‫نقشه برداری یک و عملیات‬

‫سرفصل قسمت نظری‬

‫شناخت شاخههای مختلف نقشهبرداری‬ ‫‪‬‬

‫ریشهی خطاها و انواع آنها و دقت اندازهگیریها‬ ‫‪‬‬

‫مختصری از اصول کارتوگرافی و شناخت انواع و استاندارد نقشهها‬ ‫‪‬‬

‫آشنایی با سیستمهای تصویر‬ ‫‪‬‬

‫روشهای اندازهگیری مستقیم طول‬ ‫‪‬‬

‫روشهای غیرمستقیم اندازهگیری طول‬ ‫‪‬‬

‫ترازیابی‬ ‫‪‬‬

‫پیمایش و مثلثبندی؛ تعیین مشخصات و مختصری از ترفیع و تقاطع‬ ‫‪‬‬

‫تاکئومتری و برداشت جزئیات‬ ‫‪‬‬

‫انواع منحنیها‬ ‫‪‬‬

‫مقدمهای بر ابزارهای مدرن نقشهبرداری‬ ‫‪‬‬

‫‪1‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫شناخت شاخههای مختلف نقشهبرداری‬

‫نقشه‬
‫نقشه عبارت است از تصویر عوارض طبیعی یا مصنوعی سطح زمین بر روی سطح تصویر با مقیاس معین و در سیستم تصویر مشخص‬

‫مقیاس‬
‫به نسبتی که بین ابعاد روی نقشه و اندازههای نظیرشان بر روی زمین وجود دارد مقیاس میگویند‪ .‬پس در حقیقت مقیاس عبارت است از‪( :‬فاصله‬
‫همان دو نقطه بر روی زمین)‪(/‬فاصله دو نقطه بر روی نقشه)‬

‫مقیاس عددی‬
‫مقیاس عددی عبارت است از مقیاسی که صورت آن عدد ‪ 1‬و مخرج آن مضربی از ‪ 1000‬است‪ .‬در نتیجه مقیاس عددی را میتوان به صورت زیر نمایش داد‪.‬‬

‫مقیاس خطی‬
‫مقیاس خطی عبارت است از پاره خطی که به فواصل مساوی تقسیم شده است و هر تقسیم آن‪ ،‬طول معینی از زمین را نشان میدهد‪ .‬این پاره خط از چپ به راست مدرّج شده‬
‫است و در قسمت چپ آن قبل از تقسیم صفر‪ ،‬یک واحد را به چند جزء مساوی (معموال ‪ 10‬جزء) تقسیم و واحدی کوچکتر بر روی نقشه را با استفاده از آن اندازهگیری میکنند‪ .‬این‬
‫قسمت را پاشنه مقیاس میگویند‪ .‬این مقیاس معموال در قسمت زیرین نقشه ترسیم میشود و استفادهکننده میتواند بدون انجام محاسبات‪ ،‬با یک پرگار‪ ،‬یک تکه نخ یا ابزار مشابه‪،‬‬
‫طولی را از نقشه جدا کند و معادل آن طول را در روی زمین بداند‬
‫‪2‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬
 ‫شناخت شاخههای مختلف نقشهبرداری‬

‫انواع نقشه از نظر مقیاس‬

‫‪ ‬نقشههای خیلی بزرگ مقیاس‪ :‬که مقیاس آنها ‪ 1/100‬تا ‪ 1/500‬است و معموال به آنها پالن میگویند‪.‬‬
‫نقشههای بزرگ مقیاس‪ :‬که مقیاس آنها ‪ 1/500‬تا ‪ 1/10000‬است که نقشههای مهندسی و اجرایی را شامل میشود‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫نقشههای متوسط مقیاس‪ :‬که مقیاس آنها بین ‪ 1/10000‬تا ‪ 1/50000‬است‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫نقشههای کوچک مقیاس‪ :‬که مقیاس آنها بین ‪ 1/50000‬تا ‪ 1/250000‬است‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫نقشههای خیلی کوچک مقیاس‪ :‬که مقیاس آنها از ‪ 1/250000‬به باال است و معموال به آنها اطلس یا نقشهی جغرافیایی‬ ‫‪‬‬
‫میگویند‪.‬‬

‫نقشه برداری‬
‫‪ ‬به مجموعهی علوم و فنونی اطالق میشود که منجر به تعیین موقعیت میشود‪ .‬نقشه برداری به صورت کلی به شکل تهیهی نقشه‬
‫و یا تعیین موقعیت به صورت خاص در مورد یک نقطه به کار گرفته میشود‪.‬‬
‫انواع نقشهبرداری‬
‫‪ ‬نقشهبرداری مسطحاتی و پالنیمتری‪ ،‬نقشهبرداری توپوگرافی‪ ،‬نقشهبرداری ساختمانی‪ ،‬نقشهبرداری هیدروگرافی‪ ،‬نقشهبرداری‬
‫ثبت امالک (کاداستر)‪ ،‬نقشهبرداری مسیر‪ ،‬نقشهبرداری زیرزمینی‬

‫‪3‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫شناخت شاخههای مختلف نقشهبرداری‬

‫شاخههای اصلی نقشهبرداری‬

‫‪ ‬استفاده از فتوگرامتری یا عکسبرداری هوایی‬
‫یکی از انشعابهای نقشهبرداری است که توسط تکنیکهای آن‪ ،‬از عکسهای هوایی‪ ،‬نقشههای مختلفی را تهیه میکنند‬ ‫‪‬‬

‫‪4‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫شناخت شاخههای مختلف نقشهبرداری‬

‫شاخههای اصلی نقشهبرداری‬

‫‪ ‬سنجش از دور‬
‫سنجش از راه دور )‪ (Remote Sensing‬عبارت است از تکنیک جمعآوری اطالعات از راه دور‪ .‬در اینجا منظور از "راه دور" به طور قراردادی عبارت‬ ‫‪‬‬
‫است از فواصلی که نسبتا بسیار بزرگتر از حد دسترسی یا تماس مستقیم انسان باشد‪.‬‬
‫مهمترین محصول سنجش از راه دور‪ ،‬تصاویر ماهوارهای هستند که با استفاده از این تصاویر (مانند‪Spot, Quick, Bird, IKONOS :‬و‪ )...‬و پردازش‬ ‫‪‬‬
‫آنها‪ ،‬میتوان نقشههای گوناگونی با مقیاسهای مختلف تهیه نمود و یا نقشههای موجود را بههنگام کرد‪.‬‬

‫‪5‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫شناخت شاخههای مختلف نقشهبرداری‬

‫شاخههای اصلی نقشهبرداری‬

‫استفاده از روشهای نقشهبرداری زمینی‪ ،‬ژئودزی و ‪GPS‬‬ ‫‪‬‬

‫برای تهیهی نقشه از مناطقی با وسعت محدود‪ ،‬از روش نقشهبرداری زمینی استفاده میشود که اساس تهیهی نقشه در این روش اندازهگیری طول‪ ،‬زاویه‬ ‫‪‬‬
‫و اختالف ارتفاع در یک سیستم مختصات قطبی است که در طول این ترم تحصیلی با روشهای مختلف تهیهی نقشه به روش نقشهبرداری آشنا‬
‫خواهید شد‪.‬‬
‫مقصود از عملیات ژئودزی از نظر علمی‪ ،‬تعیین شکل زمین است‪ ،‬و میتوان آن را به نوعی مترادف تعیین موقعیت بسیار دقیق نقاط دانست؛ که از جمله‬ ‫‪‬‬
‫کاربردهای آن میتوان به تعیین وضع نسبی یک عده نقاط‪ ،‬که در حقیقت استخوانبندی نقشهبرداری است‪ ،‬نسبت به هم اشاره کرد و یا به تعیین‬
‫جابهجاییها در سازههای دقیق مانند سدها و‪ ،...‬جابهجایی پوسته زمین‪ ،‬تغییر میزان شتاب ثقل در نقاط مختلف زمین و‪ ...‬اشاره نمود‪.‬‬
‫‪ GPS‬نیز مخفف عبارت‪ Global Positioning System‬است و یک سیستم ماهوارهای است که دارای قابلیت تعین موقعیت لحظهای و دقیق‬ ‫‪‬‬
‫در روی زمین یا باالی آن است‪.‬‬

‫‪6‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫شناخت شاخههای مختلف نقشهبرداری‬

‫شاخههای اصلی نقشهبرداری‬

‫سیستم اطالعات مکانی‪/‬جغرافیایی‪Geospatial/Geographical Information System :‬‬ ‫‪‬‬

‫مجموعهای سازمان یافته از سختافزار‪ ،‬نرمافزار و نیروی متخصص است که برای اخذ‪ ،‬ذخیرهسازی‪ ،‬نمایش‪ ،‬پردازش‪ ،‬بههنگامسازی‪ ،‬بازیافت و تجزیه‬ ‫‪‬‬
‫و تحلیل و ارائه اطالعات به اشکال مختلف طراحی و ایجاد شده است و هدف نهایی آن استفاده از اطالعات بهدستآمده جهت برنامهریزی و‬
‫تصمیمگیری هر چه صحیحتر و با تدبیرتر است‬

‫‪7‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫ریشهی خطاها‪ ،‬انواع آنها و دقت اندازهگیریها‬

‫اشتباه‬
‫‪ ‬اشتباه از فراموشی و یا عدم مهارت عامل ناشی میشود‪ .‬مثال به جای عدد ‪ 6‬عدد ‪ 9‬نوشته میشود و یا در موقع اندازهگیری یک زاویه با زاویهیاب‪ ،‬عامل تراز‬
‫کردن دوربین را فراموش کند و یا تقسیمات متر را اشتباه بخواند‪ .‬اشتباه با تکرار عملیات اندازهگیری و در صورت امکان تغییر شرایط اندازهگیری معلوم و رفع‬
‫میشود‪ .‬به عنوان نمونه برای اندازهگیری فاصله بین دو نقطه ‪ A‬و ‪ ،B‬یک بار از ‪ A‬به ‪ B‬و بار دیگر از ‪ B‬به ‪ A‬عمل شود‪.‬‬

‫خطای تدریجی یا سیستماتیک )‪(Systematic Error‬‬

‫‪ ‬به مجموعه خطاهایی گفته میشود که همگی در یک جهت هستند و با هم جمع میشوند و علت آنها مشخص است‪ .‬در این راستا‪ ،‬علت بسیاری از این‬
‫خطاها دستگاه اندازهگیری است (مانند مساوی نبودن طول حقیقی یک نوارمتر با طول اسمی آن)‪ .‬برای مقابله با این نوع خطاها اصوال باید عامل ایجاد خطا‬
‫از میان برداشته شود و چنان که نتوانیم عامل ایجاد خطا را از بین ببریم بایستی کوشش کنیم که میزان تاثیر خطا را در اندازهگیری تعیین کرده و در نتیجه‬
‫اندازهگیری دخالت دهیم‪ .‬به عنوان نمونه از خطای انبساط یا انقباض نوارمتر نام میبریم‪ ،‬که میتوان فرمول زیر را برای تصحیح انبساط و انقباض آن مطرح‬
‫نمود‪.‬‬

‫خطاهای اتفاقی یا تصادفی )‪(Random Error‬‬

‫‪ ‬این خطاها اکثرا از نارسایی حواس انسانی ناشی میشوند‪ ،‬هر چند که عوامل دیگری از قبیل ثابت و محکم نبودن وسایل‪ ،‬نقایص دستگاهها‪ ،‬و یا عوامل جوی‬
‫نیز میتوانند سبب پیدایش آنها شوند‪ .‬به خاطر ماهیت اتفاقی بودن این نوع خطاها‪ ،‬برای بررسی اثرات آنها بر روی نتایج اندازهگیریها از قواعد آماری‬
‫استفاده میشود‪ .‬تنها شیوهای که برای مقابله با این نوع خطاها به نظر میرسد‪ ،‬تکرار اندازهگیریها به دفعات و انتخاب نزدیکترین عدد به مقدار واقعی است‪.‬‬

‫‪8‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫ریشهی خطاها‪ ،‬انواع آنها و دقت اندازهگیریها‬

‫خطاهای اتفاقی یا تصادفی )‪-(Random Error‬ادامه‬

‫اگر کمیت ‪n ،a‬بار اندازهگیری شود‪ ،‬محتملترین مقدار برای کمیت ‪a‬عبارت است از میانگین مشاهدات و اندازهگیریهای انجام شده‬ ‫‪‬‬

‫برای به دست آوردن دقت اندازهگیریها میتوانیم از خطای متوسط هندسی استفاده کنیم که از فرمول زیر به دست میآید‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫در این رابطه‪ n ،‬تعداد دفعات اندازهگیری یا تعداد مشاهدات است‪ vi .‬خطای ظاهری مشاهدات است و عبارت است از قدرمطلق اختالف هر اندازه با میانگین‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫یعنی‪:‬‬

‫جهت قابل قبول بودن هر اندازهگیری‪ ،‬میبایست خطای ظاهری هر مشاهده از ‪ 2/5‬برابر خطای متوسط هندسی (خطای ماکزیمم) کمتر باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫برای کنترل درستی عملیات باید مجموع خطای ظاهری‪ ،‬در صورتیکه در محاسبه آن قدر مطلق را در نظر نگیریم؛ برابر صفر باشد‬ ‫‪‬‬

‫‪9‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫ریشهی خطاها‪ ،‬انواع آنها و دقت اندازهگیریها‬

‫خطاهای اتفاقی یا تصادفی )‪-(Random Error‬ادامه‬

‫مثال‪:‬‬ ‫‪‬‬

‫در اندازهگیری طول یک ساختمان برای دسترسی به یک مقدار محتمل‪ ،‬آن را چهار بار اندازهگیری کردهایم‪ .‬حاصل اندازهگیری مقادیر ‪/ 12.11 / 12.12‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 12.12 / 12.13‬شده است‪ .‬اوال تحقیق کنید که خطای اندازهگیری این طول چقدر است؟ ثانیا بررسی کنید که آیا مشاهدات فوق قابلقبول هستند یا خیر‪.‬‬

‫خطای اندازهگیری یا دقت اندازهگیری طول‪:‬‬

‫‪10‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫ریشهی خطاها‪ ،‬انواع آنها و دقت اندازهگیریها‬

‫خطاهای اتفاقی یا تصادفی )‪-(Random Error‬ادامه‬

‫خطای متوسط هندسی )‪(Mean Quadratic Error‬؛ به آن خطای استاندارد نیز اطالق میشود‪ ،‬در نقشهبرداری پایهی اندازهگیری خطاها است و خطاهای‬ ‫‪‬‬
‫وسایل اندازهگیری با این خطا مشخص میشود‪ .‬برای محاسبهی خطای متوسط هندسی‪ ،‬عالوه بر رابطهای که در صفحه قبل (در قالب حل مسأله) به آن‬
‫اشاره شد‪ ،‬میتوان از رابطهی زیر نیز استفاده کرد که در این رابطه‪ M ،‬بیانگر تعداد دفعات اندازهگیری‪ N ،‬معرف تعداد دهانهها یا تقسیمات و بیانکنندهی‬
‫خطای معیار یا استاندارد دستگاه است‪ .‬چگونگی استفاده از هر کدام از دو رابطهی یاد شده نیز بستگی به نوع مساله خواهد داشت‪.‬‬

‫خطای نسبی؛ اگر برای کمیتی مانند ‪ ،m‬خطای ‪e‬منظور شود؛ نسبت ‪ e/m‬را خطای نسبی گویند و آن را با ‪ er‬نمایش میدهند‪ .‬البته توجه شود که در‬ ‫‪‬‬
‫محاسبه خطای نسبی اکثرا به جای ‪ ،e‬مقدار ‪ 2.5eq‬که برابر خطای ماکزیمم است را قرار میدهند‪.‬‬
‫مثال‪:‬‬ ‫‪‬‬

‫طول ‪ AB=2500 m‬را با یک نوار فلزی ‪ 25‬متری که خطای متوسط هر دهنه آن برابر ‪ 4‬میلیمتر است میخواهیم اندازهگیری کنیم‪ .‬مشخص کنید برای‬ ‫‪‬‬
‫رسیدن به دقت نسبی ‪1/50000‬این طول را بایستی چند بار اندازهگیری کنیم؟‬

‫‪11‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫ریشهی خطاها‪ ،‬انواع آنها و دقت اندازهگیریها‬

‫نکته‬
‫عالوه بر خطاهایی که تاکنون ذکر شد‪ ،‬میتوان رابطهای را نیز برای خطای ترسیمی در مقیاس نقشه متصور شد‪ .‬به عبارت دیگر در صورتی که فرض کنیم‬ ‫‪‬‬
‫که نقشه با نوک قلمی به ضخامت ‪a‬میلیمتر ترسیم شود (قلمهای ترسیم نقشه را راپیدوگراف گویند که ظریفترین ضخامت نوک آنها ‪ 0.1‬میلیمتر و‬
‫ضخیمترین نوک آنها تا ‪ 1.8‬میلیمتر میرسد)‪ ،‬در اینصورت میتوان رابطهای بین خطای طولی مجاز در اندازهگیری یک طول روی زمین‪ ،‬مقیاس نقشه و‬
‫همچنین ضخامت نوک قلم ارائه نمود‪ .‬در این راستا اگر خطای طولی اندازهگیری یک طول را در روی زمین ‪dl‬بنامیم‪ ،‬رابطه ‪dl‬با مقیاس و ضخامت نوک‬
‫قلم به صورت زیر خواهد بود‪:‬‬

‫‪ a‬ضخامت نوک قلم بر حسب‬ ‫‪‬‬

‫‪ dl‬خطای ترسیمی در مقیاس نقشه بر حسب ‪ mm‬یا دقت اندازهگیری طول بر حسب ‪mm‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ m‬مخرج مقیاس‬ ‫‪‬‬

‫مثال‪:‬‬ ‫‪‬‬

‫میخواهیم از منطقهای‪ ،‬نقشهای تهیه کنیم‪ .‬در صورتی که اندازهگیری طولها با دقت ‪ 1‬متر انجام شود‪ ،‬چه مقیاسی برای تهیه این نقشه پیشنهاد میکنید‬ ‫‪‬‬
‫(ضخامت نوک قلم ‪ 0.2‬میلیمتر است)؟‬

‫‪12‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫مختصری از اصول کارتوگرافی و شناخت انواع و استاندارد نقشهها‬

‫کارتوگرافی عام‬
‫‪ ‬علم‪ ،‬هنر و فن ساختن نقشه است که کلیهی مراحل تهیه نقشه‪ ،‬یعنی ژئودزی‪ ،‬عملیات زمینی فتوگرامتری (برخی موارد سنجش از راه دور)‪ ،‬ترسیم و چاپ را‬
‫شامل میشود‬
‫کارتوگرافی خاص‬
‫‪ ‬مراحل بعد از برداشت زمینی (یا فتوگرامتری‪ ،‬سنجش از دور‪ ،‬ژئودزی) برای تهیه نقشه را شامل میشود که در حقیقت قسمت اعظم کار تهیه نقشه محسوب‬
‫می شود‪ .‬در این راستا کارهایی از قبیل تنظیم پیشنویس‪ ،‬انتخاب شبکه‪ ،‬تعیین عالئم و نوشتهها‪ ،‬هماهنگی اطالعات موجود در نقشه‪ ،‬طراحی اطالعات‬
‫حاشیه نقشه‪ ،‬انتخاب روش ترسیم و چاپ و تکثیر‪ ،‬مراحل مختلف کارتوگرافی خاص را تشکیل میدهد‬
‫استاندارد نقشهها‬
‫در صورتی که بخواهیم خصوصیات نقشه را روی برگه کاغذ داشته باشیم‪ ،‬هر برگ نقشه دارای خصوصیات زیر است‪.‬‬

‫‪13‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫آشنایی با سیستمهای تصویر‬

‫‪14‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫روشهای اندازهگیری مستقیم و غیرمستقیم طول‬

‫اندازه گیری مستقیم طول‬

‫‪ ‬فاصله مورد اندازهگیری کمتر از طول نوارمتر اندازهگیری است و زمین مسطح و بدون شیب است‬
‫فاصله مورد اندازهگیری بیشتر از طول نوارمتر اندازهگیری است و زمین مسطح و بدون شیب است‬ ‫‪‬‬

‫فاصله مورد اندازهگیری کمتر از طول نوارمتر اندازهگیری است و زمین شیب دار است‬ ‫‪‬‬

‫در این حالت یک طرف نوارمتر را در نقطهای که ارتفاع بیشتری دارد قرار میدهند و طرف دیگر آن را در فضا‪ ،‬طوری نگه میدارند که متر به حالت‬ ‫‪‬‬
‫افقی در آید‪ .‬برای افقی نگاه داشتن متر میتوان از تراز نبشی استفاده کرد‪ .‬ولی معموال این کار به صورت بصری و با چشم صورت میگیرد و برای‬
‫اینکه درجه متر درست در امتداد قائم نقطه انتهایی قرائت شود‪ ،‬از شاغول و یا ژالونی که به شکل قائم در انتهای فاصله مورد نظر قرار دارد استفاده‬
‫میشود‬
‫اگر شیب زمین ثابت باشد‪ ،‬مترکشی را روی سطح شیبدار انجام میدهند و با اندازهگیری زاویه شیب و یا اختالف ارتفاع‪ ،‬طول افقی را به دست‬ ‫‪‬‬
‫میآورند‪.‬‬

‫‪15‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫روشهای اندازهگیری مستقیم و غیرمستقیم طول‬

‫اندازه گیری مستقیم طول (ادامه)‬

‫فاصله مورد اندازهگیری بیشتر از طول نوارمتر اندازهگیری است و زمین شیب دار است‬ ‫‪‬‬

‫‪16‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫روشهای اندازهگیری مستقیم و غیرمستقیم طول‬

‫کاربرد اندازه گیری مستقیم طول‬

‫مساحی‬ ‫‪‬‬

‫منظور از مساحی نقشه برداری از قطعات کوچک زمین است که با استفاده از وسایل ساده ای نظیر متر‪ ،‬ژالون‪ ،‬شاغول انجام می گیرد و در آن از حل مسائل‬ ‫‪‬‬
‫ساده هندسی بهره می گیرند‬
‫اخراج عمود بر یک امتداد معین‬ ‫‪‬‬

‫اخراج عمود بر یک خط از نقطه ای واقع بر آن خط‬ ‫‪‬‬

‫اخراج عمود بر یک خط از نقطه ای خارج از آن خط‬ ‫‪‬‬

‫پیاده کردن خطی به موازات خط دیگر‬ ‫‪‬‬

‫تعیین اندازه یک زاویه با معلوم بودن ‪ 3‬ضلع مثلث‬ ‫‪‬‬

‫‪17‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫روشهای اندازهگیری مستقیم و غیرمستقیم طول‬

‫کاربرد اندازه گیری مستقیم طول‬

‫مساحی (ادامه)‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬پیاده کردن یک زاویه نسبت به یک امتداد معین‬

‫در صورت وجود مانع بین نقاط ‪ A‬و ‪B‬‬ ‫‪‬‬

‫تهیه نقشه زمین های کم وسعت با استفاده از مساحی‬ ‫‪‬‬

‫‪18‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫روشهای اندازهگیری مستقیم و غیرمستقیم طول‬

‫اندازه گیری غیر مستقیم طول و ارتفاع‬

‫روش استادیمتری← زاویه یاب و شاخص قائم‬ ‫‪‬‬

‫‪19‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫روشهای اندازهگیری مستقیم و غیرمستقیم طول‬

‫اندازه گیری غیر مستقیم طول و ارتفاع‬

‫روش پاراالکتیک← زاویه یاب و شاخص افقی‬ ‫‪‬‬

‫‪20‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫روشهای اندازهگیری مستقیم و غیرمستقیم طول‬

‫اندازه گیری غیر مستقیم طول و ارتفاع‬

‫روش الکترونیکی ← زاویه یاب‪ +‬فاصله یاب الکترونیکی‪ +‬رفلکتور (منعکس کننده موج)‬ ‫‪‬‬

‫روش مثلثاتی ← زاویه یاب‪ +‬تارگت (مطالعه)‬ ‫‪‬‬

‫‪21‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫اندازه گیری اختالف ارتفاع (ترازیابی)‬

‫تعاریف‬
‫مدار‬ ‫‪‬‬

‫در شکل زیر‪ ،‬هر گاه صفحهای افقی از نقطه ‪a‬عمود بر ’‪ pp‬رسم شود‪ ،‬مقطعش با بیضوی مقایسه دایرهای است که آن را مدار نقطه ‪ a‬مینامند‬ ‫‪‬‬

‫نصف النهار‬ ‫‪‬‬

‫صفحهای که از نقطه ‪a‬و محور قطبی ’‪ pp‬میگذرد‪ ،‬صفحه نصفالنهار ‪ a‬خوانده میشود‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫عرض جغرافیایی‬ ‫‪‬‬

‫نمایش میدهند‪ .‬عرض جغرافیایی از صفر تا ‪ 90‬درجه تغییر‬ ‫‪ ‬زاویه بین مدار گذرنده بر هر نقطه و صفحه استوا را عرض جغرافیایی مینامند و با‬
‫میکند و بر حسب آن که در شمال استوا باشد یا جنوب آن‪ ،‬عرض شمالی یا عرض جنوبی گفته میشود‬
‫طول جغرافیایی‬ ‫‪‬‬

‫نمایش میدهند‪ .‬طول جغرافیایی از صفر تا ‪180‬‬ ‫‪ ‬زاویه بین نصفالنهار گذرنده بر هر نقطه و نصف النهار گرینویچ را طول جغرافیایی میگویند و با‬
‫درجه تغییر میکند و بر حسب آن که نقطه در مشرق نصفالنهار مبدا باشد یا در مغرب آن‪ ،‬طول را شرقی یا غربی میگویند‪.‬‬
‫توجه‪ :‬طول و عرض جغرافیایی را مختصات جغرافیایی یا مختصات کروی می نامند‬ ‫‪‬‬
‫‪22‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬
 ‫اندازه گیری اختالف ارتفاع (ترازیابی)‬

‫تعاریف ‪-‬ادامه‬
‫ژئوئید یا سطح مبنای ارتفاعات‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬اگر سطح آب آزاد اقیانوسها و دریاهای آزاد را در حالت آرام و بدون اثرات امواج و جزر و مدها در نظر بگیریم و آن را در عالم تصور در زیر قارهها ادامه‬
‫دهیم‪ ،‬شکلی حاصل میشود که شبیه بیضوی بوده و به شکل واقعی زمین بسیار نزدیک است ‪ .‬این سطح را ژئوئید یا سطح تراز مبنا مینامند و ارتفاع‬
‫نقاط را نسبت به آن به دست میآورند‪.‬‬
‫انواع ارتفاع‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬ارتفاع مطلق‪ :‬اندازهگیری ارتفاع هر نقطه از سطح مبنا بیانکننده ارتفاع مطلق است‪.‬‬
‫ارتفاع نسبی‪ :‬چون اندازهگیری ارتفاع هر نقطه مستقیما از سطح مبنا به سادگی میسر نیست‪ ،‬لذا در نقشهبرداری سعی میکنند که موقعیت هر نقطه‬ ‫‪‬‬
‫را از نظر ارتفاعی نسبت به نقطه مشخص دیگری که ارتفاع آن نسبت به مبدا معلوم است تعیین کنند و یا آنکه کال ارتفاع را به طور نسبی معین کنند‪.‬‬
‫سطح تراز‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬عبارت است از صفحهای که عمود بر امتداد شاقول یا جاذبه باشد‪.‬‬

‫خط تراز‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬کلیه خطوط واقع بر یک سطح تراز را خط تراز گویند‪.‬‬

‫‪Bench Mark‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬نقاط ثابتی هستند که ارتفاع آنها برای نقشه بردار معلوم است‬
‫‪23‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬
 ‫اندازه گیری اختالف ارتفاع (ترازیابی)‬

‫انواع ترازیابی‬
‫ترازیابی فشارسنجی یا بارومتریک‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬این نوع ترازیابی را ترازیابی آلتیمتری نیز میگویند‪ .‬مقصود از این نوع ترازیابی‪ ،‬تعیین اختالف ارتفاع بین دو یا چند نقطه از طریق اندازهگیری فشار هوا‬
‫در آن نقاط است‬

‫ترازیابی غیرمستقیم (استادیمتری‪ ،‬پاراالکتیک یا مثلثاتی)‬ ‫‪‬‬

‫شلنگ تراز‬ ‫‪‬‬

‫ترازیابی مستقیم یا هندسی‬ ‫‪‬‬

‫منظور از ترازیابی یا نیولمان تعیین اختالف ارتفاع چند نقطه نسبت به یک سطح مبنای معین است‪ ،‬که با استفاده از دستگاههای مختلف و با روشهای‬ ‫‪‬‬
‫گوناگون صورت میگیرد‪.‬‬

‫‪24‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫اندازه گیری اختالف ارتفاع (ترازیابی)‬

‫ترازیابی مستقیم‬
‫معمولترین‪ ،‬پرکاربردترین و دقیقترین روش ترازیابی است‪ .‬وسایل مورد نیاز برای انجام ترازیابی عبارتاند از‪:‬‬
‫میر‪ :‬یک خطکش مدرج است که معموال کوچکترین تقسیمات آن سانتیمتر بوده و میلیمتر آن تخمین زده میشود و مرکب از ‪ 4‬قطعه یک متری است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اعداد روی میر را معموال به صورت ‪ 4‬رقمی قرائت و یادداشت میکنیم‪ ،‬که عدد اول آن بیانگر متر‪ ،‬اعداد دوم و سوم بیانگر سانتیمتر و عدد چهارم بیانگر‬
‫میلیمتر است‬
‫سکل‪ :‬عبارت است از دیسکهای کوچکی که دارای ‪ 3‬پایه کوچک (حدود ‪ 5‬سانتیمتر) است و دارای ‪ 2‬برجستگی است که میر را روی این برجستگیها قرار‬ ‫‪‬‬
‫میدهند‪ .‬سکلهای معمولی یک برجستگی دارند‬
‫تراز نبشی‪ :‬در کنار میر قرار گرفته و برای قائم نگه داشتن میر به کار میرود‬ ‫‪‬‬

‫دوربین ترازیاب‪ :‬در عملیات نقشه برداری با آن آشنا میشویم‬ ‫‪‬‬

‫‪25‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫اندازه گیری اختالف ارتفاع (ترازیابی)‬

‫ترازیابی مستقیم‪-‬ادامه‬

‫‪26‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫اندازه گیری اختالف ارتفاع (ترازیابی)‬

‫ترازیابی مستقیم‪-‬ادامه‬

‫‪27‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫اندازه گیری اختالف ارتفاع (ترازیابی)‬

‫ترازیابی مستقیم‪-‬ادامه‬

‫‪28‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫اندازه گیری اختالف ارتفاع (ترازیابی)‬

‫ترازیابی مستقیم‪-‬ادامه‬
‫‪ ‬کنترل ترازیابی‬
‫کمتر باشد‪ .‬در این رابطه‪ K ،‬طول مسیر بر‬ ‫‪ ‬ترازیابی به روش رفت و برگشت؛ در این حالت اختالف ارتفاع ‪ 2‬مسیر باید از مقدار‬
‫حسب کیلومتر است‪ .‬در این حالت اختالف ارتفاع نهایی‪ ،‬میانگین دو ارتفاع به دست آمده خواهد بود‬
‫‪ ‬تغییر مکان ترازیاب؛ میتوان به جای استفاده از مسیر رفت و برگشت پس از ترازیابی‪ ،‬مکان ترازیاب را تغییر داده مجددا تراز کرده و عمل ترازیابی‬
‫را انجام داد‪ .‬قابل قبول بودن آن مانند شرط روش اول است‬

‫کنترل محاسبات ترازیابی‬ ‫‪‬‬

‫الف) مجموع قرائتهای عقب را از مجموع قرائتهای جلو کم میکنیم‪ .‬از طرف دیگر مجموع مقادیر سرباال و مقادیر سرپایین را نیز به دست میآوریم‪ .‬تفاضل‬
‫قرائتهای عقب از قرائتهای جلو‪ ،‬بایستی با تفاضل مقادیر سرباال و مقادیر سرپایین برابر باشد‪ .‬یعنی‪:‬‬

‫ب) مجموع قرائتهای عقب را از قرائتهای جلو کم میکنیم‪ .‬بایستی با مقدار تفاضل ارتفاع نقطه آخر از ارتفاع نقطه اول برابر باشد‪ .‬یعنی‪:‬‬

‫‪29‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫اندازه گیری اختالف ارتفاع (ترازیابی)‬

‫ترازیابی مستقیم‪-‬ادامه‬
‫‪ ‬کاربردهای ترازیابی‬
‫‪ ‬پروفیل طولی؛‬

‫‪ ‬پروفیل عرضی؛‬
‫‪ ‬پروفیل تیپ‬

‫‪30‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫اندازه گیری اختالف ارتفاع (ترازیابی)‬

‫ترازیابی مستقیم‪-‬ادامه‬
‫‪ ‬تهیه نقشه توپوگرافی با استفاده از روش ترازیابی؛‬

‫‪31‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫اندازه گیری اختالف ارتفاع (ترازیابی)‬

‫ترازیابی مستقیم‪-‬ادامه‬
‫‪ ‬مثال‬

‫‪32‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫اندازه گیری اختالف ارتفاع (ترازیابی)‬

‫ترازیابی مستقیم‪-‬ادامه‬
‫‪ ‬مثال‬

‫‪33‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫اندازه گیری اختالف ارتفاع (ترازیابی)‬

‫ترازیابی مستقیم‪-‬ادامه‬
‫‪ ‬مثال‬

‫‪34‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫انواع منحنی ها و مقدمه ای بر ابزارهای مدرن نقشه برداری‬

‫انواع منحنیها (قوسها)‬ ‫‪‬‬

‫الف) قوسهای افقی‪:‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬قوس دایره ساده‬
‫‪ ‬قوسهای مرکب‪ :‬دو یا چند قوس در کنار هم که به دو قسمت‪ )1 :‬دایره‪ ،‬دایره و ‪ )2‬کلوتوئید‪ ،‬دایرهکلوتوئید تقسیم میشوند‪.‬‬
‫‪ ‬سایر قوسها‪ :‬به دو قسمت قوس معکوس (مرکز قوسها در دو طرف مماس مشترک است) و قوس سرپانتین (در مناطق کوهستانی و برای کاهش شیب مسیر‬
‫استفاده میشود) تقسیم میشوند‪.‬‬
‫ب) قوسهای قائم‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬شامل قوسهای سهمی‬

‫مقدمهای بر ابزارهای مدرن نقشهبرداری‬ ‫‪‬‬

‫الف) سختافزاری‪:‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬انواع توتالاستیشنها‬
‫ب) نرمافزاری‪:‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬انواع نرمافزارهای ‪ cad‬و ترسیم نقشه و نرمافزارهایی مانند ‪Surfer, SDR‬و‪...‬‬

‫‪35‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫تعیین موقعیت نقاط کانوا (پیمایش؛ مختصری از ترفیع و تقاطع)‬

‫‪ ‬تعیین موقعیت نقاط کانوا‬

‫‪ ‬پیمایش‬
‫‪ ‬تقاطع‬
‫‪ ‬ترفیع‬
‫بندی (چهارضلعی با دو قطر‪ ،‬پلیگون با نقطه مرکزی)‬ ‫‪ ‬مثلث‬
‫‪ ‬سه پهلوبندی‬

‫‪36‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫تعیین موقعیت نقاط کانوا (پیمایش؛ مختصری از ترفیع و تقاطع)‬

‫‪ ‬تعیین موقعیت نقاط کانوا‬

‫‪ ‬پیمایش (باز و بسته)‬
‫‪ ‬ژیزمان‬
‫‪ ‬زاویه حامل‬

‫‪37‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫تعیین موقعیت نقاط کانوا (پیمایش؛ مختصری از ترفیع و تقاطع)‬

‫‪38‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫تعیین موقعیت نقاط کانوا (پیمایش؛ مختصری از ترفیع و تقاطع)‬

‫‪39‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫تعیین موقعیت نقاط کانوا (پیمایش؛ مختصری از ترفیع و تقاطع)‬

‫‪40‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫تعیین موقعیت نقاط کانوا (پیمایش؛ مختصری از ترفیع و تقاطع)‬

‫‪41‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫تعیین موقعیت نقاط کانوا (پیمایش؛ مختصری از ترفیع و تقاطع)‬

‫‪ ‬تعیین موقعیت نقاط کانوا‬

‫‪ ‬پیمایش‬
‫‪ ‬شناسایی نقاط و میخ کوبی آنها و مشخص نمودن این نقاط برروی زمین طوری که هر نقطه به نقاط قبل و بعد از خود دید داشته باشد و‬
‫بتوان از این نقطه حداکثر برداشت را انجام داد‪.‬‬
‫‪ ‬اندازه گیری زاویه میان امتدادها از طریق دستگاه های زاویه یاب‬
‫‪ ‬اندازه گیری فواصل میان نقاط‬
‫‪ ‬محاسبه مختصات نقاط پیمایش‬
‫‪ ‬با توجه به طولها و زوایای اندازه گیری شده و همچنین مختصات نقاط معلوم مختصات سایر نقاط موجود در پیمایش محاسبه می گردد‪.‬‬
‫‪ ‬کنترل عملیات و تصحیح مختصات‬
‫‪ ‬خطای بست ژیزمان (زاویه)‬
‫‪ ‬خطای بست مجاز مسطحاتی (مختصاتی نقاط کانوا)‬

‫‪42‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫تعیین موقعیت نقاط کانوا (پیمایش؛ مختصری از ترفیع و تقاطع)‬

‫‪ ‬انواع خطا در پیمایش‬

‫‪ ‬خطای بست ژیزمان (زاویه)‬
‫‪ ‬در پیمایش‪ ،‬ژیزمان اولین امتداد را اندازهگیری میکنیم و سپس برای سایر امتدادها‪ ،‬ژیزمان را انتقال میدهیم تا دوباره به امتداد اول برسیم‪ .‬بدیهی است که مقداری که برای اولین بار‬
‫اندازهگیری کردیم و مقداری که پس از انتقال ژیزمان (مجددا برای اولین امتداد) به دست آورده است بایستی با هم برابر باشند‪ ،‬که به دلیل وجود خطا در اندازهگیریها یا خطاهای‬
‫دستگاهی و محاسباتی این مقادیر با هم برابر نبوده و اندکی اختالف خواهند داشت که به آن خطای بست ژیزمان میگویند‪ .‬در صورتی خطای بست ژیزمان قابل قبول است که داشته‬
‫باشیم‪:‬‬

‫‪ ‬خطای بست مسطحاتی (مختصات)‬

‫‪ ‬در پیمایش اولین نقطه دارای مختصات است و مختصات بقیه نقاط محاسبه میشود‪ .‬در پیمایش وقتی از نقطه اول شروع و دوباره به همان نقطه میرسیم باید مختصات اولیه و مختصات‬
‫ثانویه که از روی محاسبه به دست آورده شده است‪ ،‬برابر باشند که به علت وجود خطا اندکی اختالف دارند‪.‬‬

‫‪43‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫تعیین موقعیت نقاط کانوا (پیمایش؛ مختصری از ترفیع و تقاطع)‬

‫‪ ‬حل پیمایش‬
‫‪ ‬ترسیم جدول پیمایش‬

‫‪ ‬محاسبه ژیزمان امتدادها‬

‫‪ ‬محاسبه خطای بست ژیزمان‪ ،‬سرشکنی خطا و بدست آوردن ژیزمان تصحیح شده‬
‫‪ ‬محاسبه ‪ ∆x‬و ‪ ∆y‬با استفاده از ژیزمان تصحیح شده و سپس بدست آوردن مختصات خام ‪ X‬و ‪Y‬‬
‫‪ ‬محاسبه خطای پیمایش در جهت محورهای ‪ X‬و ‪ ، Y‬بدست آوردن خطای بست مسطحاتی و مقایسه خطای بست مسطحاتی‬
‫با خطای بست مجاز مسطحاتی‬
‫‪ ‬در صورت قابل قبول بودن خطاها‪ ،‬سرشکنی مختصاتهای خام و بدست آوردن مختصات تصحیح شده رئوس پیمایش‬

‫‪44‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫تعیین موقعیت نقاط کانوا (پیمایش؛ مختصری از ترفیع و تقاطع)‬

‫‪45‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

46
47
 ‫تعیین موقعیت نقاط کانوا (پیمایش؛ مختصری از ترفیع و تقاطع)‬

‫‪ ‬تقاطع و ترفیع‬
‫‪ ‬هنگامی از روش تقاطع استفاده میشود که مختصات نقاط را نتوان به دلیل بُعد مساحت یا دسترسناپذیر بودنشان (مانند نقطه باالی یک‬
‫گنبد یا برج) با روشهای معمول مثل پیمایش تعیین نمود‪ .‬در این روش با استقرار دوربین زاویهیاب بر روی نقاط معلوم و نشانهروی به نقاط‬
‫مجهول‪ ،‬مختصات نقاط مجهول به دست خواهد آمد‪.‬‬
‫‪ ‬روش ترسیمی (دراین روش یک نقشه ‪Base‬در نظر میگیریم‪ .‬نقشه ما مسلما دارای دو محور ‪y‬و ‪x‬است‪ .‬با توجه به مختصات نقاط ‪A‬و ‪B‬امتداد ‪AB‬را‬
‫روی ‪Base‬رسم میکنیم‪ .‬با استفاده از پرگار یا نقاله زوایای ‪α‬و ‪β‬را میبندیم‪ .‬تقاطع این دو امتداد نقطه ‪M‬خواهد بود که با تصویر کردن موقعیت آن روی‬
‫محورهای ‪y‬و ‪x‬نقشه ‪ ،Base‬مختصات نقطه ‪M‬به دست میآید)‬
‫‪ ‬روش محاسباتی (در این روش گر بتوانیم به طول و ژیزمان ‪AM‬برسیم‪ ،‬میتوان به مختصات ‪M‬رسید)‬

‫‪ ‬ترفیع عکس تقاطع است و آن ایستگاهگذاری در نقطهای مجهول و نشانهروی به نقاط با مختصات معلوم و تعیین مختصات نقطه مجهول‬
‫است‪ .‬از ترفیع معموال زمانی استفاده میشود که موقعیت مسطحاتی تعدادی از نقاط دور از دسترس معلوم است و ما بخواهیم به کمک آنها‬
‫مختصات نقاطی که دسترسپذیر هستند را در منطقه معلوم کنیم‪ .‬این روش کابرد کمتری از تقاطع دارد‪ .‬معموال از این روش بیشتر در ژئودزی‬
‫و نجوم استفاده میشود‬

‫‪48‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬

 ‫عملیات نقشه برداری‬

‫پیمایش‬ ‫‪‬‬

‫تاکئومتری و برداشت‬ ‫‪‬‬

‫تهیه نقشه توپوگرافی در مقیاس ‪1:200‬‬ ‫‪‬‬

‫تهیه پروفیل طولی‬ ‫‪‬‬

‫ارائه گزارش کار‬ ‫‪‬‬

‫‪49‬‬ ‫دکتر وفائی نژاد‬