Skip The Line Populizm I Obietnice Wspoxxlczesnosxxci XXX Katalog

002
002
Biennale Warszawa to interdy-

scyplinarna instytucja kultury prowadzą-
ca swoją działalność na przecięciu
rozmaitych dyscyplin, łącząc obszar
kultury i sztuki z obszarem teorii i nauki
oraz aktywizmu społecznego. Pracę or-
ganizuje w oparciu o zespół kuratorski
oraz współpracę z innymi podmiotami:
instytucjami kultury, organizacjami po-
zarządowymi, inicjatywami społecznymi
oraz twórcami i twórczyniami, badacza-
mi i badaczkami, aktywistami i aktywist-
„Skip The Line!” krzyczą reklamy ka mi, dzia ł ający mi we ws z ystk i ch
obszarach, które znajdują się w polu zain-
przy turystycznych atrakcjach teresowań Biennale Warszawa.
W ramach swojej statutowej
w centrach zatłoczonych miast. działalności Biennale Warszawa prowa-
dzi stały program działań interdyscypli-
Wystarczy zapłacić by ominąć narnych o charak terze poszukiwań
kuratorskich/artystycznych oraz bada-
kolejkę i zaoszczędzić czas. wczych przygotowujący do międzynaro-
dowego biennale rozumianego jako
Być pierwszym, sprytniejszym, kumulacja wydarzeń wykraczających
poza działania stricte teatralne. Idea
ponad wszystkimi innymi. Biennale Warszawa opiera się na założe-
niu, że kultura i sztuka odgrywają klu-
„Skip The Line!” (omiń kolejkę), czową rolę w budowaniu nowoczesnego,
tolerancyjnego, krytycznego społeczeń-
to hasło, które staje się metaforą stwa, działającego w poszanowaniu de-
mokracji i wolności oby watelskich,
obietnicy jaką uwodzą nas wielości poglądów, religii, tożsamości
seksualnych i pochodzenia.
reklamy, media i politycy. (…) Biennale Warszawa wspiera
społeczną i kulturową aktywność miesz-
kanek i mieszkańców Warszawy. Kon-
centruje się na poszukiwaniu nowych
grup uczestników i uczestniczek, by pro-
mować aktywne, emancypacyjne posta-
wy obywatelskie, idee dobra wspólnego,
a także równość ekonomiczną, społecz-
ną, kulturową i polityczną.
Niniejsza publikacja jest dru-

gim zeszytem serii wydawniczej Bien-
nale Warszawa i stanowi materiał
kontekstowy wystawy Jakuba Gaw-
kowskiego i Stanisława Rukszy pt.
SKIP THE LINE! Populizm i obietnice
współczesności, 26.10–30.11.2018,
Biennale Warszawa (MA3450), ul.
Marszałkowska 34/50.
www.skiptheline.online
Każdą kolejkę da się ominąć 6
Jakub Gawkowski, Stanisław Ruksza
Rozmowa z polskim populistą. 11
Śladami ukrytych opowieści

o globalizacji, klasie i wywłaszczeniu
w świecie postsocjalistycznym
(i poza nim)
Don Kalb
O polskim populizmie dziesięć lat później 46

z Donem Kalbem rozmawia Agata Pyzik
Polak potrafi, czyli najtragiczniejsza 51
w skutkach obietnica transformacji

Kaja Puto
Europa za kilkadziesiąt lat: 56
przyszłość wyobrażona
Ziemowit Szczerek
„Establishment”, „elity” i „lud”: 65
kto jest kim?

Ruth Wodak
Jak zmierzyć populizm metodą oceny 78
holistycznej (holistic grading)

Jakub Gawkowski
Kategorie wyznaczające populizm na 82
przykładzie przemówienia Prezesa Rady

Ministrów Beaty Szydło
Każdą kolejkę da się ominąć 6 7
Jakub Gawkowski, Stanisław Ruksza
Kiedy ostatnio ktoś ci coś obiecał? kwencje nie tylko w wymiarze polityki czy Chávez. W końcu, populizm opisywany ralne, a wszelkie wyroki zostały już dawno
Działanie po pierwszym użyciu, satysfak- ekonomii, ale całokształtu egzystencji jest jako cienka ideologia – działająca tylko wydane. Czarno biały bądź symetryczny
cje albo zwrot pieniędzy, niezawodność, oraz populistycznego i skrótowego spo- w połączeniu z innym zestawem wartości, sposób myślenia dotyczy wielu obszarów,
sprawiedliwość, ukaranie sprawców, go- sobu myślenia. ruchem intelektualnym lub antyintelektu- szczególnie „baniek” w społecznościach
dziwe wynagrodzenie? A wszystko to na Chociaż dziś mówimy o populizmie alnym. Populizm może być środkiem do internetowych, kiedy bez instancji czyść-
„już”, „po wyborach” lub „po pierwszym jako potworze pożerającym liberalne de- zaprezentowania szerokiemu gronu swoje- ca, czyli dogłębnego przemyślenia zagad-
użyciu”? W ostatnich latach populizm stał mokracje, sam termin ma dużo szersze go programu lub być programem samym nienia, wydajemy werdykty, lajkujemy, tak
się jednym z najczęściej opisywanych znaczenie. Jeśli podążać za tym kogo w sobie, za którym jednak zionie meryto- jak nasza grupa społeczna. Peter Sloter-
i komentowanych zjawisk – przypisuje mu media i historia mianują populistami, ze- ryczna pustka. dijk w Krytyce cynicznego rozumu przy-
się sprawczość, ostrzega przed nim, ob- stawić ze sobą trzeba licznych demago- Im bliżej przyjrzeć się paradygma- wołuje dzisiejszą użyteczność instancji
winia lub próbuje wykorzystać. gów przeszłości, amerykańską Partię tycznym przykładom populistycznych sy- czyśćca, nie z punktu widzenia teologicz-
Nie ma ani jednego rodzaju populi- Populistyczną (People’s Party) z końca XIX tuacji politycznych, tym wyraźniejszy staje nego, ale filozoficznego: jako potrzeby
zmu, ani jednej jego definicji – chociaż wieku, nazywany populistycznym rosyjski się paradoks, na którym się zasadzają. Za- czasowego zawieszenia sądu.
z dzisiejszej środkowoeuropejskiej per- ruch Narodników, a także Samoobronę, wierają bowiem kontrastujące ze sobą Pusta obietnica, będąca nieodłącz-
spektywy populizm łatwo utożsamić z Kukiz’15 i współczesne europejskie partie elementy, żądając bezwzględnej równości ną częścią politycznego populizmu, w
konserwatywnym autorytaryzmem. Jed- szczujące na migrantów. W jednym szere- i władzy szeroko rozumianego społeczeń- podobny sposób łączy się z językiem dzi-
nak wszystkie populizmy łączy jedno: tak gu trzeba by postawić Berniego Sandersa, stwa, jednocześnie nie stroniąc od autory- kiego neoliberalizmu. Alexei Yurchak,
jak napędzany reklamą konsumpcjonizm, socjalistę, który dał milionom nadzieję na taryzmu pod wodzą silnej, namaszczonej analizując nowomowę z rosyjskich czaso-
populizm nie istnieje bez mnożenia obie- zmianę bezwzględnego systemu, a obok jednostki. Lider, przewodnik, naczelnik, pism dla przedsiębiorców z końca lat 90.,
tnic i kwiecistych wizji przyszłości, bez niego Donalda Trumpa, wykorzystującego prezes – wszyscy oni oddają swoje ciało zwraca uwagę na wykładnię doktryny,
utopijnych marzeń i intensywnych emocji. społeczny gniew w zupełnie inny sposób. we władanie społeczeństwu, stają się je- k tóra zawładnę ła umys łami Europy
To za ich pomocą buduje się oparte na Do jednego worka wsadzić Hugo Cháve- dynie narzędziem w rękach uciemiężonej Wschodniej. „Nie trzeba dopasowywać
sile wyobraźni wspólnoty i poczucie, że za, Enresto Moralesa, Roberta Mugabe, większości. się do żadnej wcześniej istniejącej normy:
każdą kolejkę da się ominąć. Jarosława Kaczyńskiego i Viktora Orbána, Poza próbą definicji populizmu, jedyną normą, której należy przestrzegać,
Droga na skróty stała się sympto- a to dopiero początek listy. warto skupić się na sposobie w jaki popu- jest zwyczajnie bycie”. Neoliberalizm wy-
matyczna dla naszych czasów również Populizm sklasyfikować można listyczny język buduje debatę publiczną, maga skupienia się na samym sobie, bo
jako rezultat narzuconego nam szybkiego jako ideologie, rodzaj przywództwa poli- jakie emocje wyzwala i na jakich się opie- tylko w ten sposób można osiągnąć suk-
tempa życia, nieporównywalnego wzglę- tycznego, ruch, zjawisko, strategię lub ra. Dlaczego można uznać go za siłę, ces. W pewnym sensie to, co obserwuje-
dem jakiejkolwiek epoki w przeszłości. styl wypowiedzi. Cas Mudde i inni bada- która zawładnęła wszystkimi niemal my od kilku lat to przeniesienie tej logiki
Odwrotnie niż przy projektowaniu przy- cze populizmu zwracają uwagę na mani- dziedzinami życia i która konstruuje świat, na poziom państwowy lub narodowy –
szłości czasu wielkich narracji XIX i XX chejski obraz populistycznego świata, w jakim się poruszamy. Świat populizmu hasła takie jak “Just Do It”, “Just Be” czy
wieku, dzisiejsza obietnica nie odwołuje eksploatujący konflikt społeczny. Grubą jest czarno-biały, pozbawiony niuansów “Just Do Whatever” z wielkoformatowych
się do kompletnej przemiany świata, ma- kreską dzieli społeczeństwo na dwie i możliwości zmiany zdania. Każdy kon- reklam sportowej odzieży weszły do ma-
rzeń nowego początku, a jedynie do wy- przeciwstawne grupy: złowrogie elity i do- flikt i różnica urastają do kosmicznych instreamu politycznego. Można robić co-
o b r a ż a l n e j ko r e k t y i ko m p e n s a c j i bry uciemiężony lud. „Dla wielu – nie dla proporcji i odwiecznej walki dobra ze kolwiek, najważniejsze, aby zajmować
w ramach istniejącego porządku. Odpo- kilku” brzmiał slogan brytyjskiej Labour złem. To świat, w k tór ym do oceny się sobą i robić to jak najbardziej wydaj-
wiedź populistyczna ma swoje konse- Party, „to ja jestem ludem” – wołał Hugo wszystkiego przykłada się kategorie mo- nie, bez oglądania się na innych.
Jakub Gawkowski, Stanisław Ruksza 8 Każdą kolejkę da się ominąć 9
Kategoria wolności, na której ma wała dotychczasowe hierarchie wartości, Marzenia o wielkości i skłonności nie nowych świętych, z ich gloryfikacją po
opierać się wolny rynek, spotkała się a jego głód spowodował silne zmiany po- mocarstwowej powracają w niepewnych śmierci. Zniesiona przed laty obowiązko-
z wolnością od obowiązków moralnych. lityczne. Za sprawą rewolucji informacyj- czasach. Fantazje te nastały po okresie wa służba wojskowa poskutkowała nową
Antyimigrancki i antywspólnotowy język nej i nieograniczonego dostępu do dekad procesów demokratyzacji i prób generacją młodych obywateli, dla których
polityków to tak jak reklamowe slogany, mediów biedni mogą na niespotykaną rozszerzania zachodniego świata, którym armia nie jest już bezcelową stratą czasu
język nieprzepraszającego egoizmu. Po- dotąd w dziejach skalę obserwować styl przyświecały hasła unifikacji, tworzenia i wyrwanym z życia czasem podległości
mysły opierające się na solidarności czy życia bogatych. Sytuacja ta generuje partnerstw, prób rozproszenia władzy, rozkazom. Pacyfistyczne postawy znów
pomocy to nieporozumienie i oznaka sła- ogromny potencjał rewolucyjny, lecz zbyt wdrażania polityki samorządowej, haseł uchodzą za rodzaj zdrady. Korzystają
bości. Przykładem jest choćby przedsta- często wykorzystywana jest przez popu- obywatelskich, a wreszcie idei zrównowa- z tego świadomie twórcy nowego military-
wiona przez kraje Grupy Wyszehradzkiej listów, którzy mając na ustach antysyste- żonego rozwoju. W Polsce marzenia te nie zmu powołując np. Wojska Obronny Tery-
koncepcja „elastycznej solidarności”, za- mowe hasła, sami reprezentują elitę. opuszczają przede wszystkim rządzącej torialnej („bojówki Macierewicza”), a także
kładająca, że kraje członkowskie same Populistyczna obietnica nie propo- partii, której „polityka wstawania z kolan” producenci niezwykle popularnej odzieży
decydowałyby o tym, w jakiej formie będą nuje nowego, ale odwołuje się do znanych przejawia się w planach nowych, wyobra- patriotycznej. Widmo wojny oraz podział
uczestniczyć w polityce migracyjnej UE emocji i wyobrażeń. Obiecuje odzyskanie: żonych sojuszy, jak w koncepcji między- na naszych i obcych jest niezbędnym ele-
i rozwiązywaniu kryzysu uchodźczego, dawnej chwały, godności, sprawiedliwo- mor za. Najg łośniejsz ym pr zejawem mentem dwuwymiarowej populistycznej
nie podporządkowując się obowiązko- ści, czy nieograniczonego dostępu. mocarstwowości w Polsce była próba rzeczywistości, skonstruowanej na wzór
wym kwotom w Unii Europejskiej. Pomysł, Tendencja wiąże się z przekonaniem stworzenia przez rząd Polski największe- gry komputerowej.
zważywszy na silne odwołania do dzie- o możliwości powrotu do lepszego świata, go miasta Europy – wielkiej Warszawy. Osiągnąć dziś sukces w polityce
dzictwa Solidarności, stanowi jeden który według wyobrażenia miał już miej- Mimo, że stała za tą decyzją chęć włącze- to wymyślić siebie jako postać z gry czy
z najsilniejszych eufemizmów języka poli- sce w przeszłości. Założenie, że „lepiej nia swojego elektoratu w obszar terytorial- kreskówki, przyjąć rolę w sitcomie i za-
tycznego, symbolizując środkowoeuro- już było”, perspektywa zdefiniowanej, ny, to sama idea współgrała z ambicjami grać ją dobrze, o czym najlepiej wie Do-
pejski deficyt empatii. Ale przecież ważne znanej przeszłości zamiast niepewnej rządzących. Tendencja wielkości zbiega nald Trump. Budowania napięcia od
jest tylko aby własne podwórko wstało przyszłości, która mogłaby się jawić szan- się też ze strategią stworzenia silnego teleturniejów uczył się Donald Tusk, wy-
z kolan, było „Great Again”. są wymyślenia na nowo, powracała w hi- ośrodka władzy, jednego centrum, np. wo- puszczający do sieci zwiastun działań
„Great Again” wyrasta z dążeń do storii wielokrotnie, mając swoje korzenie dza nad partią, władz centralnych nad sa- w Parlamencie Europejskim wyglądający
osiągnięcia sukcesu. Ten fantazmat wciąż w silnych toposach Edenu czy utraconej morządowymi, prób kontroli państwa nad jak zapowiedź filmu akcji, a także Robert
jest jednym z głównych motorów napędza- Atlantydy. Od pokusy odzyskiwania nie są organizacjami pozarządowymi etc. Fico, prezentujący na konferencji praso-
jących gatunek ludzki w społeczeństwach wolne również prądy progresywne np. eko- Populistyczni politycy akumulują wej stos pieniędzy – milion euro nagrody
opartych o zasadę konkurencyjności. Cza- logiczne przywołujące nierzadko hipote- społeczny gniew i przenoszą go na nowe- za informację, która pomoże w schwyta-
sy wolnego rynku i konsumpcji, oprócz tyczny, optymistyczny obraz natury, po- go wroga, zagrożenie stojące u bram niu zabójcy dziennikarza śledczego Jana
podziału na zwycięzców i przegranych, wielający, tyle, że w inny, bo w nieco now- (uchodźcy) bądź będące siłą wewnętrzną Kuciaka i jego partnerki Martiny Kusz-
stworzyły nową hierarchię godności czy szy sposób, życzenia Jana Jakuba Rous- (tzw. nieprawdziwi Polacy / obcy). Wojsko nirovej.
statusu społecznego, bezpośrednio po- seau. Nie są też wolne od niej niektóre i militaryzm na dobre wróciły do słownika. Pisząc o populizmie, istotnym
wiązanego z warunkami ekonomicznymi, ruchy miejskie starające się odzyskać W Polsce po dekadzie popularności re- jest oddzielenie tej „cienkiej ideologii”
i zauważalnym we wszystkich grupach miasto, które zawsze przecież było w dys- konstrukcji bitew i polityki historycznej od rasizmu, ksenofobii, demagogii oraz
zawodowych narcystycznym „pędem do pozycji jakiejś władzy. grunt został przygotowany. Mit żołnierzy tyranii i innych odchyleń skrajnej prawi-
znaczenia”. Obietnica sukcesu zdewasto- wyklętych odpowiada na zapotrzebowa- cy, z którymi często idzie dziś w parze.
Jakub Gawkowski, Stanisław Ruksza 10 Rozmowa z polskim populistą. 11
Śladami ukrytych opowieści

o globalizacji, klasie i wywłaszczeniu
w świecie postsocjalistycznym
(i poza nim) 1
Don Kalb
Oskarżenia systemu opartego o elita- kolejki jest chwilową aberracją, czy może Ludzie pracy okazują się najbardziej w szerszej grupie niemal zbiegających się,
r yzm, w k tór ym pokr zy wdzona jest nową normą, która zostanie z nami na inspirujący wówczas, gdy stawką połączonych ze sobą na różne sposoby
większość społeczeństwa, rosnący gniew dłużej – a wtedy pozostanie nam tylko na- nie jest jedynie godziwa płaca, lecz państw narodowych, jeszcze przez pe-
i potrzeba zmian – to nie tylko toksyczna uczyć się nim mówić. obrona sposobu życia. Polityczne wien czas będą się utrzymywać – z całym
propaganda, ale po części opis rzeczywi- roszczenia, z którymi jak się okazu- szacunkiem dla często powtarzanej pro-
stych niesprawiedliwości, które toczą je naszym rządzącym najtrudniej gnozy Immanuela Wallersteina, zgodnie
świat. Jeżeli populizm jest rodzajem dys- przychodzi się uporać, to te, które z którą koniec kapitalizmu jaki znamy
kursu zdolnym poruszać tłumy, to używać dotyczą kwestii kultury i kwestii ma- znajduje się na wyciągnięcie ręki.
go można także do szlachetnych celów. terialnych. Państwa i elity państwowe, jak do-
Populizm próbuje się badać, mie- Terry Eagelton, wspomnienie wodzi Jonathan Friedman (2003; patrz też
rzyć – służy do tego na przykład metoda o Raymondzie Williamsie Ekholm-Friedman i Friedman 2008), odkry-
oceny holistycznej (holistic grading) – opi- wają, że odkąd pozostają zamknięte
sywać albo wyśmiewać, ale poznawcza Wiele parametrów globalizacji, obecnych w światowym reżimie – gdzie z konieczno-
niemoc i brak wspólnej definicji populi- od jakichś trzech dziesięcioleci, podlega ści pozycjonują się jako „państwa konku-
zmu daje się we znaki na każdym kroku. dziś dramatycznym zmianom i przewro- rencji”, konkurujące o ruchomy kapitał,
W czasie, kiedy intelektualistki takie jak tom. Kluczowe pojęcia, takie jak „neolibe- oferujące swoją populację i terytorium glo-
Chantal Mouffe apelują o potraktowanie ralizm” czy „Konsensus Waszyngtoński” balnemu kapitałowi, jako czynniki gotowe
populizmu narzędziowo i o odzyskiwanie stają się mniej stabilne, niż były i mniej do wykorzystania – ich społeczna legity-
go dla bezsilnej lewicy, inni zwracają się wyjaśniają, tak z punktu widzenia strategii macja jest nieustannie kwestionowana.
zupełnie gdzie indziej. Dziennikarz „Wa- politycznych, jak i analiz2. Tak czy inaczej Różne umiejscowienia, historie i bliskość
shington Post” Fareed Zakaria chcąc zro- niewielu analityków sprzeciwi się twier- lub dystans elit państwowych wobec źró-
zumieć populizm postanowił zwrócić się dzeniu, że robotnicy-obywatele we współ- deł kapitału będą wytwarzały nieco różne
do Bono, lidera grupy U2. Wokalista, któ- czesnych państwach, które podlegają skutki. Generalną zasadą pozostanie jed-
ry na koncercie wywiesza flagę UE, oka- transnacjonalizacji, nieuchronnie czują nak presja, jakiej podlega prawomocność
zał się kopalnią złotych rad: „Europa to i będą czuć oddech konkurencji miliarda elit państwowych i klas politycznych oraz
myśl, która musi stać się uczuciem” – pi- nowych robotników, którzy pojawili się trwałe wyczerpanie liberalnych i moderni-
sał w Allgemeine Zeitung. W czasie kry- w systemie kapitalistycznym po 1989 zujących narracji dotyczących budowy
zysu zaufania i wartości, galopująco roku, podobnie jak dwóch miliardów in- państwa narodowego, a także inżynierii
rosnących nierówności, zmian klimatu nych, którzy mogą pojawić się w kolej- społecznej, które towarzyszyły wytwarza-
i niekontrolowanej migracji, wizja Bono nych dwóch dekadach. Ten wzrost niu nowoczesnego państwa3.
jest prosta. W skrócie: Unia Europejska pozostaje jedną z podstawowych deter- W konsekwencji, co jako jeden
musi sprawić, aby ludzie chcieli pisać minant obecnej epoki, niezależnie od kon- z pierwszych zaobserwował Paul Piccone
o niej piosenki. Absurd, zawierający się w kretnych paradygmatów, w ramach (1993), Europa doświadcza rozprzestrze-
tej próbie zrozumienia, może być najlep- których nadaje mu się znaczenie. Konse- niania się, generowania i regenerowania
szym podsumowaniem tego, co dziś wie- kwencje potrojenia globalnego proletaria- nowych hybrydycznych i nieprzewidywal-
my i nie wiemy o populizmie. Czas tu, dziś bardziej rozdrobnionego, niż nych populizmów, które odrzucają część
pokaże, czy populistyczny język omijania kiedykolwiek przedtem i rozproszonego fundamentów liberalnych rządów i na któ-
Don Kalb 12 Rozmowa z polskim populistą. Śladami ukrytych opowieści o globalizacji, 13
klasie i wywłaszczeniu w świecie postsocjalistycznym (i poza nim)
re składają się etnonacjonalistyczne lub balnym Południu. Obydwa zostały w typo- ten sposób rozumowania, następnie zaś nym szczeblu drabiny społecznej zmienia-
religijne źródła symboli, eklektycznie powy sposób przeoczone przez wyniosłych rozważę złożoność rodzących się populi- ją się, faktycznie i w sferze reprezentacji,
łączone z pewnymi punktami z programu filozofów „końca historii” i „zderzenia cy- zmów, przyglądając się dokładnie grupie w urasowione „klasy niebezpieczne”. Te
klasycznej lewicy. Jak pisał Piccone wilizacji”, którzy w tamtych czasach zy- polskich robotników, którą obserwowa- bardzo różne badania schodzą się ze
w 1993 roku, odwołując się do przykładu skali największą słyszalność. łem od lat 90. do dziś. sobą, w momencie gdy wyjaśnienie nara-
Francji: „być może jest coś na rzeczy Rozprzestrzeniające się populizmy stania nacjonalizmu w Europie i poza nią
w tym, jak Francuska Nowa Prawica przenie są po prostu jedynie przerywnikiem trzeba przedstawić na złożonym tle, które
ciwstawia zuniwersalizowaną Nową Klasę w codzienności działań politycznych, lecz Antropologia nazywam „podwójnym kryzysem” ludo-
także, co ostatecznie ma o wiele większe wej suwerenności z jednej strony i pracy z
starającą się narzucić wszystkim abstrak-
cyjną liberalną agendę, populistom, pragną- znaczenie, narzędziami, za pomocą któ-
strachu, kryzysu drugiej, podwójnym kryzysem, bez wąt-
cym wieść życie w swoich wspólnotach, z rych szerokie populacje wykluczonych i narodu pienia charakteryzującym nowe tysiącle-
ich szczególnymi kulturami, instytucjami, starają się nadać sens swojemu niezado- W swoich badaniach André Grin- cie. Omawiani badacze podpowiadają
religiami i tak dalej” (1993: 21). Nie do- woleniu z globalizujących modernizmów. grich i Marcus Banks (2005) oraz Arjun także, choć nie zawsze w sposób całko-
strzegł jednak, że abstrakcyjny liberalizm Ci, którzy nie wykrzykują głośno pochwał Appadurai (2006) podkreślają znaczenie wicie dopracowany, że spirale nacjonali-
tej nowej klasy w czasie, gdy pisał te sło- radykalnej prawicy, często po cichu winią poczucia braku społecznego bezpieczeń- stycznej paranoi, choć strukturalnie
wa, był już niemal w pełni oddany globa- klasy polityczne, będące beneficjentami stwa, strachu i gniewu w generowaniu wywodzą się z podwójnego kryzysu, zy-
lizacyjnej agendzie kapitalistycznego systemu, o współudział w tym, co uważa- ludowej gotowości do przyjęcia ideologii skują konkretną historyczną dynamikę,
państwa konkurencji. Nie dostrzegł rów- ne jest za spisek przeciwko „ludowi”; etnicznego lub religijnego nacjonalizmu. znaczenie i symbolikę dzięki dającym się
nież tego, że zwrot ten bez wątpienia swoją krytykę zlepiają z najróżniejszych Przywołują także związek między tą goto- odsłonić konfiguracjom klasowym – kon-
przyczynił się do utracenia w przyspie- składników, włączając elementy pocho- wością a ogólnymi warunkami tworzony- frontacjom, sojuszom i podziałom – w obrę-
szonym tempie prawomocności oraz do dzące z bezpośredniego doświadczenia w mi przez neoliberalną globalizację. Ich bie konkretnych (acz nierzadko „ukrytych”)
gwałtownego mnożenia się narracji od- zapośredniczone prawicowe ramy prote- prace współbrzmią z wprowadzonym historii lokalnych.
wołujących się do „kultury”, które antro- stu. Rozpoznanie dialektycznego związku przez Jonathana Friedmana (2003) ogól- Te ogólne tezy zyskują, jak się zda-
pologowie opisywali w tym okresie (Kalb między ludowym gniewem i resentymen- nym pojęciem „podwójnych polaryzacji” je, znaczące poparcie poza obszarem an-
2005, Stolcke 1995). Jednakże podkre- tem a zorganizowaną radykalną prawicą związanych z globalizacją: polaryzacji, tropologii. Specjaliści od porównawczej
ślenie przez Piccone dialektyki miejsco- jest, jak się zdaje, projektem nie cierpią- które łączą w pary pogłębiające się po- socjologii historycznej tacy, jak Barrington
wej kultur y wspólnotowej jako cym zwłoki, metody etnograficzne zaś działy społeczne i idiomy głębokich różnic Moore Jr. (1978), Michael Mann (1999), Ira
przeciwstawionej abstrakcyjnemu libe- mogą się tu okazać wysoce użyteczne 4 . kulturowych rozprzestrzeniające się w Katznelson (1998) i Charles Tilly (2004) za-
ralnemu kosmopolityzmowi, dialektyki, Utrzymuję, że istnieje potrzeba odsłonię- epoce, w której elity rządzące i ich so- znaczyli, że podział klasowy w demokra-
która miała w coraz większym stopniu cia ukrytych historii podporządkowania, jusznicy mają strukturalną szansę by się tycznym kapitalizmie jest czymś, czego
charak ter yzować warunki wewnątrz które staje się pożywką szczególnego wy- przekształcać w klasę kosmopolityczną nie można tłumić, lecz z czym trzeba się
państw w nowej erze jednego świata, obcowania klas oburzonych oraz ich ulot- i porzucić projekt narodu jako wspólnoty zmierzyć, co musi zostać wypowiedziane
okazało się trafne: po 1989 roku pojawił nego dialektycznego związku z narracją losu. Równocześnie niegdysiejsze „fordy- i zorganizowane, jeśli liberalizm ma pozo-
się nowy podział polityczny, mało zauwa- neoliberalnej ponadnarodowości, przez stowskie” klasy robotnicze podlegają de- stać w centrum demokratycznego proce-
żalny bliski („Północny”) krewniak często którą zostały ukształtowane. montażowi, zarówno faktycznie, jak i w su. Podwójny kryzys pokazuje, między
odnotowywanego rozprzestrzeniania się Zacznę od omówienia najnowszych sferze reprezentacji, stając się w zamian innymi, że w ciągu ostatnich trzech dzie-
wewnątrzpaństwowego konfliktu na glo- prac antropologicznych, które wspierają nowym „etnicznym ludem”, zaś ci na dol- sięcioleci liberałom coraz trudniej przy-
chodzi to czynić. W Europie w dodatku, Azja (patrz, między innymi, Derluguian W szczególności, jak pragnąłbym zaufania, kluczowych dla reprodukcji kla-
rzecz jasna, trudność ta była o wiele 2005, Frank 2004, Friedman 2003, Gin- zasugerować, to sprzeczności i niezgod- sy robotniczej.
większa na postkolonialnym wschodzie, grich i Banks 2005, Nonini 2003, Ost 2005, ności między codziennymi obszarami Mimo, że nagłówki w prasie zachod-
niż na zachodzie. Państwa zależne Europy Turner 2003, Wieviorka 2003; jeśli idzie mocy sprawczej, środowiskiem opartej na niej zwykły odmalowywać zorientalizowa-
Wschodniej, których kapitalizm jest w peł- o omówienie patrz Kalb 2005). państwie „władzy taktycznej” (obejmują- ny obraz postkolonialnego europejskiego
ni kompradorski, dysponują w najlepszym Tych popularnych polityk strachu cym polityczne i medialne struktur y wschodu jako kotła etnicznych nacjonali-
razie 30% bogactw, którymi dysponuje nie należy postrzegać jako bezpośrednio szans) i globalnymi strukturalnymi relacja- zmów grup większościowych6, powstało
Europa Zachodnia (patrz: Drahokoupil zorientowanych na- lub wywoływanych mi władzy – w tym znaczenia, generowa- bardzo niewiele prac antropologicznych
2008), jednak zachodnie elity państwowe wprost przez aktorów globalnych bądź ne w obrębie i pomiędzy tymi rozłącznymi dotyczących dynamiki neonacjonalizmu
także doświadczyły wstrząsów, jak poka- jako przyspieszających stale przepływ lu- ramami – napędzają ludowy niepokój i na wschodzie. Inaczej jest w przypadku
zują niedawne wydarzenia we Włoszech, dzi, handlu i informacji jako takiej. Jest to paranoje 5. Te niepokoje, z kolei, dodają prac specjalistów od nauk politycznych
Szwajcarii, Austrii, Francji, w Holandii, zawsze ów nieco mętny poziom zbiorów i energii nacjonalistycznym populizmom, i socjologii politycznej, którzy od począt-
Belgii i Danii. Rzecz cała nie ogranicza się abstrakcji, poruszany przez coś, co Eric zajmującym miejsce wykolejonych liberal- ku lat 9 0. konsek wentnie omawiają
zresztą do Europy. Jeśli idzie o Bliski Wolf (1990) nazwał „władzą strukturalną”. nych modernizmów. W węższym politycz- wschodnioeuropejskie nacjonalizmy, czę-
Wschód i Azję Zachodnią pojawiają się Rzeczywiste rezultaty na gruncie lokalnym sensie, populizm w obecnym stanie sto uderzając w ton alarmistyczny (patrz
opinie, że zduszenie oświeconej, nacjona- nym zostają zapośredniczone przez liczne rzeczy oznacza odrzucenie liberalnych elit na przykład Tismăneau 1998). Najnow-
listycznej lewicy stało się ostatecznie zależne od ścieżek „krytyczne punkty i ideologii, którym nie udało się wykorzy- sza fala takich prac, mniej alarmistyczna
zwiastunem religijnego fundamentalizmu przecięcia”, które łączą proces globalny, stać zasobów państwa narodowego do i o wiele bardziej analityczna, zaczęła
(Ali 2002). W różnych badaniach przekonu- poprzez konkretne narodowe sceny i lo- tego, by dostosować globalne procesy do eksperymentować z metodami etnogra-
jąco wykazano, że neoliberalną globaliza- kalne historie, często ukryte, z wyłaniają- lokalnych potrzeb i pragnień, które wysła- ficznymi i je zalecać (Derluguian 2005,
cję, prowadzącą do rozbicia siły roboczej, cymi się i usytuowanymi wydarzeniami i wiają elitarny kosmopolityzm, albo które Ost 2005).
wywierającą nacisk na zmniejszanie płac narracjami. Krytyczne punkty przecięcia miejscowo wykorzystują siłę państwa i Nacjonalizm grup większościowych
i dodatków socjalnych, zmniejszającą su- łączą globalne poziomy władzy struktural- ideologie kosmopolityczne w sposób jaw- na zachodzie traktuje się, rzecz jasna, zu-
werenność ludu na rzecz suwerenności nej z odpowiednimi instytucjonalnymi po- ny jako narzędzie wyzucia z posiadania. pełnie inaczej. Media postrzegają lokalne
kapitału, ograniczającą to, co Pierre Bour- lami „władzy taktycznej” w skali państwa Pojmowany szerzej, populizm odnosi się konflikty, w których wyrażają się zachod-
dieu (2000) nazwał „lewą ręką państwa” narodowego i z przestrzeniami mocy do nastrojów i odczuć wykluczonych, nie nacjonalizmy, jako konflikty wokół imi-
(społeczne włączanie) i umacniającą zara- sprawczej w codziennych, usytuowanych mierzących się z niespójnościami między gracji, podsycane przez lokalne ruchy
zem „prawą rękę” (finanse, prawo i porzą- okolicznościach (Wolf 1990). To w tych życiem codziennym, które zdaje się być skrajnie prawicowe i kształtowane przez
dek), można zasadnie połączyć z klimatem dynamicznych połączeniach dojrzewa po- coraz bardziej chaotyczne i niekontrolo- „wojnę z terroryzmem”. Robiąc to, zaciem-
głębokiej powszechnej niepewności, wy- lityka strachu i gniewu. Zbadanie tego, jak walne a szerszymi publicznymi projektami niają źródła nacjonalizmu na zachodzie,
pływającym z polityk strachu, wykorzysty- się pojawia, jest zadaniem wymagającym władzy, pozostającymi poza ich zasięgiem przypisując go aktorom, których uznaje się
wanych przez nowych graczy politycznych obsesji na punkcie lokalnych odkryć hi- i budzącymi podejrzenie o to, że służą za całkowicie zewnętrznych wobec istoty
i skutkujących obronnymi nie-liberalnymi storycznych a zarazem krytycznej lektury trwającemu wciąż wykluczaniu. Zgodnie z zachodu jako takiego, czyli migrantom
ludowymi reakcjami na obszarach tak procesów rozgrywających się w wielkiej proponowaną przez Tilly’ego (2004) defini- i ruchom skrajnej, radykalnej prawicy7. Ta-
różnych, jak centralna i zachodnia Afryka, skali, w którym bierze się za punkt wyj- cją demokracji, wynika stąd oddemokra- kie wydarzenia i ruchy przedstawiane są
Stany Zjednoczone, zachodnia Europa, ścia szczególne sytuacje życiowe klas tyzowanie i w konsekwencji powrót do jako odchylenia od norm liberalnych,
wschodnia Europa, Kaukaz i wschodnia podporządkowanych. spartykularyzowanych sieci wzajemnego z założenia utrwalonych na zachodzie,
który z kolei jakoby można przeciwstawić Obecny populizm zatem reprezen- w Polarze, fabryce produkującej artykuły
nacjonalistycznemu wschodowi. tuje systemowe, strukturalne, miejscowo gospodarstwa domowego (lodówki i pral- „Historia się
Wbrew takim samospełniającym możliwe i wymowne zjawiska, badacze ki) i w innych miejscowych fabrykach we
się, okcydentalistycznym wyobrażeniom, zaś powinni starać się pochwycić je w ich Wrocławiu, w Polsce południowo-zachod-
powtarza”:
stawiam tezę, że zachodnie i wschodnie zazębiających się wzajemnie wymiarach. niej10. Ci robotnicy mimo represji ze strony rozmowy z polskim
europejskie popularne nacjonalizmy mają Peter Worsley napisał dawno temu, że po- komunistycznych władz, tworzyli miejsco-
zasadniczo podobne społeczne korzenie pulizm jest „wiecznym staraniem ludu, by we oddziały wolnych związków zawodo-
populistą
i porównywalne bazy poparcia a także, że domagać się polityki jako czegoś własne- wych, a później „Solidarności” od końca Najlepszym wprowadzeniem do
wywołują je powiązane ze sobą procesy go”, podczas gdy szuka się po omacku lat 70. i na początku lat 80., samoorganizo- doświadczenia klasy robotniczej i jego
neoliberalnej globalizacji i przemian struktur „konkretnej sprawiedliwości” i odwołuje do wali się w podziemiu w okresie stanu wo- spornych znaczeń, które mogę zapropo-
klasowych, choć rzecz jasna ich fakty- „zaangażowania ludu w kierowanie wła- jennego oraz w okresie po 1985 roku, nować, są notatki z rozmów, jakie wraz
czna, oparta na konkretnych wydarze- snymi społeczeństwami” (1969: 246, 244, kiedy powoli zbliżała się już transformacja, z kolegami prowadziliśmy z Krzysztofem
niach dynamika wywodzi się z odmiennie 245). Projekt w pełnym tego słowa zna- zgłaszali zdecydowane roszczenia, tak de Zadrożnym, nauczycielem zawodu, uro-
uporządkowanych i sekwencjonowanych czeniu antropologiczny. facto, jak i de jure, do „swoich” fabryk i dzonym w 1953 roku we Wrocławiu, dzia-
pól politycznych a one same zyskują sym- W dalszej części niniejszego tekstu aktywnie starali się nie tylko zabezpieczyć łaczem robotniczym, który ostatecznie
bolikę dzięki całkowicie różnym narodo- zanurzam się w relacje grupy robotników te roszczenia, ale też ochronić swoje fa- nigdy nie zamienił pracy przy taśmie pro-
wym historiom, pamięciom i amnezjom8. z Wrocławia, próbując dokopać się do brykiw czasie kryzysów, związanych z dukcyjnej w miejscowej fabryce czy to na
W pracach antropologicznych po- sposobu mówienia o rzeczywistości, która terapią szokową. Twierdzę, że kryzysy te rzecz płatnej funkcji w związku, czy pozycji
święconych neonacjonalizmowi w Europie wykwalifikowanych i częściowo wykwali- ułatwiły, paradoksalnie, bezpośrednie politycznej, czy nawet na stanowisko bry-
Zachodniej (Gingrich i Banks 2005) po- fikowanych robotników przemysłowych, przejęcie aktywów i przekazanie ich w gadzisty. Był przywódcą strajku zorgani-
brzmiewa echo tego nacisku na migran- prawdopodobnie najliczniejszy segment ręce państwa – źle rozpoznane i uprawo- zowanego przeciwko wprowadzeniu
tów i ruchy skrajnie prawicowe; co za tym ludności w postsocjalistycznej Europie, mocnione z uwagi na odzyskaną suwe- stanu wojennego i okupacji fabryki w
idzie, niewiele robi się by pozbyć się orien- popchnęła do wyartykułowania pobrzmie- renność i parlamentarną demokratyzację. grudniu 1981 roku, został w 1982 roku in-
talizujących i okcydentalizujących mistyfi- wającego coraz ostrzejszym populizmem Staram się przebadać, jak od wewnątrz ternowany przez generała Jaruzelskiego,
kacji. Ewentualnie prace te skupiają się odrzucenia liberalizujących elit. Tekst niniej- przeżywano procesy, analizowane i fety- od 1983 do 1989 roku redagował i wyda-
(Holmes 2000) na konserwatywnych za- szy pomyślany jest jako mikroarcheologia sz y zowane pr zewa żnie z w ygodnej wał podziemne czasopismo zakładowe „U
chodnioeuropejskich elitach i na odżywa- robotniczej frustracji, będącej odpowie- zewnętrznej pozycji jako „udana transfor- nas”, został ponownie internowany a na-
jących wśród nich katolickich ideologiach dzią na zdezorganizowane i źle rozpozna- macja demokratyczna”11. stępnie otrzymał zakaz dalszej pracy w
organicystycznych. Takie podejście poma- ne procesy wywłaszczenia, zainicjowane przemyśle we Wrocławiu za to, że w 1988
ga zrekonstruować kulturowy esencjalizm na poziomie państwowym i globalnym, na roku odbudowywał „Solidarność”, czaso-
i umieścić go na jego właściwym miejscu, dokonane przez liberałów pozbawienie wo pracował jako czyściciel kominów w
na prawej flance zachodnioeuropejskiego praw obywatelskich i wykluczenie, zwią- firmie wysokościowej, a później został tre-
i kontynentalnego procesu formowania zane nie tylko z pracą, ale też z całym ro- nerem młodzieżowej koszykówki i współ-
państw, jednak nie jest w stanie wyjaśnić botniczym środowiskiem życiowym9. organizatorem, wraz z innymi świeckimi
jego populistycznej dynamiki i treści poza Między 1997 a 2007 współpracowa- katolikami, wyjazdów wakacyjnych w ra-
kręgami elitarnymi. łem z grupą robotników zorganizowanych mach wspólnot kościelnych. Jest starszym
wokół związku zawodowego „Solidarność” bratem brygadzistki, członkini „Solidarno-
ści”, kobiety, która zyskała znaczenie wy- czasie z przyjaciółmi. Niedawno ogłoszo- Spotkaliśmy się z Zadrożnym po- Jak była prywatyzacja, w 1998 roku,
kraczające poza poziom lokalny. A przede no redukcje, które miały objąć piętnaście nownie w tym samym małym biurze dzie- moja siostra musiała pojechać na kolację
wszystkim jest człowiekiem, który nie tysięcy osób (podczas gdy cała siła robo- sięć lat później, w kwietniu 2007 roku. do premiera Buzka, prowadzić z nim nocne
ustaje w walce o „życie w prawdzie” i w cza liczyła w 1997 roku 4500 pracowni- Wciąż pracował przy taśmie w tych sa- rozmowy, z masą alkoholu, żeby przekonać
domaganiu się dla Polski „normalności”. ków). Analiza przeprowadzona na zlecenie mych zakładach, obecnie funkcjonują- go, żeby przygotowali pakiet socjalny. Ab-
Ma trójkę dzieci, z których najstarsze uro- Skarbu Państwa przez firmę doradczą cych jako Polar-Whirpool. „Historia się surd! To miał być nasz własny, Solidarno-
dziło się, gdy był internowany, wszystkie McKinsey & Company, zgodnie z przewi- powtarza”, wołał: ściowy premier! Ale w ministerstwie poz-
studiowały na kierunkach związanych z dywaniem wykazała, że Polar zatrudniał „Wykor z ystano naszą naiwność wolił, żeby naszą sprawą zajmował się pod-
pedagogiką. Jak wielu robotników, z któ- więcej robotników niż porównywalne firmy i dobroduszność. Przez te wszystkie lata po sekretarz, facet, który był z mafii pruszkow-
rymi prowadziliśmy wywiady, obecnie produkujące artykuły gospodarstwa do- 1989 mówiono nam, że jesteśmy niczym; że skiej [tajne służby]. W takich sprawach
wciąż mieszka w małym mieszkaniu, któ- mowego na Zachodzie. „Unia to wielki Zachód przyszedł, żeby wszystko przejąć; potrzebne jest dochodzenie, trzeba ujawnić
re dostał pod koniec lat 70., niedaleko Związek Radziecki” – stwierdził Zadrożny że Polacy mają swoje wady narodowe. W prawdę! Naprawdę dziwne, gdyby ci, którzy
kompleksu fabrycznego. W środowisku z samoświadomym cynizmem. „Tyle było ten sposób przygotowywano grunt pod to, kupowali przedsiębiorstwa prawie za dar-
fabryki Polar, gdzie ponad 50% zatrudnio- gadania o samorządności, lokalności i tak żeby ludzie zaakceptowali status quo. Moim mo robili to dla ludzi?
nych ma zaledwie wykształcenie podsta- dalej, a ostatecznie tworzą tylko gigan- zdaniem w 1989 roku zagubiony został Nie da się odrobić tego, co zostało
wowe, wyróżniało go także zaufanie, tyczny monopol”. duch oporu przeciwko nienormalności. Tak- zrobione. Ale nadal psychologicznie miało-
jakim obdarzały go setki, a może nawet Monopol, w języku antykomuni- że w „Solidarności” i w Kościele. Popatrzcie by to znaczenie, gdyby udało się ustalić,
tysiące robotników i mieszkańców. Jako stycznego oporu, oznacza społeczne na przykład na tę ostatnią historię z kobie- czy tę firmę sprzedano poniżej jej rzeczywi-
nauczyciel zawodu i robotnik zatrudniony i materialne marnotrawstwo, brak odpo- tami, które pracują w supermarketach, stej wartości. Wtedy łatwiej byłoby też coś
przy taśmie, pełnił rolę pośrednika między wie dzialności, dezinformację i korupcję. mają zakaz chodzenia do łazienki i muszą wywalczyć teraz, na przykład lepsze pensje.
odczuciami i strategiami klasy robotniczej Niezależność i samorządność natomiast nosić Pampersy! Gdzie była „Solidarność”? To sprawa honorowa. Ja sam nigdy nie wie-
z jednej strony, a lepiej wykształconymi konotują „normalność” i „życie w prawdzie”. Gdzie był Kościół? Powinni ostro zareago- rzyłem, że tak musi by, że Polacy tacy są,
formalnie działaczami funkcjonującymi na Były to najważniejsze hasła, pod którymi wa. Inne rzeczy też nie powinny były mieć że nie mogą tego czy tamtego... wielkim
polu instytucjonalnym – włączając w to polscy robotnicy trwali w swojej walce z miejsca. A tutaj, myślę, że specjalnie, błędem było powiedzenie, że Polacy są do
jego siostrę – z drugiej strony. partyjnym państwem, najprawdopodobniej przedsiębiorstwa, także Polar, rozbito na niczego”.
Kiedy po raz pierwszy spotkaliśmy o wiele ważniejsze niż pojęcia takie, jak kawałki. Zostawiono je, żeby musiały same Pojawiają się tu słowa, które po-
się z nim w małym i surowym biurze „społeczeństwo obywatelskie” czy nawet o siebie walczy. W ten sposób złamano na- zwalają umieścić w kontekście i rozplątać
związkowym w jednym z budynków admi- „pluralizm”, będące raczej taktycznymi, inte- szą solidarność. tę pozornie jednoznaczną, ale w rzeczywi-
nistracyjnych w Polarze w 1998 roku, lektualnymi kategoriami. „Normalność” i Mówi się nam, że tak musi by, że stości wielowarstwową narrację. Prywaty-
część udziałów Polaru miała właśnie zo- „życie w prawdzie” były złożonymi, popular- mamy transformację i że powinniśmy się zacja, inaczej niż mogłoby się nam
stać sprzedana francuskiej grupie prze- nymi symbolami, napędzającymi powszech- cieszy, że w ogóle mamy robotę. Oczywi- wydawać, była czymś, w co robotnicy w
my s ł owe j. U n i a Eu r o p e j s k a , k tó r a ną ludową mobilizację (patrz np. Kubik ście, praca jest ważna, ale nasza godność Polsce głęboko wierzyli – przynajmniej od
nalegała na pełną liberalizację importu do 1994; Ost 1990). Pozostały magnesem sen- i nasza płaca też się liczy. Myślę, że powin- chwili, gdy w 1989 roku pojęcie to zaczęło
Polski, zarazem utrzymując aż do począt- sów i pragnień przez całe lata 90. i w latach niśmy przynajmniej zbadać proces prywa- po raz pierwszy rozbrzmiewać w sferze
ku lat 2000 niektóre taryfy ograniczające 2000, przy czym coraz częściej kierowano tyzacji, nawet w Polarze, zbadać, czy to publicznej, do mniej więcej 1992 roku.
eksport, pojawiała się w większości roz- je przeciw państwu liberalnemu i jego po- była prawdziwa prywatyzacja czy, jak ludzie Jednak dla nich pojęcie to miało zupełnie
mów, jakie Zadrożny prowadził w tym nadnarodowym sojusznikom. uważają, po prostu złodziejstwo. inne konotacje niż na zachodzie czy w ję-
zyku polskiej elity liberalnej. Prywatyzacja na liście kluczowych żądań w programie, niezdolności do uprzedzania zbiorowych tam, gdzie „Solidarność” była silna i gdzie
nie miała oznaczać sprzedaży publicznych przyjętym na krajowym zjeździe delega- wystąpień robotników z roszczeniami wo- nadal działała w podziemiu – na przykład
zasobów prywatnym inwestorom, wręcz tów „Solidarności” we wrześniu 1981 bec państwa. Obecnie sami robotnicy w Polarze i w kilku innych fabrykach we
przeciwnie. Dla polskich robotników pod roku – mianowicie samorządu pracowni- mieli kierować funduszami płacowymi, Wrocławiu – OPZZ okazało się zdolne je-
koniec lat 80. oznaczała początkowo czego (Poznański 1996). Zakłada się czę- stanowiącymi część skromnego budżetu, dynie do organizowania niektórych sekto-
transfer przedsiębiorstw – które w cza- sto, że ten postulat został sformułowany podlegającymi wedle określenia Jánosa rów pracowników umysłowych. Nowe
sach komunistycznych stanowiły oparcie jako wyraz radykalizacji polskiej rewolty, Kornaia (1980) „twardym ograniczeniom”. rady robotnicze zostały natomiast szybko
dla całego życia społecznego, organizo- radykalizacji, która przekonała tak Mo- Ponieważ robotnicy zyskali znaczną kon- skolonizowane przez zwarte i demokra-
wały opiekę zdrowotną, wakacje, zapew- skwę, jak i polskich generałów, o nie- trolę nad całym budżetem, musieli szaco- tyczne robotnicze wspólnoty, które obec-
niały mieszkania, przedszkola, pożyczki uchronności zbrojnej interwencji mającej wać swoje płace, uwzględniając zarazem nie wykorzystywały formalnie legalne drogi,
i tak dalej – z rąk państwa komunistyczne- zabezpieczyć interesy nomenklatury. Jed- inwestycje w produkcję i znaczne fundu- aby wywalczyć od państwa realną kontrolę
go, postrzeganego jako prywatna, ze- nak gdy „Solidarność” została zdelegali- sze socjalne. Oczekiwano od nich, że będą nad środkami produkcji. Zadrożny i jego
wnętrzna siła, wkraczająca na terytorium zowana i rozwiązana, wojskowy reżim odpowiedzialnie troszczyć się i inwesto- koledzy zaangażowali się bardzo mocno
narodu, knująca, by przejąć jego wła- sam uznał, że nowe instytucje, wprowa- wać w własną społeczną reprodukcję. To z w tę walkę na rzecz klasy robotniczej i na-
sność, w ręce robotników, postrzeganych dzające na poziomie fabryk samorząd, kolei miało przynieść kres socjalistyczne- rodowego uwłaszczenia ze wspieranym
jako rzeczywista reprezentacja narodu12. mogą pomóc w uspokojeniu nastrojów, mu państwu patriarchalnemu wraz z jego przez Moskwę wojskowym komunistycz-
Na przełomie lat 80. w Polsce, a w zerwaniu powiązań między robotnikami a nie dającymi się znieść sprzecznościami nym rządem; Zadrożny był zresztą kluczo-
gruncie rzeczy chyba w całej środkowej inteligencją i zapewnić reżimowi elemen- (patrz Ekiert, Kubik 1999, Poznański 1996). wą postacią w tej walce, dzięki czemu
i wschodniej Europie, wczesno-dwudzie- tarną legitymizację. Przede wszystkim zaś Patrząc z perspektywy czasu, dokładnie to zdobył sobie zaufanie setek, jeśli nie ty-
stowieczna idea samorządu robotniczego samorządność mogła pomóc rozwiązać, się wydarzyło, choć nie w taki sposób, jak sięcy robotników Polaru14. Pod koniec lat
wciąż była żywa i obecna; a mówiąc jesz- jednym ciosem, niektóre systemowe pro- spodziewali się tego generał Jaruzelski 80. robotnikom udało się ograniczyć wła-
cze dokładniej, stanowiła w wielu miej- blemy związane z socjalistyczną akumu- czy Moskwa. Rozpoczął się upadek nie dzę nomenklatury nad Polarem i jego
scach, w tym między innymi we Wrocławiu, lacją. tyle patriarchalizmu, ile socjalizmu jako zasobami społecznymi; następnie zapo-
materialną rzeczywistość, bliską codzien- Po pierwsze, przekazując zakła- takiego: państwo miało ostatecznie utracić biegli nomenklaturowej prywatyzacji i złu-
nemu doświadczeniu rozumianemu w ta- dom pracy odpowiedzialność za własne kontrolę nad „własnością ludu” i rozpaść pieniu majątku i około 1989 roku zaczęli
kim sensie, w jakim Raymond Williams finanse, junta liczyła, że zmusi to zakłady się – z tego rozpadu zaś miało wyłonić się wybierać i mianować własnych dyrekto-
mówił o strukturze odczuwania. Niewielu by stały się pod względem finansowym nowe państwo neoliberalne, które przeję- rów. W innych najważniejszych fabrykach
analityków okresu postsocjalistycznego bardziej odpowiedzialne i bardziej przed- ło wszystko, paradoksalnie pod sztanda- we Wrocławiu, takich jak fabryka kompu-
poświęciło dostatecznie wiele uwagi tej siębiorcze. Po drugie, prawodawcy mieli rem demokratycznych reform rynkowych. terów Elwro czy Pafawag, fabryka wago-
rzeczywistości, wymaga ona zatem pew- nadzieję, że zatrzymają albo przynajmniej Komunistyczni technokraci w Pol- nów kolejowych, działo się to samo. Tylko
nej dygresji. Jest to punkt wyjścia do zro- spowolnią na poziomie lokalnym i na po- sce wprowadzili nowe, pror ządowe w tym jednym mieście dziesiątki tysięcy
zumienia czegoś, co było powszechnym ziomie fabryk wystąpienie nowej fali zbio- związki zawodowe (zrzeszone w Ogólno- robotników poczuło, że mają realną kon-
miejscowym doświadczeniem13. rowych żądań płacowych. W ten sposób polskim Porozumieniu Związków Zawo- trolę nad fabrycznymi i wspólnotowymi
Trzeba pamięta, że w czasie stanu chcieli usunąć jeden ze strukturalnych dowych, OPZZ ) w 1982 roku, oczekując, zasobami. Dyrektor personalny Polaru w
wojennego jednym z pierwszych cywil- problemów akumulacji socjalistycznej: że obecnie, po delegalizacji „Solidarno- 1998 roku, starając się w rozmowie z
nych aktów wojskowej junty było wprowa- niezdolności państwa do kontrolowania ści”, przejmą one kontrolę nad instytucja- nami wyjaśnić moralną i rzeczywistą
dzenie w życie czegoś, co znajdowało się płac, zysków i inwestycji, a ostatecznie – mi samorządu pracowniczego. Jednak trudność, związaną ze zwalnianiem tysię-
cy pracowników, nieustannie podkreślał, jedynie spraw pracowników fizycznych i drogę do robotników, po kilku niezsyn- Tymczasem terapia szokowa, z to-
że w Polarze robotnicy wciąż czują się nie wyłącznie robotnicy skojarzyli z nią chronizowanych, zakończonych klęskami warzyszącym jej pełnym, dokonanym jed-
właścicielami fabryki. pojęcie prywatyzacji. Ideę samorządności falach protestów, w 1956, 1968, 1971 i 1976; nym ruchem uwolnieniem r ynku i
Pojęcie „prywatyzacja” nadeszło, przyjmowało wiele osób z wyższym wy- patrz: Ekiert, Kubik 1999, Kubik 1994), mitycznym skupieniem na umocnieniu
rzecz jasna, z całkowicie innego świata. kształceniem, zwłaszcza w fabrykach z szybko jednak okazało się, że jest w swo- budżetu państwa w warunkach katastrofy
Pojawiło się i zostało wprowadzone w la- górnej półki, jak fabryka komputerów El- ich poglądach odosobniony. Równocze- gospodarczej, spadła na wszystkie przed-
tach 1988-89 w publicznych wystąpie- wro we Wrocławiu. W pierwszych dwóch śnie całe sfery zagadnień związanych siębiorstwa produkcyjne z taką siłą, że dla
niach ekonomistów z Gdańska, przede parlamentach po 1989 roku frakcja, wy- z gospodarką i podatkami, kluczowe dla działaczy kluczowym problemem stało się
wszystkim Leszka Balcerowicza. Ekono- wodząca się z samorządnych zakładów, tworzenia liberalnego państwa, powierzo- samo przetrwanie fabryk i ich społecz-
mistów tych zaproszono do zespołu poli- broniła idei spółdzielni robotniczych jako no Balcerowiczowi i jego zagranicznym nych funkcji ważniejsze chwilowo, niż wy-
tycznych liberałów, krystalizującego się jednej z pożądanych dróg prywatyzacji partnerom, zwolennikom Konsensusu paczona ustawiona debata na temat formy
wokół Bronisława Geremka i Adama gospodarki. Z samorządnych fabryk wy- Waszyngtońskiego, pracującym po cichu prawnej i organizacyjnej. Nowy reżim ge-
Michnika, aby pomogli im dokształcić się łonił się już w 1988 roku ogólnokrajowy nad programem terapii szokowej (patrz neralnie wyciszał debatę publiczną doty-
w dziedzinie ekonomii, której nie trakto- ruch dobrze wyszkolonych kadr, który też Wedel 2001). Jeden z naszych rozcz ąc ą konk retnych p r awnych dróg
wali zbyt poważnie, nawet jeśli po roku podczas rozmów Okrągłego Stołu, toczą- mówców z Wrocławia, Andrzej Piszel, in- prywatyzacji, pozostawiając tę kwestię w
1985 zaczęli odrzucać ideę samorządno- cych się między rządem i opozycją, naci- formatyk, był po 1989 roku w parlamencie rękach trzymanych niejako pod kloszem
ści pracowniczej (Ost 1990). Jednakże w skał na wprowadzenie reform, i który członkiem grupy posłów, opowiadających ekspertów i spowalniając publiczny pro-
kontekście gospodarki, de facto zarzą- domagał się następnie finansowych i eko- się za samozarządzaniem. Obecnie jest ces decyzyjny (nawet pod koniec lat 90.
dzanej, prawnie współposiadanej i pod nomicznych regulacji, pozwalających na odnoszącym sukcesy przedsiębiorcą, nie- większość polskich przedsiębiorstw nie
względem moralnym traktowanej jako tworzenie kierowanych przez robotników mal całkowicie już pozbawionym złudzeń została jeszcze formalnie sprywatyzowana,
własna, przez zwycięskie robotnicze ko- demokratycznych spółdzielni.15 Jednak ci co do polityki; opowiada barwnie, jak gru- inaczej niż u większości postsocjalistycz-
lektywy, które formalnie za współposia- „organiczni” gracze szybko odkryli, że libe- pa, skupiona wokół Geremka, którego nych sąsiadów); w tym samym czasie za-
dacza miały pozbawione legitymizacji i ralni intelektualiści przy Okrągłym Stole, osobiście podziwiał, systematycznie go dbał o postawienie krajowej gospodarki w
wspierane przez Związek Radziecki „ko- których związki z bazą, z ludźmi w terenie uciszała, wygwizdując i używając różnych takiej sytuacji, która około 1991 roku zmu-
munistyczne” państwo, które, jak sądzono, były już w tym czasie bardzo słabe – cze- niezbyt uprzejmych chwytów, kiedy starał siła większość firm do żebrania o kredyty
właśnie ostatecznie upadało, robotnicy go zresztą słusznie oczekiwali generało- się bronić strategii politycznych, mogą- i pomoc państwa oraz kierowanego przez
postrzegali ideę prywatyzacji jako rodzaj wie – nie mają zbyt wiele cierpliwości dla cych przyczynić się do umocnienia zarzą- państwo sektora bankowego. W ten spo-
ostatecznej rozgrywki w ich walce o wła- pomysłu, by pozwolić robotnikom skon- dzanych przez pracowników sektorów sób nowe liberalne państwo stopniowo de
sność ludu. Prywatyzację rozumiano po- solidować siły (Ost 1990). Jedyną postacią, gospodarki. Wciąż jest przekonany, że z facto wydzierało własność z rąk robotni-
ws ze c h n i e p r ze d e ws z y s tk i m j a ko powszechnie poważaną, która początko- powodów, które miały charakter politycz- czych kolektywów. Przekierowywano ty-
spełnienie wreszcie tych żądań pierwszej wo z tym pomysłem sympatyzowała był ny, i o których nawet nie chce myśleć, po- tuły własności do banków państwowych i
„Solidarności” z 1981 roku, które doprowa- niegdysiejszy trockista, Jacek Kuroń (je- grzebano wówczas wielką i możliwą do Skarbu Państwa, równocześnie powszech-
dziły niegdyś do przejęcia władzy przez den z założycieli, w 1976 roku, Komitetu zrealizowania społeczno-gospodarczą nie chwaląc ten ruch jako ostateczny cios
juntę. Miała być czymś w rodzaju ukorono- Obrony Robotników, zapewniającego po- szansę. zadany komunistom. W ramach tego sa-
wania robotniczego buntu. moc prawną aresztowanym robotnikom; mego procesu nowe państwo zniszczyło
Pozwólcie mi podkreślić, że samo- KOR był wehikułem, za pomocą którego robotniczą solidarność i podzieliło ruch
rządność pracownicza nie miała dotyczyć polska inteligencja ostatecznie znalazła na rzecz samorządności i spółdzielczości.
Do 1993 roku, kiedy Polska znów doświad- ści zostały unieważnione, ich samych zaś tym idzie, nie mogą ufać źródłom swojej brałem udział 20 , otwarcie dezawuował
czyła masowych robotniczych protestów wepchnięto gwałtownie w tryb, w którym sprawczości. W tym miejscu bezpośrednio polski przemysł, opowiadając o „byłych
przeciwko terapii szokowej i ubóstwu liczyło się samo przetrwanie, co tak zna- łączy materialne wywłaszczenie z szerszą socjalistycznych robotnikach, produkują-
(Ekiert, Kubik 1999), opcja spółdzielcza komicie i szeroko zanalizowała Klein neoliberalną kulturą publiczną w Polsce cych tylko popiersia Lenina”. Podczas
zniknęła całkowicie z debat politycznych, (2007)16. po 1989 roku. Odwołuje się do wyjątkowo tego samego elitarnego wydarzenia rocz-
a prywatyzacja w coraz większym i więk- „Prawdziwa prywatyzacja”, mówiąc paskudnej publicznej retoryki, wprowa- nicowego Balcerowicz dał wyraz swej nie-
szym stopniu zaczęła oznaczać przekazy- słowami Zadrożnego, oznacza, w naj- dzonej przez elitę liberalną i podtrzymy- słabnącej, niemal religijnej satysfakcji z
wanie zakładów pod skrzydła Skarbu czystszej formie, spółdzielnię robotniczą, wanej przez media i mędrców z akademii, tego, że udało mu się ostatecznie uwolnić
Państwa i wprowadzanie ich na giełdę w natomiast w formie rozwodnionej i słab- po tym, gdy ujawniony został dramatycz- „zdrowe” siły rynku i twórczego zniszcze-
Warszawie, po to, by znaleźć za granicą szej, przynajmniej taką prywatyzację, któ- ny dług państwowy. Żaden z liberałów nie nia oraz z tego, że ukarał polskich robot-
desperacko poszukiwane źródła finanso- ra służy fabryce i robotnikom, w której miał dość odwagi, by choćby podać pod ników za „wyzbycie się sumienia”, co jak
wania. pewien zakres oddolnej kontroli zostaje dyskusję możliwość unieważnienia długu, uważał było ich chętnie przyjmowanym
Jeśli zatem lata 1985-89 obserwo- zamieniony na wzrost, inwestycje i lepsze jako zaciągniętego przez nieprawomocny losem w kontrolowanej przez państwo
wały przejęcie zasobów produkcyjnych płace 17. Sytuację przeciwną Zadrożny reżim (co słusznie podkreśla Klein, gospodarce (Kalb 2002; dalsze przykłady
przez robotników-obywateli z rąk zmilita- określa jako „złodziejstwo”. Złodziejstwo, 2007) 18 . Kiedy terapia szokowa wstrzą- patrz: Buchowski 2006). Regularnie po-
ryzowanego państwa partyjnego, lata jest rzecz jasna typowym motywem poja- snęła całym społeczeństwem, a widmo wtarzano, że coś było nieuniknione, mów-
1989-1995 były areną wywłaszczania ro- wiającym się w populistycznych narra- katastrofy gospodarczej stało się realną cy jednak że chętnie obracali uświa-
botniczych kolektywów przez liberalne cjach. Jest jednak także pojęciem, które możliwością, intelektualiści i przedstawi- domioną konieczność we (własną) cnotę.
państwo, które sprytnie recentralizowało dość realistycznie opisuje wyzucie robot- ciele świata mediów zaczęli desperacko Gdy w radosnym Wiedniu świętowano po-
krajowe zasoby w ramach niezależnego niczej bazy z zasobów i przeniesienie przedstawiać siebie samych jako „klasę kojowe zwycięstwo nad komunizmem i
obecnie skarbu, w warunkach globalizacji. tychże zasobów w ręce państwa i global- średnią”, równocześnie coraz częściej Imperium Zła, z ust dawnych dysydentów,
Jedno z kluczowych prawnych rozwiązań nego rynku, za pomocą czysto prawnych przedstawiając robotników i chłopów jako dziś przedstawicieli polskiej elity, nie pa-
polegało na tym, że przedsiębiorstwo, któ- i finansowych procedur, znajdujących się potworne obciążenie Polski, otwarcie te- dły żadne słowa oburzenia na uciszanie
re przeszło na własność skarbu państwa, poza kontrolą moralnych posiadaczy raz wystawionej na światową kapitali- robotniczych protestów, ani jedno zdanie
było natychmiast uwalniane od ciężaru tychże zasobów. Opisuje także wynikłe styczną konkurencję. Chłopów i robotni- na temat położenia robotników – o tym nie
samorządu pracowniczego, traciło prawo z tego zubożenie środowiska robotnicze- ków zaczęto systematycznie łączyć rozmawiano ani na tym, ani na innych
do rad pracowniczych i do wybierania go – społeczności sąsiedzkich, wspólnot, z alkoholizmem i lenistwem, związki za- bankietach21.
przez nie dyrektora. Przejęcie zakładu pra- mających za sobą znaną historię udziału wodowe zaś otwarcie potępiano jako za- Taki właśnie był kontekst zjawiska,
cy przez państwo zyskało zatem prawne w walce narodowej – w miarę, jak proces grożenie dla sprawnego funkcjonowania które Michał Buchowski ostatnio opisał
zabezpieczenie przed czymś, co było prywatyzacji przechodził w ręce państwo- nowej, obywatelskiej Polski19. Samo poję- za pomocą pojęcia „uwewnętrznionego
wciąż obecną strukturą odczuwania, wych biurokratów i międzynarodowych cie „społeczeństwa obywatelskiego” sys- orientalizmu” (także: Kideckel 2002, 2007),
zgodnie z którą robotnicy byli faktycznymi oferentów. tematycznie wykorzystywano przeciwko „obwiniającego robotników i chłopów za
właścicielami swoich fabr yk. Kiedy Przypomnijmy, że w cytowanym związkowcom. Nawet tak zasłużona po- poniżające ich warunki i za trudności spo-
w 1997 roku zaczynaliśmy prowadzić na- wyżej fragmencie wywiadu Zadrożny stać, jak Adam Michnik, w 1999 roku, łeczne” (2006: 467). Pojęcie to odwołuje
sze wywiady, robotnicy w Polarze i w in- przechodzi od kwestii „złodziejstwa” do podczas obchodów wydarzeń z roku się do ogólnego klimatu, w którym robot-
nych miejscach zaczęli dostrzegać swoją małej tyrady na temat Polaków, którym 1989, które odbywały się w Kaiserliche nicy „okazali się cechować ‘cywilizacyjną
prawną klęskę: ich roszczenia do własno- powiedziano, że mają swoje wady i, co za Hofburg w Wiedniu, i w których ja także niekompetencją’ (Sztompka 1993) oraz wy-
kazali się ogólnym brakiem dyscypliny i od- mechanizmów udało się wytworzyć figurę działającymi na poziomie kraju. Reżim nie przedstawia tego w taki sposób. Tego
powiedzialności (Sztompka 1996: 119) i polskiego zetnicyzowanego ludu, przeciwnie docenił spójności robotniczych wspól- rodzaju obserwacja załamałaby go. Stąd
hamowali wysiłki tych, którzy mieli jakieś stawionego kosmopolitycznej elicie – tak, not i przecenił własną prawomocność, zmuszony jest doszukiwać się spisku,
osiągnięcia a także postęp całych społe- jak mógłby przewidzieć Friedman. bez wątpienia więc nie przewidział, jak albo przynajmniej przewrotnego współ-
czeństw w regionie” (Buchowski 1996, Zadrożny dzieli się jeszcze jedną dalece robotnicza kontrola w fabrykach udziału. Zanim powrócimy do relacji Za-
1996: 469). Regularnie powołując się na ważną obserwacją, zasługującą na dalsze wzrośnie. Jednakże przemieszczenie ob- drożnego, chciałbym omówić jeszcze
syndrom homo sovieticus intelektualiści rozszyfrowanie: „przedsiębiorstwa rozbito szarów walki z krajowego centrum na dół, jeden aspekt procesu, w którym instytu-
liberalni wypychali robotników poza gra- na kawałki. Zostawiono je, żeby musiały w obręb pojedynczego lokalnego zakładu cjonalizacja samorządności doprowadziła
nice Europy, w bezczasowość Azji. Robili same o siebie walczyć”, przy czym obwi- i zaciemnienie niebezpiecznych związków, do osłabienia oporu, aspekt, który po-
to dokładnie w tym samym momencie, kie- nia za to, między innymi, Solidarność jakie między nimi istniały, było sprytnym może osadzić jego rozczarowanie.
dy dla siebie namiętnie domagali się miej- i Kościół. Wcześniej wspominał, na tym pomysłem, a gwarancją sukcesu miał Kiedy już samorządność została
sca w nowym europejskim panteonie, samym oddechu, o Polakach, którzy stać się wojskowy reżim i represje. Co za ugruntowana, nastąpiło przewidywalne
przypominając, jak sumiennie i pokojowo „zdają się mieć swoje wady narodowe” tym idzie, warunki, które pozwoliły gru- przesunięcie jeśli chodzi o przywództwo.
bronili społeczeństwa obywatelskiego i o nieobecności „ducha oporu”. W grun- pom robotników odzyskać zasoby z rąk To przesunięcie także znacząco przyczy-
przed Goliatem komunizmu, a także jak cie rzeczy odnosi się do całego liberalne- komunistycznego państwa, były tymi sa- niło się do braku mobilizacji i utraty ener-
skutecznie przeprowadzili liberalizację go kompleksu wywłaszczenia. I znów, mymi warunkami, które następnie hamo- gii po 1989 roku. Zadrożny, nauczyciel
i prywatyzację „gospodarki”. Więcej jesz- kiedy mówi o „przedsiębiorstwach”, tak wały ich zdolność do walki w zorgani- zawodu, uznawany był za uczciwego bo-
cze: chwalili się swoim sukcesem w narzu- naprawdę mówi o całych żywych spo- zowany sposób przeciwko wywłaszczeniu jownika, żyjącego w prawdzie i cieszył się
ceniu zachodniego modelu społeczeństwa łecznościach, ze wszystkimi niezbędnymi dokonanemu przez państwo liberalne. zaufaniem współpracowników, jednakże
obywatelskiego zacofanemu, populistycz- im usługami socjalnymi. W węższym sen- Trzeba pamiętać, że to przede wszystkim konkretne aspekty zarządzania dość za-
nemu europejskiemu narodowi. sie jego słowa odnoszą się do ruchu na właśnie sojusz między robotnikami a opo- awansowanym technicznie zakładem,
Zadrożny, wobec tej zadawanej mu rzecz samorządności i do jego przegranej zycją umożliwił narodowy bunt roku 1980 w którym w połowie lat 80. pracowało
przemocy symbolicznej, traci głos. Jako wobec ataku neoliberalnego państwa. (patrz Kubik 1994, Ost 1990 i inni). Odcię- około dziesięć tysięcy robotników, nie-
ktoś, kto niestrudzenie walczy o sprawie- Słusznie zauważa rozbicie siły klasy ro- ta od swojej obywatelskiej bazy w spo- uchronnie prowadziły do wysuwania na-
dliwość, nie przestaje powtarzać, że nigdy botniczej, do którego doszło około 1990 łecznościach robotniczych inteligencja, przód ludzi o innym habitusie. Zadrożny
nie dawał wiary temu, jakoby „Polacy byli roku i jej klęskę w obliczu wyłaniającego teraz pielęgnowana przez generałów i ich słusznie uznał, że są osoby, które mają
do niczego”. Jednak rozumie doskonale, się projektu budowy państwa liberalnego. technokratów, której ginący reżim wybiór- lepsze kwalifikacje do zarządzania, niż on.
jak wielkie znaczenie ten publiczny atak, Jednak mimo całego opartego na czo przekazał w latach 1988-89 kontrolę W tym momencie pojawiła się jego siostra,
ta odmowa uznania miały dla złamania doświadczeniu bardzo trafnego wglądu nad państwem, odegrała dokładnie tę Małgorzata Calińska, silna kobieta, księgo-
oporu i wykluczenia możliwości kolekty- w polski liberalny kompleks wywłaszcze- rolę, którą przypisali jej generałowie: wa w dziale rachunkowości, której udało
wnego działania środowisk robotniczych. nia, Zadrożny całkowicie ignoruje fakt, że zwróciła się przeciwko lokalnym posiada- się wykorzystać symboliczne znaczenie
Uwewnętrzniony orientalizm stał się jedną był on do pewnego stopnia rezultatem czom fabryk należącym do klasy robotni- pokrewieństwa i która skutecznie zabie-
z figur stylistycznych procesu kulturowe- świadomie wpisanym w działania komu- czej, zniszczyła ich spójność, siłę i gała o rozciągnięcie zaufania, jakim cie-
go wywłaszczenia, które towarzyszyło nistycznych generałów, którzy wprowa- wyłaniające się sojusze i zabezpieczyła szył się jej brat, także na nią – obdarzono
procesowi wywłaszczenia materialnego, dzając samor ządność pracowniczą ich zasoby dla państwa, stając się głów- ją tym zaufaniem i utrzymała je przynaj-
pogłębiało go i torowało mu drogę. Za po- przecinali związki między lokalnymi ro- nym beneficjentem, czy też posiadaczem, mniej do 2008 roku. Obecnie jest zatrud-
mocą tego i tym podobnych kulturowych botniczymi organizacjami a dysydentami, tychże zasobów. Zadrożny, co zrozumiałe, niona w z wią zkach zawodow ych w
Polarze (a na poziomie krajowym jest jed- ności do rozpatrywania samorządności innych moich informatorów, za kulisami powinni się znaleźć różni ludzie, nie tylko
ną z szeregowych postaci w prawicowej pracowniczej w kategoriach pośredniego działała służba bezpieczeństwa, zyskując liberałowie, nie tylko tacy, co chcieli zaraz
koalicji). Zbigniewa Kosteckiego, pracow- technicznego rozwiązania problemów go- realny wpływ na wydarzenia i kontrolując ubić interes”.
nika wydziału kontroli jakości, mającego spodarki centralnie sterowanej, przecho- wszelkie rodzaje prywatnej wiedzy. Jeśli Od 1998 roku Zadrożny związał się
dyplom z ekonomii, poproszono, by sta- dzącej w stronę pełnego urynkowienia, jakieś grupy organizują się politycznie i ze skrajnie prawicową Ligą Polskich Ro-
nął na czele rady pracowniczej; później a nie w kategoriach powszechnego żąda- zaczynają szkodzić wewnętrznym ukła- dzin, uważając, że jest to partia jeszcze nie
zostanie przewodniczącym rady nadzor- nia sprawiedliwości, którym była dla Za- dom, twierdzi Zadrożny, bezpieka zawsze skompromitowana moralnie i stał się wiel-
czej Polaru i dyrektorem dużej lokalnej drożnego i jego współpracowników. może je rozbić, ujawniając część informa- kim zwolennikiem prezydenta Lecha Ka-
firmy. Wrocławskim klubem przewodni- Podejmujemy relację Zadrożnego cji na temat ich członków, albo pichcąc czyńskiego i jego brata Jarosława, byłego
czących rad pracowniczych, który utwo- dokładnie w tym miejscu, w którym po- jakieś fałszywki. „I ostatecznie wszystkie premiera. Był do głębi rozczarowany sła-
rzono pod koniec lat 80.,w odpowiedzi na przednio została przerwana: skandale mają zdyskredytować samą lu- bością „Solidarności” i jej prawicowego
potrzebę lepszej koordynacji między „Teraz wszystko wychodzi na jaw, to, strację, ponieważ, jak widać, każdy jest skrzydła w parlamencie, AWS-u. Był także,
działaczami fabrycznych samorządów, że to zostało przygotowane przez bezpiekę umoczony”. przede wszystkim, rozczarowany sposo-
kierował Andrzej Piszel. Zajmował stano- [patrz też Los, Zybertowicz 2000]. Jednak Zadrożny wyjaśnia, że w czasach bem i skutkami prywatyzacji. Ani „Solidar-
wisko kierownicze w firmie komputerowej to powinno było być wiadome wcześniej. komunistycznych wielu ludzi szło na różne ność” ani AWS nie były gotowe na działania
Elwro, miał dyplom z informatyki, a w Mówiłem o tym, ale nikt nie słuchał. Kiedy ugody, ponieważ bali się o swoje kariery. polityczne i na wyrwanie prywatyzacji
przyszłości miał zostać posłem do parla- ludzie zaczynali krytykować, traktowano ich „A przecież nie trzeba koniecznie robić ka- z orbity neoliberalizmu. Polar został „prze-
mentu i odnoszącym sukcesy przedsię- jak wariatów. Wciąż pracuję w dziale pro- riery. Wystarczy żyć w prawdzie!”. I dalej świetlony” przez McKinseya, zgodnie z za-
biorcą. Mówiąc krótko, przywództwo dukcji i zawsze mi się obrywa, najpierw za opowiada o własnym nielegalnym firmo- chodnimi standardami. Później, kiedy
przeszło z rąk głęboko zaangażowanego zdradę [Lecha] Wałęsy, potem za korupcję wym biuletynie „U nas”, wydawanym obcięto zatrudnienie o 30%, wepchnięto
politycznie nauczyciela zawodu, aspirują- w AWS [Akcja Wyborcza Solidarność, koali- w latach 80.: zakład w ręce francuskich inwestorów, któ-
cego do życia w prawdzie, kogoś, kto cja polityczna]. I to ja musiałem przepraszać „Naprawdę wszystko wyjaśnialiśmy. rzy niechętnie dokonywali inwestycji i nie
miał wielki kredyt zaufania u kolegów- za ich błędy, a ci na górze w ogóle nie mu- Prowadziliśmy dochodzenia. Ale teraz jest chcieli podpisywać „pakietu socjalnego”.
-robotników przy taśmie produkcyjnej, sieli za siebie przepraszać. Nie byli zaintere- masa kłamstw. Prasa została oddana, Odmowa podpisania tego pakietu szcze-
w ręce bardziej technicznego, dobrze wy- sowani. Dziwi mnie, że wszyscy ci mądrale a my biernie się temu przyglądamy. To obu- gólnie mocno dotknęła starych związkow-
kształconego personelu, osób, dla któ- uważają, że lustracja nie ma znaczenia”. rzające, oddać prasę, oddać banki [90% ców z Polaru. Uświadomiła im, że utracili
rych to doświadczenie miało się stać w Zadrożny wyjaśnia, że ponieważ ni- banków stanowi własność podmiotów za- jakąkolwiek instytucjonalną moc i są cał-
przyszłości odskocznią do karier, niekiedy gdy nie prześledzono dokładnie kluczo- granicznych]. Nie da się wykluczyć, że ban- kowicie zdani na łaskę sił rynkowych. Na
wykraczających poza poziom lokalny. Nie w ych k westii, w t ym tr ybu w jakim ki zaczęł y kierować pr y watyzacją dla początku lat 2000 francuscy właściciele
były to jednak osoby, które mogłyby lub wybierano osoby zasiadające przy Okrą- własnych celów, kiedy na początku lat 90. zbankrutowali i wybrane części tego, co
były gotowe mobilizować robotnicze głym Stole czy wszystkiego tego, co się jednocześnie skróciły czas spłaty pożyczek. zostało z Polaru, przejął, bez poważniej-
wspólnoty do walki z reżimem, uważanym później wydarzyło, oskarżenia zawsze Dla nas w Polarze natychmiast spłata stała szych negocjacji, Whirlpool.
niegdyś za ich własne demokratyczne będą się pojawiać a prasa natychmiast się niemożliwa. Nie byłem przeciwny temu, Ostatecznie jednak rozczarowanie
osiągnięcie i wychwalanym na świecie zrobi z nich cyrk, który niszczy reputację żeby „Solidarność” wchodziła do polityki. Zadrożnego dotyczy kwestii sięgających
jako przykład udanej pokojowej politycz- i szkodzi politykom, ale niczego nigdy Ale Solidarność weszła do polityki, ale jej znacznie dalej, niż przejęcie Polaru przez
nej transformacji. Bez wątpienia Kostecki ostatecznie nie wyjaśnia. W jego przeko- nie robiła. Zawsze uważałem, że polityka zagraniczne korporacje, podobnie jak w
i Piszel nabrali z perspektywy czasu skłon- naniu, powszechnie podzielanym przez powinna być wszędzie. Przy okrągłym stole samorządności chodziło o o wiele więcej,
niż tylko produkowanie na rynek. Problem z osiedli, ale miała ambicję odsłonięcia Rząd Kaczyńskich skanalizował te ludowe
dotyczy całej wspólnoty, bycia „u siebie”,
Kaczyńskich walka korupcji na średnim i wysokim szczeblu – i populistyczne emocje, tworząc znakomi-
jak sugerował tytuł podziemnego pisma, z amnezją podejmowała zatem problemy, na które cie wyposażoną instytucję kontroli, która,
szerszych wartości. Zadrożny snuje dłuż- Zadrożny cieszył się z powstania w ludzie tacy, jak Zadrożny, wskazywali od lat. oprócz innych zadań, sporządzić miała
szą opowieść o upadku całych dzielnic, 2005 roku prawicowego, populistycznego Populiści z definicji walczą z oficjal- rejestr około 700 tysięcy osób podejrze-
o bezpieczeństwie, o sporcie, o młodych, rządu Kaczyńskich. Bracia Kaczyńscy, ną i narzuconą amnezją. Dzieje się tak, wanych o współpracę ze służbą bezpie-
o wzroście przestępczości. Jest przeko- których czasopismo „Economist” ochrzci- ponieważ historyczne i kulturowe narracje czeństwa. Bardzo wymowny jest fakt, że
nany, że dawne komunistyczne siły bez- ło mianem „strasznych bliźniaków” Euro- nowych liberalnych reżimów nieuchronnie w oczach rządu Kaczyńskiego najbardziej
pieczeństwa czerpią korzyści z ulicznych py, wynieśli odradzającą się prawicę do zaciemniają realnie dokonujące się kultu- prominentnym potencjalnym zdrajcą miał
przestępstw, chuliganizmu i strachu, dzięki władzy, poruszając w wyborach dokład- ralne i materialne wywłaszczenie. Bracia być Bronisław Geremek, w tym czasie po-
którym mają się świetnie. W jego dzielnicy nie te kwestie, które były bliskie sercu Za- Kaczyńscy stworzyli i wykorzystali dwa wszechnie poważany były minister spraw
spółdzielnie lokatorskie namawia się do drożnego. Przenieśli gniew i troski klasy znakomite preteksty do walki z amnezją. zagranicznych, profesor historii, członek
płacenia dodatkowych składek na ochro- i pokolenia Zadrożnego z poziomu wspól- Pierwszy opierał się na ataku na służby Parlamentu Europejskiego, zaangażowa-
nę policyjną, dla zapewnienia lepszego not lokalnych na poziom państwa. Zapro- bezpieczeństwa i ich współpracowników ny w liberalno-konserwatywne europej-
bezpieczeństwa. I wszyscy płacą. Strach ponowali kombinację nacjonalizmu i wymierzony był w historyczne zapomnie- skie think-tanki. Geremek znalazł się
osłabia ludzi i sprawia, że zaczynają tęsk- i polityki protekcjonizmu gospodarczego, nie, narzucone wraz z „grubą kreską; drugi wśród tysięcy akademików, sędziów, pra-
nić za piękną komunistyczną przeszłością, konserwatywnej polityki w sprawach ro- dotyczył zapomnienia o ubóstwie i pra- cowników administracji, inżynierów i
twierdzi Zadrożny, w którym ta nostalgia dziny i płci, radykalnego, opartego na za- wach socjalnych i został wykorzystany przedsiębiorców, których wezwano do zło-
budzi wzgardę. Ponieważ zasiada niekie- sadzie „zero tolerancji” podejścia do przy okazji zmagań wokół Parady Równo- żenia oświadczeń lustracyjnych, czyli za-
dy w sądzie jako ławnik, wspomina też, że przestępczości, z odcieniem jadowitej ści w Warszawie. Obydwa miały silne ko- deklarowania, że nie byli winni współpracy;
sądy są zdecydowanie niedofinansowane niechęci do Unii Europejskiej i autorytar- notacje i wywoływały silny rezonans wśród stanowiło to świadome odwrócenie liberal-
i nie są w stanie poradzić sobie z presją nymi fantazjami na temat lustracji. Zwień- klasy robotniczej. nych procedur dotyczących niewinności i
społeczną. Jako nauczyciel zawodu i tre- czeniem ich wizji politycznej było przyjęcie Rząd Kaczyńskiego miał, przede winy: podejrzenie wystarczyło do oskarże-
ner koszykówki ubolewa nad demoralizacją w Unii Europejskiej pozycji antyniemiec- wszystkim, oznaczać koniec „grubej kre- nia, do oddalenia oskarżeń potrzebny był
robotniczej młodzieży, po czym ostatecz- kiej, mobilizacja przeciwko powstającemu ski”, której liberałowie tacy, jak Michnik dowód. Prasa zachodnia dołączyła do re-
nie przechodzi do wysławiania Józefa właśnie traktatowi konstytucyjnemu Unii, i Geremek bronili w latach 90. Gruba kre- dagowanego przez Adama Michnika libe-
Piłsudskiego, polskiego populistycznego który miał rzekomo zagrozić suwerenno- ska, w języku polskim, odnosiła się do ralnego dziennika „Gazeta Wyborcza”,
przywódcy z okresu międzywojennego, ści Polski i antyliberalne diatryby, koncen- polityki nie rozpatrywania win i nie karania nieprzerwanie wyrażając publicznie obu-
z ciągotami do socjalizmu, na tle którego trujące się przede wszystkim na planowanej w związku z zachowaniami w przeszłości; rzenie wobec poniżającej wizji Geremka,
obecne władze wypadają blado. Wreszcie w Warszawie Paradzie Równości, wspie- polityka ta została uzgodniona przy Okrą- dla niektórych ikony nieprzekupności,
Zadrożny posuwa się do skrajności: „Gdy- ranej przez europejskich zwolenników głym Stole między „wybranymi” demokra- zmuszonego do uległości przez populi-
byśmy powsadzali komunistów średniego wielokulturowości. Przy czym, co było tami a komunistycznymi generałami. styczny rząd w Warszawie, rozpaczliwie
szczebla do więzień ( jak zrobiłby to szczególnie spektakularne, wizja prawa Żaden z moich wrocławskich rozmówców, deklarującego niewinność przed zdecy-
Piłsudski), margines błędu byłby nieistotny. i porządku, promowana przez nową wła- pochodzących z klasy robotniczej nie po- dowanie mało przyjazną komisją, złożoną
Zdecydowana większość była skorumpo- dzę, nie była jedynie wygodnie ograniczo- wiedział nigdy dobrego słowa na temat z populistów, sądzących go na oczach
wana. Po prostu nie są zdolni do patrio- na do drobnej przestępczości i zagrożeń, polityki grubej kreski22. Wszyscy bez wy- zbarbaryzowanych mediów publicznych.
tyzmu”. stwarzanych przez młodych chuliganów jątku opowiadali się za lustracją i karami.
Rzecz jasna, co potwierdziłby Bu- wiązana z Ligą Polskich Rodzin i założona

chowski (2006), zarówno historia materialna przez sprzymierzonego z Jarosławem Ka- Z punktu widzenia postprzemysłowych inni poświęcali o wiele mniej uwagi i oka-
jak i kultura publiczna wywłaszczenia kla- czyńskim ideologa, później ministra edu- robotników, którzy stracili kontrolę nad zywali o wiele mniej szacunku, niż tej fry-
sy robotniczej przyczyniły się do tego, że kacji, Romana Gier tycha, atakowała swoimi zakładami pracy i wspólnotami, wolnej paradzie. Znów zatem był to
właśnie Geremek znalazł się na czołowym uczestników parad i biła ich. Klasy poli- którzy ledwo wyszli cało z katastrofy swo- przypadek powszechnej amnezji. Święto,
miejscu listy skorumpowanych. Polska eli- tyczne z Europy Zachodniej, związane jego przemysłu i których życie ograniczy- wykorzystane jako znaczące, mające
ta, powstała po 1989 roku, doświadczyła z wielokulturową lewicą, interweniowały ło się do ciężkiej harówki i materialnej ukryć niewygodną rzeczywistość. Zaś
powrotu wypartego: miała zostać ukarana i oficjalnie ostrzegały Warszawę przed stagnacji we wrogim otoczeniu, otwarcie polski etniczny naród znów ustawiono w
za świadomie i powszechnie narzucone szerzeniem „nietolerancji”. Ten nacisk po- fetyszyzującym konsumpcję, parady tego opozycji do rozwiązłych kosmopolitów,
przez siebie całemu społeczeństwu zapo- mógł zabezpieczyć parady w 2006 i 2007 rodzaju mogą się jawić jako rytuał wysła- przedstawianych jako ci, którzy są gotowi
mnienie o walkach robotniczych i o losie roku, zwłaszcza, że pod hasłem promo- wiający radości rozwiązłej, opartej na wol- dosłownie sprzedać się każdemu.
robotników, aby mogło się to dokonać, wania w Polsce praw człowieka wzięli ności wyboru konsumpcji. Stanowiły
„ustaloną”, a co za tym idzie quasi-konsty- w nich udział zachodni politycy wysokie- część festiwalu niekończącego się swo- Historia wciąż się
tucyjnie narzuconą amnezję trzeba było go szczebla, przede wszystkim z niemiec- bodnego obiegu. W dodatku nie tylko
odwrócić za pomocą lustracji, w której nie kich Zielonych. Liga Polskich Rodzin obiegu przedmiotów, ale też uprzedmioto- powtarza
chodziło już tylko o komunizm, ale także zyskała jednak zgodę na zorganizowanie wionych relacji intymnych. Robotnicy Podczas naszych rozmów Zadroż-
o nową liberalną elitę. Wszystko to przed- w tym samym czasie kontrmanifestacji, z własnego życia wynieśli inne lekcje. Jed- ny kilka razy podkreśli, że „historia się
stawiono w kategoriach narodu polskiego, w której Zadrożny wziął udział. Drażniły ną z nich była lekcja dotycząca wagi soli- powtarza”. Polacy w dawnych wiekach
wywierającego zemstę na tych spośród go wielokulturowe, prawoczłowiecze fe- darności w rodzinie i między godnymi kilkukrotnie tracili suwerenność i godność,
swoich członków, którzy go sprzedali. Po- styny, sponsorowane przez Unię Europej- zaufania przyjaciółmi, a nie swobodnego przy czym Zadrożny miał poważne wątpli-
brzmiewało w tym złowieszczo ukryte – ską. „Czemu Unia robi tyle szumu o tę obiegu24. Swobodny obieg okazał się być wości co to tego, czy era liberalnej kapi-
a może wręcz całkiem jawne – przesłanie, paradę? – pytał. – Nikt w Brukseli nie pisnął zagrożeniem dla solidarności, zaufania talistycznej globalizacji może położyć kres
skierowane do polskiej liberalnej elity: być nigdy słowa na temat polskich robotników i intymności. Kolejna lekcja polegała na narodowemu cierpieniu. „Władza wciąż
może to nie wy byliście w 1989 roku „lu- próbujących wyżyć z głodowych pensji, tym, że liberalna obietnica masowej kon- jest ta sama – twierdzi. – Nastąpiło ogólne
dem”, lecz my nim byliśmy. Zadrożny zga- którzy żyją jak psy, wyzyskiwani”. sumpcji okazała się po prostu fałszywa, rozczarowanie. Ja sam straciłem złudzenia.
dzał się z tym całym sercem. Najwyraźniej z jego punktu widze- i że w świecie nieograniczonego obiegu Myśleliśmy, że jeśli wejdzie tu trochę za-
W tym kontekście trzeba rozważyć nia Parada Równości była parodią, i nieograniczonej przyjemności szanse chodnich firm, będzie porządek i sprawie-
symbolikę Parady Równości, często nazy- wprzęgniętą w służbę innego ważnego oraz możliwości zostały rozdzielone wyjąt- dliwość i że skończą się te wszystkie rzeczy,
wanej „paradą gejów”23 . Tę międzynaro- zapomnienia. Podkreślał, że „równość”, kowo niesprawiedliwie. Z punktu widze- typowe dla socjalizmu, jak walki o drobne
dową paradę świadomie zaplanowano w obecna w tytule parady oznaczała nienia robotników Parada Równości nie podwyżki, całe to żałosne targowanie się.
postsocjalistycznej Warszawie, jako wy- gdyś troskę o prawa społeczne, a nie była, jak z punktu widzenia Kościoła ka- Myśleliśmy, że wszystko będzie mądrze i po
zwanie dla ówczesnego prezydenta, Lecha o prawa wielokulturowych gejów. Czynił tolickiego, po prostu publiczną nieprzy- ludzku zorganizowane”.
Kaczyńskiego i jego „antywielokulturowo- w ten sposób aluzję do tego, że Europa zwoitością. Była raczej nieprzyzwoitym W 2005 roku Polar został przejęty
ści”. Kaczyński jako prezydent miasta za- zachodnia zapomniała o własnej historii. publicznym mitem, służącym zamazaniu przez Whirlpool. Wrocław stał się głów-
kazał parad w 2004 i 2005 roku, dopra- Wielu moich rozmówców z Wrocławia polskiej rzeczywistości niedoborów, ha- nym europejskim ośrodkiem produkcji
wiając swoją odmowę niepoprawną poli- zgodziłoby się z tym. Wielokulturowe wy- rówki i ograniczeń, narzuconych wielu i dystrybucji tego amerykańskiego oligo-
tycznie antyliberalną i antygejowską reto- darzenia, takie, jak parada gejów, rozgry- ludziom: rzeczywistości, której w po- polisty w dziedzinie sprzętu gospodar-
r yką. Organizacja młodzieżowa, po- wają się w warunkach zderzenia klas. wszechnym odczuciu Unia Europejska i stwa domowego. Wreszcie dokonano
znaczących inwestycji w nowe linie pro- kierownikami personalnymi i od miejsco- cjał są wyzyskiwani. Myślę, że panuje Wnioski
dukcyjne, maszyny i budynki. Tym nie- wych badaczy wskazują, że przy taśmie głębokie rozczarowanie. Z jednej strony W bardzo inspirującym badaniu po-
mniej koledzy-robotnicy często zwracają produkcyjnej nastąpiła stagnacja płac, mamy wielkie obietnice, ale tak naprawdę litolog David Ost (2005) dowodzi, że pra-
się do Zadrożnego w sprawie zwiększo- trwająca przynajmniej do początku 2007 niewiele z nich się spełniło. Życie staje się wi c owi i d e ol o dz y, t acy, j a k b r aci a
nych norm produkcyjnych i drobnego de- roku (patrz niżej). Pokolenie Zadrożnego płytkie, dawne autorytety upadają. Jest Kaczyńscy, chytrze i z premedytacją na-
spotyzmu na halach fabrycznych. „To jest doświadczało w gruncie rzeczy ogólnego, mniej patriotyzmu. Ludziom łatwo przycho- rzucili „nieliberalną” ideologię postsocja-
nienormalne” – mówi Zadrożny, odwołu- trwającego całe życie zastoju w dziedzinie dzi po prostu odejść, wyemigrować. Nic ich listycznym robotnikom w Polsce (i, jak
jąc się do symbolicznego dziedzictwa ro- zarobków. Zarazem w fabryce Polar-Whir- tu nie trzyma. Nawet dzieci wolą mieć za sugeruje, wszędzie indziej). Zrobili to, by
botniczych walk o „normalność”. lpool nastąpił, po przejęciu zakładów granicą, ale nie tu. I nie doceniają związków przejąć głosy robotników, starając się jed-
„Różne rzeczy, które były za komuni- przez Whirlpool, 700 procentowy (sic!) zawodowych, które zbudowaliśmy. A prze- nocześnie uniknąć konfrontacji z kapita-
zmu, takie jak skupienie się tylko na pro- wzrost produktywności. Doinwestowanie cież mogliśmy pójść o wiele dalej! Gdybyśmy łem w kwestiach płacowych. Reakcyjna
duktywności, na pracy, a nie na ludziach, maszyn, dostaw i logistyki z pewnością tylko nie musieli się przejmować pewnymi kultura i polityka symboli, sugeruje Ost,
nadal trwają. To jest firma amerykańska, ale miało na to wpływ. Jednak na halach do- sprawami [podejrzewam, że pojawia się tu zastąpiła antykaplitalistyczną mobilizację
to firma dla żebraków. Zachód powinien szło do wiele mówiącej hierarchizacja re- poważne niedopowiedzenie, odnoszące się i zorganizowane kolektywne żądania.
oznaczać jakość. Wszyscy skarżą się na lacji. Liczba majstrów i nadzorców, którzy do wciąż groźnej obecności Związku Ra- Moje wyjaśnienie tego, co wydarzyło się
socjalizm, ale majstrzy dzisiaj gotowi są za wprowadzali na hali kapitalistyczną dys- dzieckiego w latach 1988-89], moglibyśmy w Polsce (i w innych miejscach) jest inne.
wszelką cenę wyprodukować te 500 rze- cyplinę pracy, wzrosła mniej więcej dwu- przewrócić wszystko do góry nogami, stwo- W mniejszym stopniu skupia się na kwe-
czy – wszystko w takim napięciu, na sztyw- krotnie. Pensje, które otrzymywali, były z rzyć własny rząd, parlament wcześniej. stiach płacowych, w mniejszym stopniu
no. W porównaniu z socjalizmem normy kolei o jakieś 50-100% wyższe od pensji Wszystkie te antypracownicze regulacje nie „bazuje na ideach” (słowa Osta) w stylu
dotyczące pracy na akord są teraz o wiele robotników przy taśmie, coś, co się w byłyby tak zaawansowane i pracodawcy, Laclau i Mouffe (1985), mniej skupia się na
surowsze. A to, jak się zachowują majstro- przeszłości nie zdarzało. Robotnicy z wie- którzy się pojawili, wchodziliby tu na innych dyskursywnych machinacjach elit politycz-
wie, pochodzi bezpośrednio z socjalizmu. loletnim doświadczeniem nie przypomina- warunkach. I to, ostatecznie, jest wielka stra- nych. Jest bardziej relacyjne, w Gram-
Najgorsze aspekty komunizmu przetrwały i li sobie, żeby kiedykolwiek praca była aż ta. Ludzie byli gotowi. Był entuzjazm. Mogli- sciańskim sensie (Smith 2004), to znaczy
połączyły się z najgorszymi rzeczami z za- tak stresująca. Zauważali, że dla młodych byśmy zbudować nowe społeczeństwo. I w takim, że przyglądam się konkretnej
chodu”. sytuacja w pracy jest trudna do zniesienia myślę, że Polacy oczekiwali, że tak się stanie. ukrytej historii robotniczych wspólnot
Płace realne na hali praktycznie nie i że często już po kilku tygodniach odcho- Było tak, jak po wojnie. Panowała ta atmos- i dramatycznej utraty przez nie siły, prestiżu
wzrosły od 1997 roku, kiedy zaczęliśmy dzą z fabryki. Zadrożny, nauczyciel i trener, fera odbudowy, ludzie byli gotowi przesko- i możliwości w postsocjalistycznej Polsce,
nasze badania. Wciąż wynoszą nieco po- często pomagał im pracować nad kontro- czyć do innego systemu, do innych na- w tym także zmiennym sposobom wyra-
nad 300 euro miesięcznie (przyp. red. lą własnych ciał, energii, nad koncentracją, wyków. Ale jak sądzę, to nie zadziałało za żania i łączenia ich wyłaniającego się
stan na rok 2009). Średnia płaca w Polsce jednak nawet najlepsi potrzebowali peł- dobrze. Pojawił się dziki kapitalizm. Z pozoru wspólnotowego „rozsądku”, wspólnego
(jak w ogóle w Europie Wschodniej) rzecz nych trzech tygodni by nauczyć się, jak wszystko było wspaniale, ale wewnątrz nie poczucia niesprawiedliwości publicznych
jasna rośnie, ale mediana wynagrodzeń radzić sobie z presją jakiej podlegali i wielu było tych ludzkich stosunków, których że- procesów politycznych i ich dyskursyw-
rośnie już zdecydowanie wolniej, a miesięcy, by się do niej przyzwyczaić. śmy chcieli”. nych znaczących.
wszystkie informacje dotyczące sytuacji Zadrożny jest szczerze zaniepokojo- Ost słusznie kieruje spojrzenie na
konkretnych osób, które zebraliśmy pod- ny: „Młodzi zostali oszukani. Uczyli się pilnie, strategie polityczne polskiej inteligencji
czas wywiadów z robotnikami, w tym tak- ale wciąż nie mogą tu dostać godziwej pra- po 1989 roku jako na główny czynnik
że z przedstawicielami związkowymi, cy. To wyścig szczurów. Młodzi i ich poten- wpływający na wytwarzanie prawicowego
populizmu, jest jednak mniej przekonują- nad nim nie panują. Współczesna Polska coś innego. Polityka w Europie Środkowo- rząd ponownie przegrał wybory, a resztki
cy gdy sugeruje, że zyskując władzę, branie jest w żadnym razie wyjątkowa jeśli -Wschodniej w epoce po 1989 roku za- liberalnej Unii Wolności – która obecnie
cia Kaczyńscy i ich krąg wmanipulowali idzie o używanie figury etnicznego ludu wsze była w większym stopniu polityką przyjęła bardziej socjalne oblicze – wygra-
robotników przemysłowych w paranoidal- przeciwko liberalnym kosmopolitom ani resentymentu niż polityką poparcia. Udział ły. Frekwencja, wyższa niż kiedykolwiek
ną antyliberalną politykę, która miała od- jeśli idzie o zastępowanie modernistycz- w wyborach stale wahał się w okolicach od roku 1989, wyniosła oszałamiające
wrócić ich uwagę od „rzeczywistych” nego języka konfliktu klasowego w sta- niepokojących 50%, zaledwie kilka rządów 51%. Choć Kaczyńscy zdobyli głosy więk-
interesów klasowych, najwyraźniej zrów- rym stylu konfliktem ujmowanym w tych w całej środkowej i wschodniej Europie szej liczby ludzi niż w 2005 roku, mobiliza-
nywanych z negocjacjami płacowymi. Prze- kategoriach. Ost mógł zauważyć struktu- odniosło zwycięstwo wyborcze dwa razy cja wykształconych młodych z większych
ciw tak redukcyjnemu i normatywnemu ralne załamanie się prawomocności libe- pod rząd, wyjąwszy szczególne okolicz- miast zmieniła wynik delikatnego wybor-
pojęciu klasy i interesu, wprost z liberalnej ralnych elit państwowych w Polsce pod ności. Postkomunistyczne przekształce- czego równania.
książki kucharskiej, zbieram antropologicz- wpływem globalizacji – podobnie jak nia w warunkach neoliberalnej globalizacji Coś jeszcze zmieniło się jeśli idzie
ne świadectwa, pozwalające zanalizować w innych krajach, w tym także w Europie i podwójnego kryzysu pracy i suwerenno- o warunki reprodukcji klasy robotniczej
o wiele bardziej złożone i wszechstronne Zachodniej. W gruncie rzeczy ten rodzaj ści nigdy nie zyskały rzeczywistej wybor- w wielkich miastach Polski, w tym we
krytyczne punkty przecięcia, które opisu- analizy, kładący nacisk na świadomie po- czej aprobaty. Uwolnienie z żelaznego Wrocławiu. Wejście Polski do Unii Euro-
ją zarówno globalne jak i lokalne histo- lityczną pracę koncepcyjną prawicowych uścisku Rosji i pożegnanie z miejscowymi pejskiej w 2004 roku ostatecznie przynio-
ryczne układy władzy, strukturyzujące tak ideologów jako na pierwotną siłę napędo- machinami partyjnymi świętowano po- sło trzy rzeczy, do których Polacy tęsknili
światy robotników, jak i ich osobiste sta- wą odradzania się prawicy, przecenia za- wszechnie i jednomyślnie, jednak już od 1989 roku: 1) możliwość zakrojonej na
wanie się „na sposób klasowy” w Polsce soby pozwalające zdobywać powszechną treść tego, co nadeszło wkrótce potem, wielką skalę emigracji na zachód; 2) gwał-
(i w innych miejscach). Wskazuję po pierw- legitymację klasom politycznym współ- niekoniecznie. Bracia Kaczyńscy zdobyli towne przyspieszenie napływu inwestycji
sze, na dokonujące się stopniowe prze- czesnych konkurujących państw i kapita- władzę, ponieważ ich wyborcy, stanowiący przemysłowych ze strony międzynarodo-
mieszczenie walk materialnych w sferę listyczną globalizację, w której grają one w najlepszym razie 15% elektoratu, byli wych przedsiębiorstw oraz 3) ogromne
zmagań symbolicznych, które jak się za- swoje role. Ostatecznie takie lewicowo- jedynymi, którzy w 2005 roku naprawdę transfery regionalnych i rolniczych fundu-
kłada powinny wynagrodzi, choć w części, -liberalne analizy błędnie rozpoznają struk- mieli powód, by iść do urn. I nawet jeśli szy unijnych. Polska stała się największym
terytorium tracone gdy walki o własność turalne procesy wykluczenia mas ludowych, wielu z moich rozmówców zatrudnionych lokalnym odbiorcą, a także sprawcą tych
wspólnoty zakończyły się nieodwracalną ignorując ich strukturalny charakter i od- w przemyśle elektronicznym we Wrocławiu przepływów, zaś środkowa i wschodnia
klęską; po drugie, wskazuję na towarzy- malowując je jako przypadkowe, możliwe odczuwało pewną dyskursywną bliskość Europa jako całość zamieniła się w pod-
szące temu kulturowe wywłaszczenie do usunięcia przez ruch związkowy. Jak z Kaczyńskimi, zaledwie mniejszość na- stawowe zaplecze masowej produkcji dla
i jaskrawy uwewnętrzniony orientalizm; pokazuje historia Zadrożnego, smutek prawdę gotowa była oddać im swój głos. zachodnich i azjatyckich korporacji dzia-
wreszcie po trzecie, na wyczerpanie się klasowy dotyczy czegoś o wiele głębsze- Moi informatorzy czasem po cichu, cza- łających w Unii Europejskiej. Po 2004 roku
zasobów i spójności, koniecznych do pod- go niż utrata możliwości wchodzenia sem otwarcie, chętniej wyrażali w najróż- wszystkie te procesy razem wzięte osta-
jęcia nowych walk w obecnie liberalnym w zbiorowe spory płacowe. Takie spory niejszych odmianach polityczny cynizm, tecznie zaczęły dokonywać wyłomu w pol-
i zglobalizowanym kontekście podporząd- nie są kwestią jedynie chęci oraz poszu- niż wiarę w cnoty jakiegokolwiek rządu skim bezrobociu, najwyższym w Europie
kowanego i zależnego wschodnioeuropej- kiwania właściwej reprezentacji politycz- w Warszawie, łącznie z rządem Kaczyń- (w 2003 roku oficjalne bezrobocie zbliżało
skiego kapitalizmu. nej. Słabość negocjacyjna jest jedynie skich. Tylko kilku z nich, jak Zadrożny, na- się do 20%; w 2008 wynosiło około 11%,
Bracia Kaczyńscy są organicznym wyrazem ogólnej utraty mocy i prestiżu. prawdę przyjęło kampanię Kaczyńskich chociaż poziom partycypacji w formalnym
tworem powszechnego polskiego ludo- Interludium jakim były rządy braci opartą na cnocie, strachu i podejrzeniach. rynku pracy nadal pozostawał niski wedle
wego resentymentu, nie stworzyli go ani Kaczyńskich wskazuje jednak także na W październiku 2007 roku prawicowy zachodnioeuropejskich standardów).
Spadek rezerwy siły roboczej i wahając się między nacjonalistycznym właszczenia, wykluczenia i oddemo-
przyspieszone wchodzenie w globalny odrzuceniem liberalnych, kosmopolitycz- kratyzowania, i że te wyparte historie
kapitalizm doprowadziły do większych nych elit, które wyprzedają naród, a mo- wdzierają się z powrotem na scenę wyko-
ograniczeń na rynku pracy i do coraz mentami, w których zwyciężać będzie rzystując nieprzewidywalny, brutalny po-
większego despotyzmu w sferze produkcji. robociarski nacisk na walkę klasową, a pulizm, który wstrząsa procesem poli-
Jeśli pod koniec lat 90. osoby, z którymi polskie ośrodki fabryczne poczują od- tycznym w niedający się przewidzieć spo-
prowadziłem wywiady, skarżyły się na in- dech Azji, z jej rezerwową siłą roboczą, sób. Podobnie choć różne (i związane z
trygi komunistów i na to, że sfera publicz- mającą jeszcze mniej praw społecznych, konkretnymi kontekstami) krytyczne punk-
na została skorumpowana przez liberałów, ekonomicznych i politycznych. ty przecięcia klasy i wykluczenia tworzą
w nowym europejskim i globalnym kon- W niniejszym artykule śledziłem analogiczne, nawet jeśli odmienne (znów,
tekście moi informatorzy zaczęli opowia- specyficzną polską ścieżkę wiodącą do w zależności od kontekstu) wybuchy za-
dać o rosnącym wyzysku w starym stylu, populistycznej paranoi. Staram się wy- mętu w Europie Zachodniej i nie tylko.
ze strony (zachodniego) kapitału. Warto kazać, że aby zanalizować współczesne
podkreślić, że jednocześnie dokonuje się, nagłówki, krzyczące wręcz o narodzie
jak się zdaje, poważniejsze przesunięcie i nacjonalizmie, badacze nie powinni je-
politycznych identyfikacji, które być może d y n i e przyglądać się partiom i elitom
w nadchodzących latach pomoże polskie nacjonalistycznym, lecz że powinni raczej
frustracje ująć w inne ramy. „Ostatecznie przyjąć bardziej relacyjne podejście do
jesteśmy przecież robotnikami” – powie- trajektorii i konfiguracji klasowych, wnik-
dział, nieco nieśmiało, jeden z informato- nąć w żywy podtekst społecznego i byto-
rów w k wietniu 2007 roku; ten sam wego braku poczucia bezpieczeństwa
człowiek pod koniec lat 90. upierał się, że i towarzyszących mu strachu i gniewu.
zawsze był przedsiębiorcą. Po raz pierw- Pokazuję, jak analiza krytycznych punk-
szy odkąd w 1997 roku zacząłem prowa- tów przecięcia między wolfowskimi po-
dzić w Polsce badania, usł yszeliśmy ziomami władzy i mocy strukturalnej,
słowo robotnik, wraz ze wszystkimi przy- taktycznej i sprawczej w czasie i prze-
woływanymi przez nie skojarzeniami z strzeni, pomaga dotrzeć do ukrytych
socjalizmem w starym stylu, użyte w wy- i splątanych historii o podporządkowaniu,
wiadzie jako samookreślenie. Wypowiada- które stają się pożywką gniewu i frustracji,
jąc te słowa nasz rozmówca, mężczyzna znajdujących wyraz w obecnym europej-
mniej więcej pięćdziesięcioletni, spoglądał skim prawicowym populizmie. Taki spo-
czujnie i nieco niepewnie na spisującego sób postępowania zmusza do rozpo-
wywiad badacza, jak gdyby oczekując znania, w przypadku Polski, że entuzja-
jego aprobaty. styczne dyskursy, mówiące o udanej de-
Polityka resentymentu w postso- mokratyzacji, wzroście gospodarczym,
cjalistycznej środkowej i wschodniej Euro- transformacji i wejściu do Unii Europej-
pie prawdopodobnie pozostanie rozmyta, skiej, przysłaniają lokalne historie wy- Przełożyła Anna Dzierzgowska
Don Kalb 40 41
Podziękowania 1 A r t yku ł pr z yjęt y do dr uku jego analizy znika szersze polityczno-go-
Niniejszy artykuł oparty jest na w czasopiśmie „American Ethnologist” 36, spodarcze tło i że nie ujmuje holenderskiej
przeprowadzanych w różnych okresach Nr 2 (Maj, 2009), s. 207-223 islamofobii w proponowanych przeze mnie
badaniach i wywiadach miejscowych, 2 Nie twierdzę, że dyskutowanie kategoriach reakcyjnego nacjonalizmu.
trwających w sumie dziesięć lat, finanso- nad tymi pojęciami przestało być potrzeb- 8 W oczywisty sposób staję tu
wanych przez Netherlands Science Orga- ne. Przeciwnie, uczeni wciąż są w fazie po stronie Michaela Burawoya (2001)
n i z a t i o n (19 97- 2 0 0 1) o r a z Z a r z ą d dochodzenia do tego, gdzie tak naprawdę, i jego opartej na koncepcji systemów-
Badawczy Uniwersytetu Środkowoeuro- analitycznie i historycznie, jesteśmy i dokąd -światów i na podejściu klasowym krytyce
pejskiego (CEU) (2007). Jestem ogromnie zmierzamy. Potrzebujemy debaty o neoli- Eyal i in. (1998) oraz Stark, Bruszt (1998),
wdzięczny za wsparcie badawcze, które beralizmie, jego naturze, granicach i prze- jednak metodologicznie nieco bardziej
zaoferowali mi Herman Tak, Ewa Tak-I- mianach. Patrz na przykład pouczająca sympatyzuję z podejściem uwzględniają-
gnaczak i Kacper Pobłocki. Ogromną dyskusja między Johnem Clarke’m (2008), cym zależność ścieżkową, obecnym
korzyść przyniosły mi uwagi i rozmowy z Peterem Little (2008), Donem Noninim w tych pracach. Podkreślam krytyczne
Istvanem Adorjanem, Eszter Barthą, Jo- (2008) i Neilem Smithem (2008). punkty przecięcia procesów globalnych-
hanną Bockman, Glennem Bowmanem, 3 Choć niedawny powrót państw -przestrzennych i historii lokalnych (patrz
Janem Drahokoupilem, Dougiem Holme- dobrobytu i protekcjonizmu w gospodar- Kalb 2005), które są częścią tego samego
sem, Marc’iem Edelmanem, Tamasem kach krajowych w obliczu obecnego kryzy- wycinka procesów światowo-systemo-
Krauszem, Davidem Ostem, Mathijsem su finansowego sugeruje coś przeciwnego, wych. Patrz też, w odniesieniu do wyłania-
Pelkmansem, Kacprem Pobłockim, To- to twierdzę, że objawia się w tym zaledwie nia się państwa opartego na konkurencji
nym Robbenem, Oscarem Saleminkiem, wysiłek kapitalistycznego państwa, pró- w środkowej i wschodniej Europie, Draho-
Gavinem Smithem, Luisą Steur, Sidem bującego gasić pożary w interesie kapita- koupil (2008), który także wykorzystuje
Tarrowem, Katherine Verdery, Nico Wil- łu; w rzeczy samej państwo podejmuje to podejście odwołujące się do krytycznych
terdinkiem, a także z uczestnikami roz- zadanie wykorzystując metody, które punktów przecięcia.
mów p rowadzonych w r a mach Ma x mogą okazać się, wobec braku zorganizo- 9 Zdaję sobie sprawę, że moje
Weber Programme w Europejskim Insty- wanej obywatelskiej mobilizacji, jeszcze badanie może zostać uznane za opis przy-
tucie Uniwersyteckim we Florencji oraz bardziej niesprawiedliwe, niż w warunkach padku, mieszczącego się w tym, co David
na wydziale socjologii i antropologii spo- neoliberalizmu, który znaliśmy. Podobną Harvey (2003) nazwał „akumulacją przez
łecznej Uniwersytetu Środkowoeuropej- analityczną perspektywę proponują Pa- wywłaszczenie” czy też za ilustrację opi-
skiego w Budapeszcie. nitch, Gindin (2008). sywanego przez Naomi Klein kapitalizmu,
4 Czy mamy do czynienia z czę- wykorzystującego klęski i katastrofy oraz
ściowym przesunięciem w kierunku zdy- kompleksu szoku (Klein 2007, gdzie znaj-
namizowanej etnografii w polu badawczym, duje się dobry rozdział o Polsce). Chociaż
opartym zasadniczo na koncepcji racjo- uznaję wartość tych podejść teoretycz-
nalnego wyboru, jakim są nauki politycznych, zarówno w ogóle, jak i w odniesieniu
ne? Patrz ważne przykłady w: Ost (2005), do analizy mojego polskiego materiału,
Derluguian (2005), dotyczące obecnego postanowiłem tym razem starać się chro-
tematu neonacjonalizmu i klasy oraz inspi- nić opisywane przeze mnie przypadek
rujące argumenty na rzecz uwzględniają- przed wpisywaniem go na siłę w określo-
cego kontekst podejścia w analizach ne teoretyczne ramy. Mimo to nie zamie-
politycznych w: Goodin, Tilly (2005), Tilly rzam bronić się przed twierdzeniem, że
(2006) i inni. istnieje bardzo duża nie planowana zbież-
5 Warto odnotować podobień- ność między akumulacją przez wywłasz-
stwa między analitycznymi narzędziami czenie a populizmem.
Wolfa a podejściem Tilly’ego do analiz po- 10 Od 1997 do 2000 roku praco-
litycznych (Goodin, Tilly 2005, Tilly 2006): wałem razem z niewielką grupą prowadzą-
echa wcześniejszej fazy antropologicznej cych w y wiady badacz y, metodą kuli
interdyscyplinarności, która obecnie po- śnieżnej, którą zapoczątkowało dwóch
zostaje bardzo istotna. kluczowych miejscowych informatorów,
6 Michał Buchowski (2006) wyka- związanych z „Solidarnością”. Przeprowa-
zał, że elity w Europie wschodniej mają dziliśmy długie wywiady z około 60 miej-
podobnie orientalizujące poglądy na te- scowymi robotnikami, spotykając się
mat swoich rodaków „gorszego sortu” z niektórymi po kilka razy, niekiedy w ich
przy czym niekiedy wyrażają je jeszcze domach, niekiedy w pomieszczeniach fa-
swobodniej. brycznych albo w biurach „Solidarności”.
7 Wyjątkiem, zasługującym na Przeprowadzaliśmy także wywiady z przy-
przywołanie, jest Peter Van der Veer (2006), wódcami związkowymi w Polarze, kierow-
który uznaje, że populistyczna antymuzuł- nikami personalnymi, specjalistami od
mańska mobilizacja w Holandii jest konse- lokalnej gospodarki i osobami, uznawany-
kwencją niezdolności państwa holen- mi za miejscowych przywódców ruchu
derskiego do zajmowania się kwestiami samorządności robotniczej. W 2007 roku
religijnymi. Warto jednak odnotować, że z Kacper Pobłocki i ja przeprowadziliśmy
Don Kalb 42 43
intensywne wywiady uzupełniające z 25 zentował poglądy zdecydowanie bardziej wych decyzji dotyczących kierunku pry- i na inne nacje. Czego jednak nie przewi-
z naszych informatorów oraz z dziećmi lewicowe. Robotniczy katolicyzm jako watyzacji. Kiedy w wyborach w 1993 roku dział to tego, że nacjonalistyczni populiści
niektórych z nich. Jeśli idzie o inne bada- etyczne źródło buntu prawdopodobnie nie komuniści znów zyskali władzę, zachód wskażą jako „kulturowo obcych” i „zdraj-
ne przez nas źródła, należały do nich pry- został należycie doceniony w konfliktach wpadł w panikę i postanowił zmniejszyć ców” „liberałów”. Patrz też: Narotsky,
watne archiwa działaczy oraz (nie badana pracowniczych w socjalistycznej Polsce. dług, by utrzymać Polskę, a prawdopo- Smith (2006) o niezadowoleniu klasy ro-
przez nas jednak systematycznie) prasa 15 Tę opowieść opieram na wy- dobnie także całą Europę Wschodnią, w botniczej z bezkarności winnych i o tym,
lokalna. wiadach z Andrzejem Piszelem i Zbignie- obozie zachodnim i uniemożliwić wy- jak niezadowolenie to, połączone z neoli-
11 Istnieją rzecz jasna znakomite wem Kosteckim, dwoma kluczow ymi mknięcie się jej spod kontroli. Polska była beralną restruktur yzacją, powoduje
ujęcia „z dystansu”, jak na pr z ykład aktorami tego procesu, a także na prywat- pierwszym krajem, dla którego „wspólno- problemy z legitymizacją rządów w po-
Shields (2007). nych zbiorach Kosteckiego, zawierających ta międzynarodowa” okazała się tak ła- stfaszystowskiej Hiszpanii.
12 Dziękuję Johannie Bockman i wycinki prasowe i inne teksty, dotyczące skawa. Warto podkreśli, że Jugosławii nie 23 Patrz: Renkin (w przygotowa-
Dorze Vetcie za wskazanie mi, że prywa- samorządności pracowniczej pochodzące chciano potraktować podobnie, co na niu), dłuższe omówienie homofobii i parad
tyzacja miała w tym samym czasie podob- z okresu od początku lat 80. do początku wiele sposobów przyczyniło się do jej bru- gejowskich w postsocjalistycznej Europie,
ne znaczenie dla robotników w Jugosławii; lat 90. Dziękuję Kosteckiemu za zgodę na talnego rozpadu (patrz Woodward 1994). a także znakomita analiza wydarzeń, zwią-
patrz też Uvalić (1997). Profesor Tamas skorzystanie przez nas z tych materiałów. Po 2000 roku, w konsekwencji udanej Ju- zanych z aktywizmem osób homoseksual-
Krausz potwierdził (w prywatnej rozmowie), 16 Jak poważnie robotnicze ko- bilee Debt Campaing, „darowanie długów” nych w Budapeszcie.
że na Węgrzech w krótkim okresie około lektywy identyfikowały się ze swoją rolą zyskały niektóre kraje afrykańskie, jednak 24 Małgorzata Calińska, siostra
1988-89 roku robotnicze zarządy uznawa- właścicieli można dostrzec jeśli się weź- za cenę przestrzegania ścisłych wytycz- Zadrożnego i przywódczyni „Solidarności”
no za realną opcję. Bill Lomax (1980), Paul mie pod uwagę fakt, że robotnicy w Pola- nych Banku Światowego. w Polarze, mówiąc o fabryce, robotnikach
Lendval (2008) i inni wykazali, że w rewo- rze poczynili znaczne oszczędności na 19 Takie poglądy wyrażał, na i „Solidarności” systematycznie używała
lucji węgierskiej 1956 roku nie chodziło własnym funduszu płacowym, żeby uno- przykład, Jerzy Szacki, jeden z szanowa- zwrotu „moja rodzina”.
jedynie o suwerenność i demokrację, lecz wocześnić linie produkcyjne i otworzyć nych „ojców” polskiej socjologii, w rozmo-
także w znacznym stopniu o rady robotni- nową linię zmywarek – zachowanie, znane wie pr zeprowadzonej w Institute for
cze, przeciwstawiane stalinowskiej gospo- także z badań nad spółdzielniami robotni- Human Sciences w Wiedniu w 1997 roku,
darce nakazowej i nowemu narzuconemu czymi, takimi jak hiszpański Mondragon. w której brałem udział. Kilkoro rozmów-
przez Związek Radziecki reżimowi Kadara. 17 Gromadzone przeze mnie wy- ców, w tym ja, starało się go przekonać,
13 Zdumiewająco niewiele jest wiady pozwoliły mi uzyskać wgląd w stra- że związki zawodowe stanowią kluczowy
badań, poświęconych robotniczej samo- tegię prywatyzacji robotników z Polaru, składnik społeczeństwa obywatelskiego.
rządności i robotniczemu samozarządza- którzy generalnie starali się powstrzymać Szacki jednak nie zgadzał się na przyjęcie
niu, czy to w Polsce (choć nie twierdzę, że inwestorów branżowych przed przejęciem takiego stanowiska twierdząc, że związki
znam wszystkie źródła), czy w publika- firmy po tym, jak międzynarodowe korpo- wykazują „komunistyczne w stylu zacho-
cjach zagranicznych. Najlepszym opraco- racje, w tym Siemens, zniszczyły ważne wania roszczeniowe” i że brak im „samo-
waniem, które można tu przywołać, będzie miejscowe przedsiębiorstwo, jakim był odpowiedzialności”.
zapewne praca Poznańskiego z 1996 roku. Pafawag i po tym, jak zniszczone zostało 20 Pracowałem jako kierownik
Nigdy nie widziałem obszernych miejsco- także Elwro. Starali się także zachować programu Soco w Institute for Human
wych badań dotyczących dynamiki tego dla siebie, jako dla grupy tak wiele udzia- Sciences w Wiedniu, z tej racji wziąłem
zjawiska. Ogólnie rzecz biorąc, lokalne łów, jak to było możliwe (nie udziałów jed- więc udział w obchodach „dziesięciolecia”.
badania historyczne dotyczące ostatnich nostkowych) i ostatecznie zachowali 15%. Soco był to projekt wspierania badań, do-
dekad socjalizmu i wczesnego postsocja- Resztę dostało państwo, które umieściło tyczących polityki społecznej, przede
lizmu dopiero zaczynają być publikowane; akcję Polaru na warszawskiej giełdzie wszystkim w krajach grupy Wyszehradz-
patrz na przykład wnikliwa rozprawa Eszter i sprzedało 35% francuskiemu inwestoro- kiej, finansowany przez Fundację Forda
Bartha (2007). Twierdzę, że w przypadku wi, firmie Brandt ta z kolei zbankrutowała i rząd austriacki. Soco stanowiło część
Polski lokalna dynamika często prowadzi- na początku lat 2000. Nie mam tu dość reakcji zachodu na zaskakujący sukces
ła do jakiejś formy prawomocnej kontroli miejsca, by bardziej zagłębić się w ten te- wyborczy odniesiony przez postkomuni-
i do zgłaszania skutecznych roszczeń do mat. Trzeba jednak podkreślić siłę i trwa- stów w Polsce w 1993 roku.
własności ze strony kolektywów robotni- łość robotniczej mobilizacji i sposób 21 Wyjątkiem był były premier
czych. konsultowania konkretnych decyzji, doty- Polski, katolik Tadeusz Mazowiecki, które-
14 Podobne wpływy w Polarze czących „ich” fabryki. mu przypadł obowiązek ogłoszenia w par-
miała jeszcze jedna osoba: Andrzej Kowal- 18 Ostatecznie dług znacząco lamencie programu terapii szokowej we
ski. Wspomina o nim Padraic Kenney zmniejszono, dwukrotnie, na początku i w wrześniu 1989 roku i dla którego wciąż
(2003), Kowalski był też jednym z naszych połowie lat 90. Zachodni pożyczkodawcy, było to wyraźnie bolesne wspomnienie.
rozmówców. Interesujące są różnice mię- w większości suwerenni pożyczkodawcy, Patrz też: Klein 2007, s. 180-181.
dzy Zadrożnym a Kowalskim. Rodzicie zrzeszeni w ramach Paris Club of Creditor 22 John Borneman (1997) słusz-
Zadrożnego pochodzili ze wsi na wscho- Nations, utrzymywali nacisk na spłatę dłu- nie wykazywał, że reżimy postsocjali-
dzie i przez całe życie pozostali ludźmi gu od 1989 do 1992 roku i poczekali ze styczne ucierpiały z powodu problemów z
religijnymi. Zadrożny zdobył dyplom na- zmianą warunków, póki nowy reżim nie uprawomocnieniem, których źródłem była
uczycielski. Reprezentuje rewolucyjny pol- wprowadził w pełni w życie wypracowa- bezkarność, wynikająca z polityki „grubej
ski nacjonalistyczny katolicyzm. Rodzice nych na bazie Konsensusu Waszyngtoń- kreski”. Po części przewidział także, że
Kowalskiego pochodzili z Gdańska i gene- skiego zasad liberalizacji, nie osiągnął problemy te zostaną przez nacjonalistów
ralnie byli dość zeświecczeni. Kowalski politycznej stabilności i nie podjął kluczo- przekierowane na „kulturowo obcych”
ukończył tylko szkołę podstawową i repre- i „zdrajców”, w tym także na mniejszości
Bibliografia 44 45
Ali, Tariq (2002) The Clash of Eyal, Gil, Ivan Szelenyi, Eleanor pology and History beyond the Los, Maria, Andrzej Zybertowicz Growth, 1970–1994. Cambridge: Property Rights, (w:) Privatization
Fundamentalisms, London: Verso. Townsley (1998) Making Capitalism Cultural Turn. New York: Berghahn (2000) Privatizing the Police State: Cambridge University Press. Surprises in Central and Eastern
Appadurai, Arjun (2006) Fear of without Capitalists: Class Forma- Books. The Case of Poland. Basingstoke, Renkin, Hadley, Homophobia Europe. Milica Uvalic, Daniel Vau-
Small Numbers: An Essay on the tion and Elite Struggles in Post- Katznelson, Ira (1998) Libera- UK: Macmillan. and Queer Belonging in Hungary. ghan-Whitehead (red.). Chelten-
Geography of Anger, Durham, NC: -Communist Central Europe. lism’s Crooked Circle: Letters to Mann, Michael (1999) The Dark Focaal –European Journal of An- ham, UK: Edward Elgar, s.
Duke University Press. London: Verso. Adam Michnik. Princeton: Prince- Side of Democracy: The Modern thropology 53. 267-302.
Bartha, Eszter (2007) Alienating Frank, Thomas (2004) What’s ton University Press. Tradition of Ethnic and Political Shields, Stuart (2007) From So- Van der Veer, Peter (2006) Pim
Labor: Workers on the Road from the Matter with Kansas? How Con- Kenney, Padraic (2003) A Carni- Cleansing. New Left Review I/235: cialist Solidarity to Neo-Populist Fortuyn, Theo van Gogh, and the
Socialism to Capitalism in East servatives Won the Heart of Ameri- val of Revolution: Central Europe 18-45. Neoliberalisation? The Paradoxes of Politics of Tolerance in the Nether-
Germany and Hungary, 1968–1989. ca. New York: Henry Holt (wydanie 1989. Princeton: Princeton Univer- Moore, Barrington, Jr. (1978) Inju- Poland’s Post-Communist Tran- lands. Public Culture 18: 111-125.
Rozprawa doktorska, Central Eu- polskie: Co z tym Kansas?, przeł. sity Press (wydanie polskie: Rewo- stice: The Social Bases of Obe- sition. Capital and Class 93:159-178. Wedel, Janine (2001) Collision
ropean University. J. Kutyła, Warszawa 2007) lucyjny karnawał: Europa środkowa dience and Revolt. White Plains, Smith, Gavin (2004) Hegemony: and Collusion: The Strange Case
Borneman, John (1997) Settling Friedman, Jonathan, (red.) (2003) 1989, przeł. Piotr Szymon, Kole- NY: M. E. Sharpe. Critical Interpretations in Anthro- of Western Aid to Eastern Europe.
Accounts: Violence, Justice, and Globalization, the State, and Vio- gium Europy Wschodniej 2005) Narotsky, Susanna, Gavin Smith pology and Beyond. Focaal –Eu- London: Palgrave Macmillan.
Accountability in Postsocialist Eu- lence. Walnut Creek, CA: AltaMira Kideckel, David (2002) The (2006) Immediate Struggles: Pe- ropean Journal of Anthropology Wieviorka, Michel (2003) The
rope. Princeton: Princeton Univer- Press. Unmaking of an East-Central Eu- ople, Power, and Place in Rural 43: 99-122. New Paradigm of Violence, (w:)
sity Press. Gingrich, André, Marcus Banks, ropean Working Class, (w:) Postso- Spain. Berkeley: University of Cali- Smith, Neil (2008) Neo-Libera- Globalization, the State, and Vio-
Bourdieu, Pierre (2000) Acts of (red.) (2005) Neo-Nationalism in cialism: Ideals, Ideologies and fornia Press. lism – Dominant but Dead. Foca- lence. Jonathan Friedman (red.)
Resistance: Against the Tyranny of Europe and Beyond: Perspectives Practices in Eurasia. Chris Hann, Nonini, Don (2003) American al – European Journal of Walnut Creek, CA: AltaMira Press,
the Market. New York: New Press. from Social Anthropology. New (red.), London: Routledge, s. 114- Neoliberalism, Globalization, and Anthropology 51: 155-157. s. 107-140.
Buchowski, Michał (2006) The York: Berghahn Books. 132. Violence: Reflections from the Uni- Stark, David, Laszlo Bruszt (1998) Wolf, Eric (1990) Distinguished
Specter of Orientalism in Europe: Goodin, Robert, Charles Tilly, (2007) Getting by, (w:) Postso- ted States and Southeast Asia, (w:) Postsocialist Pathways: Transfor- Lecture: Facing Power – Old Insi-
From Exotic Other to Stigmatized (red.) (2005) The Oxford Handbook cialist Romania: Labor, the Body, Globalization, the State, and Vio- ming Politics and Property in East ghts, New Questions. American
Brother. Anthropological Quarterly of Contextual Political Analysis. and Working Class Culture. Blo- lence. Jonathan Friedman (red.). Central Europe. Cambridge: Cam- Anthropologist 92(3): 586-596.
79(3):463-482. Oxford: Oxford University Press. omington: Indiana University Walnut Creek, CA: AltaMira Press, bridge University Press. Woodward, Susan (1994) Balkan
Burawoy, Michael (2001) Neoc- Harvey, David (2003) The New Press. s. 163-202. Stolcke, Verena (1995) Talking Tragedy: Chaos and Dissolution
lassical Sociology from the End of Imperialism. Oxford: Oxford Uni- Klein, Naomi (2007) The Shock (2008) Comment: Thinking Culture: New Boundaries, New after the Cold War. Washington,
Communism to the End of Classes. versity Press. Doctrine: The Rise of Disaster Ca- about Neoliberalism as if Specifici- Rhetorics of Exclusion in Europe. DC: Brookings Institution.
American Journal of Sociology Holmes, Douglas (2000) Integral pitalism. London: Penguin Books. ty Mattered. Focaal –European Jo- Current Anthropology 36(1): 1-24. Worsley, Peter (1969) The Con-
106(4):1099 – 1120. Europe – Fast Capitalism, Multicul- (wydanie polskie: Doktryna szoku, urnal of Anthropology 51: 151-154. Sztompka, Piotr (1993) Civiliza- cept of Populism, (w:) Populism: Its
Clarke, John (2008) Living with/ turalism, NeoFascism. Princeton: przeł. H. Jankowska, K. Makaruk Ost, David (1990) Solidarity and tional Incompetence: The Trap of Meanings and National Characteri-
in and without Neo-Liberalism. Fo- Princeton University Press. i in., Warszawa 2008) the Politics of Anti-Politics: Oppo- Post Communist Societies. Zeit- stics. Ghita Ionescu, Ernest Gellner
caal – European Journal of Anthro- Kalb, Don (1997) Expanding Kornai, Janos (1980) The Econo- sition and Reform in Poland since schrift fur Soziologie 22(2): 85-95. (red.). London: Weidenfeld and Ni-
pology 51:135–147. Class: Power and Everyday Politics mics of Shortage. Amsterdam: 1968. Philadelphia: Temple Univer- (1996) Looking Back: The Year colson, s. 212-250.
(2008) Reply: Power, Politics, in Industrial Communities, the North Holland. sity Press. (wydanie polskie: Soli- 1989 as a Cultural and Civilizatio-
and Places – What’s Not NeoLibe- Netherlands 1850–1950. Durham, Kubik, Jan (1994) The Power of darność i polityka antypolityki, nal Break. Communist and Post-
ral? Focaal –European Journal of NC: Duke University Press. Symbols against the Symbols of przeł. S. Kowalski, Gdańsk 2014) -Communist Studies 29(2):
Anthropology 51:158– 160. (2000) Localizing Flows: Po- Power: The Rise of Solidarity and (2005) The Defeat of Solidarity: 115-129.
Derluguian, Georgi (2005) Bour- wer, Paths, Institutions, and Ne- the Fall of State Socialism in Po- Anger and Politics in Postcommu- Tilly, Charles (2004) Contention
dieu’s Secret Admirer in the Ca- tworks. In The Ends of land. University Park: Pennsylvania nist Europe. Ithaca, NY: Cornell and Democracy in Europe, 1650–
ucasus: A World-System Globalization: Bringing Society State University Press. University Press. (wydanie polskie: 2000. Cambridge: Cambridge Uni-
Biography. Chicago: University of Back, (w:) Don Kalb, Marco van der Laclau, Ernesto, Chantal Mouffe Klęska „Solidarności”: gniew i poli- versity Press.
Chicago Press. Land, Richard Staring, Bart van (red.) (1985) Hegemony and Socia- tyka w postkomunistycznej Euro- (2006) Identities, Boundaries,
Drahokoupil, Jan (2008) Globali- Steenbergen, Nico Wilterdink list Strategy: Towards a Radical pie, przeł. H. Jankowska, and Social Ties. Lanham, MD: Pa-
zation and the State in Central and (red.), Lanham, MD: Rowman and Democratic Politics. London: Ver- Warszawa 2007) radigm.
Eastern Europe: The Politics of Fo- Littlefield, s. 1-32. so. (wydanie polskie: Hegemonia i Panitch, Leo, Sam Gindin (2008) Tismaneanu, Vladimir (1998)
reign Direct Investment. London: (2002) Afterword: Globalism socjalistyczna strategia, przeł. S. The Current Crisis: A Socialist Per- Fantasies of Salvation: Democracy,
Routledge and Postsocialist Prospects, (w:) Królak, Wrocław 2007). spective. The Bullet. EBulletin 142, Nationalism, and Myth in Post-
Ekholm-Friedman, Kajsa, Jona- Postsocialism: Ideals, Ideologies Lendvai, Paul (2008) One Day September 30. Electronic docu- -Communist Europe. Princeton:
than Friedman (2008) Modernities, and Practices in Eurasia. Chris That Shook the Communist World: ment, Princeton University Press.
Class, and the Contradictions of Hann, (red.), London: Routledge, s. The 1956 Hungarian Uprising and http://www. socialistproject. Turner, Terence (2003) Class
Globalization: The Anthropology of 317-334. Its Legacy. Princeton: Princeton ca/bullet/bullet142.html, (dostęp: Projects, Social Consciousness,
Global Systems. Lanham, MD: (2005) From Flows to Violence: University Press. 9.01.2009) and the Contradictions of ‘Globali-
AltaMira Press. Politics and Knowledge in the De- Little, Peter (2008) Comment: Piccone, Paul (1993) Confronting zation’, (w:) Globalization, the Sta-
Ekiert, Grzegorz, Jan Kubik bates on Globalization and Empire. Reflections on Neo-Liberalism in the French New Right: Old Prejudi- te, and Violence. Jonathan
(1999) Rebellious Civil Society: Po- Anthropological Theory 5(2): 176- Africa. Focaal –European Journal ces or a New Political Paradigm? Friedman (red.). Walnut Creek, CA:
pular Protest and Democratic Con- 204. of Anthropology 51:148-150. „Telos” 98-99: 3-23. AltaMira Press, s. 35-66.
solidation in Poland 1989–1993. Headlines of Nationalism. Sub- Lomax, Bill (1980) Eye Witness Poznanski, Kazimierz (1996) Po- Uvalic, Milica (1997) Privatization
Ann Arbor: University of Michigan texts of Class. Antropologica. in Hungary: The Soviet Invasion of land’s Protracted Transition: Insti- in the Yugoslav Successor States:
Press. Kalb, Don, Herman Tak (red.) 1956. Nottingham, UK: Spokesmen tutional Change and Economic Converting Self-Management into
(2005) Critical Junctions: Anthro- Books.
O polskim populizmie dziesięć lat później 46 47
z Donem Kalbem rozmawia Agata Pyzik
Agata Pyzik: W Rozmowie z polskim populistą średniej. Dokładnie jednak z tych powo- re ligijnymi, k tó r z y w yja ś niają dzy inteligencją a klasą pracującą jest uni-
publikowanej w „American An- dów, o których pisałem w książce – post- wszystko w duchu tożsamościo- wersalnym elementem powstawania tego
tropologist”, artykule sprzed pra- kryzysowej gospodarki – nie mogli się tą wym, a, powiedzmy, proeuropejski- nowego porządku. Główny nurt społeczny
wie dekady, niemal dokładnie klasą średnią stać. Zamrożone płace, mi technokratycznymi neo- zwrócił się zarówno w stronę rasizmu an-
udaje się panu przewidzieć roz- państwo korzystające z neoliberalnych liberałami, głosem tzw. klasy śred- tyuchodźczego, ale też nieufności wobec
wój polskiej polityki w ostatnich praktyk ułatwiających wykorzystywanie niej. Nawet teraz, mimo kryzysu, ja- banksterów. Ale oczywiście, sprawy mo-
latach, z dojściem do władzy pracowników w imieniu wielkiego kapitału, kikolwiek inny głos jest praktycznie gły potoczyć się lepiej. Kiedy współpraco-
prawicowych populistów i wzro- etc. Przez te 10 lat część niezadowolo- niesłyszalny, co jest wielką tragedią wałem z polskimi akademikami w ramach
stem nastrojów nacjonalistycz- nych zdołała skonsolidować swoją fru- naszej debaty publicznej. Dlaczego pracy nad europejską polityką, uderzył
nych na czele. Jak się panu strację w reakcyjny ruch społeczny, który w Europie Wschodniej jest tak wy- mnie stopień ich poparcia dla rozwiązań
wydaje, które z tych intuicji naj- objął następnie władzę w Polsce, Cze- jątkowo trudno sformułować klaso- neoliberalnych. Istniała w nim wielka, nie-
bardziej się spełniły, a które prze- chach, do pewnego stopnia też w Rosji i wą interpretację kryzysu? mal rasowa, nienawiść do klas pracują-
widywania się nie sprawdziły? Turcji. A także odwrót od Europy, co dzie- cych. Górnicy byli w ich oczach
je się także w krajach zachodnich, jak DK: Wiesz, że nie różni się to bardzo od nieokrzesanymi alkoholikami, którzy mie-
Don Kalb: Artykuł rzeczywiście sporo prze- Wielka Brytania, no i oczywiście Stany sytuacji na Zachodzie. Tam potępia się li jeszcze czelność dążyć do lepszych za-
widział. Próbowałem powiedzieć wtedy, Zjednoczone Ameryki z Donaldem Trum- Trumpa, Brexit i rasizm. Wzrost popular- robków. Mieli całkowicie negatywne
że to nie tylko media, prawicowi przywód- pem na czele. Unia Europejska stanowi w ności Torysów, Zjednoczenia Narodowe- nastawienie, i tym samym pomogli prze-
cy, albo budowanie wizerunku, ale że końcu rodzaj porządku instytucjonalnego, go i pokrewnych im par tii w innych rwać więzy między potencjalną socjalde-
nowa prawica jest faktycznie ruchem gdzie teoretycznie rządzi demokracja libe- krajach oznacza, że dawne alianse klaso- mokratyczną reprezentacją partyjną a
społecznym. I dlatego jest groźna. Może ralna, z prymatem globalnego rynku. Nie we już nie działają. Klasa robotnicza, jak- robotnikami. Myślę więc, że ten akt zdrady
wtedy nie była jeszcze tak wygadana czy wszędzie ta polityka ma jednogłośne po- kolowiek jest dziś definiowana, staje się i zrywania więzów trwa już od dawna.
skupiona na konkretach, jak teraz, do tej parcie, więc tworzą się rozmaite koalicje, coraz bardziej wyalienowana, odsunięta Tego procesu nie dałoby się kompletnie
pory tkwią w niej niespójności i sprzecz- jednak Europa Zachodnia pozostaje dziś od demokracji i od polityki socjaldemo- uniknąć, jednak postkomunistyczna poli-
ności, ale te sprzeczności są konsekwen- jedynym gwarantem starego porządku. To kratycznej. Niema walka klasowa ostat- tyka w takich krajach, jak Węgry czy Pol-
cjami kapitalistycznej transformacji. W sporo, jak na niecałe 10 lat. niego trzydziestolecia stanowi tu główny ska mogła być mniej rewanżystowska. I
moim artykule starałem się skupiać na problem. Europa Wschodnia jest w awan- tutaj myślę, że Węgry znalazły się w
poglądach klasy pracującej. Po tym eseju AP: Możemy się zgodzić co do diagno- gardzie, jeśli chodzi o rozwój kapitalizmu. znacznie gorszej sytuacji. Niechęć rzeko-
wydałem książkę o sytuacji klasy robotni- zy. Logika kapitalistyczna sprawia, Zaczynała z bardzo niskiego, zubożałego mo progresywnej, wielkomiejskiej, intelek-
czej w całej neoliberalnej Europie, która że ten ciąg wydarzeń raczej nie zo- ekonomicznie pułapu. Przeżyła po 1989 tualnej klasy wobec robotników odegrała
nie ograniczała się jedynie do Europy stanie w najbliższej przyszłości roku wielki wstrząs transformacyjny z w tym istotną rolę.
Wschodniej, bo oczywiście te problemy przerwany. To, co mnie uderza, to wszelkimi towarzyszącymi temu traumami
są uniwersalne. Jednak zdaję sobie spra- niemożliwość przepchnięcia tego i lękami. Zarządzały nim stare elity, bez- AP: Często starasz się bronić progre-
wę, że dla niektórych mogło to być kon- rodzaju, klasowej interpretacji kry- względnie maszerujące w stronę kapitali- sywnych poglądów klas pracują-
trowersyjne, poniewa ż w Europie zysu w jakichkolwiek mainstreamo- zowania wszystkiego. Potencjał cych, przynajmniej ekonomicznie.
Wschodniej nikt nie chce postrzegać sie- wych mediach w krajach Europy solidarności klasowej został zaprzepasz- Pojawia się zatem wątpliwość, kto
bie w kontekście klasy pracującej, ocenia- Wschodniej. Debata publiczna to- czony. Nie sądzę, żeby istniała wobec właściwie głosuje na prawicowych
jąc za to swoją przynależność do klasy czy się u nas między fanatykami tego alternatywa. Zerwanie aliansu mię- populistów. To ciekawe, że ostatnie
z Donem Kalbem rozmawia Agata Pyzik 48 O polskim populizmie dziesięć lat później 49
protesty w Europie Wschodniej są wszystkimi ich poglądami, ale dlatego, że są obecnie w kryzysie. Program rysuje się Mam z tym problem, jestem kom-
w zachodniej prasie opisywanie po pierwsze, prawicowi populiści nie sam, ale nikt nie chce go realizować. pletnie wyzuta z tego rodzaju po-
wyłącznie jako szlachetne dążenie wmawiają im, że coś jest z nimi nie tak, Większość lewicy traktuje politykę jako zytywnego myślenia o narodzie i
do wolności, tymczasem ty piszesz, celebrują ich kulturę taką, jaka ona jest, karierę i aspirację do pracy biurokratów, wiem, że nie jestem w tym osa-
podając przypadek Bułgarii, jak po drugie, tematyzują ich sytuację mate- dba bardziej o swój własny interes klaso- motniona. Jak moglibyśmy budo-
protestowała klasa średnia prze- rialną, chociażby w ten właśnie zastępczy wy i to stanowi podstawowy jej problem. wać progresywny patriotyzm?
ciwko aliansowi politycznemu so- sposób. Legitymizuje się ją pronatali-
c j a l d e m o k r a tów z u b oż s z y m i styczną ideologią, zamiast prawami pra- AP: Ok, spójrzmy szerzej. Mamy więc DK: Tak, to bardzo ważne pytanie. Nie
warstwami społecznymi. Po 1991 cowniczymi. Jeśli lewica nie wkroczy sukces kogoś takiego, jak Jeremy może być oparty na rodzinie i kościele, to
roku de facto żaden rząd w Europie z kontrprojektem politycznym w tym mo- Corbyn, czyli staroświecką socjal- jasne. Jednak Polska jest wciąż aspirują-
Wschodniej nie mógł stworzyć ta- mencie, będzie stracona na znacznie wię- demokrację. Dlaczego w kraju Soli- cym krajem, gdzie ludzie chcieliby wieść
kiego aliansu, musząc przymilać cej lat, niż było to do tej pory. darności, jest niemożliwe, żeby lepsze życie – od tego można zacząć. Po-
się do współczesnej burżuazji lub pojawiła się osoba taka, jak Corbyn, jęcie narodu można modyfikować. Nieko-
tych, którzy doń aspirują. AP: Wśród moich znajomych, z których uczciwa i szczera, nie dbająca wy- niecznie widzieć je jako niezbywalny
wielu jest aktywistycznie zaangażo- łącznie o swój interes klasowy? element suwerenności narodowej. Zwy-
DK: W kontekście destrukcji socjalizmu wanych w politykę lewicową, trwa czajnie, oprzyjmy pojęcie narodu na dąże-
kluczowe było zniszczenie klasy robotni- debata dotycząca tego, jak i czy le- DK: Ta tendencja istnieje, nie chcę być niu do popraw y życia. Na przykład,
czej jako silnej, pewnej siebie, co zaszo- wica powinna angażować się jakkol- fatalistą, ale jeśli pragniemy ją odwrócić, podatki dla bogatych są tutaj żenująco
kowało mnie w latach 90. Ten proces trwa wiek we współpracę z PiS-em. to pamiętaj, że pojawienie się Corbynizmu niskie. Gdyby kraje wschodnioeuropej-
jednak nadal. Patrząc na współczesne Przeważa zdanie, że najprawdopo- zdarzyło się w wyniku wielkiego wstrząsu skie wspólnie negocjowały z wielkim ka-
debaty w Polsce, niepokoi mnie, jak tzw. dobniej nie, bo zostałaby wtedy politycznego, jakim był Brexit i niesamo- pitałem, miałyby o wiele silniejszą pozycję.
oświecone klasy są przeciwko jakiejkol- przezeń wchłonięta. Jak myślisz, wity chaos, jaki stworzyli Torysi. Corbyn Przykładowo na Węgrzech korporacyjny
wiek formie zasiłków dla rodzin, czyli jaką strategię powinna obrać nowa wpadł też na pomysł lewicowego patrio- podatek to 3%! Mamy do czynienia z per-
500+. To reakcyjne a nawet rasistowskie. lewica, żeby odzyskać zaufanie ludu, tyzmu. Jeśli lewica w Polsce lub na Wę- wersyjnym aliansem narodowców i korpo-
Wstrząsające jest dla mnie to, kiedy lu- który powinna reprezentować? grzech nie będzie miała jakiegoś pomysłu racji. Jestem jednak optymistą, jeśli
dzie, tacy, jak Radosław Sikorski są uzna- na własną wizję patriotyzmu, to nie wróżę chodzi o możliwości lewicowego patrioty-
wani za progresywnych – wtedy myślę, że DK: To też się dzieje w Europie Zachod- jej sukcesu. Chodzi mi o pojęcie patriotyzmu, nie wiem tylko, gdzie są ludzie, któ-
lewica to naprawdę stracona sprawa niej, ale skupmy się na Polsce. Oczywiście, zmu, którego przewagi prawicowej defini- rzy mieliby ten program realizować.
(śmiech). Jeśli chce się budować alianse nie mają szans w starciu z fundującymi cji nie da się obecnie zniwelować, a trzeba
polityczne, idzie się do ludzi, którzy tego swoje istnienie na pronatalistycznej poli- się przecież wobec niego jakoś ustosun- AP: Ok, ale kłopot też w tym, że trzeba
potrzebują, a nie takich jak ty czy ja. tyce zasiłkowej prawicy, ale co np. z uni- kować. To otwarte pytanie, jak taki lewico- ludzi przekonać do tych polityk, a
Oczywiście zasiłki wspierające konserwa- wersalnym dochodem podstawowym? wy patriotyzm miałby wyglądać. Wiemy, kraj jest podzielony. Co z trudnymi
tywny typ reprodukcji nie są korzystne, Podwyższaniem podatków? Dlaczego że polityka Unii nie jest tutaj bez winy, kwestiami reakcyjnymi, rasistow-
jednak mnie interesuje, jak prawica zastą- nie sprzymierzyć się z lewicą w innych więc, żeby to zafunkcjonowało, potrzebna skimi, czy antysemickimi nastroja-
piła tymi dopłatami dyskusję na temat krajach Europy Wschodniej i walczyć byłaby poważna reforma samej Unii. mi, na które jest teraz przyzwolenie
podniesienia płac. Ludzie głosują na pra- o wspólne cele, jak podniesienie płac, ze strony rządu? Wiele z tego klasi-
wicę nie dlatego, że zgadzają się ze wspieranie związków zawodowych, które AP: Być może tu jest pies pogrzebany. stowskiego wstrętu po stronie lewi-
z Donem Kalbem rozmawia Agata Pyzik 50 Polak potrafi, czyli najtragiczniejsza 51
w skutkach obietnica transformacji
Kaja Puto
cy wynika z postrzegania tych to formuła o wiele starsza. Jednak, jak W bliżej nieokreślonym arabskim – sumienni inżynierowie, przebiegli mili-
nastrojów właśnie jako jednoznacz- wykazują moje badania, ten rodzaj myśle- kraju bogaty szejk załamuje ręce, bo jego cjanci i wrażliwi intelektualiści – odeszły w
ne zachowania rasistowskie, czy nia miał też w sobie silny komponent wal- córka nie pozwala dentyście wyrwać so- niepamięć. Lub – w najlepszym razie – po-
antysemickie, czyli takie z którymi ki o prawa społeczne, co wykorzystywane bie zęba. Wrażliwa na ból księżniczka nie zostały na ekranach w roli homo sovieti-
nie sposób dyskutować. jest w ramach prawicowego dyskursu daje się przekonać, chociaż ojciec wymy- cusa, czyli przeszkody na drodze do
opartego na polaryzacji, jak choćby śla dla niej coraz to hojniejsze nagrody. nowego wspaniałego świata.
DK: Każdy naród ma zestaw obrzydli- „polskie klasy pracujące” versus „deka- Ostatecznie godzi się na zabieg pod wa- It’s 2018. O ideologii polskiej trans-
wych atawistycznych odruchów. Nie mu- dencka Unia Europejska”. Lewica musi runkiem, że ojciec zorganizuje dla niej formacji napisano już chyba wszystko2, a
szą one jednak koniecznie powracać z nauczyć się skutecznie oddzielać pozy- prywatny koncert Michaela Jacksona. jej prawicowi krytycy zdążyli nawet dojść
taką siłą. Kiedy w latach 90. pracowałem tywny aspekt dotyczący polityki społecz- Szejk wydzwania po znajomych biznes- do władzy i rozmontować kilka demokra-
we Wrocławiu, już wtedy klasy robotnicze nej od myślenia rasistowskiego i pyszał- menach, ale nie może znaleźć nikogo, kto tycznych instytucji. Jak się powszechnie –
zaczęły wyrażać tego rodzaju rasistow- kowatego dyskursu prawicy. Chodzi też o podejmie się trudu postawienia muszli to jest powszechnie w lewicowej
skie, narodowe sentymenty. Nie były one płeć społeczną. Oczywiście, lewica musi koncertowej na piasku. Atmosfera robi się bańce – uważa, do zwycięstwa PiS dopro-
jednak dominujące. Ten proces, zacho- być feministyczna. Jednak nie ma sensu, coraz bardziej napięta – „przez to, że ten wadziło między innymi uparte wymaganie
dzący przy znacznym udziale kleru i radia aby bezustannie atakowała przy tym tra- przesądny murzyn nie chce śpiewać na od Polaków, by stali się przedsiębiorczymi
Maryja, odniósł sukces częściowo dzięki dycyjną rodzinę. Musi część tej tradycji świeżym powietrzu, mojej córce wypadną Europejczykami, choć podczas transfor-
jednoczesnej niechęci wyrażanej wobec uszanować, jednocześnie prowadząc ak- zęby”, narzeka szejk. Amerykanie i Brytyj- macji, w okolicznościach typu upadający
klasy robotniczej przez liberalne media. cję uświadamiającą procesy emancypa- czycy zajęci są „budowaniem w ZSRR ”, a PGR, naprawdę nie było to takie proste.
Obecny rząd posiada silny mandat do c y j n e w s p o ł e c z e ń s t w i e . D y s k u r s Japończycy żądają w zamian piasku na Ale wtedy – w zamierzchłych już
sprawowania władzy. Silny w rozumieniu antymuzułmański i antyemigrancki, miej- budowę sztucznych wysp. Zęby księż- początkach lat 90. – to nie było do końca
prowadzenia polityki socjalnej dającej my nadzieje, sam zniknie, bo jednych i niczki ratuje telefon z Warszawy. „Wie- tak. Nie było jeszcze Polski A i Polski B,
społeczeństwu więcej konkretnych mate- drugich jest w Europie Wschodniej tak d z i a ł e m , ż e n a Po l a ków m oż n a l i - Warszawa niewiele różniła się od Rado-
rialnych korzyści. Wróćmy na chwilę do niewielu. Lewica nie może tej swojej istot- czyć!” – kwituje sługa szejka. mia, a jeśli ktoś jeździł na adventure-club
Węgier. Tam rasizm był latentny, jednak nej powinności przegapić i taki dyskrymi- Ta absurdalna scena otwiera film w Nowej Zelandii, mógł spokojnie nosić
kiedy Orbán zaczął więzić uchodźców, nujący dyskurs powinna bezpardonowo familijny Mów mi Rockefeller (1990, reż. skarpetki do sandałów i klaskać w samo-
którzy wcale nie mieli zamiaru zostawać atakować. Tak samo, jak totalny dyskurs Waldemar Szarek), jedno z arcydzieł pol- locie. Nowa wspaniała dystynkcja dopiero
na Węgrzech, udało się zaktywizować przeciwny Unii, jednocześnie ją konstruk- skiego kaprealizmu1. Pod koniec lat 80. – rozgrzewała swoje silniki.
wszystkie te nieciekawe sentymenty, w tywnie krytykując, nie na sposób populi- i to jeszcze chwilę przed Okrągłym Sto- Tylko do pewnego stopnia rację
tym antysemityzm, postawę anty-Soros, styczny i obskurancki, ale właśnie w duchu łem – polskie kino gatunkowe rzuciło się mają więc ci, którzy dowodzą, że ideolo-
czy utarte schematy jak choćby „Unia Eu- lewicowego patriotyzmu. na tłumaczenie widzom reguł nowego gia polskiej transformacji i jej wysłannicy –
ropejska przyjdzie i nas zawłaszczy” etc. świata, którego celem miała być budowa słynni „chłopcy z Marriotta”, czyli eksperci,
Te odczucia, wypowiadane głośno, są re- kapitalizmu. którzy przyjeżdżali do Polski pokazywać,
latywnie nowe. Dyskurs multikulturalny Wraz z nim w polskim kinie pojawił jak się robi kapitalizm – ustawiała Zachód
stanowi swoiste novum w swoim skupia- się nowy bohater: zaradny biznesmen, w roli nauczyciela, a Polaków w roli
niu się na uchodźcach. Z kolei koncentro- człowiek sukcesu, prawdziwy Europej- uczniów. Że obiecywała tym ostatnim
wanie się na nacjonalizmie i suwerenności czyk. To z nim mieli identyfikować się wi- sukces, ale tylko pod warunkiem, że po-
dzowie. Wzorce promowane w kinie PRL rzucą swój habitus homo sovieticusów
Kaja Puto 52 Polak potrafi, czyli najtragiczniejsza w skutkach obietnica transformacji 53
i staną się, jak to mówi Elisbeth Dunn, nym od groma: to przełom PRL-u i III RP, rzyć technologię, nie przejmując się w projekcie ustawy ma swoją odpowiedź
„elastycznymi ciałami”. rynek jest chłonny. W kraju brakuje kółek pozyskiwaniem patentów. w budżecie”.
W swojej początkowej fazie ideolo- do karniszy, co jeden z bohaterów kwituje Starania rodzeństwa kończą się bez- Bohaterowie Mów mi Rockefeller
gia polskiej transformacji złożyła dużo od- słowami: „Jakby mieli głowę na karku, to względnym sukcesem: od tej pory jeżdżą mówią dokładnie tym samym językiem.
ważniejszą – i rzadziej analizowaną, a być by to ogarnęli”. Rodzeństwo zaopatruje do szkoły alfą romeo z własnym kierowcą Formułki objaśniają działanie kapitalizmu
może bardziej brzemienną w skutkach – się w części potrzebne do konstrukcji kó- i rozszerzają działalność gospodarczą na widzowi, a w samym filmie nie mają więk-
obietnicę: że kapitalizm jest systemem skro- łek i rozpoczyna masową produkcję. Kiedy skalę międzynarodową. To właśnie oni szego znaczenia (bohaterowie – o czym
jonym idealnie pod prawdziwego Polaka. kryzys zostaje zażegnany, a „w domach decydują się wybudować scenę Michaela widz ma się nieraz okazję przekonać –
Czyli zaradnego i przedsiębiorczego cwa- obywateli radośnie łopoczą firanki” (jak Jacksona na pustyni, a między Michałem znają już te reguły). Bączek, najmłodszy
niaka, który działa na granicy prawa informuje prezenter telewizyjny), młodzi i arabską księżniczką zawiązuje się, rzecz z rodzeństwa, komentuje sukces Leona-
i niezgodnie z logiką, ale za to skutecznie, biznesmeni przerzucają się na produkcję jasna, wątek miłosny. -dozorcy: „Polak potrafi, jeśli tylko zapali
bo umie się „dogadać”, coś „załatwić” czy piłeczek do ping-ponga z odzysku (zgod- Ideologia polskiej transformacji sta- mu się zielone światło”. Michał zauważa
„skombinować”. Korzenie tego autostereo- nie z poradami Ryszarda Rynkowskiego, wiała młodość na piedestale: dzieci demo- z kolei mimochodem, że „inwestowanie to
typu sięgają rzecz jasna dużo głębiej niż wykonawcy piosenki-lejtmotywu: „szybki kracji miały być wolne od „komunistycznej nasz patriotyczny obowiązek”. W innej
ustawa Wilczka, ale to właśnie za jego biznes zrób, potem laba”). mentalności” i z naturalnością odpowiadać scenie Leon zapewnia Anetę: „W dobrej
pomocą umacniano przekonanie, że Po- Michał, Aneta i Bączek szybko orien- na jej wezwania. Stąd w kinie familijnym firmie nie ma i nie będzie strajków”. W ko-
lacy zaczynają żyć w najodpowiedniej- tują się, że w świecie biznesu „wszystkie tamtego okresu częsty motyw pracują- lejnej części filmu, Goodbye Rockefeller,
szym ze światów. chwyty są dozwolone” i dostosowują się cych nastolatków, a nawet – jak w Mów Bączek komentuje naiwność ojca: „Myślał,
Komu w nim nie wychodzi, nie tylko do panujących reguł. Kiedy młoda „mafia” mi Rockefeller – ośmiolatków. Do pewne- że uda mu się utrzymać na państwowej
nie jest prawdziwym Europejczykiem, ale sprzedawców gazet uniemożliwia im zaro- go stopnia to zwykły zabieg komediowy, posadzie do emerytury, naiwny”.
nawet prawdziwym Polakiem. Bo Polak bek, mszczą się na niej, doprowadzając ale niepozbawiony dydaktycznego prze- Ekonomizuje się również język opisy-
potrafi i nie musi się jakoś szczególnie do ostatecznego upadku ich biznesu. kazu „wychowania w przedsiębiorczości”. wania relacji społecznych: Aneta, gdy prze-
starać, po prostu taki jest. Aneta odbiera swojemu „narzeczonemu” Widać to chociażby na poziomie kracza próg mieszkania swojego chłopaka,
Wspomniany Mów mi Rockefeller pierścionek, żeby przetopić go na srebro języka, który roi się od odwołań do eko- obwieszcza mu: „Mam do ciebie interes”.
(i jego kontynuację, Goodbye Rockefeller) potrzebne do piłeczek pingpongowych. nomii, nowej „teorii wszystkiego”. Polityka Nauczyciel, który domaga się od rodzeń-
oparty jest dokładnie na tym schemacie Wreszcie – gdy przychodzi koniec roku zgodnie z logiką ideologii transformacji stwa aktywności na lekcji, słyszy z kolei:
i dlatego warto go obejrzeć (choć przede szkolnego – dzieci szantażują nauczycieli, się już skończyła, dziś rzeczywistość mie- „Co to za tłumienie prywatnej inicjatywy?”.
wszystkim dlatego, że jest przekomiczny). by otrzymać lepsze świadectwa. rzy się wyłącznie ekonomią rozumianą „Nie wartość człowieka się liczy, lecz cena”
Opowiada o trojgu rodzeństwa, które zo- W przypadku piłeczek bohaterowie jako niezależna, rządząca się prawami – oznajmia w drugiej części filmu Namolny,
staje w domu bez rodziców – ci wyjechali również wykazują się „polską innowacyj- matematycznymi nauka szczegółowa. Jej główny konkurent rodzeństwa.
na kontrakt Polserwisu. Opiekunka, która nością”: na Zachodzie istnieją już – jak język zastąpił komunistyczną nowomowę: Rockefellerowe rodzeństwo rozbija
miała się zająć dzie mi, okrada je i znika. twierdzi nauczyciel chemii – technologie podczas pierwszych z obrad Rady Mini- się po Warszawie niczym przewodnik, któ-
Michał, Bączek i Aneta decydują się nie utylizacji odpadów, ale „zanim licencja do strów rządu Tadeusza Mazowieckiego ry wyciąga Polaków z form homo sovieti-
martwić rodziców przykrą informacją nas dotrze, Warszawy nie będzie widać Leszek Balcerowicz zapewnił, iż „Radę cusów jak z platońskiej jaskini. Swoją
i „wziąć sprawy w swoje ręce”. Na każ- spod śmieci”. Wobec powolnej, należącej Ministrów obowiązują prawa arytmetyki”, postawą i retoryką uświadamiają wszyst-
dym kroku napotykają okazję na biznes. do porządku poprzedniego systemu biu- a projekt budżetu „jest ściśle powiązany z kim napotkanym bohaterom, że każdy
A jest ich w świecie przedstawio- rokracji rodzeństwo postanawia odtwo- całym pakietem ustaw i każda zmiana może osiągnąć sukces, jeśli tylko chce –
Kaja Puto 54 Polak potrafi, czyli najtragiczniejsza w skutkach obietnica transformacji 55
1 Termin „kaprealizm” w analogii
do „socrealizmu” ukuły Leigh Claire La
Berge i Alison Shonkwiler w: L. C. La Ber-
ge, A. Shonkwiler, A Theory of Capitalist
Realism, (w:) Reading Capitalist Realism
2 A najciekawiej napisano tu:
E. Dunn, Prywatyzując Polskę, tłum. P. Sa-
dura, Warszawa 2008; M. Szcześniak,
Normy widzialności. Tożsamość w cza-
sach transformacji, Warszawa 2016.
3 http://krytykapolityczna.pl/kraj/
anty-pis-kod-liberalowie-lewica-dialog/
wystarczy odkryć w sobie prawdziwego Jednym „kowbojom” udało się do- stoletniego już konfliktu PO-PiS, dualizmu, [Dostęp: 28.09.2018].
Polaka, który potrafi. Nawet stary dozor- stosować do zmieniających się warunków – który rządzi polską sceną polityczną ręka-
ca, alkoholik, k tór y usiłuje wetknąć to dziś najstarsze pokolenie pokomu- mi roczników 50. i 60. Korzenie naszego
w maszt nad klatką czerwoną flagę, na- nistycznej klasy średniej i wyższej. Swoje polskiego impasu, w którym dziś tkwimy,
czelny sovieticus filmu, zdaje w końcu ejtisowo-najtisowe przygody z kapita- sięgają momentu, kiedy obietnica „Polak
„egzamin na przedsiębiorcę”, a w drugiej lizmem traktują jako mit założycielski potrafi” zamilkła. Historia jej ofiar, które
części filmu widzimy go w garniturze oto- III R P, a przy tym swojej własnej biografii. dziś uważają siebie nawzajem za wrogów,
czonego wianuszkiem kobiet. Jego „typo- Do dziś wyznają indywidualizm i radykal- wciąż czeka na opowiedzenie.
wo polskie” przywary, na początku filmu nie wolny rynek, statystycznie sympatyzu-
wyśmiewane, udało się przekuć w atuty ją z „totalną opozycją” (i to o nich pisze
przydatne w nowym świecie. Sutowski). Innym prędzej czy później nie
Obietnica „Polak potrafi” miała wyszło i chętnie przyjmują na swoje
charakter ogólnonarodowy oraz między- usprawiedliwienie prawicową narrację o
klasowy, bo opierała się na powszechnym tym, że na transformacji wzbogaciła się
doświadczeniu „protokapitalizmu oddol- tylko komunistyczna nomeklatura (choć
nego”, jak nazywa Michał Sutowski (O przekręty na prywatyzacji to zupełnie inna
czym marzy lud koderski. Krótki kurs 3) sprawa niż „protokapitalizm oddolny”).
rozkwitające w latach 80. nielegalny handel Ci pierwsi zawiedli się na obietnicy
zagraniczny, pracę na czarno zagranicą i „Polak potrafi” dopiero w 2015 roku, kiedy
wyspy prywatnego biznesu. W mniejszym władzę przejęła opcja sprzeciwiająca się
lub większym stopniu była to oferta dla narracji o sukcesie transformacji. Ci dru-
wszystkich od robotników przez inżynie- dzy – dużo wcześniej. Pierwsi czują, że
rów do inteligencji, przede wszystkim dla zabrano im biografię i tożsamość, dru-
ówczesnych młodych – czyli dzisiejszych dzy – pieniądze i stanowiska. Jeśli jednak
baby boomersów. wtedy, 30 lat temu, odpowiedzieli na we-
Sielanka ta nie trwała jednak długo. zwanie ideologii i rzucili się budować od-
Przepychano kolejne bolesne reformy, ry- d o l n i e p o l s k i k a p i t a lizm, by li j e g o
nek dojrzewał, nasycał się i ulegał globa- trybikami ramię w ramię. Trybikami na
lizacji. Polska weszła do Unii, a potem różne sposoby odsuniętymi od swojej
przyszedł kryzys euro. Skończyła się era chwały – różnymi wariantami Mateusza
„kowbojów” (według określenia Magdy Birkuta.
Szcześniak), nadszedł późny kapitalizm, a Sutowski w swoim tekście tłuma-
dyplom z M B A i korporacyjny konformizm czy, że historia „kapitalizmu oddolnego”
zaczął znaczyć dużo więcej niż smykałka to klucz do zrozumienia postawy liberal-
do handlu. A tę ostatnią – szczególnie w nej opozycji starszego pokolenia. Moim
wydaniu cwaniaczym – dyskurs publiczny zdaniem nie tylko: to klucz do zrozumienia
zaczął piętnować jako „januszyzm”. całego „pokolenia Solidarności”, trzyna-
Europa za kilkadziesiąt lat: 56 57
przyszłość wyobrażona
Ziemowit Szczerek
Nie jestem wyjątkiem: bardzo lubię Węgrzy Serbów, a może Serbowie Wę- Tak więc odbija nasz mąż Kalini- Lordem Vaderem, który ma wokół siebie,
czytać o tym, jak inni wyobrażają sobie grów nabijają na pal, palą w metalowych grad, przemianowuje na Królewiec, do- w charakterze szturmowców, całą Europę
przyszłość. Sam też lubię ją sobie wy- klatkach (zapewne echa spalenia syryj- prowadza do zawału Putina, montuje Środkową, bowiem przewodzi on „pol-
obrażać, dlatego napisałem Siwy dym. skiego pilota przez ISIS -owców) czy roz- środkowoeuropejski blok militarny pod skiemu blokowi”. I najpierw wyrywa z
Z początku zresztą nie miało wcale rywają na części quadami. Wszędzie tu wodzą Polski i idzie, potężny, na wojnę wpływów upadającej Rosji Ukrainę i Bia-
być jakoś bardzo hardkorowo: kilka lat pełno prymitywizacji ustawień politycz- z Turcją i Niemcami. Tę książkę czyta się łoruś, a następnie stawia militarnie czoła
temu wystarczyło wyobrazić sobie upa- nych i społecznych, religijnego obskuran- wstydliwie, to porno, przy którym mastur- wspólnemu niemiecko-tureckiemu zagro-
dek liberalnej demokracji, by zaczynały tyzmu, wiadomo. buje się polski patriota. Głównym bohate- żeniu, podczas gdy USA zmagają się ze
chodzić po plecach ciarki, i w takim świe- Nic dziwnego: rzeczywistość spa- rem jest Murzyn. Czarnoskóry chłopak znów ożywioną i antyamerykańską Japonią.
cie właściwie miała być osadzona ta da, leci w dół na złamanie karku, i wszyscy gdzieś z polskiej prowincji, który bardzo Trudno, zresztą, nie odnieść wraże-
książka. Rzeczywistość jednak przyspie- chcą przewidzieć co będzie dalej, żeby chce zostać Polakiem. I zostaje – przecież nia, że książka ta jest czymś w rodzaju
szała coraz bardziej, i sprawiła, że fikcja, móc się jakoś ustawić do lądowania. wielka, potężna Polska. To, jak przypomi- wyznacznika polityki zagranicznej PiS –
którą pisałem zaczęła przy niej wyglądać Ale nie wszyscy widzą sprawy tak na również prawica, Polska tolerancji, dezynwoltura w stosunkach ze „skazaną
blado. Bo i MaBeNa, i Macierewicz w woj- dramatycznie. Niektórzy – wprost przeciw- gdzie Polakiem mógł być każdy, byle tylko na upadek” wg Friedmana Unią Europej-
sku, i przedziwna katastrofa za katastrofą nie. Jakiś rok temu czytałem też, słabo na chciał i miał obowiązki polskie. Nie wiem, ską i Niemcami, za to montowanie Mię-
w polityce zagranicznej, i kościelne opary lewicy zauważoną (a szkoda), powieść co na to taki Krzysztof Bosak, który pła- dzymorza i podlizywanie się trumpowskiej
nad krajem wciągające go, jak bagno, w Jacka Inglota pod tytułem Polska 2.0. Czy- cze na Twitterze, że w Warszawie coraz Ameryce. A przynajmniej tak to wyglądało
coraz głębszy absurd. Ścigałem się z rze- tałem, na przemian rwany torsjami i za- więcej ludzi ciemne ma oblicza, ale Inglot na początku pisowskiego panowania, gdy
czywistością. Niezła sprawa. Musiałem chwytem, bowiem książka ta, tak samo, jak rasistą nie jest – tu się śnią poważne sny, prawica szła z impetem i rozmachem. Te-
więc mocno nadepnąć na gaz – i stąd ta wszystkie przywołane przeze mnie książ- sny o wielonarodowej Rzeczpospolitej, raz rozmach się jednak skończył, Między-
wizja dziwnej, powykręcanej w konwul- ki, były podkręconymi na maksa lękami wielkiej, potężnej, litościwej i dobrej dla morze zmieniło się w Trójmorze a następnie
sjach Europy Środkowej w połowie XXI przed rzeczywistością, która zwolennikom swoich ludów. rozlało w kałużę po kontrskutecznych
wieku. W chwili, gdy wszystkie występu- rzeczonej liberalnej demokracji wymknę- Książki tej Inglotowej by nie było, ofensywach polskiej dyplomacji rodem
jące w Europie tendencje, których spek- ła się z rąk, tak Polska 2.0 jest podkręco- gdyby nie pewna przepowiednia. Kilka lat z Nagiej broni, podlizywanie się USA sta-
trum zamyka z jednej strony obsesyjny i nym na maksa podnieceniem człowieka temu były szef agencji Stratfor, George nęło w martwym punkcie po ustawie o
nieracjonalny nacjonalizm, a z drugiej – prawicy, który ma wrażenie, że rzeczywi- Friedman, ogłosił książkę Następne sto IPN , a z UE Polska, nagle otrzeźwiała,
nadracjonalna i zimna polityczna popraw- stość właśnie wskoczyła mu w ręce. lat, w której przepowiedział m.in. wielki próbuje stosunki jakoś naprawia. Realiza-
ność – osiągają swoje szczyty. Futurystyczna książka Inglota to wzrost znaczenia Polski. Friedman, geo- cja wielkiej friedmanowskiej przepowiedni,
A tu okazało się, że wszyscy rzucili bowiem mokry prawicowy sen. Polską polityk i analityk, przewidywał, że po upad- która nie nadeszła (i na którą czekają też,
się pisać powieści osadzone w przyszłej rządzi w niej nie jakiś tam byle premier czy ku gospodarczym Rosji i po zakończeniu modląc się o nią do boga i nie rozumiejąc
Polsce i Europie Środkowej. Prymityw Ko- prezydent wybierany w demokratycznych etapu niemieckiego pacyfizmu i wejściu dlaczego nie nadchodzi, niektórzy boha-
łodziejczyka, Pokraj Saramanowicza, czy wyborach: demokrację za ryj bierze, jak przez ten kraj na kolejny kolizyjny kurs z terowie Siwego dymu).
bliski mojemu sercu, bo również dziejący Piłsudski w zamachu, mąż opatrznościo- Zachodem, Stany będą musiały dofinan- Bo nie nadchodzi. Trochę nie wierzy
się w rozwłóczonej, chaotycznej, mad- wy, który z nieschodzącym z twarzy iro- sować i dozbroić Polskę, jako gwaranta w nią inny wielki dawny analityk Stratforu –
maksowskiej Europie Środkowej przyszło- n i cz ny m u ś m i e c h e m b i e r ze s i ę z a Pax Americana na kontynencie. Mieliby- Robert Kaplan. W rozmowie ze mną, opu-
ści Blask Eustachego Rylskiego (herbu porządkowanie Europy Środkowej, rzecz śmy być takim amerykańskim Gisbournem, blikowanej w „Nowej Europie Wschodniej”
Ostoja, jak podpowiada Wikipedia), gdzie jasna w duchu polskim. kapralem z Kajka i Kokosza, Wiadernym, z grudnia 2016 roku, wątpił w spełnienie
Ziemowit Szczerek 58 Europa za kilkadziesiąt lat: przyszłość wyobrażona 59
„przepowiedni o Międzymorzu”. Twierdził, przez społeczne nierówności w skali glo- miasta łączy jedno: hi-tech połączony ze Gdy, na przykład, sytuacja dojrzała
że przyjęcie założenia zgodnie, z którym balnej widział źródło przyszłych konflik- slumsami, niskie z wysokim, latające sa- do tego, by ignorowany lud „pięknego fin-
U S A mają jakąś długofalową strategię tów. I cóż – oto dokonało się: niedawny mochody z obdartymi low-lajfami o prze- -de-siècle’u” zaczął pod komunistycznymi
dotyczącą Europy Wschodniej jest naiw- kryzys uchodźczy sprawił, że wielu Euro- różnym kolorze skóry. sztandarami domagać się swoich praw,
nością. Uważa też, że obecny nacjonali- pejczyków, w tym tych zachodnich, sy- My od dawna wiemy, że to nadcho- Zachód wolał dać mu te prawa zanim lud
styczno-populistyczny zwrot to sprawa tych, ale i wschodnich, nie zdających dzi, nawet intuicyjnie przeczuwamy co nas sam po nie przyszedł i wyrzucił elity z pa-
tymczasowa, łabędzi śpiew nacjonalizmu: sobie jeszcze do końca sprawy jak bar- czeka – bo przecież nie czeka nas nic no- łaców. Elity pozostały zatem w pałacach,
w dobie, gdy dobrobyt zapewnia globali- dzo są syci w porównaniu do reszty świa- wego. To wszystko już było, tylko w innej ale i standard życia robotnika się poprawił.
zacja, występowanie przeciwko niej do- ta, mógł na własne oczy zobaczy, mógł oprawie. Na wschodzie Europy nikt nie wiedział jak
prowadzić może do zbiednienia całych dotknąć tego, co do tej pory widział wy- Tak, stosunki migranci – ludność to zrobić, robotnicy wzięli więc sobie pa-
społeczeństw, które nie będą chciały żyć łącznie w newsach. rdzenna, czy w ogóle ludność zglobalizo- łace – i nie mieli pojęcia co z nimi dalej
pod odcinającymi je od świata i zysku re- Pod francuskim Calais przez jakiś wanego trzeciego świata a ludność kra- począć. Utworzyli system społeczny, któ-
żimami. O takich właśnie, zacierających czas istniała imigrancka „dżungla”, praw- jów uprzywilejowanych przypominać ry był – teoretycznie – godny i sprawiedli-
się i buksujących reżimiątkach piszę dziwe miasto-slums, z ulicami, sklepami, będą, bo czemu nie mają przypominać, wy, ale w rzeczy samej stał się spotwo-
w Siwym dymie, pytanie jednak brzmi – wewnętrzną strukturą itd., również w Bel- relację chłopstwo – szlachta w krajach rniałym systemem, bo niby dlaczego mia-
czy aby na pewno społeczeństwa takie gradzie, obok budowanej właśnie hiper- Europy Wschodniej czy robotnicy – burżu- ło być inaczej: ludzie „dołów”, rewolucji to
będą w stanie wydostać się z tyranii, czy, dzielnicy dzielnicy ze szkła i chromu azja na Zachodzie. Będzie dochodziło do ci sami ludzie, o tych samych namiętno-
jak je określa Kaplan, „subtelnych tyra- (budowanej, notabene, bez żadnego prze- takich samych napięć, jak – na przykład – ściach, co ci powyżej, tylko będąc na dole
nii”? Przykład Kuby czy Białorusi pokazu- targu i z podeptaniem wszystkich demo- w Wielkiej Brytanii czy Francji podczas nie mieli po prostu możliwości ich spełnia.
je, że niekoniecznie: wystarczy życie kratycznych zasad, właśnie tak, jak „ulicznych rewolt”, kiedy palone są samo- W ten sposób tworzą się „subtelni tyrani”.
nawet relatywnie biedne, byle nie głodne zrobiłby to kaplanowski „subtelny tyran”, chody czy rozbijane witryny. Tak, cały Za- I będą się tworzyli. Demokracja bo-
i względnie równe, by taki, nawet częścio- którym jest zresztą rządzący Serbią Alek- chód może wyglądać jak RPA . wiem może nie wytrzymać swojego wła-
wo izolowany, system mógł się utrzymać sandar Vučić) znajdowały się tereny zajęte Ale zamykanie się Europy przed mi- snego wzrostu. Nigdy wcześniej w historii
i cieszyć poparciem obywateli. przez migrantów, które wyglądały jak Eu- gracją w wyniosłych wieżach, co propo- tak wielkie ludzkie masy nie uczestniczyły
Kaplan, zresztą, to ciekawa postać. ropa Środkowa dotknięta jakimś rodza- nuje prawica, jest jak barykadowanie się w debacie publicznej. To zabawne, słu-
Wielu specjalistów zajmujących się Euro- jem apokalipsy. Tak wygląda zamieszkany przez szlachtę we dworach w obliczu gro- chać w dzisiejszych czasach narzekań, że
pą Wschodnią twierdzi, nie bez racji, że przez spauperyzowaną romską społecz- żącej rabacji – zrozumiałe, ale rozpaczli- „ludzie mało czytają”. Odwrotnie, nigdy nie
zna on region dość po łebkach, ale nie ność Luník IX na tle Koszyc, których jest we i na dłuższą metę kontrskuteczne: nie czytano tak masowo i tak wiele, jak dziś.
można mu odmówić dobrego wyczulenia dzielnicą, albo uboga dzielnica Ozd, poma takiej wieży, która by nie padła, a zem- Internet spowodował, że każdy ma coś do
na tendencje i nurty. Kaplan, na przykład, przemysłowego miasta na Węgrzech. sta zdobywców może być losem potwor- powiedzenia w mediach społecznościo-
sprzeciwił się Fukuyamie i jego „końcowi Ale tak przecież też wyglądają mia- nym. A przecież można takim rzeczom wych, w komentarzach, rzadziej już na
historii” jeszcze w latach 90., czyli zanim sta z wyobrażanej sobie przez nas przy- przeciwdziałać. blogach – i robi to. Ta masowa partycypa-
to było modne. Już wtedy wieszczył, że szłości: Nowy Jork z Piątego elementu, Póki co tylko Zachodowi udawało cja sprawiła, że demokracja się zwulgary-
przyszłość świata będzie wyglądała jak The City z Transmetropolitan, Los Angeles się zapobiegać nieuchronnym, wydawało zowała – nie można przecież spodziewać
dzielnice niektórych afrykańskich miast: z Blade Runnera – wielkie megaolopolis się, przeładowaniom dziejowym, którym się po ludziach, którzy są w debacie pu-
hi-tech będzie tam sąsiadował ze slumso- Mega-City One z Sędziego Dredda, mia- zawsze ulegał wschód Europy. blicznej świeży wysokich standardów. Po-
zą i nędzą. W napięciu powodowanym sta w Pamięci absolutnej – wszystkie te puliści mogą grać jak chcą na niskich
popędach i potrzebach, do woli eskalo- mogą się zdecydować, czy zakaz nosze- przetrwa turbulencje, będzie musiała mieć lepszy los od Serbii jej nie czeka. Jak Ro-
wać strach i nienawiść, jak – na przykład – nia burki jest ochroną praw kobiety czy „o wiele mocniej zintegrowaną politykę za- sja. Jak Białoruś. Polska też tak może
w Polsce robi to PiS, w Stanach – Trump, wręcz przeciwnie, zamienili się w tych graniczną, mocniejszy wspólny rynek”, skończy, i gdybym miał obstawiać dzisiaj,
w Niemczech AfD, na Węgrzech Orbán, teoretyków średniowiecznych od szpilki i będzie uprawiała Realpolitik raczej niż po- to obawiam się, że bardzo duże szanse
we Francji Le Pen, w Rosji Putin itd. diabłów. I tak samo jak oni chowają się za litykę bazującą na ideałach. Co ciekawe, są na to, że tak właśnie skończy.
A stara demokracja? Ano, stało się dogmatami, które dziś nazywają się poli- Techau przewiduje, że UE może stracić Bo, tak naprawdę, obwinianie PiS-
z nią to samo, co kiedyś stało się z chrze- tyczną poprawnością. wspólną walutę, bowiem ta „nie jest ko- -u za to co się teraz dzieje przypomina
ścijaństwem. Chrześcijaństwo, samo mają- I tak samo jak oni mogą skończyć. nieczna dla integracji, a jeśli „o wiele pretensje do szamana modlącego się
ce w sobie ludowo-mistyczny pierwiastek, Upaść. Demokracja zachodnia przetrwała większe siły nie sprawią, że Europejczycy o deszcz, że deszcz spadł.
jak dziś narodowo-populistyczne ruchy, komunizm stosując mądre uniki (i jeszcze się do siebie zbliżą, wspólna waluta tego PiS o deszcz się modlił, to i był
obaliło dawno temu stary, rzymski porzą- na tym zyskała), przetrwała faszyzm, po- nie zrobi”. przygotowany, bo myślał, że spadł on za
dek i wprowadziło własny: teoretycznie – konują go w polu, ale nie wiadomo, czy Podstawowym lękiem wschodnich jego sprawą, ale bardziej odpowiedzialni
sprawiedliwy, równościowy, polegający nie umrze teraz. Ze zmurszenia, starości Europejczyków jest to, że integrująca się politycy i analitycy powinni byli przewi-
na mocno demokratycznym przesłaniu: i zwapnienia. Zachodnia Europa może pozbyć się dzieć co nadchodzi, a nie bawić się w cie-
„cokolwiek uczyniliście najmarniejszemu Tylko co będzie później? Czy będą wschodniego „balastu”, w czasie, gdy płą wodę czy Brukselę i zostawiać całe
z waszych braci – mnieście uczynili” – to Kaplanowskie „subtelne tyranie”? Na wschód ten jest ponownie „zachodem pole szamanom. A szło przecież to samo,
mówił chrześcijański Bóg, prawodawca. razie właśnie na to się zanosi. Skutecz- uprowadzonym”. Tym razem nie do Rosji, co zawsze szło w mocno westernizowa-
To samo mówią dziś nasze demokraty- ność takiego modelu również zresztą do Eurazji, a w głąb samych siebie, tym- nych kosztem samodocenienia społe-
czne zasady, sądy i prawa. Ale tak samo, przewidywał inny geopolityk, Robert Ka- czasem Zachodnia Europa może nie cze- czeństwach: w pokolonialnej Afryce, Rosji
jak chrześcijaństwo zwyrodniało – bo z gan również za czasów niepodzielnie pa- ka, aż wschód otrzeźwieje po brutalnej poradzieckiej itd. Szedł zachwyt swojo-
jednej strony chrześcijańskie elity bardzo nującego, wydawałoby się, Fukuyamy, orgii radosnego samogwałtu, który sobie ścią i odwoływania się do własnych usta-
szybko przestały różnić się od tych przed- wskazując na Chiny jako na znacznie bar- właśnie zadaje ustami Kaczyńskiego czy wień, często niestety pr ymitywnych
chrześcijańskich i zaczęły opływać w luk- dziej skuteczny model zarządzania kra- Putina. W Siwym dymie Europa nie czeka: z punktu widzenia człowieka przywykłego
susy i maybachy, a chr ześcijańska jem, niż demokracja. Z tej perspektywy integruje się o wiele mocniej, ale i wpada w do zachodniej jakości politycznej.
inteligencja zaczęła prześcigać się w Orbán i Putin, odrzucając demokrację li- polit-poprawny dogmatyzm. A wschód? A można przecież było przeprowa-
kombinowaniu ile szczebli mogła mieć beralną na rzecz jej „własnych”, „rdzen- Cóż. Niech stuka, jeśli chce. My? I chcie- dzić to mądrze, inteligentnie, nawet z zy-
drabina Jakubowa i ile diabłów zmieści nych” wersji – wydają się wręcz prorokami. libyśmy, i boimy się. Niech stukają. Niech skiem. Tak samo jak Zachód uniknął
się na czubku szpilki. Sama natomiast, I tak traktuje ich prawica. czekają. Jak Turcja, która, nie wpuszczo- komunizmu, a zyskali obywatele, którym
mając świadomość swojego zwyrodnienia Zresztą, kto wie. Być może Europa na, odbiła się od unijnych drzwi i instaluje poprawiono socjalną pozycję o wiele bar-
i nie umiejąc stawać już wobec krytyków i demokracja przetrzyma tę obecną popu- właśnie u siebie neokalifat, jak Serbia, dziej, niż w krajach komunistycznych. Od-
w otwartym polu – pochowała się za nie- listyczną burzę tak, jak przetrwała następ- która nie ma wyjścia, niż eurointegracja, wołać się do lokalności, ale bez uszczerbku
naruszalnymi dogmatami. ne. Kaplan też uważa, że centrum sobie ale właśnie jej się kończy cierpliwość i – dla jakości.
To samo spotkało w dzisiejszych jakoś, jak zawsze, poradzi, gorzej będą zapewne – skończy jako sfrustrowana, Ale czy to faktycznie musi się źle
czasach demokrację: część elit, niebotycz- miały peryferia. Czyli my. W zamieszczo- zimna, rządzona przez kolejnych „subtel- skończyć? To nic nowego, że demokracja
nie bogatych, odkleiła się od rzeczywisto- nym na portalu Carnegie Europe artykule nych tyranów” planetka na obrzeżach eu- na peryferiach przeżywa wahania. Robert
ści i popadła w arogancję, a intelektualiści, Four Predictions on the Future of Europe ropejskiego układu. Jak Ukraina, której Kagan w artykule Is Democracy in Decli-
jak – na przykład – lewicowcy, którzy nie Jan Techau pisze, że U E przyszłości, jeśli cierpliwość też się kiedyś skończy, ale ne z 2015 roku opisuje falę powrotu wielu
państw do ustawień autorytarnych od Co ciekawe, ostatnia fala demokratyzacji nę. Przeciwko ciemnocie, autokratyzmowi, iluzja upadła” jest, według Karaganowa,
końca lat 50. do początku 70., kiedy to pod na świecie mogła mieć spory związek partyjniactwu, dzikiemu i egoistycznemu początek końca zachodniej supremacji
władzę autokratów wpadły Peru, Brazylia, z mocną aktywnością międzynarodową kapitalizmowi. Przeciwko IV RP, ale i III RP, militarnej. Coraz więcej krajów, w tym pe-
Argentyna, Boliwia, Chile, Urugwaj, Ekwa- uznanego przez zachodnich liberałów i le- której porządku prawnego, demolowane- ryferyjnych, otrzymuje dostęp do broni
dor, Korea Południowa, Filipiny, Pakistan, wicowców za prawicowego potwora i anty- go przez PiS, nie ma co broni, bowiem był nuklearnej, nie da się już pilnować wszyst-
Indonezja, Grecja i Nigeria. „Do 1975 roku demokratę. I owszem, z pozycji lewicowych to porządek głównie fasadowy. Bez tego kich. Co więc robi? Cóż, Karaganow
prawie czterdzieści rządów na świecie intelektualistów liczących diabły na koń- opozycję czeka los lewicy i liberałów w twierdzi, że najlepiej budować ład wielobie-
było ustanowionych przez wojskowe prze- cówce szpilki – Reagan musiał się taki Rosji, gdzie ta zdycha w luksusowych gunowy, w którym będzie miejsce, obok
wroty” – zauważa Kagan. – „Niewielu mó- wydawa. Rzecz w tym, że Reagan, nawet gettach hipsterskich knajp, gdzie toczy Zachodu, dla aktywnie działających Rosji
wiło nieuniknioności demokracji w latach jeśli nie był krystalicznym demokratą, był zajmujące debaty na taki temat, czy aktu- i Chin. „Jeśli konsensus zostanie osią-
70. czy nawet wczesnych 80.”. Aż nagle, demokratą aktywnym: pokonał ZSRR , po- alnie modna fryzura nie uraża przedstawi- gnięty na bazie nowego porozumienia
„niespodziewanie”, pisze Kaplan, nadeszła mógł ustanowić – to prawda – neoliberalny, cieli aktualnie modnej mniejszości. wojskowo-politycznego, przyszły porzą-
fala demokratyzacji. „Od połowy lat 70. prawicowy porządek na świecie, i to do A jak przyszłość widać z Rosji? dek świata będzie lepszy od poprzednich.
po wczesne 90. liczba demokracji na tego porządku lgnęły peryferia, jak my do Siergiej Karaganow, były doradca prezy- Będzie również piękny tak, jak mój uko-
świecie wzrosła do niesamowitych 120, lampy. I, częściowo opaliwszy sobie dentów Putina i Jelcyna, pisze tak w arty- chany porządek po Kongesie Wiedeńskim
reprezentując mocno ponad połowę skrzydła (choć przecież nie do końca), kule o „przyszłym porządku światowym”, 200 lat temu”. No cóż: jak się wydaje, je-
mieszkańców Ziemi”. wracają teraz na antydemokratyczne po- odrzucając oskarżenia o „niszczenie po- dyne, co było „lepsze” w porządku powie-
Kagan wywodzi, że jednym z głów- zycje. W USA rządzi Trump, wydaje się wojennego liberalnego ładu światowego”: deńskim to aktywne uczestnictwo w nim
nych powodów tej fali demokratyzacji więc, że świat się kończy, ale po Trumpie „Czym był ten ład liberalny? Był krótkim Rosji, która była jednym z gwarantów
były aspiracje krajów peryferyjnych, by przyjdą inni, bo amerykańska demokracja okresem amerykańskiej i zachodniej he- ładu. Zachód w takim „wielobiegunowym”
dostać się w strefę wpływów zachodnie- wytrzyma. W Europie – cóż: dzieje się to gemonii w świecie, i nie było w nim nic ładzie widzi zalążek anarchii i „nowe śre-
go centrum: USA i UE . „Wschodni i Środ- samo, co zazwyczaj dzieje się w instytu- liberalnego, czyli wolnościowego. Było dniowiecze” – od cytowanego już wcze-
kowi Europejczycy jednogłośnie przyjęli cjach, które chcą wyrwać się z marazmu: oznajmione i wymuszone (…), że świat śniej Kaplana po akademików z zachodnich
demokratyczne formy rządów, ale nie był przechodzą do ofensywy. Zachodnie de- rządzony będzie wyłącznie za pomocą uniwersytetów. Słabnięcie powolne Sta-
to wyłącznie owoc ich aspiracji wolno- mokracje wiedzą, że aby ożywić krążącą zachodnich politycznych wzorców i za- nów przewiduje również Friedman, kreśląc
ściowych (…). Było to również pragnienie w nich krew – muszą iść na wojnę. Taką chodnich wartości. Zachód uznał, że ma wizję kolejnej światowej wojny, wygranej
dostania się pod amerykański parasol rolę wziął na siebie Macron: nie liczy dia- prawo wypowiadać się w imieniu między- jeszcze przez Stany, ale będzie to już po-
bezpieczeństwa. Strategiczne, ekono- błów na końcówce szpilki, ale wypowiada narodowej społeczności. Jeśli to jest wol- wolny, bardzo powolny, trwający jeszcze
miczne, polityczne i ideologiczne było „wojnę obskuranctwu” – wszystko jedno ność, to co jest niewolą?”. Karaganow co najmniej z wiek, początek ich schodze-
wtedy nie do oddzielenia. Kraje te chciały od religii. Wszystko jedno, czy islamskie- wywodzi, że ład zachodni jest wymuszany nia ze światowej sceny politycznej. Ale
być częścią NATO, a później UE ”, a nie mu, wschodniemu czy zachodniemu. Musi na świecie dzięki osiągniętej przez Za- biorąc pod uwagę, że – przynajmniej póki
mogły tego zrobić bez demokratyzacji. to robi, a tam, gdzie wojna, tam wióry lecą. chód militarnej przewadze nad resztą co – nie ma kto ich w roli mocarstwa kon-
Wynika z tego prosta prawda. Pe- Źle, że te wióry lecą głównie z nas, bo to świata. „Gdy Z S R R przestał istnie, wyda- trolującego świat zastąpić (Chiny są mili-
ryferia przejmują model centrum, jeśli ten obskuranctwo objawiło się również we wało się że liberalny porządek ekonomicz- tarnie zbyt słabe i nie wiadomo, czy uda
będzie wystarczająco atrakcyjny. Jeśli wschodniej Europie. ny rozszerzy się na cały świat, skutkując im się w przyszłości utrzymać tak niesa-
centrum będzie demokratyczne i atrakcyj- Polska opozycja musi robić to we wspaniałym końcu historii dla Zacho- mowity wzrost ekonomiczny). A jak wyglą-
ne – przyjmować ten model będą i peryferia. samo. Przestać liczyć diabły i iść na woj- du”. Głównym powodem, „dla którego ta dałby świat bez „globalnego policjanta”?
Ziemowit Szczerek 64 „Establishment”, „elity” i „lud”: 65
kto jest kim? 1
Ruth Wodak
W 2008 roku Victor Davis Hanson, Prawicowy populizm jest wyrazem Erozja zaufania w polityce jest dalece po-
amerykański publicysta i naukowiec zaj- i katalizatorem przejścia od polityki ważniejszym zagrożeniem niż spadek za-
mujący się historią konfliktów zbrojnych, klasowej do polityki wartości, od ufania do konkretnej partii politycznej czy
ogłosił w „National Review” esej o tym, jak polityki partyjnej do polityki symbo- jednostki. Utrata zaufania do systemu po-
wyglądałby świat bez Ameryki jako global- licznej, od polityki ideologicznej do litycznego skutkuje poszukiwaniem alter-
nego lidera. Kto, pyta Hanson, napędzał- polityki tożsamości, od rozczłonko- natyw – to moment, w którym do gry
by swoim popytem światowy handel? Kto wania ekonomiczno-społecznego wkraczają populistyczne partie prawico-
kontrolowałby szlaki morskie, by wszędzie, do kulturowego. (Krasteva 2017) we oraz partie skrajnej prawicy: widzimy,
na całym świecie, handel nie był tak niepo- jak scena polityczna zapełnia się nowymi,
kojony, jak niepokojone są statki przepły- samozwańczych wybawcami „ludu”, rysu-
wające przez obszar działania somalijskich Spadek zaufania jącymi siebie samych jako autentycznych
piratów? i godnych zaufania. Usiłują oni kreować
Wydaje się, że punktem zwrotnym,
i szukanie chłop- się na „prawdziwych reprezentantów ludu”
po którym Zachód, a za nim i my, i reszta ców do bicia 2
w kontraście do „nierzetelnych klas poli-
świata może pójść w stronę powrotu do Sondaż Eurobarometru przeprowa- tycznych”, które ich zdaniem zawiodły
stabilności – albo podryfować w zupełnie dzony jesienią 2015 roku pokazał spadek społeczeństwo. Dyskurs mający uprawo-
nieoczekiwanym kierunku, będzie fala wy- zaufania do UE i jej instytucji (Standardo- mocnić postulaty populistycznych partii
borów za kilka lat: we Francji, w Niemczech, we badanie Eurobarometru nr 84, 2015). prawicowych „jak za sprawą magicznej
w Holandii, w Stanach – ale i m.in. w Pol- Ów wzrost nieufności jest z pewnością różdżki staje się niepodważalny, bowiem
sce. Jeśli uda się powstrzymać populi- związany z poważnymi kryzysami, jakie weryfikować bądź podważać można wy-
styczne, nacjonalistyczne siły – być może przetoczyły się przez Europę i świat od łącznie stwierdzenia oparte na faktach. Po-
sytuacja się, przynajmniej na jakiś czas, 2008 roku (takimi jak kryzys gospodarczy, pulistyczny prawicowy styl komunikacji
uspokoi. Ale jeśli nie – przygotujmy się le- kryzys strefy Euro, tak zwany kryzys tworzy jedyny w swoim rodzaju „gatunek”,
piej na „nowe średniowiecze”. uchodźczy, a szczególnie ataki terrory- będący mieszanką skandalu, prowokacji,
styczne), i które wyciągnęły na światło przekroczeń i pasji” (Sauer, Krasteva, Saari-
dziennie problemy systemu politycznego nen 2017).
w państwach członkowskich Unii Europej- Innymi słowy w sposób strategiczny kształ-
skiej (UE ) i instytucjach unijnych oraz ujaw- tują własne wizje, przekonania, scenariusze
niły frustrację społeczną w tym zakresie. zagrożeń oraz nacjonalistyczne/natywi-
Tak wielki spadek zaufania to poważny styczne tożsamości, podając się za ich
cios dla systemu politycznego. Zaufanie orędowników w świecie „post-prawdy”3.
było i wciąż jest kluczowe dla uzyskania Nie dziwi zatem, że w 2016 oraz
i utrzymania politycznej legitymacji, gdyż 2017 roku retoryka polityczna coraz silniej
dostarcza moralnego uzasadnienia dla bazuje na tworzeniu swoistej dychotomii,
sprawowania władzy oraz podejmowania w ramach której dzieli się ludzi zamieszku-
decyzji dotyczących instytucji i systemu jących dany kraj na dwa z pozoru homo-
politycznego wiążących dla ogółu. geniczne bloki: „lud” przeciwstawiany jest
Ruth Wodak 66 „Establishment”, „elity” i „lud”: kto jest kim? 67
„establishmentowi” w ramach specyficz- „Oni” to elity, nie tylko w danym kraju, ale Tendencje Lub też kogo miał na myśli przy-
nego dyskursu zagrożenia i zdrady, a tak także na europejskiej scenie politycznej wódca Wolnościowej Partia Austrii (Frei-
zwany „establishment” oskarża się o celo- („Bruksela”) oraz na szczeblu światowym
re/nacjonalizacyjne heitliche Partei Österreichs, FPÖ ), HC
we bądź podświadome zaniedbywanie tak („kapitał finansowy”). Przenosząc uwagę w Europie i poza nią Strache, mówiąc 24 października 2016 roku:
zwanego „ludu”, dbałość wyłącznie o wła- na takich – przywoływanych w razie po- Aby móc przyjrzeć się bliżej dycho- „Denn das Recht geht vom Volk aus.
sne interesy, niewywiązywanie się z obo- trzeby – wewnętrznych i zewnętrznych tomicznym konstruktom, musimy naj- Aber nur so lange, als das Volk von seinem
wiązku obrony „ludu” i reprezentowania „innych”, których aktywność interpretowa- pierw zapytać, do kogo odnosi się pojęcie Recht auch Gebrauch macht. Nehmen wir
jego interesów oraz lekceważenie oczywi- na jest jako efekt „spisku elit”, można za- „establishment” czy „elity” oraz kto zasadni- unsere Entscheidung selbstbestimmt in die
stych niepokojów społecznych. W rzeczy pomnieć o istotnych liniach podziałów czo tworzy „lud”. Pytamy więc konkretnie, Hand!”8
samej – narracja ta za pośrednictwem sło- w społeczeństwie, takich jak klasa, reli- kto jest adresatem mowy inauguracyjnej Podstawową cechą definiującą po-
wa i obrazu oraz na różnorakie sposoby gia, płeć i tym podobne. Donalda Trumpa, wygłoszonej 20 stycznia pulistów jest to, że przeciwstawiają oni
przyczynia się do arbitralnego kreowania W niniejszym artykule analizuję – 2017 roku, kto według niego mieści się w „lud” rzekomo skorumpowanym elitom
dwóch grup. Ta manichejska 4 opozycja zdefiniowawszy wcześniej dość szczegó- kategorii „ludu”, a kto jest z niej wyklu- według schematów podobnych do tych
ukazuje te dwie grupy jako skazane na ł o w o p o j ę c i e p r a w i c o w e g o p o p u - czony: nakreślonych w powyższych cytatach. Ale
ostrą rywalizację, jako dwie epistemiczne lizmu – nadmienione wyżej dążenie wszel- „Today’s ceremony however, has very nie każdy, kto krytykuje będących u władzy
społeczności, z których jedna definiowa- kich prawicowych partii populistycznych special meaning, because today, we are not musi być populistą. Tym, co naprawdę wy-
na jest jako wpływowa, a druga jako po- do wykreowania z jednej strony „prawdzi- merely transferring power from one admini- różnia populistów, jest twierdzenie, że tylko
zbawiona władzy; jedną charakteryzuje wego” i „autentycznego” ludu, a z drugiej stration to another or from one party to i wyłącznie oni reprezentują „prawdziwy
się jako dobrą, niewinną i ciężko pracu- strony „elit” czy „establishmentu”, wyłą- another, but we are transferring power from lud” w sensie natywistycznym i kulturali-
jącą, drugą – jako złą, skorumpowaną, czonego z prawdziwego demos. Takie Washington, DC. And giving it back to you, stycznym. Według Adorno i współpra-
przestępczą, leniwą, niesłusznie uprzy- podziały, jak wykażę w dalszej części ar- the people”.5 cowników, autorów przełomowej pracy
wilejowaną i tak dalej. tykułu, wytworzyły się przez dziesięciole- Podobnie w przemowie przewodni- Osobowość autorytarna (1967) 9, takie wy-
Dlatego też mechanizm „szukania cia i stulecia w wielu społeczeństwach. czącej francuskiego Frontu Narodowego powiedzi stanowią przejaw mentalności
chłopców do bicia” (wskazywania grupy, Posłużę się krótkim przykładem arbitral- (przyp. red. od 2018 roku Zjednoczenia głęboko autorytarnej. Wszyscy prawicowi
którą można źle traktować w myśl zasady nego konstruowania przeciwstawnych Narodowego, RN), Marine Le Pen, wygło- populiści będą dążyć do zjednoczenia
odpowiedzialności zbiorowej) stanowi grup, który dobrze ilustruje meandry ta- szonej 5 lutego 2017 roku: „swojego ludu” – jedynego prawdziwie
ważną cechę dyskursu prawicowych par- kiego populistycznego rozumowania. Sta- „Vous avez compris, l’actualité récente „autentycznego” ludu – nieustannie kształ-
tii populistycznych. Czasami chłopcami wiam ponadto pytanie o to, dlaczego tego en a apporté une démonstration éclatante, tując i podtrzymując postawę konfronta-
do bicia są Żydzi, czasami muzułmanie, rodzaju podziały rezonują tak silnie w tak contre la droite du fric, la gauche du fric, je cyjną w stosunku do tych, którym odmawia
czasem Romowie lub inne mniejszości, wielu krajach. Dowodzę, że – oprócz pro- suis la candidate de la France du people”.6 się przynależności do „prawdziwej Ame-
innym razem kapitaliści, socjaliści, karie- wadzenia polityki strachu – mocno gra się Albo w wypowiedzi szefowej nie- ryki”, „prawdziwej Francji”, „prawdziwej
rowicze, organizacje pozarządowe, Unia na resentymentach, co można postrzegać mieckiego ugrupowania Alternative für Austrii” i tak dalej.10 W tym miejscu należy
Europejska ( UE ), Organizacja Narodów bądź jako element towarzyszący, bądź Deutschland (AfD), Frauke Petry, z 28 koniecznie podkreślić, że konstrukty „ludu”
Zjednoczonych, USA bądź komuniści, jako reakcję na rozczarowanie polityką sierpnia 2014 roku: i „elit” mogą się różnić w swoim charakte-
partie rządzące, elity lub media… Lista i rosnącymi nierównościami panującymi „Die deutsche Politik hat eine Eigen- rze włączającym i wyłączającym: na przy-
jest długa. Owi „oni” to obcokrajowcy, de- w zglobalizowanych społeczeństwach ka- verantwortung, das Überleben des eigenen kład w USA zamożnych niekoniecznie
finiowani przez „rasę”, religię bądź język. pitalistycznych. Volkes, der eigenen Nation sicherzustellen”.7 postrzega się jako część elit (gdyż poten-
cjalnie każdy może stać się bogaczem), a ne role przypisywane płciom) oraz, co przekonują prawicowi politycy populi- mentu, podczas gdy nowo przybyłych, jak
intelektualistów („liberałów”) uznaje się za bardziej istotne, promują symplistyczne styczni – nie przynależy do „prawdziwego twierdzą autorzy, poddano stygmatyzacji
niebezpiecznych. Z kolei we Francji oraz zdroworozsądkowe interpretacje i rozwią- ludu”. Z kolei inny rodzaj zagrożenia czai przez wzgląd na niewielką lub zerową
w Niemczech intelektualiści przyjmowani zania (antyintelektualizm). Rolę „wybawcy” się poza granicami kraju w postaci drugiej znajomość istniejących norm i reguł, war-
są w szeregi RN czy AfD. Okazuje się przyjmuje zazwyczaj (mniej lub bardziej) grupy obcej, a mianowicie migrantów, tości i aspiracji – mimo że owa ludność
więc, że takie homogenizujące kolektyw- charyzmatyczny przywódca danej partii, uchodźców, muzułmanów, Turków i innych. napływowa należała do tej samej grupy
ne konstrukty są w rzeczywistości niejed- oscylujący gdzieś między postacią Robin W niektórych przypadkach sugeruje się etnicznej, tego samego państwa narodo-
norodne i zależą od określonej kultury Hooda a „surowego ojca”. Z pewnością również istnienie sojuszu lub spisku wego i mówiła tym samym językiem.
politycznej, jak ujmuje to zwięźle Kriesi nie wszystkie prawicowe partie populi- owych dwóch grup, zawiązanego rzekomo Elias i Scotson pokazują ponadto,
(2014: 373): styczne spełniają wszystkie wymienione przeciw „ludowi” i jego prawdziwym orę- że przyczyny ekonomiczne (walka o ogra-
„Ugrupowania zachodnioeuropejskie wyżej kryteria, a nawet gdyby tak było, downikom, czyli prawicowym populistom. niczone zasoby) nie były jedynym powo-
nie reprezentują już właściwie swoich okrę- poziom poparcia dla któregokolwiek Założenie manichejskiego podziału dem stygmatyzacji nowo przybyszy; inne
gów wyborczych, podczas gdy partie Euro- z owych typowych elementów światopo- w społeczeństwie nie jest rzecz jasna ni- wyraźnie widocznie czynniki to strach
py Wschodniej nie wykształciły jeszcze glądu zależy od specyficznego kontekstu czym nowym. W kategoriach marksistow- przez zmianą czy obawa przed utratą
odpowiedniej reprezentacji”. danego kraju, czy nawet danej sytuacji. skich proletariat był przeciwstawiany cennej – zbudowanej – tożsamości. Zna-
W rzeczy samej, dychotomiczna kapitalistom, którzy dysponowali środka- czenia nabierają „poczucie przynależności
wizja społeczeństwa (połączenie antyelita- mi produkcji; podczas Rewolucji Francu- i braku przynależności”, bycie postrzega-
ryzmu z natywistycznym, nacjonalistycz-
„Różnicowanie”: skiej „lud” sprzeciwiał się arystokracji; nym jako autentyczny bądź nie. Argument
nym antypluralizmem) jest nieodłączną establishment w społeczeństwach kolonialnych imperia- Eliasa i Scotsona dobrze koresponduje
częścią prawicowej ideologii populistycz- liści poddawali uciskowi miejscową lud- z twierdzeniem Hochschilda (2016) o „głę-
nej, obok innych istotnych jej aspektów,
(elity), obcy i lud ność; w społeczeństwach rasistowskich bokiej historii” leżącej u podstaw zwycię-
które omawiam w odrębnej pracy (zob. Choć niektórzy badacze utrzymują, dychotomie są wciąż kreowane w oparciu stwa Trumpa: pojawiają się uczucia braku
Wodak 2015: 66‐67). Dlatego też obrona że kategorie „ludu” oraz „establishmentu” o wyimaginowane kryteria w postaci ura- przynależności, poczucie, że kwestiono-
ojczyzny (czy też matecznika, domu naro- to puste znaczące (w rozumieniu Laclau), sowionych cech biologicznych; a – jak wany jest biały męski patriarchat, że zna-
dowego) zakłada wiarę we wspólną opo- postulat ten wydaje się nie być przekonu- zdołali dowieść Norbert Elias i John L. leźliśmy się na przegranej pozycji lub
wieść o przeszłości, w której „my” byliśmy jący. Oczywiście zastanawiający jest fakt, Scotson (2016) w przełomowych bada- zostaliśmy zepchnięci na boczny tor przez
albo bohaterami albo ofiarami sił zła. Hi- że te dwie przeciwstawne zbiorowości niach terenowych przeprowadzonych w „innych”, tj. Afroamerykanów, Latynosów,
storie rewizjonistyczne przekuwają więc mogą być nieustannie definiowane i rede- „Winston Parva” (niewielkiej społeczności karierowiczów itp., krótko mówiąc na po-
wszelkie minione porażki w historie suk- finiowane na różne sposoby zamiast sta- w okolicach Leicester w Wielkiej Brytanii), wierzchnię wypływają silne uczucia re-
cesu Volk lub opowieści o zdradzie i oszu- nowić niezmienne pojęcia; mogą one zatytułowanych Mieszkańcy zasiedziali sentymentu (patrz poniżej).
stwie przez innych. Co więcej teorie bowiem potencjalnie włączyć lub wyklu- i przybysze (The Established and the Out- Wreszcie musimy zapytać, kim są
spiskowe wpisują się w dyskursywną kon- czyć każdego. Jednak dana definicja za- siders) – miejscowych i nowo przybyłych elity. Idąc tropem C. Wrighta Millsa (1956),
strukcję strachu, który często karmi się wsze służy określonej strategii i konkretnym często definiuje się przez wzgląd na spo- elity tworzą osoby będące u władzy (sic!),
tradycjami antysemickimi i antyelitary- interesom politycznym. istość grupy i czas zamieszkiwania na rozporządzające zasobami ogromnych
stycznymi. Ponadto takie partie wyznają Co ciekawe jednak konstruuje się danym terenie. Ludność zasiedziałą, rezy- biurokratycznych organizacji, które zdo-
tradycyjne, konserwatywne wartości i za- dwie grupy obce: „establishment” jest dującą tam od długiego czasu, faktycznie minowały społeczeństwa uprzemysłowio-
sady moralne (wartości rodzinne, tradycyj- częścią danego społeczeństwa, lecz – jak od pokoleń, opatrzono etykietą establish- ne. Ich wpływowość zakorzeniona jest we
władzy, atrybucie organizacji społecznych, czy też „Ameryka jest na pierwszym miej- Austrii, podkreślając tym samym swój eu- wątpliwego systemu i – z uwagi na profesję
nie jednostek, a zatem nie jest wynikiem scu” (America first, 2017) i tak dalej. rosceptycyzm15. Ostatecznie wybory wy- wykładowcy uniwersyteckiego – „elitary-
spisku złych ludzi, lecz efektem struktury grał dwukrotnie VdB: 25 maja 2016 roku stę”. VdB odpowiadał ironią i sarkazmem,
społecznej, w której scentralizowano pro- niewielką przewagą głosów oraz ponow- ale nie zdołał zachować dystansu. Na
ces podejmowania decyzji. Pisma Millsa
Lud versus nie 4 grudnia 2016 roku przewagą ponad przykład po tym, jak zadał osiem razy to
odnosiły się rzecz jasna do powojennych „Schickeria” 6-procentową, po tym, jak FPÖ zakwe- samo pytanie zirytowany zareagował wy-
Stanów Zjednoczonych. Dziś, w gospo- 15 maja 2016 roku około 432 tys. stionowała pierwsze wyniki16. rażeniami takimi jak „brudny chwyt” oraz
darce opartej na wiedzy, to eksperci różnej widzów (tj. circa 6,7 % austriackiego elek- We wspomnianej debacie NH ostro gestami niewerbalnymi sugerującymi, że
maści, dziennikarze i intelektualiści, bada- toratu) oglądało z fascynacją i przeraże- atakował i prowokował VdB, zmieniając NH jest „kompletnym głupcem”.
cze i nauczyciele określani są mianem elit, nie m niemoderowaną 45 -minutową temat, przerywając mu 10 razy częściej, Poniżej ilustruję erystyczny sposób
jako ci, którzy władają „reżimami wiedzy”. debatę telewizyjną dwóch kandydatów na nie odpowiadając na pytania nawet, gdy argumentowania i dyskursywną konstruk-
Idąc dalej tym tropem, możemy prezydenta Austrii – ekonomisty i byłego były wielokrotnie powtarzane oraz wypo- cję „ludu” w kontraście do „establishmen-
wreszcie zdekonstruować pojęcie tak wykładowcy uniwersyteckiego, Alexandra wiadając szereg sofizmatów ad homi- tu”, czyli tak zwanej Schickerii, posiłkując
zwanych „wewnętrznych i zewnętrznych van der Bellena (VdB) (Partia Zielonych) nem.17 Jednocześnie przedstawiał swoją się końcowym fragmentem debaty, w któ-
wrogów” państw narodowych, zagrażają- oraz trzeciego przewodniczącego au- małżonkę oraz swoją rodzinę jako ofiary rym NH próbuje podsumować „różnicę”
cych, jak postulują prawicowi populiści, striackiego parlamentu, Norberta Gerwal- niesłusznych ataków, oskarżał zwolenni- między oboma kandydatami:
„prawdziwemu” ludowi (Bauman 2016): są da Hofera ( NH ) ( Wolnościowa Par tia ków VdB o niszczenie jego plakatów wy- 1. NH : (przerywa) Zatem największa róż-
to wszyscy nowi przybysze, wszyscy obcy Austrii), transmitowaną przez prywatną borczych i często przechodził na poziom nica między nami jest taka:
z zewnątrz, wszelkie elitarne instytucje stację ATV14 . W wyborach tych, postrze- personalny zamiast odpowiadać na pyta- 2. VdB: (jednocześnie) Zawsze mi Pan
(państwowe, międzynarodowe i ogólno- ganych jako decydujące dla opowiedze- nia, np. twierdząc, że VdB „jest być może przerywa. To bardzo trudne.
światowe) oraz cała inteligencja. Linie po- nia się Austrii bądź za światopoglądem nerwowy i dlaczego?” albo że VdB „zdaje 3. N H : Zasadnicza różnica jest taka, że
działu w społeczeństwie uległy zmianie; proeuropejskim, zorientowanym między- się być bardzo agresywny?”. W ciągu 45 (…)
dominuje negatywizm i myślenie anachro- narodowo i postępowym (VdB) bądź za minut oskarżył VdB nie tylko o to, że jest 4. VdB: Jakaż to ta ogromna różnica?
niczne (Canovan 1999), co nierzadko wywo- nacjonalistycznym, wykluczającym i kon- „częścią S Y S T E M U ”, „kłamcą”, o to, że 5. NH: Taka, że ja zawsze będę osobą,
łuje uczucie resentymentu (ressentiment; serwatywnym kursem polityki ( NH ), do „był komunistą”, że „jest skrajnie pedan- która troszczy się o Austrię. A Pan nie.
zob. poniżej). Od lat powracają leitmoty- głosu dochodziły szersze problemy, za- tyczny”, „nigdy w życiu tak naprawdę nie Pan będzie dłużny Pańskim przyjaciołom,
wy prawicowych populistów, świadomie równo globalne i Europejskie, jak również pracował w biznesie”, „jest popierany panowi Junckerowi, panowi Schulzowi,
lub podświadomie nawiązujące do histo- krajowe i lokalne. przez elementy antyaustriackie”, „emery- a także wyższym klasom (haute monde),
rycznej pamięci zbiorowej roku 1989, czy W rzeczy samej – VdB był bezkom- towanych i przegranych polityków”, a tak- śmietance towarzyskiej (haute volée) daw-
nawet do propagandy faszyzmu i narodo- promisowy w swojej postawie otwarcia na że przez „Brukselę, to jest Junckera”, nych grubych ryb z ÖVP, które zrujnowały
wego socjalizmu: „To my jesteśmy ludem!” uchodźców, swoim poparciu dla U E oraz „klasę uprzywilejowaną” i „haute volée”, ÖVP. To właśnie będzie Pańska sieć kon-
(Wir sind das Volk), a także „X jest najważ- przekonaniu, że układ z Schengen jest klu- ale także o to, że „jest stary i zmęczony”, taktów w Hofburgu, dokładnie ci ludzie.
niejsza” lub „X ponad wszystko”, gdzie czowy dla europejskiej stabilności. Z kolei „mówi (zbyt) wolno”, „jest niegodny zaufa- 6. VdB: To podłe, co Pan tu próbuje robić.
X można zastąpić dowolnym krajem – N H mówił równie jasno o tym, co uznaje za nia”, „popiera małżeństwa homoseksualne” 7. NH: Proszę bez przekleństw.
„Austria ponad wszystko” (Österreich über najpilniejsze dla zabezpieczenia austriac- i „korzysta z narkotyków”. Tym sposobem 8. VdB: Trzy tysiące zwolenników
alles, 199211), „Niemcy ponad wszystko” kich granic i nie dopuszczenia do nad- przylepił VdB łatkę (za) starego, wręcz 9. NH: (przerywa) Bardzo proszę!
(Deutschland über alles, 195112 , 2015 13) miernej ingerencji UE w suwerenność niedołężnego, kłamcy i lewaka, części 10. VdB: Niektórzy z nich osiągnęli w ży-
ciu wielkie rzeczy, inni ciężką pracą… Schickerii. z pojęcia „ludu”. W wersie 18 VdB podkre- ciężko pracując, również mieliby nie zali-
11. N H : (przerywa) Aha, czyli 1,5 miliona W wersie 1 N H twierdzi, że istnieje ogrom- śla tę opozycję i stwierdza, że argument czać się do Schickerii. Wreszcie, oprócz
wyborców, którzy na mnie zagłosowali nic na różnica między VdB a nim samym i po N H sugeruje, że jego zwolennicy nie są oskarżania VdB o bycie kłamliwym, nie-
nie osiągnęło! (…) kilku próbach ucieka się do toposu wy- częścią ludu austriackiego, mimo że N H godnym zaufania i mało wiarygodnym,
12. VdB: W moim komitecie wyborczym bawcy (wers 5; jeśli zostanie wybrany, bę- oznajmił wcześniej, że Austriaków zjedno- N H twierdzi, że proeuropejskie nastawie-
są ludzie znani i ludzie zupełnie nieznani, dzie dbał o lud i bronił go), podczas gdy czy. W tym punkcie debaty NH jest zmu- nie VdB oznacza, że VdB będzie działał
którzy ledwo wiążą koniec z końcem, wy- VdB nie tylko ma być częścią siatki klas szony przyznać, że Schickeria jest także nie w interesie „Austriaków” lecz wyłącz-
konując prace biurowe lub parając się wyższych, ale też marionetką U E (a kon- częścią „ludu”. nie U E – tak jakby Austria, będąca człon-
rzemiosłem, jakoś próbują przeżyć, tak, kretnie przewodniczącego Komisji Euro- Niemniej jednak, mimo że VdB zbił kiem U E od 1995 roku, nie uczestniczyła
to moi zwolennicy, a Pan chciałby wszyst- pejskiej, Junckera). VdB reaguje złością jego argument, z uporem pow tarza we wszelakich aspektach europejskiego
kim tym ludziom przykleić łatkę haute wykrzykując „podłe”, co N H odpiera jako w ostatniej minucie programu (nie zosta- procesu decyzyjnego.
monde/śmietanki towarzyskiej, grubiańskie i obraźliwe, odwracając dzię- wiając VdB czasu na reakcję) swój postulat,
13. N H : Mhm. ki temu kota ogonem (podczas gdy tak że jeśli zostanie wybrany będzie prezy-
14. VdB: albo mówiąc potocznie Schicke- naprawdę sam obraził VdB; wersy 6 i 7). dentem Austriaków, podczas gdy VdB
Wnioski: polityka
rii [kliki], moim zdaniem to podłe. VdB pozostaje w defensywie i zaczyna wy- będzie jedynie prezydentem Schickerii. resentymentu
15. N H : Tak, ale to Pan jest kandydatem mieniać liczne osoby (3 tysiące) ze wszyst- Na podstawie tego krótkiego wy- Próbując odpowiedzieć sobie na
Schickerii, Panie Van der Bellen, na tym kich warstw społecznych („jedni znani, cinka widać jak na dłoni, że N H i jego pytanie, dlaczego taka dychotomiczna re-
właśnie polega ta ogromna różnica. inni nie”), które podpisały deklarację po- specjaliści od wizerunku uznali, że ze stra- toryka obecnie tak dobrze rezonuje w
16. VdB: Nikt w to nie wierzy. parcia dla niego. Gdyby pójść tokiem ro- tegicznego punktu widzenia w tej debacie elektoracie w tak wielu krajach, sięgam
17. N H : Ja jestem kandydatem ludu. To zumowania N H , w sposób oczywisty nie telewizyjnej podzielenie elektoratu na dwie do podejścia Hansa‐Georga Betza (2017),
coś zupełnie innego. wszystkie z nich można by zaliczyć do rzekomo homogeniczne kategorie, praw- który słusznie zauważa, że program będą-
18. VdB: No tak, moi wyborcy nie są lu- „ludu”, dlatego N H błędnie sklasyfikuje ich dziwych Austriaków w kontraście do esta- cy paradoksalną mieszanką ksenofobii i
dem(…) To zabawne, i mówi Pan, że chce jako haute volée. W wersie 14 VdB prze- blishmentu, najbardziej przemówi do neoliberalizmu służy zwabieniu (męż-
zjednoczyć Austrię, a kiedy ja mówię, że kłada określenie „haute volée” na dobrze elektoratu – bardziej nawet niż rozniecanie czyzn) zarówno klasy średniej jak i klasy
ci ludzie to jest lud, Pan temu zaprzecza. znany austriacko-niemiecki termin „Schic- strachu przed obcymi (migrantami i uchodź- pracującej, starych i młodych:
19. N H : Któż mówi, że temu przeczę. Oni keria”, który początkowo określał śmie- cami). Ta grupa obca jest przywoływana „Mówiąc krótko [populistyczne partie
też są ludem! tankę towarzyską i dorobkiewiczów. W zarówno bezpośrednio (wszak N H i F P Ö prawicowe] zazwyczaj łączą klasyczne libe-
20. VdB: Mnie popiera Schickeria, a wersie 15 N H powtarza termin Schickeria, bez przerwy nawołują do zamknięcia gra- ralne podejście do jednostki i gospodarki z
Pana popiera lud? (…) Wśród moich wy- kąśliwie używając zwrotu grzecznościo- nic) jak i w sposób zawoalowany (gdyż programem społeczno-politycznym skrajnej
borców są robotnicy, rzemieślnicy, poli- wego „Pan” oraz artykułując pełne imię i N H kreuje się na obrońcę prawdziwych oraz intelektualnej Nowej Prawicy i podają
cjanci… nazwisko swojego oponenta, i w ten spo- Austriaków, do których nie będzie należeć ten amalgamat ludziom rozczarowanym wi-
21. N H : Mhm sób oświadczając, że VdB „jest kandyda- ani Schickeria, ani nie-Austriacy). Stwier- zją własnych szans życiowych oraz syste-
22. VdB: … osoby pracujące przy wywo- tem Schickerii”, podczas gdy w wersie 17 dził, że VdB nie ma zielonego pojęcia, mem politycznym” (Betz 2017: 338‐39).
zie odpadów, jestem z tego dumny N H przedstawia siebie samego jako ab- czym jest ciężka praca lub prowadzenie Zatem Betz (tamże: 340) przekonu-
23. N H (przerywa): A ja będę wspierał solutnie jedynego kandydata „ludu”. W interesów (mimo że VdB przez wiele lat je, że atrakcyjność tego typu ugrupowań
Austriaków, to wielka różnica. Będę pre- ten sposób Schickeria zostaje zarówno pracował jako profesor ekonomii na Uni- zdaje się zależeć od dwóch czynników:
zydentem Austriaków a nie prezydentem przeciwstawiona „ludowi”, jak i wyłączona wersytecie Wiedeńskim) – zatem ludzie z jednej strony od tego, że potrafią one
wyzwolić resentyment i zmobilizować do problemu zła oraz związanych z nim po- listycznym partiom prawicowym sporo kiet, prawicowe ideologie staną się łagod-
protestu, jak widać na przykładzie zapre- czucia niemocy i niższości. Później Max okazji do tego, by odpowiednio dostoso- niejsze tylko z pozoru, będą bardziej
zentowanej powyżej strategii wyborczej Scheler zastosował ten termin do opisa- wać swoje ideologie i pochodne im dys- zawoalowane i może być jeszcze trudniej
NH, a z drugiej strony od tego, że kuszą nia uczuć gniewu, zazdrości i szyderstwa, kursy, pozwalając im zyskać większe skonfrontować się z nimi i je zdekonstru-
obietnicą pewnego rodzaju radykalnej jak również wypaczenia wartości moral- poparcie wśród wyborców: antagonistami ować.
zmiany, która pozwoliłaby stawić czoła nych: „(…) Resentyment — to duchowe sa- są te same partie polityczne, które nie były
wyzwaniom wynikającym z przemian eko- mozatrucie, które ma ściśle określone w stanie zaradzić kryzysom i są podpo-
nomicznych, społecznych i kulturowych przyczyny i skutki. Jest to trwałe nastawienie rządkowane, jak przekonują prawicowi
zachodzących w zaawansowanych społe- psychiczne, które rodzi się, kiedy określone populiści, technokratycznym elitom Bruk-
czeństwach i gospodarkach Europy Za- odruchy uczuciowe i namiętności — same seli. Systematycznie zakodowywane ma-
chodniej. przez się normalne i zasadniczo wchodzące nichejskie dychotomie i powiązane z nimi
Jednak owa radykalna zmiana jest w skład ludzkiej natury — ulegają systema- wartości są więc źródłem resentymentu
często mało sprecyzowana bądź też wy- tycznie stłumieniu i nie zostają rozładowane, (ressentiment), sumy negatywnych uczu,
rażana jest za pomocą ogólnikowych pociągając za sobą pewne trwałe skłonno- które się z tym wiążą.
obietnic powrotu do poprzedniego status ści do określonego rodzaju złudzeń co do Wiodące kontrdyskursy powinny
quo, cofnięcia wskazówek zegara. Dlate- wartości i odpowiadających im sądów war- rzecz jasna stronić od powielania tych sa-
go, jak twierdzę, resentyment konstruuje tościujących. Odruchami uczuciowymi i na- mych etykiet, a przez to rozsiewania ma-
się dwutorowo: po pierwsze u tak zwa- miętnościami, które przede wszystkim nichejskich podziałów kreowanych przez
nych „przegranych modernizacji”, poprzez wchodzą tu w grę, są: mściwe uczucie populistów. Należy stawiać opór prawico-
instrumentalizację rasistowskich, nacjo- i odruch zemsty, nienawiść, złośliwość, zawo-populistycznym próbom konstruowania
nalistycznych i ksenofobicznych poglądów zdrość, zawiść, szyderstwo” (Scheler 1961 obrazu nowego wroga (feindbild) – rzekomo
antyimigracyjnych i antyuchodźczych, [1913]: 45‐46). homogenicznej grupy, „elit” – i przypisy-
a po drugie u tych, którzy buntują się Co istotne, Scheler koncentruje się wania mu wszelkiego zła. Mainstreamowe
przeciw ugrupowaniom monopolizującym na konieczności zidentyfikowania antago- partie powinny pójść za radą, by rozprawić
władzę polityczną i rzekomo tłamszącym nisty w polityce resentymentu. Jeśli za- się z licznymi problemami, jakie pojawiły
prawdziwą demokrację, odwołując się za- stosować to podejście teoretyczne do się w związku z ostatnimi wydarzeniami na
tem to gniewu i poczucia bezsilności wo- przypadku NH (zob. wyżej), widzimy, że arenie światowej i w sferze lokalnej. Nie
bec polityki i partii politycznych w ogóle, antagonista konstruowany jest bezpo- ma większych wątpliwości co do tego, że
a dokładniej rzecz ujmując do rosnącego średnio wewnątrz państwa narodowego, rosnące na całym świecie nierówności są
kryzysu politycznej reprezentacji. pod pojęciem Schickerii i pośrednio, jako główną przyczyną aktualnych problemów
Ale co dokładnie rozumiemy pod zagrożenie dla „ludu” płynące z zewnątrz. społecznych. Jak słusznie twierdzi histo-
pojęciem „resentymentu”? – mieszankę Dawny podział na nieuprzywilejowanych ryk Tony Judt, „nierówności mają działanie
emocji zidentyfikowanych już przez Eliasa i uprzywilejowanych zastąpiono nową kon- żrące. Psują społeczeństwa od środka”
i Scotsona (2016), tak jak pisałam powy- cepcją, która zachowuje element konfliktu. (2011: 6). Trzeba wylansować alternatywne
żej. Po raz pierwszy koncepcją resenty- Rozczarowanie polityką i spadek strategie i programy polityczne. Jeśli zmia-
mentu (ressentiment) posłużył się Fryderyk zaufania, o których wspominam w począt- na będzie wyłącznie powierzchowna
Nietzsche (1988 [1881]) w swojej analizie kowej części artykułu, dostarczyły popu- i zakłada zaledwie przeformułowanie ety- Przełożyła Małgorzata Juszczak
Ruth Wodak 76 Bibliografia 77
1 Artykuł przyjęty do druku w cza- schenschaf t.markogermania /photos Adorno, T. W., Frenkel‐Brunswick, Contestatory Citizenship. (w:) Un- Scheler, M. (1961 [1913]) Resen-
sopiśmie „Journal of Language and Po- /a.956835317686478.1073741827.826760 E., Levinson, D., Sanford, R.N. derstanding the Populist Shift: tyment a moralności, Fundacja
litics” (Wydanie specjalne 2017). 3 37 3 6 0 6 4 4 / 9 6 9 26 24 8 6 4 4 3761/? t y- (1967) Osobowość autorytarna, Othering in a Europe in Crisis, pod Aletheia, przeł. Bogdan Baran.
2 Dziękuję Markusowi Rheindor- pe=3&theater). Co więcej podczas zaprzy- PWN, przeł. Marcin Pańków. red. G. Lazaridis, G. Campani. Wodak, R. (2011) The Discourse
fowi za dostarczenie bardzo ważnych siężenia na trzeciego przewodniczącego Angouri, J., Wodak, R. (2014) London, New York: Routledge, s. of Politics in Action. Politics as
uwag do wersji roboczej niniejszego arty- parlamentu miał wpięty chaber – symbol “They became big in the shadow of 150–78. Usual Basingstoke: Palgrave (wy-
kułu oraz za tłumaczenie fragmentu tekstu nielegalnej NSDAP sprzed Anschlussu w the crisis”: The Greek success sto- Kriesi, H. (2014) The Populist danie drugie poprawione).
(sekcja 3). Sama rzecz jasna odpowiadam 1938 r. Wielokrotnie również oświadczał, ry and the rise of the far right, Di- Challenge, West European Politics Wodak, R. (2015) The Politics of
w pełni za wersję ostateczną. że daty 8 maja (zakończenie II Wojny Świa- scourse & Society 25/4: 540‐565. 37(2): 361–78. Fear. What Right‐wing Populist Di-
3 https://www.theguardian.com/ towej, świętowane wszędzie jako zwycię- Bauman, Z. (2016) Obcy u na- Krzyzanowski, M., R. Wodak scourses Mean. London: Sage.
commentisfree/2017/feb/07/fact‐checking‐ stwo demokracji) nie można postrzegać szych drzwi, PWN, przeł. Weronika (2009) The Politics of Exclusion.
far‐right‐media‐truth‐ donald‐trump‐terro- jako dnia pełnego radości wyzwolenia Mincer. Debating Migration in Austria. New
rist?CMP=Share_iOSApp_Other spod jarzma totalitaryzmu. Popiera an- Beetham, D. (2001) Political le- Brunswick, NJ: Transaction Pu-
4 Termin „manichejski” ma swe tyaborcjonistów i poglądy homofobiczne. gitimacy, (w:) K. Nash & A. Scott blishers.
źródło w religijnym systemie wierzeń póź- 16 Więcej informacji na temat sa- (red.) The Blackwell Companion to Laclau, E. (2005) On Populist
nej starożytności i wczesnego średniowie- mych wyborów można znaleźć pod adre- Political Sociology London: Blac- Reason London: Verso.
cza. W religii tej każde zjawisko rozbijano sem http://www.e‐ir.info/2016/06/14/ kwell, s. 107–116. Lakoff, G. (2004) Don’t Think of
na dwa przeciwstawne pierwiastki: światło g r e e n ‐ a g a i n s t‐ b l u e ‐ r ef l e c ti o n s ‐ o n ‐ Betz, H.‐G. (2017) The new po- an Elephant: Know Your Values
i ciemność, dobro i zło, etc. termin został the‐2016‐austrian‐presidential‐election/. litics of resentment: radical right‐ and Frame the Debate. White River
przywrócony do życia we współczesnym Po tym, jak FPÖ odwołała się do Sądu wing populist parties in Western Junction, VT: Chelsea Green.
kontekście i oznacza ideologie, które wi- Najwyższego, twierdząc, że zwycięstwo Europe, (w:) C. Mudde (red.) The Mills, C. W. (1956) Elita władzy.
dzą świat w sposób dualny, bez odcieni VdB z dnia 25 maja 2016 niewielką prze- populist radical right. A reader. Książka i Wiedza, przeł. Mieczy-
szarości (zob. Klein 1991). wagą (30 tys. głosów) jest nieważne z London: Routledge, s. 338‐351. sław Maneli.
5 http://www.vox.com/a/presi- przyczyn formalnych i technicznych, Sąd Canovan, M. (1999) Populism Müller, J.W. (2017) Donald
dent‐trump‐inauguration‐speech‐trans- Najwyższy zdecydował, że należy powtó- London: Junction Books. Trump’s use of the term ‚the pe-
cript‐annotations; w zamieszczonych rzyć drugą turę wyborów (4 grudnia 2016 Elias, N., Scotson, J. L. (2016) ople’ is a warning sign. The Guar-
cytatach odniesienia do ludu zostały za- r.). W niniejszym artykule, z uwagi na limit Etablierte und Außenseiter Frank- dian (https://www.theguardian.
znaczone kursywą przez autorkę. miejsca, skupiam się przede wszystkim na furt/Main: Suhrkamp. com/commentisfree/2017/jan/24/
6 http://www.lepoint.fr/presiden- strategiach referencyjnych i predykacyj- Komisja Europejska (2015) Stan- donald‐trumps‐warning‐sign‐po-
tielle/marine‐le‐pen‐une‐candidate‐du‐ nych, a więc na konstrukcji „ludu” oraz dardowy Eurobarometr nr 84: Ba- pulism‐authoritarianism‐inaugura-
peuple‐face‐aux‐partis‐du‐fric‐05‐02 „establishmentu”, jak również na niektó- danie opinii publicznej w Unii tion)
‐2017‐ 2102580_3121.php rych strategiach prowokacyjnych i ery- Europejskiej. http://ec.europa.eu/ Nietzsche, F. (1988 [1881]) Z ge-
7 http://www.noz.de/deutsch- stycznych populistycznego kandydata NH. COMMFrontOffice/publicopinion/ nealogii moralności. Zielona Sowa,
land‐welt/politik/artikel/500073/afd‐petry‐ 17 Oddźwięk medialny na tę de- index.cfm/Survey/getSurveyDetail/ przeł. Leopold Staff.
will‐volksentscheid‐uber‐abtreibung batę był bardzo negatywny. Wielu komen- instruments/STANDARD/survey- Pelinka, A. (2013) Right‐Wing
8 https://www.fpoe.at/artikel/hc‐ tatorów wskazywało, że obaj kandydaci Ky/2098 Populism: Concept and Typology,
strache‐zum‐nationalfeiertag‐das‐recht‐ zniszczyli reputację urzędu prezydenta i Hay, C. (2007) Why we hate po- (w:) R. Wodak, M. Khosravinik, B.
geht‐vom‐volk‐aus/ że obaj zaprezentowali się jako jego nie- litics. Cambridge: Polity. Mral (red.) Right‐Wing Populism in
9 Zob. na p r z yk ł ad Stö gne r godnych. http://www.sueddeutsche.de/ Hochschild, A. (2016) Obcy we Europe. Politics and Discourse
(2014); Wodak (2015: 154ff). politik/tv‐duell‐der‐praesidentschaftskan- własnym kraju. Gniew i żal amery- London: Bloomsbury, s. 3–22.
10 ht tps://w w w.theguardian. didaten‐van‐der‐bellen‐gegen‐hofer‐ kańskiej prawicy. Wydawnictwo Reisigl, M., Wodak, R. (2000) “Au-
com/commentisfree/2017/jan/24/donald‐ oesterreich‐oberpeinlich‐1.2994935‐2; Krytyka Polityczna, przeł. Hanna stria First”. A discourse‐historical
trumps‐warning‐sign‐populism‐ authori- http://derstandard.at/2000037034409/ Pustuła. analysis of the Austrian “anti‐fore-
tarianism‐inauguration Praesidentschaftsdebatte‐ Rhetorisches‐ Jäger, S., Maier, F. (2009) Theo- igner‐petition” in 1992 and 1993,
11 Zob. wniosek zgłoszony przez Freistilringen‐im‐direkten‐Hofburg‐Duell; retical and methodological aspects (w:) M. Reisigl, R. Wodak (red.) Se-
FPÖ w 1992/3 roku pod hasłem „Austria http://www.zeit.de/news/2016‐05/16/bun- in Foucauldian critical discourse miotics of Racism. Approaches in
ponad wszystko” (Reisigl & Wodak 2000). despraesident‐ tv‐duell‐in‐oesterreichbe- analysis and dispositive analysis, Critical Discourse Analysis Vienna:
12 https://de.wikipedia.org/wiki/ ide‐blamiert‐amt‐beschaedigt‐16095603; (w:) R. Wodak, M. Meyer (red..) Me- Passagen, s. 269‐304.
Zuerst! thods of Critical Discourse Analy- Rizakis, M. (2016) The rise of
13 https://www.spiegel.de/net- sis (wydanie drugie poprawione) the Far Right in Greece and France
zwelt/web/deutschlands‐neo‐nationali- London: Sage, s. 34‐61. Unpubl. PhD Thesis, Glasgow Uni-
smus‐lobo‐kolumne‐a‐1042600.html Judt, T. (2011) Ill Fares the Land versity.
14 Zob. obszerną analizę tej de- London: Penguin. Sauer, B., Krasteva, A., Saarinen,
baty autorstwa W. Ötsch http://www. Klein, W. (1991) Die Argumenta- P. (2017) Post‐Democracy, Party
walteroetsch.at/rechtspopulisten‐zer- tion in den griechisch‐christlichen Politics and Right‐Wing Populist
stoeren‐ sachdiskurs/ oraz ar tykuł w Antimanichaica (= Studies in Communication, (w:) M. Pajnik, B.
tygodniku Der Falter (https://cms.falter. Oriental Religions 19). Wiesbaden: Sauer (red.) Populism and the Web:
at/falter/bpw16/). Harrassowitz. communicative practices of parties
15. NH jest tak że członkiem Krasteva, A. (2017) Re/De/Con- and movements in Europe London:
Marko‐Germania Pinkafeld Burschen- structing the Far‐Right Youth: Be- Ashgate (in press).
schaft (https://www.facebook.com/bur- tween the Lost Generation and the
Jak zmierzyć populizm metodą 78 79
oceny holistycznej (holistic grading)
Jakub Gawkowski
W badaniu populizmu jednym z naj- potrzebny jest zunifikowany system me- zwanie znalezienia sposobu mierzenia że nie może istnieć nic pomiędzy
trudniejszych zadań jest ustalanie, co ten tod badawczych. I tu pojawia się zasadni- poziomu populizmu w dyskursie w róż- nimi, nie ma niezdecydowania, ani
termin oznacza. Zainteresowanie badaczy cze pytanie, jak zmierzyć populizm. Jedną nych kontekstach, miejscu i czasie. odcieni szarości. Prowadzi to do
tematem w ostatnich latach przyniosło nie z odpowiedzi jest opracowana przez Kirka Kirk Hawkins zaproponował pomiar użycia wysoce emocjonalnego, wo-
tylko próby opracowania specyfiki kon- Hawkinsa metoda pomiaru wykorzystują- populizmu metodą oceny holistycznej, jowniczego języka. [KATEGORIA 1]
kretnych populistycznych partii, poszcze- ca ocenę holistyczną (holistic grading). opracowaną pierwotnie do oceny egzami-
gólnych liderów czy ruchów politycznych, Co istotne, metoda ta wynika z „dys- nów w edukacji wyższej. Holistic grading Moralne znaczenie wymienianych
ale także szersze, porównawcze i transna- kursywnego” rozumienia populizmu, ale wymaga od czytelników interpretowania elementów jest spotęgowane przez
rodowe analizy. W ostatnim przypadku nie jest to jedyna z możliwych interpreta- całych tekstów, a nie oceny treści na po- przypisywanie im „kosmicznych
jednak sytuacja jest jeszcze trudniejsza. cji. Według definicji ekonomicznej, poziomie słów lub zdań (jak to ma miejsce w proporcji” – mających uniwersalne
Odwołania do „woli większości”, „ludu” pulizm opiera się na krótkowzrocznych klasycznej, analitycznej analizie tekstowej, działanie w różnym miejscu i cza-
czy niskie poszanowanie demokratycz- rozwiązaniach ekonomicznych. Znajdują- która przygląda się poszczególnym czę- sie. Idą za tym odwołania do histo-
nych procedur – intuicyjnie przeczuwamy, ca częstsze poparcie wśród uboższych ściom tekstu). Na podstawie ustalonych rii, a także uzasadnianie swoich
co sprawia, że polityka uznać można za warstw społecznych; polityczna interpre- kryteriów do oceny projektuje się rubrykę, pomysłów poprzez nawiązanie do
populistę. Jednak to, co w jednym kraju tacja kładzie nacisk na niski szacunek dla z użyciem której można oceniać dane tek- autorytetów, powszechnie szano-
uchodzi za skrajny populizm, w innym wy- istniejących instytucji demokracji przed- sty – w tym przypadku, przemówienia lub wanych przywódców narodowych
dawać się może umiarkowane. stawicielskiej, podkreślanie poparcia du- manifesty polityczne. Szkolenie obejmuje i religijnych. [KATEGORIA 2]
Badacze w Szwecji mogą uznać na żej liczby w yborców oraz obecność lekturę przykładowych tekstów spełniają-
przykład, że Szwedzcy Demokraci (Sveri- charyzmatycznego przywódcy; w końcu, cych podane kryteria oraz wyszukiwanie Mimo że manichejski, dyskurs jest
gedemokraterna) są wyjątkowo populi- dyskursywna interpretacja populizmu słów- i zwrotów-kluczy. Każdy z tekstów nadal demokratyczny. „Dobro” jest
styczni, ale nie oznacza to, że będą za skupia się na manichejskiej wizji świata, oceniony jest niezależnie przez dwie lub ściśle związane z wolą większości,
takich uznani w porównaniu do partii w identyfikującej dobro z wolą ludu, a zło – trzy osoby (w skali od 0 do 2), a otrzyma- która jest postrzegana jako zjedno-
innych krajach. Pomieszanie pojęć wyni- z działalnością skorumpowanej elity ne wyniki porównuje się. Rubryki, zapro- czona całość, [w Ameryce Połu-
kać może z braku rygorystycznych metod o nieczystych celach. Definiowany w ten jektowane przez Hawkinsa zawierają dniowej – przyp. JG] może być, ale
badawczych, a konkretne case studies sposób populizm nazwać można „sty- poniższe kategorie [na potrzeby niniejszej niekoniecznie musi, wyrażona w
wpływają znacząco na przyjmowane po- lem”, „dyskursem”, „językiem”, „podej- publikacji i dalszej analizy wystąpienia na odniesieniach do „voluntad del pu-
wszechnie definicje. ściem” czy „cienką ideologią”. Istotne, że posiedzeniu Sejmu Premiery Beaty Szy- eblo” [woli ludu – przyp. JG]. Jednak
Badacze rzadko dokonują własnej populistę definiują słowa, a nie czyny. dło opatruję je numerami], wyznaczające zamiast podążać za zmieniającym
kategoryzacji, a raczej podążają za łatka- Także to podejście może zostać populistyczny dyskurs (cytat za artykułem się głosem opinii publicznej, mówca
mi, które „populistom” przyklejają opinia poddane krytyce: bo czy można mówić Is Chavez populist? Measuring populist przypisuje tej woli rodzaj esencjali-
publiczna, dziennikarze czy polityczni ko- o populizmie, jeśli za słowami nie idą dzia- discourse in comparative perspective): zmu i niezmienności. W ten sposób,
mentatorzy. W przypadku międzynarodo- łania? Dla niektórych ta interpretacja jest Przekazuje manichejską, opartą na dobra większość jest romantyzo-
wych projektów próbujących spojrzeć na powierzchowna, skupia się na mowie, dualizmie wizję świata. Każdy pro- wana, łączy się z wyobrażeniem
populizm jako zjawisko przekraczające a nie na stojącej za nią logice czy moty- blem ma mocny wymiar moralny, „zwykłego człowieka” (miejskiego
granice, konieczne jest wskazanie kon- wacji. Z drugiej strony, jest to jedyna z de- wszystko jest w jednej lub drugiej lub wiejskiego) postrzeganego jako
kretnych i obiektywnych jego wyznaczni- finicji, którą przełożyć można na badania kategorii – „dobre” lub „złe”, „słusz- ucieleśnienie narodowego ideału.
ków. Do niezależnego systemu klasyfikacji i możliwości pomiaru. Odpowiada na wy- ne” lub „niewłaściwe”. Oznacza to, [KATEGORIA 3]
Jakub Gawkowski 80 Więcej informacji na temat 81
mierzenia populizmu tą me-
todą:
Hawkins, Kirk (2009) Is Chavez
populist? Measuring populist di-
scourse in comparative perspecti-
ve. Comparative Political Studies,
42(8): 1040-1067.
Hawkins, Kirk, Ryan Carlin,

Levente Littvay, Cristóbal Rovira
Kaltwasser The Ideational Approach
to Populism: Theory, Method &
Zło jest zawsze utożsamiane z ja- wyrażał agresję wobec opozycji, Analysis, London: Routledge.
kąś mniejszością, której specyficz- która przedstawiona zostanie w
Kocijan, Bojana (2015) Who is
na tożsamość różni się w zależności swojej postawie jako prowokacyjna populist in Central and Eastern Eu-
od kontekstu. W Ameryce Łaciń- i protekcjonalna, pozbawiona przy- rope? A comparative analysis of
skiej, w polityce krajowej często zwoitości, która cechuje godnego prime ministers’ populist discour-
se. Corvinus Journal of Sociology
jest to elita ekonomiczna, „oligar- przeciwnika. [KATEGORIA 6] and Social Policy, 6(1): 71-92.
chia”, ale także elita rasowa; na
arenie międzynarodowej mogą to Powyższa klasyfikacja używana
być Stany Zjednoczone, kapitali- jest do międzynarodowych projektów (np.
styczne, uprzemysłowione narody Team Populism) analizujących populizm
międzynarodowa finansjera lub po w perspektywie porównawczej, w odnie-
prostu ideologia taka jak neolibera-
sieniu do Ameryki Południowej, Północnej
lizm i kapitalizm. [KATEGORIA 4] czy krajów europejskich. Na podstawie
wykonywanych przez zespoły badawcze
Co istotne, ta wroga mniejszość rubryk powstają analizy a także zestawie-
jest (lub ostatnio była) u władzy nia, mapy partii oraz liderów politycznych,
i podporządkowała system swoim których uznać można za populistycznych.
własnym interesom, przeciwko do-
bru większości/ludu. W związku
z tym konieczna jest zmiana syste-
mowa, często wyrażana w katego-
riach takich jak „rewolucja” lub
„wyzwolenie” ludzi z ich biedy lub
niewoli, nawet jeśli dokonuje się
tego w wyniku zwykłych wyborów.
[KATEGORIA 5]
Ze względu na moralną podłość za-

grażającej mniejszości, stosowanie
niedemokratycznych środków mo-
że być uzasadnione, w przeciwnym
razie nieustające zadowolenie tych
mniejszości będzie interpretowane
jako nazbyt hojne ustępstwo ze
strony ludu; przemówienie może
wyolbrzymiać lub naginać fakty,
aby to podkreślić, a jego styl będzie
Kategorie wyznaczające populizm 82 83
na przykładzie przemówienia Prezesa

Rady Ministrów Beaty Szydło
42. posiedzenie Sejmu w dniu 24 jemy ją na dwóch głównych filarach. wateli. Jesteśmy za to wspólnie odpowie- my polską armię w nowoczesny sprzęt i
maja 2017 r. Pierwszy to ścisła współpraca z naszymi dzialni, niezależnie czy rządzimy, czy będziemy to realizowali konsekwentnie.
Wniosek o wyrażenie wotum nieuf- sojusznikami w NATO i równolegle precy- siedzimy w ławach opozycji. Podważanie (Głos z sali: Śmigłowce.)
ności wobec ministra obrony narodowej zyjny, wielowymiarowy rozwój polskiej ar- po raz kolejny pozycji polskiego ministra Ale jednocześnie łączymy bezpie-
Antoniego Macierewicza mii… obrony w przededniu ważnego sojuszni- czeństwo i rozwój, bo to są dwa funda-
(Poseł Cezary Tomczyk: Na papie- czego spotkania nie jest mądre, nie jest menty, na których budujemy przyszłość
Prezes Rady rze to fajnie brzmi.) odpowiedzialne. (Oklaski) Jest szkodliwe, Polski.
Ministrów …stworzenie nowoczesnego zbro- jest nie tylko nieroztropnością, jest kardy- (Poseł Czesław Mroczek: Samoloty
jeniowego zaplecza technologicznego, nalnym błędem. Ale to jest wasza odpowie- dla władzy.)
Beata Szydło: zwiększenie potencjału osobowego, ale dzialność, bo – jak często mówicie – czyny I chcemy budować tę przyszłość
Panie Marszałku! Wysoka Izbo! także zapewnienie należytego poczucia i słowa zostaną zapamiętane, a to będzie w oparciu o polski przemysł, również pol-
Dzisiejsza debata jest dobrą okazją wyjątkowości służby dla ojczyzny, cho- dla was gorzki rachunek. Gierki i igraszki ski przemysł obronny. Nie wyprzedajemy
do dyskusji o bezpieczeństwie Polski. ciażby poprzez utworzenie Wojsk Obrony z tego fundamentalnego zadania, jakim zakładów, ale je odbudowujemy i będzie-
Odnosząc się do zarzutów stawianych Terytorialnej. To są elementy właśnie tego jest bezpieczna Polska, nie przejdą bez my konsekwentnie to robili. (Oklaski) Pod-
przez wnioskodawców, odpowiem krótko: filaru. oceny. pisaliśmy największy w historii polskiej
Antoni Macierewicz odbudowuje to, co wy Chciałabym wrócić też do pewnego Polska nigdy wcześniej nie była tak zbrojeniówki kontrakt na dostawy sprzętu
zrujnowaliście. (Oklaski) Dokonuje zmian, uniwersalnego przesłania, że budowa wspierana przez sojuszników. Obecność produkowanego przez polski przemysł,
które przywracają polskiej armii siłę, a bezpiecznej Polski jest właśnie naszym wojsk amerykańskich w Polsce, zamiar kontrakt na dywizjonowe moduły ogniowe,
Polsce bezpieczeństwo. Ja jako premier wspólnym zadaniem i odpowiedzialno- przeniesienia z Niemiec do Polski do- w t y m h a u b i c e s a m o b i e ż n e K r a b.
polskiego rządu oczekuję, że konse- ścią. Budowa bezpiecznego ładu to powi- wództwa szczebla dywizji dla działań w 16 maja 2017 r. podpisaliśmy umowę na
kwentnie te zmiany do końca przepro- nien być nasz wspólny cel. Wszyscy w tej Europie to są rzeczy bez precedensu. Po dostawę 500 samochodów Jelcz przezna-
wadzi, bo tego dzisiaj potrzebują Polacy sali, niezależnie od naszych poglądów, raz pierwszy jesteśmy silniejsi poprzez re- czonych m.in. dla Wojsk Obrony Terytorial-
i tego potrzebuje Polska. dzielących nas różnic, bieżącego sporu alne zaangażowanie naszych sojuszni- nej. Gwarantowana część kontrak tu
To jest dobra okazja do tego, żeby politycznego, powinniśmy razem zgodzić ków. To nie są przysłowiowe obiecanki o przewiduje zakup 97 pojazdów za ponad
właśnie porozmawiać o bezpieczeństwie, się, że bezpieczeństwo Polaków jest na- sojuszu. To jest realne zaangażowanie i to 85 mln zł, a opcja na kolejne 403 ciężarów-
żeby porozmawiać o tej sprawie, która szym wspólnym strategicznym i niepod- jest także ogromny sukces ministra Anto- ki jest warta ponad 354 mln zł. Kupujemy
ma fundamentalne znaczenie i powinna wa ż a l ny m z a d a n i e m. J e s t n a s z y m niego Macierewicza. (Oklaski) polskie moździerze z Huty Stalowa Wola i
nas łączyć, a nie powinna nas dzielić. Bez priorytetem i celem. Nie ma nic cenniej- Nasi sojusznicy z NATO z dużym systemy rakietowe w polskich zakładach
względu na barwy partyjne, bez względu szego niż bezpieczeństwo ojczyzny i bez- uznaniem patrzą na to, jak mocno chcemy radarowych, angażujemy polski przemysł
na spory polityczne, które toczymy, wła- pieczeństwo naszych obywateli. I nie rozwijać nasz potencjał militarny. Inwestu- w stworzenie polskiej obrony przeciwrakie-
śnie ta sprawa bezpieczeństwa Polski, powinno być tutaj różnic zdań ani naj- jemy i rozwijamy polski przemysł obronny. towej. To są przedsięwzięcia i inwestycje
naszej ojczyzny, powinna nas połączyć. mniejszych wątpliwości. Nas, polityków, Nowoczesna, silna armia oparta na roz- bez precedensu. Dla was, dla państwa z
(Oklaski) dzielą poglądy, ale zawsze powinna łą- woju przemysłu obronnego tu, w Polsce, opozycji, niewyobrażalne, ponieważ wy...
Od blisko 2 lat skutecznie realizuje- czyć troska o dobro wspólne, o Polaków, jest zauważona i doceniana. To nasz rząd (Poseł Paweł Suski: To nasze pro-
my strategię „Bezpieczna Polska”. Budu- o Polskę, o spokój i bezpieczeństwo oby- przeznacza najwięcej pieniędzy na armię, jekty.)
w tym na jej modernizację. Dużo tu mó- (Poseł Czesław Mroczek: To myśmy
wiono o zakupie sprzętu. Tak, wyposaża- je przygotowali.)
84 Kategorie wyznaczające populizm na przykładzie przemówienia 85
Prezesa Rady Ministrów Beaty Szydło
…woleliście polski przemysł obron- mii. My w naszym rządzie bardzo poważ- szantaże ze strony Unii Europejskiej. (Poseł Ewa Kopacz: Jak pani nie
ny likwidować i zawierać kontrakty z fir- nie – jak powiedziałam wcześniej – jako (Oklaski) wstyd?)
mami, które niekoniecznie były w interesie fundamentalne zadanie traktujemy bez- (Głos z sali: Brawo!) Ważne jest dla nas zarówno rozwi-
polskiej gospodarki. Tak już nie będzie. pieczeństwo Polski i Polaków. Chcemy, Nie będziemy uczestniczyć w sza- janie polskiej armii, jak i bezpieczeństwo
(Oklaski) aby wszystkie służby w tych newralgi- leństwie brukselskich elit. zapewniane przez służby podległe panu
Nie bez znaczenia jest także bez- cznych momentach ze sobą współpraco- (Poseł Rafał Grupiński: To do Mo- ministrowi Błaszczakowi. Dziś, m.in. dzię-
precedensowy rozkwit zaangażowania wały. I właśnie kryzys migracyjny jest naj- skwy jedźcie.) ki wysiłkom właśnie pana ministra Anto-
obywateli w służbę wojskową. Sukces lepszym na to przykładem i najlepszym My chcemy pomagać ludziom, niego Macierewicza, Wojsko Polskie
projektu wojskowej obrony terytorialnej to dowodem. a nie elitom politycznym. (Oklaski) I po- doskonale współpracuje z Policją, z Pań-
coś niezwykłego. Służba ojczyźnie to Diametralna różnica między nami wtarzam: pomagamy i będziemy poma- stwową Strażą Pożarną czy ze Strażą
rzecz zasługująca na najwyższe uznanie. a opozycją jest taka, że rząd absolutnie gać – ale tym, którzy pomocy potrzebują Graniczną. Efekty tej współpracy widzieli-
Jestem niezwykle dumna, że to właśnie nie zgadza się z utopią niekontrolowanego i oczekują tam, na miejscu. śmy chociażby podczas perfekcyjnie
mój rząd może pozytywnie odpowiedzieć otwarcia granic. My potrafimy dostrzec Polska Straż Graniczna angażuje przeprowadzonej akcji zapewnienia bez-
na tę niezwykłą potrzebę młodego poko- zagrożenia stąd płynące. Uważamy, że się w ochronę granic zewnętrznych Unii pieczeństwa podczas ubiegłorocznych
lenia. Platforma Obywatelska Wojska najskuteczniejsza pomoc jest tam, gdzie Europejskiej. (Gwar na sali) Światowych Dni Młodzieży, które odbyły
Obrony Terytorialnej nazywa – cytuję – ten problem ma swój początek. Ja nie (Poseł Paweł Suski: Nie podlega się w Polsce.
szkodliwą koncepcją czy partyjną armią. wiem, co opozycja ma realnie do zapro- Macierewiczowi.) (Poseł Ewa Kopacz: Odwołaliście
Nie sposób zrozumieć takiego myślenia. ponowania w tej kwestii, tyle razy pań- Jesteśmy zaangażowani w projekty szefa BOR-u.)
(Poseł Czesław Mroczek: Nie rozu- stwo zmienialiście zdanie, że ciężko międzynarodowe. Wszystkie służby, które Szanowni Państwo! Bezpieczna
miecie nic.) odróżnić prawdę od manipulacji, ale war- w Polsce dbają o bezpieczeństwo, zaan- Polska to wielkie zadanie. Nie wolno go
Ja tym wszystkim młodym ludziom, to przypomnieć, że decyzje rządu PO gażowane są właśnie w to, by Polacy i wykorzystywać do bieżącej politycznej
którzy podjęli się tego trudu i chcą uczest- i premier Ewy Kopacz zmuszałyby nas do Polska byli bezpieczni. awantury. Nie wolno tego robić, bo spokój
niczyć w Wojskach Obrony Terytorialnej, i przyjęcia znaczącej liczby imigrantów... (Poseł Rafał Grupiński: Szczególnie i bezpieczeństwo obywateli nigdy nie
niedawno składali przysięgę, chcę bardzo (Poseł Ewa Kopacz: 6900, proszę we Wrocławiu.) mogą być zakładnikami politycznego cy-
serdecznie podziękować. Budujecie odnie manipulować.) Dlaczego wspominam właśnie o nizmu. Dlatego chcę powiedzieć również
powiedzialne pokolenie Polaków i takiej (Poseł Małgorzata Kidawa-Błonska: Straży Granicznej akurat w tym momencie, o tym, co jest dla mnie fundamentalne.
Polski chcemy. (Oklaski) 7 tys.) kiedy dyskutujemy o polskiej armii? Dlate- Chcę powiedzieć o tym, co dzisiaj, szcze-
W kontekście budowania bezpie- ...a Polacy tego dzisiaj nie chcą i my go że dla nas budowanie bezpieczeństwa gólnie po tych wydarzeniach, które miały
czeństwa Polski nie sposób nie odnieść się temu nie sprzeniewierzymy. (Oklaski) Polski to także skuteczna i efektywna miejsce w Manchesterze, po kolejnym
się też do metody, jaką przyjmuje się za (Głos z sali: Hańba, hańba!) współpraca pomiędzy poszczególnymi ataku terrorystycznym, w którym zginęli
skuteczny sposób działania w obliczu naj- Tym bardziej chcemy pomagać i służbami. Traktujemy bezpieczeństwo niewinni ludzie... Teraz terroryści posunę-
większego kr yzysu bezpieczeństwa pomagamy oraz będziemy rozwijać po- Polski i bezpieczeństwo Polaków syste- li się o krok dalej, bo uderzyli w najbar-
wspólnoty europejskiej, jakim jest obecnie moc humanitarną. Realizujemy międzyna- mowo, a nie wybiórczo, tak jak państwo dziej niewinnych i bezbronnych, uderzyli w
kryzys migracyjny. Dzisiaj na tej sali roz- rodowe projek t y, anga żujemy się w to robiliście. (Oklaski) dzieci. Chcecie się na to zgodzić?
mawiamy od rana o bezpieczeństwie. Mó- pomoc w Syrii i wszędzie tam, gdzie lu- (Poseł Teresa Piotrowska: Napraw-
wiliśmy o funkcjonowaniu służb, mówimy dzie tej pomocy potrzebują. Ale nie zgo- dę?)
w tej chwili o funkcjonowaniu polskiej ar- dzimy się, Polska nie zgodzi się na żadne
86 Kategorie wyznaczające populizm na przykładzie przemówienia 87
Prezesa Rady Ministrów Beaty Szydło
(Poseł Ewa Kopacz: Ale o czym siaj zagrożenie terrorystyczne jest faktem, Nie damy się zaszantażować i nie ności również wtedy, kiedy elity polityczne
pani mówi?) który każdego dnia może dotknąć każde ulegniemy poprawności politycznej. Czas w Brukseli tej odpowiedzialności wziąć
Chcecie doprowadzić do tego, by państwo w Europie... wreszcie powiedzieć sobie jasno, że Pol- nie mogą (Oklaski), zaślepione poprawno-
Polska była bezbronna? (Poruszenie na (Poseł Agnieszka Pomaska: Macie- ska będzie bezpieczna wtedy, kiedy bę- ścią polityczną i wystraszone, i wręcz da-
sali, oklaski) rewicz nas ochroni?!) dzie miała silną armię, kiedy wszystkie jące sobie cały czas wybijać broń z ręki.
(Poseł Paweł Suski: Co ma piernik …i uważacie, że Polska nie powin- służby będą odpowiednio przygotowane i (Poseł Elżbieta Radziszewska: Py-
do wiatraka?) na się bronić, to idziecie ręka w rękę z tymi, wyposażone do tego, by bronić bezpie- cha przez panią przemawia.)
(Poseł Ewa Kopacz: Macierewicz którzy wymierzają tę broń przeciwko Euro- czeństwa Polaków... (Poseł Krystyna Skowrońska: Na
nas obroni przed terrorystami.) pie, przeciwko nam wszystkim. (Oklaski) (Poseł Adam Szłapka: I do torturo- Malcie to proszę powiedzieć.)
Dzisiaj ta debata nad wotum nieuf- (Poseł Ewa Kopacz: O czym pani wania obywateli na komisariatach.) My się na to nie zgadzamy i wszę-
ności wobec ministra obrony jest przede mówi?) …i wtedy, kiedy my, politycy, bę- dzie – tutaj, nad Wisłą, i w Brukseli, i w
wszystkim debatą nad stanem bezpie- (Poseł Magdalena Kochan: Kłamiesz!) dziemy odpowiedzialnie… każdym innym miejscu…
czeństwa Polski. Tak, my to bezpieczeń- Trzeba powiedzieć jasno i wprost: (Poseł Krystyna Skowrońska: A jak (Głos z sali: Na temat.)
stwo z dnia na dzień odbudowujemy... to jest właśnie zamach na Europę, na na- mordują w Polsce?) …będziemy powtarzali, że musimy
(Poseł Sławomir Neumann: We szą kulturę, na naszą tradycję. (Porusze- …dostrzegali zagrożenia i nie bę- dbać o bezpieczeństwo, bo ono jest fun-
Wrocławiu, w komisariacie.) nie na sali) dziemy spierać się o to, co jest fundamen- damentalne. Musimy dostrzegać zagroże-
…i nie dopuścimy do tego, żeby (Poseł Sławomir Neumann: Macie- talne i najważniejsze dla naszych rodaków: nia i przede wszystkim skutecznie się im
polskie dzieci nie mogły bezpiecznie rewicz? To prawda.) o bezpieczeństwo. Nie ma nic cenniejsze- przeciwstawiać...
pójść do klubu (Gwar na sali, dzwonek), Dlaczego o tym mówię? Właśnie to go niż wolność ojczyzny i bezpieczeństwo (Poseł Ewa Kopacz: Kończ waść,
do szkoły czy na plac zabaw. jest dobre pytanie. Bo musimy sobie naszych rodaków. (Oklaski) wstydu oszczędź.)
(Poseł Rafał Grupiński: Na rynku we wszyscy odpowiedzieć – tutaj, na tej sali, (Poseł Ewa Kopacz: Ale to wy o …nie bać się, tylko być odpowie-
Wrocławiu.) ale też w Europie... wolności macie czelność mówić?) dzialnym i skutecznie walczyć z tym, co w
Nigdy się na to nie zgodzimy. (Poseł Magdalena Kochan: Wypro- Właśnie Antoni Macierewicz jest tej chwili przeciwko nam jest przygotowy-
(Posłowie Klubu Parlamentarnego wadzacie nas z tej Europy.) tym politykiem, który gwarantuje, że pol- wane. To jest nasze zadanie, to jest zada-
Prawo i Spriwiedliwość wstają, oklaski) …czy chcemy polityków, którzy ska armia zostanie odbudowana, będzie nie elit politycznych, które siedzą na tej
Mam odwagę powiedzieć, mam od- mówią, że musimy przyzwyczaić się do sprawna, będzie silna, będzie ważnym sali. Dlatego oczekuję od państwa odpo-
wagę zadać elitom politycznym w Europie ataków, a zamachy terrorystyczne nazy- elementem Sojuszu Północnoatlantyc- wiedzialności. Nie w imię sondaży, które
pytanie: Dokąd zmierzacie? Dokąd zmie- wają incydentami... kiego... tak bardzo was absorbują, ale w imię bez-
rzasz, Europo? Powstań z kolan i obudź (Poseł Krystyna Skowrońska: Pil- (Poseł Ewa Kopacz: Przestań marzyć.) pieczeństwa Polski i Polaków. Dziękuję
się z letargu, bo w przeciwnym razie co- nujcie, nie straszcie.) …i będziemy mogli się czuć bez- bardzo.
dziennie będziesz opłakiwała swoje dzie- …czy chcemy polityków silnych, pieczni (Oklaski) – my tutaj, w Polsce, ale (Posłowie Klubu Parlamentarnego
ci. (Oklaski, poruszenie na sali) którzy dostrzegają zagrożenie i skutecznie też Europa. Prawo i Sprawiedliwość wstają, oklaski)
(Poseł Krystyna Skowrońska: Na z nim walczą. A takim politykiem jest An- (Poseł Elżbieta Radziszewska: Jak
Malcie proszę to powiedzieć.) toni Macierewicz. (Oklaski) można tak kłamać?) (JG)
Jeżeli nie dostrzegacie tego, że dzi- (Poseł Sławomir Neumann: 27:1.) Bo bycie w Unii Europejskiej to nie
znaczy zgadzanie się na poprawność po- [źródło: http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/ste-
lityczną, tylko to jest branie odpowiedzial- nogramy.xsp?rok=2017, dostęp: 16.10.2018]
Biogramy 88 Przełożyli
Anna Dzierzgowska
Jakub Gawkowski – kurator wy- and Development: Themes and Mordor i nas zje, czyli tajna historia Małgorzata Juszczak
staw i autor tekstów o sztuce. Publi- Concepts in Current Research (Klu- Słowian, Rzeczpospolita Zwycię-
kował m.in. w „Krytyce Politycznej”, wer Academic Publishers), 2004; ska, Tatuaż z tryzubem, Międzymo- Redakcja
„Szumie”, „Przekroju”, „Political (red.) Critical Junctions: Anthropolo- r ze. Po d r óże p r ze z p r awdz i wą Jakub Gawkowski
Critique” i „Artalk.cz”. Studiował na gy and History beyond the Cultural i wyobrażoną Europę Środkową Piotr Grzymisławski
Uniwersytecie Śląskim w Katowi- Turn (Berghahn Books), 2005. Jest oraz współautor zbioru opowia-
cach i Uniwersytecie Warszawskim, redaktorem (założycielem) Focaala dań Paczka radomskich. W 2013 Redaktor serii
obecnie studiuje na Uniwersytecie - European Journal of Anthropology roku został laureatem Paszportu Piotr Grzymisławski
Środkowoeuropejskim w Buda- (Berghahn). „Polityki”, w 2014 roku był nomino-
peszcie. Prace naukowe Kalba dotyczą wany do Nagrody Literackiej “Nike” Korekta
zagadnienia transformacji ekono- i Nagrody Literackiej Europy Środ- Joanna Janiszewska
Stanisław Ruksza – kurator wy- micznej oraz towarzyszących jej kowej „Angelus”, a w następnych
staw, historyk sztuki, autor tekstów, przemian klasowych, również prze- latach został ich finalistą. Za Tatuaż Projekt okładki i opracowanie graficzne
wykładowca. Dyrektor TRAFO Tra- mian zachodzących w kulturze po- z tryzubem był również nominowany Tobias Wenig
fostacji Sztuki w Szczecinie. W latach pularnej oraz politycznej w Europie, do Nagrody MediaTory, a za Mię- Karolina Pietrzyk
2008-2017 dyrektor programowy w szczególności Holandii oraz Euro- dzymorze dodatkowo do Nagrody Gilbert Schneider
CSW Kronika w Bytomiu. Studiował pie Środkowej i Wschodniej. Według im. Beaty Pawlak. Książka Między- DWA Graphic Department
historię sztuki na Uniwersytecie Ja- Dona Kalba, intelektualny kontekst morze znalazła się również w półfi-
giellońskim. Kurator wielu wystaw w historyczny, ekonomiczny i politycz- nale Literackiej Nagrody Europy Produkcja
kraju i za granicą, ostatnio m. in. Je ny, który opisał Marks, dziś powta- Środkowej “Angelus”. Joanna Janiszewska
brûle Paris! (Cité internationale des rza się i stanowi grunt dla przyszłych Artur Szczęsny
arts, Paryż 2015), Dzieci szatana rewolucji. Ruth Wodak (Distinguished Pro-
(Fundacja Imago Mundi, Muzeum fessor of Discourse Studies na Uni- © Jakub Gawkowski,
Narodowe, Kraków 2015), Project Agata Pyzik – dziennikarka, kry- wersytecie w Lancaster w Wielkiej Stanisław Ruksza 2018
Metropolis (Kronika, Bytom, Funda- tyczka, eseistka; pisze o kulturze, Brytanii) jest bezsprzecznie auto- © Don Kalb 2009
cja Imago Mundi, Muzeum Śląskie w sztuce, estetyce i polityce do pu- rytetem na skalę światową w dzie- © Agata Pyzik 2018
Katowicach, 2015), The Wall. Art Face blikacji książkowych oraz prasy pol- dzinie badań nad dyskursem w © Kaja Puto 2018
To Face With Borders (Careof DO- skiej i brytyjskiej (między innym i kontekście historycznym i politycz- © Ziemowit Szczerek 2018
CVA, Mediolan, 2015; TRAFO Tra- „The Guardian”, „The Wire”, „Frie- nym, szczególnie dotyczącym dys- © Ruth Wodak 2017
fostacja Sztuki w Szczecinie, 2017). ze”, „Calvert Journal”, „Dwutygo- kursu publicznego w instytucjach i
W 2014 roku wybrany kuratorem roku d n i k ”, „ P o l i t y k a ”, „ K r y t y k a krajach Unii Europejskiej. © for this edition by
w Polsce w rankingu magazynu Polityczna”, „Szum”). Książka Bied- Wodak uzyskała tytuł pro- Biennale Warszawa
Obieg i nominowany do nagrody ni, ale sexy ukazała się pierwotnie w fesora zwyczajnego na Uniwersyte- Warszawa 2018
„Gwarancje kultury 2015” w TVP Kul- języku angielskim (Zero Books, cie w Wiedniu, a tak że ty tuł
tura w kategorii „sztuki wizualne”. 2014), obecnie autorka kończy pra- Dokotora Honioris Causa Uniwersy- © for the translation by
cę nad Tin Drum – monografią bry- tetu Orebro w Szwecji. Jej główne Anna Dzierzgowska,
Donatus „Don” Pius Kalb jest ho- tyjskiego zespołu synthpopowego dziedziny badawcze to studia nad Małgorzata Juszczak
lenderskim antropologiem, profeso- Japan (Bloomsbury, 2018). Jej zain- dyskursem (odnoszące się także do
r e m z w yc z a j ny m a n t r o p o l o g i i teresowania obejmują kulturę kra- etnografii, teorii argumentacji oraz ISBN 978-83-950655-3-8
spo łecznej na Uniwersy tecie jów realnego socjalizmu i okresu retoryki); badania językoznawcze
w Bergen oraz adiunktem nauk spo- zimnej wojny, transformację ustro- nad tożsamościami zbiorowymi Dziękujemy American Anthropological
łecznych i antropologii kulturowej na jową w krajach postkomunistycz- i kulturową tożsamością płci; język Association za zgodę na publikację artykułu
Uniwersytecie w Utrechcie. Kalb nych i polit yczne możliwości w polityce; uprzedzenie i dyskrymi- Dona Kalba oraz John Benjamins Publishing
w ykładał również socjologię wykorzystywania kultury popular- nacja. Wraz z innymi językoznawca- Company za zgodę na publikację artykułu Ruth
i antropologię społeczną na Uniwer- nej. Mieszka w Warszawie. m i z U n i we r s y te t u w W i e d n i u Wodak.
sytecie Środkowoeuropejskim w Profesora Wodak rozwinęła tzw.
Budapeszcie. Prace Kalba dotyczą Kaja Puto — publicystka i redak- podejście dyskursywno-historycz-
globalizacji, nacjonalizmu, historii torka zajmująca się tematyką Euro- ne w ramach krytycznej analizy dys-
pracy i klasy. Był dyrektorem pro- py Ws c h o d n i e j o r a z m i g r a c j i . kursu („Discourse-Historical
gramu S O C O (Społeczne konse- Związana z Krytyką Polityczną, sto- Approach”; DHA), które stanowi in-
kwencje transformacji gospodarczej warzyszeniem reporterów Rekolek- terdyscyplinarną metodę analizy Teatr Scena Prezentacje
w Europie Środkowo-Wschodniej) w tyw i stowarzyszeniem n-ost — The zmian praktyk dyskursywnych na prowadzący działalność pod marką
Instytucie Nauk Humanistycznych Network for Reporting on Eastern przestrzeni czasu i w obrębie różne- Biennale Warszawa
w W i e d n i u. O p u b l i kowa ł m.i n. Europe. W latach 2015-2018 wice- go t ypu dyskur sów, zwłaszcza Mokotowska 29a, 00-560 Warszawa
Expanding Class: Power and Every- prezeska wydawnictwa Ha!art. w przestrzeni publicznej. T: 0048 22 6208288 / F: 0048 22 6203490
day Politics in Industrial Commu-
nities, the Netherlands, 1850- 1950 Ziemowit Szczerek – dziennikarz biuro@biennalewarszawa.pl
(Duke University Press), 1997; (red.) i prozaik, współpracuje z „Polityką”, www.biennalewarszawa.pl
The Ends of Globalization: Bringing „Nową Europą Wschodnią” i „Tygo-
Society Back In (Rowman and Litt- dnikiem Powszechnym”, autor ksią- Materiały Biennale Warszawa drukowane są na
lefield), 2000; (red.), Globalization żek Siwy dym, Siódemka, Przyjdzie papierach pochodzących w 100% z recyklingu.
Notatki: 91
92 93
94 95
20 0
ISBN 978-83-950655-3-8

Skip The Line Populizm I Obietnice Wspoxxlczesnosxxci XXX Katalog

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Skip The Line Populizm I Obietnice Wspoxxlczesnosxxci XXX Katalog

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

002

Biennale Warszawa to interdy-

Niniejsza publikacja jest dru-

Rozmowa z polskim populistą. 11

Śladami ukrytych opowieści

O polskim populizmie dziesięć lat później 46

Polak potrafi, czyli najtragiczniejsza 51

w skutkach obietnica transformacji

Europa za kilkadziesiąt lat: 56

„Establishment”, „elity” i „lud”: 65

kto jest kim?

Jak zmierzyć populizm metodą oceny 78

holistycznej (holistic grading)

Kategorie wyznaczające populizm na 82

przykładzie przemówienia Prezesa Rady

Jakub Gawkowski, Stanisław Ruksza

Śladami ukrytych opowieści

Rzecz jasna, co potwierdziłby Bu- wiązana z Ligą Polskich Rodzin i założona

z Donem Kalbem rozmawia Agata Pyzik

w skutkach obietnica transformacji

kto jest kim? 1

Hawkins, Kirk, Ryan Carlin,

Ze względu na moralną podłość za-

na przykładzie przemówienia Prezesa

You might also like