Tehnološke operacije I

školska godina 2020/2021

17/18.03.2021.

TRANSPORT TEČNIH FLUIDA

Crpke sa radnim fluidima
Potisne crpke
Centrifugalne crpke

TRANSPORT GASOVITIH FLUIDA

Kompresori
Ventilatori
TRANSPORT FLUIDA
• Transport fluida predstavlja jedan od
najvažnijih zadataka u industriji.
• Razni fluidi od mašine do mašine ili aparata
struje preko cevovoda, da bi se pomoću njih
izvršila neka operacija ili neki proces u
tehnološkoj proizvodnji.
• Strujanje fluida omogućavaju crpke (pumpe).
 POJAM PUMPA/CRPKA
CRPKA ILI PUMPA predstavlja takvu mašinu,
koja energiju dobijenog od pogonskog
motora predaje fluidu i time povećava
njegovu ukupnu mehaničku energiju.

Dobijenu energiju fluid troši na strujanje ili

savladavanje visinskih razlika.
Za pokretanje crpki uglavnom se koriste
elektromotori i motori s unutrašnjim
sagorevanjem.
 FLUID: TEČNOST/GAS
IZMEĐU GASOVA I TEČNOSTI POSTOJI
SUŠTINSKA RAZLIKA, A TO JE ČINJENICA
DA SU GASOVI STIŠLJIVI, A TEČNOSTI NISU
STIŠLJIVE.

Iz navedenog razloga pod dejstvom pritiska ponašaju se

različito, te zbog toga i crpke za njihov transport razlikuju
se u konstrukciji.
TRANSPORT FLUIDA

Ono što je zajedničko za sve uređaje za pokretanje

fluida je da IMAJU ODREĐEN OPSEG:

- protočnog kapaciteta fluida,V (m3/s)

- radne visine, H (m)
- snage, N (W)
Ilustracija merenja H za crpku
Bernulijeva jednačina kada je prisutan uređaj za transport u sistemu:

𝑝1 𝑊12 𝑝2 𝑊22
𝑧1 + + + 𝐻 − 𝑓1,2 = 𝑧2 + +
𝜌𝑔 2𝑔 𝜌𝑔 2𝑔

H – ukupna radna visina centrifugalne crpke koja transportuje fluid kroz sistem,
izražena u metrima (m)

𝑝2 𝑝1 𝑊22 𝑊12
𝐻 = 𝑧2 − 𝑧1 + − + − + 𝑓1,2
𝜌𝑔 𝜌𝑔 2𝑔 2𝑔

Ukupna razlika pritisaka: pu = H ρg

Snaga crpke: N= Vspu = VsH ρg

Transport fluida
𝑝2 𝑝1 𝑊22 𝑊12
𝐻 = 𝑧2 − 𝑧1 + − + − + 𝑓1,2
BJ, prisutan uređaj za transport u sistemu: 𝜌𝑔 𝜌𝑔 2𝑔 2𝑔

W1 = W2 (JK, d1 =d2)

Wus= Wpo

Pritisak ispred centrifugalne crpke, p1, niži je od

atmosferskog

𝑝𝑢𝑠 = 𝑝1 = 𝑝0 − Δ𝑝1 = 𝑝0 − Δℎ1 𝜌𝑚 𝑔

Pritisak iza centrifugalne crpke, p2, viši je od
atmosferskog
𝑝𝑝𝑜 = 𝑝2 = 𝑝0 − Δ𝑝2 = 𝑝0 + Δℎ2 𝜌𝑚 𝑔
Transport fluida
Eksperimentalno određivanje snage crpke daje izraz:

𝑝2 𝑝1 𝑊22 𝑊12
𝐻 = 𝑧2 − 𝑧1 + − + − + 𝑓1,2
𝜌𝑔 𝜌𝑔 2𝑔 2𝑔

z2 − z1 – se može zanemariti
𝑓1,2 , hcrpke , mesni gubici u samoj crpki ulaze u vrednosti koeficijenta
korisnog dejstva, u drugu veličinu.

Sada je:

H = (ppo – pus)/ρg
H = pu / ρg ili pu = H ρg
UKUPNI KOEFICIJENT KORISNOG DEJSTVA CRPKE

Veličina važna za karakterizaciju crpke je:

 = v h m

 - ukupni koeficijent korisnog dejstva, < 1

v – zapreminski koeficijent korisnog dejstva, v < 1
h - hidraulički koeficijent korisnog dejstva, h< 1
v - mehanički koeficijent korisnog dejstva, m< 1

v – zapreminski koeficijent korisnog dejstva

(usled nezaptivanja, kvašenja ventila, konstruktivnih razloga, potisnuta zapremina
manja od stvarne)

h - hidraulički koeficijent korisnog dejstva

(usled udara i trenja fluida u crpki dolazi do gubitaka energije i stvaranja mesnog
otpora tj. ukupna visina dizanja niža)

v - mehanički koeficijent korisnog dejstva

(usled trenja u ležištima snaga crpke umanjena)
UKUPNI KOEFICIJENT KORISNOG DEJSTVA CRPKE
Definicija koeficijenta:

𝑉𝑠,𝑒 = 𝜂𝑣 𝑉𝑠
𝐻𝑒 = 𝜂ℎ 𝐻
𝑁
𝑁𝑒 =
𝜂𝑚

𝑉𝑠,𝑒 𝐻𝑒 𝜌𝑔 𝑉𝑠,𝑒 𝐻𝑒 𝜌𝑔
Konačan izraz za snagu 𝑁= 𝑁= 𝑊
𝜂𝑣 𝜂ℎ 𝜂𝑚 𝜂
𝑉𝑠,𝑒 𝐻𝑒 𝜌𝑔
𝑁= 𝑘𝑊
1000 𝜂

𝐻𝑒
𝜂ℎ =
𝐻𝑒 + ℎ𝑐𝑟𝑝𝑘𝑒
Transport tečnih fluida
Postoje tri grupe uređaja za transport tečnosti:
1. Crpke sa radnim fluidima:
1.1. Pulzometri
1.2. Mamutske crpke
1.3. Ejektori

2. Potisne crpke:
2.1. Klipne crpke,
2.2. Rotacione crpke

3. Centrifugalne crpke
 1. CRPKE SA RADNIM FLUIDIMA
1.1. Pulzometar radi na račun
energije pritiska radnog
fluida.
FLUID KOJI SE TRANSPORTUJE
RADNI FLUID
(vazduh,
vodena para)

Prednosti: nema pokrenih radnih

delova, nema prljanja tečnosti, mogu
se transportovati agresivne tečnosti

Nedostaci: diskontinualan rad, mali

koeficijent korisnog dejstva (oko 24
%).
1.2. Mamutske crpke
(“air-lift”) se koriste za
transport tečnosti iz velikih
dubina ili velikih rezervoara.

Prednosti: nema radnih delova,

jednostavna konstrukcija,
kontinualan rad.
Nedostaci: velika dužina potisne
cevi uronjena u tečnost, mali
koef. iskorišćenja (30%), velika
potrošnja vazduha.

1-potisna cev, 2- konstrukciono proširenje cevi; 3-dovod komprimovanog vazduha

Rad na principu spojenih sudova
1.3. Strujne crpke
Radni fluid kroz mlaznicu povećava brzinu, zbog čega opada pritisak, što
izaziva uvlačenje tečnosti iz pomoćnog suda. U difuzoru se radni i
transportovani fluid mešaju, opada brzina ali povećava pritisak i to
potiskuje smešu u krajnji rezervoar.
Ejektori - ako služe za usisavanje i povlačenje tečnosti.
Injektori - ako služe samo za usisavanje tečnosti u neki sud.
2. POTISNE CRPKE
Dele se na:
KLIPNE CRPKE I ROTACIONE CRPKE

2.1. Klipne crpke su: 2.2. Rotacione crpke su:

a) Klipne crpke prostog dejstva, a) Zupčasta crpka
b) Klipne crpke dvojnog dejstva, b) Rutsova (Root) crpka.
c) Diferencijalna klipna crpka,
d) Membranska crpka.
2.1.1.Klipna crpka prostog dejstva
1-USISNA KORPA
2-USISNI VENTIL
3-DOVODNA CEV
4,8- VAZDUŠNI PROSTOR (TAMPON ZONE)
5-UKRSNA GLAVA
6-KRIVAJA
7-PRENOSNA POLUGA
10-KLIP
11A, 11B- NEPOVRATNI VENTILI
Protok fluida kroz klipnu crpku prostog dejstva:
V = A s [m3/o]
Vs = V n = A s n [m3/s]

n - broj obrtaja krivaje u jedinici vremena,

s - hod klipa u cilindru crpke,
A – poprečni presek klipa (cilindra).

Nedostatak: neravnomernost potiskivanja, kod svakog obrtaja zamajca postoje dva

hoda: usisni i potisni; stvaranje pulzacija i inercionih gubitaka
2.1.2.Klipna crpka dvojnog dejstva
Prednost u odnosu na klipnu pumpu
prostog dejstva: ravnomernost rada:
istovremeno jedno usisavanje, jedno
potiskivanje
Protok fluida kroz klipnu crpku dvojnog dejstva se računa, kao:

A) Klip se kreće ulevo:

V1 = A s [m3/o]
Vs,1 = V1 n = A s n [m3/s]

B) Klip se kreće udesno:

V2 = (A – A1) s [m3/o]
Vs,2 = (A - A1) s n [m3/s]

Ukupan protok fluida je:

Vs,1 + Vs,2 = (2 A - A1) s n [m3/s]

A1 – poprečni presek poluge koja potiskuje klip

 2.1.3. Diferencijalna klipna crpka
Prednost u odnosu na k.c.
dvojnog dejstva: jeftinija, postoji
diferencijacija u zapreminama
ispred i iza klipa pri radu
Zapremina fluida kroz diferencijalnu klipnu
crpku je:
A) Klip se kreće ulevo:
V1 = [A s – (A – A1)s] [m3/o]
Protok fluida ulevo:
Vs,1 = V1 n = [A s – (A – A1) s] n [m3/s]
Klip se kreće udesno
V2 = (A – A1) s [m3/o]
Protok fluida udesno:
Vs,2 = V2 n = (A – A1) s n [m3/s]
Ukupan protok kroz diferencijalnu klipnu
crpku je:
Vs,1 + Vs,2 = A s n [m3/s]
 Brzina kretanja klipa kroz cilindar

Klip u cilindru pokreće krivaja, koja kružno kretanje prevodi u linearno.

Iz geometrije sa slike se vidi da je:
x = (R – y) = (R - R cos ) = R (1 - cos )
 Prikaz brzine kretanja klipa kroz cilindar

Brzina kretanja klipa u cilindru je:

w = (dx/d) = d [ R (1 - cos ] / d

ili iz geometrije važi:

w = R sin  (d/d ) =  R sin
Pošto je (d/d ) = 

Periferna brzina na kružnici je:

U =  R,
a stvarna brzina klipa u cilindru:
w = U sinα, tj. ona se menja po sinusoidi.

To važi i protok fluda kroz ovu crpku Vs = A w = A U sin

 2.1.4.Membranska crpka

Membranska crpka pomoću klipa i radnog fluida (voda, glicerin) potiskuje elastičnu
membranu (vulkanizirana guma, teflon), koja se razvlači.
Membrana potiskuje neki agresivan fluid u sistem. Postupak se ponavlja i tako fluid
transportuje dalje.
CRPKA SA DVOSTRUKOM DIJAFRAGMOM
 2.2. ROTACIONE CRPKE
Zupčaste crpke i Rutsova rotaciona crpka spadaju u
rotacione crpke čiji klipovi rotiraju.

Kod ZUPČASTE CRPKE “klipove” čine zapravo dva

zupčanika, koji se okreću u suprotnom smeru,
zahvataju tečnost u prostoru prema oblozi i tako je
prenose na vrh.
 RUTSOVA ROTACIONA CRPKA

Rutsova crkpa kao “klipove”

koristi dva pokretna elementa,
oblika izdužene osmice, koji
takodje povlače tečnost za
sobom.
Prednosti: nema ventila, lako se
reguliše protok, ravnomeran rad.
Mono pumpa, pužna pumpa, peristaltička pumpa
Mono pumpe: spec.
profilisan stator i rotor
(piton pumpe

Peristaltička pumpa: transport

suspenzija od laboratorije do
industrije, stator (1) elastičan,
mehanički otporan materijal;
profilisan rotor (2) sa osovinama
(3); pogodne za agresivne fluide

Pužna pumpa: za teško transportabilne materijale (npr. lepjive paste)

3. CENTRIFUGALNE CRPKE
1-rotor
2-oklop crpke
3-usisni otvor
4-potisni otvor
Tečnost ulazi u crpku aksijalno (3),
biva zahvaćena lopaticama (1) koje
joj prenose kinetičku energiju, tj.
ubrzavaju je kroz kanale koji se
formiraju izmedju susednih
lopatica.

Na izlazu sa lopatice u sprovodni

kanal (3) brzina tečnosti je oko 12
m/s, a na izlazu iz crpke ona pada
na oko 2 - 4 m/s, zbog porasta
pritiska fluida, koji dalje odlazi u
sistem (4).

Centrifugalna crpka radi

ravnomreno, a može transportovati
i suspenzije.
 Kretanje tečnosti u centr. crpki

Kretanje kapi tečnosti na dnu lopatice

(A) može se razložiti na dve osnovne
brzine:
1. Obrtna brzina (U), koja deluje
tangencijalno na pravac obrtanja
lopatice.
2. Relativna brzina (V), koja deluje
tangencijalno na samu lopaticu.
Rezultantna brzina za ove dve brzine je
3.Apsolutna brzina (C), koja se dobija
pravilom slaganja sila u geometriji.
Gubitak energije u tački A je
(C1 cos)2/2g
Gubitak energije u tački B je
(C2 sin)2/2g
 VISINA USISAVANJA CENTRIFUGALNE CRPKE
Postavlja se BJ za nivo tečnosti u rezervoaru, gde vlada atmosferski
pritisak, i za ulaz u centrifugalnu crpku:
z0 + (pa/ρg) + (w02/2g) – f12 = z1 + (p1/ρg) + (c12/2g)
c1 – apsolutna brzina na ulazu u crku

Pošto je: z0 = 0, w0=0, f12 = (w12/2g)  uk, dobija se:

z1 = (pa – p1)/ρg - c12/2g - (w12/2g)  uk

c1  w1, konačan izraz za visinu usisavanja centrifugalne crpke:

z1 = (pa – p1)/ρg - w12/2g ( 1 +  uk )

visina na koju se postavlja centrig. crpka iznad nivoa tečnosti koju treba
da transportuje u sistem.

Visina gubitaka usled kavitacije kod ovih crpki je:

hkav. = 0,00123 (Vs n2)2/3 / H
KARAKTERISTIKE CENTRIFUGALNE CRPKE

(V1/V2) = (n1/n2)

(H1/H2) = (n1/n2)2

(N1/N2) = (n1/n2)3

n – broj obrtaja rotora crpke

Centrifugalna pumpa
OPTIMALAN IZBOR CENTRIFUGALNE CRPKE
POREĐENJE
KLIPNE/CENTRIFUGALNE CRPKE

• K.C.: velika visina pritiska; jeftine; same usisavaju

• C.C.: pritisak potisnute tečnosti ne pulzira; direktno se
vezuju za motor; potisna cev pri radu se može zatvoriti, a
da ne dođe do oštećenja; koristi se i za transport retkih
suspenzija; pogodne i za agresivne tečnosti