अधारणीय वेग लक्षणे व चिकित्सा

च. सू. ७

न वेगान्धारयेद्धीमाञ्जातान्मूत्रपुरीषयोः ।न रेतसो न वातस्य न छाः क्षवथोर्न च ॥३॥नोद्गारस्य न जुम्भाया न

वेगान्क्षुत्पिपासयोः ।न बाष्पस्य न निद्राया निःश्वासस्य श्रमेण च ॥४॥ १)मूत्र

२)पूरीष

३)रेतस

४)अधोवात

५)छर्दी

६)क्षवयु

७)उदगार

८)जृम्भा

९)क्षुधा

१०)पिपासा

११)बाष्प १२)निद्रा

सु.उ.५५/३

मध्यायउदावर्त व्याख्या- उत ऊर्ध्वं वातविण्मूत्रादिनांआवर्तो भ्रमणंयस्मिन रोगे स उदावर्तःअधश्चर्ध्वं च भावानां

प्रवृत्तानांस्वभावतः । न वेगान्धारयेत प्राज्ञो वातादीनां जिजीविषुः ॥ ३ ॥ १)वात
 २)विट

३)मूत्र

४)जृम्भा

५)अश्रु

६)उद्गार

७)छर्दी

८)क्षुधा

९)तृष्णा

१०)श्वास

११)निद्रा

१२)इंद्रीय (शुक्र)

१३)क्षव

अ. ह्र. सू. ४

वेगान्न धारयेद्वातविण्मूत्रवतृक्षुधाम ।निद्राकासश्रमश्वासजृम्भाश्रुच्छरेतसाम ॥१५ ॥

1)वात

२) विट
 ३) मूत्र

४)क्षव

५)तृष्णा

६)क्षुधा

७)निद्रा

८)कास

९)श्रमश्वास

१०)जृम्भा

११)अश्रु

१२)छर्दि

मूतर् ावरोध
च.सू.७ सु.उ.५५ अ.हु.सू.४
मूत्रावरोधजन्य रोगबस्तिमेहनयोः शूलं मूत्रकृ च्छ्रं मूतर् स्य वे गेऽभिहते अङ्ग्भङ्गाश्मरीबस्तिमेद्रवंक्षणवेदनाः ॥५॥मूत्रस्य रोधात्पूर्वे
शिरोरुजा । विनामो वड्ङ्क्षणानाहः स्याल्लिङ्गं मूत्रनिग्रहे नरस्तु कृच्छ्रेण मूतर् ं प्रायो रोगास्तदौषधम
॥६॥ कुरुते ऽल्पमल्पम ॥९॥ ।वर्त्यभ्यङ्गावगाहश्च स्वेदनं
चिकित्सास्वेदावगाहनाभ्यङ्गान मे ढ्रे गु दे वं क्षण बस्ति बस्तिकर्म च ॥६॥
सर्पिषश्चावपीडकम । मूत्रे प्रतिहते कु र्यात्त्रिविधं मु ष्क नाभि मूत्रजेषु च पाने च प्राग्भक्तं
बस्तिकर्म च प्रदे शेष्वथवाऽपिमूर्ध्नि शस्यते घृतम ॥७॥
॥ आनध्द बस्तिश्च जीर्णान्तिकं चोत्तमया मात्रया योजनाद्वयम । अवपीडकमेत
भवं ति तीव्राः शूलाश्च
शूलैरिव भिन्न मूर्ते ः ॥
१०॥”
मांसोपदंश वा पिबेदवा सीधु
गैडीकम १)भद्रदावदीयोग
२)दु:स्पर्शादीयोग ३)
पंचमूलमृतक्षीर ४)मुत्रकृ च्छ्रातील
चिकित्सा

पुरीषवेगावरोधज रोग
च .सू. ७ सु.उ.५५ अ.ह.सू.४
पक्वाशयशिरःशूलं
वातवर्चोऽप्रवर्तनम् ।
पिण्डिकोवेष्टनाध्मानं पुरीषे
स्याद्विधारिते ॥८॥
स्वेदाभ्यङ्गावगाहाश्च वर्तयो
बस्तिकर्म च । हितं प्रतिहते
वर्चस्यन्नपानंप्रमाथि च ॥९॥
च .सू. ७
आटोपशूलौ परिकर्तनं च शकृ तः पिण्डिकोद्वेष्टप्रतिश्यायशिरोरुजः ।
सं गः पु रीषस्य ऊर्ध्ववायुः परीकर्तो
तथोर्ध्ववातः ||८|| हृदयस्योपरोधनम ॥४॥
पु रीषमास्यादपि वा मुखेन विट्प्रवृत्तिश्च
निरे ति पु रीष वे गेऽभिहते पूर्वोक्ताश्चामयाः स्मृताः
नरस्य ॥ ।चिकित्सा
पुरीषजे तु कर्तव्यो विधिअनाहीके
भवेत्
शुक्रवेगधारण
सु.उ.५५ अ.ह.सू.४
मे ढ्रे वृ षणयोः मूतर् ाशये पायु नि शुक्रात्तत्त्वस्त्रणं गुह्यवेदना
शूलमङ्गमर्दो हृदि मु ष्कयोश्च शोफोरुजो श्वयथुर्ज्वरः ॥ २० ॥ हृयथा मूत्रसङ्गाङ्गभङ्गवृ
व्यथा । भवे त् मूतर् विनिग्रहश्च ॥ ताम्रचूडसुराशालि
प्रतिहते शु क्रे शु क्राश्मरी तत् बस्त्यभ्यगावगाहनम् ॥ २१ ॥
विबद्धं मूतर् मे व च ॥ स्त्रवणं भवे द्वा ते ते बस्तिशुद्धिकरैः सिद्धं भजेत्क्षीरं
१० ॥ विकारा विहते तु प्रियाः स्त्रियः ।
तत्राभ्यङ्गोऽवगाह शु क्रे ॥ १५॥
श्च मदिरा बस्तीशुद्धीकरावापं चतुर्गुणजलं
चरणायु धाः । शालिः पय: । आवारिशात क्वथितं
पयो निरूहश्च शस्तं पीतवन्तं प्रकामत: रमयेयु:
मै थुनमे व च ॥ ११ ॥ प्रिया नार्या: शुक्रोदावर्तिन नरम्

अपान अवरोध
च .सू. ७ सु.उ.५५ अ.ह.सू.४
जठरे वातजाधान्ये
रोगाः स्यु र्वातनिङ्ग्रप्हात्
॥ १२ ॥
स्ने हस्वे दविधिस्तत्र
वर्तयो भोजनानि च ।
पानानि बस्तयश्चै व
शस्तं वातानु लोमनम् ॥
१३ ॥
च .सू. ७
आध्मान शूलौ अधोवातस्य रोधेन गुल्मोदावर्तरुक्क्लमाः
हृदयोपरोध शिरोरुजं ।वातमूत्रशकृ त्सङ्ग्रदृष्टग्निवध हद्गदाः
श्वासमतीव हिक्काम् ॥ ॥स्नेहस्वेदविधिस्तत्र
कास प्रतिश्याय वर्तयो भोजनानि च ।
गलग्रहां श्च बलास पानानि बस्तयश्चैव
पित्तप्रसरं च घोरम् ॥७॥ शस्तं वातानुलोमनम् ॥ ३ ॥
कुर्यादपाने ऽभिहतः
स्वमार्गे हन्यात् पु रीषं
मु खतः क्षिपे द्वा ॥
आस्थापन मारुतजे स्निग्धस्विन्ने
विशिष्यते ।
छर्दि
सु.उ.५५ अ.ह.सू.४
कण्डूकोठारुचिव्यङ्गशोथप
ाण्ड्डामयज्वराः ।
कुष्ठद्दलासवी
सर्पाश्छर्दिनिग्रहजा गदाः
॥ १४ ॥ भु क्त्वा प्रच्छर्दनं
धूमो लङ्घनं रक्तमोक्षणम्
। रुक्षाभपानं व्यायामो
विरे कधात्र शस्यते ॥ १५
॥
च .सू. ७ सु.उ.५५
छर्देर्विघाते न विसर्पकोठकु ष्ठाक्षिकण्डू
भवे च्चकुष्ठं ये नैव पाण्डामयज्वराः ।
दोषे ण विदग्धमन्नम् सकासश्वासहल्ला
॥ १४ ॥ सव्यङ्गश्वयथवो वमेः ॥ १८ ॥
चिकित्सा छर्द्याघात यथादोषं
सम्यक स्नेहादिभिर्जयेत ।
सक्षारलवणोपेतमभ्यङ्ग, चात्र
दापयेत
क्षवथु
अ.ह.सू.४
मन्यास्तम्भः भवं ति गाढं क्षवथो शिरोतीन्द्रियदौर्बल्यमन्यस्तम्भा
शिरःशूलमर्दितार्धाव र्विघाताच्छिरो र्दितं क्षुधेतीक्ष्णधूमान्जनाघ्राणना
भे दकौ । इन्द्रियाणां क्षिनासा श्रवणे षु वनार्क विलोकनैःप्रवर्तयेत्क्षुतिं
च दौर्बल्यं क्षवथोः रोगः ॥ कंठास्य सक्तां स्नेहस्वेदौ च शीलयेत
स्याद्विधारणात् ॥ पूर्णत्व मतीव तोदः
१६॥ कू जश्च वायोरुत
तत्रोर्ध्वजत्रुकेऽभ्य वाऽप्रवृ त्तिः ॥१३॥
ङ्गः स्खे दो धूमः तीक्ष्णांजननावपीडाभ्यां
सनावनः । हितं तिक्षणौषधपशिंघनैः ।
वातप्रमाद्यं च घृ तं वर्त्तिप्रयोगैरथवा क्षवसक्ति
चौत्तरभक्तिकम् ॥ प्रवर्तयेत्त । तीक्ष्णौषधप्रधम
१७ ॥ नैरथवाऽऽदित्य राश्मभिः

उद्गार
च .सू. ७ सु.उ.५५ अ.ह.सू.४
हिक्का वासोऽरुचिः उग्दारमे गेऽभिहते भवं ति उद्गारस्यारुचिः कम्पो
कम्पो विबन्धो घोरा विकाराः पवनप्रसूताः विबन्धो
हृदयोरसोः । ।। ह्रदयोरसोआध्मानका
उद्गारनिग्रहात्तत्र उद्गारजे क्रमोपेत स्नैहिक धूममाचरेत | सहिध्माश्च हिध्मावत्
हिक्कायास्तु ल्यमौषधम् सुरां सौवर्चलवती बीजपूररसान्विताम तत्रभेषजम्
॥ १८ ॥

जृम्भा
च .सू. ७ सु.उ.५५ अ.ह.सू.४
विनामाक्षे पसं कोचाः मन्यागल स्तं भ जृम्भायाः क्षववद्रोगाः
सु तिः कम्पः शिरोविकारा सर्वश्चानिलजिद्वेविधिः ॥ १६
प्रवे पनम् । जृ म्भाया जृं भोपघातात्
निग्रहात्तत्र सर्व पवनात्मकाः स्यु ः ।।
वातघ्नमौषधम् ॥ १९ श्रोतानन घ्राण
॥ विलोचनोत्था भवं ति
तीव्राश्च तथा
विकाराः ॥११॥”
स्नेहैः स्वेदैरुदावर्त जृम्भाजं
समुपाचरेत् ।

क्षुधा
च .सू. ७ सु.उ.५५ अ.ह.सू.४

कार्यदौर्बल्यवै चर्ण्यमक तं दर् ां ऽगमर्दारुचि अङ्गभङ्गारुचिग्लानिकार्यशूल

मर्दोऽरुचिर्भमः । विभ्रमाः स्यु ः भ्रमः क्षुधः ॥ १२ ॥
क्षु द्वेगनिमहात्तत्र क्षु धोऽभिघातात् तत्र योज्यं लघु
बिग्धोष्णं लघु भोजनम् कृशताच दृष्टे ः ॥ स्निग्धमुष्णमल्पं च भोजनम् ।
॥ २० ॥ क्षुद्विघाते हितं स्निग्धमुष्णमल्पंच
भोजनम् ।

पिपासा
च .सू. ७ सु.उ.५५ अ.ह.सू.४

कण्ठास्यशोषो कंठास्यशोषः शोषाङ्गसादबाधिर्यसंमोहभ्रमहद्गदाः ॥ ११ ॥

बाधिर्ये श्रमः श्रवणावरोध स्तृ ष्णा तृष्णाया निग्रहात्तत्र शीतः सर्वो विधिर्हितः ।
सादो हृदि व्यथा । भिघातात् हृदये
पिपासानिग्रहात्तत् व्यथाच ||१६||
र शीतं "तृष्णाविधाते पिबेन्मथं यवागूं
तर्पणमिष्यते ॥ २१ वाS पिशीतलाम
॥

बाष्प
च .सू. ७ सु.उ.५५

प्रतिश्यायोऽझिरोगब्ध आनं दजं शोकसमु भ्दवं वा पीनसाक्षीशिरोह्रद्रुग्

हृद्रोगधारुचिर्भमः । ने तर् ोदकं प्राप्तममुं चतो आमय मन्यास्तम्भारुचिभ्रमाः
वाष्पनिग्रहणात्तत्र हि ॥ शिरोगु रुत्वं ।सगुल्मा बाष्पस्तत्र
स्वप्नो मयं प्रियाः नयनामयाश्च भवं ति स्वप्नो मद्यं प्रिया कथा।
कथाः ॥ २२ ॥ तीव्राः सहपीनसे न ॥ १२॥
अश्रुमोक्षोs कार्यः स्निग्धस्विन्नस्य
देहिनः

निदर् ा
च .सू. ७ सु.उ.५५ अ.ह.सू.४

जृ म्भाऽङ्गमर्दस्तन्द्रा जृं भां ऽगमर्दोंऽगशिरोक्षिजाड निद्राया मोहमूर्द्धाक्षिगौरवालस्य

च ्यं जृम्भिकाः ॥ १३ ॥
शिरोरोगोऽक्षिगौरवम् निद्राऽभिघातादथवाऽपि अङ्गमर्दश्च तत्रेष्टः स्वप्नः
। निद्राविधारणात्तत्र तं दर् ा ||१७|| संवाहनावि च ।
स्वप्नः सं वाहनानि च निद्राघाते पिबेत् क्षीरं स्वप्वाच्चेष्ट कथा
॥ २३ ॥ नरः

श्रमनिःश्वासधारण
च .सू. ७ सु.उ.५५ अ.ह.सू.४

गु ल्महद्रोगसं मोहाः श्रानतस्य निःश्वासविनिग्रहेण ह्रद्रोग गुल्महृद्रोगसंमोहाः

श्रमनिःश्वासधारणात् मोह अथवाs पि गुल्म श्रमश्वास/द्विधारितात्
। जायन्ते तत्र भोज्यो रसेन विश्रान्तःश्रमश्वासातुरो ॥ १५ ॥
विश्रामो वातघ्यश्च नराः। हितं विश्रमणं
क्रिया हिताः ॥ २४॥ तत्र वातघ्नश्च क्रियाक्रमः ।
के वळ वाग्भट

कासस्य रोधनात्तद्धि श्वासारुचिह्रदामया।शोषो हिध्मा च कार्योs त्र कासहरां

सुतरां विधि।।