10/03

www.byzantinemuseum.gr 2023

Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς 15/05

Directorate of Modern Cultural Heritage 2023
Εικόνα εξωφύλλου:
Καπάκι πιθαριού με απεικόνιση του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου.
Φέρει το όνομα του αγγειοπλάστη (Μιχάλης του Παπαγιάννη) και τη
χρονολογία κατασκευής (1771).

Cover photo:
Pithos lid depicting St John the Baptist. Inscribed with the name of the
potter (Michalis son of Papagiannis) and the date of production (1771). ΑΘΗΝΑ / ATHENS / 2023

www.byzantinemuseum.gr
Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς
Directorate of Modern Cultural Heritage
Γενική επίβλεψη:
Παρή Καλαμαρά,
Διευθύντρια Βυζαντινού και Χριστιανικού
Μουσείου
Σταυρούλα-Βίλυ Φωτοπούλου,
Προϊσταμένη Διεύθυνσης Νεότερης
Πολιτιστικής Κληρονομίας
General supervision:
Pari Kalamara,
Director of the Byzantine and Christian Museum
Stavroula-Villy Κ. Fotopoulou,
Director of Modern Cultural Heritage
Επιμέλεια έκθεσης και εντύπου, συγγραφή
κειμένων: Νίκος Λιάρος (ΔΙΝΕΠΟΚ)
Exhibition curator, booklet editor, texts:
Nikos Liaros (DMCH)
Γενικός συντονισμός:
Περίανδρος Επιτροπάκης (προϊστάμενος
τμήματος Εκθέσεων, Επικοινωνίας και
Εκπαίδευσης ΒΧΜ) - Έφη Μεραμβελιωτάκη
αρχαιολόγος (ΒΧΜ)
General coordinators: Periandros Epitropakis
(Head of the BCM Exhibitions, Communication and
Education Department) – Effie Meramveliotaki,
archaeologist (BCM)
Μουσειολογική μελέτη:
Νίκος Λιάρος (ΔΙΝΕΠΟΚ) και Ευάγγελος Βλάχος
Museological study: Nikos Liaros (DMCH) and
Evangelos Vlachos
10/03
2023
15/05
2023
Γραφιστικός Σχεδιασμός, επιμέλεια
εκτυπώσεων: Γιάννης Σταυρινός (ΒΧΜ)
Graphic design, printing: Yannis Stavrinos (BCM)
Προετοιμασία έκθεσης, αναρτήσεις έργων:
Άκης Μαργαριτώφ (ΒΧΜ), Σάκης Καβάσης (ΒΧΜ),
Θωμάς Κατσαρός (ΒΧΜ)
Exhibition preparation, hanging of works:
Akis Margaritoff (BCM), Sakis Kavasis (BCM),
Thomas Katsaros (BCM)
Σχέδια : Νίκος Σεπετζόγλου
Illustrations: Nikos Sepetzoglou
Μεταφράσεις: Ρόζμαρι Τζανάκη
Translations: Rosemary Tzanaki
Φωτογράφος ΒΧΜ: Νίκος Μυλωνάς (ΒΧΜ)
BCM Photographer: Nikos Mylonas (BCM)
Ψηφιακές Εκτυπώσεις- Ενημερωτικά
λάβαρα : Κ. Μπεζεριάνος και ΣΙΑ Ο.Ε.
Digital printing – Information banners:
K. Bezerianos and Co General Partnership
Η έκθεση και το φυλλάδιο που τη συνοδεύει βασίστηκαν στο
βιβλίου του Νίκου Λιάρου Κεραμικά της Χίου (17ος-19ος αι.)
Η συλλογή Άγγελου Βλαστάρη που κυκλοφόρησε το 2021 από
το Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Φαφαλιού και τις εκδόσεις Καπόν
The exhibition and the accompanying booklet are based on
the book Ceramics of Chios (17th-19th century). Angelos Vlastaris
Collection by Nikos Liaros, published in 2021 by the John S.
Fafalios Foundation and Kapon Editions.
Χορηγός έκθεσης :
THE JOHN S. FAFALIOS FOUNDATION
Exhibition sponsor:
THE JOHN S. FAFALIOS FOUNDATION
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (ΒΧΜ) ανταποκρίθηκε

άμεσα θετικά στην πρόταση του αγαπητού συναδέλφου αρχαιολόγου
Νίκου Λιάρου, του οποίου το ερευνητικό έργο εστιάζει στη μεταβυζαντινή
κεραμική, για τη διοργάνωση, στους χώρους του, έκθεσης με θέμα «Από
το Βυζάντιο στον Νεότερο Κόσμο. Χειροποίητα Κεραμικά της Χίου (17ος-
19ος αι.)». Η έκθεση παρουσιάζει αντικείμενα από διάφορες, κυρίως
ιδιωτικές, συλλογές, ενώ τον κορμό της αποτελεί η συλλογή Άγγελου
Βλαστάρη.
Η έκθεση θέτει στο επίκεντρο σειρά από καπάκια με οπή στο
κέντρο τους, τα οποία παραπέμπουν σε μια διαδικασία με μακραίωνη
παράδοση, αυτή της άντλησης του κρασιού από μεγάλα πιθάρια με
σιφούνι. Τα χιώτικα, ωστόσο, καπάκια έχουν πολύ ευρύτερη χρήση και
συνοδεύουν εν γένει αποθηκευτικά, μεγαλύτερα και μικρότερα, πιθάρια, με
την οπή να έχει απωλέσει πλέον τον αυστηρά χρηστικό προαναφερθέντα
χαρακτήρα και να αποτελεί απλά στοιχείο της ταυτότητάς τους ως
κεραμικών προϊόντων του νησιού.
Τα καπάκια αποτελούν ένα μόνο χαρακτηριστικό προϊόν της
χειροποίητης χιώτικης κεραμικής που παρουσιάζεται ευρύτερα στην
έκθεση. Η κεραμική αυτή με βάση τα ίδια τα τεκμήρια αλλά και γραπτές
πηγές χρονολογείται από τον 17ο (η παλαιότερη αναγραφόμενη χρονολο-
γία είναι το 1643) έως τον 19οαιώνα – η παραγωγή της σταματά με τη
σφαγή της Χίου το 1822. Βασικό δε χαρακτηριστικό της είναι τα πλούσια
και ποικίλα εμπίεστα ή εγχάρακτα διακοσμητικά μοτίβα που φέρει. Είναι δε
αυτή η διακόσμηση που συνδέει τα προϊόντα της μεταβυζαντινής χιώτικης
παραγωγής με κεραμικά, ιδίως δε με καπάκια διαφόρων κεραμικών
σκευών,της πρώιμης και μέσης βυζαντινής περιόδου.
Έτσι, η έκθεση φωτίζει ταυτόχρονα την τεχνολογία και την αισθητική της
χιώτικης παραγωγής χρηστικών κεραμικών της όψιμης μεταβυζαντινής
περιόδου, αλλά και την επιβίωση στοιχείων της βυζαντινής περιόδου
στους μετέπειτα αιώνες, τεκμηριώνοντας και τον αργό ρυθμό αλλαγών
στους κόλπους της κεραμικής τέχνης.
Τα κεραμικά, απόλυτα συνδεδεμένα με τη ζωή του ανθρώπου
της προβιομηχανικής εποχής και συνεπώς με την καθημερινότητα του
κατοίκου της βυζαντινής και οθωμανικής αυτοκρατορίας, έχουν σημαντική
παρουσία στις Συλλογές του ΒΧΜ και κατέχουν ιδιαίτερη θέση και στη
μόνιμη έκθεση του Μουσείου. Σε αυτήν, λαμβάνουν τη θέση τους στην
εκθεσιακή χρονολογική αφήγηση με βάση κατεξοχήν τη χρήση τους.
Περιοδικές εκθέσεις, όπως η παρούσα, τεκμηριώνουν ιδιαίτερες πτυχές
του βίου, της οικονομίας και της τεχνολογίας της κοινωνίας που τα
δημιούργησε, εμπλουτίζοντας την αφήγηση της μόνιμης έκθεσης, και ως
εκ τούτου γίνεται άμεσα αντιληπτή η σημασία τους για το Βυζαντινό και
Χριστιανικό Μουσείο.
Κλείνοντας, επιθυμώ και από τη θέση αυτή να ευχαριστήσω τη
Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς για την εποικοδομητική
συνεργασία της και την καθοριστική συμβολή της στην επίτευξη του
εγχειρήματος, καθώς και όλο το προσωπικό του ΒΧΜ που εργάστηκε
άοκνα για την υλοποίηση της έκθεσης.

Αθήνα, 8 Φεβρουαρίου 2023

Δρ. Παρή Καλαμαρά, αρχαιολόγος
Διευθύντρια Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου
 PREFACE

The Byzantine and Christian Museum (BCM) immediately responded

positively to the proposal of our esteemed colleague Nikos Liaros, whose
research focuses on post-Byzantine ceramics, for the organisation of an
exhibition at the BCM titled From Byzantium to the Modern World.
Handmade Ceramics of Chios (17th-19th c.). The exhibition presents
artefacts from various, mainly private collections, with the Angelos Vlastaris
Collection forming its core.

The exhibition showcases a series of pithos lids with a hole in the centre,
attesting to the age-old practice of drawing wine from large pithoi with a
siphouni (siphon). The Chian lids, however, are much more widely used and
generally accompany storage pithoi large and small, the hole having lost its
purely practical function and become simply an element of their identity as
ceramic products of the island.

Lids are just one of the many characteristic Chian handmade pottery
products presented in this exhibition. These ceramics, based on the
testimonies themselves and written sources, are dated from the 17th (the
earliest inscribed date is 1643) to the 19th century – their production came
to an end with the Massacre of Chios in 1822. They feature rich and varied
impressed or incised decorative motifs. It is this decoration that links the
post-Byzantine ceramic production of Chios with pottery, particularly lids of
various vessels, of the Early and Middle Byzantine period.

Thus, the exhibition sheds light not only on the technology and aesthetics of
Chian use ware of the later post-Byzantine era, but also on the survival of
elements of the Byzantine period into the following centuries, attesting to
the slow pace of change of ceramic art.

Ceramics, an intrinsic part of life in the pre-industrial era and consequently

closely connected to the daily routine of the inhabitants of the Byzantine and
Ottoman Empires, have a significant presence in the BCM Collections and
also figure prominently in the permanent exhibition of the Museum. There
they appear in the chronological narrative, primarily based on their use.
Temporary exhibitions such as this one document specific aspects of the life,
the economy and the technology of the society that created them, enriching
the narrative of the permanent exhibition and rendering their significance to
the Byzantine and Christian Museum immediately apparent. I would like to
conclude by expressing my gratitude to the Directorate of Modern Cultural
Heritage for their constructive collaboration and crucial contribution to the
success of this endeavour, and to all the staff of the BCM who worked
tirelessly to bring this exhibition to fruition.

Athens, 8 February 2023

Dr Pari Kalamara, archaeologist
Director of the Byzantine and Christian Museum
 Σύντομος χαιρετισμός

Με ιδιαίτερη χαρά εγκαινιάζουμε την περιοδική έκθεση «Από το

Βυζάντιο στον Νεότερο Κόσμο. Χειροποίητα Κεραμικά της Χίου (17ος-
19ος αι.)» που συνδιοργανώνεται από τη Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστι-
κής Κληρονομιάς και το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο. Η έκθεση
αυτή στηρίζεται στο βιβλίου του Νίκου Λιάρου Κεραμικά της Χίου (17ος-
19ος αι.) Η συλλογή Άγγελου Βλαστάρη που κυκλοφόρησε το 2021 από το
Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Φαφαλιού και τις εκδόσεις Καπόν. Με την έκθεση αυτή
παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό σημαντικά χιώτικα κεραμικά
από ιδιωτικές συλλογές και επιπλέον θεμελιώνεται μια συνεργασία με το
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο με το οποίο μας συνδέει το κοινό
ενδιαφέρον για το νεότερο πολιτισμό.
Η προστασία και ανάδειξη της νεότερης ελληνικής κεραμικής
αποτελούσε πάντα μια από τις βασικές προτεραιότητες της Διεύθυνσης
Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Ωστόσο ενώ γνωρίζαμε αρκετά
καλά την παραγωγή πίθων στα μεγάλα αγγειοπλαστικά κέντρα, δυστυχώς
άλλες πτυχές αυτής της τέχνης παρέμεναν σκοτεινές.
Η μελέτη του Νίκου Λιάρου πάνω στα νεότερα χιώτικα κεραμικά
έρχεται να καλύψει ένα τέτοιο κενό στην έρευνα. Το ενδιαφέρον μάλιστα
είναι πως δεν εστιάζει αποκλειστικά στην τυπολογία και την τεχνολογική
αλυσίδα αυτών των κεραμικών, όπως συνηθιζόταν σε παλαιότερες
έρευνες, αλλά εντάσσει τα κεραμικά αυτά στο ιστορικό τους πλαίσιο.
Ανιχνεύει τη σύνθετη σχέση οικονομικών και κοινωνικών πρακτικών με τη
χειροτεχνική-βιοτεχνική παραγωγή των κεραμικών, πώς οι πρώτες
καθόριζαν τη δεύτερη και πώς η δεύτερη, με τις δυνατότητες, ή και τους
περιορισμούς της, επηρέαζε τις εξελίξεις στο πεδίο της οικονομίας και
των εθίμων.
Η Χίος του 17ου και 18ου αιώνα χαρακτηριζόταν από μεγάλη
ακμή στην αγροτική παραγωγή, στο εμπόριο, στις τέχνες, στην κοινωνική
οργάνωση και τα γράμματα, ακμή που ανακόπηκε απότομα με τη μεγάλη
σφαγή του 1822. Το δραματικό αυτό γεγονός κατέστρεψε σε τέτοιο βαθμό
τον πολιτισμό του νησιού και άλλαξε τόσο τη ζωή έκτοτε, ώστε ακόμα και
σήμερα είναι δύσκολο να ανιχνευτούν τεκμήρια εκείνης της ακμάζουσας
κοινωνίας. Τα χιώτικα κεραμικά,ωστόσο, παρέχουν ενδείξεις αυτής της
ακμής. Όπως και οι “φθεγγόμενοιλίθοι» των αρχιτεκτονικών μνημείων και
των επιγραφών, τα κεραμικά μιλούν για πάρα πολλές πτυχές της ανθρώπι-
νης εμπειρίας του παρελθόντος. Αρχίζοντας από τις επιλογές για την
οικοσκευή και τις καθημερινές τροφοπαρασκευαστικές δραστηριότητες,
μαρτυρίες πολύτιμες για την προσέγγιση του παρελθόντος, αποκαλύπτουν
πολλά περισσότερα, όταν κανείς τα προσεγγίζει με τη γνώση και την
αγάπη του επιμελητή της έκθεσης. Για παράδειγμα, βλέπουμε πώς ακόμη
και μικρές, περιφερειακές κοινότητες επηρεάστηκαν από την κοινωνικές
και πολιτιστικές αλλαγές που έφερε η οικονομική ανάπτυξη και ο νεοελλη-
νικός διαφωτισμός. Αυτά τα ταπεινά κεραμικά αποδεικνύουν πως ακόμα
και οι Χιώτες χωρικοί μάθαιναν γράμματα. Μας αποκαλύπτουν τις
αισθητικές απαιτήσεις που είχαν και οι τεχνίτες και οι πελάτες τους, αλλά
και πώς οι τεχνίτες αισθάνονταν την ανάγκη να διαφοροποιηθούν με τα
έργα τους.
Στη Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς ο πολι-
τισμός αντιμετωπίζεται ως ένα πολυσχιδές πεδίο που έχει συνυφασμένες
άυλες και υλικές όψεις. Η κεραμική αποτελεί σημαντικό τομέα και του
νεοελληνικού υλικού πολιτισμού και απαιτεί πολύπλευρες προσεγγίσεις.
Οι αγγειοπλαστικές παραδόσεις του Αιγαίου εντάσσονται η μια μετά την
άλλη στο εθνικό ευρετήριο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς
(https://ayla.culture.gr). Παράλληλα, υλοποιούνται δράσεις για την
τεκμηρίωση, την προστασία και την προβολή και των κεραμικών και των
φορέων παραγωγής τους. Η παρούσα έκθεση εντάσσεται σε αυτό το
πλαίσιο δράσεων. Στοχεύει στην προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς,
στη διάχυση της πληροφορίας, στην ευαισθητοποίηση του κοινού.
Επιπλέον, είναι σημαντική διότι συμβαδίζει με την αντίληψη που έχουμε ότι
η πολιτιστική διαχείριση απαιτεί συνέργειες και δημιουργία δικτύων. Η
διαχείριση του υλικού και άυλου πολιτισμού δεν μπορεί να περιορίζεται σε
μονομερείς δράσεις, ή σε μεμονωμένες νομοθετικές ενέργειες. Έτσι,
είμαστε ιδιαίτερα ευτυχείς για αυτή τη συνεργασία με το Βυζαντινό και
Χριστιανικό Μουσείο και είμαστε βέβαιοι πως ανοίγει νέους δρόμους.

Βίλλυ - Σταυρούλα Φωτοπούλου

Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς um
 Short Address

We are delighted to inaugurate the temporary exhibition “From Byzantium

to the Modern World. Handmade Ceramics of Chios (17th-19th c.)”, jointly
organised by the Directorate of Modern Cultural Heritage and the Byzantine
and Christian Museum. This exhibition is based on the book Ceramics of
Chios (17th-19th century). Angelos Vlastaris Collection by Nikos Liaros,
published in 2021 by the John S. Fafalios Foundation and Kapon Editions. This
exhibition presents important Chian ceramics from private collections to the
public for the first time, while also establishing a partnership with the
Byzantine and Christian Museum, an institution with which we share a
common interest in modern culture.

The protection and promotion of modern Greek ceramics has always been
one of the main priorities of the Directorate of Modern Cultural Heritage.
However, although we were reasonably familiar with the pithos production of
the large potting centres, other aspects of this craft unfortunately remained
obscure.

Nikos Liaros's study on the modern ceramics of Chios now fills one such gap
in research. Interestingly, he does not focus exclusively on the typology and
the chaîne opératoire of these ceramics, as was usually the case with older
studies, but also places them in their historical context. He traces the
complex relationship between socioeconomic practices and artisanal pottery
production, how the former determined the latter and how the latter, with
its possibilities or even its limitations, affected developments in the domain
of customs and the economy.

Chios in the 17th and 18th centuries enjoyed a flourishing of agricultural

production, trade, social organisation, letters and the arts, an era of
prosperity that was abruptly cut short by the great massacre of 1822. This
dramatic event destroyed the culture of the island so completely and changed
its life so radically that it is difficult even today to trace any evidence of that
thriving society. Chian ceramics, however, provide some indications. Like the
saxa loquuntur (“speaking stones”) of architectural monuments and inscrip-
tions, ceramics speak of a great many aspects of the human experience of the
past. Starting with the choices made regarding household goods and daily
food preparation activities, valuable testimonies for approaching the past,
they reveal far more when approached with the knowledge and love shown
by the curator of this exhibition. We see, for example, how even small,
peripheral communities were affected by the social and cultural changes
brought about by economic development and the Modern Greek
Enlightenment. These humble wares prove that even Chian villagers learned
to read and write. They reveal the aesthetic requirements of the craftsmen
and their customers, and also how artisans felt the need to differentiate
themselves through their works.

At the Directorate of Modern Cultural Heritage, culture is treated as a

multifaceted field in which intangible and tangible aspects are interwoven.
Ceramics form an important area of modern Greek material culture,
requiring a variety of approaches. The potting traditions of the Aegean are
being incorporated, one after the other, in the National Inventory of
Intangible Cultural Heritage (https://ayla.culture.gr), while actions are being
implemented for the documentation, protection and promotion of ceramics
and those who produce them. The present exhibition forms part of this
framework of actions. It is intended to highlight cultural heritage, disseminate
information and raise public awareness. It is also important because it
accords with our view that cultural management requires synergies and the
creation of networks. The management of our tangible and intangible
heritage cannot be limited to unilateral actions or isolated legislative steps.
We are therefore particularly happy about this collaboration with the
Byzantine and Christian Museum and are confident that it will blaze a new
trail.

Villy - Stavroula Fotopoulou

Director of the Directorate of Modern Cultural Heritage
Χειροποίητα Χιώτικα κεραμικά
Η έκθεση αυτή αφορά στα κεραμικά που φτιάχτηκαν χωρίς τροχό στη Χίο
από τον 17ο έως τις αρχές του 19ου αι. Αφορά επίσης στις πολιτιστικές
και κοινωνικές ερμηνείες αυτών των κεραμικών, τα νοήματα που φέρουν
ως στοιχεία υλικού πολιτισμού μιας ακμάζουσας ελληνικής κοινότητας της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αυτής της Χίου. Μια πλειάδα από σκεύη και
αρχιτεκτονικά στοιχεία εντάσσονται σε αυτήν την κατηγορία κεραμικής.
Πιθάρια και καπάκια πιθαριών, αποθηκευτικά σκεύη, κυψέλες, αγωγοί,
λεκάνες, κεραμίδια και οτιδήποτε άλλο ήταν ογκώδες ή ασύμμετρο και δεν
μπορούσε να κατασκευαστεί στον τροχό. Τα κεραμικά αυτά είχαν συγκε-
κριμένη τεχνολογία και κατασκευάζονταν από εξειδικευμένους τεχνίτες.
Μερικά φέρουν, συνήθως εμπίεστα, διακοσμητικά μοτίβα, σύμβολα,
παραστάσεις και επιγραφές. Αυτά τα αποτυπώματα είναι πολύτιμα καθώς
εκφράζουν τις δοξασίες και τις αντιλήψεις της χιώτικης κοινωνίας.
Μαρτυρούν την ανάγκη των αγγειοπλαστών για προσωπική διαφοροποίη-
ση μέσω ιδιαίτερων συμβόλων και επιγραφών. Αποκαλύπτουν μια
κοινότητα σε μετάβαση, από τον μεσαιωνικό παγανιστικό κόσμο στη
νεωτερική εποχή της ατομικής έκφρασης και της ιστορικής συνείδησης.

Handmade ceramics of Chios

This exhibition focuses on the ceramics manufactured on the island of Chios
without the use of the potter's wheel from the 17th to the early 19th
century. It also explores the cultural and social interpretations of these
ceramics, the meanings they bear as elements of the material culture of a
flourishing Greek community of the Ottoman Empire, that of Chios. This
category of pottery comprises a wide array of vessels and architectural
elements: pithoi and pithos lids, storage jars, beehives, pipes, basins, roof tiles
and anything else too bulky or asymmetrical to be thrown on the wheel.
These ceramics were produced by specialised potters using a specific
manufacturing technology. Some bear decorative motifs, symbols, images
(usually impressed) and inscriptions. These imprints are precious because
they express the beliefs and perceptions of Chian society. They attest to the
potters' need for personal differentiation by means of special symbols and
inscriptions. They reveal a community in transition from the pagan medieval
world to the modern era of individual expression and historical conscious-
ness.
Τεχνολογία
Τα κεραμικά αυτά είναι χειροποίητα (φτιαγμένα χωρίς τροχό). Η τεχνολο-
γία τους είναι εξαιρετικά απλή. Ο πηλός είναι πάντα χοντρόκκοκος με
προσμίξεις, τα τοιχώματα χοντρά, η επιφάνεια αδρή, το σχήμα τους συχνά
ασύμμετρο. Κατασκευάζονται με την τεχνική του μακαρονιού. Όταν έχουν
διακόσμηση, αυτή είναι πάντα εμπίεστη ή εγχάρακτη, χωρίς χρώμα.
Ψήνονταν σε μονόχωρους κλιβάνους σε επαφή με τα ξύλα γι΄αυτό και
συχνά είναι μαυρισμένα και κάποιες φορές παραμορφωμένα από τη
μεγάλη θερμοκρασία.

Technology
These ceramics are handmade (manufactured without using a potter's wheel).
Their technology is extremely simple. The clay fabric is always coarse with
inclusions, the walls thick, the surface rough, the shape often asymmetrical.
They are made using the coil technique. When they bear decoration, it is
always impressed or incised and unpainted. They were fired in one-chamber
kilns, in contact with the logs, which is why they are often blackened and
sometimes warped by the high temperature.

Πιθανή αναπαράσταση κλιβάνου (σε τομή)

Probable reconstruction of kiln (section)
Χρονολόγηση
Τα χειροποίητα χιώτικα κεραμικά βασίζονται στην τεχνολογία και την
αισθητική των βυζαντινών αντιστοίχων σκευών. Η παλαιότερη χαραγμένη
χρονολογία πάνω τους είναι το 1643 αλλά η συντριπτική πλειοψηφία των
κεραμικών είναι του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα. Αυτά τα
κεραμικά σταματούν να κατασκευάζονται μετά τη Σφαγή της Χίου το 1822.

Dating
The handmade ceramics of Chios were based on the technology and
aesthetics of the corresponding Byzantine vessels. The earliest date incised
on a pot is 1643 but the vast majority of ceramics are from the 18th and
early 19th century. They stopped being produced after the Massacre of Chios
in 1822.

Σχέδιο πιθαριού με ημερομηνία 1737 Ιουλίου 9

Drawing of pithos dated 1737 July 9
Κανάλια, αγωγοί και λεκάνες
Στους πυκνοδομημένους οικισμούς της Χίου υπήρχε ανάγκη διευθέτησης
των ομβρίων υδάτων, των λυμάτων και του καπνού των εστιών. Μια
σειρά από κανάλια, αγωγούς, λεκάνες, καπνοδόχους κατασκευάζονταν
από τους ίδιους μάστορες που έφτιαχναν και τα πιθάρια. Όσα από αυτά
ήταν εμφανή, συχνά έφεραν αποτροπαϊκά σύμβολα και στολίζονταν με
εμπίεστα μοτίβα, φανερώνοντας τις αυξημένες θρησκευτικές και αισθητι-
κές ανάγκες της κοινωνίας.

Channels, pipes and basins

The densely inhabited villages of Chios required rainwater and sewage
management and means of drawing away the smoke from fireplaces. A series
of channels, pipes, basins and chimneypots were produced by the same
potters who made pithoi. The visible ceramics often bore apotropaic
symbols and were decorated with impressed motifs, revealing the increased
religious and aesthetic needs of society.

Κεραμίδια
Τα χιώτικα κεραμίδια του 17ου και 18ου αιώνα είναι επίπεδα, βαριά και με
χαράγματα που διευκολύνουν την πρόσφυση του κονιάματος και την
απορροή των νερών. Τα χαράγματα είναι ποικίλα και διαφέρουν το ένα
από άλλο ακόμα και στην ίδια στέγη. Κάποια από αυτά πιθανόν να
αναπαριστούν, πολύ αφαιρετικά, ανθρώπινες μορφές ή πρόσωπα.

Roof tiles
17th- and 18th-century Chian roof tiles are flat and heavy, with incisions to
help the plaster adhere and rainwater run off. These incisions vary, differing
even on the same roof. Some of them may be very abstract representations
of human figures or faces.
Το σινάφι των καναλάδων
και το εργαλείο σχήματος Τ
Όπως προκύπτει από τα χιώτικα νοταριακά έγγραφα του 17ου και 18ου οι
αγγειοπλάστες των χειροποίητων κεραμικών ονομάζονταν καναλάδες. Οι
καναλάδες χρησιμοποιούσαν ειδικά εργαλεία στη δουλειά τους. Το πιο
χαρακτηριστικό από αυτά ήταν μια σπάτουλα σχήματος Τ. Δείγμα τέτοιας
σπάτουλας δεν σώθηκε, το σχήμα της προκύπτει από τα ίχνη που άφησε
πάνω στα κεραμικά. Με αυτή οι αγγειοπλάστες διαμόρφωναν ορθογώνιες
ακμές και δημιουργούσαν παράλληλες εγχαράξεις για την καλύτερη
πρόσφυση του κονιάματος στα κεραμίδια. Πέρα από την πρακτική χρήση
η πλάγια όψη από τις σπάτουλες πιεζόταν στα κεραμικά δημιουργώντας
ένα αποτύπωμα σχήματος Τ. Το αποτύπωμα αυτό πιθανότατα συμβόλιζε
το σινάφι των καναλάδων και καθώς καμία σπάτουλα δεν ήταν ακριβώς
ίδια με την άλλη μπορεί να χρησίμευε σαν την προσωπική «σφραγίδα» του
κάθε μάστορα.

The channel-makers' guild

and the T-shaped tool
In the Chian notarial deeds of the 17th and 18th centuries, potters who
made handmade ceramics were called kanalades, “channel-makers”. Kanalades
used special tools in their work. The most characteristic was a T-shaped
spatula. No examples have survived, but its shape is apparent from the traces
it left on the ceramics. The potters used it to form right-angled edges and
parallel grooves on roof tiles, for better adherence of the plaster. Apart from
its practical use, the side of the spatula was also pressed into the wet clay,
creating a T-shaped imprint. This imprint was probably the symbol of the
channel-makers' guild and, as all spatulas were slightly different, it lay also
have served as the personal “seal” of each potter.

Πιθανή αναπαράσταση σπάτουλας σχήματος Τ

Probable reconstruction of T-shaped spatula
Μιχάλης του Παπαγιάννη
Ο Μιχάλης του Παπαγιάννη έζησε στα Αρμόλια στα τέλη του 18ου αιώνα.
Τον γνωρίζουμε διότι υπέγραψε δύο πιθάρια και ένα καπάκι πιθαριού.
Είναι ο παλαιότερος επώνυμος νεοέλληνας αγγειοπλάστης του ανατολικού
Αιγαίου. Ένας δεινός μάστορας που κατασκευάζει άρτια κεραμικά και
παράλληλα ένας χωρικός που αισθάνεται την ανάγκη να αποδώσει στα
δημιουργήματά του το προσωπικό και το ιδιαίτερο. Χρονολογεί τα έργα
του και τους δίνει ιστορική υπόσταση. Μια περίπτωση τεχνίτη που
αποκαλύπτει την επίδραση του διαφωτισμού και του νεωτερισμού στις
ελληνικές κοινότητες ακόμα και σε αυτές της αγροτικής περιφέρειας.

Michalis, son of Papagiannis

Michalis, son of Papagiannis lived in Armolia in the late 18th century. We
know his name because he signed two pithoi and a pithos lid. He is the
oldest named modern Greek potter of the East Aegean: a master potter who
produced well-made ceramics, and also a villager who felt the need to leave
his personal mark on his creations. He dated his works, placing them in their
historical context. This is a case of a craftsman that reveals the influence of
the Enlightenment and modernism on Greek communities, even those of the
rural periphery.

Καπάκι πιθαριού του Μιχάλη Παπαγιάννη

Το καπάκι αυτό (σχέδιο 4) είναι το μεγαλύτερο γνωστό και το μοναδικό
χρονολογημένο και υπογεγραμμένο. Προφανώς κατασκευάστηκε για
κάποια ιδιαίτερη περίσταση. Αποδίδεται η μορφή του Αγίου Ιωάννη του
Προδρόμου με λιτότητα και έντονες εναλλαγές χάραξης. Στο κέντρο ο
αγγειοπλάστης υπογράφει: 17 - 71 μιχαλις του παπαγιανι

Lid by Michalis Papagiannis

This is the largest known pithos lid and
the only one to be dated and signed. It
was obviously made for a special occasion.
The figure of St John the Baptist is
depicted in simple strokes incised in
strikingly different ways. In the centre is
the potter's signature: 17 - 71 μιχαλις του
παπαγιανι (1771 Michalis son of Papa-
giannis).

Σχεδιαστική απόδοση του καπακιού του Μιχάλη Παπαγιάννη

Drawing of lid made by Michalis Papagiannis
Πιθάρια και καπάκια πιθαριών
Στα χιώτικα πιθάρια αποθηκεύονταν αγαθά κάθε είδους. Στα μεγάλα
έβαζαν συνήθως δημητριακά ενώ στα μικρότερα κρασί, λάδι και παστά. Τα
καπάκια τους έχουν πάντα μια τρύπα στο κέντρο. Η τρύπα αυτή οφείλεται
στη διατήρηση της μακρόχρονης παράδοσης εξαγωγής κρασιού με
σιφούνια. Οι Χιώτες αγγειοπλάστες ακολουθούσαν τη διαδικασία της
διάτρησης των καπακιών, παραμένοντας προσκολλημένοι στην παράδο-
ση, ακόμα και όταν πλέον η αποθήκευση κρασιού δεν γινόταν αποκλειστι-
κά σε πιθάρια και η χρήση σιφουνιού δεν ήταν απαραίτητη.

Pithoi and pithos lids

Chian pithoi were used to store all sorts of goods. Large pithoi were usually
used for cereals, while smaller ones contained wine, olive oil and cured meat
or fish. Their lids always have a hole in the centre. This hole is due to the
preservation of the age-old tradition of siphoning wine. Chian potters
continued the tradition of piercing the lids, even when wine was no longer
stored exclusively in pithoi, and using a siphouni had become unnecessary.

Σύμβολα και παραστάσεις

Στα πιθάρια φυλάσσονταν πολύτιμα γεννήματα, απαραίτητα για τη
διαβίωση της οικογένειας. Γι' αυτό και πάνω στα πιθάρια και στα καπάκια
τους χαράζονταν αποτροπαϊκά σύμβολα. Τα σύμβολα αυτά εξασφάλιζαν
την ασφάλεια των πιθαριών και των περιεχομένων τους. Εκτός από τα
φυλακτικά σύμβολα υπάρχει μια πλειάδα από διακοσμητικά θέματα και
παραστάσεις. Κανένα καπάκι δεν είναι ίδιο με κάποιο άλλο. Αυτά τα
αποτυπώματα φανερώνουν την ανάγκη των μαστόρων να ξεχωρίσουν.
Μαρτυρούν την ανάδυση συγκεκριμένων Ελλήνων αγγειοπλαστών από το
μέχρι τότε ανώνυμο πλήθος των Οθωμανών υπηκόων.

Symbols and images

Pithoi were used to store valuable agricultural goods essential to the family's
survival. Apotropaic symbols were therefore incised on pithoi and their lids
to protect the vessels and their contents. They also bear a wide range of
decorative motifs and images. No two lids are the same. These impressions
reveal the artisans' desire to stand out. They are evidence of the emergence
of specific Greek potters from the hitherto anonymous mass of Ottoman
subjects.
 Σχεδιαστική απόδοση από καπάκι
με δυσερμήνευτη παράσταση

Drawing of lid
with uninterpretable image

Σχεδιαστική απόδοση
από καπάκι με παράσταση
τρικάταρτου πλοίου
με κουρσάρους

Drawing
of lid depicting
three-masted sailing ship
with corsairs
Σιφούνια
Το σιφούνι χρησιμοποιούνταν από την αρχαιότητα για την εξαγωγή
κρασιού από τα πιθάρια. Στον κυρτό σωλήνα στο πλάι προσάρμοζαν ένα
διάτρητο καλάμι. Μέσω οπής που υπήρχε στο καπάκι του πίθου βύθιζαν
το καλάμι στο εσωτερικό και αντλούσαν το κρασί εντός του σιφουνιού
ρουφώντας τον αέρα από την μικρή οπή στο πάνω μέρος του σιφουνιού.
Με αυτόν τον τρόπο δεν ανατάρασσαν το κρασί για να μην ξινίσει.

Siphounia
The siphouni has been used since antiquity to siphon wine from a pithos. A
pierced reed was fixed in the cylindrical pipe on the side of the vessel. The
end of the reed was then inserted through the hole in the pithos lid and
dipped into the wine. Sucking the air out of the vessel through the small hole
in the top drew up the wine to fill the siphouni. This prevented the wine from
being disturbed and souring.

Αναπαράσταση χρήσης σιφουνιού

Drawing showing how the siphouni is used
 Κατάλογος αντικειμένων έκθεσης

A/A ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

01 Πιθάρι με ημερομηνία Συλλογή Ν. Λιάρου Λιάρος 2021, 112-113

1737 Ιουλίου 9
02 Ταψί για το ξεδιάλεγμα Συλλογή : Ν. Λιάρου Λιάρος 2021, 43
της μαστίχας
03 Λεκάνη Συλλογή : Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021, 185
04 Κανάλι Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021, 192
05 Κυψέλη Συλλογή : Β. Βλάχου Λιάρος 2021, 175
06 Κεραμίδι Συλλογή : Κέντρο Μελέτης Λιάρος 2021, 180
Νεώτερης Κεραμεικής
07 Κεραμίδι Συλλογή: Ν. Λιάρου Αδημοσίευτο
08 πιθάρι Συλλογή: Ν. Λιάρου Αδημοσίευτο
09 Καπάκι πιθαριού Συλλογή : Ν. Λιάρου Αδημοσίευτο
10 Καπάκι του Μιχάλη Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021, 212
Παπαγιάννη
11 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021,143
12 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021,134
13 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021,136-137
14 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021,138-139
15 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Ντ. Κόγια Λιάρος 2021,90
16 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021,140-141
17 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021,154-155
18 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021,163 (αρ.109)
19 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021,164 (αρ.109)
20 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021, 152
21 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021,147
22 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021,160 (αρ.101)
23 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021,89
24 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021, 93
25 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021, 165 (αρ.121)
26 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021, 150
27 Καπάκι πιθαριού Συλλογή: Α. Βλαστάρη Λιάρος 2021,169 (αρ.135)
28 Σιφούνι Συλλογή: Β. Βλάχου Λιάρος 2021, 59
29 Πιθάρι με το καπάκι του Συλλογή: Ν. Λιάρου Λιάρος 2021,124-125
 List of objects

No. DESCRIPTION PROVENANCE BIBLIOGRAPHY

01 Pithos dated Collection: N. Liaros Liaros 2021, 112-113

1737 July 9
02 Mastic-sorting tray Collection: N. Liaros Liaros 2021, 43
03 Basin Collection: A. Vlastaris Liaros 2021, 185
04 Channel Collection: A. Vlastaris Liaros 2021, 192
05 Beehive Collection: V. Vlachos Liaros 2021, 175
06 Roof tile Collection: Centre for the Liaros 2021, 180
Study of Modern Ceramics
07 Roof tile Collection: N. Liaros Unpublished
08 Pithos Collection: N. Liaros Unpublished
09 Pithos lid Collection: N. Liaros Unpublished
10 Lid with the name Collection: A. Vlastaris Liaros 2021, 212
of Michalis Papagiannis
11 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021,143
12 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021,134
13 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021,136-137
14 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021,138-139
15 Pithos lid Collection: D. Koyias Liaros 2021,90
16 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021,140-141
17 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021,154-155
18 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021,163 (no.109)
19 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021,164 (no.109)
20 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021, 152
21 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021,147
22 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021,160 (no.101)
23 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021,89
24 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021, 93
25 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021, 165 (no.121)
26 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021, 150
27 Pithos lid Collection: A. Vlastaris Liaros 2021,169 (no.135)
28 Siphouni Collection: V. Vlachos Liaros 2021, 59
29 Pithos with its lid Collection: N. Liaros Liaros 2021,124-125
 www.byzantinemuseum.gr

ΧΟΡΗΓΟΣ ΕΚΘΕΣΗΣ ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Βασιλίσσης Σοφίας 22, 10675 Αθήνα - Τηλ.: (+ 30) 213 213 9 500, 213 213 9 517 - www.byzantinemuseum.gr
© 2023 - Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού ― Βυζαντινό & Χριστιανικό Μουσείο

ISBN: 978-960-386-578-0