Koci unicki w Rzeczypospolitej red. W.

Walczak, Biaystok 2010

Wioletta Zielecka
(Toru)

Majtek ruchoMy W testaMentach duchoWnych obrZdkW Wschodnich W rZecZypospolitej XViXViii Wieku

Rozporzdzenia majtkowe na wypadek mierci sporzdzone przez prawosawnych i unickich duchownych pozostaj na marginesie zainteresowa historykw. Z oczywistych wzgldw najwicej miejsca powicaj oni testamentom ksiy rzymskokatolickich1. Poniewa zarwno Cerkiew prawosawna, jak i unicka skupiay du cz ludnoci wschodnich terenw dawnej Rzeczypospolitej, uzasadniona wydaje si prba przeanalizowania aktw ostatniej woli wytworzonych take przez duchownych tych Kociow w kontekcie posiadanych przez nich mobiliw. Czy wymieniane w aktach ostatniej woli przedmioty odrniay kler od wieckiej czci spoeczestwa? Jak odzie posiadali duchowni? Jaki charakter miay nalece do nich przedmioty? Jak cz z nich stanowiy artefakty zwizane z kultem? Czym rniy si przedmioty posiadane przez hierarchw od tych, ktre wymieniali w swych rozporzdzeniach nisi duchowni? I wreszcie: komu przekazywali swoje mobilia?

D. Gwka, Majtek osobisty duchowiestwa katolickiego w Koronie w XVII i XVIII wieku, Warszawa 2004.

Wioletta Zielecka

Materiau do niniejszej publikacji dostarczyo 8 aktw ostatniej woli z XVI w., z kolejnego stulecia 21, a z XVIII wieku 72. Z oczywistych przyczyn s to zatem dokumenty jednostkowe, dajce ograniczone moliwoci wycigania oglnych wnioskw co do caego stanu duchownego. Nie chodzi tu jednak o uoglnienie, ale o zasygnalizowanie niektrych aspektw ycia przynajmniej czci duchownych nalecych do Kociow wschodnich. Naley take zwrci uwag na charakter rda. Testamenty czsto nie daj penego obrazu posiadanego przez testatora majtku, a ukazuj jedynie rzeczy najcenniejsze. Mog
2

Testamenty wyznawcw prawosawia z XVI w.: Jony, archimandryty monasteru ydyczyskiego z 1569 r., Archiv jugozapadnoj Rossii izdavaemyj vremennoju Kommissieju dlja razbora drevnich aktov (dalej: AJZR), cz. 1, t. 1, Kiev 1859, nr 7, s. 1829; protopopa Grzegorza azowskiego z 1545 r., Akty izdavaemye Vilenskoju Archeografieskoju Kommissieju dlja razbora drevnich aktov (dalej: AVAK), t. 33, nr 39, s. 3940; Macieja, jereja Juriewskiej Rosskiej cerkwi w Wilnie z 1522 r., Archeografieskij sbornik dokumentov otnosjaichsja k istorii severo zapadnoj Rusi, izdavaemyj pri upravlenii Vilenskogo uebnogo kruga (dalej: ASD), t. 6, Vilna 1869, nr 5, s. 1215; Joana Matwiejewicza, kapana z wileskiej cerkwi pokrowskiej z 1546 r., tame, nr 25, s. 3738; Andrieja Petrowicza, ksidza na aszy z 1592 r., AVAK, t. 33, 1908, nr 103, s. 127128; Andrzeja Iwanowicza Rusina Beresteckiego z 1572 r., Archivi Ukraini, 1/2, 2004, s. 116122, s. 122124; Joana Stefanowicza, ihumena monasteru dermaskiego z 1571 r., AJZR, cz. 1, t. 1, Kiev 1859, nr 9, s. 3040; dwa testamenty Cyryla Terleckiego, episkopa uckiego i ostrogskiego z 1595 i 1598 (jako unita) r., ASD, t. 1, Vilna 1867, nr 64, s. 196200, nr 70, s. 217219. Akty ostatniej woli z XVII w.: prawosawnego mnicha mohylewskiego Arsenija z 1652 r., Nacjanalny Gistaryny Archiv Respubliki Belarus v Minske (dalej: NGABM), f. 1817, op. 1, nr 21, k. 189v192; Teodozego Biereeckiego, zakonnika prawosawnego monasteru peresopnickiego z 1612 r., AJZR, cz. 1, t. 6, nr 158, s. 403405; unickiego prezbitera cerkwi w Horodyszczu Kumy z 1624 r., Pamiatki, Archiv Ukrainskoj Cerkvi, t. 3, vyp. 1, Kijv 2001, nr 195, s. 174175; prawosawnego zakonnika Isaja Pawowicza Huszczy z monasteru Bohojawleskiego w Poocku z 1663 r., Istoriko-juridieskije materiay izvleennye iz aktovych knig (dalej: IJM), t. 24, nr 45, s. 288294; prawosawnego kapana cerkwi ozierskiej (verskiej) Pawa Iwanowicza z 1611 r., AVAK, nr 141, t. 33, s. 18687; archimandryty unickiego monasteru w. Trjcy w Wilnie Bonifacego Januszewskiego z 1682 r., tame, t. 11, Vilna 1880, nr 84, s. 233235; Jioy, prawosawnego ihumena monasteru krechowskiego z 1632 r., Akty otnosjaesja k istorii Junozapadnij Rusii, Lviv 1868, nr 30, s. 161 174; Antoniego apickiego, prawosawnego protopopa cerkwi Upienia Bogarodzicy w Smolesku z 1655 r., NGABM, f. 1817, op. 1, nr 22, k. 113v115v; unickiej zakonnicy cerkwi Bachowieszczeskiej we Lwowie Anastazji Morochowskiej z 1625 r., W. Krawczuk, Sumariusz Metryki, t. 1, s. 103106, 47; unickiego episkopa uckiego i brzeskiego Joachima Morochowskiego z 1631 r., AJZR, cz. 1, t. 6, nr 153, s. 62330; Atanazego Pakosty, unickiego biskupa chemskiego z 1625 r., Andrzej Gil, Testament unickiego biskupa chemskiego i beskiego Atanazego Pakosty z 1625 r., Zamoysko-Woyskie Zeszyty Muzealne 2003, t. 1, s. 119122; unity i fundatora cerkwi boruskiej Mikoaja Pielaka z 1697 r., AVAK, t. 8, Vilna 1875, nr 51, s. 104109; metropolity kijowskiego i halickiego Hipacego Pocieja z 1609 r., tame, t. 33, nr 138, s.180184; biskupa uckiego i ostrogskiego Jeremiego Poczanowskiego z 1637 r., Pamiatki, Archiv Ukrainskoj Cerkvi, t. 3, vyp. 1, Kijv 2001, nr 299, s. 238240; prezbitera cerkwi Michaa Archistratega w Royszczu, unity Mojseja Podhajeckiego z 1620 r., tame, nr 166, s. 161162; unickiego metropolity kijowskiego, halickiego i caej Rusi Antoniego Sielawy z 1651 r., IJM, t. 2, Vitebsk 1871, s. 255286, Jakuba Suszy biskupa chemskiego z 1686 r. i uzupeniony w 1687 r., R. Kozyrski, Testament Jakuba Suszy biskupa diecezji chemskiej obrzdku greckokatolickiego w latach 16521687, Rocznik Chemski 1999, t. 5, s. 297303; Sylwestra, prawosawnego jerodiakona uckiego monasteru czerneskiego z 1635 r., Pamjatniki izdannye Vremennoju Kommissieju dlja razbora drevnich aktov, vysoczajsze uczredennoju pri Kievskom voennom podolskom i volynskom generalgubernatore, t. 1, Kiev 1845, nr 15, 139144; unickiego wadyki uckiego i ostrogskiego Cyryla Terleckiego z 1607 r., ASD, t. 1, Vilna 1867, nr 76, s. 230236; Zuzanny Wierciskiej z Reksic, zakonnicy prawosawnego monasteru uniowskiego z 1648 r., AJZR, cz. 3, t. 4, Kiev 1914, nr 209, s. 519 523; prawosawnego administratora i namiestnika wadyctwa biaoruskiego Sylwestra Woczaskiego z 1686 r., IJM, t. 10, s. 419427. Testamenty z XVIII w.: jeromanacha wileskiego, unickiego monasteru w. Trjcy Aleksandra Borysowicza z 1702 r., AVAK, t. 9, nr 177, s. 523525; Manuia Dydkowskiego, mnicha pieczerskiego z 1706 r., AJZR cz. 4, t. 1, Kiev 1867, nr 109, s. 356358; prawosawnego duchownego z katedry mohylewskiej, Teokrysta Krzysztofowicza, z 1732 r., NGABM, f. 1817, op. 1, nr 74, k. 711; unickiego mnicha z zakonu pustynskiego w. Bazylego Fedora Jonowicza z 1705 r., Lietuvos valstybinis istorijos archyvas (dalej: LVIA), f. 1178, op. 1, 309, k. 6061; prawosawnego zakonnika Bazylego Omelianowicza Pustynskiego z 1713 r., tame, SA. 5344, k. 5459v; unickiego duchownego z cerkwi kamienieckiej Antoniego Szulczyca z 1733 r., AVAK, t. 6, nr 2, s. 565566; Jzefa Szumalskiego, biskupa lwowskiego z 1707 r., Akty otnosjaesja k istorii Junozapadnij Rusii, Lviv 1868, nr 7.

258

Majtek ruchomy w testamentach duchownych obrzdkw wschodnich...

one nie zawiera przedmiotw, ktre testujcy rozdzieli drog ustnej dyspozycji lub zapisem wieczystym jeszcze przed spisaniem rozporzdzenia na wypadek mierci. Istotnym faktem jest rwnie to, e w zdecydowanej wikszoci aktw ostatniej woli brakuje danych o mobiliach innych ni pienidze. Szczegowy zapis posiadanego majtku umieszczano w osobnych rejestrach spisywanych przy testowaniu. Wanie one wraz z aktem ostatniej woli oraz pozostaymi dokumentami spadkowymi, np. zapisami wieczystymi, mog peniej ukaza majtek znajdujcy si w rkach duchownego3. Na zawarto aktw ostatniej woli sporzdzonych przez zakonnikw wpyway take ograniczenia w posiadaniu majtkw zwizane ze lubami ubstwa. Nie mieli oni zwykle nieruchomoci, a jednie gotwk, odzie i naczynia4. Wrd posiadanego przez kler majtku ruchomego zawraca uwag garderoba. Kwestie strojw osb duchownych reguloway postanowienia soborowe zakazujce im noszenia zbytkownych szat, gdy byway one podstaw do zarzutu prnoci5. Oprcz tych dawnych zalece trudno znale podobne dla okresu midzy XVI a XVIII wiekiem. W Kociele rzymskokatolickim wydawanie podobnych rozporzdze leao w gestii biskupw. W Kociele wschodnim wiek XVI to okres gbokiego kryzysu, ktry na obszarze Rzeczypospolitej sta si jedn z przyczyn zawarcia unii z Rzymem6. Ta pocigna za sob rozbicie Kocioa wschodniego, niemal pene pozbawienie prawosawnych wyszej hierarchii (do 1620 r.). Po 1596 r. najwaniejsza dla przedstawicieli obu Kociow prawosawnego i unickiego staa si wzajemna rywalizacja, czsto wic zapominano o wewntrz3

W Wielkim Ksistwie Litewskim duchowni wieccy, podobnie jak szlachta, podlegali w kwestiach spadkobrania prawu ziemskiemu. Szerzej o prawnych aspektach spadkobrania duchownych wieckich i zakonnikw zob. W. Zielecka, Prawo i praktyka testowania w XVIXVII wieku, Czasopismo PrawnoHistoryczne 2009, t. 61, s. 76. 4 Statuty litewskie ze wzgldu na skadane przez mnichw luby ubstwa odmawiay im prawa testowania. Tame. 5 Kanon 27 pitoszstego soboru powszechnego trullaskiego (691692 r.) ustala: Nikt z nalecych do stanu duchownego niech si nie ubiera w nieprzyzwoit odzie ani wwczas, gdy przebywa w miecie, ani w podry, lecz kady z nich niech korzysta z ubioru ju przeznaczonego do uytku duchowiestwa. Jeli ktokolwiek uczyni to, niech bdzie odsunity na czas jednego tygodnia od wykonywania funkcji kapaskich. Kanon 16 sidmego powszechnego soboru (nicejski 787 r.) stanowi: Kady przepych i ozdoba ciaa s obce godnoci i stanowi duchownemu. Dlatego te, biskupi i duchowiestwo, przyozdabiajcy si w jasne i rozkoszne szaty, niech si poprawi. Jeli za bd w tym trwa, naley poddawa ich karze epitemii [...]. A. Znosko, Kanony Kocioa prawosawnego, Hajnwka 2000, s. 79, 87, 118. 6 Problem kryzysu Cerkwi prawosawnej w XVI w. wielokrotnie poruszano w historiografii przy okazji omawiania przyczyn unii brzeskiej, sposobw wprowadzania jej postanowie i jej skutkw. Warto jedynie przypomnie, e dotyczy on zarwno najwyszej hierarchii cerkiewnej, jak i niszego kleru. Najwysze godnoci cerkiewne obsadzano ludmi o wtpliwym autorytecie moralnym. Nominacje na biskupstwa traktowano nie jako pole dziaalnoci pasterskiej, ale nowe rdo dochodu. Wbrew prawu cerkiewnemu biskupami zostawali ludzie onaci. Niekiedy rozstrzygajce decyzje w sprawach Cerkwi naleay nie do duchownych, a do poszczeglnych magnatw. Wrd niszego kleru panowao rozpasanie moralne, co procentowao bijatykami, pijastwem, rozwodami. Sytuacj pogarsza oglny stan edukacji duchownych. Niektrzy z nich ledwie czytali, nagminne byy bdy w sprawowaniu obrzdw cerkiewnych, tj. chrztw, lubw. Szerzej m.in. w: K. Chodynicki, Koci prawosawny a Rzeczpospolita Polska. Zarys historyczny 13701632, Warszawa 1934, s. 171178; A. Mironowicz, Koci prawosawny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, Biaystok 2001, s. 3336; B. Kumor, Geneza i zawarcie unii brzeskiej, [w:] Unia brzeska, geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodw sowiaskich, red. R. uny, F. Ziejka, A. Kempiski, Krakw 1994, s. 3738; Unia brzeska z perspektywy czterech stuleci, red. J. Gajek, S. Nabywaniec, Lublin 1998, s. 2745; T. Kempa, Konstanty Wasyl Ostrogski (ok. 1524/15251608) wojewoda kijowski i marszaek ziemi woyskiej, Toru 1997, s. 120121; tene, Dzieje rodu Ostrogskich, Toru 2003, s. 102121; P. Nowakowski, Problematyka liturgiczna w midzywyznaniowej polemice po Unii Brzeskiej, Krakw 2003, s. 2967.

259

Wioletta Zielecka

nych problemach. O tym, jak dalece nieistotn kwesti dla wadz cerkiewnych byy sprawy zewntrznej prezencji duchowiestwa, wiadczy fakt, e wspominaj o nim dopiero w 1640 r. kanony prawosawnego soboru zwoanego przez Piotra Mohy7. Mowa tu nie o rozstrzygniciach na szerok skal. Ustalenia soboru nakazyway tylko, aby zakonnicy w przedniejszych monasterach nosili szaty z falandyszu, ktrych cena nie przekraczaaby 4 zotych. W mniejszych wsplnotach mia wystarczy mnichom kouch i siermiga8. W rodowisku unickim nie znajdujemy ladw poruszania podobnych problemw. Utrudnieniem w precyzyjnych ustaleniach dotyczcych odziey posiadanej przez duchownych obrzdkw wschodnich jest oglnikowo terminologii stosowanej w analizowanych rdach. Brak w nich zwykle jakichkolwiek informacji o odziey oprcz oglnego stwierdzenia, e takow posiadano. Podobnie jak mieszczanie i szlachta, duchowni umieszczali zwykle ubrania w grupie ruchomoci i odnotowywali ich posiadanie zaraz po zocie i srebrze, nazywajc je szatami lub sukniami. Na og brakuje w badanych testamentach rejestrw posiadanych szat i ich opisw. Przyczyna takiego stanu rzeczy tkwi w sporzdzaniu osobnych rejestrw ruchomoci i inwentarzy. Trudno jednoznacznie stwierdzi, kto powica wicej uwagi odziey duchowiestwo wieckie czy zakonne. Znaczenie w omawianej kwestii mia charakter posiadanego przez testatora majtku. W aktach ostatniej woli, gdzie zasadnicz cz mienia stanowiy nieruchomoci: domy, grunty czy uposaenia cerkwi, testator nie wymienia szat, podobnie jak i innych ruchomoci9. Odzienie wraz z innymi ruchomociami byo inwentowane po mierci testatora w celu ustalenia masy spadkowej. Nastpnie w wyniku realizacji testamentu trafiao do osb wyznaczonych przez testatorw. Dane o ubiorach znajdujemy tam, gdzie mobilia stanowiy, zaraz po gotwce, podstaw posiadanego majtku, np. wrd duchowiestwa zakonnego. Informacje o odziey pojawiay si rwnie w testamentach jako element schedy obejmowanej przez nastpc testatora na cerkiewnym urzdzie. Tego typu zapisy dotyczyy przede wszystkim szat liturgicznych zwizanych z piastowaniem cerkiewnych godnoci i tzw. apparatw cerkiewnych ksig, utensyliw. Wrd szat pojawiajcych si zarwno wrd czarnego, jak i biaego kleru znajdujemy i te zwizane z przynalenoci do stanu duchownego i z penieniem funkcji liturgicznych, i wieckie, nalece do osobistej garderoby. Przyjrzyjmy si najpierw tym ostatnim, poniewa to one odrniay duchowiestwo od reszty spoeczestwa10. To ubir noszony poza cerkwi pokazywa upodobania testatorw co do wygldu zewntrznego.

K. Sakowicz, Sobr kijowski schizmatycki przez ojca Piotra Mohile zoony i odprawowany w roku 1640 poczwszy od dnia 8. septemb. a do dnia 18., w ktrym i wielkie absurda i przeciwnoci wierze witej katholickiej znajduj si..., Krakw 1642. 8 Tame. 9 Testament Andrzeja Iwanowicza Rusina Beresteckiego, wadyki piskoturowskiego (1572), Archivi Ukraini, 1/2, 2004, s. 117; testament ksidza na aszi Andrzeja Petrowicza (1592), AVAK, t. 33, nr 103, s. 127128. 10 O stroju jako wyznaczniku przynalenoci spoecznej i zawodowej H. Dziechciska, Ciao, strj, gest w czasach renesansu i baroku, Warszawa 1996, s. 87.
7

260

Majtek ruchomy w testamentach duchownych obrzdkw wschodnich...

W analizowanych testamentach sporzdzanych przez duchownych, podobnie jak w przypadku szlachty i mieszczan, nie podawano informacji o noszonej bielinie osobistej i obuwiu. Nie naleay one zwykle do rzeczy cennych. Posiadano je raczej ze wzgldw higienicznych i estetycznych, ktre zasadniczo wpyny na rozpowszechnienie si bielizny w XVIII wieku11. A poniewa odzie kleru skadaa si z dugich sukni, spod ktrych nie wystawaa bielizna osobista, nie wpywaa ona na oglny obraz stroju duchownych12. Testatorzy koncentrowali si na okryciach wierzchnich oraz szatach noszonych bezporednio na bielinie. W przebadanym materiale najczciej wystpujcym wierzchnim zimowym okryciem noszonym przez duchownych byy baranie, lisie lub krlicze kouchy. Przy czym w XVI w. nazw kouch stosowano na okrelenie innego rodzaju odziey wierzchniej, o ktrej bdzie mowa niej szub. Ihumen monasteru dermaskiego, Joan Stefanowicz, w 1571 r., wymieniajc przechowywane u swej siostry Marii ruchomoci, wyrnia dwa rodzaje kouchw13. Jeden z nich to najbardziej popularny i tani rodzaj koucha baraniego, a drugi szuba pokryta murawskim czarnym suknem. Kouchy baranie miay kudate wierzchy. Sam testator napisa, e kouch barani nie by kryty adn materi i jasno wskaza, e jest to cecha odrniajca obydwa okrycia. Jak wynika z analizowanego materiau, kouchw posiadano rednio od 2 do 3 sztuk. W aktach ostatniej woli osb wyej usytuowanych w hierarchii cerkiewnej wymienia si ich wicej i s to okrycia lepsze gatunkowo. Biskup ucki i ostrogski, Cyryl Terlecki, wymienia w swoim ostatnim testamencie z 1607 r. (...) , (...)14. Podzia okry wierzchnich dokonywany pod wzgldem ich walorw wskazuje na stopniowanie jakoci odziey. Jedno z okry, podlejsze zapewne, przeznaczone byo do uytku codziennego, a drugie traktowano jako okrycie wyjciowe. Popularniejszymi, bo bardziej uniwersalnymi szatami wierzchnimi byy szuby, czyli lune, niezapinane okrycia podszyte z wierzchu futrem i pokryte okrelon materi. Ten typ odzienia wierzchniego znajdujemy zarwno wrd garderoby zakonnikw, jak i duchowiestwa wieckiego. O wartoci szub, podobnie jak w przypadku kouchw, decydowaa jako wykorzystanego futra i materiaw, z ktrych je wykonano. Std wrd zakonnikw i duchownych wieckich najczciej spotyka si te podszywane futrami z lisich brzuszkw, z wierzchni czci pokryt tanim muchajerem lub suknami15.
11 Zob. J. Dumanowski, wiat rzeczy szlachty wielkopolskiej w XVIII wieku, Toru 2006, s. 205206; I. Turnau, Odzie, [w:] Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. 3: Od XVI do poowy XVII wieku, pod red. A. Keckowej i D. Molendy, Wrocaw-Warszawa 1978, s. 300. W 1653 r. handlujcy w Mohylewie wyrobami ze skry Leon Jaroszewicz wycenia je nastpujco: trzewiki czarne 9 par 1,5 kopy gr. litewskich, boty tych 3 pary 2 z, boty czarnych biaogowskich jaowiczych 3 pary 3 z, buty czerwone baranie 9 par 9 z, boty czarne z kolej skry 6 par 12 z pl. Boty dziecice kosztoway 1 z para. Inwentarz majtku Leona Jaroszewicza (1653), NGABM, f. 1817, op. 1, nr 21, k. 260v. 12 J. Dumanowski, dz. cyt., s. 205. 13 AJZR, cz. 1, t. 1, Kiev 1859, nr 9, s. 33; zob. te testament archimandryty monasteru ydyczyskiego Jony (1569), tame, nr 7, s. 23. 14 ASD, t. 1, Vilna 1867, nr 76, s. 231. 15 Do lepszej jakoci futer naleay te ze zwierzcych grzbietw Historia kultury, t. 3, s. 281282.

261

Wioletta Zielecka

Trudno powiedzie, jaki rodzaj sukna dominowa, poniewa zwykle poprzestawano na podawaniu jego koloru oraz rodzaju podbicia szuby. Pomijanie podobnych informacji moe wskazywa, e sukno niczym szczeglnym si nie wyrniao i nie naleao do najcenniejszych. Zwracanie uwagi na futrzane podbicia pozwala natomiast stwierdzi, e to one miay decydujcy wpyw na cenno szub. Archimandryta monasteru ydaczyskiego, Jona (1570 r.), nie poda nazwy sukna zuytego na szuby16. Tego typu informacji brakuje take w testamencie biskupa chemskiego i beskiego Atanazego Pakosty z 1625 roku17. Garderoba pierwszego zdominowana bya przez tanie materie i lisie futra, na tle ktrych szuba kryta suknem niczym si nie wyrnia. Drugi z testatorw, ktrego inne szaty skrojono m.in. z drogiego adamaszku, cho nie poda sukien znajdujcych si na szubach, to wspomnia o drogich podbiciach tych okry, wykonanych z rysich futer i sobolich pupkw18. Wspln cech pokrywanych suknem szub noszonych przez duchownych by kolor czarny. Trudniejsz do rozstrzygnicia kwesti jest okrelenie tego, co noszono pod kouchami i szubami; wskazanie rodzaju odziey bdcej wyznacznikiem przynalenoci do stanu duchownego, noszonej poza domem, oraz szat domowych prywatnych. Barier jest znowu oglnikowo informacji, gdy rzadko wychodz one poza sformuowania wskazujce na posiadanie elementw charakterystycznych dla odziey duchownych. Mowa tu przede wszystkim o terminie suknia, ktrym okrelano poszczeglne czci garderoby. Problem z identyfikacj jego znaczenia nie po raz pierwszy pojawia si w badaniach nad rdami masowymi wytworzonymi w rodowisku duchownych. Trudnoci interpretacyjne zwizane z tym terminem mia Dariusz Gwka w swej pracy dotyczcej majtku osobistego i poziomu bytowania duchowiestwa katolickiego w XVII i XVIII wieku. Autor, korzystajc z testamentw, testamentalnych wykazw rzeczy i pomiertnych inwentarzy mienia, jasno okreli, e chodzio o rnego rodzaju sutanny19. W przypadku analizowanych tutaj testamentw duchownych obrzdkw wschodnich, ze wzgldu na charakter rda i niewielk ilo jednostek branych pod uwag, problem wydaje si bardziej skomplikowany. Nie znajdujemy w przebadanym materiale wyjanienia terminu suknia, poniewa wystpuje on samodzielnie i nie czy si go z adnymi innymi strojami charakterystycznymi dla stanu duchownego. Do tych ostatnich zaliczamy rewerend (referenda czamletowa), czyli rodzaj wierzchniej sukni noszonej przez duchownych, rwnie katolickich, ktr znajdujemy ju wrd aktw ostatniej woli z XVI wieku20.
AJZR, cz. 1, t. 1, nr 7, s. 1829. A. Gil, dz. cyt., s. 121122. 18 Futra z sobolich pupkw, czyli z najlepszej skry z sobolich brzuszkw, naleay do najbardziej zbytkownych okry. E. i A. Banach, Sownik mody, Warszawa 1962, s. 227. 19 Suknia spodnia alias sutanna D. Gwka, dz. cyt., s. 6162. 20 Archimandryta monasteru ydyczyskiego Jona (1569) podarowa czamletow rewerend Stefanowi, kapanowi monasterskiemu, AJZR, cz. 1, t. 1, nr 7, s. 25; por. D. Gwka, dz. cyt., s. 74.
17 16

262

Majtek ruchomy w testamentach duchownych obrzdkw wschodnich...

Kolejna szata zwizana z przynalenoci do duchowiestwa to sutanna, o ktrej pisa Atanazy Pakosta w testamencie z 1625 roku21. Wrd zgromadzonych testamentw duchownych jest to najwczeniejsza wzmianka i oczywicie nie wyklucza uytkowania tego typu odzienia wczeniej. Pakosta niewtpliwie w zwizku z penion funkcj posiada cztery sutanny, spord ktrych jedna uszyta bya z drogiej materii czarnego adamaszku, i uywana najprawdopodobniej w celach reprezentacyjnych i w dni witeczne. Gorszej jakoci bya stara kanawcowa sutanna. Dwie ostatnie z czarnego falandyszu oraz czarn czamletow wykonano z materiaw gorszej jakoci, najpewniej znajdoway one zastosowanie w codziennej posudze biskupa22. Sutanny mamy jeszcze w kolorach bkitnym ( ) i wodnistym ( )23. Pierwsz z nich uszyto z adamaszku, co wskazywaoby na jej szczegln warto. Poza tym brak jakichkolwiek informacji o znaczeniu tych szat. Obie znajdujemy u cerkiewnych hierarchw, wic moe sutanny w tych kolorach zwizane byy z penionymi przez nich funkcjami. Wspomnian wczeniej sukni analizowane dokumenty wymieniaj w jeszcze innych znaczeniach. Pierwsze to tzw. suknie zakonne, o ktrych pisa kapan z mohylewskiej katedry Zbawiciela, ojciec Teokryst Krzysztofowicz, w testamencie z 1732 roku24. Niewtpliwie chodzio tu o habity. Sukniami ten rodzaj ubioru nazywa te Jdrzej Kitowicz25. U niego znajdujemy rwnie opis stroju zakonnikw obrzdkw wschodnich: Strj bazyliaski, unitom i dyzunitom jednakowy, do jezuickiego duo podobny oprcz kaptura, ktrego nie nosili jezuici, a bazylianie nosz. [...] Po klasztorach chodz tylko w jednej sukni, ktra jest duga, fadzista, z konierzem wysokim, z rkawami wskimi, koo pici opitymi. Pas czarny, roboty pasamoskiej26. Bazyliaskie habity, wedug opisu Kitowicza, miay kolor czarny, a szyto je zalenie od pory roku z sukna lub kamlotu. Mnisi, opuszczajc mury klasztorne parami, zakadali na habity szerokie paszcze ze zwisajcymi na plecy maymi kapturami z dwiema kocami na piersi spadajcymi w szerokoci i podobiestwie stuy na p okcia dugiej [...]27. Kiedy samodzielA. Gil, dz. cyt., s. 122; zob. testament administratora i namiestnika wadyctwa biaoruskiego Sylwestra Woczaskiego (1686), IJM, t. 10, t. 10, Vitebsk 1897, s. 425. 22 Czamlet inaczej kamlot (camelot), rodzaj cienkiego, delikatnego sukna o pciennym splocie. M. GutkowskaRychlewska, Historia ubiorw, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1968, s. 217. Falendysz sabej jakoci sukno holenderskie lub angielskie, cikie, grube. Z czasem ustpi suknom hiszpaskim. Zachowao si wrd uboszej szlachty i suby. Kanawac ptno konopne lub lniane do usztywniania odziey lub na podszewki. Wyraz ten oznacza rwnie materia jedwabny lub czasem baweniany w prki. E. i A. Banach, dz. cyt., s. 66, 221. 23 Testament episkopa wodzimierskiego i brzeskiego Joachima Morochowskiego (1631), AJZR, cz. 1, t. 6, Kiev 1883, nr 153, s. 628; regest z tego testamentu, Pamjatki, Archiv ukrainskoj Cerkvi, t. 3, Kijv 2001, t. 3, nr 222, s. 190; testament Sylwestra Woczaskiego, administratora i namiestnika wadyctwa biaoruskiego (1686), IJM, t. 10, s. 425. Nomenklatura kolorw (wodnisty) odpowiada panujcej w okresie nowoytnym tendencji do czerpania z nazewnictwa akcesoriw zwizanych z kuchni i otaczajcym wiatem. W. oziski, ycie polskie w dawnych wiekach, Krakw 1969, s. 122; M. Gutkowska-Rychlewska, dz. cyt., s. 663; zob. J. Dumanowski, dz. cyt., s. 184185. 24 NGABM, f. 1817, op. 1, nr 74, k. 10v. 25 J. Kitowicz, Opis obyczajw za panowania Augusta III, t. 1, Wrocaw 2003, s. 166. 26 Tame. 27 Tame, s. 167.
21

263

Wioletta Zielecka

nie wychodzili do miasta, mieli nosi paszcze z szerokimi rkawami. Strj bazylianw dopeniay nakrycia gowy. Zim nosili czapki podszywane lisim futrem, a latem kapelusze28. Teokryst Krzysztofowicz nie okrela rodzaju tkanin, z ktrych je sporzdzono, oraz spadkobiercw tych ubiorw, co wskazywaoby na to, e podobnie jak u Kitowicza nie byy one specjalnie cenne. Czarn sukni jako darowizn dla starego popa znajdujemy w testamencie Macieja (1522 r.), jereja cerkwi w. Jerzego w Wilnie29. Tutaj zapewne mowa bya o rodzaju ksiej sukni, poniewa otrzyma j duchowny i jest to jedyna wspomniana tego typu odzie. Poza ni jerej Maciej posiada tylko odzie wieck kaftan i kouchy. Ten sam Maciej sprzeda sukni brunatn niejakiemu popowi Choowskiemu za 2 kopy i 6 gr, wic kolor czarny nie by jedynym stosowanym dla szat duchownych30. Za tez zakadajc obejmowanie terminem suknia szat charakterystycznych dla duchownych, w tym take omwionych wyej sutann, przemawia testament biskupa Sylwestra Woczaskiego. Hierarcha, sporzdzajc w 1686 r. akt ostatniej woli, pisa: 31. W niespena rok pniej, 6 padziernika, Woczaski sporzdzi nowelizacj testamentu, w ktrej szczegowo rozporzdza sukniami, w tym m.in. take sutannami. Dla uniknicia nieporozumienia naley wyjani, e zbieno nazewnictwa stosowana w odniesieniu do odziey przez duchowiestwo rzymskokatolickie i unickie nie oznacza, e krj odzienia kapanw obu wyzna by taki sam lub podobny. Kwesti t najlepiej rozwizayby rda ikonograficzne. Na podstawie samych testamentw nie mona okreli przemiany w modzie oraz skonnoci unickich duchownych do poddawania si jej. Odwoujc si do bada Dariusza Gwki i zestawiajc je z danymi wystpujcymi w testamentach spisanych przez przedstawicieli stanu duchownego Kociow wschodnich, podkreli naley istnienie wsplnoty pojciowej funkcjonujcej w obrbie dwch wyzna, odnoszcej si do odziey. W przebadanych testamentach widoczne jest zjawisko braku stosowania okrele ruskich lub greckich na nazwanie ksiej odziey. Oprcz wyej opisanych sukien i sutann nie znajdujemy

Podstawow rnic w wygldzie unickich bazylianw i prawosawnych czercw widzi Kitowicz w zwyczaju noszenia brd. Jak pisze proboszcz z wielkopolskiej Rzeczycy, jeszcze w pocztkach panowania Augusta III zakonnicy obu obrzdkw nosili brody, a w pniejszym okresie zarwno uniccy biskupi, jak i mnisi zarzucili ten zwyczaj. Podtrzymywali go jednak prawosawni zakonnicy oraz duchowni wieccy. Wosy golono krtko na caej gowie, zostawiajc dusze z tyu. Czasem upodabniano si do wieckich duchownych, golc mae korony na czubku gw. Tame. 29 ASD, t. 6, Vilna 1869, nr 5, s. 14; jerej duchowny ze wiceniami kapaskimi, sprawujcy wszystkie sakramenty oprcz sakramentu kapastwa. 30 Wedug ustale Dariusza Gwki kolory czarny i brunatny miay szaty duchowiestwa katolickiego. Brunatny przeznaczano dla uboszych duchownych. Zob. D. Gwka, dz. cyt., s. 58. 31 IJM, t. 10, s. 425.

28

264

Majtek ruchomy w testamentach duchownych obrzdkw wschodnich...

np. nazwy podriasnik (scs. , gr. chiton), okrelajcej pozaliturgiczny, powszedni strj kapana, bdcy odpowiednikiem sutanny ksiy rzymskokatolickich32. Za tym, e sutanna moga by synonimem podriasnika, przemawiaj trzy przesanki. Pierwsza to kolory tych ostatnich: brunatny, czarny oraz barwa wodnista (szary) i bkitna33. Ponadto podriasniki najczciej wykonywano z sukna lub jedwabiu, a z tego rodzaju tkanin wanie sporzdzano omawiane szaty w analizowanych testamentach34. W adnym z analizowanych aktw ostatniej woli podriasnik nie wystpowa obok sutanny jako rodzaj ubioru. Spolszczenie nazwy tego podstawowego ksiego okrycia byo elementem polonizacji, ktrej ulegali Rusini. Poniewa dominowa jzyk polski, a sutanna naleaa do odziey powszedniej, tzn. nieuywanej do celw liturgicznych, std i dla niej znaleziono polski odpowiednik. Oprcz tego znaczce byo oddziaywanie Kocioa rzymskiego na duchowiestwo unickie, ktre miao z nim styczno. Odosobnionymi ladami ruskiego nazewnictwa szat powszednich duchowiestwa unickiego w analizowanych testamentach pozostaj nazwy i . Wspomina o nich w testamencie z 1631 roku biskup wodzimierski i brzeski Joachim Morochowski35. Riasa episkopa stanowia ciepe odzienie, gdy podszyta bya futrem z lisa. I chocia akt ostatniej woli Morochowskiego nie zawiera informacji o wygldzie tej szaty, to mona stwierdzi, e musiaa ona rni si od sutanny, skoro o tej ostatniej wspomnia osobno36. Riasa Morochowskiego ze wzgldu na jego przynaleno do zakonu penia zapewne funkcje habitu37. Z nazwy paszcza wynika, e by dodatkiem do riasy38.
Podriasnik [...] duga tunika o rnorodnym kroju: wkadana przez gow, zapinana pod szyj z lewej strony, z wskimi rkawami, przepasana paskiem, podobna do rzymskiej tunica cincta lub greckiego chitonu; z odciciem w talii rozciciem od szyi do stp, zapinana tylko pod szyj i w pasie, z dzwonowato rozszerzon doln czci, z lew po zachodzc gboko pod wsz praw, wierzchni; z odciciem w talii lub nie, rozcita porodku przodu od szyi do piersi lub do stp, ale zaszyta, z rzdem najczciej 33 guzikw E. Pokrzywa, Sownik terminologiczny wyposaenia wity obrzdku wschodniego z przydatkiem ikon narracyjnych, Warszawa 2001, s. 55. 33 Testament episkopa wodzimierskiego i brzeskiego Joachima Morochowskiego (1631), AJZR, cz. 1, t. 6, nr 153, s. 628; testament Sylwestra Woczaskiego, administratora i namiestnika wadyctwa biaoruskiego (1686), IJM, t. 10, s. 425; testament Macieja, jereja cerkwi w. Jerzego w Wilnie (1522), ASD, t. 6, nr 5, s. 14; A. Gil, dz. cyt., s. 122; por. E. Pokrzywa, dz. cyt., s. 55. Nazwy kolorw w okresie staropolskim odpowiaday barwom np. przypraw, owocw lub innym elementom wiata ludzi epoki nowoytnej, std wyej wymieniona wodnista sutanna lub pieprzowy kontusz, cynamonowe portki, oliwkowy upan. W. oziski, dz. cyt., s. 122. 34 E. Pokrzywa, dz. cyt., s. 55. 35 AJZR, cz. 1, t. 6, nr 153, s. 628. 36 Riasa gr. grson (wytarty, zniszczony), wierzchnia szata koloru czarnego, nakadana na podriasnik, podobna do niego krojem, ale odrniajca si szerokim, rozszerzonym ku doowi, zakrywajcym do rkawem. Duchowni noszc j przed naboestwem lub podczas sprawowania sakramentw nakadaj na ni riz. Podczas liturgii, kiedy maj obowizek suy w kompletnym stroju liturgicznym, zdejmuj rias, a bezporednio na podriasnik nakadaj sticharion. W dawnej cerkwi riasa waciwa bya zakonnikom. zob. E. Pokrzywa, dz. cyt., s. 55. 37 Tame, s. 64. 38 Duchowiestwo zakonne nosio na riasy paszcz, tzw. mantij (scs. mandija, z ac. pallium, palij). Trudno jednoznacznie okreli, czy to o niej pisa Morochowski. Mantij atasow posiada Sylwester Woczaski, ale nie wiza jej z adn inn szat ani nie wyjani, czemu suya. Zob. E. Pokrzywa, dz. cyt., s. 64; testament administratora i namiestnika wadyctwa biaoruskiego, Sylwestera Woczaskiego (1686), IJM, t. 10, s. 425.
32

265

Wioletta Zielecka

Spord ksiych nakry gowy, niezwizanych z liturgi, a waciwych dla stanu duchownego, wymieniona zostaa . Wystpia ona w przebadanych testamentach tylko dwa razy. Tego typu nakrycia gowy posiada ksidz Maciej z cerkwi Roskiej w Wilnie. W akcie ostatniej woli z 1522 r. wymieni skufi jako letnie nakrycie gowy uszyte z aksamitu39. Druga skufia Macieja zrobiona bya z czarnego aksamitu podbitego lisimi brzuszkami i bya cieplejsza. W pozostaych testamentach nakrycia gowy nazywano szapkami lub czapkami i trudno stwierdzi, czy miay one charakter wiecki, czy duchowny. Sama terminologia przemawia za pierwsz z tych moliwoci. Oprcz szat powszednich zwizanych ze stanem duchownym posiadano rwnie odzie wieck, podobn do tej, jak nosia reszta mieszkacw Rzeczypospolitej. Znajdujemy j zarwno wrd niszego kleru, jak i cerkiewnych hierarchw. Kierujc si zasad, e testamenty zawieray zwykle dyspozycje dotyczce przedmiotw najcenniejszych, mona stwierdzi, e szaty wieckie, podobnie jak te zwizane z penieniem funkcji duchownych, stanowiy dla testatora rzeczy wartociowe. I tak dla wspomnianego wczeniej jereja Macieja (1522 r.) drogi by wieo kupiony kaftan z kitajki w kolorze gwodzikowym i inny, z zielonej tafty40. Wykonane z tkanin jedwabnych stanowiy one cenniejsz cz dorobku ksidza ni suknie duchowne. Dla Joachima Morochowskiego (1631 r.), wadyki wodzimierskiego i brzeskiego, liczyy si trzy czamary, w tym jedna adamaszkowa z pasamonami i dwie kolejne podszyte rysiami i sobolami41. Obydwa rodzaje odziey to szaty wierzchnie42. Oprcz wymienionych szat spotykamy tylko cienkie upice z muchajeru oraz podbite futrami i bliej nieokrelon kiec43. Dwa wspomniane przypadki pokazuj rne postawy wobec wasnej garderoby i prezencji. Morochowski to unicki hierarcha ubierajcy si odpowiednio do swojej pozycji44. Chodzi on nie tylko w adamaszkowych ksiych szatach. Pokazywa si rwnie w ubraniach wieckich, take zdobionych i szytych z drogich materii. Jerej Maciej zamienia czasem liche falendyszowe suknie na lekkie i kolorowe taftowe kaftany. Maciej stanowi przykad dbaoci o prezencj, mimo do niewielkiej wartoci reszty majtku, ktrym dysponowa w testamencie (najdrosze byo kilka srebrnych naczy).
39 ASD, t. 6, nr 5, s. 13; skufia gr. skuphos kubek, miseczka, do dzisiaj funkcjonuje jako nakrycie gowy duchownych zakonnych i wieckich w Kocioach wschodnich. Jej wygld ulega zmianom i trudno powiedzie, jak dokadnie wygldaa w XVI wieku. W dawnej Cerkwi miaa form nieduej okrgej czapeczki nakadanej na tonsur i nazywano j w jzyku staro-cerkiewno-sowiskim gumnice. Zob. E. Pokrzywa, dz. cyt., s. 56. 40 ASD, t. 6, nr 5, s. 13. 41 AJZR, cz. 1, t. 6, nr 153, s. 628. 42 Kaftan to duga szata pochodzenia wschodniego, otwarta z przodu, posiadajca rozcite u dou rkawy. Strj ten przechodzi swoj ewolucj. W kocu sta si ubiorem domowym. Czamara podobnie jak kaftan pochodzenia wschodniego, z rkawami, duga do ziemi. Jako ciepe odzienie podszywana futrami z rysia i popielicy. E. i A. Banach, dz. cyt., s. 57, 118. 43 Testament Jony, archimandryty monasteru ydyczyskiego (1569), AJZR, cz. 1, t. 1, nr 7, s. 23. Rejestr majtku wadyki pisko-turowskiego Andrzeja Iwanowicza Rusina Beresteckiego z 5 sierpnia 1572, Archivi Ukraini 2004, 1/2, s. 122124; testament Sylwestera Woczaskiego namiestnika wadyctwa biaoruskiego (1686), IJM, t. 10, s. 424. 44 Zob. A. Dymmel, Ubir jako wyznacznik pozycji spoecznej mieszkacw lubelskich w drugiej poowie XVI i w XVII wieku, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. 31: 1983, nr 2, s. 199.

266

Majtek ruchomy w testamentach duchownych obrzdkw wschodnich...

Wrd osb wyznaczonych na dziedzicw odziey najczciej znajdowali si przedstawiciele kleru. Przekazujc ubrania w rce praktykujcych duchownych, testatorzy dawali wyraz przekonaniu o przydatnoci szat. Nie nakazywano ich sprzeday, jak w przypadku innych ubra, co wskazuje na to, e nie postrzegano ich jako rdo dochodu. Pewien wyjtek stanowi Atanazy Pakosta, ktry swoje szaty przekaza siostrzecowi, niemowlakowi, Jakowi Jasieskiemu45. Ubrania duchownego zoyy si w wietle testamentu na mas spadkow, w ktrej skad weszy take m.in. srebra, kodra, kobierce, obrusy, kareta i konie. Caociowe ujcie mobiliw oraz drogie materie, z ktrych sporzdzono szaty, wskazuj, e s one dziedzictwem, lokat kapitau albo pamitk po zmarym wuju. Ze wzgldu na wiek dziedzica oraz charakter odziey wtpliwa wydaje si moliwo uytkowania jej przez Jaka po jego doroniciu46. Ksie szaty miay raczej wymiar sentymentalny, std duchowni pozostawiali je przyjacioom jako wyraz mioci i przywizania. Na przykad Sylwester Woczaski (1686) zapisa swoj now sutann ksidzu Timofiejowi Chomontowskiemu 47. Szaty duchownych trafiay take do suby jako pamitka lub forma wdzicznoci, a ich sprzeda stanowia zapewne sposb pozyskania gotwki48. Kolejn grup szat wystpujc w majtku ksiy nalecych do obrzdkw wschodnich stanowi szaty liturgiczne, suce do sprawowania posugi kapaskiej. Znajdujemy je w testamentach osb zamonych, ktre piastoway wysokie godnoci cerkiewne. Naleay one do przedmiotw cennych, zrobionych z dobrej jakoci tkanin, wzbogaconych kunsztownymi zdobieniami49. Na warto szat liturgicznych wskazywa Cyryl Terlecki (1595 r.), wadyka piski i turowski. Wyliczajc w testamencie przedmioty zwizane z Cerkwi, wymieni (, feloniony) po najcenniejszych rzeczach srebrach cerkiewnych i ksigach50. Dalej wspomnia o symbolu swej wadzy, srebrnym pastorale
A. Gil, dz. cyt., s. 122. W okresie staropolskim wykorzystywanie odziey przez kilka pokole rodziny stanowio popularn praktyk. Przyczyn tego stanu rzeczy bya znaczna warto odziey oraz jej znaczenie jako cznika midzy pokoleniami i nonika tradycji. W. Czapliski i J. Dugosz, ycie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, Warszawa 1982, s. 106. Ostatnio J. Dumanowski ustali, e w cigu XVIII w. nastpio przewartociowanie w stosunku do odziey i w mniejszym stopniu traktowano go jako nonik tradycji i wartoci. W tym czasie traci na znaczeniu praktyka np. przekazywania wnukom odziey przez dziadw. Odzie sprzedawano, a spadkobiercom przekazywano odpowiedni cz pienidzy. J. Dumanowski, dz. cyt., s. 203205. 47 IJM, t. 10, s. 419427, s. 425. 48 Testament Joachima Morochowskiego (1631), AJZR, cz. 1, t. 6, nr 153, s. 629. 49 Do dzisiaj szaty liturgiczne duchowiestwa Kociow wschodnich odznaczaj si bogatym zdobieniem i wzorzystoci. 50 ASD, t. 1, nr 64, s. 199. Riza (felonion) wierzchnia szata liturgiczna kapana, w niektrych okolicznociach noszona te przez biskupw, nakadana na sticharion (podriznik, spodnia szata liturgiczna kapana i biskupa, majca krj dugiej tuniki z rozciciami na bokach; nisi duchowni i diakoni nakadali j na rias), pas (suy do przepasania sticharionu i epitrachelionu, dekorowany obszyciami z tkanin), epitrachelion (obowizkowy element stroju liturgicznego kapanw i biskupw; dugi pas tkaniny, zwykle jedwabny, z czasem przeksztaci si w rodzaj stuy, zawizywany w pasie podczas liturgii), epigonation (jedno z insygniw biskupw Kocioa prawosawnego; czworoktna, usztywniona chusta umocowana jednym rogiem na tamie do pasa, sigajca kolan, zdobiona). Rizy to nakadane przez gow dugie i szerokie paszcze bez rkaww. Od XVI w. szyto je ze sztywnych tkanin, aby uatwi kapanom ich noszenie. Umieszczano na nich hafty ze zotych i srebrnych nici, zdobiono perami, drogimi kamieniami. E. Pokrzywa, dz. cyt., s. 5761.
46 45

267

Wioletta Zielecka

(). Wskazane przedmioty nazwa skarbami, co rwnie przemawia za ich znaczn wartoci51. Sylwester Woczaski w akcie ostatniej woli z 1686 r. okreli cerkiewne sprzty wraz z szatami jako , ktry przechowywany by w skrzyniach 52. Co najwaniejsze, przedmioty te nie naleay do testatorw, ale do Cerkwi. Terlecki nazywa je rzeczami cerkiewnymi. Jako biskup tylko nimi zarzdza, prawo kanoniczne zakazywao bowiem duchownym przywaszczania ich sobie i obdarowywania krewnych53. Terlecki zapisa je protopopom i prezbiterom. Zarwno on, jak i inni testatorzy stanu duchownego szanowali przeznaczenie szat liturgicznych i pozostawiali je nastpcom na swoim urzdzie54. Obawiano si zawaszczenia cerkiewnych artefaktw przez naturalnych spadkobiercw, czemu da wyraz Hipacy Pociej. W testamencie z 1609 r. metropolita kijowski zwraca si do swoich synw: [...] szto si dotyczet rzeczy cerkownych i ubierow, tysie wsy na tom e regestrze mojem, spisawszy rukoju mojeju, zostawiom, hde szto i do kotoroje cerkwi oddano byti majet i obowezuju sumnieniem synw moich Jana i Petra i zaklinaju imieniem Boym, aby z tych rzeczy niczoho sobie nie przywaszczali, [...] jako dla lepszoje wiery z toho regestru mojeho kopije spisawszy, zostawiom odnu u Woodymerskoj ryznicy, a druhuju u Nowahorodskoj, aby po smerty mojey kapitua o tom wedaa, choho si u dety moich upominaty maet [...]55. Jeli braki odpowiednich rzeczy do sprawowania kapaskich obowizkw kupowano je. Atanazy Pakosta, obejmujc zrujnowane biskupstwo chemskie, oprcz wielu aparatw cerkiewnych, zakupi te dla siebie mitr haftowan z firetami zocistemi56. To liturgiczne nakrycie gowy ma podczas liturgii wane symboliczne znaczenie. Kapan zdejmuje je podczas wielkiego wejcia i centralnej czci naboestwa przemienienia57. W Sobornej Cerkwi Chemskiej brakowao tego wanego elementu stroju liturgicznego gospodarza diecezji. Mimo e Pakosta by trzecim z kolei biskupem chemskim, jego poprzednicy nie zostawili po sobie kompletnego wyposaenia zakrystii (riznicy). Trudno jednoznacznie okreli przy51 Zob. testament episkopa wodzimierskiego i brzeskiego Joachima Morochowskiego (1631), AJZR, cz. 1, t. 6, nr 153, s. 624; IJM, t. 10, s. 425. 52 Tame. 53 Prawo kanoniczne nakazywao dokadne okrelenie i rozgraniczenie majtku osobistego biskupw i mienia kocielnego. A. Znosko, dz. cyt., s. 20. 54 Biskup chemski Jakub Susza pisa w testamencie z 1686 r.: Cerkiewne rzeczy jako zostaj w zawiadowaniu i dozorze zakonnikw naszych, tak te aby przy tyche i pod ich rk wszystkie w zakrystiej i w Cerkwie zostaway, prosz sucessora mego tylko, aby byy na nowo spisane, i na chwa Bo obrocone i uywane. Aparata wszystkie, ktrekolwiek i ja sam sporzdziem, maj nalee do Cerkwi Kathedralnej Chemskiej, do uywania wedug potrzeby tak zakonnikom, jako i successorowi memu. R. Kozyrski, dz. cyt., s. 302; testament episkopa wodzimierskiego i brzeskiego Joachima Morochowskiego (1631), AJZR, cz. 1, t. 6, nr 153, s. 624; testament metropolity kijowskiego, halickiego i wszystkiej Rusi, biskupa wodzimierskiego i brzeskiego Adama Hipacjusza Pocieja, AVAK, t. 33, nr 138, s. 183; testament Fedora Janowicza, starszego pustyskiego klasztoru w. Bazylego (1705), LVIA, f. 1178, op. 1, nr 309, k. 60; testament metropolity kijowskiego, halickiego i caej Rusi, arcybiskupa poockiego Antoniego Sielawy (1651), IJM, t. 2, Vitebsk 1871, nr , s. 275; testament namiestnika wadyctwa biaoruskiego Sylwestera Woczaskiego (1686), tame, t. 10, s. 425. 55 AVAK, t. 33, nr 138, s. 183; zob. te testament Antoniego Sielawy (1651), IJM, t. 2, nr , s. 276. 56 A. Gil, dz. cyt., s. 121. 57 Zob. E. Pokrzywa, dz. cyt., s. 62.

268

Majtek ruchomy w testamentach duchownych obrzdkw wschodnich...

czyn takiego stanu rzeczy. Moga ni by zarwno za sytuacja materialna diecezji w chwili obejmowania zarzdu nad ni przez Pakost (jej uposaeniem bya tylko jedna wie, brakowao utensyliw liturgicznych), jak i osobiste upodobania poprzednich biskupw chemskich. Moe nakazywali grzeba si w mitrach? Prawdopodobne jest te, e mitra i inne sprzty cerkiewne pady upem zodziei podczas wakowania wadyctwa. Pocztki biskupiej kariery Pakosty to przecie okres napi religijnych w diecezji chemskiej i umocnienia si Kozakw, ktrzy w kocu przyczynili si do odnowienia hierarchii prawosawnej, co z kolei wzmocnio Cerkiew chemsk przez nadanie jej nowego biskupa Paisjusza Czerkawskiego (1621 r.)58. Pierwsza i trzecia wersja wydaj si najbardziej prawdopodobne, poniewa z testamentu spisanego przez biskupa chemskiego Jakuba Susz wiadomo, e przedmioty zwizane z wykonywaniem funkcji biskupa stanowiy wasno Cerkwi59. Przypadek Pakosty ufundowanej przez niego mitry pokazuje charakterystyczne dla tego hierarchy gorliwo i trosk o zagwarantowanie obrzdom liturgicznym ustawowej oprawy. Pakosta stanowi przykad duchownego aktywnie wspierajcego Cerkiew pod wzgldem finansowym. Zdecydowanie wicej szat liturgicznych sfinansowa metropolita kijowski Antoni Sielawa. Ilo ubiorw liturgicznych, materiay, z ktrych je wykonano, pokazuj okazao i kosztowno szat zakadanych podczas naboestw przez hierarch. Sielawa skoncentrowa si na szatach wierzchnich, co oznacza, e te stanowiy najkosztowniejsz cz wyposaenia jego zakrystii. Podobnie jak Terlecki posiada on rizy. Obie szaty sporzdzono z najdroszej tkaniny zotogowia, jedna bya w kolorze niebieskim, druga w czerwonym60. Z tego samego materiau wykonano rizy odziedziczone przez Sylwestra Woczaskiego, ktry uwaa je za najcenniejsze61. Z jego testamentu wiadomo, e oddzieln kategori stanowiy rizy , wykonywane z adamaszku lub aksamitu62. Spord czterech sakw nalecych do Antoniego Sielawy pierwszy by na tabinie zotym, czerwonym zotem bogato haftowany, z lisztw wokoo , perami sadzon, drugi wykonano z biaego atasu haftowanego zotymi nimi, kolejny za ze zotogowia koloru fiokowego z wzorami drobnych kwiatw, a czwarty uszyto z siwego zotogowia zdobionego duymi kwiatami63. Rwnie bogato wykonano nalece do Sielawy omoforiony (omoA. Gil, dz. cyt., s. 119120. Pastora moj i mitra Pakociaska, i druga mitra ydyczyska, i insze wszystkie srebra Episkopskie, ad Pontificalia nalece Cerkwi i successorowi inemu [...]. R. Kozyrski, dz. cyt., s. 302. 60 Zotogowie byo drog tkanin importowan gwnie z Turcji i Persji. M. Bartkiewicz, Polski ubir do 1864 roku, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1979, s. 53. 61 [] IJM, t. 10, s. 425. Biae rizy ze zotogowia znajdoway si w wyposaeniu cerkwi Zanicia Bogurodzicy w Smolesku. Oprcz zotogowia wykonywano je rwnie z adamaszku, atasu. Testament protopopa Antoniego apickiego (1655), NGABM, f. 1817, op. 1, nr 22, k. 114114v. 62 Sam Woczaski nie rozrnia obu tkanin, IJM, t. 10, s. 425. 63 Sak od gr. sakkos miech z koziej skry; hebr. sak prosta odzie, achmany. Wierzchnia szata liturgiczna noszona w rnych okresach wycznie przez biskupw, metropolitw, patriarchw. Od XV w. sak ma rkawy, w XVII w. byy jeszcze krtkie. Potem przyj form podobn do sticharionu. E. Pokrzywa, dz. cyt., s. 60, tablica XXII; testament metropolity kijowskiego, halickiego i caej Rusi, arcybiskupa poockiego Antoniego Sielawy (1651), IJM, t. 2, s. 275276; Lisztwy i zote hafty to charakterystyczne dla tej szaty zdobienia. Na piersiach, plecach, ramionach i rkawach i w jego dolnej czci umieszcza si barwne pasy symbolizujce strugi krwi z ran Chrystusa. Zob. E. Pokrzywa, dz. cyt., s. 60.
59 58

269

Wioletta Zielecka

forony, rodzaj stuy) najwaniejsze, bo odrniajce biskupa od reszty duchowiestwa czci stroju liturgicznego64. Charakterystycznym elementem ubioru biskupa bya te polica (scs. palica), czyli epigonation65. Ta noszona przez Sielaw wykonana bya z tabinu. Oprcz powyszych szat w czasie liturgii metropolita zakada patrahil (gr. epitrachelion, scs. jepitrachil), czyli stu noszon te przez zwykych ksiy, oraz parcze (gr. epimanikion, scs. porucze), tzn. narkawki sztywne mankiety o trapezoidalnym ksztacie, nakadane przez kapana lub biskupa na oba rkawy sticharionu, a przez diakona na podranik66. Sielawa nie poda opisu tych apparatw duchownych, co wskazuje na ich mniejsz warto w porwnaniu z pozostaymi rekwizytami. Wiadomo tylko, e zrobiono je z tabinu. Jepitrachile () wymieni w swym testamencie z 1655 r. protopop smoleski Antoni apicki, unita67. Pierwszy z nich koloru czerwonego, haftowany, wykonano ze zotogowia, a drugi zrobiony zosta z atasu z 68. W zwizku z istniejcym w analizowanych testamentach podziaem szat posiadanych przez ksiy obrzdkw wschodnich na wieckie i te zwizane z przynalenoci do stanu duchownego nasuwa si pytanie, jakie miejsce zajmowaa w yciu duchownych wiecko. Mowa tu przede wszystkim o hierarchach unickich, bo to ich akty ostatniej woli stanowi wikszo wrd zgromadzonych. Na nich dodatkowo ciya, w przeciwiestwie do biaego kleru, powinno ycia wedug reguy zakonnej. Cerkiewnych hierarchw wybierano bez wzgldu na to, czy wywodzili si ze szlachty, czy z mieszczastwa, wanie spord zakonnikw. Ustanowione przez uwaanego za ojca wschodniego monastycyzmu Bazylego Wielkiego (zm. 379 r.) zasady ycia zakonnego zobowizyway mnichw do pielgnowania cnt ubstwa, czystoci, posuszestwa oraz immanentnej dla chrzecijastwa mioci bliniego69. Ubstwo zakonne ma otwiera mnichom drog do okazywania najwikszej mioci do Boga. Prowadzi ono do likwidacji bariery midzy Bogiem a czowiekiem, ktr stanowi przywizanie do rzeczy doczesnych i uzalenianie si od nich70. Posuszestwo to z kolei droga do wyzbycia si waciwego ludziom egoizmu, pychy i wejcia na drog pokory. Nie tyle przywdziane szaty zakonne, ale przestrzeganie zasad chrzecijastwa i denie do doskonalenia kultywowanych przez nie wartoci gwarantowao osignicie
Tame, s. 62. Tame, s. 61. 66 Tame, s. 58. Patrahil znajdujemy te w testamencie Sylwestra Woczaskiego, IJM, t. 10, s. 425. 67 Testament protopopa Antoniego apickiego, NGABM, f. 1817, op. 1, nr 22, k. 114114v. 68 Tame, k. 114v. 69 Rozwaania o yciu monastycznym Bazyli Wielki zawar w pismach zatytuowanych Reguy dusze i Reguy krtsze. W swych pogldach uznawa wyszo ycia cenobickiego nad eremickim. ycie we wsplnocie umoliwia praktykowanie mioci bliniego i pomaga skuteczniej walczy z wadami oraz wiczy si w cnotach. Podstaw ascezy wedug w. Bazylego jest zespolenie ycia kontemplacyjnego z aktywnym. Za wany rodek doskonalenia uwaa prac fizyczn, ktr zaleca w miejsce wyszukanych umartwie. Modlitw rozumie jako nieustann pami o Bogu i wiadomo Jego obecnoci. Przyznawa wan rol ubstwu i posuszestwu. czy surowo z umiarkowaniem. Bazyli Wielki, Pisma ascetyczne: Zarys ascezy, Reguy dusze i Reguy krtsze, tum. J. Naumowicz, Krakw 1995, s. 41181, 185453; Zob. bp Jakub (Kostiuczuk), Monastycyzm wschodni, [w:] ycie monastyczne w Rzeczypospolitej, red. A. Mironowicz, U. Pawluczuk, P. Chomik, Biaystok 2001, s. 1415; A. Znosko, dz. cyt., s. 85. 70 bp Jakub (Kostiuczuk), dz. cyt., s. 18.
65 64

270

Majtek ruchomy w testamentach duchownych obrzdkw wschodnich...

zbawienia71. Nie bdziemy oczywicie rozstrzyga, czy duchowni-testatorzy zasuyli na ycie wieczne, czy nie. Z punktu widzenia omawianej tematyki interesujce jest jedynie uchwycenie indywidualnych postaw osb wysoko postawionych w hierarchii cerkiewnej wobec tego, czego deklaroway si wystrzega, skadajc luby zakonne. Warto si zastanowi, czy mimo zobowizania do ubstwa ulegali wpywom otaczajcego ich wiata; czy ulegali panujcej w spoeczestwie szlacheckim i mieszczaskim modzie na zbytek. Istotne staje si wobec tego okrelenie wartoci rzeczy stanowicych majtek osobisty unickich duchownych. Chodzi tu nie o wycen, bo dokonanie jej na podstawie samych testamentw jest niemoliwe, ale o oglne stwierdzenie, czy otaczali si przedmiotami cennymi i czy przywizywali do nich wag. Poniewa do osobistych rzeczy ksiy uywanych na co dzie nie naleay ubiory liturgiczne, zostan one pominite w rozwaaniach nad upodobaniem duchownych do przedmiotw drogich. Poza tym o wygldzie szat liturgicznych nie decydowa duchowny, nawet jeli sam sfinansowa ich zakup. Znaczenie miay wymogi liturgiczne. Mimo przepychu strojw zwizanych ze sprawowanymi obrzdami majtek osobisty, czyli ubrania powszednie, naczynia oraz inne elementy wyposaenia ksiego domu mogy prezentowa si skromnie. Sytuacj tak ilustruje przypadek ojca Tryzny, ktry odda swj majtek w rce Sylwestra Woczaskiego (1686 r.)72. Ten przechowywa go, o czym bya wczeniej mowa, w dwch skrzyniach w cerkiewnym otarzu. Majtek duchownego skada si z szat liturgicznych, krzya oraz ksiych sukien i kouchw. Cao majtku pozostaego po Trynie rzuca wiato na jego styl ycia. Jako duchowny wdziewa on na siebie drogie rizy ze zotogowia, ale oprcz nich w skrzyniach znajdoway si jedynie: sutanna, barani kouch i drewniany krzy, uywane przez niego na co dzie. Wizerunek duchownego poza liturgi przedstawia si wic skromnie. Jeden z testatorw, archimandryta monasteru ydyczyskiego Jona (1569 r.), najwiksz cz majtku posiada w gotwce, w talarach i zotych czerwonych. Mia te pewn ilo rzeczy ruchomych73. I chocia sam duchowny uwaa swj dorobek za niewielki, poniewa w archimandrii jak twierdzi nie upatrywa dochodu, to na podstawie posiadanych mobiliw moemy doszukiwa si braku skonnoci Jony do mniszego ubstwa. Pi bowiem ze srebrnych kubkw, a wrd posiadanych przez niego drobiazgw znajdujemy nieokrelone bliej srebrne puzderko i koszyk. Jad z cynowych naczy, ktre stanowiy wyposaenie stou przecitnego szlachcica. Naczy takich posiada najwicej, bo 66 sztuk, a wrd nich: pmiski, przystawki, flasze i talerze. Tych ostatnich byo wrd cynowych utensyliw najwicej. Wntrza jego domu zdobione byy dwoma kobiercami, stoy nakrywano obrusami. Natomiast cakowicie zwyczajnie, wrcz ubogo, przedstawiaa si garderoba archimandryty. wiadcz o tym materiay, z ktrych j wykonano. Posiadane przez

Tame, s. 20. Testament administratora i namiestnika wadyctwa biaoruskiego Sylwestera Woczaskiego (1686), IJM, t. 10, s. 425. Jzef Tryzna by przeoonym monasteru w. Ducha w Wilnie. 73 AJZR, cz. 1, t. 1, nr 7, s. 1829.
72

71

271

Wioletta Zielecka

niego szuby podszyto lisimi brzuszkami, czyli futrami gorszego rodzaju74. Dwie spord nich, przy czym jedna stara, kryte byy muchajerem, materiaem zblionym do sukna, wyrabianym z najgorszych rodzajw weny owczej lub koziej75. Trzecia szuba, najlepszego gatunku, kryta bya czarnym suknem. Archimandryta posiada rwnie dwie muchajerowe upice, z ktrych jedna, ciepa, podszyta bya lisimi brzuszkami. Najbardziej reprezentacyjnie wyglday czapki pokryte aksamitem i podszyte futrami z lisich brzuszkw. Wizerunek duchownego uzupeniaa skromna , obita czarnym suknem, kolebka zaprzgana w 2 czarne konie76. Co interesujce, nie znajdujemy wrd posiadanych przez niego cennych rzeczy ikon, krzyy, a nawet szat duchownych. Przedmioty pozostae po testatorze pozwalaj uzna go za raczej skromnie odzianego zakonnika, ktry otacza si drogimi przedmiotami. O znaczeniu, jakie Jona przywizywa do swoich srebrnych kubkw, wiadczy nie tylko kruszec, z jakiego je wykonano, ale take przekazanie ich przyjacioom, ktrzy przybyli odwiedzi umierajcego duchownego77. Oczywicie mona w tym miejscu stwierdzi, e cztery srebrny kubki nie stanowi wielkiego bogactwa. Owszem, bo i testator nie by czowiekiem specjalnie zamonym, a do tego powan cz swojego majtku posiada w gotwce. Niemniej jednak na podstawie zapisu traktujcego o kubkach wida jako osobistych naczy duchownego. Dua ilo elementw zastawy stoowej z cyny wizaa si z kwesti przyjmowania wielu goci. Posiadanie srebrnych kubkw wynikao zatem nie tylko z upodoba Jony, ale take z faktu, e jako archimandryta najwaniejszego w XVI w. woyskiego monasteru musia w pewnym stopniu dba o wzgldy reprezentacyjne78. Sprzty nalece do przeoonego potnego i bogatego monasteru ydyczyskiego podobne by do tych, jakie miaa zwyka redniozamona szlachta. Mniej wsplnego z zakonnym ubstwem mia metropolita kijowski Antoni Sielawa (1651 r.). Testator wyszczeglni spord posiadanego zota i srebra, ktre same w sobie wskazyway na jego zamono, srebrne sprzty stoowe. Ich mnogo, pokazujca w pewnym stopniu opraw, w jakiej przyjmowano goci, wiadczy o deniu Sielawy do ekspoHistoria kultury, t. 3, s. 281282. M. Bartkiewicz, Odzie i wntrza domw mieszczaskich w Polsce w drugiej poowie XVI i w XVII wieku, WrocawWarszawa-Krakw-Gdask 1974, s. 115116; M. Bartkiewicz, Polski ubir, s. 53, 61. 76 Nie wiadomo, jak wygldaa kolebka archimandryty. Forma tego pojazdu w XVI w. przechodzia ewolucj. Kolebka Jony moga mie ksztat kolebki podrnej o zamknitej owalnej formie, bardziej prymitywnej, albo moga stanowi pojazd paradny, zdobiony ornamentami, skadajcy si ze skrzyni podzielonej na cztery paskorzebione pola oraz pakowego szkieletu sklepionego ukiem kolebkowym z poprzecznymi, dugimi ebrami. Wspomniane przez testatora sukienne obicia wskazuj na ten drugi typ kolebki. Widocznie stanowia ona jaki pojazd reprezentacyjny i w miar komfortowy, skoro obity by materiaem. T. urawska, Paradne pojazdy w Polsce XVIXVIII wieku, Warszawa-Krakw 1989, s. 4245. 77 Jona podarowa im dwa srebrne, biae kubki i cynow flasz, Grzegorzowi Danilewiczowi odda kolejne dwa srebrne kubki, puzderko i flasz. AJZR, cz. 1, t. 1, nr 7, s. 1829, s. 26. 78 Atanazy Pakosta (1625) posiada srebra, miednice i nalewk srebrn, roztruchan z nakrewk srebrny pozocisty, kufle dwa z nakrewkami srebrnych , koneweczk srebrn zocist, garnuszek z nakrewk srebrny i dwie srebrne czarkiA. Gil, dz. cyt., s. 122; zob. testament jereja Macieja (1522), ASD, t. 6, nr 5, s. 12; testament episkopa wodzimierskiego i brzeskiego Joachima Morochowskiego (1631), AJZR, cz. 1, t. 6, nr 153, s. 628.
74 75

272

Majtek ruchomy w testamentach duchownych obrzdkw wschodnich...

nowania swej pozycji spoecznej. Metropolita posiada najwicej srebrnych naczy: dwanacie talerzy, osiem pmiskw, jedn wielk srebrn czar, dwie pary lichtarzy stoowych z tego samego metalu, srebrne sztuce, dwie srebrne flasze stoowe ze szrobkami i podszrobkami (do zatykania ich) ze zotym wntrzem, dwanacie srebrnych yek wykoczonych zotem, trzy czarki zdobione herbem Korsakw i Chrebtowiczw, konewk srebrn ze zotym wntrzem. Wrd przedmiotw znajdujcych si w skrzyni stoowej znalazy si dwie srebrne herbowe czarki Sielawy, stanowice zapewne pamitk rodzinn i jednoczenie dowd nawizywania przez metropolit do tradycji rodowych, oraz zociste i srebrne, biae kubki79. Opisany wczeniej majtek ruchomy Jony kontrastuje ze splendorem mobiliw Sielawy, ktry jako metropolita pod wzgldem statusu ycia dorwnywa magnatom. Oczywicie i w przypadku metropolity due znaczenie miay wzgldy reprezentacyjne. Za przedmioty zbytku mona uzna posiadane przez Cyryla Terleckiego, Antoniego Sielaw i Sylwestra Woczaskiego kobierce, kilimy i opony80. Morochowski mia zestaw dwudziestu kobiercw 81. Warto tych przedmiotw bya zrnicowana. Testator wydzieli spord posiadanych kobiercw , ktre przeznaczy dla sug i czeladzi. Pozostae miay wiksz warto. Byy wrd nich dwa stare, ale jak si okazuje lepszej jakoci kobierce, jak pisa w swym testamencie Morochowski82. Mona uzna, e kobierce i kilimy byy obok szat, zota i srebra tymi elementami wyposaenia siedzib duchownych, ktrych zadaniem byo zagwarantowanie podanego standardu i wygody, dyktowanych pozycj spoeczn i funkcj zajmowan w hierarchii cerkiewnej. Szczegln wag do swej pozycji przywizywa ostatni z wymienionych wyej testatorw. Woczaski (1686 r.) w pierwotnej wersji swojej ostatniej woli przekaza kobierce ubogim, natomiast w renowacji tego dokumentu zmieni zdanie, piszc: , , , , , ; ; [...]83. W wietle przeanalizowanych testamentw mona stwierdzi, e duchowni obrzdkw wschodnich, jeli nie posiadali nieruchomoci, mieli w swej dyspozycji przede wszystkim gotwk, ubiory i naczynia cerkiewne i prywatne. Wymieniane w testamentach szaty
IJM, t. 2, s. 271273. Testament Cyryla Terleckiego (1598), ASD, t. 1, nr 70, s. 217. A kobiercw moich aszprachtowych nowych, cztyry; a z rami w polu czerwonym perskich, dwa; a ostatek osm kobiercw nowszych i starszych perskich, dawniej kupionych i dwa kobierce wielkie dywaskie [...]. Testament metropolity kijowskiego Antoniego Sielawy (1651), IJM, t. 2, s. 278; testament Sylwestra Woczaskiego (1686), tame, t. 10, s. 424425; Opona tapiseria, makata, haftowana lub z jedwabnych tkanin dekoracyjnych albo z tkanin prostych ozdobionych malowaniem lub drukiem, stosowana take jako obicie cienne. Sownik polszczyzny XVI wieku, t. 21, red. S. Bk i in., Wrocaw-Warszawa-Krakw 1993, s. 557. 81 Testament episkopa wodzimierskiego i brzeskiego Joachima Morochowskiego (1631), AJZR, cz. 1, t. 6, nr 153, s. 629. 82 Tame, s. 629. 83 IJM, t. 10, s. 424.
80 79

273

Wioletta Zielecka

stanowiy powszedni stj ksiy, a take suyy im podczas odprawiania naboestw. Stroje liturgiczne, jako e wytworzone z drogich tkanin, naleay jednoczenie do najcenniejszych mobiliw nalecych do duchownych. Powszednim odzieniem ksiy byy sutanny. Przedmioty zwizane z liturgi oddawano cerkwiom, za ubiory noszone poza cerkwi przekazywano znajomym i przyjacioom-duchownym. Hierarchowie cerkiewni posiadali cenne przedmioty o charakterze wieckim, ale niekoniecznie musiay one oznacza sabo do zbytku. W przypadku metropolitw czy biskupw musiay one suy celom reprezentacyjnym.

274

Majtek ruchomy w testamentach duchownych obrzdkw wschodnich...

Wioletta Zielecka

CHATTELS IN LAST WILLS OF EASTERN ORTHODOX PRIESTS IN THE REPUBLIC OF POLAND IN THE 16TH18TH CENTURIES

SUMMARy This study deals with 8 last wills and testaments originating from the 16th century, 21 last wills and testaments dating back to another century and 7 last wills and testaments prepared in the 18th century. The authors of the above-mentioned last wills and testaments include Orthodox and Eastern Rite priests. In using the last wills and testaments in the research on movable property owned by the priests, one should note the character of the source. Last wills and testaments often do not provide the entire scope of property owned by testators and only show the most valuable effects. The documents may not include objects, which a testator bequeathed by way of oral disposition or perpetual legacy even before preparation of a disposition in case of death. It is also significant that in considerable majority of last wills and testaments, there are no data concerning movables other than money. Detailed lists of property owned were entered in separate registers prepared together with last wills and testaments. It is the registers, including the last will and testament and other documents such as, for example, perpetual legacies, which may show the property owned by a priest to the fullest extent. The contents of last wills and testaments prepared by priests were affected by restrictions on possession of property as connected with vows of poverty. Usually priests did not own any real estate, but only cash, garment and dishes. It is difficult to determine precisely the garment owned by Eastern Rite priests due to generality of terms used in the analysed sources. The sources usually do not provide any information about the garment, apart from a general statement that such garment was indeed owned by the priests. The garment was recorded as items owned right after god and silver and it was referred to as robes or vestments. Among the robes worn by both black-attired and white-attired priests there are those connected with ecclesiastical and lay status. Expensive robes distinguished priests from the rest of the society. The most common winter outerwear worn by priests included sheepskin coats and coats made
275

Wioletta Zielecka

of fox and rabbit fur. Sheepskin coats were fuzzy on the outside. In the analysed material priests usually owned from 2 to 3 sheepskin coats on average. As indicated in the last wills and testaments prepared by higher ranked Orthodox priests, the priests owned even more sheepskin coats and those were of better quality. The division of outerwear according to their quality shows that quality of garment is subject to grading. That of poorer quality was probably used as everyday garment, whereas other was used for special occasions. The popular and, at the same time, most universal outerwear included overcoats, i.e. loose and unbuttoned fur-lined coats covered with certain material. This type of outerwear may be found both among the garment worn by monks and secular priests. The value of overcoats was determined, just as in the case of sheepskin coats, by the quality of fur and materials, of which they were made. Therefore, monks and secular priests usually wore overcoats lined with fox belly fur and covered with cheap goat wool fabric. Other garment worn by priests was cassock and habit in the case of monks. Both types of garment were referred to as robes. The analysed last wills and testaments show that there are no Russian or Greek terms used for garment worn by priests. In the analysed material Russian terms usually relate to vestments. Vestments were founded by Orthodox hierarchs. Due to the fact that vestments were made of expensive materials, they belonged to most valuable movables owned by priests. Objects connected with liturgy were returned to Orthodox churches, whereas garment worn outside the church was distributed among acquaintance and friends, who were also priests. This resulted from the conviction that garment was useful. Priests were not instructed to sell vestments as in the case of other garment, which proves that vestments were not perceived as a source of income. Vestments could also serve as mementoes of the testator. Orthodox priests owned valuable objects of secular character, which, however, did not have to mean that they had a weakness for luxury. For archbishops or bishops, such objects had to serve representative purposes.

276