bele) M ustafa K em al’e te k lif etm esiy le, 28 M ayıs f9 1 9 ’da C a n ik M u ta sa rrı­
fı o la ra k S am su n ’da gö rev e b aşlad ı. Kısa s ü re d e İsta n b u l h ü k ü m e tiy le çelişk isi b aş g ö s­
te rin ce g ö rev d en alın d ı. 14 T e m m u z ’da M u stafa K em al’e İsta n b u l’a d ö n e c e ğ in i h a b e r
verdi. 15 T e m m u z ’da M u stafa K em al k e n d is in e y o llad ığ ı cevabi telg rafta, “K ard eş.m
H a m it Bey, ... B ilm em h a n g i g ü v e n d ü ş ü n c e s i size İsta n b u l’a g itm e isteğ in i v eriyor... Biz
d eğ erli ark a d a şla rım ız ı A n a d o lu ’ya ç e k ip ç ık a rm a y a ve b ö y lece g erçek y u rtse v e rle ri d i­
le k le rin d e n y o k su n etm e m e y e ç a lış ırk e n siz, b u d a v ra n ışın ız la , e n a z ın d a n k a p a lı bir
çevreye g iriy o rsu n u z . Biz h iç u y g u n g ö rm e d ik . R efet’le b u lu ş u n u z . Ya Sivas y a k ın la rın ­
d a b irlik te k alırsın ız ya d a ra h a tç a b izim y a n ım ız a g e lirsin iz ,” diye y a z ıy o rd u (K em al
A ta tü rk , N u tu k , C . 1, M illi E ğ itim B asım evi, İsta n b u l, 1 961, s. 5 4 -5 5 ). H a m it k a ra rın ı
v erd i ve n etic e d e 22 O cak 1 9 2 0 ’de T ra b z o n v aliliğ in e a ta n d ı. 16 M a rt’ta, İsta n b u l’d ak i
M eclis-i M e b u san ’ın işgal k u v v e tle rin c e k a p a tılm a sı ü z e rin e , M ustafa K em al 19 M a rt
1920 ta rih li g enelgeyi y ay ın lad ı. G en elg e, o la ğ a n ü s tü y e tk ile re sa h ip b ir m eclisin A n k a ­
ra ’d a to p la n m a sı için on b eş g ü n z a rfın d a se ç im e g id ilm e sin i e m re d iy o rd u . T ra b z o n ’d a ­
ki z e n g in le r ve m a h alli y e tk ilile r ta ra fın d a n o ld u ç a se v ile n vali H am it, b ö y lesi b ir se ç i­
m e T ra b z o n ’da g id ilm esi h a lin d e İn g iliz işg a lin e n e d e n o lu n a c a ğ ın ı ö n e s ü re re k T ra b ­
z o n ’da se ç im le rin y a p ılm a sın ı u z u n s ü re en g elled i. D ah a so n ra y a p ıla n se ç im le rd e vekil
seçild i. F a k a t A n k ara h ü k ü m e tin in g ö z ü n d e H a m it’in k o n u m u z e d e le n m işti. 23 H azi­
ra n 1 9 2 0 ’de H am it, T ra b z o n ’d a k i v a lilik g ö re v in d e n ay rıld ı ve A n k a ra ’ya gitti. T ra b z o n -
A n k ara a ra sın d a k i ç e lişk ile rin d u ru lm a m a s ı ü z e rin e 26 E ylül 1 9 2 0 ’de y e n id e n T ra b z o n
v aliliğ in e g etirild i. B u rad a b ir ayı b ile d o ld u ra m a d a n , 14 E k im 1 9 2 0 ’de E rz u ru m v alili­
ğin e ata n d ı. A n ti-k o m ü n isÜ iğ iy le ü n y a p m ış o la n H a m it, M ustafa S u p h i ve y o ld a şla rı­
n ın k a tle d ilm e le rin d e a k tif ro l o y n a d ı. F a k a t d a h a so n ra g e re k K arab ek ir, g erek se M u s­
tafa K em al’le baş g ö ste re n ç e liş k ile rin d e n ö tü r ü â d e ta o ra d a n o ray a s ü rü ld ü . 1921 Ha-
z ira n ’ın d a E lazığ’a, T e m m u z ’u n d a K a s ta m o n u ’ya vali o la ra k a ta n d ı. En s o n O c a k
1 9 2 2 ’d e A d an a’ya tay in i çık tı. F a k a t 1 9 2 3 ’ü n b a ş la rın d a g ö re v in d e n azled ild i. T ra b z o n ’a .
y erleşti. B urada S u p h i c in a y e tin e k a rışm ış o la n la rla b irlik te h a re k e t e tti. M a rt 1 9 23'te
A n k a ra ’d a ö ld ü rü le n T ra b z o n vek ili Ali Ş ü k rü ’n ü n T ra b z o n ’d ak i cen az e tö re n in i ö rg ü t­
ley en ler için d e y er aldı. H a m it b u tö re n d e , M u stafa K em al k a rşıtı z e h ir z e m b e re k b ir
k o n u şm a yaptı. A rd ın d an 4 N isa n 1923 ta rih li İ s t i k b â l G a z e t e s i ' n d e M u stafa K em al’i
im a ed en b ir te şh ir yazısı k a le m e ald ı. İstik lâ l M a h k e m e si’n e v erild i. N e d a m e t g e tird iğ i
için b eraat etti. 1928 y ılın d a İ s ta n b u l’da ö ld ü (d a h a g e n iş bilgi için bkz. K âm il E rd a h a ,
M illi M ü c a d e le d e V i l â y e t l e r v e V a li le r , R em zi K itabevi, İsta n b u l, 1975 ve C u m h u r O da-
b aşıo ğ lu , T r a b z o n , T o p -K ar M a tb a a c ılık , T ra b z o n , 199 0.)

138
 verdiğini m ecb u riy eti kanun iy y ey e b in aen m akam ı d ev letlerin e arz
ve teyid-i sam im iy et ey leriz...”

ERZURUM-ANKARA-ERZURUM, 16 OCAK 1921

Bu istifa ü zerin e vali H am it, M üdafaa-i H u k u k H eyetlerini d o ğ ru ­

dan denetleyen ve onlarla ilgilenen M ustafa Kemal’e aşağıdaki tel­
grafı gönderir:

E rz u ru m M üdafaa-i H u k u k H eyeti tarafın d an v erilen istifanam e

bâlâya n ak lo lu n d u , (ilişik ted ir) B u n u n sanki k o m ü n iz m cerey an ı­
nın H ü k ü m etçe tasvip ed ildiği zehabıdır. Bu zan n ı d ef için m ü stafi­
lere izahatı lâzim e v erilm işse de cereyanın ta k arrü b ü (yaklaşm ası)
nisb etin d e tezay ü d (artan ) ed en en d işe ve h ey ecan ın izalesi için
m erk ezd en teb lig at ve b ey an atı k atiyede icap edeceği k an a atin d e b u ­
lu n d u ğ u m maruzdur.™

E rzu ru m ’daki karışık lık tan ö tü rü K um andan R üştü de aynı gü n

M ustafa Kem al’e b ir telgraf yollar:

H arb telgrafıdır
teh iri gayri caizdir
B üyük M illet M eclisi Reisi M ustafa Kemal
Paşa H azretleri
1) M ustafa Subhi’n in takriri (yaklaşm ası) ve A nkara’dan Cafer’in™
hem şehrilerine serian bolşevik olun, kesiniz, kırınız, herkesi seviyeni-

77) H ik m et Bayur, a .g .e ., s. 64 6 . D u rsu n Ali A k b u lu t, B ayur’u n verdiği b u belgeye d o lay ­

lı olarak şöyle itiraz etm ek ted ir: “A lb ay rak g azetesin e göre, M üdafaa-i H u k u k C em iyeti
28 Eylül 1920 tarih li M ustafa K em al P aşa’ya çek ilen telg raftan so n ra to p lu ca istifa e tm iş­
lerdi. G azeten in 20 A ralık 1920 ta rih li n ü sh a sın d a , ‘Şekl-i hazırıy la d evam -ı m esa-i,
m em lek et için faideli o lam ay acağ ın a k a n i o ld u k la rın d a n b ah isle, M üdafaa-i H u k u k C e m i­
yeti H ey’et-i y o k tu r. E rz u ru m ’d ak i b o lşe v ik cerey an ın a ve h ü k ü m e tin h alk çılık p ro g ra m ı­
na b ir tepki o ld u ğ u san ılıy o r. H e rh a ld e 15 O cak tarih li istifa, ik in ci to p lu istifa o lm alıd ır”
(Prof. Dr. D u rsu n Ali A k b u lu t, A l b a y r a k O la y ı, T em el Y ayınları, İstan b u l, 2 0 0 6 , s. 8 8 ).
78) H ik m et B ayur, a .g .e ., s . 646.
79) M akalesinde aynı belgeyi a k ta ra n H ik m e t Bayur, “M etn in b u rasın d a o k u n m a y a n b ir ad
vardır ve b u ad C afer o lab ilir,” diye b ir d ip n o t d ü şm e k te d ir (Bayur, a .g .e ., s. 64 6 , d ip n o t
132), D u rsu n Ali A k b u lu t’ta n C afer h a k k ın d a ş u bilgileri ö ğ ren iy o ru z: “E ski ittih a tç ıla rd a n
olan Cafer Bey, E rzu ru m ’u n E b u lh in d i k ö y ü n d e n d ir. 1919 yazın d a M ustafa Kem al Paşa E r­
z u ru m ’da b u lu n d u ğ u sırad a o n u n la g ö rü şü r. İsta n b u l h ü k ü m e tin c e aran d ığ ı için O sm an lı
sın ırları d ışın a çık a r ve O ltu ’ya g id er. O ltu M illi Ş ura H ü k ü m e tiy le E rm en ilere k arşı m ü ­
cadele ed eceğ in i b ild irir. F a k a t d a h a so n ra b u h ü k ü m e tle arası a ç ıld ığ ın d a n ad am larıy la
birlikte O ltu ’d an uzak laştırılır. B ilahare E rz u ru m ’a gelen C afer Bey, b u rad a M üdafaa-i H u ­
k u k C em iyeti m en su p larıy la an laşam az. M üdafaa-i H u k u k C em iyeti 26 A ralık 1919’d a
M ustafa K em al Paşa’ya çek tik leri telg rafta, o n d a n şik â y etle rin i dile g etirir. M ustafa K em al

139
 ze indiriniz gibi hezeyanları m uhtevi gönderdiği m ek tu p * E rzurum
halkm ı fevkalâde galeyan ve harekete getirm iştir. D ün M ebus D urak
Bey’in dahil olduğu eşraf ve ulem a ve esnafdan m ü rek k eb b ir hey’et
m akam a gelerek h ü k ü m e tin k om ünizm e karşı tarz-ı siyasetini istizah
(açıklık getirilm esini) eylem iş ve ahaliye b u n u n ö n ü n e geçm ek için
h er tü rlü tedabir-i şedideye m üracaat olunacağm ı indel icab silahla
m üdafaa edileceği iblağ ve yirm i dört saat sonra bu meselenin m üzake­
resi için büyük bir içtima akd olunacağı ilâve edilmiştir/'
Evvelce teelüğ ettiğim telgrafnam e-i âlilerindeki n o k tai nazar d a­
iresinde h ü k ü m e tin bu babdaki siyasetini ve A nkara’daki fırkanın
m aksat ve sebeb-i teşkilini izah ve k end ilerin i tatm in ettim . M ustafa
Subhi m eselesine gelince m um aileyhe efa l ve h arek atın ın şahsi ve h u ­
susi old u ğ u n u ve hem bir tarafın m azhar-ı him aye olm adığını k en d i­
sine buraya geldiği taktirde d e fi m azarratı (zararlının yok edilm esi)
için hü k ü m etçe h er tü rlü tedabirin ittihaz edildiğini beyan eyledim .
(2) M ustafa S ubhi’n in itb a ’ın d a n (y an ın d ak ilerd en ) on altı kişi
Kars’dan h are k et etm iştir. Bir iki g ü n e k ad ar buraya geleceklerdir.
Bunlara ilişilm ediği h ab e r a lın d ık ta n so n ra k en d isi h are k et ed ecek ­
tir. Kâzım Paşa ile b u bab d a cereyan eden m u h a b erat n eticesin d e ta­
k arrü r ettiği üzere, galeyandan bah sen h alk ın taaru zu n a m ahal ve-
rilm iyerek m ü m ailey h in m aiyetini m ah fu zen h u d u t h aricin e sevk
etm ek ü zere T ra b zo n ’a göndereceğim . Bu babda başka b ir em r-i m ü ­
talâa varsa tebliğ b u y u ru lm a sın ı istirh am ederim .
16. k â n u n -u sâni. (O cak) 337 (1921)
R üşdü ( a b ç r

Paşa, C afer Bey ve ad am ların ın m e şru b ir tarzda ku llan ılab ilm esi için talim at verir. Kuva-
yı M illiye’ye karşı ilk isy an ların başladığı N isan 1920’de M ustafa K em al Paşa, Kâzım Kara-
b e k ir Paşa’d an ‘se çk in b ir k ıt’a n m A n k a ra ’ya g ö n d e rilm e si’ni ister. K âzım K arabekir Paşa,
O n Beşinci K o lordu’d an bir m ik ta r a sk er ayırıp g ö n d e rm e k d ü şü n c e sin d e olm adığı için,
Yeşil O rd u ad ın d a k ü ç ü k b ir m üfreze o lu ştu ru r. C afer Bey’i çağırır. O tu z k işilik b u b irlik
Cafer Bey’in ö n c ü lü ğ ü n d e 14 M ayıs 1920’de E rz u ru m ’d an h a re k e t eder. Yeşil O rd u ya da
Cafer bey m üfrezesi, Y enihan, Zile ve T o k at ay ak lan m aların ın b astırılm asın d a başarı ile va­
zife g ö rd ü k te n so n ra 1 A ğustos 1920’de A n k ara’ya u la şır” (A kb ulut, a.g.e., s. 88, d ip n o t
140). T eşkilat-ı M ahsusa k u m a n d a n ı o lan C afer h a k k ın d a ayrıca b ir başka detaylı bilgi için
bkz. M ete T unçay, a.g.e., C. 1, s. 123, d ip n o t 75.
8 0 ) H ik m et B ayur’a göre, “Bu u y d u r u lm u ş b ir k ışk ırtm a m e k tu b u olabileceği gibi o sıra ­
lard a k o m ü n istle rin aşırı şım a rık lık la rı d o lay ısıy le g e rç e k te n E rz u ru m ’d ak i y o ld aşla rı M.
S u p h i gelince b ir ay ak la n m a d e n e m e s i y ap m ay a çağ ıran b ir belge d e o lab ilir” (B ayur,
a.g.e., s. 64 6 , d ip n o t 133). H aşan İz zettin D in am o ise k ışk ırtm a m e k tu b u n u n ü z e rin d e
d u rm a k ta , M ustafa K em al’in C afer’e, M u stafa S u p h i ve a rk a d a ş la rın ın Z igana d ağ ların d a
ö ld ü rü lm e sin i gizlice e m re ttiğ in i ro m a n diliy le a n la tm a k ta d ır (b kz. H aşan İzzettin D in a­
m o, Kutsa! 1.·>γαη, C. 5, T ek in Y ayınevi, İsta n b u l, 1986, s. 39 9 -4 0 0 ).
8 1 ) İtalikle v erd iğim b u b ö lü m B ayur’u n m a k a le s in d e y o k tu r (bkz. Bayur, a.g.e., s. 6 4 6).
8 2 ) E rgün A ybars, a.g.e., s. 9 7 -9 8 . B ayur’a g ö re b u m e tin E rz u ru m valisi H a m it’e aittir
(bkz. B ayur, a.g.e., 6 4 6 -6 4 7 ).

140
 Aynı gün M ustafa Kemal de E rzu ru m ’da b u lu n an m illetvekili D u ­
rak Bey’e“ b ir telgraf yollar:

B üyük M illet M eclisi Riyaseti

A nkara
B aşkitabet Kalem i
16.1.337 [1921]
Adet: 2/77
Şifre
E rz u ru m ’da M ebus M ustafa D u rak Beyefendi’ye
C: 1. K o m ü n iz m c e rey an ları h a k k ın d a k i te lg ra fn a m e le rin iz d e n
b ir yan lış an lam a h is s o lu n u y o r. D ahiliye V ek âleti’n in tam im i, K o­
m ü n is t F ırk a sı’n m b elg esin e sa h ip o lm ay an şa h ısla r h a k k ın d a ta­
k ib a t icrası şe k lin d e d eğ ild ir. Belki k e n d isin in k o m ü n is t o ld u ğ u n ­
d an b a h s e d e re k k a rışık lık çık a rm a la rı m u h te m e l se rse rile rin faali­
y etin e m ey d an v e rm e k ü z e re y aln ız k o m ü n is tliğ in d e n b a h se d e n
şa h ısla r elin d e re sm e n te şe k k ü l etm iş b u lu n a n K o m ü n ist F ırk a-
sı’n ın b elg esin i a ra m a k esasın a d a y a n m a k ta d ır. Bu su re tle h ü k ü ­
m etçe m e n su b iy e ti m a lu m o lan resm e n te şe k k ü l etm iş b ir fırk a ­
n ın b elg esin i ta şım a y a n la rın b u y en i ve ince m eslek h a k k ın d a fa­
aliy ette b u lu n m a la rı y as a k la n a c a k ve n e tic e d e b iz im de, siz in de,
h e p im iz in de gayesi o lan m e m le k e tin s ü k û n ve asayişi sak lı ve k o ­
ru n m u ş k alab ilec ek tir.
2. B üyük M illet M eclisi h ü k ü m e tin in b ü tü n m esaisi, b u M eclis’i
vü cu d a g etiren siyasi seb ep lerd en esin len m iş o lu p , ancak ve an cak
genel h atları b ir ilkesi olarak çizilm iş ve b ü tü n m illet tarafın ­
dan M eclis’in seçilm esi su retiy le teyit edilm iş b u lu n a n esasların elde
edilm esi gayesine y ö n elik tir. B u n u n h ilafında ne b ir k arar ve n e de
b ir icraat k atiy en vaki olm am ıştır. Yalnız y ü k sek v atan i m enfaatları
d ü şü n d ü k le rin e şü p h e m iz olm ayan bazı ark ad aşlar ta ra h n d a n teşkil
eden T ürkiya K o m ü n ist F ırk ası ile H alk Iştirak iy u n F ırk ası’n m re s­
mi u su lü n e göre h ü k ü m e tte n isted ik leri m üsaadeyi esirgem ek se r­
best bir id aren in icap ların a elbette u y g u n düşm ezdi. H içbir fırka ve
m esleğin h içb ir m ak satla m illi esaslarım ızı neticesizliğe m a h k û m
edecek ted b irlerin e ve faaliyetine ve h içb ir sebeple m em lek etin h u -

83 ) M ustafa D u ra k (S akarya) 1 8 7 6 ’d a E rz u ru m ’d a d o ğ d u . BM M’n in B irinci D ö n e m i’n d e

E rzu ru m M ebusluğvı y ap tı. D aha s o n ra la rı K ars V aliliği ve E rz u ru m B elediye B aşkanlığı
da yapan M ustafa D u rak 1942’de ö lm ü ş tü r (E ro l K ü rk ç ü o ğ lu ’n d a n ak taran : Y avuz A s­
lan , a.g.e., s. 3 1 5 , d ip n o t 130).
84 ) M etin d e böyle.

141
 z u r ve s ü k û n u n u n ihlaline katiyen m üsad e olunm ayacağına E rzu­
ru m lu la rın tam b ir em niyet ile inanm aları icap eder.
3. E dhem , kıtalarıyla m ağlup Y unan safları arasın d a b u lu n m a k ta
ve şiddetle takibata devam o lu n m a k ta d ır. Y akında kati n etice n in
m üjdelenecegi b ek len m e k te d ir, Efendim .

T ü rkiya B üyük M illet M eclisi Reisi

M ustafa Kemal®’

ERZURUM-ANKARA, 17 OCAK 1921

Bir gü n evvel K um an d an R ü ştü ’n ü n telgrafında bah settiğ i to p ­

lantı gerçekleşm iş olacak ki, m u h te m e le n 17 O cak g ü n ü , M ustafa
K em al’e, k im in tarafm d an yazıldığı b ilin m ey e n ^ aşağıdaki telgraf
yollanır:

B üyük M illet M eclisi Reisi M ustafa K emal

Paşa H azred erin e
Zeyl (ek) 16. k â n u n -u sâni. (O cak) 337 (1921) ve 9 763/40 n u ­
m aralı şifreyedir, M ahsusen... içü m ai h u k u k a h alk ın v ek illerin d en
ibaret olm ak ü zere belediye dairesin d e v u k u a gelm iş b u rad a k o m ü ­
nizm h ak k ın d a b u rad a d u ru d ira z (u z u n u uzadıya) tafsilât v erild i­
ğ inden b u n a karşı ittih az -ı te d b ir edilm ek ü zere m uhafaza-i m u k a d ­
desat ve m üdafaa-i h u k u k ü nvaniyle b ir cem iyet teşkili te k e rrü r et­
m iş ve Raif E fe n d in in " riy asetin d e yirm i k işiden ib aret bir hey-et-i

8 5 ) A ta tü rk 'ü n B ü tü n E s e r l e r i , C . 10, s. 292.

8 6 ) E rg ü n A ybars, a.g.e., s. 9 8. A ybars b elg en in a ltın a d ü ş tü ğ ü d ip n o tta şu n la rı yazar:
“Bu b elg en in tarih i ve im zası y o k tu r. Yazı R ü ştü Bey’e a ittir ” (a.g.e., s. 9 8 , d ip n o t 1). Ay­
nı belgeyi (bazı u fak tefek fark larla) B ayur, v a lin in 16 O c a k tarih li telg rafın ın ek i o la ra k
s u n a r (bkz. Bayur, a.g.e., s. 6 4 7 ).
8 7 ) H oca Raif E fendi (D in ç) h a k k ın d a F a h re ttin K ırzioğlu’n u n k ita b ın d a şu b ilg iler yer
alm ak tad ır: “E rz u ru m -M u ra d p a şa M a h allesi’n d e U lem â’d a n E rz u ru m lu M ehm ed N û ri
E fendi ile iffet H an ım ’m o ğ lu d u r. 1874’te d o ğ d u ... Ittih â d ve T e ra k k i F ırk a sı’na girdi: az
so n ra E rz u ru m K adısı tayin ed ild i. N isa n 1913’te II. O sm â n lı M eclisi’ne E rz u ru m
M eb’û su seçildi; III. M eclis’te de ay n ı sıfatı k a z a n d ı... 2 A ralık 1918’de İsta n b u l’da V ilâ-
y ât-i Şarkıyye M üdâfaai H u k u u k i M illiyye C e m ’iyyeti’n in k u ru c u la rın d a n o ld u . B u n u n
E rz u ru m Şu’besi R e isi o larak , 17-21. VI. 1919 ‘E rz u ru m V ilâyet K ongresi’n i id âre etti.
E rz u ru m U m û m i K ongresi s o n u n d a T em sil H ey eti’ne seçilip , E rz u ru m a d ın a Sivas K on-
g resi’n e k atıld ı ve yeni T em sil H ey’e ti’n e, E rz u ru m ad ın a seçildi. A n k a ra ’daki I. M eclis’e
n âm zed bile olam adı. E rz u ru m ’d a baş g ö ste re n M. S u b h iler’in yaydığı B olşeviklik a k ım ı­
n a k arşı, b u ra d a ‘M uhâfazai M u k a d d e sa t C e m ’iy>'eti’ni k u ru p . B aşkanlığını y a p a ra k h a l­
kım ızı uy ard ı. BM M’sin e y azdığı ç o k te’sirli T elgrafı ü z e rin e H ü k ü m e t, Vali ve K aym a­
k a m la r a yazdığı şifre-telg raflarla ‘Iştirâ k y u n F ırk a sı’ Şu’b elerin i k a p a ttırd ı. II. M eclis’e
E rz u ru m ’d an seçildi... 3 E kim 1 9 4 9 ’d a A n k a ra ’da ra h m e ü i o ld u ” (bkz. F a h re ttin Kırzı-
o ğ lu . B ü tü n ü y le E r z u r u m K o n g r e s i, K ü ltü r O fset, A n k ara, 1993, s. 2 0 3 -2 0 4 ).

142
 İdare in tih ab ve h ü k ü m e te resm en m ü racaat ve ih ta r o lu n d u ğ u
m a’ru z d u r.““

1921 Ö NCESİ ERZURUM TARİHİNİN

BELLİ BAŞLI ÖZELLİKLERİ

E rzuru m ’da yaşanan ve tersin d en A nkara’n ın da arzu ettiği karı­

şıklıkların k o n jo n k tü rel sebeplerine y u k arıd a değinip yapılan yazış­
m aları o k u d u k tan sonra, şim di de E rzu ru m ’daki b u reaksiyonerligin
anlaşılabilm esi için b ir m ik tar geriye d ö n ü p şeh rin ve bölgenin 1921
öncesi tarih in d en belli başlı kesitlere bak m ak ta fayda var.
K aradeniz ile Kafkasya arasında oldukça stratejik b ir n o k tad a b u ­
lu n an E rzurum , yüz yıl içerisinde tam üç sefer (1829, 1877-1878,
1916-1918) Ç arlık Rusyast tarafın d an işgal edilm iş ve ele geçirilm iş­
tir. Osm anlI devletinin vilayeti olan E rzu ru m ’u n sınırları Erzincan,
Beyazıt ve B ayburt sancaklarıyla b irlikte 21 ilçe ve 3 bucağı k ap sa­
m aktaydı. E rzurum vilayetinin n ü fu su n u n b ü y ü k çoğunluğu kö y lü ­
lerden olu şu y o rd u ve 337 b in h ek tarı b u lan ekiH arazinin yüzde
98’inde tahıl ü retiliyordu. V ilayetin 52.800 kilom etre kareyi kapsa­
yan sınırları d ah ih n d e Birinci C ihan H arbi’n in başında takriben 750
bin insan y a ş a m a k ta y d ı.D e m o g ra fik yapısı o ldukça karışıktı."" Şeh­
rin içinde yaşayan n ü fus tak rib en 40-80 bindi ve b u n u n 20 bin in i
E rm eniler oluşturm aktaydı.'” 1915’te O sm anh E rm enilerinin tehcir
ve katliam a tabi tu tu lm ası, baş gösteren salgın hastalıklar ve harbin

88) E rg ü n A ybars, a .g .e ., s. 98.

89) Bkz. K âm il E rd ah a, a .g .e ., s . 49.
90) S ab ah attin Selek, N ü fu s M ü d ü riy e ti U m u m iy e si’n in b ir ista tistiğ in e d a y a n a ra k v e r­
diği tab lo d an E rz u ru m h a k k ın d a şu b ilg ileri ö ğ ren iy o ru z: “E rz u ru m ’da, ahalisi tam a m e n
E rm en i olan k asab a ve k ö y lerin sayısı 72, ah alisi tam a m e n R u m o lan k ö y lerin sayısı 3,
ah alisi k arışık olan k ö y lerin sayısı ise 2 4 1 ’d ir ” (b k z. S ab ah attin Selek, A n a d o lu İ h t il â li ,
B urçak Y ayınevi, İsta n b u l, 1968, s. 6 2 ).
9 1 ) T ak rib en diye y a z m a m ın seb eb i b u k o n u d a fark h b ilg ilerin o lm asıd ır. 1967 E rz u ru m
II Y ılhğı’n a göre, “ 1. C ih a n H a rb in e g irild iğ i sıra la rd a E rz u ru m ’u n n ü fu su 1 0 0 -120 b in
kişi id i” (b k z. Kâm il E rd ah a, a .g .e ., s. 4 8 ). E rd a h a ’ya göre, “E rz u ru m şe h ri n ü fu s u 4 0 b in
c iv arın d a o ld u ğ u ta h m in e d ilm e k te d ir” (b k z. K âm il E rd ah a, a .g .e ., s. 4 9 ). C eval D u rsu -
n o ğ lu ’na göre b u sayı, “sa v aştan ö n ce se k se n b in ”d ir (b k z. C ev at D u rsu n o ğ lu , M illi M ü ­
c a d e l e d e E r z u r u m , A n k ara, 1946, s. 2 5 ). E rz u ru m ’d a o n ü ç yıl k alan A m erik alı R o b ert
S taplelon ise, D u rsu n o ğ lu ’n a y a k ın b ir ra k a m v e re re k , “ 1914’e k a d a r E rz u ru m ’u n n ü f u ­
su 60 ila 70 b in arasın d ay d ı ve b u ra d a y aşay an ların 20 b in i E rm e n i’y d i,” d e m e k te d ir
(bkz. Ja m es B ryce-A rnold T o y n b ee, O s m a n h I m p a r a t o r l u ğ u ’n d a E r m e n ile r e Y ö n e lik M u ­
a m e l e 1 9 1 5 - 1 9 1 6 , C . 1, çev. A h m e t G ü n e r, P en cere Y ayınları, İsta n b u l, 2 0 0 5 , s. 4 3 9 ).

143
beraberinde gelirdiği yıkım la birlikte yaşanan göç sebebiyle şehrin
geride kalan nüfusu 3-4 bindi.''^
M ustafa S uphi ve kafilesi için askeri ve m ü lk i erk ân lar tara fın ­
dan em red ilen ve O cak 1921’de H oca Raif E fendi’n in h d erlig in d e
E rz u ru m ’da yapılacak o lan p ro v o k a sy o n g ö sterisin in aynısı, ne il­
g in çtir ki, b u olaydan altı yıl ö n ce E rm en ilere karşı y ap ılm ıştı. N i­
san 1915’te, İsta n b u l’d a n g ö n d e rile n İttih a t ve T erak k i’n in ö n d e
gelen y ö n e tic ile rin d e n B ah attin Ş ak ir’in yaptığ ı p lan d o ğ ru ltu s u n ­
da, E rz u ru m lu d in i h o c a la rın ö n d e rliğ in d e b ü y ü k b ir m itin g d ü ­
zen len m iş ve a rd ın d a n E rz u ru m , E rm en i n ü fu su n d a n a rın d ırılm a ­
ya b aşlan m ıştı.”
En son 1916’da Ç arlık R usyası’n m işgal ettiği E rzurum , M art
1918’de O sm anh o rd u su tarafından geri alındı. Bu tarih ten itibaren
şeh ir O n Beşinci K olordu’n u n m erkezi oldu. 1913’de şehrin İttih at­
çı kadroları tarafından çıkarılan ve Rus işgalinden ö tü rü yayınm a ara
verm ek zo ru nda kalan A lb a y ra k gazetesi, O cak 1919’dan itibaren ye­
nid en yayın faaliyetine başladı.^·* G azete T ü rk çü çizgide b ir yayın p o ­
litikası takip etti. T ehcir ve savaş ortam ın d a zenginleşen eşraf ve es­
nafın m addi desteğiyle şeh rin ileri gelenleri, E rzu ru m ’u n E rm enile­
re geri verileceği k o rk u su n d a n hareketle M art 1919’da, Vilâyât-i Şar-
kıyye M üdâfaai H u k u u k i M illiyye C em ’iyyeti’ni k u rd u lar.’^ G azete­
n in yazar ve yöneticileri de b u cem iyetin içinde yer aldılar. A lb ayrak,
D oğu’daki M üdâfaai H u k u k C em iyetleri’n in m addi desteğini alm ış­
tı. Gazete bir nevi b u h arek etin yayın organıydı.*"^ E rzurum ’daki ce­
m iyet, T rabzon M uhafaza-i H u k u k ’i Milliye C em iyeti’yle birlikte 23
Tem m uz 1919’da, k o n fo rm ist güçlerin A nadolu’daki m erkezi ö rg ü t­
lenm esinin ilk adım ı niteliğindeki E rzuru m K ongresi’n in bir araya
gelm esinde aktif rol oynadı."^

9 2 ) C evat D u rsu n o ğ lu ’na göre b ir d e “o n b in k a d a r h e m şe h riy i E rm e n ile r çek iU rken öl­

d ü rm ü ş le rd i” (b k z. C evat D u rsu n o ğ lu , a .g .e ., s. 2 5 ) . T ü m Rusya Ş eh ir M echsleri Birliği
tem silcisi B.H. K u n u tz ’a göreyse, 1916’d a, “E rz u ru m ’d a 8 0 -1 0 0 k a d a r E rm e n i k a lm ıştı”
(bkz. Jam es B ryce-A rnold T o y n b ee, a.g.e., s. 4 5 0 ). Ö te y a n d a n , 1967 E rz u ru m 11 Yılh-
ğ ı'n d a, “şe h rin istird a t edildiği 1918 yılı k a y ıtla rın a g ö re, n ü fu s u n u n 17 b in e d ü ştü ğ ü
g ö rü lm e k te d ir,” diye y a zılm ıştır (b k z. K âm il E rd ah a, a . g . e . , s. 48).
9 3 ) Bkz. Jam es B ryce-A rnold T o y n b ee, a.g.e., s. 4 5 0 ve 457.
9 4 ) Bu gazete h a k k ın d a y ap ılm ış g en iş b ir a ra ştırm a için b k z. D u rsu n Ali A k b u lu t, A l­
b a y r a k O la y ı, T em el Y ayınlar, İsta n b u l, 2006.
9 5 ) D aha geniş bilgi için bkz. C evat D u rsu n o ğ lu , a .g .e ., 27-31.
9 6 ) D u rsu n Ali A k b u lu t, A l b a y r a k O l a y ı, s. 20-21.
9 7 ) D aha geniş bilgi için b k z. F a h re ttin K ırzio ğ lu , a .g .e .

144
 23 Ni.san 1920’de açılan T ürkiye Büyük M illet M eclisi’ne E rzu ­
ru m ’dan on m illetvekili k a t ı l d ı . B u m illetvekillerinden ikisi, Celâ-
lettin Arif ve H üseyin A vni’yle A nkara h ü k ü m eti arasında A ğustos
1920’de geçici b ir an laşm azh k yaşandı. Sahip olm ak istedikleri k ari­
yeri A nkara’da bulam ayınca E rz u ru m ’da m ahalli bağım sız b ir id are­
nin oluşm asını talep ed en b u ikili, g ö rü n ü rd e şeh rin vali vekilliğini
y ü rü ten Albay Kâzvm’a (D irik ), dolaylı o larak da M ustafa Kem al’e ve
Doğu C ephesi k u m an d an ı Kâzım K arabekir’e karşı cephe aldılar.'"'
Ö te y andan, Batı’d an u m u d u n u kesip, D oğu’da Bolşevik Ihtilâ-
li’nin etkisine k ap ılan A lb a y ra k yazarları, hem T ü rk çü hem de so s­
yal d em o k rat id eo lo jilerin in u zan tısı olan halkçılığın E rz u ru m ’da
uygulanm asını ç o k tan d ır talep ettik leri için solla h içb ir alâkaları
bulunm ay an C elâlettin A rif ve H üseyin A vni’yle tu h af b ir ittifak
kurdular.'™ A slında iki kesim arasın d ak i y ak ın laşm an ın gerçek se­
bebi, D oğu’da başlayan E rm en istan h arek âtın ın başarısızlıkla so ­
nuçlanm ası endişesiydi. Böylesi b ir d u ru m d a E rzu ru m y ö netici sı­
nıfı bir ‘halk h ü k ü m e ti’yle k en d i d u ru m u n u m uhafaza etm ek isti­
yordu.'"' F akat geçici ittifak, A n k ara’n ın d u ru m a m üd ah ale etm esi
ve E rzu ru m ’a tayin ettiği eski T rab zo n valisi H am it’in 14 Ekim
1920’de göreve başlam asıyla geçici olarak son b u ld u . İki vekil A n­
kara’ya geri d ö n erle rk en A lb a y ra k , T ü rk çü ve sol-sosyal d em o k rat
yayınına devam etti. G azete’n in y azarların d an Cevat D u rsu n o ğ lu ,
Eylül 1920’de Bakü K u ru ltay ı’na ve T ürkiye K o m ü n ist P artisi’n in
K uruluş K ongresi’ne katıldı. Bu ta rih te n itib aren A lb a y ra k gazete­
sinde B olşevikleri öven y azıların yanı sıra o nları yeren yazılar da ya­
yınlandı.'"^ TKP’e göreyse, gazete açıkça k o m ü n ist fikirleri sav u n ­
m akta ve p ro p ag an d asın ı y ap m aktaydı.'"’ F akat gazetenin T ü rk ç ü ­
lükle Bolşevikliği iç içe su n a n b u ek lek tik çizgisi E rz u ru m ’daki re-
aksiyoner çevreleri h içb ir zam an m em n u n etm ediği gibi, sav u n d u ­
ğu halkçılık fik rin d ek i aile h ay atın a dair ö n eriler de plan lan m ış b ü ­
yük tepkilere m alzem e yapıldı. M ustafa S uphi ve yoldaşları için E r­
z u ru m ’da d ü zen len ecek p ro v o k asy o n n isb eten A lb a y ra k ’a da y ö n e­
lecekti. Şimdi h ad isen in seyrine geri dönelim .

98) F a h re ttin C>loglu, a . g . e . , s. 107.

99) D aha g en iş bilgi için bk z. K âm il E rd a h a , a .g .e ., s. 65-70.
100) Bkz. D u rsu n Ali A k b u lu t, a.g.e., s. 6 0 -6 6 .
101) Bkz. Kâzım K arab ek ir, Îstifeldl H a r b im iz , s. 8 3 2 -8 3 4 .
102) D u rsu n Ah A k b u lu t, a . g . e . , s. 86.
103) Dönüş B e l g e l e r i , C. 1, s. 17.

145
 ANKARA-ERZURUM, 18 OCAK 1921

Mustafa Kemal 16 O cak’ta, R üştü’den aldığı kapsam lı rapora cevap

m ahiyetinde kısa bir telgrafla E rzurum valisi H am it’e şunları yazar:

N um ara: 2/80
A nkara’d an
18 K ânunusani 337 [18 O cak 1921]
E rzurum Valisi H am it Beyefendi’ye
C. 16 K an u n u sa n i 337 [18 O cak 19211'” şifreye: Yüksek tedbirle­
riniz isabetlidir, (abç) C afer Bey h a k k ın d a b u rac a gerekli m u am ele
yapılacaktır, Efendim .

B üyük M illet M eclisi Reisi

M ustafa K em al'”’

TRABZON, 18 OCAK 1921

T rabzon dahil olm ak üzere K aradeniz sahilindeki b ü tü n askeri ve

m ü lk i m akam lara 18 O cak’ta aşağıdaki tam im yollanır:

M üfrit K o m ü n ist M ustafa S uphi’n in rü fek asın d an T rab zo n lu

Yüzbaşı Y akup nam şah sın R usya’d an h are k et ed erek sevahilim izden
birisin e çıkacağı istih b a r k ılın m ıştır. M um aileyh h ak k ın d a gayet ba-
siretkârane h are k et o lu n a ra k , d erd e stin e çalışılm ası d erh a l m a lu m a t
verilm esi tam im en tebliğ olunur.'""

KARS, 18 OCAK 1921

M ustafa Suphi ve b erab erin d ek i 17 kişi 18 O cak’ta E rzurum ’a git­

m ek üzere Kars’tan tren le yola çıkm ışlardır.'"^

104) M e tin ’d e K aynak Y a y ın ta n ’n a a il o la n k ö şe li p a ra n te z iç in d e k i b u tarih y an lış v eril­

m iştir. D o ğ ru su 16 O cak 1 9 2 1 ’dir.
105) A ta tü rk 'ü n B ü tü n E s e r l e r i , C. 10. s. 2 9 7 . M ustafa K em al’in bu telgrafı, 29 A ralık
1 9 2 0 ’d en b u y an a M ustafa S u p h i’ler h a k k ın d a y azılm ış ve b ilin e n ik in c i belge o lm a sı d o ­
layısıyla ço k ö n em lid ir. Z ira M u stafa K em al ilk defa b u b elg ed e, 16 O cak ’ta R ü ştü ta ra ­
fın d a n k en d isin e ra p o r ed ilen E rz u ru m ’d a k i M u stafa S u p h i ve y o ld a şla rm a y ö n e lik p ro ­
vo k asy o n p lan ın ı o n ay lam ak tad ır.
106) H an g i m ak am tarafın d an yazıldığı belli o lu n m a y a n b u tam im i ATASE’den a k taran :
Yavuz A slan, a .g .e ., s. 3 3 0 , d ip n o t, 189.
107) 18 O cak tarihi Yavuz A slan’ın A T A Ş E ' ye d a y a n a ra k verdiği b ir ta r ih ü r (Yavuz As­
lan , ö.g.e., s. 3 1 2 ).

146
 ERZURUM, 18-(?) OCAK

TKP heyeti E rzurum ’a doğru yol alırken, Erzurum ’da Hoca Raif
Efendi önderliğinde, yakın tarihim izin ilk ‘K om ünizm le M ücadele Der­
neği’ diye adlandırabileceğim iz M uhafaza-i M ukaddesat Cemiyeti’n in '“
aşağıdaki provokasyon beyannam esi 18 ilâ (?) Ocak’ta yayınlanır:'"®

BEYANNAME
Epey zam an d an b eri ism in i işitip bazı cerid elerd e o k u d u ğ u m u z
ve ancak n e gibi fitne ve fesat ocağı ve hile h u d ’a o ld u ğ u n u etraflıca
ted k ik edem ediğim iz k o m ü n is tlik (bolşevikU k) ve h alk çı iştirak iy u n
d en ilen m esail-i ib lisan en in alçak ve m e m lek etten k o v u lm u ş, anası,
babası b elü rsü z, m azileri m ülevvas, cinâyet ve ceraim -i m ü tead d id e
ile m a h k u m ve m em le k et ve islâm iyetle alâkaları k at’iyyen gayr-i
m evcüd bir takım ed ân i ta ra fın d an İslam ü lk elerin e so k u lm ak ve d a ­
hilde b u n la ra peyrev b azıları tarafın d an bu fesad ve fitne ocakları
u y an d ırılm ak istenildiği h ab e r alınm ış idi.
Bu b ap ta kem al-i ciddiyetle te d k ik atta b u lu n a n la rın m a lû m a tın ­
dan ve k en d ilerin in n eşre ttik leri m a tb u p ro g ra m la rın ın m u h tev iy a-

108) f9 6 0 ’lar T ü rk iy e ’sin d e g en iş d ev rim ci k ab arışa k arşı d ev letin teşvikiyle k u ru la n

K o m ü n izm le M ü cad ele D e rn e k le ri’n in ta rih se l k ö k ü g ö rü lü y o r k i, b ir d ev let gelen eğ i
o larak 1920’lere u z a n m a k ta d ır. D u rs u n Ali A k b u lu t’a g ö re, “Bu cem iy et, a n ti-k o m ü n is t
b ir h a re k e t o larak d o ğ m u ştu r. İster iç e rid e iste r d ışa rıd a o lsu n , b ü tü n b o lşe v ik c e re y a n ­
lara k arşıd ır. B olşevik eğ ilim li h a re k e t, 1921 M a rt’m d a E rz u ru m ’d a su s tu ru lu n c a , M u h a ­
faza-i M u k a d d esat p a d işah ve s a lta n a tın h u k u k u m eselesiyle u ğ raşm ay a b a şla y a c a k tır”
(D u rs u n Ali A k b u lu t, a .g .e ., s. 102). T a rih in g arip b ir cilvesi o lsa g erek , 1960’lard a E r­
z u ru m im am ı F e th u lla h (G ü le n ) h o c a n ın d a k u ru c u la rı iç in d e y er aldığı K o m ü n izm le
M ücadele D erneği E rz u ru m Ş u b esi k u r u ld u (b k z. H ik m e t Ç e tin k ay a , F e t h u ll a h G ü l e n ’in
4 0 Y ıllık S e r ü v e n i, G ü n izi Y ayıncılık, İsta n b u l, 2 0 0 4 , s. 149).
109) D u rsu n Ali A k b u lu t, y u k a rıd a k i b elgeye ilişk in o la ra k d ip n o tta şöyle y azm ak tad ır:
“Bu b ey an n am e m a tb u o lu p , ü z e rin d e ta rih b u lu n m a m a k ta d ır. B ey an n am en in a ltın d a
cem iy etin m ü h ü r ü v ard ır. A s ılla rm d a n b iri İsta n b u l Ü n iv ersitesi ik tisa t F a k ü lte si E rz u ­
ru m D osyası’n d a d ır ” (D u rs u n Ali A k b u lu t, a . g . e . , s. 9 8 , d ip n o t 8 ). Y azar ilerik l say falar­
d a da b e y a n n a m e n in n e za m a n y a y ın la n d ığ ın a ilişk in o larak , “... ü z e rin d e tarih b u lu n ­
m adığı için b u n u k esin o la ra k te sb it e d e m iy o ru z . A n cak b e y a n n a m e d e M u stafa S u p ­
h i’n in ü z e rin d e y ak alan an b elg ed en söz ed ilm esi, b u n u n 22 O cak 1 9 2 r d e n ö n c e n e ş re ­
d ilm em iş o ld u ğ u n u n d e lilid ir...” d iy e y a z m a k ta d ır ( a .g .e ., s . 102). Ben şa h sen y u k a rıd a ­
ki b e y a n n a m e n in M ustafa S u p h i E rz u ru m ’a g e lm e d e n evvel d ağ ıtıld ığ ın ı d ü ş ü n m e eğili-
m in d ey im . Ç ü n k ü b öylesi b ir p ro v o k a sy o n b e lg e sin in M ustafa S u p h i’n in E rz u ru m ’u te rk
e tm e sin d e n so n ra d a ğ ıtılm a sın ın n e gibi b ir p ra tik faydası o labilir? Ö te y a n d a n , M u sta ­
fa S u p h i’n in ü z e ri a ra n a ra k ya d a ç a lın a ra k b irta k ım b elg e(ler) eld e ed ild iğ i (Y avuz As­
lan, a .g .e ., s. 3 1 7 , d ip n o t 140) E rz u ru m valisi H a m it’in 5 Ş u b at 1 9 2 1 ’d e İçişleri B akanlı-
ğı’na yazdığı telg raftan ö ğ re n ilm e k te d ir (B ayur, a .g .e ., s. 6 4 9 ). Bu k o n u y a ilişk in b ir b a ş­
ka bilgi de K âzım K arab ek ir’in G en el K u rm ay B aşk an h ğ ı’n a y o llad ığ ı 25 M art 1921 ta ­
rih li telgrafta b u lu n m a k ta d ır (B ayur, a . g . e . , s. 64 9 , d ip n o t 138). H er ik i telg rafta b ah si
g eçen in M ustafa S u p h i’n in ü z e rin d e n a h n a n belge y a d a b elg elerin aynısı o lu p o lm ad ığ ı­
nı ve n ered e elde e d ild ik le rin i tam o la ra k b ilem iy o ru z.

147
u n d a n bâh u su s M ustafa S uphi nam şeririn şim diye k adar bu h u su s ­
ta v ü cu d a getirdiği faahyeti h ik ây eten k o n g relerin d e k ıraat edüb,
hatt-ı desti ile m u h a rre r o ld u ğ u halde elde edilen rap o r m ü n d erica-
tın d a n b u m esâlik-i la im en in b ü tü n d in ve islâm iyeti tem elin d en
tah rip ve a n ’anât-ı m illiye ve adab-ı m ü tev arisem izi o rtad an k ald ır­
m ak tan başka b ir şey olm adığı açık ve m üdellel b ir su rette b ü tü n ü r-
yanlığıyla m eydana çıkm ıştır.
B inaenaleyh m esâU k-i m e srû d e n in esâsât-ı bâtılesini ve b u n u n
tatbikinden h u su le gelm iş ve gelecek m azarratı h ü laseten ber-vech-i
âti beyan ve ilânı, cem iyetim izce cüm le-i vezaiften bildik:
1. H âşa, sü m m e hâşâ A llah yok, peygam ber yok, halife ve b ü y ü k
yok, şeriat düzm e, yalan, işte b u n la rı esas m eslek ittih az ed erek b ü ­
tü n k ü friyatlarm ı se rb e st olarak alenen n e şr ile ah k âm -ı islâm iyeyi,
ferâiz ve sü n n e t-i peygam beriyeyi külliy en d ü n y ad an k ald ırm ak tır.
2. Bu fesadın ta tb ik in e en evvel k ad ın lard an başlayarak, b irin c i­
de bi’l'k ü lliy e n â-m ah rem liğ i r e f, İkincide o n ların u m û m i m ah alle­
re, u m û m i evlere, u m û m i tiyatrolara, u m û m i kahve ve o y u n h an ele-
re erkeklerle k arışık olarak girip çıkm aları ve u m û m i aşh an elerd e
erkeklerle yem ek yem eleri, alel-u m û m k ad ın lara h ariçte b irer iş ve­
rilerek, herh an g i b ir erkeğe h iz m et etm esi m ecb u riy eti gibi bir takım
vaziyetler ihdas edilm esidir ki m aaz’alah ü telâlâ, ne gibi fenalıklara
yol açm ış o ld u k la rın ı ed n â b ir m ü talaa ile an lam ak çetin değildir,
3. K adınların h an e h aric in d e serb est b u lu n m a la rın ı tem in ve ha-
seb ve neseb keyfiyetlerini yok etm ek m aksadıyla üç y aşın d an itib a­
ren b ü tü n çocu k ları açacakları u m û m i dep o lard a toplayıp k en d i
m eslek-i kâfiraneleri dairesin d e terbiye etm elerid ir ki bu su rette kim
kim in evlâdı o ld u ğ u biH nm iyerek, n e’û zu b illâh b ir hem şire k a rd e ­
şiyle b eraber tam am en serbesti dairesin d e b ü y ü y ü p ve yek d iğ erin i
tanım ayacaklarından, araların d a ne gibi hâlât ve m ü n a seb e tin tees­
süs edeceğini d ü şü n m e k bile in sa n ın havsalasını yakacağı cihetle,
fazla tafsilâta h ac et görü lm ü y o r.
4. Bi’l-cüm le m e k tep lerd en d in dersleri k ald ırarak b u n a m u k ab il
k o m ü n izm m eslek-i kâfiranesi esasları talim edilip, b ü tü n talebe ve
m uallim ler b u suretle y etiştirilerek, gelecek nesilleri b i’l-külliye d in ­
den, im an d an bi’l-m ecburiye âri b u lu n d u rm a k tad ır.
5. B ütün cinâyât ve carâim e karşı şer’-i ve k a n u n d a g ö sterilen ce­
zalan lağv ederek, yalnız b ir te k d ir-i aleni ile iktifa etm elerid ir k i bu
da aheng-i içtim aiyi esasından zir ü zeber ederek şer’ şerif ve k an u n -
u m ü n if ile tanzim edilm iş o lan m uvazen e-i ictim aiyeyi b i’l-külliye

148
ihlal ve em n ü asâyişi d ü ze ltm ek kabul etm eyecek bir su rette im ha
dem ek olacağı aşikârdır.
6. Ç alışm ayan ek m ek yem eyecek ve h erk es m üsavi yiyecek, zâ-
h iri yaldızlı h ap şe k lin d e b ir kaid eleri de v ard ır ki b u n u n tatb ik in i
de hâm ile ve d o ğ u rm u ş k a d ın la rın an cak bir kaç ay m ü d d e tle ri m ü s­
tesna olm ak ü zere b ü tü n erk e k ve k ad ın lar m ü şterek ve u m û m i iş­
lerde b irer h izm etle m ü k e lle f tu tu lu p , an cak h erk e sin k azancı h e r­
kese b ırak ılm ay arak , h a tta zü rra ’ ve ek in cilerin bile b ü tü n h asıla tla­
rı u m û m i am b arlara, p ara ve eşyalar u m û m i d epo ve san d ık lara to p ­
lanıp so n ra b u n d a n refk o m ve şu ra hey ’etleri ve d ah a diğer n am lar­
la h ü k ü m e t şek lin d e h alk ın başına m u sallat olan çete ve k o m iteler
k en d i isted ik leri m ik tarı, k e n d i arzu ve havaları d airesin d e ken d i
m evkilerini m u h afaza ve b ek aların a te’m in için sarf ve b ü tü n m ah -
lû k ata da -eğer yetiştireb ilirlerse- o am b arlar ve d ep o lard an ö lm eye­
cek kadar, m eselâ yevm iye yetm işer d irh em ek m ek gibi b irer m ik tar
bir şey verm ek su retiy le icraya k alk ışm ışlard ır ki bu da yine sırf
m el’û n ân e ve zalim an e b ir teşeb b ü s olm ası hasebiyle b u y ü zd en
A zerbaycan, T ü rk ista n , B aşk u rd istan , T aşk en t ve B uhara’d ak i m il­
yonlarla d in k arın d a şla rım ızın b ü tü n serv et ve sâm ânları ellerin d en
alınıp, ırz ve n am u sla rı pâyim al edilerek, so k ak o rtaların d a aç, çıp ­
lak can verm eye m a h k û m ed ilm esin i intaç etm iştir. İşte b u yaldızlı
hap ın içim i de n e ö ld ü rü c ü zeh irle d o lu o ld u ğ u n a b u n d a n d ah a b a ş­
ka deUl aram aya lü z u m kalm ıyor.

N ETİCE
Bu gibi m eslek ve m ezh ep lere sâlik, h ain b ilg in lerin hedef-i taar­
ru zu ib a d ü l’U ahın d in ve im an , ırz ve n am u s, m al ve ca n la n o lu p , bu
m aksatlarını istih sal için d e h erh a n g i b ir şekl-i m ü n â fık h ân e ve ibli-
sâneye b ü rü n m e k te n k a t’iyyen çek in m em ek ted irler. M eselâ, k atil ve
yağm a ve gasp ve g ârat ile to p lad ık ları ve ecnebi m ü esseselerd en na-
m u ssuzcasm a ald ık ları p ara lard an k en d i m eslek ve em ellerin i terviç
y o lu n d a h alk ı iğfal için, öteye beriye b ir tak ım m el’u n la n g ö n d e r­
m ek ve lede’l-icap isim leri ta srih edilecek o lan b ir tak ım paçavra ga­
zetelere yazı y azd ırm ak için, nice y ü zb in lerle liralar sarf ettik leri ve
b u n la rın sah ip ve m u h a rrirle rd e n bazılarım k en d i m ey an elerin e al­
m aya kesb-i şeref ey led ik leri d e m e zk û r elyazısı rap o rd a m u h a rre r­
dir. Bu h u su sta şü p h e ed en ler cem iyet m erk ezin d ek i m a tb u ’ p ro g ­
ram ve rap o r su re tle rin i gö reb ilecek lerd ir. Bu ahv âld en A n k ara’daki
M illet M eclisi h a b e rd a r edilip, o ralard a b u yolda teşeb b û satta b u lu -

149
 nan lar hak k ın d a takibat icrâ-yı m e ra n e tle rin e kesb-i v u k u f ettikleri
dakikada, keyfiyetten h ü k ü m e ti ve cem iyet m erkezlerini, m erkez ol­
m ayan yerlerde hey’et-i ih tiy arilerin i ve h iç olm azsa yek d iğ erin i h a ­
b erd ar eylem elerini b eyan ve rica eyleriz.

M ühür
M uhafaza-i M ukad d esat ve M üdafaa-i H u k u k C em iyeti
E rz u ru m H ey’et-i M erkeziyesi
337 ( 1921)""

TRABZON, 2 0 OCAK 1921

T rabzon’da yayınlanan İstikb â l gazetesinin 20 O cak tarihli n ü sh a­

sında aşağıdaki haberle karşılaşıyoruz:

Baku’da to p la n an b ir tak ım serserilerin teşkil eyledikleri T ü rk iy e

Iştirâkiyün K um panyası’n d a n ve m ü frit k o m ü n ist M ustafa S u p h i’n in
en yakın b en d e le rin d e n o lu p , m em lekette fesat çık artm ak m aksadıy­
la epeyce zam an d an b eri S am sun’da ve K aradeniz sevahilinde d o laş­
m akta olan N edim A gâh’ın G iresu n ’da tevkif edildiği ve ilk h u d u t
haricine çıkarılacağı h ab e r a lın m ıştır." '

BAKÛ, 2 0 OCAK 1921

Bakû K urultayı’nda, K o m in tern ’e bagh Dogu H alkları P ropagan­

da Sovyeti ya da diğer adıyla Şark Şurası k u ru lm u ştu . TKP’nin de
d o ğ ru d an bagh olduğu Şark Şurası, A nkara basınında kendisiyle il­
gili olarak çıkan bazı haberler üzerine 20 O cak’ta önem li b ir tekzip
yayınlam ıştır:

Şark M illetlerinin T ebligat ve H arek et Şürâsı b u n u n la h ab e r ve­

riyor ki, A nkara H ü k ü m e ti’n in Şark M illetleri Tebligat ve H arek et
Şürâsı V ekilleri’n in A n k ara’ya gelm elerini red d etm esi h ak k ın d a m at-
buaatta verilen h ab e r asılsızdır. Tebligat Şurası A n k ara’ya h iç b ir n ü -
m ayende (tem silci) gönderm em iştir."^

110) D u rsu n Ali A k b u lu t, a.g.e., s. 98 -1 0 1 .

111) İstikbâl, 20 K ân û n -ı Sâni 1 3 3 7 /O cak 1 9 2 1 ’d e n ak taran : Y avuz A slan, a.g.e., s. 3 2 9 ,
d ip n o t 187.
112) A zerb a yca n F ukarası (B a k û ), 20 O c a k 1 9 2 1 ’d e n a k ta ra n : Y avuz A slan a e e s
3 3 4 -3 3 5 . ’ ’

150
 Aslan, belgeyi ak tard ık ta n sonra şu y o ru m u yapm aktadır: “Bu
belgeden açıkça anlaşılacağı gibi, D oğu H alkları P ropaganda Sovye-
li, M ustafa Suphi ve arkadaşlarına sahip çıkm am akta ve onları k en ­
di tem silcileri olarak k abul etm em ek ted ir” (bkz, a.g.e., s. 335). Evet
am a, en azından form el olarak M ustafa Suphi ve heyeti, A nad o lu ’ya
Şark Şurası’m n heyeti olarak gelm em iştir. Bu yüzden. Şark Şura-
sı’nm yukarıdaki form el tekzibini M ustafa Suphi ve arkadaşlarına sa­
hip çıkm am ak diye y o ru m lam ak old u k ça zorlam adır.

KARS, 22 OCAK 1921

M ustafa Suphi ve TKP heyetiyle 28 A ralık 1920’de, B akü’den

Kars’a birlikte gelen Budu M divani ve berab erin d ek i Sovyet Rusya
Büyükelçilik görevlileri, M ustafa Suphi ve yoldaşlarının Kars’tan ay­
rılm alarından d ö rt gün sonra, 22 O cak 1921’de A nkara’ya gitm ek
üzere E rzu ru m ’a d oğru yola çık arlar.'" B urada akla gelen so ru lar
şunlardır. Esas görevi A nkara’da olan M divani ve m isyonu, Kars’ta
neden bir aya yakın sü re oyalanm ışlardır? Bu oyalanm a A nkara h ü ­
küm etinin planlarına u ygun olabilir mi? Sovyet m isy o n u n u n yola çı­
kış tarihi tam da M ustafa Suphi ve yoldaşlarının kaderini belirleye­
cek kritik gün lerin başlangıcına rastgelm esi bir tesadüf m ü d ü r, yo k ­
sa tertipçilerin, m isy o n u n iradesi dışında dayatm aları mı söz k o n u ­
sudur? Buna bağlı olarak, birileri M divani ve m isy o n u n u n , tam da
TKP’ye darbenin indirileceği günlerde, kuş uçm az kervan geçm ez
yollarda y olculuk yapacak olm alarım hesaplam ış olabilir mi?

ERZURUM, 22 OCAK 1921

TKP kafilesi d ö rt g ü n lü k b ir tren y o lcu lu ğ u n u n ard ın d an 22

O cak’ta E rzu ru m ’a varır.
M ustafa S uphi ve y o ld a şla rın ın istasy o n a gelm eleriyle, M uha-
fazai M u k ad d esat C em iy eti’n in o rg an ize ettiği anti-T K P gösteri
p atlak verir.
1921’de d o k u z-o n yaşlarında b ir çocuk olan N ihat P asin h ,"^F et­
hi T evetoğlu’na yaşadıklarım şöyle anlatm aktadır:

113) Kâzım K arab ek ir, a.g.e., s. 9 1 0 ve S telan o s Y erasim os, a.g.e., s. 209.
114) N ih at P asin li 1965 -1 9 6 9 arası d ö n e m d e E rz u ru m m illelv ek iliğ i y ap m ıştır.

151
 Ben υ zam an 9-10 yaşlarında bir ilkokul talebesi idim . M ustafa
Subhi ve a rk a d a şla n n d a n ib aret k o m ü n istle rin tren le geldiği haberi
ü zerine bunları taşlam ak için istasyona k o şm u ştu k . E rzu ru m halkı
7’den 70’e galeyan halindeydi. Bu hey ’et tren d e n çıkam adı ve E rzu ­
ru m ’a sokulm adı. C anlarını zo r k u rta rıp dekovil h a ttiy le "’ Karabı-
yık’a"'’ g ittile r."'

D oğu V ilayeti sey a h a tin d e n geri d ö n en E rz u ru m M ebusu D u ­

rak Bey, B üyük M illet M eclisi’n in 11 N isan 1921 tarih li o tu ru ­
m u n d a M ustafa S uphi ve y o ld aşların ın E rz u ru m ’a geld ik leri ant
şöyle anlatır:

M ustafa S uphi ve avanesi E rz u ru m ’a geleceği zam an, h alk d ü k ­

k ân ların ı kapadı. Yedi y aşın d an yetm iş yaşına k ad ar... B unlar, ev­
velce E rz u ru m ahalisi bizi istik b ale çık m ış diye b ıy ık b u ru y o rla r­
dı. Fakat istasy o n a y ak laşın ca m ü te ssir o ld u la r, b iraz istira h a tta n
so n ra b u n la r tre n d e n in d irild i ve b en d e n iz e söz verildi. Sordum :
Z aten M ustafa S u p h i’n in m a seb a k ın ı (g eçm işin i) E rz u ru m iyi ta­
nır. Son za m a n lard a K astam o n u V aliliği’n de b u lu n a n Ali Rıza
Bey’in " “ o ğ lu d u r. Babası da k e n d isin d e n m e m n u n d eğ ild ir ve k o v ­
m u ştu r. Bu yirm i k işilik h e y e t de tabii b era b er gelm iş idi ve K ars’ta
da O rd u c a n ez aret a ltın d a b u lu n d u ru lu y o rd u . B u n ların R usya’ya
geri gitm eleri siyaseten m uvafık g ö rü lm ü y o rd u . Sözü b an a v e rd i­
ler: O ğlum n e re d e n gelip n ere y e g id iy o rsu n diye söze b aşlad ım , k i­
m in nam ı h esab ın a söz sö y lü y o rsu n ve nesin? D edim . H alk asabi-

1 15) D ekovil h a ttı, ‘ray aralığı 60 cm . veya d a h a az o lan , arabaları b u h a r, h ayvan veya
in san gü cüyle y ü rü tü le n k ü ç ü k d e m ir y o lu ’na v erilen a d d ır (b u bilgi, w v™ .ser-
k i.co m ’d an a lın m ıştır).
116) K arabıyık, b u g ü n R rzu ru m ilin in A şkale ilçesine bağlı bir k ö y d ü r.
117) F ethi T ev eto g lu , T ü r k iy e ' d e S o s y a li s t v e K o m ü n is t F a a l i y e t l e r , A yyıldız M atbaası,
A n k ara, 1967, s. 2 4 7 ’deki “N o l”.
118) M u stafa S u p h i’n in b ab ası Ali R ıza Bey, 15 E k im 1875’de T o k a t’la d o ğ d u . 4 O cak
1 8 9 2 ’de S uriy e V ilâyeti M eclis-i İd are lîa’ş k â tip liğ i g ö rev iy le m e m u rlu k h a y a tın a b a ş­
lad ı. 9 M art 1 8 9 5 ’dc M a m u re tü la z iz (E lazığ ) v ilây eti m e k tu p ç u lu ğ u n a a la n d ı. E rz u ­
ru m ve V an v ilâ y e tle rin d e m e k tu p ç u lu k y a p tı. 1 9 0 3 ’de H ak k âri m u ta sa rrıfı o ld u . D ö rt
yıl b u gö rev de k a ld ık ta n so n ra V an v a liliğ in e a ta n d ı. A rd ın d a n K a sta m o n u , Y anya ve
K onya v a lilik le rin d e b u lu n d u , K onya v a lisiy k e n , 19 M ayıs I 9 1 3 ’de açığa alın d ı. D aha
so n ra İstan b u l h ü k ü m e ti ta ra fın d a n K a s ta m o n u ’ya vali tay in ed ile n Ali Rıza Bey, Eylül
1 9 1 9 ’d a İn e b o lu ’ya geldi. K e n d is in in K a s ta m o n u ’d a k i M ü d a faa -ı H u k u k y a n lısı vali ve­
kili ta ra h n d a n tu tu k la n a c a ğ ın ı ö ğ re n in c e Z o n g u ld a k ’a geçti. D aha so n ra İ s ta n b u l’a
d ö n d ü ve 9 M ayıs 1 9 2 0 ’de E d irn e valiliği g ö re v in e b aşlad ı, 25 T e m m u z 1 9 2 0 ’de E d ir­
n e ’n in işg a lin d en s o n ra , 27 T e m m u z 192 0 'd e em e k liy e sevk e d ild i (bkz. K âm il E rda-
h a, a .g .e ., s. 2 1 5 -2 1 8 , 4 4 2 -4 4 3 ).

152
 leşııiişti; n ü m a y işle r y ap tıla r, b ağ ırd ılar, çağ ırd ılar, y irm i k işilik
h eyet de b erab erd i. K ar to p u gibi b ir şey ler, b ir şeyler, b ir şeyler...
T ren e b in ip k o ğ d u la r.'"'

O layın b ir başk a tan ığ ı o lan F a h re ttin E rd o ğ an da h a tıra la rın ­

da, E rz u ru m ’a so k u lm ay an M ustafa S u p h i ve y o ld aşlarm ın d e k o ­
vil hattty la K arab ty ık ’a, o ra d a n da k ızak larla T ra b zo n ’a g ö n d e ril­
d ik lerin i y az ar.’“
TKP kafilesinin E rz u ru m ’da başına gelenler resm i kayıtlara da
geçm iştir. E rzu ru m ’daki k u m an d an R üştü, M ustafa Kem al’e aşağıda­
ki şifreyle beklenen haberi verir.

M ustafa K em al Paşa’ya yazdığım şifre ilâve o lu n acak tır

(C ) M ustafa S u b h i o n y ed i refik iy le E rz u ru m ’a gelm iş ise de is ­
ta sy o n d a to p la n a n b in le rc e h a lk ta ra fın d a n ta h k ir ve ta rd o lu n ­
m u ştu r. Evvelce a lın m ış te d a b ir-i in z ib atiy e n e tic e sin d e fiili b ir
tecavüz v u k u b u lm ıy a ra k m e rk u m (b a h si geçen ) te v a k k u f e tm e ­
yip (d u rm ıy a ra k ) y o lu n a d ev am etm eye m e c b u r o lm u ş tu r. T ra b ­
zo n ta rik in i ta k ip etm e k te o lu p g ü z e rg â h ta ah ali k o n a k ve y iy ecek
v erm e m ek ted ir.

22. K ân u n -u sâni (O cak) 337 (1 9 2 1 ) Rüşdü'^'

ERZURUM-BAYBURT, 22 OCAK 1921

TKP heyetinin E rzu ru m ’u terk etm esinin h em en ard ın d an vali

H am it, Bayburt kaym akam m a aşağıdaki telgrafı çeker;

119) T B M M G iz li C e ls e Z a b ı t l a r ı , C . 2, İş B ankası Y ay ın lan , A n k ara, 1985, s. 33. Bu k o ­

n u şm a n ın b ir b aşk a y e rin d e n h a re k e tle D u rsu n Ali A k b u lu t, D u ra k Bey’in , M ustafa S u p ­
hi ve a rk a d a şla rın ın , “E rz u ru m ’a g eld ik leri ilk a n d a a lk ışla n d ık la rın ı sö y le m iştir,” diye
yazar (D u rsu n Aİİ A k b u lu t, s. 9 0 ). D u ra k Bey’in y ap tığ ı k o n u şm a n ın h ep si esasen A n k a ­
ra h ü k ü m e tin i h e d e f alm a k ta d ır. D u ra k Bey, m e rk e z i ik tid a rın siyasal b ir m an ev rası o lan
sa h te K o m ü n ist P artisi’n in k u r u lu ş u n u k a b u l etm ed iğ i için , M ustafa S u p h i’lerin b u m a ­
nev rad an güç ald ık ların ı id d ia e tm e k te d ir. K o n u şm a sın ın b ir b aşk a y e rin d e D u ra k Bey,
“M ustafa S uphi E rz u ru m ’a g irip d e o ra d a a lk ışla n d ık ta n so n ra b u m ü sa m a h a la rı (göz
yu m m aları) y a p ıy o rla r,” d e r (a.g.e., s. 3 2 ). K o n u ş m a n ın b u ra sın d a D u ra k Bey’in şik a y e t­
çi o ld u ğ u , İçişleri B a k an h ğ ı’n m sa h te p arti faaliy etlerin e izin v eren g en elg esid ir. M u s ta ­
fa S u p h i’n in E rz u ru m ’d a a lk ışla n m a d ığ ı açık ça o rta d a d ır. D u rak Bey’in k afasın d an b ir a l­
kış olayı y aratm asın ı b e n , sa h te p a rtin in faaliy etin e izin v eren A n k ara h ü k ü m e tin i sık ış­
tırm a h esap ların a y o ru y o ru m .
120) F a h re ttin E rd o ğ an , T ü r k E l le r i n d e H a t ı r a l a r ı m , Yeni M atbaa, İsta n b u l, 1954, s. 247.
121) E rgü n A ybars, a .g .e ., s. 99. B ayur’a g ö re, söz k o n u s u belge M u stafa K em al’e vali ta ­
rafın d an y o llan m ıştır (B ayur, a .g .e ., s. 6 4 7 ).

153
 K om ünist nam ı alım d a m e m le k etin m en afiin e m ugayir ve başka
b ir H ü k ü m etin h e sab m a h a re k e t ed en M. Suphi ve o n yedi k işid en
m ü rek k e p etbaı b u g ü n E rz u ru m ’a gelm iş ise de ahali tarafm d an k a ­
b u l edilm iyerek ta rd o lu n m u ş tu r. B unlar T rab zo n tarikiyle h u d u t
h aricine atılm ak ü zere m a h fu z an o tarafa sevk o lu n d u lar. O raya vu-
ru d larm d a b ir kim se ile ih tilâtlarm a m ey d an v erilm iyerek yine k u v ­
vetli m uhafaza ta h tın d a G ü m ü şh a n e ’ye d o ğ ru şevkleri ve fiilî teca-
vüzatta b u lu n m a m a k şartıyla ah a lin in b u n la ra yem ek ve yatak v er­
m em elerine ve h a k a re tte b u lu n m a la rın a m ü m a n at (engel) o lu n m a ­
m ası m u k ta zid ir (gerekir).

Yıllar sonra kalem e aldığı h atıralarında Ham it, 22 O cak 1921’de

yaşadıklarını an latırk en yu k arıd a verdiği em irden ve diğer devlet sır­
larından tabii ki bahsetm ez:

G erçekten on g ü n so n ra M ustafa Suphi avenesiyle ve özel tren le

E rz u ru m ’a vasıl oldular. H alkın galeyanına rağm en ah n an o lağ an ü s­
tü ted birler so n u c u n d a h e rh a n g i b ir taarru za d u çar olm adılar. M a­
m afih ik a m ed e rin d e devam ı tehlikeli olacağından, tren leri d oğruca
Ihca’ya'^^ gönderildi. Ve o rad a n da T rab zo n ’a şevkleri için n ak il va­
sıtaları tem in edildi. Yol b o y u n d ak i k o n ak lard a ahali fazla heyecan
gösterdiler. B uralarda k alm aların a m uh alefet eylediler ve h atta yem
ve yiyecek v erm e k ten im tin a e ttile r...'^

ANKARA, 22 OCAK 1921

M eclis’e E rz u ru m M üdafaai H u k u k C em iyeti’n d e n b ir telgraf

gelir. T elgraf o k u n u r. M ustafa K em al, telgrafın o k u n m a sın ın a r­
d ın d an d ev letin h er şey d en h a b e rd a r o ld u ğ u n u gö steren ve E rz u ­
ru m lu larla h em fik ir o ld u ğ u n u b eyan ed en b ir k o n u şm a yapar. Ar-

122) H ik m el B ayur, a.g.e., s. 6 4 8 . E rg ü n A ybars’a göre, b u b elg en in ü z e rin d e n e ta rih , n e

g ö n d erild iğ i yer, n e d e im za v ard ır. A ybars d ü ş tü ğ ü d ip n o tta , “R üştü Bey ta ra fın d a n Kâ­
zım K arab ek ir P aşa’ya y azılm ış ve ta rih in in de 22. k â n u n - u sân i o lm ası m ü m k ü n d ü r,”
d e m e k te d ir (bkz. E rgün A ybars, a .g .e ., s. 100).
123) İh ça, E rz u ru m ’u n Batı’sın d a k i b ir y erleşim b ö lg esid ir.
124) M e ş h u r V a li le r a d h k ita p ta n a k ta ra n K âm il E rd a h a , a .g .e ., s. 72-7 3. Vali H a m it’in,
b ah si geçen g ü z e rg â h ın ne d en li te h lik e li o ld u ğ u n u b ilm em esi m ü m k ü n d eğild ir. B ölge­
de çetelere ve savaş a ğ a la n n a bağlı sila h h m ilisler cirit atm ak tay d ı. Z ira, 6 M ayıs 1 92 0’de
A n k ara’ya g itm ek te o lan T ra b z o n m e b u s u İzzet Bey ve G ü m ü şh a n e m e b u s u Ziya Bey
so y g u n c u çeteleri ta ra h n d a n ö ld ü rü lm ü ş le rd i (bkz. D r. S ab ah attin Ö zel, M illi M ü c a d e le ­
d e T r a b z o n , T ü rk T a rih K u ru m u B asım evi, A n k ara, 1991, s. 97, d ip n o t 114).

154
d ın d an E rz u ru m m eb u su H ü sey in Avni, A n kara h ü k ü m e tin in an-
ti-k o m ü n ist m an ev raların ı g ö rm ez d en gelerek, a ç ık ta n K âzım Ka-
ra b ek ir’i -tab ii dolaylı o lara k da M ustafa K em al’i- h ed e f alan , b u
İkiliyi M ustafa S u p h i’yi ce sa re tle n d irm e k le suçlay an b ir k o n u şm a
yapar.
Telgrafın o k u n m asın ın ard ın d a n M ustafa Kem al’in yaptığı k o ­
nuşm ad an şu satırları aktaralım :

... Bu M u stafa S u p h i’n in a h la k ı‘“ h a k k ın d a m a lu m a t sah ib i

olan b irç o k a rk a d aşım ız var. E rz u ru m m u h te re m ah alisi b u n u en
y ak ın d an ta n ıy a n la rd a n d ır. H a lb u k i M ustafa S u p h i, so n z a m a n la r­
da m e m le k etim ize g elm ek ü z e re b u lu n u y o rd u . B u n lard an b ir k ıs ­
m ın ı sah il y o lu y la g ö n d e rm işle r, k e n d isi de K ars ü z e rin d e n g el­
m ek istiy o rd u . B u n u h a b e r alan E rz u ru m lu la r bö y le b ir a d a m ın
m e m le k et d a h ilin e g irm e sin d e n so n d erece h e y e c a n la n m ışla r ve
m em le k ete so k u lm a m a sı için te şe b b ü sle rd e b u lu n d u la r. R esm i
m ak am lara m ü ra c a a t e ttile r. Bu ad am m e m le k etim ize g irerse p a r ­
çalarız...
B endenize gizli su re tte m ü racaat etm iş idi ve d iy o rd u k i...'” aha-
h n in tezah ü ratı k arşısın d a m ü m k ü n değildir. K endisi d ah a so n ra sı­
n ır h aricin e çık arılm ak ü ze re m uhafaza altın d a sın ır h aricin e... Be­
nim de g ö rü şlerim i so ru y o rd u ... G eldiği za n n o lu n a n b ir ad am ın
m em leket d ah ilin d e serb est bırakılm ası... E rz u ru m ’da tatb ik i tasav­
vu r olunan...'™ u y g u n b u ld u m ve k en d ilerin e yazdım . Bu telgraf da
o n d an so n ra g eliy o r.'"

Burada yer verm ediğim iz H üseyin A vni’nin Kâzım K arabekir’i h e ­

def alan k o n u şm asın ın ard ın d a n M ustafa Kemal tek rar söz alır, M us­
tafa Suphi ve yoldaşları h ak k ın d a K arabekir tarafından yapılan p lan ­
dan övgüyle bahseder:

125) Ö zetin i v erd iğ im b u m ü n a k a ş a n ın tam m e tn i için bk z. TBMM G i z l i C e ls e Z a b ıt la r ı ,

C . 1, İş B ankası K ü ltü r Y ayınları, A n k ara, 1 985, s. 3 2 6 -3 3 7 .
126) B urada M ustafa K em al’in , M ustafa S u p h i’n in ‘a h lâ k ı’ h a k k ın d a altı ay içerisin d e iki
farklı d eğ erlen d irm e y ap tığ ın ı g ö rü y o ru z . Y u k arıd ak i k o n u şm a sın d a M ustafa K em al,
M ustafa S u p h i’n in ‘a h lâ k ı’n a ilişk in o lu m su z b ir im ad a b u lu n u rk e n , altı ay evvel (5 T em ­
m u z 1920) K âzım K arab ek ir’e yollad ığ ı b ir telg rafta, “M ustafa S u p h i E fendi h a ris o lm a k ­
la beraber, ah lak sız d e ğ ild ir” diye y azıy o rd u (b k z. A t a t ü r k ’ü n B ü tü n E s e r l e r i, C . 8 , s. 3 9 8 ).
127) M e tin d e böyle.
128) M ustafa K em al’in k o n u ş m a s ın ın sa d ece b u b ö lü m ü n e k ita b ın d a y e r v e re n R asih
N u ri İleri, ... işa re tin in b u ra sın a “(p la n ı R. N .)” diy e n o t d ü ş m ü ş tü r (b k z. R asih N u ri İle­
ri, a .g .e ., s. 265).
129) A ta tü rk 'ü n Bütün E s e r l e r i , C . 10, s. 305.

155
 Bir de(a M ustafa S u p h i’yi h erk esten evvel D ogu’da H üseyin Avni
Bey’den evvel m eydana çıkaran, K âzım K arabekir P aşad ır. Bu ad a­
m ın m em lekete girm esin in zararlı olacağını ta k d ir eden Kâzım Ka­
rabekir Paşa’d ır ve b u n u n m em lek et haricin e, sm ır h aricin e atılm ası
lazım geleceğini b ilen de K âzım K arabekir Paşa’dır. B unun p lan ın ı
yapan K âzım K arabekir P aşa’dır. Yoksa E rz u ru m ’da valiliğiniz değil­
dir. Biz değiliz efendiler. F atin a n e b ir su rette yapm ış o lduğu planı,
h erk esten evvel icap ed enlere faaliyet veren Kâzım K arabekir Pa-
şa’dır... Ç ü n k ü h er g ittiğiniz yerde aleyh in d e b u lu n d u n u z , yazık d e­
ğil mi? T arihe geçecek o n u n '” yaptığı şeyler.'^'

M ustafa Kemal, y u karıdaki ilk altı satırda (asıl m etinde) tam beş
defa K arabekir’in adını zikretm ektedir. K arabekir’e saldırılara ceva­
ben yapılan bir kon uşm ada sürekli o n u n adının vurgulanm ası açı­
sından bakıldığında b u rad a şaşılacak bir d u ru m yoktur. Ne var ki,
K arabekir’in 28 A ralık 1920’de, M ustafa S uphi’nin A nkara’ya gitm e­
sinden yana tavrına karşılık, M ustafa K em al’in 29 A ralık 1920’de
‘hayır’ anlam ına gelen ve artık yapılm ası gerekenleri K arabekir’in in-
siyatifine bırakan telgraf h atırlanırsa, yukarıdaki övücü konuşm anm
satır aralarında M ustafa S uphi h adisesinin so ru m lu lu ğ u n u n hepten
K arabekir’in ü stü n e atıldığı g ö rü lm ek ted ir.” ^

ANKARA-ERZURUM, 2 4 OCAK 1921

M ustafa Kemal, E rzu ru m valisi H am it’e aşağıdaki telgrafı yollar:

T ürkiya B üyük M illet M eclisi Riyaseti

Kalemi M ahsus
A det
Şifre: A celedir
A nkara
2 4 .1 .3 3 7 [1 9 2 1 ]
E rzu ru m Valisi H am id B eyefendi’ye
C. 22.1.37 119211 şifreye:

130) K astedilen K âzım K arab ek ir’dir.

131) A ta tü rk ’ün Bütün E serleri, c. 10, s. 3 1 0 -3 1 1 .
132) Y ıllar so n ra M ustafa K em al’le y o lla n ay rılacak olan K âzım K arabekir, u z u n s ü re y a ­
saklı k alan a n ıla n n d a , b u olayla ilgili o la ra k “h a y a tım la ve n a m u s u m la o y n a d ıla r” d iy e­
c e k tir (bkz. K âzım K arab ekir, İstiklâl H arbim iz, s. 1076).

136
 M ustafa Suphi E fendi’n in refak atin d e kaç kişi o ld u ğ u n u n ve o n ­
ların da k endisiyle birlik te g ö n d erilip g ö n d erilm ed iğ in in b ild irilm e­
sini rica ederim .

T ü rk iy a B üyük M illet M eclisi Reisi

M ustafa K em al'”

ANKARA, 2 4 OCAK 1921

Sovyet M isyonu sekreteri U pm al, M ustafa Kemal’le, daha sonra

kendi h ü k ü m etin e rap o r ettiği b ir görüşm e yapar. Bu k o n u şm an ın
M ustafa Suphi’yle ilgih b ö lü m leri şunlardır:

M ustafa Kemal: ... M ustafa S uphi, E rz u ru m ’a gelm işti. S uphi, b ir

zam an lar E rz u ru m ’da yaşam ış ve orad a ahlaksızlığıyla nam salm ış­
tır. E rzu ru m lu lar, geHşini h ab e r alınca, yaklaşık iki bin kişi to p la n a­
rak o n u teh d it etm eye b aşlad ılar ve p ro testo ların ı h ü k ü m e te ilettiler.
Suphi’yi k o ru m a ak ın a alm ak z o ru n d a kald ık ve yarın kendisi R us­
ya’ya gö n d erilecek tir.
U pm al: Bu şaşırUcı değildir. H atta, u tan ıld ığ ı için isim leri bana
belirtilm eyen bazı k ab in e üyeleri bile, M ustafa S u p h i’d en M eclis’te
‘V atan m e n fa atlan n a saygı gösterm eyen şa rlatan ’ diye söz ed iy o rlar
(Ben bu sö zlerin K em al’in k en d isi tarafından söylenm iş o ld u ğ u n u
biliyordum , am a d o ğ ru d an y ü zü n e karşı söylem ek istem edim , ay rı­
ca benim kim i k astettiğ im i h erh ald e k endisi de an lıy o rd u -U p m a l.)
Meclis k u lislerin d e h erk ese diy o rlar ki, Yoldaş N erim anov, A zerbay­
can’ı 180 m ilyon k arşılığ ın d a R usya’ya satm ıştır; b u d u ru m d a S u p ­
hi’n in başına gelenlere şaşırm am ak gerekir. P rovokatörce yapılan
çeşitli d ed ik o d u lara d ay an arak son zam an lard a h alk ın gerici k esim ­
leri arasında Sovyet R usya’ya karşı d ü şm an ca yaklaşım lar k u v v et k a­
zanm ıştır. Bu tabiidir. Buna fazla kızm ıyoruz. Y erindedir; zenginler,
k o m ü n izm h ay aletin d en z a m a n ın d an önce k o rk m u şlard ır. Am a sa­
nıyoruz ki, sizin g ö rev lilerin b ir kısm ı K afkaslar’daki vaziyet h a k ­
k ın d a bir önceki rejim in ve k o rk u n ç h arb in yarattığı y o k su llu k tan
b ah setm ed en bilgi veriyorlar.
M ustafa Kemal: S u p h i’yi şahsen tanım ıyorum , fakat burad a onu
oldukça iyi tanıyan insanlar var. Eğer Suphi, anlattıkları gibi k ö tü o l­
masaydı, fark etm eyecekti; halk o n u kabullenm eyecek ve o n u n ağı-

133) A ta tü r k ’ün B ütün Eserleri, C. 10, s. 31 6 . 22 O c a k 1921’d e E rz u ru m ’d a n k e n d isin e

y o llan an telg rafla b u so ru la rın cevabı etraflı o la ra k verild iğ i h ald e, M ustafa K em al’in y u ­
karıd ak i telgrafı h an g i seb ep le yollad ığ ı m eçhuldvır.

157
 zindan çıkan b ü lü n iyi ve sam im i fikirler halk için k ötü olacaktı. Ç ü n ­
kü bu fikirler, insanların itim at etm ediği b irinden kaynaklanıyordu,
T ürk halkının itim at etm ediği b irinin, T ürkiye inkılabı için bir anlam ı
olabilir mi? Rusya’da Suphi’ye büy ü k b ir itim at var, hatta Lenin, Do-
ğu’daki inkılap m eselelerinde ona danışıyor. Eğer siyasi am açla şim di
Suphi’yi desteklersem , E rzu ru m halkı bana karşı ayaklanır. Şahsi ola­
rak ben ve yoldaşlarım dan birçoğu k o m ü n izm taraftarıyız, am a hal ve
şardar, bizim bu k o n u d a susm am ızı gerektiriyor. Eğer ben, yarın k o ­
m ünist olduğum u açıklasam benim tesirim den eser kalmaz.

KARS, 2 4 OCAK 1921

Dogu Cephesi K um andanı Kâzım K arabekir, 12. Fırka K um an-

dan h ğ ı’na gönderdiği şifrede şu em ri verir:

12. F ırka K um andanlıgı’na

K arargâh
24/1/37 (1921)
1. M ustafa S uphi Yoldaş ve rüfekasın a karşı m em lek et h alk ın ın
hissiyat ve efkârı E rz u ru m ahahsi tarafın d an m e zk û r hey’ete g ö steri­
len istiskal ve adem -i itim ad ile tam am en te zah ü r etm iştir. H alk n a­
zarında n ik -n am sahibi olm ayan eşh astan m ü teşek k il bu fırka m e n ­
s u b u n u n harici b ir kuvvete istin ad e n m em lekete girm elerin e asla
m uvafakat edem eyeceğini h ü k ü m e te b ild irm iş ve fiilen gösterm iş
olan ahalinin b u n d a n so n ra gelecek ve kabil eşhasa da aynı su retle
m uam ele ve iade edeceği aşikâr o ld u ğ u n d a n b adem a h u su si su rette
m em lekete gelm ek isteyen K o m ü n ist E ırkası’na m e n su p eşhasın h u ­
d u tta n içeri kab u l edilm em esi.
2. Baladaki (y u k arıd ak i) esb ap tan dolayı 21/1/37 (1 9 2 1 )’de E ri­
v an ’dan K ars’a gelm iş olan 15. K olordu M uzıka zabiti T ah ir ve ih ti­
yat Z abitlerinden terh is o lu n a n F ah ri h ak k ın d a m uam ele d erd est-i
ifadır. Aziz Aliyev B aku’ya iade edilecektir.
Şark C ephesi K u m an d an ı
K âzım K arab ek ir'”

134) A ta tü rk'ü n B ütün E serleri, C. 10, s. 3 2 3 -3 2 4 .

135) ATASE’den ak taran : Yavuz A slan, a.g.e., s. 319. T ürk İstiklâl Harbi, C. 6, G enel K ur­
m ay H arb T arihi B aşkanlığı, A n kara, 1974, s. 3 09-3 lO’da, “M o n d ro s M ü tarek esi S o n ra sın ­
d a T ü rk O rd u su n u n K onuş Y erleri ve K o m u ta n la rı” başlığı a ltın d a b ir liste vardır. Bu lis­
teye göre, 12. F ırk a’m n “k o n u ş yeri H o ra sa n ” , “k o m u ta n ı da Yb. O sm a n N u ri”d ir (a.g.e.,
s. 3 1 0 ). 15. K o lo rd u ’ya bağlı 12. F ırk a’n ın , K arab ek ir’in şifreyi yolladığı d ö n e m d e n ered e
ve k im in k u rn an d ası a ltın d a o ld u ğ u n u b e n çık aram ad ım . Şifrenin içeriğine bakılırsa, 12.
F ırk a’n ın m u h te m e le n G ü rcü -E rm en i h u d u tla rın a y a k ın b ir yerlerde olm ası gerekir,

158
 BAYBURT, 2 4-25 OCAK 1921

M ustafa Suphi ve b erab erin d ek ilerin m u h tem elen bu tarihlerde

Bayburt’a varm ış olm aları gerekir. Elim izde h içbir veri olm am asına
rağm en b u varsayım a şu ra d an varm ak m ü m k ü n d ü r: İşgal yıllarında
Ruslar, halkın ‘dar h at’ dediği dekovil h attın ı ancak E rzu ru m ’u n b a­
tısındaki Aşkale’ye k ad ar inşa ed eb ilm işlerd i.'^ Y olun b u n d a n so n ­
rası kışın ancak kızak ya da m o to rlu vasıtayla gidilebilecek d u ru m ­
daydı. 22 O cak’ta E rz u ru m ’d an çıkartılan TKP hey etin in A şkale’ye
kadar dekoville gittiğini biliyoruz. Aşkale-Bayburt y o lu n u n kızak lar­
la kat edildiği göz ö n ü n d e b u lu n d u ru lu rsa , o g ü n k ü yol ve iklim
şartlarında TKP hey etin in B ayburt’a varm ası ancak iki-üç g ü n sonra
m ü m k ü n d ü r diye dü şü n ü leb ilir.

ANKARA, 25 OCAK 1921

E rzu ru m ’daki an ti-k o m ü n ist faaliyetin elebaşılarının, h ü k ü m etin

sahte ko m ü n ist partisi kurm asıyla M ustafa Suphi hadisesi arasında
bağ k u ru p A nkara h ü k ü m etin e yüklenm esi üzerine, M ustafa Kemal,
E rzuru m ’a iki ayrı telgraf yollar:

T ürkiye B üyük M illet M eclisi Riyaseti

K alemi M ahsus
A det 2/12
A nkara
25.1.37 [19211

E rz u ru m ’da B üyük M illet M eclisi Ü yelerinden D urak Bey’e

Şifre telg rafn am elerin izin so n u n c u su n u 22/23 tarihli olm ak ü z e ­
re aldım .
1. K om ünizm m eselesi M eclis’te gizli celsede söz k o n u su edildi.
Meclis ve h ü k ü m e t k o m ü n iz m in m em lek ette tatb ik in e m ü sa it o lm a­
dığı h ak k ın d ak i k an a atin i k ati ve heyecanlı b ir su rette ortaya koydu.
2. Rus Bolşevik k o m ü n is t ta tb ik a tın ın faciaları teferruatıyla ve
m uhteU f k ay n ak ların verdiği m a lu m a t ve belgeler ile öğrenilm iştir.
3. F lü k ü m et g erek m e rk e zd e ve g erek m e m le k etin h e r ta ra fın ­
da k o m ü n iz m e k arşı g erek li te d b irlere g irişm iştir. A n k ara’d a bazı

136) Bu bilgi, Prof. Dr. E n v er K o n u k ç u ’n u n E rz in c a n ’a b a ğ h Ü z ü m lü ilçesi E m n iy e t M ü-

d ü rlü ğ ü ’n ü n in te rn e t site sin d e y a y ın la n a n “IJzü m lü T arih i - 2” adlı m a k a le sin d e n alm -
m ıştır (bkz. w w w .u z u m lu ,p o l,tr/lin k le rim /ta rih ,h tm ),

159
 tu tu k la m a la r yapm aya ve Şeyh Servet E fe n d iy i tayin o lu n d u ğ u I3i-
yarıb e k ir İstiklâl M ah k em esi ü y eliğ in d e n azil ile h a k k m d a k a n u n i
ta k ib at yap ılm asm a ve A n k a ra ’da te şk ila t y ap tırd ığ ı an laşılan R us­
ya T icaret H eyeti Reisi U p m al’i m em le k etim izi te rk ettirm ey e m e c­
b u riy et görü ld ü .
4. M oskova K onferansı neticesi alın d ık tan so n ra R uslarla d o sta­
ne m ünasebetim iz ihlal edilm eyecek ve Ingilizleri m e m n u n etm ey e­
cek su rette alenen de icabı gibi b ir siyasi vaziyet alınabilecektir.
3. E rz u ru m ’da M ustafa Suphi h ak k ın d ak i m illi g ö sterin in p la n ı­
na daha evvel K âzım K arabekir Paşa H azretleri’n in ve m ü teak ib en
H am it Beyefendi’n in yazılarıyla vâkıf o lm uş ve tasvip etmiş idim. H er
halde D oğu’dan gelecek ta h rip k â r h erh a n g i b ir cereyana karşı E rzu ­
rum ve T rabzon’u n '” ve b ü tü n m e m lek etin b ir şeddi keb ir (b ü y ü k
sel) vaziyetinde b u lu n a ca ğ ın a em inim , (abç)
6. M em lekette yeni h er te şek k ü lü k arışık h k sebebi kabul eyledi­
ğim için E rzurum M üdafaai H u k u k C em iyeti’n in şim diye k ad ar ol­
duğu gibi, b u g ü n ve b u n d a n so n ra da m illi esaslarım ız d ah ilin d e va­
tani vazifesini yapm aya yetebileceği in a n cın d a idim .
7. D oğu O rd u m u zd a da d ik k a t ve teyak k u zu arttırm ak lü z u m u
Kâzım K arabekir Paşa H azretleri’ne yazılm ıştır efendim .

T ürkiya B üyük M illet M eclisi Reisi

M ustafa K em al”"

M ustafa Kemal aynı gün E rzurum M üdafaai H u k u k C em iyeti’ne

de aşağıdaki şifreyi yollar:

Y üksek telgrafınız T ü rkiye B üyük M illet M eclisi’nde o k u n d u .

M eclis’te pek ciddi ve heyecanlı bir gö rü şm e yapıldı. M eclis ve Ba­
kanlar K urulu m illi sın ırlarım ız içinde m illetim izin kayıtsız şartsız
ve b ü tü n m u k .ad d e sat ve geleneklerim iz saklı ve k o ru n m u ş olarak
bağım sız yaşam asını sağlam ak olan kutsal am acım ızı tekrarlam akla
birlikle, k o m ü n iz m in ü lk e ve m illetim izd e uygulanam ayacağı hak-
kındaki in an cın ı açıkladı.
Bundan başka m illetim izin dirliğini b o zucu h erh an g i b ir akım ın,
h er n ereden gelirse gelsin durak sam asız kırılması doğal o ld u ğ u n d an ,

137) En geç 25 OcaI< 1921 itib a rıy la b u b e lg e d e M u stafa K em al, sa d ece üç g ü n evvel
E rz u ru m ’da y a p ılm ış o lan g ö ste rile ri o n a y la m ış o ld u ğ u n u k a b u l e tm e k le k a lm ıy o r, ay­
nı z a m a n d a ay n ı tip g ö ste rile rin T ra b z o n ’da d a y a p d a c a g m d a n h a b e rd a r o ld u ğ u n u
aç ık ç a g ö steriy o r.
138) A ta tü rk ’ün B ütün Eserleri, C. 10, s. 3 3 8 -3 3 9 .

160
 bu b ak ım d an gerek B akanlar K u ru lu ’n u n ve gerek b ü tü n m illetin
uy anık ve tedbirli b u lu n m a sı gereği, B üyük M illet M eclisi G enel Ku-
ru lu ’nca k esin ve etkili o larak b elirtildi.
H ü k ü m etin , b u g ö rü şe u y g u n o larak h are k et edeceği tabii b u lu n ­
m akla, E rz u ru m ’u n sayın ah alisin in , m illi birliğim izi d aim a y en ile­
yip g ü çlen d irici olan sağlam d u ru m la rın ı iç rahatlığıyla sü rd ü rm e le ­
ri d u y ru lu r, E fen d im .'” (abç)

G ü m ü ş h a n e , 26-27 o c a k 1921

TKP kafilesinin b u tarih lerd e G ü m ü şh an e’ye varm ış olm ası gere­

k i y o r .B u r a d a m u h tem elen fazla d u rm ayan heyet, M açka’ya doğru
yola çıkar.

MAÇKA, 27 OCAK 1921

TKP heyeti M açka’ya varır.'·*' M erkez Kom ite üyesi M ehm et Zeki
ile ü sl düzey p arti kad ro su Süleym an Sami, h ü k ü m et yelkilileri tara­
fından hasta oldukları bahanesiyle M açka’da alıkonup, A nkara h ü ­
küm etin in him ayesine m ash ar olurlar.'·'^ M ustafa Suphi şim di 15
yoldaşıyla baş başa kalm ıştır.
Öte yandan, T rabzonlu yerel k o m ü n istlerd en ve so n rad an Batum
üzerinden gelip onlara katılan K om ünist G ençler Birliği üyesinden

139) A.g.e., s. 341.

140) E rzu ru m -B ay b u rt a ra sın d a k i m e se fe n in k a t ed ilm esin e ilişk in v arsay m ım ı, B ayburt-
G ü m ü şh a n e arasın d ak i m esafe için d e g eçerlid ir. Bu b ağ lam d a TK P k afilesin in iki g ü n ­
de G ü m ü şh a n e ’ye v arab ileceğ i d ü şü n ü le b ilir.
141) T rab zo n K arad en iz K u lü b ü azası tü c c a r T em el S ıtkı T o p alo ğ lu (T ra b z o n , M açka
1901-1989) C u m h u r O d a b a şio ğ lu ’n a, 3 0 E k im 1986’d a M u stafa S u p h i ve k afilesin in
M açka’da, Y orgaki’n in o te lin d e ( g ü n ü m ü z d e ca m in in y a n ın d a k i Yapı K redi B ankası) b ir
gece k ald ık ların ı, h a lta M u stafa S u p h i’n in k e n d is in d e n y o ğ u rt ald ığ ın ı, p a ra n ın ü s tü n ü
S u p h i’n in k ab u l etm ed iğ in i a n la tır ( C u m h u r O d ab aşio ğ lu , Trabzon, T O P-K A R , T rab zo n ,
1990, s. 214). M ustafa S u p h i ve y o ld a ş la rın ın T ra b z o n ’a 28 O cak ’ta v ard ık ları göz ö n ü n ­
de b u lu n d u ru lu rs a , T o p a lo ğ lu ’n u n v erd iğ i b u b ilg id en h are k e tle TKP k afilesin in 27
O cak ’ta M açka’ya geld iğ in i d ü şü n e b iliriz .
142) 2/3 S u b al 1 9 2 1 ’de, K âzım K arab ek ir’in G enel K u rm ay B aşkanlığı’n a g ö n d erd iğ i tel-
g rah n bir y e rin d e, “M e zk û r k a file d e n o lu p M açk a’d a h a s ta la n a ra k k a la n M e h m et E m in
ile S üleym an Sam i’n in T ü rk is ta n ’d ak i h id e m a t-ı m illiy e lerin i b ilen ve tak d ir e d e n b ir çok
kim selerin telk in iy alı ile m u m a ile y h ü m a y ı se rb estiy e m a z h a r k ılm ıştır” d e n m e k te d ir.
(ÂTASE’d en ak taran : Y avuz A slan , a.g.e., s. 3 2 1 ). Ö le y a n d a n M. G o lo ğ lu , M açka k ay m a ­
k am ı E yü p o ğ k ı M u ra t E fen d i’n in M u stafa S u p h i’y le b irlik te T ü rk iy e ’ye gelen Baytar Y üz­
başı A b d ü lk ad ir’i, TKP k a h le s in d e n alıp ev in e sa k lay ara k k u rta rd ığ ın ı, A b d ü lk ad ir’in y e ­
ğeni Salih Zeki Ç ağatay’d an a k ta rm a k ta d ır (G o lo ğ lu ’n d a n ak taran : C u m h u r O d ab aşıog -
lu, a.g.e., s. 2 0 0 -2 0 1 ).

161
 oluşan bir grup, T rab zo n ’a geldiği takdirde heyetin başına gelecek­
leri tahm in ettiğinden, heyeti uyarm ak için içlerinden birini acilen
M açka’ya gönderir. N e var ki sonuç o lum suzdur. Türkiye K om ünist
G ençler Birliği üyesi A bdülkadir’in, 1 E kim 1921’de partiye s u n d u ­
ğu rapor b u n u şöyle ortaya koyuyor;

... derh al M açka’ya ark a d aşla rd a n b ir ta n esin i g ö n d erd ik , h e rh a l­

de M açka’d an b ir tarafa savuşm aların ı ve m erkezde vaziyetin b u s u ­
retle harek âtta b u lu n a ca k larm ı h ab e r verdik. F ak at g ö n derdiğim iz
şahıs M açka’da o n la r ile b u lu n m u ş ise de b ir takım efrad-ı askeriye
ile ihata edilm iş o ld u k la rı ve h iç b ir kim se ile tem asta b u lu n d u ru l-
m adıkları için söylem eye m uvaffak olam ayarak geri avdet e tti.'”

A ncak bazı detay bilgiler b ir araya getirildiğinde, TKP heyetinin

de gidişattan kaygılandığı ve b u y ü zd en M açka’dan harek etlerin in
geciktiği anlaşılm aktadır. Zira, ileride belgesini vereceğim iz, T rab­
zon’da yayım lanan İstikb â l gazetesine göre, T rabzon’da heyeti ‘karşı­
lam ak’ üzere h azırlan an lar sabahtan akşam a kad ar heyeti bekleyip
d urm uşlardır. M açka-Trabzon arasındaki m esafenin o tarihte ara­
bayla d ö rt saatte alındığı düşünülürse,''*'* b u gecikm e TKP heyetinin
T rabzon’a gitm e k o n u su n d ak i endişelerine bağlanabilir. TKP heyeti
n ihayet alatu rk a saatle ak şam yarımda'"*’ T rabzon-D eğirm ende-
re’ye'·*'’ varmıştır.'·*'

TRABZON, 2 8 OCAK 1921

T rabzon’da o lağanüstü b ir h areketlilik gözlenm ekledir. Tellallar,

şeh rin m u htelif yerlerinde gelecek k o m ü n isd erin kim olduklarını ve
nasıl karşılanm aları gerektiğini d u y u ru r, polis ve İnzibat d ü k k ân ları
k ap attırırken, şehirdeki Sovyet K onsolosluğu’n u n elem anlarına da
sokağa çıkm am aları tem b ih ediliyordu.
T rabzon’da b u lu n an TKP gençlik ö rg ü tü m en su b u A bdülkadir,
yaşadıklarını daha so n ra partiye şöyle ra p o r edecektir:

143) D önüş Belgeleri, a.g.e., C. 2, s. 160.

144) Bu bilgi 30 O cak 1921 tarih li İstikbâl g a z e te s in d e n a lın m ıştır (bkz. Yavuz A slan,
a.g.e., s. 3 2 3 ).
145) B una göre, A b d ü lk a d ir’in ‘a k ş a m y a rım ’ d iy e v e rd iğ i b ilg in in karşılığı, g ü n ü m ü z za­
m an ay arın a g öre 17:20’dir.
14 6 ) D eğ irm en d ere, b u g ü n T ra b z o n ’u n sanayi y o ğ u n lu k lu b ir m ah allesid ir.
147) Dönüş Belgeleri, C. 2, s. 160.

162
 2. M erkezi k o m ite h a k k ın d a aldığım m alu m at: Esasen B akû’d en
gittiğim de d e ru h d e ettiğ im v ezaif T rab zo n ’d a icap ed en talim atın ita­
sı ve b ir d ak lad (ra p o r) alarak d e rh a l m erk ezi kom iteye iltih a k e t­
m ekti, T rab zo n ’d a d ah i lü z u m u g ö rü len p ara m eselesi h ak k ın d a a r­
tık d u rm ay arak d erh a l m erk ez k o m itey e iltih ak etm ek ü zere tedari-
kâta başladım . O sırad a m erk ezi k o m iten in K ars’a m uv asalatların ı
hab er aldık. D erh al T rab zo n Sovyet m üm essilliği vasıtasıyla K ars se­
fareti (Mevyani)'^® yoldaşa b ir telg raf keşide ed ip izah at istedik. A l­
dığım ız izah atta M ustafa S u p h i ve refikleri yold aşların E rz u ru m ’a
h arek et ettik le rin i b ild ird iler. B u n u n ü ze rin e K ars’a h are k etim d en
vazgeçtim , T ra b zo n ’da m e rk e z k o m itey e iltih ak edecektim . Bu sıra ­
da m erk ez k o m iten in B ayburt’a m u v asalat ettik lerin i h ab er aldım ,
işte o sırad a h alk arasın d a m ü th iş b ir p ro p ag an d a z u h u r etti. Bu p ro ­
pagan d a T ra b zo n ’d a M üdafa-i M illiye C em iyeti ta ra h n d an k ara r v e­
rilm işti. P ro p ag an d a sırf k o m ü n istlik aleyhinde ve dolayısıyla T ra b ­
zo n ’a gelecek o lan M ustafa S u p h i ve refikleri h ak k ın d a idi.
Ben ve yoldaşım M eh m et Salih ile b u p ro p ag an d ad an m ak sat ne
o ld u ğ u n u anlam ak ü zere d erh a l p ropagandacılara yanaştık. D iğer a r­
kadaşlar dahi h erb iri b irer tarafa giderek izahat ed in m ek üzere u ğ ra­
şıyordu. Bu sırada edindiğim iz m a lu m a t ve p ro p ag an d ad an m aksat,
güyâ Rusya iki kısm a ayrılarak b u n la rd a n bir kısm ı b u g ü n T ürkiye
yani A nadolu h ü k ü m e tin e daim a m u av en etin d e b u lu n m a k isteyen
Bolşevikler ve ikinci kısm ı h içb ir su retle m uav en ette b u lu n m a k iste­
m eyen b ü tü n m em lek ed eri h arap ve m U nevverânı k ad e d en k o m ü -
niştler olm uşlardır, işte yak ın d a T rab zo n ’a gelecek olan şahıslar da
kendileri her n e kad ar T ü rk iseler de Rus d in in e d ö n m ü ş ve Rusya’da
b u lu n a n binlerce esir kard eşlerim izi idam ve k u rşu n a d izd irerek
m ahvetm iş ve Bakû’de d ah i b u lu n a n esir kardeşlerim izi d ah i denize
d ö k erek b o ğ d u rm u ş k o m ü n istlerd ir. Ve b u n la r m eyanm da reis ola­
rak buraya gelecek olan M ustafa S uphi, M ah m u t Şevket Paşa’yı ö l­
d ü rm ü ş ve idam cezasına m a h k û m o ld u ğ u zam an Rusya’ya firar ede­
rek tam am iyle R uslaşan b ir şahıstır. B ugün m em leketi fesada so k ­
m ak, m illeti so y d u rm ak gibi b ir tak ım roller o y n am ak ü zere T rab ­
zon’a geliyorlar. Ş im di de biz kendim ize d ü şen vazifeyi ifa edelim .
Rusya’d a b u lu n a n esir k ard eşlerim izi idam ettiren b u h ain lerd en in ­
tikam ım ızı alalım . B unları m em lek ete sokm ayarak D eğirm endere ci­
v arın d a to p lan alım , artık orad a o n lara n e yapacak isek orada k ara r

148) K asled ilen , M ustafa S u p h i ve h ey etiy le b irlik te K ars’a g e le n , Sovyet R u sy a’n ın A n ­

k a ra ’ya b ü y ü k elçi o larak tay in etliğ i B u d u M d iv an i’dir.

163
 veririz, diye söylüyorlardı. O sırada b ir lellal sesi işitildi, l lalkın o ta­
rafa gitm eleri üzerin e ben de derh al gittim . Tellal C um a günü''*'’ saat
9’da alaturka'™ R usya’da b u lu n a ra k b ü tü n din-i Islam iyetten vazge­
çen m illiyet, v aıan r u h u n d a n uzak laşan ve Rusya'da b u lu n a n esir
kardeşlerim izi idam , k u rşu n a dizd irerek m ah v ettiren hain-i v atanlar
geliyorlar. Buna karşı halk in tik am ın ı alm ak üzere C um a g ü n ü b ilu ­
m u m m ağaza, d ü k k â n ve k ah v eh an eleri k ap atarak b ilu m u m esnaf ve
eshab-i m esalihin D egirm endere’de toplanm alarını ilan ediyordu. Bu­
n u n üzerine derhal Sovyet m üm essili Ali O ruç Bagirof*' yoldaşa m a­
lu m at verdim . Bu h are k ete m ey d an verdirilm eyerek b u n la rı h alâs e t­
m ek üzere teşebbüsatta b u lu n m a sın ı rica ettim . Ben yine halk arasın ­
da dolaşm aya başladım . Bir taraftan M üdafaa-i Milliye Cem iyeti, d i­
ğer taraftan h ü k ü m e t p ro p ag an d acılarm ın faaliyeti halk arasında b ü ­
yük bir galeyan getirm eye başladı. Fakat h alk ın kısım -ı azam i s ü k û ­
net içersinde b u lu n u y o rd u . C um a g ü n ü , artık b ü tü n esnaf d ü k k ân la­
rını kapatarak, k apatm ayanları polis ve in zib at m em u rları ceb ren k a­
pattırarak D eğirm endere’ye doğru sevk ettiriyordu. D eğirm endere’ye
doğru giden h alk arasında ikinci bir pro paganda cereyan etti. Bunda
diyorlardı ki hiç kim seyi dinlem eyerek derh al ü zerlerin e atılalım ,
bunları d ö ğ d ü k ten sonra yüzlerine tü k ü rerek çam urlara batıralım . O
suretle orada b u lu n a n m o to ra b in d ire re k sevk olsun.
F akat b u halk ara sın d a ik in ci bir his u y an d ırd ı ki ek seriyet-i
halk tam am iyle b u h are k ete m u h a lif çıktı. B unlar artık sabredem e-
yerek diyorlardı ki: Şayet biz b u gelen k o m ü n istle re böyle h a k a re t
yaparsak acaba Rusya b olşevikleri m e m n u n o lu rlar mı, tabii ki o l­
m azlar ve olm adığı ta k d ird e bize bu k ad a r top, cep h an e, m erm i, p a ­
ra g ö n d ere n b o lşev ik ler d ah a g ö n d erm e zle rse o zam an biz ne su re t­
le Y unanlılar ile h a rp ederiz. B ugün aşik ârd ır k i b o lşev ik ler bize
yardım etm ese idi biz ç o k tan Y unanlılara m ağ lu p o larak m e m le k e­
tim izi, v atan ım ızı m a h v e ttirm iş idik. İşte bizi k u rta ra n b o lşev ik ler
so n ra bize d ah a yard ım ed e rler m i, diye söylenm eye başladılar. H er­
halde biz bu h are k et fik rin d en vazgeçerek b u g elen leri b ir kim se ile
tem as ettirm ey e rek m isafir edelim . Birkaç g ü n kalsınlar. E sasen de-

149) T ellal’in d u y u rd u ğ u C u m a g ü n ü n ü n ta rih i, 28 O c a k ’tır.

150) G ü n ü m ü z sa at ayarıyla 13:50.
15 1 ) B agirov h a k k ın d a Y avuz A slan şö y le y azıy o r: “S ovyet R usya h ü k ü m e ti ta ra fın d a n
T ü rk iy e ’ye g ö n d e rile n U p m al A n g ra n sk i h e y e tin d e a te ş e m ilile r o la ra k b u lu n a n Ali
O ru ç B agirov, d a h a .sonra RSFSR’in T ra b z o n K o n s o lo s u o la ra k tay in ed ilm iş ve O c a k
1921 b a ş la rm d a T ra b z o n ’a g e le re k g ö re v in e b a ş la m ış tır ” (Y avuz A slan , a.g.e., s. 3 2 4 ,
d ip n o t 162).

164
 niz çok fena böyle h av ad a g id em ezler, hava aç tık tan so n ra g ö n d e ­
re lim ,'” Bu su re tle y ap arsak d ah a iyi o lu r, diye sö y len iy o rlard ı. F a­
k at b u m e selen in b u su retle v u k u bulacağı tellalın b ağ ırm asın d a n
anlam ış o ld u ğ u m u z d a n d e rh a l M açka’ya ark a d aşlard an b ir tan esin i
g ö n d erd ik , h e rh a ld e M açka’d an b ir tarafa sav u şm aların ı ve m e rk e z­
de vaziyetin b u su re tle h a re k â tta b u lu n a ca k ların ı h ab e r v erd ik . F a­
k a t g ö n d erd iğ im iz şah ıs o n la rı M açka’d a o n lar ile b u lu n m u ş ise de
b ir takım efrad-ı askeriye ile ih a ta ed ilm iş o ld u k ları ve h iç b ir k im ­
se ile tem asta b u lu n d u ru lm a d ık la rı için söylem eye m uvaffak ola-
m ayarak geri av d et etti. C u m a g ü n ü sa at 7 veya 8 '" rad d e lerin d e
m üm essil Bagirof ile g ö rü şm ek esn asın d a T rab zo n v ilay etin d en b ir
tezkere v ü ru d etti. T ezk ered e se fa re th an e m e m u rların d a n veya se ­
farethane ile alak ad ar olan k o m ü n istle rin k atiy en d ışarı çık m am a­
ların ı ç ü n k ü h a lk ın iç e rsin d e n d o ğ an galeyan ü ze rin e ih tim al k i
m e m u rların ıza d ah i tecav ü zd e b u lu n u rla r diye sö y lü y o rd u ,'”*

Burada A bdülkadir’in rap oruna kısa bir ara verelim ve biraz da

TKP heyetinin gelm ekle olduğu Trabzon’u n tarihi geçmişine bakalım .

1921 Ö NCESİ TRABZON TARİHİNDEN

ÖNEMLİ SATIR BAŞLARI

1461’de T ra b zo n ’u ele g eçird iğ in d e F atih S ulian M ehm ed’in ilk

işi, bu bölgedeki O rto d o k s H risliy a n la n n yaklaşık üçte b irin i s ü r­
m ek ve m allarına el k o y m ak o lm u ş tu r.'” Bu po litik a F atih Sultan

152) B artm ’d a b u lu n a n Ç o b a n D en izcilik şirk e tin in y etkilisi say ın H ü sey in Ç o b a n . 29

Eylül 20 0 7 ’de, A b d ü lk a d ir’in ra p o ru n d a a n lattığ ı ‘d e n iz fe n a ’ sö z lerin e ih şk in b ir h r u n a
cetveliyle b irlik le , b a n a y o llad ığ ı e -p o sla s ın d a şu n la rı b elirtm ek te d ir:
“OCA K
1 O cak F ırtın a
9 O cak Z em h eri h rtın a
13 O cak F ırtın a (ik i g ü n )
18 O cak F ırtın a
2 4 O cak F ırtm a -k ışin şid d e ti
30 O cak A y an d o n tın m a s ı
A y an d o n F ırtın ası, K estan e K arası gibi sayılı firtın a la r m u tla k a ese c e k tir, a n c a k bir
iki g ü n lü k d eğ işik lik ler o lu y o r. A yrıca b a z e n b azı k ıy ılard a h a h f geçebilir am a m u t­
laka esecek lir, A b d u lk a d ir h a lk a ra sın d a k i k o n u şm a y ı ak tarıy o r,,. ‘E sasen d e n iz
çok len a böyle h av ad a g id em ezler h av a a ç tık ta n so n ra g ö n d e re lim .’ D em ek k i, 28
O cak 1921’de A y an d o n e s iy o rd u ,”
İ 5 3 ) G ü n ü m ü z zam an ay arıy la ) 1:50 veya 1 2 :5 0 d o lay ların d a,
154) Dönüş Belgeleri, C, 2, s. 157-160,
155) E m rah C ilasu n . “Ya D evlet Başa Ya K u zg u n L eşe” , T oplum sal Tarih, Sayı: 149, M a­
yıs 2006, İstan b u l,

165
M ehm ed’den so n ra da devam etm iştir. S ürgünden k orunm aya ça­
lışan O rtad o ks H ristiy an ların ço ğ u n lu ğ u , m al v arlık larm ı k o ru ­
m ak, daha az vergi öd em ek için M üslüm anlığı s e ç m i ş l e r d i r .K i ­
mi O rto d o k slar ise, 1844’de o ld u ğ u gibi vali O sm an Paşa tara fın ­
d an cebren M üslüm an y a p ılm ışla rd ır.'” Ne var ki, b ü tü n cebri u y ­
gulam alara rağm en bölgede yine de h a tırı sayılır b ir O rto d o k s
H ıristiyan kitlesi varlığını k o ru y ab ilm iştir. E k o n o m in in gehşm esi
(tü tü n , fındık ü re tim in in yanı sıra kıyı taşım acılığı, Rusya ve
İran ’la yapılan ticaret) b erab erin d e , R um b u rju v az isin in b ü y ü m e­
sini g etirm iştir.”®Aynı d u ru m E rm en iler için de geçerlidir. Kaçı­
nılm az olarak bu azın lık ların iktisadi güçleri b ir m ü d d et sonra
azınlık m illiyetçiliğini de b erab erin d e getirecekti.
M eşrutiyetin ilânından sonra Yomra, M açka, Tonya, Şarh gibi n a­
hiyelerde ve b u n lara bağlı köylerde vaktiyle cebren M üslüm an yapıl­
mış H ristiyanların eski dinlerine geri dönm eye başladıkları görül­
d ü .’’'’ Bu du ru m M üslüm anlar ile gayri-m üslüm lerin arasındaki çe­
lişkiyi daha da şiddetlendirdi.
Balkan H a rb iy le b irlik te dalga dalga yayılm akta olan m illiyet­
çilik a k ım lan T ra b zo n ’u da etkisi altın a aldı. D ini farklılıkları ve
ek o n o m ik güçleriyle za te n göze b atm ak ta olan ve a rtık siyasal ta­
lep lerin i de form üle etm eye başlayan E rm en ilere karşı, O sm an h
devleti tarafından u y g u lan an te h c ir ve k atliam a T rab zo n da şahit
oldu.'™ İttih a t ve T erakki F ırk ası’na bağlı ve o n u n m illiyetçi ilk e­
lerin i tatb ik etm eye h az ır olan T ü rk eşrafı, k en d i etrafın d a çete
teşk ilatlan m asın a g iderek E rm en ilerin (ve d ah a so n ra da R um la­
rın ) m al v a rh k la n n a el koydu.'*” T ra b zo n ’daki linç k ü ltü rü bu d ö ­
nem e uzanır. İleride okuyacağım ız üzere, TKP kafilesine linç o rta ­
m ını h azırlayanlar, o n ları m o to ra g ö tü rü p , a rd ın d a n da K arade­
niz’e sü ren ler, yörede evvelden beri ih tisas sahibi olan faaillerdi.
Zira, S u p h iler’den altı yıl önce aynı y ö n tem E rm en iler ü zerin d e

156) E m rah C ilasu n , a .g .e .

157) A. F aik H u rşit G ü n d ay , H a y a t v e H a t ı r a l a r ı m , C e lik cilt M atbaası, İsta n b u l, 1966 s
21-23.
158) S tefanos Y erasim os, “P o n tu s M eselesi” , T o p lu m v e B ilim , 4 3 /4 4 G üz 1988-K ış 1988.
159) C u m h u r O d ab aşio ğ lu , T r a b z o n , T O P-K A R M atbaacılık, T ra b z o n , 1990, s. 15.
160) Bkz. Ja m es Bryce, A rn o ld T o y n b ee, a .g .e ., s. 5 1 7-535.
161) Rıza N u r, T opal O s m a n ’a ilişk in b ir a n ıs ın ı şöyle a n la tm a k ta d ır: “ [M aliye B akanı]
F erid, O sm an A ğ ayı ‘h alk ı s o y u y o rs u n ’ diye azarlad ı. O sm a n Ağa şu cevabı verdi: ‘Beye­
fendi evet p ara to p lu y o ru m , fakat bir M ü.slüm anın b ir h a b b esin i alm am ışım d ır. A ldığım
h ep g av u r m alıd ır’” (D r Rıza N u r, H a y a l v e H a t ır a t ım , C . 3, İstan b u l 1992, s, 163).

166
tatb ik e d i l m i ş t i . B u şe h ird e k i eski İtaly an K o n solosu G. G o rn i’ye
göre, “T ra b zo n ’da v aktiyle 14 b in k ad a r E rm en i vardı. T eh c ir ve
so y k ırım ın a rd ın d a n geriye y üz kişi bile k alm am ıştı”.'*’^
1916 ilâ 1919 arası d ö n em d e T rabzon tam b ir kaos ortam ı yaşa­
m ıştır. Ç arlık Rusyası 1916’da şehri işgal etm iştir. İşgal o rdusuyla
aynı dini paylaşan y ö ren in gayrim üslim m ağdurları (E rm eniler ve
Rum lar) öç alm a ve h atta o rtak b ir devlet k u rm a fırsatının geldiği
kanısına varm ışlardı. A ncak 1917 E kim ’inde Rusya’da patlak veren
Bolşevik İhtilali T rab zo n ’da da etkisini gösterm iş, Rus o rd u su içeri­
den çökm üştür. İşgal k u v v etlerin in gösterdiği bu zaafı T ü rk tarafı
değerlendirm iş, sekteye uğrayan barış görüşm elerinin so n u cu n u
beklem eden 24 Şubat 1918’de şehri geri alm ıştır.
30 E kim 1918’de M o n d ro s M ü tare k esi’n in b era b e rin d e g e tird i­
ği ağır y ap tırım lar a ltın d a, T ra b z o n ’d ak i İttih a t ve T erak k i’d en a r­
da kalan eşraf ve o n la rın h im ay esin d ek i çeteler, m ev cu t o to rite
b o şlu ğ u n u da fırsat b ile re k b ir y an d a n g eride k alan ve İtilaf d ev­
letlerin in h im ay esin d e o rta k b ir d ev let k u rm a çab asın d a o lan R um
ve E rm en ilere"’^ k arşı sald ırıy a geçip elde ettiği g an im etle d ah a da
zenginleşm iş,'*” öte y a n d a n ö rg ü tle n ip İtilaf d ev letleriyle p azarlık
y o lların ı aram ıştır.'*’*’ Bu sü re zarfın d a şeh ird e m u azzam b ir açlık
ve y o k su llu k yaşanm ıştır.'*^ H a lk ın b ir k ısm ı elbisesi o lm adığı için

162) Ö rn eğ in 1915’de d e T ra b z o n ’d a to p la n a n E rm e n ile rin b ir k ısm ı tak alara d o ld u r u l­

m u ş, S am su n ’a g ö tü rü lm e b ah an esiy le y o la ç ık a rtılm ış, a rk a la rın d a n tak alarla y etişe n
ja n d a rm a la r ta ra fın d a n d e n iz o rta sın d a ö ld ü rü lm ü ş le rd ir (b k z. Ja m e s Bryce, A rn o ld
T oynbee, a .g .e ., s. 5 2 0 ).
163) Jam es Bryce, A rn o ld T o y n b ee, a . g . e . , s. 52 5 .
164) Fakat Rum ve E rm en iler b u k o n u d a h içb ir zam an an laşam am ışlard ır. R u m lar Y una­
n istan ’a bağlı b ir P o n tu s’d an y an ay k en , E rm en iler b u bölgeyi E rm en istan to p ra k la rın ın b ir
parçası olarak g ö rm ü şlerd ir. Bu çelişki b ir m ü d d e t so n ra , özellikle In gizlerin b aşını a ğ rıt­
m ış ve silahlı gay rim ü slim çetelerin T ü rk le r tarafın d an tasfiyesine k arşı h ay ırh ah b ir tavır
sergilem esine yol açm ıştır. M ustafa K em al’in d e bölgeye tayin edilm esi b u d ö n em e ra sd a r
(bkz. Stefanos Y erasim os, “P o n tu s M eselesi” , T o p lu m v e B ilim , 43 /44, G ü z 1988-Kış 1988).
165) 28 M ayıs 1923 ta rih li H a lk G azetesi’n in b ir m a k a le sin d e , “B u n lar h e m e n h e m e n
harbi u m u m in in siv riltu ğ i ve z e n g in le ş tird iğ i k im se le rd ir,” d e n m e k te d ir (ak t. C u m h u r
O dab aşio ğ lu , a .g .e ., s. 4 2 0 ).
166) 10 Ş ubat 1919’d a k u ru la n T ra b z o n M u h afaza-i F lu k u k -u M illiye C em iy eti b irin c i
to p la n tısın d a , İtilaf d e v le tle rin in se m p a tis in i k a z a n m ış iki k işin in T ü rk iy e leh in e y azılar
y azm ak ü zere F ra n sa ’ya, b eş k işilik b ir h e y e tin d e İsta n b u l’a g ö n d e rilm e sin e k a ra r v e r­
m iştir (bkz. C u m h u r O d ab aşio ğ lu , a . g . e . , s. 6 0 ).
167) 14 T e m m u z 1919 ta rih li t k d â m g a z e te s in in “T ra b z o n ve H a v a lisin d e A çlık ve Se­
falet” b aşlık lı b a ş m a k a le sin d e , “a ç lık ta n d o m u z la h a n a s ı o la ra k a d la n d ırıla n b itk iy i y i­
y e n le rin 24 sa a t b ay g ın k a ld ık la r ı”n d a n b a h s e d ilm e k te d ir (b k z . S a b a h a ttin Ö zel, a . g . e . ,
s. 7 7, d ip n o t 4).

167
 çıp lak tır ve şeh rin d ışın d a k i h e n d e k le rd e barınm aktadır.""' E şraf
ve çete lid erleriyse böylesi b ir d u ru m d a dahi paraya para d em e­
mişlerdir.'*"'
H er ne k adar T ra b zo n ’d aki siyasal e h t, başlangıçta yeni k u ru la ­
cak devletin ad ım ların ı o lu ş tu ra n E rz u ru m ve Sivas kongreleriyle
ve bu k o n g relerin ö rg ü tley icilerin d e n M ustafa K em al’le çelişkiye
d ü şm ü şse de s o n u n d a ‘ik n a ’ edilm iştir.'™ ‘İk n a ’da b ü y ü k rol oy n a­
yan çete liderleri, başlangıçta yeni k u ru la c a k devletin teveccü h ü n e
sah ip o l m u ş l a r d ı .T r a b z o n ’a tayin olan valiler ve/veya vali vekil­
lerin in sayısıysa şeh ird e k i çelişkilerin ve istikrarsızlığın b o y u tu n u
g ö sterm ek tedir.
Öte yandan, şehrin tarihinde hatırlanm ası gereken belli başlı
özelliklerden biri de, 1920’nin so n ların a doğru artan an ti-k o m ü n ist
faaliyetlerdir. T rabzon zenginlerinin çok sevdiği, çete liderleriyle
son derece içli dışlı olan vali H am il, E rz u ru m ’a tayininden evvel
T rab zo n ’daki son g ü n lerin d e (6 E kim 1920) şeh rin eşrafını M üdafa-
a-i H u k u k K ulübü ’ne toplam ış ve önem li b ir konuşm a yapm ıştır: Bu
k o n u şm an ın b ir yerin d e de k o m ü n izm e değinm işitir. D aha sonra
adının M ustafa Suphi hadisesiyle b irh k te anılacağından habersiz
olan vali H am il, konuşm asında, “g erçeklen k o m ünizm fikirlerinden

168) A.g.e., s. 77.

169) T rab zo n M u hafaza-i H u k u k -u M illiye C e m iy e li’n in Paris ve İsta n b u l’a g ö n d ereceğ i
h ey etler için b u sü re zarfın d a 'ü ç y ü z b in a ltın ’ to p la n m ış tır ( C u m h u r O d ab aşio ğ lu ,
a.g.t'., s. 60).
170) M ustafa K em al’e T ra b z o n ’da 1919 y ılın d a g izlid en gizliye en fazla m u h a le fe t e d e n ­
lerin ve İstan b u l’d ak i D am at F erid h ü k ü m e tiy le ilişk ile rin i devam e ttire n le rin b aşın d a,
d ö n e m in V alisi M e h tn e ı G a lip Bey g elm ek ley d i. K âzım K arab ek ir’in em riy le vali, 21 E y­
lül 19 1 9 'd a tu tu k la n ıp E rz u ru m ’a g ö n d e rild i (K âm il E rd ah a, a.g.e., s. 177-1 8 7 ), E rz u ru m
K ongresi’nde M ustafa K em al’e m u h a le fe t e d e n E y û p zad e Ö m er Fevzi Bey gibi d elegeler,
T ra b z o n ’d ak i Ü ç ü n c ü T ü m e n K o m u tan ı H alid Bey ve T o p al O sm a n tara fın d a n k o r k u tu ­
lacak ve T ra b z o n ’d a n k aç m a k z o ru n d a k a la c a k la rd ı (F a h ri B elen’d en ak taran : C u m h u r
O d ab aşio ğ lu , a.g.e., s. 9 4 ). E rz u ru m K o n g resi’ne k a tıla n T rab zo n d eleg elerin d en İzzet
Bey, Sivas K o n g resi’ne k atılm ay ı re d d e tm işti. S o n ra B irinci M eclis’e m e b u s o la ra k seçil­
di. 6 M ayıs 1 9 2 0 ’de A n k a ra ’ya g id e rk e n G ü m ü ş h a n e m e b u s u Ziya Bey’le b irlik te eşkıya­
lar ta ra fın d a n ö ld ü r ü ld ü ğ ü d u y u ld u (S a b a h a ttin Ö z e l, a.g.e., s. 9 7 ).
171) Ö rn eğ in M ustafa K em al’in, 25 M ayıs 1 9 l9 ’d a T o p al O s m a n ’ı H avza’ya d av et ed ip ,
k e n d isin e , “İstan b u l h ü k ü m e tin d e n a k s in e e m ir g e lm iş o lsa bile sen g en e P o n tu sç u la rla
m ü cad eley e d ev am ed e c e k ve b u n la r ın te n k ilin d e b u lu n a c a k s ın , işin e sa k ın ola k i n ih a ­
y et v erm e, b ilak is hız v er,” d ed iğ i ileri s ü r ü lm e k te d ir (H ü sa m e ttin E rtü rk ’ten ak taran :
C u m h u r O d ab aşio ğ lu , a.g.e., s. 77 -7 8 ).
172) 17 N isan 1919’dan 6 N isan 1921’e k a d a r T ra b z o n ’d a sekiz vali ya da vali vekili gö­
rev y a p m ıştır (C u m h u r O d a b a şio ğ lu , a.g.e., s. 4 4 0 ).

168
ilham alan ve halk züm resi teşkil eden b ir kısım h iziplerin bazı ya­
bancı ülkelerde bağım sız h ü k ü m etler teşkilini ileri sü rd ü k leri g ö rü l­
m ekte ise de bizim sosyal d u ru m u m u z u n b u n a asla elverişli olm adı­
ğını ve bizim D oğu’daki b ü tü n dünyayı istila tasavvurunu besleyen
em peryalistlere karşı olan siyasi inkılabı faydalı ve yararlı addedebi-
leceğim izi ve ancak b u em elde olanlarla m ü şterek o ld u ğ u m u zu , b u ­
n u n dışında o n ların k o m ü n izm adını verdikleri d ü şü n celerin , bizim
ruhi, içtim ai ve dini ve m illi d u ru m larım ıza uym ayacağını ve bizim
m illi gelenek ve d u y g u larım ızın b u n d a n ibaret o ld u ğ u n u ve h ü k ü ­
m etin her fiili ve h arek etin d e de b u gelenekler ve duyguları nazarı
itibare alm aktan uzak olam ayacağını ifade ederim ,” der.'^’ H am it’in
bu konuşm ayı yaptığı g ünlerde, T rabzon sem alarında İtilaf devletle­
rine ait u çaklardan “B olşevikler’in A zarbaycan’da yaptıkları m ezâli­
m i” anlatan bild iriler atılmaktaydı.'^·*
28 O cak 1921 gü n ü , T rab zo n ’daki çelebaşlarm dan Yahya K âh­
ya'^’ ve on u n la kol kola olan ttlih aiç ı eşraf (m esela N em lizadeler,
Eyüpzadeler, A banozzadeler g ib i),'”’ b u n ların siyasal m erkezi h alin ­
deki Trabzon M üdafaa-i H u k u k C em iy eti'" ve o n u n başkanı Baruı-

173) C u m h u r O d ab aşio ğ lu , a.g.e., s. 185.

174) S ab ah attin Ö zel, a.g.e., s. 180.
175) İskele K âhyası Y ahya o la ra k d a b ilin ir. “T ra b z o n M e rk ez İlçe İs k e n d e r P aşa M a­
hallesi cilt, 0 1 6 /3 sa h ile 6 6 , k ü tü k 1 8 1 ’d en : “Y ahya K a ra o sm a n o ğ lu b a b a sı O sm a n ,
A nası Z eh ra, T ra b z o n 1301. Eşi: A siye, b ab ası M. F e th i, A n ası N afia, T ra b z o n 1304.
Kızı: S ü rü y e Babası Y ahya, A n ası A siye, T ra b z o n 1 3 2 8 A ğ u sto s 5. O ğlu: O s m a n B aba­
sı Y ahya, A nası A siye, T ra b z o n 1 3 2 9 E k im 5 (b k z. C u m h u r O d a b a ş io ğ lu , a.g.e., s.
5 4 3 ). M a h m u t G o lo ğ lu , “Y ah y a’n ın , B a ru tç u z â d e ’n in e m rin d e k i b ir K u va-yı M illiye
K o m u ta n ı d u r u m u n d a , G ir e s u n ’d a n S a m su n ’a k a d a r o la n k ıy ıla n eg em en liğ i a ltın a a l­
m ış, T o p al O s m a n A ğa gibi fa k a t s a d e c e T ra b z o n ’d a e g e m e n liğ in i s ü r d ü r e n , b u e g e ­
m e n liğ e d a y a n a ra k T ra b z o n ’a g irip ç ık a n e ş y a la rd a n k e n d i b a ş ın a v erg i alan b ir çete
reisi id i,” d e m e k te d ir (G o lo ğ lu ’n d a n a k ta r a n : Y avuz A slan , a.g.e., s. 3 3 9 , d ip n o t 2 1 5 ).
Y ahya K a p ta n , S a m su n ’d a n T ra b z o n ’a k a d a r d e n iz ta şım a c ılığ ın d a ve b ilu m u m isk e le
işle rin d e y eg an e söz s a h ib i k işiy d i. T ra b z o n ’u n e n z e n g in le rin d e n d i. A stığı a s tık k e s ­
tiği k e s tik ti. Ö y le k i, o z a m a n k i k o n u m u ve g ü c ü y le A n k a ra ’y a b ile r a h a tlık la k afa t u ­
ta b iliy o rd u (b k z. S a b a h a ttin Ö zel, a.g.e., s. 182. d ip n o t 5 6 ). Y eri g e lm işk e n , b u ra d a
ilginç b ir a y rın tıy a d a d e ğ in e y im . M e te T u n ç a y , S o v y et ta rih ç ile rin e d a y a n a ra k , M u s ­
tafa S u p h i’n in J tz n N a a tsio n a ln o stry a d lı d e rg in in 5 E k im 1919 ta rih li sa y ısın d a ç ık a n
b ir m a k a le s in d e n şu s a tırla rı a k ta r m a k ta d ır. “Y ahya isim li b ir z a t, y o ld a ş la rım ız k o ­
m ü n is tle rle v e R u sy a’d a n d ö n e n sa v a ş e s irle riy le işb irliğ i y a p a ra k T ra b z o n ’d a b ir p a r ­
tizan çetesi k u r d u . Bu çe te h a le n y a ln ız İn g iliz ve F ra n sız e m p e ry a listle rin e d e ğ il, ay ­
nı z a m a n d a yerli s ö m ü r ü c ü le r e k a rşı d a sa v a ş m a k la d ır. Bu gibi ç e te le r A y d ın , A d an a,
K a stam o n u ille rin d e ve S a m su n c iv a r ın d a d a fa aliy et g ö s te rm e k te d ir ” (M e te T u n ç a y ,
a.g.e., C. 2, s. 3 5 5 ).
176) K âm il E rd ah a, a.g.e., s. 176.
177) 10 Ş ubat 1919’da k u r u la n (S a b a h a ttin Ö zel, a.g.e., s. 6 2 ) b u cem iy et, K âm il E rda-
h a’ya göre ‘g erçek b ir eşraf ö rg ü lü ’y d ü (K âm il E rd a h a , a.g.e., s. 176).

169
 çuzade A hm el B ey/'" diğer tarafta Ü çüncü F ırka K um andam M ira­
lay N uri Bey'^Ve vali vekili İsm ail Sabri Bey,'“ işte bu şehirde M us­
tafa Suphi ve yoldaşlarım beklem ekteydiler.

TRABZON, 28 OCAK 1921

G ünlerden C um a’dır. A lm an Hava Servisi’nin arşiv kayıtlarm a

göre, kuzeyden gelip tam T rabzon ü ze rin d en geçerek A nadolu’n u n
o rtasm dan Batı’ya doğru zayıf b ir rüzgâr esm ektedir. Alçak basm çlı
hava kütlesi 1015 h ek to p asc ald ır.'“‘ M etoroloji uzm anları, b u n a gö­
re havanın takriben artı 5 ilâ 10 derece, su sıcaklığının artı 8 ilâ 9 de­
rece olabileceğini belirtm ektedirler.
M ustafa Suphi ve yoldaşları K ars’ta başladıkları ölüm yolculuğu­
n u n son durağı T rabzon’a varırlar. Şim di o nların nasıl karşılandıkla­
rım Trabzon Lisesi öğrencisi T ahsin Bekir’den, Trabzon Ö ğretm en
O k u lu öğretm eni Hıfzı R aşit’ten, o yıllarda on yedi yaşında olan A d­
n an ’dan, T ürkiye K om ünist G ençler Birliği m ensubu A bdülka-
d ir’d en ve nihayet K üçük Talat’tan dinleyelim ;

Tahsin Bekir (Balta):"^^

M ustafa S uphi’yle ark ad aşları T ra b zo n ’a getirild ik leri zam an

ben T rabzon Lisesinde talebeydim . M ustafa S uphi’yle arkadaşlari-
n m resm i m erasim le k arşılan m a la rı em red ilm iş olacak ki, bizi ya-

178) B a ru tçu zâd e H acı A h m et, T ra b z o n ’u n m e ş h u r B a ru tç u z â d e ailesin in reisid ir (Saba­

h a ttin Ö zel, a.g.e., s. 6 6, d ip n o t 60 ).
179) A h m et N u ri Ö z te k in , 1876’da B a n d ırm a’da d o ğ d u . 1900 y ıh n d a H arp O k u lu ’n u ,
1902’de H arp A k ad em isi’ni b itird i. T ra b lu s g a rp , B alkan, B irinci D ü n y a ve İstik lâl Savaş-
larm a katıld ı. E sa re tte n d ö n d ü k te n so n ra III. K afkas T ü m e n i k o m u ta n lığ ın a a ta n d ı (Sa­
b a h a ttin Ö zel, a.g.e., s. 150, d ip n o t 9).
180) E kim 1920’de T ra b z o n valisi H a m it’in E rz u ru m ’a tayin e d ilm e sin in a rd ın d a n . N i­
sa n 1921’e k a d a r vali vekilliği g ö rev in i ü s tle n e n Ism ail Sabri (1 8 7 5 -1 9 2 8 ), M e k teb -i
M ü lk iy e’n in 1899 yılı m e z u n la rın d a n d ır. A n te p sancağı m u ta sa rrıfıy k e n b aşarılı h iz m e t­
leri g ö rü lm ü ş, A n te p ’in d ü şm a n işg alin e u ğ ram ası ü z e rin e A n k ara’ya gelm iş, o ra d a n
T ra b z o n vali vekilliğine g ö n d e rilm iş itr” (K âm il E rd ah a, a.g.e., s. 200).
181) 28 O cak 1921 tarih li h e k to p a s c a l h a rita sı: E k. 2. A y an d o n fırtın ası gibi b ir fırtın a
b u h a rita d a k i v erile rd e n b ağım sız b a ş g ö ste rir.
182) A lm an H ava S ervisi’n d e n sa y ın m e to ro lo g C o rn elia B augirdis’e, 1 E kim 2007 ta r ih ­
li g ö rü şm em iz e sn a sın d a verdiği b u d eğ erli b ilg iler iç in te ş e k k ü r ed erim .
183) P rof. T a h sin B ekir Balta (1 9 0 2 -1 9 7 0 ) h u k u k ç u ve p o litik a c ıd ır (d a h a geniş bilgi
için bkz. w w w .k e n th a b e r.c o m ).

170
ni lise ö ğ ren cilerin i ta b u r h alin d e k arşılam aya çık ardılar. E rz u ­
ru m ’dan gelen y o lu n şeh re g irdiği Ayafilbo cad d esin e gidip yol k e ­
n arın d a yer aldık. B izden başk a... k arşılay ıcılar da vardı, h a tta R us
k o n so lo su n u n da o raya gelip k arşılam ak ü zere b ek led iğ in i söyle­
m işlerdi, biz M ustafa S u p h i’yi tan ım ad ığ ım ız için ve gelip g iden de
çok o ld u ğ u n d an M ustafa S u p h i’n in b u n la rd a n hangisi o ld u ğ u n u
ya da gelip gelm ediğini bilemedik.'®"'

Hıfzı Raşit (Öymen):'^^

M ustafa Suphi T rab zo n ’a geldiği zam an ben T rabzon Ö ğ retm en
O k u lu ’nda öğretm endim . M ustafa S uphi’n in geleceğini ahbab ve a r­
kadaşlarına çektikleri telg raü ard an öğrenm iştik. G elişlerini görm ek
için ben de gittim . K arşılam aya gelenler arasında K o m ü n izm N edir
diye çeviri yayınlam ış olan eğitim ci arkadaşım M.R. Bey de vardı.
M ustafa Suphi’n in y akın arkadaşı E them N ejad Bey’d en telgraf al­
mış, onu karşılam aya çıkm ıştı. F ak at İskele Kâhyası Yahya, M ustafa
Suphi’lerin y o lu n u şeh rin d ışın d ak i D eğirm endere’de kesti ve şehre
sokm ayarak Ç öm lekçi m ahallesinin alt y o lu n d an doğruca iskeleye
B uhti’ye getirdi..

Adnan (Feyzioğlu):'^^ ,
Bu yılda on yedi yaşında o lup, gelenleri görm ek üzere b en de is­
keleye B uhti’ye gittim , an cak ço k sıkı ted b ir alınm ış olup, k im sen in
kim seyi görm esine im k ân yoktu...

Abdülkadir:
O sırada ben tebdil-i kıyafetle D eğirm endere’ye gittim . Vaziyeti
bizzat kendim m ü şah ed e ettim . Saat 9 ’d a '“" gelecek olan heyet saat

184) Bkz. C u m h u r O d ab aşio ğ lu , a.g.e., s. 201.

185) T rab zo n İd m an o cağ ı K u lü b ü ’n ü n k u r u c u la rın d a n H ıfzı R aşit Ö y m en , gazeteci A l­
la n Ö y m e n ’in b a b a s ıd ır (b k z . h t t p / / w w w .k u z e y e k s p r e s .c o m .tr /in d e x .p h p ? p = h a -
b e r& ıd = 2 7 4 7 & ta rih = 2 0 0 7 0 9 2 2 ).
186) Bkz. C u m h u r O d ab aşio ğ lu , a.g.e., s. 2 0 1 -2 0 2 .
187) 1904'de T ra b z o n ’d a d o ğ a n A d n a n E eyzio ğ lu , T ra b z o n B eden T erb iy esi B ölge M ü ­
d ü rlü ğ ü m e m u rlu ğ u n d a n em ek li o lm u ş tu r (b k z. C u m h u r O d ab aşio ğ lu , a.g.e., s. 2 1 4 ).
188) Bkz. C u m h u r O d a b a şio ğ lu , a.g.e., s. 214.
189) G ü n ü m ü z za m a n ay arıy la 13:50.

171
yarım da g e l d i . H a l k ı n kısm -ı azam i giim işii. Y ağm ur yavaş yavaş
yağıyordu. Hava dahi soğuk idi, halkın dağılm aları üzerine derhal
inzibat ve polis m em urları yolları keserek halkın gitm elerine m ani
oluyordu. F akat halk m ahalle araların d an savuşuyordu. Saat yar­
dım da kafile göründü. D eğirm endere’de vali'"” M üdafaa-i M illiye reisi
ve azalan,'"^ polis m ü d ü rü b ulunuyordu. Kafilenin tak arrü b ü n d e (yak­
laşm asında) ilk evvel bir zabit elindeki evrak ile M üdafaa-i Milliye
reisi ile görüştü. D erhal zabıt tevkif edilerek sevk olundu. Esbabı
so n rad an anlaşıldı. O sırada Kâhya Yahya dahi rü sû m at dairesinden
on tane ham m al ve beş altı tane ren çb er o n onbeş tane sepetli ham -
m al çocukları dizerek geldi. K afilenin ta k arrü b ü n d en beş dakika ev­
vel tellal bağırdı. G elen kafileye hakaret, tük ü rm ek , çam ura b atır­
m ak gibi bir şeylerin yapılm ası h u su su n u teşvik etti.
K afileden ilk evvel M ustafa S uphi çıktı. D erhal b ir zabit karşı
d u ra ra k şu su retle h itap etti. M ustafa S uphi, M ustafa Suphi bak 16
ark ad aştan yalnız b en k u rtu ld u m . B akü’de T ü rk m e n ista n ’da b in ­
lerce üsera kardeşlerim izi sen m ah v ettin , b u n u n ü zerin e teşvik
edilen halk, ham m al, re n çb erle r, istem eyiz diye haykırdılar. M us­
tafa Suphi M üdafaa-i M illiye reisin e ve valiye h itab en söyledi ki:
Biz A n kara’ya gideceğiz, M ustafa Kemal P aşa’ya arz-ı u b u d iy et
(bağlılığım ızı b e lirtm ek ) için geldik. L ütfen m üsaade ediniz. M u­
habere edelim . O n d a n so n ra d iy o rk en ark ad an birisi bir tekm e
v u rd u . Suphi yoldaş ça m u rla r içinde yuvarlandı. H am m al derhal
taarru z ed erek y ü zü n e tü k ü rm e k , ç a m u r atm ak ve döğerek m o to ­
ra sevk ettiler, artık arabadan in d irilm iş ark ad aşları b irer b irer d ö ­
ğerek tü k ü rerek m o to ra b in d ird ile r. Bu su retle cereyanı arasında
Kâhya ad am ların d an birisi M ustafa S u p h i’ye fena b ir lisanda b u ­
lu n d u . N ihayet h alk b ire r b ire r d a ğ ıld ı.'”

190) G ü n ü m ü z zam an ayarıyla 17:20.

191) A b d ü lk ad ir’in vali diye b a h se ttiğ i, a slın d a vali vekili İsm ail S abri’dir.
192) A b d ü lk ad ir’in b u ra d a k a ste ttiğ i, M üdafaa-i H u k u k ya d a resm i ad ıy la M uhafaza-i
H u k u k -ı M illiye C e m iy eti’dir. K u ru c u ü y e le r B a ru tçu zâd e A h m et E le n d i, F aik Bey (F a ­
ik A h m et), H ahz M ehm ed, E y ü b zâd e Ö m e r Fevzi, A banozzâde H îîseyin, M ollabekirzâ-
de M ehm et Ali, M ü ftü zâd e H acı M e h m e d , S u b aşızâd e M ü n ir, Z eh irzâd e Z ü h d ü , H ocazâ-
de İb rah im C ü d i, K ulakzâde İb ra h im , U slâ zad e N azm i’d ir (bkz. S ab ah attin Ö zel, a.g.e.,
s. 6). Ί . İn ö n ü Z aferi’n in a rd ın d a n (11 O c a k 1921) C e m iy et a d ın a TBM M ’ye y o lla n a n bir
teb rik telg rah n m alım d ay sa şu isim le r b u lu n m a k ta d ır: “H acı Ziya E fcndizâde M olla Bey,
Hacı Ali H ah zzâd e M e h m ed Salih E fendi, E y ü p zâd c D an iş E fendi, H atip zâd e M ustafa Fa­
zıl E len d i, Ş ü k rü K ap tan zâ d e Ö m e r L üth E fendi, Hacı İzzetzâd e H asib E fendi, H acı A h-
m ed E fendizâde Hafız M a h m u d E fe n d i” (a.g.e., s. 189, d ip n o t 107).
193) Dotuİş Bctgeleri, a.g.c., C. 2, s. 161.

172
 Hıfzı Raşit (Öymen):
... B urada M ustafa Suphi ve ark ad aşlarm a çok agır h ak aretlerd e
b u lu n u ld u , k ü fü rle r edildi... M ustafa Suphi ve ark ad aşlarm a h ak a ret
edenler arasın d a G enel M eclis üyesi M olla Bey ile o g ü n le rin T ra b ­
zo n k ab ad ay tlarm d an F aik d e vardı...

Ahdülkadir:
M otor h en ü z iskelede d u ru y o rd u . M o to rcu n u n b u n la rı yalnız
götürem eyecek, ü ze rin e m o to ra m ü selleh an o n beş (e) k arib ask er
b indirildi. Flalk d ağ ıld ık tan so n ra saat b ir b u ç u k '” rad d elerin d e m o ­
to r h are k et etti. Ben de o rad an çek ilerek ay n ı vakayı m ü m essil Ali
O ruç yoldaşa şifah en an latıy o rd u m .'* ’

Adnan (Feyzioğlu):
İşittiğim e göre... M iraç Işıl’ın m o to ru y la denize açılm ışlar,
açıkta b ekleyen ikinci m o to r o n ları tak ip etm iş....'”

Hıfzı Raşit (Öymen):

Heyet hazırlanm ış olan b ir m o to ra b in d irilerek yola çıkarıldı, h e ­
m en arkalarından Kâhya’n ın silahlı adam larını taşıyan b ir m o to r d a­
ha kalktı. Hava kararm ak üzereydi.

Ahdülkadir:
Saat 4-5 raddelerinde'*'" m o to ru n geriye d öndüğünü haber aldık. İs­
keleye gittim, fakat hiçbir kim seyle tem as ettirm iyorlardı. Geri dönm e-

194) C u m h u r O d ab aşio ğ lu , a.g.e., s. 202.

195) G ü n ü m ü z zam an ay arıy la 18:20.
196) Dönüş Belgeleri, C. 2, s. 161.
197) C u m h u r O d ab aşio ğ lu , a.g.e., s. 21 4 . Sayın H ü sey in Ç o b a n , b a n a yollad ığ ı 28 Eylül
2007 tarih li e-p o sta sm d a , b u ‘m o to r la r h a k k ın d a şu b ilgileri v erm iştir. “T e k n e n in tipi
TAKA, bo y u en az 10 m etre olm alı. T a k alar o d ö n e m le rd e y ak ın sa h il taşım ac ılığ ın d a ve
b alık çılık ta k u lla n ıla n , en b ü y ü k le rin in b o y ları 14-15 m e tre civ arın d a y elk en lilerd i. S ü r­
m ene orijin li b u te k n e le r, d ö n e m in in en iyi, h ızlı, d en izci tek n eleriy d i. 10 m e tre b o y u n ­
da o lan lar o rta la m a 8 m il, 14 m e tre b o y u n d a o lan larsa o rtalam a 10 m il y a p a b ilirle r.”
198) C u m h u r O d ab aşio ğ lu , a.g.e., s. 202.
199) G ü n ü m ü z zam an ay arıy la 2 0 :5 0 ilâ 2 1 :5 0 d o lay ların d a.

173
 ye m ecbur oldum . Arlık sabah olduktan sonra görm ek m üm kün olur
diye zannediyordum . Sabahleyin^" erken iskeleye gittiğim de m otorun
orda olduğunu [olmadığını] gördüm . O radaki kayıkçılardan sordum .
M otorun hareket ettiğini söylediler. G ündüz saat 8“ ' raddelerinde m o­
tor boş olarak avdet ettim [etti]. Tekrar m otora avdet ettim. Fakat hiç­
bir tayfayla tem as ettirilm iyordu. Birkaç gün sonra tayfaların birisin­
den aldığımız m alum ata nazaran Sürm ene açıklarında ayakları ve elle­
ri bağlı olarak denize attıklarını söylediler.™^ Yalnız Suphi yoldaşın ai­
lesinin™^ geri döndüğü zam an Kâhya tarahndan çıkarıldığını haber al­
dık. Derhal bu m alum atı tahriren m üm essilliğe bildirdim ...

Adnan (Feyzioğlu):

... İşittiğim e göre gelen kafileden Ziganoylu Yakup™’ ile M ustafa

S uphi’nin hanım ı karada kalm ış.

200) Y ani, 29 O cak 1921’de.

20 1 ) G ü n ü m ü z zam an ayarıyla 0 5 .5 0 d o la y ia rm d a .
20 2 ) A b d ü lk ad ir’in tayfadan aldığı S ü rm e n e bilgisi iki se b e p te n dolayı d o ğ ru o lm ay ab i­
lir. B irincisi, T ra b z o n -S ü rm e n e arası 2 0 .4 d e n iz m ilid ir. İk in cisi, A ğustos 1921’de T ra b ­
z o n ’a vali o larak a ta n d ık ta n so n ra b u g ü z e rg â h ta S on b ah ar m e v sim in d e se y ah at elm iş
o lan E b u b ek ir H azım T ep ey ra n , S ü rm e n e ’ye y ap tığ ı d e n iz y o lc u lu ğ u n u şöyle a n la tm a k ­
tadır: “G üz b a şla rın d a b u lu n d u ğ u m u z için h av a iyi, K arad en iz sa k in o ld u ğ u n d a n içine
p etro lle h a rek et ed en b ir m o to r k o n m u ş b ü y ü c e k b ir k ay ık la h a re k e t ettik. T ra b z o n ’d an
y arım saat k ad ar u z a k la ş tık ta n so n ra b u h ırç ın d e n iz in p e k k ö tü b ir âd eti gereğ in ce b ir ­
d e n b ire m an zaray ı d eğ iştird i. K âh k o r k u n ç b ir d a lg a n ın k ö p ü k lü sıru n d a , k â h dalgaları
arasın d a açılan açık yeşil d e re le r iç in d e k alm ay a b aşlad ık . B ereket v e rsin b u teh lik eli gi­
diş üç b u ç u k s a a t t e n fazla s ü r m e d i” ( a b ç ) (E b u b e k ir H azım T ep ey ra n , B e l g e l e r l e K u r t u lu ş
Savaşı A lt ıla r ı, Ç ağdaş Y ayınları, 1982, s. 116). Vali T ep ey ra n , so n b a h a rd a sa k in su la rd a
yol alarak S ü rm e n e ’ye ü ç b u ç u k sa a tte v ardıysa; y u k a rıd a d ip n o t 152’de H ü sey in Ço-
b a n ’ın d ik k a t çek tiği A y an d o n fırtın ası k o şu lla rın d a , S u p h i’leri taşıyan m o to ru n S ü rm e­
n e ’ye k a d a r g itm esi, b ir de d ö n ü p geri gelm esi p ek m ü m k ü n g ö rü n m e m e k te d ir. L im an ­
d a n 1 m il u za k lık ta d e rin lik 4 0 -5 0 m e tre , b u n d a n so n ra T ra b z o n -S ü rm e n e g ü z e rg â h ın a
d ö n ü ld ü ğ ü n d e y s e 5 0 -1 0 0 m e tre d ir (b k z. 1933 tarih li K aradeniz D eniz H aritası, E k 3).
A y an d o n h rtın a sın ın h ü k ü m s ü r d ü ğ ü n ü n b ü y ü k ih tim a l o ld u ğ u k o şu lla rd a , gece vakti
b u d e rin lik le rd e m o to r k u lla n ılm a sı ço k te h lik e li o la c a ğ ın d a n , k a th a m ın m o to ru n sa h il­
d e n iki ilâ ü ç mil u z a k la ş tık ta n so n ra g e rç e k le ştirilm iş olm ası d ah a b ü y ü k ih tim a ld ir.
2 0 3 ) Bahsi g eçen , M ustafa S u p h i’n in R us u y r u k lu e şid ir. M ete T u n ç a y , k a d ın ın a d ın ın
çeşitli k a y n a k la rd a ’M e ry em /M aria ya da S e m ira m is’ d iy e g e ç tiğ in i b e lirtir (M ete T u n ­
çay, “TKP L ideri M u stafa S u p h i İk tis a t V e k ili!” , B a ş k a B i r T a r i h v e B a ş k a B i r T ü r k i y e ,
A ykırı Y ay ın lan , İs ta n b u l, 2001 iç in d e , s. 196). M u stafa S u p h i’n in e ş in in a d ı T K P k a ­
y ıtla rın d a d a 'M ery em y o ld a ş’ d iy e g e ç m e k te d ir ( “T K P M K M e m u r L is te si” , D ö n ü ş B e l ­
g e l e r i , C . 1, s. 2 8 3 ).
2 0 4 ) D(3mîş B e lg e le r i, C . 2 , s . 160-161.
2 05) H ak k ın d a 18 O cak I 9 2 0 ’de tu tu k la n m a sı için ta m im ç ık a rtıla n Z iganoylu Y akup’u n
T ra b z o n ’a ne zam an gelip tu tu k la n d ığ ı b ilin m e m e k te d ir.
206) C u m h u r O d ab aşio ğ lu , a .g .e ., s . 214.

174
 Abdülkadir:
Kadının hangi evde o lduğunu haber alm ak üzere uğraştım . Fakat
hiçbir taraftan m alum at alam adım . Bidayette Kâhya’nın evinde olduğu­
nu, saniyen Nemlizade Ragıp Bey’in evinde olduğunu söylediler. Bazı
üç dört defa olm ak üzere evlerinin kapılarından geçiyordum . İhtim al
rast getiririm veya pencereden bakarken görüp nerede olduğunu haber
alırım diye uğraştım . Fakat hiçbir taraftan haber alamadım. Bilahare
epey zam an geçtikten sonra kadının Kâhya tarahndan Rizelilere hedi­
ye edildiğini ve orada bir zevk arasında öldürdüklerini haber aldım .“ ^

Küçük Talat (Muşkara):^"^

O sıra T rabzon’da b u lu n a n K ü çük Talat, M ustafa S uphi’lerin k at­
ledilişini, T uapse’de b u lu n a n İttih atçı H alil’e (K ut) yazdığı 14 Mayıs
tarihli m ek tu p ta şöyle anlatm ıştır:

207) D ö n ü ş B e l g e l e r i , C . 2, s. 161 -1 6 2 . K âh y a’n m y a k ın ark ad aşı H o c a n ın H asan ’m oğ lu

M u rat Ateş (1 9 0 3 -1 9 8 9 ) C u m h u r O d a b a ş io ğ lu ’n a 13 O cak I 9 8 8 ’d e k o n u h a k k ın d a şu
b ilgileri v erm işitr. “R ah m ed i b ab a m H o c a n ın H aşan , K âhya’n m ç o k y a k ın ark ad aşıy d ı.
M ustafa S u p h i h a d is e sin d e n so n ra , M u stafa S u p h i’n in k arısın ı Ç ö m lek çi’d e v ak tiy le Ali-
can T ö k m a n ’a ait h a le n m e tru k o lan ev d e sak lad ığ ı sö y le n ird i, b u ra d a b u lu n a n b ir k a ­
d ın la k o n u ştu m , an c a k K âh y a’n ın k a rısı ç o k se rt, m ü sa m a h a ta n ım a y a n b ir k im sey d i,
k ad ın ı u z u n m ü d d e t sa k lay am ad ı, b ir m ü d d e t so n ra k a d ın k ay b o ld u , b u y ıllard a o n b ir
y aşın d ay d ım ve k a d ın ın k a t’i o la ra k M u stafa S u p h i’n in k arısı o ld u ğ u n u d a b ilm iy o ru m ”
(C u m h u r O d ab aşio ğ lu , a.g.e., s. 2 1 3 -2 1 4 ). A ynı y azara, T ra b z o n ’d a B o stan o ğ lu F aik
adıyla ta n ın a n tü c c a rla rd a n 1905 d o ğ u m lu F a ik G ü rk ö k d e, “M u stafa S u p h i h a d ise sin d e
b o ğ u lan lar ara sın d a k a rısın ın d a o ld u ğ u n u , zira b ir m ü d d e t so n ra k a d ın ın c e se d in in sa ­
hile v u rd u ğ u ”n u a n la tm ıştır (a.g.e., s. 2 1 4 ). Ö te y a n d a n , b u o lay d an a k ı yıl ö n c e , b u şe­
h ird e yaşay an b ir y ab an cı. E rm e n i k a d ın la rın b a ş ın d a n g eçen lerle ilg ih o la ra k şö y le d e ­
m iştir: “B üyük k ızların y e tim h a n e d e ç o c u k b ak ıcısı o la ra k k a ld ık la rın ı, b u n la r a ra sın d a n
en g ü zellerin b u ra d a h ü k m ü g eçen ç e te c ile rin ev lerin d e, o n la rın k ey fin e h iz m e t e tm e k
için a lık o n d u ğ u n u , İttih a t ve T e ra k k i K o m itesi ü y e le rin d e n b irin in , k e n tin m erk ezi y e ­
rin d e k i evine b u k ız la rd a n o n ta n e sin i k a p a ttığ ın ı, k e n d is in in ve a rk a d a ş la rın ın h iz m e ­
tin d e k u lla n ıld ık la rın ı d u y d u m ” (Jam es B ry ce-A rn o ld T o y n b ee, a.g.e., s. 5 2 1 ).
208) T alat P aşa’yla k a rıştırılm a s ın d iy e ‘K ü ç ü k ’ lak ab ıy la ta n ın a n T alat, 1 9 1 2 ’d en itib a ­
re n İttih a t ve T e ra k k i’n in m e rk e z i g ö rev lile ri a ra sın d a y er alm ıştır. A ğ u sto s 1 9 1 9 ’d a H a­
lil P aşa’yla b irlik te İsta n b u l’d a k i B ekirağa B ö lü ğ ü h a p is h a n e sin d e n k açıp B ak û ’ye gitti.
E nver Paşa’n m en g ü v e n ilir k a d ro la rın d a n o lan K ü ç ü k T alat, 1 9 20 ’n in so n ay la rın d a
(E kim -K asım ?) T ra b z o n ’a g eldi. G ö rev i, b u ra d a E n v er P aşa’n m A n a d o lu ’ya g elişim h a ­
zırlam ak tı. B aşın d an beri T ra b z o n ’d ak i M ü d afaa-i H u k u k ç u la rla , m ü lk i ve a sk eri e rk â n ­
la, y ö red ek i çetelerle sık ı ilişk iler k u ra n T a la t b irç o k k irli işe b u laştı. E n v er P aşa’n m
A n ad o lu ’ya gelm e ih tim a lin i d ik k a te a la n A n k ara ta ra fın d a n , b ir ö n le m o la ra k 1921 M a-
yıs’m d a T ra b z o n ’d a g ö z a lu n a a h n d ı ve İsta n b u l’a g ö n d e rild i (d a h a g en iş bilgi için bk z.
S ab ah attin Ö zel, a.g.e., s. 1 4 9 -1 5 0 ). K ü ç ü k T alat’ın M ustafa S u p h i h ad isesiy le ilgili a n la ­
tım ı, T ra b z o n ’u te rk e tm e d e n ö n c e 14 M ayıs 1 9 2 1 ’de, T u a p se ’d e b u lu n a n H alil P aşa’ya
yazdığı m e k tu p ta n a lın m ıştır (m e k tu b u n tam am ı için bk z. M asay u k i Y am au ch i, H o şn u t
O lm a m ış A d a m - E n v e r P a ş a , B ağlam Y ayınları, İsta n b u l, 1995, s. 2 0 9 -2 1 3 ).

175
 Dolayısıyla benim d u ru m u m u n m u tlak a düzeltilm esi g erek m ek ­
tedir. B unun için tem asta b u lu n d u ğ u n T ü rk K om ünistleri’ne sü ratle
m eseleyi aşağıdaki şekilde anlatm aya ve o n ları m ü m k ü n o ld u ğ u k a­
d ar tem ine itina etm ekle b eraber R uslara’da bild irirsen böyle iyi olur.
M ustafa S uphi ve y o ld a şla rm ın ked erli d u ru m la rı şu şek ild e ge­
lişm iştir.
B unlar K ars’a geldikleri vakit güya şerefli bir şekilde karşılanm ış­
larsa da, b u sadece K âzını K arabekir’in b ir m an ev rasın d an başka bir
şey değildi. El altın d a n E rz u ru m valisi H am it B eyle haberleşerek bu
yoldaşlar E rz u ru m ’a g önderilm iş ve h ü k ü m e tin teşviki ile ve aynı za­
m anda M uhafaza-i M ukad d esat adı altın d a m eydana çıkan m ütegal-
libe ve softalar g ü ru h u n d a n o luşan bir h eyetin arzusu d ah ilin d e halk
tarafından pek feci b ir tecavüz ve kö tü m uam eleye uğram ışlardır.
E rzu ru m ’da b ırak ılm ad an istasy o n d an yola çıkarılm ışlar ve T rab ­
zon’a k ad a r h e r kasaba ve k öyde yine h ü k ü m e tin ve M üdafa-i H u ­
k uk H eyetleri’ni v ü cu d a g etiren b ir takım zo rb aların teşviki ile çeşit­
li hakaretlere uğram ışlard ır.
E rzu ru m valisi H am id Bey, T rabzon M üdafa-i H eyet’i M erkeziye-
sine verdiği b ir telgrafla alen en zavallıların im h a sın d a n b ah setm ek
küstahlığını g österiyordu.
M ustafa Suphi ve arkadaşları güya A nkara’ya gitm ek üzere T rab­
zon’a geldiler. İskelede m asum halk tarafından fena hakaretlere u ğ ra­
dılar ve h üküm etçe daha evvel ayarlanan m otora yerleştirildiler. T rab­
zon’da elebaşı Fırka K um andanı N uri ve Erkan-ı H arb Reisi Zeki idi.
M otor S ürm ene’ye gidince. K u m an d an ve E rk an -ı H arbi, M ü d a­
fa-i H u k u k ’taki zorbalarla b irlik le h ü k ü m e tin k an lı yetkisini k u lla n ­
dılar. M otora b aşıb o zu k elbisesi giydirilm iş asker ve ja n d a rm a g ö n ­
derdiler. Z avallıları im ha ettird iler. Bu cinayetin ve im h a m eselesi­
nin so ru m lu la rı şu n la rd ır: Ü çüncü F ırka K u m an d an ı N uri, E rkan-ı
H arbi Zeki, T rabzon M üdafa-i H u k u k C em iyeti H eyeti M erkeziyesi
Başkanı Hacı A hm et, üy elerd en Hacı Ali, H afızzade Ö m er ve H akkı
Efendiler ve yine ü y elerd en v u rg u n c u tacirlerd en H atibzade M u sta­
fa ve yine üy elerd en D anış efendiler.
E rzurum valisi H am it, tam am iyle teşvik ed en lerd en d ir. Sabık
T rabzon valisi Sabri Bey bu işle alakad ar değildir. Yalnız zaafından
faydalanılm ıştır. Şark C ephesi K um andanı K âzım K arabekir istesey­
di bi’t-tabi b u n a engel o lu rd u . T ü rk ista n ’d an gelen yüzbaşı Kazım
yoldaş, Bayburt ile G ü m ü şh a n e arasınd a d o ğ ru d an d oğruya askeri
birliklere im ha ettirildiği k u vvetle söyleniyor.

176
 T rabzon’daki arkadaşlarım ız ve bilhassa tam am ıyla bize çalışan Kü­
çü k Talat’la kayıkçılar ve am ele teşkilatının başkanı Yahya Reis b u fe­
nalığın ö n ü n e geçm ek için çok çalışmışlarsa da engel olam am ışlardır.
Yalnız ü ç k işin in b ire r su re d e h ay atın ı kurtarm ışlardır.™ Y apılan
araştırm alar so n u c u d u ru m b u n d a n ibarettir.
K ardeşim , h a k ik ate n m esele şekil itibariyle h em en h em en b u s u ­
red e cereyan etm iştir. Sen b u n u sü ratle sağa sola yaym alısın. Ben
b u rad a m ev k iim i k atiy en em in g ö rm em eye başladım...^'"

Eski ittifakların artık m aziye karıştığı g ü nlerde kalem e alın an bu

raeklup, Sovyet R usya’ya kaçm ayı d ü şü n eli K üçük Talat’ın k en d isi­
ni garantiye alm ak için yazılm ış olm alıdır. M ektup doğru bilgilerle
yalan bilgilerin iç içe geçtiği b ir belge özelliğine sahiptir. Yazılanlar,
diğer tanıkların ifadesiyle b ü y ü k ölçüde ö rtü şm ek ted ir. K üçük T a­
lat’ın anlatım ı önem li veriler ve bilgiler getirm ekle birlik te b ir n o k ­
tada son derece yanıltıcıdır. K üçük T alat işbirliği h alinde o ld u ğ u a n ­
laşılan Yahya Kâhya’n ın b u katliam d a oynadığı rolü kararlı b ir şekil­
de örtbas ettiği gibi, cinayetin b ir n u m aralı uygulayıcısını, m aktülle-
ri kurtarm aya çalışan kişi o larak sunm aya çalışm aktadır.

TRABZON, 29 OCAK 1921

K atliam ın h em en so n rasın d a T rab zo n ’daki Rusya Sovyet h ü k ü ­

m eti konsolosu Ali O ruç Bagirov^" tarafından Trabzon Valisi’ne şu
m ektup yazılm ıştır;

T rab zo n V alisi’n e
29 O cak 1921 No. 64
D ün (28 O cak 1921) Kars’tan T rab zo n ’a 17 k işih k b ir h ey et gel­
di. Burada o n ların ü ze rin e vahşice sald ırılar d ü zen len m iş. Ben ina-

209) M ete T u n çay , G o lo ğ lu ’n a d a y a n a ra k , S ü rm e n e li K ın alıo ğ lu A h m et Y ak u p ’u n K âh-

ya’n m ev in d e a lık o n d u ğ u n u , T ay y areci T ev fik ’in m o to rd a n alm d ığ m ı b e lirtm e k le ve
b u n la ra b ir de M ery em ’i e k le m e k te d ir (M ete T u n çay , a.g.e.. C. 2, s. 3 5 6 ). K ü çü k T alat’ın
‘k u rla rd ık ’ d ed iğ i h e rh a k le b u ü ç k işi o lm alıd ır. Ö te y a n d a n A b d ü lk a d ir, ra p o ru n d a ,
T evfik’in M açka’d a h a s talan d ığ ı için h e y e d e T ra b z o n ’a g elm ed iğ in i, d a h a so n ra y sa T ra b ­
z o n ’a gelip k en d isiy le g ö rü ş tü ğ ü n ü ve İsta n b u l’a gid eceğ in i y a z m a k ta d ır (D önüş Belgc'lc-
ri, C. 2, s. 163). K eza ay n ı ra p o rd a , Y ak u p ’u n d a T ra b z o n F ırk a K u m a n d a n lığ ı’n d a h a p is
y attığ ı, k a rd e şle rin in k e n d is in e y a rd ım ettiğ i ve y a k ın d a k o n so lo s lu k görevlisi o larak
İra n ’a gideceği b e lirtilm e k le d ir (a.g.e., s. 163).
210) M asayuki Y am au ch i, a.g.e., s. 2 1 0 -2 1 1 .
211) Sovyet R usya’nın T ra b z o n T em silcisi Ali O ru ç Bagirov, M u stafa S u p h i’lerle ilgili
o la ra k gö sterdiği p asif tu tu m d a n ö tü r ü TK P H arici B ü ro su ta ra fın d a n d a h a ele ştirile c e k ­
tir (Dönüş Belgeleri. C. 2, s. 129).

177
 n ıyorum ki, bu d u ru m d a n sizin haberin iz vardır. B undan başka, bu
in san lar Ü çüncü E n te rn a sy o n al’i tem sil ediyorlardı ve y an ların d a da
bir de Rus kad ın ı b u lu n m a k ta d ır. Ş im di bu h ey etin nered e o ld u ğ u ­
n u ve böyle vahşice h isler g ö sterilm esin in seb eb in in n eler o ld u ğ u n u
acilen b ild irm en izi rica ediyorum .

T rab zo n Sovyet K onsolosu

Bagirov^'^

ANKARA, 2 9 OCAK 1921

Bakû Doğu H alkları K u ru ltay ı’n d a k u ru la n ve D ogu’daki b ü tü n

p artilerd en -bu arada TK P’d e n de- so ru m lu olan D oğu H alkları
P ro p ag an d a ve H a rek et Sovyeti’n in (Ş ark Ş urası) tem silcisi sıfatıy­
la Eşba yoldaş, M ustafa K em al’le b ir g ö rüşm e yapar. E şba’n ın A n­
kara h ü k ü m e tin i eleştirm eyen, tersine öven giriş konu şm asıy la
başlayan bilgi alışverişi am açlı b u g ö rü şm ed e M ustafa S uphi ve
y o ld aşların d an hiç bahsedilm ez. F ak at M ustafa Kemal, M ustafa
S u p h i ve y o ld aşların ın m en su b u o ld u ğ u Ü ç ü n cü E n ternasy on al
h ak k ın d a şu n ları söyler;

Ü çüncü E n tern asy o n al’in fikirleri, h e r in kılapçı tarafın d an alk ış­

la karşılan acak n r. A nladığım ız kadarıyla Ü çü n cü E n tern asy o n al’in
fikirleri, m azlu m em ek çilerin m u tlu lu ğ u n u n sağlanm ası y ö n ü n d e ­
dir. Biz T ü rk ler d ü n y a n ın en m azlum h alk ların d an ız. Dolayısıyla
E nternasyonal, bizim desteğim ize güven eb ilir. Biz, şim d i Batı em ­
peryalizm ine karşı m ücadelem izle. Ü çü n cü E n tern asy o n al’in fikirle­
rin i fülen destekliyoruz.·^'^

TRABZON, 3 0 OCAK 1921

Vali vekili İsm ail Sabri, K onsolos Bagirov’a aşağıdaki tarihi ceva­
bı yollar;

T rabzon’da Rusya Sovyet H ü k ü m e ti T em silcisi’ne,

29 O cak 1920^'·* ia riH i ve 64 n o lu m e k tu b u n u za cevap.

2 1 2 ) A z e r h . Cuın. EYTA’d a n a k ta ra n : Y avuz A slan, a .g .e ., s. 321·.

213) Bkz. A t a t ü r k ’ün B ü tü n E s e r l e r i , C . 10, s. 359.
214) Ya b elg en in k e n d is in d e ya da k ita b ın dizgisi e sn a sın d a y a p ılm ış b ir h a ta olm alı.
D o ğ ru su 1 9 2 1 ’dir.

178
 C um a g ü n ü akşam E rz u ru m ’d an biri kadın onaltı arkadaşıyla
T rabzon’a gelen S am sun sak in i M ustafa Suphi,^*^ Bakû’da yaşayan
T ürk vatandaşı görü n ü y o r. O n lar n e su red e, nered en , n için geldiler?
Valilik hiç birşey bilm iyor. Yalnız o biliniyor ki, on lar Sibir’den, T ü r­
kistan ’d an Bakü’ya gelip v atan a d ö n m e k isteyen T ü rk h arp esirlerini
tutukladılar, eziyet ettiler ve idam ettirdiler. Bu d u ru m h ak k ın d a h al­
ka, vatana d ö n en b ir esir tarafın d an h aber verilm işti. Ve b u n d a n d o la­
yı infial olm uştu. H alk on ların geleceğini öğrendiği zam an, asla şehi-
re sokm ayacağına yem in etti. C um a g ü n ü b ü tü n h alk d ü k k ân ın ı ve
m ağazasını kapadı ve şe h rin k en a r sem ti olan D eğirm endere’ye geldi­
ler. H alkın b u infial ve heyecanlı vaziyetini bilen valilik katliam ı ö n le­
m ek için oraya asker, polis ve ja n d arm a gönderm işitir. Vaziyeti anla­
yan M ustafa Suphi ve arkadaşları, b u rad a kalm ak istem ediler ve ora­
da bir motor kiralanarak sağ salim Rus sahillerine gönderildiler. B un­
lara karşı yapılan b ü tü n b u harek etleri ayrı ayrı şahıslar değil, iskele­
de toplanm ış olan b ü tü n halk yapıyordu. Bundan dolayı h erh an g i bir
kim seyi m ah k û m etm ek m ü m k ü n g örünm üyor. Bu insanlar arasında
Naciye adına T ü rk p asap o rtu taşıyan ve M üslüm an geleneklerine gö­
re ö rtü n m ü ş b ir k adın da b u lunm aktaydı. Şüphesiz o T ürk ve T ü rk
vatandaşı ve valiliğim iz tesp it etti ki, o ken d isin i Rus vatandaşı göster­
m ek için b ir h a k iddia etm edi. Benim kan aatim e göre b u olaylar şöy­
le açıklanabilir. Bu in san ların Bakû’da T ü rk esirlerine yaptıkları k ö tü
davranışlarından dolayı, b u rad a b u lu n a n bu esirlerin yakın akraba ve
arkadaşları so n derece öfkelenm iş ve b u y üzden ayaklanm ışlardır. Bu
ko n u d a bende başka hiçbir bilgi olm adığına sizi tem in ederim .

30 O cak 1921
T rab zo n V alisi Sabri^"’ (abç)

Aynı gün İstikbâl G azetesi’inde^'' “Bakû Seyyahları G eldiler ve

G ittiler” başlığı altın d a çıkan şu haberi okuyoruz;

2 1 5 ) İsm ail S ab ri’n in M u stafa S u p h i h a k k ın d a v e rd iğ i b u bilg i y a n lıştır. Z ira M u stafa

S u p h i, S a m su n ’d a d e ğ il, 4 A ğ u sto s 1 8 8 2 ’d e G ire s u n ’d a d o ğ m u ş tu r (b k z. Ali B irin ci,
“M ustafa S u p h i tta k k ın d a Y eni B elg eler ve B ilg iler”, T a r i h v e T o p lu m D e r g is i, t9 8 9 , Sa­
yı: 71).
2 1 6 ) Y avuz A slan, a .g .e ., s. 32 5 .
2 1 7 ) İ s t i k b â l , T ra b z o n M û d afaa-i H u k u k C em iy eti b a şk an ı B aru tçu zad e A h m e t Bey’in
oğlu F aik (B aru tçu ) Bey ta ra fın d a n ç ık a rtıla n g azeted ir. D ern eğ in p ro p a g a n d a s ın ı y ap an
b ir y ayın o rg an ı o lan b u g azete h a k k ın d a d a h a g en iş bilgi için bk z. H ik m et A ksoy, T r a b ­
z o n B a s ı n ı ( C a z e t e l e r - G a z e t e c i l e r ) 1 8 6 9 - 1 9 9 8 , T ra b z o n G aze te cile r C em iy eti Y ayınları,
T ra b z o n , 1998; Sam i Sabit K aram an , tstifeîol Mticadeicsi vc H i i v î t P hjh, Anıv.» Y aym lan,
İsta n b u l, 2 002; C u m h u r O d a b a ş io ğ lu , T r a b z o n , T o p -K ar, T ra b z o n , 1990; Dr. S abalıalliıı
Ö zel, M illî M ü c a d e le d e T r a b z o n , T ü rk T arih K u ru m u Hasım evi, A n k ara, İ991

179
 M ah m u t Ş evket Paşa v ak asın d a zi-m ed h al (adı k arışa n ) o lm a ­
sın d a n dolayı S in o p ’a nePi ed ilm iş ik e n , o rad a n R usya’ya g eçerek
Baku’d a m ü frit K o m ü n ist F ırk a sı ser-âm ed ân ıy la te şrik -i m esâi
ederek esaret ve su v e r-i saire ile R usya’da b u lu n a n T ü rk za b ita n ve
efrad ın d an b in le rc e sin in k u rş u n a d iz ilm e sin d e ve b in le rc e sin in
zin d a n la rd a , m a h p u sla rd a ç ü rü m e sin e seb eb iy et v erm iş ve m u h te ­
lif v esileler ile m ü n e v v e rle rin in ve za b ita n ve u le m asın ın k ati ve
im hası v ad isin d e b e y a n a tta b u lu n m u ş olan M ustafa S u p h i ve bazı
a rk a d a şla rın ın K ars ta rik iy le E rz u ru m ’a m u v a salatla rın d a b ab a ve
o ğ u lla rın ın ve k a rd e şle rin in ifn asın d a p ek b ü y ü k b ir ro l o y n am ış
ve m e m le k et ve m illete k arşı em salsiz fen alık ları seb k ey lem iş olan
b u h ain lari E rz u ru m lu la r k a b u l eylem em iş ve m e m le k eti h em en
te rk eylem elerini tebliğ ey lem işlerd ir. İslâm m e m le k et ve z e n g in le ­
rin d en ceb ran ahz ve gasp ed ilm iş o lan a ltın la rın a h e n k d a r seda-
n y la h erşey i u n u ta n ve R us k a d m la n n ın m u a tta r sin e le ri ü z e rin d e
g aşy o lu n an bu v atan sızla r, g ö rm ü ş o ld u k la rı ta h k ir ve istisk allara
rağm en se y ah a tlerin e dev am ile B ayburt, G ü m ü şh a n e , A rd asa’da
d ahi aynı su re tte ta h k ir ve se rz en işe m a ru z k alm ış ve M açka’ya da
gelm işlerdi. C um a g ü n ü sa a t beş b u ç u k raddelerinde^"* d ah a ile ri­
lerde o ld u ğ u gibi h a lk ın galeyan ve h ey e ca n ın a ve h e r tü rlü ih ti-
m alata karşı h ü k ü m e tin tefrik eylediği b ir m ü freze m u h afaza a ltın ­
da yola ç ık tık la rın ı h a b e r alan T ra b zo n H alkı, b ü tü n esnaf, Sanat-
k âran, k ayıkçı ve h am al gibi sın ıf ve m eslek -i m u h telife m en su b i-
ni (A lagos?)·"’ m e v k iin e to p la n m ış ve b u h ain leri m em lek ete s o k ­
m ayarak vaktiyle hazırlam ış oldukları motora irk âp ed erek m e m le­
k etten tard ve te b ’id-i te em m ü l ey lem işlerd ir.
H alb uki y o lc u la r d a h a ile rile rd e g ö rd ü k le ri tarz-ı k a b u ld e n is-
tid lale n b ir tü rlü T ra b z o n ’a y a k laşa m ıy o rla rd ı. M açka ile T ra b zo n
ara sın d ak i m esafe b â -h u h u s g e lirk e n arab a ile n ih a y e t d ö rt sa atte
k ate d ilirk e n ala tu rk a sa at o n , o n b ir h a tta o n ik i o ld u ğ u h ald e g e­
lem iy o r, y etişe m iy o rlard ı. B un d an h alk ise b ü s b ü tü n a sab ileşiy o r­
lardı. K aranlık b asm ış ve h a lk ın b ir k ısm ı ev lerin e d ö n m ü ş o ld u ­
ğu sırad a saat b ire y ak ın m u h a fız la rı ve d ah a so n ra ara b ala r g ö ­
zü k tü . H alk ın asm an a y ü k se le n avaze-i gayz ve k in i a ra sın d a a ra ­
b alar m e n d ire k te k i isk eley e d o ğ ru se v k ed ilm iş ve M u stafa S u p h i-
R usya’d an b eri s ü rü k le y ip re fa k a tin d e g e tirm e k te o ld u ğ u b ir Rus

2 1 8 ) G ü n ü m ü z zam an ayarıyla 10:20 d o lay ların d a.

2 19) M e tin d e böyle.

180
 Kadını™’ ile b aşta o ld u ğ u h a ld e b ire r ik işe r ara b a la rd a n ç ık a rıla ­
rak m o to ra b in d irilm işle rd ir. H ü k ü m e tin ve z a b ıta n ın b u b a b ta it­
tih a z eylediği te d a b irin şa y an -ı ş ü k r a n ve m e m n u n iy e t o ld u ğ u n u
şu ra c ık ta k a y d e tm e k te n geçem ey eceğ iz. B u n u n la b e ra b e r h a lk b u
ad a m la r y ü z ü n d e n k ay b ey led iğ i evlat ve ak ra b a ve h e m şe h irle ri-
n in dağ-ı d e ru n la n y la m ü te e llim o ld u ğ u n u iz h a rd a n m e n -i n efis
ed em em iş ve b ilh a ssa m o to ra b in d irild ik te n s o n ra esa re t s u re tiy ­
le B akû’ya g e ld ik te n s o n ra b u ad a m la rın h e r tü rlü işk e n c e ve c e ­
fasını çek m iş ve b ir g arib e o la ra k v a ta n d a şla rın ın v erd iğ i id am k a ­
ra rın d a n b ir Rus y ard ım ıy la k u rtu lm a ğ a m uvaffak o la ra k m e m le ­
k etin e can atab ilm iş o lan Sam i E fe n d i"' ism in d e b irin in zam an ve
m ek ân ve m a d d e tay in i su re tiy le isk e le d en bu sey y ah ların y ü z le ri­
ne karşı serd ey led iğ i ith a m a t halkı b ü s b ü tü n igzâb ey lem iştir. Şu
hattı da k ay d ed elim ki, T ra b z o n h a lk ın ın g ö sterd iğ i b u te z a h ü ra t
son İçtim aî in k ılâ p d ü s tu rla rı h a k k ın d a b ir fikr-i m u h a le fe t ve iti­
razı havi d eğ ild ir. M e m lek etim ize b ir çok B olşevik ve h a tta m ü frit
b ile olsa k o m ü n is tle r gelm iş, geçm iş ve h a tta o tu rm a k ta b u lu n ­
m u ştu r. B unlar h a k k m d a k i m isafirp erv erliğ im ize zerre k a d a r helâl
getireb ilecek h iç b ir h ad ise se b k ey le m em iştir. M ustafa S u p h i ve rü -
fek asın ın B akü’d a b u lu n d u k la rı sıra d a T ü rk is ta n ’d an , S ibirya’d an
avdet ed en T ü rk ü se ra -i ask eri ve d iğ er teba-i O sm an iy e h a k la rın ­
da su v er-i m u h te life ile rev a g ö rd ü k le ri tad iy at ve tecav ü zat ve h a t­
ta bazı b ig ü n a h la rın seh p a-y ı id am a çık artılm ala rın ı v ak tiy le v a­
ta n ların a avdete m u v affak o lan ü se ra n ın yana yakıla b ey a n at ve h i-
k ây a tın d a n an lam ış ve b in a e n a le y h bu b ab d a tabi b a’z ve k in h asıl
etm iş o lan T ra b zo n h a lk ı y in e v ak a r ve sü k û n e t-i m iU iyesini m u ­
hafaza ed e rek te z a h ü ra t-ı m e z k ü re d e b u l u n m u ş l a r d ı r .( a b ç )

ANKARA, 31 OCAK 1921

E rzurum lu ‘vatanseverler’in an ti-k o m ü n ist duyarlılıkları A nkara

h ü k ü m etin in b ir yazılı açıklam a yapm asına sebep olur.

220) Vali vekili İsm ail S abri’n in K o n so lo s B agirov’a yazdığı m e k tu p ta y o k saydığı Rus
k a d ın ın ın v arlığ ım , istikb â l, M u stafa S u p h i’n in te ş h irin e h iz m e t ed eceğ in i d ü ş ü n e re k k a ­
b ul etm ek ted ir.
221) Yavuz A slan b u ra d a b e lirtile n S am i’n in , TK P K u ru lu ş K o n g resi’n d e M erk ez K o m i­
tesi adaylığ ın a seçilen , a rd ın d a n TKP h ey etiy le b irlik te A n a d o lu ’ya g e ld ik te n so n ra M aç­
k a ’d a hastalan d ığ ı g erek çesiy le h e y e tte n a y rıla n S ü ley m an Sam i o lm a sın ın ç o k b ü y ü k ih ­
tim al o ld u ğ u n u y a z m a k la d ır (Y avuz A slan, a.g.e., s. 3 2 6 ).
222) 30 O cak 1921 tarih li İstikbâl g a z e te siin d e n a k ta ra n : Y avuz A slan, a.g.e., s. 3 2 2 -3 2 4 .

181
 T ürkiya B üyük M illet M eclisi
K alem i M ahsus
Adet: 2/151
Şifre
A nkara
31. 1, 337 [1921]
E rzu ru m Valisi H am id B eyefendiye
C. 29. 1. 37 [1921] tele:
M uhafazai M u k ad d esat ve M üdafaai H u k u k C em iyeti H eyeti
M erkeziyesi R iyaseti’ne:
T ürkiye H alk Iştirak iy u n F ırkası efrad ın d an b azıların ın vatana
h ıyanet su ç u n d a n dolayı h ak ların d a tak ib at ve so ru ştu rm a icra edil­
m ektedir. Adı geçen fırka, h ü k ü m e tç e itib ar ve itim ad a değer değil­
dir, Efendim .

T ü rk iy a B üyük M illet M eclisi Reis

M ustafa K em al” ’

KARS, 1 ŞUBAT 1921

Kâzım K arabekir’in 12. F ırka K um an danhgı’na yolladığı şifre,

M ustafa Suphi ve yoldaşları h ak k ın d a ortaya atılan iddiaların hangi
k ay naklan çıktığını gösterm esi b ak ım ın d an oldukça önem lidir:

K arargâh
12. F ırka K um an d an lıg ı’na
1/2/37 (1921)
1. T ü rk K o m ü n istlerin d e n M ustafa Suphi ve o n ü ç refik in in Ba-
k û ’da b u lu n d u k la rı esnada, Sibirya ve T ü rk ista n ’d an avdet eden Os-
m anlı üsera-i askeriyesiyle, diğer teba-i O sm aniye h ak k ın d a suver-i
m uhtelife ile şip o y an ve tecav ü zatta b u lu n d u ğ u ve b irço k b ig ü n a h ­
ların idam ıyla ü se ra m ız ın sefalet ve perişan iy etlerin in tem adisine
m ucip o ld u ğ u h a k k ın d a m e m le k et efk ârın d a aley h lerin e h asıl o lan
k anaatin ve infialin neticesi olarak M ustafa S uphi ve rüfekası E rzu ­
ru m ’da ve g ü zerg ah tak i a h a lin in h eyecan lı te za h ü ra tı k arşısın d a k al­
m ış, aynı n efret ve galeyan T ra b zo n ’da to p lan an b ir cem iyyet tara-
h n d a n d a izh ar h iç b iri şe h ire so k u lm am a k ve y o lcu lar m em lek et
halk ın ın bu n efret ve adem -i k ab ü lü karşısın d a d ah a ziyade kalam a-

223) A ta tü rk'ü n B ü tün Eserleri, C. 10, s. 366.

182
 yarak d erh al k iralad ık ları b ir m o to ra rak ib en sah ild en açılm ışlardır.
H ü k ü m etin ve M üdafaa-i H u k u k C em iy etlerin in ted ab ir-i sayesi ile
canları m ah fu z k alm ıştır.
2. G iresu n ’a çık an k o m ü n istle rd e n Eczacı N ed im A gâh ve d iğ er
refiki polis tarafın d an m ev k u fen G iresu n ’d an v ap u rla m em lek et h a ­
ricine ih raç edilm iştir.
3. M ustafa S u p h i Kafilesi’n d e n M açka’da h astalan ıp k alan M eh ­
m et E m in ile S üleym an Sam i’n in T ü rk ista n ’d ak i h id m et-i m ezk ü re-
leri h ak k ın d ak i m ü te a d d it zev atın şa h ad etlerin e b in aen m ûm ailey-
hû m a h alk tarafın d an serb estiy e m a zh a r o lu n m u ştu r.

Şark C ephesi K u m an d an ı
K âzım Karabekir^*'

KARS, 2-3 ŞUBAT 1921

M ustafa Suphi ve y o ld aşların ın ö ld ü rü lm elerin d en üç gü n sonra

Kâzım K arabekir haberi A n k ara’ya iletir:

E rk ân -ı H arbiye U m u m iy e R iyâseti’ne
Kars
2/3. 2. 37 (1921)
1. Bakü’d a T ü rk ü serası ve diğ er O sm a n h tebası h ak ların d a y ap ­
tığı zu lm ve tazy ik k attan ve telk in at-ı m u z ırra sın d an dolayı E rz u ­
ru m ’d a ve y o llard a ah a lin in h ak aret-i tezyifine u ğ ray an M ustafa S u p ­
hi ve o n ü ç refiki T ra b zo n ’d a şe h ir h aric in d e to p la n m ış olan h alk ın
tezah ü rat-ı şedidesi k arşısın d a şeh re girm eyerek, sey ah atin e devam
edem iyeceğini d e an lay arak alelacele isticar ettiği b ir m o to ra rak ib en
Rusya’ya av d et etm ek ü ze re 28/1 /3 7 (1 9 2 1 )’de sa h ild e n açılm ışlar­
dır. M ezk û r k afileden o lu p M açka’da h astalan arak k alan M eh m et
E m in ile S üleym an Sam i’n in T ü rk ista n ’d ak i h id em at-ı m illiyelerini
bilen ve ta k d ir ed en b irço k k im sele rin te lk in atı ile m u m ailey h ü m a-
yı serbestiye m a zh a r k ılm ıştır. Keyfiyet Tiflis, E rivan ve Baku daki
m ü m essillerim ize bera-yı m a lu m a t bild irm iştir. G iresu n ’a çıkan k o ­
m ü n istle rd e n Eczacı N ed im A gâh ile diğer bir refik in in de polis ta-
ra h n d a n m evkufen v ap u rla m em lek etten ihraç edildiği 3. F ırk a Ku-
m an d an lığ ı’n ca bild irilm iştir.

224) ATÂSE’d en a k ta ra n : Y avuz A slan , a.g.e., s. 3 2 1 -3 2 2 .

183
 2 . 15üyük Millet Meclisi Riyâseii’ne, Dahiliye, Hariciye, Orkân-ı H ar­
biye U m um iye Riyâseti’ne, M üdafaa-i Milliye Vekâleti ne yazılm ıştır.

Şark C ephesi K u m andam

K âzım Karabekir^·^

K arabekir’in yukarıda sö zü n ü ettiği tem silciliklere gönderildiği

söylenen ve göreceğim iz gibi M ustafa S uphi’yi Ingilizler hesabm a ça­
lışm akla suçlayan belge, m u h tem elen tarihi belli olm ayan aşağıdaki
şu belgedir.

Tiflis M üm essili (tem silcisi) K âzım "'’ Beyefendi’ye,

B akû’dan gelerek A n k a ra ’ya g itm ek istey en ve fakat E rz u ru m ve
T ra b z o n ’da a h a lin in n efretli n ü m a y işle ri k arşısın d a B atu m ’a k açan
M ustafa S u p h i H ey’eti h a k k ın d a icap e d e n le re âtid ek i m a lu m a tı v e­
rirsiniz:
M ustafa Suphi H ey’eti, T ü rkiye’ye ayak basar basm az İstan b u l’dan
ve A nadolu’da k o m ü n ist ve anarşist eşhastan m ü rek k ep bazıları ile
m ünasebata geçti. Son zam anlarda b u n la rd a n bir kaçı tevkif edilerek
ü zerlerinde z u h u r eden evraktan M ustafa Suphi ile m uârefe ve m u ­
habereleri olduğu ve k en d ilerin in T ürkiye’de ihtilâl çıkarm ak üzere
Ingilizler tarafından g ö nderildikleri anlaşıldı. Bu m esele şahsen İngi­
lizlerce m a ru f ve m erg u b ve esasen İngiliz ve A n tan ta tara h n d an
‘H ürriyet ve İtilâf F ırkası’na intisab etm iş olan M ustafa Suphi’n in
m em lekette ancak Ingilizlerin hesabına ve A ntanta lehine b ir ihtilâl
k oparm ak niyetiyle m em lekete girdiğine d air b ü y ü k şü p h eler tevlid
etm iştir. Bilhassa Şaki E th em ’in iki kardeşiyle birlikte k o m ü n ist taraf­
tarı oldukları ve M ustafa Suphi ile m uhabereleri o lduğu halde, A nka­
ra H ük ü m eti’ne isyan ve Y unanlılarla m ü şterek en o rd u m u z aleyhine
harbe kıyam etm eleri bu şüph ey i takviye etti. M em leketin h er tara­
fında M ustafa Suphi aleyhinde dehşetli nüm ayiş oldu.
Şark O rd u K u m andanı
K âzım K arabekir“ '

2 2 4 ) ATASE’den ak taran : Yavuz A slan, a.g.c., s. 3 2 1 -3 2 2 .

2 2 6 ) K âzm ı (D irik ) I S S I ’de M ana,sur’cla d o ğ d u . E rkân-ı M arbiye M ek leb i’n d e n k u rm ay
y ü zb aşı rü tb esiy le m e zu n o ld u . M o n d ro s A n d a şm a sı’n m a rd ın d a n 9. O rd u m ü fettişliğ i­
ne a ta n d ı ve M uslafa K em al’le b irlik te S a m su n ’a çık an su b a y la r ara sın d a y e r aklı. S ırasıy­
la E rz u ru m vali v ekilliği, A n k ara h ü k ü m e tin in T ifüs T em silciliği ve d a h a so n ra B atum
m u ta sa rrıflığ ın d a b u lu n d u . ‘İzm ir S u ik a slı’n m p la n la rı, o n u n İzm ir valisi o ld u ğ u sırad a
o rtay a çık tı. 1941’d e E d irn e ’de ö ld ü ( F a h re ttin Ç ilo ğ lu , a.g.e., s. 186).
2 27) Ç o ru h lu ’dan a k ta ra n : Y avuz A slan, a.g.e., s. 327.

184
 Çerkeş E them ve ona bağlı k uvvetler 29-30 A rahk 1920 tarih in ­
den itibaren A nkara’n ın em rin d ek i kuvvetler ile y o ğun b ir çatışm a
içerisindedir.^" Bu esnada tek n ik açıdan E them Bey’in Kars’ta, K ara­
b ekir’in gözetim i altın d a olan M ustafa S uphi’yle veya TKP h ey etin ­
den birileriyle tem as h alinde olm ası pek m ü m k ü n g ö zü k m em ek te­
dir. Siyasal açıdansa, TKP’n in yayın organı Yeni D ünya gazetesi, 2
Ocak 1921’de “M üdafa-i M illiye H arek eti’ne hiyanet edenlere k arşı”
başlığı altında yayınladığı m akalede E them Bey’e açıktan tavır alm ış­
t ı r . H a t t a o sıralarda B akû’de to p lan an TKP Harici Büro, aldığı k a­
rarlardan birinde, “bizler E th em ’in ve yan d aşların ın Batı C ephe-
si’nde, A nadolu C ephesi’n de devrim ci A nadolu h ü k ü m etin e karşı
çılgınca, anarşik çıkışını lanetliyoruz. A nadolu’daki devrim ci h are­
ketin destekçileri olarak b izlerin b u gibi şahıslarla h içbir ilişkisi ve
hiçbir ortak yanı olm am ıştır ve olam az,” denm ekteydi.™ B ütün b u n ­
lar K arabekir tarafından b ilin m iy o r olam az. Bu yüzden, M ustafa
Suphi ile Ethem Bey arasında k u ru lm ak istenen bağ tam am en d ü z ­
m ecedir. M ustafa Suphi ve yoldaşlarının İngiltere hesabına h arek et
etliklerini iddia etm ekse, p isikolojik savaşın b ir ü rü n ü olm alıdır. Za­
ten daha giriş cüm lesindeki, “M ustafa Suphi Hey’eti h ak k ın d a icap
edenlere âtideki (aşağıdaki) m aluınatı (bilgiyi) v erirsiniz” em rin in
yer alınası, bu bilgilerin b ir k arargâh m utfağında üretildiğini yete­
rince hissettirm ektedir.

TRABZON, 14 ŞUBAT 1921

Şehirdeki Sovyet Rusya Tem silcisi Bagirov, vali vekiline şu kısa

m ektubu yollar:

T rab zo n V alisi’ne
Ü çü n c ü E n te rn a sy o n a l H eyeti o lan M ustafa S u p h i ve a rk a d a ş ­
ları B atu m ’da değil ve h iç b ir Sovyet Rusya sa h ilin e g elm ed ik leri
h a k k ın d a h a b e r ald ık . B u rad a o n la rın d e n iz d e b o ğ u ld u k la rın a d a ­
ir ab a rtılı sö y le n tile r y ay ılıy o r. Bu y o ld a şla rın n erey e g ö n d e rild ik ­
le rin i b an a b ild irm e n iz i rica ed iy o ru m . O n la r g ö rev li o la ra k g ö n -

228) E m rah C ilasu n , Bcıki İlk Selam , s. 77-7 8 .

229) M ete T u n çay , a.g.e., C. 2, s. 3 4 5 -3 4 6 .
230) 6 Şubat 1921 tarih li to p la n tın ın k a ra rla n için bk z. Dönüş Belgeleri, C. 2, s. 41.

185
 d e rilm iştile r. O n la rı so rg u la y a b ilm e m iç in b an a y o lla m a n ızı rica
ed iy o ru m .
14 Ş ubat 1921
T rab zo n Rus K onsolosu
Bagirov“ ‘

TRABZON, 17 ŞUBAT 1921

Bagirov’u n m ek tu b u n a vali vekilinin cevabı:

Rus K onsolos’u n a
Ü çüncü E n tern asy o n al H eyeti’n d e n hiç kim se buray a gelm edi ve
hiç kim sede b u ra d a n gitm edi. Bu k o n u d a bizde h içb ir bilgi y oktur.
Sizin 14 Ş ubat ta rih h yazınıza cevap olarak bildirilir.
17 Ş ubat 1921
T rab zo n Valisi Sabri“ ^

ANKARA, 17 ŞUBAT 1921

T rabzon’da Bagirov’u n girişim leri başarısız kalınca, A nkara’daki

Sovyet Rusya Tem siciligi’n in elem anlarından A stahov, İsm ail Sab-
ri’ye çok daha açıktan h itap eden am a hiçbir zam an cevabını alam a­
yacağı b ir m ek tup yollar:^”

T rabzon V alisi’ne
M ustafa Suphi ve o n u n g ru b u n u n talih i h ak k ın d a, m erk ezin d e­
falarca sorm ası y ü z ü n d e n size rica ile m üracaat ed iy o ru m ki, b u g ru ­
b u n talih in in ne old u ğ u h a k k ın d a bana bilgi v erm e k ten kaçınm ayın.
G erçekler ne k ad a r acı olsa da, m eçh u liy etten h e r zam an d ah a iyi o l­
d u ğ u n u d ik k a te alm anızı rica ediyorum .
17 Ş ubat 1921
T ü rkiye’de RSFR’in İnform asyon
B ürosu M ü d ü rü Astahov^”

2 3 1 ) A z e r b . C u m . EYTA’d a n a k ta ra n ; Y avuz A slan, a .g .e ., s. 333.

2 3 2 ) A z e r b . C u m . EYTA’d a n a k ta ra n : Y avuz A slan, a .g .e ., s. 333.
2 3 3 ) A slan, belgeye, b u m e k tu b a cev ap v e rilm e d iğ in in n o t d ü ş ü ld ü ğ ü n ü b e lirtir ( a .g .e .,
s. 3 3 4 , d ip n o t 205).
234) A z e r b . C u m . EYTA’d a n a k ta ra n : Y avuz A slan, a .g .e ., s. 334. G. A stah ov , Sovyet R u s­
y a’n ın T ü rk iy e’de m u h te m e le n en u z u n k a la n d ip lo m a tla rın d a n b irisid ir. G en ellik le A n ­
k ara h ü k ü m e tin e k arşı h a y ırh a h b ir p o litik a izley en b u d ip lo m a tın 1923’de TKP MK’n in
K o m in te rn ’d ek i tem silcisi A slan ta ra fın d a n k a le m e a lın a n M o d e r n T ü r k iy e adlı o ld u k ç a
e k le k tik b ir çizgiye sa h ip b ro şü re k arşı A n k ara h ü k ü m e tin i d e ste k le y e n eleştiri yazısı
için b k z. A slan, M o d e r n T ü r k iy e , T ü stav , İsta n b u l, 2 0 0 2 , s. 85-89.

186
 ANKARA, 18 ŞUBAT 1921

22 O cak’ta E rzu ru m ’d an yola çıkan B udu M divani ve So"vyet Rus

Elçilik görevlileri 18 Ş ubat’ta A nkara’ya varırlar.” ^

BAKÛ, 2 0 ŞUBAT 1921

TKP Harici B üro’su yaptığı to p lantıda, İsm ail A m ir yoldaşın M er­

kez K om itesi’nin d u ru m u n d a n h ab erd ar olm ak için Kars ü zerin d en
A nadolu’ya gitm esini ve berab erin d e, son zam anlarda işitilen h ab e r­
lerin ne denli gerçek o ld u ğ u n u n incelenm esi için Kâzım K arabekir
Paşa’ya yazılacak resm i b ir yazıyı götü rm esin i kararlaştırır."*'

MOSKOVA, 2 0 ŞUBAT 1921

Yaklaşık b ir ay so n ra Rusya K om ünist Partisi (Bolşevik) b ir iç ya­

zıyla üyelerini d u ru m d a n h ab erd ar ed er.“ ^
Sovyet D ışişleri M oskova’daki T ü rk tem silciliğinden bilgi ister.” **
Dışişleri K om iseri Ç içerin, radyogram la A nkara’d an M ustafa Suphi-
ler’in akıbetine dair bilgi talep eder."'' A nkara hüküm etiyse, M usta­
fa Suphi ve y o ld aşlarının b ir deniz kazasında ö ld üklerine ilişkin
açıklam asında ısrarlıdır.^·*"
M uhtem elen aynı gü n lerd e T ürkiye’deki K om intern m ilitanları
ya da So-vyet Rusya’nın diplom atları, Ç erkeş E them ayaklanm asını

235) S tefanos Y erasim os, a . g . e . , s . 209.

236) Döfiüş B e l g e l e r i , a .g .e ., C . 1, s. 87.
237) P arti M erkez K o m itesi’n e Bağlı M a rk sizm -L en in izm E n stitü sü P arti M erk ez A rşivi
L enin B elgeleri’n d e b u lu n a n 20 Ş u b at 1921 tarih li b ir ra p o ru n v arlığ ın ı B ü len t G ö-
kay’d an ö ğ re n iy o ru z (b k z. B ü len t G ö k ay , E m p e r y a l i z m l e B o lş e v i z m A r a s m d a T ü r k iy e ,
A gora K itaplığı, İsta n b u l, 2 0 0 6 , s. 146 ve d ip n o t 9 4 ). G ö k ay , a h n tıla m a d ığ ı b elg e h a k ­
k ın d a yaptığı y o ru m d a , “b u , te m e ld e , T ü rk k o m ü n is tle rin in n asıl ö ld ü rü ld ü ğ ü n ü a ç ık ­
layan bir rap o rd u . B u n u n la b irlik te , a ç ık la m a d a işlen e n an a tem a so l, k e n d iliğ in d e n c i ve
m aceracı g irişim lerin teh lik eleriy d i. R a p o r b u su ç lam ay ı d u ru m la d o ğ ru d a n b a g la n u la n -
d ırm ıy o rsa da, a n la tılm a k iste n e n açık tı. M o sk o v a, T ü rk k o m ü n is tle rin in iy im se rlik le ri­
n e ve k en d i b a şla rın a ald ık la rı, p a r tin in faaliy etlerin i A n a d o lu ’ya taşım a k a ra rm a k a tıl­
m ıy o rd u ,” diye y a z m a k ta d ır { a . g . e . , s. 146).
238) M ete T u n çay , a .g .e ., C . 1, s. 153, d ip n o t 220.
239) A .g .e ., s. 153, d ip n o t 220.
240) A .g .e ., s. 153, d ip n o t 22 0 . 21 Ş u b at’ta M o sk o v a’d a Sovyet R usya ve T ü rk h ey etleri
arasın d a y ap ılan g ö rü şm e le rin ilk tu r u n d a Ç içe rin , A h F u a t’a (C eb eso y ), M u stafa S u p h i
o lay ın d an söz ed er ve k o m ü n istle re y a p ılan b a s k ıd a n şik ay etçi o lu r; b u şa rtla rd a b ir
d o stlu k a n la şm a sın ın değil am a b ir b a rış a n la ş m a sın ın im zalan ab ileceğ in i b e lirtir (bkz.
S tefanos Y erasim os, a .g .e ., s . 2 1 5 -2 1 6 ).

187
ve M usiala S uphi’yle y o ld aşlan n ın akıbetlerini konu eden bir rapor
kalem e alırlar:"'

Büyük M illei M eclisi h ü k ü m e ti hâlâ istik rarlı bir p o litik a u y g u ­

layacak d u ru m d a değil ve g ü n lü k olayların etkisi altın d a b u lu n u y o r.
E them Bey’in bolşev ik ler ad ın a Batı’d ak i çıkışı tam am ıyla bastırıldı.
H ü k ü m et H them ’i ih a n etle suçlam ış ve Y u n an istan ’a kaçtığını ilan
etm iş olsa da, E th em b u g ü n dağ da b u lu n u y o r. Bu vesileyle yalnız
resm i değil, tem iz yü rek li k o m ü n istle r de E them ile ilişki k u rm ak la
suçlanıp tu tu k lan ıy o r. Bakû’den g ön d erilen k o m ü n istle re karşı b ü ­
yük kin besleniyor. A nk ara tem silciliğin in talim atıyla k u ru lu p k o n ­
ferans yapm akla ve Emek gazetesin i çık arm ak la işe başlayan H alk Iş-
tirakiyun F ırk ası’n ın ak tif laaliyete geçtiğini ve ayrıca. H alk Z ü m re­
si partisi lid erlerin d en o lu p son zam an lard a H alk Iştirak iy u n F ırk a­
sı yön etim in in üyesi b u lu n a n ve M eclis’te Bursa’yı tem sil eden Şeyh
Servet’in D iyarbakır’a k ad a r sü re n b ir geziye çıkıp k en t ve k asab alar­
da m iting ve k o n feran slar d ü ze n le d iğ in i valiler ve h ü k ü m e t m e m u r­
ları M ustafa K em al’e rap o rla bildirildi.
Başla Suphi yoldaş olm ak üzere, M erkez Kom itesi’nin E rzu ru m ’a
gelmesi, hü k ü m eti son derece k o rk u ttu ve endişeye d ü şü rd ü . Hileci
bir politika sayesinde M eclis’in tepkisini tem in ederek bolşevizm e k a r­
şı oldukça güçlü bir akım o lu ştu rd u ve b u n d an faydalanarak, k o m ü ­
nistleri tutuklam aya başladı. T u tu k lan an lar E them ile ilişkide olm ak­
la suçlanıyor. K om ünistlerin gazeteleri kapatıldı. M oskova’dan gelen
Bekir Sami, h er kasabada g ö rdü klerine ve kendisini ziyaret edenlere,
bolşeviklerin T ürkiye için ne k ad ar b üy ük tehlike old u ğ u n u , A zerbay­
can’ın nasıl talan edildiğini ve m ü slü m an en cüm enliklerinde başkan-
ların çok önem siz rol oynadığını anlatm ak için hiç hrsat kaçırm adı.
Ü lkede bolşevik akım ı u staca ve dü rü stçe yönetilebilecek tecrübeli k i­
şilerin olm adığm a inan an h ü k ü m e t, Suphi ve yoldaşlarının ülkeye gir­
m esini kesinlikle önlem eye h azırlanıyor ve gerekirse Rusya ile ilişki­
leri kesm e duygusu içinde b u lu n u y o rd u , Kars’ta iyi karşılanan yoldaş­
larım ız, E rzurum civarında hakaretlere m aru z bırakıldı. T rabzon’a
vardıklarında, karşılarına h ü k ü m e tin tahrikiyle toplanan b ü y ü k bir
kalabalık çıktı. Kalabalık yoldaşlarım ızın ü zerine taş ve sopalarla sal­
dırıp, ağır hakared erd e b u lu n d u ve daha sonra bir ustanın yanm a gö-

241) Dflitûs Belgeleri, C. 2, s. 3 3 -3 4 ’de 13 O cak ile 27 O cak larih li iki b elg en in ara sm d a
y e r alan “A n ad o lu ’d an Son l îa b e r” b aşlık lı, a k ın d a p a ra n te z içinde ‘R usça’d a n te rc ü m e ’
ib a re sin in b u lu n d u ğ u bu tarih siz b e lg e n in h e m d ili, h e m de içeriği TKP tara fın d a n k a le ­
m e alın m ad ığ ı k an ısın ı u y a n d ırm a k ta d ır.

188
 tü rü p ellerini bağladı. M otor kıyıdan birkaç mil uzaklaştığı zam an,
önce Suphi yoldaş süngüyle boğazlanıp denize atılıyor, ard ın d an d ö rt
yoldaş aynı kadere uğruyor, geri kalanlar da k u rşu n lan ıp denize atılı­
yor. Oysa, bu sıralarda MK ü y lerin d en M ehm et E m in ile Süleym an Sa­
m i’ye T rabzon’da d o k u n u lm u y o r ve onlar serbest bırakılıp, K emalist-
lerle tem as h alinde o ld u k ların ı söylüyorlar. Bir telgraf uyarınca Yakup
yoldaş g ru p tan alınıyor ve şim di serbest bu lu n u y o r. D aha önce k en d i­
sine o rd u ile tem asa geçm e yetkisi verilen N edim Agâh yoldaş, T rab ­
zon’da kadedildi. K om ü n isd erin k atlinden sonra T rabzon halkı, şim ­
di M oskova’da b u lu n a n B ahaettin Şakir’in sağ salim T rabzon’a gelm e­
sinin tem in edilm esini M oskova’dan istem e kararı aldı. I^ugünkü A na­
dolu h ü k ü m eti, K em alistler, İttihat ve T erakki partisi şirk ed e rin in su ­
baylarla ittifakından başka b ir şey değildir..

ANKARA, 26 ŞUBAT 1921

Bir gün sonra (27 Şubat) başlayacak olan L ondra K onferansı ö n ­

cesi, ABD’li gazeteci S treit’ın M ustafa Kem al’e yönelttiği so ru lard an
biri de kom ünizm e ilişkindi.
G azetecinin, “T ü rk iy e’de Bolşeviklik, yani kom ü n istlik , enter-
nasyonalisllik, vb. h ak k ın d a vaziyetiniz n ed ir?” so ru su n a, M ustafa
Kemal, “T ürkiye’de k o m ü n izm yo k tu r. B ütün cihan bizi m illiyetçi
olarak bilir ve m illelim izin bağım sızhğını, haklarını ve m en faatlan -
nı m üdafaa eden kim seler olarak öyleyiz de. Şayet enternasyonalizm
dem ekle b ü tü n m illetlerin bağım sızlık ve h u k u k u n a saygıyı k asted i­
yorsanız, o zam an evet, biz entern asy o n alisttiz de. Diğer taraftan, biz
dinim ize de bağlıyız. Milli ve dini ru h a aykırı olan k o m ü n izm in b iz­
de nasıl b ir lalbikat sahası bulabileceğini de anlam am . Böyle b ir ih­
tim al ancak T ü rk m illetine karşı girişilen b ir suikastın gerçekleşm e­
si halinde h u su le gelebilir,” diye cevap v e rir." ’

BAKÛ, 3 MART 1921

B akû’de b u lu n a n TKP H arici B ürosu, 2 M art g ü n ü M ustafa S up­

hi ve yold aşların ın ak ib etin i h ab e r v eren b ir telgraf alır.“ ^ 58 üye

242) R a p o ru n tam am ı için b k z. D önüş Belgeleri, C. 2, s. 33-34.

243) A la tü rk ’im Bütün Eserleri, C. 10, s. 60.
244) Dönüş Belgeleri, C. 2, s. 115. Bu telg rafın k im d en ve n e re d e n g eldiği b elg ed e b elir­
tilm em ek ted ir. İki ih tim al ak la g eliyor. B irin cisi, b u telg rafın Sovyet R usya m a k a m la rın ­
d an ; İkincisiyse, 20 Ş u b at 1 9 2 1 ’de A n a d o lu ’ya g ö n d e rile n İsm ail A m ir’d e n g eld iğ id ir.

189
 ve 6 aday ü y en in katıldığı an m a to p lan tısın d a çeşitli k o n u şm alar
yapılır. Kaleme alın an söz tu ta n a ğ ın a bak ıld ığ ın d a, A hm et C evat’ın
(E m re) ve K ars’tan geri g ö n d e rile n A bid A lim ’in yaptığı k o n u şm a ­
lar, siyasal ve id eo lo jik açıd an geç k alın m ış da olsa geride kalan
TKP m e n su p la rm m d u ru m u b ir m ik ta r kavram aya b aşlad ık ların ı
gösterm ektedir:

A hm ed C evat yoldaş: “D ü n akşam alm an telgrafta m erkezi heyet

azasın d an beş erk e k v e b ir k a d m b ir su re i-i feciada şe h it edildiler...
M ücadeleye b ü tü n d eh şet ve fecaatini b ilerek ten başladığım ızı, so n
A nadolu hadisesi, A nad o lu h ü k ü m e tin in içyüzünü tam am iyle gös­
terdiğini, d o st ve d ü şm a n la rım ızın anlaşıldığım ... M azide o ld u ğ u g i­
bi şim di d ah i A nad o lu h ü k ü m e tin in i k i y ü z l ü siyaset k u llan d ığ ın ı ve
m erkezi hey etin b u halleri b ilm ek te n k en d ilerin i feda eylediklerini
ve hatta bidayette ü ç ark ad aşım ızın K ars’ta b irtak ım b ah an elerle tev­
k if edilm eleri A nad o lu h ü k ü m e tin in m ahiyet-i h ak ik asın ı g ö ste rd i­
ğini etrafıyla izah ediyor.^^’ (abç)
A bid A lim y o ld aş: ""Anadolu ve feuva-yı m illi y m in hareketlerin­
den Anadolu hakkında iyice m a lu m a tım ız y o k tu . 17’n ci se n ed e atılan
şiar ze n g in le ri y ık m a k v e fu k ara h a k im iy e tin i y aşa tm a k idi. K em al,
...h em p aları K o m ü n izm ta ra ftarı g ö rü n d ü le r. Bu vaka bize, h iç b ir
zam an o n la rın K o m ü n iz m için ça lışm ad ık ların ı ve tak ip ettik le ri
y olu an lattı. K ars’ta ik e n n u rla rın a (?) çe k in m em ey e (?) b aşlad ı­
lar.^■'“B unlar İn g ilizlerle b e ra b e r yaşam ayı te rc ih ettiler. N asıl b u r-
ju v azy ası d ü şm a n ım ızsa , n asıl o n la rın elleri k an lı ise, A n ad o lu p a ­
şa ve b ey lerin in d ah i elleri k an lıd ır. Paşa ve b ey lerin sö zleri, m illet
m eclisin d e A b d ü lh am id siy a setin e la n e t e d iy o rlar fak at y a p tık la rı
cinayet A b d ü lh a m id ’i se v in d ird i. H er k o m ü n is t bu m esele k a rşı­
sın d a n e d iy ecek , ia n e l o k u y a c a k la rd ır. T ü rk p a şa ve ze n g in le ri
m illetle b e ra b e r olam azlar. Bu y ap tık la rı işlerle bizi k e n d ile rin in
aley h in e çev irm işlerd ir... A n ta n ta ’n ın yaptığı işten d ah a fenalık
yaptılar. F ak at A n ta n ta a le y h in e nasıl in tik am u y an m ış ise o n la r
h a k k ın d a da in tik a m h issi u y an m ış ve u y a n d ırılm ıştır. Onlar diye­
cekler ki Komünist oldukları için öldürmedik. Biz öldürmedik diye­
cekler. Onların Ingilizlere aleyhdar oldukları Türk amele ve rençber-
lerini kolayca yiye b ilm ek içindir. Kırm ızı cereyan bidayette menfaat­
lerini temin ettirse de sonra kendi aleyhinde tecelli edince şimdi düş-

24 5 ) A.g.e., s. 115.
24 6 ) (?) işaretleri m e tin d e böyle, ‘G e rç e k y ü z le rin i sa k la m a d ıla r’ diye de o k u n a b ilir m i?

190
 man kesildiler. B u n ların ö lü m ü : K o m ü n ist ve am ele ta ra ftarı o ld u ­
ğ u n d an d ır.^ " (abç)

KİMLER ÖLDÜRÜLDÜ?

TKP’nin belgelerine göre, A nad o lu ’ya h arek et ed en lerin toplam ı

M erkez K om ite üyeleriyle b irlik te 30’dur.^''*' T rabzon açıklarında öl­
d ü rü len T ürkiye K o m ü n ist P artisi m en su p ların ın lam sayısı ve b u n ­
ların a d lan b ü y ü k ölçüde belli olm akla birlikte, yine de sayı ve isim ­
lerin hepsi tam o larak netleşm em iştir.
TKP Harici B ürosu, h ab erin alın m asın ın ard ın d an Dogu H alkları
P ropaganda ve Faaliyet K u ru lu Başkanlıgı’na gönderdiği m ek tu p ta,
isim b elirtm eksizin 16 k işin in ö ld ü rü ld ü ğ ü n ü h ab er verm ektedir.
Aynı organ adına A hm et C evat’m 2 N isan 1921’de Pavloviç’e yolla­
dığı m ektuptaysa, “M. Suphi, d ö rt M erkez K om ite üyesi ve o n iki d i­
ğer yoldaşlarım ız,” d en m ek te d ir ki, b u rad a verilen rakkam larla öl­
dü rü len lerin toplam sayısı 17’ye u laşm ak tad ır.” "
Mete T unçay’a göre m o to rd a ö ld ü rü len lerin sayısı, M ustafa S up­
h i’yle birlik te 14’d ü r ve a d la n şöyledir:

1) S am su n ’u n H ançerli M ah allesin d en M ustafa Suphi

2) Ü sk ü d ar’ın A h m et Ç elebi M ahallesinden E them N ejat
(İzm ir M aarif M ü d ir-i Sabıkı)
3) ErzincanlI Aşçı oğlu B ah aed d in (M uallim )
4) U şak’ın Hacı H üseyin M ah allesin d en K azım H u lu si
5) S ü rm en e’n in A su K ary esin d en K ıralioglu M aksut
6) C ihangirli H ilm ioğlu (İsm ail) H akkı (D o k to r)
7) V an’ın E rciş K azasından A h m eto ğ lu H ay rettin (N efer)
8) B andırm a’n ın M anyas N ah iy esin d en M eh m et Ali b in H akkı
(T opçu Y üzbaşısı)
9) İstan b u llu E m in Şafak (M ü h en d is)
10) K adıköylü Tevfik b in A h m et (Tayyare Yüzbaşısı)
11) M anisah K azım b in Ali (İh tiy at Zabiti)

247) A.g.e.. s. 120-121.

248) Liste için bk z. Dönüş Belgeleri, C. 1, s. 2 7 1 -2 7 2 .
2 4 9 ) Ü z e rin d e ta r ih b u lu n m a y a n b e lg e n in ta m a m ı iç in b k z . D önüş B elgeleri, C . 2 , s.
124-12 5 .
250) A.g.e., s. 128. M u h te m e le n T K P H arici B ü ro su , h ey etle ü g ih ilk h a b e rle rin geldiği
sırad a M eh m et E m in ’in d e ö ld ü rü le n le r a ra sın d a o ld u ğ u n u v arsay ıy o rd u .

191
 1 2 ) E rz in c a n ’ın A kd ağ K a ry esin d en H aıip o ğ lu M e h m e i
13) İz m ir’in T ilk ilik M a h a lle sin d e n H acı M u stafao ğ lu M eh m et
1 4 ) K and ırah C em il N azm i b in İb rah im (E lm a lı K aym akam -ı Sabıkı)^”

T u n ç a y , b u listey e b ir d e M e ry e m y o ld a ş ın is m in i e k le m e k te d ir.” ^
O y s a k im i t a n ık lık v e r a p o r l a r d a b a h s i g e ç e n b a ş k a is im le r d e
v a r d ır . M e se la , K ü ç ü k T a l a t’ın m e k t u b u n d a b a h s e ttiğ i, T ü r k i s ­
ta n ’d a n g e lip B a y b u r t ile G ü m ü ş h a n e a r a s ın d a b ir y e r le r d e ö l d ü r ü ­
le n Y ü z b a şı K â z ım Y o ld a ş . "Veya R u s ç a y a z ılm ış b ir r a p o r d a ” ^ T r a b ­
z o n ’d a ö l d ü r ü l d ü ğ ü b e l ir itile n N e d im A g âh .^ ” T a b ii v a li v e k ili İ s ­
m a il S a b ri’n in , m o to r la g itt iğ in i id d ia e ttiğ i v e ta n ı k l a r d a n F a ik
G ü r k ö k ’ü n k a r a y a v u r d u ğ u n u s ö y le d iğ i ‘k a d ı n c e s e d i’n i d e u n u t ­
m a m a k g e r e k ir.

KİM ÖLDÜRDÜ?

M u s ta fa S u p h i ve y o ld a ş la r ın ın K a rs ’ta b a ş la y ıp K a r a d e n iz a ç ık la ­
r ın d a b ite n k a n lı m a c e r a la r ın ı, b ilin e n b ü t ü n y a z ış m a la rı, a le y h le r in ­
d e y a y ın la n a n p r o v o k a tif b ild ir i ve m a k a le le ri, ta n ık la r ın ifa d e le rin i
k r o n o lo jik sıra y la v e r d ik te n s o n r a a r tı k ‘k im ö l d ü r d ü ’ s o r u s u ü z e r in ­
d e d u r a b iliriz .
‘K im ö ld ü r d ü ’ s o r u s u n a , d e n i z c ih k ve k r im in o lo jik b ilg ile r in e
b a ş v u rd u ğ u m u z m a n la r ın ve k a y n a k la r m k o n u h a k k ın d a k i y o r u m ­
la r ın d a n h a r e k e tle c e v a p b u lm a y a ç a lış a c a ğ ım .
D ik k a t e d ilirse , A n k a r a h ü k ü m e ti ve o n u n y e re l id a re c ile ri, M u s ta ­
fa S u p h i’le re k a rşı E r z u r u m ’d a n T r a b z o n ’a d e k y a ş a n a n g a le y a n ı k e n ­
d iliğ in d e n o lu ş m u ş b ir h a lk te p k is i g ib i g ö s te rm e y e g a y re t e tm iş le rd ir.
E r z u r u m ’d a k i a n t i- k o m ü n is t g ö s te r in in , K a r a b e k ir ’in e m ri v e
M u s ta fa K e m a l’in o n a y ıy la g e r ç e k le ş tir ild iğ i b e lg e le rd e a ç ık ç a g ö r ü l­
m e k te d ir. E r z u r u m v a lisi H a m it’in , B a y b u rt, G ü m ü ş h a n e , M a ç k a v e
T r a b z o n ’d a k i m ü lk i a m ir lik le r e y o lla d ığ ı te lg ra fla rla , T K P h e y e tin in

251) M ete T u n çay , “TKP U d e ri M ustafa S u p h i İk tisa t V ek ili!” , Başlıa B ir Tarih vc Başka
B ir T ü rkiye, Aykırı Y aym ları, İsta n b u l, 2001 iç in d e, s. 195-196. A yrıca bkz. Yavuz A slan,
a.g.c., s. 331-332.
252) A.g.c., s. 196.
253) Bkz. y u k arıd ak i “A n a d o lu ’d a n Son H a b e r” b aşlık lı belge.
254) N ed im Agâh ö n ce tu tu k la n ır, so n ra s ın ır dışı ed ilir (Y avuz A slan, a.g.e., s. 3 2 9 ). F a­
k at d a h a so n ra B atum ’daki M e n şev ik y e tk ilile rc e sın ırd a n içeri so k u lm a z ve T ü rk iy e ’ye
geri g ö n d erilir. G ire su n ’da tev k if e d ilir (A b d ü lk a d ir’in ra p o ru . Dönüş Belgeleri, C. 2, s.
163). “A n a d o lu ’d an S on H a b e r” başlıklı ra p o rd a da N ed im A gâh’ın T r a b z o n ’da k a tle d il­
d iğ i’ b elirtilir (Dönüş Belgeleri, C. 2, s. 34).

192
n a sıl k a r ş ıla n m a s ı g e r e k tiğ in e iliş k in e m ri, y o r u m g e r e k tir m e y e c e k
k a d a r a ç ık tır. T r a b z o n ’d a y s a ta n ık la r ın a n la tım la r ı, g ö s te r ile r in ö r ­
g ü tlü o ld u ğ u n u o r ta y a k o y a r k e n , v a li v e k ili İs m a il S a b ri’n in , İstik b â l
g a z e te s in in v e K âz ım K a r a b e k ir ’in â d e ta m a tb u iz le n im in i v e r e c e k
ö lç ü d e b ir b ir in e b e n z e y e n a ç ık la m a la r ı, ‘h a lk ın k e n d iliğ in d e n te p k i-
si’n i is p a tla m a y a y ö n e lik tir . İ s m a il S a b ri b u k o n u d a d a h a d ik k a tli
k a le m o y n a tır k e n , I s ü k b â l ’in b e c e r ik s iz k a le m ş ö r ü , y a z d ığ ı h a b e r ­
d e ” ’ k e n d iliğ in d e n d e ğ il a m a b a ş ın d a n b e r i p la n h b ir ö r g ü tle n m e n in
v a rlığ ın ı ele v e r m e k te d ir . T a b ii, g e r e k İs m a il S a b ri’n in K o n s o lo s Ba-
g iro v ’a y a z d ığ ı m e k tu p g e r e k s e îslik b â l'in h a b e r i M u s ta fa S u p h i’le rin
ö ld ü r ü lm e le r in d e n b a h s e tm e m e k te , s a d e c e o n la r a k a r ş ı y a p ıla n g ö s ­
te riy e v e m o to r a b in d ir ilip g ö n d e r ilm e le r in e d ik k a t ç e k m e k te d ir.
İlk ö n c e , h e r ik i b e lg e n in b iz i in a n d ır m a y a ç a lış tığ ı n o k ta d a n h a ­
r e k e t e d e lim v e e v v e la ş u ‘m o to r ’ m e s e le s i ü z e r in d e d u r a lım . D ik k a t
e d ilirse , v a lin in B a g iro v ’a y a z d ığ ı c e v a p ta ‘k ir a la n d ığ ı’ s ö y le n e n m o ­
to r, h e r n e h ik m e ts e I s t i k b â r i n h a b e r in d e ‘v a k tiy le h a z ır la n m ış m o ­
to r ’ d iy e g e ç m e k te d ir.
2 6 E y lü l 2 0 0 7 ’d e k e n d i s i n e d a n ı ş tığ ı m Ç o b a n D e n iz c ilik y e t k i ­
lisi H ü s e y in Ç o b a n , 2 8 E y lü l 2 0 0 7 ta r i h li e - p o s ta s ın d a , ‘m o t o r ’
m e s e le s i d e d a h il o lm a k ü z e r e M u s ta f a S u p h i’le r in ö lü m l e r in e ili ş ­
k in ik i ih ti m a l i d e ir d e l e y e r e k b ir te k s o n u c a v a r m a k ta d ı r .

Ö n c e lik le 2 8 - 2 9 O ca k la rih i ç o k ö n e m li. B u tarih K arad en iz k ı­

y ıların d a Ayandon isim li firiın a m n h e r yıl estiği g ü n lerd ir. Bu neden­
le iki konu dikkate alınmalı. Birincisi te k n e se ç im i. İkincisi y o la ç ık ış
ta rih in in se ç im i. M u stafa S u p h i’leri taşıyan tek n ey i de K ay ık çı Y ah ­
ya m ı tem in ed iy or? E ğ er b u n u v arsay arsak tek n e s e ç im in d e , yani
daha en b aşta tu zağ a d ü şü rü lü y o rla r... M. S u p h i’lere daha k ü çü k ,
daha yavaş b ir T a k a v e rild iğ in i v arsay m ak g e re k ir... Ya da Y ahy a’n ın
ad am ların ın o n la rı y a k a la y a ca k d ah a iyi b ir TA K A ’yı k u lla n d ık la rı
v arsayılm alıd ır. Y an i, k o n u n u n d etayı T e k n e s e ç im i ve d e n iz c ilik
b ilg isin d e gizli o la b ilir...
K ıyı d e n iz c ile rin in ç o k iyi b ild ik le ri, h e r yıl aynı tarih le rd e te k ­
rar ed en ve ü s te lik b u n la rın en ü n lü , en ku v v etli, en can alıcı fırtı­
n aların d an o lan Ayandon Fırtınası, M . S u p h ile r tarafın d an ne k ad ar
b ilin iy o rd u ? O ysa bu te h lik e li fırtınanın K ay ık çı K âhy ası Y ahy a ve

2 5 5 ) “ T rabzon h a lk ı m e m le k e tte n ta rd (k o v m a y ı) ve telVid-i te e m m ü l ( u z a k la ş tır m a ­

y ı) ” |firij/!ıc ü cÎiişünınüsiür] (b k z . 3 0 O c a k 1921 ta rih li Istikb â l’d e n a k ta rıla n y u k a r ı­
d a k i h a b e r).

193
 adam ları tarafın d an b ilinm ediği söylenem ez. İşte bu n ed en le acaba
bu yolculuğun tarihini kim belirledi? Bu bir tesadüf müdür s o ru su n u n
cavabı nedir? K aradenizin b irço k kıyısı gibi T rabzon S ürm ene arası
da kolay sığınılacak lim an ve koyları olan b ir bölge değildir. Fırtına­
lı havalarda b u rala rd a yelken açm ak b ü y ü k tecrübe g erektirecektir.
Bir saldırı sırasında, ü ste lik de k ö tü b ir tekneyle yola çık tık ları ve
fırtınaya yak alan d ık ları varsayılırsa n e b ü y ü k b ir tuzağa d ü şü rü l­
d ü k le ri an laşılır.'’"

Şimdi de H üseyin Ç oban’ın u zm an lık alanına girm eyen, vali ve­

kilin in ve îstikbârinse tem as etm ek ten kaçındıkları h u su slar ü ze rin ­
de duralım . M ustafa Suphi ve y oldaşlarının karşılaştıkları linç o rta­
mı, m otora b indirilm eleri ve ard ın d a n öldürülm eleri bir b ü tü n d ü r.
A raştırm am esnasında, L o n d ra’daki k rim inolojist saym Souraia Ro-
h an i’ye bu hu susları danıştım . R ohani şu tem el noktaların üzerinde
duru lm asm ı önerdi;

15 kişiye karşı b ir linç o rta m ın ı o lu ştu rm a k , k am u o y u n u h az ır­

lam ak ve ard ın d a n da g ö tü rü p ö ld ü rm e k lojistik ve profesyonellik
gerektirir. B ahsettiğiniz olay, k ü ç ü k çaplı b ir *pogrom’u “ ' an d ırm ak ­
tadır. P o g ro m u n yazılı em rin i b u lam azsın ız. K u lak tan k u la ğ a âd eta
b ir salgın gibi yayılır, şu veya b u se b ep te n ö tü rü in san ları m a n ip ü le
eder ve k o lek tif b ir cinayet işletir. O n ed en led ir ki, p o g ro m u n en
sinsi yanı suçlayacak kim seyi bulam ayacak olm anızdır. Bahsettiği­
niz olayın k rim in o lo jik ve h atta h u k u k i açıdan zo rlu k ları da b u rad a
yatm aktadır. O rtada ne ceset, ne de k atil vardır. Z aten p o g ro m fail­
lerinin k en d ilerin i avantajlı saym aları da bu yüzdendir.
C inayetin te k n ik b o y u tu n a değinecek o lursak, o yıllarda g ü n ü ­
m üzdeki gibi kolay taşın ab ilen ateşli silah lar yoktu. (O lsa bile, g ü ­
n ü m ü z d e dahi ateşU silah k u lla n arak eli k o lu bağh olm ayan, sağa so ­
la kaçışan 15 kişiyi b ir te k in sa n ın ö ld ü rm esi an cak film lerde m ü m ­

25 6 ) H ü sey in Ç o b a n ’ın 28 E ylül 2007 ta rih li e -p o sta s ın d a n . İta lik le r Ç o b an ’a aittir.

25 7 ) R usça’d a ‘h arab e tm e k ’ a n la m ın a g elen p o g ro m , Y ah u d ilerin H ristiy an lar tarafın d an
O rtaçağ ’d a u ğ ra d ık la rı sa ld ırıla n ifade e tm e k iç in k u lla n ılm a y a b a ş la n m ış a . M o d e rn z a ­
m an d ay sa p o g ro m , N azi A lm an y ası’n d a 9 -1 0 K asım 1938’d e k i ü n lü ‘K ristal G ecesi’yle
özd eşleşti. ‘K ristal G ecesi’n d e y a p ıla n s a ld ırıla rd a Y a h u d ile rin H av raları, d ü k k â n la rı, e v ­
leri ve d iğ er m ü lk le ri y ak ıld ı ya d a y ağ m alan d ı. T a h m in e n 4 0 0 k a d a r Y ahudi ö ld ü rü ld ü .
T ü rk iy e ’deyse, b ırak alım , 1915 k a th a m ı ö n c e s in d e k im i şe h irle rin E rm e n i m a h a lle le rin ­
d e o lu p b iten leri, 6-7 Eylül 1 9 5 5 ’d e İsta n b u l’da, 10 O c a k 1979’da M araş’ta ya da 2 T em ­
m u z I 9 9 3 ’de Sivas’ta y a şa n a n la rın T ü rk ç e h u k u k sö z lü ğ ü n d e k a rşılığ ın ın olm am ası il-
g in çü r.

194
 k ü n d ü r.) S ö zü n ü ettiğ in iz olayda, m a k tu lle rin yaşam ak iç in k e n d i­
lerini savunm aya ça lıştık la rın ı d ü şü n ü rse k , 15 kişiyi ö ld ü rm e k için
en az 20 k işin in b u cin ay e tte ak tif o larak yer alm ış olm ası gerekir.
Ü stü n e ü stlü k , b ir d e cesetlerin ağ ırlık b ağ lan arak d en ize atılm ası
g erek ir ki, h em en k aray a v u rm asın . Bu d ed ik lerim in gerçekleşm esi
bir p la n d ah ilin d e ve ta k rib e n 20 k işin in katılım ıyla m ü m k ü n d ü r.
O n u n için, k e n d iliğ in d e n b ir in sa n ın ya d a b ir g ru p in sa n ın an id en ,
'h ay d i şu 15 kişiyi h em en şu ra d a ö ld ü relim ’ dem esiyle yapılabilecek
b ir eylem değildir.™

M eseleyi kısaca h u k u k i açıd an da inceleyelim . Linç p lan lan m a­

sından devlet yetk ililerin in h ab e rd ar olm adıkları veya b u n u engelle­
meye çalıştıkları iddiası ü z e rin d e d u racak o lu rsak, vali vekili linçi
engellediğini iddia etm ekte, İstikb â l de b u n a m ethiyeler d ü zm ekte-
dir. H albuki A b d ülkadir’in ve K ü çü k Talat’ın an lattık ları çerçevesin­
de, M ustafa S uphi ve y o ld aşların ın şeh rin m ülki ve askeri y etk ilile­
rinin gözleri ö n ü n d e linç edilm eye çalışıldığı ve ö lüm e gönderildiği
dikkate alınırsa, en geç b u an d a n itibaren, salt böyle b ir o rtam d a b u ­
lunm ak la devlet yetk ililerin in istisnasız hepsi suç işlem işlerdir. Zira
burjuva h u k u k u n a göre, “genel o larak b ü tü n h u k u k sistem lerinde
ihkak-ı hak, yani h ak k ın , yetkili b ir m ercie b aşv u ru lm ad an d o ğ ru ­
d an doğruya ahnm aya kalkışılm ası su ç sayılm ıştır. Linç, in san d ak i
heyecana dayanan, d u y g u ların h arek ete geçm esi neticesinde m eyda­
na gelen b ir hadisedir. H albuki cezalandırm ada adaletin tem in ed il­
m esi esastır”.^” Ö te yan d an , idari ve m ülki m akam ların, A nkara’dan
kaynaklandığı açık olan, T rab zo n ’daki Sovyet Rusya tem silcilik
m ensu p ların ın sokağa çıkm am aları y ö n ü n d ek i u y a n ve önlem leri,
p o g rom u n k arar verici m erkezi olarak k o m ü n istleri ezm ek am a ay­
nı zam anda Sovyet R usya’n ın yard ım ve desteğine m azh ar olm aya
devam etm ek isteyen A n kara’yı işaret etm ektedir.

2 5 8 ) S o u raia R o h an i’n in 15 M ayıs 2 0 0 6 ta rih li e-p o stasın d an .

2 5 9 ) h ttp //a n sik lo p e d i.tu rk ceb iig i.c o m /lJn % C 3 % A 7

195
 EK:
SO N R A N E OLDU?

16 M an 1921’de M oskova’da, T ürkiye Büyük M illet M eclisi h ü ­

küm etiyle Rusya Şûraları F ed eratif Sosyalist C um huriyeti h ü k ü m eti
arasm da, Türkiye-R usya M u h ad en et A hitnam esi im zalanır.' Söz k o ­
nusu do stlu k antlaşm asın ın 8. m addesi şöyledir:

M adde 8: T arafeyni m ü te ak id ey n arazileri d ah ilin d e tarafı diğer

m em lek etin in v ey ah u t ak şam ı m e m alik in d en b irin in h ü k ü m e ti vazi­
fesini d e ru h te id d a sın d a b u lu n a n teşkilât ve tecem m u atın teşek k ü lü
veya ik am etin i ve diğer m em lek ete karşı m ücad ele m a k sad ın d a b u ­
lu n an tecem m u atın ik arn etin i k ab u l etm em eği ta a h ü t e d e rle r../

t) A nılaşm a m e tn in in tam am ı için b k z. A ta tü r k ’ün M illi Dış P olitikası, C. 1, K ü ltü r Ba­

k an lığ ı, A nkara, 1992, s. 5 4 7 -5 5 4 .
2) A.g.e,, s. 550.

197
 A ntlaşm anın bu m addesi gereğince, 1921’in ikinci yan sm d a T ü r­
kiye K om ünist Partisi T eşkilât B ürosu lağvedilir.^
Ö te yandan, TBMM Reisi M ustafa Kemal, T rabzon M üdafaai H u ­
k u k Cem iyeti Heyeti M erkeziyesi Reisi A hm et Bey’e hitaben 30 H a­
ziran 1921’de aşağıdaki telgrafı yollar:

T ürkiya B üyük M illet M eclisi Riyaseti

A nkara
K alem i M ahsus M üdüriyeti
30. 6. 37 [1921]
A det 6/704
T elgraf

T rabzon M üdafaayı H u k u k C em iyeti H eyeti

M erkeziyesi Reisi A hm et Bey’e

C. 24.6.37 [1921] tele:

V atanperverane hissiyat ve izahatınıza teşşek k ü r ederim . H akiki
icapların y aptırılacağından em in olm anızı ve milli vazifenizi şimdiye
kadar olduğu gibi ya p m a y a devam ım zı rica ederim , (abç)
T ü rkiya B üyük M illet M eclisi Reisi
M ustafa K em a r

M ustafa Kemal aynı g ü n bir de T rabzon’da İskeleler Kâhyası Yah­

ya Reis Zade Yahya E fendi’ye, “V atanperverane hissiyat ve tem en ni­
lerinize teşekkür ed erim ,” diye yazdığı kısa b ir telgrafı yollar.^
Bu telg raflardan iki ay so n ra , T ra b z o n ’da so n u k an lı b itece k b ir
tasfiye h arek eti başlar. T ra b z o n ’daki yerel o to rite le rin E nver Pa-
şa’yla flörtleşm esi devleti ra h a tsız etm iştir. İlk in m ü lk i ve ask eri
am irlerin tay inleriyle işe b aşlan ır. O ld u k ça d erin b ir devlet te c rü ­
b esin e sah ip E b u b ek ir H azım (T ep ey ran ) Bey 26 A ğustos 1921’de
T rab zo n valiliğine g etirilir.'’ A rd ın d a n , 22 E kim 1921’de Kâzım
K arab ek ir’in, “S enden b aşk a g ü v en ecek ark ad aşım yok, seni E n ­
v er’le u ğ raşm ak üzere, T ra b z o n ’d aki O n ü ç ü n c ü F ırk a k u m a n d a n -

3) S üleym an N u ri, U y a n a n E s i r l e r , TÛSTAV, İsta n b u l, 2 0 0 2 , s. 401.

4) A t a t ü r k ’ü n B ü tü n E s e r l e r i m e . 11, s. 219.
5) A .g .e ., s. 220.
6) E b u b ek ir H azım T ep ey ra n , B e l g e l e r l e K u r tu lu ş S a v a ş ı A n ıla r ı, Ç ağdaş Y ay m lan , İsta n ­
b u l, 1982, s. 89.

198
lığına g ö n d e riy o ru m ,”^ d ed iğ i M iralay Sam i Sabit (K aram an) 7 K a­
sım 1921’de T ra b zo n ’da g ö re v in in b aşın a geçer.
Vali ile Fırka k u m an d an ı arasın d a k o ordineli b ir şekilde, esasen
Enver Paşa’yla ilişk ilerin d en dolayı T rabzon M üdafa-i H u k u k Cem i-
yet’inin y ö netim ine karşı, var olan y o lsu zlu k m eselesi de kullan ıla­
rak harekete geçilir. Yahya K aptan’a karşı h um m alı b ir aram a faali­
yeti başlar. T rabzon’daki M üdafa-i H u k u k C em iyeti yek v ü cu t ol­
m uştur. G erek vali ve F ırka K u m an d an ı tatlı-sert ikâz edilm eye b aş­
lanır, gerekse A nkara’ya d u ru m u pro testo eden telgraflar çekilir. Bu
arada İstikbâl gazetesi, vali ve özellikle Fırka K um andanı aleyhinde
yoğun bir an ti propagandaya girişir. T rabzon’daki yerel o to ritelerin
A nkara’daki sözcüleri k o n u y u m eclise taşırlar. F akat nafile! A nkara
geri adım atm am akta kararlıdır. Yahya K aptan teslim olur. 12 O cak
1922’de Sivas Bidayet M ahkem esi’nde yargılanm ak üzere tu tu k la n a­
rak Sivas’a gönderilir.® Bir m ü d d et sonra serbest b ırakılır ve T rab­
zon’a geri dö n er.’’ S uphi’lerin öld ü rü lm eleri m eselesini de im a ede-

7) G eneral Sabi S am it K aram an , İ s t i k l a l M ü c a d e le s i v e E n v e r P a ş a , A rm a Y ay m lan , İsta n ­

b u l, 2002, s. 27.
8) G eneral Sabi S am it K aram an , a . g . e . , s. 52. ve E b u b e k ir H azım T ep ey ra n , a .g .e ., s. 122.
A ralarm d a K âhya’n m d a b u lu n d u ğ u T ra b z o n M ü d afaai H u k u k H eyeti M erkeziyesi b ak -
k m d a , görevi k ö tü y e k u lla n d ık la rı g erek çesiy le a ra ştırm a k o m isy o n u ta ra fın d a n k alem e
alm an 14 m a d d e lik ra p o ru n 8 m a d d e s in d e , “geçen se n e b u g ü n le rd e R usya’d a n g e lm e k ­
te o lan M ustafa S u p h i ve İzm ir M aarif M ü d ü rü esk ab ı E lh e m N ejat Beyle o n ik i a rk a d a ­
şı d en izd e m o to r için d e k a tle d ild ik te n so n ra n e z d le rin d e b u lu n a n laak al o tu z b in R us ve
O sm anlı a k ın ım ve b ir ç o k m ü c e v h e ra tı M ü d afaai H u k u k n a m ın a alarak su istim al e d il­
d iğ in in b ü tü n m e m le k e t h a lk ın c a m a lu m o ld u ğ u " b e lirtilm e k te d ir ( C u m h u r O d ab aşıo g -
lu, T r a b z o n , T o p -K ar, T ra b z o n , 1990, s. 3 2 8 ).
9) K â h y a n ın m a h k e m e ta ra fın d a n se rb e s t b ıra k ılm a s ın ı T ep ey ra n a n ıla rın d a şö y le a n la ­
tır: “Üç ay k a d a r so n ra b iz K ars’ta ik e n o za m a n Sivas’ta b u lu n a n T em yiz M a h k em esi’n in
C eza D airesi Reisi a k ra b a m d a n H aşan F e h m i B eyden ald ığ ım b ir m e k tu p ta b u d u ru şm a
ile ilgili olarak ş u n la r yazılıydı: '... M a h u t K âhya m eselesi h e n ü z ik m al ed ilm em iştir. Bu­
n u n leh in d e n ü fu z lu b ir sın ıfın ç a lışm a k ta ve d a im a tak ip e tm e k te b u lu n d u ğ u n u işitiy o ­
ru m . N e y azık ki m ev k iim m ü d a h a le y e m ü sa it d e ğ ild ir...’ K ayıkçılar K âhyası Y ahya b ir
s ü re so n ra b e ra e t e ttirilm iştir. E sef ve h a y re t ed ilecek b ir b e ra e t k a r a n ” (E b u b e k ir H a­
zım T ep ey ran , a .g .e ., s . 1 2 3 ). 1 9 2 2 ’d e Sivas A ğır C eza M a h k em esi Reisi o lan M e h m e t H u ­
lusi K ellercio ğ lu ’n u n o ğ u lları H ik m e t ve İsm et A tam an d a 15 M art 1 9 8 9 ’d a C u m h u r
O d ab aşıo ğ lu ’n a şu n la rı ak ta rm ışla rd ır: “ 1921 y ılın d a Sivas Ağır C eza M a h k em esi Reisi
o lan babam ız M e h m et H u lu si K ellercio ğ lu , m e m le k e tin e izin e g itm e k ü z e re v ek a le tte n
m ü sa d e b e k liy o rd u , b u ara d a ald ığ ı b ir m e k tu b ta , K ahya Yahya şöyle yazm ış: ‘T a h b in
d arb esin i yem iş b e d h a h la rd a n b irisi o ld u ğ u n u siz in d e h e m şe h rim iz o ld u ğ u n u d u y d u k ,
cezam idam ise id am ım siz in e h n iz d e n o lsu n .’ B abam b u n u n ü z e rin e izin e ay rılm a y arak
d ah a ö n ce g elen d o syayı te tk ik e d e re k id a m lık cezası o lm ad ığ ı k a n a a tin e v arıy o r. Sivas
A ğır C eza M a h k em esi’n e g elen sek iz k işi K âhya Y ahya d a d a h il o lm a k ü z e re su ç su z b u ­
lu n a ra k b e ra a t ettiriliy o r. (...) A n n e m in am cası U z u n o ğ lu A rif Ağa ile T ra b z o n ’a g ittik ­
le rin d e, K ahya Y ahya E fen d iy i z iy aret e d iy o rla r, k ız ın ın m isafirlere k ah v e ik ra m ı s ıra s ın ­
da K ahya Yahya, ‘k ız ım b a b a n ın h a y a tın ı k u r ta ra n bey b ı\d u r’ d em esi ü z e rin e k ızı e lin ­

199
rek etrafa, “Sanki bü t ü n bu işlerde ben tek başım a m ıydım ; her şeyi
olduğu gibi ortaya dökeceğim ,”'" diye teh d itler savurduğu günlerde
rakibi olan Topal O sm an’ın " yardım ıyla İsm ail H akkı (Tekçe)'^ tara­
fından 3 T em m uz 1922’de öldürülür.'^

d e n kaiıve tep sisin i d ü şü rü y o r. A n n e le rin d e n d in le d ik le rin e g öre, T rab zo n m e b u su Ali

Ş ü k rü Bey ile aynı k ö y d en o ld u k la rm d a n b ir g ü n k ö y d e k i ev in in k a p ısın d a karşılaştığı
Ali Ş ü k rü Bey, M e h m et H u lisi Bcy’e, H u lis i Bey se n d e am m a cesaret var, idam kararı ye­
m iş K âhya Y ahya’yı b e ra a t e ttird in .’ M eh m et H ulisi Bey d e, ‘b en k a n u n ad am ıy ım , k a n u ­
n a göre h a re k e t ettim , am m a se n m eclis k o n u şm a la rın d a ço k ileri g id iy o rsu n . Sen d ü ­
ş ü n ’ cevabını v e rm iş” ( C u m h u r O d a b a şio ğ lu , a .g .e ., s. 5 4 3 -5 4 4 ).
10) G en eral Sami S abit K aram an , c ı.g .e., s. 113. Yıllar so n ra Yahya K âhya’n ın oğlu O sm a n
K âhya, 15 A ralık 1967’de M ete T 'unçay’a yazdığı m e k tu p ta , b a b asın ın o za m a n k i fa k tö r­
lere g öre v atan î v azifesini y a p tığ ın ı, asıl k a tilin b u g ü n tap ılan biri o ld u ğ u n u zam an g ö s­
te re c e k tir diye b e lirtir (M ete T u n çay , T ü r lü y e ’d c S o l A k ı m l a r - I , C . 2 , BDS Y ay ın lan , İs­
ta n b u l, 1991, s. 3 5 2 ).
1 1) 1883’te G ire su n ’da d o ğ d u . B alkan sa v aşın a katıld ı ve b u ra d a b aca ğ ın d a n y aralan d ı.
1 9 l9 ’d a K aradeniz y ö re sin d e R um azın lığ a k arşı y ü rü ttü ğ ü savaşla k e n d in d e n söz e ttir ­
di. K asım I9 2 0 ’de M ustafa K em al’in m u h a fız kıtası k o m u ta n ı o ld u . M ustafa S uphi ve
y o ld a şla rın ın ö ld ü rü lm e s in e adı k arıştı. K oçgiri ay a k la n m a sın ın b a stırılm a sın d a yer aldı.
T ü rk iy e B ü y ü k M illet M eclisi’n d e M u stafa K em al’e m u h a le fe t eden T rab zo n m illetvekili
Ali Ş ü k rü ’yü, 27 M art 1923’te k açırd ı ve a rd ın d a n ö ld ü rd ü (b u ra d a k i bilg iler k ısm en ,
F a h re ttin C iloglu, K u r tu lu ş S a v a ş ı S ö z lü ğ ü , L ivane, İsta n b u l, 2004, s. 3 3 9 ’dan a lın m ıştır).
N isan I9 2 3 ’te, A n k ara A yrancı B ağ lan ’n d a k o llu k k u v v e d e riy le girdiği çatışm a d a yaralı
o larak y ak alan d ı. K o n u şm am ası için M uhafız K ıt’ası K u m a n d a m Rizeli Binbaşı F uad
Bey’in em riy le infaz e d ile re k ö ld ü r ü ld ü ( C u m h u r O d ab aşio ğ lu , a .g .e ., s. 4 02).
12) 1 8 9 2 ’d e İsta n b u l’da d o ğ d u . H arb iy e M e k teb i’n d e n su b a y o la ra k m e z u n o lan T ekçe,
B alkan ve Birinci D ü n y a sa v aşların a katıld ı. 1920’de M ustafa K em al’in refa k at su b a y lığ ı­
nı yaptı ve M uhafız K u ası'n ı k u rd u . 1927 D ersim Isyanı’m n b astırılm asın a k atıld ı.
I9 7 5 'le İstan b u l'd a ö ld ü (b k z. F a h re ttin Ç ilo ğ lu , a .g .e ., s. 162-153).
13) Dr. S ab ah attin Ö zel, M illi M ü c a d e le d e T r a b z o n , T ü rk T arih K u ru m u B asım evi, A n k a­
ra, 1991, s. 170.

200
 KAYNAKÇA

Λ) KİTAPLAR

A lım cı Izzcl Paşa, Γ α γ α ά ι ι η , C. 2, N ehir Y ayınlan , İstanbul, 1993.

Akbulut, Dursun Ali, Alhayrak Olayı, Tem el Y ayınlan , İstanbul, 2 0 0 6 .
Aksoy, H ikm et, Trabzon Basını (Gazclcley-Gazeleciler) 1869-1998, Trabzon G a­
zeteciler Cem iyeti Y ayınlan , T rab zo n , 1998.
Akşin, Sina, “D üşünce ve Bilim Tarihi ( 1 8 3 9 - 1 9 0 8 ) ”, Türkiye Tarihi 3 içind e.
Cem Yayınevi, İstanbul, 1988.
Arslan, Em ir Şekip, Sürgünde Uç Ölüm, Truva Y ayınlan , İstanbul, 2 0 0 4 .
Aslan, Modern Türkiye, TÛ STA V , İstanbu l, 2 0 0 2 .
Aslan, Yavuz, Mustafa Kcmal-M. Frunze Görüşmeleri, Kaynak Y ayınlan , İstan ­
bul, 200 2 .
Aslan, Yavuz, Türkiye Komünist Fırkasının Kuruluşu ve Mustafa Suphi, T ü rk T a­
rih Kurumu Basım evi, A nkara, 199 7 .

201
 Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, C. 1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1961.
Atatürk'ün Bütün Eserleri, C. 1 -1 8 , K aynak Yayınları, İstanbul, 1 9 9 8 -2 0 0 6 .
Aydemir, Şevket Sürayya, Enver Paşa, C. 3, Rem zi Kitabevi, İstanbul, 1992.
Aydemir, Şevket Süreyya, Suyu Arayan Adam, Rem zi Kitabevi, İstanbul, 197 1 .
Aydın, M esut, Millî Mücâdele Döneminde TBMM Hükümeti Tarafmdan İstan­
bul’da Kurulan Gizli Gruplar ve Faaliyetleri, Boğaziçi Y ayınlan, İstanbul,
1990.
Bakü 1920, Birinci Doğu Halkları Kurultayı, çev. Ali Alev, Koral Yayınları, İstan ­
bul, 1990.
Bardakçı, M urat, Şahbaba, Pan Y ayın cılık , İstanbu l, 1998.
1920-2Vler Türkiyesi ve Mustafa Suphi’lerin Dönüşü, TÜ STA V, İstanbul, 2 0 0 5 .
Bozdağ, İsm et, Mustafa Suphi’y i Kim Öldürdü? Atatürk mü, Lenin mi?. Em re Ya­
yınları, İstanbul, 1992.
Bryce, Jam es - T oyn bee, A rnold, Osmanh İmparatorluğu’nda Ermenilere Yönelik
Muamele 1915-1916, Ç. 1, çev. A hm et G üner, P encere Yayınları, İstanbul,
200 5 .
Carr, E.H ., Lenin’den Stalin’e Rus Devrimi 1917-1929, çev. Levent C inem re, M er
Yayınları, İstanbul, 1992.
C ebesoy, Ali Fuat, Moskova Hâtıraları, Tem el Yayınları, İstanbul, 2 0 0 2 .
Cilasun, Em rah, Bâki İlk Selam, V ersus, İstanbu l, 2 0 0 6 .
C inem re, Levent - Ç akır. R u şen, Sol Kemalizm’e Bakıyor, M etis Yayınları, İstan­
bul, 1991.
C bang, Ju n g - H olliday, J o n , Mao, Kari Blessing Verlag, M ünih, 200 5 .
Claudin, Fernando, Komintern’den Kominform’a, C. 1, çev. Yavuz Alogan, Belge
Yayınları, İstanbul, 1990.
Cetinkaya, H ikm et, Fethullah Gülen’in 40 Yıllık Serüveni, Günizi Y ayıncılık, İs­
tanbul, 2 0 0 4 .
Çiloğlu, Fah rettin , Kurtuluş Savaşı Sözlüğü, Livane, İstanbul, 1999.
Dadrian, N., Enneni Soykırımında Kurumsal Roller, C. 1, çev. Attila Tuygan,
Belge Yaym ları, İstanbul, 2 0 0 4 .
Der Zweite Kongrefi der Kommunist. Internationale, P rotokoll der V erhand lu n-
gen vom 19. Ju li in Petrograd und vom 23. Ju h his 7. August 1 9 2 0 in M os-
kau, Verlag der K o m m u n istisch en Intern ation ale, A uslieferungsstelle für
D eutschland, Cari Hoym N achf. Louis C ahnbley, H am burg, 1921.
D inam o, Haşan İzzettin, Kutsal İsyan, C. 5, T ek in Yayınevi, İstanbul, 1986.
Dönüş Belgeleri, C. 1-2, çev. Y ücel D em irel, TÜ STA V, İstanbul, 2 0 0 4 .
D ursunoğlu, Cevat, Milli Mücadelede Erzurum, A nkara, 1946.
Erdaha, Kâm il, Milli Mücadelede Vilâyetler ve Valiler, Rem zi Kitabevi, İstanbul,
1975.

202
Erdem , Ham it, Mustafa Suphi, Sel Y ayıncılık, İstanbul, 2 0 0 5 .
Erdoğan, Fah rettin , Türk Ellerinde Hatıralarım, Y eni M atbaa, İstanbu l, 195 4 .
Ergil, Doğu, Milli Mücadelenin Sosyal Tarihi, T u rhan K itabevi, A nkara, 198 1 .
Feyizoglu, T urhan, Mustafa Suphi - Türk Ocağı’ndan Türkiye Komünist Parti-
si’ne. Ozan Y ayıncılık, İstanbu l, 2 0 0 7 .
Galiyev, Sultan, Bütün Eserleri, ileri Y ayınları, İstanbul, 2 0 0 6 .
Gebhardt, Bruno, Handbuch der Deutschen Geschichte, C. 4, U nion V erlag Stutt-
gart, 1959.
G eorgeon, Fran çois, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura, çev. Alev Er,
Yurt Yayınları, A nkara, 198 6 .
G orter, H erm an, Yoldaş Lenin’e Açık Mektup, çev. Kem al O rcan, G ün Z ileli, G ü ­
nizi K itaplığı, İstanbul, 2 0 0 1 .
Gökay, Bülent, Emperyalizm ile Bolşevizm Arasında Türkiye, Agora K itaplığı, İs­
tanbul, 200 6 .
Günday, A. Faik H urşit, Hayat ve Hatıralarım, Ç elikcilt M atbaası, İstanbul,
1966.
H ikm et, Nâzım, Benerci Kendini Niçin Öldürdü?, Adam Yayınları, İstanbul,
1987.
Hurwicz, Elias, Die Orientpolitik der Dritten Internationale, D VPG, Berlin, 1922.
ileri, Rasih Nuri, Atatürk ve Komünizm, Scala Y ayıncılık, İstanbul, 1999.
Kandem ir, Ferid un , Atatürk’ün Kurduğu Türkiye Komünist Partisi ve Sonrası,
Yakın T arihim iz Y ayınları, İstanbu l, 1965.
Karabekir, Kâzım , İstiklâl Harbimiz, İstanbul, M erk Y ayıncılık, İstanbu l, 1988.
K arabekir, Kâzım , İstiklâl Harbimizde Enver Paşa ve İttihat Terakki Erkânı,
M enleş Kitabevi, İstanbu l, 196 7 .
Karagöz, E rkan, Kars ve Çevresinde Aydınlanma Hareketleri ve Sol Geleneğin Ta­
rihsel Kökenleri 1878-1921, Asya Şafak Yayınları, İstanbul, 2 0 0 5 .
Kaypakkaya, İbrahim , Seçme Yazılar, O cak Y ayınlan , İstanbul, 1979.
Kırzioğlu, M. F ah rettin , Bütünüyle Erzurum Kongresi, K ültür O fset, Ankara,
1993.
Kutay, Cem al, Türk Sohbetleri, c. 4 , İstanbu l, 1966.
K üçüköm er, İdris, Düzenin Yabancüaşması, Alan Y ayıncılık, İstanbul, 1988.
Lalayan, A.A., Taşnak Partisi’nin Karşıdevriınci Rolü, Kaynak Yayınları, İstan ­
bul, 2006.
Lenin, V .I., Devlet ve ihtilâl, çev. Süleym an A rslan, Bilim ve Sosyalizm Y ayınla­
rı, Ankara, 1969.
Lenin, V .I., Doğu’da Ulusal Kurtuluş Hareketleri, çev. Tektaş Ağaoğlu, Belge Ya­
yınları, İstanbul, 1995.
Lenin, V .I., Gesamelte Werke, C. 18, D ietz Verlag, Berlin, 1969.

203
Lenin, V.I., ΚαιΊ Marx ve Dolılrini, çev. ^iar Yalçın, Bilim ve Sosyalizm Yayınla­
rı, Ankara, 1980.
Lenin, V .İ., Proleter Devrim ve Dönek Kautshy, çev. K enan Som er, Bilim ve S o s­
yalizm Y ayınlan, A nkara, 1979.
Lenin, V.İ., 'Sol’ Komünizm Bir Çocukluk Hastalığı, çev. M uzaffer Kabagil, Bilim
ve Sosyalizm Y ayınlan , A nkara, 197 4 .
M ardin, 5erif, Jö n Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, lleüşim Y ayınlan, İstan ­
bul, 1983.
M arx, Kari - Engels, Fied rich , Ausgcwâhlte Werke II, Dietz Verlag, Berlin, 1983.
M arx, Kari - Engels, F ied rich , Ausgewâhlle Werke V, D ielz Verlag, Berlin, 1983
M arx, Kar! - Engels, F ied rich , Doğu Sorunu, çev. Yurdakul F in can cı, Sol Y ayın­
lan , Ankara, 1977.
M arx, Kari - Engels, F ied rich , Komuni-St Manifesto, çev. Süleym an Arslan, Bilim
ve Sosyalizm Y ayınlan, A nkara, 1976.
M arx, Kari - Engels, F ied rich , Seçme Yapıtlar 3 , çev. M ihri Belli, Sevim Belli,
Seyhan Erdoğdu, Vahap Erdoğdu, A rif G elen, M. Kabagil, Ünsal O skay, K e­
nan Som er, Ö ner Ü nalan, Sol Yayınları, Ankara, 1979.
M ustafa Suphi, ilk Yazılar 1908-1913, C. 1, T ü rkçeleştiren : D ilek A. Kanat,
Am aç Y ayınlan, İstanbul, 1989.
Mustafa Suphi ve Yoldaşları, çevrirnyazı: Burhan Tuğsavul, TÜ STA V, İstanbul,
2004.
Nur, liıza. Hayat ve Hatıratım, C. 3, İşaret Y ayınlan , İstanbul 1992.
N uri, Süleym an, Uyanan Esirler, TÜ STA V , İstanbul, 2 0 0 2 .
O dabaşioğlu, C um hur, Trabzon, T O P-K A R , T rabzon, 1990.
Ö zdcm ir, liık m et, Osmanlı Devletinde Bürokrasi, Adam Y ayıncılık, İstanbul,
2001.
Ö zel, Sabahattin, Milli Mücadelede Trabzon, Türk Tarih Kurum u Basım evi, A n­
kara, 1991.
Pelrosyan, A şatoviç, Sovyet Gözüyle Jön Türlder, çev. M azlum Beyhan, Ayşe Ha-
cıhasanoğlu. Bilgi Yayınevi, A nkara, 1974.
Selek, Sabahattin, ΛηίκΙοίιι İhtilâli, İstanbul M atbaası, İstanbul, 1968.
Sonyel, Salâhi 1^, Kurtuluş Savaşı Günlerinde Ingiliz İstihbarat Servisi’nin Türki­
y e ’deki Eylemleri, T ü rk T arih Kurum u Basım evi, Ankara, 1995.
Slalin, J.W ., Bütün Eserleri, C. 2, çev. Yüksel G üvenç, Devrim Yayınları, A nka­
ra, 1977.
TBMM Gizli Celse Zabıtları, C. 1, İş Bankası K ültür Y ayınlan , Ankara, 198 5 .
I epeyran, E bubekir ilazım , Belgelerle Kurtuluş Savaşı Anılan, Çağdaş Yayınla-
n , 1982.
Tevetoglu, Fethi, Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faâliyetler (1910-1960), Ay-
yıldız M atbaası, A nkara, 1967.

204
Tunaya, T arık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, C. 1-3, H ürriyet Vakfı Yayınla­
rı, İstanbul, 1989.
T unçay, M ete, “TK P Lideri M ustafa Suphi İktisat V e k ili!” , D erlem e: Başlta B ir
Tarih ve Başka Bir Türkiye, A ykırı Y ayınları, İstanbu l, 2 0 0 1 içinde.
Tunçay, M ete, Türkiye’de Sol Akımlar-1 (1908-1925), C. 1-2, BDS Y ayınlan , İs­
tanbul, 1991.
Türk istiklâl Harbi, C. 6, G enel K urm ay Harb T arihi B aşkanlığı, A nkara, 1974.
Ülkü, İrfan, KGB Arşivlerinde Enver Paşa, K am er Y ayınlan, İstanbul, 199 6 .
Vatlin, A lexander, “9 0 J a h r e O kto b errev o lu tio n : K o n te x tu n d R ezep tion”, Ja/n-
buch fü r Historische Kommunismus Eorschung 2007 içind e, Aufbau Verlag,
Berlin, 2 0 0 7 .
Yam auchi, M asayuki, Hoşnut Olmamış Adam, Enver Paşa, Bağlam Y aym ları, İs­
tanbul, 1995.
Yam auchi, M asayuki, “T h e G reen Arm y and the ‘İm possible R evolu tion’”, The
Divine Army, the Green Army and the Red Army, C hikum a Shobo P ublishing
H ouse, T o ky o , 1988.
Yerasim os, Stefanos, Türk-Sovyet İlişkileri, G özlem Y ayınlan , İstanbul, 1979.
Zedung, Mao, Seçme Eserler, C .l , çev. ?, A ydtnhk Yayınları, İstanbul, 1979.
Zizek, Slavoj, Die Revolution Steht Bevor, Suhrkam p Verlag, Frankfu rt am Ma-
in, 200 2 .

B) MAKALELER

Avakian, Bob, “A dvancing T h e W orld Revolutionary M ovem ent Q uestion s O f

Stralegic O rien tatio n ”, Revolution, N o. 5 1 , 1984.
Avakian, Bob, “C onquer T h e Vv'orld? T h e International P ro letan at M ust And
WiH”, Revolution, No. 5 0 , 198 1 .
Avakian, Bob, “E p istem oloji Ü zerine: Dünyayı Bilm ek ve D eğiştirm ek Ü zeri­
ne”, Kazanılacak Dünya, No. 3 2 , 2 0 0 6 .
Aybars, Ergün, “M ustafa S u b h i’n in A nadolu’ya gelişi öldürülüşüyle ilgili görüş­
ler ve Erzurum ’dan T rab zo n ’a gidişiyle ilgili b elg eler”. Tarih Araştırmaları
Dergisi, AÜİDTCF; T arih A raştırm aları E nstitü sü , 1 9 7 9 -8 0 , C. 13, No: 24.
Bayur, H ikm et, “M ustafa Suphi ve M illi M ücadeleye El K oym aya Ç alışan Bazı
Kökü Dışarda A kım lar", Belleten, 140, 1971.
Birinci, Ali, “M ustafa Suphi H akkında Y eni Belgeler ve B ilgiler”, Tarih ve Top­
lum, 1989.
Cilasun, ilm rah, “Ya Devlet Başa Ya Kuzgun i.eşe”. Toplumsal Tarih, No. 149,
2006.
i^iumont, Paul, “Bolşevizm ve 13ogu” , Birikim, No. 61, 198 0 .

205
K akınç, S. Halit, “M ustafa Suphi ve Yoldaşlarını U tihatçılar mı Ö ld ü rttü ?”, Top­
lumsal Tarih, No. 6 1 , 1999.
M ustafa Suphi, “T ü rkçü lü ğ ü n istik am e tle ri". Aydınlık Sosyalist Dergi, çevrim -
yazı: M ete T un çay, No. 2, 196 8 .
Tunçay, M ete, Paul D u m ont’un Yazısı D olayısıyla M ustafa Suphi Ü stüne N ot­
lar, Birikim. No. 6 1 , 1980.
Y erasim os, Stefanos, “P on tu s M eselesi”, Toplum ve Bilim, No. 43/44, 1988.

C) İN TERN ET KAYNAKLARI

hllp://ansiklopedi. lurkcebilgi.com /Lin% C 3% A 7

hltp://www.eskisehir.gov . tr/usll.asp
w w w .halksahnesi.org
www.kgm.gov.tr/il 1 asp
h tıp ://www. k u z e y e k s p r e s , c o m .t r / in d e x . p h p ? p = h a b e r & i d = 2 7 4 7 & t a -
rih = 2 0 0 7 0 9 2 2
w w w .hıtp://m olokane.org./places/Turkey/K ars /Karagöz/ S o lu tio n _ M o lü -
kan _Problem .htm l
w w w .serki.com
w w w .uzum lu.pol.tr/linklerim /tarih.htm .
htlp://www. w elterzentrale.de/topkanen/fsslpeur.him l

D) GÖRSEL KAYNAKLAR

Birinci Doğu Halkları Kurultayı, M oskova-Bakû, 1 92 0 , belgesel (sessiz), In ter­

national İnsıitu te o f Social H istory, A m sterdam -N etherlands.
Rccls (K ızıllar), Reji: VVarren Beatty, Senaryo: W arren Beatty, O yuncular: W ar-
ren Beatty, Diane K enton, Param ount H om e E niertain m ent, ABD, 1981.

206
 M ustafa S uphi, 1914. (K aynak: E rdem )

Sağdan sola: M ustafa S uphi, E th em N ejat ve K ayserili İsm ail H akkı.

B akü, 1920. (K aynak: E rdem )
 Mustafa Suphi. Bakü, 1920.
(Kaynak: Tunçay)
TKP Harici Büro üyesi Ahmed Cevat
(Em re). (Kaynak: Tunçay)
TKP Merkez Komite üyesi Salih
Nuri, Kafkasya 1920. (Kaynak: Nuri)
TKP’nin Kuruluş Kongresi’ne katılan
Dursunbegzâde Mehmed Cevâd
(Dursunoğlu)’m Erzurum
Kongresi’nde çekilm iş fotoğrafı.
(Kaynak: Kırzioglu)
 Ankara Hükümeti’nin Moskova’ya
Mustafa Kemal’in Erzurum Kongresi
elçi tayin ettiği Ali Fuat (Cebesoy).
(1 7 -2 1 Haziran 1919)sırasında
(Kaynak: Selek)
çekilm iş bir fotoğrafı.
(Kaynak: Kırzioglu)

Ankara Hüküm eti’nin Hariciye Vekili Yusuf Kemal (Tengirşenk). (Kaynak: Selek)
 Karadeniz’deki milislerden bir grup. (Kaynak: Selek)

Doğu Halkları Kurultayı’na katılan Enver Paşa (ortada) sağında Azmi ve solunda
İbrahim Tali Beyler. Bakü, Eylül 1920. (Kaynak: Aydemir)
 Mustafa Suphi’lerin Erzurum’a Şark Cephei Kumandanı Kâzım
gelişleri esnasında yaratılan Karabekir. (Kaynak: Kırzioğlu)
provokasyon ortamının
sorum lularından Nâbizâde
Mehmed Râif (D inç)’in Erzurum
Kongresi esnasında çekilm iş bir
fotoğrafı. (Kaynak: Kırzioglu)

Mustafa Kemal, sahte partinin içinde birlikte yer aldığı miralay

İsmet (İnönü) ve miralay Refet (Bele) ile birlikte. (Kaynak: Selek)
 1900’lerde Trabzon limanı. (Kaynak: http://img320.
imageshack. us/img320/6241/trabzon 191 Oeskilimandanbirgoru jp g )

1 900’lerde Trabzon lim an deposu ve iskelesi.

(Kaynak:www.konaklar.org.tr/son/images/eski2.jpg)
Karadeniz’de kullanılan ve adına Taka denilen tekne. (Kaynak: Çoban)

1900’lerde Trabzon’da takacılar. (Kaynak: http://img320.

imageshack. us/img320/6241/trabzon 19 lOeskilimandanbirgoru .jpg)
 2BJAN1S21
Bodendruck (hPa)

28 Ocak 1921 tarihli Almanlar tarafından çizilen hectopascal haritası.

(Kaynak: Archiv der Bodendruckkarten, 1.12 1880-31.12.1949)

A N A D o L TT

1933’de Almanlar tarafından çizilmiş, derinlikleri gösteren bir Karadeniz haritası.

(Kaynak: Bundesamt für Seeschifffahrt und Hydrographie Bibliothek)
Mustafa Suphi ve yoldaşları, ‘15’ler’ diye anılan Türkiye’nin
ilk kom ünistleri, Türkiye Kom ünist Partisi’nin kuruluşundan
kısa bir süre sonra Türkiye’ye girmeye ve m ücadelelerini
ülke içinde sürdürmeye karar verirler. Fakat dönem . Birinci
Dünya Savaşı’nın ardından dünyanın em peryalistlerce yeniden
paylaşıldığı ve o arada yeryüzünün en büyük ülkelerinden birinde,
Rusya’da, L enin’in Bolşeviklerinin gerçekleştirdiği Ekim
D evrim i’yle sosyalizmin fiilen hayata geçirilm eye başlandığı
bir dönem dir. Türkiye ve Rusya üzerinde büyük hesapları olan
İngiltere, kendi gücünü tartarak ağırlığını nereye vereceğini
kararlaştırırken, devasa O sm anlı İm paratorluğu’nun dağıldığı
koşullarda Türkiye de kendine yeni bir yol arayışındadır ve
savaş m ağlubu olarak, kendine yardım eli uzatan Sovyet
hüküm etinin desteğini görmektedir.

Mustafa Suphi ve yoldaşları Türkiye’ye işte böyle bir dönemde;

Kazım Karabekir’le yaptıkları görüşmeler doğrultusunda, Mustafa
Kemal’in de yakın ilgisi ve bilgisi kapsamında girerler. Hemen sonrası,
Erzurum’da başlayıp Karadeniz sularında tamamlanan bir trajedidir...

Daha önce “Çerkeş Ethem: Baki İlk Selam ” kitabıyla tanınan

araştırmacı Emrah Cilasun, dört yıl süren yoğun çalışmasının
ürünü olan bu kitabında, Türkiye’de örgütlü komünizmin başlangıç
noktası sayılan Mustafa Suphi ve yoldaşlarının Türkiye’ye gelişleri
ve 2 8 /2 9 Ocak 1921’de Karadeniz açıklarında katledilişlerini
belgeleriyle bir tarihçeye dönüştürüyor...

ag o ra kitaplığı · 18 5

f.agorakitapligi.(