‫بسم اهلل الرحمن الرحیم‬

‫شناخت نجوم‬
‫سطح مقدماتی‬

‫ویژه دانش آموزان دوره اول متوسطه‬

‫‪I‬‬
 ‫شناخت نجوم (سطح مقدماتی)‪ :‬ويژه دانشآموزان دوره اول متوسطه‪/‬گروه تالیف‪ :‬وحید راغب‪[...،‬و ديگران] ؛‬ ‫‪:‬‬ ‫عنوان و نام پديدآور‬
‫مديريت و برنامهريزی و تالیف اداره کل آموزش و پرورش خراسان رضوی ؛‬
‫مشاوران طرح‪ :‬هادی ظريف‪ ،‬محمدحسین پورعباس ؛ [برای[ قطب کشوری نجوم پژوهشسراهای دانشآموزی‪.‬‬
‫مشهد‪ :‬اخترنگار‪.۱۴۰۰ ،‬‬ ‫‪:‬‬ ‫مشخصات نشر‬
‫‪ ۸۸ ،IV‬ص‪ :.‬مصور (رنگی)‪.‬‬ ‫‪:‬‬ ‫مشخصات ظاهری‬
‫‪97۸-6۰۰-7729-96-۰‬‬ ‫‪:‬‬ ‫شابک‬
‫فیپا‬ ‫‪:‬‬ ‫وضعیت فهرست نويسی‬
‫گروه تالیف‪ :‬وحید راغب‪ ،‬آرزو تاجمحمدی‪ ،‬صديقه رضاپور‪ ،‬ناديا زرقی‪ ،‬آسیه حبیبی‪.‬‬ ‫‪:‬‬ ‫يادداشت‬
‫کتابنامه‪ :‬ص‪.7۸ .‬‬ ‫‪:‬‬ ‫يادداشت‬
‫نجوم ‪ --‬راهنمای آموزشی(متوسطه)‬ ‫‪:‬‬ ‫موضوع‬
‫)‪Astronomy -- Study and teaching(Secondary‬‬ ‫‪:‬‬ ‫موضوع‬
‫راغب‪ ،‬وحید‪-۱۳۵۳ ،‬‬ ‫‪:‬‬ ‫شناسه افزوده‬
‫ايران‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬اداره کل آموزش و پرورش استان خراسان رضوی‪ .‬قطب کشوری نجوم‬ ‫‪:‬‬ ‫شناسه افزوده‬
‫پژوهشسراهای دانشآموزی‬
‫ايران‪ .‬وزارت آموزش و پرورش‪ .‬اداره کل آموزش و پرورش استان خراسان رضوی‬ ‫‪:‬‬ ‫شناسه افزوده‬
‫‪QB6۱‬‬ ‫‪:‬‬ ‫رده بندی کنگره‬
‫‪۵22/۰76‬‬ ‫‪:‬‬ ‫رده بندی ديويی‬
‫‪76۳۰762‬‬ ‫‪:‬‬ ‫شماره کتابشناسی ملی‬
‫فیپا‬ ‫‪:‬‬ ‫وضعیت رکورد‬

‫وزارت آموزش و پرورش‬

‫اداره کل آموزش و پرورش خراسان رضوی‬

‫شناخت نجوم ‪ /‬سطح مقدماتی ‪ /‬ويژه دانش آموزان دوره اول متوسطه‬ ‫نام کتاب‪:‬‬

‫مدیریت برنامه ریزی و تالیف‪ :‬اداره کل آموزش و پرورش خراسان رضوی ‪ /‬قطب کشوری نجوم پژوهش سراهای دانش آموزی‬

‫گروه تالیف‪ :‬وحید راغب‪ ،‬آرزو تاج محمدی‪ ،‬صدیقه رضاپور‪ ،‬نادیا زرقی‪ ،‬آسیه حبیبی‬

‫مشاوران طرح‪ :‬هادی ظریف‪ ،‬محمد حسین پورعباس‬

‫نشانی‪ :‬مشهد‪ ،‬خیابان حجاب ‪ ،40‬پژوهش سرای دانش آموزی رازی آموزش و پرورش ناحیه هفت‬
‫قطب کشوری نجوم پژوهش سراهای دانش آموزی ‪ /‬تلفن‪05136216035 :‬‬

‫وبگاه‪http://nojum.src.medu.ir :‬‬

‫سال انتشار و نوبت چاپ‪ :‬چاپ اول ‪1400‬‬

‫شابک‪978-600-7729-96-0 :‬‬

‫‪II‬‬
 ‫به نام خداوند جان و خرد‬

‫منظره آسمان پرستاره یکی از شگفت انگیزترین تجربههایی است که هر فرد در زندگی خود با آن روبرو‬
‫میشود‪ .‬با مطالعــة آن چه در آســمانها میگذرد‪ ،‬میتوان به اسرار کل عالم پیبرد و در این راه کل عالم‬
‫برای ما به صورت یک آزمایشــگاه بینهایت بــزرگ در میآید که امکانات خود را در اختیار همة افراد‬
‫عالقهمند گذاشته است‪.‬‬

‫امروزه نجوم به عنوان قلمرویی در هم تنیده و بین رشــتهای از علوم تجربی؛ مشــتمل بر فیزیک‪ ،‬شیمی‪،‬‬
‫زمین شناســی‪ ،‬ریاضی‪ ،‬علوم مهندســی و پزشــکی‪ ،‬علوم رایانه و‪ ...‬محســوب می شود که علوم مختلف‬
‫را در شبکهای درهم تنیده و سازمان یافته به خدمت میگیرد و در راستای برآوردن نیازهای بشــری گام بر‬
‫مــیدارد‪ .‬آموزش نجوم به دانش آمــوزان کمک میکند تا فرایند یادگیری علوم تجربی را به صورت تکامل‬
‫یافته انجام دهند‪ .‬اشــتیاقی که این علــم بر میانگیزد‪ ،‬سبب ترویج دســتیابی به آگاهیهای جهانی دربارة‬
‫علوم بنیادی میشود‪.‬‬

‫به منظور ساماندهی آموزش نجوم در یک برنامة منظم از دورة ابتدایی تا متوســطه و با در نظر گرفتن‬
‫استانداردهای سواد نجومی برای یک شهروند امروزی‪ ،‬همچنین با توجه به زمینه پژوهشی این شاخه علمی‪،‬‬
‫برای نخستین بار در سطح پژوهش سراهای دانشآموزی کشور‪ ،‬مجموعه کتابهای آموزش نجوم توسط‬
‫قطب کشوری نجوم پژوهش سراهای دانشآموزی تهیه و تدوین گردیده است‪ .‬امید است از این طریق با‬
‫همت و همراهی همکاران محترم در مجموعه آموزش و پرورش کشور‪ ،‬بتوانیم بر غنای علمی دانشآموزان‬
‫مان بیفزاییم‪.‬‬

‫قاسمعلی خدابنده‬

‫مدیر کل آموزش و پرورش خراسان رضوی‬

‫رئیس قطب کشوری نجوم پژوهش سراهای دانش آموزی‬

‫‪III‬‬
IV
 ‫پیشگفتار‪:‬‬

‫جذابیت نجوم و شوق آشنایی با ستارگان و کهکشانها‪ ،‬موجب شده است که پیوسته بر شمار عالقهمندان به‬
‫نجوم افزوده گردد‪ .‬گرچه کتابهای بسیاری در زمینه نجوم منتشر شده است؛ اما به علت تنوع و گستردگی‬
‫مطالبی که در آنها مطرح است‪ ،‬یافتن منبعی مناسب برای دانشآموزان هر دوره تحصیلی که متناسب با دانسته‬
‫های قبلی آنها به این موضوع پرداخته باشد کار آسانی نیست‪.‬‬

‫دانشآموزان در طول دوران تحصیل در مدرسه‪ ،‬به صورتی پراکنده در قالب کتابهای علوم تجربی‪ ،‬جغرافیا‬
‫و علوم زمین با نجوم آشنا می شوند‪ ،‬اما کتاب مستقلی در این زمینه وجود ندارد‪ .‬با توجه به برنامه جامع‬
‫آموزشی و پژوهشی نجوم در پژوهش سراهای دانشآموزی‪ ،‬لزوم نگارش منبعی بهم پیوسته و منسجم در‬
‫زمینه آموزش نجوم خودنمایی میکرد‪ .‬در همین راستا با توجه به شرح وظایف قطبهای علمی در‬
‫پژوهشسراهای دانشآموزی‪ ،‬تدوین و تألیف چنین محتوایی در دستور کار قرار گرفت‪.‬‬

‫بدین منظور با استفاده از نظر کارشناسان و صاحب نظران این حوزه و برای نگارش سرفصلهای محتوای‬
‫نجومی در مقاطع ابتدایی و متوسطه‪ ،‬سرفصلهای آموزش نجوم در نظام های آموزشی قبل از دانشگاه که در‬
‫بسیاری از کشورها تدریس میگردد و همچنین کتابهای تحصیلی دورههای مختلف تحصیلی نظام آموزشی‬
‫ایران‪ ،‬مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت و سعی شد سر فصلهای هر مقطع با توجه به دانستههای قبلی‬
‫دانشآموزان نوشته شود‪ .‬با ابتکار عمل دبیرخانه قطب کشوری نجوم پژوهش سراهای دانشآموزی(مستقر در‬
‫پژوهش سرای دانش آموزی رازی ناحیه ‪ 7‬مشهد) و همراهی برخی قطبهای استانی نجوم (همدان‪ ،‬لرستان‬
‫‪ ،‬فارس‪ ،‬خراسان جنوبی‪ ،‬بوشهر و اصفهان) کتابهای « آشنایی با نجوم»‪ « ،‬شناخت نجوم» و «مبانی نجوم»‬
‫به ترتیب برای دانشآموزان دورههای ابتدایی و اول و دوم متوسطه تألیف گردید‪.‬‬

‫در این کتابها سعی شده است که‪ ،‬با توصیفی ساده و روان و به کمک تصاویر مناسب‪ ،‬به نیاز علمی‬
‫دانشآموزان در ارتباط با نجوم پاسخ داده شود و بستری برای درک مفاهیم اولیه نجومی فراهم آید‪.‬‬

‫وظیفة خود میدانیم از تمام عزیزانی که ما را در تدوین محتوای حاضر یاری نمودند‪ ،‬تشکر نماییم‪ .‬بهویژه‬
‫نهایت سپاس خود را از جناب آقای اصالنی رییس گروه امور پژوهشسراهای دانشآموزی در دفتر آموزش‬
‫متوسطه نظری وزارت آموزش و پرورش به جهت حمایتهای بی دریغشان‪ ، ،‬همکاران ارجمند در قطب‬
‫کشوری نجوم سرکار خانم نوری‪ ،‬جناب آقای عباسی و همچنین همکاران گرانقدرمان در پژوهش سراهای‬
‫دانشآموزی استان اصفهان( سرکار خانم دکتر ناظمی)‪ ،‬استان بوشهر(جناب آقای لشکری)‪ ،‬استان خراسان‬
‫جنوبی(سرکار خانمها سودخواه و عرب )‪ ،‬استان فارس(جناب آقای جنیدیپور‪ ،‬جناب آقای دکتر کوهبر‪،‬‬

‫‪V‬‬
‫سرکار خانم هنرور)‪ ،‬استان لرستان(جناب آقای دکتر یاراحمدی) و استان همدان (جناب آقای صالحی) را ابراز‬
‫نماییم‪.‬‬

‫بدیهی است با همهی دقت در تدوین و ویرایش کتاب‪ ،‬احتمال خطا و اشتباه وجود دارد‪ .‬هرگونه پیشنهاد‪،‬‬
‫انتقاد و تذکر خوانندگان محترم در اینباره در جهت ارتقاء کیفیت کتاب مزید امتنان خواهد بود‪ .‬امید است‬
‫بتوانیم در سالهای آتی با رفع نواقص موجود‪ ،‬محتوایی استاندارد برای آموزش نجوم در پژوهشسراهای‬
‫دانشآموزی فراهم آوریم‪.‬‬

‫وحید راغب‬

‫دبیرعلمی قطب کشوری نجوم پژوهش سراهای دانش آموزی‬

‫همکاران مشارکت کننده در تدوین کتاب‬

‫استان محل خدمت‬ ‫نام و نام خانوادگی‬ ‫رديف‬

‫اصفهان‬ ‫خانم دکتر ناظمی‬ ‫‪۱‬‬
‫بوشهر‬ ‫آقای لشکری‬ ‫‪2‬‬

‫خراسان جنوبی‬ ‫خانم سودخواه‬ ‫‪۳‬‬

‫خراسان جنوبی‬ ‫خانم عرب‬ ‫‪۴‬‬
‫فارس‬ ‫آقای جنیدی پور‬ ‫‪۵‬‬
‫فارس‬ ‫آقای دکتر کوهبر‬ ‫‪6‬‬
‫فارس‬ ‫خانم هنرور‬ ‫‪7‬‬
‫لرستان‬ ‫آقای دکتر يار احمدی‬ ‫‪8‬‬
‫همدان‬ ‫آقای صالحی‬ ‫‪9‬‬
‫خراسان رضوی‬ ‫آقای عباسی‬ ‫‪۱۰‬‬
‫خراسان رضوی‬ ‫خانم نوری‬ ‫‪۱۱‬‬

‫‪VI‬‬
 ‫فهرست‬

‫فصل اول‪ :‬اندازه گیری‪1............................................................................................................................‬‬

‫‪ 1-1‬واحد های اندازهگیری‪2.......................................................................................................................‬‬
‫واحد نجومی‪2...................................................................................................................................AU‬‬
‫سال نوری‪2..........................................................................................................................................‬‬
‫اختالف منظر‪۳.......................................................................................................................................‬‬
‫پارسک‪۳..............................................................................................................................................‬‬
‫‪ 2 -1‬آشنایی با مفاهیم فیزیک در نجوم‪۳........................................................................................................‬‬
‫طیف ستارگان‪۳....................................................................................................................................‬‬
‫انرژی هستهای‪۴...................................................................................................................................‬‬
‫شکافت هستهای‪۴..................................................................................................................................‬‬
‫همجوشی هستهای‪۴................................................................................................................................‬‬
‫نیزوی گرانش‪۴.....................................................................................................................................‬‬
‫قوانین کپلر‪5........................................................................................................................................‬‬
‫فصل دوم‪ :‬اچزای تشکیل دهنده کیهان‪۶.........................................................................................................‬‬
‫کیهان چیست‪۷......................................................................................................................................‬‬
‫‪ 1-2‬ستاره‪۷........................................................................................................................................‬‬
‫‪ 2-2‬سحابی‪۸.......................................................................................................................................‬‬
‫‪ ۳-2‬سیارات‪۹ .....................................................................................................................................‬‬
‫‪ 4-2‬قمرها‪1۰.......................................................................................................................................‬‬
‫‪ 5-2‬سیارکها‪1۰.....................................................................................................................................‬‬
‫‪ 6-2‬دنباله دارها‪11................................................................................................................................‬‬
‫‪ ۷-2‬کهکشانها‪12..................................................................................................................................‬‬
‫فصل سوم‪ :‬خورشید و سیارات منظومه شمسی‪1۳............................................................................................‬‬
‫‪ 1-۳‬خورشید‪1۴....................................................................................................................................‬‬
‫الیههای خورشید‪1۴................................................................................................................................‬‬
‫شید سپهر‪1۴........................................................................................................................................‬‬
‫فام سپهر‪1۴.........................................................................................................................................‬‬
‫تاج خورشیدی‪1۴...................................................................................................................................‬‬
‫‪ 2-۳‬سیارات داخلی‪1۵.............................................................................................................................‬‬
‫عطارد‪1۵............................................................................................................................................‬‬
‫زهره‪1۶.............................................................................................................................................‬‬
‫‪ ۳-۳‬زمین و ماه‪1۷................................................................................................................................‬‬
‫زمین‪1۷.............................................................................................................................................‬‬
‫حرکت وضعی زمین‪1۷............................................................................................................................‬‬
‫حرکت انتقالی زمین‪1۷............................................................................................................................‬‬
‫جو زمین‪1۸........................................................................................................................................‬‬
‫ماه‪1۸............................................................................................................................................‬‬
‫حرکتهای ماه‪1۸................................................................................................................................‬‬
‫جو ماه‪1۹.......................................................................................................................................‬‬
‫جزر و مد‪1۹....................................................................................................................................‬‬
‫رخ گرد ماه‪1۹..................................................................................................................................‬‬
‫اهله ماه‪1۹.....................................................................................................................................‬‬
‫گرفتها‪ :‬کسوف و حسوف‪2۰.................................................................................................................‬‬
‫‪ 4-۳‬سیارات خارجی‪21........................................................................................................................‬‬

‫مریخ‪21.........................................................................................................................................‬‬
‫مشتری‪22.......................................................................................................................................‬‬
‫قمرهای مشتری‪22.............................................................................................................................‬‬
‫زحل‪2۳..........................................................................................................................................‬‬
‫قمرهای زحل‪2۴................................................................................................................................‬‬
‫اورانوس‪2۴....................................................................................................................................‬‬
‫قمرهای اورانوس‪2۴..........................................................................................................................‬‬
‫نپتون‪2۶........................................................................................................................................‬‬
‫قمرهای نپتون‪2۶..............................................................................................................................‬‬
‫فصل چهارم‪ :‬اجرام کوچک منظومه شمسی‪2۷.............................................................................................‬‬
‫‪ 1-4‬سیارک ها ‪2۸............................................................................................................................‬‬
‫‪ 2-4‬دنباله دارها ‪2۸..........................................................................................................................‬‬
‫‪ ۳-4‬شهاب سنگها ‪۳۰........................................................................................................................‬‬
‫‪ 4-4‬حلقه ها‪۳1....................................................................................................................... .......‬‬
‫‪ 5-4‬قمرها‪۳2....................................................................................................................... .........‬‬
‫‪ 6-4‬گاز و گرد و غبار بین سیاره ای ‪۳2..................................................................................................‬‬
‫‪ ۷-4‬شکل گیری منظومه شمسی ‪۳۳.........,..............................................................................................‬‬
‫فصل پنجم‪ :‬دستگاههای مختصات‪۳۴........................................................................................................‬‬
‫دستگاه مختصات سماوی‪۳۵..................................................................................................................‬‬
‫‪1-5‬دستگاه مختصات افقی‪۳۵................................................................................................................‬‬
‫سمت‪۳۶........................................................................................................................................‬‬
‫ارتفاع‪۳۶.......................................................................................................................................‬‬
‫‪2-۵‬دستگاه مختصات استوایی‪۳۶...........................................................................................................‬‬
‫بعد‪۳۷...........................................................................................................................................‬‬
‫میل‪۳۷...........................................................................................................................................‬‬
‫‪۳-5‬دستگاه مختصات دایره البروجی‪۳۸......................................................................................................‬‬
‫طول سماوی‪۳۹.................................................................................................................................‬‬
‫عرض سماوی‪۳۹...............................................................................................................................‬‬
‫فصل ششم‪:‬ستارگان‪۴۰.........................................................................................................................‬‬
‫تولد ستاره‪41....................................................................................................................................‬‬
 ‫‪ 1-6‬ویژگیهای ستارگان ‪41.................................................................................................................‬‬
‫جنس ستارگان‪41.............................................................................................................................‬‬
‫اندازه ستارگان‪41.............................................................................................................................‬‬
‫جرم وچگالی ستارگان‪41.....................................................................................................................‬‬
‫جو ستارگان‪42...............................................................................................................................‬‬
‫طیف ستارگان‪42.............................................................................................................................‬‬
‫دمای ستارگان‪42.............................................................................................................................‬‬
‫درخشندگی‪4۳.................................................................................................................................‬‬
‫نمودار هرتسپرانگ ‪ -‬راسل‪4۳...............................................................................................................‬‬
‫‪ 2-6‬انواع ستارگان ‪۴۳.......................................................................................................................‬‬
‫ستارگان رشته اصلی‪4۳.......................................................................................................................‬‬
‫غول های سرخ‪4۴.............................................................................................................................‬‬
‫کوتوله سفید‪4۴.................................................................................................................................‬‬
‫ستاره نوترونی‪۴۵..............................................................................................................................‬‬
‫سیاهچاله‪۴۵.....................................................................................................................................‬‬
‫فصل هفتم‪:‬کهکشانها‪۴۶.......................................................................................................................‬‬
‫‪ 1-۷‬ساختار کهکشان‪۴۷......................................................................................................................‬‬
‫دیسک کهکشان‪۴۷..............................................................................................................................‬‬
‫هاله کهکشان‪۴۷................................................................................................................................‬‬
‫مرکز کهکشان‪۴۷...............................................................................................................................‬‬
‫‪ 2-۷‬انواع کهکشان‪۴۸.........................................................................................................................‬‬
‫کهکشانهای مارپیچی‪۴۸.......................................................................................................................‬‬
‫کهکشانهای بیضوی‪51.......................................................................................................................‬‬
‫کهکشانهای نامنظم‪52........................................................................................................................‬‬
‫فصل هشتم‪:‬مهبانگ‪5۳........................................................................................................................‬‬
‫‪ 1-۸‬واژه شناسی مهبانگ‪5۴................................................................................................................‬‬
‫‪ 2-۸‬تاریخچه و نظریه مهبانگ‪۵۴..........................................................................................................‬‬
‫‪ ۳-۸‬روند تشکیل عناصر‪۵۵.................................................................................................................‬‬
‫فصل نهم‪:‬آشنایی با صورت های فلکی‪۵۷..................................................................................................‬‬
‫دب اکبر(خرس بزرگ)‪۵۸....................................................................................................................‬‬
‫دب اصغر(خرس کوچک)‪۵۹.................................................................................................................‬‬
‫ذات الکرسی‪۵۹................................................................................................................................‬‬
‫قیقاووس‪6۰....................................................................................................................................‬‬
‫اژدها(تنین)‪6۰................................................................................................................................‬‬
‫صورت فلکی جبار(شکارچی)‪6۰...........................................................................................................‬‬
‫فصل دهم‪:‬ابزارهای اندازه گیری‪62........................................................................................................‬‬
‫آشنایی با ابزارهای اندازه گیری و رصدی در نجوم‪۶۳..................................................................................‬‬
‫‪ 1-1۰‬اسطرالب‪۶۳..........................................................................................................................‬‬
‫چگونه یک اسطرالب ساده بسازیم‪۶۳....................................................................................................‬‬
‫روش کاربرد‪۶۴..............................................................................................................................‬‬
‫‪ 2-1۰‬ساعت آفتابی‪۶۵.......................................................................................................................‬‬
‫‪ ۳-1۰‬تلسکوپ‪۶۵...........................................................................................................................‬‬
‫تلسکوپ شکستی(گالیله ای)‪۶۶............................................................................................................‬‬
‫تلسکوپ بازتابی (نیوتوی)‪۶۶..............................................................................................................‬‬
‫دوربین دوچشمی نجومی‪۶۷.................................................................................................................‬‬
‫معرفی تلسکوپهای مهم دنیا‪۶۸.............................................................................................................‬‬
‫تلسکوپ فضایی هابل‪۶۸....................................................................................................................‬‬
‫تلسکوپ فضایی کپلر‪۶۸....................................................................................................................‬‬
‫تلسکوپ جیمز وب‪۶۹.......................................................................................................................‬‬
‫تلسکوپ هیل‪۶۹..............................................................................................................................‬‬
‫فصل یازدهم ‪:‬مهارت های رصدی‪۷1......................................................................................................‬‬
‫‪ 1-11‬پیدا کردن مکان مناسب برای رصد‪۷2............................................................................................‬‬
‫آلودگی نوری‪۷2.............................................................................................................................‬‬
‫‪ 2-11‬زمان مناسب‪۷2.....................................................................................................................‬‬
‫‪ ۳-11‬نرم افزار رصدی‪۷۳................................................................................................................‬‬
‫‪ 4-11‬ابزار رصدی‪۷۳.....................................................................................................................‬‬
‫فصل دوازدهم ‪:‬جهت یابی‪۷۴..............................................................................................................‬‬
‫مقدمه‪۷۵.....................................................................................................................................‬‬
‫‪ 1-12‬جهت یابی در روز‪۷۵..............................................................................................................‬‬
‫جهت یابی با ساعت و خورشید‪۷۵.......................................................................................................‬‬
‫الف‪-‬در نیمکره شمالی‪۷۵.................................................................................................................‬‬
‫ب‪-‬در نیمکره جنوبی‪۷۵...................................................................................................................‬‬
‫جهت یابی با چوب و آفتاب(سایه)‪۷۶.... ...............................................................................................‬‬
‫جهت یابی با مقطع درختان‪۷۶............................................................................................................‬‬
‫‪ 2-12‬جهت یابی در شب‪۷۶.............................................................................................................‬‬
‫جهت یابی با ستارگان صورت های فلکی‪۷۶...........................................................................................‬‬
‫جهت یابی با ستارگان خوشه پروین‪۷۷.................................................................................................‬‬
‫جهت یابی با ستارگان صورت فلکی عوا‪۷۷............................................................................................‬‬
‫جهت یابی با ماه‪۷۷.......................................................................................................................‬‬
‫فصل اول‬

‫اندازهگیری‬

‫‪1‬‬
 ‫‪ ۱-۱‬واحدهای اندازهگیری نجومی‬
‫تا به حال به بزرگی فاصلهای اجرام کیهانی فکر کردهاید؟ تا به حال تصور کردهاید چگونه میتوانیم فاصله بین دو کهکشان را اندازه بگیریم؟ آیا میدانید‬
‫اگر بخواهیم فاصله نزدیکترین کهکشان همسایه را با کهکشان راه شیری به صورت کیلومتر بیان کنیم باید عددی ‪ ۲۰‬رقمی بنویسیم و برای نوشتن این‬
‫عدد یک خط کامل از کاغذ استفاده میشود؟‬

‫بنابر این ما به واحدهای اندازهگیری متفاوتی برای بیان فاصلههای نجومی احتیاج داریم‪ .‬در این بخش به چند نمونه از واحدهایی که کاربرد بیشتری دارند‬
‫اشاره خواهیم کرد‪.‬‬

‫درجه‪:‬‬
‫همان طور که از دروس ریاضی ابتدایی میدانید ‪ ،‬مقدار زاویهها را با درجه نشان میدهیم‪ .‬برای نشان دادن محل ستارهها و سیارات در آسمان نیز از درجه و‬
‫یا واحدهای کوچکتر از درجه استفاده میشود‪ .‬در اندازهگیریهای نجومی گاهی نیاز به اندازهای کوچکتر از درجه داریم‪ .‬در این موارد از واحدهای دقیقه قوسی(‬
‫دقیقهی کمانی) و یا ثانیه قوسی( ثانیه کمانی) استفاده میکنیم‪.‬‬

‫اگر یک درجه را به ‪ ۶۰‬قسمت تقسیم کنیم ‪ ،‬هر کدام از این قسمت ها معادل یک دقیقه کمانی خواهد بود‪.‬‬

‫واحد نجومی ‪: AU‬‬

‫یکی دیگر از واحدهایی که برای بیان مسافتهای بزرگ از آن استفاده میکنیم ‪ ،‬واحد نجومی است ‪ ،‬که آن را با نماد ‪ AU‬نشان میدهیم‪ .‬یک واحد نجومی‬
‫)‪ (AU‬برابر با میانگین فاصله زمین تا خورشید است‪ .‬یعنی هر واحد نجومی برابر با ‪ ۱۵۰ (۱۵۰۰۰۰۰۰۰‬میلیون) کیلومتر است‪.‬‬

‫معموال فاصله سایر سیارات تا خورشید را برحسب ‪ AU‬بیان میکنند‪ .‬به عنوان مثال میانگین فاصله مشتری تا خورشید برابر با ‪ ۷۷۹‬میلیون کیلومتر است که‬
‫آن را به صورت ‪ ۵/۲ AU‬بیان میکنیم‪.‬‬

‫سال نوری‪:‬‬
‫همان طور که در درس علوم تجربی ذکر شده است ‪ ،‬نور با سرعت بسیار زیادی حرکت میکند‪ .‬نور تقریبا در مدت یک ثانیه ‪ ۳۰۰‬هزار کیلومتر را طی میکند‪.‬‬
‫زمانی که طول میکشد تا نورخورشید به زمین برسد حدود ‪ ۸‬دقیقه است‪ .‬حال تصور کنید اگر نور خورشید همچنان به حرکت خود ادامه دهد‪ ،‬بعد از گذشت‬
‫یک سال این نور به کدام قسمت از فضا خواهد رسید!‬

‫به فاصلهای که نور درمدت یک سال طی میکند ‪ ،‬یک سال نوری گفته میشود‪.‬‬

‫توجه داشته باشید سال نوری از جنس زمان نیست ! بلکه از جنس فاصله است و برای بیای مسافت استفاده میشود‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫اختالف منظر‬
‫چشم چپ خود را ببندید‪ ،‬همزمان به جسمی که نزدیک به شما است و جسم دیگری که دور است نگاه کنید‪ .‬به موقعیت جسم نزدیک در مقایسه با جسم‬
‫دورتر توجه کنید‪ .‬حاال چشم چپتان را را باز کنید و چشم راستتان را ببندید و مجددا به موقعیت‬
‫جسم نزدیک‪ ،‬نسبت به جسم دورتر دقت کنید‪ .‬اگر جسم نزدیک واقعاً نزدیک باشد و جسم دور‬
‫هم به اندازه کافی دور باشد‪ ،‬موقعیت جسم نزدیک در دو حالت گفته شده را‪ ،‬متفاوت خواهید‬
‫دید در حقیقت شما با این آزمایش ساده اختالف منظر را تجربه کردهاید ‪.‬‬

‫جابجایی جسم در اثر تغییر جای ناظر‪ ،‬در پس زمینه اختالف منظر‬
‫نامیده میشود‪.‬‬

‫شکل ‪ : ۴-۱‬اختالف منظر‬ ‫در فواصل نجومی‪ ،‬اختالف منظر بین دو چشم بسیار کم است و ما از قطر مدار زمین استفاده‬
‫میکنیم به این صورت که اول بهار و پاییز ( به طور کلی زمانی که فاصله بین دو نقطه از مدار‬
‫بیشترین مقدار باشد)‪ ،‬از جسم عکس میگیریم‪ ،‬این میزان را حساب میکنیم ‪ .‬هرچه جسم دورتر باشد‪ ،‬زاویه اختالف منظر هم کوچکتر است‪.‬‬

‫پارسک‬
‫اگر به فاصللهای از زمین برسلیم که فاصلله زاویهای زمین تا خورشلید یک ثانیه قوسلی دیده شلود‪،‬‬
‫فاصلله ما از زمین یک پپارسلکا اسلت که با محاسلبات سلاده میتوان گفت که یک پارسلک تقریباً‬
‫‪ ۳/۲۶‬سال نوری است که آن را با ‪ p‬نشان میدهند‪.‬‬

‫شکل ‪ : ۵-۱‬پارسک‬
‫‪۲-۱‬آشنایی با مفاهیم فیزیک در نجوم‬

‫طیف ستارگان‪:‬‬
‫با علم امروزهی انسان ‪ ،‬به هیچ وجه نمیتوان به ستارگان سفر کرد ‪ .‬میدانیم که دانشمندان و فضانوردان هیچگاه سفر به فاصلهای دورتر از ماه را تجربه‬
‫نکرده اند (البته ربات های فضا پیما به فضا ارسال شده است)‪ .‬پس چگونه اطالعات دقیقی از جنس ستارهها و سیارات و یا دمای آنها بدست میآورند؟ چگونه‬
‫میتوانند به عمر باقیمانده از یک ستاره پی ببرند؟ جرم ستارها و سیارات را چگونه از فاصله های بسیار دور حدس میزنند؟‬

‫تنها راهی که انسان میتواند اجرام آسمانی را بهتر بشناسد‪ ،‬بررسی نوری است که از این اجرام (ستاره ها ‪،‬سیارات‪ ،‬کهکشان ها و‪ )...‬به زمین میرسد‪ .‬محققان‬
‫نور ستارگان را دریافت میکنند و با روش های خاص به دما و اندازه آنها پی میبرند‪ .‬همان طور که میدانید نزدیکترین ستاره به زمین خورشید است‪ .‬که‬
‫دمایی در حدود ‪ ۶۰۰۰‬درجه سانتی گراد دارد‪.‬‬

‫ستاره شناسان‪ ،‬ستاره ها را از نظر دما و اندازه دسته بندی کردهاند‪ .‬رنگ ستاره ها به میزان داغی و حرارت ستاره بستگی دارد‪ .‬هرچه داغتر باشد پرنورتر خواهد‬
‫بود‪ .‬داغترین ستاره ها به رنگ سفید و یا آبی دیده می شوند ‪ .‬ستاره های زرد مانند خورشید دمای متوسطی دارند و ستاره های نارنجی رنگ و یا قرمز رنگ‬
‫در دسته ستاره های سردتر قرار میگیرند‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫انرژی هسته ای‪:‬‬
‫منبع انرژی همه ستارگان و بخش بزرگی از کیهان انرژی هستهای است‪ .‬انرژی هستهای شامل دو نوع ‪ :‬شکافت هستهای و همجوشی هستهای است‪.‬‬

‫شکافت هسته ای‪:‬‬

‫وقتی هسته یک نوع اتم سنگین مانند اورانیوم شکسته شود و به دو هسته سبکتر تبدیل شود ‪ ،‬انرژی بسیار زیادی آزاد میشود‪ .‬به این پدیده شکافت‬
‫هستهای میگویند‪ .‬در نیروگاههای هستهای از همین روش برای تولید برق استفاده میکنند‪.‬‬

‫شکل‪ :۶-۱‬شکافت هسته ای‬

‫همجوشی هستهای‪:‬‬
‫جالب است بدانید قسمت اصلی ماده تشکیل دهنده خورشید (که نزدیکترین ستاره به ماست) گاز هیدروژن و هلیوم است‪ .‬شاید این پرسش برای شما هم‬
‫مطرح شده باشد که چگونه این گاز های ساده میتوانند چنین انرژی و گرمای عظیمی تولید کنند؟‬

‫وقتی هستهی دو اتم نسبتا سبک با یکدیگر ترکیب شوند و یک هسته سنگینتر را تشگیل دهند‪ ،‬همجوشی هستهای رخ‬
‫داده است‪ .‬در این حالت انرژی بسیار زیادی آزاد میشود‪.‬‬

‫نور همه ستارگان حاصل از همجوشی گازهای درون ستاره است ولی نوع این گاز در ستاره های مختلف ممکن است متفاوت باشد‪ .‬به همین دلیل است که‬
‫رنگ و دمای ستارهها با یکدیگر متفاوت است‪.‬‬

‫نیروی گرانش‪:‬‬
‫به طور کلی بین هر دو جرم نیروی گرانش وجود دارد و یکدیگر را میربایند‪ .‬هرچه جرم جسمها‬
‫بیشتر باشد نیروی گرانش بین آنها بیشتر خواهد بود‪ .‬علت این که زمین اجسام را به سمت خود‬
‫می کشد این است که جرم زمین بسیار زیاد است و درنتیجه نیروی گرانش نسبتا قوی بر اجسام‬
‫وارد میکند‪.‬‬

‫اجرام کیهانی مانند خورشید و سیارات یا ستارههای نزدیک به هم‪ ،‬نیز به دلیل جرم زیادی که دارند‬
‫نسبت به یکدیگر نیروی گرانش قوی دارند و به همین دلیل است که به دور یکدیگر میگردند‪.‬‬
‫مانند گردش سیارات به دور خورشید که به دلیل جرم زیاد خورشید است‪.‬‬

‫شکل ‪ :۷-۱‬نیروی گرانش زمین‬

‫‪4‬‬
 ‫قوانین کپلر‪:‬‬
‫دانشمند و ستارهشناسی به نام یوهانس کپلر در قرن ‪۱۷‬میالدی‪ ،‬نظریههایی درباره حرکت مداری اجرام آسمانی‬
‫مطرح کرد‪ ،‬این نظریهها بعدها به نام قوانین کپلر نامگذاری شد و تحول بزرگی در شناخت حرکت اجرام آسمانی‬
‫ایجاد کرد‪.‬‬

‫قانون اول کپلر‪ :‬مدار حرکت سیارات به دور خورشید مانند یک بیضی است(شکل ‪.)۹-۱‬‬

‫شکل ‪ :۸-۱‬مسیر حرکت سیاره به دور‬

‫خورشید‬

‫قانون دوم کپلر‪ :‬سرعت حرکت سیارات به دور خورشید ثابت نیست‪ .‬وقتی سیارات به خورشید نزدیکتر میشوند سریعتر حرکت میکنند و هر چه از خورشید‬
‫دورتر میشوند سرعت حرکتشان کمتر میشود‪.‬‬

‫به تصویر دقت کنید‪:‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫وقتی زمین در نقطهای نزدیک به خورشید مانند ‪ A‬درمدار خود در حال حرکت است ‪،‬سریعتر حرکت‬

‫میکند و وقتی در نقطهای مشابه ‪ B‬حرکت میکند ‪ ،‬سرعتش کندتر است‪.‬‬

‫شکل ‪ :۹-۱‬مقایسه سرعت زمین به دور‬
‫خورشید در مقایسه با فاصله اش تا‬ ‫قانون سوم کپلر‪ :‬اگر بخواهیم قانون سوم سیارات را به بیان خیلی ساده مطرح کنیم ‪ ،‬میتوان گفت‬
‫خورشید‬ ‫مدت زمانی که طول میکشد تا سیاره یک دور کامل به دور خورشید بگردد به فاصله سیاره تا خورشید‬

‫بستگی دارد‪ .‬هر چه مدار سیاره بزرگتر باشد مدت زمان بیشتری طول میکشد تا سیاره به دور خورشید بگردد‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫فصل دوم‬

‫اجزای تشکیل دهنده کیهان‬

‫‪6‬‬
 ‫کیهان چیست؟‬

‫شکل ‪ :۱-2‬کیهان‬

‫کیهان همه چیز را در بر میگیرد‪ .‬تمام فضلا‪ ،‬تمام ماده و انرژی موجود در فضلا‪ ،‬حتی زمان و البته شلما هم جزئی از کیهان هسلتید‪ .‬زمین و ماه و سلایر سلیارات‬
‫و دهها قمر آنها همراه با سلیار ها و دنبالهدارها و سلیارات فراخورشلیدی بخشلی از کیهان هسلتند‪ .‬خورشلید یکی از صلدها میلیارد سلتاره کهکشلان راه شلیری‬
‫اسلت‪ .‬کهکشلان راه شلیری یکی از میلیاردها کهکشلان در کیهان اسلت‪ .‬همه سلتارگان در همه کهکشلانها و بسلیاری چیزهای دیگر که منجمان نمیدانند و یا‬
‫نمیتوانند آنها را رصد کنند‪ ،‬همه اینها بخشی از کیهان هستند‪ .‬در یک جمله‪ ،‬کیهان‪ ،‬همه چیز است‪.‬‬

‫‪۱-۲‬ستاره‬

‫شکل ‪ :2-2‬ستاره‬

‫ستاره‪ ،‬گوی عظیمی از گازهای بسیار داغ است(شکل ‪ .)۲-۲‬گرانش ستاره‪ ،‬ساختار این توده گازی متراکم (فشرده) را حفظ میکند‪.‬‬

‫به دلیل دمای داخلی بسیار زیاد ستارگان‪ ،‬ماده نمیتواند بصورت جامد یا مایع باشد‪ .‬گازهای تشکیل دهنده ستاره‪ ،‬بسیار غلیظتر از گازهای سطح زمین است‬
‫و فشار درونی بسیار زیاد آنها سبب شده چگالی زیادی داشته باشند‪.‬‬

‫ستارگان در فضا حرکت میکنند‪ .‬اما به دلیل فاصله زیادی که از زمین دارند‪ ،‬ثابت به نظر میرسند‪ .‬به همین دلیل به آنها ثوابت هم گفته میشود‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫‪۲-۲‬سحابی‬

‫شکل ‪ :3-2‬سحابی‬

‫ابری از گاز و گرد و غبار که در فضای بین ستارهها ایجاد میشود‪ ،‬به عنوان سحابی شناخته میشود(شکل ‪ .)۳-۲‬بنابراین یک سحابی از محیط بین ستارهای‬
‫تشلکیل شلده اسلت‪ .‬برخی از سلحابیها محل تشلکیل سلتارههای جدید هسلتند و سلتارههای کم جرم نیز در مراحل انتهای عمرشلان سلحابی ایجاد میکنند‪.‬‬
‫خورشلید تقریباً ‪ ۴/۵‬میلیارد سلال پیش در داخل یک سلحابی که از انفجار ابرنواختری تولید شلده‪ ،‬تشلکیل شلدهاسلت‪ .‬در کهکشلانهای مارپیچی مانند کهکشلان‬
‫راه شیری ‪ ،‬سحابیها حدود ‪ ۳‬تا ‪ ۵‬درصد از جرم کل کهکشان را تشکیل میدهند‪.‬‬
‫سلحابی ها از نظر ااهری بسلیار متفاوت هسلتند و این تفاوت نه تنها به دما و تراکم مواد آنها بلکه به نحوه قرارگیری مواد در فضلا نسلبت به ناار بسلتگی‬
‫دارند‪ .‬با این وجود ترکیب شلیمیایی آنها کامالً یکنواخت اسلت و مشلابه خورشلید و کل جهان اسلت‪ .‬حدود ‪ ۹۰‬درصلد از اتمهای تشلکیل دهنده سلحابیها‬
‫هیدروژن و بقیه هلیوم است‪ ،‬بقیه عناصر ‪ ۰/۲‬درصد از کل عناصر سحابی را تشکیل میدهند‪.‬‬

‫از نظر درخشندگی‪ ،‬دو نوع سحابی داریم‪:‬‬

‫سحابی نشری که نور خود را از ستارگان درونیاش دریافت میکند‪.‬‬

‫سحابی تاریک که تراکم بیش از حد گرد و غبار و گاز ملکولی در آنها نور ستارگان پس زمینه را جذب‬

‫کرده و اجازه نمیدهد تا به بیرون ازسحابی نشر شود‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫‪۳-۲‬سیارات‬

‫شکل ‪ :۴-2‬منظومه شمسی‬

‫یک سلیاره جسلمی نجومی اسلت که به دور یک سلتاره یا بقایای سلتارهای میچرخد و به اندازه کافی جرم دارد تا بتواند توسلط جاذبه خود کروی شلکل شلود‪.‬‬
‫سیارات آنقدر بزرگ نیستند که در آنها همجوشی هستهای رخ دهد بنابراین از خود نور ندارند‪.‬‬
‫هر سلیاره ممکن اسلت دارای یک یا چند قمر باشلد‪ .‬سلیاره ممکن اسلت خاکی‪ ،‬سلنگی و یا گازی باشلد‪ .‬در منظومه شلمسلی (شلکل‪ )۴-۲‬چهار سلیاره عطارد‪،‬‬
‫زهره‪ ،‬زمین و مریخ خاکی هستند اما چهار سیاره دیگر از تودههای گازی تشکیل شدهاند‪.‬‬
‫‪ ۴-۲‬قمرها‬

‫شکل ‪ :۵-2‬تصویر برخی اقمار منظومه شمسی‬

‫قمر یک جرم آسمانی است که حول جرم دیگری میگردد ‪ .‬قمر زمین‪ ،‬ماه نام دارد‪ .‬در منظومه شمسی به جز عطارد و زهره‪ ،‬شش سیاره دیگر دارای قمر‬
‫هستند‪ .‬در میان سیارات خاکی منظومه شمسی‪ ،‬زمین دارای یک قمر و مریخ دارای دو قمر به نامهای دیموس و فوبوس است‪.‬‬
‫مدار بیشتر قمرها بیضی شکل است‪ .‬در منظومه شمسی ‪ ۲۱‬قمر از جمله‪ :‬ماه‪ ،‬دیموس‪ ،‬فوبوس‪ ،‬پنج قمر مشتری‪ ،‬هشت قمر زحل و پنج قمر اورانوس مدار‬
‫دایرهای شکل دارند‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫تحقیق کنید‪:‬‬

‫قمرها چگونه تشکیل شده اند؟ چرا برخی سیارات‪ ،‬قمرهای بیشتری دارند؟‬

‫‪ ۵-۲‬سیارکها‬

‫شکل ‪ :۶-2‬سیارک‬

‫سلیار ها همان سلیارات خررد هسلتند که در فاصلله بین مریخ و مشلتری قرار دارند‪ .‬مدار آنها بیضلی شلکل اسلت و در هر چهار سلال و نیم‪ ،‬یک بار به دور‬
‫خورشید میگردند‪.‬‬
‫درخشش سیار ها به دلیل بازتاب نور خورشید است‪ .‬سیار ها آنقدر کوچک هستند که جوّی ندارند و گاهی با هم برخورد میکنند‪.‬‬

‫تحقیق کنید‪:‬‬

‫چرا سیارکها روی زمین سقوط نمیکنند؟‬

‫‪1۰‬‬
 ‫‪ ۶-۲‬دنبالهدارها‬

‫شکل ‪ :۷-2‬دنباله دار‬

‫دنبالهدارها زیباترین و تماشایی ترین اجرام آسمانی هستند‪ .‬یک دنبالهدار (شکل ‪ )۷-۲‬از سه بخش تشکیل شده است‪:‬‬
‫الف) هسلته‪ :‬هسلته دنباله دار‪ ،‬گوی منجمد کیهانی اسلت که از گازها و گردوغبار کیهانی یخ زده تشلکیل شلده اسلت‪ .‬قطر هسلته فقط چند کیلومتر‬
‫است‪.‬‬
‫ب) گیسو‪ :‬با نزدیک شدن هسته به خورشید‪ ،‬یخها بخار شده و ابری اطراف هسته را میگیرد که به آن گیسو میگویند‪.‬‬
‫پ) دنباله‪ :‬هسته با پیشروی به سمت خورشید روشنتر میشود و یک دنباله از آن میروید‪ .‬ممکن است دنباله تا میلیونها کیلومتر ادامه یابد‪.‬‬

‫تحقیق کنید‬

‫دنباله دارها چگونه حرکت می کنند؟‬

‫‪۷-۲‬کهکشانها‬

‫‪۷-‬‬

‫شکل ‪ :۸-2‬کهکشان‬

‫‪11‬‬
‫کهکشان‪ ،‬مجموعه عظیمی از گاز‪ ،‬گرد و غبار و میلیاردها ستاره و منظومهی ستارهای است‪ .‬نیروی گرانش باعث گرد همآمدن اجزای کهکشان میشود‪.‬‬
‫کهکشان راه شیری مانند دیگر کهکشانها دارای یک سیاهچاله بزرگ در مرکز است‪ ،‬تلسکوپ هابل به مدت ‪۱۲‬روز در یک ناحیه کوچک از فضا ‪ ۱۰‬هزار‬
‫کهکشان‪ ،‬با اندازه‪ ،‬شکل و رنگ مختلف پیدا کرد‪ .‬برخی دانشمندان فکر میکنند ممکن است به اندازه یک میلیارد کهکشان در جهان وجود داشته باشد‬

‫‪12‬‬
 ‫فصل سوم‬

‫خورشید و سیارات منظومه‬

‫شمسی‬
‫‪13‬‬
 ‫‪ ۱-۳‬خورشید‬
‫خورشید‪ ،‬قلب منظومه شمسی و یک گوی آتشین از گازهای داغ است‪ .‬خورشید بزرگترین جسم در منظومه شمسی است ‪ .‬این ستاره که سرچشمه اصلی نور‪،‬‬
‫انرژی‪ ،‬گرما و زندگی بر روی زمین است‪ ،‬قطری نزدیک به ‪ ۱٬۳۹۲٬۰۰۰‬کیلومتر دارد‪ .‬در منظومه شمسی بیشترین جرم و حجم از آن خورشید است‪ .‬قطر‬
‫خورشید نزدیک به ‪ ۱۰۹‬برابر قطر زمین و جرم آن ‪ ۳۳۰‬هزار برابر جرم زمین است‪ .‬این مقدار ‪ ٪۹۹٫۸۶‬کل جرم منظومه است‪.‬‬

‫جرم عظیم خورشید با نیروی گرانش در کنار هم نگه داشته میشود و فشار و درجه حرارت زیادی را در هسته خود ایجاد میکند‪ .‬در هسته ‪ ،‬دما حدود ‪۱۵‬‬
‫میلیون درجه کلوین است که برای ایجاد همجوشی هستهای کافی است‪ .‬همجوشی فرایندی است که در آن اتم ها با هم ترکیب میشوند و اتم های بزرگتری‬
‫را تشکیل میدهند و در این فرآیند مقادیر بسیار عظیمی انرژی آزاد میکنند‪ .‬در هسته خورشید ‪ ،‬اتمهای هیدروژن با یکدیگر ترکیب شده و هلیم میسازند‪.‬‬
‫انرژی تولید شده در هسته‪ ،‬تمام گرما و نوری که خورشید ساطع میکند را تأمین میکند ‪.‬‬

‫الیههای خورشید‬
‫خورشید شش منطقه دارد‪ :‬از داخل به بیرون هسته‪ ،‬منطقه تابشی‪ ،‬منطقه همرفت‪ .‬سطح مرئی به نام‬
‫شیدسپهر (فوتوسفر) ‪ ،‬فام سپهر (کروموسفر) و دورترین منطقه از مرکز که تاج نامیده میشود‪ .‬در ادامه‬
‫به معرفی الیه های سطح مرئی می پردازیم‪.‬‬

‫شید سپهر‬

‫شیدسپهر عمیقترین الیه مرئی خورشید است که به آن قرص خورشید هم میگویند‪ .‬اگر با چشم غیر‬
‫مسلح یا تلسکوپ به آن نگاه کنیم‪ ،‬ااهری یکنواخت دارد‪ .‬اما از دید تلسکوپهای بزرگ دارای ترکیب‬
‫دانه دانه شدهای است‪ .‬این دانهها مساحتهای نامنظم روشنی هستند که توسط رگههای تاریک احاطه‬
‫شدهاند‪ .‬بطور متوسط عرض هر دانه به ‪ ۱۵۰۰‬کیلومتر میرسد‪ .‬شکل ‪ ۱-۳‬نمایی از شیدسپهر را نشان‬
‫میدهد‪.‬‬
‫شکل ‪ :۱-3‬شید سپهر‬

‫فام سپهر‬

‫فامسپهر یا رنگینسپهر الیه گازی نازکی از جوّ خورشید یا هر ستاره دیگری است که تا ارتفاع چند هزار کیلومتری باالی شیدسپهر ادامه دارد‪ .‬این الیه ناز‬
‫قرمز رنگ‪ ،‬هنگام کسوف کامل‪ ،‬رویت خواهد شد‪ .‬خطوط نشری رنگین سپهر مرئی هستند‪ .‬مهمترین آنها هلیوم است که در دماهای باال برانگیخته میشود‪.‬‬

‫تاج خورشیدی‬

‫تاج خورشیدی یا تاج ستارهای‪ ،‬بیرونیترین الیه خورشید است‪ .‬در گذشته تاج خورشید تنها در زمان‬
‫کسوف دیده میشد‪ ،‬اما امروزه بسیاری از رصدخانههای زمینی و فضایی در هر لحظه قادر به رصد تاج‬
‫خورشیدی هستند‪ .‬دمای تاج خورشیدی حدود ‪ ۱۰۶‬درجه کلوین است‪ .‬در ارتفاع حدود ‪ ۱۰‬هزار کیلومتر‬
‫از سطح خورشید ناگهان دما به مقادیر بسیار باال میرسد و چگالی گاز بسیار کم میشود‪ .‬انرژی زیاد تاج‬
‫توسط الیه همرفتی خورشید که در زیر سطح آن قرار دارد‪ ،‬تأمین میشود‪.‬‬

‫شکل‪ 2-3‬تاج خورشید در کسوف ‪2۰۱۷‬‬

‫‪14‬‬
 ‫‪ ۲-۳‬سیارات داخلی‬
‫سیارات را میتوان براساس فاصلهشان ازخورشید دسته بندی کرد‪ .‬عطارد و زهره به سیارات داخلی موسوماند‪ .‬زیرا از زمین به خورشید نزدیکترند‪ .‬سیارات‬
‫دیگر‪ ،‬از مریخ تا نپتون سیارات خارجی نامیده میشوند‪ ،‬زیرا نسبت به زمین در فاصله دورتری از خورشید قرار دارند‪.‬‬

‫عُطارِد‬
‫عطارد یا تیر‪ ،‬نزدیکترین سیاره به خورشید است‪ .‬جرم آن ‪ ۰/۰۵۵‬برابر جرم خورشید‪ ،‬معادل‬

‫‪ ۳/۳ × ۱۰ ۲۳‬کیلوگرم و قطر آن ‪ ۴۸۸۰‬کیلومتر است‪ .‬گرانش سطحی عطارد به قدری کم است‬
‫که اکثر گازها به سرعت فرار میرسند و جوّ حفظ نمیشود‪ .‬مدار این سیاره بیضی شکل است و‬
‫نزدیکترین فاصله آن از خورشید تنها ‪ ۴۵/۹‬میلیون کیلومتر و دورترین فاصله آن‪ ۶۹/۷‬میلیون‬
‫کیلومتر است‪ .‬لذا همواره در اطراف خورشید حضور دارد و رصد آن تنها در هنگام طلوع و غروب‬
‫ممکن است‪.‬‬

‫شکل‪ : 3-3‬عطارد‬

‫ویژگیهای عطارد‬

‫ساختار‬

‫عطارد کوچکترین سیاره منظومه شمسی است‪ .‬عطارد دارای یک سطح سنگی و یک هسته آهنی است‪ .‬هسته‬
‫آهن در عطارد در مقایسه با سایر سیارات سنگالخی مانند زمین و مریخ بسیار بزرگ است‪ .‬این باعث میشود‬
‫جرم عطارد نسبت به اندازه آن بسیار زیاد باشد‪.‬‬

‫شکل سطحی‬

‫سطح عطارد به سطح ماه زمین شباهت دارد و دارای بسیاری از دهانههای برخورد ناشی از برخورد با شهاب‬
‫سنگ ها و ستاره های دنبالهدار است‪ .‬دهانهها و برجستگیهای عطارد به نام هنرمندان‪ ،‬نوازندگان یا نویسندگان‬
‫مشهور نامگذاری شدهاند‪.‬‬

‫جوّ‬

‫به جای جوّ ‪ ،‬عطارد دارای یک اگزوسفر(بیرونیترین الیه اتمسفر اگزوسفر نامیده می شود) نازک است که از‬
‫اتمهای آورده شده توسط بادهای خورشیدی و شهابسنگها تشکیل شده است‪ .‬اگزوسفر عطارد بیشتر از‬
‫اکسیژن ‪ ،‬سدیم ‪ ،‬هیدروژن ‪ ،‬هلیم و پتاسیم تشکیل شده است‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫زهره‬
‫زرهره یا ناهید نزدیکترین همسایه زمین است و مانند عطارد هیچ قمر طبیعی شناخته شدهای ندارد‪ .‬این‬
‫سیاره از بسیاری جهات مانند اندازه‪ ،‬جرم‪ ،‬گرانش و ترکیبات ساختاری مشابه زمین است جرم زهره‬

‫‪ ۴/۸۶ ×۱۰ ۲۴‬کیلوگرم معادل ‪ ۸۲‬درصد جرم زمین است‪ .‬قطر آن ‪ ۱۲۱۰۴‬کیلومتر است که فقط ‪۵‬‬
‫درصد از قطر زمین کوچکتر است‪ .‬شتاب گرانشی روی سطح زهره ‪ ۸/۸۷‬متر بر مربع ثانیه است که‬
‫حدوداً ‪ ۹۰‬درصد شتاب گرانشی سطح زمین است‪.‬‬

‫ناهید دومین سیاره از خورشید و نزدیکترین همسایه سیارهای ما است‪ .‬این سیاره در جهت مخالف اکثر‬
‫سیارات به آرامی میچرخد‪ .‬جو غلیظ آن گرما را در اثر پدیده گلخانهای به دام میاندازد ‪ ،‬و آن را به‬
‫گرمترین سیاره منظومه شمسی تبدیل میکند که دمای سطح آن به اندازهای گرم است که سرب را‬
‫ذوب میکند‪.‬‬
‫شکل ‪ :۴-3‬تصویر سیاره عطارد‬

‫ویژگیهای زهره‬

‫ساختار‬
‫ناهید از بسیاری جهات از نظر ساختار شبیه زمین است‪ .‬یک هسته آهنی دارد که شعاع آن تقریباً ‪۳۲۰۰‬‬
‫کیلومتر است‪ .‬در باالی آن گوشتهای ساخته شده از سنگ داغ است که به دلیل گرمای داخلی سیاره به آرامی‬
‫در حال لرزیدن است‪ .‬سطح آن یک پوسته نازک از سنگ است که با جابجایی گوشته زهره و ایجاد آتشفشان‬
‫ها برجسته میشود و حرکت میکند‪.‬‬

‫شکل سطحی‬

‫از فضا ‪ ،‬زهره به رنگ سفید روشن است زیرا با ابرهایی پوشانده شده است که نور خورشید را منعکس و‬
‫پراکنده میکنند‪ .‬در سطح ‪ ،‬سنگها سایههای مختلفی از خاکستری دارند ‪ ،‬مانند سنگهای روی زمین ‪ ،‬اما‬
‫جو غلیظ نور خورشید را فیلتر میکند به طوری که اگر روی زهره ایستاده باشید ‪ ،‬همه چیز نارنجی به نظر‬
‫میرسد‪ .‬این سیاره کوه ‪ ،‬دره و ده ها هزار آتشفشان دارد‪.‬‬

‫جوّ زهره‬

‫جو ناهید عمدتاً از دیاکسید کربن تشکیل شده و ابرهایی از قطرات اسید سولفوریک دارند‪ .‬جو غلیظ گرمای‬
‫خورشید را به دام میاندازد‪ ،‬در نتیجه دمای سطح باالتر از ‪ ۴۷۰‬درجه سانتیگراد است‪ .‬جو ناهید الیههای‬
‫زیادی با دماهای مختلف دارد‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫‪ ۳-۳‬زمین و ماه‬

‫زمین‬
‫سیاره خانه ما‪ ،‬سومین سیاره نزدیک به خورشید است و تنها مکانی که تاکنون میدانیم موجودات زنده در آن ساکن هستند‪ .‬همچنین تنها سیاره در منظومه‬
‫شمسی است که دارای آب مایع‪ ،‬روی سطح است‪.‬‬

‫در حدود ‪ ۴/۶‬میلیارد سلال پیش‪ ،‬زمین از اجتماع اجسلام کوچک تخته سلنگی در طی چند میلیون سلال تشلکیل شلد‪ .‬هرچند این سلیاره سلطحی ناهموار دارد‪،‬‬
‫اما تقریباً از ترکیبی یکنواخت سللاخته شللده اسللت‪ .‬در زمان تشللکیل‪ ،‬جوّ آن مملو از هیدروژن و گازهای بیاثر بود‪ .‬به تدریج گازهای با چگالی کم به فضللا‬
‫گریختند و جوّ کنونی حاکم شد‪.‬‬

‫زمین با شلعاع ‪ ۶۳۷۱‬کیلومتر بزرگترین سلیاره خاکی و پنجمین سلیاره بزرگ اسلت با فاصلله متوسلط ‪ ۱۵۰‬میلیون کیلومتر‪ ،‬زمین دقیقاً یک واحد نجومی با‬
‫خورشید فاصله دارد‪ .‬حدود هشت دقیقه طول میکشد تا نور خورشید به سیاره ما برسد‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫ابوریحان بیرونی در کتاب قانون مسعودی خود روشی را برای محاسبه شعاع کره زمین و سپس اندازه گیری محیط‬
‫آن توضیح داده است‪ .‬او با روشی علمی و مهندسی چگونگی محاسبه شعاع زمین‪ ،‬با کمک تعیین ارتفاع یک کوه را‬
‫بیان می کند‪ .‬در باره این روش تحقیق کنید و به کمک آن شعاع زمین را اندازه بگیرید‪.‬‬

‫حرکت وضعی زمین‬

‫حرکت وضعی زمین‪ ،‬چرخشی است که سیاره زمین به دور خود انجام میدهد‪ .‬زمین در مدت ‪ ۲۳‬ساعت و ‪ ۵۶‬دقیقه و ‪ ۳‬ثانیه یک بار به دور محور خود و در‬
‫جهت عکس حرکت عقربههای ساعت میچرخد‪ .‬محور فرضی چرخش زمین که از‬
‫قطبین می گذرد بر سطح مدار حرکت آن به دور خورشید عمود نیست و زاویهای‬
‫حدود ‪ ۲۳‬درجه میسازد‪ .‬این زاویه سبب ایجاد آثاری همچون تغییر فصل‬
‫میشود(شکل ‪.)۵-۳‬‬

‫در قسلمتی از سلال ‪ ،‬نیمکره شلمالی به سلمت خورشلید و نیمکره جنوبی نیز دور از‬
‫خورشلید کج میشلوند‪ .‬با افزایش ارتفاع خورشلید در آسلمان ‪ ،‬گرمایش خورشلید در‬
‫شلمال بیشلتر میشلود و تابسلتان را ایجاد میکند‪ .‬گرمایش مسلتقیم کمتر خورشلید‬
‫زمسللتان را در جنوب ایجاد میکند‪ .‬شللش ماه بعد ‪ ،‬وضللعیت برعکس میشللود‪.‬‬
‫شکل ‪ :۵-3‬انحراف محور زمین نسبت به صفحه گردش سالیانه آن‬
‫هنگامی که بهار و پاییز شلروع میشلود ‪ ،‬هر دو نیمکره تقریباً به یک اندازه گرما از‬
‫در حرکت انتقالی‬
‫خورشید دریافت میکنند‪.‬‬

‫حرکت انتقالی زمین‬

‫حرکت زمین به دور خورشللید را حرکت انتقالی زمین مینامند که مدار بیضللی شللکلی را در خالف جهت حرکت عقربههای سللاعت میپیماید‪ .‬به طوری که‬
‫خورشلید در یکی از کانونهای این مدار بیضلوی قرار میگیرد‪ .‬فاصلله متوسلط میان زمین و خورشلید ‪۱۴۹ /۶۰‬میلیون کیلومتر اسلت‪ .‬در طی یک مدار کامل در‬
‫هر‪ ۳۶۵/۲۵۶‬روز یک بار زمین‪ ،‬گرد خورشید میگردد (‪ ۱‬سال نجومی)‪ .‬در واقع در هر سال‪ ،‬زمین ‪ ۹۴۰‬میلیون کیلومتر سفر کرده است‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫جوّ زمین‬

‫جوّ زمین پوشللشللی ناز از گازها و ذرات کوچک اسللت که همگی با هم‪ ،‬اجزای‬
‫تشلکیلدهنده هوا را بوجود میآورند‪ .‬جوّ زمین و مقادیر زیاد آب در سلطح آن‪ ،‬سلبب‬
‫شلده اسلت این سلیاره از سلایر سلیارههای منظومه شلمسلی متمایز باشلد‪ .‬بدون وجود‬
‫جوّ‪ ،‬زمین بسللیار شللبیه ماه بود‪ .‬گازهای اتمسللفری بویژه گاز دیاکسللید کربن و‬
‫اکسلیژن به شلدت برای حیات موجودات‪ ،‬ضلروری هسلتند‪ .‬نیتروژن و اکسلیژن در‬
‫حدود ‪ ۹۹‬درصلد اتمسلفر زمین را تشلکیل میدهند‪ .‬مابقی گازها‪ ،‬مقدار بسلیار کمی‬
‫دارند اما اهمیت آنها بسلیار زیاد اسلت‪ .‬اوزون‪ ،‬مولکولی اسلت که از سه اتم اکسیژن‬
‫شکل ‪ :۶-3‬اجزای تشکیل دهنده جو زمین‬ ‫تشللکیل شللده اسللت‪ .‬وجود این الیه در جوّ باالی زمین سللبب جذب پرتوهای پر‬
‫انرژی ماورابنفش خورشلید میشلود‪ .‬درصلد اجزای تشلکیل دهنده جو در شلکل ‪۶-۳‬‬
‫نشان داده شده است‪.‬‬

‫جوّ بر آب و هوای بلند مدت کره زمین و آب و هوای محلی کوتاه مدت تأثیر میگذارد و ما را از بسللیاری از تشللعشللعات مضللر خورشللید محافظت میکند‪.‬‬
‫همچنین از ما در برابر شللهاب سللنگها محافظت میکند‪ .‬زیرا اکثر آنها قبل از اینکه بتوانند به عنوان شللهاب سللنگ به سللطح زمین برخورد کنند در جوّ‬
‫میسوزند و در آسمان شب به صورت شهاب سنگ دیده میشوند‪.‬‬

‫ماه‬
‫ماه تنها قمر زمین و پنجمین قمر طبیعیِ بزرگ در منظومه خورشیدی است‪ .‬قطرِ ماه ‪ ۳۴۷۶‬کیلومتر و فاصله‬
‫آن از زمین ‪ ۳۸۴۰۰۰‬کیلومتر است‪ .‬مساحت سطح آن حدود ‪ ۳۸‬میلیون کیلومتر مربع است که از مساحت قاره‬
‫آسیا کمتر است‪ .‬گرانش کره ماه سبب پایدار ماندن محور گردش زمین به دور خود میشود که درصورت عدم‬
‫وجود ماه‪ ،‬انحراف محوریِ زمین مرتباً تغییر میکرد و این امر باعث آشفته شدن آب و هوای زمین و فصلها‬
‫میشد‪.‬‬

‫شکل‪ :۷-3‬تصویر ماه از روی زمین‪،‬‬

‫براساس دادههای ناسا‬
‫حرکتهای ماه‬

‫مدار حرکت انتقالی ماه به دور زمین بیضی شکل است ‪ .‬جهت گردش ماه به دور زمین مانند مدار گردش زمین به دور خورشید از غرب به شرق است‪ .‬مدت‬
‫زمانی که ماه روی مدار خود به مکان اولیهاش برمیگردد‪ ۲۷/۳۲۲ ،‬روز است‪ .‬اما مدت زمانی که الزم است تا ماه از ماه نو به ماه بعدی برود‪۲۹/۵۳۱ ،‬روز‬
‫است که یک ماه هاللی نامیده میشود‪ .‬مطالعه حرکتهای ماه به دو دلیل دشوار است‪:‬‬

‫‪-۱‬در حرکت ماه بی نظمیهای زیادی دیده میشود‪.‬‬

‫‪-۲‬نزدیک بودن ماه به زمین‪ ،‬سبب انحرافهایی در حرکت آن شده است و به همین دلیل مدار ماه‪ ،‬بطور پیوسته تغییر میکند‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫سطح ماه‬

‫سطح ماه از مواد بازالتی تشکیل شده است‪ .‬به دلیل برخورد سیار ها و شهابسنگها‪ ،‬تمام سطح آن‬
‫پر از دهانههای آبله مانند است‪ .‬این برخوردها سبب شده است سطح ماه پوشیده از الیه نازکی مخلوط‬
‫شده از سنگ و خا سرست باشد‪ .‬عمق خا ماه از ‪ ۲‬متر تا ‪ ۱۰‬متر متغیر است‪ .‬این خا قدرت‬
‫چسبندگی شن و ماسه را دارد و رنگ آن خاکستری تیره با سایه خرمایی است‪.‬‬

‫شکل ‪ :۸-3‬نمایی از سطح ماه‬

‫جوّ ماه‬

‫تا همین اواخر تصوّر میشد که ماه جو ندارد‪ .‬مطالعات اخیر تایید میکنند که جوّ ماه متشکل از برخی گازهای غیرمعمول از جمله سدیم و پتاسیم است که در‬
‫جوّ زمین یافت نمیشلوند‪ .‬در سلطح تراز دریا روی زمین‪ ،‬ما در فضلایی نفس میکشلیم که هر سلانتی متر مکعب آن شلامل‪ ۱۰۱۹‬مولکول اسلت در حالی که در‬
‫جو ماه ‪ ۱۰۶‬مولکول در همان حجم وجود دارد‪ .‬به دلیل وجود جو بسلیار رقیق در ماه‪ ،‬فرسلایش سلطح ماه به کندی صلورت میگیرد‪ ،‬صلدا در جوّ ماه منتقل‬
‫نمیشلود و سلطح ماه مکانی خاموش و بیصلداسلت‪ .‬همچنین نور خورشلید در آسلمان ماه پراکنده نمیشلود و آسلمان ماه همیشله سلیاه اسلت‪ .‬شلهابسلنگهایی‬
‫که پیش از رسیدن به زمین در هوا میسوزند‪ ،‬از آسمان ماه عبور کرده و با شدت به سطح آن اصابت میکنند‪.‬‬

‫جزر و مد‬

‫نیروی گرانش ماه علت اصلی جزر و مد است‪ .‬از آنجایی که دریاها مقاومت کمتری نسبت به گرانش‬
‫نشان میدهند و اصوال نرمتر هستند‪ ،‬ایستادگی کمتری در برابر نیروی گرانش ماه میکنند‪ .‬برای همین‬
‫است که تودههای آب باال میآیند و مد را ایجاد میکنند‪ .‬این پدیده در تودههای آبی ایجاد میشوند که‬
‫رو به روی ماه قرار دارند‪ .‬در طرف دیگر کره زمین‪ ،‬تودههای آبی که از ماه دورند‪ ،‬کمتر تحت تاثیر نیروی‬
‫گرانش ماه قرار میگیرند‪ .‬این آبها عقب میمانند و باال نمیآیند و دچار جزر میشوند‪ .‬تصویر شماتیک‬
‫شکل ‪ : ۹-3‬تصویر جزر و مد‬
‫جزر و مد در شکل ‪ ۹-۳‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫رُخگرد ماه‬

‫یکی از ویژگیهای ماه این است که همواره یک طرف آن به سمت زمین است‪ .‬اما پدیده رخگرد باعث‬
‫خواهد شد ‪ ۴۱‬درصد از سطح ماه همواره قابل مشاهده باشد و ‪ ۴۱‬درصد هیچگاه از زمین دیده نشود‪۱۸ .‬‬
‫درصد باقیمانده گاهی مرئی و گاهی ناپیدا است‪ .‬در نتیجه آن‪ ،‬ما میتوانیم در طول یک ماه قمری‪ ،‬حدود‬
‫‪ ۵۸‬درصد از سطح ماه را ببینیم ‪.‬‬
‫شکل ‪ :۱۰-3‬تصویر رخ گرد ماه‬
‫اهلّه ماه‬

‫همیشه خورشید یک نیمکره ماه را روشن میکند‪ .‬اما از روی زمین کسرهای مختلفی از نمیکره ماه روشن دیده میشود‪ .‬به حالتهای مختلف دیده شدن‬
‫بخش روشن ماه‪ ،‬اهلّه ماه گفته میشود‪ .‬علت پیدایش اهلّ ه ماه‪ ،‬تغییر موقعیت مکانی ماه نسبت به خورشید و زمین است‪ .‬چرخه اهلّه زمین مرکزی ماه یک‬

‫شکل ‪ :۱۱-3‬تصویر اهله ماه‬

‫‪19‬‬
‫ماه کامل طول میکشد‪ .‬این اهلّه به ترتیب عبارتند از‪ :‬ماه نو‪ ،‬هالل افزاینده‪ ،‬ربع اول‪ ،‬محدب افزاینده‪ ،‬ماه کامل‪ ،‬محدب کاهنده‪ ،‬ربع سوم‪ ،‬هالل کاهنده و‬
‫برگشت به ماه نو(شکل ‪.)۱۱-۳‬‬

‫فعالیت‬

‫با استفاده از نرم افزارهای پیش بینی جزر و مد ارتفاع سطح لحظهای آب در یک شهر ساحلی دلخواه‪ ،‬در فازهای‬
‫مختلف ماه را یادداشت کرده و تحقیق کنید در چه فازهایی از ماه حداکثر جزر و مد اتفاق می افتد‪.‬‬

‫گرفتها‪ :‬کسوف و خسوف‬

‫قطر خورشید ‪ ۴۰۰‬برابر ماه است‪ ،‬همچنین فاصله خورشید از زمین ‪ ۴۰۰‬برابر فاصله ماه از زمین است‪ .‬بنابراین از زمین خورشید و ماه هر دو زاویه یکسان‬
‫دارند (‪۰/۵‬درجه) و به نظر میرسد در آسمان هماندازه هستند‪ .‬این انطباق به ما اجازه میدهد خورشید گرفتگی را ببینیم‪.‬‬

‫وقتی نور خورشید به زمین و ماه میتابد سایه تشکیل میدهند‪ .‬زمانیکه مسیر هر یک از این اجسام از سایهای که توسط دیگری ساخته شده عبور میکند ‪،‬‬
‫یک گرفت رخ میدهد‪ .‬خورشید گرفتگی هنگامی رخ میدهد که سایه ماه روی زمین می افتد‪ .‬از آنجا که خورشید بسیار بزرگتر از ماه است ‪ ،‬اشعههای خورشید‬
‫مخروطی شکل میشوند و یک سایه که توسط نیم سایه احاطه شده است را پدید می آورند‪ .‬برای در بهتر شکل ‪ ۱۲-۳‬را ببینید‪.‬‬

‫شکل ‪ :۱2-3‬خورشید گرفتگی‬

‫یک ناار در قسمت سایه در طول کسوف تاریکی را تجربه می کند(کسوف کلی) ‪.‬کسوف کلی زمانی آغاز میشود که خورشید در پشت ماه ناپدید شود ‪ ،‬و با‬
‫اهور مجدد خورشید در لبه دیگر ماه به پایان میرسد‪ .‬میانگین زمان کسوف کلی در هر مکان حدود ‪ ۲‬یا ‪ ۳‬دقیقه یا حداکثر ‪ ۷/۵‬دقیقه است‪ .‬زمان کسوف در‬
‫هر مکان به دلیل حرکت ماه کوتاه است‪.‬‬

‫تراز زمین‪ ،‬ماه و خورشید هنگامی که ماه به سایه زمین میرود نیز ماهگرفتگی یا خسوف ایجاد میکند(شکل ‪ .)۱۳-۳‬ماه گرفتگی ممکن است جزئی یا کلی‬
‫باشد‪ .‬همه نااران در سمت تاریک زمین‪ ،‬هم زمان ماه گرفتگی را در منطقه مشاهده می کنند‪ .‬نکته جالب این است که هنگام خسوف کلی ماه به طور کامل‬
‫قابل مشاهده است‪.‬‬

‫شکل ‪ :۱3-3‬ماه گرفتگی‬

‫فعالیت‬

‫با استفاده از چراغ قوه و دو کره با اندازه های مختلف خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی را تحقیق کنید‪.‬‬

‫‪2۰‬‬
 ‫‪ ۴-۳‬سیارات خارجی‬

‫مریخ‬
‫مریخ یک جهان غبارآلود‪ ،‬سرد و بیابانی است و جو بسیار نازکی دارد‪ .‬این سیاره پویا دارای فصول ‪،‬‬
‫کالهکهای یخی قطبی‪ ،‬درهها و آتشفشانهای منقرض شده است‪.‬‬

‫رومیان باستان مریخ را به خدای جنگ خود نامگذاری کردند زیرا رنگ مایل به قرمز آن یادآور خون‬
‫بود‪ .‬تمدنهای دیگر نیز سیاره را برای این ویژگی نامگذاری کردهاند‪ .‬به عنوان مثال ‪ ،‬مصریان آن را‬
‫"‪ ، "Her Desher‬به معنی قرمز نامیدند‪ .‬حتی امروزه نیز اغلب سیاره سرخ نامیده میشود زیرا مواد‬
‫معدنی آهن موجود در خا مریخ اکسید میشوند ‪ ،‬یا زنگ میزنند و باعث قرمز رنگ شدن سطح‬
‫میشوند‪.‬‬

‫شعاع مریخ ‪ ۳۳۹۰‬کیلومتر و تقریباً نصف شعاع زمین است‪ .‬با فاصله متوسط ‪ ۲۲۸‬میلیون کیلومتر ‪ ،‬مریخ‬
‫‪ ۱/۵‬واحد نجومی با خورشید فاصله دارد‪ .‬از این فاصله ‪ ۱۳ ،‬دقیقه طول میکشد تا نور از خورشید به‬
‫شکل ‪ :۱۴-3‬مریخ‬ ‫مریخ برسد‪.‬‬

‫هیچ سیاره ای فراتر از زمین به اندازه مریخ مورد مطالعه قرار نگرفته است‪ .‬مشاهدات ثبت شده از مریخ‬
‫مربوط به دوران مصر باستان بیش از ‪ ۴۰۰۰‬سال پیش است ‪ ،‬زمانی که آنها حرکات سیاره را در آسمان ترسیم میکردند‪ .‬امروز ‪ ،‬ناوگان علمی فضاپیماهای‬
‫رباتیک‪ ،‬مریخ را از همه جهات بررسی میکنند‪.‬‬

‫ویژگیهای مریخ‬

‫ساختار‬
‫یک هسته متراکم در مرکز مریخ است که از آهن‪ ،‬نیکل و گوگرد ساخته شده است‪ .‬در اطراف هسته‬
‫گوشتهای سنگی وجود دارد و باالتر از آن پوسته ای ساخته شده از آهن‪ ،‬منیزیم‪ ،‬آلومینیوم‪ ،‬کلسیم و پتاسیم‬
‫دیده میشود‪.‬‬

‫شکل سطحی‬

‫سیاره سرخ در واقع رنگهای زیادی دارد‪ .‬در سطح‪ ،‬رنگ هایی مانند قهوهای‪ ،‬طالیی و برنزی را مشاهده‬
‫می کنیم‪ .‬دلیل قرمز شدن مریخ به دلیل اکسیداسیون یا زنگزدگی آهن موجود در سنگها‪ ،‬سنگ رگولیت‬
‫(خاک مریخ) و گرد و غبار مریخ است‪ .‬این گرد و غبار به جو منتقل میشود و از فاصله دور باعث میشود که‬
‫از کره زمین بیشتر قرمز به نظر برسد‪ .‬سطح مریخ تقریباً خشک است‪ .‬آتشفشانها‪ ،‬دهانههای برخوردی‪،‬‬
‫حرکت پوستهها و شرایط جوی مانند طوفانهای گرد و غبار در طی سالیان طوالنی چشم انداز مریخ را تغییر‬
‫داده است‪.‬‬

‫جوّ‬

‫مریخ دارای جوّ نازکی است که بیشتر از گازهای دیاکسید کربن‪ ،‬نیتروژن و آرگون مقدار کمی اکسیژن و‬
‫بخار آب تشکیل شده است‪ .‬جو پراکنده مریخ محافظت چندانی در برابر برخورد اجرامی مانند شهاب سنگ‬
‫ها‪ ،‬سیارکها و ستارههای دنبالهدار ندارد‪ .‬دمای مریخ می تواند تا ‪۲۰‬درجه سانتیگراد یا تا حدود ‪-۱۵۳‬‬
‫درجه سانتیگراد باشد‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫سیارهی بهرام (مریخ) دو قمر طبیعی بسیار کوچک دارد به نامهای‪ ،‬فوبوس و دیموس (شکلهای ‪ ۱۵-۳‬و ‪ )۱۶-۳‬که احتماالً از بین سیار های عبوری از‬
‫نزدیک مریخ جذب شدهاند‪ .‬گردش دیموس که قمر بیرونی است ‪ ۳۰/۳‬ساعت و گردش فوبوس یا قمر درونی ‪ ۷/۷۶‬ساعت زمان میبرد‪ .‬هر دو قمر دارای‬
‫اشکال بیضیگون هستند‪.‬‬

‫شکل ‪ :۱۵-3‬تصویری از فوبوس‬

‫شکل‪ :۱۶-3‬تصویری از دیموس‬

‫مشتری‬

‫مشتری بزرگترین و پنجمین سیاره دور از خورشید‪ ،‬در منظومه شمسی است‪ .‬جرم آن بیش از دو برابر‬
‫مجموع جرم دیگر سیارات میباشد‪ .‬نوارها و حلقههای چرخان مشتری در واقع ابرهای سرد‪ ،‬باد آمونیا‬
‫و آب هستند که در جوی شامل هیدروژن و هلیوم شناورند‪.‬‬

‫سیاره مشتری به واسطه لکه سرخ رنگش همواره از شهرت خاصی برخوردار بوده است‪ .‬لکه سرخ رنگ‬
‫مشتری در واقع یک طوفان در حال چرخش واقع در قسمت جنوبی خط استوای این سیاره است‪ .‬تماشای‬
‫این لکه حتی با استفاده از تلسکوپهای زمینی نیز امکان پذیر است‪ .‬اکنون و به لطف پیشرفتهای خیره‬
‫کنندهای که در علم نجوم شکل گرفته‪ ،‬به روشنی مشخص شده است که این لکه متمایز‪ ،‬طوفان‬
‫سهمگینی است که صدها سال است به چرخش خود ادامه میدهد‪.‬‬
‫شکل ‪ :۱۷-3‬تصویری از سیاره مشتری‬ ‫مشتری را دهها ماه احاطه کردهاند‪ .‬مشتری همچنین دارای چندین حلقه است‪ ،‬اما برخالف حلقههای‬
‫معروف زحل‪ ،‬حلقه های مشتری بسیار ضعیفند و از گرد و غبار ساخته شدهاند‪.‬‬

‫شعاع این سیاره ‪ ۶۹۹۱۱‬کیلومتر است و در فاصله متوسط ‪ ۷۷۸‬میلیون کیلومتری (‪ ۵/۲‬واحد نجومی) خورشید واقع شده است‪ .‬از این فاصله ‪ ۴۳ ،‬دقیقه طول‬
‫میکشد تا نور خورشید به مشتری برسد‪.‬‬

‫قمرهای مشتری‬

‫مشتری ‪ ۵۳‬قمر تأیید شده و ‪ ۲۶‬قمر موقت در انتظار تأیید دارد که پس از تایید نامگذاری میشوند‪ .‬بزرگترین قمرهای مشتری به ترتیب فاصله از این سیاره‬
‫عبارتند از‪ :‬آیو‪ ،‬اروپا‪ ،‬گانیمد و کالیستو‪ .‬این چهار قمر را اقمار گالیلهای مینامند‪ .‬آیو و اروپا دارای ترکیبات صخرهای به همراه کمی مواد یخی هستند‪ .‬اما‬
‫گانیمد و کالیستو دارای مقادیر قابل توجهی یخ‪ ،‬آب و سایر مواد یخی با چگالی کم هستند و مقادیر بسیار کمتری از صخره را شامل میشوند‪.‬‬

‫شکل ‪ :۱۸-3‬اقمار گالیلهای‬

‫‪22‬‬
 ‫ویژگیهای مشتری‬

‫ساختار‬
‫ترکیب مشتری شبیه خورشید است و بیشتر از هیدروژن و هلیوم تشکیل شده است‪.‬‬

‫شکل سطحی‬

‫مشتری به عنوان یک غول گازی‪ ،‬سطح واقعی ندارد‪ .‬این سیاره بیشتراز گازها و مایعات چرخشی تشکیل‬
‫شده است‪.‬‬

‫جوّ‬

‫اتمسففر مشفتری از ‪ 8۶‬درصفد هیدروژن ‪ ۱۴‬درصفد هلیوم و مقدار ناچیزی متان‪ ،‬آمونیاک‪ ،‬فسففین‪ ،‬آب‪،‬‬
‫اسفتلین‪ ،‬اتان‪ ،‬ژرمانیوم و کربن مونوکسفید سفاخته شفده اسفت‪ .‬ظاهر مشفتری یک تابلو فرش از نوارها و لکه‬
‫در آسفمان خود دارد‪ .‬ابر باالیی‬ ‫های ابر رنگارنگ اسفت‪ .‬این سفیاره گازی احتماالً سفه الیه ابر مشفخ‬
‫احتماالً از یخ آمونیاک سفاخته شفده اسفت‪ ،‬در حالی که الیه میانی احتماالً از بلورهای هیدروسفولفید آمونیوم‬
‫ساخته شده است‪ .‬داخلی ترین الیه ممکن است از یخ آب و بخار ساخته شده باشد‪.‬‬

‫شکل ‪:۱۹-3‬تصویر اتمسفر مشتری‬

‫زحل‬
‫زحل ششمین سیاره دور از خورشید و دومین سیاره بزرگ منظومه شمسی است‪ .‬این سیاره که با‬
‫هزاران حلقه زیبا آراسته شده‪ ،‬در میان سیارات بینظیر است‪ .‬زحل تنها سیارهای نیست که دارای‬
‫حلقههایی از تکههای یخ و سنگ است اما هیچ حلقه دیگری به اندازه سیاره زحل دیدنی و جذاب‬
‫نیست‪.‬زحل نیز مانند غول گازی مشتری‪ ،‬یک توپ عظیم است که بیشتر از هیدروژن و هلیوم‬
‫ساخته شده است‪.‬‬

‫شعاع زحل ‪ ۵۸۲۳۲‬کیلومتر است‪ .‬این سیاره ‪ ۹‬برابر زمین است‪ .‬با فاصله متوسط‪ ۱/۴‬میلیارد‬
‫کیلومتر‪ ،‬زحل ‪ ۹/۵‬واحد نجومی با خورشید فاصله دارد‪ .‬از این فاصله ‪ ۸۰‬دقیقه طول میکشد نور‬
‫شکل ‪ :2۰-3‬تصویری از سیاره زحل‬ ‫خورشید به زحل برسد‪.‬‬

‫قمرهای زحل‬

‫زحل ‪ ۸۲‬قمر دارد‪ .‬پنجاه و سه قمر تأیید و نامگذاری شده و ‪ ۲۹‬قمر دیگر در انتظار تأیید و نامگذاری رسمی هستند‪.‬‬
‫‪23‬‬
 ‫ویژگیهای زحل‬

‫ساختار‬
‫مانند مشتری‪ ،‬زحل نیز بیشتر از هیدروژن و هلیوم ساخته شده است‪ .‬در مرکز زحل یک هسته متراکم از‬
‫فلزات مانند آهن و نیکل وجود دارد که توسط مواد سنگی و سایر ترکیبات در اثر فشار و گرما جامد شده‬
‫است‪.‬‬

‫شکل سطحی‬

‫به عنوان یک غول گازی‪ ،‬زحل سطح واقعی ندارد‪ .‬این سیاره بیشتر گازها و مایعات را در عمق پایین خود‬
‫میچرخاند‪.‬‬

‫جوّ‬

‫بیشتر جوّ زحل از هیدروژن تشکیل شده با این حال در جوّ این سیاره مقدار کمی هلیوم و نشانه هایی از‬
‫متان و آمونیاک هم دیده شده است‪.‬‬

‫حلقهها‬

‫حلقهها یا کمربندهای زحل در فاصله ‪ ۱۱۲۰۰‬کیلومتری آن قراردارند‪ .‬حلقههای زحل‪ ،‬از تکههای یخ و‬
‫همچنین تکههای سنگ و غبار تشکیل شدهاند‪ .‬حلقههای زحل پهن ولی بسیار تخت و نازک هستند‪ .‬پهنای‬
‫آنها ‪ ۲8۰‬هزار کیلومتر است اما ضخامت آنها از کمتر از ‪ ۲‬کیلومتر تا ‪ ۵‬کیلومتر است‪ .‬حلقههای زحل به‬
‫ترتیبی که کشف شدهاند نامگذاری شدهاند‪.‬‬

‫اورانوس‬
‫اورانوس از نظر نزدیکی به خورشید در ردیف هفتم پس از زحل قرار گرفته است‪.‬‬
‫فاصله متوسط این سیاره تا خورشید ‪ ۲/۸۷‬میلیارد کیلومتر است‪ .‬شعاع اورانوس تقریباً‬
‫‪ ۴‬برابر شعاع زمین برآورد شده است‪ .‬از اینرو سومین سیاره از نظر اندازه و چهارمین‬
‫سیاره از نظر جرم در منظومه شمسی است‪ .‬جرم اورانوس ‪ ۱۴/۵‬برابر جرم زمین‬
‫معادل ‪ ۸/۷ × ۱۰ ۲۵ kg‬است اورانوس هر ‪ ۸۴‬سال و ‪ ۷‬روز یک بار به دور خورشید‬
‫میگردد‪.‬‬

‫قمرهای اورانوس‬

‫اورانوس دارای بیش از ‪ ۲۷‬قمر است‪ .‬بزرگترین قمرهای اورانوس‪ ،‬میراندا‪ ،‬آریل‪،‬‬
‫آمبریل‪ ،‬تیتانیا و اوبرون هستند‪.‬‬

‫شکل ‪ :2۱-3‬مقایسه اورانوس با زمین‬

‫‪24‬‬
‫بیرونیترین قمر آن اوبرون و بزرگترین قمر آن تیتانیا با قطر ‪ ۱۵۸۰‬کیلومتر است‪ .‬این اجرام از صخره و یخ ساخته شدهاند و سطح آنها از یخ کثیف تشکیل‬
‫شده است‪.‬‬

‫شکل ‪ 22-3‬تصویری از شش قمر مشهور سیاره اورانوس از چپ به راست‪:‬‬

‫پاک‪ ،‬میراندا‪ ،‬آریل‪ ،‬اومبریل‪ ،‬تیتانیا و اوبرون‬

‫ویژگیهای اورانوس‬

‫ساختار‬
‫اورانوس یکی از دو غول یخی‪ ،‬در سیارات خارجی منظومه شمسی است (دیگری نپتون)‪ .‬بیشتر جرم این‬
‫سیاره از مواد یخی مانند آب‪ ،‬متان و آمونیاک تشکیل شده است ‪.‬‬

‫شکل سطحی‬

‫اورانوس به عنوان یک غول یخی‪ ،‬سطح واقعی ندارد‪ .‬این سیاره بیشتر مایعی چرخان است‪.‬‬

‫جوّ‬

‫جوّ اورانوس بیشتر هیدروژن و هلیوم است و مقدار کمی متان و ردپای آب و آمونیاک در آن دیده شده است‪.‬‬
‫اورانوس رنگ سبز آبی و آبی خود را از گاز متان موجود در جوّ میگیرد‪ .‬نور خورشید از جو عبور میکند و‬
‫توسط ابرهای اورانوس بازتاب میشود‪ .‬گاز متان طیف قرمز نور را جذب میکند و در نتیجه یک رنگ سبز‬
‫آبی ایجاد میکند‪.‬‬

‫حلقهها‬

‫اورانوس دو دسته حلقه دارد‪ .‬سیستم داخلی دارای نه حلقه که بیشتر از حلقههای باریک و خاکستری تیره‬
‫تشکیل شده است‪ .‬دو حلقه بیرونی وجود دارد‪ :‬داخلی ترین حلقه مانند حلقه های گرد و غبار در جاهای دیگر‬
‫منظومه شمسی مایل به قرمز است و حلقه بیرونی آن آبی رنگ است‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫نپتون‬
‫نپتون کوچک ترین سیاره گازی منظومه شمسی و هشتمین سیاره از سمت خورشید است‪ .‬شعاع‬
‫نپتون با اندازه ‪ ۲۴۶۶۳‬کیلومتر تقریباً ‪ ۴‬برابر شعاع زمین و جرم آن ‪ ۱۷/۲‬برابر جرم زمین است‪.‬‬
‫فاصله این سیاره تا خورشید ‪ ۴/۵‬میلیارد کیلومتر (‪ ۳۰‬واحد نجومی) است‪ .‬از این فاصله ‪ ۴‬ساعت‬
‫طول میکشد تا نور خورشید به نپتون برسد‪ .‬به دالیل زیادی نپتون دوقلوی اورانوس است‪ .‬چگالی‬
‫و جرم این دو سیاره از یک مرتبه است و تقریباً یکسان به نظر میرسد‪ .‬به همین دلیل انتظار میرود‬
‫ساختار داخلی نپتون بسیار شبیه ساختار اورانوس باشد‪.‬‬

‫قمرهای نپتون‬

‫سیاره نپتون ‪ ۱۴‬قمر شناخته شده دارد‪ .‬به علت دوری بسیار زیاد این سیاره از زمین‪ ،‬مشاهدات‬
‫شکل ‪ :23-3‬سیاره نپتون‬
‫زیادی از آن بدست نیامده است‪ .‬احتماال قمرهای بسیاری به دور این سیاره آبی رنگ میچرخند‪.‬‬
‫اولین قمر کشف شده نپتون‪ ،‬تریتون نام دارد‪ .‬اسامی برخی دیگر از قمرهای نپتون عبارتند از‪:‬‬
‫دسپینا‪ ،‬گاالتی‪ ،‬هالیمد‪ ،‬الئومدیا‪ ،‬الریسا‪ ،‬نایاد‪ ،‬نسو‪ ،‬پروتوس‪ ،‬سامات‪ ،‬سائو و تاالسا‪.‬‬

‫ویژگیهای نپتون‬

‫ساختار‬
‫نپتون از نظر ساختاری بسیار شبیه به سایر سیارات گازی به خصوص اورانوس است‪ .‬تفاوتی که در ساختار‬
‫سیارههایی مانند اورانوس و نپتون دیده میشود‪ ،‬به سبب عدم حضور هیدروژن فلزی مایع است که در عوض‬
‫آن یک ساختار متراکم آب مانندی در اطراف هسته وجود دارد‪.‬‬

‫شکل سطحی‬

‫نپتون سطح جامد ندارد‪ .‬جو آن بیشتر از هیدروژن‪ ،‬هلیم و متان تشکیل شده است و تا عمق زیادی گسترش‬
‫مییابد و به تدریج در یک هسته جامد سنگینتر در آب و سایر یخ های ذوب شده ادغام میشود‪.‬‬

‫جوّ‬

‫جوّ نپتون بیشتر از هیدروژن و هلیوم با مقدار کمی متان تشکیل شده است‪ .‬نپتون سیارهای با بادهای شدید‬
‫است‪ .‬بادهای نپتون علی رغم فاصله زیاد و دریافت انرژی کم از خورشید‪ ،‬میتوانند ‪ ۳‬برابر مشتری و ‪ ۹‬برابر‬
‫کره زمین سرعت داشته باشند‪.‬‬

‫حلقهها‬

‫نپتون حداقل پنج حلقه اصلی و چهار قوس حلقه برجسته دارد‪ .‬تصور میشود که این حلقه ها نسبتاً جوان‬
‫هستند‪.‬‬

‫‪26‬‬
 ‫فصل چهارم‬

‫اجرام کوچک منظومه‬

‫شمسی‬

‫‪27‬‬
 ‫‪ ۱-۴‬سیارک ها‬
‫سیار ها یا اختر وارهها یا استروئیدها اجسام بسیار کوچک و نامنظم آسمانی‬
‫هستند که از سنگ یا فلز ساخته شدهاند و مانند سیارات در مدارهای بیضی‬
‫شکل و خالف جهت حرکت عقربههای ساعت‪ ،‬گرداگرد خورشید در گردشند‪.‬‬

‫صخره ای وجود دارد که بیشتر آن ها در‬ ‫در منظومه شمسی هزاران سیار‬
‫مداری بین مریخ و مشتری (‪ ۲۰۰‬تا ‪ ۸۰۰‬میلیون کیلومتری خورشید که به آن‬
‫کمربند سیارکی منظومه شمسی گفته میشود) میچرخند‪ .‬قطر کوچکترین سیار‬
‫کشف شده از یک کیلومتر کمتر و بزرگترین آنها از ‪ ۸۰۰‬کیلومتر بیشتر است‪.‬‬
‫شکل ‪ :۱-۴‬سیارک‬

‫گاهی سیارک ها بر اثر نیروی گرانش سیارهها در مداری گیر میافتند‪ ،‬که به آنها «سیارک اسیر» میگویند‪.‬‬

‫توجه عمده ما به سیار ها از بابت نزدیک شدن آنها به خورشید و زمین است‪ .‬نزدیک ترین‬
‫فاصله ثبت شده در ‪ ۱۸‬مهر ماه ‪ ۱۰ (۱۳۱۶‬اکتبر ‪ ) ۱۹۳۷‬روی داد که سیار کوچک هرمس‬
‫از فاصله ‪ ۸۰۰‬هزار کیلومتری زمین عبور کرد‪ .‬در سال ‪ ،۱۹۶۸‬سیارکی به نام ایکاروس از فاصله‬
‫‪ ۶/۴‬میلیون کیلومتری زمین عبور کرد‪ .‬از آن جایی که جرم این سیار ها کم است از لحاظ‬
‫پایداری مداری بسیار ناپایدار بوده و قدرت گرانش اجرام بزرگ منظومه مانند مشتری‪ ،‬مریخ‪،‬‬
‫خورشید و اجرام دیگر به راحتی میتواند مدار آنها را تغییر دهد‪ .‬بنابراین پیشبینی مدار این‬
‫اجرام و در نتیجه محاسبه احتمال برخورد آنها با زمین بسیار دشوار است‪.‬‬
‫شکل ‪ :2-۴‬کمربند سیارکی‬

‫ارزش اقتصادی سیارکها‪:‬‬

‫ازمنابع آلی و معدنی موجود در سیارکها میتوان برای تأمین مواد و آب مورد نیاز جهت ساخت تجهیزات فضایی‬
‫و مداری استفاده نمود‪ .‬اینک بسیاری از مراکز پژوهشی مرتبط با فناوری فضایی در حال مطالعه امکان سفر به‬
‫سیارکها و برداشت از ذخایر طبیعی آنها هستند‪.‬‬

‫‪ ۲-۴‬دنباله دارها‬
‫دنبالهدارها که به ستارههای دنباله دار معروف هستند‪ ،‬شاید از جالبترین اجرام‬
‫منظومه شمسی باشند؛ ااهر آنها با ماهیت واقعی شان خیلی فرق دارد‪ .‬دنباله دارها‬
‫مانند سیارهها در مدارهای بیضی شکل به دور خورشید میچرخند اما مدار آنها نسبت‬
‫به مدار سیارهها بسیار کشیده است‪ .‬دنبالهدارها از گازهای منجمد‪ ،‬سنگ و گرد و‬
‫غبار ساخته شده اند‪.‬‬

‫شکل ‪ :3-۴‬دنبالهدار‬ ‫ساختار دنبالهدار شامل سه بخش هسته‪ ،‬گیسو و دم است‪ .‬هسته بخش مرکزی پر‬
‫نور و نسبتا کوچک آن است که از گرد و غبار‪ ،‬گاز‪ ،‬سنگ و یخ ساخته شده است‪ .‬در‬
‫واقع هسته متراکم ترین بخش ستاره دنباله دار است‪ .‬وقتی که دنبالهدار نزدیک خورشید میشود‪ ،‬یخهای موجود در هسته آن تبخیر میشود و تبدیل به ابر‬

‫‪28‬‬
‫بزرگی پیرامون دنبالهدار میشود که گیسو نام دارد‪ .‬دنبالهی ستاره دنبالهدار ماهیت ناپایداری دارد و شباهت بسیار به دودی دارد که از دودکش خارج میشود‪.‬‬
‫این دنباله با نزدیک شدن دنباله دار به خورشید ااهر شده و به تدریج بزرگتر میشود و با دور شدن از خورشید به تدریج کوچک شده و ناپدید میشود‪ .‬تابش‬
‫خورشید باعث می شود گازهای تشکیل دهنده دنباله از گیسو رانده شوند‪ .‬دنباله همیشه به سمت خالف جهت خورشید کشیده میشود‪.‬‬

‫معروفترین دنباله دار‪ ،‬دنباله دار هالی است‪ .‬ادموند هالی ( ‪ ) ۱۶۶۵ – ۱۷۴۲‬نخستین کسی بود که دنبالهدار مشاهده شده در سال ‪ ۱۶۸۲‬را همان دنبالهداری‬
‫دانست که ‪ ۷۶‬و ‪ ۱۵۱‬سال قبل مشاهده شده بود و پیش بینی کرد مشاهده بعدی این دنبالهدار در اوایل سال ‪ ۱۷۵۹‬باشد‪ .‬او زنده نماند تا تحقق پیش‬
‫بینیهایش را ببیند‪ .‬اما این دنباله دار در آوریل ‪ ۱۷۵۹‬ااهر شد و تا کنون سه دیدار بعدی را سر وقت انجام داده است‪.‬‬

‫شکل ‪ :۴-۴‬دنبالهدار هالی‬

‫اهمیت دنباله دارها‪:‬‬

‫مطالعه دنباله دارها به دو دلیل مورد توجه دانشمندان است‪:‬‬

‫‪ -۱‬دنبالهدارها از همان موادی ساخته شدهاند که ابتدا خورشید و بقیه منظومه شمسی از آن به وجود آمدهاند‪.‬‬

‫‪-۲‬دنبالهدارها ممکن است حاوی موادی از محیط میان ستارهای باشند‪.‬‬

‫این موارد ممکن است فرایندهای اولیه پیدایش منظومه شمسی را بر ما آشکار سازد‪.‬‬

‫مقایسه سیارکها و دنبالهدارها‬

‫تفاوت اصلی سیار ها و دنباله دارها‪ ،‬در جنس مواد تشکیل دهندهی آنها است‪ .‬سیار ها متشکل از مواد فلزی و سنگیاند؛ درحالی که دنبالهدارها از مواد‬
‫یخی‪ ،‬سنگی و گرد و غبار ساخته شدهاند‪ .‬هر دوی این اجرام فضایی در نخستین دورانهای تشکیل منظومه شمسی در حدود ‪ ۴/۵‬میلیارد سال پیش به وجود‬
‫آمدهاند‪ .‬سیار ها در جایی بسیار نزدیکتر به خورشید تشکیل شدهاند؛ بسیاری از آنها در میان مدار مریخ و مشتری قرار گرفتهاند و به دور خورشید میچرخند‪.‬‬
‫اما دنبالهدارها در فواصل دورتری از خورشید تشکیل شدهاند که یخ در آن مناطق ذوب نمیشود‪.‬‬

‫تفاوت عمده دیگری نیز میان دنبالهدارها و سیار ها وجود دارد‪ .‬با نزدیک شدن دنبالهدار به قسمتهای داخلی منظومه شمسی‪ ،‬گرمای خورشید منجر به‬
‫تبخیر قسمتی از یخ موجود در سطح هسته آن میشود و ذرات غبار و گاز با فشار از دنبالهدار به فضا خارج میگردند که به این قسمت گیسو میگویند‪.‬‬

‫تفاوت دیگر شکل مداری آنها است‪ ،‬دنباله دارها دورترین اجرام منظومه شمسی ما هستند که مدارهای کشیده و طوالنی دارند‪ .‬این در حالی است که‬
‫سیار ها‪ ،‬در مدارهایی کوتاهتر و مدورتر مستقرند که معموالً در دستههایی بصورت کمربند به گرد خورشید میچرخند‪.‬‬

‫‪29‬‬
 ‫‪ ۳-۴‬شهاب سنگها‬

‫شهابسنگ یا سنگ آسمانی تکه جامد بازمانده از جرمهایی مانند دنبالهدار‪ ،‬سیار یا شهابواره است‬
‫که در اصل در فضای بیرونی ساخته شده و توانسته پس از گذر از جوّ مقاومت در برابر برخورد با جوّ‪ ،‬بر‬
‫روی سطح زمین یا یک سیاره دیگر فرود آید‪.‬‬

‫گاهی شهابسنگها با سرعت زیاد وارد جوّ زمین (یا سیاره دیگری مانند مریخ) میشوند و میسوزند‪ ،‬این‬
‫گلوله های آتشین را شهاب مینامند اما اگر از جوّ عبور کرده و به زمین برخورد کند ‪ ،‬به آن شهابسنگ‬
‫میگویند‪ .‬برخی از شهاب سنگها سنگی هستند‪ ،‬در حالی که برخی دیگر از فلزات یا ترکیبی از سنگ و‬
‫فلز ساخته شدهاند‪.‬‬

‫شلللهابهایی که از جوّ زمین میگذرند‪ ،‬اندازههای بسلللیار گوناگونی دارند‪ .‬برای زمینشلللناسلللان‪ ،‬یک‬
‫آذرگوی‪ ،‬شلهابسلنگی اسلت که به اندازه کافی بزرگ باشلد تا بتواند یک دهانه برخوردی درسلت کند این‬
‫اجرام هنگامی که به درون جوّ زمین میآیند‪ ،‬از سلمت پهنای زیادشلان از جوّ میگذرند و دهانهها و پسلتی‬
‫و بلنلدیهلای گونلاگونی را از خود بر روی زمین بجلا میگلذارنلد‪ ،‬دهلانله بلارینجر در آریزونلا و دهلانله ورد‬
‫فورت در آفریقای جنوبی نمونههایی از این دهانهها هسلتند ‪ .‬روزانه حدود ‪ ۵۰‬تن شلهابسلنگ به درون‬
‫شکل ‪ :۵ -۴‬نمونه شهاب سنگ از‬ ‫جوّ زمین میآید و بیشتر آنها در الیه مزوسفر (سومین الیه تشکیل دهنده جوّ زمین) تبخیر میشوند‪.‬‬
‫جنس آهن ‪-‬نیکل‬

‫بارش شهابی‬

‫بارش شفهابی یک پیشآمد آسفمانی در آسفمان شفب اسفت که در هنگام عبور سفیاره زمین در پیمودن‬
‫مسفیر مدار خود از میان تودهای از شفهابواره ها رخ میدهد‪ .‬در جریان حادث شفدن این رویداد تعداد‬
‫زیادی شفهابواره در جوِّ زمین میسفوزند‪ .‬هر بارش شفهابی در ناحیه مشفخصفی از آسفمان اتفاق میافتد و‬
‫به این محل کانون بارش گفته میشففود‪ .‬جهت حرکت شففهابها متفاوت اسففت ولی امتداد مسففیر آنها‬
‫به کانون بارش آن رویداد منتهی میشود‪.‬‬

‫‪3۰‬‬
 ‫دهانه برخوردی‬

‫دهانه برخوردی در ستارهشناسی به فرورفتگی‪ ،‬حفره یا گودالی در خاک اجرام آسمانی‪ ،‬از جمله زمین‪ ،‬که‬
‫در اثر برخورد شهاب سنگ پدید آمده باشد گفته میشود‪.‬‬

‫در یک میلیارد سال نخست تاریخ منظومه شمسی‪ ،‬بمباران بزرگی از شهابها در همه سیارهها رخ داده که‬
‫تعداد زیادی از دهانههای برخوردی نتیجه این بمباران هستند‪ .‬شیوه دگرگونی این دهانهها و مقدار‬
‫فرسایش آنها اطالعات زیادی در مورد تاریخ تحوالت و فعالیتهای جغرافیایی سیارات بهدست میدهد‪.‬‬

‫فعالیت‬

‫به کمک جعبه مقوایی‪ ،‬آرد‪ ،‬پودر کاکائو و اجسام تقریبا کروی مانند توپ دهانه برخوردی ایجاد کنید‪.‬‬

‫تحقیق کنید آیا اندازه دهانه با اندازه شهاب سنگ ارتباط دارد؟‬

‫چه تفاوتی بین شهاب سنگ ها وجود دارد؟ چگونه دهانه برخوردی ایجاد می شود؟‬

‫‪۴-۴‬حلقهها‬
‫حلقه‪ ،‬مجموعهای از گرد و غبار یا ذرات ریز است که یک دیسک تخت را تشکیل میدهد‪ .‬ضخامت حلقهها کمتر از ‪ ۳۰‬کیلومتر است‪ .‬بنابراین بسیار ناز‬
‫هستند و شفاف به نظر میرسند‪.‬‬

‫چهار سیاره بزرگ منظومه شمسی یعنی مشتری‪ ،‬زحل‪ ،‬اورانوس و نپتون دارای حلقه هستند‪ .‬حلقهها از قطعات یخ و سنگ ساخته شدهاند‪ .‬اندازه این قطعات‬
‫بسیار متفاوت است‪ .‬در هر حلقه قطعاتی از اندازه یک کوه گرفته تا ذرات ریز دود شناور هستند‪ .‬منشاء اجزاء حلقه ممکن است بقایای قمرهای خرد شده و یا‬
‫قطعات جدا شده از قمرهای اطراف آن سیاره باشد‪ .‬شکل ‪ ،۷-۴‬تصویری است از حلقههای زحل که از روی یکی از اقمار آن گرفته شده است‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫شکل ‪ :۷-۴‬تصویری از حلقههای زحل که از روی یکی از اقمار آن‬
‫گرفته شده است‪.‬‬
‫‪ ۵-۴‬قمرها‬
‫دو سیاره زهره و عطارد هیچ قمری ندارند‪ .‬زمین دارای یک قمر بزرگ است و مریخ دو قمر دارد‪ .‬بنابراین فقط سه قمر در اطراف سیارات خاکی در چرخش‬
‫هستند‪ .‬اما چهار سیاره دیگر یا همان سیارات مشتریگون هرکدام دارای حداقل دهها قمر هستند‪ .‬تاکنون بیش از ‪ ۲۰۰‬قمر برای منظومه شمسی ثبت شده‬
‫است‪ .‬بیشتر این اقمار بسیار کوچک هستند و با تلسکوپ های بزرگ نیز مشاهده نشدهاند‪ .‬در حال حاضر زحل با ‪ ۸۲‬قمر‪ ،‬رکورددار است از این تعداد پنجاه و‬
‫سه قمر تأیید و نامگذاری شده و ‪ ۲۹‬قمر دیگر در انتظار تأیید و نامگذاری رسمی هستند‪.‬‬

‫پس از زحل‪ ،‬مشتری قرار میگیرد‪ .‬مشتری ‪ ۵۳‬قمر تأیید شده و ‪ ۲۶‬قمر موقت در انتظار تأیید دارد‪ .‬اورانوس ‪ ۲۷‬و نپتون ‪ ۱۴‬قمر دارد‪ .‬از این تعداد‪ ،‬سه قمر‬
‫مشتری ابعادی به بزرگی یک سیاره دارند که عبارتند از‪ :‬گانیمد‪ ،‬کالیستو و آیو‪ .‬در این میان تیتان تنها قمری است که جو دارد و از نظر بزرگی پس از گانیمد‬
‫قرار میگیرد‪.‬‬

‫برخی از قمرهای‬
‫منظومه شمسی‬

‫شکل ‪ :۸-۴‬برخی از قمرهای منظومه شمسی‬

‫‪ ۶-۴‬گاز و گرد و غبار بین سیاره ای‬

‫غبار بین سیارهای‪ ،‬ذرات بین سیارهها در منظومه شمسی و دیگر سیستمهای سیارهای است و معموالً متشکل از گاز با شکلهای یونی‪ ،‬مولکولی یا اتمی به‬
‫همراه غبارها و پرتوهای کیهانی است‪ .‬در میان ذرات غبار‪ ،‬از بلورهای یخ زده آب‪ ،‬آمونیا و متان تا ترکیبات بسیار پیچیده یافت میشود‪ .‬بیشتر گاز موجود‬
‫در فضای بین ستارگان‪ ،‬هیدروژن است‪ .‬در بعضی از نقاط گاز و غبار در کنار هم جمع یا بوسیله گرانش جاروب میشوند و ابرهای ضخیمی تشکیل میدهند‪.‬‬
‫بعضی از این ابرها چنان ضخیم هستند که جلوی نور ستارگان ورای خود را کامال میگیرند‪.‬‬

‫‪32‬‬
‫در منظومه شمسی ذرات غبار بین سیارهای نقش مهمی در پراکندگی نور خورشید و انتشار تابش حرارتی دارند که این یکی از برجستهترین ویژگیهای نور‬
‫شب در محدوده طول موج ‪ ۵‬تا‪ ۵۰‬میکرومتر است‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬امروزه احتمال داده میشود غبار بین سیارهای توانایی انتقال مواد مورد نیاز برای به وجود‬
‫آمدن حیات در سیارات یا توانایی انتقال میکرو ارگانیسمها را داشته باشد‪.‬‬

‫‪ ۷-۴‬شکل گیری منظومه شمسی‬

‫منظومه شمسی ما حدود ‪ ۴/۵‬میلیارد سال پیش از ابر متراکم گازی و گرد و غبار بین ستارهای شکل گرفت‪ .‬این ابر احتماالً به دلیل شو یک ستاره در حال‬
‫انفجار در همان نزدیکی در هم فرو ریخته است‪ .‬وقتی این ابر گرد و غبار فرو ریخت‪ ،‬سحابی خورشیدی را به شکل دیسک چرخان از مواد تشکیل داد ‪.‬‬

‫در مرکز گرانش‪ ،‬مواد بیشتری را به داخل کشید‪ .‬سرانجام فشار در هسته آنقدر زیاد شدکه اتمهای هیدروژن شروع به ترکیب و تشکیل هلیوم کردند و مقدار‬
‫بسیار زیادی انرژی آزاد کردند و خورشید ما متولد شد و سرانجام بیش از ‪ ۹۹‬درصد مواد موجود را جمع کرد‪.‬‬

‫مواد دورتر در دیسلک نیز با هم جمع شلد‪ .‬این توده ها به یکدیگر شلکسلته و اجسلام بزرگتری را تشلکیل دادند‪ .‬بعضلی از آنها به اندازه کافی بزرگ شلدند که‬
‫جاذبه‪ ،‬آنها را به شلکل کره درآورد و سیارات‪ ،‬سیارات کوتوله و قمرهای بزرگ بوجود آمدند‪ .‬سپس کمربند سیارکی از قطعات اولیه منظومه شمسی ساخته شد‬
‫که هرگز به طور کامل در یک سیاره جمع نشدند‪ .‬باقی ماندههای کوچکتر دیگر‪ ،‬به سیار ‪ ،‬دنبالهدار‪ ،‬شهاب سنگ و قمرهای کوچک و نامنظم تبدیل شدند‪.‬‬

‫شکل‪ :۹-۴‬نمایی شماتیک از منظومه شمسی‬

‫‪33‬‬
 ‫فصل پنجم‬

‫سیستمهای مختصات‬

‫‪34‬‬
 ‫دستگاه مختصات سماوی‬
‫دستگاه مختصاتی است که بر کره آسمان بنا شده است و مطابق آن میتوانیم مختصات هر نقطه یا جرمی را در پهنه آسمان توسط چند عدد مشخص نماییم‪.‬‬

‫کره سماوی یا کره آسمانی یک کره فرضی است با شعاعی بینهایت که مرکز آن‪ ،‬مرکز زمین یا مکان ناظر‬
‫(کسی که به آسمان نگاه می کند) است‪.‬‬

‫شکل ‪ :۱-۵‬کره سماوی‬

‫دستگاه مختصات سماوی چند نوع است‪ :‬دستگاه مختصات افقی‪ ،‬دستگاه مختصات استوایی‪ ،‬دستگاه مختصات دایره البروجی‬

‫‪ ۱-۵‬دستگاه مختصات افقی‬

‫دستگاه مختصات افقی یا سمتی‪ -‬ارتفاعی ابتداییترین دستگاه مختصات است که در آن‪ ،‬مختصات هر جرم آسمانی با توجه به موقعیت ناار متفاوت است‪.‬‬
‫ناار باید تصور کند که بر صفحهای صاف در مرکز نیم کرهای پهناور قرار گرفته که اجرام آسمانی از روی آن عبور میکنند این صفحه پهناور افق نام دارد‬
‫(شکل ‪ .)۲-۵‬مختصات بدست آمده از آن‪ ،‬سمت )‪ (Azi‬و ارتفاع )‪ (Alt‬است که هر دو مؤلفه مختصاتی به محل ناار روی زمین بستگی دارد‪.‬‬

‫شکل ‪ :2-۵‬سمت و ارتفاع در دستگاه مختصات افقی‬

‫‪35‬‬
 ‫نصف النهار سماوی یا نصف النهار ناظر‪ ،‬نیم دایره فرضی در آسمان ناظر از دو نقطه شمال به جنوب افق که از‬
‫قطب سماوی‪ ،‬سمت الراس و استوای سماوی میگذرد و آسمان را به دو نیمه شرقی و غربی تقسیم میکند (در‬
‫شکل ‪ ،۲-۵‬محور سماوی همان نصف النهار سماوی می باشد)‪.‬‬

‫سمت‪ :‬در مختصات افقی آسمان و به عبارتی در ستاره شناسی یک زاویهی اندازه گیری در مختصات کروی است که از نقطه شمال به سمت شرق ‪ ،‬از ‪۰°‬‬
‫تا ‪ ۳۶۰°‬اندازهگیری میشود‪ .‬سمت شمال صفر درجه‪ ،‬شرق ‪۹۰‬درجه‪ ،‬جنوب ‪ ۱۸۰‬درجه و غرب ‪ ۲۷۰‬درجه است‪ .‬بنابراین حرکت آن به این صورت است‪:‬‬
‫شمال‪ -‬شرق‪ -‬جنوب‪ -‬غرب‪ .‬پس با زاویهی سمتی میتوان موقعیت جرم را در آسمان مشخص کرد (شکل ‪ .)۲-۵‬توجه داشته باشید این تعریف برای نااری‬
‫که در نیمکره شمالی آسمان قرار گرفته است‪ ،‬صادق است‪ .‬برای ناار نیمکره جنوبی‪ ،‬سمت از نقطه جنوبی به سمت شرق اندازه گیری میشود‪.‬‬

‫سمت‪Azimuth :‬‬

‫بازه ‪ ۰° :‬تا ‪ +۳۶۰°‬درجه‬

‫مبدا ‪ :‬شمال سماوی‬

‫نماد‪Azi :‬‬
‫شکل ‪ :۵-۵‬نصف النهار سماوی در کره سماوی‬

‫ارتفاع‪ :‬در مختصات افقی آسمان به زاویهی بین افق و ستاره یا جرم آسمانی مورد نظر گفته میشود‪ .‬با این تعریف ارتفاع‪ ،‬نقطهای در افق صفر است‪( .‬شکل‬
‫‪.)۲-۵‬‬

‫‪۲-۵‬دستگاه مختصات استوایی‬

‫دستگاه مختصات استوایی از جمله دستگاههای مختصات سماوی است که بیشترین و عمومیترین کاربرد را دارد‪ .‬مختصاتی چون میل )‪ (δ‬و بعد )‪ (α‬از آن‬
‫بدست میآید که مشابه عرض و طول جغرافیایی روی سطح زمین هستند‪.‬‬

‫شکل ‪ :3-۵‬بعد و میل در دستگاه مختصات استوایی‬

‫‪36‬‬
‫بُعد‪ :‬در مختصات استوای سماوی(استوایی) به جای طول جغرافیایی اصطالح برعد به کار میرود‪ .‬برعد‪ ،‬مانند زمان‪ ،‬بر حسب ساعت و دقیقه از نقطهی‬
‫اول حَمَل یا نقطهی اعتدال بهاری به سمت مشرق (در شکل فوق در خالف جهت عقربه های ساعت) تقسیمبندی میشود‪ .‬چنانچه برعد به صورت زاویهای در‬
‫نظر گرفته شود‪ ،‬هر ‪۱۵‬درجه معادل ‪ ۱‬ساعت میباشد(شکل ‪.)۳-۵‬‬

‫بعد ‪Right ascention :‬‬

‫بازه ‪۰ :‬تا ‪ ۲۴‬ساعت‬

‫مبدا ‪ :‬نقطه اعتدال بهاری (‪)vernal equinox‬‬

‫نماد ‪α :‬‬

‫استوای سماوی (آسمانی)‪ :‬اگر صفحه استوای زمین را امتداد دهیم‪ ،‬کره آسمان را در دایره بزرگی به نام‬
‫استوای سماوی قطع خواهد کرد‪ .‬برای درک بهتر شکل ‪ ۴-۵‬را ببینید‪.‬‬

‫شکل ‪ :۴-۵‬استوای سماوی‬

‫میل‪ :‬در دستگاه مختصات استوایی به جای عرض جغرافیایی اصطالح میل به کار میرود‪ .‬میل برای سنجش موقعیت اجرام در کرهی آسمان نسبت به‬
‫استوای سماوی استفاده میشود‪ .‬به کوچکترین زاویه بین یک شی معین و استوای سماوی گفته میشود و از ‪ - ۹۰°‬درجه تا ‪ +۹۰°‬درجه تغییر میکند‪( .‬شکل‬
‫‪.)۵-۳‬‬

‫میل‪declination :‬‬

‫بازه ‪ - ۹۰° :‬تا ‪ +۹۰°‬درجه‬

‫مبدا ‪ :‬استوای سماوی‬

‫نماد‪δ :‬‬

‫‪37‬‬
 ‫فعالیت‪:‬‬

‫کنید؟‬ ‫بعد و میل جرم زیر را در آسمان بر حسب ساعت و درجه مشخ‬

‫‪ ۳-۵‬دستگاه مختصات دایره البروجی‬

‫یکی از دستگاه های مختصات سماوی است که برای مکان یابی اجرام آسمانی با در نظر گرفتن دایره البروج به عنوان صفحه مرجع و با تعیین طول و‬
‫عرض سماوی آن اجرام صورت میگیرد‪.‬‬

‫دایره البروج‪ ،‬دایرهای فرضی در آسمان است که ظاهرا (از دید ساکنان کرهی زمین) به نظر میآید که خورشید در‬
‫مدت یک سال آن دایره را طی میکند‪.‬‬

‫شکل ‪ :۵-۵‬دایره البروج در کره سماوی‬

‫طول سماوی‪ :‬طول سماوی یکی دیگر از مختصات سیستم دایره البروجی میباشد که از صفر تا ‪ ۳۶۰‬درجه تغییر میکند و جهت شمارش آن نیز از اولین‬
‫نقطه حمل (اعتدال بهاری) به سمت شرق است‪ .‬طول سماوی با نام طول دایره البروجی هم شناخته میشود (شکل ‪.)۵-۵‬‬

‫‪38‬‬
 ‫طول سماوی‪celestial longitude :‬‬

‫بازه ‪ ۰° :‬تا ‪ +۳۶۰°‬درجه‬

‫مبدا ‪ :‬اعتدال بهاری‬

‫نماد‪λ :‬‬

‫عرض سماوی‪ :‬عرض سماوی یکی دیگر از مختصات سیستم دایره البروجی است و فاصلهی زاویهای یک جسم آسمانی نسبت به دایره البروج است‪ .‬این‬
‫اندازه در شمال دایره البروج مثبت و در جنوب آن منفی در نظر گرفته میشود‪ .‬که از صفر تا ‪ +۹۰‬درجه (شمال دایره البروج) و از صفر تا ‪ -۹۰‬درجه (جنوب‬
‫دایره البروج) تغییر میکند‪( .‬شکل ‪. )۵-۵‬‬

‫عرض سماوی‪celestial latitude :‬‬

‫بازه ‪ -۹۰° :‬تا ‪ +۹۰°‬درجه‬

‫مبدا ‪ :‬دایره البروج‬

‫نماد‪β:‬‬

‫فعالیت‪:‬‬

‫کنید؟‬ ‫طول و عرض دایره البروجی جرم زیر را در آسمان بر حسب درجه مشخ‬

‫‪39‬‬
‫فصل ششم‬

‫ستارگان‬

‫‪4۰‬‬
‫ستارهها اجرام آسمانی درخشان و بسیار داغی از جنس پالسما هستند که انسجام خود را با نیروی گرانش حفظ میکنند‪ .‬نزدیکترین ستاره به زمین‪ ،‬خورشید و‬
‫پس از آن پروکسیما قنطورس است‪ .‬ستارگانی که در شب از روی زمین قابل رؤیت هستند‪ ،‬به دلیل فاصلهی بسیار دورشان به شکل نقاطی ثابت و روشن‬
‫دیده میشوند‪ .‬یک ستاره حداقل در بخشی از عمر خود‪ ،‬به دلیل همجوشی هستهای‪ ،‬تبدیل هیدروژن به هلیم که در مرکز آنها رخ میدهد‪ ،‬میدرخشد‪ .‬انرژی‬
‫ایجاد شده از بخش درونی ستاره میگذرد و به فضای بیرونی اطراف تابیده میشود‪.‬‬

‫تولد ستاره‬
‫ستارگان در ابرهای گرد و غبار متولد شده و در بیشتر کهکشانها پراکنده میشوند‪ .‬نمونه آشنا ابر گرد و غبار‪ ،‬سحابی جبّار است‪ .‬تالطم در اعماق این ابرها‬
‫باعث ایجاد گرههایی با جرم کافی میشود که گاز و گرد و غبار در اثر جاذبه خود میتوانند شروع به فرورریزش کنند‪ .‬با ریزش ابر‪ ،‬مواد در مرکز شروع به گرم‬
‫شدن میکنند‪ .‬این هسته داغ در مرکز ابر در حال فروپاشی‪ ،‬روزی تبدیل به یک ستاره میشود‪ .‬مدل های سه بعدی رایانهای شکل گیری ستاره‪ ،‬پیش بینی‬
‫میکنند که ابرهای در حال چرخش گاز و گرد و غبار در حال تجزیه‪ ،‬ممکن است به دو یا سه حباب شکسته شوند‪ .‬این موضوع توضیح میدهد که چرا بیشتر‬
‫ستارگان کهکشان راه شیری زوج هستند یا در گروههایی از چندین ستاره قرار دارند‪ .‬الزم به ذکر است که از ابرهای ملکولی غول پیکر‪ ،‬ستارگان بیشتری‬
‫متولد میشوند‪.‬‬

‫با فروپاشی ابر ‪ ،‬یک هسته داغ و متراکم تشکیل میشود که به دلیل جاذبه گرانشی‪ ،‬شروع به جمع آوری گرد و غبار و گاز میکند البته همه گرد و غبار و گاز‬
‫تبدیل به ستاره نمیشود‪ ،‬باقیمانده میتواند به سیاره‪ ،‬سیار یا دنبالهدار تبدیل شود یا ممکن است به شکل گرد و غبار باقی بماند‪ ،‬زمانی که این هسته داغ‬
‫به حدی برسد که واکنشهای هستهای در آن اتفاق بیفتد‪ ،‬آنگاه عمر یک ستاره آغاز میشود‪.‬‬

‫‪ ۱-۶‬ویژگیهای ستارگان‬

‫جنس ستارگان‬
‫شاید تصور ما این باشد که ستارگان کرههایی از گاز هستند‪ .‬اما باید گفت که هسته ستارگان از نوعی ماده به نام پالسما (حالت چهارم ماده) تشکیل شده‬
‫است‪ .‬هسته ستارگان دمای بسیار زیادی دارد و بنابراین تمام واکنشهای هستهای درون ستاره‪ ،‬در مرکز آن اتفاق میافتد‪.‬‬

‫اندازه ستارگان‬
‫ستارگان به اندازههای گوناگون هستند‪،‬کوچکترین ستاره شناخته شده دارای قطری در حدود ‪ ۶۵۰۰‬کیلومتر است و بزرگترین آنها قطری در حدود ‪۳۰۰۰‬‬
‫برابر قطر خورشید‪ ،‬دارد‪.‬‬
‫قطر خورشید یک میلیون و سیصد و نود هزار کیلومتر است‪.‬‬

‫جرم و چگالی ستارگان‬

‫تفاوت میان جرم ستارگان بسیار کم است‪ ،‬در حالت معمولی جرم بیشتر آنها بین یک پنجم‪ ،‬تا پنج برابر جرم خورشید است‪.‬‬

‫چگالی‪ ،‬که از تقسیم جرم بر حجم به دست میآید‪ ،‬نشان دهنده تراکم ماده داخل ستاره است‪ .‬ستارگان از جهت چگالی بر خالف جرم‪ ،‬تفاوت های زیادی با‬
‫هم دارند ک ه این ناشی از تفاوت حجم آنها است‪ ،‬چرا که برخی از ستارگان بسیار کوچک و برخی بسیار غول پیکر می باشند‪ .‬چگالیهای کشف شده از یک‬
‫طرف ‪۱۰۱۵‬برابر آب و از طرفی دیگر چگالی در حدود ‪ ۱۰−۸‬برابر چگالی آب را دارا می باشند‪.‬‬

‫چگالی آب ‪ ۱۰۰۰‬کیلوگرم بر متر مکعب است‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫جوّ ستارگان‬
‫جوّ ستاره به عنوان بخشی از ستاره که نسبت به تابش شفاف است‪ ،‬تعریف میشود‪ .‬سطح ستاره‪ ،‬به جای آن که مانند سطح زمین سخت باشد‪ ،‬ناحیهای‬
‫اسفنجی است و به عنوان الیهای از ستاره که بعد از آن ماده کدر و غیر شفاف است‪ ،‬تعریف می شود‪ .‬کدری مواد ستاره در زیر جوّ‪ ،‬رفته رفته افزایش می‬
‫یابد تا جایی که سر انجام هیچ پرتو نوری نمیتواند بدون واکنش با گاز از آن بگذرد‪ .‬جوّ ستاره از این نظر مهم است که خطوط جذبی طیفی که به راحتی‬
‫مشاهده و مطالعه میشوند‪ ،‬در این ناحیه شکل میگیرند‪.‬‬

‫کدری معیاری برای سنجش نفوذ ناپذیری در برابر تابشهای الکترومغناطیسی و دیگر تابشها است‪.‬‬

‫حرکتهای ستاره ای‬

‫فرض کنید یک اتومبیل با سرعت زیادی از کنار شما بگذرد و در همین هنگام نیز یک هواپیما در فاصله دوری از شما با سرعت بسیار زیاد در حال حرکت‬
‫باشد‪ ،‬به نظر میآید ماشین سریعتر حرکت میکند در صورتی که واقعیت چیز دیگری است‪.‬‬

‫ستاره ها اجرام ثابتی نیستند‪ .‬آنها در مدارهای مشخصی به دور مرکز کهکشان گردش میکند که این سرعت چرخش نیز بسیار سریع است اما درست‬
‫مانند مثال باال به دلیل فاصله زیاد ستاره ها از ما این حرکت در مدت چند سال به سختی قابل تشخیص است‪.‬‬

‫طیف ستارگان‬
‫وقتی که طیف بسیاری از ستارگان مورد تحلیل قرار گرفت‪ ،‬مشخص شد‬
‫که آنها را میتوان به طور طبیعی در چند گونه طیفی دسته بندی کرد که‬
‫اصطالحاً به آن رشته طیفی گفته می شود و عبارتند از‪:‬‬

‫𝑀 ‪𝑂, 𝐵, 𝐴, 𝐹, 𝐺, 𝐾,‬‬

‫در این ردهی طیفی‪ 𝑂 ،‬گرمترین و𝑀 سردترین ستاره است‪ .‬جنس مواد‬
‫سطح ستارگان را میتوان از طیف جذبی آنها تشخیص داد؛ یعنی در طیف‬
‫آنها خطوط تیره وجود دارد که هر کدام نمایانگر عنصری هستند مانند‬
‫هیدروژن و هلیوم‪ .‬در ستارگان رده 𝐾 با کم شدن شدت خطوط یونهای‬
‫فلزی‪ ،‬بیشتر خطوط اتمهای خنثی را میبینیم‪ .‬برای ستارگان 𝑀 نوع‬
‫دیگری از طیف مشاهده میشود‪ .‬در این ستارگان بسیاری از گروههای‬
‫متشکل از خط های نزدیک به هم را میتوان دید که این نوع طیفها ناشی‬
‫از مولکول ها است‪ .‬در جدول ‪ ۱-۶‬خطوط طیفی هر کدام از اجزای رده‬
‫طیفی نشان داده شده است‪.‬‬
‫جدول‪:۱ -۶‬نمایش طیف رنگی و دمایی رده طیفی‬
‫دمای ستارگان‬
‫دانشمندان از طیفی که از نور یک ستاره به دست می آید‪ ،‬برای تعیین دمای سطح آن استفاده میکنند‪.‬‬

‫روش دیگر که دقت قابل قبولی دارد اسلتفاده از رنگ سلتارگان اسلت‪ .‬با توجه به رنگ سلتارگان میتوان دمای آنها را تا حدودی تخمین زد باید ببینیم رنگ‬
‫سلتاره با کدام رنگ از جدول ‪۱-۶‬مطابقت دارد تا بتوانیم دمای آن را تخمین بزنیم‪ .‬البته این دقت برای کارهای محاسلباتی دقیق کافی نیسلت‪ .‬از این رو برای‬
‫محاسبه نسبتاً دقیق دما از راههای محاسباتی استفاده میشود‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫درخشندگی‬
‫میزان کل انرژی خارج شده از تمام سطح ستاره در واحد زمان را درخشندگی یا تابندگی می گویند و آن را با ‪ L‬نشان می دهند‪.‬‬
‫نمودار هرتسپرونگ‪ -‬راسل (‪)H-R‬‬
‫دو ستاره شناس به نامهای اینار هرتسپرونگ از دانمار و هنری راسل از آمریکا به طور کامال مستقل از یکدیگر بر روی ارتباط میان دمای سطح ستارگان‬
‫و درخشلندگی آنها تحقیقات مهمی انجام دادند و هر دو نیز به یک جواب مشلتر رسلیدند‪ .‬آنها نتایج کار خود را بر روی یک نمودار نشلان دادند و این نمودار‬
‫به افتخار کار بسلیار بزرگ آن دو به نمودار هرتسلپرونگ – راسلل یا ‪ H-R‬مشلهور شلده اسلت‪ .‬در نمودار ‪ H-R‬محور عمودی بر حسلب درخشلندگی و محور‬
‫افقی بر حسب دمای سطحی (یا گونهی طیفی) ستارگان درجه بندی شده است (شکل ‪.)۱-۶‬‬

‫در این نمودار هر سلتاره با یک نقطه نمایش داده شلده اسلت که مکان دقیق آن نقطه به درخشلندگی و دمای سلطح سلتاره مورد نظر بسلتگی دارد‪ .‬حدود ‪۹۰‬‬
‫درصلد از سلتارگان در رشلته باریکی قرار میگیرند که از گوشله سلمت چپ و باالی نمودار (که ناحیه بسلیار گرم و درخشلانی اسلت) شلروع شلده و به گوشله راست‬
‫و پایین نمودار ( ناحیه سلرد و کم درخشلان) کشلیده شلده اسلت‪.‬‬
‫این رشللته را رشللته اصلللی (‪ )Main Sequence‬مینامند و‬
‫سلللتارگانی که روی این رشلللته قرار میگیرند (مانند خورشلللید‬
‫خودمان) به سلتارگان رشلته اصللی موسلوم اند که در مرکز آنها‬
‫واکنشهای هسلته ای هیدروژن سلوز درحال اتفاق افتادن اسلت‪.‬‬
‫سلتارگانی که درخشلندگی آنها زیاد اسلت و قسلمت راسلت و باالیی‬
‫نمودار ‪ H-R‬را اشلللغال می کنند به غول سلللرخ موسلللوم اند‪،‬‬
‫آنهایی که درخشللندگی شللان فوق العاده زیاد اسللت در قسللمت‬
‫راسلللت و کمی بلاالتر از غول هلای سلللرخ قرار می گیرنلد و‬
‫ابرغولهای سلرخ نامیده میشلوند‪ .‬در غولها و ابر غولها واکنش‬
‫های هسللته ای هیدروژن سللوز به اتمام رسللیده و واکنش های‬
‫هسللتهای هلیوم سللوزی در حال اتفاق افتادن اسللت‪ .‬تعداد این‬
‫سلتارگان کمتر از ‪ ۱‬درصلد اسلت‪ .‬سلتارگانی که درخشلندگی آنها‬
‫نمودار‪ :۱ -۶‬نمودار هرتسپرونگ‪ -‬راسل (‪)H-R‬‬ ‫کم اسللت کوتوله سللفید نامیده میشللوند و جایگاه آنها در نمودار‬
‫‪ H-R‬در قسلمت پایین و سلمت چپ میباشلد‪ .‬تعداد این سلتارگان بین ‪ ۸‬تا ‪ ۹‬درصلد اسلت‪ .‬در این سلتارگان همه واکنش های هسلتهای امکان پذیر به اتمام‬
‫رسیده و این ستارگان در حال سرد شدن هستند‪.‬‬

‫‪ ۲-۶‬انواع ستارگان‬

‫ستارگان رشته اصلی‬

‫یک ستاره به اندازه خورشید ما حدود ‪ ۵۰‬میلیون سال طول میکشد تا از ابر اولیه بر روی رشته اصلی قرار بگیرد‪ .‬خورشید ما تقریباً ‪ ۱۰‬میلیارد سال بر روی‬
‫رشته اصلی نمودار ‪ H-R‬باقی خواهد ماند‪ .‬ستارهها با همجوشی هستهای هیدروژن به وجود میآیند و در اعماق فضای داخلی خود هلیوم تشکیل میدهند‪.‬‬
‫خروج انرژی از مناطق مرکزی ستاره فشار الزم برای جلوگیری از فروپاشی ستاره تحت نیروی گرانش خود و انرژی تابش آن را فراهم میکند‪.‬‬

‫ستارگان رشته اصلی طیف گسترده ای از نورها و رنگها را در بر میگیرند و میتوان آنها را با توجه به این مشخصات طبقهبندی کرد‪ .‬کوچکترین ستاره ها ‪،‬‬
‫که به کوتوله های قرمز معروف هستند در حدود ‪ ۱۰‬درصد جرم خورشید جرم دارند‪ .‬کوتولههای قرمز علیرغم اندازه کوچک خود‪ ،‬زیادترین ستاره های جهان‬
‫هستند و دهها میلیارد سال عمر دارند‪.‬‬

‫‪43‬‬
 ‫غولهای سرخ‬
‫ستارگان بعد از اینکه در حالت تعادل (زمانی که روی رشته اصلی هستند) بیشترین قسمت عمر‬
‫خود را سپری کردند‪ ،‬برای مدتی نسبتاً کوتاه (کوتاه در مقیاس نجومی) در حالت غول سرخ‬
‫نورافشانی میکنند‪.‬‬

‫ستارگان در این مرحله از عمرشان سردتر و در عوض به طور قابل مالحظهای بزرگتر هستند‬
‫و به این علت که سردتر هستند سرخ دیده میشوند و آنها را غول سرخ مینامند‪.‬‬

‫ستارگان بعد از اینکه مدتی در مرحله غول سرخ درخشیدند‪ ،‬وابسته به جرمی که دارند به مرحله‬
‫آخر تحول خود میرسند که ممکن است به کوتوله سفید‪ ،‬ستاره نوترونی و یا سیاهچاله تبدیل‬
‫شوند‪.‬‬
‫شکل‪ :۱-۶‬تصویر غول سرخ‬
‫کوتوله سفید‬
‫ستارگان کم جرم‪ ،‬ممکن است به دو روش تبدیل به کوتوله سفید شوند‪ ،‬حالت اول در‬
‫صورتی است که جرم ستاره مورد نظر تقریباً به اندازه خورشید یا کمی بیشتر باشد(در واقع‬
‫جرمهای کمی کوچکتر یا مساوی ‪ ۱/۴‬جرم خورشید) و حالت دیگر این است که جرم ستاره‬
‫بسیار کمتر از جرم خورشید باشد‪.‬‬

‫در حالت اول‪،‬یعنی وقتی که جرم تقریبا هم اندازه خورشید یا کمی بیشتر از آن باشد‪ ،‬بر اثر‬
‫فعل و انفعاالت درون ستاره الیه های خارجی ستاره به بیرون پرتاب می شود تا جایی که‬
‫پوسته ستاره منبسط شده و خنک میشود ولی پوسته آنقدر از هسته دور شده که از هسته‬
‫ستاره جدا می شود‪ .‬پوسته حاصل در واقع همان سحابی سیاره نما است و هسته مرکزی به‬
‫صورت کوتوله سفید در می آید‪ .‬کوتوله های سفید بسیار گرم بوده ولی روشنایی کمی دارند‪.‬‬

‫حالت دوم‪ ،‬ستارگانی که جرمهای بسیار کمتر از خورشید دارند‪ ،‬این ستارگان دماهای کمی‬
‫شکل‪ :2-۶‬تصویر کوتوله سفید‬ ‫دارند‪ .‬این دسته از ستارگان بدون پرتاب پوسته خارجی به بیرون‪ ،‬منقبض می شوند تا به‬
‫کوتوله سفید تبدیل شوند‪ .‬انتظار میرود تعداد کوتولههای سفید کهکشان ما نسبتاً زیاد باشد‬
‫اما به علت درخشندگی کم این اجرام‪ ،‬تعداد کمی از آنها کشف شده است‪.‬‬

‫توجه‬

‫اگر جرم ستاره مورد بررسی‪ ،‬بیش از ‪ ۱/۴‬جرم خورشید باشد‪ ،‬نمیتواند به یک کوتوله سفید پایدار تبدیل شود‪.‬‬
‫ستارگانی که چنین جرمهایی دارند باز هم منقبض میشوند و بسته به جرم خود تبدیل به ستاره نوترونی یا سیاهچاله‬
‫می شوند‪.‬‬

‫‪44‬‬
 ‫ستاره نوترونی‬
‫برای ستارگان سنگین‪ ،‬اگر نیروی جاذبه گرانشی در هسته در حال رمبش آنها‪ ،‬چنان قوی باشد‬
‫که حتی فشار درونی هسته نتواند با آن مقابله کند‪ ،‬الکترونها و پروتونها به هم میپیوندند و‬
‫نوترون را تشکیل میدهند‪ .‬اگر فشار نوترونها در برابر گرانش کافی باشد‪ ،‬ستاره منقبض میشود‬
‫و زمانی که فشار نوترون ها برابر گرانش شود‪ ،‬فروریزش ستاره متوقف میشود‪ .‬جسمی که در‬
‫نهایت این اتفاقات باقی میماند‪ ،‬کره ای کوچک‪ ،‬با قطری در حدود ‪ ۱۰‬تا ‪ ۲۰‬کیلومتر از نوترون‬
‫است که ستاره نوترونی نامیده می شود‪.‬‬

‫شکل‪ :3-۶‬تصویر شبیه سازی شده از بزرگترین ستاره‬

‫نوترونی که در عالم وجود دارد‪.‬‬

‫سیاهچاله‬
‫ستارگانی به ستاره نوترونی تبدیل میشوند که جرم هسته آنها کمتر از ‪ ۲/۳‬جرم خورشید باشد‬
‫اما اگر جرم هسته ستاره در حال مرگ از این حد بیشتر باشد‪ ،‬دیگر فشار ناشی از نوترونها نیز‬
‫نمیتواند در مقابل گرانش مقاومت کند و ستاره به فروریزش ادامه میدهد تا زمانی که شعاع‬
‫ستاره از شعاع خاصی که به پشعاع شوارتزشیلدا معروف است نیز کوچک تر میشود و ستاره در‬
‫یک نقطه فرو میریزد‪ .‬گرانش چنین جسمی آنقدر قوی است که هیچ چیزی حتی نور هم‬
‫نمیتواند از آن بگریزد‪ .‬به این اجسام سیاهچاله میگویند‪ ،‬بنابراین‪ ،‬خود سیاهچاله دیده نمیشود‪.‬‬

‫شکل ‪ :۴-۶‬تصویر شبیه سازی شده از یک سیاهچاله‬

‫توجه‬

‫سیاهچالهها دارای اثر گرانشی بسیار قوی هستند‪ ،‬در نتیجه گاز یا هر ماده ای را که در نزدیکی آنها باشد خواهند‬
‫بلعید‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫فصل هفتم‬

‫کهکشانها‬

‫‪46‬‬
 ‫‪ ۱-۷‬ساختارکهکشان‬
‫در شبهایی که آسمان صاف و کامالً تاریک است‪ ،‬نواری ابر مانند از تعداد بسیار زیادی ستارههای کوچک نزدیک به هم در آسمان دیده میشود که کهکشان‬
‫نامیده میشود‪ .‬کهکشانها ساختارهایی بزرگ‪ ،‬با اندازه و مرز مشخصی هستند که از ستارهها‪ ،‬بقایای ستارهای‪ ،‬ماده تاریک‪ ،‬گازها و گرد و غبارهای میان‬
‫ستارهای تشکیل شدهاند و با نیروهای گرانشی گردِ هم آمدهاند‪.‬‬

‫کوچکترین کهکشانها پهنایی از مرتبه چند صد سال نوری و در حدود صد میلیون ستاره دارند‪ .‬بزرگترین کهکشانها تا ‪ ۳‬میلیون سال نوری پهنا دارند و‬
‫شامل بیش از صد تریلیون ستاره هستند‪ .‬اجزای کهکشان حول مرکز جرم کهکشان در حال چرخش میباشند‪.‬‬

‫شکل ‪ :۱-۷‬نمایشی شماتیک از یک کهکشان دیسک گون‬

‫دیسک کهکشان‬
‫دیسک کهکشانی صفحهای است که مارپیچ ها‪ ،‬میلهها و دیسک ناز و ضخیم کهکشان در آن جای گرفتهاند‪ .‬دیسک کهکشانی‪ ،‬از گاز ‪ ،‬غبار و همچنین‬
‫ستاره های جوان (در مقایسه با ستاره هایی که نزدیک به برآمدگی کهکشان و یا در هاله کهکشان قرار دارند) تشکیل شدهاند‪ .‬بخش گرد و غباری قرص‬
‫کهکشان را دیسک گازی و بخش دارای ستاره آن را دیسک ستارهای میگویند‪.‬‬

‫هاله کهکشان‬
‫هاله کهکشان از لحاظ هندسی دایرهای دور کهکشان است‪ .‬هاله با مواد خارج شده از ستارههای در حال ِ تولد یا مرگ‪ ،‬در اطراف هر کهکشان ایجاد میشود‪.‬‬

‫مرکز کهکشان‬
‫گرانش زیاد کهکشانهای بزرگ‪ ،‬باعث افزایش شدید تراکم ماده در هسته یا مرکز کهکشان میشود اما در کهکشانهای کوچک به دلیل نبود گرانش کافی‬
‫این اتفاق نمیافتد‪ .‬در مرکز برخی از کهکشانها از جمله کهکشان راه شیری و کهکشان زن بر زنجیر (آندرومدا) یک سیاهچاله بسیار پر جرم وجود دارد که‬
‫باعث گردش همه اجزای کهکشان به دور خود میشود‪.‬‬

‫نتایج تحقیقات بیانگر این موضوع است که سیاهچالههای ابرغول ممکن است در میانه بیشتر(نه همه) کهکشانها وجود داشته باشند‪ ،‬این سیاهچالههای بزرگ‬
‫و پر رمز و راز یکی از دالیل بنیادین و آغازین واکنشهای فعال در هسته برخی کهکشانها هستند‪ .‬ستارهشناسان بر این باورند که دست کم یک سیاهچاله‬
‫در مرکز کهکشان راه شیری وجود دارد‪.‬‬

‫‪47‬‬
 ‫‪ ۲-۷‬انواع کهکشان‬
‫رایج ترین دستهبندی موجود برای کهکشانها توسط ادوین هابل صورت گرفت و سپس توسط ستاره شناسی به نام جرارد واکولورس بازبینی شده است‪ .‬این‬
‫دسته بندی از سه گروه اصلی تشکیل شده و با توجه به ویژگیهای جزئی کهکشانها مانند وسعت مارپیچها‪ ،‬اندازه‪ ،‬طول میلهها (منظور از میله های کهکشانی‪،‬‬
‫ساختارهای میلهای شکلی از تجمع ستارهها هستند که در بخش مرکزی یا هسته کهکشانهای مارپیچی قرار دارند) و اندازه منحنیهای ستاره ای در کهکشان‬
‫ها به زیر مجموعه های کوچکتر تقسیم میشوند‪.‬‬

‫کهکشان های مارپیچی‬

‫کهکشانهای مارپیچی یکی از ‪ ۳‬نوع اصلی انواع کهکشان هستند‪ .‬کهکشان مارپیچی دارای تعدادی بازوی بلند است که به صورت مارپیچ در اطراف مرکز‬
‫قرار دارند‪ .‬جوانترین و کم عمرترین ستارههای کهکشانهای مارپیچی در بازو های کم چگالی‪ ،‬یافت میشوند و ستارههای قدیمی و پیر بیشتر در مرکز‬
‫کهکشان یعنی هستهی فشردهی آن قرار گرفتهاند‪ .‬قدیمیترین ستارهها‪ ،‬در هالهی کروی و اطراف قرص کهکشانی پراکنده شدهاند‪ .‬این بازو های مارپیچ‬
‫همچنین دارای غبار ‪ ،‬گاز و سحابی فراواناند که محیطهای مناسبی برای تولد ستارگان میباشند‪.‬‬

‫شکل ‪ :2-۷‬کهکشان مارپیچی ‪NGC1232‬‬

‫اخترشناسی به نام هابل‪ ،‬کهکشان های مارپیچی را به هشت زیر رده مختلف تقسیم کرده است‪ .‬در زیر رده نخست‪ ،‬کهکشانهای ‪ So‬قرار دارند‪ .‬این کهکشانها‪،‬‬
‫شامل مؤلفههای مسطح و بیضی وار و فاقد بازوهای مارپیچی هستند‪ .‬ساختار بیرونی برخی از آنها به طور نامعلوم و نامشخص ‪ ،‬مارپیچی به نظر میرسند‪ .‬در‬
‫کهکشانهای ‪ ، So‬غالبا غبار نیز وجود دارد‪.‬‬

‫سه زیر رده بعدی بر مبنای چگونگی پیچ خوردگی بازوها تعریف میشوند‪ .‬همان گونه که در تصویر ‪ ۳-۷‬مشاهده میکنید‪ ،‬در یک کهکشان ‪ ، Sa‬بازوها کامال‬
‫به دور هسته پیچ خوردهاند‪ ،‬در کهکشانهای ‪ ،Sb‬شدت پیچ خوردگی کمتر است‪ ،‬درحالی که در کهکشانهای ‪ ، Sc‬بازوها بسیار آزاد و گستردهاند ‪ .‬کهکشانهای‬
‫‪ Sa‬ناحیه هسته ای ( مولفه بیضی وار ) بسیار نورانی و بازوهای نورانی هموار دارند‪ .‬در کهکشانهای ‪ ، Sb‬ناحیه بیضیوار مرکزی کوچکتر و کم نورتر است و‬
‫بازوها تکهتکه به نظر میرسند‪ .‬کهکشانهای ‪ Sc‬هسته بسیار کوچک دارند و تکهتکه بودن بازوهایشان بیشتر است‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫شکل ‪ :3-۷‬طبقه هابل برای کهکشانهای مارپیچی‬

‫نوع دیگری از کهکشانهای مارپیچی˓ کهکشان های مارپیچی–میله ای است که مشخصه اصلی آنها‪ ،‬میلهای شکل بودن نواحی مرکزی آنهاست‪ .‬هسته این‬
‫کهکشانها به کهکشان بیضی وار شبیه نیست ‪ ،‬بلکه ساختاری دراز و نسبتا باریک دارد‪ .‬هسته در مرکز این میله نورانی جای گرفته است‪ .‬معموال بازوها نه از‬
‫مرکز کهکشان‪ ،‬بلکه از دو سر این میله سرچشمه می گیرند‪ .‬در این کهکشان ها با چرخش هسته در هر سوی هسته‪ ،‬یک بازو نیز میچرخد‪ .‬بعضی از ستاره‬
‫شناسان بر این باورند که کهکشان راه شیری نیز یک کهکشان مارپیچی‪ -‬میله ای است‪ .‬نحوه شکل گیری میله این کهکشانها هنوز معمای بزرگی است و‬
‫هنوز نمیدانیم که آنها چگونه به وجود آمده اند و یا چگونه شکل گرفتهاند‪ .‬امروزه پژوهش های زیادی برای حل این معما انجام میگیرد‪.‬‬

‫شکل ‪ :۴-۷‬کهکشان مارپیچی میلهای ‪NGC1300‬‬

‫‪49‬‬
 ‫کهکشان راه شیری‬

‫کهکشان راه شیری‪ ،‬شبها در آسمانی کامالً تاریک(به دور از نور ماه و آلودگی نوری) به صورت نوار سفید‬
‫کمرنگی در آسمان دیده میشود‪ .‬راه شیری کهکشان مارپیچی میلهای است‪ .‬شکل کلی کهکشانهای‬
‫مارپیچی را میتوان به یک دیسک یا قرص تشبیه کرد‪.‬‬

‫بخش اصلی اجزای تشکیل دهنده کهکشان(ستارهها‪ ،‬گاز و غبار) در قالب بازوهای مارپیچی در سطح‬
‫تخت این دیسک قرار دارند‪ .‬ستارگان کمتری نیز به صورت هالهای اطراف دیسک را در بر گرفتهاند‪ .‬این‬
‫ساختار مارپیچی تنها در صورتی قابل مشاهده است که بینندهای در خارج کهکشان از روبهرو به آن نگاه‬
‫کند‪.‬‬

‫ما به عنوان بینندهای که از داخل صفحه ی کهکشان به آن مینگریم‪ ،‬اجزای واقع در صفحه ی کهکشان‬
‫را به صورت نوار دایرهای شکل متراکمی از ستارگان‪ ،‬دورتا دور خود میبینیم‪ .‬این همان راه شیری است‬
‫که شبها در آسمان میبینیم‪ .‬اجزای واقع در هالهی کهکشان را نیز که تراکم کمتری دارند‪ ،‬به صورت‬
‫ستارگانی مجزا در سایر قسمتهای آسمان مشاهده میکنیم‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬عالوه بر نوار شیری رنگ مورد‬
‫اشاره‪ ،‬تمام ستارگان دیگری نیز که با چشم غیرمسلح در آسمان میبینیم‪ ،‬متعلق به کهکشان راه شیری‬
‫هستند و این نوار نورانی تنها نشانگر آن دسته از ستارگان راه شیری است که در راستای صفحه کهکشان‬
‫قرار گرفتهاند‪.‬‬

‫بخشهایی از کهکشان که تاریک به نظر میرسند‪ ،‬به علت وجود گاز و غبار میان ستارهای است که مانع‬
‫از رسیدن نور ستارگان زمینه به چشم ما میشود‪.‬‬

‫‪5۰‬‬
 ‫کهکشان آندرومدا (زن بر زنجیر)‬

‫آندرومدا که نزدیکترین کهکشان به ما میباشد‪ ،‬یک کهکشان مارپیچی است این کهکشان مانند بسیاری‬
‫دیگر از کهکشانهای مارپیچ‪ ،‬دارای دیسک بیضی شکل است‪.‬‬

‫کهکشانهای بیضوی‬

‫کهکشانهای بیضوی تقریبا به شکل یک تخم مرغ هستند و به طور گسترده در خوشه های کهکشانی و گروه های متراکم و کوچکتر یافت میشوند‪ .‬بیشتر‬
‫کهکشانهای بیضوی دارای ستارههای پیر و با چگالی کم میباشند و به دلیل کمبود گازهای مورد نیاز برای تشکیل ستارهها و ابرهای غباری‪ ،‬ستاره زایی در‬
‫آنها کمتر اتفاق میافتد‪.‬‬

‫‪51‬‬
‫کهکشان های بیضوی‪ ،‬دست کم دارای صد میلیون تا صد تریلیون ستارهاند و قطر این کهکشانها میتواند از صد سال تا چند هزار سال نوری باشد‪ .‬امروزه‬
‫ستاره شناسان بر این باورند که هر کهکشان بیضوی‪ ،‬یک سیاهچاله بسیار متراکم در مرکز خود دارد که با تراکم خود کهکشان نیز بی ارتباط نیست‪.‬‬
‫شکلهای مختلف این نوع کهکشان را میتوان در شکل ‪ ۷-۷‬مشاهده کرد‪.‬‬

‫کهکشانهای نامنظم‬

‫همانطور که از اسم این کهکشانها بر میآید‪ ،‬این کهکشانها به لحاظ شکل ااهری نامنظم هستند‪ .‬کهکشانهای نامنظم دارای یک ترکیب ستارهای جوان‪،‬‬
‫گاز و غباراند که بسیار شبیه کهکشان مارپیچی است‪ ،‬بیشترین نور آنها از ستارههای جوان و درخشان و ابرهای نورانی گسیل میشود‪ .‬کهکشانهای نانظم‬
‫همانند کهکشانهای مارپیچی میچرخند‪ ،‬ولی بازو در آنها شکل نمیگیرد‪ .‬شکل ااهری یک کهکشان نامنظم را میتوان در تصویر ‪ ۸-۷‬دید‪.‬‬

‫‪52‬‬
‫فصل هشتم‬

‫مهبانگ‬

‫‪53‬‬
 ‫‪ ۱-8‬واژه شناسی مهبانگ‬
‫واژه پمِهبانگا ترجمه پارسی واژه ‪ Big Bang‬از زبان انگلیسی است‪ .‬در زبان پارسی یکی از معانی مِه پبزرگا است و بانگ به معنی خروش است‪.‬‬

‫‪ ۲-8‬تاریخچه و نظریه مهبانگ‬

‫ایده و تئوری مهبانگ (انفجار بزرگ) با نگرش بر ساختار کیهان ایجاد شد‪ .‬در سال ‪ ۱۹۱۲‬میالدی (‪ ۱۲۹۱‬ه‪ .‬ش) توسط وستو اسلیفر این تحقیق آغاز شد‪.‬‬

‫در اواخر دهه ‪ ،۱۹۲۰‬ادوین هابل (‪ ،)۱۸۸۹-۱۹۵۳‬ستارهشناس آمریکایی با بررسی نور دریافتی از ستارگان کهکشانهای دور دست‪ ،‬متوجه شد کهکشانها با‬
‫سرعت زیادی در حال دور شدن از یکدیگر هستند‪.‬‬

‫هر چه ما بیشتر به عمق کیهان نظاره میکنیم در واقع بیشتر به عمق زمان گذشته مینگریم‪ .‬یک ستاره را که در فاصله ‪۱۰‬سال نوری قرار دارد به همان‬
‫صورتی میبینیم که ‪ ۱۰‬سال نوری قبل بوده است‪.‬‬

‫جهان پهناور ما همچون بادکنکی که در حال باد شدن است مدام در حال بزرگ شدن است و هر روز بر پهنای آن افزوده میشود‪ .‬بر طبق قانون هابل‬
‫کهکشانهای دوردست با سرعتی به تناسب فاصلهشان از ما دور میشوند ‪ ،‬بنابراین کیهان به طور یکنواخت در حال انبساط است‪ .‬البته بایستی بدانید که‬
‫کهکشانها خود در حال انبساط و بزرگ شدن نیستند بلکه این فضا‪ -‬زمان است که منبسط میشود و کهکشانها را با خود میبرد‪.‬‬

‫شکل ‪ :۱-۸‬نگاره ی هنری از نظریه مهبانگ‬

‫مِهبانگ یا انفجار بزرگ یک نظریه علمی است‪ ،‬و لحظه آغازین هستی را گویند که کل هستی (شامل زمان و هر سه‬
‫بعد مکان) از آن هنگام‪ ،‬بر طبق این نظریه‪ ،‬شروع شدهاست‪.‬‬

‫بر پایه این قانون اگر کیهان باز باشد‪ ،‬انبساط تا بی نهایت ادامه دارد و اگر بسته باشد انبساط متوقف شده و کیهان شروع به رمبش (انقباض) میکند‪ .‬چون‬
‫گرانش از سرعت انبساط عالم می کاهد ممکن است که روزی پیروز شود و موجب توقف گسترش کیهان و در نتیجه فروریختن کیهان در خود شود‪ .‬برای‬
‫در بهتر ادعا مثالی میآوریم‪ .‬سرعت گریز از زمین ‪ ۱۱/۴‬کیلومتر بر ثانیهاست‪ .‬حال اگر موشکی با سرعت کمتر بخواهد از جو زمین خارج شود گرانش زمین‬
‫این اجازه را به او نمیدهد و موشک به سوی زمین باز میگردد‪.‬‬

‫هابل کشف قانون معروف خود را که حاصل بررسی طیفهای تعداد زیادی کهکشان بود منتشر کرد‪ .‬بنابر قانون هابل برای نااری که از یک نقطه معین نگاه‬
‫می کند‪ ،‬سرعت ااهری دور شدن کهکشان های دوردست با فاصله آنها متناسب است‪.‬‬

‫نظریه مهبانگ بیان میکند که عالم در حال انبساط است‪ .‬براساس این مدل‪ ،‬ماده و انرژی حدود ‪۱۵‬میلیارد سال پیش به صورت یک آتشگوی آغازین ‪ ،‬از‬
‫ماده و تابش در دما و چگالی بسیار زیاد پدید آمد‪ .‬چند ثانیه پس از آغاز‪ ،‬دما به ‪ ۱۰‬میلیارد درجه کاهش یافت و واکنشهای هستهای شروع به ساختن اتمهایی‬
‫کردند که همه از آنها تشکیل شدهایم‪ .‬پس از حدود سیصد هزار سال‪ ،‬دما به چند هزار درجه کاهش یافته بود و تابشی را که امروز به صورت زمینه میکرو‬

‫‪54‬‬
‫موجی کیهانی می بینیم آزاد کرد‪ .‬با انبساط بیشتر این انفجار‪ ،‬فضا و زمان گسترش یافت‪ ،‬عالم سرد و رقیق شد‪ .‬با چگالش ابر گاز و تابش در حال انبساط ‪،‬‬
‫کهکشان پدید آمدند‪ .‬عالم امروزی ما حاوی دود و خاکسترهای به جا مانده از مهبانگ است‪.‬‬

‫شکل ‪ :2-۸‬نگاره ی هنری از انبساط فضا‬

‫نظریه مهبانگی بیشتر چیزهایی که در مورد عالم می دانیم را توضیح می دهد و با مهم ترین رصدهای کیهان شناختی سازگار است‪ .‬در آغاز انفجاری بود‪ .‬نه‬
‫انفجاری مثل آنچه روی زمین میشناسیم که از مرکز معینی شروع میشود و گسترش مییابد تا هرچه بیشتر محیط مجاور خود را فراگیرد‪ ،‬بلکه انفجاری که‬
‫به طور همزمان در همه جا روی داد و از همان آغاز سراسر فضا را چنان انباشت که هر ذره ماده از هر ذره دیگر با شتاب میگریخت‪.‬‬

‫‪ ۳-8‬روند تشکیل عناصر‬

‫نوع و میزان فراوانی عنصرها در سیارهها و وجود عناصر مشتر و متفاوت سیارهها‪ ،‬نشان میدهد که عنصاصر به صورت ناهمگون در جهان هستی توزیع‬
‫شدهاند‪ .‬این یافتهها باعث شد که دانشمندان چگونگی پیدایش عنصاصر را توضیح دهند و برخی بر این باورند که سرآغاز کیهان با انفجاری مهیب (مهبانگ)‬
‫همراه بوده که طی آن انرژی عظیمی آزاد شده است‪.‬‬

‫درون ستاره ها همانند خورشید در دماهای باال‪ ،‬واکنش های هستهای رخ میدهد‪ .‬هر چه دمای ستاره بیشتر باشد‪ ،‬شرایط تشکیل عنصاصر سنگین فراهم‬
‫می شود‪ .‬چنین ستارگانی پس از چندین میلیون سال نوردهی و گرمابخشی‪ ،‬پایداری خود را از دست داده ‪ ،‬در انفجاری مهیب متالشی شدهاند و اتمهای سنگین‬
‫در سراسر جهان پراکنده شده است‪ .‬پس ستاره ها کارخانهی تولید عنصاصر میباشد‪.‬‬

‫دما و اندازه هر ستاره تعیین می کند که چه عناصری باید در آن ستاره ساخته شود‪.‬‬

‫‪55‬‬
 ‫تشریح روند تشکیل عناصر‬
‫پس از انفجار مهیب ذره های زیر اتمی (الکترون‪ ،‬پروتون و نوترون) پدید آمدند‪ .‬سفپس عناصفر هیدروژن و هلیم پا‬
‫به عرصففه جهان گذاشففتند‪ .‬با گذشففت زمان و کاهش دما‪ ،‬گازهای هیدروژن و هلیم تولید شففده متراکم شففدند و‬
‫مجموعههای گازی به نام سحابی را ایجاد کردند‪.‬‬
‫بعدها این سحابی ها باعث پیدایش ستارهها و کهکشانها شدند‪ .‬ستارهها متولد میشوند‪ ،‬رشد میکنند و میمیرند‪ .‬مرگ‬
‫ستاره ها با یک انفجار بزرگ همراه است که سبب می شود عناصر تشکیل شده در آن در فضا پراکنده شوند‪.‬‬
‫درون ستارهها مانند خورشید در دمای بسیار باال و ویژه‪ ،‬واکنشهای هستهای رخ میدهد که انرژی بسیار زیادی بر اثر آنها‬
‫آزاد میشود‪ .‬در نتیجه این واکنشها عناصر سنگینتر از عناصر سبکتر تشکیل میشوند‪.‬‬

‫سحابی به ابر عظیمی از غبار‪ ،‬گاز و پالسما در فضاهای میان ستارهای گفته می شود‪ .‬سحابیها محل پیدایش و‬
‫زادگاه ستاره ها هستند‪.‬‬

‫‪56‬‬
 ‫فصل ‪۹‬‬

‫آشنایی با صورتهای فلکی‬

‫‪57‬‬
 ‫آشنایی با صورت های فلکی‬
‫صورت فلکی یا پیکر آسمانی‪ ،‬تعدادی از ستارههاست که از نظر زمینیها به شکلهای خاصی دیده میشوند‪ ،‬که به نامهای انسان‪ ،‬حیوانات و اشیاء نامگذاری‬
‫می شوند‪ .‬در واقعیت سه بعدی‪ ،‬ستارههای یک پیکر آسمانی لزوما به هم نزدیک نیستند و پیوندی به هم ندارند‪ .‬قرار دادن آنها در یک مجموعه تنها به‬
‫خاطر نزدیکی ااهری از دیدگاه ما انسان هاست‪.‬‬

‫امروزه ‪ ۸۸‬صورت فلکی نامگذاری شده است که بیشتر آنها در نیمکره شمالی آسمان میباشد‪ .‬با مطالعه این فصل با صورتهای فلکی دب اکبر‪ ،‬دب اصغر‪،‬‬
‫ذات الکرسی‪ ،‬قیفاووس‪ ،‬اژدها‪ ،‬جبار‪ ،‬دجاجه و عقرب آشنا خواهید شد‪.‬‬

‫دب اکبر‪(۱‬خرس بزرگ)‬

‫از بین ‪ ۸۸‬صورت فلکی آسمان‪ ،‬بدون شک دب اکبر معروفترین آن است‪ .‬آیا میدانید چرا؟‬

‫حتی مردمی هم که ارتباطی با نجوم و آسمان شب ندارند‪ ،‬نام آن را شنیده اند‪ .‬دب اکبر یا هفت اورنگ‪ ،‬از بزرگترین صورتهای فلکی آسمان است که در‬
‫نیمکره شمالی قرار دارد‪ .‬بیشترین علت شهرت آن راهنما بودن برای یافتن ستاره قطبی و جهت شمال است‪.‬‬

‫هفت ستاره پرنور‪ ،‬نقش دب اکبر (آب گردان یا مالقه) را پدید آورده اند(شکل ‪ .)۱-۹‬چهار ستارهای که کاسه را تشکیل میدهند به نام های دبه‪ ،‬مراق‪ ،‬فخد‬
‫و مغرز معروفند که همگی اسامی عربیاند‪ .‬ستاره هایی که دسته مالقه را تشکیل میدهند به نام های قائد‪ ،‬عناق و جون موسوماند‪ .‬در نزدیکی عناق ستاره‬
‫کوچک سها قرار دارد‪ .‬در گذشته از ستاره سها برای آزمون دید خوب استفاده میکردند‪ .‬البته این هفت ستاره بخشی از بدن خرس بزرگ را تشکیل می دهند‪.‬‬

‫توجه‪:‬‬

‫برای یافتن ستاره قطبی(ستاره‬

‫شمال) کافی است فاصله دبه و مراق‬
‫که دو ستاره اول مالقه می باشند را‬
‫به اندازه ‪ ۵‬برابر فاصله این دو ادامه‬
‫دهیم تا به ستاره قطبی برسیم‪.‬حال‬
‫اگر رو به ستاره قطبی بایستیم دقیقا‬
‫رو به شمال هستیم‪،‬پس پشت سر ما‬
‫جهت جنوب را نشان خواهد داد و‬
‫سمت راست جهت شرق و سمت‬
‫چپ جهت غرب را نشان خواهد داد‪.‬‬

‫شکل‪ :۱-۹‬صورت فلکی دب اکبر‬

‫برای مشاهده این صورت فلکی ابتدا باید بدانیم در چه فصلی از سال هستیم‪ .‬اگر در فصل بهار باشیم‪ ،‬در همان اوایل شب رو به شمال قرار میگیریم و به‬
‫قسمت شمال شرق آسمان خیره میشویم‪ .‬ولی در فصل پاییز و زمستان باید بعد از نیمه شب در جستجوی دب اکبر باشیم‪.‬‬

‫‪Ursa Major- 1‬‬

‫‪58‬‬
 ‫دب اصغر‪(۲‬خرس کوچک)‬

‫خرس کوچک یا دب اصغر صورت فلکی کوچکی در آسمان شمالی می باشد‪ .‬ستاره قطبی در‬
‫این صورت فلکی قرار دارد که همیشه سمت شمال را نشان می دهد‪ .‬خرس کوچک در جنوب‬
‫صورت فلکی های قیفاووس و اژدها قرار دارد‪.‬درخشان ترین ستاره این صورت فلکی ستاره‬
‫قطبی یا جدی می باشد‪ .‬فاصله نزدیکترین ستاره این صورت فلکی تا زمین ‪ ۴۲‬سال نوری‬
‫است‪ .‬ستاره قطبی تنها ستاره ای است که همیشه در آسمان ثابت دیده می شود‪ .‬فکر میکنید‬
‫چرا ستاره قطبی در آسمان همیشه ثابت است؟‬

‫شکل‪ :2-۹‬صورت فلکی دب اصغر‬

‫دب اصغر تنها صورت فلکی است که در ایران هیچ وقت غروب نمیکند و به اصطالح پیراقطبی (دور قطبی) نامیده‬
‫میشود‪.‬‬

‫‪۳‬‬ ‫ذات الکرسی‬

‫ذات الکرسی از صورتهای فلکی است که در نیمکره شمالی دیده می شود‪ .‬پیکر ‪M‬‬
‫یا ‪ W‬شکل این صورت فلکی به آسانی قابل مشاهده است(شکل‪.)۳-۹‬‬

‫برای مشاهده این صورت فلکی در فصل پاییز و زمستان به زیر آسمان بروید و به‬
‫سمت شمال و شمال شرق بنگرید‪.‬‬

‫‪ ۵‬ستاره را خواهید دید که در آسمان خودنمایی میکنند‪ .‬اگر این ‪ ۵‬ستاره را به هم‬
‫وصل کنید به شکل ‪ M‬یا ‪ W‬دیده میشود‪ .‬دلیل شهرت صورت فلکی ذات الکرسی‬
‫در جهت یابی است‪ .‬کافی است نیمساز زاویه راس مثلث بزرگتر را رسم کنید و به اندازه‬
‫‪ ۵‬برابر فاصله قاعده همین مثلث به جلو بروید تا به ستاره قطبی برسید‪ .‬صورت فلکی‬
‫ذات الکرسی در سمت مخالف دب اکبر قرار دارد‪ ،‬به همین دلیل در فصل پاییز که‬
‫صورت فلکی دب اکبر غروب کرده بهتر است از ذات الکرسی در جهت یابی استفاده‬
‫شود‪.‬‬
‫شکل‪ :3-۹‬صورت فلکی ذات الکرسی‬

‫صورت فلکی ذات الکرسی در سمت مخالف دب اکبر قرار دارد‪ ،‬به همین دلیل در فصل پاییز که صورت فلکی دب اکبر‬
‫غروب کرده بهتر است از ذات الکرسی در جهت یابی استفاده شود‪.‬‬

‫‪Ursa Minor- 2‬‬

‫‪Cassiopeia- 3‬‬
‫‪59‬‬
 ‫‪۴‬‬ ‫قیفاووس‬

‫صورت فلکی قیفاووس یکی از صورت های فلکی نیمکره شمالی است‪ .‬نام آن از افسانه‬
‫پادشاه اتیوپی قیفاووس گرفته شده است‪ .‬طبق افسانه ها همسر ذات الکرسی و پدر‬
‫آندرومداست‪ .‬این صورت فلکی توسط بطلمیوس در قرن دوم میالدی فهرست شده است و‬
‫خانه چند ستاره معروف و چند جرم شناخته شده مثل سحابی جادوگر‪ ،‬سحابی زنبق و کهکشان‬
‫آتش بازی است‪.‬‬

‫صورت فلکی قیفاووس بین صورت فلکی ذات الکرسی و دب اصغر‬

‫قرار دارد‪ ۵ .‬ستاره پرنور آن شکلی شبیه کلبه ای کوچک را نمایش‬
‫میدهند(شکل ‪.)۴-۹‬‬

‫شکل ‪ :۴-۹‬صورت فلکی قیقاووس‬

‫اژدها‪(۵‬تنین)‬

‫این صورت فلکی نسبتا طویل و پرپیچ و خم است و در نیمکره شمالی آسمان واقع شده‬
‫است‪ .‬قسمتی از آن بین دب اکبر و دب اصغر قرار دارد و بقیه به دور دب اصغر می پیچد و‬
‫به صورت مجموعهای از چهار ستاره منتهی میشود‪ .‬این چهار ستاره سر اژدها را مشخص‬
‫میکنند(شکل‪.)۵-۹‬‬

‫پنج هزار سال پیش ستاره ذیخ که در این صورت فلکی قرار دارد‪ ،‬ستاره قطبی بود‪ .‬زیرا‬
‫محور زمین از نزدیکی آن عبور میکرد‪ .‬در آن زمان ذیخ‪ ،‬تنها ستاره ثابت آسمان بود و‬
‫ستارگان دیگر همگی دوایری را به دور آن میپیمودند‪ .‬ذیخ مورد احترام مصریان باستان‬
‫بود‪ .‬در حال حاضر قطب شمال آسمان در نزدیکی ستاره قطبی است‪.‬‬

‫شکل‪ :۵-۹‬صورت فلکی اژدها‬

‫صورت فلکی جبار‪(۶‬شکارچی)‬

‫جبار یا شکارچی یک صورت فلکی است که نیمی از آن در نیمکره جنوبی و نیمی دیگر در نیمکره شمالی آسمان قرار دارد‪ .‬به درستی که زیباترین و‬
‫چشمگیرترین صورت فلکی زمستان‪ ،‬جبار با ستاره های برجسته اش میباشد‪ .‬هیچ یک از صورت های فلکی دیگر تا این حد شباهت به نامشان ندارند(شکل‬
‫‪.)۶-۹‬‬

‫‪Cepheus- 4‬‬
‫‪Drago - 5‬‬
‫‪Orion- 6‬‬
‫‪6۰‬‬
‫دو ستاره پر فرغ در باال شانههای جبار را میسازند‪ .‬دو ستاره در پایین‪ ،‬پای جبار را میسازند‪ ،‬کمربند جبار شامل سه ستاره در میانه بدن است و درست در‬
‫پایین کمربند سه ستاره که نشان دهنده خنجر جبارند به چشم میخورند‪.‬‬

‫جبار در حدود ‪ ۹۰‬درجه از ستاره قطبی فاصله دارد‪ .‬این صورت فلکی را به سهولت میتوان پیدا کرد‪ .‬باید رو به جنوب بایستید و به باال‪ ،‬نیمه راه میان افق و‬
‫سرسو‪ ۷‬بنگرید‪ .‬تودهای بسیار جالب در کمربند جبار قرار دارد که با چشم غیرمسلح قابل دیدن است و به آن سحابی بزرگ جبار گویند جرم این توده ابری‬
‫شکل در حدود ‪ ۱۰۰۰‬برابر جرم خورشید برآورد شده است‪.‬‬

‫شکل‪ :۶-۹‬صورت فلکی جبار‬

‫‪- 7‬سرسو یعنی اجرامی که دقیقا باالی سر ما قرار دارند‪.‬‬

‫‪61‬‬
 ‫فصل دهم‬

‫ابزارهای اندازهگیری‬

‫‪62‬‬
 ‫آشنایی با ابزارهای اندازه گیری و رصدی در نجوم‬
‫علم نجوم هم مانند همه علوم ابزارهایی دارد که در پیشرفت آن نقش اساسی داشته است‪ .‬در این فصل با ابزارهای ابتدایی که از قرنها پیش برای پیش برد‬
‫علم نجوم استفاده شده است بصورت اجمالی آشنا میشوید‪.‬‬

‫‪۱-۱۰۰‬اسطرالب‬

‫اسطُرالب از ابزارهای قدیم در نجوم رصدی بوده و اکنون بیشتر برای کاربردهای آموزشی بکار میرود‪.‬‬

‫اسطرالب رایج و معمولی دستگاه و صفحه مدوّر فلزی است که از جنس برنز یا برنج و یا از آهن و فوالد و یا تخته‪ ،‬به طرز بسیار دقیق و اریف و مستحکمی‬
‫ساخته شده و برای مطالعات و محاسبات کارهای نجومی از قبیل پیدا کردن ارتفاع و زاویه آفتاب‪ ،‬محل ستارگان‪ ،‬منطقه البروج و به دست آوردن طول و‬
‫عرض جغرافیایی محل در تمام مدت شبانه روز و فصول مختلف سال بکار برده میشود‪ .‬همچنین برای بدست آوردن ارتفاع کوهها و پهنای رودخانهها و سایر‬
‫عوارض طبیعی زمین و تعیین ساعات طلوع و غروب یکایک ستارگان ثابت و سیاراتی که نام آنها بر شبکه اسطرالب نقش بسته نیز مورد استفاده قرار می‬
‫گیرد‪ .‬همچنین این دستگاه برای محاسبه ساعات طلوع و غروب آفتاب هر محل(به ویژه در دوره اسالم که تعیین ساعات نماز هم برآن اضافه شد) ساخته شده‬
‫است‪ .‬در هنگام استفاده از این دستگاه هیچ احتیاجی به دانستن و به کار بردن فرمولهای ریاضی نیست (مانند خط کش محاسبه ای که به وسیله مهندسین به‬
‫کار برده میشود)‪ .‬در کل از این ابزار برای سنجش ارتفاع‪ ،‬سمت‪ ،‬بعد و میل خورشید و ستارگان‪ ،‬تعیین وقت در ساعات روز و شب‪ ،‬قبله و زمان طلوع و غروب‬
‫آفتاب استفاده میشود‪.‬‬

‫اسطرالب انواع بسیار گوناگون و مختلفی داشته مانند ‪ :‬توماری‪ ،‬هاللی‪ ،‬زورقی‪ ،‬قوسی‪ ،‬رصدی‪ ،‬کروی‪ ،‬مسطح خطی‪ ،‬کروی‪ ،‬مسطح دایروی و شمالی‬
‫جنوبی‬

‫شکل ‪ :2-۱۰‬اسطرالب مسطح ایرانی متعلق به سده نهم میالدی‬ ‫شکل ‪ :۱-۱۰‬اجزای یک اسطرالب‬
‫این اسطرالب در موزه تاریخ علم کمبریج نگهداری میشود‬ ‫مسطح‬

‫چگونه یک اسطرالب ساده بسازیم‬

‫وسیلهای که روش ساخت آن آموزش داده میشود‪ ،‬فقط زاویه ارتفاع را اندازهگیری مینماید‪.‬‬

‫‪63‬‬
 ‫وسایل مورد نیاز ‪:‬‬
‫کاغذ مقوایی به ابعاد ‪ ۱۲ × ۱۲‬سانتیمتر ‪ ،‬نی نوشابه به اندازه ‪ ۱۲‬سانتیمتر‪ ،‬نخ ضخیم به طول ‪ ۲۰‬سانتیمتر‪ ،‬واشر فلزی‪ ،‬پرگار‪ ،‬مداد‪ ،‬قیچی‪ ،‬چسب مایع و‬
‫نواری‪ ،‬نقاله‪ ،‬خطکش ‪.‬‬

‫روش ساخت ‪:‬‬

‫‪ -۱‬طبق شکل دو خط عمود بر هم با فاصله یک سانتیمتر از کنار کاغذ رسم کنید ‪.‬‬
‫‪ -۲‬با استفاده از پرگار‪ ،‬ربع دایره ای به شعاع ‪ ۱۰‬و ‪ ۱۱‬سانتیمتر از تقاطع دو خط رسم کنید و با قیچی مقوا را از روی شعاع یازده سانتیمتر برش بزنید‪.‬‬
‫‪ -۳‬با استفاده از نقاله‪ ،‬ربع دایره را به ‪ ۹‬قسمت ‪ ۱۰‬درجهای تقسیم کنید و از صفر تا نود را در کنار هر خط بنویسید‪.‬‬
‫‪ -۴‬با چسب نواری نی را بر روی خط نود درجه بچسبانید ‪.‬‬
‫‪ -۵‬نخ را برداشته و واشر فلزی را به یک سر آن گره بزنید‪ .‬سر دیگر نخ را با چسب مایع بر روی تقاطع دو خط یا مرکز ربع دایره بچسبانید‪.‬‬

‫شکل ‪ :3-۱۰‬روش ساخت اسطرالب‬

‫ربعی‬

‫روش کاربرد ‪:‬‬

‫مقوا را طوری در دست بگیرید که بتوانید از داخل نی جرم مقابل خود را ببینید‪ .‬در این حالت‪ ،‬نخ عمود بر زمین و روی صفر درجه قرار دارد‪ .‬حال مقوا را به‬
‫سمت ستاره قرمز یا جرم مورد نظر حرکت تا بتوانید آن را از داخل نی مشاهده کنید‪ .‬مجدد به نخ نگاه کنید و زاویهای که نخ بر روی آن است را خوانده و‬
‫ثبت کنید‪.‬‬

‫شکل ‪ :۴-۱۰‬مطابق شکل از درون نی به جرم نجومی نگاه میکنیم‬

‫‪64‬‬
 ‫‪۲-۱۰‬ساعت آفتابی‬

‫با تغییر مکان خورشید در‬ ‫ساعت آفتابی وسیله ای است که زمان را با استفاده از سایه یک شاخ‬
‫آسمان اندازه میگیرد‪.‬‬

‫معمول ترین نوع ساعت آفتابی از میله ای ساخته شده است که روی صفحه ای قرار دارد و ساعتهای شبانه روز روی صفحه نشانهگذاری شدهاند‪ .‬وقتی مکان‬
‫خورشید در آسمان عوض می شود‪ ،‬مکان سایه میله هم روی صفحه جابه جا می شود ‪.‬و ساعت را نشان میدهد‪.‬‬
‫توالی فصلها و تأثیر آن بر زندگی انسانها از زمانهای دور‪ ،‬دانش تقویم را به یکی از نیازهای اصلی انسان در تمدنهای بزرگ تبدیل کرد‪ .‬موضوع اصلی‬
‫تقویم سنجش و اندازهگیری زمان بود و در این میان دانستن مدت روز و داشتن زمان آن بسیار مهم مینمود‪ .‬حضور خورشید در آسمان و تکرار روز و شب‬
‫اندیشه ساخت نخستین ابزار برای سنجش زمان را در انسان ایجاد کرد و به این ترتیب ساعتهای آفتابی به عنوان اولین ساعتها ساخته شد و با در بهتر‬
‫انسان از کارایی کره آسمانی پیشرفت بیشتری کرد‪.‬‬
‫براساس نوشتههای هرودوت قدمت این ساعتها به ‪ ۵۰۰۰‬سال قبل برمیگردد و او ساخت این ابزار را به سومریها و کلدانیها نسبت میدهد‪ ،‬اقوامی که‬
‫در منطقه بینالنهرین میزیستند‪.‬‬
‫بیشتر ساعتهای آفتابی تزئینی برای عرض جغرافیایی ‪ ۴۵‬درجه طراحی میشوند‪ .‬اگر بخواهیم چنین ساعتهایی را برای عرضهای جغرافیایی دیگر به کار‬
‫ببریم‪ ،‬باید صفحه ساعت را کج کنیم تا محور ساعت (راستای میله ساعت) موازی با محور چرخش زمین قرار بگیرد و راستایش (در نیمکره شمالی) به سمت‬
‫قطب شمال باشد‪.‬‬
‫ساعت آفتابی انواع مختلفی دارد ‪ :‬استوایی‪ ،‬افقی‪ ،‬قطبی‪ ،‬عمودی‪ ،‬آنالمایی‪ ،‬ارتفاعی‬

‫شکل ‪ :۶-۱۰‬نمونه ساعت آفتابی استوایی‬ ‫شکل ‪ : ۵-۱۰‬نمونهای از ساعت آفتابی مسطح‬

‫‪۳-۱۰‬تلسکوپ‬

‫تلسکوپ وسیلهای اساسی برای مشاهده اجرام آسمانی است ‪.‬‬

‫‪.‬‬

‫بیشترین اطالعاتی که از ستارگان داریم به واسطه نوری است که از آنها به زمین میرسد‪ .‬چشم ما تمام آن چیزی است که برای مشاهده اجمالی صورتهای‬
‫فلکی‪ ،‬کشیدگی اسرارآمیز راه شیری و مسیر زیبایی که شهابسنگ ها ازخود در آسمان بجای میگذارند به آن نیاز داریم‪ .‬تا قبل از اختراع تلسکوپ تنها وسیله‬
‫بررسی آسمان همان چشم بود اما با اختراع تلسکوپ انسان قادر شد اطالعات بیشتری از فضای اطراف خود بدست آورد‪ .‬امروزه عالوه بر تلسکوپ نوری انواع‬
‫تلسکوپهای دیگری که قادرند طول موجهای دیگری از امواج الکترو مغناطیسی را دریافت و بررسی کنند نیز اختراع شده‪ ،‬مانند تلسکوپهای امواج گاما‪،‬‬
‫ایکس‪ ،‬فرا بنفش‪ ،‬مادون قرمز و رادیویی که جهان را برای ما روشنتر کردهاند و اطالعات بیشتری از فضای اطراف در اختیارمان قرار میدهند‪.‬‬

‫‪65‬‬
 ‫تلسکوپ نوری از سه راه به منجم کمک می کند‬
‫‪-۱‬نوری که از اجرام سماوی ساطع میشود را جمع کرده و به این ترتیب باعث میشود که اجرام پر نورتر به نظر‬
‫آیند ( این خاصیت را توان جمع آوری نور گویند)‪.‬‬
‫میکند‪ .‬مانند حفره های سطح ماه ‪،‬قمرهای مشتری‪ ،‬حلقه های زحل و‪( ....‬این‬ ‫‪ -۲‬جزئیات اجرام را مشخ‬
‫خاصیت توان تفکیک نامیده میشود)‪.‬‬

‫‪ -۳‬بخشی از آسمان را که مورد مطالعه است‪ ،‬بزرگ میکند‪.‬‬

‫بر اثر آنها آزاد میشود‪ .‬در نتیجه این واکنشها عناصر سنگینتر از عناصر سبکتر تشکیل میشوند‪.‬‬
‫تلسکوپهای نوری دو نوع اصلی هستند ‪:‬‬

‫تلسکوپ شکستی(گالیله ای)‬

‫نخستین تلسکوپ از نوع شکستی بود که بوسیله گالیله دانشمند و اخترشناس بزرگ ایتالیایی درسال ‪ ۱۶۰۹‬میالدی اختراع شد‪.‬‬
‫ساده ترین نوع تلسکوپ شکستی‪ ،‬فقط از دو عدسی تشکیل میشود‪ .‬عدسیای که به سمت شئ (ستاره‪ ،‬ماه وغیره) است‪ ،‬شیئی نامیده میشود‪ .‬کار آن ایجاد‬
‫تصویری از شئ مورد مشاهده است‪ .‬عدسی دیگر که ناار از آن تصویر را میبیند چشمی نام دارد‪ .‬نوری که از نقاط جسم وارد شیئی می شود به صورت شعاع‬
‫های موازی است‪ .‬تصویری که این شعاع های موازی ایجاد میکنند بر صفحۀ کانونی تشکیل میشود‪ .‬صفحۀ کانونی‪ ،‬صفحه ای است که از کانون میگذرد‬
‫و عمود بر محور عدسی است‪ .‬تصویری که عدسی اول ایجاد می کند تصویر اول نامیده میشود‪ .‬کار چشمی بزرگ نمودن تصویر اول است‪ .‬برای دست یافتن‬
‫به بزرگنمایی باید چشمی در جایی قرار گیرد که تصویر اول درست داخل کانون آن‪ ،‬یعنی بین چشمی و کانون ولی بسیار نزدیک به کانون باشد‪ .‬یکی از‬
‫کارهای اصلی یک تلسکوپ ایجاد بزرگنمایی زاویهای است‪.‬‬

‫شکل ‪ :۸-۱۰‬چگونگی تشکیل تصویر دریک تلسکوپ‬

‫شکل ‪ :۷-۱۰‬تلسکوپ شکستی گالیله‬
‫شکستی‬
‫تلسکوپ بازتابی (نیوتنی)‬
‫تلسکوپهای نیوتونی از یک آینه مقعر‪( ،‬شیئی) که غالبا سهمی شکل است و آینهای تخت (ثانویه) تشکیل میشوند‪ .‬همانطور که در تصویر‪ ۱۰-۱۰‬دیده میشود‪،‬‬
‫آینه تخت با زاویه ‪ ۴۵‬درجه قرار میگیرد و نور را قبل از اینکه کانونی شود به سمت چشمی هدایت میکند‪.‬‬

‫شکل ‪ :۱۰-۱۰‬چگونگی تشکیل تصویر دریک تلسکوپ‬ ‫شکل ‪ :۹-۱۰‬تلسکوپ نیوتن ‪۱۶۷2‬‬
‫بازتابی‬ ‫میالدی‬
‫‪66‬‬
 ‫دوربین دوچشمی نجومی‬

‫معموال افرادی که به نجوم عالقمند میشوند‪ ،‬تصور میکنند که حتما الزم است برای رصد از تلسکوپ استفاده کنند‪ .‬اما باید دانست که یک دوربین دوچشمی‬
‫نجومی برای تازه کارها گاهی کارایی بیشتری از یک تلسکوپ دارد‪ .‬با یک دوربین دوچشمی مناسب میتوان دهها کهکشان‪ ،‬سحابی و خوشهی ستارهای را‬
‫در آسمان رصد کرد‪ .‬هر چند در دوربینهای دوچشمی نمیتوان تمام قابلیتهای تلسکوپها را یافت و محدودیتهایی در این ابزار رصدی وجود دارد‪.‬‬

‫سبک بودن‪ ،‬قابل حمل بودن و کاربری آسانِ دوربینهای دوچشمی در برخی موارد باعث برتری این ابزار نسبت به‬
‫تلسکوپ میشود‪.‬‬

‫‪.‬‬
‫از سوی دیگر بزرگنمایی کم و میدان دید باز دوربینهای دوچشمی آنها را به ابزاری عالی برای رصد اجرام گستردهی آسمان تبدیل میکند‪ .‬به این ترتیب‬
‫عالوه بر ستارهها اجرام غیرستارهای فراوانی‪ ،‬از خوشههای ستارهای گرفته تا سحابیهای مختلف و کهکشانهای دوردست را میتوان با دوربینهای دوچشمی‬
‫رصد کرد؛ در مقابل رصد اجرامی با اندازهی ااهری کوچک (مانند سیارات) با دوچشمیها چندان لذتبخش نخواهد بود‪ .‬باید توجه داشت که هنگام استفاده‬
‫حتما الزم است این دوربینها روی سه پایه نصب شوند‪ .‬در غیر اینصورت به دلیل لرزش دست‪ ،‬امکان رصد با آنها وجود ندارد‪.‬‬

‫همانطور که در تصویر زیر مشاهده میکنید در هر چشم دوربین دوچشمی از یک عدسی شیئی‪ ،‬دو منشور جهت انتقال نور و افزایش میدان دید‪ ،‬یک عدسی‬
‫چشمی اصلی و دو عدسی تصحیح کننده جهت فوکوس بهتر استفاده شده است‪.‬‬

‫شکل ‪ :۱3-۱۰‬ساختمان داخلی دوربین‬ ‫شکل ‪ :۱2-۱۰‬افزایش میدان دید در‬ ‫شکل‪ :۱۱-۱۰‬رصد هالل ماه توسط دوربین‬
‫نجومی‬ ‫دوربین نجومی‬ ‫نجومی‬

‫خوشه ‪ M13‬یکی از شناختهشدهترین و پرنورترین خوشههای کروی آسمان است‪ .‬این خوشه ستارهای را به راحتی میتوان با دوربین دوچشمی در صورت‬
‫فلکی جاثی پیدا کرد‪ .‬به همین دلیل این خوشه از اولین اجرامی است که عالقهمندان رصد آسمان شب آن را میبینند‪.‬‬

‫شکل‪ :۱2-۱۰‬تصویرخوشه ‪ .M13‬این تصویر با یک تلسکوپ کوچک گرفته شده و میدان دیدی به اندازه‬
‫یک ماه کامل را در بر میگیرد‪ .‬تصویر سمت راست پایین توسط تلسکوپ هابل گرفته شده و قسمت‬
‫کوچکی از خوشه را نشان میدهد‪.‬‬
‫‪67‬‬
 ‫معرفی تلسکوپهای مهم دنیا‬
‫اولین تلسلکوپ نوری کمی بیش از ‪ ۴۰۰‬سلال پیش سلاخته شلد‪ .‬امروزه فناوری موجود در تلسلکوپ ها بسلیار پیشلرفت کرده اسلت ‪ .‬سلتاره شلناسلان و محققان به‬
‫طور یکسلان از تلسلکوپها به عنوان ابزار اصللی خود برای کاوش در جهان ‪ ،‬جسلتجوی نظریات فراوان و کسلب اطالعات بیشلتر درباره جایگاه بشلریت در آن‬
‫استفاده میکنند‪ .‬در ادامه به معرفی برخی تلسکوپهای مهم و پرکاربرد دنیا میپردازیم‪.‬‬

‫تلسکوپ فضایی هابل‬

‫تلسلکوپ فضلایی هابل یک تلسلکوپ بزرگ در فضلا اسلت که ناسلا آن را در سلال ‪ ۱۹۹۰‬راهاندازی کرد‪ .‬هابل تقریبا ‪ ۱۴‬متر طول‪ ۱۱۵۰۰ ،‬کیلوگرم وزن دارد‬
‫قطر آینه اصللی آن ‪ ۲/۴‬متر اسلت‪ .‬هابل از سلیارات ‪ ،‬سلتارگان و کهکشلان ها عکس میگیرد ؛ سلتاره های متولد شلده و سلتارههای در حال مرگ را دیده اسلت‪.‬‬
‫این تلسکوپ کهکشانهایی را دیده که با آنها تریلیون مایل فاصله دارد‪.‬‬

‫هابل در باالی جو زمین قرار دارد ؛ بنابراین میتواند فضلا را بهتر از تلسلکوپ های روی زمین ببیند‪ .‬این تلسلکوپ از یک دوربین دیجیتال اسلتفاده میکند و از‬
‫فضا عکس میگیرد‪ .‬سپس از امواج رادیویی برای ارسال تصاویر استفاده میکند‪.‬‬

‫تصاویر هابل به دانشمندان کمک میکند تا در مورد کل جهان اطالعات بیشتری کسب کنند‪.‬‬

‫شکل ‪ :۱3-۱۰‬تلسکوپ هابل‬

‫تلسکوپ فضایی کپلر‬
‫تلسلکوپ فضلایی کپلر یک تلسلکوپ فضلایی بازنشلسلته اسلت که توسلط ناسلا با هدف کشلف سلیارات فراخورشلیدی مشلابه زمین‪ ،‬به فضلا پرتاب شلده اسلت‪ .‬این‬
‫تلسلکوپ برای این درخشلندگی ‪ ۱۰۰‬هزار سلتاره را در عرض ‪ ۳٫۵‬سلال بررسلی کرد تا نشلانهای از کاهش درخشلندگی بر اثرگذار سلیارهای بیابد‪ .‬این مأموریت‬
‫به نام ستارهشناس آلمانی یوهانس کپلر نامگذاری شده است‪.‬‬

‫در طول بیش از نه سال و نیم خدمت ‪ ،‬کپلر ‪ ۵۳۰‬ستاره را مشاهده و ‪ ۲۶۶۲‬سیاره را کشف کرد‪.‬‬

‫جرم این تلسکوپ ‪ ۱۰۳۹‬کیلوگرم است و آینهای با قطر ‪ ۱/۴‬متر دارد‪.‬‬

‫‪68‬‬
 ‫شکل ‪ :۱۴-۱۰‬تلسکوپ کپلر‬

‫تلسکوپ فضایی جیمز وب‬

‫این تلسکوپ جایگزین تلکسوپ فضایی هابل خواهد بود‪ .‬تلسکوپ جیمز وب با اندازهای بزرگتر و قدرتی باالتر و البته هدفهایی متفاوت تر از هابل طراحی‬
‫شده است‪.‬‬

‫ابعاد این تلسکوپ بزرگتر از هابل است و دارای آینهای عظیم است که بر قدرت رصدگری آن میافزاید و به عالوه نسبت به هابل در فاصلهای دورتر از زمین‬
‫مستقر خواهد شد‪ .‬آینه اصلی جیمز وب که عنصر بصری این تلسکوپ است‪ ،‬از ‪ ۱۸‬آینه شش ضلعی تشکیل شده که آینهای با قطر ‪ ۶٫۵‬متر را تشکیل‬
‫میدهند‪ .‬این آینه بسیار بزرگتر از آینه هابل با قطر ‪ ۲٫۴‬متر است‪.‬‬

‫بر خالف هابل که طیفهای اشعه فرابنفش‪ ،‬طیف مرئی و مادون قرمز (‪ ۰٫۱‬تا ‪ ۱‬میکرومتر) را مشاهده میکند‪،‬‬
‫تلسکوپ جیمز وب در محدوده فرکانس پایینتری از نور مرئی با طول موج بلند از طریق مادون قرمز (‪ ۰٫۶‬تا ‪۲۷‬‬
‫میکرومتر) رصد خواهد کرد که به آن اجازه میدهد اجرام بزرگی را مشاهده کند که برای هابل بیش از حد دور و بسیار‬
‫قدیمی هستند‪.‬‬

‫شکل ‪ :۱۵-۱۰‬تلسکوپ جیمز وب‬ ‫تلسکوپ هیل‬

‫هیل یکی از بزرگ ترین تلسکوپ های جهان‪ ،‬با قطر آینه‪ ۵/۱‬متر و وزن ‪ ۱۳‬تن است ‪ .‬سطح صیقلی آن که با الیه نازکی از آلومینیوم پوشانده شده ‪ ،‬مقعر‬
‫است ‪ .‬این تلسکوپ متعلق به رصدخانه پالومار است که در کوهستان پمونت ویلسونا در ارتفاع ‪ ۱۷۱۳‬متری‪ ،‬در کالیفرنیای آمریکا قرار دارد ‪.‬‬

‫‪69‬‬
 ‫ساختار آینههای هیل مخصوص رصد در طول موج مرئی است و در زمان خود‪ ،‬بزرگ ترین تلسکوپ نوری با آینه های بازتابی به‬
‫شمار می رفت‪.‬‬

‫شکل ‪ :۱۶-۱۰‬تلسکوپ هیل‬

‫تلسکوپ فوق العاده بزرگ اروپا)‪(E-ELT‬‬

‫این تلسکوپ دارای آینه ‪ ۱۳۸‬فوت (‪ ۴۲‬متری) است و طول آن تقریباً به نیمی از زمین فوتبال میرسد‪ .‬آینه اصلی آن تقریباً از ‪ ۱۰۰۰‬قطعه شش ضلعی‬
‫تشکیل شده است ‪ ،‬این تلسکوپ واضح ترین منظره کیهان در طیف نور مرئی را در اختیار منجمان قرار می دهد ‪.‬‬

‫شکل ‪ :۱۷-۱۰‬تلسکوپ بزرگ اروپا)‪(E-ELT‬‬

‫‪7۰‬‬
 ‫فصل ‪۱۱‬‬

‫مهارتهای رصدی‬

‫‪71‬‬
 ‫ستاره شناسی از علوم بسیار قدیمی است‪ .‬انسان همواره در شناخت آسمان کنجکاو بوده و به آن عالقه داشته است‪ .‬رصد آسمان عالوه بر یک فعالیت‬
‫علمی‪ ،‬یک تفریح نیز به شمار میرود‪ .‬در آسمان‪ ،‬سیارات و قمرها‪ ،‬دنبالهدارها و اجرام عمق آسمان قابل مشاهده هستند‪ .‬برای داشتن یک رصد هیجان‬
‫انگیز مکان و زمان رصد بسیار مهم است ‪.‬‬

‫‪ ۱-۱۱‬پیدا کردن مکان مناسب برای رصد‬

‫شهرنشینان به دلیل آلودگی نوری و جوی‪ ،‬به رصد آسمان زیبا فکر نمیکنند‪ .‬برای یک رصد لذتبخش در شهر باید ابتدا به دنبال مکانی با افق باز (جایی‬
‫دور از ساختمانهای بلند) باشید‪ ،‬اما با افق باز دو عامل مهم آلودگی نوری و آلودگی جوی را هم باید در نظر بگیرید‪ .‬بنابراین شهرنشینان برای داشتن یک‬
‫شب رصدی لذتبخش باید به مکانهای تاریکتر سفر کنند‪ .‬اگر از شهر کمی فاصله بگیرید‪ ،‬به کمک ساختمانهای اطراف میتوانید نور چراغها را حذف‬
‫کنید‬

‫آلودگی نوری‬

‫آآلودگی نوری‪ ،‬تنها عامل جدی برای رصد آسمان شب است‪ .‬عالوه بر این‬
‫عوامل دیگری برای انتخاب مکان رصد باید در نظر گرفته شود از جمله این‬
‫موارد می توان به دود‪ ،‬گرد و غبار‪ ،‬ابرها‪ ،‬رطوبت‪ ،‬ارتفاع‪ ،‬آب و هوای خوب‪،‬‬
‫دسترسی به مکان امن و عوامل دیگر اشاره کرد‪.‬‬

‫آلودگی نوری زمانی اتفاق میافتد که در یک محدوده مشخص تعداد لوازم‬

‫روشنایی به گونهای زیاد باشد که این نورها به سمت آسمان بوده و آسمان را‬
‫روشن کند‪ .‬این وضعیت باعث میشود اجرام در آسمان شب دیده نشوند‪.‬‬
‫شکل‪ :۱-۱۱‬آلودگی نوری‬

‫وجود دود‪،‬گرد و غبار‪ ،‬رطوبت اضافی ابر و تمام عواملی که باعث شود اجرام آسمان دیده نشوند را میتوان عوامل موثر در‬
‫ایجاد آلودگی جوی برشمرد‪.‬‬

‫‪ ۲-۱۱‬زمان مناسب‬
‫اگر برای رصد یک پدیده نجومی مانند بارش شهابی یا دیدن مقارنه دو جرم و ‪ ...‬به یک رصد‬
‫شبانه بروید‪ ،‬باید حتما در زمان مناسب که هنوز هوا روشن است به مکان رصد رفته و با محیط‬
‫اطراف آن (افراد محلی‪ ،‬حیوانات موجود و ‪)...‬کامال آشنا شوید ‪ .‬قبل از تاریکی هوا ابزار نجومی را‬
‫مستقر کرده و از مکان غروب خورشید به جهتهای آسمان کامال مسلط شوید تا در زمان تاریک‬
‫شدن هوا از رصد آسمان شب لذت ببرید‪ .‬برای دیدن ماه‪ ،‬سیارات و کهکشان راه شیری حتما‬
‫شبهای اوایل ماه قمری یا اواخر آن را انتخاب کنید که روشنایی ماه برای دیدن بقیه اجرام‬
‫مزاحمت ایجاد نکند‪.‬‬

‫شکل‪ :2-۱۱‬تصویری از فازهای ماه‬

‫‪72‬‬
 ‫‪ ۳-۱۱‬نرم افزار رصدی‬

‫در حال حاضر نرمافزارهای موجود در گوشیها بهترین ابزار هستند‪ .‬آنها هر تعداد جرم‬
‫آسمانی را که میخواهید رصد کنید‪ ،‬برای هر ساعتی از شب نمایش میدهند‪ ،‬همچنین‬
‫میتوانید از نقشههای کاغذی آسمان استفاده کنید‪ .‬اگر وسایلی مانند کامپیوتر همراه دارید‬
‫نرمافزار ‪ stellarium‬کمحجمترین و کاربردیترین نرمافزار برای آشنایی با آسمان شب‬
‫است‪.‬‬

‫شکل‪ :3-۱۱‬نرم افزار رصد‪stellarium‬‬

‫‪ ۴-۱۱‬ابزار رصد‬
‫ابتدا مدت زمانی را صرف مشاهده ستارهها کنید تا کامال با آسمان آشنا شوید‪ ،‬سپس به‬
‫سراغ خریدن یک دوربین دوچشمی بروید‪ .‬بعضیها ممکن است فکر کنند که دوربینهای‬
‫دوچشمی در مقابل تلسکوپ بی ارزش هستند‪ .‬اما خوب است بدانید یک دوربین دوچشمی‬
‫با کیفیت‪ ،‬بهتر از یک تلسکوپ بیکیفیت است‪ .‬دوربینهای دوچشمی در اندازههای‬
‫مختلفی وجود دارند ولی بسیاری ترجیح میدهند از ‪ ۷ x۵۰‬استفاده کنند عدد ‪ ۷‬به‬
‫بزرگنمایی اشاره دارد و ‪ ۵۰‬قطر عدسی دوربین برحسب میلیمتر را نشان میدهد‪.‬‬

‫با دوربینهای دوچشمی میتوانید حفرههای ماه‪ ،‬هالل زهره و قمرهای مشتری را کامال‬
‫واضح رصد کنید‪ .‬هنگام اهور یک دنبالهدار جدید‪ ،‬هیچ وسیلهای نمیتواند بهتر از یک‬
‫دوربین دوچشمی‪ ،‬نمایی کلی از سر و دم یک دنبالهدار را برای شما مشخص کند‪.‬‬

‫شکل‪ :۴-۱۱‬دوربین دوچشمی‬ ‫همچنین می توانید از تلسکوپهای بازتابی یا شکستی برای رصد استفاده کنید‪ .‬اگر منجم‬
‫آماتور هستید یک تلسکوپ شکستی ‪ ۲.۴‬تا ‪ ۳‬اینچ یا بازتابی ‪ ۴‬تا ‪ ۶‬اینچ برای ابتدای کار خوب است‪.‬‬

‫توجه‪:‬‬

‫در ابتدای کار سعی کنید با آسمان و جهتهای آن کامال آشنا شوید‪ .‬کمی وقت صرف مشاهده ستارهها با چشمان‬
‫خودتان بکنید تا کمی با ستارههای درخشان و صورتهای فلکی آشنا شوید‪ .‬برای این کار بهتر است در اوایل کار از‬
‫نقشهها و کتابها استفاده کنید‪ .‬سعی کنید صورتهای فلکی مهم و کلیدی را در آسمان پیدا کنید‪ .‬هنگامی که از‬
‫یک نقشه آسمان استفاده میکنید‪ ،‬حتما با یک چراغ قوه که فیلتر قرمز دارد این کار را انجام دهید‪.‬‬

‫‪73‬‬
‫فصل ‪۱۲‬‬

‫جهتیابی‬

‫‪74‬‬
 ‫مقدمه‬
‫یافتن جهتهای جغرافیایی را جهتیابی گویند‪ .‬جهتیابی در بسیاری از موارد کاربرد دارد‪ .‬برای‬
‫نمونه وقتی در مکانی نا آشنا گم شده باشید‪ ،‬با دانستن جهتهای جغرافیایی‪ ،‬میتوانید محل‬
‫مورد نظر را پیدا کنید‪ .‬اگر رو به شمال بایستید‪ ،‬سمت راست مشرق (شرق‪ ،‬باختر)‪ ،‬سمت چپ‬
‫مغرب (غرب‪ ،‬خاور) و پشت سر جنوب است‪( .‬جهتهای جغرافیایی‪ ،‬چهار جهت را جهتهای‬
‫اصلی مینامند‪ .‬بین هر دو جهت اصلی یک جهت فرعی وجود دارد‪ .‬مثالً نیمساز جهتهای‬
‫شمال و شرق‪ ،‬جهت شمالِ شرقی (شمالِ شرق) را مشخص میکند ‪.‬‬
‫شکل‪ :۱-۱2‬جهت یابی‬
‫برخی روشهای جهتیابی مخصوص روز‪ ،‬و برخی ویژه شب اند‪ .‬برخی روشها هم در‬
‫همه زمانها استفاده می شوند‪ .‬قابل ذکر است که بسیاری از این روشها کامالً دقیق نیستند و صرفاً جهتهای اصلی را به صورت تقریبی مشخص میکنند‪.‬‬
‫برای جهتهای دقیق باید از قطبنما استفاده کرد‪ ،‬و میل مغناطیسی و انحراف مغناطیسی را باید در نظر گرفت بیشتر مطالب مربوط به نیمکره شمالی است‪.‬‬

‫‪ ۱-۱۲‬جهت یابی در روز‬

‫روشهای جهت یابی درروز که در اینجا به آنها اشاره می شود عبارتند از ‪:‬جهت یابی بوسیله ی ساعت و خورشید‪ ،‬بوسیله ی چوب وآفتاب(سایه)‪ ،‬بوسیلهی‬
‫مقاطع در ختان و‪.....‬‬

‫جهت یابی با ساعت و خورشید‬

‫عقربهی ساعت شمار را به طرف خورشید طوری بگیرید که سایه آن درست در زیر عقربه قرار گیرد‬
‫در این حال زاویه بین عقربه ساعت شمار و ساعت ‪ ۱۲‬را در نظر گرفته نیمساز آن را نظری رسم‬
‫کنید‪ .‬جهت نیمساز به طرف جنوب و سمت دیگر آن به طرف شمال می باشد(شکل‪.)۲-۱۲‬‬

‫شکل‪ :2-۱2‬جهتیابی با ساعت‬

‫جهتیابی با چوب و آفتاب (سایه)‬

‫چوبی را که درازای آن حدود یک متر یا کمتر باشد انتخاب کنید‪ .‬آنرا بطور عمودی در زمین فرو‬
‫کنید ‪.‬‬
‫سایه سر چوب را با یک تکه سنگ یا وسیله دیگری عالمت گذاری کنید‪ .‬پس از حدود یک ربع‬
‫دوباره سایه سر چوب را که تغییر کرده است عالمت گذاری کنید‪ .‬به وسیلهی خطی این دو نقطه را‬
‫در روی زمین وصل نموده امتداد دهید‪.‬‬
‫در این حال مشاهده میکنیدکه جهت حرکت سایه از مغرب به طرف مشرق است‪ .‬اگر از هر نقطه‬
‫این خط‪ ،‬خطی بر آن عمود کنید امتداد شمال و جنوب بدست میآید(شکل ‪.)۳-۱۲‬‬

‫شکل‪ :3-۱2‬جهت یابی با سایه‬

‫‪75‬‬
 ‫جهتیابی با مقطع درختان‬
‫در مقطع درختان بریده شده درختان تعدادی دایرههای متحد المرکز مشاهده می شود که هر کدام‬
‫نشانهی یک سال از عمر درخت میباشد‪.‬‬
‫این دایرهها در یک سمت به هم نزدیک و در سمت دیگر دور خواهند بود‪ .‬سمتی که دایرهها از‬
‫هم دور هستند سمت جنوب ( به علت تابش‪ ،‬باد ‪،‬آب و رشد بیشتر آن ) و سمتی که دایره ها به‬
‫هم نزدیکترند سمت شمال میباشد‪ .‬الزم به ذکر است که در نیمکره جنوبی کره زمین‪ ،‬سمتها‬
‫عکس این مطلب خواهد بود‪.‬‬

‫شکل‪ :۴-۱2‬جهت یابی با مقطع درخت‬

‫‪ ۲-۱۲‬جهت یابی در شب‬

‫در شب بهترین وسیله برای جهت یابی استفاده از وجود ماه و ستارگان است که در اینجا به ذکر چند نمونه از آن می پردازیم‪:‬‬

‫جهتیابی با ستارگان صورتهای فلکی‬

‫در قطب شمال آسمان ستاره ثابتی است به نام ستاره قطبی که اگر رو به آن بایستید‬
‫رو به شمال ایستاده اید ‪ .‬برای پیدا کردن این ستاره میتوان از ستارگان دب اکبر و‬
‫ذات الکرسی کمک گرفت‪.‬‬
‫ستارگان دب اکبر هفت ستارهاند که به شکل مالقه قرار گرفتهاند ‪ .‬اگر دو ستاره آخر‬
‫یعنی لبه مالقه را در نظر بگیرید و به وسیله یک خط فرضی آنها را به هم وصل نموده‬
‫پنج برابر ادامه دهید این خط به ستاره قطبی میرسد‪.‬‬
‫به وسیله ستارگان ذات الکرسی نیز می توان ستاره قطبی را پیدا کرد‪.‬این ستارگان به‬
‫صورت ‪W‬و‪ M‬بوده که راس زاویه وسطی آن به طرف ستاره قطبی میباشد‪ .‬همانطور‬
‫که در فصل پیش گفته شد دو صورت فلکی دب اکبر و ذات الکرسی تقریبا مقابل‬
‫شکل‪ :۵-۱2‬جهت یابی با ستارگان صورتهای فلکی‬ ‫یکدیگر قرار دارند که اگر احتماال شبی یکی از آنها مشخص نشد از دیگری میتوان کمک‬
‫گرفت‪.‬‬

‫جهت یابی با ستارگان خوشه پروین‬

‫دسته ای ستاره حدود(‪۱۰‬الی ‪ )۱۵‬در یک جا به شکل خو شه انگور کنار هم قرار‬

‫گرفتند که به آن خوشه پروین میگویند‪ .‬این ستارگان مانند خورشید از شرق به‬
‫طرف غرب در حال حرکتند ولی در تمام زمانها دم آن به طرف شرق میباشد‪.‬‬

‫شکل‪ :۶-۱2‬جهت یابی با خوشه پروین‬

‫‪76‬‬
 ‫جهت یابی با ستارگان صورت فلکی عوا‬
‫است‪ .‬این‬ ‫حدود هفت یا هشت ستاره در آسمان وجود دارد که به شکل باد باد‬
‫ستارگان نیز از شرق به طرف غرب حرکت میکنند و همواره دنباله باد بادکی آن به‬
‫طرف جنوب است‪.‬‬

‫شکل‪ :۷-۱2‬جهت یابی با صورت فلکی عوا‬

‫جهتیابی با ماه‬
‫تحدب (برجستگی) هالل ماه‪ ،‬همواره درنیمه اول ماه به سمت غرب و در نیمه دوم‬
‫به سمت شرق می باشد‪.‬‬
‫همچنین وقتی ماه به صورت قرص کامل است‪ ،‬میتوان به کمک حرکت ااهری‬
‫ماه (که از مشرق به طرف مغرب است) جهتیابی کرد‪.‬‬

‫شکل‪ :۸-۱2‬جهت یابی با ماه‬

‫‪77‬‬
 ‫منابع‬

‫نجوم به زبان ساده‪ ،‬مایر دگانی‪ ،‬احمد خواجه پور‪ ،‬انتشارات گیتاشناسی‬ ‫•‬
‫اخترفیزیک ستاره ای‪ ،‬جلد ‪ ،۱‬اریکا بوم ل ویتنس‪ ،‬منیژه رهبر‪ ،‬مرکز نشر دانشگاهی‬ ‫•‬
‫اخترفیزیک ستاره ای‪ ،‬جلد ‪ ،۲‬اریکا بوم ل ویتنس‪ ،‬پیمان صاحب سرا‪ ،‬مرکز نشر دانشگاهی‬ ‫•‬
‫درآمدی بر اخترفیزیک نوین‪ ،‬نعمت اهلل ریاضی‪ ،‬علی فتحی لقمانی‪ ،‬نشر آوند اندیشه‬ ‫•‬
‫ساختار ستارگان و کهکشان ها‪ ،‬پاول هاوج‪ ،‬توفیق حیدر زاده‪ ،‬انتشارات گیتا شناسی‬ ‫•‬
‫ستارگان‪ :‬ساختار و تحول آنها‪ ،‬آر جی تیلر‪ ،‬تقی عدالتی‪ ،‬نشر استاد‬ ‫•‬
‫نجوم دینامیکی‪ ،‬رابرت تی دیکسون‪،‬احمد خواجه نصیر طوسی‪ ،‬مرکز نشر دانشگاهی‬ ‫•‬
‫نجوم و اخترفیزیک مقدماتی‪ ،‬جلد ‪۱‬و ‪ ،۲‬زیلیک و اسمیت‪ ،‬جمشید قنبری‪ ،‬تقی عدالتی‪ ،‬انتشارات دانشگاه امام رضا‬ ‫•‬
‫مقدمه ای بر اخترفیزیک نوین‪ ،‬جلد ‪ ،۱‬بردلی کرول‪ ،‬دیل استلی‪ ،‬جمشید قنبری‪ ،‬سعیده حسابی‪ ،‬انتشارات آستان قدس رضوی‬ ‫•‬
‫اساس ستاره شناسی‪/‬مایکل سیدز‪ ،‬مترجم محمد تقی عدالتی‪-‬مشهد دانشگاه امام رضا‪.۱۳۸۳،‬‬ ‫•‬

‫‪https://www.nasa.gov‬‬

‫‪78‬‬