Adrian (patriarcha Moskwy)

Adrian, imię świeckie Andriej (ur. 2 (12) października[1] w Adrian

1627[1], 1637[1][2] lub 1639[1][2] w Moskwie[2], zm. 16 (27) Andriej
października 1700[1]) – dziesiąty (de facto jedenasty[a])
Patriarcha moskiewski i całej Rusi
patriarcha moskiewski i całej Rusi, sprawujący urząd w
latach 1690–1700.

Pierwsze wzmianki o Adrianie pochodzą z 1678, gdy był on

już przełożonym moskiewskiego Monasteru Czudowskiego
i nosił tytuł archimandryty. Był bliskim
współpracownikiem patriarchy moskiewskiego i całej Rusi
Joachima. W 1686 przyjął chirotonię biskupią i w tym
samym roku został metropolitą kazańskim. W czasie
zakończonej śmiercią choroby patriarchy Joachima w
marcu 1690 tymczasowo zarządzał całym patriarchatem.
Został wybrany na jego następcę dzięki protekcji Natalii
Naryszkiny i poparciu większości duchowieństwa. Po
swojej intronizacji przedstawił jako główne cele dalszej
działalności walkę ze staroobrzędowcami, katolikami i
protestantami. Konserwatysta, sprzeciwiał się ponadto
wszelkim zmianom w państwie i w ustroju Kościoła, był
przywiązany do tradycyjnej pobożności rosyjskiej, wrogo Kraj Rosja
natomiast odnosił się do nowych prądów w myśli działania
politycznej i literaturze. Data 2 (12) października
i miejsce
urodzenia
1627/1637/1639
Koncepcja nadrzędności Kościoła nad państwem, jaką
Moskwa
popierał patriarcha, była sprzeczna z lansowaną przez cara
Data śmierci 16 (27) października
Piotra I wizją włączenia Cerkwi w struktury państwowej
administracji. Dlatego po 1696 doszło między nimi do 1700
konfliktu, w toku którego Adrian, ciężko chory, Miejsce Sobór Zaśnięcia Matki
sukcesywnie zgadzał się na kolejne interwencje cara w życie pochówku
Bożej w Moskwie
wewnętrzne Kościoła, w tym na nominowanie przez niego
Patriarcha moskiewski i całej Rusi
biskupów wbrew woli patriarchy. W ostatnich latach życia
hierarcha nie cieszył się niemal żadnym autorytetem wśród Okres 1690-1700
sprawowania
duchowieństwa, był publicznie krytykowany przez innych
biskupów; szacunek straciła również sama Cerkiew jako Wyznanie prawosławie
instytucja.
Kościół Rosyjski Kościół
Piotr I nie zjawił się na pogrzebie Adriana, zmarłego w 1700 Prawosławny
wskutek drugiego wylewu. Po jego śmierci nie dopuścił do Śluby przed 1678
zwołania Soboru Lokalnego i wyboru nowego patriarchy, zakonne
nominując locum tenens metropolitę riazańskiego Stefana, Diakonat przed 1678
zaś w 1721 ostatecznie skasował patriarchat. Najwyższym
Prezbiterat przed 1678
Chirotonia 21 marca 1686
biskupia
Wybór 24 sierpnia 1690
patriarchy
organem zarządzającym Rosyjskim Kościołem Sukcesja apostolska
Prawosławnym stał się kierowany przez świeckich
Data 21 marca 1686
oberprokuratorów Świątobliwy Synod Rządzący. konsekracji
Konsekrator Joachim
Życiorys Konsekrowani biskupi [pokaż]

Data i miejsce urodzenia

Data urodzenia patriarchy Adriana nie jest dokładnie ustalona. Napis na jego nagrobku wskazuje
bez wątpliwości 2 października jako dzień urodzin, jednak wiek w chwili śmierci był
interpretowany jako 63 lub 73 lata, co oznaczałoby rok 1637 lub 1627[3][b]. Obliczenia oparte na
testamencie patriarchy z 1697 prowadzą z kolei do uznania daty 1639 jako roku jego urodzin[3]. E.
Bielakowa w Prawosławnej Encikłopiediji wymienia wszystkie trzy daty jako równie
prawdopodobne[1]. A. Kartaszow i metropolita Manuel (Lemieszewski) podają jedynie dwie
późniejsze[2][4]. Bogosłowskaja Encikłopiedija i A. Bogdanow wskazują z kolei na
najwcześniejszą[3].

A. Kartaszow twierdzi, że Adrian pochodził z Moskwy[2]. Inni autorzy twierdzą, że o życiu

przyszłego patriarchy przed 1678 nie wiadomo nic i nie informują o miejscu jego urodzenia[1][3][4].

Życie mnisze

Nieznany jest moment wstąpienia przyszłego patriarchy do stanu mniszego. Pierwsze wzmianki o
nim pochodzą z 1678, gdy na mocy decyzji patriarchy Joachima został podniesiony do godności
archimandryty i został przełożonym Monasteru Czudowskiego, gdzie wcześniej żył jako
hieromnich[3]. W czasie kierowania wspólnotą archimandryta Adrian zbudował w klasztorze nowy
sobór Zwiastowania, ponadto zreformował regulamin wewnętrzny monasteru: zabronił wizyt
zewnętrznych gości w poniedziałki, środy i piątki, zaś w soborze klasztornym nakazał wyznaczyć
odrębne strefy dla mężczyzn i kobiet[1].

W czasie buntu strzelców archimandryta Adrian przeprowadził wymuszone postrzyżyny mnisze

ojca carycy Natalii Naryszkiny, Kiriłła[1][c]. W tym samym roku jesienią pośredniczył w kontaktach
między patriarchą Joachimem a regentką Zofią Romanową, przebywającą w Ławrze Troicko-
Siergijewskiej[1]. W 1682 w imieniu patriarchy udał się do cara, by prosić o łagodne potraktowanie
skazanych na śmierć strzelców[5]. Już wtedy był bliskim współpracownikiem patriarchy
moskiewskiego Joachima[5].

Biskup

21 marca 1686 miała miejsce jego chirotonia na biskupa kazańskiego i swijaskiego, po czym
natychmiast otrzymał godność metropolity[1]. 28 marca był już w Kazaniu[3]. Jako metropolita
kazański napisał tekst polemiczny broniący wprowadzonego przez patriarchę Nikona nakazu
składania trzech palców do znaku krzyża[1][d] pt. O driewniem priedanii sw. Apostołow i sw.
Otiec, kako podobajet wsiakomu prawosławnomu christianinu na znamienije kriesta i na lice
swojem ruki swojeja piersty i kija słagati, i kako na siebie onyj (kriest) izobrażati[3]. Jako
zaufany współpracownik patriarchy Joachima w czasie jego ostatniej, zakończonej śmiercią
choroby w marcu 1690 przebywał w Moskwie i de facto tymczasowo administrował całym
patriarchatem[6]. Joachim życzył sobie, by Adrian został jego następcą[3].
Adrian był jednym z dwóch, obok popieranego przez cara metropolity pskowskiego Marcelego[7]
najpoważniejszych kandydatów do objęcia opróżnionego tronu patriarszego. Miał opinię
konserwatysty, podczas gdy Marceli uchodził za zwolennika reform. Był popierany przez carycę
Natalię Naryszkinę i większość duchowieństwa[5], W czasie soboru ukazał się anonimowy donos
zarzucający Marcelemu herezję, co przesądziło o wyborze Adriana[7]. Piotr I nie był jeszcze na tyle
silny, by przeciwstawić się tej decyzji[7]. Siedem lat później, wspominając sobór, car pisał, że o
przegranej Marcelego przesądził fakt, że nie odpowiadał on tradycyjnemu wyobrażeniu biskupa
prawosławnego: znał języki obce, nosił krótką brodę, zaś jego woźnica siadał zwykle na koźle, nie
na koniu[8]. Marceli nie znalazł się wśród trzech kandydatów, spośród których dokonywano
ostatecznego wyboru – byli to metropolita kazański Adrian, arcybiskup kołomieński i kaszyrski
Nikita oraz Wincenty, przełożony Ławry Troicko-Siergijewskiej[3].

Metropolita kazański został wybrany na patriarchę 22 sierpnia 1690 i intronizowany dwa dni
później[1]. Zgodnie z tradycją początkowo odmawiał przyjęcia urzędu, twierdząc, że jest go
niegodny[3]. Ostatecznie zgodził się, zaś w przemówieniu wygłoszonym po intronizacji stwierdził,
że za swoje główne zadania uważa walkę ze staroobrzędowcami, katolikami i protestantami[5].
Adrian jako patriarcha sprzeciwiał się ponadto wszelkim zmianom w państwie i w ustroju Kościoła,
był przywiązany do tradycyjnej pobożności rosyjskiej, wrogo natomiast odnosił się do nowych
kierunków myśli politycznej i literatury[9]. Jego poglądy w zakresie pozycji rosyjskiego Kościoła
prawosławnego stanowiły powtórzenie koncepcji patriarchy Nikona – Adrian był przekonany o
wyższości władzy duchownej nad świecką[10]. Wkrótce po wyborze na najwyższy urząd w rosyjskim
Kościele przesłał do duchowieństwa list z fragmentem wystąpienia patriarchy Nikona na soborze w
1654, w którym przedstawiona była ta właśnie koncepcja[5].

Patriarcha moskiewski i całej Rusi

Walka z tendencjami prozachodnimi w Rosji

Po objęciu urzędu patriarchy Adrian skierował do duchowieństwa,

biskupów i wiernych 24 listy, w których nakazał zachowywanie
wierności nauczaniu Kościoła prawosławnego i skrytykował
napływające do Rosji obyczaje zachodnie, w tym golenie bród,
ubieranie się na wzór europejski i palenie tytoniu[9]. Biskupów
wzywał do ukazywania wiernym osobistego przykładu i
niedopuszczania do szerzenia się nauczania innych wyznań.
Książętom i bojarom nakazywał kierować się w swoim
postępowaniu sprawiedliwością boską, bronić pokrzywdzonych,
nie zajmować bezprawnie ziem należących do klasztorów i
cerkwi[3]. Żołnierzy wzywał do wykonywania rozkazów, zaś
dowódców – do ojcowskiego traktowania podkomendnych[3]. W
innym liście nakazał usuwać z cerkwi tych, którzy hołdowali Piotr I ubrany w cudzoziemski
zachodnim modom, problemowi golenia brody i wąsów poświęcił strój pokazuje się swojej matce,
odrębny list pasterski, w którym uzasadniał konieczność noszenia nauczycielowi Zotowowi i
zarostu, opierając się na Starym Testamencie i tekstach świętych patriarsze Adrianowi, obraz
teologów pierwszych wieków chrześcijaństwa. Podkreślał, że Nikołaja Niewriewa
broda jest darem od Boga dla mężczyzn, zaś jej brak u kobiet
wskazuje na ich niższość[3]. Adrian starał się jednak zachowywać
dobre stosunki z carem Piotrem I i dlatego tolerował jego zachwyt nad modą zachodnią[1].
Patriarcha korespondował z monarchą i przyjmował go w pałacu patriarszym w Moskwie, a w
1698, na polecenie władcy, Cerkiew ufundowała dwa okręty[1].
W 1698 patriarcha przewodniczył dwóm soborom lokalnym[1]. W tym samym roku Adrian
wypędził z Moskwy braci Joannicjusza i Sofroniusza Lichudów, działając na prośbę patriarchy
jerozolimskiego Dosyteusza II. Decyzja ta przyczyniła się do upadku Akademii Słowiańsko-Grecko-
Łacińskiej[1][11]. W tym samym roku patriarcha opublikował tekst, w którym apelował o
kształcenie rosyjskich nauczycieli, by Rosjanie nie musieli uczyć się pod kierunkiem
obcokrajowców[1]. W 1700 kilkakrotnie spotykał się z carem, by rozmawiać na temat konieczności
uzyskiwania przez rosyjskich duchownych wykształcenia wyższego[12]. Za radą patriarchy
Dosyteusza II Adrian zlecił kontynuację prac nad tłumaczeniem greckiej literatury teologicznej na
język rosyjski[11]. Również w 1698 Adrian przesłał list do starostów cerkiewnych, w którym zawarł
szczegółowe wskazówki co do poprawnego odprawiania nabożeństw, wyglądu cerkwi, właściwego
zachowania wiernych, stosunków ze staroobrzędowcami, relacji z lokalną świecką administracją.
Podkreślał konieczność posługiwania się w praktyce liturgicznej wyłącznie poprawionymi księgami
powstałymi po reformie Nikona oraz fakt, iż duchowieństwo nie podlegało sądom świeckim[5].

Adrian polecił rozbudować i na nowo ozdobić pałac patriarszy w Moskwie. Miało to miejsce w
ostatniej dekadzie XVII w.[3]. Szczególnie interesował się bieżącym życiem wewnętrznym
metropolii kijowskiej. M.in. w 1694 zabronił greckim duchownym podającym się za biskupów,
których święcenia nie mogły być zweryfikowane, odprawiania nabożeństw w cerkwiach na jej
terenie, lecz skierował ich do monasterów[3]. Korespondował również z arcybiskupem
chołmogorskim Atanazym; odmówił jednak podporządkowania Monasteru Sołowieckiego jego
jurysdykcji[3].

Konflikt z carem Piotrem I

Dopóki żyła Natalia Naryszkina, Adrian cieszył się jej protekcją, jednak od jej śmierci w 1694 roku
stosunki między patriarchą i carem Piotrem I zaczęły układać się gorzej[5]. Mimo to jeszcze w
latach 1695-1696 hierarcha z uznaniem wypowiadał się o przeprowadzonym przez flotę rosyjską
ataku na Azow (w ramach wojny rosyjsko-tureckiej)[5].

21 lutego 1696 Adrian doznał wylewu, wskutek którego został częściowo sparaliżowany[11]. Chociaż
wrócił do zdrowia, od tego momentu praktycznie nie przeciwstawiał się już interwencjom cara w
życie wewnętrzne Kościoła[13]. Z tego powodu był krytykowany przez część współczesnego mu
duchowieństwa[1].

W marcu 1697 Adrian spisał testament, w którym polecał carowi zachować wiarę swoich przodków.
Przestrzegał również nad przeprowadzaniem reform w ustroju Kościoła, które zmieniłyby jego
pozycję w państwie[14]. Zdaniem Kartaszowa patriarcha nie rozumiał swoich czasów i
zachodzących w nich zmian, dlatego potępiał wszystkie nowe zjawiska[2]. Poglądy patriarchy i cara
w kwestii wzajemnych relacji państwa i Kościoła wykluczały się, toteż ich konflikt był
nieunikniony[10], chociaż Piotr I w bezpośrednich kontaktach z patriarchą zachowywał tradycyjny
szacunek[5].

Wzajemne relacje cara i patriarchy pogorszyły się ostatecznie w 1698, gdy Adrian odmówił
przeprowadzenia wymuszonych postrzyżyn mniszych żony cara Eudoksji Łopuchiny[15]. Nie
potrafił jednak wprost potępić żądania cara, lecz twierdził, że swoją decyzję umotywował
możliwym sprzeciwem części moskiewskiego duchowieństwa. Zapytany przez cara o imiona tychże
duchownych, wskazał jednego archimandrytę i czterech białych kapłanów, którzy zostali uwięzieni
i poddani śledztwu[2]. W latach 1698-1699, gdy Piotr zainicjował śledztwo w sprawie buntu
strzelców, Adrian bezskutecznie nakłaniał cara do ułaskawienia skazanych na śmierć[16].
Patriarcha, który zgodnie z tradycją udał się z ikoną do monarchy, by prosić go o wyrozumiałość,
został przez niego przepędzony[5].
Zdrowie patriarchy stopniowo się pogarszało, w ostatnich latach
sprawowania urzędu został przykuty do łóżka. Stałym miejscem
jego pobytu stał się Pierierwinski Monaster św. Mikołaja w
okolicach Moskwy[13]. Po soborach lokalnych w 1698 schorowany
hierarcha ostatecznie zaprzestał wykonywania swoich
obowiązków i pozostając tytularnie zwierzchnikiem Kościoła
rosyjskiego oddał jego faktyczny zarząd w ręce archidiakona Jony
Grigorowa[1] i osobistego sekretarza, hieromnicha Kariona
(Istomina)[5]. Nie miał już wpływu na nominacje biskupie, o
których jednoosobowo decydował car. Piotr Wielki nie zgodził się
m.in. na przeniesienie arcybiskupa chołmogorskiego Atanazego
Monaster Pierierwinski, siedziba
na katedrę kruticką[17], forsując kandydaturę dotychczasowego
patriarchy w ostatnich latach
arcybiskupa niżnonowogrodzkiego Tryfiliusza. Protesty Adriana
jego życia
były bezskuteczne[3]. Nie wszystkie nominacje były jednak
całkowicie niezgodne z wolą patriarchy. O ile car przeforsował
swoją wolę w sprawie arcybiskupa Atanazego, jak również zdecydował o mianowaniu metropolitą
riazańskim przybyłego z Ukrainy Stefana (Jaworskiego), nie protestował również przeciwko
powierzeniu katedr tambowskiej i nowogrodzkiej zwolennikom Adriana – Ignacemu i
Eutymiuszowi[5]. W ostatnich latach życia hierarcha nie cieszył się niemal żadnym autorytetem
wśród duchowieństwa, był publicznie krytykowany przez innych biskupów[5].

W 1700 patriarcha został uwikłany w sprawę Grigorija Talickiego, autora ulotek głoszących, iż
Piotr I był w rzeczywistości wcieleniem antychrysta i powinien zostać usunięty z tronu. Talicki był
popierany przez protegowanego Adriana, metropolitę tambowskiego Ignacego. Aresztowany i
poddany torturom Talicki stwierdził, że działał na polecenie tego właśnie hierarchy. Piotr I zażądał
od patriarchy, by pozbawił Ignacego wszystkich godności duchownych i przeniósł go do stanu
świeckiego, co umożliwiłoby postawienie go przed zwykłym sądem. Adrian nie potrafił podjąć
żadnej decyzji w tej sprawie – nie poparł ani cara, ani Ignacego[5][e].

W 1700, po wprowadzeniu w Rosji nowej rachuby lat, analogiczny system (liczenie od 1 stycznia,
nie zaś od września) został wprowadzony w Kościele. Wówczas też zrezygnowano z tradycyjnego
zwyczaju wjazdu patriarchy do Moskwy na ośle w dzień święta Wjazdu Chrystusa do Jerozolimy[1].
Według innego źródła zwyczaj ten został zarzucony już wcześniej, między rokiem 1694 a 1696[5].
Również w 1700 Piotr I powołał do życia komisję, której celem było opracowanie nowego statutu
Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, likwidującego przywileje sądowe i podatkowe Cerkwi. Nie
chcąc do tego dopuścić, patriarcha wydał zbiór postanowień książąt ruskich odnoszących się do
Kościoła, potwierdzających jego autorytet i nienaruszalność majątku cerkiewnego[5].

13 października 1700 Adrian doznał drugiego wylewu, który całkowicie go sparaliżował. Żył jeszcze
trzy dni, zdolny jedynie do poruszania lewą ręką i mrugania lewym okiem[13]. Zmarł 16
października 1700 i został pochowany w soborze Zaśnięcia Matki Bożej na Kremlu moskiewskim.
Piotr I nie uczestniczył w uroczystościach pogrzebowych[1], chociaż w obozie pod Narwą, gdzie
przebywał, odpowiednio wcześnie otrzymał informację o zgonie duchownego[14]. Był to jedyny taki
przypadek w historii Patriarchatu Moskiewskiego[14]. Zajęty wojną car nie podjął również kwestii
wyboru nowego patriarchy, wskazując jedynie locum tenens – metropolitę riazańskiego
Stefana[18][f].

Patriarcha Adrian mógł być autorem tekstów nabożeństw do świętych Donata, Hipacego, Daniela
Moskiewskiego i Daniela Perejasławskiego[1].

Bierność Adriana i niezdolność do przeciwstawienia się niekorzystnym dla Cerkwi posunięciom

cara nisko oceniła część historyków[1][2], choć wątpliwości nie budzi przy tym osobista pobożność
hierarchy[2]. Taka postawa patriarchy (częściowo wywołana chorobą) sprawiła, że autorytet
Kościoła prawosławnego, wcześniej umocniony za sprawą działań patriarchy Joachima, podupadł
ponownie[5].

Uwagi
a. Po uwzględnieniu Ignacego, uznawanego za kanonicznego patriarchę za życia, następnie
jednak wykreślonego z oficjalnych wykazów patriarchów.
b. Napis nagrobny w języku cerkiewnosłowiańskim: ot rożdienija swojego imiasze szest'diesiat
(siem'diesiat) trietje leto s oktiabria 2 dnia. Por. A. Bogdanow: Russkije patriarchi: 1589-1700
gg. (http://krotov.info/history/17/1/bogdanov_11.htm). krotov.info. [dostęp 2012-04-24]. (ros.).
c. Śluby mnisze były dla Kiriłła Naryszkina jedyną możliwością uniknięcia śmierci z rąk strzelców.
W 1690 umierający Joachim, w obecności Adriana, oficjalnie wybaczył Naryszkinowi
samowolne porzucenie życia mniszego. Por. E. Bielakowa: Russkije patriarchi: 1589-1700 gg.
(http://krotov.info/history/17/1/bogdanov_11.htm). krotov.info. [dostęp 2012-04-24]. (ros.).
d. Przed reformą liturgiczną Nikona na Rusi zwyczajowo wykonywano znak krzyża dwoma
palcami.
e. Ignacy został pozbawiony święceń kapłańskich oraz usunięty ze stanu mniszego po śmierci
Adriana i jeszcze w 1700 jako były duchowny został uwięziony w Monasterze Sołowieckim.
Por. W. Cypin: Russkaja Prawosławnaja Cerkow w synodalnuju epochu. 1700-1917 gg.. W:
Prawosławnaja Encikłopiedija. T. RPC. Moskwa: Cerkowno-Naucznyj Centr "Prawosławnaja
Encikłopiedija", 2000, s. 98. ISBN 5-89572-005-6.
f. Metropolita Stefan sprawował te obowiązki do powołania w 1721 Świątobliwego Synodu
Rządzącego i administracyjnej likwidacji patriarchatu. Jego restauracja nastąpiła dopiero na
Soborze Lokalnym w latach 1917-1918, gdy na patriarchę wybrano metropolitę moskiewskiego
Tichona. Por. W. Cypin: Russkaja Prawosławnaja Cerkow w synodalnuju epochu. 1700-1917
gg.. W: Prawosławnaja Encikłopiedija. T. RPC. Moskwa: Cerkowno-Naucznyj Centr
"Prawosławnaja Encikłopiedija", 2000, s. 108-109. ISBN 5-89572-005-6. i W. Cypin: Russkaja
Prawosławnaja Cerkow w nowiejszyj pieriod. 1917-1999 gg.. W: Prawosławnaja Encikłopiedija.
T. RPC. Moskwa: Cerkowno-Naucznyj Centr "Prawosławnaja Encikłopiedija", 2000, s. 136.
ISBN 5-89572-005-6.

Przypisy
1. E. Bielakowa: Adrian (http://www.pravenc.ru/text/63584.html). Prawosławnaja Encikłopiedija, 7
listopada 2007. [dostęp 2011-12-04]. (ros.).
2. Kartaszow A.: Istoria Russkoj Cerkwi (https://web.archive.org/web/20081202050950/http://ww
w.krotov.info/library/k/kartash/kart205.html). krotov.info. [dostęp 2012-02-26]. [zarchiwizowane z
tego adresu (http://krotov.info/library/k/kartash/kart205.html) (2008-12-02)]. (ros.).
3. A. Bogdanow: Russkije patriarchi: 1589-1700 gg. (http://krotov.info/history/17/1/bogdanov_11.ht
m). krotov.info. [dostęp 2012-04-24]. (ros.).
4. Adrian [w:] Manuel (Lemieszewski): Russkije prawosławnyje jerarchi: 992 po 1892 gody. T. I.
Moskwa: Izdanije Srietienskogo Monastyria, 2002.
5. D. Połozniew: Russkaja Prawosławnaja Cerkow w XVII wiekie. W: Prawosławnaja
Encikłopiedija. T. RPC. Moskwa: Cerkowno-Naucznyj Centr "Prawosławnaja Encikłopiedija",
2000, s. 96-98. ISBN 5-89572-005-6.
6. J. Cracraft: The church reform of Peter the Great (https://archive.org/details/churchreformofpe0
000crac). Stanford University Press, 1971, s. 15 (https://archive.org/details/churchreformofpe00
00crac/page/15). ISBN 0-8047-0747-2.
7. A. Andrusiewicz: Piotr Wielki: prawda i mit. Warszawa: Świat Książki, 2011, s. 103-105.
ISBN 978-83-7799-020-9.
8. Heller M.: Historia Imperium Rosyjskiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2009, s. 310.
ISBN 978-83-05-13522-1.
 9. D. Shubin: History of Russian Christianity: The Patriarchal Age, Peter, the Synodal System (htt
ps://archive.org/details/historyrussianch00dani_290). Algora Publishing, 2004, s. 169 (https://ar
chive.org/details/historyrussianch00dani_290/page/n177)-170. ISBN 978-0-87586-347-4.
10. D. Shubin: History of Russian Christianity: The Patriarchal Age, Peter, the Synodal System (htt
ps://archive.org/details/historyrussianch00dani_290). Algora Publishing, 2004, s. 177 (https://ar
chive.org/details/historyrussianch00dani_290/page/n185). ISBN 978-0-87586-347-4.
11. D. Shubin: History of Russian Christianity: The Patriarchal Age, Peter, the Synodal System (htt
ps://archive.org/details/historyrussianch00dani_290). Algora Publishing, 2004, s. 173 (https://ar
chive.org/details/historyrussianch00dani_290/page/n181). ISBN 978-0-87586-347-4.
12. J. Cracraft: The church reform of Peter the Great (https://archive.org/details/churchreformofpe0
000crac). Stanford University Press, 1971, s. 128 (https://archive.org/details/churchreformofpe0
000crac/page/128). ISBN 0-8047-0747-2.
13. D. Shubin: History of Russian Christianity: The Patriarchal Age, Peter, the Synodal System (htt
ps://archive.org/details/historyrussianch00dani_290). Algora Publishing, 2004, s. 174 (https://ar
chive.org/details/historyrussianch00dani_290/page/n182). ISBN 978-0-87586-347-4.
14. A. Andrusiewicz: Piotr Wielki: prawda i mit. Warszawa: Świat Książki, 2011, s. 212.
ISBN 978-83-7799-020-9.
15. A. Andrusiewicz: Piotr Wielki: prawda i mit. Warszawa: Świat Książki, 2011, s. 149.
ISBN 978-83-7799-020-9.
16. A. Andrusiewicz: Piotr Wielki: prawda i mit. Warszawa: Świat Książki, 2011, s. 152-153.
ISBN 978-83-7799-020-9.
17. J. Cracraft: The church reform of Peter the Great (https://archive.org/details/churchreformofpe0
000crac). Stanford University Press, 1971, s. 121 (https://archive.org/details/churchreformofpe0
000crac/page/121). ISBN 0-8047-0747-2.
18. P. Dukes: The making of Russian absolutism 1613-1801. London & New York: Longman, 1982,
s. 96-97. ISBN 0-582-48684-X.

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Adrian_(patriarcha_Moskwy)&oldid=70010757”