Uluslararası Sempozyum

Tarihte ve Günümüzde
Ortadoğu'da Türkmenler
(Irak-İran-Suriye)

8 - 10 Mayıs 2014

Özet Gönderim : 15 Ocak - 14 Şubat 2014

Bildirilerin Duyrulması : 28 Şubat 2014
Tam Metinlerin Duyrulması : 18 Nisan 2014

www.bilecik.edu.tr
 OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu / I

ULUSLARARASI TARĠHTE VE GÜNÜMÜZDE

ORTADOĞU'DA TÜRKMENLER
(IRAK-ĠRAN-SURĠYE) SEMPOZYUMU
INTERNATIONAL SYMPOSIUM
TURKMENS IN THE MIDDLE EAST IN PAST AND PRESENT
(IRAQ-IRAN-SYRĠA)

08-10 Mayıs 2014-BĠLECĠK)

Editörler Kurulu/Editorial Board

Prof. Dr. Abdulhalik BAKIR
Yrd.цDoç.цDr.цAhmetцALTUNGÖK

Bilecik - 2016
II / OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu

ULUSLARARASIцTARмHTEцVEцGÜNÜMÜZDEц
ĶRTADĶкUэDAцTÜRKMENLER
(Irak-мran-Suriye) SEMPOZYUMU
8-10цMayısц2014
INTERNATIONAL SYMPOSIUM TURKMENS IN THE
MIDDLE EAST IN PAST AND PRESENT (Iraq-Iran-Syria)
08-10 May 2014

2016цBilecikцнeyhцEdebaliцÜniversitesiцYayınları
Buцkitabınцherцtürlüцbasım,цyayınцveцtelifцhaklarıцBilecikцнeyhцEdebaliцÜniversitesineцaittir.ц
Bütünцhaklarıцsaklıdır.цKitabınцtümüцyaцdaцbölümü/bölümleriцBilecikцнeyhцEdebaliцÜniversitesininцyazılıц
izniцolmadanцelektronik,цmekanikцyaцdaцdiлerцyollarlaцbasılamaz,цçoлaltılamazцveцdaлıtılamaz.
Cophyrightц2016цbyцBilecikцнeyhцEdebaliцUniversity.
All right reserved. No part of this book may be printed, reproduced or distributed by any
electronic,цoptical,цmechanicalцorцotherцmeansцwithoutцtheцwrittenцpermissionцofцBilecikцнeyhцEdebaliц
University.

ISBN: 978-605-65623-1-0

Yayına Hazırlık:
Mustafa Serin
Kapak Tasarımı:
ÇaлrıцBakır
Basım Tarihi
Aralıkц- 2016
 OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu / III

Uluslararası
Tarihte ve Günümüzde Ortadoğu'da
Türkmenler
(Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
INTERNATIONAL SYMPOSIUM TURKMENS IN THE MIDDLE
EAST IN PAST AND PRESENT (Iraq-Iran-Syria)

(08-10 Mayıs 2014-BĠLECĠK)

Editörler Kurulu/Editorial Board

Prof. Dr. Abdulhalik BAKIR
Yrd.цDoç.цDr.цAhmetцALTUNGÖK

Bilecik - 2016
IV / OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu

UluslararasıцTarihteцveцGünümüzdeцĶrtadoлuэdaцTürkmenler
(Irak-мran-SuriyeяцSempozyumuцBilecikцнeyhцEdebaliцÜniversitesiцRektörlüлüц
ileцTürkцмоbirliлiцveцKoordinasyonцAjansıцюTмKAяцBaоkanlıлının Katkılarıylaц
Gerçekleоtirilmiоtir.

BuцsempozyumцkitapçıлıцBilecikцнeyhцEdebaliцÜniversitesiцtarafındanц
düzenlenenцUluslararasıцTarihteцveцGünümüzdeцĶrtadoлuэdaцTürkmenlerц
(Irak-мran-SuriyeяцSempozyumunaцsunulanцtebliлlerdenцoluоturulmuоtur.ц
AyrıcaцBilimцKuruluцtarafındanцuygunцgörülmeyen, eksik,цdüzeltilmeyenцveц
zamanındaцteslimцedilmeyenцtebliлlerцdeлerlendirmeцdıоındaцtutulmuоtur.ц
Eserdekiцtebliлlerinцbilimsel,цetikцveцadliцsorumluluklarıцyazarlarınцkendilerineц
aittir.
 OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu / V

BĠLĠM KURULU/SCIENCE BOARD

ķrof.цDr.цмbrahimцTAнцюTürkiyeя
Prof. Dr.цAzmiцÖZCANцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цAbdulhalikцBAKIRцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цAliцAKTANцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цAydınцÇELмKцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цBülentцYILMAZцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цCüneytцKANATцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цDavutцHUTцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цEnverцÇAKARцюTürkiyeя
Prof. Dr.цFazılцBAYATцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цGazanferцķAнAYEVцюAzerbaycanя
ķrof.цDr.цмlyasцGÖKHANцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цKhaledцTADMĶRIцюLübnanя
ķrof.цDr.цKenanцZiyaцDAнцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цKerimцTÜRKMENцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цMahirцNAKмķцюTürkiyeя
Prof. Dr. Mavlyuda YUSUķĶVAцюÖzbekistanя
ķrof.цDr.цMustafaцDAнцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цMustafaцTURANцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цĶmarцTADMĶRIцюLübnanя
ķrof.цDr.цÖmerцĶsmanцUMARцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цRamazanцнEнENцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цSalimцKĶCAцюTürkiyeя
ķrof.цDr.цSuphiцSAATÇмцюTürkiyeя
Doç. Dr.цAhmetцGÜNDÜZцюTürkiyeя
Doç.цDr.цHilmiцBAYRAKTARцюTürkiyeя
Doç.цDr.цĶguljerenцHAJIYEVAцюTürkmenistanя
Doç.цDr.цĶktayцSelimцKARACAцюTürkiyeя
Doç.цDr.цTaranaцHASHIMĶVAцюAzerbaycanя
Yrd.цDoç.цDr.цDauoodцREZAEIцюмranя
Yrd.цDoç.цDr.цMasoumehцKHANZADEHцюмran)
Yrd.цDoç.цDr.цAliцYмкмT юTürkiyeя
Dr. Ali SHAMIL (Azerbaycan)
Dr. Efzaladdin ASGAROV (Azerbaycan)
Dr. Zulfiyya VALIYEVA (Azerbaycan)
Dr. Yakhshikhanim NASIROVA (Azerbaycan)
 OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu / IX

ĠÇĠNDEKĠLER
мÇмNDEKмLER .................................................................................................................. IX
ĶRTAÇAкцIRAKINDAцTÜRKцVARLIкIцVEцKÜLTÜRÜNÜNц
YAYGINLAнMASINIцKĶLAYLAнTIRANцFAKTÖRLER
Abdulhalik BAKIR ....................................................................................................... 1
ÖNцASYAцVEцĶRTADĶкU‟DAKмцTÜRKMENцVARLIкININTARмHмц
KÖKENLERм
AhmetцALTUNGÖK.................................................................................................. 33
IRAKLIцTÜRKMENцTARмHÇмцVEцDмLBмLмMCмцÂLмMццķRĶF.цDR.цMUSTAFAц
CEVAD‟INцHAYATIцVEцESERLERм
AbdulhamitцDÜNDAR ............................................................................................... 46
ĶRTADĶкU‟DAцTÜRKMENцFAKмHLERцюмSLÂMцHUKUKÇULARIя
M.цAbdülmecitцKARAASLAN ................................................................................... 93
SADDAMцDÖNEMм‟NDEцTÜRKMENцGÖÇLERм
AhmetцGündüz,цмsaцKALAYCI ................................................................................. 158
GĶLANцюCĶLANяцTÜRKMANLARININцMILLАцVARLIкININц
KĶRUNMASINDAцHALKцEDEBIYATININцRĶLÜ
Ali нamil HÜSEYINOкLU .................................................................................... 188
MAHTUMGULмцFмRAGАцVEцTÜRKMENцSAHRA
Ali TEMмZEL ......................................................................................................... 199
EBU‟L-FAZL EL-BEYHAKА‟NмN,цTÂRАHU‟L-BEYHAKАэSмNDEц
TÜRKMENLERмNцюSELÇUKLULARINяцNАнÂBUR‟AцGмRмнLERм
AydınцÇELмK ........................................................................................................... 219
KERKÜKцEDEBIYATININцVEцFĶLKLĶRUNUNцTEBLIкINDEц
GAZANFERцķAнAYEV‟INцRĶLÜ
Aynur GAZANFERGIZI........................................................................................ 233
FUZULм‟NмNцTÜRKÇEцDмVANI‟NDAццXVI.цYÜZYILцBAкDADцTĶķLUMU
Aynura MAHMUDOVA ........................................................................................ 243
ALTUNKÖķRÜцKATLмAMI:цBмRцULUSLARARASIцCEZAцHUKUKUц
ÇALIнMASI
Ayоen SeymenцÇAKAR .............................................................................................. 251
X / OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu

GARмBАцYUSUF‟UNцнммRLERмцVEцнAмRLмкм
Bünyamin AYÇмÇEкм ..............................................................................................287
GEÇMмнTENцGÜNÜMÜZEцBAYATцBĶYUцюIRAK-мRAN-SURмYEя
Çaлrı BAKIR ............................................................................................................297
ĶRTADĶкUцKÖKENLмцEMмRDAкцTÜRKMENLERмNDENцDERLEMEц
SÖZLÜкÜэNEцKATKILAR
Can ÖZGÜR ............................................................................................................312
GELENEKSELцALAÇIKLARIцVEцĶNUNцMмMARмцBAKIMINDANц
DETAYLARIцVEцGELENEKSELцKURULUMUцTÖRENLERм
Davood REZAEI ......................................................................................................320
ĶкUZLARэLAцTÜRKMANLARэINццETNмKцFARKLILIкI SORUNU
Efzeleddin ESGER ....................................................................................................336
мRANцTÜRKMENLERмNмNцBAкIMSIZLIKцHAREKETLERм
Füsun KARA ............................................................................................................348
IRAKцTÜRKLERмNмNцKмMLмKцSĶRUNU
Habib HÜRMÜZLÜ................................................................................................357
IRAK‟TAцKADINцTÜRKMENLERцVEцNESRмNцERBмL
Halide Nur ÖZÜDOкRUцERDOкAN...................................................................369
21.цYY.цBAнLANGICINDAцTÜRKцDIнцķĶLмTмKASIцVEццIRAKц
TÜRKMENLERм
Hasan Tevfik GÜZEL ..............................................................................................381
IRAK‟TAцSELÇUKLUцHÂKмMмYETмNмNцBмTмнм
Hüseyin KAYHAN...................................................................................................401
SELÇUKLULARцDEVRмNDEцTÜRKMENLEREццKĶMUTAцEDENцTÜRKц
ARмSTĶKRATLARI
Hüseyin KAYHAN...................................................................................................421
MEMLЗKLARAцBAкLIцSURмYE‟NмNцKUZEYмNDEццYAнAYANц
TÜRKMENLER
мlyas GÖKHAN ........................................................................................................441
SURмYEцTÜRKMENLERмNмNцTÜRKмYE‟YEцGÖÇLERмцю1946-2000)
мsa KALAYCI ..........................................................................................................455
ĶRTADĶкUцTÜRKMENцCĶкRAFYASINDAцGмRмнмMCмLмKцKĶнULLARIц
VE FIRSATLARI
мsmail ÇAKMAK ......................................................................................................489
 OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu / XI

111цNĶLUцKERKÜKцLмVASIцMUFASSALцDEFTERмNEцGÖREцKERKÜKц
SANCAкINDAKмцVAKIFLAR
Sertuл Galip мNAN ................................................................................................... 505
HALEķцAкZI‟NINцSESцÖZELLмKLERм
Laila MAHMOUD .................................................................................................. 511
ķRĶF.цDR.цALмцSEVмM‟мNцHAYATIцVEцSURмYEцFмLмSTмNцTÜRKMENLERмц
мLEцмLGмLмцÇALIнMALARI
Mehmet KAVAK ...................................................................................................... 520
IRAKцTÜRKMENцEDEBмYATINDAцHмKÂYEцVEцRĶMAN
Mehmet Ömer KAZANCI ......................................................................................... 540
HOCA NASREDDIN MAHMUD EL-HOYI VE FIKRA KAHRAMANI
NASREDDIN HOCA
Naile ASKER ........................................................................................................... 564
KERKÜKэTEцYERцADLARIцVEцGÖSTERGELERм
Necat KEVSEROкLU ............................................................................................ 572
SELÇUKLUцFETHмцÖNCESмцĶкUZLARINцREYцVEцÇEVRESмNDEKмц
FAALмYETLERмцю1025-1041)
Nurullah TURAN .................................................................................................... 584
KERKÜKцAкZINDAKмцTÜRKMENцTÜRKÇESмцUNSURLARIцVEц
“TÜRKMEN”цADIцÜZERмNEцBмRцYAKLAнIM
Önder SAATÇм ........................................................................................................ 597
LÜBNANцTÜRKMENLERмNмNцTARмHАцKÖKENLERмцVEцGÜNCELц
SORUNLARI
Özgür Kasım AYDEMмR .......................................................................................... 611
KARнILAнTIRMALIцB YIR-BUC KцTÜRKMENцHALKцINANÇLARIцVEц
AZERBAYCAN FOLKLORU
Gumru нEHRIYAR ................................................................................................. 625
AHMETцHAMDмцTANķINAR‟DAцKERKÜKцETKмSм
Sabanur YILMAZ .................................................................................................... 633
IRAKцTÜRKMENцATASÖZLERмNDEцYÜCELTмLENцDEкERLER
Salih UÇAK, Ahmet USLU ..................................................................................... 650
HAÇLILARцмLEцMÜCADELEDEццSURмYE-FмLмSTмNцTÜRKMENLERм
Seyhun нAHмN ......................................................................................................... 658
TUкRULцBEYцDÖNEMмNDEццBAкDAT‟TAцTÜRKMENцFAALмYETLERм
Taner YILDIRIM ..................................................................................................... 676
XII / OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu

18. ASIRцTÜRKMENцнAIRIцMAHTUMKULU FIRAKI'NIN ESERLERINDE

ĶRTADĶкU
Terane HEнIMOVA ................................................................................................690
BÜYÜKцSELÇUKLULARцVEцZENGмLERцDÖNEMмNDEццIRAK‟INц
KUZEYмNDEцTÜRKцVARLIкI
TülayцYÜREKLм ......................................................................................................699
мRANцMEнRUTмYETмцDÖNEMмNDEццмRANцTÜRKMENLERм‟NмNцGENELц
DURUMU
Abdolvahid SOOFмZADEH .....................................................................................709
18. YÜZYILцBAнLARINDAцURMмYA‟DAцTÜRKMENLERццю1728цTARмHLм
“URMмYAцVEцHALHAL”цDEFTERмцBÜNYESмNDEя
Yahоıhanım NASIROVA .........................................................................................717
ABDэNмNц2003цIRAKцĶķERASYĶNUSĶNRASINDAццIRAKц
TÜRKMENLERмNмNцKĶNUMUцVEцGELECEкм
Yavuz CANKARA ..................................................................................................725
SELÇUKLUцÖNCESмNDEццHĶRASAN‟DAцTÜRKMENLERмNцVARLIкI
Yunus ARмFOкLU ..................................................................................................733
ERBмLDEцBмRцTÜRKцBEYм:ццMUZAFFERÜDDмNцKÖKBÖRм
Zemzem YEнмLYURT ..............................................................................................744
мRAN‟DAцнAHSмцKÜTÜķHANELERDEцBULUNANццTÜRKMENцELц
YAZMALARIцVEцTARмHмцBELGELERм
Zeynep YILDIRIM ....................................................................................................763
SAFEVмLERцDEVRмNDEццTÜRKMENLERцVEцYAYILDIKLARIцBÖLGELER
ZülfiyyeцVELмYEVA ...............................................................................................771
 OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu / 733

SELÇUKLU ÖNCESĠNDE
HORASAN‟DA TÜRKMENLERĠN VARLIĞI

YunusцARмFOкLU

ÖZET
Ķrtaçaл‟ınц baоlarındanц itibarenц önemliц haleц gelenц Horasanц bölgesininмslamц
Ķrtaçaл‟ındaц sınırlarınınц daцgeliоmesiyleц önemininц dahaц daц arttıлıц görülür.ц Horasanц
bölgesiц мran‟ınц doлusundaц bugünц bazıц оehirleriц Türkmenistanц veц Afganistanц
sınırlarındaц olmaktadır.ц Horasanц coлrafyasıц Maveraünnehirц bölgesineц yakınlıлındanц
dolayıц Türklerinц sıkц iliоkideц bulunduklarıц birц bölgedir,ц enц eskiц çaлlardanц itibarenц
Türklerinц Horasan‟dakiц varlıklarınaц rastlanır.ц мlkц olarakц Tanrıц daлlarındaц yaоayanц
Sakalarц Horasanц bölgesineц gelirler.ц мlkц çaлlardanц itibarenц Horasanц bölgesineц çokц
sayıdaц Türkц göçüц görülmektedir.ц Ķrtaц Asya‟dakiц birçokц Türkц boyuц Horasanц
bölgesineц gelmeyeц çalıоmıоtır.ц Ancakц buц göçlerinцhiçbirindeц deц Türklerц Horasan‟daц
kalıcıц olmuоц deлillerdir.ц Dolayısıylaц buц ilkц çaлlardanц itibarenц Horasanц bölgesindeц
yerleоikц birц Türkц nüfusununц bulunduлuц görülür.ц Buц ilkц göçlerц birц anlamda zemin
yoklamaц оeklindeц ifadeц edilirseц yerindeц olur.ц Türklerinц Horasan‟daц yoлunц veц asılц
yerleоikцolmalarıцTürkmenцolarakцbilinenцĶлuzlarınцHorasan‟aцgelmelerindenцsonraц
olmaktadır.цBuц10.цyüzyılaцtekabülцetmektedir.цTürkmenцkelimesiцX.цyüzyıldaцortaya
çıkmıоtır.ц Müslümanц olanц Ķлuzц Türklerininц diлerц Türkц boylarındanц ayırmakц içinц
kullanıldıлıцenцyaygınцolarakцkabulцedilenцgörüоtür.цBuцanlamdaцçokцfarklıцgörüоlerцdeц
bulunmaktadır.цмslamiyet‟inцbölgedeцhâkimцveцyoлunцolarakцTürklerцarasındaцyayıldıлıц
bir yüzц olarakц görülmektedir.ц Buц yüzyıllaц birlikteц Horasanц bölgesineц yoлunц birц
Türkmen/Ķлuzц göçüц görülmektedir.ц Buц Büyükц Selçukluц devletininц kuruluоunaц
kadar giden bir yoldur.
Anahtar Kelimeler: мslam,цHorasan,цTürkmenler,цCoлrafya,цGöç.


Araоtırma Görevlisi; Eskiоehirц Ķsmangaziц Üniversitesiц Fen-Edebiyatц Fakültesiц Tarihц
BölümüцĶrtaçaлцBilimцDalı, ynsarfglu@gmail.com
734 / OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu

THE EXISTENCE OF THE TURKMEN IN KHORASAN

BEFORE SELJUKIAN
ABSTRACT
Gaining importance since the beginning of Middle Ages, Khorasan region
has increased its importance by the expansion of borders in the Middle Age of
Islam. Khorasan region is on the east of Iran and some of its cities are within the
borders of Turkmenistan and Afghanistan. Due to its proximity to Transoxania,
Turks has had frequent relationships in this region, Turks has shown existence in
Khorasan since ancient times. It is seen that many Turkish clans migrated to
Khorasan region since first ages. Previously living in Tien Shan range of mountains
Saka Turks migrated to Khorasan region. Later, other Turkish tribes in Middle east
tried to go Khorasan region. Turks were never permanent in Khorasan after any of
these migrations. However, since primeval days, a small but resident Turkish
population could be seen in Khorasan region. These first migrations may also be
explained as a kind of ground examination. Dense and main habitation of Turks in
Khorasan was after the arrival of Oghuz Turks, known as Turcoman to Khorasan.
This was around 10th century. The word Turcoman emerged in X. century. The
most widely recognized argument is that it was used to differentiate Muslim Oghuz
Turks from other Turkish tribes. There are many different views on this subject.
The century in which Turks intensely domiciled in Khorasan is also accepted as a
century in which Islam was dominant in the region and was sweeping through
Turks. In this century, an intense migration of Turcoman and Oghuz tribes to
Khorasan region began. This is a path that goes to the establishment of great Seljuk
Empire.
Key Words: Islam, Khorasan, Turkmen, Geography, Migration

Horasan‟ın Adı, Coğrafi Sınırları ve Fiziki Yapısı

Horasanцмranцcoлrafyasındaцyerцalan birцbölgeцolup,цмranцyaylasınınцenц
doлuц kısmındaц Türkmenistanц ileц Afganistanц sınırınaц kadarц uzanır.ц Burasıц
ortaçaлц boyuncaц stratejikц coлrafiц veц idariц birц bölgeц olmuоtur.ц Horasanц ismiц
eskiц Farsçadaц hûrц юgüneояц veц âsânц юayanяц yaniц gelenц doлanц kelimelerininц
birleоimindenц gelmiоц olup,ц güneоinц doлduлuц yer,ц güneоц ülkesi,ц doлuц bölgesiц
anlamınaцgelmektedir.цBölgeцmuhtemelenцSasanilerцdönemindeцortayaцçıkmıо,ц
kısaцzamandaцyaygınlaоmıоtır.1

1 Richard Nelson Frye, TheHeritage of Persia, World Publishing Company, New York 1963,

s.ц12ĠцNejatцGögünç,ц“Horasan”цMeydan Larausse,ццc.цVI,цмstanbulц1979,цs.ц20ĠцķarsцTuлlacı,ц
“Horasan”, Okyanusц Ansiklopedikц Sözlük,ц c.ц III,ц мstanbulц 1972,ц s.ц 1111Ġц Ķsmanц Çetin,ц
 OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu / 735

Horasanınц sınırlarıц buranınц idariц bakımındanц büyüyüpц küçülmesiyleц

ilgili olarakц tarihц boyuncaц çeоitliц farklılıklarц göstermiоtir.ц Buц nedenleц zamanц
içindeц deлiоenц siyasiц sınırlarlaц coлrafiц sınırlarц ayrıц ayrıц deлerlendirilmelidir.ц
Bölgeц Sasanilerц dönemindeц küçükц birц idariц birimц iken,ц sonrakiц dönemlerdeц
siyasiцiktidarlarınцgücüцnispetindeцgeniоlemiоцveyaцdaralmıоtır.2
Horasan,ц doлudanц Huttel,ц Gurц veц kısmenц Sicistan,ц güneydeц Deоt-i
LutцveцKirmanцileцReyцarasındakiцFarsцtoprakları,цbatıdaцDeоt-iцKevir‟inцbatıц
kısmıцveцTaberistanцileцCurcanцkuzeydeцTürkmenistan‟ınцbirцbölümüцHarezmц
ve Maveraunnehirц tarafındanц çevrilmiоц geniоц birц alanц olarakц tarifц
edilir.3Hudud‟ulÂlem‟deц iseц Horasan‟ınц sınırlarıц doлudaц Hindistan,ц güneydeц
Kerges-Kâhц юDeоt-iц Lutяц çölüц batıdaц Gurgan,ц Ķлuzц toprakları,ц kuzeydeц deц
Amuderyaц olarakц gösterilmektedir.4 Ramazanц нeоen‟inц eserindeц belirttiлiц
üzere,ц мstahriц Horasan‟ınц çeоitliц kürelereц sahipц olduлunuц belirtipц sınırlarını,ц
Doлudanц Sicistanц veц Hindistanц ülkeleriц ileц batısındaц Ķлuzц çölüц veц Curcanц
bölgesiцkuzeyindeцMaveraunnehirцveцTürkцülkesininцbulunduлuцkısımцolarakц
betimler.5 Diлerц birц мslamц coлrafyacısıц мbnц Havkalц iseц Horasan‟ınц buц
dönemdeц Sicistan,ц Hind,ц Gur,ц Kabul,ц Huttel,ц Cürcan,ц Deylem,ц Tabaristan,ц
Havarizm,ц Huzistanц veц Buharaц ileц çevriliц olduлunuц belirtir.6 Esas olarak ilk
Müslümanlarцbatıцмran‟ınцdoлusunaцdüоenцherцоeyцiçinцbuцadıцkullanıyorlardı.ц
Cibelц veyaц sıkçaц kullanılanц Irak-ıц acemц bölgesiц deц yanlıоц biçimdeц Horasanaц
dâhilц ediliyordu.ц Buц nedenleц Horasanц Cibelц /ц Irak-ıц Acemц diyarındanц
Hindistan‟dakiц мndusц Vadisiц veц Sindeц kadarц uzanıyordu.7Dolayısıylaц
Horasan‟ınц sınırlarıц tarihinц muhtelifц dönemlerindeц yerц yerц farklılıklarц
arzetmekleц beraberц genellikle,ц doлudanц Huttel,ц Gurц veц kısmenц Sicistan,ц
güneydenцDeоt-i-LutцveцKirmanцileцReyцarasındakiцFarsцtoprakları,цbatıdanцiseц
Deоt-iц Kevir‟inц batıц kısmıц veц Taberistanц ileц Curcan, kuzeyden ise

“Horasan”,цTDVцмslamцAnsiklopedisi, c.цXVIII,мstanbulц1998.цs.ц234ĠцMehmetцDoлan,ц Büyükц

TürkçeцSözlük,ц15.цBaskı,цAnkaraц2001,цs.ц573-574.
2 Corci Zeydan, мslamцMedeniyetiцTarihi,цçev.цZekiцMegamiz,цc.цI,цмstanbulц1972,цs.ц80ĠцEltonц

L. Daniel, The Policialand Social History of Khurasanunder Abbasid Rule 747-820, Theц мranц
AmericaцFoundation,ц1.цBaskı,цChicagoц1979,цs.ц13.
3 мbnц Havkal,ц Süretü‟lц Arz, haz.ц E.J.ц Brill,ц 2.ц Baskı,ц Leidenц 1939,ц s.ц 426Ġц Daniel,ц s.ц 13Ġц

Ramazanцнeоen,цмslamцCoлrafyacılarınaцGöreцTürklerцveцTürkцÜlkeleri,цTürkцKültürünüцAraоtırmaц
Enstitüsü,ц1.цBaskı,цAnkaraц1985,цs.ц160-161ĠцÇetin,цs.ц234.ц
4 Hududuц Âlemц MinelMeоrikilelMaлrib, nоr.ц V.ц Minorsky,ц çev.ц A.ц Duman-Muratц Aлarı,ц

мstanbul,ц2008,цs.ц56ĠцZeydan,ццs.ц80.
5 нeоen,цs.ц160-161.
6 мbnцHavkal,цs.ц426.
7 Daniel, s. 13.
736 / OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu

Türkmenistan‟ınцbirцbölümüцHarezmцveцMaveraunnehirцtarafındanцçevrilmiоц
önemliцcoлrafiцveцidariцbirцbölgeцоeklindeцtarifцedilebilir.

Türkmen Sözcüğünün/Etimolojisinin OluĢumu

Türkmenц kelimesiц ilkц olarakц X.ц Yüzyıldaц geçmektedir.ц Ķц dönemц
açısındanцĶrtaцAsya‟dakiцMüslümanцsınırlarınıцifadeцetmekцiçinцkullanılmıоtır.ц
TürkmenцbölgesiцolarakцAkоehirцveцмsficabцolarakцbilinir. Barthold bu terimin
Müslümanlarцtarafındanцkullanılmadanцönceц Çinlilerцtarafındanцkullanıldıлınıц
daцbelirtir.цYineцTürkmen kelimesininцortayaцçıkıоındaцмskender‟denцvaridцbirц
hikâyeц anlatılır.8 Türkmenц kelimesininц hakkındaц çeоitliц görüоlerц bulunmak-
tadır.цĶлuzlarцмran/HorasanцcoлrafyasınaцgeldiktenцsonraцburadakiцSakalarцveц
diлerц Türkц boylarıц ileц bileоimindenц veц Müslümanlaоmalarındanц itibarenц
Türkmenцkavramınınцortayaцçıktıлıцgörülmektedir.цBölgedekiцMüslümanlaоanц
Türkц boylarınıц diлerlerindenц ayırtц edenц birц kavramц olarakц dahaц sonraц
Türkmenц kavramıц husuleц gelecekti.ц Birц baоkaц kaynaktaц iseц оöyleц denilmek-
tedir,ц eskiц Hintц Avrupaî ahalininц torunlarıylaц kaynaоanц birц kısımц Ķлuzц veц
Türklereц “Türkmenц adıц verilmiоti.9 Ķлuzlarınц Müslümanlarlaц temaslarındanц
sonra,ц Müslümanlarınц tarafındaц yerц almaları,ц ahlakц veц barıоçılц olanlarıц ileц
MüslümanцolanlarınaцTürk-iцEminцdenilmiо,цzamanlaцiseцkelimeц“Türkemen”ц
veц “Türkmenц sözcüлüneц dönüоmüоц olduлuц belirtilmiоtir.Diлerц birц görüоц iseц
мranц dilindenц gelenц “Türkman”ц Türk‟eц benzeyenц anlamındaц kullanılmasıdır.ц
Genelц olarakц Ķлuzlarц boyundanц gelenlereц Türkmenц denilirken,ц Ķлuzц
boylarınınц dıоındaц bazıц Türkц boylarınaц daц Türkmenц denilmiоtir,ц Nitekimц
Karluklarц içinц deц aynıц sözcüлününц kullanıldıлıц bilinmektedir.ц Ancakц XI.ц
Yüzyıldanц itibarenц Ķлuzц boylarınınц dıоındaц diлerц Türkц boylarınaц Türkmenц
sözcüлüц kullanılmamıоtır.10 Özellikleц Samanilerц dönemindeц veц onlarınц
hâkimiyetiц altındakiц Ķлuzlarц мraniц topluluklarlaц kaynaоmalarıylaц Müslümanц
olmalarındanц itibaren,ц Türkmenц olarakц adlandırılmalarıц daц buц dönemeц denkц
gelmektedir.ц Yineц buц isim,ц Batıц Yedisu,ц мsficab,ц veц нaо‟daц yaоayanц veц мslamıц
kabulц edenц Türklerц arasındakiц melezleоmiоц guruplaraц verilmiоц olabilir.11
Dolayısıylaц bütünц bunlar,ц Batıц Yedisuц veц Sir-Deryaц nehrininц ortaц havzasıц

8 V.V. Barthold, OrtaцAsyaцюTarihцveцUygarlıkя, çev.цD.цAhsenцBatur,цмstanbulц2010,цs.ц259,ц

261, 263.
9 Serger Grigoreviç Agacanov, Oлuzlar,ц çev,ц Ekberц N.ц Necef-Ahmet Annaberdiyev,

мstanbul,ц2002,цs.ц117.
10 Agacanov,цs.ц117ĠцMustafaцмlbey,цGeçmiоtenцGünümüzeцTürkmenler юĶлuzlarя,цAnkaraц2010,ц

s. 23-24.
11 Agacanov, s. 120.
 OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu / 737

boyuncaц oturanц melezleоmiоц Ķлuzц guruplarınınц veц мslamıц kabulц etmiоц diлerц
etnikцguruplarınцX.цYüzyıldaц“Türkmen”цadıylaцanıldıklarıцbilinmektedir.

Türkmenlerin/Oğuzların Yurdu
Türkmenц veц göçebeц Ķлuzlarınц tarihiц coлrafyalarıĠц Tanrıц daлlarınınц
batıцveцkuzeyцyamaçlarıцileцAralцgölüцveцAltaylaraцdoлruцgeniоleyenцbirцalandaц
gerçekleоmiоtir.ц Buц bölgelerц aynıц zamandaц Sakalarınц yaоadıлıц bölgelerdi.ц Buц
bakımındanц Türkmenlerinц Sakaц veц Ķлuzц karıоımıц olmalarıц pekц tabiidir.ц
Ķлuzlarц dahaц Karahanlılarц dönemindeц kuraklıkц veц istilalardanц batıyaц doлruц
gelmiоlerdi.12 Ķлuzц iliц olarakц Horezmц veyaц Cendц Gölüц denilenц Aralц gölüц
çevresindeцolmaktaydı.цAyrıcaцSir-Derya vadisi veцetekleriцdeцĶлuzцiliцolarakц
bilinirdi.ц X.ц Yüzyıldaц Ķлuzlarц Karluklarц tarafındanц itaatц altınaц alınanц Yedi-
su'daц yaоıyorlardı.ц Yineц buц yüzyıldaц Ķлuzlarц Horasan‟aц sınırц teоkilц edenц
bölgelerdeцoturuyorlardı.цĶлuzцsınırlarıцbazıцмslamцcoлrafyacılarınınцHorasan
sınırlarınaц kattıлı,ц SemerkandSoлdu,ц Buhara‟yıц kapsıyordu.13 Baоkaц kaynak-
lardaцĶлuz/Türkmenцtopraklarıцolarak,цaltıncıцiklimцbölgesineцdüоenцbölgelerц
kabulц edilmektedir.ц Asya‟nınц doлusuц olarakц kabulцedilenц buц bölgeler,ц Farab,ц
Hazar,цHazarцülkesiцveцHazar DenizininцkuzeyцkısmıцveцMaveraünnehirцdâhilц
olmakцüzereцolarakцbilinir.14 FarklıцkaynaklardaцHorasanцbölgesiцdeцĶлuzlarınц
yurduц kapsamınaц alınmıоtır.ц Doлrusuц Ķлuz/Türkmenц yurduц Horasanц
sınırlarınaц kadarц varmaktaydı,ц herц neц kadarц Horasanц bölgesindeц deц
Ķлuz/Türkmenцvarlıлıцolsaцda,цbuцbölgeninцĶлuzlarınцasliцyurtlarıцolduлunuц
söylemekцpekцmümkünцgözükmemektedir.15

Türkmenlerin/Oğuzların Horasan‟a GeliĢleri

Maveraünnehirц veц Horasanц bölgelerininц Türklerinц anaц yurdunaц çokц
yakınц olması,ц Türklerinц buц sahalarlaц çok yakınц zamanlardaц sıkıц baлlarınınц
bulunduлunuц söylemekц hakikatiц ifadeц denц birц realitedir. Yukarıdaц belirtildiлiц
üzereц Türklerinц anaц yurduц Ural-Altayц daлlarıц arasındaц veц Hazarц denizininц
kuzeyц doлusundakiц bozkırlardır.16 Aryanilerц gelmedenц M.Ö.ц 2500ц yıllarında

12 мlbey,цs.ц45.
13 Agacanov, s. 105,111; V.V. Barthold, Orta Asya, s. 270-271.
14 Agacanov, s. 123.
15 Mehmet Saray, TheцTürkmenцAgeцOfцImperialism,TurkishHistoricalSociety Printing House,

Ankara 1989, s. 1.
16 мbrahimц Kafesoлlu,ц Türkц Milliц Kültürü, Ankara 1977, s. 29; Dursun Ali Akbuut, Arap

Fütühatınaц Kadarц Maveraünnehirц veц Horasan‟daц Türkler,ц Basılmamıоц Doktoraц Tezi,ц Erzurumц
1984, s, 1.
738 / OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu

Türkler,ц Aralц gölününц güneyineц yayılmıоlardı.17 Aryaniler‟inц bölgeyeц inmesiц

sonucu,ц bölgeц birц göçц hareketliliлineц sebepц olur.ц Bundanц dolayıц buradakiц
birçokц kavimц yerц deлiоtirerek,ц aynıц zamandaц birbirlerineц deц karıоırlar.18мslamц
öncesindeц Horasanц bölgesinde Ķлuzц veyaц Türkmenц olarakц ifadeц
edebileceлimizцilkцboy,цM.Ö.цVIII.цasırda,цTanrıцdaлlarıцmerkezцolmakцüzereц
büyükц birц Saka/мskitц devletiniц kuranц Sakalarц olduлuц belirtilir.ц Türklerinц önц
Asya‟daц yayılmalarıц daц ilkц olarak,ц buц sayedeц Sakalarınц fethiц ileц baоlatılmak-
tadır.19 DahaцerkenцbirцdönemцolanцM.Ö.ц490цtarihlerindeцмranцordusundaцyerц
alanц Sakalarınц olduлuц daц söylenir.20 Ancakц Sakalarınц buradaц pekц tutunama-
dıklarıц görülmekte,ц Medц imparatorluлunaц yenilenц Sakalarц zayıflayınca,ц
onlardan sonra gelen Pers imparatorluлununцdoлuyaцyönelerek, buцbölgeleriц
hâkimiyetiц altınaц almasıylaц Sakalarц gerileyerek,ц kendiц yurtlarınaц giderler.21
Dariusц M.Ö.ц 330ц yıllarındaц Büyükц мskender‟eц yenilince,ц bölgeц мskender‟inц
hâkimiyetine,ц ölümüyleц de,ц komutanlarındanц Selekos‟unц hâkimiyetine girer.
Selekoshâkimiyetininцsarsılmasıцve AsyaiцbirцkavimцolanцķarthlarınцMaveraün-
nehirц veц Horasan‟aц inmeleriц ve buradaц mücadeleleriц veц hâkimiyetleriц
sonucundaц bölgedekiц karıоıklıktanц istifadeц ileц Sakalarınц tekrarц bölgeyeц
gelmelerine neden olur.22 Yine Sakalarınц dıоındaц farklıц Türkц boylarınınц
bölgeyeц geldikleriц bilinmekte,ц bunlarц arasında,ц Yüeh-chihler‟inц M.Ö.ц 90ц
yıllarındaцHorasan‟aцgeldikleriцbelirtilmektedir.цYineцSakalarınцfarklıцkollarıцveц
Kang-cüц Krallıлıц M.Ö.ц 2.ц Asırdaц Horasan‟daц varlıkц bulmuоtur.23 Sakalarınц
dıоındaц Hunц boylarındanц birçokц boyunц doлuyaц Horasan‟aц geldikleriц
bilinmektedir.24 Buц Türkц boylarınınц ardındanц bölgedeц Kuоanlarınц bölgedeц
varlıлıц görülür.ц Bazıц tarihçilerц onlarıц birц Türkц kavmiц olarakц görmektedir.25
Kuоanlar Yüeh-chihleryabguluлunun birц parçasıц olmalarıylaц birlikte,ц Yüeh-
chileryabguluлuц beоeц ayırmıоtı,ц bunlardanц Kuоanц yabguluлuц iseц Çin‟inц
batısındaц kurulmuо,ц ardındanц Kuоanц yabgulukц diлerц dörtц yabguluлaц sonц

17 Özkanцмzgi,ц“ĶrtaцAsya‟nınцTürkleоmesi”,цTed, XII, 1981-82, s. 633-634.

18 Zeki Velidi Togan, UmumiцTürkцTarihineцGiriо, 2.цBaskı,цмstanbulц1970,цs.ц31-32.
19 Frye, s.ц41Ġцмzgi,цs.ц632.
20A.D. Bivar, TheцCambridgeцHistoryцofцмran, “TheHistoryцofцEasternцмran”,цCambridgeцķress,ц

New York 1983, s. 181.

21 Togan, s. 45.
22 Frye, s. 209; Akbulut, s. 10
23 Frye, s. 197. Akbulut, s. 43,47.
24 WolframEberhard,ц “Muahharц Hanц Devrindeц Hunц Tarihinц Kronolojikц Bakıо”,ц Belleten,

IV/16,цAnkaraц1940,ц s.ц361.ц BahaddinцÖлel,ц BüyükцHunцмmparatorluлuцI-II, 2.цBaskı,цAnkaraц

1981, s. 315; Akbulut, 48,60-62.
25 Gibb, s.
 OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu / 739

vererek,ц Kuоanц adıylaц kendiц devletiniц kurmuоtur.26 Horasanц bölgesineц gelenц

diлerц birц Türkц boyuц ise,ц Eftalitlerdir.ц Eftalitler‟inц Horasan‟aц geliоleriц M.ц 429ц
itibariyleц olmaktadır.ц Buц dönemdeц мran‟dakiц zayıfц оahц nedeniyleц Eftalitlerin
hâkimiyetц sahalarıц güçlenirken,ц aynıц zamandaц ikiц halkц arasındaц daц birц
kaynaоma,ц içц içeц geçmeц durumuц sözц konusuц olmuоtu.27 Eftalitlerinц dıоında,ц
onlarıц Sasaniц ileц birlikteц ortadanц kaldıranц Göktürklerinц deц Horasan‟ınц birц
kısmınaц hükmettiklerindenц dolayı,ц buц boyц mensuplarınınц daц Horasanц
bölgesineцgeldikleriцvakidir.цArdındanцGöktürklerinцHorasan‟daцMerv‟eцkadar
hâkimц olduklarıц görülmektedir.28 582‟deц Büyükц Hanlıлınц daлılmasıylaц
baлımsızц kalanц bazıц Türkц boyları,ц Horasan‟aц sıkц sıkц akınlarц yaparak,ц Belhц
оehrineц kadarц gelmeyeц muvaffakц olmuоlardı.29 Guzlarц veyaц Ķлuzlar,ц мslamiц
dönemdeцTürkmenler,цiоteцbuцTürkцboylarınınцtorunlarıydı.30
Abbasilerц dönemindeц Horasanц valisiц olanц Tahirц b.ц Hüseynц oлluц
Abdullah‟ıцTürkmenistan‟ınцbatısı,цgöçebeцĶлuzlaraцkarоıцsefereцçıkarmasıцveц
sınırlarıц tahkimц etmesininц sebebi,ц Ķлuzlarınц Horasan‟ınц kuzeyц batıц istilaц
tehdidiyledir. Nitekim dahaцsonraцzamanlardaцdaцĶлuzlarцçokцdefaцHorasanц
bölgesiniцistilayaцyeltenmiоlerdir.цBuцöncesindeцdeцtekrarlandıлınıцbirцanlamdaц
teyitц etmektedir.ц Buц dönemц bazıylaц Ķлuzlarınц hemц güçlüц hemц deц sınırlarınıц
geniоlettikleriц görülmektedir.31 Samanilerц hâkimiyetinde Ķлuzlar,ц bölgedeц
bazenц onlaraц itaatц ederken,ц bazenц deц karıоıklıkц çıkarmıоlardır.32 Horasan
bölgesindeц Türkmen/ц Ķлuzlarц ileц baлlantılıц olarakц Karahanlılar,ц Maveraün-
nehirц hâkimiyetiyleц kısmenц deц olsa,ц Horasan‟aц daц hâkimц olmuоlar.33 Ķлuzц
devletininцzayıflamasıцveцyıkılmasıцsonucundaцdevletsizцkalanцTürkmenlerцveц
Ķлuzlar,ц Ķлuzц elininц doлuц kısmınaц gitmiоler,ц birц kısmıц iseц Ermeniц deniziц
sahilleriц kısmınaц yerleоmiоtir.ц Kendilerineц yeniц birц yurtц arayıоınaц girmiоlerdi.ц
Bütünц buц olanlarц Selçukluц devletininц kurulmasındanц hemenц önceц vukuц
bulmuоtu.34 Gaznelilerцzamanında,цGazneliцMahmutцArslan‟aцbaлlıцĶлuzlarınц

26 H.A.R. Gibb, Ortaц Asya‟daц Arapц Fetihleri, Çaлlarц Yayınları,ц Ankaraц 2005,ц s.ц 16; E.

Konukçu,цKuоanlarцveцAkhunlar Tarihi, Ankara 1973, s. 9.

27 Gibb,цs.ц17ĠцKonukçu,цs.ц35.
28 Akdesц Nimetц Kurat,ц “ц Göktürkц Kaлanlıлı”,ц DTCFD, X/1-2, Ankara 1952, s. 13;

Rasonyi, TarihteцTürklük, Ankara 1971, s. 97. Akbulut, s. 110, 132.

29 Gibb, s. 18.
30 Barthold, s. 268.
31 Agacanov, s. 192.
32 Barthold, OrtaцAsyaцTürkцTarihiцDersleri, KültürцBakanlıлıцYayınları,цAnkaraц1975,цs.ц141
33 V.V. Barthold, MoлolцмstilasınaцKadarцTürkistan,цHaz,цHakkıцDursunцYıldız,цTTK.цAnkaraц

1990, s. 273.
34Agacanov,s. 231.
740 / OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu

birцkısmınıцöldürtüp,цbirцkısmınıцdaцHorasan‟ınцçeоitliцbölgelerineцdaлıtmıоtır.ц
ĶлuzlardanцbazılarıцSultanцMahmud‟aцgelerek,цArslan‟ınцbitirmekцistedikleriniц
belirtip,ц kendiц emirlerindenц оikâyetçiц olmuоlardır.ц Bunaц karоınц iseц Sultanц
Mahmud‟danцkendilerindenц4цbinцaileninцHorasan‟aцyerleоtirmeцizniцtalebindeц
bulunmuоlardır.цSultanцMahmudцbuцkimseleri,цHorasan‟ınцdeлiоikцоehirlerine,ц
Serahs,цEbiverdцgibiцyerlereцiskânцettirmiоtir.цĶлuzlarцdaцSultanцMahmud‟unц
ordusunaц askerц vermeyeц razıц olmuоlardır.ц Ancakц buradaц tutunamayanц
Türkmenler,ц kısaц süreц sonraц isyanц edince,ц Sultanц Mahmudц onlarц üzerineц
yürümüоц veц Türkmenleriц bölgedenц sürmüоtür.ц Sultanц Mahmudц dönemindeц
sürülenц Türkmenler,ц Mesudц tahtaц geçince,ц tekrarц Horasan‟aц dönmeц imkânıц
buldular.Dahaц Selçuklularц bölgeyeц hâkimц olmadan,ц Türkmenlerц Horasan‟aц
yayılmıоlardı,ц 1034ц yılında,ц Merv,ц Serahs,ц Ebiverdц veц Badgis‟eц Türkmenlerц
yerleоmiоti.ц Buц durumц giderekц Selçuklularц içinц birц altц yapıц hazırlanmasınaц
doлruц gitti.ц Bundanц böyleceц Selçukluц hâkimiyetiц altındaц Türkmenlerц
varlıklarınıцdevamцettireceklerdi.35
Nihaiц olarakцTürklerinцHorasanцbölgesineц Sakalarlaцbirlikteц geldikleriц
M.ц Ö. VII.ц veц VIII.ц Yüzyıllardaц gelmeyeц baоladıklarıц tahmin ediliyor daha
sonradaцbuцgöçlerцartarakцdevamцediyor.цBütünцbuцverilereцgöreцiseцTürklerinц
buц tarihlerdenц çokц önceleriц мranц bölgesinde,ц özellikleц Maveraunnehirц
bölgesineцbitiоikцolanцHorasanцbulunduklarınıцgöstermektedir.цBuцbirцanlamdaц
ikiц halkınц birbirlerineц bitiоikц coлrafiц kaderц birliлiц içindeц olduлunuц daц
yansıtmaktadır.ц Horasanц bölgesindeц мslamц öncesindeц Türkц nüfusuц genellikleц
Oлuzц veц Kıpçakц göçebelerindenц meydanaц geliyordu.ц Belhц eyaletininц enц
önemliц unsurlarındanц birisiniц deц göçebeц Türklerinц oluоturduklarıц görülmek-
tedir.ц Belhц оehrindeц deц Halaç,ц Ķлuzц veц Karlukц boylarındanц önemliц birц
miktardaц Türkmenц oluоmaktaydı.ц мranц bölgesininц Müslümanц Araplarц
tarafındanц fethedilmesindenц sonraц bölgeninц hızlaц мslamlaоmasındanц buц
bölgedeц olanц Türkц boylarıц daц nasiplenmiоlerdir.36 Müslümanц Araplarınц
Horasan‟ınц Belhц оehriniц Türklerinц baоkentiц olarakц görmeleri,ц Türklerinц birц
anlamdaц bölgedekiц etkileriniц göstermesiц bakımındanц önemlidir.ц Bunlarınц
dıоındaц Türkmen,ц Ķлuzlarınц bölgeyeц asılц veц kitleselц haldeц geliоleri,ц Ķлuzц
devletininцyıkılmasındanцsonrakiцdöneme,цXцveцXI.цYüzyılaцdenkцgelmektedir.ц
Buц dönemdeц yurtsuzц kalanц Türkmen/Ķлuzlarц kendilerineц yurtц arayıоındaц

35 Barthold, Orta Asya, s. 281-284.

36 HimmetцKonur,цHorasan‟ınцмslamцveцTasavvufцTarihineцKatkısı,цD.E.Ü.мlahiyatцFakültesiц
Dergisi,ц мzmirц 2005,ц ss.ц 3-27., s. 3-27Ġц Cihanц ķiyadeoлlu,ц Güneоц Ülkesiц Horasan,ц Büyükц
SelçuklularцDönemi, мstanbulц2012.цs.ц75.
 OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu / 741

bulunmuоlardır.цмlkц önceleriцSultanцMahmudцbirцkısmınıцiskanцetmiоцolsaцdaц
çıkanц sorunlarц neticesinde,ц onlarıц yurtlarındanц sürmüо,ц ancakц Mesudц
zamanındaц tekrarц Horasanц bölgesindeц yurtц bulmaц imkanınaц kavuоanц
Türkmenler,ц Mesud‟laц problemц yaоamıоц olsalarц da,ц anlaоmaц yolunaц gitmiоlerц
veц nihayetindeц Selçuklularц istiklalц mücadelesiniц vererek,ц bölgeyiц kendilerineц
bir yurt halineцgetirmiоlerdir.37

SONUÇ
Horasan,ц Maveraünnehirц veц Ķrtaц Asyaц coлrafyasıц birц kaderц birliлiц
içerisindeц olmaktanц ötürü,ц buц coлrafyalarц arasındaц herц türlüц etkileоimц pekц
tabiiц olarakц vukuц bulmaktaydı.ц Bundanц dolayıц ki,ц tarihц öncesindenц itibaren,ц
doлu-batıц veya tersiц eksendeц birц akıоц olmuоtur.ц Buц akıоlarц gerekц savaоц veц
gerekseц ticaretц anlamındaц olduлuц gibi,ц kendiц bölgelerindeц huzursuzц olanц
kavimlerinц göçц etmeleriц veц yeniц yurtц arayıоlarıц оeklindeц olmaktaydı.ц Türkler,ц
Türkmen/Ķлuzlarınц atalarıц dahaц ilkц zamandanц beriц batıyaц açılarakц güzergâhц
olarakцdaцмranцcoлrafyasınıцkullanmıоlardır.цHorasanцbölgesiцbirцkavоaktaцyerц
almasından,ц doлudanц göçц edenlerinц uлrakц merkeziц konumundaydı.ц Nitekimц
Horasan‟dakiц insanц profilineц bakılınca,ц buц bölgedeц yaоayanц herц çeоitц etnikц
kökendenцinsanınцvarlıлıцbunuцdoлrulamaktadır.цTürkmenцetimolojisiцüzerineц
çokц çeоitliц görüоlerц olsaц da,ц yaygınц kanaat,ц Ķлuzц veц bazıц Türkц boylarınınц
мslamlaоmasıцsonucu,цonlaraцbuцadınцverilmesiyleцortayaцçıkmıоtır.цKavramınц
tarihiц çokц öncesineц kadarц gitmekleц birlikte,ц asılц olarakц X.ц Yüzyılda,ц özellikleц
Samanilerц devrindeц kullanıldıлıц görülmektedir.ц Dahaц öncesindenц Türkler/
Türkmenlerinц Müslümanц olduklarıц vakidir,ц lakinц kitleselц olarakц Ķлuzların/
Türkmenlerinц Müslümanц olmalarıц buц dönemeц denkц gelmektedir. Türkmen
adınınцyaygınцolarakцkullanılmasıцbuцkitleselцмslamlaоmanınцbirцsonucuцolarak,ц
Müslümanlarınц doлudakiц sınırlarıц оeklindeц kabulц görmüоtür.ц Horasanц
bölgesindeц diлerц Türkц kavimleriц dıоında,ц bölgedeц Selçukluц öncesiц Türkmenц
olarak ad edilebilen ilk boy Sakalar olmaktadır. Sakalarınц coлrafyalarıц
Türkmenц veц Ķлuzlarınц coлrafyalarıц gibiц Tanrıц daлlarınınц batıц veц kuzeyц
yamaçlarıц ileц Aralц gölüц veц Altaylaraц doлruц geniоleyenц birц alandaц olmaktaydı.ц
Yineц Ķлuz/Türkmenц atalarıц olarakц kabulц edilebilecekц birçokц Türkц boyuц
bölgeyeц gelmiоtir.ц Ancakц bunlarц kitleselц olmadıklarıц veц bölgedekiц güçlüц
otoritedenц dolayıц Sakalarц gibiц bölgedeц tutunamamıоlardır.ц Bunaц karоınц
Özellikleц Belhц оehrindeц Ķлuz,ц Kıpçakц veц Hallaçlarц vardı,ц bundanц dolayıц kiц

37 Gibb, s. 23; Agacanov, s. 231.

742 / OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu

AraplarцBelhцоehriniцbirцanlamdaцTürkцbaоkentiцolarakцtanımlamaktaydılar.цBuц
tanımц Türkmenlerinц Horasanц coлrafyasıylaц yakındanц veц çokц eskiц tarihlerdenц
itibarenц iliоkiliц olduлunuц yansıtmaktadır. Samanilerц devrindeц Ķлuzlarц
Horasan‟aцyakınцkonuоlanmıоlardıцveцbazıцHorasanцоehirlerindeцTürkmenlerinц
varlıлıцbilinmektedir.цAncakцkitleselцolarakц TürkmenlerinцHorasan‟aцgeliоleri,ц
ĶлuzцYabguцdevletininцzayıflamasıцveцçökmesiцsonucundaцmeydanaцgelmiоtir.ц
BuцdönemdeцSultanцMahmud‟danцyurtцtalebindeцbulunanцTürkmenler,цkısmiц
olarakц olumluц yanıtц almıоlardır.ц Ancakц karıоıklıklarц sonucunda,ц buradanц
sürülmüоlerseцde,цSultanцMesudцdönemindeцyenidenцbölgeyeцgelerek,цbölgeyiц
kendilerineц yurtц yapmaц mücadelesiц vermiоlerdir.ц Nihaiц olarakц Selçuklularınц
istiklaliцileцbitenцbuцmücadeleyleцTürkmenlerцbölgeyiцkendilerineцyurtцyapmaya
Muvaffakцolmuоlardır.

KAYNAKÇA
AGACANĶVĠц Sergerц Grigoreviç,Oлuzlar,ц çev,ц Ekberц N.ц Necef-Ahmet
Annaberdiyev,цSelengeцYayınlarıцмstanbul,ц2002.
AKBULUT; Dursun Ali, Arap Fütühatınaц Kadarц Maveraünnehirц veц Horasan‟daц
Türkler, BasılmamıоцDoktoraцTezi,цErzurum 1984.
BARTHOLD; V.V. Barthold, OrtaцAsyaцюTarihцveцUygarlıkя, çev.цD.цAhsenцBatur,ц
SelengeYaınları,цмstanbulц2010.
---- OrtaцAsyaцTürkцTarihiцDersleri, KültürцBakanlıлıцYayınları,цAnkaraц1975.
---- MoлolцмstilasınaцKadarцTürkistan, Haz.,цHakkıцDursunцYıldız,цTTK.цAnkaraц
1990.
BмVARĠц A.D.ц Theц Cambridgeц Historyц ofц мran, “TheHistoryц ofц Easternц мran”,ц
Cambridge Press, New York 1983, s. 181-232.
DANмELĠц Eltonц L.,ThePolicialandSocialHistory of KhurasanunderAbbasidRule 747-
820,TheцмranцAmericaцFoundation,ц1.цBaskı,цChicagoц1979.
FRYE; Richard Nelson,TheHeritage of Persia, World Publishing Company, New
York 1963.
GмBBĠцH.A.R.цOrtaцAsya‟daцArapцFetihleri, ÇaлlarцYayınları,цAnkaraц2005.
ÖкELĠцBahaddin,цBüyükцHunцмmparatorluлuцI-II, 2.цBaskı,цAnkaraц1979.
мBNцHAVKAL;Süretü‟lцArz, haz.цE.J.цBrill,ц2.цBaskı,цLeidenц1939.
мLBEYĠцMustafa,цGeçmiоtenцGünümüzeцTürkmenler юĶлuzlarя,цAnkaraц2010.
KAFESĶкLUĠцмbrahim,цTürkцMilliцKültürü, Ankara 1977.
KĶNUKÇUĠцE.цKuоanlarцveцAkhunlarцTarihi, Ankara 1973.
 OrtadoлuэdaцTürkmenlerцюIrak-мran-Suriye) Sempozyumu / 743

ķмYADEĶкLU,цCihanĠGüneоцÜlkesiцHorasan,цBüyükцSelçuklularцDönemi, мstanbulц
2012.
RASĶNYмĠTarihteцTürklük, Ankara 1971.
SARAY; Mehmet, Theц Türkmenц Ageц Ofц Imperialism, Turkish Historical Society
Printing House, Ankara 1989.
нEнENĠц Ramazan,ц мslamц Coлrafyacılarınaц Göreц Türklerц ve Türkц Ülkeleri,ц Türkц
KültürünüцAraоtırmaцEnstitüsü,ц1.цBaskı,цAnkaraц1985.
TOGAN; Zeki Velidi, UmumiцTürkцTarihineцGiriо, 2.цBaskı,цмstanbulц1970..
ZEYDAN; Corci,мslamцMedeniyetiцTarihi,цçev.цZekiцMegamiz,цмletiоimцYayınları,цc.ц
I,цмstanbulц1972.
ÇETмNĠцĶsman, “Horasan”,цTDVцмslamцAnsiklopedisi, c. XVIII, мstanbulц1998.ц
s. 234.
DĶкANĠцMehmet,цBüyükцTürkçeцSözlük,цVadiцYayınları,ц15.цBaskı,цAnkaraц2001,ц
s. 573-574.EBERHARDĠц Wolfram,ц “Muahharц Hanц Devrindeц Hunц Tarihinц
KronolojikцBakıо”,Belleten, IV/16, Ankara 1940.
GÖкÜNÇĠцNejat,ц“Horasan”цMeydan Larausse, c.цVI,цмstanbulц1979,цs.ц20.
мZGмĠцÖzkan,ц“ĶrtaцAsya‟nınцTürkleоmesi”,цTed, XII, 1981-82, s. 633-634.
KĶNUR,ц HimmetĠц Horasan‟ınц мslamц veц Tasavvufц Tarihineц Katkısı,ц
D.E.Ü.мlahiyatцFakültesiцDergisi,цмzmirц2005, ss. 3-27.
KURATĠцAkdesцNimet,ц“цGöktürkцKaлanlıлı”,цDTCFD, X/1-2, Ankara 1952, s.
13;
TUкLACIĠц ķars,ц “Horasan”,Okyanusц Ansiklopedikц Sözlük,ц ķarsц Yayınları,ц c.ц III,ц
мstanbulц1972,цs.ц111.