Hermogen (patriarcha Moskwy)

Hermogen, cs. Swiaszczennomuczenik Jermogien, Hermogen

patriarch Moskowskij i wsieja Rusi czudotworiec (ur. ok. Гермоген lub Ермоген
1530 w Kazaniu w Chanacie Kazańskim, zm. 17 lutego
Jermołaj
1612[a] w Moskwie)[1] – drugi (de facto trzeci)[b] patriarcha Ермолай
moskiewski i całej Rusi, cudotwórca, męczennik i święty
Patriarcha moskiewski i całej Rusi
prawosławny.

Dokładna data i miejsce urodzenia hierarchy pozostają

nieustalone. Przed 1579 przyjął święcenia kapłańskie i służył
w Kazaniu. W 1579 brał udział w zainicjowaniu kultu
Kazańskiej Ikony Matki Bożej. W 1587 złożył wieczyste śluby
mnisze, po czym został wyświęcony na biskupa kazańskiego i
astrachańskiego, a następnie podniesiony do godności
metropolity. W eparchii kazańskiej prowadził działalność
misyjną wśród Tatarów i innych ludów niesłowiańskich,
nawracając na prawosławie wyznawców islamu we
współpracy z miejscową świecką administracją.

Urząd patriarchy moskiewskiego i całej Rusi objął w 1606,

po usunięciu z niego Ignacego, współpracującego z
Dymitrem Samozwańcem I. Objęcie przezeń najwyższej
godności w hierarchii Cerkwi rosyjskiej było możliwe dzięki
poparciu cara Wasyla Szujskiego. Do obalenia Szujskiego w Kraj Carstwo Rosyjskie
1610 Hermogen wspierał swoim autorytetem jego władzę, działania
m.in. potępiając powstanie Bołotnikowa i działalność Data ok. 1530
Dymitra Samozwańca II. Po upadku Szujskiego patriarcha i miejsce
Kazań
wzywał do wyboru nowego cara spośród Rosjan, zgadzając urodzenia
się na objęcie tronu przez polskiego królewicza Władysława Data 17
Wazę jedynie po przyjęciu przezeń powtórnego chrztu i miejsce
śmierci
lutego/2 marca 1612
prawosławnego. Po śmierci drugiego Samozwańca, gdy Moskwa
Hermogen zorientował się, że scenariusz taki jest nierealny,
Miejsce Sobór Zaśnięcia Matki
a na nowego cara chciałby koronować się król polski pochówku
Zygmunt III Waza, wezwał Rosjan do zbrojnego oporu Bożej w Moskwie
przeciwko polskiej interwencji w Rosji. W gramotach
Wyznanie prawosławne
kierowanych do poszczególnych miast rosyjskich
przedstawiał walkę z Polakami jako jedyną drogę ratunku Kościół Rosyjski Kościół
dla Rosji oraz świętą wojnę prawdziwej wiary – prawosławia Prawosławny
– z herezją katolicyzmu. Po zebraniu się pod Moskwą Śluby 1587
pierwszego pospolitego ruszenia przeciwko Polakom i zakonne
wybuchu rozruchów w stolicy w końcu marca 1611 Prezbiterat przed 1579
Hermogen odmówił potępienia powstańców, za co został w
kwietniu tego samego roku uwięziony w Monasterze Chirotonia 13 maja 1589
biskupia
Czudowskim. Mimo nacisków polskiej załogi Kremla i
popierających ją bojarów nie wycofał się ze swoich wezwań Wybór 3 lipca 1606
patriarchy
do walki o wyzwolenie Rosji. W sierpniu 1611 przesłał z
więzienia ostatnią utrzymaną w tym duchu gramotę, Święty
Hermogen
kierowaną do metropolity kazańskiego Efrema i męczennik
mieszkańców Niżnego Nowogrodu. Zmarł w lutym roku
następnego, najprawdopodobniej zamorzony głodem.

Nieformalny kult Hermogena pojawił się natychmiast po

jego śmierci. W 1913 Rosyjski Kościół Prawosławny
oficjalnie uznał go za świętego kapłana-męczennika
(swiaszczennomuczenik). Relikwie patriarchy są
przechowywane w soborze Zaśnięcia Matki Bożej na
Kremlu moskiewskim.

Życiorys

Młodość Czczony Cerkiew prawosławną

przez
Dokładna data narodzin przyszłego patriarchy jest Kanonizacja 1913
nieznana. Sytuowanie jej w okolicach rok 1530 jest przez Świątobliwy
związane z polskimi relacjami z 1610, według których Synod Rządzący
patriarcha Hermogen był już osiemdziesięcioletnim Wspomnienie 17 lutego/2 marca
starcem[2]. W życiu świeckim przyszły hierarcha mógł 12 maja/25 maja
nosić imię Jermołaj[3]. Również miejsce urodzenia i 5 października/18
pochodzenie hierarchy nie są jednoznacznie ustalone. października
Hermogen mógł urodzić się w Kazaniu[2] lub nad
Donem[2], w rodzinie miejscowych Kozaków[2][4]. Inne świadectwa uznają go za potomka
Szujskich lub Golicynów[2], wskazują na pochodzenie z ludzi posadskich[c] lub z rodziny
duchownego prawosławnego[3].

Pierwszym miejscem pracy duszpasterskiej przyszłego patriarchy był monaster Przemienienia

Pańskiego w Kazaniu, gdzie służył jako biały duchowny jeszcze za życia założyciela wspólnoty,
Warsonofiusza[2]. W 1579 był proboszczem kazańskiej cerkwi św. Mikołaja Tulskiego. W tym
samym roku według tradycji Cerkwi miało miejsce cudowne objawienie Kazańskiej Ikony Matki
Bożej, które zapoczątkowało jej kult. Z błogosławieństwa biskupa kazańskiego Jeremiasza
duchowny przeniósł ikonę z miejsca pojawienia się do administrowanej przez siebie świątyni[4],
położonej w bezpośrednim sąsiedztwie[5], a następnie do soboru Zwiastowania w Kazaniu[3]. Być
może był również autorem przesłanej Iwanowi Groźnemu opowieści o pojawieniu się ikony i
towarzyszących temu wydarzeniu cudach[2][3].

W 1587, po śmierci nieznanej z imienia żony, przyszły patriarcha złożył w Monasterze Czudowskim
wieczyste śluby mnisze, przyjmując imię Hermogen. Jeszcze w tym samym roku otrzymał godność
igumena, a następnie archimandryty i został przełożonym monasteru Przemienienia Pańskiego w
Kazaniu[2].

Metropolita kazański

13 maja 1589 miała miejsce jego chirotonia na biskupa kazańskiego i astrachańskiego. Natychmiast
otrzymał tytuł metropolity[2], zostając pierwszym w historii biskupem kazańskim noszącym tę
godność[6]. Jako metropolita kazański Hermogen kontynuował działalność misyjną wśród
nierosyjskich mieszkańców Powołża, działając na terenie niedawno przyłączonym do Rosji i słabo
schrystianizowanym[3]. W swojej aktywności wykazywał daleko posunięty fanatyzm religijny[7].
Rodziny nierosyjskie, które przyjęły prawosławie, nakazywał przesiedlać do osiedli rosyjskich, by
pozostawały w otoczeniu współwyznawców. W przypadku oporu dopuszczał stosowanie
bezpośredniego przymusu, kar cielesnych i więzienia[2]. W 1591 osobiście spędził kilka dni w
soborze w Kazaniu, czytając niedawno ochrzczonym Pismo Święte i homilie. Być może był również
autorem zbioru rytów przyłączenia do Kościoła prawosławnego wyznawców katolicyzmu, islamu i
wyznawców innych religii, datowanego na 1598[2].

Przyczynił się do spopularyzowania kultu świętych związanych z ziemią kazańską. Za zgodą

patriarchy Hioba zainicjował coroczne uroczystości ku pamięci ofiar oblężenia i zdobycia Kazania
przez Iwana Groźnego[2]. Doprowadził również do uznania za świętych trzech mężczyzn zabitych
przez Tatarów z powodu wyznawania religii chrześcijańskiej – Joanna, Piotra i Stiefana (dwaj
ostatni byli pochodzenia tatarskiego)[3]. Hermogen zainicjował również budowę szeregu nowych
cerkwi na terenie swojej eparchii[2]. W 1595 przeprowadził translację relikwii Warsonofiusza i
Guriasza Kazańskich[4]. W tym samym roku na polecenie patriarchy udał się do Uglicza, by
uczestniczyć w translacji relikwii księcia Romana Władimirowicza, uznanego następnie za
świętego[3]. Należał do konserwatywnego skrzydła episkopatu Rosyjskiego Kościoła
Prawosławnego[8] i był największym autorytetem dla podzielających podobne poglądy
duchownych[9]. W swojej działalności był wspierany przez rody Romanowów i Golicynów[9].
Surowość metropolity, który nie wahał się osadzać w więzieniu lub karać cieleśnie sprzeciwiających
mu się, były przedmiotem skarg przeciwko niemu kierowanych do Moskwy[3].

Jest możliwe, by metropolia kazańska prowadziła w okresie sprawowania urzędu biskupa

ordynariusza przez Hermogena działalność wydawniczą. Może dowodzić tego fakt dwukrotnego
wydania w miejscowej drukarni (działającej do 1620) tekstu nabożeństwa przed Kazańską Ikoną
Matki Bożej[3].

W 1598 metropolita Hermogen uczestniczył w Soborze Ziemskim, jaki wybrał Borysa Godunowa
na nowego cara. Brał również udział w prowadzonej przez patriarchę Hioba procesji do Monasteru
Nowodziewiczego, gdzie przebywał Godunow, proszącej go o przyjęcie wyboru[2]. Osobiście był
jednak do Godunowa nastawiony negatywnie[10]. Od 1602 posługiwał się tytułem metropolity
kazańskiego i swijaskiego[3].

W 1605, za panowania Dymitra Samozwańca I, metropolita Hermogen został powołany na

senatora (podobnie jak inni hierarchowie Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego) i przybył do
Moskwy w celu wzięcia udziału w pracach senatu. Domagał się ponownego chrztu Maryny
Mniszchówny w obrządku prawosławnym, za co został zmuszony do powrotu do Kazania[2].
Hermogen miał zostać pozbawiony godności metropolity i zamknięty w jednym z klasztorów,
jednak nie doszło do tego z powodu obalenia i śmierci Samozwańca[3]. Los metropolity
kazańskiego sprawił, że żaden z pozostałych wyższych duchownych nie protestował przeciwko
małżeństwu Dymitra i Maryny – ich podpisy widnieją na kontrakcie ślubnym[7].

Panowanie Dymitra i obecność jego polskich doradców Hermogen przyjmował jednoznacznie

negatywnie, jako próbę szerzenia w Rosji katolicyzmu, który uważał za herezję równoznaczną z
oddaniem się w służbę szatanowi[9].

Patriarcha moskiewski i całej Rusi

W czasie rządów Wasyla Szujskiego

17 maja 1606 Dymitr Samozwaniec został zamordowany, zaś dwa dni później na nowego cara
Duma Bojarska wybrała Wasyla Szujskiego. W czasie wyborów metropolita Hermogen opowiadał
się za kandydaturą nieletniego Michała Romanowa[11]. Szujski został koronowany 1 czerwca tego
samego roku. Nowy car doprowadził do usunięcia z urzędu
popieranego niegdyś przez Polaków patriarchy Ignacego,
zwolennika uniatyzmu[8]. Sobór biskupów, który ogłosił usunięcie
Ignacego, wybrał zarazem na jego następcę metropolitę
Hermogena[2], także z poparciem cara[8][12]. Szujski zamierzał
początkowo poprzeć kandydaturę metropolity rostowskiego Kopia panagii podarowanej
Filareta (Romanowa), zmienił jednak zdanie z powodu jego patriarsze Hermogenowi przez
dawnego poparcia dla Samozwańca, z powodu jego związków z Wasyla Szujskiego.
Szeremetiewymi[3] czy też pod wpływem wymierzonych przeciwko
sobie zamieszek, o których organizację podejrzewał
[13]
Romanowów . Usunięty ongiś przez Samozwańca patriarcha
Hiob jeszcze żył, nie był jednak w stanie z powodu wieku i stanu
zdrowia wrócić na urząd; poparł natomiast wybór Hermogena[14].
Intronizacja nowego patriarchy odbyła się 3 lipca 1606 w soborze
Zaśnięcia Matki Bożej na Kremlu moskiewskim według tego
samego rytu, który został wykorzystany przy intronizacji
patriarchy Hioba i przewidywał m.in. powtórzenie obrzędu
chirotonii biskupiej[3]. Zgodnie z tradycją car przekazał hierarsze
w darze panagię i biały kłobuk, najstarszy chirotonią metropolita
Izydor wręczył mu żezł metropolity kijowskiego Piotra, zaś po
zakończonej intronizacji nowy patriarcha objechał na ośle mury
Kremla[4].
Ikona Hermogena z 1915.
Patriarcha potępił powstanie Bołotnikowa natychmiast po jego
wybuchu[2]. W swoich gramotach zapewniał, że Wasyl Szujski jest
prawowitym carem, carewicz Dymitr nie żyje, zaś uczestnicy powstania są heretykami, sługami
diabła i odstępcami od prawosławia[2]. Chcąc ostatecznie zakończyć pogłoski o cudownym ocaleniu
Dymitra, Hermogen nakazał uroczyście przenieść jego szczątki do soboru św. Michała Archanioła
na Kremlu moskiewskim, spisać jego żywot i wyznaczyć trzy dni wspomnienia liturgicznego[2]. 22
grudnia 1606 patriarcha skierował pochwalną gramotę do metropolity kazańskiego Efrema,
dziękując mu za udział w stłumieniu powstania w Swijażsku[2]. 20 lutego 1607 Hermogen razem z
byłym patriarchą Hiobem, żyjącym od 1605 w monasterze w Staricy odprawił Świętą Liturgię w
soborze Zaśnięcia Matki Bożej, po której wszyscy zebrani uroczyście prosili o wybaczenie zdrady
prawowitych carów na rzecz Samozwańca[14]. Po zakończeniu modlitw obaj patriarchowie wezwali
cara do stłumienia powstania Bołotnikowa, co faktycznie nastąpiło[15]. W kwietniu 1607 Hermogen
oficjalnie obłożył Bołotnikowa i powstańców klątwą kościelną[2]. W październiku 1607, gdy po
zdobyciu Tuły car rozpuścił wojska, Hermogen surowo skrytykował jego decyzję[16]. W większości
kwestii był jednak bezkompromisowym zwolennikiem Szujskiego i to jego działalności car w
znacznej części zawdzięczał swoją popularność w Moskwie[17].

Państwo Szujskiego stopniowo pogrążało się w wewnętrznym chaosie, mimo starań cara, by
przeciwdziałać tej tendencji. 11 maja 1608 roku armia carska pod dowództwem księcia Dymitra
Iwanowicza Szujskiego poniosła dotkliwą klęskę pod Bołochowem w starciu z wojskami Dymitra
Samozwańca II. Zawarty po niej czteroletni rozejm z Rzecząpospolitą rozejm nie przyniósł Rosji
korzyści, gdyż nie zakończył działalności Dymitra Samozwańca II, który objął Moskwę blokadą.
Przeciwko carowi opowiedziała się część bojarstwa, dotąd lojalnego wobec niego. Patriarcha
Hermogen lojalność tę zachowywał[18]. Jednoznacznie opowiedział się przeciwko nowemu
Samozwańcowi[2]. Zwalczał także opozycję wobec Szujskiego w szeregach duchowieństwa[17]. 17
lutego 1609 roku książę Wasyl Golicyn, stojący na czele antycarskich demonstrantów, wdarł się do
twierdzy moskiewskiej, porwał patriarchę i próbował zmusić go do przejścia na stronę opozycji.
Podobne rewolty o mniejszym natężeniu powtarzały się jeszcze kilkakrotnie[19]. Patriarcha
konsekwentnie starał się łagodzić nastroje. Wzywał do walki z głodem poprzez otwarcie
magazynów z żywnością i obniżenie cen chleba[20].

Po klęsce rosyjskiej w bitwie pod Kłuszynem bojarzy moskiewscy zawiązali kolejny spisek
przeciwko Wasylowi Szujskiemu. 17 lipca 1610 roku bracia Lapunowie oraz książę Wasyl Golicyn
zwołali Dumę, aby zmusić cara do ustąpienia z tronu. Zorganizowano wiec mieszczaństwa na Placu
Czerwonym[21]. Wziął w nim udział także patriarcha[22]. Spiskowcy przekonali zgromadzonych, by
błagali Wasyla Szujskiego o zrzeczenie się władzy. Jedynie patriarcha sprzeciwiał się złożeniu go z
tronu, nie zyskał jednak posłuchu[22]. Początkowo zdetronizowanemu władcy planowano nadać
księstwo Niżnego Nowogrodu, jednak kilka dni później pod wpływem sugestii Prokopa Lapunowa
zdecydowano, aby car i jego żona zostali odesłani do klasztorów. Hermogen do końca bronił
Szujskiego w Dumie Bojarskiej, grożąc pośmiertną karą wszystkim, którzy przyczynią się do
obalenia prawowitego cara[22].

Wobec polskiej interwencji

W związku ze swoją postawą wobec obalenia Wasyla IV Hermogen został umieszczony w areszcie
domowym w rezydencji patriarszej, zaś bojarzy-organizatorzy spisku rozważali ponowne
sprowadzenie na tron patriarszy wygnanego w 1606 Ignacego. Część hierarchii cerkiewnej poparła
te zamiary[22]. Uwięziony Hermogen zamierzał obłożyć nowy rząd siedmiu bojarów
("siemibojarszczinę") klątwą kościelną. Nie uczynił tego jednak z obawy o własne życie[22]. Nakazał
natomiast modlić się w cerkwiach o nowego cara-Rosjanina z pochodzenia[2].

Kiedy Duma Bojarska zgodziła się na koronację carską polskiego królewicza Władysława,
Hermogen zażądał jego powtórnego chrztu w obrządku prawosławnym[2]. Według innych źródeł
patriarcha od początku nie popierał powierzenia tronu carskiego Władysławowi i od początku
apelował o wybór Wasyla Golicyna lub Michaiła Romanowa, a dopiero po decyzji Dumy zaczął
przedstawiać warunki, na których Władysław mógłby zostać władcą Rosji[3][23]. Według innych
źródeł przez pewien czas patriarcha szczerze wierzył, że polski książę, o ile przyjmie prawosławie,
może zapobiec rozpadowi Rosji i popierał jego wstąpienie na tron[24]. Hermogen nie popierał
zamiarów wpuszczenia na Kreml polskiego wojska, czemu jednak nie zdołał się skutecznie
przeciwstawić[3].

8 października 1610 polski hetman Stanisław Żółkiewski wkroczył na Kreml, witany przez Dumę
Bojarską oraz duchowieństwo kremlowskich cerkwi z patriarchą Hermogenem na czele. Patriarcha
początkowo publicznie wyrażał uznanie wobec Zygmunty III Wazy i popierał możliwość objęcia
tronu moskiewskiego przez jego syna Władysława, jednak w rzeczywistości przedstawiał wobec
nich żądania, które nie były możliwe do spełnienia, świadomie działając na rzecz zniweczenia
porozumień zawartych między bojarami a Rzecząpospolitą. Hermogen uważał Władysława za
poganina, o ile ten nie przyjmie ponownego chrztu (o czym napisał do niego w osobistym liście).
Patriarcha apelował również do duchowieństwa, by za wszelką cenę broniło 10 kondycji z umowy
podpisanej na Dziewiczym Polu 17 sierpnia, w szczególności kondycji trzeciej, mówiącej o karze
śmierci i konfiskacie majątku dla konwertytów z prawosławia na katolicyzm[25]. Hermogen żądał
również, by wszystkie siły polsko-litewskie opuściły Rosję oraz by Zygmunt III odstąpił od
Smoleńska[25]. Początkowo jednak jego relacje z polską załogą Kremla były dobre[3].

Po wymarszu Żółkiewskiego z Kremla (30 października 1610) Hermogen zaczął angażować się w
nawoływanie społeczeństwa do zbrojnego wystąpienia przeciwko Polakom[26]. Przeciwstawiał się
składaniu przysięgi na wierność Zygmuntowi III; nie ustępował w tej kwestii także pod naciskiem
propolskich bojarów Fiodora Mścisławskiego i Michaiła Sałtykowa[2]. Patriarcha rozpropagował w
Moskwie uzyskaną za pośrednictwem Golicyna informację, iż Zygmunt III Waza sam chciałby
objąć tron rosyjski i nie zgadza się na konwersję swojego syna[3].

Organizator oporu przeciwko Polakom

Po śmierci Dymitra Samozwańca II Hermogen otwarcie wezwał do powstania przeciwko polskiej

interwencji w Rosji[2]. Do tej pory wstrzymywał się z tą decyzją, nie chcąc, by walka z Polakami
przyczyniła się do wzmocnienia pozycji Samozwańca[3]. Za pierwsze listy z wezwaniami do oporu,
jakie napisał, uważa się gramoty z 25 grudnia 1610, kolejne patriarcha przesłał w pierwszych
dniach stycznia 1611 do Suzdalu lub Włodzimierza nad Klaźmą oraz do Niżnego Nowogrodu[2].
Pisał również m.in. do mieszkańców Kostromy, Galicza i Muromia[3], W pałacu patriarszym
powstała w styczniu 1611 także tzw. „gramota smoleńska”, którą propagowano w Moskwie jako
ulotkę napisaną przez Rosjan przebywających pod Smoleńskiem w obozie wojskowym Zygmunta
III (Polacy zorientowali się zresztą w mistyfikacji i w odwecie splądrowali rezydencję
patriarszą[26], zaś 16 stycznia umieścili patriarchę pod strażą[2]). Pisma Hermogena, kolportowane
w całym kraju, mobilizowały ludność do walki w obronie prawosławia i Świętej Rusi, wzywały, by
Rosjanie bez lęku przed śmiercią stanęli do walki z "heretykami"[26], broniąc jedności ziem
ruskich[27]. Wobec braku cara największym autorytetem w państwie stał się patriarcha[26],
ogromnie wzrosła społeczna rola Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego[27]. Hermogen zyskał sławę
bożego posłańca, któremu prawosławni winni byli bezwzględne posłuszeństwo[26]. Wykorzystując
tę pozycję, patriarcha usiłował zjednoczyć podzielonych na stronnictwa i skłóconych bojarów,
jednak bez większych sukcesów[26]. Jako kandydata na przyszłego cara protegował A. Golicyna, nie
przestając podkreślać, że Wasyl Szujski został bezprawnie pozbawiony władzy[28]. Hermogen
popierał również swoim autorytetem pisma Prokopa Lapunowa, jednego z organizatorów
detronizacji Szujskiego, obecnie wzywającego do walki z Polakami[28]. W styczniu 1611 patriarcha
jednoznacznie potępił również pretensje do tronu wysuwane przez Marynę Mniszchównę w
imieniu jej syna, jakiego urodziła w małżeństwie z atamanem Iwanem Zarudzkim[27]. W tym
okresie Hermogen całkowicie odrzucał już możliwość objęcia tronu rosyjskiego przez polskiego
księcia, choćby ten zmienił wyznanie na prawosławne. Stale korespondował z wojewodami,
bojarami i dowódcami wojskowymi, wzywając do natychmiastowych działań zbrojnych, które
miały ratować ginącą Rosję[29].

Na początku marca 1611 organizowane przez Dymitra Pożarskiego pierwsze pospolite ruszenie
zaczęło zbliżać się do Moskwy, czekając z atakiem na wybuch antypolskiego powstania jej
mieszkańców. Wodzowie pospolitego ruszenia podkreślali, że za swojego przywódcę i naczelny
autorytet uważają patriarchę[30]. Hermogen postrzegał przy tym swoją rolę jako tymczasową; po
zwycięstwie pospolitego ruszenia zamierzał ponownie zrezygnować z wpływów politycznych,
zostając jedynie przywódcą duchowym[31]. Wobec gromadzenia się pospolitego ruszenia pod
Moskwą Michaił Sałtykow, współpracujący z komendantem wojsk polskich w Moskwie
Aleksandrem Korwinem Gosiewskim zażądał od patriarchy obłożenia pospolitego ruszenia klątwą
kościelną. Po ostrej wymianie zdań Hermogen odrzucił to żądanie[30]. Tymczasem sam Gosiewski
rozważał postawienie hierarchy przed sądem pod zarzutem nawoływania do buntu swoimi
odezwami. Sprzeciwiła się temu część bojarów, zdaniem których polska załoga Kremla
skompromitowałaby się, sądząc patriarchę, którego prawosławni Rosjanie zaczęli już uważać za
proroka, męczennika i apostoła świętej wojny[30]. Pod wpływem rosnącego w Moskwie napięcia,
częstych wybuchów zamieszek i ataków na polskich żołnierzy Gosiewski, popierany przez część
bojarów, zdecydował się osadzić Hermogena w areszcie domowym. Popierający Polaków bojarzy
zarzucili mu budzenie fanatyzmu i podjudzanie do nienawiści, zdradę Rosji i działanie wbrew
bożym planom. Hermogen nie odwołał swoich wcześniejszych poglądów i nawet już osadzony w
areszcie groził karą bożą za wzniesienie kaplicy katolickiej w Moskwie[30]. 17 marca 1611, w
Niedzielę Palmową, Aleksander Gosiewski pozwolił patriarsze odprawić Świętą Liturgię i zgodnie z
tradycją objechać miasto na ośle. W czasie tego obrzędu, na którym zgromadziła się znaczna część
mieszkańców Moskwy, wybuchły zamieszki – Polacy zostali znienacka zaatakowani. Rozruchy i
walki uliczne trwały kilka dni[32]. Jednym z powodów wybuchu walk była plotka, iż Sałtykow w
porozumieniu z Polakami zamierza zamordować Hermogena, a następnie dokonać masowego
mordu na uczestnikach świątecznej liturgii[3]. Zaniepokojony sytuacją w mieście oraz faktem, że w
pobliże Moskwy nadal ściągały oddziały pospolitego ruszenia, Gosiewski wydał rozkaz spalenia
kilku kwartałów miasta. Trzy świadomie wywołane pożary w ostatnich dniach marca i 1 kwietnia
zniszczyły 70% drewnianej zabudowy Moskwy. Przedstawiciele lojalnych wobec Polaków bojarów
apelowali do uczestników buntu o poddanie się, Gosiewski obiecywał zachowanie życia tym, którzy
ponowią przysięgę na wierność księciu Władysławowi. Nie wszyscy jednak odpowiedzieli na
wezwanie; część organizatorów wystąpienia ukryła broń, szykując się do nowej walki z Polakami.
Patriarcha nie wypowiedział się publicznie w tej kwestii, jednak nieoficjalnie wiedziano, że w pełni
popierał moskiewskie powstanie[32]. Jak pisze Andrusiewicz

Patriarcha, nazywany „drugim Złotoustym”, należał do tych ruskich herosów, którzy – jak
go przedstawiano w bylinach i latopisach – spełnili opatrznościową misję. Tkwiła w nim
siła, która uczyniła z niego jednego z tych ludzi, co wstrząsnęli Rosją[33]

Hermogen, mimo nacisków bojarów z Sałtykowem na czele, nie

zaprzestał pisania odezw do miast, w których wzywał do
organizowania oddziałów zbrojnych i marszu na Moskwę. Były
one następnie kopiowane i szeroko kolportowane. Nawet gdy
zagrożono mu śmiercią, odmówił wezwania wiernych do lojalności
wobec Władysława i rozwiązania pospolitego ruszenia. Hermogen
i jego zwolennicy zwalniali z przysięgi na wierność Władysławowi,
wzywali do walki z Polakami, twierdząc, że zdrajców wiary i
ojczyzny oraz tych, którzy wstrzymują się do udziału w powstaniu
(„świętej wojnie”) lub też walczą niedbale czeka wieczne Patriarcha Hermogen odmawia
przekleństwo[33]. W rozmowach z bojarami twierdził, że w wizjach podpisania gramoty Polaków,
obraz Pawła Czistiakowa.
mógł zobaczyć zniszczone cerkwie Moskwy, krew i ogień, oznajmił
Ukazuje moment, w którym
wreszcie, że boi się jedynie Boga i jest gotów umrzeć za
uwięziony hierarcha odmówił
prawdę[33]. Z tego powodu w kwietniu 1611[2], jeszcze w czasie
potępienia na piśmie
trwania zamieszek[3] został uwięziony w podziemiach Monasteru pospolitego ruszenia przeciwko
Czudowskiego, pilnowany przez 30 strzelców[33]. Formalnie Polakom
pozbawiono go godności patriarchy, przywracając na urząd
Ignacego[3].

Hermogen nie zaprzestał wysiłków na rzecz ostatecznego wypędzenia Polaków z Rosji. W pierwszej
połowie sierpnia 1611 udało mu się napisać i przemycić z więzienia pismo do mieszkańców Niżnego
Nowogrodu, w którym wzywał do wierności prawosławiu i dalszej walki. List ten, zaadresowany do
szlachty, wojewodów, duchownych i wszystkich ludzi dobrej woli przypominał także, iż Rosyjski
Kościół Prawosławny wyklął syna Maryny Mniszchówny. Prosił ponadto mieszkańców miasta o
skontaktowanie się z metropolitami kazańskim i riazańskim, by pod żadnym pozorem nie
pobłogosławili go jako nowego cara[33]. Do metropolity kazańskiego Efrema zwracał się z prośbą o
skierowaniu do pułków pospolitego ruszenia gramoty z pouczeniem, by żołnierze nie oddawali się
pijaństwu i grabieży, działając w duchu braterstwa i zachowując „czystość duchową”[3].

Śmierć
Hermogen zmarł 17 lutego 1612 w więzieniu i został pochowany w
Monasterze Czudowskim[33]. Dokładna przyczyna jego zgonu nie
została ustalona z całkowitą pewnością[2]. Współcześni mu
Rosjanie twierdzili, że zmarł zamorzony głodem lub otruty przez
bojarów[33]. Według niektórych źródeł Polacy i bojarzy zaczęli
głodzić więźnia, gdy ten konsekwentnie odmawiał potępienia
drugiego pospolitego ruszenia[3].

Andrusiewicz zaprzecza, jakoby polska załoga Kremla świadomie

pozbawiła Hermogena żywności, twierdząc, że karmiony chlebem
i wodą patriarcha niekiedy demonstracyjnie odmawiał
przyjmowania nawet tych posiłków, co stało się kanwą dla legendy
o jego śmierci głodowej[33]. Wersję o męczeńskiej śmierci
głodowej podtrzymują współczesne żywoty hierarchy[4] oraz
szereg historyków[31][34][35]. Pomieszczenie w podziemiach
Monasteru Czudowskiego
tradycyjnie uważane za celę
Twórczość literacka uwięzionego Hermogena.
Fotografia z początku XX wieku
Źródła zgodnie podają, iż Hermogen był człowiekiem dobrze
wykształconym, jak również znakomitym mówcą[3][7]. Zachowane
teksty jego autorstwa zawierają odniesienia do tekstów Ojców Kościoła, kanonów cerkiewnych,
wydarzeń z dziejów Kościoła i państwa rosyjskiego[3].

Około 1594, w związku z budową cerkwi Matki Bożej w żeńskim klasztorze w Kazaniu[2],
Hermogen napisał Powiest' o czestnom i sławnom jawlenii obraza Prieczistoj Bogorodicy w
Kazani i o czudiesach, bywszich od niego. Utwór ten zachował się w rękopisie[3]. Opisuje on
pojawienie się Kazańskiej Ikony Matki Bożej i pierwsze uroczystości ku jej czci. Hermogen
wspomina również o własnym udziale w nich, podając przy tym informację, w której cerkwi
ówcześnie służył[3]. Hermogen spisał również żywotów świętych biskupów kazańskich
Warsonofiusza i Guriasza[4].

Hermogen spisał lub poddał redakcji szereg żywotów świętych. Ok. 1594–1595 zredagował żywot
małżonków Piotra i Febronii Muromskich (Powiest' o żitii Pietra i Fiewronii, muromskich
czudotworcew). Z 1596 lub 1597 pochodzi jego żywot świętych cudotwórców kazańskich
Warsonofiusza i Guriasza[2]. Przetrwało słowo wygłoszone przez metropolitę kazańskiego w czasie
koronacji Wasyla Szujskiego (choć samego obrzędu koronacji dokonywał metropolita nowogrodzki
Izydor[3]). Z okresu, gdy Hermogen był już patriarchą, zachowała się jego homilia na przeniesienie
relikwii metropolity kijowskiego Aleksego i mowa skierowana do Szujskiego z apelem o
wystąpienie zbrojne przez drugiemu Samozwańcowi. Przetrwały również niektóre gramoty
Hermogena kierowane do hierarchów cerkiewnych, ludności miast rosyjskich, gramota do
Zygmunta III Wazy z września 1610 i pismo do Władysława Wazy. Źródła z epoki świadczą, że
istniały również inne teksty o charakterze propagandowym, które nie zachowały się[2]. Łącznie
znanych jest 21 tekstów, których autorem niewątpliwie był Hermogen. Wydanie zbiorowe jego
dzieł z 1912 uwzględniło z nich przede wszystkim hagiografię[2].

Upamiętnienie
Postać patriarchy Hermogena widnieje na Pomniku Tysiąclecia Rosji w Nowogrodzie Wielkim.
25 maja 2013 patriarcha moskiewski i całej Rusi Cyryl odsłonił
pomnik Hermogena w Ogrodzie Aleksandrowskim w pobliżu
Kremla[36].

Kult

Nieformalny kult

Jeszcze za życia w odniesieniu do Hermogena stosowano tytuły

tradycyjnie określające prawosławnych świętych. Patriarcha był
nazywany wyznawcą (cs. ispowiednik), niezachwianym filarem
(cs. niepokolebimyj stołp), porównywany z Janem Chryzostomem
(Złotoustym)[3]. Natychmiast po śmierci Hermogen został uznał
za męczennika nie tylko religijnego, ale i narodowego[33]. Jego
nieformalny kult pojawił się natychmiast po odnalezieniu grobu
patriarchy w listopadzie 1612, bezpośrednio po zdobyciu Kremlu
przez drugie pospolite ruszenie[3].

W 1650, po stłumieniu powstania nowogrodzkiego, pisząc do

Postać Hermogena na Pomniku
metropolity nowogrodzkiego Nikona, car Aleksy I porównywał
Tysiąclecia Rosji w Nowogrodzie
jego postawę wobec buntu z zachowaniem Hermogena, którego Wielkim
tytułował świętym biskupem (cs. swiatitiel) i nowym
wyznawcą[3]. W 1652 Cerkiew ogłosiła, że relikwie Hermogena
nie uległy rozkładowi. Patriarcha moskiewski i całej Rusi Nikon polecił przenieść je z Monasteru
Czudowskiego do soboru Zaśnięcia Matki Bożej na Kremlu. Raka z relikwiami znajdowała się w
południowo-zachodniej części budynku[3]. W 1812, po zajęciu Moskwy przez wojska napoleońskie,
szczątki Hermogena wyrzucono z relikwiarza; odnaleziono je następnie na podłodze cerkwi.
Według świadectwa z 1883 w czasie przypadkowego otwarcia raki okazało się, że relikwie
patriarchy nadal nie noszą znamion rozkładu[3].

W powstałym w latach 50. XVII w. menologium Szymona (Azarjina) patriarcha Hermogen jest
wymieniony jako święty, ale bez przypisanego dnia wspomnienia liturgicznego. Na przełomie XIX i
XX w. arcybiskup Sergiusz (Spasski) wskazywał, że część rękopiśmiennych zbiorów żywotów
świętych wymienia Hermogena, pod różnymi datami wspomnienia[3].

W 1903, w czasie wizyty cara Mikołaja II w Moskwie, władca odwiedził miejsce uznawane
tradycyjnie za dawną celę uwięzionego patriarchy i nakazał urządzić w tym miejscu cerkiew św.
Hermogena. Świątynia ta ostatecznie powstała dzięki zaangażowaniu rosyjskich organizacji
monarchistycznych i poświęcona 13 maja 1913 po trzyletnich pracach, w których brał udział ks.
Joann Wostorgow, jeden z liderów Związku Narodu Rosyjskiego[3].

Kanonizacja

Kwestia oficjalnego uznania Hermogena za świętego pojawiła się w latach bezpośrednio

poprzedzających trzysetną rocznicę jego śmierci. Świątobliwy Synod Rządzący przestudiował
wówczas księgę uzdrowień, jakie przypisywano wstawiennictwu patriarchy. Zawierała ona
wzmianki o cudownym wyleczeniu chorób nerwowych i psychicznych, gruźlicy, reumatyzmu,
przywróceniu zdolności poruszania się i widzenia. Znaczna część wpisów pochodziła z początku XX
stulecia[3]. W 1912 uroczystości ku pamięci Hermogena odbyły się w Kazaniu, Petersburgu i
Moskwie. W roku tym prasa opublikowała szereg artykułów nt. patriarchy, pojawiły się też
broszury opisujące jego życie i zawierające modlitwy do niego. Tysiące osób podpisało petycje o
uznanie Hermogena za świętego[3].

Oficjalny dekret w tej sprawie został wydany przez Świątobliwy Synod Rządzący 14 kwietnia 1913,
zaś ceremonia kanonizacji odbyła się w dniach 11–13 maja 1913. Na tę okoliczność ikonę patriarchy
napisał Wiktor Wasniecow, który zaprojektował również specjalne kostiumy dla śpiewających na
uroczystościach chórzystów. Wykonano również nową rakę dla jego relikwii, wykonaną ze
złoconego brązu (nadal są w niej przechowywane)[3].

Dzień wspomnienia

Wspomnienie świętego obchodzone jest[4]:

17 lutego/2 marca (1 marca, gdy luty ma 29 dni)[d] w rocznicę jego śmierci

12 maja/25 maja w rocznicę kanonizacji
5/18 października, kiedy wspomina się Sobór Pięciu Świętych Hierarchów Moskiewskich[37]

Ikonografia

Na ikonach Hermogen przedstawiany jest jako stary człowiek, w biskupich szatach, z panagią na
szyi i w białym kukolu. Prawą ręką wykonuje gest błogosławieństwa, zaś w lewej trzyma żezł
biskupi, niekiedy także zwój z cerkiewnosłowiańskim napisem Boję się tylko Tego, Który mieszka
w niebiosach[37]. Hermogen pojawia się również na ikonach Soboru Pięciu Świętych Hierarchów
Moskiewskich[38].

Zobacz też
święci prawosławni
wstawiennictwo świętych

Uwagi
a. Datowanie według starego stylu.
b. Po zaliczeniu w poczet patriarchów Ignacego, nieuznawanego przez Rosyjski Kościół
Prawosławny za kanonicznego zwierzchnika.
c. Tj. drobnych rzemieślników lub kupców.
d. podwójne datowanie

Przypisy
1. Jarosław Charkiewicz: męcz. Hermogen, patriarcha moskiewski (http://www.cerkiew.pl/index.ph
p?id=swieci&tx_orthcal%5Bsw_id%5D=316&cHash=b49a0a4f0d). Cerkiew.pl. [dostęp 2012-
01-01].
2. Droblenkowa N.: Giermogien, patriarch (http://www.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=379
1). pushkinskijdom.ru. [dostęp 2011-12-26]. (ros.).
3. Wowina-Lebiediewa W., Czurgiejewa N.: Jermogien (http://www.pravenc.ru/text/190175.html).
Prawosławnaja Encikłopiedija. [dostęp 2011-12-26]. (ros.).
4. Swiatitiel i czudotworiec Jermogien, patriarch moskowskij i wsieja Rusi (http://days.pravoslavie.
ru/Life/life6581.htm). days.pravoslavie.ru. [dostęp 2011-12-26]. (ros.).
 5. Казанско-Богородицкий монастырь (https://tatmitropolia.ru/hramy_tatarstana/monastery/kaz
an_monastery/), tatmitropolia.ru [dostęp 2021-04-20].
6. Pospielovsky D.: The Orthodox Church in the history of Russia. St. Vladimir's Seminary Press,
1998, s. 68. ISBN 978-0-88141-179-9.
7. Dunning H.: Russia's first civil war: the Time of Troubles and the founding of the Romanov
dynasty. Penn State Press, 2001, s. 214-215. ISBN 83-7164-070-6.
8. Andrusiewicz A.: Carowie i cesarze Rosji. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2001,
s. 98-100. ISBN 83-7311-126-3.
9. Andrusiewicz A.: Dzieje wielkiej smuty. Katowice: Śląsk, 1999, s. 216. ISBN 83-7164-070-6.
10. Skrynnikow R.: Borys Godunow. Wrocław: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1982, s. 125.
ISBN 83-06-00765-4.
11. Andrusiewicz A.: Dzieje wielkiej smuty. Katowice: Śląsk, 1999, s. 226-227.
ISBN 83-7164-070-6.
12. Trepanier L.: Political Symbols in Russian History: Church, State, and the Quest for Order and
Justice. Lexington Books, 2010, s. 64. ISBN 978-0-7391-1789-7.
13. Czerska D.: Między "Smutą" a kryzysem lat 40. XVII w.. Warszawa: Uniwersytet Jagielloński, s.
15-17.
14. Iow (http://www.pravenc.ru/text/578144.html). Prawosławnaja Encikłopedija. [dostęp 2011-09-
03]. (ros.).
15. Andrusiewicz A.: Dzieje wielkiej smuty. Katowice: Śląsk, 1999, s. 244-245.
ISBN 83-7164-070-6.
16. Dunning H.: Russia's first civil war: the Time of Troubles and the founding of the Romanov
dynasty. Penn State Press, 2001, s. 387. ISBN 83-7164-070-6.
17. Dunning H.: Russia's first civil war: the Time of Troubles and the founding of the Romanov
dynasty. Penn State Press, 2001, s. 249. ISBN 83-7164-070-6.
18. Andrusiewicz A.: Dzieje wielkiej smuty. Katowice: Śląsk, 1999, s. 254-255.
ISBN 83-7164-070-6.
19. Andrusiewicz A.: Carowie i cesarze Rosji. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2001,
s. 106. ISBN 83-7311-126-3.
20. Andrusiewicz A.: Dzieje wielkiej smuty. Katowice: Śląsk, 1999, s. 283. ISBN 83-7164-070-6.
21. Andrusiewicz A.: Carowie i cesarze Rosji. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2001,
s. 107-108. ISBN 83-7311-126-3.
22. Andrusiewicz A.: Dzieje wielkiej smuty. Katowice: Śląsk, 1999, s. 292-295.
ISBN 83-7164-070-6.
23. Dunning H.: Russia's first civil war: the Time of Troubles and the founding of the Romanov
dynasty. Penn State Press, 2001, s. 412. ISBN 83-7164-070-6.
24. Julicher P.: Renegades, rebels and rogues under the tsars. McFarland, 2003, s. 48.
ISBN 978-0-7864-1612-7.
25. Andrusiewicz A.: Dzieje wielkiej smuty. Katowice: Śląsk, 1999, s. 303 i 296.
ISBN 83-7164-070-6.
26. Andrusiewicz A.: Dzieje wielkiej smuty. Katowice: Śląsk, 1999, s. 305. ISBN 83-7164-070-6.
27. Andrusiewicz A.: Dzieje wielkiej smuty. Katowice: Śląsk, 1999, s. 310-315.
ISBN 83-7164-070-6.
28. Andrusiewicz A.: Dzieje wielkiej smuty. Katowice: Śląsk, 1999, s. 306. ISBN 83-7164-070-6.
29. Andrusiewicz A.: Dzieje wielkiej smuty. Katowice: Śląsk, 1999, s. 318. ISBN 83-7164-070-6.
30. Andrusiewicz A.: Dzieje wielkiej smuty. Katowice: Śląsk, 1999, s. 321-323.
ISBN 83-7164-070-6.
31. Trepanier L.: Political Symbols in Russian History: Church, State, and the Quest for Order and
Justice. Lexington Books, 2010, s. 66-66. ISBN 978-0-7391-1789-7.
32. Andrusiewicz A.: Dzieje wielkiej smuty. Katowice: Śląsk, 1999, s. 325-327.
ISBN 83-7164-070-6.
33. Andrusiewicz A.: Dzieje wielkiej smuty. Katowice: Śląsk, 1999, s. 364-367.
ISBN 83-7164-070-6.
34. Dunning H.: Russia's first civil war: the Time of Troubles and the founding of the Romanov
dynasty. Penn State Press, 2001, s. 418. ISBN 83-7164-070-6.
35. Fahlbusch E., Bromiley G.W.: The encyclopedia of Christianity. T. IV. Wm. B. Eerdmans
Publishing, 2005, s. 771. ISBN 978-0-8028-2416-5.
36. Патриарх Кирилл открыл памятник священномученику Патриарху Ермогену в
Александровском саду (http://www.pravmir.ru/patriarx-kirill-otkryl-pamyatnik-svyashhennomuc
heniku-patriarxu-ermogenu-v-aleksandrovskom-sadu/)
37. męcz. Hermogen, patriarcha moskiewski (http://www.cerkiew.pl/index.php?id=swieci&tx_orthca
l%5Bsw_id%5D=316&cHash=b49a0a4f0d)
38. Swiatitiel i czudotworiec Jermogien, patriarch moskowskij i wsieja Rusi (http://days.pravoslavie.
ru/Images/ii804&551.htm). days.pravoslavie.ru. [dostęp 2011-12-27]. (ros.).

Linki zewnętrzne
męcz. Hermogen, patriarcha moskiewski (http://www.cerkiew.pl/index.php?id=swieci&tx_orthca
l%5Bsw_id%5D=316&cHash=b49a0a4f0d) w serwisie Cerkiew.pl (opr. Jarosław Charkiewicz)

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Hermogen_(patriarcha_Moskwy)&oldid=65859486”