Professional Documents
Culture Documents
27 września 1964 przyjął święcenia diakońskie z rąk biskupa łódzkiego i poznańskiego Jerzego w
prywatnej kaplicy św. Michała Archanioła w rezydencji metropolitów warszawskich i całej
Polski[5]. Biskupa Jerzego, podobnie jak metropolitę warszawskiego i całej Polski Tymoteusza,
określał następnie jako swoich nauczycieli duchowych[6]. W maju roku następnego został
skierowany do Belgradu na studia doktoranckie w dziedzinie teologii prawosławnej na tamtejszym
uniwersytecie. Rozprawę doktorską, poświęconą życiu i działalności św. Jana Chrzciciela, obronił 2
lutego 1966. Pobyt w Jugosławii i bliższe zapoznanie się z tradycją Serbskiego Kościoła
Prawosławnego, w tym z pracami mnicha i teologa Justyna (Popovicia), ostatecznie utwierdziły
Michała Hrycuniaka w zamiarze złożenia ślubów mniszych[5], który pojawił się u niego po raz
pierwszy w 1957, w czasie pielgrzymki do ławry Poczajowskiej[8].
Duchowny
6 lutego 1966 złożył śluby mnisze przed patriarchą Serbii Germanem[7], w monasterze
Wprowadzenia Matki Bożej do Świątyni w Belgradzie[9]. Przyjął imię zakonne Sawa na cześć
arcybiskupa Sawy, twórcy Serbskiego Kościoła Prawosławnego. Po powrocie do Polski przyjął z rąk
metropolity warszawskiego i całej Polski Stefana (Rudyka) święcenia kapłańskie, co miało miejsce
w dniu 6 marca 1966 w soborze św. Marii Magdaleny w Warszawie[10].
W połowie lat 60. pojawiła się jego kandydatura do objęcia katedry biskupiej, jednak do chirotonii
ostatecznie nie doszło[12].
Biskup
Biskup łódzko-poznański
Arcybiskup białostocko-gdański
Dwa lata później arcybiskup Sawa powołał do życia jeszcze jeden żeński monaster, w Wojnowie. W
1996 pobłogosławił powstanie Diecezjalnego Ośrodka Miłosierdzia „Eleos”. Z ramienia Świętego
Soboru Biskupów PAKP był duchowym opiekunem Bractwa Młodzieży Prawosławnej. Zainicjował
powstanie w Białymstoku Centrum Kultury Prawosławnej[20].
Jako metropolita rozwinął działalność charytatywną Kościoła, organizując cztery domy opieki
społecznej prowadzone przez ośrodek „Eleos”, przekształcony w Prawosławny Metropolitalny
Ośrodek Miłosierdzia „Eleos”. Zainicjował również doroczne zjazdy duchowieństwa diecezji
warszawsko-bielskiej, małżonek służących w niej kapłanów, psalmistów i dyrygentów chórów
cerkiewnych oraz spotkania mnichów i mniszek PAKP. Przy jego współudziale powstało kilka
nowych świątyń na terenie tejże diecezji; część pozostałych
cerkwi przeszła remonty. Metropolita przyczynił się
również do urządzenia akademickiej[a] kaplicy Trójcy
Świętej na ulicy Podwale w Warszawie, w kamienicy, na
miejscu której przed wojną znajdowała się cerkiew pod tym
samym wezwaniem, jak i do odzyskania przez PAKP
budynku przy ulicy Świętych Cyryla i Metodego w
Warszawie, zarekwirowanego Kościołowi przez władze
PRL[27].
11 września 2017 r., zgodnie z dekretem Prezydenta RP Andrzeja Dudy, wszedł w skład Komitetu
Narodowych Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej[57].
Kontrowersje
Współpraca z SB
1966–1970
1970–1979
Według dokumentów IPN przyszły metropolita kontynuował współpracę z SB, będąc przełożonym
monasteru w Jabłecznej. Przekazywał wówczas informacje nt. neounickiego duchownego Romana
Piętki z jedynej w kraju neounickiej cerkwi w Kostomłotach[62], bardzo negatywnie oceniał
działalność metropolity Bazylego[63], charakteryzował pochodzenie i działalność mnichów
monasteru oraz słuchaczy wyższych klas mieszczącego się w nim seminarium duchownego,
informował także o duchownych odwiedzających Jabłeczną[64]. W 1976 przedstawiał genezę
konfliktu między metropolitą Bazylim a biskupem białostockim Nikanorem, zaś cały stan PAKP
ocenił jako „opłakany”[65]. W tym samym roku przekazał SB charakterystyki potencjalnych
kandydatów na biskupów, wskazując jako najodpowiedniejszych siebie samego oraz ks. Aleksandra
Dubeca. Twierdził także, że kłopoty kadrowe doprowadziły hierarchię PAKP do wyświęcania na
biskupów zupełnie przypadkowych mężczyzn, przez co wizerunek Kościoła w innych
autokefalicznych Kościołach prawosławnych, zwłaszcza w Cerkwi Serbskiej i częściowo w
Rosyjskiej, nie był dobry[66]. Charakteryzował stosunki między Kościołem prawosławnym a
Kościołem greckokatolickim, wskazywał kapłanów, którzy jego zdaniem sympatyzowali z unią[67].
1979–1989
Według zachowanych akt duchowny kontynuował współpracę z SB także jako biskup. W 1979
przekazał pierwsze informacje nt. stanu diecezji łódzko-poznańskiej, której został ordynariuszem.
Prosił również o fundusze na remonty soboru w Łodzi i cerkwi w Kaliszu oraz o zapewnienie lokali
mieszkalnych proboszczom parafii w Piotrkowie Trybunalskim i w Poznaniu. Skarżył się, iż w
Kaliszu i w Łodzi prawosławni są szykanowani przez wyznawców katolicyzmu. Charakteryzując
sytuację wewnętrzną w Kościele, krytykował działalność metropolity warszawskiego i całej Polski,
któremu zarzucał niekompetencję, zwłaszcza w zakresie organizacji szkolnictwa kościelnego[18].
W 1981 biskup Sawa przekazywał SB sugestie usunięcia z urzędów metropolity Bazylego oraz
arcybiskupa białostockiego i gdańskiego Nikanora, którego sam pragnął zastąpić na katedrze. Bez
powodzenia sugerował również utworzenie odrębnej prawosławnej akademii teologicznej w
miejsce sekcji tego wyznania na ChAT[69].
Metropolita Sawa przyznał, że skarżył się na kontakty z katolikami w Białymstoku, w okresie gdy
był zwierzchnikiem diecezji białostocko-gdańskiej. Jak twierdził, celem jego wypowiedzi w tym
zakresie było odzyskanie zrujnowanego monasteru Zwiastowania w Supraślu[61].
Kierowany przez metropolitę Sawę Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny nie uznał nadania
autokefalii Kościołowi Prawosławnemu Ukrainy przez patriarchę Konstantynopola Bartłomieja w
2019 roku, podważając ważność święceń biskupich jego zwierzchnika metropolity Epifaniusza[71].
W komunikacie Kancelarii Metropolity z 4 lutego 2023 roku metropolita Sawa wyraża poparcie dla
niezależności Cerkwi Prawosławnej Ukrainy[72].
Postawa Sawy w tym przedmiocie stała się przedmiotem krytyki w trakcie inwazji Rosji na Ukrainę
jako realizująca interesy cerkwi rosyjskiej i powielająca tezy jej propagandy[74].
List został skrytykowany przez redakcję portalu ekumenizm.pl, która zauważyła, że:
Warto wspomnieć, że nie kto inny jak Putin i propaganda kremlowska wymieniała
sytuację kościelną w Ukrainie jako jeden z powodów inwazji.
Pozostaje pytanie, czy 14. rocznica objęcia sterów nad Cerkwią nie byłaby doskonałą
okazją do zaapelowania o zaprzestanie mordów, zaangażowaniem się na rzecz
pokoju, a nie pośrednim wsparciem dla działań człowieka, który wojnę
usprawiedliwia i popiera[77].
Dziennikarz Tomasz Terlikowski zaznaczył we wpisie na portalu Twitter:
Cytowany w polskich mediach ekspert w tematyce prawosławia i prezes Fundacji Hagia Marina,
Patryk Panasiuk, podkreślał, że „Sawa używa form dalece wykraczających poza ramy protokołu, a
składanie życzeń z okazji nieokrągłej rocznicy wskazuje na zażyłość w kontaktach między
obydwoma zwierzchnikami”[79]. Stwierdził jednocześnie, że list arcybiskupa Sawy jest jawnym
poparciem dla Patriarchatu Moskiewskiego, który wspiera Władimira Putina i jego zbrojną napaść
na Ukrainę, która wywołała masową migrację społeczeństwa, zniszczenie wielu miast i mniejszych
miejscowości oraz śmierć nie tylko żołnierzy, ale i osób cywilnych.
W związku z listem metropolity do patriarchy Cyryla, działacze opozycji demokratycznej z lat 80.
zwrócili się do prezydenta Andrzeja Dudy o degradację generała brygady abp. Sawy[80]. Na list
Sawy zareagowali przedstawiciele mniejszości ukraińskiej oraz uchodźców z Ukrainy w Polsce,
wzywając metropolitę do jednoznacznego potępienia zbrodni rosyjskich na Ukrainie. Wezwali
również, by PAKP zmienił swoje stanowisko w sprawie autokefalii Kościoła Prawosławnego
Ukrainy i uznał go za kanoniczny[81].
Odznaczenia
Lista odznaczeń metropolity Sawy częściowo oparta na danych ze strony diecezji białostocko-
gdańskiej[58].
Kościelne
Order św. Marii Magdaleny z ozdobami (Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny)
Order Krzyża Grobu Pańskiego I stopnia (Patriarchat Jerozolimski)
Order Świętego Sergiusza Radoneżskiego I stopnia (Rosyjski Kościół Prawosławny)
Order św. księcia Daniela Moskiewskiego I stopnia (Rosyjski Kościół Prawosławny)[83]
Order Świętego Włodzimierza
Krzyż św. Innocentego I stopnia (Kościół Prawosławny w Ameryce)
Gwiazda ESCO (Międzynarodowe Bractwo Dobroczynności Templariuszy)
Order Krzyża Świętej Eufrozyny Połockiej (Egzarchat Białoruski)[84]
Świeckie
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1999)[85]
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski
Złoty Krzyż Zasługi
Order Autonomii Palestyńskiej
Order księcia Jarosława Mądrego[86]
Order księcia Jarosława Mądrego I stopnia[55]
Medal za Zasługi dla Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie (2014)[87]
Pierścień Niepodległości (2019)[88]
Uwagi
a. Przekształcona w 2012 w parafialną.
Przypisy
1. Ks. metropolita prof. dr hab. Sawa Michał Hrycuniak (http://nauka-polska.pl/#/profile/scientist?id
=10688), [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [online] [dostęp 2016-06-24].
2. M. Krzysztofiński, K. Sychowicz, W kręgu „Bizancjum”, „Aparat represji w Polsce Ludowej
(1944–1989)”, nr 1, 2008, s. 96–100.
3. Grzesiak K.: Diecezja lubelska wobec prawosławia w latach 1918–1939. Wydawnictwo
Archidiecezjalne GAUDIUM, 2010, s. 448. ISBN 978-83-7548-003-0.
4. Grzesiak K.: Diecezja lubelska wobec prawosławia w latach 1918–1939. Wydawnictwo
Archidiecezjalne GAUDIUM, 2010, s. 92. ISBN 978-83-7548-003-0.
5. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 11.
ISBN 978-83-60311-14-1.
6. A. Matreńczyk, Z metropolitą Sawą o życiu i Cerkwi, „Przegląd Prawosławny”, nr 8 (338),
sierpień 2013.
7. Za wszystko dziękuję Bogu i Wam, „Przegląd Prawosławny”, nr 1 (295), styczeń 2010, s. 2–3.
8. A. Matreńczyk: Jubileusz metropolity Sawy (http://archiwum.przegladprawoslawny.pl/articles.ph
p?id_n=760&id=8). „Przegląd Prawosławny”, grudzień 2004. [dostęp 2011-01-18]. (pol.).
9. 50-lecie postrzyżyn mniszych Metropolity Sawy (http://www.orthodox.pl/50-lecie-postrzyzyn-mni
szych-metropolity-sawy/), www.orthodox.pl [dostęp 2016-02-12].
10. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 12.
ISBN 978-83-60311-14-1.
11. M. Krzysztofiński, K. Sychowicz, W kręgu „Bizancjum”, „Aparat represji w Polsce Ludowej
(1944–1989)”, nr 1, 2008, s. 102–108.
12. A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok:
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 272. ISBN 83-7431-046-4.
13. Ks. A. Kuryłowicz, Prawosławne ośrodki zakonne na ziemiach polskich w okresie powojennym,
[w:] red. A. Mironowicz, U. Pawluczuk, P. Chomik, Życie monastyczne w Rzeczypospolitej,
Zakład Historii Kultur Pogranicza Instytutu Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok
2001, ISBN 83-902928-8-2, s. 252–253.
14. „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”, nr 1–2/1979, s. 152.
15. Dudra S.: Kościół Prawosławny na ziemiach zachodnich i północnych Polski po II wojnie
światowej. Zielona Góra: Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego, 2004, s. 31.
ISBN 83-89712-37-7.
16. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 13.
ISBN 978-83-60311-14-1.
17. A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok:
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 286. ISBN 83-7431-046-4.
18. M. Krzysztofiński, K. Sychowicz, W kręgu „Bizancjum”, „Aparat represji w Polsce Ludowej
(1944–1989)”, nr 1, 2008, s. 132–134.
19. A. Matreńczyk, Z metropolitą Sawą o życiu i Cerkwi, „Przegląd Prawosławny”, nr 9 (339).
20. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 14.
ISBN 978-83-60311-14-1.
21. Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na
Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 152. ISBN 83-85368-69-8.
22. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 15.
ISBN 978-83-60311-14-1.
23. Nominacja generalska dla Jego Ekscelencji Arcybiskupa Sawy, Polski Żołnierz Prawosławny,
nr 3 (8), lipiec–sierpień–wrzesień 1996, ISSN 1233-7587, s. 3.
24. A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok:
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 290–291. ISBN 83-7431-046-4.
25. A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok:
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 303. ISBN 83-7431-046-4.
26. Białystok: Metropolici stracili pracę (http://www.wspolczesna.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=%2F2
0121129%2FREG00%2F121129628).
27. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 16.
ISBN 978-83-60311-14-1.
28. E. Czykwin, Inni nas wzbogacają, „Przegląd Prawosławny”, nr 7/2000,
ISSN 0867-7476 (http://worldcat.org/issn/0867-7476), s. 7.
29. A. Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok:
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001, s. 304. ISBN 83-7431-046-4.
30. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 16–17.
ISBN 978-83-60311-14-1.
31. Hospitalizacja Jego Eminencji metropolity Sawy, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego
Kościoła Prawosławnego”, Warszawska Metropolia Prawosławna, Warszawa 2008, nr 8 (225),
ISSN 0239-4499 (http://worldcat.org/issn/0239-4499), s. 7.
32. D. Sulima, Metropolita Sawa tymczasowym Ordynariuszem WP (https://web.archive.org/web/2
0160304134420/http://www.orthodoxia.pl/?p=2&_s=9&details=2928). orthodoxia.pl.
[zarchiwizowane z tego adresu (http://www.orthodoxia.pl/?p=2&_s=9&details=2928) (2016-03-
04)].
33. meg: Wybrano nowego zwierzchnika prawosławnego ordynariatu (http://wiadomosci.wp.pl/wybr
ano-nowego-zwierzchnika-prawoslawnego-ordynariatu-6036797346955905a). [w:] Polska
Agencja Prasowa [on-line]. Wirtualna Polska. [dostęp 2010-06-09]. (pol.).
34. Arcybiskup Sawa / Uniwersytet w Białymstoku (https://uwb.edu.pl/uniwersytet/o-nas/doktorzy-h
onoris-causa/arcybiskup-sawa), uwb.edu.pl [dostęp 2023-03-06].
35. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 17.
ISBN 978-83-60311-14-1.
36. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 522.
ISBN 978-83-60311-14-1.
37. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 25.
ISBN 978-83-60311-14-1.
38. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 87.
ISBN 978-83-60311-14-1.
39. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 453.
ISBN 978-83-60311-14-1.
40. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 291.
ISBN 978-83-60311-14-1.
41. Pielgrzymka Jego Eminencji, Wielce Błogosławionego Sawy, metropolity warszawskiego i całej
Polski do Ziemi Świętej (26 listopada – 3 grudnia 2010), „Wiadomości Polskiego
Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”, Warszawska Metropolia Prawosławna, Warszawa
2008, nr 8 (225), ISSN 0239-4499 (http://worldcat.org/issn/0239-4499), s. 3–9.
42. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 515.
ISBN 978-83-60311-14-1.
43. A. Matreńczyk, Bóg i Cerkiew nakładają na mnie ciężki krzyż, „Przegląd Prawosławny”, nr 3
(285), marzec 2009, ISSN 1230-1078 (http://worldcat.org/issn/1230-1078), s. 2.
44. На празднование 65-летия Предстоятеля Русской Православной Церкви в Москву прибыл
Блаженнейший Митрополит Варшавский и всей Польши Савва (http://www.patriarchia.ru/d
b/text/1747640.html). patriarchia.ru. [dostęp 2011-11-19]. (ros.).
45. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 373.
ISBN 978-83-60311-14-1.
46. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 185.
ISBN 978-83-60311-14-1.
47. Ks. D. Sawicki, Historia Cypru i Cypryjskiej Cerkwi Prawosławnej, „Wiadomości Polskiego
Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”, nr 5 (234),
ISSN 0239-4499 (http://worldcat.org/issn/0239-4499), s. 8.
48. Oficjalna strona Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego – Wizyta Metropolity
Sawy na Cyprze (http://www.orthodox.pl/wizyta-metropolity-sawy-na-cyprze/) [dostęp 2017-05-
02].
49. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 237.
ISBN 978-83-60311-14-1.
50. Wizyta metropolity Sawy w Atenach (https://web.archive.org/web/20170216210900/http://www.
orthodoxia.pl/?p=2&details=5101). orthodoxia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (http://www.ort
hodoxia.pl/?p=2&details=5101) (2017-02-16)].
51. Wizyta metropolity warszawskiego i całej Polski Sawy w Cerkwi Prawosławnej Czech i Słowacji
(26–29 kwietnia 2012 r.), „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”,
Warszawska Metropolia Prawosławna, Warszawa 2008, nr 6 (271),
ISSN 0239-4499 (http://worldcat.org/issn/0239-4499), s. 3.
52. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 45–49.
ISBN 978-83-60311-14-1.
53. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 90–100.
ISBN 978-83-60311-14-1.
54. W służbie Bogu i ludziom. Księga Jubileuszowa Metropolity Warszawskiego i całej Polski
Sawy. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2008, s. 455–459.
ISBN 978-83-60311-14-1.
55. Президент Украины вручил Предстоятелям Поместных Православных Церквей
государственные награды (http://www.patriarchia.ru/db/text/3129048.html).
56. Metropolita Sawa przybył na Kretę (http://www.wiadomosci.cerkiew.pl/news.php?id_n=379).
wiadomosci.cerkiew.pl. [dostęp 2016-06-23]. (pol.).
57. Oficjalna strona Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego – Z Kancelarii
Metropolity (http://www.orthodox.pl/z-kancelarii-metropolity-8/) [dostęp 2017-09-12].
58. Metropolita Sawa (https://web.archive.org/web/20100212083114/http://www.orthodox.bialystok.
pl/sawa.htm). orthodox.bialystok.pl. [dostęp 2010-09-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (http://
www.orthodox.bialystok.pl/sawa.htm) (2010-02-12)]. (pol.).
59. Spis treści poszczególnych numerów pisma (https://web.archive.org/web/20160305190418/htt
p://chat.edu.pl/sklep/spisy/spisy.htm). chat.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (http://chat.e
du.pl/sklep/spisy/spisy.htm) (2016-03-05)].
60. SAWA METROPOLITA WARSZAWY I CAŁEJ POLSKI 1938 (https://web.archive.org/web/2016
0305172212/http://chat.edu.pl/biblioteka/cgibin/makwww.cgi?BM=01&IM=01&TX=&NU=01&WI
=SAWAbMETROPOLITAbWARSZAWYbIbCAlEJbPOLSKIb1938). chat.edu.pl.
[zarchiwizowane z tego adresu (http://chat.edu.pl/biblioteka/cgibin/makwww.cgi?BM=01&IM=01
&TX=&NU=01&WI=SAWAbMETROPOLITAbWARSZAWYbIbCAlEJbPOLSKIb1938) (2016-03-
05)].
61. Metropolita Sawa: Rozmawiałem z SB (http://www.wspolczesna.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/2
0090103/REG00/486508900).
62. M. Krzysztofiński, K. Sychowicz, W kręgu „Bizancjum”, „Aparat represji w Polsce Ludowej
(1944–1989)”, nr 1, 2008, s. 113.
63. M. Krzysztofiński, K. Sychowicz, W kręgu „Bizancjum”, „Aparat represji w Polsce Ludowej
(1944–1989)”, nr 1, 2008, s. 114.
64. M. Krzysztofiński, K. Sychowicz, W kręgu „Bizancjum”, „Aparat represji w Polsce Ludowej
(1944–1989)”, nr 1, 2008, s. 119–120.
65. M. Krzysztofiński, K. Sychowicz, W kręgu „Bizancjum”, „Aparat represji w Polsce Ludowej
(1944–1989)”, nr 1, 2008, s. 123.
66. M. Krzysztofiński, K. Sychowicz, W kręgu „Bizancjum”, „Aparat represji w Polsce Ludowej
(1944–1989)”, nr 1, 2008, s. 124.
67. M. Krzysztofiński, K. Sychowicz, W kręgu „Bizancjum”, „Aparat represji w Polsce Ludowej
(1944–1989)”, nr 1, 2008, s. 125–126.
68. M. Krzysztofiński, K. Sychowicz, W kręgu „Bizancjum”, „Aparat represji w Polsce Ludowej
(1944–1989)”, nr 1, 2008, s. 128.
69. M. Krzysztofiński, K. Sychowicz, W kręgu „Bizancjum”, „Aparat represji w Polsce Ludowej
(1944–1989)”, nr 1, 2008, s. 135–136.
70. R. Michalak: Polityka wyznaniowa państwa polskiego wobec mniejszości religijnych w latach
1945–1989. Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, 2014, s. 359.
ISBN 83-7431-046-4.
71. Katarzyna Kaczorowska, Co z uznaniem ukraińskiej Cerkwi? Pytamy metropolitę Sawę. „Teraz
trwa wojna” (https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/2176527,1,co-z-uznaniem-
ukrainskiej-cerkwi-pytamy-metropolite-sawe-teraz-trwa-wojna.read), www.polityka.pl, 2022
[dostęp 2023-02-15] (pol.).
72. ORTHODOX | Komunikat Kancelarii Metropolity (https://www.orthodox.pl/komunikat-kancelarii-
metropolity-47/), www.orthodox.pl [dostęp 2023-05-13].
73. ORTHODOX | Sprostowanie ws. nieprawdziwych informacji dotyczących PAKP (https://www.ort
hodox.pl/sprostowanie-ws-nieprawdziwych-informacji-dotyczacych-pakp/), www.orthodox.pl
[dostęp 2023-05-13].
74. Mirosław Czech: Arcybiskup Sawa: polskie oblicze „ruskiego mira” (https://wyborcza.pl/magazy
n/7,124059,28798884,arcybiskup-sawa-polskie-oblicze-ruskiego-mira.html). wyborcza.pl, 17
sierpnia 2021. [dostęp 2022-08-18].
75. Поздравление Блаженнейшего Митрополита Варшавского Саввы Святейшему
Патриарху Кириллу с годовщиной интронизации / Проповеди / Патриархия.ru (http://ww
w.patriarchia.ru/db/text/6001192.html), Патриархия.ru [dostęp 2023-02-03] (ros.).
76. Abp Sawa wysłał list do Cyryla. Pisze o Ukrainie i wrogach wiary (https://www.rp.pl/kosciol/art3
7890171-abp-sawa-wyslal-list-do-cyryla-pisze-o-ukrainie-i-wrogach-wiary), Rzeczpospolita
[dostęp 2023-02-03] (pol.).
77. Redakcja, Metropolita Sawa gratuluje patriarsze moskiewskiemu duchowego odrodzenia (http
s://www.ekumenizm.pl/koscioly/wschodnie/metropolita-sawa-gratuluje-patriarsze-moskiewskie
mu-duchowego-odrodzenia/), Ekumenizm.pl, 1 lutego 2023 [dostęp 2023-02-03] (pol.).
78. [List metropolity Sawy...] (https://twitter.com/tterlikowski/status/1621066792922746881?ref_src
=twsrc%5Etfw%7Ctwcamp%5Etweetembed%7Ctwterm%5E1621066792922746881%7Ctwg
r%5E2aee5010af79429a09322a92dcb153af80148fda%7Ctwcon%5Es1_&ref_url=https://www.r
p.pl/kosciol/art37890171-abp-sawa-wyslal-list-do-cyryla-pisze-o-ukrainie-i-wrogach-wiary),
Twitter [dostęp 2023-02-03] (pol.).
79. Zwierzchnik polskiego prawosławia wysłał zażyły list do patriarchy Cyryla (https://dorzeczy.pl/kr
aj/399550/abp-sawa-wyslal-zazyly-list-do-cyryla.html), Do Rzeczy, 1 lutego 2023 [dostęp 2023-
02-03] (pol.).
80. Dawni działacze opozycji chcą, aby prezydent RP zdegradował generała abp. Sawę (https://dzi
eje.pl/dziedzictwo-kulturowe/dawni-dzialacze-opozycji-chca-aby-prezydent-rp-zdegradowal-gen
erala-abp-sawe), dzieje.pl [dostęp 2023-02-21] (pol.).
81. Ukraińcy w Polsce apelują do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego | eKAI (http
s://www.ekai.pl/ukraincy-w-polsce-apeluja-do-polskiego-autokefalicznego-kosciola-prawoslawn
ego/), eKAI | Portal Katolickiej Agencji Informacyjnej, 13 lutego 2023 [dostęp 2023-02-15].
82. Komunikat Kancelarii Metropolity (https://wiadomosci.cerkiew.pl/news.php?id_n=5163),
wiadomosci.cerkiew.pl, 4 lutego 2023 [dostęp 2023-03-04].
83. Предстоятель Польской Православной Церкви митрополит Савва награжден орденом
святого благоверного князя Даниила Московского I степени (http://www.sedmitza.ru/news/4
23868.html).
84. ХРОНИКА – Две радуги (https://web.archive.org/web/20071218024151/http://minds.by/stupen
y/nomera/8/st8_33.html). minds.by. [zarchiwizowane z tego adresu (http://minds.by/stupeny/no
mera/8/st8_33.html) (2007-12-18)].
85. M.P. z 1999 r. nr 16, poz. 219 (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP199901
60219).
86. УКАЗ ПРЕЗИДЕНТА УКРАИНЫ № 424/2008 (http://www.president.gov.ua/ru/documents/785
5.html).
87. Tadeusz J. Zieliński. Medal za Zasługi dla Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w
Warszawie. Ustanowienie – kształt – osoby uhonorowane. „Rocznik Teologiczny”. LVI (2014)
(z. 2). s. 273.
88. Metropolita Sawa odznaczony Pierścieniem Niepodległości (https://www.orthodox.pl/metropolit
a-sawa-odznaczony-pierscieniem-niepodleglosci/). orthodox.pl, 30 maja 2019. [dostęp 2019-
05-30].
Bibliografia
Wiesław Romanowski. Autokefalia tak, ale zgodna z prawem (https://www.polityka.pl/tygodnikp
olityka/kraj/1777214,1,autokefalia-tak-ale-zgodna-z-prawem.read?src=mt). „Polityka”. 6
stycznia 2019.
Linki zewnętrzne
Gra z bezpieką o życie Cerkwi – rozmowa z abp Sawą (http://wyborcza.pl/1,88975,6116478,Gr
a_z_bezpieka_o_zycie_Cerkwi___rozmowa_z_abp_Sawa.html)
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sawa_(Hrycuniak)&oldid=70466548”