VEHMÝYYÂT
nadda görülen belli baþlý vehim çeþitleri-
dir. Bir hadis metnini diðeriyle karýþtýr-
mak, metindeki bir ifadeyi aslýndan fark-
lý þekilde aktarmak, önceki râvilere ait bir
açýklamayý hadis metninden zannederek
nakletmek gibi durumlar da metindeki ve-
himlere örnektir. Vehimden kaynaklanan
hatalarla rivayet edilen hadis “mâlûl” veya
“muallel” adýný alýr. Dolayýsýyla hadislerde
görülen çeþitli illetlerin bir türünü meyda-
na getiren vehmi doðru teþhis edebilmek
için ilgili bütün rivayetleri bir arada de-
ðerlendirmek gerekir. Hadis literatürün-
de bu tür örnekler çoðunlukla ilel türüne
giren eserlerde zikredilmektedir (bk. ÝLE-
LÜ’l-HADÎS).
Sika olduklarý halde sözü edilen hatala-
ra düþen râvileri hemen cerhedip zayýf sa-
yanlar bulunmakla birlikte genel eðilim,
onlarýn tek baþýna rivayet ettikleri haber-
lerle bu vasfý taþýmayanlarýn birbirinden
ayrýlmasý gerektiði þeklindedir. Abdurrah-
man b. Mehdî, ara sýra hata yapan sika râ-
vilerin bütün rivayetlerinin reddedilmesi
durumunda birçok hadisin terkedilmesi
gerekeceðini söylemiþtir (Râmhürmüzî, s.
406). Ýbn Hibbân sika râvilerin tek baþýna

‫) א‬ larý da duyusal varlýklar gibi tasarlar. Me-
naklettikleri hatalý rivayetlerin ihticâca el-
veriþli sayýlmadýðýný, diðer sika râvilere mu-
vafýk olan rivayetlerinin ise göz ardý edile-
meyeceðini belirtmiþtir (Kitâbü’l-Mecrû-
¼în, I, 85. Ýbn Hibbân’ýn farklý bir görüþü
için bk. e¦-¡išåt, VII, 670). Ýbn Ebû Hâtim
ise, vera‘ sahibi ve sadûk olduklarý halde
vehim, hata, galat ve unutma gibi kusur-
larý sýk görülen râvilerin naklettiði hadisle-
rin helâl-haram konularý dýþýnda fezâilü’l-
a‘mâl ile tergýb ve terhîb konularýnda ya-
zýlabileceðini, bu gibilerin çok sýk tekerrür
etmeyen vehimlerinin ise rivayetlerine za-
rar vermeyeceðini ifade etmiþtir (el-Cer¼
ve’t-ta£dîl, I, 6, 10).
Binlerce rivayet nakleden râvilerin ve
musanniflerin zaman zaman hata etme-
leri kaçýnýlmazdýr. Aralarýnda Buhârî, Müs-
lim, Ebû Dâvûd et-Tayâlisî gibi önde ge-
len hadis imamlarýnýn da bulunduðu râ-
viler bu duruma düþmekten kurtulama-
mýþtýr. Nitekim rivayetlerdeki hatalarý gös-
teren birçok ilel kitabýnýn yanýnda büyük
muhaddislerin eserlerinde görülen vehim-
ler müstakil teliflere konu olmuþtur. Ýbn
Ebû Hâtim’in Beyânü Åa¹aßi Mu¼am-
med b. Ýsmâ£îl el-BuÅârî fî TârîÅih, Dâ-
rekutnî’nin el-Ýlzâmât ve’t-Tetebbu£,
Ýbn Mâkûlâ’nýn Teh×îbü müstemirri’l-
evhâm, Ebû Ali el-Gassânî’nin Tašyîdü’l-
mühmel’inin bir parçasý olup ayrýca neþ-
redilen et-Tenbîh £ale’l-evhâmi’l-vâšý£a
fi’½-Øa¼î¼ayn adlý eserleri bunlara örnek
teþkil eder. Ýbn Ebû Âsým’a Evhâmü’l-¼a-
dî¦ adlý bir eser nisbet edilmekle birlikte
mahiyeti bilinmemektedir.
BÝBLÝYOGRAFYA :
Lisânü’l-£Arab, “vhm” md.; Ýbn Ebû Hâtim,
el-Cer¼ ve’t-ta£dîl, I, 5-10; Ýbn Hibbân, e¦-¡išåt,
VII, 668-670; a.mlf., Kitâbü’l-Mecrû¼în (nþr. Ham-
dî Abdülmecîd es-Selefî), Riyad 1420/2000, I,
67, 74-76, 84-85; Râmhürmüzî, el-Mu¼addi¦ü’l-
fâ½ýl (nþr. M. Accâc el-Hatîb), Beyrut 1404/1984,
s. 406; Hâkim en-Nîsâbûrî, Ma£rifetü £ulûmi’l-¼a-
dî¦ (nþr. Seyyid Muazzam Hüseyin), Haydarâbâd
1935 ^ Medine-Beyrut 1397/1977, s. 52-53,
62; a.mlf., el-MedÅal ilâ Kitâbi’l-Ýklîl (nþr. Fuâd
Abdülmün‘im Ahmed), Ýskenderiye 1983, s. 47,
61-62; Ýbn Hacer el-Askalânî, Nüzhetü’n-na¾ar fî
tav²îhi NuÅbeti’l-fiker (nþr. Nûreddin Itr), Dýmaþk
1414/1993, s. 89; Tecrid Tercemesi, I, 297-298;
Talât Koçyiðit, Hadis Terimleri Sözlüðü, Ankara
1985, s. 463; Fârûk Hamâde, el-Menhecü’l-Ýslâ-
mî fi’l-cer¼ ve’t-ta£dîl, Rabat 1409/1989, s. 347-
348; Mücteba Uður, Ansiklopedik Hadis Terim-
leri Sözlüðü, Ankara 1992, s. 419-420; Emin
Âþýkkutlu, Hadiste Ricâl Tenkidi, Ýstanbul 1997,
s. 110-139; a.mlf., “Cerh ve Ta‘dîl”, DÝA, VII, 394-
401; a.mlf., “Fýsk”, a.e., XIII, 38-39.
ÿBünyamin Erul
– —
VEHMÝYYÂT
(
Vehim gücüne dayalý
cüzi hükümler için kullanýlan
mantýk ve felsefe terimi; kuruntu.
˜ ™
Klasik mantýk kitaplarýnda nefsin yargý
yeteneklerinden biri olarak gösterilen ve-
him gücünün verdiði hükümleri ifade eden
vehmiyyât genellikle vehim gücünün doð-
ru kabul ettiði, ancak doðru veya yanlýþ ol-
masý muhtemel hükümler için kullanýlýr.
Ýbn Sînâ sonrasý bazý kaynaklarda vehmiy-
yât vehim gücünün duyu ötesi varlýklar
hakkýnda verdiði yargýlara indirgenerek
safsata, mugalata gibi yanlýþ hükümler sý-
nýfýnda gösterilir. Meselâ Seyyid Þerîf el-
Cürcânî vehmiyyâtý, “duyulara konu olma-
yan alanlarda vehmin verdiði asýlsýz hü-
kümler” þeklinde tanýmlar ve vehmiyyât-
tan teþekkül eden kýyasa safsata dendi-
ðini belirtir (et-Ta£rîfât, “Vehmiyyât” md.).
Vehmiyyât yerine “el-kazâya’l-vehmiyye, ev-
hâmü’n-nâs, el-evhâmü’l-âmmiyye” terkip-
leri de geçer.
Ýbn Sînâ vehmiyyâtý vehim gücünün du-
yu algýlarýna dayanarak verdiði tikel hü-
kümler için kullanýr. Bu hükümler, duyu-
lara tâbi ve duyusal nesnelerle ilgili do-
ðuþtan bir yetenek olan vehim gücünün
insaný kabule zorladýðý düþüncelerdir. Nef-
sin bu vehim gücü mahsûsât alanýnda
doðru, gündelik hayat için gerekli yargý-
lar vermektedir. Duyu ötesine dair verdi-
ði bilgiler ise yanýltýcýdýr. Meselâ, “Uzayda
bütün varlýklarýn son bulduðu bir boþluk
vardýr” veya, “Doluluk sonludur” gibi sýra-
dan insanlardaki vehim gücünün verdiði
hükümler böyledir. Yine, “Her var olanýn
bir yönde yerinin bulunmasý gerekir” hük-
mü gibi hiçbir eðitimden geçmemiþ insa-
nýn iptidai tabiatýndan gelen yargýlar da
vehmiyyâttan olup öncekiler gibi bunlar da
asýlsýz kuruntulardýr. Çünkü fýtratýn verdi-
ði her hüküm doðru deðildir, hatta çoðu
asýlsýzdýr; ancak aklýn onayladýðý yargýlar
doðrudur; “Bir cisim ayný anda iki yerde
bulunamaz” örneðinde olduðu gibi. Ýbn Sî-
nâ vehmiyyâtýn zihinde güçlü bir yerinin
bulunduðunu ve bunlardan gerçek olma-
yanlarýn ancak akýlla çürütülebileceðini,
fakat bu tür kuruntularýn yine de zihinde
kalmaya devam edebileceðini belirtir. Özet-
le vehim gücü duyularla algýlanan þeyler
ve bazý matematik konularýnda doðru hü-
küm verebilirse de Tanrý, akýl, nefis, sû-
ret, madde gibi metafizik konularla ahlâ-
ka dair verdiði hükümler akýl tarafýndan
onaylanmadýðý veya düzeltilmediði sürece
geçersizdir (Kitâbü’þ-Þifâ: II. Analitikler, s.
15). Çünkü vehim gücü metafizik varlýk-
selâ Tanrý’nýn varlýðýný kabul etse bile O’nu
bir put þeklinde veya yýldýzlarýn feleði þek-
linde tasavvur eder (Durusoy, Ýbn Sinâ Fel-
sefesinde Ýnsan, s. 120). Ýbn Sînâ, el-Ýþâ-
rât ve’t-tenbîhât’ta metafizik ve ahlâk
alanlarýnda insaný vehmiyyâtýn tehlikesi-
ne karþý koruyan iki bilgi kaynaðý bulun-
duðunu belirtir: Dinî yasalar, felsefî bilgi-
ler. Eðer dinî yasalar vehim gücünü en-
gellemeseydi onun metafizik alanda ver-
diði yargýlar insanlarýn yaygýn biçimde ka-
bul ettiði doðrular haline gelirdi. Öte yan-
dan akýl da vehim gücünden gelen öner-
melerin yanlýþlýðýný ortaya koyan veya on-
larý düzelten bir otorite iþlevi gördüðün-
den Ýbn Sînâ mantýðý bütün ilimlerin en
þereflisi saymýþtýr (Durusoy, MÜÝFD, sy.
28 [2005], s. 135-136).
Ýbn Sînâ’nýn vehmiyyâta dair görüþleri
sonraki mantýkçýlar tarafýndan geniþ ka-
bul görmüþtür. Metafizik alanýnda Ýbn Sî-
nâ’yý tutarlý bir þekilde eleþtiren Gazzâlî de
hissî ve vehmî hükümlerin aldatýcýlýðýndan
korunabilmek için aklýn otoritesine sýðýn-
mak gerektiðini belirtir ve mantýðý dinî
ilimler için bir yöntem olarak kullanma-
nýn dinen sakýncasý bulunmadýðýný söyler.
Hatta mantýk bilmeyenin ilmine güvenile-
meyeceðini ileri sürer (el-Müsta½fâ, I, 10).
Gazzâlî Mi£yârü’l-£ilm’de, insanda bir yar-
gý gücü olan vehmin bu özelliðinden do-
layý araþtýrmacýlar için mantýðýn zaruri ol-
617
VEHMÝYYÂT
duðunu ve bu sebeple anýlan eseri yazdý-
ðýný söyler (s. 27-37). Bilgileri kesinlik de-
recelerine göre yedi kýsma ayýran Gazzâlî
zannî bilgilerden saydýðý vehmiyyâtý altýn-
cý sýrada zikreder. Meselâ vehim gücü var-
lýðýn mutlaka bir yönde bulunduðuna ve
iþaret edilebilir durumda olduðuna hük-
meder; âleme ne bitiþik ne ondan ayrý,
âlemin ne dýþýnda ne de içinde bulunan
bir þeyin varlýðýný imkânsýz görür. Vehim
gücü için altý yönün hiçbirinde bulunma-
yan bir þeyden bahsetmek anlamsýzdýr.
Gazzâlî çeþitli kanýtlar ortaya koyarak bu
hükümlerin yanlýþ olduðunu savunur. Çün-
kü vehim gücü bir hükmün doðruluðuna
veya yanlýþlýðýna hayatýn baþýndan itiba-
ren yaþanan gözlem ve tecrübelerle ula-
þýr ve bu anlamda fýtrata uygun olan hük-
mü doðru sayar. Halbuki bir hükmün doð-
ruluðu veya yanlýþlýðý ancak aklî delille ke-
sinlik kazanýr. Nitekim vehim gücünün yön,
þekil, miktar gibi fiziksel ölçüleri varlýk þar-
tý saymasýna karþýlýk güç, bilgi, irade gibi
soyut kavramlarýn, hatta bizzat vehim kav-
ramýnýn birer varlýða iþaret ettiðine akýl
hükmeder. Bununla birlikte vehmiyyât tü-
ründen bazý bilgiler akýl yönünden de doð-
ru olabilir. Nitekim, “Bir insan ayný anda
iki mekânda bulunamaz” hükmü, yine arit-
metik ve geometriyle ilgili birçok önerme
vehmiyyâttan olduðu halde aklen de ge-
çerlidir (Mi£yârü’l-£ilm, s. 27-37, 147-149;
Mi¼akkü’n-na¾ar, s. 106-107). Ýbn Sînâ’-
dan sonra vehmiyyâttan bahsetmeyen hiç-
bir mantýk kitabý veya risâlesi yok gibidir.
Ýbn Sînâ sonrasýnda vehmiyyât yanlýþ öner-
melerin genel bir adý haline geldiði için mu-
galata veya safsatanýn vehmiyyâttan türe-
tilmiþ kýyaslar olduðu anlayýþý bu dönem-
de de sürdürülmüþtür (meselâ bk. Fah-
reddîn er-Râzî, I, 269; Nasîrüddîn-i Tûsî,
618
s. 342, 465; Muhammed b. Mahmûd eþ-
Þehrezûrî, I, 483).
BÝBLÝYOGRAFYA :
Tehânevî, Keþþâf, II, 1515; Aristo, Fi’n-Nefs (trc.
Ýshak b. Huneyn, nþr. Abdurrahman Bedevî), Bey-
rut 1980, s. 70; Ýbn Sînâ, eþ-Þifâß e¹-ªabî£iyyât (6),
s. 148; a.mlf., Kitâbü’l-Hidâye (nþr. Muhammed
Abduh), Kahire 1974, s. 117-118; a.mlf., Kitâ-
bü’þ-Þifâ: II. Analitikler (trc. Ömer Türker), Ýstan-
bul 2006, s. 14-15, 16-21; Behmenyâr b. Mer-
zübân, Kitâbü’t-Ta¼½îl (nþr. Murtazâ Mutahharî),
Tahran 1375 hþ., s. 186; Gazzâlî, Mi £yârü’l-£ilm,
Beyrut, ts. (Dârü’l-Endelüs), s. 27-37, 147-149;
a.mlf., Mi¼akkü’n-na¾ar (nþr. Refîk el-Acem), Bey-
rut 1994, s. 106-107; a.mlf., el-Müsta½fâ, Bulak
1324, I, 10; Fahreddin er-Râzî, Þer¼u’l-Ýþârât ve’t-
tenbîhât (nþr. Ali Rýzâ Necefzâde), Tahran 1384
hþ., I, 269; Nasîrüddîn-i Tûsî, Þer¼u’l-Ýþârât ve’t-
tenbîhât (Ýbn Sînâ, el-Ýþârât ve’t-tenbîhât için-
de, nþr. Süleyman Dünyâ), Beyrut 1413/1992, I,
342, 353-354, 465; Muhammed b. Mahmûd eþ-
Þehrezûrî, Resâßilü’þ-Þecereti’l-ilâhiyye fî £ulû-
mi’l-¼ašåßiši’r-rabbâniyye (nþr. M. Necip Gör-
gün), Ýstanbul 2004, I, 483; Ali Durusoy, Ýbn Si-
nâ Felsefesinde Ýnsan ve Alemdeki Yeri, Ýs-
tanbul 2008, s. 119-120; a.mlf., “Ýbn Sînâ’da Ve-
him Kavramý ve Ýslâm Felsefesinin Diyalektiði”,
MÜÝFD, sy. 28 (2005), s. 129-136.
ÿAli Durusoy
– —
VEHRÂN
( ‫) א‬
Batý Cezayir’de bir liman þehri.
˜ ™
Cezayir’in kuzeybatýsýnda Vehrân körfe-
zinin bulunduðu bölgeyi çevreleyen ayný
adlý vilâyetin merkezi olup Kuzey Afrika’-
nýn Akdeniz sahilindeki en önemli liman
þehirlerinden biri ve baþþehir Cezayir’den
sonra ülkenin ikinci büyük þehridir. Veh-
rân adý, Berberî kökenli Sahrâ kavmi Tevâ-
rikler’in dilinde “çift aslan” veya “aslan ya-
taðý” anlamýna gelir. Arapça’da “parýldayan
Vehrân’dan
bir görünüþ
þehir” mânasýnda Bâhiye diye de adlandý-
rýlýr. Batý dillerinde Oran þeklinde geçer.
Þehrin batý tarafýndaki Murcâcû sýradað-
larýnýn bir uzantýsý olan 375 m. yüksekli-
ðe sahip Eydûr tepesi limaný batýdan esen
rüzgârlardan korur. Eski þehir Re’sülayn
vadisinin (Vâdî Ýbni’l-Hayr, Vâdirrahâ) iki
yakasýna kurulmuþtu. Coðrafî yapýsý þehri
dýþ hücumlara karþý korunaklý ve strate-
jik bir konuma sahip kýlmýþtýr.
Vehrân, Endülüs Emevî Hükümdarý Ab-
dullah b. Muhammed’in hizmetindeki Mað-
râve kabilesi mensuplarý tarafýndan 290
(903) yýlýnda kuruldu. Ýlk dönemde þehre
Nefze ve Mesðan kabileleriyle Endülüs-
lüler yerleþti. Hem Fas’a hem Ýspanya’ya
çok yakýn bir noktada yer alan, surla çev-
rili olan þehir kýsa zamanda Batý Akdeniz’-
deki deniz yolunu kontrol eden bir ko-
numa yükselerek geliþti. Fâtýmîler’in bü-
tün Maðrib’e süratle yayýlan hâkimiyet-
leri esnasýnda Endülüs Emevîleri ile Fâ-
týmîler arasýndaki mücadeleye sahne ol-
du. Bu mücadeleler sýrasýnda 297 (910)
ve 342 (954) yýllarýnda büyük ölçüde tah-
ribata uðramakla birlikte daha sonra tek-
rar tesis edildi. 343’te (954-55) Fâtýmîler’e
tâbi Benî Ýfren’in eline geçti. Fâtýmîler’e
baðlý olarak Tunus’ta hüküm süren Zîrî-
ler bir müddet Vehrân’da hâkimiyet kur-
dularsa da bu hâkimiyetleri uzun sürme-
di. 473’te (1080) Murâbýt Hükümdarý Yû-
suf b. Tâþfîn Vehrân’ý zaptetti. 539’da
(1145) Muvahhidler’in egemenliði altýna
giren Vehrân’da bir donanma inþa etti-
ren Muvahhid hükümdarý þehri üs edine-
rek bütün Maðrib’i ve Endülüs’ü ele ge-
çirmek için deniz seferlerine baþladý. Yine
pek çok tahribata uðramakla birlikte Mu-
vahhidler döneminde büyük geliþme gös-
teren Vehrân’dan söz eden seyyahlar þe-
hirdeki bolluktan, geliþmiþ ticaretinden,
çarþýlarýndan ve korunaklý limanýndan öv-
güyle bahsederler. Muvahhidler’in halefle-
ri Abdülvâdîler döneminde Vehrân Lima-
ný’nýn Endülüs’le ticaretteki rolü daha da
arttý. Þehir önemli bir ticaret merkezi olan
Tilimsân’ýn limaný durumundaydý. Bu se-
beple XIV. yüzyýlda Abdülvâdîler’in baþþeh-
ri Tilimsân’ý pek çok defa kuþatan Merî-
nîler, Vehrân sahillerine de asker çýkardý
ve buraya bir de hisar yaptýrdý. Bu dönem-
de þehir ulemâ ve talebe için bir çekim
merkezi haline geldi. Nasrîler’in merke-
zi Gýrnata’nýn 1492’de Ýspanyollar’ýn eline
geçmesiyle bazý Endülüslü müslümanlarla
yahudiler Vehrân’a sýðýndý. Bu göçler þeh-
rin fizikî ve ticarî bakýmdan geliþmesine
katkýda bulundu. Ancak XVI. yüzyýl baþla-
rýnda bölgedeki sahil þehirlerini zapteden