UNIWERSYTET KAZIMIERZA WIELKIEGO

WYDZIAŁ KULTURY FIZYCZNEJ, ZDROWIA I TURYSTYKI

INSTYTUT KULTURY FIZYCZNEJ

Dominika Ziółkowska
87762

SPECYFIKA AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ

PODEJMOWANEJ BOSO

Praca licencjacka napisana pod kierunkiem

dra Bartłomieja Niespodzińskiego

BYDGOSZCZ 2019
 Streszczenie pracy dyplomowej
Specyfika aktywności fizycznej podejmowanej boso

Imię i nazwisko autora pracy: Dominika Ewa Ziółkowska

Nr albumu: 87762
Imię i nazwisko promotora pracy: Bartłomiej Niespodziński
Słowa kluczowe:
stopa, bieg, chód, obuwie, porównanie, uziemianie
Treść streszczenia:
Aktualnym standardem cywilizacji krajów rozwiniętych jest poruszanie się w obuwiu,
co jest sytuacją nietypową wobec milionów lat, które człowiek spędził przemieszczając się na
boso. Wciąż istnieją populacje ludzi bosych od urodzenia, co umożliwia porównanie
ukształtowania i funkcjonowania stóp zwyczajowo bosych oraz obutych. W większości
przypadków stopy bose są szersze w przedniej części, a także mniej podatne na takie
deformacje jak paluch koślawy czy płaskostopie. Sposób chodu i biegu osób bosych różni się
nieco od obutych; podczas obu wspomnianych sposobów lokomocji bosi mają tendencję do
bardziej poziomego układania stopy w czasie inicjowania kontaktu z podłożem, co pomaga
niwelować wstrząsy. Dodatkowo podczas biegu osoby poruszające się na boso preferują
lądowanie na śród- lub przodostopiu, co umożliwia wykorzystanie łukowej architektury stopy
do amortyzowania uderzenia o podłoże. Z badań nie wynika jednoznacznie czy warto
zdecydować się na odrzucenie obuwia i powrót do natury.

2
Ziółkowska Dominika Ewa
nazwisko i imię

87762
nr albumu

wychowanie fizyczne
kierunek studiów

nauczycielska
specjalność

I stopnia, stacjonarne
typ studiów i forma kształcenia

OŚWIADCZENIE
autora pracy dyplomowej

Świadomy(a) odpowiedzialności prawnej oświadczam, że praca dyplomowa

Specyfika aktywności fizycznej podejmowanej boso

została wykonana samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny

z obowiązującymi przepisami.
Oświadczam również, że:
1) przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem
tytułu zawodowego w uczelni;
2) drukowana wersja pracy dyplomowej jest identyczna z wprowadzoną do systemu APD
wersją elektroniczną

..…………………………………..

Bydgoszcz, dn. …………………….......…

3
Spis treści
Wprowadzenie ....................................................................................................................... 5

1. Anatomia i funkcje stopy .................................................................................................. 6

1.1. Budowa stopy ............................................................................................................. 6

1.2. Funkcje stopy a jej budowa ........................................................................................ 9

1.3. Wady stóp ................................................................................................................. 10

2. Naturalna lokomocja człowieka ...................................................................................... 12

2.1 Cykle chodu i biegu................................................................................................... 12

2.2. Różnice pomiędzy stopą w obuwiu oraz bosą ......................................................... 14

3. Rozwój stopy w obuwiu oraz boso ................................................................................. 18

4. Stopa a środowisko naturalne .......................................................................................... 22

Podsumowanie .................................................................................................................... 28

Piśmiennictwo ..................................................................................................................... 29

Spis rycin ............................................................................................................................. 35

4
 Wprowadzenie

Aktywność fizyczna jest definiowana na wiele sposobów, między innymi,

przytaczając słowa Caspersena, Powella i Christensona za Osińskim, jako „każdy ruch
ciała wyzwalany przez mięśnie szkieletowe, który powoduje wydatek energetyczny" [1].
Definicja ta sugeruje, że aktywność fizyczna to nie tylko podejmowanie celowych działań
o charakterze wysiłkowym, ale też wszelki ruch inicjowany niejako „przy okazji”
wykonywania codziennych czynności. Chód i bieg, w zależności od okoliczności, są
traktowane zarówno jako sposób na przemieszczenie do wybranej lokalizacji, jak i jako
ćwiczenia służące utrzymaniu lub rozwijaniu sprawności fizycznej.
Niezależnie od celu, który przyświeca chodzącym i biegającym ludziom,
aktualnym standardem rozwoju cywilizacyjnego jest poruszanie się w obuwiu. Jest to
sytuacja nietypowa, biorąc pod uwagę historię ludzkości i wiele milionów lat, które
człowiek spędził przemieszczając się na boso. Minimalistyczne buty, takie jak sandały lub
mokasyny prawdopodobnie zostały wynalezione w górnym paleolicie, który rozpoczął się
około 45 tys. lat temu [2]. Wszyscy, w tym sportowcy, biegali boso lub
w minimalistycznych butach do lat 70. XX wieku, kiedy to wynaleziono nowoczesne buty
do biegania z amortyzowaną piętą, podparciem łuku i usztywnioną podeszwą. Wynika
z tego, że ludzkie ciało musi być dobrze przystosowane do chodzenia i biegania boso [3].
Współcześni ludzie zamieszkujący kraje rozwinięte przyzwyczaili się do
przemieszczania się w butach, czy jednak zyskują na tym ich stopy, a także pozostałe
ogniwa łańcucha biokinematycznego kończyny dolnej? Ta praca jest próbą zarysowania
odpowiedzi na to pytanie. Ma ona za zadanie przedstawić charakterystykę poruszania się
na boso, a także wskazać jego pozytywne i negatywne skutki, zarówno u osób bosych od
urodzenia, jak i tych, które w ciągu życia postanowiły odrzucić obuwie lub ograniczyć
korzystanie z niego w niektórych okolicznościach.
Niniejsza praca składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy obrazuje kostną budowę
stopy, referuje jej funkcjonowanie, a także przedstawia najczęściej występujące wady stóp.
Rozdział drugi zajmuje się lokomocją człowieka, różnicami w zachowaniu się ciała
podczas poruszania na boso oraz w obuwiu, z naciskiem na pracę kończyn dolnych.
Oddziaływanie obuwia na rozwijającą się stopę zostało zaprezentowane w rozdziale
trzecim. Rozdział czwarty zaś zwraca uwagę na przepływ ładunków elektrycznych
podczas kontaktu bosej stopy z ziemią oraz oddziaływanie tego procesu na zdrowie.

5
5:8772043155
 1. Anatomia i funkcje stopy

Rozdział ten prezentuje informacje dotyczące budowy stopy oraz jej funkcji. Stopa
człowieka ma specyficzne cechy, wynikające z pełnionej przez nią podporowo-nośnej
funkcji, a także pionowej postawy ludzkiego ciała. Ze względu na przystosowanie
człowieka do poruszania się na dwóch kończynach pełna funkcja stopy jest realizowana
wyłącznie w przypadku prawidłowej budowy poszczególnych elementów obu stóp, a także
pozostałych części kończyn dolnych.

1.1. Budowa stopy

Budowa stopy pod wieloma względami jest analogiczna do budowy ręki, jednak ze
względu na odmienność pełnionych funkcji występują także pewne różnice.
W przeciwieństwie do szkieletu ręki najdłuższy jest odcinek bliższy – stęp, nazywany
także tyłostopiem, odcinek średni to śródstopie, a kości palców stopy są odcinkiem
dalszym, najkrótszym, noszącym miano przodostopia [4]. Ułożenie kości zarówno
w widoku od strony grzbietowej, jak i podeszwowej przedstawia Rycina 1.

Rycina 1. Kościec stopy prawej

(opracowano na podstawie [6])

6
6:6513643131
 Siedem kości stępu układa się w dwa szeregi. Do szeregu bliższego należą kości
skokowa i piętowa, które są ułożone piętrowo, natomiast szereg dalszy tworzą kości
klinowate (przyśrodkowa, pośrednia i boczna) oraz kość sześcienna, które są ułożone
w jednej płaszczyźnie. Pomiędzy szeregami znajduje się kość łódkowata. Na śródstopie
składa się pięć kości oznaczanych liczbami I–V, poczynając od strony przyśrodkowej [4].
Ich podstawy są skierowane w stronę kości stępu, głowy zaś łączą się z paliczkami
bliższymi. Trzony charakteryzują się wypukłością po stronie grzbietowej. Kościec palców
stopy tworzony jest przez 14 członów, zwanych paliczkami. Ich układ odpowiada ogólnej
budowie kostnej palców ręki, jednak paliczki w stopie są zdecydowanie krótsze.
W budowie wszystkich można wyróżnić podstawę, trzon oraz głowę. Najsilniej rozwinięte
są paliczki palca I (palucha). Poza dwuczłonowym paluchem każdy palec stopy składa się
z trzech paliczków – bliższego, środkowego i dalszego [5].
Stopa połączona jest z podudziem stawem skokowo-goleniowym, nazywanym
także stawem skokowym górnym. Jest to staw bloczkowy, jednoosiowy, złożony
i zawiasowy. Budują go obie kości podudzia – piszczelowa i strzałkowa, oraz kość
skokowa, której bloczek jest obejmowany niczym klamrą przez kości podudzia [5].
W stawie tym wokół poprzecznie ustawionej osi wykonywane są ruchy zgięcia
podeszwowego oraz zgięcia grzbietowego stopy, zwanego także wyprostem. Większy,
około 30-stopniowy, zakres ruchu osiągany jest podczas zgięcia podeszwowego z racji
większego wiotczenia więzadeł wzmacniających staw po bokach w tym ułożeniu oraz
mniejszej szerokości tylnej części bloczka, natomiast zgięcie grzbietowe jest bardziej
hamowane przez szerszą przednią część bloczka kości skokowej, co wpływa na
ograniczenie ruchu do 20°.
Kości skokowa, piętowa i łódkowa łączą się w stawie skokowo-piętowo-
łódkowatym, zwanym także stawem skokowym dolnym. Na staw ten składają się dwa,
z anatomicznego punktu widzenia, zupełnie oddzielne stawy – tylny, skokowo-piętowy
oraz przedni, skokowo-piętowo-łódkowy. Są one oddzielone od siebie więzadłem
skokowo-piętowym międzykostnym. Stawy te są sprzężone – tworzą czynnościową całość
o kompromisowej osi ruchu, która przebiega od tyłu, dołu i boku ku przodowi, w górę
i w stronę przyśrodkową. Ruchy wykonywane w tym zespole stawowym także są
sprzężone. Podczas odwracania stopy jej boczny brzeg się obniża, natomiast przyśrodkowy
unosi. Z ruchem tym sprzężony jest ruch przywodzenia stopy oraz zgięcia podeszwowego.
Nawracanie stopy wykonuje się poprzez uniesienie bocznego, a obniżenie przyśrodkowego
jej brzegu. Ruchowi temu towarzyszą zgięcie grzbietowe oraz odwodzenie stopy [5].

7
7:2792222772
 Dzięki ruchom w tym stawie stopa może dostosowywać się do nierówności podłoża, mimo
że zakres tych ruchów jest znacznie mniejszy niż w analogicznych ruchach ręki. Zakres
poszczególnych ruchów jest silnie zindywidualizowany, zależny w dużym stopniu od
wieku osoby, a także stopnia wyćwiczenia ruchów stopy. Występuje częściowe sprzężenie
stawu skokowego górnego z dolnym przy wykonywaniu czynności – związane z luźnym
przyleganiem kostek bocznych kości goleni do węższej, tylnej części bloczka, co
umożliwia kości skokowej nieznaczne poruszanie się na boki [4].
Do stawów międzystępowych, poza skokowym dolnym, należą także: staw
piętowo-sześcienny oraz klinowo-łódkowy. Oba są stawami płaskimi, o nieznacznej
ruchomości. Staw piętowo-sześcienny, jak nazwa sama wskazuje, łączy powierzchnie
stawowe kości piętowej oraz sześciennej; jest stawem prostym. Staw klinowo łódkowy jest
stawem złożonym, gdyż łączy kość łódkową z powierzchniami bliższymi wszystkich
trzech kości klinowatych, objętych wspólną torebką stawową. Ruchomość tego
połączenia jest minimalna [5].
Stawy stępowo-śródstopne także wykazują znikomą ruchomość. Występują
pomiędzy powierzchniami kości klinowatych i sześciennej a podstawami kości śródstopia.
Otaczają je trzy odrębne torebki stawowe [6].
Powierzchnie podstaw kości śródstopia II–V tworzą trzy stawy międzyśródstopne.
Ich jamy stawowe często łączą się ze stawami stępowo-śródstopnymi [6]. Podobnie jak
w przypadku poprzednich omawianych, stawy te są płaskie, a ruchy pomiędzy kośćmi je
budującymi są nieznaczne [4].
Budowa stawów śródstopno-paliczkowych i międzypaliczkowych stopy jest
podobna do analogicznych stawów ręki. Stawy śródstopno-paliczkowe łączą powierzchnie
stawowe głów kości śródstopia z podstawami paliczków bliższych palców, natomiast
międzypaliczkowymi nazywa się stawy występujące pomiędzy członami palców.
W kłykciowych stawach śródstopno-paliczkowych wykonywane są ruchy zgięcia
grzbietowego i podeszwowego dookoła osi poprzecznej, a także odwodzenia
i przywodzenia palców stopy dookoła osi podłużnej. Zgięcie podeszwowe osiąga mniejszy
zakres (około 30°) niż zgięcie grzbietowe (około 60°), odwrotnie niż w analogicznych
stawach ręki – śródręczno-paliczkowych. Ruchy odwodzenia i przywodzenia palców I–IV
są możliwe w położeniu zgięcia grzbietowego, u osób dorosłych mniej obszerne niż
u dzieci. W prostych, zawiasowych, jednoosiowych stawach międzypaliczkowych stopy
zachodzą ruchy zginania i prostowania. Mimo ich stosunkowo niewielkiej ruchomości,

8
8:6637084465
 palce mają znaczenie dla sprawności chodu, biegania, skakania – szczególnie palec I,
obciążony ciężarem ciała podczas odrywania stopy zakrocznej od podłoża [4].

1.2. Funkcje stopy a jej budowa

Budowa stopy ściśle odpowiada wymaganiom stawianym jej przez spionizowany,

dwunożny sposób stania, a także poruszania się człowieka. Stopa ma za zadanie stanowić
podpór, umożliwiać lokomocję, a także amortyzować wstrząsy powstające i przenoszące
się na ciało podczas przemieszczania się pieszo. Ciągła zmienność statycznego
i dynamicznego obciążenia stóp stwarza konkretne wymagania konstrukcyjne. Stopa jest
bardzo wytrzymała i sprężysta dzięki charakterystycznemu układowi kostno-stawowemu,
wzmocnionemu więzadłami i mięśniami, tworzącemu konstrukcję sklepienia [4, 5].
Sklepienie stopy składa się z trzech łuków poprzecznych oraz pięciu łuków
podłużnych. Wyróżnia się łuk poprzeczny przedni, który przebiega wzdłuż głów kości
śródstopia, a najwyższy jego punkt znajduje się na poziomie drugiej kości śródstopia.
Kolejny jest łuk poprzeczny środkowy, który tworzą podstawy kości śródstopia. Trzeci łuk
poprzeczny, tylny, tworzony jest przez kości klinowate oraz kość łódkową. Łuki podłużne
przebiegają promieniście od guza kości piętowej w kierunku palców. Dwa łuki podłużne
boczne rysują się od kości piętowej, poprzez kość sześcienną, aż do IV i V kości
śródstopia. Łuki te charakteryzują się małym wydrążeniem. Są to najniższe łuki podłużne,
a ten położony najbardziej bocznie wręcz na całej długości styka się z podłożem, wobec
czego można uznać, że charakter tych łuków jest bardziej statyczny. Trzy łuki podłużne
przyśrodkowe są wyższe, cechuje je znaczne wydrążenie, co przyczynia się do
zapewnienia stopie wyjątkowej sprężystości i elastyczności. Łuki te mają dynamiczny
charakter. Biegną od tyłu przez kość skokową, łódkową, a także wszystkie kości klinowate
do odpowiadających im I, II i III kości śródstopia [4, 5]. Łuki stopy rozciągają się pod
wpływem obciążenia, w odciążeniu natomiast powracają do pozycji wyjściowej [7, 8].
Stopa człowieka posiada trzy zasadnicze punkty podparcia. Należą do nich głowy
kości śródstopia (na ogół I i V) oraz guz piętowy. Podczas ruchu jednak ciężar ciała ulega
przemieszczeniu na palce, szczególnie palec I. Dopiero potem następuje odbicie się stopy
od podłoża. Przemieszczenie ciężaru ciała odbywa się wzdłuż tzw. osi podłużnej stopy,
która biegnie od centralnego punktu guza piętowego, poprzez najwyższe uwypuklenie
podłużnego sklepienia stopy, aż do środka palucha [4].

9
9:3533339963
 Kości budujące stopę oraz wszystkie inne statyczne jej elementy można określić
mianem komponenty biernej. Z kolei komponenta czynna obejmuje liczne mięśnie krótkie
i długie, które mają za zadanie przeciwdziałać ciężarowi ciała, zapewniać stopie
możliwość wykonywania zadań statycznych i ruchowych. Mięśnie krótkie podeszwy
zabezpieczają sklepienie stopy przed spłaszczeniem. Również niektóre mięśnie długie
podudzia podtrzymują podłużne łuki stopy poprzez tworzenie swoistej „klamry
mięśniowej”. Mięsień zginacz długi palucha odgrywa tu szczególną rolę, gdyż jego
ścięgno podtrzymuje podpórkę skokową kości piętowej, co zapobiega zsuwaniu się kości
skokowej po pochyłej płaszczyźnie na kości piętowej.
Fizjologia mięśni szkieletowych sprawia, że ulegają one szybszemu zmęczeniu
podczas zmagania się ze stałym obciążeniem, zmuszającym je do długotrwałego skurczu
izometrycznego, niż podczas pracy dynamicznej. Wiąże się z tym łatwy do zauważenia
fakt, iż uczucie zmęczenia narasta szybciej podczas długiego stania aniżeli podczas
wielogodzinnego marszu. Mięśnie biorące udział w czynnym podtrzymywaniu sklepienia
stopy dobrze spełniają swoją funkcję tylko wówczas, gdy ich praca jest rytmiczna, gdy
podlegają naprzemiennym skurczom, a więc występuje czas na ich regenerację. Faza
odciążenia podczas przemieszczania się pozwala na zwiększenie zdolności
amortyzacyjnych stopy, a także chroni nerwy i naczynia krwionośne podeszwowej strony
stopy przed zgubnymi skutkami nadmiernego ucisku [4].

1.3. Wady stóp

Z różnych przyczyn stopy ludzkie nie zawsze rozwijają się prawidłowo. Do

najczęściej występujących wad stóp należą [9]:
o stopa płaska,
o stopa płasko-koślawa,
o stopa szpotawa,
o stopa wydrążona.
Wada stóp, zwana płaskostopiem, rozwija się w przypadku niedomagania mięśnia
zginacza długiego palucha, a także zginacza długiego palców i mięśnia piszczelowego
tylnego. Charakteryzuje ją obniżenie brzegu przyśrodkowego stopy, spłaszczenie jej
sklepienia, a w konsekwencji przyleganie całą płaszczyzną podeszwową do podłoża.
Niweluje to amortyzacyjne możliwości stopy, obniża poziom elastyczności i sprężystości,
chód staje się ciężki i męczący, a naczynia krwionośne zaopatrujące stronę podeszwową

10
10:4615775038
 stopy zostają uciśnięte, co utrudnia krążenie krwi i odżywianie tkanek. Zaawansowane
płaskostopie przyczynia się do powstawania wykoślawień, najczęściej dotyczących
nawracania pięty, co objawia się zwiększonym naciskiem na przyśrodkowy brzeg stopy
i prowadzi do zwiększonego zdzierania podeszew obuwia po tej stronie. Taka stopa
nazywana jest płasko-koślawą [4]. Wada przeciwna – ze względu na obraz stopy – do
stopy płaskiej, to stopa wydrążona. Charakteryzuje się ona tak wysokim ułożeniem
sklepienia, że powstaje przerwa pomiędzy wyniosłością przednią a wyniosłością piętową
stopy [5]. Zauważyć można wówczas, że brzeg boczny stopy nie przylega wówczas do
podłoża, stopa jest skrócona, a nadmiernie zgięte palce ustawiają się szponiasto. Inne
wadliwe ułożenie prezentuje stopa szpotawa – ustawia się na brzegu bocznym, podczas
gdy palce kierowane są do wewnątrz. Wada ta powstaje na skutek porażenia mięśni
strzałkowych, których zadaniem jest unoszenie brzegu bocznego stopy, czyli wspieranie
ruchu nawracania [4].
Częstą deformacją występującą w obrębie stóp jest także paluch koślawy. Chociaż
dokładna biomechaniczna etiologia palucha koślawego nie została dobrze poznana,
wiadomo, że widoczna po przyśrodkowej stronie stopy na wysokości nasady I kości
śródstopia wypukłość jest wynikiem zarówno przyśrodkowego odchylenia I kości
śródstopia, jak i bocznego odchylenia i pronacji palucha [10]. Zidentyfikowano szereg
czynników, które tworzą predyspozycje do rozwoju palucha koślawego, należą do nich:
płeć żeńska, wiek, noszenie zwężającego się w kierunku palców obuwia oraz
genetyka [11, 12].

11
11:6876222305
 2. Naturalna lokomocja człowieka

Głównym zadaniem stóp jest umożliwienie człowiekowi przemieszczania się.

Najczęściej odbywa się ono poprzez chód i bieg. Zdrowy człowiek korzysta z umiejętności
chodu codziennie, zarówno niejako mimowolnie, podczas wykonywania wielu czynności
domowych, w pracy, w podróży, przemieszczając się między lokacjami, jak i celowo
wybierając się na dedykowane zdrowiu spacery. Bieg również jest niemal nieodłącznym
elementem codziennego ludzkiego życia. Jako że jest szybszym sposobem poruszania się
niż chód, człowiek wykorzystuje go do wykonywania czynności wymagających prędkości,
takich jak podbiegnięcie na przystanek w celu zdążenia na autobus, czy pogoń za
zerwanym ze smyczy pupilem. Bieganie jest także najłatwiej dostępną formą aktywności
fizycznej, co przekłada się na jej popularność, zarówno wśród amatorów rekreacyjnego
ruchu, jak i sportowców zaangażowanych w wyczynowe jej uprawianie. Według
medycyny sportowej jest to jedna z najbardziej efektywnych i pozytywnie oddziałujących
na zdrowie dyscyplin sportowych [13].
W procesie chodu oraz biegu wyróżnić można poszczególne fazy. Różnią się one
nieco pomiędzy wspomnianymi sposobami poruszania się. Wyszczególnienie oraz
charakterystyka głównych faz zostały przedstawione w podrozdziale 2.1.
Na zachowanie się stopy podczas ruchu w znaczący sposób wpływa nałożone na
nią obuwie. Spełnia ono przede wszystkim funkcję ochronną, zarówno przed
potencjalnymi obrażeniami mechanicznymi, jak i przed niekomfortowymi warunkami
termicznymi. Używanie go w tych celach, szczególnie na terenach miejskich, jest w pełni
zrozumiałe, należy jednak mieć na uwadze, że obuwie determinuje zmiany
w biomechanice poruszania się oraz ogranicza swobodę wykonywania ruchów w stawach
stopy. O tym traktuje podrozdział 2.2.

2.1 Cykle chodu i biegu

Chód wykorzystuje powtarzającą się sekwencję ruchu kończyn aby poruszać

ciałem, jednocześnie utrzymując stabilność postawy. Gdy ciało porusza się, jedna
kończyna dolna służy za podporę, podczas gdy druga przemieszcza się na nowe miejsce
oparcia. Następnie kończyny zamieniają się rolami. Przeniesienie ciężaru ciała z jednej
kończyny na drugą następuje, kiedy obie stopy stykają się z podłożem. Pojedyncza
sekwencja tych funkcji w wykonaniu jednej kończyny nazywana jest cyklem chodu [14].

12
12:1054025756
 Odległość między kolejnymi zetknięciami z podłożem tej samej stopy to długość cyklu
chodu. Długość kroku natomiast to odległość między miejscem zetknięcia z ziemią jednej
stopy, a miejscem zetknięcia z ziemią stopy przeciwnej. Za początek cyklu chodu
najczęściej przyjmuje się moment kontaktu stopy z podłożem, tak też zostało przyjęte w tej
pracy. Cykl chodu dzieli się na dwie fazy [15]:
o fazę podporu (podparcia, obciążenia) – stanowi ona około 60% cyklu chodu
podczas umiarkowanie szybkiego chodu, trwa przez czas styczności stopy
z podłożem, od zainicjowania z nim kontaktu, najczęściej poprzez piętę, aż do
oderwania palucha;
o fazę przenoszenia (wykroku, wymachu) – zajmuje około 40% cyklu chodu, trwa od
momentu oderwania palucha od podłoża, przez czas przemieszczania kończyny
w powietrzu, kończy się zaś w momencie zetknięcia tej samej stopy (najczęściej
pięty) z podłożem.
Nałożenie na siebie cyklów chodu obu kończyn umożliwia wydzielenie fazy
podwójnego podparcia. Charakteryzuje się ona pozostawaniem obu kończyn w styczności
z podłożem. Czas trwania tej fazy wydłuża się wraz ze zmniejszaniem prędkości chodu.
Podczas umiarkowanie szybkiego chodu zajmuje około 10% cyklu [16, 17].
W obliczu zmiany parametrów chodu – zwiększenia jego prędkości, wydłużenia
kroku, przyspieszenia rytmu – okazuje się, że następuje moment, od którego ciało
wydatkuje na chód zbyt wiele energii, wobec czego przestaje on być ekonomiczny
i energetycznie lepszym rozwiązaniem staje się bieg. Uznaje się, że prędkością, przy której
naturalnie następuje przejście do biegu ze względy na ekonomię poruszania się
jest 8,3 km/h [13].
Cykl biegu także dzieli się na fazę podporu i fazę przenoszenia, proporcja między
nimi jest jednak inna. Faza podporu zajmuje mniej niż 50% cyklu. Cykl biegu różni się od
cyklu chodu także tym, że w trakcie biegu nie występuje faza podwójnego podporu,
w jednym momencie co najwyżej jedna stopa styka się z podłożem. Występuje natomiast
faza lotu, jako okres przejściowy pomiędzy podporem pojedynczym na jednej z kończyn
a podporem pojedynczym na kończynie drugiej. Podczas tej fazy obie kończyny dolne nie
mają kontaktu z podłożem. Wraz ze wzrostem prędkości biegu zajmuje ona coraz większy
procentowy udział w cyklu biegu – skraca się czas pozostawania każdej ze stóp w fazie
podporu. Czas ten podczas sprintu o maksymalnej prędkości spada do zaledwie 20%
biegowego cyklu [18, 19].

13
13:2294875763
 Dodatkowo, długość kroku i kadencja są zwiększone podczas biegu, w porównaniu
do chodzenia [20, 21]. Kadencja to liczba kroków wykonanych w określonej jednostce
czasu. Wraz ze wzrostem kadencji, długości cyklu biegowego i długości kroku rośnie
prędkość i wartości siły reakcji podłoża [18].

2.2. Różnice pomiędzy stopą w obuwiu oraz bosą

Nie jest łatwo dokonać rzetelnego porównania anatomii i fizjologii stóp osób
nawykowo poruszających się na boso i nawykowo używających obuwia, gdyż trudno
o znalezienie przedstawicieli jednej i drugiej grupy w obrębie jednej populacji czy choćby
grupy etnicznej. Z tego powodu należy brać pod uwagę, że pomiędzy porównywanymi
grupami mogą występować inne znaczące różnice niż tylko obecność lub brak obuwia.
Mimo trudności w skonstruowaniu i przeprowadzeniu w tym temacie badań o wysokim
poziomie metodologicznym i dużym znaczeniu dowodowym, wielu badaczy podjęło się
dokonania istotnych naukowo porównań.
Zaobserwowano, że osoby nawykowo chodzące boso przyjmują bardziej
równoległe do podłoża ułożenie stopy podczas inicjowania kontaktu z podłożem
(w przeciwieństwie do „wystawiania pięty”, które jest obrazem większego zgięcia
grzbietowego, stosowanego przez osoby chodzące w butach), co pozwala na rozkład
nacisków na większym obszarze. Bardziej poziome ułożenie stopy podczas kładzenia jej
na podłożu pozwala również na rozłożenie nacisków w dłuższym czasie, zmniejszając siłę
impulsu początkowego nacisku. Dzieje się to w kontraście do obserwowanego u obutych
populacji szybkiego przyłożenia dużego nacisku w jednym punkcie podczas początkowego
kontaktu stopy z podłożem. D’Aout i in. [22] sugerują, że bardziej równomierne rozłożenie
sił w czasie i na spodniej powierzchni stóp jest wynikiem braku obuwia.
Drugi naturalny sposób poruszania się człowieka – bieg – także może odbywać się
boso lub w obuwiu. Podczas biegu człowiek może zakończyć fazę lotu na różne sposoby –
poprzez lądowanie na tyłostopiu (pięcie), śródstopiu lub przodostopiu. Zazwyczaj biegacze
korzystający z nowoczesnego obuwia do biegania mają tendencję do lądowania na pięcie.
Może to wynikać z obecności amortyzowanej, podwyższonej pięty buta, która pochłania
uderzenie [23]. Z kolei biegacze poruszający się na boso zwykle lądują na śródstopiu lub
przodostopiu, co pozwala na lepszą absorpcję sił zderzenia z podłożem i uniknięcie
nadmiernego nacisku na piętę [23]. Pomimo amortyzowanej pięty u lądujących na pięcie
obutych biegaczy, lądujący na przedniej części stopy biegacze bosi generują mniejsze siły

14
14:8437294096
 nacisku [24]. W analizie kinetycznej pionowej siły reakcji podłoża, wyzwalanej podczas
trzech wymienionych schematów inicjowania kontaktu z podłożem, zaobserwowano, że
rezultatem lądowania na tyłostopiu jest wystąpienie szczytowej siły nacisku podczas
zetknięcia z podłożem. Lądowanie na przedniej części stopy redukuje tę chwilową wartość
szczytową poprzez obciążenie mięśni łydki i dzięki temu amortyzuje uderzenie [25].
Do innych kluczowych różnic kinetycznych i kinematycznych, właściwych dla
lądowania na przodostopiu podczas biegu, należą: większy współczynnik obciążenia
zewnętrznego [26], bardziej płaskie ułożenie stopy podczas inicjowania kontaktu
z podłożem, [27] i większe zgięcie podeszwowe w stawie skokowym [24]. Mechanika
wszystkich stawów kończyny dolnej różni się w zależności od sposobu lądowania [25].
Dalsza analiza kinetyczna ujawnia moment, w którym podczas lądowania na przedniej
części stopy ramiona pionowej i poziomej składowej siły reakcji podłoża zostają
zmniejszone, co redukuje tendencję do przewracania się podczas lądowania, widoczną
u biegaczy opadających na piętę [25]. Występują także zauważalne zmiany w cyklu biegu;
obejmują one wzrost kadencji, zmniejszenie długości kroku i zmniejszeniu zakresu ruchu
w stawach kolanowym, biodrowym i skokowym [24].
Wykazano ponadto, że obuwie hamuje kinestezję [28]. Jest to umiejętność czucia
pozycji i ruchu poszczególnych części ciała względem siebie, co umożliwia
rozpoznawanie aktualnej pozycji ciała i przebiegu ruchów bez pomocy wzroku. Kinestezja
zachodzi dzięki pobudzaniu receptorów kinestetycznych (proprioreceptorów)
umiejscowionych w mięśniach, powięziach, ścięgnach, okostnej, torebkach stawowych
i więzadłach, jak również w wyniku pobudzania receptorów dotyku w skórze
w sąsiedztwie stawów [29]. U ochotników stojących boso obserwowano większą
świadomość pozycji stóp niż u tych noszących sportowe obuwie. Chociaż badania te
ograniczyły się do analizowania pozycji stojącej, wyniki sugerują, że obuwie może
zakłócać również funkcjonalność ludzkiej stopy, jak i wywierać wpływ na
sposób chodzenia [28].
W obliczu przedstawionych różnic warto się zastanowić, czy i jaki mają one wpływ
na osiągane przez biegaczy wyniki podczas rywalizacji sportowej. Niewiele badań zostało
przeprowadzonych w tym temacie. Podczas jednego z nich [30] autorzy starali się zbadać
różnice między bieganiem boso a korzystaniem z dedykowanych biegaczom butów
podczas sprintu, dzięki czemu chcieli uzyskać informacje o potencjalnym wpływie obuwia
na konkurencyjność biegaczy. Okazało się, że lepsze wyniki w biegach na 100 i 200 m
oraz w skoku w dal z miejsca obunóż zostały osiągnięte w butach, natomiast wykonywanie

15
15:4364710345
 testów boso zaowocowało lepszymi średnimi wynikami w kwestii zdolności
przyśpieszania, generowania siły i częstotliwości kroku. Zaobserwowane różnice były
jednak nieznaczne. Według badaczy biegacze podczas poruszania się na boso wykazywali
się lepszym przyśpieszeniem z powodu braku dodatkowego obciążenia stóp w postaci
butów. Obuwie jednak pomagało osiągać lepsze wyniki czasowe na testowych dystansach
dzięki zwiększaniu przyczepności biegacza do podłoża. Podobne wyniki zostały
opublikowane przez Cavanagha [31], Nigga [32], Diverta i in. [33] oraz Dentona [34].
Wobec powyższych danych nasuwa się wniosek, że wynik sportowy zależy bardziej od
indywidualnych predyspozycji biegacza niż tego, czy postanowi on założyć buty.
Wiele wspomnianych wyżej badań pokazuje, że stopy osób od urodzenia
poruszających się na boso są mniej podatne na deformacje niż stopy od wczesnego
dzieciństwa umieszczane w butach. Zdają się też one lepiej reagować na wysiłek pod
postacią biegu, co przejawia się w mniejszej liczbie kontuzji i urazów dotykających osoby
nawykowo poruszające się na boso, a także osoby lądujące na śród- lub przodostopiu (co,
jak już wspomniano, jest silnie skorelowane). Wszystko to może stanowić zachętę do
zrzucenia obuwia i doświadczenia na własnej skórze i stopach korzyści z poruszania się
zgodnie z pierwotnym zamysłem natury. Należy jednak zachować ostrożność, gdyż ciało
musi mieć czas na dostosowanie się do nowego obciążenia. Biegacze lądujący na pięcie,
noszący nowoczesne buty do biegania z podwyższonymi obcasami o wysokości 10-14
mm, nie powinni gwałtownie odrzucać obuwia ani zmieniać go na minimalistyczne,
nieamortyzowane, zachowując przy tym bieżący sposób biegania oraz objętość treningów.
Konieczne jest przestrzeganie programu, który pozwala biegaczom powoli przestawić się
na użytkowanie bosej stopy lub minimalistycznego obuwia i nauczyć się łagodnego
sposobu lądowania na przedniej części stopy. Wzmocnienie muskulatury stopy i podudzia
wymaga czasu, tak jak i przywyknięcie do wrażeń czuciowych pochodzących z podeszwy
stopy podczas biegania boso [35, 36]. Najczęstszym problemem pojawiającym się podczas
przestawiania się na bieganie boso lub w obuwiu minimalistycznym jest ból w dolnej
części kończyn dolnych, wynikający często z ich nieprzystosowania do niedoświadczanego
wcześniej rodzaju obciążeń [37].
Często u osób rozważających włączenie biegania boso do swojego planu
treningowego pojawia się obawa, że bieganie boso po twardych powierzchniach zwiększy
obciążenie kończyny dolnej i zwiększy ryzyko kontuzji. Jednak w licznych badaniach
wykazano, że biegacze natychmiast zmniejszają sztywność kończyn dolnych w reakcji na
lądowanie na twardszych nawierzchniach [38]. Przy stopniowym wdrażaniu przebieżek po

16
16:1900101920
 bardziej wymagających podłożach, możliwe jest wytrenowanie kończyn dolnych tak, aby
zaadaptowały się do poruszania po takich powierzchniach [25].
Nie da się ukryć, że bieganie boso naraża skórę podeszwy na obrażenia. Jednak
powierzchnia podeszwy w pełni nadaje się do poruszania się na boso. Według Robbinsa
[39] może ona tolerować sześciokrotnie większe siły tarcia niż owłosiona skóra na udzie.
W momencie, gdy następuje nieoczekiwanie wysokie, zaskakujące obciążenie, takie jak
lądowanie na szorstkiej powierzchni, układ sensoryczny podeszwy stopy wywołuje reakcję
uniku, na co wskazuje szybkie zgięcie bioder [40]. Powoduje to szybkie zmniejszenie
obciążenia, co stanowi reakcję obronną podczas nieoczekiwanego kontaktu z np. drobnym
kamieniem. Wciąż jednak pozostaje bezsporne to, że bosa stopa jest odsłonięta, a tym
samym bardziej podatna na skaleczenia, siniaki i otarcia niż stopa obuta.

17
17:5149508256
 3. Rozwój stopy w obuwiu oraz boso

Na rozwój morfologiczny i funkcjonalny stopy mają wpływ czynniki wewnętrzne

(np. genetyka), a także zewnętrzne (np. nawyki związane z noszeniem obuwia). Stopy
dzieci podczas wzrostu reagują bardzo wrażliwie na czynniki zewnętrzne, gdyż składają
się w większości z chrząstki, którą dopiero stopniowo zastępuje kość. Jeśli chrząstka
zostanie zdeformowana przez źle ukształtowane lub sztywne buty, kości przyjmą
zdeformowany kształt. Bardzo ważne jest, aby obuwie dziecięce zapewniało wystarczająco
dużo miejsca na naturalny wzrost, dopóki kości stóp nie dojrzeją. Dzieje się tak dopiero
w wieku 18–19 lat dla dziewcząt i 20–21 lat dla chłopców. Nieelastyczne, źle
ukształtowane buty są potencjalnie szkodliwe - ograniczają naturalny ruch
i rozwój stopy [41, 42].
Najszersza część stopy noworodka to nie śródstopie, ale palce u nóg. Stopy
dorosłych we współczesnych społeczeństwach nie wyglądają tak samo. Wąskie noski
w obuwiu znacząco zmieniają kształt wpasowanych w nie stóp. W kulturze krajów
rozwiniętych spiczasty but wygląda normalnie, podobnie jak stopa dostosowana kształtem
do tej formy. Dziecięce obuwie jest często ukształtowane zgodnie z tym trendem, który nie
uwzględnia naturalnego kształtu stóp i przyczynia się do ich deformacji. Buty dziecięce są
często zbyt sztywne, aby umożliwić naturalny ruch. Materiały użyte do produkcji obuwia
dla dorosłych są używane także w obuwiu dla dzieci, które dysponują znacznie mniejszą
niż dorośli masą, zbyt małą aby efektywnie zginać te buty. Współczesny przemysł
obuwniczy i jego marketing skutecznie przekonują rodziców, że podczas biegania dziecko
powinno nosić miniaturowe wersje tradycyjnych butów do biegania dla dorosłych; prawie
wszystkie mają podwyższone obcasy, ekstremalną amortyzację i pewną formę technologii
kontroli ruchu. Wiele ubrań i codziennych butów dla dzieci jest również sztywnych
i nadmiernie podpierających [42].
Kilka badań potwierdziło, że źle dopasowane buty mogą utrudniać prawidłowy
rozwój dojrzewającej stopy oraz powodować problemy i patologie stóp w dzieciństwie
i dorosłości [43, 44]. Został zbadany sposób, w jaki obuwie może wywoływać deformacje
i zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia stopy koślawej u dzieci. Sztywne obuwie
ogranicza ruchomość stawów śródstopno-paliczkowych i może przyczyniać się do rozwoju
patologii w budowie stopy. Elastyczne buty, chodzenie boso po nierównym terenie oraz
ćwiczenia wzmacniające mięśnie podeszwowe stymulują wrażliwość proprioceptywną,
sprzyjają rozwojowi nerwowo-mięśniowemu i zmniejszają częstość występowania u dzieci

18
18:2107680846
 stopy koślawej [45]. Uważa się również, że chodzenie boso w dzieciństwie wzmacnia
zewnętrzną i wewnętrzną muskulaturę stopy, zapewniając dynamiczne wsparcie
podłużnego łuku stopy [46].
Już na początku ubiegłego wieku zbadano, że pomiędzy stopami osób nawykowo
chodzących boso a nawykowo używających obuwia istnieją anatomiczne różnice.
Hoffmann [47] zauważył, że osoby nawykowo lub od urodzenia chodzące boso mają
szersze palce, co zaobserwował również w rzeźbach klasycznych. Powiązał taką anatomię
z używaniem w starożytności sandałów niezwężających się w kierunku palców. Wells [48]
porównał (głównie bosych) tubylców z Afryki Południowej do Europejczyków i opisał
kilka różnic jakościowych, np. szerszy kształt i niższy, według niego „mniej idealny”,
przyśrodkowy łuk podłużny u Afrykanów. Inne stosunkowo stare badania, autorstwa
Barnicota i Hardy’ego, koncentrowały się na wpływie obuwia na pozycję palucha. [49]
Wykazały one, iż w stopach populacji natywnie bosych średni kąt palucha był znacznie
mniejszy, zbliżony do 0°, podczas gdy wśród badanych Europejczyków był większy,
szczególnie u kobiet, których paluchy u ponad połowy badanych nosiły
znamiona koślawości.
Także w kilku nie tak odległych w czasie pracach poruszono kwestię (głównie
w sposób opisowy) kształtu lub funkcji stopy w nawykowo nieużywających obuwia
populacjach. Tuttle i in. [50] i Musiba i in. [51] badali chodzących boso z Peru oraz
Tanzanii i stwierdzili, że stopy tych populacji mają podobne cechy podeszew i w dużym
stopniu pokrywają się ze śladami Laetoli - liczącym sobie 3,7 milionów lat znaleziskiem
archeologicznym z północnej Tanzanii. Wynika z tego, że stopa człowieka była
anatomicznie nowoczesna już przed blisko czterema milionami lat. Ashizawa i in. [52]
stwierdzili, że zwyczajowo chodzący boso mieszkańcy Jawy mieli stosunkowo długie
i szerokie stopy. Podobnie Sim-Fook i Hodgson [53] opisali stosunkowo rozległą część
przednią stopy u nawykowo bosych Chińczyków. Kadambande i in. [54] odkryli, że (bosi)
Hindusi mają bardziej giętkie stopy niż (obuci) Brytyjczycy. Echarri i Forriol [55], badając
dzieci kongijskie, stwierdzili większy odsetek płaskich stóp w populacji miejskiej
(przeważnie obutej) niż w populacji wiejskiej (przeważnie bosej). Podobnie Rao
i Joseph [56], badając występowanie płaskostopia u Hindusów, stwierdzili, że jego
występowanie jest najczęstsze u dzieci noszących buty z zamkniętymi palcami, rzadsze
u tych, które noszą sandały lub kapcie, a najrzadsze u dzieci chodzących boso.
Robbins i Hanna [35] oraz Robbins i in. [40] zasugerowali, że stopa zwyczajowo
bosa jest mniej podatna na obrażenia niż stopa obuta i rzeczywiście stwierdzono, że ludzie

19
19:7929313095
 z różnych regionów (Afrykanie: [57]; Chińczycy: [58]; mieszkańcy Wysp Salomona:
[59]), którzy nigdy nie nosili butów, mieli stosunkowo mało deformacji w obrębie stóp.
Zipfel i Berger [60], badając kolekcje szkieletów, należących do przedstawicieli
zwyczajowo obutych i bosych populacji, odkryli, że patologie śródstopia były bardziej
dotkliwe w populacjach używających butów i zasugerowali, że wynik ten może
potwierdzać hipotezę, iż na zmiany patologiczne w śródstopiu wpływ mają takie czynniki
jak noszenie obuwia i ekspozycja na nowoczesne, nienaturalne podłoża.
Tong i in. [61] zbadali związek między stosowaniem różnych rodzajów obuwia
a rozwojem przyśrodkowych łuków podłużnych. W badaniu kohortowym wzięło udział
111 zdrowych dzieci w wieku wynoszącym średnio 6,9 lat. Badacze używali platform
uciskowych do pomiaru wskaźnika wysokości łuku (średni obszar kontaktu stopy
podzielony przez całkowitą powierzchnię, z wyłączeniem palców u stóp), średniego
nacisku szczytowego wywieranego przez stopę oraz maksymalnej siły, znormalizowanej
względem masy ciała. Badania kontrolne przeprowadzone po 10 i 22 miesiącach
doprowadziły autorów do stwierdzenia, że rodzaj obuwia używanego w dzieciństwie może
wpływać na rozwój przyśrodkowych łuków podłużnych. Ponadto stwierdzono, że dzieci,
które nosiły zamknięte buty, miały bardziej płaskie przyśrodkowe łuki podłużne stopy niż
dzieci, które nosiły bardziej otwarte modele obuwia.
Rao i in. [56] zauważyli, że częstość występowania stopy koślawej u dzieci była
skorelowana ze stosowaniem obuwia. Deformacja ta była obecna u 8,6% dzieci, które
nosiły buty, natomiast tylko u 2,8% z tych, które nie nosiły. Badanie zostało
przeprowadzone w indyjskim mieście Mandalore na próbie 2300 dzieci w wieku 4–13 lat,
z których 1555 zwykle nosiło buty, a 745 nigdy tego nie robiło z powodu niskiego statusu
społeczno-ekonomicznego. Sachithanandam i in. [62] badał możliwy wpływ obuwia na
kształtowanie się stopy koślawej i odnotował występowanie tej patologii wśród
3,24% osób, które zaczęły nosić buty przed szóstym rokiem życia, wśród 3,27% osób,
które zaczęły nosić obuwie w wieku od 6 do 15 lat i u 1,75% tych, którzy po raz pierwszy
nosili buty w wieku 16 lat lub później.
Nawyki dotyczące noszenia obuwia lub jego braku mają wpływ na rozwój
zdolności motorycznych w dzieciństwie i okresie dojrzewania. Regularne ćwiczenia
fizyczne bez obuwia mogą być korzystne dla rozwoju skoczności i umiejętności
utrzymywania równowagi, szczególnie w wieku od 6 do 10 lat [63].
Stopa dziecka jest zaprojektowana do poruszania się, a specyficzne wzmacnianie
mięśni pomaga poprawnie kształtować się kościom i stawom. Ludzie, którzy dorastali

20
20:7436862953
 poruszając się na boso lub w minimalistycznych sandałach, rozwinęli bardzo solidne,
zdrowe stopy, z silnymi mięśniami stabilizującymi stopy. Stopa współczesnego, dorosłego
człowieka zazwyczaj nie ma takiej wytrzymałości i stabilności. Stopa buduje własne
wewnętrzne wsparcie w komunikacji z ziemią, poprzez budowanie siły i stabilności dzięki
propriocepcji oraz dzięki konfrontacji z normalnymi obciążeniami obszarów, które zostały
do tego przeznaczone przez naturę. Wszelkie zmiany względem tego, co naturalne,
zmuszają organizm rozwijającego się dziecka do adaptacji i mają potencjał do dalszego
wymuszania kompensacji w przyszłości [42].
W przełomowym artykule Hoffmana z 1905 r. [47] stwierdzono, że wszystkie stopy
rozwijają się tak samo, aż do czasu rozpoczęcia noszenia obuwia, kiedy to rozpoczyna się
i postępuje charakterystyczna deformacja oraz zahamowanie funkcji. Dzieci osób
noszących obuwie dziedziczą ten sam typ stóp, który jest widoczny u ras chodzących boso.
Typ ten zmienia się tylko w takim stopniu, w jakim modyfikuje go używane obuwie. Na
Rycinie 2. widoczne są fotografie pochodzące ze wspomnianego artykułu, prezentują one
stopy nigdy nie doświadczające skrępowania obuwiem, w porównaniu ze stopami, których
kształt wiernie odwzorowuje formę noszonych na co dzień butów. Hoffmann opisuje
również, że zaledwie kilka tygodni noszenia obuwia przez dzieci wpływa na kształt stopy,
szczególnie na ułożenie palców. Nic dziwnego, że noszenie obuwia najsilniej oddziałuje na
stopę w dzieciństwie, podczas gdy jej struktura wciąż dojrzewa.

Rycina 2: Stopy osoby nawykowo poruszającej się na boso oraz stopy osoby nawykowo
korzystającej z butów z wąskimi czubkami [47]

21
21:2645609738
 4. Stopa a środowisko naturalne

Rozwój współczesnej cywilizacji, wyrażający się w rezygnacji z życia w bliskości

z naturą na terenach wiejskich na rzecz uczestnictwa w rozwoju przemysłu oraz sektora
usług, pociągnął za sobą szybki rozwój terenów miejskich. Postępująca urbanizacja wiąże
się z pokrywaniem znacznych połaci gruntu betonem i asfaltem. Nie da się ukryć, że te
stosunkowo nowe wynalazki ludzkości pomagają sprawnie poruszać się pojazdami
kołowymi, jednak nie sprzyjają naturalnej lokomocji bosej. Twarda powierzchnia
wspomnianych materiałów różni się znacząco od piaskowo-ziemnych dróg, leśnej ściółki
czy trawiastych połaci, po których na co dzień zwykli wędrować ludzie na przestrzeni
tysiącleci swojego rozwoju. Infrastruktura miejska obfituje w zagrażające ciągłości skóry
obiekty, takie jak kanciaste krawężniki, często spotykane odłamki szkła, a także
nieprzyjazne struktury – szorstkie, porowate powierzchnie chodników i jezdni. Jednak to
twarde miejskie podłoże zagraża człowiekowi nie tylko w sposób mechaniczny. Ludzie
chronią stopy przed obrażeniami poprzez zakładanie obuwia, często z gumową, izolującą
podeszwą. Okoliczność ta, wraz z asfaltowo-betonową pokrywą miejskich powierzchni,
powoduje odcięcie większości przebywających w miastach ludzi przez przeważającą część
czasu od bezpośredniego kontaktu z gruntem.
Medycyna środowiskowa koncentruje się na interakcjach między ludzkim
zdrowiem i środowiskiem, rozważając takie czynniki, jak zanieczyszczone powietrze
i woda, toksyczne chemikalia oraz to, jakie mają one znaczenie w powstawaniu choroby.
Przez cały czas w środowisku jest wszechobecny zaskakująco korzystny, ale często
pomijany globalny zasób, ważny dla utrzymania zdrowia, zapobiegania chorobom
i wspierania terapii klinicznej: powierzchnia ziemi. To jest ustalony, choć niezbyt
doceniany fakt – powierzchnia ziemi zapewnia nieograniczoną, nieustannie odnawianą
podaż swobodnych elektronów. Powierzchnia planety jest przewodząca elektrycznie
(z wyjątkiem ograniczonych, bardzo suchych obszarów, takich jak pustynie), a jej
negatywny potencjał jest utrzymywany (tj. następuje zasilanie elektronami) przez globalny
atmosferyczny obwód elektryczny [64, 65].
Korzystny wpływ na zdrowie wywiera już sam kontakt ciała z powierzchnią
ujemnie naładowanej ziemi. Coraz więcej dowodów wskazuje na to, że ujemny potencjał
elektryczny ziemi może stworzyć stabilne wewnętrzne środowisko bioelektryczne dla
normalnego funkcjonowania wszystkich układów ciała. Co więcej, oscylacje natężenia

22
22:3540185250
 potencjału ziemi mogą być ważne dla ustawienia zegarów biologicznych regulujących
dobowe rytmy ciała, takie jak wydzielanie kortyzolu [66].
Do tej pory znaczenie fizjologiczne i możliwe zdrowotne efekty stabilizacji
wewnętrznego środowiska bioelektrycznego organizmu nie były istotnym tematem badań.
W przypadku braku kontaktu ciała z ziemią rozkład ładunku wewnętrznego nie jest
jednolity, za to podlega różnym zakłóceniom elektrycznym, występującym w środowisku.
Wiele ważnych regulacji i procesów fizjologicznych angażuje zdarzenia zachodzące na
powierzchniach komórek i tkanek. W przypadku braku wspólnego punktu odniesienia lub
uziemienia, gradienty elektryczne spowodowane nierównym rozkładem ładunku mogą
narastać wzdłuż powierzchni tkanek i błon komórkowych [67].
Przewiduje się, że takie różnice ładunku wpływają na procesy biochemiczne
i fizjologiczne. Struktura i funkcjonowanie wielu enzymów są wrażliwe na lokalne
warunki środowiskowe. Każdy enzym ma optymalną wartość pH, która sprzyja
maksymalnej aktywności. Zmiana w elektryczności środowiska może zmieniać pH płynów
biologicznych i rozkład ładunku na cząsteczkach i tym samym wpływa na wyniki reakcji.
Ponadto pH wpływa na zdolność substratu lub enzymu do oddania lub przyjęcia
jonów wodorowych [67].
Innym przykładem struktur wrażliwych na zmiany napięcia są kanały jonowe
bramkowane napięciem, które odgrywają krytyczne role biofizyczne w komórkach
pobudliwych, takich jak neurony. Lokalne zmiany w profilach ładowania wokół tych
kanałów mogą prowadzić do niestabilności elektrycznej błony komórkowej i niewłaściwej
spontanicznej aktywności, obserwowanej podczas pewnych stanów patologicznych [68].
Powszechnym jest fakt, że elektrony z cząsteczek antyoksydantów neutralizują
reaktywne formy tlenu (tak zwane „wolne rodniki”), które, biorąc udział w reakcjach
zapalnych i uszkadzając komórki organizmu człowieka, w efekcie przyśpieszają proces
starzenia i zwiększają ryzyko wystąpienia wielu dolegliwości, między innymi
nowotworów i chorób układu krążenia. Napływ wolnych elektronów wchłonięty przez
ciało poprzez bezpośredni kontakt z ziemią prawdopodobnie neutralizuje wolne rodniki
i tym samym zmniejsza ostre i przewlekłe zapalenia [69].
Przez większość znanej historii ludzie przeważnie chodzili boso lub w obuwiu
zrobionym ze zwierzęcych skór, spali na ziemi lub na skórach. Przez bezpośredni kontakt
lub poprzez zwierzęcą skórę zwilżoną potem, używaną jako obuwie lub matę do spania,
wolne elektrony mogły dostawać się do ciała, które jest elektrycznie przewodzące [70].
Dzięki temu mechanizmowi każda część ciała mogła się równoważyć z potencjałem

23
23:6359365294
 elektrycznym ziemi, tym samym stabilizując środowisko elektryczne wszystkich
narządów, tkanek i komórek.
Współczesny styl życia coraz bardziej oddziela ludzi od przepływu ziemskich
elektronów. Coraz częściej stosowane jest obuwie na podeszwie z tworzywa sztucznego
zamiast tradycyjnej skóry, a ludzie rzadko chodzą boso [71]. Człowiek nie śpi już na
ziemi, tak jak w przeszłości. W ciągu ostatnich dziesięcioleci dramatycznie zwiększyło się
występowanie chorób przewlekłych, zaburzeń immunologicznych i chorób zapalnych,
a niektórzy badacze podali czynniki środowiskowe jako główną przyczynę [72].
Pojawiające się badania naukowe potwierdzają koncepcję, że elektrony pochodzące
z powierzchni ziemi wywołują wiele fizjologicznych zmian o znaczeniu klinicznym,
w tym zmniejszenie bólu, poprawa jakości snu, rozrzedzenie krwi czy przeniesienie
napięcia z układu współczulnego (pobudzającego) na rzecz napięcia układu
przywspółczulnego (hamującego) w autonomicznym układzie nerwowym [73].
Korzystne działanie uziemienia na funkcjonowanie organizmu człowieka
w kontekście jakości snu oraz odczuwania chronicznego bólu zostało zbadane w badaniu
pilotażowym z zastosowaniem ślepej próby autorstwa Obera [74]. Przebadano 60 osób,
które cierpiały na zaburzenia snu i przewlekły ból mięśni i stawów przez co najmniej sześć
miesięcy. Osoby zostały losowo podzielone na dwie grupy, które przez miesiąc spały na
przewodzących materacach z włókna węglowego dostarczonych przez badacza. Połowa
materacy była połączona z ziemią na zewnątrz okna sypialni każdego z uczestników,
podczas gdy druga połowa była uziemiona tylko pozornie – materace nie zostały
podłączone do ziemi. Większość uziemionych osób opisywała zmniejszenie objawów,
podczas gdy przeważająca część osób znajdujących się w grupie kontrolnej nie
zaobserwowała tego. Część badanych zgłaszała znaczną ulgę w stanach astmatycznych
i trudnościach oddechowych, reumatoidalnym zapaleniu stawów, napięciu
przedmiesiączkowym, bezdechu sennym i nadciśnieniu, gdy podczas snu było zapewnione
uziemienie. Wyniki te wskazują, że skutki uziemienia wykraczają poza redukcję bólu
i poprawę snu [67]. W świetle obszernych badań pokazujących, że brak snu jest
dystresorem dla ciała i skutkuje wieloma szkodliwymi dla zdrowia konsekwencjami,
wyniki te jawią się jako szczególnie znaczące. Tym bardziej, że badania wykazały, że
poprawa snu dzięki uziemieniu była skorelowana z normalizacją dobowego profilu
kortyzolu [75]. Poza tym brak snu jest często wynikiem bólu, stąd już zmniejszenie bólu
może być wystarczającym powodem do uznania korzyści wynikających z uziemiania.

24
24:1915186607
 Zmniejszenie bólu dzięki uziemieniu ciała podczas spania zostało potwierdzone
również w kontrolowanym badaniu nad zespołem opóźnionego bólu mięśniowego.
Uziemienie to pierwsza interwencja, która przyniosła efekt przyśpieszenia powrotu do
zdrowia - skrócenia okresu bolesności mięśni po wysiłku [76]. Stany bólowe są często
wynikiem różnych rodzajów ostrych lub przewlekłych stanów zapalnych wywołanych po
części przez reaktywne formy tlenu, generowane przez normalny metabolizm, jak również
przez układ odpornościowy, jako część odpowiedzi na zranienie lub traumę. Zapalenie
może powodować ból i ograniczenia zakresu ruchu w stawach. Obrzęk zapalny może
wywierać presję na receptory bólowe (nocyceptory) i zaburzać mikrokrążenie, prowadząc
do bólu niedokrwiennego. Zapalenie może powodować uwalnianie toksycznych
cząsteczek, które również aktywują receptory bólowe. Współczesne badania biomedyczne
udokumentowały również ścisły związek między przewlekłym zapaleniem a praktycznie
wszystkimi chorobami przewlekłymi, w tym chorobami starzenia się i samym procesem
starzenia się [77].
Zmniejszenie stanu zapalnego w wyniku uziemienia zostało udokumentowane
obrazowaniem medycznym w podczerwieni [78] i badaniami krwi, w tym liczebności
leukocytów [76]. Logicznym wyjaśnieniem działania przeciwzapalnego jest to, że
uziemienie ciała pozwala ujemnie naładowanym przeciwutleniającym elektronom z Ziemi
wniknąć do ciała i zneutralizować dodatnio naładowane wolne rodniki w obszarach tkanek
objętych zapaleniem [78].
Zmniejszenie poziomu stresu dzięki zastosowaniu uziemienia potwierdzono za
pomocą różnych metod pokazujących szybkie zmiany w autonomicznym układzie
nerwowym z współczulnej do przywspółczulnej dominacji, poprawę zmienności rytmu
serca, normalizację napięcia mięśniowego [79, 80, 81].
Potwierdzenie zmiany zachodzącej w układzie nerwowym z aktywności nerwowej
współczulnej na przywspółczulną miało na celu wieloparametrowe badanie,
przeprowadzone przez Chevaliera metodą podwójnie ślepej próby [80]. Udokumentowano
następujące wyniki:
o natychmiastowe zmniejszenie (w ciągu kilku sekund) przewodnictwa skóry po
uziemieniu i natychmiastowe zwiększenie po odłączeniu. Nie zaobserwowano
żadnych zmian dla sesji kontrolnych (pozorne uziemienie);
o częstość oddechów zwiększyła się podczas uziemienia, efekt ten trwał także po
odłączeniu od Ziemi;

25
25:9817022358
 o utlenowanie krwi zmniejszyło się podczas uziemienia, natomiast po odłączeniu
nastąpił gwałtowny wzrost;
o częstość akcji serca i wskaźnik perfuzji wzrosły pod koniec okresu uziemienia,
a zmiana ta utrzymywała się po odizolowaniu od ziemskiego strumienia
elektronów.
Natychmiastowy spadek przewodnictwa skóry wskazuje na szybką aktywację
układu przywspółczulnego i odpowiadającą jej dezaktywację współczulnego układu
nerwowego. Natychmiastowy wzrost przewodnictwa skóry po zaprzestaniu uziemiania
wskazuje na efekt odwrotny. Zwiększona częstość oddechów, stabilizacja nasycenia krwi
tlenem i niewielki wzrost częstości akcji serca sugerują początek metabolicznej reakcji
gojenia, wymagającej zwiększenia zużycia tlenu.
Kolejnym zjawiskiem związanym z uziemieniem organizmu jest redukcja wpływu
pola elektrycznego na organizm. Applewhite [82] zbadał napięcie indukowane w ciele
ludzkim przez środowisko elektryczne za pomocą głowicy pomiarowej o wysokiej
impedancji. Badanie wykazało, że gdy ciało jest uziemione, jego potencjał elektryczny
zostaje wyrównany z ziemskim potencjałem elektrycznym poprzez transfer elektronów
z Ziemi do ciała. To z kolei zapobiega wytwarzaniu przez prąd przemienny
o częstotliwości 60Hz potencjału elektrycznego na powierzchni ciała i chroni przed
perturbacjami ładunków elektrycznych cząsteczek wewnątrz ciała. Badanie potwierdza
„parasolowy” efekt uziemienia ciała, wyjaśniony przez laureata Nagrody Nobla, Richarda
Feynmana w swoich wykładach na temat elektromagnetyzmu [83]. Feynman powiedział,
że gdy potencjał ciała jest taki sam, jak potencjał elektryczny ziemi, to staje się on
rozszerzeniem wielkiego systemu elektrycznego ziemi. Ziemski potencjał wobec tego staje
się „pracującym agentem, który anuluje, redukuje lub odpycha pola elektryczne od ciała ”.
Toczy się poważna debata na temat tego, czy pola elektromagnetyczne w naszym
środowisku stwarzają zagrożenie dla zdrowia [84], ale nie ma wątpliwości, że ciało reaguje
na obecność środowiskowych pól elektrycznych. Badanie to pokazuje, że uziemienie
zasadniczo eliminuje indukowane w ciele napięcie otoczenia pochodzące z powszechnych
źródeł energii elektrycznej.
Badania uziemienia oferują wgląd w kliniczny potencjał kontaktu bosej stopy
z Ziemią (lub symulację bosego z nią kontaktu wewnątrz pomieszczeń, stworzoną poprzez
użycie prostych systemów przewodzących), stabilność wewnętrznej funkcji
bioelektrycznej i fizjologię człowieka. Z praktycznego punktu widzenia klinicyści mogliby
polecić plenerowe „bose sesje” dla pacjentów, kiedy pogoda i warunki na to pozwalają.

26
26:5855803026
 Chodzenie boso po ziemi przez zaledwie 30 lub 40 minut dziennie może znacznie
zmniejszyć ból i obniżyć poziom stresu [73]. Regularne uziemienie może poprawić
ciśnienie krwi, niwelować zaburzenia rytmu sercowo-naczyniowego i pomagać w walce
z chorobami autoimmunologicznymi, takimi jak toczeń, stwardnienie rozsiane czy
reumatoidalne zapalenie stawów [73, 85]. Jest to skuteczna i darmowa terapia, nie ma
żadnych kosztów uziemiania się boso, poza poświęceniem na to czasu. Zastosowanie
systemów przewodzących podczas snu, pracy lub odpoczynku w pomieszczeniach może
być wygodnym i rutynowym podejściem, ale jest bardziej skomplikowane
do zastosowania.

27
27:2236879452
 Podsumowanie

Wiele przytoczonych w tej pracy badań pokazuje, że istnieją różnice pomiędzy

stopami osób na co dzień poruszających się w obuwiu a stopami osób przemieszczających
się boso. Różnice te dotyczą zarówno morfologii stóp – ich kształtu, ułożenia kości
względem siebie, poziomu rozwinięcia poszczególnych grup mięśniowych – jak i sposobu
ich funkcjonowania podczas chodu i biegu. Również procesy chodu i biegu przebiegają
nieco inaczej u osób nie korzystających z butów. Osoby takie mają tendencję do bardziej
poziomego układania stopy podczas inicjowania kontaktu z podłożem. Podczas chodu
jednak wciąż najczęściej to pięta styka się z podłożem jako pierwsza, w przeciwieństwie
do biegu, w którym to bosi biegacze preferują lądowanie na środkowej lub przedniej części
stopy. Taki sposób biegania umożliwia skuteczne amortyzowanie uderzenia w podłoże, do
czego wykorzystywane są właściwości łukowego sklepienia stopy, a także silne mięśnie
trójgłowe łydki.
Dostępna literatura nie pozwala stwierdzić czy odrzucenie butów na rzecz
poruszania się boso byłoby dla każdego korzystne zdrowotnie, szczególnie pod względem
mechanicznym. Konieczne są dobrze kontrolowane, zakrojone na szeroką skalę,
prospektywne badania dotyczące urazów, aby ustalić, czy zrzucenie butów na czas
poruszania się jest naprawdę dobre dla ludzkiego zdrowia. Osoby zainteresowane
wzmocnieniem aparatu ruchu w naturalny sposób mogą zbadać na własną rękę na ile
zwiększenie udziału poruszania się boso w codziennej lokomocji będzie dla nich
korzystne. Badania dotyczące wpływu bezpośredniego kontaktu ciała ludzkiego z gruntem
na przepływ ładunków elektrycznych w organizmie sugerują także, że korzyści te mogą
być znacznie większe, kiedy aktywność fizyczna na boso odbywa się w bezpośredniej
styczności z powierzchnią ziemi.
Nie rezygnując na co dzień ze zwyczajowej ochrony stopy przed czynnikami
zewnętrznymi, szczególnie pochodzenia miejskiego, warto zadbać, aby użytkowane
obuwie odpowiadało naturalnemu kształtowi stopy, było możliwie płaskie i posiadało
szeroką część przednią. Powinno się też zwracać uwagę na umożliwienie prawidłowego
rozwoju stóp u dzieci, które są szczególnie podatne na deformacje powodowane
przez obuwie.

28
28:3644611021
 Piśmiennictwo

[1] Osiński W., Antropomotoryka. wyd. II. Poznań: Akademia Wychowania Fizycznego
im. Eugeniusza Piaseckiego, 2003, s.320.
[2] Lieberman D. E., The Evolution of the Human Head. Cambridge (MA): Harvard
University Press, 2011.
[3] Lieberman D. E., What we can learn about running from barefoot running:
An evolutionary medical perspective. Exercise and Sport Sciences Reviews, 2012;
40(2): 63–72.
[4] Marecki B., Anatomia funkcjonalna TOM 1 Układ ruchu. Poznań: Akademia
Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego, 2014.
[5] Ignasiak Z., Anatomia układu ruchu. Wrocław: Edra Urban & Partner, 2015.
[6] Reicher M., Bochenek A., Anatomia człowieka. Warszawa: Wydawnictwo
Lekarskie PZWL, 2010.
[7] Binek E., Olszewski J., Stopy z obniżonym wysklepieniem jako współczesny
problem interdyscyplinarny. Kwartalnik Ortopedyczny, 2012; 1: 1–6.
[8] Puszczałowska-Lizis E., Kwolek A., Częstość występowania płaskostopia
podłużnego u młodzieży akademickiej w świetle różnych technik opracowania
plantogramu. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego
Instytutu Leków w Warszawie, 2011; 3: 305–314.
[9] Kasperczyk T., Wady postawyciała, diagnostyka i leczenie. Kraków: Wydawnictwo
FH-U”KASPER”, 2002.
[10] Ray J. J., Friedman A. J., Hanselman A. E., i in., Hallux Valgus. Foot & Ankle
Orthopaedics, 2019; 4(2): 1–12.
[11] Coughlin M. J., Mann R. A., Juvenile hallux valgus: etiology and treatment. Foot
and Ankle International, 1995; 16(11): 682–697.
[12] Coughlin M. J., Jones C. P., Hallux valgus: Demographics, etiology, and
radiographic assessment. Foot and Ankle International, 2007; 28(7): 759–777.
[13] Hoffman J., Lewandowska A., Ratuszek-Sadowska D., i in., Wzorzec biegowy
i jego znaczenie w uprawianiu biegów długodystansowych. Journal of Education,
Health and Sport, 2017; 7(7): 969–977.
[14] Murray M. P., Drought A. B., Kory R. C., Walking patterns of normal men. Journal
of Bone and Joint Surgery, 1964; 46A(2): 335–360.

29
29:9275228081
 [15] Perry J., Gait Analysis: Normal and Pathological Function. Thorofare: Slack
Incorporated, 1992.
[16] Kirtley C., Clinical Gait Analysis.Theory and Practise. Oxford: Elsevier, 2006.
[17] Vaughan C., Dynamic of Human Gait. Cape Town: Kiboho Publisher, 1992.
[18] Nicola T. L., Jewison D. J., The Anatomy and Biomechanics of Running. Clinics in
Sports Medicine, 2012; 31(2): 187–201.
[19] Kabsch A., Lokomocja człowieka. , w Rehabilitacja medyczna. T. 1, Podstawowa
wiedza o rehabilitacji, podstawy anatomiczne i fizjologiczne fizjoterapii
i rehabilitacji medycznej, ocena kliniczna i funkcjonalna poszczególnych układów,
metody terapeutyczne w rehabilitacji. Wyd II., [red.] A. Kwolek, Wrocław: Elsevier
Urban & Partner, 1997.
[20] Dugan S. A., Bhat K. P., Biomechanics and analysis of running gait. Physical
Medicine and Rehabilitation Clinics of North America, 2005; 16(3): 603–621.
[21] Ounpuu S., The biomechanics of walking and running. Clinics in Sports Medicine,
1994; 13(4): 843–63.
[22] D’Août K., Pataky T. C., De Clercq D., i in., The effects of habitual footwear use:
Foot shape and function in native barefoot walkers. Footwear Science, 2009;
1(2): 81–94.
[23] Lieberman D. E., Venkadesan M., Werbel W. A., i in., Foot strike patterns and
collision forces in habitually barefoot versus shod runners. Nature, 2010; 463.
[24] Hsu A. R., Topical review: Barefoot running. Foot and Ankle International, 2012;
33(9): 787–794.
[25] Altman A. R., Davis I. S., Barefoot running: Biomechanics and implications for
running injuries. Current Sports Medicine Reports, 2012; 11(5): 244–250.
[26] Wit B. De, Clercq D. De, Aerts P., Biomechanical analysis of the stance phase
during barefoot and shod running. Journal of Biomechanics, 2000; 33: 269–278.
[27] Nigg B., Enders H., Barefoot running - some critical considerations. Footwear
Science, 2013; 5(1): 1–7.
[28] Robbins S., Waked E., McClaran J., Proprioception and stability: Foot position
awareness as a function of age and footwear. Age and Ageing, 1995; 24(1): 67–72.
[29] KINESTETYCZNY ZMYSŁ. [w:] Encyklopedia popularna PWN. [red.] Krupa A.,
Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN, 2004, s.396.
[30] Mahipal, Singh K., Barefoot running vs shod running. Journal of Sports and
Physical Education, 2012; 3(6): 17–20.

30
30:2578157049
 [31] Cavanagh P. R., The Running Shoe Book. Mountain View: Anderson World, 1980.
[32] Nigg B. M., Biomechanics of Sports Shoes. Calgary (Canada): Topline
Printing, 2010.
[33] Divert C., Mornieux G., Baur H., i in., Mechanical comparison of barefoot and shod
running. International Journal of Sports Medicine, 2005; 26(7): 593–598.
[34] Denton J. D., Light does not make right. Running Times, 2005; 324: 78.
[35] Robbins S. E., Hanna A. M., Running-related injury prevention through barefoot
adaptations. Medicine & Science in Sports & Exercise, 1987; 19: 148–156.
[36] Jenkins D., Cauthon D., Barefoot running claims and controversies: a review of the
literature. Journal of the American Podiatric Medical Association, 2011; 101(3):
231–246.
[37] Rothschild C. E., Primitive Running: a survey analysis of runners’ interest,
participation, and implementation. Journal of strength and conditioning research,
2011; 26(8): 2021–6.
[38] Ferris D., Liang K., Farley C., Runners adjust leg stiffness for their first step on
a new running surface. Journal of Biomechanics, 1999; 32: 787–794.
[39] Robbins S., Gouw G., McClaran J., i in., Protective sensation of the plantar aspect of
the foot. Foot & Ankle, 1993; 14(6): 347–352.
[40] Robbins S. E., Hanna A. M., Gouw G. J., Overload protection avoidance response to
heavy plantar surface loading. Medicine & Science in Sports & Exercise, 1988;
20: 85–92.
[41] Medina-Alcantara M., Morales-Asencio J., Jimenez-Cebrian A., i in., Influence of
Shoe Characteristics on the Development of Valgus Foot in Children. Journal of
Clinical Medicine, 2019; 8(1): 85.
[42] Cucuzzella M. T., Pediatric Footwear. [w:] Athletic Footwear and Orthoses in
Sports Medicine. [red.] Werd M. B., Leslie Knight E., i Langer P., Lakeland FL:
Springer, 2017.
[43] Wolf S., Simon J., Patikas D., i in., Foot motion in children shoes - A comparison of
barefoot walking with shod walking in conventional and flexible shoes. Gait and
Posture, 2008; 27(1): 51–59.
[44] Staheli L. T., Shoes for Children: A Review. Pediatrics, 1991; 88(2).
[45] Viladot A., Surgical treatment of the child’s flatfoot. Clinical orthopaedics and
related research, 1992; 283: 34–38.

31
31:3754729309
 [46] Staheli L. T., Planovalgus foot deformity. Current status. Journal of the American
Podiatric Medical Association, 1999; 89(2): 94–99.
[47] Hoffmann P., Conclusions drawn from comparisons of the feet of barefooted and
shoe-wearing peoples. American Journal of Orthopedic Surgery, 1905; 2: 105–136.
[48] Wells L. H., The foot of the South African native. American Journal of Physical
Anthropology, 1931; 15(2): 185–289.
[49] Barnicot N. A., Hardy R. H., The Position of the Hallux in West Africans. Journal
of Anatomy of London, 1955; 89: 355–361.
[50] Tuttle R. H., Webb D. M., Baksh M., Further progress on the Laetoli trails. Journal
of Archaeological Science, 1990; 17: 347–362.
[51] Musiba C. M., Tuttle R. H., Hallgrimsson B., Swift and sure-footed on the savanna:
a study of Hadzabe gaits and feet in Northern Tanzania. American Journal of
Human Biology, 1997; 9(3): 303–321.
[52] Ashizawa K., Kumakura C., Kusumoto A., i in., Relative foot size and shape to
general body size in Javanese, Filipinas and Japanese with special reference to
habitual footwear types. Annals of Human Biology, 1997; 24(2): 117–129.
[53] Sim-Fook L., Hodgson A. R., A comparison of foot forms among the non-shoe and
shoe-wearing Chinese populations. Journal of Bone and Joint Surgery, 1958;
40(5): 1058–1062.
[54] Kadambande S., Khurana A., Debnath U., i in., Comparative analysis of shod and
unshod feet. The Foot, 2006; 16: 188–191.
[55] Echarri J. J., Forriol F., The development in footprint morphology in 1851
Congolese children from urban and rural areas, and the relationship between this
and wearing shoes. Journal of Pediatric Orthopaedics B, 2003; 12: 141–146.
[56] Bhaskara Rao U., Joseph B., The influence of footwear on the prevalence of flat
foot. A survey of 2300 children. Journal of Bone and Joint Surgery Br., 1992;
74(4): 525–527.
[57] Engle E. T., Morton D. J., Notes on foot disorders among natives of the Belgian
Congo. Journal of Bone and Joint Surgery, 1931; 13: 311–318.
[58] Schulman S. B., Survey in China and India of feet that have never worn shoes.
Journal of the National Association of Chiropodist, 1949; 49: 26–30.
[59] James C. S., Footprints and feet of natives of the Solomon Islands. Lancet, 1939;
2: 1390–1393.

32
32:3905775323
 [60] Zipfel B., Berger L. R., Shod versus unshod: the emergence of forefoot pathology in
modern humans? The Foot, 2007; 17: 205–213.
[61] Tong J. W. K., Kong P. W., Medial Longitudinal Arch Development of Children
Aged 7 to 9 Years: Longitudinal Investigation. Physical Therapy, 2016;
96(8): 1216–1224.
[62] Sachithanandam V., Joseph B., The influence of footwear on the prevalence of flat
foot. A survey of 1846 skeletally mature persons. Journal of Bone and Joint Surgery
Br., 1995; 77(3): 254–257.
[63] Zech A., Venter R., de Villiers J. E., i in., Motor skills of children and adolescents
are influenced by growing up barefoot or shod. Frontiers in Pediatrics, 2018;
6(4): 1–6.
[64] Williams E., Heckman S., The local diurnal variation of cloud electrification and the
global diurnal variation of negative charge on the Earth. Journal of Geophysical
Research, 1993; 98(3): 5221–5234.
[65] Anisimov S., Mareev E., Bakastov S., On the generation and evolution of
aeroelectric structures in the surface layer. Journal of Geophysical Research D,
1999; 104(12): 14359–14367.
[66] Oschman J. L., Perspective: assume a spherical cow: the role of free or mobile
electrons in bodywork, energetic and movement therapies. Journal of Bodywork and
Movement Therapies, 2008; 12(1): 40–57.
[67] Chevalier G., Sinatra S. T., Oschman J. L., i in., Earthing: Health Implications of
Reconnecting the Human Body to the Earth’s Surface Electrons. Journal of
Environmental and Public Health, 2012; 3.
[68] Chahine M., Chatelier A., Babich O., i in., Voltagegated sodium channels in
neurological disorders. CNS and Neurological Disorders—Drug Targets, 2008;
7(2): 144–158.
[69] Oschman J. L., Charge transfer in the living matrix. Journal of Bodywork and
Movement Therapies, 2009; 13(3): 215–228.
[70] Holiday D., Resnick R., Walker J., Fundamentals of Physics, Fourth Edition. New
York: John Wiley & Sons, 1993.
[71] Rossi W., The Sex Life of the Foot and Shoe. Hertfordshire: Wordsworth
Editions, 1989.
[72] Stein R., Is Modern Life Ravaging Our Immune Systems? Washington Post, 2008.

33
33:1077888402
 [73] Ober C., Sinatra S. T., Zucker M., Earthing: The Most Important Health Discovery
Ever? Laguna Beach CA: Basic Health Publications, 2010.
[74] Ober C., Grounding the human body to neutralize bioelectrical stress from static
electricity and EMFs. , ESD Journal, 2000. [Online]
http://www.esdjournal.com/articles/cober/ground.htm. [Dostęp: 30-lip-2019].
[75] Ghaly M., Teplitz D., The biologic effects of grounding the human body during
sleep as measured by cortisol levels and subjective reporting of sleep, pain, and
stress. Journal of Alternative and Complementary Medicine, 2004; 10(5): 767–776.
[76] Brown R., Chevalier G., Hill M., Pilot study on the effect of grounding on delayed-
onset muscle soreness. Journal of Alternative and Complementary Medicine, 2010;
16(3): 265–273.
[77] Franceschi C., Bonafè M., Valensin S., i in., Inflamm-aging: an evolutionary
perspective on immunosenescence. Annals of the New York Academy of Sciences,
2000; 908: 244–254.
[78] Oschman J. L., Can electrons act as antioxidants? A review and commentary.
Journal of Alternative and Complementary Medicine, 2007; 13(9): 955–967.
[79] Chevalier G., Mori K., Oschman J. L., The effect of Earthing (grounding) on human
physiology. European Biology and Bioelectromagnetics, 2006; 2(1): 600–621.
[80] Chevalier G., Changes in pulse rate, respiratory rate, blood oxygenation, perfusion
index, skin conductance, and their variability induced during and after grounding
human subjects for 40 minutes. Journal of Alternative and Complementary
Medicine, 2010; 16(1): 1–7.
[81] Chevalier G., Sinatra S., Emotional stress, heart rate variability, grounding, and
improved autonomic tone: clinical applications. Integrative Medicine: A Clinician’s
Journal, 2011; 10(3).
[82] Applewhite R., The effectiveness of a conductive patch and a conductive bed pad in
reducing induced human body voltage via the application of earth ground. European
Biology and Bioelectromagnetics, 2005; 1: 23–40.
[83] Feynman R., Leighton R., Sands M., The Feynman Lectures on Physics, vol. II.
Boston: Addison-Wesley, 1963.
[84] Genuis S. J., Fielding a current idea: exploring the public health impact of
electromagnetic radiation. Public Health, 2008; 122(2): 113–124.
[85] Sokal K., Sokal P., Earthing the human body influences physiologic processes.
Journal of Alternative and Complementary Medicine, 2011; 17(4): 301–308.

34
34:3418444485
 Spis rycin
Rycina 1. Kościec stopy prawej ............................................................................................ 6
Rycina 2: Stopy osoby nawykowo poruszającej się na boso oraz stopy osoby nawykowo
korzystającej z butów z wąskimi czubkami ........................................................................ 21

35
35:7122076148