Το 1821 στη Δημόσια Ιστορία

Αναπαραστάσεις του 1821 στο δημόσιο λόγο

Γιώργος Πουλάδος
1
 Το 1821 στη Δημόσια Ιστορία
Αναπαραστάσεις του 1821 στο δημόσιο λόγο

Γιώργος Πουλάδος

2
Περιεχόμενα

Περίληψη............................................................................................................................... 4
Εισαγωγή ............................................................................................................................... 4
1. Ιστορία, μνήμη, αναπαράσταση ................................................................................... 4
2. Η αναπαράσταση του 1821 στο δημόσιο λόγο............................................................. 7
3. Τέσσερα παραδείγματα αναπαράστασης .................................................................... 8
Επίλογος .............................................................................................................................. 14
Βιβλιογραφία ...................................................................................................................... 15
Δικτυογραφία ...................................................................................................................... 15
Φιλμογραφία....................................................................................................................... 16

3
Περίληψη

Η Δημόσια Ιστορία εξετάζει τον τρόπο με τον οποίον αναπαρίστανται τα ιστορικά

γεγονότα στο δημόσιο χώρο και λόγο, ενώ ταυτόχρονα επιχειρεί να ανιχνεύσει την
ιδεολογική χρήση της Ιστορίας από αυτούς που επιχειρούν να την αναπαραστήσουν.
Στο κείμενο εξετάζονται οι όροι Ιστορία, μνήμη και αναπαράσταση και
παρουσιάζονται τέσσερις περιπτώσεις αναπαράστασης του 1821 στο δημόσιο λόγο.

Εισαγωγή

Η μελέτη της αναπαράστασης ιστορικών γεγονότων στο δημόσιο λόγο και χώρο έχει
αναπτυχθεί αρκετά τις τελευταίες δεκαετίες αναδεικνύοντας ζητήματα που έχουν να
κάνουν με την ίδια την αναπαράσταση, τη λειτουργία της δημόσιας σφαίρας, τη
μνήμη και την ιδεολογική χρήση της Ιστορίας. Στο κείμενο που ακολουθεί συζητάμε
κάποια θεωρητικά ζητήματα και εξετάζουμε κάποιες αναπαραστάσεις του 1821 στο
δημόσιο λόγο.

1. Ιστορία, μνήμη, αναπαράσταση

Κάθε ιστορικό γεγονός αποκτά ιδιαίτερη αξία, γίνεται εξαιρετικά σημαντικό1 και
μπορεί να ταξιδεύει στο χρόνο από τη στιγμή που οι άνθρωποι το αναπαριστούν2 στο
δημόσιο λόγο και χώρο. Η άποψη ότι ο δημόσιος λόγος και χώρος είναι ουδέτερος ή
σχετικά ουδέτερος είναι μια αρκετά διαδεδομένη άποψη που ουσιαστικά συσκοτίζει
τη βαθύτερη λειτουργία των αναπαραστάσεων ενός ιστορικού γεγονότος στο
σύγχρονο καπιταλισμό: τη «διαπαιδαγώγηση» των κατώτερων τάξεων ή την
ενστάλαξη σε αυτές των κυρίαρχων σχέσεων εξουσίας/υποταγής μέσω του
παραδείγματος της αγάπης για την πατρίδα, το έθνος, τα ηρωικά κατορθώματα των
προγόνων, τις θυσίες, κ.ά.3

1
Το τι είναι σημαντικό ή όχι καθορίζεται, σε τελική ανάλυση, από πάρα πολλούς παράγοντες όπως
είναι η συγκυρία, η τύχη, οι διαθέσεις της εξουσίας (παλιάς ή νέας), η πίεση των λαϊκών στρωμάτων ή
κινημάτων κ.ά.
2
Ο όρος «αναπαράσταση» αποδίδει με μεγαλύτερη ακρίβεια και σαφήνεια την προσπάθεια των
ανθρώπων να αποδώσουν στο δημόσιο λόγο και χώρο ιστορικά γεγονότα κάνοντας χρήση διαφόρων
μέσων όπως είναι η αφήγηση, η λογοτεχνία, η ποίηση, το θέατρο, η ζωγραφική, η γλυπτική, ο
κινηματογράφος, το ντοκιμαντέρ, κ.ά. Της αναπαράστασης δεν ξεφεύγουν ούτε τα βιβλία ιστορίας των
σχολείων.
3
Το ερώτημα που προκύπτει είναι εάν μπορεί να υπάρξει ένας λόγος που να είναι ανταγωνιστικός ως
προς την κυρίαρχη λογική, για διάφορα σημαντικά ιστορικά γεγονότα. Η απάντηση είναι θετική και

4
Η κυρίαρχη λογική για την επανάσταση του 1821 επιθυμεί και επιχειρεί (και σε
μεγάλο βαθμό καταφέρνει) να παρουσιάζει τις διάφορες εκφράσεις και εκφάνσεις του
δημόσιου λόγου ως ενιαίες και αδιαίρετες ή για να το εκφράσουμε καλύτερα, ότι
παρά τις όποιες διαφωνίες για την ίδια την επανάσταση (κοινωνικές και πολιτικές
συνθήκες, αιτίες, αφορμές, ρόλος προσώπων κτλ.) αλλά και την πορεία της μέσα στο
χρόνο, «η ενότητα βρίσκεται στη διαφορά». Σήμερα, σχεδόν όλοι οι πολίτες της
χώρας βλέπουν την επανάσταση του 1821 ως κάτι θετικό ανεξαρτήτως ταξικής ή
κοινωνικής θέσης, πολιτικής άποψης ακόμα και θρησκευτικής πίστης. Από πού
προκύπτει μια τέτοια γενικευμένη συμφωνία; Αν και η προσέγγιση μπορεί να μοιάζει
πρόχειρη και σχηματική, στη συγκρότηση της γενικευμένης συμφωνίας βασικό ρόλο
παίζουν η λειτουργία του κράτους (υποχρεωτική εκπαίδευση, στρατός, πολιτικά
κόμματα, εορτασμοί, παρελάσεις, κ.ά.) αλλά και οι αναπαραστάσεις της
Επανάστασης του 21 τόσο στο δημόσιο λόγο όσο και στο δημόσιο χώρο.4

Τις τελευταίες δεκαετίες έχει επικρατήσει η έννοια της μνήμης (ατομικής, πολιτικής,
συλλογικής, πολιτισμικής) έναντι της έννοιας της ιδεολογίας στην παρουσίαση των
ιστορικών γεγονότων στο δημόσιο λόγο και χώρο. Η έννοια της μνήμης μοιάζει να
είναι πιο κοντά στα ανθρώπινα και πιο συναισθηματική απ’ ότι η ιδεολογική
ανάγνωση της Ιστορίας με τις μικρές αλλά συνήθως μεγάλες αφηγήσεις της. Το
βάρος και η σημασία που δίνεται στη μνήμη τείνει να παραμερίσει τα ιδεολογικά
στοιχεία μιας τοπικής, εθνικής ή διεθνούς ιστορίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι η
ιδεολογία εξαφανίζεται αλλά μάλλον ότι η αναπαράσταση της Ιστορίας στη δημόσια
σφαίρα επαναιδεολογικοποιείται μέσω της μνήμης μ’ έναν διαφορετικό τρόπο.5 Οι
σημαντικές αυτές αλλαγές πρέπει να αναζητηθούν στις πολιτικές, κοινωνικές και
πολιτισμικές μεταβολές που έχουν υπάρξει τις τελευταίες δεκαετίες (Tilmans et al.,
2010‧ Sontag, 2003).

χαρακτηριστικές περιπτώσεις τέτοιων ιστορικών γεγονότων αποτελούν η επανάσταση του 1821, η

Μικρασιατική εκστρατεία, ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος, ο εμφύλιος πόλεμος κ.ά.
4
Οι αναπαραστάσεις της επανάστασης του 1821 αποτελούν μια καθημερινή διαδικασία που υπάρχει
στις ειδήσεις, στο λόγο των πολιτικών και των πολιτών, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κ.ά. Σε
μεγάλο βαθμό βρίσκονται ενσωματωμένες στη σκέψη και στο λόγο μας ώστε συχνά περνούν
απαρατήρητες.
5
Η ανάπτυξη των νέων ψηφιακών τεχνολογιών έφερε σημαντικές αλλαγές που έγιναν ιδιαίτερα ορατές
στο πεδίο της μνήμης. Τα ζητήματα που προκύπτουν είναι πολλά και ποικίλα. Ποια είναι η σχέση
μεταξύ ατομικής και συλλογικής μνήμης αν δεχθούμε ότι υφίσταται συλλογική μνήμη; Πως λειτουργεί
η συλλογική ή οποιαδήποτε άλλη μνήμη στην αναπαράσταση των ιστορικών γεγονότων;

5
Όλοι είμαστε βέβαιοι για την ύπαρξη της ατομικής μνήμης, είμαστε όμως βέβαιοι για
την ύπαρξη της συλλογικής μνήμης; Αν υπάρχει συλλογική μνήμη αυτή φαίνεται να
διαμορφώνεται κατά βάση από τα πάνω ακόμα κι αν πολλοί ερίζουν για το αντίθετο.
Η συλλογική μνήμη αποτελεί εργαλείο κοινωνικής συγκρότησης και ενστάλαξης της
κυρίαρχης ιδεολογίας στους πολίτες μιας χώρας. Μας το θυμίζουν όλα και πιο συχνά
οι εθνικές εορτές και τα πολλαπλά αφιερώματα που γίνονται από διάφορους φορείς
και μέσα μαζικής ενημέρωσης μ’ ένα σχεδόν «αυθόρμητο» τρόπο κάθε χρόνο. Κι αν
υπάρχει συλλογική μνήμη, από τι συγκροτείται, για παράδειγμα, στην περίπτωση του
1821; Από τις αφηγήσεις των παππούδων, του πατέρα μας και των δασκάλων μας;
Από τους πίνακες του Eugene Delacroix και του Θεόδωρου Βρυζάκη; Από τα
σχολικά βιβλία; Από ταινίες όπως η Μπουμπουλίνα (1959), ο Παπαφλέσσας (1971)
και οι Σουλιώτες (1972); Από τους γλαφυρούς ή πύρινους λόγους των πολιτικών
ηγετών και των διανοουμένων της αστικής τάξης; Η απάντηση, κατά τη γνώμη μου,
είναι από όλα τα παραπάνω αλλά και από άλλες μορφές αναπαράστασης ιστορικών
γεγονότων στο δημόσιο λόγο και χώρο.

Πριν όμως προχωρήσουμε σε κάποιες αναπαραστάσεις του 1821 ας δούμε τι ακριβώς

εννοούμε όταν λέμε αναπαράσταση. Η αναπαράσταση είναι η παρουσίαση ενός
ιστορικού γεγονότος ή προσώπου στο παρόν (κινηματογράφος, θέατρο, γλυπτό,
πανηγυρικός, κ.ά.) και συγκροτείται από δυο βασικά στοιχεία: τη (χρονική)
απόσταση και τη διαμεσολάβηση. Αρχικά, η αναπαράσταση επιχειρεί να συλλάβει
τον ίδιο το χρόνο που διαρκώς μεγαλώνει ανάμεσα σ’ ένα ιστορικό γεγονός και το
παρόν και να τον παρουσιάσει όσο καλύτερα μπορεί.6 Ωστόσο, το ιστορικό παρελθόν
δεν μπορεί να συλληφθεί στην ολότητά του, όσο ικανοί κι αν είναι αυτοί που το
επιχειρούν. Μοιάζει με ένα ατίθασο άτι που διαρκώς διαφεύγει, αν και έχουμε την
ψευδαίσθηση ότι κάποτε, στο κοντινό ή μακρινό μέλλον, μπορεί να το πιάσουμε. Κι
αν ο χρόνος αποτελεί ένα σοβαρό πρόβλημα, η διαμεσολάβηση καθιστά το ζήτημα
ακόμα πιο περίπλοκο. Οι αναπαραστάσεις ιστορικών γεγονότων γίνονται από
συγκεκριμένους ανθρώπους σε συγκεκριμένη εποχή. Οι άνθρωποι αυτοί είναι
δέσμιοι της εποχής τους, των ιδεολογιών, των ιδεοληψιών, των ελπίδων, των
οραμάτων τους. Αυτό που δημιουργούν είναι ένα έργο διαμεσολαβημένο από κάθε
άποψη. Η διαμεσολάβηση, είτε μας αρέσει είτε όχι, είναι πανταχού παρούσα. Κατά
6
Ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα σε ένα ιστορικό γεγονός και την αναπαράστασή του δεν είναι
αμελητέος. Ο χρόνος αυτός πρέπει να «διαμορφωθεί» με τέτοιο τρόπο ώστε η αναπαράσταση να
εμφανίζεται ως φορέας εγκυρότητας και αλήθειας.

6
συνέπεια, η αναπαράσταση ενός ιστορικού γεγονότος βρίσκεται σε μια διαρκή
συζήτηση με το χρόνο και τη διαμεσολάβηση‧ αποτελούν συστατικά στοιχεία της, τα
οποία δεν μπορεί με κανέναν τρόπο να τα υπερβεί.

2. Η αναπαράσταση του 1821 στο δημόσιο λόγο

Για να μπορέσουμε να έχουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα για την αναπαράσταση του
1821 στη δημόσια σφαίρα θα χρειαστεί έρευνα χρόνων και η συγγραφή δεκάδων
τόμων από πολλούς και έμπειρους ερευνητές. Στο κείμενο αυτό θα αρκεστούμε σε
μερικά ενδιαφέροντα παραδείγματα.

Αξίζει να επισημάνουμε ότι οι αναπαραστάσεις (πανηγυρικοί, ιστορίες, σχολικά

βιβλία, ταινίες, θεατρικά έργα, γλυπτά, μνημεία, κ.ά.) στο δημόσιο λόγο και χώρο
φαίνεται πως έχουν μερικά κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα που εύκολα
εντάσσονται στην ιδεολογική χρήση της Ιστορίας:
α. τη σύνδεση της αρχαιότητας (ίσως και του Βυζαντίου) με το 1821 και το παρόν του
ομιλητή. Το χθες, το σήμερα και το αύριο γίνονται ένα για να υποστηρίξουν την ιδέα
πως το ελληνικό έθνος ταξιδεύει αδιαλείπτως στο χρόνο ανεξαρτήτως δυσκολιών και
συνθηκών. Συχνά παρομοιάζεται μ’ ένα καράβι που ανεξαρτήτως των συνθηκών που
επικρατούν, της θαλασσοταραχής, της φουρτούνας, πλέει και φτάνει πάντοτε στον
προορισμό του.
β. την αθανασία της Ελλάδας· η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει. Η μικρή πλην τίμια χώρα
(και ο λαός της) μπορεί κάποιες στιγμές να βρίσκονται σε λήθαργο, όταν όμως
ξυπνάνε ξαναβρίσκουν το δρόμο τους στον κόσμο των πολιτισμένων εθνών όπου και
προκόβουν.
γ. ότι αρωγός στην προσπάθεια αναγέννησης των Ελλήνων υπήρξε και συνεχίζει να
είναι ο ελληνικός κόσμος της κλασικής εποχής καθώς και η χριστιανική θρησκεία.
Ασφαλώς, κάθε εποχή έχει τα δικά της σοβαρά πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά,
στρατιωτικά, κτλ. ζητήματα τα οποία λαμβάνουν υπόψη όσοι θέλουν να
επικοινωνήσουν τη σημασία και την αξία της επανάστασης στο δημόσιο λόγο και
χώρο. Η ιδεολογική χρήση της ιστορίας βρίσκεται παντού αρκεί κάποιος-α να ρίξει
μια προσεκτική ματιά.

7
 3. Τέσσερα παραδείγματα αναπαράστασης

Χρησιμοποιήθηκαν τέσσερα παραδείγματα αναπαράστασης του 1821 στη δημόσια

σφαίρα: ένας πανηγυρικός της 25ης Μαρτίου 1892 που εκφωνήθηκε στο
μητροπολιτικό ναό της Άμφισσας, η εφημερίδα Εμπρός της 25ης Μαρτίου του 1921,
τρεις ελληνικές ταινίες του 1958-1959, και το μήνυμα του πρωθυπουργού, Κυριάκου
Μητσοτάκη, την 25η Μαρτίου 2021. Ας τα δούμε αναλυτικά:

Στις 25 Μαρτίου 1892, κάποιος Μάρκος Μ. Σκουντριδάκης εκφωνεί τον πανηγυρικό

της ημέρας στο μητροπολιτικό ναό της Άμφισσας. Το παρακάτω απόσπασμα, αν και
μικρό αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα του τρόπου με τον οποίο παρουσιάζεται η
επανάσταση του 1821:

Δεν ἦτο λοιπόν τεθνηκός τό Ἑλληνικόν ἔθνος κατά τούς

μαύρους τῆς τυραννίας του αἰῶνας, ὡς ἐπόθη ἡ Ευρώπη, ἀλλ’
ἐνεψύχου αὐτό ἡ Ἐκκλησία, καί ἀφύπνιζεν έκ τῆς πνευματικῆς
του νάρκης ἡ Ἑλληνική παιδεία, ἥτις διά τῶν γλυκέων ῥείθρων
καί τῶν θείων αὐτῆς διδαγμάτων ἀνέπλασε νέους Ἕλληνας
μέχρις αὐτῶν τῶν ἀπροσίτων βράχων τῆς Πίνδου καὶ τῶν
Ἀκροκεραυνείων, ἐπὶ τῶν ὁποίων κατεσκηνώμενοι οἱ
Ἁρματωλοί καὶ Κλέφται παρασκευάζον τὴν καύσιμον ὕλην δία
τὴν μεγάλην πυρκαϊὰν… (Σκουντριδάκης, 1892)

Ο ομιλητής εστιάζει στην άρνηση της Ελλάδας να πεθάνει στα μαύρα χρόνια της
τυραννίας, όπως προσδοκούσε η Ευρώπη.7 Αρωγός σε αυτήν τη δύσκολη
προσπάθεια, σύμφωνα με τον Σκουντριδάκη, ήταν η Εκκλησία και η ελληνική
παιδεία. Βρισκόμαστε στην εποχή της Μεγάλης Ιδέας, του αλυτρωτισμού, όπου η
Ελλάδα επιθυμεί διακαώς να επεκταθεί και να συμπεριλάβει στο κράτος της όλους
τους Έλληνες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ως γνωστόν, ο μεγαλοϊδεατισμός θα
ξεδιπλωθεί με όλους τους δυνατούς τρόπους από τον «ατυχή πόλεμο» του 1897 έως
την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922.8 Εδώ, η ιδεολογική χρήση της ιστορίας της
Επανάστασης του 1821 δεν έχει άλλο σκοπό παρά να ενισχύσει τον μεγαλοϊδεατισμό
που αποτελούσε την κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής.

7
Η ιστορία της Ελλάδας, η ιστορία μας, αν μπορούμε να πούμε ότι η ιστορία είναι κοινή, διατρέχεται
από αυτούς που είναι υπέρ της Ευρώπης και αυτούς που είναι εναντίον της. Η αρχή αυτής της
σύγκρουσης πιθανότατα έχει τις ρίζες της στο Βυζάντιο μεταξύ ενωτικών και ανθενωτικών.
8
Όταν ένας στρατός προελαύνει και σαρώνει μιλάμε για θριάμβους, ενώ όταν ηττάται
χρησιμοποιούνται οι όροι ατυχής, καταστροφή κτλ.

8
Ένα εξαιρετικό παράδειγμα του πως αναπαρίσταται το 1821 και πως χρησιμοποιείται
ιδεολογικά εν μέσω της Μικρασιατικής Εκστρατείας μας δίνει η εφημερίδα Εμπρός
του Δημήτρη Οικονόμου Καλαποθάκη της Πέμπτης 25ης Μαρτίου 1921. Στο άρθρο
που φέρει τον τίτλο «Μετά Εκατόν Έτη» και υπογράφει ο Ε.Λ. διαβάζουμε:

Ὅπως καί κατά τό 1821 τό Ἑλληνικόν Ἔθνος ὅταν ἐσάλπισε

πρῶτον καί μόνον το σάλπισμα τῆς ἀφυπνίσεως ὅλων τῶν
κοιμωμένων δούλων τῆς Ἀνατολῆς, δέν ἀντιμετώπιζε μόνον τῶν
ὄγκον μιᾶς αὐτοκρατορίας, ἣν ἔτρεμεν ἡ Εὐρώπη, ἀλλά καί τήν
ἐχθρότητα τῆς Εὐρωπαϊκῆς διπλωματίας, μέ μίαν μόνον
Δύναμιν, τήν Δύναμιν τοῦ Δικαίου του καί τήν θύελλαν τῆς
Ἐλευθερίας, ἤτις ἔπνευσεν ἐκ τῆς ψυχῆς του, οὓτω καί σήμερον
ἡ Ἑλλάς, μόνη ἐν μέσῳ τῶν μᾶλλον δολίων καί ποταπῶν
ἐχθροτήτων, αἵτινες τήν περιβάλλουν, μόνη ἔχει τήν δύναμιν καί
τήν ὕψιστην ἱστορικήν τιμήν νά ἐπιθέτη τό ἐπιστέγασμα εἲς τό
οἰκοδόμημα τῆς ἐλευθερίας, τοῦ ὁποίου τά θεμέλια ἔθεσε πρό
ἐκατόν ἐτῶν (https://srv-
web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=36313&seg=29740).

Όπως και στον πανηγυρικό του 1892 έτσι και εδώ επανέρχεται το ζήτημα της
Ευρώπης, μόνο που αυτήν τη φορά η εχθρότητα είναι της ευρωπαϊκής διπλωματίας
και όχι της Ευρώπης εν γένει. Κατά τον συγγραφέα, η Ελλάδα συνεχίζει να
περιβάλλεται από «δόλιες και ποταπές εχθρότητες» αλλά θα έχει την «ύψιστη
ιστορική τιμή» να ολοκληρώσει «το οικοδόμημα της ελευθερίας του οποίου τα
θεμέλια έθεσε πριν εκατό χρόνια». Η εκστρατεία στην Μικρά Ασία και οι πολεμικές
περιπέτειες της άρχουσας τάξης της Ελλάδας παρουσιάζονται ως η εθνική
ολοκλήρωση. Αυτό που ξεκίνησε το 1821, η Ελλάς έπρεπε να το ολοκληρώσει μέσα
στη δεκαετία του 1920. Εδώ, ο μεγαλοϊδεατισμός βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη
δεκαοκτώ μήνες πριν την οριστική και αμετάκλητη καταστροφή του.

Το πρωτοσέλιδο άρθρο της εφημερίδας συνοδεύεται από μια εικόνα του Φρίξου
Αριστεύς (1879-1951). Η Ελλάδα απεικονίζεται ως δαφνοστεφανωμένη γυναίκα να
κρατά μια κλεψύδρα που στο πάνω μέρος της γράφει 1821 και στο κάτω 1921. Πίσω
από την Ελλάδα βρίσκεται ο ναός της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη πάνω
στον οποίο κυματίζει η ελληνική σημαία. Η εικόνα συνδέεται με την τελευταία
παράγραφο του άρθρου «Μετά Εκατόν Έτη»:

9
 Τὸ Λάβαρον τῆς Λαύρας καλύπτει ἤδη μὲ τὴν δρόσον του καὶ
τὴν ζωὴν ὁλόκληρον τὸ Γένος τῶν Ἑλλήνων καὶ ἀκτινοβολεῖ
μετέωρον ἄνωθεν τοῦ ἄσβεστου ἄστρου τῆς Ἁγίας Σοφίας. Τίς
θὰ τὸ ἀποσπάσῃ ἀπὸ τὰ ὕψη του; Εἶνε ἡ Δεξιὰ τοῦ Ὑψίστου ἥτις
τὸ ἐστήλωσε ἐκεῖ διὰ τῆς Ἑλληνικῆς λόγχης, Ἅγιον Σύμβολον
τοῦ Σταυροῦ, τῆς Δικαιοσύνης, τῆς Ἀγάπης καὶ τῆς Εἰρήνης
(https://srv-
web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=36313&seg=29740).

Παρά τα μεγάλα λόγια και τις πομπώδεις εκφράσεις, η διάψευση των εθνικιστικών
προσδοκιών δεν άργησε να έρθει και η ηττημένη Ελλάδα με αμέτρητο αριθμό
προσφύγων πέρασε σε μια νέα φάση της ιστορίας της.

10
Ο ελληνικός κινηματογράφος δεν μπορούσε να μείνει έξω από το παιχνίδι της
αναπαράστασης γεγονότων και μορφών του 1821. Έτσι, το 1958-1959 γυρίζονται
τρεις ταινίες που ασχολούνται με δύο γυναίκες, την Κυρά Φροσύνη και την
Μπουμπουλίνα. Ως γνωστόν, η Κυρά Φροσύνη συνδέεται με την προεπαναστατική
Ελλάδα, ενώ η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα με το ξέσπασμα της Επανάστασης και τη

11
συμμετοχή της στον Αγώνα μέχρι τη δολοφονία της το 1825 από τον Ιωάννη Κούτση
για λόγους τιμής.

Για την ταινία Η λίμνη των στεναγμών δόθηκε φοβερή μάχη από τους παραγωγούς
και τους σκηνοθέτες τόσο για τον τίτλο όσο και για τους ηθοποιούς. Λέγεται ότι οι
δύο εταιρίες ήθελαν την Αλίκη Βουγιουκλάκη να παίξει το ρόλο της Κυρά
Φροσύνης. Στην πρώτη ταινία με τίτλο Η λίμνη των στεναγμών (Ο Αλή Πασάς και η
κυρά Φροσύνη) σε σκηνοθεσία και σενάριο του Γρηγόρη Γρηγορίου πρωταγωνιστούν
η Ειρήνη Παππά, ο Ανδρέας Μπάρκουλης και ο Τζαβαλάς Καρούσος. Στη δεύτερη,
με τίτλο Ο Αλή πασάς και η κυρά Φροσύνη σε σκηνοθεσία Στέφανου Στρατηγού και
σενάριο Γιώργου Λευκοφρύδη πρωταγωνιστούν η Γκέλυ Μαυροπούλου, ο Διονύσης
Παπαγιανόπουλος και ο Μιχάλης Νικολινάκος. Στην ταινία Μπουμπουλίνα του
Κώστα Ανδρίτσου και σενάριο Νέστορα Μάτσα και Κώστα Ασημακόπουλου
πρωταγωνιστούν η Ειρήνη Παππά, ο Ανδρέας Μπάρκουλης και ο Διονύσης
Παπαγιαννόπουλος.

Οι ιστορίες των δύο αυτών γυναικών είναι λίγο ως πολύ γνωστές. Ωστόσο, η εικόνα
που έχουμε σήμερα τόσο για την κυρά Φροσύνη όσο και για την Λασκαρίνα
Μπουμπουλίνα είναι σε μεγάλο βαθμό προϊόν κατασκευής των ταινιών στις οποίες
παίζει η Ειρήνη Παππά. Το πιο ενδιαφέρον σημείο και στις τρεις ταινίες είναι ότι αν
και επαναστάτισσες, το πατριαρχικό μοντέλο δεν τις επιτρέπει να βγουν έξω από το
κέλυφος που ορίζει η κοινωνία, ο πατέρας, ο σύζυγος, ακόμα και οι φίλοι. Μπορούν
να είναι επαναστάτριες, ωστόσο, δεν επιτρέπεται να ανατρέψουν τους κοινωνικούς
ρόλους και να βγουν από το αυστηρά καθορισμένο πατριαρχικό κέλυφος
(Παπαδημητρίου 2021).9

Οι ταινίες που γυρίστηκαν με θέμα την Επανάσταση του 1821 μεταξύ 1950 και 1970
δεν ξεφεύγουν από τα ασφυκτικά πλαίσια που καθορίζουν οι νικητές του εμφυλίου,
συνδέοντας τες με τον αντιδραστικό λόγο που επικρατεί στην Ιστορία και την
φρονηματιστική λογική που επικρατεί στην εκπαίδευση (Δερμεντζόπουλος 2006).

9
Στόχος των ταινιών αυτών δεν ήταν να αναδείξουν τη δυναμική θέση που έχουν οι γυναίκες στη
διαμόρφωση των ιστορικών γεγονότων, αλλά μάλλον να τονίσουν ότι και οι γυναίκες συνέβαλαν, σε
κάποιο βαθμό, στην αποτίναξη του Οθωμανικού ζυγού.

12
Στις ταινίες ιστορικής μυθοπλασίας, η χρονική απόσταση μεταξύ των ιστορικών
γεγονότων και της παραγωγής μιας ταινίας συμβάλει τόσο στην κατανόηση της
κατασκευής των αναπαραστάσεων όσο και της λειτουργίας της κυρίαρχης ιδεολογίας
μιας συγκεκριμένης περιόδου (Παπαδημητρίου 2021).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το μήνυμα του πρωθυπουργού Κυριάκου

Μητσοτάκη για την 25η Μαρτίου 2021 (https://primeminister.gr/2021/03/25/26089,
2021). Θα σταθούμε σε δύο αποσπάσματα:

Πριν από δύο αιώνες, μια χούφτα αποφασισμένων αγωνιστών,

μέσα και έξω από την Ελλάδα, ύψωσαν το λάβαρο της
ανεξαρτησίας. Έθεσαν σε κίνηση μια διαδικασία, το τέλος της
οποίας ούτε και οι ίδιοι μπορούσαν να ονειρευτούν. Με τη
βοήθεια των συμμάχων τους, πολέμησαν ηρωικά και κέρδισαν
την ελευθερία τους. Ξετυλίγοντας το αρχαίο και το βυζαντινό
νήμα, έθεσαν τα θεμέλια για να μετατραπεί μια επαρχία της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε ανεξάρτητο, οργανωμένο
κράτος. Ένα κράτος που, στη συνέχεια, μεγάλωσε σε όλα: σε
επικράτεια, σε Δημοκρατία, σε διεθνή ακτινοβολία. Διακόσια
χρόνια μετά, η Ελλάδα είναι μια σύγχρονη ευρωπαϊκή χώρα. Με
ισχύ και κύρος σε ολόκληρο τον κόσμο. Στη διαδρομή αυτή
ζήσαμε στιγμές θριάμβου αλλά και οδύνης. Σοφές αποφάσεις,
όπως και μεγάλα λάθη. Όμως, σε όλες τις μεγάλες δοκιμασίες
της ανθρωπότητας ο τόπος μας στρατεύτηκε πάντα στη σωστή
όχθη της Ιστορίας (https://primeminister.gr/2021/03/25/26089,
2021)

Ο πρωθυπουργός επαναλαμβάνει όσα λίγο ως πολύ συναντάμε και σε άλλες ομιλίες:

μια ομάδα τολμηρών ανθρώπων δημιουργεί την Επανάσταση και ο αρχαίος
ελληνικός πολιτισμός συναντιέται με το Βυζάντιο για να δημιουργήσουν μια
σύγχρονη δημοκρατία που έχει ζωή διακοσίων ετών. Όμως το ενδιαφέρον σε αυτό το
απόσπασμα δεν έχει να κάνει με την αναφορά στον Αγώνα των Ελλήνων αλλά με την
ιδέα ότι η Ελλάδα έχει πάντοτε βρεθεί «στη σωστή όχθη της Ιστορίας». Πρόκειται
για μια αντι-ιστορική και βαθιά ιδεολογική στάση. Η εκστρατεία στη Μεσημβρινή
Ρωσία το 1919 με απόφαση του Ελευθερίου Βενιζέλου ώστε να συντριβεί η νεαρά
τότε σοβιετική δημοκρατία, η Μικρασιατική εκστρατεία (1919-1922) και ότι
ακολούθησε καθώς και η συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο της Κορέας (1950-
1955) αποδεικνύουν ότι δεν υπάρχει σωστή και λάθος πλευρά της Ιστορίας αλλά
διαθέσεις, προθέσεις και συμφέροντα της εκάστοτε άρχουσας τάξης τα οποία
προσπαθεί να ενσταλάξει στις κατώτερες τάξεις ώστε να πετύχει τους στόχους της.

13
Στο δεύτερο απόσπασμα ο πρωθυπουργός επιχειρεί να παίξει με τo γράμμα Ε καθώς
με αυτό ξεκινούν λέξεις όπως Ελλάδα, Επανάσταση, Ελευθερία, Ελπίδα, κτλ:

Το στοίχημα της γενιάς μας είναι 200 χρόνια μετά την

«Επανάσταση της Εθνικής Ανάστασης» να γίνει η
«Επανάσταση της Εθνικής Ανάταξης». Με την Ελλάδα και
πάλι πρωταγωνίστρια των καιρών. Άλλωστε, από το
«Έψιλον» της Ελλάδας ξεκινούν και η Επανάσταση, και η
Ελευθερία, και η Ελπίδα. Είναι τα συστατικά της «όμορφης
και παράξενης πατρίδας» του Ελύτη. Του πολυμήχανου
Οδυσσέα που με την ευφυΐα του πέτυχε περισσότερα από
όσα του επέτρεπαν τα μέσα που διέθετε. Και της χώρας του
εθνικού μας ποιητή, όπου «όλα γύρω της είναι φως». Την
ιστορία αυτού του τόπου γιορτάζουμε σήμερα. Με
περηφάνια και με σεμνότητα. Τίποτα από όσα κερδίσαμε
μέχρι τώρα δεν ήταν αυτονόητο. Γι’ αυτό και συνεχίζουμε
οπλισμένοι με τον νέο πατριωτισμό της ευθύνης. Και τη
σημαία μας να ανεμίζει από εθνική αυτοπεποίθηση και
αισιοδοξία (https://primeminister.gr/2021/03/25/26089,
2021).

Ωστόσο, βλέποντας τα πολλά έψιλον, κάποιος-α μπορεί να κάνει διάφορους

συνειρμούς φέρνοντας στο νου του ακόμα και την πυρπόληση της συνοικίας Κάμπελ
στη Θεσσαλονίκη από την φασιστική οργάνωση ΕΕΕ το 1931. Κλείνοντας, ο
πρωθυπουργός μιλά για ένα νέο πατριωτισμό της ευθύνης. Εύλογα προκύπτει η
ερώτηση, αν ο παλαιός πατριωτισμός είχε ή δεν είχε το στοιχείο της ευθύνης;

Επίλογος

Οι αναπαραστάσεις του 1821 στο δημόσιο λόγο και χώρο αποτελούν ένα εξαιρετικά
ενδιαφέρον πεδίο μελέτης. Αρχικά, δίνουν την ευκαιρία σε όποιον ή όποια
ενδιαφέρεται για τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα να «επιστρέψει» σε αυτά και να τα
μελετήσει. Οι αναπαραστάσεις γεγονότων, προσώπων κτλ. λειτουργούν στη βάση της
χρονικής απόστασης και της διαμεσολάβησης ανοίγοντας με αυτόν τον τόπο νέα
ενδιαφέροντα θέματα. Ένα ιστορικό γεγονός του 1821 που αναπαρίσταται το 1960
και μελετάται το 2021 μας δίνει τη δυνατότητα να εξηγήσουμε και να ερμηνεύσουμε
το ιστορικό γεγονός, την αναπαράσταση του και τη δική μας θέση. Ο χρόνος, οι
προθέσεις, οι διαθέσεις, τα συμφέροντα και η ιδεολογική ανάγνωση της Ιστορίας

14
μπλέκονται σ’ ένα κουβάρι όπου το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον έχουν τη δική
τους δυναμική.

Βιβλιογραφία

Δερμεντζόπουλος, Χ. (2006), Κινηματογράφος και Επανάσταση: Αναπαραστάσεις

της επανάστασης του 1821 στον ελληνικό κινηματογράφο των ειδών (1950-1975).
Στο Φ. Τομαή Αναπαραστάσεις του πολέμου, Αθήνα: Παπαζήση, 239-253.

Sontag, S. (2003). Παρατηρώντας τον πόνο των άλλων, Αθήνα: Scripta.

Tilmans, K., van Vree, F. & Winter, J. (2010). Performing the Past. Memory, History,
and Identity in Modern Europe, Amsterdam: Amsterdam University Press.

Δικτυογραφία

Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων

Εφημερίδα Εμπρός, φύλλο 8780, 25 Μαρτίου 1921
Διαθέσιμο από:
https://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=36313&seg=29740
Ημερομηνία ανάκτησης 01-12-2021

Ελληνική Δημοκρατία Πρωθυπουργός, 2021, Μήνυμα του Πρωθυπουργού Κυριάκου

Μητσοτάκη για την 25η Μαρτίου 2021,
Διαθέσιμο από:
https://primeminister.gr/2021/03/25/26089
Ημερομηνία ανάκτησης 01-12-2021

Παπαδημητρίου Λ. (2021). Γυναίκες της Επανάστασης στον ελληνικό

κινηματογράφο: Μπουμπουλίνα και Μαντώ Μαυρογένους, Χάρτης, 35, Νοέμβριος
2021
Διαθέσιμο από:
https://www.hartismag.gr/hartis-35/selides-1821-oeatro-kai-kinhmatografos/selides-
1821-oeatro-kai-kinhmatografos
Ημερομηνία ανάκτησης 01-12-2021

Σκουντριδάκης, Μ. (1892) Επί τη 25η Μαρτίου Λόγος εκφωνηθείς εν τω εν Αμφίσση

μητροπολιτικώ Ναώ υπό Μάρκου Μ. Σκουντριδάκη, Άμφισσα: Τυπογραφείο
«Φωκίδος»
Διαθέσιμο από:
https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/1/e/d/metadata-181-0000211.tkl
Ημερομηνία ανάκτησης 01-12-2021

15
Φιλμογραφία

Η λίμνη των στεναγμών (Ο Αλή Πασάς και η κυρά Φροσύνη) (1959) διάρκεια: 82΄
Σκηνοθεσία: Γρηγόρης Γρηγορίου
Ποίηση: Αριστοτέλης Βαλαωρίτης
Σενάριο: Γρηγόρης Γρηγορίου
Φωτογραφία: Αριστείδης Καρύδης-Φουκς
Μουσική σύνθεση: Τάκης Μωράκης
Εταιρία παραγωγής: Ρωμύλος Φιλμ
Ηθοποιοί: Ειρήνη Παππά, Ανδρέας Μπάρκουλης, Ανδρέας Ζησιμάτος, Τζαβαλάς
Καρούσος, Δημήτρης Καλλιβωκάς, Ελένη Ζαφειρίου, Τάκης Χριστοφορίδης

Μπουμπουλίνα (1959) διάρκεια: 84΄

Σκηνοθεσία: Κώστας Ανδρίτσος

Σενάριο: Νέστορας Μάτσας , Κώστας Ασημακόπουλος
Φωτογραφία: Giovanni Varriano
Μουσική σύνθεση: Κώστας Καπνίσης
Παραγωγός: Ι. Δούρος , Χ. Γιαννακός
Εταιρία παραγωγής: Φάρος Φιλμ
Ηθοποιοί: Ειρήνη Παππά, Ανδρέας Μπάρκουλης, Διονύσης Παπαγιαννόπουλος,
Μιράντα Μυράτ

Ο Αλή πασάς και η κυρά Φροσύνη (1959) διάρκεια: 80΄

Σκηνοθεσία: Στέφανος Στρατηγός

Σενάριο: Γιώργος Λευκοφρύδης
Ηθοποιοί: Γκέλυ Μαυροπούλου, Αθανασία Μουστάκα, Ζώρας Τσαπέλης, Διονύσης
Παπαγιανόπουλος, Άγγελος Μαυρόπουλος, Δημήτρης Κούκης, Κώστας
Μπαλαδήμας, Λυκούργος Καλλέργης, Μιχάλης Νικολινάκος

16