Υ Π ΟΥ Ρ Γ Ε Ι Ο Π ΟΛ Ι Τ Ι Σ Μ ΟΥ Κ Α Ι ΑΘΛ Η Τ Ι Σ Μ ΟΥ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ
ΔΕΛΤΙΟΝ
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ
ΔΕΛΤΙΟΝ
ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΟΠΤΕΙΑ Ελένη Κώτσου

ΥΠΕΥΘΥΝΕΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Χριστίνα Τζωρτζάκη, Βασιλική Κρεββατά

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Στέλιος Σκουρλής

ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Θάνος Κερεφίδης

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΕΩΝ Δημήτρης Δούμας, Freya Evenson

ΕΚΤΥΠΩΣΗ PrintFair

© ΤΑΜΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ
Οδός Πανεπιστημίου 57, Αθήνα 105 64
www.tap.gr

ISSN 0570-622X
Υ Π ΟΥ Ρ Γ Ε Ι Ο Π ΟΛ Ι Τ Ι Σ Μ ΟΥ Κ Α Ι ΑΘΛ Η Τ Ι Σ Μ ΟΥ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ
ΔΕΛΤΙΟΝ

ΤΟΜΟΣ 71-72 (2016-2017)

ΜΕ Ρ ΟΣ Α΄ - ΜΕΛΕΤΕΣ

ΑΘΗΝΑ 2020
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κ. ΠΑΣΧΑΛΊΔΗΣ, Ευρήματα που εγείρουν υποψίες. Ένα σύνολο μυκηναϊκών αγγείων και
μικροευρημάτων από την Ακρόπολη και η προβληματική της προέλευσης και της σημασίας τους 9-56

Β. ΜΠΆΧΛΑΣ, Σπήλαιο Κουδουνότρυπα Άρτας. Οι πήλινοι ανάγλυφοι πίνακες 57-166

Ο. ΑΛΕΞΑΝΔΡΉ, Ιππείς πολεμιστές, ιππείς κυνηγοί: δύο όψεις της ζωής των αριστοκρατών
στην Αθήνα των αρχαϊκών χρόνων 167-184

Χ. ΒΛΑΣΣΟΠΟΎΛΟΥ, Νεότερα για τη ζωφόρο του Παρθενώνα 185-202

Λ. ΑΧΕΙΛΑΡΆ, Δ. ΝΙΚΆΚΗΣ, Στέφανοι μνήμης από το ανατολικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης 203-212

Φ. ΓΕΩΡΓΙΆΔΗΣ, Ένα αγροτικό ιερό στις ακτές του Βορείου Αιγαίου: το άντρο των Νυμφών
στη Νέα Ηρακλείτσα Καβάλας 213-288

Μ. ΣΠΑΘΉ, Ειδώλια με προσωπεία από σπήλαιο Νυμφών στη Λέχοβα Κορινθίας 289-306

ΣΤ. ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΎΛΟΥ-ΛΙΝΤΖΕΡΗ, Αττική ενεπίγραφη επιτύμβια στήλη νέου.

Το έθιμο της «επίσκεψης στον τάφο» 307-314

Η. ΖΕΡΒΟΥΔΆΚΗ, Υρτακίνιοι κέρνοι: μια πρόταση 315-358

Κ. ΦΊΛΗΣ, Παράκτιοι οικισμοί και λιμενικές εγκαταστάσεις στην Αχαΐα. Εμπορικοί αμφορείς
και δίκτυα επικοινωνίας 359-424

ΕΙ. ΒΡΕΤΤΟΎ, Από τον αρχαίο δήμο Τείθραντος στο σύγχρονο δήμο Πικερμίου: η διαχρονικότητα
μιας ανασκαφής μέσα από τα νομίσματά της 425-438

Κ. ΛΟΒΈΡΔΟΥ-ΤΣΙΓΑΡΊΔΑ, Α. ΑΝΑΣΤΑΣΙΆΔΟΥ, Π. ΦΩΤΙΆΔΗΣ, Η κεραμική του αποθέτη

δυτικά του ναού των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης 439-448

Φ. ΠΑΣΑΔΆΚΗ, Μ. ΓΚΙΚΆΚΗ, Νομισματικά ευρήματα στο Ρωμαϊκό Λουτρό του Ζαππείου

(λεωφόρος Αμαλίας) ως ενδείξεις της καταστροφής των Αθηνών από τους Βησιγότθους του Αλάριχου 449-458

Χ. ΠΙΤΕΡΟΣ, Αρχαιολογική και τοπογραφική διερεύνηση του Ναυπλίου 459-494

ΕΙ. ΘΕΟΧΑΡΟΠΟΎΛΟΥ, Μεταβυζαντινή μνημειακή τέχνη από τους Δελφούς 495-529

 ΜΑΡΙΑ Γ. ΣΠΑΘΗ

ΕΙΔΩΛΙΑ ΜΕ ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΑΠΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΝΥΜΦΩΝ

ΣΤΗ ΛΕΧΟΒΑ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ*

Τ α ειδώλια που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές σε σπήλαιο, όπου λατρεύονταν οι Νύμφες στη Λέχοβα Κο-
ρινθίας, αποτελούν αφορμή για τη μελέτη αντίστοιχων ευρημάτων, όχι μόνον ειδωλίων αλλά και άλλων
απεικονίσεων μορφών, που φέρουν προσωπεία ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα. Στην παρούσα μελέτη θα
παρουσιαστούν με συντομία και θα αξιολογηθούν με βάση τα τυπολογικά τους χαρακτηριστικά τα ειδώλια
με προσωπείο από τη Λέχοβα. Ταυτόχρονα, θα παρατεθούν συνοπτικά παρόμοια ευρήματα από τον ελλαδι-
κό χώρο, που χρονολογούνται από τους ιστορικούς χρόνους, αλλά και πηγές που αναφέρονται στη χρήση
προσωπείων στη λατρεία, ενώ θα γίνει και μια πρώτη απόπειρα ερμηνείας τους.

Η ανασκαφή

Το σπήλαιο βρίσκεται στην Κορινθία σε δασώδη πλαγιά του όρους Βέσιζα, σε απόσταση 500 μ. προς Β.-
ΒΑ. της μονής Κοιμήσεως Θεοτόκου, κοντά στο σημερινό χωριό Κρυονέρι. Ανασκάφηκε κατά περιόδους
μεταξύ των ετών 1995 και 2003 από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλά-
δος. Με βάση τα graffiti που σώζονται σε τουλάχιστον έξι όστρακα, έγινε δυνατή η ταύτιση με τη λατρεία
των Νυμφών1. Μεγάλη ποσότητα ειδωλίων και κεραμικής ήλθε στο φως, εξαιτίας όμως της εκτεταμένης
λαθρανασκαφής, που προηγήθηκε της ανασκαφικής έρευνας, δεν κατέστη δυνατή η ένταξή τους σε αυστηρό
χρονολογικό πλαίσιο. Στην πλειονότητά τους τα ειδώλια από τη Λέχοβα ανήκουν σε κοινούς κορινθιακούς
τύπους, που έχουν βρεθεί κατά χιλιάδες τόσο εντός όσο και εκτός Κορίνθου, σχεδόν σε ολόκληρη την Πελο-
πόννησο, την Αττική και τη Βοιωτία.
Μεταξύ των ευρημάτων από το σπήλαιο περιλαμβάνονται εκατοντάδες ειδώλια όρθιων και καθιστών
γυναικείων μορφών, τόσο χειροποίητων, σανιδόμορφων, όσο και έκτυπων με ποικίλα αναθήματα στα χέρια,
καθώς επίσης και προτομές, μεγάλος αριθμός ειδωλίων που ανήκαν σε κύκλιους χορούς, ανάγλυφα και περί-
τμητα πλακίδια, ειδώλια νεανίσκων, φασκιωμένων μωρών, ειδώλια Πάνα και Ερμή αλλά και ποικίλων ζώων,
όπως αλόγων, σκυλιών, πουλιών και κριαριών2.
Μαζί με τα ειδώλια βρέθηκε και μεγάλη ποσότητα κεραμικής, η οποία προέρχεται από αττικά, κορινθια-
κά και σικυώνια εργαστήρια και χρονολογείται, με βάση την τυπολογία, από τον 6ο έως και τον 4ο αι. π.Χ.,
με έμφαση στον 5ο αι. π.Χ. Μεταξύ των ευρημάτων είναι κύλικες, σκυφίδια, λήκυθοι, αμφορείς, κρατήρες,
οινοχόες, κοτύλες, πινάκια, λεκανίδες, λυχνάρια και αρκετά μικρογραφικά αγγεία.

* Ευχαριστώ θερμά τη συνάδελφο αρχαιολόγο και φίλη Γ. Ζυγούρη από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας
Νότιας Ελλάδος, που πραγματοποίησε την ανασκαφική έρευνα στο σπήλαιο και μου παραχώρησε τα παραπάνω ειδώλια για δημοσίευση.
1. Lolos 2011, 599-600.
289
2. Κορμαζοπούλου, Ζυγούρη, Παπαθανασίου 2006, 97-112, σύντομη αναφορά στα ευρήματα. Βλ. επίσης, πιο πρόσφατα, Lolos
2011, 589-598.
 Τα ειδώλια με προσωπεία

Τα εν λόγω ειδώλια είναι χειροποίητα με έκτυπα, κατά κανόνα, πρόσωπα. Λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο
των συνευρημάτων, τόσο της κοροπλαστικής όσο και της κεραμικής, αλλά και με βάση την τυπολογία, χρο-
νολογούνται από την κλασική εποχή3. Ανήκουν σε μια κατηγορία ειδωλίων, κυρίως σατύρων και πιθήκων,
με τρία στηρίγματα, με χειροποίητα σώματα και κατά κανόνα έκτυπο πρόσωπο, που προέρχονται κυρίως από
την περιοχή της Αργολιδοκορινθίας4.
Το σώμα των ειδωλίων είναι, όπου σώζεται, ανδρικό και στην πλειονότητά τους γυμνό. Σώζονται ωστό-
σο και παραδείγματα στα οποία το τμήμα των γεννητικών οργάνων καλύπτεται με ένδυμα, πιθανώς κοντό
χιτώνα, που φθάνει μέχρι πάνω από το γόνατο. Το σώμα σε γενικές γραμμές αποδίδεται συνοπτικά, χωρίς
ανατομικές λεπτομέρειες με εξαίρεση τα ανδρικά γεννητικά όργανα. Το κεφάλι ακουμπά, στην πλειονότητα
των ειδωλίων, απευθείας στο σώμα χωρίς τη μεσολάβηση λαιμού και έχει σχεδόν επίπεδη οπίσθια όψη χωρίς
διαμόρφωση (Εικ. 1). Τα χέρια είναι άλλοτε ανοιχτά σε έκταση (αριθ. κατ. 6, 18, 21), άλλοτε κρατούν κάτι
στρογγυλό, πιθανώς κρόταλα (Εικ. 9) (αριθ. κατ. 21) και, τέλος, σε μία περίπτωση, κεφαλή ζώου (Εικ. 4)
(αριθ. κατ. 11). Οι μορφές των περισσότερων ειδωλίων φαίνεται να εκτελούν χορευτικές κινήσεις (αριθ.
κατ. 6, 19, 21). Φέρουν προσωπεία ανθρωπόμορφα ή ζωόμορφα αλλά και Σιληνών. Τα πρώτα έχουν χαρα-
κτηριστικά τυποποιημένα, στερεότυπα αλλά έντονα και υπερβολικά, αποδίδοντας μια μάλλον αινιγματική
φυσιογνωμία: έντονα, σχεδόν εξόφθαλμα μάτια, πεπλατυσμένη μύτη, μισάνοιχτο στόμα, σαρκώδη χείλη,
τονισμένα ζυγωματικά και προτεταμένο πηγούνι. Η διάκριση του φύλου με βάση τα χαρακτηριστικά του
προσωπείου δεν είναι εύκολη, σε σύγκριση πάντως με παρόμοια ευρήματα, κυρίως γυναικεία5, μπορούμε
να διακρίνουμε ανδρικά και γυναικεία προσωπεία. Οι κεφαλές ζώων απεικονίζουν κριάρι και πίθηκο. Τα
ανθρωπόμορφα προσωπεία είναι στην πλειονότητά τους έκτυπα, ενώ τα κεφάλια των ζώων χειροποίητα. Τα
παραπάνω ειδώλια διακρίνονται στις εξής κατηγορίες:

Α. Ανδρικές μορφές με ανθρωπόμορφο προσωπείο, αριθ. κατ. 1-12

Τα χαρακτηριστικά του κεφαλιού είναι τα εξής: τα μαλλιά πλαισιώνουν το μέτωπο και αποδίδονται με εγχά-
ρακτες εγκάρσιες γραμμές, τα αυτιά αποδίδονται ως προεξοχές, ο λαιμός είναι χειροποίητος. Η μύτη είναι
μεγάλη και πεπλατυσμένη, τα χείλη σαρκώδη, ενώ το στόμα μισάνοιχτο και επιτρέπει να φαίνεται η επάνω
σειρά των δοντιών. Υπάρχει χαμηλό μέτωπο, μεγάλα εξόφθαλμα μάτια, τονισμένα ζυγωματικά και προτετα-
μένο πηγούνι (Εικ. 1, 2). Σώζονται οκτώ συνολικά παραδείγματα, από τα οποία πέντε είναι κεφάλια, ενώ ένα
ειδώλιο, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα, φέρει κάλυμμα κεφαλής που μοιάζει με πίλο (Εικ. 3).
Παρόμοια ειδώλια, που όμως φέρουν στα χέρια ζώα, όπως αλεπού και χοιρίδιο, προέρχονται από συλλο-
γές και ως τόποι προέλευσης αναφέρονται η Αίγινα, η Αθήνα και η Βοιωτία6.. Οι απεικονίσεις λατρευτών που
φέρουν στα χέρια ζώα είναι ένα σχετικά κοινό μοτίβο σε ιερά του Πάνα αλλά και γενικά σε ιερά τα οποία
περιελάμβαναν διαβατήρια έθιμα νεαρών ανδρών, όπως για παράδειγμα το ιερό του Ερμή και της Αφροδίτης
στη Σύμη Βιάννου7 και το ιερό της Δέσποινας στη Λυκόσουρα8.
Μ . Γ. Σ Π Α Θ Η

3. Είχα την ευκαιρία να δω τα ευρήματα από την ανασκαφή στο σπήλαιο το διάστημα που εργαζόμουν στην Εφορεία Παλαιοαν-
θρωπολογίας και Σπηλαιολογίας, μεταξύ των ετών 2001 και 2006.
4. Βλ. για παράδειγμα Waldstein 1905, πίν. XLIII, γυναικείες καθιστές μορφές από το Ηραίον του Άργους με στήριγμα στην
οπίσθια όψη· Stillwell 1952, 50, πίν. 7, από την Κόρινθο· Higgins 1954, 253-255, πίν. 133, αριθ. κατ. 932-4, 936-7, από την Κόρινθο.
5. Βλ. παρακάτω, υποσημ. 21.
6. Winter 1903, 219, αριθ. 5, με αλεπού(;) από την Αθήνα, αριθ. 7, με χοιρίδιο από τη Βοιωτία, αριθ. 9, με αλεπού(;). Breitenstein
1941, 36, αριθ. 319, ανδρική μορφή με αλεπού από την Αίγινα, αριθ. 320, ανδρική μορφή με χοιρίδιο από την Αίγινα.
7. Λεμπέση 1985, 121-136, 188-198. Lebessi 1989, 61-62, για το μοτίβο του κριοφόρου. Hübinger 1992, 189-207, από το ιερό του
290
Πανός στο Λυκαίο. Κουρουνιώτης 1912, 160, εικ. 38 και 39, για ειδώλιο από το ιερό στη Μπερέκλα.
8. Βλ. παρακάτω, σ. 295.
 Ε Ι Δ Ω Λ Ι Α Μ Ε Π Ρ Ο Σ Ω Π Ε Ι Α Α Π Ο Σ Π Η Λ Α Ι Ο Ν Υ Μ Φ Ω Ν Σ Τ Η Λ Ε Χ Ο Β Α ΚΟ Ρ Ι Ν Θ Ι Α Σ
Εικ. 1. Ανδρική μορφή με ανθρωπόμορφο προσωπείο, Εικ. 2. Ανδρική μορφή με ανθρωπόμορφο προσωπείο,
αριθ. κατ. 6 (φωτ. Μ. Σπαθή). αριθ. κατ. 7.

Ένα ακόμη παράδειγμα προέρχεται από το Καβείριο των Θηβών9, ενώ πολλές ομοιότητες, τουλάχιστον
όσον αφορά στο πρόσωπο, φέρει και ένα ειδώλιο από τάφο κλασικών χρόνων της Σικυώνας10.. Ο Schmaltz11
θεωρεί ότι πρόκειται για καρικατούρες που απηχούν εκδηλώσεις κατά τις οποίες οι πιστοί έφεραν μάσκες,
ενώ η Braun12 πιστεύει ότι πρόκειται για κάποια δρώμενα, ίσως «Satyrspiele». Τα ίδια δρώμενα, με μύστες
που φορούν προσωπεία, φαίνεται να απoδίδονται και στην εικονογραφία των σκύφων από το ιερό13. Τέλος,
από τάφο στο Άργος προέρχεται ένα μοναδικό παράδειγμα παρόμοιας μορφής με παιδί στον ώμο14.
Με δεδομένη τη σπανιότητά τους, αλλά και το γεγονός ότι πρόκειται κυρίως για χειροποίητες μορφές,
ενδιαφέρον παρουσιάζει η μεταξύ των παραπάνω ειδωλίων ομοιότητα. Δεν μπορεί παρά να σκεφθούμε ότι
πρόκειται για τύπους αναγνωρίσιμους από τους λατρευτές και επισκέπτες του ιερού, που αντανακλούσαν την
τέλεση συγκεκριμένων τελετουργιών με προσωπεία.
Στην κατηγορία των ανδρικών μορφών με ανθρωπόμορφο προσωπείο ανήκουν και τα ειδώλια με προ-
σωπείο που φέρει χαρακτηριστικά «νέγρου». Το σώμα είναι χειροποίητο, το πρόσωπο και η κόμη έκτυπα.
Διαφοροποιείται από την πρώτη ομάδα, όσον αφορά στα χαρακτηριστικά του προσώπου, τα οποία θυμίζουν
«νέγρο»: έντονα σαρκώδη χείλη, σιμή μύτη, τονισμένα ζυγωματικά, προτεταμένη κάτω γνάθο (προγναθι-
σμός), κοντά σγουρά μαλλιά, που φθάνουν μέχρι και κάτω από τα αυτιά. Σώζονται τέσσερα παραδείγματα:
ένα κεφάλι, ένα ειδώλιο που σώζεται έως τη μέση και κρατά με τα δύο του χέρια κεφαλή ζώου, πιθανώς

9. Schmaltz 1974, 144, πίν. 30, αριθ. 418.

10. Κ. Κρυστάλλη-Βότση, ΑΔ 31 (1976), Χρονικά, 65, πίν. 58γ.
11. Schmaltz 1974, 114-126.
12. Braun, Haevernick 1981, 25.
291
13. Ό.π., 24-29. Γενικά για τα αγγεία από το Καβείριο, Wolters, Bruns 1940, 81 κ.ε. Daumas 1998, 24-36. Schachter 2003, 112-142.
14. Σ. Παπασπυρίδη-Καρούζου, ΑΔ 15 (1933-1935), 16-53.
 Εικ. 3. Ανδρική μορφή με πίλο, Εικ. 4. Ανδρική μορφή με προσωπείο Εικ. 5. Ανδρική μορφή με προσωπείο
αριθ. κατ. 8 (ΕΠΣΝΕ). που φέρει χαρακτηριστικά «νέγρου» που φέρει χαρακτηριστικά «νέγρου»,
και κρατά κεφαλή ζώου στα χέρια, αριθ. κατ. 12 (φωτ. Μ. Σπαθή).
αριθ. κατ. 11 (φωτ. Μ. Σπαθή).

σκύλου (Εικ. 4), ένα ειδώλιο σχεδόν ολόκληρο (Εικ. 5) και ένα ακόμη που σώζεται έως και κάτω από το
στήθος.
Τουλάχιστον δύο παραδείγματα με παρόμοια χαρακτηριστικά, στα οποία οι μορφές κρατούν με το αρι-
στερό χέρι βρώσιμες προσφορές για τη λατρευόμενη θεότητα, προέρχονται από την Αίγινα και τη Βοιωτία15.
Επίσης, από το ιερό της Δήμητρας και Κόρης στην Κόρινθο προέρχονται ειδώλια που φαίνεται να φέρουν
προσωπείο, από τα οποία το ένα έχει παρόμοια χαρακτηριστικά με τα παραπάνω από το σπήλαιο16.
Στην περίπτωση του ειδωλίου από τη Λέχοβα, με το κεφάλι ζώου στα χέρια (αριθ. κατ. 11), πρόκειται
πιθανώς για προσωπείο με χαρακτηριστικά ζώου, το οποίο και ετοιμάζεται να φορέσει η μορφή. Ειδώλιο
που φορά μάσκα Σατύρου και κρατά στο χέρι ένα ακόμη προσωπείο νεαρού άνδρα προέρχεται πιθανώς από
την Αθήνα17 (Εικ. 6). Αντίστοιχα παραδείγματα μορφών που κρατούν στα χέρια προσωπείο σώζονται και
στην Κύπρο18.
Η ομάδα ειδωλίων με χαρακτηριστικά «νέγρων» δεν αποδίδει απαραίτητα «νέγρους» ή Αφρικανούς,
αλλά τονίζει τα ιδιαίτερα και διαφορετικά χαρακτηριστικά ενός προσωπείου, τα οποία πρέπει να είναι υπερ-
βολικά και έντονα. Η υπερβολή στην απόδοση των χαρακτηριστικών αποτελεί μια σκόπιμη ενέργεια που
εξυπηρετεί το τελετουργικό πρακτικό. Εναλλακτικά, θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως απόδοση των χαρακτη-
ριστικών μιας ομάδας λατρευτών, αυτών της τάξης των χειρωνακτών, βοσκών κτλ., που αποτελούσαν την
πλειονότητα των αναθετών-επισκεπτών στα υπαίθρια αγροτικά ιερά και στα σπήλαια19. Αντίστοιχη περίπτω-
ση πρέπει να αποτελούν και οι μορφές με παρόμοια χαρακτηριστικά, που απεικονίζονται στους σκύφους από
το Καβείριο των Θηβών20.
Μ . Γ. Σ Π Α Θ Η

15. Winter 1903, 219, αριθ. 8, από τη Βοιωτία. Breitenstein 1941, 36, αριθ. 321, από την Αίγινα.
16. Merker 2000, 198-199, πίν. 54, αριθ. Η380.
17. Hamdorf 1996, 153, εικ. 179.
18. Βλ. για παράδειγμα Karageorghis 1995, 55, εικ. 29. Πιο πρόσφατα για τις μάσκες από την Κύπρο ως ένδειξη τελετουργικού
δράματος, Averett 2015.
292
19. Himmelmann 1980, 55-63. Rumscheid 2006, 292-295, με βιβλιογραφία κυρίως για την ελληνιστική εποχή.
20. Βλ. παραπάνω, υποσημ. 13.
 Ε Ι Δ Ω Λ Ι Α Μ Ε Π Ρ Ο Σ Ω Π Ε Ι Α Α Π Ο Σ Π Η Λ Α Ι Ο Ν Υ Μ Φ Ω Ν Σ Τ Η Λ Ε Χ Ο Β Α ΚΟ Ρ Ι Ν Θ Ι Α Σ
Εικ. 6. Ειδώλιο με μάσκα Σατύρου και προσωπείο νεαρού Εικ. 7. Γυναικεία προσωπεία, αριθ. κατ. 13-16 (ΕΠΣΝ).
άνδρα στο χέρι (Hamdorf 1996, 153, εικ. 179).

Β. Μορφές με γυναικείο προσωπείο, αριθ. κατ. 13-16

Σώζονται τα κεφάλια τεσσάρων ειδωλίων με γυναικείο προσωπείο (Εικ. 7). Τα χαρακτηριστικά τους συνο-
ψίζονται ως εξής: σγουρά μαλλιά που φθάνουν ως τον αυχένα, σαρκώδη χείλη, φουσκωτά μάγουλα, ελα-
φρώς προτεταμένο πηγούνι. Φαίνεται να γελούν. Τα χαρακτηριστικά αποδίδονται έντονα και θυμίζουν ει-
δώλια γραιών κυρίως από την Αττική και τη Βοιωτία που χρονολογούνται από τον 4ο αι. π.Χ.21. Συχνά οι
παραπάνω μορφές σχετίζονται με τη Δήμητρα και τη γιορτή των Θεσμοφορίων, στην οποία λάμβαναν μέρος
και μεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες. Μάλιστα, κατά τα Θεσμοφόρια πραγματοποιούνταν και δρώμενα με
τελετουργικό χαρακτήρα22.
Μάσκες με χαρακτηριστικά γραιών σώζονται και από το ιερό της Αρτέμιδος Ορθίας στη Σπάρτη και χρο-
νολογούνται από τον 7ο και 6ο αι. π.Χ. Ερμηνεύονται ως γραίες με βάση (και) τις πηγές (Poll. 4.104), που
αναφέρουν λακωνικούς χορούς, κατά τους οποίους οι συμμετέχοντες φορούσαν άσχημες, γκροτέσκ μάσκες
γυναικών23. Αξίζει να σημειωθεί ότι μεταξύ των ευρημάτων από το ιερό στη Σπάρτη περιλαμβάνονται θραύ-
σματα αυλών και μολύβδινες μορφές που παίζουν μουσική24.

21. Γενικά, βλ. Pfisterer-Haas 1989. Για βιβλιογραφία, βλ. Spathi 2007, 112-114.
22. Clinton 1992, 84-90, για τελετουργικό δράμα στο ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα. Merker 2000, 340. Stehle 2007, 170-
172, για μιμητικά δρώμενα κατά τα Θεσμοφόρια. Bremmer 1987, 191-216, για το ρόλο των μεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών στις
τελετουργίες.
23. Bosanquet 1905-1906, 338-343. Dickins 1929, 167, 173. Webster 1956, 130. David 1991. Vernant 1996, 226. Kressiser 2016,
293
541-542, 550-553. Αντίθετη άποψη έχει ο Carter 1987, 356.
24. Kennell 1995, 50-64, 70-97, για τους διαγωνισμούς στο πλαίσιο εορτών, 136-138, για τη χρήση προσωπείων.
 Εικ. 8. Σιληνός, αριθ. κατ. 20. Εικ. 9. Σιληνός, αριθ. κατ. 21 (ΕΠΣΝ). Εικ. 10. Ανδρική μορφή με
κεφάλι κριαριού, αριθ. κατ. 24
(φωτ. Μ. Σπαθή).

Γ. Μορφές με προσωπείο Σιληνού, αριθ. κατ. 17-21

Τα ειδώλια αυτής της κατηγορίας φέρουν προσωπείο Σιληνού. Παρόμοια ειδώλια προέρχονται από την Κό-
ρινθο και τη Βοιωτία και είναι σχετικά κοινά25. Οι Σιληνοί αποδίδονται με ποικίλους τρόπους: με τα χέρια
ανοιχτά στο πλάι, πίσω από το κεφάλι, ενωμένα μπροστά (Εικ. 8), το κεφάλι ελαφρώς στραμμένο στο πλάι,
ενώ τουλάχιστον σε μία περίπτωση η μορφή κρατά στρογγυλό αντικείμενο (Εικ. 9), προφανώς μουσικό
όργανο (κρόταλο). Μοιάζουν να εκτελούν χορευτικές κινήσεις.
Tα ειδώλια Σιληνών αποτελούν αναθήματα διαδεδομένα σε ιερά και απαντούν συχνά σε σπήλαια με λα-
τρεία Νυμφών και Πάνα26. Τίθεται βεβαίως συχνά το ερώτημα, αν πρόκειται για αυθεντικά μυθικά όντα ή για
απεικονίσεις μεταμφιεσμένων ανθρώπινων μορφών, που φέρουν προσωπείο σατύρου27 ή Πάνα. Ενδιαφέρον,
ως προς το παραπάνω ερώτημα, παρουσιάζει ένα ειδώλιο στο Βερολίνο, που απεικονίζει με σαφή τρόπο
ανθρώπινη μορφή με προσωπείο Πάνα να εκτελεί χορευτικές ή θεατρικές κινήσεις28. Σώζονται, άλλωστε,
αρκετές απεικονίσεις στην αττική αγγειογραφία του 6ου και 5ου αι. π.Χ., όπου άνδρες μεταμφιεσμένοι σε
Σιληνούς συμμετέχουν είτε σε δρώμενα σχετικά με τη λατρεία29 είτε και σε σατυρικό δράμα30.

Δ. Μορφές με κεφάλι ζώου, αριθ. κατ. 22-28

Πρόκειται για εξ ολοκλήρου χειροποίητα ειδώλια. Σώζονται τουλάχιστον τρία παραδείγματα με κεφάλι πι-
θήκου και ένα με κεφάλι κριαριού (Εικ. 10). Τα ειδώλια αλλά και οι απεικονίσεις με κεφάλι ή προσωπείο
Μ . Γ. Σ Π Α Θ Η

25. Για παράδειγμα, βλ. Breitenstein 1941, 36, αριθ. 317, πίν. 38, ως τόπος προέλευσης αναφέρεται η Βοιωτία. Higgins 1954, πίν.
133, αριθ. 932-34, από την Κόρινθο. Hoffmann 1964, 67-71. Padgett 2003, 239, αριθ. 54.
26. Larson 2001, 230-256.
27. Frontisi-Ducroux 2009, 284. Nielsen 2002, 83.
294 28. Knauß 2012, 325.
29. Hedreen 1992, 125-165, 169-170.
30. Brommer 1937. Hoffmann 1964. Heinemann 2016, 105-106, 227 με βιβλιογραφία στη σημ. 540.
 Ε Ι Δ Ω Λ Ι Α Μ Ε Π Ρ Ο Σ Ω Π Ε Ι Α Α Π Ο Σ Π Η Λ Α Ι Ο Ν Υ Μ Φ Ω Ν Σ Τ Η Λ Ε Χ Ο Β Α ΚΟ Ρ Ι Ν Θ Ι Α Σ
Εικ. 11. Ανθρώπινη μορφή με κεφάλι κριαριού από τη Εικ. 12. Λεπτομέρεια από το ένδυμα του αγάλματος της
Λυκόσουρα (ΕΦΑ Αρκαδίας). Δέσποινας στη Λυκόσουρα (Jost 2003, 160, εικ. 6.6).

ζώου απαντούν συχνότερα σε σχέση με τα ειδώλια με ανθρωπόμορφα προσωπεία. Γνωστά είναι, άλλωστε,
παραδείγματα από την προϊστορική κιόλας εποχή31.
Το μεγαλύτερο, μέχρι στιγμής, σύνολο και ταυτόχρονα το πιο γνωστό με κεφαλές ζώου προέρχεται από
το ιερό της Δέσποινας στη Λυκόσουρα32. Τα ανθρωπόμορφα ειδώλια φέρουν κεφάλια κριαριών και βοοει-
δών, αριθμούν περίπου 140 παραδείγματα και χρονολογούνται κατά τον ανασκαφέα από το 2ο και 1ο αι.
π.Χ. Φορούν μακρύ ιμάτιο που καλύπτει ολόκληρο το σώμα. Με το αριστερό χέρι κρατούν το ένδυμα, ενώ
το δεξιό φέρεται στο στήθος (Εικ. 11). Κάποια παραδείγματα φέρουν κάνιστρο στο κεφάλι και ερμηνεύο-
νται, κατά κανόνα, ως λατρευτές που συμμετείχαν σε κανηφορία φορώντας προσωπεία33. Από το ίδιο ιερό
σώζεται τμήμα του ενδύματος από το άγαλμα της Δέσποινας με ανάγλυφες παραστάσεις34. Στην παρυφή του
διακρίνονται ανθρώπινες μορφές με κεφάλια και άκρα ζώων, μεταξύ των οποίων γάιδαρος, άλογο, κριάρι και
αλεπού, οι οποίες κινούνται ζωηρά ή και πιθανώς χορεύουν (Εικ. 12). Κάποιες από αυτές, μάλιστα, φαίνεται
να κρατούν και μουσικά όργανα. Ερμηνεύονται ως μασκοφόροι λατρευτές, οι οποίοι λαμβάνουν μέρος σε
τελετουργία που περιελάμβανε και χορευτικά δρώμενα35. Μάλιστα, η Jost θεωρεί ότι πρόκειται για κάποιο
οργιαστικού χαρακτήρα χορό που συνδέεται με τη γονιμότητα36.
Τα παραπάνω παραδείγματα, πάντως, δεν είναι τα μοναδικά. Από τα Λυκόχια Μεγαλόπολης στην Αρκα-
δία και το ιερό Αρτέμιδος και Πανός προέρχεται χειροποίητο ειδώλιο που φέρει σαφώς μάσκα ζώου37. Έχει,

31. Παραδείγματα από τους προϊστορικούς χρόνους, βλ. Γάλλου 2008, 98 με βιβλιογραφία.
32. Κουρουνιώτου 1912, 155-160. Stiglitz 1967, 36-38.
33. Voutiras 1999, 213-219. Jost 2003, 160-161. Jost 2005, 98-100.
34. Jost 2003, 59-60.
35. Loukas, Loukas-Durie 1985-1986. Jost 2003. Aston 2011, 240-241, 299-301, τα θεωρεί μυθικά όντα.
36. Jost 2003, 157-164. Jost 2007, 268-269.
295
37. Γ. Σταϊνχάουερ, ΑΔ 28 (1973), Χρονικά, 179-180. Ο ίδιος, ΑΔ 30 (1975), Χρονικά, 76-79. Baumer 2004, 122. Το ειδώλιο
βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Τριπόλης.
 όπως και τα ειδώλια από τη Λέχοβα, τρία στηρίγματα, ενώ στο κεφάλι διακρίνονται τα μεγάλα αυτιά του
ζώου, η μουσούδα και στο πίσω μέρος του κεφαλιού με σαφή τρόπο η προεξοχή της μάσκας, η οποία κάλυ-
πτε σχεδόν ολόκληρο το κρανίο. Το γνωστό χάλκινο, πιθανώς γεωμετρικό, σύμπλεγμα από το Πετροβούνι
Αρκαδίας απεικονίζει τέσσερις ιθυφαλλικές μορφές με ιππόμορφες κεφαλές ή μάσκες. Στέκονται η μία απέ-
ναντι στην άλλη ή, κατά μια άλλη άποψη, χορεύουν. Το ιερό ταυτίζεται με αυτό του Ποσειδώνα Ιππίου κοντά
στο Μεθύδριο. Οι απόψεις, πάντως, των ερευνητών ως προς την ερμηνεία της απεικόνισης ποικίλλουν38. Ένα
ακόμη ανθρωπόμορφο ειδώλιο με κεφαλή κριαριού προέρχεται από τον Κεραμεικό39.
Σε θραύσμα από ερυθρόμορφο κρατηρίσκο, που προέρχεται από την Αττική και συνδέεται με την Άρτεμη
Βραυρωνία, απεικονίζονται δύο ανθρώπινες μορφές, μία γυναικεία και μία ανδρική, που φέρουν προσωπεία
αρκούδας. Πρόκειται προφανώς για μορφές που λάμβαναν μέρος στην τελετουργία της Αρκτείας, η οποία
τελούνταν στα ιερά της Βραυρώνας και της Μουνιχίας40. Χάλκινο ειδώλιο ανθρώπινης μορφής με κεφάλι πι-
θανώς αρκούδας προέρχεται και από το ιερό της Αλέας στην Τεγέα41. Απεικονίσεις ανθρώπινων μορφών που
φορούν ζωόμορφα προσωπεία ενώ χορεύουν, συχνά με τη συνοδεία αυλού, σώζονται και σε μελανόμορφα
αγγεία του 6ου αι. π.Χ.42. Τέλος, αρκετά ειδώλια με κεφάλι ή προσωπείο ζώου προέρχονται από ιερά αλλά
και τάφους στην Κύπρο, όπου οι μορφές είτε τα φορούν είτε τα κρατούν στο χέρι43.

Μεμονωμένα προσωπεία από ιερά

Στο ερώτημα της σημασίας αλλά και της ερμηνείας των ειδωλίων από τη Λέχοβα σημαντική βοήθεια προ-
σφέρουν εκτός των παρόμοιων ειδωλίων και των απεικονίσεων μορφών με προσωπεία σε αγγεία και ανά-
γλυφα, τόσο τα μεμονωμένα προσωπεία σε φυσικό μέγεθος όσο και οι πηγές που αναφέρονται σε τελετουρ-
γίες κατά τις οποίες γινόταν χρήση προσωπείων.
Πέντε πήλινα προσωπεία44 που απεικονίζουν γοργόνειο, φυσικού μεγέθους, και χρονολογούνται από τα
μέσα του 8ου μέχρι και τα μέσα 7ου αι. π.Χ. βρέθηκαν σε αποθέτη στην Τίρυνθα, σχετίζονται με το ιερό της
Ήρας και συνδέονται με διαβατήρια έθιμα κατά τα οποία νεαροί άνδρες εκφοβίζονταν από κάποιους, που φο-
ρούσαν τρομακτικά προσωπεία, εναντίον των οποίων έπρεπε να πολεμήσουν45. Η ερμηνεία αυτή ενισχύεται
από την εύρεση των πήλινων προσωπείων στο ιερό της Αρτέμιδος Ορθίας στη Σπάρτη, που χρονολογούνται
δεκαετίες αργότερα, από τον 7ο έως τον 5ο αι. π.Χ.46. Απεικονίζουν, σύμφωνα με τον Carter, γκροτέσκ και
δαιμονικές μορφές, ήρωες, σατύρους και γοργόνεια και συνδέονται με προσωπεία που φορούσαν θεότητες

38. Για βιβλιογραφία, βλ. Baumer 2004, 125· Voyatzis 1990, 45, πίν. 65· Langdon 2008, 115-116. Για την ταύτιση των μορφών
του συμπλέγματος με πρώιμες απεικονίσεις του Πάνα, βλ. Aston 2011, 115, σημ. 114.
39. Vierneisel 1997, 89, πίν. 53, αριθ. 271.
40. Για τις απεικονίσεις στους κρατηρίσκους μορφών με προσωπεία, βλ. Kahil 1977, 86-98. Για την ερμηνεία των μορφών και
σχετική βιβλιογραφία, βλ. Scanlon 2002, 154-171. Για τη λατρεία στο ιερό, βλ. Dowden 1989, 25-41∙ Sourvinou-Inwood 1988, 9-67·
Lonsdale 1993, 171-176∙ Marinatos 2002, 29-42. Για το ιερό της Αρτέμιδος Μουνιχίας, βλ. Παλαιοκρασσά 1991.
41. Eichinger 2005, 67.
42. Γενικά για τελετουργικούς χορούς ζώων και αναφορές στις πηγές, βλ. Lawler 1952, 317-324 και Lawler 1964, 58-73. Βλ.
επίσης Nielsen 2002, 83. Για απεικονίσεις με προσωπείο πιθήκου, βλ. Greenlaw 2011, 71, εικ. 98 και Brijder 1988, 62-70. Για πα-
ραδείγματα από την Κύπρο, βλ. Karageorghis 1994, 63-73 και Karageorghis 2006, 160, εικ. 154-156. Επίσης, από το Καβείριο των
Μ . Γ. Σ Π Α Θ Η

Θηβών προέρχεται σκύφος με απεικόνιση ανδρικής μορφής με προσωπείο ταύρου, που λαμβάνει μέρος σε κάποιο δρώμενο, Daumas
2003, 141.
43. Karageorghis 1993. Karageorghis 1995, 54-59. Nys 1995, 19 κ.ε. Karageorghis 1996, 15-16.
44. Για βιβλιογραφία σχετικά με το περιεχόμενο του αποθέτη, βλ. Langdon 2007, 174, σημ. 7. Για την ερμηνεία, βλ. Langdon
2008, 74. Για την αντίθετη άποψη, βλ. Μαρινάτος 2000, 60, σύμφωνα με την οποία δεν απεικονίζεται η Γοργώ Μέδουσα αλλά πρό-
κειται για απεικονίσεις τρομερών προσώπων («terrifying faces»).
45. Jameson 1990, 214-222, στον ίδιο αποθέτη βρέθηκε πήλινη ασπίδα με απεικόνιση Έλληνα πολεμιστή εναντίον Αμαζόνας στην
εξωτερική πλευρά και Κένταυρο, πιθανώς τον Χείρωνα στην εσωτερική, γεγονός που ενισχύει την άποψη για την άσκηση διαβατήρι-
ων τελετών, Langdon 2007, 175-179.
296
46. Bosanquet 1905-1906, 331-343. Dickins 1929, 163-186. Carter 1987, 355-383. Carter 1988, 89-98. Βλ. επίσης για το ιερό,
Falb 2009. Πιο πρόσφατα, Rosenberg 2015 και Voegtle 2017, 12-14 και 14-16 για προσωπεία ζώων.
της γονιμότητας από τη Μέση Ανατολή47. Στο ιερό της Αρτέμιδος Ορθίας νεαρά αγόρια, φορώντας προσω-
πεία, λάμβαναν μέρος σε τελετουργίες στο πλαίσιο διαβατήριων εθίμων48.
Παρόμοια προσωπεία έχουν βρεθεί στη δυτική νεκρόπολη και το Ηραίον της Σάμου και απεικονίζουν
Σιληνό και γκροτέσκ ή δαιμονικές μορφές49. Δύο ακόμη τμήματα προσωπείων προέρχονται από το ιερό της
Αρτέμιδος Μουνιχίας και χρονολογούνται στους όψιμους αρχαϊκούς χρόνους50, ενώ από το ιερό της Αθηνάς
στη Γόρτυνα προέρχεται ένα ακόμη προσωπείο, πιθανώς Γοργόνειο51. Τέλος, χάλκινο προσωπείο που απει-
κονίζει Γοργόνειο βρέθηκε και στο Καβείριο των Θηβών52.

Πηγές για τη χρήση των προσωπείων

Εκτός από τα ανασκαφικά ευρήματα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αναφορές στις πηγές για τη
χρήση προσωπείων στο τελετουργικό λατρευτικό. Στον Φενεό, σε μυστική τελετή για τη Δήμητρα Κιδαρία,
ο ιερέας φορούσε μάσκα, η οποία είχε τη μορφή της παλαιάς θεάς Κιδαρίας, και χτυπούσε με ραβδιά το
χώμα (Παυσ. VIII, 15, 1-4). Σκοπός αυτής της πράξης ήταν ο εξαναγκασμός των υποχθόνιων δυνάμεων να
αφήσουν ελεύθερες τις παραγωγικές ιδιότητες της γης για να ευοδωθεί η συγκομιδή. Στην ίδια τελετή φαίνε-
ται να λαμβάνει χώρα και λατρευτικός χορός, που τελείται από νεαρά κορίτσια και συνδέεται με διαβατήρια
έθιμα. Στον Φενεό, βέβαια, ο ιερέας είναι αυτός που φορά μάσκα, και μάλιστα αυτήν της ίδιας της θεότητας,

Ε Ι Δ Ω Λ Ι Α Μ Ε Π Ρ Ο Σ Ω Π Ε Ι Α Α Π Ο Σ Π Η Λ Α Ι Ο Ν Υ Μ Φ Ω Ν Σ Τ Η Λ Ε Χ Ο Β Α ΚΟ Ρ Ι Ν Θ Ι Α Σ
και όχι οι λατρευτές53. Το ίδιο φαίνεται να ισχύει και για την απεικόνιση της μορφής με προσωπείο στον κρα-
τηρίσκο από την Αττική, που συνδέεται με την Άρτεμι Βραυρωνία54. Άλλωστε, κάθε άλλο παρά ασύνηθες
είναι σημαντικοί ρόλοι σε τελετουργικά δρώμενα να ερμηνεύονται από τους ίδιους τους ιερείς55.
Χρήση ξύλινων προσωπείων από τους λατρευτές μαρτυρείται και στο ιερό της Αρτέμιδος Κορυθαλίας
στη Σπάρτη (Hesych. s. κυριττοί). O Ησύχιος αναφέρεται σε βρυδαλίχα και βρυλλιχιστάς, δηλαδή σε Λάκω-
νες χορευτές με μάσκες, ενώ και ο Πολύβιος (Poll. 4. 104) περιγράφει προφανώς τους ίδιους χορούς56. Οι
αναφορές στις πηγές σε δρώμενα κατά τα οποία οι συμμετέχοντες άλειφαν τα πρόσωπά τους με λάσπη ή
γύψο απηχούσαν πιθανώς παρόμοιες τελετουργίες με προσωπεία, όπως για παράδειγμα αυτές προς τιμήν της
Αρτέμιδος Αλφειονίας (Παυσ. VI, 22, 8) ή των Προιτίδων στην Αρκαδία (Παυσ. VIII, 18, 7-8), οι οποίες
σχετίζονται με διαβατήρια έθιμα νεαρών κοριτσιών.

Ερμηνευτική προσέγγιση της χρήσης και της σημασίας των ειδωλίων από τη Λέχοβα
και των συναφών ευρημάτων

Ο αριθμός των ειδωλίων που έχουν βρεθεί στη Λέχοβα είναι κάποιες εκατοντάδες. Ως εκ τούτου, τα ειδώλια
με τα προσωπεία δεν αποτελούν παρά ένα ελάχιστο δείγμα στο σύνολο των ειδωλίων από το σπήλαιο. Ενώ
όμως η πλειονότητα των ειδωλίων είναι τύποι κοινοί, κυρίως στην περιοχή της Πελοποννήσου, τα προς
έρευνα ειδώλια είναι μάλλον σπάνια και φαίνεται να σχετίζονται με τη φύση και την άσκηση της λατρείας
στο συγκεκριμένο σπήλαιο.
Φαίνεται πως γενικά οι μορφές που φέρουν προσωπεία, και τουλάχιστον όσον αφορά στην αγγειογραφία,
απεικονίζονται να συμμετέχουν σε τελετουργικούς χορούς – έχουν βρεθεί κυρίως σε ιερά γυναικείων θεοτή-

47. Carter 1987.

48. Dawkins 1905-1906. Καράγιωργα 1970, 124-132. Vernant, Naquet 1991, 47. Kennell 1995, 70-97. Froning 2002, 70-71.
49. Buschor 1934, 53, αριθ. 195, 201. Vierneisel 1961, 48-49, πίν. 22, αριθ. T1746. Jarosch 1994, 92. Από τη νεκρόπολη, Boehlau
1898, 157-158, πίν. 13.1 και 6. Gercke 1969, 51-52. Sinn 1977, 43, αριθ. 85.
50. Παλαιοκρασσά 1991, 109, πίν. 14β, 21.
51. Rizza, Scrinari 1968, 183, 272, πίν. XXXII, αριθ. 215.
52. Marinatos 2002, 61. Langdon 2008, 110-111.
53. Για τη λατρεία της Δήμητρας Κιδαρίας στο Φενεό, βλ. γενικά Jost 2003, 156-157.
54. Βλ. παραπάνω, υποσημ. 40.
297
55. Nielsen 2002, 82.
56. Bosanquet 1905-1906, 338-343.
 των, τα οποία σχετίζονταν με διαβατήρια έθιμα. Στο ιερό, για παράδειγμα, της Δέσποινας στη Λυκόσουρα
έχουμε μια μυστηριακή λατρεία. Και μολονότι το περιεχόμενο της λατρείας στο παραπάνω ιερό αποτελεί
μεταξύ των ερευνητών μέχρι σήμερα θέμα προς συζήτηση, οι απόψεις συγκλίνουν στη μυστηριακή λατρεία
θεοτήτων που σχετίζονταν με τη γονιμότητα. Στο πλαίσιο αυτής της λατρείας, όπως προκύπτει από τα αρχαι-
ολογικά κατάλοιπα αλλά και τις πηγές, ασκούνταν, μεταξύ άλλων, διαβατήρια έθιμα. Η χρήση προσωπείων
εδώ συνδέεται πιθανώς με συγκεκριμένες τελετουργίες που σχετίζονταν με τη μύηση των νέων57.
Στο ιερό της Αρτέμιδος Βραυρωνίας, όπως προκύπτει από τις απεικονίσεις στους κρατηρίσκους των μορ-
φών με τις μάσκες αρκούδας αλλά και το αντίστοιχο ιερό της Αρτέμιδος Μουνιχίας, όπου σώζονται, τμήματα
προσωπείων, είναι γνωστή η άσκηση εθίμων εισαγωγής νεαρών κοριτσιών, όπως εκφράζονται από το θεσμό
της αρκτείας. Η μεταμφίεση σε αρκούδα αντικατοπτρίζει κατά πάσα πιθανότητα δρώμενα κατά τα οποία οι
συμμετέχοντες αναπαριστούσαν τον ιδρυτικό μύθο του ιερού και κατ’ επέκταση της λατρείας58.
Στο ιερό της Αρτέμιδος Ορθίας στη Σπάρτη, η άσκηση αυτών των τελετών από τους νέους, τόσο σε σχέση
με τις μάσκες που σώζονται όσο και τις αναφορές των πηγών για τις τελετές, δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία
για τη χρήση των προσωπείων σε αντίστοιχες τελετουργίες59. Αλλά και οι μάσκες από την Τίρυνθα συνδέο-
νται με προσωπεία στο πλαίσιο τελετουργιών μύησης και χορών, κατά τους οποίους νεαρά αγόρια εκφοβίζο-
νταν από κάποιους, που φορούσαν τρομακτικές μάσκες, εναντίον των οποίων και έπρεπε να πολεμήσουν60.
Μεμονωμένα προσωπεία προέρχονται και από το Ηραίον της Σάμου, όπου η θεά, παντοδύναμη, συνδεό-
ταν μεταξύ άλλων με τη γονιμότητα61, όπως άλλωστε η Άρτεμις Κορυθαλία (Hesych. s. κυριττοί) στη Σπάρ-
τη και η Άρτεμις Αλφειονία (Παυσ. VI, 22.8), όπου έχουμε, σύμφωνα με τις πηγές, μια μάλλον ξεκάθαρη
περίπτωση άσκησης διαβατήριων τελετών για κορίτσια62. Στο Καβείριο των Θηβών έχουμε παρόμοια έθιμα
εισαγωγής νεαρών ανδρών, όπως μαρτυρούν τόσο τα ειδώλια από το ιερό (μεταξύ άλλων, και αυτά των νε-
αρών ανδρών) όσο και κάποιες από τις απεικονίσεις στους σκύφους63. Στο ιερό της Αθηνάς στη Γόρτυνα το
προσωπείο Γοργούς βρέθηκε μαζί με ομοιώματα ασπίδων και πλακίδια που απεικόνιζαν νεαρούς ήρωες στη
μάχη64. Προφανώς αποτελούσαν αναμνηστικό των κατορθωμάτων των νεαρών ανδρών μετά τη συμμετοχή
τους στις τελετουργικές δοκιμασίες που λάμβαναν χώρα στο ιερό65. Τέλος, ακόμη και σε ηρώα προς τιμήν
παιδιών/ηρώων, όπως του Οφέλτη στη Νεμέα, όπου βρέθηκε ειδώλιο του ίδιου με προσωπείο, είχαμε άσκη-
ση παρόμοιων τελετουργιών, που συμβόλιζαν το πέρασμα στην ενηλικίωση66.
Η μεταμφίεση με τη χρήση προσωπείων φαίνεται να ήταν πολύ πιο διαδεδομένη από όσο μαρτυρούν τα
μέχρι στιγμής αρχαιολογικά κατάλοιπα και οι πηγές. Άλλωστε, συγκεκριμένες αρχιτεκτονικές κατασκευές
σε ιερά, όπως αυτό της Δέσποινας στη Λυκόσουρα, της Δήμητρας στην Κόρινθο και την Πέργαμο, των Κα-
βείρων στη Σαμοθράκη και, τέλος, της Αρτέμιδος στη Βραυρώνα, συνδέονται με το σημείο από το οποίο
οι πιστοί παρακολουθούσαν τελετουργικά μιμητικά δρώμενα, κατά τα οποία οι συμμετέχοντες έφεραν προ-
σωπεία67. Στο ιερό της Αρτέμιδος Ορθίας ο χώρος μπροστά και γύρω από το ναό πιθανώς χρησίμευε για
τελετουργίες από την αρχή κιόλας της λατρείας της θεότητας68.
Είναι λοιπόν πιθανό στο σπήλαιο της Λέχοβας να είχαμε κάποια δρώμενα και τα ειδώλια να τα αντικατο-
πτρίζουν και να λειτουργούν, όπως και οι μάσκες στην Αρτέμι Ορθία, ως ανάμνησή τους. Πρέπει να λάβει

57. Για την ερμηνεία των ειδωλίων με τα προσωπεία αλλά και των ανάγλυφων μορφών στον πέπλο της Δέσποινας ως λατρευτών
και ιερέων, βλ. Jost 2003, 157-161 και Loukas, Loukas-Durie 1985-1986. Βλ. επίσης Aston 2011, 240-241, 299-301, η οποία θεωρεί
εξίσου πιθανό να πρόκειται για μυθικά όντα.
Μ . Γ. Σ Π Α Θ Η

58. Βλ. παραπάνω, υποσημ. 40.

59. Βλ. παραπάνω, σ. 296-297. Kennell 1995, 50-64, 70-97, 136-138.
60. Jameson 1990, 217. Βλ. παραπάνω, σ. 296.
61. Langdon 2007, 33 με σημ. Jarosch 1994, 92, συνδέει τα προσωπεία από το ιερό με έθιμα γονιμότητας.
62. βλ. παραπάνω, σ. 297. Nielsen 2002, 81.
63. Βλ. παραπάνω, υποσημ. 13.
64. Rizza, Scrinari 1968, 182.
65. Marinatos 2002, 60.
66. Pache 2004, 134, εικ. 36.
298
67. Nielsen 2002, 16-17. Becker 2003, 233-259. Mylonopoulos 2006, 92-103.
68. Nielsen 2002, 89-93.
κανείς υπόψη του ότι παρόμοια προσωπεία ήταν μάλλον τύποι αναγνωρίσιμοι από τους επισκέπτες του ιερού
και τους συμμετέχοντες στις τελετουργίες, όπως ακριβώς και οι θεατρικές μάσκες, που απέδιδαν συγκεκρι-
μένους χαρακτήρες. Η ποικιλία, βεβαίως, θα ήταν περιορισμένη σε σχέση με τα αντίστοιχα του θεάτρου και
οι τύποι συγκεκριμένοι και επαναλαμβανόμενοι.
Η χρήση προσωπείων είναι κοινό δομικό στοιχείο σε τελετές και διαβατήρια έθιμα σε διαφορετικούς
πολιτισμούς και έχει σκοπό να εκφράσει την αλλαγή από τη μία κατάσταση στην άλλη, όταν φέρεται από
το μύστη, και να προκαλέσει φόβο στον ίδιο το μύστη, όταν φέρεται από άλλους69. Ο χορός και η μουσική
έπαιζαν εξίσου μεγάλο ρόλο στα διαβατήρια έθιμα και των δύο φύλων, όπως άλλωστε προκύπτει από τις
απεικονίσεις στην αγγειογραφία αλλά και τα ειδώλια κυκλίων χορών, που έχουν βρεθεί κυρίως σε σπήλαια,
μεταξύ των οποίων και αυτό της Λέχοβας70.
Μολονότι τα στοιχεία για σύνδεση της λατρείας στη Λέχοβα με τελετές και έθιμα εισαγωγής δεν απο-
τελούν παρά ενδείξεις και ίσως αποδίδουν μόνο μία πλευρά της λατρείας στο συγκεκριμένο σπήλαιο, μας
επιτρέπουν, τόσο σε σχέση με τη φύση της λατρείας των Νυμφών στα σπήλαια όσο και σε σχέση με τα
υπόλοιπα ευρήματα από το σπήλαιο, μια μάλλον όχι και τόσο επιπόλαιη υπόθεση για την άσκηση, μεταξύ
άλλων, διαβατήριων εθίμων. Τα σπήλαια βρίσκονται σε απομακρυσμένες περιοχές και, ως εκ τούτου, είναι
κατάλληλα για άσκηση τελετών διάβασης. Μακριά από τις κατοικημένες περιοχές και κατά περίπτωση σε
δύσβατους τόπους, αποτελούσαν καταφύγιο για ανθρώπους και ζώα. Η σπηλιά, άλλωστε, αποτελούσε σύμ-
βολο της προ-πολιτισμικής φάσης του ανθρώπου, καταφύγιό του προτού οργανωθεί σε κοινωνίες, αντιπρο-

Ε Ι Δ Ω Λ Ι Α Μ Ε Π Ρ Ο Σ Ω Π Ε Ι Α Α Π Ο Σ Π Η Λ Α Ι Ο Ν Υ Μ Φ Ω Ν Σ Τ Η Λ Ε Χ Ο Β Α ΚΟ Ρ Ι Ν Θ Ι Α Σ
σωπεύει δηλαδή ένα περιβάλλον «πρωτόγονο».
Τα δρώμενα με χρήση προσωπείων αποτελούσαν βασικό μέσο επικοινωνίας στην ελληνική θρησκεία,
καθώς επέτρεπαν, αν όχι σε όλους, τουλάχιστον σε αρκετούς πιστούς να λάβουν μέρος ενεργά στην άσκηση
της λατρείας και επιδέχονται ακόμη πολλή μελέτη. Η δημοσίευση ολόκληρου του υλικού που αποκαλύφθηκε
κατά την ανασκαφή θα φωτίσει ακόμη περισσότερο το χαρακτήρα της λατρείας στο σπήλαιο της Λέχοβας.

69. Για προσωπεία, βλ. Croon 1955, 13-16∙ Napier 1986∙ Seiterle 1988, 3-14∙ Frontisi-Ducroux 2009∙ Burkert 2011, 163-166. Για
299
τελετουργίες με προσωπεία, βλ. Langdon 2008, 114-117 και Langdon 2007, 173-191.
70. Lonsdale 1993. Lawler 1964, 88 κ.ε.
 Κατάλογος
Α. Ανδρικές μορφές με ανθρωπόμορφο προσωπείo, 1-12
1. Κεφάλι ανδρικής μορφής (Εφορεία Παλαιοανθρω-
πολογίας και Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδος, ΑΕ
15915).
Διαστ.: μέγ. ύψ. 3,3, μέγ. πλ. 2,9, πάχ. 1,4 εκ.
Τεχνική. Εμπρόσθια όψη έκτυπη, οπίσθια απλώς λει-
ασμένη.
Κατάσταση διατήρησης. Σώζεται το κεφάλι και τμήμα
του λαιμού.
Περιγραφή. Τα μαλλιά αποδίδονται με κάθετες γραμ-
μές και πλαισιώνουν το μέτωπο, τα αυτιά ως απλές
προεξοχές, ο λαιμός χειροποίητος. Η μύτη, μεγάλη, πε-
πλατυσμένη, τα χείλη σαρκώδη, το στόμα μισάνοιχτο,
επιτρέπει να φαίνεται η επάνω σειρά των δοντιών. Χα-
μηλό μέτωπο, μεγάλα εξόφθαλμα μάτια, προτεταμένο
πηγούνι.
2. Κεφάλι ανδρικής μορφής (ΕΠΣΝ, ΑΕ 11918).
Ύψ. 3, πλ. 2,6, πάχ. 1,6 εκ.
Αποκρούσεις περιμετρικά.
Όμοιο με το αριθ. κατ. 1.
3. Κεφάλι ανδρικής μορφής (ΕΠΣΝ, ΑΕ 12077).
Ύψ. 2,9, πάχ. 1,4, πλ. 2,5 εκ.
Αποκρούσεις περιμετρικά, κυρίως στην αριστερή
πλευρά. Φθαρμένη μήτρα.
Όμοιο με το αριθ. κατ. 1.
4. Κεφάλι ανδρικής μορφής (ΕΠΣΝ, ΑΕ 4125).
Ύψ. 2,6, πάχ. 1,3, πλ. 2,3 εκ.
Φέρει αποκρούσεις περιμετρικά. Διαβρωμένη η επιφά-
νεια.
Όμοιο με το αριθ. κατ. 1 αλλά μικρότερο σε μέγεθος.
5. Κεφάλι ανδρικής μορφής (ΕΠΣΝ, ΑΕ 3953).
Ύψ. 3, πλ. 3,1, πάχ. 1,4 εκ.
Φέρει αποκρούσεις περιμετρικά και απολεπίσεις στην
επιφάνεια, η οποία είναι ιδιαίτερα φθαρμένη.
Παρόμοιο με το αριθ. κατ. 1 αλλά το κεφάλι κάπως πιο
πεπλατυσμένο.
Μ . Γ. Σ Π Α Θ Η
6. Ανδρική μορφή (ΕΠΣΝ, ΑΕ 3386, 177).
Ύψ. 9, ύψ. κεφαλιού 2,8, πλ. 5,1 εκ.
Χειροποίητο σώμα, έκτυπο πρόσωπο.
Συγκολλώμενο στους ώμους από δύο τμήματα χωρίς τη
μεσολάβηση λαιμού. Λείπει το δεξιό πόδι από το μηρό
και κάτω και το αριστερό χέρι.
300 Το αριστερό χέρι ακουμπούσε στο μηρό, όπως φαίνεται
από υπολείμματα που σώζονται. Το δεξιό είναι αναση-
κωμένο στο πλάι σε χορευτική κίνηση. Το κεφάλι κλί-
νει προς τα αριστερά και πίσω.
7. Ανδρική μορφή (ΕΣΠΝ, ΑΕ 6415).
Ύψ. 7,9, πλ. κεφαλιού 2,9 εκ.
Χειροποίητο έκτυπο πρόσωπο.
Επιφάνεια απολεπισμένη.
Λείπουν τα χέρια, τα πόδια, τμήμα του οπίσθιου στη-
ρίγματος, φέρει αποκρούσεις στα γεννητικά όργανα.
Το αριστερό κάτω τμήμα του προσώπου απολεπισμένο.
Το κεφάλι δυσανάλογα μεγάλο, γέρνει προς τα αριστε-
ρά και πίσω. Ακουμπά σε χειροποίητο λαιμό.
8. Aνδρική μορφή με πίλο (ΕΠΣΝ, ΑΕ 99).
Ύψ. 6,2, πλ. κεφαλιού 3,5, πάχ. κεφαλιού 1,8 εκ.
Χειροποίητο σώμα, έκτυπο πρόσωπο.
Σώζεται μέχρι και κάτω από το στήθος, λείπουν τα χέ-
ρια.
Κοντά πυκνά μαλλιά, πίλος στο κεφάλι. Τα χαρακτη-
ριστικά του προσώπου φαίνονται γκροτέσκ: πεπλατυ-
σμένη μύτη, σαρκώδη χείλη, έντονο πηγούνι. Είναι πα-
ρόμοια με αυτά των παραπάνω ειδωλίων. Υπολείμματα
από απροσδιόριστο αντικείμενο στον ώμο.
9. Ανδρική μορφή με προσωπείο που φέρει χαρακτηρι-
στικά «νέγρου» (ΕΠΣΝ, ΑΕ 10031).
Ύψ. 4,3, πλ. κεφαλιού 3, μέγ. πάχ. 2 εκ.
Σώμα χειροποίητο, εμπρόσθια όψη κεφαλιού μάλλον
έκτυπη.
Σώζεται το κεφάλι και τμήμα του κορμού μέχρι και
κάτω από το στήθος. Τα χέρια είναι αποκρουσμένα. Η
επιφάνεια ιδιαίτερα φθαρμένη.
Κοντά μαλλιά, που φθάνουν μέχρι και κάτω από τα αυ-
τιά, σιμή μύτη, προτεταμένη κάτω γνάθος.
10. Κεφάλι ανδρικής μορφής (ΕΠΣΝ, ΑΕ 11530).
Ύψ. 3,1, πάχ. 1,8, πλ. 3,2 εκ.
Μάλλον έκτυπο, οπίσθια όψη λειασμένη.
Σώζεται το κεφάλι και μικρό τμήμα του λαιμού. Η επι-
φάνεια ιδιαίτερα φθαρμένη.
Τα χαρακτηριστικά του προσώπου διακρίνονται αμυ-
δρά: σιμή μύτη, προτεταμένη κάτω γνάθος.
Παρόμοιο με το αριθ. κατ. 9.
11. Ανδρική μορφή με κεφάλι ζώου στα χέρια (σκύ-
λου;) (ΕΠΣΝ, ΑΕ 1111).
Ύψ. 4,4, μέγ. πλ. 4 εκ.
Σώμα χειροποίητο, πρόσωπο έκτυπο.
Συγκολλώμενο στο πρόσωπο από δύο τμήματα. Σώζε-
ται μέχρι τη μέση.
Τα χαρακτηριστικά του προσώπου έντονα, «νεγροει-
δή»: σαρκώδη χείλη, σιμή μύτη, έντονα ζυγωματικά,
προτεταμένη κάτω γνάθος. Μαλλιά κοντά, σγουρά. Τα
χέρια αποδίδονται συνοπτικά και κρατούν το κεφάλι
του ζώου πιάνοντάς το από κάτω. Το κεφάλι του ζώου
έχει μικρά όρθια αυτιά και μακριά μουσούδα.
12. Ανδρική μορφή (ΕΠΣΝ, ΑΕ 2712).
Ύψ. 8,3, ύψ. κεφαλιού 2,2, πλ. 4 εκ.
Χειροποίητο, πρόσωπο έκτυπο(;) από πολυχρησιμο-
ποιημένη μήτρα.
Λείπουν τα χέρια από τους ώμους και εξής, το δεξιό
πόδι, το τρίτο στήριγμα και τμήμα των γεννητικών ορ-
γάνων. Απολεπίσεις στο κεφάλι. Τα χαρακτηριστικά
του προσώπου διακρίνονται αμυδρά, φθαρμένη μήτρα.
Ίζημα κατά τόπους.
Το κεφάλι είναι στην οπίσθια όψη σχεδόν επίπεδο και
ακουμπά σε χειροποίητο λαιμό. Η κάτω γνάθος ιδιαίτε-
ρα προτεταμένη, σιμή μύτη, σαρκώδη χείλη, τονισμένα
ζυγωματικά. Δεν αποδίδονται τα μαλλιά.
Β. Μορφές με γυναικείο προσωπείο, 13-16
13. Κεφάλι γυναικείας μορφής (ΕΠΣΝ, ΑΕ 10144).
Ύψ. 3,4, πλ. 4, πάχ. 1,15 εκ.
Εμπρόσθια όψη έκτυπη, οπίσθια απλώς λειασμένη.
Λείπει τμήμα της κόμης στα δεξιά. Καλή κατάσταση
διατήρησης.
Στρογγυλό πρόσωπο, σγουρά μαλλιά που φθάνουν
σχεδόν μέχρι τον αυχένα, πλατύ μέτωπο, πεπλατυσμέ-
νη μύτη, τονισμένα μάγουλα, σαρκώδη μισάνοιχτα χεί-
λη. Μοιάζει να χαμογελά.
14. Κεφάλι γυναικείας μορφής (ΕΠΣΝ, ΑΕ 13190).
Ύψ. 3, πλ. 3,1, πάχ. 1,5 εκ.
Η επιφάνεια έντονα διαβρωμένη, τα χαρακτηριστικά
διακρίνονται αμυδρά.
Παρόμοιο με το αριθ. κατ. 13.
15. Κεφάλι γυναικείας μορφής (ΕΠΣΝ, ΑΕ 9072).
Ύψ. 3, πλ. 3,4, μέγ. πάχ. 1,5 εκ.
Εμπρόσθια όψη έκτυπη, οπίσθια απλώς λειασμένη.
Ίχνη κοκκινωπού χρώματος στην κόμη και στα χείλη.
Από φθαρμένη μήτρα.
Πρόσωπο μακρόστενο, σγουρά μαλλιά που φθάνουν
μέχρι τον αυχένα, πεπλατυσμένη μύτη, μισάνοιχτο
στόμα, έντονα ζυγωματικά, ελαφρώς προτεταμένο πη-
γούνι.
Παρόμοιο με το αριθ. κατ. 13 αλλά μικρότερο σε μέ-
γεθος.
16. Κεφάλι γυναικείας μορφής (ΕΠΣΝ, ΑΕ 3919).
Ύψ. 3,1, πάχ. 1,6, πλ. 3,1.
Έκτυπη εμπρόσθια όψη, οπίσθια απλώς λειασμένη.
Από φθαρμένη μήτρα.
Σώζεται το κεφάλι και τμήμα του χειροποίητου λαιμού.
Παρόμοιο με το αριθ. κατ. 13.
Γ. Ανδρικές μορφές με προσωπείο Σιληνού, 17-21
17. Τμήμα ανδρικής μορφής (ΕΠΣΝ, ΑΕ 14568).
Ύψ. 3,9, πλ. 2,9, πάχ. 1,8 εκ.
Χειροποίητο σώμα. Έκτυπο κεφάλι.
Σώζεται το αριστερό χέρι και το κεφάλι. Αποκρούσεις
στο δεξιό αυτί.
18. Σιληνός (ΕΠΣΝ, ΑΕ 7927, 1970).
Ύψ. 9,1, ύψ. κεφαλιού 2,9, μέγ. πλ. 5,7 εκ.
Χειροποίητο σώμα, πρόσωπο έκτυπο, αυτιά χειροποίητα.
Ίχνη ερυθρού χρώματος στο πρόσωπο και μαύρου στη
γενειάδα.
Λείπει το αριστερό χέρι από τον ώμο και εξής, απο-
Ε Ι Δ Ω Λ Ι Α Μ Ε Π Ρ Ο Σ Ω Π Ε Ι Α Α Π Ο Σ Π Η Λ Α Ι Ο Ν Υ Μ Φ Ω Ν Σ Τ Η Λ Ε Χ Ο Β Α ΚΟ Ρ Ι Ν Θ Ι Α Σ
κρούσεις στα άκρα. Συγκολλώμενο στους ώμους από
δύο τμήματα. Τα γεννητικά όργανα έχουν αποκολληθεί.
Το κεφάλι ακουμπά απευθείας στους ώμους.
19. Σιληνός (ΕΠΣΝ, ΑΕ 10799).
Ύψ. 7,7, ύψ. κεφαλιού 3,3, μέγ. πλ. 3,3 εκ.
Χειροποίητο σώμα, τα αυτιά επίσης. Πρόσωπο έκτυπο
από πολυχρησιμοποιημένη μήτρα. Λείπει το δεξιό χέρι
και το αριστερό πόδι.
Το κεφάλι ακουμπά απευθείας στους ώμους, το αριστε-
ρό χέρι πίσω από το κεφάλι. Το κεφάλι στρέφεται προς
τα αριστερά και πίσω, το σώμα σχεδόν σε στάση 3/4.
Φαίνεται να χορεύει.
20. Σιληνός (ΕΠΣΝ, ΑΕ 7390).
Ύψ. 7,9, πλ. 3,4 εκ.
Χειροποίητο σώμα, έκτυπο πρόσωπο.
Λείπει το δεξιό πόδι, μικρό τμήμα του αριστερού και
του στηρίγματος πίσω. Αποκρούσεις στα χέρια και στα
γεννητικά όργανα.
Το κεφάλι ακουμπά απευθείας στους ώμους. Τα χέρια
εκτείνονται μπροστά και ενώνονται, το κεφάλι στραμ-
μένο ελαφρώς προς τα αριστερά.
21. Σιληνός (ΕΠΣΝ, ΑΕ 1799, 14137).
Ύψ. 8,5, μέγ. πλ. 7,9 εκ.
Χειροποίητο σώμα, έκτυπο πρόσωπο.
Συγκολλώμενο στο λαιμό από δύο τμήματα. Πρόσωπο
από τη μύτη και κάτω απολεπισμένο. Σώζεται ο άνω
κορμός.
Τα χέρια ανοιχτά, εκτείνονται στο πλάι, το δεξιό προς
τα επάνω και μπροστά, το αριστερό προς τα κάτω.
Κρατά αντικείμενο στο δεξιό χέρι (μουσικό όργανο, 301
πιθανώς κρόταλο).
 Δ. Ανδρικές μορφές με κεφάλι ζώου, 22-28
22. Κεφάλι πιθήκου (ΕΠΣΝ, ΑΕ 13).
Ύψ. 3, πλ. 2,5, πάχ. 2 εκ.
Συμπαγές, μάλλον έκτυπο.
Μεγάλα αυτιά, μύτη και στόμα ενιαία (μουσούδα;).
Στο πρόσωπο κυριαρχεί η μουσούδα, η μύτη και το
στόμα αποδίδονται μάλλον συνοπτικά.
23. Κεφάλι πιθήκου (ΕΠΣΝ, ΑΕ 8521).
Ύψ. 2,2, πλ. 1,7, πάχ. 2,1 εκ.
Χειροποίητο, συμπαγές.
Επιφάνεια φθαρμένη.
Στρογγυλό κεφάλι, τα μάτια και τα ρουθούνια αποδί-
δονται με βαθουλώματα. Σώζεται εξόγκωμα στη βάση
του κεφαλιού για την εισδοχή στον κορμό.
24. Ανδρική μορφή με κεφάλι κριαριού (ΕΠΣΝ, ΑΕ
1112).
Ύψ. 8,5, ύψ. κεφαλιού 1,8, πλ. 3,2 εκ.
Εξ ολοκλήρου χειροποίητο.
Λείπουν τα χέρια και το δεξιό πόδι, αποκρουσμένη η
δεξιά πλευρά του κεφαλιού. Διακρίνεται το αριστερό
κέρατο, το οποίο είναι επίθετο. Φαίνεται το σημείο στο
λαιμό, όπου επικολλάται το κεφάλι στο σώμα.
25. Πίθηκος (;) (ΕΠΣΝ, ΑΕ 4511).
Ύψ. 4,7, πλ. 4,5 εκ.
Εξ ολοκλήρου χειροποίητο.
Λείπουν τα πόδια.
Στρογγυλό μικρό κεφάλι. Το πρόσωπο αποτελείται από
μια μουσούδα με σχεδόν τριγωνική απόληξη και δύο
επίθετα στρόγγυλα μάτια. Τα χέρια ανοικτά, το αριστε-
ρό στρέφεται προς τα επάνω, το δεξιό μπροστά.
Μ . Γ. Σ Π Α Θ Η
302
26. Πίθηκος (ΕΣΠΝ, ΑΕ 8000).
Ύψ. 6,7, πλ. 3,6 εκ.
Εξ ολοκλήρου χειροποίητο.
Αποκρουσμένα τα πόδια, το αριστερό χέρι και τμήμα
των γεννητικών οργάνων.
Το κεφάλι δυσανάλογα μεγάλο σε σχέση με το σώμα.
Με το δεξιό χέρι, εξίσου δυσανάλογο σε σχέση με το
σώμα, ακουμπά το κεφάλι. Δεν αποδίδονται λεπτομέ-
ρειες στο κεφάλι, οπές για τη δήλωση των ρουθουνιών,
βαθουλώματα για την απόδοση των ματιών.
27. Πίθηκος(;) (ΕΣΠΝ, ΑΕ 6490, 6454).
Ύψ. 7,5, πλ. 4,2 εκ.
Χειροποίητο, τα αυτιά επίθετα.
Λείπουν τα πόδια και τμήμα των χεριών. Η επιφάνεια
του προσώπου απολεπισμένη.
Το κεφάλι στρίβει ελαφρώς προς τα αριστερά. Κρατά
αντικείμενο στο αριστερό χέρι.
28. Πίθηκος (ΕΠΣΝ, ΑΕ 7346).
Ύψ. 6,5, πλ. 4,3 εκ.
Χειροποίητο.
Η μορφή φαίνεται να κάθεται, το αριστερό πόδι ελα-
φρώς ανασηκωμένο, συγκολλημένος χειροποίητος βό-
στρυχος. Το κεφάλι μικρό σε σχέση με το σώμα. Λείπει
το αριστερό χέρι και τμήμα των ποδιών καθώς και των
γεννητικών οργάνων.
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Aston, Ε. 2011, Mixanthropoi. Animal-human Hybrid Deities in Greek Religion, Kernos Suppl. 25.
Averett, E. W. 2015, Masks and Ritual on the Island of Cyprus, AJA 119, 3-45.
Baumer, L. E. 2004, Kult im Kleinen: ländliche Heiligtümer spätarchaischer bis hellenistischer Zeit: Attika,
Arkadien, Argolis, Kynouria, Rahden.
Becker, T. 2003, Griechische Stufenanlagen, Münster.
Boehlau, J. 1898, Aus ionischen und italischen Nekropolen, Leipzig.
Bosanquet, R. C. 1905-1906, The Cult of Orthia as Illustrated by the Finds, BSA 12, 331-343.
Braun, K., Th. E. Haevernick 1981, Bemalte Keramik und Glas aus dem Kabirenheiligtum bei Theben, Berlin.
Breitenstein, Ν. 1941, Catalogue of the Terracottas, Danish Νational Museum, Copenhagen.
Bremmer, J. 1987, The Old Women of Ancient Greece, στο J. Blok, P. Mason, (επιμ.), Sexual Asymmetry. Studies in
Ancient Society, Amsterdam, 191-215.
Brijder, H. A. G. 1988, Apish Performances in the 6th Century B.C., Proceedings of the 3rd Symposium on Ancient
Greek and Related Pottery, Copenhagen, August 31-Sept. 4 1987, Copenhagen, 62-70.
Brommer, F. 1937, Satyroi, Würzburg.
Burkert, W. 2011, Griechische Religion der archaischen und klassischen Epoche, 2. Auf., Stuttgart.
Buschor, Ε. 1934, Altsamische Standbilder, Berlin.
Γάλλου, Χ. 2008, Αρκαδικές θηριομορφικές λατρείες και ο μυκηναϊκός τους απόηχος, στο Γ. Α. Πίκουλας (επιμ.),

Ε Ι Δ Ω Λ Ι Α Μ Ε Π Ρ Ο Σ Ω Π Ε Ι Α Α Π Ο Σ Π Η Λ Α Ι Ο Ν Υ Μ Φ Ω Ν Σ Τ Η Λ Ε Χ Ο Β Α ΚΟ Ρ Ι Ν Θ Ι Α Σ
Ιστορίες για την Αρχαία Αρκαδία. Proceedings of the International Symposium in Honour of James Roy. 50 χρόνια Αρκάς
(1958-2008), Στεμνίτσα, 91-104.
Carter, J. B. 1987, The Masks of Orthia, AJA 91, 355-383.
Carter, J. B. 1988, Masks and Poetry in Early Sparta, στο R. Hägg, N. Marinatos, G. C. Nordquist (επιμ.), Early
Greek Cult Practice. Proceedings of the 5th International Symposium at the Swedish Institute at Athens, 26-29 June
1986, Stockholm, 89-98.
Clinton, K. 1992, Myth and Cult. The Iconography of the Eleusinian Mysteries, Stockholm.
Croon, J. H. 1955, The Mask of the Underworld Daemon, JHS 75, 12-16.
Daumas, M. 1998, Recherches sur l’iconographie du culte des Cabires, Paris.
Daumas, M. 2003, The Sanctuary of the Cabeiri, The Bull in the Mediterranean World. Myths and Cults, Benaki
Museum, Athens, 138-141.
David, E. 1991, Old Age in Sparta, Amsterdam.
Dawkins, R. M. 1905-1906, Terracotta Masks, BSA 12, 324-326.
Dickins, G. 1929, Terracotta Masks, στο R. M. Dawkins κ.ά., The Sanctuary of Artemis Orthia at Sparta, London,
163-186.
Dowden, K. 1989, Death and the Maiden, London - New York.
Eichinger, W. 2005, Der Bär und seine Darstellung in der Antike, Hamburg.
Falb, D. Z. K. 2009, Das Artemis Orthia-Heiligtum in Sparta im 7. und 6. Jh. v. Chr., στο T. Fischer-Hansen, B.
Poulsen (επιμ.), From Artemis to Diana: the Goddess of Man and Beast, Acta Hyperborea 12, Copenhagen, 127-145.
Froning, H. 2002, Masken und Kostüme, στο S. Moraw, E. Nöller (επιμ.), Die Geburt des Theaters in der griechischen
Antike, Mainz, 70-95.
Frontisi-Ducroux, F. 2009, Από το προσωπείο στο πρόσωπο, Αθήνα.
Gercke, W. 1969, Eine samische Tonmaske, στο P. Zazoff (επιμ.), Opus Nobile. Festschrift zum 60. Geburtstag von
U. Jantzen, Wiesbaden, 51-52.
Greenlaw, C. 2011, The Representation of Monkeys in the Art and Thought of the Mediterranean Cultures: a New
Perspective on Ancient Primates, Oxford.
Hamdorf, F. W. κ.ά. (επιμ.) 1996, Hauch des Prometheus: Meisterwerke in Ton, München.
Hedreen, G. M. 1992, Silens in Attic Black-figure Vase Painting. Myth and Performance, Ann Arbor.
Heinemann, A. 2016, Der Gott des Gelages. Dionysos, Satyrn und Mänaden auf attischem Trinkgeschirr des 5.
Jahrhunderts v. Chr., Berlin - Boston.
Higgins, R. A. 1954, Catalogue of the Terracottas, London.
Himmelmann, Ν. 1980, Über Hirten-Genre in der antiken Kunst, Opladen.
Hoffmann, H. 1964, Some Unpublished Boeotian Satyr Terracottas, AntK 7, Heft 2, 67-71.
Hübinger, U. 1992, On Pan’s Iconography and the Cult in the Sanctuary of Pan on the Slopes of Mount Lykaion, στο
R. Hägg (επιμ.), The Iconography of Greek Cult in the Archaic and Classical Periods, Liège, 189-207.
Jameson, M. H. 1990, Perseus, the Hero of Mykenai, στο R. Hägg, G. C. Nordquist, Celebrations of Death and
303
Divinity in the Bronze Age Argolid, Proceedings of the 6th Symposium at the Swedish Institute at Athens, 11-13 June
1988, Stockholm, 214-222.
 Jantzen, U. (επιμ.) 1975, Führer durch Tiryns von den Mitarbeitern der Grabung, Athen.
Jarosch, V. 1994, Samische Tonfiguren des 10. bis 7. Jahrhunderts v. Chr. aus dem Heraion von Samos, Samos XVIII,
Bonn.
Jost, Μ. 2003, Mystery Cults in Arcadia, στο M. B. Cosmopoulos (επιμ.), Greek Mysteries. The Archaeology and
Ritual of Ancient Greek Secret Cults, London, 143-168.
Jost, M. 2005, Deux mythes de métamorphose en animal et leurs interprétations : Lykaon et Kallisto, Kernos 18,
347-370.
Jost, M. 2007, The Religious System in Arcadia, στο D. Ogden (επιμ.), A Companion to Greek Religion, Oxford,
264-278.
Kahil, L. 1977, L’Artémis de Brauron : rites et mystère, AntK 20, 86-98.
Καράγιωργα, Θ. 1970, Γοργείη Κεφαλή. Καταγωγή και νόημα της γοργονικής μορφής εν τη λατρεία και τη τέχνη των
αρχαϊκών χρόνων, Αθήνα.
Karageorghis, V. 1993, The Coroplastic Art of Ancient Cyprus, III, Nicosia.
Karageorghis, V. 1994, Monkeys and Bears in Cypriote Art, Opuscula Atheniensia XX.6, 63-73.
Karageorghis, V. 1995, The Coroplastic Art of Ancient Cyprus, IV, Nicosia.
Karageorghis, V. 1996, The Use of Masks Again, JPR 10, 15-16.
Karageorghis, V. 2006, Aspects of Everyday Life in Αncient Cyprus, Nicosia.
Kennell, N. M. 1995, The Gymnasium of Virtue. Education and Culture in Ancient Sparta, Chapel Hill - London.
Knauß, F. (επιμ.) 2012, Die Unsterblichen - Götter Griechenlands, Staatliche Antikensammlungen und Glyptothek,
München.
Κορμαζοπούλου, Λ., Ι. Ζυγούρη, Β. Παπαθανασίου 2006, Η ανασκαφή του σπηλαίου Νυμφών στη Λέχοβα
Κορινθίας, Πρακτικά του Ζ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, 11-17 Σεπτεμβρίου 2005, Αθήνα, 97-112.
Κουρουνιώτης, Κ. 1912, Το εν Λυκόσουρα Μέγαρον της Δεσποίνης, ΑΕ, 155-160.
Kressiser, K. 2016, Das Greisenalter in der griechischen Antike. Untersuchung der Vasenbilder und Schriftquellen
der archaischen und klassischen Zeit, Hamburg.
Kunze, E. 1933, The Sanctuary of Artemis Orthia at Sparta. Excavated and Described by Members of the British
School at Athens, 1906-1910, by R. M. Dawkins, Gnomon 9, 1-14.
Langdon, S. 2007, Art and Maturation in Early Greece, στο A. Cohen, J. B. Rutter (επιμ.), Constructions of Childhood
in Ancient Greece and Italy, Hesperia Suppl. 41, 173-191.
Langdon, S. 2008, Art and Identity in Dark Age Greece 1100-700 B.C.E., Cambridge - New York.
Larson, J. 2001, Greek Nymphs: Myth, Cult, Lore, Oxford.
Lawler, L. B. 1952, Dancing Herds of Animals, ClJ 47, no. 8, 317-324.
Lawler, L. B. 1964, The Dance in Ancient Greece, London.
Λεμπέση, Α. 1985, Το ιερό του Ερμή και της Αφροδίτης στη Σύμη Βιάννου, Αθήνα.
Lebessi, Α. 1989, Der Berliner Widderträger. Hirt oder hervorragender Bürger? στο H. U. Cain, H. Gabelmann, D.
Salzmann, Festschrift für N. Himmelmann: Beiträge zur Ikonographie und Hermeneutik, Mainz am Rhein, 59-64.
Λεμπέση, Α. 1992, Τα μετάλλινα ζώδια του θηβαϊκού Καβιρίου, ΑΕ, 1-19.
Lolos, Y. A. 2011, Land of Sikyon: Archaeology and History of a Greek City-state, Hesperia Suppl. 39.
Lonsdale, S. H. 1993, Ritual Play in Greek Religion, Baltimore.
Loukas, I., E. Loukas-Durie 1985-1986, La mention du mot « ἄγαλμα » dans la loi sacrée de Lykosoura IG,V2 514,
Πελοποννησιακά 16, 561-578.
Marinatos, N. 2000, The Goddess and the Warrior, London - New York.
Marinatos, N. 2002, The Arkteia and the Gradual Transformation of the Maiden into a Woman, στο B. Gentili, F.
Perusino (επιμ.), Le orse di Brauron, Pisa, 29-42.
Melfi, M. 2010, Ritual Spaces and Performances in the Asklepieia of Roman Greece, BSA 105, 317-338.
Merker, G. S. 2000, The Sanctuary of Demeter and Kore. Terracotta Figurines of the Classical, Hellenistic, and
Roman Periods, Corinth XVIII, Princeton.
Μ . Γ. Σ Π Α Θ Η

Muthmann, F. 1975, Mutter und Quelle: Studien zur Quellenverehrung im Altertum und im Mittelalter, Basel.
Mylonopoulos, J. 2006, Greek Sanctuaries as Places of Communication through Ritual, στο E. Stavrianopoulou
(επιμ.), Ritual and Communication in the Graeco-Roman World, Liège, 69-109.
Napier, A. D. 1986, Masks, Transformation and Paradox, Berkeley.
Nielsen, I. 2002, Cultic Theaters and Ritual Drama: a Study in Regional Development and Religious Interchange
between East and West in Antiquity, Aarchus.
Nys, K. 1995, The Use of Masks in Cyprus during the Late Bronze Age, JPR 9, 19-31.
Pache, C. O. 2004, Baby and Child Heroes in Ancient Greece, Urbana - Chicago.
304 Padgett, J. M. 2003, The Centaur’s Smile. The Human Animal in Early Greek Art, Princeton.
Παλαιοκρασσά, Λ. 1991, Το ιερό της Αρτέμιδος Μουνιχίας, Αθήνα.
 Pfisterer-Haas, S. 1989, Darstellungen alter Frauen in der griechischen Kunst, Frankfurt.
Raeck, W. 1981, Zum Barbarenbild in der Kunst Athens im 6. und 5. Jahrhundert v. Chr., Bonn.
Rizza, G., V. S. M. Scrinari 1968, Il santuario sull’acropoli di Gortina, I, Rome.
Rosenberg, J. L. 2015, The Masks of Orthia: Form, Function and the Origins of Theater, BSA 110, 247-261.
Rumscheid, F. 2006, Die figürlichen Terrakotten von Priene, Wiesbaden.
Scanlon, T. F. 2002, Eros and Greek Athletics, Oxford.
Schachter, A. 2003, The Theban Kabiroi, στο M. B. Cosmopoulos (επιμ.), Greek Mysteries. The Archaeology and
Ritual of Ancient Greek Secret Cults, London, 112-142.
Schauenburg, R. 1973, Silene beim Symposion, JdI 88, 1-26.
Schmaltz, B. 1974, Terrakotten aus dem Kabirenheiligtum bei Theben, Berlin.
Seiterle, G. 1988, Maske, Ziegenbock und Satyr, AW 19, 3-14.
Sinn, U. 1977, Antike Terrakotten, Katalog der Staatlichen Kunstsammlungen Kassel, Kassel - Wilhemshöhe.
Sourvinou-Inwood, Ch. 1988, Studies in Girls’ Transitions, Athens.
Sourvinou-Inwood, Ch. 1990, Ancient Rites and Modern Constructs: on the Βrauronian Bears Again, BICS 37, 1-14.
Spathi, M. G. 2007, Studien zur Koroplastik Äginas, Hamburg.
Spathi, M. 2013, The Cave of the Nymphs at Keratsini, Attica - A New Location for the Popular Female Cult of the
Classical Period and Some Intriguing Finds, στο E. Σιουμπάρα, K. Ψαρουδάκης (επιμ.), Θεμέλιον. 24 μελέτες για τον
Δάσκαλο Πέτρο Θέμελη, Αθήνα, 395-415.
Sporn, K. 2002, Heiligtümer und Kulte Kretas, Heidelberg.

Ε Ι Δ Ω Λ Ι Α Μ Ε Π Ρ Ο Σ Ω Π Ε Ι Α Α Π Ο Σ Π Η Λ Α Ι Ο Ν Υ Μ Φ Ω Ν Σ Τ Η Λ Ε Χ Ο Β Α ΚΟ Ρ Ι Ν Θ Ι Α Σ
Sporn, K. 2007, Höhlenheiligtümer in Griechenland, στο C. Frevel, H. von Hesberg (επιμ.), Kult und Kommunikation.
Medien in Heiligtümern der Antike, Wiesbaden, 41-62.
Stehle, E. 2007, Thesmophoria and Eleusinian Mysteries: the Fascination of Women’s Secret Ritual, στο Μ. Parca,
Α. Tzanetoz, Finding Persephone. Women’s Rituals in the Ancient Mediterranean, Bloomington, 165-185.
Stiglitz, R. 1967, Die großen Göttinnen Arkadiens, Wien.
Stillwell, A. N. 1952, The Potters’ Quarter. The Terracottas, Corinth XV.2, Princeton.
Vernant, J. D. 1996, Between Shame and Glory: The Identity of the Young Spartan Warrior, στο J. D. Vernant, F. I.
Zeitlin (επιμ.), Mortals and Immortals: Collected Essays, Princeton, 220-243.
Vernant, J. P., V. Naquet 1991, Μύθος και τραγωδία στην αρχαία Ελλάδα, Αθήνα.
Vierneisel, K. 1961, Neue Tonfiguren aus dem Heraion von Samos, AM 76, 48-49.
Vierneisel-Schlörb, B. 1997, Die figürlichen Terrakotten, Spätmykenisch bis späthellenistisch, Kerameikos XV,
München.
Voegtle, S. 2017, Mensch-Maske-Tier. Zu den Entstehungsbedingungen der Karikatur, Hefte zur Archäologie des
Mittelmeerraumes aus Bern 22, Bern, 9-31.
Voutiras, E. 1999, Zur Kultsatzung des Heiligtums von Lykosura, Chiron 29, 233-219.
Voyatzis, M. E. 1990, The Early Sanctuary of Athena Alea at Tegea and Other Archaic Sanctuaries in Arcadia,
Göteborg.
Walcek-Averett, E. 2015, Masks and Ritual Performance on the Island of Cyprus, AJA 119.1, 3-45.
Waldstein, C. 1905, The Argive Heraeum, Boston - New York.
Webster, T. B. L. 1956, Greek Theatre Production, London.
Wickens, J. M. 1986, The Archaeology and History of Cave Use in Attica. Greece from Prehistoric through Late
Roman Times, Diss., University of Indiana.
Winter, F. 1903, Die Typen der figürlichen Terrakotten, Teil I, II, Stuttgart.
Wolters, P., G. Bruns 1940, Das Kabirenheiligtum bei Theben, B.1, Berlin.

305
 Summary

FIGURINES WITH MASKS FROM THE CAVE OF THE NYMPHS

IN LECHOVA, CORINTHIA

The paper focuses on hand-made figurines of the Classical period with mould-made, mask-like faces that
were brought to light at the cave of the Nymphs in Lechova, Corinthia. In addition, this paper also discusses
other masked figurines and isolated masks unearthed from cult sites across Greece. An interpretation of their
use and meaning within their ritual context can shed light on the figurines from Lechova, and offer the oppor-
tunity for a more holistic understanding of such masked figures of humans and animals. There is a consensus
that these figurines and masks were associated with some kind of «δρώμενα» (ritual performances), during
which masks were used in initiation rites.

MARIA SPATHI
Μ . Γ. Σ Π Α Θ Η

306