Xulio López Valcárcel

Xulio López Valcárcel (Lugo, 1953). Poeta, ensaísta e narrador.

Traducido a varios idiomas, a súa obra poética inclúe os títulos
Solaina da ausencia (1987), Memoria de Agosto (1993), Casa últi-
ma (2003), A melancolía dos corpos (2008) e Outono nos espellos
(2017).
En narrativa, Anel de mel (1991) e Campo de Marte (1999).
En ensaio, No corazón de Galicia (2001), Sinais na area. Escritos
sobre arte (2007), Miguel González Garcés, mineiro de luz (2009),
Confesión de parte (2010), O escano baleiro (2011), Raíz e Canto
(III volumes) e A invención dun Deus. Xesús de Nazaret (II volumes).
Premio Celso Emilio Ferreiro, Guimarães, Antón Tovar, Miguel
González Garcés e Premio da Crítica Española en dúas ocasións
(1994 e 2004). Asemade, foi galardoado co premio Irmandade do
Libro, da Federación de Libreiros (2001) e co da AELG ao mellor
libro de poesía do ano 2009.
 I. A marcha
Entro por última vez na casa a comprobar que todo está en
orde. Subo os nove chanzos das escaleiras e reviso un por un
os cuartos xa sen mobles, as paredes núas nas que se marcan
as siluetas dos cadros e retratos descolgados. Invadidas por un
aire frío, as pezas aparecen mergulladas nun confuso estraña-
mento, nunha desamparada soidade. Son e non son, semellan
distintas, descoñecidas. Trato de recuperar mentalmente os
sons, as risas, as conversas de antano, as voces dos pais e
dos avós. Pero o que me chega é só unha resonancia remota,
dispersa, fatigada, como o eco dos meus pasos no silencio.
No cuarto de Alina, a cama espida co colchón enrolado,
tráeme á mente o episodio que me marcou hai tantos anos.
Sorpréndeme sentilo tan vivo, doloroso aínda.
Abaixo, no camiño, o ruído do camión das mudanzas
devólveme á realidade. O chofer agarda e non podo demorar-
me. Entorno aínda algunhas contras, fecho as alcobas, aseguro
a caravilla da cociña e, finalmente, tiro pola porta da entrada,
primeiro polo portón de abaixo, despois pola folla de arriba.
Xiro a chave de ferro, grande, aberta nun bucle na empuña-
dura, e síntoa renxer cunha queixa case humana. Xíroa unha
vez, xíroa outra até escoitar o estalo característico, o ‘clac’ que
garante a seguridade. Ripo a chave e gárdoa no bolso e cando
xa me dirixo a ocupar o meu sitio na cabina, obedecendo un
instinto atávico retrocedo uns pasos e abaneo a porta para
comprobar que fica ben pechada. Se cadra, unha precaución
inútil. Deshabitada, a casa irá cedendo baixo o deterioro da
cebrina e o azoute dos invernos. Pero non podo marchar sen
preservala. É o lar orixinario que agocha máis de douscentos
anos de nacementos, vidas e mortes, loitas e proxectos. Nunca
coma neste intre sentín a fugacidade do tempo, a fraxilidade
de todo o que pensaba forte e firme e resultou efémero e cadu-
co. Eu marcho. Atrás queda a casa, soa.

3
XULIO LÓPEZ VALCÁRCEL

Os últimos meses botáronse enriba coma lóstregos. Voaron

os días, as semanas, dedicado a vender a facenda, a emba-
lar aveños, roupas e enxovais. Cada recanto gardaba unha
lembranza: os pipotes de viño que subiamos de Quiroga; os
touciños colgados e o pernil do xamón que administrabamos
tratando que nos durase o máis posíbel (os outros vendían-
se para facer algúns cartos). De baleiras, as botellas de anís
enchíanse de augardente. Nas mañás de xeada, os xornaleiros
escorrentaban o frío tomando a perrita cun anaco de queixo
duro. A escopeta, dobrada polo eixo, colgaba da parede. Miña
nai revisaba o bornal e celebraba a caza: “Ai, moi ben, moi
ben…!”, comentaba satisfeita. E pasados uns días esfolaba,
limpaba e guisaba a peza nunha cazola. Os días de festa,
arredor da mesa, o boureo dos convidados rindo e falando a
berros. Casamentos, bautizos, aniversarios.
A véspera, despois de ultimar algúns detalles, din unha
volta pola aldea. O sol tépedo de outono iluminaba triste-
mente os restos dun galiñeiro na eira inzada de silvas do
Rego; a cheminea do Picallo esboroárase e o pendello dos
de Outeiro deixaba as vigas á vista. Todo resultaba magoan-
te. Un silencio denso pousábase sobre os tellados e máis aló
abatíase sobre os campos, os bosques e os cumes, bretemosos
na distancia. Sumido no abandono, Deixavós semellaba orfo,
fantasmal. Nalgunhas casas, as xanelas abertas ao baleiro
enmarcaban un anaco de ceo.
Na calma inmóbil da tarde só se escoitaba o gurgullar da
fonte, oración sinxela ou salmodia vagarosa soando unica-
mente para min. Mollei os dedos e lembrei a vez aquela que
meu pai me mandara por auga fresca para os da roga e nun
descoido escachei o porrón. Eu atrasaba a volta por medo a
que me rifase. Papá esbozou un xesto de contrariedade e nada
me dixo. Auga da fonte que corta de fría: “Bebe amodo, que
che vai facer mal”, dicíanme, cando me vían afanado baixo o
cano. Fonte na que apañei cágados de neno e da que carretei

4
 O CANTAR DOS MÚSICOS ERRANTES

baldes e baldes cando aínda non tiñamos auga da traída. Ao

seu carón xuntábanse as mozas bromeando mentres agarda-
ban que se enchesen sellas e cántaros, os mozos roldándoas
teimudos coma tabaos.
Vacas e bestas abeberaban nun estanque á parte, unido á
fonte por un reguiño encanado que se liberaba por un esgoto
a rentes do chan. Os cabalos rinchaban satisfeitos facendo
tremer os belfos e as vacas, saciadas, deitaban un chorro de
auga escorréndolles polo meixelo. A miúdo erguían o rabo e
ceibaban unha longa e escumosa mexada.
Canta vida coñecera a aldea noutros tempos! Traballos,
festas, proxectos, afáns. O balbordo dos nenos cos seus xogos
enchía os rueiros de ledicia. Nas noites de agosto, pesadas de
aire quente, sacábanse as cadeiras á porta das casas e entre-
tiñamos o insomnio en concilios e tertulias. Insistíanme que
tocase o acordeón e as veladas alongábase entre cantos e
risas. No cristal azul da noite brillaban as estrelas e do campo
chegaba o recendo da herba e o lentor fervoroso da terra.
Voaban as horas. Paseniño, a canseira íase impoñendo, deva-
laban as conversas, os vellos retirábanse e os mozos cavilaban
no porvir entre o seseo dos grilos, o resgar persistente das chi-
charras e o ouleo dos cans na lonxanía.
A piques de saírmos á estrada, xa no confín do lugar, mirei
a casa de Elvira. A xanela do seu cuarto, onde durmira e soña-
ra, tiña as contras pechadas, os cristais embazados reflectían
o ceo polo que se expandían as primeiras raiolas dun sol
sen forza, esmorecido. Con Elvi tivera amores na mocidade.
Despois, ao marchar á Coruña en busca de traballo, só nos
vimos dúas veces. Un ano pola festa e outra na que fun eu, de
pé feito, a visitala.
E reparei no letreiro, “Deixavós”, que nos despedía. O
nome pousóuseme na lingua cunha deleitación evocadora:
‘Deixaaaa…vós’. “En Deixavós non entra carro nin Dios!”,
dicíannos por amolarnos, aludindo ao noso afastamento e á

5
XULIO LÓPEZ VALCÁRCEL

dificultade que tiñan os curas para administrar a extremaun-

ción aos moribundos. Pero agora só había mortos. Ficou atrás
o souto no que plantara media ducia de castiñeiros e admi-
reime do moito que medraran. Canto os coidara, canto tirara
deles. Enchíalles as pías, escavadas arredor, para que a auga
empozara. Xa non vería abrollar os ourizos nin recollería as
castañas. Tantos magostos que tiñamos feito!
Co acordeón entre os pés (non quixen deixalo na caixa
do camión co resto da mudanza), mentres o condutor fuma-
ba en silencio, atento ás curvas da estrada, cavilei que puido
pasar para que todo aquel mundo esfarelase; cal era a razón, o
motivo para que todos nos fósemos. Hoxe pechaba unha casa,
mañá outra, pasado outra. Do bulicio e a actividade pasouse
ao despoboamento e ao abandono. Valados caídos, xanelas
rotas, trabes soltas. Non podía ser casualidade. Ben mirado, o
raro era ficar en Deixavós; o normal, saír en busca dunha vida
mellor. De nada vale enganarse. A situación foi sempre defici-
taria. Pobreza, atraso, incultura, desleixo. Ninguén se ocupaba
de nós e cando o facían era para esquilmarnos.
As cousas empeoraron cando tivemos que empeñarnos
para responder dos préstamos. Durante un tempo sacamos
algo da madeira. Viñan as carrocetas con guindastre, capaces
de subir e baixar polos sitios máis angostos e escarpados,
cargaban os troncos e levábanos aos serradoiros. Pero aquilo
acabárase. Sen perspectivas de futuro, Deixavós tornouse
inhóspito, hostil, e non quedou outra que marchar. Nin por
gusto nin por aventura, por necesidade. Fatigados, sucios,
sufrindo calores e pillando molleiras para non recoller máis
que penurias. Cando non eran as xeadas era a seca a que
malograba as colleitas. Todo esforzo resultaba baldío.
—Así que se vai –comentou o condutor, ceibando por
boca e ventas do nariz unha longa bafarada de fume. A min
molestábame que fumase e estiven a piques de dicirlle algo,
pero libreime de facelo. O camión era seu, levábame de favor

6
 O CANTAR DOS MÚSICOS ERRANTES

e tendo como tiñamos que pasar varias horas xuntos, non con-
viña crear tensións innecesarias entre nós.
—Xa ve. Ben aguantei. A maior parte dos veciños hai
tempo que marcharon –respondín.
—A onde? A Monforte? A Lugo? –interesouse.
—A Monforte, a Lugo…, cada quen a onde quixo ou
puido. O normal é que se tes familia ou parentes nun sitio
vaias para onde eles. Os mozos emigraron en busca de traba-
llo a Madrid, a Barcelona, ao estranxeiro. Os vellos acollé-
monos a cidades máis próximas. O caso é que na aldea non
queda ninguén.
—A xente marcha, as casas péchanse…, non hai solución.
Antonte fixen unha mudanza de Froxán a Quiroga, a sema-
na pasada de Esperante a Monforte. Hoxe fago esta súa a
Lugo… Isto non ten remedio!
–Non terá, non… –comentei pensativo. O chofer compren-
deu que non tiña ganas de conversa e non insistiu. Ao cabo,
murmurou entre dentes sen esperar resposta:
—Todo se acaba… –escoiteille dicir, mentres apagaba a
cabicha contra o cinseiro cun xesto de fastío. Pasou o dorso
da man dereita polo bigote, e agarrou o volante con forza,
contrariado. Era un home de mediana idade, baixo e cor-
pulento, con amplas entradas laterais e hirsuto bigote sen
recortar. Reparei nas súas mans grandes que tanto cargaban
mesas, cadeiras e armarios con presteza e seguridade, como
empaquetaban copas e vasos con delicadeza e pulcritude, pro-
texéndoos con trapos e xornais atrasados.
Eu marchaba. Antes cá min marcharan outros. Non valían
saudades, laios nin nostalxias. Había que aceptar a realidade.
Tocaba perder como antes tocara gañar. As cousas son así,
unhas veces veñen ben e outras mal. A días neboentos, suce-
den días solleiros e ao revés. E nunhas e noutras cómpre estar
tranquilos e, sobre todo, non perder a dignidade.

7
XULIO LÓPEZ VALCÁRCEL

O rural non resistira os cambios, as mudanzas dos novos

tempos, a transformación necesaria para remediar o atra-
so. Pobreza e indixencia viñan agravadas por un sistema
de valores rancios, arcaicos conformando un micromundo
asfixiante no que cada cada veciño vixiaba aos demais, con-
trolando condutas e asaltando intimidades. Deixavós era un
reduto cativo, crispado polas tensións internas das que non
se libraban nis as mesmas familias. Se magoantes resultaban
as carencias materiais, peores eran as intromisións nos pen-
samentos, as crenzas e as decisións de cada quen. A supervi-
vencia obrigaba a acatar o que mandasen, non o que un consi-
derase. Persoalmente, moito me amolaba escoitar xuízos que
non pedira e recibir consellos de quen sabía menos cá min!
A axuda solidaria na realización dalgúns labores colec-
tivos (a sega, a seitura, a matanza ou a malla…) coexistía
con desconfianzas e receos. O control e a vixilancia mutua
provocaban múltiples debouras. Por diante eramos Manuel,
Pepe ou Serafín, por detrás o Chepas, o Caín, o Pixotas.
En Deixavós, e no resto das aldeas e lugares da contorna,
campaba a dobre cara, a reserva, a hipocrisía. Sometidos a
un control social rigoroso e ás sancións derivadas do incum-
primento da pauta establecida, a única saída era disimular,
aquietarse e ir con todos.
Situado no fondo do cativo val do río Ferreiriño e ao pé
dunha das formacións xeolóxicas máis antigas do planeta
(aínda que a nós iso pouco nos importaba), Deixavós non era
ningún remanso. Debaixo da aparencia inmóbil e tranquila
existían correntes ocultas, poderosas e destrutivas, como
as do propio río, de tenro nome de paxaro, pero de gran-
des enchentes e tempestuosas revoltas capaces de desgastar
rochas e afondar corgas e cavorcos.
Tempo e pobo, pobo e terra, espazo definido pola secuen-
cia cíclica de sementeiras e colleitas, sempre suxeitas aos ava-
tares de pestes, pedrazos, secas e arroiadas. A pobreza do solo

8
 O CANTAR DOS MÚSICOS ERRANTES

e o escarpado da orografía axudaron ao éxodo. Non podíamos

ficar nun sitio que nin sequera daba para manternos. Abas
encostadas, prados roubados ao monte, eidos arados dura-
mente. Nada producía a terra sen unha boa dose de suor e
sufrimento. Dentro do malo, eu tiven sorte. A música librou-
me de moitos traballos e fatigas.
O chofer abriu a xaneliña do seu lado para que saíse o
fume do tabaco e ventilase a cabina. Un aire fresco e húmi-
do, recendente a bosque, entrou ao momento. Agradecino. O
camión avanzaba a modo por mor das curvas pechadas, da
estreitura da vía na que non se poderían cruzar dous autos,
e dos barrancos sen fondo que se abrían a man esquerda.
Desaparecía a estrada debaixo do morro do vehículo como
unha cinta parda cara á atrás. Eu entretíñame mirando o ceo
cuberto de densos nubeiros, con algúns claros illados polos
que se filtraban algúns xorros de luz branca. No horizonte,
apenas un punto negro contra o gris, voaba un paxaro na dis-
tancia. Por romper o silencio, comentei:
—O paxaro aquel será unha pega, ou? –preguntei, sinalán-
doa coa man.
—Puidera ser, porque vai soa, pero non me parece –dixo o
chofer.
—Daquela, pode ser unha rula –aventurei.
—Non, non. As rulas non voan tan altas. Debe ser un ave
fría; pasan por aquí nesta época e coñécense polo xeito de
voar, baten as azas como as bolboretas. É unha avefría –con-
cluíu o condutor, aplicándose ao seu.
A radio perdera a sintonía e unicamente se escoitaba un
ruxerruxe de fondo. Calei eu, calou el, calamos os dous. De
socato, sorprendinme cavilando nas rebandas de pan con
azucre enchoupado en aceite que miña nai me daba algunhas
tardes de merenda, e no sabor do millo tenro asado nas bra-
sas. A comida ía á par das estacións. Cada estación dictaba
o seu menú: na primavera, as fabas coirachas (ou fabas de

9
XULIO LÓPEZ VALCÁRCEL

maio) cocíanse con liscas de touciño; patacas e chícharos con

algo de chourizo era outro recurso; no verán tirábamos de
xudías, tomates e pementos; e de cando en vez unha fonte de
anguías que se collían levantando os cantos do fondo do río
e picándoas cun garfo espetado nun pau. No outono apañá-
bamos cerrotes, varríamos a cinza da lareira e estendiámolos
na pedra quente. Cunhas areas de sal, estaban listos. Por esa
mesma época, no castañal, mercábase un bombo de sardiñas
para xantar en soutos e sequeiros. Sardiñas e bacallau servían
tamén na coresma para gardar a vixilia. Daquela, o bacallau
era barato. A carne non estaba permitida e ademais escaseaba.
Caldo, de grelos, de verzas, de repolo, do que fose, un día si
e outro tamén, era a dieta case única no inverno. Outras veces
asabamos torriscos que xingraban no lume e pingaban o pan.
Sempre que podíamos acudiamos ao porco e de cando en vez
faciámoslle a festa a unha peza de caza ou a unha presa de
troitas do Ferreiriño.
Falando de pesca, Deixavós era unha rede que nos recollía
a todos, homes e mulleres, vellos e novos, vivos e mortos,
que tamén formaban parte do grupo. Ninguén se sentía só
nin desprotexido. As regras da hospitalidade obrigaban a dar
comida e pousada a calquera que aparecese pola porta, fose
coñecido ou estraño, especialmente de inverno. As xuntanzas
de lecer e de traballo eran entretidas. Rematadas as tarefas,
falábase, cantábase e ríase, sempre arredor da mesa ben surti-
da nesas ocasións.
A maior parte dos conflitos viñan motivados polos lindes
das leiras, as augas de rego, os axustes de contas pendentes e
as diferenzas persoais. O sentido do honor familiar, o rancor,
a vinganza, a celebración do mal alleo eran mostras inequí-
vocas das tensións latentes ou expresas nun medio no que o
status e a posición social se herdaban e se trataban de perpe-
tuar impedindo cambios, abortando avances e cerrándose a
calquera inxerencia que desde dentro ou desde fóra puxese

10
 O CANTAR DOS MÚSICOS ERRANTES

en perigo, ou simplemente discutise, a situación establecida.

Todos nos coñeciamos e tiñamos presentes favores e afrontas,
así se remontasen a moitos anos atrás. Deixavós era un espa-
zo acoutado de intereses e estratexias, alianzas e rivalidades
das que ninguén se libraba. Os mozos saían por primeira vez
para ir á ‘mili’ ou para emigrar. As mozas, a servir na capital.
Todas estas cuestións que antes me pasaban desapercibidas
ou que non me paraba a analizar, fóronseme clarificando máis
tarde a medida que me fun informando. Nese sentido, o paso
polo internado e os estudos posteriores foron decisivos para
a miña toma de conciencia, tanto de cuestións transcendentes
como de outras máis sutís que, non obstante, condiciona-
ban de maneira decisiva a nosa vida. Como o tempo, que no
mundo rural atinxía múltiples aspectos: no inverno, as longas
e frías noites levábannos a durmir moitas horas, mentres que
no verán erguiámonos co abrente. E cada ano, a alternancia
de chuvia e de sol, de frío e calor correspondíase cos mes-
mos ritos, festividades e celebracións e coas mesmas rutinas,
modelos e conversas, fose pola escaseza de temas ou para
evitar outros que podían resultar incómodos. O tempo era cir-
cular e dun ano para outro xa sabíamos o que había vir. “De
hoxe nun ano!”, brindábase, na certeza de que o mesmo había
suceder pasado ese prazo. Do que nunca había certeza era de
que o contásemos.
Coas patacas apañadas, no outono, polo San Miguel, pre-
parábanse os agros e coas primeiras chuvias botábase o cen-
teo. No San Martiño comezaba a mata dos porcos da ceba,
aínda que o normal, agás que viñese un ano moi frío, era
agardar até decembro, xa preto do Nadal. A falta de forraxes e
a imposibilidade de pastoreo ao chegaren as xeadas e as neves
obrigounos algún ano a vender parte do gando ou a sacrificalo
e salgar a carne para o gasto.
Crúas, cocidas, asadas ou secas, prato principal ou com-
pango, as castañas constituíron un elemento básico da nosa

11
XULIO LÓPEZ VALCÁRCEL

dieta perante séculos. Desde antigo rexían normas estritas

para apañalas nos soutos comunais e para a utilización dos
sequeiros nos que se deixaban a curar. A castañeira coincidía
co tempo de defuntos, ao extremo de que as castañas repre-
sentaban para nós as ánimas do purgatorio. Cada castaña
que estouraba no lume era cadansúa ánima que se libraba
das lapas e accedía ás delicias celestiais. As castañas empre-
gábanse tamén como amuletos, especialmente as de indias.
Segundo dicían, tiñan pros e contras: liberaban de perigos
pero deixaban sen medras aos nenos que as comían crúas.
‘Bravas’ eran as castañas cativas e miúdas como as ‘areás’
(que viñan serodias) e as ‘belaúdes’ ou ‘belarudas’; “bole-
cas’, ‘gullerpas’, ‘cagallas’ ou ‘fofas’ as que non madurecían;
‘meiras’ as esquinadas e longas, ‘billarengas’ as grandes e
redondas e ‘meradas’ as castañas grandes fosen da caste que
fosen. Cocidas, con azucre e leite almorzábanse nas mañás
de inverno, e como compango da carne no xantar. Típicas
de Deixavós eran as ‘mamotas’, que se cocían enteiras, coa
casca e coa pel. As nenas ensartábanas en zonchos e colgá-
banas do pescozo a xeito de colares. Miña irmá Irene repar-
tíaas entre as amigas. Moi valoradas eran as castañas ‘señei-
ras’, únicas no ourizo e por iso máis grandes e cumpridas.
Reservábanse para as cabras e as ovellas porque se pensaba
que lles aumentaba a fertilidade. “A ovella que come ‘señei-
ras’ trae dúas crías!”, aseguraba meu avó.
As castañas que caían nos camiños non se recollían, deixá-
banse para os transeúntes e os pobres. O mesmo pasaba coas
‘maiolas’, así chamadas porque se gardaban até o mes de
maio. Chegado o día primeiro, socorríase con elas aos necesi-
tados. Castañas e viño. E detrás dun vaso, outro!
O tempo xiraba e os anos pasaban. En xaneiro sementába-
nse as patacas, as cebolas e os allos e comezábase a escorda
do cereal, tirándolle as malas herbas para que non o afogasen
nin o privasen do zume da terra. Viña logo unha longa tempa-

12
 O CANTAR DOS MÚSICOS ERRANTES

da de sosego deica a primavera, cando se recollían a cebada

e as fabas de cedo. Os traballos máis duros eran os do verán,
coa sega e almacenaxe da herba e a seitura e a malla do pan.
No entanto, a colleita de froitas e hortalizas ocupaba o traba-
llo das mulleres, a maiores dos labores da casa. “De profesión
sus labores”, rezaban os papeis.
Co grao nas tullas e os palleiros ergueitos, feito o restrollo
chegaba, sempre con devezo, o agardado momento de mercar
as uvas e de pisalas nos lagares para que fermentasen e desen
os primeiros mostos doces, que degustabamos os rapaces.
Pola Noiteboa, o viño novo aledaba a mesa! Co bullo onde
cocera o viño facíase a augardente nun pote. Rematada a des-
tilación, limpábase o pote e tirábase o bullo riba do estrume,
no recanto dalgún camiño ou nas leiras como abono. Aínda
me parece estar vendo a nube de vapor que desprendía fume-
gando na xeada.
A nosa xeira, a xeira dos músicos comezaba polo San
Antón. Bendicíanse os animais e nós iamos con eles en pro-
cesión, tocando detrás do santo (“San Antón, San Antoniño,/
santo que non bebes viño,/ dáme forza na caralla /como ao
porco no fociño!”). O 3 de febreiro, San Brais, era a quen-
da das fogazas, moletes e roscas; algúns anacos dese pan
bendito deixábanse nos presebes para preservar de velenos
e pezoñas o gando. Pregos, ofrendas, esmolas e invocacións
protexían os rabaños, axudaban a ben parir as crías e facían
efectiva a acción do mel e dos ungüentos no caso de doenzas
e accidentes.
O entroido e os seus disfraces, coa ruptura transgresora das
normas, preparaba o tempo lento e soturno da Coresma que
daba entrada á Semana Santa de cinsa e recollemento. Calaba
a música, enmudecía o ar e calquera ruído resultaba sacrí-
lego. O Domingo de Resurrección retornaba a alegría. No
adro da igrexa presentábaselle o Neno Deus á Virxe. Entón a
Virxe mudaba o manto de loito por outro branco en sinal de

13
XULIO LÓPEZ VALCÁRCEL

gozo. Continuaban rezos e pregarias, salmodias e ladaíñas.

Alongábanse, tediosas, as cerimonias e acabadas estas os
músicos a tocar, veña tocar. O acordeón mancábame os bra-
zos e desfacíame a columna, tanto tempo de pé. Mal axusta-
da, a correa dos baixos case non me deixaba mover os dedos.
Comezar moi noviño foi a orixe do problema, obrigado a
cargar un peso excesivo para a miña idade. Aínda non cum-
prira os dez anos e xa andaba coa orquestra. Víñame buscar
meu tío Ramón, que foi o que me meteu no sarillo da música.
Saïamos con noite pecha e aló marchabamos camiño adian-
te, alumados cun candil de carburo, topeneando co sono. Eu
collíame da chaqueta de meu tío ou metíalle a man no peto
para non caer. “Mira onde pisas!”, dicíame, a cada tropezón,
cando se me pechaban os ollos. Outras veces pechábaos á
mantenta se vía sombras axexantes, ‘atracadores acazapados’,
pensaba eu, dispostos a roubarnos e quen sabe se a matarnos.
Con todo e iso, a min gustábame saír da casa, tocar polas
aldeas e lugares, coñecer xente distinta e sentirme observado.
O malo era cando tiñamos que tripar carreiros lamacentos e
a escuras, entre o vento e a chuvisca. Meu tío dábame a súa
man, rexa e protectora. Arredor nosa as árbores abaneábanse
espectrais e a chama do candil tremelicaba e apagábase. Meu
tío prendía un misto ao abrigo da lapela e eu arrimáballe o
candil para acendelo de novo. “Veña, que xa queda pouco”,
animábame.
Nesas e noutras o camiño ía andado, ouveaban os cans
sinalando a proximidade do destino. Ao romper o día, os
foguetes estourando no ceo anunciaban a festa. Eu sentíame
fachendoso, importante; os foguetes dábannos a benvida.
Cansados, moídos, somnolentos…, a nosa obriga era aledar
os veciños coa alborada. Era duro, pero era así. Na casa pre-
cisábanse os cartos e eu entregaba todo o que gañaba. De por
parte, non tardei en converterme sen pretendelo nunha atrac-
ción. A xente quería ver “a orquestra do neno”. Despois, ao

14
 O CANTAR DOS MÚSICOS ERRANTES

medrar, levaba mellor as camiñadas, gozaba da boa comida (o

que xa de por si era un aliciente) e gustábame sentir o respec-
to dos maiores e o sorriso cómplice das mociñas.
Polo San Marcos, o 25 de abril, bendicíanse os campos,
“que os froitos cheguen a sazón, que culminen con ben”. Uns
días despois, o 3 de maio, Santa Cruz, ofrecíanselle ramos de
flores á Virxe (“Venid y vamos todos con flores a María, con
flores a porfía, que madre nuestra es”), as nenas con colares
de margaridas brancas e amarelas e mañuzos de tomiño e de
romeu, celebrando así o inicio das colleitas e a fin das apretu-
ras. E a noite de San Xoán despediamos o inverno con gran-
des lumieiras, queimando o vello e empezando un novo ciclo.
A festa alongábase até o amencer e cando o sol se erguía no
horizonte mirabamos para el sen medo a que os raios nos feri-
sen os ollos. Queriámolos sentir dentro de nós.
De feita a sega e celebrada a Asunción, o 15 de agosto,
tiñamos aínda que atender outras festas e romarías. Toda a
tradición rural xiraba en torno destas xuntanzas de lecer e de
encontro entre rapaces e rapazas. Calquera cousa xustificaba
unha troula. Os músicos tiñamos que estar sempre dispostos.
Era o noso traballo.
Ao remate da Guerra costumes e tradicións secula-
res comezaron a perderse. Moitas xa non se recuperaron.
Antigamente, ao abrigo dos encontros formalizábanse contra-
tos, acordábanse pactos, establecíanse compromisos. Lento
e monótono era o tempo interno da aldea. E o tempo externo
das leis, as obrigas e os servizos, parecía alleo, forzado. Algo
que aturabamos sen asumilo e que executabamos á contra e
con desgana.
Calendario rural, rutina, continuidade, con pequenas
mudanzas que os patróns, máis tarde que cedo, terminaban
por acoller (‘que remedio queda, hoxe a vida é doutra manei-
ra!’), mentres os mozos aceptaban aos vellos con indulxente
benevolencia, cunha especie de paternalismo á inversa. A

15
XULIO LÓPEZ VALCÁRCEL

convivencia impúñase na tona, na aparencia, aínda que os

conflitos permanecesen soterrados como as brasas baixo a
cinza, propensas a acenderse ao sopro lixeiro de calquera
ventiño. Finalmente, costumes, horarios, relacións sociais,
xogos e entretementos, acabarían imitando aos da cidade.
Desaparecían os modelos antigos e acollíanse os novos. A
aldea era o pasado e o atraso; a cidade, a modernidade e o
progreso.
Rexida pola férula do pai, que ordenaba pactos, avinzas
e desavinzas, sementeiras e colleitas coa autoridade de quen
se pensa o único que ara, sementa e recolle, a casa familiar
non mudaba. Unha ríxida xerarquía establecía o lugar de cada
quen. A casa ofrecía unha subsistencia precaria, permanente-
mente ameazada polas diferenzas entre os membros e polas
carencias materiais. Se a colleita era cativa, mal. E se era boa,
tamén, porque o exceso de produción abarataba os prezos.
Moitos anos non se cubrían nin os gastos. Impotencia, frus-
tración. Calquera compra, por pequena que fose, requiría o
consentimento paterno. Para facer un peso vendíanse xamóns,
patacas, fabas, ovos e castañas. Os xamóns, xa dixen, era o
primeiro e o que mellor saía. Aínda non se salaban os porcos
e xa viña o tratante por eles. Eran moi apreciados. Pagaban
favores e cotizaban á alza.
Cada ano, de chegado xuño, saían os homes en cuadri-
llas á sega en Castela. Eu víaos marchar animosos e alegres,
erguendo as botas de viño e ceibando aturuxos. E víaos regre-
sar ao cabo dunhas semanas queimados e fracos. Traían unhas
pesetas ganadas duramente baixo un sol de lume, cunha pila
de cereal por diante, tirando da fouce desde que Deus bota
as súas luces até as tres ou as catro da tarde. Paraban a comer
algo e continuaban até a noite. As espigas metíanselle nos
ollos, polo colo e o peito martirizándoos; rabuñaban mans
e brazos e sangrábanlle as canelas, feridas polos cañotos.
Despois había que atar os mollos, amontoalos e cargalos. Un

16
 O CANTAR DOS MÚSICOS ERRANTES

comechón apoderábase de todo o corpo e non quedaba recun-

cho por rascar.
O descontento instalábase entre xornaleiros, seitureiros e
criados. Se o amo botase contas dos fouciños que se fanaban
á mantenta, dos mollos que se ataban frouxos, dos bois que
ían ao matadoiro por descoido ou mala vontade do gañán que
desafogaba a súa zuna picándolles coa aguillada nas patas
para que ficasen coxos e inútiles! Eu escoitaba desacougado
as súas queixas, a súa rabia, o seu resentimento, e entendíaos.
Diferente sería se as condicións de traballo fosen mellores
e máis xusto e substancioso o salario. Mentres os labregos
baixaban a Castela a partirse o lombo, as mulleres e os fillos
agardaban a súa volta atendendo a casa, sachando a horta
e coidando dos animais. Cada quince días un arrieiro traía
novas do ausente e leváballe a muda de roupa limpa.
Axudados de cans, os pegureiros conducían rabaños, lim-
paban de broza os atallos, tosquiaban e muxían as ovellas
e elaboraban queixos e manteigas. Nos primeiros días do
verán subía o gando para as devesas e os pastos comunais. As
mulleres e os nenos andaban ao dentón (o fungo das espigas
do centeo), “cornisó” lle chamaban os farrapeiros que viñan
por Deixavós, Froxán, Vilamor e Seceda vendendo aneis,
pulseras, cadeas e pendentes. As mozas collíanos con arro-
bo nas mans, probábanos diante dun espelliño e, coñecido o
prezo, devolvíamos á caixa, pesarosas. Dentón había daquela
en abundancia porque no Caurel plantábase moito centeo. Era
o pan que tiñamos. A partir dos anos sesenta minguou o seu
cultivo. Empregado na industria farmacéutica, o quilo de den-
tón chegouse a pagar a mil pesetas. Provocaba alucinacións,
iso se dicía, mesmo consumido accidentalmente na fariña dun
molete, dun biscoito ou de calquera outro xeito.
“Cooooompro cornisóooo!”, berraban os farrapeiros
cando o cereal estaba maduro. Era tal o seu valor que a xente
collía nas eiras os graos que atopaba e gardábaos nos petos e

17
XULIO LÓPEZ VALCÁRCEL

alxabeiras para vendelos logo. Antonina enchoupounos para

que pesaran máis. O farrapeiro meteu a man no froito, colleu
unha presa, botouna no prato da romana e abaneando a cabe-
za, dixo:
—Ai, señora, este cornisó que me trae vén mollado. Teño
que pagarllo menos.
Pequenas trampas, si, pero roubar ninguén roubaba nada,
aínda que andaban moitos pobres a pedir. Había días que
viñan a tres e a catro. Medio pan, unha pouca fariña, un cacho
de touciño ou de unto, unha presa de patacas ou de fabas…,
segundo cadrara, era o que levaban. Algo de comer, cartos
nunca. Viñan sempre os mesmos, pero non se lles daba con-
fianza.
Ademais do cornisó, os farrapeiros de Lugo e Ourense,
recollían teas, retais, gomas e trapos vellos para facer alfom-
bras, mantas e papel. A goma destinábase a elaborar colas e
pegamentos. Pagábana ben. A cambio traían fío, agullas, coi-
telas de afeitar, xabón de olor e outros produtos.
As leiras non eran nosas, estaban aforadas, quere dicirse
arrendadas por “tres voces” (isto é, ao longo de tres vidas) e
vintenove anos máis. A primeiros do século XX, o noventa
por cento das propiedades galegas estaban sometidas a ren-
das forais. Varias entidades loitaban pola súa redención, quer
mediante pago quer por eliminación simple e directa. Meu
avó lembraba a miúdo a revolta de 1909, cando as diferenzas
co mosteiro de Oseira conduciron á primeira protesta campe-
siña do século. O enfrontamento acabou cunha ducia de mor-
tos, a maioría mulleres.
—A unha delas disparáronlle cando o seu home a carrexa-
ba ao lombo, tratando de escapar. Non podía correr, estaba
embarazada! –laiábase meu avó.
A liña redencionista foi pronto superada polas sociedades
agrarias que pretendían acabar cos foros de vez. “A terra para
quen a traballa!” Máis numerosas e mellor organizadas, as

18
 O CANTAR DOS MÚSICOS ERRANTES

novas sociedades boicoteaban pola forza os pagos das rendas

e esixían a abolición das cargas cunha violencia que se tornou
de imperiosa eficacia: nun forno da parroquia de Toén, en
Ourense, apareceu o cadáver dun alguacil que tratou de inti-
midar os labregos para que pagasen. E horas despois recibiron
con forquitas e pedradas á Xustiza que pretendía castigar aos
culpables. As loitas continuaron até a desaparición definitiva
dos foros.
A min salvoume a música. Nunca esquecerei a emoción
que me produciu a obtención do carné de músico. Canto sig-
nificou para min! Meu tío acompañoume ao Sindicato del
Espectáculo, na rúa Ordoño I, en León, para ter os papeis
en regra e poder actuar legalmente e sen problemas. No
Sindicato nada me esixiron nin tiven nada que demostrar. O
carné mercábase dándolle os cartos a un xestor que amañaba
todo. O único que esixían era que as fotos que entregabas se
correspondesen co solicitante.
Evitar a fame era o primeiro e principal propósito nuns
anos nos que o máis perentorio e urxente era enchermos o
bandullo. O campo fíxose protagonista privilexiado ao se
revalorizaren os produtos ante a demanda de alimentos. Pero
pouco había que vender. Anos de fame, posguerra española
e guerra mundial, unidas á desfeita económica, a insolida-
riedade social e o bloqueo exterior. Silencio e loito en vilas
e aldeas nas que inzaban o rancor, a vixilancia e a delación e
nas que se controlaba calquera actividade sospeitosa. Cautela
e temor, prudencia e axexo. O asasinato do noso colega
Manuel Cela Macía estaba moi presente e os comentarios,
aínda os máis inocentes, facíanse en voz baixa e xirando a
cabeza, ante o temor de que alguén se fose da lingua.
Eu tiña a música e a ela me entregaba con degaro, inver-
tendo horas e horas no estudo do acordeón. O que peor se me
daba e no que máis tiña que insistir era a “recollida” da man
dereita, encargada dos teclados da melodía.

19
XULIO LÓPEZ VALCÁRCEL

—Pepe, abre e pecha o acordeón como un abano. Suave

pero firme. A intensidade depende da presión que lle deas
ao ‘fuelle’. O importante é expresar, transmitir o verdadeiro
sentimento da obra –dicíame meu tío Ramón–. Con paciencia,
dedicación e constancia. Non hai outro xeito –repetía.
Sumido neses pensamentos, medio adurmiñado polo ron-
car monótono do motor, pouco caso facía das voltas e revoltas
da estrada e dos precipicios que antes me impoñían, abertos
como bocas tenebrosas, e agora, afeito a eles, ollaba indife-
rente. O sol fora asomando temesiño por entre a néboa que
subía desde o fondo do val e se esluía na altura. As follas das
árbores brillaban húmidas.
—Faremos un descanso, que lle parece? –dixo o chofer.
—Sen problema ningún. Temos o día por nós. Pare no pri-
meiro sitio que vexa –respondín.
—Un cafeciño e un charuto. Teño que mercar tabaco. Xa
me entrou o mono da nicotina! –bromeou.
—Pois non se fale máis. Imos logo –confirmei.
Paramos nun bar á beira da estrada. Dous seareiros, os
únicos que había no local a aquela hora, miráronnos entre
sorprendidos e curiosos. Mentres o chofer folleaba na barra
o xornal El Progreso, entretívenme eu ollando as fotografías
que colgaban das paredes. Había paisaxes fluviais das ribei-
ras do Sil, escenas de malla e de vendima e fotos de bandas,
orquestras e gaiteiros. ‘O mesmo que no bar do Evaristo, en
Samos’, pensei. Amarelas polo tempo e o fume, non fun quen
de identificar a ninguén, pero sentín de súpeto a necesida-
de de recoller e difundir a existencia daqueles músicos que
percorreran coma min os camiños da montaña nun afán de
ledicias e canseiras, poeiras e degaros. Humildes, abnegados,
nunca pisaron un conservatorio nin un teatro, pero entregaron
a súa vida a alegrar a dos demais.
Nunha das fotos aparecía un grupo de cinco músicos con
traxes, gravatas e gorras de prato, todos mozos, excepto o do

20
 O CANTAR DOS MÚSICOS ERRANTES

centro, xa maior. Citrino e miúdo o do bombo, á esquerda, e

cabo del, hierático, o da caixa, os únicos que se esmeran en
aparentar que tocan, en franca incoherencia co da trompeta
e co do requinto, alleos a calquera simulación. Ambos con
sendas maletas nas que gardan entre panos os instrumentos.
Resta o da gaita, de face pálida e sorrinte. Pousan os cinco
diante dunha casiña tan baixa que algúns case rozan o lousado
coa cabeza. Son mozos e semellan satisfeitos.
Noutra foto, unha ducia de músicos uniformados, coas
lapelas da camisa cubrindo as da chaqueta, obedecendo sen
dúbida á moda do momento. Recostados na herba, os máis
novos rodean nas primeiras filas ao do bombo, que se aposta
no centro. A carón del senta un rapaciño co requinto emboca-
do, ‘mira como toco’ parece dicir. Situados nos extremos, os
trompetistas imitan arcanxos apocalípticos. Outra trompeta
de varas, un saxo e dous clarinetes completan a escena. Todos
tan novos como as camisas brancas que locen. Agardábanos
viaxes, amores, aventuras. Pensaban, sen dúbida, que a súa
xuventude ía durar sempre…
Á vista daquelas fotos pensei en ordenar as miñas, amon-
toadas nunha caixa de latón. A maioría eran de Carlos, o fotó-
grafo de Quiroga, e de Antonio Vidal, de San Clodio, sempre
presentes en calquera evento. Recollían festas, tarefas, encon-
tros, romarías e celebracións. Testemuñas dun pasado digno
de ser coñecido e valorado.

21
 Índice

I. A marcha..............................................................................................9
II. Cartografía sonora...........................................................................29
III. Tempos duros..................................................................................33
IV. Escola e seminario..........................................................................47
V. Indixentes.........................................................................................63
VI. Feiras, festas e romarías.................................................................69
VII. Espazos e cantigas.........................................................................77
VIII. Humildes......................................................................................81
IX. Errancia..........................................................................................91
X. Alina, a mestra.................................................................................99
XI. Cegos............................................................................................ 111
XII. O músico asasinado.....................................................................129
XIII. Parellas. Elvira...........................................................................145
XIV. Gaiteiras.....................................................................................151
XV. Paxaros sen niño..........................................................................155
XVI. Seguidos e perseguidos.............................................................163
XVII. A festa grande..........................................................................179
XVIII. Deterioro.................................................................................183
XIX. O vilar. Lume.............................................................................187
XX. A chave........................................................................................191