Yüksek Mukavemetli Çeliklerin Üretimi

ve Sınıflandırılması

Deniz Efe Heper

Makine Mühendisi/IWE/IWI-C
Çeliklerde Mukavemet Artırma Yöntemleri:
Çeliklerdeki mukavemet artırma yöntemleri dislokasyonhareketini az ya da çok ölçekte azaltmaya
yönelik önlemlerden oluşmaktadır:

•Soğuk deformasyon
•Çökeltilerle sertleştirme
•Katı çözelti oluşturma (alaşımlama)
•Denge dışı kristal yapı dönüşümü (Martensit)
•Tane küçültme (tane sınırı miktarının artırılması)
Soğuk Deformasyon

Çeliğin rekristalizasyon sıcaklığı altında

plastik deforme edilerek mukavemetinin
artırılması.

Bu esnada, dislokasyon yoğunluğu

artmakta ve dislokasyonlartane sınırları
gibi engeller önünde sıkışmaktadır.

Daha fazla deformasyon için daha yüksek

kuvvetler gerekir.

F F
Çökeltilerle Sertleştirme

Kristal yapı içerisinde çökelen

parçacıklar, dislokasyon hareketini
önleyen engeller olarak görev yapmaktadır.

Burada, çökeltilerin büyüklüğü ve dağılımı mukavemet artışı üzerinde önemli rol oynar.

Yüksek mukavemetli çeliklerde bu çökeltileri oluşturmak üzere Ti, Nb, V, … gibi elementler kullanılır.
Çökeltiler, nitrürve/veya karbonitrürformunda oluşturulur. Bunlar aynı zamanda rekristalizasyon prosesi
esnasında tane yapısının incelmesini sağlar.
(Nb tane inceltici, V sertleştirici etkisi öne çıkar)
Katı Çözelti Oluşturma
(alaşımlama)

Kristal yapıdaki atom boyutundan

daha büyük metal atomları
ile elde edilebilir.

Kristal yapı elastik gerilme altındadır. Bu sayede dislokasyon hareketi önemli ölçüde azaltılabilir.

Örnek: Niile alaşımlandırma.

Denge Dışı Kristal Yapı Dönüşümü

Klasik su verme prosesi.

Çelik, östenityapıdan kritik

soğuma hızından daha yüksek
bir hızda soğutulur.
Bu esnada karbon difüzyonu
baskılandığından denge yapısı
sağlanamaz.
Mikro ve makro düzeyde iç gerilmeler altında kalan bir yapı elde edilir.
Tane Küçültme

Tane sınırları
Dislokasyon hareketini
Sınırlayan bariyerlerdir.

Küçük tane boyutları, bu hareketi önleme konusunda daha etkin olduğundan yüksek mukavemet
sağlamaktadır.
Yüksek Mukavemetli Çelikler

Akma sınırı 360 N/mm2 üzerinde olan

İnce taneli veya özel kalite çeliklerdir.

CEN ISO/TR 15608 kapsamında 1.3, 2.1, 2.2, 3.1, 3.2 ve3.3alt gruplarında yer alırlar.

veya

ASTM standartlarında HSLA çelikleri olarak karşımıza çıkmaktadırlar: Örneğin A242, A572, A588,
A606, A607, A618, A633, ….. A871
 CEN ISO/TR 15 608’e göre Malzeme Grupları (alıntı)
Yapı Çelikleri – İnce Taneli (N)
Kimyasal analiz: %: C  0,25; Si  0,60; Mn  1,70; Mo  0,70; S  0,045; P  0,045;
Cu  0,40; Ni  0,5b; Cr  0,3; Nb  0,05; V  0,12; Ti  0,05
2
Belirtilen minimum akma sınırı ReH > 360 N/mm olan normalize edilmiş EN 10 025-3
1 1.3
ince taneli yapı çelikleri (S460NH)

Yapı Çelikleri – İnce Taneli (M)

2
Belirtilen minimum akma sınırı ReH > 360 N/mm olan termomekanik haddelenmiş ince taneli
yapı çelikleri ve çelik dökümler
Belirtilen minimum akma sınırı 360 N/mm < ReH  460 N/mm olan
2 2
2.1 EN 10 025-4
termomekanik haddelenmiş ince taneli yapı çelikleri ve çelik dökümler (S275M hariç)
2 2
Belirtilen minimum akma sınırı ReH > 460 N/mm olan termomekanik EN 10 025-4
2.2
haddelenmiş ince taneli yapı çelikleri ve çelik dökümler (S500M)

Yapı Çelikleri – İnce Taneli (Q)

2
Belirtilen minimum akma sınırı ReH > 360 N/mm olan ıslah edilmiş ve çökelti sertleştirmesi
uygulanmış (paslanmaz çelikler hariç) çelikler
Belirtilen minimum akma sınırı 360 N/mm < ReH  690 N/mm olan
2 2
3.1 EN 10 025-6
ıslah edilmiş çelikler (S460QL den itibaren)
2
Belirtilen minimum akma sınırı ReH > 690 N/mm olan ıslah edilmiş EN 10 025-6
3 3.2 çelikler (960QL e kadar)
3.3 Çökelti sertleştirmesi uygulanmış çelikler (paslanmaz çelikler hariç) EN 10 137-3
(yürürlükten kalktı)
 Normalizasyon Haddesi

İnce taneli normalizeçelik üretimi için, çelik FE-C diyagramındaki A3 eğrisinin 30-50 C üzerindeki sıcaklığa
ısıtılıp, haddelenmesiyle yapılır. Hadde sonunda ince taneli bir yapı meydana gelir. Çelik mekanik
özelliklerini, bu ince taneli yapıdan alır.

‘N’ ile gösterilir.

ÖRN: S355 N, S420 NL
 Normalizasyon Haddesi

• Homojen bir içyapı oluşturmak

• Tane boyutunu küçültmek ve çeliklerin mekanik özelliklerini iyileştirmek
• EN 10025-3’te maks250 mm kalınlığa kadar!
EN 10025-3 N - ÇELİKLERİ
EN 10025-3 N - ÇELİKLERİ
EN 10025-3 N - ÇELİKLERİ
 Termomekanik Haddelenmiş Çelikler
• Normalizeçeliklere göre C oranı azaltılmıştır. Maks%0,2
• Normalizayonçeliklerine göre ilave 650-750 C ˚arasında soğuk haddeleme yapılır.
• Mukavemet, ince taneli yapılardan sağlanır.
• 125 mm et kalınlığına kadar , 5 C˚’ninaltına düşmedikçe ön ısıtma yapılmasına gerek yoktur.
• Tane irileşmesine bağlı mukavemet düşüşlerine karşı kaynak yaparken düşük hat enerjisi ve çizgisel
paso tekniği uygulanmalıdır.
• Düşük karbon içeriği olmasından dolayı V, Ti, Nb gibi elementlerle alaşımlamayapılarak çökelme
sertleşmesi elde edilir!
 Termomekanik Haddelenmiş Çelikler
• 275-700 Mpa’lyakadar akma direnci elde edilir.
• Not: EN 10025-4 standardı, S500’e kadar çelikleri tanımlamaktadır.
• S 315 MC-…-S 960 MC arasındaki termomekanikhaddelenmiş ve soğuk şekillendirmeye uygun
çelikler, EN 10149-2 standardında tanımlıdır.
• EN 10025-4’te maks150 mm’ye kadar!
• Tokluk özellikleri, normalizeçeliklere göre daha iyidir.
• Haz bölgesinde sertleşme, normalizeçeliklere göre daha azdır.
EN 10025-4 M - ÇELİKLERİ
EN 10025-4 M - ÇELİKLERİ
EN 10025-4 M - ÇELİKLERİ
EN 10025-4 M - ÇELİKLERİ
 EN 10025-4 M - ÇELİKLERİ

• S 315 MC-…-S 960 MC arasındaki termomekanikhaddelenmiş ve soğuk şekillendirmeye uygun çeliklerin

çentik darbe değerleri, EN 10149-1 standardında tanımlıdır.

• 6 mm üzeri malzemelerde, -20 C°: 40 J, -40 C°: 27 J sağlanmalıdır. Malzemenin çalışma şartları, çentik
darbe değerinin belirlenmesinde etkilidir.
Yıllara Göre Gelişim
Avantajlar

Genel ağırlıkta azalma

Malzeme ve imalat maliyetlerinin azalması

80
S1100
70 S960
10 S960QL S355J2+ 27,8 S890
Blechdickenreduzierung in %

N
60

S690
50

40

30 S460

20

10 Tragfähigkeit = konstant
S355
0
0 200 400 600 800 1000 1200
Streckgrenze N/mm²
 İnce Taneli Yapı Çelikleri

Mukavemet
Adlandırma Akma Sınırı Temel alaşımı
Tür kazandırma
(Standart) [N/mm²] (Parça analizi %)
metodu
C  0,22; Si  0,65; Mn  1,80;
Normalize
Al  0,015; Tane küçültme,
haddelenmiş ince
N 275 - 460 İlave mikro alaşımlar: Makro alaşım,
taneli yapı çeliği
(EN 10 025-3) V  0,22; Nb  0,06; Ti;  0,06 Çökeltiler
  0,26
Termomekanik C  0,18; Si  0,65; Mn  1,80; Tane küçültme,
haddelenmiş ince 275 - 500 (norm.) Al  0,015; Makro alaşım,
M
taneli yapı çeliği 275 - 700 (ticari.) Mikro alaşımlar: Soğuk
(EN 10 025-4) V  0,14; Nb  0,06; Ti;  0,06 deformasyon
C  0,22; Si  0,86; Mn  1,80;
Al  0,010; Tane küçültme,
Su verilmiş, ıslah
Mikro alaşımlar: Makro alaşım,
edilmiş ince taneli 460 - 960 (norm.)
Q
çelikler 460 - 1.300 (ticari.) V  0,14; Nb  0,07; Ti;  0,07 Dönüştürme,
ve: Soğuk
(EN 10 025-6)
Cr  1,6; Ni  2,1; Mo  0,74 deformasyon
kısmen: Zr veya B
Normalize Edilmiş İnce Taneli Yapı Çelikleri

EN 10 025-3:05
S275N
S275NL
S355N
S355NL
S420N
S420NL
S460N
S460NL
 Normalize Edilmiş İnce Taneli Yapı Çelikleri

Normalize edilmiş yapı çeliği S355J2+N Normalize edilmiş ince taneli yapı çeliği S355N
Termomekanik Haddelenmiş İnce Taneli Yapı Çelikleri

EN 10 025-4:05
S275M
S275ML
S355M
S355ML
S420M
S420ML
S460M
S460ML
(S500M)
 Termomekanik Haddelenmiş İnce Taneli Yapı Çelikleri

Normalize edilmiş yapı çeliği S355J2+N Termomekanik haddelenmiş ince taneli yapı çeliği
S460M
• Tüm ince taneli çeliklerin C oranı %0,2’nin altında olduğu için kaynaklamaya uygundur.
• EN 1011-1 ve 2 standardı, yapı çelikleri ve ince taneli çelikler için uygulama tavsiyeleri vermektedir.
• Isıl işlem ve haddeleme ve çökelmeler sayesinde mukavemetleri arttırılmıştır. Özellikle bu çökelmeler Ti, Nb,
V gibi elementlerle sağlanır.
• N çeliklerine 15 mm sonrası ön ısıtma yapılmalıdır. 1. derece (100-150 C)
• N çeliklerine (Özellikle Q çeliklerine); kalınlık 30 mm’den ve akma mukavemeti 460 Ma’ ve üzerinde hidrojen
giderme tavlaması yapılmalıdır.
• M çeliklerinde ön ısıtma gerekliliği 125 mm’ye kadar yoktur ama pasolar arası sıcaklık 200 C ile
sınırlandırılmalı ve çizgisel paso tekniği kullanılmalıdır.
 T 85 Sıcaklığının Normalize ve Termomekanik Haddelenmiş Çeliklere
Etkisi

• Kaynak sırasında, T 8-5 soğuma süresine dikkat edilmelidir. (Tane büyümesinin neden olduğu
mukavemet düşüşlerinden kaçınmak gerekir, N çeliklerinde M çeliklerine göre sertleşme riski de
mevcuttur.!) (Soğuma süreleri 10-25 snarası)
• Parça kalınlığı
• Carboneşdeğeri ve alaşım
• Birleştirme tipi
• Paso tipi ve kaynak pozisyonu
• Ön ısıtma ve pasolar arası sıcaklık