You are on page 1of 12

muzeumi

da
MUSEUM AND CULTURAL

kulturuli
HERITAGE

memkvidreoba
-
¯
muzeumis
saerTaSoriso
dRisadmi
miZRvnili
samecniero
konferencia
muzeumi
da
kulturuli
memkvidreoba MUSEUM
AND
VI-VII CULTURAL
HERITAGE

2021
proeqti - samecniero konferencia
"muzeumi da kulturuli memkvidreoba"

Project - Scientific Conference “Museum


and Cultural Heritage”

proeqtis idea da ganxorcieleba: pasuxismgebeli redaqtorebi: daviT lomitaSvili, ekaterine


irma doliZe, eka kaWarava TabukaSvili
Project Design and Implemantation: Responsible editors: Davit Lomitashvili, Ekaterine Tabukashvili
Irma Dolidze, Eka Kacharava
qarTuli teqstis redaqtori: nino SiolaSvili
krebuli Seadgina da gamosacemad moamzada: Text editor: Nino Shiolashvili
irma doliZe, eka kaWarava
The collection compiled and prepared for publishing by inglisuri teqstis redaqtori: TaTia TevdoraSvili
Irma Dolidze, Eka Kacharava English Text editor: Tatia Tevdorashvili

publikaciis koncefcia: eka kaWarava fotoebi: Salva leJava, ivane yenia


Concept of Publication: Eka Kacharava Photos: Shalva Lejava, Ivane Khenia

dizaini: mariam uSxvani Targmani: Sps `lingvo~


Design: Mariam Ushkhvani Translated by: ~Lingvo” Ltd

© saqarTvelos kulturuli memkvidreobis dacvis erovnuli saredaqcio jgufi SesaZloa ar iziarebdes avtorTa zogierT
saagento, 2021 mosazrebas
© National Agency for Cultural Heritage Preservation of Georgia, 2021

ISSN - 1512-0872
www. heritagesites.ge
giorgi qavTaraZe sazogadoebrivi ganviTarebisa da saxelmwifoebriobis warmoqmnisaTvis.
iv. javaxiSvilis saxelobis Tbilisis SemTxveviTi ar aris `mefeTa cxovrebis~ sityvebi: `da iyvnes qarTls es-
saxelmwifo universiteti, iv. javaxiSvilis reT aRreul ese yovelni naTesavni, da izraxeboda qarTlsa Sina equsi
istoriisa da eTnologiis instituti, ena: somxuri, qarTuli, xazaruli, asuruli, ebrauli da berZnuli. ese enani
Zveli qveynebis istoriis ganyofileba, icodes yovelTa mefeTa qarTlisaTa~ (qc, I, 16: 21-23)1.
mTavari mecnier-TanamSromeli
bunebrivia, rom msgavs polikulturul garemoSi mosalodneli iqneboda
gansxvavebuli religiuri kultebisa Tu sulac sistemebis `simbiozu-
warmarTuli ri~ Tanaarseboba, rasac TandaTanobiT sinkretuli kultebis Camoyalibeba
unda gamoewvia. mcxeTa-armazi xasiaTdeba warmarTuli RvTaebebis kulte-
iberiis bis siuxviT; gasuli saukunis qarTul literaturaSi es ase aris dasura-

RvTaebaTa Tebuli: `mcxeTaSi mravali religia daiferfla da mravali amayi RmerTi


daeca. mcxeTa iyo warmarTuli ierusalimi. aq iyvnen RmerTebi, romlebze-
arsisaTvis* dac qarTuli matiane religiuri TrTolviT laparakobs...~2.

qarTuli matianeebis Tanaxmad, mcxeTa-armazis warmarTul panTeonSi war-


modgenilia eqvsi RvTaeba: armazi, zadeni, gaci, ga Tu gaimi, aჲnina da danina.
iberiis samefos warmarTuli panTeonis raobis dad-
mravali mkvlevari Seecada zemo CamoTvlili RvTaebebis identificirebas,
gena winaistoriuli xanis saqarTvelos istoriis
Tumca, saerTo azri maTi vinaobis anu xasiaTis Sesaxeb ver Camoyalibda
erT-erTi umniSvnelovanesi sakiTxia. saqarTvelos
da azrTa sxvadasxvaoba am sakiTxis mimarT dResac sufevs, rac proble-
arc erT sxva mxareSi ar Cans ise mkveTrad Zveli
mis gadaulaxaobis niSania. rogorc cnobilia, qarTlis mTavari RvTaeba
_ winaqristianuli da axali, qristianuli samyaros
armazi sxvadasxva mkvlevris mier gaigivebuli iyo armasTan, TeSubTan,
dapirispireba da amave dros Serwyma-daaxloeba,
ahuramazdasTan, miTrasTan, mzis RvTaebasTan, romelic Semdeg ahuramazdad
rogorc qarTlis sadedaqalaqo mxareSi _ armazci-
gadaiqca da a.S. `qarTlis cxovrebaSi~ mecnier kacTa mier CarTuli dama-
xe-mcxeTaSi. iberiis samefos sakvanZo strategiuli
tebis, `andria mociqulis qadageba saqarTveloSi~ (BP‘b) Tanaxmad, qarTlSi
mdebareoba amierkavkasiis SuagulSi da amave dros
zemoCamoTvlili RvTaebebis garda sxva RvTaebebic unda yofiliyo, ker-
kavkasionis gadasalaxavi umTavresi uReltexilis
Zod, sosangeTs anu awyvers (Tanamed. d. awyuri) mosuli andria pirvelwo-
_ `kavkasiis karis~, igive darialis pirispir, mniS-
debuli SeCerebula `adgilsa erTsa, sada igi iyo taZari sakerpo~ (qc, I,
vnelovanwilad ganapirobebda gare samyaros mudmiv
39:27-29). imave CanarTis sxva adgilas awyverSi mdebare am taZris Taobaze
dainteresebas aq mimdinare movlenebiT. darialis
nauwyebia, rom `...iyo qalaqsa mas Sina bomoni sakerpo, romelsa Sina imsa-
efeqturi kontrolis aucilebloba kimerielebisa
xurebodes bilwni RmerTni maTni artemi da apolon~ da rom `apolon da
da skviTebis, anu bibliis eniT rom vTqvaT, apo-
artemi arian didni RmerTni~ (qc, I, 41: 4-5, 8).
kalifsuri gogisa da magogis `uwminduri~ tome-
bis axlo aRmosavleTSi Semosevis Semdegi drois
cxadia, rom es `didni RmerTni apolon da artem~ berZnul-romauli pan-
civilizebuli samyaros erT-erT umniSvnelovanes
Teonis RvTaebebi apoloni da artemidea (romauli _ Apollo da Diana).
amocanas warmoadgenda. Sesabamisad, iberiis samefo,
`qarTlis cxovrebis~ zemoaRniSnuli CanarTis mixedviT, ax.w. I s-is Sua-
da kerZod mcxeTa-armazi, warmoadgenda ara mxolod
xanebis qarTlis anu iberiis samefos dasavleT nawilSi damkvidrebuli
amierkavkasiisa da aRmosavleT anatoliis, aramed
yofila apolonisa da artemides kulti _ aq maT saxelze nagebi taZaria
mTel xmelTaSua zRvispireTul _ axlo aRmosav-
da aqve adgili hqonia maT kultmsaxurebas. bunebrivia kiTxva: ra viTareba
luri oikumenes Crdilo-aRmosavlur forposts; am
unda yofiliyo am mxriv iberiis samefos dedaqalaqSi, mcxeTa-armazcixe-
forpostis ZiriTadi funqcia civilizebuli samya-
Si, sadac, rogorc ukve iTqva, aRmarTuli iyo qveynis ZiriTadi RvTaebebis
ros dacva iyo CrdiloeTidan, imierkavkasiis stepe-
gamosaxulebebi, - gvxvdeba Tu ara aqac apolonisa da artemides kulti.
bidan gadmodenili nomadebis Semosevebisgan.
marTalia, am RvTaebebs Soris - armazi, zadeni, gaci, gaimi (`moqcevaÁ qarT-
lisaÁs~ _ ga), aÁnina, danina _ ar aris dasaxelebuli arc apoloni da arc
am garemoebas Tan erTvoda qveynierebis oTxive
artemi (artemide), magram Zneli warmosadgenia, zemoxsenebuli CanarTis
mxares mimavali mniSvnelovani savaWro gzebis ze-
damxedveloba, Sesabamisad, regionSi iqmneboda e.w.
Melting Pot-is efeqti, rodesac gansxvavebuli warmo-
mavlobisa da kulturuli Taviseburebebis mqone * naSromi Tavdapirvelad gamoqveynda iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis insti-
mosaxleoba Tavs iyris SedarebiT SezRudul teri- tutis kavkasiur-axloaRmosavlur krebulSi, XIII, Tb., `logosi~, 2009
toriaze da amis Sedegad, yvela winapiroba iqmneba 1 `qarTlis cxovreba~, aq da qvemoT, ix. yauxCiSvili 1955
2 leoniZe, 1922

636 637
informacia, qarTlSi apolonisa da artemides kultis arsebobis Sesaxeb, mWedlebs unda SeetanaT, vinaidan, igi warwerebSi `rkinisagan Sobilad~
yovelgvar safuZvels moklebuli yofiliyo, miT umetes, rom es RvTaebebi iwodeboda xolme (ubi ferrum nascitur)9. m. wereTeli, miuxedavad imisa, rom am
moixseniebian, rogorc `didni RmerTni~. savaraudo xdeba, rom mcxeTa-arm- RvTaebas TeSubTan akavSirebs, amave dros Tvlis, rom romelime anatoli-
azcixis zemoCamoTvlil RvTaebaTa Soris apoloni da artemide sxva sa- ur enaze misi Zveli saxeli SesaZloa savsebiT gansxvavebulad JRerdes
xelwodebiT yofiliyvnen nagulisxmevi. imis gaTvaliswinebiT, rom apolo- da SesaZloa igi sulac xuritul TeSubTan axlo mdgomi xaTuri cis
ni da artemide tyup RvTaebebs warmoadgenen, gansakuTrebul yuradRebas RvTaeba Zašapunas-i iyos10.
unda i pyrobdes RvTaebaTa wyvili gaci da gaimi; orive es erTmaneTis
gverdiT aRmarTuli kerpi xom yovelTvis erTmaneTisagan ganuyoflad da iupiter dolixenusis kulti evropaSi jer kidev Zv.w. III saukunidan iwyebs
erT konteqstSi moixsenieba xolme. SeRwevas11. igi jariskacebs, vaWrebsa da monebs SeutaniaT. damaxasiaTebe-
lia, rom iupiter dolixenusi ax.w. I s-is ukanaskneli mesamedidan III s-is
`qarTlis cxovrebis~ meore nawilis, `wm. ninos mier qarTlis moqcevis~ Suaxanebamde romaeli jariskacebis ZiriTadi mfarveli RvTaebaa da misi
cnobiT, `...kualad [armazisa - g.q.] iyo marjueniT missa kaci oqrosi da kulti farTod iyo gavrcelebuli imperiis samxedro wreebSi. iupiteri,
saxeli misi gaci; da marcxeniT missa udga kaci vecxlisa, da saxeli misi epitetiT: saukeTeso, udidesi (Optimus, Maximus), mTeli samyaros damcveli
gaim, romelni - igi RmerTad uCndes ersa mas qarTlisasa~ (qc, I, 89: 17-90: 1-2). da romauli saxelmwifos, misi mpyrobelobisa da Zalauflebis RvTaeba
iyo. romis mier daqvemdebarebuli qalaqebi mas msxverpls swiravdnen kapi-
imave teqstis XII s-is somxuri Targmanis (originalis Semoklebuli vari- toliumSi, xolo, TavianT mxareSi taZrebs ugebdnen kapitoliumis triadas
anti) mixedviT, saubaria ara konkretulad `kacze~, romelic Zvel qarTul- _ iupiters, iunonasa da minervas. romis imperiul xanaSi iupiteri gaxda
Si mamakacis garda `suls~, `adamiansac~ aRniSnavs, aramed zogadad, gamo- imperatorTa mfarveli, ramac xeli Seuwyo misi kultis gavrcelebas yve-
saxulebaze: `misgan marjvniv idga oqros gamosaxuleba saxelad gaci, da la provinciasa da jarSi. igi romis imperiaSi sayovelTaod gavrcelebu-
mis marcxena xelTan vercxlisa saxelad gaimi~ (qc-is somxuri Targmani, li kulti iyo. rogorc zemoT ukve aRiniSna, diana `solaruli~ apolo-
47)3 da Sesabamisad, masSi SesaZloa qalRmerTic yofiliyo nagulisxmebi). nis `lunaruli~ partnioria, romelsac am ukanasknelTan erTad zustad
somxur Targmans garkveuli mniSvneloba eniWeba qarTuli matianis teqst- gansazRvruli mudmivi doqtrinaluri mdgomareoba ekava iupiter doli-
is pirvandeli saxis dadgenisaTvis, vinaidan, qarTlis cxovrebis yvelaze xenusis TeologiaSi12, amasTanave, gacisa da gaimis oqrosa da vercxlis
adreuli manuskri pti, romelmac ki moaRwia Cvens xanamde, ana dedoflis gamosaxulebebs (rac, albaT, maT analogiur `solarul~ da `lunarul~
xelnaweria da igi XV s-iT TariRdeba (anaseuli nusxis savaraudo Tari- bunebaze unda migvaniSnebdes) axasiaTebT aseve mkafiod gamoxatuli daq-
Ri Tavsdeba 1479 da 1495 ww. Soris)4 maSin, rodesac `qarTlis cxovrebis~ vemdebarebuli pozicia armazisadmi, Sesabamisad, Cndeba eWvi, Tavis mxriv
XII s-is somxuri Targmanis yvelaze adreuli manuskri pti TariRdeba XIII am ukanasknelis xasiaTSic xom ar unda veZioT iupiterisaTvis damaxasia-
saukuniT5. il. abulaZis Tanaxmad, misi TariRi 1279 da 1311 ww. Soris unda Tebeli niSnebi. miT umetes, rom Teimuraz batoniSvilis cnobiT, ormuzi,
eqceodes6. `wm. ninos mier qarTlis moqcevis~ cnobis oqros da vercxlis anu armaz, igive iupiteria13. Tu armazi iupiteria anu Suqis mamaa, sacnauri
kerpebTan mimarTebaSi, unda gaviTvaliswinoT klasikuri xanis dolixeSi xdeba TxoTis mTaze mefe mirianisaTvis mzis dabnelebis anu sinaTlis
(Tanam. diuliuqi, gazianTefes CrdiloeTiT daaxl. 10 km. samxreT-aRmosav- gaqrobis mniSvneloba, rac armazis marcxis aRmniSvnelia (qc, I, 109: 10-15).
leT TurqeTSi) mikvleuli brinjaos fila, romelzec erTmaneTis gverdiT qarTul panTeonSi, iupiteris msgavsad, armazis erTaderT da umTavres ad-
gvxvdeba Apollo Citharoedus-is da misi dis Diana Lucifera-s (anu berZn. artemi- gils, gansakuTrebiT mkafiod avlens `wm. ninos mier qarTlis moqcevaSi~
des) gamosaxulebebi, mzisa da mTvaris saxiT. gadmocemuli ebraeli qalis mier wm. ninosadmi naTqvami: `RmerTi RmerTTa
armaz miuwess, romel ara ars missa gareSe sxua kerpi~ (qc, I, 89: 2-3).
orive es astraluri RvTaeba dolixes filaze ganlagebulia varskvlave-
biT garemoculi cisa da dRis Suqis RvTaebis iupiter dolixenusis (Iup- sayuradReboa, mefe mirianis mier qarTlis umTavresi RvTaebebis armazisa
piter Optimus Maximus Dolichenus) ferxTiT. dolixe xom am RvTaebis kultms- da zadenis daxasiaTeba: `rameTu aha esera, RmerTni didni, soflis mpy-
axurebis centria7. iupiter dolixenusi igive siriuli RvTaeba Hadad-ia robelni, mzisa momfenelni, WÂmisa momcemelni da queyanisa naSobTa ga-
dolixedan, romelic, Tavis mxriv, xeTuri panTeonis xurituli warmomav- momzrdelni RmerTni qarTlisani, armaz da zaden...~ (qc, I, 106: 15-18).
lobis qariSxlis RvTaebidan, TeSubidan iRebda saTaves8, iseve rogorc,
savaraudod, TviT armazis Tavdapirveli emanaciis _ elvisa da Weqa-quxi- armazisa da zadenis erTi da imave Tvisebebis mqone RvTaebebad daxasia-
lis mTis mwvervalis anatoliuri ti pis adgilobrivi RvTaeba. fr. kiumon- Teba, albaT, maT urTierTkavSirze unda mianiSnebdes. daaxloebiT aseTive
tis azriT, iupiter dolixenusis kulti komageneSi Tavdapirvelad xalib mimarTeba SeiniSneba romaul panTeonSi, sadac iupiteri igive TvisebebiT
aris aRWurvili, ra TvisebebiTac misi mama da amave dros mteri, saturni,
Tumca, amave dros, saturni ufro metad iTavsebs miwaTmoqmedebisa da nayo-
3 `qarTlis cxovrebis~ somxuri Targmani, ix. abulaZe 1953
4 yauxCiSvili 1955, 015; Toumanoff 1947, 340-344
5 Thomson 1996, v; Rapp 1998, 3 9 Cumont 1931, 135; Tseretheli 1935, 38
6 ix. abulaZe, 1953, 020 10 Tseretheli, 1935, 36-37
7 Speidel 1980, 5, 12, 16-17, fig. 31. aRsaniSnavia, rom oqrosa da vercxlis inventari farTod 11 Tseretheli, 1935, 38
iyo gamoyenebuli iupiter dolixenusis kultmsaxurebaSi (Speidel, 1 1980, 17) 12 Speidel, 1978, 22-23
8 Speidel 1980, 6-9, Abb. 3,8 13 Такайшвили, 1906-1912, 663

638 639
fierebis RvTaebis funqciebs. armazisa da zadenis `naTesauri~ urTierT- amierkavkasiis movlenebSi romaelTa intensiur monawileobas18, Sesabami-
mimarTeba unda Candes mirian mefis mimarTvaSi wmida ninosadmi `...anu xar sad, Tavisi kvali unda daemCnia adgilobriv sulier samyarozec, kerZod,
Sen asuli armazisi, anu Svili zadenisi...~ (qc, I, 106:9-10). religiur warmodgenebze. amrigad, SeiZleba iTqvas, rom iberiis uzenaesi
RvTaeba armazi avlens romis imperiis uzenaesi RvTaebisaTvis _ iupiteri-
am SemTxvevaSi, sityva `asuli~ ufro konkretuli Sinaarsis matarebelia saTvis, xolo, armazis Tanmxlebi kerpebi _ gaci da gaimi (ga) iupiterisad-
(masSi pirovnebis sqesic ki Cans), xolo `Svili~ ufro zogadi, STamomav- mi aSkarad daqvemdebarebuli apolonisa da dianasaTvis damaxasiaTebel
lobis maniSnebeli (zadenisa da saturnis SesaZlo kavSiris Sesaxeb, ix., zogierT niSan-Tvisebas. berZnuli miTologiuri warmodgenebis Tanaxmad,
qvemoT). `wmida ninos mier qarTlis moqcevis~ mixedviT, armazis kerpi aR- apoloni identificirdeba heliosTan, mzis RvTaebasTan, xolo, misi tyupi
werilia, rogorc: `...kaci erTi spilenZisa, da tansa missa ecua jaWჳ oqrosi, da artemide selenesTan, mTvaris RvTaebasTan. apoloni winaswarmetyvele-
da Tavsa missa Cabalaxi myari, da Tualni esxnes zurmuxti da bivrili, da bis, qoraluri galobisa da xelovnebis RmerTia, xolo artemides kulti
ჴelTa misTa aqunda ჴrmali brwyinvale, viTarca elva, da iqceoda ჴelTa mravalricxovani sisxliani msxverplSewirviT xasiaTdeboda. sayuradRe-
Sina. ukeTu vinme Seexebian, Tavi Tჳsi sikudilad ganwiris...~ (qc, I, 89:9-12). boa, wm. ninos mier qarTlis moqcevis mier gadmocemuli da mefe miriani-
sadmi miwerili gacisa da gaimis daxasiaTeba: `...yovlisa dafarulisa ga-
igive teqsti somxur TargmanSi Semdegnairad aris warmodgenili: `...kaci momeZiebelni, Zuelni RmerTni mamaTa CuenTani, gaci da gaim...~ (qc, I, 106: 15-18).
Semosili brinjaos gulsafariT da oqros muzaradiT, Tvalebi Semkuli
hqonda zurmuxtiTa da bivriliT, xelSi ekava maxvili, msgavsi elvaTa ko- Teimuraz batoniSvilis cnobiT, gaimi _ merkuri, xolo gaci _ silvani,
nisa. amoZravebda mas da SiSSi agdebda SekrebilT...“(47). tyis RmerTia, xolo gaim da gaci `dafarulTa gamomZebnelni~19. n. mari
SeniSnavs, rom bibliis qarTuli TargmanisaTvis astarte ga aris20, xolo
xelSi `elvaTa kona~ iupiteris erT-erTi umTavresi damaxasiaTebeli ni- k. kekeliZis Tanaxmad, astarta RmerTis Sesatyviss warmoadgens ga-gaim,
Sania. damaxasiaTebelia agreTve, rom kerpis xmali iyo brwyinvale, viTar- rogorc es aRniSnuli yofila qarTul bibliaSi (I mef. VII, 3-4)21. aRsa-
ca elva. aRsaniSnavia, rom ax.w. I saukunis 60-ian wlebSi aleqsandrieli niSnavia, rom moi poveba iupiteris iranul religiur sistemasTan Sexebis
ostati heroni qmnida elvisa da Weqa-quxilis iliuzias meqanikuri sa- wertilebi. kerZod, aqemenianTa xanaSi mas ahuramazdasTan aigivebdnen, vi-
Sualebebis gamoyenebiT, ase rom, egeb armazis kerpis moZravi maxvili su- naidan, es ukanaskneli aseve warmoadgenda `cis srulwres~, amas herodote
lac ar iyo mxolod SiSveli fantaziis nayofi. `elvaTa kona~, `maxvili~, gvamcnobs (I, 131). a. boltunovas azriT, SesaZloa es imis Sedegi iyos, rom
`javSani~ (`qercliani - javSani“ an `gulsafari~), frigiul CaCTan erTad, aqemenianTa batonobis xanaSi mcireaziuli RvTaebebis Zvel taZrebSi Se-
amasTanave, romael samxedroTa (da ara mxolod maTi) RvTaebis, iupiter aRwies da fexi moikides iranuli RvTaebebis kultebma. ufro gvian, zo-
dolixenusis damaxasiaTebeli niSnebicaa14. am mxriv, gansakuTrebiT sainte- gierTma kultma, Tavis mxriv, SeiTvisa elinizaciis zednadebi22; komagenes
resoa armazis Tavsaburavis aRwera, rogorc `myari Cabalaxisa~ (qc, I, 89 :10). mefis, antioqos I-is xanaSi iupiter dolixenuss ewodeboda zevsi - ora-
zedsarTavi `myari~ armazis kerpis TavsaburavTan mimarTebaSi marTebuli mazdi23. Tumca, cxadia, es garemoeba ar gvaZlevs imis uflebas, rom mexTa
iqneboda, Tuki saqme gveqneboda `frigiuli CaCis~ msgavs saganTan da ara mtyorcneli zevsi Tu iupiteri ahuramazdas identur RvTaebad gamovacxa-
sakuTriv qarTuli ti pis `CabalaxTan~ (yabalaxi). iupiter dolixenusi, Tu doT. Tavis mxriv, ahuramazdasTan armazis gaigivebis erT-erT ZiriTadad
romaelTa xelisuflebisa da maTi imperatoris ZiriTadi mxsneli iyo, igi, arguments movses xorenacis `somxeTis istoriis~ mier armazis `aramaz-
amave dros, romauli Zalauflebis gavrcelebis xelSemwyobicaa15; masTan dad~ moxsenieba warmoadgens, anu im saxeliT, romelic identuria somexTa
xdeboda xolme adgilobrivi, romaelTa mier daqvemdebarebuli mxareebis, uzenaesi RvTaebis aramaz dis saxelwodebisa. somexi mematiane wm. ninos,
uzenaesi cis RvTaebebis gaigiveba, xolo, aRmosavleTisaken misi kultis anu nunes Sesaxeb gvamcnobs, rom man: `...mospo Weqa-quxilis [momvlinebeli]
gavrcelebasTan erTad, siriis, mcire aziisa da sxva mxareebis RvTaebebi- aramazdis qandakebi, romelic qalaqisagan gancalkevebiT, didi mdinaris
sac. Sesabamisad, romauli panTeonis zemoqmedebis kvalis arseboba iberi- meore mxares idga. rogorc wesi, dil-dilobiT yvela scemda mas Tayvans
is dedaqalaqSi, romelsac romis imperatoris vespasianes mier agebuli saxlTa saxuravebidan, saidanac saxiT Canda igi...~ (II, 86).
galavani icavda16, moulodneli ar unda iyos. iberiis samefo panTeonis
sinkretuli xasiaTi, rogorc Cans, kidev ufro gamdidrebuli iyo romis Cemi azriT, moyvanili nawyveti ar gamodgeba armazis ahuramazdasTan gas-
religiuri warmodgenebisaTvis damaxasiaTebeli niSnebiT17. centraluri aigiveblad, vinaidan, imave somxur matianeSi moyvanilia romSi kerpTTay-
vanismcemlobis aRmdgeneli da qristianTa mdevneli keisaris iuliane
gandgomilis werili miwerili somexTa mefis tiranisadmi, romelic Sem-
14 mag.,Speidel, 1980, 9, 11, 18-20, Abb. 1, 7, 9, 11, 21,38, 41
15 Speidel 1980, 5, 7, 9, 15, 18, Abb. 4; Schwertheim 1991, 40
16 yauxCiSvili, 1976, 241-244; Halfmann, 1986, 48 ax.w. IV s-is meore naxevarsa da VII s-is meore naxevars Soris arsebuli drois Sua-
17 ukanaskneli xanebis qarTul istoriografiaSi gavrcelebuli azri, armazis warmo- lediT unda daTariRdes
mavlobis Taobaze iranuli ahuramazdasagan (gvelesiani, 2003), ZiriTadad, mainc am ori 18 Kavtaradze 2001, 204-224; qavTaraZe, 2003, 112-127
RvTaebis saxelwodebaTa fonetikuri msgavsebiT unda aixsnas, rac, Tavis mxriv, Sedegia 19 Такайшвили 1906 - 1912, 663
garkveuli istoriuli movlenis _ qarTlSi aqemenianTa gabatonebisa da iranelTa 20 Марр 1902, 21
mravalsaukunovani kulturul-religiuri zegavlenis arsebobis. amave dros, gasaTva- 21 kekeliZe, 1956, 266
liswinebelia, rom cecxlTayvanismcemlobis advilad SesamCnevi daRi qarTul kul- 22 Болтунова, 1949, 238
turul, religiur Tu enobriv samyaroze upiratesad sasanianTa sparseTis xanisaa da 23 Tseretheli 1935, 38

640 641
degnairad iwyeba: `bedisweriT ukvdavi, TviTmpyrobeli iulianosi, inaqis elvasTan da mexTan dasakavSireblad avtors mxolod mohyavs wm. ninos
STamomavali, aramazdis Ze, Cvens moxele tirans mogesalmebi~ (III, 15). cxovrebis is adgili, sadac laparakia armazis kerpis Semusvris mcdelo-
baze: `da, aha, wamis yofasa Tualisasa dasavaliT haerni da qarni SeiZrnes
ueWvelia, rom, aq `aramazdSi~ (Արամազդայ) iupiteria (igive zevsi) nagu- da Ãma sces quxilTa ÃmiTa sazareliTa~26.
lisxmevi, romlis kultic iulianem aRadgina da ara iranuli ahuramaz-
da. amasTanave, `somxeTis istoriis~ teqsti cxadyofs, rom ahuramazda mis k. kekeliZis dakvirvebiT iTrujanis saxelis WeSmaritTan miaxloebuli
furclebze iwodeboda ara `aramazdad~, aramed `ormizdad~ (Որմզդական, forma Semonaxulia Satberdul nusxaSi, sadac mas ewodeba `iTruSan~: `ege
- II, 77), kerZod, pirveli sasaniani Sahis ardaSir I-is somxeTSi gatarebuli armaz da qaldevelTa RmerTi iTruSana yovladve mter arian~27, rac fone-
RonisZiebebis Sesaxeb, mematiane SeniSnavs, rom ardaSirma “...kidev ufro tikurad qarTul niadagze saxeSecvlili falauri `atruSan/atroSan~-ia
aaRorZina kerpTmsaxureba; brZana agreTve, rom bagavanis baginSi dauSre- anu `cecxli~ unda iyos da jgufuri xmovnebis e-i-a da Tanxmovan t-s T-Si
telad egizgiza ormizdis cecxls. rac Seexeba im qandakebebs, romlebic gadasvlis Sedegad aris miRebuli. k. kekeliZe iqve dasZens, rom es falau-
valarSakma daudga Tavis winaprebs, agreTve, mzesa da mTvares armavirSi... ri sityva qarTulSi ukve V saukuneSi gvxvdeba iakob xucesis `SuSanikis
artaSirma daamsxvria isini~ (II, 77). wamebaSi~; `sawyalobel iqmna ubadruki varsqen, rameTu uvar-yo WeSmariti
RmerTi da aRiara artoSani~ (II, 18);
armazis kultis ahuramazdasTan mimarTebis sakiTxSi m. wereTeli did
mniSvnelobas marTebulad aniWebs `wm. ninos mier qarTlis moqcevis~ na- aq xelnaweris mcdari wakiTxvaa, k. kekeliZisa da iv. javaxiSvilis azriT,
wyvets, sadac gadmocemulia armazis TayvanismcemelTa mrwamsi24: `...nu ukue unda iyos `atroSani~28. k. kekeliZe ganmartavs, rom iTruSan-iTrujanis
da - same-vakle didebasa didisa amis RmrTisa armazissa, anu Se-same-vsceT qaldevelTa RmerTad moxsenieba xels ar uSlis mis iranul RvTaebad
sityuad ebraelTa Tana, gina moguTa Tana smenisa; da romel ityÂan ucebni miCnevas, vinaidan, qarTul agiografiul ZeglebSi irans xSirad ewodeba
ucxosa visTÂsme RmrTisa, nu ukue poos rame biwi da mces me maxÂli igi qaldevelTa an babilonelTa qveyana da amdenad, iTruSan - iTrujani ar-
misi, romlisagan eSinis yovelsa~ (qc, I, 89: 12-16). sebiTad igive unda iyos, rac iranuli atar-atruSani29. qarTuli kerpTay-
vanismcemlobis Seurigebel dapirispirebaze mazdeanobasTan metyvelebs
cxadi xdeba, rom mogvTa sityvis mosmenisTvis armazi sikvdiliT sjida. aseve `mefeTa cxovrebis~ monaTxrobi, farnajomis moRvaweobis Sesaxeb, mis
mazdeanobasTan (zoroastrizmTan) armazis kultis antagonizms avlens mier zadenis kultis damkvidrebis Semdeg xanaSi: `amisa Semdgomad Seiy-
amave Txzulebis sxva nawyvetic, sadac armazis Tayvanismcemelni cdilo- vara [farnajomma, - g.q.] sjuli sparsTa, cecxlis msaxureba, moiyvanna spar-
ben axsnan misi kerpis ganadgurebis mizezi: `qaldevelTa RmerTi iTrujan seTiT cecxlismsaxurni da moguni, da dasxna igini mcxeTas, adgilsa mas,
da Cueni ese RmerTi armaz yovladve mter arian, aman same mas zeda zRua romelsa aw hqÂan moguTa, da iwyo cxadad gmobad kerpTa. amisTÂs moiZules
moaqcia, da aw man Suri iZia da mis mier moiwia ese~ (qc, I, 91: 18-92: 1-2). igi mkÂdrTa qarTlisaTa, rameTu didi sasoeba aqunda kerpTa mimarT. maSin
SeiTqunes erisTavni qarTlisani umravlesni, da waravlines mociquli wi-
igives amcnobs mirian mefe wm. ninos: `ese armaz da qaldevelTa RmerTi naSe somexTa mefisa da rques: `mefe Cueni gardaÃda sjulsa mamaTa Cuen-
iTrujan yovladve mter arian: aman mas zeda zRua Semoadgina, da man amas Tasa, arRara msaxurebs RmerTTa mpyrobelTa qarTlisaTa, SemoiRo sjuli
zeda eseviTari urva moawia, viTar aqus Cveuleba soflis mpyrobelTa...~ mamuli da dauteva sjuli deduli. aw arRara Rirs ars igi mefed Cuenda..,
(qc, I, 106: 21-107: 1-3). guaSuele Zali Seni, da vaotoT farnajom, SemomRebeli axlisa sjulisa...~
(qc, I, 29: 4-7).
armazi, rom ver iqneboda ahuramazda, garda iTrujanTan (igive `atruSan-
Tan~, ix. qvemoT) misi brZolisa, unda mowmobdes mis mierve gamoyenebuli aSkaraa, rom matianis mixedviT, cecxlTayvanismcemloba kerpTTayvanismc-
brZolis xerxic: `mas zeda zRua moaqcia~ Tu `Semoadgina~. am mxriv, aR- emlobasTan SedarebiT axal, ucxo Zalis mier Semotanil sjulad ganixi-
saniSnavia, rom abibo nekreselis martvilobaSi, romelic IX s-is meore leba, romelic armazsa da mis Tanmxleb RvTaebebTan mkveTrad dapirispi-
naxevarSi kaTalikosma arsen didma safarelma dawera da XII s-is Sua xa- rebuli moZRvrebaa - `da iwyo cxadad gmobad kerpTa~. sainteresoa, rom n.
nebSi gadaumuSavebia nekresis erT-erT episkoposs, asaxulia cecxlTayva- mari, romlisTvisac armazi igive ormuzdia (anu ahuramazda), xolo zadeni,
nismcemelTa da maTi kultis winaaRmdeg brZolis uebari meTodi: `Tqvens miTra, gaocebas ver malavda qarTvel mematianeTa mier aRwerili suraTis,
cecxls, romelic xmeli damwvelia, erTi mcire wyali davasx. mZle eqmna misi azriT, WeSmaritebasTan SeusabamobaSi, vinaidan, maTi sityvebidan ise
da mokla igi, rameTu ufroÁs misa i pova wyali igi~25. gamodioda, rom TiTqos, sparselebi ormuzdsa da miTras (anu armazsa da
zadens) Seuracxmyobelad moixsenieben, xolo qarTvelebi maT icavdnen, ro-
k. kekeliZe SeniSnavda, rom vinaidan armazs iTrujanze zRva miuSvia da ma- gorc Tavis erovnul RmerTebs30. gasaTvaliswinebelia, isic, rom Tu armazi
Sasadame, wyliT emuqreboda mis arsebobas, iTrujani unda miviCnioT iseTi igive ahuramazdaa, maSin sruliad gaugebari gaxdeba mazdeanuri religiis
stiqionis RvTaebad, romelic wyliT SeiZleba mospobil iqnes da rome-
lic elvasTan da mexTanaa dakavSirebuli, _ e.i. cecxlis RvTaebad; Tumca,
26 Такайшвили, 754; kekeliZe, 1956, 268
27 Такайшвили, 769
28 kekeliZe 1956, 268-269
24 Tseretheli, 1935, 33 29 kekeliZe 1956, 269-270
25 kekeliZe, 1955, 56 30 Марр 1902, 10

642 643
princi pebis gaTvaliswinebiT `mefeTa cxovrebis~ gancxadeba: `da mokuda `wm. ninos cxovrebaSi~, ninos mcxeTaSi CamosvlisTanave mis mier cecxlT-
farnavaz, da dafles winaSe armazisa kerpisa~ (qc, I, 26: 11). ayvanismcemelTa ritualis naxva da meore dRes Semdgari armazis dResas-
wauli, n. maris SexedulebiT, ordRian mazdeanur dResaswauls warmoad-
s. repis azriT, sikvdilis Semdeg farnavazis kultis Camoyalibeba, miri- genda. amasTan dakavSirebiT m. wereTeli SeniSnavda, rom es ori sxvadasxva
an mefis mier farnavazis saflavis Semkoba (qc, I, 65:19), srul Tanxmoba- movlenaa da maT erTmaneTTan araferi aqvT saerTo. misi dakvirvebiT,
Sia, elinisturi xanis dasavleT aziaSi, gansakuTrebiT selevkidTa Soris, sinamdvileSi aRwerilia mxolod erTi armazis dResaswauli, xolo, maz-
gavrcelebul mefeTa RvTaebebad gadaqcevis wesTan31. aRsaniSnavia kidev deanTa mier Catarebuli rituali wm. ninom gzad, SemTxveviT ixila; ufro
erTi ram, ara erTxel Tqmula da Cvenc gavimeorebT, rom SuSanikis wamebaSi metic, es ori movlena m. wereTlis gancxadebiT, Satberduli nusxis or
mazdeanoba ar aris gamoxatuli kerpTTayvanismcemlobiT, aseve juanSeric sxvadasxva TavSia moqceuli, armazis dResaswaulis aRweriT axali Tavi
mazdeanobas aRwers, rogorc cecxlis kults da ar ukavSirebs mas kerpT- (v) iwyeboda33. `...da miviwieniT qalaqad mcxeTad, wiaRiT moguTas kidsa
Tayvanismcemlobas. nebismieri qveynis religiur Tu kulturul Tavisebu- zeda. davdegiT mun da vxedevdiT cecxlisa msaxursa mas ersa da mogueba-
rebebze msjelobisas, aucilebelia adgilobrivi kulturul-politikuri sa da cTomasa maTsa zeda vtiode, warwymedisa maTisaTÂs da ucxoebasaca
konteqstis gaTvaliswineba; miT umetes es SeiZleba iTqvas, winaqristianu- Cemsa veglovdi~34 da Semdeg ukve axali Tavidan aris axali dRe aRwerili:
li xanis axlo aRmosavluri samyaros politikuri interesebis koncen- `xvalisagan iyo ÃmaÁ oxrisaÁ da sayÂrisaÁ da gamovidoda eri uricx vi-
trirebis iseT obieqtze, rogorsac amierkavkasia da, kerZod, mis SuagulSi Tarca yuavilosanni...~35.
mdebare iberia warmoadgenda. SeiZleba iTqvas, rom Zv.w. IV saukunis meore
naxevridan ax.w. IV saukunis meore naxevramde aq ar Cans xelsayreli piro- amave dros, aucilebelia iTqvas, rom cecxlTayvanismcemloba qarTlSi
bebi da ramdenadme xangrZlivi drois monakveTi mazdeanobis gasavrcele- kerpTTayvanismcemlobaze bevrad ufro gamZle gamodga da SesaZloa esec
blad. aqemenianTa imperiis kolapsis Semdeg, iranis religiuri warmodge- aris qarTveli mematianeebis mier mis winaaRmdeg gamoxatuli paTosis
nebis gamovlineba TiTqmis mTlianad iyo gadafaruli elinizmis talRiT; mizezi. am moZRvrebis aseTi mdgradoba arc unda iyos moulodneli, igi
am warmodgenaTa mxolod TiTo-orola SemorCenili gadmonaSTi Tu aris garedan, iranidan Rebulobda sasicocxlo Zalebs da bizantiis keisris
damowmebuli iranis erovnul aRorZinebamde, romlis garkveuli niSnebi herakles mier iranis damarcxebamde da Semdeg arabebis mier am religi-
jer Tavs iCens Zv.w. I saukuneSi da sabolood yalibdeba sasanianTa di- is faqtobriv amoZirkvamde qristianobas amierkavkasiaSi did safrTxes
nastiis epoqaSi. kerZod, aqemenianTa erT-erT dedaqalaqSi suzaSi, sadac uqmnida. am sakiTxTan mimarTebaSi, sayuradReboa mirian mefis mier si-
ahuramazdas kulti ar iyo avtoqtonuri, selevkidur da arSakidul xanaSi cocxlis damlevs Tavisi Zis, baqarisadmi danatovari sityvebi: `da sada
moWril monetebze saerTod ar gvxvdeba iranuli warmomavlobis RvTae- povne vnebani igi cecxlisani kerpni, cecxliTa dawuen, da nacari Seasu
bebis gamosaxuleba. ufro gvian, rodesac xdeba berZnuli da iranuli romelni maT esvidnen~ (qc, I, 130). savaraudod, es sityvebi reminiscenciaa
RvTaebebis erTmaneTSi aRreva, es RvTaebebi moixsenieba, rogorc berZnuli, bibliuris: `xatebi kerpebisa maTisaÁ daswua cecxliTa~ (I, dan. 3: 2), oRond,
aseve, iranuli saxelwodebebiT. amis mkafio magaliTia, Zvel komageneSi, mirianis sityvebi ufro eqspresulia, aq saubaria cecxlisa da misi atri-
nimrud daRze, Zv.w. I saukunis Sua xanebis adgilobriv mefeTa RvTaebebis butebis cecxliTve ganadgurebaze. `mefeTa cxovrebaSi~ savsebiT cxadad
ormagi (berZnul-sparsuli) saxelwodebebis, mag. zevsi/oromazdesi, apolo- aris gamoxatuli, qarTvelebis sparselebTan religiuri dapirispirebisa
ni/miTra da sxv. gamovlenis faqti32. Tu ra saxis kulti iyo sinamdvileSi da maTTan aRrevis sawinaaRmdego tendencia. matianem Semogvinaxa qarTuli
gamefebuli wina qristianul qarTlSi kargad aris asaxuli wminda ninos aristokratiis damokidebuleba sparseTis mefis Zis (momavali mefe miria-
sityvebSi, rodesac igi axasiaTebs armazis kultis sadideblad armazci- ni) qarTlis mefed movlenisa da qarTlis samefo ojaxis erTaderTi war-
xeSi asul qarTlis maRal wodebasa da morwmuneebs, rom isini: `...quaTa da momadgenlis, mefis asulis abeSuras meuRled gaxdomis mimarT: `viTxovoT
ZelTa, spilenZsa da rvalsa ganWedilsa RmerTad Tayuanis-cemdes, da eseni misgan [sparsTa mefisgan - g.q.] damWirva sjulsa zeda mamaTa CuenTasa, da
icodes yovlisa Semoqmedad~ (qc, I, 90). viTxovoT Cuen Tana ara aRreva sparsTa da warCinebulad pyroba Cueni. nu
ukue Seiwynaros vedreba ese Cueni, da yos ese yoveli Cuen zeda da ukeTu
amrigad, cxadze cxadi xdeba, armazi ar aris ahuramazda da cecxlTayva- sjulsa mamaTa CuenTasa migÂRebdes, da Cuen zeda sparsTa warCinebul hy-
nismcemlobaze raime miniSnebac ki ara gvaqvs misadmi miZRvnil dResas- ofdes, da naTesavsa mefeTa CuenTasa moswyueddes, maSin sikudili umjobes
waulze, amdenad, arc mazdeanobis samefo kultad qcevaze SeiZleba saubari ars TavTa CuenTaTÂs vidre monaxvasa ese viTarisasa. davsxneT Tavni Cuen-
imdroindeli qarTlis dedaqalaqSi; es miT ufro sacnauria, rom `wmida ni cixeTa da qalaqTa Sina da movswydeT yovelni~ (I, 63).
ninos mier qarTlis moqcevis~ avtorma kargad icis qarTlSi cecxlTayva-
nismcemlebis arsebobis Sesaxeb. pirvelad qarTlSi Semosul wm. ninosTan am amonaridanac aSkara xdeba, rom wina qristianul epoqaSi qarTvelTa
dakavSirebiT igi SeniSnavda, rom `...miiwia sanaxebsa qarTlisasa, qalaqsa `sjuli mamaTa~ gansxvavebuli iyo mazdeanobisagan da misTvis es ukanas-
mas, romelsa ewodebis urbnisi, sada _ igi ixila eri ucxoTa TeslTa kneli udides safrTxes warmoadgenda. amazeve metyvelebs qarTuli agio-
RmerTTa msaxuri; rameTu cecxlsa (xazi Cemia, _ g.q.), qvaTa da ZelTa Rmer- grafiuli Txzulebebidan zemomotanili araerTi sxva citata. aRsaniSna-
Tad Tayuanis-cemdes~ (qc, I, 87).

33 Tseretheli 1935, 34-35, Sdr. Такайшвили 750


31 Rapp 2003, 279 34 Такайшвили 750
32 Bailey & Yarshater 1983, 866f. 35 Такайшвили, 750-751

644 645
via, rom arc garegnulad hgavda armazis kerpi ahuramazdas gamosaxulebebs. samyarosTan da Sesabamisad, arc is unda iyos moulodneli, rom armazis
m. wereTeli dauSveblad miiCnevs, Zveli qarTuli mwerlobis armazis mu- kultic mkafiod avlens Tavis ambivalentur xasiaTs. am mxriv niSand-
zaradiani da maxviliani kerpis identificirebas ahuramazdasTan, romlis oblivia, rom saberZneTSi mdebare, stratosis e.w. mTis RvTaebac, berZnebis
gamosaxulebac bisutunis kldidan frTian mzis diskozea mjdomare da mier stratiosis zevsad saxeldebuli, sparselTa mier ahuramazdasTan
xelT girlanda upyria36. igi xazgasmiT aRniSnavs, rom armazs ahuramazdas- iyo gaigivebuli, xolo sardesis ahuramazdas taZari agebuli iyo kanonmd-
Tan saxelis garda araferi aqvs saerTo37. iv. javaxiSvilic armazs ahura- ebeli zevsis saxelze43. ukve TviT saxelwodeba `iupiter oromazdesi~
mazdasTan ZiriTadad mainc saxelwodebis gamo akavSirebda38. n. mari, iseve (Jupiter Oromazdès) cxadyofs, rom mcire aziaSi adgili unda hqonoda iupite-
rogorc, Semdeg l. meliqseT-begi, Tvlida, rom armazis saxeli ahuramazdas risa Tu zevsis gaigivebas ahuramazdasTan; amis ara erTi sabuTi moi pove-
gaqarTvelebuli formaa: Armaz = somxuri Aramazd = sparsuli Ormuzd ba Zvel anatoliasa Tu iranSi. sparsuli religiuri nomenklaturiT Tu
(Ōhrmazd) = Ahura-azda39. imis gamo, rom `wm. ninos cxovrebis~ Satberdis nus- iupiteri (igive zevsi) ahuramazdaa, apoloni da artemide miTrasa da anahi-
xaSia `armazd~, xolo, WeliSurSi mcdarad `armazad~, l. meliqseT-begi tas Seesabamebian. Tumca, SeiZleba iTqvas, rom RvTaebaTa es gaigiveba rea-
Tvlida, rom `armazd~ Sualeduri formaa somx. aramazdidan qarT. armazam- lur sinkretizmamde ar aris misuli; saqme gvaqvs elinisturi samyarosT-
de, anu unda yofiliyo aramazd-armazd msgavsad sxva magaliTebisa, arta- vis damaxasiaTebel fenomenTan, aqemeniduri da berZnuli warmodgenebis
vazd-artvaz, amazasp-amzasp40. armazsa da ahuramazdas Soris sxvac rom SerwymasTan, rac, Tumca, xSir SemTxvevaSi, garegnuli Tu terminologiuri
aRmoCndes saerTo, mainc pirvel rigSi, gasaTvaliswinebeli iqneba is, rom daaxloebis dones ar scdeboda. m. wereTelis SexedulebiT, imis gaTva-
am or RvTaebas Soris msgavseba ar aris sistemuri xasiaTis, winaaRmdeg liswinebiT, rom mazdeanobam somxeTSi, faqtobrivad, amoZirkva adgilobri-
armazis kavSirisa iupiterTan da sxva mexTa mtyorcnel RvTaebebTan. mex- vi warmarTuli kultebi, savaraudo xdeba, rom masve didi daRi unda daes-
Tamtynorcneli zevsis kultisaTvis mTa aucilebel atributs warmoad- va Zvel qarTul religiur warmodgenebze da Sesabamisad, SesaZloa
genda, iseve rogorc erT-erTi misi saxeobisaTvis iupiter dolixenusisaT- qarTvelebsac gamoeyenebinaT cecxlTayvanismcemelTa uzenaesi RmerTis
vis, romlis xeTur/xurituli fesvebi kargad aris cnobili. rogorc unda ahuramazdas saxeli Tavisi mTavari RvTaebisaTvis, oRond Secvlili for-
gadawydes sabolood armazisa da ahuramazdas urTierTmimarTebis sakiT- miT _ armazi, rogorc amas ufro adre o. fon vezendonkic varaudobda. m.
xi, adreuli xanebidanve mazdeanobis arseboba aRmosavleT saqarTveloSi wereTlis azriT, aRniSnuli garemoeba sulac ar niSnavs, rom amis gamo-
eWvs ar unda iwvevdes, garda agiografiuli Txzulebebis monacemebisa, amas qarTvelebs unda eRiarebinaT ahuramazda, an rom ahuramazdaTi unda Canac-
mowmobs armazis sanaxebis toponimikis Taviseburebani, materialuri kul- vlebuliyo maTi Zveli mTavari RvTaeba44. rogorc zemoT ukve iTqva, movses
turis araerTi monacemi; gansakuTrebiT mxedvelobaSia misaRebi xovle, xorenacis teqstTan dakavSirebiT, somxuri RvTaebis `aramazdis~ saxeli
aseve, cixiagora (kavTisxevTan), sadac SesaZloa arsebobda aqemeniduri xa- dapirispirebulia ahuramazdas saxelTan, `ormizdTan~, rac ganpirobebuli
nis sakulto adgilebi. sxva sakiTxia, Tu ra xasiaTis unda yofiliyo maz- unda yofiliyo am or RvTaebas Soris arsebuli mniSvnelovani Sinaarso-
deanobis gavrceleba am teritoriaze. elinistur xanaSi sparsuli kul- brivi da garegnuli sxvaobiT. miuxedavad aqemenianTa xanis somxeTSi maz-
tis Semotana saqarTveloSi ukve naklebad mosalodneli iqneboda. l. deanobis aSkara gabatonebis faqtisa45, aq mas mainc Taviseburi saxe unda
meliqseT-begis mixedviT, mtkvar-aragvis xerTvisamde, md.mtkvarTan unda yo- mieRo; maSin rodesac aqemenianTa mefeebisaTvis miuRebeli iyo cxovelTa
filiyo aqemenianTa batonobis CrdiloeTi sazRvari41. a. boltunovas az- msxverplSewirva, somxebi, qsenofontis cnobiT, mzis RvTaebas cxenebs swi-
riT, savsebiT usafuZvloa varaudi aqemenianTa xanaSi saqarTveloSi maz- ravdnen (Xen., Anab., IV, V, 35). es garemoeba, axsnilia aqemenianTaTvis damaxa-
deanobis, rogorc gabatonebuli religiuri kultis arsebobis Sesaxeb. siaTebeli religiuri tolerantobiT, isini ar cdiloben xolme daqvemde-
samagierod, igi Tvlis, rom iberiis maRali wodeba mWidrod iyo dakavSi- barebuli xalxebis RvTaebaTa saxsenebelis aRmofxvrasa da Tavisi rwmenis
rebuli gvian aqemeniduri _ adreelinisturi xanis mcire aziis sinkretul, ZaldatanebiT gavrcelebas; isini iswrafodnen da axerxebdnen kidevac
kulturul samyarosTan, da, rom amasTanave armazis kulti atarebda aqeme- adgilobrivi kultebis sakuTari Zalauflebis dasayrdenad gamoyenebas46.
niduri da elinisturi mcire aziisaTvis damaxasiaTebeli sinkretizmis aqemenianTa religiuri Semwynarebloba somxeTze aranakleb, Tu ara ufro
anabeWds; xolo, mazdeanobis aq gavrcelebas ukavSirebs sasanianTa iranisa metad, unda gavrcelebuliyo iberiaze, sadac adgilobriv uzenaes RvTaebas,
da bizantiis urTierTbrZolas42. iberiis samefos panTeoni, marTlac, sin- armazs, rogorc vnaxeT, saxelwodebis garda araferi ecxo iranuli. arm-
kretuli xasiaTis RvTaebebisagan Sedgeboda, igi imTaviTve mWidrod dakav- azis kulti realurad rom arsebobda da ar iyo mwignobruli gziT Seq-
Sirebuli Cans gvian aqemeniduri _ adreelinisturi xanis winaaziur-aRm- mnili fiqcia, cxadi xdeba klasikuri xanis avtorTa mier, am RvTaebis sa-
osavleT xmelTaSuazRvispireTis sinkretuli xasiaTis kulturul xelis matarebeli cixe-simagris, armazcixis moxseniebis gamo. igi
sxvadasxva variaciebiT aris naxsenebi strabonis (XI, 29, 4), pliniusis (VI, 29),
klaudius ptolemaiosis (V, 11, 3; VIII, 19, 4) TxzulebebSi. armazcixe armazis
kultis ZiriTadad centrs warmoadgenda iberiaSi. aSkaraa, rom armazis
36 Tseretheli, 1935, 33, 64, j. raselis gancxadebiT, aleqsandre makedonelis Semdgomi xanis
ahuramazdas gamosaxulebebi iZenen mamakacur, mxedrul Tvisebebs (Rassell 2003, 154), Tum-
kultis Camoyalibeba ZiriTadad dakavSirebuli iyo elinisturi xanis sa-
ca es, albaT, ufro marTebulia am RvTaebis sasanianTa xanis gamosaxulebebis mimarT
37 Tseretheli 1935, 36
38 javaxiSvili 1979
39 Марр 1902, 4; Меликсет-Беков 1938, 13 43 Canby 1987, 714; McEvilley, 2002, 13
40 Меликсет-Беков 1938, 13-14, Sen. 2 44 Tseretheli, 1935, 32
41 Меликсет-Беков, 1938, 15 45 Russell, 1987, 14, 47
42 Болтунова, 1949, 235, 239-240 46 Redgate, 1999, 61

646 647
qarTveloSi saxelmwifoebriobis aRmocenebasTan da igi ar iyo garedan yofiliyo iazadani; m. wereTlis SexedulebiT, is Semzaravi adamianTa
Tavsmoxveuli, xolo misi saxelwodebis msgavseba ahuramazdas saxelTan msxverplSewirvebi, romlebsac qarTuli werilobiTi wyaroebis mixedviT
aqemenianTa xanidan gadmosul memkvidreobad unda iyos miCneuli. armazis adgili hqonia qarTlSi, SeuTavsebelia mazdaizmTan, Tundac misi arsebo-
kultis ganviTarebaSi gamoiyofa sxvadasxva etapebi, dakavSirebeli qveya- bis gvian stadiaze, rodesac sxvadasxva mxareSi adgilobriv kultebTan
naSi arsebul kulturul-politikur realiebTan. s. repis mier ukanas- Serwymis Sedegad am religiurma sistemam Tavisi pirvandeli saxe dakar-
knel xanebSi gakeTebuli gancxadebiT, armazi sinkretuli RvTaebaa, rome- ga54. meores mxriv, gasaTvaliswinebelia, rom pirmSoTa armazisadmi Sewirva
lic warmoadgens adgilobrivi qarTuli, iranuli da anatoliuri ar iyo ucxo iupiterisa da zevsis kultisaTvis; platonisa (respublika,
elementebis naerTs. amave dros, igi gamoricxavs armazisa da ahuramazdas 565 d-e) da pavsaniasis (saberZneTis aRweriloba, 8. 2. 3) cnobis mixedviT,
gaigivebis mcdelobebs. mas SedarebiT ufro gasaziareblad miaCnia g. me- arkadiaSi, likaeusis mTaze likaiosis zevss adamianebs da kerZod bavS-
liqiSvilis azri, armazisa da zadenis siaxlovis Sesaxeb anatoliur vebs swiravdnen xolme msxverplad, anu adgili hqonia e.w. religiur kani-
RvTaebebTan, armasTan da sanTaS/sandonTan, gansakuTrebiT im garemoebis balizms. winaqristianuli xanis amierkavkasiaSi cecxlTayvanismcemlobis
gamo, rom arma mTvaris RvTaebas warmoadgenda, xolo iv. javaxiSvili wina aradominanturoba kerpTayvanismcemlobasTan SedarebiT da am ukanaskne-
qristianuli xanis qarTvelTaTvis umTavares RvTaebad mTvares Tvlida, lis Tvisobrivi siaxlove romis imperiaSi gavrcelebul kultebTan, rac,
romlis kultic ufro gvian Seerwya adgilobriv warmodgenas wminda gi- garkveulwilad, romis politikuri da kulturuli zegavleniT iyo ganpi-
orgis Sesaxeb47. s. makalaTia da k. kekeliZe armazSi miTras xedavdnen48. am robebuli, mkvidr safuZvels warmoadgenda amierkavkasiaSi _ somxeTsa da
sakiTxTan dakavSirebiT, m. wereTels miaCnda, rom miTras sparsuli kulti saqarTveloSi qristianobis gamarjvebisaTvis. rogorc Cans, adgilobrivi
odesme marTlac Tu iyo qarTlis oficialuri religia, maSin gamoricxu- RvTaebebi, orive am amierkavkasiul qveyanaSi, romaul RvTaebebTan mimsgav-
li iqneboda is mkveTrad uaryofiTi damokidebuleba cecxlTayvanismcem- sebuli xasiaTisa unda yofiliyvnen, saqarTveloSi ufro metad, somxeTSi
lobis mimarT, rasac Zveli qarTuli werilobiTi Zeglebi avlenen; amave SedarebiT naklebad, iq bevrad ufro mZlavri iranuli zegavlenis gamo.
dros gasaTvaliswinebelia am ori RvTaebis (armazisa da miTras) erTmane- qristianoba qarTlSi Znelad Tu gaimarjvebda, Tu adgili ar eqneboda
Tisagan sruliad gansxvavebuli xasiaTic49. l. meliqseT-begis Tanaxmad, romTan intensiur, mravalmxriv kavSirebs, romlebic saukuneebis manZilze
armazi _ somxuri aramazdisa da sparsuli ahuramazdas msgavsad, mzis grZeldeboda. sazogadod SeiZleba iTqvas, rom aleqsandre makedonelis
RvTaebaa da mis gverdiT zadens, iseTive adgili ukavia, rogoric miTras epoqidan dawyebuli, Tu ara ufro adreuli xanebidan, kerZod, Zv.w. IV sau-
ahuramazdas gverdiT50. Tumca, rogorc cnobilia, armazis gverdiT ara za- kunis dasawyisidan, rodesac aqemenianTa saxelmwifo Tavisi ganviTarebis
deni, aramed gaci da ga iyvnen ganlagebulni, xolo zadeni armazcixis mo- krizisul xanaSi Sevida da ax.w. IV saukunis 60-ian wlebamde, qarTli
pirdapire mTaze, mtkvrisa da aragvis xerTvisis meore mxares mdebare `za- metnaklebad Tavisufali iyo iranis Zlieri politikuri zegavlenisagan.
denis mTaze~ iyo aRmarTuli. sazogadod armazisa da zadenis am mxriv, erTgvari gamonaklisi iyo ax.w. III saukunis meore naxevari, adre
urTierTmimarTeba erT-erTi yvelaze naklebad Seswavlili sakiTxia qar- sasanianTa xanis sparseTis mZlavrobis xana, romelic 298 w. nizibisis za-
Tul istoriografiaSi da es ZiriTadad, saTanado masalebis simwiriT viT damTavrda da romlis Tanaxmadac, winaqristianuli epoqis qarTli
aris gamowveuli. uxvi mosavlisa da nayofierebis RvTaeba zadeni, rogorc isev romis erTpirovnuli da mZlavri zegavlenis qveS moeqca. am garemoe-
Cans, miwaTmoqmedebisa da nayofierebis RvTaebis, iupiteris mamis, romauli bam mniSvnelovnad ganapiroba qveynis qristianuli arCevani da ganuxre-
saturnis (berZnuli miTologiis kronosis) qarTuli nairsaxeoba unda li ganviTareba, miuxedavad jer sasanianTa iranisa da Semdeg, muslimuri
yofiliyo. am ori RvTaebis erTmaneTTan gaigivebas arc maTi saxelwode- samyaros Znelad gasaZlebi zewolisa. rogorc irkveva, centralur da
bebis (zadeni, saturni) fonetikuri monacemebi unda uSlides xels. zade- aRmosavleT amierkavkasiaSi romauli samxedro nawilebis yofna ar iyo
nis kultis qarTlSi damkvidreba farnajom mefes miewereba: „aman farna- xanmokle movlena, rom aRaraferi vTqvaT amierkavkasiis dasavleT nawil-
jom mefeman umata yovelTa cixe-qalaqTa Seneba, da aman aRaSena cixe ze, romelic permanentulad romaelTa Zalauflebis qveS rCeboda. Tumca
zadeni da Seqmna kerpi saxeliT zaden, da amarTa zadens…~ (qc, I, 29: 1-2). iberiaSi, kolxeTisagan gansxvavebiT, romelic romis imperiis Semadgenel
nawils warmoadgenda, romaul samxedro erTeulebs mxolod iberiis xeli-
Teimuraz batoniSvilis cnobiT, zadeni anu zadnen _ apolonia: `mefemam 4 sufalTa neba-surviliT (Tundac formaluriT) SeeZloT yofna. amierkav-
farnajom aRaSena cixe zadenisa da aRmarTa kerpi zadenad wodebuli, ese kasiis mniSvnelobas romis samxedro strategiuli gegmebisaTvis, mraval
ars wvimisa da nayofTa aRmomcenebeli~51. zadens, n. mari da o. fon vezendo- sxva garemoebasTan erTad, isic mowmobs, rom ax.w. 95 w. daweril statiusis
ki, mazdeanur iazadanTan (=azata) akavSirebdnen keTili sulebis, angeloz- (45-96 ww.) poemaSi `silva~ kaspiis karibWe warmodgenilia kapadokiis arm-
Ta da sazogadod, sikeTis gansaxierebasTan52. Tumca, zadeni, romlisTvisac, iis moqmedebis bunebriv arealad (Silv. 4,4, 63f.)55. yuradRebas i pyrobs, wi-
iseve rogorc armazisaTvis, msxverplTa Sewirva xdeboda53, ar SeiZleba naqristianuli xanis amierkavkasiaSi gamovlenili berZnuli da laTinuri
epigrafikuli Zeglebis siuxve da maTSi asaxuli anTroponimikis berZnul-
romauli xasiaTi. zogierT SemTxvevaSi es warwerebi romaelTa samxedro
47 Rapp, 2003, 278
48 makalaTia 1927, 189; kekeliZe 1945, 350 Smd. Sdr., vawaZe, 2006, 285-291
49 Tseretheli, 1935, 45 85:13-14), ix., agreTve, `asurel mamaTa cxovrebis~ cnoba, rom ioane zedaznelis zeda
50 Меликсет-Беков 1938, 39 zadenze misvlis xanaSi iq adgili hqonia msxverlTa Sewirvas: `...eSmakni friad
51 Такайшвили 1906-1912, 663 damkჳdrebul iyvnes da hmsaxurebdes kuamliTa nazorevTaჲTa~ (ix., abulaZe 1955, 27 Smd.)
52 Марр 1902, 7; von Wesendonk 1924 54 Tseretheli 1935, 64
53 „xadodes RmerTTa maTTa armazs da zadens, da aRuTqmides maT SesawiravTa...“ (qc, I, 55 Bosworth 1977, 227

648 649
nawilebis amierkavkasiaSi ganlagebis faqtis amsaxvelia56. laTinuri da mauli religiuri sistemisaTvis damaxasiaTebeli TvisebebebiT. amrigad,
berZnuli warwerebis gamovlenis faqtebi sakuTriv iberiaSi da iberiasa centraluri amierkavkasiis movlenebSi romaelTa intensiur da mravalm-
da kaspiis zRvas Soris mdebare mxareSi, savaraudod, dakavSirebuli unda xriv monawileobas, sagrZnobi kvali unda daemCnia adgilobriv sulier
iyos romaelTa da iberielTa saerTo strategiul interesebTan, kontro- samyarozec, kerZod, religiur warmodgenebsa da kultebze. iberiaSi, iseve
lis qveS hyolodaT am arealSi ganlagebuli uReltexilebi. iberielTa rogorc romis imperiaSi, qristianobis saxelmwifo religiad aRiareba, bu-
samflobeloebis aRmosavleTis mimarTulebiT gavrceleba, rac amave dros nebrivia, kidev ufro ganamtkicebda am or qveyanas Soris winaqristianuli
aRmosavleli metoqeebis xarjze maTi politikuri Zalauflebis eqspansi- xanidan arsebul mWidro samxedro-politikur da kulturul-ekonomikur
is garantias iZleoda, ra Tqma unda, romis imperiis interesebSic Sedio- siaxloves, rac, ufro gvian, balavrad daedo qarTlisa (=saqarTvelos) da
da. amis gamo, romaelTa monawileoba romaeli imperatoris `klientis~, bizantiis mravalsaukunovan da mravalmxriv urTierTobasa da sulier
iberiis mefis laSqrobaSi parTelTa mokavSire, albanelebis winaaRmdeg, siaxloves.
mosalodneli iqneboda57. armazcixeze ukanasknel xanebSi Catarebuli gaT-
xrebis Sedegad aRmoCenilma epigrafikulma masalam damatebiT gagvacno
mefe amazaspis ezos moZRvris anagrenesis, agreTve dedofal drakontisisa
da msaxurTuxucesis anionis saxelebi58. sveticxovlis ezoSi, taZris Crdi-
lo-aRmosavleT mxares 2001 wels aRmoCenili akldamis (samarxi 14) gaT-
xris Sedegad, aRmoCnda gema dedoflis ulpias gamosaxulebiTa da berZ-
nuli warweriT, agreTve, penali mefe ustamosisa da eugeniosis saxeliT59.
rogorc Cans, adgili hqonda ara mxolod romaelebisa da iberielebis
bibliografia
axlo TanamSromlobas, dafuZnebuls kavkasiaSi maT saerTo strategiul
interesebze, aramed, xdeboda zogierTi romaelis WeSmariti integracia 1. abdalaZe a., movses xorenaci somxeTis 9. leoniZe g., qarTuli messianizmi, gaz.
iberiul sazogadoebaSi. am mxriv, gansakuTrebul interess iwvevs ax.w. II istoria Zveli somxuridan Targmna, Se- `baxtrioni~, #2, 1922
saukunis iberiis samefos ezosmoZRvris publikios agri pas pirovneba60. savali da SeniSvnebi daurTo a. abdala- 10. makalaTia s., RvTaeba miTras kulti
a. bosvorsis SeniSvniT, igi ver iqneboda iberieli didebuli, romelmac Zem, Tb., 1984 saqarTveloSi, saqarTvelos muzeumis
romauli moqalaqeoba da Sesabamisad, axali saxeli miiRo. moqalaqeobis 2. abulaZe il., qarTlis cxovrebis Zveli moambe, III. tf., 1927
miniWeba klienti-saxelmwifos gamorCeuli wevrebisaTvis xdeboda impera- somxuri Targmani, qarTuli teqsti da 11. qavTaraZe g., iberiis samefos `arsebo-
toris mier boZebiT da msgavs SemTxvevaSi, mosalodneli iyo, rom romau- Zveli somxuri Targmani gamokvleviTa bis arsi~ Zveli saistorio wyaroebis
li moqalaqeobis mimRebs etarebina imperiuli nomeni, rasac publikios da leqsikoniT gamosca, Tb., 1953 mixedviT, mnaTobi, #7-8, Tb., 2003
agri pas SemTxvevaSi ver vxedavT, Tumca, agri pas Ze, iodmangani ukve savse- 3. abulaZe il., asurel mamaTa cxovreba, 12. qavTaraZe g., kavkasia da `karTagenelebi~,
biT `gaiberielebuli~ unda yofiliyo61. iberia ar warmoadgenda imdenad il. abulaZis gamocema, Tb., 1955 iberia-kolxeTi, saqarTvelos klasikuri
Zlevamosil saxelmwifos, rom sruliad damoukideblad SesZleboda Ta- 4. gvelesiani m., armazis kerpis kultu- da adremedievuri periodis arqeologi-
visi politikuri miznebis xorcSesxma _ sxvadasxva qveynis gansxvavebuli rul-istoriuli aspeqtebi, armazis kul- ur-istoriuli kvlevani, #4, Tb., 2008
interesebi erTmaneTs swored aq, kavkasionze gadamavali umTavresi uRel- tis definiciisaTvis. disertacia isto- 13. yauxCiSvili T., saqarTvelos istoriis
texilis uSualod samxreTiT mdebare centralur amierkavkasiaSi kveTda. riis mecnierebaTa doqtoris xarisxis Zveli berZnuli wyaroebi, Tb., 1976
romaelebsa da iberielebs, erTi da imave orbis terarrum-is Semadgenel mosapoveblad (xelnaweris uflebiT), 14. yauxCiSvili s., qarTlis cxovreba, teqs-
nawilebs Soris arsebuli mWidro TanamSromloba, dafuZnebuli saziaro Tb., 2003 ti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaw-
strategiul interesebze, moiTxovda iberiul sazogadoebaSi romaelTa 5. vawaZe v., gaci da gaimi, saistorio Zie- eris mixedviT, I. Tb., 1955
samxedro kontigentis integracias _ kapadokiasa da amierkavkasiaSi gan- bani (eqvTime TayaiSvilis saxelobis 15. wereTeli g., armazis bilingva, Tb., 1942
Tavsebuli romaelTa samxedro Zalebi maTi saerTo gegmebis ganxorcie- saqarTvelos saistorio sazogadoeba 16. javaxiSvili iv., qarTvelebis warmar-
lebis garantebs warmoadgendnen. afxazeTis organizacia), # 8-9, Tb., 2006 Toba, wgn.: iv. javaxiSvili, Txzulebani
6. kekeliZe k., qristianoba da miTraizmi, Tormet tomad, tomi I. Tb., 1979
yovelive zemoTqmulidan gamomdinare, albaT, SeiZleba vivaraudoT, rom wgn.: k. kekeliZe. etiudebi Zveli qarTu- 17. Болтунова А.И., К вопросу об Армази, Вестник
ZvelTaganve ZiriTadad, sinkretuli bunebis mqone RvTaebebisagan Semdga- li literaturis istoriidan, t. II. Tb, Древней Истории, № 2, 1949
ri iberiis samefos religiuri panTeoni, amierkavkasiaSi romis imperiis 1945 18. Марр Н., Боги языческой Грузии по древне-
dominirebis xanaSi kidev ufro metad iqneboda daRdasmuli berZnul-ro- 7. kekeliZe k., antimazdeisturi polemikis грузинскимисточникам, Записки Восточного
filosofiuri dasabuTeba uZveles qar- Отделения Императорского Русского
Tul mwerlobaSi, wgn.: k. kekeliZe, etiu- Археологического Общества, том ХIV, Вып. II-
56 mag.: qavTaraZe 2003, 124-133; Kavtaradze 2001, 211-219 debi Zveli qarTuli literaturis is- III, 1902
57 Меликишвили 1959, 351 Smd. toriidan, t. III. Tb., 1955 19. Меликишвили Г. А., К истории древней Грузии,
58 savaraudoa, es mefe amazasp I (ax.w. II s-is pirveli naxevari) yofiliyo, vinaidan, amazasp 8. kekeliZe k., iTrujani (cda misi eti- Тб.,1959
II (ax.w. III s-is Suaxanebi) gamoirCeoda mkveTri proiranuli orientaciiT
mologiis garkvevisa), wgn.: k. kekeliZe, 20. Меликсет-Беков Л., Армазни, Историко-архео-
59 mag.: qavTaraZe 2008, 114
60 wereTeli 1942, 16; yauxCiSvili 1976, 246 etiudebi Zveli qarTuli literaturis логический очерк, Материалы по истории Гру-
61 Bosworth, 1977, 231 istoriidan, t. I. Tb., 1956 зии и Кавказа, выпуск II.Тб., 1938

650 651
21. Такайшвили Е., Описание рукописей `Общества 31. Redgate A.E., The Armenians, Oxford: Blackwill, Giorgi L. Kavtaradze
распространения грамотности среди грузинско- 1999
го населения~, том II, вып. 1-4, Издание управ- 32. Russell J.R., Zoroastrianism in Armenia. Cam- Ivane Javakhishvili Tbilisi State University,
ления Кавказского учебного округа, Тифлис, bridge, Mass.: Harvard University Press, 1987 Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,
1906-1912 33. Schwertheim E., Iupiter Dolichenus, der Zeus von Department of Ancient Country History, Chief Scientific Officer
22. Bailey H., Yarshater E., The Cambridge History of Doliche und der kommagenische Königskult, in:
Iran, vol. 3: The Seleucid, Parthian and Sassanian Studien zum antiken Kleinasien: Friedrich Karl
Periods, London, 1983 Dörner zum 80, Geburtstag gewidmet. Asia Minor FOR THE
ESSENCE
23. Bosworth A. B., Arrian and the Alani, Harvard Stud- Studien, Bd. 3. Bonn: Habelt, 1991
ies in Classical Philology, vol. 81, 1977 34. Speidel M.P., The Religion of Iuppiter Dolichenus
24. Canby (Rev.) J.V., Donceel R., Lebrun R., Archèo-
logie et religions de l’Anatolie ancienne, Mèlanges
in the Roman Army, Leiden: E.J.Brill, 1978
35. Speidel M.P., Jupiter Dolichenus, Der Himmelsgott
OF THE
en l’honneur du professeur Paul Naster, Bibliotheca auf dem Stier, Stuttgart, 1980 PAGAN
Orientalis, Jaargang XLVI, № ¾, Mei-Juli 1987
25. Cumont Fr., Die orientalischen Religionen im Roe-
36. Thomson R.W., Rewriting Caucasian History, The
Medieval Armenian Adaptation of the Georgian
IBERIAN
mischen Heidentum, Leipzig, 1931 Chronicles, The Original Georgian Texts and the DEITIES
26. Halfmann H., Die Alanen und die römische Ostpo- Armenian Adaptation, Translated with Introduction
litik unter Vespasian, Epigraphica Anatolica, Zeit- and Commentary by R. W. Thomson. Oxford: Clar-
schrift für Epigraphik und historische Geographie endon Press, 1996 The ancient Pantheon of the Iberian Kingdom solar and lunar deities, have parallels in Apollo
Anatoliens, Heft 8, 1986 37. Toumanoff C., The Oldest Manuscript of the Geor- consisted of deities of the syncretic character. Citharoedus and Diana Lucifera, deities of the
27. Kavtaradze G.L., Georgian Chronicles and the rai- gian Annals: The Queen Anne Codex (QA), 1479- At the beginning, this Pantheon was connected Dolichenian pantheon. It was suggested that
son d’ètre of the Iberian Kingdom (Caucasica II), 1495. Traditio, V. Studies in Ancient and Medieval to the syncretic cultural world of the Post-Ach- Diana was the lunar partner of a solar Apollo
Orbis Terrarum, Journal of Historical Geography of History, Thought and Religion. New York, 1947 aemenian-Early Hellinistic Eastern Mediterra- and that they had a permanent precise doctrinal
the Ancient World 6, 2000, Stuttgart, Franz Steiner 38. Tseretheli M., The Asianic (Asia Minor) Elements nean area, and was afterwards enriched with the position in the theology of Juppiter Dolichenus.
Verlag, 2001 in National Georgian Paganism, Georgica, Journal religious notions, characteristic for the Roman The distinctly portrayed subordinate position
28. McEvilley T., The Shape of Ancient Thought: Com- of Georgian and Caucasian Studies, vol. I, no. 1, empire. From the viewpoint of the Roman-Ibe- of the [139] deities of sun and moon to Juppi-
parative Studies in Greek and Indian Philosophies, London, 1935 rian relations, the character of the supreme de- ter Dolichenus is to be detected on the bronze
New York, Allworth, 2002 39. Von Wesendonk O.G., Ueber georgisches Heiden- ity of Iberia - Armazi, which, though obvious- slab from Doliche, where both these deities are
29. Rapp (Ed.) St.H., K’art’lis c’xovreba, The Georgian tum, Leipzig, 1924 ly of Near Eastern provenance, reveals some placed beneath the feet of Juppiter Dolichenus
Royal Annals and their Medieval Armenian Adapta- traits, typical for the most important god of the who was surrounded by stars. One of the most
tion, Vol. II. Anatolian and Caucasian Studies. Del- Roman empire - Juppiter Optimus Maximus important deities of Iberia – Zaden, was an Ibe-
mar, New York, Caravan Books, 1998 Dolichenus. Juppiter Dolichenus, was the „pre- rian version of Roman Saturn. It seems, that the
30. Rapp St.H., jr. Studies in Medieval Georgian Histo- server of the whole world “, the main supporter intensity of the Roman involvement in Central
riography: Early Texts and Eurasian Context, Cor- of the Roman rule and Roman Emperor and, Transcaucasia could put its imprint on locally
at the same time, the promoter of the Roman existing religious cults.
pus scriptorum christianorum orientalium, Subsidia,
Tomus 113. Lovanii: Peeters, 2003 power, extending it to the East. The gold and
silver images to the right and left hand of Ar-
mazi, Gac’i and Ga, perhaps representations of

652 653

You might also like