آرامش دوستدار و هنر نیندیشیدن

‫آرامش دوستدار و هنر نیندیشیدن‬
‫چاپ سوم‬
‫(با افزوده و ویراسته جدید)‬
‫علی اصغر حقدار‬

‫عکس جلد‪ :‬اختر قاسمی‬
‫نشر‪ :‬باشگاه ادبیات‬
‫چاپ سوم(با افزوده و ویراسته جدید) اردیبهشت‪)1412(2041‬‬
‫چاپ دوم‪ :‬باشگاه ادبیات‪1421 -‬‬
‫چاپ اول‪ :‬تهران‪2231 -‬‬
‫شابک‪575-55-51551-15-6 :‬‬
‫فهرست مطالب‬
‫پیشگفتار چاپ سوم‪7 /‬‬

‫یادداشت چاپ جدید(دوم)‪5 /‬‬
‫مقدمه‪55 /‬‬
‫از جهان دینی تا دنیاي علمی‪51 /‬‬
‫فرهنگ ایرانی در كشاكش تفكر و بینش‪15 /‬‬
‫آخوندزاده و اصالح دینی‪71 /‬‬
‫آلاحمد و دین ایدئولوژیک‪555 /‬‬
‫دوستدار و رفتار فرهنگی ما‪535 /‬‬
‫پیوست‪513 /‬‬
‫نامه نگاري آرامش دوستدار و یورگن هابرماس‬
‫كتابشناسی‪575 /‬‬
‫روشن نگري‪ ،‬خروج آدمی ست از نابالغی به تقصیر‬
‫خویشتن خود‪ .‬و نابالغی‪ ،‬ناتوانی در به كار گرفتن قهم‬
‫خویشتن است بدون هدایت دیگري‪ .‬به تقصیر خویشتن‬
‫است این نابالغی‪ ،‬وقتی كه علت آن نه كمبود فهم‪ ،‬بلكه‬
‫كمبود اراده و دلیري در به كار گرفتن آن باشد بدون هدایت‬
‫دیگري‪« .‬دلیر باش در به كار گرفتن فهم خویش!» این‬
‫است شعار روشن نگري‪ .‬تن آسایی و ترسویی ست كه‬
‫سبب می شود بخش بزرگی از آدمیان‪ ،‬با آن كه طبیعت آنان‬
‫را دیرگاهی است به بلوغ رسانیده و از هدایت غیر رهایی‬
‫بخشیده‪ ،‬با رغبت همه عمر نابالغ بمانند‪ ،‬و دیگران بتوانند‬
‫چنین ساده و آسان خود را به مقام قیم ایشان بركشاندند‪.‬‬
‫نابالغی آسودگیست‪.‬‬
‫ایمانوئل كانت‬
‫پیشگفتار چاپ سوم‬
‫ایددده اصددلی و ت یددیه اننددده اندیشدده وروس درا‪،‬ددی دوسددتدار بیددرون‬

‫د‪،‬دددن او «دینخددویی» اسددتد دینخددویی او دیدددساه دوسددتدار ایدده و‬
‫نماد فرهنگ ایرانی اسدتد دینخدویی قابلیدت رسشدگرس نددارد و سدر‬
‫در سریبان اعتقادوروس ‪،‬قلدانه ‪،‬ریدانه و نا رسایی داردد‬
‫ر یشه چند هزارسداهه دینخدویی او ن در دوسدتدار در ایدران ‪ ،‬اصدر‪ -‬او‬
‫عصددر دشددنایی بددا دنیدداس ‪،‬دددرن و جنددبی ‪،‬شددرو یت تدداانون‪ -‬در‬
‫اشددکال تدداوه اس بددروو اددرده اسددتو ‪،‬شددروعه خددواهی اسدد م‬
‫اجتمدداعی ایدددژوهوسس اسدد ‪،‬ی بنیددادسرایی دینددی و ایندد چهددار‬
‫دهددهاس اسد م سیاسددی در حاامیددت ایددران او ‪ ،‬داهر و ‪،‬ؤهفدده هدداس‬
‫دینخویی اسدت اده در تدارو ود فرهندگ و اجتمداذ و اوهدان وارد شدده‬
‫و رسددی را او دن سرفتدده و ‪،‬ددان تمدددد و ‪،‬دددرنیت و اندیشدده وروس‬
‫شده اسدتد نفدوو دینخدویی را حتدی در ایددژوهوسس هداس ‪،‬ددرن چد‬
‫سرایاندده و راسددت سرایاندده سیاسددی در ایددران و ایددده ددرداوان ‪،‬لددی‬
‫سرایی و اژتنیکی اه د‪،‬یخته با شی یسم است هم ‪،‬ی توان دیدد‬
‫درا‪،‬ددی دوسددتدار راه رهددایی او دینخددویی و توابد و اهزا‪،‬ددات دن را ادده‬
‫«ا‪،‬تندداذ تفکددر» را بدده ار‪،‬غددان دورده و روشددنفکرس ایددران را بدده «هنددر‬
‫نیندیشیدن» اشدانده اسدتد شدت سدر سناشدته فرهندگ‪ -‬سیاسدت‪-‬‬
‫اخ ق وددد سنتی اه د‪،‬یختده بدا دینخدویی اسدت ‪،‬دی دانددد وس رفتدار‬
‫فرهنگددی ‪،‬ددا را تددا و‪،‬ددانی ادده ینیددده در دینخددویی اسددت عددارس او‬
‫تفکددر و خدداهی او تمدددد ‪،‬ددی دانددد و ‪،‬دددرنیت و ‪،‬دددرن اندیشددی را در‬
‫سنار او سنت سرایدی ایددژوهوسی و بنیدان تفکدر اخد ق و سیاسدت را‬
‫بر جداساوس جهدان دیندی او دنیداس علمدی و تفکدر فلسدفی قدرار ‪،‬دی‬
‫دهدددو ‪،‬ف هددوم سکویریسددم ‪ ،‬رفتددی و سددنمی خرد‪،‬نداندده ‪ ،‬دداهر‬

‫‪7‬‬
‫دینخدددویی در سنشدددته تددداریخی و یکصدددد و نمددداه سدددال اخیدددر‬
‫و‪،‬ینههداس دوادس حقدوقی و تفکدروروس را در فرهندگ ‪،‬ددرن سداحت‬
‫نوینی در ایران ‪،‬یسشایدد‬
‫روایددت ‪،‬فهددو‪،‬ی و تدداریی نگددارس اندیشدده وروس درا‪،‬ددی دوسددتدار در‬
‫‪،‬شددکد دانددایی علددد و عوا‪،‬ددد دن در فرهنددگ دینی(دینخددویی)‬
‫‪،‬وضوذ ایده رسداهه اسدتو چداپ سدوم ایده اودر بدا ویدرایی جدیدد و‬
‫افددزوده هددایی او دوددار درا‪،‬ددی دوسددتدار در شددرایشی ‪،‬نتشددر ‪،‬ددی شددود‬
‫ادده جنددبی نددوینی در ایددران جریددان داردو جنبشددی ادده علیدده حمددا‬
‫اجبددارس شددروذ شددد و در دو ‪،‬دداه اخیددر بدده عرصدده هدداس سددنار او‬
‫حکو‪،‬ددت اسدد ‪،‬ی و اخ قیددات و ایدددده هدداس دینخویانددده رسدددیدد‬
‫‪ ،‬ترضدان و ‪،‬خاهفددان بدا ددره شد ارها اعمددال انق بدی و ایددده هدداس‬
‫غیردینی دیه رسدمی را بدا تمدا‪،‬ی اعتقدادات نهادهدا افدراد و ‪ ،‬داهر‬
‫دن در وندددسی اجتمدداعی‪ -‬سیاسددی و اخ قددی و اقتصددادس خددود ددرد‬
‫ارده و خواهان فضایی عدارس او دینخدویی او ونددسی تدومم بدا شدادس‬
‫عشق و دواد هستندد‬
‫داتددر درا‪،‬ددی دوسددتدار در سدده نددود سدداهگی در تدداریی ‪ 12‬ااتبددر‬
‫‪ 5 /1412‬دبان ‪ 2044‬در اله درسنشتد‬
‫او خانم اختدر قاسدمی سساسدگزارم اده اجداوه اسدتفاده او عکدس وندده‬
‫یاد درا‪،‬دی دوسدتدار را در جلدد اتدا دادنددو او دقداس همنشدیه بهدار‬
‫هددم سساسددگزارم ادده ‪،‬ددته ‪،‬صددام و اا‪،‬ددد نا‪،‬دده نگددارس دوسددتدار و‬
‫هابر‪،‬ددداا را در اختیدددارم سناشدددتندد او دقددداس ا‪،‬یدددر عزتدددی هدددم‬
‫سساسگزارم اه ‪،‬ثدد همیشده صدمیمانه و بدا حوصدله در انتشدار اتدا‬
‫یارس ام اردد‬
‫استانبول‪ -‬می ‪5253‬‬

‫‪8‬‬
‫یادداشت چاپ جدید(دوم)‬
‫درا‪،‬ی دوستدار بی تردید یکی او ها ات حقیقت اندیشههاس ‪،‬درن در‬

‫ایران استو ها هاس او خردوروس اه واق بینانه او «ا‪،‬تناذ تفکر در‬
‫فرهنگ دینی» ‪،‬ی رسد و او «درخشیهاس تیره» در هنر نیندیشیدن‬
‫روشنفکرس ایران سخه ‪،‬یسویدد بنیانهاس فکرس و تئوری‬
‫اندیشههاس دوستدار اه در «‪ ،‬ح ات فلسفی در دیه علم و تفکر» با‬
‫جداانگارس بینی دینی و دید علمی قرار دارد او «خویشاوندس نهان»‬
‫نااندیشیدهاس ایرانی در رابشه با اندیشههاس ‪،‬درن رسی ‪،‬یاندد روایت‬
‫‪،‬قد‪،‬اتی ایه سیر فلسفی و ن رس درا‪،‬ی دوستدار در شناخت و ارویابی‬
‫خرد‪،‬ندانه عوا‪،‬د ا‪،‬تناذ اندیشه و عقب ‪،‬اندسی جا‪ ،‬ه ایران هدف و‬
‫ره ایه رساهه او تاریی اندیشههاس ‪،‬درن در ایران استد اندیشه درا‪،‬ی‬
‫دوستدار بر تا‪ ،‬ت فلسفی و تاریخی سشوده است و ‪،‬یتوان در سنمی‬
‫و تاوید دنها او دیدساههاس ‪،‬ختلف نگریست و در نوشته ایه رساهه‬
‫افزوده و یرایی اردد‬
‫ایه اتا یکی او ‪،‬مموعه ت نگارسهاس ‪،‬ه در خصوص اندیشمندان‬
‫ایران ‪ ،‬اصر در سال ‪ 2235‬است اه تاانون ‪ 0‬عنوان او دنها در‬
‫عنوان در‬ ‫انتشارات اویر‪ -‬تهران(اندیشههاس ایرانی) و ی‬
‫دهمان(داریوش همایون) و با ویراسته جدید در ایایت ‪،‬تاد ا‪،‬ریکا با‬
‫عنوان «اندیشه سیاسی داریوش همایون» ‪،‬نتشر شدهاندد «درا‪،‬ی‬
‫دوستدار و هنر نیندیشیدن‪-‬رساهه اس در تاریی اندیشه» ب د او وقفهاس‬
‫ی ساهه در دفاتر سه ناشر تهرانی اه با در ن ر سرفته ‪ ،‬ح ات صنفی‬

‫‪9‬‬
‫و تمارس خود و توقیف دیگر نوشتههاس ‪،‬ه او اراژه دن به اداره اتا‬
‫ارشاد خوددارس اردند در دس‪،‬اه ‪ 2231‬با هزینه خودم و در تیراس ‪244‬‬
‫نسخه به صورت دواد ‪،‬نتشر شدد در فاصله و‪،‬انی تهیه ایه رساهه تاانون‬
‫نوشته تاوهاس او درا‪،‬ی دوستدار ‪،‬نتشر نشده است اه در چارچو‬
‫تالید و سزارش ‪،‬ه او اندیشه هاس ایشان نشانگر تاول و نیاو‪،‬ند‬
‫افزایی باشدو اخیرا ‪،‬مموعه ‪،‬قایت و سخنرانیهاس درا‪،‬ی دوستدار به‬
‫اسم «خویشاوندس نهان» ‪،‬نتشر شده اه در تبییه و تشریم ایدههاس‬
‫فلسفی و تئوری یشیه بشمار ‪،‬یرودد نگارش اول ایه اتا در شرایط‬
‫سانسور جمهورس اس ‪،‬ی و ‪،‬ادودیت ‪،‬ناب ‪،‬شاه اتی و ژوهشی بود و‬
‫چاپ ف لی با افزودههایی بر همان ‪،‬ته و با ویرایی و تالید‬
‫سنمیسرانه دراس دوستدار در و‪،‬انه رنجدور و حسرتواس تب ید به‬
‫یشنهاد و تشویق دوستانم به انتشار عمو‪،‬ی ‪،‬ی رسدد‬
‫دنکارا‪ -‬علی اصغر حقدار‬

‫شنبه ‪ 24‬سوژیه ‪1421‬‬

‫‪11‬‬
‫مقدمه‬
‫دسرسونی و‪،‬انده حاصدد تغییدر دیددساه دد‪،‬یدان بده خدود و یرا‪،‬ونشدان‬

‫اسددت و بدده تب د ایدده تغییددرات نددرمهدداس فرهنگددی د هنمارهدداس‬
‫اخ قددی د سدداختارهاس اجتمدداعی وددد نیددز دچددار دسردیسددی شددده و‬
‫دایددره تاددول و نوشددوندسی اا‪،‬ددد ‪،‬ددیشددودو جا‪ ،‬ددهاس ادده تغییددرات‬
‫سدداختارس را شددتسددر سناشددته یددا در حددال سددنار او ‪،‬رحلددهاس بدده‬
‫‪،‬رحلددده جدیددددس اسدددت حساسدددیتهددداس ندددویی را در رابشددده بدددا‬
‫ساختارهاس فرهنگی یددا ‪،‬دیاندد اده دیی او دن در خدا ره جم دی‬
‫دن جا‪ ،‬دده سددابقه نداشددته اسددتو ایدده همدده روه و‪،‬اندده یدد دوره و‬
‫ددارادایم ‪ ،‬رفتددی یدد فرهنددگ را شددکد داده و دوران تدداوهاس را در‬
‫حیات جا‪ ،‬ه دیدار ‪،‬یساوندد‬
‫بدده جددد ‪،‬ددیتددوان شددرایط و هددواوم دوران حاضددر را در «جهددانی شدددن‬
‫اب اد ‪،‬ختلف ‪،‬درنیتده» بدا توابد و اهزا‪،‬دات ‪،‬خدت بده خدود دانسدتو‬
‫اهزا‪،‬ددات و تددواب ی ادده بددر فرهنددگ ایرانددی نیددز تيویرسناشددته و اب دداد‬
‫سوناسون ویست جهدان ایراندی را بدا ییدههداس اقتصدادس د سیاسدی و‬
‫سداختارهاس اجتمداعی د اخ قدی یشدیه دن بده چداهی سرفتده اسدتد‬
‫بدده سددخه ااسددتلز «جهددانی نددو در ایدده ایددان هددزاره در حددال‬
‫شددکدسیددرس اسددتد ایدده جهددان در حدددود اواخددر ده د ‪ 2614‬و نیمدده‬
‫دهد ‪ 2624‬بدر اودر تقدارن تداریخی سده فرایندد ‪،‬سدتقد دیددار شددد‪:‬‬
‫انقدد تکنوهددوسس ا عدداتو باددرانهدداس اقتصدداد سددر‪،‬ایهدارس و‬
‫دوهددت سددایرس و تمدیددد سدداختار ‪،‬ت اقددب دنهدداو و شددکوفایی‬
‫جنددبیهدداس اجتمدداعی فرهنگددی همنددون دوادس خددواهی حقددوق‬

‫‪11‬‬
‫بشددر فمینیسددم و رفدددارس او ‪،‬اددیط ویسددتد ت ا‪،‬ددد ‪،‬یددان ایدده‬
‫فرایندها و واادنیهدایی اده بده دن دا‪،‬ده ودندد ید سداختار ندویه‬
‫اجتمدداعی ‪،‬سددلط ی نددی جا‪ ،‬د شددبکهاسو ی د اقتصدداد نددویه ی نددی‬
‫اقتصدداد ا عدداتی د جهددانیو و ی د فرهنددگ نددویه ی نددی فرهنددگ‬
‫‪،‬ماو واق دی را بده عرصد وجدود دوردد ‪،‬نشدق نهفتده در ایده اقتصداد‬
‫ایده جا‪ ،‬دده و ایده فرهنددگ ویربنداس اددنی و نهادهداس اجتمدداعی در‬
‫‪2‬‬
‫سرتاسر جهانی به هم یوسته استد»‬
‫بددراس ایدده ادده بتددوان بدده ‪،‬سدداههس ایددران و فرهنددگ دن در وض د یت‬
‫جهانی شدن ‪،‬درنیتده رداخدت بایسدتی تمدا‪،‬ی باد هداس یشدیه را‬
‫بدده حاهددت ت لیددق دردوردو بادد هدداس ‪،‬ربددو بدده جدددال سددنت و‬
‫‪،‬درنیتدده وامدارس ‪،‬درنیتدده بدده س دنت ایمدداد ‪،‬درنیتدده بددر ایددههدداس‬
‫عق نددی سددنت سددزینی او ‪،‬درنیتدده بددراس حفد ییددههددایی او سددنت‬
‫وددد ‪،‬سدداژلی هسددتند ادده در نزدیدد بدده دویسددت سدداهی ادده ‪،‬ددا او‬
‫شددرایط نددویه جهددانی در ‪،‬بددادیت اقتصددادس د روابددط فرهنگددی و‬
‫تبددادیت سیاسددی دسدداه شدددهایددم وهدده و وبددان ایرانددی را بدده خددود‬
‫‪،‬شدددغول ادددرده و شدددناخت وضددد یت واق دددی ونددددسی ‪،‬ددددرن و‬
‫دسرسونیهاس دن را بده ‪،‬اداق فرا‪،‬وشدی سدسرده اسدتد وضد یتی اده‬
‫در ‪ ،‬اده د تئددورس‪/‬واق یددت اسدداا را بددر عینیددات سناشددته و بددر ای د‬
‫اارد‪،‬دس واق و عینی ادردن تئدورس بده اداربردس ادردن اندیشده در‬
‫هماهنگی با شدرایط عیندی ن در داردد او ایده دیددساه اصدد دسداهی و‬
‫دریافت واق یات ‪،‬درنیتهاس اسدت اده تمدا‪،‬ی ییدههداس ونددسی را بده‬
‫خددود اختصدداص داده و اانددون فراتددر او ‪،‬روهدداس اوهیدد جغرافیددایی و‬
‫فرهنگددی سرتاسددر سیتددی و فرهنددگهدداس ‪،‬ختلددف را در حاهددتهدداس‬
‫سابق دنان به چاهی فرا‪،‬یخواندد‬
‫عات ص‪2/022‬د‬ ‫‪ - 2‬عصر ا‬

‫‪12‬‬
‫تردیدددس نیسددت ادده وندددسی در سدداحت ‪،‬درنیتددهس جهددانی شددده‬
‫ینیده در اوضداذ و احدواهی اسدت اده بدر ایدهس تادویت سنشدتهس‬
‫دور و نزدیدد سددیر تدداریخی دسردیسددیهدداس ویسددتی د فرهنگددی‬
‫انسان هدا شدکد سرفتده و ااندون در ‪،‬ديواس جهدانی شددن و دیددهس‬
‫سلوباهیتددده یکدددی او سردشدددگاههددداس تغییدددرات جهدددانی را او سدددر‬
‫‪،‬ددیسنراندددد در چنددیه شددرایشی تمددا‪،‬ی روابددط انسددانی بدده شددکد‬
‫جهدانی درد‪،‬دده و تمدا‪،‬ی ییدههداس اجتمداعی د سیاسدی د اقتصدادس‬
‫وددد بددراس اسددتمرار و باهندددسی خددود راهددی جددز ادغددام در فراینددد‬
‫سددیارهاس ندارندددو فرایندددس ادده تمددا‪،‬ی ‪،‬روهددا ت دداریف اشددکال و‬
‫نمادهاس یشیه را به هدم ریختده و هویدتهداس وابدت فرهندگهداس‬
‫‪،‬نشقددهاس باورهدداس قددو‪،‬ی و ایدددههدداس ‪ ،‬نددوس را بدده ‪ ،‬ماهدداس‬
‫ویسددتی و فرهنگددی تبدددید اددرده اسددتو در چنددیه شددرایشی اب دداد‬
‫جهددانی شدددن تنهددا حددووهاس را ادده د در ت ریددف جدیددد دن د بدده‬
‫رسمیت شناخته ‪،‬روهداس جغرافیدایی و حساسدیتهداس انسدانی بددون‬
‫هااظ اضد ذ یشدیه دنهاسدتد در ایده ‪،‬یدان ایرانیدت نیدز در عصدر‬
‫جهددانی شدددن روابددط ‪،‬درنیتدده تنهددا بددا ‪،‬روهدداس جغرافیددایی شددناخته‬
‫شددده و سنشددتهس ایدده سددرو‪،‬یه بدده ی د دیدددهس فرهنگددی و ‪،‬ددورد‬
‫‪،‬شاه دداتی بسددنده اددرده اسددتو در شددرایط جهددانی شدددن باورهدداس‬
‫سنتی د‪،‬دووههداس باسدتانی اخ قیدات یشدیه اشدوردارس ارسدی و‬
‫اعتقادات بدو‪،‬ی بده حاهدت ت لیدق درد‪،‬دده و بدراس حضدور در ضدیافت‬
‫جهددانی انسددانهددا راهددی جددز ددنیرش نددرمهدداس نددویه در ییددههدداس‬
‫فرهنگی و ساختارهاس اجتماعی فراروس خود ندارندد‬
‫باید به ایه نکته توجه داشدت اده حددود ‪،‬روهدا فقدط در ت یدیه حددود‬
‫جغرافیددایی سددرو‪،‬یههددا او همدددیگر ‪،‬وضددوعیت دارندددد ایدده ‪،‬روهددا‬
‫‪،‬شددروعیت بخددی بدده قددوانیه حقددوقی و ‪،‬ادددود انندددهس روابددط‬

‫‪13‬‬
‫تمارس و فرهنگی نخواهندد بدودو بدا وجدود روتکددهداس بدیه اهمللدی‬
‫در و‪،‬ینههداس حقدوقی و بده هدمریختگدی ‪،‬بدادیت اقتصدادس یشدیه‬
‫ادده بددا قددوانیه سمراددی تدده بدده ‪،‬ادددودیتهدداس ‪،‬نشقددهاس و ‪،‬الددی‬
‫‪،‬ددیدادنددد روابددط فرا‪،‬لددی در تمددارت و درهددمد‪،‬یختگددی فرهنگددی‬
‫فراتر او ‪،‬روهاس سنتی رفتده و ید ن دام ویسدتی و فرهنگدی جهدانی‬
‫و سا‪،‬لی را دیدار ساخته استد‬
‫جهددانی شدددن ‪،‬درنیتدده و دیدددههدداس عصددر ا عددات و ارتبا ددات‬
‫جهانی را ‪،‬دیتدوان در ‪،‬فداهیم و دیددههدایی بده باد سناشدت اده‬
‫ییددههدداس ایدده دوره او ویسددت انسددانی را تشددکید ‪،‬ددیدهندددو رشددد‬
‫وهدده انسددان بدده سدداحت هر‪،‬نددوتیکی ادده اندیشدده را در سفتگوهدداس‬
‫بیه ایوهدانی دره ‪،‬دی انددد شدکدسیدرس خدرد ارتبدا ی و سدنار بده‬
‫تاوید فرافلسدفی بنیدانهداس ‪ ،‬رفتدی دنیداس جدیدد را در خدود جداس‬
‫داده است د ایه خرد ‪،‬بتنی بدر ادبیدات بیندا‪،‬تنی بدوده و بدر چنددسانگی‬
‫فرهنگی تااید داردد اینترندت نیدز بدا ساختارشدکنی او ‪،‬روهداس ‪،‬کدانی‬
‫و و‪،‬انی یشدیه و ایمداد ید فضداس ‪،‬مداوس او حقیقدت ‪،‬تدافیزیکی‬
‫قبلددی سنشددته و بددر فراواق یددت شددبکهاس اشدداره داردد در ایدده فضدداس‬
‫‪،‬مدداوس و فراواق یددت ادداربران بدددون ایدده ادده او حساسددیتهدداس‬
‫سنتی جانبدارس انندد در ید ضدیافت جهدانی و فرا‪،‬دروس وارد شدده‬
‫و با ایماد فضداس چدت و ارسدال اس‪،‬یددهداس اهکترونیکدی بدر وجدود‬
‫دنیاس غیدر چدا ی و اتدابی اهتمدام دارنددد جا‪ ،‬دهس شدبکهاس او ید‬
‫سددو نهادیندده اددردن سیاسددت سددا‪،‬لی را وجدده همددت خددود قددرار داده‬
‫اسدددت اددده در دن د‪،‬واراسدددی ‪،‬سدددتقیم بدددر ایدددان انتدددرلهددداس‬
‫اقتدار لباندده ‪،‬هددر تاژیددد ‪،‬ددیونددد و او سددوس دیگددر بددا ‪،‬بادهددهس‬
‫دیمیتاهی بدر نقدی ایدهاس اقتصداد جهدانی و شدراتهداس فرا‪،‬لیتدی‬
‫‪،‬یافزایددد سیسدتمهداس دیمیتداهی بانکددارس ‪،‬نشقدهاس را بده ‪،‬اداق‬

‫‪14‬‬
‫برده و بدا ایمداد ادارتهداس اعتبدارس ‪،‬ماوسونده بدر شدکد ندوینی او‬
‫‪،‬بددادیت تمددارس و اددنیهدداس اقتصددادس اشدداره داردد لددوذ عصددر‬
‫سددداباوار و ورود بددده دوران اقتصددداد دیمیتددداهی ‪،‬بدددادیت ایا دددا و‬
‫بددهبسددتانهداس سددنتی را او دایددرهس ن دام ‪ ،‬یشددتی انسدانهددا خددار‬
‫ساخته اسدتد سسدترهس همگدانی اده در برد‪،‬دد د‪،‬واراسدی ‪،‬شداراتی‬
‫در فضدداس فراواق یددت اینترنددت شددکد سرفتدده اسددت حقددوق انسددانی را‬
‫او حاهددت ‪،‬لددی بیددرون دورده و دن را در صددانهس جهددانی بدده ‪،‬دددنیت‬
‫ارتبا ی یوند ‪،‬دیونددد ایده همده ‪،‬اصدول تادول رسدانهاس و ظهدور‬
‫عصددر ا عددات و فراینددد دواد ا د ذ رسددانی اسددت ادده بددا ایمدداد و‬
‫سسددترش شددبکههدداس ‪،‬دداهوارهاس و فراقددارهاس و ددروسهس ادغددام‬
‫تلویزیددونهدداس ‪،‬دداهوارهاس د ‪،‬وبایددد و اینترنددت بدده بددایتریه‬
‫‪،‬رحلددهس یشددرفت دانددیهدداس انسددانی در ا دد ذ رسددانی و ایمدداد‬
‫ارتبا ات فرا‪،‬الی ‪،‬یان انسانها ‪،‬یرسندد‬
‫سددویهس دیگددر جهددانی شدددن روابددط انسددانی در جهددان دسرسددون‬
‫شددوندهس ا‪،‬ددروو ‪،‬ربددو بدده تاددویتی اسددت ادده در حقددوق و دانددی‬
‫انسانی به وجود د‪،‬ددهانددو تادول سنتیکدی و انمدام دو‪،‬ایشداتی اده بده‬
‫دیددهس الونیندگ و فرایندد شدبیه سدداوس انسدانی ‪،‬نمدر شدده اسددت‬
‫ددرف بددر‬ ‫عصددر ساانسددان را عینیددت داده اسددتو الونینددگ او یدد‬
‫اختراعددی بددودن ‪،‬وجودیددت انسددانی صدداه سناشددته و او ددرف دیگددر‬
‫بددر باد و سفتگوهدداس حقددوقی و اعتقددادس دا‪،‬دده ‪،‬ددیوندددو ایدده ادده‬
‫‪،‬وجددود الددون شددده داراس روه اسددت؟ ایدده ادده او ن ددر تددوار چدده‬
‫صورتی خواهد سرفت؟ یا ایده اده ت یدیه جنسدیت الدون بدر عهددهس‬
‫ایست؟ وددد چنددیه ‪،‬سداههس تداوهس دیگدر او جملده ‪،‬دواردس هسدتند‬
‫اه ایه دیددهس نوظهدور بدا خدود بده فرهندگ انسدانی عرضده نمدوده‬
‫استد یشرفتهداس فضدایی بدراس دسدتیابی انسدان بده ویسدتگاههداس‬

‫‪15‬‬
‫تاوه نیز بدر ینیددسی جهدان واق دی انسدانی افدزوده و بدر همبسدتگی‬
‫تمددا‪،‬ی انسددانهددا تاایددد داردو راهسددسارس انسددان بدده فضدداس بیددرون او‬
‫سددیاره و اشددف و دسدداهی او وض د یت سددیارات دیگددر هددم بددر دانددی‬
‫انسان افدزوده و هدم بدر حاشدیهاس بدودن او در ‪،‬یدان فضداس بیکدران‬
‫ا رافی شناخت حاصد ارده استد‬
‫باو ‪،‬دیتدوان او دیددههداس دیگدرس در شدرایط جهدانی شددن ونددسی‬
‫انسددانهددا سددخه سفددتو تاددول در حددال وقددوذ انددرسس و جددایگزینی‬
‫انرسسهاس تداوه اشدف شدده بدا ‪،‬نداب بی دی یشدیه هدم او جهدت‬
‫ایه اه ‪،‬یرا ‪،‬شدتر سدیارهاس اسدت بده تمدا‪،‬ی انسدانهدا ‪،‬ربدو‬
‫‪،‬ددیشددود و هددم او جهددت ایدده ادده ‪،‬شددک ت توابدد و اهزا‪،‬ددات دن‬
‫دا‪،‬نگیر تما‪،‬ی شرایط ویستی سدیاره اسدت بده ید ‪،‬سداههس جهدانی‬
‫تبدددید شددده اسددتد دهددودسی ‪،‬اددیط ویسددت ‪،‬سدداههاس اسددت ادده بدده‬
‫تمددا‪،‬ی سدداانان سددیاره ‪،‬ربددو ‪،‬ددیشددود و اندیشددههدداس ‪،‬اددیط‬
‫ویسددتسرایاندده حتددی او همددان ‪،‬روهدداس جغرافیددایی ادده در شددرایط‬
‫ف لددی تنهددا ا‪،‬کددان جداسدداوس را در خددود جدداس دادهانددد ‪،‬ددیسددنردد در‬
‫ییههداس ندرمافدراوس ویسدت انسدانی همنندیه ‪،‬دیتدوان بده حقدوق‬
‫جهانی بشر اشاره ادرد اده ا‪،‬درووه او دن حاهدت اوهیده و سدادهس خدود‬
‫سنشددته و در شددکد ‪ ،‬اهدددات بددیهاهمللددی بددر حقددوق اقلیددتهدداس‬
‫جنسددی قددو‪،‬ی و اعتقددادس تاایدددس عق نددی و برد‪،‬ددده او چندددسانگی‬
‫فرهنگی داردو در ایده ‪،‬ن و‪،‬دهس حقدوقی هدر انسدانی دواد اسدت اده‬
‫بددا تمددام وجددود بدده ابددراو احساسددات جنسددی اعتقددادات عق نددی و‬
‫باورهاس ‪،‬الدی درداودد ‪،‬بدادیت رسدانهاس و دسداهی او فرهندگهداس‬
‫‪،‬ختلف بدر جهدانی شددن فرهندگهداس ‪،‬نشقدهاس افدزوده و دنهدا را‬
‫در دایددرهس سددیارهاس درسیددر اددرده اسددتو در چنددیه وضد یتی هویددت‬
‫وابددت بدده افسددانهاس تدداریخی تبدددید شددده و جدداس خددود را بدده‬

‫‪16‬‬
‫هویددتهدداس اختراعددی و چنددد اره داده اسددتو ادغددام در هنرهدداس‬
‫بددیهاهمللددی و ورود در صددانههدداس نقاشددی و ‪،‬وسددیقی جهددانی بددر‬
‫انسددانی بددودن سددب هدداس ‪،‬الددی افددزوده و حضددور در سددینما و ددر‬
‫اردن اوقدات فراغدت بدا ‪،‬راادز تمدارس خریدد و یوسدته بده صدن ت‬
‫توریسددم و اسددتفاده او ‪،‬ددانکههدداس هبدداا و فشددههدداس ویبددایی و‬
‫درایددی همدده بددر جهددانی شدددن فرهنددگ انسددانی و سددنار او تدد‬
‫فرهنگددی دوران یشددیه تاایددد دارندددد سکسددواهیته و خوشددگنرانی در‬
‫ایدده وضد یت بددر سددب هدداس ‪،‬الددی خددط بشد ن اشددیده و سدداحت‬
‫ویباشددناختی را بدده وجددود دورده اسددتد حتددی سددب هدداس وندددسی هددم‬
‫بیرون او تمهاس جهدانی ‪ ،‬نداس خدود را او دسدت دادهانددو دیسدنیهندد‬
‫و صددرف یدد غددناس د‪،‬ددادهس ‪،‬دد دوناهددد تددزییه ویسددتگاه بددا‬
‫سب هداس ‪ ،‬مدارس فرا‪،‬ددرنی و ایمداد بدر هداس ‪،‬سدکونی شدیوهس‬
‫هبدداا وشددیدن در روشهدداس ا‪،‬ریکددایی و اسددتفاده او عروس د هدداس‬
‫باربی اه ن دام اسدبا بداوس ‪،‬نف دد و نقدی نیرنددهس یشدیه را بده‬
‫ف ددال بددودن دن در ددره هبدداا و درایددی تبدددید نمددوده اسددت‬
‫جلددوههددایی او وندددسی جهددانی در ‪،‬یددان انسددانهاسددت ادده ددا و‬
‫‪ ،‬اشددرت و ‪،‬ددنیهدداس اخ قددی یشددیه را در شددکد ‪،‬الددی دن بدده‬
‫‪ ،‬ما ‪،‬بدل اردهاندد‬
‫ایه شرایط دسرسون شدونده حتدی در جنبدههداس غیدر انسدانی هدم بدر‬
‫جهددانی شدددن روابددط دداس ‪،‬ددیفشدداردو ظهددور تروریسددم جهددانی و‬
‫فرا‪،‬لیتددی ادده ب ددد او حددواد ‪ 22‬سددستا‪،‬بر ‪ 1442‬اعدد ن ‪،‬وجودیددت‬
‫ارد وجهدی او دنیرش جهدانی شددن بده شدکد واروندهس دن اسدتو‬
‫دیدددههدداس بنیددادسرایی دینددی ‪،‬لیددت سرایددی ادداو و اصددرار بددر‬
‫جداساوس جنسدیتی یشدیه او ‪،‬ؤهفدههداس ‪ ،‬ارضده بدر جهدانی شددن‬
‫هستند اه بدا تکیده بدر ابزارهداس جهدانی شدده بدر تبلید د‪،‬دووههدا و‬

‫‪17‬‬
‫ایدههاس خدود ‪،‬دی رداونددد سدروههداس فرا‪،‬لدی قاچداق ‪،‬دواد ‪،‬خددر و‬
‫تمددارت سددکس نیددز در ایدده وض د یت جهددانی عمددد ‪،‬ددیانددد و بددر‬
‫دستیابی به باوارهاس جهانی تااید داردد‬
‫در ‪،‬یان ایه واق یت و تصدویر چندجانبدهاس اده بدر تمدا‪،‬ی ییدههداس‬
‫ونددسی سددایه افکندده و نیاوهدداس انسدانی را در تمددا‪،‬ی سدداختارهاس دن‬
‫در ساحت ‪،‬درنیتدهس جهدانی شدده تدي‪،‬یه ‪،‬دی انندد فرهندگ ایراندی‬
‫نیز در شکدهداس یشدیه خدود بده چداهی اشدیده شددهانددو سدابقهس‬
‫سدده هددزار سدداههس سددنت ایدده فرهنددگ و ییددههدداس سوندداسون دن در‬
‫شددرایط انددونی او بدداووایی و اسددخگویی بدده نیاوهدداس ویسددتی و‬
‫فرهنگی بداو ‪،‬انددهاندد بدراس ادا‪،‬دهس بقداس خدود و حضدور ایدران در‬
‫ضیافت جهدانی راهدی جدز یوسدته بده انگدارههداس جهدانی و تاقدق‬
‫خواسددتههدداس نددویه ایرانددی بددا دسدداهی او نیاوهدداس تدداوهس انسددانی و‬
‫ایمدداد تاددول و تمدددد در د‪،‬ددووههدداس فرهنگددی و ویسددتی خددود بددا‬
‫سسسددت او سددنت در ددیی نددداردد در واقدد ایرانددی بددودن و ایرانددی‬
‫‪،‬اندددن در شددرایط جهددانی شدددن روابددط انسددانی تاقددق نوسدداوس‬
‫همهجانبه و همسو بدا تادویت جهدانی بددون سدزینی ییدههدایی او‬
‫دن و یددا ادغددام بخشددی او سددنت بددا ‪،‬ؤهفددههدداس ‪،‬درنیتدده و یددا سددتیز‬
‫ایدددژوهوسی و اروشددگنارس اصددول بنیددانهددا و جلددوههدداس ‪،‬درنیتدده را‬
‫‪،‬ی لبدد تدا او دسدتاوردها و ومدرات یشدرفتهداس انسدانی در تمدا‪،‬ی‬
‫و‪،‬ینهها بهره‪،‬ند شویمد‬
‫در دویست سال سنشته اه ایدران و‪،‬دیه بدا روابدط جهدانی ندویه دشدنا‬
‫شده است عددم شدناخت ادافی او ایده سداختارهاس روابدط و نادسداهی‬
‫به ویرساختهاس فکدرس دن و تد ب ددس دیددن برخدی او ییدههداس‬
‫سیاسددی یددا اقتصددادس دن اندیشددهس ایرانددی را بددراس ورود بدده ایدده‬
‫روابط ‪،‬درنیتده دچدار ادجفهمدی و وارونده خدوانی ادرده اسدتو ظهدور‬

‫‪18‬‬
‫ایدددههدداس بدو‪،‬ی سرایددی باورهدداس غددر سددتیزانه و دسددتدویددزس بدده‬
‫د‪،‬ددووههدداس حقیقددت شددرقی و باوسشددت بدده هویددت خویشددته و رشددد‬
‫جنددبیهدداس بنیادسرایاندده و ‪،‬لیددتخواهاندده او ‪،‬ددوان ی بودنددد ادده بددر‬
‫واق یددت دنیدداس ‪،‬دددرن و هددواوم واهزا‪،‬ددات فرهنگددی و اندیشددگی دن‬
‫ددردهاس او وانمددودسی روشددنفکرانه اشددیدهاندددد ایدده رهیافددتهددا‬
‫شددرایشی را بددراس ‪،‬ددیهه و فرهنددگ دن بدده وجددود دورد ادده ‪،‬دده قددب‬
‫دن را ‪،‬رحلددهس د‪،‬ددانس و دهزایمددر عقلددی در فرهنددگ ایرانددی خوانددده‬
‫بددودمد‪ 1‬در ایدده ‪،‬رحلدده ادده عصددر تراسی د را بددراس ایددران و‪،‬ددیه بدده‬
‫وجددود دورده اسددت خوانددده شدددسان بدده روشددنفکرس بدده بدداووایی‬
‫د‪،‬ووههاس سدنتی و سدسرس شدده در شدکد و شدماید تاریدف شددهس‬
‫‪،‬دددرن رداختنددد و بدده جددد وقفددهاس در شددرات ف اینددهس فرهنددگ‬
‫ایرانی در ضیافت جهانی اندیشه و دانی فراهم ساختندد‬
‫با فراتر رفدته او دفدت هدایی اده وهنیدت ایراندی را سرفتدار ادرده بده‬
‫ایه واق یت ‪،‬یرسیم اه ایرانیدت بده ‪ ،‬نداس ندا نگده داشدته هویدت‬
‫و خدداه خواسددته فرهنددگ رؤیددایی اسددت ادده در سردونددهس جهددانی‬
‫شدددهس روابددط انسددانی و سسددترهس نیاوهدداس نددویه ت بیددرس نخواهددد‬
‫داشدددتو ظهدددور شهرنشدددینی ایمددداد نهادهددداس ‪،‬ددددرن سیاسدددی و‬
‫فرهنگددی ابددراو نددویه ددا و رسددوم ادده نشددات سرفتدده او شددرایط‬
‫‪،‬درن اجتماعی است رعایدت اخ قیدات تداوهاس اده برد‪،‬دده او حقدوق‬
‫بی ددی انسددانهاسددت و دورس او انگددارههدداس سددنتی در ‪ ،‬نویددت‬
‫بدداورس و باورهدداس شخصددی عددوا‪،‬لی هسددتند ادده ایدران و ایرانیددان را‬
‫در ‪،‬یددان روابددط جهددانی انسددانهددا قددرار دادهاندددو او ددرف دیگددر‬
‫سسددترش شددبکههدداس ارتبا دداتی و دشددنایی ادده ایدده وسدداید بددراس‬
‫ایرانیان او فرهنگ هدا ‪،‬لدد و ددا و رسدوم دیگدر فدراهم سداختهاندد‬
‫‪ - 1‬فراسوس ست ‪،‬درنیته‪ 2234‬ص‪222‬د‬

‫‪19‬‬
‫تمددا‪،‬ی ییددههدداس فرهنگددی و ویسددتی ایددران و‪،‬ددیه را دچددار تاددول و‬
‫دسرسونی اساسی نموده اسدتو بندابرایه ایرانیدت بده جبدر ترقدی یابندد‬
‫تمدن در فرایند جهانی شددن فرهندگ و ویسدت قدرار سرفتده و ناچدار‬
‫است براس ادا‪ ،‬حیدات ‪،‬ؤهفدههداس تداوهس فرهنگدی و شداخ هداس‬
‫نددویه اجتمدداعی خددود را او فراینددد جهددانی شدددهس ‪،‬درنیتدده بگیددردد در‬
‫چندیه شدرایشی سددنت و انگدارههداس یشددیه بده ‪،‬فداهیم فرهنگددی و‬
‫خددا رات اجتمدداعی تبدددید شددده و شددناخت وضدد و‪،‬اندده و تددي‪،‬یه‬
‫نیاوهاس واق دی سسسدت او سدنت را بدیی او ایده اده در باد هداس‬
‫نافرجام سنت‪،/‬درنیتده یدا بدو‪،‬یسرایدی‪/‬جهدانی شددن درسیدر اندد در‬
‫واق یددات و اددنیهدداس اجتمدداعی د اخ قددی و ایدددههدداس فرهنگددی و‬
‫ن ددرس ‪،‬تاقددق نمددوده اسددتد بددر ایدده اسدداا قددرار دادن فرهنددگ‬
‫ایرانددی در جهددانی شدددن روابددط انسددانی هددم تددي‪،‬یه انندددهس حضددور‬
‫واق ی ایران در عصر رسدانههدا و جهدانی بدودن ارتبا دات اسدت و هدم‬
‫وهدده و وبددان را او دفددتهدداس ‪،‬لیددتسرایددی یشددیه و هویددتیددابی‬
‫سنتی وااسینه ‪،‬یاندد‬
‫اسر به دریافت ایده واق یدات و دوران سدسرس شدد سدنت دسداه شدویم‬
‫ایران در ‪،‬درنیتهس جهدانی شدده ‪،‬دیتواندد بهدره‪،‬ندد او دسدتاوردهاس‬
‫فرهنددگ انسددانی بددوده و همددان ددور ادده در اددنیهدداس اجتمدداعی و‬
‫سیاسی رعایت ندرمهداس جهدانی تثبیدت شدده تاقدق بخدی حضدور‬
‫ف ایندده در عرصددههدداس بددیهاهمللددی اسددت شددناخت ویرسدداختهدداس‬
‫تاول وهندی و واق یدت بخشدیدن بده دن نیدز در اندیشده و ایدده اده‬
‫یی او ایده در ‪،‬اداق فرا‪،‬وشدی رفتده بدود بدر ‪ ،‬اصدر بدودن سدهم‬
‫ایددران در ‪،‬درنیتددهس فرهنگددی و ن ددام اندیشددگی دوران انددونی ‪،‬هددر‬
‫تاژید ‪،‬یوندد‬

‫‪21‬‬
‫در ‪،‬یان فرهیختگان ایراندی اده تدوان ‪،‬قابلده بدا سدنت و ایبنددس بده‬
‫شدداخ هدداس ‪،‬درنیتدده را بددا خددود حمددد ‪،‬ددیاننددد داتددر درا‪،‬ددی‬
‫دوستدار او جایگاه ویدژهاس برخدوردار اسدتو دوسدتدار بده دنبدال بنیدان‬
‫جریان روشدنفکرس در ایدران عصدر ناصدرس بدا فاصدلهاس ید قرندی‬
‫توانسددت » رسددی او سددنت» را بدده ‪،‬وضددوذ ددروس اندیشددگی خددود‬
‫تبدددید نمددوده و دن را او دیدددساه فلسددفی بدده تي‪،‬ددد سددناردو ادداوش او‬
‫ییددههدداس تدداریخی و ‪ ،‬رفتددی سددنت ایرانددی در دیدددساه دوسددتدار بددر‬
‫فلسددفهاس جدیددد او دنیدداس ‪،‬دددرن شددکد سرفتدده و سراسددر تدداریی‬
‫فرهنددگ ایرانددی در ایدده ددروسه بدده بدداوخوانی و سددنمی عق نددی‬
‫اشیده شده استد دوسدتدار اندیشدههداس خدود را بدا واسسدان و نوشدتار‬
‫خدداص خددویی روایددت ‪،‬ددیانددد و در ضددمه حف د تمددایز فلسددفی د‬
‫‪ ،‬رفتی و روشدی خدود او دیگدران نثدرس بده غایدت ینیدده و دشدوار‬
‫را بددراس خوانندددسانی توهیددد ‪،‬ددیاندددو ایدده دفتددر او «اندیشددههدداس‬
‫ایرانی» روس فکدرس دوسدتدار را بده ‪،‬وضدوذ تاقیدق و تي‪،‬دد تبددید‬
‫نمددوده و بددا تبیددیه دیدددساههدداس او او فرهنددگ ایرانددی و قراژددت تدداریی‬
‫دن سفتگویی را دنبال ‪،‬یاندد اده در دفترهداس یشدیه ییدههدایی او‬
‫دن در ‪،‬واجهدده بددا دیگددر اندیشددمندان ‪ ،‬اصددر ایرانددی نوشددته شددده‬
‫بودندد در تيهیف ایده نوشدتارها اده برد‪،‬دده او «تداریی اندیشده» اسدت‬
‫س ی بر دن است اه فرهنگ ایراندی هدم ویرسداختهداس سدنت را بده‬
‫‪،‬اد دو‪،‬ددون سناشددته و هددم دن را بدده ضددیافت اندیشددههدداس ‪،‬دددرن‬
‫براشاندد در واقد ایده نوشدتارها هدم ترقدی اندیشدههداس ایراندی را در‬
‫عصر ‪،‬درنیتده در ن در دارد و هدم بدر اارد‪،‬ددس سدب تد نگدارس و‬
‫روش تدداریی نگدددارس اندیشددده تيایددد داردو تدددا او دن ‪،‬یدددان شددداهد‬
‫باووایی ایددههداس جدیدد در ایده ‪،‬رووبدوم بدوده و تمریندی باشدد بدر‬

‫‪21‬‬
‫تمربدد دوادس فکددرس و تامددد افکددار ‪،‬ختلددف و ‪،‬خدداهف در دنیدداس‬
‫سشود وهنیت ‪،‬درند‬
‫***‬
‫درا‪،‬ی دوستدار بده سدال ‪ 2224‬خورشدیدس در تهدران ‪،‬توهدد و ب دد او‬
‫شدددت سدددر سناشدددته تاصدددی ت ‪،‬قدددد‪،‬اتی بدددراس تکمیدددد‬
‫د‪،‬وختددههددایی بدده سددال ‪ 2221‬رهسددسار ارو ددا شددد و در سددروه فلسددف‬
‫دانشگاه اله د دهمان د ‪،‬شغول تاصدید ‪،‬دیشدودو دوسدتدار بده سدال‬
‫‪ 2251‬بدده ایددران باوسشددته و در دانشددکد ادبیددات دانشددگاه تهددران‬
‫اسددتخدام ‪،‬ددیشددودد دوسددتدار تددا سددال ‪ 2253‬در ایددران بددوده و او دن‬
‫س تاانون در شهر اله اقا‪،‬ت داردد‬
‫***‬
‫«درا‪،‬دددی دوسدددتدار و هندددر نیندیشدددیدن» را ‪،‬دددیتدددوان عندددوانی او‬
‫ددروسهاس بشددمار دورد ادده ‪،‬دده او سددال ‪ 2232‬تهیدده و تدديهیف دن را در‬
‫تاریی نگدارس اندیشده شدروذ ادردم و بدراس برخدی او اهدد فرهندگ و‬
‫اندیش ایرانی به تديهیف تد نگدارسهدایی رداختده شدد اده بدر اید‬
‫اندیشهشناسی تداریخی شدکد سرفتده بودنددو ایده دفتدر الیدات دروس‬
‫فکرس درا‪،‬ی دوستدار را عرضده ‪،‬دیاندد و بایسدتی دن را سدام اوهدیه‬
‫در باو اردن و‪،‬ینههداس سفتگوهداس فکدرس بدا ایده اندیشدمند خوانددو‬
‫رسدداههاس ‪،‬قددد‪،‬اتی در دشددنایی بددا اصددول الددی و ایددههدداس اساسددی‬
‫افکار و اندیشههاس درا‪،‬دی دوسدتدار و نگداهی اده بده علدد و عوا‪،‬دد‬
‫ا‪،‬تندداذ تفکددر در فرهنددگ ایرانددی داردو بنددابرایه بدده دریافددتهدداس‬
‫دوسدتدار او تدداریی ادیدان در ایددران و بنیددانهداس فلسددفی او در تالیددد‬
‫هایی ن رس ندارمو چدون بددون دشدنایی بدا اندیشدهاس نمدیتدوان بده‬
‫‪،‬صاف دن رفدت نگدارش رسداههاس اوتداه و ابتددایی بدراس راهسدسارس‬

‫‪22‬‬
‫بدده و‪،‬یندددههدداس ‪،‬بندددایی یوم بددود و «درا‪،‬دددی دوسددتدار و هندددر‬
‫نیندیشیدن» ادعایی بیی او ایه نداردد‬
‫جا دارد او داتر درا‪،‬ی دوسدتدار تشدکر ادنم اده بدا اسدتقبال او تديهیف‬
‫ایدده تدد نگددارس برخددی او ‪،‬صدداحبههددا و ‪،‬قددایت چدداپ خددار او‬
‫اشورشان را بدرایم ارسدال اردندد و در سفتگدویی صدادقانه ‪،‬دواردس را‬
‫در به ادارسیرس ‪،‬فهدوم «ا‪،‬تنداذ تفکدر» یداددور شددندد او داتدر جدواد‬
‫با بددایی‪ 2‬هددم سساسددگنارم ادده در سفتگوهددایی بدددور او غوغاهدداس‬
‫غیددر فرهنگددی بددا ‪،‬شاه دده نوشددت حاضددر بدده بخشددی او تفدداوتهدداس‬
‫دیدساههاس خودشان با ایدههاس داتر دوستدار رداختندد‬
‫‪ - 2‬داتر سیدجواد با بایی در ‪ 22‬ساهگی به تاریی ‪ 6‬اسفند ‪ 2042‬درسنشتد‬

‫در ‪،‬مموعه «اندیشههاس ایرانی» راج به وس اتا « رسی او اناشا‬
‫ایران‪ -‬باوخوانی اندیشههاس داتر سیدجواد با بایی»(نشر اویر چاپ اول‬
‫‪2231‬و چاپ دوم‪2232 :‬و چاپ سوم‪2230 :‬و چاپ چهارم‪، )2232 :‬نتشر‬
‫اردهامد‬
‫‪23‬‬
‫از جهان دینی تا دنیاي علمی‬

‫‪25‬‬
‫اانون دیگر عقب ‪،‬انددسی ایدران و اناشدا ی اده ییدههداس ویسدتی‬
‫‪،‬ا را فرا سرفته او افر ابلدیس ‪ ،‬دروفتدر و ‪،‬لمدواتدر شدده اسدتو او‬
‫و‪،‬انی اده نخسدتیه ‪،‬سدافران دیدار فرندگ بده ایدران باوسشدتند و بدر‬
‫تفاوتهداس دو دنیداس یشدرفتهس غدر و عقدب ‪،‬انددهس ایدران دسداه‬
‫شدند نزدی به دویست سال ‪،‬دیسدناردد در ایده ‪،‬ددت نده تنهدا ایده‬
‫تفاوتها ادم نشدده و ن دام اندیشدگی و ویسدتی ‪،‬درنیتده نتوانسدته در‬
‫ددرف بددا‬ ‫فرهنددگ و جا‪ ،‬ددهس ایرانددی جددایگزیه شددود بلکدده او ی د‬
‫شتابی اده دنیداس ‪،‬ددرن بدر ترقدی و یشدرفتهدایی داده اسدت و او‬
‫ددرف دیگددر ‪،‬قاو‪،‬ددت نابخردانددهاس ادده نیروهدداس ضددد ‪،‬دددرن در‬
‫اشکال ‪،‬تفاوت ایددژوهوسی او خدود نشدان ‪،‬دیدهندد دور نیسدت اده‬
‫ایران و‪،‬یه بده خدا رهس تداریخی انسدان هدا یوسدته و سرسنشدت دن‬
‫در اتا هاس تاریی و باستانشناسی خوانده شودد‬
‫بددیتردیددد علددت ایدده شددکاف و بدداو شدددن دن ریشدده در ‪،‬ؤهفددههدداس‬
‫فرهنگددی و شدداخ هددایی دارد ادده بددر وهدده و وبددان ایرانددی او‬
‫سنشددتههدداس سددنتی سددایه افکنددده و بددا برخوردهدداس ایدددژوهوسی و‬
‫احساسدداتی واق یددات وندددسی در شددرایط دنیدداس ‪ ،‬اصددر را ددس‬
‫‪،‬یراندو با ایده حدال بده دنبدال دشدنایی ایرانیدان بدا فرهندگ و تمددن‬
‫‪،‬دددرن او سددسیدهد‪،‬ددان تغییددر در اندیشددههددا و دسرسددونی در روابددط‬

‫‪27‬‬
‫اقتصددادس د سیاسددی ایددران بددا جهددان نددویه بودنددد اندیشددمندان و‬
‫نخبگان دساهی اه وندگهدا را بدراس شدناخت عوا‪،‬دد سدقو و ‪،‬واند‬
‫توسد هیدافتگی در اندیشده و جا‪ ،‬دهس ایراندی بده صددا دردوردندد و بددر‬
‫وجدددان خددوا رفتددهس ایرانیددان بانددگ بیدددار بدداش ودنددد و بددر خاندده‬
‫تکانی اوهان اس فشدردند تدا قبدد او اینکده شدت ویراندی و انهددام‬
‫ایددران و‪،‬ددیه بددر دفتددا بگسددترد دن را در بدداوخوانی اندیشددههددا‬
‫باو رداخددت اروشهددا و باوسدداوس اخ قیددات و نهادهددا بدده نوسدداوس‬
‫فراخوانده و به راهسسارس در جهان ‪،‬درن رهنمون شوندد‬
‫درا‪،‬ی دوستدار او جمله ‪،‬درناندیشدان ایراندی اسدت اده در سده دهده‬
‫او ف اهیددتهدداس فکددرس و فرهنگددی خددود ‪،‬شددکد ایددران را ‪،‬وضددوذ‬
‫روسدددهس اندیشدددگیاش قدددرار داده و دن را بددده جدددد و بدددر بنیدددان‬
‫فلسفهاس واق بینانده و روشدمند بده رسدی سرفتده اسدتو دوسدتدار در‬
‫روسهس خدویی او عوا‪،‬دد عقدب‪،‬انددسی ایدران ‪،‬دی رسدد و «ا‪،‬تنداذ‬
‫تفکددر» را در «فرهنددگ ایرانددی» بددا ‪،‬ؤهفددههددایی ادده او سددابقهس‬
‫تدداریخی در ایدده ‪،‬ددرو و بددوم برخوردارنددد بدده چدداهی فرا‪،‬ددیخواندددد‬
‫رسشددی ادده بدده سمددان دوسددتدار سددابقهاس در فرهنددگ سددنتی ایددران‬
‫اه هیچ وقت توان دره ‪،‬سداهه و حدد بادران را نداشدته اسدت بدوده‬
‫و خود سسسدتی او سدنت فرهنگدی ایدران بشدمار ‪،‬دیرودو بنیدانهداس‬
‫ایددده سسسدددت ‪ ،‬رفتدددی در دددروسهس دوسدددتدار «عق نیدددت» و‬
‫«علددمسرایددی» اسددت و همددو بدده درسددتی تقابددد دو دنیدداس سددنتی و‬
‫‪،‬درنیتدده را در سددنار او «دینخددویی» بدده «علددمبدداورس» و تکیدده بددر‬
‫عق نیت خودااو و خوداندیی ی ‪،‬یافکندد‬
‫بددا ایدده حددال در سددردغاوهاس اندیشدده وروس درا‪،‬ددی دوسددتدار در‬
‫«‪ ،‬ح ددات فلسددفی در دیدده و علددم» فیلسددوفانه در بنیادهددا وارد‬
‫با ‪،‬یشدود و دوران ‪،‬ددرن را در برابدر عصدر قددیم قدرار ‪،‬دیدهددو‬

‫‪28‬‬
‫دوستدار ایه تقابدد و جددایی را در ‪،‬ؤهفدههداس »علدم» و «دیده» اده‬
‫هددر ادددام تشددکید دهندددهس دورهاس او تدداریی ویسددت انسانهاسددت‬
‫تالیددد ‪،‬ددیانددد و او جدددایی حددووهس اعتقددادس و دانشددی سددخه‬
‫‪،‬ددیسویدددو ایدده جداسدداوس حددووههدداس ‪ ،‬رفتددی و اروشددی همددان‬
‫‪،‬فهددو‪،‬ی را در بر‪،‬ددیسیددرد ادده دد‪،‬ددی را بدده دیدددهس «سکویریسددم»‬
‫راهبددر اسددت و او بدده هددم د‪،‬یختگددی حددووههدداس ‪ ،‬رفتددی ‪،‬مان ددت‬
‫‪،‬دیانددد دوسدتدار در ایده اتدا سده حدووهس‪ :‬بیدنی دیندی د دیدد‬
‫علمی و تفکر فلسدفی را او هدم جددا ‪،‬دیاندد و او همدان ابتدداس ادار‬
‫تاقیقدداتیاش او بدده هددمریختگددی ایدده حددووههددا ادده در ‪،‬یددان ااثددر‬
‫روشددنفکران و اصدداا ایدددژوهوسس در دورهس ‪ ،‬اصددر ایددران وجدده‬
‫غاهددب را دارد اندیشدده خدددود را بددا سدد ‪،‬ت خرد‪،‬ندانددهاس حفدد‬
‫‪،‬یاندو تدي‪،‬لی دوبداره در برخدی او دودار دوسدتدار و خصوصدا ‪،‬صداحبه‬
‫دو بخشدی اخیدرش بددا سدایت نیلگدون ب ضددی دفدات دینخوسرایانددهاس‬
‫را نمایددان ‪،‬ددیاندددد دوسددتدار در فصددوهی او اتددا «ا‪،‬تندداذ تفکددر در‬
‫فرهندگ دینددی» هدم دنمددا ادده بده ‪،‬صدداف اعتقدادات شددی ی ‪،‬ددیرود‬
‫رسده هدایی او باورهداس دژیندی خدود را ظداهر ‪،‬دیانددد ایده ‪،‬دوارد بدا‬
‫اینکه روس ‪ ،‬رفتی دوستدار را دفدت وده ‪،‬دیاندد در ایده نوشدتار بده‬
‫هااظ بی وجه بدودن بدراس ‪،‬ده او جهدت حقانیدت و یدا عددم حقانیدت‬
‫اعتقددادات ‪،‬ددنهبی و خددار بددودن او تالیددد تدداریخی اندیشددههدداس‬
‫‪،‬درن ‪،‬ورد با قرار نگرفده اسدتو بندابرایه اشدارهاس بده دن افایدت‬
‫‪،‬ددیاندددد دوسددتدار بدده واق د فهمیددده اسددت ادده اوی سدداحت ویسددتی‬
‫‪،‬درنیته برد‪،‬ده او علدم و تمربدهبداورس اسدت در ‪،‬قابدد دنیداس سدنتی‬
‫ادده ینیددده در دیددهبدداورس و ‪،‬تافیزی د اندیشددی بددودو دوم اینکدده بددا‬
‫خار شدن او سداحت دیندی اسدت اده ‪،‬دیتدوان بده دره رسدی و‬

‫‪29‬‬
‫سؤال او چرایی در ید ن دام اندیشدگی رسدید و در ‪،‬سداژد اجتمداعی‬
‫د اخ قی و ‪،‬فاهیم ‪ ،‬رفتی و وهنی به تي‪،‬د رداختد‬
‫همیه دقت دوستدار را به تفداوتی ‪،‬دیرسداند اده ‪،‬یدان تفکدر فلسدفی‬
‫بددا بیددنی دینددی و دیددد علمددی وجددود دارد و در حقیقددت فلسددفه را او‬
‫قید دیه د اه در فرهندگ سدنتی ایدران همیشده د‪،‬یختده بدا دن بدود و‬
‫ن ددامهدداس ‪،‬تددافیزیکی را در اشددکال ا ‪،‬ددی و اعتقددادس و در صددورت‬
‫نالددههدداس اشددراقی و نواف ددونی عرضدده داشددته اسددت د رهددا‬
‫‪،‬یساودد دوستدار او رفدی بده بداوسویی تفداوت دیدد علمدی بدا بیدنی‬
‫دینی هم ‪،‬ی رداود تدا او دفدتهدایی اده برخدی او اصد حگران دیندی‬
‫در ‪،‬سدداژلی چددون‪ :‬دریافددت تر‪،‬ودینا‪،‬ی د او اصددول دینددی یددا بیددرون‬
‫اشیدن روونا‪،‬دهخدوانی او نمداو صدبم و درههداس واروندهس ارهمدان‬
‫بدده شددوراس سددنتی و ریددیسددفیدانه و تيویددد هر‪،‬نوتی د او اتددا و‬
‫سنت بدون توجه بده سسسدتهداس ‪ ،‬رفتدی سرفتدار دنهدا بدودهاندد‬
‫ایمه باشدد بر ایه اسداا دوسدتدار بده بنیدانهداس دو جهدان قددیم و‬
‫جدیددد توجدده ‪،‬ددیانددد و دن را در دو ‪،‬قوهدده و ‪،‬فهددوم اصددلی دیدده و‬
‫علم به با ‪،‬یاشدو بندابرایه او ن در دوسدتدار بدا ایده اده «داندی‬
‫اعتقدداد و اندیشددیدن» او « دیدددههدداس چشددمگیر فرهنگددی» هسددتند‬
‫وهی به واسدش تمداا و رابشد بیواسدشه و ‪،‬بهمدی اده دانشدمویان و‬
‫برخی او اهد فرهندگ بدا ایده ‪،‬قدویت دارندد تديهیف اتدابی را بدراس‬
‫دشدناییودایدی او ایدده ‪،‬فداهیم و ددره دنهدا چونددان ‪،‬سداژلی فکددرس‬
‫ضددرورت بخشددیده اسددت‪« :‬نوشددته اتددابی دربددار دیدده و علددم چددون‬
‫‪،‬سئله و او ایده ‪،‬مدرا نشدان دادن شاخصدها و سداختارهاس دنهدا بده‬
‫سونددهاس بددود ادده در سددنمی و ‪،‬قایس د بددا هددم او یکدددیگر ‪،‬تمددایز‬
‫شددوند و ‪،‬ناسددبت یددا عدددم ‪،‬ناسبتشددان دشددکار سددرددد»‪ 0‬بددا ایدده‬
‫‪ ، - 0‬ح ات فلسفی در دیه و علم ص ‪2‬د‬

‫‪31‬‬
‫یینیداو اده درا‪،‬دی دوسدتدار در دوران تددریس در دانشدگاه تهدران‬
‫(سددال ‪ )2255‬بددا دن ‪،‬واجدده بددوده اسددت بدده نگددارش اتددابی در‬
‫خصددوص تفدداوت بیددنی دینددی د دیددد علمددی و تفکددر فلسددفی‬
‫‪،‬ددی ددرداودد اس در چدده بخددی تفکددر فلسددفی اتددا بدده هادداظ دیدددساه‬
‫هایدددسرس ادده دوسددتدار بدده ایددان فلسددفه دارد هینگدداه نوشددته‬
‫نمیشود وهی با ایه حدال تفداوتهداس دیده و علدم بدر اسداا تفکدر‬
‫فلسفی است اه ‪،‬دی توانندد روشده شدوندد دسداهی او شدرایط فرهنگدی‬
‫و اجتماعی ایدران در دهد نمداه ‪،‬دا را بیشدتر بده اهمیدت جداسداوس‬
‫علددم او دیدده و تفکی د دنهددا او فلسددفه در نگاشددته و وهدده دوسددتدار‬
‫‪،‬یرساندو دهده نمداه دوراندی بدود اده سیاسدی اداران بدا دسدتاویزس‬
‫به فلسفه و علدوم تمربدی ایددههداس ایددژوهوسی و دیندی خدود را بده‬
‫دانشمویان و اهدد فرهندگ عرضده ‪،‬دیاردندد و داندایی را در خدد‪،‬ت‬
‫قدددرت و ‪،‬بدداروه سیاسددی سرفتدده بودندددو دورهاس او ددس و‪،‬ینددههدداس‬
‫غددر سددتیزس فردیدددیان و غددر شددیفتگی تکنواراتهددا ایدددههدداس‬
‫بنیادسرایاندده سددر بددردورد و علددی شددری تی تردسددتانه دیندددارس را بدده‬
‫‪،‬سدددلی ایددددژوهوسس سیاسدددی بدددرده و دن را در قاهدددب علمدددی و‬
‫سوسیاهیسددتی بیددان ‪،‬ددیداشددتو او سددویی سددنتگرایانی چددون حسددیه‬
‫نصددر د‪،‬وختددههدداس علمددی خددود را بدده اددج راه اشددراقیگرس باسددتانی‬
‫اشددانده بددود و در نهادهدداس ‪،‬دددرن د‪،‬ووشددی خلشددی اندیشدده سددوو او‬
‫سیاست باوس و ‪،‬درن سدتیزس در تربیدت وهندی بده وجدود د‪،‬دده بدودد‬
‫در چنددیه شددرایشی دوسددتدار ضددرورت نگددارش اتددا «‪ ،‬ح ددات‬
‫فلسفی در دیه علم و تفکر» را تشخی داده بودد‬
‫دوسدتدار در همدان شددروذ دروس خددود جداسداوس حددووههداس دینددی و‬
‫علمی را به ‪،‬ثاب وسیلهاس ‪،‬دیداندد اده بده امد دن «بدراس روشده‬
‫ساخته ایه ‪،‬شلب اه تفکر فلسدفی در ‪،‬اهیدت خدود نده بیدنی دیندی‬

‫‪31‬‬
‫اسددت و ندده دیددد علمددید همننانکدده هرسدداه بیددنی و دیددد بخواهنددد‬
‫فلسددفی باشددند ا‪،‬ددرس ادده ‪،‬مکدده نیسددت دیگددر دینددی و علمددی‬
‫نخواهند بود و در ایه صدورت تفکدر هسدتند و نده بیدنی و دیددد»‪ 5‬در‬
‫واقدد دوسددتدار سددخه او جداسدداوس بیددنی دینددی و دیددد علمددی را‬
‫«براس راهیابی به تفکدر فلسدفی بده ادار» ‪،‬دیسیدرد و ایده روش را او‬
‫جهددت ایدده ادده بددا ‪،‬ت ددیه اددردن ‪،‬اهیددت دیدده و علددم و نددا‪،‬ت یه‬
‫سناشددته ‪،‬اهیددت فلسددفه انمددام سرفتدده اسددت «روشددی ‪،‬نفددی»‬
‫‪،‬ددینا‪،‬ددد تددا بددر ‪،‬بندداس دن بدده ‪،‬ت ددیه شدددن «فلسددفه چدده هسددت؟»‬
‫برسدددد دوسددتدار بددراس تبیددیه «روش ‪،‬نفددی» نخسددت دن را در دو‬
‫رسی ره ‪،‬یاند‪ )2 :‬چدرا ‪،‬دا روش ‪،‬نفدی را برسزیددهایدم؟ ‪ )1‬چدرا‬
‫و به چه ‪،‬مدووس ‪،‬دیخدواهیم ‪،‬ناصدرا بیدنی دیندی و دیدد علمدی را‬
‫در برابدر تفکدر فلسددفی بگدناریم و ‪،‬غدایرت واتددی دخدرس را بدا اوهددی و‬
‫دو‪،‬ددی ادده هددر دو بدده نوب د خددود ندداق همدیگرنددد نشددان دهددیم؟‬
‫علت ایده اده دوسدتدار او ‪،‬یدان ف اهیدتهداس ‪ ،‬ندوس انسدان دیده و‬
‫علددم را بددراس جداسدداوس او فلسددفه برسزیددده اسددت ادعدداس ایدده دو‬
‫سوندده ف اهیددت اسددت در همدداوردس و همدداهنگی بددا فلسددفهد ایدده در‬
‫حقیقت جوا رسدی دوم دوسدتدار اسدت اده بده سمدان وس بددون‬
‫روشه اردن دن نمیتوانستیم به رسی اول بسرداویمد‬
‫دوسددتدار در رداخددت خددود او رسددی نخسددتیه خلشددی را ددیی‬
‫‪،‬ددیاشددد ادده در تدداریی ایددران و‪،‬ددیه روس داده اسددت‪ :‬دینددی شدددن‬
‫فلسددفه و فلسددفی شدددن دیدده ادده هددر دوس ایددههددا ‪،‬احصددلی غیددر‬
‫‪،‬تفکراندده و بدده‪،‬ایددههدداس ا‪،‬تندداذ تفکددر را بددراس فرهنددگ ایرانددی بدده‬
‫ار‪،‬غددان دوردهاندددو در حدداهی ادده بددا بدداوخوانی بنیددانهدداس فکددرس و‬
‫جغرافیددایی هددر ادددام او تفکددرات فلسددفی و بیددنیهدداس دینددی ‪ ،‬لددوم‬
‫‪ ، - 5‬ح ات فلسفی در دیه و علم ص‪22‬د‬

‫‪32‬‬
‫‪،‬یشود اه ایه ف اهیدتهداس بشدرس او و‪،‬یندههداس خاصدی برخدوردار‬
‫بودهاند و در فرهنگهاس دیگر جددا او هدم ف اهیدت ‪،‬دیادردهانددو چده‬
‫در یونان باسدتان اده ‪،‬هدد تفکدر فلسدفی بدوده اسدت و چده در ایدران‬
‫باستان اده ‪،‬وهدد بیدنی دیندی بدوده اسدتد (دوسدتدار اسدتمرار بیدنی‬
‫دینی را بدا در ن در سدرفته تفداوتهداس اسد م بدا دیده ورتشدتی بده‬
‫دوران ب دددس تدداریی ایددران نیددز ‪،‬ددیاشدداندو روسددهاس ادده وس بددا‬
‫تاقیقددات اددافی در «ا‪،‬تندداذ تفکددر در فرهنگددی دینددی» بدده ادداوش او‬
‫دن رداختدده اسددتد) ایدده ‪،‬سدداژد رسددی او چیسددتی بیددنی دینددی را‬
‫در اوهویت تاقیقدی دوسدتدار قدرار ‪،‬دی دهددد همدیه ‪،‬سدئله در رابشده‬
‫بددا رسددی او چیسددتی دیددد علمددی هددم جریددان داردو دیددد علمددی هددم‬
‫‪،‬ددي‪،‬نی خددار او ایددران داشددته و ‪،‬ددا ب ددد او ااتشددافات جدیددد در‬
‫عرصههاس علمی بدا دنهدا دشدنا شددهایدم و او دن جدا اده علدم هدم‬
‫‪،‬اننددد دیدده ‪ ،‬ددار بددا فلسددفه و دیددد علمددی غیددر او تفکددر فلسددفی‬
‫اسددت د و ایدده هددر دو ‪،‬سددئله در فرهنددگ ایرانددی بدده هددم د‪،‬یختدده‬
‫شددهاندد د روش ‪،‬نفدی بدراس تمایزسدنارس بدیه تفکدر فلسدفی و دیدد‬
‫علمی او ن در دوسدتدار ضدرورت یددا ‪،‬دی انددد در نهایدت بده سدخه‬
‫دوستدار «در بدروو و‪،‬دانی ا‪،‬دور ندزد ‪،‬دا بیدنی دیندی همانقددر ‪،‬تقددم‬
‫بر تفکدر فلسدفی اسدت اده سدیشر دیدد علمدی جدیدد بدر ایده سونده‬
‫تفکر فلسدفی قهدرا ‪،‬تداخرد در تقددم دیده بدر فلسدفه و تداخر علدم بدر‬
‫دن دو بار تاانون فلسفه نزد ‪،‬دا سدقط شدده اسدتد بده ایده سدبب راه‬
‫رسیدن بده دن شدناخته ایده دو ‪،‬مدرا و سنشدته او دنهاسدتد»‪ 1‬دس‬
‫بنددابرایه ادداوش او تفدداوت حددووههدداس دینددی د علمددی و فلسددفی او‬
‫همدددیگر ‪،‬شددکلی تدداریخی اسددت ادده سریبددان فرهنددگ ایرانددی را در‬
‫سدددههدداس سنشددته در چنگددال خددود داشددته و فرصددت رسددی و‬
‫‪ ، - 1‬ح ات فلسفی در دیه و علم ص ‪20‬د‬

‫‪33‬‬
‫باوسدداوس را او دن سرفتدده اسددتو چدده در و‪،‬ددانی ادده بددا اسددتااه دیدده‬
‫ورتشتی به اس مسرایدی فلسدف یوندانی بده ‪،‬سدلی د‪،‬دووههداس دیندی‬
‫رفدت و سددر او اشددراقیگرس و اد م دیندی دردورد و چدده در و‪،‬ددانی ادده‬
‫در رویارویی بدا دنیداس جدیدد علدم تمربدی را بده د‪،‬یختگدی باورهداس‬
‫دیندددی و تفکدددرات فلسد دفی اشدددانده و او در و دریافدددت اهزا‪،‬دددات‬
‫تمربهباورس و عق نیت فلسفی ‪،‬درن باو ‪،‬اندیمد‬
‫با ایده ‪،‬قدد‪،‬ات تداریخی دوسدتدار بده سدرا ‪،‬سداژد ‪ ،‬رفتدی و حدد‬
‫دنهدا او نگدداه فلسدفی ‪،‬ددیرودو او ن در دوسددتدار یکدی او ‪،‬سدداژلی ادده‬
‫باع د خلددط ‪،‬یددان سدده حددوو دینددی د علمددی و فلسددفی ‪،‬ددیشددود‬
‫رسددی دنهددا اسددت‪« :‬جهددان در هسددتی خددود چیسددت و چگوندده‬
‫است؟» دوستدار بر ایده بداور اسدت اده نادو رسدی و اسدخی اده‬
‫هددر ادددام او سدده حددووه بدده ایدده ‪،‬سددئله ‪،‬ددیدهنددد ظدداهرس بددودن‬
‫اشترا دن را روشه ‪،‬دیانددو او دن جدا اده دره رسدی اختصداص‬
‫بدده تفکددر فلسددفی دارد ددس دیدده و علددم بددا رسشددگرس خددود‬
‫«خصددلت رسددی» را او بددیه ‪،‬ددیبرندددو بیددنی دینددی او ددیی ایدده را‬
‫‪،‬یاند و دید علمی او سد چدرا اده در بیدنی دیندی جهدان او دیی‬
‫شددناخته شددده و او قبددد ت یددیه شددده اسددت و در حدداهتی ‪،‬تددافیزیکی و‬
‫بسته قرار داردد در حاهی اده دیدد علمدی ب دد او دادههداس تمربدی بده‬
‫شناخت جهدان نایدد ‪،‬دیشدود و حددود و ‪،‬اهیدت دن را در حدووههداس‬
‫دو‪،‬ون و خشا بده ‪،‬اد ‪،‬دیاشددد بندابرایه اسدی دیندی و علمدی او‬
‫رسددی برنیا‪،‬ددده و در واق د رسددی و اسددی حقیقددی نیسددتندو تنهددا‬
‫اسددی واق ددی او دن تفکددر فلسددفی اسددت ادده او رسددی برد‪،‬ددده و‬
‫‪،‬بتنی بر دن استد‬
‫ا‪،‬ا چرا بینی دینی نمیتواندد بده رسشدگرس دسدت یابدد؟ بدراس ایده‬
‫ادده بیددنی دینددی در رسددی و اسددی خددود وابسددت قدسددی و ا د م‬

‫‪34‬‬
‫اوسددتد «بدددیه ترتیددب رسددی در بیددنی دینددی در واق د دسددتاویز و‬
‫‪،‬ارای است اه به ا م ‪،‬مدال بدروو ‪،‬دیدهددد بده ‪،‬اد ایده اده‬
‫دیه به ا م اههدی بگویدد و دیده او جملده همیشده ‪،‬دیسویدد‪ :‬فد ن‬
‫ا‪،‬ددر چنددیه بددوده چنددیه هسددت و چنددیه خواهددد بددود ‪ ،‬نددایی ایدده‬
‫اسددت ادده هددر سوندده رسشددی را او ددیی نا رسددیدنی اددرده اسددت یددا‬
‫هرسونده رسشدی را در نهدداد خدود غیدر ‪،‬مکدده سداخته اسدتد»‪ 2‬ددس‬
‫‪،‬اهیددت رسددیدن در بیددنی دینددی و دیددد علمددی و ‪ ،‬ندداس شناسددایی‬
‫دنهددا او دفددرینی چیسددت؟ دوسددتدار در اسددی ‪،‬ددینویسددد‪« :‬در ‪،‬ددورد‬
‫رسی در بینی دینی بده سدبب اسدخی اده او دیی بدر دن ‪،‬قددم و‬
‫‪،‬قددر اسدت ‪،‬ددیتدوان سفددت‪ :‬رسدی هرسدز رسددی نبدوده اسددتد در‬
‫‪،‬ورد رسدی در دیدد علمدی ددد ‪،‬دیتدوان سفدت‪ :‬رسدی او ایده دس‬
‫دیگر رسی نخواهد بدود تداددد هرسدز رسدی نبدودن و دیگدر رسدی‬
‫نبددودن بدده ترتیددب شدداخ هدداس روال انسددان در بیددنی دینددی و دیددد‬
‫علمددی هسددتندد»‪ 3‬دوسددتدار ایدده ‪،‬راح دد را بددا ‪،‬فدداهیم « یششناسددی‬
‫دینددی» و « سشناسددی علمددی» ‪ ،‬رفددی ‪،‬ددیانددد ادده در اوهددی ‪،‬اددور‬
‫رسی غیر ‪،‬مکه اسدت و در دو‪،‬دی نا ایددارد همنندان اده در ‪،‬ادور‬
‫اسی اوهی بر اد م ‪،‬بتندی اسدت و در دو‪،‬دی بدر احکدام و قضدایاد در‬
‫حاهی اه » اسی فلسفی نه فقدط ‪،‬اهیدت رسدی را نفدی نمدیاندد یدا‬
‫نا ایدار نمیسداود و ‪،‬دورد رسدی را سدهدتدر نمدینمایدد بلکده دن را‬
‫سرفتر ینیددهتدر و دشدوارتر ‪،‬دیسداودد»‪ 6‬بدر ایده اسداا در بیدنی‬
‫دینددی جهددان دفریددد ‪،‬شددیت اههددی اسددت و شناسددایی هددم ‪،‬شلقددا در‬
‫‪ ، - 2‬ح ات فلسفی در دیه و علم‪ 2232‬ص ‪21‬د‬

‫‪ ، - 6‬ح ات فلسفی در دیه و علم‪ 2232‬ص ‪ 22‬و ‪23‬د‬
‫‪35‬‬
‫ایدده بیددنی دفددرینی اسددتد در حدداهی ادده دیددد علمددی اصدد بدده‬
‫دفرینی باور ندارد و شناسایی در دن ‪،‬خت به تمربه استد‬
‫سددخه او جداسدداوس حددووههدداس بیددنی دینددی د دیددد علمددی و تفکددر‬
‫فلسفی درا‪،‬ی دوسدتدار را بده « رسدی او دیده» رهنمدون ‪،‬دیشدودو‬
‫رسشددی ادده بدده بدداور وس بددر اسدداا دنندده تدداانون در هیدديتهدداس‬
‫تاریخی او خود ظاهر ارده اسدت ‪،‬دیتواندد اسدی داده شدودد دوسدتدار‬
‫در خصددوص سددیر تدداریخی اسدد م در ایددران او د‪،‬یختگددی دن بددا‬
‫فلسددف یونددانی در دوران سنشددته و تغییددر ‪،‬اهیددت دن در دور ‪ ،‬اصددر‬
‫سخه ‪،‬یسوید اه در اوهدی بده ت بیدر هایددسر تفکدر فلسدفی «هدو »‬
‫‪،‬یشدود و در دو‪،‬دی تفکدر عقلدی بده ‪،‬رحلد «ادورس» ‪،‬دیرسددد بدا‬
‫ایدده حددال دوسددتدار بدده تب د رودهددف اتددو «دیدده را دن حددال درونددی‬
‫‪،‬یداند اه در رابشه با قدسی بر فدرد ‪،‬درور ‪،‬دیاندد و بدا ت بیدرس اده‬
‫او سوستاو ‪،‬نشینگ بده وام سرفتده اسدت ایده رابشده »ویسدت دیندی»‬
‫را تشدکید ‪،‬دیدهدددو ت بیدرس ادده دو عنصدر اساسددی را در خدود جدداس‬
‫داده است‪ :‬یکدی ‪،‬واجهد انسدان بدا قدسدی و دیگدرس واادنی انسدان‬
‫بددر اوددر ایدده ‪،‬واجهدده در برابددر قدسددید دوسددتدار سددسس بدده ‪،‬اهیددت‬
‫«قدسددی» و «ویسددت دینددی» ‪،‬ددی ددرداودد بدده دنبددال ‪،‬سدداژلی ادده‬
‫دوسددتدار در رابشدده بددا وضدد وجددودس انسددان در بیددنی دینددی و‬
‫قا یت ‪،‬شلق ا م ‪،‬شدره ‪،‬دی اندد ایده نتیمده بده دسدت ‪،‬دیدیدد‬
‫اه‪« :‬رابش بینی دیندی بدا ا‪،‬دور او دغداو بواسدشه اسدتد ایده واسدشه‬
‫ا د م قدسددی اسددتد ا د م قدسددی شناسددنده و دفریننددد ا‪،‬ددور اسددتد‬
‫ا‪،‬ددور در حدددس هسددتند و چنددان هسددتند ادده او ددیی در شناسددایی‬
‫قدسی ‪ ،‬دیه بدودهاندد و افاضد شناسدایی قدسدی اسدت اده انسدان را‬
‫به در ا‪،‬ور قدادر ‪،‬دیانددد ‪،‬یدان بیدنی دیندی و ا‪،‬دور هرسدز رابشد‬

‫‪36‬‬
‫‪24‬‬
‫بیواسددشه ادده او وسددا ت قدسددی فددار باشددد ‪،‬مکدده نیسددتد»‬
‫بنددابرایه بیددنی دینددی داراس عا‪،‬یددت اسددت و حددووهاس را بدده نددام‬
‫فردیت یا غیریت نمیشناسدد‬
‫تواب د ایدده بادد او بیددنی دینددی دوسددتدار را بدده با د او جایگدداه‬
‫ادیددان جهددانی و ادعاهدداس دنهددا راهبددر شددده و وس بددا باثددی در‬
‫شاخ هاس ادیان جهدانی بده اشدکال بدروو و ظهدور ادیدان در «دیده‬
‫عرفددانی» «دیدده یددا‪،‬برس» و نقددی انسددان در رابشدده بددا ‪،‬قددویت‬
‫نیسددتی و هسددتی ادده سونددههدداس ادیددان جهددانی ‪،‬شددره ‪،‬ددیاننددد‬
‫رداختدده و بدده تناسددب بادد او بودیسددم ادده بدده ت بیددر دوسددتدار‬
‫«نا تریه و اصدیدتدریه جلدو تداریخی عرفدان اسدت» سدخه سفتده‬
‫و دن را در رابشه بدا ‪،‬سداژلی اده دیی او ایده در نا رسشدگرس بیدنی‬
‫دینددی عنددوان اددرده بددود بدداوخوانی ‪،‬ددیاندددد بددا ایدده حددال دوسددتدار‬
‫سخه خود را در ارتبا بدا بیدنی دیندی بدا اشداره بده ‪،‬شدتر بدودن‬
‫ا م در دنها به ایان ‪،‬یرسداند و در ید دایدر فکدرس بده ‪،‬باحد‬
‫دغدداویه خددود بر‪،‬ددیسددردد ادده وجددود ایدده ا د م را عا‪،‬ددد اساسددی و‬
‫بنیان اصلی در تهی بودن رسشگرس بینی دینی خوانده بودد‬
‫بددا روشدده شدددن ‪،‬ؤهفددههدداس بیددنی دینددی و تفدداوتهدداس دن د تددا‬
‫حدددودس د بددا تفکددر فلسددفی درا‪،‬ددی دوسددتدار بدده دیددد علمددی و‬
‫بدداو رداختی او شدداخ هدداس ‪،‬تمددایز اننددد دن او تفکددر فلسددفی و‬
‫بیددنی دینددی ‪،‬ددی ددرداود تددا ضددمه دفددتودایددی او خلددط حددووههدداس‬
‫ف اهیت ‪ ،‬ندوس انسدان راده دیگدرس او دروس فکدرس خدود را بنیدان‬
‫سددناردد دوسددتدار در رسددی او چیسددتی علددم دن را بددا دو جنبدد‬
‫اساسدی او یافتدههداس دیگدر انسدانی جددا ‪،‬دیاندد‪ )2 :‬جنبد سداختی‬
‫«سونهاس است اه شناسدایی علمدی بیدان ‪،‬دیشدودد» ‪ )1‬جنبد ‪،‬دادس‬

‫‪37‬‬
‫«نوذ رابشهاس اسدت اده شناسدایی علمدی بدا ا‪،‬در ‪،‬دورد شناسداییاش‬
‫داردد»‪ 22‬بنددابرایه همددانشور ادده ددیی او ایدده دوسددتدار اشدداره اددرده‬
‫بددود «علددم بدده عنددوان شناسددایی در واقدد ‪،‬مموعددهاس او احکددام‬
‫اسددتد»‪ 21‬احکددا‪،‬ی ادده او تمددانس و ارتبددا شددکد ‪،‬ددیسیرنددد و‬
‫دادههاس علمدی را دیددار ‪،‬دی سداوندو بده ت بیدر دوسدتدار «تمدانس و‬
‫ارتبا در تيهیف و وض ‪،‬مموعد احکدام ‪،‬د هدایی هسدتند اده دن‬
‫‪،‬مموعه را شناسایی علمی ‪،‬دیاننددد بده ایده ‪ ،‬ندی شناسدایی علمدی‬
‫را ‪،‬مموعد ‪،‬دن م اصددش ه ‪،‬دیاندیم و شناسددایی ‪،‬ت دارف (روو‪،‬ددره)‬
‫را ‪،‬مموع نا‪،‬ن مد»‪ 22‬بر ایه ایده ‪،‬دیتدوان بده تفداوتهداس دوساند‬
‫ساخت حکمدی(علدم) بدا سداخت اد م (دیده) رسدیدو ی ندی در ‪،‬قابدد‬
‫تمددانس و ارتبددا احکددام علمددی سدداختهدداس ا ‪،‬ددی او یکسددانی و‬
‫تفاوت نشات سرفته و در جم ت خبرس بیان ‪،‬یشوندد‬
‫دوسددتدار بددراس عینددی اددردن دریافددت خددود او جنبد ‪،‬ددادس و سدداختی‬
‫احکددام علمددی بدده تالیددد و توضددیم سددؤایتی او سدده رشددت فیزی د‬
‫روانشناسی اعمداق و ریاضدیات ‪،‬دی درداود و دس او تکمیدد دادههداس‬
‫علمدی خدود بده ایده نتیمده ‪،‬دیرسدد‪« :‬بندابر جنبد سداختی و جنبد‬
‫‪،‬ادس علم حکم علمی همیشده برسدردان وبدانی ا‪،‬درس اسدت ‪،‬سدتقد‬
‫او خددود حکددمدددبددر اسدداا همددیه دو جنب د سدداختی و ‪،‬ددادس بدده ایدده‬
‫تشخی ‪،‬یرسیم اه بنیداد هسدتی هدر حکدم علمدی ا‪،‬درس ‪،‬سدتقد‬
‫او دن حکم اسدت ی ندی هسدتی و اعتبدار هدیچ حکدم علمدی بده خدود‬
‫حکم نیست بلکده ‪،‬ناصدرا بده دن چیدزس اسدت اده حکدم برسدردان‬

‫‪38‬‬
‫وبددانی دن اسددتد»‪ 20‬ایدده همددان فرایندددس اسددت ادده دوسددتدار دن را‬
‫بددا اصددش ه « سشناسددی» در ددروس فکددرس خددود بیددان ‪،‬ددیاندددد‬
‫اصدددش حی اددده در برابدددر « یششناسدددی» دیندددی قدددرار دارد و بدددا‬
‫توضیااتی اده دوسدتدار در دی بنددهاس ‪،‬ختلدف اتدا ‪،‬دیدهدد او‬
‫دن ‪،‬تمایز ‪،‬یشودد براس ایه اده باد ‪،‬قایسدهاس بدیه بیدنی دیندی‬
‫و دید علمی و دورس او خلدط ایده دو سداحت واضدم شدود و راه بدراس‬
‫با د هدداس دینددده روشدده شددود ادده در تکمیددد اندیشددههدداس درا‪،‬ددی‬
‫دوسددتدار او بنیددانهدداس اصددلی دن اسددت ی نددی توضددیم شناسددایی‬
‫‪،‬دددرن و تبیددیه ‪،‬قددویت ابددژه و سددوسه و تشددریم سددوبژاتیویته نقشد‬
‫صددفر ایدده سددنار ‪ ،‬رفتددی در جملددهاس او بنددد ‪ ،« 21‬ح ددات فلسددفی‬
‫در دیه و علم» ایه سونده بیدان ‪،‬دیشدود‪« :‬جهدان دیندی در شناسدایی‬
‫دینددی دفریددده ‪،‬ددیشددودد در شناسددایی علمددی جهددان او ددیی بددوده‬
‫ی ندی جهددان ‪،‬سددتقد او شناسدایی همددواره شددناخته شددد بدددیه سددبب‬
‫در واق د دیدده و علددم هرسددز ارتبددا ی او بنیدداد و اسدداا بددا یکدددیگر‬
‫ندارنددد ندارنددد او ایدده جهددت ادده دیدده در شناسددایی خددود جهددان را‬
‫هسددت اددرده اسددت و علددم خواهددد شددناخت دنندده را ادده همیشدده‬
‫هسددتد بدده سددبب اینکدده شناسددایی دینددی واتددا در بنیدداد دفرینندددهاش‬
‫‪،‬ددی‪،‬انددد و شناسددایی علمددی در ‪،‬اهیددت خددود او بنیدداد نادفرینندددهاش‬
‫بر‪،‬ددیدیددد جهددان نسددبت بدده دیدده درونددی اسددت و نسددبت بدده علددم‬
‫برونددید»‪ 25‬بددا ایدده نتیمدده بدده بنیددانیتددریه ‪،‬سددئل اندیش د ‪،‬درنیتدده‬
‫ی نددی عا‪،‬ددد شناسددا بددودن انسددان (سددوسه) ‪،‬ددیرسددیمد اصددلی ادده در‬
‫‪،‬قددام سسسددت دو دنیدداس قدددیم و جدیددد او همدددیگر قددرار دارد و بددا‬
‫تدي‪ ،‬ت دادارت د در سدردغاوهاس دنیداس جدیدد د تفداوت و تمدایز دو‬

‫‪39‬‬
‫ن ام اندیشگی باستانیان و ‪،‬درنهدا دی ریختده شدده اسدتد حدال اده‬
‫با هداس ‪ ،‬رفدتشدناختی در جداسداوس بیدنی دیندی او دیدد علمدی‬
‫و شددفافیت ‪،‬ؤهفددههددا و شدداخ هدداس اندیشددگی دنهددا روشدده شددد‬
‫‪،‬ددیتددوان بدده ایدده سددزاره در ددروس اندیشددگی درا‪،‬ددی دوسددتدار ‪،‬یددد‬
‫نمددود ادده‪ :‬ویرسدداختهدداس دنیدداس ‪،‬دددرن د ادده برد‪،‬ددده او اندیش د‬
‫سوسهباورس و ‪،‬سدتقر در تمربدهبداورس علمدی اسدت د او جهدان سدنتی‬
‫د اه نشدات سرفتده او قدسدیت اد م و ینیدده در اصدول ‪،‬تدافیزیکی‬
‫اسدت د تفداوت ‪،‬داهوس دارد و ایده تفداوت و ت دار را ‪،‬دیتدوان بدا‬
‫بررسی ‪،‬ؤهفههداس بیدنی دیندی و دیدد علمدی د اده هدر اددام داراس‬
‫روش و سددب جهددانی او همدددیگر جدددا هسددتند د تشددخی داد و بددر‬
‫ایان دنیاس سنتی و دغاو جهان ‪،‬درن شناخت یافتد‬

‫‪41‬‬
‫فرهنگ ایرانی در كشاكش تفكر و بینش‬
‫حال اه هر اددام او سداحتهداس‪ :‬بیدنی دیندی د دیدد علمدی و تفکدر‬
‫فلسددفی او هددم دیگددر ‪،‬تمددایز شدددهانددد دوسددتدار بدده یکددی او‬
‫بنیانیتریه ‪،‬سداژد دروسهس فکدرس خدود ‪،‬دی درداود‪ :‬رسدی برد‪،‬دده‬
‫او تفکر فلسدفی اسدت و هدیچ فرهندگ دیندی د بده واسدشهس خصدلت‬
‫‪،‬تافیزیکی اه دارد د نمدیتواندد بده دره رسدی بسدرداود و راه را بدر‬
‫رشدد و یشدرفت اندیشده د اده برد‪،‬دده او رسدی اسدت د ‪،‬دیبندددو‬
‫بنابرایه براس رسی او ا‪،‬تناذ تفکدر در فرهندگ ایراندی اده بده ت بیدر‬
‫و قراژت دوستدار سراسدر دیندی بدوده اسدت بایسدتی دسدت بده دا‪،‬ده‬
‫اندیشهوروس شدد رسدی و اندیشدهاس اده راهدی جدز اتکدا بدر تادول‬
‫در ‪ ،‬رفددت انسددانی و ‪،‬اصددول سسسددت در ن ددام دانددایی ‪،‬درنیتدده‬
‫نمیتواند ‪ ،‬نا یددا انددد بدا ایده حدال درا‪،‬دی دوسدتدار دیی او ایده‬
‫اه بده و‪،‬یندههداس دور ایده نیندیشدیدن در فرهندگ ایراندی بسدرداود د‬
‫و شاید هدم و‪،‬دان بدا دن د بده و‪،‬یندههداس نزدید ایده ا‪،‬تنداذ تفکدر‬
‫رداختدده و سددیر روشددنفکرس و ضددربههدداس دن را بدده بوتددهس نقددد‬
‫خرد‪،‬نداندده و سددنمی تدداریخی ‪،‬ددیسددناردو او دیدددساه دوسددتدار او‬
‫رهگنر سنمی تاریخی سیر روشدنفکرس اسدت اده هدم ‪،‬دیتدوان بده‬
‫انتقاد او فرهنگ سنتی رسدید و هدم او ‪،‬سداژلی اده سریبدانگیر جریدان‬
‫روشددنفکرس در یکصددد سددال سنشددته بددود دسدداه شددد و او دنهددا دورس‬
‫جستو بنابرایه با تکیده بدر د‪،‬دووههداس ن دام اندیشدههداس ‪،‬درنیتده و‬
‫بددا سددنار او اسددشوره بدداورس ادده در ن ددام اندیشددگی سددنت بددوده و‬

‫‪43‬‬
‫ییددهاس او فرهنددگ ایرانددی را تشددکید ‪،‬ددیداده بایسددتی بدده نگددرهاس‬
‫تاریخی ‪،‬مهز بود و او ایه ‪،‬ن در بده بداوخوانی سدنت فرهنگدی ایدران‬
‫رداخددتو بدده ت بیددر دوسددتدار «بدده ن ددر ‪،‬ددیرسددد ‪،‬ددا انددد انددد‬
‫‪،‬یخواهیم بده خود‪،‬دان بیداییم و یداد بگیدریم بده تاریخمدان بددسمان‬
‫شددویمد»‪ 21‬در واقد بدددسمانی بدده تدداریخی ادده سددسرس شددده حکددایتگر‬
‫دستیابی به و‪،‬ینههاس انتقدادس اسدت اده خدار او ن دام داندایی سدنت‬
‫و در رشددد ‪ ،‬رفددت انسددانی در دنیدداس ‪،‬دددرن دیدددار شددده و او وجددوه‬
‫تمددایز دو دنیدداس قدددیم و جدیددد رسددی ‪،‬ددیاندددو رسشددی ادده او‬
‫بنیدانهدداس فلسددفی برخددوردار اسددت و در واق یددت تدداریی جریددان دارد‪:‬‬
‫«بدینگونه ت و تدو دارد ید بیددارس فدردس و شداید هدم جم دی‬
‫در ظلمت اعتقادات ‪،‬ا جرقه ‪،‬دی ونددد ظلمدت هدر اعتقدادس ددد حقیقدت‬
‫هر اعتقاد اسدتد حقیقدت بددیه ‪ ،‬ندا دن نا رسدیده و نادانسدتهاسسدت‬
‫اده بددا احا د درونددیاش بددر ‪،‬ددا فرهنگددی ‪،‬ددیشددود ی نددی احسدداا‬
‫جم ددی را تسددخیر ‪،‬ددیانددد و شدداهود اعتقدداد را ‪،‬ددیریددزدد فرهنددگ‬
‫‪،‬بتنی بدر چندیه بنیدادس را ‪،‬ده اصدش حا دیندی ‪،‬دیندا‪،‬م و فرهندگ‬
‫ایدددران را در سراسدددر تددداریخی بدددر ایددده بنیددداد اعتقدددادس ‪،‬تکدددی‬
‫‪22‬‬
‫‪،‬یدانمد»‬
‫دوستدار اده رسدی را در ‪،‬قابدد اعتقداد قدرار داده و بده ایده ترتیدب‬
‫فلسفه را او دیه و تفکدر را او بیدنی جددا ‪،‬دیسداود او دیددساه فلسدفه‬
‫تاریی فرهنگ ایراندی را در بنیادهداس خدود دیندی ‪،‬دیداندد و بدا دره‬
‫ایه ‪،‬سداهه یکدی او اصدلیتدریه ‪،‬واند تادول فرهنگدی را بده ‪،‬ادور‬
‫‪،‬شاه اتی و تاقیقاتی خویی تبدید ‪،‬یاندد و بدر ایده بداور اسدت اده‬
‫بدون در و انتقداد او ایده ‪،‬دان هدیچ سونده دسرسدونی در فرهندگ و‬
‫‪ - 21‬ا‪،‬تناذ تفکر در فرهنگ دینی‪ 2232‬ص ‪16‬د‬

‫‪44‬‬
‫اندیشه ایراندی قابدد اعتندا نیسدت‪« :‬بدراس شدناخته ایده شداهوده بایدد‬
‫به ایران باسدتان بداوسردیمد فقدط او ایده راه خدواهیم توانسدت دس او‬
‫رسیدن به ایران اس ‪،‬ی دی بدریم چدرا دسرسشدتی فرهندگ ایدران در‬
‫اس م یا‪،‬د ضدرورس و رهیزنا دنیر دن دغداو بدوده و چدرا دن دغداو بده‬
‫‪،‬نزهدد «سرنوشددت» یدد ‪،‬لددت در رویددداد نهددایی تدداریخی بدده‬
‫‪23‬‬
‫«سرانمام» اس ‪،‬ی دچار سشته استد»‬
‫دوسددتدار بدده ایدده شددکد ی د سددیر ‪،‬سددتمر تدداریخی را در فرهنددگ‬
‫ایرانی ترسدیم ‪،‬دیانددو سدیر ‪،‬تدواهی اده او دینددارس ایرانیدان یدا بده‬
‫ت بیددر دوسددتدار «دینخددویی» نشددات سرفتدده و در اعتقددادات ‪،‬ختلفددی‬
‫نمود یافته استو او ن در دوسدتدار ایدران چده در دوران ورتشدتی و چده‬
‫در عصددر اس د ‪،‬ی سرفتددار ا‪،‬تندداذ تفکددرس بددود ادده دسدداهی بدده دن‬
‫نقشه دغداو بددسمانی بده تداریی سنشدته را بدا دسداهی اده او دسرسدونی‬
‫اندیشه انسدانی بده دسدت دورده در خدود جداس داده اسدت دس «بده‬
‫خود د‪،‬ددن ‪،‬دا در نتیمد بددسمان شددن بده تداریی و فرهنگمدان تداوه‬
‫دارد در سیرودار دشوبهاس اخیر واده ‪،‬دی شدودد ی ندی هندوو بیمدانتدر و‬
‫دسیب نیرتر او دن اسدت اده بتواندد بدا ید فرهندگ اهنسدال دسدت‬
‫‪26‬‬
‫و نمه نرم اند چه رسد به دنکه بر دن چیره سرددد»‬
‫بر ایده اسداا دوسدتدار بده بداوخوانی تداریی فرهندگ ایراندی و علدد‬
‫اناشا دن ‪،‬ی درداود‪« :‬اینکده ‪،‬غلدو بافرهندگ دس او همداسدتانی‬
‫با غاهدب بدیفرهندگ بدر او غلبده اندد و در‪،‬دان او را چندان بسروراندد و‬
‫بیفشدداند ادده غاهددب بدده خددوا هددم نمددیدیددده شدداهکار ‪،‬غلددو‬

‫‪45‬‬
‫بافرهنددگ نیسددت نشددان سددقو روحددی او در خویشدداوند شدددنی بددا‬
‫‪14‬‬
‫غاهب بیفرهنگ استد»‬
‫دوسددتدار بددر اسدداا قراژددت رسددمی او برخددورد ایددران و اسد م سددخه‬
‫‪،‬یسوید و ایدهاس را به ‪،‬یدان ‪،‬دیاشدد اده ‪،‬دیتدوان در دن بده دیدد‬
‫تردیددد نگریسددتد اینکدده ‪،‬غلوبددان ی نددی ایرانیددان فرهنددگ خددود را بدده‬
‫غاهبان ی نی عربدان تامیدد اردندد ا‪،‬درووه بدا توجده بده تاویر دنیرس‬
‫فرهنددگ ایرانددی او باورهددا و ددا و رسددوم شددبه جزیددره و نقددی‬
‫‪،‬اورس اه دن غاهبدان در ایده فرهندگ ‪،‬غلدو بداوس اردندد و حتدی‬
‫اار به جدایی رسدید اده در اندار فرهندگ باسدتانی ایدران او فرهندگ‬
‫اس ‪،‬ی و ایرانی سدخه سفتده ‪،‬دیشدود دن دریافدت نیرفتده شددهاس‬
‫اه ‪،‬یخواهد اعتقدادات اعدرا را بده شدکد ایراندی ‪ ،‬رفدی اندد را بدا‬
‫‪،‬شددک ت جدددس ادده برد‪،‬ددده او دادههدداس تدداریخی اسددت ‪،‬واجدده‬
‫‪،‬ددیسدداود و دوره بندددسهدداس تدداریخی را بدده بدداوخوانی و بدداونگرس‬
‫‪،‬یاشاندد با ایه حال دوسدتدار وارد ایده باد نمدیشدود و بدا فدر‬
‫قبول قراژدت رسدمی او دن برخدورد بده تبیدیه رهیافدتهداس ‪،‬ختلدف‬
‫در ‪،‬یددان فرهنددگ ایرانددی د اس د ‪،‬ی رداختدده و او جدددال شددری ت و‬
‫عرفددان ‪،‬ددی رسدددو دوسددتدار بددر اسدداا دیدددساه فلسددفی خددویی و بددا‬
‫‪،‬اددور قددرار دادن عقددد یددا همددان تفکر‪/‬فلسددفه ‪،‬ددینویسددد‪« :‬جنددگ‬
‫اهنده ‪،‬یدان اختندداق دیندی و «احتدراق» فرهنگددی او سدوس ‪،‬تشددرعان‬
‫و عرفددا در نهددادش جنگددی ورسددرس یددا یاقددد ناشددی او رقابتهدداس‬
‫خانوادسی بوده است و بدسد در غیدر ایده صدورت چگونده فرهندگ ‪،‬دا‬
‫‪،‬ددیتوانسددت در دشددمنی بددا عقددد ندداق اهخلقددهاش در انددار اهددد‬
‫شددری ت ایدده همدده اه دد ریقددت رورانددده باشددد؟ هددر دو شددری ت و‬
‫ریقت در هر فرصدتی عقدد نورسدته و بدی نداه را چندان ودهاندد اده‬

‫‪46‬‬
‫اسر جدا بده جدا نمدرده باشدد علیدد و افلدیج شدده اسدتد همسیمدانی و‬
‫همدستی شری ت و ریقت در فرهندگ ‪،‬دا بده جدایی ‪،‬دیرسدد اده در‬
‫نمونههاس برجستهاس چدون غزاهدی و ‪،‬وهدوس بده ‪ ،‬مدونی او یگدانگی‬
‫‪12‬‬
‫فقاهت و عرفان تبدید ‪،‬یسرددد»‬
‫با ایه سخنان در واقد دوسدتدار بده دسدیبشناسدی فرهندگ ایراندی در‬
‫دوره اسدد ‪،‬ی و علددد ا‪،‬تندداذ در سددیر تاددوهی دن ‪،‬ددی ددرداود و بدده‬
‫درسددتی شددری ت و ریقددت را دو هبدد تهدیددد اننددد عقددد سرایددی‬
‫‪،‬ددیداندددو دوسددتدار ایدده ‪،‬سدداهه را او ‪،‬ن ددر تالیددد تدداریخی فرهنددگ‬
‫ایران به با ‪،‬دیاشدد و بدا اینکده ن ریده جدن اعدرا در فرهندگ‬
‫ایرانی را ای نوشدته خدود قدرار ‪،‬دیدهدد ا‪،‬دا سدقو ایدران را نیدز او‬
‫ن ددر دور نمددیدارد‪« :‬نتیمدد قهددرس ایدده ا‪،‬ددر ادده ایرانیددان در ایدده‬
‫رویددداد سراسددرس درونگیددر شددونده همدده جددا دیددر یددا وود اسدد م‬
‫‪،‬یدورند همخانهاس بیگانده دیندی و فاقدد ‪،‬ددنیت ‪،‬دییابندد و بدا او و‬
‫دیددنی ‪،‬ددید‪،‬یزنددد ایدده اسددت ادده اصدداهت فرهنگددیشددان را در دو‬
‫ایگدداه دیدده و دوهددت سددرو‪،‬ینی او دسددت ‪،‬ددیدهنددد و ‪،‬ددای او هادداظ‬
‫‪11‬‬
‫وحدت تمدنی اه بردیند هر دو بوده است سقو ‪،‬یانندد»‬
‫دوسددتدار سددسس در تشددریم نوشددتهاش بددر ایدده ن ددر اسددت ادده‪« :‬در‬
‫دور ساسانی و ایانی ایدران باسدتان ایده شدکوه بدر عناصدر سدهساند‬
‫وحدت ‪،‬لی دیه بدو‪،‬ی و دوهدت بدزر سراسدرس اسدتوار بدوده اسدتد‬
‫هددر سدده عنصددر در اسد ‪،‬ی شدددن ایددران او بددیه ‪،‬ددیروندددد دوهددت در‬
‫ظرف یکدی دو دهده و ‪،‬لیدت و دیده در ظدرف دو سددهد جداس دوهدت‬
‫سراسددرس را ب دددها حکو‪،‬تهدداس ‪،‬تندداوذ تدداب و ‪،‬تبددوذ یددا بدده ‪،‬ددرور‬
‫و‪،‬ددان غاهددب و ‪،‬غلددو ‪،‬ددیسیرنددد و جدداس ‪،‬لیددت و دیدده سددرو‪،‬ینی را‬

‫‪47‬‬
‫توم‪،‬ا اس مد به ایه ‪ ،‬ندا ایراندی بدا اسد م دوردن ی ندی بدا سرویددنی‬
‫بدده دنندده بددراس نخسددتیه بددار بدده عددر هسددتی و تشددخ تدداریخی‬
‫‪12‬‬
‫بخشیده بوده در ا‪،‬ت حد و در نتیمه بی‪،‬لیت ‪،‬یشودد»‬
‫حال اه سنرساههداس تداریخی سدقو ایدران و‪،‬دیه روشده شدده بایدد‬
‫به تي‪،‬دد در عوا‪،‬دد دن و بداونگرس در و‪،‬یندههداس ‪ ،‬رفتدی و تداریخی‬
‫رداخددت ادده شکسددت ایددران او اعددرا را بدده ار‪،‬غددان دورد و فرهنددگ‬
‫باسددتانی ایددران را در چنبددر شددری ت خددواهی و عرفددان سرایددی دور‬
‫اس ‪،‬ی سرفتار اردو سرفتدارس اده ا‪،‬تنداعی اندیشده سدوو را بدر تفکدر‬
‫ایرانی تامید ادرد و در برهدههداس ‪،‬ختلدف تداریخی ضدرباتی داندده‬
‫او خردسریزس و اندیشه سدتیزس را بدر یکدر ایدران و‪،‬دیه وارد سداختو‬
‫بنابرایه »تا و‪،‬دانی اده ‪،‬دا در وسدت سدرم و ندرم قدد‪،‬ا و ‪،‬لکوتهداس‬
‫و‪،‬ینی دوارشان ‪،‬دیخدزیم و ‪،‬دیخدرا‪،‬یم و بده برادت چندیه ایثدارس او‬
‫جانب دندان بده خدوا خدوش و بدی‪،‬سدئوهیت خدود ادا‪،‬ده ‪،‬دیدهدیم‬
‫همننان در خویشته فرهنگی‪،‬دان وندده بده سدور خدواهیم ‪،‬اندد و نده‬
‫تنها او تمدار هدزاران بدار تکدرار شدد دندان نخدواهیم د‪،‬وخدت و بدر‬
‫خدود چیددزس نخدواهیم افددزود بلکدده بدیی او ددیی او خدود تهددیتددر و‬
‫«سددبکبارتر» و او نفخددات قدسددی دنددان ‪ ،‬شرتددر و ‪،‬تددورمتددر خددواهیم‬
‫‪10‬‬
‫سشتد»‬
‫او دیدددساه دوسددتدار بددا سددنمی بددرون ‪ ،‬رفتددی و خددار او سددنت‬
‫قد‪،‬اژی ایه دفات است اه ‪،‬دیتدوان بده ‪،‬وق یدت تادوهی دسدت یافتده‬
‫و فرهندگ ایراندی را بده دوران جدیددس راهبدر شدد‪« :‬دشدوار دن اسدت‬
‫اه با ورهبیه در اعمداق ایده فرهندگ چدون رویددادس بیگانده بنگدریم‬
‫تا ببیندیم چده در دن ‪،‬دییدابیمد ‪،‬ن دور او ایده بیگاندهنگدرس یدافته و‬

‫‪48‬‬
‫باویافته خود‪،‬ان او و در ایه سنشدت فرهنگدیسدت اده رورشدگاه ‪،‬دا‬
‫بوده و هستد فقط با چندیه شدیوهاس ‪،‬دیتدوان بنددهاس رورندده و در‬
‫واقدد اسددیر اننددد دن را شددناخت و او تدده خددود بدداو اددردد فقددط در‬
‫اینگوندده ووردو‪،‬ددایی ‪،‬ددیتددوان نیرو‪،‬نددد شددد اددم اددم روس دداس خددود‬
‫‪15‬‬
‫ایستاد و ‪،‬راز وقد خویی را در خود دید دوردد»‬
‫در تبیدددیه بددداونگرس عق ندددی او فرهندددگ سدددنتی و ‪،‬ؤهفدددههددداس‬
‫خردسددتیزان دن دوسددتدار ‪،‬ددراد خددود را او باونگریسددته در سنشددت‬
‫خویشته ‪،‬یسوید‪« :‬بندابرایه ‪،‬دراد او نگریسدته جددس و انتقدادس اده‬
‫هددم دانددایی و ورویدددسی ‪،‬ددیخواهددد و هددم بردبددارس یوم بددراس‬
‫بددی ندداهی و تنهددایی ناشددی او دن ااویدددن در بنیادهدداس تدداریخی و‬
‫فرهنگدی‪،‬دان اسدت درسدت در دن ‪،‬وضد هایی اده در و بدراس حیدات‬
‫تاریخی و فرهنگدی ‪،‬دا «حقیقدیتدر» «یقیندیتدر» و «تردیدنا دنیرتر»‬
‫‪11‬‬
‫‪،‬ینمایندد»‬
‫در واقدد دوسددتدار ‪،‬ددیخواهددد بددا باوسشددتی ا‪،‬ددروویه بدده ‪ ،‬ددارف و‬
‫رویدادهاس سنشدته داشدته باشدد تدا او ‪،‬ددخد دن بدرون شدد او سدنت‬
‫‪،‬یسر شودو بر خ ف دوستدار ‪،‬ه بدر ایده بداورم اده بدراس رهدایی او‬
‫سنشددتهاس ادده وس او دفددتهددایی سددخه ‪،‬ددیسویددد ددیی او نگددرش‬
‫انتقادس به دن سنشدته شدناخت ‪،‬ؤهفدههداس فرهنگدی و شداخ هداس‬
‫اندیشددگی و واق یددات ویسددتی دوران حاضددر اوهویددت داردو جهددانی ادده‬
‫همددیه نگددرش انتقددادس او ‪،‬ؤهفددههدداس ‪،‬اددورس دن بشددمار ‪،‬ددیرود و‬
‫بدون اینکه ‪،‬دا را در چنبدر باد هداس انتزاعدی روشدنفکرس و جددال‬
‫بددی ایددان قدددیم و جدیددد (بدده ت بیددر با بددایی) یددا ‪،‬توقددف ‪،‬اندددن در‬
‫اینکده فرهندگ سدنتی او اداردیی برخدوردار نیسدت سرفتدار انددد بایدد‬

‫‪49‬‬
‫بدده واق یددتهدداس ا‪،‬ددرووس تکیدده اددرد و سنشددته را در و‪،‬ددان واق ددی و‬
‫سسرس شد دم در خا رهها بر جاس سناشتد‬
‫با ایه حال حتدی او ‪،‬ن در فلسدفی اده دوسدتدار وام دار دن اسدت هدم‬
‫‪،‬یتوان بنیانهاس انتقداد در فرهندگ سنشدته را دی افکندد و او عقدیم‬
‫بددودن دن در دوران ‪ ،‬اصددر رسددیدو بدده ت بیددر دوسددتدار «فرهنددگ ‪،‬ددا‬
‫او دنما اه دد‪،‬ی خود را بدا ارعدا و تخددیر ‪،‬شید و ‪،‬نقداد بدار دورده‬
‫در برابددر ‪،‬ددا ‪،‬صددونیت واتددی دارد او ایدده رو هینگدداه نتوانسددتهایددم در‬
‫‪،‬بانی فرهنگمان با سدوظظه بنگدریمد هینگداه فکدر ‪،‬دا بدر ایدههداس‬
‫‪12‬‬
‫ایه فرهنگ نکوبیده است تا بفهمد سست یا سترسندد»‬
‫بنددابرایه بددا اسددتناد بدده واق یددات ویسددتی دورهاس ادده در دن بدده سددر‬
‫‪،‬یبریم و یا با تکیه بر دیددساهی فلسدفی اده دوسدتدار در بنیدانهداس‬
‫فکددریی جدداس داده اسددت ‪،‬ؤهفددههدداس فرهنددگ سددنتی ایددران و‪،‬ددیه‬
‫تبییه شدده و ‪،‬ادورستدریه ‪،‬ؤهفده دن همدان قاهدب ‪،‬تدافیزیکی و یدا‬
‫به ت بیرس اه در فصدد اول سنشدت دیندی بدودن اسدت اده جسدارت‬
‫رسددیدن را او دن سددتانده اسددت‪« :‬فرهنددگ ‪،‬ددا جنددبی وادن و ویسددته‬
‫نیسددت فرهنددگ ‪،‬ددا فرهنددگ »‪،‬خلوقددات و ‪،‬وجددودات» اسددت و‬
‫نتیمتددا تدداریی ‪،‬ددا تدداریی سددقط شدددن تددواترس دنهدداد حتددا اسددر رویددداد‬
‫فرهنددگ ‪،‬ددا ‪،‬ددیتوانسددت در ندددار هگلددی تدداریی جزژددی او الیددت‬
‫حوادوی تلقی سردد اده اوهدم درهدم و بدرهم جدارس ‪،‬دیشدوند تدا در‬
‫روند تناورشدان غایدت ‪ ،‬قدول خدود را بردورندد بددان رسدند و ‪ ،‬نداس‬
‫نهددان خددود را در دن دشددکار سدداوند بدداو هددم ایدده جددزظ تدداریخی د‬
‫فرهنگددی ‪،‬ددا بدده صددرف راددود «‪،‬خلددوقی» نددا‪ ،‬قوهتریه نددوذ تدداریی‬
‫‪13‬‬
‫‪،‬یبودد»‬

‫‪51‬‬
‫به ت بیرس اه دوسدتدار او فرهندگ یشدیه سدخه ‪،‬دیسویدد هدیچ راه‬
‫حلددی او درون دن بدده بیددرون نیسددت و همددانشور ادده ددیی او ایدده‬
‫سنشت تنهدا بدا فاصدله سدرفته او سدنت و در اهزا‪،‬دات سنمشدگران‬
‫اندیش ‪،‬درن است اده ‪،‬دیتدوان بده ‪،‬صداف سدنت فرهنگدی رفدت و‬
‫خ ظهدداس دن را عیددان سدداخته و فراتددر او دن ایددههدداس نددوسرایی را در‬
‫فرهنددگ ایددران و‪،‬ددیه اسددتوار سدداختو بدددیه ترتیددب «جددایی ادده‬
‫شددناخت و دسدداهی ‪،‬ددا ایدده تاریکیهددا را روشدده نکنددد و نیددروس دنهددا و‬
‫یددارایی خددود را نیاو‪،‬ایددد هددر ت د ش و جنددبی فرهنگددی انددونی ادده‬
‫و‪،‬انی دینددهاس بداهقوه بدراس سنشدته بدوده تکدرارس بیرندگ شدونده او‬
‫سنشددتهاس فرهنگددی خواهددد بددود ادده همننددان در دل تاریکیهددا‬
‫‪16‬‬
‫‪،‬یویید و او دنها بر‪،‬یدیدد»‬
‫در واق ایه سخه دوستدار تلنگدرس اسدت بدر ادج راهده هدایی اده در‬
‫سنشددتههدداس دور و نزدیدد او قددواس ‪ ،‬شددد ‪،‬انددد سددنت و ف لیددت‬
‫دادن دن داسدتان سدرایی ادرده و هددر نوسداوس را خدار او حدووههدداس‬
‫سنتی نادیده سرفتدهانددو اسدر او ‪،‬ن در و نگدر ‪،‬ددرن و غیدر سدنتی در‬
‫سنشته و باوخوانی دن تي‪،‬د اندیم همدان دور اده دوسدتدار ‪،‬دیسویدد‬
‫«هیچ ا‪،‬رس هینگاه و بده هدیچ بهاندهاس ‪،‬مداو نیسدت رسدینا دنیر‬
‫و ‪،‬ددای غیددر تدداریخی شددودد فرهنددگ ‪،‬ددا نسددبت بدده نا رسددیدههددایی‬
‫ناخویشدداساه و ‪،‬ددای غیددر تدداریخی ‪،‬انددده اسددتد او سنشددته رسددیدن و‬
‫بویژه او شاهودهها رسیدن او یکسدو ‪،‬ایده و تدوان شداهودهیدی فرهندگ‬
‫‪،‬ددا را دشددکار خواهددد سدداخت و او سددوس دیگددر برندددسی فکددرس ‪،‬ددا‬
‫انونیهددا را ادده خیلددی ادعددا هددم داریددمد هددر فرهنددگ دفرینندددهاس او‬
‫چنددیه ووردو‪،‬ددایی و اشمکشددی ‪،‬ددیوییددد و فقددط بدده نیددروس ایدده‬
‫رویددارویی درونددی تدداریخی ‪،‬ددیشددودد فرهنگددی ادده اشددمکی درونددی‬

‫‪51‬‬
‫ندارد و نمیشناسد فرهنگدی اده سنشدته و اروشدهایی بدر دن اسدتی‬
‫دارند و حکو‪،‬ت ‪،‬یانندد دننندان اده بوراهدارت دیدده و نشدان داده‬
‫‪24‬‬
‫در واق فرهنگ بی تاریی استد»‬
‫نکتهاس است قابدد تي‪،‬دد و اندیشده برانگیدز اده دوسدتدار بدا اسدتفاده‬
‫او تدداریی بدداورس و تدداریی نگددرس اش بدده دن رداختدده و بدده حددق‬
‫فرهندددگ را در قاهدددب تددداریی و دسرسدددونی و‪،‬انددده بددده باوسدددنمی‬
‫‪،‬ددیاشدداندو ایدددهاس ادده در فرهنددگ سددنتی غاژددب بددوده و سددیشر‬
‫اسددشوره بدداورس راه را بددر دن بسددته بددود و بدداهتب نمددیتوانسددت‬
‫دسرسونیهاس و‪،‬دان را در و دریافدت انددد بدا ایده تلقدی اسدت اده‬
‫دوستدار ‪،‬ینویسد‪« :‬نسدلی اده بدا سنشدته همداوردس و او ایده ریدق‬
‫خود را تاریخی ‪،‬دی اندد نده «حداف » فرهندگ بلکده عا‪،‬دد تداریخی‬
‫اددردن دن ‪،‬ددیشددودد فقددط او ایدده راه ‪،‬ددیتددوان فرهنددگ را تدداریخی‬
‫اددرد ی نددی بنیدداد و یشددین دن را او جمددود سنشددتگی و ایسددتایی‬
‫رهانیددد و ددویی انددونی بدده دن دادد شناسددایی تدداریخی فرهنددگ و‬
‫چیره شدن بدر دن ی ندی سنشدت فرهنگدی را یوسدته او ندو ااویددن و‬
‫او نددو سددنمیدند ‪ ،‬ندداس ایدده سفتدده ایدده اسددت ادده هددر نسددلی بایددد‬
‫سنشت دور و نزدیکی را بده نوبد خدود او ندو بشناسدد و او ندو بدردوردد‬
‫فقددط ایدده نددوذ شناسددایی اسددت ادده رویدددادهاس ‪،‬ا د یشددیه را‬
‫تاریخی ‪،‬دیاندد و خدود در شناسداییهاس دیندده تداریخی ‪،‬دیسدرددد او‬
‫اینرو هیچ سنشتهاس نمدیتواندد جددا او دیندد ااوندده و رسدنده در دن‬
‫‪،‬وجدده سددردد و هددر انددونی توجیدده ‪،‬وجودیددت خددود را در ایدده خواهددد‬
‫یافت اه بدا نگداه انتقدادس و رسدنده در سنشدت فرهنگدیاش خدود را‬
‫‪22‬‬
‫بشناسد و به استق ل بیافریندد»‬

‫‪52‬‬
‫بندددابرایه در بددداونگرس سدددنت و سدددنمی فرهندددگ یشدددینیان در‬
‫نخستیه تي‪ ،‬ت بایدد دنهدا را در سسدتر تداریی بده ‪،‬داقده سناشدت و‬
‫رنددگ و جلددو فراتاریخیددت و اسددشورههدداس ‪،‬تددافیزیکی و ‪،‬ؤهفددههدداس‬
‫نا رسددندسی بینشددی دن را بدداو یافتدده و او دنهددا سددنر اددرد تددا شدداهد‬
‫تاول فرهنگدی شدده و اندیشدههداس ‪،‬ددرن را بده دن ارواندی داشدتو‬
‫بددر همددیه اسدداا دوسددتدار بدده سددرا بدداوخوانی تدداریی ایددران و‪،‬ددیه‬
‫‪،‬ددیرود و دن را در دو ‪،‬رحلدد اساسددی اش بدده بادد ‪،‬ددیاشددد‪:‬‬
‫«تاویت تاریخی و فرهنگی ‪،‬دا دو ‪،‬رحلد بدزر ‪،‬دیشناسددو ایدران‬
‫باستان و ایران اس ‪،‬ی نخسدت بایدد در دغداو فرهندگ ایدران باسدتان‬
‫نگریست د فرهنگ ایدران باسدتان چگونده فرهنگدی بدوده اده توانسدته‬
‫اسددت ایددران اس د ‪،‬ی را ‪،‬یسددر انددد؟ و اسددر چنددیه قددابلیتی نداشددته‬
‫س فرهندگ ایدران اسد ‪،‬ی چگونده تاقدق یافتده و همنندان ادا‪،‬ده‬
‫دارد؟ اینکدده قدددرت ساسددانی دسددیب دیددده او جنددگ بددا روم و جا‪ ،‬د‬
‫تاددت فشددار و رنمددور دن در برابددر همددوم اعددرا ادده در وحدددت‬
‫اس ‪،‬ی ‪،‬هار سشتهاند درهم ‪،‬دیشدکند و اوهدم ‪،‬دی اشدد بده عندوان‬
‫ی تشخی تداریخی درسدت اسدت د ا‪،‬دا وادر ‪،‬کدرر ایده تشدخی‬
‫هرسددز بددراس در یدددایی دنندده ‪،‬ددا ایددران اس د ‪،‬ی ‪،‬ددینددا‪،‬یم ندده‬
‫‪21‬‬
‫اافیست و نه اساسا روشنگرد»‬
‫بدرسددتی تالیددد دن شکسددت اوهیدده او اعددرا در بررسددی تدداریی‬
‫فرهنددگ ایددران و‪،‬ددیه او اهمیددت بسددزایی برخددوردار اسددت و چدده بسددا‬
‫بداوخوانی دن رویدداد بتواندد روشدنگر برخدی او دیگدر ‪،‬سداژد تدداریخی‬
‫ایددران در دوران ‪ ،‬اصددر هددم باشدددد بددی تردیددد او هددر ‪،‬ن ددرس بدده دن‬
‫شکسددت بنگددریم عا‪،‬ددد درونددی در صدددر عوا‪،‬ددد فرو اشددی ایددران‬
‫باستانی و شدکدسیدرس ایدران اسد ‪،‬ی قدرار ‪،‬دیسیدردو در ایده ‪،‬یدان‬

‫‪53‬‬
‫عا‪،‬ددد ادغددام دیدده در حکو‪،‬ددت و اناشددا اخ قددی ادده او اسددتااه‬
‫ورتشت باورس به خرافه سرایی ناشدی ‪،‬دیشدد بده همدراه خدار شددن‬
‫حکو‪،‬دددت او وظدددایف اجتمددداعی خدددود اددده در دوران هخا‪،‬نشدددی‬
‫شدداهدش بددودیم او ‪،‬سدداژلی هسددتند ادده برهددهاس ت یددیه اننددده را در‬
‫تاریی ایران و‪،‬دیه رقدم ود و او دن بده ب دد «ایرانیدت اسد ‪،‬ی ‪،‬اهیدت‬
‫‪22‬‬
‫جدید و ‪،‬م ول ‪،‬ا س او دور باستانی استد»‬
‫حال بدراس اینکده بتدوانیم بده عمدق دن رویدداد اده در برخدی ‪،‬سداژد‬
‫هم عصر ‪،‬اسدت دی ببدریم و دن را او سدر تي‪،‬دد عق ندی بده ‪،‬داقده‬
‫بگددناریم دیدددساه تدداریخی و رسددی فلسددفی او رویدددادهاس تدداریخی‬
‫سشاینده نوسداوس فرهنگدی و دسدیبشناسدی عوا‪،‬دد اناشدا ی اسدت‬
‫اه در سددههداس سنشدته دا‪،‬نگیدر فرهندگ ایراندی بدوده و بده همدیه‬
‫خددا ر دوسددتدار در بدداوخوانی تغییددر ‪،‬دداهیتی ادده ایددران و‪،‬ددیه او دوره‬
‫باستانی به دور اس ‪،‬ی او خدود نشدان داده بده فلسدفه تداریی اسدتناد‬
‫‪،‬ددیاندددد دوسددتدار ‪،‬ددینویسددد‪،« :‬شددکد تدداریخی همیشدده راهحددد‬
‫تاریخی ‪،‬یخواهد و راهحد تاریخی فقط بدا دسداه شددن بده انگیدزههدا‬
‫علددد و ‪،‬ناسددبات غاهبددا نهددان رویدددادها بدده دسددت ‪،‬ددیدیددد ادده در‬
‫هماهنگیهددا و ناهماهنگیهاشددان شددیراو «حقیقددتهدداس» فرهنگددی و‬
‫«فرهنگ» حقیقتهاس ید قدوم را ‪،‬دیریزنددد او ایده دسداهی تداریخی‬
‫‪20‬‬
‫د فرهنگی هنوو امتریه نشانی نزد ‪،‬ا نمیتوان یافتد»‬
‫دوسددتدار بددر ایدده بدداور اسددت ادده چددون اندیش د ایرانددی نتوانسددته او‬
‫نوساوس سنر ادرده و بده ‪،‬ؤهفدههداس ‪،‬ددرن اندیشدی برسدد بندابرایه‬
‫نتوانسته به رسی او علدد و عوا‪،‬دد دسرسدونی فرهنگدی بسدرداود اده‬
‫در دسردیسددی ایددران باسددتان بدده ایددران اس د ‪،‬ی رخ داده و بدده همددیه‬

‫‪ - 20‬ا‪،‬تناذ تفکر در فرهنگی دینی‪ 2232‬ص ‪222‬د‬
‫‪54‬‬
‫دهید دیگر دسرسدونیهدا را هدم نتوانسدته بده رسدی بگیدردو بدر ایده‬
‫اسدداا دوسددتدار بدده بنیددانهدداس رسددی فلسددفی باوسشددته و بر‪،‬بندداس‬
‫دیدساه فلسدفی اده اتخداو ادرده و‪،‬یندههداس نبدود دسداهی تداریخی و‬
‫فرهنگی را دیی ‪،‬دیاشدد‪« :‬تفکدر همدواره دیی او هدر چیدز ی ندی‬
‫رسدی و جوینددسی او جملده نیدز در ایده ا‪،‬در اده حقیقدت چیسددت و‬
‫اسر هست ادا‪،‬ست و چگونده اسدتد جوینددسی تفکدر چدون بده هدیچ‬
‫فر‪،‬انی سر نمینهدد هرسدز ایدان نمدی یابددد او ایندرو تفکدر هدر دن و‬
‫همیشه باید او نو بسرسد و بکاود تدا اساسدا باشدد و ‪ ،‬لدوم اندد اده دیدا‬
‫و چگونه خدود و یافتدههداس یشدینی تدا نو رسدی و نواداوس شددن‬
‫را دارندد جایی اده اعتقداد در و او وابسدتگی بده بنیدادش هسدت تفکدر‬
‫در جویندسی و بنیانکاوس تاقدق ‪،‬دی دنیردد اعتقداد نشدان سدر نهدادن‬
‫بدده بنیددادس ادداوشنا ددنیر و ‪،‬سددلم اسددت ادده حقیقددت اعتقدداد را‬
‫‪،‬یساود و تفکر خدود را ‪،‬ناصدرا در ایده نشدان ‪،‬دیدهدد اده هرسدز‬
‫‪،‬ماو نیسدت بنیدادس را ناااویددنی و بده ایده ‪ ،‬ندا نا رسدیدنی بگیدردد‬
‫حقیقت بدراس اعتقداد بنیداد ضدا‪،‬ه و ‪،‬رجد وجدودسسدت در حاهیکده‬
‫تفکر همواره باید به خدود وابدت اندد اده هدیچ بنیدادس و ضدا‪،‬نی جدز‬
‫رسندسی ندارد ی ندی هینگداه بده هدیچ ‪،‬رج دی جدز ااویددن ‪،‬تکدی‬
‫نیسددتد تفکددر همانقدددر او رسددی و ادداوش بر‪،‬ددیدیددد و بدینگوندده‬
‫یوسددته او نددو ‪،‬ددیشددکفد ادده اعتقدداد را «حقیقددتی» ی د بددار بددراس‬
‫‪25‬‬
‫همیشه در نا رسایی خود بنا ‪،‬ینهد و نگه‪،‬یداردد»‬
‫به تاقیق رسدی عا‪،‬دد ‪،‬ادورس و بنیدان سداوند رشدد و دسردیسدی‬
‫و باهندددسی فرهنددگ و اندیشدده اسددتو عددا‪،‬لی ادده در سددنرساههدداس‬
‫سرنوشددت سدداو فرهنددگ ایرانددی او دن تهددی بددوده و اناشددا ی را بدده‬
‫اناشددا دیگددر یونددد وده و اندیشدده را در دام ا‪،‬تندداذ سرفتددار و جا‪ ،‬دده‬
‫‪ - 25‬ا‪،‬تناذ تفکر در فرهنگی دینی‪ 2232‬ص ‪220‬د‬

‫‪55‬‬
‫و سیاست را بده سدوس ووال راهبدر شدده اسدتو بده دریافدت دوسدتدار‬
‫نا رسایی نشانگر دینخدویی اسدت اده در ایدران و شدرق سدنتی وجدود‬
‫داشته و راه را بدر هرسونده نوسداوس و اسدخگویی بده نیاوهداس واق دی‬
‫بسته استو بده ت بیدر هدانس هداینریی شددر اده دوسدتدار او او نقدد‬
‫‪،‬ددیانددد«سددنت در شددرق ی نددی انسددرو اددردن دنندده دیریندده اسددت‬
‫دننه اهده اسدتد یشدرفت فکدرس و ‪ ،‬ندوس ‪،‬ناصدرا در ت بیدر ایده‬
‫دیرینهها و انشباق خود بدر دنهدا بدروو ‪،‬دیاندد نده در دسرسوندهسداوس‬
‫و یکرریزس نویه دنهاد علت اصدلی ایده ا‪،‬در بسدتگی دیندی اسدت اده‬
‫تناورس فکدرس و وهندی شدرقی را ‪،‬تاقدق ‪،‬دیسداودد سدنت در شدرق‬
‫ا‪،‬ددرس خدشددهنا ددنیر اسددت چددون حکددم وحددی را داردد چددون دیندددسان‬
‫نه قادرند و نه ساخته شدهاندد بدراس اینکده در چیدزس دسدت بزندد اده‬
‫‪21‬‬
‫و‪،‬انی به عنوان حقیقت به دنها افاضه شده استد»‬
‫‪،‬یتدوان در اندار نقدی نا رسدایی دیده در اناشدا و عقدب ‪،‬انددسی‬
‫شددرق او عوا‪،‬ددد دیگددرس هددم سددخه سفددتد د‪،‬یختگددی سیاسددت بددا‬
‫اسددتبداد بددی تناسددب بددودن ن ددام ‪ ،‬یشددتی اسددشوره سرایددی در‬
‫اخ قیددات دورس او حقددوق بی ددی انسددانهددا وددد او عددوا‪،‬لی هسددتند‬
‫ادده در راندددن جا‪ ،‬دده و فرهنگددی بدده دیددار نیسددتی نقددی دارنددد و‬
‫‪،‬یتوانند تمدنی را او سردوند یشدرفت بده ادج راهدههداس اناشدا و‬
‫فرو اشی بکشانندد با ایده ‪،‬قدد‪،‬ات دوسدتدار بده بداوخوانی و‪،‬یندههداس‬
‫باسددتانی فرهنددگ و سیاسددت ایرانددی ‪،‬ددی ددرداود ادده بددراس شددناخت‬
‫واق ی سقو ایران باستان بده سراشدیب ایدران اسد ‪،‬ی ت یدیه انندده‬
‫بودهانددو «بدراس اینکده بتدوانیم دیده هخا‪،‬نشدیان و دنیداس دنهدا را تدا‬
‫حدودس دریابیم باید بکوشیم با قدرایه بده دسدت داده شدده بده قرنهدا‬
‫ددیی در چنددیه دنیددایی بدداوسردیم و در دن چنددان بنگددریم ادده خددود را‬

‫‪56‬‬
‫‪،‬ددیدیددده اسددتد اهبتدده ایدده اددار دشددوار د‪،‬ددووش و ‪،‬مارسددت وهنددی‬
‫‪،‬ددیخواهدددد توانددایی و ورویدددسی یوم اسددت بددراس اینکدده ددم حتددا او‬
‫‪،‬ادددودیت ‪،‬ناسددبات و عوا ددف ‪،‬ددينوا خددود خددار شددود و خددود را‬
‫جداس دیگددران بگدنارد تددا احدوال دنهددا را دریابدد چدده رسدد بدده اینکدده‬
‫بخواهد در دنیدایی دوردسدت بده دغداو فرهنگدی بداوسردد اده بدراس او‬
‫سر بسر بیگانه شده استد ا‪،‬دا اسدر ‪،‬شلقدا چندیه ادارس را نشدود ادرد‬
‫‪22‬‬
‫هیچ سنشتهاس را نمیتوان فهمید نه فقط هخا‪،‬نشیان راددد»‬
‫دوستدار ب دد او ایده اده بده حدد ید اتدا برد‪،‬دده او ‪،‬نداب اصدلی‬
‫تدداریخی و اعتقددادس ادده داراس اهمیددت تدداریخی اسددت بدده اوبددات‬
‫ا‪،‬تناذ تفکدر در فرهندگ دیندی ایدران ‪،‬دی درداود در بخشدی او دروس‬
‫فکددرس خددویی او سددردغاوهاس شددکدسیددرس جریددان ‪،‬نددوراهفکرس در‬
‫ایدران و انادراف دن بدده خوانددهشدددسان روشدنفکرس ‪،‬ددی رسدد ادده او‬
‫اهمیددت ‪ ،‬رفتددی در شددناخت وا سددماندسی انددونی ‪،‬ددان برخددوردار‬
‫اسددتد بدده بدداور درا‪،‬ددی دوسددتدار ایدده اناددراف و اناشددا در دوران‬
‫‪ ،‬اصددر یا‪،‬ددد نا رسددیده ‪،‬اندددن سددنت و برخددورد انتقددادس بددا سنشددت‬
‫فرهنگدددی ‪،‬دددان اسدددتد «‪،‬یدددروا فتا لدددی دخونددددواده» و «جد د ل‬
‫دلاحمد» دو ‪،‬وردس هسدتند اده دوسدتدار بدراس عیندیتدر ادردن هندر‬
‫نیندیشدددیدن و یگیدددرس او عوا‪،‬دددد و اهزا‪،‬دددات شدددناخت نددداق او‬
‫‪،‬درنیتدده و ‪،‬واجهددهس غیددر ‪،‬نشقددی بددا سددنت یددا بدده ت بیددرس توهددد و‬
‫‪،‬ددر روشددنفکرس در ایددران او دنهددا یدداد ‪،‬ددیاندددو انددار هددم قددرار‬
‫دادن دخوندددواده و دل احمددد در توهددد و ‪،‬ددر روشددنفکرس ایددران در‬
‫نوشددتههدداس دوسددتدار یکددی او ‪،‬ددواردس اسددت ادده جدداس سددخه داردو‬
‫تردیدددس نیسددت ادده شددروذ روشددنفکرس در ایددران بددا دخوندددواده بددوده‬
‫اسددتد ا‪،‬ددا ‪،‬ددر دن جریددان در اسددتااههاس بددوده ادده در دهددههدداس‬

‫‪57‬‬
‫یشیه با دنیرفته ایددژوهوسس دیندی و سیاسدت بداوس دچدارش شدد و‬
‫به هیچ ت بیرس نمدیتدوان دل احمدد را بدا توجده بده ‪ ،‬یارهداس ت یدیه‬
‫شددده شخصددی روشددنفکر خواندددد دو فصددد ب دددس تددا حدددودس ایدده‬
‫ت دار دوسدتدار را روشده ‪،‬دیانندددد دوسدتدار در ایده بخدی تدديهیف‬
‫خویی بده ت بیدرس نیندیشدیدن را در و‪،‬یندههداس تداریخی و فرهنگدی‬
‫دن به با ‪،‬یسدنارد و بدر ایده ایدده تيایدد دارد اده‪« :‬قش دی اسدت‬
‫اه ‪،‬ایدههداس جسدمی و روحدی جا‪ ،‬د وقدت را همدواره دن بنیادهداس‬
‫تاری و ناشناخته ‪،‬اندده در خدود تالیدد ‪،‬دیبرندد فضداس درورش و‬
‫باهی درونی را بر دنها تندگ ‪،‬دیانندد و ‪،‬دان شدکفته و تنداورس دنهدا‬
‫‪23‬‬
‫‪،‬یشوندد»‬
‫سوی دیگدر ایده نگداه سدنار او د‪،‬دووههداس سدنت و او سدر سنرانددن‬
‫تاول در وهنیدت اسدت اده تمددد فرهنگدی را بده ار‪،‬غدان ‪،‬دیدورد و‬
‫بنیددانهدداس نقددد سددنت و همدداوردس بددا فرهنددگ قددد‪،‬اژی را ددی‬
‫‪،‬ی افکندو بندابرایه «فقدط جا‪ ،‬دهاس ‪،‬دیتواندد وندده و دفرینندده باشدد‬
‫ادده بددا شدداهودههددا و یشددینههدداس فرهنگددی و تدداریخی خددودش بدده‬
‫‪،‬ن ددور دو‪،‬ددون تددوان و تندرسددتی دنهددا و نیددروس ‪،‬سددتقد خددود در‬
‫‪26‬‬
‫دویخته باشدد»‬
‫بددا شددروذ سددنمی در یشددینی تدداریخی ادده ‪،‬تکددی بددر نوسدداوس‬
‫فرهنگی است ‪،‬دیتدوان بده سدرا عوا‪،‬دد باودارندده و علدد یشدبرنده‬
‫در فرهندددگ رفدددت و او او و حضدددی دن رسدددید و راه را بدددر‬
‫دسرسددونی در فرهنددگ و شددناخت بخددیهدداس دفددت ود فرهنددگ‬
‫سشددودو تددا شددرایط ا‪،‬تندداعی ادده در تفکددر دور ‪ ،‬اصددر بددر فرهنددگ‬
‫ایرانددی ‪،‬سددتوهی اسددت روشدده شددده و نیندیشددیدن را بدده نااندیشددههددا‬
‫‪ - 23‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪22‬د‬

‫‪ - 26‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪23‬د‬
‫‪58‬‬
‫ارتقددا داد‪« :‬سددخه او ‪،‬شددک ت ویددژه اسددتد یکددی او ایدده ‪،‬ش دک ت‬
‫‪،‬سئل روشنفکرس ‪،‬استد حدواد ایده ید دهد اخیدر نده بده ‪،‬نزهد‬
‫علت ا‪،‬ا بمنزه ‪ ،‬لدوهی فرهنگدی‪ /‬تداریخی بایدد دیددساهها و افقهدا را‬
‫‪،‬شخصتر و روشدنتر ادرده باشدندد بده همدیه جهدت هدر چده تداانون‬
‫‪،‬ددیتوانسددته ‪،‬سددئله تلقددی سددردد و ‪،‬ددا نمددیتوانسددتیم و یددا فقددط بدده‬
‫اندددس ‪،‬ددیتوانسددتیم دن را حسدداا انددیم او ایدده ددس بایددد چشددم‬
‫‪04‬‬
‫سیرتر شود و ‪،‬ا را نگران اند به فکر بیانداودد»‬
‫بدرسدددتی سدددنمی تددداریی سنشدددت فرهندددگ ایدددران او ‪،‬ددددخد‬
‫ااهبدشکافی سدهاس ‪،‬یسنرد اده سدنت ایراندی در ایدان خدود سرفتدار‬
‫ایدددژوهوسس شددد و در ت قددی ایددران و ‪،‬درنیتدده جریددانهددایی شددکد‬
‫سرفتند اه اسرچه در سنشته سابقه نداشدتند ا‪،‬دا همدان د‪،‬دووههدا را بدا‬
‫‪،‬فدداهیم ‪،‬دددرن در فرهنددگ ایرانددی راانددده و راهددی همددوار را ادده‬
‫‪،‬دیتوانسددت بددر اید انتقدداد او سددنت بده ‪،‬درنیتدده برسددد در سددنگ خ‬
‫ایدددژوهوسی انداختندددو جریددانی ادده روشددنفکرس خوانددده ‪،‬ددیشددود‬
‫حا‪،‬د باورهاس سیاسی شدد اده هدم او سدنت ‪،‬تقدد‪،‬ان فاصدله داشدت‬
‫و هددم او فرهنددگ ‪،‬تمدددداند بدده تاقیددق همددانشور ادده دوسددتدار‬
‫‪،‬ی سویدد‪« :‬ایده بایدد قش دی باشدد اده ترایدب »روشدنفکر» بده هدر‬
‫حال تات تاویر ایده سدد سدال دشدنایی اخیدر بدا فرهندگ غربدی یددا‬
‫‪02‬‬
‫شده استد»‬
‫اشدداره دوسددتدار بدده بنیددان جریددانی اسددت ادده در ددیی و‪،‬ینددههدداس‬
‫‪،‬شددرو یت و بدده دنبددال اوهددیه برخوردهدداس غددر ‪،‬دددرن و ایددران‬
‫و‪،‬دددیه شدددکد سرفدددت و در ‪،‬یدددان نخبگدددان سیاسدددی و فرهنگدددی‬
‫‪،‬نددوراهفکر خوانددده شدددو جریددانی ادده بددا دسدداهی او تاددویت تمدددن‬
‫‪ - 04‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪23‬د‬

‫‪ - 02‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪04‬د‬
‫‪59‬‬
‫بشرس بده بداونگرس در د‪،‬دووههداس یشدینیان رداخدت و بدا سدنمی‬
‫فرهنگ و سیاست ایران سدنتی سسسدتی را ایده سدنارس ادرد اده در‬
‫دهددههدداس ب دددس تدددویه قددانون اساسددی عرفددی و ایمدداد ارهمددان و‬
‫سددنار او ‪ ،‬ددارف قددد‪،‬اژی او نتددایج اوهید دن بشددمار ‪،‬ددیروندددو اسددانی‬
‫اه ایده جریدان را در دول دهده هدایی شدکد دادندد و ‪،‬ده دنهدا را‬
‫‪،‬دددرنهدداس ا سددی ایرانددی نا‪،‬یدددهام در ادا‪،‬دده ف اهیددتهدداس‬
‫فرهنگی و سیاسی ب دد او ‪،‬شدرو یت بدا شدت سدر سناشدته رادودس‬
‫در و‪،‬ان تغییر سدلشنت بدا ‪،‬ایدههداس ‪،‬لیدت خدواهی و قدانون سرایدی‬
‫شتوانههداس اصدلی فرهندگ عصدر هلدوس اول را دیددار سداخت و او‬
‫دن ددس تددا دهدده هددایی در ‪،‬رااددز اجرایددی برخددی او تکنددواراتهدداس‬
‫فرهنگددی را تشددکید دادندددو سددردغاوهاس ایدده جریددان فرهنگددی در‬
‫همان عصر قاجاریه ظاهر شدد و بدا رویکدردس انتقدادس بده سدنت اده‬
‫نشددات سرفتدده او شددناخت عصددر جدیددد و در و دریافددت اهزا‪،‬ددات دن‬
‫بددود دوران تدداوهاس را در فرهنددگ و اجتمدداذ ایددران و‪،‬ددیه بدده وجددود‬
‫دوردو دوستدار بدا تبیدیه ‪،‬ؤهفدههداس اندیشدگی روشدنفکران ایراندی در‬
‫‪،‬راحددد ب دددس او ددروس خددود بدده دسددیبشناسددی سیاسددت ودسددی‬
‫روشنفکرس ایدران رداختده و دن را بده ‪،‬اد سدنمی ‪،‬دیسیدردو بده‬
‫سخه دوسدتدار «همننانکده او ترایدب هف دیاش بر‪،‬دیدیدد روشدنفکر‬
‫دن اسی تواند باشدد اده روشده فکدر اندد روشده بیاندیشددد او دنمدا‬
‫اه اندیشیدن همیشه اندیشیدن چیدزسسدت حتدا اسدر ایده چیدز خدود‬
‫اندیشددیدن باشددد ‪،‬ددیتددوانیم بگددوییم روشدده اندیشددیدن ی نددی‬
‫اندیشددیدن چیددزس بدده روشددنی بدده ‪ ،‬نددی چیددزس را بددا اندیشددیدنی‬
‫دشکار و دروننما اردند چده چیدز را ‪،‬دیتدوان بدا اندیشدیدنی دشدکار‬
‫و دروننمددا سدداخت؟ هددر چدده نهددان تیددره و تاریدد اسددتد ب ددا‬
‫روشنفکرس یا روشه اندیشدیدن فقدط در ‪،‬دورد ا‪،‬درس ‪،‬دیتواندد ‪ ،‬ندی‬

‫‪61‬‬
‫داشته باشدد اده قابلیدت و هدزوم روشده شددن داشدته باشددد بده ایده‬
‫سددبب روشدده شدددن ا‪،‬ددورس ادده قرنهددا خددود را نهددان و تیددره‬
‫نگهداشدتهاندد ‪،‬ناصددرا بدا یوسدته اندیشددیدن و او ندو اندیشدیدن دنهددا‬
‫‪01‬‬
‫‪،‬یسر ‪،‬یسرددد»‬
‫اشاره دوستدار در ایه ت ریف بده تیرسدی اسدت اده بده واسدش سدیشر‬
‫بیددنی دینددی هددزارهاس بددر فرهنددگ ایددران سددایه انداختدده و دن را او‬
‫واق یت تفکر فلسفی و دره رسدی تهدی سداخته بدودو تیدرهسدی اده‬
‫نقشدد ‪،‬قابددد روشدده اندیشددی اسددتد بنددابرایه «روشددنفکرس ی نددی‬
‫روشدده اندیشددیدن و تنهددا ا‪،‬ددورس را ‪،‬ددیتددوان روشدده اندیشددید ادده‬
‫تیرسددی و تدداریکیشددان را فقددط و فقددط اندیشددیدن خواهددد ودود و‬
‫چنانکه خواهیم دیدد عیندا و در وهلد اول »توجیدههدا»س ‪،‬سدتوهی بدر‬
‫حیات دد‪،‬دی در نهداد خدود او همدیه تاریکیهدا هسدتندد او ایندرو بدراس‬
‫دنکدده ببینددیم روشددنفکرس چیسددت و روشدده اندیشددیدن ادددام اسددت‬
‫بایددد او دنندده تیددره نهددان و تاری د اسددت و بددا اندیشددیدن شددفاف‬
‫‪02‬‬
‫نمایان و روشه ‪،‬یسردد دغاو اردد»‬
‫س اوهویت اارس روشدنفکرس شدفاف سداوس تیدرهسدیهداس سدنت و‬
‫سنار او دن هاسدت بدراس رسدیدن بده سداحت روشدنایی در فرهندگ و‬
‫بنیان سداختارهاس واق دی و برد‪،‬دده او حقدایق جدیدد بدراس اندیشدیدنو‬
‫او ایدده دیدددساه «دنندده بددیی او هددر چیددز بددر ضددد روشددنفکرس داراس‬
‫سرشددتی چنددیه تاری د اسددت و روشددنفکرس را بدده تددوان و یدداراییاش‬
‫در برون اشدیدن و نمایانددن ایده سرشدت تارید ‪،‬دیتدوان شدناخت‬
‫‪00‬‬
‫در دو ‪،‬قوهه ‪،‬شخ ‪،‬یسردد‪ :‬دینخویی و روو‪،‬رهسید»‬
‫‪ - 01‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪04‬د‬

‫‪ - 02‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪01‬د‬
‫‪ - 00‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪02‬د‬
‫‪61‬‬
‫در دروس فکددرس درا‪،‬ددی دوسدتدار سددنت ‪،‬متند فرهندگ ایرانددی بددا‬
‫سرفتارس در دو ‪،‬ؤهفد دینخدویی و روو‪،‬درهسدی بده سراشدیب اناشدا‬
‫سراییددده و بددا دسددتاویزس بدده هنددر نیندیشددیدن او رسددیدن دورس‬
‫جسددته و نا رسددایی را رسددمیت داده اسددتو نا رسددایی ادده در دوران‬
‫جدیددد و صددور دن در ایددران و‪،‬ددیه ادده همز‪،‬ددان بددا عصددر ‪،‬شددرو یت‬
‫بود به ایان ‪،‬اتدوم خدود رسدید و بدا وارونده خدوانی واق یدات جا‪ ،‬ده‬
‫‪،‬هر تيژیدد بدر خاتمد خدود ودو بدا ایده ‪،‬قدد‪،‬ات دوسدتدار بده ت ریدف‬
‫خویی او دو ‪،‬قوهد اساسدی سدنت فرهنگدی قدد‪،‬ا ‪،‬دی درداودو وس در‬
‫رابشدده بددا دینخددویی ‪،‬ددینویسددد‪« :‬دینخددویی دن رفتددار و اددردار‬
‫دروندیسددت ادده خصیصدهاس عمددده او اصددد دیندی را همننددان حفد‬
‫اددرده بددیدنکدده بددر ‪،‬نشددا ایدده خصیصدده واقددف باشدددد ایدده خصیصدده‬
‫عبارت است او دریدافتی بیگانده بده رسدی و داندی او ا‪،‬دورد»‪ 05‬ایده‬
‫ت ریدف ندداظر بدده سددوهر دیدده و حکایددت او دیدارشناسددی دیدده اسددتو‬
‫ا‪،‬ا سستر ایه تاقیدق فراتدر او ‪،‬باحد فلسدفی اسدت و همدانشور اده‬
‫دوستدار ‪،‬ینویسد در ییههداس ‪،‬ختلدف جا‪ ،‬ده ظداهر ‪،‬دیشدود و چده‬
‫بسا ‪،‬ؤهف ب ددس سدنت ی ندی روو‪،‬درهسدی را در خدود جداس ‪،‬دیدهددو‬
‫«دینخویی سرچده در حدووههداس ‪،‬ختلدف حتدی بدا شدور و شدوق نیدز‬
‫بدده ا‪،‬ددور روس ‪،‬ددیدورد و خددود را بددا دنهددا «سددرسرم ‪،‬ددیانددد» در‬
‫حقیقت برخوردسسدت ‪،‬شلقدا عدارس او سدنمی و شد بدا ا‪،‬دور بده‬
‫ویددژه ا‪،‬ددورس ادده یکسددره تاریدد و ‪،‬شددکو انددد و جددز ایدده‬
‫‪01‬‬
‫‪،‬ینمایندد»‬
‫سخه دوستدار در ایه ‪،‬قام ناظر بده ‪،‬سداژلی اسدت اده در بنیدانهداس‬
‫‪ ،‬رفتددی ددروسهاش و در جداسدداوس دیدده و علددم و فلسددفه بدده دن‬
‫‪ - 05‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪00‬د‬

‫‪ - 01‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪00‬د‬
‫‪62‬‬
‫رداختدده و دیندددارس را برد‪،‬ددده او اعتقدداد خوانددده اسددتو اعتقددادس ادده‬
‫جنبدده شخصددی دارد و بدده دور او رسددیدنی اسددت ادده اندیشدده ددرور و‬
‫فرهنگ ساو استد بده همدیه خدا ر هدم در قراژدت دوسدتدار ایدران و‬
‫فرهنددگ هددزار سدداههاش چددون سرفتددار دینخددویی یددا همددان نا رسددایی‬
‫بوده به ا‪،‬تنداذ تفکدر رسدیده و نیروهداس وهندی را بده ‪،‬اداق ندابودس‬
‫و اناشددا اشددانده اسددتو بنددابرایه «دینخددویی او دنمددا ادده در‬
‫دریافتی ضد رسدی و داندی او جهدان ‪،‬سدتاید ‪،‬دیسدردد فقدط در‬
‫سترونی رسی واق ی ‪،‬دیتواندد ‪،‬یسدر و ‪،‬وجدود سدرددد بددیه ترتیدب‬
‫دینخویی در وهل اول و او بنیاد بده دن سونده برخدورد بدا ا‪،‬دور ا د ق‬
‫‪،‬ددیشددود ادده او اسدداا فاقددد رسددی حقیقددی و شدد بدداور اسددتد‬
‫‪،‬همتریه ا‪،‬رس اه ‪ ،‬درو اینگونده برخدورد تاژیددس واقد ‪،‬دیشدود‬
‫بی تددا رویدددادهاس شددیراوهیددی تدداریی و فرهنددگ یدد جا‪ ،‬دده و‬
‫توجیهات دنهدا هسدتندد»‪ 02‬در توضدیم و تبیدیه ‪،‬ؤهفدههداس دینخدویی‬
‫دوسددتدار بدداو دن را اینگوندده تشددریم ‪،‬ددیانددد‪« :‬بددراس ایدده ‪،‬ن ددور‬
‫دینخددویی بدده عنددوان شددگرد نا رسددا و نیندددیی در فهددم و در ا‪،‬ددور‬
‫خود را ساحت وایس ت بیدر بدراس رویددادهاس حیدات فدردس یدا جم دی‬
‫‪03‬‬
‫و ‪،‬لی قلمداد ‪،‬یاندد»‬
‫حال اه تا حددودس ‪،‬ؤهفدههداس دینخدویی روشده شددند دوسدتدار بده‬
‫تاریی ایران و سدیر فرهندگ دن توجده ‪،‬دیاندد و دن را سراسدر دینخدو‬
‫‪،‬یدانددو ایددهاس اده ‪،‬دیتدوان بده اسدتناد دادههداس واق دی تداریی در‬
‫سستر هزار سداه دن بده ‪،‬اد سناشدت و اشدکال جددس بدر دن وارد‬
‫ساختو حای بگنریم او ایه ‪،‬سديهه اده واق دا ‪،‬لدت ایدران را ‪،‬دیتدوان‬
‫‪،‬لتددی دینددی و فرهنددگ دن را بدده ‪ ،‬ندداس واق ددی دیددهخددو نا‪،‬یددد؟ در‬
‫‪ - 02‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪05‬د‬

‫‪ - 03‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪05‬د‬
‫‪63‬‬
‫‪،‬قام ره تئوری ‪،‬سديهه اسدر بده ت داریف وجدودس جا‪ ،‬دهشدناختی‬
‫روانشددناختی دیدددهشددناختی وددد نسددبت بدده دیدده هددم ن ددر انددیم‬
‫خواهیم دید اه در ایه ‪،‬قوهد دیدهخدویی سراسدرس ایرانیدان بده دیدد‬
‫تردید باید نگریسته شودد چدون دیددساه داتدر دوسدتدار فلسدفی اسدت‬
‫‪،‬یتوان به تبییه فلسدفی او دیده ن در ادرد و دن را بدر رفتدار و ادنی‬
‫ایرانیان در سدههاس سنشدته تشبیدق نمدودو او نگدر فلسدفی دیده بده‬
‫ارتبا شخصی با ا‪،‬ر ‪،‬ت داهی یدا ا‪،‬در قدسدی ا د ق ‪،‬دیشدود اده بده‬
‫تناسب هدر و‪،‬دان و فرهنگدی دن ا‪،‬در قدسدی بده ندا‪،‬ی خواندده شدده‬
‫است و در دیدهشناسدی فلسدفی سدخه او ایده ‪،‬سداژد اسدت اده ایده‬
‫جددوهره در نمادهددا و شدد اژر بدده چدده صددورت ظدداهر ‪،‬ددیشددود؟ و در‬
‫اخ قیددات فددردس و اجتمدداعی او چدده جایگدداه انشددی و ارتبددا ی‬
‫‪،‬ددیتوانددد برخددوردار باشددد؟ اسددر ایدده ‪،‬سدداژد و دیگددر ‪،‬سدداژد‬
‫دیددهشناسددی فلسددفی را بددر رفتارهدداس فددردس و اجتمدداعی ایرانیددان در‬
‫ول سدههداس سنشدته ‪،‬اد بدزنیم بده تاقیدق ادنی و اعتقدادس‬
‫ظدداهر خواهددد شددد ادده او دن جددوهر دینددی ادده در ایفیددت ارتبددا‬
‫شددخ ‪،‬تدددیه بددا ا‪،‬ددر قدسددی اسددت بدده غایددت دور و سددر در سددرو‬
‫خرافددات و باورهدداس غیر‪،‬قدسددانه داردو او ن ددر اددنیهدداس تدداریخی‬
‫هم به ن ر ‪،‬یرسدد اده دادههداس عیندی چیدزس خد ف ایده را وابدت‬
‫‪،‬ی انند و بر دیهباوس ایرانیدان بیشدتر دیهدت دارد تدا دینددارس دنهدا‬
‫ریااارس ایرانیان اه نشديت سرفتده او همدان دسدتورات اخ قدی سدنت‬
‫استو یا باورهداس خرافدی و د‪،‬دد‪،‬ی بدودن ‪،‬یدان اعتقدادات چندسانده و‬
‫هر او ساهی با هموم اقدوام و ‪،‬لدد بیگانده تغییدر دیده و ‪،‬دنهبدادن‬
‫چه ‪ ،‬ندایی ‪،‬دیتواندد داشدته باشدد جدز بدیدیندی و اداس دینددارس را‬
‫دردوردن؟ در ایدده و‪،‬یندده دوددار و تيهیف دات چندددس نوشددته شددده ادده او‬
‫جملدده ‪،‬ددیتددوان بدده «سددیاحتنا‪ ،‬ابددراهیم بیددگ» او ویددهاه ابدددیه‬

‫‪64‬‬
‫‪،‬راغددهاس و «حدداجی دقددا»س صددادق هدددایت اشدداره اددرد ادده او‬
‫نمونددههدداس عدداهی بدداوخوانی روانشناسددی اجتمدداعی دیندددارس ایرانیددان‬
‫در دوران ‪ ،‬اصر و با بیان ‪،‬درن هستندد‬
‫با ایه حال دوسدتدار او ‪،‬ن درس دیگدر بده سدختی ادار روشدنفکرس در‬
‫سنمی سنت دساه است و بدر ایده بداور اسدت اده «رویداروس شددن و‬
‫درافتادن بدا تداریی و فرهندگ‪،‬دان اده قش دا دشدوارتریه ادار ‪،‬مکده‬
‫فرهنگدیسدتد بدراس دنکده هددم جسدت و جدو و رسدیدن ‪،‬دیخواهددد‬
‫چیزس اه بدراس ‪،‬دا خشدر دارد و هدم داندی و دانسدته اده دسدان بده‬
‫‪06‬‬
‫دست نمیدیدد»‬
‫بددی تردیددد علددت دشددوارس نقددد سددنت را بایددد در تهددی بددودن دن او‬
‫‪ ،‬یارهایی دانست اده راه را در هدزارهاس سنشدته بدر رسدی بسدتند و‬
‫تفکددر ایرانددی را در حددووههدداس بینشددی و اعتقددادس سرفتددار اردندددو بدده‬
‫ت بیددرس ادده دوسددتدار اسددتفاده ‪،‬ددیانددد رسددیدن و دانسددته اراددان‬
‫اصلی داندایی اسدت اده بدر اید شد وروس فلسدفی دیددار شدده و‬
‫همددان ددور ادده در فصددد اول سنشددت دد‪،‬ددی را او جهددان دینددی بدده‬
‫دنیداس علمددی ارتقددا داده اسددتد تادوهی ادده در فرهنددگ سددنتی ایددران‬
‫به وقوذ نسیوسدت و تنهدا بده دنبدال دشدنایی برخدی او نخبگدان ایراندی‬
‫بددا دانددیهدداس جدیددد غربددی و ظهددور جریددان روشددنفکرس در سددده‬
‫سنشته به عرصه رسدید و تکاندههداس نخسدتیه را در وهنیدت ایرانیدان‬
‫به ار‪،‬غان دوردو دوستدار به ایده تکاندههدا هدم بدا سدوظوهه ‪،‬دینگدرد‪:‬‬
‫«هددیچ نشددانی او ایدده نیسددت ادده ‪،‬ددا اددم اددم داریددم ‪،‬ددیفهمددیم بددا‬
‫دینخددویی‪،‬ددان بدده امددا رسددیدهایددم و او ایدده ددس بدده امددا خددواهیم‬
‫‪ - 06‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪01‬د‬

‫‪65‬‬
‫قددرن اخیر‪،‬ددان او‬ ‫رسددید بددا وجددود تمددام د‪،‬وختددههدداس ایدده یدد‬
‫‪54‬‬
‫ارو اییان اه ظاهرس نیمه دراسته به ‪،‬ا دادهاندد»‬
‫ظهددور ایدددههدداس سکویریسددتی او ‪،‬یددان همددان فرهنددگ دینخددوس‬
‫سنتی و اوهیه نمودهداس دن در نسدلی او ایرانیدان ‪ ،‬اصدر ایده سدخه‬
‫دوسدتدار را بددا اشددکال جددس سرفتددار ‪،‬ددیانددو ا‪،‬ددا دوسددتدار در ادا‪،‬د‬
‫ددروس خددویی بدده دسددیبشناسددی دینخددویی ادا‪،‬دده ‪،‬ددیدهددد و او‬
‫‪،‬ضددرات دن بددراس فرهن دگ جسددتموسر و رسددنده سددخه ‪،‬ددیسویددد و‬
‫ینیدسی دن را در اعتقداد و بیدنی ‪،‬تدافیزیکی روشده ‪،‬دیسداود‪« :‬بده‬
‫همان انداوه اه دد‪،‬ی دینخدو نسدبت بده خشدرس اده او سدوس اندیشد‬
‫ااونده ‪،‬ستقیما یا غیر ‪،‬سدتقیم ‪،‬توجده ایدههداس تداریی و فرهندگ او‬
‫‪،‬یشدود بددبیه و اژنگدر اسدتد بدا بددبینیاش خدود را او حدوو خشدر‬
‫‪،‬ددناور انددار ‪،‬ددیاشددد و بددا اژنگددرساش سددندس در دن اندیشدده او‬
‫‪52‬‬
‫تو ئه و دسیسه بر ضد تاریی و فرهنگ خود ‪،‬یبیندد»‬
‫حال اه دینخدویی تدا حددودس در دروسه فکدرس دوسدتدار تبیدیه شدد‬
‫وس به ‪،‬قوه دیگر فرهندگ سدنتی ایدران و‪،‬دیه ‪،‬دی درداودو دوسدتدار‬
‫روو‪،‬ددرهسددی را اینگوندده ت ریددف ‪،‬ددیانددد‪« :‬روو‪،‬ددرهسددی در وهل د اول‬
‫همددان وندددسانی عددادس و ‪ ،‬مددوهیسددت ی نددی دنندده او ‪،‬ادیددت و‬
‫‪ ،‬نویددت ‪،‬صددرف ددنیر و سدداو‪،‬ان یافت د ای د ‪،‬شددتر بددراس وندددسی‬
‫ید جا‪ ،‬ده ‪،‬دیشددودد روو‪،‬درهسدی ی نددی شدبکهاس اده در حراددات و‬
‫نوسددانهاس امددابیی یکنواخددت رشددتههددایی ویسددت دد‪،‬هددا را در‬
‫‪،‬ایط و جا‪ ،‬ه تن دیم ‪،‬دیاندد و بدا ‪،‬کانیسدم خدود دنهدا را همخدو و‬
‫همرفتار ‪،‬یسداود نسدبت بده خودشدان و نسدبت بده ا‪،‬دورد»‪ 51‬در ایده‬
‫‪ - 54‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪02‬د‬

‫‪ - 52‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪06‬د‬
‫‪ - 51‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪06‬د‬
‫‪66‬‬
‫ت ریددف دوسددتدار روو‪،‬ددرهسددی را در برابددر فردیددت قددرار ‪،‬ددیدهدددد‬
‫فردیتددی ادده او ایددههدداس اساسددی ویسددت جهددان ‪،‬درنیتدده اسددت و‬
‫ار‪،‬غانی اسدت رشدد یافتده او عصدر رنسدانسد دوسدتدار بده واقد یکدی‬
‫دیگر او تفاوتهدا و تقابددهداس دنیداس سدنتی را بدا جهدان ‪،‬ددرن بده‬
‫‪،‬یددان ‪،‬ددیاشددد و در ت ریددف خددود او فردیددت ‪،‬ددینویسددد‪،« :‬ن ددور او‬
‫فردیددت فرهنددگ توانددایی فددرد ‪،‬تمددایز او جمدد در شددکافته وره‬
‫اروشددهاس جا‪ ،‬ددهسیددر و انگیخددته اندیشددههدداییسددت ادده بدده‬
‫ریشددهشناسددی ایدده اروشددها ‪،‬ددی رداونددد و او ایدده راه سددلش دنهددا را‬
‫‪52‬‬
‫درهم ‪،‬یشکنندد»‬
‫ایه همان واق یتدی اسدت اده در سدرو‪،‬یه غدر بده وقدوذ یوسدت و‬
‫فردسرایددی را ادده برد‪،‬ددده او اندیشددههدداس داددام و دیگددر اندیشددمندان‬
‫دوران ایانی قرون وسدشی بدود بده ‪،‬ادور تد شهداس او‪،‬انیسدتهدا‬
‫و اهاهی رنسدانس تبددید ادردد فردسرایدی اده بدر اروش واتدی انسدان‬
‫باور دارد و بدا دی ریدزس حدق بی دی جوا‪،‬د ‪،‬ددرن را بدا انت دام در‬
‫قراردادهدداس اجتمدداعی و قددوانیه ‪،‬وضددوعه شددکلی عرفددی و سددکویر‬
‫داده اسددتو فردیتددی ادده او رعیددت سنشددته و بدده دیددد شددهروندس‬
‫رسددید و حقددوق را بدده جدداس تکلیددف ‪،‬شددروعیت داد و او رفددی‬
‫حاامدان را بده قددانون و رعایدت اصدول چهارساند دوادیخدواهی حقددوق‬
‫اجتمدداعی و سیاسددی و اقتصددادس ‪،‬شددرو و ‪،‬قیددد سدداختو ا‪،‬ددا در‬
‫حووه شخصدی دوسدتدار فردیدت را اینگونده توصدیف ‪،‬دیاندد‪« :‬فقدط‬
‫اسددی ‪،‬ددیتوانددد در «سرسنشددت» خددود او ایدده «سرنوشددت» جم ددی‬
‫برهد اه در اشمکی با خویشدته و ‪،‬ادیشی خدود را بده رغدم الید‬
‫قدرتهاس ‪،‬سدتوهی تداریخی و روو‪،‬دره همدواره او ندو بزایاندد و درورش‬
‫دهدددد وایددی و ددرورش نددو ی نددی خددود را دساهاندده و ‪،‬دددام او ‪،‬ددادر‬
‫‪ - 52‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪52‬د‬

‫‪67‬‬
‫یرا‪،‬ددونی ادده همیشدده بددر دن اسددت ‪،‬ددا را در دا‪،‬دده سددر‪،‬ی اسددیر‬
‫نگهدددارد دور سدداخته و در ایدده دورس او او بدده اسددتق ل اندیشدده و‬
‫رفتار رسدیدند در ایده خودسداوس دایمدی ضدد ارودی و ضدد یرا‪،‬دونی‬
‫ی نددی ضددد دینخددویی و ضددد روو‪،‬ددرهسددیسددت ادده دد‪،‬ددی ‪،‬ددیتوانددد‬
‫‪50‬‬
‫روشنفکر شودد»‬
‫بی دی و اهزا‪،‬ددات‬ ‫بده واقد سسددتر فردیدت در دسددتیابی بده تشددخ‬
‫فرهنددگ جم ددی دن ‪،‬وجددد خددردس ‪،‬ددیشددود ادده او بنددد ‪،‬یددرا‬
‫سنشتگان رسته و با نقدد ‪،‬دداوم بده بلندداس روشدنفکرس سدام سناشدته‬
‫و برخوردهدداس سددنمیده و روشددمند را بددا سددنت قددد‪،‬ایی ‪،‬ددیدغدداودد‬
‫شروعی اده تادول فرهنگدی و دسردیسدی اجتمداعی را بده دنبدال دارد‬
‫و حضور در جهدان ‪،‬ددرن راو «بدر ایده ایده روشدنفکر اده بایدد ضدد‬
‫‪،‬شلق ددم قداهبریزس شدده و ‪،‬رجد رسدت بده همد ‪ ،‬دانی دن باشدد‬
‫دن اس است اه در یکار دایدم بدا دینخدویی و روو‪،‬درهسدی ی ندی بدا‬
‫اروشهددداس اهددده و نوخاسدددت فرهنگدددی و یرا‪،‬دددونیاش تفدددرد و‬
‫ناهماهنگی خدود را ‪،‬سدتمرا بیاو‪،‬ایدد و ندادینخویی و نداروو‪،‬ره سدیاش‬
‫‪55‬‬
‫را یوسته او نو به خودش وابت اندد»‬
‫بددی تردیددد ایدده وبددوت خویشددته ‪،‬دددرن فددرد روشددنفکر در جدددال بددا‬
‫‪،‬ؤهفدههداس جهدان سدنتی بایدد ‪،‬تکدی بدر خدار او سدنت و تکیده بدر‬
‫‪،‬درنیته باشدو فرهندگ و ویسدتی اده او ‪،‬یدان انتقداد بدر سدنت بیدرون‬
‫د‪،‬ددد و فراتددر او دن اسددخگوس نیاوهدداس واق ددی انسددانهددا شددد و‬
‫برهدهاس را در تداریی تاددویت تمددن جهدانی بدده خدود اختصدداص دادو‬
‫به ت بیر دوسدتدار «روشدنفکر او ایده ریدق تاقدق وجدودس ‪،‬دییابدد‬
‫اه بدراس بیدرون اشدیدن خدود او ایده حیدات همگدانی یکبندد تکدا و‬
‫‪ - 50‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪11‬د‬

‫‪ - 55‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪12‬د‬
‫‪68‬‬
‫‪،‬یاندد و در سسد ندن بنددهاس ‪،‬دينوا و دشدنا او یکدر فدردس خدود‬
‫او ا نمی نشیندد»‪ 51‬دوسدتدار بداو هدم بدراس روشده شددن فردیدت بده‬
‫‪ ،‬نددایی ادده ‪،‬اصددول ‪،‬درنیتدده اسددت بددر توضددیاات یشددیه خددود‬
‫‪،‬ددیافزایددد و دن را در رابشدده بددا دیگددر ییددههدداس ویسددتی و فرهنگددی‬
‫تبییه ‪،‬یاند‪« :‬تفرد بده ‪ ،‬نداس خویشدته خدواهی بده ‪ ،‬نداس تدرجیم‬
‫‪،‬ا خویی و اروشهاس خدود بدر دیگدران و اروشدهاس دندان نیسدتد‬
‫تفرد یدافته سداخته و شدناخته اروشدهاس خدویی در برابدر اروشدهاس‬
‫همگان سند همه جدا خیدز و همده جدا سیدر اسدت اروشدهایی اده در‬
‫یکدستی و یکنواختیشان بدراس عمدوم تمهیدد شددهانددد در ایده حدد و‬
‫به ایه ‪ ،‬ندا تفدرد هماندا تنهدایی در دیددن و سدنمیدن اسدت تنهدایی‬
‫در حددس و فکددر اسددت در برابددر دیدددها سنمشددها حسددها و فکرهدداس‬
‫همسداخت و همبافدت بددا چشدمانی بداو و نگدداهی خسدتگینا دنیر ادده‬
‫‪52‬‬
‫نخست در خود ‪،‬ینگرد و ‪،‬یااود سسس در بیگانهد»‬
‫دوستدار باو بده تيایدد دیدد روشدنفکرس را در ارتبدا بدا ‪،‬ؤهفدههداس‬
‫فرهنددگ سددنتی ایددران ت ریددف ‪،‬ددیانددد و روشددنفکر را درسددت نقش د‬
‫‪،‬قابددد دینخددو قددرار ‪،‬ددیدهددد و همددان تقددابلی را ادده در حددووههدداس‬
‫تمدددنی در دو جهددان دینددی‪/‬قدددیم و علمددی‪/‬جدیددد ‪،‬شددره اددرده بددود‬
‫ایدده بددار در حددووههدداس شخصددیتی و فکددرس بدده روشددنفکر و دینخددو‬
‫تسددرس ‪،‬ددیدهددد‪« :‬روشددنفکر را ‪،‬ناصددرا در اندیشددیدن و دانسددته‬
‫دننه در تداریکی دینخدویی نایافتده ‪،‬دی ‪،‬اندد و در د‪،‬د‪،‬د روو‪،‬درهسدی‬
‫‪،‬یساید و هرو ‪،‬دیرود ‪،‬دیتدوان دیدد دوردد»‪ 53‬بندابرایه تفداوتهدا و‬
‫ت ددار هددا ادده در سدداحتهدداس اجتمدداعی و شخصددی ‪،‬شددره شدددند‬
‫‪ - 51‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪12‬د‬

‫‪ - 52‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪10‬د‬
‫‪ - 53‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪10‬د‬
‫‪69‬‬
‫«هددر انددداوه دد‪،‬ددی دینخددو بدده ‪،‬نزه د ‪،‬وهددود اروشددهاس ‪،‬اددیط بددر او‬
‫‪،‬وجودس یکسره ساخته و رداختده یدا باصدش ه «تمدام شدده» اسدت‬
‫ی نی در بیتفردساش یدا همسدانیاش بدا دیگدران بده امدال رسدیده‬
‫روشنفکر ‪،‬وجودسسدت همیشده ناتمدام اده بایدد هسدتی خدویی را در‬
‫تمایزش او دیگدران و ناهمسدانی اش بدا همگدان همیشده او ندو بسداود‬
‫و او دن دفدداذ انددددد عیندددا همدددیه خصوصدددیت را بایدددد ‪،‬میدددز او او‬
‫«دد‪،‬هاس تمام شده» به ‪ ،‬نداس دوساند «تمدام سداخته» و «بده ایدان‬
‫رسیده» دانسدتد»‪ 56‬دس اسدر روشدنفکر اسدی اسدت اده همیشده او‬
‫ن ر فکرس بر دینده و واق یات سشدوده اسدت دینخدو اسدی اسدت اده‬
‫رو بدده سنشددته دارد و در ‪،‬یددان یافتددههدداس ‪،‬تددافیزیکی و تکمیددد شددد‬
‫خددویی سرفتددار اسددت و نمددیتوانددد در چگددونگی ویسددت فرهنگددی و‬
‫اجتمدداعیاش رسددی انددد و تما‪،‬ددا و باهکددد در جهددان بسددتهاش‬
‫وندددسی ‪،‬ددیاندددد در ‪،‬قابددد دوسددتدار ت بیددر خددودش را او روشددنفکر‬
‫بیان ‪،‬یاند اه جدا او ‪ ،‬ناس رایدج دن اسدت‪«:‬روشدنفکر نده ‪،‬دیتواندد‬
‫بدون دخاهت در اار خددا جهدان و دد‪،‬دی بده اصدش ه در ادنج دهدی‬
‫به »روشنفکرس اشدتغال ورود» نده ‪،‬مداو اسدت رهبدر و یشدوا شدود و‬
‫نه براس دیگران و به جاس دیگدران بیاندیشدد تدا بده سدهم خدود عندان‬
‫اختیار ‪،‬ردم را او دسدتی بگیدرد و بده دسدتی دیگدر سدسارد و بدینگونده‬
‫‪14‬‬
‫او دنها خل اندیشیدن اندد»‬
‫در واق د روشددنفکر سیاسددتمدار نیسددت اسرچدده سیاسددتمدار ‪،‬ددیتوانددد‬
‫روشدده اندددیی باشددد و س د ادتی را بددراس جا‪ ،‬دده فددراهم اندددد همددان‬
‫ور اه روشنفکر یدا‪،‬بر هدم نیسدت اده دریافدتهداس شخصدیاش را‬
‫بدده جا‪ ،‬دده ‪،‬نتقددد انددد سرچدده دیدده ددژوه ‪،‬ددیتوانددد در دیدددههدداس‬
‫‪ -56‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪15‬د‬

‫‪ -14‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪15‬د‬
‫‪71‬‬
‫اعتقددادساش روشددنگرانه بنگددرد و بددا رعایددت تفکیدد حددووههدداس‬
‫اندیشددگی او اعتقددادس ‪،‬اققاندده در ‪،‬سدداژد خددود و یرا‪،‬ددونی تي‪،‬ددد‬
‫اندو با در ن در سدرفته ایده تفداوتهدا و اجتندا او بده هدم ریختگدی‬
‫حووههاس روشدنفکرس و دینددارس بده ‪،‬سداژد فرهنگدی بر‪،‬دیسدردیم‬
‫ادده او اشددتغایت روشددنفکرس در نقددد فرهنددگ سددنتی ایددران و‪،‬ددیه‬
‫هستندد بر ایه اساا دوستدار ‪،‬دینویسدد «هدر حدوو فرهنگدی ‪ ،‬دیه‬
‫در رویدددادهاس تدداریخیاش ‪،‬بتنددی بددر تص دوراتی بنیددادسسددت ادده او‬
‫دغدداو تددا هددر انددونی او ‪،‬یددان جریانهدداس تدداریخی در‪،‬ددیسنرنددد و در‬
‫نسددد ب دددس بدده ددیی ‪،‬ددیغلتندددد ی نددی همیشدده در ‪،‬ددا و همددراه ‪،‬ددا‬
‫هستند بیدنکه ‪،‬ا دنهدا را بدیواسدشه بشناسدیم و بده همدراه بودنشدان‬
‫با خود‪،‬ان دسداه باشدیمد یدافته ایده تصدورات و بداونمودن چهدرههداس‬
‫‪،‬بدددل و ‪،‬قلددو دنهددا اددار اساسددی روشددنفکرس در جا‪ ،‬دد ‪،‬اسددتد‬
‫نخست با ایه تصورات همده جدا حاضدر و همده جدا نافدن و یونددهاس‬
‫درهددم تنیدددهشددان بایددد دغدداو اددردد چددرا؟ بددراس دنکدده ‪،‬ددا در هددر ا‪،‬ددر‬
‫فرهنگی و تاریخی نادانسدته و نادساهانده او خد ل ‪،‬نشدور ایده سونده‬
‫تصددورات و شکسددتهاس نددورس دنهددا ‪،‬ددینگددریم ی نددی او ‪،‬ن رهدداس‬
‫سوندداسون اسدد م و فرقددههدداس دن یددا او دیدددساههدداس ‪،‬شددربها و‬
‫‪،‬سددلکهاس عرفددانی دن ادده تدداوه هینی د او دنهددا اصدداهت عنصددرس‬
‫ندددارد ی نددی در اددد و اجددزاظ خددود اهتقددا ی اسددتد بدده ایدده سددبب‬
‫روشنفکرس ‪،‬دا بایدد ‪،‬دا را در خود‪،‬دان روشده اندد بده همدیه سدبب‬
‫هددم نمددیتوانددد وارد دن بخددیهددایی شددود ادده او دن روشددنفکرس‬
‫غربددیسددتد همددیه اسددت ادده ‪،‬ددا او ایدده سددو و غربددیهددا او دن سددو‬
‫هینگاه نتوانستهایم بده هدم راه یدابیم بدا هدم سفتگدو اندیم ‪،‬گدر در‬
‫توهمات ‪،‬تقابلمانددد»‪ 12‬بده تاقیدق نیندی او ایددههداس ارو دا‪،‬اورس‬
‫‪ - 12‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪12‬د‬

‫‪71‬‬
‫هایدددسرس در ایدده نوشددتار دوسددتدار روشدده اسددت و اینگوندده او هددر‬
‫رف راه بسته بدر اندیشدهوروس نتدایمی ویرانگدر و در نهایدت سدنت‬
‫سددندانه در تبلیدد بددی فرجددا‪،‬ی ‪،‬درنیتدده دارد ادده بایسددتی دن را در‬
‫دسددیبشناسددی رویدددادهاس فکددرس و فرهنگددی ایددران ‪ ،‬اصددر او ن ددر‬
‫دور نداشتد‬
‫دوسددتدار بددا ایدده بیددانی اوهویددتهدداس روشددنفکرس را بدده بادد‬
‫‪،‬ددیاشدددو اوهویددت هددایی ادده او یدددایی جریددان ‪،‬نددوراهفکرس در‬
‫یکصددد سددال سنشددته تدداانون بدده بهاندده هددایی در ‪،‬ادداق ‪،‬انددده و بدده‬
‫ریقددی همددان نا رسددایی سددنتی را بدده جددان و وهدده روشددنفکرس‬
‫انداختدده اسددتو جریددانی ادده رووسددارس در هبدداا روشددنفکرس دینددی و‬
‫عصددرس در وشددی سیاسددت وروس و دورهاس در قاهددب ایدددژوهوسس‬
‫سرایی اده هدر اددام بده نادوس و روشدی ‪،‬دان او اجدراس ایدههداس‬
‫اساسددی روشددنفکرس ایددران در دسددتیابی بدده فردیددت و بددر اسدداا دن‬
‫سدنمی سدنت و ‪،‬واجهدده بدا جمد سرایدی فرهنگددی را او وجده غاهددب‬
‫به حاشیه رانده استد ا‪،‬دا راههدا بسدته نیسدت و اهگدوس جدوا دهندد‬
‫‪،‬درنیتدده ددیی روس ‪،‬اسددتد اهگددویی ادده اندیشددیدن بدده واق یددت را در‬
‫فردیت خردسرایی و تمربه بداورس بده ‪،‬دا د‪،‬وخدت و بدا فراتدر رفدته او‬
‫سنت عرصههاس نوینی را بده روس انسدانهدا سشدودد دوسدتدار هدم بدا‬
‫ایه یی و‪،‬یندههداس ‪ ،‬رفتدی د تداریخی یداددور ‪،‬دیشدود «بدا وجدود‬
‫ایه اسدر قدرار باشدد اندیشدیدن و روشده اندیشدیدن بیدا‪،‬وویم بایدد او‬
‫غربیهددا بیددا‪،‬وویم بددراس دنکدده دفرینندددسان اندیشددیدنندد دن دسددته او‬
‫قد‪،‬اس ‪،‬دا اده چیدزس د‪،‬وختدهاندد هدر چده در واقد اساسدی بدوده او‬
‫ایه سدناران فرهندگ غربدی د‪،‬وختده انددد نشدان اندیشدیدن د‪،‬دوخته او‬

‫‪72‬‬
‫غربیها استق ل یدافته در اندیشدیدن اسدت نده عندادوروس بدا دنهدا یدا‬
‫‪11‬‬
‫تفوه به افکارشاند»‬
‫بدرسددتی دوسددتدار بدده حقیقددت اندیشددیدن ن ددر دارد و بددا ایدده سددخه‬
‫خددود روشددنفکرس ایددران را او افددرا غددر سددتیزس و تفددریط غددر‬
‫شیفتگی برحنر ‪،‬دی دارد و بدراس تکمیدد دروسهاش دو نمونده ‪،‬تفداوت‬
‫را اه به باور ‪،‬ه با اسدتناد بدر دودار و تيهیفدات بدر جداس ‪،‬اندده او دنهدا‬
‫هدددیچ سدددنخیت ‪ ،‬رفتدددی و اروشدددی بدددا هدددم ندارندددد در جریدددان‬
‫روشدنفکرس ایدران ‪،‬شددره ‪،‬دیاندددو او ن در دوسددتدار «سدبب انتخددا‬
‫دخوندددواده و ج د ل دلاحمددد بددراس ایدده بررسددی دن اسددت ادده دنهددا‬
‫یکی در دغداو دور ندویه فرهندگ ‪،‬دا و دیگدرس در ایدان اندونیاش‬
‫حکددم یشددگا‪،‬ان و نمایندددسان اصددلی دینزدایددی و دینمدددارس را دارندددد‬
‫اوهی نخستیه راهگشاس فرهندگ غربدی بدر ضدد اسد م در دغداو دور‬
‫نویه تاریی ‪،‬دا و دو‪،‬دی نخسدتیه نویسدند اسد ‪،‬ی فکدر ضدد غربدی‬
‫‪12‬‬
‫در ایان درو انونی دن بوده استد»‬
‫بدددیه ترتیددب اندیشدد انتقددادس دوسددتدار در سددشم ادد ن فرهنددگ‬
‫ایرانی به سشم خرد دن و بدا ت یدیه ‪،‬صدادیقی در دن تبددید ‪،‬دیشدود‬
‫و دوستدار بدا سدنمی جایگداه ‪،‬یدروا فتا لدی دخونددواده و جد ل دل‬
‫احمددد در جریددان فرهنگددی ایددران ‪ ،‬اصددر و تي‪،‬ددد در یافتددههددا و‬
‫نوشتههاس دندان بده نقدد جریدان فکدرس ‪ ،‬اصدرس ‪،‬دی درداود اده در‬
‫‪،‬یددان خددود انتقدداد او سددنت قددد‪،‬اژی را جدداس داده و راه را بددراس‬
‫باونگرس و بداوخوانی ا‪،‬تنداذ تفکدر در فرهندگ هدزارهاس ایدران همدوار‬
‫‪،‬یاندد‬
‫‪ - 11‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪16‬د‬

‫‪ - 12‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪16‬د‬
‫‪73‬‬
‫آخوندزاده و اصالح دینی‬
‫‪،‬یددروا فتا لددی دخوندددواده بدده درسددتی در سددردغاوهاس شددکدسیددرس‬
‫دیدددهاس قددرار دارد ادده او دن بدده «‪،‬نددوراهفکرس» ت بیددر شددده اسددتو‬
‫جریدانی ادده بددا تاویر ددنیرس او اندیشدههدداس دور روشددنگرس او ایددان‬
‫سددنت فرهنگددی قددد‪،‬ا خبددر ‪،‬ددیداد و انسددان را بدده تي‪،‬ددد عق نددی و‬
‫تمربددهوروس در اندیشددیدن فرا‪،‬ددیخواندددد ‪،‬یددروا فتا لددی دخوندددواده‬
‫فرونددد ‪،‬یددروا ‪،‬امددد تقددی در سددال ‪ 2113‬قمددرس ‪،‬شددابق بددا ‪2321‬‬
‫‪،‬ی دس در شهر نوخه او ‪،‬اد ت شدکی ‪،‬نشقد قفقداو ‪،‬توهدد شددو در‬
‫دو سدداهگی بدده همددراه ‪ ،‬دادرش بدده تبریددز د‪،‬ددد و ب ددد او اقددا‪،‬تی ددنج‬
‫سدداهه رهسددسار ‪،‬شددگیه شددهر او تواب د اردبیددد سردیدددد دخوندددواده در‬
‫دنما یی عمدوس ‪،‬دادرش د دخوندد علدی اصدغر د اقا‪،‬دت سزیدده و در‬
‫‪،‬دت شی سال د او هفدت سداهگی تدا سدیزده سداهگی د د‪،‬دووشهداس‬
‫ابتدددایی را تمددام ‪،‬ددیاندددد در ایدده دوران دخوندددواده بدده حدداجی علددی‬
‫اصغر اوغلی شناخته ‪،‬دی شدودو فتا لدی در سدال ‪ 2102‬قمدرس همدراه‬
‫خددانواده و عبدداا ‪،‬یددروا راهددی سنمدده شددده و در دن جددا سددااه‬
‫‪،‬ددیشددودد بددا ایددان یددافته جنددگهدداس ایددران و روسددیه و ا‪،‬ضدداس‬
‫عهدنا‪،‬دد ترامنندداس در سددال ‪ 2105‬قمددرس دخوندددواده بدده همددراه‬
‫خددانواده بدده وادسدداه خددود د نوخدده د ادده اانددون جددزو سددرو‪،‬یههدداس‬
‫تددزارس شددده اسددت باوسشددته و در حدداهی ادده هفددده سدداهگی خددود را‬
‫شددت سددر ‪،‬ددیسددنارد بدده سددال ‪ 2102‬قمددرس بدده درا دخونددد‬
‫‪ ،‬حسیه در سنمه حاضدر شدده و علدوم ‪،‬نشدق فقده و اصدول را فدرا‬
‫‪،‬یسیدردد در ایده دوران اسدت اده دخونددواده بدا ‪،‬یدروا شدفی اده در‬
‫‪،‬سمد شاه عباا سنمده تددریس ‪،‬دیادرده دشدنا شدده و ندزد او اده‬
‫خود شاعرس صداحب ندام بدوده و در شد رهاس خدود «واضدم» تخلد‬
‫‪،‬یارده اسدت ‪ ،‬دارف عرفدانی حکمدت و خوشنویسدی را ‪،‬دید‪،‬دوودد‬
‫دخوندواده تادت تداویر روشده بیندی ‪،‬یدروا شدفی دور تادول فکدرس‬

‫‪77‬‬
‫خود را دغاو نموده و به سمت نگداه ‪،‬نتقدانده بده ‪ ،‬دارف سدنتی تمایدد‬
‫یدددا ‪،‬ددیاندددد وس بدده سددال ‪ 2106‬قمددرس بدده نوخدده باوسشددته و در‬
‫‪،‬درس جدید دنما به د‪،‬دوخته وبدان روسدی ‪،‬شدغول ‪،‬دیشدودو او ب دد‬
‫او ی سال بده تفلدیس رفتده و در اندار تاصدید در حداهی اده داس‬
‫به بیست و دو ساهگی سناشدته اسدت وارد اارهداس اجرایدی ‪،‬دیشدودو‬
‫دخوندددواده نخسددت در ا‪،‬ددور اشددورس فر‪،‬انفر‪،‬دداس قفقدداو ویددر دسددت‬
‫عباسقلی بید د بکدی خدان د بده عندوان امد ‪،‬تدرجم ‪،‬شدغول بده‬
‫اار ‪،‬یشدودد شدروذ بده ادار دخونددواده در اول ندوا‪،‬بر ‪، 2320‬دی دس‬
‫برابر بدا ‪ 22‬رجدب ‪ 2154‬قمدرس وبدت شدده اسدتد او بده سدال ‪2151‬‬
‫قمرس بده سدمت ‪،‬تدرجم اتبدی دفترخانده اشدور ارتقدا یافتده و شدی‬
‫سال ب دد بده ‪،‬قدام ن دا‪،‬ی ‪،‬نصدو ‪،‬دیشدودد او ید سدال د ‪2112‬‬
‫قمددرس د او اددار برانددار ‪،‬ددیشددودد ا‪،‬ددا در سددال ‪ 2111‬قمددرس‬
‫دخوندددواده او درجدد اسددتوارس بدده ‪،‬قددام سددرهنگی ارتقددا ‪،‬ددییابدددد‬
‫دخوندددواده او دسددا‪،‬بر ‪، 2321‬ددی دس برابددر بددا ر‪،‬ضددان ‪ 2151‬قمددرس‬
‫تدریس وبان ترای را در ‪،‬درسد روسدی تفلدیس شدروذ ‪،‬دیانددد ایده‬
‫تدددریس چهددار سددال ادا‪،‬دده ‪،‬ددییابدددد در ایدده دوران دخوندددواده بددا‬
‫نویسندسان داابریسدت و روشدهفکدران رژاهیسدت روسدی دشدنا شدده و‬
‫در رشددد فکددرس خددویی او دنددان بهددره ‪،‬ددیجویدددد هددم در ایدده دوران‬
‫اسددت ادده عنصددر ناسیوناهیسددتی و ایددرانخددواهی در اندیشددههدداس‬
‫دخوندواده شکد ‪،‬دیسیرنددد ب دد او ایده دوران دخونددواده حددود سدال‬
‫‪، 2301‬ددی دس برابددر بددا ‪ 2111‬قمددرس بدده ف اهیددتهدداس اجتمدداعی د‬
‫سیاسددی روس دورده و بددراس عملددی اددردن ایدددههدداس خددود بدده فکددر‬
‫ایمدداد فرا‪،‬وشددخانه د فرا‪،‬اسددونرس د ‪،‬ددیافتدددد دخوندددواده بدده سددال‬
‫‪ 2165‬قمدددرس در سددده ‪ 11‬سددداهگی در تفلدددیس درسنشدددتد ‪،‬یدددروا‬
‫فتا لددی دخوندددواده در ددول عمددر خددود بدده سددفرهاس ‪،‬ختلفددی هددم‬

‫‪78‬‬
‫رفتدده اسددتو او در سددال ‪ 2110‬قمددرس بدده عنددوان یکددی او فرسددتادسان‬
‫روسیه بده ایدران د‪،‬دده و در تهدران بدا ا‪،‬یدر ابیدر دیددار ‪،‬دیانددد در‬
‫ی ایه سفر او براس اداس احتدرام بده قبدر ددرش راهدی تبریدز شدده‬
‫و او دنمددا بدده روسددیه بر‪،‬ددیسددرددد دخوندددواده در سددفرس هددم بدده‬
‫استانبول اده در سدال ‪ 2134‬قمدرس انمدام ‪،‬دیدهدد بدا ‪،‬یدروا ‪،‬لکدم‬
‫خان ناظماهدوهه دیدار ‪،‬یاند و با او راجد بده ایددههداس خدود و تغییدر‬
‫خط و اهفبا به سفتگدو ‪،‬دینشدیندد در ت بیدر جدا‪ ،‬فریددون دد‪،‬یدت در‬
‫سددیر افکددار جدیددد ‪،‬یددروا فتا لددی دخوندددواده (‪ 2165‬د ‪ )2113‬او‬
‫ندددودوران اسدددت‪ :‬نمایندددده تفکدددر علمدددی انتقدددادس اسدددتو یشدددرو‬
‫نمایشددنا‪،‬هنویسددی و داسددتان ددرداوس ارو ددایی در خشدده ‪،‬شددرق و‪،‬ددیه‬
‫استو ‪،‬بتکر اص ه خدط و تغییدر اهفبدا در جا‪ ،‬دههداس اسد ‪،‬ی اسدتو‬
‫‪،‬نتقددد اد ا سددی و سددنتشددکه تدداریینگددارس اسددتو داعددی اخددن‬
‫دانددی و حکمددت و ‪،‬دددنیت غربددی اسددتو اندیشددهسدداو ناسیوناهیسددم‬
‫ایرانی استو نقداد سیاسدت و دیده اسدت و ‪ ،‬تقدد بده تفکید ‪،‬شلدق‬
‫سیاسددت او دیانددتو دشددمه دوهددت اسددتبدادس و هرسوندده حکمرانددی‬
‫فددردس اسددتو هواخددواه ‪،‬شددرو یت عقلددی عرفددی بددر ایدده حقددوق‬
‫بی ی اسدت و هداتف اصد ه دیده و « رتستانتیسدم اسد ‪،‬ی» اسدتد‬
‫اندیشددهسددرس اسددت ‪،‬ددادس بددا افکددار و دراس اددا‪، ،‬ضددبو د در ن ددام‬
‫فکرس او ناهمتایی و تناق راه نددارد د هدر چده هسدت اصداهت ‪،‬داده‬
‫و سلشنت عقد استد‬
‫دخوندواده در ول عمدر خدود ‪،‬وفدق بده تديهیف اتدا هدایی ‪،‬دیشدود‬
‫اه در دنها بده انتقداد او ییدههداس اجتمداعی د سیاسدی د فرهنگدی و‬
‫اخ قددی جا‪ ،‬د ایددران و شددرق رداختدده اسددت و راهکارهدداس جدیددد را‬
‫بددراس رهددایی او عقددب ‪،‬اندددسی ایدده جوا‪،‬دد بدده دسددت ‪،‬ددیدهدددو‬
‫همننددیه دخوندددواده نخسددتیه اسددی اسددت ادده در شددرق سددب‬

‫‪79‬‬
‫نمایشددنا‪،‬ه نویسددی را ایدده سددنارس اددرده و ‪،‬درنیتدده را در ایمدداد‬
‫د‪،‬ددووش و ددرورش و تشددکید دوهددت د‪،‬واراتی د و توجدده بدده حقددوق‬
‫ونددان و دورس او خرافددات و ضددرورت اصدد ه دینددی داراس اهمیددت‬
‫خوانده استد سدیر تادوهی اندیشدههداس دخونددواده بدر اسداا سسدتر‬
‫وندددسی او را ‪،‬ددیتددوان در تغییددرات ‪،‬ختلفددی بدده بادد سناشددتو‬
‫دخوندواده اده هدم او تداریی ایدران (چده دورهس باسدتان و چده دورهس‬
‫اس ‪،‬ی) و هدم او ‪ ،‬دارف و ادبیدات سدنتی دسداهی یوم را داشدت بده‬
‫واسددشهس حض دور در فضدداس فکددرس د فرهنگددی قفقدداو بددا ایدددههدداس‬
‫دنیاس ‪،‬ددرن دشدنا شدد و د‪،‬دووههداس ‪،‬تفکدران ‪،‬درنیتده را بدراس نقدد‬
‫سددنت فرهنگددی ایددران بدده اددار سرفددتو دخوندددواده بددر ایددهس‬
‫د‪،‬وختددههدداس خدددود در و‪،‬ینددههدداس اد فکدددر و دانددی جدیدددد‬
‫نمایشددنا‪،‬هنویسددی و داسددتانسددرایی را سددرهوحهس ف اهیددتهدداس‬
‫اجتمدداعی و فرهنگددی خددویی قددرار دادو در رویکددرد دخوندددواده بدده‬
‫سددب هدداس ‪،‬دددرن ادبددی و هنددرس رابشددهس او بددا اجتمدداذ دوران و‬
‫‪،‬ایشددی ادده ‪،‬وجددد ددرورش اسددت داد هنددرس وس بددوده او عوا‪،‬ددد‬
‫اصددلی بدده شددمار ‪،‬ددیروندددو دخوندددواده همز‪،‬ددان بددا دورهس شددیوذ و‬
‫سسترش ادبیات رژاهیسدتی روسدیه در قفقداو سدکونت داشدت و او ایده‬
‫ایدههدا تداویر نیرفتده اسدتو ادبیداتی اده او شدیوههداس هندرس بدراس‬
‫‪،‬قابله با حاامیت اسدتبدادس تزارهدا بهدره ‪،‬دیسرفدت و فندون ادبدی و‬
‫هنددرس را در خددد‪،‬ت د‪،‬ددووههدداس اجتمدداعی و سیاسددی قددرار ‪،‬ددیدادو‬
‫ارتبددا ‪ ،‬نددوس و ‪،‬ددراودات دخوندددواده بددا اسددانی چددون‪ :‬سوسددول‬
‫وشددکیه چرنیشفسددکی وددد ادده او یشددروان ادبیددات جدیددد روسددیه‬
‫بودنددد و‪،‬ینددههدداس یوم را بددراس وس در ورود بدده اددار تئدداتر فددراهم‬
‫سدداخت و وهدده دفرینشددگر دخوندددواده را بدده سانرهدداس ادبددی ‪،‬دددرن‬
‫‪ ،‬شددوف اددردد شددی نمایشددنا‪،‬هس امدددس و یدد داسددتان ادده در‬

‫‪81‬‬
‫دنهددا دخوندددواده بدده انتقدداد اجتمدداعی دسددت وده(‪،‬سددیو سوردان حکددیم‬
‫نباتددات و درویددی ‪،‬سددت لی شدداه جددادوسر) و او ‪،‬قددام اجتمدداعی ونددان‬
‫سددخه سفتدده (وویرخددان سددرا ) و بدده روانشناسددی شخصددیت ایرانددی‬
‫رداختدده اسددت (داسددتان یوسددف شدداه یددا سددتارسان فریددب خددورده)‬
‫نتیمددهس تمددریه دخوندددواده در ادبیددات ‪،‬دددرن و نشددانگر اعتقدداد او بدده‬
‫فلسددفهس رژاهیسددم ادبددی اسددتد دخوندددواده در بخددی دیگددرس او‬
‫اندیشددههدداس ‪،‬دددرن خددود بدده ‪،‬سدداههس اص د ه خددط و تغییددر دن او‬
‫صددورت سددنتی رداختدده اسددتو‪ 10‬دسددیبشناسددی فرهنددگ ایرانددی و‬
‫ادداوش او علددد عقددب ‪،‬اندددسی ‪،‬شددرق و تفکددر در هددواوم و اهزا‪،‬ددات‬
‫یشددرفت ‪،‬لددد غربددی او بنیددانهدداس اصددلی توجدده بدده تغییددر اهفبددا و‬
‫تشددخی ارتبددا دن بددا راددود فرهنگددی و خمددود فکددرس بدده شددمار‬
‫‪،‬ددیرفددت دد‪،‬یددت در با د او سددیر تاددول فکددرس دخوندددواده بدده دو‬
‫‪،‬رحلهس ‪،‬تمدایز ‪ )2‬اصد ه اهفبدا و ‪ )1‬تغییدر خدط اشداره ‪،‬دیانددد در‬
‫‪،‬رحلهس اول دخونددواده بدا حدنف نقشدههداس حدروف و بده ادارسیرس‬
‫ع ‪،‬دداتی در جملدده بندددس اص د ه اهفبددا را در دسددتور اددار خددود قددرار‬
‫دادو ا‪،‬ددا در ‪،‬رحلددهس دوم بدده تغییددر خددط تمایددد یدددا اددرد و اهفبدداس‬
‫یتدیه را جدایگزیه اهفبداس فارسدی د عربدی ادردد بده اعتقداد دد‪،‬یدت‬
‫یشددنهاد شددارل ‪،‬سددیمر ‪،‬شدداور فرانسددوس فددواد اشددا ‪،‬بنددی بددر تغییددر‬
‫اهفباس ترای و اخدن اهفبداس یتدیه و اقددا‪،‬ات عملدی دوهدت روسدیه در‬
‫تثبیددت و بدده اددارسیرس حددروف یتینددی در داغسددتان او عوا‪،‬ددد ‪،‬ددوور‬
‫در وهنیددت دخوندددواده در توجدده بدده ‪،‬سدداههس خددط و ارتبددا دن بددا‬
‫‪،‬سدداههس عقددب ‪،‬اندددسی ‪،‬شددرق و‪،‬ددیه بودندددو بددر ایدده اسدداا فکددر‬
‫دخوندددواده بدده د‪،‬ددووش و ددرورش عمددو‪،‬ی و برسرداندددن اتددا هدداس‬
‫‪ - 10‬ن ‪، :‬مموعه دوار ‪،‬یروا فتا لی دخوندواده ‪ 1‬جلد تاقیق و تصایم‬

‫علیاصغر حقدار نشر باشگاه ادبیات استانبول ‪1412‬د‬
‫‪81‬‬
‫یشددیه بدده خددط جدیددد تاددول یدددا اددرد و نشددانههدداس نخسددتیه‬
‫شددکدسیددرس د‪،‬ددووش همگددانی و فرهنگسددتان را بددراس روشددنفکران‬
‫ب دس ایران فراهم ساختد سسدترش ایددههداس تغییدر خدط در عثمدانی‬
‫و نااددا‪،‬ی دن در ایددران دخوندددواده را بدده دسدداهی او اناشددا سدداختار‬
‫سیاسددی رهنمددون شددد و دخوندددواده ادده ریشددههدداس اوهیددهس انتقدداد‬
‫اجتمدداعی و تاددول فرهنگددی را در اقدددا‪،‬ات قبلددی خددود رورانددده بددود‬
‫در تکمیددد ‪،‬ن و‪،‬ددهس نوسرایاندده بدده تمدددد سیاسددی روس نمددود و‬
‫تغییر در نهادهداس سیاسدی و ایمداد نهادهداس ‪،‬ددنی و قدانونی را وجده‬
‫همت خود قرار دادد دخونددواده در باد او سیاسدت بده ‪،‬لیدتخدواهی‬
‫‪،‬ددرن روس اددرد و او حکو‪،‬دت قددانون و دیددهس سکویریسددم سددخه‬
‫راندددو ایدده هددر سدده ‪،‬فهددوم در ن ددام فکددرس ‪،‬درنیتدده و خددار او‬
‫‪،‬ؤهفههداس سیاسدت سدنتی دیدد د‪،‬دده و ‪،‬یدروا فتا لدی دخونددواده او‬
‫اسانی به شدمار ‪،‬دیرود اده بدا دره دنهدا در اندیشدهس ایراندی بده‬
‫سسسددت او سددنت سیاسددی اهدده اقدددام نمددوده و ایددههدداس اوهیددهس‬
‫اندیشددهس سیاسددی ‪،‬دددرن ایددران را ددی افکندددد دخوندددواده ادده هددم او‬
‫حواد تاریخی ایران و‪،‬دیه ‪،‬شلد بدود و هدم تادول تداریخی دنیداس‬
‫غددر را در حددد تددوان و شددرایط و‪،‬انددهاش دریافتدده ب دود در با د او‬
‫عوا‪،‬د اناشا ایران به ‪،‬ؤهفدههداس اسدتبداد و شدری ت اشداره نمدوده‬
‫و راه ع د دن را ‪،‬شددرو یت حکو‪،‬ددت و اص د ه دینددی ‪،‬ددیدانسددتو‬
‫او ن ر دخوندواده تا و‪،‬دانی اده حکو‪،‬دت ‪،‬قیدد بده قدانون و ‪،‬لتدزم بده‬
‫رعایت حقوق اتبداذ نباشدد دفدت اسدتبداد او یکدر ایدران و‪،‬دیه اندده‬
‫نخواهددد شددد و تددا ‪،‬ددوق ی ادده د‪،‬ددووههدداس دینددی بدده بوتددهس نقددد و‬
‫نوسدداوس سددسرده نشددوند قشددریت ظدداهرس بددر جهددد و نادسدداهی‬
‫دینددداران سددیشره خواهددد داشددتد در بخددی دیگددرس او اندیشددهس‬
‫سیاسدددی دخونددددواده ایددددههددداس ناسیوناهیسدددتی خدددود را او دوران‬

‫‪82‬‬
‫شددکوفاس باسددتانی دیدددار سدداخته اسددتو دخوندددواده دورهس ددیی او‬
‫اس م را و‪،‬یندهس ‪،‬لیدتخدواهی خدود قدرار ‪،‬دیدهدد و یشدرفتهداس‬
‫اجتمدداعی و فرهنگددی دن دوران را بدده ییددهس ‪ ،‬رفتددی ناسیوناهیسددم‬
‫یونددد ‪،‬ددیوندددو در واق د او ن ددر دخوندددواده راه خ صددی او حاامیددت‬
‫اسددتبدادس دوران یشددیه ایمدداد نهادهددایی اسددت ادده بددر ‪،‬شددرو یت‬
‫ن ددام سیاسددی صدداه ‪،‬ددیسنارنددد و بدده جدداس ارادهس فددردس ادشدداه‬
‫‪،‬مموعدده قددوانیه ‪،‬وضددوعهاس را تشددکید ‪،‬ددیدهندددو ایدددهاس ادده‬
‫نشدديت سرفتدده او تاددویت سیاسددی دنیدداس ‪،‬دددرن بددودد در دن قددرن‬
‫دوهددت ‪،‬شددرو ه ادده بددر ‪،‬بندداس قددرارداد اجتمدداعی و وضدد قددوانیه‬
‫عرفی شکد سرفته بودندد خدود برد‪،‬دده او تادول وهده انسدان ‪،‬ددرن‬
‫بددود ادده بددر حقددوق بی ددی خددویی دسدداه شددده و ادشدداهان را بددراس‬
‫تاقق خواستههدا و تدا‪،‬یه ا‪،‬نیدت ‪،‬دیخواسدتد بدر ایده اسداا تغییدر‬
‫ن ددام سیاسددی در اوهویددت اندیشددگی دخوندددواده قددرار سرفتدده بددودو او‬
‫رفی دخونددواده بده درسدتی تشدخی داده بدود اده نیاوهداس و‪،‬انده‬
‫را سیاسددت شددرعیه یدداراس اسددیسددویی نیسددت و بدده تناسددب تاددول‬
‫و‪،‬انه و تغییراتدی اده در اجتمداذ و اقتصداد رخ داده ندرمهداس سیاسدی‬
‫نیددز نیاو‪،‬نددد تغییددرات جدیدددس اسددتو دخوندددواده بددا دسدداهی ادده او‬
‫اندیشددههدداس سیاسددی ‪،‬درنیتدده و حددواد اجتمدداعی ارو ددا بدده دسددت‬
‫دورده بود به ایه نتیمه رسدید اده نخسدت بایدد و‪،‬ینده تادول فکدرس‬
‫و د‪،‬ددادسی وهنددی و رشددد ‪،‬لددی را ‪،‬ناصددرا او راه تربیددت ‪،‬لددت و نشددر‬
‫دانی در ‪،‬یان همده بقدات اجتمداذ فدراهم ادردد ب دد ‪،‬لدت بده روس‬
‫اس خود برخیزد و بده همدت خدویی بسدا اهنده را براندداود و ن دام‬
‫تدداوهاس بر ددا سدداودد در غیددر ایدده صددورت «اتخدداو تمربدده دیگددران»‬
‫بدون اینکه داس بسدت فکدرس دن قدب فدراهم سردیدده باشدد د هدیچ‬
‫حاصددلی نخواهددد داشددتد همددیه دسدداهی دخوندددواده را بدده نقددی‬

‫‪83‬‬
‫‪،‬اورس تادول وهندی در باوسداوس جا‪ ،‬ده و سسسدت او دوران سدنتی‬
‫رهنمددون شدددو در ایدده و‪،‬یندده وس ‪،‬ن و‪،‬ددهس ‪ ،‬رفتددی خددود را بددا‬
‫ییددههدداس اص د ه دینددی د رنسددانس علمددی و دسرسددونی اندیشددهس‬
‫فلسددفی وددد تن ددیم اددرد و نقددی اصددلی را در د‪،‬ددووش و ددرورش‬
‫همگددانی دانسددتد بدده دنبددال ددره ایدده ‪،‬ن و‪،‬ددهس فکددرس بددود ادده‬
‫دخوندددواده بدده فلسددفهس بی ددی ‪،‬دددرن توجدده نمددود و اصددول اوهیددهس‬
‫دن را بدده جدداس حکمددت اههددی یشددیه ایمدداد اددردو دخوندددواده بدده‬
‫درستی بدر ‪،‬ادیدت فلسدفهس جدیدد در ‪،‬قابدد انگدارههداس ‪،‬تدافیزیکی‬
‫سنت اس فشدرد و در توضدیم و تشدریم بی دت یرا‪،‬دون انسدانی بده‬
‫ف سددفهس تمربددهسددراس ارو ددا تمایددد یدددا ‪،‬ددیاندددو دخوندددواده در‬
‫بخی دیگرس او اندیشههداس فلسدفی خدود همانندد ااندت بده اخد ق‬
‫عق نی ‪،‬دیرسدد و دسدتورات اخ قدی را خدار او و‪،‬یندههداس نقلدی و‬
‫بایدها و نبایدهاس اروشدی قراژدت ‪،‬دیانددو اخد ق نیدز در اندار دیگدر‬
‫و‪،‬ینههداس فکدرس و عملدی انسدان بده دنبدال تادوهی اده در وهده و‬
‫وبددان غربیددان بدده وقددوذ یوسددت دچددار دسرسددونی شددد و او دن حاهددت‬
‫بسته و او یی ت یدیه شدده بده حیشدهس عرفیدات و عق نیدت ‪،‬نتقدد‬
‫شدو دسرسونی اده بدا او دسدت رفدته اقتددار ‪،‬تافیزید سدنتی عمدد‬
‫اخ قددی و اهتددزام اجتمدداعی افددراد را در دسددتور اددار خددود قددرار داده‬
‫اسددتد در نهایددت دخوندددواده بددا تکیدده بددر نگددرش علمددی ‪،‬درنیتدده‬
‫ییددههدداس ‪،‬ختلددف ‪ ،‬رفتددی اروشددی و باورهدداس دین دی را بدده ‪،‬ادداق‬
‫سددنمی و بدداوخوانی انتقددادس ‪،‬ددیبددردو ‪،‬فدداهیم و ‪،‬قددویت دینددی ادده‬
‫وس در «‪،‬کتوبددات امددال اهدوهدده» ‪،‬ددورد انتقدداد قددرار ‪،‬ددیدهددد بدده‬
‫واسددشهس تغییددر وهنیتددی اسددت ادده دخوندددواده را او سددراس ایدددههدداس‬
‫سدددنتی بددده وادس داندددیهددداس ‪،‬ددددرن اشدددانده و او را در سدددردغاو‬
‫روشنفکرس ایرانی ‪،‬قدام ‪،‬متداوس داده اسدتد همدان دور اده دد‪،‬یدت‬

‫‪84‬‬
‫نیددز اشدداره ‪،‬ددیانددد دخوندددواده ‪،‬فدداهیم دینددی را در بسددتر تدداریی‬
‫‪،‬ینشاند و بر تداریخی بدودن ‪ ،‬رفدت دیندی تاایدد ‪،‬دیورویددو او ن در‬
‫دخوندواده تاریی ظرفی است اده اندیشدههداس دیندی در دن بده ‪،‬اد‬
‫تمربه و دو‪،‬دون وده ‪،‬دیشدوند و هدر افدق ‪ ،‬رفتدی و دورهس تداریخی‬
‫نشددان خددود را بددر د‪،‬ددووههدداس دینددی ح د ‪،‬ددیاندددو همددیه نگددرش‬
‫دخوندددواده را بدده اصدد ه دینددی راهبددر ‪،‬ددیشددود و وس بددا نگدداهی‬
‫تدداریخی د علمددی بدده ‪،‬قوهددهس روتسددتانیزم ‪،‬ددیرسدددد رویکددرد بدده‬
‫اص د ه دینددی در تکمیددد ی د ‪،‬ن و‪ ،‬د فکددرس و تاددول فرهنگددی و‬
‫دسدتاویزس بدده نگدرش علمددی دخونددواده را در ‪،‬واجهدده بدا ‪،‬درنیتدده او‬
‫دفت سزینیسدرس رهانیدده و او را ‪،‬تفکدرس ‪،‬ددرن و واقد سدرا و دسداه‬
‫او نیاوها و تاویت و‪،‬انه ‪ ،‬رفدی ‪،‬دیانددو بدر ایده اسداا دخونددواده‬
‫اص ه دینی را نه بدیدیندی ‪،‬دیداندد و نده قراژدت ضدد دیندی او ایده‬
‫دیدهس اجتماعی عرضده ‪،‬دیاندد بلکده باورهداس دیندی را در تشبیدق‬
‫بددا تاددول روه و‪،‬اندده و در همدداهنگی بددا ‪،‬قتضددیات تدداریخی و برد‪،‬ددده‬
‫او نددوسرایی در باورهددا و ایدددههدداس شخصددی ‪،‬ددیفهمدددو بددر ایددهس‬
‫دسدداهی ادده دخوندددواده او جریددان اصدد ه دینددی در ارو ددا بدده دسددت‬
‫دورده بود به سدیر تداریخی باورهداس اسد ‪،‬ی توجده ‪،‬دیاندد و دن را‬
‫او دیددساه نوسرایانده در و‪،‬ینددههداس شدری ت و عرفددان د اده دو رادده‬
‫اصلی دیده در شدرق اسدت د قراژدت ‪،‬دیانددو اسدر چده دخونددواده در‬
‫ضرورت اص ه دیندی او واقد بیندی یوم برخدوردار بدود ا‪،‬دا در ت یدیه‬
‫‪،‬صداق دن در فرهندگ و تداریی سنشدتهس ایدران دچدار اشدتباه شدده د‬
‫همانشور اه دوستدار دن را بددون توجده بده دیگدر ‪،‬ؤهفدههداس فکدرس‬
‫دخونددواده برجسدته ادرده اسدت د و اقددا‪،‬ات و باورهداس اسدماعیلیه را‬
‫نمونهاس او اصد ه دیندی در ایدران سدنتی ‪،‬دیدانسدتو بدا ایده حدال‬
‫دخوندددواده در تشددخی ضددرورت اص د ه دینددی بدده روحیددهس انتقدداد‬

‫‪85‬‬
‫علمددی همننددان وفددادار اسددت و بددر خ د ف سددنت یشددیه بدده دور او‬
‫تکفیددر و ‪،‬مادهددههدداس ا ‪،‬ددی هیبددرال‪،‬سددلکانه بدده حریدف خددود نیددز‬
‫فرصددت ابددراو ن ددر ‪،‬ددیدهددد و او هادداظ نوشددتارس ‪،‬ددته بدده غایددت‬
‫دواد‪،‬نشانه و ‪،‬ددرن در باد او اندیشدههداس ‪،‬خداهف و ‪،‬وافدق دیندی‬
‫به رشتهس تاریدر ‪،‬دیاشددد حدال اده دخونددواده اصد ه دیندی را در‬
‫‪،‬قابددد اسددتبداد دینددی قددرار داده اسددت در تکمیددد دسددیبشناسددی او‬
‫ووال فرهندگ سدنتی بدده باد او اسدتبداد سیاسددی رداختده و بخددی‬
‫دیگرس او دن را در رابشده بدا شدیوههداس اسدت مارس ‪،‬دورد توجده قدرار‬
‫‪،‬ی دهدو دخوندواده اده او تداریی نویسدی علمدی جدیدد بهدرهس یوم را‬
‫بده دسدت دورده بدود در بداوخوانی ‪،‬تدون ادبدی و ادبیدات ا سدی د‬
‫ادده اصددلیتددریه رسددانهس سددنت ایرانددی اسددت د بدده همددان روش‬
‫دداسبنددد ‪،‬انددده و بدده انتقدداد او تدداریینگددارس یشددینیان ‪،‬ددی ددرداودو در‬
‫بدداوخوانی خددود او حددواد تدداریخی نیددز بدده جدداس اسددشورهبددافی و‬
‫دریافددت ‪،‬تددافیزیکی دنهددا را در سلسددلهس علددت و ‪ ،‬لددول تالیددد‬
‫‪،‬یاندد و هدر اددام او وقدای تداریخی را در شدرایط عیندی خدود قدرار‬
‫‪،‬ددیدهدددد دخوندددواده بددر ایددهس د‪،‬وختددههدداس خددود او شددیوهس ‪،‬دددرن‬
‫تدداریینگددارس بدده انتقدداد او اتددا هدداس تدداریخی رداختدده و بدده ایدده‬
‫‪،‬ن ددور نقددد «روض د اهصددفاس ناصددرس» را در دسددتور اددار خددود قددرار‬
‫‪،‬ددیدهدددو دشددفتگی تدداهیف رضددا قلددی خددان هدددایت در سددزارشهدداس‬
‫تداریخی خددود و بده هددم ریختگدی دن در اسددتفاده او شد ر د خددا ره و‬
‫عبددارت ددرداوس ‪،‬غلددق او ‪،‬سدداژلی اسددت ادده دخوندددواده در انتقدداد او‬
‫تدداریینگددارس یشددینیان بدده دنهددا اشدداره نمددوده و بددا جددایگزینی سددیر‬
‫علددت و ‪ ،‬لددول و نقددی دد‪،‬یددان در سدداخته تدداریی سددردغاو تدداریی‬
‫نویسدددی ‪،‬ددددرن را در فرهندددگ ایراندددی بددده ار‪،‬غدددان دورده اسدددتد‬
‫دخوندواده در بخشی او وندسی فکدرس خدود بده نقدد ادبدی روس ادرد و‬

‫‪86‬‬
‫در و‪،‬انددهاس ادده اسددی او اهددد علددم ایددران او ایدده علددوم و سددب هددا‬
‫دساهی نداشدت بدا درایدت تمدام در ادار نقدد ادبدی و توضدیم اهمیدت‬
‫دن برد‪،‬دددو نقددد ادبددی ادده ‪،‬اصددوهی او فلسددفهس سددوسهبدداور ‪،‬دددرن و‬
‫‪،‬بتنددی بددر وهنیددت جدیدددس اسددت ادده انسددان را در ‪،‬اددور اندیشددگی‬
‫خود قرار ‪،‬ی دهدد دخونددواده نیدز بدر اسداا دریافتهداس خدود او ن دام‬
‫اندیشددگی ‪،‬درنیتدده و شددناخت شددرایط جا‪ ،‬ددهس ایددران بدده نقددد ادبددی‬
‫رداخته و برخدی او ‪،‬تدون اهده و هدم عصدر خدود را اده در دارادایم‬
‫سنتی نگارش یافتده بودندد بده تید نقدد و سدنمی سدسردد دخونددواده‬
‫نقددد ادبددی را حتددی تددا روونا‪،‬ددههدداس نو یددداس عصددر ناصددرس نیددز‬
‫سسددترش ‪،‬ددیدهددد تددا در انددار شددکدسیددرس سددب هدداس جدیددد‬
‫نگارشی قاهبهداس ندویه رسدانهاس نقدد ادبدی هدم جایگداه واق دی و‬
‫یوم خددود را در فرهنددگ ‪،‬دددرن ایرانددی یدددا اندددو در ایدده رابشدده بدده‬
‫شیوهس ا د ذ رسدانی و در ‪،‬شاهدب روونا‪،‬ده رسدمی ‪،‬دی درداود و او‬
‫دن جهت یریدزس درسدت روونا‪،‬دهنگدارس در ایدران ‪ ،‬اصدر اسدتفاده‬
‫‪،‬یاندد با دخونددواده اندیشدهس ‪،‬ددرن در فرهندگ و تداریی ایدران بده‬
‫وجود د‪،‬دو اسدر چده دخونددواده خدود ‪ ،‬لدول حدواد و جریاندات دوران‬
‫وندددسیاش بددود ا‪،‬ددا نخسددتیه ایدددههدداس جدیددد را همددو توانسددت در‬
‫فرهنددگ ایرانددی شددکد دهددد و بددر تاددول وهنددی و سددنار او سددنت‬
‫فرهنگی قد‪،‬ا صاه سناردد‬
‫اارنا‪،‬دد علمددی دخوندددواده عبارتنددد او‪ :‬شددی نمایشددنا‪،‬ه و یدد‬
‫داستان اه در ‪،‬ددت نزدید بده هفدت سدال ی ندی او سدال ‪ 2111‬تدا‬
‫‪ 2122‬قمددرس دنهددا را نگاشددته اسددتد ایدده نمایشددنا‪،‬ههددا و داسددتان‬
‫تات عنوان «تمثی ت» بده چداپ رسدیده اسدت ایده نمایشدنا‪،‬ههدا و‬
‫داسدتان عبارتندد او‪ :‬د وویدر خدان هنکدران د خدرا قوهدورباسدان (دود‬
‫افکدده) د ‪،‬ددرد خسددیس د وا د ظ ‪،‬راف دده د ‪،‬وسددی سوردان د ‪ ،‬د‬

‫‪87‬‬
‫ابدراهیم خلیدد ایمیداسر د یوسدف شداه (داسدتان)د دخونددواده در سدال‬
‫‪ 2120‬قمددرس رسدداه اهفبدداس جدیددد را تدديهیف نمددودد دغدغ د اص د ه‬
‫خددط و تغییددر اهفبددا ادده دخوندددواده دن را شددروذ فراینددد ‪،‬دددرن شدددن‬
‫جوا‪ ،‬شرقی و ایدران ‪،‬دیدانسدت تدا دانزده سدال ب دد فکدر او را بده‬
‫خود ‪،‬شغول نموده بدودد نا‪،‬دههداس دخونددواده نیدز شدا‪،‬د باد هداس‬
‫اساسی دربدار ‪،‬سداژد فرهنگدی د دیندی و سیاسدی اسدت اده بخشدی‬
‫او دنها در ی ‪،‬مموعه بده چداپ رسدیده اسدتد بخشدی او نا‪،‬دههدا و‬
‫نوشت ‪،‬ربو بده اهفبدا تادت عندوان «اهفبداس جدیدد و ‪،‬کتوبدات» بده‬
‫چدداپ رسددیده اسددتد وس همننددیه چندددیه ‪،‬قاهدده و قش دداتی ش د ر در‬
‫‪،‬م د ت دن و‪،‬ددان بدده چدداپ رسددانده اسددتد تدداانون چندددیه عنددوان‬
‫اتددا دربردارنددد ‪،‬قددایت و اش د ار دخوندددواده بددا نددام «‪،‬قددایت» بدده‬
‫چدداپ رسددیده اسددتد ایدده ‪،‬ددوارد شددا‪،‬د تدداریی خریسددتورفور قوهو‪،‬ددب‬
‫رسدداه ایددراد انتقدداد بددر تدداریی روض د اهصددفاس ناصددرس د قریتکددا بددر‬
‫«روونا‪،‬ددد ‪،‬لتدددی» و شددد ر سدددروش اصدددفهانی د انتقددداد بدددر‬
‫نمایشنا‪،‬ههاس ‪،‬یدروا دقداس تبریدزس د انتقداد بدر رسداه «ید المده»‬
‫‪،‬ستشددداراهدوهه د عقیدددد حکدددیم «یدددوم» انگلیسدددی در نفدددی‬
‫واجباهوجود‪ -‬ترجم «تفهدیم حریدت» جدان اسدتوارت ‪،‬یدددد «‪،‬ثدد‬
‫حکیم سیسدموند» در بادران اقتصدادس د انتقداد بدر ‪،‬ثندوس ‪،‬وهدوس د‬
‫‪،‬سداژد ‪،‬کتدب و تددریس د دربدار ن دم و نثدر د ‪،‬قد‪،‬د انتقدادس بدر‬
‫«دیددوان واقددف و وااددر» د د دربددار اتددا چلبددی د عقایددد بابیدده د‬
‫اردواشی عثمدانی در بغدداد بده سدال ‪ 2123‬د دربدار عبدادات د ‪،‬در‬
‫وشددکیه د شددکایت او رووسددار د اهفبدداس جدیددد (شدد ر) د همددو‬
‫عبداهرسدول خددان د دخونددد ‪،‬رویده خددوان د انتقدداد بدر تقلیددد د بدداوس‬
‫شدشرنج د «واندددا» دختددر ویبدداس ههسددتاند اتددابی هددم تاددت عنددوان‬
‫«دوددار سیاسددی و اجتمدداعی و فلسددفی دخونددداوف» حمیددد ‪،‬امدددواده و‬

‫‪88‬‬
‫حمیدد دراسدلی در باداوبده بده سددال ‪، 2612‬دی دس ‪،‬نتشدر ادردهاندددد‬
‫بددا ایدده حددال بخددی سسددتردهاس او نا‪،‬ددههددا و نوشددتههدداس دخوندددواده‬
‫تداانون در ‪،‬خدزن دسدتنویسهداس داداد‪،‬ی علدوم جمهدورس شددوروس‬
‫سوسیاهیسددتی (سددابق) دوربایمددان درشددیو ‪،‬یددروا فتا لددی دخوندددواده‬
‫نگددهدارس ‪،‬ددیشددودد دخوندددواده در حدداهی ادده تاددویت فکددرس و‬
‫باهندددسی اندیشدد خددود را در فهددم عمیددق تفدداوت دو دنیدداس قدددیم و‬
‫جدیددد سسددترش ‪،‬ددیداد ‪،‬هددمتددریه اتددا خددود ی نددی «‪،‬کتوبددات‬
‫امدالاهدوهدده» یدا سدده ‪،‬کتددو را بده سددال ‪ 2126‬قمدرس شددروذ و تددا‬
‫سال ‪ 2165‬قمرس ‪،‬ددام دن را حد و اصد ه نمدوده و بدا ‪،‬لاقدات و‬
‫اضافاتی دن را تکمید اردد‬
‫حال ببیندیم چدرا دخونددواده ‪،‬دورد توجده دوسدتدار قدرار سرفتده اسدتو‬
‫دوستدار در ایده رابشده ‪،‬دینویسدد‪« :‬بدا دخونددواده نگداهی بده اسد م‬
‫ایددران با نیددت و روتستانتیسددم خددواهیم انددداخت تددا در ددیاش‬
‫چگدددونگی دیددددارس روتستانتیسدددم و ‪ ،‬نددداس ایددده دیدددده را در‬
‫وادسدداهی بشناسددیم و او ایدده ‪،‬مددرا اسدد م و ‪،‬سددیایت را بددا هددم‬
‫بسنمیم د دس او ایده بررسدی دنگداه بده دخونددواده بداوخواهیم سشدت‬
‫تددا دریافددت نادرسددت او را او با نیددت و روتستانتیسددم را ادده ‪،‬وجددب‬
‫خلددط ایدده دو دیددده بددراس او شددده اسددت نشددان دهددیمد»‪ 15‬ددس در‬
‫روس فکدرس دوسدتدار اهمیدت دخونددواده فقدط در ارتبدا بدا رویدداد‬
‫اص د ه دینددی اسددتد ‪،‬سدداههاس ادده تنهددا یکددی او ‪،‬اورهدداس ت د ش‬
‫‪،‬نددوراهفکرس دخوندددواده را تشددکید ‪،‬ددیدهددد و بدددون توجدده بدده دیگددر‬
‫ییههاس فکرس او نمدیتدوان بده واق یدت دن دی بدردد اصد ه دیندی‬
‫رویدادس اسدت اده یکدی او ارادان اصدلی دنیداس جدیدد را او دن خدود‬
‫اددرده و راه را بددراس رسددمیت دریافددت شخصددی او باورهددا و اعتقددادات‬
‫‪ - 15‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪240‬د‬

‫‪89‬‬
‫دینددی و جداسدداوس دن او حددووههدداس اجتمدداعی و سیاسددی همددوار‬
‫سداخته اسدتو در سددهاس اده غربیدان بده بداونگرس در ‪،‬یدرا سددنتی‬
‫خددود ‪،‬شددغول بودنددد تبیددیه جایگدداه دیدده در اجتمدداذ و سیاسددت و‬
‫تشریم وضد یت ‪،‬تصددیان الیسدا او ‪،‬سداژلی بدود اده ‪،‬دارتیه هدوتر و‬
‫سان ادداهون را بدده ‪ ،‬ترضددان ن ددام الیسددایی ااتوهیدد هددا اشدداند و‬
‫نهضت اص ه دینی یدا همدان روتستانیسدم بده وجدود د‪،‬ددو دوسدتدار‬
‫هددم بدده اصددد قضددیه در شددرایط تدداریخی و اجتمدداعی دن ن ددر دارد و‬
‫هددم بدده دسدداهی دخوندددواده او دن و بدده اشددتباهی ادده در شددناخت تبددار‬
‫اص ه دینی غربیان داشته ‪،‬دی درداودد دوسدتدار نخسدت بده رهیافدت‬
‫بددا نیسددرس در فرهنددگ ایرانددی رداختدده و دن را ادده غیددر او اص د ه‬
‫دینی اسدت و او ایدههداس اساسدی تفکدر دخونددواده روشده ‪،‬دیانددد‬
‫به ت بیر دوستدار « ایدههداس بیدنی بدا نیددد عبارتندد او ابدداذ و عقدد‬
‫در بددردوردن و برد‪،‬دددن هسددتی و یددافته و دریددافته ظدداهر و بددا ه‬
‫حقیقددتد حقیقددت را تنزیددد یغمبددر در وشددی ظدداهر ‪،‬ددی وشدداند تددا‬
‫تيویدد ا‪،‬ددام ایدده وشددی را او دن بگیدردد ابددداذ فر‪،‬ددان بددارسسددت در‬
‫ا م خشابی »اه» به عقد الدی یدا اول اده چدون ‪،‬اهیتدا شناسدنده‬
‫سخنشددنو و بدده ایدده ‪ ،‬نددی خشددا ددنیر اسددت بایددد نخسددتیه و تنهددا‬
‫هستی دید د‪،‬ده او نیسدتی باشدد و ‪،‬یدانمی بدراس دننده بدر اسداا و‬
‫او ریق دن هست ‪،‬ی شودد ترتیدب ایده هسدتی دنیرس ‪،‬یانمیانده یدا‬
‫توسددیشی ادده بددا عقددد اول دغدداو ‪،‬ددیسددردد او الددی بدده جزژددیسددتد‬
‫بدینسان او رتو سرشدت بنیداد سداو و بنیداد شدناا عقدد الدی عقدد‬
‫جزژددی ادده همددان عقددد دد‪،‬ددی باشددد ن ددرا و عمدد در برسیرنددده و‬
‫شناسند ا‪،‬ور ‪،‬یشود ی نی ‪،‬انندد عقدد الدی بده نوبد خدود بدر ا‪،‬دور‬
‫‪11‬‬
‫احا ه ‪،‬ییابدد»‬
‫‪ - 11‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪242‬د‬

‫‪91‬‬
‫بددراس دشددنایی بددا تفکددر بددا نی اشددارهاس بدده سددیر تاددوهی دن در‬
‫فرهنگ ایرانی ‪،‬یادنم تدا روشده شدود اده چدرا درا‪،‬دی دوسدتدار او‬
‫رف بدا نیسرایدی را غیدر او اصد ه دیندی ‪،‬دیداندد و او درف‬ ‫ی‬
‫دیگددر دن را در سددخه او عوا‪،‬ددد ا‪،‬تندداذ فرهنگددی و ووال اندیشدده‬
‫خواندددده اسدددتو در ایدددران باورهددداس بدددا نی سدددابقهاس دددوینی و‬
‫یشینهاس باستانی دارنددو سده دوره را ‪،‬دیتدوان بدراس تداریی ‪ ،‬نویدت‬
‫در ایران و چگدونگی ‪،‬واجهدهس فرهندگ ایراندی بدا ‪،‬سداههس اسدت ظ‬
‫در ن ددر سرفددتو در ایددران قدددیم بددر ایددهس اسددشورهاس دفددرینی در‬
‫دییههاس ‪،‬یترا و ورتشت ‪ 12‬د‪،‬دووههداس دیندی بدا ایده باورهدا د‪،‬یختده‬
‫بودو «در ادبیات ورتشتی بدا دوسونده و‪،‬دان روبدرو هسدتیم‪ :‬یکدی و‪،‬دان‬
‫اوهددی د ابدددس اسددت و دیگددرس و‪،‬ددانی اسددت دواوده هددزار س داههد در‬
‫‪،‬یددان ایدده بددیدغدداوس و بددیفرجددا‪،‬ی ادده دوران نبددرد «هر‪،‬ددزد» و‬
‫«اهددریمه» اسددت و‪،‬ددان اوهددی د ابدددس را و‪،‬ددان بیکراندده یددا وروان‬
‫‪،‬یخوانندد و و‪،‬دان دواوده هدزار سداهه را و‪،‬دان جندگ درندگ خددایی‬
‫یددا اراندده‪،‬ندددد»‪ ، 13‬رفددت بددا نی در دژددیه ورتشددتی برد‪،‬ددده او بدداور‬
‫وروانددی بددود ادده جهددان را در نبددرد ‪،‬یددان نی د و بددد ‪،‬ددیدانسددت و‬
‫یددرووس اهددورا‪،‬زدا را در ایدده نبددرد بدده د‪،‬ددووهس نمددات بخددی و‬
‫‪،‬نمددی(سوشددیانت) یونددد ‪،‬ددیود تددا او دن ‪،‬یاندده بدده فرجددامشناسددی‬
‫دسددایی اخددروس ‪،‬توهددد شددودو بدداو در ایدده ایدددههددا هماننددد دیگددر‬
‫د‪،‬ووههاس سنوسی رسدههدایی او دژدیههداس بدیهاهنهریندی د یهدودس د‬
‫‪،‬صددرس دیددده ‪،‬ددیشددودو برخددی او ایددران ژوهددان «دسددتگاه عرفددانی‬
‫ورتشددتی را بدده شددکلی خدداص ت ریددف اددردهانددد‪2« :‬دد تدددار نددوعی‬
‫تمرب ‪،‬ت اهی یدا تمربدهاس ‪،‬تفداوت او تمربد ‪ ،‬مدول و عدادس یدا او‬
‫‪ - 12‬ادیان جهان باستان‪ 2226‬و اسشوره بیان نمادیه‪2222‬د‬

‫‪ - 13‬ژوهشی در اسا یر ایران‪ 2223‬ص‪02‬د‬
‫‪91‬‬
‫راه سددیر و سددلو روحددی یددا بدده ریددق ادرا سرف یزدانیددت ادده بددا‬
‫تمریههاس ‪،‬شخ حاصد ‪،‬دیدیددو ‪1‬دد دسدتیابی بده داندی ویدژه و‬
‫بیشتر دانی ایهان شدناختی و فرجدام شدناختی بده ‪،‬ثابده نتیمده ایده‬
‫تمریههاو ‪2‬دد رضدایتمندس احساسدی یدا بده واسدش نزدیکدی بده خددا‬
‫یا اعتقاد به ایه اده شخصدیت خدود فدرد داییی یافتده یدا دسرسدون‬
‫شدده اسددتد»‪ 16‬بده سددخه دبلیدو اددانتول اسدمیت «دیددیههداس یهددود‬
‫‪،‬سیای ورتشدتی و بدودایی او درونمایدهاس ویدژه سرچشدمه سرفتندد و‬
‫‪24‬‬
‫دن ساه به تدریج فرم خود را رشد دادندددد»‬
‫بایسددتی بنیددانهدداس دینددی ایرانیددان را او سددردغاوهاس دن در دژددیه‬
‫‪،‬یترایسم ی سرفتو دژیندی اده بدر خدداس روشدنایی و اسددار ن دم و‬
‫یمان ها باور داشت و بدر دوسدتی ‪،‬یتدرا بدا انسدان در نبدرد بدا عوا‪،‬دد‬
‫شددر و درو در و‪،‬ددان بیکددران (وروان) اسددتوار بددودو در نگددرهس ‪ ،‬نددوس‬
‫‪،‬یتراژیسم «ایه ‪،‬یتدرا اسدت اده بسدیارس راوهداس نهدانی (راو نهدان)‬
‫را در ایدان جهددان بدده فددردس در سدداحد دریددا واقد در ددداش خددورسر‬
‫ادده در سددمت شددمال دا‪،‬ندد اهبددرو و ‪،‬قابددد دریدداس خددزر و احتمددای‬
‫نزدی د بدده اددوه د‪،‬اونددد اسددت خواهددد سفددتد احتمددال دارد ادده ایدده‬
‫«راوها» ‪،‬تضمه خط ‪،‬شدی نبدرد نهدایی قریدباهوقدوذ علیده اهدریمه‬
‫باشدددد نبددرد نهددایی سددرانمام بدده یشددکی قربددانی سدداو هودایددوش‬
‫‪،‬ددیانما‪،‬ددد ادده سوشددت دن بدده انسددان رسددتاخیز یافتدده نمیرندددسی و‬
‫جاودانگی اعشدا خواهدد ادردد»‪ 22‬در دیدیه ‪،‬یتدرا «بدایتر او همده چیدز‬
‫و‪،‬ددان نا‪،‬ادددود اسددت ادده دن را بدده ارونددوا یددا سدداتورن تشددبیه‬
‫ارده اند و بده صدورت انسدانی اسدت اده سدر شدیر دارد و دور بددن او‬
‫‪ - 16‬راوورس در دییه ورتشت‪ 2222‬ص‪56‬د‬

‫‪ - 24‬به نقد او‪ :‬روشنان سسهر اندیشه‪ 2223‬ص‪21‬د‬
‫‪92‬‬
‫‪،‬ددارس ینیددده اسددتد ب ددد او او دسددمان و‪،‬ددیه اقیددانوا و بددایخره‬
‫خدایانی قرار دارند اه او ایده سده عنصدر بده وجدود د‪،‬ددهانددد دسدمان‬
‫اهددورا‪،‬زدا یددا اور‪،‬ددزد عنص در خیددر اسددت ادده بدده وژددوا یددا سو یتددر‬
‫شددباهت دارد و بددا ‪،‬خلوقددات عمیبددی ادده اهددریمه دفریددده در جنددگ‬
‫‪21‬‬
‫است و دنها را با صاعقه خود او بیه ‪،‬یبردد»‬
‫د‪،‬ووههاس ‪ ،‬ندوس در دیده ورتشدتی نیدز او ارادان ‪،‬ادورس دن بشدمار‬
‫‪،‬یرفته استو راسد بر ایه باور اسدت »بدا بررسدی دقیدق دیده قدو‪،‬ی‬
‫ایرانی روشه ‪،‬یشود اه او قددیمتدریه رووسداران وردشدتیان بدر ایده‬
‫بدداور بودنددد ادده ‪،‬ؤ‪،‬نددان داراس ‪،‬راتددب یشددرفته ‪ ،‬نددوس بددا بدده‬
‫اددارسیرس راه و روش عرفددانی ‪،‬ددیتواننددد بدده ‪ ،‬رفددت خدداص دربدداره‬
‫فرجام نبدرد ایهدانی ‪،‬یدان نید و بدد بده توانداییهداس ا‪،‬کدان دنیر‬
‫اددردن یددرووس اهددورا‪،‬زدا در ا‪،‬ددر اعددت س سیتددی و نیددز ‪،‬کشددوف‬
‫شدن به ‪،‬وضوعاتی اده در «ساتاهدا» د‪،‬دده دسدت یابنددد»‪ 22‬همدو بدر‬
‫ایه باور است اه در اور ایه حاهدت جنبده و شدوقی بده دسدت ‪،‬دیدیدد‬
‫اددده برد‪،‬دددده او سر‪،‬سدددتی سرخوشدددانه او شدددرا و بد ده ادددارسیرس‬
‫داروهدداس روان سددردان اسددتو در نتیمددهس ایدده حددایت عددارف و راوور‬
‫ورتشتی «سدنت راوورانده هماندا اشدف و‪،‬دان و ویژسدی ایدان جهدان‬
‫راهبددرد نبددرد و جغرافیدداس ‪،‬ینددوس و‪،‬ددیه اسددتد ایدده ا‪،‬ددور همددواره بددا‬
‫وظیفد و‪،‬دیه هدود او و دهسدسردسیهداس دیندی د‪،‬یختده اسدت د ویدرا‬
‫نیایی ها دربرسیرنده نیرویدی همسدان بدا ادردار اسدتد دهسدسارسهداس‬
‫نیایشددی و جددن شدددن در داسددتان«درام» ایهددانی راوور ورتشددتی را‬
‫در ‪،‬قام هلوانی د قهر‪،‬دانی جداس ‪،‬دیدهدد اده نموند عیندی دن را در‬
‫هلوانان حماسدی بدراس نمونده رسدتم ‪،‬دیتدوان دیددد راوور ورتشدتی‬
‫‪ - 21‬ادیان جهان باستان د ایران‪ 2226‬ص‪65‬د‬

‫‪93‬‬
‫هم فروته اسدت و هدم وایو هدم او خدود سنشدته اسدت و هدم بسدیار‬
‫نیرو‪،‬ندددد»‪ 20‬و بددایخره ایدده ادده «راوور ورتشددتی نیددز ‪،‬اننددد دیگددر‬
‫عرفدداس جهددان خددود را د‪،‬دداد نیددایی و وندددسی نی د نهدداد سددرور‬
‫برد‪،‬ده او نوشددارو و ارسدایی سدبکباینه در رتدو ‪،‬دنی وای‪،‬نشدانه و‬
‫ویا ‪،‬دیانددد دراانی و فراسیدرس ایده همده قش یدت یدافته ت داهی‬
‫فرجا‪،‬یه اسدت اده بنددهی در دغداو و‪،‬دان بددان دسهدی داده اسدت و‬
‫هنوو هم راسدت ‪،‬دینمایددد هنگدا‪،‬ی اده عدارف در رقد شدورانگیز‬
‫‪،‬سددت اهسددت ‪،‬ددیچرخدددو سر‪،‬سددتانه ‪،‬ددی رسددد‪« :‬دیددا ‪،‬دده روردسددار‬
‫شددما نیسددتم؟» و روان دد‪،‬یددان بددر دسددتان دفددرینی اسددی ‪،‬ددیدهددد‪:‬‬
‫«درس سددواهی ‪،‬ددیدهددیم»و نوشددداروس او سددرور او رسددی و اسددی‬
‫و ‪،‬راحددد و راوهدداس دفددرینی همدده و همدده بددر راوور در سددلو‬
‫راووراندده د و بددا د‪،‬ددوو سددنتی د دیدده نیدد ایددران ادده ریشدده در‬
‫سرچش دم نخسددتینی اشددف بدداور دارد‪ :‬ی نددی ساتاهدداس ورتشددت فددرا‬
‫‪25‬‬
‫چنگ ‪،‬یدیدد»‬
‫همددیه بددا نیسددرس در دوران اسد ‪،‬ی او تدداریی ایددران و‪،‬ددیه نخسددت‬
‫در اشددکال خانقدداهی و تصددوف واهداندده ظدداهر شدددو سددویهس دیگددر‬
‫د‪،‬دووههداس سنوسدی در فرهندگ اسد ‪،‬ی در ‪ ،‬دارف و علدو‪،‬ی ظداهر‬
‫شدددند ادده بدده روشهدداس عملددی و شددیوههدداس اجرایددی ‪،‬ددی رداختندددو‬
‫ایه ‪ ،‬ارف اه »علوم غریبده» خواندده شددهاندد بدا بده ادارسیرس اوراد‬
‫و اواددارس بدده دداه بینددی د فددالسیددرس د یشددگویی و ر‪،‬ددد و‬
‫اسددشری روس اردنددد و جریددانی ر‪،‬ددزس را بددا ‪،‬ناسدد و اعمددال‬
‫خاصددی در فرهنددگ ایرانددی د اس د ‪،‬ی بدده وجددود دوردندددد اعتقدداد بدده‬
‫وهددد و دورس او دنیددا در یونددد بددا د‪،‬ددووهس تقدددیرباورس قددرار داردد بددا‬

‫‪94‬‬
‫سسدترش دارایسد م و سددراویر شدددن ودروت اقددوام ‪،‬غلددو روحیددهس‬
‫وهدوروس به ‪،‬قدام ید اعتدرا سیاسدی د دیندی درد‪،‬ددد‪ 21‬ددام ‪،‬تدز‬
‫در تالید قرن چهدارم همدرس بدر ایده بداور اسدت اده »نشدانههداس‬
‫‪،‬ناهب سنوسی نخسدتیه او قبیدد علدوم غربیده تشدکید انممدههداس‬
‫‪،‬خفددی سلسددله ‪،‬راتددب ‪ ،‬رفتددی ن ریدده ف دی و صدددور و تقابددد و‬
‫تددواوس دو جهددان(صددغیر و ابیددر یددا غیددب و شددهود) و همننددیه‬
‫ویژسیهدداس حکمددت باسددتانی بابددد و یدددایی ‪،‬ددناهبی ادده در ‪،‬یددان‬
‫وهددد و ‪،‬بدداحیگرس نوسددان داشددتند و تصددور امددال و علددو روحددی بدده‬
‫عنوان ریق وصول بده خدا(نده هددفی بنفسده) همگدی ‪،‬مدددا ظهدور‬
‫اردد»‪ 22‬در واق در ایه ‪،‬سداهه نیدز رد داس فقدر رندج و سدتم اشدی و‬
‫نددابرابرس اجتمدداعی نمایددان اسددتو در ایدده دوره اسددتناد بدده احادیدد‬
‫‪،‬نقددول او یددا‪،‬بر اس د م ‪،‬بنددی بددر دورس او وددروت اندددووس و تمس د‬
‫به دخرت و تقبیم دنیا‪،‬ددارس اصدلیتدریه ایدههداس وهدد در اسد م و‬
‫رهسددسارس بدده خانقدداه سدداوس د ادده در حقیقددت واانشددی بدده نقددی‬
‫سیاسددی و حکددو‪،‬تی ‪،‬سددمد بددود د دغدداو شدددو «در واقدد عنددوان‬
‫«صوفی» نخستیه بدار بدر سدروه خاصدی او ‪،‬دردم اده توجده شددیدس‬
‫به دیه داشتند ی نی واهددان و عابددان ا د ق شدد «سدسس خدواص‬
‫اهد سنت اده در حضدرت حدق ‪،‬واظدب نفدس خدویی بدوده دل را او‬
‫راه یافته غفلدت حفد ‪،‬دیاردندد بده تصدوف شدهرت یافتندد و ایده‬
‫ددیی او دن بددود ادده سددال همددرت بدده دویسددت برسدددد»‪ 23‬وهددد‬
‫خانقاهی و صوفیان ‪،‬سلمان هدم بده عبدادات توجده داشدتند و هدم در‬
‫ددی رهنمودهدداس اخ قددی بودنددد ادده خددار او ‪،‬ناسدد رسددمی و‬
‫‪ - 21‬تصوف و ادبیات تصوف‪ 2221‬ص‪21‬د‬

‫‪ - 22‬تمدن اس ‪،‬ی در قرن چهارم همرس‪ 2210‬ص‪226‬د‬
‫‪ - 23‬تمدن اس ‪،‬ی در قرن چهارم همرس‪ 2210‬ص‪212‬د‬
‫‪95‬‬
‫نیرفتدده شدددهس فرقددههدداس ا ‪،‬ددی و فقهددی بددودد تصددوف اوهیدده در‬
‫جهددان اسدد م در انددار اسددتفاده او ‪،‬ندداب دینددی بدده دراظ و عقایددد‬
‫هندددس نیددز توجدده داشددتو سوهدتسددهیر در ایدده رابشدده ‪،‬ددینویسددد‪:‬‬
‫«تصوف ‪،‬انند یکدی او رسیدمهدا اسدت اده در ونددسی عملدی تشدکید‬
‫یافته و داراس روشهداس سونداسون و دسدتماتی بدوده اده افدراد دنهدا‬
‫‪،‬دیاوشددیدند تخدم تصددورات صددوفیگرس را در اوهدان بکارنددد و افکددار‬
‫دینی و دنیوس خود را ترویج انندد و افدراد صدوفیه تقریبدا امدی دس‬
‫او سددال ‪ 254‬هددد (‪224‬م) بددا ه دم ‪،‬ددرتبط شددده و جماعدداتی تشددکید‬
‫داده و در جاهدداس ‪،‬خصددوص یددا صددو‪ ،‬ههدداس دور او اجتمدداذ سددرد‬
‫د‪،‬دهاندد و در دنمدا دور او ‪،‬دردم و سرفتاریهدا و غوغداس جهدان ‪،‬شدابق‬
‫هدفهداس عداهی خدود بده سدر بدردهاندد و بدا فدرا خدا ر بده ددا و‬
‫سنه و شد اژر صدوفیگرس ‪،‬شدغول شددهانددو و خیلدی بده دسدانی دودار‬
‫عقاید هنددس را در تشدورات ایده ونددسی وهدد و اعتکداف و ان دزال در‬
‫صو‪ ،‬ه ها ‪،‬یتدوان ‪،‬شداهده نمدود و همنندیه ‪،‬دیتدوانیم در اندیم‬
‫ادده روش دریددووسی ادده صددوفیهددا یشدده اددردهانددد و همددیه روش‬
‫دنها را ناچار ‪،‬یاندد او اجتماعدات خدود دور شدوند روشدی اسدت اده‬
‫اا‪ ،‬شدبیه روش دریدووسی راهدبهداس (سدادو) هنددس ‪،‬دیباشددد در‬
‫هددر صددورت ددا و روشهدداس راهددبهدداس هندددس و عقایددد دنهددا در‬
‫‪26‬‬
‫تصددوف اسدد ‪،‬ی نفددوو اددرده و دوددار دن ‪،‬شدداهده ‪،‬ددیشددودددد»‬
‫‪،‬ددیتددوان رد دداس ایدده تدداویر ددنیرس را در ‪،‬سدداههس فندداس شخصددیت‬
‫صوفی اه او ن ریهس جدوهر واتدی (اتمدان) هنددیان ‪،‬تداور اسدت دیددد‬
‫‪،‬یتدوان ایده تاویر دنیرس را در عناصدر دیگدرس چدون‪ :‬تقدارن عدرش‬
‫اابددر بددا دااشددا د ن ریددهس ‪،‬ایددا بددا تملددی خدددا هددم دیدددو داریددوش‬
‫شددایگان در یدد تاقیددق تشبیقددی بددر اسدداا ‪،‬ممدد اهباددریه‬
‫‪ - 26‬وهد و تصوف در اس م‪ 2224‬ص‪32‬د‬

‫‪96‬‬
‫داراشددکوه او همدداوردس ریاضددتهدداس ‪ ،‬نددوس صددوفیان ‪،‬سددلمان بددا‬
‫‪،‬رتاضددان هندددس ادده در دژددیههدداس اونددداهینی و اواددار نمددود دارنددد‬
‫سخه سفته اسدتد همنندان ‪،‬دیتدوان بده اشدترا جهدانبینی صدوفیه‬
‫و ‪،‬کتددبهدداس هندددس در تقسددیمات و‪،‬ددیه و فرجا‪،‬شناسددی نیددز اشدداره‬
‫اددردد بدداو در یکددی او ‪،‬سدداژد ‪،‬اددورس سنوسددتی رسددتگارس بدده‬
‫نامهداس «فندا» و «‪،‬دواتی» خواندده شدده اسدت اده حکایدت او ید‬
‫‪،‬فهددوم و دیدددهس عارفاندده داردد‪ 34‬ایدده دوره بدده وجددود دورندددهس‬
‫افرادس بود اه در خانقاهها بده سدر ‪،‬دی بردندد او خوشدیهداس ونددسی‬
‫دورس ‪،‬یاردندد در دی اتصدال بده دسدمان بودندد او عدواهم ‪،‬داوراژی‬
‫خبر ‪،‬ی دادندد اوراد ‪،‬خصوصدی بدر وبدان ‪،‬دی دوردندد اعمدال خاصدی‬
‫داشدتند هبداا شددمی اده بددر تده رنددج ‪،‬دیداد ‪،‬ددی وشدیدندو اینددان‬
‫درویشان بودند و به صوفیه خوانده شدهاندد‬
‫دورهس سددوم او ‪ ،‬نویددت بدداورس ایرانیددان او د‪،‬ددووههدداس اسددماعیلی و‬
‫دیگددر فرقددههدداس بددا نی فرصددت بددروو یافتندددو همددان ددور ادده‬
‫شددکدسیددرس دوران ‪،‬اددور در فرهنددگ انسددانی او ویرسدداختهدداس‬
‫اجتمدداعی و تاددویت سیاسددی د اقتصددادس سددیرا ‪،‬ددیشدددند در‬
‫شددکدسیددرس د‪،‬ددووههدداس بددا نی و سنوسددی اسددماعیلیه نیددز شددرایط‬
‫اجتماعی بدیتداویر نبدوده اسدتو ‪،‬دیتدوان در ایده راسدتا بده ‪،‬سداههس‬
‫فقددر و رنمددی ادده در جا‪ ،‬دده بدده واسددشهس سددلشهس ظاهمانددهس‬
‫حکو‪،‬دت وقدت جریدان داشدت اشداره ادرد اده نخسدتیه جواندههداس‬
‫در‪،‬ان سرایی ‪ ،‬نوس و دخدرت بداورس را در ‪،‬یدان فرقدههداس صدوفیانه و‬
‫عقیدددتی دیدددار سدداختد ‪،‬سدداژد اجتمدداعی و دریافددتهدداس تدداوهس‬
‫فکددرس و فرهنگددی اسددماعیلیان اوهیددهس را چونددان دژینددی سنوسددتی‬
‫ت ریف ‪،‬یانند‪« :‬دو عنصر عمدده و اساسدی ایده ن دام سنوسدی یکدی‬
‫‪ - 34‬دییه هندو و عرفان اس ‪،‬ی‪ 2231‬ص‪226‬د‬

‫‪97‬‬
‫ت بیدر ادوارس تداریی دیندی بددود و دیگدر ید جهانشناسدید»‪ 32‬فرهدداد‬
‫دفتدددرس در باددد او عناصدددر سنوسدددی اسدددماعیلیه او اسدددتااههس‬
‫جهانشناسی بیه اهنهرینی به جهدانشناسدی دیندی اده بدا تمسد بده‬
‫د‪،‬دووهس قردنددی المدهس ا‪،‬ددر «ادده» شدکد بندددس شدده بددود سددخه‬
‫سفتدده و او د‪،‬یختگددی فرجا‪،‬شناسددی دینددی و تدداویرات یهددودس د‬
‫‪،‬سددیای و سنوسددی در ایدددهس ادوارس اسددماعیلیه سددزارش داده اسددتو‬
‫اسددماعیلیه بددراس توجیدده د‪،‬ددووههدداس خددود بدده تاویددد روس دورده و‬
‫سددخه او دو وجدده بددا نی و ظدداهرس سددخنان دنیددا و انسددان راندندددو‬
‫«اسددماعیلیان نخسددتیه بددا اعددت س بددا ه و حقددایق ‪،‬کتددوم در دن‬
‫دیددرس نگنشددت ادده نمایددانتریه سددروه شددی ی در حمایددت او ت دداهیم‬
‫بدا نی و سنوسدی در عداهم اسد م سشدتند و در ‪،‬یدان با نیده ‪،‬قددم و‬
‫بزرستر او همه شدمرده شددندد»‪ 31‬ایده د‪،‬دووههدا بدا ایددههداس فلسدفی‬
‫نواف ونی توسدط ابده سدینا اده بده شدکد حکمدت ‪،‬شدرقی ‪ ،‬رفدی‬
‫‪،‬ددیسردیددد بدده ‪،‬کتددب تمدیددد سدداختمان یافتددهس سددهروردس ‪،‬نتقددد‬
‫شدو بنابرایه بیشتریه و جدا‪ ،‬تدریه د‪،‬دووههداس سنوسدی و بدا نی اده‬
‫به رنگ اسد ‪،‬ی عرضده شددند او دن شدیی شدها اهددیه سدهروردس‬
‫بود اه بر تمدا‪،‬ی ‪،‬یدرا یشدیه سدایه انداختده و باورهداس سنوسدی را‬
‫بدده شددکد اشددراقی عرضدده داشددتد در سدددههدداس ششددم و هفددتم‬
‫فرهنددگ ایرانددی ب ددد او شددت سددر سناشددته عصددر وریدده خددود بدده‬
‫درف و‬ ‫اناشا ‪،‬یدد نمدود و بدا وارد ادردن عناصدر قشدرس او ید‬
‫ایدههاس با نی او درف دیگدر اده بدا شدتوانهس اقتددار سد جقه در‬
‫‪،‬دارا ن ا‪،‬یه فرصدت بدروو یافتده بودندد صدوفیان و درویشدان را بده‬
‫‪،‬تفکددران قددوم تبدددید نمددود و روسددهس ووال اندیشدده و خددردوروس و‬
‫‪ - 32‬تاریی و عقاید اسماعیلیه‪ 2221‬ص‪212‬د‬

‫‪ - 31‬تاریی و عقاید اسماعیلیه‪ 2221‬ص‪212‬د‬
‫‪98‬‬
‫دورس او تمدددن را ددیی سرفددتو در ایدده دوران یکددی او راهکارهدداس‬
‫فرهنگی اقددا‪،‬ی بدود اده سدهروردس در تلفیدق د‪،‬دووههداس دیندی بدا‬
‫ایدددههدداس سنوسددی باسددتان بدده انمددام رسدداند و فرهنددگ ایرانددی را بدده‬
‫‪32‬‬
‫عنصر اشراقی د‪،‬یختد‬
‫بددیتردیددد خددرد اشددراقی عدداهیتددریه ‪،‬رحلددهاس اسددت ادده سدداهیان‬
‫وینی بدر وهده و وبدان جم دی ایرانیدان اقتددار داشدته و سوندههداس‬
‫‪،‬ختلف فرهنگدی د اجتمداعی را در ایدران و‪،‬دیه دیددار سداخته اسدتو‬
‫اشددراقیگرس را ‪،‬ددیتددوان او دوران ساتهددا و سددرودن اوسددتا سددرا‬
‫سرفددت‪ :‬ددس او دن سددیر خددرد اشددراقی را ‪،‬ددیتددوان در حماسددهسددرایی‬
‫فردوسی ی سرفدت و سدسس در حکمدت ‪،‬شدرقی ابده سدینا و تکمیدد‬
‫و اتمددام دن بدده دسددت شددیی شددها اهدددیه سددهروردس ادده عصدداره و‬
‫جم ایدههاس اشدراقی را او ایدران باسدتان تدا ایدران ‪،‬یانده در حکمدت‬
‫اشراق بارور ادردد‪ 30‬سدهروردس در اشداره بده ایده تبدار اده خدود دن را‬
‫در دوران اس د ‪،‬ی ونددده اددرد ‪،‬ددینویسددد‪« :‬در ‪،‬یددان ایرانیددان قدددیم‬
‫سروهی او ‪،‬رد‪،‬ان بودند اده بده حدق رهبدرس ‪،‬دیاردندد و حدق دندان‬
‫را در راه راست رهبدرس ‪،‬دیادرد و ایده حکمداس باسدتانی بده اسدانی‬
‫ادده خددود را ‪،‬غددان ‪،‬ددینا‪،‬یدنددد شددباهت نداشددتندد حکمددت ‪،‬ت دداهی و‬
‫اشددراقی دنددان را ادده حددایت و تمربیددات روحددانی اف ددون و اسد ف‬
‫وس نیددز سددواه بددر دن بددوده اسددت ‪،‬ددا دوبدداره در اتددا خددود‬
‫حکمد ایشددراق ونددده اددردهایددمد» دسدداهی او تبددار تدداریخی د فکددرس‬
‫خددرد اشددراقی ‪،‬ؤهفددههددا و سددنمههدداس اشددراقیگرس را بدده دنبددال دارد‬
‫ادده در ‪،‬تددون و تيهیفددات ‪،‬اققددان دن حددووههددا وبددت شددده اسددتو‬
‫‪ - 32‬فراسوس ست ‪،‬درنیتهد اندیشه شبکهاس فلسفه سنتی و هویت‬

‫ایرانی‪ 2234‬ص‪166‬د‬
‫‪ - 30‬ن ‪ :‬سرچشمههاس حکمت اشراق‪2220‬د‬
‫‪99‬‬
‫‪،‬اورستدریه سزینده اشدراقسرایدان تمسد بده باورهداس شخصدی و‬
‫اهها‪،‬ات فردس اسدتد سدهروردس در تشدری و تبیدیه شدهود و اشدراق‬
‫دن را بددر اسددتدیل عق نددی و یافتددههدداس تمربددی حسددانی برتددرس‬
‫‪،‬ددیبخشددد و شددخ اشددراق یافتدده را انسددان اا‪،‬ددد د خلیفدده خدددا و‬
‫حکددیم ‪،‬تاهدده ‪،‬ددیخواندددو بدده سددخه سددهروردس «حکددیم ‪،‬تاهدده اسددی‬
‫است اه در اور ریاضت و تصدفیه نفدس یکدر او چدون یراهندی شدود‬
‫اه هرساه خواهد براند و یا بدر تده اندد و بدر خلد بددن و عدرو بده‬
‫عدداهم نددور توانددا باشددد و بدده هددر صددورت ادده بخواهددد ظدداهر شددودد‬
‫بدینسدان نفدس انسدانیددد اده جدوهرش قدسدی اسدت دن سداه ادده او‬
‫نور انف ال نیرد و هبداا اشدراق بده خدود وشدد خدود فاعدد و ‪،‬دؤور‬
‫شود به هر چه اشداره اندد تاقدق دنیرد و دننده را اده تصدور اندد‬
‫واق شودد»‬
‫سددخه او ‪،‬راتددب ظهددور نوراینددوار و داسددتان شددهرهاس خیدداهی و‬
‫ددرداوش ‪،‬تددافیزیکی سددیر عددرو و صدد ود نفددس انسددانی در عدداهم‬
‫ب دس دیگر ‪،‬ساژلی است اده خدرد اشدراقی در بیدان دنهدا ‪،‬دیاوشددد‬
‫بددا سددنار او تبارشناسددی اشددراق و بدداوخوانی ‪،‬ؤهفددههدداس دانشددی دن‬
‫ویرسدداختهدداس غیددر سفتمددانی و عوا‪،‬ددد اجتمدداعی اشددراقیگرس نیددز‬
‫‪،‬شره ‪،‬دیشدودو شدکی نیسدت اده ایددههداس اشدراقی برد‪،‬دده او روه‬
‫و‪،‬انددهاس اسددت ادده اوهددان و افکددار را د‪،‬دداده ددره دن سفتمددان‬
‫نمددودهاندددو شددیوه توهیددد ابتدددایی روسددتاها و سددیشره ن ددام حکمرانددی‬
‫فددردس و برد‪،‬ددده او نقشدده دسددمانی او ‪،‬ددواردس بشددمار ‪،‬ددیرونددد ادده‬
‫فضاس ویستی را براس دیدد د‪،‬ددن د‪،‬دووههداس اشدراقی در سددههداس‬
‫سنشددته فددراهم سدداختهاندددد بدده سددخه دیگددر جا‪ ،‬دده دوران یشددیه در‬
‫شددکد سددادهاس قددرار داشددت ادده در دن هددر دیددده نهدداد و ایدددهاس او‬
‫ددیی ت یددیه شددده و در جایگدداه ت ریددف شدددهس خددود اسددتقرار یافتدده‬

‫‪111‬‬
‫بودد حکمران داراس فرایدزدس بدود و ن دام ‪ ،‬یشدتی رووانده بدر اسداا‬
‫تقدددیر دسددمانی و تقسددیم رووس افددراد انسددانی نشددانی او جبددر و‬
‫سرنوشت ‪،‬قدر بر خود داشدتو اصدلیتدریه ‪،‬شداغد ‪،‬دردم دا‪،‬ددارس و‬
‫اشاوروس بود و اقتصاد وندسی وابسته بده و‪،‬دیه بدودد بی دی بدود اده‬
‫روسدددتا و اقتصددداد ‪ ،‬یشدددتی راه را بدددر د‪،‬دددووههددداس تقدیرباورانددده و‬
‫راوورواندده بدداو ‪،‬ددیانددد و تنهددا در ایدده سوندده او ‪،‬اددیطهاسددت ادده‬
‫حکمت اشراقی فرصت بروو و ظهور یدا ‪،‬یاندد‬
‫تنها با دسرسونی در ویست جهدان انسدانهدا بدود اده خدرد اشدراقی بدا‬
‫چدداهیهدداس جدددس ‪،‬واجدده شددد و خددود را در بنیددانهدداس ‪ ،‬رفتددی و‬
‫ویرساختهاس غیر سفتمانی در به بسدت دیددو ایدران و‪،‬دیه بده دنبدال‬
‫دشددنایی بددا ‪،‬درنیتدده و ظهددور اهگوهدداس شددناختی سددوسهبدداور بددود ادده‬
‫خددردوروس باسددتانی را بدده ‪،‬ادداق رسددی سرفددت و او اارد‪،‬دددس‬
‫اشددراقیگرس سددؤال اددردد همددانشور ادده در دوددار دیگددر نوشددته شددده‬
‫جنددبی ‪،‬شددرو یت و ددیی و‪،‬ینددههدداس دن نقشددهس صددفر دیدددار‬
‫نخبگددان و صدداحب ‪،‬نصددبان ایرانددی بددا دنیدداس ‪،‬دددرن بشددمار ‪،‬ددیرودو‬
‫ایدده جریددان اجتمدداعی د سیاسددی ‪،‬روهدداس فرهنگددی و اندیشددگی‬
‫ایرانیان را نیز به تکدا و اشدید و ایددههداس یشدیه و سدنت فکدرس را‬
‫با انگدارههداس ‪،‬ددرن درسیدر سداختو سدنار او شدکد سداده و ابتددایی‬
‫جا‪ ،‬ه به ینیددسی نقدیهداس اجتمداعی باعد شدد ایددههدا و افکدار‬
‫نیز سرفتدار بداوخوانی و جداسداوس شدده و خدردوروس بخشدی او تن دیم‬
‫ا‪،‬ور انسدانی را عهددهدار شدودد همدان دور اده اشداره شدد در دوران‬
‫یشددیه واویددهنشددینی درویشددان راه را بددر خددردوروس در اجتمدداذ و‬
‫سیاست بسدت و فلسدفه را بده اسدتااههس حکمدت اشدراقی راندد ایده‬
‫جریددان در اندیشدد سیاسددی نیددز بددا وارد اددردن عناصددر شددری ت‬
‫رخنددهاس ایمدداد اددرد ادده بدده سرنوشددت ‪،‬اتددوم ندنا‪،‬ددهنویسددی خددتم‬

‫‪111‬‬
‫شدد در دور جدید ایدران و‪،‬دیه اده اندیشدههداس سدنتی در ت قدی بدا‬
‫‪،‬درنیتدده ‪،‬ددیتوانسددت بدده تمدیددد ‪،‬شل د ‪ ،‬رفتددی و تمدددد در اندیشدده‬
‫‪،‬نمددر شددود عرفددانودسددی نخبگددانی ادده او دل سددنت برد‪،‬ددده و‬
‫نیمنگاهی به د‪،‬وختههداس ‪،‬ددرن داشدتند بنیدانیتدریه ‪،‬واند را بدراس‬
‫رشددد و باهندددسی اندیشددههدداس جدیددد فددراهم دورد و همددان ددور ادده‬
‫با بایی اشداره ‪،‬دی اندد عرفدان سدنتی در قاهدبهداس ایددژوهوسی‬
‫‪،‬ددواد اصددلی غددر سددتیزس و باوسشددت بدده هویددت سددنتی را تهیدده‬
‫اردندددد‪ 35‬درا‪،‬ددی دوسددتدار نیددز در بادد او علددد عقددب‪،‬اندددسی‬
‫فرهنگدددی ایدددران در دور ‪ ،‬اصدددر او ویرسددداختهددداس عرفدددانی‬
‫خوانددددهشددددسان بددده روشدددنفکرس سدددخه سفتددده اسدددتد دوسدددتدار‬
‫ریشدددههددداس عرفدددانی را در افکدددار دخونددددواده جدد ل دل احمددد و‬
‫داریوش شایگان به با ‪،‬دیسدنارد و او نوشدتههداس حسدرتبدار دنهدا‬
‫و خلط عرفان با تمددسرایی رسی ‪،‬دیاندد ‪، 31‬دیتدوان بدراس وبدات‬
‫ایه ‪،‬دعا در اندیش سیاسی بده ‪،‬دورد ‪،‬یدرواس نداژینی اشداره ادرد اده‬
‫در و‪،‬انی اده دو دنیداس قددیم و جدیدد اوهدیه برخوردهداس خدود را در‬
‫عرص د فرهنددگ ایرانددی تمربدده ‪،‬ددیاردنددد بددا ابتندداس د‪،‬ددووههدداس‬
‫سیاسدی بدر عرفدان ایددههداس نوسرایاند خدود را بدا بدهبسدتی جدددس‬
‫‪،‬واجدده سدداختد‪ 32‬در دهددههدداس یشددیه نیددز ‪،‬ددورد ج د ل دل احمددد و‬
‫علی شدری تی عرفدانسرایدی سدنتی را بدا ایددههداس سوسیاهیسدتی بده‬
‫ایران د باوخوانی اندیشههاس داتر سید جواد‬ ‫‪ - 35‬رسی او اناشا‬

‫با بایی‪ 2231‬ص‪10‬د‬
‫‪ - 31‬درخشیهاس تیره د روشنفکرس ایرانی یا هنر نیاندیشیدن د نگاهی به‬
‫رفتار فرهنگی ‪،‬ا ص ‪ 215‬اله ‪2224‬د‬
‫‪ -32‬قدرت سیاسی در اندیش ایرانی او فارابی تا ناژینی ‪ 2232‬ص ‪204‬د‬
‫‪112‬‬
‫هم د‪،‬یخته و ‪،‬لغمهاس اندیشده سدوو فدراهم سداختندد‪ 33‬عرفدان او دنمدا‬
‫اه بنیان بر فنداس دنیدا و بقداس دخدرت نهداده دهمشدغوهی بده ‪،‬سداژد‬
‫دنیددوس را راهددزن سددیر و سددلو دد‪،‬یددان و ندداق امددال انسددانی‬
‫‪،‬ی داند به ریق اوهی اندیش سیاسدی را بده چشدم حقدارت ‪،‬دینگدرد‬
‫و «بنیاد عمر را بر بداد» ‪،‬دیداندد در حداهی اده سیاسدت اصدد را بدر‬
‫بقا و دوام ‪،‬ینهددو سدیشر عرفدان در فرهندگ ایدران دور ‪،‬یانده هدم‬
‫بددر خددردوروس فلسددفی ‪،‬هددر ‪،‬ختددوم ود و هددم بددر ویددایی اندیشدد‬
‫سیاسددی خلددد وارد سدداختو‪ 36‬بنددابرایه ‪،‬قددد‪،‬ات «ایدده ‪،‬شددکد را‬
‫بایسددتی بتددوانیم ددره انددیم ادده چگوندده در تدداریی تاددول اندیشدده‬
‫ایرانددی اندیشدده عرفددانی بددهتدددریج سددایه بلنددد و سددنگیه خددود را بددر‬
‫روس اندیشدده ایرانددی سسددترده و هددر سوندده فکددر ‪،‬نشقددی و ت قددد را او‬
‫‪64‬‬
‫قلمرو اندیشه بیرون رانده استد»‬
‫حال اده نقدد بدا نیسدرس در فرهندگ ایدران و‪،‬دیه ‪ ،‬لدوم شدد بده‬
‫قراژدت دوسددتدار او اندیشددههداس دخوندددواده برسشددته و دن را در ارتبددا‬
‫بددا دریافددت نادرسددت بددا نیگرس بددا اص د ه دینددی دنبددال ‪،‬ددیاددنمد‬
‫دوستدار ‪،‬ی نویسدد‪« :‬فتا لدی دخونددواده نخسدتیه ‪،‬نتقدد اجتمداعی و‬
‫فرهنگی ‪،‬است اده بدا ‪،‬اددودیت ا‪،‬کاندات خدود و و‪،‬اندهاش بده جدد‬
‫اوشدیده ‪،‬شددک ت ‪،‬ددا را بشناسدداند و نخسددتیه سا‪،‬هددا را در رفد دنهددا‬
‫برداردد ایه سا‪،‬هدا در ‪،‬واضد ‪،‬هدم و حسداا سداه سمدراه ‪،‬دیشدوند و‬
‫سدداه در ناهمدداهنگیشددان او هددم ‪،‬ددیسریزنددد چدده در روش و چدده او‬
‫ن ددر هدددفی ادده دارندددد او اینددرو او در یددافته ریشدد تاریکیهددا و‬
‫‪ - 33‬درخشیهاس تیره د روشنفکرس ایرانی یا هنر نیاندیشیدن د نگاهی به‬

‫رفتار فرهنگی ‪،‬ا ‪ 2224‬ص ‪ 256‬د ‪215‬د‬
‫‪ - 36‬فراسوس ست ‪،‬درنیته ‪ 2234‬ص ‪103‬د‬
‫‪ - 64‬درد‪،‬دس فلسفی بر تاریی اندیشه سیاسی در ایران ‪ 2221‬ص‪211‬د‬
‫‪113‬‬
‫سرچشددم سددرههدداس فرهنگددی امتددر او دن ادده ‪،‬ددی نداشددته اا‪،‬یددا‬
‫بوده است سرچده بسدیارس او تاریکیهدا و سدرههدا را دیدده و در روشده‬
‫اددردن و سشددودن دنهددا شددتکار و ابرجددایی سددتودنی او خددود نشددان‬
‫‪62‬‬
‫داده استد»‬
‫فرا‪،‬وش نکنیم اده دخونددواده در سدردغاو جریدانی قدرار داشدت اده در‬
‫جدال بی ا‪،‬ان و سرنوشدت سداوس بدا سدنت قدد‪،‬اژی قدرار سرفتده بدود‬
‫و بددی تردیددد نمددیتددوان او او انت ددارس خددار او ا‪،‬کانددات و‪،‬انددهاش را‬
‫داشددتو بنددابرایه و‪،‬ددانی بایددد ‪،‬ددیسنشددت تددا او اا‪،‬یددابی یددا عدددم‬
‫اا‪،‬یددابی در ددی ریددزس اندیشددهاس دیگددر ارویددابی خرد‪،‬نداندده و واق د‬
‫بینانددهاس اراژدده دادد در ددی بددیی او یکصددد سدداهی ادده او دوران‬
‫دخوندددواده ‪،‬ددیسددنرد ایدده جریددان بددا شدددت و ض د ف بدده حیدداتاش‬
‫ادا‪،‬ه داده و ا‪،‬درووه جایگداهی غیدر قابدد چشدم وشدی را در فرهندگ‬
‫ایران بده خدود اختصداص داده اسدت اده بدا سدنمی دن اندیشدههدا و‬
‫بدداوخوانیاش بددا ‪،‬ددورد توجدده قددرار دادن واق یددت و‪،‬اندده ‪ ،‬ادهددهاس بدده‬
‫نفد رشددد اا‪،‬یددابی اندیشددههدداس جدیددد دن دوران ایمدداد اددرده اسددتد‬
‫ایه واق یت چنان روشده اسدت اده حتدی دوسدتدار هدم نمدیتواندد دن‬
‫را نهدددان داردو در بخشدددی او نوشدددتهاش دوسدددتدار ‪،‬دددینویسدددد‪:‬‬
‫«دخوندواده نخستیه اسی هدم هسدت اده بده صدرف دشدنا بدودن بدا‬
‫ابزار فرهنگ غربی حدد ‪،‬شدک ت ‪،‬دا را دسدان نداشدته و هرسدز بده‬
‫ایدده فکددر نیافتدداده ادده بیگددانگی ایدده ابددزار در فرهنددگ بددو‪،‬ی قش ددا‬
‫ااربست دن را دشدوار خواهدد ادرد اسدر ‪،‬متند نکنددد بدا وجدود ایده‬
‫با نگاهی جویا و دو‪،‬وده بده اندیشد او اده دشدنایی بدا دن نخسدت بده‬
‫فریدددون دد‪،‬یددت ‪،‬دددیونیم هددم وبددات فکددر ادد واقدد بددیه او را در‬
‫اسدداا ‪،‬ددیتددوان شددناخت و هددم صددداقت و جددرمت وهنددی او را در‬
‫‪ - 62‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪224‬د‬

‫‪114‬‬
‫خودنگرس نسبی فرهنگدیاشد»‪ 61‬بدر ایده اسداا دوسدتدار بده یکدی‬
‫دیگددر او د‪،‬ددووههدداس دخوندددواده اشدداره ‪،‬ددیانددد «همددیه سددرنگونی‬
‫تمدددنی و اجتمدداعی بدده دسددت اسدد م اددافیسددت ادده دخوندددواده او‬
‫یکسددو دوهددت و جا‪ ،‬دده باسددتانی ایددران را در هاهددهاس او شددکوه و‬
‫براوندددسی رویددایی او دیدددرا انتقدداد خددود خددار نگدده دارد و او سددوس‬
‫دیگددر بدده تبدد ارو اییددان و تمربدد تدداریخی دنهددا دن چنددان ادده او‬
‫‪،‬ددیفهمددد تنهددا راه رهددایی او ایدده ‪،‬هلکدد دیر دداس فرهنگددی را در‬
‫«هدددم عقایددد دینیدده ادده ددرده بصددیرت ‪،‬ددردم شددده و ایشددان را در‬
‫‪62‬‬
‫ترقیات در ا‪،‬ور دنیوس ‪،‬ان ‪،‬یدید» ببیندد»‬
‫بددا همدد اشددکایتی ادده دوسددتدار بدده دخوندددواده وارد ‪،‬ددیانددد ا‪،‬ددا‬
‫نمددیتوانددد ددیی دهنددگ بددودن او را در سسسددت او سددنت فرهنگددی‬
‫نادیددده بگیددرد‪« :‬نخسددت فتا لددی دخوندددواده اسددت ادده تاددت تدداویر‬
‫فکددر غربددی در ایدده خویشددته تدداریی فرهنددگ ‪،‬ددا بدده ‪،‬نزه د رویددداد‬
‫‪،‬ینگدرد دن را در دور ایدران باسدتان یدروو و سدرافراو ‪،‬دییابدد و در‬
‫دیگدددر سشدددتی در دور اسد د ‪،‬ی ‪،‬نکدددو و رد بنددددد دددیی او او‬
‫فردوسی اه فتا لدی دخونددواده بده شددت او او ‪،‬تداور بدوده توانسدته‬
‫بددا احسدداا نیرو‪،‬ندددش ایدده یشددا‪،‬د را چددون رویددداد ببینددد و در‬
‫‪60‬‬
‫عواقب وخیم دن بنگردد»‬
‫دوسددتدار ادده ‪،‬سدداه حسدداا دسرسددونی ایددران باسددتان بدده دور‬
‫اس د ‪،‬ی را بدده تب د فردوسددی و دخوندددواده ‪،‬شددره ‪،‬ددیانددد تالیددد‬
‫دخوندواده را او دن واق ده بده چداهی ‪،‬دیاشدد و ید جانبده نگدرس او‬
‫را به دوران ‪ ،‬اصر نیز ‪،‬ی اشاندو بدر ایده ایده دوسدتدار ‪ ،‬تقدد اسدت‪:‬‬
‫‪ - 61‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪224‬د‬

‫‪ - 62‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪222‬د‬
‫‪ - 60‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪142‬د‬
‫‪115‬‬
‫«به ن ر نمی رسدد دشدنایی اساسدی دخونددواده در ایده و‪،‬ینده بدیی او‬
‫دشددنایی انددونی ‪،‬ددا بددوده باشدددد»‪ 65‬چددرا ادده بدده دریافددت دوسددتدار‬
‫«‪،‬شکد بزر و اساسدی دخونددواده اده تدا ا‪،‬دروو او دن ‪،‬دا باقیماندده‬
‫‪،‬شددکد فکددرس و فرهنگددیسددت بددا ایدده بنیدداد ‪،‬شددتر ادده ‪،‬دا هددم‬
‫چددون او سمددان ‪،‬ددیانددیم ندده فقددط ایددههدداس فرهنددگ خددود بلکدده‬
‫ایددههدداس فرهنددگ ارو ددایی را نیددز ‪،‬ددیشناسددیمد»‪ 61‬ایدده سزیندده‬
‫دوستدار جاس تي‪،‬دد داردو بده اسدتناد ونددسی و نوشدتههداس دخونددواده‬
‫ادده ددیی او ایدده دوردم روشدده شددد ادده او هددم ایددههدداس فرهنددگ‬
‫خددودس را ‪،‬ددیشددناخت و هددم او تاددویت فرهنگددی عصددر جدیددد در‬
‫حددد تددوان خددود دسدداهی داشددت و اسددر ‪،‬شددکلی او دن و‪،‬ددان تدداانون‬
‫سریبان ‪،‬ا را سرفته نه دن چیدزس اسدت اده دوسدتدار ‪،‬دیسویدد بلکده‬
‫عدددم فرهنددگ سدداوس بددراس ایدددههدداس ‪،‬دددرنی اسددت ادده او سددنرساه‬
‫انتقاد سنت و شدناخت واق یدات نو یدداس انسدانی و سداخته اندیشدهاس‬
‫در اسددخگویی بدده دنهاسددتد سنشددته او ایدده ‪،‬سدداژد دوسددتدار بدده‬
‫اص د ه دینددی در ددروس فکددرس دخوندددواده بدداو‪،‬یسددردد و دن را ادده‬
‫اشددتباهی در دریافددتهدداس دخوندددواده اسددت بدده بادد ‪،‬ددیسددنارد‪:‬‬
‫«براس اصد ه دیده اسد م یدا بده اصدش ه خدود او « روتستانتیسدم‬
‫اس ‪،‬ی» یشینی ایده رفدرم دیندی ‪،‬سدیای را در شداخهاس او تشدی‬
‫‪62‬‬
‫اشف ‪،‬ینماید‪ :‬در بینی و جنبی با نید»‬
‫بنابر دننه دخوندواده در رابشده بدا اصد ه دیندی و نقدی ت یدیه انندد‬
‫دن در تاویت اجتماعی د سیاسی ایدران ‪،‬دیدانسدته همدان دور اده‬
‫دوسددتدار ‪،‬ددینویسددد‪« :‬ترایددب ‪ ،‬یددو روتستانتیسددم اسد ‪،‬ی نشددان‬
‫‪ - 65‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪222‬د‬

‫‪ - 61‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪221‬د‬
‫‪ - 62‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪221‬د‬
‫‪116‬‬
‫‪،‬ددیدهددد ادده دخوندددواده انگیددزه و ‪ ،‬ندداس واق ددی روتستانتیسددم را‬
‫نمددیشددناخته ورندده نمددیتوانسددت روتستانتیسددم را نا‪،‬سددیای هددم‬
‫بفهمدددد»‪ 63‬دوسددتدار بددراس اوبددات ‪،‬دددعاس خددود بدده اصددد ‪،‬دداجرا در‬
‫غر ارجاذ ‪،‬یدهدد‪ « :‬روتستانتیسدم بده ‪ ،‬نداس اخد اصد ه دیندی‬
‫در سردوند د فراسیدددرش بددده دن سددداو‪،‬انهاس الیسدددایی و دن سدددروه‬
‫‪،‬ددناهب ‪،‬سددیای ا د ق ‪،‬ددیشددود ادده ادعدداس الیسدداس ااتوهیدد‬
‫‪،‬بنی بر ‪،‬یانمی بودن ‪،‬یدان خددا و ‪،‬سدیایان را با دد ‪،‬دیشدمارند و‬
‫تنهددا راه رسددتگارس دد‪،‬ددی را در رابشدد ‪،‬سددتقیم و فددردس او بددا خدددا‬
‫‪66‬‬
‫‪،‬یدانندد»‬
‫همددانشور ادده ددیی او ایدده سفتدده شددد نهضددت اصدد ه دینددی در‬
‫سردغاو دسرسونی تمدن انسانی در غدر بده وجدود د‪،‬دد و بدا اعتدرا‬
‫بدده عملکددرد الیسدداژیان ‪،‬قش د تدداوهاس را در دین ددارس ‪،‬سددیای بدده‬
‫وجددود دورد و ایددده تدداوهاس بددراس جهددان بشددرس دیدددار سدداختد ا‪،‬ددا‬
‫دوسددتدار در روایددت دخوندددواده بدده ‪،‬سدداژد دیگددرس اشدداره ‪،‬ددیانددد‪:‬‬
‫«اص د ه دیدده ادده ظدداهرا او ن ددر دخوندددواده بددا روتستانتیسددم بایددد‬
‫یکدی بدوده باشدد وقتدی بدراس او صدورت ‪،‬دیسیدرد اده او رادههداس‬
‫سهسان دیه دو تا به ‪،‬نزهد فدرذ نسدی شدوند و راده سدوم بده ‪،‬نزهد‬
‫ای حقیقی و یگان دیه تثبیدت و اسدتوار سدرددد رادههداس سده سانده‬
‫بددراس دخوندددواده عبارتنددد او «اعتقدداد عبددادت و اخد ق»د‪ 244‬همددانشور‬
‫اه یی او ایه به اجمال سنشت دخونددواده بدر ایده بداور بدود اده در‬
‫دنیاس جدیدد دیده ‪ ،‬شدوف بده اخد ق شخصدی اسدت و حدووههداس‬
‫اجتمدداعی و سیاسددی خددار او دیدده و در ‪،‬یددان قددوانیه اجتمدداعی بدده‬
‫‪ - 63‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪222‬د‬

‫‪ - 66‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪222‬د‬
‫‪ - 244‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪212‬د‬
‫‪117‬‬
‫عددرف و نیاوهدداس و‪،‬ددان ‪،‬ربددو ‪،‬ددیشددوندو فرا‪،‬ددوش نکنددیم ادده‬
‫دخوندددواده در و‪،‬ددانی ایدده ایددده را سنشددته او تلقددی اشددتباه او در‬
‫تبارشناسی اصد ه دیندی ‪،‬ددرن او جندبی با نیدان ‪،‬شدره ادرد اده‬
‫او یدد سددو اهگددوس غربددی دن را در روتستانیسددم یافتدده بددود و او‬
‫سوس دیگر در ایدران نیدز عصدر ظهدور ‪،‬وعدودان و نسدی ادیدان قبلدی‬
‫در حراددتهدداس دسرسددونی اعتقددادس بدده ظهددور رسددیده بودندددو اسددر در‬
‫غر هدوتر و دیگدر ‪ ،‬ترضدان خواسدتار بیدرون اشدیدن اجتماعیدات و‬
‫سیاسات او دیده بودندد و دن را بدراس ارتبدا شخصدی فدرد ‪،‬دؤ‪،‬ه بدا‬
‫ا‪،‬ر قدسی ‪،‬یخواستند حرادتهداس دیندی ایراندی نیدز دیده را بده دور‬
‫او سیاست و در و‪،‬دان نسدی شدری ت سدابقه بدراس تابیدب قلدو و او‬
‫‪،‬یان برداشدته دسدتگاه واسدشگی ‪،‬یدان ‪،‬ؤ‪،‬ندان و خددا ‪،‬دیخواسدتندو‬
‫بنابرایه دخوندواده اه فدردس سدکویر و او بیدرون اعتقدادات دیندی بده‬
‫نددوسرایی و تمدددد یوسددته بددود همددانشور ادده دوسددتدار هددم بدده دن‬
‫‪ ،‬تددرف اسددت در حددد اهزا‪،‬ددات و‪،‬انددهاش در تشددخی اص د ه دینددی‬
‫چه به ‪ ،‬نداس نسدی شدری ت قدد‪،‬ا و چده در ‪ ،‬نداس او ‪،‬یدان برداشدته‬
‫دسددتگاه واسددشگی بدده درسددتی بددا ییددهاس او ‪،‬ن و‪،‬دده ویسددتی د‬
‫فرهنگددی دنیدداس ‪،‬دددرن همددراه بددود ا‪،‬ددا در ت یددیه ‪،‬صددادیق تدداریخی‬
‫دن در فرهنگ ایدران دچدار اشدتباه شدده بدود و ایده او اهمیدت ادارس‬
‫اه دخونددواده دغاویدده اسدت نمدیااهدد بلکده بدا نقدد ایده ‪،‬دوارد در‬
‫اندیشههاس دخوندواده ا‪،‬رووه بهتدر ‪،‬دیتدوان بده جایگداه او و ضدرورت‬
‫اص ه دینی در روس تمدد رداختده و بدر اید دسداهیهداس تداوه بده‬
‫دسددت د‪،‬ددده او سرنوشددت دیدده در ایددران عصددر ‪،‬شددرو ه و دوران‬
‫رنسددانس بدده شخصددی بددودن دن دسددت یافددتد دوسددتدار بدده جنبشددی‬
‫اشداره دارد ادده دخوندددواده اصد ه دیندی را در دن یافتدده اسددت‪« :‬دنمددا‬
‫اه در ید جندبی دیندی اس حادودهاس ناشدی او دن رانهداس اعتقداد‬

‫‪118‬‬
‫و عبادت به عنوان فدروذ ندا‪ ،‬تبر اعد م شدوند و اخد ق بده جداس دن‬
‫دو تاکددیم سددردد ‪،‬ن ددور دخوندددواده بددردورده شددده و بدده وعددم او‬
‫روتستانتیسم تاقدق نیرفتده اسدتد ایده اندیشده و درووس دخونددواده‬
‫در واق د اهمددوتددد ظدداهرا تاقددق یافتدده و در رویدددادش ی د داعددی‬
‫اسددماعیلی بددا اسددتفاده یددا سوظاسددتفاده او دعددوت جدیددد اعتقدداد و‬
‫‪242‬‬
‫عبادت را او ا‪،‬ت بر‪،‬یداردد»‬
‫حددال ادده بدده دریافددت دخوندددواده در سددنت فرهنگددی حراددت دینددی‬
‫بددوده ادده راه را بددراس اصد ه بدداو اددرده و دیدده را بددر اسدداا اخد ق‬
‫‪،‬ی فهمد س «در نتیمه رفر‪،‬اسدیون بدراس او جدز نیسدت اده اعتقداد‬
‫و عبادت بده ‪،‬نزهد فدروذ برافتندد و اخد ق بده ‪،‬نزهد اصدد ضدرورس‬
‫براس باهیدن دو جنبد فدردس و اجتمداعی ن دام ادردارس اسدتوار شدودد‬
‫ایددده همددد دن چیدددزس اسدددت اددده دخونددددواده اصددد ه دیندددی‬
‫‪،‬ددینا‪،‬یدددهد»‪ 241‬ایدده همد دن روایتددی اسددت ادده دوسددتدار او اصد ه‬
‫دینی ‪،‬دورد ن در دخونددواده نوشدته اسدتو ا‪،‬دا جنبدهاس دیگدر هدم در‬
‫اددار دخوندددواده بددوده ادده دوسددتدار او دن غفلددت اددرده و دن نسددی‬
‫شری ت اسدت اده دخونددواده بدا حملده بده ‪ ،‬داهر دن بده ‪،‬واجهده بدا‬
‫اعتقددادات قددد‪،‬اژی رداختدده اسددتد ‪،‬یددروا فتا لددی دخوندددواده در‬
‫«‪،‬کتوبددات امددال اهدوهدده» بددا ددیی اشددیدن خرافددهسرایددی در سددنت‬
‫دینی قد‪،‬ا اوهیه تکانه هدا را در اوهدان ندوسرایی ایدران بده وجدود دورد‬
‫و در نا‪،‬ددههددایی وینهددار داده ادده بدددون سددنار او دنهددا و سسسددت او‬
‫شددرای و شدد اژر نمددیتددوان بدده تمدددد فرهنگددی ادده ییددهاس او دن‬
‫اص ه دینی است دست یافدتد بدا ایده حدال در جنبدهاس اده دیی او‬
‫ایه سفتده شدد دوسدتدار در سدنمی اشدتباه تداریخی تشبیدق اصد ه‬
‫‪ - 242‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪210‬د‬

‫‪ - 241‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪212‬د‬
‫‪119‬‬
‫دینددی در اسدد م بددا ‪،‬سددیایت ‪،‬ددینویسددد‪« :‬دددا‪،‬ددا در وراس دن بایددد‬
‫بسرسیم در س ایه سونه سدخنان چده تصدورات ناسفتدهاس نهدانانددد‬
‫یددا درسددتتر بسرسددیم‪ :‬ایدده سوندده سددخنان ‪،‬تضددمه چدده نداشددتهاس‬
‫نیندیشددیدهاس هسددتند ادده دنهددا را ‪،‬مکدده ‪،‬ددیسدداوند؟ او جملدده یکددی‬
‫ایه تصور اه دخونددواده د‪،‬یزشدها و ‪،‬واجهدههداس تداریخی سیاسدی و‬
‫فرهنگددی دو دیدده سددا‪،‬ی ‪،‬سددیای و اس د م را حمددد بددر همریشددگی‬
‫‪،‬اددور حیدداتی دنهددا ‪،‬ددیانددد و بدده همددیه ‪،‬ناسددبت هددر دو را ‪،‬اهیتددا‬
‫‪،‬تضددمه ا‪،‬کانددات همسددان و تاقددق ددنیر بددراس دسرسددونی و نوسدداوس‬
‫‪،‬یداند د دو دینی اه در و‪،‬یندههداس اجتمداعی اصداهتا بیگانده بده هدم‬
‫و در شددرایط نددا‪،‬رتبط در دو بسددتر فرهنگددی‪ /‬سیاسددی اددا‪، ،‬تفدداوت‬
‫غربی و شرقی دید د‪،‬دده و تنداور سشدتهاندد و تداوه افدزون بدر دن بدا‬
‫انگیدزههددا و در‪،‬انهددایی اده نمددیتوانسددتهانددد امتدریه ربشددی بدده هددم‬
‫‪242‬‬
‫داشته باشندد»‬
‫ا‪،‬ددرووه تاقیقددات تدداریخی و دیدده ژوهددی تشبیقددی بدده اوبددات‬
‫رسداندهاندد اده و‪،‬یندههدداس ‪،‬تفداوتی اسد م و ‪،‬سدیایت را بده وجددود‬
‫دورده اند و عوا‪،‬د ‪،‬ت ارضدی در سدیر ایده ادیدان نقدی داشدتهاندد اده‬
‫نشددات سرفتدده او علددد فرهنگددی و جغرافیددایی بودنددد ادده ورود بدده دن‬
‫با بنیانهاس ‪ ،‬رفتدی دیگدرس ‪،‬دی لبدد و خدار او نوشدت حاضدر‬
‫استد او ‪،‬ن درس اده دوسدتدار بده تي‪،‬دد در ا‪،‬تنداذ تفکدر در فرهندگ‬
‫ایرانددی رداختدده و علددد دور و نزدیدد دن را بدده رسددی سرفتدده‬
‫سنمی اصد ه دیندی دخونددواده هدم ‪،‬وضدوعیت دارد و ‪،‬دیتدوان او‬
‫علد دن اقددام بده جدد رسدیدد بندابرایه دوسدتدار ‪،‬دی رسدد‪« :‬اسدر او‬
‫‪،‬اددور حیدداتی ‪،‬سددیایت و اس د م را یکددی احسدداا نمددیاددرد اسددر‬
‫احساا او در ایه ‪،‬دورد او ادعداس ید جانبد خویشداوندس اسد م بدا‬
‫‪ - 242‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪213‬د‬

‫‪111‬‬
‫‪،‬سددیایت ‪،‬تدداور نبددوده اسددر چنددیه تدداورس او را بدده اشددف تمددانس‬
‫‪،‬یان اس م و ‪،‬سیایت سدوق ندداده اسدت دس چده چیدز دخونددواده‬
‫را برانگیختدده تددا او یکسددو در جنددبی بددا نی بدده ‪،‬نزهدد دیدددهاس او‬
‫اسدد م شدددی ی روتستانتیسدددم ‪،‬سددیای ببیندددد و او سدددوس دیگدددر‬
‫روتستانتیسددم ‪،‬سددیای را بددا نیتی دیددررا در ‪،‬سددیایت بیانگددارد؟‬
‫اص به چه ‪،‬مووس او خیال ‪،‬دیادرده اده اسد م اصد ه دنیر اسدت‬
‫و در نتیمه ‪،‬یتواندد بده ایده ‪ ،‬ندا ‪،‬تادول سدردد؟ددد»‪ 240‬او دیددساهی‬
‫دیگددر ایدده انتقدداد دوسددتدار بدده خیددال اص د ه ددنیرس اس د م نددزد‬
‫دخوندواده رسدههدایی او بداور دوسدتدار بده د‪،‬دووهاس بهداژی را اده بده‬
‫جاس اص ه دینی او نسی دیده قبلدی سدخه سفتده نمایدان ‪،‬دیانددد‬
‫بدداورس ادده ‪،‬ددیتوانددد جنبددههدداس ‪ ،‬رفتددی ددروس دوسددتدار را سددؤال‬
‫برانگیز ساودد بدا در ن در سدرفته ایده نکتده در جدوا خدود دوسدتدار‬
‫ویر‪،‬مموعددههدداس فرهنگددی و سیاسددی و‪،‬اندده را بدده درسددتی ‪،‬ددیدورد‪:‬‬
‫«او ‪،‬فداد و وبدان روایددت دخونددواده بدده خدوبی یداسددت اده در‪،‬انهددا و‬
‫درووهدداس فکددرس و اجتمدداعی او و و‪،‬انددهاش در دن بدده عمددد یددا بدده‬
‫سددهو راه یافتددهاندددد او جمل د ایدده در‪،‬انهددا و درووهددا هسددتند برابددرس‬
‫حقددوق ون و ‪،‬ددرد اشددف حمددا ‪،‬فهددوم دوادس ‪،‬فهددوم بشددریت و‬
‫دانی د‪،‬دووس بده ‪ ،‬نداس ندویه دند»‪ 245‬بده سدخه دخونددواده‪« :‬دیده‬
‫اس م بندابر تقاضداس عصدر و اوضداذ و‪،‬انده بدر روتستانتیسدم ‪،‬اتدا‬
‫اسددت روتستانتیسددم اا‪،‬ددد ‪،‬وافددق شددرو روقددره و سیویلیزاسددیون‬
‫‪،‬تضددمه دوادس و ‪،‬سدداوات حقددوق هددر دو نددوذ بسددر (ون و ‪،‬ددرد)‬
‫‪،‬خفددف دیسددسوتیزم س د یه شددرقیه در ضددمه تن یمددات حکیماندده‬
‫‪،‬قرر وجو سواد در اد افراد اس م واورا و اناواد»‬
‫‪ - 240‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪216‬د‬

‫‪ - 245‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪222‬د‬
‫‪111‬‬
‫حال اه اص ه دینی دخونددواده بدا اشدتباهات و و‪،‬یندههداس اجتمداعی‬
‫د فرهنگی دن ‪،‬شخ شدد دوسدتدار اقددام او را در رابشده بدا جریدان‬
‫روشددنفکرس ‪،‬شددره ‪،‬ددیانددد و سددؤاهی جدددس را او ‪،‬ن ددر ‪ ،‬رفددت‬
‫شددناختی بدده ‪،‬یددان ‪،‬ددیاشددد‪« :‬نکتد بسددیار حسدداا دیگددرس ادده در‬
‫بستگی با اندیش اصد ه دیندی دخونددواده بایدد سفدت ایده اسدت اده‬
‫وظیف روشدنفکرس او بده عندوان ‪،‬نتقدد فرهنگدی و اجتمداعی در واقد‬
‫نمیبایست اص ه دیه بدوده باشددد بدراس دی بدردن بده درسدتی ایده‬
‫ن ددر اددافیسددت او خود‪،‬ددان بسرسددیم‪ :‬دیددا ‪،‬ددیشددود اسددی ‪،‬اننددد‬
‫دخوندددواده او یکسددو دیدده را افسددانه بدانددد و او سددوس دیگددر در صدددد‬
‫اص ه دن بردید؟ دیدا ‪،‬دیشدود اسدی بده اصد ه چیدزس بسدرداود اده‬
‫‪241‬‬
‫دن را او اساا با د ‪،‬یشمارد؟»‬
‫او ‪،‬ن رس دیگر هم ‪،‬دیتدوان بده اصد ه دیندی دخونددواده نگریسدتد‬
‫همانشور اه دیی او ایده سفتده شدد هدم اصد ه دیندی دخونددواده را‬
‫در چارچو دیگر ییدههداس اندیشدگی او بایسدتی بده ‪،‬داقده سناشدت‬
‫و هددم تما‪،‬یددت ددروس ‪،‬نددوراهفکرساش را در و‪،‬ینددههدداس سیاسددی د‬
‫اجتمدداعی و فرهنگددی دورانددی بایددد بدده تي‪،‬ددد سناشددتد او ایدده ‪،‬ن ددر‬
‫اه بنگدریم دخونددواده در سدردغاوهاس رویدارویی ‪،‬درنیتده بدا فرهندگ‬
‫ایرانددی اصد ه دینددی را یکددی او هددواوم ‪،‬دددرن اندیشددی ‪،‬ددیدانسددت و‬
‫دستیاوس به دن جزو تکمیدد انندد راهدی بدود اده او در دغاوهداس دن‬
‫قددرار ‪،‬ددیسیددردد اص د ‪،‬گددر ‪،‬ددیشددود در جا‪ ،‬ددهاس سراسددر دینددی و‬
‫ینیددده در ‪ ،‬ددارف اعتقددادس بدده ‪،‬صدداف سددنت رفددت و سددخه او‬
‫اص ه دیه یا نسدی شدری ت نگفدت؟ ادارس اده بده درسدتی و او روس‬
‫واق بیندی دخونددواده دن را بده یکدی او ‪،‬اورهداس اندیشدگی تبددید‬
‫و بدده ایدده ترتیددب چدداهیهدداس ‪ ،‬رفتددی را ادده او ‪،‬دددرن اندیشددی او‬
‫‪ - 241‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪221‬د‬

‫‪112‬‬
‫ناشی ‪،‬دیشددند بده ‪ ،‬دارف دیده سدنتی وارد سداخت و جریدانی را در‬
‫فرهنگ ایران بنیان سناشت اده او رهگدنر نقدد سدنت بدر اید دسداهی‬
‫او تاددویت جهددان ‪،‬ددیسنشددتد بدده همددیه خددا ر ادده سددنت قددد‪،‬اژی‬
‫تددوان رسددی را او دسددت داده بددود و در سراشددیبی ووال و فرو اشددی‬
‫قرار سرفتده بدود دخونددواده راهدی نداشدت ‪،‬گدر اینکده واقد بینانده و‬
‫اهبته در حد توان خویی بده اندیشدههداس جدیدد تکیده اندد و اصد ه‬
‫دیه را سنشته او در اشدتباهی اده او ‪،‬نشدا بدا نی دن دریافتده بدود‬
‫‪،‬بتنی بر تمربه هدایی ادرد اده توابد ب ددس دن راه بده نسدی ‪ ،‬دارف‬
‫و شخصی اردن دیده ‪،‬دیبدردد بندابرایه دخونددواده در سلسدلهاس اده‬
‫دوستدار او ‪،‬صدلاان دیندی در ن در دارد قدرار نمدیسیدرد و بده هاداظ‬
‫اینکه اص ه دیندی را ‪،‬بتندی بدر تمربیدات نو یدداس بشدرس در جهدان‬
‫‪،‬درن ‪،‬دیفهمیدد و سدخه او اتمدام دوران همگدانی دیده و رانددن دن‬
‫به حدووه اخد ق و شخصدی بده ‪،‬یدان اشدیده اده همز‪،‬دان بدا نسدی‬
‫شری ت قد‪،‬اژی بوده اوهیه ادس و ایدهسدنار جریدانی بدود اده در ب دد‬
‫او او ان کدداا شایسددتهاش را در فرهنددگ ایددران ‪ ،‬اصددر نیافددت و در‬
‫دهههاس سنشته اصد ه دیندی بده ایددژوهوسس دیندی اسدتااهه یافدت و‬
‫ایددان دن را بدده سونددهاس دیگددر رقددم ودو بددا ایدده حددال دوسددتدار او‬
‫دیدساهی اه اختیار ادرده در رابشده بدا ایده ‪،‬وضدوذ ‪،‬دی رسدد‪« :‬ا‪،‬دا‬
‫اشددی دخوندددواده بدده اصدد ه دیدده او اماسددت؟ او « روتستانتیسددم‬
‫غربی»؟ ایه انگیزه ب دا بدراس دخونددواده ‪،‬هدم ا‪،‬دا خدارجیسدت و او‬
‫‪،‬نشدداظ بددو‪،‬ی و اصددید دن را در سددرو‪،‬ینی ایددران اس د ‪،‬ی ‪،‬ددییابدددد‬
‫بندابرایه تکلیدف بغدرنج اصد ه دیندی او چده ‪،‬دیشدود او اده ‪،‬نکدر‬
‫حقیقددت دیدده بددوده و در دور نددویه تدداریی ‪،‬ددا و چدده بسددا در سراسددر‬
‫جهددان اسدد م یشددگام در نشددان دادن سرشددت ‪،‬خددر ایدده دیدده؟‬
‫دخوندواده حددااثر ‪،‬دیبایسدت دخدریه ادس ‪،‬دیبدود اده خیدال خدام‬

‫‪113‬‬
‫اصدد ه اسدد م را در سددر ‪،‬ددی رورانددد د اوهددیه اددس بددوده اسددتد‬
‫‪242‬‬
‫شگفت نیست؟»‬
‫حال بایدد دیدد اده بده ت بیدر دوسدتدار چدرا دخونددواده بده اصد ه در‬
‫دیه ‪،‬ایدد شدده و اشدکایت ادار او در ایده و‪،‬ینده چیسدت؟ دوسدتدار‬
‫‪،‬ددینویسددد «‪،‬شددکد دخوندددواده بددا دیدده او اینمددا دغدداو ‪،‬ددیشددود ادده‬
‫اعتقدداد اس د ‪،‬ی را بددا جهددانبینی خددود ناسدداوسار ‪،‬ددییابدددد بدده اعتقدداد‬
‫اس م خدا هم ااژنات و بده ویدژه دد‪،‬دی را بدراس دن دفریدده اده خددا‬
‫را بشناسند و بسرسدتندد دخونددواده بدراس دنکده نادرسدتی ایده بیدنی را‬
‫روشه اند ‪،‬ددعی ‪،‬دیشدود وجدود دن چندان اده بده وعدم او علدم و‬
‫فلسفه ‪،‬ید‪،‬ووندد الدیسدت ‪،‬رادب او اجدزاظ یدا ‪،‬مموعدهاس او دنهدا‬
‫اه تاب قوانیه حاام بدر خدود هسدتندد ادد در واقد ندا‪،‬یسدت اده او‬
‫به ‪،‬مموذ اجزاظ ا د ق ‪،‬دیانددد بندابرایه همدانشور اده هدیچ جزژدی‬
‫در تاب یددت او قددوانیه ‪،‬ربددو اختیددارس او خددود و رجاددانی بددر اجددزاظ‬
‫دیگر ندارد براس ادد هدم اده جدز ‪،‬ممدوذ اجدزاظ نیسدت نمدیتدوان‬
‫اختیار و رجاانی قاژدد شددد ایده هسدتی عدارس او اختیدار و رجادان را‬
‫دخوندددواده وحدددت وجددود ‪،‬ددینا‪،‬ددد و نمایندددسانی را در سددروه ضددد و‬
‫نقیضی او اسانی چدون عبدداهرحمان جدا‪،‬ی شدیی ‪،‬امدود شبسدترس‬
‫‪243‬‬
‫اسنوفان ترار و وهتر جم ‪،‬یدورد و ‪ ،‬رفی ‪،‬یاندد»‬
‫بر اساا ایه روایدت دوسدتدار بده ناادا‪،‬ی اصد ه دیندی در فرهندگ‬
‫اس ‪،‬ی رداخته و با بی اعتمدادس اا‪،‬دد او دن یداد ‪،‬دیاندد و در ایده‬
‫و‪،‬ینه هب تیز حمل خدویی را اده ‪،‬تيسدفانه د‪،‬یختده بدا سونده دیگدرس‬
‫او دینخویی است اه ‪،‬ورد انتقداد خدود دوسدتدار هدم اسدت بده سدوس‬
‫دخوندواده نشانه ‪،‬یسیدردد بده نوشدت دوسدتدار «دیدا حدای دیگدر جداس‬
‫‪ - 242‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪222‬د‬

‫‪ - 243‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪223‬د‬
‫‪114‬‬
‫دن هست اه خوانندده بدا درنگریسدته و او ندو اندیشدیدن دننده دیی‬
‫او ایدده بررسددیدیم و سفتددیم او ایدده سددخنان دخوندددواده و او ایدده‬
‫ت بیرهاس او او قردن و حدی بده شدگفت دیدد؟ و ‪ ،‬نداس ایده ت بیرهدا‬
‫و ایدده سددخنان چیسددت؟ جددز دن ادده او یکسددو او و او سددوس دیگددر‬
‫قردن و اس م اده هدر دو ‪،‬دردود او هسدتند بده سدواه خدودش دربدار‬
‫هسددتی همن رانددد؟ جددز دن ادده دخوندددواده ادده ادیددان را فسددون و‬
‫فسددانه ‪،‬ددیخوانددد تاددت تدداویر عرفدداس ‪،‬ددا ‪،‬نبدد یکددی او همددیه‬
‫فسونکاریها و افسانه ساویها را بدا ت بیدرس ‪،‬بتندی بدر ن در علمدی خدود‬
‫دربار جهان ‪،‬اقق ‪،‬یاندد یدا بددتر او دن عدیه ن در علمدی خدود را‬
‫در دن چشم فسون باو‪،‬ی یابدد؟ جدز دن اده همدیه دخونددواده او اده‬
‫در دغدداو دور نددویه تدداریی ‪،‬ددا ددیی و بددیی او هددر اددس دیگددر‬
‫سرچشددم تمددام اسددتبدادهاس سیاسددی شددوربختیهاس اجتمدداعی و‬
‫سمراهیهداس فرهنگددی ایددران را در اسد م دیدده و ایدده را بدده صددراحت‬
‫سفته بدر دوش غوههداس عرفدانی همدیه اسد م سدوار ‪،‬دیشدود تدا او‬
‫چنیه فدراوس نشدان دهدد اده همدیه غوههداس روحدی دننده را اده او‬
‫اشف ‪،‬یاند و به ‪،‬ا یاد ‪،‬دیدهدد قرنهدا دیی دیدده و سفتدهاندد بده‬
‫‪246‬‬
‫‪،‬راتب تیزتر رساتر و ر د و تابتر او او؟»‬
‫تددي‪،‬لی دسربدداره و او دیدددساهی ادده دخوندددواده را در و‪،‬ینددههدداس‬
‫فرهنگدی و‪،‬اندهاش ‪،‬دیخواندد روشده ‪،‬دیسرداندد اده ایگداه فکدرس‬
‫دخوندواده بده غایدت دور او عرفدان قدد‪،‬ایی اسدت و تکیده سداه اصدلی‬
‫او اندیشد تمددد اسدتد اندیشددهاس اده ابدزار یوم و ضدرورس را بددراس‬
‫نقددد سددنت و فراتددر رفددته او دن در اختیددارش سناشددت و دورهاس نددویه‬
‫را در فرهنددگ ایرانددی دیدددار سدداختو دخوندددواده او ایدده ایگددان بدده‬
‫‪،‬صاف سدنت ‪،‬دیرود و قراژتدی را در داخدد دن در برابدر قراژتدی دیگدر‬
‫‪ - 246‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪201‬د‬

‫‪115‬‬
‫قرار ‪،‬یدهد و همانشور اده دوسدتدار هدم اشداره ادرد و ‪،‬مموعده دودار‬
‫و تيهیفددات دخوندددواده شدداهدس ‪ ،‬تبددر بددر دن اسددت ادده تما‪،‬یددت دن‬
‫سددنت را او ایددان یافتدده ‪،‬ددیدانسددته و سنشددته را افسددون و افسددانه‬
‫خوانده استو ا‪،‬ا دوسدتدار بدا سزینشدی او درا و اندیشدههداس دخونددواده‬
‫و بدددون توجدده بدده ‪،‬مموعدد دوددار و و‪،‬ینددههدداس دیددد دورندددهاش‬
‫اینگونددده بددده قضددداوت ‪،‬دددی دددرداود‪« :‬دخونددددواده نیدددز چنانکددده‬
‫جهددانبینیاش نشددان ‪،‬ددیدهددد و دی ددیم او همددیه ایگدداه عارفاندده در‬
‫ددی حدداف و دیگددر عرفدداس ‪،‬ددا بر‪،‬ددیخیددزد و راه دنهددا را بددا تصددرفات‬
‫خددود ‪،‬شددابق بددا نیاوهدداس و‪،‬انددهاش بددر ضددد «ظددواهر» اس د م بدداو‬
‫‪،‬یساود و ‪،‬دیرودد و ایده راه هدم اصدد بدا راه عرفدا اده بده وعدم او‬
‫بایددد در جا‪ ،‬دده او نددو بدداو شددود و ب دا شدداخههددایی یونددد جا‪ ،‬دده را او‬
‫درون ‪،‬یسر سداود چیسدت؟ اخد ق ی ندی ادردار دروندی ‪،‬یدانفردس و‬
‫اجتمدداعی دد‪،‬ددی بدده سونددهاس ادده امتددریه ویددان و بیشددتریه سددود‬
‫‪،‬مکدده را بددراس دیگددرس داشددته باشدددد»‪ 224‬دوسددتدار فراتددر او انتقدداد‬
‫دخوندواده بده نیدروس باودارندد عرفدان در فرهندگ ایراندی رداختده و‬
‫دن را با افدراد شداخ و شدناخته شددهاش بده بداونگرس ‪،‬دیسیدردو او‬
‫ن ر دوسدتدار عرفدان سرایدی ‪،‬دان فردیدت و جدا‪ ،‬ا‪،‬تنداذ در تفکدر و‬
‫ووال فرهنگی اسدت‪« :‬عرفدان ندام ‪،‬سدت ار بدراس همبسدترس روحدی و‬
‫تاوان ‪،‬ن نزدیکدی ‪،‬یدان تده و جدان فردیتهداس سوشدتی و اسدتخوانی‬
‫ونددده بدده سددور شددده او حر‪،‬ددان در ایدده چنددد سددد سدداه دخددر فرهنددگ‬
‫‪،‬اسدددتد عرفدددان ارساسدددم ‪،‬شدددتر روحدددی ‪،‬دددا ایرانیدددان در دور‬
‫اس ‪،‬یسدتد بده همدیه جهدت هدم تصدادفی نیسدت اده دنیادوسدتی‬
‫چددون سد دس و حتددا شددوخ چشددمی چددون عبیددد نیددز او تددرنم عرفددانی‬
‫غافد نمی ‪،‬انند یا ‪،‬دتکلم اسد ‪،‬بارهاس چدون غزاهدی سدرانمام عدارف‬
‫‪ - 224‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪205‬د‬

‫‪116‬‬
‫‪،‬ی شود یا «فیلسوفانی» چدون فدارابی و ابده سدینا نهدان و دشدکار او‬
‫ایه ‪،‬نب عرفانی نشات ‪،‬یسیرنددد هدر اتفداقی بیافتدد هدر ب ژدی سدر‬
‫هم بیاوریم هر قددر او ن در ‪،‬را‪،‬هداس سیاسدی هددفهداس اجتمداعی‬
‫و ‪،‬یزانهدداس اخ قددی دشددمه خددونی هددم باشددیم و بمددانیم تددارو ود‬
‫عرفان ‪،‬دا را بده هدم ونمیدر و همخدونی‪،‬دان را تضدمیه ادرده اسدتد‬
‫به همیه سبب نیز دل همد ‪،‬دا بدا هدم و بدر ضدد هدم بدراس اسدانی‬
‫چددون ‪،‬وهددوس و حدداف ض د ف ‪،‬ددیرود ‪،‬گددر دنهدداژی ادده ندده ‪،‬وهددوس‬
‫‪222‬‬
‫خواندهاند و نه با حاف دشنا هستندد»‬
‫بدرسددتی عرفددان ‪،‬د ت همبسددتگی فرقددههدداس ‪،‬ختلددف ایرانددی اسددت‬
‫ادده حتددی در ‪،‬یددان دانددی د‪،‬وختگددان جدیددد هددم بدده اددار ایدددژوهوسس‬
‫سدداوس د‪،‬ددده و دوران ‪ ،‬اصددر او فرهنددگ ایرانددی را دهددوده بدده ‪،‬ضددرات‬
‫ضددد ‪ ،‬رفتددی و غیددر اجتمدداعی دن اددرده اسددتد نمونددهاس او ایدده‬
‫عرفانسرایی در عصر ‪،‬ا یافتدههداس داریدوش شدایگان اسدت اده ‪،‬ده‬
‫با د ‪،‬فصددلی او دن را ددیی او ایدده در بدده هددم ریختگددی ‪ ،‬نویددت‬
‫سدددددنتی و ایددددددههددددداس سا‪،‬درنیسدددددتی دورهامد‪ 221‬در ‪،‬یدددددان‬
‫ایدژوهوسسسرایدانی چدون علدی شدری تی و دانشدگاهیانی ن یدر احسدانی‬
‫نراقی و بنیادسرایانی ‪،‬انند حسیه نصر هدم بده بده ‪،‬ایدههداس عرفدانی‬
‫بر‪،‬ددی خددوریم ادده دیدده و علددم و دانددایی را او ‪،‬وضددوعیت انداختدده و‬
‫شددهودات شخصددی را بدده رنددگ فلسددفه و اندیشدده غاهددب اددردهاندددو‬
‫درا‪،‬ددی دوسددتدار در بدداوخوانی جایگدداه عرفددان در فرهنددگ ایرانددی‬
‫دخوندواده را هم او ‪،‬تداوران دن دانسدته و ‪،‬دینویسدد‪« :‬دخونددواده هدم‬
‫به نوب خدود قربدانی اندیشدهنمدایی عرفدان بده ویدژه در یکدر شد رس‬
‫دن شده استد با ایده افسدون هندرسسدت اده عرفدان توانسدته دد‪،‬دی‬
‫‪ - 222‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪202‬د‬

‫‪ - 221‬ن ‪ :‬داریوش شایگان و باران ‪ ،‬نویت سنتی ‪2232‬د‬
‫‪117‬‬
‫جز ایه تیدز و روشده بدیه و او ن در وهندی ‪،‬تهدور چدون دخونددواده را‬
‫‪،‬صلم دینی اند و به ادام تدوده خدوار قدردن و حددی بیاندداودد چندیه‬
‫است اده او در فرهنگدی اده ‪،‬نبد تاریکیهداس هدزار و چندد سداههاش‬
‫را یشتر و بهتدر او هدر ادس تداانون دیدده و روس دن انگشدت نهداده‬
‫چشددمههدداس روشددنایی عرفددانی اشددف ‪،‬ددیانددد و او ن ددرش ‪،‬خفددی‬
‫‪،‬ی‪،‬اندد اده دن ظلمدت و ایده ندور بدیادم و ااسدت همندون سدایه‬
‫روشه دورنمداس فرهندگ ‪،‬دا هدر دو او ید ‪،‬نبد اندد او ‪،‬نبد ایمدان‬
‫دینددی بشددور اعددم و نددوذ اس د ‪،‬یاش بشددور اخ د و در نتیمدده بدده‬
‫ت ارضددی ادده بددا تقابددد دن تدداریکی و ایدده روشددنایی در نگددرش خددود‬
‫ناسفتدده ‪،‬ددن کس اددرده و نیرفتدده دسدداه نمددیسددرددد اسددر دخوندددواده‬
‫نادساهاندده بنددا را بددر چنددیه ت ارضددی نمددیسناشددت نمددیاوشددید‬
‫خوداورس عمدو‪،‬ی فرهندگ ‪،‬دا را بدا نگداه عرفدانی تشدخی دهدد و‬
‫در‪،‬ان اندد علت وجدودس ایده ت دار ناخویشداساه نگدرش او در ب دد‬
‫فرهنگی جا‪، ،‬ا ت ارضدی اده ب دا در واق یدت ایده فرهندگ وجدود‬
‫ندارد ایه است اه او او خود نمدی رسدد چگونده فرهندگ ‪،‬دا بدا وجدود‬
‫داشته ایه زشدکان حداوق خدانوادسی ی ندی عرفدا اده ااسدیر تیمدار‬
‫و در‪،‬ان او سرا اشدان ‪،‬دیریدزد تندرسدتیاش را بده وعدم او و‪،‬دانی او‬
‫دست داده و دیگر بداو نیافتده اسدت دنشدور اده او ‪،‬دیبیندد درسدت او‬
‫و‪،‬ان استی س اسد م د در حاهیکده عیندا در دا‪،‬ده همدیه اسد م اسدت‬
‫اه عرفدان واده شدده و دا سرفتده و هرسدز دیگدر بدر خد ف اد م و‬
‫«فلسددف » ‪،‬ددا ادده یددا بدده ‪،‬ددر درونددی ‪،‬ددردهانددد یددا عتیقدده و عقددیم‬
‫شدددهانددد در دل ‪،‬ددا نفرسددوده و او ددا درنیا‪،‬ددده اسددتد»‪ 222‬در توجدده‬
‫دخوندددواده بدده عرفددان تي‪،‬ددد در نکتددهاس اهمیددت دارد‪ :‬او قراژددت‬
‫عرفددانی را در برابددر دریافددت شددرعی قددرار ‪،‬ددیدهددد و بدددیه ترتیددب‬
‫‪ - 222‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪252‬د‬

‫‪118‬‬
‫عرفددان او ایددههدداس ن ددام فکددرس او بش دمار نمددیرودو بددا ‪،‬راج دده بدده‬
‫نا‪،‬ددههددایی ادده دخوندددواده او خددود بددر جدداس سناشددته ‪،‬ددیتددوان بدده‬
‫دسیبشناسی او او عوا‪،‬دد یشدرفت جا‪ ،‬د ایراندی و ‪،‬واند ‪ ،‬رفتدی و‬
‫تاریخی دن ی بردو بندابرایه انت دار دوسدتدار او دخونددواده اده یکصدد‬
‫سددال ب ددد او او ددره ‪،‬ددیشددود بددی جددا ‪،‬ددینمایدددد دوسددتدار در ایدده‬
‫رابشه ‪،‬ینویسد‪« :‬اسدر او خدود را بدا ت ارضدی روبده رو ‪،‬دیدیدد ناچدار‬
‫بددراس رفدد دن یکددی او دو راه حددد ‪،‬تنددافی ویددر را بر‪،‬ددیسزیددد‪ :‬یددا‬
‫جا‪، ،‬ا او ن ر فرهنگی و تداریخی بدا سدیشر اسد م ‪،‬دناط نگشدته‬
‫بلکه اعت یافته اسدت و در ایده اعدت الیدت فرهنگدی ‪،‬دا و نخبگدان‬
‫عرفانیاش او ید خمیدرهانددو یدا جا‪ ،‬ده ‪،‬دا او ن در فرهنگدی ‪،‬دناط‬
‫شده و باو عارفان ‪،‬دا نخبگدان همدیه الیدت فرهنگدی در اناشدا دن‬
‫هستندد فقط شق دوم ‪،‬دیتوانسدت بنیدادس اسدتوار و خرد‪،‬ندانده بدراس‬
‫تددز دخوندددواده در نفددی فرهنددگ اسدد ‪،‬ی باشدددد»‪ 220‬بدده تاقیددق‬
‫دخوندواده هدم در ت بیدر درسدتتدر دن ی ندی نقدد فرهندگ قدد‪،‬اژی بدا‬
‫تمددا‪،‬ی ییددههدداس دن ندده تنهددا توانسددته خددود را او بدده اصددش ه‬
‫دینخددویی رهانیددده و ‪ ،‬دداهر عینددی و ‪،‬بددانی تدداریخی دن را بدده بوت د‬
‫سنمی بگنارد بلکه راهدی را در ایده و‪،‬یندههدا سشدوده اده چده بسدا‬
‫خود دوسدتدار هدم در دسدتیاوس بده نقدد سنشدته و حتدی اندیشدههداس‬
‫دخوندددواده او دن بددیبهددره نبددوده اسددتو بنددابرایه دریافددت دوسددتدار در‬
‫اسددتفاد دخوندددواده او حریددت در برابددر واس دوادس ندداظر بدده حددووه‬
‫ادبیددات بددوده و او بماننددد اسددانی چددون ‪،‬یددرواس ندداژینی سرفتددار خلددط‬
‫‪،‬با د نشددده اسددتد ا‪،‬ددا دوسددتدار ن ددر دیگددرس دارد‪« :‬بددا در ن ددر‬
‫سددرفته ایدده ادده دخوندددواده نخسددتیه اسددیسددت ادده در دور نددویه‬
‫فرهنددگ ‪،‬ددا قربددانی دینخددویی ‪،‬ددیشددود و در عددیه حددال دن را ددی‬
‫‪ - 220‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪252‬د‬

‫‪119‬‬
‫‪،‬یریدزد دیگدر ت مبدی نددارد وقتدی او در جسدتموس دوادس ‪،‬نشدا دن‬
‫را نزد خود ‪،‬ا ‪،‬دییابدد و اصدش ه عرفدانی «حریدت» را بدراس ‪،‬فهدوم‬
‫دن به ادار ‪،‬دیبدردد»‪ 225‬دوسدتدار در ایده سدزارش تدوجهی بده اوایدد‬
‫‪،‬کتوبددات امددال اهدوهدده و دیگددر نوشددتههدداس دخوندددواده ندددارد ادده در‬
‫دنهددا او بددر اسدداا شددرایط و‪،‬انددهاش و ا‪،‬کاندداتی ادده دسدداهی او را او‬
‫تاددویت فرهنگددی جهددان تشددکید ‪،‬ددیدادنددد او سرفتددار شدددن در دام‬
‫خلط ‪،‬فاهیم و ‪،‬بانی جهان سدنتی و دنیداس ‪،‬ددرن رسدته بدود و حتدی‬
‫در بنیددان حددووههدداس تدداو ‪ ،‬رفتددی دیگددران او دن دام ونهددار ‪،‬ددیدادد‬
‫دوستدار با ‪،‬راج ده بده ید ‪،‬دته دخونددواده و بخشدی او دن اشدکاهی‬
‫را بر او وارد ‪،‬یاندد اده وجهدی ندداردد بده سدخه دوسدتدار «در خدور‬
‫تي‪،‬د است اده دخونددواده بددون امتدریه درنگدی المد »حریدت» را‬
‫به جاس ‪،‬فهوم ارو دایی دن بده ادار ‪،‬دیبدردد سدویی بدراس او امتدریه‬
‫فرقددی ‪،‬یددان ‪ ،‬ندداس حریددت در فرهنددگ ‪،‬ددا و دنندده او او دوادس بدده‬
‫‪221‬‬
‫‪،‬فهوم غربی دن ‪،‬راد ‪،‬یاند نیستد»‬
‫‪ - 225‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪250‬د‬

‫‪ - 221‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪256‬د‬
‫‪121‬‬
‫آلاحمد و دین ایدئولوژیک‬
‫بدده تاقیددق جدد ل دل احمددد در او بددی‪،‬ددایگی و اناشددا جریددانی‬
‫قددرار دارد ادده فرهنددگ و اندیشدده را در خددد‪،‬ت ‪،‬قاصددد ایدددژوهوسی و‬
‫سیاسی قرار دادندد و فضداس اندیشدگی را در چندد دهد سنشدته دهدوده‬
‫بدده سددتیزهسددرس ایدددژوهوسی اددرده و ‪،‬فدداهیم فکددرس را او حقیقددت‬
‫دنهددا تهددی سدداخته و ‪،‬لغمددهاس اندیشدده سددوو و ویرانگددر وهدده بدده‬
‫ار‪،‬غددان دوردندددد جدد ل دل احمددد بددا عدددم شددناختی ادده او ‪،‬درنیتدده‬
‫داشت و بیاعتقادس اده دا‪،‬نگیدر او در ‪،‬واجهده بدا سدنت و دیده شدده‬
‫بود بده واادنیهداس سیاسدی روس دورد و دهدهاس او حیدات فرهنگدی‬
‫ایران را در دوراندی اده ‪،‬دیتوانسدت بده خ هداس ‪ ،‬رفتدی خدود دسداه‬
‫شددده و ویرسدداختهدداس دن را در ‪،‬یددان تمددددس ادده او ‪،‬شددرو یت بددا‬
‫شدددت و ض د ف راه ‪،‬ددی یمددود دچددار دفددت غددر سددتیزس سدداخت و‬
‫روشددنفکرس را بدده افددراد حزبددی و ایدددژوهوسی تبدددید اددرده و دیدده را‬
‫‪،‬بددل بدده ایدددژوهوسس ‪،‬بدداروه بددا اسددتبداد و اسددت مار نمددودد اددارس ادده‬
‫هددم روشددنفکرس را تاریددف اددرد و هددم دیدده را او واق یددت دن خددار‬
‫سدداختد تددي‪،‬لی بدده دور او یشددداورس اروشددی و بددر اسدداا ‪ ،‬رفددت‬
‫شددناختی در نوشددتههددا و سفتددههددا و اددنیهدداس دل احمددد شدداهدس‬
‫عینددی بددر اددج فهمددی او او ‪،‬فدداهیم فرهنگددی و عدددم در او او‬
‫اهزا‪،‬ات ‪،‬درنیته و بدیاعتقدادساش بده سدنت دیندی و فرهندگ قدد‪،‬اژی‬
‫اسددتو جدد ل دل احمددد بدده سددال ‪ 2241‬خورشددیدس در خددانوادهاس‬
‫دخوندس به دنیا د‪،‬ددو تاصدی ت ‪،‬قدد‪،‬اتی را ندزد ددر و سدسس حدووه‬
‫علمیدده ‪،‬ددروس د‪،‬وخددتد او در سددال ‪ 2211‬دبیرسددتان را تمددام و ب ددد او‬
‫سددسرس اددردن دو سددال در نمددف بدده تهددران باوسشددته و در سددروه‬
‫ادبیددات دانشسددراس عدداهی ‪،‬شددغول تاصددید شدددد جدد ل بدده سددال‬
‫‪ 2215‬او دانشددکده ادبیددات تهددران هیسددانس سرفددتد او در اوان جددوانی‬
‫با دوار و افکدار احمدد اسدروس دشدنا و تادت تديویر او قدرار سرفتده و او‬

‫‪123‬‬
‫شری ت رسمی اناره جستد دل احمدد در دهده بیسدت بده حدز تدوده‬
‫یوست و سه سدال ب دد بده همدراه خلیدد ‪،‬لکدی او دن ‪،‬نشد ب و بده‬
‫نیددروس سددوم داخددد شدددد بدده دنبددال ‪،‬دداجراس ‪، 13‬ددرداد ‪ 2221‬ادده‬
‫ج ل همراه با ‪ ،‬فدر بقدایی در حدز وحمتکشدان ‪،‬دردم ایدران ف دال‬
‫بود او سیاست به ظداهر انداره سرفدت ا‪،‬دا ایددههداس چد سرایانده را‬
‫بددا اس د م خددواهی جددایگزیه اددرد و بدده تدددریس و تدديهیف روس دوردد‬
‫دههاس ب دد جد ل بده ویدارت حدج رفدت در سدال ‪ 2202‬در تيسدیس‬
‫ادددانون نویسدددندسان ایدددران شدددرات و در سدددال ‪ 2203‬خورشدددیدس‬
‫درسنشددتو ومددر حیددات ج د ل دل احمددد بددا تمددا‪،‬ی دسرسددونیهدداس‬
‫فکددرس و سیاسددیاش نمددادس او اصددش ه خودسدداختهاش »هرهددرس‬
‫‪،‬ددنهبی» اسددت چندددیه اتددا و ‪،‬قاهدده اسددت‪ :‬غددر ودسددی د در‬
‫خددد‪،‬ت و خیانددت روشددنفکران ‪ -‬خسددی در ‪،‬یقددات در انددار داسددتان‬
‫هددایی چددون ‪،‬دددیر ‪،‬درسدده د نددون و اهقلددم د سددنگی بددر سددورس و‬
‫تيهیفدددات ‪،‬دددردم شدددناختی اوراوان د در یتدددیم خلدددیج وددد حاصدددد‬
‫ف اهیددتهدداس قلمددی جدد ل اسددتد ترجمدده اتابهدداس قماربدداو او‬
‫داستایوفسددکی د بیگاندده او اددا‪،‬و د دسددتهدداس دهددوده او سددارتر د‬
‫‪،‬اژدههاس و‪،‬ینی او سیدد وددد او دیگدر تد شهداس فرهنگدی جد ل دل‬
‫احمددد هسددتندد او ن ددر دل احمددد غددر فرهنددگ ‪،‬هدداجمی اسددت ادده‬
‫هویت دیندی و سدنتی شدرقیان و ایدران را هددف سرفتده و بدراس سدنار‬
‫او عقب ‪،‬اندسی ایرانیدان بایدد بده «الیدت اسد ‪،‬ی» خدود روس دورده‬
‫و در برابر دفت «غدر ودسدی» اده حاصدد ‪،‬اشدینیزم اسدت ‪،‬قاو‪،‬دت‬
‫اددرده و او نفددوو فرهنددگ غربددی در جا‪ ،‬دده ایرانددی جلددوسیرس انندددو‬
‫فرهنگی اده بدا ابزارهداس فکدرس و بدا امد روشدنفکران بده جا‪ ،‬ده‬
‫تزریق ‪،‬یشود و ‪،‬خداهف بدا هویدت سدنتی و خویشدته دیندی ایرانیدان‬
‫استد با ‪،‬راج ده بده تيهیفدات و دودار جد ل دل احمدد روشده ‪،‬دیشدود‬

‫‪124‬‬
‫اددده وس در سدددشم خیلدددی ابتدددداژی ‪،‬درنیتددده را ‪،‬دددیشدددناخته و‬
‫برخوردهدددایی بدددا تمددددن ‪،‬ددددرن فراتدددر او احساسدددات شخصدددی و‬
‫‪،‬واجهههداس سیاسدی نبدوده و عدارس او بیدنی فلسدفی و دقدت عیندی‬
‫بوده استو همان ور اده دسداهی جد ل او سدنت نیدز تنهدا او رهگدنر‬
‫برخوردهاس سیاسی بوده اده او و‪،‬دانی بده و‪،‬دان دیگدر رندگ عدو‬
‫‪،‬یارده و در ‪،‬قام بده ادارسیرس ابدزارس و ‪،‬قش دی در سدخنان جد ل‬
‫ظداهر ‪،‬دیشدده اسدتد رویکدرد دل احمدد بده تداریی سدنت سیاسدی د‬
‫فرهنگددی اسدد م در ایددران و حادوددهاس چددون ‪،‬شددرو یت و جریددان‬
‫روشددنفکرس او اهددم ‪،‬سدداژلی هسددتند ادده اددج فهمددی دل احمددد را‬
‫نمایددان ‪،‬ددیاننددد و او را در جایگدداه ندداول نویسددندهاس قددرار ‪،‬ددیدهنددد‬
‫اه به دور او دغدغدههداس ‪ ،‬رفتدی سدوداس قددرت و ‪،‬خاهفدت خدوانی‬
‫داردد‬
‫تدديویرات ‪،‬نفددی و اندیشدده سددتیزس ادده ج د ل دل احمددد و همراهددان‬
‫سیاسی و بنیدادسرایی در برهدوت فرهنگدی ایدران دهدههداس چهدد و‬
‫نمدداه او خددود بددر جدداس سناشددتند او را بدده یکددی او ‪،‬وان د تمدددد در‬
‫اشددور تبدددید نمددود و بدده همددیه خددا ر دوسددتدار ناچددار او سددنمی‬
‫ایدههاس دل احمدد و رسدی او دفدتهدایی اده او بدر یکدر فرهندگ‬
‫ایرانددی وارد سدداخت در ‪،‬یددان ددروس فکددرس خددویی سناشددته و بدده‬
‫درسددتی راجدد بدده جدد ل دل احمددد ‪،‬ددینویسددد‪« :‬دنندده وس بدده‬
‫صددورتهاس سوندداسون بددراس ‪،‬تمددایز سدداخته غددر و شددرق ‪،‬ددیسویددد‬
‫ساه واق یدت عیندی نددارد سداه ‪،‬بتندی بدر تصدورات ‪،‬دبهم و نادرسدت‬
‫است و سداه واد سدهدانگاریهدا و ت مددهاس او و در همد ایده ‪،‬دوارد‬
‫‪222‬‬
‫بی تا فهم ‪،‬ن ور خود به خود دشوبزد او را دشوارتر ‪،‬یاندد»‬
‫‪ - 222‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪212‬د‬

‫‪125‬‬
‫بدرستی دل احمد غدر ‪،‬ددرن و حتدی غدر سنشدته را نمدیشدناخت‬
‫و او شددت ایدددژوهوسس ادده هددر و‪،‬ددانی بدده شددکلی خددود را نمایددان‬
‫‪،‬یساخت بده ‪،‬واجهده بدا غدر و دفداذ او شدرق ‪،‬دیشدتافتد جد ل‬
‫غددر را همددان سددرو‪،‬یه غددارتگران شددرق و اسددت مارسران ‪،‬نددا ق‬
‫دیگددر جهددان ‪،‬ددیدانسددت و اددج فهمددی خددود را بدده تمددا‪،‬ی اراددان‬
‫وندددسی انسددان در دو سددوس جهددان غددر و شددرق سددرایت ‪،‬ددیدادو او‬
‫در هم د نوشددتههددا و اددنی هددایی دغدغدده سیاسددی و ایدددژوهوسی‬
‫داشت و واهمهاس او ایده نداشدت اده دسدت بده تاریفدات تداریخی و‬
‫واروندده خددوانی ‪،‬سدداژد واق ددی فرهنددگ و سیاسددت وده و خددد‪،‬تی بدده‬
‫د‪،‬وختدده هددایی در احددزا و د‪،‬ووسددارانی در نالددههدداس سوندداسون‬
‫دینی د ایدژوهوسی ارده باشددو بده ت بیدر درا‪،‬دی دوسدتدار‪« :‬بده ایده‬
‫ترتیددب غددر بددراس ج د ل دلاحمددد ی نددی اددانون جهددانی وایددی و‬
‫توهید تمداوو و تصدرفد بدر اسداا چندیه دیددس وقتدی او اشدورهاس‬
‫صددن تی را توهیددد اننددده و ‪،‬ددا را ‪،‬صددرف اننددده ‪،‬ددیخوانددد و توهیددد و‬
‫‪،‬صرف را بده ‪،‬ادیدات ‪،‬ناصدر نمدیداندد ‪،‬ن دورش ایده نیسدت اده‬
‫براس توهیدات دنها ‪،‬صرف انند عمدده ‪،‬داییم و نده خدود دنهدا بلکده‬
‫‪،‬ددیخواهددد بگویددد فقددط دنهددا بددا تمدددن و فرهنددگ ‪،‬سددتوهیشددان بدده‬
‫عنددوان اشددورهاس صددن تی و دارنددد تکنوهددوسس ندداسزیر سردوندد‬
‫جهانی توهیدند هدم بداهقوه و هدم باهف دد و ‪،‬دا سرچده بی تدا در حدد‬
‫ظرفیددت‪،‬ددان در هددر حددال ‪،‬ناصددرا ‪،‬صددرفانندددهایددم در همدد‬
‫و‪،‬ینههاد»‪ 223‬وهنیتدی اده اینگونده شدکد سرفتده و در خدد‪،‬ت اهدداف‬
‫سیاسددی قددرار دارنددد بی ددی اسددت ادده نمددیتوانددد در حددووههدداس‬
‫فرهنگی و فکرس جداس سرفتده و همدان نا رسدایی سدنتی را اده دیی‬
‫او برخورد ایران و‪،‬یه بدا دنیداس ‪،‬ددرن در ‪ ،‬دارف دیندی قدرار داشدت‬
‫‪ - 223‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪216‬د‬

‫‪126‬‬
‫در دوران ب ددد او رویددارویی در قاهددبهدداس جمدد سرایددی ‪،‬ددناط و‬
‫ایدددژوهوسی ‪،‬سددتقر ‪،‬ددیشددود و ج د ل دل احمددد یکددی او نمایندددسان‬
‫دن بشدمار ‪،‬دیرود و «بده ایده ترتیددب جد ل دلاحمدد او نخسدتیه تددا‬
‫دخریه سام بیراهه ‪،‬دیرود و بده حدوو علدد عمیدق و نا یدداس رویدداد‬
‫فرهنگی‪ /‬تداریخی ‪،‬دا اساسدا راه نمدییابددد»‪ 226‬بده دنبدال ایده عقدیم‬
‫بودن فکرس اسدت اده «جد ل دلاحمدد در تالیدد انتقدادس‪ /‬تداریخی‬
‫خود او جا‪، ،‬ا بر ‪،‬ادورس ن در دارد اده دن را غربزدسدی ‪،‬دینا‪،‬دد و‬
‫تاقددق ایدده ‪،‬اددور را در وراس توسدد ه لبددی غربددی خصوصددا در‬
‫دورههاس ‪،‬تاخر فرهنگ ‪،‬دا نتیمد ت ارضدی ‪،‬دیبیندد اده بده وعدم او‬
‫‪،‬یان دو نوذ روشنفکرس به ویدان ‪،‬دا و بده سدود غدر صدورت سرفتده‬
‫‪214‬‬
‫است ‪،‬یان تمدد و ارتماذ در روشنفکرسد»‬
‫حددال ادده بنیددانهدداس انارافددی سناشددته شددده و اروشددداورسهدداس‬
‫سیاسی جاس تدي‪ ،‬ت فکدرس را سرفتده اسدت شدناخت سدنت نیدز بده‬
‫بیراهه ‪،‬دیرود و روشدنفکران عدا‪ ،‬ن غدر اسدت مارسر و سدنتگرایان‬
‫اسداران هویت بو‪،‬ی ‪ ،‬رفی ‪،‬دیشدوندو تدواهی فاسدده ایده ندوذ نگداه‬
‫سددخنی اسددت ادده دوسددتدار در رابشدده بددا دن ‪،‬ددینویسددد‪« :‬ج د ل دل‬
‫احمد نیز در خویشدته تداریخی فرهندگ ‪،‬دا ‪،‬دینگدرد ددد سراسدر دن را‬
‫رویدادس ‪،‬یبیندد اده نیدروس د‪،‬نددهاش ت دار ‪،‬یدان دو ندوذ یدا دو‬
‫ب د روشنفکرس بدوده اسدت در سدویی بده ندام غربزدسدید»‪ 212‬تداب ی او‬
‫ایدژوهوسس دل احمد به هدم ریختگدی اسدت اده او سدزارش تداریخی او‬
‫او سنت به وجود د‪،‬ده اسدتو همدانشور اده دوسدتدار یداددور ‪،‬دیشدود‪:‬‬
‫«در ایدده رویددداد تشددفی و احیددا ج د ل دلاحمددد دو رس د روشددنفکرس‬
‫‪ - 226‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪216‬د‬

‫‪ - 214‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪224‬د‬
‫‪ - 212‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪142‬د‬
‫‪127‬‬
‫‪،‬سددتمر بدده ‪،‬ددا نشددان ‪،‬ددیدهددد‪ :‬عرفددان و با نیددت ادده بدده ترتیددب‬
‫اارشددان غمگسددارس و نگهبددانی ندداظر بددر ‪،‬ددرد اندیشددمند و تندرسددتی‬
‫یرا‪،‬ددونی اوسددتد»‪ 211‬بنددابرایه ادده عوا‪،‬ددد خددارجی او ن ددر جد ل در‬
‫‪،‬یددان فرهنددگ بددو‪،‬ی دسیسدده چینددی ‪،‬ددیاننددد دیدده ایدددژوهوسی و‬
‫سیاسددی بدده عا‪،‬ددد بدداووایی هویددت او دسددت رفتدده و ‪،‬ددي‪،‬ه ‪،‬بدداروه بددا‬
‫اسددت مار غربددی و عوا‪،‬ددد روشددنفکرس دن بدددل ‪،‬ددیشددودد در واقدد‬
‫ج ل به روایت دوستدار بر ایه باور بدود اده «جا‪ ،‬د ‪،‬دا در ایده حدد‬
‫و به ایه ‪ ،‬ندی غربدزده اسدت اده غدر دن را بده تددریج و سدرانمام‬
‫او ن ددر سیاسددی اقتصددادس فرهنگددی و اجتمدداعی بدده تسددخیر خددود‬
‫دردورده و بددیهویددت اددردهد عددا‪ ،‬ن درونددی ایدده رویددداد تخریبددی‬
‫روشنفکراناندد اده در ت دار ‪،‬تمددانده و ارتمداعیشدان بده ‪،‬ن دور‬
‫جن و دفد غدر نیدروس دفداعی ‪،‬دا را در برابدر توانمنددس و قددرت‬
‫جهانخوار غربدی هددر دادهاندد و ‪،‬دای بنیداد فرهنگدی‪ /‬اجتمداعی ‪،‬دا را‬
‫اه او اس م و اروشدهاس بدو‪،‬ی ‪،‬دا نشدات ‪،‬دیسیرندد یدا برانداختدهاندد‬
‫‪212‬‬
‫یا ‪،‬سی اردهاندد»‬
‫اانون دیگر صدف بنددس هدا روشده شدده و شدواهیههداس ایددژوهوسی‬
‫سدددنت وظیفد د حراسدددت او ایدددان قدددد‪،‬اژی و او ‪،‬یدددان برداشدددته‬
‫اسددت مارسران را دارنددد و نبددرد خددار او حددووههدداس فرهنگددی در وادس‬
‫سیاست ‪،‬توهمانده شدروذ شدده اسدتو حدووهاس اده ربشدی بده تداریی‬
‫اندیشددههددا ندددارد و بایسددتی در بدداوخوانی سیاسددت ایرانددی بدده تي‪،‬ددد‬
‫سناشته شدودد جد ل دل احمدد ایده نبدرد را بدا ‪،‬صدادره ادردن وبدان‬
‫فرهنگ و بدا بنیدان دن بدر دو ‪،‬فهدوم بدفهمیدده شدد غدر ودسدی و‬
‫روشنفکرس دیی ‪،‬دیبدرد و همدانشور اده دوسدتدار نیدز بده دن دسداه‬
‫‪ - 211‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪140‬د‬

‫‪ - 212‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪224‬د‬
‫‪128‬‬
‫اسددت «بددر اسدداا دو ‪،‬فهددوم ‪،‬اددورس غربزدسددی و روشددنفکرس در‬
‫حاهی اه ایه دو‪،‬ی بده سدبب ب دد دوساندهاش هدم ندافی و هدم ‪،‬قدوم‬
‫دن اوهددی اسددت ج د ل دلاحمددد سراسددر تدداریی ‪،‬ددا را در دراوا و هنددا‬
‫‪،‬ی ندوردد تدا نمودارهداس تمربدی دن دو را امدابیی بده ‪،‬دواوات هدم‬
‫بدده دسددت دهدددد شددیو سددزارش و بررسددی او را در جنبدد وبددانیاش‬
‫‪،‬ددیتددوان تددداعی ‪ ،‬ددانی در نگددارش و در جنب د وهنددیاش راهزنددی و‬
‫عیّددارس فکددرس نا‪،‬یدددد»‪ 210‬ج د ل دل احمددد بددراس سدداخته یشددینهاس‬
‫بدده ایدددژوهوسس خددود غددر و شددرق را خددار او ‪ ،‬یارهدداس فرهنگددی و‬
‫جغرافیددایی اشددانده و بددا قراژتددی ‪،‬تددافیزیکی و اختراعددی ر ددب و‬
‫یابسی بده هدم ‪،‬دیبافدد اده در هدیچ سدیر تداریخی و رویدداد واق دی‬
‫اوددرس او دن نمددیتددوان یافددتد بدده ت بیددر دل احمددد «ایرانیددان غربددزده‬
‫بودهاند او همان و‪،‬دان اده او ‪،‬دادر هنددسشدان ‪،‬دیبرندد و بده غدر‬
‫روس ‪،‬ددیدورندددد غربددزده بددودهانددد بددراس دنکدده بدده دری داس ‪،‬دیتراندده‬
‫یونان در نید و هیدیا ن ر داشدتهانددد»‪ 215‬ایده نموندهاس اسدت او ادج‬
‫اددج فهمددی ج د ل او تدداریی و همددان ‪،‬ددواردس را ادده نشددانگر عدددم‬
‫شددناخت او او تمدددد اسددت و دسددت دویددزس ابددزارساش بدده سددنت و‬
‫دیه را نشدان ‪،‬دیدهددو بدر ایده اسداا انارافدی دیگدر را جد ل بدر‬
‫فرهنگ ایران تامید ‪،‬ی اندد اده دوسدتدار او دن سدخه سفتده اسدتد‬
‫«ج ل دلاحمدد اده او یکسدو نویسدندهاسسدت بدر خد ف دخونددواده‬
‫تددا ‪،‬غددز و اسددتخوانی ‪،‬فتددون اس د م و او سددوس دیگددر دینخددوتر او او‬
‫نه فقدط دریدافتی ‪،‬شلقدا بیگانده بده رسدی و داندی او با نیدت دارد‬
‫بلکدده در انددار نهضددت عرفددانی «‪ ،‬تددر بدده قدددرت شددرذ» نهضددت‬
‫با نی را به صرف ایه اه ظداهرا بده قددرت عدرف اعتدرا ‪،‬دیاندد‬
‫‪ - 210‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪222‬د‬

‫‪ - 215‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪222‬د‬
‫‪129‬‬
‫و در برابر دن ‪،‬دیایسدتد روشدنفکر ‪،‬دیخوانددد»‪ 211‬در نهایدت اینکده او‬
‫ایددژوهوسی شدددن سددنت بده دسددت دل احمددد و سیاسدی اددردن دیدده‬
‫قد‪،‬اژی اه در خد‪،‬ت اهداف حزبدی او ‪،‬دیتوانسدت قدرار سیدرد تداریی‬
‫دورهاس او ایران و ‪ ،‬ارف دیندیاش هدم بده تاریدف د‪،‬یختده ‪،‬دیشدود‬
‫و ‪،‬نهب تبدید به حز ‪ ،‬ترضدی ‪،‬دیشدود اده در دهدههداس ف اهیدت‬
‫ج د ل سددک رایددج دوران بددودو در بدداونگرس فکددرس دن دوران و ایددده‬
‫هددایی ادده عددارس او اندیشددهوروس و راهددزن اندیشدده سدداوس هسددتند‬
‫دوستدار به خشاهاس دل احمدد اشداره ‪،‬دیانددد «اینکده عرفدا بدا عددم‬
‫اعتراضشدان بده قددرت عدرف انت دارس را اده جد ل دلاحمدد او دنهددا‬
‫داشته برنیاورده اند تقصیر عرفدا نیسدت تقصدیر جد ل دلاحمدد اسدت‬
‫ادده سدده خشدداس بددزر اددرده‪ :‬یکددی دنکدده اعتددرا را نشددان‬
‫روشنفکرس دانسته دوم دنکه عرفدا را بده سدبب اعتراضشدان بده شدرذ‬
‫روشددنفکر نداشددته و سددوم و ‪،‬همتددر او همدده دنکدده سمددان ‪،‬ددیاددرده‬
‫‪،‬ددیدانددد عرفددان چیسددتد»‪ 212‬بنددابرایه جمدد بندددس دوسددتدار ادده‬
‫تما‪،‬ی ت شهاس ج ل دل احمدد را در خدود جداس دادهاندد ‪،‬دیتدوان‬
‫به عمق ضربهاس دساه شدد اده او ریدق اشداعه و نهادینده شددن دنهدا‬
‫در جا‪ ،‬ه فرهنگ ایرانی به ایدان ‪،‬اتدوم خدود رسدید و اندیشدههداس‬
‫‪،‬ددرن را بده چداه ویلدی راندد اده بیدرون د‪،‬ددن او دن ف داهیتی اندرسس‬
‫سوو ‪،‬ی خواهد تدا او رهگدنر انتقداد بدر ایددژوهوسس دل احمدد سد ‪،‬ت‬
‫به اندیشه جدید و سدنمی عق ندی سدنت برسدیمو در واقد »بزرسدراه‬
‫دل احمددد» راهسویددان اندیشدده و حتددی سیاسددت را بدده خروجددی هددایی‬
‫رهنمددون شددد ادده در اوچددههدداس بدده بسددت بددا دسددتور توقددف یددا‬
‫باوسشت ‪،‬يیوسانه برخورد اردندد‬
‫‪ - 211‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪262‬د‬

‫‪ - 212‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪261‬د‬
‫‪131‬‬
‫دوستدار و رفتار فرهنگی ما‬

‫‪131‬‬
‫‪132‬‬
‫ایدده بخددی او نوشددتار در واقد بسددان جمد بندددس ‪،‬شاهددب یشددیه و‬
‫نتیمه سیرس او دروس فکدرس درا‪،‬دی دوسدتدار اسدت اده بدر انتقداد او‬
‫تدداریی دینخددویی و نا رسددایی در فرهنددگ ایرانددی سدداخته شددده اسددتو‬
‫تدداریخی ادده بدده باورهدداس دوسددتدار شدداهد اسددتمرار دن در دوران‬
‫رویددارویی بددا ‪،‬درنیتدده و سرفتددارس فرهنددگ ایرانددی در دام همددان‬
‫نیندیشیدن در اشدکال و صدور تداو دن چوندان سیاسدی ادردن دیده د‬
‫ایدژوهوسسهداس حزبدی وددد هسدتیمد بندابرایه دوسدتدار در نتیمدهسیدرس‬
‫او روس خویی ‪،‬ینویسد‪« :‬تز ادانونیددد ایده نوشدته ‪،‬دیسویدد ‪،‬دا در‬
‫ایدده سددد و نمدداه سددال سنشددته نیددز بددر خد ف ظدداهرش در اسددارت‬
‫‪213‬‬
‫دیر اس فرهنگی‪،‬ان همننان نا رسا و نیندیشا ‪،‬اندهایمد»‬
‫اسر فرهندگ ایراندی حتدی در دوران جدیددش سرفتدار دفداتی بدوده اده‬
‫در عصددر سددنت قددد‪،‬اژی او دنهددا رنددج ‪،‬ددیبددرده و اسددر بدده ت بیددر‬
‫دوسددتدار راههددایی ادده ‪،‬نددوراهفکرانی چددون دخوندددواده او بیددرون ایدده‬
‫فرهنگ سشوده اندد در همدان چنبدر نیندیشدیدن سرفتارندد دس خدود‬
‫دوستدار بر چده اساسدی بده سدنمی سدنت دسدت ‪،‬دیوندد و بدر اید‬
‫ادددا‪،‬یه دادههدداس تدداریخی در واق یددت دنددان سددد سنشددته را نیددز‬
‫نا رسددا و نیندیشددا ‪،‬ددیشددمارد؟ ایددههددا بخشددی او سددؤایتی اسددت ادده‬
‫ددروس دوسددتدار بددا وجددود اهمیددت دن در ددره رسددی فلسددفی او‬
‫اناشا فرهنگ ایران بدا ‪،‬شدک ت جددس ‪ ،‬رفتدی و تداریخی ‪،‬واجده‬
‫سدداخته اسددتو درا‪،‬ددی دوسددتدار دنگوندده ادده بدده اسددتناد تيهیفدداتی در‬
‫فصد اول نوشدته شدد خدود بدر اسداا دسرسدونی اده در سدیر تمددن‬
‫انسانی به وجود د‪،‬دده و فرهندگ بشدرس را او جهدان دیندی بده دنیداس‬
‫علمی رسانده توانسته در د‪،‬دووههداس سدنتی بده دیدد تردیدد بنگدرد و‬
‫‪ - 213‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪22‬د‬

‫‪133‬‬
‫حکم بدر ا‪،‬تنداذ اندیشده در فرهندگ ایراندی بدهددو دس چگونده ایده‬
‫راه را او دیدددساههایی ادده برد‪،‬ددده او تمددددد و در نقددد سددنتاندددد‬
‫برنمیتابد و خط بش ن بدر همده دنهدا ‪،‬دیاشدد؟ چگونده اسدت اده‬
‫دوستدار ‪،‬دیتواندد بدا تکیده بدر فلسدفههداس ‪،‬ددرن بده ‪،‬صداف سدنت‬
‫قد‪،‬اژی برود و همدان ادار را نمدیتدوان بدا ارجداذ بده واق یدات دنیداس‬
‫‪،‬دددرن و برد‪،‬ددده او اندیشدد انشددگرانه ( راسماتیسددتی) بدده فرجددام‬
‫رسدداند؟ ‪،‬گددر غیددر او ایدده اسددت ادده تدداب تئددورس دوسددتدار قبددول‬
‫اضددما ل ایددران و‪،‬ددیه و دسددت بسددته بددودن در برابددر اناشددا ی‬
‫اسددت ادده وهدده و وبددان ایرانددی را در خددود سرفتددار اددرده اسددت و راه‬
‫برون شدس او دن هدم نیسدتد ا‪،‬دا توابد نگدر راسماتیسدتی شدناخت‬
‫خ هدداس فرهنددگ ایرانددی و سددنمی سددنت قددد‪،‬اژی و ‪،‬واجهدده بددا‬
‫دوران ایددددددژوهوسی دن در دور ‪ ،‬اصدددددر او رهگدددددنر شدددددناخت‬
‫‪،‬ؤهفههاس فکرس ‪،‬درنیتده و ویسدتی بدا دنهدا در ییدههداس اجتمداعی‬
‫ددد اخ قددی د سیاسددی و اقتصددادس و در نهایددت سدداخته فرهنگددی‬
‫واق ی و ‪،‬شابق بدا نیاوهداس ندویه انسدان ایراندی اسدتو فرهنگدی اده‬
‫با د‪،‬وخته او خ هاس ‪ ،‬رفتدی سنشدته و یقدیه بده تمدام شددن دنیداس‬
‫قددددیم سرفتدددار تئدددورس دددرداوس انتزاعدددی نبدددوده و سدددر در سدددرو‬
‫اسددخگویی بدده شددرایط ویسددتی و فرهنگددی داردد بددا دقددت در نوشددت‬
‫دوستدار روشه ‪،‬دیشدود اده خدود او نیدز بده سداهی ‪،‬تمایدد بده ایده‬
‫دیدددساه اسددتو دوسددتدار ‪،‬ددینویسددد‪« :‬هنددر نیندیشددیدن بدده ‪ ،‬ندداس‬
‫نا رسدددا‪،‬اندن بددده ‪ ،‬نددداس راه نیدددافته بددده خویشدددته سدددارد‪،‬یز‬
‫تدداریخی‪،‬ددان و بدداور اددردن و باوراندددن ایدده ادده بدده ایدده خویشددته‬
‫تداریخی راه یافتده و دن را شدناختهایدم بده صدرف دنکده ایده ادعدا بددا‬
‫نگددرش نمایندددسان برجسددتهاس چددون دخوندددواده و جدد ل دلاحمددد‬
‫براس نخستیه بار دساهانه ‪،‬شره ‪،‬دیشدود دیددهایسدت ندو و ‪،‬خدت‬

‫‪134‬‬
‫ایدده سددد و سددی سددال اخیددر ادده دور «روشددنفکرس» ایددران اس د ‪،‬ی‬
‫‪216‬‬
‫باشدد»‬
‫دوستدار با ایه نوشدتهاش دن چندان هدم اده راه ‪،‬دی یمایدد ناا‪،‬یدد او‬
‫نوسدداوس فرهنگددی و تمدددد فکددرس در ایددران نیسددت و همدد دن را‬
‫سرفتار نا رسا بودن و نیندیشدا نمدیداندد و رووندهاس ا‪،‬یددوار انندده بدر‬
‫دسرسونی در فرهنگ ایدران را بداو ‪،‬دیدانددد چدرا اده او ن در دوسدتدار‬
‫دسدداهی بدده خویشددته و شددناخت وض د یتی ادده در دن بسددر ‪،‬ددیبددریم‬
‫نقشدد اتکددایی اسددت ادده ‪،‬ددیتددوان بدده سددنمی سددنت رداخددت و‬
‫ار‪،‬غددانی او باهندددسی فرهنددگ ایرانددی در شددرایط ف لددی دن بدده دسددت‬
‫دادد بدده نوشددت دوسددتدار «سددواس ایدده دوره در سراسددر یکهددزار‬
‫سنشددته بدده اسددتثناس فردوسددی د بدده خددا ر هددیچ نویسددنده ایرانددی‪/‬‬
‫اس ‪،‬ی چده نثدر ندویس و چده شداعر خشدور هدم نمدیادرده اده در‬
‫خویشته تداریخی فدرهنگی بده عندوان رویدداد بنگدرد چده رسدد بده‬
‫دنکدده بخواهددد او چگددونگی رویددداد ایدده خویشددته بسرسددد و دن را در‬
‫یوندددهاس درونددی و نهفتددهاش ت لیددد نمایدددد سددببی ایدده اسددت ادده‬
‫قددد‪،‬اس در اس د م ‪،‬سددتاید شددد ‪،‬ددا هم د یشددا‪،‬دها را نقددیهددایی‬
‫سنرا و ‪،‬ماوس ‪،‬دیدانسدتهاندد بدر هوحد تغییرنا دنیر حقیقدت اسد ‪،‬ی‬
‫نقشهایی با اهمیت ها ه یدی امتدر یدا بیشدتر اده تقددیر ایهدی دنهدا‬
‫را بر ایه هوحه ‪،‬دیتاباندده یدا چندان او دن ‪،‬دیودوده اسدت اده سدویی‬
‫هرسز نبودهاندد به همیه جهدت بدراس دنهدا هدیچ ااندونی نمدیتوانسدته‬
‫سدرد‪،‬د سنشته و یشدرد‪،‬د دینده باشدد جدز دنکده در تصدور دنهدا هدر‬
‫سنشددتهاس در نیسددتیاش دیندد عبددرت اانددونی بددوده ادده خددود‬
‫سدددرانما‪،‬ی جدددز نیسدددتی نداشدددته اسدددتد بندددابرایه چیدددزس »روس‬
‫‪ - 216‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪141‬د‬

‫‪135‬‬
‫نمددیداده» تددا خویشددته تدداریخی فرهنددگ ‪،‬ددا «رویددداد» تلقددی‬
‫‪224‬‬
‫شودد»‬
‫در ددروس دوسددتدار نا رسددا بددودن فرهنددگ و نادسدداهی او رویدددادها‬
‫ریشده در ‪،‬فهددوم دینخددویی داشددته اده سراسددر فرهنددگ ایرانددی را بدده‬
‫ا‪،‬تندداذ سددوق داده و راه را بددر رسشددگرس بسددته اسددت ا‪،‬ددا تددي‪،‬لی‬
‫دقیددق در سنشددت ایددران و‪،‬ددیه دد‪،‬ددی را بدده علددد و عوا‪،‬ددد دیگددرس‬
‫رهنمددون ‪،‬ددیشددود ادده در انددار دینخددویی ‪،‬ددان او ارتقددا و باهندددسی‬
‫فرهندگ و اجتمدداذ ایراندی بددودهانددو وجددود عنصدر اسددتبدادس سددیشر‬
‫‪،‬رادباوس و به هدم ریختگدی اخ قدی او عدوا‪،‬لی هسدتند اده وضد یت‬
‫ف لی را براس ایه سدرو‪،‬یه تددار دیددهاندد و در دول هدزارهاس اده‬
‫بر فرهنگ ایدران سنشدته اسدت ‪،‬دواردس اندد بده وبدت رسدیده اده‬
‫‪،‬ددیتددوان او دنهددا در فرهنددگ سدداوس ایرانیددان در سسددتر تمدددنی نددام‬
‫بردو به واق اسر سداختار سیاسدی هخا‪،‬نشدیان ظهدور دیدیه ‪،‬یترایسدم‬
‫و ورتشتی را به همدراه تديهیف شداهنا‪،‬ه و رویدداد ‪،‬شدرو یت و برخدی‬
‫حددواد اجتمدداعی و جرقددههدداس فرهنگددی را بدده انددارس سناشددته و‬
‫‪،‬اققاندده در تدداریی فرهنددگ و سددیر تمدددن ایددران و‪،‬ددیه بنگددریم‬
‫برهددوتی خددواهیم یافددت عددارس او اددنی عق نددی و اندیشددههدداس‬
‫انسانید بدا ایده حدال در دیددساه دوسدتدار «فرهندگ ‪،‬دا چدون دیندی‬
‫بوده و ‪،‬اندده در سراسدر رویددادش نا رسدند رسشدنما بدوده اسدت و‬
‫رسیهایی حکم »دسدتاویز و ‪،‬ادر » را داشدته اندد تدا «بده اد م‬
‫‪،‬مال بروو دهندد»‪ 222‬ا‪،‬ا ایده فرهندگ بدا رسدانهاس سدخه سفتده اده‬
‫خود علیه اندیشه وروس بوده اسدتو رسدان شد ر اده در وبدان عربدی و‬
‫فارسددی سددنت قددد‪،‬اژی حاامیددت داشددته و نمددادس او اناشدا اخد ق‬
‫‪ - 224‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪142‬د‬

‫‪ - 222‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪20‬د‬
‫‪136‬‬
‫و اندیشدده بددوده اسددتد دوسددتدار بددر ایدده بدداور اسددت ادده »الیددت‬
‫فرهنگددی ایددران در جهددان عربددی وبددان و عربددی نددویس اس د م بدده‬
‫ناددوس ادده تمیددز فرهنگددی ‪،‬ددا را او دن ‪،‬یسددر ‪،‬ددینمایددد اارسدداوس‬
‫فارسددیوبانددان فارسددی نددویس بددوده اسددتد ش د ر و شدداعرس دشددکارا او‬
‫دغاو بر ایده وبدان فرهنگدی احا ده داشدته و بدر دیدد و حدس عمدو‪،‬ی‬
‫دن ‪،‬سددلط بددوده و ‪،‬اندددهد»‪ 221‬ش د رس ادده ینیددده در عرفددان بددوده و‬
‫عدداجز او رسددیدن و نادسدداه او وقددوذ رویددداد‪« :‬در رویددداد ایدده وبددان او‬
‫یدد سددو شدد ر و ‪،‬ددنی دن چیددره بددوده و او سددوس دیگددر عنصددر و‬
‫بیددنی عرفددانی بددیی او ددیی بددر ایدده وبددان شد رس ‪،‬سددتوهی سشددته‬
‫‪222‬‬
‫استد»‬
‫بدرسددتی اسددتی س ش د ر عرفددانی بددر وهدده و وبددان ایرانددی راه را بددر‬
‫فردیددت بسددت و سراسددر فرهنددگ یشددیه ‪،‬ددا را بدده دفددات نیندیشددیدن‬
‫سرفتار و دن را چونان هنرس اده ندزد ایرانیدان اسدت بدر سدیر تداریخی‬
‫ایه ‪،‬رو و بوم تامید نمودو بدا ایده حدال اسدتثناهایی هدم بودندد اده‬
‫او فردیددت سددخه سفتنددد و او سددنت عمددو‪،‬ی خددار شددده و حاشددیهاس‬
‫‪ ،‬تر و خردسدرا را در اندار ‪،‬دته عارفانده دیددار سداختندو دوسدتدار‬
‫به دو نمونه او ایه حاشدیههدا اده بده دهیدد سدیشر عنصدر شدری ت و‬
‫عرفددان او ی د سددو و اسددتبداد سیاسددی او سددوس دیگددر نتوانسددتند بدده‬
‫‪،‬دته فرهنددگ ایرانددی ‪،‬نتقددد شدوند در سددیر تدداریخی فرهنددگ ایددران‬
‫و‪،‬یه اهمیدت ‪،‬دیدهدد‪« :‬خیدام ‪،‬یدان قدد‪،‬ا و هددایت در دور ‪ ،‬اصدر‬
‫تنها اسدانی بدوده اندد اده دد‪،‬دی را هدم در رویدداد تداریخی و هدم در‬
‫الیت هسدتی بغدرنج اصدلی دیددهاندد و بدا رسدیدن و اندیشدیدن ایده‬
‫بغرنج خود را او باقی نمایندسان فرهندگ ‪،‬دا ‪،‬تمدایز ادردهانددد و چدون‬
‫‪ - 221‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪24‬د‬

‫‪ - 222‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪21‬د‬
‫‪137‬‬
‫هددر دو بددا هم د شهرتشددان در عمددق فرهنددگ ‪،‬ددا نابددارور ‪،‬اندددهانددد‬
‫رسی و اندیشد دنهدا نمدیتواندد در سنشدته و اندون شاخصدی بدراس‬
‫‪220‬‬
‫جریان فرهنگی در ایران اس ‪،‬ی باشندد»‬
‫به دریافدت دوسدتدار نا رسدایی او دور سدنت سنشدته و حتدی وهنیدت‬
‫ایددران ‪ ،‬اصددر را هددم بدده خددود سرفتددار اددرده اسددتو بددر ایدده اسدداا‬
‫روشدددنفکرس ایدددران هدددم نتوانسدددته او ‪،‬ؤهفدددههددداس دینخدددویی و‬
‫روو‪،‬ددرهسددی جددان بدددر ببددرد و بدده بلنددداس رسددی او رویدددادهاس‬
‫تدداریخی دسددت یافتدده و در تددوهم روشددنفکرس جدداس خددوش اددرده‬
‫استد اسرچه جریان خواندده شدده بده روشدنفکرس در ایدران دهدههداس‬
‫سنشته به ب یایی ‪،‬بت بدوده اده دوسدتدار او دنهدا سدخه ‪،‬دیسویدد‬
‫ا‪،‬ددا نمددیتددوان ایدده حکددم را بددر الیددت جریددان تمددددخواه در ایددران‬
‫ت مدیم داد و بدده نتیمدهاس بدبیناندده رسدید ادده ایدران و فرهنددگ دن در‬
‫شددرایط ف لددی تمددام شددده و راه سشددودن فضددایی بددراس دن نیسددتد‬
‫درست است اه دفدت ایددژوهوسس دهده هدایی چندد روسد نوسداوس را‬
‫سرفتدار ادرده بدود وهدی در حاشددیه دن اده شداید دور نباشدد بده ‪،‬ددته‬
‫تبدید شود جریانی شدکد ‪،‬دیسیدرد اده واقد بینانده بدا ایدان سدنت‬
‫برخددورد ‪،‬ددیانددد و بددا دورس او ایدددژوهوسسهدداس سوندداسون او چدد‬
‫سرفتدده تددا ‪،‬ددنهبی خددود را در خددد‪،‬ت ف ددال سدداوس فرهنددگ ایرانددی‬
‫‪،‬شددابق بددا نیاوهدداس وندددسی و فرهنددگ ا‪،‬ددروو قددرار داده اسددتو ا‪،‬ددا‬
‫دوسددتدار سددخه دیگددرس دارد‪« :‬بددر اسدداا فرهنگددی او بنیدداد دینددی‬
‫ی نددی فرهنگددی ادده هرسددز ایددههدداس خددود را نیندیشددیده و در نتیمدده‬
‫‪،‬کانیسددم و رویددداد درونددی خددود را نمددیشناسددد هنددر نیندیشددیدن بدده‬
‫‪ ،‬ناس سردرسمی در خدوییشناسدی بده ‪ ،‬نداس او خدود درت افتدادن‬
‫و در نتیمدده بدده خویشددته تدداریخی خددود دسددت نیددافته ‪،‬ددیشددود‬
‫‪ - 220‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪21‬د‬

‫‪138‬‬
‫شاخ «عصر روشدنفکرس» ‪،‬دا اده عکدس دن بداورش شدده و دن را‬
‫‪225‬‬
‫باورانده استد»‬
‫همانشور اه یی او ایه سفتده شدد حکدم دوسدتدار بدر سدیر تداریخی‬
‫ایران و‪،‬یه تا عصدر رویدارویی بدا تمددد بدا ‪،‬شدک تی ‪،‬واجده اسدت و‬
‫نمددیتددوان سراسددر دن سنشددته را او بنیدداد دینددی دانسددت ‪،‬گددر اینکدده‬
‫ت ریددف دیگددرس او دیدده و دیندددارس اراژدده نمددودو ا‪،‬ددا اینکدده دن بنیدداد‬
‫دیندددی را بددده دور جدیدددد هدددم اشددداند و دن را شددداخ عصدددر‬
‫روشددنفکرس خواندددو دوسددتدار بایددد ‪،‬یددان روشددنفکرس بدده عنددوان‬
‫جریانی برد‪،‬ده او اندیشدههداس ‪،‬درنیتده اده در دهدههدایی بده حاشدیه‬
‫رانده شدده و اهدد ایددژوهوسس اده نقدا روشدنفکرس بده چهدره وده و‬
‫روو‪،‬ددرهسددی را بدده فرهنددگ نو دداس جدیددد ایرانددی ادده ‪،‬یددرا عصددر‬
‫‪،‬شرو یت است تامیدد اردندد تفداوت قاژدد شدود و اسدتمرار سدنت‬
‫قددد‪،‬اژی را در ایدده جریددان بدده ایدددههددا و اددنیهدداس دن جریددان در‬
‫حاشددیه ‪،‬انددده تسددرس ندهدددد بدده تاقیددق دن چدده دوسددتدار در عقددیم‬
‫بددودن فرهنددگ ایددران در دور ‪ ،‬اصددر ‪،‬ددینویسددد ندداظر بدده عملکددرد‬
‫ایدددژوهوسی اسددت و بدده درسددتی اصدداا ایدددژوهوسس بودنددد ادده هددم‬
‫راه را بددر نقددد دساهاندده سددنت بسددتند و هددم فرهنددگ ‪،‬ددا را او شددناخت‬
‫واق یات ‪،‬درنیتده تهدی سداختندو بدا هاداظ ایده جداسداوس روشدنفکرس‬
‫او اهد ایدژوهوسس سخه دوسدتدار عیندیتدر ‪،‬دیشدود ‪،‬بندی بدر اینکده‬
‫«‪،‬سلم ایه است اده نده فقدط تداانون نتوانسدتهایدم او نودوریهدا و یدا‬
‫ااتسددابهاس ‪،‬شددروقه او غددر بددراس شددناخته ایدده خویشددته تدداریخی‬
‫استفاده نماییم بلکه بده او‪،‬د دنهدا ‪،‬نافدن ایده خویشدته را بدیی او‬
‫‪221‬‬
‫یی ‪،‬سدود و جدار دن را ناشکافتنیتر اردهایمد»‬
‫‪ - 225‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪140‬د‬

‫‪ - 221‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪140‬د‬
‫‪139‬‬
‫واق د ا‪،‬ددر ایدده اسددت ادده سددنت در ‪،‬رحل د احتددزار دسددت بدده دا‪،‬دده‬
‫ایدژوهوسس ‪،‬یسیدرد و خدار او حدووههداس فرهنگدی بده سیاسدت روس‬
‫‪،‬ددیدورد تددا دخددریه تد شهدداس نابهنگددام خددویی را در عصددرس ادده‬
‫رووسارش سدسرس شدده نشدان دهددو ایده تد شهدا چدون بهدرهاس او‬
‫بنیددانهدداس ‪ ،‬رفتددی و واق یددات عینددی ندارنددد در حقیقددت همددان‬
‫دسدداهی ادداوبی هسددتند ادده اندیشدده و عمددد را بدده بیراهدده هدددایت‬
‫‪،‬یانندد ایه همان اتفداقی اسدت اده در ‪،‬دته جریدان فرهندگ ایراندی‬
‫در دوران ‪ ،‬اصر دیدار شدد و عدا‪،‬لی بدر عوا‪،‬دد ا‪،‬تنداذ تفکدر افدزودو‬
‫به سدخه دوسدتدار «او دن و‪،‬دان اده خواسدتهایدم بدا نگداه ادردن بده‬
‫دسدددت ارو اییدددان فرهندددگ‪،‬دددان را اشدددف اندددیم و در ایددده راه‬
‫روشنفکرس نیز سام بدرداریم رفتده رفتده بده دنبدال دخونددواده اده در‬
‫ابتکددار و قددا یتی شد نمددیتددوان اددرد نیندیشددیدن را بدده صددورت‬
‫هنددر دردوردهایددمد ج د ل دلاحمددد برجسددتهتددریه و ‪،‬همتددریه نمون د‬
‫ایدده هنر‪،‬ندددس و هنرنمددایی در و‪،‬اندد ‪،‬اسددتد»‪ 222‬در فصدددهدداس‬
‫سنشددته بدده سددنمی دوسددتدار او جایگدداه دخوندددواده در بنیددانهدداس‬
‫جریدددان روشدددنفکرس در ایدددران و دل احمدددد در اضدددما ل دن در‬
‫ایدژوهوسس رداختمو به تيایدد نمدیتدوان او اشدترا فکدرس دخونددواده‬
‫و دل احمددد در دینخددویی سددخه سفددت و تفدداوتهدداس فکددرس دنددان را‬
‫نادیده سرفتو همانشور اه سنشدت دخونددواده اندیشدههداس خدود را بدا‬
‫تما‪،‬ی اشکایتی بدر اسداا ‪،‬درنیتده بنیدان ‪،‬دی سدنارد و دل احمدد او‬
‫اندیشه سووس دل در سرو روود‪،‬دد ادردن سدنت بده شدکد ایددژوهوسس‬
‫استد با ایه ‪،‬ساژد دوسدتدار بده ت ریدف خدویی او دسداهی بده خدود و‬
‫دسددتیابی بدده فردیددت را بدده بادد ‪،‬ددیاشددد و در دسددیبشناسددی او‬
‫فرهندددگ ایراندددی ‪،‬دددینویسدددد‪« :‬وقتدددی او خویشدددته فرهنگدددی‪/‬‬
‫‪ - 222‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص‪145‬د‬

‫‪141‬‬
‫تدداریخی‪،‬ددان ‪،‬ددیسددویم ‪،‬ن ددورم هرسددز خویشددته بدده اصددش ه‬
‫«‪،‬ا د بددو‪،‬ی» نیسددت اندیش د ددیچ و تددا برداشددت یونددانی بدده‬
‫دست قد‪،‬اس ‪،‬ا نیز هسدت اده او دغداو اسد م در ‪،‬دا تنیدده و ‪،‬مدزو‬
‫شده است د خودینگی یا بیگدانگی عناصدر بده ایده نیسدت اده ایراندی‪/‬‬
‫اس د ‪،‬ی باشددند یددا غربددید جددن و حددد عناصددر در خویشددته جددارس‬
‫خدودینگی و‬ ‫فرهنگی ‪،‬دا بدا اسدتی س دنهدا بدر ایده خویشدته ‪،‬د‬
‫‪223‬‬
‫نابیگانگی دنهاستد»‬
‫اسر به دریافت دوستدار دساهی بده خویشدته نده ‪،‬دیتواندد بدو‪،‬ی باشدد‬
‫و نده غربددی ددس بددر اید اددا‪،‬یه بنیددانهدداس ‪ ،‬رفتددی بایسددتی بدده‬
‫خودشناسدددی رسدددید و او اددددا‪،‬یه دیددددساه بایدددد بددده وضد د یت دن‬
‫نگریست تا ‪ ،‬لوم شود اده هویدت و فرهندگ دچدار اناشدا اسدت یدا‬
‫ددنیراس یشددرفت؟ دوسددتدار در سسددترش ددروسهاش نخسددت بدده‬
‫‪،‬ساههاس اشداره ‪،‬دیاندد اده فرهندگ را در ارتبدا بدا هویدت ‪،‬ددن ر‬
‫دارد و بدددی هدددویتی را فراتدددر او برخوردهددداس واانشدددی برد‪،‬دددده او‬
‫سیاست و ایددژوهوسس و در جایگداه ‪ ،‬رفتدی و تداریخی قدرار ‪،‬دیدهدد‪:‬‬
‫«او «باران هویت فرهنگدی» و «بدی هویدت شددن فرهنگدی» سدخه‬
‫سفته د جز در ‪،‬واردس اه فدرد یدا جا‪ ،‬ده بدر اودر قهدر و تمداوو دچدار‬
‫اشمکی ‪،‬ستمر درونی ‪،‬دیسدردد یدا او ن در روحدی و جسدمی هتد‬
‫‪،‬ددیشددود د هددو دهنددد ایدده تصددور اسددت ادده دد‪،‬یددت دد‪،‬هدداس هددر‬
‫سرو‪،‬یه بستگی ابددس بده تب یدت دنهدا او اروشدهاس اوهدی فرهندگ دن‬
‫سرو‪،‬یه دارد اناراف یا عددول او دنهدا او دد‪،‬یدت دن دد‪،‬هدا ‪،‬دیااهدد‬
‫‪226‬‬
‫و به سقو درونی دن ‪،‬نمر ‪،‬یسرددد»‬
‫‪ - 223‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪145‬د‬

‫‪ - 226‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪143‬د‬
‫‪141‬‬
‫اسددر هویددت و رسددی او دن ‪،‬دداهیتی فلسددفی دارد بدده ت بیددرس ادده‬
‫ددیی او ایدده دوسددتدار او سددیشر ایدددژوهوسس بددر روشددنفکرس ایددران‬
‫اراژه داده و دن را سرفتار عارضده دینخدویی خواندده دس ایده جریدان‬
‫خددود یکددی او نقددا تاریدد فرهنگددی اسددت ادده راه را بددر نوسدداوس‬
‫فرهنددگ و رشددد اندیشدده تمدددد بسددته اسددت‪« :‬روشددنفکرس» فرهنددگ‬
‫دینی ‪،‬ا تا هنگدا‪،‬ی اده ایده فرهندگ بدا خویشناشناسدی خدود در ‪،‬دا‬
‫به حیاتی ادا‪،‬ه ‪،‬یدهدد حراتدیسدت وا دس ‪،‬اندده ی ندی نادسداه بده‬
‫ایه خویشته تاریخی سدوار و ‪،‬ادیط بدر اود او ایده رو روشدنفکرس ‪،‬دا‬
‫تاریکیهدداس سنشددته‪،‬ددان را روشدده نمددیسدداود بلکدده خددود او دن‬
‫تاریکیهددا ‪،‬ددیدرخشدددد»‪ 204‬بددر ایدد دن چدده در رابشدده بددا تشبیددق‬
‫روشددنفکرس ایدددژوهوسی وده و دوران سددسرس شددد سددنت قددد‪،‬اژی‬
‫سفته شد این دوستدار بده تداب ی او دروس خدود اشداره ‪،‬دیاندد اده‬
‫تکانددههدداس تربیتددی را در ددرورش افکددار بددراس سددا‪،‬اندهی ویسددت‬
‫جدید در فرهنگ ایرانی دیی ‪،‬دی بدردو بده سدخه دوسدتدار «در نبدود‬
‫دسدداهی و ‪،‬ددای بددیتوانشددی و ناتوانددایی در سددزینی و ددرورش تدداورات‬
‫فکدددرس و فرهنگدددی تددداویر دددنیرس ‪،‬اد د بددده همدددان اندددداوه‬
‫اجتندا نا ددنیر ‪،‬دیسددردد ادده بده ‪،‬ددواواتی هرسونده بیدددارس درونددی و‬
‫‪202‬‬
‫دسرسونی بیدار اننده غیر ‪،‬مکه ‪،‬یشودد»‬
‫بدده بدداور دوسددتدار راهکددار عبددور او ایدده ب ده بسددت »بسددته بدده دنکدده‬
‫چگونه و تدا امدا بتدوانیم در سنشدته ی ندی در ‪،‬اهیدت فرهنگدی ‪،‬دان‬
‫او ریددق شددناخته دن رخندده انددیم و نیروهدداس دن را ‪،‬هددار نمدداییم‬
‫خددواهیم توانسددت دساهاندده در دسرسددون اددردن هویددت یددا ایسددتی‬
‫خود‪،‬ان عا‪،‬د شدویمد غدر بده عندوان تنهدا فرهنگدی اده خویشدته‬
‫‪ - 204‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪143‬د‬

‫‪ - 202‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪146‬د‬
‫‪142‬‬
‫تاریخی یا ‪،‬داهیتی را شدناخته و همنندان ‪،‬دیشناسدد و در رتدو ایده‬
‫شناخت ایاننا نیر او چهدار قدرن بده ایده درف هدویتی را همنندان‬
‫در دورههاس ی در دی دسرسدون ادرده شداهد ‪،‬سدلم ایده ا‪،‬در اسدت‬
‫ادده در سراسددر تدداریی هینگدداه و هددیچ جددا دسرسددونی هدددایت شددده و‬
‫دساهاندد هویددت یدد فرهنددگ بدددون شددناخته ‪،‬اهیددت دن ‪،‬مکدده‬
‫‪201‬‬
‫نبوده و تاقق نیافته استد»‬
‫درسددت اسددت ادده دسرسددونی فرهنددگ و وندددسی انسددانی در غددر‬
‫برد‪،‬ده او دساهی به خویشدته دندان بدوده و سسدترش و نهادینده ادردن‬
‫دن توانسته تمدن ‪،‬ددرن را دیددار سداود ا‪،‬دا تدا و‪،‬دانی اده فرهنگدی‬
‫وندددهتددر و واق ددیتددر او ‪،‬درنیتدده را یشددرفت وهنیددت بشددرس او خددود‬
‫نمایان نساخته و در واقد بددیلی عیندی اده بتواندد نیاوهداس ویسدتی د‬
‫فرهنگی انسان را اسدی بگویدد در دسدترا نیسدت ‪،‬درنیتده ادارارد‬
‫جهددانی دارد و فراتددر او ‪،‬روهدداس جغرافیددایی نیدداو ضددرورس و اوهویددت‬
‫بنیددانی بددراس فرهنددگهدداس دیگددر و او جملدده اوهددویتی حیدداتی بددراس‬
‫فرهنددگ ایرانددی بشددمار ‪،‬ددیرودد بنددابرایه اسددر دوسددتدار د ادده خددود‬
‫اندیشدده وروس را ‪،‬دددیون ‪،‬درنیتدده اسددت و بددر ایدد دن بدده سددنمی‬
‫سددنت و شددناخت خ هدداس دن رداختدده د بددراس دسدداهی او خویشددته‬
‫فرهنددگ ایرانددی راه ددی شددد غددر را در سددردغاوهاس تاددویت‬
‫اجتمدداعی د ‪ ،‬رفتددی دن تمددویز ‪،‬ددیانددد بدده واسددشه تفدداوت‬
‫فرهنگهاس قدد‪،‬اژی در ایدران و غدر ادارس غیدر خرد‪،‬ندانده اسدتد‬
‫اسددر دوسددتدار خواهددان فراتددر رفددته او سددنت قددد‪،‬اژی بددر اسدداا دن‬
‫سددنت خاتمدده یافتدده اسددت ادده تما‪،‬یددت ددروسهاش علیدده دن اندیشددیده‬
‫شده است س بایدد واقد بینانده نیاوهداس نو یدداس فرهندگ و اجتمداذ‬
‫ایرانددی را شددناخت و او دسددتاوردهاس وهنیددت جم ددی بشددریت ادده‬
‫‪ - 201‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪120‬د‬

‫‪143‬‬
‫اانون در ‪،‬غا ‪،‬درنیتده ‪،‬ديوا سزیدده اسدت د بددون افدرا سدزینی و‬
‫تفریط ‪،‬مدنوبیت در ‪ ،‬داهر دن د بنیدانی و درسدت اسدتفاده ادردد ا‪،‬دا‬
‫به ن در ‪،‬دیرسدد اده دوسدتدار ن در دیگدرس دارد‪« :‬فقدط در صدورتی‬
‫‪،‬یتوانیم سنشته را در هدر ااندون تسدخیر نمداییم و نگدناریم ‪،‬دا را در‬
‫انددونگی‪،‬ددان ‪،‬قهددور انددد ادده دن را در هددر و‪،‬ددان حاضددر او نددو‬
‫بشناسیمد»‪ 202‬در تشدریم ایده ایدده دوسدتدار ‪،‬دینویسدد‪« :‬سددها نفدر‬
‫بایددد بددا ادداردانی فنددی بردبددارس و دهیددر روحددی و تشددخ فکددرس و‬
‫وهنی در چندیه دهده و در دههدا و‪،‬ینده سراسدر فرهندگ ‪،‬دا را نده بده‬
‫شیو نبی قبر ‪،‬رسوم بلکده بده روشدی بنیدادجو و یونددیا ویدر و رو‬
‫اننددد تددا چرایددی و چگددونگی دنندده ‪،‬ددا دیددروو بددودهایددم و تدداانون‬
‫شدددهایددم روشدده سددرددد نخسددت در ایدده تکددا وس ‪،‬سددتمر رفتدده رفتدده‬
‫خواهیم دانست خویشته انونی یا ایسدتی ‪،‬دا چگونده اسدت و بدر چده‬
‫‪،‬اددورس ‪،‬ددیسددردد و خویشددته سنشددته یددا چیسددتی ‪،‬ددا چگوندده بای دد‬
‫بددوده باشددد ادده توانسددته خددود را بددراس ‪،‬ددا و ‪،‬ددا را بددراس خود‪،‬ددان تددا‬
‫ا‪،‬ددروو ناشددناخته نگددهدارد و عکددس دن را اهقددا نمایدددد فقددط ‪،‬دددا‪،‬ت‬
‫چنیه اوششدی ‪،‬دیتواندد ‪،‬دا افدراد را در خدود و جا‪ ،‬ده و جا‪ ،‬ده را در‬
‫ساختمانی تکدان دهدد دچدار بادران یوم سداود بده خدود دوردد اسدر‬
‫اسر و باو هم اسدر همد ایده شدرایط جمد دیندد و بدراس نخسدتیه بدار‬
‫جا‪، ،‬دا در تداریخی دچدار بادران فرهنگدی شدود نشدان دن اسدت‬
‫ادده ‪،‬ددا بدده حددد نصددا تندرسددتی رسددیدهایددم و در نتیمددهاش قددادر‬
‫خددواهیم بددود دسددیبدیدددسیهاس تدداریی‪،‬ددان را تشددخی دهددیم و بدده‬
‫خشرس اه همننان براس دیند ‪،‬ا دارند دی بدریمد ایده شدیوه اده نده‬
‫بدا انکددار و تکدنیب فرهنددگ ‪،‬ددا ربشدی دارد و ندده بدا دهبدداخته بدده دن‬
‫یی او هر چیدز ‪،‬دیاوشدد چنتد فرهنگدی را اده خدواه نداخواه او دن‬
‫‪ - 202‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪125‬د‬

‫‪144‬‬
‫‪،‬اسددت و ر و ریشددهها‪،‬ددان را در چنددگ خددود دارد بسددنمد و بددردورد‬
‫اندددد روشددنفکرس فقددط بدینگوندده جواندده ‪،‬ددیونددد ی نددی در شددناخته‬
‫خویشددته تدداریخی خددود و جا‪ ،‬دده‪،‬ددان ندده در شناسدداییهاس روو‪،‬ددره و‬
‫‪200‬‬
‫دینخویان جا‪ ،‬ه و خود‪،‬اند»‬
‫بدرستی دوستدار راهی را یشنهاد ‪،‬دیاندد اده ‪،‬ددرنهداس ا سدی‬
‫ایرانددی در سددردغاوهاس جریددان ‪،‬نددوراهفکرس او دن دسدداهی داشددتند و‬
‫نسلی ب دد او دندان توانسدتند بدا ا‪،‬کاندات و‪،‬اندهشدان حددودس او دن را‬
‫عملی ساوندو ا‪،‬ا بدا ایده حدال دوسدتدار او شدفاف سداخته بنیدانی اده‬
‫بتواند ایه روسده را تثبیدت ادرده و فرهندگ ایراندی را او نادسداهی بده‬
‫تدداریی و خویشددتهاش رهددا سدداود سددخه نمددیسویددد و اصددلیتددریه‬
‫‪،‬ؤهف اندیشه تمدد را در ‪،‬اداق ابهدام ‪،‬دیسدناردو در حداهی اده یکدی‬
‫او اعتراضات دوستدار به ‪،‬ددرن هدایی چدون دخونددواده خدود نداظر بدر‬
‫همیه ‪،‬بهم بودن بنیانهاس ‪ ،‬رفتدی دندان بدودو بدا ایده تفاصدید اده‬
‫دوسددتدار او دنهددا سنشددته اسددت نکتددهاس در خددور تي‪،‬ددد را ‪،‬شددره‬
‫‪،‬یاند اه ‪،‬یتواند بهتدریه ‪،‬اد بدراس اندیشدههداس خدود دوسدتدار‬
‫هددم باشدددو او ‪،‬ددینویسددد‪« :‬روشددنفکرس ‪،‬ددا تدداانون نیرویددی واد‬
‫فردیدت و فردیددتوا بدده ‪ ،‬ندداس دسدداهی دروندی بدده خددود و جددز خددود و‬
‫جدددا او نهدداد همگددانی نبددوده اسددتد»‪ 205‬دوسددتدار سددسس در توضددیم‬
‫ایدددهاش ‪،‬ددینویسددد‪« :‬ایدده چشددم انددداو ‪،‬ددیخواهددد نشددان دهددد ادده‬
‫الیت ‪،‬نی و انی فرهنگ اندونی ‪،‬دا دنباهد سدرسردان همدان نهداد‬
‫اهدده دینددی اسددت و بددر خد ف ظددواهر غربددینمددایی او در‪،‬ددانخواهی‬
‫دینی و دسدتا‪،‬ووس ‪،‬دورووی دن حاصدد سشدته و نده هرسدز او د‪،‬دووش‬
‫‪ - 200‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪126‬د‬

‫‪ - 205‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪114‬د‬
‫‪145‬‬
‫و دددرورش واق دددی اددده در روش و هدفشدددان دیددددهاس ‪،‬ناصدددرا‬
‫‪201‬‬
‫غربیستد»‬
‫ایه سزیده نوشته دوستدار باو همدان با دد بدودن ایددهاس را بده ‪،‬یدان‬
‫‪،‬یاشد اه دروسه فکدرس او را بدا ‪،‬شدکد جددس رودررو ادرده اسدتو‬
‫‪،‬شددکلی ادده در سددردرسمی ‪،‬یددان ددرد سددنت و ‪،‬درنیتدده راه حلددی‬
‫دیگددر را ‪،‬ددینشدداند ادده هددیچ سدداه بدده صددورت واضددم و شددفاف در‬
‫نوشدتههدداس دوسددتدار او دن نوشدته نشددده اسددتد شداید بهتددر بددود ادده‬
‫دوستدار بر اسداا ‪،‬قدد‪،‬ات ‪ ،‬رفتدی اده در تمدایز دو جهدان سدنتی و‬
‫‪،‬درن در بینی و اعتقاد تبیدیه ادرده بدود دقیدق ‪،‬دیشدد تدا بده بده‬
‫بستی اه براس فرهندگ ایراندی تشدخی داده نمدیافتدادد بده بسدتی‬
‫اه نه نوساوس را بر‪،‬دیتابدد و نده تدوان باوسشدت بده سدنت قدد‪،‬اژی را‬
‫حف د اددرده اسددت در واق د راه بدده سورسددتان تدداریی ‪،‬ددیبددرد و تنهددا‬
‫نشددانی او دن در تيهیفددات دیندددسان و ‪،‬اققددان ا‪،‬ددروو بدداقی خواهددد‬
‫‪،‬اندو به ن ر ‪،‬یرسد اده در بخشدی او نوشدتههدا دوسدتدار بده بسدتی‬
‫ادده عددار اندیشددهاش شددده را بدده فرهنددگ ایرانددی در عصددر جدیددد‬
‫فرافکنددی اددرده و چینشددی او اندیشددههددا را ادده یشددرفت را بددا دیددد‬
‫ش و تردیدد ‪،‬دی نگدرد ‪ 202‬بده جریدان در حاشدیه ‪،‬اندده ‪،‬ددرنهداس‬
‫ایرانی تامید ‪،‬یاندد و بده اجبدار ‪،‬دیخواهدد ونددسی دن را در حاهدت‬
‫جنبددی بدده ‪،‬ددر فراخواندددد بنددابرایه تنهددا در صددورتی ‪،‬ددیتددوان بدده‬
‫دریافت ‪،‬ددرن او یافتدههداس دوسدتدار رسدید اده بنیدانهداس ‪ ،‬رفتدی‬
‫شددفاف و دریافددتهدداس تدداریخی واق ددیتددر شددوندو اسددر ای ده قراژددت را‬
‫‪،‬دددن ر داشددته باشددیم ‪،‬ددیتددوانیم بدده ایدددههدداس دوسددتدار برسشددته و‬
‫همددراه بددا او خ هدداس ‪ ،‬رفتددی سددنت قددد‪،‬اژی و دفددات ایدددژوهوسی‬
‫‪ - 201‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪122‬د‬

‫‪ - 202‬ن ‪ :‬سفتگو با نیلگون ‪2235‬د‬
‫‪146‬‬
‫فرهنددگ ‪،‬دددرن ایرانددی را بدده سددنمی بگددناریمو دوسددتدار در ایدده‬
‫رابشه ‪،‬ینویسدد‪« :‬بدا چندیه ‪،‬یراودی اده هینگداه دانسدته و او فاصدله‬
‫در دن ننگریستهایم تدا جلدوههداس رواندی و روحدی خدود را در نهداد دن‬
‫و اهتهابددات رسددتاخیزس دن را در ت دداهرات وجددودس خددود باویددابیم و او‬
‫ایه ‪،‬مرا خدود را نقدد و بدردورده اندیم بی تدا در دینددهاس اده ادا‪،‬د‬
‫دن سنشدته باشدد نیدز قددادر بده تغییدر اساسدی خددود نخدواهیم بدودد تددا‬
‫و‪،‬دددانی اددده ‪،‬دددا وراودددت و سوندددههددداس تددداویر دن را در خود‪،‬دددان‬
‫نمیشناسیم د شناخته هدیچ ربشدی بده «اندس و اهفدت» و ایده قبیدد‬
‫‪ ،‬انی همدینده و ‪،‬هرجویانده نددارد و حتدا ‪،‬دیتواندد ضدد دن باشدد د‬
‫خود‪،‬ان اه حاصد همان د‪،‬ووش ‪،‬دورووی‪،‬دان باشدیم بده وسدی تدریه‬
‫‪203‬‬
‫و عمیقتریه ‪ ،‬ناس دن براس خود‪،‬ان ناشناخته ‪،‬ی‪،‬انیمد»‬
‫ددس در نهایددت بددراس شددناخت سددنت و سددنمی دن بایسددتی او دن‬
‫خار شد و بدا دروندی ادردن ‪،‬یدرا ‪،‬ددرن بشدریت عداهمی دیگدر و‬
‫دد‪،‬ددی دیگددر در فرهنددگ و اجتمدداذ ایرانددی بدده وجددود دوردو اندیشددهاس‬
‫اه ‪،‬ؤهفههاس دن را دوسدتدار اینگونده بده قلدم ‪،‬دیدورد‪« :‬بدراس همدس‬
‫و در ایدده ا‪،‬ددر شدداید هددیچ راهددی او ایدده دراوتددر و دشددوارتر ا‪،‬ددا‬
‫درستتدر نباشدد اده او خود‪،‬دان بسرسدیم‪ :‬چدرا ‪،‬دا چندیه هسدتیم اده‬
‫تاانون شدهایدم؟ راهدی سرفتدر او ایده رسدی نیدز نمدیتدوان رفدت‬
‫بددراس دنکدده او چرایددی و چگددونگی سراسددر رویددداد فرهنگددی ‪،‬ددا‬
‫‪،‬ی رسدد به همیه سبب هدم تنهدا راه ‪،‬دا بدراس رسدته او سدلش ایده‬
‫رویداد است اسر اساسدا راهدی داشدته باشدیمد دد‪،‬دی اده قدادر شدود او‬
‫خودش بسرسد و دریابد چدرا و چگونده چندیه شدده اده ااندون هسدت‬
‫باید بتواند دیندهاش را نیدز او ندو بنیداد نهدادد در نتیمد ایده رسدی و‬
‫اسخی اده بدراس دن خواهدد یافدت یدا راهدی را اده تداانون سدسرده‬
‫‪ - 203‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪121‬د‬

‫‪147‬‬
‫همننان ادا‪،‬ه ‪،‬ی دهد یدا بدا خدار شددن او دن و سشدودن راهدی ندو‬
‫‪206‬‬
‫خود را او دن س جز دن ‪،‬یساود اه تاانون شده استد»‬
‫اسر دد‪،‬ی در بنیانهاس اندیشگی خدود بدر ایده بداور باشدد اده جریدان‬
‫رویدادهاس تاریخی رو بده یشدرفت اسدت (اندیشد ترقدی ) و دد‪،‬دی در‬
‫هددر و‪،‬یندده و و‪،‬انددهاس ‪،‬سددت د د‪،‬ددووش و یدداد سددرفته (اندیشدد‬
‫هیبراهیسددم) و عمددد ‪،‬شددابق بددا واقدد (اندیشدد راسماتیسددم) ادده بدده‬
‫تناسب دسرسدونی و‪،‬انده و ظداهر شددن نیاوهداس جدیدد فهدم انسدانی‬
‫د‪،‬دداده دریافددت و در اهزا‪،‬ددات دن اسددت (حددوو هر‪،‬نددوتیکی) ددس‬
‫تدداب ی ادده ددروس دوسددتدار را سرفتددار اددرده و او یشددرفت دورس‬
‫‪،‬یجویدد و سدر در دسدتان ‪،‬رویده خدوانی بدر ایدان راههداس ندوسرایی‬
‫دارد خددود بدده جلددوهاس او هنددر نیندیشددیدن تبدددید ‪،‬ددیشددودو یکددی او‬
‫اوددرات دفتددی ادده دوسددتدار او دن ونهددار ‪،‬ددیداد و اانددون سرفتددارش‬
‫استد ایه اسدت اده دوسدتدار ‪،‬دی نویسدد‪« :‬اسدر چشدمانمان را خدو‬
‫باو اندیم و بدا شدکیب و جدرمت در فرهنگمدان بنگدریم در جریدان دن‬
‫هیچ فراو و نشدیبی نخدواهیم یافدت اده خدود را او ن در اندیشده بشدور‬
‫اساسددی او دورههدداس دیگددر ایدده جریددان ‪،‬تمددایز سدداخته باشددد بدده‬
‫ناددوس ادده بتددوان ‪،‬ایددهاس او دسدداهی در دن باوشددناخت و او دن بددراس‬
‫‪254‬‬
‫ساخته ایه جا‪ ،‬ه استفاده اردد»‬
‫تددي‪،‬لی بددر اسدداا دادههدداس تدداریخی سددخه دوسددتدار را بددا ‪،‬شددکد‬
‫‪،‬واجه ‪،‬یاندد درست اسدت اده فرهندگ قدد‪،‬اژی هدیچ سداه نتوانسدته‬
‫در خودش بنگدرد و او رهگدنر دسدتیابی بدر فردیدت بده خودسدنمی و‬
‫بنیان اندیشدهاس دیگدر ‪،‬وفدق شدود چدرا اده هدیچ وقدت ابدزار دن را‬
‫نداشته استد ا‪،‬ا اندیشده ‪،‬ددرن ایده ابدزار را در سددهاس دیی او ایده‬
‫‪ - 206‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪122‬د‬

‫‪ - 254‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪120‬د‬
‫‪148‬‬
‫به فرهنگ ایراندی ‪ ،‬رفدی ادرد و بدا بده ادارسیرس ابتددایی دن توسدط‬
‫نخبگددان دوران یشا‪،‬شددرو ه و ددس او دن دورهاس دیگددر در تدداریی‬
‫و فرهنگ ایدران رقدم خدورد اده دن را او دورانهداس یشدیه باسدتانی‬
‫و اس ‪،‬ی ‪،‬تمایز ‪،‬دیانددد در واقد عصدر جدیدد ایدران و‪،‬دانی شدروذ‬
‫شددد ادده سددنت در ییددههددایی او دن بدده ‪،‬سددلی نقددد اشددیده شددد و‬
‫نخبگانی او فرهندگ و سیاسدت روسد نوسداوس و ندوسرایی را بده راه‬
‫انداختنددد سنشدته او ایده ادده دن اقددا‪،‬ات و اندیشدههددا تدا چده انددداوه‬
‫‪،‬وفق شدند واق یدت دن را نمدیتدوان بدا هدیچ دیددساه ‪ ،‬رفتدی ‪،‬نکدر‬
‫شد و نادیدده سرفدتد بده تاقیدق در تمدددسرایی اندونی هدیچ تبدارس‬
‫بهتر و ساهمتدر او ادا‪،‬د دن سدنت فکدرس و سسدترش ایددههداس دوران‬
‫‪،‬شرو یت به و‪،‬ینههداس ا‪،‬دروویه نمدیتواندد هدم سدوداس ‪،‬درنیتده را‬
‫تاقددق بخشددد و هددم واق یددت ‪،‬ددر سددنت را ‪،‬شددخ اندددو بدددون‬
‫اینکدده تمددددسرایی ا‪،‬ددروویه او اسددرس دسدداهی دن دوران غافددد بددوده‬
‫و بر دفات ایدژوهوسی ب دد او دن چشدم بسوشددد بدا تفداوت بنیدانهداس‬
‫‪ ،‬رفتددی ادده سفتدده شددد دوسددتدار هددم ض د فهدداس سددنت را درسددت‬
‫تشددخی داده اسددت‪« :‬سّددر و ر‪،‬ددز در فرهنددگ افسددون شددد ‪،‬ددا‬
‫الیدس بدوده اسدت بدراس بسدته هدر در ندابودهاس بدر خود‪،‬دان او رو و‬
‫تددو او بیددرون بدده درون و او درون بدده بیددرون تیشدده و ‪،‬اهددهاس بددوده‬
‫اسدت بددراس بدای بددردن جروهدا و دیوارهدداس تدو در تددو در وجود‪،‬ددان و‬
‫در ندار‪،‬ان تا خود را او تدرا نیشدتر اندیشدیدن در تدابوت دنهدا وندده‬
‫بدده سددورتر اددرده باشددیمد بدده جدداس دنکدده اندیشددیدن بیددا‪،‬وویم و بددا‬
‫جویددایی و ویددایی دن در صدددد یددافته و سشددودن ‪،‬نافددن و ‪،‬نفمددر‬
‫سدداخته دخمددههدداس هسددتی خددود بددردییم تاریکیهددا و سددیاهیهاس‬
‫فرهنگددی‪،‬ددان را روشدده انددیم سددرههددا و سوریدددسیهاس روحددی و‬
‫جسمی‪،‬دان را باونمداییم خدود را در هدر دور ب ددس تدا دخدریه نفدس‬

‫‪149‬‬
‫در درده و اد ف اسددرار دنهددا هددر چده بیشددتر ینیدددهایددمد»‪ 252‬سددر و‬
‫ر‪،‬زس اه دوسدتدار در ن در دارد د‪،‬یختده بدا عرفدان و رسدانهاش شد ر‬
‫است و با به چاهی اشیدن دنهدا ‪،‬دیتدوان او تداریکی راوداندی رهدا و‬
‫در ‪،‬ایط روشه دواداندیشدی وارد شددو دس همدان دور اده دوسدتدار‬
‫هم ‪،‬ی نویسد دغاو ایه سنار او د‪،‬دووش اسدت تدا وهنیتدی دیگدر دیدد‬
‫دیددد و جهددان تدداوهاس بسدداود‪« :‬سیددر در د‪،‬ددووش و ددرورش فرهنگددی‬
‫‪،‬اسددتد وقتددی روش د‪،‬ددووش و ددرورش او بنیدداد نادرسددت باشددد و بدده‬
‫جاس روردن و‪،‬ین فرهنگدی جا‪ ،‬ده بده ‪،‬ن دور تغییدر تددریمی بدا ه‬
‫دن ظاهرش را بده سدرعت عدو اندد چده خاصدیتی خواهدد داشدت‬
‫‪251‬‬
‫اه دوار ‪،‬هم غربی به وبان فارسی ترجمه شوند؟»‬
‫بدرسددتی ترجمدده ایدددههددا و اندیشددههدداس غیددر تدداب ی او دسرسددونی در‬
‫وهنیت است اه بدراس در ادردن جداس خداهی سدنت قدد‪،‬اژی بده ادار‬
‫تمددسرایی در فرهندگ ‪،‬دیدیدد و بددون بنیدانهداس ‪ ،‬رفتدی ترجمده‬
‫اددارس عب د و بیهددوده اسددت و بدده جدداس اینکدده اندیشدده ددرور باشددد‬
‫اندیشدده سددوو و رخددوتدور ‪،‬ددیشددودو دیدددهاس ادده در دوران انددونی‬
‫‪،‬یان فرهنگیدان اشدور بده وفدور دیدده ‪،‬دیشدود و اندیشدههدا بسدان‬
‫‪،‬دهاس رووانه به خواننددسان تمدویز ‪،‬دیشدود و راه را بدراس دسداهی او‬
‫‪،‬ؤهفددههدداس سددنت قددد‪،‬اژی و سددنمی دنهددا بسددته و سشددایی‬
‫اندیشهاس نودییه را با ادج راهدههدایی بدی بنیدان و ایددژوهوسی تندگ‬
‫‪،‬ددیاندددو فراتددر او ترجمدده همددانشور ادده دوسددتدار ‪،‬ددینویسددد‪:‬‬
‫«اندیشیدن روند درورش یافتد وهندی و روحدی دن فرهنگدیسدت اده‬
‫‪،‬ددیاوشددد ا‪،‬ددور را در وراس چهددر ‪،‬لمددوا و دشکارشددان او درون‬
‫دریابد به اصش ه یدداها را بده نا یدداها باوسرداندد و اینهدا را در دس‬
‫‪ - 252‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪125‬د‬

‫‪ - 251‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪123‬د‬
‫‪151‬‬
‫دنهددا بیابددد و بیددرون دوردد»‪ 252‬در ‪،‬قابددد برخددورد واقدد بیناندده بددا‬
‫ددرورش وهنددی در روسدد اندیشدده وروس سددنت قددد‪،‬اژی در دخددریه‬
‫ر‪،‬ددق هددایی بدده اشددکال تدداوهاس رخ ‪،‬ددینمایددد و دسددتورات او ددیی‬
‫برنا‪،‬دده ریددزس شدددهاس چددون غددر سددتیزس باوسشددت بدده خویشددته‬
‫حراسددت او هویددت بددو‪،‬ی وددد را بدده جدداس تغییددر در دانددایی قاهددب‬
‫‪،‬یوند اج راهههدایی اده دوسدتدار هدم بدا ‪،‬فداهیم خدودش او دنهدا‬
‫نوشددته شددده اسددت‪« :‬سددخه او سیمددی او سمراهددی و او فریبکددارس‬
‫دوسان فرهنگی ‪،‬اسدت‪ :‬او یکسدو در نهداد و درورش‪،‬دان بده فرهندگ‬
‫غربدی بیگانددهایددم ا‪،‬ددا یف شناسدایی دن را ‪،‬ددیونددیمد او سددوس دیگددر‬
‫در وهل اول در فرهنگ خود‪،‬ان ادوریم د بدا ایده چشدمهاس بدینگداه‬
‫‪250‬‬
‫اه به همه چیز خیره ‪،‬یشوند ا‪،‬ا نمیبینندد»‬
‫همددانشور ادده سفتدده شددد سددنار او نادسدداهی بدده ‪،‬درنیتدده و دسدداهی بدده‬
‫ایددان سددنت قددد‪،‬اژی و شددناخت اهددد ای ددژوهوسس شددرایط بدداو شدددن‬
‫اوهان ایرانی بده تمدددسرایی را فدراهم ‪،‬دیسداود و فرهنگدی را او بدار‬
‫هزارهاس به ایان رسدیده رهانیدده و بدا غندا بخشدیدن بده جریدانی اده‬
‫در دوران ‪ ،‬اصددر او عصددر ‪،‬شددرو یت شددروذ بدده رشددد و باهندددسی‬
‫ارده خط بش نی بدر بدی چیدزس فرهندگ قدد‪،‬اژی اشدیده و جنبشدی‬
‫تددداوه را در فکدددر و فرهندددگ ایراندددی بددده ار‪،‬غدددان ‪،‬دددیدوردو دن‬
‫دشددناییودایددی ادده وهدده ایرانددی را بددا سنشددتهاش یکددی ‪،‬ددیدانددد‬
‫شکسددته و جدداس خددویی را بدده وض د یتی ‪،‬شلددو و ویددا ‪،‬ددیدهدددو‬
‫سنتی اه به سدخه دوسدتدار «ایدران در سراسدر تداریخی چده دیی‬
‫او اسد د م اددده ‪،‬یدددرا ‪،‬کتدددو بسدددیار ادددم دارد و چددده در دور‬
‫‪ - 252‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪101‬د‬

‫‪ - 250‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪154‬د‬
‫‪151‬‬
‫اس د ‪،‬یاش ادده انباشددته او چنددیه ‪،‬یراوددیسددت چیددزس ادده نداشددته‬
‫‪255‬‬
‫جنبی فکرس و فرهنگی بوده استد»‬
‫س عاهمی دیگر و دد‪،‬دی دیگدر بایدد اده دل در سدرو سنشدته نداشدته‬
‫و سددر در سریبددان ایدددژوهوسس برنتافتدده و وهدده او اسددارت سددنت رهددا و‬
‫عقد در واق یدات عیندی بایسدتی داشدت تدا او رهگدنر د‪،‬ووشدی ندویه‬
‫بدده ‪،‬ؤهفددههدداس اندیشدده تمدددد رسددید و ویسددت انسددانی را در ‪،‬دددنیت‬
‫هزارهاس تاوه تمربه اردد‬
‫‪ - 255‬درخششهاس تیره‪ 2222‬ص ‪164‬د‬

‫‪152‬‬
‫پیوست‬
‫نامه نگاري آرامش دوستدار و یورگن هابرماس‬
‫نامه آرامش دوستدار به یورگن هابرماس‬
‫دقاس روفسور هابر‪،‬اا ‪،‬اترم‬

‫شما در سال ‪ 1441‬ی نی بیسدت و دو سدال دس او ‪،‬یشدد فوادو بده‬
‫تهدران سددفر ‪،‬ددیانیدد بدده سددرو‪،‬ینی اده خددود را جمهددورس اسد ‪،‬ی‬
‫ایران ‪،‬ینا‪،‬د و او و‪،‬ان یدداییاش در سدی سدال دیی تدا اندون بدا‬
‫توسددد بدده قهددرس عریددان و تصددورنا نیر او یکسددو و اعمددال فسدداد‬
‫‪،‬شلق او دیگرسدو بده حاامیدت خدود همنندان ادا‪،‬ده ‪،‬دیدهددد ب دا‬
‫شددما بددا ‪،‬دداجراس سددفر فواددو بدده ایددران و تمربددهٔ او او ایدده سددفر‬
‫دشناییدد دننه بسدیار امتدر ‪ ،‬دروف اسدت ایده اسدت اده وس دس او‬
‫دخددریه باوسشددت خددود بدده فرانسدده دیگرنمددیخواسددته اسددم ایددران و‬
‫ایرانی را هم بشدنود و بدا ایرانیدانی اده در دو سدفر او بده تهدران هدم‬
‫‪،‬یزبددان و هددم رابددط و راهنمدداس او در تمدداا بددا سردانندددسان انق د‬
‫بودهاند قش رابشه ‪،‬یاند‪.‬‬
‫بر خ ف او شما را سفر بده ایدران ادا‪ ،‬تادت تديویر قدرار داده بدودد‬
‫اعتماد به نفدس و ع قده جواندان و بدویژه دانشدمویان و انتلکتوژددهدا‬
‫به سفتوسدو دربداره هدر ‪،‬وضدوذ ‪،‬مکده شدما را سدخت سرفتده بدودد‬
‫دنشدور ادده بدده سفتده خودتددان حتددی «حدق ‪،‬وجودیددت اسددراژید» نیددز‬
‫جزو ‪،‬وضوعات ‪،‬باحثده شدما و دندان بدوده اسدتد همده ایده هدا را ‪،‬ده‬
‫‪،‬ی توانم به دسانی در ن درم ‪،‬مسدم ادنمد ‪،‬دا ایرانیدان اسدت داد ایده را‬
‫داریم اه ‪،‬خا دب را بده سوندهاس جدن اندیمد بدیتفداوت اسدت اده‬
‫وسیله اش تفداهم چا لوسدانه باشدد یدا جدا ودن خدود همندون حریفدی‬
‫بی هدرااد جدز ایده او بقده ‪،‬توسدط بده بدای ‪،‬دا ‪،‬رد‪،‬دان ‪،‬ت صدبی‬
‫نیستیم و بلدیم حتی درباره «حق حیات شیشان» نیز حرف بزنیم‪.‬‬
‫‪155‬‬
‫در بددردورد ‪،‬وضدد شددما بی تددا بایددد شددرایط وقددت را هددم در ن ددر‬
‫سرفت‪ :‬اواسط دو‪،‬یه بار انتخدا خداتمی بده ریاسدت جمهدورس بدود و‬
‫شما هم نمی توانسدتید او تديویر ایده «حسده انتخدا » ‪،‬مددد ‪،‬صدون‬
‫‪،‬انددده باشددیدد تصددادفی نیسددت ادده او جملدده ‪،‬ددینویسددید‪ :‬سددرانمام‬
‫«هفت سال دس او نخسدتیه تمدااهدا همکداران ایراندیام ‪،‬درا قدان‬
‫اردند» اده دعدوتاننددسان و «‪،‬یزباندان» اشدخاص صداهای هسدتند‬
‫و اانددون «و‪،‬یندده ‪،‬سدداعد» بددراس سددفر فددراهم د‪،‬دددهاسددتد در ایدده‬
‫ارتبا شدما او خداتمی و وویدر یشدیه فرهندگ او همندون ‪،‬وجددان و‬
‫ضا‪،‬نان «و‪،‬ینه ‪،‬ساعد» ندام ‪،‬دی بریددد دن و‪،‬دان بدا وجدود قتدد هداس‬
‫فمیدد برخددی او ‪،‬خاهفددان رسیددم و حملددههدداس جنایتکاراندده بدده‬
‫خوابگاه هاس دانشدگاهی و قتدد و جدره دانشدمویان بدیدفداذ دختدر و‬
‫سددر هنددوو تددب وتددا ‪،‬ددردم بددراس خدداتمی همننددان دوام داشددتد و‬
‫همددیه خدداتمی «‪،‬نمددی» دن و‪،‬ددان دانشددمویان اشددته و هددت و ددار‬
‫شده را «اراول و اوباش» خواند‪.‬‬
‫ا‪،‬دا او قددرار خدداتمی بدده جدداس رسدیدسی بدده دردهدداس بددیدر‪،‬ددان شددده‬
‫‪،‬ددردم وظیفدده خددود را در ایدده ‪،‬ددیدیددده ادده چددرخ «سفددتوسددوس‬
‫تمدددنهددا» را بدده حراددت دردوردد در ایدده ‪،‬ددورد او چنددان او خددودش‬
‫‪،‬شمئه بود اه فیلی با ایده «ندام و نشدان» نیدز رسدما هدوا ادرد و دن‬
‫را در جدداس خددود جنباندددد ادددام فیلبددان را خددو اسددت او بدده اددار‬
‫‪،‬بادیت ‪،‬یدان تمددنی اایهداس فرهنگدی سماشدته بدوده باشدد؟ وویدر‬
‫فرهنگ اش عشداا ‪،‬هداجرانی را اسدر وبدان ‪،‬ده دهندگ جددل دارد او‬
‫ایه روست اه جملگی انتلکتوژد هاس ایراندی بدا هدم نیدز نمدیتوانندد او‬
‫عهددده چنددیه اددارس بردینددد ‪،‬گددر دنکدده ‪،‬ددراد او سفددتوسددو «ترجمدده‬
‫اردن» او اتا هداس غربدی بده فارسدی باشددد بده ایده ترتیدب دروسه‬
‫دونایشددوتی خدداتمی بدده ‪،‬ددر جنینددی ‪،‬ددرده بددود ددیی او دنکدده‬

‫‪156‬‬
‫ا‪،‬کان سقط شددن بیابددد حتدی اسدر حسده نیتدی بدراس خداتمی قاژدد‬
‫شددویم در اصددد ا‪،‬ددر اددوچکتریه تغییددرس روس نمددیدهدددد جدددا چدده‬
‫تصورس او ‪،‬یتوانسته او چنیه « روسهاس» داشته باشد ؟‬
‫ایه انت ار را نمدی تدوان داشدت اده در اینمدا تالیلدی او علدد سیاسدی‬
‫و اجتماعی وقت بده دسدت داده شدود عللدی اده بده سدزینی او بدراس‬
‫ریاسددت جمهددورس و سددرانمام بدده انتخددا او بدده ایدده سددمت ‪،‬نمددر‬
‫‪،‬ددیسردندددد ا‪،‬ددا بدده نکتدده دیگددرس بایددد همددیهجددا اشدداره اددنم‪ :‬بددراس‬
‫فیلسددوفی بددا اعتبددارس چنددیه جهددانی چددون شددما نخبگددان ایتخددت‬
‫حسابی خودنمایی ادرده انددد در حددود نمداه سدال دیی نخبگدان ‪،‬دا‬
‫به ض ف نوواده خود بدراس فلسدفه دی‪،‬دیبرندد و ایده ضد ف را تیمدار‬
‫‪،‬ی انندد علت اش بده ن در ‪،‬ده ایده اسدت اده فلسدفه قلمرویدی سدت‬
‫ناا‪،‬ه و انترل نا نیر بده ‪،‬اد دنکده او درون بدر ایدههدایی سدتر‬
‫اسددتوار نباشدددد هددر اددس هددوا اددرد ‪،‬ددیتوانددد بدده ایدده قلمددروس‬
‫بی حصار دسدت اندداوس نمایددد ااندت در دن و‪،‬دان بده ایده حساسدیت‬
‫‪،‬روس و ض ف نا‪،‬وجه اشاره اردهاست دن هم براس دهمان!‬
‫دسانتریه راه بدراس اسدب «صد حیت فلسدفی» ندزد ‪،‬دا عمو‪،‬دا ایده‬
‫اسددت ادده هددر سددوراخ سددنبهاس او افاضددات دانشددمندانه خ دود را چدده‬
‫شفاهی و چه اتبی بدا ندام فیلسدوفان غربدی درانیمد اودر ایده شدیوه‬
‫در اعتبارانددووس بیشدتر خواهدد شددد اسدر او فیلسدوفان ‪،‬ددرن بگددوییم‬
‫و بنویسددیم یددا او ‪،‬کتددبهدداس فلسددفی نددام ببددریمد ورنددگتددر او همدده‬
‫‪،‬یددان ‪،‬ددا دنهددایی هسددتند ادده «نددام» ‪،‬فدداهیم یددا تئددورسهدداس ایدده‬
‫فیلسوفان را نیز به رخ ‪،‬یاشند‪.‬‬
‫سددفر شددما بدده تهددران بددراس ‪،‬دده دوجنبدده دارد جنبدده ایرانددی و جنبدده‬
‫دهمانید جنبه ایراندی دن نداظر اسدت بدر تديویرس اده حضدور شدما روس‬
‫ع قمندددان و ‪،‬یزبانددان سناشددته و ‪،‬ددای تصددوراتی در دنهددا دیددددورده‬

‫‪157‬‬
‫اسددتد ایدده جنبدده را ‪،‬ددیتددوان در جم تددی چنددد بیددان اددرد‪ :‬یدد‬
‫فیلسوف نا‪،‬دار جهانی او «سرو‪،‬یه فیلسدوفان» بده تهدران ‪،‬دی دیدد تدا‬
‫با جهان ‪ ،‬نوس ‪،‬ا دشنا شودد ایده ا‪،‬در ‪،‬وجدب ‪،‬دیشدود اده نخبگدان‬
‫‪،‬ا در چنیه دیینده اس خدود را بنگرندد و ‪،‬توجده اروش خدود سردنددد هدر‬
‫انداوه هم واانی هایشدان ‪،‬تفداوت باشدد ‪،‬شدتر و ‪،‬کندون در همده‬
‫دنددان ایدده اسددت ادده چددون «هابر‪،‬دداا» بددراس دشددنایی بددا دنهددا بدده‬
‫اشورشان د‪،‬ده در دل بده خدود بگویندد‪، :‬دا همیشده ایده احسداا را‬
‫داشتیم اه اسی هسدتیم و حدای دیگدر ایده احسداا بده «دانسدته»‬
‫تبدید شدهاست‪.‬‬
‫‪،‬ورد ن ر ‪،‬ده در اینمدا جنبده دهمدانی سدفر شماسدت ی ندی تصدویرس‬
‫اه شما او ‪ ،‬نویت تهرانی بدراس دهمدانی هدا ترسدیم ادرده ایددد نخسدت‬
‫باید خشو ی او ایه تصدویر را برجسدته ادنم تدا جلدب توجده بیشدترس‬
‫اندددد شددما در الددی صدداحبن ددران و ‪،‬یزبانددان او فرهنددگ غربددی را‬
‫نخست در ی عبارت بده خوانندده دهمدانی ‪،‬نتقدد ‪،‬دی نماییددد عبدارت‬
‫‪،‬ربددو در ارتبددا بددا ‪،‬ددواردس ادده شددما او ‪،‬ایددهورس ‪،‬ددا بدده دسددت‬
‫‪،‬یدهید ایها‪،‬ی انکارنا دنیر دارد ی ندی چنداناده هدمااندون خدواهیم‬
‫دید ‪ ،‬نا دو هلوست و بدراس بدردورد شدما او‪ ،‬نویدت ‪،‬دا ادانونید شدما‬
‫‪،‬ی نویسید‪« :‬وقتدی ددم بدا دسدت ‪،‬ایده اس او ‪ ،‬نویدت غربدی بده شدرق‬
‫‪،‬ی رود او هر دو سو با سدوظتفاهم ‪ ،‬مدول ‪،‬واجده ‪،‬دیشدود اده در دن‬
‫نقددی بربددر بددراس ‪،‬ددا درن ددر سرفتدده شدددهاسددت‪ :‬وبددان حددال ایدده‬
‫سوظتفاهم ایه است اده شدرقیهدا بیشدتر دربداره ‪،‬دا ‪،‬دیدانندد تدا ‪،‬دا‬
‫دربدداره دنددان»د ‪،‬فدداد ایدده تشددخی دو هلددو بدده سددبب ‪،‬قصددودس ادده‬
‫دارد به هدر سدان در ‪،‬دورد ایدران او نواسد ‪،‬یشدده صددق ‪،‬دیاندد و‬
‫بایددد دن را همدده جددا در سراسددر تصددویر باودیدددد بددا وجددود ایدده دنندده‬
‫سددسس در تص دویر ‪،‬ددیبینددیم اددا‪ ،‬بددا ایدده تشددخی نمددیخواندددد او‬

‫‪158‬‬
‫ی د عبددارت اسددتثنایی دیگددر ادده دن نیددز بددیایهددام نیسددت و عم د‬
‫اروش انتلکتوژدددهدداس ایرانددی را ‪،‬خدددوش و ‪،‬غشددوش ‪،‬ددیسدداود‬
‫بگددنریم اظهددارن ر در ‪،‬ددورد دنددان خدداهی او نددز و جدددسسددتد او‬
‫‪،‬باحثدده ‪،‬یددان داورس ارداددانی ادده «هایدددسرس» ‪ ،‬رفددی ‪،‬ددیشددود و‬
‫عبددداهکریم سددروش ادده « ددو رس» و عددارف خوانددده شددده سددخه‬
‫‪،‬ددیرود بددی دنکدده خواننددده نددزس در دن احسدداا اندددد ب ددد سفتدده‬
‫‪،‬دددیشدددود اددده داورس اردادددانی سدددت‪،‬درنیسدددت هدددم هسدددت و‬
‫سددت‪،‬درنیسددتهددا و در نتیمدده داورس ارداددانی بددر اسدداا د‪،‬ددووه‬
‫هایددددسر دربددداره «نهددداد تکنید د » ‪،‬درنیتددده غربدددی را در «نقدددد‬
‫بو‪،‬ی شان» ‪،‬اد ‪،‬دی وننددد در همدیه انایده «نقدد بدو‪،‬ی» ناسهدان‬
‫جدیتی اه تدا اندون بدا دن او دو جریدان ‪،‬خداهف هایددسرس و دو رس‬
‫به نماینددسی داورس و سدروش سدخه سفتده شدده دود ‪،‬دیشدود و بده‬
‫دسمان ‪،‬دی رودد روشده اسدت اده «نقدد» بده ‪،‬اد دنکده «بدو‪،‬ی»‬
‫شد اروش خدود را او دسدت ‪،‬دیدهددد ‪،‬کثدی در ایده ترایدب درسدتی‬
‫ایه ن ر را قش ی ‪،‬ینماید‪.‬‬
‫چرا شما فکر یا بداور ‪،‬دی انیدد افدراد فرهنگدی ‪،‬شلقدا دیگدر همندون‬
‫فرهنددگ ایددران اسد ‪،‬ی ادده بددیی او هددزار سددال اسددت بددا وسددت و‬
‫استخوان در ‪،‬ادیت و ‪ ،‬نویت دن غدرق و تخمیدر شددهاندد ‪،‬دیتوانندد‬
‫ی د ضددر او جدداس خددود بدده ‪،‬یددان فرهنددگ غرب دی بمهنددد و در دن‬
‫جوین دهند سدویی او فرهندگ یوندانی د رو‪،‬دی برد‪،‬ددهاندد و او بدار و‬
‫بر دن تغنیه ‪،‬یانند بی دنکده سوارشدی بدر ایده تغنیده ‪،‬ترتدب سدردد؟‬
‫یا چرا سمدان ‪،‬دیانیدد فرهندگهداس بیگانده بده فرهندگ بدیواسدشه‬
‫ارو ایی د د‪،‬ریکایی اه فلسفه را نیدز در بر‪،‬دی سیدرد دسدان بده ‪،‬یدرا‬
‫دن دست ‪،‬ی یابندد بده صدرف اینکده ‪،‬مدنو سیرایدی دن شدوند اده‬

‫‪159‬‬
‫جهددانی اسددت؟ اص د ایدده سیرایددی فرهنددگ شددما او چیسددت ادده ‪،‬ددا‬
‫ایرانیان را حتی «علما» نیز تسخیر ‪،‬ینماید ؟‬
‫اسر المات ‪ ،‬نا داشته باشدند او ویدر بدار اسدی دادن بده ایده رسدی‬
‫نمی توان به دسدانی شدانه خداهی ادرد‪ :‬دیدا ید ‪،‬سدلمان ‪،‬دیتواندد در‬
‫عددیه حددال عددارف و ددو رس باشددد و در نتیمدده همنددون عبددداهکریم‬
‫سروش به سفتده شدما «قا انده ‪ ،‬تقدد بده تقسدیم ادار ‪،‬یدان دیده و‬
‫علددم در حدددس ادده ‪،‬سددئله شناسددایی ‪،‬شددره ‪،‬ددیسددردد»؟ بددد نیسددت‬
‫بدانید اده عرفدان اسد ‪،‬ی ‪،‬دا ایرانیدان نده تنهدا بده فلسدفه بدی اعتندا‬
‫بلکه او دیرباو دشمه خونی دن و ‪،‬دای دشدمه خدونی علدم بدوده اسدت‬
‫و عبددداهکریم سددروش ادده بددهوعددم شددما ایدده دو امددال را دارد ی نددی‬
‫عددارف و ددو رس بددودن را در خددود جم د دورده دسددت ددرورده ‪،‬کتددب‬
‫‪،‬وهوس یکدی او بدانفووتریه عارفدان ‪،‬اسدتد بده وحمدت ‪،‬دیتدوان بده‬
‫سددخنی او او برخددورد ادده او اش د ار عرفددانی ایدده عددارف هبریددز نباشدددد‬
‫عرفددان ‪،‬ددا بددا اسددتراتژس ‪،‬ناددرف اددردن اوهددان او ‪،‬سدداژد او ریددق‬
‫رؤیایی سداخته جهدان خوددفریدده اش و بده امد بدرانگیخته شدور و‬
‫شددیدایی در دنهددا علددم و فلسددفه را اشددته و دفدده اددردهاسددتد حتددی‬
‫ابددده سدددینا اشدددف و شدددهود اوهیدددا را برتدددر او ادرا فلسدددفی‬
‫‪،‬یدانستهاستد و جز ایده دیدا ‪،‬دی تدوان اسدی را هایددسرس شناسداند‬
‫و ضمنا ست‪،‬درنیست چدون بدا تکیده بدر «نهداد تکنید » در فلسدفه‬
‫هایدسر «دست به نقدادس بدو‪،‬ی دربداره ‪،‬درنیتده غربدی» ‪،‬دی وندد بده‬
‫صدرف اینکدده هایدددسر را شدتیبان خددود ‪،‬ددینمایاندد؟ چدده اسددی قددرار‬
‫اسددت در اینمددا دسددتخوش ‪،‬ضدداکه شددود هایدددسر ‪،‬درنیتدده غرب دی‬
‫یا داورس ارداانی شتگرم به هایدسر ؟‬
‫نماه سال دول اشدید تدا شداه بدا وجدود خشاهداس بدزر سیاسدی‬
‫اه قش ا به بزرسدی خشاهداس سیاسدی ‪،‬دا انتلکتوژددهدا نبودندد و ددر‬

‫‪161‬‬
‫او بنیادسددنار ایددران نددویه اشددور ‪،‬ددا را بدده دسددتانه وندددسی شددهروندس‬
‫‪،‬تمدناندده رسدداندندد حاصددد وحمددات دنددان را جمهددورس اسدد ‪،‬ی در‬
‫ظددرف سددی سددال نیسددت و نددابود اددرد‪ :‬او ن ددر اقتصددادس ادارس‬
‫فرهنگددی حقددوقی و اخ قددید داورس ارداددانی ادده و‪،‬ددانی بددا ‪،‬دده‬
‫همکددار بددود او همددان دغدداو بدده خددد‪،‬ت جمهددورس اس د ‪،‬ی درد‪،‬ددد‬
‫‪،‬دددار ترقددی را یمددود و بدده تدددریج سددرد‪،‬دار فلسددفه رسددمی شددد و‬
‫همانگوندده ادده شددما ‪،‬ددینویسددید در غایددت «رژددیس دادداد‪،‬ی علددوم»د‬
‫حریددف عددارف یشدده او عبددداهکریم سددروش ادده یکددی او ‪،‬هددمتددریه‬
‫عددا‪ ،‬ن در ت شیددد سدده سدداهه دانشددگاههددا در سراسددر اشددور بددود بددا‬
‫اظهاروجودهدداس و ر‪،‬ابانددهاش بدده همددان ‪،‬وضدد ی رسددید ادده شددما‬
‫‪،‬ی نویسید به «تقسیم ادار ‪،‬یدان شدناخت دیندی و شدناخت علمدی»‬
‫‪،‬نتها عیدب ادار در ایده اسدت اده ‪،‬دا اصد علدم ندداریم نده علدوم‬
‫بی ددی و ندده علددوم انسددانید تمددام اتددا هدداس دانشددگاهی ‪،‬ددا عم د‬
‫ترجمه او ‪،‬ناب غربیاند یدا بداونویس دنهدا هسدتندد ‪،‬دا تدا دنمدا اده‬
‫او عهده‪،‬ان بر‪،‬یدید جز ایه نمدیاندیم اده دننده او ‪،‬نداب غربدی بده‬
‫دسددتمان ‪،‬ددیرسددد بدده فارسددی برسددردانیم چددون خود‪،‬ددان سدداونده‬
‫نیستیمد ا‪،‬ا اسر ایه ادار را هدم نمدیادردیم ب دا «وضد علدم» ندزد‬
‫‪،‬ا بدتر او ایه ‪،‬دی شدد اده هسدتد علدم ‪،‬دا در واقد رونوشدتی بدیی‬
‫نیسددتد ا‪،‬ددا صددرفن ر اددردن او ایدده رونوشددت قش ددا ‪،‬نمددر بدده ایمدداد‬
‫اصد نمی شودد چنددس دیی خا‪،‬ندهاس حتدی همدیه «علدوم انسدانی»‬
‫را او ‪،‬وجبات اصلی فساد خواندد و اشداره ادرد اده دانشدگاههدا را بایدد‬
‫او ایه علوم بروبند‪.‬‬
‫س او سالها اده ااندون او سدفرتان بده تهدران ‪،‬دیسدنرد دیدا هندوو‬
‫اارل و ر را در ‪ ،‬ان ایه تخفیدف قدرار ‪،‬دیدهیدد اده شداسرد عدارفی‬
‫نیز در ایران اس ‪،‬ی دارد؟ اارل و ر ضددیتی بدا دیده نداشدت ا‪،‬دا بده‬

‫‪161‬‬
‫همان اندداوه نسدبت بده دن بدی تفداوت بدودد ایده اشدور اده توانسدته‬
‫و رس عارف نیز بزایاندد یکدی او تارید تدریه ‪،‬راحدد تداریی خدود را‬
‫‪،‬یسنراندد و یکدی او فاج ده هداس بدزر در ایده سدرو‪،‬یه ایده اسدت‬
‫اه ‪،‬ردم دن خود چنیه ب یی را بر سرشان دوردهاند‪.‬‬
‫‪،‬دده ‪،‬ددیاوشددم تمربددههدداس سددفر ایددران شددما را را در اینمددا فشددرده‬
‫بیاورم‪ :‬براس شما شگفت دور بدوده اده بدا «جا‪ ،‬ده اس خدا‪،‬وش» روبدرو‬
‫نشددده بودیددد تصددور ‪،‬ددیاردیددد ادده انتلکتوژدددهددا و ‪،‬ددردم ‪،‬ت ددارف‬
‫اعتماد بده نفدس ندارندد و ‪،‬رعدو شددهانددد بدویژه «اهمیدت سیاسدی‬
‫‪،‬واجهددههددا در تئوهددوسس اس د ‪،‬ی» ن ددر شددما را سددخت جلددب اددرده‬
‫بددودهد بدده عنددوان نموندده او «شخصددیت برجسددتهاس چددون ‪،‬متهددد‬
‫شبسترس» نام ‪،‬ی برید اده «‪،‬تکدی بدر هر‪،‬نوتید » و «فیلسدوفی بده‬
‫رسم غربی» است و حق افدراد ‪،‬دیداندد اده خودشدان «‪،‬فسدر وحدی»‬
‫باشددندد در ددراو او بدده عبددداهکریم سددروش اشدداره ‪،‬ددیانیددد ادده‬
‫«فیلسوفی است بده شدیوه غربدی» دربداره ‪،‬متهدد شبسدترس توضدیم‬
‫‪،‬ی دهید اه بدا «اسدتدیل روتسدتانی بدا جدزم سرایدان دیندی» ‪،‬قابلده‬
‫‪،‬ی اند در واق شما همدان «نسدبت هدایی» را بده دنهدا ‪،‬دی دهیدد اده‬
‫او دو دهه دیی ورد وبدان اصد ه لبدان شددهاسدتد خوانندده دهمدانی‬
‫اسر توصیفات شما را سدند بگیدرد بداورش ‪،‬دی شدود اده روتستانتیسدم‬
‫بایددد الیدددس باشددد بددراس سشددودن همدده درهدداس بسددته دینددی حتددی‬
‫براس نوذ شی ی اش اه هدزار سدال اسدت انت دار ظهدور ا‪،‬دام دواودهدم‬
‫را ‪،‬ددیاشددد تددا او بددا شمشددیرش بیایددد و ‪،‬اننددد دا‪،‬ددوالس بددا یدد‬
‫ضربت تمدام ونمیرهداس نابکدار را در سراسدر جهدان او هدم بددردد بده‬
‫سفتدده شددما «سددوبژاتیویته ‪،‬دددرن بددراس ‪،‬متهددد شبسددترس جایگدداه‬
‫با ه دیه اسدت» وبدان دهمدانی را روان حدرف ‪،‬دی وندد و ‪،‬دی خواهدد‬
‫«براسدداا رابشدده دیدداهکتیکی ‪،‬یددان ایمددان و دانسددته تئوهددوسس‬

‫‪162‬‬
‫اس ‪،‬ی را با علوم انسانی ‪،‬دينوا سداود»د بدراس دنکده شدما بدانیدد‪ :‬او‬
‫ددس او فرونشسددته احددوال هیمددانیاش بددراس رسددتاخیز هوهنددا‬
‫اسدد ‪،‬ی ایدده قصددد را دنبددال اددرده و تددا انددون او جددایی تکددان‬
‫نخددورده اسددتد و حددای‪ :‬اسددر اینهمدده اددار ‪،‬هددم در قیمو‪،‬ددت و سددایه‬
‫جمهددورس اسدد ‪،‬ی انمددام شددده نبایددد فرهنددگ ‪،‬ددا بددر یکددی او‬
‫تار هاس رویداد تاریخیاش ا نهاده باشد؟‬
‫دننه دن و‪،‬ان در تهران بده شدما عرضده ادردهاندد چیدزس جدز ندوعی‬
‫ش بدهباوس ایراندی د شدی ی ‪،‬نتهدا او ندوذ ادا‪ ،‬بدیاروشاش نبدوده‬
‫چون خود را جددس ‪،‬دیسرفتدهاسدتد شدما قش دا ‪،‬شدابه ایده دیدده را‬
‫نزد خود نمدی شناسدید بدراس دنکده در فرهندگ غربدی وجدود ندداردد و‬
‫اسر هم وجود داشته باشدد خصوصدی و حاشدیهاسسدتد ندزد ‪،‬دا وضد‬
‫اا‪ ،‬بر عکدس اسدتد فقدط در حاشدیه و دنهدم بده نددرت ‪،‬دیتدوان‬
‫به اندیشیدن واق ی برخدوردد بدراس ‪،‬ده بده راحتدی قابدد تصدور اسدت‬
‫ادده چگوندده شددما قربددانی ایدده اندیشددهنمدداییهدداس فلسددفی شدددهایدددد‬
‫سددبباش ایدده اسددت ادده شددما فرهنددگ ‪،‬ددا را او بددرون ‪،‬ددیشناسددیدد‬
‫عا‪،‬د دیگرس اه ‪،‬وجب ‪،‬ی شدود شدما ‪ ،‬نویدات ‪،‬یزبدانهداس خدود را‬
‫بر حسدب ظداهربینیهایتدا ن جددس بگیریدد ایده اسدت اده بندا را بدر‬
‫وجود شرایط ایده دل بدراس دیسدکورو ‪،‬دی سناریدد خصوصدیتی اده بدر‬
‫اساا تئورس شما در نهداد وبدان اده جهدانی باشدد ت بیده شددهد اسدر‬
‫چنیه نباشد ‪ ،‬نایی ایه ‪،‬دیشدود اده شدما تئاترهداس ‪ ،‬ندوس تهدران‬
‫را عینددا بدده اشددور خودتددان ‪،‬نتقددد اددردهایدددد در غیددر ای ده صددورت‬
‫توضیم اش با شماست اده چگونده توانسدتهایدد اینهمده ‪ ،‬نویدات ‪،‬هدم‬
‫را او فرهنگی به تمربده دریافتده باشدید اده وبدانی بدراس شدما ادا‪،‬‬
‫بیگانه است و به همیه سونده قددرت ‪،‬یدرا اسد ‪،‬یاشد بدراس دنکده‬
‫‪ ،‬نددهاس او اندیشددیدن ‪،‬ددا و بددویژه نددوذ «هر‪،‬نددوتیکیاش» را او درون‬

‫‪163‬‬
‫ببینیددد حاض درم بخشددی او ‪،‬صدداحبهاس بددا ‪،‬متهددد شبسددترس را بددراس‬
‫شددما بدده دهمددانی برسددردانمد در ایدده ‪،‬صدداحبه او برخددی او دیددههدداس‬
‫قردنددی را بددا «فدده هر‪،‬نوتی د » تفسددیر ‪،‬ددیاندددد دنندده او در تفسددیر‬
‫هر‪،‬نددوتیکی ایدده دیددههددا ‪،‬ددیسویددد دنقدددر حیددرتدور اسددت ادده روس‬
‫ااریکاتور «هر‪،‬نوتی » را سدفید ‪،‬دی انددد فدرداس همدان روو تفسدیر‬
‫هر‪،‬نوتیکی را بیدرنگ س ‪،‬یسیرد‪.‬‬
‫ع قه شما به دیدد و رفتدار دیندی خدود را در ایده ‪،‬دن کس ‪،‬دی سداود‬
‫اه فقط نمایندسان ایده جنداه را بده خواننددسان دهمدانی ‪،‬دیشناسدانیدد‬
‫چرا چنیه انتخدابی؟ اسدر ایده انتخدا نتیمده ایده باشدد اده شدما در‬
‫سددفرتان بدده تهددران بدده اسددی برنخددوردهایددد ادده همشددراو «‪،‬تفکددران‬
‫دیندار» باشد ‪ ،‬نایی ایده ‪،‬دی شدود ایندان در راا نخبگدان ‪،‬دا قدرار‬
‫دارند؟ همه ایه ها بده هشدت سدال دیی ‪،‬ربدو ‪،‬دی شدوندو بندابرایه‬
‫ایه رسی بماست اه چرا ‪،‬ده همدان و‪،‬دان چندیه نا‪،‬دهاس بده شدما‬
‫ننوشدتهامد اسددیاش امدابیی ایدده اسدت‪ :‬وقتددی دن و‪،‬دان او سددفرتان‬
‫‪،‬شلد شدددم و فهمیدددم در ددی شددما رینددارد رورتددی و اوتفریددد هوفدده‬
‫هم به تهران رفتدهاندد و بدا توشدهاس ‪،‬شدابه باوسشدتهاندد بدیی او دن‬
‫بردشددفته شددده بددودم ادده بتددوانم فکددرم را بددر ‪،‬وض د ی در برابددر شددما‬
‫‪،‬تمراز ساومد بایدد اوعدان ادنم اده سدفر و سدزارشهداس شدما بدراس‬
‫‪،‬ه اا‪ ،‬فاقد ‪ ،‬ندی بود نددد و‪،‬دان ریاسدت جمهدورس خداتمی بدود بدا‬
‫‪، 10‬یلیددون راسد ‪،‬دده اصدد بددا انتخددا او بدده ایدده سددمت او دغدداو‬
‫‪،‬خدداهف بددودم چددون در او «‪،‬اللددی سیاسددی» ‪،‬ددیدیدددم ادده عواقددب‬
‫وخیمترس به بارخواهد دوردد تصدور ‪،‬دیانیدد نا‪،‬دهاس بدا همدیه ‪،‬اتدوا‬
‫‪،‬ی توانسدت شدما را بده فکدر فروبدرد و ‪،‬وجدب شدود در بردوردهایتدان‬
‫تمدیدن ر انیدد؟ ‪،‬ده بداورم نمدیشدود چدون شدما هدم در دن و‪،‬دان‬

‫‪164‬‬
‫خدداتمی را «‪،‬نمددی» ‪،‬ددی نداشددتیدد بدده همددیه دهیددد هددم بدده تهددران‬
‫سفر اردید‪.‬‬
‫هشددت سددال ددس او سددفر شددما بدده تهددران دو یشددا‪،‬د ‪،‬تفدداوت و او‬
‫ن ر اهمیت ناهمسدان همددیگر را در وهده ‪،‬ده تدداعی و ن در ‪،‬ده را‬
‫به خود جلب اردنددد یشدا‪،‬د اوهدی بدود اده وقدوف ‪،‬ده را نسدبت بده‬
‫دو‪،‬ددی تشدداین نمددودد اوهددی سددال سنشددته روس داده بددودد ‪،‬ن ددورم‬
‫«شددوریدن درام» ‪،‬ددردم در ایددران اسددتد ایدده شددورش درام بددهصددورت‬
‫ت دداهرات ‪،‬یلیددونهددا نفددر او ‪،‬ددردم اعددم او دانشددمو و اددارسر دانددی‬
‫د‪،‬وو و اار‪،‬ند اداره و هر بقده دیگدر سده ‪،‬داه تمدام ادا‪،‬ده داشدت تدا‬
‫سرانمام دن را حکو‪،‬دت بدا قهدرس بیرحمانده در برابدر چشدم جهانیدان‬
‫سراوبیدد بیشمارس به ونددان افتادندد بده قتدد رسدیدند ویدر شدکنمه‬
‫جددان دادنددد و او ون و ‪،‬ددرد ‪،‬ددورد تمدداوو قددرار سرفتندددد و شددما دقدداس‬
‫روفسددور هابر‪،‬دداا سددکوت اردیدددد خواسددتهدداس برحددق ایدده ‪،‬ددردم‬
‫ایه بود اه او ن در ادار و شدغدشدان تدي‪،‬یه داشدته باشدند ‪،‬داههدا در‬
‫انت ددار رداخددت دسددتمزد و حقددوقشددان ننشددینند او دوادس برخددوردار‬
‫باشند رو وندسی شدان را خدود انتخدا انندد ا‪،‬یدال خدود را شخصدا‬
‫بردورند هباا به سلیقه خود و هدر جدور و هدر رنگدی اده ‪،‬دی خواهندد‬
‫بسوشندد دیا ایه ‪،‬ردم با ایده خواسدت هدا و ایسدتادسی هدا در برابدر ا‪،‬در‬
‫و نهددی قیمو‪،‬ددتهددا ‪،‬هددمتددر او نخبگددانی نبودنددد ادده شددما بددا دنددان‬
‫سفددتوسوهدداس فلسددفی و جا‪ ،‬ددهشددناختی اددردهایددد ‪،‬هددمتددر او‬
‫اشخاصددی چددون ‪،‬هدداجرانی ادددیور سددروش داورس شبسددترس و‬
‫‪،‬شابهانشدددان؟ اسدددر شدددما او دندددان در ت ددداهراتی اددده بددده خدددا ر‬
‫خواسددتهدداس برحددقشددان ‪،‬ددیاردنددد شخصددا و رسددما حمایددت اددرده‬
‫بودیددد بددر اسددتیفاس بی ددی حقددوق دنددان تيایددد ‪،‬ددیاردیددد و دن را‬
‫برحق ‪،‬دیخواندیدد او دهیدرس و وبدات دنهدا بده شدگفت ‪،‬دید‪،‬دیدد و‬

‫‪165‬‬
‫دن را ‪،‬دیسدتودید و بدینگونده او دنددان شدتیبانی اخ قدی ‪،‬دیاردیددد‬
‫حتما ت اهرانندسان انددای امتدر احسداا تنهدایی ‪،‬دیاردنددد و ایده‬
‫اند ‪،‬دی توانسدت یاقدد بدراس سروهدی نسدبتا بدزر بیشدتر شدود‬
‫چددون ا‪،‬کددانی بددود برخددی دیگددر او همکدداران شددما در ددی چنددیه‬
‫نمونهاس ا در ‪،‬یدان یارس سنارند‪.‬‬
‫حددای بددد نیسددت ایدده را نیددز بدانیددد ادده حمایددت دنننددانی عبددداهکریم‬
‫سروش و شراا او جندبی سدبز در نهدان بدراس نمدات خودشدان بدوده‬
‫و هسددت در واقدد ت اهرانندددسان نمددیبایسددتی او قدددرت اسدد م‬
‫‪،‬ی ااستند بلکه ‪،‬ی بایسدتی قددرت را در حکو‪،‬دت اسد ‪،‬ی بده سدوس‬
‫اص ه لبدان ‪،‬دی غلتاندنددد بده ایده ترتیدب اسد م سزندد نمدیدیدد و‬
‫قدرت اش بدراس او و یدارانی حفد ‪،‬دیشددد یاقدد ایده خدوابیسدت‬
‫ادده اص د ه لبددان ب دراس خددود ‪،‬ددیدیدنددد و همننددان ‪،‬ددیبینندددد در‬
‫حکو‪،‬تی ودوده او اسد م و ‪،‬سدیشددسیهداس اجتمداعیاش ایندان بده‬
‫سبب ‪،‬شدارات در بدردوردن انقد اسد ‪،‬ی و نیدز بده سدبب اعمدال‬
‫همننددان ‪،‬کتددوم ‪،‬اندددهشددان در تاکددیم ایددههدداس دن ‪،‬ددورد ‪،‬ؤاخددنه‬
‫قرار ‪،‬ی سرفتندد یبد و‪،‬انی چندیه اتفداقی خواهدد افتدادد قهر‪،‬دانهدایی‬
‫چددون سددروش شبسددترس داورس و همانندهاشددان فقددط در ‪،‬یدددان‬
‫خاهی او حریف عر اندام ‪،‬یانند‪.‬‬
‫اانددون برسددیم بدده ‪،‬دداجراس دو‪،‬ددی ادده حدداای او نگرانددی شماسددت‬
‫براس ا‪،‬رس اده نده فدوتی سدت و نده اصد ‪،‬وجده بده ن در ‪،‬دیرسدد‬
‫درسددت در نقشدده ‪،‬قابددد دن حادودده اوهددی ادده فریددادس خددا‪،‬وش او‬
‫اعمدداق سددتم بددودد ‪،‬وضددوذ ‪،‬ربددو بدده اهمیددت دیدده اسددت ادده بدده‬
‫‪،‬ناسددبت دن شددما چندددس ددیی در دانشددگاه اددو ر در نیویددور‬
‫سخنرانی اردیدد ‪،‬راز وقدد سدخنرانی شدما ‪،‬سدئله «‪،‬اددودیتهداس‬
‫نا‪،‬نصفانه» یا غیرقابد فهدم در غدر بدراس دیده بدودد ‪،‬ده او ریدق‬

‫‪166‬‬
‫ترجمه برخی او اساسها سدخنرانی شدما را ‪،‬دی شناسدمو بندابرایه دننده‬
‫‪،‬ه ‪،‬دی سدویم بدرچنیه ‪،‬فدادس ‪،‬بتندی سدتد بدا وجدود ایده ‪،‬دی تدوان‬
‫اوخ ل دن به ‪،‬وض شما ی بدردد ‪ ،‬مدوی وقتدی شدما در ‪،‬دوارد دیگدر‬
‫او اارل اشدمیت حدرف ‪،‬دیونیدد قصددتان نقدد ادردن اوسدت و او او‬
‫در انددار اسددانی چددون هایدددسر هئددو اسددتروا درنوهددد سهلدده نددام‬
‫‪،‬یبرید و ن یدز در ارتبدا بدا نینده و ‪،‬دارای دوسداد اده دندان را شدما‬
‫«نویسددندسان سددیهبددیه» ‪،‬ددینا‪،‬یدددد بددر خدد ف ‪ ،‬مددول در ایدده‬
‫سخنرانی بر تز اارل اشمیت تکیه ‪،‬یانیدد بدر تدزس اده ‪،‬ددعیسدت‬
‫تمددام ‪،‬فدداهیم سددکویر در دوهددت ‪،‬دددرن و جا‪ ،‬دده دن ‪،‬یراوددیسددت او‬
‫‪،‬بانی تئوهدوسس ‪،‬سدیای و تنهدا ایده ‪،‬یدرا را ‪،‬وجدب احیداس دیده‬
‫در دوره انونی تلقی ‪،‬ی نماینددد بددیه نادو ایده تصدور بدراس خوانندده‬
‫دهمدانی ایمداد ‪،‬دیشدود اده اهزا‪،‬ددا تدز ادارل اشدمیت درسدت اسددت و‬
‫نوشددکفتگی جدیددد دیدده را تاریخددا توضددیم ‪،‬ددیانددد یددا او دنسددو ادده‬
‫بگیریم ایه دیده نو ‪،‬ویدد درسدتی تدز ادارل اشدمیت ‪،‬دی سدرددد ا‪،‬دا‬
‫اسر شدما چندیه ن درس نداشدته ایدد چدرا ارجداذ بده ادارل اشدمیت در‬
‫ارتبا با نود‪،‬یدن دیده دیده؟ بده عندوان شداهد ایده دیدده در و‪،‬دان‬
‫‪،‬ا او جور دد بوش نام ‪،‬ی بریدد اده اقتددار سیاسدی خدود را عشیدهاس‬
‫ایهی ‪،‬ی نداشتهد چندد تدا جدور دد بدوش او و‪،‬دان اسدتق ل د‪،‬ریکدا‬
‫‪،‬یتوان ‪،‬یان روسداس جمهدور دن اشدور یافدت تدا بشدود در جدور دد‬
‫بددوش نمونددهاس او دنددان دیددد؟ شددما بدده غددر هشدددار ‪،‬ددیدهیددد ادده‬
‫«یکمانبدده در جا‪ ،‬دده جهددانی بددراس حفدد جریددان دوادیخواهاندده‬
‫د‪،‬کراتی » بکوشد و او را ‪،‬ورد سدرونی قدرار ‪،‬دی دهیدد اده بدر اودر‬
‫خددبطهددایی د‪،‬یددزش احددوال دینددی و سیاسددی را بددراس دیگردینددان‬
‫دشوار و حتی نا‪،‬مکه ساختهاست‪.‬‬

‫‪167‬‬
‫دیده نوظهورس اده شدما او دن صدابت ‪،‬دی انیدد در واقد دیدده اس‬
‫است درونی بدون هدف خدارجید و ایده دن چیدزس نیسدت اده رسدما‬
‫و اسما «دیه» ‪،‬ی نا‪،‬یمد فقط دیدههداس توحیددساندد اده هددفهداس‬
‫برونی و سداو‪،‬انی دارنددد او ایدهسونده دیده در حددس اده حضورشدان‬
‫همدده ج دا ‪،‬اسددوا اسددت دو تددا بیشددتر نددداریم یکددی ‪،‬سددیایت و‬
‫دیگرس اس مد در ‪،‬قایسده دنهدا بدا هدم ‪،‬سدیایت بده دییلدی بسدیار‬
‫نسددبتا بددیویددان اسددت و او هادداظی و در ‪،‬ددواردس حتددی سددود‪،‬ندو‬
‫نسبتی اه بده اسد م نمدی تدوان دادد اهبتده بسدیار نادراندد غربدیهدایی‬
‫اه به خا ر یدافته «تشخصدی ‪،‬متداو» نسدبت بده دیگدران بده اسد م‬
‫‪،‬ی سروند ا‪،‬ا ایده نبایدد ‪،‬وجدب سدردد اده ‪،‬دا خشدر اسد م را نادیدده‬
‫بگیریمد او سوس دیگر همه در غدر و بدویژه در دهمدان ‪،‬دیداندیم اده‬
‫هددزاران نفددر در سددال او عضددویت الیسددا اسددت فا ‪،‬ددیاننددد و ادداهی‬
‫داو لبددان بددراس خددد‪،‬ت در الیسددا ‪،‬وجددب نگرانددی ‪،‬قا‪،‬ددات الیسددایی‬
‫شده استد همه ایه واق یت هدا را شدما نمدی بینیدد یبدد چدون بدا ن در‬
‫شما در ‪،‬ورد نوشکوفایی یدا رنسدانس دیده ‪،‬غدایرت دارنددد شدما حتدی‬
‫او علددت رونددق بدداوار دیدده نمددی رسددید بلکدده بنددا را بددر ‪،‬وجودیددت دن‬
‫‪،‬ددیسناریددد همددیه و بددسد ‪،‬دده ‪،‬ددیخددواهم در اینمددا نگدداهی بدده‬
‫سنشته اس نه چنددان دور بیندداوم و بلکده بتدوانم چرایدی ایده دیدده را‬
‫به سونهاس اه شما نمدی بینیدد روشده سداومد وقتدی شدوروس سدابق در‬
‫برخددی او اشددورهاس ارو دداس شددرقی سددساه یدداده اددرد یددا غیر‪،‬سددتقیم‬
‫‪،‬وجددب روس اارد‪،‬دددن ن ا‪،‬یددان در دنهددا شددد دوهددت الیسددا برد‪،‬یدددد‬
‫دیرس نسایید اه غر بده حمایدت او ایده اشدورها رداخدت و بده ایده‬
‫‪،‬ن ور او هدر وسدیله اس اسدتفاده ادردد ‪،‬وضدوذ حسداا در همده ایده‬
‫‪،‬وارد دیده بدودد بده ایده ترتیدب بدا اعمدال چندیه سیاسدتی او جاندب‬
‫غددر دیدده او نددو ‪،‬ملسددی ‪،‬ددیشددود و رفتدده رفتدده ا‪،‬ددا بدده سونددهاس‬

‫‪168‬‬
‫قش ی حضور جهدانیاش ‪،‬شدره ‪،‬دیسدرددد ارو داس غربدی و دهمدان در‬
‫راا دن او ن دددر اقتصدددادس نیرو‪،‬ند دد بدددود و در رفددداهی بیسدددابقه‬
‫‪،‬ددیویسددتد برخددی ‪،‬تخصصددان ‪،‬مددر ادده دیندددهاس ‪،‬شلددو بددراس‬
‫ایده وضد نمدیدیدندد و بده ادا‪،‬دهاش بداور نداشدتند دنقددر ‪،‬کدررا در‬
‫ایدده بدداره هشدددار دادنددد تددا رفتدده رفتدده ایدده هشدددارها جددزو وندددسی‬
‫روو‪،‬دره و در نتیمدده فرا‪،‬ددوش شدددندد وقتدی ایددههدداس رفدداه و اقتصدداد‬
‫تر برداشدتند و خشدر فروریدزسشدان ‪،‬اسدوا شدد ‪،‬دردم بدیی او‬
‫دن با هشدارهاس چنیه خشدرس خدو سرفتده بودندد اده حادوده بدروو دن‬
‫را جدددس بگیرندددد ا‪،‬ددا ایدده حادودده و‪،‬ددانی بددروو اددردد نخسددت بقدده‬
‫اارسر او دن دسیب دید سدسس بده تددریج بقده ‪،‬توسدط تدا سدرانمام‬
‫و‪،‬ددانی علنددی شددد ادده سدده ‪،‬یلیددون اددود در دهمددان ویددر خددط فقددر‬
‫وندسی ‪،‬دی اننددد بدر اب داد ایده فاج ده روو بده روو افدزوده ‪،‬دی شدد و‬
‫نتایج دن دا‪،‬ه ‪،‬دردم را بیشدتر ‪،‬دی سرفدت تدا او چندد سدال دیی بده‬
‫اینشرف جزو ‪،‬وجودیدتهداس ‪ ،‬مدول در ونددسی رووانده ‪،‬دردم سشدتد‬
‫باید اوعان ارد اده روونده ا‪،‬یددس نمدی تدوان در افدق دیندده دیدد و در‬
‫حال حاضر وض همننان وخیمتر ‪،‬یشود‪.‬‬
‫سمان نمی ادنم بدا توجده بده ایده رویدداد و عواقدب دن بدراس ‪،‬دردم و‬
‫رویگردانی شان او الیسا و دننه ایه ‪،‬رجد دیده ‪،‬دی نا‪،‬دد دی بدردن‬
‫علت دننه ‪،‬وجدب دیددارس دیده دروندی در دل ‪،‬دردم ‪،‬دیشدود نیداو‬
‫بدده توضددیم بیشددترس داشددته باشدددد ا‪،‬ددا چنددیه و‪،‬ینددهاس خدداهی او دن‬
‫چیددزس بدده ن ددر ‪،‬ددیرسددد ادده ‪،‬ددورد ن ددر شماسددت و دن را دیدده‬
‫‪،‬ی نا‪،‬یدو بنابرایه براس ی بردن بده ‪،‬ن دور شدما بایدد بده روش حدنف‬
‫‪،‬توسددد سشددتد ‪،‬ن ددور شددما قش ددا دیددههدداس ودایددی بددودایی و‬
‫‪،‬شابهانشدان نیسدتندد ‪،‬دی‪،‬انندد ‪،‬سدیایت و اسد مد ا‪،‬دا وقتدی شدما‬
‫در غددر خواسددتار «دوادس عادیندده» بددراس دیگردینددان ‪،‬ددیشددوید‬

‫‪169‬‬
‫‪،‬ن ورتددان ب ددا دوادس بددراس ‪،‬سددلمانان درارو ددا و د‪،‬ریکاسددتد نقشدده‬
‫اانونی براس شما دنشور اه ‪،‬ه ‪،‬دی فهمدم ایده اسدت اده ‪،‬سدلمانان‬
‫او حقددوق اا‪،‬ددد خددود برخددوردار سردندددو ویددرا بدده وعددم شددما‪،« :‬ددردم‬
‫ی نددی ‪،‬سددلمانان در غددر در انمددام اعمددال دینددی خددود دوادنددد وهددی‬
‫‪،‬شداراتهدداس سیاسددیشددان بایددد خدداهی او ‪،‬اتواهدداس دینددی باشددد»د‬
‫ایدده بددراس شددما ی نددی برخددوردارس «عادیندده او حقددوقی اا‪،‬ددد»د ا‪،‬ددا‬
‫شما در ایه باره اده د‪،‬یخدته سیاسدت و دیده اساسدا چده هزو‪،‬دی دارد‬
‫چیددزس نمددیسوییدددد بلکدده انت ددار داریددد روشددنگرس یشددقدم شددود راه‬
‫د‪،‬یخددته سیاسددت و دیدده را بدده سونددهاس بیابددد تددا ‪،‬فدداد هنمددارس‬
‫درخواسددتهددا و انت ددارات جا‪ ،‬دده ‪،‬دددرن تاقددق نیرندددد اهبتدده شددما‬
‫تيایددد ‪،‬ددیانیددد ادده در قبددال د‪،‬ددادسی روشددنگرس بددراس ت دددید‬
‫خواسددتهدداس خددود بددر حسددب رعایددت اسددشورههددا و تصددورات دینددی‬
‫اددانون هدداس دینددی جا‪ ،‬دده نیددز بایددد سددام ددیی نهنددد و ایدددههدداس‬
‫اههامبخی خود را عرضه نمایندد حدای بایدد جسدت و دیدد ادی و امدا‬
‫چنیه سا‪،‬ی او جانب دیده برداشدته شددهاسدتد سدادهدهدیسدت تصدور‬
‫انیم اه چنیه اتفاقی خواهدد افتدادد تدا و‪،‬دانی اده دیده دا او عرصده‬
‫خصوصی خود فراننهد روشدنگرس ‪،‬خداهفتی بدا دیده ندداردد ا‪،‬دا دیده‬
‫هددر دیندده اسددر بتوانددد حددق حیددات را او روشددنگرس ‪،‬ددیسیددردد دهیلددی‬
‫دشددکارتر او ایدده نمددیتددوان دورد ادده تددا هددم ا‪،‬ددروو تدددریس تئددورس‬
‫تاول (چارهز دارویه) در برخی او استانهاس د‪،‬ریکا ‪،‬منوذ است‪.‬‬
‫دیه هر دیده اس باشدد بده عندوان جروو‪،‬دهاس فرهنگدی او ید ن در‬
‫‪،‬ناصر به فرد است‪ :‬همدواره ‪،‬دیاوشدد بدر همده شدرایط و ‪،‬ناسدباتی‬
‫ادده سددلشهاش را تهدیددد ‪،‬ددیانددد نهایتددا چیددره سددرددد بدده تمربدده‬
‫‪،‬ی دانیم اه هر اقددا‪،‬ی بدراس د‪،‬یخدته سیاسدت بده دیده دنشدور اده‬
‫اس د م بددا توسددد بدده قهددر دن را ‪،‬تاقددق ‪،‬ددیسدداود بدده تفددوق دیدده‬

‫‪171‬‬
‫‪،‬ددیانما‪،‬دددد ‪،‬ددیشددود ایددران را همنددون نفددس ‪،‬مسددم ایدده واق یددت‬
‫ندید؟‬
‫در تصددویرهاس ‪،‬ملدده خبددرس «اشددترن» (شددماره ‪ 3 13‬سوژیدده ‪)1424‬‬
‫اخیرا به چشم ‪،‬ی بیندیم چده خواهدد شدد اسدر رووس ‪،‬اتدواس سیاسدت‬
‫دینددی شددودد در یکددی او ایدده تصددویرها ‪،‬ددردس بلندددقا‪،‬ت نقابدددار‬
‫سددرا ا وشددیده و ش د ق بدده دسددت ‪،‬ددیبینددیم ادده د‪،‬دداده اسددت ونددی‬
‫نوجوان را بزند اه جلوس اس او بدا شدتی بده جلدو خمیدده بدر و‪،‬دیه‬
‫نشستهاستد دیا ‪،‬ا هنوو او دیدن ایه ‪،‬ن رهها وحشت ‪،‬یانیم؟‬
‫با س م دوستانه‬
‫درا‪،‬ی دوستدار‬
‫اله سوم سستا‪،‬بر ‪1424‬‬
‫دددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددد‬

‫‪171‬‬
‫جواب یورگن هابرماس به نامه آرامش دوستدار‬
‫همکار ‪،‬اترم دقاس دوستدار‬

‫با سساا فراوان او نا‪،‬ده بلنددس اده بدراس ‪،‬ده فرسدتادید ‪،‬دیاوشدم‬
‫خود را جاس شدما بگدنارم و تلخکدا‪،‬ی سرنوشدت ید ‪،‬هداجر را در‬
‫انمد او ایه دیددساه ‪،‬دی تدوانم احسداا شدما را نسدبت بده همکدارانی‬
‫بفهمم اه در دن و‪،‬دان هنگدا‪،‬ی اده شدما ایدران را تدر اردیدد بدا‬
‫‪،‬وض ها و ا‪،‬یدهاس سیاسی دیگرس در اشور ‪،‬اندند‪.‬‬
‫استنبا ‪،‬ده در دی سفدت وسوهداس دن و‪،‬دان خدود او قابلیدت وهندی‬
‫ایه همکداران و عمو‪،‬دا او جدو روشدنفکرس سدال ‪ 1441‬در تهدران بدا‬
‫توصدیفات شددما ‪،‬شابقدت نمددیانددد ا‪،‬ددا نمدیدانددم چدرا ‪،‬ددا بایدد ایدده‬
‫اخددت ف ن ددر را حددای ددس او هشددت سددال روشدده انددیم و اصدد‬
‫چگونه ‪،‬یتوانیم دن را بیشرفانه در ‪،‬کاتباتی اوتاه حد انیم‪.‬‬
‫‪،‬ه فکر نمی ادنم اده ‪،‬دا در داورس سیاسدی نسدبت بده رسیدم اندونی‬
‫ایددران اخت فددی داشددته باشددیمد افددزون بددر دن ‪،‬دده سددال سنشددته بدده‬
‫اعتددرا علنددی بددر ضددد سددراو بددیرحماندده ت دداهرات خیابددانی‬
‫یوستم‪.‬‬
‫شددما انگیددزه ‪،‬ناسددبی بددراس نوشددته نا‪،‬دده خددود برنگزیدددهایددد چددون‬
‫دغدغددههدداس شددما بددا سددخنرانی نیویددور ‪،‬دده در دداییز سنشددته‬
‫ارتبددا ی ندارندددد اجدداوه دهیددد ی د اسددی او ایدده سددخنرانی تدداانون‬
‫‪،‬نتشر نشده را به یوست نا‪،‬ه برایتان بفرستم‪.‬‬
‫یورسه هابر‪،‬اا‬
‫اشتارنبر ‪ 1‬سستا‪،‬بر ‪1424‬‬
‫ددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددد‬

‫‪173‬‬
‫پاسخ آرامش دوستدار به نامه یورگن هابرماس‬
‫همکار ‪،‬اترم دقاس هابر‪،‬اا‬

‫او اینکدده نا‪،‬دده ‪،‬ددرا بدده سددرعت اسددی دادیددد و ‪،‬ددته انگلیسددی‬
‫سددخنرانیتددان را در جددوف فرسددتادید تشددکر ‪،‬ددیاددنمد ب ددا بدده نا‪،‬دده‬
‫شما وودتر اسی ‪،‬یدادم اسر دو هفتهاس در ‪،‬سافرت نبودم‪.‬‬
‫غر او نوشته سدشور ویدر ایده اسدت اده بدا توجده بده ‪،‬فداد اسدی‬
‫شددما سددبب نوشددته نا‪،‬دده یشددیه را اندددای روشددهتددر اددنم و‬
‫توضدیااتی چندد دربداره برخدی نکددات در اینمدا بیفدزایمد در ایده بدداره‬
‫اا‪ ،‬با شما هم ن درم اده اخدت ف ن درس چندیه شددید چیدزس اده‬
‫هشت سال س او سفر شما به تهران اانونددر دی نا‪،‬ده ‪،‬ده بده شدما‬
‫‪،‬یددان ‪،‬ددا بددروو اددرده در ‪،‬کاتبددهاس اوتدداه قابددد بررسددی نیسددتد بدده‬
‫هددیچ وجدده چنددیه تصددور و قصدددس هددم نداشددتمد هددر چنددد سددخنرانی‬
‫شددما در نیویددور انگیددزه ‪،‬دده در نوشددته دن نا‪،‬دده بددوده دد انگیددزهاس‬
‫اه شما دن را در اسی تدان «نا‪،‬ناسدب» خواندده ایدد دد و ‪،‬وجدب شدده‬
‫سزارش هاس سدفرتان او تهدران را بده ‪،‬یدان بکشدمد ایده اقددام را ‪،‬ده‬
‫به دو سبب ‪،‬وجده ‪،‬دیداندم و بایدد بددانمد یکدی دنکده در ایدران هدیچ‬
‫چیز بدا وجدود «انتلکتوژددهدایی» تغییدر نکدرده اسدر وضد وخدیمتدر‬
‫نشده باشدو و دیگر دنکه شما بدا اسدیتدان ‪،‬فداد سدزارشهداس هشدت‬
‫سال ییتان را همننان تيیید ادردهایددد ایده ‪ ،‬ندا در تيایدد شدما بدر‬
‫«اخددت ف ن ددر» ‪،‬یددان ‪،‬ددا ‪،‬سددتتر اسددتد در سنشددت ایدده ایددام‬
‫«‪ ،‬نویددات» ‪،‬ددا بدددون امتددریه دغدغددهاس او دنندده در یرا‪،‬ددوناش‬
‫‪،‬ددیسددنرد همننددان در سهددواره وجددود ویمددودش غنددودهاسددتد‬
‫نمایندسان ایه «‪ ،‬نویدات» همدان هدایی اده شدما در تهدران بدا دندان‬

‫‪175‬‬
‫دشددنا شددده و دنهددا را در دهمددان ‪ ،‬رفددی اددرده بودیددد ‪،‬نویددات‬
‫تکرارس شان را همنندان ‪،‬دی سویندد و ‪،‬دی نویسدندد دیدا ‪،‬دی دانیدد اده‬
‫‪،‬یددان ایدده نخبگددان و قهر‪،‬انددان اصدد ه لددب ادده شددما دنددان را‬
‫«همکاران فلسفی» ‪،‬ی نا‪،‬یدد حتدی ید نفدر در خدار ایدران نیدز تدا‬
‫انون اشاره نکرده اه بهاژیان را به دانشگاه راه نمیدهند؟‬
‫‪،‬یان دنان ب دا ‪ ،‬ددودس نیدز هسدتند اده بده جدد ‪،‬دیاوشدند بدراس‬
‫‪،‬صارف بو‪،‬ی او غر علدوم انسدانی وارد اننددد ا‪،‬دا اشدتباه دندان ایده‬
‫است اه سمدان ‪،‬دیانندد بدا ایده دسدتاوردها ‪،‬دی شدود ‪،‬سداژد ‪،‬دا را‬
‫شناخت و راه حد براس دن هدا یافدتد ‪،‬توجده نیسدتند اده بدویژه علدوم‬
‫انس د انی او خ د ل و بددر اسدداا الیتددی فرهنگددی او سدداختار اجتمدداعی‬
‫سیاسی تاریخی و نیز اقتصادس د فندی غدر دیدد د‪،‬ددهاندد و نداسزیر‬
‫فقددط بددر ‪،‬ناسددبات ینیددده دنهددا قابددد انشبدداقاندددد در واق د اینددان‬
‫«حضور جهانی غر » را حمد بر «ااربرد جهانی دن» ‪،‬یانند ‪.‬‬
‫دننه ‪،‬ا باید او غر بیدا‪،‬وویم ایده اسدت اده او ریدق شدناخته ‪،‬تدد‬
‫او یکسددو و تمددریه و ‪،‬مارسددت او دیگرسددو بدده سونددهاس بسرسددیم و‬
‫بیندیشددیم ادده در ددس ایدده ف اهیددت وهنددی «‪،‬راجد و‪،‬ینددی و عددواهم‬
‫فراو‪،‬یندی» دیگدر نهدان نباشدند و نمانندددد او ایده ریدق ‪،‬دا خددواهیم‬
‫توانست ‪،‬انند ی جراه فرهنگ‪،‬دان را اده تدا اندون بدراس خدود ‪،‬دا‬
‫ناشددناخته ‪،‬انددده در سرفددا و هنددا او درون بدده بددرون بشددکافیم و در دن‬
‫بنگریمد براس تاقق ایه ا‪،‬ر نداسزیریم د‪،‬دووه هدا و تئدورسهداس غربدی‬
‫را تا دنما اده ‪،‬یسدر اسدت بفهمدیم و دنهدا را او دن خدود سداویمد ا‪،‬دا‬
‫به سدببی اده در بدای سفتده شدد او بده اداربردن ابدزارس دنهدا بدراس‬
‫رسدیدن بدده هدددف خددود دساهاندده بسرهیدزیمد ایدده را ‪،‬دده بددراس و‪،‬ددانی‬
‫بسددیار دراو ‪،‬هددمتددریه وظیفدده خود‪،‬ددان ‪،‬ددیدانددم وظیفددهاس ادده بددا‬
‫شتکارس خستگینا نیر باید در انماماش بکوشیم ‪.‬‬

‫‪176‬‬
‫همدددهی شددما بددا ‪،‬دده بدده سونددهاس ادده در اسددیتددان د‪،‬ددده عددارس او‬
‫‪،‬اتواست ویدرا دو عا‪،‬دد دن را ‪،‬خددوش ‪،‬دیسداوندد ید عا‪،‬دد دن‬
‫اسددت ادده خواسددتهایددد در ددس روال ‪،‬دده «تلخکددا‪،‬ی ناشددی او‬
‫سرنوشددت ید ‪،‬هدداجر» را اشددف انیددد چیددزس ادده همدددهی شددما را‬
‫نسبت بده ‪،‬ده برانگیختدهد عا‪،‬دد دیگدر دن اسدت اده بده ‪،‬ده قش دا‬
‫ناخواسددته تهمددت ودهایددد ادده حسددرت وض د «همکدداران تهددران» را‬
‫‪،‬یخورم اه بر خد ف ‪،‬ده «بدا ‪،‬وضد هدا و ا‪،‬یددهاس سیاسدی دیگدر‬
‫در اشور ‪،‬اندهاندد» بدینگونده شدما واق یداتی را اده ‪،‬ده در رویدارویی‬
‫دشتینا دنیرم بیدان و توضدیم ادردهام ا‪،‬درس شخصدی جلدوه دادهایددد‬
‫حقیقت دن است اه ‪،‬ه بیدنکده نسدبت بده اشدورم بدیتفداوت باشدم‬
‫یا بخواهم خود را بی تفداوت نشدان دهدم نده ‪،‬هداجر هسدتم چدون در‬
‫جم د خددانوادهام و بددا ‪،‬یددد در دهمددان وندددسی ‪،‬ددیاددنم و ندده قربددانی‬
‫سرنوشت شده امد دیدا بایدد ‪،‬ده را ‪،‬هداجر تلخکدام و قربدانی سرنوشدت‬
‫شددمرد چددون بددر خ د ف «همکدداران انتلکتوژدددام» اشددورم را تددر‬
‫اددردهام و دنهددا را در بددروو و سسددترش فاج دده اسدد ‪،‬ی ‪،‬مددرم و‬
‫شددری ‪،‬ددیدانددم بدده ت لددیم جهددد و قل دب و ج ددد واق یددات ‪،‬ددتهم‬
‫‪،‬ددیاددنم او دنددان رویگددردانم و ‪،‬ددیاوشددم ف اهیددتهدداس «‪ ،‬نددوس»‬
‫دنها را بر‪،‬أل ساوم؟ دننده ایده «همکداران» ‪،‬دیسویندد و ‪،‬دینویسدند‬
‫او دور هم به حد نصا یوم بدراس بررسدی و بدردورد نمدیرسددد حتدی‬
‫دنبال اردن ‪،‬ن ور و یبدردن بده ‪،‬قصدود دنهدا بده سدبب رسدویی و‬
‫‪،‬غشددددوش نویسددددی ‪،‬یسددددر نیسددددتد در ‪،‬دددداجراس «‪،‬ناوعدددده‬
‫تددارییشناسددان»* نقددد شددما بدده ایدده سددبب ‪،‬یسددر سشددته ادده ‪،‬سدديهه‬
‫‪،‬ددورد ‪،‬ناوعدده حددد نصددا یوم بددراس بررسددی را تمددام و امددال‬
‫داشته اسدتد بده همدیه جهدت شدما توانسدته ایدد ارنسدت نوهتده را نقدد‬
‫انیدددد ا‪،‬ددا ‪ ،‬نددایی ایدده نیسددت ادده شددما نسددبت بدده او سددمساتی‬

‫‪177‬‬
‫داشته اید سر چه «جرم» او او حد ید تدز تمداوو نمدی ادرد ‪،‬دی شدود‬
‫او ‪،‬ددده در ‪،‬دددورد «همکددداران انتلکتوژددددام» انت دددار عکدددس دن را‬
‫داشت؟‬
‫‪،‬ه نه ‪،‬یخواستم و نه ‪،‬یتوانسدتم بدا نا‪،‬دهام ‪،‬وضد خدود را بده شدما‬
‫بقبددوینمد قصددد ‪،‬دده فقددط ایدده بددود ادده شددما را بددا وجهددی دیگددر او‬
‫حقیقددت دشددنا سدداومو و اینش دور ادده بدده ن ددر ‪،‬ددیرسددد در ایدده اددار‬
‫اا‪،‬یددا نبددودهامد بددا وجددود ایدده بدده شددما ا مینددان ‪،‬ددیدهددم ادده او‬
‫واانی شدما ت مدب نکدرده امد همدیه اده توانسدتم چندد المدهاس بدا‬
‫شددما دربدداره برخددی او ‪،‬سدداژد اشددورم سفددتوسددو اددنم بددراس ‪،‬دده‬
‫اددافیسددتد او اینکدده وقددت خددود را صددرف خواندددن نا‪،‬دده بلنددد ‪،‬دده‬
‫اردید ‪،‬وادا سساسگزارم‪.‬‬
‫درا‪،‬ی دوستدار‬
‫اله ‪ 12‬سستا‪،‬بر ‪1424‬‬

‫‪178‬‬
‫كتابشناسی آرامش دوستدار‬
‫الف) كتابها‬
‫‪2‬د ‪ ،‬ح دات فلسدفی در دیده علدم و تفکدر(بینی دیندی و دیدد‬

‫علمددی) تهددران انتشددارات دسدداه ‪2256‬و چدداپ دوم (ویددرایی جدیددد)‪:‬‬
‫اریس انتشارات خاوران ‪2232‬د‬
‫‪1‬ددد درخششددهاس تیددره الدده انتشددارات اندیشدد دواد ‪2224‬و‬
‫چدداپ دوم د باودیددده و افددزوده شددده‪ :‬دداریس انتشددارات خدداوران‬
‫‪2222‬‬
‫‪2‬دد ا‪،‬تندداذ تفکددر در فرهنددگ دینددی دداریس انتشددارات خدداوران‬
‫خددرداد ‪2232‬و ددیی او ایدده‪ :‬دداریس اهفبددا شددمار ‪ 2‬تددا ‪ 2212 5‬د‬
‫‪2212‬د‬
‫‪ -0‬خویشدداوندس نهددان بدده اوشددی بهددرام ‪،‬ابددی انتشددارات‬
‫فرو ‪ -‬نشر دنا اله ‪2232‬د‬
‫‪ -5‬وبددان و شددبه وبددان فرهنددگ و شددبه فرهنددگ نشددر فددرو‬
‫اله ‪2262‬د‬
‫ب) مقاالت‬
‫‪0‬ددد ددم دیواندده ایسددت؟ تفسددیرس دربدداره قش ددهاس او نیندده‬

‫نشدریه اختصاصدی سدروه د‪،‬ووشدی فلسدفه دانشدگاه تهدران شددمار ‪0‬‬
‫‪2251‬د‬

‫‪179‬‬
‫‪5‬دد روشدنفکرس ایراندی یدا هندر نیندیشدیدن دبیدره شدمار ‪ 2‬تدا‬
‫‪ 2211 5‬د ‪2213‬د‬
‫‪1‬د د روشددنفکر یرا‪،‬ددونی و ‪،‬سددئل وبددان انکدداش دفتددر دهددم‬
‫اییز ‪2221‬د‬
‫‪2‬د د دانددی چیسددت و روال علمددی ادددام اسددت؟ دیددا ‪،‬ددا دانددی‬
‫داشتهایم و داریم؟ چشمانداو شماره ‪ 21‬اییز ‪2221‬د‬
‫‪3‬د نوساوس ندادانی بدراس ندادانی نوخدواه چشدماندداو شدماره ‪22‬‬
‫و‪،‬ستان ‪2225‬د‬
‫‪6‬د نگاهی به بررسدی اتدابی اده چندد سدال دیی انتشدار یافدت‬
‫انکاش شماره ‪ 22‬اییز ‪2221‬د‬
‫‪24‬د نگاهی بده رفتدار فرهنگدی ‪ ،‬اصدر ‪،‬دا و‪،‬دان ندو شدمار ‪24‬‬
‫و ‪2210 22‬د‬
‫‪22‬ددد اشددارهاس بدده اابددر سنمددی و وضدد او سددایت سویددانیوو‬
‫یکشنبه ‪ 15‬تیر ‪2235‬د‬
‫ج) گفتگوها‬
‫‪21‬د د نقددد درونمددان فرهنددگ ایددران ایواندددخت قهددارس رادیددو‬

‫صداس دهمان ‪، 1‬هر ‪2232‬د‬
‫‪22‬د د سفتگددوس تفصددیلی بهنددام باونددد ور رادیددو صددداس دهمددان‬
‫‪ 24‬دور ‪2232‬د‬
‫‪22‬د سفتگو با فصنا‪ ،‬باران شماره ‪ 2‬بهار ‪2230‬د‬
‫‪20‬د د ‪،‬صدداحب سددایت نیلگددون بددا درا‪،‬ددی دوسددتدار بخددی اول‪:‬‬
‫سدسهر عمدو‪،‬ی ‪،‬باحثده ‪،‬یدان روشدنفکران ایراندی و دیی شدر هدداس‬
‫سفت و شنود انتقدادس فوریده ‪1441‬و بخدی دوم‪ :‬در ‪،‬یدان سده حدوو‬

‫‪181‬‬
‫‪ ،‬ندددایی سفتدددار غدددر ودسدددی سفتدددار شدددرق شناسدددانه و سفتدددار‬
‫سااست مارس جویس ‪1441‬د‬
‫د) درباره آرامش دوستدار‬
‫‪2‬د نگاهی بده نوشدتههداس درا‪،‬دی دوسدتدار انوشدهد م انکداش‬

‫بهار ‪2222‬د‬
‫‪1‬د نگاهی به دراظ و دودار درا‪،‬دی دوسدتدار بهدرام ‪،‬ایدی نشدریه‬
‫خبددرس د سیاسددی اینترنتددی ایددران ا‪،‬ددروو سددهشددنبه ‪ 1‬اردیبهشددت‬
‫‪2230‬د‬
‫‪2‬دد نقدددس بددر اتددا «ا‪،‬تندداذ تفکددر در فرهنددگ دینددی» ‪،‬امددد‬
‫علی ‪،‬رادس سایت ایران ا‪،‬روو اول تیر‪،‬اه ‪2230‬د‬
‫‪0‬دد د دیددده و دوهدددت در اندیشددد سیاسدددی (نقددددس بدددر دراظ و‬
‫دیدددساههدداس باب د با‪،‬دددادان) عبدددا شددهباوس ‪،‬شاه ددات سیاسددی‬
‫اتا دوم بهار ‪( 2230‬چاپ دوم)د‬
‫‪ -5‬درا‪،‬ی دوسدتدار و هندر نیندیشدیدن علدی اصدغر حقددار نشدر‬
‫‪،‬ؤهددف تهددران ‪2231‬و چدداپ دوم‪ :‬نشددر باشددگاه ادبیددات دنکددارا‬
‫‪1421‬د‬
‫‪1‬ددد بیگانددده او خدددویی و نادشدددنا بدددا بیگانددده د در سدددنمی‬
‫دیدساههداس درا‪،‬دی دوسدتدار دریدا بدرون واسرسدی ‪ 23‬ندوا‪،‬بر ‪1441‬‬
‫دهماند‬
‫‪ -2‬ایدددژوهوسس ایرانددی‪ -‬در نقددد درا‪،‬ددی دوسددتدار ‪،‬امدرضددا‬
‫نیکفر انتشارات رونا هلند ‪2266.‬‬

‫‪181‬‬
‫‪ -3‬شددانه بددر وهددف سددخه‪، -‬شددکد وبددان فارسددی یددا درا‪،‬ددی‬
‫دوستدار همنون ید ‪،‬شدکد؟ رضدا فرخفدال نشدر باشدگاه ادبیدات‬
‫‪1411‬د‬
‫منابع دیگر‬
‫‪2‬د د دیددیه هندددو و عرفددان اس د ‪،‬ی داریددوش شددایگان تهددران‬

‫نشر فروان ‪2231‬د‬
‫‪1‬د ادیان جهان باستان ‪2226‬د‬
‫‪2‬د اسشوره بیان نمادیه ‪2222‬د‬
‫‪0‬دد رسددی او اناشددا ایددران علدی اصددغر حقدددار تهددران نشددر‬
‫اویر ‪2231‬د‬
‫‪5‬د ژوهشدی در اسدا یر ایدران ‪،‬هدرداد بهدار تهدران نشدر دسده‬
‫‪2223‬د‬
‫‪1‬د د تدداریی و عقایددد اسددماعیلیه فرهدداد دفتددرس ترجمدده فریدددون‬
‫بدرهاس تهران نشر فروان ‪2221‬د‬
‫‪2‬د تصوف و ادبیات تصوف ‪2221‬د‬
‫‪3‬د د تمدددن اس د ‪،‬ی در قددرن چهددارم همددرس ددام ‪،‬تددز تهددران‬
‫انتشارات ا‪،‬یرابیر ‪2210‬د‬
‫‪6‬ددد داریددوش شددایگان و باددران ‪ ،‬نویددت سددنتی علددی اصددغر‬
‫حقدار تهران نشر اویر ‪2232‬د‬
‫‪24‬د درد‪،‬دس فلسدفی بدر تداریی اندیشده سیاسدی در ایدران جدواد‬
‫با بایی تهران نشر اویر ‪2221‬د‬
‫‪22‬د راوورس در دییه ورتشت شیوا ااویانی تهران ‪2222‬د‬
‫‪21‬د روشنان سسهر اندیشه شیوا ااویانی تهران ‪2223‬د‬

‫‪182‬‬
‫‪22‬د وهد و تصوف در اس م ‪2224‬د‬
‫‪20‬ددد سرچشددمههدداس حکمددت اشددراق صددمد ‪،‬وحددد تهددران‬
‫‪2220‬د‬
‫‪25‬د عصر ا عات ‪،‬انوژدد ااسدتلز سدروه ‪،‬ترجمدان دره ندو‬
‫تهران ‪2234‬د‬
‫‪21‬ددد فراسددوس سددت ‪،‬درنیتدده علددی اصددغر حقدددار تهددران‬
‫انتشارات شفی ی ‪2234‬د‬
‫‪22‬د قدرت سیاسدی در اندیشده ایراندی او فدارابی تدا نداژینی علدی‬
‫اصغر حقدار تهران نشر اویر ‪2232‬د‬
‫‪23‬د ‪،‬کتوبات امدال اهدوهده ‪،‬یدروا فتا لدی دخونددواده ‪،‬صدام‬
‫تهدددران ‪2232‬و ایند د ‪، :‬مموعددده دودددار ‪ 1‬جلدددد ‪،‬یدددروا فتا لدددی‬
‫دخوندددواده تاقیددق و تصددایم علددی اصددغر حقدددار نشددر باشددگاه‬
‫ادبیات استانبول ‪1411‬د‬

‫‪183‬‬
‫علیاصغر حقدار ‪،‬توهد ‪ )2611(2200‬در تبریز استد اوهیه ‪،‬قاههاش‬
‫در دس‪،‬اه ‪، 2216‬نتشر شدو در ول ‪ 22‬سال ‪، 554‬قاهه تاریخی ادبی‬
‫و سیاسی ‪،‬نتشر ارده استد نخستیه اتا علی اصغر حقدار در ‪2222‬‬
‫‪،‬نتشر شد و تاانون بیی او ‪ 14‬عنوان اتا او او انتشار یافته استو وس‬
‫او سال ‪ 2224‬همو‪،‬ان با تيهیف ‪،‬قاهه به اار ویراستارس و تدویه‬
‫اتابشناسی رداخته و تاانون ویرایی نزدی به چهد اتا و دواوده‬
‫اتابشناسی را بر عهده داشته استد‬
‫او سال ‪ 2223‬تا ‪ 2232‬در روونا‪،‬ه «انتخا » با سمت دبیر «سروه‬
‫دژیه‪/‬نقد» و عضو «شوراس سردبیرس» ‪،‬شغول بودد او سال ‪ 2221‬تا‬
‫‪ 2236‬جزو نویسندسان «داژر اهم ارف تشی » و «داژر اهم ارف ون‬
‫ایرانی» نگارش ‪،‬دخدهاس فلسفی‪ -‬عرفانی‪ -‬ا ‪،‬ی و تاریخی را بر‬
‫عهده داشتد او سال‪ 2231‬دبیرس و نویسندسی در ‪،‬مموعه «اندیشههاس‬
‫ایرانی» در نشر اویر را بر عهده سرفتد او سال ‪ 2232‬دبیرس و‬
‫نویسندسی در ‪،‬مموعه «اندیشه ا‪،‬روو ایران» را در نشر چشمه بر عهده‬

‫‪185‬‬
‫داشتد وس هم چنیه ‪،‬دیریت و تيهیف ‪،‬مموعه «اسنادس او ‪،‬شرو ه‬
‫ژوهی در ایران» را در انتشارات باشگاه ادبیات بر عهده داردد‬
‫علیاصغر حقدار در اسفند ‪ )1422(2236‬به دنبال توقیف و سانسور‬
‫اتا ها و ‪،‬منوذ قلم شدن او ایران خار و در ترایه ‪،‬قیم شدد در سال‬
‫‪ )1422(2261‬او «ساو‪،‬ان دیده بان حقوق بشر» جایزه بیهاهمللی هلمه‬
‫همت براس دوادس بیان و حقوق بشر را دریافت اردد‬
‫علی اصغر حقدار در راستاس ف اهیتهاس فرهنگی و نوشتارس‪ /‬ژوهشی‬
‫در سال ‪« )1423(2262‬انممه فرهنگی‪ -‬تاریخی تبریز» را ایهسنارس‬
‫ارده استد‬
‫دوار ‪،‬نتشرشده علیاصغر حقدار عبارتاند او‪:‬‬
‫تألیفات تاریخی‪ -‬فكري‬
‫‪ -2‬سفتمان فرهنگی د سیاسی خاتمی انتشارات شفی ی تهران و‪،‬ستان‬
‫‪2223‬د‬
‫‪ -1‬فراسوس ست‪،‬درنیته (اندیشه شبکهاس فلسفه سنتی و هویت‬
‫ایرانی) انتشارات شفی ی تهران دور‪،‬اه‪2234‬و چاپ دیمیتاهی‪ :‬و‪،‬ستان‬
‫‪2260‬د‬
‫‪ -2‬قدرت سیاسی در اندیشه ایرانی او فارابی تا ناژینی نشر اویر تهران‬
‫اردیبهشت‪،‬اه ‪2231‬و چاپ دوم دبان ‪،‬اه ‪2231‬و چاپ سوم ‪2230‬د انتشار‬
‫دیمیتاهی‪ :‬نشر باشگاه ادبیات بهار ‪2044‬د‬
‫‪ -0‬فریدون دد‪،‬یت و تاریی ‪،‬درنیته در عصر ‪،‬شرو یت نشر اویر‬
‫تهران ‪2231‬و چاپ دوم‪ 2232‬چاپ سوم ‪ 2232‬چاپ چهارم نشر‬
‫باشگاه ادبیات ‪2262‬د‬

‫‪186‬‬
‫‪ -5‬رسی او اناشا ایران د باوخوانی اندیشههاس داتر سید جواد‬
‫با بایی نشر اویر تهران ‪2231‬و چاپ دوم ‪2232‬و چاپ سوم ‪2230‬‬
‫چاپ چهارم ‪2232‬د‬
‫‪ -1‬داریوش شایگان و باران ‪ ،‬نویت سنتی نشر اویر تهران ‪2231‬و‬
‫چاپ دوم ‪ 2235‬چاپ سوم نشر باشگاه ادبیات ‪2262‬د‬
‫‪، -2‬ملس اول و نهادهاس ‪،‬شرو یت د صورت ‪،‬ناارات ‪،‬صوبات‬
‫اسناد خا رات و تاریینگارس دوره اول ‪،‬ملس شوراس ‪،‬لی نشر‬
‫‪،‬هرنا‪،‬گ تهران ‪2232‬و چاپ دوم‪ :‬دیمیتاهی نشر باشگاه ادبیات دنکارا‬
‫‪2265‬د‬
‫‪، -3‬امدعلی فروغی و ساختارهاس نویه ‪،‬دنی نشر اویر تهران‬
‫‪2230‬د‬
‫‪ -6‬درا‪،‬ی دوستدار و هنر نیندیشیدن چاپ اول‪ :‬تهران ‪2231‬و چاپ‬
‫دوم نشر دیمیتاهی استانبول تابستان ‪2260‬د‬
‫‪ -24‬داریوش همایون و اشاای با تمدد در ایران نشر ت ش‬
‫ها‪،‬بور (سستا‪،‬بر‪، )1442‬هر ‪ -2233‬تهران بهمه ‪2236‬و چاپ دوم‪:‬‬
‫اندیشه سیاسی داریوش همایون اتا ارا هسدنملس (فوریه‪)1422‬‬
‫شهریور ‪2262‬و چاپ سوم‪ :‬نشر باشگاه ادبیات استانبول‬
‫اردیبهشت‪2265‬د‬
‫‪ -22‬حز ‪،‬شرو ه ایران و هیبرال د‪،‬واراسی بمثابه ‪،‬شرو ه نویه نشر‬
‫اتا ارا هسدنملس(فوریه‪ )1422‬شهریور ‪2262‬و چاپ دوم‪ :‬نشر‬
‫باشگاه ادبیات ‪2261‬د‬
‫‪، -21‬امدتقی وهتابی و هویت تاریخی تراان ایران انتشارات اتابخانه‬
‫چاپ اول‪ :‬استانبول اییز‪2260‬و چاپ دوم دیمیتاهی و‪،‬ستان ‪2260‬د‬
‫‪ -22‬جواد هیئت و تر شناسی هویتی نشر باشگاه ادبیات دنکارا‬
‫‪2260‬د‬

‫‪187‬‬
‫‪ -20‬تاویت فرهنگی و سیاسی در ایران ‪ ،‬اصر در سفتگو با علیاصغر‬
‫حقدار نشر باشگاه ادبیات استانبول اردیبهشت ‪2265‬د‬
‫‪ -25‬تصویر ایران و ایرانی او نگاه ‪،‬سافران خارجی نشر باشگاه ادبیات‬
‫استانبول اردیبهشت ‪2265‬د‬
‫‪ -21‬داستان است ‪ -‬ژوهشی در باورها و روشهاس ‪ ،‬نویتسرایی نشر‬
‫باشگاه ادبیات استانبول اردیبهشت ‪2265‬د‬
‫‪ -22‬اتابشناسی سفرنا‪،‬هها در ایران نشر باشگاه ادبیات دنکارا تیر‬
‫‪2265‬د‬
‫‪، -23‬درن اندیشان ایرانی و بهاژیت نشر باشگاه ادبیات دنکارا تیر‬
‫‪2265‬د‬
‫‪ -26‬هلویسم و ایران‪ -‬جستارس در دراس سیاسی رضا هلوس نشر‬
‫باشگاه ادبیات دنکارا ‪2265‬د‬
‫‪ -14‬ایان سیاست دینی در اندیشههاس حسین لی ‪،‬نت رس قم‪:‬‬
‫اردیبهشت‪2236‬و نشر باشگاه ادبیات دنکارا ‪2265‬د‬
‫‪ -12‬فرو فرخزاد و سرفکاوس هویت ونانه در ش ر فارسی نشر باشگاه‬
‫ادبیات دنکارا ‪2265‬د‬
‫‪ -11‬رنسانس هویتی تراان ایران نشر سون چا دنکارا ‪،‬رداد ‪2265‬د‬
‫‪،‬ته ترای‪ :‬چاپ اول‪ :‬دنکارا نشر سون چاق ‪1421‬و چاپ دوم‪ :‬نشر‬
‫دوغی ایتابخانهسی استانبول ‪1414‬د‬
‫‪، -12‬یرواس ناژینی و روایت شرعی او ‪،‬شرو یت نشر باشگاه ادبیات‬
‫دنکارا ‪2265‬د‬
‫‪ -10‬ا‪،‬ر سیاسی در رساید عصر ‪،‬شرو یت نشر باشگاه ادبیات دنکارا‬
‫‪2265‬د‬
‫‪ -15‬اتابشناسی ‪ ،‬صدرا قم ‪2225‬و نشر باشگاه ادبیات دنکارا ‪2265‬د‬
‫‪ -11‬قش اتی او تاریی ‪ ،‬اصر ایران نشر باشگاه ادبیات دنکارا ‪2261‬د‬

‫‪188‬‬
‫‪ -12‬ترایت ‪،‬درنیت ‪ ،‬اصریت‪ -‬چیستی حاهیه تراان دوربایمان نشر‬
‫باشگاه ادبیات فروردیه‪2262‬د چاپ دوم(ویراسته جدید)‪ :‬سه ‪،‬فهوم‪-‬‬
‫ترایت ‪،‬درنیت ‪ ،‬اصریت نشر باشگاه ادبیات استانبول شهریور ‪2266‬د‬
‫‪ -13‬سی سال نوشته‪ -‬سزیده دوار و اتابشناسی نشر باشگاه ادبیات‬
‫دنکارا دس‪،‬اه ‪2262‬و چاپ دوم‪ :‬استانبول ‪2266‬د‬
‫‪ -16‬داژرهاهم ارف نویسی در ایران نشر باشگاه ادبیات دنکارا دس‪،‬اه‬
‫‪2262‬د‬
‫‪ -24‬تبریز در دوره ‪ ،‬اصر‪ -‬هویت اقتصاد و تاریی(چهار‪،‬قاهه) نشر‬
‫باشگاه ادبیات استانبول بهار ‪2266‬د‬
‫‪ -22‬جهانیشدن‪ -‬سزیده جستارها و اتابشناسیها نشر باشگاه ادبیات‬
‫استانبول خرداد ‪2266‬د‬
‫‪ -21‬اتا نقیجهان‪ -‬باوخوانی رونده بر جهاننما استانبول‬
‫تابستان ‪2266‬د‬
‫‪، -22‬یروا فتا لی دخوندواده یشاهنگ ‪،‬درنیته در ایران نشر باشگاه‬
‫ادبیات استانبول اییز ‪2044‬د‬
‫‪ -20‬نادرشاه افشار در اسناد تاریخی نشر باشگاه ادبیات استانبول اییز‬
‫‪2044‬د‬
‫‪ -25‬عشقنا‪،‬ه سارا در ادبیات و هنر دوربایمان نشر باشگاه ادبیات‬
‫استانبول بهار ‪2041‬د‬
‫‪، -21‬رج شناسی ‪،‬یروا فتا لی دخوندواده نشر باشگاه ادبیات‬
‫استانبول و‪،‬ستان ‪2044‬د‬
‫تصحیح متن‬
‫‪ -2‬رساه فیاهتشخّ ‪ ،‬صدرا فصلنا‪،‬ه ا م اس ‪،‬ی قم ‪2220‬د‬
‫‪ -1‬رساه فی اتّصاف اهماهیّ باهوجود ‪ ،‬صدرا فصلنا‪،‬ه ا م اس ‪،‬ی‬
‫قم ‪2220‬د‬

‫‪189‬‬
‫‪ -2‬رساه اجوب اهمساژد اهنصیری ‪ ،‬صدرا فصلنا‪،‬ه ا م اس ‪،‬ی(‪)25‬‬
‫قم اژیز ‪2220‬د‬
‫‪ -0‬اهفیلسوف اهفارسی اهکبیر ابیعبدا اهزنمانی ‪،‬راز انتشارات دفتر‬
‫تبلیغات اس ‪،‬ی قم ‪2222‬و نشر باشگاه ادبیات دنکارا ‪2265‬د‬
‫‪ -5‬حقوق اساسی ی نی ددا ‪،‬شرو یت دول ‪،‬امدعلی فروغی نشر‬
‫اویر تهران ‪2231‬و چاپ دوم‪ :‬نشر باشگاه ادبیات دنکارا ‪2261‬و چاپ‬
‫سوم‪ :‬نشر اویر تهران ‪2263‬د‬
‫‪، -1‬فتاهاهتمدن فی سیاس اهمدن ‪،‬یروا ‪،‬امد ‪ ،‬یهایس م بهبهانی‬
‫نشر ‪،‬هرنا‪،‬گ تهران ‪2230‬و چاپ دوم‪ :‬باشگاه ادبیات استانبول ‪2044‬د‬
‫‪ -2‬رساهه «حقوق بشرس» و «بیاننا‪،‬ه حقوق بشر» نشر شها تهران‬
‫تابستان ‪2235‬و چاپ دوم‪« :‬دو رساهه حقوق بشرس او عصر ‪،‬شرو یت»‬
‫نشر باشگاه ادبیات تابستان ‪2044‬د‬
‫‪ -3‬خا رات ‪،‬امود وصال نشر شها تهران اییز ‪2231‬و چاپ دوم‪:‬‬
‫نشر باشگاه ادبیات دنکارا فروردیه ‪2262‬د‬
‫‪ -6‬خا رات به یغما رفته داریوش همایون به یوست‪، :‬ه و رووسارم‬
‫نشر ت ش ها‪،‬بور و‪،‬ستان ‪2231‬و چاپ دوم‪ :‬نشر باشگاه ادبیات‬
‫استانبول اردیبهشت ‪2265‬د‬
‫‪ -24‬چند ‪،‬قاهه تاریخی فریدون دد‪،‬یت نشر چشمه تهران اردیبهشت‬
‫‪2233‬د‬
‫‪ -22‬نا‪،‬ههاس رسمی ‪،‬یروا ‪،‬لکم خان ناظم اهدوهه نشر چشمه تهران‬
‫اردیبهشت‪2236‬و نشر باشگاه ادبیات دنکارا ‪2262‬د‬
‫‪ -21‬رساژد سیاسی ‪،‬یرواعلی وق ایس م تبریزس نشر چشمه تهران‬
‫شهریور ‪2236‬د‬
‫‪ -22‬حقوق اساسی یا اصول ‪،‬شرو یت ‪،‬نصوراهسلشنه عدل نشر‬
‫چشمه تهران ‪،‬هر ‪2236‬د‬

‫‪191‬‬
‫‪ -20‬دژینه سکندرس ‪،‬یروا دقاخان ار‪،‬انی نشر چشمه تهران دبان‬
‫‪2236‬د‬
‫‪ -25‬هفت رساهه او دوران ‪،‬شرو ه‪ -‬شا‪،‬د‪ )2 :‬رساهه سیاسی ‪،‬یروا‬
‫ی قو ‪ )1‬ره نخستیه یینویس قانون اساسی ایران ‪ )2‬قانون‬
‫عداهتخانههاس ایران ‪، )0‬شرو ه بهتریه شکد سررشتهدارس احمد‬
‫اسروس ‪ )5‬دو نا‪،‬ه احمد قواماهسلشنه ‪ )1‬رساهه ‪،‬اشاظا ‪،‬یروا دقاخان‬
‫ار‪،‬انی ‪ )2‬قانون انممههاس ایاهتی و وییتی نشر باشگاه ادبیات‬
‫استانبول فروردیه ‪2265‬د‬
‫‪، -21‬سافرت تفلیس ‪،‬یروا تقی یب نشر باشگاه ادبیات استانبول‬
‫اردیبهشت‪2265‬د‬
‫‪، -22‬کتوبات امالاهدوهه ‪،‬یروا فتا لی دخوندواده نشر باشگاه ادبیات‬
‫دنکارا خرداد ‪2265‬د‬
‫‪ -23‬رساهه تن یمات حسنه دوهت علیه ‪،‬ماه ‪،‬اروسه ایران ‪،‬یروا‬
‫حسیهخان سسهسایر نشر باشگاه ادبیات دنکارا ‪2261‬د‬
‫‪ -26‬امال اهدوهه ‪،‬کتوب رس(تورامه) ‪،‬یروا فتا لی دخوندواده نشر‬
‫باشگاه ادبیات دنکارا ‪2263‬د‬
‫‪ -14‬ارو‪،‬یه‪ -‬دوربایمان د‪،‬وارات فرقهسی ارو‪،‬یه وییت قو‪،‬تهسنیه‬
‫ناشر افکارس نشر باشگاه ادبیات استانبول ‪2263‬د‬
‫‪ -12‬انممه‪ -‬ارسان انممه ایاهتی تبریز نشر باشگاه ادبیات استانبول‬
‫بهار ‪2266‬د‬
‫‪، -11‬مموعه دوار ‪،‬یروا فتا لی دخوندواده نشر باشگاه ادبیات‬
‫استانبول اییز ‪2044‬د‬
‫‪ -12‬سوسیالد‪،‬واراتهاس ‪،‬شرو هخواه(دوره اجتماعیون عا‪،‬یون) نشر‬
‫باشگاه ادبیات استانبول تابستان ‪1412‬د‬

‫‪191‬‬
‫‪ -10‬اورهرس(ترای دوربایمانی‪ -‬یتیه) ‪،‬یروا فتا لی دخوندواده دوغی‬
‫ایتابخانهسی استانبول ‪1412‬د‬
‫‪ -15‬اورهرس(ترای دوربایمانی) ‪،‬یروا فتا لی دخوندواده نشر باشگاه‬
‫‪ -11‬خلق ‪،‬سلمان ارسان حز جمهورس اس ‪،‬ی خلق ‪،‬سلمان ایران‬
‫نشر باشگاه ادبیات استانبول ‪1412‬د‬
‫‪ -12‬رساهه در وجو اص ه خط اس م ‪،‬یروا ‪،‬ستشاراهدوهه تبریزس‬
‫نشر باشگاه ادبیات استانبول ‪1412‬د‬
‫‪ -13‬نا‪،‬ه بانوان ‪،‬دیریت و سردبیرس شهناو دواد(رشدیه) نشر باشگاه‬
‫ادبیات استانبول نوا‪،‬بر ‪1411‬د‬
‫ادبیات‬
‫‪ -2‬ونی در استانبول(ر‪،‬ان) چاپ اول‪ :‬انتشارات اتابخانه استانبول‬
‫‪)1420(2262‬و چاپ دوم‪ :‬انتشارات فرو اله اییز‪)1425(2260‬و چاپ‬
‫سوم‪ :‬باشگاه ادبیات اییز ‪)1421(2265‬و چاپ چهارم‪ :‬باشگاه ادبیات‬
‫اییز‪)1422(2261‬و انتشار دن یه‪ :‬دس ‪2261‬و ترجمه ترای دوربایمانی(با‬
‫خط عربی و یتیه)‪ :‬استانبوهدا بیر قادیه ‪İstanbul`da bir qadın‬‬
‫استانبول دور‪2260‬د ترجمه ترای استانبوهی ‪İSTANBUL’DA BİR‬‬
‫‪ KADIN‬استانبول ‪،‬رداد ‪2265‬د ترجمه عربی‪ :‬إ‪،‬را فی اسشنبول‬
‫نشر مسرا بهمه ‪2266‬د ‪،‬ته‬ ‫ترجمه غسان حمدان ریا‬
‫شنیدارس(فارسی) صفاه شخصی نویسنده در یوتیو و و (ترای) صفاه‬
‫انممه فرهنگی تاریخی تبریز در یوتیو د‬
‫‪ -1‬ساعت یاوده شانزدهم بهمه هشتادوچهار(فیلمنا‪،‬ه‪/‬داستان) نشر‬
‫فرو دهمان سانویه‪(1412‬بهمه‪)2266‬د‬
‫‪ -2‬بلواس تبریز‪ -‬روایت ‪،‬قاو‪،‬ت ‪،‬ااصره و اشغال تبریز در‬
‫‪،‬شرو یت(فیلمنا‪،‬ه‪/‬داستان) نشر باشگاه ادبیات استانبول اییز ‪1412‬د‬

‫‪192‬‬
‫‪ -0‬خلوص عاشقانه‪ -‬روایت ‪،‬ه و سارس سلیه نشر باشگاه ادبیات‬
‫استانبول تابستان ‪1412‬د‬
‫ترجمه‬
‫‪ -2‬رضاشاه هلوس در ترایه به روایت اسناد تاریخی دفتر ‪،‬شاه ات‬
‫‪،‬شرو ه ژوهی حز ‪،‬شرو ه ایران(هیبرال د‪،‬کرات) و نشر باشگاه‬
‫‪ -1‬ایران و یهودیان در ‪،‬ناب تاریخی نشر باشگاه ادبیات با همکارس‬
‫حز ‪،‬شرو ه ایران(هیبرال د‪،‬کرات) استانبول و‪،‬ستان ‪2263‬د‬
‫‪ -2‬بابیها و ناصراهدیهشاه سلیمان ن یف نشر باشگاه ادبیات‬
‫استانبول تابستان ‪1412‬د‬
‫‪ -0‬خاننشیه تبریز دینور ایمانووا باشگاه ادبیات استانبول بهار ‪2044‬د‬
‫‪ -5‬سه رساهه سیاسی(ترای‪ -‬فارسی) ‪،‬امدا‪،‬یه رسولواده باشگاه‬
‫ادبیات استانبول تابستان ‪2044‬د‬
‫‪ -1‬سه ‪،‬دنیت احمد دقااوغلو نشر باشگاه ادبیات استانبول ‪1411‬د‬

‫‪193‬‬

آرامش دوستدار و هنر نیندیشیدن

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

آرامش دوستدار و هنر نیندیشیدن

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫آرامش دوستدار و هنر نیندیشیدن‬

‫علی اصغر حقدار‬

‫پیشگفتار چاپ سوم‪7 /‬‬

‫ایددده اصددلی و ت یددیه اننددده اندیشدده وروس درا‪،‬ددی دوسددتدار بیددرون‬