Henryk

Batowski

rok 1938 -
dwie agresje hitlerowskie
HenrykiBatowski
rok 1938 -
dwie agresje hitlerowskie
Książnica P o m o r s k a

000000»311298

Wydawnictwo Poznańskie • Poznań 1985

 Spis treści
Wydanie pierwsze łączne
W skład tomu wchodzą opublikowane wcześniej książki
Austria i Sudety (1968)
Zdrada monachijska (1973)

Opracowanie graficzne
Władysław Brykczyński

Skorowidz i bibliografie zestawiła

Irena Stawowy-Kawka
Przedmowa do nowego wydania 7
Wykaz skrótów najczęściej cytowanych wydawnictw 8
Wstęp 11

Część pierwsza: A u s t r i a i Sudety

I. Europa środkowa 1919—1938: Realia 25
II. Dyplomacja środkowoeuropejska 1919—1938 42
III. Kwestia austriacka i sudecka 1919—1932 60
IV. Niemcy hitlerowskie wobec Austrii i Czechosłowacji w latach
1933—1934 . . . .' 85
V. Przygotowania do agresji: 1935—1937 , 120
V I . Pierwsza agresja: Austria, 1937—1938 163
V I I . Początek kryzysu czechosłowackiego: luty — maj 1938 . . . 214

Część druga: Zdrada monachijska

I. Wprowadzenie 271
II. Okres wyczekiwania (czerwiec—lipiec 1938) 279
III. Dziwne pośrednictwo (sierpień 1938) 300
IV. Przygotowanie z d r a d y (wrzesień 1938) 329
V. Dopełnianie zdrady (koniec września 1938) 364
VI. Wyrok zaoczny (Monachium 29 września 1938) 404
VII. Rola ówczesnej dyplomacji polskiej. Głosy historyków emigra­
cyjnych 431

Zakończenie . 456
Aneksy: I . Dokumenty z września 1938 462
I I . Wyjątki z nie ogłoszonych d o k u m e n t ó w brytyjskich
z r. 1938 479
I I I . Obsada placówek dyplomatycznych w r. 1938 . . . 489

Bibliografia selektywna 495

The year 1938 — Two nazi aggressions. Summary 517
1938 rofl — flse niMjiepoBCKMe arpeccMM CoflepscanMe 525
Skorowidz nazwisk 533
© Copyright by Henryk Batowski, Poznań 1985
Spis portretów " 549
Spis mapek 549
I S B N — 83-210-0518-7

5
 Przedmowa do nowego wydania

K s i ą ż k a niniejsza ł ą c z y d w a t o m y uprzednio o g ł o s z o n e przez

W y d a w n i c t w o P o z n a ń s k i e : Austria i Sudety 1919—1938 (1968)
i Zdrada monachijska (1973); j u ż w c h w i l i w y d a n i a pierwszego
z n i c h zostało zapowiedziane pojawienie się drugiego, jako c i ą g u
dalszego.
Tekst obu t y c h t o m ó w p o z o s t a ł w zasadzie nie zmieniony, po­
n i e w a ż ogłoszone od czasu i c h ukazania się ź r ó d ł a (publikacje
d o k u m e n t ó w d y p l o m a t y c z n y c h i liczne opracowania) nie p r z y ­
n i o s ł y j a k i c h ś zasadniczych o d k r y ć i rewelacji. Nie zaszła potrzeba
zmieniania u j ę ć i w n i o s k ó w . Natomiast b y ł o r z e c z ą o c z y w i ś c i e
n i e z b ę d n ą dostosowanie do siebie t r e ś c i d w u poprzednio i w p e w ­
n y m o d s t ę p i e czasu w y d a n y c h k s i ą ż e k , w t e n sposób, b y nie po­
j a w i a ł y się p o w t ó r z e n i a .
N a s t ę p n i e fakt bardzo p o w a ż n e g o wzbogacenia l i t e r a t u r y p r z e d ­
m i o t u , częściowo z w i ą z a n y z w y c h o d z e n i e m n o w y c h ź r ó d e ł d o k u -
m e n t a r n y c h , n a r z u c i ł k o n i e c z n o ś ć przerobienia d u ż e j części p r z y ­
p i s ó w , o ile z a w i e r a ł y one p o w o ł y w a n i e się na dawniejsze
opracowania. Część t y c h ostatnich n a l e ż a ł o jako pozycje przesta­
r z a ł e z p r z y p i s ó w u s u n ą ć i z a s t ą p i ć je n o w s z y m i i n a j n o w s z y m i .
W t y m s a m y m k i e r u n k u przerobiono d o d a n ą na k o ń c u k s i ą ż k i
B i b l i o g r a f i ę p r z e d m i o t u , a skorowidze osobowe z obu w y m i e n i o ­
n y c h t o m ó w p o ł ą c z o n o w jeden, z u z u p e ł n i e n i e m m o g ą c y c h t a m
b r a k o w a ć dat biograficznych.
A u t o r ma n a d z i e j ę , że nowe w y d a n i e ł ą c z n e d w u poprzednio
w y d a n y c h t o m ó w , p r z e d s t a w i a j ą c y c h dzieje agresji h i t l e r o w s k i e j
w r o k u 1938, z jej antecedencjami, spotka się z podobnie ż y c z l i ­
w y m p r z y j ę c i e m ze s t r o n y C z y t e l n i k ó w , j a k tamte d w i e pozycje,
ogłoszone w latach 1968 i 1973.

Kraków, październik 1983 r.

7
 Wykaz skrótów
najczęściej cytowanych wydawnictw
(źródeł i opracowań)
Pełne tytuły znajdują się w Bibliografii na końcu książki
ADAP Akten zur deutschen uuswartigen Politik 1919—1945
A H — „Acta Historica" (Budapest)
AM — Das Abkommen von Miinchen (ed. V. K r a l )
A P P W — H . B a t o w s k i , Agonia pokoju i początek wojny
B a u m o n t — M. B a u m o n t, La faillite de la paix
B e c k — J . B e c k , Dernier rapport
B e n e S M — E . B e n e S, Mnichovske dny
B e n e ś P — E . B e n e ś , Pameti
B o n n e t D — G. B o n n e t , Defense de la paix
B o n n e t Q — G. B o n n e t , Le Quai d'Orsay sous trois republiąues
B r u e g e l — J . W. B r u e g e l , CzecJioslouakia before Munich
C e l o v s k y — B . C e l o v s k y , Das Munchener Abkommen von 19.38
C e s a r — C e r n y — J . C ś s a r , B . Ć e r n y , Politika nemeckych
nich stran
C h u r c h i l l — W. S. C h u r c h i l l , The Second World Y/ar. I. The Ga-
thering Storm
C i a n o - G . C i a n o , 1938 Diario
C o m n e n — N. P. C o m n e n e , Preludi del grandę dramma
ĆCH — „Ceskoslovensky Ćasopis Historicky" (Praha)
D B F P — Documents on British Foreign Policy 1919—1939
DDF — Documents diplomatiąues francais 1932—1939
DIZW — Deutschland im Zweiten Weltkrieg
DM — Dokumenty i materiały z przedednia II wojny światowej
DN — H . B a t o w s k i , Dyplomacja niemiecka, 1919—1945
D o n o s t i — M. D o n o s t i , Mussolini e Europa
DT — Die Deutschen in der Tschechoslowakei 1933—1947 (ed. V. K r a l )
D T J S — Dziennik i teki Jana Szembeka
D u r o s e l l e — J . B . D u r o s e l l e , La decadence 1932—1939
DWP — Dokumienty wnieszniej politiki SSSR
E C — „L'Europe Centrale" (Praha)
E d e n — L o r d of A v o n , The Eden Memoirs. Facing the Dictators.
E i c h s t a d t — U . E i c h s t a d t , Von Dollfuss zu Hitler
E P P A — Europaische Politik im Spiegel der Prager Akten
E V C — G. C i a n o , L'Europa verso la catastrofe
E Z K P — H . B a t o w s k i , Europa zmierza ku przepaści
F i e r l i n g e r — Z . F i e r l i n g e r , Ve służbach CSR
8 9
F.O. — Foreign Office (Public Record Office)
F r a n c o i s-P o n c e t — A . F r a n c o i s-P o n c e t, Souvenirs d'une am-
bassade a Berlin
F R U S — Foreign Relations of the United States
G a m e l i n — M . G a m e l i n , Servir, II: Le prologue du dramę
G a w r o ń s k i — J . G a w r o ń s k i , Moja misja w Wiedniu
G e h 1 — J . G e h 1, Austria, Germany and the Anschluss
G i 1 b e r t—G o 11 — M. G i l b e r t , R. G o 11, The Appeasers
G o ł d i n g e r — W. G o l d i n g e r , Geschichte der Republik Osterreich
G R O — H . B e n e d i k t , ed., Geschichte der Republik Osterreich
H a j e k — J . S. H a j e k, Mnichov
HD — Historia dyplomacji 1914—1939
H e n d e r s o n — N. H e n d e r s o n , Failure of a Mission
H G S — Der Hochverratsprozess gegen Dr. Guido Schmidt
H o d<ta — M. H o d ź a, Federation in Central Europę
I W P — Istorija wnieszniej politiki SSSR 1917—1980
J a k s c h — W. J a k s c h, Europas Weg nach Potsdam
J C E A — „Journal of Central European Affairs" (Boulder, Colo.)
JIĆ — „Jugoslovenski Istorijski Casopis" (Beograd)
K o z e ń s k i — J . K o z e ń s k i , Czechosłowacja w polskiej polityce za­
granicznej 1932—1938
burźoaz- K r a l — V . K r a l , Spojenectvi 6eskoslovensko-sovetske... 1935—1939
K r o f t a — K . K r o f t a , Z dob nasi prvni republiky
L u d w i g — E . L u d w i g , Osterreichs Sendung im Donauraum
Ł u k a s i e w i c z — J . Ł u k a s i e w i c z , Sprawa czechosłowacka na tle
stosunków polsko-francuskich
M a c a r t n e y — C . A. M a c a r t n e y , October Fifteenth. A History of
Modern Hungary
MD — Mnichov v dokumentech
ND — Nove dokumenty k historii Mnichova; Nowyje dokumienty iz istorii
Miunchena
NIPĆ — Nemecky imperialismus proti CSR 1918—1939
NNI — „Nowaja i nowiejsza istorija" (Moskwa)
N o g u e r e s — H . N o g u e r e s , Munich ou la dróle de paix
N o e 1 — L . N o e l , Uagression allemande contrę la Pologne
OĆZP — O ćesskoslovenske zahranićni politice 1918—1939
O s t o j a - O w s i a n y j — I . D. O s t o j a - O w s i a n y j , Nowoje o Miun-
chenie
PN — „Polityka Narodów" (Warszawa)
P V T P — V . B r u n s , G . G r e t s c h a n i n o v , Politische Vertrage, Traites
politiqu.es
p
Z — „Przegląd Zachodni" (Poznań)
R ó n n e f a r t h — H . K . G . R ó n n e f a r t h , Die Sudetenkrise in der in-
ternationalen Politik
S c h m i d t — P. O. S c h m i d t — Statysta na dyplomatycznej scenie
S c h u s c h n i g g - K . S c h u s c h n i g g , W zmaganiu z Hitlerem
S h i r e r — W. L . S h i r e r , The Rise and Fali of the Third Reich
S i d o r — K . S i d o r , Slovenskd poliUka na pode praźskeho snemu
S M — „Sprawy Międzynarodowe" (Warszawa)
SP — „Slovansky Pfehled" (Praha)
T a y 1 o r — A . J . P. T a y l o r , The Origins of the Second World W ar
T u r o k — W M. T u r o k , Oczerki istorii Awstrii
W a l t e r s — F . P. W a l t e r s, A History of the League of Nations
W e n d t — B. J . W e n d t , Munchen 1938. England zwischen Hitler und
PTCUSSGTI
W G D — M. F r e u n d , W. F r a u e n d i e n s t , ed., Weltgeschichte der Ge-
genwart in Dokumenten
W i s k e m a n n — E . W i s k e m a n n , The Rome — Berlin Axis
W o j c i e c h o w s k i — M. W o j c i e c h o w s k i , Stosunki polsko-nicmiec-
kie 1933^-1938
W P H — „Wojskowy Przegląd Historyczny"
WWMW — Wiengrija i Wtoraja mirowaja wojna
ZD — Zbiór dokumentów. Dodatek do „Polityki Narodów"
Z H — „Zeszyty Historyczne" (Paryż)
Z P — „Zahranicni Politika" (Praha)
Wstęp
Agresja niemiecka przeciw k r a j o m s ą s i a d u j ą c y m od wschodu
z N i e m c a m i , przeprowadzona w k i l k u etapach z a c z y n a j ą c od
r. 1938, b y ł a uprzednio starannie p r z y g o t o w y w a n a , a to od samego
k o ń c a I w o j n y ś w i a t o w e j . K o r z e n i a m i s w y m i p r z y t y m s i ę g a ł a ona
• dość g ł ę b o k o w poprzednie dziesięciolecia.
W y w o d z i ł a się ona z h a s e ł pangermanizmu, z tzw. r u c h u wszech-
niemieckiego, skrystalizowanego pod koniec X I X w i e k u , ale zapo­
w i a d a j ą c e g o się j u ż o k i l k a d z i e s i ą t lat w c z e ś n i e j , w pierwszej po­
ł o w i e stulecia, z w ł a s z c z a w okresie W i o s n y L u d ó w : j e j h a s ł a
narodowe n a c j o n a l i ś c i niemieccy j u ż w t e d y w y p a c z y l i , z a g r a ż a j ą c
narodom s ą s i e d n i m .
Stopniowo, w m i a r ę j a k p r z e w o d n i c t w o w polityce o g ó l n o n i e -
m i e c k i e j z a c z y n a ł o coraz bardziej zdecydowanie p r z e c h o d z i ć w r ę ­
ce t r a d y c y j n i e zaborczych Prus, r u c h wszechniemiecki r ó w n i e ż
z a c z y n a ł p r z y b i e r a ć c h a r a k t e r coraz bardziej niebezpieczny dla
n a r o d ó w s ą s i e d n i c h , w szczególności z a ś dla t y c h , k t ó r e s ą s i a d u j ą
z l u d n o ś c i ą n i e m i e c k ą od wschodu. P r u s y n a r z u c i ł y zjednoczonym
przez siebie po r o k u 1871 N i e m c o m s w ó j t r a d y c y j n y k i e r u n e k
11
ekspansji wschodniej, nie liczącej się z p r a w a m i n a r o d ó w m n i e j
licznych.
D w o m a k l i n a m i z e w n ę t r z n y m i niejako w b i j a ł się p a n g e r m a n i z m
w ziemie wschodnich s ą s i a d ó w niemczyzny: na p ó ł n o c y z m i e r z a ł
przez zachodnie ziemie polskie k u w s c h o d n i m w y b r z e ż o m B a ł t y k u ,
a na p o ł u d n i u o k r ą ż a ł ziemie czeskie i a t a k o w a ł p o ł u d n i o w o s ł o -
w i a ń s k i e , p o s ł u g u j ą c się t u p a n g e r m a ń s k o n a s t r o j o n ą częścią b u r -
ż u a z j i austriackiej oraz w y s p a m i e t n i c z n y m i n i e m i e c k i m i , rozsia­
n y m i z d a w n e j kolonizacji w t y c h regionach. W dalszym r o z w o j u
zamierzano oba r a m i o n a t y c h kleszczy zbliżyć do siebie i po c a ł ­
k o w i t y m w c h ł o n i ę c i u ziem czysto czeskich zająć z kolei P o l s k ę ,
z a g r o z i ć W ę g r o m i k r a j o m b a ł k a ń s k i m . Tak w ł a ś n i e przedstawia­
li
ła się w ł a ś c i w a t r e ś ć o s ł a w i o n e g o p l a n u „ M i t t e l e u r o p y " z okresu
I wojny światowej.
C a ł k i e m t a k samo rysuje się przed n a m i obraz nacjonalizmu
i i m p e r i a l i z m u niemieckiego r ó w n i e ż po r. 1919, a n a j w i ę k s z e j w y ­
r a z i s t o ś c i nabiera od m o m e n t u o b j ę c i a w ł a d z y w Rzeszy przez
h i t l e r y z m , t j . od r. 1933. „ N a r o d o w y socjalizm" n i e m i e c k i b y ł n a j -
b r u t a i n i e j s z ą i najbardziej z w y r o d n i a ł ą p o s t a c i ą ideologii faszy­
stowskiej i zarazem tradycyjnego zaborczego nacjonalizmu ger­
m a ń s k i e g o . Z ł ą c z y ł on p a n g e r m a ń s k i e tendencje w s z y s t k i c h N i e m ­
ców, z a r ó w n o z południa, jak z północy, przy czym kierownictwo
faktycznie p r z y p a d ł o w p r a w d z i e p o l i t y k o m spoza w ł a ś c i w y c h
Prus, ale o n i w ł a ś n i e p r z e j ę l i p r u s k i e t r a d y c j e ekspansji na
w s c h ó d , d o d a j ą c do n i c h w ł a s n e d ą ż e n i a z m i e r z a j ą c e w i n n y c h k i e ­
runkach Europy środkowej.
W y s u n i ę c i e p r o g r a m u zaborczego — w p r a w d z i e zrazu dla c e l ó w
t a k t y c z n y c h , na z e w n ą t r z , z r ę c z n i e maskowanego — b y ł o j e d n y m
z p o w o d ó w , dla k t ó r y c h h i t l e r y z m u z y s k a ł poparcie r ó w n i e ż t y c h
k ó ł niemieckich, k t ó r e poza t y m nie a p r o b o w a ł y we w s z y s t k i m
d o k t r y n y h i t l e r o w s k i e j . G ł o s z e n i e h a s e ł wszechniemieckich i za­
razem d o k t r y n y „ r a s i z m u " , a w i ę c w y ż s z o ś c i N i e m c ó w nad i n n y m i
narodami, w szczególności s ł o w i a ń s k i m i , s p r a w i ł o , ż e pod sztanda­
r e m h i t l e r o w s k i m s t a n ę ł y liczne g r u p y A u s t r i a k ó w oraz N i e m c ó w
z a m i e s z k a ł y c h w Polsce, w C z e c h o s ł o w a c j i i w i n n y c h k r a j a c h
ś r o d k o w o e u r o p e j s k i c h . Wszystkie te o d ł a m y niemczyzny p r a g n ę ł y
w e j ś ć w s k ł a d p r z y s z ł e j W i e l k i e j Rzeszy o b e j m u j ą c e j w s z y s t k i c h
N i e m c ó w w Europie, a t a k ż e p o d d a ć tej Rzeszy s ą s i a d u j ą c e z n i ą
narody, w s z c z e g ó l n o ś c i ż y j ą c e w Europie ś r o d k o w o w s c h o d n i e j .
P o t o m k o w i e k o l o n i s t ó w niemieckich, zmuszeni c h w i l o w o u z n a w a ć
p r a w a t y c h n a r o d ó w , k t ó r e t u m i a ł y w ł a s n e p a ń s t w a — chcieli
p r a w a owe o b a l i ć i z a s t ą p i ć je w ł a s n y m i . Dlatego t e ż t z w . m n i e j ­
szości niemieckie w t y c h w s z y s t k i c h k r a j a c h g o r ą c o p o p a r ł y p r o ­
g r a m p a n g e r m a ń s k i g ł o s z o n y przez h i t l e r y z m i p o d p o r z ą d k o w a ł y
się k i e r o w n i c t w u d u c h o w e m u B e r l i n a . P r z e c i w s t a w i a j ą c e się t a ­
k i e j p o l i t y c e o d ł a m y l e w i c y niemieckiej b y ł y z b y t s ł a b e , b y po­
w s t r z y m a ć n a r a s t a j ą c ą f a l ę nacjonalizmu.
P r z y g o t o w y w a n y starannie i systematycznie, z a b ó r A u s t r i i i po­
granicza ziem czeskich m i a ł p ó ź n i e j d a ć Rzeszy h i t l e r o w s k i e j
m o ż l i w o ś ć dalszych agresji: w c h ł o n i ę c i a r ó w n i e ż o b s z a r ó w czysto
12
czeskich, p o t e m Polski, w dalszych etapach wreszcie zaatakowania
ZSRR i p o d p o r z ą d k o w a n i a sobie ziem nad ś r o d k o w y m i d o l n y m
Dunajem.
Bardzo z r ę c z n a p o l i t y k a h i t l e r o w s k a , popierana przez w i ę k s z o ś ć
b u r ż u a z j i n i e m i e c k i e j , w ł a ś n i e ze w z g l ę d u na ten p r o g r a m zabor­
czy p o t r a f i ł a do w i o s n y r. 1938 z r e a l i z o w a ć p i e r w s z y etap o w y c h
p l a n ó w i m p e r i a l i s t y c z n y c h , t j . w c h ł o n i ę c i e A u s t r i i , oraz p r z y g o ­
t o w a ć atak na pogranicze ziem czeskich. Tego jednak n a s t ę p n e g o
etapu Rzesza h i t l e r o w s k a nie m o g ł a b y j u ż p r z e p r o w a d z i ć w ł a s ­
n y m i w y ł ą c z n i e s i ł a m i . Do tego celu b y ł a j u ż potrzebna w s p ó ł ­
praca s k r a j n i e r e a k c y j n y c h i proniemieckich, z w ł a s z c z a z a ś a n t y ­
radzieckich, k ó ł p o l i t y c z n y c h zachodnioeuropejskich. W s p ó ł p r a c ę
t y c h c z y n n i k ó w B e r l i n p o t r a f i ł u z y s k a ć , a t a k ż e z a p e w n i ć sobie
współdziałanie faszyzujących kół politycznych w tych w ł a ś n i e k r a ­
jach, k t ó r e k i e d y ś p ó ź n i e j same m i a ł y s t a ć się k o l e j n y m i ofiarami
agresji: w Polsce, J u g o s ł a w i i , na W ę g r z e c h .
Ostateczne ustalenie m o ż l i w o ś c i w t y m zakresie m o g ł o n a s t ą ­
pić dopiero p ó ź n ą w i o s n ą i l a t e m 1938 r. po t z w . k r y z y s i e m a j o ­
w y m tego r o k u , k t ó r y w y k a z a ł h i t l e r o w c o m , iż izolowany a t a k na
C z e c h o s ł o w a c j ę m ó g ł b y o k a z a ć się p o w a ż n y m r y z y k i e m . T a k za­
częła się z k o l e i p r z y g o t o w y w a ć zdrada monachijska i j e j dalsze
n a s t ę p s t w a : z a b ó r z i e m czysto czeskich, p o t e m katastrofa Polski,
j a k i wszystkie p ó ź n i e j s z e agresje h i t l e r o w s k i e . .Od p ó ź n e j w i o s n y
i lata 1938 agresje te n a b i e r a ć jednak z a c z ę ł y cech w s p ó l n e g o
d z i a ł a n i a c a ł e j r e a k c j i zachodnioeuropejskiej przeciw s ł a b s z y m
narodom E u r o p y ś r o d k o w o w s c h o d n i e j i w ostatecznym etapie —
przeciw ZSRR.
1» *..
B e z p o ś r e d n i o przed i po r. 1938 p o j a w i a ł y się w Polsce g ł o s y
t w i e r d z ą c e , ż e h i t l e r y z m jest j a k o b y dla Polski m n i e j niebezpie­
czny n i ż r z ą d y p r u s k i c h j u n k r ó w w B e r l i n i e . M i a ł o t a k b y ć d l a ­
tego, że g ł ó w n i p r z y w ó d c y r u c h u hitlerowskiego nie b y l i Prusa­
k a m i , lecz pochodzili z i n n y c h części Niemiec. M ó w i o n o r ó w n i e ż ,
ż e n a l e ż y c i e s z y ć się ze z w r o t u ekspansji Niemiec na p o ł u d n i o w y
wschód, w stronę Austrii i Czechosłowacji (odgrywały t u rolę
t a k ż e antyczeskie uprzedzenia ó w c z e s n y c h k i e r o w n i k ó w p o l i t y k i
polskiej), g d y ż to j a k o b y o d w r a c a ł o u w a g ę Rzeszy o d p r o b l e m ó w
o-niemieckich.
 Tak w j e d n y m , j a k i w d r u g i m w y p a d k u b y ł o to r o z u m o w a n i e
naiwne i całkowicie błędne.
O ile chodzi o p o d k r e ś l e n i e f a k t u , że H i t l e r , G ó r i n g , Goebbels
i i n n i p r z y w ó d c y h i t l e r o w s c y , nie p o c h o d z ą c z Prus, nie w y c h o w a l i
się w b e r l i ń s k i e j a n t y p o l s k i e j atmosferze i nie m a j ą j a k o b y a n t y ­
polskiego k o m p l e k s u — u z n a ć to n a l e ż y za s ą d p o w i e r z c h o w n y
i k r ó t k o w z r o c z n y . Oto g ł ó w n y ideolog r u c h u narodowosocjalistycz-
nego, sam H i t l e r , u w a ż a ł się za reprezentanta nacjonalizmu w i e l -
koniemieckiego i b y ł w istocie jego ż a r l i w y m w y z n a w c ą , g ł o s z ą ­
c y m p r o g r a m w i e l k o n i e m i e c k i e j ekspansji t e r y t o r i a l n e j , skierowa­
nej przede w s z y s t k i m w s t r o n ę ziem polskich, L i t w y , B i a ł o r u s i ,
U k r a i n y i Rosji. Te w ł a ś n i e p o g l ą d y H i t l e r p r z e d s t a w i ł w swej
p r o g r a m o w e j k s i ą ż c e Mein Kampj, w y t y c z a j ą c N i e m c o m d r o g ę na
w s c h ó d . T r u d n o u w i e r z y ć , ale w y d a j e się, że w przedwojennej
Polsce n i k t s p o ś r ó d sanacyjnych p o l i t y k ó w tej k s i ą ż k i nie czy­
tał!
N a s t ę p n i e p a m i ę t a ć n a l e ż y , iż u m y s ł o w o ś ć g ł ó w n y c h h i t l e r o w ­
c ó w k s z t a ł t o w a ł a się w okresie I w o j n y ś w i a t o w e j w atmosferze
r o z s z a l a ł e j propagandy pangermanizmu, k i e r u j ą c e j e k s p a n s j ę na
w s c h ó d . W ł a ś n i e w p ł y w y odbierane w e w c z e ś n i e j s z y m okresie
życia u t r w a l a j ą się najsilniej.
Wreszcie p a m i ę t a ć n a l e ż y r ó w n i e ż , iż ci, co z d o b y l i w ł a d z ę
v/ r. 1933 w B e r l i n i e , w ł a ś n i e dlatego, że z n a l e ź l i się w ś r o d o w i s k u
p r z e s i ą k n i ę t y m p r u s k ą tradycją, musieli z konieczności dostosować
się do p o g l ą d ó w i d ą ż e ń tego ś r o d o w i s k a . G d y b y H i t l e r i jego
n a j b l i ż s i w s p ó ł p r a c o w n i c y chcieli i g n o r o w a ć nastroje i t r a d y c j e
p a n u j ą c e w B e r l i n i e , zdobycie t a m p o s ł u c h u i m o ż l i w o ś c i d z i a ł a n i a
przyszłoby i m o wiele trudniej mimo żelaznej dyscypliny p a n u j ą ­
cej w p a r t i i h i t l e r o w s k i e j i nacisku w y w i e r a n e g o przez nią na
r e s z t ę s p o ł e c z e ń s t w a . W Mein Kampj z r e s z t ą H i t l e r nie u k r y w a ł
b y n a j m n i e j swego p o d z i w u i uznania dla Prus i i c h p o l i t y k i . Paro­
k r o t n i e p r z y z n a ł on, że jego p o l i t y k a w y r ó w n a n i a s t o s u n k ó w
z P o l s k ą , zainaugurowana z k o ń c e m 1933 r. a zamanifestowana
przez d e k l a r a c j ę o nieagresji z 26 stycznia 1934, n a p o t y k a ł a pewne
opory. A l e otoczenie H i t l e r a dobrze w i e d z i a ł o , że owa p o l i t y k a ma
charakter t y l k o d o r a ź n y i t a k t y c z n y . Wszyscy kierowniczy dzia­
ł a c z e I I I Rzeszy wiedzieli, że H i t l e r nie r e z y g n o w a ł przez t ę de­
I Franciszka Ferdynanda często w opartej na wspomnieniach powieści bio­
k l a r a c j ę ze z m i a n y wschodnich granic Niemiec kosztem Polski,
14
lecz że j e d y n i e p r a g n ą ł u z y s k a ć t ę z m i a n ę — na razie, d o p ó k i
Niemcy były słabe — drogą pokojową
Ź r ó d ł e m p o l i t y k i H i t l e r a wobec s ą s i a d ó w b y ł a n i e c h ę ć , k t ó r a
w n a j w y ż s z y m stopniu z w r a c a ł a s i ę w ł a ś n i e przeciw narodom s ł o ­
w i a ń s k i m s ą s i a d u j ą c y m z n a r o d e m n i e m i e c k i m : Czechom i Pola­
kom. Hitler był Austriakiem — szowinistą wielkoniemieckim. W y ­
niósł on ze swej m ł o d o ś c i , ze swego p o b y t u w W i e d n i u , g ł ę b o k ą
n i e c h ę ć do C z e c h ó w , ale gdy p o t e m z n a l a z ł się w Rzeszy, rozsze­
r z y ł t ę w r o g o ś ć t a k ż e i na P o l a k ó w . Trzeba t y l k o z w r ó c i ć u w a g ę
na r ó ż n e charakterystyczne miejsca w Mein Kampj, m ó w i ą c e bez­
p o ś r e d n i o o narodach s ł o w i a ń s k i c h .
Z m ł o d o ś c i swej, s p ę d z o n e j w A u s t r i i G ó r n e j i w W i e d n i u , w po­
b l i ż u granicy ziem czeskich, H i t l e r w y n i ó s ł przede w s z y s t k i m —
j a k wspomniano w y ż e j — z a w z i ę t ą n i e c h ę ć do C z e c h ó w . Spoty­
k a m y się z nią na stronicach Mein Kampj w i e l o k r o t n i e , z a c z y n a j ą c
od bezsensownej p l o t k i , j a k o b y ó w c z e s n y a u s t r o - w ę g i e r s k i n a s t ę p ­
ca t r o n u , z a m o r d o w a n y p o t e m w Sarajewie a r c y k s i ą ż ę Franciszek
F e r d y n a n d , „ c z e c h i z o w a ł " A u s t r i ę i j a k o b y c z y n i ł a to c a ł a dynastia
2
(das Erzhaus tschechisierte w o i m m e r n u r m ó g l i c h ) . H i t l e r z tego
p o w o d u n a z w a ł Franciszka Ferdynanda „ n a j b a r d z i e j ś m i e r t e l n y m
w r o g i e m a u s t r i a c k i c h N i e m c ó w " i d w u k r o t n i e z a z n a c z a ł , że za­
mach sarajewski b y ł a k t e m s p r a w i e d l i w o ś c i wobec tego, k t ó r y
3
A u s t r i ę c h c i a ł rzekomo u c z y n i ć p a ń s t w e m s ł o w i a ń s k i m . H i t l e r
u w a ż a ł , że „ c z e c h i z a c j a " o b e j m o w a ł a coraz w i ę c e j „ c z y s t o n i e ­
mieckich m i e j s c o w o ś c i " , a n i e w i e d z i a ł i nie c h c i a ł b y z r e s z t ą w i e ­
dzieć, że b y ł to t y l k o proces o d w r o t n y w stosunku do d a w n e j
wielowiekowej germanizacji
Nie lepiej m y ś l a ł H i t l e r od c z a s ó w swej m ł o d o ś c i o Polakach.
C h a r a k t e r y z u j ą c p o l s k ą p o l i t y k ę r z ą d u pruskiego, k t ó r e j s t a w i a ł
zarzut, że nie b y ł a d o ś ć energiczna, zarazem j a k g d y b y w y s t ę p o -
1
O tym bliżej w rozdziale I I , ale w zasadzie książka niniejsza porusza
sprawy stosunków polsko-niemieckich tylko ubocznie.
2
Mein Kampf, tu cytowane wydanie 12 z r. 1943, s. 13 i 101. Te twier­
dzenia kwestionuje, nie wymieniając Hitlera, jego austriacki przeciwnik
K . S c h u s c h n i g g , Autriche ma patrie, s. 16.
3
Mein Kampf, jw. s. 171; aluzje do niechęci N i e m c ó w austriackich do
graficznej o tym Habsburgu: B. B r e h m, Apis und Este. Ein Franz Fer-
dinand Roman (Miinchen 1931), s. 133 i nast., 262 i nast.
15
 w a ł przeciw niemczeniu P o l a k ó w , ale b y n a j m n i e j nie ze w z g l ę ­
d ó w m o r a l n y c h , lecz t y l k o dlatego, że jego zdaniem germanizacja
l u d n o ś c i polskiej p r z y n i o s ł a b y n a r o d o w i n i e m i e c k i e m u d o p ł y w
jednostek „o n i ż s z e j w a r t o ś c i " , że „ g o d n o ś ć n a r o d u niemieckiego
zostałaby skompromitowana" \
H i t l e r w y n i ó s ł ze swej m ł o d o ś c i o b a w ę , że w Europie m o g ł o b y
na s z k o d ę N i e m c ó w p o w s t a ć j a k i e ś w i e l k i e p a ń s t w o s ł o w i a ń s k i e
5
(chcieli je w e d ł u g niego s t w o r z y ć H a b s b u r g o w i e ) . O n zaś d ą ż y ł
do czegoś przeciwnego: wielkiego p a ń s t w a niemieckiego, o b e j m u ­
j ą c e g o w s z y s t k i c h N i e m c ó w w Europie, s i ę g a j ą c e g o w i ę c daleko
poza ó w c z e s n e (z 1914 r.) granice Rzeszy i niemieckiej części A u ­
strii (Austro-Węgier): chciał p a ń s t w a , k t ó r e m o g ł y b y narodowi
n i e m i e c k i e m u d a ć „ p r z e s t r z e ń ż y c i o w ą " . To p a ń s t w o m i a ł o zatem
p o w s t a ć kosztem n a r o d ó w wschodnioeuropejskich, w e d ł u g kate­
g o r i i m y ś l o w y c h z r. 1914 — kosztem Rosji, t j . w istocie przede
w s z y s t k i m P o l a k ó w . H i t l e r z a p o w i a d a ł , że n a r ó d n i e m i e c k i w e j ś ć
m u s i na d r o g ę d a w n y c h r y c e r z y zakonnych ( t j . K r z y ż a k ó w i K a ­
w a l e r ó w Mieczowych). Ż a ł o w a ł , że N i e m c y nie u d e r z y ł y na R o s j ę
w czasie j e j w o j n y z J a p o n i ą , g d y ż w t e d y b y ł o j u ż j a k o b y m o ż l i w e
c
zrealizowanie o w y c h w i e l k i c h c e l ó w ; z a p o m n i a ł w s z a k ż e o soju­
szu rosyjsko-francuskim.
P r z y t y m H i t l e r z a z n a c z y ł , że cele p o l i t y k i niemieckiej w tej
dziedzinie s i ę g a j ą dalej, niż s i ę g a ł y granice z r. 1914. K r y t y k o w a ł
ostro t y c h p o l i t y k ó w r e p u b l i k i w e i m a r s k i e j , k t ó r z y w y s u w a l i t y l k o
p r o g r a m r e w i z j i t r a k t a t u wersalskiego, t j . d ą ż e n i e do odzyskania
7
granic sprzed I w o j n y ś w i a t o w e j . S t w i e r d z a ł , że N i e m c y potrze­
b u j ą j a k o b y o w i e l e w i ę c e j n i ż t y l k o ponownego zajęcia Pomorza
polskiego, W i e l k o p o l s k i i G ó m e g o Ś l ą s k a , j a k t e ż n i e m i e c k i c h
* Mein Kampf, s. 297, a na s. 430 dosłownie: glaubte man eine Ger-
manisation des polnischen Elements durch eine rein sprachliche Eindeut-
schung desselben herbeifiihren zu kónnen. Auch hier ware das Ergebnis
ein unseliges geworden: ein fremdrassiges Volk, in deutscher Sprache seine
fremden Gedanken ausdruckend, die Hohe und Wurde unseres eigenen
Volkstums durch seine eigene Minderwertigkeit kompromittierend".
5
Cyt. dz., s. 101; takie pogłoski krążyły istotnie — zob. w pracy o za­
machu sarajewskim V . D e d i j e r , Sarajevo 1914 (Beograd 1966), s. 718.
« Mein Kampf, 154 i 726 i nast. Hitler nie wiedział, że Wilhelm I I by­
najmniej nie zamierzał atakować Rosji w r. 1905, lecz przeciwnie, prze­
rażony rewolucją, chciał udzielić caratowi pomocy.
7
Jw., s. 736; stwierdza tam, że granice Rzeszy z r. 1914 nie obejmowały
wszystkich N i e m c ó w i nie były „celowe pod w z g l ę d e m wojskowo-geogra-
ficznym".
16
ziem b y ł e j m o n a r c h i i habsburskiej. H i t l e r w c h o d z i ł na te same
drogi, k t ó r e w y t y c z a l i Rzeszy szowiniści i i m p e r i a l i ś c i podczas
I w o j n y ś w i a t o w e j , p l a n u j ą c o l b r z y m i e aneksje, przede w s z y s t k i m
8
na w s c h o d z i e . „ M i t t e l e u r o p a " , rozszerzona chyba po U r a l , z ca­
ł y m w s c h o d n i m w y b r z e ż e m B a ł t y k u — oto co o d p o w i a d a ł o b y po­
g l ą d o m H i t l e r a , k t ó r y , c h o ć nie wspomina k s i ą ż k i Naumanna, n i e ­
w ą t p l i w i e u z n a ł b y j ą za s ł u s z n ą . M u s i a ł ją z r e s z t ą c z y t a ć , j a k
r ó w n i e ż zapewne c z y j e ś z b l i ż o n e w y w o d y , broszur b o w i e m pisa­
n y c h w t a k i m d u c h u u k a z y w a ł o się w o w y m czasie wiele.
R e a l i z a c j ę t y c h w i e l k i c h c e l ó w t e n A u s t r i a k o p o g l ą d a c h wszech-
n i e m i e c k i c h c h c i a ł w ł o ż y ć w r ę c e Rzeszy, o b e j m u j ą c e j t a k ż e
A u s t r i ę , ale k i e r o w a n e j przez Prusy, dla k t ó r y c h b r u t a l n o ś c i i m i -
l i t a r y z m u p r z y s z ł y „ f u h r e r " m i a ł od m ł o d o ś c i n a j g ł ę b s z y podziw
i b r a ł je w o b r o n ę przed a t a k a m i p o ł u d n i o w y c h N i e m c ó w , B a w a ­
9
rów i Austriaków .
A l e w Polsce m i ę d z y w o j e n n e j , w ś r ó d odpowiedzialnych za losy
n a r o d u i p a ń s t w a c z y n n i k ó w , n i k t chyba t y c h p o g l ą d ó w H i t l e r a
nie z n a ł , c h o ć m o ż n a je b y ł o ł a t w o p r z e c z y t a ć w Mein Kampf.
U w a ż a n o że H i t l e r j a k o A u s t r i a k , o b j ą w s z y w ł a d z ę w B e r l i n i e ,
w p r o w a d z i t a m n o w ą o r i e n t a c j ę , j u ż nie p r u s k ą , m n i e j dla Polski
n i e p r z y c h y l n ą . T r u d n o o mocniejszy d o w ó d k r ó t k o w z r o c z n o ś c i
i n i e o d p o w i e d z i a l n o ś c i politycznej!
L e p i e j znano p r o g r a m h i t l e r o w s k i w Czechach i w samej A u s t r i i ,
ale i t a m na pewno nie doceniano k r y j ą c y c h się w n i m niebez­
pieczeństw.
M i ę d z y i n n y m i zapominano, ż e p u n k t pierwszy p r o g r a m u
N S D A P głosił, że N i e m c y m a j ą b y ć p a ń s t w e m o b e j m u j ą c y m w s z y ­
10
s t k i c h n a l e ż ą c y c h do narodu n i e m i e c k i e g o . N i e r o z u m i a n o j a k
g d y b y k o n s e k w e n c j i tego p r o g r a m u , g ł o s z ą c e g o zarazem koniecz­
n o ś ć obalenia t r a k t a t ó w : wersalskiego i w S a i n t - G e r m a i n , nie
rozumiano, co o z n a c z a ł on nie t y l k o dla A u s t r i i , ale i dla ziem
a O tym zob. przede wszystkim J . P a j e w s k i, „Mitteleuropa". Studia
z dziejów imperializmu niemieckiego w dobie pierwszej wojny światowej
(Poznań 1959), tam dalsza literatura; ponadto: F . F i s c h e r ; Griff nach
der Weltmacht (Dusseldorf 1961).
» Mein Kampf, np. s. 621, 627, 733—734. Ponadto Hitler, niechętny wobec
katolicyzmu, w y ż e j stawiał protestanckie Prusy.
" Zob np W. M a s e r, Die Friihgeschichte der NSDAP. Hitlers Weg
bis 1924 (Frankfurt/M & Bonn 1965), s. 642; por. także w niniejszym Wstę­
pie cytat ze „Spraw Obcych".
2 Rok 1838. 17
 ls
narodowo Polskę, podobnie zresztą jak umowa h a n d l o w a . Nie leży
czeskich, dla G d a ń s k a i dla ziem P o l s k i zachodniej, na k t ó r y c h
to przecież w interesie niemieckiej racji stanu. Niemcy, narodowe szukać
p a n g e r m a n i ś c i w i d z i e l i p a r o k r o t n i e w i ę c e j swoich r o d a k ó w , n i ż i znaleźć muszą na wschodzie tereny dla nadmiaru swej ludności i swej
b y ł o i c h w istocie. produkcji. Silna, samodzielna Polska tylko przeszkodą w urzeczywistnianiu
Ó w p r o g r a m s t a ł s i ę p o d s t a w ą p o l i t y k i zagranicznej Trzeciej tych zamierzeń być m o ż e " .
Rzeszy po o b j ę c i u w B e r l i n i e w ł a d z y przez h i t l e r o w c ó w . C h w i l o w o
Zeszyt t e n n o s i ł d a t ę , j a k wspomniano w y ż e j : g r u d z i e ń 1930.
b y ł a to podstawa z r ę c z n i e maskowana, a realizacja p r o g r a m u zo­
D n i a 2 g r u d n i a 1930 p ł k J ó z e f Beck o b j ą ł stanowisko w i c e m i n i ­
s t a ł a r o z ł o ż o n a na szereg e t a p ó w . R e w i z j o n i z m c z a s ó w r e p u b l i k i
stra spraw zagranicznych. T r u d n o p r z y p u ś c i ć , b y nie z w r ó c i ł u w a g i
w e i m a r s k i e j po r . 1933 nie t y l k o nie p r z y g a s ł , lecz s t a ł się o d t ą d
na organ M S Z i b y nie z n a ł jego n a j w a ż n i e j s z y c h a r t y k u ł ó w , c h o ć
bardziej d y n a m i c z n y i b e z w z g l ę d n y , p r z e k s z t a ł c i ł s i ę w w i e l k i
zresztą szczegóły dotyczące programu hitlerowskiego mógł znać
p r o g r a m i m p e r i a l i s t y c z n y , c h o ć na razie u t r z y m y w a n y w t a j e m ­
c z e ś n i e j i s k ą d i n ą d . Raczej n i e n a l e ż y sądzić, b y i c h n i e z n a ł . Jak
nicy.
d y b y w s z a k ż e o t y m w s z y s t k i m nie c h c i a ł p a m i ę t a ć , g d y w 1933 r.
Czy w Polsce o t y m na pewno nie wiedziano? Jednak wiedziano!
' n a u g u r o w a ł , j u ż jako szef resortu, s w ą p o l i t y k ę z b l i ż e n i a i w s p ó ł ­
I to t a k ż e w p o l s k i m M i n i s t e r s t w i e Spraw Zagranicznych.
pracy z N i e m c a m i h i t l e r o w s k i m i . L i c z y ł chyba na to, że wszystko
U k a z u j ą c y się w Warszawie w l a t a c h 1929—1931 k w a r t a l n i k
u ł o ż y się inaczej, n i ż k a z a ł y b y p r z y p u s z c z a ć antecedencje histo-
„ S p r a w y Obce", w y d a w a n y z f u n d u s z ó w M S Z , z a m i e ś c i ł w n u m e ­
yczne, m ó w i ą c e , ż e B e r l i n s t a ł się dla P o l s k i p r a w d z i w i e g r o ź n y
rze 5, z d a t ą : g r u d z i e ń 1930 r., w y d a n y m nieco po t e j dacie, a r t y ­
11
bpiero od c h w i l i swego z a t r i u m f o w a n i a n a d W i e d n i e m i że fala
k u ł pt.: Niemieccy narodowi socjaliści (hitlerowcy) . Artykuł
e r m a n i z m u zaczęła P o l s k ę z a l e w a ć ze w s z y s t k i c h s t r o n po c a ł k o -
ten streścił dokładnie program NSDAP, omówił m. i n . jej program
.. i t y m opanowaniu ziem czeskich.
ekspansji z e w n ę t r z n e j , t a k w s t r o n ę A u s t r i i , j a k z w ł a s z c z a na
w s c h ó d . W z a k o ń c z e n i u a r t y k u ł u napisano: Z w o l n i o n y przez Becka ze s ł u ż b y d y p l o m a t y c z n e j , b y ł y polski
c h a r g ó d'affaires w Pradze i p o s e ł w W i e d n i u K a r o l Bader orien­
Stosunek do Polski narodowych socjalistów, aczkolwiek w programie ich
t u j ą c y się dobrze w znaczeniu s p r a w y c z e c h o s ł o w a c k i e j i a u t r i a -
politycznym jasno nie wypowiedziany, jednakże niedwuznacznie z całego
ich nastawienia daje się określić jako zdecydowanie negatywny. Hitler k i e j , t a k oto p i s a ł w k i l k a l a t p o t e m o n o w e j polskiej polityce
domaga się obalenia wszelkich ubliżających Niemcom postanowień trak­ granicznej:
tatów wersalskiego i w St. Germain. W znanych oświadczeniach dla prasy
angielskiej i amerykańskiej m ó w i on o konieczności zwrotu „korytarza" . 12 ...rychło znaleziono prostą a nader s u g e s t y w n ą formułę polityczną, którą
ieustannie słychać, odkąd ster spraw zagranicznych ujęła w swe ręce
W artykule swym Der Polenvertrag — ein Verrat an dem deutschen
owa kadra dyplomatów. Dowiadujemy się, ż e jest zjawiskiem szczególnie
Osten („Nationalsozialistische Monatshefte", F . Eher-Nachfolger-Verlag G .
la nas p o m y ś l n y m , że ekspansja Niemiec zwróciła się w kierunku połu­
m. b. H . Miinchen, wrzesień 1930) potępia on zawarcie umowy likwida­
l ł dniowego wschodu, ku Austrii i Czechosłowacji. T a k i bowiem jej kierunek
cyjnej z P o l s k ą . Umowa ta nie tylko pozbawia N i e m c ó w ostatniego atutu
14 łakomicie odciąży nasze zachodnie granice i najlepiej zabezpieczy pokój
do wygrania w zamian za rewizję g r a n i c , ale wzmacnia również między -
a tej to linii. Argument ten ma w kraju olbrzymie wzięcie. Ma tę jeszcze
1 1
„Sprawy Obce". Pismo kwartalne. Zeszyt V . Grudzień 1930. Redaktor
M. Sokolnicki [Warszawa, Z. Łazarski, 1931, s. 260 + 4]. Wym. artykuł nie 1 5
U m o w ę handlową polsko-niemiecką podpisano w Warszawie 17 marca
podpisany, mieścił się na s. 205—218.
1 8
1930 (zob. J . K r a s u s k i , cyt. dz., s. 142 i nast.).
Oficjalna „Gazeta Polska" w 1930 r. (nr z 9 'października) bez ogródek 1 8
„Sprawy Obce", jw., s. 218. Redakcja nie zaopatrzyła tego artykułu
zwracała u w a g ę na rewizjonistyczne poglądy Hitlera (zob. J . K r a s u s k i , informacyjnego żadnym komentarzem, ani też nie wracała już do tej
Stosunki polsko-niemieckie 1926—1932, s. 301), ale zarazem twierdziła, że
sprawy w następnych numerach, których wyszło jeszcze trzy — ostatni
zagrażają one nie tylko Polsce.
1 8
(VIII) nosi datę: październik 1931. (Pismo uległo wtedy likwidacji, a od
U m o w ę tę, dotyczącą likwidacji własności niemieckiej w Polsce (z po­ r. 1933 na jego miejsce organem polskiego M S Z stał się miesięcznik „Po­
ważnymi ustępstwami ze strony polskiej) podpisano 31 października 1929 lityka Narodów", którego redaktorami byli J . Matuszewski i J . Starzew-
(zob. J . K r a s u s k i , cyt. dz., s, 182 i nast.).
1 4
ski, później W. Kozłowski; miesięcznik wychodził do końca 1938).
Tak w „Sprawach Obcych"; zapewne ma to oznaczać: ostatniego atutu
w grze o rewizję granic. " W Pradze 1923—1924, w Wiedniu 1926—1931.

2* 19
18
 właściwość, że znajdują w nim ujście spiętrzone antyczeskie animozje, lo­
18
kalne złe humory i m ś c i w e pograniczne odruchy . Doszło do tego, że
Anschlussu wyczekuje się tu i tam niecierpliwie jako ulgi ostatecznej, bo
widomego znaku, że Trzecia Rzesza, połknąwszy Austrię, poszła sobie na­
reszcie do stu diabłów od Pomorza, Gdańska i Śląska w jakąś niesamowitą
otchłań bałkańskich awantur » .
T a k b y ł o istotnie, t z n . w t a k i m d u c h u p i s a ł a polska prasa r z ą ­
dowa w t y c h s m u t n y c h latach... * 8 nistyczne, skierowane przeciw g r a n i c o m u s t a l o n y m w latach
* Zarazem siły, k t ó r e k r y z y s w r o k u 1938 r o z p ę t a ł y , p r a g n ę ł y
Kryzys wokół Czechosłowacji, zakończony konferencją w Mona­
c h i u m pod koniec w r z e ś n i a 1938 r o k u , b y ł niezmiernie t r a g i c z n y m
w y d a r z e n i e m w dziejach C z e c h o s ł o w a c j i i d o t y c z y o c z y w i ś c i e
przede w s z y s t k i m tego k r a j u . A l e n i e w i ą ż e się w y ł ą c z n i e z t y m
k r a j e m : posiada znaczenie o w i e l e szersze. Przerasta nawet zakres
z w i ą z a n y z i m p e r i a l i s t y c z n ą e k s p a n s j ą Niemiec: w i ą ż e s i ę z po­
w s z e c h n y m r o z w o j e m s y t u a c j i europejskiej i w ogóle m i ę d z y n a r o ­
d o w e j w okresie m i ę d z y w o j e n n y m . W y d a r z e n i a owe w y k a z a ł y
istnienie w y s t ę p u j ą c y c h w najszerszej s k a l i s p r z e c z n o ś c i m i ę d z y
g ł ó w n y m i m o c a r s t w a m i oraz s p r z e c z n o ś c i w y n i k a j ą c y c h z zao­
strzenia s i ę w e w n ę t r z n e j s y t u a c j i w p o s z c z e g ó l n y c h p a ń s t w a c h
k a p i t a l i s t y c z n y c h na t l e t r u d n o ś c i gospodarczych i w a l k i klasowej.
Ł ą c z y ł y się one r ó w n i e ż z s y t u a c j ą m i ę d z y n a r o d o w ą Z w i ą z k u Ra­
dzieckiego, p a ń s t w a b ę d ą c e g o p r z e d m i o t e m w y r a ź n e j l u b zamas­
k o w a n e j w r o g o ś c i nie t y l k o ze s t r o n y p a ń s t w faszystowskich
i s k ł a n i a j ą c y c h się k u faszyzmowi, lecz t a k ż e w i e l u c z y n n i k ó w
w p a ń s t w a c h zachowujących ustrój demokracji parlamentarnej.
Cios w postaci decyzji m o n a c h i j s k i c h z o s t a ł zadany przede
w s z y s t k i m ó w c z e s n e j C z e c h o s ł o w a c j i — ale w y m i e r z o n y b y ł nie
t y l k o w to p a ń s t w o . K i e r o w a ł się on przeciw zasadom w p r o w a d z o ­
n y m w ż y c i e przez t r a k t a t y k o ń c z ą c e p i e r w s z ą w o j n ę ś w i a t o w ą ,
k t ó r e t o zasady m i a ł y na celu usankcjonowanie p r a w a samosta­
n o w i e n i a n a r o d ó w i p a ń s t w , opartego na podstawie etnicznej.
« Może też aluzja do specjalnej animozji Becka do Czechów? O tym
elemencie w jednym z dalszych rozdziałów.
" K . B a d e r Stosunki polsko-czeskie (Wydawnictwa Klubu. Społeczno-
-Politycznego, 3. Warszawa 1938, ujęcie z grudnia 1937), s 6—7
» Celowała w tym zwłaszcza „Gazeta Polska", podczas gdy na prasę o-
pozycyjną atakującą ówczesny kurs proniemiecki i biorącą w obronę z w ł a ­
szcza Czechosłowację, spadały ostre represje.
20
J a k k o l w i e k zasady t e j nie zrealizowano w s p o s ó b k o n s e k w e n t n y ,
s t a n o w i ł a ona n i e w ą t p l i w i e p o w a ż n y p o s t ę p w p o r ó w n a n i u ze sta­
n e m rzeczy i s t n i e j ą c y m do r o k u 1918. C z y n n i k i r e a k c y j n e i i m ­
perialistyczne n i e m o g ł y j e d n a k p o g o d z i ć s i ę nawet z c z ę ś c i o w y m
z w y c i ę s t w e m i d e i samostanowienia n a r o d ó w i w s z c z ę ł y z n o w y m
u k ł a d e m s t o s u n k ó w n i e u b ł a g a n ą w a l k ę , o r g a n i z u j ą c akcje r e w i z j o ­
1919—1920
r ó w n i e ż p r z y t e j s p o s o b n o ś c i p o s t a w i ć t a m ę przed w z r o s t e m sił
r e w o l u c y j n y c h w Europie, z w ł a s z c z a ś r o d k o w e j , gdzie z a z n a c z a ł
się r o s n ą c y w p ł y w Z w i ą z k u Radzieckiego. Ł ą c z y ł o s i ę to z d ą ż e ­
n i e m do ograniczenia w p ł y w ó w ZSRR w p o l i t y c e m i ę d z y n a r o d o ­
w e j . D ą ż e n i u t e m u p o ś w i ę c o n o nawet (bez tego j u ż p r z y g a s ł y )
a u t o r y t e t L i g i N a r o d ó w , i n s t y t u c j i p o w o ł a n e j n i e g d y ś dla o b r o n y
nowego ł a d u europejskiego, k t ó r ą za to w ł a ś n i e t a k z a w z i ę c i e
z w a l c z a ł y wszelkie c z y n n i k i r e a k c j i m i ę d z y n a r o d o w e j .
Dlatego zrozumienie i s t o t y k r y z y s u „ m o n a c h i j s k i e g o " w r o k u
1938 u m o ż l i w i a n a m poznanie nie samych t y l k o spraw c z e c h o s ł o ­
w a c k i c h czy k o n f l i k t u n i e m i e c k o - c z e c h o s ł o w a c k i e g o , lecz znacznie
w i ę k s z e g o k o m p l e k s u z a g a d n i e ń m i ę d z y n a r o d o w y c h w okresie
przed d r u g ą w o j n ą ś w i a t o w ą . Pozwala n a m r ó w n i e ż na zrozumie­
nie n i e u c h r o n n o ś c i w y b u c h u t e j w o j n y w r o k po o w y m k r y z y s i e ,
a to w s k u t e k takiego w ł a ś n i e u k ł a d u sił i s t o s u n k ó w m i ę d z y m o ­
c a r s t w a m i , j a k i z a z n a c z y ł s i ę l a t e m i j e s i e n i ą 1938 r o k u . M o ż e m y
wreszcie l e p i e j z r o z u m i e ć w i e l e p r z y c z y n k l ę s k i w r z e ś n i o w e j , g d y ż
agresja Niemiec h i t l e r o w s k i c h p r z e c i w Polsce, dokonana w jede­
n a ś c i e m i e s i ę c y po k o n f e r e n c j i m o n a c h i j s k i e j , b y ł a l o g i c z n y m w y ­
n i k i e m w y d a r z e ń , k t ó r e do t e j k o n f e r e n c j i d o p r o w a d z i ł y .
A l e z a c i e ś n i a n i e naszego t e m a t u do k w e s t i i : Polska wobec k r y ­
zysu c z e c h o s ł o w a c k i e g o w r o k u 1938 b y ł o b y o c z y w i ś c i e p o w a ż n y m
z u b o ż e n i e m i s t n i e j ą c y c h m o ż l i w o ś c i . Przedstawienie szerokiego t ł a
m i ę d z y n a r o d o w e g o europejskich w y p a d k ó w w o w y m r o k u jest
zadaniem o w i e l e bardziej n ę c ą c y m . N i e zmniejsza z a ś ono b y n a j -
a
Zob. m.in.: H. B a t o w s k i , Monachium 1938 — realizacją pangermań-
skich planów z 1918/19 r. „Przegląd Zachodni" (dalej cyt.: PZ), 1968, nr 3,
s. 62—76; t e n ż e , Ekspansja niemiecka w Europie środkowej 1919—1939.
„Dzieje Najnowsze", 1971 z. 1—2, s. 53—65 (w obu artykułach dalsza lite­
ratura).
21
 m n i e j m o ż l i w o ś-c i• plastycznego
„ i = + v r z n e e o tr
Q pokazania miejsca j ó w c z e s n e eg o Część pierwsza
p a ń s t w a polskiego na arenie m i ę d z y n a r o d o w e j d y p l o m a c j i . Po­

Austria i Sudety
nadto d z i a ł a n i a podejmowane przez r ó ż n e mniejsze p a ń s t w a euro­
pejskie z o s t a ł y w m o ż l i w i e szerokiej mierze u w z g l ę d n i o n e .
W k o ń c u trzeba d o d a ć , że sprawa t z w . u k ł a d u , c z y l i w gruncie
rzeczy d y k t a t u monachijskiego b y ł a przedmiotem r o k o w a ń
m i ę d z y C z e c h o s ł o w a c j ą a R e p u b l i k ą F e d e r a l n ą Niemiec. R z ą d
w B o n n , po z n o r m a l i z o w a n i u s w y c h s t o s u n k ó w z P o l s k ą R z e c z ą -
p o s p o l i t ą L u d o w ą w r . 1970, z a b i e g a ł z k o l e i o t a k ą n o r m a l i z a c j ę
r ó w n i e ż z C z e c h o s ł o w a c j ą . Rokowania te z a k o ń c z y ł y się w dn.
11 g r u d n i a 1973 r. podpisaniem u k ł a d u o w z a j e m n y c h stosunkach
m i ę d z y CSRS a R F N , k t ó r y stwierdza n i e w a ż n o ś ć u k ł a d u mona­
chijskiego z 1938 r o k u .
Stanowisko C z e c h o s ł o w a c j i w p o w y ż s z e j sprawie u z y s k a ł o j u ż
uprzednio p e ł n e uznanie ze strony i n n y c h p a ń s t w socjalistycznych.
M i ę d z y i n n y m i p o l s k o - c z e c h o s ł o w a c k i u k ł a d o p r z y j a ź n i i pomocy
wzajemnej, podpisany w r. 1967, zawiera tego rodzaju o ś w i a d c z e ­
nie ze strony polskiej, m i m o że Polska nie b y ł a sygnatariuszem
a k t u monachijskiego. Obecne p a ń s t w o polskie u z n a ł o s ł u s z n o ś ć
stanowiska c z e c h o s ł o w a c k i e g o s ą s i a d a w sprawie b e z w z g l ę d n e g o
p o t ę p i e n i a owego b e z p r z y k ł a d n e g o d y k t a t u i naruszenia zasad
moralności międzynarodowej.
 /. Europa środkowa 1919-1938;
Realia

W y n i k I w o j n y ś w i a t o w e j z m i e n i ł bardzo g r u n t o w n i e m a p ę
E u r o p y ś r o d k o w e j : Niemiec i k r a j ó w p o ł o ż o n y c h na w s c h ó d i po­
ł u d n i e od nich. Granice u l e g ł y z m i a n o m bardzo p o w a ż n y m w po­
r ó w n a n i u ze stanem sprzed 1918 w z g l ę d n i e 1914 r . R o z p a d ł y się
dwa p a ń s t w a wielonarodowe, carska Rosja R o m a n o w ó w i habsbur­
ska M o n a r c h i a A u s t r o - W ę g i e r s k a , p o w s t a ł y nowe p a ń s t w a oparte
na zasadzie narodowej l u b na d o b r o w o l n e j u n i i b l i s k i c h sobie na­
r o d ó w . R e p u b l i k i b u r ż u a z y j n e o u s t r o j u p r z y n a j m n i e j w t e o r i i dość
d e m o k r a t y c z n y m z a j ę ł y miejsce u s t r o j ó w monarchicznych i r e a k ­
cyjnych, a monarchie, k t ó r e p r z e t r w a ł y , m i a ł y charakter i n n y n i ż
te, k t ó r e z n i k n ę ł y '.
Miejsce cesarstwa niemieckiego H o h e n z o l l e r n ó w zajęła nowa
r e p u b l i k a niemiecka, zwana w e i m a r s k ą , ograniczona n i e m a l c a ł k o ­
wicie do o b s z a r ó w z a m i e s z k a ł y c h przez N i e m c ó w , g d y ż p r o w i n c j e
o w i ę k s z o ś c i obcej z o s t a ł y przez t r a k t a t y pokojowe o d c i ę t e .
Po z w y c i ę s t w i e r e w o l u c j i socjalistycznej w Rosji ta ostatnia
z r z e k ł a się p r a w do z a b o r ó w dokonanych przez carat, co b y ł o j e d ­
n ą z podstaw u m o ż l i w i a j ą c y c h utworzenie nowego p a ń s t w a p o l ­
skiego.
Na gruzach A u s t r o - W ę g i e r p o w s t a ł y nowe p a ń s t w a , b ą d ź n a r o ­
dowo jednolite, j a k nowa A u s t r i a niemiecka i etnograficzne W ę g r y ,
b ą d ź utworzone przez d o b r o w o l n ą u n i ę b l i s k i c h sobie n a r o d ó w , j a k
C z e c h o s ł o w a c j a czy K r ó l e s t w o SHS, p ó ź n i e j s z a J u g o s ł a w i a , b ę d ą c a
w y n i k i e m u n i i p o ł u d n i o w y c h S ł o w i a n b y ł e j m o n a r c h i i habsbur­
skiej z S e r b i ą i C z a r n o g ó r ą . Wreszcie r u m u ń s k i e i w ł o s k i e obszary

1
Tylko jedno państwo nowo powstałe było monarchią: Królestwo S H S ,
tj. Jugosławia, będąca w gruncie rzeczy powiększoną Serbią.

25
n a l e ż ą c e poprzednio do rozbitej m o n a r c h i i z o s t a ł y teraz w ł ą c z o n e
do p a ń s t w macierzystych *.
J e ż e l i nie wszystkie nowe granice b y ł y z u p e ł n i e s p r a w i e d l i w e ,
j e ż e l i nie w e w s z y s t k i c h w y p a d k a c h uczyniono z a d o ś ć p r a w u na­
r o d ó w do s a m o o k r e ś l e n i a , j e ż e l i p o ł o ż e n i e w e w n ę t r z n e p a ń s t w
nowo p o w s t a ł y c h l u b p r z e k s z t a ł c o n y c h pod w z g l ę d e m u s t r o j u da­
lekie b y ł o od zaspokojenia s ł u s z n y c h ż ą d a ń mas l u d o w y c h , to j e d ­
n a k nowa sytuacja b y ł a dla p o s z c z e g ó l n y c h n a r o d ó w o w i e l e po-
m y ś l n i e j s z a n i ż przed r o k i e m 1914. Reakcyjne f o r m y ustrojowe
u s t ą p i ł y w k a ż d y m razie miejsca znacznie bardziej p o s t ę p o w y m ,
ucisk n a r o d o w y na ogół z n i k n ą ł z u p e ł n i e , a t a m gdzie pewne jego
f o r m y nadal się u t r z y m y w a ł y , nie b y ł on t a k d o t k l i w y j a k po­
przednio, p r z y c z y m w c h o d z ą c e w g r ę g r u p y l u d n o ś c i b y ł y stosun­
k o w o nieliczne \
N o w a Europa ś r o d k o w a — obszar m i ę d z y B a ł t y k i e m , A d r i a t y ­
kiem i Morzem Czarnym, obejmujący Niemcy, Polskę, Czechosło­
wację, Rumunię, Węgry, Jugosławię i Austrię * — niewątpliwie
z a p e w n i a ł a z a m i e s z k a ł y m t a m narodom lepsze n i ż przed r. 1918
p o ł o ż e n i e polityczne i s p o ł e c z n e .
Jedynie pod w z g l ę d e m gospodarczym nowa sytuacja nie w k a ż ­
d y m w y p a d k u p r z y n i o s ł a p o s t ę p . M i a n o w i c i e utworzenie licznych
n o w y c h granic, b ę d ą c y c h r ó w n o c z e ś n i e b a r i e r a m i c e l n y m i , oraz
k r ó t k o w z r o c z n a c z ę s t o p o l i t y k a m ł o d y c h p a ń s t w , z m i e r z a j ą c y c h do
chronienia za w s z e l k ą c e n ę w ł a s n e j p r o d u k c j i , d o p r o w a d z i ł y do
p o w a ż n y c h n i e d o g o d n o ś c i i u t r u d n i e ń , z w ł a s z c z a na t y m w i e l k i m
obszarze, k t ó r y do r . 1918 s t a n o w i ł j e d n o ś ć g o s p o d a r c z ą i j e d n o l i t y
obszar celny: b y ł y c h A u s t r o - W ę g i e r . N i e n a l e ż y jednak z a p o m i n a ć ,
że z d r u g i e j s t r o n y ż y j ą c e o d t ą d we w ł a s n y c h p a ń s t w a c h narody

2
Nie mogli utrzymać utworzonego początkowo własnego państwa U -
kraińcy galicyjscy: p a ń s t w o to anektowała w r. 1919 Polska.
3
W porównaniu ze stanem rzeczy sprzed r. 1918 gorsze było położenie
tych Chorwatów i Słoweńców, którzy znaleźli się we Włoszech (Istria itd.),
a także Ukraińców pod władzą polską i rumuńską.
* W książce niniejszej operuje się specjalnym politycznym pojęciem E u ­
ropy środkowej, nie p o k r y w a j ą c y m się w pełni z kryteriami geograficz­
nymi; można też powiedzieć np.: Europa środkowo-wschodnia. Najważniejsze
1. Roszczenia wszechniemieckie w stosunku do Austrii i Czechosłowaci
opracowania — H . S e t o n-W a t s o n, Eastern Europę between the Wars
(London 1945, 1962); G . S c h a c h e r , Central Europę and the Western w 1919 r. 1019—1937 2 — projekt „Wielkich Niemiec" -
World (London 1936); A. B a s c h, The Danube Basin and the German Eco-
nomic Sphere (London 1944); zob. w rozdz. I I I .
^%^r^}£SSJ^A „Wszechniemców".

26
 u w o l n i ł y się spod ucisku ekonomicznego, k t ó r y stosowano wobec
n i c h w okresie poprzednim na r ó w n i z p o l i t y c z n y m i k u l t u r a l n y m .
Na rozbiciu o w e j w i e l k i e j j e d n o ś c i gospodarczej s t r a c i ł y przede
w s z y s t k i m te narody, k t ó r e poprzednio s t a n o w i ł y d o m i n u j ą c y
c z y n n i k polityczny, oraz obszary bardziej u p r z e m y s ł o w i o n e . N a ­
r o d y gospodarczo s ł a b s z e i obszary rolnicze z o s t a ł y poszkodowane
w m n i e j s z y m stopniu. N a l e ż a ł o j e d n a k p r z y ustalaniu podstaw no­
w e j s y t u a c j i w z i ą ć pod u w a g ę wszelkie elementy, r ó w n i e ż gospo­
5
darcze, a te z o s t a ł y w ł a ś c i w i e p o m i n i ę t e . P ó ź n i e j , gdy t r u d n o ś c i
gospodarcze z a c z ę ł y d a w a ć się p o s z c z e g ó l n y m p a ń s t w o m tego w i e l ­
kiego obszaru coraz bardziej w e znaki, u s i ł o w a n o z n a l e ź ć ś r o d k i
zaradcze, z r e s z t ą bez powodzenia". A l e t r u d n o ś c i , o k t ó r y c h mowa,
z o s t a ł y spowodowane nie t y l k o przez f a k t rozbicia o w e j w i e l k i e j
j e d n o ś c i gospodarczej, j a k ą b y ł y A u s t r o - W ę g r y . P o j a w i ł y się one
b o w i e m w d o t k l i w s z e j postaci dopiero w t e d y , gdy w c a ł e j Europie
n a s t a ł powszechny k r y z y s gospodarczy. Z a n i m to n a s t ą p i ł o , t r u d ­
ności o w y c h nie odczuwano z b y t silnie. K r y z y s powszechny d a ł
się z k o l e i bardziej w e z n a k i obszarom gospodarczo s ł a b s z y m ; ale
najbardziej u s k a r ż a l i się c i , k t ó r z y m o g l i w s p o m i n a ć s w ą d a w n ą
p o m y ś l n o ś ć . O n i t e ż u z y s k a l i jeden w i ę c e j argument do k r y t y ­
k o w a n i a nowego stanu rzeczy.
Ten n o w y stan rzeczy, u t w o r z o n y przez t r a k t a t y po I w o j n i e
ś w i a t o w e j , p r z y n i ó s ł b o w i e m j e d n y m p o p r a w ę losu, i n n y m n a t o ­
miast pogorszenie. Bez w z g l ę d u na to, że dawna ś w i e t n o ś ć i d o b r o ­
b y t oparte b y ł y na n i e s p r a w i e d l i w y c h podstawach, c i wszyscy
k t ó r z y m u s i e l i z w r ó c i ć w całości l u b c h o ć b y w p o w a ż n e j części to,
czego s ł u s z n i e d o m a g a ł y się n a r o d y d ą ż ą c e do w y z w o l e n i a i zjed­
noczenia, o c z y w i ś c i e p r o t e s t o w a l i i nie chcieli p o g o d z i ć się z n o w ą
s y t u a c j ą . Co w i ę c e j , d ą ż y l i do o d w e t u i g ł o ś n o odwet t e n zapowia­
d a l i . P o w s t a ł r u c h o d w e t o w y n a r o d ó w z w y c i ę ż o n y c h , d ą ż ą c y do
obalenia t r a k t a t ó w . O c a ł k o w i t y m obaleniu j e d n a k nie m ó w i o n o ,
p r z y n a j m n i e j na razie, ze w z g l ę d ó w t a k t y c z n y c h , ale j e d y n i e o r e - ^
w i z j i . R e w i z j o n i z m a n t y t r a k t a t o w y z a g r o z i ł w i ę c n o w e m u stanowi
8
O tym bliżej w rozdz. I I I , gdzie też literatura przedmiotu.
8
Jw.; chodzi o różne projekty utworzenia w i ę k s z y c h wspólnot gospodar­
czych nad środkowym i dolnym Dunajem; zob. J . K o s t a n e c k i , Naddu-
najski problem gospodarczy (Warszawa 1937).
28
rzeczy i o s i ą g n i ę c i o m w a l k i w y z w o l e ń c z e j ' . B y ł to przede wszyst­
k i m r e w i z j o n i z m t e r y t o r i a l n y , t z n . k i e r u j ą c y się przeciw n o w y m
granicom, d o m a g a j ą c y się p r z y w r ó c e n i a w c a ł o ś c i l u b w p r z e w a ż ­
nej części stanu rzeczy sprzed I w o j n y ś w i a t o w e j . S z e d ł z n i m
ponadto w parze r e w i z j o n i z m innego jeszcze rodzaju, m i a n o w i c i e
k i e r u j ą c y się przeciw zdobyczom s p o ł e c z n y m w p a ń s t w a c h n o w o
p o w s t a ł y c h ; na ogół b o w i e m p a ń s t w a p r o w a d z ą c e p o l i t y k ę r e w i z ­
j o n i s t y c z n ą p o s i a d a ł y u s t r ó j bardziej r e a k c y j n y n i ż te, przeciw
k t ó r y m o w ą a k c j ę k i e r o w a n o . Realizacja c e l ó w r e w i z j o n i z m u t e r y ­
torialnego m u s i a ł a b y za sobą p o c i ą g n ą ć zniweczenie części p r z y ­
n a j m n i e j zdobyczy socjalnych, j a k i e o s i ą g n i ę t o na terenie p a ń s t w
n o w y c h , poddanie l u d n o ś c i k o r z y s t a j ą c e j z p e w n y c h s w o b ó d demo­
kracji burżuazyjnej formom ustrojowym mniej demokratycznym
l u b w ogóle r e a k c y j n y m ; p o t w i e r d z i ł o się to w t e d y , g d y z a c z y n a j ą c
od r . 1938 p a ń s t w a rewizjonistyczne kolejno z a c z ę ł y swoje cele
u r z e c z y w i s t n i a ć . B y ł o r z e c z ą z n a m i e n n ą , że h a s ł a r e w i z j o n i s t y c z ­
ne p o d e j m o w a ł faszyzm w s z ę d z i e , gdzie t y l k o się p o j a w i ł , choć
n a w e t w n i e k t ó r y c h w y p a d k a c h m ó g ł przez to t a k ż e d z i a ł a ć na
w ł a s n ą s z k o d ę , t z n . przeciw n i e k t ó r y m podstawom w ł a s n e g o stanu
posiadania'. W k a ż d y m z a ś razie r e w i z j o n i z m t e r y t o r i a l n y b y ł
w y s u w a n y w s z ę d z i e przede w s z y s t k i m przez e l e m e n t y p r a w i c o w e
i nacjonalistyczne.
Rewizjonizm a n t y t r a k t a t o w y b y ł j e d n y m z g ł ó w n y c h s k ł a d n i ­
k ó w s t o s u n k ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h w Europie ś r o d k o w e j m i ę d z y
obu w o j n a m i ś w i a t o w y m i . Pretensje w y s u w a ł y przede w s z y s t k i m
d w a p a ń s t w a z w y c i ę ż o n e , k t ó r e nie c h c i a ł y p o g o d z i ć się z n o w y m
stanem rzeczy i o k r e ś l a ł y go j a k o n i e s ł u s z n y : N i e m c y i W ę g r y . 8
P ó ź n i e j p o p i e r a ł y h a s ł a rewizjonistyczne, w p e w n y m p r z y n a j m n i e j
zakresie, faszystowskie W ł o c h y . O c z y w i ś c i e , n a j w i ę k s z e znaczenie
7
T u zauważyć trzeba, że mniejsze nowe encyklopedie (polskie, czeskie,
radzieckie, NRD) pod hasłem „rewizjonizm" wymieniają tylko kierunek
ideologiczny, a pomijają rewizjonizm terytorialny.
8
Dotyczyło to zwłaszcza Włoch, które choć uważały swe zyski terytorial­
ne z okresu po I wojnie ś w i a t o w e j za nienaruszalne, mimo to popierały
rewizjonizm np. węgierski; tak samo postępowała w latach trzydziestych
Polska, również popierająca rewizjonizm węgierski przeciw Czechosłowa­
cji.
• Jako trzecia wchodziła w grę Bułgaria, zwalczająca postanowienia te­
rytorialne traktatu w Neuilly-sur-Seine (27 listopada 1919), j e d n a k ż e w skali
europejskiej znaczenie rewizjonizmu bułgarskiego było minimalne, a dla
tematu książki niniejszej rola Bułgarii jest obojętna.
29
 m i a ł r e w i z j o n i z m n i e m i e c k i , ze w z g l ę d u na siły materialne N i e ­
miec, w p r a w d z i e p o b i t y c h i p o w a ż n i e przez p r z e g r a n ą w o j n ę w y ­
czerpanych, ale m i m o to o w i e l e p o t ę ż n i e j s z y c h — c h o ć zrazu nie
pod w z g l ę d e m w o j s k o w y m 10
— od t y c h w s z y s t k i c h p a ń s t w , prze­
c i w k t ó r y m z w r a c a ł y się niemieckie d ą ż e n i a rewizjonistyczne. Re­
w i z j o n i z m w ę g i e r s k i m i a ł znaczenie d r u g o r z ę d n e i m ó g ł o d e g r a ć
r o l ę t y l k o j a k o p o m o c n i k niemieckiego, a p ó ź n i e j t a k ż e d z i ę k i po­
parciu włoskiemu.
Niemieckie d ą ż e n i a rewizjonistyczne n a j s i l n i e j a t a k o w a ł y P o l ­
s k ę , ale z w r a c a ł y się r ó w n i e ż w i n n y c h k i e r u n k a c h . W Europie
ś r o d k o w e j Rzesza p r z e j m o w a ł a r o l ę dziedzica dawnej cesarskiej
A u s t r i i , p r a g n ą c w c h ł o n ą ć wszystkie zamieszkane przez l u d n o ś ć
n i e m i e c k ą obszary dawnego i m p e r i u m H a b s b u r g ó w . P r z y t y m t e n
k i e r u n e k d ą ż e ń r e w i z j o n i s t y c z n y c h w y d a w a ł się ł a t w i e j s z y do
zrealizowania, m ó g ł p o w o ł y w a ć się na odpowiednio n a c i ą g n i ę t e
h a s ł o s a m o o k r e ś l e n i a n a r o d ó w i liczyć przez to na pewne zrozu­
mienie w o p i n i i zachodniej, n i e d o ś ć dobrze zorientowanej w e
w s z y s t k i c h odcieniach s k o m p l i k o w a n e j s y t u a c j i w Europie ś r o d ­
k o w e j . Realizacja z a ś d ą ż e ń w t y m k i e r u n k u m o g ł a Rzeszy p r z y ­
n i e ś ć t a k i e wzmocnienie p o t e n c j a ł u l u d n o ś c i o w e g o i ekonomicz­
nego, j a k i e znakomicie u ł a t w i ć m u s i a ł o b y p o t e m d a l s z ą ekspan­
sję, przede w s z y s t k i m na w s c h ó d , przeciw Polsce i dalszym k r a j o m
w ł a ś c i w e j E u r o p y wschodniej. O t y m jeszcze w i ę c e j w j e d n y m
z następnych rozdziałów.
W s z c z e g ó l n o ś c i celem t e j , w k i e r u n k u p o ł u d n i o w y m i p o ł u d ­
niowo-wschodnim zwróconej, akcji rewizjonistycznej b y ł y dwa
kraje, jeden n i e m a l czysto n i e m i e c k i pod w z g l ę d e m j ę z y k o w y m ,
drugi zaś posiadający poważną mniejszość niemiecką: Austria
i C z e c h o s ł o w a c j a . W t y m w y p a d k u r e w i z j o n i z m n i e m i e c k i szedł
u t a r t ą d r o g ą wszechniemieckiej t r a d y c j i z X I X w i e k u i okresu
I w o j n y ś w i a t o w e j , d r o g ą pangermanizmu i „ M i t t e l e u r o p y " . N i e
o s ł a b i a j ą c r o s z c z e ń przeciw Polsce, chciano w z b o g a c i ć się i gdzie
indziej r ó w n o c z e ś n i e .
1° Jak wiadomo, traktat wersalski ograniczył siły zbrojne Niemiec do
armii stutysięcznej i ten stan rzeczy, stale zresztą naruszany, utrzymywał
się nominalnie do r. 1935.
30
2
Granice ś r o d k o w o e u r o p e j s k i e po I w o j n i e ś w i a t o w e j o p a r ł y się
i k i l k u układach międzynarodowych, zawartych bądź między
państwami zwycięskimi a zwyciężonymi, bądź między jedną grupą
p a ń s t w zwycięskich, tzw. g ł ó w n y m i mocarstwami, a mniejszymi
p a ń s t w a m i t e j samej g r u p y , b ą d ź wreszcie m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y ­
m i p a ń s t w a m i t e j ostatniej k a t e g o r i i .
B y ł y to n a s t ę p u j ą c e t r a k t a t y :
1. T r a k t a t p o k o j u z N i e m c a m i , podpisany w W e r s a l u 28 czerw­
ca 1919, k t ó r y w y t y c z y ł m . i n . g r a n i c ę m i ę d z y N i e m c a m i a P o l s k ą
oraz o k r e ś l i ł j a k o g r a n i c ę m i ę d z y N i e m c a m i a C z e c h o s ł o w a c j ą
i A u s t r i ą d a w n ą g r a n i c ę m i ę d z y cesarstwem n i e m i e c k i m a monar­
chią austro-węgierską ; n
2. T r a k t a t p o k o j u z A u s t r i ą , podpisany w St. G e r m a i n - e n - L a y e
10 w r z e ś n i a 1919, k t ó r y w y t y c z y ł granice nowej A u s t r i i ( „ A u s t r i i
N i e m i e c k i e j " , j a k p o c z ą t k o w o o k r e ś l a n o t o p a ń s t w o ) , t j . j e j gra­
nice od s t r o n y C z e c h o s ł o w a c j i , W ę g i e r , K r ó l e s t w a SHS ( J u g o s ł a ­
u
wii) i Włoch;
3. T r a k t a t p o k o j u z W ę g r a m i , podpisany w T r i a n o n 4 czerwca
1920, k t ó r y o k r e ś l i ł granice n o w y c h W ę g i e r z i c h czteroma s ą s i a ­
d a m i : C z e c h o s ł o w a c j ą , R u m u n i ą , K r ó l e s t w e m SHS i A u s t r i ą ;
w t y m ostatnim w y p a d k u nowa granica m i a ł a p o k r y w a ć się z linią
13
w y t y c z o n ą przez u k ł a d w y m i e n i o n y w poprzednim punkcie ;
4. T r a k t a t o granicach t z w . p a ń s t w sukcesyjnych, podpisany
w Sevres 10 sierpnia 1920, k t ó r y o k r e ś l i ł g r a n i c ę m i ę d z y Czecho­
s ł o w a c j ą a R u m u n i ą i m i ę d z y R u m u n i ą a K r ó l e s t w e m SHS ( J u ­
g o s ł a w i ą ) oraz z a t w i e r d z i ł g r a n i c ę p o l s k o - c z e c h o s ł o w a c k ą , w y t y ­
c z o n ą d e c y z j ą m o c a r s t w w d n . 28 lipca 1920 r . ; M
1 1
Z jednym w y j ą t k i e m : Czechosłowacja otrzymała część powiatu R a ­
cibórz z ówczesnego Górnego Śląska pruskiego (tzw. K r a i k Hulczyński —
Hlućinsko).
1 8
Później uległa drobnej zmianie granica austriacko-węgierska w B u r -
genlandzie oraz nie doszło do włączenia części Karyntii do Królestwa S H S
w wyniku plebiscytu, który w y p a d ł na korzyść Austrii w r. 1920.
1 8
Zob. poprzedni przypis; Węgry uzyskały poprawkę na swoją korzyść
w r. 1921.
1 1
Traktat ten, nie podpisany przez Polskę, formalnie w życie nie wszedł,
ale pewne jego artykuły zostały przez Czechosłowację, Królestwo S H S
i Rumunię przyjęte i zrealizowane w osobnych porozumieniach dwustron­
nych.
31
 5. T r a k t a t m i ę d z y W ł o c h a m i a K r ó l e s t w e m SHS ( J u g o s ł a w i ą ) , zjonistyczna B u ł g a r i a , częściej o t a k i e j m o ż l i w o ś c i m ó w i ł y , ale
podpisany w Rapallo 12 listopada 1920, u z u p e ł n i o n y przez n o w y znacznie silniejsze N i e m c y b y ł y s k ł o n n e r e a l i z o w a ć swoje cele bez
u k ł a d m i ę d z y t y m i p a ń s t w a m i podpisany w R z y m i e 27 stycznia w z g l ę d u na cokolwiek, t a k ż e i bez w z g l ę d u na L i g ę N a r o d ó w .
1924, l i k w i d u j ą c y utworzone w Rapallo, ale n i g d y faktycznie do
życia nie p o w o ł a n e p a ń s t w o F i u m e , k t ó r e g o obszar w w i ę k s z e j
1S
części p r z y p a d ł W ł o c h o m .
Wszystkie p a ń s t w a b ę d ą c e beneficjantami o w y c h u k ł a d ó w sta­
ł y na stanowisku n i e n a r u s z a l n o ś c i t y c h p o s t a n o w i e ń t e r y t o r i a l ­ Zmiany terytorialne, będące w y n i k i e m wymienionych w y ż e j
n y c h i p r z e c i w s t a w i a ł y się w s z e l k i m d ą ż e n i o m do i c h r e w i z j i . Re- t r a k t a t ó w p o k o j o w y c h i i n n y c h , d o t y c z ą c y c h granic, p r z y n i o s ł y
w i z j o n i z m o w i a n t y t r a k t a t o w e m u przeciwstawiano a n t y r e w i z j o - w Europie ś r o d k o w e j e f e k t y n a s t ę p u j ą c e :
n i z m , nieraz r ó w n i e n a m i ę t n y , ale nie zawsze dostatecznie s k u ­ I. Niemcy 1914 Niemcy 1922
teczny. A t a k na granice b y ł w i ę c z r e g u ł y silniejszy od i c h o b r o ­ obszar 540 tys. k m 2
468,7 tys. km*
ny, a w k a ż d y m razie ż a d n a akcja obronna nie p o t r a f i ł a z n i e c h ę ­ ludność 67,8 min (1910) 62,4 min (1925)",
cić a t a k u j ą c y c h do ponawiania a t a k ó w . Na t y m p o l e g a ł o r o s n ą c e tzn. utrata 71,3 tys. km* lub 13% powierzchni, oraz 5,5 min lub 10%
ludności, w ogromnej większości nieniemieckiej.
niebezpieczeństwo rewizjonizmu.
I I . Austria (b. Przedlitawia) 1914 Austria 1919
Teoretycznie r e w i z j o n i z m z n a j d o w a ł oparcie w j e d n y m z a r t y ­ 2
obszar 300 tys. km* 83,8 tys. k m
k u ł ó w nowego, m a j ą c e g o w Europie powszechnie o b o w i ą z y w a ć , ludność 29,2 min (1910) 6,5 min (1923)
systemu m i ę d z y n a r o d o w e g o , m i a n o w i c i e s t a t u t u nowo u t w o r z o n e j , 2
tzn. utrata 216 tys. k m lub 72% obszaru i 22,7 min lub 70% ludności.
p o n a d p a ń s t w o w e j organizacji, L i g i N a r o d ó w . M i a n o w i c i e art. 19
s t a t u t u L i g i p r z e w i d y w a ł m o ż n o ś ć zastanowienia s i ę nad r e w i z j ą J e d n a k ż e w t y m w y p a d k u sytuacja b y ł a i n n a n i ż w w y p a d k u
t a k i c h u k ł a d ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h , k t ó r y c h zmiana m o g ł a b y w y ­ Rzeszy, a l b o w i e m o d p a d ł y przede w s z y s t k i m p r o w i n c j e o zdecy­
d a ć się celowa, g d y ż u t r z y m a n i e i c h w m o c y m o g ł o b y s p o w o d o w a ć dowanej w i ę k s z o ś c i nieniemieckiej, m . i n . takie, do k t ó r y c h n a w e t
j a k i e ś k o m p l i k a c j e , nie przewidziane w okresie i c h powstania n a j w i ę k s i s z o w i n i ś c i niemieccy nie w y s u w a l i r o s z c z e ń , j a k G a l i ­
R e w i z j o n i ś c i czasem p o w o ł y w a l i się t a k ż e i na art. 19 s t a t u t u L i ­ cja, Dalmacja i K r a i n a . A u s t r i a p r z y t y m u z y s k a ł a m i m o k l ę s k i
g i , ale b y ł o r z e c z ą z n a m i e n n ą , ż e wcale nie u z a l e ż n i a l i swoich d ą ­ s k r a w e k nowego t e r y t o r i u m , kosztem z r e s z t ą innego p a ń s t w a po­
2

ż e ń od tego a r t y k u ł u , tzn. od zgody zainteresowanych na jego bitego, t j . B u r g e n l a n d od W ę g i e r (3,9 tys. k m , 285 tys. l u d n o ś c i ) .
zastosowanie, tak j a k tego sam statut w y m a g a ł . R e w i z j o n i ś c i nie Z dawnego t e r y t o r i u m P r z e d l i t a w i i A u s t r i a o d z i e d z i c z y ł a zatem
2 l s

b y l i z w o l e n n i k a m i c a ł e g o systemu, k t ó r e m u p a t r o n o w a ł a L i g a N a ­ nieco m n i e j : 79,8 tys. k m z 6,2 m i n l u d n o ś c i .

r o d ó w , i dlatego nie chcieli t a k ż e za często p o w o ł y w a ć się na j e j I I I . Węgry
1914 (bez Chorwacji-Slawonii) Węgry po 1920
statut. Owszem, p a ń s t w a s ł a b s z e , j a k W ę g r y czy r ó w n i e ż r e w i - o b s z a r
282,9 tys. km* 92,9 tys. km*
ludność 18,8 min 8,0 min (1920)
2
tzn. utrata 190 tys. k m lub 68% obszaru i 10,8 min lub 55% l u d n o ś c i
1 5
Bliższe dane do przyp. 11—14 zob. w ostatnim rozdziale mojej książki:
Rozpad Austro-Węgier 1914—1928 (Wrocław itd. 1965, nowe wyd. K r a k ó w T a k ż e i w t y m w y p a d k u o d p a d ł y przede w s z y s t k i m obszary
1982). o większości ludności niewęgierskiej.
" Artykuł ten brzmiał dosłownie: „Zgromadzenie [Ligi] może od czasu
do czasu w z y w a ć członków Ligi, aby przystąpili do ponownego zbadania
traktatów, które nie dają się. już stosować, oraz położenia międzynarodo­ 1 7
wego, którego dalsze trwanie mogłoby zagrozić pokojowi świata". (Prze­ Daty: 1910, 1923, 1925 dotyczą spisów ludności w danych państwach.
kład polski w e d ł u g : W. K u l s k i , M. P o t u l i ć k i , Współczesna Europa Kzesza odzyskała w r. 1935 Zagłębie Saary, zob. niżej.
1 8
polityczna..., s. 14). O rewindykacjach austriackich z r. 1919 zob. w rozdz. I I I .
3
Rok 1938..
32 33
 N o w a A u s t r i a p o g o d z i ł a się dość szybko z losem i nie r e w i n d y -
Jak wspomniano w y ż e j , r e w i z j o n i z m w ę g i e r s k i , ze w z g l ę d u na
k o w a l a n a w e t t y c h o b s z a r ó w , k t ó r e u w a ż a ł a za niemieckie. N a t o ­
ograniczony p o t e n c j a ł m a t e r i a l n y W ę g i e r , o d g r y w a ł w okresie po
miast N i e m c y i W ę g r y nie c h c i a ł y p o g o d z i ć się ze s t r a t a m i i w y ­
r. 1919 r o l ę d r u g o r z ę d n ą i t y l k o p o m o c n i c z ą w stosunku do n i e ­
s u w a ł y roszczenia rewizjonistyczne, N i e m c y t a k ż e w i m i e n i u A u ­
mieckiego. R e w i z j o n i ś c i w ę g i e r s c y o w ł a s n y c h s i ł a c h nie m o g l i b y
s t r i i do części ziem przez n i ą o d s t ą p i o n y c h (Sudety), a przede
w ż a d e n s p o s ó b z r e a l i z o w a ć swoich d ą ż e ń a n i na j e d n y m o d c i n k u .
w s z y s t k i m do samej A u s t r i i . R ó w n o l e g l e z pretensjami do ziem
M o g l i s p o d z i e w a ć się j e d y n i e n a d e j ś c i a j a k i e j ś p o m y ś l n e j szansy
z w r ó c o n y c h Polsce — Rzesza z w r a c a ł a s w ó j r e w i z j o n i z m w k i e ­
w razie, g d y b y p o t ę ż n i e j s z e od W ę g i e r p a ń s t w o rewizjonistyczne
r u n k u p o ł u d n i o w y m , w s t r o n ę A u s t r i i i pogranicza ziem czeskich.
r o z p o c z ę ł o a k c j ę tego rodzaju p r z e c i w j e d n e m u z p a ń s t w , wobec
G d y b y pretensje te u d a ł o się z r e a l i z o w a ć , Rzesza w y r ó w n a ł a b y
k t ó r y c h r ó w n i e ż W ę g r y w y s u w a ł y swoje roszczenia. W p r z y p a d k u
sobie z n a d w y ż k ą , i to n a w e t przez s a m ą t y l k o a n e k s j ę A u s t r i i ,
C z e c h o s ł o w a c j i W ę g r y m o g ł y liczyć na to, że z o s t a n ą dopuszczone
wszystkie s t r a t y poniesione w s k u t e k t r a k t a t u wersalskiego. Oto,
8
do pomagania N i e m c o m , w p r z y p a d k u J u g o s ł a w i i m o g ł y liczyć na
j a k podano w y ż e j , N i e m c y u t r a c i ł y 71 tys. k m obszaru i 5,5 m i n
8
t a k ą s a m ą s z a n s ę w razie akcji w ł o s k i e j , wreszcie w p r z y p a d k u
l u d n o ś c i , z y s k a ł y b y z a ś 83,8 tys. k m z 6,5 m i n m i e s z k a ń c ó w . Sy­ R u m u n i i na a k c j ę r a d z i e c k ą .
tuacja w y g l ą d a ł a b y p o r ó w n a w c z o :
N i e m n i e j , m i m o t y l k o w t ó r n e g o znaczenia, r e w i z j o n i z m w ę g i e r ­
2
Niemcy 1914 — 540,9 tys. k m — 67,8 min ludności ski o d g r y w a ł r ó w n i e ż p e w n ą r o l ę w polityce ś r o d k o w o e u r o p e j ­
1922 — 468,7 „ „ — 62,4 „ skiej. L i c z y ł y się z n i m N i e m c y dla s w y c h p l a n ó w s k i e r o w a n y c h
z Austrią — 552,5 „ „ — 68,9 „ „
przeciw C z e c h o s ł o w a c j i , liczyła się z n i m t a k ż e Polska, m a j ą c a
W razie zajęcia nadto ziem sudeckich (pogranicza Czech i M o ­ w ł a s n y n i e w i e l k i odcinek r e w i n d y k a c j i t e r y t o r i a l n y c h wobec Cze­
81
r a w ) , o p o w i e r z c h n i obliczanej na ok. 28 tys. k m z ok. 3,5 m i n 8
chów .
8
l u d n o ś c i , powierzchnia Rzeszy w z r o s ł a b y do 580 tys. k m z 72 m i n Spośród wszystkich strat terytorialnych, k t ó r e W ę g r y poniosły
1 9
ludności . na s k u t e k t r a k t a t u w T r i a n o n , pozycja r o s z c z e ń r e w i z j o n i s t y c z ­
O c z y w i ś c i e jednak, r e w i z j o n i z m n i e m i e c k i nie z a m i e r z a ł b y n a j ­ n y c h wobec C z e c h o s ł o w a c j i b y ł a najsilniej p o d k r e ś l a n a . B y ł o 8 8

m n i e j z a d o w o l i ć się t a k i m i sukcesami, g d y b y u d a ł o m u się je tak dlatego, że W ę g r y — n i e z u p e ł n i e s ł u s z n i e — u w a ż a ł y Czecho­

o s i ą g n ą ć , ale g o t o w a ł się do tego, b y r e a l i z o w a ć dalsze etapy s w y c h s ł o w a c j ę za p r z e c i w n i k a stosunkowo n a j s ł a b s z e g o i że l i c z y ł y na
i m p e r i a l i s t y c z n y c h d ą ż e ń , z k o l e i w p i e r w s z y m r z ę d z i e przeciw m o ż l i w y r o z k ł a d w e w n ę t r z n y tego p a ń s t w a . Przede w s z y s t k i m
Polsce. Realizacja z a ś t y c h ostatnich m o g ł a b y ć o w i e l e ł a t w i e j s z a jednak b r a ł y pod u w a g ę fakt, że C z e c h o s ł o w a c j a b y ł a o b i e k t e m
po o d p o w i e d n i m w z m o c n i e n i u p o t e n c j a ł u gospodarczego i l u d n o ­ dążeń rewizjonistycznych p a ń s t w a tak potężnego, jak Niemcy,
ś c i o w e g o oraz p o p r a w i e n i u p o ł o ż e n i a strategicznego Rzeszy — z k t ó r y m i W ę g r y p o z o s t a w a ł y od samego p o c z ą t k u okresu m i ę d z y ­
w w y n i k u w c h ł o n i ę c i a n a j p i e r w A u s t r i i , a potem pogranicza ziem wojennego w stosunkach d o ś ć b l i s k i c h ; w stosunkach t y c h w ł a ś n i e
80
czeskich . m o m e n t r e w i z j o n i z m u o d g r y w a ł r o l ę s z c z e g ó l n i e w a ż n ą , j e ś l i nie
W t a k i m to k i e r u n k u r o z w i j a ł się wszechniemiecki r e w i z j o n i z m najważniejszą.
t e r y t o r i a l n y po r . 1919, r ó w n o l e g l e z roszczeniami pod adresem
Polski. I m p e r i a l i ś c i niemieccy chcieli ekspansji Rzeszy w obu k i e ­ P7i/S m ' m Z 0 D :
- B a t o w s k i , EuropaH
zmierza ku przepaści (dalej:
r u n k a c h , w s c h o d n i m i p o ł u d n i o w y m , p r z y c z y m realizacja c e l ó w « VŁ
( P o z n a ń
1977), rozdz. I I i I I I .
Zob. tamże, rozdz. I V .
na p o ł u d n i u m i a ł a p o p r z e d z i ć a k c j ę na wschodzie.

" Dane niemieckie z końca 1938 podają, z uwzględnieniem Zagłębia

2 2
Saary (1924 km ): 583 280 k m z 78,8 min ludności.
» Rzesza dążyła do zajęcia później całości ziem czeskich.

34 3<
35
 4 o
R e w i z j o n i ś c i o p i e r a l i swoje pretensje na statystykach narodo­
wościowych: twierdzili, że rewindykowane tereny posiadają taki
s k ł a d etniczny, k t ó r y j a k o b y w p e ł n i uzasadnia z m i a n ę granic.
P o m i j a l i o c z y w i ś c i e p r z y t y m wszelkie p o z o s t a ł e elementy, a t o
przede w s z y s t k i m geograficzno-gospodarcze, k t ó r e m u s z ą b y ć b r a ­
ne p o d u w a g ę na r ó w n i z e t n i c z n y m i , a k t ó r e d e c y d o w a ł y o t a k i m
w ł a ś n i e , a nie i n n y m , w y t y c z e n i u granic na p a r y s k i e j k o n f e r e n c j i
p o k o j o w e j w r . 1919. N i e m c y n i e chcieli z r o z u m i e ć , ż e r o z b i j a n i e
odwiecznej j e d n o ś c i geograficznej i gospodarczej ziem czeskich
i oderwanie pogranicza — w c e l u p o ł ą c z e n i a go z o d d z i e l o n y m i
przez ł a ń c u c h y g ó r s k i e i ż y j ą c y m i o d w i e k ó w w o d r ę b n y c h sto­
sunkach gospodarczych s ą s i e d n i m i z i e m i a m i Rzeszy (Bawaria,
Saksonia) — p r z y n i o s ł o b y p o w a ż n e szkody ekonomiczne, t a k dla
p o z o s t a ł e j części ziem czeskich, j a k i d l a samych t e r e n ó w , k t ó r e
z o s t a ł y b y oderwane. L u d n o ś ć pogranicza b o w i e m zbyt ściśle z w i ą ­
zana b y ł a o d w i e l u stuleci z całością, b y m ó c bez p o w a ż n e g o i n i e ­
bezpiecznego w s t r z ą s u z n i e ś ć rozerwanie t e j j e d n o ś c i gospodar­
23
czej .
O i l e z a ś chodzi o s t a t y s t y k ę n a r o d o w o ś c i o w ą , b y ł o r z e c z ą zna­
m i e n n ą , ż e r e w i z j o n i ś c i p o w o ł y w a l i s i ę w y ł ą c z n i e na s t a t y s t y k ę
sprzed I w o j n y ś w i a t o w e j , na ostatni a u s t r i a c k i spis l u d n o ś c i
z 1910 r., o d r z u c a j ą c wszelkie obliczenia c z e c h o s ł o w a c k i e , m i n .
spis l u d n o ś c i z r . 1921, k t ó r e m u zarzucano t e n d e n c y j n o ś ć i f a ł ­
szerstwo na k o r z y ś ć C z e c h ó w , a ze s z k o d ą N i e m c ó w , j a k k o l w i e k
o c z y w i ś c i e strona c z e c h o s ł o w a c k a m o g ł a ś m i a ł o o p e r o w a ć analo­
g i c z n y m zarzutem p o d adresem spisu austriackiego z r . 1910. Z a ­
pewne t a k ż e spis z r . 1921 nie b y ł bez usterek i wiadomo, ż e n p .
s p o t k a ł s i ę o n z z a r z u t a m i ze s t r o n y P o l a k ó w na Ś l ą s k u C i e s z y ń ­
2 4
s k i m . Niemniej było oczywiście anachronizmem p o w o ł y w a n i e
się na spis p r z e d w o j e n n y , skoro od tego czasu z a s z ł y t a k d o n i o s ł e
w y p a d k i , j a k rozpad A u s t r o - W ę g i e r i u t w o r z e n i e nowego p a ń s t w a
c z e c h o s ł o w a c k i e g o — z o d p ł y w e m p e w n e j ilości niemieckiego ele­
m e n t u n a p ł y w o w e g o ( u r z ę d n i c z e g o i wojskowego) z ziem czeskich
2 3
Okazało się to dość szybko po oderwaniu tego pogranicza przez Rze­
szę w r. 1938.
2 4
Sprawa cieszyńska nie wchodzi w zakres niniejszej książki.
36
r a z w i ą z k u z w i ę k s z y m nieco p r z y r o s t e m n a t u r a l n y m l u d ­
z w
ności słowiańskiej n i ż niemieckiej.
T r o c h ę inaczej p r z e d s t a w i a ł a s i ę sprawa, o i l e chodzi o r e w i n ­
dykacje w ę g i e r s k i e . T a m z k o l e i w ł a ś n i e W ę g r z y m o g l i o p e r o w a ć
a r g u m e n t e m rozbicia dawnej j e d n o ś c i geograficzno-gospodarczej,
j a k ą t w o r z y ł a całość ziem na p o ł u d n i e o d ł u k u K a r p a t , natomiast
w nieco m n i e j s z y m s t o p n i u m o g l i p o w o ł y w a ć s i ę na istnienie
z w a r t e j w ę g i e r s k i e j m n i e j s z o ś c i n a r o d o w e j , na co p o w o ł y w a l i s i ę
N i e m c y . O d r . 1919, t j . od o b j ę c i a t y c h o b s z a r ó w a d m i n i s t r a c j ą
c z e c h o s ł o w a c k ą (jeszcze p r z e d podpisaniem t r a k t a t u w T r i a n o n ) , 25
doszło do znacznie w i ę k s z e g o o d p ł y w u n a p ł y w o w e j l u d n o ś c i w ę ­
gierskiej z t y c h t e r e n ó w , n i ż g d y c h o d z i ł o o N i e m c ó w na p o g r a n i ­
czu Czech i M o r a w , przez co stosunki etniczne z m i e n i ł y s i ę jeszcze
bardziej na n i e k o r z y ś ć W ę g r ó w . W o b r ę b C z e c h o s ł o w a c j i t r a k t a t
w T r i a n o n w ł ą c z y ł istotnie pewne s k r a w k i o w i ę k s z y m z a g ę s z c z e ­
n i u l u d n o ś c i w ę g i e r s k i e j , p o ł o ż o n e p r z y samej granicy, co b y ł o
jednak u m o t y w o w a n e w a ż n y m i w z g l ę d a m i gospodarczymi i k o m u ­
n i k a c y j n y m i : g ó r z y s t a S ł o w a c j a p o t r z e b o w a ł a r o l n i c z y c h ziem n a
p o ł u d n i u , a g ł ó w n e szlaki k o l e j o w e i drogowe b i e g ł y z zachodu
na w s c h ó d w ł a ś n i e t y l k o o w y m i s k r a w k a m i na p o ł u d n i u * .
Nie m a w ł a ś c i w i e granic p o d k a ż d y m w z g l ę d e m jednakowo
s p r a w i e d l i w y c h dla o b u n a r o d ó w , k t ó r e dana granica rozdziela,
pewne z a s t r z e ż e n i a i s t n i e ć m u s z ą w k a ż d y m w y p a d k u . A l e m o ż l i ­
we są r o z w i ą z a n i a k o m p r o m i s o w e , w k t ó r y c h na rzecz takiego czy
innego r o z w i ą z a n i a przemawia w i ę k s z o ś ć a r g u m e n t ó w . Jest p o t e m
j u ż r z e c z ą sprawiedliwego ustawodawstwa i jego w ł a ś c i w e g o sto­
sowania, b y oderwane od pnia macierzystego o d ł a m y innego naro­
du, poddane w ł a d z y obcego p a ń s t w a , n i e c z u ł y s i ę p o k r z y w d z o n e
i b y m o g ł y swobodnie r o z w i j a ć w ł a s n ą k u l t u r ę n a r o d o w ą .
Co do t e j ostatniej s p r a w y , pewne b y ł o , ż e c z e c h o s ł o w a c k i e usta­
w o d a w s t w o m n i e j s z o ś c i o w e b y ł o stosunkowo bardzo liberalne,
m o ż e n a w e t najliberalniejsze w s k a l i europejskiej, o i l e chodzi
o E u r o p ę po r . 1919. W p r a w d z i e przepisy ustawowe w r ó ż n y c h
przypadkach n i e b y ł y w p e ł n i przestrzegane i w i e l e skarg b y ł o
2 5
Węgrzy musieli przekazać Słowację pod zarząd czechosłowacki już
w grudniu 1918, R u ś Podkarpacką — w 1919 r.
, ? ° oderwaniu pogranicza przez Węgry jesienią 1938 r. rząd węgierski
goaził się na przepuszczanie czechosłowackich (od marca 1939 — słowac-
K
'cn) pociągów tranzytowych.
37

w tej dziedzinie uzasadnionych, ale p o r ó w n a w c z o na pewno l e p i e j
w i o d ł o się N i e m c o m czy W ę g r o m w C z e c h o s ł o w a c j i n i ż w k t ó r y m ­
k o l w i e k i n n y m p a ń s t w i e europejskim, w k t ó r y m t a k ż e znajdowa­
2 7
ła się m n i e j s z o ś ć niemiecka l u b w ę g i e r s k a . P r z y c z y n y i s t n i e j ą ­
cego niezadowolenia b y ł y bardziej emocjonalne n i ż k o n k r e t n e .
Oto b o w i e m m e n t a l n o ś ć d w u b y ł y c h n a r o d ó w p a n u j ą c y c h , N i e m ­
c ó w w dawnej P r z ę d l i ta w i i i W ę g r ó w w d a w n e j Z a l i t a w i i , nie
m o g ł a się p o g o d z i ć (w zasadzie d o t y c z y ł o to jednak przede w s z y ­
s t k i m i n t e l i g e n c j i , podczas g d y np. c h ł o p i nie b y l i t a k d r a ż l i w i ) —
z f a k t e m , że d a w n y element d r u g i e j klasy, Czesi czy S ł o w a c y
i K a r p a t o r u s i ( U k r a i ń c y ) , teraz w e s z l i na pierwsze miejsce i że
posiadają w ł a d z ę . 2 8
N i e m c y i W ę g r z y przed r . 1918 m i e l i na terenie p ó ź n i e j s z e j
C z e c h o s ł o w a c j i w i e l e pozycji gospodarczych i k u l t u r a l n y c h w y n i ­
k a j ą c y c h ze specjalnego u p r z y w i l e j o w a n i a , k t ó r e z a w d z i ę c z a l i o n i
t e m u w ł a ś n i e f a k t o w i , że w A u s t r o - W ę g r z e c h posiadali w ł a d z ę .
W y s t a r c z y w s k a z a ć fakt, że t r z y i p ó ł m i l i o n a N i e m c ó w p o s i a d a ł o
tak samo jeden u n i w e r s y t e t i d w i e p o l i t e c h n i k i j a k sześć i p ó ł m i ­
liona C z e c h ó w . K a p i t a ł n i e m i e c k i , popierany przez r z ą d , m ó g ł
zawsze n i e m a l z d y s t a n s o w a ć w walce k o n k u r e n c y j n e j k a p i t a ł cze­
ski. W S ł o w a c j i t y l k o W ę g r z y m i e l i s z k o ł y ś r e d n i e , ale a n i jednej
n i e m i e l i S ł o w a c y , finanse i p r z e m y s ł b y ł y r ó w n i e ż w r ę k u W ę ­
g r ó w l u b N i e m c ó w . Jest z r o z u m i a ł e , że uzyskawszy w ł a s n e p a ń s t ­
w o , Czesi i S ł o w a c y (w gruncie rzeczy przede w s z y s t k i m k i e r u j ą c y
29
c a ł y m p a ń s t w e m Czesi ) p r a g n ę l i u r e g u l o w a ć wszystkie te spra­
w y w s p o s ó b bardziej zgodny z i s t o t n y m stosunkiem sił m i ę d z y
p o s z c z e g ó l n y m i g r u p a m i e t n i c z n y m i i stosownie do tego, że N i e m ­
cy i W ę g r z y przestali b y ć elementem d o m i n u j ą c y m . Otóż, w s z e l ­
kie o d j ę c i e z r ą k n i e m i e c k i c h czy w ę g i e r s k i c h tego, co organizacje
tych d w u n a r o d ó w u z y s k a ł y niesłusznie, dzięki swemu u p r z y w i ­
l e j o w a n e m u p o ł o ż e n i u przed r . 1918, a co b y ł o ze s z k o d ą w i ę k s z o -
2 7
To samo dotyczy również P o l a k ó w w Czechosłowacji, będących w lep­
szym położeniu prawnym niż np. w sprzymierzonej z Polską Rumunii, nie
m ó w i ą c już o Niemczech czy Litwie.
2 8
Faktycznie po 1919 r. prawdziwym czynnikiem rządzącym byli w s z ę ­
dzie tylko Czesi, S ł o w a c y tylko stopniowo i częściowo osiągali udział w rzą­
dach, Karpatorusi zaś nie mieli go wcale.
2 9
Fakt ten wykorzystali Niemcy, by użyć niezadowolonych S ł o w a k ó w
za dodatkowe narzędzie do walki przeciw Czechom. O tym więcej w dal­
szych rozdziałach.
38
ści t j . C z e c h ó w czy S ł o w a k ó w , u w a ż a n e b y ł o za a k t y k r z y w d z ą ­
ce i w y w o ł y w a ł o protesty, w y t w a r z a ł o n a s t r ó j w r o g o ś c i i posta­
nowienie o d w e t u w momencie, g d y t e n b ę d z i e m o ż l i w y . A t a k i
m o m e n t w ł a ś n i e o b i e c y w a l i r e w i z j o n i ś c i i dlatego t e ż organizacje
nacjonalistyczne N i e m c ó w czesko-morawskich i W ę g r ó w w S ł o ­
30
w a c j i i na Rusi P o d k a r p a c k i e j p o p i e r a ł y d ą ż e n i a r e w i z j o n i s t y c z ­
ne, zrazu skrycie, p o t e m j u ż j a w n i e .
W s k u t e k proporcjonalnego do l i c z e b n o ś c i z w i ę k s z e n i a ilości
s z k ó ł czeskich i s ł o w a c k i c h na terenach, gdzie p r z e d 1918 r . za­
k ł a d a n i e t a k i c h s z k ó ł b y ł o przez element w t e d y r z ą d z ą c y u t r u d ­
nione, z m n i e j s z y ł y s i ę szanse germanizacji l u b madziaryzacji dzie­
ci czeskich l u b s ł o w a c k i c h . F a k t t e n u w a ż a n y b y ł przez nacjona­
l i s t ó w n i e m i e c k i c h i w ę g i e r s k i c h za rzecz g o d n ą p o t ę p i e n i a i z w a l ­
czania. R o z p o c z ę ł y s i ę a l a r m y z p o w o d u „ c z e c h i z a c j i " czy „ s ł o w a -
k i z a c j i " na terenach n i e m i e c k i c h czy w ę g i e r s k i c h , c h o ć o c z y w i ś c i e
Czesi i S ł o w a c y na pewno o w i e l e w i ę k s z e m i e l i p r a w o u s k a r ż a ć
się na g e r m a n i z a c j ę i m a d z i a r y z a c j ę , u p r a w i a n ą przez r z ą d y za­
borcze do r . 1918 w s p o s ó b nieraz b e z w z g l ę d n y , s z c z e g ó l n i e na
W ę g r z e c h . N i e m c y w o k r ę g a c h czeskich i W ę g r z y w S ł o w a c j i m i e l i
w k a ż d y m razie po r. 1918, d z i ę k i u s t a w o d a w s t w u c z e c h o s ł o w a c ­
k i e m u , znacznie lepsze m o ż l i w o ś c i p r a w n e bronienia swego stanu
posiadania n i ż Czesi, a z w ł a s z c z a S ł o w a c y w A u s t r o - W ę g r z e c h .
Dane statystyczne p r z e d s t a w i a ł y się n a s t ę p u j ą c o :
3 1
N i e m c y w k r a j a c h czeskich (Czechy, M o r a w y , Ś l ą s k ) l i c z y l i
w e d ł u g ostatniego austriackiego spisu l u d n o ś c i w 1910 r. ł ą c z n i e
3,5 m i n , c z y l i 34,9% o g ó ł u m i e s z k a ń c ó w t y c h z i e m (w Czechach
36,7%, na M o r a w a c h 27,6%, na Ś l ą s k u 43,9%). P i e r w s z y z d w u
s p i s ó w przeprowadzonych w C z e c h o s ł o w a c j i w r . 1921 w y k a z a ł
N i e m c ó w na t y m ż e obszarze j u ż t y l k o 31,5% albo o k r ą g ł o 3,2
m
l n , a d r u g i z k o l e i spis, w r . 1930, jeszcze m n i e j : 27,6% (choć
nie m n i e j w c y f r a c h absolutnych, co t ł u m a c z y s i ę t y m , że liczba
C z e c h ó w w z r o s ł a o w i e l e bardziej n i ż N i e m c ó w ) . W samych Cze­
chach np. procent N i e m c ó w w 1921 r . w y n o s i ł 33,0 (wobec 36,7%
c; " r J y 1 1 u z w a
się ówczesnej nazwy oficjalnej; dziś obszar ten nazywa
ę
rT r a i n ą
^ k a r p a c k ą (należy do ZSRR).
3
„ l
% chodzi o tzw. Śląsk Opawski i zachodnią część Śląska Cieszyńskie-
p o
dla ? ^ l o n e g o w r. 1920 między Czechosłowację i Polskę. Ale statystyka
<* r . 1910 nie może tego podziału w pełni uwzględnić.
39
 3
w 1910), a 32,4 w r. 1930; na M o r a w a c h p o ł ą c z o n y c h ze Ś l ą s k i e m *
w 1930 r . — 22,85%, a w e d ł u g d a n y c h z 1910 r . m u s i a ł o b y N i e m ­
c ó w b y ć co n a j m n i e j 2 5 % (pewna ilość N i e m c ó w o d p a d ł a jednak
w p r z y ł ą c z o n e j w 1920 r. do P o l s k i części Ś l ą s k a C i e s z y ń s k i e g o ) .
T a k i spadek liczby N i e m c ó w o c z y w i ś c i e w y w o ł y w a ł p o w a ż n e
z a s t r z e ż e n i a ze s t r o n y n i e m i e c k i e j i k r y t y k ę s p i s ó w c z e c h o s ł o w a c ­
k i c h . A r g u m e n t ó w na rzecz p r a w d o p o d o b i e ń s t w a takiego w ł a ś n i e
r o z w o j u s t o s u n k ó w etnicznych N i e m c y u z n a w a ć nie chcieli i ob­
s t a w a l i nadal p r z y spisie z 1910 r., u w a ż a j ą c go za j e d y n i e m i a r o ­
dajny.
O c z y w i ś c i e , liczby absolutne nie m ó w i ą n a m t u jeszcze wszyst­
kiego. D l a w ł a ś c i w e g o zrozumienia s y t u a c j i n a l e ż y z a p o z n a ć s i ę
jeszcze z rozmieszczeniem N i e m c ó w na ziemiach czeskich. O t ó ż ,
nie ulega w ą t p l i w o ś c i , że istotnie b y ł y r o z l e g ł e obszary, p o ł o ż o n e
t u ż p r z y granicach B a w a r i i i Saksonii, o i l e chodzi o Czechy, oraz
ó w c z e s n e g o Ś l ą s k a pruskiego, o i l e chodzi o M o r a w y i Ś l ą s k O p a w ­
ski, zaludnione w z w a r t e j masie przez l u d n o ś ć n i e m i e c k ą . W p ó ł ­
nocno-zachodnich i p ó ł n o c n y c h Czechach m i e s z k a ł o ponad p ó ł t o r a
m i l i o n a N i e m c ó w w z w a r t e j masie, t w o r z ą c t a m 8 0 % — 9 0 % l u d ­
n o ś c i danego regionu. N a s t ę p n i e ponad 300 t y s i ę c y N i e m c ó w m i e ­
l 07 m i n , t j . o k r ą g ł o 30%, za c z a s ó w c z e c h o s ł o w a c k i c h , w 1921 r .
J - 738 tys., t j . 20,9%, oraz w 1930 r. — 680 tys., t j . 16,5%.
Jak wspomniano w y ż e j , p r z y c z y n y tego spadku liczby W ę g r ó w
n a t y c h obszarach b y ł y w i e l o r a k i e . Z jednej strony, w s k u t e k o d ­
p a d n i ę c i a nacisku madziaryzacyjnego, pewna część l u d n o ś c i zapi­
sanej w r . 1910 jako W ę g r z y p o d a w a ł a w 1921 r . i p ó ź n i e j j u ż s w ą
prawdziwą narodowość, a z drugiej — nastąpił p o w a ż n y odpływ
ludności węgierskiej, urzędników, wolnych zawodów, k u p c ó w itd.,
z miast s ł o w a c k i c h i k a r p a t o r u s k i c h na W ę g r y , w w y n i k u n i e c h ę ­
ci do pozostawania p o d r z ą d a m i c z e c h o s ł o w a c k i m i ( w j a k i m ś p r o ­
cencie o d p ł y w t e n m ó g ł b y ć o c z y w i ś c i e t a k ż e w y n i k i e m p r e s j i ze
strony n o w y c h w ł a d z , k t ó r e c h c i a ł y p o z b y ć s i ę d a w n y c h madzia-
r y z a t o r ó w i w ogóle r ó ż n y c h e l e m e n t ó w szowinistycznych).
R ó w n i e ż l u d n o ś ć w ę g i e r s k a ż y ł a p r z e w a ż n i e na pograniczu W ę ­
gier t r i a n o ń s k i c h , n a j c z ę ś c i e j w dość z w a r t y c h grupach, t w o r z ą c
na t y m pograniczu ( z a r ó w n o w S ł o w a c j i , j a k na Rusi Podkarpac­
kiej) 6 0 % — 7 0 % l u d n o ś c i t y c h o b s z a r ó w . O k o ł o 2/3 o g ó l n e j l i c z b y
W ę g r ó w c z e c h o s ł o w a c k i c h m i e s z k a ł o w ł a ś n i e na pograniczu, i t y c h
przede w s z y s t k i m m i a ł a na m y ś l i rewizjonistyczna akcja w ę g i e r ­
ska . 31

s z k a ł o na p ó ł n o c n y c h M o r a w a c h i na zachodzie Ś l ą s k a Opawskie­
go, co s t a n o w i ł o t a k ż e ok. 9 0 % l u d n o ś c i . R ó w n i e ż na p o ł u d n i u 3 1
Zob. B. V a r s i k : Ndrodnostnd hranica slovensko-mad'arskd v ostat-
M o r a w , p r z y g r a n i c y A u s t r i i , m i e s z k a ł o w z w a r t e j masie ponad nych dvoch storoćiach (Bratislava 1940) passim; L . S t e i e r; Ungarns Ver~
100 tys. N i e m c ó w i n i e m a l t y l e ż w p o ł u d n i o w y c h Czechach. Re­ gewaltigung (Wien 1929), s. 259 i nast.
szta N i e m c ó w czesko-morawskich rozsiana b y ł a w w i ę k s z y c h l u b
m n i e j s z y c h g r u p a c h w regionach o w i ę k s z o ś c i czeskiej. W sumie
z w a r t e zasiedlenie niemieckie w z d ł u ż granic Rzeszy czy A u s t r i i
obejmowało maksymalnie dwa i pół miliona Niemców, t j . 75%—
— 8 0 % o g ó ł u l u d n o ś c i n i e m i e c k i e j tego obszaru. Reszta ż y ł a m n i e j
33
l u b bardziej zmieszana z C z e c h a m i .
W ę g r z y w S ł o w a c j i i na Rusi Podkarpackiej l i c z y l i w e d ł u g s p i ­
su z 1910 r., przeprowadzonego jeszcze przez w ł a d z e w ę g i e r s k i e ,

8 8
U s t a w ą z 1927 r. utworzono tzw. K r a j Morawsko-Sląski, łączący Mo­
rawy ze Ś l ą s k i e m Opawskim i czeską częścią Śląska Cieszyńskiego; odtąd
wszystkie statystyki m ó w i ą o tej całości.
8 3
Por. P. K o l a f e k , Zemepis Ceskoslovenska (Praha 1934), s. 124 i nast.;
P. G e o r g e , Le probleme allemand en Tchecoslovaąuie (Paris 1947), s. 11—
—12; W. S c h n e e f u s s , Deutsch-Bóhmen (Leipzig 1938), s. 8 i nast.

40

//. Dyplomacja środkowoeuropejska
1919-1938
Organizacja s ł u ż b y d y p l o m a t y c z n e j w Europie ś r o d k o w e j po
I w o j n i e ś w i a t o w e j p r z e d s t a w i a ł a się, z w ł a s z c z a p o c z ą t k o w o , na­
der niejednolicie i rozmaite m i a ł a oblicze
Z jednej s t r o n y g ł ó w n e p a ń s t w o tego obszaru, Rzesza N i e m i e c ­
ka, p o s i a d a ł a do d y s p o z y c j i c a ł y dobrze zorganizowany i rozbudo­
w a n y aparat cesarskiego U r z ę d u Zagranicznego (Auswartiges
Amt), przemianowanego t y l k o w osobie swego szefa, z p o c z ą t k i e m
1919 r., na m i n i s t e r s t w o ( p o w s t a ł a ranga m i n i s t r a s p r a w zagra­
n i c z n y c h Rzeszy), poza t y m j e d n a k z a c h o w u j ą c e g o s w ą t r a d y c y j n ą
8
n a z w ę . Z d r u g i e j s t r o n y jeszcze t y l k o n o w a r e p u b l i k a ń s k a A u ­
stria z n a j d o w a ł a s i ę w p o d o b n y m p o ł o ż e n i u , m o g ą c d l a swego,
tak teraz nazwanego, S e k r e t a r i a t u S t a n u dla S p r a w Z a g r a n i c z n y c h
3
(Staatssekretariat fur Ausseres ) w y k o r z y s t a ć r a m y organizacyjne
i c z ę ś c i o w o k a d r y b y ł e j d y p l o m a c j i a u s t r o - w ę g i e r s k i e j . W z ó r dla
organizacji i c z ę ś c i o w o k a d r y m o g ł y t a k ż e w y k o r z y s t a ć po z l i k w i ­
dowanej m o n a r c h i i habsburskiej t z w . p a ń s t w a sukcesyjne, t j . te,
k t ó r e p o w s t a ł y w c a ł o ś c i l u b c z ę ś c i o w o na t e r y t o r i u m d a w n y c h
A u s t r o - W ę g i e r : poza A u s t r i ą jeszcze W ę g r y , C z e c h o s ł o w a c j a , K r ó ­
lestwo SHS ( J u g o s ł a w i a ) , w p e w n y m s t o p n i u t a k ż e Polska i R u ­
m u n i a . A l e w zasadzie p a ń s t w a nowo p o w s t a ł e , t j . C z e c h o s ł o w a c j a
i Polska, m u s i a ł y b u d o w a ć od podstaw s w ó j aparat s ł u ż b y zagra­
nicznej; w p e w n y m s t o p n i u d o t y c z y ł o to t a k ż e i W ę g i e r , k t ó r e —
c h o ć n a w i ą z y w a ł y do ciągłości p r a w n e j z p a ń s t w e m i s t n i e j ą c y m
1
Byłoby pożądane opracowanie tego tematu, na wzór znanego dzieła
historyków amerykańskich G . A. C r a i g, F . G i l b e r t red.: The Diplo-
mats 1919—1939 (Princeton N.J. 1953).
8
Zob.: H . B a t o w s k i , Dyplomacja niemiecka 1919—1945. Zarys infor­
macyjny (dalej: DN) (Katowice 1969 i 1971).
8
Później resort spraw zagranicznych został włączony do Urzędu K a n ­
clerskiego, gdyż przeważnie sam szef rządu pełnił także funkcje ministra
spraw zagranicznych i dopiero pod koniec istnienia p a ń s t w a austriackiego
wprowadzono osobne ministerstwo.
42
do 1918 r. w r a m a c h habsburskiej m o n a r c h i i dualistycznej — j e d ­
n a k ż e za j e j c z a s ó w w ł a s n e g o a p a r a t u nie m i a ł y , g d y ż w s p ó l n e
a u s t r o - w ę g i e r s k i e M i n i s t e r s t w o Spraw Z a g r a n i c z n y c h m i e ś c i ł o s i ę
w W i e d n i u . A p a r a t d y p l o m a t y c z n y K r ó l e s t w a SHS i p o w i ę k s z o ­
nej R u m u n i i w zasadzie o p i e r a ł się na starej d y p l o m a c j i serbskiej
i r u m u ń s k i e j , z p r z y b r a n i e m t y l k o p e w n e j ilości u r z ę d n i k ó w J u ­
1
g o s ł o w i a n czy R u m u n ó w b u k o w i ń s k i c h ze s ł u ż b y a u s t r o - w ę g i e r ­
skiej. Z t e j ostatniej p o c h o d z i ł o r ó w n i e ż od samego p o c z ą t k u w i e ­
lu wyższych u r z ę d n i k ó w nowej dyplomacji czechosłowackiej
i polskiej, j a k k o l w i e k s i l n ą k o n k u r e n c j ą b y l i t u uczestnicy a k c j i
w y z w o l e ń c z e j z czasu w o j n y , d z i a ł a c z e c z e c h o s ł o w a c k i c h i p o l ­
skich organizacji z k r a j ó w zachodnich. C i p r z y n i e ś l i ze s o b ą w ł a ­
sną p r o z a c h o d n i ą o r i e n t a c j ę , k t ó r a t e ż d o m i n o w a ć z a c z ę ł a od r a z u
w polityce zagranicznej t y c h d w u p a ń s t w , p r z y c z y m na b y ł y c h
d y p l o m a t ó w a u s t r o - w ę g i e r s k i c h d z i a ł a c z e z n a j d u j ą c y się od p o ­
c z ą t k u , czy w k a ż d y m razie przez d ł u ż s z y czas, po stronie m o ­
carstw z w y c i ę s k i c h p a t r z y l i t r o c h ę z uskosa, n i e c h ę t n i e d o p u ­
szczając i c h do w y ż s z y c h stanowisk.
W stosunkach d y p l o m a t y c z n y c h m i ę d z y p a ń s t w a m i ś r o d k o w o ­
5
europejskimi, g d y te s t o s u n k i f o r m a l n i e z o s t a ł y n a w i ą z a n e , za­
z n a c z a ł się t e ż przez czas dość d ł u g i jeszcze p o d z i a ł na d w a obozy:
b y ł y c h z w y c i ę z c ó w i b y ł y c h z w y c i ę ż o n y c h . D y p l o m a c j a czecho­
s ł o w a c k a , j u g o s ł o w i a ń s k a , polska i r u m u ń s k a w s p ó ł p r a c o w a ł y
przede w s z y s t k i m ściśle ze s w o i m g ł ó w n y m p a r t n e r e m z c z a s ó w
6
w o j n y , t j . z F r a n c j ą , do b y ł y c h z a ś p r z e c i w n i k ó w w s z y s t k i e t e
kraje o d n o s i ł y się nieufnie. I s t n i a ł a ponadto jedna jeszcze w i ę ź
4
Rumuni siedmiogrodzcy nie byli przez rząd węgierski przed 1918 do­
puszczani do w y ż s z y c h stanowisk, podczas gdy bukowińscy jako poddani
austriaccy mogli służyć w ministerstwach Przedlitawii i tzw. wspólnych,
więc także w dyplomacji.
5
Stało się to dopiero po ratyfikacji wchodzących w grę traktatów po­
kojowych: wersalskiego z Niemcami 10 stycznia 1920, st-germainskiego
z Austrią 16 lipca 1920, trianońskiego z Węgrami w drugiej połowie 1920
i z początkiem 1921. (Polska nie ratyfikowała tego traktatu).
9
Do "tego podstawowa praca: P. S. W a n d y c z , France and Her Eastern
Allies 1919—1925 (Minneapolis, Minn. 1962); nadto: V . S o j a k, red.: O óe-
skoslovenske zahranicni politice 1918—1939 (dalej OĆZP) (Praha 1955);
J
- S t a r z e w s k i , Polska polityka zagraniczna 1914—1939 (Londyn 1950,
Powiel.); R. D ę b i c k i , Foreign Policy of Poland 1919—1939 (New York,
1962); B . K r i z m a n , Vanjska politika jugoslavenske drźare 1919—1941
, S Z a r e b
1975); V . M o i s u c, red., Probleme de politica externa a Rom&niei
(2 tt., Bucureąti 1971, 1977).
43

ł ą c z ą c a wszystkie te kraje, m i a n o w i c i e i c h w ł a s n a i ze s t r o n y Z a ­
chodu wzmacniana orientacja antyradziecka, k o n s o l i d u j ą c a w a r s t ­
w y , k t ó r e u c h w y c i ł y władzę w nowo powstałych p a ń s t w a c h .
O r i e n t a c j i t e j nie p o d z i e l a ł y masy p r a c u j ą c e w t y c h krajach, s t ą d
t e ż oficjalna p o l i t y k a zagraniczna nie c i e s z y ł a się p e ł n y m popar­
ciem s p o ł e c z e ń s t w .
D y p l o m a c j a niemiecka, austriacka i w ę g i e r s k a po p r z e ł a m a n i u
p i e r w s z y c h t r u d n o ś c i z d o ś ć d u ż ą z r ę c z n o ś c i ą u m i a ł a z n a l e ź ć dla
siebie miejsce w n o w e j Europie i nawet u ł o ż y ć j a k o tako stosunki
z s ą s i a d a m i , co dotyczy z w ł a s z c z a A u s t r i i , podczas g d y r e w i z j o ­
n i z m Niemiec i W ę g i e r s t a n o w i ł w t y m p o w a ż n ą p r z e s z k o d ę .
A u s t r i a pierwsza ( r ó w n o c z e ś n i e z b ę d ą c ą w p o d o b n y m p o ł o ż e ­
n i u B u ł g a r i ą ) z o s t a ł a p r z y j ę t a , pod koniec 1920 r., do L i g i N a r o ­
d ó w , podczas g d y W ę g r y c z e k a ć m u s i a ł y na to jeszcze d w a lata,
a N i e m c y dalsze cztery, do 1926. A u s t r i a n a w i ą z a ł a t e ż pierwsza
poprawne stosunki z s ą s i a d a m i s p o ś r ó d p a ń s t w sukcesyjnych, za­
w i e r a j ą c z n i m i r ó ż n e u k ł a d y o charakterze p r a w n y m i gospo­
darczym, m . i n . j u ż l a t e m 1920 r. — z C z e c h o s ł o w a c j ą u k ł a d o w z a ­
j e m n e j ochronie m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h . D o s z ł o p ó ź n i e j , pod k o ­
niec 1921, do dalszego porozumienia, j u ż o charakterze p o l i t y c z ­
n y m , r e g u l u j ą c e g o p e w n ą w s p ó ł p r a c ę obu p a ń s t w w razie j a k i e g o ś
7
i c h obu d o t y c z ą c e g o z a g r o ż e n i a . Z W ę g r a m i dzielił A u s t r i ę n a j ­
p i e r w s p ó r o B u r g e n l a n d , pas graniczny z a c h o d n i o w ę g i e r s k i , p r z y ­
znany A u s t r i i przez t r a k t a t y w St. G e r m a i n i T r i a n o n , k t ó r e g o
to obszaru W ę g r y nie c h c i a ł y A u s t r i i w y d a ć , ale w k o ń c u u s t ą p i ­
ły — po u z y s k a n i u pewnej p o p r a w k i na s w o j ą k o r z y ś ć P o t e m
jednak stosunki m i ę d z y obu b y ł y m i g ł ó w n y m i p a r t n e r a m i b y ł e j
m o n a r c h i i dualistycznej z a c z ę ł y szybko u k ł a d a ć się coraz lepiej,
do czego n i e w ą t p l i w i e p r z y c z y n i a ł się fakt, że w obu m i n i s t e r s t ­
w a c h spraw zagranicznych p r a c o w a l i b y l i koledzy z dawnego
wspólnego ministerstwa w Wiedniu.
W ę g r y , k t ó r e po epizodzie R e p u b l i k i Rad w 1919 r . z n a l a z ł y s i ę
pod w ł a d z ą p r a w i c y s p o ł e c z n e j i z a c z ę ł y głosić p r o g r a m nacjona-
7
Austriacko-czechosłowacki układ o mniejszościach narodowych, podpi­
sany w Bernie morawskim 7 czerwca 1920; układ podpisany w Łanach
k. Pragi 16 grudnia 1921 o wzajemnej neutralności, polubownej likwidacji
sporów i zwalczaniu Habsburgów. Zob. o tym w rozdz. I I I .
8
Zob. W. G o 1 d i n g e r, Geschichte der Republik Osterreich (dalej: G o 1-
d i n g e r) (Wien 1972), s. 56.
44
9
t y c z n y i r e w i z j o n i s t y c z n y , nie m o g ł y o c z y w i ś c i e z n a l e ź ć poza
u s t r i ą drogi do wzajemnego zrozumienia ze s w y m i p o z o s t a ł y m i
siadami: C z e c h o s ł o w a c j ą , K r ó l e s t w e m SHS i R u m u n i ą ; te p a ń ­
stwa w obawie przed r e w i z j o n i z m e m w ę g i e r s k i m i m o ż l i w o ś c i ą r e ­
stauracji habsburskiej j u ż w 1920 i 1921 r . p o r o z u m i a ł y s i ę m i ę d z y
s o b ą co do w s p ó l n e j a k c j i , b y w k o ń c u d o j ś ć do systemu sojuszy
w o j s k o w y c h , n a j p i e r w d w u s t r o n n y c h — pod n a z w ą M a ł a E n t e n -
10
ta — p ó ź n i e j j u ż t r z y s t r o n n y c h . A l e w ł a ś n i e r e w i z j o n i z m g ł o -
—ony przez W ę g r y b y ł p o d s t a w ą do pewnego i c h z b l i ż e n i a z d a w -
y m sojusznikiem, N i e m c a m i , na razie jednak za c z a s ó w t z w .
publiki weimarskiej, w której znaczną rolę o d g r y w a ł a niemie-
ka socjaldemokracja, stosunki te nie b y ł y jeszcze zbyt b l i s k i e
o g r a n i c z a ł y się do k o n t a k t ó w z p o l i t y k a m i i z m i l i t a r y s t a m i
u
ruskimi .
C z e c h o s ł o w a c j a , jedyne bodaj p a ń s t w o w Europie — nie t y l k o
ś r o d k o w e j , ale chyba w ogóle — k t ó r e m i a ł o jednego k i e r o w n i k a
a
p o l i t y k i zagranicznej, E d w a r d a B e n e ś a , o d 1918 do 1935 r. , b y ł a
t e ż w t e j części E u r o p y g ł ó w n y m reprezentantem obozu z a j m u j ą ­
cego stanowisko d i a m e t r a l n i e przeciwne n i ż N i e m c y i W ę g r y .
Mianowicie, z w i ą z a n a od samego p o c z ą t k u bardzo silnie z mocar­
s t w a m i zachodnimi, a w s z c z e g ó l n o ś c i z F r a n c j ą , c z e c h o s ł o w a c k a
p o l i t y k a zagraniczna s t a ł a na stanowisku b e z w z g l ę d n e j o b r o n y
t r a k t a t ó w p o k o j o w y c h i zarazem n a j s i l n i e j p o p i e r a ł a i d e ę L i g i N a ­
rodów Równocześnie Czechosłowacja zajmowała także pozycję
• Najobszerniej C . A. M a c a r t n e y , Hungary and Her Successors. L o n ­
don 1965 (II wyd.); W. L . I s r a e l a n , L . N. N i e ż i n s k i j , Nowiejszaja
istorija Wiengrii 1918—1962 (Moskwa 1962), rozdz. I i nast.
1 8
Pierwsze układy: 14 sierpnia 1920 Czechosłowacja — Jugosławia;
23 kwietnia 1921 Czechosłowacja — Rumunia; 7 czerwca 1921 Jugosławia —
— Rumunia. Oprócz prac cyt. w przyp. 6 (OĆZP i in.), zob. P. S. Wandycz,
cyt. dz., s. 136 i nast; E . C a m p u s , Mica Infelegere (Bucurecti 1968);
M. V a n k u, Mala Antamta 1920—1938 (Titovo Uźice 1969); A. A. J a ź k o-
w a , Malaja Antanta w jewropiejskoj politikie 1918—1925 (Moskwa 1974).
1 1
O tych wczesnych kontaktach zob.: M. S z i n a i , L . S z i i c s , red., The
Confidential Papers of Admirał Horthy (Budapest 1965), s. 28—29; por. Gy.
J u h a s z, Hungarian Foreign Policy 1919-—1945 (Budapest 1979).
1 2
Beneś, zostawszy w 1935 prezydentem republiki, zatrzymał nadal fak­
tyczny nadzór nad polityką zagraniczną.
1 8
Do tego przede wszystkim O C Z P , nadto F . J . V o n d r a c e k, The
toreign Policy of Czechoslovakia 1918'—1935 (New York 1937); P. E . Z i n-
n e r , The Diplomacy of Eduard Benes. W: C r a i g , G i l b e r t , The Di-
Plomats (cyt. dz.), s. 100 i nast.; M. B a u m o n t, L a faillite de la paix
(2 tt., Paris 1951), passim; HD, I I I , passim.
45
 n i e c h ę t n ą wobec n o w e j Rosji i p o t e m ZSRR, w t y m r ó w n i e ż sto­ 16
C z e c h o s ł o w a c j a a n t y r a d z i e c k ą . Z t y m , że J u g o s ł a w i a m i a ł a nie
s u j ą c się do z a l e c e ń n a d c h o d z ą c y c h z P a r y ż a , t a k dalece, że w b r e w
t y l k o interesy ś r o d k o w o e u r o p e j s k i e , dla k t ó r y c h w ł a ś n i e z w i ą z a ł a
n i e w ą t p l i w y m rusofilskim nastrojom większości społeczeństwa —
się z C z e c h o s ł o w a c j ą przeciw W ę g r o m w M a ł e j Entencie, ale t a k ­
p o p a r t y m przez l e w i c o w e nastawienie mas p r a c u j ą c y c h , k t ó r e
że b a ł k a ń s k i e i a d r i a t y c k i e . P r o b l e m y t y c h d w u r e g i o n ó w absor­
p r a g n ę ł y z b l i ż e n i a z p i e r w s z y m socjalistycznym p a ń s t w e m ś w i a ­
b o w a ł y u w a g ę d y p l o m a t ó w j u g o s ł o w i a ń s k i c h ( w p r a k t y c e przede
ta — Praga u t r z y m y w a ł a t y l k o ograniczone k o n t a k t y z M o s k w ą ,
w s z y s t k i m S e r b ó w " ) bardzo silnie i p o w o d o w a ł y , że znacznie
z formalnym nawiązaniem stosunków dyplomatycznych zwleka­
mniej uwagi poświęcano sprawom środkowoeuropejskim, zwła­
j ą c a ż do 1934 r . " O stosunku C z e c h o s ł o w a c j i do A u s t r i i i Niemiec
szcza n i e m i e c k i m i n a w e t a u s t r i a c k i m — po p r z e j ś c i u do p o r z ą d k u
b ę d z i e m o w a w n a s t ę p n y m rozdziale, t u j e d y n i e n a l e ż y w s p o m ­ 18
nad p o c z ą t k o w y m sporem o K a r y n t i ę . Z a g r o ż o n a przez r e w i z j o ­
n i e ć , iż o p i e r a ł s i ę o n nie t y l e na zaleceniach z P a r y ż a , c h o ć b y ł y
n i z m b u ł g a r s k i , J u g o s ł a w i a w i d z i a ł a p o t r z e b ę zabezpieczenia s i ę
one z a s a d n i c z ą w y t y c z n ą dla p o l i t y k i r z ą d u praskiego, i l e na p e w ­
od t e j s t r o n y przez silniejsze z w i ą z a n i e się z G r e c j ą i R u m u n i ą ,
nej t r a d y c j i z okresu a k c j i n i e p o d l e g ł o ś c i o w e j podczas I w o j n y
z t ą o s t a t n i ą po w y r ó w n a n i u p o c z ą t k o w e g o d o ś ć silnego zatargu
światowej. Wtedy g ł ó w n y m wrogiem była Austria i Niemcy au­ 19
o B a n a t . Porozumienie z R u m u n i ą a s e k u r o w a ł o J u g o s ł a w i ę t a k ­
striaccy czy t z w . sudeccy, c z y l i zamieszkali w Czechach i na M o ­
że p r z e c i w W ę g r o m , i to w s p o s ó b , zdaniem B e l g r a d u , na t y l e
r a w a c h , nie z a ś Rzesza Niemiecka. Dlatego t e ż z a z n a c z a ł a się z r a ­
w y s t a r c z a j ą c y , ż e stopniowo w a r t o ś ć sojuszu z C z e c h o s ł o w a c j ą
z u pewna n i e c h ę ć w stosunku do A u s t r i i t a k ż e r e p u b l i k a ń s k i e j ,
p r z e s t a w a ł a m i e ć w i ę k s z e znaczenie, j a k k o l w i e k zawsze d u ż ą r o l ę
podczas g d y wobec Rzeszy zachowywano stosunek f o r m a l n i e po­
o d g r y w a ł a u t o r y t e t pierwszego prezydenta C z e c h o s ł o w a c j i , prof.
p r a w n y , nie w y c z u w a j ą c z t a m t e j s t r o n y n i e b e z p i e c z e ń s t w a . B y ł a
Masaryka, z a s ł u ż o n e g o t a k ż e dla j u g o s ł o w i a ń s k i e j , a nie t y l k o
to n i e w ą t p l i w i e bardzo b ł ę d n a ocena s y t u a c j i i stosunku sił, k t ó r a 8 0

15
c z e c h o s ł o w a c k i e j a k c j i w y z w o l e ń c z e j p r z e d i podczas w o j n y .
m i a ł a s i ę w p r z y s z ł o ś c i p o m ś c i ć . P r z e n i k l i w y na ogół i przezorny
N i e m n i e j J u g o s ł a w i a w jednej sprawie b y ł a w k a ż d y m razie s i l ­
dyplomata, j a k i m b y ł B e n e ś , w t y m w y p a d k u o k a z a ł się od p o ­
nie z w i ą z a n a z C z e c h o s ł o w a c j ą : w n i e c h ę c i do ewentualnego p o ­
c z ą t k u k r ó t k o w z r o c z n y . Niedocenianie n i e b e z p i e c z e ń s t w a ze s t r o ­
w r o t u H a b s b u r g ó w na t r o n w Budapeszcie czy W i e d n i u : to a n t y -
n y Rzeszy ł ą c z y ł o s i ę z w y o l b r z y m i a n i e m t a k i e g o ż n i e b e z p i e c z e ń ­
habsburskie stanowisko m i a ł o w p r z y s z ł o ś c i t a k ż e z b l i ż y ć B e l g r a d
stwa ze s t r o n y r e w i z j o n i z m u w ę g i e r s k i e g o , p r z e c i w k t ó r e m u Cze­
do B e r l i n a , w ł a ś n i e w okresie, k i e d y stosunki c z e c h o s ł o w a c k o - n i e -
c h o s ł o w a c j a o r g a n i z o w a ł a f r o n t z ł o ż o n y z trzech p a ń s t w , oddziel­
mieckie z a c z ę ł y się z a o s t r z a ć , j a k o t y m b ę d z i e m o w a w dalszych
nie n a w e t r e p r e z e n t u j ą c y c h w i ę k s z y p o t e n c j a ł m i l i t a r n y n i ż
rozdziałach.
rozbrojone w w y n i k u t r a k t a t u t r i a n o ń s k i e g o W ę g r y . O t y m s o j u ­
G ł ó w n y m j e d n a k p r o b l e m e m p o l i t y k i zagranicznej J u g o s ł a w i i
szu a n t y w ę g i e r s k i m b ę d z i e jeszcze m o w a n i ż e j .
b y ł a od samego p o c z ą t k u k w e s t i a a d r i a t y c k a , w w y n i k u i m p e r i a -
K r ó l e s t w o S e r b ó w , C h o r w a t ó w i S ł o w e ń c ó w (SHS), od 1929 —
1 8

J u g o s ł a w i a , z a j m o w a ł o w d y p l o m a c j i europejskiej p o d o b n ą z u p e ł ­ Oprócz wymienionej w przyp. 6 pracy B . K r i z m a n a zob. też:

nie p o z y c j ę j a k C z e c h o s ł o w a c j a : ś c i ś l e z w i ą z a n ą z m o c a r s t w a m i
zachodmmi, przede w s z y s t k i m z F r a n c j ą , a jeszcze b a r d z i e j n i ż
1 4
O wczesnym stadium: V . O l i v o v a , Ceskoslovensko-sovetske vztahy
v letech 1918—1922 (Praha 1957); W. A. S z i s z k i n , Czechosłowacko-so-
wietskije otnoszenija 1918—1925 (Moskwa 1962); I . A. P e t e r s , Czecho­
F . C u 1 i n o v i ć, Jugoslavija izmedju dva rata (2 tt., Zagreb 1961).
1 7
Także i wszyscy jugosłowiańscy ministrowie spraw zagranicznych,
z wyjątkiem pierwszego (A. Trumbić, do jesieni 1920, który był Chorwa­
tem), byli Serbami.
1 8
Traktat w St. Germain przewidział w południowej Karyntii plebiscyt
dla rozstrzygnięcia przynależności tego obszaru: do Austrii lub Jugosławii;
plebiscyt (latem 1920) w y p a d ł na korzyść Austrii, zob. W. G o l d i n g e r ,
GRO, s. 74 i nast.; B. G r a f e n a u e r i in., red. KoroSki zbornik (Ljublja-
na 1946), passim.
1 9

słowacko -sowietskije otnoszenija 1918—1934 (Kijew 1965).
1 5
Charakterystyczny dokument: raport poselstwa
w Berlinie z 14 marca 1925. NIPĆ, nr 6, na s. 51.
Zob. B. K r i z m a n, cyt. dz., s. 18—19.
2 0
czechosłowackiego O tym: H . B a t o w s k i , Rozpad Austro-Węgier 1914—1918 (Wrocław
1965 i Kraków 1982), passim. Słabnięcie więzi jugosłowiańsko-czechosłowa-
ckiej przypada na lata trzydzieste.

46
47
 2 1
l i s t y c z n y c h d ą ż e ń w ł o s k i c h . Zmuszona do r e z y g n a c j i z k i l k u s e t
tysięcy Słoweńców i Chorwatów, objętych aneksją włoską
z 1919 r., z a g r o ż o n a d a l s z y m i roszczeniami, J u g o s ł a w i a w i d z i a ł a
przeciw t e m u n i e b e z p i e c z e ń s t w u j e d y n i e oparcie we F r a n c j i i z n i ą
t e ż c z u ł a się najbardziej z w i ą z a n a ; C z e c h o s ł o w a c j a natomiast,
z W ł o c h a m i n i e s ą s i a d u j ą c a , m i a ł a p o c z ą t k o w o pewne s k ł o n n o ś c i
a
do szukania z n i m i z b l i ż e n i a , d o p ó k i o b j ę c i e w R z y m i e w ł a d z y
przez faszyzm n i e s p o w o d o w a ł o p o w a ż n e g o o c h ł o d z e n i a w stosun­
k a c h m i ę d z y obu p a ń s t w a m i wobec tego, że w r z ą d z i e p r a s k i m
z k r ó t k ą p r z e r w ą (1926—1929) zawsze p o w a ż n y w p ł y w p o s i a d a ł a
socjaldemokracja. D a l s z ą p r z y c z y n ą s t a ł e g o pogarszania się sto­
s u n k ó w w ł o s k o - c z e c h o s ł o w a c k i c h b y ł o w y r a ż a n i e przez W ł o c h y
s y m p a t i i dla w ę g i e r s k i c h d ą ż e ń r e w i z j o n i s t y c z n y c h , przez co W ę ­
g r z y t y m silniej z a c z ę l i w y s t ę p o w a ć przeciw Pradze, podobnie
z r e s z t ą j a k p r z e c i w obu p o z o s t a ł y m c z ł o n k o m M a ł e j E n t e n t y .
W ł o c h o m o c z y w i ś c i e bardziej z a l e ż a ł o na w s p ó ł d z i a ł a n i u W ę g i e r
przeciw J u g o s ł a w i i n i ż przeciw C z e c h o s ł o w a c j i , z k t ó r ą nie m i a ł y
k o n f l i k t ó w t e r y t o r i a l n y c h , ale W ę g r y z k o l e i , u w a ż a j ą c swe r o ­
szczenia rewizjonistyczne wobec C z e c h o s ł o w a c j i za w a ż n i e j s z e od
2
pretensji wobec J u g o s ł a w i i \ poparcie w ł o s k i e z u ż y w a ł y na a k c j ę
przede w s z y s t k i m w t y m k i e r u n k u .
Na t y m to w ł a ś n i e o d c i n k u p o l i t y k i europejskiej W ł o c h y , k t ó r e
p r z e c i e ż n a l e ż a ł y podczas w o j n y do obozu p a ń s t w zachodnich, w a l ­
cząc z n i m i o rozbicie A u s t r o - W ę g i e r , i k t ó r e swe p o w a ż n e na­
b y t k i t e r y t o r i a l n e o p i e r a ł y na traktacie w St. G e r m a i n , w b r e w
s w o i m w ł a s n y m interesom r o z p o c z ę ł y p r o w a d z i ć r ó w n i e ż a k c j ę
rewizjonistyczną i popierać dla jej ułatwienia t a k ż e rewizjonizm
w ę g i e r s k i . O c z y w i ś c i e , r e w i z j o n i z m w ł o s k i z w r a c a ł się nie t y l e
przeciw samemu t r a k t a t o w i w St. G e r m a i n , j a k k o l w i e k k r ó t k o ­
wzroczna dyplamacja w ł o s k a u w a ż a ł a , że m o ż n a b r o n i ć t y l k o t y c h
2 1
Zob. H. B a t o w s k i , jw., tam dalsza literatura. Łączył się z tą
kwestią dla Jugosławii także problem albański, również odciągający uwa­
gę Belgradu od spraw środkowoeuropejskich.
2 2
Zob. prace wym. w przyp. 13; nawet jeszcze 5 lipca 1924 podpisano
w Rzymie układ czechosłowacko-włoski o współdziałaniu na rzecz zacho­
wania stanu stworzonego przez układy w St. Germain i Trianon.
2 3
Obszary północne; odstąpione Czechosłowacji, odegrały w historii W ę ­
gier większą rolę (miasta Bratysława, Koszyce itd.), niż południowe (Bacz-
ka itd.), odstąpione Jugosławii, a nadto nowa granica czechosłowacka prze­
biegała teraz bardzo blisko Budapesztu.
48
jego k l a u z u l , k t ó r e d o t y c z ą i n t e r e s ó w w ł o s k i c h , oraz że m o ż n a
z w a l c z a ć r ó w n o c z e ś n i e inne jego postanowienia; r e w i z j o n i ś c i w ł o ­
scy w y s t ę p o w a l i przeciw pochodnemu od St. G e r m a i n u k ł a d o w i ,
k t ó r y W ł o c h y z a w a r ł y z K r ó l e s t w e m SHS w listopadzie 1920 w
Rapallo. U k ł a d ten u s t a l i ł g r a n i c ę m i ę d z y obu p a ń s t w a m i , w p r a w ­
dzie i tak nader dla W ł o c h k o r z y s t n ą , ale z k t ó r e j n a c j o n a l i ś c i
w ł o s c y b y l i bardzo niezadowoleni i d o m a g a l i się jeszcze dalszych
z y s k ó w kosztem J u g o s ł o w i a n , przede w s z y s t k i m w D a l m a c j i . 21
Z a g r o ż e n i e ze s t r o n y t y c h i m p e r i a l i s t y c z n y c h d ą ż e ń w ł o s k i c h b y ł o
w Belgradzie odczuwane jako n a j c i ę ż s z y p r o b l e m w polityce za­
granicznej k r a j u i n i e m a l a ż do k o ń c a l a t t r z y d z i e s t y c h wszystkie
inne kwestie z e w n ę t r z n e m u s i a ł y u s t ę p o w a ć na d r u g i p l a n , z w ł a ­
szcza z a ś zainteresowanie dla spraw ś r o d k o w o e u r o p e j s k i c h , i n t e ­
r e s u j ą c y c h przede w s z y s t k i m C z e c h o s ł o w a c j ę . G d y z a ś w k o ń ­
cu doszło, w r. 1937, do w y r ó w n a n i a s t o s u n k ó w m i ę d z y R z y m e m
faszystowskim a f a s z y z u j ą c y m w t e d y r z ą d e m b e l g r a d z k i m , nowa
orientacja polityczna J u g o s ł a w i i oficjalnej s p o w o d o w a ł a , że t a k ż e
i w t e d y n i e b e z p i e c z e ń s t w o niemieckie z a g r a ż a j ą c e sprzymierzonej
C z e c h o s ł o w a c j i nie w p ł y n ę ł o na w i ę k s z e zainteresowanie B e l g r a ­
d u s p r a w a m i ś r o d k o w o e u r o p e j s k i m i . O t y m t a k ż e dalej, w odpo­
w i e d n i m rozdziale.
Z k o l e i , jeśli chodzi o R u m u n i ę , ta ze s p r a w a m i ś r o d k o w o e u r o ­
p e j s k i m i m i a ł a s t y c z n o ś ć t a k poprzez s p r z y m i e r z o n ą — ale t y l k o
przeciw ZSRR — P o l s k ę , j a k r ó w n i e ż w z w i ą z k u z r e w i z j o n i z m e m
w ę g i e r s k i m , p r a g n ą c y m o d e b r a ć R u m u n i i S i e d m i o g r ó d i i n n e ob­
szary, uzyskane przez R u m u n ó w w t r a k t a c i e t r i a n o ń s k i m . B y za­
b e z p i e c z y ć się przed t y m i roszczeniami Budapesztu, R u m u n i a z ł ą ­
c z y ł a się z C z e c h o s ł o w a c j ą i J u g o s ł a w i ą w e w s p o m n i a n y m j u ż
systemie M a ł e j E n t e n t y , p r z y c z y m sojusz z J u g o s ł a w i ą o b o w i ą ­
z y w a ł nie t y l k o przeciw W ę g r o m , lecz t a k ż e p r z e c i w B u ł g a r i i . 2 5
W i ę k s z ą t r o s k ą n i ż r e w i z j o n i z m w ę g i e r s k i b y ł a jednak dla R u m u ­
n i i obawa o i n n ą p r o w i n c j ę , u z y s k a n ą pod koniec I w o j n y ś w i a ­
t o w e j ; j e j poprzedni w ł a ś c i c i e l k w e s t i o n o w a ł b o w i e m r u m u ń s k i e
p r a w o posiadania: c h o d z i ł o o B e s a r a b i ę , k t ó r e j w ł ą c z e n i a do R u -
2 4
Zgodnie z przewidzianym przez układ z sojusznikami w Londynie
26 kwietnia 1915 przyznaniem Dalmacji Włochom; zob. H. B a t o w s k i ,
Rozpad Austro-Węgier, jw., s. 121, tam literatura.
2 5
Por. w y ż e j , prace wym. w przyp. 6 i 16.
4 R o k 1938..
49
 28
g o s ł a w i a z k o l e i n i e c h ę t n i e o d n o s i ł y się do wschodniej p o l i t y k i
m u n i i nie u z n a ł a Rosja Radziecka i nie c h c i a ł u z n a ć ZSRR . W ł a ­
polskiej (inaczej n i ż R u m u n i a ) , wszyscy z a ś t r z e j c z ł o n k o w i e M a ł e j
ś n i e na t y m p o d ł o ż u d o s z ł o do zawarcia sojuszu r u m u ń s k o - p o l -
E n t e n t y n i e w i d z i e l i m i ę d z y sobą a N i e m c a m i i n t e r e s ó w sprzecz­
skiego w r. 1921, b ę d ą c e g o jednak u k ł a d e m — w oczach R u m u n ó w
n y c h i dlatego d o ś ć n a p i ę t y w latach d w u d z i e s t y c h n a s t r ó j w sto­
— nie t a k i m , jakiego o n i p r a g n ę l i . M i a n o w i c i e r z ą d r u m u ń s k i w o ­
sunkach polsko-niemieckich m u s i a ł w p ł y w a ć o d s t r ę c z a j ą c o na r z ą ­
l a ł b y m i e ć g w a r a n c j ę p o l s k ą t a k ż e w odniesieniu do i n n y c h granic,
d y t y c h trzech p a ń s t w , o i l e c h o d z i ł o o e w e n t u a l n o ś ć trwalszego
podczas gdy Polska, k t ó r a nie r a t y f i k o w a ł a t r a k t a t u w T r i a n o n ,
z w i ą z a n i a się z P o l s k ą .
nie z a m i e r z a ł a z a j m o w a ć stanowiska wobec r u m u ń s k o - w ę g i e r s k i e -
M a ł a Ententa, b l o k coraz bardziej w z m a c n i a j ą c y swe w e w n ę t r z ­
go sporu t e r y t o r i a l n e g o , skoro r e w i z j o n i z m w ę g i e r s k i t r a k t o w a ł a
ne p o w i ą z a n i a i z m i e r z a j ą c y do w y t w o r z e n i a j a k i e j ś f o r m y k o n f e ­
w ogóle bez n i e c h ę c i , jako że z w r a c a ł się p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i .
deracji — urzeczywistnionej w p e w n y m s t o p n i u w r . 1933, j a k to
B l i s k i e stosunki p o l s k o - w ę g i e r s k i e b y ł y solą w oczach w s z y s t k i c h
jeszcze b ę d z i e dalej wspomniane — b y ł a n i e w ą t p l i w i e w a ż n y m
trzech c z ł o n k ó w M a ł e j Ententy, najbardziej o c z y w i ś c i e w oczach
czy u n i k i e m zwalczania r e w i z j o n i z m u w Europie ś r o d k o w e j , z t y m
C z e c h ó w i S ł o w a k ó w , ale t a k ż e R u m u n ó w i J u g o s ł a w i a n . Dlatego
jedidnak zasadniczym niedostatkiem, ż e a n t y r e w i z j o n i z m tego b l o k u
t e ż , poza k r ó t k i m okresem w latach dwudziestych, gdy doszło do
z w r a c a ł się w n i e w ł a ś c i w ą s t r o n ę . N i e W ę g r y b y ł y b o w i e m , m i m o
pewnej w s p ó ł p r a c y m i ę d z y P o l s k ą a M a ł ą E n t e n t ą i do z b l i ż e n i a 3 0
27
c a ł e j h a ł a ś l i w e j propagandy a n t y t r i a n o ń s k i e j , g ł ó w n y m niebez­
polsko-czechosłowackiego — nie n a l e ż y s ą d z i ć , że b y ł o m o ż l i w e
p i e c z e ń s t w e m dla systemu wersalskiego, n i e n a r u s z a l n o ś c i t r a k t a ­
j a k i e ś t r w a ł e p r z y ł ą c z e n i e się P o l s k i do tego b l o k u , i m y l ą się c i
t ó w i w y t y c z o n y c h w r . 1919—1920 granic, ale N i e m c y . W ę g r y
historycy, k t ó r z y w y r a ż a j ą s ą d , iż Polska tego p r a g n ę ł a , ale spo­
nie m i a ł y m o ż l i w o ś c i , po r o z b r o j e n i u n a k a z a n y m w T r i a n o n , za­
t k a ł a s i ę z o d m o w ą w c h o d z ą c y c h w g r ę p a ń s t w , z w ł a s z c z a Cze­
23
a t a k o w a ć a n i jednego ze s w y c h s ą s i a d ó w , wobec k t ó r y c h w y s u w a ­
c h o s ł o w a c j i . L u ź n a f o r m a w s p ó ł p r a c y znacznie lepiej o d p o w i a ­
ł y roszczenia rewizjonistyczne, i sojusz t y c h t r z e c h s ą s i a d ó w , p o ­
d a ł a obu stronom, k t ó r e nie m u s i a ł y w t e j s y t u a c j i z niczego r e ­ 31
s i a d a j ą c y c h normalne, d o ś ć liczne s i ł y zbrojne , s k i e r o w a n y w ł a ­
z y g n o w a ć , podczas gdy t r w a ł e , organiczne p o ł ą c z e n i e , t j . p r z y s t ą ­
ś n i e p r z e c i w W ę g r o m , b y ł d o w o d e m obaw nieco przesadnych,
pienie P o l s k i na czwartego c z ł o n k a M a ł e j E n t e n t y , s p o w o d o w a ł o ­
uzasadnionych chyba t y l k o t y m , b y m ó c W ę g r y t r z y m a ć na w o d z y
b y : dla P o l s k i k o n i e c z n o ś ć zajęcia stanowiska wobec r e w i z j o n i z m u
w razie, g d y b y z e c h c i a ł y one w s p ó ł d z i a ł a ć z i n n y m p a ń s t w e m , m o ­
w ę g i e r s k i e g o , d l a p a ń s t w b l o k u z a ś — wobec s p r a w y zachodniej
g ą c y m z a a t a k o w a ć k t ó r e g o ś z c z ł o n k ó w M a ł e j E n t e n t y , np. z N i e m ­
i wschodniej g r a n i c y P o l s k i . Polska w ż a d n y m w y p a d k u nie p r a g ­ 32
cami w y s t ę p u j ą c y m i p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i lub z Włochami
n ę ł a w y r z e k a ć się s w y c h b l i s k i c h s t o s u n k ó w z W ę g r a m i , bez
a t a k u j ą c y m i Jugosławię. A l e właściwe pojmowanie sytuacji stra­
w z g l ę d u na k w a s y , j a k i e p o l i t y k a ta w y w o ł y w a ł a w Bukareszcie
29
tegicznej p o w i n n o b y ł o n a k a z a ć p a ń s t w o m tego b l o k u zawarcie od
i w Pradze (najmniej jeszcze w Belgradzie ); C z e c h o s ł o w a c j a i J u -
p o c z ą t k u sojuszu contra omnes i zorientowanie się, s k ą d m o ż e
ewentualnie n a d e j ś ć g ł ó w n y atak, p r z y k t ó r y m W ę g r y m o g ł y b y
2 8
Zob. hasło „Bessarabija" w: Sowietskaja istoriczeskaja encikłopiedija,
t. I I (Moskwa 1962), tam literatura; nadto B. R u s e n e s c u ; Stabilirea
relatiilor diplomatice tntre Romania si U.R.S.S. tn anul 1934. W: Studii si 3 0
Ówczesne Węgry żyły całkowicie w ogniu namiętnej agitacji przeciw
materiale de istorie contemporana, I . Bucureąti 1956), s. 185 i nast. Trianonowi: Nem, nem, sohal („Nie, nie, nigdy!") — n a w o ł y w a ł y stale pla­
2 7
O tym A. S z k l a r s k a - L o h m a n n o w a , Polsko-czechosłowackie sto­ katy, odezwy, noszono ten napis na broszkach itd.
sunki dyplomatyczne 1918—1925 (Kraków 1967); S. M i k u l i c z , Od Genui si Węgrom traktat pozwalał na armię maksymalnie 35-tysięczną, i to
do Rapallo (Warszawa 1966); OĆZP, passim. bez lotnictwa wojskowego i ciężkiej artylerii, podczas gdy Czechosłowacja
2 8
Nie ulega wątpliwości, że odegrały w tym wszystkim rolę także w z g l ę ­ miała na stopie pokojowej ok. 140 tys. wojska, Jugosławia 120 tys., a R u ­
dy prestiżowe: Polska może przystąpiłaby do bloku, którym mogłaby kie­ munia 160 tys., ze wszystkimi gatunkami broni oczywiście.
rować, ale tu do roli kierowniczej pretendowała przede wszystkim Cze­ 8 2
Nawet jednak w 1938, gdy stan zbrojeń węgierskich polepszył się zna­
chosłowacja, a zwłaszcza osobiście B e n e ś . cznie, mimo wszystko nie odważyły się one zaatakować Czechosłowacji w o-
2 9
Kwasy w Belgradzie zwiększyły się w okresie od jesieni 1934, po za­ kresie zatargu tej ostatniej z Niemcami.
mordowaniu króla Aleksandra — o tym w rozdz. I V .

51
50
 odegrać tylko rolę pomocniczą, nigdy zaś samodzielną. Wypadki
1938 r. d o w i o d ł y tego w p e ł n i , j a k o t y m b ę d z i e m o w a w osta­
t n i c h r o z d z i a ł a c h niniejszej k s i ą ż k i . A l e J u g o s ł a w i a tak samo nie
m i a ł a ochoty o b i e c y w a ć C z e c h o s ł o w a c j i pomocy p r z e c i w N i e m ­
33
c o m , jak Czechosłowacja nie chciała wiązać się z J u g o s ł a w i ą
przeciw W ł o c h o m , a oba te p a ń s t w a , sprzymierzone z R u m u n i ą ,
nie m i a ł y z a m i a r u g w a r a n t o w a ć t e j ostatniej posiadania Besara-
b i i na w y p a d e k zatargu r u m u ń s k o - r a d z i e c k i e g o . K a ż d y sojusz
ograniczony m a w a r t o ś ć bardzo w z g l ę d n ą , g d y ż jeżeli atak ze
strony nie p o w o d u j ą c e j w y s t ą p i e n i a casus foederis doprowadzi do
k l ę s k i zaatakowanego, t e n ostatni s t r a c i ć m o ż e w ogóle dla swo­
i c h p a r t n e r ó w w a r t o ś ć jako sojusznik, t a k ż e dla p r z y p a d k u prze­
widzianego w sojuszu. Prowadzone od k o ń c a l a t dwudziestych,
r o z m o w y sztabowe w s z y s t k i c h trzech a r m i i m o ż e lepiej n i ż r o z ­
m o w y d y p l o m a t ó w u j m o w a ł y s p r a w ę sojuszu — b r a ł y b o w i e m
pod u w a g ę nie t y l k o e w e n t u a l n o ś ć zatargu z W ę g r a m i — ale
i one nie z a k o ń c z y ł y się n i c z y m k o n k r e t n y m ; nie sztabowcy w t e j
M
sprawie d e c y d o w a l i .
O i l e chodzi o s y t u a c j ę p a ń s t w ś r o d k o w o e u r o p e j s k i c h , n a l e ż y
p o r u s z y ć j e d n ą jeszcze s p r a w ę , j a k k o l w i e k f o r m a l n i e nie p o w i n n a
b y ona w p ł y w a ć na s p r a w y d y p l o m a c j i : k w e s t i ę s k ł a d u narodo­
w o ś c i o w e g o t y c h p a ń s t w . B y ł a j u ż w p o p r z e d n i m rozdziale m o w a
0 m n i e j s z o ś c i n i e m i e c k i e j w C z e c h o s ł o w a c j i , ale ta sprawa nie
wyczerpuje p r o b l e m u . W ł a ś n i e o C z e c h o s ł o w a c j ę bardziej c h o d z i ć
b ę d z i e w dalszym r o z w o j u w y p a d k ó w n i ż o k t ó r e k o l w i e k inne
p a ń s t w o , c h o ć nie jedna t y l k o C z e c h o s ł o w a c j a b y ł a t u p a ń s t w e m
M
wielonarodowym . Mianowicie, w przypadku Czechosłowacji, jak
sama j e j nazwa wskazuje, c h o d z i ł o o p a ń s t w o , w k t ó r y m g ł ó w n ą
r o l ę m i e l i o d g r y w a ć i Czesi, i S ł o w a c y — i g d y b y t a k b y ł o i s t o t -
3 3
Dodać należy, iż Jugosławia z Czechosłowacją nie graniczyła, a pomoc
nawet w razie jej obiecania, byłaby trudna do udzielenia; Jugosławia mogła
jedynie powstrzymać Węgry od pomagania Niemcom — i tak samo mogła
to uczynić Rumunia.
3 1
O tym zob. R. K i s z 1 i n g, Die militarischen Vereinbarungen der Klei-
nen Entente 1929—1937 (Munchen 1959), o późniejszych rozmowach 2. A v-
r a m o v s k i , Jugosldvskd vldda a ndvrhy na pfetvofeni Mali dohody v u-
niverzalni obranny pakt, S P 1965, s. 297 i nast.
3 5
Również Polska, Rumunia i Jugosławia miały poważny procent mniej­
szości narodowych: Polska ponad 30%, Rumunia i Jugosławia 20%—25%.
Zob. J . C h m e l a f , Les minorites en Europę centrale (Prague 1937), s. 42
1 54 (tu u w z g l ę d n i a m y Macedończyków jako mniejszość nie w y m i e n i o n ą
w oficjalnych danych jugosłowiańskich).
52
nie, g d y b y oba te n a r o d y m i a ł y c a ł k o w i c i e r ó w n e p r a w a i obo­
w i ą z k i , sytuacja tego p a ń s t w a b y ł a b y na t y l e p o m y ś l n a , ż e
wichrzenia m n i e j s z o ś c i n i e m i e c k i e j nie b y ł y b y z b y t niebezpiecz­
ne. J e d n a k ż e oficjalna d o k t r y n a tego p a ń s t w a o p i e r a ł a się na nie
i s t n i e j ą c y m f a k t y c z n i e narodzie „ c z e c h o s ł o w a c k i m " , k t ó r e g o w y ­
m i e n i a n i e w statystyce b y ł o potrzebne, a b y w y k a z a ć , że jest
w p a ń s t w i e t a k i n a r ó d , k t ó r y reprezentuje d w i e trzecie o g ó ł u
3 6
l u d n o ś c i . A l e „ C z e c h o s ł o w a c y " i s t n i e l i t y l k o w statystyce, p o d ­
czas gdy w p r a k t y c e Czesi u w a ż a l i s i ę za C z e c h ó w , a S ł o w a c y za
Słowaków — z w y j ą t k i e m niewielkiej grupy d o k t r y n e r ó w , przyj­
m u j ą c y c h ó w czeski p u n k t widzenia i p o z w a l a j ą c y c h n a z y w a ć s i ę
C z e c h o s ł o w a k a m i . Czesi chcieli t a k n a z y w a ć w s z y s t k i c h S ł o w a ­
k ó w , ale od samego p o c z ą t k u z u p e ł n i e i m się to nie w i o d ł o . M o ­
m e n t t e n — j a k z r e s z t ą i w i e l e i n n y c h w p o l i t y c e r z ą d u praskie­
3 7
go w stosunku do S ł o w a k ó w — p o w o d o w a ł , ż e c i ostatni zajmo­
w a l i coraz bardziej k r y t y c z n e stanowisko wobec p a ń s t w a jako ca­
łości i s t a w a l i s i ę d o s t ę p n i dla w e w n ę t r z n y c h i z e w n ę t r z n y c h
sugestii o d ś r o d k o w y c h . P o w a ż n a w i ę k s z o ś ć S ł o w a k ó w s t a ł a n i e ­
w ą t p l i w i e na gruncie w s p ó l n o t y z Czechami, ale w f o r m i e r ó w ­
M
n y c h z r ó w n y m i , p r z y u z n a n i u S ł o w a k ó w za osobny n a r ó d . P r a ­
ga tego uznania systematycznie o d m a w i a ł a i p o w o d o w a ł a przez t o
o w i e l e gorsze n a s t ę p s t w o : negacja c z e c h o s ł o w a k i z m u d o p r o w a ­
d z a ł a stopniowo do negacji t a k ż e samej w s p ó l n o t y p a ń s t w o w e j
s ł o w a c k o - c z e s k i e j . Praga nie c h c i a ł a się zgodzić np. na p i s o w n i ę
39
.Czecho-Słowacja" i k a r y s ą d o w e o c z e k i w a ł y tego, k t o u ż y ł b y
8 8
Według spisu z 1930 r. „Czechosłowacy" stanowili 66,2% ludności p a ń ­
stwa, zob. J . C h m e l a f , jw., 18. Statystyki oficjalne unikały wydzielania
Czechów i S ł o w a k ó w , by uniknąć przez to zwrócenia uwagi na fakt, że
naród rządzący, tj. Czesi, liczy faktycznie niewiele tylko ponad p o ł o w ę :
~1%—52°A»; por. przyp. 38.
" Zob. o tym H . B a t o w s k i , Zarys dziejów SlowacH w ostatnim 20-
'eciu 1918—1937, w: Słowacja i Słowacy (Kraków 1938), s. 119 i nast.;
S i d o r , Slorenskd politika na pode praźskeho snemu 1918—1938 ( B r a -
slava 1943 2 tt.); J . A. M i k u s , Slovakia. A Political History 1918—1950
ilwaukee, Wisc, 1963); J . P a s i a k , Rieśenie slovenskej ndrodnostnej
tdzky (Bra'tislava'l962).
8 9
Literatura jw. S ł o w a c y sami obliczali swoją liczebność w r. 1930 na
,3 min, tj. okrągło 15% ludności Czechosłowacji (wtedy 14,7 min), w i ę c
na trzecim miejscu po Czechach i Niemcach; zob. „Priidy" (Bratislava), 1934,
nr 4, s. 227. „ , , ,
M
8 9
Wprowadzono ją urzędowo dopiero w jesieni 1938, po przekształceniu
Państwa; ale także pierwsze znaczki czechosłowackie w 1919 miały taki
napis: Cesko-Slovensko.
53
 tej f o r m y w d r u k u . W rezultacie e k s t r e m i ś c i s ł o w a c c y n a b i e r a l i
p r z e w a g i i o n i w k o ń c u z n a z w y p a ń s t w a p o s t a n o w i l i w ogóle
u s u n ą ć p i e r w s z y j e j c z ł o n w r a z z t r e ś c i ą tego c z ł o n u , a w ten
s p o s ó b p r z y g o t o w a l i s y t u a c j ę , w k t ó r e j p o j a w i ł a się t y l k o „ S ł o ­
10
wacja" .
Otóż, p a ń s t w o p o s i a d a j ą c e j e d n ą c z w a r t ą m n i e j s z o ś c i niemiec­
k i e j nie m o g ł o b y ć silne, j e ś l i d r u g i w a ż n y element s k ł a d o w y sta­
w a ł s i ę coraz bardziej o b o j ę t n y , a p ó ź n i e j n a w e t w p e w n e j swej
części w r o g i wobec samej idei tego p a ń s t w a . Czesi, l i c z ą c y o k o ł o
5 1 % ogółu ludności, mogli opierać się niechęci N i e m c ó w i W ę g r ó w ,
l i c z ą c y c h ponad 3 0 % ogółu, t y l k o w razie ścisłej i nie z a k ł ó c o n e j
t a r c i a m i w e w n ę t r z n y m i ł ą c z n o ś c i ze S ł o w a k a m i , z k t ó r y m i razem
4ł
t w o r z y l i o k o ł o d w u t r z e c i c h . A l e bez n i c h — w s t r z ą s y b y ł y z b y t
silne, aby u k ł a d t a k i m ó g ł j e na d ł u ż s z ą m e t ę p r z e t r z y m a ć
P o d m i n o w a n a o d w e w n ą t r z nie t y l k o przez m n i e j s z o ś ć niemiec­
k ą , ale t a k ż e przez o p o z y c j ę s ł o w a c k ą , C z e c h o s ł o w a c j a b y ł a f a k ­
tycznie p a ń s t w e m o w i e l e s ł a b s z y m , n i ż z d a w a ć b y s i ę m o g ł o
p o w i e r z c h o w n e m u obserwatorowi. D y p l o m a t y c z n i e b y ł a t e ż m n i e j
w a r t o ś c i o w y m p a r t n e r e m . W p e w n y m s t o p n i u zdawano sobie z t e ­
go f a k t u s p r a w ę w Belgradzie i Bukareszcie, doskonale o t y m w i e ­
dziano w B e r l i n i e i Budapeszcie, a t a k ż e w Warszawie, g d y Polska
z a c z ę ł a z a j m o w a ć coraz bardziej antyczeskie stanowisko, ł ą c z ą c
się w t y m p o l i t y c z n i e z Budapesztem, a p ó ź n i e j , po r . 1933, n i e ­
stety t a k ż e z B e r l i n e m . Istnienie opozycji s ł o w a c k i e j nader z r ę c z ­
nie w y k o r z y s t y w a n o w Budapeszcie, w p e w n y m stopniu t a k ż e
4a
i W a r s z a w i e , b y coraz bardziej p o d m i n o w a ć p a ń s t w o czecho­
s ł o w a c k i e . W latach t r z y d z i e s t y c h p r z y ł ą c z y ł się do tej a k c j i r ó w ­
nież Berlin i odtąd w s p ó l n e m u p a ń s t w u Czechów i Słowaków,
n i e f o r t u n n i e — bo w b r e w uczuciom w i ę k s z o ś c i S ł o w a k ó w — r z ą -
4
° Zob. H . B a t o w s k i , E Z K P , rozdz. X I I , tam literatura.
4 1
Należy jednak odróżniać w ramach Czechosłowacji: ziemie czeskie,
z 10,6 min ludności według spisu z 1930 r., na które zwracał się g ł ó w n y
nacisk N i e m c ó w tamtejszych, tam liczących ok. 30% ludności (3,1 min) oraz
obszary dawniej należące do Węgier, tj. Słowację i R u ś Podkarpacką, z z a ­
ledwie 150 tys. Niemców, tworzących tam znikomy procent (4,5% w S ł o ­
wacji); zob. F . K o l a c e k , cyt. dz., s. 132.
4 2
Zob. o tym prace cyt. w przyp. 37; specjalny rozdział u A. S z k l a r -
s k i e j - L o h m a n o w e j cyt. dz. (przyp. 27); ostatnio E . O r l o f , Polska
działalność polityczna, dyplomatyczna i kulturalna w Słowacji 1919—1937
(Rzeszów 1984).
54
dzonemu przez C z e c h ó w , z a g r o z i ł o ś m i e r t e l n e n i e b e z p i e c z e ń s t w o .
Z b y t p ó ź n o zorientowano się w Pradze w t y m n i e b e z p i e c z e ń s t w i e ,
a do k o ń c a w ogóle nie umiano dostrzec r o b k w e s t i i s ł o w a c k i e j
43
w p r z y g o t o w y w a n e j agresji n i e m i e c k i e j .
Na t l e tego wszystkiego obraz polskiej p o l i t y k i zagranicznej
w latach d w u d z i e s t y c h i na p o c z ą t k u t r z y d z i e s t y c h przedstawia
się bardzo niejednolicie, z w ł a s z c z a w p o r ó w n a n i u z k o n s e k w e n t n ą
44
polityką czechosłowacką .
Z w i ą z a n a p o c z ą t k o w o z F r a n c j ą r ó w n i e silnie j a k C z e c h o s ł o ­
wacja czy J u g o s ł a w i a , w s p ó ł p r a c u j ą c a z M a ł ą E n t e n t ą w latach
4 5
1921—1925, m i ę d z y G e n u ą a L o k a r n e m , Polska p r z e s z ł a j a k g d y ­
b y s i l n y w s t r z ą s psychiczny w z w i ą z k u z uzyskaniem przez N i e m ­
cy w r . 1925 stanowiska r ó w n o r z ę d n e g o z m o c a r s t w a m i zachod­
n i m i w p o l i t y c e europejskiej, co b y ł o identyczne z z e p c h n i ę c i e m
P o l s k i i C z e c h o s ł o w a c j i na miejsca d r u g o r z ę d n e , t a k w L o k a r n i e ,
4 6
j a k i w Lidze N a r o d ó w . N i e m c y , p a ń s t w o n i e g d y ś z w y c i ę ż o n e
i dopiero ś w i e ż o do L i g i p r z y j ę t e , z d o b y ł y s t a ł e miejsce w Radzie
L i g i , k t ó r e g o to miejsca o d m ó w i o n o Polsce, a przyznano j e j m i e j ­
sce „ p ó ł s t a ł e " , co nie b y ł o b y n a j m n i e j e k w i w a l e n t e m .
N i e b y ł o t e ż t a k bardzo d z i w n e , ż e po t y m w s t r z ą s i e i po o d ­
s u n i ę c i u od w p ł y w ó w w Polsce u g r u p o w a ń n a j ś c i ś l e j z F r a n c j ą
z w i ą z a n y c h , w w y n i k u zamachu stanu w r . 1926, polska p o l i t y k a
zagraniczna zaczęła stopniowo z m i e n i a ć s w ą dotychczas j e d n o k i e ­
runkową orientację profrancuską ". Byłoby niewątpliwą przesadą,
4 8
Dla imperialistów niemieckich wykorzystanie separatyzmu s ł o w a c k i e ­
go było rzeczą szczególnie ważną, gdyż ziemie czeskie wchodziły w obręb
zaborczych dążeń niemieckich, Słowacja zaś nie — przynajmniej na razie —
a w i ę c przyczynienie się do odpadnięcia Słowacji ułatwiało opanowanie
Czech i Moraw.
4 4
Oprócz literatury podanej w przyp. 6 nadto: J . K o r b e l , Poland be-
tween East and West (Princeton, N.J., 1963); S. M a c k i e w i c z , Polityka
Becka (Paryż 1964); W. P o b ó g - M a l i n o w s k i , Najnowsza historia po­
lityczna Połski 1864—1945, I I / I (Londyn 1965); H. R o o s , Poien und Eu­
ropa 1931—1939 (Tubingen 1961).
« Literatura jw., nadto A . S z k l a r s k a - L o h m a n n o w a , cyt. dz.,
liczne artykuły Z. G ą s i o r o w s k i e g o ogłaszane po angielsku (zob.
w Bibliografii); S. M i k u 1 i c z, cyt. dz., W. B a 1 c e r a k, Polityka zagra­
niczna Polski w dobie Locarna (Wrocław itd. 1967).
« Jak w y ż e j , nadto J . K r a s u s k i , Stosunki polsko-niemieckie 1919—
—1926 (Poznań 1962); O C Z P , s. 137 i nast.; A. F r a n c o i s - P o n c e t , De
Versailles d Potsdam (Paris 1948), s. 121 i nast.; HD, I I I , s. 405 i nast.
4 7
O tym najwięcej P. S. W a n d y c z , cyt. dz.; J . C i a ł o w i c z , Pol­
sko-francuski sojusz wojskowy 1921—1939 (Warszawa 1970), s. 129 i nast.
55

g d y b y ś m y chcieli t w i e r d z i ć , że Polska p r z y j ę ł a teraz o r i e n t a c j ę
p r o b r y t y j s k ą — l u b p ó ź n i e j p r o n i e m i e c k ą ; do tego b y ł o w t e d y
jeszcze bardzo daleko; w k a ż d y m razie j e d n a k polska p o l i t y k a za­
graniczna z a c z ę ł a z m i e r z a ć z w o l n a w i n n y c h n i ż dotychczasowe
k i e r u n k a c h . O d b i ł o się to na stosunku do M a ł e j Ententy, a do Cze­
c h o s ł o w a c j i w s z c z e g ó l n o ś c i . C h o c i a ż za c z a s ó w , k i e d y A u g u s t
Zaleski k i e r o w a ł (1926—1932) resortem spraw zagranicznych, nie
b y ł o m o w y o j a k i e j ś w r o g o ś c i w stosunku do Pragi, z a z n a c z a ć s i ę
j e d n a k zaczęło stopniowe r o z l u ź n i a n i e t y c h b l i s k i c h s t o s u n k ó w ,
j a k i e u d a ł o się d y p l o m a c j i obu k r a j ó w z a c i e ś n i ć w latach 1924
48
i 1925 . P r z y nie zmienionej p o l i t y c e w stosunku do s p r z y m i e ­
rzonej R u m u n i i , p r z y akcentach platonicznej s y m p a t i i wobec J u ­
49
gosławii oraz f o r m a l n e j p o p r a w n o ś c i wobec C z e c h o s ł o w a c j i —
z a c z y n a ł d a w a ć s i ę o d c z u ć n a s t r ó j nieco odmienny, z w ł a s z c z a
w stosunku do Pragi, a t a k ż e do M a ł e j E n t e n t y j a k o całości.
Ł ą c z y ł o s i ę to n i e w ą t p l i w i e ze s t o p n i o w y m w t y m czasie nasila­
50
n i e m i z a c i e ś n i a n i e m k o n t a k t ó w p o l s k o - w ę g i e r s k i c h , j a k i ze
z w i ę k s z o n y m zainteresowaniem dla opozycji s ł o w a c k i e j , k t ó r ą po­
n o w n i e , j a k poprzednio w r. 1919 i 1920, chciano p o z y s k a ć d l a
i d e i b e z p o ś r e d n i c h s t o s u n k ó w z P o l s k ą , za p l e c a m i P r a g i . To zaś
z kolei wiązało się w ł a ś n i e z kontaktami polsko-węgierskimi, gdyż
r ó w n i e ż W ę g r y w z m o g ł y swe zabiegi w S ł o w a c j i , licząc na m o ż ­
n o ś ć oderwania j e j od z w i ą z k u z P r a g ą przez przygotowanie j a ­
k i e g o ś w y s t ą p i e n i a S ł o w a k ó w p r z e c i w Czechom — p r z y czynnej
pomocy w ę g i e r s k i e j i c i c h y m poparciu p o l s k i m . 51
B y ł to okres silnego w z r o s t u r e w i z j o n i z m u węgierskiego
4 8
Literatura jak w przyp. 45, g ł ó w n i e praca A . S z k l a r s k i e j - L o ^ h -
n a n n o w e j ; 23 kwietnia 1925 podpisano w Warszawie porozumienie pol­
sko-czechosłowackie o przyjaznym duchu. Nadto: P. S. W a n d y c z, Au­
gust Zaleski, minister spraw zagranicznych RP 1926—1932 (Paryż 1981);
E . O r l o f , Dyplomacja polska wobec sprawy słowackiej 1938—1939 ( K r a ­
k ó w 1980), rozdz. I .
4 8
Dnia 18 września 1926 podpisano w Genewie polsko-jugosłowiański
układ przyjaźni; z Rumunią stosunki zacieśniano stale.
m W listopadzie 1928 węgierski minister spraw zagranicznych Walko
złożył wizytę w Warszawie; podpisano tam wtedy układ rozjemczy i kon-
cyliacyjny między Polską a Węgrami.
5 1
Zob. literaturę w przyp. 37 i 42, ważna zwłaszcza praca E . O r l o f ;
nadto L . S t e i e r, cyt. dz. oraz L . L i p s c h e r ' L'udacka autonomia,
iluzie a skutoćnost' (Bratiskwa 1957); I . S t a n e k , Zrada a pad. Hlin-
kovśti separatiste a tak zvany Slovensky stdt (Praha 1958). (Jest polski
przekład: Zdrada i upadek, Warszawa 1960).
56
w z w i ą z k u z k a m p a n i ą p r a s o w ą , w s z c z ę t ą w A n g l i i przez magnata
prasowego, lorda Rothermere'a, k t ó r y d o m a g a ł się na ł a m a c h p o d ­
l e g ł y c h sobie p i s m r e w i z j i t r a k t a t u t r i a n o ń s k i e g o na k o r z y ś ć W ę ­
5
gier *. W y w o ł a ł o to n a t u r a l n i e p o w a ż n e wzburzenie w Pradze
i w ś r ó d S ł o w a k ó w z w i ą z a n y c h bliżej z r z ą d e m p r a s k i m a p a m i ę ­
t a j ą c y c h d a w n y ucisk w ę g i e r s k i . Za to f i l o w ę g i e r s k i e e l e m e n t y
s ł o w a c k i e istotnie r o z p o c z ę ł y d z i a ł a l n o ś ć a n t y c z e s k ą i spowodo­
w a ł y przez to represje, w p r a w d z i e z r o z u m i a ł e , ale przeprowadzane
w formie nie zawsze z r ę c z n e j ; w s k u t e k tego po c a ł e j sprawie po­
53
z o s t a ł o sporo rozgoryczenia i n i e p o k o j u . O d e g r a ł w t e d y p o w a ż n ą
r o l ę p ó ź n i e j s z y g ł ó w n y h i t l e r o f i l s ł o w a c k i T u k a , k t ó r y s w o j ą dzia­
ł a l n o ś c i ą p r z y g o t o w a ł g r u n t pod p r z y s z ł ą w s p ó ł p r a c ę a n t y c z e s k ą
e k s t r e m i s t ó w n i e m i e c k i c h i s ł o w a c k i c h . J u ż w t e d y , pod koniec
lat d w u d z i e s t y c h w b u d o w l i p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o zazna­
c z y ł a s i ę p o w a ż n a rysa, o z n a c z a j ą c a z a p o w i e d ź rozpadu. R z ą d z ą ­
c y m w Pradze k o ł o m z a b r a k ł o r o z w a g i i d a l e k o w z r o c z n o ś c i , b y
przez d o ś ć wczesne z a d o ś ć u c z y n i e n i e s ł u s z n y m ż ą d a n i o m s ł o w a c ­
54
k i m w zakresie a u t o n o m i i zapobiec p o g ł ę b i a n i u się owego n i e ­
b e z p i e c z e ń s t w a . W y p a d k i lat 1938—1939, k t ó r e p r z y n i o s ł y o k r o j e ­
nie, a p o t e m l i k w i d a c j ę p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o , z o s t a ł y j u ż
w p e w n y m s t o p n i u p r z y g o t o w a n e d z i e s i ę ć lat w c z e ś n i e j przez to,
ż e w i ę k s z o ś ć S ł o w a k ó w t r a c i ć z a c z ę ł a zaufanie do m o ż n o ś c i t r w a ­
ł e g o k o m p r o m i s u z Czechami. W rezultacie w d e c y d u j ą c y c h c h w i ­
lach w ł a ś n i e opozycja s ł o w a c k a p r z y c z y n i ł a się do p o w a ż n e g o o s ł a ­
bienia w e w n ę t r z n y c h m o ż l i w o ś c i o b r o n n y c h p a ń s t w a .
Polska p o l i t y k a zagraniczna m i a ł a w t y m niestety s w ó j p o w a ż ­
n y u d z i a ł , na r ó w n i z w ę g i e r s k ą . Przez popieranie skrajnego k i e ­
r u n k u opozycji s ł o w a c k i e j c z y n n i k i w ę g i e r s k i e , a t a k ż e i polskie,
p r z y c z y n i a ł y się systematycznie do o s ł a b i e n i a w e w n ę t r z n e j spois-
8 2
Jak w y ż e j , zwłaszcza L . S t e i e r , cyt. dz., s. 983 i nast.; J . R u -
d i n s k y, Revizia Trianonskej smluvy (Praha 1932); C. A. M a c a r t n e y ,
October Fifteenth (Edinburgh 1957), I , s. 81 i nast.
8 3
Chodzi tu przede wszystkim o aferę Tuki, o której w pracach jak
w y ż e j , a także J . K r a m e r , Iredenta a separatizmus v slovenskej politike
1919—1938 (Bratislava 1957), s. 121 i nast.
6 4
Nie m o ż e ulegać wątpliwości, że gdyby S ł o w a c y od początku uzyskali
zarząd swego kraju we w ł a s n y m zakresie, trudniejszy byłby dostęp do
nich dla agitacji węgierskiej i potem niemieckiej, i inny byłby stosunek
ich do Pragi, bez względu na to, co dziś o tym piszą różni emigracyjni
autorzy słowaccy, broniący separatyzmu, jak J . M i k u s (cyt. dz.), J .
K i r s c h b a u m , F . D u r ć a n s k y itd.
57
t o ś c i C z e c h o s ł o w a c j i . Polska d z i a ł a ł a , o c z y w i ś c i e w dalszej per­ s u k c e s ó w B e n e ś a , bardzo popularnego w Lidze N a r o d ó w , i jego
spektywie, na w ł a s n ą s z k o d ę , W ę g r y s ą d z i ł y , że na w ł a s n ą k o r z y ś ć , w y b i t n y c h k o l e g ó w , j u g o s ł o w i a ń s k i e g o m i n i s t r a spraw zagranicz­
5
ale nie p r z e w i d y w a n o w Budapeszcie, że N i e m c y m o g ą s t a ć się n y c h M a r i n k o v i c i a i r u m u ń s k i e g o T i t u l e s c u ' , dyplomacja t y c h
k i e d y ś w p r z y s z ł o ś c i t a k ż e dla W ę g i e r s ą s i a d e m nader niedogod­ p a ń s t w p o p e ł n i ł a zasadniczy b ł ą d : nie d o s t r z e g ł a , że g ł ó w n y m w r o ­
n y m . D y p l o m a c j a polska i w ę g i e r s k a , w s p ó ł p r a c u j ą c w k w e s t i i giem i c h w s z y s t k i c h jest i m p e r i a l i z m n i e m i e c k i . To samo trzeba
s ł o w a c k i e j na rzecz oderwania S ł o w a c j i od z w i ą z k u z z i e m i a m i niestety p o w i e d z i e ć t a k ż e o d y p l o m a c j i polskiej.
czeskimi (choć w Warszawie dopiero p ó ź n i e j z a c z ę t o w p e ł n i t a k i
*~ a Z materiałów biograficznych M. C o m p t o n , Dr BeneS (London
cel sobie u ś w i a d a m i a ć ) , d o k o n a ł y d z i e ł a bardzo szkodliwego dla io*m- K S Pavlović Vojislav Marinković i n]egovo doba (5 tt.,
1946), K . b. F a y i o v i c v j i Titulescu et la pohtiąue pour
p o k o j u europejskiego, o i l e z a ś chodzi o s t r o n ę p o l s k ą — to t a k ż e N i c o a e

TmZtS?71&£VłS tTrri"or ia£ de la Roumanie. „Revue roumaine

S

dla w ł a s n y c h i n t e r e s ó w .
S T S S S ™ V « (Bucarest 1966), 441-469
V . Marinkov był jugos owian-
B y ł jeszcze jeden p u n k t n e w r a l g i c z n y w tej części Europy, m i a ­ Skim ^ . „ ^ " f l K S o ^ m ę f J r t a n u ' jfst monografia:
W

n o w i c i e t z w . R u ś Podkarpacka, dzisiejsza U k r a i n a Zakarpacka. T ^ o T r T a K l a e Titlfescu (ńucureąti 1966); wybór dokumentów:

W ł ą c z o n e do C z e c h o s ł o w a c j i pod w a r u n k i e m zorganizowania t a m mrrtae Tilulescu documente diplomatice (ed. G. Macovescu i in., tamże
?OT>;wybór'przemówTeń^tcolae Titulescu discursuri (wstęp i opracowa-
p r o w i n c j i autonomicznej, t e r y t o r i u m to z o s t a ł o — m i m o ż e auto­
nie: R. D e u t s c h, tamże 1968).
n o m i ę g w a r a n t o w a ł a t a k ż e k o n s t y t u c j a c z e c h o s ł o w a c k a z r. 1920
— z e p c h n i ę t e do r o l i z w y k ł e g o o k r ę g u r z ą d z o n e g o centralnie z P r a ­
5 5
g i . O c z y w i ś c i e , w y w o ł y w a ł o t o niezadowolenie l u d n o ś c i miejsco­
w e j i protesty U k r a i ń c ó w w s ą s i e d z t w i e , np. w Polsce; ci ostatni
z n a d z i e j ą s p o g l ą d a l i na m o ż n o ś ć wprowadzenia t a m z a l ą ż k ó w
a u t o n o m i i u k r a i ń s k i e j , p o n i e w a ż p r z y k ł a d ten m u s i a ł a b y p o t e m
n a ś l a d o w a ć Polska, k t ó r a nie s p e ł n i ł a obietnicy s a m o r z ą d u dla
G a l i c j i Wschodniej, udzielonej w 1923 r . R e w i z j o n i ś c i w ę g i e r s c y
k i e r o w a l i swe a t a k i s z c z e g ó l n i e w s t r o n ę Rusi Podkarpackiej, do­
m a g a j ą c się oderwania j e j od C z e c h o s ł o w a c j i i z w r ó c e n i a W ę g r o m ,
co zarazem d o p r o w a d z i ł o b y do z e t k n i ę c i a t e r y t o r i ó w Polski i W ę ­
gier i r ó w n o c z e ś n i e r o z e r w a ł o b y ł ą c z n o ś ć t e r y t o r i a l n ą M a ł e j E n ­
t e n t y , o d c i n a j ą c R u m u n i ę od C z e c h o s ł o w a c j i . Z tego t e ż w z g l ę d u
r z ą d b u k a r e s z t e ń s k i silnie p o p i e r a ł stanowisko P r a g i w tej k w e ­
stii, zgodnie ze s w y m stanowiskiem a n t y r e w i z j o n i s t y c z n y m .
Obraz d z i a ł a ń d y p l o m a c j i mniejszych p a ń s t w ś r o d k o w o e u r o p e j ­
s k i c h w latach dwudziestych i na p o c z ą t k u t r z y d z i e s t y c h nie po­
zwala na z b y t p o c h l e b n ą o c e n ę . M i m o z r ę c z n o ś c i i n i e w ą t p l i w y c h

8 5
O sprawie karpatoruskiej istnieje literatura dawniejsza i nowsza,
broniąca różnych p u n k t ó w widzenia: czeska, ukraińska nacjonalistyczna
i radziecka. Ze względu na peryferyjny charakter i uboczne znaczenie dla
polityki środkowoeuropejskiej, jakie stanowiła Ukraina Zakarpacka przed
1938/1939, rzecz ta nie jest w książce niniejszej osobno omawiana. O ó w ­
czesnej sytuacji Z. Z a w a d o w s k i , Ruś Podkarpacka i jej stanowisko pra­
wnopolityczne (Warszawa 1931).

58
 ///. Kwestia austriacka i sudecka
1919-1932
i 1918, podnoszono, że n o w a niemiecka A u s t r i a m a o b e j m o w a ć
Ł ą c z e n i e t y c h d w u z a g a d n i e ń m o g ł o b y zrazu w y w o ł y w a ć pewne
w ą t p l i w o ś c i . Z d a w a ł o b y się, ż e p r o b l e m p a ń s t w a o l u d n o ś c i n i e ­
m a l j e d n o l i t e j pod w z g l ę d e m e t n i c z n y m , j a k i m b y ł a A u s t r i a po
r. 1918*, oraz p a ń s t w a wielonarodowego, j a k i m b y ł a C z e c h o s ł o ­
2
wacja — p r z y c z y m chodzi t u o c z y w i ś c i e t y l k o o pogranicze t e j
ostatniej od s t r o n y Rzeszy — nie s t a n o w i ą spoistej całości. M o ż n a
b y raczej s ą d z i ć , ż e obie sprawy, austriacka i sudecka, ze w z g l ę d u
na liczne o d r ę b n e cechy, w y m a g a j ą o m a w i a n i a oddzielnego.
J e d n a k o w o ż n a l e ż y s t w i e r d z i ć , iż owe odmienne aspekty p o j a ­
w i ł y się dopiero od c h w i l i oddzielnego p o t r a k t o w a n i a obu zagad­
n i e ń na p a r y s k i e j k o n f e r e n c j i p o k o j o w e j w r. 1919. P o c z ą t k o w o
z a ś obie s p r a w y w i ą z a ł y się bardzo ściśle ze sobą, a na f o r u m k o n ­
ferencji z o s t a ł y przedstawione j a k o jeden p r o b l e m : ziem zamiesz­
k a n y c h przez l u d n o ś ć m ó w i ą c ą po n i e m i e c k u , a p r z y n a l e ż n y c h do
1918 r. do cesarstwa austriackiego.
Z a r ó w n o ziemie naddunajskie i alpejskie, w c h o d z ą c e w s k ł a d
n o w e j A u s t r i i , j a k zaludnione przez N i e m c ó w pogranicze ziem
czeskich, b y ł y przez p o l i t y k ó w n i e m i e c k i c h z t y c h w s z y s t k i c h ob­
s z a r ó w u w a ż a n e za j e d n ą całość. W p o j ę c i u p r z y w ó d c ó w nowego
p a ń s t w a austriackiego, zrodzonego z rozpadu m o n a r c h i i habsbur­
skiej, wszystkie te ziemie t w o r z y ł y j e d n o ś ć , n a z y w a n ą w ó w c z a s
„ D e u t s c h ó s t e r r e i c h " , t j . A u s t r i a Niemiecka. Jako ta w i e l k a j e d -
Spis ludności Austrii w r. 1934 w y k a z a ł na 6,658 min m i e s z k a ń c ó w
97,5% osób o niemieckim języku ojczystym.
8
Por. odnośne dane w rozdz. I . Według spisu z 1930 r. Czechosłowacja
miała „Czechosłowaków" (tj. Czechów i S ł o w a k ó w łącznie) 9,7 min tj.
67»/o, N i e m c ó w 3,2 min (22,3%), Węgrów 690 tys. (4,8%), Ukraińców („Kar-
patorusinów") 549 tys. (3,8%), P o l a k ó w 82 tys (0,6%) — wobec tego mniej­
szości narodowe liczyły razem 4,98 min, tj. 33% (J. C h m e l a f , cyt dz.
s. 18). Czechów było okrągło 7,5 min, tj. 51,5%.
60
n o ś ć m i a ł y one wszystkie w e j ś ć teraz w s k ł a d w y i d e a l i z o w a n e j
n o w e j socjalistycznej, a w k a ż d y m razie r e p u b l i k a ń s k i e j i demo­
k r a t y c z n e j Rzeszy N i e m i e c k i e j . T y m c z a s o w e r e p u b l i k a ń s k i e Z g r o ­
L
madzenie Narodowe n o w e j A u s t r i i p r z y j ę ł o 12 listopada 1918 s w ą
pierwszą ustawę, której drugi a r t y k u ł brzmiał: „Niemiecka Austria
3
jest częścią s k ł a d o w ą R e p u b l i k i N i e m i e c k i e j " .
M i a n o w i c i e zaraz w p i e r w s z y c h a k t a c h tego Zgromadzenia, za­
c z y n a j ą c o d jego u k o n s t y t u o w a n i a się w d n i u 21 p a ź d z i e r n i k a
wszystkie t e r y t o r i a dotychczasowej m o n a r c h i i habsburskiej za­
mieszkane przez l u d n o ś ć n i e m i e c k ą . W d n i u 30 p a ź d z i e r n i k a
Zgromadzenie w specjalnym akcie, z a k o m u n i k o w a n y m t a k ż e c z y n ­
n i k o m zagranicznym, p o d k r e ś l i ł o swoje roszczenia do n i e m i e c k i c h
j ę z y k o w o p o w i a t ó w Czech i M o r a w i p r o t e s t o w a ł o p r z e c i w i c h
w ł ą c z e n i u do t w o r z ą c e j się w t e d y C z e c h o s ł o w a c j i . W ł a ś n i e przeciw
z a j ę c i u t y c h o b s z a r ó w przez C z e c h ó w protestowano t e ż w d n i u
12 listopada, p r z y okazji p r o k l a m o w a n i a u s t r o j u r e p u b l i k a ń s k i e g o
4
dla A u s t r i i i o k r e ś l e n i a j e j j a k o części „ R e p u b l i k i N i e m i e c k i e j " .
Oto w d n i u 12 listopada u c h w a l o n o w W i e d n i u nie t y l k o w s p o m ­
nianą w y ż e j u s t a w ę zasadniczą o formie ustrojowej i związku
z Rzeszą, lecz t a k ż e d e k l a r a c j ę o t e r y t o r i u m p a ń s t w a . Niemiecka
A u s t r i a m i a ł a o b j ą ć poza p r o w i n c j a m i n a d d u n a j s k i m i i a l p e j s k i m i
t a k ż e „ n o w o - u t w o r z o n e p r o w i n c j e : N i e m i e c k i e Czechy i K r a j S u ­
5
d e c k i " . Ponadto chciano w y k r o i ć z obszaru p a ń s t w sukcesyjnych
liczne w y s p y j ę z y k o w e niemieckie oraz u t w o r z y ć pod w s p ó l n y m
austriacko-czechosłowacko-polskim zarządem oddzielny okręg
p r z e m y s ł o w y , o b e j m u j ą c y północno-wschodni cypel Moraw, Śląsk
C i e s z y ń s k i i r e j o n B i e l s k a - B i a ł e j W r e s z c i e w d n i u 22 listopada
1918 zgromadzenie w i e d e ń s k i e u c h w a l i ł o u s t a w ę o t e r y t o r i u m N i e -
3
J . K o z e ń s k i , Sprawa przyłączenia Austrii do Niemiec po I wojnie
światowej, 1918—1922 (Poznań 1967); t e n ż e , Austria 1918—1968 (tamże
1970, rozdz. I — I V ) ; G. E . S c h m i d, Sełbstbestimmung. W; K . B o s i ,
ed., 'versailles, St. Germain, Trianon (Miinchen 1971), s. 127 i nast.
4
O tym K . T r a m p i e r, Deutschósterreich 1918—1919. Ein Kampf urn
Sełbstbestimmung (Berlin [1935]), s. 79 i nast.
6
Tamże, s. 80; prowincja Deutschbohmen obejmowała północ i zachód
Czech, a Sudetenland — północ Moraw i zachód Śląska Opawskiego. Po­
łudnie Moraw miano przyłączyć do Austrii Dolnej.
• Tamże, s 81 i nast. Z ziem czeskich chciano wykroić np. Brno, Oło­
muniec, J i h l a w ę itd., ze Słowenii — Celje, Koćevje itd., a nawet z dalekiej
Bukowiny — Czerniowce! Ponadto z Węgier — Burgenland.
61
 nuje, j a k n i e n a t u r a l n y k s z t a ł t m i a ł o b y to p a ń s t w o , k t ó r e p r ó c z
m i e c k i e j A u s t r i i , k t ó r e m i a ł o o b j ą ć wszystkie razem w y ż e j w y ­
ziem naddunajskich i alpejskich o b e j m o w a ł o b y r ó w n i e ż p ó ł n o c n e
mienione obszary, t j . z a r ó w n o czysto austriacko-niemieckie p r o ­
s k r a w k i Czech i M o r a w ! W p r a w d z i e obszar pogranicza zachodnio-
wincje, j a k i owe p o w i a t y , w c h o d z ą c e w s k ł a d Czech, M o r a w
7
i p ó ł n o c n o c z e s k i e g o m o ż n a by p o ł ą c z y ć w ą s k i m pasem t e r y t o r i a l ­
i Śląska .
n y m z A u s t r i ą G ó r n ą , ale t z w . Sudetenland o b e j m u j ą c y p ó ł n o c n e
W oczach N i e m c ó w austriackich w ł a ś c i w ą A u s t r i ę t w o r z y ł zespół
M o r a w y i z a c h o d n i ą część Ś l ą s k a Opawskiego, m u s i a ł b y t w o r z y ć
ziem naddunajskich i alpejskich oraz obszary sudeckie jako całość
w y s p ę całkowicie oddzieloną t a k ż e od „ D e u t s c h b ó h m e n " , t j . pro­
n a r o d o w ą i j e d n o l i t y p r o b l e m p o l i t y c z n y . J e d n y m zaś z t a k m y ­
w i n c j i niemieckiej w p ó ł n o c n o - z a c h o d n i c h Czechach. B y ł b y to
ś l ą c y c h N i e m c ó w austriackich b y ł p ó ź n i e j s z y w ó d z Rzeszy i p r z y ­
d z i w o l ą g i absurd geograficzno-gospodarczy, coś c a ł k o w i c i e nie do
w ó d c a a k c j i na rzecz wszechniemieckiego zjednoczenia, A d o l f 10
wprowadzenia, a cóż dopiero do u t r z y m a n i a .
H i t l e r , co p r a w d a p r z e b y w a j ą c y j u ż w t e d y poza g r a n i c a m i A u s t r i i ,
A l e wszystko to w y g l ą d a ł o b y c a ł k i e m inaczej, g d y b y owe o d ­
ale ż y w o i n t e r e s u j ą c y się j e j losem.
dalone od rdzenia niemiecko-austriackiego obszary zachodnich
Z d a n i e m A u s t r i a k ó w ustawa z 22 listopada o t e r y t o r i u m p a ń ­
i p ó ł n o c n y c h Czech oraz p ó ł n o c n y c h M o r a w b y ł y p o ł ą c z o n e z w i ę k ­
stwa i p o p r z e d z a j ą c e ją a k t y t w o r z y ł y w y s t a r c z a j ą c ą p o d s t a w ę
szą całością, w s k ł a d k t ó r e j w c h o d z i ł a b y c a ł a Niemiecka A u s t r i a ,
p r a w n ą , b y owe wszystkie p r o w i n c j e , o k r ę g i czy p o w i a t y , w ł ą c z a ­
tzn. w razie r e a l i z a c j i u c h w a ł y z 12 listopada 1918 o w e j ś c i u
j ą c t u r ó w n i e ż pogranicze ziem czeskich, u w a ż a ć za j e d n o ś ć i ca­
A u s t r i i w s k ł a d Rzeszy N i e m i e c k i e j . W t e d y w s z y s t k o r a z e m b y ł o ­
łość. A ż do t r a k t a t u pokojowego, podpisanego m i ę d z y n o w ą A u s t r i ą
b y o b j ę t e g r a n i c a m i tej w i e l k i e j Rzeszy, a oddalone o d rdzenia
a k o a l i c j ą p a ń s t w z w y c i ę s k i c h w St. G e r m a i n - e n - L a y e dnia 10
owe p ó ł n o c n e s k r a w k i ł ą c z y ł y b y się z g ł ó w n y m t r z o n e m o k ó l n ą
w r z e ś n i a 1919, t a k i j a k o b y m i a ł b y ć w y g l ą d t e r y t o r i a l n y p a ń s t w a
niemiecko-austriackiego. W a r t o z a u w a ż y ć , iż nawet w y d a n e po w p r a w d z i e , ale p r o w a d z ą c ą po w s p ó l n y m t e r y t o r i u m p o l i t y c z n y m
I I w o j n i e ś w i a t o w e j r o z w a ż a n i a prawnicze o n o w e j A u s t r i i takie i c e l n y m d r o g ą przez n a l e ż ą c e r ó w n i e ż do Rzeszy inne j e j k r a j e
w ł a ś n i e z a j m u j ą stanowisko . 8 ( S a k s o n i ę i B a w a r i ę ) . Na mapie Niemiec m o ż n a b y ł o z o b a c z y ć
w i e l e tego r o d z a j u w y p a d k ó w , w k t ó r y c h r ó ż n e mniejsze części
O c z y w i ś c i e wszystko to b y ł o z u p e ł n i e nierealne. Nie liczono się
s k ł a d o w e p o s z c z e g ó l n y c h p a ń s t w Rzeszy b y ł y oddzielone od g ł ó w ­
w t e d y w W i e d n i u z f a k t a m i d o k o n a n y m i , a przede w s z y s t k i m n
nego t e r y t o r i u m obszarami i n n y c h k r a j ó w . Niemiecka A u s t r i a
z t y m , że s ą s i e d z i n o w e j A u s t r i i w c z e ś n i e j j u ż u z y s k a l i uznanie
m i a ł a — w p o j ę c i a c h i d e o l o g ó w a k c j i zjednoczeniowej z r. 1918/
m i ę d z y n a r o d o w e dla swoich n o w y c h granic, niezgodnych z o w y m i
/1919 — s t a ć się w granicach n o w e j Rzeszy j e d n y m w i ę c e j t a k i m
r e w i n d y k a c j a m i n i e m i e c k o - a u s t r i a c k i m i . D o t y c z y ł o to przede
p a ń s t w e m c z ł o n k o w s k i m , m n i e j s z y m od Prus, ale rozleglejszym
w s z y s t k i m C z e c h o s ł o w a c j i , k t ó r a jeszcze przed z a k o ń c z e n i e m w o j ­ 1 !
od B a w a r i i ; ona t a k ż e z r e s z t ą m i a ł a b y s w o j ą p r o w i n c j ę , oddzie­
n y z a p e w n i ł a sobie poparcie mocarstw zachodnich (zwłaszcza
l o n ą od g ł ó w n e g o t r z o n u .
F r a n c j i ) dla swego stanowiska o n i e p o d z i e l n o ś c i h i s t o r y c z n y c h
9 T a k w ł a ś n i e w y o b r a ż a n o sobie w t e d y całą s p r a w ę w W i e d n i u
p r o w i n c j i Czech, M o r a w i Ś l ą s k a a u s t r i a c k i e g o .
i w o ś r o d k a c h N i e m c ó w sudeckich. T a k o c z y w i ś c i e p o j ę t o b y ją
I jeszcze z jednego p o w o d u n a z w a ć trzeba owo stanowisko A u ­
t a k ż e w B e r l i n i e , g d y b y do p o ł ą c z e n i a istotnie doszło. T a k w r e s z -
s t r i i i N i e m c ó w sudeckich n i e r e a l n y m : r z u t oka na m a p ę przeko-
1 0
Mapa w cyt. książce T r a m p l e r a , s. 19, i większa na końcu;
pokrywa się ona w pełni (z w y j ą t k i e m pogranicza słoweńskiego i w ł o s k i e ­
Jw., s. 88—90; por. tez L . Z s i g m o n d , Versuche des deutschen Im- go) z mapą „Wielkich Niemiec" z końca 1938 r.
perialismus seine Machtpositionen nach Ost- u. Siidosteuropa hiniiberzu- 1 1
Palatynat był oddzielony od Bawarii, Anhalt, Brunszwik i Hesja były
retten (1919—1920). AR, V/l—2, s. 63. przedzielone przez posiadłości pruskie.
8
S. V e r o s t a, Die geschichtliche Kontinuitdt des ósterreichischen Staa- 1 2
Rzesza powersalska mierzyła (1922): 496 tys. km , w czym Prusy 2

tes u. seine europaische Funktion. G R O , s. 594. 291,7; potem szła Bawaria z 76 tys., a w i ę c Austria, mierząca po ostate­
9
Zob. H . B a t o w s k i , Rozpad Austro-Węgier, s. 229—230, tam dal­ cznym rozgraniczeniu (1921) 83,8 tys., byłaby większa.
sza literatura.

62 63
 cie p o j ę t o ją w d w a d z i e ś c i a l a t p ó ź n i e j , k i e d y w k o ń c u p l a n y
wszechniemieckie z o s t a ł y zrealizowane przez z a b ó r A u s t r i i i po­
granicza ziem czeskich w r . 1938, z t ą j e d n a k ż e r ó ż n i c ą , że w g r a ­
nicach scentralizowanej przez H i t l e r a Rzeszy nie b y ł o m o w y o j a ­
k i e j ś o d r ę b n o ś c i austriackiej.
Na razie jednak, w 1919 r., jeszcze przed u c h w a l e n i e m k o n s t y ­
t u c j i w e i m a r s k i e j w Rzeszy k t ó r a to k o n s t y t u c j a silnie o g r a n i ­
czała d a w n ą odrębność b y ł y c h jej p a ń s t w członkowskich (według
u p r a w n i e ń z r . 1871),, A u s t r i a c y takie w ł a ś n i e snuli p r o j e k t y
o w e j ś c i u do w i e l k i e j federacji o g ó l n o n i e m i e c k i e j , do k t ó r e j w ł ą ­
czyć się chcieli w r a z z obszarami sudeckimi.
2 -Rantzaua, k t ó r y resort ten o b j ą ł 20 g r u d n i a 1918 r. N o w y m i n i ­
D ą ż e n i a i p l a n y W i e d n i a to b y ł a jedna t y l k o strona zagadnienia.
O c z y w i ś c i e w a ż n e b y ł o t a k ż e to, co powie strona druga, t z n . B e r ­
l i n . D o d a ć trzeba p r z y t y m , że stanowisko N i e m c ó w sudeckich
m o g ł o , ale nie m u s i a ł o , w p e ł n i p o k r y w a ć się ze stanowiskiem
W i e d n i a . N i e m c y sudeccy c z u l i się z w i ą z a n i z A u s t r i a k a m i , ale
bardziej c z u l i się w ogóle N i e m c a m i i m y ś l e l i r ó w n i e ż o m o ż l i ­
w o ś c i b e z p o ś r e d n i e g o w e j ś c i a w k o n t a k t z R z e s z ą , np. poprzez
S a k s o n i ę , od k t ó r e j spodziewali się zrazu wydatniejszego poparcia
p r z e c i w Czechom, n i ż m o g l i j e j o c z e k i w a ć ze s t r o n y W i e d n i a
( w nadziejach t y c h z r e s z t ą zawiedli się c a ł k o w i c i e " ) .
W Rzeszy pod koniec 1918 r. zajmowano w sprawie austriackiej
stanowisko b y n a j m n i e j nie jednoznaczne. W p r a w d z i e w zasadzie
p e r s p e k t y w a w ł ą c z e n i a wielkiego t e r y t o r i u m , o znacznych boga­
ctwach naturalnych i z r o z w i n i ę t y m p r z e m y s ł e m , była oczywiście
bardzo p o n ę t n a ; L u d e n d o r f f np. u w a ż a ł , iż w ł ą c z e n i e A u s t r i i ( t j .
« Data uchwalenia: 11 sierpnia 1919 (potem kilka zmian); por np. E
E y c k , Geschichte der Weimarer Republik (Stuttgart etc. 1954), I s 91
i nast.; W. H o eg n e r , Die Verratene Republik (Miinchen 1958)' s 48
i nast.; A. S c h w a r z , Die Weimarer Republik (Konstanz 1958)' s 47
i nast.; A . F r a n c o i s - P o n c e t , cyt. dz., s. 39 i nast; G. Ł R ó ż a ­
n ó w , Oczerki nowiejszej istorii Giermanii (Moskwa 1957), s. 65 i nast.
1 1
Zob. P. M o 1 i s c h, Die Sudetendeutsche Freiheitsbewegung in den
Jahren 1918—1919 (Wien—Leipzig 1932), s. 29—32, 88, 137, 169, 171; K . G a -
j a n , Nemecky imperialismus a ćeskoslovensko-n6mecke vztahy 1918—1901
Praha 1962), s. 31—32; dokumenty: NIPC, s. 71 i nast.
64
j e j ziem niemieckich) w y n a g r o d z i ł o b y Rzeszy fiasko jej p l a n ó w
zaborczych z czasu w o j n y , nie d a j ą c y c h się j u ż teraz z r e a l i z o w a ć . 15
A l e po unaocznieniu sobie s k u t k ó w k l ę s k i k o ł a polityczne w B e r l i ­
nie s t w i e r d z i ł y , że trzeba przede w s z y s t k i m b r o n i ć i n t e r e s ó w b l i ż ­
szych, t j . z w i ą z a n y c h z w ł a s n y m dotychczasowym t e r y t o r i u m p a ń ­
s t w o w y m , k t ó r e b y ł o z a g r o ż o n e s ł u s z n y m i roszczeniami s ą s i a d ó w ,
z w ł a s z c z a ze strony polskiej.
Jeszcze przed ostatecznym z a ł a m a n i e m się w o j s k o w y m Rzeszy
b e r l i ń s k i U r z ą d S p r a w Zagranicznych o d n i ó s ł się do tej c a ł e j spra­
w y z w i e l k ą o s t r o ż n o ś c i ą . Ó w c z e s n y sekretarz stanu w t y m resor­
cie, Solf, o d p i s a ł L u d e n d o r f f o w i raczej w y m i j a j ą c o , w y r a ż a j ą c sąd,
18
że nie n a l e ż y z t ą s p r a w ą z b y t n i o się s p i e s z y ć . T y m s i l n i e j s z ą
r e z e r w ą o d z n a c z a ł o się stanowisko n a s t ę p c y Solfa, hr. B r o c k d o r f f -
s t e r " lepiej o r i e n t o w a ł s i ę w p o g l ą d a c h m o c a r s t w z w y c i ę s k i c h
i w y c z u w a ł , iż g d y b y Rzesza od r a z u w c h ł o n ę ł a A u s t r i ę , m i a ł a b y
p r z y p e r t r a k t a c j a c h p o k o j o w y c h p o z y c j ę nawet jeszcze s ł a b s z ą n i ż
m o ż n a b y o c z e k i w a ć w tej c h w i l i , a b r o n i ć się przed r e w i n d y k a ­
c j a m i s ą s i a d ó w b y ł o b y o w i e l e t r u d n i e j . Rzesza p o w i ę k s z o n a t e r y ­
t o r i a l n i e m i m o poniesionej k l ę s k i jeszcze w m n i e j s z y m stopniu
m o g ł a b y liczyć na j a k i e k o l w i e k w z g l ę d y .
Z o r i e n t o w a n o się w B e r l i n i e , że o i l e p o c z ą t k o w o w obozie z w y ­
c i ę z c ó w stanowisko w sprawie ewentualnego p r z y ł ą c z e n i a A u s t r i i
ls
do Niemiec nie b y ł o b e z w a r u n k o w o w r o g i e , a n a w e t ci sąsiedzi
Rzeszy, k t ó r z y w y s u w a l i wobec n i e j rozszczenia, nie b y l i t e m u
19
p o ł ą c z e n i u p r z e c i w n i , o t y l e p ó ź n i e j , i to j u ż pod koniec 1918 r ,
u l e g ł o ono c a ł k o w i t e j zmianie. D o p u s z c z a j ą c y zrazu m o ż l i w o ś ć
p o ł ą c z e n i a obu p a ń s t w A n g l i c y i A m e r y k a n i e , a t a k ż e W ł o s i , p r z y -
1 8
Ten fakt podaje A. G. K o g a n, Genesis of the Anschluss Problem,
J C E A , X X (1960), s. 29.
1 8
Tamże, s. 31 i nast, por. J . K o z e ń s k i , Sprawa przyłączenia..., nadto
W. M . T u r o k , Oczerki istorii Awstrii 1918—1929 (Moskwa 1955), s. 156
i nast.
1 7
Od lutego 1919 Rzesza miała ministra spraw zagranicznych; poprze­
dnio był sekretarz stanu, odtąd mający drugą rangą po ministrze.
1 8
Literatura jak w przyp. 3; nadto K . R. S t a d 1 e r, The Birth of the
Austrian Repubłic (Leyden 1966), s. 71—72.
1 9
O stanowisku mocarstw wobec planów połączenia Austrii z Rzeszą
rozwodził się w e d ł u g ówczesnych, nie zawsze trafnych sądów, ówczesny
austriacki minister spraw zagranicznych, O. B a u e r , Die ósterreichische
Revolution (Wien 1923), s. 145—147. Por. J . K o z e ń s k i , cyt. dz., rozdz. I.
65
5 Rok 1938.
jęli pod naciskiem F r a n c j i zdecydowanie n e g a t y w n y p u n k t w i d z e ­
20
nia w tej s p r a w i e . Francja d ą ż y ł a do j a k najwydatniejszego
o s ł a b i e n i a Niemiec, a w i ę c i c h ewentualne p o w i ę k s z e n i e w s k u t e k
w c h ł o n i ę c i a A u s t r i i b y ł o c a ł k o w i c i e niezgodne z p o g l ą d a m i P a r y ż a .
W ł o c h y z d a ł y sobie t a k ż e s p r a w ę z tego, że s ą s i e d z t w o s ł a b e j
A u s t r i i b ę d z i e o w i e l e dogodniejsze n i ż p o t ę ż n y c h Niemiec, k t ó r e
silniej m o g ł y b y k w e s t i o n o w a ć w ł o s k i e r e w i n d y k a c j e w T y r o l u
południowym.
Ó w c z e s n y f r a n c u s k i m i n i s t e r spraw zagranicznych S t ć p h e n P i -
chon, w g r u d n i u 1918 r . kategorycznie w y p o w i e d z i a ł s i ę w i m i e n i u
21
swego r z ą d u p r z e c i w p r z y ł ą c z e n i u A u s t r i i do Rzeszy . Ł ą c z y ł o się
to n i e w ą t p l i w i e z p r o w a d z o n y m i w t e d y zabiegami B e n e ś a , m i n i ­
stra spraw zagranicznych C z e c h o s ł o w a c j i , w sprawie sudeckiej:
B e n e ś p r a g n ą ł , b y zakaz Anschlussu, k t ó r y m to t e r m i n e m o k r e ś l a ­
no p r z y ł ą c z e n i e A u s t r i i do Rzeszy, u c z y n i ł t y m s a m y m r z e c z ą n i e ­
r e a l n ą roszczenia austriackie do pogranicza Czech i M o r a w .
M i a n o w i c i e r z ą d N i e m i e c k i e j A u s t r i i nie u s t a w a ł w s w y c h za­
biegach w sprawie sudeckiej. D n i a 13 g r u d n i a 1918 za p o ś r e d n i ­
c t w e m S z w a j c a r i i o d n i ó s ł s i ę w t e j sprawie do P a r y ż a , d o m a g a j ą c
się u r z ą d z e n i a plebiscytu na z a l u d n i o n y c h przez N i e m c ó w sudec­
M
k i c h obszarach . B e n e ś n i e z w ł o c z n i e z w r ó c i ł się do r z ą d ó w sojusz­
n i c z y c h z protestem przeciw t e m u ż ą d a n i u i p r o p o n o w a ł w y d a n i e
przez F r a n c j ę , W i e l k ą B r y t a n i ę i W ł o c h y o ś w i a d c z e n i a , że ziemie
czeskie m a j ą w e j ś ć w s k ł a d p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o w s w y c h
granicach h i s t o r y c z n y c h . Zgodnie z t y m F r a n c j a 21 g r u d n i a prze­
23
k a z a ł a do W i e d n i a n o t ę w sensie p r o p o n o w a n y m przez B e n e ś a ;
nieco p ó ź n i e j (w styczniu 1919) u c z y n i ł y to samo W i e l k a B r y t a n i a
i W ł o c h y . Francuskie stanowisko w sprawie zakazu p r z y ł ą c z e n i a
A u s t r i i do Rzeszy ł ą c z y ł o się z t y m logicznie, g d y ż — j a k w s p o m -
2 0
Niedostępne było autorowi dzieło ówczesnego delegata Francji w Wie­
dniu; H . A l l i z e , Ma mission d Vienne (Paris 1933),
mogące zawierać dal­
sze szczegóły.
2 1
Jak w przyp. 18; nadto K. K l e m p e r e r , Das nachimperiale Oster­
reich, Politik u. Geist. W: H. L u t z , H. R u m p l e r , Osterreich und die
deutsche
22
Frage (Wien 1982).
E.
B e n e ś , Svetovd vdlka a naśe revoluce (Praha II, 1928), 500.
2 3
Tamże, oraz I I I , dok. nr i s.235 538—539.
Niedostępne autorowi były
publikacje dokumentów dotyczących przygotowania traktatu pokojowego
z Austrią.
66
niano w y ż e j — zakaz t e n automatycznie p r z e k r e ś l a ł m o ż l i w o ś ć
p r z y ł ą c z e n i a p ó ł n o c n y c h części Czech i M o r a w do A u s t r i i .
Francja ewentualnie b y ł a b y z g o d z i ł a się t y l k o na p o ł ą c z e n i e
A u s t r i i z B a w a r i ą , g d y b y ta o d d z i e l i ł a się od Rzeszy, co b y ł o j a k i ś
M
czas r o z w a ż a n e w p o l i t y c z n y c h k o ł a c h m o n a c h i j s k i c h . W t a k i m
razie p o w s t a ł b y p o ł u d n i o w o n i e m i e c k i b l o k k a t o l i c k i , poddany
w p ł y w o m f r a n c u s k i m , a reszta Rzeszy b y ł a b y m n i e j g r o ź n y m
sąsiadem.
C h o c i a ż w B e r l i n i e , w s k u t e k zorientowania się co do n e g a t y w ­
nego stanowiska mocarstw, A u s w a r t i g e s A m t zajął wobec p r o j e k ­
t ó w Anschlussu stanowisko p e ł n e r e z e r w y , to inne c z y n n i k i p o l i ­
tyczne w Rzeszy b y ł y s k ł o n n e p o t r a k t o w a ć c a ł ą s p r a w ę ż y c z l i ­
w i e j . Ś w i e ż o z w o ł a n e Zgromadzenie Narodowe Rzeszy w Weimarze
ogłosiło 24 lutego 1919 r e z o l u c j ę , p o d k r e ś l a j ą c ą n i e r o z ł ą c z n ą j e d ­
2 5
ność Niemiec i A u s t r i i .
Socjaldemokratyczny m i n i s t e r spraw zagranicznych n o w e j A u ­
s t r i i (Staatssekretdr), Otto Bauer, w i e r z ą c y w e w s p ó l n ą p r z y s z ł o ś ć
obu p a ń s t w , w k t ó r y c h w t e d y socjaldemokracja p o s i a d a ł a w p ł y w
p r z e w a ż a j ą c y , p o s t a n o w i ł w y j ś ć poza r a m y g o ł o s ł o w n y c h d e k l a ­
r a c j i i u z y s k a ć f o r m a l n y akces Rzeszy do p l a n ó w p o ł ą c z e n i a .
W t y m celu u d a ł s i ę z k o ń c e m lutego 1919 do B e r l i n a i o d b y ł ze
swym niemieckim kolegą, Brockdorff-Rantzauem, rozmowy, k t ó ­
r y c h w y n i k i e m b y ł o podpisanie w d n i u 2 marca 1919 p r o t o k o ł u
niemiecko-austriackiego, z a p o w i a d a j ą c e g o zawarcie u k ł a d u o po­
2 6
ł ą c z e n i u obu p a ń s t w . W e d ł u g sprawozdania, k t ó r e Bauer złożył
w a u s t r i a c k i m Z g r o m a d z e n i u N a r o d o w y m po s w y m powrocie
(12 marca), r o z m o w y prowadzone w B e r l i n i e d a ł y w y n i k p o ż y t e c z ­
ny, w postaci zapowiedzi u t w o r z e n i a szeregu k o m i s j i f a c h o w y c h
dla r ó ż n y c h dziedzin. K o m i s j e te m i a ł y b y p r z y g o t o w a ć p r z y s z ł e
p o ł ą c z e n i e A u s t r i i z R z e s z ą . Bauer u w a ż a ł , iż postanowienia o g ó l n e
b y ł y dla A u s t r i i p o d w z g l ę d e m gospodarczym nader korzystne,
oraz s t w i e r d z a ł , że r ó ż n e s z c z e g ó ł y o d r ę b n o ś c i austriackiej z o s t a n ą
2 4
E . E y c k, cyt. dz., I , rozdz. 2 i 3; W. M a s e r , Die Fruhgeschichte
der NSDAP (Frankfurt 1965),
rozdz. I ; stanowisko Francji J . L a r o c h e,
Au Quai d'Orsay avec Briand et Poincare 1913—1926 (Paris s. 1957), 130.
O. B a u e r , cyt. dz. s. 144; J . K o z e ń s k i , Próby
2 5
przyłączenia,
rozdz. I .
2 8
O. B a u e r , jw. oraz K . T r a m p i e r, cyt. dz., s. 70 i nast.; J . K o ­
z e ń s k i , jw.; tekst protokołu z 2
marca, tamże, s. 275—280.
5*
67
 a
przez R z e s z ę w p e ł n i u w z g l ę d n i o n e . W sprawozdaniu s w y m
Bauer nie z a n i e d b a ł w s p o m n i e ć z n ó w o k w e s t i i sudeckiej, d o m a ­
g a j ą c s i ę „ p r a w a samostanowienia" dla N i e m c ó w sudeckich, k t ó ­
r y c h w W i e d n i u nadal u w a ż a n o za o b y w a t e l i austriackich.
Na d z i e ń 16 lutego 1919 wyznaczono w y b o r y do nowego Z g r o ­
madzenia Narodowego A u s t r i i N i e m i e c k i e j w W i e d n i u . I n t e n c j ą
c z y n n i k ó w austriackich było, żeby w wyborach tych wzięli udział
t a k ż e niemieccy m i e s z k a ń c y t y c h o b s z a r ó w , k t ó r e b y ł y j u ż f a k t y c z ­
nie oddzielone od A u s t r i i i p o z o s t a w a ł y p o d w ł a d z ą p a ń s t w s ą s i e d ­
nich, t j . C z e c h o s ł o w a c j i , J u g o s ł a w i i ( K r ó l e s t w a SHS) i W ł o c h ,
M
w s z c z e g ó l n o ś c i z a ś c h o d z i ł o t u o pogranicze ziem c z e s k i c h . Oczy­
w i ś c i e , w ł a d z e t y c h w s z y s t k i c h p a ń s t w nie p o d z i e l a ł y d o k t r y n y
g ł o s z o n e j w W i e d n i u o rzekomej p r a w n e j p r z y n a l e ż n o ś c i o w y c h
o b s z a r ó w do A u s t r i i N i e m i e c k i e j i nie z a m i e r z a ł y d o p u ś c i ć do n i ­
czego, co m o g ł o b y w j a k i k o l w i e k s p o s ó b p o t w i e r d z i ć ó w a u s t r i a c k i
punkt widzenia.
3 w Saksonii czy na Ś l ą s k u , w ó w c z a s p r u s k i m , u d z i e l a j ą pomocy
N o w e austriackie Zgromadzenie Narodowe z e b r a ł o się w W i e d ­
n i u 4 marca 1919, o c z y w i ś c i e bez p r z e d s t a w i c i e l i t e r e n ó w oddzie­
l o n y c h . J e d n a k ż e na t e n d z i e ń p r z y w ó d c y p o l i t y c z n i N i e m c ó w su­
deckich w y z n a c z y l i w i e l k i e demonstracje i s t r a j k powszechny
w celu zaprotestowania p r z e c i w zakazowi u d z i a ł u i dla p o d k r e ś l e ­
nia, że niemiecka l u d n o ś ć t y c h t e r e n ó w pragnie b y ć w ł ą c z o n a do
A u s t r i i *.
Istotnie doszło do t a k i c h demonstracji w k i l k u miastach czeskich.
P r z y n a m i ę t n i e antyczeskim n a s t a w i e n i u N i e m c ó w sudeckich w y -
2 7
Jak w y ż e j ; bardzo zwięźle G o l d i n g e r , s. 68; lekceważą tę sprawę
przeglądy historii Niemiec.
« K . T r a m p l e r , cyt. dz., s. 125 (mogli też głosować obywatele Rze­
szy).
2 9
Z ogromnej literatury o kwestii N i e m c ó w sudeckich tu można podać
tylko drobną część: P. M o 1 i s c h, cyt. dz.; K . G a j a n, cyt. dz.; nadto:
E . W i s k e m a n n , Czechs and Cermans (Oxford etc. 1938); W. S c h n e e -
f u s s, cyt. dz., P. G e o r g e, cyt. dz.; H . R a s c h h o f e r , Die Sudeten-
frage (Miinchen 1953); najobszerniej: J . C ś s a r, B . C e r n y , Od sudeto-
nemeckeho nacionalismu k pldnum odvety (Liberec 1960); również: W.
J a k s c h , Europas W eg nach Potsdam (dalej: J a k s c h ) (Koln 1970, I I
wyd.), s. 212 i nast.
68
s t ą p i e n i a p r z y b r a ł y charakter tego rodzaju, że i z d r u g i e j s t r o n y
okazano b r a k z i m n e j k r w i , a raczej n a d m i e r n ą p o b u d l i w o ś ć . Obie
strony — i niemiecka, i czeska — j a k to dziś p r z y z n a j ą czescy
historycy, p o p e ł n i ł y b ł ę d y . S k u t k i e m b y ł y s a l w y p r z e c i w d e m o n ­
s t r a n t o m i k i l k u d z i e s i ę c i u z a b i t y c h N i e m c ó w sudeckich; r a n n i b y l i
po o b u stronach, g d y ż demonstranci obrzucali w o j s k o c z e c h o s ł o ­
30
wackie k a m i e n i a m i i podobno r ó w n i e ż s t r z e l a l i . S m u t n e te f a k t y
od p o c z ą t k u z a t r u ł y a t m o s f e r ę m i ę d z y l u d n o ś c i ą n i e m i e c k ą a p a ń ­
s t w e m c z e c h o s ł o w a c k i m i s ł u ż y ł y p ó ź n i e j jako jeden z a r g u m e n ­
t ó w dla antyczeskiej a g i t a c j i w Niemczech h i t l e r o w s k i c h .
Dalszych k r w a w y c h s t a r ć j u ż w r . 1919 nie b y ł o , ale z a r ó w n o
r z ą d w i e d e ń s k i , j a k b a w i ą c y w W i e d n i u zbiegli z obszaru Czech
i M o r a w p o l i t y c y sudeckoniemieccy p r o w a d z i l i nadal a k c j ę na
rzecz p o d k r e ś l e n i a ł ą c z n o ś c i s p r a w y sudeckiej z k w e s t i ą austriac­
k ą , a obu t y c h spraw z R z e s z ą N i e m i e c k ą .
Ze s t r o n y B e r l i n a m n i e j b y ł o zainteresowania dla s p r a w y aus­
t r i a c k i e j i jeszcze m n i e j dla sudeckiej w o w y m czasie. A l e w ł a d z e
c z e c h o s ł o w a c k i e s t w i e r d z a ł y , ż e lokalne c z y n n i k i n i e m i e c k i e
31
p o l i t y k o m sudeckim i p o p i e r a j ą w y s t ą p i e n i a antyczeskie .
C i e k a w i ć nas j e d n a k m u s i , j a k w o g ó l e r z ą d b e r l i ń s k i o d n i ó s ł
s i ę do p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o od c h w i l i jego p o w s t a n i a . 32
Otóż, p o c z ą t k o w o i f o r m a l n i e k o n t a k t y obustronne b y ł y p o p r a w n e ,
c h o ć nie b y ł o m o w y o o f i c j a l n y m n a w i ą z a n i u s t o s u n k ó w d y p l o m a ­
tycznych; C z e c h o s ł o w a c j a b o w i e m — t a k j a k Polska — n a l e ż a ł a
do obozu p a ń s t w z w y c i ę s k i c h i wobec tego a ż do formalnego za­
k o ń c z e n i a w o j n y przez zawarcie t r a k t a t u pokojowego i jego r a t y ­
fikację nie mogła u t r z y m y w a ć s t o s u n k ó w z p a ń s t w e m nieprzyja­
cielskim . 33
8 0
P. M o l i s c h , cyt. dz., s. 126 i nast.; W. S c h n e e f u s s , cyt. dz.,
s. 116 i nast. obiektywnie przedstawiają ten okres J . C e s a r , B . Ć e r n y ,
Od sudetonemeckeho..., s. 141 i nast.
8 1
Jak w przyp. 14; zob. też R. K v a ć e k , V . 0 1 i v o v a , Politika gier-
manskogo imperializma po otnoszenii k Czechoslowakii w 1918—1938 gg.
"WiSławianogiermanskije issledowanija (Moskwa 1963), passim.
8 2
K . K r o f t a , Z dob nasi prvni republiky (Praha 1939), s. 76 i nast.;
F
- U h l i f , Prague and Berlin 1918—1938 (London 1944); K . G a j a n, cyt.
dz., s. 29 i nast.
8 3
Prowadzono jednak pewne rozmowy i nawet zawierano porozumienia
natury gospodarczej, zob. K . G a j a n, cyt. dz., passim.
69
 I s t n i a ł j e d n a k w Pradze jeszcze z c z a s ó w a u s t r i a c k i c h generalny
konsulat n i e m i e c k i i t e n nadal p r o w a d z i ł s w ą d z i a ł a l n o ś ć po p r o ­
k l a m o w a n i u w d n i u 28 p a ź d z i e r n i k a 1918 n i e p o d l e g ł e j C z e c h o s ł o ­
w a c j i . O t ó ż baron v o n Gebsattel, w t e d y jeszcze cesarsko-niemiecki
k o n s u l generalny, oficjalnie g r a t u l o w a ł w d n i u 29 p a ź d z i e r n i k a
prowizorycznemu r z ą d o w i czechosłowackiemu utworzenia w ł a s n e ­
go p a ń s t w a i z a p e w n i ł , że Rzesza pragnie z n o w y m p a ń s t w e m
34
u t r z y m y w a ć p o p r a w n e s t o s u n k i . Gebsattel p o z o s t a ł potem w P r a ­
dze t a k ż e j a k o przedstawiciel Niemiec r e p u b l i k a ń s k i c h i u t r z y m y ­
w a ł dalsze k o n t a k t y , z w ł a s z c z a w dziedzinie u n o r m o w a n i a stosun­
k ó w gospodarczych, na k t ó r y c h Czechom wielce z a l e ż a ł o ; z a l e ż a ł o
t a k dalece, że c z e c h o s ł o w a c k i e c z y n n i k i r z ą d o w e n a w i ą z y w a ł y
r ó w n i e ż i b e z p o ś r e d n i e stosunki z S a k s o n i ą i B a w a r i ą . Gebsattel
p r o w a d z i ł j e d n a k zarazem pewne m n i e j j a w n e d z i a ł a n i a , j u ż w y ­
r a ź n i e na s z k o d ę C z e c h o s ł o w a c j i , w s k u t e k czego m u s i a ł po p e w ­
35
n y m czasie P r a g ę o p u ś c i ć .
S t w i e r d z i ć m o ż n a w k a ż d y m razie, że o i l e k o ł a r z ą d o w e ber­
l i ń s k i e o d n o s i ł y się do a u s t r i a c k i c h d ą ż e ń „ a n s c h l u s s o w y c h "
w p r a w d z i e z r e z e r w ą , ale w k a ż d y m razie nie c a ł k i e m n e g a t y w ­
38
n i e , p r z y n a j m n i e j na p o c z ą t k u 1919 r., o t y l e w sprawie N i e m ­
c ó w sudeckich nie w y k a z y w a ł y istotnego zainteresowania. Tak
z r e s z t ą m i a ł o b y ć i p ó ź n i e j , przez szereg dalszych lat. W ś r ó d r e ­
w i z j o n i s t y c z n y c h c e l ó w p o l i t y k i Rzeszy w latach d w u d z i e s t y c h
w y m i e n i a n o na p i e r w s z y m miejscu s p r a w ę g r a n i c y z P o l s k ą , na
dalszym ewentualne p r z y ł ą c z e n i e A u s t r i i , ale nie wspominano
o Sudetach, i t a k b y ł o aż do p o c z ą t k u e r y h i t l e r o w s k i e j . T a k i e
b y ł o stanowisko oficjalnych k ó ł Rzeszy, bez w z g l ę d u na i s t n i e j ą c e
n i e w ą t p l i w i e zainteresowania dla k w e s t i i sudeckiej w n i e k t ó r y c h
o ś r o d k a c h p o l i t y c z n y c h , o c z y m jeszcze n i ż e j .
Natomiast w W i e d n i u przez czas jeszcze d o ś ć d ł u g i s p r a w ę p r z y -
8 4
F . S o u k u p , 28. fijen 1918 (Praha 1928), I I , s. 1029; K . G a j a n, jw.,
ostatnio: J . W. B r u e g e l , Czechoslovakia before Munich (dalej: B r u e ­
g e l ) (Cambridge 1973), s. 86—87.
8 3
K . G a j a n , jw., s. 93; J . C 6 s a r, B. C e r n y, Od sudetonemeckeho...,
s. 176, piszą, że usunięto też wicekonsula Rzeszy.
3 3
Dowodziło tego umieszczenie w konstytucji Rzeszy z 11 sierpnia 1919
art. 61, który p r z e w i d y w a ł możność udziału p o s ł ó w z Austrii w parla­
mencie niemieckim (Reichstagu); por. np. U. E i c h s t a d t , Von Dollfuss
zu Hitter (Wiesbaden 1951), s. 4, oraz J . K o z e ń s k i , cyt. dz., s. 238
i nast.
70
ł ą c z e n i a do Rzeszy samej A u s t r i i oraz oderwania od C z e c h o s ł o w a ­
c j i j e j pogranicza t r a k t o w a n o ł ą c z n i e . G ł o s z o n e w t e d y h a s ł o :
Grossdeutschland ist unsere Zukunjt ( W i e l k i e N i e m c y to nasza
p r z y s z ł o ś ć " ) o b e j m o w a ł o t a k ż e obszary sudeckie, a niemieccy e m i ­
granci z Czech i M o r a w , p r z e b y w a j ą c y w t e d y w W i e d n i u , b r a l i
g o r l i w y u d z i a ł , na r ó w n i z w ł a ś c i w y m i A u s t r i a k a m i , w propagan­
dzie na rzecz z ł ą c z e n i a A u s t r i i z R z e s z ą .
C a ł a ta propaganda m u s i a ł a jednak z a ł a m a ć s i ę l a t e m 1919 r. na
skutek negatywnego stosunku mocarstw zachodnich, k t ó r e w y r a ­
ziły swoje stanowisko n a j p i e r w w w a r u n k a c h t r a k t a t u pokojowego
p r z e d ł o ż o n e g o N i e m c o m , a potem t a k i e g o ż t r a k t a t u dla A u s t r i i ,
3 3
k t ó r e j w ogóle zabroniono u ż y w a n i a n a z w y „ D e u t s c h ó s t e r r e i c h " .
N a j p i e r w a r t . 80 t r a k t a t u p o k o j u z N i e m c a m i , podpisanego 28
czerwca 1919 w W e r s a l u , a n a s t ę p n i e a r t . 88 t a k i e g o ż t r a k t a t u
z A u s t r i ą , podpisanego 10 w r z e ś n i a 1919 w St. G e r m a i n - e n - L a y e —
p o d k r e ś l i ł y z a s a d ę n i e p o d l e g ł o ś c i A u s t r i i , p r z y c z y m N i e m c y zobo­
w i ą z y w a ł y się r e s p e k t o w a ć t ę n i e p o d l e g ł o ś ć , a A u s t r i a nie p o d e j ­
m o w a ć ż a d n y c h k r o k ó w , k t ó r e m o g ł y b y j e j n i e z a l e ż n o ś ć na szwank
39
narazić .
Stosownie do tego przedstawiciel Rzeszy dnia 22 w r z e ś n i a 1919
p o d p i s a ł w W e r s a l u z p r z e d s t a w i c i e l a m i m o c a r s t w zachodnich
specjalny p r o t o k ó ł , u n i e w a ż n i a j ą c y a r t . 61 k o n s t y t u c j i Rzeszy,
k t ó r y to a r t y k u ł p r z e w i d y w a ł m o ż l i w o ś ć uczestnictwa p o s ł ó w
z A u s t r i i w parlamencie n i e m i e c k i m . A u s t r i a c k i e Zgromadzenie
Narodowe 21 p a ź d z i e r n i k a 1919 u c h w a l i ł o u s t a w ę , p r z y j m u j ą c ą
j a k o n a z w ę p a ń s t w a : „ R e p u b l i k Osterreich", oraz u n i e w a ż n i a j ą c ą
a k t y z 12 listopada 1918 i 12 marca 1919 o z w i ą z k u A u s t r i i z Rze-
Ponadto t a k N i e m c y , j a k A u s t r i a m u s i a ł y w y r a ź n i e u z n a ć g r a ­
41
nice C z e c h o s ł o w a c j i , t j . u z n a ć fakt pozostawienia zaludnionego
8 7
Fotografię takiej manifestacji z tablicą „Grossdeutschland unsere Z u -
kunft" przynosi np. książka C e s a r a i Ć e r n e g o , jw.
3 8
K . T r a m p l e r , cyt. dz., s. 29 i 135: mocarstwa oświadczyły 29 maja
1919, że nazwy Deutschósterreich nie uznają i że układ pokojowy zawrzeć
mogą tylko z Austrią.
8 9
Tamże, s. 32 i 228; na ewentualne uchylenie art. 88 miała prawo
wyrazić zgodę tylko Rada Ligi Narodów.
4 0
Tamże, s. 229 i 230; por. G o l d i n g e r , s. 97; J . K o z e ń s k i , jw.,
s. 241.
41
Art. 27, punkt 6 w tekście obu traktatów.
71
 przez N i e m c ó w pogranicza w s k ł a d z i e p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o . r z ą d w i e d e ń s k i p o w s t r z y m a ł j e d n a k u r z ą d z e n i e g ł o s o w a n i a w resz­
48

Traktat wersalski ustanowił jako granicę niemiecko-czechosłowac- cie p a ń s t w a . Plebiscyt b y ł r ó w n i e ż p o m y s ł e m t y l k o a u s t r i a c k i m ,

k ą d a w n ą g r a n i c ę m i ę d z y R z e s z ą a A u s t r o - W ę g r a m i na o d c i n k u
z i e m czeskich **, a t r a k t a t w St. G e r m a i n j a k o g r a n i c ę austriacko-
-czechosłowacką przyjął dawną granicę administracyjną między
Czechami i M o r a w a m i z jednej, a A u s t r i ą G ó r n ą i D o l n ą z d r u g i e j
s t r o n y **,
R z ą d w i e d e ń s k i od tego czasu p o w s t r z y m a ł się od poruszania
k w e s t i i sudeckiej, j a k k o l w i e k nadal u d z i e l a ł g o ś c i n y e m i g r a n t o m
N i e m c o m z ziem czeskich. S p r a w ę t ę podnosili natomiast p o l i t y c y
niemieccy w samej C z e c h o s ł o w a c j i i p o d k r e ś l a l i zrazu s w ó j nega­
t y w n y stosunek do tego p a ń s t w a
podczas gdy B e r l i n z a c h o w a ł t u stanowisko o b o j ę t n e .
J e d n y m z a r g u m e n t ó w tej p o l i t y k i „ a n s c h l u s s o w e j " b y ł a t r u d n a
i stale p o g a r s z a j ą c a s i ę sytuacja gospodarcza A u s t r i i , k r a j u o z b y t
r o z b u d o w a n y m j a k na w i e l k o ś ć p a ń s t w a p r z e m y ś l e , p o z b a w i o n y m
d a w n y c h r y n k ó w z b y t u w i n n y c h k r a j a c h d a w n e j m o n a r c h i i habs­
b u r s k i e j , teraz o d c i ę t y c h n o w y m i g r a n i c a m i c e l n y m i . A u s t r i a nie
b y ł a t e ż samowystarczalna pod w z g l ę d e m w y ż y w i e n i a . Nowe, p o ­
w s t a ł e na gruzach A u t r o - W ę g i e r p a ń s t w a sukcesyjne, b r o n i ł y b a ­
r i e r a m i c e l n y m i w ł a s n e g o p r z e m y s ł u , j u ż i s t n i e j ą c e g o — j a k Cze­
c h o s ł o w a c j a , l u b b ę d ą c e g o w rozbudowie — j a k W ę g r y , Polska,
49

A l e nie u p a d ł a jeszcze idea Anschlussu, w y s u w a n a w s z a k ż e na­ J u g o s ł a w i a ( S H S ) . Z w ł a s z c z a odcięcie od ziem czeskich i od W ę ­

d a l t y l k o ze s t r o n y austriackiej, p r z y m i n i m a l n y m zainteresowaniu
4S
ze s t r o n y Rzeszy . Oto w d n i u 12 maja 1921, d o k ł a d n i e w t r z y lata
po z a w a r c i u u k ł a d u o u n i i celnej i ś c i s ł e j w s p ó ł p r a c y na wszyst­
k i c h polach m i ę d z y cesarstwem n i e m i e c k i m a m o n a r c h i ą austro-
48
- w ę g i e r s k ą w 1918 r. , p a r l a m e n t w i e d e ń s k i u c h w a l i ł u s t a w ę o za­
r z ą d z e n i u p l e b i s c y t u w sprawie p r z y ł ą c z e n i a A u s t r i i do Rzeszy,
w k t ó r e g o w y n i k u A u s t r i a m o g ł a b y z w r ó c i ć s i ę do Rady L i g i N a ­
gier, o b s z a r ó w t r a d y c y j n i e z w i ą z a n y c h gospodarczo z A u s t r i ą , spo­
w o d o w a ł o dla tej ostatniej nader ujemne s k u t k i (w p e w n y m stop­
n i u r ó w n i e ż dla obu p o z o s t a ł y c h ) . Co p r a w d a , n i e k t ó r z y p o l i t y c y
i e k o n o m i ś c i z d a w a l i sobie z tego n i e b e z p i e c z e ń s t w a s p r a w ę j u ż
w r . 1919, i dlatego jeden z a r t y k u ł ó w t r a k t a t u w St. G e r m a i n
p r z e w i d z i a ł m o ż l i w o ś ć czasowych w z a j e m n y c h u l g celnych m i ę d z y
A u s t r i ą a C z e c h o s ł o w a c j ą i W ę g r a m i dla u ł a t w i e n i a w y m i a n y gos­
50

r o d ó w z p r o ś b ą o z g o d ę na u c h y l e n i e a r t . 88 t r a k t a t u w St. G e r ­ podarczej . A l e Praga i Budapeszt w obawie o s w o j ą samodziel­

4 7
m a i n . Plebiscyt o d b y ł się istotnie w d w u k r a j a c h z w i ą z k o w y c h n o ś ć g o s p o d a r c z ą nie s k o r z y s t a ł y z tej m o ż l i w o ś c i . W Pradze prze­
A u s t r i i , T y r o l u i Salzburgu, d a j ą c p o w a ż n ą w i ę k s z o ś ć g ł o s ó w z w o ­ w a ż a ł a p o c z ą t k o w o w stosunku do A u s t r i i g ł ę b o k a n i e c h ę ć w y k l u ­
n

l e n n i k o m p r z y ł ą c z e n i a do Niemiec. Na s k u t e k nacisku ze s t r o n y czająca m o ż l i w o ś ć j a k i e j k o l w i e k w s p ó ł p r a c y " . W ę g r y z a ś na

niezadowolonych macarstw, a t a k ż e ze s t r o n y c z e c h o s ł o w a c k i e j — skutek sporu o B u r g e n l a n d z a j m o w a ł y t a k ż e w r o g i e stanowiska
52
wobec W i e d n i a .
4 2
Z w y j ą t k i e m małego skrawka Górnego Śląska dotąd pruskiego, tzw. T o t e ż doprowadzony t r u d n o ś c i a m i e k o n o m i c z n y m i do desperacji,,
K r a i k u Hulczyńskiego, który w art. 83 przyznano Czechosłowacji (324 km*). r z ą d a u s t r i a c k i we w ł ą c z e n i u się w s k ł a d w i ę k s z e g o obszaru gospo­
4 8
Z dwiema poprawkami na rzecz Czechosłowacji: tzw: Vitorazsko
(104 km*) z Austrii Górnej i tzw. Valticko (84 km*) z Austrii Dolnej. Por. darczego, a w i ę c Rzeszy, w i d z i a ł r a d y k a l n y ś r o d e k na owe t r u d -
H . B a t o w s k i , Terytorium państwowe Czechosłowacji. P Z 1950 nr 5—6
s. 454. 4 8
4 4
O tym cyt. prace dot. kwestii sudeckiej — C e s a r ićerny, O. B a u e r , jw.; por. E i c h s t a d t , s. 6.
4 9

S c h n e e f u s s , W i s k e m a n n C G etc. Dwa spośród p a ń s t w sukcesyjnych, Czechosłowacja i Jugosławia (SHS),

4 5
U . E i c h s t a d t , cyt. dz., s. 5 i nast.; J . K o z e ń s k i , Organizacje właśnie po Austrii-Przedlitawii odziedziczyły swoje części uprzemysłowio­
propagujące ideę anschlussu w Austrii i w Niemczech w latach 1918—1932 ne, podczas gdy pozostałe ich terytoria miały charakter przeważnie lub
P Z , 1965, nr 5—6, s. 169 i nast. wyłącznie rolniczy.
1 8
H . B a t o w s k i , Rozpad Austro-Węgier, s. 202; J . K r u 1 i s-R a n d a, ^° B y ł to art. 222 traktatu pokojowego; por. J . K o s t a n e c k i , Naddu-
Das deutsch-ósterreichische Zollunionsprojekt von 1931 (Zurich 1955), s. 46; najski problem gospodarczy (Warszawa 1937), s. 157. (Taką samą m o ż l i w o ś ć
B . K r i z m a n, Die Tatigkeit der ósterreichisch-ungarischen Diplomatie in przewidywał art. 205 traktatu w Trianon).
5 1

den letzten Monaten vor dem Zusammenbruch. W: R. G . P1 a s c h k a, O stosunkach czechosłowacko-austriackich w tym czasie Z. J . G ą-
K . H . M a c k, ed., Die Auflósung des Habsburgerreiches (Wien 1970), s. s i o r o w s k i , Czechoslovakia and the Austrian Question 1918—1928. „Siid-
102—103. -ost-Forschungen" X V I / 1 (Munchen 1957), s. 87 i nast.
5 2
4 7
K . T r a m p l e r , cyt., dz., s. 231; por. O. B a u e r , cyt. dz., s. 232—234. G o l d i n g e r , s. 64; K . R. S t a d l e r, cyt. dz., s. 128 i nast.

72 7$

ności. B y ł o to z r e s z t ą stanowisko nader k r ó t k o w z r o c z n e , a l b o w i e m
N i e m c y p r z e c h o d z i ł y r ó w n i e ż p o w a ż n e t r u d n o ś c i tego samego
t y p u , a k r y z y s gospodarczy w Rzeszy m i a ł s t a ć się n i e b a w e m
ostrzejszy jeszcze n i ż w A u s t r i i . G d y b y Anschluss z o s t a ł w t e d y
zrealizowany, jego austriaccy zwolennicy, z n a l a z ł s z y się w r a z z c a ł ą
R z e c z ą u p r o g u z u p e ł n e j katastrofy, jaka w 1922—1923 r. z a g r o z i ł a
53
t e m u p a ń s t w u , szybko m u s i e l i b y swej decyzji ż a ł o w a ć .
R z ą d w i e d e ń s k i s z u k a ł jednak pomocy nie t y l k o w B e r l i n i e , ale
t e ż u m o c a r s t w zachodnich, a ostatecznie n a w e t w Pradze. Te w y ­
s i ł k i p r z y n i o s ł y w k o ń c u p o z y t y w n y w y n i k w postaci decyzji m o ­
carstw zachodnich, do k t ó r y c h p r z y ł ą c z y ł a się zaalarmowana e w e n ­
t u a l n o ś c i ą Anschlussu C z e c h o s ł o w a c j a , b y u d z i e l i ć A u s t r i i pomocy
finansowej. S p r a w ę t ę ustalono w t z w . Protokole genewskim, p o d ­
p i s a n y m 4 p a ź d z i e r n i k a 1922 przez przedstawicieli W i e l k i e j B r y ­
t a n i i , F r a n c j i , W ł o c h i C z e c h o s ł o w a c j i z jednej, oraz A u s t r i i z d r u ­
giej strony. P r o t o k ó ł t e n p o t w i e r d z a ł w o l ę t y c h w s z y s t k i c h p a ń s t w ,
by u t r z y m a ć niepodległość Austrii, przy czym r z ą d w i e d e ń s k i w y ­
r a ź n i e z o b o w i ą z y w a ł się do respektowania art. 88 t r a k t a t u w St.
G e r m a i n i do p o w s t r z y m a n i a się od w s z e l k i c h a k t ó w m o g ą c y c h
p r z y n i e ś ć uszczerbek w ł a s n e j n i e p o d l e g ł o ś c i , specjalnie z a ś od
udzielania j a k i e m u k o l w i e k p a ń s t w u t a k i c h u s t ę p s t w gospodar­
5 4
czych, k t ó r e m o g ł y b y n i e p o d l e g ł o ś ć a u s t r i a c k ą n a r u s z y ć . Ta s t y ­
lizacja o d n o s i ł a się do e w e n t u a l n o ś c i u n i i celnej m i ę d z y A u s t r i ą
a R z e s z ą . M i a ł a ona o d e g r a ć r o l ę w d z i e w i ę ć lat p ó ź n i e j , j a k o t y m
b ę d z i e dalej m o w a .
4 rer Republik und das Ostlocarno-Problem
Obie sprawy, austriacka i sudecka, o d g r y w a ł y w polityce Rze­
szy w latach d w u d z i e s t y c h n i e w i e l k ą r o l ę ; pierwsza nieco w i ę k s z ą ,
druga w r ę c z m i n i m a l n ą . G ł ó w n y rzecznik r e w i z j o n i z m u niemiec­
kiego w t y c h latach, p o p r z e d n i k H i t l e r a w tej dziedzinie, G u s t a w
5 3
O kryzysie w Niemczech: E . E y c k , cyt. dz., s. 298 i nast.; W. R u g ę ,
Deutschland 1917—1933 (Berlin 1967), rozdz. I I I — I V .
5 4
Tekst: P V T P , s. 111; por. G o l d i n g e r , s. 122 i nast.; o stosunku
Czechosłowacji do tej sprawy Z. J . G ą s i o r o w s k i , jw., s. 106.
74
55
S t r e s e m a n n , i n t e r e s o w a ł się obu p r o b l e m a m i , w s p o m i n a ł o n i c h
w dyskusjach w Weimarze w r . 1919, ale g ł ó w n ą s w ą u w a g ę z w r a ­
cał, j a k w i a d o m o , w k i e r u n k u r e w i z j i g r a n i c y z P o l s k ą . W g ł o ś ­
n y m s w y m liście z r . 1925, adresowanym do b y ł e g o niemieckiego
n a s t ę p c y t r o n u , ks. W i l h e l m a Hohenzollerna ( k t ó r e g o , j a k w i e l u
i n n y c h ó w c z e s n y c h p o l i t y k ó w m i e s z c z a ń s k i c h w Rzeszy, u w a ż a ł
za p r z y s z ł e g o m o n a r c h ę ) , Stresemann w y m i e n i ł w ś r ó d niemiec­
k i c h c e l ó w t e r y t o r i a l n y c h d w a : l i k w i d a c j ę „ k o r y t a r z a " polskiego
5 8
oraz ewentualnie w ł ą c z e n i e A u s t r i i . O k w e s t i i sudeckiej nie b y ł o
z u p e ł n i e w z m i a n k i . Co w i ę c e j , Stresemann w t y m s a m y m n i e m a l
czasie d o r a d z a ł , b y N i e m c y czescy postarali się w s t ą p i ć do k o a l i c j i
r z ą d o w e j w Pradze, b y przez to z a b e z p i e c z y ć s w ó j los Wnosić
m o ż n a z tego, że Stresemann nie s p o d z i e w a ł się w ł ą c z e n i a pogra­
nicza Czech i M o r a w do Rzeszy. Co n a j w y ż e j m ó g ł on sądzić, iż
p r z y s t o p n i o w y m w z r o ś c i e sił Niemiec, po k o r z y s t n y m dla B e r l i n a
z a ł a t w i e n i u k w e s t i i granic z P o l s k ą i w c h ł o n i ę c i u A u s t r i i , sprawa
sudecka nie b ę d z i e s t a n o w i ć osobnego p r o b l e m u i że c a ł a Czecho­
s ł o w a c j a znajdzie się p o d w p ł y w e m Rzeszy. Do tego n i e w ą t p l i w i e
53
z m i e r z a ł a t e ż p o l i t y k a l o k a r n e ń s k a S t r e s e m a n n a . Jego w ł a s n e
s t r o n n i c t w o , Deutsche V o l k s p a r t e i , w s w y m programie w y s u w a ł o
pewne roszczenia wszechniemieckie, ale -na p r o g r a m i e się s k o ń ­
czyło . 59
I n n e p a r t i e w Rzeszy, np. g ł ó w n e s t r o n n i c t w o nacjonalistycznej
b u r ż u a z j i , „ N i e m i e c k o - N a r o d o w i " (Deutschnationale), od czasu do
czasu p o r u s z a ł y s p r a w ę a u s t r i a c k ą . C z y n i ł a to t a k ż e z r e s z t ą socjal-
5 5
Zob. H . L . B r e 11 o n, Stresemann and the Revision of Versailles.
A Fight for Reason (Stanford, C a l . 1955), passim; C h . H o 11 j e, Die Weima­
(Wurzburg 1958); ostatnio F . G.
C a m p b e l l , Confrontation in Central Europę (London 1957), passim.
6 6
Zob. E . E y c k , cyt. dz., s. 44—45; odnośny list ogłoszono w skrócie
w : G . S t r e s e m a n n , Vermachtnis. I I (Berlin 1932), s. 553—555; w pełnym
tekście Z. J . G ą s i o r o w s k i , Stresemann and Poland before Locarno.
J C E A , X V I I I / 1 (1958), s. 44, oraz J . K o z e ń s k i , jw., s. 179 (tu błędnie:
„arcyksiążę" Wilhelm, gdyż Hohenzollernom ó w tytuł nie przysługiwał).
5 7
List z 9 czerwca 1926: G. S t r e s e m a n n , jw., I I , s. 442—443.
8
' O tym np. C h . H ó 11 j e, cyt. dz., s. 83 i nast.; J . K r a s u s k i , cyt.
dz., 363 i nast.; Z . J . G ą s i o r o w s k i , jw., oraz t e n ż e , Benes and Lo­
carno. „Review of Politics", X X / 2 (Notre Dame, Ind., 1958), s. 209—224;
R- B r a c h , Locarno a ćs. diplomacie. C C H , V I I I (1960), s. 662 i nast.
5 9
Stresemann złożył w r. 1924 (wraz z kanclerzem Rzeszy Marxem)
wizytę w Wiedniu, ale rozmowy były ogólnikowe — zob. G o l d i n g e r ,
s. 112.
75
demokracja, pomna b l i s k i c h s t o s u n k ó w ze s w y m i towarzyszami
w A u s t r i i , w 1919 r . g o r ą c y m i z w o l e n n i k a m i Anschlussu. Socjal­
d e m o k r a t y c z n y p o l i t y k , w i e l o l e t n i p r z e w o d n i c z ą c y Reichstagu,
6
Loebe, i n t e r e s o w a ł się s p r a w ą a u s t r i a c k ą bardzo ż y w o * . N i e k t ó r z y
p o l i t y c y niemieccy b r a l i u d z i a ł w n i e z b y t z r e s z t ą ż y w e j d z i a ł a l ­
ności s t o w a r z y s z e ń p o p i e r a j ą c y c h m y ś l Anschlussu ale oficjalna
p o l i t y k a Rzeszy b y ł a w tej sprawie w t e d y bardzo p o w ś c i ą g l i w a .
P o w a ż n i e j s z e na p r z y s z ł o ś ć znaczenie m i a ł a penetracja k a p i t a ł u
niemieckiego w A u s t r i i , m a j ą c a na celu stopniowe u z a l e ż n i e n i e
gospodarcze tego k r a j u od Rzeszy. J u ż w p o ł o w i e l a t d w u d z i e s t y c h
o s i ą g n i ę t o na t y m p o l u znaczne r e z u l t a t y .ra
Niejasno przedstawia się sprawa zawartego j a k o b y w m a r c u
1926 r. u k ł a d u m i ę d z y R z e s z ą a A u s t r i ą , w k t ó r y m oba p a ń s t w a
z o b o w i ą z y w a ł y s i ę do ścisłej w s p ó ł p r a c y , a r z ą d w i e d e ń s k i nadto
do p r z y g o t o w a n i a politycznego i gospodarczego p o ł ą c z e n i a A u s t r i i
6 3
z R z e s z ą . N a j p r a w d o p o d o b n i e j chodzi t u o p r o j e k t , k t ó r y nie
w s z e d ł w ż y c i e . P e w n e jest jednak, ż e w ł a ś n i e gospodarcze ape­
t y t y Niemiec pod adresem A u s t r i i z a c z ę ł y się po r . 1925 nieco w y ­
raźniej zaznaczać.
Stresemann, b ę d ą c w W i e d n i u w 1927 r., w r o z m o w i e z ó w c z e s ­
n y m kanclerzem a u s t r i a c k i m , p r a ł a t e m Seiplem, m i a ł przed n i m
p o w t ó r z y ć swoje w y ż e j wspomniane s f o r m u ł o w a n i e z l i s t u do
W i l h e l m a pruskiego sprzed d w u l a t : r e w i z j a granicy z P o l s k ą oraz
Anschluss A u s t r i i m i a ł y b y ć celami t e r y t o r i a l n y m i zagranicznej
M
p o l i t y k i Rzeszy . Jest r z e c z ą z n a m i e n n ą , że w oczach Stresemanna
te d w a cele s t a ł y t u ż k o ł o siebie.
M
J . G e h 1, Austria, Germany nad the Anschluss 1931—1938 (London
1963), s. 3, nazywa Loebego: „an ardent supporter of the Anschluss"; por.
J . K r u 1 i s-R a n d a, cyt. dz., s. 71.
81
Cyt. artykuł J . Kozeńskiego w P Z , tam literatura; w r. 1930 wyszło
w Wiedniu dzieło zbiorowe F . K l e i n w a e c h t e r , H . v. P a l l e r , red.,
Die Anschlussfrage in ihrer kulturellen, politischen und wirtschaftlichen
Bedeutung (niedostępne w Polsce); por. G o l d i n g e r , s. 139, oraz J . K r u -
1 i s-R a n d a, cyt. dz., s. 71 i nast.
8 2
Szczegółowe omówienie E . R u p p e 1, Zum Vordringen des deutschen
Imperialismus in Osterreich in der Zeit der Weimarer Republik. D I Z W I I ,
s. 463 i nast.
8 8
Tekst projektu takiego układu zdobyło poselstwo czechosłowackie
w Wiedniu, zob. NIPĆ, s. 59—60. Według listownej informacji udzielonej
autorowi przez prof. Goldingera, układ taki nie został jednak ostatecznie
podpisany.
" G e h l , s. 4 oraz F . G. S t a m b r o o k, The German-Austrian Customs
Union Project of 1931... J C E A , X X I / 1 (1961), s. 15 i nast.
76
J e d n a k ż e nie m i e s z c z a ń s k i e partie p r a w i c y niemieckiej m i a ł y
ostatecznie o t y c h sprawach d e c y d o w a ć , lecz partia, k t ó r a w p r z y ­
szłości wszystkie je m i a ł a z l i k w i d o w a ć l u b w c h ł o n ą ć , a j u ż w t e d y ,
pod koniec lat d w u d z i e s t y c h coraz silniej z a c z y n a ł a głos z a b i e r a ć ,
t a k ż e w sprawach p o l i t y k i zagranicznej.
6 5
B y ł a to N S D A P , Narodowo-Socjalistyczna N i e m i e c k a P a r t i a
Robotnicza, k i e r o w a n a przez H i t l e r a . W y s u w a ł a ona stale coraz
g w a ł t o w n i e j postulat zjednoczenia w s z y s t k i c h N i e m c ó w . „ F i i h r e r "
p a r t i i , H i t l e r , w s w y c h w y s t ą p i e n i a c h p o d k r e ś l a ł z u p o r e m wszech-
niemieckie cele p a r t i i , w s p o m i n a j ą c stale nie t y l k o o A u s t r i i , lecz
t a k ż e o Niemcach sudeckich, o z a m i e s z k a ł y c h w Polsce i w e w ł ą ­
czonym do W ł o c h p o ł u d n i o w y m T y r o l u . M ó w i ą c k i e d y ś o p a ń s t w i e
6 e
a u s t r i a c k i m n a z w a ł je p o g a r d l i w i e „ k o l o n i ą L i g i N a r o d ó w " . N i e ­
stety n i k t bodaj w o w y m czasie nie p r z e w i d y w a ł r o z w o j u tego
r u c h u i nie d o c e n i a ł potencjalnego n i e b e z p i e c z e ń s t w a , k t ó r e n i ó s ł
on dla w s z y s t k i c h s ą s i a d ó w Rzeszy, j a k z r e s z t ą t a k ż e dla n i e j sa­
m e j . A w A u s t r i i p o w a ż n i e r o s ł a liczba z w o l e n n i k ó w H i t l e r a ,
c z ł o n k ó w tamtejszej N S D A P , p o d p o r z ą d k o w a n e j kierownictwu
p a r t i i w Rzeszy.
„Narodowi socjaliści" istnieli również w C z e c h o s ł o w a c j i P a r ­
t i a tego samego rodzaju, d z i a ł a j ą c a w ś r ó d N i e m c ó w sudeckich,
n o s z ą c a n i e m a l i d e n t y c z n ą n a z w ę co j e j w i e l k i o d p o w i e d n i k w Rze­
6 8
szy, D N S A P , b y ł a nawet starsza od austriackiej. O p i e r a ł a się ona
t e ż na szeregu p o k r e w n y c h u g r u p o w a ń o p r o g r a m i e wszechnie-
m i e c k i m . Oficjalnie t a k N S D A P w A u s t r i i , j a k D N S A P w Czecho­
s ł o w a c j i b y ł y z ł ą c z o n e j e d y n i e w s p ó l n o t ą d u c h o w ą , a nie w i ę z i ą
o r g a n i z a c y j n ą , z N S D A P w Rzeszy. F a k t y c z n i e i s t n i a ł y p o w i ą z a n i a
8 5
NSDAP — Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, nazwa przy­
jęta w 1920 zamiast Deutsche Arbeiterpartei (zał. 1919). Zob. W. M a s e r ,
cyt. dz.; G . F r a n z-W i 11 i n g, Die Hitlerbewegung. Der Ursprung 1919—
—1922 (Hamburg—Berlin 1962); nadto A . G . W h i t e s i d e, Austrian Na-
tionalsocialism before 1918 (Hague 1962); również w biografiach Hitlera
(Bullock, Heiden itd.).
6 8
P r z e m ó w i e n i e w r. 1928: E i c h s t a d t , s. 22.
6 7
Najpierw powstała pod tą nazwą czeska partia: Narodnesocialisticka
Strana, zał. 1897 (lewicująca drobnomieszczańska; należał do niej czasowo
także Beneś). Uwaga: w książce niniejszej, gdy w y m i e n i a ć się będzie naro­
dowych socjalistów bez bliższego określenia, chodzić będzie o partie nie­
mieckie!
1 8
Inna kolejność wyrazów: Deutsche Nationalsozialistische Arbeiterpar­
tei, zał. 1919; por. A. G . W h i t e s i d e, cyt. dz., s. 121—122, oraz C e s a r -
- C e r n y, jw., I, s. 197.
77
 w i e l o r a k i e i one n a d a w a ł y p a r t i i H i t l e r a f u n k c j ę n a d r z ę d n ą w sto­
s u n k u do obu t a m t y c h , pomniejszych . 69
O c z y w i ś c i e , nie m o g ł o u l e g a ć w ą t p l i w o ś c i , że n a r o d o w i socjaliści
z a r ó w n o w A u s t r i i , j a k w C z e c h o s ł o w a c j i w p e ł n i p o p i e r a l i zabor­
czy wszechniemiecki p r o g r a m zjednoczenia, t a k i , j a k i głosił H i t l e r .
Od dojścia N S D A P do w ł a d z y w Rzeszy o c z e k i w a l i o n i w ł ą c z e n i a
do Niemiec t a k ż e w s z y s t k i c h ziem dawnego cesarstwa austriackie­
go zamieszkanych przez l u d n o ś ć n i e m i e c k ą . P r o g r a m „ D e u t s c h ­
ó s t e r r e i c h " z r. 1918/1919 n i e z a n i k ł b y n a j m n i e j , j a k o p r o g r a m
w ł ą c z e n i a do Rzeszy i A u s t r i i , i o b s z a r ó w sudeckich.
W A u s t r i i co p r a w d a i d e ę Anschlussu p o p i e r a ł y t a k ż e r ó ż n e i n ­
ne ugrupowania, nie t y l k o n a r o d o w i socjaliści. A l e p o g l ą d y t y c h
i n n y c h u g r u p o w a ń bardzo silnie r ó ż n i ł y się od h i t l e r o w s k i c h . A u ­
striaccy socjaldemokraci chcieli p o ł ą c z e n i a t y l k o z t a k ą R z e s z ą ,
w k t ó r e j d e c y d u j ą c y w p ł y w m i a ł a b y socjaldemokracja niemiecka.
R ó ż n e austriackie g r u p y b u r ż u a z y j n e d ą ż ą c e do Anschlussu w y ­
o b r a ż a ł y sobie p o ł ą c z e n i e o b u p a ń s t w t y l k o w f o r m i e federacji,
z zachowaniem o d r ę b n o ś c i austriackiej. Jeszcze nie scentralizowa­
na w p e ł n i r e p u b l i k a w e i m a r s k a , r e s p e k t u j ą c a p e w n ą i n d y w i d u a l ­
n o ś ć b y ł y c h p a ń s t w w c h o d z ą c y c h w s k ł a d Rzeszy, k t ó r e p o s i a d a ł y
70
własne rządy i sejmy , mogła odpowiadać t y m niehitlerowskim
z w o l e n n i k o m Anschlussu, k t ó r z y natomiast o d r z u c a l i m y ś l j a k i e j ­
k o l w i e k centralizacji, z p o d p o r z ą d k o w a n i e m W i e d n i a bardzo n i e ­
p o p u l a r n e m u na gruncie a u s t r i a c k i m B e r l i n o w i .
Inaczej z n ó w z a p a t r y w a l i się na te s p r a w y p o l i t y c y wszechnie-
m i e c c y w C z e c h o s ł o w a c j i . O n i , ż y j ą c w s t a ł y m podnieceniu w s k u ­
t e k t a r ć ze z n i e n a w i d z o n y m i Czechami, nie m a j ą c w ł a s n y c h t r a ­
d y c j i dawnej o d r ę b n o ś c i p o l i t y c z n e j , nie m i e l i t e ż p o w o d ó w , b y
z n i e c h ę c i ą p r z y j m o w a ć m y ś l p o d p o r z ą d k o w a n i a B e r l i n o w i . Prze­
ciwnie, jeszcze p r z e d 1918 r . N i e m c y czescy i m o r a w s c y u w a ż a l i
nieraz, ż e w W i e d n i u z b y t s ł a b o popiera s i ę i c h w sporze z Czecha­
71
m i i podnosili w t e d y m o ż n o ś ć b e z p o ś r e d n i e g o oparcia się na B e r -
» O austriackiej NSDAP: W h i t e s i d e oraz E i c h s t a d t, s. 12 i nast.-
a zwłaszcza G o l d i n g e r , s. 408 i nast.
7 0
O prawach krajów Rzeszy po 1919 E . E y c k , cyt. dz., I , s. 102 i nast.;
A . S c h w a r z , cyt. dz., s. 48.
7 1
Echa tego zdają się brzmieć w Mein Kampf, gdzie Hitler zarzucał rzą­
dowi w i e d e ń s k i e m u „czechizację" obszarów granicznych Czech i Moraw;
por. J . P f i t z n e r , Sudetendeutsche Geschichte (Reichenberg [Liberec]
1937), s. 63 i nast.
78 I 79
linie, c h o ć b y nawet w b r e w ż y c z e n i o m W i e d n i a . Po r. 1919, gdy
nowa A u s t r i a stopniowo godziła się z losem i coraz s ł a b i e j popie­
r a ł a o d ś r o d k o w e d ą ż e n i a N i e m c ó w sudeckich, c i ostatni t y m silniej
szukali oparcia w B e r l i n i e czy w M o n a c h i u m i D r e ź n i e . G d y r e p u ­
b l i k a ń s k a A u s t r i a z k o n i e c z n o ś c i w e s z ł a na d r o g ę pewnego z b l i ż e ­
72
nia z C z e c h o s ł o w a c j ą , co m u s i a ł o b y ć o c z y w i ś c i e p o ł ą c z o n e z w y ­
r a ż e n i e m desinteressement w sprawie sudeckiej, N i e m c y czescy
i morawscy odczuli to w p r o s t jako z d r a d ę n a r o d o w ą i o d w r ó c i l i
się c a ł k o w i c i e od W i e d n i a . Teraz i c h d ą ż e n i a wszechniemieckie
w i ą z a ł y i c h t y l k o z R z e s z ą , c h o ć za r e p u b l i k i w e i m a r s k i e j i z t e j
s t r o n y i c h zabiegi s p o t y k a ł y się z m i n i m a l n y m odzewem.
5
M y ś l p o ł ą c z e n i a A u s t r i i i Niemiec ożyła jednak w w y r a ź n i e j s z e j
f o r m i e w r . 1930, w z w i ą z k u z ó w c z e s n y m powszechnym k r y z y s e m
gospodarczym, k t ó r y s z c z e g ó l n i e silnie d o t k n ą ł oba te p a ń s t w a ,
p r z y t y m A u s t r i ę d o t k l i w i e j jako o r g a n i z m ekonomicznie s ł a b s z y .
Dla A u s t r i i ratunek mógł przyjść tylko z zewnątrz, więc z pew­
n y m b r a k i e m r e a l i z m u chciano go p o s z u k a ć w Rzeszy, p r z e c i e ż
t a k ż e bardzo silnie w s t r z ą ś n i ę t e j przez k r y z y s . B e r l i n o w i , wobec
ó w c z e s n y c h o g ó l n y c h t r u d n o ś c i , chodziło nie t y l k o o pewne k o ­
r z y ś c i gospodarcze, k t ó r e m o g ł o p r z y n i e ś ć p o ł ą c z e n i e z A u s t r i ą ,
lecz r ó w n i e ż o o g ó l n y sukces p o l i t y c z n y . M a j ą c e s ł a b e oparcie
73
w samej Rzeszy r z ą d y kanclerza B r i i n i n g a , zwalczane z a r ó w n o
przez p r a w i c ę , j a k przez s k r a j n ą l e w i c ę , w razie m o ż n o ś c i pochwa­
lenia się t a k i m sukcesem, j a k p r z y ł ą c z e n i e A u s t r i i do Niemiec,
m o g ł y liczyć na wzmocnienie swojej pozycji.
7 2
16 grudnia 1921 kanclerz austriacki Schober i Beneś podpisali w Ł a ­
nach koło Pragi układ czechosłowacko-austriacki o wygładzeniu stosunków
i współpracy; art. 4 układu zakazywał tolerowania działalności skierowanej
przeciw drugiemu partnerowi, czyli w praktyce podcinał działalność emi­
grantów sudeckich na terenie Austrii. Zob. Z. J . G ą s i o r o w s k i , Cze-
choslovakia..., jw., s. 103 i nast.; OCZP, s. 94; G o l d i n g e r , s. 94; V . O 1 i -
v o v a , K historii ćs. — rakouske smlouvy z roku 1921. CĆH I X (1961),
s. 198—219.
7 3
B y ł y dwa gabinety Briininga: pierwszy od marca 1930 do października
1931 i drugi do maja 1932, w którym sam kanclerz objął także tekę spraw
zagranicznych.
 Po w s t ę p n y c h rozmowach, p r o w a d z o n y c h w d r u g i e j p o ł o w i e
7 4
r. 1930 i na p o c z ą t k u n a s t ę p n e g o , doszło do podpisania w W i e d ­
n i u 19 marca 1931 p r o t o k o ł u l u b w s t ę p n e j u m o w y (Vorvertrag)
o s t o p n i o w y m u t w o r z e n i u niemiecko-austriackiej u n i i celnej (Zoll-
verein) . 75
Wobec n a t y c h m i a s t o w y c h s p r z e c i w ó w z zagranicy, j a k i e k r o k
ten w y w o ł a ł — Francja, W ł o c h y i C z e c h o s ł o w a c j a j u ż 21 marca
7 9
z ł o ż y ł y w W i e d n i u protest przeciw t e m u p l a n o w i — oba r z ą d y
u s i ł o w a ł y w y k r ę t n i e t ł u m a c z y ć się s ł o w a m i sygnatariuszy p r o t o ­
k o ł u , austriackiego wicekanclerza Schobera i niemieckiego m i n i ­
stra spraw zagranicznych Curtiusa, że p r o j e k t m i e ś c i się j a k o b y
w r a m a c h d a w n i e j j u ż d y s k u t o w a n e j koncepcji r e g i o n a l n y c h p o r o ­
77
z u m i e ń gospodarczych w Europie .
W gruncie rzeczy b y ł to zdecydowany k r o k na drodze do p o l i ­
tycznego p o ł ą c z e n i a obu p a ń s t w , ściślej m ó w i ą c — w c h ł o n i ę c i a
A u s t r i i przez R z e s z ę , ze w s z y s t k i m i k o n s e k w e n c j a m i dla c a ł e j
E u r o p y ś r o d k o w e j i w szczególności dla C z e c h o s ł o w a c j i . Nie k r y ł a
7S
tego z r e s z t ą prasa n i e m i e c k a . T a k w ł a ś n i e p o j m o w a l i c a ł ą s p r a w ę
odpowiedzialni k i e r o w n i c y niemieckiej p o l i t y k i zagranicznej, cie­
sząc się j u ż z g ó r y na p e r s p e k t y w ę p o d p o r z ą d k o w a n i a sobie, d z i ę k i
u n i i celnej z A u s t r i ą , nie t y l k o C z e c h o s ł o w a c j i , ale t a k ż e w d a l ­
szym r o z w o j u w y p a d k ó w i Polski. T a k d o s ł o w n i e p i s a ł ó w c z e s n y
7 9
Stąatssekretar A u s w a r t i g e s A m t , B i i l o w , do p o s ł a niemieckiego
w Pradze Kocha w d n i u 19 k w i e t n i a 1931:
Skoro niemiecko-austriacka unia celna stanie się już rzeczywistością,
u w a ż a m , iż nacisk konieczności gospodarczych w ciągu kilku lat zmusi Cze­
chosłowację do udziału w niej w tej lub innej formie.
7 4
O projekcie unii celnej z 1931 monografia J . K r u 1 i s-R a n d y (cyt.
dz.) oraz F . G . S t a m b r o o k (cyt. dz.); nadto W. G o l d i n g e r , Das
Projekt der deutsch-bsterreichischen Zollunion 1931. W: Osterreich u. Euro­
pa (dz. zbiór., Wien 1963), s. 527—564 oraz J . C u r t i u s , Sechs Jahre Mi­
nister der Deutschen Republik (Heidelberg 1948), s. 188 i nast., por. G e h 1,
s. 5 i nast.
7 5
Tekst ostatnio J . K r u 1 i s-R a n d a, cyt. dz., s. 88—92.
7 8
Stanowisko brytyjskie: D B F P 2/II, dok. nr 1—39 (ważny nr 36).
7 7
Zob. w pracach wym. w przyp. 74; była to m.in. aluzja do projektu
Brianda z 1929 (o nim np. J . B. D u r o s e l l e , Histoire diplomatiąue de
1919 a nos jours IParis 1957], s. 161—162; HD; I I I , s. 585).
8
' Głosy te zebrał J . P a p o u ś e k , Politischer Hintergrund der deutsch-
-ósterreichischen Zollunion (Prag 1931).
7 9
Jak wspomniano wyżej, w Auswartiges Amt sekretarz stanu był za­
stępcą ministra spraw zagranicznych.
80
[...] Jeśli powiedzie nam się włączenie Czechosłowacji do naszego bloku
gospodarczego i jeśli zarazem ustanowimy bliższe stosunki gospodarcze
80
z państwami b a ł t y c k i m i , w ó w c z a s Polska ze swoją chwiejną strukturą
będzie otoczona i narażona na wszelkiego rodzaju niebezpieczeństwa: wtedy
81
mieć ją będziemy w sytuacji przymusowej , która prędzej czy później
może ją ewentualnie nakłonić do dalszego rozważania idei wymiany-
82
ustępstw politycznych w zamian za konkretne korzyści gospodarcze .
Tak w i ę c r e p u b l i k a w e i m a r s k a m i a ł a j u ż w y r a ź n i e s f o r m u ł o w a ­
ne swoje, daleko s i ę g a j ą c e p l a n y zaborcze, o b e j m u j ą c e kolejno, ale-
jednolitym programem: Austrię, Czechosłowację i Polskę, choć
m o ż e w d w u ostatnich w y p a d k a c h z ograniczeniem się do podpo­
r z ą d k o w a n i a przede w s z y s t k i m gospodarczego t y c h d w u p a ń s t w
Niemcom, ale p r z y n i e w ą t p l i w y m o k r o j e n i u P o l s k i t a k ż e p o d
względem terytorialnym . 83
C z e c h o s ł o w a c j a p o c z u ł a się bardzo silnie z a g r o ż o n a , n i e w ą t p l i ­
w i e t e ż j e j stanowisko p r z y c z y n i ł o się do tak kategorycznego-
sprzeciwu ze s t r o n y F r a n c j i , podczas g d y W i e l k a B r y t a n i a do p r o -
testu z 21 marca nie p r z y ł ą c z y ł a się w ogóle, a p o t e m z a j m o w a ł a
stanowisko w p e w n y m stopniu w y c z e k u j ą c e .
D l a C z e c h o s ł o w a c j i p e r s p e k t y w a austriacko-niemieckiej u n i i cel­
nej b y ł a z a r ó w n o bardzo s i l n y m ciosem gospodarczym, wobec n i e ­
w ą t p l i w e g o z a m k n i ę c i a dla w y w o z u c z e c h o s ł o w a c k i e g o r y n k u
84
austriackiego, s k ą d w y p a r ł b y go eksport n i e m i e c k i , j a k t a k ż e
f a k t y c z n y m z a g r o ż e n i e m strategicznym, z o k r ą ż e n i e m ze wszyst­
k i c h j u ż s t r o n przez t e r y t o r i u m niemieckie l u b przez N i e m c y k o n ­
trolowane, z o d c i ę c i e m wszelkiego p o ł ą c z e n i a z E u r o p ą z a c h o d n i ą .
8 8
Chodzi o Litwę, Ł o t w ę i Estonię, kraje będące tradycyjnymi obiektami
niemieckiej ekspansji politycznej i gospodarczej (ale które nie wchodzą
w zakres książki niniejszej).
8 1
Można także przełożyć: w kleszczach; oryginał niedostępny.
8 2
Z nie ogłoszonych d o k u m e n t ó w niemieckich opublikował ten list F . G .
S t a m b r o o k , cyt. dz., s. 43—44 w przekładzie angielskim; w retradukcjŁ
— J . K r a s u s k i , Stosunki polsko-niemieckie 1926—1932, s. 258.
8 5
Wtedy coraz bardziej w z m a g a ł a się niemiecka agitacja rewizjonistycz­
na przeciw Polsce; J , K r a s u s k i , cyt. dz., s. 295 i nast. oraz Ch. H o 11 j e,.
cyt. dz., s. 191 i nast.
8 4
K r o f t a , s. 95—96; M. H o d ż a, Clanky, reći, Itudie. I V (Praha 1931),
s
- 394 i nast.; M. H o u ś t e c k y , Pl&n rakousko-nemecke celni unie a postój
Ceskoslovenska. CĆH, I V , 1956, s. 27—51; por. E . C a m p u s , La position
de la Petite Entente devant le plan austro-allemand d'union douaniere de
1931. W: Nouvelles etudes d'histoire. I I I (Bucarest 1965), s. 363 i nast.; n a d ­
to: HD, I I I , s. 590.
6 R o k 1938..
81
T o t e ż sprzeciw P r a g i b y ł bardzo stanowczy i p o c i ą g n ą ł za sobą
ściślejsze jeszcze z b l i ż e n i e C z e c h o s ł o w a c j i i F r a n c j i . Polska nato­
85
miast z a j ę ł a w t e j sprawie stanowisko o b o j ę t n e .
W s k u t e k p r o t e s t ó w i n a c i s k ó w , w i d z ą c , że nie ma szr.ns na uzys­
kanie zgody mocarstw zachodnich na p r o j e k t u n i i celnej, B e r l i n
i W i e d e ń z a c z ę ł y w y c o f y w a ć się z z a j ę t e g o stanowiska. Rada L i g i
Narodów przekazała Stałemu Trybunałowi Sprawiedliwości Mię­
dzynarodowej w Hadze do r o z s t r z y g n i ę c i a k w e s t i ę , czy p r o t o k ó ł
z 19 marca pozostaje w z g o d n o ś c i z o b o w i ą z u j ą c y m i u k ł a d a m i m i ę ­
86
d z y n a r o d o w y m i . T r y b u n a ł o r z e k ł 5 w r z e ś n i a (co prawda, m i n i ­
m a l n ą w i ę k s z o ś c i ą g ł o s ó w , 8 : 7), że p r o j e k t u n i i celnej pozostaje
w s p r z e c z n o ś c i ze z o b o w i ą z a n i a m i A u s t r i i z r . 1922 ( p r o t o k ó ł ge­
n e w s k i , j a k w y ż e j ) co do nieudzielania ż a d n e m u p a ń s t w u spe­
c j a l n y c h p r z y w i l e j ó w gospodarczych, m o g ą c y c h na szwank nara­
87
zić n i e p o d l e g ł o ś ć k r a j u . S p o d z i e w a j ą c się widocznie niepowodze­
nia, b i o r ą c p r z y t y m p o d u w a g ę całość sytuacji, C u r t i u s i Schober
jeszcze p a r ę d n i w c z e ś n i e j (3 w r z e ś n i a ) złożyli w Genewie o ś w i a d ­
czenie o zrzeczeniu się p r o j e k t u . s 8
N i e j a k o n a g r o d ą za to b y ł o dla A u s t r i i przyznanie j e j w r o k u
n a s t ę p n y m , 1932, w t z w . Protokole l o z a ń s k i m znacznej p o ż y c z k i
zagranicznej ( g ł ó w n i e od F r a n c j i ) dla ratowania, z n ó w z a g r o ż o ­
n y c h k a t a s t r o f ą , f i n a n s ó w austriackich. A l e p r z y t e j s p o s o b n o ś c i
A u s t r i a m u s i a ł a ponownie z o b o w i ą z a ć się do s t r z e ż e n i a swej n i e ­
89
podległości .
T a k w i ę c nie u d a ł o s i ę Rzeszy jeszcze t y m razem z r e a l i z o w a ć
planu wchłonięcia Austrii. Niemcy, przeżywające wówczas r ó w ­
n i e ż bardzo s i l n y k r y z y s gospodarczy, w s t r z ą s a n e o s t r y m i k o n ­
f l i k t a m i w e w n ę t r z n y m i , m u s i a ł y przede w s z y s t k i m z w r ó c i ć teraz
8 3
Kwestia ustosunkowania się dyplomacji polskiej do projektu austro-
-niemieckiego zasługiwałaby na osobne omówienie.
»• Jak w przyp. 74, zwłaszcza J . K r u 1 i s-R a n d a, s. 100 i nast.; zob.
też F . W a 11 e r s, A History of the League of Nations (London etc. 1960,
II wyd.), s. 450 i nast.
8 7
Jw.; por. D B F P , 2/II, s. 56, przypis; nadto J . C u r t i u s , cyt. dz.,
s. 201 i nast.
8 8
Jak w y ż e j ; na ustępliwość obu krajów, ale zwłaszcza Austrii, w p ł y ­
nął fakt, że obydwa znajdowały się wtedy w bardzo trudnej sytuacji go­
spodarczej i oczekiwały pomocy od Zachodu.
8 9
Tekst: P V T P , s. 112 i nast.; por. G o l d i n g e r , s. 167.
82
90
u w a g ę na w ł a s n e s p r a w y . K o m p l i k o w a n i e s y t u a c j i przez w ł ą ­
czenie A u s t r i i , c h o ć b y na razie t y l k o w f o r m i e u n i i celnej, b y ł o
n i e p o ż ą d a n e . T y m m n i e j b y ł o p o ż ą d a n e zaostrzanie s t o s u n k ó w
z m o c a r s t w a m i zachodnimi oraz z j e d n y m jeszcze s ą s i a d e m , z k t ó ­
r y m d o t ą d ł ą c z y ł y R z e s z ę s t o s u n k i w z g l ę d n i e poprawne, z w ł a ­
81
szcza w ostatnich latach, t z n . z C z e c h o s ł o w a c j ą .
Ze w z g l ę d u na d o n i o s ł o ś ć p o w i ą z a ń gospodarczych z Rzeszą,.
Czechosłowacja zabiegała także o w y r ó w n a n i e stosunków poli­
tycznych, na k t ó r e p o l i t y k a Stresemanna po k o n f e r e n c j i l o k a r n e ń -
92
skiej z d a w a ł a s i ę r z u c a ć pewne o b a w y . B e n e ś z jednej s t r o n y
p o d k r e ś l a j ą c j e d n a k o w ą n i e n a r u s z a l n o ś ć granic w zachodniej
i wschodniej Europie, zarazem j a k g d y b y ś l e p o w i e r z y ł , iż r e w i ­
zjonizm n i e m i e c k i w ł a ś n i e C z e c h o s ł o w a c j i nie z a g r a ż a ; t a k i e m u
p o g l ą d o w i d a w a ł on w y r a z jeszcze w szereg lat p ó ź n i e j , j a k o t y m
b ę d z i e m o w a . N i e z d r a d z a j ą c zatem ż a d n y c h t r o s k co do m o ż l i w o ­
ści zatargu z R z e s z ą w stosunkach b e z p o ś r e d n i c h , p o l i t y k a zagra­
niczna C z e c h o s ł o w a c j i d ą ż y ł a jednak do silniejszego z w i ą z a n i a
Niemiec p o l i t y k ą d o d a t k o w y c h g w a r a n c j i b e z p i e c z e ń s t w a . A l e
Stresemann i jego n a s t ę p c a C u r t i u s odrzucali systematycznie
wszelkie sugestie w t y m k i e r u n k u .
Jeszcze za życia Stresemanna B e n e ś p r ó b o w a ł nawet — i to
p a r o k r o t n i e — dojść do formalnego p o d k r e ś l e n i a p o p r a w n o ś c i sto­
s u n k ó w z N i e m c a m i , p r o p o n u j ą c zawarcie specjalnych u k ł a d ó w
9 3
co do pokojowego r o z s t r z y g n i ę c i a s p o r ó w , ale bez efektu.
W 1928 r . z ł o ż y ł n a w e t n i e o f i c j a l n ą w i z y t ę w B e r l i n i e i z n ó w
p o d k r e ś l a ł , że m i ę d z y o b u p a ń s t w a m i nie m a w ł a ś c i w i e i n t e r e s ó w
sprzecznych, a w i e l e p r z e m a w i a za w z a j e m n y m z b l i ż e n i e m . T e 9 4
awanse ze s t r o n y P r a g i , c h o ć nie o d p ł a c a n e w r ó w n e j mierze,
p r z y j m o w a n o w B e r l i n i e j u ż c h o ć b y dlatego, że to z a b e z p i e c z a ł o
9 0
E . E y c k , cyt. dz., I I , s. 373 i nast.; A. S c h w a r z , cyt. dz., s. 174
i nast.; fiasko projektu unii celnej Curtius opłacił dymisją, a jego resort
w drugim swym gabinecie objął sam Briining; C u r t i u s , jw., s. 207
i nast.
9 1
K r o f t a , s. 80 i nast.; P. S. W a n d y c z, The Foreign Policy of
Edvard Beneś. W: M a m a t e y , L u z a, A History of the Czechoslovak
Republic (Princeton, N. J . 1973), s. 225—226.
9 2
Zob.: F . G. C a m p b e 11, cyt. dz., s. 221 i nast.
9 8
K r o f t a , s. 89, por. też J . K r a s u s k i , Stosunki polsko-niemieckie
1919—1925, s. 429 i nast.
9 4
K r o f t a , s. 91; F . G . C a m p b e l l , jw., s. 192 (nie ma o tym
w OĆZP).
6« 83
R z e s z ę przed e w e n t u a l n o ś c i ą silniejszego z w r ó c e n i a się Czecho­
s ł o w a c j i k u Polsce, co s p r o w a d z i ł o b y s y t u a c j ę dla Niemiec nader IV. Niemcy hitlerowskie
n i e d o g o d n ą . N i e s t e t y nie rozumiano tego a n i w Warszawie, a n i wobec Austrii i Czechosłowacji
w Pradze i do z b l i ż e n i a na t l e n i e b e z p i e c z e ń s t w a niemieckiego nie
d ą ż o n o systematycznie, d o c h o d z i ł o t y l k o do sporadycznych son- w latach 1933-1934
s 5
d o w a ń , bez t r w a ł y c h w y n i k ó w .
Koniec r o k u 1932 p r z y n i ó s ł N i e m c o m p o w a ż n y sukces w spra­
w i e uznania i c h r ó w n o u p r a w n i e n i a w dziedzinie z b r o j e ń . P r z y ­
98
c z y n i ł s i ę do tego, k r ó t k o w z r o c z n y w t y m w y p a d k u , B e n e ś . i

« Okres 1926—1932 w stosunkach polsko-czechosłowackich nie został ie Po o b j ę c i u w ł a d z y przez N S D A P w Rzeszy w y d a w a ł o się zrazu,
szcze monograficznie opracowany; luźne informacje — J Kozeński ż e zmiana nie odbije s i ę silniej na n i e m i e c k i e j p o l i t y c e zagranicz­
Czechosłowacja w polskiej polityce zagranicznej wiatach 1932-1938 (Po
znan 1964), rozdz. I ; niewiele o tym w OĆZP n e j \ K i e r o w n i k i e m t e j p o l i t y k i p o z o s t a w a ł nadal, p e ł n i ą c y t ę
Be ne S
1932/I s 3 41-34 3 e rał S t a n
° W i s k
° N i e m i e c :
Krofta, s. 96; por. też F R U S f u n k c j ę w o b u gabinetach przed H i t l e r e m — v o n Papena i S c h l e i -
chera — z a w o d o w y d y p l o m a t a dawnej s z k o ł y , W i r t e m b e r c z y k ,
baron K o n s t a n t y n v o n N e u r a t h , m ą ż zaufania prezydenta Rzeszy
2
m a r s z a ł k a H i n d e n b u r g a . N a stanowisko m i n i s t r a spraw zagra­
n i c z n y c h Rzeszy p r z e s z e d ł on z f u n k c j i ambasadora w L o n d y n i e ,
poprzednio z a ś przez szereg l a t p e ł n i ł t ę ż e f u n k c j ę w R z y m i e p r z y
Kwirynale. Sądzić m o ż n a było, że takie właśnie kierownictwo
A u s w a r t i g e s A m t , gdzie poza t y m r ó w n i e ż p o z o s t a ł a dawna ob­
sada z sekretarzem stanu B u l o w e m na czele, g w a r a n t u j e f o r m a l ­
n ą c h o ć b y p o p r a w n o ś ć niemieckiej p o l i t y k i zagranicznej. W A u s ­
wartiges A m t zrazu nic l u b n i e m a l nic się n i e z m i e n i a ł o : p a r t i a
h i t l e r o w s k a p o c z ą t k o w o nie m i e s z a ł a s i ę w ł a ś c i w i e do s t o s u n k ó w
m i ę d z y n a r o d o w y c h Rzeszy, g d y ż nie p o s i a d a ł a w ł a s n y c h fachow­
c ó w w tej dziedzinie, a dotychczasowi u r z ę d n i c y b r o n i l i się przed
n a p ł y w e m d y l e t a n t ó w , k t ó r y c h m o g ł a b y ona d o s t a r c z y ć .
O c z y w i ś c i e nie z m i e n i l i p o g l ą d ó w c i u r z ę d n i c y n i e m i e c k i e j
s ł u ż b y zagranicznej, k t ó r z y zawsze z w a l c z a l i t r a k t a t wersalski,

1
Zob.: H . B a t o w s k i , DN, s.-37, tam literatura; najobszerniej: H . A.
J a c o b s e n , Nationalsozialistische Aussenpolitik 1933—1938 (Frankfurt/
/Main — Berlin 1968), rozdz. I ; K . H i 1 d e b r a n d, Deutsche Aussenpolitik
1933—1945 (Stuttgart 1970), rozdz. I I ; zob. dokumenty Akten zur deutschen
auswdrtigen Politik 1919—1945 (dalej ADAP), Serie D, t. I , gdzie na s. 951
podana jest struktura niemieckiego MSZ (Auswartiges Amt).
* W Docwments on British Foreign Policy 1919—1939 (dalej D B F P ) , 2/IV,
dok. 225, jest raport ówczesnego ambasadora brytyjskiego w Berlinie
H. Rumboldta z 4 lutego 1933, przytaczający słowa Neuratha, który miał
oświadczyć, że zatrzymuje stanowisko ministra tylko pod warunkiem, że
..nie będzie się próbować e k s p e r y m e n t ó w w polityce zagranicznej".

85
 d ą ż y l i do r e w i z j i g r a n i c y wschodniej kosztem P o l s k i oraz p r a g n ę l i
3
w c h ł o n i ę c i a A u s t r i i . Sam N e u r a t h w y z n a w a ł t a k i e p o g l ą d y . D o j ­
ście do w ł a d z y H i t l e r a , z jego p r o g r a m e m r e w i z j o n i s t y c z n y m
i wszechniemieckim, m o g ł o t y l k o w z m o c n i ć wszystkie te t e n d e n ­
cje i s t n i e j ą c e w A u s w a r t i g e s A m t od dawna. N i e m n i e j , d y p l o m a ­
4
cja t a k o d t ą d nazywanej Trzeciej R z e s z y b y ł a s k ł o n n a nadal
r e a l i z o w a ć swe cele m e t o d a m i m n i e j l u b bardziej t r a d y c y j n y m i .
B y ł o b y to jednoznaczne z p e w n ą g w a r a n c j ą , że nie b ę d z i e ze s t r o ­
n y Niemiec w i ę k s z y c h z a s k o c z e ń , że z o b o w i ą z a n i a m i ę d z y n a r o d o ­
we w y n i k a j ą c e z podpisanych przez R z e s z ę t r a k t a t ó w b ę d ą sza­
nowane, j a k k o l w i e k nie t y l k o nie m o g ł o b y ć m o w y o zaniechaniu
w a l k i przeciw t r a k t a t o w i wersalskiemu, lecz raczej n a l e ż a ł o się
s p o d z i e w a ć j e j nasilenia.
N i e m n i e j , c h o ć m o ż e nawet nic nie z a p o w i a d a ł o zrazu m e t o d y
f a k t ó w dokonanych i g w a ł c e n i a z o b o w i ą z a ń , nie n a l e ż y zapomi­
n a ć , że ludzie p r a c u j ą c y w d y p l o m a c j i niemieckiej za r e p u b l i k i
w e i m a r s k i e j (niekiedy z r e s z t ą , gdy c h o d z i ł o o n a j s t a r s z ą genera­
cję, s ł u ż ą c y j u ż Rzeszy za W i l h e l m a I I ) r e p r e z e n t o w a l i w zasadzie
wszyscy, l u b z n i e w i e l u t y l k o i m a ł o z n a c z ą c y m i w y j ą t k a m i , t ę
s a m ą u m y s ł o w o ś ć , k t ó r a c e c h o w a ł a d y p l o m a c j ę Niemiec cesar­
skich. Odznaczali się w i ę c nastawieniem s z o w i n i s t y c z n y m i i m p e ­
5
r i a l i s t y c z n y m . K l a s o w e pochodzenie d y p l o m a t ó w r e p u b l i k a ń s k i c h
n i e m a l w stu procentach b y ł o t a k i e samo j a k za m o n a r c h i i . O n i
to n a d a w a l i j u ż w i e l o k r o t n i e a g r e s y w n y c h a r a k t e r r ó ż n y m d z i a ł a ­
8
n i o m t a k ż e przed 1933 r., m . i n . s k i e r o w a n y m przeciw Polsce .
J e ż e l i m i m o to z a c h o w y w a l i się p o w ś c i ą g l i w i e , to c z y n i l i t a k z k o -

3
Jak w y ż e j , a odnośnie do stosunku Neuratha do Austrii L . W i m r a e r ,
Experiences et tribulations d'un diplomate autrichien (Neuchatel 1946),
s. 176—177. Książka nin. nie może o m a w i a ć obszerniej stosunków polsko-
-niemieckich, a nie byłoby to też celowe wobec istnienia gruntownej pracy
M. W o j c i e c h o w s k i e g o Stosunki polsko-niemieckie 1933—1938 (Po­
znań 1965). Do polityki zagranicznej Niemiec zob. nadto: W. B. U s ż a ­
k o w, Wnieszniaja politika gitlerowskoj Giermanii (Moskwa 1961); W. T.
F o m i n, Agressija faszistskoj Giermanii w Jewropie 1933—1939 gg. (Mo­
skwa 1963).
4
Nazwa oczywiście tylko potoczna; oficjalnie nadal Deutsches Reich.
8
T u należy przypomnieć wym. poprzednio prace F i s c h e r a , P a j e w -
s k i e g o i Z s i g m o n d a ; nadto A. S. J e r u s a l i m s k i j , Giermanskij
2. Rewindykacje niemiecko-austriackie wobec ziem czeskich
impierializm (Moskwa 1964).
8
Zob. cyt. w y ż e j prace J . K r a s u s k i e g o i C h . H 611 j e, cyt. dz., 1 - granice państw z lat 1919-1937, 2 - granice z lat ,1919-921,
passim. 3 — obszary czeskie rewindykowane przez „Wszechniemców 1918/1919.

86
 n i e c z n o ś c i wobec sytuacji, w j a k i e j z n a l a z ł a s i ę Rzesza po p r z e ­
granej przez cesarstwo w o j n i e . A l e w m i a r ę odzyskiwania sił oraz
wzmacniania w ł a s n e g o p o ł o ż e n i a na terenie m i ę d z y n a r o d o w y m ,
m . i n . d z i ę k i z r ę c z n e j t a k t y c e Stresemanna, a g r e s y w n o ś ć m e t o d
r e p u b l i k a ń s k i e j d y p l o m a c j i n i e m i e c k i e j w y r a ź n i e r o s ł a , zaznacza­
j ą c się g ł ó w n i e w k i e r u n k u r e w i z j o n i z m u t e r y t o r i a l n e g o i p o d w a ­
ż a n i a zasad t r a k t a t u wersalskiego.
D y p l o m a c j a niemiecka, c h o ć j e j c z ł o n k o w i e nieraz o d ż e g n y w a l i
się od „ p a r w e n i u s z y " h i t l e r o w s k i c h , coraz ś m i e l e j iść z a c z y n a ł a
d r o g ą otwartego p o d w a ż a n i a i naruszania z o b o w i ą z a ń m i ę d z y n a ­
r o d o w y c h , z w ł a s z c z a t y c h , k t ó r e d o t ą d R z e s z ę k r ę p o w a ł y . Posta­
nowiono nie liczyć się d ł u ż e j ze z o b o w i ą z a n i a m i n a k a z u j ą c y m i r e ­
s p e k t o w a ć n i e p o d l e g ł o ś ć A u s t r i i i granice Polski i C z e c h o s ł o w a c j i .
N e u r a t h i jego z a s t ę p c y — do r. 1936 B i i l o w , p o t e m zięć m i n i s t r a
Mackensen oraz i n n i w y ż s i u r z ę d n i c y W i l h e l m s t r a s s e — g d y b y7
m o g l i , b y l i b y n i e w ą t p l i w i e jeszcze p r z e d r. 1938 z a i n a u g u r o w a l i
t a k ą p o l i t y k ę , j a k ą od lutego 1938 p r o w a d z i ł n a s t ę p c a N e u r a t h a ,
h i t l e r o w i e c Ribbentrop, ze swoim z a s t ę p c ą Weizsackerem. M o ż e
m e t o d y b y ł y b y w s z c z e g ó ł a c h nieco m n i e j r a ż ą c e , ale zaborcza
istota rzeczy b y ł a b y identyczna.
P o c z ą t k o w o w s z a k ż e a n i Auswartiges A m t nie o r i e n t o w a ł się j e ­
szcze dostatecznie w n o w y c h m o ż l i w o ś c i a c h , j a k i e s z o w i n i z m o w i
i imperializmowi niemieckiemu s t w a r z a ł hitleryzm, ani też N S D A P
nie d a r z y ł a d y p l o m a t ó w z a w o d o w y c h t a k i m zaufaniem, b y w c i ą g ­
n ą ć i c h do swoich p l a n ó w . S t ą d niewiele p o c z ą t k o w o m o ż l i w o ś c i
m i a ł A u s w a r t i g e s A m t , aby z a z n a c z y ć s w ó j u d z i a ł w n o w y m d y ­
namizmie Niemiec na terenie m i ę d z y n a r o d o w y m .
„ G ó r a " h i t l e r o w s k a u s i ł o w a ł a d z i a ł a ć w ł a s n y m i , ad hoc s t w o ­
r z o n y m i k o m ó r k a m i , j a k z jednej s t r o n y Aussenpolitisches A m t
p a r t i i , k i e r o w a n y przez Rosenberga, a z d r u g i e j Auslandsorgani-
8
sation der N S D A P . Ponadto m ą ż zaufania H i t l e r a do spraw m i ę ­
d z y n a r o d o w y c h , Ribbentrop, p o w o ł a ł w ł a s n ą k o m ó r k ę , k o n k u r e n -
7
Przy tej (dziś leżącej w stolicy NRD) ulicy był kompleks g m a c h ó w n a ­
leżących do Auswartiges Amtu, zburzonych pod koniec ostatniej w o j n y
por. H . B a t o w s k i , jw. oraz P. S e a b u r y, The Wilhelmstrasse (Berkeley
Cal. 1954, przekł. niem. Frankfurt/M 1956).
8 (Linz — Wien 1950) rozdz. I — I I ; por. S c h m i d t , s. 257 i nast.
Zob. w pracach wym. w poprzednim przypisie, passim; placówka kie­
rowana przez Rosenberga stopniowo traciła znaczenie, natomiast Auslands-
organisation (kierował nią E . W. Bohle) stale rosła.
88
c y j n ą wobec oficjalnego c e n t r u m p o l i t y k i zagranicznej, n a z w a n ą
po prostu Dienststelle R i b b e n t r o p ' . M i e s z a ć się t e ż z w o l n a zaczy­
n a ł do spraw zagranicznych c a ł k i e m n o w y i s z c z e g ó l n i e p o n u r y
c z y n n i k , G ł ó w n y U r z ą d B e z p i e c z e ń s t w a Rzeszy (Reichssicherheits-
h a u p t a m t , R S H A ) , k i e r o w a n y przez H e y d r i c h a , k t ó r y u m i a ł zorga­
n i z o w a ć dobrze d z i a ł a j ą c ą s i a t k ę s z p i e g o w s k ą , stopniowo rozsze­
r z a j ą c ą się t a k ż e na z a g r a n i c ę , w p i e r w s z y m z a ś r z ę d z i e na A u ­
10
strię i Czechosłowację .
Te wszystkie organizacje i o ś r o d k i nie m u s i a ł y k r ę p o w a ć się nie­
m a l n i c z y m , a w k a ż d y m razie nie m o t y w a m i , k t ó r e b r a ł a pod
u w a g ę dyplomacja oficjalna. N i e m u s i a ł y p r z e s t r z e g a ć t r a d y c y j ­
n y c h f o r m p o p r a w n o ś c i w stosunkach m i ę d z y n a r o d o w y c h , c h w i l o ­
w o stosowanych jeszcze w p e w n y m stopniu przez A u s w a r t i g e s
A m t . N i e licząca się z n i c z y m propaganda i j a w n e organizowanie
d y w e r s j i i s a b o t a ż y — b y ł y to szeroko u ż y w a n e ś r o d k i d z i a ł a n i a
owych komórek związanych z NSDAP.
Przede w s z y s t k i m postarano się o wzmocnienie i s t n i e j ą c y c h j u ż
organizacji z w i ą z a n y c h z N S D A P w A u s t r i i i C z e c h o s ł o w a c j i i za­
rzucono sieci na skupienia N i e m c ó w w i n n y c h k r a j a c h s ą s i e d n i c h ,
j a k np. w Polsce, p o d p o r z ą d k o w u j ą c sobie, j e ś l i nie od r a z u c a ł e
organizacje, to p o s z c z e g ó l n y c h i c h p r z y w ó d c ó w " P r z y pomocy
t y c h u g r u p o w a ń m o ż l i w e b y ł o przygotowanie stopniowej realiza­
c j i ideologii wszechniemieckiej, k t ó r a m i a ł a s t a ć się od r. 1933
p r o g r a m e m d z i a ł a ń Rzeszy, c h o ć na razie w s p o s ó b starannie za­
k o n s p i r o w a n y . Oficjalna dyplomacja niemiecka jeszcze nie p r z y ­
s t o s o w a ł a się do tego p r o g r a m u , nieoficjalna natomiast systema­
tycznie w c h o d z i ł a na d r o g ę , w y z n a c z o n ą k o ń c o w y m celem: Ein
Volk, ein Reich, ein Fiihrer. O d uznania przez w s z y s t k i c h N i e m ­
c ó w , t a k ż e poza g r a n i c a m i Rzeszy, wodzowskiej r o l i H i t l e r a , d r o ­
ga w i o d ł a do z ł ą c z e n i a w y z n a j ą c y c h t ę s a m ą i d e o l o g i ę c z ł o n k ó w
w s p ó l n o t y narodowej w j e d n y m p a ń s t w i e .
0
O tym zob.: H . A. J a c o b s e n, cyt. dz., passim; też P. S e a b u r y,
wyd. niem., s. 87 i nast. , . _
1 0
O tym zwłaszcza W. H a g e n [= W. H o t t l ] , Die geheime Front
1 1
Zob: A. S z e f e r , Mniejszość niemiecka w Polsce i Czechosłowacji
1933—1938 (Katowice 1967), passim; W. H a g e n, cyt. dz., pisze o tych spra­
wach nie zawsze ściśle.
89
 2 c Ze j , u ł a t w i a j ą c e — j e ż e l i nie w p r o s t u m o ż l i w i a j ą c e — p o d j ę c i e
K i e r o w a n a przez H i t l e r a „ T r z e c i a Rzesza" u w a ż a ł a się nie t y l ­
ko za s p a d k o b i e r c ę Niemiec cesarskich i r e p u b l i k i w e i m a r s k i e j ,
ale t a k ż e i drugiego p a ń s t w a , n i e g d y ś kierowanego przez element
niemiecki, t j . cesarskiej A u s t r i i . T a k w i ę c z jednej s t r o n y zabor­
cze p l a n y w k i e r u n k u w s c h o d n i m , w y s u w a n e przez Hohenzoller­
n ó w , z d r u g i e j ekspansja w k i e r u n k u p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i m ,
zgodnie z t r a d y c j ą H a b s b u r g ó w . U p o w a ż n i a ł o to, zdaniem h i t l e ­
r o w c ó w , R z e s z ę do w c h ł o n i ę c i a A u s t r i i i w s z y s t k i c h przez n i e ­
m i e c k ą l u d n o ś ć zamieszkanych o b s z a r ó w b y ł e j m o n a r c h i i habs­
b u r s k i e j . D a l s z y m z a ś etapem m i a ł a b y ć ekspansja w k i e r u n k u
Węgier, Rumunii i B a ł k a n ó w z oczywistym podporządkowaniem
u
sobie n a j p i e r w l e ż ą c e j „ p o drodze" C z e c h o s ł o w a c j i .
Wobec czasowej s ł a b o ś c i w o j s k o w e j Niemiec — w c h o d z i ć w g r ę
w i n n a b y ł a n a j p i e r w realizacja celu w y m a g a j ą c e g o stosunkowo
najmniejszego w y s i ł k u czy g r o ż ą c e g o n a j m n i e j s z y m r y z y k i e m .
P o t e m stopniowo m o ż n a b y ł o b y s k i e r o w a ć się k u celom nieco
t r u d n i e j s z y m . C h o d z i ł o o to, by naruszenie p o r z ą d k u i s t n i e j ą c e g o
w Europie o d b y w a ł o się zrazu p r z y j a k n a j m n i e j s z y c h w s t r z ą s a c h ,
z m o ż l i w o ś c i ą uzasadnienia w ł a s n y c h d z i a ł a ń a r g u m e n t a m i u ż y ­
w a n y m i j u ż po z a k o ń c z e n i u I w o j n y ś w i a t o w e j , w ó w c z a s w p r a w ­
dzie przez z w y c i ę s k i e mocarstwa o d r z u c o n y m i , ale n i e k i e d y t r a ­
f i a j ą c y m i do o p i n i i z a c h o d n i o e u r o p e j s k i e j " . W c h o d z i ć t u m o g ł y
w g r ę t a k ż e a r g u m e n t y z dziedziny, n a c i ą g a n e g o sztucznie do po­
t r z e b z a b o r c z o ś c i niemieckiej, „ p r a w a s a m o o k r e ś l e n i a n a r o d ó w " ,
t j . p r a w a do stanowienia o s w o i m losie, na k t ó r e to p r a w o m o ż n a
b y ł o b y p o w o ł y w a ć się w w y p a d k u A u s t r i i , a t a k ż e o b s z a r ó w su­
deckich, podobnie j a k to c z y n i l i p o l i t y c y austriaccy i sudeckonie-
mieccy w 1918/1919 r o k u .
Z a j ę c i e z a ś A u s t r i i i pogranicza z i e m czeskich m i a ł o Rzeszy
p r z y n i e ś ć p o w a ż n e wzmocnienie p o z y c j i strategicznej i gospodar-
1 2
Wynika to już jasno z lektury Mein Kampf; zob. też R. K v a ć e k
V. O 1 i v o v a, cyt. dz., s. 116.
1 3
Np. argument rzekomego skrzywdzenia Niemiec przez traktat wersal­
ski i odmówienia Austrii prawa do połączenia z Rzeszą. Zob. M. G i l b e r t
R. G o t t , The Appeasers (London 1963), rozdz. I ; A . J . P. T a y l o r , The
Origms of the Second World War (London 1963, I I wyd.), rozdz. I — I I I ,
passim.
90
dalszych a k c j i w k i e r u n k u w s c h o d n i m , przeciw Polsce i przeciw
ZSRR.
R o z p o c z ę t o w i ę c n a j p i e r w d z i a ł a ć przeciw s a m o d z i e l n o ś c i p a ń ­
stwa austriackiego, k t ó r ą , j a k w s p o m n i e l i ś m y w y ż e j , H i t l e r t a k
pogardliwie t r a k t o w a ł .
Od razu w 1933 r . w i e l e p o s u n i ę ć o r g a n ó w p a ń s t w o w y c h h i t l e ­
r o w s k i e j Rzeszy l u b w ł a d z N S D A P m u s i a ł o ś w i a d c z y ć , że sprawa
opanowania A u s t r i i jest w oczach B e r l i n a r z e c z ą p i l n ą i ż e w y d a j e
s i ę ona ł a t w a do w y k o n a n i a . H i t l e r p o d k r e ś l a ł często, że nie m o ż e
z r e z y g n o w a ć ze s w y c h r o d a k ó w w A u s t r i i , j a k to np. o ś w i a d c z y ł
14
na posiedzeniu r z ą d u Rzeszy 26 maja 1933 r . S z c z e g ó l n i e p i l n i e
z a b i e g a ł k o ł o s p r a w y austriackiej n o w y h i t l e r o w s k i szef s p r a w i e ­
d l i w o ś c i Rzeszy (a p ó ź n i e j gubernator okupowanej Polski) Hans
F r a n k , k t ó r y j u ż w m a r c u 1933 w y s t ą p i ł po p r o s t u z p o g r ó ż k a m i
pod adresem r z ą d u w i e d e ń s k i e g o , p r z e c i w czemu p o s e ł a u s t r i a c k i
w B e r l i n i e , Tauschitz, daremnie p r o t e s t o w a ł u samego H i t l e r a .
F r a n k p r z y b y ł n a s t ę p n i e do A u s t r i i osobiście, w m a j u 1933, b y
d o k o n a ć g e s t ó w p r o p a g a n d o w y c h na rzecz a u s t r i a c k i c h h i t l e r o w ­
c ó w i Anschlussu, c h o ć r z ą d w i e d e ń s k i w y p o w i e d z i a ł się przeciw
15
tej w i z y c i e . A b y A u s t r i i z a d a ć cios gospodarczy i o s ł a b i ć j e j
z d o l n o ś ć oporu oraz b y p o d j u d z i ć przeciw j e j r z ą d o w i l u d n o ś ć ,
u n i e m o ż l i w i o n o p r a k t y c z n i e , licznie d o t ą d A u s t r i ę o d w i e d z a j ą c y m ,
t u r y s t o m n i e m i e c k i m p r z y j a z d do tego k r a j u , co gospodarka a u ­
striacka silnie o d c z u ł a i co istotnie w y w o ł a ł o sarkanie d o t k n i ę t e g o
finansowo s p o ł e c z e ń s t w a przeciw r z ą d o w i . P r z e r w a n o t a k ż e p r o ­
wadzone w t e d y r o k o w a n i a handlowe, co z m n i e j s z y ł o eksport a u ­
s t r i a c k i do Rzeszy . 16
Wobec coraz bardziej p r o w o k a c y j n y c h w y s t ą p i e ń h i t l e r o w s k i c h
r z ą d w i e d e ń s k i l a t e m 1933 z a k a z a ł d z i a ł a l n o ś c i tej p a r t i i w A u s t r i i ;
o d p o w i e d z i ą b y ł a ostra i coraz g w a ł t o w n i e j s z a propaganda h i t l e -
1 4
A D A P , C / I , nr 262; Hitler wyrażał tam obawę, że Austriacy przestaną
czuć się Niemcami i że staną się czymś w rodzaju S z w a j c a r ó w (przypomniał
tam też swój sąd, wyrażony w Mein Kampf, jakoby Habsburgowie „sla-
wizowali" Austrię); por. G e h 1, s. 55.
1 5
A D A P , dok. 219, 234, 249 i nast.; F R U S , 1933/1, s. 426 i nast.; por.
G o l d i n g e r , G R O , s. 203; E i c h s t a d t , s. 28—29.
1 8
Jak w y ż e j , a nadto F . F u n d e r, Ais Osterreich den Sturm bestand...
(Wien—Munchen 1957), s. 92 i nast,; J . G a w r o ń s k i , Moja misja w Wied­
niu (Warszawa 1965), s. 36—37.
91
 r o w s k a prowadzona przez radio z M o n a c h i u m przez niejakiego
Habichta, wydalonego z A u s t r i i p r z y w ó d c ę N S D A P , k t ó r y o d t ą d
z B a w a r i i k i e r o w a ł a k c j ą d y w e r s y j n ą i s a b o t a ż o w ą s w y c h podko­
m e n d n y c h w A u s t r i i . R z ą d w i e d e ń s k i z n a j d o w a ł się w coraz t r u d ­
n i e j s z y m p o ł o ż e n i u i m ó g ł Uczyć t y l k o na pomoc z z e w n ą t r z .
S i ł y h i t l e r o w c ó w w A u s t r i i stale r o s ł y , r ó w n o l e g l e ze w z r o s t e m
poparcia udzielanego i m z Rzeszy. A nie b y ł y one m a ł e jeszcze
p r z e d d o j ś c i e m N S D A P do w ł a d z y w Niemczech. J u ż w 1931 r .
z zadowoleniem k o n s t a t o w a ł i c h w z r o s t ś w i e ż o p r z y b y ł y do W i e d ­
nia p o s e ł Rzeszy K u r t R i e t h " . Pozycja niemiecka w sensie w p ł y ­
w ó w B e r l i n a o p i e r a ł a s i ę t a k ż e , j a k o t y m j u ż wspomniano, na
z w i ę k s z a j ą c e j się ustawicznie penetracji gospodarczej, co podpo­
r z ą d k o w y w a ł o coraz silniej ż y c i e ekonomiczne A u s t r i i o ś r o d k o m
f i n a n s o w y m z Niemiec.
3 t u k u C z e c h o s ł o w a c j i , z p o l i t y k i , do k t ó r e j na p e w n o nie p r z y s t ę ­
Europa nie d o c e n i ł a zrazu n i e b e z p i e c z e ń s t w a , j a k i e dla p o k o j u
powszechnego, z w ł a s z c z a z a ś dla m n i e j s z y c h s ą s i a d ó w Niemiec,
s t a n o w i ł o d o j ś c i e faszyzmu do w ł a d z y w Rzeszy. J u ż pierwsze
m i e s i ą c e okresu h i t l e r o w s k i e g o ś w i a d c z ą , ż e z n o w y m u s t r o j e m
w Niemczech mocarstwa zachodnie w s p ó ł p r a c o w a ł y b y nader c h ę t ­
nie, z a c h ę c a n e stale p o d k r e ś l a n y m a n t y s o w i e t y z m e m h i t l e r o w ­
c ó w . Co p r a w d a , idea „ d y r e k t o r i a t u europejskiego", P a k t u Czte­
rech, porozumienia W i e l k i e j B r y t a n i i i F r a n c j i z W ł o c h a m i ,
i N i e m c a m i , w y s u n i ę t a z p o c z ą t k i e m 1933 r. przez Mussoliniego,
z r o d z i ł a się w c z e ś n i e j i raczej n i e z a l e ż n i e od o b j ę c i a w ł a d z y
18
w Niemczech przez r e ż i m p o k r e w n y w ł o s k i e m u f a s z y z m o w i .
A l e z a r ó w n o W ł o c h y , jak oba mocarstwa zachodnie p e r t r a k t o ­
w a ł y z r z ą d e m h i t l e r o w s k i e j Rzeszy co do zawarcia owego n i e ­
s ł a w n e g o p a k t u , m o ż e z ł u d z o n e t y m , że na razie fasada d y p l o m a c j i
Rzeszy w n i c z y m się nie z m i e n i ł a , że na czele A u s w a r t i g e s A m t
« Raport z 4 grudnia 1931, w Deutsches Zentral Archiv (Potsdam), zob.
E . Ruppeł, cyt. dz., s. 477.
1 8
Nie tu miejsce, by szerzej o m a w i a ć sprawę Paktu Czterech; przed­
stawiają ją wystarczająco autorzy przeglądów historii dyplomatycznej (Re-
nouvin, Baumont, Duroselle, też HD, I I I ) ; genezę tego pomysłu w y j a ś n i a
M. D o n o s t i , Mussolini e l'Europa (Roma 1945), s. 32 i nast.; por. K . H .
J a r a u s c h , The Four Power Pact 1933 (Madison, Wisc. 1965); Z. M a z u r,
Pakt Czterech (Poznań 1979); por. OĆZP, s. 205 i nast.
92
s t a ł ten sam co poprzednio m i n i s t e r , znany z r e s z t ą A n g l i k o m
i W ł o c h o m b y ł y ambasador w i c h k r a j a c h , j a k wreszcie i t y m , i ż
stanowiska a m b a s a d o r ó w n i e m i e c k i c h w L o n d y n i e , P a r y ż u i R z y ­
mie (przy K w i r y n a l e ) p o z o s t a w a ł y obsadzone przez t y c h samych
co p r z e d t e m d y p l o m a t ó w , z k t ó r y c h a n i jeden nie b y ł h i t l e r o w ­
cem
Jak wiadomo, p r o j e k t „ d y r e k t o r i a t u " mocarstw u z u r p u j ą c y c h
sobie p r a w o decydowania o sprawach m n i e j s z y c h p a ń s t w z r o d z i ł
— niestety na k r ó t k o i bez dalszych s k u t k ó w — m o ż l i w o ś ć w s p ó ł ­
pracy d w u najbardziej z a g r o ż o n y c h n i e m i e c k i m r e w i z j o n i z m e m
20
k r a j ó w , P o l s k i i C z e c h o s ł o w a c j i . C h w i e j n o ś ć i niekonsekwencja
p a ń s t w M a ł e j E n t e n t y , k t ó r e po u s p o k a j a j ą c y c h zapewnieniach
F r a n c j i p o r z u c i ł y s w ę n e g a t y w n ą p o l i t y k ę wobec p r o j e k t u „ d y ­
a
r e k t o r i a t u " , u ł a t w i ł a n o w e m u (od jesieni 1932) szefowi polskiej
p o l i t y k i zagranicznej, B e c k o w i , wycofanie się z c h w i l o w e g o z w r o ­
p o w a ł on w ogóle z przekonaniem**.
D y p l o m a c j a oficjalna Rzeszy w z i ę ł a zaraz p o t e m w y d a t n y u d z i a ł
w p r z y g o t o w a n i a c h do agresji. M i n i s t e r N e u r a t h p o d p i s a ł d e c y z j ę ,
z a i n i c j o w a n ą przez H i t l e r a , w y s t ą p i e n i e Niemiec z k o n f e r e n c j i
2 3
rozbrojeniowej i z L i g i N a r o d ó w . S t a ł o się to j e s i e n i ą 1933,
w n i e c a ł y r o k od o b j ę c i a w ł a d z y przez N S D A P . D y p l o m a c j a o f i ­
cjalna Niemiec s t a n ę ł a j u ż na w s p ó l n e j p l a t f o r m i e z p a r t i ą r z ą ­
dzącą, o d r z u c a j ą c t ę d o n i o s ł ą f o r m ę w s p ó ł p r a c y m i ę d z y n a r o d o ­
w e j , k t ó r a m o g ł a d a ć pewne gwarancje z a g r o ż o n y m d y n a m i z m e m
Rzeszy m n i e j s z y m j e j s ą s i a d o m . W y s t ą p i e n i e Rzeszy z L i g i N a -
1 9
Londyn — L . von Hoesch, Paryż — R. Koster, Rzym (Kwirynał) —
U. von Hassell, wszyscy mianowani przed 1933.
2 0
O tym g ł ó w n i e cyt. praca J . K o z e ń s k i e g o , Czechosłowacja..., tam
dalsza literatura, ale potrzebne czechosłowackie naświetlenie; warto z w r ó ­
cić u w a g ę na raport posła niemieckiego w Pradze, Kocha, z 25 kwietnia
1933, twierdzący, że daje się tam zauważyć nacisk polski na rzecz wojny
Prewencyjnej: A D A P C / I , nr 184.
2 1
Por. przyp. 18; dyplomacja Rzeszy śledziła bacznie tę sprawę: A D A P
3W., nr 271—272, 300, 303, 315, 387, nadto przypisy na s. 223; zob. też T . K u ź ­
m i ń s k i , Polska, Francja, Niemcy 1933—1935 (Warszawa 1963), s. 90 i nast.
2 2
Nieprzekonywająco tłumaczy się sam B e c k , Dernier rapport (Neu-
chatel 1951), s. 41—42; powtarza to za nim R. D ę b i c k i , cyt. dz., s. 71;
brak obszerniejszego naświetlenia czechosłowackiego.
2 8
Zob. ZD 5/1933, s. 339—345; A D A P C / I , nr 499—500; D B F P 2/VI, rozdz.
K P R U S 1933/1, s. 265 i nast.; por. A. F r a n c o i s-P o n c e t, Souvemrs
d'une ambassade d Berlin (Paris 1946), s. 151 i nast.
93
r o d ó w z w a l n i a ł o j ą od z o b o w i ą z a ń wobec i n n y c h j e j c z ł o n k ó w ,
u
m . i n . wobec A u s t r i i i C z e c h o s ł o w a c j i . W y d a j e się, ż e w Warsza­
w i e , nie z a a n g a ż o w a n e j jeszcze w e f l i r t z B e r l i n e m , n a l e ż y c i e zro­
zumiano w t e d y znaczenie owego k r o k u Niemiec i r o z w a ż a n o j a k o ­
b y m o ż l i w o ś ć czynnego w y s t ą p i e n i a przeciw Rzeszy — w s p ó l n i e
z F r a n c j ą , g d y b y się na to z d e c y d o w a ł a . Takie p l a n y w o j n y p r e ­
w e n c y j n e j przeciw N i e m c o m w y d a j ą się prawdopodobniejsze n i ż
— na d o m y s ł a c h o p i e r a j ą c a się p o g ł o s k a o podobnych planach —
p ó ł r o k u w c z e ś n i e j *. Jak wiadomo, r e a l n y c h k s z t a ł t ó w c a ł a ta
sprawa nie p r z y b r a ł a , c h o ć z m a r n o w a n o w t e d y -ostatnią s z a n s ę
z a p o b i e ż e n i a n i e b e z p i e c z e ń s t w u jednakowo g r o ź n e m u dla P o l ­
ski, j a k i dla F r a n c j i , a t a k ż e i dla w i e l u i n n y c h jeszcze k r a j ó w ,
z w ł a s z c z a w Europie ś r o d k o w e j i wschodniej.
Sfery r z ą d z ą c e w Polsce, w s w o i m z a ś l e p i e n i u p r z e c e n i a j ą c s i ł y
w ł a s n e , a nie d o c e n i a j ą c niemieckich, o d c z u w a ł y dalej n i e c h ę ć do
współpracy z czynnikami demokratycznymi, a w y r a ź n ą sympatię
dla faszyzmu niemieckiego.
J e s i e n i ą 1933 p o s t a n o w i ł y w e j ś ć na d r o g ę porozumienia z Rze­
szą, co w d a n y m momencie o d p o w i a d a ł o t a k ż e d o r a ź n e j t a k t y c e
H i t l e r a . Nie t u miejsce na bliższe o m a w i a n i e tej fatalnej de­
cyzji . 85
Z w r ó c i ć t y l k o n a l e ż y u w a g ę na j e d n ą z p r z e s ł a n e k rozumowania
t y c h k ó ł w Warszawie. Przekazuje n a m ją w swej apologii g ł ó w n y
w y k o n a w c a i chyba t a k ż e w s p ó ł i n i c j a t o r tej p o l i t y k i — Beck. Po­
w o ł u j ą c się p r z y t y m na zdanie P i ł s u d s k i e g o , Beck stwierdza, że
n o w ą p o l i t y k ę wobec Niemiec budowano na fakcie, że H i t l e r b y ł
z pochodzenia A u s t r i a k i e m , a jego w s p ó ł p r a c o w n i c y pochodzili
2 4
Por. nadto W a 11 e r s, s. 549—550; Rzeszę jednak o b o w i ą z y w a ł Pakt
Kellogga z r. 1928, wykluczający wojnę.
2 3
T. K u ź m i ń s k i , jw., s. 40 i nast., por. jednak H. B a t o w s k i , List.
W: Najnowsze dzieje Polski 1914—1939. V (1962, s. 225—228); ostatnio W. J ę-
d r z e j e w i c z, The Polish Plan for a „Preventive War" against Germany
in 1933. „Polish Review" X I / 1 (N. York 1966), s. 62—91; D T J S , I, s. 81—82;
Protokół konferencji w Warszawie z 21 października 1933; nadto W o j C i e ­
c h o w s k i , s. 28 i nast.
2 6
Do tej kwestii W o j c i e c h o w s k i , jw., nadto monografia K . L a p-
t e r , Pakt Piłsudski — Hitler (Warszawa 1962) i ogłoszone również przez
K . L a p t e r a dokumenty w Studiach z najnowszych dziejów powszech­
nych V (1964), s. 241—289; pobieżnie J . K o r b e l , cyt. dz., s. 275 i nast.;
ciekawe szczegóły anegdotyczne N. P. C o m n e n e , l responsabili (Verona
1949), s. 176 i nast; por. H . A. J a c o b s e n , cyt. dz., s. 403 i nast.
94
z Niemiec zachodnich i p o ł u d n i o w y c h , że zatem nowe k i e r o w ­
n i c t w o Rzeszy nie s k ł a d a ł o się z P r u s a k ó w , elementu t r a d y c y j n i e
27
najbardziej antypolskiego .
Jak j u ż zaznaczono w y ż e j (we W s t ę p i e ) , b y ł o to r o z u m o w a n i e
c a ł k o w i c i e b ł ę d n e , k r ó t k o w z r o c z n e i naiwne. Nie u w z g l ę d n i a ł o ono
f a k t u , że zjednoczenie u m y s ł o w e Niemiec p o s t ą p i ł o bardzo dale­
ko j u ż w poprzednich d z i e s i ę c i o l e c i a c h , p r z y c z y m prusactwo zdo­
łało n a r z u c i ć s w ą s z o w i n i s t y c z n ą i z a b o r c z ą , specjalnie p r z y t y m
a n t y p o l s k ą , m e n t a l n o ś ć c a ł e m u s p o ł e c z e ń s t w u Rzeszy, ściślej m ó ­
wiąc — całej b u r ż u a z j i niemieckiej, a więc t a k ż e prowincjom
zachodnim i p o ł u d n i o w y m . W i ę k s z o ś ć k i e r o w n i k ó w p a r t i i h i t l e ­
r o w s k i e j p r z e s z ł a t e ż d o k s z t a ł c e n i e szowinistyczne i i m p e r i a l i ­
styczne w okopach I w o j n y ś w i a t o w e j , w szeregach a r m i i cesar­
skiej.
Atmosfera s z o w i n i z m u i z a b o r c z o ś c i p a n u j ą c a w prasie niemiec­
k i e j podczas t a m t e j w o j n y u r a b i a ł a m e n t a l n o ś ć ż o ł n i e r z y i t y m
bardziej s z a r ż w y ż s z y c h . Nader w i e l u b l i s k i c h w s p ó ł p r a c o w n i k ó w
H i t l e r a b y ł o d a w n y m i oficerami l u b podoficerami a r m i i cesar­
M
skiej . O ile z a ś chodzi o samego „ F i i h r e r a " , wspomniano j u ż
w y ż e j , j a k ą n i e n a w i ś ć do S ł o w i a n w y n i ó s ł on ze swej m ł o d o ś c i
s p ę d z o n e j w A u s t r i i , i nie ulega w ą t p l i w o ś c i , że zaszczepił ją p ó ź ­
niej, m . i n . s w y m p r o g r a m o w y m d z i e ł e m Mein Kampj, Niemcom
w Rzeszy.
O ile chodzi o stosunek h i t l e r o w s k i c h Niemiec do C z e c h o s ł o w a ­
c j i , s t w i e r d z i ć m o ż n a , że s w o j ą s z c z e g ó l n i e s i l n ą n i e c h ę ć do Cze­
chów Hitler potrafił wpoić swoim najbliższym w s p ó ł p r a c o w n i ­
k o m , i n n y m k i e r o w n i k o m N S D A P , p o c h o d z ą c y m z Rzeszy, c h o ć b y
2 7
B e c k , s. 29 W teorii tak było: poza Austriakiem Hitlerem, nie byli
Prusakami: Góring (z Bawarii), Rosenberg (z Estonii), zastępca Hitlera
w Partii Hess urodził się w Afryce, a nadto wicekanclerz Papen i minister
spraw zagranicznych Neurath pochodzili z Niemiec zachodnich. Ale w prak­
tyce nie miało to znaczenia!
2 8
Hitler osobiście dosłużył się tylko stopnia gefreitra.
95r

n a w e t z j e j zachodnich czy p ó ł n o c n y c h o b s z a r ó w , nie mającym
w i ę c osobistych p o w o d ó w do t e j n i e c h ę c i . a
H i t l e r nie m ó g ł zaraz po o b j ę c i u w ł a d z y z a j ą ć się r e a l i z a c j ą
swego wielkoniemieckiego p r o g r a m u w p o l i t y c e zagranicznej, g d y ż
z b y t w i e l e m i a ł p o c z ą t k o w o k ł o p o t ó w na terenie w e w n ę t r z n y m .
Ponadto do realizacji p l a n ó w zaborczych trzeba p o s i a d a ć odpo­
w i e d n i ą siłę m i l i t a r n ą , a tej w 1933 r. Rzesza jeszcze nie m i a ł a .
S t ą d w y w o d z i ł o się p o c z ą t k o w e umiarkowanie, m.in. n a w i ą z a n i e
r o z m ó w z P o l s k ą , p r z y p o d k r e ś l e n i u jednak od razu negatywnego
30
stanowiska wobec polskiego P o m o r z a , oraz f o r m a l n i e p o p r a w ­
n y t o n w stosunku do C z e c h o s ł o w a c j i , a nawet A u s t r i i . U m i a r ten
nie o z n a c z a ł o c z y w i ś c i e wyrzeczenia się p l a n ó w agresywnych, lecz
j e d y n i e i c h o d ł o ż e n i e na p ó ź n i e j .
W A u s t r i i i C z e c h o s ł o w a c j i m i e l i tymczasem d z i a ł a ć m i e j s c o w i
zwolennicy Hitlera i pokrewne ugrupowania nacjonalistów
wszechniemieckich. Oficjalnie Rzesza w o l a ł a z a c h o w y w a ć p e w n ą
p o w ś c i ą g l i w o ś ć , k t ó r e j z w o l e n n i k a m i b y l i , p r z y n a j m n i e j na ze­
w n ą t r z , sam szef A u s w a r t i g e s A m t , N e u r a t h , i jego z a s t ę p c a ,
Bulow . 31
Bardzo charakterystyczna b y ł a rozmowa, k t ó r ą H i t l e r o d b y ł
9 lutego 1933, w i ę c w d z i e s i ę ć zaledwie d n i po o b j ę c i u w ł a d z y ,
z berlińskim posłem Czechosłowacji, Mastnym. W rozmowie tej
n o w y kanclerz Rzeszy p o r u s z y ł s p r a w ę t o c z ą c e g o s i ę w t e d y
w B r n i e m o r a w s k i m procesu c z ł o n k ó w nacjonalistycznej o r g a n i ­
3a
zacji N i e m c ó w sudeckich, V o l k s s p o r t . Z a s t r z e g a j ą c się, że nie
chce i n g e r o w a ć w w e w n ę t r z n e s p r a w y C z e c h o s ł o w a c j i , H i t l e r za­
k w e s t i o n o w a ł p r a w d z i w o ś ć u j a w n i o n y c h w procesie f a k t ó w co do
łączności b o j ó w e k N S D A P , t z w . SA, z r e g u l a r n ą a r m i ą Rzeszy oraz
z a p r z e c z y ł k o n t a k t o m m i ę d z y N S D A P a a n a l o g i c z n ą p a r t i ą w Cze-
» Świadczy o tym zachowanie się ich wszystkich w r. 1938/1939, z w ł a ­
szcza np. Góringa; poza tym działała dyscyplina partyjna: nienawidzono,
kogo Fiihrer kazał nienawidzić.
3 8
Jak wspomniano na początku niniejszej książki, nie jest m o ż l i w e oma­
wianie w niej osobno stosunków polsko-niemieckich.
3 1
G e h 1, s. 59. Niemniej lektura dokumentów niemieckich przekonuje,
że Neurath od samego początku odnosił się bardzo niechętnie do Czecho­
słowacji.
8 2
O tej organizacji C e s a r - C e r n y , I I , s. 170—171; dodać warto, że
ruch Henleina wyrósł również z organizacji gimnastycznych.
96
3 3
ć h o s ł o w a c j i , D N S A P . P r z y t e j okazji z a z n a c z y ł , że pragnie u t r z y ­
34
m y w a ć przyjazne stosunki z s ą s i a d a m i Niemiec .
O c z y w i ś c i e , znamienna ta r o z m o w a m i a ł a na celu j e d y n i e u ś p i e ­
nie c z u j n o ś c i P r a g i i o d s u n i ę c i e m o ż l i w y c h k o m p l i k a c j i , ' k t ó r e
W d a n y m momencie m o g ł y b y dla B e r l i n a b y ć nader niedogodne.
Z tego t e ż w z g l ę d u pozostawiono w Pradze na stanowisku posła
p r z e b y w a j ą c e g o t a m j u ż od 1921 r., typowego d y p l o m a t ę okresu
weimarskiego, W a l t e r a Kocha, k t ó r y nie b y ł h i t l e r o w c e m , ale s ł u ­
żył k a ż d e m u r z ą d o w i , a m i a ł n i e z ł e stosunki w c z e c h o s ł o w a c k i c h
kołach rządowych.
Czy k o ł a te d a w a ł y się w p r o w a d z i ć w b ł ą d p o k o j o w y m i na r a ­
zie o ś w i a d c z e n i a m i H i t l e r a , t o inna sprawa. N i e m n i e j k i e r u j ą c y
c z e c h o s ł o w a c k ą p o l i t y k ą z a g r a n i c z n ą B e n e ś s t a r a ł s i ę na razie p o d ­
t r z y m y w a ć dotychczasowe p o p r a w n e stosunki z B e r l i n e m , w z o ­
r u j ą c się p r z y t y m , j a k i w k a ż d y m n i e m a l i n n y m w y p a d k u , na
stanowisku P a r y ż a . D o p i e r o po w y s t ą p i e n i u Niemiec z L i g i N a r o ­
d ó w B e n e ś w y g ł o s i ł w parlamencie p r a s k i m , dnia 31 p a ź d z i e r n i k a
1933, p r z e m ó w i e n i e , w k t ó r y m dość t r z e ź w o i t r a f n i e ocenił n o w ą
s y t u a c j ę m i ę d z y n a r o d o w ą i stosunki c z e c h o s ł o w a c k o - n i e m i e c k i e .
W a r t o p r z y t o c z y ć p a r ę u s t ę p ó w z tego p r z e m ó w i e n i a :
Moim zdaniem ostateczne cele i ideały polityki Stresemanna, ogólnie
biorąc, nie były zbyt odległe od ostatecznych celów politycznych dzisiej­
szych Niemiec. Różniły się tylko metodami, zewnętrznymi wypowiedziami
oraz w i ę k s z y m zrozumieniem celów, dążeń i potrzeb reszty Europy, co wy­
wierało przez to w p ł y w także na taktykę i postępowanie Rzeszy za Stre­
semanna [...] Od zjednoczenia narodu niemieckiego w epoce nowożytnej
poprzez rewolucję r. 1848 polityka niemiecka miała swój wszechniemiecki
fundament, miała go polityka Rzeszy za Wilhelma I I i ma go także poli­
tyka Niemiec dzisiejszych. Z tym Europa musi liczyć się jako z oczywistym
faktem i według tego sobą pokierować [...] 8 8
Dzisiejsze Niemcy jednakowoż uznały metody i tempo Niemiec Strese­
manna, realizujące niemieckie cele narodowe, za zbyt powolne; przerwały
linię rozwojową i zaczęły używać metod radykalniejszych. N a s t ę p s t w e m
tego jest we wszystkich niemal państwach europejskich zaskoczenie zwięk­
szoną ekspansywnością dynamizmu niemieckiego, gdzieniegdzie nawet prze-
8 8
Było to oczywiste kłamstwo, gdyż łączność między DNSAP a NSDAP
istniała jak najbardziej konkretnie (była o tym mowa).
** Raport Mastnego z 9 lutego 1933: E P P A , dok. 2 (nieznany jest czeski
oryginał i brak niemieckiego odpowiednika w ADAP).
* Wielokropek jak w źródle, z którego tu cytuje się ten tekst — zob.
nast. przypis.
7 R o k 1933.
97
 strach, uświadomienie sobie tej zmiany w stosunku sil, której jak się k i# pierwszej p o ł o w i e 1933 r., w z w i ą z k u z p r o j e k t e m P a k t u Czte­
zdaje, oczekiwano nieco później. Zaczyna się wyciągać z tego wnioski poli­
36
tyczne i układa własną politykę i taktykę .
„ Ś w i ę t e s ł o w a " — c h c i a ł o b y się p o w i e d z i e ć ! Niestety z a k o ń c z e ­
nie tego p r z e m ó w i e n i a b y ł o j u ż niezbyt zgodne z r z e c z y w i s t o ś c i ą :
o w y c h n i e z b ę d n y c h w n i o s k ó w p o l i t y c z n y c h w ł a ś c i w i e nigdzie nie
z a c z ę t o w y c i ą g a ć , p r z y n a j m n i e j w potrzebnej mierze. N i e s t a ł o
się to w w y s t a r c z a j ą c y c h r o z m i a r a c h nawet w C z e c h o s ł o w a c j i ,
a sam B e n e ś , czy j a k o m i n i s t e r spraw zagranicznych do jesieni
1935, czy prezydent r e p u b l i k i od tego czasu ( m a j ą c y nadal decy­
d u j ą c y w p ł y w na p o l i t y k ę z a g r a n i c z n ą ) — nie u m i a ł w y c i ą g n ą ć
t a k i c h w ł a ś n i e w n i o s k ó w dla w ł a s n e j p o l i t y k i we w ł a ś c i w y m
czasie.
K o n t y n u o w a ł on raczej całą s w ą d o t y c h c z a s o w ą t a k t y k ę szuka­
nia k o m p r o m i s ó w ze w s z e l k ą c e n ę , b e z c e l o w ą w stosunku do h i ­
t l e r y z m u , oraz ś l e p o w i e r z y ł w s w ą d o t y c h c z a s o w ą p o l i t y k ę s o j u ­
szów, k t ó r e nie b y ł y jednak dostatecznie podbudowaneNato­
miast z a n i e d b a ł n i e z b ę d n y c h k r o k ó w w dziedzinie w e w n ę t r z n e j ,
k t ó r e m u s i a ł y b y p o l e g a ć na u t w o r z e n i u szerokiego f r o n t u wszyst­
k i c h sił d e m o k r a t y c z n y c h i na w y r ó w n a n i u n i e p o r o z u m i e ń ze S ł o ­
3S
wakami .
Szanse polepszenia w ł a s n e j s y t u a c j i m i a ł a d a ć Pradze zainaugu­
rowana wówczas polityka zbliżenia z Polską, k t ó r ą Beneś chciał
r o z p o c z ą ć w t e d y w ł a ś n i e , g d y po stronie polskiej szansa powodze­
nia t e j p r ó b y w y d a t n i e się z m n i e j s z y ł a . B y ł o to po prostu co n a j ­
m n i e j o r o k za p ó ź n o . M i a n o w i c i e nie b y ł o na to szans o d c h w i l i
o b j ę c i a steru polskiej p o l i t y k i zagranicznej przez J ó z e f a Becka
(listopad 1932). B y ł on najbardziej antyczesko nastawiony s p o ś r ó d
3
w s z y s t k i c h polskich szefów tego resortu ".
Jak wspomniano w y ż e j , k r ó t k o t r w a ł a szansa z b l i ż e n i a istniała
3 8
E . B e n e ś , Pameti. Od Mnichova k nove vdlce a k novemu vltezstvl
(Praha 1947, dalej cytowane: B e n e ś P), s. 6—7.
3 7
Nie uzupełniono ich konwencjami wojskowymi; zob. H . B a t o w s k i ,
Wojskowe sojusze Czechosłowacji, P Z 2/1961, s. 289—306.
8 8
O tym H . B a t o w s k i , Zarys dziejów Słowacji 1918—1937 i dalsza
literatura — zob. przyp. 37 do rozdz. I I .
8 9
Przyczyny tego antyczeskiego nastawienia u Becka zasługiwałyby na
osobne zbadanie, może zaważył tu nie tylko w p ł y w Piłsudskiego. Por.
H. B a t o w s k i , Zur mittel- u. siidosteuropaischen Politik Polens 1932—1939,
OO, Y I I I / 3 (1966), s. 173 i nast.
98
rech, s z a n s ę t ę jednak zmarnowano, p r z y b ł ę d a c h t a k t y c z n y c h
z obu s t r o n n i e w ą t p l i w i e , ale na pewno p r z y niezbyt w i e l k i m
przekonaniu do c a ł e j s p r a w y nowego polskiego m i n i s t r a spraw
zagranicznych. N i e n a l e ż y z a p o m i n a ć , że i s t n i a ł p e w i e n s t a ł y c z y n ­
nik, k t ó r y s t a ł na przeszkodzie z b l i ż e n i u p o l s k o - c z e c h o s ł o w a c k i e ­
m u , a m i a n o w i c i e W ę g r y , stale wobec C z e c h o s ł o w a c j i w r o g i e ,
a w z a j e m n o ś c i ą z a b i e g a j ą c e o dobre stosunki z P o l s k ą . W ó w ­
z
czesnej konstelacji te d w i e rzeczy w y k l u c z a ł y się wzajemnie:
przyjaźń polsko-węgierska i zbliżenie polsko-czechosłowackie
w f o r m i e j a k i e g o ś p a k t u p r z y j a ź n i , a t y m bardziej sojuszu w o j ­
skowego.
Z a r ó w n o Polska, j a k i C z e c h o s ł o w a c j a n i e d o c e n i a ł y niebezpie­
c z e ń s t w a niemieckiego. W s k u t e k fiaska p r ó b z b l i ż e n i a polsko-cze­
c h o s ł o w a c k i e g o N i e m c y h i t l e r o w s k i e z y s k a ł y m o ż l i w i e dogodne
pozycje w y j ś c i o w e , g d y ż w ł a ś n i e t r w a ł a w s p ó ł p r a c a t a m t y c h d w u
p a ń s t w , z w ł a s z c z a w oparciu o p o p i e r a j ą c ą i c h z b l i ż e n i e F r a n c j ę ,
s t a n o w i ć m u s i a ł a b y n a j s k u t e c z n i e j s z ą t a m ę dla ekspansji panger-
manizmu . 40
Polska i C z e c h o s ł o w a c j a r ó ż n i ł y s i ę w ocenie k i e r u n k u t e j eks­
pansji. Beck m i a ł n a d z i e j ę , ż e z w r ó c i s i ę ona w s t r o n ę A u s t r i i
i C z e c h o s ł o w a c j i , a B e n e ś n a i w n i e sądził, ż e „ m i ę d z y C z e c h o s ł o ­
w a c j ą a N i e m c a m i nie ma p r o b l e m ó w t e r y t o r i a l n y c h " , j a k p i s a ł
w o k ó l n e j i n s t r u k c j i do c z e c h o s ł o w a c k i c h p l a c ó w e k d y p l o m a t y c z ­
n y c h w styczniu 1934, po zawarciu polsko-niemieckiego u k ł a d u
o nieagresji. W i n s t r u k c j i t e j w y r a ż a ł n a i w n y s ą d , ż e Polska po­
t r z e b o w a ł a takiego u k ł a d u , a C z e c h o s ł o w a c j a , nie z a g r o ż o n a j a ­
k o b y r e w i z j o n i z m e m n i e m i e c k i m , jest w lepszym p o ł o ż e n i u " .
Faktycznie C z e c h o s ł o w a c j a b y ł a jednak zaniepokojona i wobec
niepowodzenia p r ó b z b l i ż e n i a do P o l s k i , a p o s t ę p u j ą c e g o z b l i ż e n i a
polsko-niemieckiego, p o s t a n o w i ł a s z u k a ć p r z y n a j m n i e j n o m i n a l ­
nego zabezpieczenia w i n n y s p o s ó b . Poza sojuszem z F r a n c j ą (nie-
4 0
Tu można by w s p o m n i e ć np., że Polska i Czechosłowacja łącznie mia­
łyby okrągło 44 min ludności (co prawda, w tym 30% mniejszości narodo­
wych), strategicznie zaś (mimo wbijającego się wtedy między te dwa p a ń ­
stwa, niemieckiego klina śląskiego) jako blok zajmowałyby nader dogodną
pozycję wojskową.
Okólnik z 28 stycznia 1934 — B e n e ś P, s. 17—21 (przypis), p. 5
4 1
s
< - 20): „Żadne hranićni nebo jine spory s Nemeckem nemame a neni nam
tudiź tfeba toho, co udelalo nyni Polsko".
7»
99
 p e ł n y m , g d y ż nie o p a r t y m na k o n w e n c j i w o j s k o w e j ) c e l o w i t e m u
miało służyć zacieśnienie więzów z p a ń s t w a m i Małej Ententy: je­
szcze w l u t y m 1933 d o s z ł o do u t w o r z e n i a S t a ł e j Rady tego b l o ­
4 2
k u . J e d n a k o w o ż a n i J u g o s ł a w i a , ani R u m u n i a d o r a ź n i e nie c z u ł y
się z a g r o ż o n e przez wzrost d ą ż e ń i m p e r i a l i s t y c z n y c h w Rzeszy,
a w p ł y w o w e k o ł a reakcyjne i f a s z y z u j ą c e w obu t y c h p a ń s t w a c h
nawet z s y m p a t i ą p a t r z y ł y na w y p a d k i w Niemczech.
5 R ó w n i e ż socjaldemokraci austriaccy, j a k d ł u g o i c h towarzysze
W A u s t r i i tymczasem, w d r u g i e j p o ł o w i e r. 1933, sytuacja za­
o s t r z a ł a się nadal. R z ą d z ą c y w t e d y i z m i e r z a j ą c y do klerofaszy-
43
stowskiej d y k t a t u r y gabinet Dollfussa p r ó b o w a ł b r o n i ć się p r z e d
r e w o l t ą h i t l e r o w c ó w ś r o d k a m i , k t ó r e b y ł y szkodliwe dla c a ł e g o
s p o ł e c z e ń s t w a austriackiego i z a g r a ż a ł y p o w a ż n i e jego swobodom
44
d e m o k r a t y c z n y m . D n i a 14 marca 1933 Dollfuss oficjalnie p r o ­
k l a m o w a ł u s t r ó j „ a u t o r y t a r n e g o p a ń s t w a stanowego" (autori-
tativer Stdndestaat). B y ł o to r ó w n o z n a c z n e z o d e p c h n i ę c i e m od
w p ł y w u na p o l i t y k ę szerokich w a r s t w demokratycznie m y ś l ą c e ­
go s p o ł e c z e ń s t w a , a z w ł a s z c z a mas robotniczych, o d e p c h n i ę c i e za­
t e m cennych i n i e z b ę d n y c h s o j u s z n i k ó w przeciw n a r a s t a j ą c e m u
n i e b e z p i e c z e ń s t w u z z e w n ą t r z , t j . przeciw ofensywie h i t l e r y z m u ,
p r a g n ą c e g o w ł ą c z y ć A u s t r i ę do scentralizowanych pospiesznie
przez H i t l e r a Niemiec.
O ile Anschluss b y ł w oczach nowego k i e r o w n i c t w a Rzeszy spra-
«* OCZP, s. 199 i nast.; zgryźliwe uwagi Neuratha: A D A P , C / I , dok 31;
tekst układu o Stałej Radzie Małej Ententy: P V T P , s. 333 i nast.; W E P ,
s. 516 i nast.; do tego: E . B e n e ś , Boj o mir a bezpeónost st&tu (Praha
1934), s. 612 i nast.; E . C a m p u s , cyt. dz., s. 117 i nast.; M. V a n k u ,
cyt. dz., s. 77 i nast.; nadto: G. R e i c h e r t , Das Scheitern der Kleiner.
Entente (Munchen 1971), s. 9 i nast.; W. K . W o ł k ó w , Ciermano-jugosław-
skije otnoszenija i razwal Maloj Antanty, 1933—1938 (Moskwa 1966), s. 18
i nast.
4 8
Engelbert Dollfuss był kanclerzem trzykrotnie: 20 maja 1932 — 21 wrze­
śnia 1933, od tej daty do 10 lipca 1934 i wreszcie do swej tragicznej śmier­
ci 25 lipca tego roku. Pierwszy jego gabinet opierał się na koalicji partii
chrześcijańsko-społecznej, chłopskiej (Landbund) i Heimwehry; w drugim
i trzecim gabinecie, już nie opartym na większości parlamentarnej, byli
tylko chrześcijańsko-społeczni i heimwehrowcy. Por. G o l d i n g e r , s. 171
i nast.
4 4
Zob. W. M. T u r o k, Oczerki istorii Awstrii 1929—1938 (Moskwa 1962),
s. 117 i nast.; por. F . F u n d e r, cyt. dz., s. 60 i nast.
100
o c z y w i s t ą i p i l n ą , o t y l e p r z e s t a ł on b y ć a t r a k c y j n y z a r ó w n o
r z ą d z ą c e j teraz w A u s t r i i p r a w i c y k a t o l i c k i e j , j a k t e ż dla ze-
h n i ę t y c h do opozycji s o c j a l d e m o k r a t ó w . A u s t r i a c k i e k o ł a k a t o -
ckie jeszcze na r o k przed o b j ę c i e m w ł a d z y przez h i t l e r y z m m a n i -
e s t o w a ł y swe poczucie j e d n o ś c i z N i e m c a m i . W z w i ą z k u z w i z y -
Dollfussa i jednego z jego n a j b l i ż s z y c h w s p ó ł p r a c o w n i k ó w
p ó ź n i e j s z e g o n a s t ę p c y ) Schuschnigga w B e r l i n i e w 1932 r., k i e ­
dy w Rzeszy w a ż n y m c z y n n i k i e m b y ł o k a t o h c k i e C e n t r u m , doszło
tó
do g o r ą c y c h d e k l a r a c j i na t e m a t w s p ó l n o t y o g ó l n o n i e m i e c k i e j .
w Rzeszy s t a n o w i l i p o w a ż n ą siłę, d ą ż y l i do Anschlussu, a p o t e m
p r z y n a j m n i e j do ścisłego z b l i ż e n i a . J e d n i i d r u d z y jednak, p r a g n ą c
zbliżenia, a nawet Anschlussu, nie chcieli c a ł k o w i t e g o w c h ł o n i ę ­
cia A u s t r i i przez R z e s z ę , lecz m y ś l e l i o j a k i e j ś f o r m i e federacji.
R z ą d z o n a przez N S D A P Rzesza b y ł a w oczach i jednego, i d r u ­
giego obozu w A u s t r i i c z y m ś c a ł k i e m i n n y m n i ż r e p u b l i k a w e i ­
marska. N a s t ą p i ł o w i ę c p o w a ż n e o c h ł o d z e n i e w stosunkach w z a ­
j e m n y c h (jak o t y m j u ż w y ż e j wspomniano). Z o r b i t y w p ł y w u
Niemiec A u s t r i a p r z e s z ł a natomiast pod silny w p ł y w innego p a ń ­
stwa faszystowskiego — W ł o c h Mussoliniego, k t ó r e m i a ł y a m b i c j ę
uzyskania d o m i n u j ą c e g o stanowiska nad ś r o d k o w y m D u n a j e m i na
4 6
B a ł k a n a c h . Z w i ą z a n i e się z i n n y m faszystowskim p a ń s t w e m
w z m o c n i ł o f a s z y z u j ą c e tendencje w A u s t r i i , z b l i ż a j ą c ją w p e w - -
n y m stopniu, j e ś l i chodzi o p o l i t y k ę z a g r a n i c z n ą , do ó w c z e s n y c h
W ę g i e r , a za to o d d a l a j ą c o d C z e c h o s ł o w a c j i , ostatniej w tej części
E u r o p y demokratycznej r e p u b l i k i b u r ż u a z y j n e j z s i l n y m i w p ł y ­
47
wami socjaldemokracji .
Dollfuss z r e s z t ą b y ł na pewno s k ł o n n i e j s z y do u k ł a d a n i a się na-
4 5
O tym E i c h s t a d t , s. 22; na zjeździe partii chrześcijańsko-społecznej
w Celowcu (Klagenfurt) w 1931 gościła delegacja Centrum z Berlina z P a -
penem na czele — F . F u n d e r, jw., s. 11 i nast.
4 8
Zob. M. H. H . M a c a r t n e y , P. C r e m o n a, Italy's Foreign and Co-
lonial Policy (London 1938), s. 192 i nast.; D o n o s t i , s. 30 i nast.; L . S a 1-
v a t o r e l l i , G. M i r a , Storia d'Italia nel periodo fascista (Torino 1959),
s. 652 i nast.
4
' Socjaldemokracja austriacka od końca 1920 mimo swej liczebności
była stale w opozycji, nie osiągając nigdy większości, a odrzucając w e j ś c i e
oo koalicji z prawicą na warunkach tej ostatniej. Czescy socjaldemokraci
utrzymywali jeszcze od czasów przed 1918 ż y w e kontakty z towarzyszami
austriackimi; zob. m.in. Z F i e r l i n g e r , Ve służbach CSR, I (II wyd.,
Praha 1951), s. 27 i nast.
101
 w e t z h i t l e r o w c a m i niż socjaldemokratami. P r ó b o w a ł on w d r u g i e j
p o ł o w i e r o k u r o z m ó w z a u s t r i a c k i m i n a r o d o w y m i socjalistami, ale
nie p r z y n i o s ł o to k o n k r e t n y c h w y n i k ó w . H i t l e r o w c y nie chcieli
4 8
z o b o w i ą z a ć się do respektowania n i e p o d l e g ł o ś c i A u s t r i i . N i e ­
m n i e j , ze w z g l ę d u na o b a w ę przed protestami zagranicy, do p r ó b y
opanowania A u s t r i i w r. 1933 nie doszło. H i t l e r p o s t a n o w i ł odcze­
k a ć , o s i ą g n ą ć j a k i ś sukces w p o l i t y c e zagranicznej i dopiero m a ­
j ą c po t a k i m sukcesie poczucie w i ę k s z e j p e w n o ś c i siebie, s p r ó b o ­
w a ć z r e a l i z o w a ć swe cele w A u s t r i i . T a k i m sukcesem s t a ł o się za­
bezpieczenie Rzeszy p r z e d n i e s p o d z i a n k ą na wschodniej granicy,
a to w s k u t e k podpisania w s t y c z n i u 1934 r . d e k l a r a c j i o nieagresji
z Polską.
6 W t e n s p o s ó b , p r z y p e w n e j na razie p o w ś c i ą g l i w o ś c i d y p l o m a c j i
W B e r l i n i e chciano j e d n a k t a k ż e u ś p i ć c z u j n o ś ć P r a g i . Z t y m
ł ą c z ą się n i e w ą t p l i w i e , czynione j u ż od 1933 r . i na p o c z ą t k u 1934,
s o n d a ż e w sprawie rzekomego z a m i a r u H i t l e r a , b y z a w r z e ć z Cze­
c h o s ł o w a c j ą podobny j a k z P o l s k ą u k ł a d o nieagresji. R o z m o w y
te prowadzone b y ł y przez k o m ó r k ę N S D A P z a j m u j ą c ą się spra­
w a m i z a g r a n i c z n y m i (Aussenpolitisches Amt), k i e r o w a n ą przez
4 9
. Rosenberga. D z i a ł o się to j a k o b y z polecenia H i t l e r a . G d y o t y c h
rozmowach, p r o w a d z o n y c h z p o s ł e m c z e c h o s ł o w a c k i m w B e r l i n i e ,
d o w i e d z i a ł się m i n i s t e r spraw zagranicznych N e u r a t h , b y ł o n
z n i c h rzekomo bardzo niezadowolony i p o s t a r a ł się o i c h zanie­
chanie. W y p o w i e d z i a ł się p r z y tej s p o s o b n o ś c i stanowczo przeciw
50
z a w i e r a n i u takiego u k ł a d u z C z e c h o s ł o w a c j ą . N i e m c o m c i ą ż y ł
nawet, z a w a r t y w r. 1925 w Locarno u k ł a d a r b i t r a ż o w y i n o w y c h
z o b o w i ą z a ń wobec C z e c h o s ł o w a c j i nie zamierzali o n i j u ż podej­
mować.
4 8
G o l d i n g e r , jw.; zob. A D A P C / I , nr 346, 385, 450, 465, 497 oraz
C / I I , nr 20, 35, 71, 143, 253, 263; D B F P , 2/V, rozdz. V i V I I .
4 9
O tym ostatnio R. K v a ć e k, V. V i n ś, K nemecko-óeskoslovenskym
sondaziim ve tficatych letech. ĆCH X I V / 6 (1966), s. 880 i nast. (na podstawie
notatek ówczesnego posła czechosłowackiego w Berlinie Mastnego); do spra­
wy tej jeszcze wrócimy w następnym rozdziale.
5 0
Jak w y ż e j , s. 883—884; w Auswartiges Amt miano wtedy Mastnemu
oświadczyć (ADAP, C / I I , nr 85), że między Rzeszą a Czechosłowacją „nie
ma kwestii granic", ale po to, by uchylić się od ewentualnej propozycji
paktu o nieagresji (por. w y ż e j , przyp. 41).
102
p e w n ą i stale r o s n ą c ą r o l ę , o ile chodzi o nastawienie Trzeciej
Rzeszy do C z e c h o s ł o w a c j i , o d g r y w a ł y stosunki n i e m i e c k o - w ę g i e r ­
skie. Na czele r z ą d u w ę g i e r s k i e g o s t a ł od jesieni 1932 r. z w o l e n -
p i k m e t o d a u t o r y t a r n y c h , nacjonalista w ę g i e r s k i gen. Juliusz
5 1
G ó m b ó s . Swe ambicje rewizjonistyczne, skierowane przeciw s ą ­
siadom W ę g i e r , z a m i e r z a ł on r e a l i z o w a ć p r z y pomocy W ł o c h ,
a nadto Polski, o i l e chodzi o a k c j ę przeciw C z e c h o s ł o w a c j i , prze­
de w s z y s t k i m z a ś Niemiec h i t l e r o w s k i c h . G ó m b ó s u t r z y m y w a ł
stosunki z N S D A P od dawna i zaraz po o b j ę c i u r z ą d ó w przez H i ­
tlera polecił w y r a z i ć m u s w o j ą c z o ł o b i t n o ś ć , a n a s t ę p n i e p o j e c h a ł
52
o k a z a ć ją o s o b i ś c i e , p r z y c z y m znamienne b y ł o , że w i z y t ę —
b ą d ź co b ą d ź szefa r z ą d u jednego p a ń s t w a u drugiego — zorga­
n i z o w a ł y nie m i n i s t e r s t w a spraw zagranicznych obu k r a j ó w , lecz
k o m ó r k a zagraniczna N S D A P bez w i e d z y A u s w a r t i g e s A m t .
oficjalnej, z o s t a ł a j u ż w 1933 r. n a w i ą z a n a ścisła w s p ó ł p r a c a n i e ­
m i e c k o - w ę g i e r s k a na gruncie r e w i z j o n i z m u , k i e r u j ą c a się przede
w s z y s t k i m przeciw C z e c h o s ł o w a c j i . Uzyskawszy p r a w d o p o d o b i e ń ­
53
stwo w s p ó ł p r a c y z jednej s t r o n y — P o l s k i , a z d r u g i e j — W ę ­
gier, k i e r o w n i c t w o Trzeciej Rzeszy u z n a ł o szanse p r z y s z ł e g o w y ­
s t ą p i e n i a p r z e c i w Pradze za w y s t a r c z a j ą c o p o m y ś l n e .
Dlatego t e ż j u ż zaraz od p o c z ą t k u 1934 r. N i e m c y p r o w a d z ą
z d e c y d o w a n ą w a l k ę przeciw w s z e l k i m p r ó b o m u t r w a l e n i a status
quo w Europie ś r o d k o w e j . Jak o t y m b ę d z i e dalej m o w a , u j a w ­
niło się to w y r a z i ś c i e w czasie niemieckiej a k c j i przeciw p r o j e k ­
M
t o w i t z w . P a k t u Wschodniego, od p o ł o w y 1934 r o k u .
Na razie doszło przede w s z y s t k i m do zaostrzenia się niebezpie-
6 1
Zob.: M a c a r t n e y , I, s. 114 i nast.; Gy. J u h a s z, cyt. dz., s. 107
i nast.
8 2
O tym M a c a r t n e y , I , s. 138; MMV, dok. nr 1; zwłaszcza Gy. R a n ­
ie i, II patto tripartito di Roma e la politica esterą delia Germania (1934).
..Studi storici", III/2 (Roma 1962), s. 348; nadto A D A P , C / I , nr 15 i 179.
8 8
Brak wprawdzie danych, jakoby już wtedy toczyły się między War­
szawą a Berlinem rozmowy co do współpracy przeciw Pradze, ale hitle­
rowcy mogli budować na ogólnej atmosferze w stosunkach polsko-czecho­
słowackich, pogarszającej się stale od 1934 r.
6 4
Kwestia Paktu Wschodniego przekracza ramy niniejszej książki. Zob.:
J
- J u r k i e w i c z , Pakt Wschodni. Z historii stosunków międzynarodowych
1934—1935 (Warszawa 1963), tam literatura; HD, I I I , s. 642—644; sporo
dokumentów w Z D 1934—1935, oraz w D T J S , I ; nadto: „Mieżdunarodnaja
« z n " , 1963 nr 6, 7, 8, 10; por. też OCZP, s. 229 i nast.; ostatnio: J . B . D u ­
r o s e l l e , L a decadence 1932—1939 (Paris 1979), s. 70 i nast.
203
c z e ń s t w a dla A u s t r i i . N i e m c y h i t l e r o w s k i e , w y c o f a w s z y się z L i g i
N a r o d ó w , nie z a m i e r z a ł y r e s p e k t o w a ć swoich, ł ą c z ą c y c h się z L i g ą ,
z o b o w i ą z a ń m i ę d z y n a r o d o w y c h . P r o w a d z ą c o t w a r t ą w a l k ę prze­
c i w t r a k t a t o w i wersalskiemu, nie p r z e j m o w a ł y się o b o w i ą z k i e m
respektowania n i e p o d l e g ł o ś c i A u s t r i i . L o n d y ń s k i e g o p r o t o k o ł u
55
z lipca 1933 r. o o k r e ś l e n i u a g r e s j i Rzesza nie p o d p i s a ł a i nie
z w r a c a ł a u w a g i na to, że j e j d z i a ł a l n o ś ć daje się w ł a ś n i e p o d c i ą g ­
n ą ć pod p o j ę c i e p r z y g o t o w a n i a agresji.
7 pragnęła u t r z y m a ć m o n a r c h i ę jak oświadczył w imieniu partii
O i l e A u s w a r t i g e s A m t d b a ł t r o c h ę o zachowanie p o z o r ó w i za­
b i e g a ł o n i e ś c i ą g n i ę c i e na R z e s z ę t r u d n o ś c i , o t y l e d z i a ł a l n o ś ć
N S D A P nie b y ł a n i c z y m ograniczona. P a m i ę t a ć n a l e ż y , iż zaraz
w d r u g i m p u n k c i e p r o g r a m u t e j p a r t i i w y m i e n i o n o w a l k ę o oba­
56
lenie t r a k t a t ó w , t a k wersalskiego, j a k zawartego w St. G e r m a i n .
S t ą d t e ż A u s t r i a z n a j d o w a ł a się wobec n i e b e z p i e c z e ń s t w a stale
r o s n ą c e g o , k t ó r e m u s t a w i ć oporu w ł a s n y m i s i ł a m i nie m o g ł a ,
z w ł a s z c z a po o s t r y m zwrocie na p r a w o , w k i e r u n k u r o d z i m e j o d ­
m i a n y faszyzmu. Z w r o t t e n p o z b a w i ł r z ą d w i e d e ń s k i poparcia
szerokich mas l u d o w y c h , z w ł a s z c z a robotniczych, zorganizowanych
w p a r t i i socjaldemokratycznej l u b k o m u n i s t y c z n e j t e r a z prze­
ś l a d o w a n y c h i stopniowo spychanych w s y t u a c j ę bez w y j ś c i a . K i e ­
r o w n i c t w o socjaldemokracji w y k a z a ł o c h w i e j n o ś ć i b r a k energii,
co p r z y c z y n i ł o się do k l ę s k i powstania r o b o t n i k ó w w l u t y m 1934,
58
k r w a w o s t ł u m i o n e g o przez r z ą d Dollfussa p r z y pomocy w o j s k a .
P r a w i c a austriacka, s k ł ó c o n a z w i e l k ą częścią s p o ł e c z e ń s t w a ,
nie m i a ł a w ł a ś c i w i e jednolitego p r o g r a m u , g d y ż r o z p a d a ł a się na
szereg o d ł a m ó w : p a r t i a c h r z e ś c i j a ń s k o - s p o ł e c z n a , p r a w i c o w a pa­
r a m i l i t a r n a organizacja H e i m w e h r , m o n a r c h i ś c i . O ile c h o d z i ł o
o o b r o n ę n i e z a l e ż n o ś c i p a ń s t w o w e j , j e d y n y m oparciem d l a r z ą d u
56 Tekst: Z D 2/1933, nr 33 i 34, s. 151—161; P V T P , s. 339 i 343.
5 8
W. M a s e r , cyt. dz., s. 642; G . F r a n z-W i 11 i n g, cyt. dz., s. 80;
w Mein Kampf znajdujemy wiele a t a k ó w przeciw tym obu traktatom.
5 7
O zakazie działalności K P A w 1933 T u r o k , s. 193 i nast.
5 8
Tamże, s. 242 i nast.; G o l d i n g e r , s. 186 i nast.; zob.: D B F P , 2/VI,
nr 275, 279; F R U S 1934/11, s. 10—22, A D A P , C / I I , nr 254; por. G a w r o ń ­
s k i , s. 129—131 oraz F i e r l i n g e r , s. 30.
104
pollfussa m o g ł y b y ć W ł o c h y faszystowskie, k t ó r e za o b i e t n i c ę
obrony tej n i e z a l e ż n o ś c i d o m a g a ł y się coraz to n o w y c h a n t y d e m o ­
k r a t y c z n y c h p o s u n i ę ć w austriackiej polityce w e w n ę t r z n e j .
Jedna część obozu r z ą d o w e g o w A u s t r i i w y s u n ę ł a teraz h a s ł o ,
k t ó r e w p o j ę c i u jego z w o l e n n i k ó w s t a n o w i ć m i a ł o p o z y t y w n y ele­
m e n t w systemie obrony n i e z a l e ż n o ś c i , w istocie jednak jeszcze
bardziej z w i ę k s z y ł o g r o ż ą c e j e j n i e b e z p i e c z e ń s t w o . B y ł o to h a s ł o
r e s t y t u c j i m o n a r c h i i , t j . p o w r o t u H a b s b u r g ó w na t r o n a u s t r i a c k i .
G ł ó w n a partia r z ą d o w a , c h r z e ś c i j a ń s k o - s p o ł e c z n a (Christlich-So-
9
ziale Partei* ) b y ł a zawsze prohabsburska, a w listopadzie 1918 r .
w ó w c z e s n y m Zgromadzeniu N a r o d o w y m p o s e ł W i l h e l m M i k l a s ,
b ę d ą c y teraz (od r. 1928) prezydentem R e p u b l i k i A u s t r i a c k i e j . 60
W p ł y w y m o n a r c h i s t ó w z w i ę k s z a ł y się stopniowo o d k o ń c a l a t d w u ­
dziestych, a p r z e b y w a j ą c y w B e l g i i pretendent do t r o n u , a r c y -
k s i ą ż ę O t t o (syn ostatniego cesarza K a r o l a I ) , p o z o s t a w a ł w k o n ­
takcie z p r z y w ó d c a m i p r a w i c y , m . i n . z Dollfussem i jego n a j b l i ż ­
szym w s p ó ł p r a c o w n i k i e m Schuschniggiem ( p ó ź n i e j s z y m k a n c l e ­
M
rzem) . Zdecydowanie antyhabsburska socjaldemokracja austriac­
ka nie m i a ł a j u ż głosu. N a c z o ł o w e stanowiska p a ń s t w o w e dosta­
w a l i się a r y s t o k r a c i , n a l e ż ą c y do r o d z i n t r a d y c y j n i e oddanych
Habsburgom. M o n a r c h i ś c i austriaccy m u s i e l i j e d n a k liczyć się ze
stanowiskiem zagranicy.
W zasadzie, poza N i e m c a m i , p a ń s t w a s ą s i a d u j ą c e z A u s t r i ą , j a k
r ó w n i e ż mocarstwa zachodnie b y ł y za u t r z y m a n i e m j e j n i e z a l e ż ­
ności, ale nie p o p i e r a ł y p r o j e k t ó w r e s t a u r a c j i habsburskiej. P r z e ­
ciw p o w r o t o w i H a b s b u r g ó w kategorycznie w y p o w i e d z i a ł y się Cze­
c 2
c h o s ł o w a c j a i J u g o s ł a w i a , nie p r a g n ę ł y go t a k ż e W ę g r y , a F r a n -
5 9
W ostatnich wyborach parlamentarnych z listopada 1930 partia ta
uzyskała 66 m a n d a t ó w na 165 przeciw 72 socjaldemokratycznym, ale mogła
utworzyć koalicję wraz z innymi partiami mieszczańskimi. „Austrofaszy-
stowska" konstytucja z 1 maja 1934 formalnie zakazała istnienia partii
Politycznych w ogóle.
8 0
Zob. G o l d i n g e r , G R O , s. 60, 236, 349—350; S c h u s c h n i g g , s. 232—
—234.
81
Por. także G a w r o ń s k i , s. 178 i nast. (pewne omyłki, np., że traktat
pokojowy zakazał powrotu Habsburgów: nic takiego tam nie było).
2
Beneś wypowiedział się w wywiadzie dla „Petit Parisien" katego-
ycznie przeciw restauracji habsburskiej (ale por. niżej, przyp. 94: E P P A ,
n r
24); poseł jugosłowiański w Berlinie Balugdźić, tegoż dnia oświadczył
l
« samo Hitlerowi — A D A P , C / I I , nr 309; por. D B F P , 2/VI, nr 331 i 343.
105
 cja i W ł o c h y r ó w n i e ż b y ł y n i e c h ę t n e t e m u p r o j e k t o w i . Mocarstwa
zachodnie b y ł y z w i ą z a n e s w o i m stanowiskiem, z a j ę t y m w 1921 r.
wobec p r ó b y p o w r o t u K a r o l a Habsburga na W ę g r y . Teraz sy­ 6 3
tuacja b y ł a inna, ale w P a r y ż u liczono się z a n t y h a b s b u r s k i m
nastawieniem M a ł e j Ententy, a W ł o c h y m i a ł y p r z e c i e ż s w o j ą
w ł a s n ą , s i l n ą a n t y h a b s b u r s k ą t r a d y c j ę i a r c y k s i ę c i u O t t o n o w i nie
M c ó w k r a j o w y c h , wspomaganych i k i e r o w a n y c h z Rzeszy .
p o w i o d ł y się p r ó b y pozyskania sobie Mussoliniego .
A l e p e r s p e k t y w a restauracji habsburskiej n a p o t y k a ł a najbar­
dziej zdecydowany sprzeciw w j e d n y m p a ń s t w i e : w Niemczech
h i t l e r o w s k i c h . Sam H i t l e r s t a ł się w r o g i e m t e j d y n a s t i i jeszcze
w swej m ł o d o ś c i , czego d a ł d o w ó d w Mein Kampj, gdzie m . i n . za­
r z u c a ł Habsburgom, j a k o b y t ę p i l i n i e m c z y z n ę w A u s t r i i i p o p i e r a l i
6 5
„ s l a w i z a c j ę " p a ń s t w a . Ponadto z w o l e n n i c y c a ł k o w i t e g o zjedno­
czenia w s z y s t k i c h N i e m c ó w wiedzieli, że w X I X w . t a k i e m u zjed­
noczeniu s t a n ę ł y na drodze ambicje p o s z c z e g ó l n y c h d y n a s t i i n i e ­
m i e c k i c h , a z w ł a s z c z a H a b s b u r g ó w . Reakcjonista H i t l e r i jego
otoczenie nie b y l i jednak t a k ż e z w o l e n n i k a m i p o w r o t u Hohenzol­
l e r n ó w na t r o n w B e r l i n i e . W s z a k ż e n a j g o r s z ą e w e n t u a l n o ś c i ą
b y ł b y dla n i c h p o w r ó t H a b s b u r g ó w do A u s t r i i . 66
J e ż e l i m o n a r c h i ś c i ( „ l e g i t y m i ś c i " ) austriaccy sądzili, że p o w r ó t
a r c y k s i ę c i a Ottona i p r z y w r ó c e n i e m o n a r c h i i s t a n o w i ć m o g ł o b y
p e w n i e j s z ą g w a r a n c j ę n i e z a l e ż n o ś c i k r a j u , to ł u d z i l i się na pewno.
H a b s b u r g na t r o n i e w W i e d n i u w latach t r z y d z i e s t y c h m i a ł b y
t y l k o bardzo s ł a b e oparcie w e w n ę t r z n e , g d y ż za m o n a r c h i ą w y ­
p o w i e d z i a ł a b y się m a ł a część s p o ł e c z e ń s t w a , ale n i e w i ę k s z o ś ć ,
podczas g d y druga część w y s t ę p o w a ł a b y przeciw narzuconemu
u s t r o j o w i bardzo silnie. N i e c h ę ć w s z y s t k i c h s ą s i a d ó w u c z y n i ł a b y
CT
m o n a r c h i ę w A u s t r i i r z e c z ą nie do u t r z y m a n i a na d ł u ż s z ą m e t ę .
Francja, W. Brytania i Włochy narzuciły wtedy Węgrom nawet u s t a w ę
o detronizacji Habsburgów, co prawda, wskutek silnych nacisków ze stro­
ny sąsiadów Węgier, wrogich restauracji, do której spośród mocarstw
wtedy tylko Włochy odniosły się negatywnie.
8 4
O stanowisku w ł o s k i m w r. 1934 i później wobec akcji prohabsburskiej:
A D A P , C / I I , nr 478; list Mussoliniego do Gombosa w tej sprawie (1 lipca
1933) - Gy. R a n k i , cyt. dz., s. 373—374.
8 5
Hitler powtórzył to śmieszne oskarżenie na posiedzeniu rządu Rzeszy
26 maja 1933 — zob. w y ż e j , przyp. 14.
8 8
Zob. okólnik Auswartiges Amtu z 14 maja 1934: A D A P , C / I I , nr 448.
8 7
Trafne uwagi ówczesnego premiera czechosłowackiego z jego r o z m ó w
prowadzonych na ten temat z Schuschniggiem — M . H o d ź a, Federation
in Central Europę (London 1942), s. 127—128.
106
p o m o c y z zachodu nie m o g ł a b y się taka monarchia s p o d z i e w a ć
bardziej n i ż r e p u b l i k a w r . 1938, a wiadomo, że republice ż a d n e j
pomocy w ogóle nie udzielono.
Na razie z r e s z t ą , na p o c z ą t k u r . 1934, e w e n t u a l n o ś ć r e s t a u r a c j i
H a b s b u r g ó w n i e z a r y s o w y w a ł a s i ę jeszcze w y r a ź n i e . O w i e l e w y ­
r a ź n i e j s z e natomiast b y ł o n i e b e z p i e c z e ń s t w o ze s t r o n y h i t l e r o w ­
68
I c h d z i a ł a l n o ś ć z a n i e p o k o i ł a r z ą d w i e d e ń s k i do tego stopnia, ż e
p o s t a n o w i ł o n z w r ó c i ć s i ę do mocarstw zachodnich z p r o ś b ą o i n ­
t e r w e n c j ę . W s z c z e g ó l n o ś c i liczono na pomoc w ł o s k ą , ale w zasa­
dzie do o b r o n y n i e z a l e ż n o ś c i A u s t r i i b y ł y z o b o w i ą z a n e w s z y s t k i e
p a ń s t w a , k t ó r e w r. 1922 u d z i e l i ł y t e m u k r a j o w i pomocy f i n a n ­
sowej, s k ł a n i a j ą c j ą w zamian za to do o b i e t n i c y n i e w y r z e k a n i a
się n i e p o d l e g ł o ś c i . W d n i u 17 stycznia 1934 Dollfuss s p r ó b o w a ł
u z y s k a ć w B e r l i n i e zahamowanie a k c j i h i t l e r o w c ó w a u s t r i a c k i c h ,
g r o ż ą c w n i e s i e n i e m s k a r g i do L i g i N a r o d ó w , co jednak p o z o s t a ł o
69
bez w y n i k u . Do wniesienia s k a r g i w rezultacie n i e d o s z ł o na
skutek n e g a t y w n e j o p i n i i w ł o s k i e j . Ostatecznie Dollfuss u z y s k a ł ,
w w y n i k u a p e l ó w s k ł a d a n y c h u w s z y s t k i c h trzech m o c a r s t w za­
chodnich, o g ł o s z e n i e w d n i u 17 lutego t r ó j s t r o n n e j d e k l a r a c j i ,
b r y t y j s k o - f r a n c u s k o - w ł o s k i e j , g ł o s z ą c e j , ż e mocarstwa te zgodnie
stwierdzają konieczność utrzymania niepodległości i całości A u ­
7 0
s t r i i , stosownie do o b o w i ą z u j ą c y c h u k ł a d ó w .
B y ł t o n i e w ą t p l i w i e sukces W i e d n i a , a o s t r z e ż e n i e dla B e r l i n a ,
j a k k o l w i e k deklaracja owa m i a ł a w gruncie rzeczy t y l k o m o r a l n ą
siłę za sobą, a l b o w i e m nie b y ł o d a n y c h do p r z y p u s z c z e ń , aby m o ­
carstwa c h c i a ł y w razie potrzeby czynnie p o p r z e ć swoje s t a n o w i ­
sko. B y ć m o ż e , u c z y n i ł y b y to W ł o c h y , j a k tego z r e s z t ą c h c i a ł y
d o w i e ś ć w k i l k a m i e s i ę c y p ó ź n i e j , ale w ą t p l i w e b y ł o stanowisko
F r a n c j i , a b r y t y j s k i e b y ł o w p r a w d z i e c a ł k i e m pewne, ale w sen­
sie p r z e c i w n y m . M i a n o w i c i e ó w c z e s n y b r y t y j s k i m i n i s t e r spraw
zagranicznych, S i m o n , w y r a ź n i e o ś w i a d c z y ł M u s s o l i n i e m u na p o ­
c z ą t k u 1934 r., że A n g l i c y nie m o g ą i n t e r w e n i o w a ć a k t y w n i e
6 8
Zob. np. w A D A P , C / I I , nr 229 i 369; G o l d i n g e r , s. 208 i nast.
• D B F P , 2/VI, nr 186, 194, 201—202 i 259 (odpowiedź Rzeszy na notę
austriacką); por. A D A P , C / I I , nr 188, 229, 328; G o l d i n g e r , s. 211.
7 0
Tekst: Z D 3/1934, s. 68; P V T P , I , s. 396; por. D B F P , 2/VI, rozdz. V
(zwłaszcza nr 290).
107
w sprawie n i e p o d l e g ł o ś c i A u s t r i i " . W p r a w d z i e w e F r a n c j i od
p i e r w s z y c h d n i lutego p o l i t y k ą z a g r a n i c z n ą k i e r o w a ł ostatni w ś r ó d
tamtejszych szefów tego r e s o r t u z w o l e n n i k energicznej o b r o n y
t r a k t a t ó w i zwalczania r e w i z j o n i z m u niemieckiego, L o u i s B a r -
7 2
t h o u , j e d n a k o w o ż p o l i t y k a jego nie w e w s z y s t k i m z n a j d o w a ł a
poparcie w ó w c z e s n y m gabinecie Doumergue'a.
8 u t w o r z e n i e m w ł a s n e j k o m b i n a c j i tego rodzaju, k t ó r a p o d k r e ś l i ­
A n t y r e w i z j o n i s t y c z n e nastawienie z a z n a c z a ł o s i ę w t e d y w E u ­
ropie r ó w n i e ż przez u t w o r z e n i e w l u t y m 1934 b l o k u p a ń s t w , p o d
73
n a z w ą Porozumienie B a ł k a ń s k i e (Entente Balkaniąue) ; niestety
w ł a ś n i e w w y p a d k u A u s t r i i i C z e c h o s ł o w a c j i f a k t t e n nie m ó g ł
odegrać pozytywnej roli. Mianowicie uczestniczące w o w y m bloku,
obok G r e c j i i T u r c j i , J u g o s ł a w i a i R u m u n i a w p e w n y m s t o p n i u
z o s t a ł y o d c i ą g n i ę t e od spraw ś r o d k o w o e u r o p e j s k i c h , w i ą ż ą c s i ę
bardziej z p r o b l e m a m i b a ł k a ń s k o - ś r ó d z i e m n o m o r s k i m i . W szcze­
g ó l n o ś c i J u g o s ł a w i a , d o t ą d ze w z g l ę d u na uczestnictwo w M a ł e j
Entencie zmuszona liczyć się ze s t a n o w i s k i e m C z e c h o s ł o w a c j i , t e ­
raz stopniowo z a c z ę ł a r o z l u ź n i a ć swe p o w i ą z a n i a w t e j części E u ­
H
r o p y . W k a ż d y m razie N i e m c y h i t l e r o w s k i e b y n a j m n i e j nie c z u ­
ł y się zaniepokojone u t w o r z e n i e m tego nowego b l o k u .
Natomiast f a k t ów dotyczył w znacznym stopniu interesów
w D B F P , 2/VT, nr 164 (s. 256 — G e h l , s. 79, ods. 4—5 podaje to błędnie);
Austria zabiegała wtedy u mocarstw o zgodę na pewne powiększenie swej
ograniczonej przez traktat armii — zob. W i m m e r , cyt. dz., s. 70—71;
dobre kontakty ówczesnego posła austriackiego w Londynie Franckensteina
chwali 'ambasador Z S R R — I . M. M a j s k i j , Wospominanija sowietskogo
posła, I I (Moskwa 1964), s. 133.
7 2
O tym mężu stanu W. H e r z o g , Barthou (Ziłrich 1938); W. E . S c o t t ,
Alliance against Hitłer (Durham, N. C , 1962); G . B o n n e t, Le Quai d'Orsay
sous trois rśpubłiąues (Paris 1961), s. 129 i nast.; Z . S. B i e ł o u s o w a,
Francuzskaja dipłomatija nakanunie Miunchena (Moskwa 1964).
™ Tekst: P V T P , s. 387 i nast.; W E P , s. 565 i nast.; zob.: R. J . K e r n e r,
H . N. H o w a r d , The Bałkan Conferences and the Bałkan Entente (Ber­
keley, Cal., 1936); K . J . P e e f f , Balkanpakt und Balkanbund (Sofia 1937);
E . C a m p u s , The Little Entente and the Bałkan Alliance (Bucharest 1978),
s. 60 i nast.; B. Ł y c z k o-G r o d z i c k a, Dyplomacja polska a Ententa
Bałkańska 1933—1936 (Kraków—Wrocław itd. 1981).
7 4
O polityce Jugosławii od 1934 w pracach jw., oraz F . C u 1 i n o w i ć,
cyt. dz., I I (Zagreb 1961), s. 60 i nast.; J . B. H o p t n e r , Yugosłavia in
Crisis 1934—1941 (N. York 1963); W. K . W o ł k ó w , cyt. dz., D. B i b e r ,
Nacizem in Nemci v Jugoslaviji 1933—1941 (Ljubljana 1966).
108
w ł o s k i c h . W R z y m i e nie u k r y w a n o złego h u m o r u w z w i ą z k u z t ą
s p r a w ą , g d y ż Porozumienie B a ł k a ń s k i e p r z e k r e ś l a ł o pewne p l a n y
w ł o s k i e na p o ł u d n i o w y m wschodzie E u r o p y i w z m a c n i a ł o Jugo­
s ł a w i ę , wobec k t ó r e j w R z y m i e b y n a j m n i e j nie ż y w i o n o w t e d y
p r z y j a z n y c h u c z u ć . Ponadto Porozumienie B a ł k a ń s k i e , j a k u w a ż a ­
no, doszło do s k u t k u p r z y w s p ó ł u d z i a l e d y p l o m a c j i francuskiej
i p a n o w a ł a opinia, że u z u p e ł n i a ono f r a n c u s k i system b e z p i e c z e ń ­
stwa. T o t e ż w R z y m i e postanowiono m o ż l i w i e szybko o d p o w i e d z i e ć
ł a b y k i e r o w n i c z ą r o l ę W ł o c h w Europie ś r o d k o w e j , a p r z y n a j m n i e j
w j e j części.
W d n i u 17 marca 1934 z o s t a ł y w R z y m i e podpisane przez trzech
p r e m i e r ó w , t z n . przez Mussoliniego i specjalnie w t y m celu t a m
p r z y b y ł y c h Dollfussa i G ó m b ó s a , t z w . P r o t o k o ł y R z y m s k i e . 75
B y ł y to t r z y a k t y , s t w i e r d z a j ą c e p o t r z e b ę ścisłej w s p ó ł p r a c y m i ę ­
dzy sygnatariuszami oraz n o r m u j ą c e i c h wzajemne stosunki go­
spodarcze na podstawie n a j w y ż s z e g o wzajemnego u p r z y w i l e j o w a ­
nia, p r z y c z y m ze s t r o n y w ł o s k i e j poczynione z o s t a ł y daleko i d ą c e
u s t ę p s t w a na rzecz s ł a b s z y c h p a r t n e r ó w . C h o d z i ł o o to, b y i c h j a k
n a j ś c i ś l e j z w i ą z a ć ekonomicznie z W ł o c h a m i . w
P r o t o k o ł y R z y m s k i e m i a ł y w p i e r w s z y m r z ę d z i e s t a n o w i ć prze­
c i w w a g ę dla M a ł e j E n t e n t y i zarazem w y t w o r z y ć w Europie ś r o d ­
k o w e j w ł o s k i system p o l i t y c z n y , k o n k u r e n c y j n y dla francuskiego.
M i a ł y one j e d n a k t a k ż e swoje ostrze a n t y n i e m i e c k i e , g d y ż p o w a ż ­
nie w z m a c n i a ł y p o z y c j ę A u s t r i i i k a z a ł y B e r l i n o w i z a s t a n o w i ć się
nad k r o k a m i , m o g ą c y m i n a r a z i ć na szwank n i e z a l e ż n o ś ć austriac­
ka. W ł o c h y w k a ż d y m razie p o d k r e ś l i ł y t u swoje zainteresowanie
dla n i e z a l e ż n o ś c i A u s t r i i i Dollfuss m ó g ł b y ć zadowolony, c h o ć
n i e w ą t p l i w i e o d t ą d stale z w i ę k s z a ł a się, d o ś ć j u ż u c i ą ż l i w a , z a l e ż ­
ność A u s t r i i od p o ł u d n i o w e g o s ą s i a d a . Z a l e ż n o ś ć ta b y n a j m n i e j
nie cieszyła dość znacznego o d ł a m u s p o ł e c z e ń s t w a austriackiego,
z a c h o w u j ą c e g o swoje urazy do W ł o c h ó w z okresu I w o j n y ś w i a t o -
7 5
Tekst: Z D , 5/934, s. 117—127; P V T P , s. 399 i nast; zob. G o l d i n g e r ,
s
- 210—211; Gy. J u h a s z, cyt. dz., s. 144 i nast.; Gy. R a n k i , cyt. dz.,
Por. też: D o n o s t i , s. 34 i nast.; E . L u d w i g , Osterreichs Sendung im
uonauraum (Wien 1954), s. 140 i nast.; M a c a r t n e y , I , s. 144 i nast.
7 8
D B F P , 2/VI, nr 350, 353, 358, 361; A D A P , C / I I , nr 286, 292, 299, 311,
^20, 327, 332—334, 338, 345—346, 349, 354 (Rzesza była w y r a ź n i e z faktu
te
g o niezadowolona i czyniła wyrzuty Węgrom — zob. WMMV, nr 2, 3).
109
 w e j i s y m p a t y z u j ą c e g o ponadto z p o ł u d n i o w y m i T y r o l c z y k a m i ,
k t ó r z y od 1919 r. z n a l e ź l i się pod r z ą d a m i w ł o s k i m i , wcale nie ł a ­
g o d n y m i . O c z y w i ś c i e , szansa p o p r a w y i c h losu b y ł a o d t ą d i l u z o ­
ryczna. Co p r a w d a , r ó w n i e ż H i t l e r nie z a m i e r z a ł u p o m i n a ć się
0 t y c h r o d a k ó w , u w a ż a j ą c , iż w a r t o i c h p o ś w i ę c i ć , b y l e t y l k o po­
z y s k a ć sobie ż y c z l i w o ś ć W ł o c h faszystowskich
T a k ż e w z i ę c i e pod k o n t r o l ę p o l i t y k i w ę g i e r s k i e j b y ł o w a ż n y m
celem p o l i t y k i w ł o s k i e j , g d y ż G ó m b ó s oraz jego n o w y m i n i s t e r
spraw zagranicznych, K a n y a , poprzedni w i e l o l e t n i p o s e ł W ę g i e r
w B e r l i n i e , bardzo silnie s k ł a n i a l i się k u j a k n a j ś c i ś l e j s z e j w s p ó ł ­
p r a c y z R z e s z ą , od n i e j bardziej n i ż od W ł o c h s p o d z i e w a j ą c się
poparcia dla a k c j i skierowanej p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i . W ę g r y
s ł u s z n i e w i d z i a ł y w Niemczech h i t l e r o w s k i c h c z y n n i k , k t ó r y
w p r z y s z ł o ś c i b ę d z i e o d g r y w a ć coraz p o w a ż n i e j s z ą r o l ę w Europie
1 z a b i e g a ł y nie t y l k o o w ł a s n e d o b r e stosunki z B e r l i n e m , ale 7 8
również pragnęły odegrać p e w n ą rolę w utrwaleniu ówczesnej
w s p ó ł p r a c y polsko-niemieckiej. Ta zdaniem Budapesztu w i n n a
b y ł a się u t r z y m a ć , aby W ę g r y nie z n a l a z ł y się w t r u d n e j s y t u a c j i
(do czego w k o ń c u d o s z ł o w 1939 r . ) , t j . pozostawania w b l i s k i c h
stosunkach z d w o m a m i ę d z y sobą, s k ł ó c o n y m i p a ń s t w a m i . Do p r ó ­
b y p o ś r e d n i c t w a w ę g i e r s k i e g o w tej dziedzinie doszło jeszcze
w c i ą g u tego samego, 1934 r . Oto, g d y w p a ź d z i e r n i k u p r e m i e r
G ó m b ó s j e c h a ł z o f i c j a l n ą w i z y t ą do Warszawy, regent W ę g i e r ,
a d m i r a ł H o r t h y , w r ę c z y ł mu^specjalny list do m a r s z a ł k a P i ł s u d ­
skiego, w k t ó r y m d a w a ł do zrozumienia, iż t r w a ł e w y r ó w n a n i e
s t o s u n k ó w m i ę d z y B e r l i n e m a W a r s z a w ą w i n n o m i e ć dla P o l s k i
t a k w i e l k ą w a r t o ś ć , że Polacy nie p o w i n n i w z d r a g a ć się p r z e d
„ d r o b n y m i p o p r a w k a m i g r a n i c z n y m i " na k o r z y ś ć Niemiec ... Tej79
i n i c j a t y w y z r e s z t ą W ę g r y nie u z g o d n i ł y z W ł o c h a m i m i m o p o d ­
pisania P r o t o k o ł ó w R z y m s k i c h .
" Tak w y r a ź n i e stawiał sprawę na łamach Mein Kampf. Zob. M. T o -
s c a n o, Le origini del „Testamento politico" di Hitler per la frontiera
del Brennero. W: Pagine di storia diplomatica contemporanea, I I (Milano
1963), s. 162—166; niedostępne były prace — W. P f a u n d l e r , Siidtirol,
Versprechen u. Wirklichkeit (Wien 1958); S. S i e g 1 e r, Das Problem Siid­
tirol (tamże 1960).
8
' Zob. przyp. 51 i 52; A D A P , C / I I , nr 175, 279, 311, 327, 334, 341, 345—
—346.
n
M. S z i n a i , L . S z ii c s, cyt. dz., s. 332—333; w ostatecznej redakcji
listu Horthy skreślił w z m i a n k ę o u s t ę p s t w a c h Polski dla Niemiec.
110
9
J e ż e l i w A u s w a r t i g e s A m t musiano o d t ą d bardziej liczyć się
8
ze stanowiskiem W ł o c h w k w e s t i i a u s t r i a c k i e j ° , to h i t l e r o w c y
vv A u s t r i i i d z i a ł a c z e N S D A P w B a w a r i i nie zamierzali z b y t n i o
o g l ą d a ć się na n o w ą s y t u a c j ę . A k c j a s a b o t a ż o w o - d y w e r s y j n a w A u ­
s t r i i b y n a j m n i e j nie o s ł a b ł a , a r z ą d w i e d e ń s k i m u s i a ł m i e ć się co­
raz bardziej na o s t r o ż n o ś c i i p o d e j m o w a ć k r o k i represyjne, p r z y
c z y m nawet n i e k t ó r z y w s p ó ł p r a c o w n i c y Dollfussa — ponoszeni
a m b i c j ą , b y z a j ą ć jego miejsce, j a k p r z y w ó d c y H e i m w e h r y Star-
hemberg i Fey — n a w i ą z y w a l i sekretne k o n t a k t y z h i t l e r o w c a m i
i nie w y k l u c z a l i ugody z B e r l i n e m
Sam H i t l e r p r ó b o w a ł osobiście p o r o z u m i e ć się z M u s s o h n i m ,
u d a j ą c się w t y m celu do W e n e c j i w p o ł o w i e czerwca. Pozornie
w y r z e k a ł się Anschlussu i ż ą d a ł t y l k o dopuszczenia h i t l e r o w c ó w
austriackich do u d z i a ł u w r z ą d z i e w i e d e ń s k i m , o b i e c u j ą c p r z y t y m
w s p ó ł p r a c ę g o s p o d a r c z ą z W ł o c h a m i . Jednak M u s s o l i n i nie c h c i a ł
zrzec się opieki nad Dollfussem, k t ó r e g o d a r z y ł o s o b i s t ą p r z y j a ź ­
nią. Do zgody na wprowadzenie narodowego socjalizmu w A u s t r i i
nie d a ł się n a k ł o n i ć i obaj d y k t a t o r z y rozjechali się wzajemnie
rozczarowani
Mussolini nie o r i e n t o w a ł się, że w ł a ś n i e w y s ł a n n i k Dollfussa
w Rzymie, ó w c z e s n y p o s e ł a u s t r i a c k i p r z y K w i r y n a l e , R i n t e l e n ,
z d r a d z i ł swego szefa i p r z e s z e d ł na s t r o n ę H i t l e r a . A u s t r i a c c y h i ­
t l e r o w c y p o s t a n o w i l i w w y n i k u niepowodzenia r o z m ó w obu d y k ­
t a t o r ó w d o k o n a ć zamachu stanu, Rintelena o s a d z i ć na stanowisku
kanclerza A u s t r i i po p l a n o w a n y m u w i ę z i e n i u Dollfussa, po c z y m
przeprowadzić hitleryzację kraju.
Jest prawdopodobne, że p r z y g o t o w a n i a do r e w o l t y p r z e c i w
Dollfussowi z o s t a ł y p o d j ę t e przez h i t l e r o w c ó w a u s t r i a c k i c h i i c h
w s p ó l n i k ó w w M o n a c h i u m bez d o k ł a d n i e j s z e g o i n f o r m o w a n i a k i e ­
r o w n i c t w a N S D A P w Ber Unie, a na pewno bez w i e d z y A u s w a r t i -
8 0
Jednakże z niechęcią: A D A P , jw., nr 354, 409.
8 1
Tamże, nr 369, 389, 394, 459, 469, 492; D B F P , 2/VI, nr 356, 378, 411,
449, 451; nadto G a w r o ń s k i , passim oraz W. S e l b y , Diplomatic Twi-
hght 1930—1940 London 1953, rozdz. V I — V I I ; G o l d i n g e r , s. 208 i nast.;
F
- F u n d e r, cyt. dz., s. 135 i nast.; G e h 1, s. 79 i nast.
8 2
A D A P , jw., nr 368, 377, 380, 393, 420, 472, oraz C / I I I , nr 5—7, 10
(ważny!), 26, 34; D B F P , 2/VI, nr 462; E . W i s k e m a n n , The Romo—Berlin
A
xis (London 1949), s. 36 i nast.; D o n o s t i , s. 85.
111
 8 3
ges A m t . O przygotowaniach do spisku w i e d z i a ł szef bezpie­
c z e ń s t w a w r z ą d z i e Dollfussa, p r z y w ó d c a r e ż i m o w e j H e i m w e h r y
m a j o r Fey, k t ó r y c h c i a ł p o z b y ć się nie d o w i e r z a j ą c e g o m u j u ż
kanclerza oraz z a m i e r z a ł o d e g r a ć r o l ę tego, k t o d o p r o w a d z i ł do
84
t r w a ł e g o porozumienia m i ę d z y W i e d n i e m a B e r l i n e m . Na k l u ­
czowych stanowiskach w o j s k o w y c h i p o l i c y j n y c h w stolicy A u s t r i i
z n a j d o w a l i się r ó w n i e ż zakapturzeni h i t l e r o w c y . N i e u l e g a ł o w ą t ­
p l i w o ś c i , ż e g d y b y p r z e w r ó t się p o w i ó d ł , H i t l e r a k c e p t o w a ł b y
rzecz d o k o n a n ą n a w e t m i m o tego, ż e nie b y ł uprzedzony. W o l a ł ­
b y n i e w ą t p l i w i e , ze w z g l ę d u na z a g r a n i c ę , aby p r z e w r o t u doko­
n a l i sami A u s t r i a c y , bez w c i ą g a n i a w to Rzeszy.
Zamach na r z ą d a u s t r i a c k i wyznaczono ostatecznie na 25 lipca.
P r z y b y ł y do W i e d n i a na u r l o p z R z y m u , R i n t e l e n c z e k a ł na m o ­
ment, w k t ó r y m b ę d z i e m ó g ł o b j ą ć spadek po Dollfussie i p r o k l a ­
8 S
m o w a ć r z ą d narodowosoc j a l i s t y c z n y w A u s t r i i .
P o c z ą t k o w o wszystko o d b y ł o się, j a k przewidziano: spiskowcy
p o d s t ę p e m o p a n o w a l i gmach u r z ę d u kanclerskiego na B a l l h a u s -
platz, i n n i z a ś r o z g ł o ś n i ę r a d i o w ą , s k ą d ogłosili k o m u n i k a t o u s t ą ­
p i e n i u Dollfussa i z a j ę c i u jego miejsca przez Rintelena. Nie w s z y ­
stko j e d n a k p o w i o d ł o s i ę g ł a d k o . Fey zaczął się w a h a ć , o s t r z e g ł
Dollfussa, k t ó r y r o z w i ą z a ł o d b y w a j ą c e się w ł a ś n i e posiedzenie ga­
b i n e t u i w s k u t e k tego spiskowcy nie z d o ł a l i u w i ę z i ć w s z y s t k i c h
m i n i s t r ó w , z k t ó r y c h część n a t y c h m i a s t zaczęła o r g a n i z o w a ć a k c j ę
dla s t ł u m i e n i a spisku. N i e u d a ł o się t e ż u w i ę z i e n i e p r z e b y w a j ą c e ­
go poza W i e d n i e m prezydenta Miklasa. R i n t e l e n , w i d z ą c fiasko,
8B
s t r z e l i ł do siebie, r a n i ą c się c i ę ż k o .
A l e sam Dollfuss nie z d ą ż y ł j u ż zbiec przed spiskowcami. W o k o ­
87
l i c z n o ś c i a c h nie w y j a ś n i o n y c h jeszcze ostatecznie z o s t a ł on ś m i e r -
8 8
A D A P , C / I I , nr 501; C / I I I nr 3 i 7; E i c h s t a d t, s. 51.
m Dollfuss 1 maja 1934 pozbawił Feya funkcji wicekanclerza, którą
przekazał Starhembergowi — G o l d i n g e r , s. 225.
8 5
Charakterystyka Rintelena — F . F u n d e r , cyt dz. s. 205—206; L u ­
d w i g , s. 151—158.
8 8
O 25 lipca w sposób znamienny referowała polska półurzędowa „ P o ­
lityka Narodów" (organ MSZ): 1934, t. I V , nr 2, s. 237—241; ciekawe szcze­
góły — G a w r o ń s k i , s. 187—190; nadto G o l d i n g e r , s. 204 i nast.;
F . F u n d e r , cyt. dz., s. 210 i nast.; L u d w i g , s. 158 i nast.; por.: A D A P
C / I I I , nr 112, 115, 119, 143; D B F P , 2/VI, nr 524—526.
8 7
W 1964 znaleziono w Czechach (Czarne Jezioro) tajne dokumenty nie­
mieckie, mogące rzucić nowe światło na tę sprawę — zob. Na dne była
smrt (Praha 1964), s. 105 i nast.
112
teinie r a n n y i bez pomocy lekarskiej z m a r ł po p a r u godzinach
jako w i ę z i e ń s p i s k o w c ó w , k t ó r z y sami z k o l e i u w i ę z i e n i b y l i
w gmachu U r z ę d u Kanclerskiego, ściśle otoczonym przez w i e m e
r z ą d o w i o d d z i a ł y w o j s k a i p o l i c j i . Spiskowcy t r a k t o w a l i pozosta­
ł y c h w g m a c h u u r z ę d n i k ó w jako z a k ł a d n i k ó w i ż ą d a l i p r a w a w o l ­
nego w y j ś c i a i w y j a z d u do Rzeszy. W p e r t r a k t a c j a c h u c z e s t n i c z y ł
w r o l i dość niejasnej Fey oraz p o s e ł Rzeszy w W i e d n i u R i e t h ,
k t ó r e g o g w a r a n c j i dla ugody z r z ą d e m ż ą d a l i spiskowcy. R i e t h ,
n a d u ż y w a j ą c swego stanowiska dyplomatycznego, w z i ą ł w tej spra­
w i e u d z i a ł , co b y ł o w d a n y m rodzaju s y t u a c j i w oczach B e r l i n a
n i e p o t r z e b n y m k o m p r o m i t o w a n i e m Rzeszy i s p o w o d o w a ł o n i e ­
z w ł o c z n e o d w o ł a n i e zbyt gorliwego p o s ł a ( k t ó r y w razie powodze­
88
nia spisku o c z y w i ś c i e o t r z y m a ł b y odznaczenie) .
N i e doszło do i n t e r w e n c j i Rzeszy w A u s t r i i ; nie i n t e r w e n i o w a ł y
nawet zgromadzone w B a w a r i i o d d z i a ł y h i t l e r o w s k i c h z b i e g ó w ,
c z ł o n k ó w austriackiej N S D A P , zorganizowanych w „ l e g i o n i e a u ­
s t r i a c k i m " , pod o p i e k ą m i e j s c o w y c h w ł a d z p a r t y j n y c h . L e g i o n t e n
g o t o w a ł się do wkroczenia do A u s t r i i w razie powodzenia p r z e ­
wrotu w Wiedniu.
W austriackiej stolicy r e b e l i ę zduszono stosunkowo ł a t w o , ale
d ł u ż e j t r w a ł o jej opanowanie w n i e k t ó r y c h i n n y c h ośrodkach,
z w ł a s z c z a w silnie z h i t l e r y z o w a n e j S t y r i i , gdzie w a l k i t o c z y ł y s i ę
p a r ę d n i . P o w s t a ń c y h i t l e r o w s c y w k o ń c u przeszli g r a n i c ę j u g o ­
s ł o w i a ń s k ą , g o ś c i n n i e z r e s z t ą p r z y j ę c i przez miejscowe w ł a d z e
z polecenia Belgradu, gdzie do r z ą d u Dollfussa odnoszono się na­
M
der n i e c h ę t n i e .
H i t l e r o w c y w B a w a r i i chcieli t a k ż e p r z y j ś ć z p o m o c ą s w y m
„ u c i s k a n y m r o d a k o m " w A u s t r i i , g d y b y ci z n a l e ź l i się w walce
z „ a n t y n i e m i e c k i m " r z ą d e m Dollfussa. T y m r a z e m zapowiedzi t e j
nie s p e ł n i o n o . D w i e b y ł y tego p r z y c z y n y . Jedna z n i c h m i a ł a cha­
r a k t e r w e w n ę t r z n y ; doszło m i a n o w i c i e do pewnego czasowego
o s ł a b i e n i a N S D A P po n i e d a w n y c h w y p a d k a c h w k o ń c u czerwca,
8 8
A D A P , C / I I I nr 115—116; D B F P , 2/VI, nr 529, 531, 536, 540.
8 8
A D A P , C / I I I , nr 116, 122, 125, 135, 337; autor niniejszej książki był
naocznym ś w i a d k i e m życzliwego przyjęcia rebeliantów w Jugosławii. Rząd
belgradzki był niezadowolony z akcji włoskiej w obronie Austrii, o czym
m ó w i komunikat z 31 lipca: PN 1934, IV/3, s. 319 (WGD, I, 267—268); w ą t ­
pliwe jednak czy byłby tej akcji przeciwstawił się zbrojnie, jak to stwier­
dził J . B . H o p t n e r (cyt. dz., s. 59).
223
8
Rok 1938.
 w k t ó r y c h zginęło wielu w y b i t n y c h p r z y w ó d c ó w partyjnych, nie­
90
w y g o d n y c h dla H i t l e r a i jego otoczenia . D r u g ą — i to w a ż n i e j ­
s z ą — b y ł a szybka i energiczna reakcja W ł o c h na w y p a d k i
w Wiedniu.
Oto M u s s o l i n i n i e z w ł o c z n i e z a r z ą d z i ł k o n c e n t r a c j ę k i l k u d y w i z j i
w ł o s k i c h na g r a n i c y A u s t r i i , z a p o w i a d a j ą c wkroczenie, g d y b y
d o s z ł o do i n w a z j i ze s t r o n y Rzeszy. W y s ł a ł t e ż t e l e g r a m o b i e c u j ą ­
cy pomoc do Starhemberga, k t ó r y c h w i l o w o , jako dotychczasowy
wicekanclerz, o b j ą ł k i e r o w n i c t w o r z ą d u w W i e d n i u po ś m i e r c i
Dollfussa. W ł o s k i d y k t a t o r g ł o ś n o z a p o w i a d a ł , że p o t r a f i o b r o n i ć
9 ł
n i e z a l e ż n o ś ć A u s t r i i . A H i t l e r r o z p o r z ą d z a ł jeszcze z b y t s ł a b y m i
s i ł a m i w o j s k o w y m i , b y m y ś l e ć o z b r o j n y m p r z e c i w s t a w i e n i u się
W ł o c h o m . W W i e d n i u poselstwo w ł o s k i e z a j ę ł o zdecydowane sta­
nowisko, z a l e c a j ą c k o ł o m r z ą d o w y m szybkie zorganizowanie opo­
r u . M u s s o l i n i n a w e t z d e c y d o w a ł się teraz na z b l i ż e n i e do F r a n c j i
i W i e l k i e j B r y t a n i i . Na n a j b l i ż s z e j , t j . w r z e ś n i o w e j sesji Rady L i g i
N a r o d ó w delegacje t r z e c h p a ń s t w o g ł o s i ł y w s p ó l n e o ś w i a d c z e n i e ,
p o d t r z y m u j ą c e d e k l a r a c j ę z 17 lutego w sprawie o b r o n y n i e z a l e ż ­
w
ności A u s t r i i .
Spadek po Dollfussie o b j ą ł j e d n a k nie Starhemberg, lecz n a j ­
b l i ż s z y w s p ó ł p r a c o w n i k z m a r ł e g o kanclerza, dotychczasowy w i e ­
l o k r o t n y m i n i s t e r s p r a w i e d l i w o ś c i l u b o ś w i a t y , K u r t v o n Schu­
93
schnigg , r ó w n i e j a k Dollfuss k a t o l i c k i , ale m n i e j z r ę c z n y od
swego poprzednika t a k t y k , a za to monarchista o w i e l e g o r ę t s z y ,
co w danej s y t u a c j i nie m o g ł o b y ć d l a A u s t r i i f a k t e m k o r z y s t n y m .
P a m i ę t a ć trzeba, ż e p e r s p e k t y w a restauracji habsburskiej t a k bar­
dzo i r y t o w a ł a H i t l e r a i t a k ą n i e c h ę ć b u d z i ł a w Pradze i B e l g r a ­
dzie, że w obu t y c h stolicach m ó w i o n o : z dwojga z ł e g o lepszy A n ­
91
schluss n i ż H a b s b u r g !
M u s s o l i n i r o z t a c z a ł s w ą o p i e k ę nad A u s t r i ą ostentacyjnie nadal,
•* Omawianie tej sprawy nie wchodzi w zakres niniejszej książki.
w A D A P , C / I I I , nr 122, 127—128, 132; D B F P , 2/VI, nr 533, 538; nadto
WGD, I , 265 i n a s i ; por. D o n o s t i , s. 35—36; W i s k e m a n n , s. 39—40.
•* Tekst: Z D 11/1934, s. 403; T P P V , I , s. 396; potwierdzono w 1935 (zob.
w nast. rozdz.).
" G o l d i n g e r , s. 210 i nast.; próba apologii: K . S c h u s c h n i g g ,
Im Kampf gegen Hitler (Wien 1969, dalej będzie cytowany przekład polski:
W zmaganiu z Hitlerem. Kraków 1978); współcześni dyplomaci — G a w r o ń ­
ski, Selby — m ó w i ą o Schuschniggu krytycznie.
8 4
Zob. np. E P P A , nr 24; A D A P , C/I, nr 279; por. w y ż e j , przyp. 62.
114
o t y k a j ą c s i ę j u ż 21 sierpnia z Schuschniggiem. A l e t e n ostatni
95
'e p o z y s k a ł j u ż sobie s y m p a t i i w ł o s k i e g o d y k t a t o r a . Schuschnigg
y ł n i e w ą t p l i w i e nieco m n i e j n i ż Dollfuss s k ł o n n y do szukania
parcia w y ł ą c z n i e w e W ł o s z e c h , lecz z a b i e g a ł t a k ż e o takie opar-
ie w P a r y ż u i L o n d y n i e , co d r a ż n i ł o Mussoliniego . 9S
U r z ę d o w e o d ż e g n y w a n i e s i ę B e r l i n a o d spisku z 25 lipca n i e
l i e n i a ł o n a t u r a l n i e f a k t u , że H i t l e r i jego otoczenie g ł ę b o k o o d -
zuli niepowodzenie, z k t ó r y m s p o t k a ł a się pierwsza p r ó b a eks-
~nsji Trzeciej Rzeszy na z e w n ą t r z . W B e r l i n i e uznano, że t a k -
k ę trzeba z m i e n i ć ; zakazano na j a k i ś czas d z i a ł a l n o ś c i e m i g r a n -
9 7
m austriackim w B a w a r i i , a Hitler postanowił nowe ułożenie
o s u n k ó w z Austrią powierzyć politykowi szczególnie w y t r a w n e -
i u i p r z e b i e g ł e m u . B y ł n i m z a s t ę p c a H i t l e r a w f u n k c j i kancle-
i Rzeszy, Franz v o n Papen, k t ó r y z t r u d e m p r z e s z e d ł „ c z y -
k ę " z 30 czerwca i teraz, p o z o s t a j ą c t y l k o n o m i n a l n i e w i c e k a n -
'erzem, f a k t y c z n i e b y ł od w s z e l k i c h f u n k c j i o d s u n i ę t y . H i t l e r
/ e z w a ł Papena i z a p r o p o n o w a ł m u o b j ę c i e f u n k c j i p o s ł a w W i e d -
'u, in besonderer Mission; ta „ m i s j a specjalna" o z n a c z a ć m i a ł a
g ł a d z e n i e s t o s u n k ó w , t a k s k o m p l i k o w a n y c h po 25 lipca. Papen
h ę t n i e p r z y j ą ł p r o p o z y c j ę w y j a z d u z Rzeszy i odegrania a k t y w n e j
r o b , k t ó r a m o g ł a m u w razie powodzenia p r z y n i e ś ć m o ż e z n o w u
w i ę k s z e m o ż l i w o ś c i w Rzeszy. Jako k a t o l i k s p o d z i e w a ł się ł a t w o
znaleźć wspólny język z r z ą d o w y m i kołami austriackimi. Osobiście
b y ł on t a k samo b e z w a r u n k o w y m z w o l e n n i k i e m Anschlussu j a k
M
H i t l e r , ale c h c i a ł do p o ł ą c z e n i a d o p r o w a d z i ć e w o l u c y j n i e .
D l a r z ą d u w i e d e ń s k i e g o Papen t a k ż e b y ł k a n d y d a t e m ł a t w i e j ­
szym do p r z y j ę c i a n i ż k t o ś i n n y , c h o ć bez w a h a ń s i ę nie o b e s z ł o .
W W i e d n i u dobrze wiedziano, że to Papen w ł a ś n i e ostatecznie
w styczniu 1933 u t o r o w a ł H i t l e r o w i d r o g ę do w ł a d z y . W k o ń c u
jednak agrement dla Papena udzielono i m ó g ł o n r o z p o c z ą ć s w ą
9 5
Schuschnigg nie b y ł p o ł u d n i o w y m Tyrolczykiem, jak sądzi G e h l ,
(s- 105), choć tam się urodził; rodzina jego pochodziła ze Styrii.
9 8
O austriackiej polityce zagranicznej: H G S , passim; też L u d w i g ,
s
- 192 i nast.
9 7
A D A P , C / I I I , nr 135, 141, 149 i in.; inaczej 183, 186.
9 8
Cenne materiały: H G S , s. 345—415; mniej cenne są pamiętniki P a ­
p e n a , Der Wahrheit eine Gasse (Miinchen 1952); wiele u G a w r o ń -
s
k i e g o , s. 193 i nast.; por. K . O b e r m a n n , Uber die Rolle der „be-
sonderen Mission" Papens bei der Vorbereitung der Eroberung Osterreichs
DIZW, I I , . 479—500.
s
a* 115
 z r ę c z n i e m a s k o w a n ą a k c j ę p o d k o p y w a n i a s a m o d z i e l n o ś c i austriac­
kiej
Schuschnigg i jego ó w c z e s n y m i n i s t e r spraw zagranicznych,
Berger-Waldenegg, nie doceniali n i e b e z p i e c z e ń s t w a , k t ó r e n i o s ł a
d z i a ł a l n o ś ć Papena w W i e d n i u , a u s t ę p o w a l i m u n i e w ą t p l i w i e pod
w z g l ę d e m z r ę c z n o ś c i politycznej, z w ł a s z c z a gdy c h o d z i ł o o r ó ż n e
p o d s t ę p n e c h w y t y , w k t ó r y c h Papen c e l o w a ł . N o w y kanclerz r o ­
z u m i a ł z r e s z t ą , że bez u n o r m o w a n y c h s t o s u n k ó w z Rzeszą, k t ó r y c h
na p e w n o p r a g n ę ł a znaczna w i ę k s z o ś ć s p o ł e c z e ń s t w a , egzystencja
p a ń s t w a austriackiego — m i m o w s z e l k i c h obietnic pomocy z ze­
w n ą t r z (nie w i a d o m o j a k d ł u g o w i a r y g o d n y c h ) — b ę d z i e stale za­
g r o ż o n a . Schuschnigg p r z y t y m sam b y ł z w o l e n n i k i e m k u l t u r a l ­
nej j e d n o ś c i w s z y s t k i c h N i e m c ó w ; b y ć m o ż e n a w e t o p o w i e d z i a ł b y
się za p o ł ą c z e n i e m z R z e s z ą , g d y b y r z ą d z i ł o t a m dawne C e n t r u m
katolickie, ale nie c h c i a ł p o d p o r z ą d k o w a n i a N i e m c o m h i t l e r o w ­
s k i m . T o t e ż s t a r a ł się l a w i r o w a ć j a k u m i a ł , nie zawsze z r ę c z n i e
i nie zawsze skutecznie °. P o c z ą t k o w o z d a w a ł się n a w e t d ą ż y ć do
k o m p r o m i s u z a u s t r i a c k i m i h i t l e r o w c a m i , ale s p r z e c i w i ł y się t e m u
k o ł a prohabsburskie, a t a k ż e ściśle z w i ą z a n e z W ł o c h a m i (jak
Starhemberg) i o c z y w i ś c i e same c z y n n i k i w ł o s k i e .
Z a m o r d o w a n i e Dollfussa nie m i a ł o b y ć j e d y n y m tego rodzaju
f a k t e m w r . 1934: 9 p a ź d z i e r n i k a w M a r s y l i i p a d l i o f i a r ą zamachu
k r ó l j u g o s ł o w i a ń s k i Aleksander I , p r z y b y ł y z o f i c j a l n ą w i z y t ą do
F r a n c j i , oraz w i t a j ą c y go t a m B a r t h o u . S ą f a k t y , k t ó r e pozwa­
lają zamach ten ł ą c z y ć t a k ż e z w y w i a d e m h i t l e r o w s k i c h N i e ­
miec, j a k o l w i e k w y k o n a w c a m i b y l i t e r r o r y ś c i chorwaccy i mace­
d o ń s c y , z w i ą z a n i z W ł o c h a m i i W ę g r a m i . W y t w o r z y ł o się w t e ­
d y w Europie powszechne przekonanie, że 25 lipca i 9 p a ź d z i e r n i ­
ka p o z o s t a j ą ze s o b ą w ś c i s ł y m z w i ą z k u , ż e s ą d o w o d e m istnienia
zorganizowanej a k c j i przeciw a k t u a l n e m u ł a d o w i w Europie. Obie
o f i a r y zamachu marsylskiego b y ł y w k a ż d y m razie j e d n a k o w o n i e ­
dogodne dla p l a n ó w zaborczych Trzeciej Rzeszy: k r ó l A l e k s a n ­
dr, ^ D A
F' C / I I I > n r 1 6 6
- 1 6 7
W 1 g S 1 6 9 1 n a s t , ;
czy!) ' -
U s t a
w 1 0
^ Z
T £ - :
Treci Reich, J I C , 2/1964, s. 37 i nast;
X ?-1 B I B E R
> «"
w. K. W o ł k ó w , cyt. dz., s. 68 i nast. (i t e n ż e , Opieracija Tetrtonskii
miecz. Moskwa 1962); W. H a g e n, cyt. dz., s. 200-202; M. S t o j a d i n o-
AQT j a k o w i e r n y sojusznik F r a n c j i , a B a r t h o u j a k o organizator
systemu zbiorowego b e z p i e c z e ń s t w a w Europie, w y s t ę p u j ą c y prze­
c i w g r o ź n e m u dla p o k o j u d y n a m i z m o w i zaborczemu Trzeciej
Rzeszy.
B y ł o r z e c z ą z n a m i e n n ą , j a k o d ż e g n u j ą c e się o c z y w i ś c i e od wszel­
k i c h z w i ą z k ó w z zamachem, N i e m c y h i t l e r o w s k i e s t a r a ł y się za­
raz p o t e m w y k o r z y s t a ć s y t u a c j ę , aby z a ł o ż y ć n o w ą m i n ę pod f r a n ­
cuski system b e z p i e c z e ń s t w a . Oto na pogrzeb zamordowanego
k r ó l a w y b r a ł się do B e l g r a d u , j a k o przedstawiciel H i t l e r a , jeden
z g ł ó w n y c h d z i a ł a c z y Trzeciej Rzeszy, G ó r i n g , i z a b i e g a ł t a m , b y
p o z y s k a ć sobie o p i n i ę j u g o s ł o w i a ń s k ą dla o s i ą g n i ę c i a pewnego z b l i ­
ż e n i a m i ę d z y J u g o s ł a w i ą a N i e m c a m i , co automatycznie m u s i a ł o ­
by o s ł a b i ć p o w i ą z a n i a j u g o s ł o w i a ń s k o - c z e c h o s ł o w a c k i e i nawet
1 M
jugosłowiańsko-francuskie . Przy sposobności Góring nawiązał
t e ż w t e d y k o n t a k t z r e p r e z e n t u j ą c y m a r m i ę f r a n c u s k ą na pogrze­
bie m a r s z a ł k i e m P ó t a i n e m .
10
Również Austria, związana już z popierającymi rewizjonizm
W ł o c h a m i , u w a ż a ł a , ż e p o w i n n a z a c i e ś n i a ć swe stosunki z t a k w y ­
r a ź n i e r e w i z j o n i s t y c z n y m Budapesztem, c h o ć nie u l e g a ł o w ą t p l i ­
wości, że w razie k o n i e c z n o ś c i w y b o r u W ę g r z y na pewno p o ś w i ę ­
c ą A u s t r i ę , byle t y l k o nie n a r a z i ć się B e r l i n o w i . Schuschnigg po­
spiesznie n a w i ą z a ł stosunki z G ó m b ó s e m , nie o r i e n t u j ą c się, j a k
1 0 3
bardzo t e n znajduje się pod u r o k i e m H i t l e r a .
10
1 0 1
Tymczasem w polityce europejskiej r o z s t r z y g a ł y się losy zapo­
c z ą t k o w a n e j za ż y c i a B a r t h o u przez d y p l o m a c j ę f r a n c u s k ą w po­
r o z u m i e n i u z r a d z i e c k ą , a k c j i na rzecz zawarcia wspomnianego
j u ż w y ż e j P a k t u Wschodniego l u b t z w . Wschodniego Locarno.
W s k u t e k zdecydowanego sprzeciwu Niemiec h i t l e r o w s k i c h i w s p ó ł ­
d z i a ł a j ą c e j z n i m i sanacyjnej P o l s k i zabiegi B a r t h o u nie d a ł y w y ­
n i k u . Sprzeciw Niemiec wobec p l a n u systemu b e z p i e c z e ń s t w a
- 208, 231, 235; E i c h s t a d t , s. 61 i nast.
p o r T u r 0 k s 3 0 1 1 n a s t r u
- > - - ( c h robotni-
1 0 2
S e O akcji Goringa: P N 1934/IV/5, s. 716; A D A P , C / I I I , nr 209, 273, 305,
336; por D. B i b ę r , jw., s. 4 3 ^ 4 ; S t o j a d i n o v i ć , s. 320—322; W. K .
W o ł k ó w , jw., s 72 i nast.; nadto K . S. P a v l o v i ć , cyt. dz., V, s. 50.
1 0 3

v i c , Ni rat ni pakt (Buenos Aires 1963), s. 301 i nast. A D A P C / I I I , nr 296; WGD. I , s. 271; M a c a r t n e y , I , s. 146.

116 117
 zbiorowego w Europie b y ł znamienny. Rzesza nie c h c i a ł a w i ą z a ć
się n i c z y m , przeciwnie z a ś — g o t o w a ł a się do zrzucenia s w y c h do­
tychczasowych z o b o w i ą z a ń m i ę d z y n a r o d o w y c h . N i e c h c i a ł a przede
w s z y s t k i m g w a r a n t o w a ć ż a d n y c h granic w Europie ś r o d k o w e j
i wschodniej. W p r a w d z i e p r o j e k t B a r t h o u nie m ó w i ł w y r a ź n i e
o wzajemnej g w a r a n c j i u c z e s t n i k ó w proponowanego p a k t u , ale
w y n i k a ł a ona zasadniczo z o b o w i ą z k u pomocy wzajemnej m i ę d z y
jego sygnatariuszami. P r o j e k t ponadto z a w i e r a ł o b o w i ą z e k p o ­
w s t r z y m a n i a s i ę od agresji.
104
A u s t r i a nie b y ł a o b j ę t a p r o j e k t e m , ale b y ł a w n i m u w z g l ę d ­
niona C z e c h o s ł o w a c j a , co b y ł o m i n . p o w o d e m z a s t r z e ż e ń r ó w n i e ż
ze s t r o n y Polski, Rzesza nie z a m i e r z a ł a a n i z a c i ą g a ć z o b o w i ą z a n i a
do udzielania pomocy C z e c h o s ł o w a c j i , g d y b y ta z o s t a ł a zaatakowa­
na przez i n n e p a ń s t w o , a n i t e ż do p o w s t r z y m a n i a się od agresji.
S t ą d t e ż stanowisko Niemiec wobec tego p r o j e k t u m u s i a ł o b y ć
p o w a ż n y m o s t r z e ż e n i e m dla P r a g i , a p o ś r e d n i o t a k ż e dla W i e d n i a ,
g d y ż o k r e ś l a ł o ono w y r a ź n i e k i e r u n e k i tendencje p o l i t y k i n i e ­
mieckiej.
środkowej, Beneś w porozumieniu z ó w c z e s n y m p r z e w o d n i c z ą c y m
S t a ł e j Rady M a ł e j E n t e n t y , r u m u ń s k i m m i n i s t r e m spraw zagra­
nicznych T i t u l e s c u , p r z e p r o w a d z i ł u c h w a ł ę Rady, z a l e c a j ą c ą c z ł o n ­
107
k o m b l o k u uznanie de iure ZSRR, co n a s t ą p i ł o 9 czerwca 1934 r .
N a s t ę p n i e we w r z e ś n i u t e g o ż r o k u B e n e ś i T i t u l e s c u , w porozu­
m i e n i u z B a r t h o u , p r z y g o t o w a l i skierowanie przez L i g ę N a r o d ó w
zaproszenia do M o s k w y , b y ZSRR w s t ą p i ł do L i g i . Zaproszenie to
z o s t a ł o p r z y j ę t e i ZSRR o t r z y m a ł s t a ł e miejsce w Radzie L i g i ,
gdzie o d t ą d k o n s e k w e n t n i e w y s t ę p o w a ł w obronie p o k o j u , prze­
103
c i w agresorom, na rzecz b e z p i e c z e ń s t w a z b i o r o w e g o . P a ń s t w a
z a g r o ż o n e , j a k A u s t r i a i C z e c h o s ł o w a c j a , m o g ł y o d t ą d l i c z y ć na
pomoc ZSRR, zgodnie ze s t a t u t e m L i g i . D o t y c z y ł o to z r e s z t ą r ó w ­
nież Polski; ż a d n e jednak z t y c h p a ń s t w nie u m i a ł o należycie
ocenić znaczenia owego w a ż n e g o f a k t u i d o s t o s o w a ć do niego
swej p o l i t y k i .
» . Tylko Czechosłowacja i Rumunia uznały wtedy Z S R R a Jugosławia
doniero w . 1940. Zob. ZD/1934, s. 349-355; por. O C Z P s. 230-231
r

5Ł Z D 1-2/1935, s. 3 - 1 3 ; HD, I I I , S. 658; D u r o s e l l e , >. 107 i nast.,

Jak dalece z r e s z t ą H i t l e r nie z m i e n i a ł zdania co do r o s z c z e ń IWP, I , s. 302 i nast.; por. W a 11 e r s, s. 579—585.
niemieckich, ś w i a d c z y fakt, iż w p a ź d z i e r n i k u 1934 z w i e r z y ł s i ę
ambasadorowi f r a n c u s k i e m u w Berlinie, iż zamierza u z y s k a ć
od Polski, c h o ć n i e d r o g ą w o j n y , u s t ę p s t w a w sprawie „ k o ­
105
rytarza", t j . zażądać rewizji granicy polsko-niemieckiej . Jeśli
t a k m ó g ł m ó w i ć szef r z ą d u niemieckiego w dziesięć zaledwie m i e ­
s i ę c y po zawarciu porozumienia z P o l s k ą , t y m bardziej m u s i a ł y
b y ć w r o g i e jego z a m i a r y wobec p a ń s t w , z k t ó r y m i nie ł ą c z y ł Rze­
szy ż a d e n t a k i u k ł a d , t j . wobec C z e c h o s ł o w a c j i i A u s t r i i .
W Pradze do koncepcji P a k t u Wschodniego odniesiono się ż y c z ­
l i w i e i B a r t h o u s p o t k a ł się t a m w sferach r z ą d o w y c h z p r z y j ę c i e m
106
o w i e l e cieplejszym n i ż w W a r s z a w i e . A l e C z e c h o s ł o w a c j a n i e
p o d e j m o w a ł a w t e j sprawie a k t y w n i e j s z e j p o l i t y k i , w y c z e k u j ą c
na w y n i k r o k o w a ń francusko-polskich. N i e m n i e j , d o c e n i a j ą c zna­
czenie w c i ą g n i ę c i a ZSRR do systemu b e z p i e c z e ń s t w a w Europie

1 0 4
Barthou przejeżdżał przez Wiedeń i na dworcu rozmawiał z Dollfus-
sem: G e h 1, s. 112; G a w r o ń s k i , s. 173.
1 0 5
Zob. E P P A , nr 33 (relacja posła czechosłowackiego w Berlinie).
1 0 8
O C Z P , s. 229; B e n e ś P, s. 41, przypisuje sobie współautorstwo pro­
jektu.

118

V. Przygotowania do agresji:
1935-1937
i czesko-morawskich *, ze w z g l ę d u na i c h l i c z e b n o ś ć i w y s o k i poziom
Niepowodzenie a k c j i w l i p c u na terenie A u s t r i i i zdecydowane
w y s t ą p i e n i e W ł o c h w obronie s a m o d z i e l n o ś c i tego k r a j u oraz
u t r z y m u j ą c y s i ę na razie jeszcze w s p ó l n y f r o n t mocarstw zachod­
nich — kazały Niemcom hitlerowskim zmienić t a k t y k ę i zwolnić
tempo k r o k ó w z m i e r z a j ą c y c h do w c h ł o n i ę c i a A u s t r i i . Tymczasem
o t w i e r a ł y się nowe m o ż l i w o ś c i , t y m razem na terenie C z e c h o s ł o ­
w a c j i , m i a n o w i c i e p l a n rozsadzenia j e j od w e w n ą t r z .
Celem d z i a ł a l n o ś c i w C z e c h o s ł o w a c j i m i a ł o b y ć na razie ode­
r w a n i e j e j pogranicznych o b s z a r ó w , zamieszkanych przez, coraz
powszechniej t a k z w a n y c h , N i e m c ó w sudeckich (Sudetendeutsche);
b y ł o t o o t y l e u ł a t w i o n e , że B e r l i n m ó g ł z h a r m o n i z o w a ć swoje
d z i a ł a n i a z zabiegami d w u i n n y c h s ą s i a d ó w C z e c h o s ł o w a c j i , r ó w ­
n i e ż w y s u w a j ą c y c h podobne j a k Rzesza roszczenia — W ę g i e r
i Polski \
Ż a d n e z t y c h trzech w s p ó ł d z i a ł a j ą c y c h p a ń s t w , a n i Rzesza, a n i
W ę g r y , a n i Polska, n i e z g ł a s z a ł y zrazu otwarcie ż ą d a ń oderwania
od C z e c h o s ł o w a c j i o b s z a r ó w pogranicznych, z a l u d n i o n y c h przez
N i e m c ó w , W ę g r ó w czy P o l a k ó w . W istocie rzeczy k a ż d e z n i c h
do tego d ą ż y ł o . A l e na razie i Rzesza, i W ę g r y b y ł y jeszcze sto­
sunkowo s ł a b e w o j s k o w o , a Polsce b y ł o n i e w y g o d n i e p o d e j m o w a ć
oficjalnie h a s ł o r e w i z j i granic, k t ó r e m o g ł o s i ę o b r ó c i ć p r z e c i w
n i e j samej. Ponadto f r o n t o b r o ń c ó w status quo b y ł w t e d y jeszcze
dość spoisty. Wszyscy w i ę c t r z e j s ą s i e d z i C z e c h o s ł o w a c j i w y s u ­
w a l i n a j p i e r w i n n e postulaty. Na razie z a c z ę t o u s k a r ż a ć się na
Dalszy jeszcze sąsiad, mianowicie Austria, początkowo protestująca
przeciw granicom z 1919 r., potem wyrzekła się rewizjonizmu, jak to
w sierpniu 1934 Mussoliniemu oświadczył Schuschnigg na propozycję, by
Austria r e w i n d y k o w a ł a część Moraw — zob. H G S , s. 439.
120
niekorzystne p o ł o ż e n i e m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h — N i e m c ó w , W ę ­
2
g r ó w , P o l a k ó w — na terenie C z e c h o s ł o w a c j i i d o m a g a ć się po­
lepszenia i c h s y t u a c j i , i to do t a k i c h stopniowo granic, że s p e ł ­
nienie o w y c h ż ą d a ń m u s i a ł o b y p o w a ż n i e n a r u s z y ć w e w n ę t r z n ą
spoistość p a ń s t w a . N a to o c z y w i ś c i e C z e c h o s ł o w a c j a — c z y l i
w gruncie rzeczy Czesi, g d y ż p a ń s t w e m r z ą d z i l i przede wszyst-
3
m o n i — nie c h c i a ł a p r z y s t a ć .
Pod k a ż d y m w z g l ę d e m n a j p o w a ż n i e j s z y b y ł p r o b l e m N i e m c ó w
ś w i a d o m o ś c i narodowej oraz ścisłe z w i ą z k i z N i e m c a m i w Rzeszy.
T r a d y c j a . d a w n y c h z a t a r g ó w z Czechami i w y s t ą p i e ń p r z e c i w p r z y ­
n a l e ż n o ś c i do p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o zaraz po r . 1918 oraz
niezadowolenie ze z m i a n y r o l i n a r o d u r z ą d z ą c e g o na r o l ę z w y ­
k ł y c h o b y w a t e l i — i s t n i a ł y przez c a ł y czas po ustaleniu s i ę n o w e ­
5
go p o r z ą d k u , m i m o p o z o r ó w u s p o k o j e n i a . S t o s u n k i w y g ł a d z i ł y
się nieco po w e j ś c i u do k o a l i c j i r z ą d o w e j w Pradze, w r. 1926,
pewnej części n i e m i e c k i c h u g r u p o w a ń p o l i t y c z n y c h , k t ó r e zdecy­
d o w a ł y się na t o ze w z g l ę d ó w gospodarczych. Stan t e n t r w a ł , m i m o
r ó ż n y c h w z a j e m n y c h r o z c z a r o w a ń , od tego czasu z n i e w i e l k i m i
z m i a n a m i : m i n i s t r o w i e niemieccy b r a l i u d z i a ł w k a ż d y m k o l e j ­
n y m gabinecie c z e c h o s ł o w a c k i m , c h o ć d o c h o d z i ł o t e ż do w y m i a n y
6
stronnictw w koalicji r z ą d o w e j . Niewątpliwie większość Niemców
czeskich i m o r a w s k i c h przez s w ó j u d z i a ł w r z ą d a c h p o p i e r a ł a
w ó w c z a s w zasadzie m y ś l zgodnego w s p ó ł ż y c i a w j e d n y m p a ń s t ­
w i e z Czechami i S ł o w a k a m i .
B y ł o tak, d o p ó k i w ś w i e c i e k a p i t a l i s t y c z n y m t r w a ł a p o m y ś l n a
sytuacja gospodarcza. G d y zaczął s i ę powszechny k r y z y s ekono­
miczny, k t ó r y o d 1931 r . z a g r o z i ł r ó w n i e ż C z e c h o s ł o w a c j i , z r ó ż -
2
W książce niniejszej pomija się problem U k r a i ń c ó w zakarpackich, jak
to już wyżej zaznaczono (zob. przyp. 15 do rozdz. I I ) ; kwestia ta aż do
jesieni 1938 nie łączyła się z ekspansją Rzeszy.
3
O kwestii słowackiej w ramach Czechosłowacji była w y ż e j mowa —
zob. literaturę w przyp. 37 do rozdz. I I .
* Określenie to jest ściślejsze niż powszechnie u ż y w a n e : Niemcy sudeccy,
gdyż część ludności niemieckiej mieszkała także poza rejonem Sudetów,
w zachodnich i południowych Czechach i Morawach.
* O tym g ł ó w n i e C ś s a r - C e r n y , I I , passim, oraz dalsza literatura
wym. w przyp. 29 do rozdz. I I I .
* W okresie 1926—1929 do koalicji rządowej w Pradze należeli niemieccy
agrariusze i chrześcijańsko-społeczni; w 1929 ta ostatnia partia odpadła,
a miejsce jej zajęła pozostająca dotąd w opozycji niemiecka socjaldemo­
kracja.
121
n y c h w z g l ę d ó w o d c z u ł a go silniej niemiecka część l u d n o ś c i ziem
czeskich; przede w s z y s t k i m dlatego, że z m n i e j s z y ł się c z e c h o s ł o ­
w a c k i eksport p r z e m y s ł o w y , a stosunkowo w i ę c e j N i e m c ó w n i ż
C z e c h ó w p r a c o w a ł o w p r z e m y ś l e . Zamieszkane przez l u d n o ś ć n i e ­
m i e c k ą części Czech i M o r a w b y ł y najbardziej u p r z e m y s ł o w i o n y m
regionem C z e c h o s ł o w a c j i i one t e ż najsilniej o d c z u ł y s k u t k i k r y ­
zysu. D o b r o b y t , d o p ó k i t r w a ł , p o z w a l a ł t a m t e j s z y m N i e m c o m n i e
m y ś l e ć o zawiedzionych nadziejach p o l i t y c z n y c h i o utracie p r z y ­
w i l e j ó w posiadanych za cesarskiej A u s t r i i . G d y n a d e s z ł a bieda,
a bezrobocie s t w o r z y ł o w i ę c e j czasu wolnego do r o z m y ś l a ń , o ż y ł y
wspomnienia i w r ó c i ł o rozgoryczenie. N a t u r a l n ą rzeczy k o l e j ą ,
0 k r y z y s o b w i n i o n o r z ą d , k t ó r y b y ł przede w s z y s t k i m „ c z e s k i " ,
c h o ć zasiadali w n i m r ó w n i e ż N i e m c y . „ C z e s i są w i n n i n ę d z y
N i e m c ó w sudeckich" — t a k i m p o w i e r z c h o w n y m a r g u m e n t e m m o ­
g l i teraz p o s ł u g i w a ć s i ę nacjonalistyczni agitatorzy wszechnie-
mieccy.
Przez to t e ż s ł a b ł y pozycje n i e m i e c k i c h p a r t i i a k t y w i s t y c z n y c h ,
a z w i ę k s z a ł a s i ę liczba z w o l e n n i k ó w u g r u p o w a ń nieprzejednanych
1 nacjonalistycznych. Jak b y ł a j u ż o t y m mowa, d z i a ł a ł y w Cze­
chach i na M o r a w a c h p a r t i e nacjonalistyczne i wszechniemieckie,
p o w i ą z a n e z analogicznymi u g r u p o w a n i a m i w A u s t r i i i w Rzeszy:
Deutsche National-Sozialistische Arbeiterpartei i Deutschnationale
7
Partei, obie silnie a n t y c z e s k i e . N a t y c h d w u partiach, a t a k ż e na
u s u n i ę t e j w r. 1929 z k o a l i c j i r z ą d o w e j N i e m i e c k i e j P a r t i i Chrze-
ś c i j a ń s k o - S p o ł e c z n e j (Deutsche Christlich-Soziale Volkspartei),
m a j ą c e j oblicze dość reakcyjne, oraz na niezadowolonych odszcze-
p i e ń c a c h z obu p a r t i i a k t y w i s t y c z n y c h , n i e m i e c k i c h agrariuszy
(Bund der Landwirte) i niemieckich socjaldemokratów, oparł s w ą
d z i a ł a l n o ś ć w ś r ó d N i e m c ó w czesko-morawskich od r. 1933/1934
n o w y r u c h p o l i t y c z n y , o charakterze r ó w n i e ż wszechniemiec-
8
kim, m a j ą c y powiązania z Trzecią Rzeszą .
7
O nich zob. w rozdz. I ; w jesieni 1933 partie te uległy rozwiązaniu
w związku ze swoim negatywnym stosunkiem do państwa.
8
Por. w y ż e j przyp. 5; dokumenty dotyczące tajnych powiązań ekstre­
m i s t ó w niemieckich w Czechosłowacji z Rzeszą przynosi zbiór N I P C .
122
2
B y ł o r z e c z ą o c z y w i s t ą , że d o j ś c i e h i t l e r o w c ó w do w ł a d z y
W Niemczech w y w a r ł o o g r o m n y w p ł y w n i e t y l k o na A u s t r i a k ó w ,
a
9
l e t a k ż e na N i e m c ó w c z e s k o - m o r a w s k i c h , b u d z ą c wszechnie­
m i e c k i e nadzieje i r o z p a l a j ą c nacjonalizm. Pod t y m w p ł y w e m
i w w y n i k u wspomnianych w y ż e j okoliczności związanych z k r y ­
zysem gospodarczym zaczął coraz i n t e n s y w n i e j r o z w i j a ć się r u c h ,
d ą ż ą c y do zjednoczenia sił n i e m i e c k i c h w k r a j a c h czeskich pod
sztandarem n a c j o n a l i z m u i t o t a l i t a r y z m u , z a p o ż y c z o n y m z Rzeszy
wraz z „zasadą wodzostwa" (Fuhrerprinzip).
R u c h ten, s k r y s t a l i z o w a n y w jesieni 1933 r . pod w o d z ą nauczy­
ciela g i m n a s t y k i K o n r a d a Henleina, p r z y b r a ł zrazu n a z w ę Sudec-
konlemieckiego F r o n t u O j c z y ź n i a n e g o (Sudetendeutsche Heimat-
front) . 10
P o z o s t a j ą c w ś c i s ł y m , c h o ć starannie u k r y w a n y m k o n ­
takcie z N S D A P w Rzeszy, o t r z y m u j ą c s t a m t ą d d y r e k t y w y i sub­
wencje, r u c h t e n na z e w n ą t r z dla c e l ó w t a k t y c z n y c h , głosił, że
jest c a ł k o w i c i e samodzielny, w y w o d z i się s p o ś r ó d N i e m c ó w cze­
s k i c h i m o r a w s k i c h ; p o c z ą t k o w o uznawano t e ż zasady p a r l a m e n ­
tarne, stosownie do k o n s t y t u c j i c z e c h o s ł o w a c k i e j , a o d ż e g n y w a n o
się od j a k i c h k o l w i e k t e n d e n c j i f a s z y z u j ą c y c h oraz do p o w i ą z a ń
z R z e s z ą i N S D A P " . B y ł o to n i e z b ę d n e dla u ś p i e n i a c z u j n o ś c i Cze­
c h ó w i p r z e s t r z e g a ł y tego r ó w n i e ż c z y n n i k i p a r t y j n e i u r z ę d o w e
w Rzeszy.
C z e c h o s ł o w a c k i p a r l a m e n t w y b r a n y w r . 1929 m i a ł w 1935 za­
1 2
kończyć s w ą sześcioletnią k a d e n c j ę . J u ż w roku poprzednim
wszystkie p a r t i e polityczne g o t o w a ł y się do a k c j i w y b o r c z e j , w k t ó ­
rej o c z y w i ś c i e p o s t a n o w i ł w z i ą ć u d z i a ł t a k ż e F r o n t Sudecko-
n i e m i e c k i , m a j ą c a m b i c j ę zgromadzenia na swojej liście p r z y g n i a ­
tającej większości głosów niemieckich w Czechosłowacji. W dniu
21 p a ź d z i e r n i k a 1934 H e n l e i n z a i n a u g u r o w a ł a k c j ę p r z e d w y b o r c z ą
•wielkim p r z e m ó w i e n i e m w Czeskiej L i p i e , w ó w c z a s w a ż n y m
9
To samo działo sie w Polsce, Jugosławii, na Węgrzech; zob. H . B a ­
t o w s k i , red., Irredenta niemiecka w Europie środkowej... (Katowice—
—Kraków 1971); por. cyt. prace A. S z e f e r a i D. B i b e r a .
1 0
Głównie C e s a r - C e r n y , I I , rozdz. I I I ; zob. przyp. 5.
1 1
Bezwartościowe są twierdzenia H . H a g e n a, cyt. dz., s. 120 i nast.,
jakoby Henlein zrazu nie miał nic wspólnego z NSDAP.
1 2
Senat miał w zasadzie kadencję o dwa lata dłuższą niż izba poselska
(8 lat zamiast 6), ale z reguły rozwiązaniu ulegały obie izby równocześnie.
223
 o ś r o d k u n i e m i e c k i m . O k r e ś l i ł t a m p r o g r a m F r o n t u Sudeckiego:
r u c h m i a ł z j e d n o c z y ć w s z y s t k i c h N i e m c ó w c z e c h o s ł o w a c k i c h do
w a l k i o stanowisko gospodarzy na zasiedlonych przez n i c h obsza­
rach; o ś w i a d c z y ł p r z y t y m , że N i e m c y c i u z n a j ą się za o b y w a t e l i
p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o , ale ż ą d a j ą uznania w s z y s t k i c h s w y c h
p o s t u l a t ó w w dziedzinie p o l i t y c z n e j , gospodarczej i k u l t u r a l n e j
Analiza tych żądań j u ż w i c h ówczesnych sformułowaniach
p r z e k o n y w a ć m u s i a ł a , że s p e ł n i e n i e i c h d o p r o w a d z i ł o b y do „ p a ń ­
stwa w p a ń s t w i e " , do faktycznego p o d z i a ł u ziem czeskich na o d ­
r ę b n e t e r y t o r i a p o s z c z e g ó l n y c h n a r o d ó w , t a k j a k tego domagali
się N i e m c y czesko-morawscy przed r o k i e m 1918.
R z ą d z ą c a b u r ż u a z j a czeska nie r o z u m i a ł a znaczenia t e j a k c j i ,
j a k i f a k t u , że stoi za n i ą p a r t i a h i t l e r o w s k a w Rzeszy. Ś w i a d o ­
u
m o ś ć tego p r z e n i k a ł a bardzo p o w o l i do k ó ł r z ą d o w y c h w Pradze .
W istocie z a ś d z i e ń 21 p a ź d z i e r n i k a 1934 b y ł p o c z ą t k i e m a k c j i
z m i e r z a j ą c e j do oderwania o b s z a r ó w pogranicznych od C z e c h o s ł o ­
w a c j i i p r z y ł ą c z e n i a i c h do Rzeszy, z t y m że a k c j ę t ę bardzo prze­
biegle rozdzielono na szereg e t a p ó w , z a c z y n a j ą c od ż ą d a ń stosun­
k o w o — na razie — u m i a r k o w a n y c h , b y w t e n s p o s ó b nie o b u d z i ć
c z u j n o ś c i strony p r z e c i w n e j .
C i p r z e c i w n i c y z r e s z t ą nie wszyscy b y l i t a k bardzo p r z e c i w n i
p r o g r a m o w i Henleina. Poza t y m w obozie czeskim w ogóle nie
b y ł o j e d n o ś c i , ani w sprawie niemieckiej, a n i w i n n y c h sprawach
tó
narodowościowych .
18
M i ę d z y p r a w i c ą i l e w i c ą czeskich ( „ c z e s k o s ł o w a c k i c h " ) p a r t i i
p o l i t y c z n y c h od l a t t r w a ł a z a w z i ę t a w a l k a k o n k u r e n c y j n a . K i e -
» Tekst: WGD, 1934/5, I I , s. 332 i nast.; por. C ś s a r - Ć e r n y, I I , s 252,
gdzie zwraca się u w a g ę na rzekome dystansowanie się Henleina od faszy­
zmu.
1 4
Odnośnymi materiałami w ł a d z e czechosłowackie jednak dysponowały
(NIPĆ, s. 349 i nast.), ale mimo to B e n e ś głosił nadal swój niepoprawny
optymizm.
1 5
Jedynie komuniści ( K S C ) posiadali w tej sprawie program, mogący
doprowadzić do -wyrównania istniejących zatargów, jednakże partia ta po­
zostawała w opozycji i rząd z nią się nie liczył.
" Wszystkie partie czeskie starały się o zyskanie z w o l e n n i k ó w w S ł o ­
wacji i uzyskawszy takich, z reguły nader nielicznych (z w y j ą t k i e m agra-
riuszy, mających dzięki frakcji kierowanej przez Hodżę lepsze oparcie
wśród Słowaków), przyjęły n a z w ę „czeskosłowackich", tj. obejmujących
i Czechów, i S ł o w a k ó w , ale w praktyce pozostały one partiami niemal wy­
łącznie czeskimi.
124
ro w n i c z a , bo najliczniejsza, p a r t i a agrariuszy, r e p r e z e n t u j ą c a i n ­
teresy z a m o ż n y c h c h ł o p ó w , p r z e s u w a ł a s i ę coraz bardziej na p r a ­
wo i w egoistycznej trosce o w ł a s n e interesy klasowe coraz b a r ­
dziej t r a c i ł a z oczu interes p a ń s t w a j a k o całości, t y m bardziej ż e
z a o s t r z a ł s i ę r ó w n o c z e ś n i e antagonizm m i ę d z y n i ą a l e w i c ą b u r -
17
żuazyjną oraz s o c j a l d e m o k r a c j ą i n a t u r a l n i e k o m u n i s t a m i . O t ó ż
w ł a ś n i e dlatego, że skrajna lewica coraz silniej n a w o ł y w a ł a do
czujności w s k a z u j ą c na n i e b e z p i e c z e ń s t w o ze s t r o n y faszyzmu
niemieckiego w k r a j u i ze s t r o n y Rzeszy, agrariusze dojrzeli
w r e a k c j i niemieckiej klasowego sojusznika i b y n a j m n i e j nie za­
m i e r z a l i z n i m w a l c z y ć . Nieco lepiej r o z u m i a ł s y t u a c j ę p r z y w ó d ­
ca s ł o w a c k i e g o s k r z y d ł a p a r t i i agrarnej, ó w c z e s n y p r e m i e r M i l a n
H o d ż a ; t e n jednak c h o ć o r i e n t o w a ł się w n i e b e z p i e c z e ń s t w i e , prze­
cież g ł ó w n e g o wroga w i d z i a ł na l e w i c y , z w ł a s z c z a z a ś w k o m u n i ­
stach, co s k ł a n i a ł o go t e ż do p a k t o w a n i a z a u s t r i a c k i m i k l e r o f a -
1 S
szystami i z r e a k c j ą w ę g i e r s k ą . Podobnie m y ś l a ł y r ó ż n e i n n e
czeskie partie p r a w i c o w o - c e n t r o w e , j a k np. k a t o l i c c y l u d o w c y ,
k i e r o w a n i przez p r a ł a t a Sramka, nie m ó w i ą c j u ż o c z y w i ś c i e
0 skrajnie p r a w i c o w y c h n a r o d o w y c h demokratach K r a m a f a , opie­
r a j ą c y c h się na c i ę ż k i m p r z e m y ś l e i na bankach. T o t e ż rozbite
1 nie u m i e j ą c e zająć ponadpartyjnego stanowiska s t r o n n i c t w a cze­
M
skie ( „ c z e s k o s ł o w a c k i e " ) m i a ł y niebawem s t a n ą ć wobec j e d n o l i ­
tego f r o n t u N i e m c ó w c z e c h o s ł o w a c k i c h , k t ó r y m nie p o t r a f i ł y sta­
w i ć odpowiedniego oporu. Co gorsza, N i e m c y u m i e l i p r z y c i ą g n ą ć
do w s p ó ł p r a c y inne g r u p y m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h , j a k W ę g r ó w
i P o l a k ó w , a nawet część S ł o w a k ó w .
G ł ó w n a p a r t i a s ł o w a c k a , k l e r y k a l n i l u d o w c y („1'udaci"), k i e r o ­
w a n i przez p r a ł a t a H l i n k ę , w s k u t e k n i e z r ę c z n e j p o l i t y k i P r a g i z a j ­
m o w a l i coraz bardziej antyczeskie stanowisko, nie m a j ą c wyczucia,
d o k ą d zmierza t a k i r o z w ó j ; p a r t i a ta s c h o d z i ł a na d r o g ę bardzo
1 7
Zwłaszcza w stosunku do drobnomieszczańskiej partii „narodowych
socjalistów" (V. Klofać), której bliski był też Beneś.
1 8
O tym można dowiedzieć się wiele z artykułów pisanych przez Hodźę
w latach dwudziestych i trzydziestych — M . H o d ź a, Cldnky, reći, itudie,
t. I V i V I I (Praha-Bratislava 1931, 1934), passim, a także — ex post —
2
jego cyt. wspomnieniowej książki, s. 139 i nast.
1 9
T u warto zwrócić u w a g ę na potrzebę rozróżniania między przymiot­
nikami: czechosłowacki — odnoszący się do całej Czechosłowacji, oraz cze-
skosłowacki — obejmujący tylko Czechów i Słowaków; po polsku jest to
możliwe, ale nie po czesku, gdzie ćeskoslovensky oznacza i jedno, i drugie.
125
 20
r y z y k o w n ą . M i a ł a ona z a p r o w a d z i ć a u t o n o m i s t ó w s ł o w a c k i c h do
sojuszu wyborczego z N i e m c a m i sudeckimi, t j . do p o d w a ż e n i a
spoistości w e w n ę t r z n e j p a ń s t w a czechosłowackiego, k t ó r e g o Sło­
w a c y m i e l i b y ć w t e o r i i w s p ó ł g o s p o d a r z a m i , ale w s k u t e k b ł ę d ó w
P r a g i i w ł a s n e j k r ó t k o w z r o c z n o ś c i faktycznie n i m i nie b y l i . K r y ­
zys gospodarczy d a ł się o d c z u ć w u b o ż s z e j od ziem czeskich S ł o ­
w a c j i bardzo p o w a ż n i e , a to t a k ż e z w i ę k s z a ł o niezadowolenie w t e j
części p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o i p o w o d o w a ł o wzrost n a s t r o j ó w
opozycyjnych.
Dalsza m n i e j s z o ś ć narodowa w t y m p a ń s t w i e , W ę g r z y , k t ó r y c h
g ł ó w n e p a r t i e b u r ż u a z y j n e b y ł y ściśle p o w i ą z a n e z Budapesztem,
zawsze z a j m o w a l i wobec P r a g i stanowisko w gruncie rzeczy ne­
g a t y w n e . R z ą d p r a s k i nie u m i a ł p o s t a r a ć się o wzmocnienie u g r u ­
p o w a ń demokratycznych i lewicowych w ś r ó d W ę g r ó w czechosło­
w a c k i c h i przez to silniej z w i ą z a ć t ę m n i e j s z o ś ć n a r o d o w ą z p a ń ­
stwem, k t ó r e g o u s t r ó j b y ł w t e d y o w i e l e bardziej p o s t ę p o w y n i ż
u s t r ó j W ę g i e r epoki H o r t h y e g o i G ó m b ó s a . a
Wreszcie n a j m n i e j liczna w C z e c h o s ł o w a c j i m n i e j s z o ś ć narodo­
22
w a , t j . Polacy na Ś l ą s k u C i e s z y ń s k i m , m o g l i t a k ż e o d e g r a ć p e w ­
n ą d e s t r u k t y w n ą r o l ę w r o z w o j u sytuacji p a ń s t w a , a t o dlatego,
ż e n i e m a l c a ł k o w i c i e z n a l e ź l i się pod k o m e n d ą r z ą d u warszaw­
skiego, za p o ś r e d n i c t w e m specjalnych w y s ł a n n i k ó w i k o n s u l a t u
polskiego w M o r a w s k i e j Ostrawie. Pod w p ł y w e m p o d s z e p t ó w
z W a r s z a w y przeszli r ó w n i e ż do opozycji, c z ę s t o bardziej n a m i ę t ­
nej n i ż rzeczowej, n a j c z ę ś c i e j w y o l b r z y m i a j ą c e j n i e d o c i ą g n i ę c i a
i n i e z r ę c z n o ś c i czeskie, zawinione raczej przez c z y n n i k i lokalne,
nieraz w b r e w i n t e n c j i r z ą d u praskiego. Co p r a w d a , r z ą d t e n nie
zawsze t e ż d o c e n i a ł w a g ę tego, b y w ł a ś n i e Polacy na Zaolziu nie
2° Zob. literaturę w przyp. 37 do rozdz. I I ; najważniejsza praca K r a ­
m e r a ; obszerny w y k ł a d S i d o r a jest bardzo subiektywny.
2 1
Chociażby warto wskazać, że na Węgrzech wybory do parlamentu
o d b y w a ł y się wtedy w okręgach wiejskich jawnie, co pozwalało admini­
stracji w y w i e r a ć nacisk na wyborców; izba wyższa nie pochodziła w ogóle
z w y b o r ó w powszechnych.
2 2
O nieuwzględnieniu w niniejszej książce Ukraińców zakarpackich wspo­
mniano w y ż e j ; tak samo można tu nie uwzględnić mniejszości żydowskiej
(wprawdzie dość licznej, 186 tys.), ale nie biorącej udziału w walkach na­
rodowościowych.
126
m i e l i p o w o d ó w do skarg i b y r z ą d w a r s z a w s k i nie m ó g ł t a k ł a t w o
3
znajdować u nich posłuchu* .
Z a r ó w n o W ę g r z y c z e c h o s ł o w a c c y , j a k t a m t e j s i Polacy zaczęli
zbliżać się do N i e m c ó w sudeckich spod z n a k u Sudetendeutsche
tfeimatjront; b y ł o to z r e s z t ą postanowione w Berlinie, a aprobo­
wane w Budepeszcie i Warszawie. T r z y te g r u p y m n i e j s z o ś c i w r a z
z l u d o w c a m i s ł o w a c k i m i ks. H l i n k i u t w o r z y ł y sojusz w y b o r c z y ,
by p ó ź n i e j p r o w a d z i ć w s p ó l n ą w a l k ę o p o z y c y j n ą przeciw r z ą d o w i
praskiemu. T a k w i ę c r o k 1934 k o ń c z y ł się n i e k o r z y s t n y m i perspek­
t y w a m i dla p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o .
3
Tymczasem w A u s t r i i r z ą d Schuschnigga, stale p o d k o p y w a n y
przez i n t r y g i Papena **, p r ó b o w a ł z a p a n o w a ć n a d coraz t r u d n i e j ­
szą s y t u a c j ą w e w n ę t r z n ą . Schuschnigg liczył w t y m bardziej na
pomoc z z e w n ą t r z n i ż na m o ż n o ś ć porozumienia z „ o p o z y c j ą na­
r o d o w ą " , j a k n a z w a l i siebie austriaccy h i t l e r o w c y i i c h sojusznicy,
p o l i t y c y wszechniemieccy. O p o r o z u m i e n i u natomiast z s i ł a m i de­
m o k r a t y c z n y m i , z w ł a s z c z a z a ś z r o b o t n i k a m i , a u s t r o f a s z y ś c i nie
chcieli m y ś l e ć , c h o ć t u leżała jedyna szansa solidnego oparcia się
rosnącemu naporowi hitlerowskiemu.
Dość w i e l e z a c z ę t o w t e d y m ó w i ć — z r e s z t ą g ł o s y t a k i e poja­
w i a ł y się j u ż znacznie w c z e ś n i e j — o m o ż l i w o ś c i z b l i ż e n i a gospo­
25
darczego k r a j ó w nad ś r o d k o w y m i d o l n y m D u n a j e m . B y ł a to
i n i c j a t y w a w y c h o d z ą c a n i e m a l r ó w n o c z e ś n i e z k i l k u stron: przede
w s z y s t k i m z F r a n c j i , ale t a k ż e z C z e c h o s ł o w a c j i , w t y m w y p a d k u
z r e s z t ą zgodnie z sugestiami z P a r y ż a , a nadto z p e w n y c h k ó ł a u ­
striackich i w ę g i e r s k i c h , t y c h m i a n o w i c i e , k t ó r e P r o t o k o ł ó w R z y m ­
skich nie u w a ż a ł y za w y s t a r c z a j ą c e r o z w i ą z a n i e t r u d n o ś c i , z j a k i -
2 3
Problemu P o l a k ó w na Zaolziu książka niniejsza nie może szerzej
omawiać; zob. ostatnio: J . C h l e b o w c z y k , Nad Olzą. Śląsk Cieszyński
w wiekach XVIII, XIX i XX (Katowice 1971).
2 4
Najwięcej materiału w H G S ; także G a w r o ń s k i , passim oraz wszy­
stkie prace o dziejach Austrii w tym okresie ( G e h l , G o l d i n g e r , L u d ­
w i g , T u r o k , passim).
2 5
Zob. pozycje wym. w przyp. 4 i 5 do rozdz. I oraz 75 do rozdz. I V ;
nadto H o d i a, s. 125 i nast.
127
 m i m u s i a ł a w a l c z y ć gospodarka obu k r a j ó w ( A u s t r i i i W ę g i e r )
w z w i ą z k u z t r w a j ą c y m nadal k r y z y s e m . 2S
M u s i m y t u cofnąć się nieco, b y u j a w n i ć p o d ł o ż e p e w n y c h k r o ­
k ó w r z ą d u austriackiego z okresu po r o k u 1934.
Oto niejako r e a k c j ą F r a n c j i na p r o j e k t austriacko-niemieckiej
u n i i celnej z r . 1931 b y ł t z w . P l a n constructif d'une reorganisation
de VEuropę Centrale, w y s u n i ę t y w m a r c u 1932 r . przez ó w c z e s n e ­
go francuskiego p r e m i e r a i w y b i t n e g o e k o n o m i s t ę A n d r e T a r d i e u .
P l a n t e n p r z e w i d y w a ł ścisłą w s p ó ł p r a c ę g o s p o d a r c z ą i wzajemne
u l g i celne m i ę d z y A u s t r i ą , W ę g r a m i , C z e c h o s ł o w a c j ą , J u g o s ł a w i ą
i R u m u n i ą , a więc chodziło t u o t e r y t o r i u m b y ł y c h A u s t r o - W ę ­
gier, p o w i ę k s z o n y c h o dalsze obszary j u g o s ł o w i a ń s k i e i r u m u ń s k i e ,
ale bez polskiej G a l i c j i . P l a n t e n s p o t k a ł się z o p o z y c j ą Niemiec
i W ł o c h , w y k l u c z a ł b o w i e m d o m i n a c j ę k t ó r e g o k o l w i e k mocarstwa
na obszarze n a d d u n a j s k i m ; g ł ó w n i e w s k u t e k t e j opozycji p l a n t e n
n i e w s z e d ł w ż y c i e . A l e teraz, po p a r u latach, m i a ł on o d ż y ć
w zmienionej postaci.
W s t y c z n i u 1935, p r z y okazji podpisania w R z y m i e u k ł a d ó w
28
włosko-francuskich , omówiono również sprawy środkowoeuro­
pejskie. Francja i W ł o c h y z g o d z i ł y się co do potrzeby zawarcia
P a k t u Dunajskiego, k t ó r y p r z e w i d y w a ł b y g w a r a n c j ę n i e p o d l e g ł o ­
ści A u s t r i i i z a s a d ę nieagresji na obszarze p o k r y w a j ą c y m się z t e ­
28
r y t o r i u m o b j ę t y m przez p l a n T a r d i e u . B y ł t o w i ę c p r o j e k t j u ż
czysto p o h t y c z n y , bez k l a u z u l gospodarczych, ale to w ł a ś n i e odpo­
w i a d a ł o w danej c h w i l i r z ą d o w i w i e d e ń s k i e m u , p r a g n ą c e m u prze­
de w s z y s t k i m z a b e z p i e c z y ć n i e z a l e ż n o ś ć k r a j u . W z w i ą z k u z t y m
Schuschnigg u d a ł się zaraz potem do P a r y ż a , gdzie doszło do o g ł o ­
szenia k o m u n i k a t u francusko-austriackiego z 23 lutego 1935, w k t ó ­
r y m F r a n c j a w y p o w i e d z i a ł a się na rzecz porozumienia p a ń s t w
8 8
Jak w y ż e j ; ze strony węgierskiej w y s t ę p o w a l i na rzecz zbliżenia k r a ­
j ó w naddunajskich b. minister G . Gratz i E . Hantos.
*» Jak w y ż e j , zwłaszcza J . K o s t a n e c k i , cyt. dz., s. 162—164; nadto
J . F . V r a n e k, Plans proposćs en vue d'une solution des problemes de
l'Europe Centrale: „Affaires Danubiennes" (Bucarest), 1938 nr 1, s. 48 i nast.;
por. G e h 1, s. 38 i nast.
8 8
Układy te dotyczyły przede wszystkim problemów afrykańskich, zob.
D o n o s t i , s. 36; tekst: P V T P , s. 433 i nast.; por. L u d w i g , s. 193.
2 9
J . F . V r a n e k , cyt. dz., s. 54; tekst: P V T P , s 436; por. A. O r t , Plan
dunajskeho paktu (1935). C C H , I I I , 1955, s. 593—610.
128
E u r o p y ś r o d k o w e j , p o w o ł u j ą c s i ę na p o z y t y w n e r ó w n i e ż s t a n o w i ­
30
sko r z ą d u b r y t y j s k i e g o . A u s t r i a n i e j a k o z o b o w i ą z y w a ł a się do
w z i ę c i a u d z i a ł u w t e j k o m b i n a c j i , s t o j ą c e j pod patronatem trzech
mocarstw zachodnich. O c z y w i ś c i e , nie m o g ł o to p o d o b a ć się w B e r ­
l i n i e i m u s i a ł o z w i ę k s z y ć n i e c h ę ć h i t l e r o w c ó w do Schuschnigga.
C h w i l o w o w y d a w a ł o się, że wszystko jest na dobrej drodze. Ze
strony w ę g i e r s k i e j w y s t ę p o w a ł na rzecz porozumienia p a ń s t w
31
a
naddunajskich b y ł y m i n i s t e r i w y b i t n y ekonomista H a n t o s , a t a k
długo jak Włochy popierały ów pomysł, rząd budapeszteński, mimo
swej z a w z i ę t e j n i e c h ę c i do C z e c h ó w , nie m ó g ł w y s t ę p o w a ć prze­
ciw. W Budapeszcie spodziewano s i ę , że p r z y t e j s p o s o b n o ś c i uda
się u z y s k a ć r ó w n o u p r a w n i e n i e w zakresie z b r o j e ń , o co w y s t ę p o ­
w a ł a teraz wobec mocarstw A u s t r i a . J e d n a k ż e na d ł u ż s z ą m e t ę
t r u d n o b y ł o o c z e k i w a ć w ę g i e r s k i e g o poparcia dla sprawy, k t ó r a
z a k ł a d a ł a , w m y ś l p r o j e k t u francuskiego, status quo w Europie
ś r o d k o w e j , w y k l u c z a ł a w i ę c w ę g i e r s k i e cele rewizjonistyczne. T o ­
t e ż k o n t r a k c j a B e r i i n a m o g ł a liczyć, w p ó ź n i e j s z y m okresie, na
w s p ó ł p r a c ę W ę g i e r , z w ł a s z c z a od m o m e n t u , g d y z a a n g a ż o w a n e
poza E u r o p ą W ł o c h y nie m o g ł y j u ż w p e ł n i b r o n i ć n i e z a l e ż n o ś c i
austriackiej.
4
Rzesza h i t l e r o w s k a p r z y g o t o w y w a ł a tymczasem podstawy m a ­
terialne do swej ekspansji zaborczej, a t o przez r o z b u d o w ę sił
zbrojnych.
P o c z ą t e k 1935 r . p r z y n i ó s ł wydarzenie p o m y ś l n e dla t y c h p l a ­
n ó w i dla c a ł e j a k c j i przeciw t r a k t a t o w i w e r s a l s k i e m u : dnia 13
stycznia t. r. g ł o s o w a n i e w Z a g ł ę b i u Saary, d o t ą d oddzielonym od
Niemiec i a d m i n i s t r o w a n y m przez F r a n c j ę pod szyldem L i g i N a ­
r o d ó w , p r z y n i o s ł o w y n i k k o r z y s t n y dla Niemiec. F r a n c j a nie uczy­
niła w ł a ś c i w i e nic, b y u t r z y m a ć dla siebie t e n t a k cenny gospo-
8 8
Tekst: WGD, 1934/35, I, s. 273; por. G o l d i n g e r , s. 211.
8 1
Zob. w y ż e j , przyp. 27; Hantos działał w tym kierunku już od szeregu
lat, zob. J . K o s t a n e c k i , cyt. dz., s. 157; J . D r o z, UEurope Centrale
(Paris 1960), s. 247—249.
9 R o k 1938.
129
 3a
darczo obszar , k t ó r e g o zasoby r ó w n i e ż p r z y c z y n i ł y się p o w a ż n i e
do r o z b u d o w y p o t e n c j a ł u Rzeszy, a p o ś r e d n i o do nowej k l ę s k i
francuskiej w r o k u 1940.
Odzyskanie Z a g ł ę b i a Saary d a ł o H i t l e r o w i s p o s o b n o ś ć do w y ­
g ł o s z e n i a p e w n e j deklaracji, k t ó r a m i a ł a m u p ó ź n i e j w y b i t n i e
u ł a t w i ć p o b t y k ę w Europie ś r o d k o w e j i wschodniej. Oto „ F u h r e r "
o ś w i a d c z y ł , ż e po odzyskaniu owego obszaru N i e m c y nie m a j ą
33
absolutnie ż a d n y c h w i ę c e j p r e t e n s j i do F r a n c j i . Z a p e w n i a j ą c , że
N i e m c y , t a k ż e h i t l e r o w s k i e , z r z e k a j ą się p r e t e n s j i do A l z a c j i - L o -
t a r y n g i i , H i t l e r w y t w o r z y ł w części s p o ł e c z e ń s t w a francuskiego
przekonanie, ż e m o ż e ono nie liczyć się w i ę c e j z n i e b e z p i e c z e ń s t ­
w e m n i e m i e c k i m . To z k o l e i p r o w a d z i ł o p o ś r e d n i o do p e w n e j obo­
j ę t n o ś c i F r a n c j i wobec d z i a ł a ń n i e m i e c k i c h na wschodzie i w ś r o d ­
k u E u r o p y . A o to w ł a ś n i e h i t l e r o w c o m c h o d z i ł o , b y p o d w a ż y ć
w oczach s p o ł e c z e ń s t w a francuskiego w a g ę i p o t r z e b ę s o j u s z ó w
łączących Francję z Polską i Czechosłowacją.
Teraz j e d n a k h i t l e r o w s k a Rzesza m i a ł a p r z y s t ą p i ć do ostatecz­
nego u j a w n i e n i a s w y c h z b r o j e ń , p r o w a d z o n y c h od samego po­
34
c z ą t k u tajnie, a r o z p o c z ę t y c h jeszcze za r e p u b l i k i w e i m a r s k i e j .
v
A r m i a l ą d o w a , p o w i ę k s z o n a j u ż do t r z y k r o t n e j w y s o k o ś c i w s t o -
s u n k u do przewidzianej w t r a k t a c i e w e r s a l s k i m l i c z b y stu t y ­
sięcy, z w i ę k s z o n a znacznie ponad n o r m y t r a k t a t o w e m a r y n a r k a
wojenna oraz zakazane w ogóle przez t r a k t a t , ale budowane
w t a j e m n i c y l o t n i c t w o wojskowe, m i a ł y teraz p r z e d s t a w i ć się
ś w i a t u oficjalnie i u z y s k a ć szanse dalszej r o z b u d o w y .
M o c a r s t w a zachodnie p o s i a d a ł y dane o p o s t ę p u j ą c y c h zbroje­
n i a c h n i e m i e c k i c h i l i c z y ł y się z t y m , że o g r a n i c z e ń n a ł o ż o n y c h
przez t r a k t a t w e r s a l s k i Rzesza nie zechce k i e d y ś p r z e s t r z e g a ć . Na
p o c z ą t k u lat t r z y d z i e s t y c h , j a k j u ż o t y m wspomniano, obrady ge-
8 2
Tzw. Territoire de la Sarre, obszar utworzony z części pruskiej Nad­
2
renii i bawarskiego Palatynatu (1900 km , 800 tys. ludności), dzięki swym
kopalniom w y s o k o w a r t o ś c i o w e j rudy żelaznej i najlepszego w ę g l a stał się
p o w a ż n y m składnikiem potencjału zbrojeniowego Rzeszy; por. A. F r a n -
c o i s - P o n c e t , D e V e r s a i 11 e s..., s. 221.
3 8
Mowa Hitlera w stolicy Saary, Saarbrucken, 1 marca 1935: W G D
1934/5, I, s. 347—348; por. A. F r a n c o i s - P o n c e t (Souvenirs), s. 222.
8 4
Sprawie zbrojeń niemieckich, zrazu tajnych, poświęcone są dwie pod­
stawowe prace — G. C a s t e l l a n , Le rearmement clandestin du Reich
1930—1935 (Paris 1954) i J . B . W h e e l e r - B e n n e t t , The Nemesis of
Power (London 1953). W książce niniejszej nie ma możności przedstawienia
sprawy tej szerzej.
130
ne w s k i e j k o n f e r e n c j i rozbrojeniowej, w gruncie rzeczy d y s k u t u ­
jącej nad c z y m ś w p r o s t p r z e c i w n y m , n i ż w s k a z y w a ł a b y sama
nazwa, bo nad udzieleniem p r a w a do z b r o j e ń t y m p a ń s t w o m , k t ó ­
re p r a w a tego nie m i a ł y — d o s z ł y j u ż w ł a ś c i w i e do przyznania
35
tego p r a w a N i e m c o m w w y n i k u i c h u p o r c z y w y c h n a l e g a ń . H i t l e ­
r o w c y jednak w y k o r z y s t a l i n i e d o c i ą g n i ę c i a n a t u r y f o r m a l n e j po­
3 8
w o d u j ą c e n i e w p r o w a d z e n i e tej u c h w a ł y w ż y c i e , b y z a r ó w n o ge­
n e w s k ą k o n f e r e n c j ę , j a k L i g ę N a r o d ó w w o g ó l e o p u ś c i ć oraz by
pójść w ł a s n ą d r o g ą , bez w z g l ę d u na dotychczasowe z o b o w i ą z a n i a
Niemiec. R ó ż n e propozycje ze strony m o c a r s t w zachodnich w y s u ­
wane w c i ą g u r . 1934, m a j ą c e w p r o w a d z i ć w ż y c i e w s p o m n i a n ą
u c h w a ł ę — co p r a w d a pod w a r u n k i e m p r z y j ę c i a przez R z e s z ę
p r a w n y c h z o b o w i ą z a ń co do szanowania status quo w Europie
ś r o d k o w e j i wschodniej (Wschodnie Locarno, P a k t Naddunajski),
b y ł y w tej czy i n n e j f o r m i e przez B e r l i n torpedowane.
Poza t y m Francja, a nawet t a k uparcie w t y m okresie p a c y f i ­
styczna A n g l i a p r a g n ę ł y nieco p o p r a w i ć stan w ł a s n y c h , c o k o l w i e k
zaniedbanych (zwłaszcza w A n g l i i ) z b r o j e ń . W L o n d y n i e na po­
c z ą t k u r. 1935 w y d a n o Białą Księgą, w y k a z u j ą c ą naruszanie przez
N i e m c ó w k l a u z u l w o j s k o w y c h t r a k t a t u wersalskiego i s t a ł y n i e ­
legalny wzrost z b r o j e ń Rzeszy. Francja ogłosiła czasowe p r z e d ł u ­
ż e n i e s t a ł e j s ł u ż b y w o j s k o w e j z p ó ł t o r a r o k u do d w u l a t " .
W B e r l i n i e uznano to za p o ż ą d a n y pretekst do u j a w n i e n i a tego,
co j u ż od dawna przygotowano. Oto n a j p i e r w , 10 marca G ó r i n g
udzielił w y w i a d u prasie angielskiej, w k t ó r y m p r z y z n a ł , że N i e m ­
cy p o s i a d a j ą j u ż l o t n i c t w o bojowe, a n a s t ę p n i e 16 t . m . u k a z a ł się
dekret H i t l e r a o w p r o w a d z e n i u powszechnego o b o w i ą z k u s ł u ż b y
w o j s k o w e j w Rzeszy i p o w i ę k s z e n i u s t a ł e j a r m i i do 36 d y w i z j i ze
w s z y s t k i m i r o d z a j a m i uzbrojenia, t a k ż e n a j c i ę ż s z y m i , d o t ą d l e -
8 6
Także kwestia konferencji rozbrojeniowej w Genewie wychodzi poza
ramy niniejszej pracy. T u trzeba ograniczyć się do wskazania odpowie­
dnich rozdziałów w historii Ligi Narodów W a l t e r s a oraz do barwnych
szczegółów w pamiętnikach P. S c h m i d t a (s. 226 i nast. przekł. pols.,
c
y t . dz.).
8 6
Mocarstwa zachodnie (szczególnie Francja) chciały stworzyć iunctim
rniędzy tą sprawą a zobowiązaniem się Niemiec do gwarancji w Europie
środkowej i wschodniej; por. Ch. H o l t j e, cyt. dz., s. 217 i nast.; A. F r a n -
C o i s - P o n c e t , De Versailles..., s. 215—216.
8 7
A D A P , C / I I I , nr 517; por. A v o n [A. Eden], Facing the Dictators
U-ondon 1962), s. 126 i nast.; F r a n c o i s - P o n c e t (Sowenirs), s. 225,
227—228.
•y
131
galnie j a k o b y nie i s t n i e j ą c y m i , oraz z l o t n i c t w e m wojskowym.
B y ł o to wypowiedzenie w s z y s t k i c h k l a u z u l w o j s k o w y c h t r a k t a t u
38
wersalskiego . H i t l e r i N e u r a t h z a w i a d o m i l i o t y m a m b a s a d o r ó w
mocarstw, a t a k ż e przedstawiciela Polski, niedawno awansowanego
z p o s ł a na ambasadora, J. Lipskiego. A k t ten Rzesza m o t y w o w a ł a
r z e k o m y m z a g r o ż e n i e m w ł a s n y m , p o w o ł u j ą c się na zbrojenia m o ­
carstw zachodnich i p a ń s t w s ą s i e d n i c h , a z w ł a s z c z a na w i e l k i
wzrost sił z b r o j n y c h ZSRR, k t ó r y propaganda h i t l e r o w s k a n a z w a ­
ła g ł ó w n ą g r o ź b ą nie t y l k o dla Rzeszy, ale t a k ż e dla c a ł e j E u r o ­
39
py .
Reakcja s ą s i a d ó w Niemiec i c a ł e j zainteresowanej zagranicy
b y ł a bardzo rozmaita. Najspokojniej z a c h o w a ł o się p a ń s t w o , k t ó ­
40
re p o w i n n o b y czUć się najbardziej z a g r o ż o n e , t j . Polska . W W a r ­
szawie ufano-, że H i t l e r d o t r z y m a jednak u k ł a d u z r. 1934, zawar­
tego na lat dziesięć, i że do tego czasu Polska p o p r a w i wystarcza­
j ą c o stan w ł a s n y c h z b r o j e ń . Ambasador L i p s k i z d a w a ł sobie spra­
w ę z tego, że u k ł a d ó w ma dla Niemiec znaczenie t y l k o taktyczne
i że N i e m c y nie z r z e k ł y się s w y c h zaborczych ż ą d a ń wobec s ą s i a ­
d ó w , t a k ż e wobec Polski; m ó w i ł o t y m s w e m u a m e r y k a ń s k i e m u
41
koledze D o d d o w i . Z W a r s z a w y nie w y s z e d ł j e d n a k j a k i ś ostrzej­
szy protest ani nie doszło do z a c i e ś n i e n i a w i ę z i z F r a n c j ą , chociaż
b y ł a b y k u t e m u s p o s o b n o ś ć , g d y ż P a r y ż zajął nieco energiczniej­
sze stanowisko.
Francja z a p r o t e s t o w a ł a istotnie ostro i w e z w a ł a do w s p ó ł u d z i a ł u
obu s w y c h dotychczasowych s o j u s z n i k ó w zachodnich, W i e l k ą B r y ­
4 2
t a n i ę i W ł o c h y . D z i ę k i n i e d a w n e m u (styczniowemu) porozumie­
n i u m i ę d z y P a r y ż e m a R z y m e m s o l i d a r n o ś ć w ł o s k a b y ł a zapew-
88 Teksty: ZD 5/1935, nr 30; WGD, jw., s. 112 i nast.; por. F r a n c o i s -
- P o n c e t , s. 228 i nast.; A v o n [Eden], s. 129; W. L . S h i r e r , The Rise
and Fali of the Third Reich. (New York 1959, 1962), s. 391 i nast.
s» Zob. A D A P , C / I I I , nr 532, 537—538; F R U S 1935/1, s. 294—337; por.
e
P. R e n o u v i n , Les crises du XX siecle. I I : 1929—1945 (Paris 1958).
s. 67—68; T a y l o r , s. 116; HD, I I I , s. 608 i nast.
4
° A D A P , jw., nr 536, 553; por. B e c k , s. 87; D T J S , I, s. 242 i nast.;
W o j c i e c h o w s k i , s. 168 i nast.; o stanowisku Czechosłowacji zob. n i ­
żej.
4 1
[W. E . D o d d ] , Ambassador Dodd's Diary (London 1944), s. 201—202.
4 2
F r a n c o i s - P o n c e t , jw. (inaczej ocenia to R e n o u v i n , s. 68);
por. J . P a u l - B o n c o u r , Entre deux guerres, I I I (Paris 1946), s. 8 i nast.;
teksty protestów, ZD 5/1935, nr 31—33, odrzucenie ich przez Rzeszę: tamże,
nr 34; por. ADAP,; C / I I I , nr 548, o'raz WGD, I , s. 122 i nast.
232
niona, w t e d y n a w e t bardziej n i ż ze s t r o n y n i e s k ł o n n y c h do ener­
gicznego w y s t ę p o w a n i a A n g l i k ó w . W L o n d y n i e p r e m i e r e m b y ł
w t e d y pacyfista, Ramsay M c D o n a l d , a m i n i s t r e m spraw zagranicz­
43
n y c h bardzo ugodowo n a s t r o j o n y S i m o n . N i e m n i e j t a k ż e A n g l i ­
cy p r z y ł ą c z y l i się do stanowiska F r a n c j i . T r z y mocarstwa p o t ę p i ł y
k r o k Niemiec, p r z e k a z a ł y go do oceny Lidze N a r o d ó w , a w k o ń c u
z w o ł a ł y w p ó ł n o c n o w ł o s k i e j m i e j s c o w o ś c i Stresa s p e c j a l n ą k o n f e ­
r e n c j ę na k w i e c i e ń 1935. T a m (14 k w i e t n i a ) o g ł o s z o n o d e k l a r a c j ę
p o t ę p i a j ą c ą k r o k niemiecki, a w y r a ż a j ą c ą p o t r z e b ę o b r o n y niepo­
dległości A u s t r i i i zapewnienia b e z p i e c z e ń s t w a w Europie w s c h o d ­
niej. W s p ó l n a deklaracja k o ń c o w a głosiła m . i n . , że t r z y mocarstwa
„ s t w i e r d z a j ą c a ł k o w i t ą z g o d ę na to, ż e b y p r z e c i w s t a w i ć się w s z e l ­
k i m i stosownymi ś r o d k a m i k a ż d e m u jednostronnemu p r z e k r e ś l e ­
n i u t r a k t a t ó w , m o g ą c e m u w y s t a w i ć na n i e b e z p i e c z e ń s t w o p o k ó j
E u r o p y " **.
B y ł to sukces d y p l o m a t y c z n y F r a n c j i i p o r a ż k a Niemiec, k t ó r e
z n a l a z ł y się w z u p e ł n e j izolacji, p o t ę p i o n e i n a p i ę t n o w a n e . A l e ten
sukces o g r a n i c z y ł się do papierowej deklaracji, podczas g d y Rze­
sza k o n k r e t n i e d z i a ł a ł a , z b r o i ł a się i n t e n s y w n i e , a ż a d n e deklaracje
nie m o g ł y j e j s k ł o n i ć , b y te zbrojenia p r z e r w a ł a . Obalenie jednej
części t r a k t a t u wersalskiego s t w a r z a ł o w oczach N i e m c ó w s z a n s ę
na p ó ź n i e j s z e p r z e k r e ś l e n i e i n n y c h , t a k ż e p o s t a n o w i e ń t e r y t o r i a l ­
nych. Francja m i a ł a d e k l a r a c j ę , N i e m c y z a ś czołgi i c i ę ż k i e d z i a ł a
oraz bombowce — t a k i b y ł bilans w y p a d k ó w . Na zbrojne w y s t ą ­
pienie, k t ó r e b y w zarodku z d u s i ł o r o d z ą c ą się p o t ę g ę w o j s k o w ą
Rzeszy, w y s t ą p i e n i e w s p ó l n e z C z e c h o s ł o w a c j ą i P o l s k ą ( m i m o
p o c z ą t k o w y c h w a h a ń Polska m u s i a ł a b y t a k ż e u d z i e l i ć F r a n c j i
w k o ń c u pomocy), ó w c z e s n y r z ą d francuski k i e r o w a n y przez F l a n -
dina, z L a v a l e m j a k o m i n i s t r e m s p r a w zagranicznych — nie po-
p o t r a f i ł się z d o b y ć .15
J e d y n ą r z e c z ą , w k o ń c u przez F r a n c j ę p o d j ę t ą , b y ł o d o k o ń c z e -
4 3
O gabinecie MacDonalda z lat 1931—1935 A. J . P. T a y l o r , English
History 1914—1945 (Oxford 1965), s. 321 i nast.; o ugodowości Simona: G i l ­
b e r t i G o 11, cyt. dz., s. 357.
4 4
Tekst: P V T P , s. 432 i nast.; W E P , s. 436—438; por. F r a n c o i s - P o n ­
c e t . s. 234 i nast.; R e n o u v i n , s. 78 i nast.; T a y l o r (Origins), s. 116
1
nast.; HD, I I I , s. 613—615.
4 6
Gabinet E . P. Flandina: 9 listopada 1934 — 30 maja 1935; polityk
e
* u opisał okres ów w swojej książce: Politiąue francaise 1919—1940. Hi-
stoire contemporaine (Paris 1946), s. 165 i nast.
133

n i e s p r a w y p r z y g o t o w a n e j jeszcze przez B a r t h o u , t j . zawarcie so­
juszu ze Z w i ą z k i e m Radzieckim. D n i a 2 maja 1935 podpisano
w P a r y ż u u k ł a d o pomocy wzajemnej m i ę d z y F r a n c j ą a ZSRR, po
c z y m L a v a l złożył w i z y t ę w M o s k w i e . Sojusz t e n jednak p o z o s t a ł
n i e k o m p l e t n y , g d y ż n i e u z u p e ł n i o n o go n i e z b ę d n ą k o n w e n c j ą szta­
48
b o w ą , m i m o odpowiednich p r o p o z y c j i r a d z i e c k i c h .
Sojusz ó w m i a ł na celu w s p ó l n ą o b r o n ę przeciw n i e b e z p i e c z e ń ­
s t w u n i e m i e c k i e m u , ale wobec tego, że ZSRR z N i e m c a m i nie
g r a n i c z y ł , m ó g ł m i e ć k o n k r e t n ą w a r t o ś ć t y l k o w razie s k o m b i -
nowania go z sojuszem p o l s k o - f r a n c u s k i m . Tego w s z a k ż e nie d a ł o
się o s i ą g n ą ć , a w p r o s t przeciwnie, Polska z a j ę ł a w tej sprawie
stanowisko bardzo n i e c h ę t n e Nie mogło zastąpić tej kombinacji
w c i ą g n i ę c i e do c a ł e j s p r a w y P r a g i . D n i a 16 maja z k o l e i Czecho­
s ł o w a c j a p o d p i s a ł a ze Z w i ą z k i e m Radzieckim u k ł a d sojuszniczy,
analogiczny do francusko-radzieckiego, o c z y m niżej.,
J e d n o l i t y „ f r o n t Stresy" m i a ł z r e s z t ą n i e b a w e m w y k a z a ć cechy
rozpadu. Z jednej s t r o n y A n g l i c y p r z y j ę l i zaproszenie do bezpo­
ś r e d n i c h r o z m ó w z N i e m c a m i i S i m o n w t o w a r z y s t w i e drugiego
c z ł o n k a r z ą d u , Edena, u d a ł się do B e r l i n a , gdzie r o z m a w i a l i c a ł k o ­
w i c i e ugodowo. To o ś m i e l i ł o H i t l e r a t a k dalece, ż e w y s ł a ł on teraz
z k o l e i do L o n d y n u w ł a s n ą d e l e g a c j ę dla uzyskania zgody W i e l k i e j
B r y t a n i i na p o w i ę k s z e n i e t o n a ż u w o j e n n e j f l o t y n i e m i e c k i e j do
3 5 % t o n a ż u b r y t y j s k i e g o . Nieoczekiwanie A n g l i c y p r z y j ę l i t o ż ą ­
danie, sami z k o l e i ł a m i ą c t r a k t a t w e r s a l s k i przez podpisanie
4S
z R z e s z ą tego u k ł a d u (18 czerwca 1935) . B y ł to dla Niemiec suk­
ces p o d w ó j n y : t a k zasadniczy, j a k i w stosunku do samej A n g l i i ,
g d y ż w p r a k t y c e u k ł a d d a w a ł flocie Rzeszy stanowisko n i e m a l
r ó w n o r z ę d n e z flotą b r y t y j s k ą , skoro ta ostatnia strzec m u s i a ł a
« Tekst: W E P , s. 484—488; zob. S c o t t , cyt. dz., s. 226 i nast.; J u . W.
B o r i s ó w , Sowietsko-francuzskije otnoszenija 1924—1945 (Moskwa 1964),
s. 230 i nast.; M . M o u r i n, Les relations franco-sovićtiques 1917—1967
(Paris 1967), s. 203 i nast.; por.; R e n o u v i n , s. 82 i 90; D u r o s e l l e ,
s. 141—142; HD, I I I , s. 661 i nast.; I W P , I , s. 312 i nast.
• " B e c k , s. 92—93 i 288; D T J S , I , s. 280 i nast.; J . L a r o c h e , La Po-
logne de Piłsudski... (Paris 1953), s. 214 i nast.
4 8
Tekst: Z D 8/1935, nr 56 i 57; A D A P , C / I V , nr 114, 141, 148, 165 i w. in.;
E d e n , s. 230—231; S c h m i d t , s. 307 i nast.; por. T a y l o r , s. 118—119;
R e n o u v i n , s. 92; HD, I I I , s. 616; L . S t e r n , Diplomatie zwischen Ost
und West (Berlin [NRD] 1960), s. 85—86; por. też F . B e r b e r , ed., Deutsch-
land — England 1933—1939 (Essen 1943), s. 71 i nast.; ciekawy glos dyplo­
maty amerykańskiego o niekonsekwencjach polityki brytyjskiej: F R U S ,
1935/1, s. 336.
134
w s z y s t k i c h m ó r z i o c e a n ó w , a niemiecka o g r a n i c z a ł a s i ę do E u r o ­
py, gdzie m i a ł a naprzeciw siebie t y l k o część jednostek b r y t y j ­
49
skich . P r z y t e j s p o s o b n o ś c i z a c z ę ł a się k a r i e r a aroganckiego
pseudodyplomaty h i t l e r o w s k i e g o Ribbentropa, k t ó r y p r o w a d z i ł
z r a m i e n i a H i t l e r a owe r o k o w a n i a .
D r u g i m w y ł a m u j ą c y m się z „ f r o n t u Stresy" m o c a r s t w e m m i a ł y
s t a ć się W ł o c h y , k t ó r e p r z y g o t o w u j ą c w t e d y s w ą a g r e s j ę w A f r y ­
50
ce, z w o l n a o d s u w a ł y s i ę od spraw e u r o p e j s k i c h .
5
P o w s t a w a ł teraz p r o b l e m , j a k i w p ł y w na s y t u a c j ę A u s t r i i i Cze­
c h o s ł o w a c j i w y w r z e odbudowa p o t ę g i z b r o j n e j Niemiec. N i e m o g ­
ł o u l e g a ć w ą t p l i w o ś c i , że realizacja p l a n ó w wszechniemieckich
b ę d z i e teraz o w i e l e ł a t w i e j s z a wobec tego, ż e Rzesza posiada p e ł ­
n y p o t e n c j a ł w o j s k o w y . Papierowe zapowiedzi o b r o n y niepodle­
M
głości a u s t r i a c k i e j , j a k i e p r z y n i o s ł a Stresa , n i e m i a ł y k o n k r e t n e j
w a r t o ś c i , t y m bardziej ż e jeden z sygnatariuszy, t j . W ł o c h y , m i a ł
ten front niebawem opuścić.
W p r a w d z i e n i e w ą t p b w i e p o d w r a ż e n i e m Stresy, H i t l e r 21 maja
1935 w y g ł o s i ł w Reichstagu m o w ę , w k t ó r e j z a p e w n i ł , ż e N i e m c y
nie z a m i e r z a j ą m i e s z a ć się do w e w n ę t r z n y c h spraw A u s t r i i , zara­
zem jednak z a k w e s t i o n o w a ł l e g a l n o ś ć ó w c z e s n e g o r e ż i m u austriac­
kiego i z a z n a c z y ł , i ż Rzesza nie m o ż e b y ć o b o j ę t n a na p o ł o ż e n i e
N i e m c ó w austriackich. D w a te t w i e r d z e n i a p o z o s t a w a ł y ze s o b ą
w s p r z e c z n o ś c i , a cała m o w a w s w y m u s t ę p i e o d n o s z ą c y m s i ę do
A u s t r i i s t a n o w i ł a n i e w ą t p l i w i e z a p o w i e d ź dalszej i n g e r e n c j i , k t ó ­
52
r ą zresztą gorliwie u p r a w i a ł Papen .
K w e s t i a ewentualnej o b r o n y n i e p o d l e g ł o ś c i austriackiej przed
4 9
Szczególnie korzystna była dla Niemiec klauzula układu, pozwalająca
8
jm rozbudować flotę podwodną nawet do 45 /o tonażu brytyjskiego w tej
kategorii,
6 0
O rozpadzie „frontu Stresy" R e n o u v i n , s. 84 i nast.; odnośnie do
wioch zapowiadał to już 30 maja 1935 ówczesny ambasador Rzeszy w R z y ­
mie Hassell: A D A P , C / I V , nr 120.
8 1
Zob. G o l d i n g e r , s. 235; L u d w i g , s. 193—194; por. G a w r o ń -
s
k i, s. 268.
5 2
Tekst: WGD, jw., I , s. 276 i nast.; por. G o l d i n g e r , s. 235; G e h l ,
235

n o w y m zamachem h i t l e r o w s k i m — czy z z e w n ą t r z , czy t a k ż e
z w e w n ą t r z — ł ą c z y ł a się z p r o b l e m e m sił, k t ó r y m i m ó g ł b y d y ­
s p o n o w a ć r z ą d w i e d e ń s k i . Bardzo s ł a b a a r m i a austriacka
desheer), w zasadzie nie d o c h o d z ą c a n a w e t do dozwolonej w
G e r m a i n g ó r n e j g r a n i c y 30 t y s i ę c y l u d z i , nie m o g ł a s t a n o w i ć s k u ­
tecznej obrony. W r a z z organizacjami p a r a m i l i t a r n y m i , przede
w s z y s t k i m H e i m w e h r ą , l i c z e b n o ś ć w s z y s t k i c h s t o j ą c y c h do rozpo­
r z ą d z e n i a sił z w i ę k s z a ł a się o j a k i e ś k i l k a d z i e s i ą t t y s i ę c y , jednak
uzbrojenie w s z y s t k i c h t y c h f o r m a c j i b y ł o nader niedostateczne,
a co gorsza — i c h d u c h nie b y ł p e w n y . I w a r m i i , i w organiza­
cjach p a r a m i l i t a r n y c h n i ż s z e s z a r ż e i szeregowi w y z n a w a l i o r i e n ­
t a c j ę w s z e c h n i e m i e c k ą i r z ą d nie m ó g ł liczyć na u ż y c i e t y c h l u d z i
do stawienia oporu w k r a c z a j ą c e j a r m i i niemieckiej l u b n a w e t j a ­
k i e m u ś szerzej zorganizowanemu p o w s t a n i u k r a j o w y c h h i t l e r o w ­
c ó w , w s p a r t y c h przez b a w i ą c ą w B a w a r i i e m i g r a c j ę ( „ L e g i o n au­
53
striacki") .
J a k k o l w i e k mocarstwa w Stresie o b i e c a ł y r o z w a ż y ć m o ż l i w o ś ć
w y r a ż e n i a zgody na m o d y f i k a c j ę o g r a n i c z e ń w o j s k o w y c h , zawar­
t y c h w t r a k t a t a c h p o k o j o w y c h z A u s t r i ą , W ę g r a m i i B u ł g a r i ą , nie
p o d j ę t o w tej sprawie dalszych k r o k ó w , a r z ą d w i e d e ń s k i w a h a ł
się r ó w n i e ż , czy m o ż e r o z b u d o w y w a ć s w ą siłę z b r o j n ą — w oba­
w i e , ż e m ó g ł b y d a ć b r o ń do r ę k i w ł a ś n i e n o w y m szeregom h i t l e ­
r o w c ó w . T o t e ż A u s t r i a p o z o s t a w a ł a nadal n i e m a l bezbronna,
w sensie w o j s k o w y m , wobec n a r a s t a j ą c e j g r o ź b y z B e r l i n a . j
Znacznie k o r z y s t n i e j — p r z y n a j m n i e j na razie i p r z y n a j m n i e j
w t e o r i i — p r z e d s t a w i a ł a się pod t y m w z g l ę d e m sytuacja d r u g i e ­
go z a g r o ż o n e g o p r o g r a m e m wszechniemieckim p a ń s t w a , t j . Cze­
c h o s ł o w a c j i . M i a n o w i c i e p a ń s t w o to p o s i a d a ł o stosunkowo dobrze
z o r g a n i z o w a n ą i w y p o s a ż o n ą a r m i ę , ze w s z y s t k i m i rodzajami
uzbrojenia, t a k ż e b r o n i ą n a j c i ę ż s z ą , oraz z l i c z n y m i nowoczesnym
l o t n i c t w e m b o j o w y m . Na razie — j e s t e ś m y w r. 1935 — nie do-
5 4
5 3
Z w ł a s n y c h kontaktów o tym: G a w r o ń s k i , s. 276 i nast.; por.
o sytuacji w e w n ę t r z n e j L u d w i g , s. 175 i nast.; o armii austriackiej L .
J e d l i c k a , Ein Heer im Schatten der Parteien. Die militdrpołitische Lagę
Osterreichs 1918—1938 (Graz 1955), s. 128 i nast.
5 4
O armii czechosłowackiej w tym czasie M. Z g ó r n i a k, Wojskowe
aspekty kryzysu czechosłowackiego 1938 r. (Kraków 1966), s. 75 i nast.;
nadto E . M o r a v e c , Das Ende der Benesch-Republik (Prag 1941), s. 112—
—113 i 142; por. R. K i s z l i n g , cyt. dz., s. 8—9; L . J e d l i c k a , cyt. dz.,
s. 33 i nast. (nieobiektywnie); A D A P , C / I I I , nr 69.
136
zbrojone w t e d y N i e m c y nie b y ł y dla P r a g i z b y t g r o ź n y m p r z e c i w ­
n i k i e m , c h o c i a ż z d r u g i e j s t r o n y w i e l o n a r o d o w y s k ł a d a r m i i cze­
c h o s ł o w a c k i e j nieco o s ł a b i a ł j e j w a r t o ś ć , z w ł a s z c z a że o k o ł o 3 0 %
(Bun-
St.
stanowiliby w niej Niemcy.
Kząd p r a s k i w i e r z y ł przede w s z y s t k i m w sojusze, m a j ą c e Cze­
chosłowację zabezpieczyć przed agresją n i e m i e c k ą i węgierską,
p r z e d N i e m c a m i m i a ł C z e c h o s ł o w a c j i b r o n i ć sojusz z F r a n c j ą z lat
1924/1925, w z m o c n i o n y teraz — w m a j u 1935 — przez u k ł a d o po­
55
mocy wzajemnej ze Z w i ą z k i e m R a d z i e c k i m , p r z y czym w p e w ­
nej mierze oba w t e d y zawarte u k ł a d y , francusko-radziecki i cze-
c h o s ł o w a c k o - r a d z i e c k i u z u p e ł n i a ł y się, c h o ć nie t w o r z y ł y j e d n o l i ­
tego systemu sojuszniczego na w z ó r i s t n i e j ą c e g o do r. 1914 T r ó j -
przymierza. A l e Czesi, tak samo j a k Francuzi, zaniedbali —• a w ł a ­
ściwie nie chcieli — z a w r z e ć z M o s k w ą k o n w e n c j i wojskowej,
k t ó r a u r e g u l o w a ł a b y w s z c z e g ó ł a c h zasady w s p ó ł d z i a ł a n i a sprzy­
5 S
m i e r z o n y c h a r m i i . T o t e ż u k ł a d z 1935 r . nie m i a ł w ł a ś c i w i e k o n ­
k r e t n e j w a r t o ś c i , a ponadto n i e c h ę ć r z ą d z ą c e j w C z e c h o s ł o w a c j i
p r a w i c y i n a w e t części generalicji do bliższego w i ą z a n i a się z „ b o l ­
s z e w i k a m i " o d g r y w a ł a r ó w n i e ż u j e m n ą r o l ę w tej sprawie.
Wobec decyzji H i t l e r a z 16 marca o u z b r o j e n i u Rzeszy r z ą d
praski zajął stanowisko raczej niezdecydowane i n i e w y r a ź n e . Be­
neś 21 marca r o z e s ł a ł o k ó l n ą i n s t r u k c j ę do p l a c ó w e k d y p l o m a ­
tycznych C z e c h o s ł o w a c j i , gdzie w y r a z i ł się n a s t ę p u j ą c o :
Czechosłowacja nie bierze kroku niemieckiego tragicznie, ale traktuje
wydarzenia jako bardzo p o w a ż n e i nader doniosłe dla dalszego rozwoju sy­
tuacji w Europie [...] Czechosłowacja pójdzie razem z blokiem mocarstw
57
i zgodnie z tym będzie kontynuować tymczasową politykę .
B e n e ś nie p r z e w i d y w a ł , że b l o k mocarstw zachodnich rozpadnie
się w bardzo j u ż n i e d ł u g i m czasie. W t e j ż e i n s t r u k c j i w y r a ż a ł
6 5
Tekst: W E P , s. 488-492; zob. OCZP, s. 225 i nast.; V. 0 1 i v o v a,
c
fskosłofvensko-sovetskd smlouva z r. 1935. ĆCH 1965, s. 477—500; V. M o u-
*'S, Ke vzniku ćsl.-sovetske spojenecke smłouvy z r. 1935. SP 3/1965, s. 135—
—140; R. K v a ć e k , Nad Evropou zataźeno (Praha 1966), s. 129 i nast.;
1MO, s. 441; Istorija wnieszniej politiki SSSR 1917—1945, I, s. 314; Istorija
yze hoslovakii
c (Moskwa 1960), I I I , s. 246—247; H . B a t o w s k i , Sojusze
(cyt. art.), passim.
5 8
H . B a t o w s k i , jw.; F i e r l i n g e r , I , passim; C. A m o r t, KSSS
a
ndś ndrodni odbój (Praha 1961), s. 23 i nast.
" E P P A , nr 41; por. O C Z P , s. 249; niemieckie oceny polityki czechosło­
wackiej w tym czasie: A D A P , C / I V , nr 89, 105.
137
 ,0
k o m b i n a c j i w r a z ze z n i e n a w i d z o n ą C z e c h o s ł o w a c j ą . D l a W ę g i e r
zdanie, że znaczenie C z e c h o s ł o w a c j i w z r o ś n i e obecnie w oczach
w a ż n e b y ł o b y t y l k o uzyskanie swobody z b r o j e ń , co j u ż o b i e c y w a ­
nie t y l k o F r a n c j i , ale t a k ż e W ł o c h i „ R o s j i " , a nawet A n g l i i . D o ­
no i m w Stresie, ale czemu na razie s p r z e c i w i a ł a s i ę nadal M a ł a
d a w a ł j e d n a k ż e od razu, iż „ C z e c h o s ł o w a c j a nie zaprzestanie l o ­
Ententa, k t ó r a b y ł a b y s k ł o n n a w y r a z i ć s w ą z g o d ę t y l k o w razie
j a l n i e z a b i e g a ć , b y — o i l e to b ę d z i e m o ż l i w e — z r e a l i z o w a ć po­
o t r z y m a n i a g w a r a n c j i ze s t r o n y W ę g i e r , że nie b ę d ą one p r ó b o ­
rozumienie z N i e m c a m i " .
w a ć r e w i z j i t e r y t o r i a l n e j siłą. T a k i e j z a ś g w a r a n c j i W ę g r y oczy­
O t y m „ p o r o z u m i e n i u " b ę d z i e n i ż e j m o w a . Na razie z a ś Cze­
w i ś c i e d a ć nie c h c i a ł y .
chosłowacja zainteresowała się możliwością udziału w bronieniu
n i e p o d l e g ł o ś c i austriackiej, t a k j a k k i e d y ś ( w 1922 r . ) uczestniczy­
ła w ratowaniu finansów Austrii. 6
Z d w u stron, n i e m a l r ó w n o c z e ś n i e , p o j a w i ł a się koncepcja, w i ą ­
Poza t y m z a ś stosunek B e r l i n a do P r a g i m i a ł w e j ś ć w n o w ą
ż ą c a się z r e s z t ą z f r a n c u s k i m p o m y s ł e m P a k t u Naddunajskiego:
fazę, i to z d w u p r z y c z y n . Z jednej s t r o n y w ł a ś n i e w stolicy Rze­
połączenia d w u systemów, Małej Ententy i Protokołów Rzym­
szy p r z y g o t o w y w a ć j u ż z a c z ę t o p l a n y p r z y s z ł e j agresji, a z d r u ­
skich. Ze s t r o n y c z e c h o s ł o w a c k i e j , gdzie p a t r o n o w a ł t e j koncepcji
giej — r ó s ł i p o t ę ż n i a ł w ś r ó d N i e m c ó w czesko-morawskich r u c h
S ł o w a k H o d ż a , lepiej n i ż Czesi r o z u m i e j ą c y p o w i ą z a n i a naddu-
nacjonalistyczny i faszystowski, p o d p o r z ą d k o w a n y N S D A P w Rze­
najskie, w i d z i a n o d o n i o s ł o ś ć s t ę p i e n i a o s t r y c h p r z e c i w i e ń s t w dzie­
szy a s k i e r o w a n y p r z e c i w p a ń s t w u c z e c h o s ł o w a c k i e m u .
l ą c y c h oba b l o k i , p r z y c z y m w c h o d z i ł y b y t u w g r ę wzajemne
J u ż w m a j u 1935 sztab n i e m i e c k i zaczął p r z y g o t o w y w a ć p l a n
k o r z y ś c i gospodarcze. Natomiast ze s t r o n y w ł o s k i e j widziano —
operacyjny, p n . Szkolenie (Schulung), k t ó r y m i a ł ostrze s k i e r o w a ­
wobec tego, ż e uwaga R z y m u o d w r a c a ł a się j u ż w s t r o n ę A f r y k i
ne m . i n . p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i i p r z e w i d y w a ł „ b ł y s k a w i c z n e "
— p o ż y t e c z n o ś ć zabezpieczenia A u s t r i i przez zapewnienie j e j g w a ­ 51
5 8 uderzenie i zniszczenie p r z e c i w n i k a . N a razie i na okres n a j b l i ż ­
r a n c j i ze strony C z e c h o s ł o w a c j i , a z w ł a s z c z a J u g o s ł a w i i .
szych p a r u l a t Rzesza jeszcze nie m i a ł a b y sił, aby takiego uderze­
R o z m o w y , k t ó r e t o c z y ł y się na t e n t e m a t w i o s n ą 1935, t a k ż e
nia przeciw C z e c h o s ł o w a c j i p r ó b o w a ć , ale efekty t y c h p r z y g o t o ­
z r e s z t ą i p ó ź n i e j , nie d a ł y j e d n a k w y n i k u , g ł ó w n i e w s k u t e k n i e ­
w a ń m i a ł y się s t a ć widoczne w r . 1938/1939.
c h ę c i B e l g r a d u i Budapesztu. J u g o s ł a w i a b y ł a do e w e n t u a l n o ś c i
Anschlussu o w i e l e m n i e j n a g a t y w n i e nastrojona n i ż C z e c h o s ł o w a ­ P r z e ł o m o w e znaczenie m i a ł o w i e l k i e z w y c i ę s t w o wyborcze —
cja czy Francja i nie c h c i a ł a poza t y m b r a ć u d z i a ł u w ż a d n e j przetworzonego w p a r t i ę p o h t y c z n ą p n . Sudetendeutsche P a r t e i
k o m b i n a c j i skierowanej p r z e c i w Rzeszy, w k t ó r e j w i d z i a ł a — c a ł ­ (SdP) — F r o n t u Sudeckiego, kierowanego przez znanego n a m j u ż
kowicie zresztą błędnie — p r z e c i w w a g ę niebezpieczeństwa w ł o ­ Henleina, w w y b o r a c h do p a r l a m e n t u c z e c h o s ł o w a c k i e g o w d n i u
59
skiego . W ę g r y t a k ż e nie c h c i a ł y n a r a ż a ć się B e r l i n o w i , a w ż a d ­ 19 maja 1935. P a r t i a N i e m c ó w Sudeckich z g r o m a d z i ł a około 8 0 %
n y m w y p a d k u nie b y ł y s k ł o n n e b r a ć u d z i a ł u w j a k i e j k o l w i e k głosów n i e m i e c k i c h z Czech i M o r a w , p o z b a w i a j ą c inne b u r ż u a -
z
y j n e partie niemieckie n i e m a l c a ł k o w i c i e z w o l e n n i k ó w , ale socjal­
8 8
demokracja niemiecka i niemieckie s k r z y d ł o K o m u n i s t y c z n e j Par­
Mussolini co prawda jeszcze 6 marca 1935 ogłosił w „Popolo dTtalia"
artykuł o „historycznej misji Austrii", w którym w zakończeniu stwierdzał, t i i C z e c h o s ł o w a c j i (KSC) w części u t r z y m a ł y s w ó j stan posiada­
że Austria, choć będąca p a ń s t w e m niemieckim, drugim obok Rzeszy, może nia . ra

być „panem swego losu" (WGD, jw., I , s. 274—276). Ale stopniowo Włochy
zaczęły opuszczać to stanowisko.
5 8
O polityce zagranicznej Jugosławii w tym czasie J . R. H o p t n e r ,
cyt. dz., passim; H . B. K r i z m a n, cyt. dz., passim; S t o j a d i n o v i ć , ią o tym: R. K v a ć e k, cyt. dz., s. 113—114, oraz B. C e l o v s k y ,
passim; wzmianki dają H o d ź a i B e n e S P: zob. też A D A P C / I V nr 198 chener Abkommen von 1938 (Stuttgart 1958); por. też: F . M o r a -
v

i 228. e c, Spión, jemuź neverili (Toronto; 1977), s. 63 i nast.

8 8
8 0
O tym M a c a r t n e y , passim, i dokumenty WWMW, z uzupełnieniami O wyborach parlamentarnych z 1935 zob. Prehled ćeskoslovenskych
dla wcześniejszego okresu (1933—1936): L . K e r e k e s , ed., Allianz Hitler, aem, n i = 1918—1945 (Praha 1960), s. 385—386; Istorija Czechosłowakii,
Horthy, Mussolini (Budapest 1966); nadto H o d ź a , passim. HI, . 274 i nast.
s

238 139
 Nowa p a r t i a m i a ł a b y p r a w o do n a j w i ę k s z e j ilości m a n d a t ó w po­
selskich i przez to t e ż do desygnowania nawet p r e m i e r a ze swe­
go grona, g d y b y w e s z ł a w s k ł a d k o a l i c j i p a r l a m e n t a r n e j z p a r t i a ­
m i c z e c h o s ł o w a c k i m i . Jedynie u m i e j ę t n a a r y t m e t y k a powyborcza
d o k a z a ł a , że dotychczasowa najsilniejsza p a r t i a w parlamencie
p r a s k i m , c z e c h o s ł o w a c c y agrariusze, z a t r z y m a ł a swoje pierwsze
miejsce, u z y s k u j ą c z r e s z t ą t y l k o o jeden mandat poselski w i ę c e j
63
n i ż S d P . A l e ta ostatnia z n a j d o w a ł a się zaraz na d r u g i m m i e j ­
scu, p r z e w y ż s z a j ą c znaczeniem wszystkie p o z o s t a ł e partie czeskie
( c z e s k o s ł o w a c k i e ) , d z i ę k i z a ś swej z w a r t o ś c i i dyscyplinie b y ł a dla
spoistości p a ń s t w a elementem bardzo g r o ź n y m , nie m ó w i ą c o t y m ,
ż e p r z y j m o w a ł a — w n a j ś c i ś l e j s z e j t a j e m n i c y — swoje i n s t r u k c j e
M
z Berlina .
Nie b y ł o o c z y w i ś c i e m o w y , b y p a r t i a Henleina w e s z ł a do k o a l i ­
c j i r z ą d o w e j z Czechami. Pozornie, ze w z g l ę d ó w t a k t y c z n y c h ,
a k c e p t u j ą c na razie istnienie p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o i p r z y ­
n a l e ż n o ś ć do niego zaludnionych przez N i e m c ó w ziem pogranicz­
n y c h , h e n l e i n o w c y z a c z ę l i zarazem r e a l i z o w a ć od p o c z ą t k u , w e ­
d ł u g z a l e c e ń z Rzeszy, p r o g r a m stopniowego rozsadzania p a ń s t w a
c z e c h o s ł o w a c k i e g o od w e w n ą t r z , z p r z y g o t o w a n i e m oderwania
ziem pogranicznych i p r z y ł ą c z e n i a i c h do Rzeszy. W t y m celu za­
c z ę t o w y s u w a ć coraz to dalej i d ą c e ż ą d a n i a , zawsze t a k je stop­
n i u j ą c , b y n i g d y n i e m u s i e ć u z n a ć , ż e z o s t a ł y one zaspokojone
koncesjami ze s t r o n y r z ą d u praskiego i b y u n i e m o ż l i w i ć wszelkie
szanse porozumienia.
8 8
SdP uzyskała 44 mandaty (agrariusze czechosłowaccy: 45); owe 44
reprezentowały: straty innych trzech partii niemieckich w porównaniu
z wyborami 1929 r., mianowicie agrariusze niemieccy utracili 11, chrześcijań-
sko-społeczni — 8 i socjaldemokracja — 10, razem — 29, a następnie stan
posiadania dwu partii rozwiązanych w 1933, które w 1929 uzyskały: niemie-
cko-narodowi 7 i narodowi socjaliści 8, razem 15; 29 i 15 daje dokładnie 44.
Trzy pozostałe partie niemieckie łącznie miały połowę tej liczby, tj. 22
(agrariusze niemieccy 5, chrześcijańsko-społeczni 6, socjaldemokraci 11).
6 4
O tej kwestii jak Wspomniano wyżej, podstawowa praca, już cytowa­
na, C e s a r - C e r n y , t. I I , passim, a także dokumenty w N I P C . Literatura
własna N i e m c ó w sudeckich i obecna w R F N oczywiście związkom tym za­
przecza: W. H a g e n (cyt. dz., s. 137) twierdzi, jakoby Henlein i jego po­
mocnicy byli przeciwnikami hitleryzmu, któremu podporządkowali się w
pełni dopiero od marca 1938 (jw., s. 138). Przeczą temu dokumenty o g ł o ­
szone przez historyków czechosłowackich (NIPC, por. OĆZP, s. 270); zob.
też A. S z e f e r , cyt. dz. O SdP zob. nadto R. K r a u s , Zur Entstehung
der Sudetendeutschen Partei..., DIZW, I I , s. 395^12; W. E b e r h a r d t , O
poćdtclch henleinovskeho hnuti. C C H X I I , 1964, s. 26—39.
140
Że z a ś ze s t r o n y czeskiej s k ł o n n o ś ć do koncesji nie b y ł a zbyt
wielka, że p o s t ę p o w a n i e C z e c h ó w w tej sprawie b y ł o nieraz m a ł o ­
stkowe i k r ó t k o w z r o c z n e , w rezultacie z r ę c z n a t a k t y k a SdP o s i ą ­
gała swoje cele, p o d t r z y m u j ą c stare i t w o r z ą c nowe p o w o d y do n i e ­
zadowolenia w ś r ó d l u d n o ś c i n i e m i e c k i e j , k t ó r e j w m a w i a n o , że za
b i e d ę w y n i k a j ą c ą z r e s z t ą z k r y z y s u powszechnego i p a n u j ą c ą t a k ­
że w ś r ó d l u d n o ś c i czeskiej — o d p o w i e d z i a l n o ś ć ponosi t y l k o zła
wola C z e c h ó w , p r z y c z y m d y s k r e d y t o w a n o w s p ó ł p r a c u j ą c e jeszcze
z r z ą d e m resztki partii aktywistycznych.
Dyplomacja c z e c h o s ł o w a c k a t a k ż e i w t e j sprawie b y ł a d z i w n i e
z a ś l e p i o n a i źle zorientowana. Z a s t ę p c a B e n e ś a w p r a s k i m M S Z
prof. K r o f t a b y ł w p r a w d z i e w y b i t n y m h i s t o r y k i e m W zakresie
X V — X V I w., gorzej jednak r o z u m i a ł w s p ó ł c z e s n o ś ć , c h o ć w d y ­
GS
p l o m a c j i p r a c o w a ł j u ż od r . 1919 . D n i a 23 maja, zaraz po sukce­
sie w y b o r c z y m h e n l e i n o w c ó w , i n f o r m o w a ł o n w p r a w d z i e p l a c ó w ­
k i c z e c h o s ł o w a c k i e za g r a n i c ą , że sukces ó w jest bardzo „ n i e p r z y ­
j e m n y " i że zapewnienia Henleina o l o j a l n o ś c i s ą w ą t p l i w e , ale
d o d a w a ł , j a k o b y „ B e r l i n nie u j a w n i ł ż a d n e g o zainteresowania dla
68
H e n l e i n a " ( ! ) . N i e p r ę d k o zorientowano się w p r a s k i m M S Z , że
jednak jest inaczej.
Sam B e n e ś w m a j u 1935 z a p e w n i a ł w m o w i e w y g ł o s z o n e j do
N i e m c ó w czeskich w j e d n y m z i c h g ł ó w n y c h c e n t r ó w , U s t i nad
Ł a b ą , iż „ m i ę d z y C z e c h o s ł o w a c j ą a R z e s z ą nie ma ż a d n y c h bezpo­
ś r e d n i c h s p o r ó w " , p r z y c z y m o b i e c y w a ł l u d n o ś c i niemieckiej p e ł ­
ne r ó w n o u p r a w n i e n i e : Gleiche unter Gleichen . 67
Tego rodzaju
m o w y B e n e ś w y g ł a s z a ł potem jeszcze nieraz, nawet g d y sytuacja
s t a w a ł a się coraz p o w a ż n i e j s z a . N p . w listopadzie t e g o ż (1935) r o k u
powtórzył niemal dosłownie powyższe słowa p r z e m a w i a j ą c w par­
lamencie p r a s k i m , p r z y c z y m z a p e w n i a ł , że C z e c h o s ł o w a c j a zaw­
sze c h ę t n i e zawrze porozumienie z R z e s z ą dla w y g ł a d z e n i a w z a ­
j e m n y c h s t o s u n k ó w , oraz w y r a z i ł n a d z i e j ę — j a k ż e nieuzasad-
Był m.in. posłem w Wiedniu 1921—1925 i w Berlinie, 1925—1927; potem
zastępcą Beneśa w praskim M S Z ; ministrem od 29 lutego 1936. Zob. jego
Prace z 1934 (o Beneśu) i 1939 (Z dob...).
86 E p p ^ 49. Beneś i Krofta, mimo otrzymywania d o w o d ó w od wy­
n r
wiadu czechosłowackiego, długo jeszcze nie chcieli wierzyć w istnienie łącz­
ności między NSDAP a SdP.
8 7
Tekst mowy w broszurze E . B e n e ś , Rede an die Deutschen in der
S
*~ R (Aussig, Mai 1935); pow. cytaty pochodzą ze s. 45 i 47.
141
n i o n ą ! — ż e m i ę d z y obu p a ń s t w a m i r ó w n i e ż w p r z y s z ł o ś c i nie
M
b ę d z i e s p o r ó w . T a k w i ę c w s w y m bezpodstawnym o p t y m i z m i e ,
c h o ć c z ę s t o ze ś w i a d o m y m „ n a d r a b i a n i e m m i n ą " , C z e c h o s ł o w a c j a
n i e p o d e j m o w a ł a w p o r ę n i e z b ę d n y c h k r o k ó w , b y zapobiec g r o ż ą ­
cemu j e j coraz bardziej n i e b e z p i e c z e ń s t w u . N a d a l p o z o s t a w a ł y nie
zaspokojone s ł u s z n e ż ą d a n i a S ł o w a k ó w , nadal nie p o ś w i ę c a n o do­
statecznie w i e l e u w a g i a n i n i e z b ę d n e m u z a c i e ś n i e n i u s t o s u n k ó w
ze Z w i ą z k i e m Radzieckim, a n i t e ż t a k i e m u u r e g u l o w a n i u p o ł o ż e ­
nia m n i e j s z o ś c i polskiej na Zaolziu, c h o ć b y nawet z p e w n y m i ofia­
r a m i z w ł a s n e j strony, a b y t y l k o o d e b r a ć Warszawie pretekst do
a g i t a c j i antyczeskiej i do popierania k o n t a k t ó w m i ę d z y P o l a k a m i
z Zaolzia a h e n l e i n o w c a m i .
7 z a r y s o w a ł a się na c h w i l ę m o ż l i w o ś ć w y s t ą p i e n i a P o l s k i przeciw
N o w y m w s t r z ą s e m dla p o l i t y k i europejskiej b y ł n a s t ę p n y k r o k
Hitlera łamiący zobowiązania międzynarodowe, mianowicie w y ­
powiedzenie u k ł a d ó w l o k a m e ń s k i c h i w o j s k o w e obsadzenie zde-
m i l i t a r y z o w a n e j na podstawie t r a k t a t u wersalskiego strefy n a d -
69
r e ń s k i e j , w d n i u 7 marca 1936 r . A k t e m t y m z o s t a ł a przede
w s z y s t k i m nader silnie z a g r o ż o n a C z e c h o s ł o w a c j a , g d y ż m o ż n o ś ć
n a d e j ś c i a pomocy francuskiej w razie agresji n i e m i e c k i e j z o s t a ł a
p o w a ż n i e zmniejszona, a w ł a ś c i w i e p r z e k r e ś l o n a . O d t ą d sojusz
f r a n c u s k o - c z e c h o s ł o w a c k i w g r u n c i e rzeczy u t r a c i ł w a r t o ś ć , m i m o
70
ż e zapewnienia z P a r y ż a m ó w i ł y co i n n e g o .
D o s z ł o do tego w s y t u a c j i o g ó l n e j bardzo j u ż zmienionej w p o ­
r ó w n a n i u ze stanem z r . 1935. Tymczasem b o w i e m faszystowskie
W ł o c h y d o k o n a ł y swej agresji p r z e c i w E t i o p i i i z n a l a z ł y się
8 8
Tekst: WGD, V (1938), 229; por. La Tchecoslovaquie et ses voisins,
E C , nr 46/1935 (16 X I ) , s. 2—3.
8 9
Najważniejsze dokumenty: Z D 4, 5, 6/1936 oraz W G D 1936, s. 147 i nast.;
sprawa ta obszernie w D D F , 2/1 (m.in. okazuje się, że Francja mogła kroku
Hitlera spodziewać się w c z e ś n i e j : nr 27 i 75); zob. też F R U S , 1936/1, s. 206
i nast.; F r a n c o i s - P o n c e t , s. 250 i nast.; por. R e n o u v i n , s. 92 i nast.;
B a u m o n t , I I , s. 699 i nast.; T a y l o r , s. 130 i nast. (ciekawsze ujęcie);
HD, I I I , s. 681 i nast.; nadto P. v a n Z u y l e n , Les mains libres. Politiąue
exterieure de la Belgiąue 1914—1940 (Paris—Bruxelles 1950), s. 624 i nast.;
S h i r e r, s. 399 i nast.
7 0
E , M o r a v e c, cyt. dz., s. 139 i nast.; w i ę c e j o tym niżej.
142
W k o n f l i k c i e d y p l o m a t y c z n y m i gospodarczym z F r a n c j ą i W i e l k ą
7 1
g r y t a n i ą a t a k ż e wobec s a n k c j i gospodarczych L i g i N a r o d ó w .
O c z y w i s t y m s k u t k i e m tej s y t u a c j i b y ł rozpad „ f r o n t u Stresy"
0r a z z b l i ż e n i e W ł o c h z h i t l e r o w s k ą Rzeszą, k t ó r a n i e b ę d ą c j u ż
c z ł o n k i e m L i g i , nie t y l k o n i e b r a ł a u d z i a ł u w sankcjach, ale prze­
ciwnie — u d z i e l a ł a r z ą d o w i w ł o s k i e m u pomocy gospodarczej.
O z n a c z a ł o to, że W ł o c h y j u ż o d t ą d nie t y l k o nie m o g ł y w s p ó ł ­
p r a c o w a ć z m o c a r s t w a m i zachodnimi t a k ż e w obronie A u s t r i i , ale
że m u s i a ł y t o l e r o w a ć wszelkie p o s u n i ę c i a Niemiec w Europie ś r o d ­
kowej, n a w e t te, k t ó r e p r z e d t e m z w a l c z a ł y .
Uzyskanie przez N i e m c y h i t l e r o w s k i e k o n t r o l i w o j s k o w e j
w N a d r e n i i w z m o g ł o znacznie i c h m o ż l i w o ś c i m i l i t a r n e , j a k r ó w ­
nież i c h p e w n o ś ć siebie, co m o g ł o o d b i ć s i ę na dalszych p o s u n i ę ­
ciach w Europie ś r o d k o w e j i wschodniej. W p r a w d z i e j a k g d y b y
Rzeszy, a to w w y p a d k u , g d y b y na o k u p a c j ę N a d r e n i i c h c i a ł a
czynnie z a r e a g o w a ć F r a n c j a : w m a r c u 1936 Polska zgłosiła p o d
ra
adresem P a r y ż a g o t o w o ś ć takiego w y s t ą p i e n i a . W y d a j e się j e d ­
nak, iż w Warszawie dobrze wiedziano, że F r a n c u z i nie z d o b ę d ą
się na t a k i e w y s t ą p i e n i e , s t ą d t e ż owa propozycja m i a ł a raczej
charakter efektownego gestu bez p o k r y c i a .
Jak z a c h o w a ł się d r u g i sojusznik F r a n c j i w t e j części Europy,
t j . C z e c h o s ł o w a c j a ? O t ó ż , stanowisko P r a g i b y ł o w m a r c u 1936
identyczne j a k r o k przedtem. Benes, k t ó r y tymczasem z o s t a ł p r e ­
zydentem r e p u b l i k i " (po u s t ą p i e n i u M a s a r y k a z k o ń c e m 1935),
k i e r o w a ł nadal p o l i t y k ą z a g r a n i c z n ą p a ń s t w a , c h o ć n o m i n a l n i e m i ­
n i s t r e m tego r e s o r t u b y ł k t o i n n y , n a j p i e r w przez k i l k a m i e s i ę c y
premier H o d ź a , a p o t e m w s p o m n i a n y j u ż prof. K r o f t a . I n s t r u k c j a
o k ó l n a z P r a g i , r o z e s ł a n a 8 marca 1936, z a w i e r a ł a podobne sfor­
m u ł o w a n i a , j a k c y t o w a n a w y ż e j z marca 1935: C z e c h o s ł o w a c j a za-
7 1
Por. W a 11 e r s, s. 623 i nast., odpowiednie rozdziały w pracach synte­
tycznych; monografia: A. B a r t n i c k i , Pierwszy front II wojny światowej
(Warszawa 1971).
7 2
D D F , jw., nr 268 i 303; D T J S , I I , s. 110 i nast. oraz 401 i nast. (tu też
dokumenty polskiego MSZ); por. B e c k , s. 112 i nast.; L . N o e 1, Uagression
Mlemande contrę la Pologne (Paris 1946), s. 124 i nast.; W o j c i e c h o w ­
s k i , s. 271 i nast.; R. D ę b i c k i , cyt. dz., s. 102—103 (niewiele!).
7 8
Wybór nastąpił 18 grudnia 1935; fakt, że nielubiany dotychczasowy
•.kolega" tak bardzo awansował, n i e w ą t p l i w i e zwiększył jeszcze zawiść Bec-
*a i przez to też jego niechęć do Czechów.
143
j ę ł a stanowisko w y c z e k u j ą c e i z a p o w i a d a ł a , że dostosuje się do
7
p o l i t y k i mocarstw i stanowiska L i g i N a r o d ó w \ Ż e z a ś mocarstwa
zachodnie, z w ł a s z c z a najbardziej zainteresowana Francja, nie zde­
c y d o w a ł y się na energiczniejszy k r o k , a n i t e ż L i g a N a r o d ó w nie
75
p o w z i ę ł a odpowiedniej d e c y z j i , r z ą d p r a s k i r ó w n i e ż p o z o s t a ł
bezczynny, c h o c i a ż m ó g ł p o p r z e ć w L i d z e a k c j ę ZSRR na rzecz
przeciwstawienia s i ę g w a ł c e n i u t r a k t a t ó w przez N i e m c y i zorga­
nizowania systemu b e z p i e c z e ń s t w a z b i o r o w e g o . 76
C z e c h o s ł o w a c j a przeciwnie, t r w a ł a w s w y m o f i c j a l n y m o p t y m i z ­
mie. D n i a 19 sierpnia 1936 prezydent B e n e ś , o b j e ż d ż a j ą c y w t e d y
ponownie pograniczne o k r ę g i Czech, w y g ł o s i ł w Ż e l e z n y m Brodzie
(koło Liberca) p r z e m ó w i e n i e , w k t ó r y m m . i n . p o w i e d z i a ł : „ N i e
wierzcie, ż e z b l i ż a m y się do w o j n y i że u nas i d o k o ł a nas zajść
77
m o g ą j a k i e ś z m i a n y " . T a k p r z e m a w i a ł prezydent p a ń s t w a cze­
c h o s ł o w a c k i e g o , c h o ć zapewne sam n i e z u p e ł n i e w to w i e r z y ł ; ale
ten oficjalny o p t y m i z m b y ł d o m i n u j ą c y m r y s e m p o l i t y k i czecho­
s ł o w a c k i e j , w k t ó r e j z r e s z t ą nie b y ł o w i e l u p o s u n i ę ć ś w i a d c z ą c y c h
78
o docenianiu coraz g r o ź n i e j s z e j s y t u a c j i .
W t y m czasie z a ś doszło w ł a ś n i e do n o w e j m i s t y f i k a c j i ze s t r o n y
Niemiec h i t l e r o w s k i c h , do ś w i a d o m e g o ł u d z e n i a C z e c h ó w i usy­
piania i c h c z u j n o ś c i . W ł a ś n i e w t e d y , w p o ł o w i e sierpnia, doszło do
p o n o w n y c h k o n t a k t ó w m i ę d z y p e w n y m i agentami Rzeszy a posel­
s t w e m c z e c h o s ł o w a c k i m w B e r l i n i e , do t r w a j ą c y c h przez szereg
7 4
E P P A , nr 54; D D F , jw., s. 307 i 343; K r o f t a , s. 107 i nast. (i jego
artykuł: Ceskoslovensko a obsazeni demilitarisovaneho p&sma Nemeckem.
ZP, 1936 nr 3, s. 93—95; nadto art. w s t ę p n y w E C nr 11/1936) OCZP,
s. 282 i nast.; R. K v a ć e k, cyt. dz., s. 224 i nast.
7 5
Tzn. platonicznie potępiła krok Rzeszy, bez uchwalania sankcji — ZD
6/1936, nr 32; W a l t e r s, s. 694 i nast., o krokach Francji: D D F , jw., oraz
J . P a u l - B o n c o u r , cyt. dz., s. 28 i nast.; P. E . F 1 a n d i n, cyt. dz.,
s. 193 i nast.; por. F r a n c o i s - P o n c e t , s. 253—254; nieudatne próby
usprawiedliwienia — M. G a m e l i n , Servir, I I : L e proloąue du .dramę,
1930—1939 (Paris 1946), s. 193 i nast.; o polityce brytyjskiej — E d e n ,
s. 343 i nast.
7
« HD, I I I , s. 681; IMO, I , s. 451—452; Istorija wnieszniej politiki SSSR
(cyt. dz.), I , s. 319—320; W. T . F o m i n, cyt. dz., s. 178—179.
7 7
Tekst: Kundgebungen des Prasidenten der Republik Dr E. Beneś in
Nordbóhmen (Prag 1936); pow. cytat ze s. 28; por. K r o f t a , s. 123.
7 8
Co prawda, wydano wtedy czeskie tłumaczenie Mein Kampf: Muj boj.
Hitler o sobe a svych cilech. Vyd. F r . Bauer. Praha 1936.
144
miesięcy tajnych r o k o w a ń , k t ó r e rzekomo m i a ł y doprowadzić do
7 9
zawarcia p a k t u o nieagresji m i ę d z y obu p a ń s t w a m i .
H i t l e r istotnie n a p o m k n ą ł jeszcze w z w i ą z k u z a k t e m z 7 marca
1936 o t a k i e j m o ż l i w o ś c i : zawarcia p a k t ó w o nieagresji ze w s z y s t ­
k i m i s ą s i a d a m i Rzeszy. Wobec tego Praga m i a ł a b y pewne podsta­
w y , aby t r a k t o w a ć owe propozycje p o w a ż n i e , g d y b y w i a r o ł o m c a
8 0
H i t l e r na zaufanie z a s ł u g i w a ł . B e r l i n o w i z a l e ż a ł o na w y b a d a n i u
różnych możliwości, a zwłaszcza możności wbicia klina m i ę d z y
Czechosłowację a jej sojuszników, głównie zaś — odciągnięcia
P r a g i od ZSRR. W t y m celu z j a w i l i się w p a ź d z i e r n i k u 1936
w Pradze d w a j w y s ł a n n i c y H i t l e r a , Haushofer i T r a u t t m a n n s d o r f f ,
po u p r z e d n i m p r z y g o t o w a n i u g r u n t u przez p o s ł a c z e c h o s ł o w a c k i e ­
go w Berlinie, Mastnego. R o z m a w i a l i o n i z B e n e ś e m i K r o f t a .
N a j p i e r w z s a m y m prezydentem, k t ó r y p o t r a k t o w a ł c a ł ą s p r a w ę
aż nadmiernie p o w a ż n i e i n a k r e ś l i ł p r o j e k t u k ł a d u , k t ó r y w y s ł a n ­
nicy zabrali do B e r l i n a , ale k t ó r y H i t l e r o d r z u c i ł na p o c z ą t k u
1937 r. P r z y tej s p o s o b n o ś c i B e n e ś m i a ł , w e d ł u g ź r ó d ł a n i e m i e c ­
kiego, w y r a ż a ć się niezbyt p o z y t y w n i e o sojuszu ze Z w i ą z k i e m
81
Radzieckim .
Podobnie j a k wspomniane j u ż poprzednio r o k o w a n i a z r. 1933/
/1934, t a k i owe tajne r o z m o w y prowadzono bez w i e d z y A u s w a r t i ­
ges A m t . N e u r a t h jednak w k o ń c u d o w i e d z i a ł się o c a ł e j sprawie
i w l u t y m 1937 kategorycznie w y s t ą p i ł p r z e c i w k o n t y n u o w a n i u
r o z m ó w , m o t y w u j ą c to i s t n i e n i e m sojuszu c z e c h o s ł o w a c k o - r a -
M
dzieckiego .
7 8
O tym: M. P u ł a s k i , Stosunki dyplomatyczne polsko-czechosłowacko-
-niemieckie... (Poznań 1967); t e n ż e , Tajne rokowania czechoslowacko-nie-
mieckie... P Z , 1964, s. 245—263; R. K v a ć e k, cyt. dz., s. 305 i n a s i ;
ostatnio B r u e g e l , s. 179 i nast.
8 8
W dniu 7 marca Hitler wygłosił w Reichstagu wielką m o w ę o sytu­
acji Niemiec, usiłując uzasadnić remilitaryzację Nadrenii i proponując m.in.
wschodnim sąsiadom Rzeszy zawarcie p a k t ó w o nieagresji na wzór układu
z Polską z 1934 r. (w praktyce dotyczyło to więc Czechosłowacji i Litwy;
propozycję tę zawierało również memorandum Rzeszy doręczone 7 marca
sygnatariuszom u k ł a d ó w Lokarneńskich; tekst: WGD, I I I : mowa Hitlera,
s. 337 i nast., memorandum s. 332 i nast.; por. F r a n c o i s - P o n c e t ,
s. 252; W. E . D o d d, cyt. dz., s. 324—326.
8 1
Zob. w y ż e j , przyp. 79; źródła niemieckie i czeskie różnią się w tej
sprawie (wishful thinking!).
8 8
R. K v a ć e k, cyt. dz., s. 315; „Das Verhaltnis der Tschechoslowakei
zu Russland miisste sich andern" — oświadczył Neurath. jak donosił M a -
stny do Pragi 21 marca 1937 (art. cyt. w przyp. 49/IV, C C H 1936, s. 895).
1 0
R o k 1938.
145
 C z e c h o s ł o w a c j a p o c i e s z a ł a s i ę jeszcze t y l k o t y m , że m i m o iż
Rzesza w y p o w i e d z i a ł a P a k t R e ń s k i z r . 1925, inne u k ł a d y p o d p i ­
sane w Locarno n i e u t r a c i ł y jednak mocy p r a w n e j , w t y m t a k ż e
8 3
c z e c h o s ł o w a c k o - n i e m i e c k i u k ł a d a r b i t r a ż o w y . S ł a b a to jednak
b y ł a pociecha, gdy m i a ł o się do czynienia z t a k w i a r o ł o m n y m
p a r t n e r e m j a k h i t l e r o w s k i e N i e m c y . W i a r o ł o m n o ś c i t e j jednak
Czesi nie dostrzegali, n i e t y l k o o n i z r e s z t ą , lecz t a k ż e Polska
i wszystkie inne p a ń s t w a , k t ó r e j a k i k o l w i e k p a k t z T r z e c i ą R z e s z ą
zawarły!
W B e r l i n i e zastanawiano się, j a k i b ę d z i e k i e r u n e k pierwszego
uderzenia w p r z y s z ł o ś c i : A u s t r i a czy C z e c h o s ł o w a c j a ? W W i e d n i u
i w Pradze ż y w i o n o jednak p ł o n n ą n a d z i e j ę , że o s t a t e c z n o ś c i uda
się j a k o ś u n i k n ą ć p r z y pomocy z z e w n ą t r z ; n a j m n i e j liczono n i e ­
stety na w ł a s n e siły.
Hitlerowcom, w m i a r ę jak postępowało zbliżenie włosko-nie-
84
m i e c k i e , w c h ł o n i ę c i e A u s t r i i w y d a w a ł o s i ę r z e c z ą stosunkowo
n i e t r u d n ą . Teraz atak na C z e c h o s ł o w a c j ę z a j m o w a ł coraz bardziej
u w a g ę a g r e s o r ó w . G ó r i n g m i a ł j u ż w r . 1936 o ś w i a d c z y ć , że Cze­
c h o s ł o w a c j a przestanie i s t n i e ć przed u p ł y w e m d w u do trzech lat,
j a k to o p o w i a d a ł w ę g i e r s k i m i n i s t e r spraw zagranicznych K a n y a
m i n i s t r o w i Cianie w Budapeszcie w listopadzie tego r o k u *. Jedno
jest pewne: w czerwcu 1936 n i e m i e c k i m i n i s t e r w o j n y gen. B l o m -
berg w y d a ł i n s t r u k c j ę dla a r m i i , p o l e c a j ą c ą opracowanie p l a n u
a
„ b ł y s k a w i c z n e g o " a t a k u na C z e c h o s ł o w a c j ę (Aujmarsch Grun) \
Cel b y ł ustalony, t e r m i n jeszcze nie.
8 3
K r o f t a , s. 110 (oświadczenie w parlamencie 17 marca 1936).
8 4
Sprawa powstawania Osi Berlin — Rzym nie wchodzi w zakres ni­
niejszej książki; o tym głównie W i s k e m a n n R B A ; V . A r a 1 d i, II patto
d'acciaio (Roma etc. 1961).
8 8
E V C , s. 109 (nie wspomina o tym jednak obszerniejszy zapis tej roz­
mowy dokonany przez K a n y ę — L . K e r e k e s , cyt. dz., dok. nr 16)
8 8
C e l o v s k y , s. 91—92; por. W. E r f u r t h , Die Geschichte des deu­
tschen Generalstabes (Gottingen etc. 1957), s. 184; Ciano z rozmowy z przy­
b y ł y m do Rzymu regentem Węgier Horthym zanotował 7 września 1936,
że zdaniem H . Niemcy zaraz po ukończeniu zbrojeń dadzą czynny wyraz
„swej awersji do Czechosłowacji" ( E V C , s. 65).
146
8
Tymczasem w W i e d n i u d z i a ł a ł nadal Papen, k t ó r y z a m i e r z a ł
prawdopodobnie o d b u d o w a ć s w o j ą p o z y c j ę p o l i t y c z n ą w Rzeszy
jako ten, k t ó r y d o p r o w a d z i ł do w ł ą c z e n i a A u s t r i i do Niemiec.
P r z e b i e g ł y i o b ł u d n y , p o l i t y k t e n m i a ł do czynienia z nie doce­
n i a j ą c y m n i e b e z p i e c z e ń s t w a Schuschniggiem i jego niezbyt facho­
w y m m i n i s t r e m spraw zagranicznych Berger-Waldeneggiem, k t ó ­
r y r ó w n i e ż n i e d o r ó s ł do zwalczania takiego p r z e c i w n i k a j a k Pa­
87
p e n . Na terenie W i e d n i a najsilniej w y s t ę p o w a ł przeciw p o s ł o w i
Rzeszy tamtejszy przedstawiciel F r a n c j i , G a b r i e l Puaux, p r z y
u m i a r k o w a n y m poparciu n i e k t ó r y c h i n n y c h posłów, j a k A n g l i k
W a l f o r d Selby, czy, z m i e n i a j ą c y s i ę dość c z ę s t o , p o s ł o w i e w ł o s c y **.
Papen w s p ó ł d z i a ł a ł z W ę g r a m i , a t a k ż e z p o s ł e m p o l s k i m J. G a ­
w r o ń s k i m , z k t ó r y m u m i a ł się z a p r z y j a ź n i ć , a k t ó r y na pozosta­
łych dyplomatach w y w i e r a ł w r a ż e n i e prawdziwego s p r z y m i e r z e ń ­
89
ca N i e m i e c . G a w r o ń s k i n i e w i e r z y ł a n i w s z a n s ę , a n i — co w i ę ­
cej — w p o t r z e b ę u t r z y m a n i a n i e p o d l e g ł o ś c i austriackiej, w s p ó ł ­
d z i a ł a ł t e ż z N i e m c a m i p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i . Sam Papen b y ł
z w o l e n n i k i e m e w o l u c j i i h c z y ł , że do Anschlussu dojść m u s i
w k a ż d y m w y p a d k u . N i e ż y c z y ł sobie m e t o d g w a ł t o w n y c h , p r o ­
j e k t o w a n y c h przez h i t l e r o w c ó w a u s t r i a c k i c h i i c h e m i g r a c j ę w B a ­
w a r i i , j a k i przez n i e k t ó r e w p ł y w o w e c z y n n i k i w B e r l i n i e z G ó -
r i n g i e m na czele. T y m niebezpieczniejsza b y ł a systematyczna i n ­
9 0
t r y g a n c k a robota Papena w W i e d n i u i w c a ł e j A u s t r i i .
Schuschnigg u s i ł o w a ł w c i ą g u 1935 r . z n a l e ź ć modus vivendi
z o p o z y c j ą h i t l e r o w s k ą , d z i a ł a j ą c t u r ó w n i e n i e z r ę c z n i e , j a k na
8 7
Baron Egon Berger-Waldenegg (o nim — G a w r o ń s k i , s. 197—198
był kierownikiem tego resortu do maja 1936, po czym odszedł na stano­
wisko posła w Rzymie, a resort spraw zagranicznych objął osobiście
Schuschnigg, który od lipca t.r. na zastępcę z t y t u ł e m sekretarza stanu
wziął Guidona Schmidta; ten uzyskał tytuł ministra w lutym 1938.
8 8
Charakterystykę korpusu dyplomatycznego w Wiedniu zob. u G a ­
w r o ń s k i e g o , passim, też W. S e l b y , cyt. dz., s. 36 i nast, oraz u P a ­
p e n a w H G S , s. 359 i nast; posłem w ł o s k i m w Wiedniu był w 1933—1936
G. Preziosi, w 1937 F . Sałata, ostatnim do marca 1938 P. Ghigi.
8 8
Pod niebiosa wychwala G . właśnie P a p e n (jw.), a silnie krytyku­
ją postępowanie posła polskiego jako sojusznika Papena — W. S e l b y ,
cyt. dz., s. 39 oraz F i e r l i n g e r , s. 32.
8 0
O tym niezliczone dowody w H G S , nadto G e h l , s. 104 i nast.; Bo-
jówkarze hitlerowscy uskarżali się na Papena, że nie popiera ich g w a ł ­
townych metod — F u n d e r, cyt. dz., s. 270.
10
147
 terenie zagranicznym, gdzie nie zawsze osiągał sukcesy; z w ł a s z c z a
n i e p o t r a f i ł j u ż p r z y w r ó c i ć tej k o r z y s t n e j dla A u s t r i i atmosfery
w e W ł o s z e c h , jaka p a n o w a ł a za c z a s ó w Dollfussa. Co prawda,
w s y t u a c j i W ł o c h po w o j n i e a b i s y ń s k i e j m o ż e j u ż i Dollfuss nie
b y ł b y m ó g ł w i e l e z d z i a ł a ć , g d y b y jeszcze ż y ł .
Na terenie w e w n ę t r z n y m Schuschnigg m i a ł t a k ż e p o w a ż n e t r u d ­
n o ś c i w e w ł a s n y m obozie, z w ł a s z c z a ze s w y m a m b i t n y m z a s t ę p c ą ,
wicekanclerzem Stahrembergiem, a dalej z m o n a r c h i s t a m i (do k t ó ­
r y c h z r e s z t ą sam się zaliczał w g ł ę b i ducha), z l i b e r a ł a m i i ze z w o ­
l e n n i k a m i n a ś l a d o w a n i a w ł o s k i e g o faszyzmu. K a n c l e r z nie r o z u ­
m i a ł , j a k w a ż n e jest znalezienie drogi do l e w i c y austriackiej i po­
zyskanie d l a r z ą d u szerokich mas, co o c z y w i ś c i e n a l e ż a ł o b y o k u p i ć
o d e j ś c i e m od u s t r o j u faszystowskiego, a na to Schuschnigg nie
9 1
p o t r a f i ł s i ę z d o b y ć . P o z o s t a j ą c pod naciskiem z jednej strony
skrajnej p r a w i c y obozu r z ą d o w e g o , popieranej z W ł o c h , a z d r u ­
giej — pewnych rozumniej myślących kół umiarkowanych, także
jednak nie p o j m u j ą c y c h potrzeby d e m o k r a t y z a c j i u s t r o j u , k a n ­
clerz p r o w a d z i ł p o l i t y k ę c h w i e j n ą i n i e k o n s e k w e n t n ą , k t ó r a nikogo
nie z a d o w a l a ł a w p e ł n i , a k t ó r a m o g ł a m i e ć t y l k o charakter g r y
na z w ł o k ę , bez o k r e ś l o n e g o celu w nieco dalszej p r z y s z ł o ś c i . M i m o
c z ę s t y c h z a p r z e c z e ń oficjalnych, Schuschnigg nie w y k l u c z a ł m y ś l i
p r o k l a m o w a n i a m o n a r c h i i i u t r z y m y w a ł k o n t a k t y z pretendentem
32
do t r o n u , a r c y k s i ę c i e m O t t o n e m .
P o w a ż n y m w s t r z ą s e m b y ł a dla A u s t r i i sprawa s a n k c j i a n t y w ł o -
skich w Genewie podczas w o j n y w E t i o p i i . Z w i ą z a n a z jednej stro­
n y t a k bardzo z W ł o c h a m i , A u s t r i a b y ł a z d r u g i e j s t r o n y ze w z g l ę ­
d ó w f i n a n s o w y c h u z a l e ż n i o n a t a k ż e od L i g i N a r o d ó w , a nadto
m u s i a ł a i c h c i a ł a liczyć się r ó w n i e ż ze zdaniem P a r y ż a i L o n d y n u .
S t ą d w y n i k a ł o p o ł o ż e n i e bardzo delikatne i t r u d n e , w k t ó r y m A u ­
stria m u s i a ł a s i ę w k o ń c u z n a l e ź ć . W rezultacie A u s t r i a i W ę g r y
g ł o s o w a ł y przeciw sankcjom, c z y m r z ą d w i e d e ń s k i p o w a ż n i e na­
r a z i ł się m o c a r s t w o m zachodnim, z y s k u j ą c za to uznanie B e r l i n a ,
01 Piszą o tym G o l d i n g e r , L u d w i g , F u n d ę r, cyt. dz. passim-
S c h u s c h n i g g (cyt. dz., s. 236 i nast.) usiłuje się usprawiedliwiać.
0 2
Otto Habsburg mieszkał w ó w c z a s w Belgii, ale jego młodsi bracia
i siostra uzyskali już prawo powrotu do Austrii; Ottona wiele gmin wy­
brało obywatelem honorowym; por. G o l d i n g e r , s. 215.
9 8
Ponadto jeszcze Albania, bardziej zresztą uzależniona od Włoch niż
Austria i Węgry; G o l d i n g e r , tamże; W a 11 e r s, s. 656 i nast.
148
a l e w ostatecznym efekcie nie na w i e l e m o g ł o się ono A u s t r i i p r z y ­
dać.
Na p o c z ą t k u 1936 r . doszło do n a w i ą z a n i a b l i ż s z y c h s t o s u n k ó w
z P r a g ą , do k t ó r e j Schuschnigg w y b r a ł się w p r a w d z i e nie z w i z y t ą
oficjalną, a z odczytem, ale o d t ą d z a c z ę ł y się dalsze wzajemne w i ­
z y t y , m . i n . do W i e d n i a p r z y b y w a ł p r e m i e r c z e c h o s ł o w a c k i H o d ź a .
prowadzono w i e l e r o z m ó w na temat w s p ó ł p r a c y gospodarczej
j t a k ż e na szersze tematy. H o d ź a z a b i e g a ł o z b l i ż e n i e z A u s t r i ą ,
s p o d z i e w a j ą c się t r a f i ć t ą d r o g ą do W ę g r ó w . Oba k r a j e , t j . A u s t r i a
i C z e c h o s ł o w a c j a , z b l i ż y ł y s i ę w t y m czasie dość silnie na t l e p e w ­
n y c h w s p ó l n y c h t e n d e n c j i p r a w i c o w y c h , a w b r e w p o g l ą d o m so­
c j a l d e m o k r a t ó w czeskich i e m i g r a c j i socjaldemokratycznej z A u ­
M
s t r i i , k t ó r a z n a l a z ł a a z y l w B r n i e na M o r a w a c h .
O c z y w i ś c i e jednak t e n f l i r t z P r a g ą nie m ó g ł t e ż p o d o b a ć się
p o z o s t a ł y m s ą s i a d o m A u s t r i i : N i e m c o m , W ł o c h o m i W ę g r o m , a na­
w e t J u g o s ł a w i i . Sprzymierzona z C z e c h o s ł o w a c j ą Jugosławia
o wiele n i e c h ę t n i e j o d n o s i ł a się do A u s t r i i n i ż r z ą d p r a s k i —
w s k u t e k jeszcze silniej antyhabsburskiego stanowiska . S k o ń c z y ­ 95
ło s i ę w i ę c na w z a j e m n y c h w i z y t a c h , na r ó ż n y c h d o r a ź n y c h
u p r z e j m o ś c i a c h i m a ł o z n a c z ą c y c h p o s u n i ę c i a c h . W y s u n i ę t y przez
H o d ż ę p r o j e k t b l o k u gospodarczego P r a g a - W i e d e ń - B u d a p e s z t nie
s p o t k a ł się u W ę g r ó w z p r z y c h y l n y m p r z y j ę c i e m ; z o s t r y m prze­
c i w d z i a ł a n i e m natomiast s p o t k a ł się o n ze s t r o n y W ł o c h , nie
p r a g n ą c y c h u t r a c i ć swej (przecenianej z r e s z t ą ) hegemonii nad
9S
ś r o d k o w y m D u n a j e m . R z ą d w ł o s k i p r z e d s i ę w z i ą ł t e ż pewne k r o ­
k i m a j ą c e na celu ponowne i silniejsze n i ż d o t ą d z w i ą z a n i e A u ­
strii i Węgier z Włochami.
Zapewnienie udzielone przez H i t l e r a w m o w i e z 21 maja 1935
o szanowaniu n i e p o d l e g ł o ś c i A u s t r i i p o d z i a ł a ł o na r z ą d w i e d e ń s k i
93
na t y l e , że r o z w a ż a ć t a m z a c z ę t o e w e n t u a l n o ś ć zawarcia z B e r l i -
8 4
O tym głównie (ale oczywiście jednostronnie) H o d ź a , s. 129 i nast.;
O C Z P , s. 279; R. K v a ć e k , cyt. dz., s. 193 i nast.; L u d w i g , s. 196 i nast.
8 8
O stanowisku Jugosławii w kwestii habsburskiej w tym czasie odno­
śne miejsca w cyt. dz., H o p t n e r a , W i m m e r a i S t o j a d i n o v i c i a ,
oraz w telegramach dyplomatycznych w H G S , np. depesza Papena o roz­
mowie z posłem jugosłowiańskim w Wiedniu Nastasijeviciem z 28 stycznia
1936: cyt. dz., s. 398.
8 8
Schuschnigg i Berger-Waldenegg podczas wizyty w Budapeszcie w mar­
cu 1936 omawiali z Węgrami sprawy proponowane przez Hodźę, Kanya
zajął negatywne stanowisko — zob. L . K e r e k e s , cyt. dz., s. 119 i nast.
149
 n e m j a k i e g o ś porozumienia. W t y m d u c h u z a c z ę ł y t e ż n a d c h o d z i ć
sugestie z R z y m u , gdzie o k r e ś l o n y u m o w ą stan m i ę d z y A u s t r i ą
a R z e s z ą u w a ż a n o za coś znacznie lepszego od s t a ł e g o n a p i ę c i a ,
97
b u d z ą c e g o poczucie n i e p e w n o ś c i r ó w n i e ż w e W ł o s z e c h .
C h ę ć doprowadzenia do uspokojenia w e w n ą t r z k r a j u , obawa
przed w i ę k s z y m i n a c i s k a m i ze s t r o n y B e r l i n a oraz sugestie w ł o ­
skie — wszystko to s p r a w i ł o , ż e Schuschnigg z d e c y d o w a ł się
w k o ń c u na zawarcie u k ł a d u z R z e s z ą , k t ó r y m ó g ł b y s t w o r z y ć
p e w i e n modus vivendi. Przedtem jednak Austria w p r o w a d z i ł a
u siebie, u s t a w ą z 1 k w i e t n i a 1936, powszechny o b o w i ą z e k pracy,
9S
p r z e w i d u j ą c y t a k ż e p o w s z e c h n ą s ł u ż b ę w o j s k o w ą , co b y ł o n a r u ­
szeniem t r a k t a t u w St. G e r m a i n , ale nie s p o t k a ł o s i ę z t a k s i l n y ­
m i protestami, j a k k r o k Niemiec z marca 1935. W ł o c h y s p e c j a l n ą
notą z 4 kwietnia w y r a z i ł y nawet swoją aprobatę, a jedynie Mała
Ententa w p a r ę d n i p ó ź n i e j zgłosiła z a s t r z e ż e n i a , m a j ą c e jednak
9 9
c h a r a k t e r raczej t y l k o f o r m a l n y . Powszechnie b o w i e m r o z u m i a ­
no, że A u s t r i a , wobec s t a ł e j g r o ź b y ze s t r o n y Rzeszy, p o w i n n a
m i e ć w i ę k s z e m o ż l i w o ś c i obrony, n i ż te, na k t ó r e z e z w a l a ł j e j t r a k ­
t a t p o k o j o w y . R z ą d w i e d e ń s k i w nocie do mocarstw, z ł o ż o n e j
10
2 maja, u z a s a d n i ł swoje stanowisko w t e j sprawie ° .
P o d k r e ś l i w s z y w ten s p o s ó b c h ę ć u t r z y m a n i a i o b r o n y n i e z a w i ­
słości, r z ą d a u s t r i a c k i z a w a r ł 11 lipca 1936 u k ł a d z R z e s z ą (pod­
pisali go Schuschnigg i Papen), r e g u l u j ą c y w s p o s ó b p r z y j a z n y
wzajemne stosunki o b u p a ń s t w . Rzesza u z n a ł a w n i m w y r a ź n i e
p a ń s t w o w ą n i e p o d l e g ł o ś ć A u s t r i i i z o b o w i ą z a ł a s i ę nie m i e s z a ć d o
j e j p o l i t y k i w e w n ę t r z n e j . A u s t r i a natomiast s t w i e r d z i ł a , że u w a ż a
9 7
Zob. G e h l , s. 115 i nast.; autor ten podaje (s. 122) z nie ogłoszonych
d o k u m e n t ó w niemieckich treść znamiennej wypowiedzi Mussoliniego do
ambasadora Rzeszy Hassella w dniu 6 stycznia 1936, w której włoski dyk­
tator oświadczył, że woli zbliżenie Austrii z Niemcami niż z Czechosłowa­
cją i przez to z Francją; por. też W i s k e m a n n , R BA; s. 53 i nast.; r a ­
port Papena z 6 lutego 1936: H G S , s. 400.
9 8
Z D 5/1936, nr 28; WGD, V , s. 160; por. L u d w i g , s. 179 i nast.; z w ł a ­
szcza L . J e d l i c k a , cyt. dz., s. 128 i nast.
9 9
Z D 5/1936, nr 29; WGD, jw., s. 161; stanowisko rządów Małej Ententy
nie było jednak w pełni zgodne: Czesi zajmowali pozycję kompromisową,
Rumuni obojętną, a tylko Jugosłowianie silnie antyaustriacką ze względu
na niechęć do prohabsburskiej polityki Schuschnigga; zob. art. wstępny:
E C , nr 14/1936; por. W. K . W o ł k ó w , cyt. dz., s. 125—126.
1 0 0
WGD, jw., s. 162 i nast.; krok s w ó j podjęli Austriacy w porozumie­
niu z Włochami, które udzieliły też pomocy w materiale — L . J e d l i c k a ,
cyt. dz., s. 133 i nast. K . S c h u s c h n i g g , cyt. dz., s. 236 i nast.
150
się za p a ń s t w o n i e m i e c k i e (sich ais deutscher Staat bekennt). Oba
państwa m i a ł y prowadzić politykę przyjazną, popierać zbliżenie
k u l t u r a l n e , z a n i e c h a ć p o l e m i k prasowych, nie d o p u s z c z a ć do a k c j i
w r o g i c h dla jednego z p a r t n e r ó w . A u s t r i a o b i e c a ł a ogłosić amne­
stię dla s w o i c h n a r o d o w y c h s o c j a l i s t ó w i d o p u ś c i ć do u d z i a ł u
w r z ą d z i e p r z e d s t a w i c i e l i „ n a r o d o w e j opozycji", oraz p r o w a d z i ć
s w o j ą p o l i t y k ę z a g r a n i c z n ą stosownie do p r z y j a z n y c h s t o s u n k ó w
z R z e s z ą , p r z y c z y m oba r z ą d y m i a ł y wzajemnie k o n s u l t o w a ć się
w t y c h sprawach, ale postanowienie t o n i e m i a ł o n a r u s z a ć zasad
W 1
z a w a r t y c h w P r o t o k o ł a c h R z y m s k i c h . P o podpisaniu u k ł a d u do­
szło do w y m i a n y t e l e g r a m ó w m i ę d z y H i t l e r e m a Schuschniggiem
oraz m i ę d z y t y m o s t a t n i m a M u s s o l i n i m , g d y ż W ł o c h y w p e ł n i
układ ów aprobowały . 102
O d t ą d przez j a k i ś czas s t o s u n k i m i ę d z y A u s t r i ą a R z e s z ą u k ł a -
a ł y s i ę dość p o p r a w n i e , c h o ć oba r z ą d y inaczej r o z u m i a ł y w i e l e
u s t a n o w i e ń u k ł a d u . H i t l e r o w c y austriaccy natomiast poczuli się
zaskoczeni i oszukani, m i e l i t e ż p o w a ż n e pretensje do B e r l i n a . 103
K i e r o w n i c t w o a u s t r i a c k ą p o l i t y k ą z a g r a n i c z n ą o b j ą ł teraz G u i d o
c h m i d t , k t ó r e g o Schuschnigg u w a ż a ł za z b l i ż o n e g o do k ó ł „ n a -
Ddowej opozycji", ale h i t l e r o w c y nie u w a ż a l i go b y n a j m n i e j za
o jego c z ł o w i e k a ; d r u g i m c z ł o n k i e m r z ą d u z w i ą z a n y m z t y m i
o ł a m i z o s t a ł h i s t o r y k , gen. Glaise-Horstenau, k t ó r y nie o b j ą ł j e d -
ak na razie ż a d n e g o w a ż n i e j s z e g o r e s o r t u . 1 M
" i Tekst: Z D 7—8/1936, nr 47—51; W G D , jw., s. 169—170 i tam dalsze
związane z u k ł a d e m (który Papen n a z w a ł „Freundschaftsvertrag": H G S
s. 368) dokumenty; p e ł n y tekst z aneksem: A D A P D / I , nr 152—153; por.:
H G S , s. 30, 368, 406, 432, 661; G o 1 d i n g e r, s. 226; F u n d e r, s. 253 i nast.;
E i c h s t a d t , s. 108 i in.; G e h l , s. 131—132; T u r o k , s. 366 i nast.;
G a w r o ń s k i (s. 341—342) streszcza pokazany mu wtedy przez Papena
tajny dodatek do układu.
1 0 8
Mussolini rozmawiał 23 września 1936 z w y s ł a n n i k i e m Hitlera H . F r a n ­
kiem (późniejszym satrapą w okupowanej Polsce) i pochwalił się, że to
on — widząc się w czerwcu z Schuschniggiem — zalecił mu dojście do po­
rozumienia z Rzeszą: E V C , s. 76—77; potwierdzają to W i s k e m a n n , s. 65;
E i c h s t a d t, s. 105—106; G e h l , s. 129—130.
1 9 8
G o l d i n g e r , s. 227; E i c h s t a d t , s. 117—119; G e h l , s. 144 i nast.;
warto poznać opinie dyplomacji a m e r y k a ń s k i e j : F R U S 1936/1, s. 316, 321,
325.
1 8 4
Zob. E i c h s t a d t , s. 121; G e h l , s. 145—146; L u d w i g , s. 199, pod­
kreśla proniemieckie w y s t ę p o w a n i e Schmidta (tak też wielu ś w i a d k ó w
w H G S ) . Por. A D A P , jw., n r 163; — Edmund Glaise von Horstenau w no­
wym (trzecim) gabinecie Schuschnigga z 11 lipca 1936 był ministrem bez
teki, a dopiero w n a s t ę p n y m (czwartym), z 3 listopada tr., otrzymał
ministerstwo spraw w e w n ę t r z n y c h , ale bez władzy nad policją (zob. E i c h ­
s t a d t , s. 134).
151
 N o w y a u s t r i a c k i m i n i s t e r (formalnie „ s e k r e t a r z stanu") spraw
zagranicznych, j a k jego szef i p r o t e k t o r Schuschnigg, nie odzna­
c z a ł s i ę s z c z e g ó l n ą z r ę c z n o ś c i ą i s y l w e t k a jego we wspomnieniach
d y p l o m a t ó w nie r y s u j e się zbyt dodatnio. N i e p o t r a f i ł o n odpo­
wiednio prowadzić ani s t o s u n k ó w z Niemcami, ani z Włochami.
Stosunkom z R z e s z ą p o ś w i ę c a ł z r e s z t ą w i e l e u w a g i i w czasie swej
w i z y t y w B e r l i n i e w listopadzie 1936 p o d p i s a ł t a m d o d a t k o w y
105
p r o t o k ó ł do u m o w y z 11 lipca, r o z w i j a j ą c y szereg k w e s t i i . R z ą d
Rzeszy jednak nie b y ł zadowolony ze sposobu realizowania u k ł a ­
d u przez A u s t r i a k ó w ; do B e r l i n a w p ł y w a ł y nadal s k a r g i austriac­
k i c h n a r o d o w y c h s o c j a l i s t ó w na rzekome pokrzywdzenie i prze­
ś l a d o w a n i e . N i e m o g ł o u l e g a ć w ą t p l i w o ś c i , że u k ł a d z 11 lipca b y ł
t y l k o c h w i l o w y m rozejmem, ale nie t r w a ł y m p o k o j e m .
W ł o c h y n i e z a m i e r z a ł y od r a z u i c a ł k o w i c i e u s t ą p i ć przed N i e m ­
cami ze swej dotychczasowej pozycji w W i e d n i u . J e ż e l i nawet
M u s s o l i n i w g ł ę b i ducha o d c z u w a ł , że wobec z m i a n y stosunku sił
na k o r z y ś ć Rzeszy nie b ę d z i e m ó g ł owej p o z y c j i u t r z y m a ć na stale,
to jednak p r a g n ą ł o d s u n ą ć m o ż l i w i e najdalej w c h ł o n i ę c i e A u s t r i i
przez j e j p o t ę ż n e g o s ą s i a d a z p ó ł n o c y .
T o t e ż na razie W ł o c h y r o z b u d o w a ł y s w ó j system P r o t o k o ł ó w
R z y m s k i c h . Jeszcze przedtem, dnia 23 marca 1936, r z ą d r z y m s k i
podpisał z Austrią i W ę g r a m i nowy układ, tworzący w pewnym
stopniu nowe p o n a d p a ń s t w o w e p o ł ą c z e n i e trzech k r a j ó w na w z ó r
systemu M a ł e j Ententy, co w gruncie rzeczy k r ę p o w a ł o nieco swo­
b o d ę r u c h ó w A u s t r i i i W ę g i e r na terenie m i ę d z y n a r o d o w y m ,
a m i a ł o m . i n . zapobiec, b y r z ą d b u d a p e s z t e ń s k i za bardzo nie
p o d p o r z ą d k o w a ł s i ę Rzeszy T P r z y w y m i a n i e t e l e g r a m ó w z Schu­
schniggiem w z w i ą z k u z u k ł a d e m n i e m i e c k o - a u s t r i a c k i m z lipca
Mussolini p o d k r e ś l i ł z a s a d ę u t r z y m a n i a systemu Protokołów
Rzymskich.
N i e w i e l e w i ę c e j m o g ł y jednak W ł o c h y w t e j sprawie o s i ą g n ą ć ,
z w ł a s z c z a że w ł a ś n i e od lipca tego r o k u i c h uwaga m u s i a ł a o d ­
w r ó c i ć się w i n n ą s t r o n ę , a to z powodu w y b u c h u w o j n y d o m o w e j
w H i s z p a n i i . T e n p r o b l e m m i a ł bardzo p o w a ż n i e p r z y c z y n i ć s i ę
1 0 6
WGD, jw., s. 177—181; A D A P , jw., nr 177—178, 182; E i c h s t a d t ,
s. 139 i nast.; G e h 1, s. 138—139.
» ° Z D 4/1936, nr 22, WGD, jw., s. 191—192; węgierski zapis r o z m ó w
w tym dniu: L . K e r e k es, cyt. dz., s. 123—126; por. M a c a r t n e y ,
152
w n a s t ę p s t w i e do o s ł a b i e n i a w ł o s k i c h m o ż l i w o ś c i w Europie ś r o d ­
k o w e j i do w y t w o r z e n i a pewnej z a l e ż n o ś c i W ł o c h od Niemiec . m
Coraz p o w a ż n i e j s z ą r o l ę w k s z t a ł t o w a n i u się nowej s y t u a c j i
w regionie ś r o d k o w o e u r o p e j s k i m o d g r y w a ć z a c z ę ł a p o l i t y k a za­
1 0 8
graniczna W ę g i e r , k t ó r a , przepojona f a n a t y c z n ą n i e n a w i ś c i ą do
C z e c h ó w , d e k l a r o w a ł a w B e r l i n i e s w ą w s p ó ł p r a c ę p r z e c i w Pradze,
i aby z a p e w n i ć sobie pomoc Rzeszy w r e a l i z o w a n i u w ę g i e r s k i c h
c e l ó w r e w i z j o n i s t y c z n y c h , gotowa b y ł a n i e m a l r o z l u ź n i ć swe b l i ­
skie stosunki z W ł o c h a m i , g d y b y przed udzieleniem t a k i e j pomo­
cy r z ą d r z y m s k i m i a ł się z a w a h a ć . W s z c z e g ó l n o ś c i W ę g r y gotowe
b y ł y zgłosić desinteressement w sprawie A u s t r i i . W Budapeszcie,
t a k samo j a k w Rzymie, u w a ż a n o , iż s ą s i e d z t w o s ł a b e j A u s t r i i
jest dogodniejsze n i ż p o t ę ż n y c h Niemiec, ale d l a odzyskania u t r a ­
conych w latach 1919-1920 o b s z a r ó w d a w n y c h W ę g i e r pomoc Rze­
szy b y ł a n i e z b ę d n a i t e n m o m e n t ostatecznie d e c y d o w a ł w p o c i ą g ­
nięciach węgierskich.
Z n a m y bardzo charakterystyczne n o t a t k i regenta W ę g i e r , adm.
Horthyego, przygotowane do jego r o z m ó w z H i t l e r e m w z w i ą z k u
z w i z y t ą , k t ó r ą złożył on w B e r l i n i e w s i e r p n i u 1936. W n o t a t k a c h
t y c h z n a j d u j e m y t a k ostre antyczeskie w y p a d y , iż s ą d z i ć m o ż n a ,
że bez t r u d u znaleziono w s p ó l n y j ę z y k w sprawie poparcia p r o ­
p o z y c j i w s p ó l n e j akcji n i e m i e c k o - w ę g i e r s k i e j p r z e c i w C z e c h o s ł o ­
w a c j i . Oto H o r t h y w y r a z i ł się m . i n . , że N i e m c y i W ę g r y p o w i n n y
(przy ewentualnej w s p ó ł p r a c y A u s t r i i i Polski) „ n a j e c h a ć Cze­
c h o s ł o w a c j ę i z e t r z e ć z p o w i e r z c h n i ziemi t e n r a k o w a t y w r z ó d
109
E u r o p y " . J a k k o l w i e k intencje n i e w ą t p l i w i e z g a d z a ł y się t u c a ł ­
kowicie, t o j e d n a k Rzesza jeszcze a n i w 1936, a n i dość d ł u g o p o ­
t e m nie m o g ł a b y sobie p o z w o l i ć na t a k ą a g r e s y w n ą w o j n ę , w k t ó ­
r e j chcieli j e j p o m ó c n a c j o n a l i ś c i w ę g i e r s c y . T o t e ż propozycja
owa, o i l e j ą H o r t h y istotnie H i t l e r o w i p r z e d s t a w i ł , m u s i a ł a na
razie p o z o s t a ć bez efektu. J a k się p ó ź n i e j przekonamy, o sprawie
jednak nie zapomniano a n i w Berlinie, a n i t y m m n i e j w B u d a ­
peszcie.
G d y G ó r i n g b y ł w p a ź d z i e r n i k u 1936 w stolicy W ę g i e r , aby
1 0 7
Problemu hiszpańskiego książka niniejsza nie może o m a w i a ć .
1 8 8
Oprócz zbiorów dokumentów: WMMW i bogatszego dla lat 1933—1937
nowego pod redakcją L . K e r e k e s a (cyt. dz.), trzeba uwzględnić wstępy
do tych zbiorów; nadto M a c a r t n e y , I , s. 148 i nast.
1 9 9
S z i n a i - S z i i c s , cyt. dz., s. 342; por. M a c a r t n e y , I , s. 150.
153
 u c z e s t n i c z y ć w pogrzebie z m a r ł e g o w t e d y p r e m i e r a G ó m b b s a ,
w r o z m o w i e z m i n . K a n y ą w y r a z i ł się o C z e c h o s ł o w a c j i bardzo
w r o g o : „ N i e p o z w o l i m y , b y p r a w d z i w i e n i e m i e c k i obszar sudecki
s p ł y w a ł k r w i ą pod czeskimi r z ą d a m i " . Zaznaczył t e ż p r z y t y m , że
pokonanie C z e c h o s ł o w a c j i b ę d z i e s p r a w ą ł a t w ą i ż e nie z m i e n i ą
n o
tego wznoszone przez C z e c h ó w f o r t y f i k a c j e graniczne .
W ł o c h y p o n o w n i e p r ó b o w a ł y p o d koniec r . 1936 p o d k r e ś l i ć swo­
ją — we w ł a s n y m mniemaniu — kierowniczą rolę nad ś r o d k o ­
w y m D u n a j e m . M u s s o l i n i w y g ł o s i ł w listopadzie w M e d i o l a n i e
m o w ę , w k t ó r e j w y r a z i ł poparcie d l a w ę g i e r s k i c h ż ą d a ń r e w i z j o ­
n i s t y c z n y c h , a n a s t ę p n i e Ciano z j a w i ł s i ę w W i e d n i u i Budapesz­
cie, aby p r z e p r o w a d z i ć r o z m o w y z Schuschniggiem i Schmidtem,
m
oraz z K a n y ą i n o w y m w ę g i e r s k i m p r e m i e r e m D a r a n y i m . W ł o ­
s k i m i n i s t e r s p r a w zagranicznych sam m u s i a ł jednak p r z y t e j spo­
s o b n o ś c i s t w i e r d z i ć , że p o d s t a w ą r o z w o j u s t o s u n k ó w w t y m r e ­
gionie m u s z ą b y ć przyjazne stosunki z R z e s z ą ; o c z y w i ś c i e n i e za­
b r a k ł o p r z y t y m r ó w n i e ż w y p a d ó w a n t y r a d z i e c k i c h . A l e Ciano
w Budapeszcie p o ś r e d n i o z a p o w i e d z i a ł j u ż i p r z y s z ł ą r e z y g n a c j ę
w ł o s k ą z o p i e k i nad A u s t r i ą , a t o w f o r m i e stwierdzenia, ż e w A u ­
s t r i i bardzo w z r o s ł y w p ł y w y h i t l e r o w s k i e , podczas g d y n i e w i d a ć
t a m s y m p a t i i d l a W ł o c h . P r z y c z y n i ł o s i ę do tego n i e w ą t p l i w i e d o ś ć
c h ł o d n e p r z y j ę c i e szefa w ł o s k i e j p o l i t y k i zagranicznej w W i e d n i u ,
1 U
co tego p r ó ż n e g o d y p l o m a t ę mocno d o t k n ę ł o .
N i e ulega w i ę c w ą t p l i w o ś c i , że j u ż w t e d y , p o d koniec r . 1936,
los n i e p o d l e g ł e j A u s t r i i z o s t a ł w ł a ś c i w i e p r z e s ą d z o n y — wobec
z w r o t u w p o l i t y c e w ł o s k i e j i przechylenia się szali na rzecz N i e ­
miec.
M ó g ł to u s ł y s z e ć na w ł a s n e uszy G ó r i n g , g d y w s t y c z n i u 1937
p r z y b y ł z w i z y t ą do W ł o c h . W d n i u 23 stycznia r o z m a w i a ł
o n z M u s s o l i n i m , p r z e d k t ó r y m u s k a r ż a ł się, ż e r z ą d w i e d e ń s k i
nie w y k o n u j e z o b o w i ą z a ń w y n i k a j ą c y c h z u k ł a d u z 11 lipca 1936
i ż e Schuschnigg rzekomo o k r e ś l a n a r o d o w y socjalizm j a k o „ w r o ­
ga n r 1 " . M u s s o l i n i za bardzo nie b r o n i ł r z ą d u austriackiego
1 1 0
Zapis rozmowy z 11 października 1936: L . K e r e k e s cyt dz. s 130-
por. E V C , s. 109 (Kanya powtórzył wszystko Cianowi).
1 1 1
Istnieją zapisy w ł o s k i e i w ę g i e r s k i e z tych rozmów: E V C , s 104—111-
L . K e r e k e s , cyt. dz., s. 132—139.
»* E V C , s. 110 (Ciano p o r ó w n y w a ł „gelido attegiamento" wobec swej
osoby w Wiedniu z entuzjastycznym przyjęciem w Budapeszcie).
154
i o b i e c a ł w p ł y n ą ć w W i e d n i u , b y t a m bardziej Uczono s i ę z ż y ­
czeniami B e r l i n a . O e w e n t u a l n y m k o n f l i k c i e m i ę d z y A u s t r i ą
a Rzeszą wspomniał, że o ile Francja c h ę t n i e w i d z i a ł a b y objęcie
przez W ł o c h y „ w a r t y na Brennerze", o t y l e W ł o c h y nie w i d z ą
p o t r z e b y w i ą z a ć się w tej sprawie. O ś w i a d c z e n i e to m o ż n a b y ł o
r ó ż n i e r o z u m i e ć : i j a k o o s t r z e ż e n i e d l a Niemiec, i jako o b i e t n i c ę
m o ż l i w e j d y s k u s j i w t e j sprawie, p r z y c z y m szef r z ą d u w ł o s k i e g o
a n i razu nie p o w i e d z i a ł , ż e k ł a d z i e nacisk na n i e z a l e ż n o ś ć A u ­
strii .I13
Dość podobnie r o z m a w i a ł Ciano z K a n y ą p r z y i c h n a s t ę p n y m
s p o t k a n i u w m a j u 1937, c h o ć w k o ń c u z o r i e n t o w a ł się i o ś w i a d c z y ł ,
ż e W ł o c h y jednak p r z y k ł a d a j ą w a g ę do n i e p o d l e g ł o ś c i A u s t r i i , ale
z m i e n i ł y b y stanowisko w razie r e s t a u r a c j i H a b s b u r g ó w l u b prze­
w r o t u lewicowego w W i e d n i u . O g ó l n y t o n w y p o w i e d z i Ciana za­
r ó w n o z listopada 1936, j a k z maja 1937, b y ł d o ś ć w y r a ź n y : W ł o ­
c h y z w o l n a w y c o f y w a ł y s i ę ze swego dawnego stanowiska
Rozmowa Ciano — K a n y a z maja 1937 t o c z y ł a się j u ż po spo­
t k a n i u Mussoliniego w o b e c n o ś c i Ciana z Schuschniggiem w W e ­
necji, 22 k w i e t n i a 1937. „ D u c e " w y p o w i e d z i a ł s i ę t a m stanowczo
przeciw p o m y s ł o m habsburskim i zaprzeczył, by istniała t y l k o al­
t e r n a t y w a : restauracja l u b Anschluss: „ A u s t r i a m o ż e ż y ć j a k do­
tychczas" — m ó w i ł M u s s o l i n i , ale p r z y z n a w a ł , ż e dalszy r o z w ó j
115
m o ż e w n i e ś ć j a k i e ś nowe e l e m e n t y .
Słabo bronił włoski dyktator niepodległości A u s t r i i przed Neu-
r a t h e m , g d y t e n złożył w i z y t ę w R z y m i e w m a j u 1937. M u s s o l i n i
p r o p o n o w a ł j e d y n i e , b y Rzesza z a w a r ł a z A u s t r i ą u k ł a d podobny
j a k z P o l s k ą , k t ó r y n a z w a ł „ m a ł ż e ń s t w e m z czystego r o z s ą d k u " ;
N e u r a t h p r o p o z y c j i t e j w ogóle nie p o d e j m o w a ł
N i e m i e c k i m i n i s t e r s p r a w zagranicznych sam b y ł jeszcze przed­
t e m w W i e d n i u , w l u t y m 1937. P r z y j ę t y z o s t a ł w k o ł a c h r z ą d o ­
w y c h d o ś ć c h ł o d n o , ale za to g o r ą c y m i manifestacjami miejsco­
wa A D A P , jw., nr 204—205 i 207—208; w E V C , s. 126 i nast. zapis prze­
łożony z niemieckiej wersji sporządzonej dla Auswartiges Amt przez to­
warzyszącego Góringowi P. Schmidta (ustęp o Austrii: s. 138—142); por.
we wspomnieniach tłumacza — S c h m i d t , s. 341—342.
ii4 E V C , s. 178 i nast.; por. L . K e r e k e s , cyt. dz., s. 139 i nast.
»5 Oficjalny komunikat: Z D 6/1937; pełny zapis: E V C , s. 165 i nast.;
por. A D A P , jw., nr 220; H G S , s. 43—44 nadto W i s k e m a n n , s. 75; G e h l ,
s. 143.
1 1 8
Zapis rozmowy Mussoliniego z Neurathem, 3 maja 1937: E V C , s. 175—
—178; por. A D A P , jw., nr 222; zob. W i s k e m a n n, s. 77.
155
 117
w y c h h i t l e r o w c ó w . W rezultacie w y w i ó z ł j a k n a j g o r s z ą o p i n i ę
o p o l i t y c e Schuschnigga wobec B e r l i n a i nie k r y ł j e j , g d y z k o l e i
w y b r a ł s i ę w czerwcu tego r o k u do B e l g r a d u i Sofii, a z p o w r o ­
t e m przez Budapeszt. W Belgradzie r o z m a w i a ł w s p o s ó b dość n i e ­
l l a
p r z y j e m n y z t a m t e j s z y m p o s ł e m a u s t r i a c k i m W i m m e r e r n , nie
u k r y w a j ą c z b y t n i o g r ó ź b , a to samo p o w t ó r z y ł w Budapeszcie,
r o z m a w i a j ą c z K a n y ą , k t ó r e m u d a ł do zrozumienia, że p r ę d z e j czy
p ó ź n i e j m o ż e n a s t ą p i ć „ e k s p l o z j a " i ż e m o ż e dojść nawet do i n ­
w a z j i a r m i i n i e m i e c k i e j na A u s t r i ę . M ó w i ł p r z y t e j s p o s o b n o ś c i
t a k ż e o C z e c h o s ł o w a c j i , r ó w n i e ż w s p o s ó b nieprzyjazny, i s t w i e r ­
dził, ż e N i e m c y nie u d z i e l ą odpowiedzi na propozycje p o r o z u m i e ­
n i a w y s u w a n e przez B e n e ś a ( b y ł a t o aluzja do t a j n y c h r o z m ó w
czechosłowacko-niemdeckich, o k t ó r y c h Auswartiges A m t dowie­
1 1 9
d z i a ł się z o p ó ź n i e n i e m ) .
9 bie w czerwcu 1936 w m i e s z a ł się t a k ż e do s t o s u n k ó w m i ę d z y p a ń ­
W C z e c h o s ł o w a c j i p r o b l e m sudecki z a o s t r z a ł się tymczasem da­
l e j , a r ó w n o l e g l e z t y m t a k ż e i stosunki z B e r l i n e m w y r a ź n i e się
k o m p l i k o w a ł y . J e d n a k ż e r z ą d o w e k o ł a praskie nadal g ł o s i ł y s w ó j
o p t y m i z m w odniesieniu do obu dziedzin, w e w n ę t r z n e j i z e w n ę ­
t r z n e j . M i n . K r o f t a w y r a z i ł zadowolenie z p o w o d u zawarcia n i e ­
miecko-austriackiego u k ł a d u z 11 lipca, a t a k ż e ze z b l i ż e n i a w ł o s -
ko-niemieckiego, t w i e r d z ą c , ż e nie zmienia ono w n i c z y m p o ł o ż e n i a
m
C z e c h o s ł o w a c j i . Ugodowe w y s t ą p i e n i a K r o f t y i B e n e ś a nie m o g ł y
jednak w p ł y n ą ć na z m i a n ę z a m i e r z e ń h i t l e r o w s k i c h i na z m i a n ę
p o l i t y k i Henleina.
Hitler i inni p r z y w ó d c y N S D A P udzielili Henleinowi we w r z e ś -
"7 A D A P , jw., nr 212—213; H G S , s. 372; E i c h s t a d t , s. 161.
iis Raport austriacki z Belgradu 10 czerwca 1937: H G S , s. 545—547; ko­
munikaty niemieckie o wizytach Neuratha w Belgradzie i Sofii: WGD, V ,
s. 315—317; por. D. B i b e r, cyt. dz., s. 90.
119 W G D , jw., s. 317—318; por. L . K e r e k e s , cyt. dz., s. 146 i nast.
(Neurath opowiadał Węgrom także o swojej wizycie w Belgradzie^
120 Krofta był zrazu trochę zatroskany: F R U S 1936/1, s. 326, ale później
zmienił zdanie (zapewne pod w p ł y w e m Beneśa) i w parlamencie m ó w i ł
o sytuacji ogólnej, także o układzie z 11 lipca w sposób dość optymistyczny
— K r o f t a , s. 119; por. też E C 1936, nr 43: La Tchecoslovaquie et la crise
de la securite collective.
156
n i u 1936 ś c i s ł y c h i n s t r u k c j i w sprawie dalszej akcji SdP p r z e c i w
121
r z ą d o w i p r a s k i e m u . P a r t i a t a w y n a j d y w a ł a coraz to nowe p r e ­
teksty, b y m ó c u s k a r ż a ć się na rzekome u p o ś l e d z e n i e i g n ę b i e n i e
m n i e j s z o ś c i niemieckiej. T a k w i ę c z a r z ą d z e n i e c z e c h o s ł o w a c k i e g o
m i n i s t r a o b r o n y narodowej M a c h n i k a z p o c z ą t k u 1936, b y z a m ó ­
w i e ń w a ż n y c h dla o b r o n n o ś c i p a ń s t w a u d z i e l a ć t y l k o f i r m o m c a ł ­
kowicie l o j a l n y m i z a t r u d n i a j ą c y m o d p o w i e d n i ą ilość C z e c h ó w
i S ł o w a k ó w , uznano za d y s k r y m i n a c j ę N i e m c ó w i w y s ł a n o s k a r g ę
122
SdP do L i g i N a r o d ó w . T y m silniejsze protesty w y w o ł a ł a czecho­
s ł o w a c k a ustawa o obronie p a ń s t w a (Zakon na obranu republiky)
z 23 maja 1936, w p r o w a d z a j ą c a specjalne postanowienia w r e j o ­
nach pogranicznych, a w i ę c zamieszkanych g ł ó w n i e przez l u d n o ś ć
123
n i e m i e c k ą , a w S ł o w a c j i przez w ę g i e r s k ą .
H e n l e i n z a c z ą ł w y s t ę p o w a ć z pouczeniami, j a k p o w i n n y b y ć
u ł o ż o n e „ s p r a w i e d l i w e " stosunki m i ę d z y n a r o d a m i z a m i e s z k a ł y m i
w C z e c h o s ł o w a c j i . W m o w i e w y g ł o s z o n e j na z j e ź d z i e SdP w Che-
s t w o w y c h c z e c h o s ł o w a c k o - n i e m i e c k i c h : „ N i e o d z o w n e jest, b y
w Pradze z a j ę t o nareszcie nowe, w ł a ś c i w e (anstandig) stanowisko
wobec c a ł e g o narodu niemieckiego i s z c z e g ó l n i e wobec Rzeszy
124
N i e m i e c k i e j " . T a k w i ę c „ f u h r e r " N i e m c ó w czeskich z a c z y n a ł
p r z e m a w i a ć s t y l e m swego faktycznego p r z e ł o ż o n e g o , H i t l e r a ! Za­
razem SdP w y p o w i a d a ł a się przeciw c z e c h o s ł o w a c k i e j p o l i t y c e so­
j u s z ó w w y s t ę p u j ą c z w ł a s z c z a przeciw p r z y m i e r z u ze Z w i ą z k i e m
Radzieckim.
R z ą d p r a s k i o d m a w i a ł jednak p a r t i i Henleina p r a w a do w y s t ę ­
powania w i m i e n i u w s z y s t k i c h N i e m c ó w w C z e c h o s ł o w a c j i i p r ó ­
bował galwanizować resztki partii aktywistycznych, z k t ó r y c h
t y l k o socjaldemokracja niemiecka m i a ł a pewne oparcie w masach.
W l u t y m 1937 r z ą d z a w a r ł z p r z y w ó d c a m i a k t y w i s t ó w u k ł a d o n o ­
w y m u r e g u l o w a n i u spraw m n i e j s z o ś c i n i e m i e c k i e j , o b i e c u j ą c y
" i Odnośne dokumenty: N I P C , s. 392 i nast., zwłaszcza w a ż n e nr 178
i 179; por. C e s a r - C e r n y , I I , s. 323 i nast.
122 Teksty: WGD, V, s. 233 i nast.; zob. C e s a r - C e r n y , I I , s. 408 i nast.;
Por. W i s k e m a n n, s. 238 i nast. .
i WGD, jw., s. 239 i nast.; C e s a r - C e r n y , I I , s. 375 i nast.; W i s k e-
2 8
ni a n n, jw., s. 244 i nast. - .
i2i Mowa Henleina z 21 czerwca 1936: WGD, jw., s. 253 i nast., (por. cy­
tat ze s. 257); por. W i s k e m a n n , jw., s. 250—251.
257
 125
p e w n ą p o p r a w ę t a m , gdzie ona b y ł a potrzebna . H e n l e i n j e d n a k ż e
n i e z w ł o c z n i e z a k w e s t i o n o w a ł p r a w o a k t y w i s t ó w do zawierania j a ­
k i c h k o l w i e k p o r o z u m i e ń z r z ą d e m , a sam u k ł a d s k r y t y k o w a ł , do­
m a g a j ą c s i ę uznania, że t y l k o SdP m o ż e p r z e m a w i a ć w i m i e n i u
l u d n o ś c i n i e m i e c k i e j . Z a ż ą d a ł u r z ę d o w e g o w y t y c z e n i a granic t e r y ­
8 ska reakcja w o l a ł a s z u k a ć porozumienia z h e n l e i n o w c a m i n i ż
t o r i u m zamieszkanego przez N i e m c ó w " . P r e m i e r H o d ż a katego­
rycznie o d r z u c i ł pretensje Henleina, p o d n o s z ą c , że r z ą d p r a s k i nie
m ó g ł b y p o ś w i ę c i ć k i l k u s e t t y s i ę c y C z e c h ó w ż y j ą c y c h w pomiesza­
n i u z l u d n o ś c i ą n i e m i e c k ą , wobec czego oddanie w ł a d z y na t y m
t e r y t o r i u m w r ę c e N i e m c ó w nie jest m o ż l i w e .
P a r t i a Henleina o t r z y m y w a ł a z B e r l i n a nie t y l k o i n s t r u k c j e , ale
i pomoc f i n a n s o w ą . Stanowisko t e j p a r t i i s t a w a ł o s i ę coraz bardziej
127
n i e u s t ę p l i w e , zgodnie z ż y c z e n i a m i B e r l i n a .
Analogicznie p o s t ę p o w a ł y k o ł a r z ą d o w e Rzeszy i k i e r o w n i c t w o
N S D A P w k w e s t i i austriackiej. H i t l e r o w c y w A u s t r i i weszli zresz­
t ą w k o n t a k t z h e n l e i n o w c a m i i obie akcje r o z s a d z a j ą c e d w a p a ń ­
stwa z a g r o ż o n e przez R z e s z ę r o z w i j a ł y s i ę r ó w n o l e g l e .
Z k o l e i SdP w n i o s ł a do p a r l a m e n t u praskiego p r o j e k t u s t a w y
„ o ochronie n a r o d u " (zum Schutz des Volkstums), m a j ą c e j na celu
zapewnienie rasistom n i e m i e c k i m d o m i n a c j i na obszarze zamiesz­
k a n y m przez N i e m c ó w i u t w o r z e n i e faktycznego p a ń s t w a w p a ń ­
stwie, o c z y w i ś c i e w c a ł k o w i t e j n i e z g o d n o ś c i z k o n s t y t u c j ą czecho­
słowacką i uprawnieniami d e m o k r a t ó w niemieckich . W teorii 128
owa ustawa m i a ł a b y d o t y c z y ć t a k ż e i n n y c h m n i e j s z o ś c i narodo­
w y c h w C z e c h o s ł o w a c j i , m . i n . r ó w n i e ż P o l a k ó w na Zaolziu.
Liczba i n c y d e n t ó w na obszarze pogranicza w y w o ł y w a n y c h przez
SdP stale r o s ł a . W y s i ł k i p r e m i e r a i n a w e t prezydenta, z m i e r z a j ą c e
do uspokojenia, nie p r o w a d z i ł y do celu wobec z ł e j w o l i s t r o n y
p r z e c i w n e j . P r z y t y m w y s i ł k i te k i e r o w a ł y się t y l k o w s t r o n ę n i e ­
m i e c k i e j r e a k c j i , a p o m i j a ł y niemieckie organizacje lewicowe.
i » WGD, jw., s. 264 i nast.; zob. C e s a r - C e r n y , I I , s. 391 i nast.; r ó w ­
nież zob. W i s k e m a n n , jw., s. 254 i nast.
"o Mowa Henleina w Ustl n. L . („Aussig") 28 lutego 1937: WGD, jw.,
s. 267 i nast.; krótko o tym też C e s a r-Ć e r n y, I I , . 397. s pathy for the Czechs. He continually supported German claims".
12? J a k w przyp. 121; z d o k u m e n t ó w niemieckiego M S Z znamienny jest
zamieszczony na s. 397, z którego dowiadujemy się, że Bank Rzeszy przy­
dzielił korony czechosłowackie dla finansowania SdP przez poselstwo nie­
mieckie w Pradze.
8
" Tekst: WGD, jw., s. 278 i nast. (27 kwietnia 1937); zob. C e s a r - C e r -
n y, I I , s. 397—399.
158
W e w n ę t r z n a p o l i t y k a c z e c h o s ł o w a c k a , k i e r o w a n a przez p r a w i c o ­
129
w y c h agrariuszy, m i a ł a charakter w y r a ź n i e r e a k c y j n y , czemu
ni e p o t r a f i ł y p r z e c i w d z i a ł a ć n a l e ż ą c e do k o a l i c j i r z ą d o w e j d w i e
partie socjaldemokratyczne, c z e s k o s ł o w a c k a i niemiecka, k i e r o w a ­
ne z r e s z t ą przez oportunistyczne s k r z y d ł a t y c h s t r o n n i c t w . Cze­
komunistami. Właśnie tylko Komunistyczna Partia Czechosło­
z
wacji dostrzegała grożące niebezpieczeństwo i alarmowała opinię
13
p u b l i c z n ą , r z ą d jednak p o z o s t a w a ł na te o s t r z e ż e n i a g ł u c h y °.
R ó w n o c z e ś n i e H e n l e i n s t a r a ł się d y s k r e d y t o w a ć r z ą d p r a s k i za
g r a n i c ą , z w ł a s z c z a w A n g l i i , d o k ą d jeździł sam i jeździli jego bliscy
w s p ó ł p r a c o w n i c y w 1936 i 1937 r., w y k o r z y s t u j ą c k o n t a k t y z n i e m ­
czonych a r y s t o k r a t ó w czeskich z a r y s t o k r a c j ą a n g i e l s k ą i t r a f i a j ą c
131
t a k ż e do F o r e i g n O f f i c e . D z i a ł a l n o ś ć ta o d n o s i ł a pewne s k u t k i
w postaci w y t w a r z a n i a s i ę w L o n d y n i e n a s t r o j ó w n i e c h ę t n y c h Cze­
c h o s ł o w a c j i . P o s ł o w i e b r y t y j s c y w Pradze, J. A d d i s o n do 1936,
a B . N e w t o n od 1937, nie t y l k o nie p r z e c i w d z i a ł a l i t e j a k c j i , ale
132
przeciwnie, sami z a j m o w a l i podobne, t j . antyczeskie, s t a n o w i s k o .
Nie m o g ł y tego z r ó w n o w a ż y ć zabiegi, popularnego z r e s z t ą w L o n ­
dynie a g o r l i w e g o p a t r i o t y , p o s ł a c z e c h o s ł o w a c k i e g o Jana Masa-
133
r y k a (syna pierwszego p r e z y d e n t a ) , k t ó r y daremnie t e ż w s w y c h
raportach a l a r m o w a ł praskie M S Z o m o g ą c y c h n a d e j ś ć r ó w n i e ż
z L o n d y n u t r u d n o ś c i a c h . Jego szef, prof. K r o f t a , nie c h c i a ł z m i e ­
n i ć swego nadal optymistycznego stanowiska, zalecanego m u przez
1 M
Beneśa .
i O antykomunistycznym i w ogóle antylewicowym nastawieniu ó w ­
2 8
czesnego premiera świadczą tak jego wcześniejsze, jak późniejsze w y s t ą ­
pienia, w cyt. zbiorze — M. H o d ź a , Cldnky, reói, Studie, passim, oraz
w cyt. książce wspomnieniowej.
8
i » Zob. początkowe dokumenty w MD, I I ; nadto K . G o t t w a l d , Deset
let. Sbornlk stati a projevu 1936—1946 (Praha 1947), s. 13 i nast.
" i Dokumenty s. 107—110 i 114 w N I P C ; C ś s a r - C e r n y , I I , s. 402
i nast.
iw R. K v a ć e k , cyt. dz., s. 252 i 369; por.: N. P. C o m n e n e , cyt. dz.,
s. 265; G i l b e r t i G o t t , cyt. dz., s. 118: „Newton... showed little sym-
i ' O J Masaryku zob. m.in. I . M a j s k i j , cyt. dz., s. 339—340; także
8
L . W i m m e r , cyt. dz., s. 19; G a w r o ń s k i , s. 347 („M. czarno patrzył
w przyszłość" — zapis z r. 1936).
m
Krofta w artykule ogłoszonym w półoficjalnym organie praskiego
MSZ „Zahranićni politika", nr 1/1937 (Mezindrodnl pohtika 1934—1936
a Ceskoslovensko) zbijał obawy co do Rzeszy.
159
 W oczach r z ą d u h i t l e r o w s k i e g o C z e c h o s ł o w a c j a z a s ł u g i w a ł a na
n i e n a w i ś ć n i e t y l k o dlatego, iż rzekomo u c i s k a ł a N i e m c ó w sudec­
k i c h i ż e b y ł a j a k o b y w y s u n i ę t y m na z a c h ó d p r z y c z ó ł k i e m „ a g r e s j i
sowieckiej"; w B e r l i n i e miano p r e t e n s j ę do r z ą d u praskiego t a k ż e
o to, ż e w C z e c h o s ł o w a c j i z n a l e ź l i schronienie p e w n i zbiegowie
z Rzeszy, d z i a ł a c z e l e w i c o w i , k t ó r z y t a m u p r a w i a l i p r o p a g a n d ę
1 3 5
a n t y h i t l e r o w s k ą . Jednym z celów sondaży hitlerowskich pro­
w a d z o n y c h w r . 1936, o k t ó r y c h b y ł a w y ż e j m o w a — b y ł o uzys­
kanie o d r z ą d u c z e c h o s ł o w a c k i e g o zakazu, a p r z y n a j m n i e j o g r a n i ­
czenia t e j d z i a ł a l n o ś c i . B e n e ś b y ł s k ł o n n y p ó j ś ć w t y m H i t l e r o w i
136
na r ę k ę , a t y m bardziej b y ł b y to u c z y n i ł p r e m i e r H o d ź a i jego
m i n i s t e r spraw w e w n ę t r z n y c h , r ó w n i e ż p r a w i c o w y agrariusz
Cerny. C h o c i a ż do zawarcia u k ł a d u nie doszło, w ł a d z e c z e c h o s ł o ­
w a c k i e z a c z ę ł y jednak o w ą d z i a ł a l n o ś ć o g r a n i c z a ć i k r ę p o w a ć .
Z B e r l i n a prowadzono n i e t y l k o a k c j ę rozbijania C z e c h o s ł o w a c j i
od w e w n ą t r z p r z y pomocy h e n l e i n o w c ó w ; p r z y g o t o w y w a n o t a m
t e ż o k r ą ż e n i e z e w n ę t r z n e tego p a ń s t w a przez porozumienie s i ę
z W ę g r a m i i Polską. P r ó b o w a n o także pozbawić Czechosłowację
j e j ś r o d k o w o e u r o p e j s k i c h s o j u s z n i k ó w , a t o przez rozbijanie M a ­
łej E n t e n t y , przez odpowiednie i n t r y g i w Bukareszcie, a z w ł a s z c z a
w Belgradzie, p r z y c z y m w t y m o s t a t n i m w y p a d k u dyplomacja
137
niemiecka w s p ó ł p r a c o w a ł a z w ł o s k ą .
W latach 1936 i 1937 z B e r l i n a z a c z ę t o s u g e r o w a ć W ę g r o m , b y
zaniechali swej a k c j i skierowanej przeciw w s z y s t k i m t r z e m p a ń ­
s t w o m M a ł e j E n t e n t y i> s k o n c e n t r o w a l i s w ó j r e w i z j o n i z m w y ł ą c z ­
nie p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i , co b y ł o b y najdogodniejsze dla c e l ó w
n i e m i e c k i c h . Zalecano w Budapeszcie, b y W ę g r y z a c h o w y w a ł y
u m i a r wobec R u m u n i i , a wobec J u g o s ł a w i i p o s z ł y nawet jeszcze
d a l e j : w y r z e k ł y s i ę s w y c h r o s z c z e ń t e r y t o r i a l n y c h w ogóle i za t ę
c e n ę z a p e w n i ł y sobie n e u t r a l n o ś ć tego p a ń s t w a w razie agresji
138
węgierskiej na Czechosłowację .
Faktyczny dyktator jugosłowiański w owym czasie, p r e m i e r
1 8 5
O tym zwłaszcza G. F u c h s, Gegen Hitler und Henlein (Berlin
1NRD] 1961),
passim.
lao M. P u ł a s k i , cyt. dz., s. 254; R. K v a ć e k , cyt. art. s. 312.
"7 Do tego zob. też H . B a t o w s k i , Koniec Malej Ententy. P Z 1951;
por. W. K . W o ł k ó w i G . R e i c h e r t , cyt. dz., passim.
188 R. K v a ć e k , cyt. dz., s. 317 i nast.; tam dalsza literatura; w a ż n e
dokumenty węgierskie z — L . K e r e k e s , cyt. dz., i WMW.
1936—1937
160
Stojadinović, nie darzący Czechów s y m p a t i ą j u ż choćby z powodu
k o n t a k t ó w p a r t i i czeskich z o p o z y c j ą j u g o s ł o w i a ń s k ą , sam a n t y -
komunista (Jugosławia nie chciała w ogóle nawiązać s t o s u n k ó w
d y p l o m a t y c z n y c h ze Z w i ą z k i e m Radzieckim!) — p o d z i e l a ł w p e ł n i
139
p o g l ą d y B e r l i n a w sprawie austriackiej i c z e c h o s ł o w a c k i e j . G d y
S t o j a d i n o v i ć w i o s n ą 1937 z a w a r ł u k ł a d z W ł o c h a m i d a j ą c y m u
pewność, iż r z ą d włoski nie będzie popierać antyjugosłowiańskich
p o c z y n a ń a n i w e w n ę t r z n y c h (chorwackich), a n i z e w n ę t r z n y c h , g d y
z a b e z p i e c z y ł s i ę p o d o b n y m (nieco w c z e ś n i e j s z y m ) u k ł a d e m od stro-
ny B u ł g a r i i 1 4 0
— p o c z u ł s i ę t a k p e w n y siebie, ż e p r z e s t a ł o m u
w ogóle z a l e ż e ć na d o b r y c h stosunkach z P r a g ą i na M a ł e j E n t e n -
cie. J u g o s ł a w i a sama m o g ł a n i e o b a w i a ć s i ę r e w i z j o n i z m u w ę g i e r ­
skiego, o i l e t e n n i e b y ł b y wspomagany przez i n n e p a ń s t w a . G d y
to j u ż n i e groziło, potrzeba istnienia M a ł e j E n t e n t y w oczach S t o -
jadinovicia o d p a d ł a . m
Daremnie Praga z a b i e g a ł a — sam B e n e ś j e ź d z i ł w jesieni 1936
do B e l g r a d u — b y t ę o r i e n t a c j ę J u g o s ł a w i i z m i e n i ć na d a w n ą oraz
by z a c i e ś n i ć z w i ą z k i m i ę d z y p a ń s t w a m i M a ł e j E n t e n t y w c e l u
p r z e k s z t a ł c e n i a j e j w t r ó j p r z y m i e r z e contra omnes. S t o j a d i n o v i ć
wszystkie te zabiegi o d r z u c a ł . 1 4 2
Wreszcie t a k ż e i dalszy s ą s i a d C z e c h o s ł o w a c j i , Polska, p o p i e r a ć
zaczęła a p e t y t y Niemiec na A u s t r i ę i ziemie sudeckie.
Z W a r s z a w y s z ł y w t a j e m n i c y zalecenia do p r z y w ó d c ó w m n i e j ­
szości polskiej na Zaolziu, b y coraz ostrzej w y s t ę p o w a l i w swej
opozycji do P r a g i i b y ł ą c z y l i swe d z i a ł a n i a z o p o z y c y j n ą p a r t i ą
1 4
klerykałów słowackich księdza H l i n k i \ a także nawiązali kon­
t a k t y z h e n l e i n o w c a m i . Zarazem poselstwo polskie w W i e d n i u
o t r z y m a ł o polecenie wspomagania a k c j i Henleina. Podobnie j a k
w r. 1919, g d y ó w c z e s n y p o s e ł polski w W i e d n i u k o n t a k t o w a ł s i ę
1 8 9
Do tego J . B . H o p t n e r, cyt. dz., rozdz. I I i I I I ; I . R i b a r, Politióki
zapisi, I I I (Beograd
c
1951),
s. 109
i nast.; cyt. pamiętniki S t o j a d i n o v i -
i a są tendencyjne; zob. też H o d ź a i B e n e ś P.
1 4 0
Jw., teksty: W E P , s. i513 533—534; nie jest możliwe analizowanie
tych układów na tym miejscu.
i " Jugosławia była dodatkowo sprzymierzona z Rumunią Paktem Bał­
kańskim i mogłaby na nią liczyć także przeciw Węgrom.
1 4 4
Zob. B e n e ś P, s. 49—53;
Z. A v r a m o v s k i , cyt. dz., L . D e a k,
<~esta prezidenta Beneśa do Juhoslavie r. 1937. S P 4/65, s. 220 i nast.
1 Do porozumienia doszło już przy wyborach w 1935 r.; zob. S i d o r ,
43
H, s. 130; por. K o z e ń s k i , s. 109; ostatnio L . O r l o f , cyt. dz.
n R o k 1938..
161
z p r z y w ó d c a m i antyczeskich n a c j o n a l i s t ó w sudeckich, t a k i teraz
jego k o l e j n y n a s t ę p c a , G a w r o ń s k i s p o t y k a ł się z H e n l e i n e m i jego
VI. Pierwsza agresja:
agentami i w s p o m a g a ł ich antyczeską d z i a ł a l n o ś ć . Trudno 144
Austria, 1937-1938
o większą krótkowzroczność!

1 4 4
O kontaktach w 1919 — P. M o 1 i s c h, cyt. dz., s. 149; o współpracy
od r. 1935 zaczynając — G a w r o ń s k i , passim (o G . osobistych rozmowach
z Henleinem np. s. 280).

W s w y c h dorocznych p r z e m ó w i e n i a c h 30 stycznia, w d z i e ń
Machtubernahme, t j . p r z e j ę c i a w ł a d z y w Rzeszy przez h i t l e r o w c ó w
w r. 1933, H i t l e r z w y k ł b y ł przed p o w o ł a n ą przez siebie p a r o d i ą
niemieckiego p a r l a m e n t u s k ł a d a ć rodzaj sprawozdania i k r e ś l i ć
rodzaj p r o g r a m u na okres n a j b l i ż s z y . Dnia 30 stycznia 1937 „ f u h -
r e r " p o c h w a l i ł się s w y m i dotychczasowymi sukcesami w dziedzinie
gospodarczej i politycznej, w s z c z e g ó l n o ś c i zaś w o j s k o w e j . O ś w i a d ­
czył n a s t ę p n i e , że w l i k w i d a c j i t r a k t a t u wersalskiego b ę d z i e s z e d ł
dalej: t y m razem wycofuje podpis Niemiec spod t y c h p o s t a n o w i e ń
t r a k t a t u , k t ó r e s t w i e r d z i ł y w i n ę Rzeszy za w y w o ł a n i e w o j n y
W 1914 r.; ponadto z a p o w i e d z i a ł zniesienie wszelkiej k o n t r o l i m i ę ­
dzynarodowej n a d B a n k i e m Rzeszy i k o l e j a m i n i e m i e c k i m i \
Z n a l a z ł y się jednak w t y m p r z e m ó w i e n i u jeszcze i n n e s ł o w a :
„ C z a s tak z w a n y c h niespodzianek m i n ą ł " . M i a ł o to o z n a c z a ć , ż e
po w p r o w a d z e n i u powszechnej s ł u ż b y w o j s k o w e j i po u z b r o j e n i u
Rzeszy, po r e m i l i t a r y z a c j i N a d r e n i i i najnowszych (z tego dnia)
o ś w i a d c z e n i a c h — Rzesza nie b ę d z i e j u ż s t a w i a ć s p o ł e c z n o ś c i m i ę ­
dzynarodowej przed f a k t a m i d o k o n a n y m i . T a k powszechnie zro­
a
zumiano s ł o w a H i t l e r a , a co w i ę c e j — uwierzono w n i e . B y ł o to
jednak t y l k o jedno k ł a m s t w o w i ę c e j . P r o g r a m ekspansji wszech-
niemieckiej z a w a r t y w Mein Kampf nie z o s t a ł jeszcze p r z e c i e ż
zrealizowany, nie z o s t a ł n a w e t r o z p o c z ę t y . Od p r o g r a m u tego
H i t l e r nie z a m i e r z a ł o d s t ą p i ć . W o l a ł j e d y n i e na razie u ś p i ć c z u j ­
ność s ą s i a d ó w , przede w s z y s t k i m t y c h najbardziej z a g r o ż o n y c h .

1
Tekst: WGD, V, s. 62 i nast.; por. P N 1937/IX/2, s. 177 i nast; S h i r e r ,
s
- 411 i nast.; nadto S c h m i d t , s. 336 i nast.
2
Zob. A. B u 11 o c k, Hitler. A Study in Tyranny (New York 1961),
s. 311—312; A. F r a n c o i s-P o n c e t, De Versailles d Potsdam (jw.), s.

u*
163
 N a l e ż a ł o j e d n a k n a j p i e r w s t w o r z y ć odpowiednie warunki.
W t y m w z g l ę d z i e Rzesza h i t l e r o w s k a p o c z y n i ł a dość znaczne po­
s t ę p y , w ł a ś n i e w dziedzinie gospodarczej i przede w s z y s t k i m
w o j s k o w e j , ale to jeszcze nie w y s t a r c z a ł o . C h o d z i ł o t a k ż e o w y t w o ­
rzenie odpowiedniego u k ł a d u sił na terenie m i ę d z y n a r o d o w y m .
Rzesza nie p o w i n n a b y ł a b y ć izolowana w Europie, a t a k ż e p o w i n ­
na p o s i a d a ć j a k i e ś zabezpieczenie poza E u r o p ą , z w ł a s z c z a przeciw
p o t e n c j a l n e m u n a j g r o ź n i e j s z e m u p r z e c i w n i k o w i , t j . ZSRR.
O t ó ż pod t y m w z g l ę d e m H i t l e r m i a ł t a k ż e j u ż swoje o s i ą g n i ę c i a ,
0 k t ó r y c h j e d n a k w o l a ł nie m ó w i ć publicznie.
Rzesza u z y s k a ł a w Europie partnera, z k t ó r y m z ł ą c z y ł a się od
lata 1936 w s p ó l n i e p r o w a d z o n ą a k c j ą z b r o j n ą : n a w i ą z a ł a ścisłą
w s p ó ł p r a c ę z W ł o c h a m i i w s p o m a g a ł a i c h d z i a ł a n i a w o j s k o w e na
terenie Hiszpanii przeciw tamtejszej l e w i c y . O d p a ź d z i e r n i k a 1936,
t j . od w i z y t y nowo mianowanego w ł o s k i e g o m i n i s t r a spraw za­
g r a n i c z n y c h h r . Ciano w B e r l i n i e i Berchtesgaden, doszło do
stwierdzenia w s p ó l n y c h c e l ó w i ustalenia, m a j ą c e j się o d t ą d stale
3 adresem A u s t r i i , a t a k ż e do w r o g i c h w y p o w i e d z i pod adresem
p o g ł ę b i a ć , w s p ó ł p r a c y m i ę d z y obu faszystowskimi m o c a r s t w a m i .
N i e m c y u z n a ł y w ł o s k ą a n e k s j ę E t i o p i i i na razie u z n a w a ł y w ł o s k i e
pozycje w Europie ś r o d k o w e j . N i e s z c z ę ś l i w a Hiszpania m i a ł a b y ć
o g n i w e m tego zbrodniczego i t a k bardzo p o t e m dla W ł o c h f a t a l ­
nego z w i ą z k u d w u d y k t a t o r ó w . M u s s o l i n i w w y g ł o s z o n e j 1 l i s t o ­
pada 1936 w M e d i o l a n i e m o w i e p o d k r e ś l i ł ścisłą w s p ó ł p r a c ę W ł o c h
1 Niemiec, p r z y c z y m po raz pierwszy u ż y ł o k r e ś l e n i a „ O ś " , m a ­
j ą c e g o o d t ą d przez w i e l e lat f i g u r o w a ć jako jedno z n a j w a ż n i e j ­
4
szych p o j ę ć w s ł o w n i k u p o l i t y k i m i ę d z y n a r o d o w e j .
N i e d ł u g o potem, Rzesza p o s t a r a ł a się o zabezpieczenie od s t r o n y
ZSRR, k t ó r e w gruncie rzeczy b y ł o n a r z ę d z i e m nie obrony, lecz
przyszłych p l a n ó w agresywnych: nawiązała kontakt z m i l i t a r y -
stami j a p o ń s k i m i . D n i a 25 listopada 1936 przedstawiciele Niemiec
i J a p o n i i podpisali w B e r l i n i e P a k t A n t y k o m i n t e r n o w s k i , o f i c j a l ­
ne s k i e r o w a n y przeciw propagandzie k o m u n i s t y c z n e j , ale z t a j -
3
Komunikaty o tej wizycie: WGD, jw., s. 29—33, zapisy Ciana o rozmo­
wach w Niemczech: E V C , s. 87—99; W i s k e m a n n , R B A s. 66—69.
4
E V C , tamże; Wiskemann, jw., por. S h i r e r , s. 409—410; nadto F . A n-
f u s o, Da Palazzo Venezia al Lago di Garda (Bologna 1957), s. 15 i nast.;
również B a u m o n t , I I , s. 704; HD, I I I , s. 697.
164
n y m d o d a t k i e m p r z e w i d u j ą c y m ścisłą w s p ó ł p r a c ę obu p a ń s t w
5
przeciw ZSRR .
Z w i ą z a w s z y się zatem z faszyzmem w ł o s k i m i z m i l i t a r y s t a m i
j a p o ń s k i m i , Rzesza h i t l e r o w s k a m o g ł a t y m ś m i e l e j k n u ć swoje
złowieszcze dla p o k o j u ś w i a t o w e g o p l a n y , g r o ź n e z w ł a s z c z a dla
s ą s i a d ó w Niemiec, g ł ó w n i e teraz dla A u s t r i i i C z e c h o s ł o w a c j i .
. Z w i ą z a n i e się z W ł o c h a m i p o z w a l a ł o nie o b a w i a ć się j u ż k o n f l i k t u
6
z t y m k r a j e m na t e m a t A u s t r i i , z w i ą z a n i e się z a ś z J a p o n i ą m o g ł o
s z a c h o w a ć Z w i ą z e k Radziecki, s p r z y m i e r z o n y z C z e c h o s ł o w a c j ą ;
w s p ó ł p r a c a n i e m i e c k o - w ł o s k a s z a c h o w a ł a ponadto jeszcze i F r a n ­
cję, drugiego sojusznika P r a g i . M a j ą c w u k r y c i u tego rodzaju a t u ­
t y , H i t l e r m ó g ł z w i ę k s z a j ą c r ó w n o c z e ś n i e tempo z b r o j e ń — j u ż
k o n k r e t n i e p l a n o w a ć swe n a j b l i ż s z e agresje, a dla zmylenia o p i n i i
ś w i a t o w e j z a p e w n i a ł 30 stycznia 1937, ż e „ n i e s p o d z i a n e k ze s t r o n y
Niemiec j u ż nie b ę d z i e " .
Jak j u ż w p o p r z e d n i m rozdziale przedstawiono, doszło w p i e r w ­
szej p o ł o w i e 1937 r. do n i e d w u z n a c z n y c h a k c e n t ó w g r o ź b y pod
C z e c h o s ł o w a c j i . Z w o l e n n i c y h i t l e r y z m u w obu t y c h k r a j a c h , p r z y ­
szłych ofiarach agresji, pod k o m e n d ą B e r l i n a w z m a g a l i s w ą d y ­
w e r s y j n ą i r o z k ł a d o w ą d z i a ł a l n o ś ć . W s a m y m B e r l i n i e z a ś doszło
do p i e r w s z y c h decyzji w sprawie agresji zbrojnej.
7
W d n i u 24 czerwca m i n i s t e r w o j n y Rzeszy, B l o m b e r g , m i a n o ­
w a n y teraz f e l d m a r s z a ł k i e m , w y d a ł i n s t r u k c j ę w sprawie przysz­
łej t a k i e j a k c j i : Weisung fiir die einheitliche Kriegsvorbereitung
der Wehrmacht. Z a p e w n i a j ą c o b ł u d n i e , ż e N i e m c y nie z a m i e r z a j ą
same r o z p o c z ą ć w o j n y , m i n i s t e r B l o m b e r g s t w i e r d z a ł , iż n a l e ż y
p r z y g o t o w a ć s i ę na wszelkie e w e n t u a l n o ś c i , t j . do a k c j i zbrojnej
z a r ó w n o w k i e r u n k u zachodnim ( „ A k c j a Czerwona" — Aufmarsch
Rot), j a k i do w o j n y na d w a f r o n t y z uderzeniem na p o ł u d n i o w y
w s c h ó d ( „ A k c j a Z i e l o n a " — Aufmarsch Griin), oraz do a k c j i spec­
jalnych, w ś r ó d k t ó r y c h na p i e r w s z y m miejscu w y m i e n i o n o „ P l a n
8
Teksty ogłoszone: WGD, V , s. 48—52, nadto tajny aneks: A D A P , D/I,
!• 690, por. S h i r e r , s. 410—411; H . A. J a c o b s e n, cyt. dz., s. 424 i nast.;
H
D . I I I , s. 720.
8
O tym zob. w poprzednim rozdziale, zwłaszcza o udziale Włoch w doj­
ściu do skutku układu z 11 lipca 1936.
7
Dotychczasowe Ministerstwo Sił Zbrojnych Rzeszy (Reichswehrmini-
sterium) zostało przemianowane od 21 maja 1935 na: Reichskriegsministe-
" r i U m
; ministrem był od stycznia 1933 gen. Blomberg.
165
Specjalny O t t o " (Sonderfall Otto), nazwany tak niewątpliwie
w z w i ą z k u z h a b s b u r s k i m p r e t e n d e n t e m do t r o n u w W i e d n i u .
Ten „ P l a n Specjalny" w y j a ś n i o n o w i n s t r u k c j i n a s t ę p u j ą c o :
Zbrojna interwencja w Austrii, w razie gdyby tam chciano przywrócić
monarchię. Celem tej interwencji byłoby zmuszenie Austrii siłą zbrojną
do zrezygnowania z restauracji monarchii. W tym cela, przy wykorzysta­
niu w e w n ę t r z n e g o rozłamu w społeczeństwie austriackim, należy poma­
9
szerować na Wiedeń i złamać wszelki opór... „Plan Specjalny Otto" i „Akcja
Zielona" nie są przewidziane jako działania równoczesne. Gdyby z okolicz­
ności politycznych wynikało, że oba wypadki są aktualne, wtedy należy
odsunąć „Plan Specjalny Otto" do zakończenia „Akcji Zielonej". Trzeba
liczyć się z tym, że z „wypadku szczególnego Otto" może w y n i k n ą ć „Akcja
Zielona". Fakt ten należy uwzględnić w r o z w a ż a n i a c h . 10
T r z y ostatnie zalecenia n a l e ż y r o z u m i e ć w t e n s p o s ó b , że do­
w ó d z t w o niemieckie nie c h c i a ł o raczej d z i a ł a ć r ó w n o c z e ś n i e prze­
c i w A u s t r i i i C z e c h o s ł o w a c j i , a g d y b y sytuacja w y m a g a ł a obu
a k c j i , n a j p i e r w m i a n o w y s t ą p i ć przeciw Pradze, dopiero z a ś po
z a ł a t w i e n i u tej s p r a w y — z k o l e i przeciw W i e d n i o w i ; zarazem
liczono się z t y m , ż e w b r e w t y m zamierzeniom okoliczności m o g ą
t a k ż e s p o w o d o w a ć k o n i e c z n o ś ć prowadzenia obu k a m p a n i i r ó w ­
n o c z e ś n i e — tzn. g d y b y n p . w razie w y s t ą p i e n i a Niemiec przeciw
A u s t r i i i n t e r w e n i o w a ł a w j e j obronie a r m i a c z e c h o s ł o w a c k a . K r ą ­
ż y ł y b o w i e m w latach 1936 i 1937 — c a ł k o w i c i e z r e s z t ą bezpod­
stawne — p o g ł o s k i o r z e k o m y m t a j n y m sojuszu m i ę d z y W i e d n i e m
a P r a g ą , k t ó r y m z oburzeniem zaprzeczali w o j s k o w i austriaccy
Z a p o c z ą t k o w a n a p o b y t e m Ciana w B e r l i n i e w p a ź d z i e r n i k u 1936,
ścisła w s p ó ł p r a c a obu mocarstw faszystowskich m i a ł a teraz w z m o c ­
n i ć się jeszcze w s k u t e k w i z y t y w Rzeszy samego „ d u c e " . Mussolini
p r z y b y ł t a m 25 w r z e ś n i a 1937 i p o z o s t a ł do 29. W i z y t a m i a ł a cha­
r a k t e r raczej manifestacji ś w i e ż o upieczonej p r z y j a ź n i obu d y k t a ­
t o r ó w niż konkretnego, dalszego umacniania tego z w i ą z k u . Musso­
l i n i w m o w i e w y g ł o s z o n e i w Palermo przed w y j a z d e m p o d k r e ś l i ł
8
Tekst: A D A P , jw., s. 356 (według publikacji aktów procesu w Norym­
berdze, I M T , it. 34, s. 734 i nast.); por. W. E r f u r t h, cyt. dz., s. 184;
S h i r e r , s. 416—417; n i e w i e l k ą u w a g ę poświęcili tej sprawie Austriacy.
9
T u opuszcza się uwagi na temat ewentualnego udziału lotnictwa oraz
uzbrojonych formacji partyjnych.
10 Przekład w ł a s n y według A D A P , jw.
1 1
Informacje o tych podejrzeniach znajdują się w aktach węgierskich
— L . K e r e k e s , cyt. dz., s. 151 i 161 (koniec r. 1937).
166
g o b d a r n o ś ć R z y m u z B e r l i n e m , a teraz c z y n i ł to ponownie, prze­
8
m a w i a j ą c w i e l o k r o t n i e do s w y c h n i e m i e c k i c h gospodarzy. „ D u c e "
m ó w i ł o „ w s p ó l n y c h interesach" i „ n a t u r a l n y m poczuciu b l i s ­
kości". N i e b r a k ł o deklamacji o w s p ó l n e j obronie rzekomo zagro­
ż o n e j k u l t u r y europejskiej przed w y i m a g i n o w a n y m n i e b e z p i e c z e ń ­
s t w e m ze s t r o n y M o s k w y oraz p o d k r e ś l e ń , ż e w s p ó ł p r a c a
n i e r n i e c k o - w ł o s k a ma j a k o b y s ł u ż y ć t y l k o celom p o k o j o w y m , że
„ O ś " o t w a r t a jest dla k a ż d e g o , k t o w y z n a j e te same p o g l ą d y .
H i t l e r , j a k z w y k l e , p o m s t o w a ł przeciw bolszewizmowi, t r a k t a t o w i
wersalskiemu i L i d z e N a r o d ó w . Obaj d y k t a t o r z y o b i e c y w a l i sobie
12
nierozłączność .
Co p r a w d a , Ciano, p r z y p i s u j ą c y sobie z r e s z t ą z a s ł u g ę zainicjo­
w a n i a tego z b l i ż e n i a , t r o c h ę p o w ą t p i e w a ł w jego t r w a ł o ś ć , podno­
sząc liczne s p r z e c z n o ś c i m i ę d z y obu n a r o d a m i . Z a d o w o l i ł się j e d n a k
stwierdzeniem, że na razie „ O ś " jest p o ż y t e c z n ą r z e c z y w i s t o ś c i ą ,
i p o s t a n o w i ł u z u p e ł n i ć ją z b l i ż e n i e m W ł o c h z J a p o n i ą Istotnie
W ł o c h y p r z y s t ą p i ł y n i e b a w e m do P a k t u A n t y k o m i n t e r n o w s k i e g o
u
( w listopadzie t e g o ż r o k u ) .
2
Po w i z y c i e Mussoliniego, po u ś w i a d o m i e n i u sobie w i z j i „ 1 1 5 -
- m i l i o n o w e g o b l o k u " , k t ó r y r e p r e z e n t o w a ł a „ O ś " o p i e r a j ą c a się
jeszcze nadto na J a p o n i i i licząca na s y m p a t i ę n i e k t ó r y c h m n i e j ­
szych p a ń s t w w Europie ś r o d k o w o - w s c h o d n i e j , s y m p a t y z u j ą c y c h
z m e t o d a m i faszystowskimi — H i t l e r p o s t a n o w i ł u c z y n i ć dalszy
k r o k w k i e r u n k u sprecyzowania p r z y s z ł y c h p o s u n i ę ć dla r e a l i z a c j i
ekspansji Niemiec.
W d n i u 5 listopada po p o ł u d n i u w K a n c e l a r i i Rzeszy w B e r l i n i e
1 2
Komunikaty o wizycie Mussoliniego: WGD, V, s. 333—342; por. P N
1937/X/4, s. 308—312 (pochwała z polskiego punktu widzenia!); zob. W i s-
k e m a n n , R B A , s. 79—82; zwięźle S h i r e r , s. 414; por. F . A n f u s o ,
cyt. dz., s. 32 i nast., oraz S c h m i d t , s. 358 i nast. (dopełniają się).
1 8
G. C i a n o , 1937—1938 Diario (Bologna 1948), s. 23 (29 września); cie­
kawe uwagi o ó w c z e s n y m proniemieckim nastawieniu Ciana daje jego
szef gabinetu A n f u s o , jw.
1 4
Tekst: WGD, jw., s. 343—344; A D A P , jw., nr 17 (dokument podpisano
6 listopada 1937 w Rzymie, w związku z tym Mussolini odbył rozmowę
z Ribbentropem: E V C , s. 218—224); por. C i a n o , s. 45—46.
267
 o d b y ł a s i ę czterogodzinna konferencja pod p r z e w o d n i c t w e m
„ f u h r e r a " , z u d z i a ł e m m i n i s t r a w o j n y i naczelnych d o w ó d c ó w
trzech r o d z a j ó w sił z b r o j n y c h : a r m i i l ą d o w e j , m a r y n a r k i w o j e n ­
15
nej i l o t n i c t w a , oraz m i n i s t r a spraw zagranicznych . N a konferen­
c j i tej H i t l e r p r z e d s t a w i ł swoje p o g l ą d y na r o z w ó j s y t u a c j i m i ę ­
dzynarodowej w n a j b l i ż s z y c h k i l k u latach i s t w i e r d z i ł , ż e wobec
s t a ł e g o w z r o s t u l u d n o ś c i i niedostatecznej j a k o b y p o w i e r z c h n i zie­
m i u p r a w n e j — Rzesza będzie m u s i a ł a bezwarunkowo, nie p ó ź n i e j
n i ż w latach 1942—1943, z d o b y ć d a l s z ą „ p r z e s t r z e ń ż y c i o w ą " . P r z y
t y m N i e m c y z w r ó c ą się o c z y w i ś c i e k u wschodowi, licząc na to, że
w ł o s k i p a r t n e r w e ź m i e na siebie szachowanie m o c a r s t w zachod­
n i c h . W razie w o j n y m i ę d z y W ł o c h a m i a F r a n c j ą i W i e l k ą B r y t a ­
n i ą celem Niemiec w i n n o b y ć przede w s z y s t k i m szybkie zgniecenie
16
„ C z e c h i i " , t j . C z e c h o s ł o w a c j i , oraz A u s t r i i , b y p o t e m Rzesza
m i a ł a w o l n e r ę c e do d z i a ł a ń przeciw zachodowi. Na razie H i t l e r
n i e p r z e w i d y w a ł k o n f l i k t u z P o l s k ą i t y m m n i e j ze Z w i ą z k i e m
Radzieckim, ale stanowisko polskie u z a l e ż n i a ł od s z y b k o ś c i dzia­
ł a ń p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i i A u s t r i i , g d y ż u w a ż a ł , iż Polska w y ­
s t ą p i ł a b y przeciw Rzeszy, g d y b y j e j d z i a ł a n i a n i e p r z e b i e g a ł y po­
m y ś l n i e . Celem t e j a k c j i m i a ł o b y b y ć w ł ą c z e n i e A u s t r i i i ziem
czeskich do Rzeszy dla poprawienia j e j s y t u a c j i gospodarczej.
J e d n a k ż e H i t l e r m u s i a ł p r z y z n a ć , że na razie jeszcze nie jest c a ł ­
k o w i c i e p e w n y stanowiska W ł o c h w sprawie A u s t r i i ; s ł u s z n i e ł ą ­
c z y ł t ę s p r a w ę z osobą Mussoliniego, k t ó r e g o b y ł osobiście bar­
dziej p e w i e n n i ż i n n y c h p o l i t y k ó w w ł o s k i c h .
J a k k o l w i e k p o j a w i ł y s i ę ostatnio pewne w ą t p l i w o ś c i , czy zapis
17
z t e j k o n f e r e n c j i jest a u t e n t y c z n y , i c h o ć b y ś m y m o g l i n a w e t
u z n a ć je za w p e w n y m stopniu uzasadnione ( m o g ł y b y one z r e s z t ą
d o t y c z y ć d r o b n y c h t y l k o s z c z e g ó ł ó w n a t u r y w y ł ą c z n i e kancela­
r y j n e j ) — s t w i e r d z i ć trzeba, że całość w y s t ą p i e n i a H i t l e r a j a k
najdoskonalej oddaje bieg jego m y ś l i i w p e ł n i m i e ś c i się w jego
1 5
Trzej wymienieni dowódcy: gen. Fritsch. adm. Raeder, gen. Góring.
Protokołował płk Hossbach, stąd m ó w i się: Hossbach-Protokoll. Tekst:
A D A P , jw., dok. 19; por. S h i r e r , s. 418; J . S t r e i s a n d , red., Deutsch-
land 1933—1939 (Berlin 1969), s. 256; też W o j c i e c h o w s k i , s. 367
i nast.
1 8
W Rzeszy mówiono „die Tschechei", z odcieniem ujemnym; nader
często słowo to spotykamy w tajnych aktach.
1 7
Wątpliwości te w y s u n ą ł T a y l o r (s. 20—22), ale jego argumentacja
nie jest zbyt przekonywająca.
168
d o k t r y n i e p o l i t y c z n e j , s t a n o w i ą c w n i e j ogniwo, bez k t ó r e g o znany
nam p ó ź n i e j s z y r o z w ó j w y d a r z e ń b y ł b y w p r o s t n i e z r o z u m i a ł y .
Nie m o ż e u l e g a ć w ą t p l i w o ś c i , ż e j a k k o l w i e k H i t l e r nie m ó w i ł
W t y m w y p a d k u o Polsce w s p o s ó b w r o g i , ale p r z e w i d y w a ł m o ż l i ­
wość a t a k u z j e j s t r o n y w razie n i e p o w o d z e ń niemieckich, zara­
zem nie r e z y g n o w a ł b y n a j m n i e j z p r o g r a m u w i e l k i e j ekspansji
wschodniej, znanego z Mein Kampj, t j . zdobycia d l a Rzeszy „ p r z e ­
strzeni ż y c i o w e j " kosztem n a r o d ó w z a m i e s z k a ł y c h na w s c h ó d o d
Niemiec. Z a w i e r a j ą c w r . 1934 u k ł a d o nieagresji z P o l s k ą , H i t l e r
d a ł k i l k a k r o t n i e do zrozumienia, że u k ł a d ó w nie oznacza t r w a ł e g o
uznania wschodniej granicy Niemiec, j a k to o ś w i a d c z y ł w 1934 r .
ambasadorowi f r a n c u s k i e m u w B e r l i n i e ; cytowana w y ż e j r o z m o w a
ambasadora polskiego z jego a m e r y k a ń s k i m k o l e g ą ś w i a d c z y ł a b y ,
że i strona polska — p r z y n a j m n i e j w p e w n y m okresie — z d a w a ł a
1 8
sobie z tego doskonale s p r a w ę . O t ó ż planowane opanowanie
A u s t r i i i z i e m czeskich oraz zabezpieczenie s i ę od s t r o n y zacho­
du — na drodze r o z m ó w d y p l o m a t y c z n y c h czy p r z y u ż y c i u siły
w sojuszu z W ł o c h a m i — n i e w ą t p b w i e u ł a t w i ł o b y Rzeszy h i t l e ­
r o w s k i e j z a j ę c i e z k o l e i wobec P o l s k i c a ł k i e m innego stanowiska.
H i t l e r m i a ł podstawy, b y s n u ć p l a n y agresji w Europie ś r o d k o ­
w e j t a k ż e z jednego jeszcze p o w o d u : oto p r z y p u s z c z a ł , że taka
akcja nie spotka się ze sprzeciwem tego mocarstwa, z k t ó r e g o zda­
n i e m najbardziej s i ę liczył, t j . W i e l k i e j B r y t a n i i . W i e d z i a ł o p o ­
w a ż n y m z a a n g a ż o w a n i u s i ę F r a n c j i w u t r z y m a n i e status quo
1 9
w Europie ś r o d k o w e j , ale s p o d z i e w a ł się p r z y n a j m n i e j c z ę ś c i o w o
s p a r a l i ż o w a ć tego p r z e c i w n i k a przez s w ó j z w i ą z e k z W ł o c h a m i ;
podobnie j a k m i a ł n a d z i e j ę z a s z a c h o w a ć ZSRR z w i ą z a n i e m s i ę
z J a p o n i ą . Natomiast n e u t r a l n e stanowisko A n g l i k ó w b y ł o w oczach
H i t l e r a elementem p i e r w s z o r z ę d n e j w a g i , t y m bardziej że w ł o s k i
partner Niemiec, zmuszony ze w z g l ę d u na swe d ł u g i e w y b r z e ż e
o wiele bardziej liczyć się z flotą b r y t y j s k ą , z w y k ł starannie b r a ć
Pod u w a g ę stanowisko gabinetu l o n d y ń s k i e g o . U n i k n i ę c i e g r o ż ą c e ­
go k o n f l i k t u z W i e l k ą B r y t a n i ą w z w i ą z k u z E t i o p i ą jeszcze
wcale nie o z n a c z a ł o , że j u ż ze s t a n o w i s k i e m L o n d y n u nie b ę d z i e
trzeba w p r z y s z ł o ś c i się liczyć.
1 8
Zob. w y ż e j , przyp. 105 do rozdz. I V oraz przyp. 41 do rozdz. V.
1 9
Francja połączona była sojuszami z 1921 i 1925 z Polską, z 1924 z Cze­
chosłowacją i najnowszym z 1935 ze Związkiem Radzieckim.
169
 O t ó ż od dość d ł u g i e g o czasu n a d c h o d z i ł y z w y s p y b r y t y j s k i e j
głosy, ś w i a d c z ą c e , że n i k t się t a m s p r a w a m i ś r o d k o w o e u r o p e j s k i m i
nie interesuje, a co w i ę c e j , że rozumie się t a m specjalne interesy
20
niemieckie w t y m regionie . A n t y k o m u n i s t y c z n e , c z y l i w p r a k ­
tyce antyradzieckie, nastawienie w i ę k s z o ś c i w p ł y w o w y c h p o l i t y ­
k ó w angielskich, zaostrzone od czasu w e j ś c i a ZSRR do L i g i
N a r o d ó w i zawarcia sojuszu r a d z i e c k o - c z e c h o s ł o w a c k i e g o , j a k
najbardziej s p r z y j a ł o p l a n o m h i t l e r o w s k i m . K o n s e r w a t y ś c i i p r a ­
wicowi labourzyści w Londynie chętnie słuchali serwowanych
z B e r l i n a p o g ł o s e k o p r z e n i k a n i u w p ł y w ó w M o s k w y coraz bardziej
na z a c h ó d poprzez C z e c h o s ł o w a c j ę ; c h ę t n i e t e ż w i e r z y l i , iż h i t l e ­
r o w s k a Rzesza jest j a k o b y j e d y n y m bastionem a n t y k o m u n i z m u
w tej części E u r o p y z d o l n y m z a t r z y m a ć posuwanie się owego „ n i e ­
b e z p i e c z e ń s t w a " coraz dalej.
W k r ó t c e po o m ó w i o n e j w y ż e j konferencji, na k t ó r e j H i t l e r r o z ­
w i n ą ł swe agresywne p l a n y , m i a ł on istotnie s p o s o b n o ś ć u s ł y s z e ć ,
że strona b r y t y j s k a raczej nie b ę d z i e t y m p l a n o m s t a w i a ł a prze­
szkód. P r z y j e c h a ł m i a n o w i c i e do Niemiec z w i z y t ą , co p r a w d a
o k r e ś l o n ą jako p r y w a t n a , w y b i t n y angielski p o l i t y k k o n s e r w a t y w ­
n y i w p ł y w o w y c z ł o n e k gabinetu, l o r d H a l i f a x , w y s o k o ceniony
przez nowego p r e m i e r a W i e l k i e j B r y t a n i i , Neville'a C h a m b e r l a i ­
2l
na . H a l i f a x , k t ó r y jeszcze w t e d y oficjalnie nic w s p ó l n e g o nie
m i a ł z p o b t y k ą z a g r a n i c z n ą , i n t e r e s o w a ł się jednak p e w n y m i k w e ­
stiami. I n t e r e s o w a ł się n i m i z r e s z t ą w z w i ą z k u z p r o b l e m a m i
w e w n ę t r z n e j p o l i t y k i b r y t y j s k i e j . Mianowicie w ł o n i e gabinetu
l o n d y ń s k i e g o nie b y ł o j e d n o ś c i p o g l ą d ó w na n i e k t ó r e s p r a w y k o n ­
t y n e n t u europejskiego, a w s z c z e g ó l n o ś c i na k w e s t i ę Niemiec
22
i W ł o c h f a s z y s t o w s k i c h . M i n i s t e r spraw zagranicznych, Eden,
z a j m o w a ł stanowisko m n i e j s k ł o n n e do k o m p r o m i s ó w n i ż obaj,
m i e s z a j ą c y się stale do jego r e s o r t u , p r e m i e r z y g a b i n e t ó w , w k t ó -
2 0
Najlepsze przedstawienie tych nastrojów dają G i l b e r t i G o t t , cyt.
dz., rozdz. I ; por. także T a y l o r , s. 25—26; radziecka ocena — W. G. T r u-
c h a n o w s k i j , Wnieszniaja politika Anglii... 1918—1939 (Moskwa 1962),
s. 226 i nast.; E d e n ex post tłumaczy tę politykę: "While our military
strength was still limited it was the best that we could do" (cyt. dz.,
s. 503).
2 1
N. Chamberlain był premierem od 28 maja 1937 do 10 maja 1940.
2 2
O tym G i l b e r t i G o t t , jw., passim, oraz Eden, passim; por. też
A . J . P. T a y l o r , English History 1914—1945 (cyt. dz.), s. 389 i nast.;
nadto W. G . T r u c h a n o w s k i j , jw.
170
r y c h Eden b y ł m i n i s t r e m : do w i o s n y 1937 B a l d w i n , a p o t e m
Chamberlain. To b y ł w ł a ś c i w y p o w ó d p o d r ó ż y lorda Halifaxa do
Niemiec, zamaskowany jego zainteresowaniami ł o w i e c k i m i .
W a r t o p r z y s p o s o b n o ś c i p r z y j r z e ć się b l i ż e j t r e ś c i p o j ę c i a oppe-
asement, d o s ł o w n i e o z n a c z a j ą c e g o uspokojenie, z ł a g o d z e n i e . A l e
23
w y r a z ten m a t e ż swe znaczenie p o l i t y c z n e . Angielska e n c y k l o ­
pedia t e r m i n ó w p o l i t y c z n y c h w y j a ś n i a to s ł o w o n a s t ę p u j ą c o :
Polityka zaspokajania Hitlera i Mussoliniego przez stałe ustępstwa ze
strony Wielkiej Brytanii i F r a n c j i w okresie 1935—1938. Polityka ta wy­
chodziła z Anglii za czasów Chamberlaina. Oficjalne tłumaczenie brzmiało,
że tą drogą spodziewano się uniknąć wojny i w końcu osiągnąć taki sto­
pień nasycenia, w którym dyktatorzy byliby skłonni przystąpić do pokojo­
wej współpracy. Krytycy tej polityki natomiast wyrażali sąd, że prawdzi­
wą intencją jej konserwatywnych inicjatorów była chęć popierania dyktatur
jako bastionu przeciw komunizmowi i zwróceniu agresji Hitlera na wschód
przeciw Związkowi Radzieckiemu . 24
Chyba niewiele m o ż n a d o d a ć do t e j d e f i n i c j i , p r z y c z y m n a l e ż y
położyć nacisk na s ł u s z n o ś ć s ą d u k r y t y k ó w appeasementu. Istotnie
o to c h o d z i ł o , gdy C h a m b e r l a i n zlecił H a l i f a x o w i w y j a z d do B e r ­
lina. Od dawna m ó w i o n o o r o s n ą c y c h r ó ż n i c a c h z d a ń m i ę d z y p r e ­
m i e r e m i m i n i s t r e m spraw zagranicznych. Stanowisko Edena b y ł o
w oczach p r e m i e r a p r z e s z k o d ą do porozumienia się z obu d y k t a t u ­
r a m i faszystowskimi, a niezbyt dobrze o r i e n t u j ą c e g o się w ogóle
w sprawach p o h t y k i zagranicznej Chamberlaina p o u c z a ł w t y m
duchu g ł ó w n y protagonista appeasementu i u r z ę d o w y doradca, Sir
Horace W i l s o n . I w t y m ż e d u c h u p r z e s y ł a ł swe r a p o r t y z B e r l i n a
n o w y tamtejszy ambasador b r y t y j s k i , Henderson, p e ł n i ą c y s w ą
f u n k c j ę od w i o s n y tego r o k u . P r z e k o n a n y on b y ł o potrzebie z b l i ­
żenia brytyjskcnniemieckiego i w ł ą c z e n i a A u s t r i i do Rzeszy, a t a k ­
że o t y m , że u t w o r z e n i e C z e c h o s ł o w a c j i w t a k i e j postaci, j a k ą m i a ­
ła ona po 1919, b y ł o bezpodstawne. Failure oj a Mission —• n a z w a ł
ten n i e f o r t u n n y dyplomata swe p a m i ę t n i k i z czasu m i s j i b e r l i ń ­
skiej w y d a n e j u ż po w y b u c h u w o j n y . S ł u s z n i e stwierdzano, ż e
2 3
Podkreśla to E d e n w swych pamiętnikach: cyt. dz., s. 324.
2 4
Zob. W. T h e i m e r , P. C a m p b e l l , Encyclopaedia of World Politics
(London [1950]), s. 28; A. J . P. T a y 1 o r w swym cyt. dz. English History
1914—1945 określa cały okres 1936—1939 tytułem rozdziału Appeasement
s
< - 388 i nast.)
171
d z i a ł a l n o ś ć jego n a l e ż a ł o o k r e ś l i ć o d w r ó c e n i e m tego t y t u ł u : Mission
of Failure — b a n k r u c t w a p o l i t y k i b r y t y j s k i e j **.
B e z p o ś r e d n i o przed odjazdem do Niemiec H a b f a x o d b y ł roz­
m o w ę z ó w c z e s n y m ambasadorem Rzeszy w L o n d y n i e , z n a n y m
28
n a m j u ż R i b b e n t r o p e m , w k t ó r e j w y r a z i ł r a d o ś ć z m o ż n o ś c i po­
znania osobiście H i t l e r a , k t ó r e g o , j a k się w y r a z i ł , o s i ą g n i ę c i a po­
dziwia. Z a z n a c z y ł t e ż m . i n . , że p r z y okazji r o z m ó w o b r y t y j s k i m
stanowisku wobec z a g a d n i e ń europejskich zamierza p o r u s z y ć d w i e
a
sprawy: a u s t r i a c k ą i czechosłowacką .
S ą d z i ć m a m y p r a w o , że w B e r l i n i e tego w ł a ś n i e ż y c z o n o sobie
najbardziej. Sama z a p o w i e d ź , że gość b r y t y j s k i zechce w s p o s ó b
otwarty takie dwa problemy poruszyć, musiała zachęcić Niemców
do dalszych d z i a ł a ń w o w y c h d w u k i e r u n k a c h ; n a l e ż a ł o się p r z e c i e ż
s p o d z i e w a ć , iż A n g b c y r o z w a ż ą r ó w n i e ż stanowisko niemieckie,
j a k to H a l i f a x w y r a ź n i e R i b b e n t r o p o w i o ś w i a d c z y ł . D o d a ł on zre­
s z t ą , że r o z w a ż ą je n a w e t w sprawie o b c h o d z ą c e j A n g l i k ó w jeszcze
o w i e l e bardziej, a m i a n o w i c i e — p r o b l e m ó w k o l o n i a l n y c h . B y ł o
to dla H i t l e r a bardzo z a c h ę c a j ą c e .
Rozmowa m i ę d z y n i m a H a l i f a x e m o d b y ł a się w Berchtesgaden
19 bstopada, w d w a t y g o d n i e po w s p o m n i a n e j w y ż e j k o n f e r e n c j i
w K a n c e l a r i i Rzeszy, na k t ó r e j H i t l e r u j a w n i ł swoje p l a n y co do
Austrii i Czechosłowacji. Gość b r y t y j s k i poruszył w ś r ó d wielu
i n n y c h w ł a ś n i e i te d w i e kwestie, i t o w s p o s ó b m o g ą c y w h i t l e ­
M A n g l i c y nie w y s t ę p o w a h przeciw s a m y m zmianom, lecz przeciw
rowcach wzbudzić najżywsze zadowolenie .
H a l i f a x p r z y z n a ł przede w s z y s t k i m , iż opinia b r y t y j s k a jest zda­
nia, ż e w t r a k t a c i e w e r s a l s k i m p o p e ł n i o n o b ł ę d y , k t ó r e n a l e ż y na­
p r a w i ć . W y w o d z i ł dalej, iż A n g l i c y nie u p i e r a j ą się p r z y bezwa­
r u n k o w y m u t r z y m a n i u status quo, lecz s ą d z ą , iż t r a k t a t w e r s a l s k i
w i n i e n b y ć dostosowany do n o w y c h okoliczności. N i e z a n i e d b a ł t e ż
2 8
O Hendersonie zob. zwłaszcza APPW, passim; nadto G i l b e r t i G o t t ,
cyt. dz., s. 74—75 („Our Nazi Ambassador in Berlin", jak nazywano H . zło­
śliwie); por. też E d e n , s. 503—504; R. K v a ć e k, cyt. dz., s. 387—388.
8 8
Ribbentrop został mianowany ambasadorem w Londynie po śmierci
L . von Hoescha; objął funkcję 26 października 1936.
2 7
O podróży Halifaxa do Niemiec — G i l b e r t i G o t t , cyt. dz., s. 80—
—84; T a y l o r , s. 174—175; por. W. G . T r u c h a n o w s k i j , cyt. dz.,
s. 303—305; tu cyt. rozmowa z Ribbentropem: A D A P , jw., nr 24.
2 8
Tekst rozmowy Halifax — Hitler ogłosili najpierw archiwiści radziec­
cy: DM, I, nr 1; w A D A P , jw., nr 31 (tam informacja o różnych, nieco od
siebie w szczegółach odbiegających, wersjach tej rozmowy); por. też wspom­
nienie — S c h m i d t , 371—373.
172
p o c h w a l i ć H i t l e r a za jego d z i a ł a l n o ś ć a n t y k o m u n i s t y c z n ą , k t ó r a
k o m u n i z m o w i „ z a g r o d z i ł a d r o g ę do Europy z / c h o d n i e j " .
A l e dla naszego t e m a t u n a j w a ż n i e j s z e b y i y n a s t ę p u j ą c e s ł o w a
brytyjskiego w y s ł a n n i k a :
[Halifax] zapytuje Fuhrera o jego stosunek do Ligi N a r o d ó w i do roz­
brojenia. Wszystkie pozostałe zagadnienia można określić w tym sensie,
że dotyczą one zmian porządku europejskiego, które wcześniej czy później
zapewne nastąpią **. Do tych zagadnień należą: Gdańsk i Austria oraz
Czechosłowacja. Anglia zainteresowana jest w y ł ą c z n i e tym, aby zmiany
te dokonane zostały drogą pokojowej ewolucji i aby uniknąć metod, mo­
gących w y w o ł a ć dalsze wstrząsy, których nie życzyłby sobie ani Fiihrer,
ani inne k r a j e . 38
W swej odpowiedzi H i t l e r p o m i n ą ł w z m i a n k ę o G d a ń s k u , za­
pewne dlatego, że nie u w a ż a ł , b y A n g b c y w o g ó l e mieU p r a w o
i n t e r e s o w a ć się t ą s p r a w ą . Co do A u s t r i i i C z e c h o s ł o w a c j i zazna­
czył, że dobre stosunki t y c h p a ń s t w z N i e m c a m i z a l e ż ą od A u s t r i a ­
k ó w i C z e c h ó w , i d o d a ł , ż e w a r u n k i e m tego jest „ d o b r e t r a k t o ­
wanie N i e m c ó w z a m i e s z k a ł y c h w C z e c h o s ł o w a c j i " ; na z a k o ń c z e n i e
z a p e w n i ł , iż „ N i e m c o m bardzo z a l e ż y na u t r z y m y w a n i u d o b r y c h
s t o s u n k ó w ze w s z y s t k i m i s ą s i a d a m i " .
Podane w y ż e j s ł o w a H a l i f a x a o G d a ń s k u , A u s t r i i i C z e c h o s ł o ­
w a c j i , a m i a n o w i c i e , iż s p r a w y te b y ć m o ż e z n a j d ą s i ę w ś r ó d p r a w ­
dopodobnych z m i a n aktualnego p o r z ą d k u europejskiego (przy c z y m
u ż y c i u j a k i c h ś g w a ł t o w n y c h metod) — H i t l e r na p e w n o doskonale
zrozumiał.
Oto j a k i n t e r p r e t u j e owe s ł o w a nie k t o i n n y , lecz h i s t o r y k an-
*» W oryginale: „fell into the category of possible alterations in the
European order which might be destined to come about with the passage
of time"; zob. DM, wersja niemiecka (Dokumente u. Materialien aus der
Vorgeschichte des Zweiten Weltkrieges, I [Moskau 1948]), s. 35. Por. n a s t ę ­
pny przypis.
8 0
Sam Halifax w swych wspomnieniach (E. H a 1 i f a x, Fulness of Days
[London 1957]), s. 186—187, tak relacjonuje ten ustęp: „There were no
doubt other ąuestions arising out of Versailles settlement which were
capable of causing trouble if they were unwisely handled: Danzig, Austria,
Czechoslovakia. On all these matters we were not necessarily concerned
to stand for the status-quo of to-day but we were very much concerned
Jo secure the avoidance of such treatment of them as would be likely
to cause trouble. If reasonable settlements could be reached with free
assent of those primarily concerned, we certainly nad no desire to błock
'hem".
173
 gielsjki prof. Taylor, k t ó r y s w ą k o n t r o w e r s y j n ą k s i ą ż k ą o genezie
3 1
I I w o j n y ś w i a t o w e j w y w o ł a ł w r a ż e n i e , że n i e m a l w y b i e l a H i t l e r a
z w i n y w y w o ł a n i a w o j n y . T a y l o r pisze d o s ł o w n i e :
Uwagi Halifaxa, o ile miały jakikolwiek sens praktyczny, były dla Hitle­
ra zaproszeniem do wzmożenia niemieckiej agitacji nacjonalistycznej
w Gdańsku, Czechosłowacji i Austrii, a także zapewnieniem, że przeciw
82
tej agitacji nie będzie się w y s t ę p o w a ć .
D o d a ć w a r t o , j a k to c z y n i w s p o m n i a n y autor angielski, że po­
dobne nastroje p a n o w a ł y w t e d y w P a r y ż u . Oto b a w i ą c y c h w i l o w o
w e F r a n c j i Papen donosił, ż e ó w c z e s n y p r e m i e r Chautemps i m i ­
nister — w t e d y f i n a n s ó w , a p ó ź n i e j spraw zagranicznych — B o n ­
net, u w a ż a l i , że „ s p r a w a n o w e j o r i e n t a c j i w e francuskiej polityce
33
w Europie ś r o d k o w e j c a ł k o w i c i e d o j r z a ł a do p r z e d y s k u t o w a n i a " .
D o k o ł a w i z y t y HaMfaxa w Niemczech — wobec b r a k u jakiego­
k o l w i e k k o m u n i k a t u oficjalnego (wizyta m i a ł a p r z e c i e ż charakter
p r y w a t n y ) — k r ą ż y ł y najrozmaitsze p o g ł o s k i , o c z y m b ę d z i e jesz­
cze n i ż e j m o w a . S t a ł a się ona t a k ż e , w p a r ę t y g o d n i p ó ź n i e j , p r z e d ­
m i o t e m i n t e r p e l a c j i L a b o u r P a r t y w Izbie G m i n . C h a m b e r l a i n nie
p o d a ł w odpowiedzi ż a d n y c h s z c z e g ó ł ó w k o n k r e t n y c h , lecz p o w i e ­
d z i a ł t y l k o t y l e , iż obie strony p r z e d s t a w i ł y wzajemnie swoje po­
g l ą d y . W o ś w i a d c z e n i u t y m w s z a k ż e z n a l a z ł o się jedno bardzo
charakterystyczne zdanie: „ S ą d z ę , że m o g ę p o w i e d z i e ć , iż obecnie
m a m y d o s y ć d o k ł a d n y p o g l ą d na p r o b l e m y , k t ó r e zdaniem r z ą d u
3
niemieckiego p o w i n n y b y ć r o z w i ą z a n e " \
P r e m i e r b r y t y j s k i b y n a j m n i e j p r z y t y m nie d o d a ł , że r z ą d l o n ­
d y ń s k i m ó g ł b y t a k ż e b y ć innego zdania. T a k i e z a ś s f o r m u ł o w a n i e ,
jakiego u ż y ł , z a p o w i a d a ł o w ł a ś c i w i e , ż e r ó w n i e ż A n g l i c y u w a ż a j ą ,
iż owe p r o b l e m y dotychczas nie z o s t a ł y uregulowane w s p o s ó b
ostateczny. D o t y c z y ł o to w ł a ś n i e : G d a ń s k a , A u s t r i i , C z e c h o s ł o ­
wacji!
« Zob. m.in. uwagi H . B a t o w s k i e g o : August 31, 1939 in Berlin.
„Polish Western Affairs" IV/1 (Poznań 1963), s. 44—46; por. C i a ł o w i c z,
Historia na opak. „Tygodnik Powszechny" (Kraków), nr 45 (720), 11 X I
1962.
8 2
T a y 1 o r, s. 175; E d e n (cyt. dz., s. 515), pisząc o tej sprawie ex"
post, twierdzi: „I wished that Halifax had warned Hitler more strongly
against intervention in Central Europę", ale E . winien był to powiedzieć
H. przed jego podróżą!; por. E P P A , nr 86.
8 8
A D A P , jw., nr 46 (27 X I ) ; Chautemps był w ó w c z a s po raz trzeci pre­
mierem, od 22 V I 1937 do 14 I 1938.
8 4
Mowa Chamberlaina z 21 X I I 1937: WGD, V, s. 364—365 (przekład).
174
Nic dziwnego, że niemieckie M S Z w p a r ę d n i po w i z y c i e H a h -
faxa, i n f o r m u j ą c w o k ó l n y m telegramie swoje p l a c ó w k i o rozmo­
wach b r y t y j s k o - n i e m i e c k i c h , nie t a i ł o zadowolenia z i c h przebie­
3S
gu . A n g l i c y podpisali h i t l e r o w c o m czek in blanco na i c h p l a n y
3 9
agresywne w Europie ś r o d k o w e j .
Z a c h ę t a , j a k ą H i t l e r o t r z y m a ł od B r y t y j c z y k ó w w czasie w i ­
z y t y Habfaxa, z n a l a z ł a s w ó j efekt j u ż w p a r u dniach n a j b l i ż s z y c h ,
podczas r o z m o w y , k t ó r ą p r z e p r o w a d z i l i 22 listopada 1937 p r z y b y l i
z w i z y t ą do B e r b n a w ę g i e r s k i p r e m i e r D a r a n y i i m i n i s t e r s p r a w
zagranicznych K a n y a z G ó r i n g i e m . P r u s k i p r e m i e r nie k r y ł p r z e d
w ę g i e r s k i m i g o ś ć m i p l a n ó w w c h ł o n i ę c i a A u s t r i i przez R z e s z ę j u ż
w n a j b l i ż s z y m czasie, p o d k r e ś l a j ą c , ż e nie napotka to sprzeciwu
ze s t r o n y A n g i n ; G ó r i n g p r z y tej s p o s o b n o ś c i p r z e p o w i a d a ł t a k ż e
r o z b i ó r C z e c h o s ł o w a c j i , ale p r z e w i d y w a ł t ę m o ż l i w o ś ć dopiero
w z w i ą z k u z w o j n ą o szerszym z a s i ę g u . 37
Ś r o d k i , k t ó r y m i h i t l e r o w s k a Rzesza z a m i e r z a ł a swe aneksyjne
p l a n y co do A u s t r i i z r e a l i z o w a ć , nie b y ł y jeszcze jasne pod koniec
r. 1937. D z i a ł a ł jeszcze na razie w W i e d n i u z w o l e n n i k e w o l u c j i ,
Papen, a t a k ż e , w y s u w a j ą c y się coraz bardziej na czoło austriac­
kich hitlerowców, adwokat S e y s s - I n ą u a r t , k t ó r y — w b r e w dążą­
c y m do r a d y k a l n e g o r o z w i ą z a n i a dotychczasowym k i e r o w n i k o m
r u c h u — w y p o w i a d a ł s i ę za spokojniejszymi m e t o d a m i . N i e - 38
8 8
A D A P , jw., nr 33 (22 X I ) ; Neurath czuł się tak ośmielony słowami
Halifaxa, że rozmawiając nieco później z Hendersonem, zastrzegł się prze­
ciw mieszaniu się A n g l i k ó w do stosunków niemiecko-austriackich — tamże,
nr 108 (26 I 1938, s. 156).
8 8
Bardzo znamienna jest wzmianka w dzienniku Chamberlaina, którą
Podaje K . F e i l i n g , The Life of Neville Chamberlain (London 1946, s. 333):
po wyrażeniu zadowolenia z w y n i k ó w podróży Halifaxa, Ch. konkluduje:
„I don't see why we shouldn't say to Germany: give us satisfactory assu-
rances that you won't use force to deal with the Austrians and Czechoslo-
vakians, and we will give you similar assurances that we won't use
force to prevent the changes you want, if you can get them by peaceful
means". Sapienti sat!
8 7
L . K e r e k e s , cyt. dz., s. 151 i nast. oryginał: WMMW, 63 i n.
8 8
Neurath oświadczył 1 X 1937, że Hitler zdecydował się na „ e w o l u c y j ­
ny" rozwój sprawy austriackiej — A D A P , jw., nr 256; to samo zalecił
w imieniu Hitlera Bormann 2 X I — tamże, nr 267; także przemówienie
Seyss-Inąuarta 15 X I I : WGD, V , s. 402—403.
175
 m n i e j , i s t n i e j ą c e j u ż w c z e ś n i e j z a r ó w n o w B e r l i n i e , j a k w posel­
s t w i e Rzeszy w W i e d n i u , niezadowolenie z Schuschnigga i j e g
„ m e t o d u c i s k u " h i t l e r o w c ó w a u s t r i a c k i c h r o s ł o nadal i n a w e t Pa­
p e n p o d koniec r o k u w r o z m o w i e z Schuschniggiem p r z e m a w i a ł
t o n e m zawoalowanej g r o ź b y . W t e d y t e ż w y s u n ą ł o n p r o j e k t bez­
pośredniej w y m i a n y z d a ń m i ę d z y kanclerzem austriackim a Hitle­
r e m w celu ostatecznego w y j a ś n i e n i a s y t u a c j i .
P r o p o z y c j ę t a k ą t r u d n o b y ł o o d r z u c i ć . A u s t r i a nie p o s i a d a ł a w ł a ­
ś c i w i e ż a d n e g o oparcia na terenie m i ę d z y n a r o d o w y m , skoro opar­
cia takiego coraz w y r a ź n i e j o d m a w i a ł y W ł o c h y . Francja i w y s t ę ­
p u j ą c a c z ę ś c i o w o w j e j i m i e n i u C z e c h o s ł o w a c j a ( H o d ż a ponownie
b y ł w W i e d n i u p o d koniec 1937 r . ) n i e m o g ł y pomocy e f e k t y w n e j
u d z i e l i ć . F r a n c j a o g l ą d a ł a s i ę w y ł ą c z n i e na to, co u c z y n i W i e l k a
B r y t a n i a , a C z e c h o s ł o w a c j a — bez p e w n o ś c i , ż e m i e ć b ę d z i e po­
parcie P a r y ż a — r ó w n i e ż n i e m o g ł a p o d e j m o w a ć a k t y w n y c h k r o ­
k ó w , sama z a g r o ż o n a i przez N i e m c y , i przez W ę g r y , k t ó r y c h
zapewne n i e p o w s t r z y m a ł a b y a n i J u g o s ł a w i a , a n i R u m u n i a . P r ó b a
wzmocnienia w i ę z i m i ę d z y p a ń s t w a m i M a ł e j E n t e n t y — p o d j ę t a
pod koniec r . 1937 t y m r a z e m z k o l e i przez francuskiego m i n i s t r a
spraw zagranicznych, Delbosa, k t ó r y o b j e ż d ż a ł w t y m czasie n i e ­
k t ó r e stolice E u r o p y ś r o d k o w e j i p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j — nie
4 0
d a ł a w y n i k u . I n t e r w e n c j a francuska w Warszawie w c e l u polep­
szenia s t o s u n k ó w p o l s k o - c z e c h o s ł o w a c k i c h n i e p o w i o d ł a się r ó w ­
n i e ż i Praga m u s i a ł a liczyć s i ę t a k ż e z n i e p r z y j a z n y m stanowis­
kiem Polski.
W s k u t e k tego j e d y n y m r a t u n k i e m dla A u s t r i i m o g ł o b y teraz
być zacieśnienie stosunków między p a ń s t w a m i Protokołów Rzym­
skich, k t ó r y c h k o l e j n a — a j u ż ostatnia — konferencja m i n i s t r ó w
spraw zagranicznych — z u d z i a ł e m kanclerza austriackiego i p r e ­
m i e r a w ę g i e r s k i e g o — o d b y ł a s i ę w d n i a c h 10—12 stycznia 1938
w Budapeszcie. A l e w ł a ś n i e p r z y t e j s p o s o b n o ś c i o k a z a ł o się, że
obaj p a r t n e r z y A u s t r i i w ł a ś c i w i e j u ż j ą odpisali z r a c h u n k u . Schu-
8 9
O tym zwłaszcza G e h l . s. 166 i nast., natomiast pomija te dawniei-
"Uelbos był 3—8 X I I w Warszawie (PN, 1938—XI s 1—2 87—90)
8 _ 1 B e l a d z i e
w 5 1 ^ 0 ^ *' £ | I H - U , w Pradze 11-18; o b ' E C 1937,
B e S S 5 8 ;
A JVn™ l ! 5 ^ ^ J - B. H o p t n e r , cyt. dz., s. 87; ostatnio
macv7w r o « ^ ' V? . f t ' C m 0
East-Central European Diplo- F r a n c e
macy 1933—1938 (Boulder — New York 1976), s. 202.
176
schniggowi i S c h m i d t o w i nie u d a ł o s i ę o s i ą g n ą ć umieszczenia
0 w komunikacie k o ń c o w y m p u n k t u o niepodległości austriackiej.
A u s t r i a c y n a r a z i l i s i ę p r z y t y m na niezadowolenie W ł o c h ó w , p o ­
n i e w a ż o d m ó w i l i w y s t ą p i e n i a z L i g i N a r o d ó w , do czego Ciano
chciał skłonić z a r ó w n o swych p a r t n e r ó w z Wiednia, jak z Buda­
pesztu. Schuschnigg o d m ó w i ł r ó w n i e ż akcesu do Osi R z y m — B e r l i n ,
39
4 1
w c z y m z r e s z t ą W ę g r y b y ł y t a k ż e solidarne z A u s t r i ą . W ą t p i ć
jednak m o ż n a , czy Ciano, nawet g d y b y Schuschnigg a k c e p t o w a ł
oba jego ż ą d a n i a , b y ł b y s i ę o d w a ż y ł na umieszczenie owego p u n k t u
proponowanego przez A u s t r i a k ó w : z b y t dobrze wiedziano w R z y ­
mie, j a k w i e l k i e w y w o ł a ł o b y t o niezadowolenie w B e r l i n i e ! 42
O k o l i c z n o ś c i p o p y c h a ł y A u s t r i ę n i e u b ł a g a n i e k u szukaniu dodat­
k o w e j f o r m y s t a b i l i z a c j i przez nowe porozumienie z R z e s z ą . B y ł a
to w danej s y t u a c j i j e d y n a jeszcze szansa. W s z y s t k o z a l e ż a ł o od
tego, czy Schuschnigg j a k o ś p o t r a f i s z a n s ę t ę w y k o r z y s t a ć , oraz
od dobrej w o l i H i t l e r a . A l e Schuschnigg n i e b y ł z r ę c z n y m p o l i t y ­
k i e m , a o dobrej w o b H i t l e r a w o g ó l e m o w y b y ć nie m o g ł o .
Do tego jeszcze u l e g ł a p e w n e j zmianie sytuacja w e w n ę t r z n a
w Rzeszy. H i t l e r p o t r z e b o w a ł w danej c h w i b j a k i e g o ś nowego suk­
cesu z e w n ę t r z n e g o , a w t e d y m o g ł o się to s k r u p i ć j e d y n i e na
Austrii
K u l i s y w y d a r z e ń z 4 lutego 1938, m i m o bogatej l i t e r a t u r y i w i e ­
l u s k r u p u l a t n y c h b a d a ń d o k u m e n t ó w , nie s ą n a m jeszcze znane
w całej pełni B y ć m o ż e , nie uda się i c h p o z n a ć w c a ł o ś c i w ogóle.
Patologiozne r y s y o s o b o w o ś c i H i t l e r a o d e g r a ł y t u na pewno n i e
n a j m n i e j s z ą r o l ę . Jego potrzeba e f e k t o w n y c h g e s t ó w , jego n i e c h ę ć
do k a ż d e g o , k t o s t a ł o d niego w y ż e j p o d w z g l ę d e m f a c h o w o ś c i
w r ó ż n y c h dziedzinach, jego n i e u f n o ś ć do a r y s t o k r a c j i i t r a d y c j i
w o j s k o w e j — w s z y s t k o t o o d e g r a ł o n i e w ą t p l i w i e p r z y genezie
p o s u n i ę ć z 4 lutego r o l ę nader p o w a ż n ą . N i e w i e m y jednak, czy
4 1
Znamienne, że ogłoszone materiały w ł o s k i e i węgierskie protokołu
z tej konferencji nie podają; komunikat: WGD, V , s. 378—380; por. C i a n o ,
| 95—97; G o l d i n g e r , s. 235; T u r o k , s. 422—423.
4 2
Warto przytoczyć, ż e Ciano d a w a ł ostatniemu posłowi w ł o s k i e m u
w Wiedniu, P. Ghigi, instrukcje w następującym duchu: „lekarz, który
ma dać tlenu umierającemu tak, by tego nie zauważył spadkobierca" (24 X I
19
37, C ia n o, s. 57).
4 3
Najważniejsze dane: S h i r e r , s. 423 i nast.; A . B u l l o c k , cyt. dz.,
s
s
- 363 i nast.; H e n d e r s o n , s. 107 i nast.; F r a n c o i s - P o n c e t , s. 284
1
nast.
U R o k 1938.. 177
to t ł u m a c z y ł o b y wszystko. Oficjalne m o t y w y dokonanych owego
dnia z m i a n na n a j w y ż s z y c h stanowiskach na pewno nie m i a ł y
w i e l e w s p ó l n e g o z r z e c z y w i s t o ś c i ą ; b y ł y j e d y n i e r a t o w a n i e m po­
zorów.
W o w y m d n i u H i t l e r ogłosił, że u s u n ą ł dotychczasowego m i n i s t r a
w o j n y f e l d m a r s z a ł k a Blomberga i z l i k w i d o w a ł zarazem samo m i ­
nisterstwo, t w o r z ą c zamiast tego Naczelne D o w ó d z t w o Sił Z b r o j ­
n y c h (Oberkommando der Wehrmacht); usunął także dowódcę
44
a r m i i l ą d o w e j gen. F r i t s c h a . D y k t a t o r sam o b j ą ł naczelne do­
w ó d z t w o sił z b r o j n y c h Rzeszy, a szefem u r z ę d u naczelnego do­
w ó d z t w a ( O K W ) m i a n o w a ł ambitnego, lecz ograniczonego s ł u ż -
b i s t ę gen. K e i t l a . U s u n i ę t o ponadto w i e l u w y b i t n y c h s t a r y c h gene­
rałów.
t Z m i a n y n a s t ą p i ł y r ó w n i e ż w resorcie p o b t y k i zagranicznej:
H i t l e r u s u n ą ł dotychczasowego szefa tego resortu, m i n . Neuratha,
m i a n u j ą c na jego miejsce dotychczasowego ambasadora w L o n d y ­
nie, Ribbentropa. O d w o ł a n i zostali nadto: Papen z W i e d n i a i amba­
45
sador w R z y m i e H a s s e l l , p r z y c z y m forma d y m i s j i Papena u r ą ­
gała wszelkim wymogom p r z y z w o i t o ś c i . 46
Cóż m i a ł y o z n a c z a ć owe z m i a n y w k o n t e k ś c i e p l a n ó w ekspansji
wszechniemieckiej? Nie ulega w ą t p l i w o ś c i , że u s u n i ę c i e n i e k t ó r y c h
s t a r y c h i c i e s z ą c y c h się a u t o r y t e t e m d o w ó d c ó w w o j s k o w y c h oraz
p o w o ł a n i e na k i e r o w n i c z e stanowiska w a r m i i ś l e p o H i t l e r o w i
p o s ł u s z n y c h k r e a t u r z m n i e j s z a ł o m o ż l i w o ś ć przeciwstawienia się
sił z b r o j n y c h a w a n t u r n i c t w u reprezentowanemu przez c z y n n i k i
p a r t y j n e N S D A P . Nie ulega t e ż w ą t p l i w o ś c i , ż e u s u n i ę c i e N e u ­
ratha i z a s t ą p i e n i e go R i b b e n t r o p e m m i a ł o u c z y n i ć dotychczas
t r o c h ę wobec p a r t i i o p o r n y A u s w a r t i g e s A m t n a r z ę d z i e m bardziej
uległym, posłusznie w y k o n u j ą c y m plany wytyczone w Mein
Kampf a
. r z ą d o w y c h , do wojska i p o l i c j i . Zarazem jednak Schuschnigg po­
4 4
Blomberga i Fritscha pozbawiono funkcji jeszcze w ciągu stycznia
(zob. jw.); Neuratha powiadomiono o dymisji dopiero w ostatniej chwili.
« Usunięty został zrazu także dotychczasowy ambasador w Tokio, Dirk-
sen, jednakże po paru miesiącach w y s ł a n o go do Londynu; Ciano po­
chwalił mianowanie Ribbentropa (cyt. dz., s. 106: „Molto bene Ribbentrop
agli Esteri"), nie przewidując przyszłości.
4 8
P a p e n sam opisuje to w swych wspomnieniach: H G S , s. 377.
4 7
Neurath wyrażał jakoby niezadowolenie po wspomnianej w y ż e j kon­
ferencji z 5 listopada 1937, obawiając się. nadmiernie agresywnych planów
Hitlera; najpewniej jednak główną rolę odegrał tu fakt, że Ribbentrop
zawsze przytakiwał dyktatorowi.
178
W szczególności o d w o ł a n i e Papena z o s t a ł o zrozumiane jako w y ­
raz niezadowolenia z jego d z i a ł a l n o ś c i w W i e d n i u , d z i a ł a l n o ś c i po­
w a ż n i e a t a k o w a n e j przez h i t l e r o w c ó w austriackich, k t ó r z y w p e w ­
n y m momencie w ogóle z e r w a b wszelkie k o n t a k t y z poselstwem
48
Rzeszy . J a k k o l w i e k n a j w y ż s z e c z y n n i k i p a r t y j n e N S D A P nie w e
w s z y s t k i m z k o l e i a p r o b o w a ł y d z i a ł a n i a swoich z w o l e n n i k ó w na
terenie A u s t r i i i H i t l e r n a w e t p o z b a w i ł w p e w n y m momencie sta­
nowisk k i e r o w n i c t w o austriackiej N S D A P z n i e j a k i m Leopoldem
na czele, n i e m n i e j j e d n a k nie m o ż e u l e g a ć w ą t p b w o ś c i , że Papen
nigdy nie cieszył się c a ł k o w i t y m zaufaniem p a r t u h i t l e r o w s k i e j
i samego „ f u h r e r a " . Teraz, gdy H i t l e r u w a ż a ł , iż n a l e ż y szybko j a ­
k i m ś e f e k t o w n y m gestem z e w n ę t r z n y m o d w r ó c i ć u w a g ę l u d n o ś c i
Rzeszy od spraw w e w n ę t r z n y c h i u d o w o d n i ć , że k r y z y s na n a j ­
w y ż s z y c h stanowiskach w o j s k o w y c h , znany j u ż od k o ń c a stycznia,
nie osłabił w s z e c h w ł a d z y d y k t a t o r a , Papen — ze s w y m i p o n i e k ą d
p o w o l n y m i sposobami d z i a ł a n i a i m e t o d ą k a m e r a l n ą — p r z e s t a ł
o d p o w i a d a ć w y m a g a n i o m . I n n a sprawa, ż e j a k się zaraz potem
o k a z a ł o , nikogo innego na jego stanowisko H i t l e r j u ż nie z n a l a z ł ,
p r z y c z y m m ó g ł wobec dalszego r o z w o j u w y p a d k ó w nie u w a ż a ć
tego n a w e t za potrzebne.
Papen tymczasem w o s t a t n i m okresie przed s w o j ą d y m i s j ą po­
d e j m o w a ł w W i e d n i u r ó ż n e k r o k i z m i e r z a j ą c e do wzmocnienia
4 9
w p ł y w ó w h i t l e r o w s k i c h w r z ą d z i e . N a k ł a n i a n y do tego z a r ó w n o
przez p o s ł a Rzeszy, j a k z R z y m u , Schuschnigg p r o w a d z i ł pod k o ­
niec stycznia r o z m o w y z Glaise-Horstenauem i n o w y m p r z y w ó d c ą
h i t l e r o w c ó w a u s t r i a c k i c h S e y s s - I n ą u a r t e m na temat dalszego ł a ­
godzenia s t o s u n k ó w m i ę d z y r z ą d e m a a u s t r i a c k ą N S D A P ( f o r m a l ­
nie z r e s z t ą n a d a l n i e l e g a l n ą ) , amnestii dla u w i ę z i o n y c h c z ł o n k ó w
p a r t u , oraz dopuszczenia w i ę k s z e j ilości h i t l e r o w c ó w do stanowisk
s t a n o w i ł d a ć d o w ó d , iż r z ą d u w a ż a , że jest w y s t a r c z a j ą c o silny,
by nie p o z w o l i ć opozycji na zbyt a k t y w n e w y s t ę p o w a n i e . Pod k o ­
niec stycznia policja w i e d e ń s k a p r z e p r o w a d z i ł a r e w i z j ę w siedzibie
nielegalnej p a r t i i i s k o n f i s k o w a ł a w i e l e nader k o m p r o m i t u j ą c y c h
48
" ~ O tym dokumenty w A D A P , jw., nr 229, 231—232, 257, 272; H G S ,
s. 375
4 9
Jw. dok. 233, oraz H G S , s. 375 i nast.; por. G e h l , s. 158 i nast.;
G o l d i n g e r , s. 237; S c h u s c h n i g g (cyt. dz., s. 374 i nast.) oskarża
Przede wszystkim delegata NSDAP w Austrii, Kepplera.
179
 m a t e r i a ł ó w , ś w i a d c z ą c y c h m i a n o w i c i e , ż e h i t l e r o w c y na w i o s n ę
zamierzali u r z ą d z i ć zamach na poselstwo Rzeszy w W i e d n i u , zrzu­
c i ć w i n ę na organizacje p r o r z ą d o w e — i p r o w o k a c j ą t ą z m u s i ć
50
R z e s z ę do czynnego w y s t ą p i e n i a .
Nie ma d o w o d ó w , b y owe p l a n y b y ł y u k a r t o w a n e w porozumie­
n i u z B e r l i n e m , ale w B e r l i n i e na pewno uznano m o ż l i w o ś ć w y ­
w o ł a n i a n o w y c h r e p r e s j i p r z e c i w h i t l e r o w c o m a u s t r i a c k i m za rzecz
n i e p o ż ą d a n ą i postanowiono j ą p o ś r e d n i o u n i e m o ż l i w i ć . Schusch­
n i g g s w o j ą e n e r g i ą n i e w ą t p l i w i e o b c i ą ż y ł swoje k o n t o jeszcze bar­
dziej w oczach N S D A P w Rzeszy. T a k czy inaczej z r e s z t ą , nic
chyba nie m o g ł o go j u ż u r a t o w a ć .
Coraz konieczniejsze s t a w a ł o się j a k i e ś ostateczne w y j a ś n i e n i e
sytuacji, a p r z y n i e ś ć j e m o g ł o t y l k o spotkanie Schuschnigga z H i t ­
l e r e m . Papen u z y s k a ł na t o z g o d ę „ f u h r e r a " i rozmowa m i a ł a o d ­
b y ć s i ę j u ż z k o ń c e m stycznia, ale p r z y g o t o w y w a n i e z m i a n w na­
c z e l n y m d o w ó d z t w i e i w r z ą d z i e s p o w o d o w a ł o , ż e H i t l e r o d s u n ą ł je
na t e r m i n p ó ź n i e j s z y . Tymczasem s z ł y dalej r o z m o w y z Seyss-
- I n ą u a r t e m , i Schuschnigg — l u b d z i a ł a j ą c y w jego i m i e n i u sekre­
tarz r z ą d o w e j organizacji F r o n t O j c z y ź n i a n y , Z e r n a t t o — zgodził
się na r ó ż n e , d o ś ć daleko i d ą c e koncesje, k t ó r e o c z y w i ś c i e z o s t a ł y
zaraz podane przez p a r t i ę a u s t r i a c k ą do w i a d o m o ś c i B e r l i n o w i ;
w rezultacie o s ł a b i ł o to p ó ź n i e j p o z y c j ę Schuschnigga, k t ó r y nie
m ó g ł j u ż w y c o f a ć się z d a n y c h raz obietnic.
F o r m a l n i e z d y m i s j o n o w a n y , Papen p o w r ó c i ł jednak do W i e d n i a
7 lutego, ale n i e po t o , b y z ł o ż y ć swoje b s t y o d w o ł u j ą c e , lecz b y
z a p r o s i ć Schuschnigga do siedziby H i t l e r a w Berchtesgaden — t u ż
51
nad granicą austriacką koło Salzburga — na d z i e ń 12 lutego.
R o z m o w y z h i t l e r o w c a m i a u s t r i a c k i m i t r w a ł y do ostatniej c h w i l i ,
a H i t l e r b y ł o i c h przebiegu stale i n f o r m o w a n y . Schuschnigg
w gruncie rzeczy nie m i a ł do zaofiarowania niczego, co b y ł o b y
d o w o d e m jego u g o d o w o ś c i . N i e o s t r o ż n i e w y ł o ż y ł za w c z e ś n i e
wszystkie swoje a t u t y i p r z e c i w n i k nie m i a ł t r u d n o ś c i w roz­
grywce . M wprost, że d z i e ń
1 8 6 1 7 J W G e h 1 , S ł 6 7 — 1 6 8 ;
s 293°i n a s t " ' '' ' S c h u s c h n i g g , cyt. dz.,
5 1
Hitler mógł okna swego gabinetu widzieć Salzburg.
z
" Z o b . E i c h s t a d t , s. 202 i nast.; G e h l , s. 169 i nast.; obszerniej
— T u r o k, s. 425 i nast.
180
D o d a ć trzeba zarazem, że Schuschnigg d z i a ł a ł t u p o n i e k ą d po
d y k t a t o r s k u , nie i n f o r m u j ą c stale o przebiegu o w y c h r o z m ó w
(i o o f e r o w a n y c h u s t ę p s t w a c h ) a n i g ł o w y p a ń s t w a , a n i gabinetu.
N i e z a s i ę g a ł t e ż r a d y w R z y m i e . Po raz k t ó r y ś z r z ę d u o k a z y w a ł ,
j a k bardzo nie d o r ó s ł do swego odpowiedzialnego stanowiska,
z w ł a s z c z a w coraz g r o ź n i e j s z e j s y t u a c j i . S ą d z i ć m o ż n a , iż spodzie­
w a j ą c się fiaska swoich r o z m ó w , c h c i a ł d a ć m a k s i m u m d o w o d ó w
swojej dobrej w o b , b y m ó c p o t e m a r g u m e n t o w a ć , ż e p r a w d z i w a
ugoda z R z e s z ą nie jest m o ż l i w a .
4
D n i a 12 lutego 1938 Schuschnigg i jego p r z y j a c i e l G u i d o
Schmidt, k i e r u j ą c y r e s o r t e m s p r a w zagranicznych, z n a l e ź b s i ę
w g ó r s k i e j r e z y d e n c j i H i t l e r a , Berchtesgaden, p r z y w i e z i e n i t a m
przez Papena, k t ó r y dopiero po drodze u p r z e d z i ł i c h , że w spotka­
n i u w e ź m i e u d z i a ł t a k ż e k i l k u g e n e r a ł ó w n i e m i e c k i c h . Jeden
63
z a u t o r ó w p i s z ą c y c h o t e j s p r a w i e w y r a ż a s ą d , ż e g d y b y Schusch­
nigg b y ł o t y m w c z e ś n i e j w i e d z i a ł , m ó g ł b y r ó w n i e ż w z i ą ć ze s o b ą
k o g o ś z g e n e r a l i c j i austriackiej. J e d n a k ż e w ą t p i ć m o ż n a , czy w y ­
w a r ł o b y to w i e l k i e w r a ż e n i e na H i t l e r z e , wobec tego, ż e dobrze
m u znany stan a r m i i austriackiej w p o r ó w n a n i u z n i e m i e c k ą
p r z e d s t a w i a ł się j a k 10 : 1 na k o r z y ś ć Rzeszy. Nadto w i a d o m o b y ł o ,
że w Bundesheer ( a r m i i austriackiej) w i e l u b y ł o z w o l e n n i k ó w
h i t l e r y z m u l u b n a w e t p r z y ł ą c z e n i a A u s t r i i do Rzeszy. R z ą d w i e ­
d e ń s k i nie m ó g ł w p e ł n i p o l e g a ć na swojej sile z b r o j n e j .
Przed w y j a z d e m Schuschnigg u p r z e d z i ł o celu p o d r ó ż y p o s ł ó w :
M
w ł o s k i e g o , francuskiego i b r y t y j s k i e g o . Po powrocie stopniowo
i d o ś ć p o w ś c i ą g b w i e — z w y j ą t k i e m z a p r z y j a ź n i o n e g o i bardzo
zaufanego p o s ł a francuskiego — i n f o r m o w a ł i c h o przebiegu r o z ­
m ó w z d y k t a t o r e m Niemiec. P o s ł o w i f r a n c u s k i e m u p o w i e d z i a ł
12 lutego „ b y ł najstraszniejszym d n i e m jego
[Schuschnigga] ż y c i a " . S c h m i d t , r o z m a w i a j ą c z a m e r y k a ń s k i m
•» G . B r o o k-S h e p h e r d, The Anschluss (Philadelphia — N. York
9 3
" ' p o s e ł ' b r y t y j s k i : M . Palairet od 1937, francuski: G . Puaux od 1933,
włoski: P. Ghigi, od 1937.
181
 charge d"affaires, p r z y z n a ł , że kanclerz z n a l a z ł się pod s i l n y m na­
55
c i s k i e m . J e d n a k ż e dopiero powojenne publikacje, a z w ł a s z c z a
akta procesu p r z e c i w k o S c h m i d t o w i , prowadzonego w r . 1947
w W i e d n i u , r z u c i ł y p e ł n e ś w i a t ł o na t ę p o n u r ą s p r a w ę .
Schuschnigg z n a l a z ł się od p o c z ą t k u r o z m o w y — prowadzonej
n a j p i e r w w cztery oczy z H i t l e r e m — pod l a w i n ą w y r z u t ó w
i g r ó ź b , j a k k o l w i e k od czasu do czasu m ó g ł d o j ś ć do s ł o w a i p r ó ­
b o w a ł w y j a ś n i ć s w ó j p u n k t widzenia. H i t l e r nie p r z y j m o w a ł j e d ­
nak do w i a d o m o ś c i niczego, co n i e z g a d z a ł o s i ę z jego a priori po­
w z i ę t y m i p o g l ą d a m i . W s z c z e g ó l n o ś c i m ó g ł na podstawie d o t y c h ­
czasowych d o ś w i a d c z e ń — z l a t 1935 i 1936 — z l e k c e w a ż y ć a r g u ­
m e n t Schuschnigga, że zamach na A u s t r i ę w y w o ł a ł b y w o j n ę
p o w s z e c h n ą . Z a ż ą d a ł kategorycznie i w b r u t a l n e j formie, aby s p e ł ­
niono jego ż ą d a n i a , r ó w n a j ą c e s i ę z u p e ł n e m u p o d p o r z ą d k o w a n i u
A u s t r i i w dziedzinie p o l i t y k i w e w n ę t r z n e j oraz z e w n ę t r z n e j r o z ­
kazom B e r l i n a . D a ł do zrozumienia, że s i ł y zbrojne Rzeszy m o g ą
w k a ż d e j c h w i l i w y m u s i ć nie t y l k o s p e ł n i e n i e t y c h ż ą d a ń , lecz
znacznie w i ę c e j , a m i a n o w i c i e p r z e k r e ś l e n i e o d r ę b n o ś c i p a ń s t w o w e j
A u s t r i i w ogóle. „ K t o w i e — r z u c i ł H i t l e r — m o ż e pewnego dnia
zobaczy m n i e p a n w W i e d n i u j a k w i o s e n n ą b u r z ę . W t e d y pan c o ś
56
przeżyje!"
H i t l e r z n a ł u s t ę p s t w a , na k t ó r e r z ą d w i e d e ń s k i b y ł g o t ó w , z r e ­
lacji h i t l e r o w c ó w austriackich s k ł a d a n y c h m u z r o z m ó w prowa­
dzonych pod koniec stycznia i na p o c z ą t k u lutego. U s t ę p s t w a t e
s z ł y bardzo daleko, ale to b r u n a t n e m u d y k t a t o r o w i n i e wystarcza­
ło. P o s t a n o w i ł ż ą d a ć i o t r z y m a ć w i ę c e j , o b i e c u j ą c z a c h o w a ć j e d y ­
n i e n i e w i e l k i s t o p i e ń o d r ę b n o ś c i austriackiej. Zapewne b y ł s k ł o n ­
ny, p r z y n a j m n i e j na razie, u t r z y m a ć j a k i ś c i e ń o d r ę b n o ś c i p a ń ­
s t w o w e j A u s t r i i p o d w a r u n k i e m , ż e p a ń s t w o w o ś ć ta z a l e ż a ł a b y od
B e r l i n a pod k a ż d y m w z g l ę d e m . .
W Berchtesgaden b y ł t a k ż e obecny ś w i e ż o upieczony m i n i s t e r
spraw zagranicznych Rzeszy, Ribbentrop. Z n i m razem H i t l e r
z r e d a g o w a ł tekst ż ą d a ń , k t ó r e w d r u g i e j części r o z m ó w , j u ż po
p o ł u d n i u , p r z e d ł o ż o n o Schuschniggowi i S c h m i d t o w i , ż ą d a j ą c n i e ­
z w ł o c z n e g o akceptowania. K a n c l e r z austriacki w y m a w i a ł s i ę b r a -
HĘ RVS 1 9 3 8 / L
- s 3 9 1
(raport z 14 lutego) i 393 (15 lutego).
Zapis tej rozmowy: S c h u s c h n i g g , cyt. dz. s. 308 i nast.
182
k i e m k o m p e t e n c j i k o n s t y t u c y j n e j do p r z y j m o w a n i a tego rodzaju
ż ą d a ń , wobec czego, po n a m y ś l e oraz po z ł a g o d z e n i u n i e k t ó r y c h
5 7
p o s t u l a t ó w , Hitler postanowił d a ć swemu sterroryzowanemu,
p a r t n e r o w i k i l k a d n i do r o z w a ż e n i a c a ł e j sprawy, z a p o w i a d a j ą c ,
że m u s i m i e ć o d p o w i e d ź przed s w y m n a j b l i ż s z y m w y s t ą p i e n i e m
Reichstagu, w y z n a c z o n y m na 20 lutego. Papen i nawet R i b b e n -
op p r ó b o w a l i w p ł y n ą ć na d y k t a t o r a , b y nie s t a w i a ł s p r a w y u l t y -
i t y w n i e , lecz H i t l e r o d p o w i a d a ł , że w o l i z a r z ą d z i ć a k c j ę w o j s k o -
, n i ż o d s t ą p i ć od s w y c h p o s t u l a t ó w . N i e m n i e j , n i e k t ó r e n a j c i ę ż -
w a r u n k i u d a ł o się w k o ń c u złagodzić l u b nawet u s u n ą ć i goście
ustriaccy o p u ś c i l i wieczorem s i e d z i b ę H i t l e r a , b y p e ł n i c z a r n y c h
58
r z e c z u ć , p o w r ó c i ć do W i e d n i a .
Odpowiedzi miano H i t l e r o w i u d z i e l i ć do 15 lutego. Schuschnigg
yołał na 14 posiedzenie r z ą d u z u d z i a ł e m g ł o w y p a ń s t w a , p r e z y -
enta M i k l a s a , k t ó r e m u kanclerz p r z e d ł o ż y ł s w o j ą d y m i s j ę . N i e
y ł o w s z a k ż e kandydata do objęcia w t a k i e j c h w i l i tego c i ę ż k i e g o
rzemienia i Schuschnigg m u s i a ł p o z o s t a ć na s w o i m stanowisku,
o s t a n o w i ł s t a r a ć s i ę z y s k a ć na czasie, licząc na j a k i ś k o r z y s t n i e j -
r z w r o t w s y t u a c j i z e w n ę t r z n e j , w c z y m z d a w a ł s i ę go u t w i e r -
"ć p o s e ł francuski Puaux, a nawet w p e w n y m stopniu charge
d'ajjaires 59
a m e r y k a ń s k i W i l e y Wieczorem 15 lutego Schuschnigg
odbył dłuższą rozmowę telefoniczną z Hodzą, jednakże premier
c z e c h o s ł o w a c k i nie m ó g ł o b i e c a ć s w e m u a u s t r i a c k i e m u p r z y j a c i e ­
l o w i niczego konkretnego, p o n i e w a ż r z ą d p r a s k i nie z a m i e r z a ł o d ­
s t ą p i ć od swego p o w ś c i ą g l i w e g o stanowiska i o g l ą d a n i a się w y ł ą c z ­
nie na to, co u c z y n i ą mocarstwa zachodnie, j a k t o w y r a ź n i e p r e z y ­
6 0
dent B e n e ś p o w i e d z i a ł p o s ł o w i a m e r y k a ń s k i e m u .
N i e b y ł o w y j ś c i a : ż ą d a n i a H i t l e r a trzeba b y ł o p r z y j ą ć . N a w i ę k ­
szą i c h c z ę ś ć z r e s z t ą Schuschnigg godził s i ę j u ż poprzednio,
w s w y c h r o z m o w a c h z h i t l e r o w c a m i a u s t r i a c k i m i na p r z e ł o m i e
. 6 7
Np. Hitler odstąpił od żądania ustaw przygotowujących unię celną
i stopniowego złączenia sił zbrojnych obu p a ń s t w (ale zażądał usunięcia
niektórych generałów austriackich).
5 8
G e h l , s. 173—174; G o l d i n g e r , s. 238—239; F u n d e r, s. 288—292.
F R U S , j w , s. 393, tel. nr 18 z 15 I I 1938; D D F , 2/VIII, s. 321; por.
H a a s , Okkupation Osterreichs in den internationalen Beziehungen. W:
« • Neck, A. Wandruszka, red., Anschluss 1938 (Wien 1981), s. 30.
Tamże, tel. posła amerykańskiego w Pradze Carra z 16 I I ; tamże,
s. 410—114, tel. z 2 I I I : Carr o rozmowie z B e n e ś e m 28 I I .
183
 stycznia i lutego, o c z y m b y ł a w y ż e j m o w a . K a n c l e r z w o l a ł u n i ­
k n ą ć w i ę k s z e g o zła p r z y j m u j ą c mniejsze; g d y b y to u c z y n i ł w c z e ś ­
n i e j d o b r o w o l n i e , m o ż e nie m u s i a ł b y j e c h a ć do Berchtesgaden
w ogóle, a w k a ż d y m razie pojechawszy t a m — m i a ł b y silniejszą
pozycję w rozmowach z Hitlerem.
Przede w s z y s t k i m 15 lutego d o s z ł o do r e k o n s t r u k c j i r z ą d u . N i e
cieszący s i ę p e ł n y m uznaniem h i t l e r o w c ó w i c h eksponent w do­
t y c h c z a s o w y m gabinecie, Glaise-Horstenau, p o w r ó c i ł do swej d a w ­
niejszej f u n k c j i m i n i s t r a bez t e k i , podczas g d y resort spraw w e w ­
n ę t r z n y c h , s p r a w o w a n y przez niego od jesieni 1937, o b j ą ł teraz
g ł ó w n y m ą ż zaufania N S D A P , Seyss-Inquart; o t r z y m a ł on t a k ż e
dodatkowo resort b e z p i e c z e ń s t w a publicznego, co p r a w d a z doda­
n y m sobie j a k o sekretarzem stanu dla spraw p o l i c j i " , l o j a l n y m
wobec r z ą d u p a t r i o t ą a u s t r i a c k i m S k u b l e m . Poza t y m d o s z ł o do
pewnego rozszerzenia wachlarza w r z ą d z i e , do k t ó r e g o w s z e d ł n a ­
w e t jeden b y ł y socjaldemokrata; wzmocniono t e ż zarazem p o z y c j ę
l e g i t y m i s t ó w . N i e wszystkie te nowe nominacje z o s t a ł y z zadowo­
ra
leniem przyjęte w Berbnie .
Zaraz p o t e m r z ą d ogłosił s z e r o k ą a m n e s t i ę p o l i t y c z n ą , k t ó r a w y -
z w o b ł a z w i ę z i e ń w i e l u h i t l e r o w c ó w , o d s i a d u j ą c y c h k a r y czy za
u d z i a ł w r e b e b i z hpca 1934, czy za p r z e s t ę p s t w a p ó ź n i e j s z e . H i ­
t l e r o w c y w r z ą d z i e p o c z u l i s i ę o d razu bardzo p e w n i e i zaczęli
w y s t ę p o w a ć w y z y w a j ą c o , z a p o w i a d a j ą c r y c h ł e opanowanie w ł a d z y
w Austrii.
Wiadomo, że część p r z y j a c i ó ł p o l i t y c z n y c h Schuschnigga nie
a p r o b o w a ł a jego p o b t y k i u s t ę p s t w . T a k i e b y ł o z w ł a s z c z a stano­
w i s k o l e g i t y m i s t ó w , k t ó r z y n a d a l w s w y m z a ś l e p i e n i u u w a ż a l i , że
t y l k o p o w r ó t H a b s b u r g ó w m o ż e u r a t o w a ć A u s t r i ę przed Anschlus-
sem. Otto H a b s b u r g b s t o w n i e z a ż ą d a ł od Schuschnigga, b y t e n
p r z e k a z a ł m u f u n k c j ę kanclerza, co pretendent — p o w o d u j ą c się
chyba p r z y k ł a d e m L u d w i k a Napoleona za I I R e p u b l i k i w e F r a n ­
c j i — u w a ż a ł za etap na drodze do restauracji m o n a r c h i i . Schusch­
n i g g m i a ł dość r o z u m u , b y o d p o w i e d z i e ć odmownie, s t a r a j ą c s i ę
« W Austrii wzorem Rzeszy wprowadzono funkcję sekretarza stanu
(Staatssekretar) jako niższą od ministra.
2
' Zob. WGD, V , s. 408—409; dopiero w tym, ostatnim z rzędu (piątym)
gabinecie Schuschnigga G . Schmidt uzyskał formalny tytuł ministra spraw
zagranicznych.
184
• w y t ł u m a c z y ć n a i w n e m u H a b s b u r g o w i , że lepiej, b y dynastia nie
.została wmieszana w k a t a s t r o f ę . 63
P o w ś c i ą g l i w o ś ć Schuschnigga i Schmidta o d n o ś n i e do przebiegu
r o z m ó w w Berchtesgaden i o g ó l n i k o w o ś ć w y d a n y c h potem k o m u ­
nikatów urzędowych, zawierających nutę optymistyczną i przy­
64
pomnienie u k ł a d u z 11 l i p c a 1936 r . , n i e w p r o w a d z i ł y j e d n a k
nikogo w b ł ą d . Powszechnie zdawano sobie s p r a w ę , że na drodze
|do w c h ł o n i ę c i a A u s t r i i u c z y n i o n y z o s t a ł dalszy, zasadniczy k r o k .
Z r e z y g n a c j ą k o n s t a t o w a ł Ciano w liście do ó w c z e s n e g o amba­
sadora w ł o s k i e g o w L o n d y n i e , Grandiego, w d n i u 16 lutego:
... hitleryzację Austrii można u w a ż a ć odtąd jeśli nie za dokonaną, to
na pewno za daleko posuniętą [...] obecnie znajdujemy się w przerwie m i ę ­
dzy czwartym a piątym aktem dramatu austriackiego. Kiedy zacznie się
kt piąty? Nie można przewidzieć. Lecz nie należy wykluczać, ż e tempo
dzie przyspieszone . R
Ciano, k t ó r y z o b a w ą m y ś l a ł o t y m , że po Anschlussie p o t ę g a
' e d e m d z i e s i ę c i o m i h o n o w e j Rzeszy n a c i s k a ć zacznie na g r a n i c ę
ł o s k ą , p r a g n ą ł j a k najszybciej d o j ś ć do porozumienia z W i e l k ą
r y t a n i ą w nadziei, że u c h r o n i ono W ł o c h y przed j e d n o s t r o n n y m
z a l e ż n i e n i e m od Niemiec. N a rzecz tego z b l i ż e n i a p r a g n ą ł d z i a ł a ć
a k ż e C h a m b e r l a i n , że z a ś nie b y ł m u w t y m p o w o l n y Eden, m u -
6
'ał w i ę c o p u ś c i ć gabinet b r y t y j s k i " . Miejsce jego zajął znany n a m
ż H a l i f a x , k t ó r y j e d n a k wcale n i e z a m i e r z a ł o d s t ę p o w a ć o d
y c h zasad appeasementu i ewentualnego z b b ż e n i a z W ł o c h a m i
'e p o j m o w a ł j a k o a k c j i a n t y n i e m i e c k i e j . N a j w a ż n i e j s z e b y ł o , iż
e c y d u j ą c y w e W ł o s z e c h ostatecznie o w s z y s t k i m M u s s o b n i od
o l i t y k i Osi R z y m — B e r l i n nie c h c i a ł o d s t ą p i ć , m i m o ż e i o n nie
n t u z j a z m o w a ł się p e r s p e k t y w ą Anschlussu . m
" G e h l , s. 177; W i m m e r. cyt. dz., s. 243. S c h u s c h n i g g , cyt. dz.,
. 31 i nast., podaje tekst tej korespondencji.
M
Tekst: W G D , V , s. 406—407; ZD, 3/1938, n r 18; Dokumentation zur
sterreichischen Zeitgeschichte 1938—1945 (Wien 1971), s. 9.
«s E V C , s. 245; C i a n o już 13 lutego notował w swym Dzienniku (cyt. dz.,
s. 112): „una silenziosa nazificazione delPAustria. L'Anschluss e inevitabile";
wspomniany dyplomata amerykański Wiley użył zaś znamiennego neolo-
izmu: „Danzigification" ( F R U S , jw., s. 394).
M
A. J . F . T a y l o r , cyt. dz., (English History), s.419—420; E d e n , s. 560
nast. (do dymisji doszło 20 lutego 1938).
1 7
C i a n o notował 18 I I (cyt. dz., s. 115) irytację Mussoliniego z powo-
au taktyki Hitlera wobec Austrii; zob. W i s k e m a n n , R BA, s. 95 i nast.;
Por. też F . A n f u s o , cyt. dz., s. 54.
285
 Zaniepokojenie w k o ł a c h p o l i t y c z n y c h L o n d y n u , a z w ł a s z c z a
P a r y ż a w z w i ą z k u ze spotkaniem H i t l e r — Schuschnigg i r e k o n ­
s t r u k c j ą r z ą d u austriackiego, b y ł o p o w a ż n e . F r a n c u s k i m i n i s t e r
s p r a w zagranicznych Delbos i k o ń c z ą c y j u ż swe u r z ę d o w a n i e Eden
polecili s w y m ambasadorom w B e r l i n i e , aby p r z e p r o w a d z i l i roz­
m o w y z R i b b e n t r o p e m w celu uzyskania z a p e w n i e ń , że niepodleg­
łość A u s t r i i nie b ę d z i e naruszona. J e d n a k ż e n o w y n i e m i e c k i m i n i ­
ster spraw zagranicznych, o k r e ś l a n y zgodnie przez obu ambasado­
68
r ó w w s p o s ó b bardzo u j e m n y , nie b y ł s k ł o n n y u d z i e b ć ż a d n y c h
tego rodzaju z a p e w n i e ń . P r z e c i w n i e : zaznaczywszy, ż e N i e m c y n i e
u z n a j ą p r a w a mocarstw zachodnich do mieszania s i ę w stosunki
niemiecko-austriackie, o ś w i a c z y ł b u t n i e , iż Rzesza n i e c o f n ę ł a b y
s i ę nawet przed w o j n ą , g d y b y ta b y ł a potrzebna dla o c h r o n y l u d z i
69
niemieckich! Niewielkie w r a ż e n i e w y w a r ł o w Berlinie p r z e m ó ­
w i e n i e Delbosa 26 lutego, w k t ó r y m p o d k r e ś l a ł o n znaczenie p a ń ­
s t w o w e j o d r ę b n o ś c i A u s t r i i d l a p o k o j u europejskiego. B y ł y t o n i e ­
stety puste s ł o w a , bez p o k r y c i a . Energia F r a n c j i , jeśli w ogóle
m o ż n a o n i e j m ó w i ć , b y ł a w k a ż d y m razie bardziej zaabsorbowana
t o c z ą c ą się ze z m i e n n y m s z c z ę ś c i e m w o j n ą d o m o w ą w Hiszpanii
,0
niż kwestią austriacką .
W y s t ą p i e n i e a m b a s a d o r ó w mocarstw zachodnich w B e r b n i e b y ł o
w y n i k i e m p r o p o z y c j i francuskiej p o d adresem A n g l i k ó w . N a Q u a i
d'Orsay p r ó b o w a n o r ó w n i e ż n a w i ą z a ć w t e j sprawie k o n t a k t z i n ­
n y m i zainteresowanymi p a ń s t w a m i , j a k C z e c h o s ł o w a c j a i Polska,
zabiegano t e ż o w y t w o r z e n i e się j a k i e j ś bazy dla w s p ó ł p r a c y t y c h
d w u p a ń s t w w obbczu n a r a s t a j ą c e j g r o ź b y i m p e r i a l i z m u niemiec­
kiego. O c z y w i ś c i e sugestie p o d adresem P o l s k i b y ł y z g ó r y skazane
71
na n i e p o w o d z e n i e . Beck, k t ó r y w p o ł o w i e stycznia tego r o k u b y ł
w Berlinie i r o z m a w i a ł t a m z Hitlerem, Góringiem i Neurathem,
z o s t a ł uprzedzony, ż e w n a j b l i ż s z y m czasie N i e m c y p o d e j m ą sta­
nowcze k r o k i w sprawie austriackiej. D l a Becka nie b y ł a ta zapo-
8 8
F r a n c o i s-P o n c e t, s. 291; H e n d e r s o n , s. 111.
•» Zob. A D A P , jw., nr 308 i 310; por. w y ż e j , przyp. 35, o rozmowie Neu­
ratha z Hendersonem w dniu 28 I 1938.
7 8
Por.: P. E . F l a n d i n , cyt. dz., s. 231 i nast.; J . P a u 1-B o n c o u r,
cyt. dz., I I I , s. 70 i nast.; por. też M. Janiśova: Francouzskd zahranićni
politika v obdobl pfiprav Mnichova. CĆH X I / 5 , 1963, s. 573 i nast.; ogło­
szone raporty dyplomatyczne: F R U S 1938/, A D A P , jw. (D/I).
« E P P A , nr 95; N o e 1, s. 183—184; por. A D A P . jw., nr 321 (Jugosławia
odrzuca inicjatywę francuską w sprawie Austrii).
186
e d ź n i c z y m p r z e r a ż a j ą c y m ; przeciwnie, ł u d z i ł s i ę on, że z w r ó -
enie ekspansji n i e m i e c k i e j na p o ł u d n i o w y w s c h ó d b ę d z i e o d c i ą ­
ż e n i e m nacisku na P o l s k ę ™. B y ł a t o o c z y w i ś c i e fatalna o m y ł k a .
0 i l e chodzi o stanowisko c z e c h o s ł o w a c k i e , nie b y ł o ono w t y m
okresie inne n i ż w czasie w y p a d k ó w w m a r c u 1935 i 1936: Praga
o g l ą d a ł a się w y ł ą c z n i e na to, co u c z y n i ą mocarstwa zachodnie.
K r o f t a p r ó b o w a ł s u g e r o w a ć u s z t y w n i e n i e stanowiska F r a n c j i , ale
r z ą d p r a s k i w y s t r z e g a ł s i ę j a k i c h k o l w i e k d e k l a r a c j i w ł a s n y c h . Po­
t w i e r d z a t o i B e n e ś w s w y c h p o w o j e n n y c h p a m i ę t n i k a c h : Za ra-
kouske krize jsem oćekdval co ućini, velmoci, Francie a Anglie
Ta b i e r n o ś ć t r o c h ę d z i w i , skoro ó w c z e s n y prezydent C z e c h o s ł o ­
w a c j i p a r ę wierszy w y ż e j s t w i e r d z a ł , j a k o b y zawsze u w a ż a ł , iż
p r z y ł ą c z e n i e A u s t r i i do Niemiec m u s i nieuchronnie s p o w o d o w a ć
w i e l k i k r y z y s w Europie, z k t ó r e g o p o t e m w y n i k n i e w o j n a euro-
ejska. Co p r a w d a , w d a n y c h o k o l i c z n o ś c i a c h , t j . na p r z e ł o m i e
utego i marca 1938, C z e c h o s ł o w a c j a w swojej ó w c z e s n e j s y t u a c j i
ewiele m o g ł a j u ż z d z i a ł a ć , ale w y p a d k i p i e r w s z y c h m i e s i ę c y
938 nie b y ł y b y n a j m n i e j n i e s p o d z i a n k ą i r z ą d p r a s k i m ó g ł do
i c h p r z y g o t o w a ć s i ę lepiej.
B e n e ś s n u ł j a k o b y w t e d y c a ł k o w i c i e abstrakcyjne r o z w a ż a n i a
a temat u t w o r z e n i a b l o k u P r a g a - W i e d e ń - B u d a p e s z t , m o g ą c e g o
ć się b a r i e r ą przeciw i m p e r i a l i z m o w i n i e m i e c k i e m u ; m ó w i ł to
w i ą c e m u z p o c z ą t k i e m marca w Pradze b y ł e m u m i n i s t r o w i w ę -
i e r s k i e m u G r a t z o w i , co o c z y w i ś c i e ze w z g l ę d u na ostro antycze-
h o s ł o w a c k i e stanowisko r z ą d u w ę g i e r s k i e g o nie b y ł o w naj m n i e j -
zej c h o ć b y mierze m o ż l i w e . H o d ź a ze swej s t r o n y p r ó b o w a ł
n o w n i e n a w i ą z y w a ć k o n t a k t y z Schuschniggiem, k t ó r y j e d n a k
na razie w o l a ł u n i k n ą ć proponowanego m u spotkania; H o d ź a zresz-
w danej s y t u a c j i n i e m ó g ł b y s w e m u a u s t r i a c k i e m u p a r t n e r o w i
7 4
ic konkretnego z a o f e r o w a ć . N i e w y d a j e s i ę ponadto m o ż l i w e ,
y b y H o d ź a w y s t ą p i ł z j a k ą ś o f e r t ą , b y Schuschnigg m ó g ł j ą
r z
y j ą ć , a l b o w i e m w stosunku do C z e c h o s ł o w a c j i p a n o w a ł a w r z ą -
wych kołach wiedeńskich poważna niechęć.
7 2
O tym obszernie W o j c i e c h o w s k i , s. 375 i nast.; także S. S t a-
1 s ł a w s k a, Wielka i mała polityka Józefa Becka (Warszawa 1962), s. 27
i nast.; Gdring z kolei przyjechał do Polski w lutym i zapowiedział w roz­
mowie z Beckiem rychłą aneksję Austrii, jw.
7 8
B e n e ś P, s. 60—61; por. E P P A ; nr 93; nadto F R U S 1938/1, s. 411.
7 4
W. H u m m e l b e r g e r , Osterreich u.d. Kleine Entente. W: N e c k -
- W a n d r u s z k a , cyt. dz., s. 64; zob. też A D A P , D / I , dok. 332.
187
 N i e m c y o r i e n t o w a ł y się, ż e C z e c h o s ł o w a c j a nie pragnie A n ­
schlussu ale w i e d z i a ł y t a k ż e , że z a k t y w n y m p r z e c i w s t a w i e n i e m
s i ę C z e c h ó w n i e m u s z ą s i ę Uczyć. N i e p o d e j m o w a ł y t e ż ( i nie u w a ­
ż a ł y tego za potrzebne) ż a d n y c h k r o k ó w , b y z a p e w n i ć sobie n e u ­
t r a l n o ś ć P r a g i , w i e d z ą c r ó w n i e ż , i ż szachowana przez W ę g r y i P o l ­
s k ę a pozbawiona w ł a ś c i w i e g w a r a n c j i w s p ó ł d z i a ł a n i a ze s t r o n y
obu p a r t n e r ó w z M a ł e j E n t e n t y , C z e c h o s ł o w a c j a na pewno nie
s p r a w i B e r l i n o w i niespodzianki.
Zabiegi h i t l e r o w s k i e p o s z ł y raczej w t y m k i e r u n k u , b y u p e w n i ć
się, j a k i e b ę d z i e stanowisko z jednej s t r o n y W ę g i e r , a z d r u g i e j
t a k ż e Jugosławii: W ę g i e r jako partnera przeciw Czechosłowacji,
a J u g o s ł a w u — że ta n i e pospieszy Czechom z p o m o c ą . Z a p e w n i e ­
nia te N i e m c y u z y s k a ł y w o b u w y p a d k a c h na p o c z ą t k u 1938 r.,
n a j p i e r w ze s t r o n y j u g o s ł o w i a ń s k i e j , zaraz p o t e m z a ś z w ę g i e r ­
skiej, p r z y c z y m od t e j s t r o n y sprawa b y ł a w ł a ś c i w i e pewna j u ż
o d dawna.
W dniach od 14 do 22 stycznia p r z e b y w a ł w Rzeszy z oficjalną
wizytą premier i faktyczny właściwie dyktator jugosłowiański,
76
S t o j a d i n o v i ć . P r z y j m o w a n y nadzwyczaj u r o c z y ś c i e j a k o w y p r ó ­
b o w a n y p r z y j a c i e l , nie k r y ł w r o z m o w a c h z H i t l e r e m , N e u r a t h e m
czy G ó r i n g i e m swojej a w e r s j i do Schuschnigga i m o n a r c h i s t ó w
a u s t r i a c k i c h i c a ł k i e m w y r a ź n i e d a w a ł do zrozumienia, ż e J u g o s ł a ­
w i a w n a j m n i e j s z y m n a w e t stopniu nie b ę d z i e s p r z e c i w i a ć się
Anschlussowi. Podobnie j a k Beck u p a r t y a p r z e c e n i a j ą c y s w ó j
r o z u m p o l i t y c z n y i o r i e n t a c j ę w s y t u a c j i m i ę d z y n a r o d o w e j , Stoja-
d i n o v i ć w y o b r a ż a ł sobie z k o l e i , ż e g d y N i e m c y i W ł o c h y s t a n ą
się s ą s i a d a m i po Anschlussie, w ó w c z a s oba mocarstwa b ę d ą k a ż d e
ze swojej s t r o n y z a b i e g a ć o p r z y j a ź ń J u g o s ł a w i i , b y j ą w y g r y w a ć
dla swoich c e l ó w . P r e m i e r j u g o s ł o w i a ń s k i nie p r z e w i d z i a ł , że w t e j
rywalizacji musi wygrać Berbn.
O d n o ś n i e do A u s t r i i uzyskano w i ę c w B e r l i n i e c a ł k o w i t ą p e w ­
n o ś ć w sprawie stanowiska J u g o s ł a w u , co z o b a w ą s t w i e r d z a ł
7 5
Zarazem jednak rząd praski jeszcze bardziej był przeciwny restau­
racji habsburskiej i krótkowzrocznie w y p o w i a d a ł się., że z dwojga złego
Anschluss lepszy od Habsburgów. W tych dniach Krofta nie wierzył, by
Anschluss miał szybko nastąpić, jak t ó donosił do Budapesztu G . Gratz —
L . K e r e k e s , jw., s. 165.
7 6
A D A P , D/V, nr 162—163; W G D , jw., i . 380—381; P N 1938/XI/1—2,
s. 138—139; por. L . W i m m e r , cyt. dz., s. 231 i nast.; S t o j a d i n o v : ć ,
s. 494 i nast.; W. K . W o ł k o w, cyt. dz., s. 205—209.
288
w s w y c h r a p o r t a c h p o s e ł a u s t r i a c k i w Belgradzie N i e jest za t o
jasne, czy S t o j a d i n o v i ć d a ł N i e m c o m zapewnienia co do n e u t r a l ­
n o ś c i w razie z a g r o ż e n i a C z e c h o s ł o w a c j i , c h o ć G ó r i n g p r z e c h w a l a ł
s i ę t a k ż e i t y m p r z e d p o s ł e m r u m u ń s k i m w B e r l i n i e . C h o c i a ż Sto-
j a d i n o v i ć C z e c h ó w nie l u b i ł i nie w i d z i a ł b y sam potrzeby stawania
w i c h obronie w razie w o j n y o N i e m c ó w sudeckich, zarazem m u ­
s i a ł o r i e n t o w a ć s i ę , ż e w d a n y m razie p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i w y ­
s t ą p i ł y b y r ó w n i e ż W ę g r y , i w i n i e n b y d z i a ł a ć casus foederis prze­
w i d z i a n y przez M a ł ą Entente, k t ó r e to stanowisko r e p r e z e n t o w a ł a
w k a ż d y m razie trzecia p a r t n e r k a tego sojuszu, t j . R u m u n i a , a ze
zdaniem B u k a r e s z t u w Belgradzie bczono s i ę bardziej n i ż z o p i n i ą
Pragi. W i a d o m o w k a ż d y m razie, ż e S t o j a d i n o v i ć raczej o s t r z e g a ł
N i e m c ó w , b y c i w p ł y n ę l i na W ę g r ó w i p o w s t r z y m a l i i c h p r z e d
a g r e s j ą p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i , aby t o z k o l e i nie z m u s i ł o Jugo­
s ł a w i i do i n t e r w e n c j i .
Stanowisko w ę g i e r s k i e wobec k w e s t u Anschlussu, znane j u ż
w B e r l i n i e , w y r a ż a ł o s i ę w c a ł k o w i t e j p e w n o ś c i , ż e Budapeszt
w n i c z y m nie p r z e c i w s t a w i s i ę e w e n t u a l n e j a k c j i n i e m i e c k i e j . W ę ­
g r y w e w s z y s t k i m n i e m a l o g l ą d a ł y s i ę na p o l i t y k ę w ł o s k ą ; w y ­
r a ź n e z o b o j ę t n i e n i e R z y m u na los A u s t r i i b y ł o dla Budapesztu
7 S
m i a r o d a j n ą w s k a z ó w k ą . W w ę g i e r s k i m M S Z wzdychano, ż e co
p r a w d a s ą s i e d z t w o s ł a b e j A u s t r i i jest dogodniejsze n i ż kolosa n i e ­
mieckiego, wiedziano w s z a k ż e , iż nie ma w d a n y m okresie nigdzie
w Europie siły, k t ó r a p o w s t r z y m a ć m o g ł a b y R z e s z ę p r z e d zagar­
n i ę c i e m A u s t r i i . P r z y b y ł y do Budapesztu w s t y c z n i u 1938 szef
organizacji N S D A P na z a g r a n i c ę , Bohle, u s ł y s z a ł w t a m t e j s z y m
M S Z w y r a ź n i e , ż e W ę g r y nie u s t o s u n k o w u j ą s i ę n e g a t y w n i e do
7 9
aneksji A u s t r i i przez R z e s z ę . M i n i s t e r K a n y a p r ó b o w a ł j e d y n i e
dość n i e ś m i a ł o s u g e r o w a ć Polsce, b y ta z a s t a n o w i ł a się nad n o w ą
„osią": Rzym-Belgrad-Warszawa-Budapeszt . 80
7 7
L . W i m m e r , jw., oraz H G S , s. 549—550. Odnośnie do stanowiska
Jugosławii wobec Czechosłowacji zob. w n a s t ę p n y m rozdziale.
7 8
Odnośne dokumenty w M M V lub w tłumaczeniu niemieckim — L . K e ­
r e k e s (cyt. dz.), poprzednio w A H , V I I , s. 3—4 (1960); tenże, Akten des
ungarischen Ministeriums des Ausseren zur Vorgeschichte der Annezion
Osterreichs (s. 355—390); M a c a r t n e y , I , s. 202 i nast.
7 9
Zob. Dokumienty Ministierstwa ino stronnych diel Giermanii, I : Gier-
manskaja politika w Wiengrii 1937—1942 gg. (Moskwa 1946). nr 5, zob.
s. 28.
8 0
Kanya myślał o przeciwwadze wobec zbyt silnych Niemiec — zob.
L . K e r e k e s , cyt. dz., s. 164.
289
 5 Jasne b y ł o , ż e t a k i e p r z e m ó w i e n i e z a c h w y t u w B e r l i n i e w z b u ­
W d n i u 20 lutego H i t l e r w y g ł o s i ł swoje doroczne p r z e m ó w i e n i e
przed Reichstagiem, o d ł o ż o n e z 30 stycznia z p o w o d u ó w c z e s n e g o
k r y z y s u w e w n ę t r z n e g o w z w i ą z k u ze z m i a n a m i na stanowiskach
k i e r o w n i c z y c h w s i ł a c h z b r o j n y c h Rzeszy. W p r z e m ó w i e n i u t y m
B1
z n a l a z ł y się dość znamienne w y p o w i e d z i . „ F i i h r e r " p o c h w a l i ł
najnowsze porozumienie z A u s t r i ą , w s p o m i n a j ą c , że u k ł a d z 11 l i p ­
ca 1936 n a t r a f i ł na t r u d n o ś c i , ale w y r a z i ł n a d z i e j ę , że obecne poro­
zumienie w p ł y n i e korzystnie na stosunki obu p a ń s t w . N i e m n i e j
s t w i e r d z i ł kategorycznie, że N i e m c y nie m o g ą b y ć o b o j ę t n e na po­
ł o ż e n i e 10 m i h o n ó w s w o i c h r o d a k ó w z a m i e s z k a ł y c h w d w u s ą s i a d u ­
j ą c y c h z R z e s z ą p a ń s t w a c h : Die staatsrechtliche Trennung vom
Reich kann nicht zu einer volkspolitischen Rechtlosmachung jiih-
ren. D o d a ł :
... jest rzeczą na dłuższą metę nie do zniesienia dla światowego mocar­
stwa mającego poczucie swej siły, jeśli obok widzi swoich rodaków, znoszą­
cych stale najcięższe cierpienia z powodu ich sympatii i powiązania z ogó­
ł e m narodu, jego losem i światopoglądem.
Powszechnie zrozumiano te s ł o w a j a k o o s t r z e ż e n i e pod adresem
C z e c h o s ł o w a c j i . A l e m i m o p o c h w a ł y najnowszego porozumienia
z A u s t r i ą , t a k ż e w W i e d n i u zrozumiano, że B e r l i n nie zaprzestanie
bacznie śledzić dalszego r o z w o j u s y t u a c j i austriackiej i p o ł o ż e n i a
austriackich z w o l e n n i k ó w N S D A P .
Schuschnigg p o s t a n o w i ł o d p o w i e d z i e ć H i t l e r o w i : 24 lutego w y ­
głosił o n w parlamencie w i e d e ń s k i m m o w ę , w k t ó r e j o k r e ś l i ł po­
z y t y w n i e porozumienie z 12 lutego i w y r a z i ł n a d z i e j ę , że o d t ą d
stosunki obu p a ń s t w u k ł a d a ć się b ę d ą lepiej n i ż poprzednio:
„ B e r c h t e s g a d e n to p o k ó j ! " A l e zarazem p o d k r e ś b ł , ż e A u s t r i a d a l ­
szych u s t ę p s t w c z y n i ć nie b ę d z i e : „ T o jest granica, poza k t ó r ą nie
p ó j d z i e m y ! " . Z a z n a c z y ł , że A u s t r i a jest r ó w n o r z ę d n y m z R z e s z ą
krajem niemieckim o w ł a s n y c h tradycjach i że niepodległość
32
pragnie u t r z y m a ć za w s z e l k ą c e n ę .
8 1
WGD, V, s. 396 — znalazły się tu znamienne p o c h w a ł y dla Polski i Pił­
sudskiego; por. PN, 19387X1/3, s. 246—247; obszerne streszczenie mowy tam­
że, s. 294—302.
8 2
WGD, jw., s. 413—432; negatywna i nawet prohitlerowska opinia G a ­
w r o ń s k i e g o , cyt. dz., s. 514—515; opinia P a p e n a : A D A P , jw., nr 325
(„nie brać mowy Sch. zbyt tragicznie").
190
dzić nie m o g ł o . A l e H i t l e r c i ą g l e jeszcze nie b y ł z u p e ł n i e p e w n y
stanowiska W ł o c h , t o t e ż p r ó b o w a ł je w y s o n d o w a ć przed p o w z i ę ­
c i e m j a k i e j ś n o w e j decyzji, a tymczasem z a l e c a ł h i t l e r o w c o m
8 3
a u s t r i a c k i m u m i a r i w y p o w i e d z i a ł się za d a l s z ą e w o l u c j ą .
W ł o s k i e M S Z nie b y ł o zadowolone z f o r m y i s k u t k ó w r o z m o w y
w Berchtesgaden, t y m b a r d z i e j że W ł o c h y n i e z o s t a ł y o n i e j uprze­
dzone. Ciano c z y n i ł w y r z u t y z tego p o w o d u w y s ł a n n i k o w i H i t l e r a ,
k s i ę c i u F i l i p o w i H e s k i e m u , k t ó r y p r z y b y ł do R z y m u . W ł o c h y ocze­
kiwały, że Niemcy potwierdzą niepodległość A u s t r i i , i żądały, b y
0 w s z e l k i c h dalszych p o s u n i ę c i a c h B e r l i n a w sprawie austriackiej
84
R z y m b y ł zawczasu i n f o r m o w a n y . O c z y w i ś c i e , b y ł o n a i w n o ś c i ą
s p o d z i e w a ć się, b y h i t l e r o w c y d o t r z y m a l i j a k i c h k o l w i e k z o b o w i ą ­
zań! W ł o s k i charge d'ajfaires w B e r b n i e M a g i s t r a t i , szwagier Cia­
na, p r ó b o w a ł r ó w n i e ż z a j ą ć nieco bardziej kategoryczne s t a n o w i ­
sko, nie p r z y n i o s ł o to jednak s k u t k u ; otoczenie H i t l e r a nie l i c z y ł o
się ani z w ł a s n y m i , ani z zagranicznymi d y p l o m a t a m i z u p e ł n i e
1 ewentualne u s p o k a j a j ą c e sugestie A u s w a r t i g e s A m t nie m i a ł y
ż a d n e g o znaczenia.
Z r e s z t ą — cóż m o g ł y W ł o c h y u c z y n i ć ? T a k w ł a ś n i e z a p y t y w a ł
sam siebie Ciano, n o t u j ą c w s w y m d z i e n n i k u pod d a t ą 23 l u -
igo:
Co możemy zrobić? Wydać w o j n ę Niemcom? Na pierwszy nasz wystrzał
"szyscy Austriacy, wszyscy bez wyjątku, połączyliby się z Niemcami prze-
Iwko nam. [...] K r a j , którego niepodległość zapewniają inni, jest faktycz-
ie skończony
M o w a Schuschnigga j e d n a k p o d o b a ł a się w e W ł o s z e c h i Musso-
i n i zaczął t r o c h ę bardziej w i e r z y ć w jakąś szansę utrzymania
Austrii. B y ł y poseł włoski w Wiedniu, triesteńczyk Sałata, nie­
c h ę t n y hitlerowcom, przekazał Cianowi s z c z e g ó ł y o nacisku w y -
8 8
A D A P , jw., nr 328; Hitler m i a n o w a ł teraz nowego powiernika dla
spraw Austrii w osobie niejakiego Kepplera, wysokiego dygnitarza N S D A P
(tamże i nast. nry).
8 4
. C i a n o , s. 115 (18 I I ) , oraz E V C , s. 247—249; ó w książę heski (z linii
n i
e panującej już od 1866) był zięciem króla włoskiego, a zarazem działa­
czem N S D A P i Hitler u ż y w a ł go stale do poufnych misji do rządu w ł o ­
skiego.
8 6
C i a n o , s. 119; podobnych uwag jest w i ę c e j w tym Dzienniku.
191
 w a r t y m przez H i t l e r a na Schuschnigga w Berchtesgaden, n i e m n i e j
Ciano p o z o s t a w a ł z r e z y g n o w a n y . 8S
W o w e j r o z m o w i e z 1 m a r c a S a ł a t a n a p o m k n ą ł C i a n o w i o za­
miarze Schuschnigga u r z ą d z e n i a w A u s t r i i plebiscytu, k t ó r y roz­
s t r z y g n ą ł b y o dalszym losie A u s t r i i — p r z y n a j m n i e j w e d ł u g na­
dziei kanclerza. O c z y w i ś c i e , nadzieje t o b y ł y z ł u d n e : t y l k o N i e m c y
h i t l e r o w s k i e m o g ł y w o w y m czasie o t y m losie r o z s t r z y g n ą ć . W y ­
daje s i ę w i ę c , ż e Schuschnigg p o w z i ą ł zamiar u r z ą d z e n i a p l e b i ­
s c y t u albo zaraz po s p o t k a n i u w Berchtesgaden, albo n i e d ł u g o
potem, skoro m ó g ł o t y m w i e d z i e ć w d n i u 1 marca b y ł y poseł
włoski w Wiedniu. Niemniej, ogólnikowa wzmianka w mowie
z 24 lutego, w k t ó r e j z n a l a z ł s i ę passus, że b ę d z i e n i e z b ę d n e „ u r o ­
87
czyste w y z n a n i e i u j a w n i e n i e z b i o r o w e j w o l i " , jeszcze nie m ó w i ­
ła niczego d o k ł a d n i e , n a j m n i e j z a ś , aby rzecz m i a ł a n a s t ą p i ć w n a j ­
b l i ż s z y m czasie.
Schuschnigg s p o d z i e w a ł się, że t a k i plebiscyt w y p a d n i e na k o ­
r z y ś ć F r o n t u O j c z y ź n i a n e g o , i że b ę d z i e to m o r a l n y m h a m u l c e m
dla H i t l e r a , u n i e m o ż l i w i a j ą c y m m u dalsze z a g r a ż a n i e o d r ę b n o ś c i
p a ń s t w o w e j A u s t r i i . K a n c l e r z liczył nie t y l k o na p r a w i c ę konser­
w a t y w n ą , na b u r ż u a z j ę a n t y h i t l e r o w s k ą , na zorganizowanych w e
Froncie O j c z y ź n i a n y m , lecz t a k ż e i na r o b o t n i k ó w , do k t ó r y c h za­
c z ą ł k i e r o w a ć j a k b y z a c h ę t ę do w s p ó ł p r a c y , czego w y r a z e m b y ł o
m . i n . m i a n o w a n i e jednego z d z i a ł a c z y d a w n e j socjaldemokracji
88
sekretarzem stanu do spraw ochrony p r a c y . K a n c l e r z j e d n a k
p r z e c e n i a ł l i c z e b n o ś ć i s p o i s t o ś ć swojego obozu, nie d o c e n i a ł z a ś
dynamiczności i bezwzględności krajowych hitlerowców, k t ó r y m
teraz s p r z y j a ł a administracja p a ń s t w o w a , k i e r o w a n a przez Seyss-
- I n ą u a r t a , u s u w a j ą c e g o systematycznie u r z ę d n i k ó w w r o g i c h h i t l e ­
r y z m o w i . Przede w s z y s t k i m jednak Schuschnigg nie r o z u m i a ł , że
z a p o w i e d ź p l e b i s c y t u b ę d z i e w y z w a n i e m dla H i t l e r a , k t ó r y w ż a d ­
n y m w y p a d k u n i e m ó g ł b y zgodzić się, b y plebiscyt w y p a d ł e w e n ­
t u a l n i e niekorzystnie dla N S D A P , i m u s i a ł b y na w s z e l k i w y p a d e k
raczej do g ł o s o w a n i a nie d o p u ś c i ć .
8 8
Tamże, s. 213 (1 I I I ) ; charakterystyka Sałaty — J . G a w r o ń s k i ,
s. 360 i na wielu innych stronicach.
8 7
G o l d i n g e r , s. 239—240.
T ^ r ! A8 B Y Ł
t o A d o l f
Watzek; o aktywizacji lewicy austriackiej, zwłaszcza
K P A , pisze T u r o k , s. 450—452.
192
Ostatecznie Schuschnigg z a w i a d o m i ł n a j b b ż s z y c h w s p ó ł p r a c o w ­
n i k ó w o s w y m zamiarze u r z ą d z e n i a takiego r e f e r e n d u m j u ż w n a j -
• b l i ż s z y m czasie, na zebraniu u prezydenta W i e d n i a Schmitza
w d n i u 4 marca, p o l e c a j ą c p o c z y n i ć w s t ę p n e p r z y g o t o w a n i a do
8 tego m i e s i ą c a , g d y ż 9 kanclerz m i a ł zamiar w y j e c h a ć do I n n s -
brucka i t a m w y g ł o s i ć n o w ą w i e l k ą m o w ę p o b t y c z n ą . Z d a n i e m
Schuschnigga, g ł o s o w a n i e m o g ł o p r z y n i e ś ć w y j a ś n i e n i e s y t u a c j i ,
nie p o w i n n o z a ś s p o w o d o w a ć j a k i c h ś u j e m n y c h s k u t k ó w . M y ś b ,
że k r a j o w i h i t l e r o w c y i przede w s z y s t k i m H i t l e r , m o g b b y w y s t ą ­
pić przeciw samemu p o m y s ł o w i , Schuschnigg nie p o t r a f i ł w ogóle
do siebie d o p u ś c i ć ! U w a ż a ł , że w i n n y m w y p a d k u , t j . bez zapyta­
nia s p o ł e c z e ń s t w a , n i e p o d l e g ł o ś c i k r a j u n i e da s i ę u r a t o w a ć Nie
p o t r a f i ł w y o b r a z i ć sobie, że w ł a ś n i e z a p o w i e d ź p l e b i s c y t u m o ż e
przyspieszyć u t r a t ę tej niepodległości.
Przed p o d j ę c i e m t e j fatalnej w s k u t k a c h decyzji Schuschnigg,
j a k s i ę zdaje, n i e z a s i ę g n ą ł r a d y zagranicznych p r z y j a c i ó ł n i e p o d ­
ległości a u s t r i a c k i e j . Dopiero chyba po 4 marca polecił g e n e r a ł o w i
Zehnerowi, s e k r e t a r z o w i stanu w m i n i s t e r s t w i e obrony, b y t e n
przez attache wojskowego w R z y m i e s t a r a ł się n a w i ą z a ć k o n t a k t
z M u s s o l i n i m . Ó w attache", p u ł k o w n i k L i e b i t z k y , r o z m a w i a ł z w ł o s ­
k i m d y k t a t o r e m 7 marca, p r z e k a z u j ą c m u od Schuschnigga szcze­
góły r o z m ó w w Berchtesgaden i p r o s z ą c o r a d ę co do dalszego
p o s t ę p o w a n i a A u s t r i i , w s z c z e g ó l n o ś c i w sprawie projektowanego
plebiscytu. M u s s o l i n i b y ł zdania, że b e z p o ś r e d n i e g o n i e b e z p i e c z e ń ­
stwa nie ma, i o d r a d z a ł g ł o s o w a n i e , m ó w i ą c , że p o z y t y w n e g o r e ­
M
z u l t a t u H i t l e r nie uzna, a i n n y w y n i k b y ł b y b e z w a r t o ś c i o w y .
Ta r o z u m n a rada n i e t r a f i ł a jednak Schuschniggowi do przeko­
nania. R a p o r t o r o z m o w i e L i e b i t z k i e g o z M u s s o b n i m kanclerz
o t r z y m a ł dopiero 9 marca, g d y j u ż b y ł w I n n s b r u c k u i zdecydo­
wany b y ł wygłosić m o w ę z zapowiedzią głosowania. Uważał, że
teraz j u ż nie m o ż e s i ę cofnąć. D o f u n k c j o n a r i u s z y F r o n t u O j c z y ­
ź n i a n e g o p o w i e d z i a ł , że b e z w a r u n k o w o potrzebne jest w y j a ś n i e n i e
sytuacji. Z a p o w i e d z i a ł g ł o s o w a n i e na n i e d z i e l ę 13 marca, p o d h a ­
słem:
8 8
Zob. H G S , s. 63; G e h l , s. 183; F u n d e r , s. 303 i nast.; S c h u ­
s c h n i g g , cyt. dz., s. 365. , , ,,
»° O tym H G S , s. 223; por. C i a n o , s. 128; wybrano do tego kontaktu
dlatego attache wojskowego, że on miał bezpośredni dostęp do Mussoli­
niego, będącego ministrem wojny.
13 R o k 1938.. 193
 Za w o l n ą i niemiecką, niepodległą i społeczną [sozial], chrześcijańską
i zjednoczoną Austrią! Za pokojem i pracą i równością wszystkich, którzy
wierzą w nasz naród i ojczyznę
B y ł o to w e ś r o d ę 9 marca 1938, po godz. 19.00. P r z e m ó w i e n i e
Schuschnigga z z a p o w i e d z i ą g ł o s o w a n i a z o s t a ł o nadane przez r a ­
diowe r o z g ł o ś n i e austriackie. A l e p r z y w ó d c y h i t l e r o w c ó w austria­
ckich wiedzieli o całej sprawie już wcześniej. S e y s s - I n ą u a r t już
od 4 marca, ale z w i ą z a n y b y ł s ł o w e m , iż t a j e m n i c y nie zdradzi,
i n n i dowiedzieb s i ę o t y m w d z i e ń l u b dwa p ó ź n i e j z r ó ż n y c h nie­
d y s k r e c j i p o c h o d z ą c y c h z k a n c e l a r i i m i n i s t e r i a l n y c h , nawet nie­
m i e c k i attache" w o j s k o w y , g e n e r a ł M u f f , u z y s k a ł t a k ą w i a d o m o ś ć
i p r z e k a z a ł j ą s w y m z w i e r z c h n i k o m do B e r l i n a .
K r a j o w i h i t l e r o w c y , k i e r o w a n i teraz — po w y d a l e n i u Leopolda
i Tavsa — przez niejakiego Klausnera, k t ó r y nie liczył się spec­
j a l n i e z u m i a r k o w a n ą t a k t y k ą Seyss-Inquarta, p o s t a n o w i b j a k
najostrzej z a p r o t e s t o w a ć p r z e c i w niespodzianemu k r o k o w i kanc­
lerza. K r o k t a k i m ó g ł e w e n t u a l n i e w y k a z a ć , ż e liczba z w o l e n n i ­
k ó w H i t l e r a nie jest w A u s t r i i aż t a k bardzo w i e l k a . Techniczne
w a r u n k i g ł o s o w a n i a i k r ó t k i t e r m i n u n i e m o ż h w i a ł y przeprowadze­
nie k a m p a n i i propagandowej, k t ó r a m o g ł a b y szanse N S D A P po­
p r a w i ć . Jeden z p r z y w ó d c ó w r u c h u , p r a w n i k J u r y , ogłosił w w i e ­
d e ń s k i m organie p a r t y j n y m „ W i e n e r Neueste N a c h r i c h t e n " uza­
sadnienie p o g l ą d u , dlaczego zapowiedziany plebiscyt n a l e ż y u w a ż a ć
za sprzeczny z p r a w e m . A S e y s s - I n ą u a r t z a r z ą d z i ł , b y c z ł o n k o w i e
p a r t i i p o w s t r z y m a b się od u d z i a ł u w g ł o s o w a n i u .
Zarazem w g o r ą c z k o w y m t e m p i e prowadzono r o z m o w y na l i n i i
W i e d e ń — B e r b n i w B e r l i n i e samym, g d y ż ostateczna decyzja m u ­
s i a ł a z a l e ż e ć od H i t l e r a . „ F u h r e r " p r z y j ą ł w i a d o m o ś ć n a j p i e r w
z niedowierzaniem, s k i e r o w a ł n i e z w ł o c z n i e do Wiednia specjalnego
w y s ł a n n i k a , ale t a k ż e s t a m t ą d p r z y b y b j u ż w y s ł a n n i c y austriac­
kiej partii z informacjami. Hitler w p a d ł we wściekłość i w y d a ł
polecenie, b y a r m i a b y ł a gotowa do w y k o n a n i a „ P l a n u O t t o " . Na
razie j e d n a k nie d e c y d o w a ł się na uderzenie. Ó w w y s ł a n n i k , K e p -
pler, p e ł n i ą c y n a d z ó r nad a u s t r i a c k ą N S D A P , m i a ł d o p r o w a d z i ć
« Tekst: WGD, jw., s. 434—141; tekst odezwy także: ZD, 5—6/1938, nr 30;
por. A D A P , jw., nr 338 i nast.; F R U S , jw., s. 416 i nast.; D B F P , 3/1, nr 1
i nast.; także G a w r o ń s k i , s. 530—531; C i a n o tego dnia (9 I I I ) roz­
m a w i a ł z p r z e b y w a j ą c y m wtedy w Rzymie Beckiem, który określił politykę
Schuschnigga jako „bardzo niebezpieczną" (s. 129).
194
do o d w o ł a n i a plebiscytu, zarazem z a ś S e y s s - I n ą u a r t o w i polecono
u z y s k a ć t y l k o o d ł o ż e n i e t e r m i n u . H i t l e r o w c y austriaccy o t r z y m a b
w o l n ą r ę k ę w zakresie w ł a s n y c h w y s t ą p i e ń i o b i e t n i c ę poparcia ze
M
strony Rzeszy w k a ż d y m w y p a d k u .
Wszystko to d z i a ł o s i ę j u ż 10 marca. A u s t r i a c c y z w o l e n n i c y H i ­
tlera d e m o n s t r o w a l i coraz ś m i e l e j , w ł a d z e b y ł y bezradne, a prze­
c i w d z i a ł a n i e F r o n t u O j c z y ź n i a n e g o bardzo s ł a b e ; z a w i o d ł a p r z y
t y m nadzieja na masowe opowiedzenie się mas robotniczych po
stronie r z ą d u . Robotnicy austriaccy nie d o w i e r z a l i Schuschniggo-
w i , p a m i ę t a j ą c k r w a w e w y p a d k i z lutego 1934, za k t ó r e w p r a w d z i e
obecny kanclerz nie b y ł o s o b i ś c i e odpowiedzialny (był w t e d y m i ­
n i s t r e m o ś w i a t y w ó w c z e s n y m gabinecie Dollfussa), ale reprezen­
t o w a ł t ę s a m ą b n i ę p o b t y c z n ą . Ciano n o t o w a ł tego dnia:
Żle dzieje się w Austrii. Hitlerowcy, jak można było przewidzieć, po­
wstają przeciw plebiscytowi. K r e w może się polać w każdej chwili. To
uzasadniłoby atak niemiecki. Błąd Schuschnigga był fatalny. Od pierwszej
chwili było to dla nas jasne, ale bomba plebiscytowa musi w y b u c h n ą ć mu
w ręce»».
Jak się w y d a j e , n a w e t n i e k t ó r z y n a j b l i ż s i w s p ó ł p r a c o w n i c y
Schuschnigga, w ś r ó d n i c h m i n i s t e r spraw zagranicznych Schmidt,
nie p o p i e r a l i plebiscytowego p o m y s ł u . Protesty, w k t ó r y c h w z i ę ł o
u d z i a ł t a k ż e poselstwo Rzeszy w W i e d n i u , k i e r o w a n e po d y m i s j i
94
P a p e n a przez charge d'ajjaires Steina, oraz n a r a s t a j ą c a masowa
rebeba h i t l e r o w c ó w z a c z ę ł y w y w i e r a ć w r a ż e n i e .
6
D z i e ń 11 marca 1938 m i a ł b y ć d a t ą faktycznego k o ń c a nieza­
wisłości austriackiej. Do W i e d n i a p r z y b y ł tego d n i a samolotem
z B e r l i n a k u r i e r z b s t e m H i t l e r a do Seyss-Inquarta, k t ó r e m u pole­
l i o reakcjach w Berlinie: A D A P , jw., nr 339 i nast.; ogłoszone w H G S
austriackie raporty dyplomatyczne nie obejmują już tych dni; zob. Ur e n l ,
s. 185 i nast.; a zwłaszcza E i c h s t a d t , s. 362 i nast.
M
Cyt dz., s. 130; decyzja o plebiscycie spotkała się dość powszechnie
z n e g a t y w n ą opinią, jak można przekonać się przy czytaniu prasy g ł ó w ­
nych stolic Europy. . , /&T,Ł.T>
0 1
Papen złożył Schuschniggowi pożegnalną w i z y t ę 26 lutego {AUAr,
jw., nr 327), po czym jednak pozostawał nadal w Austrii juz jako osooa
Prywatna do 11 marca, kiedy wezwano go do Berlina (zob. o tym zakończe­
nie jego notatek: H G S , s. 379 i nast.).
195
 cono, aby z a ż ą d a ł od Schuschnigga o d ł o ż e n i a g ł o s o w a n i a i z m i a n y
jego w a r u n k ó w , a w razie g d y b y o d m ó w i ł , a b y z a p o w i e d z i a ł n i e ­
miecką i n t e r w e n c j ę zbrojną. S e y s s - I n ą u a r t miał zażądać tej inter­
w e n c j i telegraficznie w i m i e n i u h i t l e r o w c ó w a u s t r i a c k i c h
Schuschniggowi p r z e d ł o ż o n o ż ą d a n i a H i t l e r a n i e z w ł o c z n i e , z t e r ­
m i n e m n a j p i e r w do 12.00, a p ó ź n i e j do 14.00 godziny. B y ł o to
p r a w d z i w e u l t i m a t u m , poparte g r o ź b ą i n w a z j i . Ponadto w y s t ą p i ł o
z podobnymi żądaniami — t a k ż e w formie ultymatywnej — r ó w ­
n i e ż k i e r o w n i c t w o austriackiej N S D A P , coraz silniej p a n u j ą c e n a d
u b c ą Wiednia, j a k i i n n y c h miast, gdzie, j a k n p . w S t y r i i , doszło
j u ż do r e w o l t y przeciw r z ą d o w i i do faktycznego o b j ę c i a w ł a d z y
przez m i e j s c o w y c h h i t l e r o w c ó w . R z ą d p o w o ł a ł w p r a w d z i e rezer­
w i s t ó w i m i l i c j ę F r o n t u O j c z y ź n i a n e g o , a t a k ż e o d d z i a ł y dostar­
czone przez z a k ł a d y W i e d n i a , ale odzew na te wezwania b y ł nie­
w i e l k i , a zachowanie się części t y c h o d d z i a ł ó w — niepewne, nie
m i a ł w i ę c m o ż n o ś c i skutecznego przeciwstawienia się demonstrac­
j o m . Policja w i e d e ń s k a w znacznym stopniu b y ł a r ó w n i e ż opano­
9 5
wana przez h i t l e r o w c ó w .
W obliczu t e j s y t u a c j i kanclerz m u s i a ł k a p i t u l o w a ć : o k o ł o godzi­
n y 14.00 plebiscyt z o s t a ł o d w o ł a n y . To j e d n a k j u ż H i t l e r o w i nie
w y s t a r c z a ł o . W ś c i e k ł o ś ć , k t ó r a go o g a r n ę ł a na w i a d o m o ś ć o zapo­
w i e d z i p l e b i s c y t u , s z u k a ł a w y ł a d o w a n i a . Przede w s z y s t k i m „ f u h -
r e r " p o d p i s a ł rozkaz do a r m i i o w p r o w a d z e n i u w ż y c i e „ P l a n u
O t t o " z t e r m i n e m : p o ł u d n i e dnia n a s t ę p n e g o , t j . 12 marca, godz.
12.00; zaznaczono t e ż , ż e g d y b y w k r a c z a j ą c e jednostki niemieckie
n a p o t k a ł y na terenie A u s t r i i W ł o c h ó w , m a j ą i c h p o t r a k t o w a ć jako
p r z y j a c i ó ł , natomiast g d y b y n a p o t k a ł y o d d z i a ł y c z e c h o s ł o w a c k i e —
n a l e ż y je u w a ż a ć za w r o g ó w
O p r ó c z H i t l e r a zaczął w y s t ę p o w a ć w c a ł e j t e j sprawie r ó w n i e ż
G ó r i n g , i t o w s p o s ó b bardzo energiczny. W y d a j e s i ę , że w t y m
w y p a d k u ś w i e ż o upieczony f e l d m a r s z a ł e k (awansowany do tej
s
• H G S , poszczególne protokoły dotyczące w y p a d k ó w 10 i 11 marca,
passim; G e h l , G o l d i n g e r , M i k o l e t z k y , jw., także T u r o k , s. 465
i nast.
»• Naoczni ś w i a d k o w i e stwierdzali, że już 11 marca coraz większa ilość
policjantów w i e d e ń s k i c h nakładała opaski hitlerowskie.
" G e h l , s. 188, w e d ł u g d o k u m e n t ó w norymberskich; znamienne, że
w tym momencie Hitler liczył się jeszcze z ewentualnością interwencji w ł o ­
skiej, a także obawiał się czechosłowackiej; w jednym i drugim wypadku
bezpodstawnie.
196
r a n g i 4 lutego) bardzo s i l n i e p r z y c z y n i ł się do zaostrzenia s y t u a c j i
i p o d ż e g a ł jeszcze i t a k j u ż wzburzonego H i t l e r a . G ó r i n g k i l k a r a ­
zy z r z ę d u r o z m a w i a ł telefonicznie z S e y s s - I n ą u a r t e m , k t ó r e m u
o ś w i a d c z y ł , że o d w o ł a n i e p l e b i s c y t u nie jest z a d o ś ć u c z y n i e n i e m
w y s t a r c z a j ą c y m i że B e r b n ż ą d a z k o l e i u s t ą p i e n i a Schuschnigga,
z t y m ż e prezydent M i k l a s m a jego w ł a ś n i e , S e y s s - I n ą u a r t a , m i a ­
n o w a ć kanclerzem. Ponadto, G ó r i n g w y d a ł w t y m sensie f o r m a l n y
rozkaz r ó w n i e ż attache w o j s k o w e m u Rzeszy w W i e d n i u , w s p o m ­
M
nianemu j u ż g e n e r a ł o w i M u f f o w i .
I Natomiast A u s w a r t i g e s A m t z a c h o w y w a ł się w t e j sprawie sto­
sunkowo n a j m n i e j a k t y w n i e : n o w o m i a n o w a n y m i n i s t e r R i b b e n ­
trop b y ł w t y c h dniach w L o n d y n i e , b y t a m f o r m a l n i e złożyć p e ł ­
n i o n ą do 4 lutego f u n k c j ę ambasadora Rzeszy w W i e l k i e j B r y t a n i i ,
a k i e r u j ą c y m i n i s t e r s t w e m z a s t ę p c z o b y ł y m i n i s t e r N e u r a t h ogra­
n i c z a ł się do w y s y ł a n i a i n s t r u k c j i do p l a c ó w e k Rzeszy w stolicach
mocarstw zachodnich i k o n t a k t ó w z przedstawicielami t y c h m o ­
carstw w B e r l i n i e ( k o n t a k t y t e z r e s z t ą u t r z y m y w a ł g ł ó w n i e
M
d y r e k t o r d e p a r t a m e n t u pobtycznego, Weizsacker ) . Oficjalna d y ­
plomacja Rzeszy nie u m i a ł a w ł ą c z y ć się do p r z e b i e g a j ą c y c h w t a ­
k i m tempie w y d a r z e ń i w t e d y jeszcze w a h a ł a się wobec t a k nie­
z w y k l e b r u t a l n y c h m e t o d w stosunku do p a ń s t w a b ą d ź co b ą d ź
10
uznawanego za o d r ę b n e , j a k i m b y ł a do tej c h w i b A u s t r i a °. W n i e ­
d ł u g i m czasie z r e s z t ą wahania te m i a ł y c a ł k o w i c i e z n i k n ą ć i W e i z ­
sacker oraz j e m u podobni u z n a l i te b r u t a l n e m e t o d y za swoje.
Wreszcie p o n o w n i e w y r u s z y ł z B e r b n a do W i e d n i a znany n a m
j u ż K e p p l e r , b y wszystkiego n a l e ż y c i e d o p i l n o w a ć .
M o ż n o ś c i stawienia o p o r u n a r a s t a j ą c e j g r o ź b i e i n w a z j i (na gra­
n i c y od s t r o n y B a w a r i i stwierdzono j u ż r u c h y w o j s k n i e m i e c k i c h )
r z ą d austriacki nie m i a ł . D o dyspozycji jego s t a ł o zaledwie k i l k a
t y s i ę c y l u d z i ; w c i ą g u 48 godzin m o ż n a b y ł o z m o b i b z o w a ć dalsze
25 t y s i ę c y z 350 d z i a ł a m i , a po p i ę c i u d n i a c h — jeszcze 50 t y s i ę c y ,
ze s ł a b y m i w s z a k ż e s i ł a m i p a n c e r n y m i i l o t n i c z y m i . Pewna, zresz­
t ą n i e w i e l k a , część k o r p u s u oficerskiego w y z n a w a ł a i d e o l o g i ę h i -
M
A D A P nr 370—371; po złożeniu odpowiedniego oświadczenia przez
Muffa, w Auswartiges Amt zarządzono, by sprawę tę zachować w najści­
ślejszej tajemnicy. „ _ _ . _ n l r o
Odnośne dokumenty w A D A P , jw., zob. nadto D B F P , jw., oraz F R U b ,
jw.; por. H e n d e r s o n , s. 122 i nast. AT-NAD
1 W
O tym świadczy zwłaszcza w y ż e j cyt. dok. nr 371 w A D A P .
297,
 m m o g ł a b y w c h o d z i ć w g r ę jeszcze t y l k o C z e c h o s ł o w a c j a , posiada­
t l e r o w s k ą . P o w a ż n y m n i e b e z p i e c z e ń s t w e m m o g ł y b y ć a k t y sa­
b o t a ż u ze s t r o n y l u d n o ś c i p o d l e g a j ą c e j rozkazom N S D A P .
Wszystkie austriackie s i ł y zbrojne, nawet p r z y u z u p e ł n i e n i u
wojska do m a k s i m u m , w sumie m o g ł y b y s t a w i a ć o p ó r przemocy
niemieckiej n a j w y ż e j przez d w i e doby, j a k z e z n a ł w procesie
G. Schmidta w r . 1947 p e ł n i ą c y od r . 1935 f u n k c j ę szefa sztabu
g e n e r a ł d y w i z j i (Feldmarschalleutnant) Jansa, k t ó r y m u s i a ł zresz­
t ą swoje stanowisko o p u ś c i ć w l u t y m 1938 na ż y c z e n i e H i t l e r a ,
I02
g d y ż znany b y ł ze swego p a t r i o t y z m u austriackiego .
Przeznaczone do i n w a z j i siły niemieckie s k ł a d a ł y się z p i ę c i u
d y w i z j i pieszych, k o r p u s u pancernego, w i e l u dalszych jednostek
i k i l k u p u ł k ó w lotniczych, w sumie 150—200 t y s i ę c y l u d z i
Uzbrojenie tego p o t ę ż n e g o ugrupowania, nazwanego V I I I a r m i ą ,
b y ł o na d o s y ć w y s o k i m poziomie, z w ł a s z c z a w dziedzinie b r o n i
pancernej i przede w s z y s t k i m lotniczej. Przewaga w i ę c a r m i i i n ­
w a z y j n e j b y ł a d r u z g o c ą c a . Stawienie o p o r u zbrojnego przez
A u s t r i a k ó w b y ł o b y w i ę c w ł a ś c i w i e s z a l e ń s t w e m i d a r e m n y m roz­
l e w e m k r w i , j a k k o l w i e k n i e k t ó r z y g e n e r a ł o w i e austriaccy u w a ż a l i ,
że o p ó r t e n n a l e ż a ł o j e d n a k s t a w i ć , b y s p r ó b o w a ć w y w o ł a ć z w r o t
w o p i n i i zagranicy, a w k a ż d y m razie b y m i e ć p o t e m t y t u ł m o r a l ­
m mocarstwa zachodnie do energicznego w y s t ą p i e n i a w B e r b n i e i że
n y narodu, k t ó r y nie p o d d a ł s i ę bez w a l k i . J e d n a k ż e te ostatnie
wywody pochodzą z lat j u ż powojennych i trudno mieć pewność,
czy t a k istotnie m y ś l a n o w t r a g i c z n y c h m a r c o w y c h dniach 1938
roku.
Austriaccy generałowie byliby skłonni stawić opór wkraczającej
armii niemieckiej tylko w wypadku, gdyby istniała jakaś pewność,
że nadejdzie, i to najdalej do 48 godzin, pomoc z e w n ę t r z n a . O t ó ż
w i d o k ó w na to nie b y ł o ż a d n y c h ! J e ż e l i , j a k to j u ż b y ł o wiadomo,
1 0 5
nie w y s t ą p i ł y b y za A u s t r i ą W ł o c h y , t o poza t y m ewentualnie
» i O tym: H G S , s. 220; por. L . J e d l i c k a , cyt. dz., s 172—173
J w o r a z
'°!.. -, G a w r o ń s k i , s. 497 i 513; ostatnio: P. B r o u c e k, Die
miiitarische Situation Osterreichs... W: N e c k — W a n d r u s z k a red
cyt. dz., s. 135 i nast.
1 0 3
Zob. L . J e d l i c k a , cyt. dz., s. 182, oraz M . Z g ó r n i a k , Przygoto­
wania wojenne hitlerowskich Niemiec w dobie „anschlussu" Austrii Ze­
szyty Naukowe U J " , s. 140, Hist. 17 (1966), s. 195. ' "
t y m H G S s 2 2 1 — 2 2 2 2 9 7 5 8 8 8 9
!™ 2 . ' - > > — S ; M . Z g ó r n i a k , jw., s. 196.
1 U S
Potencjał militarny Włoch był w tym czasie poważnie osłabiony
w wyniku zużycia materiału w czasie wojny w Afryce, a również wskutek
zaangażowania w wojnie domowej w Hiszpanii.
198
j ą c a stosunkowo l i c z n ą i bardzo n o w o c z e ś n i e u z b r o j o n ą a r m i ę ,
z d o ś ć s i l n y m l o t n i c t w e m b o j o w y m . A l e z jednej strony s t a ł e o g l ą ­
danie s i ę na to, co u c z y n i ą mocarstwa zachodnie, a z d r u g i e j w ł a s ­
ne t r u d n o ś c i w e w n ę t r z n e , m i a n o w i c i e coraz bardziej r o z p a l a j ą c y
się separatyzm sudecki — nie p o z w a l a ł y s p o d z i e w a ć s i ę czynnego
1 0 6
w y s t ą p i e n i a P r a g i . N i e w i a d o m o z r e s z t ą , czy l u d n o ś ć austriacka
p o w i t a ł a b y w k r a c z a j ą c y c h C z e c h ó w p r z y j a ź n i e j n i ż W ł o c h ó w , a co
do tego n a w e t ó w c z e s n y p o s e ł a u s t r i a c k i w R z y m i e , B e r g e r - W a l -
denegg, nie m i a ł w ą t p l i w o ś c i i sam p r z y z n a ł wobec Ciana w p a r ę
d n i p ó ź n i e j — że l u d n o ś ć t a s t r z e l a ł a b y , g d y b y c h o ć jeden żoł­
m
nierz w ł o s k i z n a l a z ł s i ę na terenie A u s t r i i . A u s t r i a c y w y r a ź n i e
193
. sympatyzowali z Niemcami sudeckimi i Czechów nie darzyb
sympatią. Także więc ta ewentualność odpadała.
Schuschnigg nie l i c z y ł raczej na pomoc P r a g i , a chyba t e ż w n i e ­
w i e l k i m s t o p n i u na w ł o s k ą ; ż e n i e m o ż e j e j o c z e k i w a ć , z d a w a ł
sobie s p r a w ę jeszcze p r z e d m a r c e m , m . i n . g d y p o w r ó c i ł z Berchtes­
108
gaden, j a k o ś w i a d c z y ł p o s ł o w i f r a n c u s k i e m u . A l e s p o d z i e w a ł się,
że p o d w p ł y w e m g r o ź n y c h w i a d o m o ś c i o b r u t a l n y m nacisku z B e r ­
l i n a i p r z y g o t o w a n i a c h w o j s k o w y c h Niemiec uda s i ę n a k ł o n i ć
w t e d y t a k ż e W ł o c h y p r z y ł ą c z ą s i ę do t a k i e j a k c j i . Z ł u d z e n i e m b y ł o
o c z y w i ś c i e , j e ś b Schuschnigg istotnie s ą d z i ł , ż e t o ostatnie b y ł o b y
możbwe.
Po p o ł u d n i u 11 marca k a n c l e r z z a w e z w a ł p o s ł ó w t r z e c h m o ­
carstw i p r o s i ł i c h o r a d ę oraz o s k ł o n i e n i e w ł a s n y c h r z ą d ó w do
i n t e r w e n c j i w B e r l i n i e . Ciano r o z m a w i a ł k i l k a k r o t n i e z M u s s o h -
n i m i w rezultacie o ś w i a d c z y ł , ż e W ł o c h y nie m o g ą w z i ą ć na siebie
o d p o w i e d z i a l n o ś c i , za j a k i e k o l w i e k r a d y : „ N i e c h Schuschnigg po­
109
s t ą p i w e d ł u g swego s u m i e n i a " ! Z L o n d y n u H a l i f a x odpowie­
dział, ż e n i e m o ż e d o r a d z a ć niczego, co n a r a z i ł o b y A u s t r i ę na n i e -
1 M
Ponadto Czechosłowacja musiała oglądać się na to, co mogłyby w da­
nym razie uczynić Węgry, a także i Polska.
1 , 7
C i a n o , s. 133 (14 I I I ) ; Berger-Waldenegg pozostał we Włoszech,
lękając się wrócić do Austrii.
1 M
F R U S , 1938/1, s. 393; tamże, s. 421, amerykański raport z 11 marca
stwierdzał: „Italian attitude evasive if not negative".
1 M
C i a n o , s. 130; G e h l , s. 188—189, przy czym w e d ł u g tego autora
Schuschnigg sam nie życzyłby sobie czynnej interwencji z zewnątrz.
199

b e z p i e c z e ń s t w o , przed k t ó r y m r z ą d J. K . M o ś c i nie m ó g ł b y A u s t r i i
użyczyć ochrony . n o
N a j s k ł o n n i e j s z a b y ł a b y m o ż e do d z i a ł a n i a Francja, ale t a m w ł a ś ­
nie w y b u c h ł d o s ł o w n i e w p r z e d d z i e ń ( t j . 10 marca) k r y z y s r z ą d o ­
w y . Gabinet Chautempsa u s t ą p i ł , a r o k o w a n i a nad u t w o r z e n i e m
nowego r z ą d u p r z e c i ą g a ł y się ( n o w y m p r e m i e r e m z o s t a ł p r z e c i w ­
n i k h i t l e r y z m u B l u m , ale dopiero po t r z e c h dniach). Dotychcza­
s o w y m i n i s t e r spraw zagranicznych, Delbos, teraz z a r z ą d z a j ą c y
ad interim s w o i m resortem, nie m ó g ł z d e c y d o w a ć s i ę na j a k i ś
energiczniejszy k r o k , z w ł a s z c z a że nie b y ł p e w n y niczyjego popar­
cia. Z a p r o s i ł j e d y n i e do siebie w tej sprawie ambasadora Rzeszy
w P a r y ż u , u s ł y s z a ł w s z a k ż e , iż sprawa niemiecko-austriacka jest
u l
s p r a w ą „ f a m i l i j n ą " do k t ó r e j n i k t t r z e c i nie m o ż e się m i e s z a ć .
W godzinach p ó ź n i e j s z y c h doszło jednak do w y s t ą p i e n i a amba­
sad francuskiej i b r y t y j s k i e j w B e r b n i e , k t ó r e s k i e r o w a ł y do A u s ­
wartiges A m t pisemne o s t r z e ż e n i a , z w r a c a j ą c e u w a g ę na niedo­
p u s z c z a l n o ś ć nacisku w y w i e r a n e g o na p a ń s t w o n i e p o d l e g ł e i na
m o g ą c e s t ą d w y n i k n ą ć „ n a j c i ę ż s z e n a s t ę p s t w a " z nie d a j ą c y m się
118
p r z e w i d z i e ć z a k o ń c z e n i e m . B y ł y to jednak t y l k o puste s ł o w a ,
o c z y m N i e m c y dobrze wiedzieli. A u s w a r t i g e s A m t u d z i e l i ł na­
s t ę p n e g o dnia odpowiedzi, w k t ó r e j o d r z u c i ł c a ł k o w i c i e sugestie
obu mocarstw i o k r e ś l i ł je j a k o n i e d o p u s z c z a l n ą i n g e r e n c j ę w spra­
U J
w i e d o t y c z ą c e j t y l k o Niemiec i A u s t r i i .
F r a n c u z i p r ó b o w a b w c i ą g n ą ć W ł o c h ó w do tej i n t e r w e n c j i : char­
ge d'ajjaires ambasady francuskiej w Rzymie, Blondel, zgłosił c h ę ć
p r z y b y c i a do Ciana w sprawie uzgodnienia stanowiska wobec w y ­
p a d k ó w austriackich. Ciano o d m ó w i ł p r z y j ę c i a go, o ś w i a d c z a j ą c ,
ż e w t e j sprawie W ł o c h y nie z a m i e r z a j ą niczego z n i k i m uzgad­
niać. Sam z a n o t o w a ł , że po sankcjach a n t y w ł o s k i c h odbudowa
» • D B F P , 3/1, nr 25; F R U S , jw., s. 421; Halifax próbował nieco ener­
giczniejszego tonu wobec bawiącego wtedy w Londynie Ribbentropa, ale
Chamberlain sprawę załagodził — zob. T a y l o r , s. 186; A D A P , jw., nr 353.
i " A D A P , jw., nr 346; poseł francuski w Wiedniu był bezradny: F R U S ,
jw., s. 415, 419; z Quai d'Orsay doradzono, by rząd austriacki grał na
zwłokę — tamże, s. 421.
i " A D A P , jw., nr 354—356; por. D B F P , jw., nr 49, oraz F R U S , jw.,
s. 425; H e n'd e r s o n, s. 123—124.
»» A D A P , jw., nr 366, por. WGD, jw., s. 482—484; ponadto Hitler udzie­
lił 12 marca znanemu dziennikarzowi angielskiemu Ward Price'owi wy­
wiadu, w którym odrzucił ingerencję obcą w sprawie Austrii — tamże,
s. 484-^86.
200
f r o n t u Stresy nie jest m o ż l i w a , c h o ć sytuacja w A u s t r i i nie jest
dla W ł o c h p r z y j e m n a . G d y z a ś tego samego dnia wieczorem nade­
szła do w ł o s k i e g o M S Z w i a d o m o ś ć o d y m i s j i Schuschnigga, Ciano
n
z a k o n k l u d o w a ł : UAustria indipendente non e piu *.
M i a n o w i c i e na skutek przekazanego do W i e d n i a przez Seyss-
- I n ą u a r t a ż ą d a n i a G ó r i n g a , b y Schuschnigg p o d a ł s i ę do d y m i s j i
wobec b e z n a d z i e j n o ś c i s y t u a c j i , kanclerz istotnie z d e c y d o w a ł się
u s t ą p i ć , co s t a ł o się k r ó t k o po godzinie 15.00. PodaU się t a k ż e do
d y m i s j i i n n i c z ł o n k o w i e gabinetu, z w y j ą t k i e m Seyss-Inquarta,
k t ó r y u r z ę d o w a ł n a d a l i w s w o i m — teraz n a j w a ż n i e j s z y m —
resorcie spraw w e w n ę t r z n y c h z p o d p o r z ą d k o w a n ą m u p o b c j ą za­
p e w n i a ł p e ł n ą s w o b o d ę d z i a ł a n i a k r a j o w y m organizacjom h i t l e ­
rowskim "'.
G ó r i n g z a ż ą d a ł t a k ż e , j a k wspomniano w y ż e j , b y n o w y m k a n ­
clerzem został S e y s s - I n ą u a r t i b y jego gabinet s k ł a d a ł s i ę z samych
h i t l e r o w c ó w . Z n ó w przez c a ł e p o p o ł u d n i e t r w a ł y r o z m o w y telefo­
niczne m i ę d z y B e r l i n e m a W i e d n i e m , g ł ó w n i e m i ę d z y G ó r i n g i e m
a Seyss-Inąuartem C h o d z i ł o o to, b y prezydent M i k l a s j a k n a j ­
szybciej m i a n o w a ł kanclerzem d e s y g n o w a n ą przez B e r b n osobę.
J e d n a k ż e prezydent nie c h c i a ł d z i a ł a ć p o d naciskiem i s z u k a ł i n ­
nego k a n d y d a t a na kanclerza, n i k t w s z a k ż e nie c h c i a ł w z i ą ć na
siebie tego brzemienia. G r o ź b y ze s t r o n y G ó r i n g a , nie o s z c z ę d z a ­
j ą c e samego prezydenta A u s t r i i , s t a w a ł y się coraz ostrzejsze.
W k o ń c u g e n e r a ł M u f f , na w y r a ź n y rozkaz G ó r i n g a , u d a ł s i ę
o 18.45 do prezydenta i p o s t a w i ł m u u l t i m a t u m :
Jeżeli feldmarszałek Góring do godziny 19.30 nie otrzyma wiadomości
o mianowaniu Seyss-Inquarta kanclerzem, wtedy wkroczy 200 tysięcy l u ­
dzi, stojących w pogotowiu na granicy. Prezydent poniesie odpowiedzial-
, ność za skutki swojej odmowy . 1 1 7
M i m o to o d w a ż n y szef p a ń s t w a nie u g i ą ł się i z a c h o w a ł swoje
odmowne stanowisko.
i " C i a n o , s. 131; por. F R U S , jw.. s. 424; D B F P , jw., nr 43.
"5 Zob.: G o l d i n g e r , s. 249; T u r o k , cyt. dz., s. 467—468, S c h u ­
s c h n i g g , cyt. dz., s. 394 i nast. «.„»..tut
" • M a t e r i a ł ogłoszono w H G S , s. 459-469; por. nadto E i c h s t a d t ,
s. 392 i nast.; F u n d e r , s. 309—311; L u d w i g , s. 217—227.
1 1 7
Raport Muffa z 12 marca, złożony w poselstwie Rzeszy: A D A P . jw.,
nr 371.
201
 Schuschnigg w y g ł o s i ł o godzinie 19.30 w z r u s z a j ą c e p r z e m ó w i e ­
H i t l e r o w i i G ó r i n g o w i to z r e s z t ą nie p r z e s z k a d z a ł o . H i t l e r w y ­
nie przez radio, o charakterze p o ż e g n a l n y m . Z a w i a d o m i ł s p o ł e ­
s ł a ł swego s t a ł e g o emisariusza ( k t ó r y b y ł z i ę c i e m k r ó l a w ł o s k i e g o ) ,
c z e ń s t w o o u l t i m a t u m Rzeszy i o k o n i e c z n o ś c i u n i k n i ę c i a p r z e l e w u
księcia F i b p a Heskiego, do W ł o c h z l i s t e m do Mussoliniego, w y ­
k r w i ; w o j s k o austriackie o t r z y m a ł o rozkaz niestawiania oporu
jaśniającym całą sytuację w Austrii, tak jak ją widziano w Ber­
w k r a c z a j ą c y m siłom niemieckim. Zawiadomił też, że ustanowiony
linie, o s k a r ż a j ą c y m Schuschnigga o n i e l o j a l n o ś ć i z d r a d ę i zapo­
będzie n o w y rząd w e d ł u g życzeń z Berlina, i zakończył: „Niech
w i a d a j ą c y m konieczność wprowadzenia ładu i p o r z ą d k u w Austrii, i n
Bóg ochrania A u s t r i ę ! " . W z m i a n k a o u l t i m a t u m , j a k k o l w i e k
ale n i e w s p o m i n a j ą c y m o zamiarze aneksji. P r z y t y m H i t l e r u r o ­
118
p r a w d z i w a , w y w o ł a ł a w ś c i e k ł o ś ć w B e r h n i e i g o r ą c z k o w e zaprze­
czyście g w a r a n t o w a ł n i e n a r u s z a l n o ś ć w ł o s k i e j g r a n i c y w T y r o l u .
czenia. P r z y c z y n i ł a się t e ż n i e w ą t p b w i e do zgotowania b y ł e m u
K s i ą ż ę H e s k i m ó g ł o godz. 21.00 r o z m a w i a ć z M u s s o l i n i m i Cianem.
k a n c l e r z o w i c i ę ż k i e g o losu: odcięcia o d ś w i a t a na c a ł y c h d ł u g i c h
„ D u c e " kazał odpowiedzieć Hitlerowi, że „Włochy śledzą w y p a d k i m
l
siedem lat .
z a b s o l u t n y m spokojem" " . B y ł o to ostatnie zapewnienie potrzeb­
Prezydent M i k l a s u s t ą p i ł w k o ń c u przed naciskiem i około p ó ł ­
ne H i t l e r o w i , b y m u d a ć poczucie z u p e ł n e j swobody d z i a ł a n i a .
nocy m i a n o w a ł S e y s s - I n ą u a r t a kanclerzem, z a t w i e r d z a j ą c przed­
A l e j u ż nieco w c z e ś n i e j , o 20.45, w y d a ł on rozkaz wkraczania
łożoną m u l i s t ę c z ł o n k ó w r z ą d u , złożoną g ł ó w n i e z h i t l e r o w c ó w .
do A u s t r i i n a s t ę p n e g o dnia (12 marca) o ś w i c i e . D a r e m n i e w ś r o d ­
N o w y kanclerz z a t r z y m a ł t a k ż e t e k ę spraw w e w n ę t r z n y c h , a se­
k u nocy M u f f i S e y s s - I n ą u a r t p r ó b o w a b w s t r z y m a ć w y k o n a n i e
k r e t a r i a t stanu dla b e z p i e c z e ń s t w a p r ó b o w a ł p o w i e r z y ć dotychcza­
tej decyzji. Odpowiedziano i m telefonicznie, że zahamowanie roz­
sowemu jego k i e r o w n i k o w i S k u b l o w i , k t ó r y jednak m u s i a ł u s t ą p i ć
p o c z ę t e j a k c j i n i e jest m o ż l i w e . G ó r i n g o p i e r a ł s i ę na s f a ł s z o w a ­
zaraz n a s t ę p n e g o dnia na polecenie p r z y b y ł e g o do W i e d n i a szefa
n y m , t j . faktycznie n i g d y nie w y s ł a n y m telegramie S e y s s - I n ą u a r t a , U 3
p o l i c j i Rzeszy, o s ł a w i o n e g o H i m m l e r a . K a n c l e r z c h c i a ł r ó w n i e ż
z a w i e r a j ą c y m p r o ś b ę do r z ą d u Rzeszy o w y s ł a n i e a r m i i niemiec­
z a t r z y m a ć w r z ą d z i e Schmidta jako m i n i s t r a s p r a w zagranicznych,
k i e j do A u s t r i i „ w celu zapewnienia p o r z ą d k u " . S e y s s - I n ą u a r t j a ­
t e n jednak j a k o p r z y j a c i e l Schuschnigga zdecydowanie o d m ó w i ł .
k o b y kategorycznie o d m ó w i ł w y s ł a n i a takiego telegramu, k t ó r e g o
Resort t e n o b j ą ł w i ę c — z r e s z t ą t y l k o na d w a d n i , g d y ż p o t e m
tekst p o d y k t o w a n o m u z B e r b n a . G ó r i n g u ż y ł t u w y s ł a n e g o do
austriackie M S Z u l e g ł o l i k w i d a c j i — n i e j a k i W i l h e l m W o l f f
Wiednia K e p p l e r a (nie b y ł o n A u s t r i a k i e m ) , k t ó r e m u polecił, aby
w y w a r ł nacisk na S e y s s - I n ą u a r t a , gdy z a ś i to nie d a w a ł o w y n i k u , A u s t r i a m i a ł a w i ę c s w ó j p i e r w s z y r z ą d narodowosocjabstyczny,
K e p p l e r zwyczajnie s k ł a m a ł i p o i n f o r m o w a ł G ó r i n g a , że ma u s t n ą k t ó r y w m n i e m a n i u jego c z ł o n k ó w m i a ł i s t n i e ć o d t ą d bez prze­
zgodę szkód jako a p r o b o w a n y i popierany przez B e r l i n . Nader szybko
jednak nadzieje t e z o s t a ł y b r u t a l n i e p r z e k r e ś l o n e .
H i t l e r o w c y austriaccy n i e p r a g n ę b m i a n o w i c i e a ż t a k g o r ą c o
o b e c n o ś c i a r m i i n i e m i e c k i e j i r z ą d ó w w p r o s t z B e r l i n a . Chcieb sa­
m i o b j ą ć w ł a d z ę w A u s t r i i i s p r a w o w a ć j ą w p r a w d z i e w porozu­ m
Tekst: W G D , jw., s. 446—447, oraz S. V e r o s t a , Die internationale
m i e n i u z B e r l i n e m , ale j e d n a k samodzielnie, bez s t a ł e g o nadzoru Stellung Osterreichs 1938 bis 1947 (Wien 1947), s. 24—25; przekład: ZD, nr
5—6/1938, poz. 31.
i k o m e n d y . M i a ł o z a ś b y ć inaczej! 1 2 2
Sch. został najpierw uwięziony w Wiedniu, gdzie przebywał do 1939,
potem w obozach koncentracyjnych, najdłużej w Dachau, co prawda, dzięki
opiece Mussoliniego, na w y j ą t k o w y c h warunkach; w 1945 przewieziony do
Tyrolu wraz z grupą innych wybitnych więźniów, został tam w maju 1945
"8 Tekst: A D A P , jw., nr 352; por. C i a n o , s. 131 (wysłannik prosił
o przyjęcie u Mussoliniego 11 marca o godz. 21); por. W i s k e m a n n , uwolniony przez A m e r y k a n ó w ; jego w ł a s n a opowieść o tych przejściach:
R B A, s. 98—99; G e h l , s. 190. HGS, s. 438 i nast.
m
1 1 9
C i a n o , jw., niemniej ambasada Rzeszy w Rzymie doniosła 12 mar­ Skład rządu S . - L : W G D , jw., s. 450-451; por. G o l d i n g e r , s. 251;
ca, ze Ciano był przygnębiony wypadkami: A D A P , jw., nr 361. obszerniej H . L . M i k o 1 e t z k y, s. 385 i nast.
1 2 0
Zob. przyp. 116; ó w faktycznie przez samego Seyss-Inąuarta nigdy Nazwisko to piszą rozmaicie: Wolff lub Wolf; b y ł to działacz kato­
me wysłany telegram znalazł się jednak w aktach Auswartiges Amt — lickiego skrzydła „narodowej opozycji"; jako figurę bez znaczenia określa
zob. A D A P , jw., nr 358 i tamże (s. 474) u w a g ę redakcji. go G a w r o ń s k i (s. 537).

203
202
 7 pewne, czy w d n i u t y m j u ż p o w z i ą ł o s t a t e c z n ą d e c y z j ę . Istnieje
Zgodnie z rozkazem o ś w i c i e dnia 12 marca o d d z i a ł y niemieckie
p r z e k r o c z y ł y granice A u s t r i i i r o z p o c z ę ł y szybki p o c h ó d — przede
w s z y s t k i m j e d n o s t k i zmotoryzowane i pancerne. R ó w n o c z e ś n i e na
lotniskach a u s t r i a c k i c h z a c z ę ł y l ą d o w a ć bombowce g ó r i n g o w s k i e j
L u f t w a f f e . Stosownie do i n s t r u k c j i , w o j s k o austriackie nigdzie nie
s t a w i a ł o oporu. Policja z a ś c z y m p r ę d z e j n a ł o ż y ł a opaski ze swa­
s t y k ą . O d d z i a ł y a u s t r i a c k i c h h i t l e r o w c ó w , formacje S A i SS, k t ó r e
j u ż wieczorem 11 marca o b s a d z i ł y g ł ó w n e b u d y n k i r z ą d o w e
w W i e d n i u i radiostacje, z a c z ę ł y a r e s z t o w a ć znanych p r z e c i w n i ­
k ó w narodowego socjabzmu N i e w i e l u t y l k o l u d z i dotychczaso­
wego systemu z d o ł a ł o uciec za g r a n i c ę , w ś r ó d n i c h w d o w a po
Dollfussie z d z i e ć m i oraz p r z y w ó d c a F r o n t u O j c z y ź n i a n e g o , Z e r -
natto. N i e k t ó r z y szukab a z y l u w poselstwach p a ń s t w obcych
w W i e d n i u . N a ogół j e d n a k w y p a d k i t o c z y ł y s i ę w t a k o s z a ł a m i a ­
j ą c y m tempie, ż e c i , k t ó r z y m i e l i s i ę czego o b a w i a ć , pozostab na
miejscu i d a b s i ę z a s k o c z y ć . O s ł a w i o n y H i m m l e r w ś l a d za w k r a ­
c z a j ą c y m i o d d z i a ł a m i w o j s k o w y m i Rzeszy w y s ł a ł n a t y c h m i a s t do
A u s t r i i liczne o d d z i a ł y p o b c y j n e i przede w s z y s t k i m sfory agen­
t ó w Gestapo, k t ó r z y p r z y w i e ź h ze s o b ą gotowe j u ż spisy p r z e c i w ­
n i k ó w narodowego socjalizmu. O d 12 marca r o z p o c z ę ł a s i ę fala
aresztowań, która objęła: monarchistów, działaczy Frontu Ojczyź­
nianego, s o c j a l i s t ó w , k o m u n i s t ó w oraz Ż y d ó w , p r z y c z y m n i e u n i k ­
n ą ł aresztowania t a k ż e przedstawiciel austriackiej b n u s ł a w n e g o
d o m u bankierskiego, R o t h s c h i l d . 1!6
H i t l e r , k t ó r y śledził r o z w ó j w y p a d k ó w a u s t r i a c k i c h z B a w a r i i ,
z d e c y d o w a ł s i ę w ś l a d za s w o j ą a r m i ą o d w i e d z i ć swe rodzinne
miasto B r a u n a u n a d I n n e m , a n a s t ę p n i e p r z y b y ć do W i e d n i a j a k o
n o w y w ł a d c a . D n i a 12 marca z j e c h a ł n a j p i e r w do stobcy A u s t r i i
G ó r n e j , L i n z u , gdzie p o w i t a ł go S e y s s - I n ą u a r t jako szef r z ą d u
austriackiego, d e k l a r u j ą c w s p ó l n o t ę i d e o l o g i c z n ą o b u p a ń s t w nie­
m i e c k i c h , ale nie j e d n o ś ć p o b t y c z n ą . H i t l e r w t y m momencie
jeszcze n i e w s p o m n i a ł o w ł ą c z e n i u A u s t r i i do Rzeszy; nie jest
»» Zeznania ówczesnego szefa policji Skubią: H G S , s. 326; por. H . L .
M i k o l e t z k y , cyt. dz., s. 386 i nast.; G . B r o o k-S h e p h e r d, cyt dz.,
s. 182 i nast.; G a w r o ń s k i , s. 535 i nast.
I M
Baron Louis von Rothschild mógł w y k u p i ć się z perspektywy obozu
koncentracyjnego astronomiczną s u m ą — S h i r e r , s. 477.
204
domniemanie, ż e zrazu z a m i e r z a ł z a d o w o b ć s i ę u n i ą p e r s o n a l n ą
czy t e ż raczej r e a l n ą , ale z zachowaniem poza t y m p a ń s t w o w e j
m
o d r ę b n o ś c i austriackiej .
L u d n o ś ć L i n z u z g o t o w a ł a w s z a k ż e H i t l e r o w i t a k owacyjne p o ­
w i t a n i e ( n i e w ą t p l i w i e z u d z i a ł e m ś c i ą g n i ę t y c h z z e w n ą t r z agitato­
r ó w ) , ż e m i a ł o t o j a k o b y w p ł y n ą ć na d e c y z j ę c a ł k o w i t e g o w ł ą c z e ­
nia. N a t o z r e s z t ą o d d a w n a naciskah czołowi d z i a ł a c z e h i t l e r o w ­
skiej Rzeszy z G ó r i n g i e m i Goebbelsem na czele.
S e y s s - I n ą u a r t , o k t ó r y m zgodnie t w i e r d z i h r ó ż n i w y s t ę p u j ą c y
po w o j n i e w procesie przeciw S c h m i d t o w i p o b t y c y okresu S c h u ­
m
schnigga, ż e b y ł za u t r z y m a n i e m o d r ę b n o ś c i austriackiej , m u s i a ł
p o d p o r z ą d k o w a ć s i ę w o b H i t l e r a . N a j e g o polecenie p r z y g o t o w a ł
w p o ł u d n i e 13 marca u s t a w ę s t w i e r d z a j ą c ą , ż e A u s t r i a jest k r a j e m
Rzeszy N i e m i e c k i e j (Osterreich ist ein Land des Deutschen Rei-
ches), k t ó r y t o k r o k m i a ł z n a l e ź ć potwierdzenie w w y z n a c z o n y m
na d z i e ń 10 k w i e t n i a plebiscycie. R ó w n o c z e ś n i e H i t l e r p o d p i s a ł
w L i n z u u s t a w ę Rzeszy, a k c e p t u j ą c ą p o w y ż s z ą u s t a w ę austriac­
k ą "°. T a k w i ę c w godzinach p o p o ł u d n i o w y c h 13 marca 1938 t a k ż e
f o r m a l n i e z o s t a ł o p r z e k r e ś l o n e istnienie A u s t r i i j a k o o d r ę b n e g o
państwa.
T u m o ż n a d o d a ć , w y b i e g a j ą c w p ó ź n i e j s z y nieco okres, ż e j u ż
w k w i e t n i u 1938 zniesiono s a m ą n a z w ę „ A u s t r i a " (Osterreich),
w p r o w a d z a j ą c n a j e j miejsce „ M a r c h i ę W s c h o d n i ą " (Ostmark);
k r a j podzielono na p r o w i n c j e , j a k w Rzeszy, p o d n a z w ą Reichsgau;
d o t y c h c z a s o w ą A u s t r i ę G ó r n ą nazwano Oberdonau, a A u s t r i ę D o l ­
130
n ą — Niederdonau .
A l e w r ó ć m y do w y d a r z e ń z t r a g i c z n y c h d n i m a r c o w y c h 1938.
H i t l e r w j e c h a ł t r i u m f a l n i e 14 marca do W i e d n i a i t a m w s w y m
1 1 7
T a k twierdzą niemal wszyscy autorzy — G o l d i n g e r , s. 274, G e h 1,
s. 194 itd.; pierwsze spotkanie Hitlera z S e y s s - I n ą u a r t e m w Linzu ś w i a d ­
czyłoby o tym również ; zob. G . B r o o k-S h e p h e r d, cyt. dz., s..191.
1 1 8
Jw., Seyss-Inąuart w wywiadzie udzielonym prasie angielskiej także
mówił o'utrzymaniu samodzielnej Austrii: F R U S , jw., s. - „_, . 4 2 7
T l T
"> Tekst: WGD, jw., s. 460-461, także ZD, jw., poz. 33—34; W G D i czę­
ściowo w ZD teksty przemówień Hitlera z 12—14 marca. Por. L . J e d 11 c K a,
Verfassung- u. Verwaltungsprobleme 1938—1955. W: Die Entwicklung d.
Verfassung Osterreichs (Graz 1963), s. 120 i nast.
1 M
Tamże; nadto E . Z ó l l n e r , Geschichte Osterreichs (Wien 1963), s. 525;
G o l d i n g e r , s. 257; H . L . M i k o l e t z k y , cyt. dz., s. 421.
205
 n o w y m p r z e m ó w i e n i u o b w i e ś c i ł u t w o r z e n i e „ W i e l k i c h Niemiec",
o k r e ś l a j ą c w ł ą c z e n i e A u s t r i i do Rzeszy j a k o r e a l i z a c j ę d ą ż e ń w s z y ­
stkich N i e m c ó w i Austriaków...
N i e b a w e m zaczęła się stopniowa l i k w i d a c j a o d r ę b n o ś c i austriac-
' k i e j . Prezydent M i k l a s o d m ó w i ł S e y s s - I n ą u a r t o w i podpisania
wspomnianej w y ż e j u s t a w y o w ł ą c z e n i u A u s t r i i do Rzeszy, ale
z d e c y d o w a ł się na i n n y k r o k : z r z e k ł s i ę w y k o n y w a n i a f u n k c j i g ł o ­
w y p a ń s t w a , przez co kanclerz m ó g ł f u n k c j ę t ę o b j ą ć z a s t ę p c z o ,
zgodnie z d o t ą d jeszcze o b o w i ą z u j ą c ą k o n s t y t u c j ą A u s t r i i , i w t y m
charakterze ogłosił u s t a w ę .
Gabinet k i e r o w a n y przez S e y s s - I n ą u a r t a f o r m a l n i e i s t n i a ł do
20 maja, ale coraz to u b y w a ł o k t ó r e ś m i n i s t e r s t w o , a pierwsze, j u ż
15 marca, z n i k n ę ł o austriackie M S Z . W o j s k o austriackie z o s t a ł o
d e k r e t e m H i t l e r a w ł ą c z o n e do sił z b r o j n y c h Rzeszy i n i e b a w e m
z n i k n ę ł y wprowadzone przez Dollfussa m u n d u r y d a w n e j a r m i i ce­
sarskiej, z a s t ą p i o n e przez m u n d u r W e h r m a c h t u . Wycofano w a l u t ę
austriacką, zastępując ją m a r k ą niemiecką, przy czym mający w y ­
sokie p o k r y c i e szyling b y ł w y m i e n i a n y po nader n i e k o r z y s t n y m
m
kursie (1 M = 1,50 S ) . O c z y w i ś c i e , pozbawiona o d d a w n a z ł o t a
i d e w i z Rzesza z a b r a ł a skarbiec B a n k u A u s t r i i do B e r h n a , a nie
b r a k ł o z g r y ź l i w y c h u w a g , ż e w y p r a w a po t o „ z ł o t e r u n o " b y ł a
j e d n ą z g ł ó w n y c h p r z y c z y n Anschlussu.
Zaraz p o t e m poselstwa austriackie za g r a n i c ą z o s t a ł y z l i k w i d o ­
wane; gmachy i c h i a r c h i w a oraz p e w n ą część personelu prze­
jęło h i t l e r o w s k i e M S Z , j e d n a k ż e n i e k t ó r z y p o s ł o w i e w o l e l i pozo­
s t a ć za g r a n i c ą na emigracji, s ł u s z n i e o b a w i a j ą c się o s w ó j los,
g d y ż istotnie w ś r ó d aresztowanych przez Gestapo z n a l a z ł o się bar­
dzo w i e l u p r a c o w n i k ó w austriackiej s ł u ż b y d y p l o m a t y c z n e j . 13S
W y z n a c z o n y na 10 k w i e t n i a 1938 plebiscyt d a ł o c z y w i ś c i e zgod­
n y z z a r z ą d z e n i a m i w y n i k : 9 9 % na rzecz p o ł ą c z e n i a z R z e s z ą ! Jak­
k o l w i e k p o s t r o n n i obserwatorzy zawsze t w i e r d z i l i , ż e w A u s t r i i
znaczna w i ę k s z o ś ć l u d n o ś c i jest w gruncie rzeczy o b o j ę t n i e na-
« Poszczególne dekrety: WGD, jw., s. 462 i nast.; także ZD, jw., poz.
p o r H L
m rf \' \ .V - M i k d l e t z k y , cyt. dz., s. 393 i nast., oraz s. 407.
"« Berlin zgłosił wycofanie Austrii z Ligi Narodów: WGD, jw. s 488-
S y e r o s t a , cyt. dz., s. 29-31; por. W a l t e r s, s. 770; nadto S. B o r a ­
t y ń s k i , Anschluss a Liga Narodów. SM, 1959 nr 9, s 41—62 i t e n ż e
uorona suwerenności małych państw w praktyce stosunków międzynaro­
dowych (Warszawa 1959), s. 120 i nast.
206
stawiona wobec h a s e ł propagandy z j a k i e j k o l w i e k strony, a g ł o ­
1 3 3
suje raczej za t y m , k t o w danej c h w i b d z i e r ż y w ł a d z ę , s ą d z i ć
"można, ż e ó w w y n i k , w p r a w d z i e silnie przesadzony w o f i c j a l n y c h
obliczeniach, m ó g ł j e d n a k w p e w n y m s t o p n i u w s k a z y w a ć na i s t o t ­
n y n a s t r ó j p o w a ż n e j części A u s t r i a k ó w . Schuschnigg nie b y ł po­
p u l a r n y , jego u p a d k u z b y t n i o nie ż a ł o w a n o , a d e c y d o w a ć z d a w a ł y
się nadzieje polepszenia s y t u a c j i gospodarczej, k t ó r e s p o w o d o w a ł y ,
że n a w e t r o b o t n i c y m o g l i w d u ż e j części g ł o s o w a ć „ z a " w d n i u
10 k w i e t n i a . Spodziewano się, ż e z n i k n i e bezrobocie, co propaganda
h i t l e r o w s k a stale o b i e c y w a ł a , ż e p r z e m y s ł o t r z y m a n o w e z a m ó ­
w i e n i a , ż e o ż y w i s i ę r u c h h a n d l o w y . C z ę ś c i o w o nadzieje te s p e ł ­
n i ł y s i ę istotnie, j a k k o l w i e k za c e n ę coraz w i ę k s z e g o ograniczania
134
w o l n o ś c i ducha, pod r o s n ą c y m t e r r o r e m g e s t a p o w s k i m . Z n a c z n ą
r o l ę o d e g r a ł o proanschlussowe nastawienie h i e r a r c h i i k o ś c i e l n e j ,
k t ó r a w b r e w powszechnym oczekiwaniom zaleciła k a t o l i k o m po­
135
z y t y w n y stosunek do n o w e j s y t u a c j i . S ą d z o n o mianowicie, ż e
z w i ę k s z e n i e się teraz l i c z b y k a t o b k ó w w Rzeszy z m u s i B e r l i n do
z m i a n y k u r s u wobec k a t o l i c y z m u w o g ó l e .
A u s t r i a c k i c h h i t l e r o w c ó w s p o t k a ł y n i e b a w e m t a k ż e osobiste
rozczarowania. W p r a w d z i e po r o z w i ą z a n i u ostatniego gabinetu
austriackiego w d n i u 20 maja n i e k t ó r z y b y l i m i n i s t r o w i e uzyskab
r ó ż n e w y ż s z e funkcje w h i e r a r c h i i p a r t y j n e j i n o w e j p a ń s t w o w e j ,
w t y m S e y s s - I n ą u a r t o t r z y m a ł t y t u ł „ n a m i e s t n i k a Rzeszy"
(Reichsstatthalter) dla A u s t r u , ale p r z e w a ż n i e k i e r o w n i c t w o i u r z ę ­
dów państwowych, i placówek partyjnych obejmowali przysłani
z Rzeszy funkcjonariusze, z K e p p l e r e m na czele. A u s t r i a c y coraz
1 3 8
m n i e j znaczyli w A u s t r i i .
D z i ę k i w ł ą c z e n i u A u s t r i i t e r y t o r i u m Rzeszy z w i ę k s z y ł o się z do­
tychczasowych 470 544 km* do 554 582, a l u d n o ś ć w z r o s ł a z o k r ą g ł o
68 m i l i o n ó w do 74,86. Obszar Rzeszy b y ł teraz w i ę k s z y n i ż
2
w r. 1914 (540 857 k m ) . N i e m c y s t a ł y s i ę obecnie po ZSRR n a j -
1 8 8
Określenie G a w r o ń s k i e g o (s. 494) jest może trochę przesadne.
1 8 4
O tym cyt. dzieła F u n d ę r , G o l d i n g e r , J e d l i c k a , Miko­
l e t z k y , oraz F . E n g e 1-J a n o s i, Bemerkungen zur ósterreichischen Wi-
derstandsbewegung. W: t e g o ż autora Geschichte auf dem Ballhausplatz
(Graz 1963), s. 265 i nast.
1 3 8
G o l d i n g e r , s. 253 i nast.; por. ZD, jw., poz. 45—48.
1 , 8
Komisarzem dla „ujednolicenia" został mianowany pochodzący z Nad­
renii niejaki Biirckel — G o l d i n g e r , s. 257.
207
 rozleglejszym p a ń s t w e m europejskim, wyprzedzając Francję
(551 tys.) i H i s z p a n i ę (504 tys.), od k t ó r y c h dotychczas b y ł y m n i e j ­
sze. Pod w z g l ę d e m l u d n o ś c i Rzesza t a k ż e poprzednio z a j m o w a ł a
m
po ZSRR drugie miejsce .
Wzrost l i c z b y l u d n o ś c i o bbsko siedem m i l i o n ó w o z n a c z a ł zara­
zem wzrost p o t e n c j a ł u m i b t a r n e g o o 15—20 d y w i z j i , k t ó r y c h
uzbrojenie z a l e ż a ł o j e d y n i e od w y d a j n o ś c i p r z e m y s ł u zbrojenio­
wego Rzeszy, p r a c u j ą c e g o w coraz szybszym tempie i m o g ą c e g o
istotnie w stosunkowo s z y b k i m czasie d o s t a r c z y ć wszystkiego, co
13a
potrzebne dla n o w y c h o b y w a t e l i Grossdeutsches Reich , t j . Rze­
szy W i e l k o n i e m i e c k i e j , j a k teraz z a c z ę t o n a z y w a ć p o w i ę k s z o n e
Niemcy.
P r z y ł ą c z e n i e A u s t r i i p r z y n i o s ł o Rzeszy p o w a ż n e k o r z y ś c i gospo­
darcze w postaci d o s y ć dobrze rozbudowanego p r z e m y s ł u austriac­
kiego i p e w n y c h z a s o b ó w n a t u r a l n y c h . J e ż e l i N i e m c y p r o d u k o w a ł y
w r. 1937: w ę g l a kamiennego 184 m b i , a b r u n a t n e g o 185 m i n t o n ,
dalej s u r ó w k i ż e l a z a 16 m i n t o n i stab 19,8 m i n t o n , t o obecnie
d o ł ą c z y ł y się t u zasoby austriackie. A u s t r i a w y d o b y w a ł a w l a t a c h
1935—1937 p r z e c i ę t n i e : w ę g l a kamiennego t y l k o 243 tys. t o n , ale
brunatnego 3,1 m i n , r u d y ż e l a z n e j w 1937 r . 1,9 m i n , w y t a p i a ł a
s u r ó w k i ż e l a z a 389 tys. t o n i stab 650 tys. t o n . P a r k k o l e j o w y Rze­
szy w z r ó s ł o k r ą g ł o o 10%, ilość s a m o c h o d ó w osobowych o 1 6 %
138
(200 tys. sztuk) i c i ę ż a r o w y c h o 1 8 % (60 tys. s z t u k ) . J e ż e l i za­
t e m w g ó r n i c t w i e j e d y n y m p o w a ż n i e j s z y m wzbogaceniem s i ę b y ł a
pozycja w ę g l a brunatnego, w y r a ż a j ą c a się w z r o s t e m o 10%, za t o
dla c e l ó w w o j e n n y c h ogromne znaczenie m i a ł wzrost d o s y ć po­
w a ż n y (16%—18%) liczby s a m o c h o d ó w .
Strategiczne p o ł o ż e n i e Rzeszy u l e g ł o znacznej p o p r a w i e z p u n k ­
t u widzenia jej p l a n ó w agresywnych. Mianowicie zagarnięcie
A u s t r i i p o z w o b ł o przede w s z y s t k i m u c h w y c i ć niejako w kleszcze
n a s t ę p n y obiekt agresji, t j . C z e c h o s ł o w a c j ę . Dotychczasowa g r a ­
nica n i e m i e c k o - c z e c h o s ł o w a c k a , m i e r z ą c a przed Anschlussem
1545 k m , obecnie p r z e d ł u ż y ł a się do 2103, przez co niebezpiecznie
z w i ę k s z y ł się i t a k j u ż n i e k o r z y s t n y w s p ó ł c z y n n i k nacisku z e w n ę ­
trznego, a poza t y m na miejscu t a k bardzo n i e g r o ź n e g o s ą s i a d a od
Włochy miały wtedy 43 min mieszkańców, Francja 42, Polska 34.
Nazwa potoczna; urzędowo pozostało: Deutsches Reich.
Dane według Hubners Weltstatistik, 1939.
208
strony p o ł u c b i i o w o - z a c h o d n i e j , j a k i m b y ł a d o t ą d A u s t r i a , s t a n ę ł y
g o t u j ą c e s i ę do agresji h i t l e r o w s k i e N i e m c y .
Rzesza z e t k n ę ł a się teraz t e r y t o r i a l n i e ze s w o i m p a r t n e r e m p o b -
t y c z n y m i n i e b a w e m j u ż sojusznikiem, W ł o c h a m i , co — n i e z a l e ż ­
nie od tego, ż e u W ł o c h ó w b u d z i ł o t o mieszane uczucia — t w o r z y ł o
s t r a t e g i c z n ą p o d s t a w ę t e r y t o r i a l n ą p r z y s z ł e g o sojuszu.
N a s t ę p n i e doszło do z e t k n i ę c i a s i ę t a k ż e z i n n y m p a ń s t w e m , od
d a w n a p o b t y c z n i e g r a w i t u j ą c y m k u Rzeszy, t j . W ę g r a m i , p o t e n ­
cjalnym partnerem w akcji przeciw Czechosłowacji. Współpraca
gospodarcza i w o j s k o w a n i e m i e c k o - w ę g i e r s k a nie p o t r z e b o w a ł a j u ż
t r a n z y t u przez A u s t r i ę .
Z a r ó w n o n o w e s ą s i e d z t w o z W ę g r a m i , j a k t e ż z d a l s z y m jeszcze
świeżo p r z y b y ł y m sąsiadem, t j . z Jugosławią, d a w a ł o też Niem­
com s z a n s ę w z m o ż e n i a penetracji gospodarczej w k i e r u n k u p o ł u d ­
n i o w o - w s c h o d n i m , p o l e g a j ą c e j na u z a l e ż n i e n i u od siebie p a ń s t w
r o l n i c z y c h , p o t r z e b u j ą c y c h z b y t u dla swoich n a d w y ż e k r o l n y c h ,
k t ó r e N i e m c y k u p o w a ł y , ale za k t ó r e nie p ł a c i ł y g o t ó w k ą , lecz
f a b r y k a t a m i . Europa p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i a s t a w a ł a się z w o l n a
d o m e n ą n i e m a l w y ł ą c z n y c h w p ł y w ó w gospodarczych w i e l k i c h
Niemiec, do czego z r e s z t ą okazali s i ę B e r l i n o w i nader p o ż y t e c z n i
dotychczasowi fachowcy od t y c h s p r a w p o c h o d z ą c y z A u s t r i i " ° .
8
B ł y s k a w i c z n y z a b ó r A u s t r i i przez N i e m c y h i t l e r o w s k i e za­
s k o c z y ł o p i n i ę m i ę d z y n a r o d o w ą . O d d a w n a spodziewano się tego
powszechnie, w e W ł o s z e c h , na W ę g r z e c h , w p a ń s t w a c h zachodnich,
a t a k ż e w Polsce, ale wszyscy bodaj p r a g n ę l i o w ą n i e u n i k n i o n ą
„ k o n i e c z n o ś ć d z i e j o w ą " o d s u n ą ć m o ż l i w i e j a k najdalej. Tempo
w y p a d k ó w nie zostało przez nikogo przewidziane, chyba t a k ż e na­
w e t przez samego H i t l e r a !
N a j w i ę c e j m i e b p o w o d ó w do zadumy d a w n i s ą s i e d z i A u s t r i i ,
k t ó r z y teraz stab s i ę s ą s i a d a m i p o w i ę k s z o n y c h Niemiec.
O c z y w i ś c i e n a j w a ż n i e j s z e b y ł o t u stanowisko W ł o c h , co do k t ó ­
rego H i t l e r n i e m i a ł do ostatniej c h w i l i p e w n o ś c i . G d y w y s ł a n y
1 4 0
O ekspansji gospodarczej powiększonych Niemiec na B a ł k a n y zob.
literaturę w E Z K P , s. 283.
14 R o k 1938.. 209

do R z y m u , j a k w y ż e j wspomniano, k s i ą ż ę F i l i p H e s k i p r z e k a z a ł
w i a d o m o ś ć o aprobacie Mussobniego, H i t l e r k a z a ł g o r ą c o d z i ę k o ­
w a ć , a po p r z y b y c i u na t e r e n A u s t r i i w y s ł a ł t e l e g r a m : „ M u s s o l i n i ,
n i g d y P a n u tego nie z a p o m n ę ! " , na co „ d u c e " o d p o w i e d z i a ł k r ó t ­
ko — a d r e s u j ą c z r e s z t ą : „ H i t l e r — W i e d e ń " — ż e p o l i t y k ę s w o j ą
stosuje do f a k t u istnienia Osi R z y m — B e r l i n . 141
A l e w gruncie rzeczy nastroje w e W ł o s z e c h b y ł y pesymistyczne
i s p o ł e c z e ń s t w o k r y t y k o w a ł o u s t ę p b w o ś ć r z ą d u wobec H i t l e r a , j a k
0 t y m d o n i o s ł a ambasada niemiecka w R z y m i e . 14S
Niezadowolony b y ł z w ł a s z c z a Ciano. Z a z n a c z y ł o s i ę to m . i n .
w t r e ś c i jego r o z m ó w z Beckiem, k t ó r y w ł a ś n i e w pierwszej p o ł o ­
w i e marca b a w i ł w e W ł o s z e c h . Obaj m i n i s t r o w i e dab sobie do
zrozumienia, ż e przewaga z b y t p o t ę ż n y c h Niemiec m o ż e b y ć n i e ­
bezpieczna, i s n u b p l a n y organizowania j a k i e g o ś b l o k u p o d e g i d ą
ł 4 J
W ł o c h i Polski, o b e j m u j ą c e g o J u g o s ł a w i ę , R u m u n i ę i W ę g r y .
R ó w n i e ż w J u g o s ł a w i i k o ł a oficjalne o c e n i ł y Anschluss pozy­
t y w n i e , podczas g d y w s p o ł e c z e ń s t w i e z a p a n o w a ł y o b a w y przed
m o ż l i w o ś c i ą dalszej ekspansji Rzeszy na p o ł u d n i e , a S ł o w e ń c y j a ­
144
ko n a j b l i ż s i poczuli się s z c z e g ó l n i e z a g r o ż e n i .
R z ą d b e r b ń s k i u s i ł o w a ł w z m o c n i ć stanowisko o f i c j a l n y c h k ó ł
r z y m s k i c h i b e l g r a d z k i c h przez o ś w i a d c z e n i e , ż e N i e m c y u w a ż a j ą
nowe swoje granice z W ł o c h a m i , J u g o s ł a w i ą , a t a k ż e z W ę g r a m i
1 S z w a j c a r i ą (a n a w e t L i c h t e n s t e i n e m ) za ustalone i nienaruszal­
145
n e . B y ł o w s z a k ż e znamienne, że n i e wspomniano o C z e c h o s ł o ­
w a c j i : m o ż n a to b y ł o t ł u m a c z y ć t y m , ż e p a ń s t w o n i e b y ł o n o w y m
s ą s i a d e m Rzeszy, a j e d y n i e p r z e d ł u ż y ł a się d z i e l ą c a j e granica.
A l e w istocie w c h o d z i ł y w g r ę c a ł k i e m inne w z g l ę d y — o c z y m
w n a s t ę p n y m rozdziale.
R z ą d p r a s k i m u s i a ł p o g o d z i ć się z f a k t e m d o k o n a n y m , na razie
o s z u k a ń c z o uspokajany, że akcja Rzeszy nie zmierza p r z e c i w Cze-
" i W G D , jw., s. 468; ZD, jw., poz. 35; por. D o n o s t i , s. 79.
1 4 2
A D A P , jw., nr 399; jeszcze wcześniej o tym we F R U S , jw., s. 430.
1 4 3
O wizycie Becka i jego rozmowach z Cianem w zapiskach obu mi­
nistrów: C i a n o , s. 129 i 133'; B e c k , s. 147; por. H . B a t o w s k i , Zur
mittel- u. sudosteuropdischen Politik Polens 1932—1939, OO, 3/1966, s. 179—
—180.
1 4 4
WGD, jw., s. 477; por. J . B. H o p t n e r , cyt. dz., s. 112—113; I . R i -
b a r , Politićki zapisi, I I I (Beograd 1951), s. 122; D. B i b e r , cyt. dz., s. 129
i nast.
1 4 5
Przegląd tych oświadczeń Rzeszy: A D A P , jw., nr 402.
210
c h o s ł o w a c j i — j a k t o G ó r i n g specjalnie d w u k r o t n i e w i m i e n i u H i ­
tlera o ś w i a d c z y ł 12 marca p o s ł o w i c z e c h o s ł o w a c k i e m u w B e r h -
u
nie " . W B e r l i n i e obawiano s i ę , b y C z e c h o s ł o w a c j a przez e w e n t u ­
a l n ą m o b i l i z a c j ę nie z a k ł ó c i ł a przewidzianego przez sztab h i t l e r o w ­
s k i biegu w y p a d k ó w w A u s t r i i , dlatego t e ż u s i ł o w a n o o w y m i
k ł a m h w y m i z a p e w n i e n i a m i zapobiec t a k i e j e w e n t u a l n o ś c i . W P r a ­
dze j e d n a k wcale o m o b i l i z a c j i nie m y ś l a n o i r z ą d pozornie zacho­
w y w a ł s p o k ó j , n i e m n i e j j e d n a k w s p o ł e c z e ń s t w i e czeskim zapano­
w a ł o p o w a ż n e zatroskanie, podczas gdy m n i e j s z o ś c i narodowe,
o c z y w i ś c i e z h e n l e i n o w c a m i na czele, w y r a ź n i e c i e s z y ł y się ze
z w i ę k s z e n i a k ł o p o t ó w czeskich. B e n e ś u s i ł o w a ł j e d y n i e z w o ł a ć n a d ­
zwyczajne posiedzenie Rady M a ł e j E n t e n t y , b y s u g e r o w a ć j a k ą ś
1 4 7
w s p ó l n ą d e k l a r a c j ę , j e d n a k zabiegi jego nie d a ł y w y n i k u .
Z ł o ż o n a b y ł a postawa W ę g i e r . Z jednej s t r o n y f a k t z e t k n i ę c i a
się b e z p o ś r e d n i o z kolosem n i e m i e c k i m nie b y ł u w a ż a n y za rzecz
w y g o d n ą , z d r u g i e j jednak cieszono się, ż e obecnie p r z y j d z i e k o l e j
na C z e c h o s ł o w a c j ę i że W ę g r y p r z y t e j s p o s o b n o ś c i , p r z y pomocy
Niemiec, z r e a b z u j ą swoje d ą ż e n i a rewizjonistyczne. T o p o z w o b ł o
szybko p r z e b o l e ć r o z w i a n i e s i ę nadziei na odzyskanie B u r g e n l a n -
d u , k t ó r e t o nadzieje ż y w i o n o w p i e r w s z y c h c h w i l a c h . 148
M o c a r s t w a zachodnie p r z y j ę ł y Anschluss z w y r a ź n y m niezado­
w o l e n i e m , s i l n i e j s z y m o c z y w i ś c i e w P a r y ż u , gdzie obawiano s i ę
teraz o C z e c h o s ł o w a c j ę . W u t w o r z o n y m 13 marca n o w y m gabinecie
B l u m a t e k ę s p r a w zagranicznych o b j ą ł J. Paul-Boncour, p r z y j a c i e l
Czechosłowacji i zwolennik pobtyki Ligi, k t ó r y usiłował — choć
bezskutecznie — w p ł y w a ć na L o n d y n w c e l u j a k i e g o ś w s p ó l n e g o
w y s t ą p i e n i a , a zarazem u d z i e b ł Pradze z a p e w n i e ń co do pomocy
l 4 s
francuskiej w razie z a g r o ż e n i a . W L o n d y n i e C h a m b e r l a i n w y ­
głosił w Izbie G m i n p r z e m ó w i e n i e , w k t ó r y m p o t ę p i ł m e t o d y n i e -
14
< O tym w następnym rozdziale.
1 4 7
Tak doniósł poseł niemiecki w Bukareszcie: A D A P , jw., nr 390, twier­
dząc, że myśl konferencji odrzucił Stojadinović; por. K r o f t a , s. 159 i nast.;
R- K v a 6 e k, Boj o Rakousko 1933—1938 a ćsl. zahraniini politika. „Histo-
ricky Sbornik" X I I (Praha 1962), s. 285—286.
1 4 8
Dokumenty: L . K e r e k e s , cyt. dz., s. 168—169; mowa Horthyego
z 3 kwietnia — S z i n a i-S z u c s, cyt. dz., s. 96; por. M a c a r t n e y , I,
s. 216—217; nadto: A D A P , D/V, s. 215 i nast.; nadto L . J e d l i c k a , cyt.
dz., s. 121; Gy. J u h ś s z , cyt. dz., s. 134—135.
" ' F r a n c o i s - P o n c e t , s. 315 i nast.; J . P a u l - B o n c o u r , cyt. dz.,
I I I , s. 82 i nast.; więcej o tym w następnym rozdziale.
14'
211
mieckie i s t w i e r d z i ł , że W i e l k a B r y t a n i a z ł o ż y ł a przeciw n i m
protest w B e r l i n i e ; na t y m się jednak s k o ń c z y ł o " ° .
Najsilniej w y s t ą p i ł p r z e c i w aneksji A u s t r i i Z w i ą z e k Radziecki
w d e k l a r a c j i z ł o ż o n e j przez komisarza spraw zagranicznych L i t w i ­
n o w a w d n i u 17 marca. O p r ó c z kategorycznego p o t ę p i e n i a a k t u
przemocy ze s t r o n y Rzeszy L i t w i n o w p r o p o n o w a ł z w o ł a n i e n a r a d y
L i g a n i e podejmuje w t e j sprawie ż a d n y c h k r o k ó w . P a ń s t w a m i
155
t y m i b y ł y M e k s y k i C h i l e . W jesieni 1938 w y s t ą p i ł y w tej spra­
w i e na w r z e ś n i o w y m zgromadzeniu o g ó l n y m L i g i delegacje C h i n
i H i s z p a n i i r e p u b l i k a ń s k i e j ; t a k ż e delegacja ZSRR p o n o w n i e p o d ­
n i o s ł a s p r a w ę a u s t r i a c k ą i p o n o w i ł a s w ą p r o p o z y c j ę organizowania
f r o n t u p r z e c i w agresji . u a

p a ń s t w , zainteresowanych w p r z e c i w s t a w i e n i u się m e t o d o m g w a ł ­ J e d n a k ż e na s ł o w a c h s i ę s k o ń c z y ł o . Stopniowo opinia m i ę d z y ­

t u , i u t w o r z e n i e w s p ó l n e g o f r o n t u p r z e c i w agresji:
Jutro może być za późno, ale dziś czas dla tej sprawy jeszcze nie prze­
minął, jeżeli wszystkie państwa, a w szczególności mocarstwa, zajmą twar­
de, niedwuznaczne stanowisko w odniesieniu do kwestii zbiorowego rato­
wania pokoju i « .
N o t ę z tego rodzaju p r o p o z y c j ą r z ą d Z S R R s k i e r o w a ł r ó w n o c z e ś ­
nie do L o n d y n u , P a r y ż a , W a s z y n g t o n u i P r a g i . F r a n c j a i W i e l k a
B r y t a n i a o d p o w i e d z i a ł y jednak w y m i j a j ą c o , Stany Zjednoczone
z a ś w ogóle n i e u d z i e l i ł y odpowiedzi L i t w i n o w p r z y t e j sposob­
n o ś c i z a p e w n i ł r ó w n i e ż , że ZSRR zgodnie ze z o b o w i ą z a n i a m i so­
j u s z n i c z y m i udzieb pomocy C z e c h o s ł o w a c j i , g d y b y ta z o s t a ł a na­
p a d n i ę t a przez N i e m c y ,w
Stany Zjednoczone z a c h o w a ł y z n a c z n ą p o w ś c i ą g b w o ś ć , jednako­
w o ż b y ł o w y r a ź n e , ż e do m e t o d h i t l e r o w s k i c h o d n o s z ą s i ę nega­
t y w n i e , a r a p o r t y ambasady n i e m i e c k i e j w Waszyngtonie s t w i e r ­
d z a j ą , ż e i D e p a r t a m e n t Stanu, i o p i n i a pubbczna z a j m u j ą wobec
Niemiec stanowisko nieprzyjazne, co h i t l e r o w s c y d y p l o m a c i oczy­
1 5
wiście przypisywali „ w p ł y w o m ż y d o w s k i m " \
W p ł y n ę ł y t e ż do L i g i N a r o d ó w protesty d w u p a ń s t w bardzo
oddalonych od A u s t r i i i od E u r o p y w ogóle, k t ó r e j e d n a k ż e u z n a ł y
za stosowne zająć stanowisko zasadnicze: p o t ę p i e n i a agresji prze­
c i w j e d n e m u z c z ł o n k ó w L i g i , p r z y c z y m w y r a ż a n o zdziwienie, że
narodowa g o d z i ł a s i ę coraz bardziej z f a k t e m z n i k n i ę c i a p a ń s t w a
austriackiego. P r z y c z y n i a ł o s i ę do tego n i e w ą t p b w i e t a k ż e i to, że
e m i g r a n c i austriaccy n i e p o d e j m o w a b j a k i e j ś ż y w s z e j d z i a ł a l n o ś c i
protestacyjnej. Pozostali za g r a n i c ą d y p l o m a c i austriaccy czy t e ż
n i e h c z n i b y l i c z ł o n k o w i e r z ą d u , j a k n p . Zernatto, z r e z y g n a c j ą
o d n i e ś l i s i ę do swego losu. P r y w a t n e protesty Ottona Habsburga,
z k t ó r y m w ł a ś c i w i e n i k t w Europie nie liczył s i ę w o g ó l e , t y m
m n i e j s z ą m o g ł y o d e g r a ć r o l ę . J e ż e b n a w e t w samej A u s t r i i i s t n i a ł o
i r o s ł o w części s p o ł e c z e ń s t w a niezadowolenie — bacznie z r e s z t ą
157
ś l e d z o n e i t ę p i o n e przez G e s t a p o — za g r a n i c ą wiedziano o t y m
nader niewiele; n i e b y ł o nikogo, k t o s t a ł b y s i ę a d w o k a t e m s p r a w y
n i e p o d l e g ł o ś c i austriackiej p r z e d o p i n i ą m i ę d z y n a r o d o w ą . Po­
wszechnie wierzono w Europie i poza E u r o p ą , ż e jednak p o w a ż n a
i n i e w ą t p h w a w i ę k s z o ś ć A u s t r i a k ó w swoje w ł ą c z e n i e do Rzeszy
akceptowała "'.
iS5 S. V e r o s t a, cyt. dz., s. 32—35.
"« Tamże, s. 35—41; por. HD, I I I , s. 807.
1 8 7
G o l d i n g e r , s. 255 i nast.
1 6 8
Kronika wydarzeń: Dokumentation, jw.

150 WGD, jw., s. 487—488, nadto raport Dirksena z 10 lipca 1938: DM,
I I , nr 12; por. G i l b e r t - G o 11, s. 417—418; A. J . P. T a y l o r , English
History (cyt. dz.), s. 424.
i " HD, I I I , s. 791; IWP, I , s. 355; por. ND, nr 3 i nast.
1 5 2
Jw., zob. też. S. B o r a t y ń s k i , cyt. dz., s. 144 i nast.
1 5 8
O tym więcej w następnym rozdziale.
1 M
A D A P , jw., nr 391 i 401; por. S. F r i e d l a n d e r , Hitler et les Etats-
-Unis (Geneve 1963), s. 18; inaczej o tym S. B o r a t y ń s k i , cyt. dz., s. 141—
—142. Na wytworzenie antyhitlerowskiego nastawienia w Waszyngtonie
w p ł y n ą ł były poseł w Wiedniu G. Messersmith, od 1937 zastępca sekretarza
stanu — zob. H G S , s. 416 i nast. "

212
VII. Początek kryzysu czechosłowackiego:
luty-maj 1938
i
N i k t nie m i a ł w ą t p l i w o ś c i , ż e po A u s t r i i p r z y j d z i e k o l e j na Cze­
c h o s ł o w a c j ę . H i t l e r na razie z r e a l i z o w a ł t y l k o jeden s p o ś r ó d d w u
p u n k t ó w zapowiedzianych w m o w i e z 20 lutego 1938, w k t ó r e j
o b i e c a ł „ o p i e k ę " Rzeszy nad d z i e s i ę c i u m i b o n a m i N i e m c ó w za­
m i e s z k a ł y c h p r z y j e j granicach. Z a b ó r A u s t r i i to b y ł o siedem
ł
m i h o n ó w , dalsze t r z y z n a j d o w a ł y się na ziemiach c z e s k i c h .
W y t w o r z o n a przez p r z y ł ą c z e n i e A u s t r i i sytuacja strategiczna
u ł a t w i a ł a atak na C z e c h o s ł o w a c j ę , e w e n t u a l n i e p r z y w s p ó ł p r a c y
W ę g i e r , k t ó r e b y ł y teraz s ą s i a d e m Rzeszy i m o g ł y b e z p o ś r e d n i o k o ­
r z y s t a ć z j e j pomocy w o j s k o w e j . Zarazem, b ę d ą c r ó w n i e ż s ą s i a d e m
J u g o s ł a w i i , N i e m c y m o g ł y silniej na n i ą n a c i s k a ć , b y n i e w y s t ą ­
p i ł a przeciw W ę g r o m , do czego b y ł a z o b o w i ą z a n a j a k o sojusznik
C z e c h o s ł o w a c j i . Ścisła w s p ó ł p r a c a z P o l s k ą , k t ó r e j p o b t y k a zagra­
niczna t a k silnie z w r a c a ł a się p r z e c i w Pradze, z a p e w n i a ł a dalsze
u ł a t w i e n i e p r z y s z ł e j a k c j i antyczeskiej. A k c j ę t ę z r e s z t ą n i e d w u ­
znacznie zapowiadano w B e r l i n i e — z c z y m g ł ó w n i e w y s t ę p o w a ł
G ó r i n g — jeszcze na szereg m i e s i ę c y przed a n e k s j ą A u s t r i i , o c z y m
wiedziano z a r ó w n o w Pradze, j a k w stolicach m o c a r s t w zachod­
nich, a t a k ż e w Warszawie — ze w s p o m n i a n y c h w y ż e j r o z m ó w
m i ę d z y B e c k i e m a H i t l e r e m i R i b b e n t r o p e m w styczniu 1938.
D y p l o m a c j a niemiecka bardzo z r ę c z n i e u n i k a ł a jednak na po­
c z ą t e k j a k i c h k o l w i e k a t a k ó w na C z e c h o s ł o w a c j ę jako t a k ą — i n a ­
czej, n i ż to c z y n i ł w ł a ś n i e G ó r i n g (na r ó w n i z W ę g r a m i i niestety
t a k ż e Beckiem), g ł o ś n o o k r e ś l a j ą c y p a ń s t w o c z e c h o s ł o w a c k i e jako
t w ó r n i e m o ż l i w y do u t r z y m a n i a D y p l o m a c j a niemiecka nie chcia-
1 A D A P , jw., nr 53; Eisenlohr reprezentował ostrożną taktykę Neuratha,
Dokładnie: 6,6 min w Austrii i 3,3 min w Czechosłowacji.
! nie wiedząc, że ten w ł a ś n i e wtedy miał już odejść. Ostatnio: J . K . H o -
Podobnie mówili niektórzy dyplomaci i politycy brytyjscy.
214
ła m o b i b z o w a ć o p i n i i m i ę d z y n a r o d o w e j roszczeniami o d r a z u t a k
daleko s i ę g a j ą c y m i . P o s t a n o w i ł a na p i e r w s z y m etapie z a d o w o l i ć
się ż ą d a n i a m i . s k r o m n i e j s z y m i , i t o z a m a s k o w a n y m i r z e k o m ą bez­
i n t e r e s o w n o ś c i ą t e r y t o r i a l n ą . W istocie Rzesza h i t l e r o w s k a d ą ż ą c
do a n e k s j i pogranicza Czech i M o r a w od samego p o c z ą t k u , m i m o
to na razie o g r a n i c z a ł a s i ę do popierania w y s u w a n y c h przez p a r t i ę
Henleina (działającą, j a k j u ż w i e m y , w ś c i s ł y m p o r o z u m i e n i u
z B e r l i n e m ) ż ą d a ń w dziedzinie a u t o n o m i i d l a N i e m c ó w c z e c h o s ł o ­
wackich.
H e n l e i n w s z a k ż e — j e ż e b nie o d samego p o c z ą t k u swej d z i a ł a l ­
3
ności, do czego j e d n a k p ó ź n i e j sam o t w a r c i e się p r z y z n a w a ł , t o
w k a ż d y m razie n i e p ó ź n i e j n i ż w r . 1937 — z a j ą ł stanowisko, ż e
domaganie s i ę a u t o n o m u d l a N i e m c ó w w C z e c h o s ł o w a c j i jest t y l ­
ko etapem i m a n e w r e m t a k t y c z n y m , ale że celem P a r t u Sudeckiej
(SdP) m u s i b y ć oderwanie się od C z e c h o s ł o w a c j i i w ł ą c z e n i e ziem
sudeckich do Rzeszy, c h o ć b y za c e n ę i n t e r w e n c j i zbrojnej a r m i i
n i e m i e c k i e j . T a k w y r a ź n i e d e k l a r o w a ł o n w m e m o r i a l e do A u s ­
wartiges A m t z 19 listopada 1937 r o k u \
P r z y w ó d c a SdP p o z o s t a w a ł w ś c i s ł y m k o n t a k c i e z poselstwem
Rzeszy w Pradze. Za p o ś r e d n i c t w e m j e j p o s ł a , Eisenlohra, p r o s i ł
o poparcie, o b i e c u j ą c w e w s z y s t k i m u z g a d n i a ć s w ą p o l i t y k ę z i n ­
t e n c j a m i B e r b n a . Eisenlohr o b i e c y w a ł poparcie, ale d o r a d z a ł t a k ­
t y c z n y u m i a r , n i e m a j ą c jeszcze w t e d y — b y ł o to 4 lutego 1938 —
wyraźnych instrukcji . 5
M i a ł y one w s z a k ż e n a d e j ś ć w n i e d ł u g i m czasie. J u ż d o s ł o w n i e
n a s t ę p n e g o d n i a B e r l i n z a w i a d o m i ł z a r ó w n o a m b a s a d ę Rzeszy
w Warszawie, j a k poselstwo w Pradze, że a r b i t r a ż o w e u k ł a d y za­
w a r t e przez R z e s z ę w r . 1925 z P o l s k ą i C z e c h o s ł o w a c j ą , jako ś c i ś l e
z w i ą z a n e z w y p o w i e d z i a n y m w r . 1936 systemem l o k a r n e ń s k i m ,
u t r a c i ł y s w ó j fundament. Z P o l s k ą Rzesza m o g ł a b y się co do t e j
s p r a w y p o r o z u m i e ć , ale inaczej przedstawia s i ę to w stosunku do
* Warto przytoczyć zdanie z odezwy Henleina z listopada 1938: „Aus
taktischen Griinden war es nicht immer moglich allen Sudetendeutschen
zu sagen, wohin der Marsch geht". DT, nr 262.
4
Tekst: A D A P , D / I I , nr 23; por. C e s a r - C e r n y , I I , s. 412; m.in. Hen­
lein w tym dokumencie usprawiedliwia się, że musi na zewnątrz u k r y w a ć
swe poglądy i swoje dążenie do przyłączenia do Rzeszy.
6
e n s c h, Die Slowakei und Hitlers Ostpolitik. (Kóln-Graz 1964), s. 56.
215
 C z e c h o s ł o w a c j i : N i e m c y n i e c h c ą z w r a c a ć na siebie u w a g i przez
f o r m a l n e w y p o w i e d z e n i e u k ł a d u , ale zarazem nie c h c ą go t e ż uzna­
wać! '
B y ł o to z a p o w i e d z i ą bardzo w y r a ź n ą . P o s e ł n i e m i e c k i w P r a ­
dze, k t ó r y z r e s z t ą w swej korespondencji z A u s w a r t i g e s A m t
p r z e j a w i a ł n a w e t dość d u ż o u m i a r u , w i e d z i a ł j u ż , czego m a s i ę
t r z y m a ć . Zadaniem jego b y ł o teraz t y l k o usypianie c z u j n o ś c i r z ą d u
c z e c h o s ł o w a c k i e g o — co m u się doskonale u d a w a ł o ! — oraz takie
l a w i r o w a n i e , b y s t w a r z a ć pozory p o k o j o w y c h i n t e n c j i B e r l i n a .
Ernst v o n Eisenlohr w y w i ą z y w a ł się z t e j r o b doskonale i co n a j ­
w y ż e j p o p a d a ł czasem w drobne zatargi z bardziej n i e c i e r p b w y m i
c z ł o n k a m i k i e r o w n i c t w a SdP, z w ł a s z c z a z najbardziej antyczesko
7
n a s t r o j o n y m K . H . F r a n k i e m , k t ó r y nie r o z u m i a ł o w e j t a k t y k i
d y p l o m a t y z o w a n i a i p a r ł silniej jeszcze n i ż sam H e n l e i n do aneksji
pogranicza sudeckiego przez R z e s z ę w m o ż b w i e n a j k r ó t s z y m t e r ­
minie.
H e n l e i n o w c y g o t o w a b s i ę do w y s t ą p i e ń p r z e c i w r z ą d o w i pras­
k i e m u jeszcze przed a n e k s j ą A u s t r i i . Droga do tego w i o d ł a przez
stworzenie w s p ó l n e g o b l o k u opozycyjnego, z ł o ż o n e g o z przedsta­
w i c i e l i g r u p n a r o d o w y c h u s k a r ż a j ą c y c h się na ucisk czeski: auto-
n o m i s t ó w s ł o w a c k i c h , SdP, W ę g r ó w i P o l a k ó w z Z a o l z i a ' .
N a j p i e r w u d a ł a s i ę delegacja SdP, ze w s p o m n i a n y m F r a n k i e m
na czele, do R u ż o m b e r k a , r e z y d e n c j i p r z y w ó d c y s ł o w a c k i c h k a t o ­
l i c k i c h l u d o w c ó w , k s i ę d z a H b n k i . W d n i u 8 lutego 1938 przepro­
wadzono r o z m o w ę , w k t ó r e j H h n k a w y r a z i ł z g o d ę na w s p ó ł p r a c ę ,
c h o c i a ż nie p r z e j a w i a ł nadmiernego entuzjazmu wobec Niemiec
h i t l e r o w s k i c h *.
Z k o l e i F r a n k i jego w s p ó ł p r a c o w n i k K t i n z e l w y b r a l i s i ę do
Budapesztu, b y t a m z przedstawicielami r z ą d u w ę g i e r s k i e g o ure­
g u l o w a ć s p r a w ę w s p ó ł p r a c y SdP z m n i e j s z o ś c i ą w ę g i e r s k ą w Cze-
• Tekst ogłosili historycy radzieccy: DM, I, nr 2; brak w A D A P !
7
K a r l Hermann Frank, księgarz z Karlovych Varów, fanatyczny wróg
Czechów (powieszony w Pradze w r. 1946).
8
Ukraińców zakarpackich, wśród których przeważała orientacja komu­
nistyczna, nie pozyskano do współpracy.
8
Sprawozdanie w A D A P , jw., nr 54; por. I. S t a n e k , Zrada a pad.
Hlinkoysti separatiste a tak zvany Slovensky stdt (Praha 1958), s. 101—102;
S i d o r (cyt. dz.) nie wspomina o tym.
216
c h o s ł o w a c j i , podobnie ściśle p o d p o r z ą d k o w a n ą Budapesztowi, j a k
Polacy z Zaolzia Warszawie. T a k ż e t ę s p r a w ę u d a ł o s i ę z a ł a t w i ć
p o m y ś l n i e , g d y ż r z ą d w ę g i e r s k i r ó w n i e ż d ą ż y ł do rozbicia Cze­
w
chosłowacji .
C h o d z i ł o jeszcze o P o l a k ó w z Zaolzia. T a sprawa nie u k ł a d a ł a
się n a j ł a t w i e j , g d y ż t a m t e j s i d z i a ł a c z e polscy lepiej o r i e n t o w a b się
w s z o w i n i s t y c z n y m charakterze SdP, n i ż chciano o r i e n t o w a ć s i ę
w Warszawie. R o l ę p o ś r e d n i k a z n ó w o d e g r a ł , w y s ł u g u j ą c y się ś l e p o
antyczeskiej p o l i t y c e Becka, p o s e ł polski w W i e d n i u G a w r o ń s k i ,
k t ó r y p r z y j ą ł u siebie F r a n k a i K i i n z l a i o b i e c a ł i m d o p o m ó c
P r z y tej s p o s o b n o ś c i w y c i ą g n ą ł od F r a n k a znamienne przyznanie
się do t a k t y k i SdP:
[Niemcy sudeccy] w określaniu swych postulatów wobec Czechów kie­
rują się ostatnio stale zasadą, by postulaty te były dla Czechów nie do
przyjęcia, a jednak dla Zachodu wyglądały, przynajmniej optycznie, na
usprawiedliwione i s ł u s z n e " .
R z ą d p r a s k i tymczasem, c z ę ś c i o w o w s k u t e k k r ó t k o w z r o c z n e g o
optymizmu — właściwego i Beneśowi, i Krofcie — częściowo
w w y n i k u p o d s t ę p n e j t a k t y k i Eisenlohra, z a j m o w a ł stanowisko
całkowicie n i e w s p ó ł m i e r n e z n a r a s t a j ą c ą grozą sytuacji. Podobnym
o p t y m i s t ą b y ł z r e s z t ą t a k ż e p r e m i e r H o d ż a , b c z ą c y na w s p ó l n o t ę
i n t e r e s ó w k l a s o w y c h reprezentowanych przez niego agrariuszy
i r e a k c j i n i e m i e c k i e j w SdP. B e n e ś i K r o f t a b y b s k ł o n n i w k a ż d e j
c h w i b z a w r z e ć porozumienie z B e r l b i e m . H o d ź a z a ś z H e n l e i n e m .
Eisenlohr r a p o r t o w a ł 16 lutego o swej r o z m o w i e z B e n e ś e m ,
k t ó r y w y r a ż a ł c h ę ć zyskania zaufania B e r b n a przez to, że Cze­
c h o s ł o w a c j a nie stanie się n i c z y i m n a r z ę d z i e m w a k c j i p r z e c i w
Rzeszy i że b ę d z i e z w a l c z a ć a g i t a c j ę k o m u n i s t y c z n ą n a w e t przez
zawarcie u m o w y m i ę d z y n i e m i e c k ą a c z e c h o s ł o w a c k ą policją p o l i ­
t y c z n ą w t y m celu. W y r a z i ł się p r z y t y m , ż e u k ł a d c z e c h o s ł o w a c -
ko-radziecki z r . 1935 to „ r e l i k t p r z e s z ł o ś c i " , ale że zwyczajnie
o d r z u c a ć go nie m o ż n a " . W t e n s p o s ó b prezydent C z e c h o s ł o w a c j i
3 0
A D A P , jw., nr 58—60; por. L . K e r e k e s , cyt. dz., s. 27—28.
1 1
G a w r o ń s k i (s.487) pisząc pod datą 11 lutego, twierdzi, że politycy
sudeccy przybyli do Wiednia wprost z Budapesztu, co jest omyłką, gdyż
z cyt. w y ż e j d o k u m e n t ó w wynika, że było to później.
" Tamże, s. 488; rozmawiano także z posłem polskim w Pradze.
3 8
Ten szczegół, dotyczący paktu czechosłowacko-radzieckiego tylko w
A D A P , jw., nr 56, ale nie w wersji czeskiej: DT, nr 89.
217
 s p o d z i e w a ł s i ę z a s k a r b i ć sobie lepszy n a s t r ó j w B e r l i n i e ! Oczy­
w i ś c i e , ł u d z i ł s i ę bardzo, j e ś b na to liczył. G d y z a ś r a p o r t Eisen-
l o h r a z o s t a ł po r . 1945 u d o s t ę p n i o n y , r o l a Benesa s p o t k a ł a się z za­
s ł u ż o n y m p o t ę p i e n i e m ze s t r o n y i ZSRR, i c z e c h o s ł o w a c k i c h z w o ­
l e n n i k ó w ścisłej w s p ó ł p r a c y z t y m k r a j e m
Echa spotkania m i ę d z y H i t l e r e m a Schuschniggiem w Berchtes­
gaden w d n i u 12 lutego w p o b t y c z n y c h k o ł a c h p r a s k i c h b y ł y t a ­
kie, że w z m o g ł y chęć w y j a ś n i e n i a sytuacji w e w n ę t r z n e j z a r ó w n o
w stosunku do SdP, j a k do n a j w i ę k s z e j p a r t u s ł o w a c k i e j , k a t o -
bckich ludowców. Premier Hodźa wszczął pertraktacje z henlei­
ls
n o w c a m i , p r e z y d e n t B e n e ś natomiast z J ^ i n k o w c a m i . O planach
r z ą d o w y c h w stosunku do m n i e j s z o ś c i n i e m i e c k i e j H o d ź a i n f o r ­
m o w a ł Eisenlohra, a ponadto prezes n a j w i ę k s z e j p a r t u r z ą d o w e j ,
agrariuszy, B e r a n u d z i e l i ł p o s ł o w i Rzeszy d o d a t k o w y c h z a p e w n i e ń
na temat przyjaznej p o s t a w y t e j p a r t u w stosunku do Niemiec
i o g o t o w o ś c i do szeregu u s t ę p s t w wobec h e n l e i n o w c ó w , p r z y
czym nie omieszkał z a p e w n i a ć r ó w n i e ż o antykomunistycznym
nastawieniu p o l i t y k i czechosłowackiej, k t ó r ą r e p r e z e n t o w a ł o m i n i ­
sterstwo s p r a w w e w n ę t r z n y c h k i e r o w a n e przez agrariuszy
G d y H o d ż a i B e r a n p o d koniec lutego r o z m a w i a b z Eisen-
l o h r e m , b y ł o j u ż po w s p o m n i a n e j w y ż e j g ł o ś n e j m o w i e H i t l e r a
z 20 lutego — w k t ó r e j p o l i t y c y c z e c h o s ł o w a c c y nie m o g b nie
d o s ł y s z e ć zapowiedzi i n g e r e n c j i w s p r a w y N i e m c ó w z a m i e s z k a ł y c h
w C z e c h o s ł o w a c j i . H o d ź a u z n a ł za stosowne p r z y g o t o w a ć odpo­
w i e d ź na t ę m o w ę , ale uprzednio z a s t r z e g a ł się wobec Eisen­
lohra, ż e nieco energiczniejszego t o n u nie n a l e ż y b r a ć z b y t do­
s ł o w n i e ! W y s t ą p i e n i e p r e m i e r a c z e c h o s ł o w a c k i e g o w parlamencie
w d n i u 4 marca b r z m i a ł o d o ś ć stanowczo: H o d ź a o ś w i a d c z y ł , ż e
słuszne postulaty N i e m c ó w i i n n y c h grup narodowych zostaną
u w z g l ę d n i o n e , ale ż e C z e c h o s ł o w a c j a o d r z u c i w s z e l k ą i n g e r e n c j ę
z z e w n ą t r z w swoje s p r a w y w e w n ę t r z n e . 17
R z ą d r o z p o c z ą ł istotnie w s t ę p n e r o z m o w y z h e n l e i n o w c a m i , ale
n i e z a p o w i a d a ł y s i ę one z b y t p o m y ś l n i e , p r z y c z y m r a d y k a l n e
u
BeneS jednakże zmarł (w 1948) przed w y j ś c i e m odnośnego tomu do­
k u m e n t ó w niemieckich (wersja angielska, pierwsza, 1950).
1 8
Zob.: D T , nr 91 i 92, oraz S i d o r, I I , s. 246—247.
1 8
A D A P , jw., nr 62, o rozmowie Eisenlohra z Hodźą i przywódcą
agrariuszy czeskich, R. Beranem.
" O mowie premiera — K r o f t a , s. 161—162; Niemcy ją zlekceważyli.
218
s k r z y d ł o SdP, kierowane przez F r a n k a , b y ł o — zdaniem p o s ł a
niemieckiego w Pradze —• raczej s k ł o n n e s p r o w o k o w a ć k o n f b k t
z b r o j n y m i ę d z y R z e s z ą a C z e c h o s ł o w a c j ą ; Eisenlohr o s t r z e g a ł n a ­
w e t A u s w a r t i g e s A m t , b y w B e r l i n i e zachowano o s t r o ż n o ś ć w o ­
1 8
bec F r a n k a i jego g r u p y . Rozmowa m i ę d z y F r a n k i e m a p o s ł e m
Rzeszy w t a k i m w ł a ś n i e d u c h u t o c z y ł a s i ę fatalnego 11 marca.
W y p a d k i austriackie i i c h b ł y s k a w i c z n y r o z w ó j , z a k o ń c z o n y
w k r o c z e n i e m sił z b r o j n y c h Niemiec do A u s t r i i , m u s i a ł y w y w o ł a ć
p o w a ż n e zaniepokojenie w Pradze, m i m o ż e r z ą d u s i ł o w a ł zacho­
w a ć s p o k ó j i p e w n o ś ć siebie. N i e p o k ó j i s t n i a ł jednak t a k ż e w k o ­
łach berbńskich. Ewentualną mobibzację armii czechosłowackiej,
k t ó r a b y z m u s i ł a do o d p o w i e d n i c h z a r z ą d z e ń w o j s k o w y c h r ó w n i e ż
R z e s z ę , u w a ż a ł y b y one za rzecz nader n i e p o ż ą d a n ą w momencie,
1 8
gdy jeszcze o g ó l n a sytuacja europejska n i e b y ł a w y j a ś n i o n a . D l a ­
tego t e ż n a j w y ż s z e c z y n n i k i b e r b ń s k i e u z n a ł y za stosowne uczy­
n i ć wszystko, b y u ś p i ć c z u j n o ś ć P r a g i .
Jeszcze przed p ó ł n o c ą 11 marca G ó r i n g z a p r o s i ł do siebie p o s ł a
c z e c h o s ł o w a c k i e g o w B e r h n i e i p o w o ł u j ą c się na to, że z a s t ę p u j e
nieobecnego H i t l e r a i że w y s t ę p u j e c h w i l o w o w r o b g ł o w y p a ń ­
stwa, u r o c z y ś c i e , s ł o w e m h o n o r u z a p e w n i a ł , iż a k c j a niemiecka
na terenie A u s t r i i nie jest skierowana p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i ,
k t ó r a wobec tego m o ż e z a c h o w a ć z u p e ł n y s p o k ó j i nie m u s i p o ­
d e j m o w a ć ż a d n y c h specjalnych k r o k ó w . Uroczyste zapewnienia
w t y m s a m y m d u c h u s k ł a d a ł M a s t n e m u zaraz n a s t ę p n e g o dnia,
12 marca, N e u r a t h , k t ó r y j u ż w p r a w d z i e nie b y ł m i n i s t r e m spraw
zagranicznych, ale c h w i l o w o k i e r o w a ł A u s w a r t i g e s A m t e m , p o ­
nieważ n o w y minister, t j . Ribbentrop, w ł a ś n i e wtedy b y ł w L o n ­
d y n i e *°. M a s t n y p r z e k a z a ł te zapewnienia do P r a g i , gdzie c z y m
p r ę d z e j zdementowano p o g ł o s k i o istotnie nie o g ł o s z o n e j m o b i -
bzacji.
N e u r a t h w swej r o z m o w i e z M a s t n y m w y r a z i ł n a w e t ż y c z e n i e ,
b y stosunki n i e m i e c k o - c z e c h o s ł o w a c k i e p o p r a w i ł y się, p r z y c z y m
z a z n a c z y ł , że uznaje w a ż n o ś ć p a k t u a r b i t r a ż o w e g o z r . 1925 (choć
1 8
A D A P , jw., nr 68: D T , nr 92 (nie podaje faktu poprzedniego opubli­
kowania). ^
1 9
Uwagi czechosłowackiego attache wojskowego w Berlinie: N I P C , nr
123.
2 0
Ribbentrop żegnał się jako odwołany ambasador Rzeszy.
219
m i e s i ą c w c z e ś n i e j w t a j n y c h i n s t r u k c j a c h p r z e c z y ł t e m u ) , ale o w ą
p o p r a w ę u z a l e ż n i ł od polepszenia s y t u a c j i N i e m c ó w sudeckich,
co b y ł o n a t u r a l n i e p r ó b ą i n g e r e n c j i w w e w n ę t r z n e stosunki Cze­
a
chosłowacji .
W k i l k a d n i potem, w i n s t r u k c j i dla ambasady Rzeszy w L o n ­
dynie, A u s w a r t i g e s A m t w y j a ś n i a ł , ż e zapewnienia G ó r i n g a i N e u ­
r a t h a dane M a s t n e m u d o t y c z y ł y j e d y n i e danego m o m e n t u , t j .
a k c j i p r z e c i w A u s t r i i , ale n i e o z n a c z a j ą b y n a j m n i e j j a k i e j ś g w a ­
r a n c j i d l a C z e c h o s ł o w a c j i " . Czechom tego j u ż nie m ó w i o n o .
Zaraz p o t e m stosunki m i ę d z y B e r b n e m a P r a g ą z a c z ę ł y się po­
g a r s z a ć w z w i ą z k u z podnieceniem N i e m c ó w .sudeckich, n a w e t
nie t y l k o c z ł o n k ó w SdP. B ł y s k a w i c z n y r o z w ó j w y p a d k ó w w A u ­
s t r i i w z b u d z i ł nadzieje h e n l e i n o w c ó w i i n n y c h N i e m c ó w , ż e j u ż
w n i e d ł u g i m czasie z k o l e i pogranicze sudeckie b ę d z i e p r z y ł ą c z o n e
do Rzeszy. P o z o s t a j ą c y jeszcze poza SdP c z ł o n k o w i e m i e s z c z a ń ­
s k i c h p a r t i i n i e m i e c k i c h uznab, że n a d s z e d ł ostatni m o m e n t dla
w s t ą p i e n i a do p a r t i i k i e r o w a n e j przez Henleina.
H e n l e i n n i e z w ł o c z n i e po w y p a d k a c h 13 marca ogłosił o d e z w ę
do l u d n o ś c i n i e m i e c k i e j w C z e c h o s ł o w a c j i , w y c h w a l a j ą c ą to, co
s t a ł o s i ę z A u s t r i ą , i w z y w a j ą c ą do p o ł ą c z e n i a w s z y s t k i c h sił n i e ­
m i e c k i c h dla w a l k i k o ń c o w e j „ o p r a w o do ż y c i a i o honor N i e m c ó w
sudeckich". W d w u s z c z ą t k o w y c h n i e m i e c k i c h p a r t i a c h a k t y w i ­
stycznych, n a l e ż ą c y c h jeszcze do k o a l i c j i r z ą d o w e j , agrarnej
i c h r z e ś c i j a ń s k o - s p o ł e c z n e j , n a s t a ł y wahania, k t ó r e z a k o ń c z y ł y s i ę
u s t ą p i e n i e m i c h d w u przedstawicieb z r z ą d u ; obie p a r t i e p r z y ł ą ­
c z y ł y się do SdP, k t ó r a d z i ę k i t e m u m i a ł a w izbie p o s ł ó w j u ż nie
44, lecz 55 m a n d a t ó w , p r z e w y ż s z a j ą c teraz znacznie n a j w i ę k s z ą
a n i a m i a u t o n o m i c z n y m i , w k a ż d y m razie b y ł o b y to o s ł a b i ł o j e d n o ś ć
partię czechosłowacką, agrarną .
G d y b y SdP c h c i a ł a b r a ć u d z i a ł w k o a h c j i r z ą d o w e j , m ó g ł b y
n i e H o d ż a b y ć p r e m i e r e m , ale H e n l e i n l u b k t o ś przez niego de­
sygnowany! A l e SdP n i e z a m i e r z a ł a b y n a j m n i e j p r o w a d z i ć p o l i ­
t y k i aktywistycznej.
! ł
Odnośne raporty Mastnego w y s z ł y najpierw w przekładzie w E P P A ,
nr 104—105 (zob. o tym L . B . N a m i e r , Europę in Decay, przyp. na s. 176);
pełniejsze czeskie brzmienie o rozmowie z Goringiem — N I P C , nr 121;
wersje niemieckie — A D A P , jw., nr 72—76.
** A D A P , jw., n r 1.01; ale tu pośrednio potwierdzono ważność układu
arbitrażowego z r. 1925, który zarazem odrzucano.
*» Odezwa Henleina — D T . nr 93. O likwidacji aktywizmu wśród Niem­
ców czeskich — K r o f t a , s. 263—264; C ć s a r - C e r n y , I I , s. 437 i nast.
220
N i e p r z y ł ą c z y b s i ę do SdP t y l k o niemieccy socjaldemokraci,
w ś r ó d k t ó r y c h j e d n a k r ó w n i e ż z a z n a c z y ł y s i ę tendencje p r a w i c o ­
we, w w y n i k u czego m u s i a ł z k i e r o w n i c t w a p a r t u u s t ą p i ć d ł u g o ­
l e t n i p r z y w ó d c a , ostatni Niemiec w r z ą d z i e p r a s k i m (do k w i e t n i a
1938), L u d w i g Czech, a t a k o w a n y za swoje ż y d o w s k i e pochodze­
nie. Jedynie k o m u n i ś c i N i e m c y nie z m i e n i b stanowiska i w y s t ę p o ­
w a l i w r a z ze s w y m i czeskimi i s ł o w a c k i m i t o w a r z y s z a m i p r z e c i w
n i e b e z p i e c z e ń s t w u faszystowskiemu
W p ł y w w y d a r z e ń w A u s t r i i z a z n a c z y ł się na terenie C z e c h o s ł o ­
w a c j i nie t y l k o w ś r ó d tamtejszych N i e m c ó w . O d b i ł s i ę r ó w n i e ż ,
t a k ż e z powodu bezpośredniego sąsiedztwa Wiednia i B r a t y s ł a w y ,
na S ł o w a k a c h , k t ó r y c h o d ł a m autonomistyczny, h l i n k o w c y , spo­
d z i e w a ć s i ę z a c z ą ł r y c h ł e j z m i a n y w w e w n ę t r z n e j pobtyce p a ń ­
stwa, w ł a ś n i e w odniesieniu do p r o b l e m u s ł o w a c k i e g o : r o z u m po-
b t y c z n y w i n i e n b y ł p o d y k t o w a ć r z ą d o w i p r a s k i e m u wzmocnienie
w ł a s n e j p o z y c j i przede w s z y s t k i m na drodze z l i k w i d o w a n i a opo­
z y c j i s ł o w a c k i e j i zespolenia w s z y s t k i c h sił czeskich i s ł o w a c k i c h
dla w s p ó l n e g o stawienia c z o ł a n a r a s t a j ą c e m u n i e b e z p i e c z e ń s t w u
n i e m i e c k i e m u . B e n e ś r o z m a w i a ł 15 marca z r e p r e z e n t u j ą c y m H l i n -
k ę k s i ę d z e m T i s ą , ale do porozumienia n i e d o s z ł o . B
P r o g r a m h l i n k o w c ó w b y ł nie do p r z y j ę c i a dla B e n e ś a , j a k zresz­
t ą t a k ż e dla w i ę k s z o ś c i czeskich p o b t y k ó w w o w y m czasie: k a t o -
bccy l u d o w c y s ł o w a c c y ż ą d a b w p r o w a d z e n i a t a k daleko i d ą c e j
a u t o n o m i i dla S ł o w a c j i , że w p r a k t y c e r ó w n a ł o b y się to d u a l i z m o ­
w i c z e s k o - s ł o w a c k i e m u . C h o c i a ż h b n k o w c y b y l i b y t e ż s k ł o n n i za-
d o w o b ć się, p r z y n a j m n i e j czasowo, nieco m n i e j s z y m i u p r a w n i e ­
p a ń s t w a , p r z y k t ó r e j r z ą d c h c i a ł w o w y m momencie j a k najbar­
dziej o b s t a w a ć ze w z g l ę d u na i d ą c e w o d ś r o d k o w y m k i e r u n k u
ż ą d a n i a SdP. P o m ś c i ł o się teraz na czeskich p o b t y k a c h c e n t r a l i ­
stycznych to, że p r z e d t e m nie z a w a r l i r o z s ą d n e g o k o m p r o m i s u ze
S ł o w a k a m i przez zaspokojenie i c h ż ą d a ń na t y l e w c z e ś n i e , b y m ó c
z k o l e i b c z y ć na i c h w s p ó ł p r a c ę p r z e c i w k a ż d e m u i n n e m u prze­
ciwnikowi. Odmawianie spełnienia owych żądań pchało hlinkow-
" Zob. G . F u c h s, Gegen Hitler und Henlein (Berlin 1961), s. 214 i nast.,
gdzie również o likwidacji partii aktywistycznych.
1 8
J a k w przyp. 15; por. też I . S t a n e k, cyt. dz., s. 102.
221

c ó w w o b j ę c i a Henleina i coraz bardziej o s ł a b i a ł o w e w n ę t r z n ą
spoistość p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o .
O c z y w i ś c i e , nie n a l e ż y tego r o z u m i e ć w t e n s p o s ó b , j a k o b y w ł a ­
ś n i e skrajnie p r a w i c o w a p a r t i a H l i n k i m i a ł a b y ć j e d y n y m p a r t n e ­
r e m r o z m ó w w tej sprawie i b y m i a ł a ona p r a w o r e p r e z e n t o w a ć
c a ł y n a r ó d s ł o w a c k i : b y ł a t a m p a r t i ą n a j b c z n i e j s z ą , ale nie obej­
m o w a ł a w i ę k s z o ś c i S ł o w a k ó w P o b t y c y s ł o w a c c y u z n a j ą c y za­
s a d ę ścisłej w s p ó ł p r a c y z Czechami, w ś r ó d n i c h ó w c z e s n y p r e m i e r
H o d ź a , nie doceniali jednak a n i d y n a m i z m u h b n k o w c ó w , a n i i c h
niebezpiecznych k o n t a k t ó w z z a g r a n i c ą , g ł ó w n i e z P o l s k ą , oraz
f a k t u , że na opozycyjne stanowisko h b n k o w c ó w stale p o w o ł u j ą
się wszyscy w r o g o w i e C z e c h o s ł o w a c j i : w B e r l i n i e , w Budapeszcie
i w Warszawie. T e n m o m e n t b y ł s z c z e g ó l n i e g r o ź n y i w ł a ś n i e d l a ­
tego a r g u m e n t ó w n a l e ż a ł o p r z e c i w n i k o m o d e b r a ć . N a l e ż a ł o to
jednak u c z y n i ć n a j p ó ź n i e j w r o k u 1937.
2 p o s e ł o c z y w i ś c i e na z e w n ą t r z n i e u j a w n i a ł :
J e d n y m z p i e r w s z y c h p o s u n i ę ć w stosunkach m i ę d z y r z ą d e m
Rzeszy, r e p r e z e n t o w a n y m w Pradze przez p o s ł a Eisenlohra, a SdP,
b y ł o teraz c a ł k o w i t e j u ż p o d p o r z ą d k o w a n i e t e j p a r t u rozkazom
Berbna. Eisenlohr d o n o s i ł w d n i u 16 marca co n a s t ę p u j e :
1. Dla polityki i taktyki SdP miarodajna będzie w y ł ą c z n i e przekazywana
przez poselstwo linia niemieckiej polityki zagranicznej. Moje zalecenia będą
ściśle wypełniane. 2. Przemówienia publiczne i prasę będzie się nastawiać
jednolicie, w porozumieniu ze m n ą [...]«. 3. Kierownictwo partii porzuci
dotychczasową nieustępliwą linię postępowania, która w końcu mogłaby
88
doprowadzić do komplikacji politycznych , a przejdzie do stopniowego
wysuwania sudeckoniemieckich postulatów. 4. Cele ustalać się będzie k a ż ­
dorazowo ze m n ą i popierać je równolegle drogą dyplomatyczną. Ustawy
o ochronie narodu i postulatu autonomii terytorialnej nie będzie się już
w y s u w a ć na plan pierwszy. Gdyby dla w a ż n y c h propagandowych wystąpień
Henleina potrzebny lub pożądany był kontakt z Berlinem, załatwi to i przy­
gotuje poselstwo. 5. Wszelkie informacje od SdP dla w ł a d z Rzeszy przecho-
8 8
W wyborach majowych 1935 z ogółu 58 m a n d a t ó w przyznanych S ł o ­
wacji, w czym 12 niesłowackich ((Węgrzy, Niemcy, Czesi), hlinkowcy zy­
skali 19, tj. ok. 42°/o mandatów słowackich ( S i d o r , I I , s. 132).
2 1
T u opuszczono w z m i a n k ę o organie SdP „Die Zeit".
8 8
Chodzi tu o komplikacje na terenie międzynarodowym.
222
dzić będą przez poselstwo. 6. Henlein będzie ze m n ą w kontakcie co tydzień
8
i na każde żądanie przyjedzie do Pragi * .
W telegramie t y m znajduje się c a ł y dalszy r o z w ó j p r o b l e m u
sudeckiego w C z e c h o s ł o w a c j i i r o l i w t y m B e r l i n a . Jedynie p u n k t 3
u l e g ł p ó ź n i e j zmianie, ale o c z y w i ś c i e w p o r o z u m i e n i u z poselstwem
Rzeszy, a na polecenie B e r l i n a : c h w i l o w a u s t ę p l i w o ś ć z m i e n i ł a się
z n ó w na b e z w z g l ę d n o ś ć . N a d nieco m n i e j d y n a m i c z n y m H e n l e i ­
n e m b r a ł g ó r ę a g r e s y w n y F r a n k . Na razie i c h o b u t r z y m a ł Eisen­
l o h r silnie w cuglach, co z r e s z t ą r x x ł k r e ś l i ł w z a k o ń c z e n i u c y t o w a ­
nego w y ż e j t e l e g r a m u .
Stosownie do porozumienia z p o s ł e m Rzeszy H e n l e i n teraz z w r ó ­
cił s i ę do Ribbentropa, ponownie w y r a ż a j ą c r a d o ś ć z Anschlussu
oraz p r o s z ą c o m o ż n o ś ć odbycia r o z m o w y w celu uzgodnienia po­
s t ę p o w a n i a SdP z r z ą d e m Rzeszy . so
Eisenlohr r ó w n o c z e ś n i e (18 marca) p r z e s ł a ł do A u s w a r t i g e s
A m t dodatkowe pismo, w y j a ś n i a j ą c e w ł a s n e p o s t ę p o w a n i e w sto­
s u n k u do SdP. Z n a j d u j e m y t a m m . i n . znamienne i ciekawe sfor­
m u ł o w a n i e , k t ó r e jest p r z y z n a n i e m s ł u s z n o ś c i Pradze, ale k t ó r e g o
... uparte trzymanie się dotychczasowych agitacyjnych żądań partii Niem­
c ó w sudeckich, a mianowicie ustawy o ochronie narodu i „autonomii tery­
torialnej", które są praktycznie niewykonalne i nie do przyjęcia dla żad­
nego rządu czechosłowackiego...»».
N i e m n i e j , B e r b n z e z w a l a ł p ó ź n i e j H e n l e i n o w i na w y s u w a n i e
tego r o d z a j u ż ą d a ń — w ł a ś n i e w p e ł n i ś w i a d o m y , że Praga p r z y ­
j ą ć i c h n i e m o ż e — b y Rzesza m o g ł a przez t o u p r a w i a ć a n t y c z e s k ą
p r o p a g a n d ę w Europie zachodniej.
Tymczasem H o d ź a z w r ó c i ł s i ę do Eisenlohra z p r o ś b ą o r o z m o ­
w ę , do k t ó r e j d o s z ł o 23 marca. W r o z m o w i e t e j p r e m i e r czecho­
s ł o w a c k i z a p r o p o n o w a ł c a ł y szereg daleko i d ą c y c h u s t ę p s t w dla
SdP, a t a k ż e p o d k r e ś l i ł , ż e nie jest z w o l e n n i k i e m p a k t u zawarte­
go ze Z w i ą z k i e m Radzieckim, k t ó r y jednak jest d o r a ź n i e p o ż y t e c z ­
n y . P o s e ł Rzeszy d o m a g a ł s i ę m . i n . w y c o f a n i a p o b c j i c z e c h o s ł o ­
w a c k i e j z o b s z a r ó w zasiedlonych przez N i e m c ó w i z ł a g o d z e n i a
• Zob. A D A P , jw., dok. 86 (Henlein normalnie przebywał w Chebie);
Por. B r u e g e l , s. 172 i nast.
8 0
Henlein do Ribbentropa, 17 marca 1938: A D A P , jw., nr 89.
8 1
Tamże, nr 93; w y r a ź n y nastrój nieufności wobec Franka.
223
 M
u s t a w y o ochronie p a ń s t w a , na co p r e m i e r w y r a z i ł z g o d ę . P r o ­
ponowane u s t ę p s t w a j e d n a k ż e nie w y s t a r c z a ł y a n i henleinowcom,
a n i r z ą d o w i Rzeszy.
Konferencja, o k t ó r ą H e n l e i n prosił, z o s t a ł a z w o ł a n a do B e r l i ­
na, p r z y c z y m w z w i ą z k u z t y m p r z y w ó d c a SdP i jego z a s t ę p c a
F r a n k zostali p r z y j ę c i osobiście przez H i t l e r a w o b e c n o ś c i R i b b e n ­
tropa i z a s t ę p c y H i t l e r a , Hessa, oraz niejakiego Lorenza, k i e r o w ­
n i k a Volksdeutsche Mittelstelle, centrah d y w e r s j i hitlerowskiej
w ś w i e c i e , prowadzonej za p o ś r e d n i c t w e m p o d p o r z ą d k o w a n y c h
N S D A P mniejszości niemieckich.
W czasie a u d i e n c j i , udzielonej 28 marca p r z y w ó d c o m SdP, H i ­
t l e r z a p e w n i ł i c h , że „ z a m i e r z a p r o b l e m C z e c h o s ł o w a c j i r o z w i ą ­
zać w n i e z b y t o d l e g ł y m t e r m i n i e " , oraz polecił i m , b y s t a w i a l i
r z ą d o w i p r a s k i e m u ż ą d a n i a , k t ó r y c h r z ą d t e n nie m ó g ł b y p r z y j ą ć .
Rzesza m i a ł a na razie z a j ą ć stanowisko w y c z e k u j ą c e , ale zarazem
u d z i e l a ć SdP p e ł n e g o , c h o ć sekretnego poparcia, pod w a r u n k i e m ,
że p a r t i a b ę d z i e ściśle s t o s o w a ć s i ę do p o l e c e ń z B e r h n a . Zalecono
t a k ż e współdziałanie z autonomistami słowackimi, mniejszością
węgierską i polską
N a s t ę p n e g o dnia, 29 marca, o d b y ł a s i ę d r u g a konferencja w t y c h
sprawach, u Ribbentropa, z u d z i a ł e m t a k ż e posła Eisenlohra. T u
udzielono h e n l e i n o w c o m jeszcze bardziej s z c z e g ó ł o w y c h p o l e c e ń ,
o b i e c u j ą c p e ł n e poparcie r z ą d u Rzeszy . M
Zasadnicze ż ą d a n i a , k t ó r e SdP m i a ł a p o s t a w i ć r z ą d o w i praskie­
mu, sformułowano następująco:
1. Budowa szkół czeskich oraz wszelkie inne akcje czechizacyjne na ob­
szarze sudeckoniemieckim będą zaniechane; 2. Muszą powstać warunki dla
otwartego wyznawania przekonań narodowosocjalistycznych; 3. Samorząd
na obszarze sudeckoniemieckim musi rozwijać się tak, by pracowali tam
tylko Niemcy jako urzędnicy p a ń s t w o w i i samorządowi; 4. Urzędnicy i as­
piranci urzędniczy Niemcy mają być przeniesieni na obszar sudeckonie-
miecki; 5. Mają b y ć zarządzone wybory do parlamentu i gmin; 6. Policja
p a ń s t w o w a z terenów sudeckoniemieckich winna być odwołana.
8 8
Tamże, nr 103; DT, nr 98, bez wzmianki o wcześniejszym opubliko­
waniu.
8 8
A D A P , jw., nr 107; Hitler n a z w a ł Henleina swoim namiestnikiem
(Statthalter) w Czechosłowacji.
8 4
Protokół tej konferencji najpierw ogłosili historycy radzieccy — DM,
I, nr 8; następnie ukazał się on w D G F P i A D A P , jw., nr 109, bez jednego
załącznika, zamieszczonego w DM.
224
P o w y ż s z e ż ą d a n i a uznano za ramowe, a od i c h p r z y j ę c i a SdP
3S
m i a ł a u z a l e ż n i ć swoje w s t ą p i e n i e do k o a b c j i r z ą d o w e j w P r a d z e .
M i a n o t a k ż e ż ą d a ć amnestii p o l i t y c z n e j , wprowadzenia klucza na­
3
r o d o w o ś c i o w e g o p r z y obsadzie stanowisk p a ń s t w o w y c h i t p ".
R z ą d p r a s k i tymczasem, w y k o n u j ą c d e c y z j ę p o d j ę t ą przez H o -
dźę po jego wspomnianej w y ż e j rozmowie z Eisenlohrem, posta­
nowił nawiązać bezpośredni kontakt również z Berbnem — gdyż
p r e m i e r c z e c h o s ł o w a c k i nie m ó g ł nie w y c z u ć , że stanowisko SdP
zależeć b ę d z i e w ostatecznym w y p a d k u zawsze od p o g l ą d ó w r z ą d u
Rzeszy. P r z y t y m p o s e ł M a s t n y z w r a c a ł u w a g ę w s w y c h b e r l i ń ­
skich raportach, ż e roszczenia niemieckie stale teraz r o s n ą i że
jedynie „ a u t o n o m i a k u l t u r a l n a " nie zaspokoi ani N i e m c ó w sudec­
kich, ani r z ą d u Rzeszy. Na t o z w r a c a ł M a s t n e m u u w a g ę m . i n .
ambasador francuski, podczas g d y jego b r y t y j s k i kolega z a l e c a ł
wprost p r z e k s z t a ł c e n i e C z e c h o s ł o w a c j i w p a ń s t w o o t y p i e szwaj­
37
carskim, t j . złożone z autonomicznych k a n t o n ó w .
P o s ł o w i c z e c h o s ł o w a c k i e m u w B e r l i n i e polecono p r z e p r o w a d z i ć
r o z m o w ę z R i b b e n t r o p e m w c e l u zapewnienia Rzeszy o najlep­
szych intencjach r z ą d u praskiego w stosunku do N i e m c ó w sudec­
k i c h i o c h ę c i wzmocnienia przez to p r z y j a z n y c h s t o s u n k ó w
z B e r l i n e m . W r o z m o w i e t e j , do k t ó r e j doszło 31 marca, M a s t n y
p r ó b o w a ł u z y s k a ć od Ribbentropa potwierdzenie w a ż n o ś c i czecho-
s ł o w a c k o - n i e m i e c k i e g o u k ł a d u a r b i t r a ż o w e g o z r . 1925, j e d n a k ż e
Niemiec u c h y l i ł się od tego, z a p e w n i a j ą c jedynie, ż e r z ą d Rzeszy
nie zamierza w y s t ę p o w a ć p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i ; u c h y l i ł się t e ż
od d y s k u t o w a n i a nad p r o p o z y c j ą , b y w ogóle stosunki m i ę d z y obu
p a ń s t w a m i o p r z e ć na j a k i m ś n o w y m u k ł a d z i e . Stale p o d k r e ś l a ł ,
że w s t ę p n y m w a r u n k i e m do w y j a ś n i e n i a s t o s u n k ó w w z a j e m n y c h
musi b y ć zaspokojenie ż ą d a ń N i e m c ó w sudeckich. Do tego czasu
R i b b e n t r o p z a p o w i a d a ł ze s t r o n y Rzeszy stanowisko w y c z e k u j ą ­
3S
ce .
P r ó b a dyplomatycznego u r e g u l o w a n i a s y t u a c j i nie p o w i o d ł a się
Pradze z u p e ł n i e ; w danej s y t u a c j i nie b y ł o to z r e s z t ą m o ż l i w e ,
3 6
Henleinowcy w istocie wcale nie chcieli wstąpić do rządu.
3 6
M. in. zamierzano zażądać zerwania sojuszu z Z S R R .
Raport Mastnego z 23 marca 1938 — E P P A , nr 114; sprawozdanie
3 7
posłów SdP z rozmowy z Hodźą w dniu 1 kwietnia — D T , nr 108.
8 8
A D A P , jw., nr 111, co cytuje też OCZP, s. 335 (chyba w i ę c brak wersji
własnej w archiwum czechosłowackim MSZ?).
15 R o k 1938.
225
 g d y ż w B e r l i n i e uregulowania takiego nie chciano. Ribbentrop
w r o z m o w i e z M a s t n y m b y ł j u ż z w i ą z a n y decyzjami z 28 i 29 m a r ­
ca, k t ó r e m i a ł y z w i ą z e k z w y ż e j w s p o m n i a n ą w i z y t ą Henleina
i Franka w Berlinie.
3 b a w i ą c e j w t e d y w Pradze radzieckiej delegacji w o j s k o w e j z ust
N i e w ą t p l i w e z a g r o ż e n i e C z e c h o s ł o w a c j i na skutek Anschlussu
w y w o ł a ł o zaniepokojenie o p i n i i p a ń s t w z n i ą sprzymierzonych:
F r a n c j i i ZSRR. Z a r ó w n o w P a r y ż u i Moskwie, j a k w i n n y c h sto­
licach, liczono się z g r o ź b ą a t a k u niemieckiego z k o l e i na p a ń s t w o
c z e c h o s ł o w a c k i e . W p r a w d z i e r z ą d p r a s k i p r z e k a z a ł przez swoich
p o s ł ó w r z ą d o m s p r z y m i e r z o n y m i z a p r z y j a ź n i o n y m uzyskane
w B e r l i n i e 12 marca zapewnienia w nadziei uzyskania z k o l e i j a ­
k i e j ś d e k l a r a c j i na s w o j ą k o r z y ś ć , j e d n a k ż e do niczego takiego nie
doszło. Francja b y ł a s k ł o n n a w pierwszej c h w i b z a p e w n i ć Czecho­
s ł o w a c j ę o swej b e z w a r u n k o w e j pomocy na w y p a d e k a t a k u n i e ­
mieckiego, ale pod w p ł y w e m o w i e l e o s t r o ż n i e j s z e g o gabinetu
l o n d y ń s k i e g o w P a r y ż u n a s t ą p i ł o d w r ó t o d tej zdecydowanej po­
stawy. Z r e s z t ą gabinet B l u m a i s t n i a ł t y l k o do 8 k w i e t n i a , a w u -
t w o r z o n y m w dwa d n i p ó ź n i e j n o w y m r z ą d z i e Daladiera o b j ą ł
t e k ę spraw zagranicznych j u ż nie p r z y j a c i e l C z e c h o s ł o w a c j i P a u ł -
-Boncour, lecz o b o j ę t n y wobec n i e j , a przez swe k o n t a k t y z w i e l ­
k i m k a p i t a ł e m zachodnim, a t a k ż e n i e m i e c k i m , zainteresowany
raczej w pobtyce appeasementu, b y ł y m i n i s t e r f i n a n s ó w i ambasa­
dor w Waszyngtonie Georges B o n n e t *.
Poseł czechosłowacki w Moskwie Fierlinger sondował w Narko-
41
m i n d i e l e ' , j a k zachowa się ZSRR w razie a t a k u niemieckiego.
Z a s t ę p c a L i t w i n o w a , P o t i o m k i n , o d p o w i e d z i a ł m u , że g ł ó w n e zna­
czenie m i e ć b ę d z i e stanowisko F r a n c j i , p r z y c z y m p r z e w i d y w a ł ,
ż e A n g b a c h c ą c nie c h c ą c m u s i a ł a b y s t a n ą ć p r z y F r a n c j i , j e ś b ta
zajmie stanowisko zdecydowane do ostatnich konsekwencji, oraz
8 9
O objęciu urzędu pisze B o n n e t , I I , s. 88; dał on zaraz uspokajające
zapewnienia posłowi czechosłowackiemu: E P P A , nr 116 (s. 102), ale Ł u ­
k a s i e w i c z , s. 31, zanotował coś całkiem przeciwnego: że B. zapowie­
dział, że nie chce „dopuścić do wplątania F r a n c j i w w o j n ę z Niemcami
z powodu Czechosłowacji".
4 0
Narodnyj Komissariat Inostrannych Dieł = radzieckie MSZ.
226
ż e ZSRR na p e w n o s p e ł n i swoje z o b o w i ą z a n i a sojusznicze **. F i e r ­
l i n g e r p r z e k a z a ł do P r a g i i n f o r m a c j ę o s t a n o w i s k u ZSRR, a t a k ż e
u c z y n i ł to ó w c z e s n y radziecki charge d'ajjaires w Pradze, w r ę c z a ­
j ą c o d p o w i e d n i ą n o t ę m i n i s t r o w i K r o f c i e **.
Ponowne zapewnienie tego radzaju, t y m r a z e m z k ó ł w o j s k o ­
w y c h , o t r z y m a ł a C z e c h o s ł o w a c j a jeszcze raz pod koniec marca od
j e j szefa, m a r s z a ł k a K u b k a . Jednak sztab c z e c h o s ł o w a c k i n a d a l nie
p r z y s t ę p o w a ł do s z c z e g ó ł o w e g o sprecyzowania w s p ó ł p r a c y obu
a r m i i na w y p a d e k w o j n y . O c z y w i ś c i e , o d g r y w a ł w t y m r o l ę f a k t
zasadniczy, mianowicie brak s ą s i e d z t w a terytorialnego obu p a ń s t w ,
p r z y n i e w ą t p l i w y m w r o g i m stanowisku r o z d z i e l a j ą c e j je Polski
i niesprecyzowanym, g d y ż a n t y r a d z i e c k i m — R u m u n i i , na k t ó r ą
z r e s z t ą Warszawa n a c i s k a ł a , b y o d m ó w i ł a p r a w a przemarszu A r ­
m i i Czerwonej, a n a w e t t y l k o p r z e l o t u nad t e r y t o r i u m r u m u ń s k i m
sił p o w i e t r z n y c h Z S R R
D l a s z t a b o w c ó w c z e c h o s ł o w a c k i c h w a ż n i e j s z a b y ł a b y pomoc
francuska wobec tego, że Francja, nie b ę d ą c w p r a w d z i e r ó w n i e ż
s ą s i a d e m C z e c h o s ł o w a c j i , s ą s i a d o w a ł a p r z y n a j m n i e j z potencjal­
n y m w s p ó l n y m p r z e c i w n i k i e m , t j . N i e m c a m i . Sztab francuski j e d ­
n a k ż e t a k samo nie k w a p i ł się do n a w i ą z a n i a b e z p o ś r e d n i c h roz­
m ó w z g e n e r a l i c j ą c z e c h o s ł o w a c k ą , j a k ta ostatnia do t a k i c h roz­
m ó w z d o w ó d z t w e m A r m i i Czerwonej. W o j s k o w i francuscy b y b
nastawieni na w o j n ę raczej d e f e n s y w n ą , za b n i ą Maginota, nie
zaś na ofensywne uderzenia na N i e m c y , k t ó r y c h l o t n i c t w a , licz­
niejszego i n o w o c z e ś n i e j s z e g o n i ż francuskie, l ę k a n o się w P a r y ż u
p o w a ż n i e **.
Quai d'Orsay z u p ł y w e m czasu coraz silniej c z u ł o się z w i ą z a n e
k o n i e c z n o ś c i ą dostosowywania się do p o h t y k i b r y t y j s k i e j , coraz
o s t r o ż n i e j s z e j i r ó w n i e ż l ę k a j ą c e j się zatargu z silniejszym od b r y -
41
ND, nr 2: notatka P o t i o m k i n a z 15 marca; F i e r l i n g e r , s. 70.
4 2
ND, nr 3 i 5; por. też OĆZP, s. 332.
4 3
ND, nr 6; co do Rumunii zob. V. K r a l , Rumuńsko a pruchod Rude
armady na pomoc Ceskoslovensku v r. 1938. SP, nr 6/1966. Por. E . C a m ­
p u s , cyt. dz. (Mica Intelegere), s. 920 1 nast.; a nadto: V. M o i s u c,
Actions diplomatiąues de la Roumanie au secours de la Tchecoslovaquie
& la veile du pacte de Munich. „Revue roumaine d'histoire", VI/3 1967,
s. 409—431. .
4 4
O tym zob. ostatnio M. Z g ó r n i a k , Wojskowe aspekty kryzysu cze­
chosłowackiego 1938 r. (Kraków 1966), zwłaszcza s. 112 i nast.
lf>»
227
 tyjskiego l o t n i c t w e m G ó r i n g a . K o m b i n a c j a sił a n t y n i e m i e c k i c h :
F r a n c j a — W i e l k a B r y t a n i a — C z e c h o s ł o w a c j a — ZSRR, b y ł a
w P a r y ż u na ogół z a l e ż n a od o g l ą d a n i a się na L o n d y n , a w L o n ­
d y n i e b y ł a c a ł k i e m zdecydowanie i z g ó r y odrzucana, w ł a ś n i e
z p o w o d u n i e c h ę c i Chamberlaina do j a k i e j k o l w i e k w s p ó ł p r a c y
z F r a n c j ą w obronie C z e c h o s ł o w a c j i . Co m y ś l a ł w istocie p r e m i e r
b r y t y j s k i , zdradza n a m t o jego p r y w a t n a w y p o w i e d ź w b ś c i e z 20
marca, w k t ó r e j s t w i e r d z a ł o n kategorycznie: z a r z u c i ł e m wszel­
k ą m y ś l o u d z i e l e n i u g w a r a n c j i C z e c h o s ł o w a c j i albo F r a n c u z o m
45
w z w i ą z k u z i c h z o b o w i ą z a n i a m i wobec tego k r a j u " . W p r a w d z i e
w o f i c j a l n y m o ś w i a d c z e n i u w parlamencie w cztery d n i p ó ź n i e j
C h a m b e r l a i n o g ó l n i k o w o z a p o w i a d a ł , że „ t a m gdzie chodzi o po­
k ó j i w o j n ę , nie o d g r y w a j ą r o l i j e d y n i e z o b o w i ą z a n i a formalne,
i g d y b y w o j n a w y b u c h ł a , nie b y ł o b y prawdopodobne, aby ogra­
n i c z y ł a s i ę ona do t y c h , k t ó r z y z a c i ą g n ę l i tego rodzaju z o b o w i ą ­
4li
zania" , j e d n a k ż e w B e r l i n i e dobrze orientowano s i ę w i s t o t n y c h
nastrojach na D o w n i n g Street i nie liczono się wobec tego z ewen­
t u a l n o ś c i ą j a k i e j ś k o n k r e t n e j a k c j i b r y t y j s k i e j . Tego samego dnia
H a l i f a x p r z e s y ł a ł ambasadorowi ZSRR w L o n d y n i e M a j s k i e m u
o d p o w i e d ź na p r o p o z y c j ę r a d z i e c k ą z w o ł a n i a k o n f e r e n c j i , k t ó r a
p r z e c i w s t a w i ł a b y s i ę n o w y m a k t o m agresji — o d p o w i e d ź ta b y ł a
odmowna . 47
O c z y w i ś c i e , nie wszyscy A n g b c y t a k m y ś l e l i i np. C h u r c h i l l ,
z n a l a z ł s z y s i ę z k o ń c e m marca w P a r y ż u , w r o z m o w i e z f r a n c u ­
s k i m szefem sztabu o b r o n y narodowej, gen. G a m e l i n e m , katego­
r y c z n i e w y p o w i e d z i a ł się za w z m o c n i e n i e m w i ę z i m i ę d z y o b u k r a ­
j a m i i za w s p ó ł p r a c ą w o j s k o w ą przeciw g r o ż ą c e j ekspansji nie­
48
m i e c k i e j . Jednak C h u r c h i l l nie b y ł w t e d y c z ł o n k i e m r z ą d u ,
a swej opozycji przeciw C h a m b e r l a i n o w i n i e u p r a w i a ł z b y t ener­
gicznie. G a m e l i n nie m i a ł podstaw, b y s w ą n a d m i e r n i e o s t r o ż n ą
t a k t y k ę z m i e n i ć , m ó g ł z r e s z t ą w i e d z i e ć j u ż , że d n i gabinetu B l u -
ma s ą policzone i że r ó w n i e m a ł o energiczny Daladier, na razie
m i n i s t e r w o j n y , m o ż e n i e b a w e m o b j ą ć ster r z ą d u . U w a g ę r z ą d u
4 5
S. F e i l i n g , cyt. dz., s. 348; por. G i 1 b e r t - G o 11, s. 119.
4 8
Jw., s. 348—349 względnie 120; rząd brytyjski zarazem ostrzegał, by
tej zapowiedzi nie przeceniać — F R U S 1938/1, s. 486—487.
« D B F P , 3/1, nr 116; por. I . M . M a j s k i j , cyt. dz., I I , s. 436—437.
4 8
Tak zanotował G a m e l i n , cyt. dz., s. 117; por. C h u r c h i l l , s. 252—
—253.
228
paryskiego z r e s z t ą nadal bardziej a b s o r b o w a ł a Hiszpania n i ż Cze­
chosłowacja.
P o s e ł c z e c h o s ł o w a c k i w P a r y ż u , Osusky, d o w i e d z i a ł s i ę w p r a w ­
dzie, że ambasador b r y t y j s k i Phipps w r ę c z y ł na Quai d'Orsay
w d n i u wspomnianej m o w y Chamberlaina n o t ę , w y r a ż a j ą c ą prze­
konanie o potrzebie ścisłego k o n t a k t u m i ę d z y obu r z ą d a m i dla
bliższego zbadania k w e s t i i sudeckiej i uzgadniania p o l i t y k i obu
r z ą d ó w w t e j sprawie, ale wszystko to b y ł o r ó w n i e ż t y l k o bardzo
ogólnikowe
W Pradze p o w z i ę t o tymczasem m y ś l — n i e z b y t dobrze ś w i a d ­
czącą o o r i e n t a c j i w i s t o t n y m stanie rzeczy — b y s z u k a ć porozu­
mienia z W ę g r a m i . P o s e ł c z e c h o s ł o w a c k i w Budapeszcie K o b r
zgłosił się ostatniego marca do m i n i s t r a spraw zagranicznych i p r ó ­
b o w a ł go p r z e k o n y w a ć , że po aneksji A u s t r i i n i e C z e c h o s ł o w a c j a
jest w p i e r w s z y m r z ę d z i e z a g r o ż o n a przez N i e m c y , lecz w ł a ś n i e
W ę g r y i Rumunia. W związku z t y m Kobr sugerował, by Buda­
peszt i Praga n a w i ą z a ł y b l i ż s z y k o n t a k t . K a n y a m u s i a ł z ironicz­
n y m uśmiechem słuchać tych naiwnych w y w o d ó w i odpowiedział,
ż e nie obawia się takiego z a g r o ż e n i a W ę g i e r przez R z e s z ę , a spra­
50
w ę nawiązania kontaktu z P r a g ą pominął milczeniem . Minister
w ę g i e r s k i dobrze w i e d z i a ł z r a p o r t ó w swego p o s ł a w B e r l i n i e , j a ­
kie są istotne zamierzenia Niemiec i że w ł a ś n i e o b i e k t e m agresji
ma s t a ć się C z e c h o s ł o w a c j a .
P e w n ą , ale w rezultacie n i e w i e l k ą s z a n s ę p o p r a w y w s y t u a c j i
z e w n ę t r z n e j C z e c h o s ł o w a c j i m i a ł a p r z y n i e ś ć zmiana na s t a n o w i ­
sku m i n i s t r a spraw zagranicznych w Bukareszcie. O b j ą ł je teraz
(mianowany 11 marca) dotychczasowy w i c e m i n i s t e r , a poprzednio
— do lutego tego r o k u — w i e l o l e t n i p o s e ł r u m u ń s k i w B e r l i n i e ,
51
C o m n e n , doskonale z o r i e n t o w a n y w zaborczych planach h i t l e ­
r o w s k i e j Rzeszy, a z w o l e n n i k sojuszu z F r a n c j ą i p r z y j a ź n i e na­
58
stawiony do C z e c h o s ł o w a c j i . D z i a ł a l n o ś ć tego nowego m i n i s t r a
4 9
Nota brytyjska: D B F P , jw., nr 115; por.: E P P A , nr 116, s. 101; na
ten temat warto porównać: K r o f t a , s. 163 i O C Z P , s. 333.
5 0
MMV, nr 24; dziwić się należy, iż w Pradze tak myślano!
6 1
Tak pisownia rumuńska, występująca na aktach w bukareszteńskim
MSZ; C . podpisywał się po francusku „Comnene", a dawniej też: Petrescu-
-Comnen.
5 2
T u nader cenne źródło, książka C : Preludi del grandę dramma (Roma
1947), będąca niemal dziennikiem i zawierająca liczne oryginalne doku­
menty, rumuńskie i obce.
229
 m o g ł a p o w s t r z y m a ć proces r o z k ł a d o w y M a ł e j Ententy, tzn. dzia­
łać h a m u j ą c o na r e w i z j o n i z m w ę g i e r s k i , ale poza t y m u c z y n i ć o n
m ó g ł niewiele, z n a l a z ł s z y się od razu w t r u d n e j s y t u a c j i w sto­
sunkach z n a j w a ż n i e j s z y m s ą s i a d e m R u m u n i i , t j . Z w i ą z k i e m Ra­
dzieckim oraz pod naciskiem P o l s k i , d ą ż ą c e j do o d s u n i ę c i a R u m u ­
n i i od C z e c h o s ł o w a c j i . Polskie M S Z z a b i e g a ł o przede w s z y s t k i m
o to, b y R u m u n i a o d m ó w i ł a przepuszczenia przez swoje t e r y t o ­
r i u m j a k i e j k o l w i e k pomocy radzieckiej dla C z e c h o s ł o w a c j i , b y na­
w e t nie zgodziła się na przelot n a d s w o i m obszarem s a m o l o t ó w
radzieckich d ą ż ą c y c h do P r a g i z m a t e r i a ł e m w o j e n n y m b ą d ź
w ogóle s a m o l o t ó w zakupionych przez r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i
Comnen sam nie b y ł na pewno j a k o ś s z c z e g ó l n i e p r z y j a ź n i e na­
s t a w i o n y do ZSRR, ale r o z u m i a ł r o l ę tego mocarstwa w ó w c z e s n e j
s y t u a c j i europejskiej, a przede w s z y s t k i m o r i e n t o w a ł się w r o z ­
m i a r a c h n i e b e z p i e c z e ń s t w a niemieckiego dla w s z y s t k i c h m n i e j ­
szych k r a j ó w europejskich. J e d n a k ż e reakcja r u m u ń s k a , k i e r o w a ­
na przez k r ó l a K a r o l a I I , u n i e m o ż l i w i a ł a w y g ł a d z e n i e s t o s u n k ó w
z M o s k w ą , a w t y m u j e m n ą r o l ę o d g r y w a ł a w ł a ś n i e akcja ze stro­
n y polskiej, osobiste naciski p o s ł a polskiego Arciszewskiego i pers­
wazje Becka w stosunku do d y p l o m a t ó w r u m u ń s k i c h w Warsza­
wie . 54
Rola P o l s k i m i a ł a w ogóle o k a z a ć się w sprawie c z e c h o s ł o w a c ­
k i e j fatalna. W b r e w uczuciom w i ę k s z o ś c i s p o ł e c z e ń s t w a polskiego
ó w c z e s n y sanacyjny r z ą d — przede w s z y s t k i m osobiście m i n i s t e r
Beck — z a j m o w a ł stanowisko wobec C z e c h o s ł o w a c j i coraz bar­
dziej n i e c h ę t n e , s p r o w a d z a j ą c e się w p r a k t y c e do ścisłego w s p ó ł ­
działania z Niemcami . 55
Nie b y ł to na pewno j a k i ś niepisany sojusz z B e r l i n e m , lecz
6 3
O tym g ł ó w n i e V. K r a l , cyt. dz., oraz C o m n e n , s. 31 i nast. (autor
ten twierdzi, że nie było oficjalnych próśb w sprawie przepuszczenia po­
mocy radzieckiej dla Czechosłowacji; ale były sondaże). Por. też V. M o i -
s u c, cyt. dz., oraz Gh. Z a h a r i a, Sur la politiąue exterieure de la Rou-
manie avant la deuxierae guerre mondiale, „Revue de la deuxieme guerre
mondiale", 166, s. 10 i nast.
M
M . Arciszewski opuścił poselstwo w Bukareszcie w maju 1938, by
objąć w warszawskim M S Z stanowisko I I wiceministra; jego następcą, już
jako ambasador, stał się Roger Raczyński (brat Edwarda).
5 5
T u K o z e ń s k i , s. 254 i nast; por. S. S t a n i s ł a w s k a Wielka
i mala polityka Józefa Becka (Warszawa 1962); J . V a l e n t a , Ceskoslo-
vensko o Polsko v letech 1919—1945. W: CeSi a Połaci v minulosti I I (Praha
1967), s. 581 i nast.
230
b y ł a t o przede w s z y s t k i m z b i e ż n o ś ć d w u p o b t y k w r o g o ś c i . A l e
efekt b y ł t a k i sam, j a k g d y b y i s t n i a ł a faktyczna u m o w a o ś c i s ł e j
w s p ó ł p r a c y , o k t ó r e j i s t n i e n i u z r e s z t ą k r ą ż y ł y stale p o g ł o s k i w ś r ó d
56
dyplomatów akredytowanych w Berlinie .
D l a Becka i jego otoczenia w s p ó ł p r a c a z B e r l i n e m przeciw P r a ­
dze b y ł a o c z y w i ś c i e ś r o d k i e m , a nie celem, w k a ż d y m razie z a ś
nie celem t a k w a ż n y m j a k w s p ó ł p r a c a z W ę g r a m i , k t ó r ą u w a ż a n o
w Warszawie za element t r w a ł y i m o g ą c y nawet w p r z y s z ł o ś c i
o d e g r a ć r o l ę a n t y n i e m i e c k ą , podobnie j a k o t y m czasem m y ś l a n o
w e w ł o s k i m M S Z , co u w y d a t n i ł o się p r z y w y ż e j w s p o m n i a n y c h
r o z m o w a c h Beck — Ciano w dniach aneksji A u s t r i i " . N i e m n i e j
w d a n y c h o k o b c z n o ś c i a c h , k i e d y W ę g r y b y ł y p a ń s t w e m od Cze­
c h o s ł o w a c j i s ł a b s z y m i w d o d a t k u liczyć się m u s i a ł y z z a g r o ż e ­
n i e m ze s t r o n y obu s o j u s z n i k ó w t e j ostatniej, t j . R u m u n i i i Jugo­
s ł a w i i , g ł ó w n y m p a r t n e r e m P o l s k i p r z e c i w Pradze m o g ł y b y ć t y l ­
k o N i e m c y . T a k samo r o l a i znaczenie m n i e j s z o ś c i w ę g i e r s k i e j
w C z e c h o s ł o w a c j i b y ł y bez p o r ó w n a n i a mniejsze n i ż m n i e j s z o ś c i
niemieckiej, s t ą d t e ż dla a k c j i na rzecz P o l a k ó w z a o l z i a ń s k i c h SdP
była partnerem ważniejszym niż mniejszość węgierska, przy czym
w c h o d z i ł a t u w g r ę jeszcze i t a dodatkowa k o m p b k a c j a , ż e
i s t n i a ł a p o w a ż n a n i e u f n o ś ć m i ę d z y d w o m a elementami, z k t ó r y m i
polskie M S Z c h c i a ł o w s p ó ł p r a c o w a ć p r z e c i w Pradze; s ł o w a c k i m i
5 S
autonomistami (hlinkowcami) i W ę g r a m i . Opierać się w y ł ą c z n i e
na W ę g r a c h r z ą d warszawski nie m ó g ł , a n i t y l k o na r z ą d z i e b u d a ­
p e s z t e ń s k i m , ani na m n i e j s z o ś c i w ę g i e r s k i e j w C z e c h o s ł o w a c j i ,
ani na h l i n k o w c a c h ; konieczny b y ł t a k ż e k o n t a k t z henleinowcami,
a to z k o l e i b y ł o m o ż l i w e t y l k o p r z y b l i s k i c h stosunkach z B e r ­
l i n e m . Polska akcja dyplomatyczna w y k a z a ł a t u w i e l e sprzeczno­
5 9
ści w p o s t ę p o w a n i u .
6 8
W przedtem cyt. pracy C o m n e n a (I responsabiii, od s. 26 do rozdz.
IV) znajdujemy na s. 179 w z m i a n k ę o tej sprawie już dla r. 1935, później
domysły takie mnożyły się stale.
« Takie właśnie sugestie wysuwali Węgrzy pod adresem Polski, np.
Kanya do posła w Warszawie Horyego 2 marca 1938, WMMW, nr 17:
obawa przed dynamizmem Niemiec groźnym dla obu krajów.
5 8
Węgry dążyły do ponownego włączenia Słowacji, czego S ł o w a c y nie
chcieli, Polska musiała w i ę c lawirować, by zbyt silnym podkreśleniem przy­
jaźni z Węgrami nie zrazić hlinkowców.
5 9
Drugą taką kwadraturą koła była chęć utrzymywania jednakowo bli­
skich stosunków i z Budapesztem, i z Bukaresztem.
231
 W a ż n ą r o l ę w p o l i t y c e warszawskiego M S Z o d g r y w a ł jeden
jeszcze w z g l ą d , m i a n o w i c i e ostre a n t y k o m u n i s t y c z n e nastawienie
ó w c z e s n e g o r z ą d u polskiego. W C z e c h o s ł o w a c j i b y ł a silna i d y n a ­
miczna p a r t i a komunistyczna, a ponadto d z i a ł a l i t a m e m i g r a n c i
k o m u n i ś c i z Niemiec, a t a k ż e z P o l s k i , p r z y c z y m z r e s z t ą Czecho­
s ł o w a c j a u d z i e b ł a g o ś c i n y i n n y m jeszcze p o l s k i m u c h o d ź c o m p o l i ­
t y c z n y m , m i a n o w i c i e b y ł y m w i ę ź n i o m brzeskim, w ś r ó d n i c h W i t o ­
sowi. To wszystko z w i ę k s z a ł o w Warszawie i r y t a c j ę na P r a g ę . 80
Przede w s z y s t k i m j e d n a k w c h o d z i ł w g r ę ó w w y ż e j j u ż w s p o m ­
n i a n y c z y n n i k : z ł u d n e przekonanie, że j e ś l i N i e m c y z a a b s o r b u j ą
się w i n n e j stronie swoich granic, w t e d y zmniejszy się i c h nacisk
na P o l s k ę . N i e rozumiano w Warszawie, że p r z e c i e ż wszystkie
p a ń s t w a p o ł o ż o n e na p o ł u d n i o w y w s c h ó d od Rzeszy są w p o r ó w ­
n a n i u z N i e m c a m i t a k s ł a b e , iż akcja przeciw n i m nie przeszkodzi
B e r l i n o w i p r o w a d z i ć nadal a k c j i przeciw Polsce. K a ż d y zaś sukces
Rzeszy, w y r a ż a j ą c y się w p o w i ę k s z e n i u t e r y t o r i u m i l u d n o ś c i oraz
bogactw n a t u r a l n y c h i p r o d u k c j i p r z e m y s ł o w e j , spowoduje z w i ę k ­
szenie p r z e w a g i Niemiec nad P o l s k ą . Dlatego t e ż nie m o g ł o leżeć
w interesie polskim, b y p o m a g a ć Rzeszy w o s i ą g a n i u t a k i c h suk­
cesów!
Beck, j a k j u ż w i e m y , b ę d ą c w styczniu 1938 w Niemczech, do­
w i e d z i a ł się t a m nie t y l k o o p r a w d o p o d o b i e ń s t w i e r y c h ł e j aneksji
A u s t r i i , lecz t a k ż e o r ó w n i e prawdopodobnej a k c j i przeciw Cze­
c h o s ł o w a c j i . P o t w i e r d z i ł to G ó r i n g , g d y b y ł w Polsce w d r u g i e j
p o ł o w i e lutego. A l e j u ż w r a ż e n i a z w i z y t y w B e r l i n i e p o w i n n y
b y ł y B e c k o w i w y s t a r c z y ć , aby zajął jasne stanowisko w rozmo­
w a c h z H o r t h y m i K a n y ą , gdy ci w p i e r w s z y c h dniach lutego
p r z y b y l i do P o l s k i z oficjalną w i z y t ą " .
Nie ulega w ą t p l i w o ś c i , że kwestia c z e c h o s ł o w a c k a , a ś c i ś l e j m ó ­
w i ą c — w s p ó ł p r a c a p o l s k o - w ę g i e r s k a przeciw t e m u p a ń s t w u w p o ­
w i ą z a n i u z p r z y g o t o w y w a n ą a k c j ą Niemiec m u s i a ł a b y ć g ł ó w n y m
M
S . S t a n i s ł a w s k a , cyt. dz., s. 85 i nast. ( K o z e ń s k i o tym
nie mówi).
8 1
PN, X/1938, s. 235—237; por. N. H o r t h y , Memoires de l'amiral Hor­
thy Paris 1954, s. 161—162; ciekawe, że Beck całkowicie pominął w swych
wspomnieniach tę wizytę; zob. niżej.
232
t e m a t e m p o u f n y c h r o z m ó w p r o w a d z o n y c h p r z y tej okazji w K r a ­
62
k o w i e i w Warszawie .
Ó w c z e s n y szef gabinetu w w ę g i e r s k i m M S Z , Csaky, u p r z e d z i ł
z r e s z t ą jednego z k i e r o w n i k ó w N S D A P , B o h ł e g o , b a w i ą c e g o
w styczniu 1938 w Budapeszcie, że w i z y t a w Polsce m i e ć b ę d z i e
w i e l k i e znaczenie dla ustalenia pozycji W ę g i e r wobec C z e c h o s ł o ­
63
w a c j i . J a k k o l w i e k podobno r o z m o w y nie d a ł y oczekiwanych r e ­
z u l t a t ó w i j a k k o l w i e k H o r t h y t y m razem p o p e ł n i ł faktycznie ó w
nietakt, od k t ó r e g o p o w s t r z y m a ł się w ostatniej c h w i l i , g d y w y ­
s y ł a ł w s p o m n i a n y w y ż e j list do P i ł s u d s k i e g o w r . 1934, a m i a n o ­
wicie t y m razem zalecił Polsce u s t ę p s t w a na rzecz Niemiec nad
fi4
B a ł t y k i e m — w k a ż d y m razie jednak pewne s p r a w y d o t y c z ą c e
w s p ó l n e j t a k t y k i ustalono. Polska i W ę g r y b y ł y zdecydowane
w s z c z ą ć j a k ą ś e n e r g i c z n ą a k c j ę przeciw C z e c h o s ł o w a c j i p r z y
pierwszej sposobności, u z g a d n i a j ą c ją zarazem z N i e m c a m i . O d ­
powiednie i n s t r u k c j e o t r z y m a l i p o s ł o w i e obu k r a j ó w , w ę g i e r s k i
w Warszawie ( H o r y ) i polski w Budapeszcie ( O r ł o w s k i ) , oraz
6 5
przedstawiciele w B e r l i n i e , L i p s k i i S z t ó j a y .
S p o s o b n o ś ć m i a ł a istotnie n a d e j ś ć zaraz po aneksji A u s t r i i
w z w i ą z k u z w y s t ą p i e n i a m i SdP. Jak w y ż e j wspomniano, p a r t i a
ta uprzednio p o r o z u m i e w a ł a się j u ż z organizacjami polskiej i w ę ­
gierskiej m n i e j s z o ś c i narodowej.
Ze s t r o n y polskiej z a p o w i e d ź w z m o ż e n i a a k c j i a n t y c z e c h o s ł o -
w a c k i e j p a d ł a 21 marca. Beck w w y w i a d z i e u d z i e l o n y m znanemu
j u ż d z i e n n i k a r z o w i angielskiemu, Price'owa, o ś w i a d c z y ł , ż e Polacy
na Zaolziu (ich b c z b ę ogromnie p r z e s a d z i ł ) b ę d ą m u s i e l i o t r z y m a ć
Że o współpracy przeciw Pradze mówiono, wynika z cyt. w przyp. 57
listu z 2 marca, ale w D T J S , s. 270 o tym ani słowa w notatce o rozmo­
wach z Kanyą. O wizycie Horthyego w Polsce piszą: S. S c h i m i t z e k ,
Drogi i bezdroża minionej epoki (Warszawa 1976), s. 417—420; por. też
G a w r o ń s k i , s. 479 i nast.; ciekawe, że nie wspomina o tym J u h a s z,
cyt. dz.; krótko: W. F e l c z a k , Historia Węgier (Wrocław 1966), s. 335;
por. E . K o v a c s, Magyar-lengyel kapcsolatok a ket vildghaboru kózótt
(Budapest 1971), s. 312.
6 3
Fakt ten ogłosili najpierw historycy radzieccy: Dokumenty Mimstier-
stwa inostrannych dieł Giermanii, I. Giermanskaja politika w Wiengrii Mo-
stwa 1946, nr 5 s. 28; A D A P , D/V, nr 173.
6 4
N. H o r t h y , cyt. dz., s. 162; por. M a c a r t n e y , I , s. 209.
8 5
Węgrzy jednak nie byli w pełni zadowoleni ze stanowiska Polski,
Por. M a c a r t n e y , jw.; ze źródeł austriackich stwierdzał to także G a-
w r o ń s k i , s. 522.
233
 identyczne u p r a w n i e n i a ( „ a u t o n o m i ę l o k a l n ą " ) jak N i e m c y su­
deccy . 6S
R z ą d w a r s z a w s k i p o s t a r a ł się teraz o zespolenie i s t n i e j ą c y c h na
Zaolziu polskich g r u p politycznych. Do f u z j i i c h doszło z k o ń c e m
marca. Jedynie Polacy k o m u n i ś c i nie weszli do nowego b l o k u i po­
t e m w y s t ę p o w a l i przeciw n i e m u nader ostro, s ł u s z n i e a t a k u j ą c
współpracę z henleinowcami i i n n y m i reakcyjnymi ugrupowania­
B7
m i antyczeskimi, j a k h l i n k o w c y i m n i e j s z o ś ć w ę g i e r s k a .
U t w o r z o n y w d n i u 26 marca Z w i ą z e k P o l a k ó w w C z e c h o s ł o ­
w a c j i polecił s w e m u p r z e d s t a w i c i e l o w i w parlamencie p r a s k i m ,
p o s ł o w i L e o n o w i W o l f o w i , złożyć d e k l a r a c j ę o postulacie auto­
n o m i i dla l u d n o ś c i polskiej, co s t a ł o się na posiedzeniu dnia 29 tego
m i e s i ą c a , r ó w n o c z e ś n i e z a n a l o g i c z n y m i d e k l a r a c j a m i SdP, m n i e j ­
szości w ę g i e r s k i e j , a t a k ż e h b n k o w c ó w . O p o z y c y j n y b l o k a n t y -
M
czeski s t a ł się f a k t e m . N a j w i ę k s z ą r o l ę o d g r y w a l i w n i m h e n l e i -
n o w c y , po n i c h z a ś n a j l i c z n i e j s z ą g r u p ą b y l i a u t o n o m i ś c i s ł o w a c c y ,
podczas gdy znaczenie g r u p y w ę g i e r s k i e j i t y m bardziej polskiej
m o g ł o o p i e r a ć się j e d y n i e na poparciu u d z i e l a n y m i m przez r z ą d y
i c h k r a j ó w macierzystych.
Deklaracje g r u p ż ą d a j ą c y c h a u t o n o m i i z a b r z m i a ł y w d z i e ń po
p r z e m ó w i e n i u , k t ó r e w y g ł o s i ł przez radio p r e m i e r H o d ź a . Zapo­
w i e d z i a ł on w n i m — o m ó w i w s z y p o k r ó t c e najnowsze w y p a d k i
oraz w s p o m n i a w s z y pochwalnie m o w ę Chamberlaina z 24 m a r ­
ca — systematyczne r e g u l o w a n i e s p r a w m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h
w C z e c h o s ł o w a c j i w postaci w y d a n i a „ s t a t u t u m n i e j s z o ś c i o w e g o " ,
k t ó r y w gruncie rzeczy nie b y ł b y j e d n a k j a k i m ś rozszerzeniem
u p r a w n i e ń j u ż i s t n i e j ą c y c h , lecz t y l k o i c h zebraniem i nadaniem
t e j k o d y f i k a c j i m o c y o b o w i ą z u j ą c e j dla w s z y s t k i c h g r u p narodo­
w y c h . H o d ź a w y r a z i ł s ą d , że j u ż do tego czasu i s t n i e j ą c e ustawo-
«« „Daily Mail" z 22 marca 1938; por. S. S t a n i s ł a w s k a , cyt. dz.,
s. 48.
8 7
PN, 47X1/1938, s. 421; K o z e ń s k i , s. 251—252; S. S t a n i s ł a w s k a ,
cyt. dz., s. 65 i nast.; (ciekawe uwagi o roli komunistów polskich w Cze­
chosłowacji). Gorliwym w y k o n a w c ą antyczeskiej polityki Becka był ó w ­
czesny poseł polski w Pradze, K . Papee; zwracało to u w a g ę postronnych
obserwatorów, np. posła tureckiego J . K a d r i K a r a o s m a n o g l u —
zob. jego wspomnienia: pipłomat poniewole (Moskwa 1960), s. 101.
8 8
Według stenogramów parlamentarnych przedstawia posiedzenie par­
lamentu praskiego (Izby posłów) w dniu 29 marca 1938 z deklaracjami grup
narodowych — J . P r a ź a k , Nepfltel mezi hradbami (Praha 1956), s. 11—15;
por. G . F u c h s, cyt. dz., s. 229 i nast. (o roli K P C z ) .
234
d a w s t w o m n i e j s z o ś c i o w e C z e c h o s ł o w a c j i jest najliberalniejsze
6 9
w Europie, w c z y m z r e s z t ą nie m y l i ł s i ę . Jednak z a p o m n i a ł on,
ż e m i ę d z y l i t e r ą p r a w a a jego stosowaniem z a c h o d z i ł y nieraz po­
w a ż n e r ó ż n i c e , c z ę s t o z w i n y w ł a d z l o k a l n y c h , co d o t y c z y ł o z w ł a ­
szcza P o l a k ó w na Zaolziu. W ł a d z e centralne nie k o n t r o l o w a ł y do­
statecznie p o s t ę p o w a n i a a d m i n i s t r a c j i l o k a l n e j , w p e w n y c h w y ­
7
padkach niezgodnego z u s t a w a m i ° .
4
O ś w i a d c z e n i e p r e m i e r a c z e c h o s ł o w a c k i e g o s p o t k a ł o się z n i e ­
z b y t p r z y c h y l n y m p r z y j ę c i e m w k o ł a c h SdP. i p o z o s t a ł y c h o r g a n i ­
zacji m n i e j s z o ś c i o w y c h . Z o ś w i a d c z e n i a tego w y n i k a ł o b o w i e m , że
w gruncie rzeczy n o w y c h u s t ę p s t w nie b ę d z i e , n a s t ą p i j e d y n i e
kodyfikacja już istniejących przepisów, z k t ó r y c h poszczególne
g r u p y narodowe — s ł u s z n i e l u b n i e s ł u s z n i e , w m n i e j s z y m czy
w i ę k s z y m stopniu — nie b y ł y zadowolone. W s z c z e g ó l n o ś c i w i z y t a
przedstawicieli SdP u p r e m i e r a w d n i u 1 k w i e t n i a nie d a ł a w y ­
7 1
n i k u m i m o u s t ę p b w o ś c i , k t ó r ą o k a z y w a ł H o d ź a . Część tej p a r t i i
w y k a z y w a ł a zniecierpbwienie z p o w o d u t y c h r o z m ó w z r z ą d e m
i o c z e k i w a ł a r y c h ł e g o w k r o c z e n i a w o j s k Rzeszy na t e r e n y sudec­
kie, do czego h e n l e i n o w c y p r z y g o t o w y w a l i się ze swej s t r o n y ,
o r g a n i z u j ą c w ł a s n e p ó ł w o j s k o w e formacje na w z ó r SS i SA.
O r o s n ą c y m podnieceniu na pograniczu d o n o s i ł stale do B e r l i n a
ra
Eisenlohr .
Szeregi SdP r o s ł y w s k u t e k n a p ł y w u dotychczasowych s t r o n n i ­
k ó w b y ł y c h partii aktywistycznych; nawet prawicowe skrzydło
socjaldemokratów niemieckich rozważało m y ś l w s p ó ł p r a c y z Hen­
leinem. Pod naciskiem z r a d y k a l i z o w a n y c h mas k i e r o w n i c t w o SdP
w k i l k a d n i po r o z m o w i e z p r e m i e r e m w y p o w i e d z i a ł o się p r z e c i w
zapowiedzianemu s t a t u t o w i m n i e j s z o ś c i o w e m u ( n a r o d o w o ś c i o w e ­
m u , j a k t e ż m ó w i o n o — Nationalitdtenstatut), teraz z a ś w y s t ą p i ł o
8 9
K r o f t a , s. 264—266; negatywna ocena — O C Z P , s. 334.
7 0
Na to szczególnie uskarżali się Polacy na Zaolziu; rząd praski nie
umiał h a m o w a ć lokalnych szowinistów czeskich.
7 1
DT, nr 108; por. K r o f t a , s. 266.
7 2
A D A P , jw., nr 111, 113, 123 itd.; K r o f t a , jw., C e s a r - C e r n y , I I ,
s. 447.
235

j u ż z ż ą d a n i e m a u t o n o m i i t e r y t o r i a l n e j , co strona c z e c h o s ł o w a c k a
n c z e ś n i e n a l e ż a ł o z a b e z p i e c z y ć się od strony zachodniej. A k c j a m i a ­
u z n a ł a jednak za rzecz n i e do p r z y j ę c i a .
Radykalizacja SdP s p o t k a ł a s i ę nie t y l k o z a p r o b a t ą , lecz i p o d ­
n i e t a m i ze s t r o n y c z y n n i k ó w b e r l i ń s k i c h : z a r ó w n o Auswartiges
A m t , j a k Volksdeutsche Mittelstelle (najwyższa partyjna komórka
N S D A P dla a k c j i w ś r ó d N i e m c ó w za g r a n i c ą ) , w y p o w i e d z i a ł y się
w t a k i m w ł a ś n i e duchu, a poselestwo Rzeszy w Pradze o t r z y m a ł o
74
instrukcje .
C z y n n i k i r z ą d o w e w Pradze s t a r a ł y się w m i a r ę m o ż l i w o ś c i ł a ­
godzić i s t n i e j ą c e n a p i ę c i e . W p o ł o w i e k w i e t n i a prezydent B e n e ś
p o d p i s a ł dekret o amnestii za p r z e s t ę p s t w a polityczne, co p r z y ­
niosło zwolnienie od k a r y l u b zawieszenie d o c h o d z e ń dla k i l k u
n wek, z w i ę k s z e n i e d b a ł o ś c i o t a j e m n i c ę u r z ę d o w ą i w s p ó ł d z i a ł a n i e
t y s i ę c y N i e m c ó w sudeckich ( t a k ż e W ę g r ó w ) . A k t ten s p o t k a ł
się n a w e t z uznaniem ze strony SdP, nie b y ł o j u ż jednak w mocy
r z ą d u c z e c h o s ł o w a c k i e g o , b y u c z y n i ć c o k o l w i e k , co m o g ł o b y c a ł ­
k o w i c i e z a d o w o b ć h e n l e i n o w c ó w . Coraz mocniej z a z n a c z a ł a się i c h
tendencja separatystyczna, r ó w n o l e g l e z d o j r z e w a n i e m decyzji
aneksji w B e r l i n i e . N i e w ą t p l i w i e k i e r o w n i c t w o SdP i poselstwo
Rzeszy w Pradze nie b y ł y i n f o r m o w a n e o w s z y s t k i c h n a j t a j n i e j ­
szych decyzjach z a p a d a j ą c y c h w stolicy Niemiec, jednak o g ó l n y
duch i n s t r u k c j i n a d c h o d z ą c y c h do Henleina za p o ś r e d n i c t w e m po­
selstwa Rzeszy w Pradze b y ł zawsze tego rodzaju, że w m i a r ę j a k
k r y s t a l i z o w a ł y się p l a n y agresji w B e r l i n i e , r o s ł y r ó w n i e ż p r e ­
tensje SdP, t a k dalece, b y i c h p r z y j ę c i e nie b y ł o dla r z ą d u czecho­
słowackiego możliwe.
H i t l e r w d n i u 21 k w i e t n i a w r o z m o w i e z szefem Oberkommando
der W e h r m a c h t , g e n e r a ł e m K e i t l e m s z c z e g ó ł o w o o m ó w i ł zasady
7<i
„ P l a n u Zielonego" . Zdecydowano, że n a l e ż y n a j p i e r w d o p r o w a ­
dzić do z a t a r g ó w d y p l o m a t y c z n y c h , po c z y m n a s t ą p i ł o b y b ł y s k a ­
wiczne uderzenie w w y n i k u ewentualnej p r o w o k a c j i (np. z a b ó j ­
stwa p o s ł a niemieckiego). Przewidziano s i m ą a k c j ę l o t n i c t w a
bombowego z samolotami p i k u j ą c y m i oraz a r m i i l ą d o w e j , m i a n o -
" Dalsza rozmowa z SdP, 6 kwietnia: DT, nr 113.
7 4
Tamże, nr 116; również armia Rzeszy w y s u w a ł a postulaty w kwestii
sudeckiej: A D A P , jw., nr 121, 128, 129.
7 8
K r o f t a , s. 267—268; brak oceny ze strony niemieckiej.
7 1
Dokument norymberski 388-PS, część w A D A P , jw., nr 133, cały.
Ceskoslovensko a norimberski proces (Praha 1946), s. 247 i nast.; por.
S h i r e r , s. 485 i nast.
236
wicie atak jednostek z m o t o r y z o w a n y c h na Pilzno i P r a g ę . R ó w n o ­
ła b y ć t a k szybko z a k o ń c z o n a , b y e w e n t u a l n i sojusznicy nie
z d ą ż y l i w ogóle p r z y j ś ć C z e c h o s ł o w a c j i z p o m o c ą . R ó w n o c z e ś n i e
przewidziano w z m o ż e n i e propagandy i p r o w o k o w a n i e t a r ć w e w ­
n ę t r z n y c h , k t ó r e m o g ł y b y o s ł a b i ć spoistość p a ń s t w a . B y ł y to zale­
cenia w s t ę p n e : ostateczne decyzje m i a ł y z a p a ś ć dopiero po prze­
prowadzeniu s z c z e g ó ł o w y c h b a d a ń c z e c h o s ł o w a c k i c h f o r t y f i k a c j i
77
g r a n i c z n y c h . W p a r ę d n i p o t e m A u s w a r t i g e s A m t zalecił w s z y ­
s t k i m s w o i m p l a c ó w k o m za g r a n i c ą przygotowanie s i ę do n a d ­
z w y c z a j n y c h e w e n t u a l n o ś c i na w y p a d e k m o b i l i z a c j i w e w n ą t r z
Rzeszy, a to przez odpowiednie usprawnienie d z i a ł a l n o ś c i p l a c ó ­
78
z wymaganiami ekonomiki wojennej!
B y ł y to wszystko s p r a w y u t r z y m y w a n e w n a j ś c i ś l e j s z e j t a j e m ­
nicy. Z a s z ł y natomiast w t y c h d n i a c h wydarzenia, k t ó r e s t a ł y się
w i e l k ą s e n s a c j ą p u b b c z n ą . M i a n o w i c i e H e n l e i n z w o ł a ł do znanego
uzdrowiska zachodnioczeskiego K a r k w e V a r y ( w ó w c z a s znanego
lepiej pod n a z w ą Karlsbad) Kongres SdP. W y g ł o s i ł t a m w i e l k ą
m o w ę , w k t ó r e j w y s u n ą ł pod adresem r z ą d u c z e c h o s ł o w a c k i e g o
osiem ż ą d a ń , znanych jako „ p u n k t a c j e karlsbadzkie". M i a ł y one
s t a n o w i ć p r o g r a m zaspokajania N i e m c ó w sudeckich i b y ć conditio
sine quo, non i c h porozumienia z r z ą d e m . B y ł y t o n a s t ę p u j ą c e
żądania:
1. C a ł k o w i t e r ó w n o u p r a w n i e n i e niemieckiej l u d n o ś c i z l u d n o ­
ścią c z e s k ą ; 2. Uznanie n i e m i e c k i e j g r u p y narodowej za o s o b ę
p r a w n ą w celu obrony r ó w n o r z ę d n e j pozycji w p a ń s t w i e ;
3. Stwierdzenie n i e n a r u s z a l n o ś c i niemieckiego obszaru zasiedlenia;
4. U t w o r z e n i e niemieckiego s a m o r z ą d u na obszarze zasiedlenia
niemieckiego w e w s z y s t k i c h dziedzinach ż y c i a publicznego, w k t ó ­
r y c h chodzi o interesy i s p r a w y niemieckiej g r u p y narodowej;
5. Ustanowienie p r a w n y c h ś r o d k ó w ochrony dla t y c h o b y w a t e l i ,
k t ó r z y żyją poza z w a r t y m obszarem swojego narodu; 6. W y r ó w n a ­
nie k r z y w d i szkód w y r z ą d z o n y c h N i e m c o m sudeckim od r. 1918;
7 7
„Plan Zielony" uległ później modyfikacjom i dopełnieniom, zwłaszcza
z końcem maja (jw., i np. W. E r f u r t h, cyt. dz., s. 195).
7 8
A D A P , jw., nr 136; poselstwo w Pradze chciało polecenie spalenia
tajnych akt w y k o n a ć już w okresie kryzysu majowego (jw., nr 183).
237
 7. Uznanie i zrealizowanie zasady: na n i e m i e c k i m obszarze zasied­
lenia niemieccy u r z ę d n i c y i p r a c o w n i c y ; 8. P e ł n a swoboda w y z n a ­
w a n i a n i e m i e c k i e j ś w i a d o m o ś c i n a r o d o w e j i niemieckiego ś w i a t o ­
p o g l ą d u ™.
H e n l e i n p o d k r e ś l i ł , że N i e m c y sudeccy c h c ą ż y ć „ j a k o w o l n i
w ś r ó d w o l n y c h " , a m o ż b w e to jest t y l k o przez zaspokojenie t y c h
ż ą d a ń . Z a k o ń c z y ł zaś z a w o a l o w a n ą p o g r ó ż k ą : „ H i s t o r i a w y k a z a ł a ,
ż e idea b y ł a zawsze silniejsza od wszelkiej w ł a d z y " i że „ p r z y k ł a d
a u s t r i a c k i p o k a z a ł c a ł e m u ś w i a t u , ż e i d e i nie m o ż n a z g n ę b i ć prze­
mocą".
Z w r ó c i ł u w a g ę jeden jeszcze m o m e n t w p r z e m ó w i e n i u Henleina,
m i a n o w i c i e stwierdzenie, że p o l i t y k a zagraniczna C z e c h o s ł o w a c j i
nie m o ż e w y t w a r z a ć sytuacji, w k t ó r e j obywatele j a k i e j ś narodo­
w o ś c i m o g l i b y z n a l e ź ć się w k o n f b k c i e z w ł a s n y m p a ń s t w e m na­
r o d o w y m . B y ł a to n i e w ą t p l i w i e aluzja do sojuszy C z e c h o s ł o w a c j i ,
k t ó r e m o g ł y b y w razie w o j n y p r z e c i w Rzeszy z m u s i ć N i e m c ó w
sudeckich do k o n i e c z n o ś c i w y b o r u m i ę d z y p a ń s t w e m c z e c h o s ł o ­
80
wackim a państwem niemieckim .
A n a l i z a w y ż e j przytoczonych o ś m i u p u n k t ó w przekonuje nas,
ż e w zasadzie nie b y ł o t a m ż ą d a ń n o w y c h czy t a k i c h , k t ó r e m o g ł y ­
b y r z ą d p r a s k i z a s k o c z y ć po dotychczasowych r o z m o w a c h z h e n ­
leinowcami. Poza ż ą d a n i e m a u t o n o m i i t e r y t o r i a l n e j ( p u n k t 3 i 4)
w i ę k s z o ś ć k w e s t i i b y ł a j u ż omawiana i b y ł y szanse, że r z ą d p r a s k i
w y r a z i na nie z g o d ę . N a j w i ę k s z e z a s t r z e ż e n i a m ó g ł jeszcze b u d z i ć
p u n k t 8, m i a n o w i c i e zawarta w n i m w z m i a n k a o p r a w i e do „ ś w i a ­
t o p o g l ą d u niemieckiego". N i e o z n a c z a ł o to nic innego, j a k c a ł k o ­
w i t e uznanie d o k t r y n y h i t l e r o w s k i e j na terenie C z e c h o s ł o w a c j i
w r a z z p e r s p e k t y w ą narzucenia j e j przez SdP t a k ż e n i e m i e c k i m
d e m o k r a t o m , k t ó r z y d o k t r y n ę t ę zwalczali. Ten postulat sprzeczny
był z demokratycznymi założeniami konstytucji czechosłowackiej
i p r z y z n a w a b to n a w e t p o s t r o n n i obserwatorzy, k t ó r z y poza t y m
b y b s k ł o n n i u z n a ć r e s z t ę ż ą d a ń za n a d a j ą c ą się do d y s k u s j i .
Opinia c z e c h o s ł o w a c k a , a raczej t y l k o czeska w t y m w y p a d k u ,
o d n i o s ł a się do m o w y Henleina i do jego p u n k t ó w z r e z e r w ą , j e ś b
7 9
Tekst punktacji — W. S c h n e e f u s s , cyt. dz., s. 185; DT, nr 127;
zob. K r o f t a , s. 268—270: C e s a r - C e r n y , I I , s. 448—449: B r u e g e l ,
s. 205—208.
8 0
Henlein zwalczał zwłaszcza sojusz czechosłowacko-radziecki, zgodnie
z instrukcjami z Berlina.
238
nie w p r o s t negatywnie, z w y j ą t k i e m agrariuszy, k t ó r z y od dawna
d ą ż y l i do porozumienia z p a r t i ą s u d e c k ą za w s z e l k ą c e n ę , w i d z ą c
w
w niej p o ż ą d a n e g o sojusznika przeciw l e w i c y czeskiej .
Czechosłowackie MSZ w instrukcji rozesłanej w p a r ę dni póź­
n i e j p l a c ó w k o m za g r a n i c ą s t w i e r d z a ł o , ż e r z ą d jest s k ł o n n y iść
dalej d r o g ą reorganizowania a d m i n i s t r a c j i , w k i e r u n k u z w i ę k s z e ­
nia u p r a w n i e ń m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h , i to aż do t a k i e j granicy,
k t ó r a b y ł a b y jeszcze zgodna z z a s a d ą j e d n o ś c i p a ń s t w a . R z ą d po­
stanowił k o n t y n u o w a ć rozmowy z Henleinem, a także z niemiecką
s o c j a l d e m o k r a c j ą . Przyznanie g r u p o m n a r o d o w y m statusu osób
p r a w n y c h , dalej u t w o r z e n i e t e r y t o r i ó w autonomicznych i s w o b o d ę
w y z n a w a n i a d o k t r y n y h i t l e r o w s k i e j uznano jednak za nie do p r z y ­
jęcia
W B e r l i n i e p o t r a k t o w a n o m o w ę Henleina t y l k o jako, p r z e w i ­
dziany uprzednio, etap na drodze do dalszego rozbijania Czecho­
s ł o w a c j i . N o w y c h z a r z ą d z e ń w tej sprawie poselstwo Rzeszy
w Pradze j u ż nie o t r z y m a ł o . G ł ó w n ą u w a g ę r z ą d u h i t l e r o w s k i e g o
a b s o r b o w a ł o teraz co innego; m i a n o w i c i e k o n t a k t y SdP z A n g l i ­
k a m i , w ł a s n e m o ż b w o ś c i w p ł y w a n i a na stanowisko b r y t y j s k i e ,
a t a k ż e t o c z ą c e się w ł a ś n i e w t e d y , w trzeciej dekadzie k w i e t n i a ,
r o z m o w y m i ę d z y F r a n c j ą a W i e l k ą B r y t a n i ą w sprawie c z e c h o s ł o ­
w a c k i e j (o t y m n i ż e j ) .
P o ś w i ę c o n o t e ż w i e l e u w a g i z a c i e ś n i a n i u k o n t a k t ó w z obu po­
t e n c j a l n y m i sojusznikami przeciw C z e c h o s ł o w a c j i , P o l s k ą i W ę ­
g r a m i , a t a k ż e stosunkom c z e c h o s ł o w a c k o - r u m u ń s k i m , ze w z g l ę d u
na s p r a w ę pomocy radzieckiej.
Jakie b y ł y istotne p l a n y p r z y w ó d c ó w sudeckich, najlepiej m o ż e
ś w i a d c z y ć m e m o r a n d u m opracowane w ł a ś n i e w t e d y , w k w i e t n i u
1938, przez jednego z k i e r o w n i k ó w r o z w i ą z a n e j w r. 1933 D N S A P
p r z e b y w a j ą c e g o na e m i g r a c j i w Rzeszy, Rudolfa Junga. W m e m o ­
r a n d u m t y m , z a t y t u ł o w a n y m Czechy a Rzesza (Bóhmen und das
Reich), p i s a ł on m . i n :
Do zwartego obszaru czeskiego nie musi w y s u w a ć się. roszczeń [...] Ob­
szar ten sam z siebie, poprzez etap pośredni wspólnoty celnej i ekono-
8 1
O stosunku rządu praskiego do punktacji: D B F P , jw., nr 158, 161;
por. prace wym. w przyp. 79, oraz OĆZP, s. 338.
8 2
DT, nr 127 (oryginał czeski nie ogłoszony).
239
 micznej, przypadnie Rzeszy. Ponieważ po oddzieleniu Słowacji nie jest
zdolny do, życia, Czesi sami muszą prosić o przyjęcie w skład Rzeszy.
8 8
Należy rozważyć sprawę pewnej autonomii dla tego czeskiego obszaru
J u n g , b l i s k i w s p ó ł p r a c o w n i k H i t l e r a jeszcze od r . 1920, p r z e w i ­
d y w a ł i z a l e c a ł zatem w i o s n ą 1938 r. takie r o z w i ą z a n i e p r o b l e ­
m u c z e c h o s ł o w a c k i e g o , jakie Trzecia Rzesza p r z e m o c ą n a r z u c i ł a
Czechom i S ł o w a k o m w n i e s p e ł n a r o k p ó ź n i e j . Nie ulega w ą t p b -
wości, że r o z w i ą z a n i e z marca 1939 nie b y ł o w y n i k i e m t y l k o biegu
w y d a r z e ń po k o n f e r e n c j i monachijskiej z k o ń c a w r z e ś n i a 1938,
lecz że p l a n y takie p o w s t a ł y o w i e l e w c z e ś n i e j , podczas gdy t a k ­
t y k a B e r b n a od w i o s n y 1938 do p i e r w s z y c h m i e s i ę c y 1939 b y ł a
j e d y n i e stale d o s t o s o w y w a n y m do okoliczności, s t o p n i o w y m d ą ż e ­
n i e m do celu, k t ó r e g o nie m o ż n a b y ł o o s i ą g n ą ć od razu i k t ó r e g o
r e a l i z a c j ę n a l e ż a ł o starannie p r z y g o t o w a ć .
R z ą d o w e k o ł a c z e c h o s ł o w a c k i e nadal nie d o c e n i a ł y g r o ż ą c e g o
n i e b e z p i e c z e ń s t w a . M i n i s t e r spraw zagranicznych, w y b i t n y histo­
r y k prof. K a m i l K r o f t a , w ł a ś n i e w t e d y u w a ż a ł za w ł a ś c i w e ogłosić
w m a j o w y m numerze organu praskiego M S Z „ Z a h r a n i ć n i P o b -
t i k a " s t u d i u m pt. Czechy a Niemcy w rozwoju dziejowym, zawie­
r a j ą c e r ó ż n e abstrakcyjne w y w o d y na t l e k o l e j n y c h w y d a r z e ń , za­
c z y n a j ą c od ś r e d n i o w i e c z a , z o p t y m i s t y c z n y m i w n i o s k a m i k o ń c o ­
w y m i co do m o ż l i w o ś c i dalszego pokojowego s ą s i e d z t w a niepod­
M
l e g ł e j C z e c h o s ł o w a c j i i Rzeszy N i e m i e c k i e j .
5 d'Orsay w e z w a ł go do siebie, b y m u o ś w i a d c z y ć , iż zmiana m i ­
N i e p o k o j ą c y r o z w ó j s y t u a c j i na terenie sudeckim i r o s n ą c e na­
p r ę ż e n i e w stosunkach o f i c j a l n y c h czechosłowacko-niemieckich
z w r a c a ł y o c z y w i ś c i e coraz w i ę k s z ą u w a g ę w stolicach zachodnich.
K o n t a k t y SdP z p e w n y m i k o ł a m i angielskimi, m i ę d z y i n n y m i za
p o ś r e d n i c t w e m a r y s t o k r a c j i niemieckiej z Czech p o w i ą z a n e j k o ­
ligacjami z a r y s t o k r a t a m i a n g i e l s k i m i , p r z y c z y n i a ł y się do w y t w o -
8 3
R. J u n g , Das deutsch-tschechische Problem im Wandel der Zeiten
(Leipzig—Berlin 1941), s. 70.
8 4
K . K r o f t a , Cechy a Nemecko v dijinnim vyvoji Z P 1938, nr 5,
s. 161—172. Na chyba nadmiernie historyczne podejście Krofty do bieżą­
cych w y d a r z e ń zwraca u w a g ę J . K a d r i K a r a o s m a n o g l u , cyt. dz.,
s. 95. - Osusky do M S Z w Pradze. 19 kwietnia — E P P A , nr 116 (s. 102).
240
r ż e n i a podnieconej i pesymistycznej atmosfery w stolicach zachod­
nich. S w o j ą d r o g ą p r z y c z y n i a l i się do tego r ó w n i e ż d w a j b r y t y j s c y
d y p l o m a c i , ambasador w B e r l i n i e Henderson i p o s e ł w Pradze
N e w t o n , obaj stronniczo p o p i e r a j ą c y stanowisko niemieckie, a dla
8 5
C z e c h ó w n i e c h ę t n i . Bardziej rzeczowi i bezstronni, i c h f r a n ­
cuscy koledzy, Francois-Poncet w B e r l i n i e i de L a c r o i x w Pradze,
nie m o g l i s w y m i nieco o b i e k t y w n i e j s z y m i r a p o r t a m i w p ł y n ą ć na
stanowisko Q u a i d'Orsay, skoro w e f r a n c u s k i m M S Z p r z y j ę t o za­
s a d ę , b y p o w o d o w a ć się j e d y n i e p o g l ą d a m i F o r e i g n Office.
D n i gabinetu B l u m a na p o c z ą t k u k w i e t n i a b y ł y j u ż pobczone,
a po jego u p a d k u (8 I V ) spadek o b j ą ł dotychczasowy m i n i s t e r w o j ­
n y Daladier, p o w i e r z a j ą c , j a k j u ż wspomniano, t e k ę spraw zagra­
nicznych n o w e m u c z ł o w i e k o w i , B o n n e t o w i , k t ó r y c a ł k i e m inaczej
o d n o s i ł się do C z e c h o s ł o w a c j i n i ż jego poprzednik P a u l - B o n c o u r . M
A l e to nie o z n a c z a ł o b y n a j m n i e j , że g d y b y t e n ostatni swoje sta­
nowisko u t r z y m a ł , p o l i t y k a F r a n c j i m o g ł a b y b y ć inna, bardziej
zdecydowana. A l b o w i e m d e c y d o w a ł o stanowisko L o n d y n u , a p o d ­
sekretarz stanu F o r e i g n Office, Cadogan, 5 k w i e t n i a z w i e r z y ł się
p o s ł o w i c z e c h o s ł o w a c k i e m u M a s a r y k o w i , ż e „ . . . P a u l - B o n c o u r nie
jest m i n i s t r e m spraw zagranicznych, k t ó r y w tak d o n i o s ł y c h c h w i ­
lach m ó g ł b y b y ć g o d n y m p a r t n e r e m do o m a w i a n i a k r y z y s u euro­
81
pejskiego" . Niestety nie z a s ł u g i w a ł na takie o k r e ś l e n i e r ó w n i e ż
n a s t ę p c a Paul-Boncoura...
W p r a w d z i e z k o l e i p o s e ł c z e c h o s ł o w a c k i w P a r y ż u , Osusky, do­
nosił, że Bonnet n i e z w ł o c z n i e po o b j ę c i u swej f u n k c j i na Q u a i
nistra spraw zagranicznych nie oznacza b y n a j m n i e j z m i a n y w sto­
88
sunkach m i ę d z y F r a n c j ą a C z e c h o s ł o w a c j ą . R o z w ó j w y p a d k ó w
m i a ł jednak w y k a z a ć coś c a ł k i e m innego.
Bonnet m i a ł to o ś w i a d c z y ć Osuskiemu 11 k w i e t n i a , ale zaraz
8 5
Zwracają na to u w a g ę G i l b e r t i G o t t , passim, np. rozdz. V ,
a wyraźnie wynika to z lektury depesz Hendersona i Newtona.
8 8
Z objęciem funkcji przez Bonneta zbiegło się wręczenie przez amb.
Phippsa na Quai d'Orsay noty Halifaxa z 11 kwietnia, gdzie m.in. było
zalecenie: „to avoid an outbreak which in present circumstances might
carry a very considerable risk for both, France and Great Britain" — D B F P ,
jw., nr 135 (s. 141).
8 7
DM, I, nr 9; ogłoszono też czeski oryginał: Dokumenty k pfedvećeru
druhe svetove valky (Praha 1948), s. 58—59.
8 8
16 Rok 1938. 241
 n a s t ę p n e g o dnia, z b l i ż o n y do francuskiego M S Z i wysoko w o p i n i i
m i ę d z y n a r o d o w e j ceniony d z i e n n i k p a r y s k i „ L e Temps" ogłosił
a r t y k u ł , podpisany przez a u t o r y t e t na p o l u p r a w a m i ę d z y n a r o d o ­
wego, prof. B a r t h e l e m y , pt. Conscience angoissee. W a r t y k u l e t y m
w y b i t n y uczony s t a r a ł się u d o w o d n i ć , że z o b o w i ą z a n i a F r a n c j i w o ­
bec C z e c h o s ł o w a c j i z a n i k ł y w w y n i k u wypowiedzenia przez N i e m ­
cy t r a k t a t ó w l o k a r n e ń s k i c h w r . 1936 i że Francja nie p o w i n n a
w a l c z y ć o to, b y N i e m c y sudeccy pozostawali w granicach Cze­
89
c h o s ł o w a c j i . G ł o s t e n s p o t k a ł się z l i c z n y m i r e p l i k a m i ; na ł a ­
mach samego „ T e m p s " w ś r ó d r e p b k u j ą c y c h z n a l a z ł się m . i n . b y ł y
p r e m i e r Tardieu, wszystkie z a ś te g ł o s y w y r a ż a ł y s ą d c a ł k i e m
p r z e c i w n y , n i ż s ą d Bartheiemy'ego. N i e podpisany a r t y k u ł w s t ę p ­
n y w t y m d z i e n n i k u w d n i u 15 k w i e t n i a , zapewne i n s p i r o w a n y
przez Q u a i d'Orsay, s t w i e r d z a ł , że Francja u w a ż a swe z o b o w i ą z a ­
nia za w a ż n e . 90
N i e m n i e j wszystko to b y ł o symptomem, że w r z ą d o w y c h k o ł a c h
francuskich p a n o w a ł a n i e p e w n o ś ć — o c z y m g o r b w i e donosili
s w y m r z ą d o m ambasadorowie Niemiec i Polski, h r . Welczeck i Ł u ­
kasiewicz, a t a k ż e — z p e w n y m zaniepokojeniem ambasador ame­
rykański Bulbtt . M
F r a n c u z i m i e l i jeszcze jeden p o w ó d do pewnego zaniepokojenia:
mianowicie wobec n a p r ę ż o n y c h swoich s t o s u n k ó w z W ł o c h a m i
musieb poświęcić wiele uwagi t a k ż e temu drugiemu sąsiadowi,
w c h o d z ą c e m u w s k ł a d Osi B e r l i n — R z y m . Pod t y m w z g l ę d e m
r ó w n i e ż w i e l k ą d o n i o s ł o ś ć m i a ł a dla F r a n c j i p o l i t y k a b r y t y j s k a :
współpraca między P a r y ż e m a Londynem wzmacniała pozycję
f r a n c u s k ą wobec W ł o c h ó w , a z b l i ż e n i e b r y t y j s k o - w ł o s k i e , doko­
nane w p o r o z u m i e n i u z F r a n c j ą , m o g ł o p r z y c z y n i ć się do z ł a g o ­
n
dzenia t a r ć f r a n c u s k o - w ł o s k i c h .
8 9
K r o f t a , s. 273—274; por. Ł u k a s i e w i c z , s. 31, który o artykule
tym pisze, że „był on wyrazem dążeń i nastrojów p o w a ż n y c h i w p ł y w o w y c h
kół parlamentarnych"; zob. następny przypis.
9 0
K r o f t a , jw., oraz G . W i n t e r , Zapas o Ceskoslavensko ve Fran-
cii. Z P , 1938 nr 6—7, s. 204; Ł u k a s i e w i c z (jw.) przyznaje, że na Quai
d'Orsay (i sam Bonnet) nie akceptowano owej tezy.
9 1
Bullitt był zdecydowanym wrogiem appeasementu i choć poza tym
był dość blisko ze znanym sobie z Moskwy Łukasiewiczem, zajmował prze­
ciwne stanowisko wobec Niemiec.
9 2
Francuzi, potrzebując poparcia brytyjskiego w swym sporze z Wło­
chami, okupywali to stosowaniem się do A n g l i k ó w w sprawach środkowo­
europejskich.
242
O t ó ż z b l i ż e n i e t a k i e b y ł o o d d ł u ż s z e g o j u ż czasu p r z y g o t o w y w a ­
ne w r o z m o w a c h p r o w a d z o n y c h o d lutego 1938. U s t ę p s t w a p l a ­
nowane przez Chamberlaina na rzecz R z y m u b y ł y g ł ó w n ą p r z y ­
c z y n ą d y m i s j i Edena. Jego n a s t ę p c a H a b f a x za w s z e l k ą c e n ę c h c i a ł
o s i ą g n ą ć porozumienie w z ł u d n e j m o ż e nadziei, ż e przez to o s ł a b i
się w i ę ż w ł o s k o - n i e m i e c k ą . Ambasador b r y t y j s k i w R z y m i e , l o r d
9 3
P e r t h , o m a w i a ł z Cianem w i e l e r a z y bczne k w e s t i e w y m a g a j ą c e
uregulowania, d o t y c z ą c e z r e s z t ą g ł ó w n i e spraw pozaeuropejskich
związanych z aneksją Etiopii, a t a k ż e problemy wynikające z w o j ­
n y domowej w Hiszpanu. A n g b c y z d e c y d o w a l i s i ę u z n a ć „ i m p e ­
r i u m " w ł o s k i e , t j . l e g a l n o ś ć w ł a d z y W ł o c h ó w n a d E t i o p i ą , oraz
zgodzić się na r ó ż n e u s t ę p s t w a w A f r y c e i w A z j i zachodniej. Ze
s t r o n y w ł o s k i e j u s t ę p s t w a b y ł y mniejsze, g d y ż jednak t o nie W ł o ­
c h y t y m razem z a b i e g a ł y o porozumienie. Do podpisania tego p o ­
94
r o z u m i e n i a doszło ostatecznie 16 k w i e t n i a w R z y m i e , p r z y c z y m
Ciano poprzedniego dnia d o r ę c z y ł n o w e m u ambasadorowi Rzeszy,
85
M a c k e n s e n o w i , t e k s t y p o s z c z e g ó l n y c h u k ł a d ó w , p o d k r e ś l a j ą c , że
porozumienie w n i c z y m n i e zmienia s t o s u n k ó w m i ę d z y obu p a r t ­
n e r a m i Osi. N i e t o b y ł o , r o z u m i e się, celem A n g l i k ó w . W B e r l i n i e
zaś nie zamierzano r e w a n ż o w a ć się W ł o c h o m i d e n t y c z n ą l o j a l n o ­
ścią.
Dopiero po z a ł a t w i e n i u t e j s p r a w y A n g b c y m o g b z k o l e i po­
ś w i ę c i ć w i ę c e j u w a g i s w y m stosunkom z F r a n c j ą , p r z y c z y m j e d ­
nak nie udziebb P a r y ż o w i takich z a p e w n i e ń , j a k W ł o c h y N i e m ­
com. Przewaga stanowiska L o n d y n u b y ł a t a k n i e w ą t p l i w a , że
Francuzi nie m o g l i n a w e t d o p o m i n a ć się o t a k i e zapewnienia.
Z drugiej strony w s z a k ż e nie m o g ł o r ó w n i e ż ulegać w ą t p b w o ś c i ,
że w s p ó ł p r a c a z F r a n c j ą w razie w i ę k s z y c h t r u d n o ś c i zawsze b ę ­
dzie dla A n g l i k ó w w a ż n i e j s z a n i ż z W ł o c h a m i , t o t e ż w P a r y ż u
z b b ż e n i e b r y t y j s k o - w ł o s k i e nie t y l k o nie w y w o ł a ł o zaniepokoje­
nia, lecz przeciwnie, b y ł o u w a ż a n e za element dodatni, g d y ż
9 8
B y ł y wieloletni sekretarz generalny Ligi N a r o d ó w (1920—1932) Sir
Erie Drummond, w Rzymie od 1933 do jesieni 1938.
9 4
Teksty podpisane 16 kwietnia 1938 podaje np. — C . A. C o 111 a r d,
Droit international et histoire diplomatiąue (Paris 1948), s. 348—358; nato­
miast ciekawe dane w F R U S 1938/1, s. 133 i nast.; notatki z rozmów Ciano —
Perth — E V C , s. 278—294. .
9 5
Hans Georg von Mackensen (syn głośnego feldmarszałka i zięć Neu­
ratha), były sekretarz stanu w Auswartiges Amt.
10*
243

o t w i e r a ł o możność mediacji brytyjskiej w Rzymie. P r ó b y r o z m ó w
f r a n c u s k o - w ł o s k i c h od r a z u k o ń c z y ł y się fiaskiem, g d y ż w P a r y ż u
nie chciano jeszcze na razie u z n a ć „ i m p e r i u m w ł o s k i e g o w A f r y ­
88
ce .
Dalsze zaostrzenie s y t u a c j i w Sudetach s p o w o d o w a ł o d e c y z j ę
odbycia specjalnej n a r a d y b r y t y j s k o - f r a n c u s k i e j z u d z i a ł e m obu
p r e m i e r ó w i m i n i s t r ó w spraw zagranicznych. F r a n c u z i chcieli zo­
r i e n t o w a ć się, w j a k i e j mierze b ę d ą m o g l i o c z e k i w a ć poparcia
b r y t y j s k i e g o w swej polityce wobec C z e c h o s ł o w a c j i . W y s t ą p i e n i a
Henleina w K a r l o v y c h V a r a c h i jego ż ą d a n i a pod adresem r z ą d u
praskiego w y w o ł a ł y w P a r y ż u d u ż e zaniepokojenie. Na Q u a i
d'Orsay tamtejszy sekretarz generalny, L e g e r , w zasadzie d o ś ć 97
p r z y j a ź n i e n a s t a w i o n y do C z e c h o s ł o w a c j i , u d z i e l i ł Osuskiemu
r a d y , b y nie o d w l e k a ć d e c y d u j ą c y c h r o z m ó w z h e n l e i n o w c a m i i nie
BS
z a o s t r z a ć przez t a k ą z w ł o k ę s y t u a c j i jeszcze b a r d z i e j . B y ł a to
z a p o w i e d ź oficjalnego w y s t ą p i e n i a w tej sprawie, do jakiego m i a ­
ło d o j ś ć nieco p ó ź n i e j .
Narada obu r z ą d ó w m i a ł a się o d b y ć w L o n d y n i e . Przed w y j a z ­
dem Daladier, k t ó r y w s w o i m gabinecie p i a s t o w a ł r ó w n i e ż t e k ę
m i n i s t r a w o j n y , z w o ł a ł n a r a d ę d l a p r z e d y s k u t o w a n i a sytuacji.
W ł a s n e m o ż l i w o ś c i F r a n c j i b y ł y tego rodzaju, że w y s t ą p i e n i e
zbrojne w obronie C z e c h o s ł o w a c j i uznano za p o w a ż n e r y z y k o ,
w w y n i k u czego postanowiono zalecić r z ą d o w i praskiemu, aby po­
c z y n i ł henleinowcom m o ż l i w i e najdalej i d ą c e u s t ę p s t w a , b y l e
t y l k o nie d o p r o w a d z i ć do i n t e r w e n c j i zbrojnej Rzeszy, czego F r a n ­
cuzi chcieb u n i k n ą ć , aby nie m u s i e ć w y w i ą z y w a ć się ze s w y c h
o b o w i ą z k ó w sojuszniczych
Zaraz potem, 27 k w i e t n i a , Daladier i Bonnet z k i l k u t o w a r z y s z ą ­
c y m i w y ż s z y m i u r z ę d n i k a m i ( w ś r ó d n i c h b y ł Leger) odlecieb do
0 9
Uznanie to nastąpiło pod koniec 1938; H . B a t o w s k i , E Z K P , s. 132
i nast.
9 7
Ó w Alexis Leger de Saint-Leger zyskał po I I wojnie ś w i a t o w e j na­
grodę Nobla za poezje pisywane pod pseudonimem Saint-John Perse; ze
służby dyplomatycznej odszedł w i o s n ą 1940 r.
9 8
E P P A , nr 98; poza naciskami brytyjskimi był to na pewno efekt ś w i e ­
żego wystąpienia Henleina w Karłowych Varach.
9 9
B o n n e t , s. 105; mimo że narada odbyła się w ministerstwie wojny,
nie wspomina o niej G a m e l i n (cyt. dz.), co nasuwa przypuszczenie, że
Daladier nie zaprosił generalicji?
244
10
L o n d y n u . W ł a ś c i w e n a r a d y o d b y ł y się 28 i 29 k w i e t n i a °. O m ó ­
wiono na n i c h n o w ą s y t u a c j ę po p o r o z u m i e n i u b r y t y j s k o - w ł o s k i m ,
a w szczególności k w e s t i ę hiszpańską; g ł ó w n y przedmiot i g ł ó w n ą
t r o s k ę w czasie t y c h r o z m ó w s t a n o w i ł a j e d n a k sprawa c z e c h o s ł o ­
wacka. A n g l i c y nie k r y l i s w y c h t r u d n o ś c i w o j s k o w y c h , t z n . swe­
go c a ł k o w i t e g o nieprzygotowania do prowadzenia w o j n y z N i e m ­
cami, wobec czego r a d z i l i Francuzom, b y c i starab się t a k i e j w o j n y
u n i k n ą ć za w s z e l k ą c e n ę . Rada taka j a k najbardziej o d p o w i a d a ł a
przekonaniom Daladiera, a jeszcze bardziej Bonneta. M i n i s t r o w i e
b r y t y j s c y b y b pod s i l n y m w p ł y w e m n i e c h ę t n y c h Czechom r a p o r ­
t ó w Hendersona z B e r l i n a i N e w t o n a z P r a g i . A b y o d d a l i ć , jeśli
nie w ogóle u n i e m o ż b w i ć , w y b u c h w o j n y , oba r z ą d y z g o d z i ł y się,
b y w y w r z e ć j a k najsilniejszy nacisk na P r a g ę , aby ta z a s p o k o i ł a
ż ą d a n i a Henleina i odjęła przez to B e r l i n o w i pretekst do i n t e r w e n ­
c j i . A n g b c y i F r a n c u z i nie r o z u m i e b o c z y w i ś c i e , że a n i SdP, a n i
s t o j ą c e g o za n i ą r z ą d u Rzeszy nie m o g ą z a s p o k o i ć ż a d n e u s t ę p s t ­
wa, p r ó c z c a ł k o w i t e j k a p i t u l a c j i P r a g i . C h a m b e r l a i n jeszcze
w swej m o w i e 24 marca n a p o m k n ą ł , że r z ą d b r y t y j s k i g o t ó w b y ł ­
b y u d z i e l i ć Czechom „ d o b r y c h r a d " w sprawie d o j ś c i a do k o m p r o ­
101
m i s u z h e n l e i n o w c a m i . Teraz W i e l k a B r y t a n i a , poparta w t y m
przez F r a n c j ę , z a m i e r z a ł a swoje r a d y po p r o s t u Pradze n a r z u c i ć .
W p r a w d z i e Daladier u s i ł o w a ł s k ł o n i ć A n g l i k ó w , b y w s p ó l n i e
z F r a n c u z a m i o ś w i a d c z y l i , że j e ś b wszelkie u s t ę p s t w a czeskie nie
d a d z ą r e z u l t a t ó w , oba mocarstwa zachodnie nie p o z o s t a w i ą Cze­
c h o s ł o w a c j i j e j losowi. Daladier nie b y ł jeszcze w t e d y c a ł k o w i c i e
pozyskany dla i d e i appeasementu, ale j u ż jego w ł a s n y m i n i s t e r
spraw zagranicznych b y ł innego zdania i stanowiska szefa r z ą d u
10
nie p o p i e r a ł * . M i n i s t r o w i e b r y t y j s c y o d r z u c i l i p r o p o z y c j ę p r e ­
m i e r a francuskiego, u ż y w a j ą c j a k o p r e t e k s t u rzekomej n i e c h ę c i
d o m i n i ó w do t a k i c h w i ą ż ą c y c h o ś w i a d c z e ń ; nie z a s i ę g a n o jednak
o p i n u r z ą d ó w d o m i n i a l n y c h . Pod w p ł y w e m Hendersona i N e w t o ­
na C h a m b e r l a i n i H a b f a x w k a ż d y m razie p r z y z n a w a l i s ł u s z n o ś ć
raczej N i e m c o m , k t ó r y c h z a b o r c z o ś c i nie r o z u m i e l i . S y t u a c j i ,
1 9 9
Protokoły konferencji — D B F P , jw., nr 164; wyjątki także — B o n- >
net, s. 351—355, w ł a s n e omówienie Bonneta — tamże, s. 109—117
1 9 1
T u zatem leży geneza późniejszej misji Runcimana, latem 1938 (o mej
R. K v a ć e k , Osudnd mise, Praha 1958). _ ,
1 9 2
Biograf Chamberlaina, F e i 1 i n g, twierdzi (s. 352), ze Daladier i Bon­
net darzyli się głęboką nieufnością.
245
 w k t ó r e j e w e n t u a l n i e m ó g ł b y o d e g r a ć r o l ę sojusz m i ę d z y F r a n c j ą
i C z e c h o s ł o w a c j ą a Z w i ą z k i e m Radzieckim — A n g l i c y b y l i z g ó r y
1 M
przeciwni .
M a ł ą p o c i e c h ą b y ł o dla n a j b b ż s z e g o r o z w o j u s y t u a c j i to, ż e oba
r z ą d y p o s t a n o w i ł y w z m o c n i ć s w ą w s p ó ł p r a c ę w dziedzinie w o j ­
s k o w o ś c i oraz że A n g b c y zdecydowab s i ę z w i ę k s z y ć swoje — od
dawna bardzo zaniedbywane — zbrojenia. T o wszystko m o g ł o
p r z y n i e ś ć j a k i e ś owoce dopiero po d o ś ć d ł u g i m czasie, a nie w n a j -
b b ż s z y c h t y g o d n i a c h , k i e d y t o obawiano s i ę w y b u c h u k o n f l i k t u
zbrojnego m i ę d z y B e r l i n e m a P r a g ą .
Oba r z ą d y zachodnie p o s u n ę ł y s w ą u g o d o w o ś ć wobec Niemiec
t a k daleko, ż e n i e z w ł o c z n i e po z a k o ń c z e n i u k o n f e r e n c j i b r y t y j s k o -
-francuskiej udzielono ambasadorom Rzeszy w o b u stolicach za­
p e w n i e ń , iż W i e l k a B r y t a n i a i F r a n c j a z c a ł ą e n e r g i ą p o d e j m ą r o l ę
p o ś r e d n i k ó w i że n a k ł a n i a ć b ę d ą r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i do odpo­
1 0 4
w i e d n i c h u s t ę p s t w . To m i a ł o w oczach B e r l i n a o k r e ś l o n ą w a r ­
t o ś ć : d a w a ł o p e w n o ś ć , ż e mocarstwa zachodnie dalekie są od c z y n ­
nego pomagania C z e c h o s ł o w a c j i . O t o z a ś N i e m c o m najbardziej
chodziło.
S p r a w y w s p ó ł p r a c y m i ę d z y m o c a r s t w a m i zachodnimi a ZSRR
w obronie C z e c h o s ł o w a c j i o c z y w i ś c i e w L o n d y n i e nie poruszono.
Ż e konferencja l o n d y ń s k a m i a ł a zarazem ostrze antyradzieckie,
co do tego nie m o g ł o b y ć w ą t p b w o ś c i . Za daleko w p r a w d z i e i d ą
ci autorzy, k t ó r z y t w i e r d z ą ż e F r a n c u z i i A n g l i c y w i n n i b y l i za­
105
p r o s i ć ZSRR do u d z i a ł u w k o n f e r e n c j i , g d y ż j a k k o l w i e k F r a n ­
cja b y ł a sojusznikiem Z w i ą z k u Radzieckiego, a na k o n f e r e n c j i
m i a n o m . i n . o m a w i a ć s p r a w ę trzeciego sojusznika, t j . C z e c h o s ł o ­
w a c j i , to jednak zarazem sprawa t a n i e b y ł a j e d y n y m t e m a t e m
obrad i zaproszenie z a l e ż a ł o przede w s z y s t k i m od A n g b k ó w j a k o
gospodarzy, a c i na pewno t a k i e j potrzeby n i e w i d z i e l i . N i e w y ­
106
s u w a j ą z r e s z t ą tego rodzaju p r e t e n s j i h i s t o r y c y r a d z i e c c y .
wnikliwe uwagi — G i l b e r t — Gott, s. 121; T a y l o r , s. 200—
1 0 4
Jw.; zob.: A D A P , jw., nr 139 (Londyn) i 144 (Paryż): Halifax i Bonnet
poinformowali również posłów czechosłowackich w swoich krajach EPPA
nr 122 oraz B o n n e t , s. 119—120; por. K r o f t a , s. 277—279
1 0 5
Tak S. S t a n i s ł a w s k a , cyt. dz., s. 133.
1 0 8
Z piszących o tej sprawie: HD, IMO, W. T . F o m i n , cyt dz., W. T.
T r u c h a n o w s k i , cyt. dz., Z . S. B i e ł o u s o w a, cyt. dz., i in.
246
A l e ZSRR b y ł s k ł o n n y w y s t ą p i ć na rzecz z a g r o ż o n e j Czecho­
s ł o w a c j i bez w z g l ę d u na stanowisko trzeciego sojusznika, t j . F r a n ­
c j i . T a k p r z y n a j m n i e j o ś w i a d c z y ł p r z e w o d n i c z ą c y P r e z y d i u m Rady
N a j w y ż s z e j ZSRR, K a l i n i n , w d n i u 26 k w i e t n i a na k o n f e r e n c j i
107
p a r t y j n e j w M o s k w i e . C a ł y p r o b l e m p o l e g a ł na t y m , b y Cze­
c h o s ł o w a c j a z w r ó c i ł a s i ę o t a k ą pomoc. T o z a ś b y ł o w ł a ś n i e nader
m a ł o prawdopodobne wobec nastawienia ó w c z e s n y c h n a j w y ż s z y c h
c z y n n i k ó w p r a s k i c h : B e n e ś nieraz p o d k r e ś l a ł , że do p a k t u z M o ­
s k w ą n i e p r z y k ł a d a w a g i , H o d ż a b y ł znany ze swego antyradziec­
kiego nastawienia, a K r o f t a , podobnie j a k o jego p r z y j a c i e l i p r o ­
t e k t o r B e n e ś , m y ś l a ł przede w s z y s t k i m o t y m , b y nie p r o w a d z i ć
p o b t y k i , k t ó r a m o g ł a b y w y w o ł a ć niezadowolenie mocarstw za­
chodnich.
Francuzi przed konferencją l o n d y ń s k ą p r ó b o w a l i ponownie w y ­
s o n d o w a ć stanowisko P o l s k i . Ó w c z e s n y ambasador francuski
w Warszawie, Noel, k t ó r y poprzednio (do r . 1935) b y ł p o s ł e m
w Pradze, u d a ł się t a m teraz na r o z m o w y z B e n e ś e m , a b y z o r i e n ­
t o w a ć się w s t a n o w i s k u C z e c h o s ł o w a c j i t a k ż e wobec P o l s k i i aby
móc ewentualnie z a p r o p o n o w a ć swemu r z ą d o w i takie posunięcia,
k t ó r e dzięki n e u t r a l n o ś c i Polski rozbiłyby zacieśniającą się wokół
1 0 8
C z e c h o s ł o w a c j i o b r ę c z . M i s j a ta jednak nie d a ł a w y n i k u .
Polskie M S Z b y ł o zdecydowane k o n t y n u o w a ć s w ą a n t y c z e s k ą
p o l i t y k ę w p o r o z u m i e n i u z W ę g r a m i i N i e m c a m i , bez o g l ą d a n i a
"się na F r a n c j ę , g d y b y ta w y r a ź n i e p o p i e r a ł a stanowisko Czecho­
1 0 9
s ł o w a c j i p r z e c i w N i e m c o m . Ż e j e d n a k tego rodzaju o k o l i c z n o ś ć
b y n a j m n i e j nie w c h o d z i ł a w g r ę , Beck m i a ł t y m ł a t w i e j s z e zada­
nie, c h o c i a ż w r z ą d z i e p o l s k i m nie b y ł o w t e j sprawie c a ł k o w i t e j
jednomyślności i np. wicepremier K w i a t k o w s k i w y p o w i a d a ł się
1 0 7
ND, nr 8; liczne dowody przyjaznego stosunku Z S R R do Czechosło­
wacji podaje F i e r l i n g e r , passim oraz C . A m o r t, cyt.dz., s. 32 i nast.
1 0 8
N o e l , s. 198—203; autor ten stwierdza m.in. (s. 203), że Bonnet i Da­
ladier wrócili z Londynu zdecydowani nie ostrzegać Czechów, iż sojusz fran-
cusko-czechosłowacki nie ma pełnej wartości; mimo to Bonnet zapewniał
zarazem ambasadora niemieckiego (jak w przyp. 104), że sojusz ten obo­
wiązuje!
1 0 9
Ze w s p o m n i e ń Łukasiewicza wynika, że zaraz po konferencji lon­
dyńskiej ewentualność czynnego wystąpienia Francji w ogóle odpadła; Bon­
net miał wtedy oświadczyć: „...zostawiłem sprawę Czechosłowacji na stole
PP. Chamberlaina i Halifaxa, z tym, że wszelkie ich decyzje będę gotów
Przyjąć i podpisać z zamkniętymi oczami" (cyt. art., s. 34).
247
 za z b l i ż e n i e m z P r a g ą . Ambasada niemiecka w Warszawie bacznie
śledziła możliwości poprawy s t o s u n k ó w polsko-czechosłowackich
i z zadowoleniem s t w i e r d z a ł a , ż e nie grozi zmiana w p o g l ą d a c h
Becka . u o
R ó w n i e ż W ę g r y ś l e d z i ł y u w a ż n i e wszystko, co d o t y c z y ć m o g ł o
C z e c h o s ł o w a c j i , i u m a c n i a ł y swe k o n t a k t y z B e r l i n e m . Z B u d a ­
pesztu u d a ł się do B e r l i n a w y s ł a n n i k sztabu w ę g i e r s k i e g o , p u ł ­
k o w n i k A n d o r k a , w celu o m ó w i e n i a m o ż h w o ś c i antyczeskiej
w s p ó ł p r a c y w o j s k o w e j m i ę d z y obu p a ń s t w a m i . Zarazem r z ą d w ę ­
g i e r s k i u s i ł o w a ł u p e w n i ć się, czy w razie a k c j i niemieckiej Rzesza
nie b ę d z i e r e w i n d y k o w a ć dla siebie s ł o w a c k i e j B r a t y s ł a w y , k t ó r a
ze w z g l ę d u na b l i s k o ś ć W i e d n i a i fakt, ż e do p o c z ą t k u X X w . m i a ­
ła w ł a ś c i w i e c h a r a k t e r p r z e w a ż n i e niemiecki, m o g ł a b u d z i ć apetyt
h i t l e r o w c ó w . P o s e ł S z t ó j a y p r z e k a z a ł w tej sprawie u s p o k a j a j ą c e
zapewnienia do Budapesztu: H i t l e r b y ł g o t ó w p o z o s t a w i ć B r a t y ­
sławę W ę g r o m . m
C a ł k o w i c i e z a w o d z i ł a szansa oparcia s i ę C z e c h o s ł o w a c j i na j e j
sojusznikach z M a ł e j Ententy. R u m u n i a b y ł a b y gotowa p o m ó c ,
ale o g l ą d a ł a się na stanowisko mocarstw zachodnich. J u g o s ł a w i a
b y ł a zdecydowana z a c h o w a ć a b s o l u t n ą o b o j ę t n o ś ć w razie ataku
niemieckiego na C z e c h o s ł o w a c j ę , j a k to w y r a ź n i e z polecenia Sto-
jadinovicia o ś w i a d c z y ł C i a n o w i ó w c z e s n y p o s e ł j u g o s ł o w i a ń s k i
m
w Rzymie, H r i s t i ć . O t y m stanowisku J u g o s ł a w i i wiedziano
zresztą w Berlinie już wcześniej.
6 n i e m stwierdzono w B e r b n i e i co w p ł y n ę ł o n i e w ą t p l i w i e na p ó ź ­
M i e s i ą c maj 1938 r. m i a ł p r z y n i e ś ć dalsze zaognienie sytuacji
na o d c i n k u c z e c h o s ł o w a c k o - n i e m i e c k i m , a n a w e t z e p c h n ą ć oba te
"« W tej sprawie — K o z e ń s k i , s. 255, S. S t a n i s ł a w s k a , cyt.
dz., s. 138 i nast.
1 1 1
O misji płk. Andorki — L . K e r e k e s , cyt. dz., s. 27; zapewnienia
odnośnie do nierewindykowania B r a t y s ł a w y : zbiór d o k u m e n t ó w wym.
w przyp. 63, nr 12 (s. 51); rozmowa Weizsackera z posłem węgierskim
Sztójay 1 kwietnia 1938; A D A P , jw., nr 114.
1 1 2
C i a n o , s. 157 (15 kwietnia); wielokrotnie stwierdza takie stanowisko
Stojadinovicia C o m n e n , w swej poprzednio cyt. książce Iresponsabili (np.
s. 239 i nast.); sam Stojadinović pisze o tym (np. s. 473) w sposób wy­
krętny i cyniczny.
248
k r a j e — i b y ć m o ż e jeszcze k i l k a i n n y c h —na k r a w ę d ź w o j n y . T a k
1 1 3
m o g ł o się p r z y n a j m n i e j w y d a w a ć !
A t m o s f e r a n a obszarach sudeckich s t a w a ł a s i ę coraz bardziej
g o r ą c a w w y n i k u zradykabzowania mas na s k u t e k agitacji za­
r ó w n o n i e k t ó r y c h p r z y n a j m n i e j k i e r o w n i k ó w SdP, j a k i nadcho­
d z ą c e j z Rzeszy. Zarazem Czesi, w szczególności osiadli w ś r ó d
N i e m c ó w na pograniczu, r e a g o w a l i w i ę k s z y m zaniepokojeniem
i r o z d r a ż n i e n i e m na prowokacje a n t y p a ń s t w o w e .
R z ą d zgodził się na ż ą d a n i e SdP, b y w c i ą g u maja i czerwca
o d b y ł y się kolejno w r ó ż n y c h o k r ę g a c h w y b o r y s a m o r z ą d o w e ,
k t ó r e m i a ł y b y s t a ć się p r ó b ą sił i w y k a z a ć , czy istotnie SdP d y ­
sponuje tak p r z y g n i a t a j ą c ą w i ę k s z o ś c i ą g ł o s ó w niemieckich, j a k
114
; to t w i e r d z i ł o j e j k i e r o w n i c t w o .
SdP nie k r y ł a j u ż s w y c h z a m i a r ó w i swej ścisłej ł ą c z n o ś c i
z N S D A P , m i m o ż e p r z y w ó d c y p a r t i i na ż y c z e n i e poselstwa Rze­
s z y w Pradze jeszcze się z t y m t r o c h ę u k r y w a l i . A l e jeden z po­
słów sudeckich, n i e j a k i W o l l n e r , d o ś ć otwarcie w y p o w i e d z i a ł się
| ł maja w p r z e m ó w i e n i u w Chebie w duchu ł ą c z n o ś c i z R z e s z ą h i ­
1 U
tlerowską .
H e n l e i n o w i c h o d z i ł o jednak — o c z y w i ś c i e na ż y c z e n i e B e r l i n a
— o zyskanie p e w n o ś c i co do ż y c z l i w e g o nastawienia o p i n i i za­
chodniej, w szczególności b r y t y j s k i e j , do N i e m c ó w sudeckich, b y
przez to u n i e m o ż l i w i ć l u b p r z y n a j m n i e j u t r u d n i ć i n g e r e n c j ę m o ­
carstw zachodnich w s p ó r c z e c h o s ł o w a c k o - n i e m i e c k i . W t y m w i ę c
celu p r z y w ó d c a SdP w y b r a ł się osobiście do L o n d y n u i p o n a w i ą -
z y w a ł t a m k o n t a k t y , raczej p o m y ś l n e dla swoich c e l ó w ; co z uzna­
U 6
niejsze k r o k i r z ą d u b r y t y j s k i e g o .
Tymczasem 7 maja doszło w Pradze do oficjalnego demarche
1 1 8
Amb. Bullitt 17 maja ostrzegał Departament Stanu, że sytuacja stalą
się tak krytyczna, że wielka wojna w Europie może wybuchnąć przed po­
łową sierpnia (FRUS, 1938/1, s. 505).
1 1 4
Wybory wyznaczono na 22 i 29 maja oraz 12 czerwca — K r o f t a ,
s. 268.
1 1 8
DT, nr • 130; do sprawy nastrojów w SdP w maju por. Ch. S i g 1,
VueUen u. Dokumente. Ein Tatsachenbericht iiber die hage im Sudetendeu-
tschen Gebiet u. iiber d. Entwicklung d. tschechoslowakischen Innenpolitik
(Wiea—Leipzig 1938).
1 1 8
A D A P , jw., nr 125; por. T a y l o r , s. 203; OCZP, s. 341; D B F P , jw.,
nr 219.
249
 p o s ł ó w b r y t y j s k i e g o i francuskiego u m i n i s t r a K r o f t y w w y n i k u
u c h w a ł k o n f e r e n c j i l o n d y ń s k i e j . T r e ś ć o b u w y s t ą p i e ń nie b y ł a
identyczna: p o s e ł b r y t y j s k i s z e d ł w s w y c h zaleceniach dość da­
leko; p r z e k a z a ł p o g l ą d swego r z ą d u , iż C z e c h o s ł o w a c j a w i n n a
p r z e k s z t a ł c i ć s i ę w p a ń s t w o n a r o d o w o ś c i o w e , p r z y c z y m na p i e r w ­
szym miejscu m i a ł y b y z o s t a ć w y p e ł n i o n e p o s t u l a t y niemieckie.
Zarazem N e w t o n o s t r z e g a ł , że mocarstwa zachodnie w razie k o n ­
f l i k t u C z e c h o s ł o w a c j i z R z e s z ą nie m o g ł y b y u d z i e l i ć Pradze s k u ­
tecznej pomocy w o j s k o w e j i p r z e s z k o d z i ć o k u p a c j i k r a j u . W y z w o ­
lenie C z e c h o s ł o w a c j i w w y n i k u ewentualnego z w y c i ę s t w a w w o j ­
nie powszechnej i t a k nie g w a r a n t o w a ł o b y p r z y w r ó c e n i a j e j do­
tychczasowej postaci. Demarche posła de L a c r o i x b y ł o nieco ł a ­
godniejsze w f o r m i e i u z n a w a ł o , że u s t ę p s t w a zalecane Czecho­
s ł o w a c j i n i e p o w i n n y jednak, zdaniem F r a n c j i , n a r u s z y ć i n t e g r a l ­
U 7
ności t e r y t o r i u m p a ń s t w a .
Zarazem doszło do i n t e r w e n c j i r ó w n i e ż w B e r l i n i e , gdzie H e n ­
derson w r o z m o w i e z j e d n y m z z a s t ę p c ó w Ribbentropa, a w k i l k a
d n i p ó ź n i e j t a k ż e z s a m y m m i n i s t r e m , p o i n f o r m o w a ł o pojednaw­
czej m i s j i r z ą d u b r y t y j s k i e g o , d o d a j ą c jednak, ż e Francja m u s i a ­
ł a b y u d z i e l i ć czynnej pomocy C z e c h o s ł o w a c j i , g d y b y ta b y ł a za­
atakowana, co z k o l e i m o g ł o b y d o p r o w a d z i ć do w o j n y powszech­
8
nej, w k t ó r e j w z i ę ł a b y u d z i a ł t a k ż e W i e l k a B r y t a n i a " .
K r o k o b u r z ą d ó w zachodnich n i e b y ł n i e s p o d z i a n k ą d l a B e n e ś a
i K r o f t y . O t y m , ż e c o ś takiego n a s t ą p i , donosih j u ż uprzednio
M a s a r y k i Osusky, i n f o r m u j ą c nawet o g ó l n i e o t r e ś c i w y s t ą p i e n i a .
T o t e ż r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i p o s t a n o w i ł n a d a ć sprawie charakter
n o r m a l n e j w y m i a n y z d a ń , co p o d k r e ś l o n o w o g ł o s z o n y m zaraz k o ­
m u n i k a c i e o f i c j a l n y m , w k t ó r y m stwierdzano:
Poglądy i dążenia obu rządów [brytyjskiego i francuskiego. H . B.] znaj­
dują się na tej samej linii, do której doszedł rząd jak i społeczeństwo cze­
chosłowackie w ostatnim roku. Rząd przygotowuje rozwiązanie problemów
narodowościowych, które będzie całkowite, jednorazowe i ostateczne . U9
Ponadto r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i o d p o w i e d z i a ł obu gabinetom za­
c h o d n i m n o t ą , w k t ó r e j d z i ę k o w a ł i m za i c h zainteresowanie i za-
i » D B F P , jw., nr 192; B o n n e t , s. 120; K r o f t a , s. 279 i nast.; OCZP,
s. 340; A D A P , jw., nr 157.
na D B F P , jw., nr 209; A D A P , jw., nr 154; por. K r o f t a , s. 281; Celovsky,
s. 195.
1 1 9
K r o f t a , s. 281; por. OCZP, jw., C e ś a r - C e r n y , I I , s. 466.
250
p e w n i a ł , że p o d j ę t e b ę d ą bez odwlekania odpowiednie k r o k i , z m i e ­
r z a j ą c e do z a d o w a l a j ą c e g o z a d o ś ć u c z y n i e n i a w s z y s t k i m uzasad­
n i o n y m postulatom. Praskie M S Z nastrojone b y ł o raczej o p t y m i ­
stycznie, j a k tego dowodzi o g ó l n a i n s t r u k c j a p r z e s ł a n a p l a c ó w k o m
| J 2 maja, w k t ó r e j p o d k r e ś l a się, że r z ą d y zachodnie nie s t a w i a ł y
ł ł 0
* konkretnych żądań .
I n t r y g i Henleina w A n g l u nie p r z y n i o s ł y p o w a ż n i e j s z y c h w y n i ­
ków, gdyż k i l k u wybitnych polityków, jak Churchill i liberał Sin­
clair, w y p o w i e d z i a ł o się pubbcznie, że W i e l k a B r y t a n i a ponosi j e d ­
nak p e w n ą m o r a l n ą o d p o w i e d z i a l n o ś ć za los C z e c h o s ł o w a c j i ,
i Z d r u g i e j s t r o n y w s z a k ż e część prasy a t a k o w a ł a C z e c h ó w za i c h
r z e k o m ą n i e u s t ę p l i w o ś ć . Ambasada niemiecka w L o n d y n i e m o g ł a
w y c i ą g n ą ć wniosek, że stanowisko o p i n i i angielskiej jest w k a ż d y m
razie r o z b i e ż n e i chwiejne, a proniemieckie w y p o w i e d z i Henderso­
na i p o m o c n i k ó w w b e r h ń s k i e j ambasadzie b r y t y j s k i e j u m a c n i a ł y
h i t l e r o w c ó w w p r z e k o n a n i u , ż e m o ż n a b ę d z i e bez o b a w y j a k i e j ś
• r e a k c j i ze s t r o n y W i e l k i e j B r y t a n i i s p r ó b o w a ć silniejszego nacisku
m
na P r a g ę .
T y m w i ę k s z ą n i e s p o d z i a n k ą b y ł o z a m ó w i e n i e w d n i u 20 maja
1 przez a m b a s a d ę b r y t y j s k ą w B e r l i n i e specjalnego w a g o n u dla r o ­
dzin personelu dyplomatycznego i konsularnego. K r o k t a k i , po­
d e j m o w a n y n o r m a l n i e t y l k o w t e d y , g d y zachodzi p r a w d o p o d o b i e ń -
t w o zerwania s t o s u n k ó w d y p l o m a t y c z n y c h , w y w o ł a ł w r a ż e n i e ,
A n g l i c y są jednak p r z y g o t o w a n i na t ę o s t a t e c z n o ś ć i p o d z i a ł a ł
i a
r z e g a j ą c o na h i t l e r o w c ó w .
C a ł a sprawa, k t ó r a , j a k s i ę p ó ź n i e j o k a z a ł o , p o l e g a ł a na zbiegu
o b c z n o ś c i i z o s t a ł a f a ł s z y w i e zrozumiana przez w ł a d z e h i t l e r o w ­
skie, b y ł a w k a ż d y m razie symptomatyczna dla ó w c z e s n e j a t m o ­
sfery zdenerwowania i n i e p e w n o ś c i , a ś w i a d c z y ł a t a k ż e o nieczy­
s t y m s u m i e n i u r z ą d u Rzeszy.
Do Hendersona n a d c h o d z i ł y a l a r m u j ą c e w i a d o m o ś c i o niepoko-
ch na pograniczu sudeckim, a poselstwo b r y t y j s k i e w Pradze
1 ! 0
MD, I, nr 25 (ND, nr 12); wspomniany już w poprzednich rozdziałach
ieuzasadniony optymizm trwał w Pradze nadal!
" i Bardzo ciekawe fakty i wnioski o tym — G 11 bie r t - G r o t t s. 1^2—
- 1 2 3 ; autorzy ci konkludują: „From all sides the Germans learned that
Britain was no friend to the Czechs". . . . . . r„,-..„»„ „ n (
"* Incydent ten opisuje H e n d e r s o n w swojej książce Failure of a
Mission, s. 137—138, wyjaśniając wszystko jako nieporozumienie.
251
 o t r z y m a ł o od tamtejszego r z ą d u i n f o r m a c j ę , że a r m i a niemiecka
m
k o n c e n t r u j e p o w a ż n e siły na g r a n i c y c z e c h o s ł o w a c k i e j . A m b a ­
sador b r y t y j s k i i n f o r m o w a ł się w i ę c w t e j sprawie w A u s w a r t i g e s
A m t , z a s t r z e g a j ą c , ż e m o g ł y b y n a s t ą p i ć nieobbczalne k o m p l i k a ­
cje. N i e m i e c k i e M S Z , p o w o ł u j ą c się na zapewnienia w ł a d z w o j ­
skowych, t w i e r d z i ł o , że nie ma m o w y o j a k i c h ś specjalnych r u ­
chach wojsk, a w y s ł a n i przez Hendersona k u g r a n i c y c z e c h o s ł o ­
w a c k i e j attache w o j s k o w y i jego z a s t ę p c a istotnie r u c h ó w t a k i c h
i U
nie s t w i e r d z i l i . Jednak w rejonach s ą s i a d u j ą c y c h z Czechami
i M o r a w a m i od dawna b y ł y zgromadzone dość znaczne siły i i c h
p r z e s u n i ę c i a lokalne m o g ł y w z b u d z i ć r ó ż n e d o m y s ł y .
Wszystko t o ł ą c z y ł o się z r o s n ą c y m podnieceniem w ś r ó d N i e m ­
c ó w sudeckich w z w i ą z k u z w y z n a c z o n y m i na n i e d z i e l ę 22 maja
w y b o r a m i do s a m o r z ą d ó w g m i n n y c h . Agitacja przedwyborcza,
prowadzona w s p o s ó b t e r r o r y s t y c z n y przez b o j ó w k i SdP w celu
zmuszenia w s z y s t k i c h w ogóle N i e m c ó w do g ł o s o w a n i a t y l k o na
t ę j e d n ą p a r t i ę oraz zastraszenia C z e c h ó w z a m i e s z k a ł y c h w r e j o ­
nach pogranicznych, p r z y b r a ł a charakter t a k bardzo z a g r a ż a j ą c y
p o r z ą d k o w i i b e z p i e c z e ń s t w u p u b l i c z n e m u , że r z ą d p r a s k i b y ł
zmuszony p r z e d s i ę w z i ą ć nadzwyczajne k r o k i . A g i t a t o r z y szerzyli
również pogłoski o m a j ą c y m nastąpić w tych właśnie dniach
w k r o c z e n i u a r m i i niemieckiej na t e r e n y sudeckie Czech i M o r a w .
To s k ł o n i ł o praskie M i n i s t e r s t w o O b r o n y N a r o d o w e j do w z m o c ­
nienia ochrony pogranicza z obsadzeniem w p e ł n y c h stanach for­
t y f i k a c j i granicznych. D n i a 20 maja p o w o ł a n o p o d b r o ń d w a rocz­
n i k i r e z e r w i s t ó w oraz w i e l u s p e c j a l i s t ó w , ł ą c z n i e ok. 200 t y s i ę c y
l u d z i , k t ó r z y z g o d n ą uznania s z y b k o ś c i ą i s p r a w n o ś c i ą w c i ą g u
1SS
n a s t ę p n e g o dnia obsadzili pogranicze . J e ż e b w o j s k o w i niemiec­
cy m i e b istotnie j a k i e ś sekretne p l a n y — na co jednak nie ma
"8 Obszerne relacje w D B F P , jw., rozdz. I V , s. 317 i nast., nr 258 (New­
ton do Halifaxa, 21 maja) i nast. W Pradze w możliwość ataku niemiec­
kiego wierzono istotnie — K r o f t a , s. 288 i nast. a później potwierdzono
tę ewentualność; dokumenty: E P P A , nr 125; N I P C , nr 133.
m A D A P , jw., nr 169 i nast.; por. H e n d e r s o n , s. 134 i nast.; D B F P ,
jw., Chamberlain mimo to notował 28 maja, że jest przekonany, ż e
Niemcy przygotowali akcję (a coup) — K . F e i l i n g , cyt. dz., s. 354; por.
też S h i r e r s. 492 i nast.
1 2 5
Informuje o tym - J . P r a ź a k , cyt. dz., s. 50 i nast.; por. tez F r . M o-
r a v e c, cyt. dz. (Spión) s. 182—184.
252
niezbitych d o w o d ó w — b y z a a t a k o w a ć C z e c h o s ł o w a c j ę , m u s i e l i b y
p r z y z n a ć wobec tak szybko i sprawnie przeprowadzonej akcji
: h r o n n e j C z e c h ó w , ż e zadanie t a k i e b y ł o b y nadzwyczaj t r u d n e .
Jest m o ż b w e , ż e h e n l e i n o w c y zamierzali w y w o ł a ć w z w i ą z k u
w y b o r a m i r e b e l i ę i że z w r ó c i l i b y s i ę o pomoc do Rzeszy. A l e
zmocnienie pogotowia wojskowego na pograniczu s p a r a l i ż o w a ł o
z a r o d k u p l a n y r e b e l i i . D o s z ł o j e d n a k o c z y w i ś c i e do p e w n y c h i n -
d e n t ó w m i ę d z y l u d n o ś c i ą a w o j s k i e m , a ponadto ż a n d a r m za-
zelił k o ł o Chebu d w u j a d ą c y c h m o t o c y k l e m N i e m c ó w , k t ó r z y
'e u s ł u c h a l i wezwania do zatrzymania się I n c y d e n t t e n , bardzo
'edogodny d l a r z ą d u praskiego, w y w o ł a ł n a t u r a l n i e w z m o ż e n i e
t a k ó w propagandy n i e m i e c k i e j na r z ą d praski, o s k a r ż a n y o c h ę ć
r z ą d z e n i a masakry „ b e z b r o n n y c h N i e m c ó w sudeckich", co u s ł y -
ał w A u s w a r t i g e s A m t b a w i ą c y t a m w t e d y Henderson. N a
r u m n y o b u zastrzelonych n i e m i e c k i a t t a c h ó w o j s k o w y w P r a -
p o ł o ż y ł w i e ń c e z napisem „ A d o l f H i t l e r " .
U r z ę d o w e c z y n n i k i niemieckie p o s u w a ł y s i ę n a w e t do t w i e r ­
dzeń, że Czechosłowacja przeprowadziła pełną mobilizację i że
zamierza sama z a a t a k o w a ć N i e m c y , a p o s e ł Rzeszy w Pradze za­
p y t y w a ł o to w M S Z , na co o c z y w i ś c i e o t r z y m a ł od K r o f t y uspo­
lf7
k a j a j ą c e zapewnienie . C z e c h o s ł o w a c j a nie m o g ł a m i e ć tego r o ­
dzaju p l a n ó w , g d y ż siły j e j z t r u d e m m o g ł y b y w y s t a r c z y ć na w a l ­
k ę o b r o n n ą , i to przez czas n i e z b y t d ł u g i , ale nie na o f e n s y w n ą ,
r z y c z y m przewaga l o t n i c t w a niemieckiego b y ł a j u ż w t e d y p r z y ­
g n i a t a j ą c a , Czesi z a ś zaniedbali r o z b u d o w a ć s w o j ą o b r o n ę prze­
c i w l o t n i c z ą , podobnie z r e s z t ą j a k i i n n e p a ń s t w a w Europie za-
1 M
lodniej, oraz Polska . Tego rodzaju zapytania niemieckie b y ł y
że bardzo charakterystyczne: ś w i a d c z y ł y o n i e p e ł n e j jeszcze
' edy g o t o w o ś c i b o j o w e j sił Rzeszy.
W y b o r y g m i n n e przeprowadzone 22, a potem jeszcze 29 maja
raz 12 czerwca, w trzech k o l e j n y c h t e r m i n a c h , p r z y n i o s ł y SdP
otnie dalsze p o w a ż n e sukcesy, d a j ą c j e j 8 5 % — 9 0 % g ł o s ó w n i e -
1 2 8
K r o f t a , s. 290—291; niemieckie przedstawienie — Ch. S i g 1, cyt.
z., s. 31—32; por. też C e s a r - C e r n y , I I , s. 461.
1 2 7
Energicznych kroków wojskowych nie pochwalał minister spraw we-
ętrznych, agrariusz J . Cerny, w rozmowie z Eisenlohrem — A D Ar*, jw.,
^Zob^M^Zgó^nfak, cyt. dz., s. 82-83 (tam dalsza literatura).
253
 mieckich. O d b y ł y s i ę j e d n a k w atmosferze stosunkowo spokojnej,
p o n i e w a ż p r z y w ó d c y sudeccy w i d z i e l i zdecydowanie r z ą d u , b y n i e
d o p u ś c i ć do r e b e l i i , oraz w s k u t e k w ł a ś n i e u j a w n i o n e j n i e p e ł n e j
g o t o w o ś c i Rzeszy. Prasa czeska i zachodnia n i e c h ę t n a N i e m c o m
z k o l e i w przesadny s p o s ó b o k r e ś l i ł a w y p a d k i z 21 maja j a k o
w i e l k ą p o r a ż k ę H i t l e r a , co w z m o g ł o n a t u r a l n i e jego złość i za­
w z i ę t o ś ć na C z e c h ó w i u m o c n i ł o d e c y z j ę , b y w bardziej sprzyja­
1W
j ą c y c h o k o l i c z n o ś c i a c h z a d a ć t y m silniejszy cios .
Stanowisko r z ą d u Rzeszy d y k t o w a ł fakt, s f o r m u ł o w a n y n a s t ę ­
p u j ą c o przez A u s w a r t i g e s A m t : „ N i e ma nadziei, b y w t y m r o k u
wojskowo rozwiązać kwestię czeską z w y ł ą c z e n i e m A n g l i i i Fran­
I30
c j i " . A ż do uzyskania p e w n o ś c i w t y m w z g l ę d z i e H i t l e r m u s i a ł
n a r z u c i ć sobie c i e r p l i w o ś ć .
R ó w n i e ż p r z y w ó d c y SdP m u s i e l i d o j ś ć do przekonania, ż e na­
w e t w obliczu s u k c e s ó w w y b o r c z y c h n i e m o g ą nic w i ę c e j o s i ą g ­
n ą ć przez naciski i prowokacje. Zaraz 23 maja H e n l e i n i F r a n k
o d b y l i r o z m o w ę z H o d ź ą i w y r a z i l i s k ł o n n o ś ć do dalszych per­
traktacji z r z ą d e m , pod w a r u n k i e m wycofania wzmocnionych o d ­
d z i a ł ó w wojska z pogranicza, co zostało i m przyrzeczone. Obaj
N i e m c y o d r z u c i l i jednak p r o j e k t o w a n y statut n a r o d o w o ś c i o w y
i n a p o m k n ę l i , że l u d n o ś ć sudecka p r a g n ę ł a b y m i e ć s w o b o d ę w y p o ­
wiedzenia się o s w o i m losie z m o ż l i w o ś c i ą p r z y ł ą c z e n i a s i ę do
Rzeszy. H a s ł o to p a d ł o zatem j u ż w m a j u 1938, i to w obecności
g ł o w y r z ą d u c z e c h o s ł o w a c k i e g o . H o d ź a nie p o t r a k t o w a ł t e j dekla­
r a c j i jako a k t u r ó w n o r z ę d n e g o ze z d r a d ą stanu, p r ó b o w a ł jedynie
w y p e r s w a d o w a ć s w o i m r o z m ó w c o m takie zamiary, o b i e c y w a ł zaś
z b l i ż e n i e C z e c h o s ł o w a c j i do Rzeszy w sensie k u l t u r a l n y m i gospo­
131
d a r c z y m . D o tego d o s z ł a j u ż c z e c h o s ł o w a c k a p r a w i c a ! H o d ź a
w s w y c h o p u b l i k o w a n y c h podczas w o j n y w s p o m n i e n i a c h o g ó l n i ­
kowo napomyka o tych rozmowach z Henleinem i mówi, że nie
o d r z u c a ł jego propozycji, samo z a ś stanowisko SdP z t y c h d n i
nazywa — o p i e r a j ą c s i ę t u na w y w i a d z i e Henleina zamieszczonym
w „ D a i l y M a i l " z 26 maja — „ s t o s u n k o w o u m i a r k o w a n y m "
-» O C Z P , s. 343—344; S h i r e r , s. 495—496.
"o Tak stwierdzał Auswartiges Amt jeszcze 7 maja: D T nr 136- wy-
u TYT m
* P°
a a t w i e r d z i ł
y słuszność tego sądu.
r 4 0 H o < a t u w s m n i a
mrtrfnnT:- ? J ' ^ P° ł swój projekt zgrupowania krajów
naddunajskich, oczywiście rzecz w pełni nierealną.
254
(comparatwely measured) i „ n i e bezsensownym" (not unreasona-
nt
ble)... Rzecz n i e w y m a g a komentarza.
I r y t a c j a H i t l e r a z p o w o d u sukcesu moralnego P r a g i w d n i a c h
20—22 maja w z m o ż o n a jeszcze g ł o s a m i prasy zachodniej, że N i e m ­
cy p o n i o s ł y p r e s t i ż o w ą p o r a ż k ę — w y r a z i ł a s i ę w t y m , że sztab
n i e m i e c k i zajął się teraz bardziej s z c z e g ó ł o w y m opracowaniem
„ P l a n u Zielonego". H i t l e r o ś w i a d c z y ł niedwuznacznie: „ J e s t m o i m
n i e o d w r a c a l n y m postanowieniem, b y w niedalekiej p r z y s z ł o ś c i
133
z n i s z c z y ć C z e c h o s ł o w a c j ę a k c j ą w o j s k o w ą " . S i ł y zbrojne Rzeszy
m i a ł y d o k o n a ć agresji przez zaskoczenie d z i ę k i przeprowadzeniu
p r z y g o t o w a ń w czasie p o k o j u i nieoczekiwanie s z y b k i m d z i a ł a ­
n i o m . A k c j a w i n n a b y ć z a k o ń c z o n a o i l e m o ż n o ś c i w c i ą g u czterech
d n i , aby t o o d j ę ł o p a ń s t w o m , k t ó r e ewentualnie m o g ł y b y p r z y j ś ć
C z e c h o s ł o w a c j i z p o m o c ą , o c h o t ę do w y s t ą p i e n i a , oraz b y z a c h ę ­
ciło P o l s k ę i W ę g r y do w s p ó ł u d z i a ł u w a k c j i . N a j w a ż n i e j s z ą r o l ę
w zaskoczeniu przewidziano dla l o t n i c t w a . Do a k c j i m i a ł a b y ć
u ż y t a całość sił z b r o j n y c h z pozostawieniem t y l k o n i e z b ę d n e j
o s ł o n y granic od s t r o n y F r a n c j i i P o l s k i . M i a n o t a k ż e p o s t a r a ć się
o s a b o t a ż e i d y w e r s j ę w e w n ą t r z C z e c h o s ł o w a c j i . Znamienne b y ł o ,
że H i t l e r p r z e w i d y w a ł o k u p a c j ę t y l k o Czech i M o r a w , t z n . za­
m i e r z a ł S ł o w a c j ę p o z o s t a w i ć do d y s p o z y c j i W ę g i e r . Osobno H i t l e r
zalecał, b y u n i k a ć a k c j i m o g ą c y c h w y w o ł a ć n i e p r z y j a z n ą p o s t a w ę
134
mocarstw europejskich .
M a j o w y k r y z y s c z e c h o s ł o w a c k i w i ą z a ł s i ę nie t y l k o ze stosun­
k a m i n i e m i e c k o - c z e c h o s ł o w a c k i m i , lecz o d b i ł s i ę t a k ż e na sto­
sunkach C z e c h o s ł o w a c j i z d w u j e j d a l s z y m i s ą s i a d a m i w s p ó ł p r a ­
c u j ą c y m i z B e r b n e m , z P o l s k ą i W ę g r a m i , a ponadto r o z s z e d ł s i ę
szerokim echem w Europie, w z w i ą z k u z j u b i l e u s z o w ą , w m a j u
właśnie zwołaną, setną sesją Rady L i g i N a r o d ó w .
i B R o d ź a , s. 153; przyznaje on tam, że Henlein złożył mu wizytę
po dniach kryzysu majowego.
1S
» A D A P , jw., nr 221; por. S h i r e r, s. 496 i nast. , • • • J„„
*»« Zalecenie to w przypadku agresji było sprzeczne w założeniu i trudne
jest w ogóle do zrozumienia.
255
 W Warszawie ś l e d z o n o w y p a d k i c z e c h o s ł o w a c k i e bardzo u w a ż ­
nie, p o d k r e ś l a j ą c oficjalnie, że Polska m u s i u z y s k a ć dla P o l a k ó w
z a m i e s z k a ł y c h na Zaolziu absolutnie t a k i e same u p r a w n i e n i a , j a k i e
z d o b ę d ą N i e m c y sudeccy; n a w i ą z y w a n o t e ż r ó ż n e , dość c z ę s t e po­
Kir>
ufne k o n t a k t y z B e r l i n e m co do w s p ó ł p r a c y przeciw Pradze .
Ponadto porozumiewano się jeszcze dodatkowo z W ę g r a m i , w t y m
s a m y m antyczeskim duchu, oraz w z m o ż o n o k o n t a k t y z autono-
m i s t a m i s ł o w a c k i m i , p o s u w a j ą c się w n i c h j u ż teraz t a k daleko,
że r ó w n a ł o s i ę to w ł a ś c i w i e o t w a r t e m u z a c h ę c e n i u h l i n k o w c ó w do
1 3 6
oderwania s i ę o d P r a g i .
Z a r z ą d z e n i a w o j s k o w e r z ą d u c z e c h o s ł o w a c k i e g o z 20 maja p r z y ­
j ę t o w Warszawie z niezadowoleniem, a p o n i e w a ż o b j ę ł y one t a k ż e
pogranicze z P o l s k ą na Ś l ą s k u C i e s z y ń s k i m (gdzie z n a j d o w a l i się
137
nie t y l k o Polacy, ale t a k ż e dość l i c z n i N i e m c y ) , b y ł pretekst do
z ł o ż e n i a w Pradze p r o t e s t u p r z e c i w pewnej k o n c e n t r a c j i sił cze­
c h o s ł o w a c k i c h na g r a n i c y polskiej — c h o ć b y ł o jasne, że k r o k t e n
nie m ó g ł b y ć s k i e r o w a n y p r z e c i w Polsce. R z ą d c z e c h o s ł o w a c k i
s t a r a ł s i ę s p r a w ę w y j a ś n i ć i po p a r u dniach p r z y s ł a n e dodatkowo
1 3 8
oddziały wycofał .
N a p o l i t y k ę r z ą d u polskiego w k w e s t i i c z e c h o s ł o w a c k i e j s t a r a ł a
się w y w r z e ć w p ł y w Francja, z a b i e g a j ą c o w y r ó w n a n i e z a t a r g ó w ,
a p r z y n a j m n i e j o to, b y Polska nie w s p ó ł d z i a ł a ł a z N i e m c a m i prze­
c i w Pradze. W y s t ą p i e n i a Bonneta wobec ambasadora polskiego
139
w Paryżu Łukasiewicza oraz przedstawiciela F r a n c j i w W a r ­
szawie ambasadora Noela w p o l s k i m M S Z n i e d a w a ł y w s z a k ż e
w y n i k ó w . N a n i e n a w i d z ą c e g o C z e c h ó w Becka i l e k c e w a ż ą c e g o i c h
„ s e m i - B e c k a " , j a k nazywano polskiego w i c e m i n i s t r a spraw za­
granicznych, w p ł y n ą ć w t y c h sprawach n i e b y ł o m o ż n a . Nie m ó g ł
np. niczego r ó w n i e ż o s i ą g n ą ć oficjalny w i c e p r e m i e r , ale o g r a n i ­
czony w p r a k t y c e do spraw gospodarczych, i n ż E. K w i a t k o w s k i ,

1 3 5
Do tego — K o z e ń s k i , s. 254 i nast., a obszerniej S. S t a n i s ł a w ­
s k a , cyt. dz., s. 160 i nast.
188 o tym w n a s t ę p n y m podrozdziale.
m Według (kwestionowanego przez Polaków) spisu czechosłowackiego
z 1930 r., w czechosłowackiej części Śląska Cieszyńskiego na 327 tys. ogółu
ludności, było 22 tys. Niemców.
1 8 8
Jak w przyp. 135; E P P A , nr 131.
1 8 9
Ł u k a s i e w i c z, s. 38 i nast.; N o e l , s. 205—206; nieszczere twier­
dzenia B e c k a : s. 159—160; por. S z e m b e k, s. 310 i nast.

256
 który rozumiał potrzebę zbliżenia polsko-czechosłowackiego,
o czym była j u ż mowa.
Wspomniane w y ż e j posiedzenie Rady L i g i N a r o d ó w o d b y ł o się
Genewie w dniach 9—13 maja. Z a r ó w n o Bonnet, j a k n o w y r u -
u ń s k i m i n i s t e r spraw zagranicznych Comnen, o p o w i a d a j ą n a m
bszernie o jego przebiegu w swoich wspomnieniach, z w ł a s z c z a
w y s i ł k a c h znalezienia j a k i e g o ś w y j ś c i a z i m p a s u w sprawie cze-
l o s ł o w a c k i e j . Echa t y c h z a b i e g ó w z n a j d u j ą się r ó w n i e ż w d o s t ę p -
y c h b r y t y j s k i c h , c z e c h o s ł o w a c k i c h i n i e m i e c k i c h p u b l i k a c j a c h do-
140
u m e n t ó w i w n i e k t ó r y c h i n n y c h jeszcze fragmentach .
Nie licząc na w ł a s n e m o ż l i w o ś c i F r a n c j i , a w i e d z ą c o n e g a t y w -
y m stanowisku b r y t y j s k i m w sprawie czynnej pomocy d l a Cze-
h o s ł o w a c j i , nie c h c ą c r ó w n i e ż n a r a ż a ć na p r ó b ę s t o s u n k ó w p o l -
' o-francuskich, Bonnet p o s t a n o w i ł w y b a d a ć stanowisko ZSRR,
b y stosownie do o k o l i c z n o ś c i albo je w y z y s k a ć dla potrzeb F r a n -
j i , albo z a s ł o n i ć się n i m dla u s p r a w i e d l i w i e n i a w ł a s n e j bezczyn-
ości.
Bonnet z o r i e n t o w a ł się w c z e ś n i e j jeszcze z r o z m ó w z Ł u k a s i e ­
wiczem i z r a p o r t ó w Noela, że stanowisko polskie nie ulega z m i a ­
nie. M i a ł a t u ewentualnie d o p o m ó c jeszcze t y l k o R u m u n i a , k t ó r e j
t e r y t o r i u m ( B u k o w i n a ) m o g ł o b y p o s ł u ż y ć ewentualnie dla A r m i i
Czerwonej j a k o pomost dla pospieszenia z p o m o c ą C z e c h o s ł o w a c j i
w w y p a d k u , g d y b y ZSRR z e c h c i a ł pomocy t a k i e j u d z i e l i ć zgod­
nie z postanowieniami t r a k t a t ó w sojuszniczych, francusko-radziec-
kiego i c z e c h o s ł o w a c k o - r a d z i e c k i e g o (jak p a m i ę t a m y , ZSRR m i a ł
w e s p r z e ć C z e c h o s ł o w a c j ę t y l k o w razie udzielenia j e j pomocy
przez F r a n c j ę ) .
W e d ł u g w s p o m n i e ń Comnena, pierwsza jego r o z m o w a z B o n n e -
t e m o d b y ł a się j u ż 9 maja 1938 w p o ł u d n i e , p r z y c z y m d y p l o m a t a
r u m u ń s k i stwierdza w y r a ź n i e , że ta w y m i a n a z d a ń p o p r z e d z i ł a
rozmowę Bonnet-Litwinow, przeprowadzoną w trzy dni później
Co do t r e ś c i o ś w i a d c z e n i a z ł o ż o n e g o s w e m u f r a n c u s k i e m u p a r t n e -

140 D B F P , A D A P , MD I , a także list Litwinowa do posła Z S R R w P r a ­

dze Aleksandrowskiego: ND, nr 14. Najobszerniejsze (nieco jednak chaoty­
czne!) są notatki C o m n e n a : 31 i nast.
1 4 1
B o n n e t, s. 125, twierdzi, że najpierw rozmawiał z Litwinowem,
a potem z Comnenem, podczas gdy ten ostatni, s. 35—36, koryguje, iż było
odwrotnie; cyt. list Litwinowa nie podaje dat.

1 7
R o k 1938.
257
r o w i , Comnen p o w o ł a ł się n a j p i e r w na poprzednie o ś w i a d c z e n i a
r u m u ń s k i e , z w ł a s z c z a z okresu b e z p o ś r e d n i o po aneksji Austria,
gdy p e ł n i ą c y w ó w c z a s f u n k c j ę r u m u ń s k i e g o m i n i s t r a spraw zagra­
n i c z n y c h G h . Tatarescu s t w i e r d z i ł wobec z a p y t u j ą c e g o o k w e s t i ę
pomocy dla C z e c h o s ł o w a c j i p o s ł a francuskiego w Bukareszcie
A . T h i e r r y — ż e R u m u n i a p r y n c y p i a l n i e sprzeciwia się m o ż l i w o ś c i
przepuszczenia w o j s k radzieckich przez swoje t e r y t o r i u m , g d y b y
z a ś F r a n c j a w y s t ą p i ł a w obronie C z e c h o s ł o w a c j i , w ó w c z a s R u m u ­
nia m u s i a ł a b y jeszcze s w o j ą p o b t y k ę u z g o d n i ć z P o l s k ą . Comnen
r o z m a w i a ł z B o n n e t e m w t y m s a m y m duchu, d o d a j ą c , że z w ł a s z ­
cza e w e n t u a l n o ś ć przepuszczenia pomocy radzieckiej dla Czecho­
s ł o w a c j i m u s i a ł a b y z o s t a ć przez Bukareszt uzgodniona z Warsza­
w ą — co o c z y w i ś c i e w ó w c z e s n y c h o k o l i c z n o ś c i a c h r ó w n a ł o się
l42
z g ó r y odmowie .
Francuz w i e d z i a ł j u ż , czego się t r z y m a ć ! G d y w i ę c 12 maja
z a g a d n ą ł z k o l e i L i t w i n o w a , m ó g ł b y ć z g ó r y p r z y g o t o w a n y na to,
ż e sprawa pomocy dla C z e c h o s ł o w a c j i w y g l ą d a beznadziejnie
w s k u t e k ó w c z e s n e g o stanowiska o b u p a ń s t w o d d z i e l a j ą c y c h ZSRR
od Niemiec: P o l s k i i R u m u n i i . Bonnet z a p e w n i ł przedstawiciela
ZSRR n a j p i e r w , ż e F r a n c j a s p e ł n i s w ó j o b o w i ą z e k sojuszniczy
w razie agresji Rzeszy p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i , po c z y m z a p y t a ł
go, co w t e d y u c z y n i ZSRR?
T r e ś ć odpowiedzi radzieckiego komisarza spraw zagranicznych
na t o p y t a n i e p r z e k a z a ł n a m z a r ó w n o Bonnet, j a k i sam L i t w i n o w
w notatce, k t ó r a d z i ś jest znana, r e l a c j o n u j ą c e j r o z m o w ę m i ę d z y
n i m a p o s ł e m czechosłowackim w Moskwie w dwa tygodnie póź­
niej.
Bonnet pisze, że L i t w i n o w w s k a z a ł na t r u d n o ś c i z w i ą z a n e z ne­
g a t y w n y m s t a n o w i s k i e m P o l s k i i R u m u n i i wobec pomocy radziec­
k i e j dla C z e c h o s ł o w a c j i , p r z y c z y m p o d k r e ś l i ł , że ZSRR na pewno
udzieb Pradze pomocy, j e ś l i u c z y n i to Francja. L i t w i n o w d o r a d z i ł ,
aby Francja, j a k o sojusznik P o l s k i i z a p r z y j a ź n i o n a z R u m u n i ą ,
u ż y ł a swego w p ł y w u na te d w a kraje, b y z a n i e c h a ł y one swego
1 4 1
W teorii byłoby to konieczne, zgodnie z układem sojuszniczym polsko-
-rumuńskim, przewidującym uzgadnianie polityki wobec Z S R R . Cyt. w y ż e j
ostatnie prace rumuńskie ( C a m p u s , Moisuc, Z a h a r i a ) pomijają
kwestię rozmów między Comnenem a Bonnetem i Litwinowem w Genewie
w maju 1938.
258
sprzeciwu wobec pomocy radzieckiej, p r z y c z y m z g o d ę r u m u ń s k ą
u w a ż a n o za ł a t w i e j s z ą do uzyskania . 143
T y l e o t y m Bonnet. L i t w i n o w dodaje do tego coś, co Francuz
p o m i n ą ł : ż e z a p r o p o n o w a ł r y c h ł e odbycie n a r a d y s z t a b ó w ZSRR,
F r a n c j i i C z e c h o s ł o w a c j i dla o m ó w i e n i a s z c z e g ó ł ó w w s p ó ł p r a c y
w o j s k o w e j . D a l e j wspomina, że r o z m a w i a ł r ó w n i e ż k i l k a k r o t n i e
z Comnenem, k t ó r y jednak u n i k a ł k o n k r e t n y c h t e m a t ó w . 1 4 4
Ponadto m a m y jeszcze echo t y c h r o z m ó w w d w u dalszych ź r ó d ­
ł a c h p a m i ę t n i k a r s k i c h : obszerniej u F i e r l i n g e r a i z w i ę ź l e u Ł u k a ­
siewicza: p i e r w s z y referuje s w ą w s p o m n i a n ą w y ż e j r o z m o w ę
z L i t w i n o w e m w d n i u 25 maja, d r u g i wspomina o r o z m o w i e z B o n ­
netem po jego p o w r o c i e z Genewy.
W czeskim raporcie, na ogół z g o d n y m z p o w y ż s z y m i i n f o r m a c j a ­
m i , jest jednak i t a k i szczegół, że L i t w i n o w b y ł w y r a ź n i e rozcza­
r o w a n y n i e j a s n y m stanowiskiem F r a n c j i , w y r a ż o n y m przez B o n n e ­
ta, oraz że p r o p o n o w a ł , b y d o k o n a ć energicznego k r o k u w W a r ­
szawie, ewentualnie w s p ó l n i e ze s t r o n y francuskiej i radzieckiej,
aby r z ą d polski z m i e n i ł swoje stanowisko. Ponadto Bonnet zapo­
w i e d ź w y s t ą p i e n i a francuskiego w razie a t a k u na C z e c h o s ł o w a c j ę
o g r a n i c z y ł do o k r e ś l e n i a : Francja przeprowadzi m o b i l i z a c j ę . L i t w i ­
now m i a ł s ł u s z n i e z a d a ć sobie p y t a n i e : ale co dalej? 145
Ł u k a s i e w i c z o w i Bonnet k r ó t k o s t r e ś c i ł swe r o z m o w y z L i t w i n o ­
w e m i Comnenem, nie w s p o m i n a j ą c o propozycjach L i t w i n o w a ,
by Francja p r ó b o w a ł a w y w i e r a ć w p ł y w w Warszawie i Bukaresz­
cie. Bonnet j a k g d y b y n a w e t z zadowoleniem s t w i e r d z a ł , że jego
zdaniem, o i l e chodzi o przepuszczenie pomocy radzieckiej dla
C z e c h o s ł o w a c j i , „ R u m u n i a n i g d y takiego p r a w a Rosji nie u d z i e b " .
Ł u k a s i e w i c z p o d k r e ś l i ł , że identyczne b y ł o b y t e ż stanowisko P o l ­
ski. Ciekawe z a ś są dalsze w n i o s k i polskiego d y p l o m a t y :
Ani przez chwilę nie m i a ł e m wrażenia, aby minister Bonnet był nieza­
dowolony z rozmowy z Litwinowem i z odpowiedzi rumuńskiej, oraz
z perspektywy analogicznego stanowiska z naszej strony.
1 4 3
Bonnet, jw.; por. też relację ówczesnego ambasadora francuskiego,
w Moskwie uzyskaną od Bonneta o tej sprawie — R. C o u l o n d r e , D e
Staline a Hitler (Paris 1950), s. 142.
1 4 4
ND, jw.; według L i t w i n o w a Comnen głównie chciał m ó w i ć o po­
trzebie znormalizowania stosunków dyplomatycznych między Z S R R a R u ­
munią, ostatnio dość naprężonych.
1 4 8
F i e r l i n g e r , s. 94 i nast. (28 maja); o wystąpieniach w s p o ł e c z e ń ­
stwie Z S R R na rzecz Czechosłowacji — C . A m o r t , cyt. dz., s. 34—35.
17'
250

Ł u k a s i e w i c z t ł u m a c z y ł to i d e n t y c z n o ś c i ą j a k o b y p o g l ą d ó w W a r ­
szawy i P a r y ż a na „ n i e b e z p i e c z e ń s t w a , k t ó r e b y ł y b y z w i ą z a n e ze
z b y t a k t y w n y m u d z i a ł e m Rosji Sowieckiej w sprawach europej­
146
skich" .
Jasne b y ł o , że istotnie Beck z n a l a z ł w t y m w y p a d k u w osobie
nowego szefa Q u a i d'Orsay c z ł o w i e k a podobnych p o g l ą d ó w , co s t a ć
się m i a ł o w ł a ś n i e j e d n ą z g ł ó w n y c h p r z y c z y n p ó ź n i e j s z e j katastro­
147
fy czechosłowackiej .
W p r a w d z i e Bonnet u s i ł o w a ł j a k o b y w p ł y n ą ć istotnie na stano­
w i s k o P o l s k i w t e n s p o s ó b , że z w r a c a ł j e j u w a g ę , iż g d y b y doszło
do z n i k n i ę c i a C z e c h o s ł o w a c j i z m a p y E u r o p y , w t a k i m razie F r a n ­
cja nie m o g ł a b y z k o l e i w razie a t a k u niemieckiego na P o l s k ę
p r z y j ś ć j e j z p o m o c ą . T a k p r z y n a j m n i e j d o n o s i ł do P r a g i Osusky,
ale j e ś l i u z y s k a ł on t ę i n f o r m a c j ę od Bonneta, o b a w i a ć się trzeba,
1 4 S
. ż e b y ł o to z u p e ł n y m z m y ś l e n i e m . A l b o w i e m logika nie b y ł a n a j ­
s i l n i e j s z ą s t r o n ą tego w n i o s k o w a n i a , a j a k w y k a z a ł r . 1939, Francja
m i m o wszystko, j u ż w ł a ś n i e po z n i k n i ę c i u C z e c h o s ł o w a c j i , goto­
w a ł a się, w p r a w d z i e z r ó ż n y m i z a s t r z e ż e n i a m i i w s p o s ó b dość n i e ­
d o s k o n a ł y , a w efekcie b e z w a r t o ś c i o w y , p r z y j ś ć jednak Polsce
z pomocą . 149
N e g a t y w n y dla C z e c h o s ł o w a c j i w y n i k o w y c h r o z m ó w genew­
skich w gruncie rzeczy p r z y p i e c z ę t o w a ł j u ż c a ł k o w i c i e j e j los. Nie
m i a ł o się nic j u ż z m i e n i ć w s t a n o w i s k u a n i F r a n c j i , a n i Polski,
a n i R u m u n i i , a p o z y t y w n e stanowisko ZSRR, w w y n i k u r ó ż n y c h
d o d a t k o w y c h okoliczności, r ó w n i e ż n i e w p ł y n ę ł o na wydarzenia.
Co prawda, w i e m y w ł a ś n i e t a k ż e o d samego Ł u k a s i e w i c z a , że
istotnie Bonnet z w r a c a ł m u u w a g ę , z r e s z t ą w p a r ę t y g o d n i p ó ź ­
n i e j , p o w o ł u j ą c się p r z y t y m na a u t o r y t e t Gamelina, że p o ł o ż e n i e
strategiczne P o l s k i p o g o r s z y ł o b y s i ę znacznie w razie zajęcia Cze­
c h o s ł o w a c j i przez N i e m c ó w . Ambasador polski kategorycznie za­
p r z e c z y ł t a k i e j m o ż l i w o ś c i , t w i e r d z ą c , ż e jest w y k l u c z o n e , b y
N i e m c y m o g ł y c h c i e ć a n e k t o w a ć c o ś w i ę c e j n i ż t y l k o pogranicze
Ł u k a s i e w i c z , s. 37 i nast.; dyplomata polski polemizuje z niektó­
rymi twierdzeniami B o n n e t a , zawartymi w jego pamiętnikach.
1 4 7
Poza tym jednak Bonnet odnosił się do Becka — i z wzajemnością!
— nader krytycznie, zwłaszcza od jesieni 1938, tj. od okresu monachijskie­
go: por. w książce B o n n e t a , s. 133.
148 E P P A , nr 124 (16 maja); telegram ten znany jest na razie tylko z prze­
kładu niemieckiego.
1 4 3
O tym: H . B a t o w s k i , A P P W (IV wyd., Poznań 1983).
260
sudeckie, zamieszkane przez l u d n o ś ć n i e m i e c k ą : „ W X X w i e k u ,
po t r i u m f i e zasady n a r o d o w e j " — t a k z e m f a z ą o ś w i a d c z y ł Ł u k a -
giewicz — w y k l u c z o n e jest i n k o r p o r o w a n i e obcej plemiennie l u d ­
ności. A pogorszenie strategiczne p o ł o ż e n i a samych C z e c h ó w oczy­
15
wiście ambasadora polskiego nie m a r t w i ł o °.
Do r o z m o w y na t e n temat doszło w z w i ą z k u z p r o p o z y c j ą f r a n ­
c u s k ą , b y Polska p r z y ł ą c z y ł a się do w y s t ą p i e n i a a m b a s a d o r ó w obu
mocarstw zachodnich w B e r l i n i e w d n i u 22 maja, a p e l u j ą c e g o
m
o niezaostrzanie k o n f l i k t u m i ę d z y R z e s z ą a C z e c h o s ł o w a c j ą .
Ambasador N o e l złożył w t e j sprawie w i z y t ę w p o l s k i m M S Z ,
a Bonnet r ó w n o c z e ś n i e (też 22 maja) w y s t ą p i ł w t y m d u c h u wobec
Ł u k a s i e w i c z a . Beck, k t ó r y w ł a ś n i e t e g o ż dnia w y j e ż d ż a ł z o f i c j a l n ą
w i z y t ą do Szwecji, w o l a ł u n i k n ą ć r o z m o w y z N o e l e m i polecił
Szembekowi u d z i e l i ć odpowiedzi w y m i j a j ą c e j , z p o d k r e ś l e n i e m , że
sojusz polsko-francuski ma charakter obronny, nie m u s i a ł b y w i ę c
działać w razie w o j n y zaczepnej F r a n c j i p r z e c i w N i e m c o m , p o d ­
152
j ę t e j w obronie C z e c h o s ł o w a c j i !
Sprawa ta jest n a m t a k ż e znana d o ś ć d o k ł a d n i e z r e l a c j i Ł u k a ­
siewicza. Pisze on, że w s p o m n i a n ą r o z m o w ę o d b y ł z B o n n e t e m
21 maja; zaraz p o t e m p r o s i ł W a r s z a w ę o i n s t r u k c j ę co do odpo­
wiedzi. O t r z y m a ł j ą dopiero 24 maja, t z n . w t e d y , gdy Beck b y ł
j u ż w Szwecji; n i e w ą t p l i w i e jednak przez c a ł y czas t e j w i z y t y
( t r w a j ą c e j do 28 maja) p o z o s t a w a ł on w kontakcie z p o l s k i m
MSZ.
Ł u k a s i e w i c z podaje w w ą t p b w o ś ć f a k t dokonania demarche z
strony francuskiej w B e r l i n i e , a neguje z u p e ł n i e coś takiego ze
strony b r y t y j s k i e j . D z i ś w i e m y , na podstawie o g ł o s z o n y c h d o k u ­
m e n t ó w n i e m i e c k i c h , że w y s t ą p i e n i a Francois-Ponceta i H e n d e r ­
sona jednak m i a ł y miejsce. W e wspomnieniach Ł u k a s i e w i c z a p o ­
dany jest n a w e t p e ł n y tekst odpowiedzi p r z e s ł a n e j m u z Warsza-
1 5 0
DM, I , nr 11: raport Łukasiewicza z 27 maja, tu cyt. ze
s. 103—104 i 110—111; nieporozumieniem jest uwaga S. S t a n i s ł a w ­
s k i e j , cyt. dz., s. 189, ods. 42, jakoby tekst tego raportu zawarty był nie
tylko w DM, lecz także w tu cyt. artykule Ł u k a s i e w i c z a z l o n d y ń ­
skich „Spraw Międzynarodowych", co należałoby rozumieć, że jest tam
ogłoszona całość, w istocie Łukasiewicz krótko streszcza (na s. 41^43) treść
rozmowy z Bonnetem. Takich lapsusów jest w owej książce więcej.
1 5 1
B o n n e t , s. 132—133; por. N o e l , s . 206 oraz B e c k, s. 159.
I 5 2
S z e m b e k , s. 311—314; zadowolony raport ambasady niemieckiej
w Warszawie, 24 maja: A D A P , jw., nr 201.
261
w y . Beck k w e s t i o n o w a ł w n i e j a k t u a l n o ś ć n i e b e z p i e c z e ń s t w a dla
C z e c h o s ł o w a c j i oraz o ś w i a d c z y ł :
Ewentualne w y s t ą p i e n i e polskie w Berlinie, proponowane przez mi­
nistra Bonnet, oznaczałoby ipso facto przyjęcie przez Polskę jednostron­
nego zobowiązania, nie przewidzianego w umowach polsko-francuskich.
Zarazem jednak d o d a w a ł — po a t a k u na C z e c h o s ł o w a c j ę za j e j
p o l i t y k ę n a r o d o w o ś c i o w ą i po o d ż e g n a n i u s i ę od j a k i e j k o l w i e k
w s p ó ł p r a c y z M o s k w ą — jeszcze p e w n ą z a c h ę t ę dla P a r y ż a na
przyszłość:
Będąc zmuszony poczynić powyższe zastrzeżenia, potwierdzam jednocze­
153
śnie, jak 7 marca 1936 , gotowość polską wypełnienia zobowiązań sojusz­
niczych w ramach istniejących u m ó w oraz gotowość przyjaznej dyskusji
na temat wszelkich nowych zjawisk, opartej na wzajemnym zrozumieniu
interesów F r a n c j i i Polski
J e ż e b Ł u k a s i e w i c z , j a k sam pisze, o t r z y m a ł o w ą i n s t r u k c j ę
24 maja, nie jest z r o z u m i a ł e , dlaczego c z e k a ł z j e j z a k o m u n i k o ­
w a n i e m w e f r a n c u s k i m M S Z jeszcze dwa do trzech d n i ; s t a ł o się
I55
to m i a n o w i c i e dopiero 27 maja , o c z y m zaraz p o t e m ambasador
p o l s k i r a p o r t o w a ł do W a r s z a w y nader obszernie; r a p o r t t e n o g ł o ­
szony z o s t a ł po raz p i e r w s z y w r . 1948 przez h i s t o r y k ó w radziec­
156
kich .
N i e pisze o n t a m , że tekst o t r z y m a n e j odpowiedzi w r ę c z y ł lecz
ż e j e d y n i e o d c z y t a ł , podczas g d y Bonnet n o t o w a ł t r e ś ć tego, co
s ł y s z a ł . F r a n c u s k i m i n i s t e r m ó g ł w i ę c nie z a n o t o w a ć w ł a ś n i e tego,
co u w a ż a ł za m n i e j w a ż n e dla siebie, m i a n o w i c i e p u n k t u ostat­
niego, k t ó r e g o istotnie p ó ź n i e j nie p r z y t o c z y ł w s w y c h w y d a n y c h
po w o j n i e apologetycznych wspomnieniach, a z czego m u Ł u k a ­
siewicz r o b i z a r z u t . .
M i ę d z y ambasadorem p o l s k i m a f r a n c u s k i m m i n i s t r e m spraw
1 5 3
Chodzi o propozycję wspólnego wystąpienia przeciw Niemcom po
okupacji Nadrenii — zob. w rozdz. V niniejszej książki.
1 5 4
Ł u k a s i e w i c z , s. 41; por. S. S t a n i s ł a w s k a, jw.
1 5 5
S. S t a n i s ł a w s k a , jw., s. 189, ods. 41, twierdzi, ale nie popiera
tego ż a d n y m dowodem, że rozmowa Bonnet — Łukasiewicz odbyła s:ę 26,
a nie 27 maja; podobnie jest nieuzasadnione twierdzenie (tamże), iż tekst
instrukcji ogłoszony w londyńskich „Sprawach Międzynarodowych" nosi
datę 26 maja, gdyż Łukasiewicz (jw., s. 41) pisze wyraźnie, że instrukcję
otrzymał 24 maja.
1 5 8
Moskiewskie wydanie DM z tekstem tłumaczonym; polskie, zawiera­
jące tekst oryginalny, wyszło w 1949.
262
zagranicznych r o z w i n ę ł a się d ł u ż s z a polemiczna dyskusja, nie t y l ­
ko na temat C z e c h o s ł o w a c j i , ale t a k ż e stosunku F r a n c j i i P o l s k i
do ZSRR, n a j m n i e j z a ś o stosunkach polsko-francuskich. Bonnet
w y r a ż a ł t r o s k ę o los C z e c h o s ł o w a c j i i u s i ł o w a ł jednak s k ł o n i ć P o l ­
s k ę do j a k i e g o ś , c h o c i a ż p o ś r e d n i e g o , zajęcia stanowiska w B e r l i ­
nie, np. ze stwierdzeniem, ż e :
pewne wypadki mogłyby spowodować wybuch ogólnego konfliktu, że
wreszcie Polska w tej sytuacji nie mogłaby zostać bezczynna i [że] nie wie,
1S7
po której stronie walczących musiałaby stanąć .
W y s i ł k i te b y ł y daremne. Z z a p i s k ó w Szembeka wiadomo, że
w p o l s k i m M S Z w ł a ś n i e zabiegano, b y w n i c z y m nie n a r a z i ć się
w t e d y B e r l i n o w i i że w y r a ź n i e p o i n f o r m o w a n o o stanowisku P o l ­
ski ambasadora niemieckiego w Warszawie . O i n n y m f r a g m e n ­ 158
cie tej r o z m o w y b y ł a j u ż m o w a w y ż e j .
D y p l o m a c j a polska, co w i ę c e j , w y r a ź n i e o d d a ł a Rzeszy p r z y ­
s ł u g ę przez o g ł o s z e n i e kategorycznego dementi, kiedy w tych
dniach l o n d y ń s k i „ E v e n i n g Standard" z a m i e ś c i ł w i a d o m o ś ć j a k o b y
Beck o ś w i a d c z y ł M o l t k e m u (ambasadorowi Rzeszy w Warszawie),
iż w razie k o n f l i k t u zbrojnego o C z e c h o s ł o w a c j ę Polska s t a n ę ł a b y
po stronie F r a n c j i . O t o Bonnet r o b i ł Ł u k a s i e w i c z o w i w y m ó w k i ,
k t ó r e t e n o d r z u c i ł i b r o n i ł stanowiska Warszawy.
Natomiast ambasador n i e m i e c k i w Warszawie b y ł t a k z a c h w y ­
cony p o s t a w ą P o l s k i w k w e s t i i c z e c h o s ł o w a c k i e j , że p r o s i ł A u s ­
wartiges A m t o zezwolenie, b y m ó g ł w y r a z i ć uznanie r z ą d o w i p o l ­
skiemu za t a k i e stanowisko. R i b b e n t r o p zgodził się na to, z a l e c a j ą c
jedynie, b y s t a ł o się to p r z y j a k i e j ś odpowiedniej okazji, nie z a ś
w f o r m i e specjalnego w y s t ą p i e n i a , p r z y c z y m uznanie to nie m i a ł o
b y ć zbyt c i e p ł e ( u ż y t o t u zaledwie s ł o w a g&wurdigt, t j . po p r o s t u :
159
oceniono) .
Polska o d d a ł a h i t l e r o w c o m p o w a ż n ą p r z y s ł u g ę w z w i ą z k u z k r y ­
zysem m a j o w y m , g d y ż nie t y l k o s w o i m i w y s t ą p i e n i a m i z w i ę k s z y ł a
k ł o p o t y C z e c h o s ł o w a c j i , o s ł a b i a j ą c przez to w j a k i m ś stopniu j e j
stanowisko, ale zarazem w p ł y n ę ł a na p o l i t y k ę f r a n c u s k ą i r u m u ń ­
s k ą w sensie n i e k o r z y s t n y m dla C z e c h o s ł o w a c j i . Z jednej strony
' 1 5 7
Tak w polskim wydaniu D M , s. 104; winno to brzmieć „po której ze
stron walczących".
1 5 8
S z e m b e k, s. 312 i 314; por. A D A P , jw., nr 201.
1 5 9
A D A P , jw., nr 228; „wurdigen" ma sens oceny dodatniej.
263
 Bonnet, w i d z ą c t a k bardzo n i e c h ę t n e stanowisko P o l s k i , t y m
m n i e j s z ą m i a ł o c h o t ę , b y d z i a ł a ć bardziej energicznie' na rzecz
C z e c h ó w , a z d r u g i e j — naciski polskie p r z y c z y n i ł y się do u s z t y w ­
nienia p o l i t y k i R u m u n i i , k t ó r a , c h o ć sama w zasadzie n i e c h ę t n a
wobec ZSRR, t y m bardziej c z u ł a się s k ł o n n a do odrzucenia
a limine w s z e l k i c h p r ó b porozumienia z t y m p a ń s t w e m na t e m a t y
czechosłowackie.
O i l e k o n t a k t y dyplomatyczne p o l s k o - r u m u ń s k i e w c i ą g u maja
nie b y ł y z b y t o ż y w i o n e — p o n i e w a ż w ł a ś n i e n a s t ę p o w a ł a zmiana
w obsadzie obu p l a c ó w e k , polskiej w Bukareszcie i r u m u ń s k i e j
w Warszawie 160
— o t y l e u l e g ł y w z m o c n i e n i u k o n t a k t y wojskowe,
czego w y r a z e m b y ł a w i z y t a w Warszawie szefa sztabu a r m i i r u ­
m u ń s k i e j g e n e r a ł a lonescu, k t ó r y p r z y b y ł t a m specjalnie, aby
omówić szczegóły związane z ewentualnością wspólnego przeciw­
stawienia się obu a r m i i m o ż l i w y m p r ó b o m ZSRR, b y jednak w j a ­
k i ś s p o s ó b s p r ó b o w a ć u d z i e l i ć pomocy C z e c h o s ł o w a c j i , bez w z g l ę ­
d u na n i e c h ę ć W a r s z a w y i Bukaresztu.
8 w a c k i c h i w p ł y w o w e g o c z ł o n k a p a r t u h b n k o w s k i e j , naczelnego
Jeszcze jedna sprawa r o z e g r a ł a się w c i ą g u maja 1938, w p r a w ­
dzie nie z w i ą z a n a w o w y m czasie b e z p o ś r e d n i o z a n t y c z e c h o s ł o -
w a c k ą a k c j ą Niemiec h i t l e r o w s k i c h , j e d n a k ż e r o z w i j a j ą c a się w r a ­
m a c h o g ó l n y c h d z i a ł a ń s k i e r o w a n y c h przeciw p a ń s t w u c z e c h o s ł o ­
w a c k i e m u . T y m razem p o w a ż n y m uczestnikiem akcji, o k t ó r ą t u
chodzi, b y ł a ó w c z e s n a dyplomacja polska, p r a c u j ą c a na w ł a s n ą
s z k o d ę , a pour le roi de Prusse, na rzecz h i t l e r o w s k i e j Rzeszy
w t y m konkretnym wypadku.
Chodzi t u o p o d ż e g a n i e n a c j o n a l i z m u s ł o w a c k i e g o w jego n a j -
skrajniejszej antyczeskiej postaci. E f e k t y tej a k c j i m u s i a ł y w y j ś ć
j a k najbardziej na k o r z y ś ć h i t l e r o w c o m .
S ł o w a c c y n a c j o n a b ś c i p r z y g o t o w y w a l i od d ł u ż s z e g o czasu ob­
M l
c h ó d dwudziestolecia podpisania t z w . u m o w y p i t t s b u r s k i e j , po-
1 6 0
Zob. w y ż e j , przyp. 54; z Rumunii przybył do Warszawy w maju 1938
pierwszy ambasador (dotąd było poselstwo), Richard Franassovici.
1 6 1
O tym H . B a t o w s k i , Unia czesko-słowacka. „Sprawy Obce", I I ,
Warszawa 1930, nr 5, s. 110—111.
264
rozumienia zawartego w r . 1918 w Stanach Zjednoczonych, m a j ą ­
cego z a g w a r a n t o w a ć S ł o w a k o m — po i c h z ł ą c z e n i u z Czechami
we w s p ó l n y m p a ń s t w i e — r o z l e g ł e u p r a w n i e n i a autonomiczne.
P r z e c h o w y w a n y w Stanach o r y g i n a ł tej u m o w y m i a ł a p r z y w i e ź ć
w i o s n ą 1938 do k r a j u delegacja S ł o w a k ó w a m e r y k a ń s k i c h .
Otóż, dowiedziawszy się o t y m , polskie c z y n n i k i p r a g n ą c e z u ż y t ­
k o w a ć nacjonabzm s ł o w a c k i p r z e c i w Czechom, postanowiły
w m i e s z a ć się do tej sprawy, a to przez ś c i ą g n i ę c i e owej delegacji
ze S t a n ó w do P o l s k i i przez u r z ą d z e n i e p r z y t e j s p o s o b n o ś c i o d ­
powiedniej demonstracji antyczeskiej. S p r a w ę u d a ł o się z a ł a t w i ć
w t e n s p o s ó b , że delegacji u m o ż l i w i o n o p r z y j a z d do E u r o p y p o l ­
s k i m s t a t k i e m p a s a ż e r s k i m „ B a t o r y " na u l g o w y c h w a r u n k a c h ,
wobec czego m u s i a ł a ona j e c h a ć przez P o l s k ę , d r o g ą z G d y n i przez
W a r s z a w ę , a ponadto u m o ż l i w i o n o przejazd przez P o l s k ę — r ó w ­
n i e ż na u l g o w y c h w a r u n k a c h — licznej delegacji a u t o n o m i s t ó w
s ł o w a c k i c h z p a r t i i H l i n k i , b y m o g l i o n i p o w i t a ć w G d y n i swoich
162
r o d a k ó w ze S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h .
Przyjazd delegacji ze S t a n ó w , wyznaczony na 26 maja, poprze­
dziła niespodziana dla o g ó ł u p o d r ó ż p r z y w ó d c y p o l o n o f i l ó w s ł o ­
redaktora j e j organu „ S k w a k " , K a r o l a Sidora do Warszawy. D n i a
19 maja p o l i t y k t e n z o s t a ł p r z y j ę t y przez Becka, ale o t r e ś c i r o z ­
m o w y dotychczas nie b y ł o w ł a ś c i w i e ż a d n y c h i n f o r m a c j i , te z a ś ,
163
k t ó r e znano, b y ł y albo bardzo lakoniczne, albo n i e ś c i s ł e . Sam
Sidor w swej h i s t o r i i p o l i t y k i s ł o w a c k i e j w parlamencie p r a s k i m
z a n o t o w a ł k r ó t k o , ż e b y ł to w y j a z d w interesie n i e t y l k o S ł o w a ­
164
k ó w , ale t a k ż e r a t o w a n i a C z e c h o s ł o w a c j i . Ta ostatnia m o ż h w o ś e
nie leżała na p e w n o w intencjach Becka.
Dzięki uzyskanym drogą p r y w a t n ą informacjom m o ż n a dziś
s t w i e r d z i ć , że Beck z a p r o s i ł Sidora po to, b y m u w p r o s t zapropo­
n o w a ć , aby S ł o w a c y o d e r w a l i s i ę od P r a g i i ogłosili n i e z a l e ż n o ś ć ,
co s p o t k a ł o b y się z poparciem P o l s k i . O k a z j ą do t a k i e j d e m o n ­
stracji m ó g ł b y b y ć w ł a ś n i e p o b y t delegacji S ł o w a k ó w a m e r y k a ń -
1 6 2
S i d o r , I I , s. 246; I . S t a n e k , cyt. dz., s. 163—164; najobszerniej:
E . O r l o f , cyt. dz., s. 67 i nast.
1 , 3
S. S t a n i s ł a w s k a (cyt. dz., s. 81) łączy ten przyjazd z w y c i e c z k ą
S ł o w a k ó w amerykańskich, ale wizyta kryła coś znacznie w i ę c e j .
1 6 4
S i d o r , I I , s. 247—249; podczas wojny trudno było pisać o tym coś
więcej, gdy książka miała wyjść w Bratysławie w 1943 r.
265
s k i c h i w i t a j ą c y c h i c h r o d a k ó w ze S ł o w a c j i . Sidor sugestie tego
r o d z a j u m i a ł j a k o b y stanowczo o d r z u c i ć , p o d k r e ś l a j ą c , że S ł o w a c y
w p r a w d z i e d ą ż ą do absolutnie r ó w n y c h p r a w p o l i t y c z n y c h , do r o l i
w s p ó ł g o s p o d a r z y w p a ń s t w i e c z e c h o s ł o w a c k i m , ale ż e o d e r w a ć się
165
nie c h c ą . Taka o d p o w i e d ź , j e ś b p a d ł a istotnie, m u s i a ł a b y ć dla
Becka n i e m i ł y m zaskoczeniem. B y ć m o ż e teraz z k o l e i dyplomacja
polska z a c z ę ł a ponownie r o z w a ż a ć m o ż h w o ś c i r o z w i ą z a n i a p r o b l e ­
m u s ł o w a c k i e g o przez w ł ą c z e n i e S ł o w a c j i do W ę g i e r — z zapew­
n i e n i e m jedynie S ł o w a k o m odpowiednich u p r a w n i e ń , j a k i e g o ś
szerokiego s a m o r z ą d u . P e w n e jest w k a ż d y m razie, że dyplomacja
polska n i e m i a ł a w k w e s t i i s ł o w a c k i e j j e d n o l i t e j i konsekwentnej
l i n i i p o s t ę p o w a n i a , co u t r u d n i a ł o j e j u t r w a l e n i e swoich w p ł y w ó w
w S ł o w a c j i i p o w o d o w a ł o z d r u g i e j s t r o n y coraz silniejsze w i ą z a ­
nie s i ę W ę g i e r z N i e m c a m i .
W ę g r y b o w i e m nie p r a g n ę ł y b y n a j m n i e j j a k i e j ś n i e p o d l e g ł e j
S ł o w a c j i , lecz przeciwnie, c h c i a ł y o d z y s k a ć całość ziem o d s t ą p i o ­
n y c h w r . 1920, p i e r w s z y atak r e w i z j o n i s t y c z n y k i e r u j ą c na p ó ł ­
noc, p r z e c i w Pradze, w nadziei w ł ą c z e n i a ponownie w swe granice
z a r ó w n o S ł o w a c j i , j a k Rusi Podkarpackiej. Co n a j w y ż e j plano­
wano przyznanie S ł o w a k o m j a k i e g o ś s a m o r z ą d u , j a k to j u ż raz
p a r l a m e n t b u d a p e s z t e ń s k i u c h w a l i ł w r. 1919, p r z y c z y m nie b y ł o
b y n a j m n i e j jasne, czy w ł a ś n i e owa u c h w a ł a b y ł a b y teraz w p r o ­
166
wadzona w ż y c i e . Uzyskawszy p e w n o ś ć , ż e N i e m c y w s w y c h
aneksjonistycznych planach przeciw Pradze nie r e w i n d y k u j ą nic
poza Czechami i M o r a w a m i , W ę g r y b y ł y o c z y w i ś c i e s k ł o n n e i ś ć
przede w s z y s t k i m z N i e m c a m i , jako t y m i , k t ó r z y w o w y m czasie
nie u t r z y m y w a l i specjalnych k o n t a k t ó w ze S ł o w a k a m i i nic i m
nie o b i e c y w a l i . N i e t a k z a ś m i a ł a się rzecz z P o l s k ą , k t ó r e j stano­
w i s k o w k w e s t i i s ł o w a c k i e j nie s p o t y k a ł o s i ę b y n a j m n i e j w B u d a ­
peszcie z z a c h w y t e m .
Epizod w i z y t y Sidora w p o l s k i m M S Z w d n i u 19 maja 1938 po­
z o s t a ł w k a ż d y m razie bez n a s t ę p s t w . Natomiast w ł a d z e polskie,
po p r z y b y c i u delegacji S ł o w a k ó w a m e r y k a ń s k i c h do G d y n i 26 m a ­
j a , specjalnie z a a r a n ż o w a ł y s y t u a c j ę , w k t ó r e j Sidor m ó g ł jeszcze
1 6 5
Informacja od jednego z najbliższych współpracowników Sidora,
P. Ćarnogurskiego. Por. E . O r l o f , cyt. dz., s. 66.
1 6 6
K o z e ń s k i, s. 221, ale bez podania źródła, wspomina o nowym
projekcie autonomii węgierskiej dla Słowacji, ułożonym w 1938.
266
przed p r z y b y c i e m „ B a t o r e g o " do l ą d u z e t k n ą ć się z delegatami na
p o k ł a d z i e s t a t k u . P r z y s ł a n e j z P r a g i c z e c h o s ł o w a c k i e j delegacji
rządowej, k t ó r a miała skłonić r o d a k ó w a m e r y k a ń s k i c h , aby n a j ­
p i e r w j e c h a l i do P r a g i , j a k i p o s ł o w i c z e c h o s ł o w a c k i e m u w W a r ­
szawie S l a v i k o w i ( k t ó r y sam b y ł S ł o w a k i e m ale e w a n g e b k i e m
i c z ł o n k i e m p a r t i i agrarnej) — stawiano wszelkiego rodzaju prze­
szkody, podczas g d y czyniono wszelkie m o ż l i w e u ł a t w i e n i a licznie
do G d y n i p r z y b y ł y m h l i n k o w c o m . T o samo p o w t ó r z y ł o s i ę p o t e m
w Warszawie. Delegaci „ s p o ł e c z e ń s t w a polskiego" t j . emisariusze
M S Z z senatorem G w i ż d ż e m i p o s ł e m W a l e w s k i m na czele, zabie­
gali o to, b y h l i n k o w c y d o k o n a l i j a k i c h ś separatystycznych de­
m o n s t r a c j i i b y p o z y s k a l i d l a tego celu swoich r o d a k ó w ze Sta­
n ó w Zjednoczonych. O i l e p i e r w s z y z t y c h c e l ó w dość t r u d n o , ale
jednak w pewnej mierze d a w a ł s i ę r e a l i z o w a ć , p r z y c z y m Sidor
w y k a z y w a ł r o z s ą d n y u m i a r , o t y l e S ł o w a c y a m e r y k a ń s c y zacho­
w y w a l i się bardzo p o w ś c i ą g l i w i e i o s t r o ż n i e i nie d a l i się w c i ą g n ą ć
w j a k i e ś dalej p o s u n i ę t e demonstracje antyczeskie. D a l i się jedynie
a m ó w i ć , aby istotnie zamiast do P r a g i p o j e c h a ć n a j p i e r w do B r a -
_ s ł a w y oraz do R u ż o m b e r k a i t a m p o k a z a ć o r y g i n a ł u m o w y p i t t s -
1 6 T
b u r s k i e j Hlince, w t y m czasie j u ż d o g a s a j ą c e m u .
Reprezentanci T o w a r z y s t w a P r z y j a c i ó ł S ł o w a k ó w w Warszawie,
organizacji pod e g i d ą polskiego M S Z , p r z e ś c i g a l i się za to w n a r z u ­
caniu S ł o w a k o m l i n i i antyczeskiej, p r z y c z y m na w s p ó l n y c h m a n i ­
festacjach i bankietach polscy d z i a ł a c z e nie w a h a b s i ę w o ł a ć :
16S
„ N i e c h ż y j e n i e z a l e ż n a S ł o w a c j a ! " . To w ł a ś n i e n a z w a l i ś m y dzia-
i e m pour le roi de Prusse, g d y ż jasne b y ł o , że o d c i ę t e od S ł o w a -
i ziemie czeskie s t a ć się m u s z ą w całości ł u p e m Rzeszy h i t l e r o w -
iej, a t a k ż e na „ n i e z a l e ż n ą " S ł o w a c j ę c i e ń tej Rzeszy padnie,
" w i d u j ą c t a m w p ł y w y polskie. Tak w ł a ś n i e s t a ł o się p r z e c i e ż
~ r. 1939, ale tego k r ó t k o w z r o c z n a i n a i w n a ó w c z e s n a dyplomacja
olska — j a k w i e l u i n n y c h rzeczy z r e s z t ą — p r z e w i d z i e ć nie p o -
afiła.
B y ł o z a ś c a ł k o w i c i e pewne, że demonstracje antyczeskie
z w i ą z k u z p r z y b y c i e m delegacji S ł o w a k ó w a m e r y k a ń s k i c h do
1 6 7
Zmarł on 16 sierpnia 1938 w swym probostwie w Rużomberku.
1 6 3
Tak w i ę c w 1938 Polska narzucała S ł o w a k o m p o m y s ł ogłoszenia nie­
podległości i rozbicia przez to Czechosłowacji, a w roku następnym uczyniły
to, używając nacisku i przymusu, hitlerowskie Niemcy, które jako silniejsze
c
e l osiągnęły.
267
G d y n i i j e j p o d r ó ż ą przez P o l s k ę znakomicie p o s u n ę ł y dalej p r o ­
ces r o z k ł a d o w y w C z e c h o s ł o w a c j i , p o w i ę k s z a j ą c i s t n i e j ą c y zatarg
s ł o w a c k o - c z e s k i , przez co polska p o l i t y k a dodatkowo u ł a t w i ł a g r ę
Część druga
zdrada monachijska
B e r l i n o w i . N i e m o g ą c y o p r z e ć s i ę w p e ł n i na S ł o w a k a c h r z ą d pras­
k i m u s i a ł c z u ć s i ę jeszcze m n i e j pewnie i o k a z y w a ć t y m w i ę k s z ą
u s t ę p l i w o ś ć wobec ż ą d a ń n i e m i e c k i c h oraz wobec p r o n i e m i e c k i c h
i n t e r w e n c j i ze s t r o n y Zachodu.
 /. W pro w a dzenie

O k r ą ż o n a przez trzech n i e p r z y j a c i ó ł — N i e m c y , W ę g r y i P o l ­
s k ę — C z e c h o s ł o w a c j a z n a j d o w a ł a się zatem w i o s n ą i l a t e m 1938
r o k u w p o ł o ż e n i u niezmiernie t r u d n y m i nie m o g ł a m y ś l e ć o rozer­
w a n i u tego p i e r ś c i e n i a p r z e c i w n i k ó w w ł a s n y m i s i ł a m i . M o g ł a b y
liczyć na z r ó w n o w a ż e n i e g r o ż ą c e g o j e j n i e b e z p i e c z e ń s t w a przez
zapewnienie sobie e f e k t y w n e j pomocy p a ń s t w z r z ą d e m p r a s k i m
z w i ą z a n y c h . J e ś l i nie m o g ł a j u ż w p e ł n i p o l e g a ć na obu sojuszni­
kach z M a ł e j E n t e n t y , a t y l k o w p e w n y m stopniu na j e d n y m j e j
c z ł o n k u , t j . na R u m u n i i , pozostawali jednak d w a j dalsi s p r z y m i e ­
r z e ń c y , k t ó r y c h pomoc m i a ł a b y n a d e j ś ć przeciw g ł ó w n e m u z w r o ­
g ó w C z e c h o s ł o w a c j i , t j . przeciw N i e m c o m . T y m i dwoma w a ż n y m i
p a r t n e r a m i m i a ł y b y ć Francja i Z w i ą z e k Radziecki *. Z p i e r w s z y m
z t y c h p a ń s t w C z e c h o s ł o w a c j a b y ł a z w i ą z a n a sojuszem od r . 1924,
z d r u g i m zaś od r o k u 1935, p r z y c z y m sojusz c z e c h o s ł o w a c k o - r a -
dziecki b y ł p o w i ą z a n y i z francusko-radzieckim, i z francusko-
-czechosłowackim.
G d y b y sojusz C z e c h o s ł o w a c j i z o w y m i d w o m a m o c a r s t w a m i
m ó g ł z a c z ą ć f u n k c j o n o w a ć w razie potrzeby w k a ż d e j c h w i l i , r o z ­
w i ą z y w a ł o b y t o zarazem s p r a w ę trzeciego p r z e c i w n i k a C z e c h o s ł o ­
w a c j i , t j . P o l s k i , k t ó r a nie m o g ł a b y w y s t ą p i ć przeciw Pradze, n a ­
w e t w p o r o z u m i e n i u z N i e m c a m i i W ę g r a m i , g d y b y po stronie
C z e c h o s ł o w a c j i faktycznie czynnie w y s t ą p i ł a Francja, g d y ż ta b y ł a
g ł ó w n y m sojusznikiem P o l s k i . Ponadto pomoc ZSRR dla Czecho­
s ł o w a c j i , w p r a w d z i e przewidziana jako nie z w r a c a j ą c a się p r z e c i w
Polsce* siłą f a k t u jednak m u s i a ł a b y się przeciw Polsce r ó w n i e ż
1
H . B a t o w s k i , Sojusze wojskowe Czechosłowacji. PZ, 1961, nr 2;
V. K r a l , Spojenectvi ćeskoslovensko-sov6tskś v ewopske politice 1935—
—1939 (Praha 1970, dalej cyt.: K r a l ) , tam dalsza literatura.
2
B e n e ś w memoriale dla rządu francuskiego oświadczył 2 I X 1935 r.,
że „Czechosłowacja odmówiła Z S R R przyjęcia gwarancji przeciw Polsce"
zob. O ćeskoslwenske zahranicni politice (Praha 1956, dalej cyt.: OĆZP),
aneks 10.

271
z w r ó c i ć , g d y b y ta w s p ó ł d z i a ł a ł a z N i e m c a m i przeciw t e m u p a ń ­
s t w u , w k t ó r e g o obronie ZSRR m i a ł b y s t a n ą ć . N i e u b ł a g a n e n a s t ę p ­
stwa i s t n i e j ą c e g o systemu sojuszniczego — g d y b y istotnie system
t e n m i a ł f u n k c j o n o w a ć — d o t k n ę ł y b y bez w y j ą t k u w s z y s t k i c h
w r o g ó w Czechosłowacji.
C a ł a rzecz w t y m jednak, iż ó w system b y ł t y l k o n o m i n a l n y .
Sojusze C z e c h o s ł o w a c j i z F r a n c j ą i ZSRR nie z o s t a ł y u z u p e ł n i o n e
n i e z b ę d n y m i konwencjami sztabowymi i szczegóły w s p ó ł p r a c y
w o j s k o w e j — g d y b y do n i e j istotnie d o j ś ć m i a ł o — trzeba b y
w ostatniej c h w i l i i m p r o w i z o w a ć . Co gorsza, sztab c z e c h o s ł o w a c k i
b y ł z w o l e n n i k i e m w o j s k o w e j w s p ó ł p r a c y z F r a n c j ą , ale nie ze
Z w i ą z k i e m Radzieckim: z t y m p a r t n e r e m k o n t a k t y od c h w i l i za­
3
w a r c i a sojuszu w r o k u 1935 b y ł y m i n i m a l n e . R z ą d c z e c h o s ł o w a c k i
i sam prezydent B e n e ś , k t ó r y osobiście, b ę d ą c w t e d y jeszcze m i ­
n i s t r e m spraw zagranicznych, ó w sojusz p o d p i s y w a ł , pod w p ł y ­
w e m k ó ł p r a w i c o w y c h z n i e c h ę c i ą raczej m y ś l e l i o e w e n t u a l n o ś c i
zacieśnienia związków z Moskwą i o wspólnym wystąpieniu
z A r m i ą C z e r w o n ą , do k t ó r e j reakcja czeska i s ł o w a c k a o d n o s i ł a
s i ę z n a j w i ę k s z ą n i e u f n o ś c i ą . Podobnie z r e s z t ą w y g l ą d a ł a rzecz we
F r a n c j i , k t ó r a r ó w n i e ż nie m i a ł a k o n w e n c j i w o j s k o w e j p r z y swo­
i m traktacie sojuszniczym ze Z w i ą z k i e m Radzieckim i sztab f r a n ­
4
c u s k i k o n w e n c j i t a k i e j wcale nie p r a g n ą ł . P o g l ą d y p a n u j ą c e
w P a r y ż u b y ł y j a k najbardziej miarodajne d l a B e n e ś a i K r o f t y
c z y d o w ó d z t w a a r m i i c z e c h o s ł o w a c k i e j . T o t e ż oba sojusze a n t y -
niemieckie, k t ó r y m i w t e o r i i C z e c h o s ł o w a c j a d y s p o n o w a ł a , nie
p o w s t r z y m y w a ł y h i t l e r o w c ó w , g d y ż ci w owej s y t u a c j i dobrze się
orientowali. To także r o z w i ą z y w a ł o ręce ó w c z e s n e m u r z ą d o w i
polskiemu, k t ó r y ś m i a ł o w y s t ę p o w a ł przeciw C z e c h o s ł o w a c j i , w i e ­
d z ą c , że w j e j obronie Francja raczej nie w y s t ą p i ; e w e n t u a l n o ś ć
w y s t ą p i e n i a radzieckiego w Warszawie l e k c e w a ż o n o , l u b — prze­
c e n i a j ą c w ł a s n e s i ł y — nie doceniano p o t e n c j a ł u wojskowego
ZSRR.

8
Zob. K r a l , także OĆZP; nadto: W. D a s z k i e w i c z , ZSRR wobec
kryzysu czechosłowackiego 1938 r. PZ, 1968 nr 3; I . A . Pe t e r s, SSSR, Cze-
chosłowakija i jewropiejskaja politika nakanunie Miunchena (Kijew 1971).
4
Jak w poprzednim przyp., a nadto: M. M o u r i n . Les relations jranco-
-sovietiques 1917—2967 (Paris 1967), s. 220 i nast.; Ju. W. B o r i s ó w , So-
wietsko-jrancuzskije otnoszenija 1924—1945 gg. (Moskwa 1964), rozdz. V I I .

272

10. Lord Edward Halifax, brytyjski mi-
nisfer spraw zagranicznych (1938—
—1940)
12. Georges Bonnet, francuski minister
O ile pomoc francuska dla z a g r o ż o n e j przez N i e m c y C z e c h o s ł o ­
w a c j i b y ł a d o s y ć problematyczna, z w ł a s z c z a gdy od 8 k w i e t n i a
p r z e s t a ł b y ć w P a r y ż u m i n i s t r e m s p r a w zagranicznych j e j szczery
przyjaciel Paul-Boncour, o t y l e pomoc ze s t r o n y drugiego p a r t n e ­
ra, t j . ZSRR, m o g ł a o k a z a ć się realna.
Z w o l e n n i k i e m udzielenia tej pomocy b y ł n i e w ą t p l i w i e k i e r o w ­
n i k d y p l o m a c j i radzieckiej L i t w i n o w , k t ó r y po aneksji A u s t r i i na
terenie L i g i N a r o d ó w i w r o z m o w a c h z przedstawicielami i n n y c h
p a ń s t w w y s t ę p o w a ł na rzecz przeciwstawienia s i ę faszystowskiej
agresji. R z ą d ZSRR, t a k ż e w e w ł a s n y m dobrze p o j ę t y m interesie,
c h c i a ł zawczasu zapobiec n i e b e z p i e c z e ń s t w u ze s t r o n y h i t l e r o w ­
skich Niemiec, k t ó r e w p r z y s z ł o ś c i m o g ł o z a g r o z i ć r ó w n i e ż Z w i ą z ­
k o w i Radzieckiemu. W t y m t e ż celu p o d j ę t o p r ó b y z a k t y w i z o w a ­
nia s o j u s z ó w z F r a n c j ą i C z e c h o s ł o w a c j ą , co p r a w d a z n e g a t y w n y m
w y n i k i e m w pierwszym przypadku, a z dość n i e o k r e ś l o n y m w d r u ­
g i m , a to z p r z y c z y n w y ż e j o m ó w i o n y c h , ł ą c z ą c y c h się z nastawie­
n i e m r z ą d o w y c h c z y n n i k ó w p r a s k i c h *.
11. Edouard Daladier, premier francuski I s t n i a ł a n i e w ą t p l i w i e p o w a ż n a przeszkoda w udzieleniu Czecho­
(1938 1940) s ł o w a c j i pomocy z b r o j n e j przez jej p o t ę ż n e g o sojusznika na wscho­
dzie E u r o p y : oto ZSRR — inaczej n i ż F r a n c j a — n i e b y ł s ą s i a d e m
Niemiec. A b y m ó c u d z i e b ć pomocy zbrojnej zaatakowanemu l u b
c h o ć b y t y l k o j u ż w y r a ź n i e r y c h ł y m a t a k i e m z a g r o ż o n e m u sojusz­
n i k o w i , Z w i ą z e k R a d z i e c k i m u s i a ł b y u z y s k a ć z g o d ę na w y k o r z y ­
stanie w t y m celu t e r y t o r i u m jednego z p a ń s t w , k t ó r e go o d N i e ­
miec o d d z i e l a ł y : przede w s z y s t k i m Polski, a na d r u g i m miejscu
L i t w y (z k t ó r ą z r e s z t ą sam t a k ż e b e z p o ś r e d n i o nie s ą s i a d o w a ł
i m u s i a ł o b y to n a s t ą p i ć za p o ś r e d n i c t w e m t e r y t o r i u m ł o t e w s k i e ­
go). U ż y c i e d r o g i poprzez L i t w ę , po — b y ć m o ż e ł a t w i e j s z y m uzys­
k a n i u j e j zgody (jak i Ł o t w y , l e ż ą c e j po drodze), nie m i a ł o b y j e d ­
nak w i ę k s z e g o znaczenia strategicznego, g d y ż L i t w a s ą s i a d o w a ł a
t y l k o z j e d n ą p r o w i n c j ą Niemiec, od reszty o d d z i e l o n ą : z P r u s a m i
W s c h o d n i m i . N a w e t g d y b y t ę p r o w i n c j ę A r m i a Czerwona zdo­
b y ł a , nie w y w a r ł o b y to w p ł y w u na losy zaatakowanej C z e c h o s ł o ­
w a c j i . S p r a w ą z a s a d n i c z ą b y ł a b y t u zgoda Polski w postaci j e j
p r z y s t ą p i e n i a do f r o n t u antyniemieckiego, w k t ó r y m to w y p a d k u
5
Jw.; także H D I I I ; por. jeszcze: Z. S. B i e ł o u s o w a , cyt. dz., nadto
spraw zagranicznych (1938—1939)
t. art. W. D a s z k i e w i c z a ; także P e t e r s , cyt. dz., rozdz. I I I .
R o k 1933..
273
 ZSRR j a k o sojusznik, uczestnik t e g o ż f r o n t u , m i a ł b y p r a w o u ż y t ­
k o w a ć t e r y t o r i u m polskie dla w s p ó l n e g o z a r m i ą p o l s k ą prowadze­
nia d z i a ł a ń przeciw N i e m c o m .
J e d n a k ż e t r u d n o sobie w p r o s t w y o b r a z i ć w s y t u a c j i i s t n i e j ą c e j
l a t e m 1938 r o k u (jak to b y ł o z r e s z t ą t a k ż e w r o k p ó ź n i e j , k i e d y
c h o d z i ł o j u ż o los samej, ś m i e r t e l n i e z a g r o ż o n e j Polski) coś m n i e j
prawdopodobnego j a k to, b y ó w c z e s n y r z ą d polski zgodził się na
przemarsz a r m i i radzieckiej przez swoje t e r y t o r i u m i b y p r z y s t ą p i ł
do j a k i e g o ś f r o n t u antyniemieckiego, z w ł a s z c z a g d y b y to m i a ł o
d z i a ć s i ę dla o b r o n y t a k nie l u b i a n y c h w p o l s k i c h k o ł a c h r z ą d o ­
w y c h C z e c h ó w . Beck d e k l a r o w a ł w y r a ź n i e , a w t ó r o w a ł y m u c z y n ­
n i k i wojskowe, że k a ż d a p r ó b a przekroczenia g r a n i c y polskiej
przez A r m i ę C z e r w o n ą dla udzielenia pomocy C z e c h o s ł o w a c j i
s p o t k a ł a b y się ze zdecydowanym oporem a r m i i polskiej. I n n y m i
s ł o w y : b y d o p o m ó c C z e c h o s ł o w a c j i , ZSRR m u s i a ł b y n a j p i e r w
z n a l e ź ć się w w o j n i e z P o l s k ą ! Jasne jest, że t a k i m o m e n t m u s i a ł
b y ć p r z e d m i o t e m p o w a ż n y c h r e f l e k s j i w M o s k w i e i ż e istnienie
tej przeszkody o s ł a b i a ł o m o ż l i w o ś ć efektywnego, p e ł n o w a r t o ś c i o ­
6
wego p r z y j ś c i a C z e c h o s ł o w a c j i z p o m o c ą z b r o j n ą .
To b y ł p r o b l e m istotnie p o w a ż n y , k t ó r y z a w a ż y ł na stosunkach
z a r ó w n o p o l s k o - c z e c h o s ł o w a c k i c h , j a k i polsko-radzieckich, a na­
w e t i na polsko-francuskich; b ę d z i e o t e j sprawie jeszcze m o w a
w następnych rozdziałach.
W g r ę w c h o d z i ł a b y jeszcze jedna m o ż l i w o ś ć : p r z e j ś c i e poprzez
R u m u n i ę , k t ó r a w p r a w d z i e nie s ą s i a d o w a ł a z N i e m c a m i , ale b y ł a
s ą s i a d e m C z e c h o s ł o w a c j i . Przez j e j t e r y t o r i u m A r m i a Czerwona
m o g ł a b y p r z e d o s t a ć s i ę na ziemie swojego sojusznika, b y t a m
z kolei, w r a z z a r m i ą c z e c h o s ł o w a c k ą (gdyby ta s t a w i a ł a N i e m c o m
o p ó r ) , w y s t ą p i ć p r z e c i w agresorowi. Ta m o ż l i w o ś ć z o s t a ł a r ó w n i e ż
w z i ę t a pod u w a g ę i b y ł a p r z e d m i o t e m b a d a ń technicznych oraz
r o z m ó w p o l i t y c z n y c h i d y p l o m a t y c z n y c h . O m o ż l i w o ś c i tej w i e ­
dziano o c z y w i ś c i e nie t y l k o w Pradze i w M o s k w i e , ale t a k ż e
w B e r l i n i e i Warszawie. Z a r ó w n o r z ą d n i e m i e c k i , j a k i p o l s k i w y ­
w i e r a ł y nacisk na R u m u n i ę , b y ta zdecydowanie w y p o w i e d z i a ł a
8
Jw., nadto pamiętniki J . B e c k a (Dernier rapport), C o m n e n a (Pre-
ludi del grandę dramma), F i e r l i n g e r a (Ve służbach CSR) oraz Doku­
menty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. V I , dok. 244
i nast.
274
się p r z e c i w m o ż l i w o ś c i p r z e j ś c i a sił w o j s k o w y c h ZSRR przez t e r y ­
t o r i u m r u m u ń s k i e . M i m o że R u m u n i a p o z o s t a w a ł a z C z e c h o s ł o w a ­
cją w d o s y ć p r z y j a z n y c h stosunkach, z ł ą c z o n a z n i ą w s p ó l n ą w a l k ą
przeciw r e w i z j o n i z m o w i w ę g i e r s k i e m u , n i e b y ł o nawet trzeba t a k
bardzo s i l n y c h n a c i s k ó w ze s t r o n y B e r l i n a i W a r s z a w y . A l b o w i e m
w ó w c z e s n y c h k o ł a c h r z ą d z ą c y c h R u m u n i i n i e u f n o ś ć wobec ZSRR
b y ł a jeszcze silniejsza n i ż poczucie p e w n e j s o l i d a r n o ś c i z Czecho­
s ł o w a c j ą i o b o w i ą z e k d o p o m o ż e n i a t e m u p a ń s t w u w jego c i ę ż k i e j
sytuacji. W p r a w d z i e s ł a b o ś ć m i l i t a r n a R u m u n i i w p o r ó w n a n i u ze
Z w i ą z k i e m R a d z i e c k i m p o z w a l a ł a b y p r z y p u s z c z a ć , iż j e j e w e n ­
t u a l n y o p ó r nie na d ł u g o p o w s t r z y m a ł b y A r m i ę C z e r w o n ą , g d y b y
ta z d e c y d o w a ł a się za w s z e l k ą c e n ę p o s p i e s z y ć C z e c h o s ł o w a c j i
z p o m o c ą , i s t n i a ł y jednak w z g l ę d y zasadnicze, k t ó r e w t y m w y ­
padku, podobnie j a k wobec Polski, k r ę p o w a ł y s w o b o d ę r u c h ó w
r z ą d u radzieckiego. Co gorsza, i s t n i e j ą c y m i ę d z y P o l s k ą a R u m u ­
n i ą w o j s k o w y sojusz a n t y r a d z i e c k i m i a ł b y — j a k to b u ń c z u c z n i e
w Warszawie, i w Bukareszcie deklarowano — s p o w o d o w a ć w s p ó ł ­
d z i a ł a n i e obu t y c h p a ń s t w p r z e c i w ZSRR, g d y b y mocarstwo t o
istotnie c h c i a ł o poprzez t e r y t o r i u m jednego z n i c h u d z i e l i ć pomocy
swemu czechosłowackiemu sojusznikowi . 7
I s t n i a ł y w p r a w d z i e w t e o r i i pewne m o ż l i w o ś c i w y w a r c i a nacis­
k u moralnego z a r ó w n o w Warszawie, j a k i w Bukareszcie, b y te
ą d y w t e j sprawie z m i e n i ł y swoje n e g a t y w n e stanowisko, m i a ­
nowicie za p o ś r e d n i c t w e m aparatu L i g i N a r o d ó w , k t ó r e j statut
w a r t y k u l e 16 z o b o w i ą z y w a ł p r z e c i e ż w s z y s t k i c h c z ł o n k ó w do
udzielenia pomocy p a ń s t w u b ę d ą c e m u o f i a r ą agresji, a p r z y n a j ­
m n i e j z a k ł a d a ł , ż e p a ń s t w a c z ł o n k o w s k i e nie m o g ą s p r z e c i w i a ć się
8
udzielaniu t a k i e j p o m o c y . A l e znany b y ł n i e c h ę t n y i n a w e t l e k ­
c e w a ż ą c y stosunek ó w c z e s n e j d y p l o m a c j i polskiej do zasad L i g i
N a r o d ó w . Ponadto procedura ligowa p r z e w i d y w a ł a n a j p i e r w
u c h w a ł ę , s t w i e r d z a j ą c ą że zachodzi w y p a d e k p r z e w i d z i a n y w a r t y ­
k u l e 16, po c z y m dopiero p a ń s t w a c z ł o n k o w s k i e m i a ł y b y z a j ą ć
7
Jw.; specjalny artykuł V. K r a l a : Rumuńsko a prńchod Rude arma­
dy na pomoc Ceskoslovensku v roce 1938. „Slovansky Pfehled" (dalej cyt.
SP), 1966, nr 6; V. M o i s u c, jw.
8
O stosunku Ligi N a r o d ó w do sprawy czechosłowackiej zob.: F . P.
W a 11 e r s, cyt. dz. rozdz. 63; J . B a r r o s, Betrayal from Within (New H a -
ven & London 1969), s. 156—159.
18
275

zgodne z t a k ą u c h w a ł ą stanowisko. Nie m o g ł o to z b y t w i e l e obie­
c y w a ć p o d w z g l ę d e m r y c h ł e g o udzielenia C z e c h o s ł o w a c j i p o m o ­
cy — n a w e t g d y b y do p o w z i ę c i a tego rodzaju u c h w a ł y istotnie
doszło. W rezultacie, j a k s i ę o k a z a ł o , sama C z e c h o s ł o w a c j a b y n a j ­
m n i e j nie p l a n o w a ł a z w r ó c e n i a się do G e n e w y z apelem o u r u c h o ­
mienie p r o c e d u r y L i g i N a r o d ó w .
W t y m b o w i e m l e ż a ł najosobbwszy element s k ł a d o w y c a ł e g o
p r o b l e m u : r z ą d p r a s k i b y n a j m n i e j nie z a b i e g a ł o swoje w ł a s n e
interesy tak, j a k p o w i n i e n . Jednostronna a k r ó t k o w z r o c z n a o r i e n ­
tacja prozachodnia, p o ł ą c z o n a z n i e u f n o ś c i ą w p ł y w o w y c h k ó ł p r a ­
w i c y w stosunku do ZSRR, raczej nie s k ł a n i a ł a s i ę do w y k o r z y s t a ­
nia m o ż b w o ś c i , k t ó r e d a w a ł f a k t istnienia sojuszu c z e c h o s ł o w a c k o -
-radzieckiego. Liczono przede w s z y s t k i m na pomoc F r a n c j i , n a t o ­
miast na w s p ó ł u d z i a ł ZSRR t y l k o w t e d y , g d y b y w obronie Cze­
c h o s ł o w a c j i w y s t ą p i ł a Francja (tak w ł a ś n i e p r z e w i d y w a ł u k ł a d
sojuszniczy m i ę d z y P r a g ą a M o s k w ą ) . A p e l do L i g i N a r o d ó w , m o ­
g ą c y w rezultacie p r z y n i e ś ć pomoc ZSRR, i to w danych okolicz­
n o ś c i a c h bez u d z i a ł u F r a n c j i — wcale nie o d p o w i a d a ł d e c y d u j ą c y m
w Pradze reprezentantom c i ę ż k i e g o p r z e m y s ł u i w i e l k i c h b a n k ó w ,
ściśle p o w i ą z a n y m z Zachodem, a o b a w i a j ą c y m s i ę w p ł y w ó w ze
Wschodu. T o t e ż i apelu do G e n e w y nie brano w Pradze pod u w a ­
g ę , c h o c i a ż to m o ż e m o g ł o b y z m n i e j s z y ć p r z y n a j m n i e j w p e w n y m
stopniu t r u d n o ś c i stawiane pomocy radzieckiej przez P o l s k ę i R u ­
munię
C a ł y u k ł a d sił, i s t n i e j ą c y w Europie po r o k u 1936, s k r y s t a l i z o ­
w a n y ostatecznie po aneksji A u s t r i i przez N i e m c y h i t l e r o w s k i e ,
s p r a w i a ł , że los C z e c h o s ł o w a c j i z a g r o ż o n e j z k o l e i przez R z e s z ę
b y ł w ł a ś c i w i e p r z e s ą d z o n y w sensie n i e k o r z y s t n y m . B r a k zdecy­
dowanej w o l i o p o r u w k o ł a c h r z ą d o w y c h , n i e c h ę ć do p r z y j ę c i a p o ­
mocy s t a m t ą d , s k ą d j ą m o ż n a b y ł o o t r z y m a ć , a liczenie na pomoc
od t y c h , k t ó r z y j e j d a ć nie chcieli — to w ł a ś n i e z a d e c y d o w a ł o
o ostatecznym w y n i k u .
K o ł a r z ą d o w e w Pradze, a przede w s z y s t k i m m a ł o elastyczna
dyplomacja c z e c h o s ł o w a c k a i j e j b y ł y szef, w ó w c z a s nadal z r e s z t ą
' OCZP, s. 362 i nast.; por. S. B o r a t y ń s k i , Obrona suwerenności
małych państw w praktyce stosunków międzynarodowych (Warszawa 1959),
s. 147 i nast.
276
10
p o s i a d a j ą c y na n i ą d e c y d u j ą c y w p ł y w , prezydent B e n e ś przece­
n i a l i m o ż l i w o ś c i F r a n c j i , a nie dostrzegab d w u p o d s t a w o w y c h ele­
m e n t ó w ówczesnej sytuacji m i ę d z y n a r o d o w e j : uzależnienia fran­
cuskiej p o b t y k i zagranicznej od L o n d y n u , oraz f a k t u , że w L o n d y ­
nie d ą ż o n o do ugody z N i e m c a m i za w s z e l k ą c e n ę , bez o g l ą d a n i a
się na i n n e narody.
11
„ A p p e a s e m e n t " n a d a w a ł t o n b r y t y j s k i e j p o l i t y c e zagranicznej
od czasu g d y na czele r z ą d u s t a n ą ł (latem 1937) N e v i l l e Chamber­
lain, c z ł o w i e k skrajnej p r a w i c y i ś w i a t a f i n a n s ó w , p r a g n ą c y
b y ć „ w ł a s n y m m i n i s t r e m spraw zagranicznych". P o z b y ł s i ę o n
(na p o c z ą t k u 1938) m a j ą c e g o w ł a s n e zdanie Edena, a n a s t ę p c ą
jego m i a n o w a ł bliskiego sobie p o g l ą d a m i lorda H a l i f a x a , k t ó r y
j u ż w listopadzie 1937 b y ł w sekretnej m i s j i w Niemczech i w r o z ­
mowie z Hitlerem p o d k r e ś b ł w s p ó l n y antykomunistyczny front
brytyjsko-niemiecki, przy czym zaoferował Niemcom Austrię,
1
G d a ń s k i Sudety *. Zostawszy m i n i s t r e m spraw zagranicznych,
H a l i f a x ściśle s t o s o w a ł p r o n i e m i e c k ą l i n i ę Chamberlaina, nie za­
m i e r z a j ą c b y n a j m n i e j s t a w a ć w obronie t r a k t a t u wersalskiego, po­
p i e r a ć L i g i N a r o d ó w i w s p ó ł d z i a ł a ć z F r a n c j ą dla o b r o n y status
quo w Europie ś r o d k o w e j i wschodniej. Ta p o l i t y k a appeasemen­
t u m i a ł a z a d e c y d o w a ć t a k ż e o losach C z e c h o s ł o w a c j i w r o k u 1938.
W y r a z e m t e j p o b t y k i b y ł m . i n . niedawno u d o s t ę p n i o n y d o k u ­
ment, m e m o r i a ł , k t ó r y w i o s n ą 1937 o p r a c o w a ł N e v i l e Henderson,
j a d ą c y w ó w c z a s do B e r l i n a , b y o b j ą ć t a m f u n k c j ę a m b a s a d o r s k ą
M e m o r i a ł t e n głosił m . i n . :
• Czyż nie byłoby rzeczą rozsądną natychmiast, bez dalszej zwłoki, uznać,
że przewaga Niemiec w kierunku wschodnim jest nieunikniona i że po­
koju na zachodzie nie należy poświęcać dla chwalebnego w teorii, lecz
praktycznie błędnego idealizmu na wschodzie? [...] W Europie wschodniej,
która nie jest ostatecznie ustabilizowana, nie ma żywotnych interesów bry­
tyjskich, a Niemiec jest na pewno bardziej cywilizowany od Słowianina i j e -
1 8
Literatura szczegółowa do polityki Czechosłowacji w r. 1938 będzie
podana przy odpowiednich kwestiach w dalszych rozdziałach.
1 1
Główna pozycja: M . G i l b e r t , The Roots of Appeasement (Lon­
don 1966); do tego: W. S t r a n g , Home and Abroad (tamże 1956), s. 124
i nast.; nadto: I . C o l v i n , Vansittart in Office (tamże 1965), passim.
1 2
Zob. w y ż e j , s. 170 i nast., tam literatura; nadto I . C o l v i n , cyt. dz.,
s. 159 i nast.
1 8
Memoriał ten ogłosił L . T h o m p s o n , The Greatest Treason (New
York 1968), s. 270 i nast. tu cytat ze s. 271.
277
 //. Okres wyczekiwania
i i i traktuje się go właściwie, jest mniej niebezpieczny dla interesów bry­
tyjskich »*.

T a k i e p o g l ą d y istotnie p a n o w a ł y w l o n d y ń s k i c h k o ł a c h r z ą d o ­ (czerw/e c - lipie c 1938)

w y c h i one m i a ł y ostatecznie z a w a ż y ć na r o z w o j u w y p a d k ó w
w r o k u 1938.

1 4
Poprzednio zwrócił u w a g ę na ten w a ż n y dokument I . D. O s t o j a -
- O w s i a n y j (Nowoje o Miunchenie. „Nowaja i Nowiejszaja Istoria", 1969
nr 4, dalej cyt.: O s t o j a - O w s i a n y j , s. 89—90).
A w i ę c po d o r a ź n y m sukcesie c z e c h o s ł o w a c k i m w k o ń c u m a j a
m u s i a ł y teraz n a d e j ś ć d ł u g i e tygodnie, w k t ó r y c h C z e c h o s ł o w a c j a
m i a ł a coraz bardziej p r z e c h o d z i ć na pozycje defensywne i t r a c i ć
i n i c j a t y w ę , podczas gdy Rzesza h i t l e r o w s k a systematycznie
w z m a c n i a ł a swoje m o ż l i w o ś c i ofensywne, p r z y g o t o w u j ą c s i ę do
r e w a n ż u za niepowodzenie m a j o w e . P r z y g o t o w a n i a niemieckie o d ­
b y w a ł y się n i e t y l k o na o d c i n k u b e z p o ś r e d n i c h s t o s u n k ó w m i ę d z y
B e r l i n e m a P r a g ą i nie t y l k o przez podsycanie i r r e d e n t y s t y c z n e j
d z i a ł a l n o ś c i N i e m c ó w w C z e c h o s ł o w a c j i , ale t a k ż e przez organizo­
w a n i e poparcia dla ż ą d a ń n i e m i e c k i c h w r ó ż n y c h w p ł y w o w y c h
k o ł a c h francuskich i b r y t y j s k i c h . Stanowisko t y c h k ó ł m i a ł o w y ­
w r z e ć nacisk na o f i c j a l n ą p o l i t y k ę P a r y ż a i L o n d y n u i z n i w e c z y ć
przez to nadzieje p o k ł a d a n e przez P r a g ę w i s t n i e j ą c y c h z o b o w i ą ­
zaniach sojuszniczych F r a n c j i wobec C z e c h o s ł o w a c j i . Z p o w o d u
p o d p o r z ą d k o w a n i a się k i e r o w n i c t w a d y p l o m a c j i francuskiej sta­
n o w i s k u L o n d y n u , z w ł a s z c z a od k w i e t n i o w e j k o n f e r e n c j i p r e m i e ­
l
r ó w i m i n i s t r ó w spraw zagranicznych obu r z ą d ó w , antyczecho-
s ł o w a c k a d z i a ł a l n o ś ć niemiecka w A n g l i i , o d n o s z ą c a coraz w i ę k s z e
sukcesy, b y ł a dla C z e c h o s ł o w a c j i jeszcze g r o ź n i e j s z a . Obok tego
nie zaniedbywano w B e r l i n i e umacniania k o n t a k t ó w z W a r s z a w ą
i Budapesztem na rzecz w s p ó l n e j a k c j i p r z e c i w Pradze, a n i w y ­
w i e r a n i a nacisku na R u m u n i ę i J u g o s ł a w i ę , b y t y c h d w u sojusz­
ników Czechosłowacji w wypadku jej konfliktu z W ę g r a m i skło­
n i ć do n e u t r a l n o ś c i . O d d z i e l n y m r o z d z i a ł e m b y ł o w z m o ż e n i e p r o ­
pagandy p r z e c i w Z S R R — z a r ó w n o na terenie E u r o p y zachodniej,
gdzie w y s u w a n o oszczercze t w i e r d z e n i a , ż e Z w i ą z e k Radziecki p o d

1
Zob.: w y ż e j , s. 244—246 tam dalsza literatura; dokumenty: Das Abkom­
men von Munchen 1938 (dalej cyt.: AM), dok. 67—68 i 70; por.: K . E u ­
b a n k , Munich (Norman, Oki. 1963), s. 47 i nast., K r a l , s. 324—327; D u ­
r o s e l l e , rozdz. X I .

279
 m a s k ą d o p o m o ż e n i a C z e c h o s ł o w a c j i zamierza „ z b o l s z e w i z o w a ć "
c a ł ą E u r o p ę ś r o d k o w ą , j a k i w samej C z e c h o s ł o w a c j i , gdzie a n t y ­
radziecko nastawione k o ł a c i ę ż k i e g o p r z e m y s ł u i f i n a n s ó w b y ł y
coraz s k ł o n n i e j s z e k a p i t u l o w a ć przed B e r l i n e m , aby nie d o p u ś c i ć
do ściślejszego z w i ą z a n i a się C z e c h o s ł o w a c j i z j e j w s c h o d n i m so­
2 4
jusznikiem .
Tak w y g l ą d a ł obraz d z i a ł a ń d y p l o m a t y c z n y c h w czerwcu i l i p ­
cu 1938 r o k u .
C z e c h o s ł o w a c j a liczyła na F r a n c j ę , nie w i e d z ą c , że k r a j ten j u ż
samodzielnej p o l i t y k i zagranicznej nie p r o w a d z i ł , lecz we wszyst­
k i m o g l ą d a ł s i ę na L o n d y n . A w L o n d y n i e n i e z w ł o c z n i e po aneksji
A u s t r i i z a p a d ł y decyzje, b y za ż a d n ą c e n ę nie d o p u ś c i ć do k o n f l i k ­
t u z N i e m c a m i , c h o ć b y trzeba b y ł o n a w e t d u ż o p o ś w i ę c i ć — oczy­
w i ś c i e c u d z y m kosztem. W F o r e i g n Office m i a ł jeszcze w p ł y w
zdecydowanie w r o g o wobec h i t l e r y z m u n a s t a w i o n y b y ł y podse­
3
k r e t a r z stanu V a n s i t t a r t , ale szef r e s o r t u H a b f a x nie p o d z i e l a ł
jego p o g l ą d ó w i u n i k a ł r o z b i e ż n o ś c i w zdaniach z p r e m i e r e m .
C h a m b e r l a i n i jego g ł ó w n y doradca sir Horace W i l s o n b y l i zdecy­
d o w a n i , b y k o n s e k w e n t n i e u p r a w i a ć p o b t y k ę appeasementu i oni
w ostatecznej i n s t a n c j i d e c y d o w a l i o s t a n o w i s k u F o r e i g n Office,
a nie H a l i f a x i t y m bardziej nie V a n s i t t a r t , Emisariusze niemiec­
c y p r z y b y w a j ą c y do L o n d y n u z a r ó w n o z B e r l i n a , j a k z k ó ł hen-
leinowskich, znajdowab d o s t ę p do najbardziej w p ł y w o w y c h o ś r o d ­
k ó w p o l i t y c z n y c h i u m i e j ę t n i e zaszczepiab swoje p o g l ą d y o r z e ­
k o m e j n i e m o ż l i w o ś c i u t r z y m a n i a dotychczasowego stanu rzeczy
w C z e c h o s ł o w a c j i . T u w a r t o z a z n a c z y ć , że d z i a ł a l n o ś ć w t y m k i e ­
r u n k u p r o w a d z i l i nie t y l k o h i t l e r o w c y i i c h o d p o w i e d n i k w Cze­
c h o s ł o w a c j i — henleinowcy, lecz n a w e t i przedstawiciele a n t y h i ­
t l e r o w s k i e j opozycji z Rzeszy, k t ó r z y t a k ż e p r z y b y w a l i do L o n ­
d y n u i z n a j d o w a l i t a m d o s t ę p do n a j w y ż s z y c h c z y n n i k ó w . W ś r ó d
n i c h b y ł m . i n . jeden z k i e r o w n i k ó w tej opozycji, p ó ź n i e j s z y ucze­
s t n i k spisku z r o k u 1944, K a r l Goerdeler, k t ó r y t a k ż e w i o s n ą 1938
2
K r a l , s. 333—334; P e t e r s , cyt. dz., s. 133 i nast.; nadto Z . F i e r ­
l i n g e r , Zrada ćeskoslovenske burźoasie a jejich spojencń (Praha 1951),
s. 69 i nast.
3
I . C o 1 v i n, cyt. dz., passim, oraz M. G i lb e r t, R. G o t t , The Ap-
peasers (London 1963, dalej cyt.: G i l b e r t , R. G o t t ) , passim. — V a n -
sittart. od 1 I 1938 został „ g ł ó w n y m doradcą dyplomatycznym", a podse­
kretarzem stanu mianowano A . Cadogana.
280
wprawdzie daremnie — usiłował p r z e k o n a ć Vansittarta o ko­
nieczności oderwania o b s z a r ó w sudeckich od C z e c h o s ł o w a c j i i z ł ą ­
czenia ich z R z e s z ą . P r z e k o n a ł on j a k o b y wysokiego f u n k c j o n a r i u ­
sza F o r e i g n Office, A s h t o n - G w a t k i n a , k t ó r y p ó ź n i e j o d e g r a ł w a ż ­
n ą r o l ę w sprawach niemiecko-czeskich i z k t ó r e g o n a z w i s k i e m
przyjdzie n a m się jeszcze s t y k a ć . I m p e r i a l i z m niemieckiej b u r -
ż u a z j i b y ł w i ę c jeden — o b o j ę t n e , czy pod z n a k i e m s w a s t y k i , czy
bez niego.
Oficjalne stanowisko b r y t y j s k i e u k ł a d a ł o się zgodnie z p o g l ą ­
d a m i w y r a ż o n y m i w c y t o w a n y m w p o p r z e d n i m rozdziale m e m o ­
riale Hendersona. I to d e c y d o w a ł o t a k ż e w k o n s e k w e n c j i o stano­
w i s k u F r a n c j i . Na Q u a i d'Orsay wszelkie w y s t ą p i e n i a m i n i s t r a
Bonneta s t o s o w a ł y s i ę do o g ó l n e g o ducha appeasementu, z a i n ­
spirowane w r a ż e n i a m i i w i a d o m o ś c i a m i p r z y w i e z i o n y m i z k w i e t ­
niowej konferencji l o n d y ń s k i e j . O d b i ł o się t o m . i n . w r o z m o w i e
szefa d y p l o m a c j i francuskiej z ambasadorem p o l s k i m , Ł u k a s i e w i ­
5
czem, w d n i u 27 m a j a . O s t a n o w i s k u P o l s k i b ę d z i e jeszcze m o w a
niżej.
K a p i t u l a n c k i e stanowisko Bonneta, zgodne w d u ż e j mierze
z p o g l ą d a m i p r e m i e r a ( j a k k o l w i e k Daladier zawsze o k a z y w a ł nieco
w i ę c e j c h a r a k t e r u ) , b y ł o zarazem refleksem tego, co o C z e c h o s ł o ­
w a c j i w gruncie rzeczy m y ś l a n o w szerszych k o ł a c h p o l i t y c z n y c h
P a r y ż a . W y r a z i c i e l e m tego r o d z a j u o p i n i i b y ł m . i n . b y ł y p r e m i e r
F l a n d i n , zdecydowanie p r z e c i w n y j a k i e m u k o l w i e k r y z y k u , podob­
nie j a k L a v a l (minister spraw zagranicznych w gabinecie F l a n -
dina, 1934—1935), g ł o s z ą c y h a s ł o „ z a k a ż d ą c e n ę p r z e c i w w o j n i e " !
Jak wiadomo, F l a n d i n b y ł sam m i n i s t r e m spraw zagranicznych
w r z ą d z i e S a r r a u t w i o s n ą r o k u 1936 i w t e d y b y ł p r z e c i w n y c z y n ­
n e m u w y s t ą p i e n i u p r z e c i w w k r o c z e n i u w o j s k n i e m i e c k i c h do N a d ­
r e n i i . O t ó ż t e n — c i ą g l e w p ł y w o w y i czytany ( p i s y w a ł w i e l e
w prasie p r a w i c o w e j ) — p o b t y k jeszcze po w o j n i e m ó g ł w y p i s y ­
w a ć t a k i e t w i e r d z e n i a , k t ó r e głosił m . i n . w r. 1938, z a t r u w a j ą c
4
I . C o 1 v i n, cyt., dz., s. 150 i nast.; por.: G . R i 11 e r, Carl Goerdeler
d. deutsche Widerstandsbewegung (Stuttgart 1954), s. 170—171 (drobne
ieścisłości).
1
Zob.: wyżej, s. 259 i nast., tam literatura; ciekawa polemika Bonneta
historykiem brytyjskim Namierem: „Sunday Times", 1953, 30 I, 13 I I ,
17 i 24 V I I .
282
 zdrowy rozsądek Francuzów: „państwo czechosłowackie było nie­
n a t u r a l n y m , sztucznym t w o r e m t r a k t a t ó w p o k o j o w y c h " , t w i e r d z i ć ,
że „ b y ł o b y r z e c z ą m ą d r ą p r z y s t ą p i ć do r e w i z j i t y c h t r a k t a t ó w "
oraz u t r z y m y w a ć , ż e F r a n c j a b y n a j m n i e j nie m i a ł a w a ż n y c h zo­
b o w i ą z a ń sojuszniczych wobec C z e c h o s ł o w a c j i , j a k t e ż ż ą d a ć , b y
n i e z w ł o c z n i e p o d d a ć r e w i z j i p o l i t y k ę f r a n c u s k ą wobec k r a j ó w
6
ś r o d k o w e j i wschodniej E u r o p y . Jest t o p r z y k ł a d sposobu ó w c z e ­
snego m y ś l e n i a w i e l u w p ł y w o w y c h i p o c z y t n y c h p o l i t y k ó w i p u -
b b c y s t ó w z t y c h k ó ł b u r ż u a z j i fracuskiej, z k t ó r y c h g ł o s e m Bonnet
c a ł k o w i c i e się z g a d z a ł .
Na m y ś l ą c e w t a k i s p o s ó b r z ą d o w e i r z ą d o w i b l i s k i e k o ł a f r a n ­
cuskie C z e c h o s ł o w a c j a o c z y w i ś c i e liczyć nie m o g ł a , c h o c i a ż od cza­
su do czasu zarazem o d z y w a ł y się w e F r a n c j i r ó w n i e ż g ł o s y w y ­
r a ż a j ą c e przeciwne p o g l ą d y , s t w i e r d z a j ą c e w a ż n o ś ć z o b o w i ą z a ń
F r a n c j i wobec P r a g i i n i e z b ę d n o ś ć zdecydowanego p r z e c i w s t a w i e ­
nia się ekspansji n i e m i e c k i e j . Takie opinie w y r a ż a ł m . i n . b y ł y w i e ­
l o k r o t n y p r e m i e r i znawca spraw ś r o d k o w o e u r o p e j s k i c h , A n d r e
Tardieu, a na p r a w i c y p i s a ł a t a k n a w e t k a t o l i c k a „ L A u b e " .
O c z y w i ś c i e , najbardziej zdecydowanie w y p o w i a d a b s i ę w t a k i m
d u c h u francuscy k o m u n i ś c i na ł a m a c h „ L ' H u m a n i t e , a t a k ż e so­
7
cjaliści z B l u m e m na czele, na ł a m a c h „ L e P o p u l a i r e " . T y c h g ł o ­
s ó w w s z a k ż e na Q u a i d'Orsay n i e brano p o d u w a g ę , a dla Bonneta
m i a r o d a j n e b y ł o j e d y n i e zdanie F o r e i g n Office. Poza t y m na w a g ę
p a d a ł o r ó w n i e ż c h w i e j n e i p e ł n e w ą t p l i w o ś c i , j e ż e b nie w p r o s t
obaw, stanowisko naczelnego d o w ó d z t w a sił z b r o j n y c h , k t ó r e g o
szef, gen. G a m e b n w i d z i a ł te same t r u d n o ś c i w r. 1938 co w r o k
p ó ź n i e j , g d y z a g r o ż o n a b y ł a Polska: n i e b e z p i e c z e ń s t w o a t a k u
flankowego ze s t r o n y W ł o c h i n i e m o ż n o ś ć w y k o r z y s t a n i a t e r y t o ­
r i u m belgijskiego d l a skutecznej akcji p r z e c i w N i e m c o m .
Skrajna p r a w i c a francuska nastrojona a n t y k o m u n i s t y c z n i e , w r o ­
ga sojuszowi ze Z w i ą z k i e m Radzieckim i n i e c h ę t n a wobec Czecho-
8
P. E . F l a n d i n , Politiąue francaise 1919—1940 (Paris 1946), s. 257—
—258, 260, 264; inne podobne głosy cytują: G . V a l l e t t e , J . B o u i l l o n ,
Munich 1938 (Paris 1964).
7
V a l l e t t e - B o u i l l o n , passim; w „L'Aube" p i s y w a ł wtedy w du­
chu proczeskim późniejszy francuski minister spraw zagranicznych. G . B i -
dault. Wybór ciekawych wypowiedzi francuskich ś w i a d k ó w w y d a r z e ń w pu­
blikacji: Munich 1938, mythes et rśalites (Paris 1979, „Revue des etudes
slaves").
282
Słowacji, ludzie t y p u F l a n d i n a i L a v a l a , nie u s t a w a l i w a k c j i dla
unieruchomienia F r a n c j i , w o ł a j ą c , j a k F l a n d i n 13 czerwca w V i e n -
n e , ż e r z ą d nie m o ż e ogłosić m o b i l i z a c j i : „ t o n i e m o ż l i w e , j e ś l i
Francja sama nie zostanie n a p a d n i ę t a , d o p ó k i nie z o s t a n ą w y ­
czerpane wszystkie m o ż l i w o ś c i polubownego z a ł a t w i a n i a i a r b i ­
trażu, by uniknąć wojny".
Na pomoc F r a n c j i C z e c h o s ł o w a c j a nie m o g ł a na pewno liczyć...
B e z s t r o n n o ś ć nakazuje z w r ó c i ć jednak u w a g ę , że w a ż n ą
i w s k u t k a c h f a t a l n ą r o l ę w p a r a l i ż o w a n i u swobody r u c h ó w F r a n ­
8
cji o d e g r a ł i n n y j e j sojusznik, Polska . N i e ulega co p r a w d a w ą t ­
p l i w o ś c i , że ó w c z e s n a p o l i t y k a W a r s z a w y w sprawie c z e c h o s ł o ­
w a c k i e j nie b y ł a b y n a j m n i e j powodem do s z c z e g ó l n e g o niezado­
w o l e n i a dla Bonneta: p o l i t y k a ta u ł a t w i a ł a m u prowadzenie jego
w ł a s n e j l i n i i k a p i t u l a n c k i e j . B y ł t o w p r o s t p o ż ą d a n y pretekst dla
t e g o , k t o c h c i a ł u c h y l i ć s i ę od d z i a ł a n i a : jeden sojusznik przeszka­
d z a ł w p r z y j ś c i u z p o m o c ą d r u g i e m u sojusznikowi. Wobec tego
najlepszym w y j ś c i e m b y ł o p o w s t r z y m a n i e się od d z i a ł a n i a w o g ó ­
l e ! J a k to trafnie ocenił reprezentant antyczeskiej p o b t y k i Becka
w P a r y ż u , ambasador Ł u k a s i e w i c z : „ a n i przez c h w i l ę nie m i a ł e m
w r a ż e n i a , a b y m i n i s t e r Bonnet b y ł niezadowolony" . 8
Podczas w s p o m n i a n e j j u ż na i n n y m miejscu r o z m o w y Ł u k a s i e ­
wicza z B o n n e t e m w d n i u 27 maja f r a n c u s k i m i n i s t e r spraw za­
granicznych m ó g ł t y l k o u t w i e r d z i ć się w przekonaniu, że g d y b y
Francja c h c i a ł a jednak d z i a ł a ć w obronie C z e c h o s ł o w a c j i , na
w s p ó ł p r a c ę P o l s k i b c z y ć n i e b ę d z i e m o g ł a , oraz że Beck r e a l i z a c j i
s w y c h antyczeskich c e l ó w n i e zaniecha, bez w z g l ę d u na to, że jego
p o b t y k a p o w a ż n i e o s ł a b i a m o ż l i w o ś c i d z i a ł a n i a F r a n c j i . Powsta­
w a ł a t e g o rodzaju sytuacja, że w y j ś c i e m z n i e j m o g ł o b y ć w ł a ś c i ­
w i e t y l k o r o z w i ą z a n i e sojuszu polsko-francuskiego... M i m o r o s n ą ­
c e j w P a r y ż u n i e c h ę c i do Becka, m i m o że n a w e t ambasador f r a n ­
cuski w Warszawie, Noel, r o z d r a ż n i o n y zachowaniem się p o l s k i e ­
go m i n i s t r a i jego o s t e n t a c y j n ą w s p ó ł p r a c ą z N i e m c a m i p r z e c i w
Pradze, s u g e r o w a ł zajęcie zdecydowanego stanowiska wobec P o l -
8
O roli dyplomacji polskiej zob. bliżej rozdz. V I I .
9
Cytat z: J . Ł u k a s i e w i c z , Sprawa czechosłowacka w 1938 r. na
tJ
e stosunków polsko-francuskich („Sprawy Międzynarodowe", Londyn 1948,
n
r 2—3, dalej cyt.: Ł u k a s i e w i c z), s. 47 (Ł. pisze tu o zadowoleniu B o n ­
neta z faktu, że różne przeszkody ułatwiały mu o d m ó w i e n i e pomocy Cze­
chosłowacji).
282.
 1 0
s k i , na Q u a i d'Orsay decyzji podobnej nie brano p o d u w a g ę .
C a ł k o w i t a u t r a t a p o z y c j i francuskich w Europie wschodniej b y ł a ­
b y z b y t w i e l k i m r y z y k i e m — a o t y m z k o l e i wiedziano w p o l s k i m
M S Z i nie k r ę p o w a n o s i ę b y n a j m n i e j w akcjach, k t ó r e w osta­
t e c z n y m w y n i k u b y ł y p r z e c i e ż t a k ż e antyfrancuskie.
A n t y c z e s k ą , a p o ś r e d n i o i antyfrancuska p o l i t y k a Becka w y w o ­
ł y w a ł a t a k ż e — nie o d w t e d y dopiero — wzburzenie w ZSRR,
d r u g i m z k o l e i sojuszniku z a r ó w n o F r a n c j i , j a k i C z e c h o s ł o w a ­
c j i . W M o s k w i e z n i e c h ę c i ą obserwowano z a c i e ś n i a n i e k o n t a k t ó w
p o l s k o - r u m u ń s k i c h , p r z e w i d u j ą c , ż e m a j ą one na celu ustalenie
f o r m w s p ó ł p r a c y obu p a ń s t w na wypadek, g d y b y ZSRR c h c i a ł
u d z i e l i ć pomocy C z e c h o s ł o w a c j i , n a r u s z a j ą c przez to t e r y t o r i u m
l u b obszar p o w i e t r z n y P o l s k i l u b R u m u n i i . W y r a ź n e o c h ł o d z e n i e
w stosunkach polsko-francuskich s k ł o n i ł o szefa d y p l o m a c j i r a ­
dzieckiej L i t w i n o w a , b y 5 czerwca polecił ambasadorowi ZSRR
w P a r y ż u S u r i c o w i zadanie p y t a n i a B o n n e t o w i czy F r a n c j a b ę ­
dzie u w a ż a ć s i ę za sojusznika P o l s k i w razie k o n f l i k t u radziecko-
-polskiego w z w i ą z k u z m o ż b w y m w y s t ą p i e n i e m ZSRR przeciw
Polsce — g d y b y ta d o k o n a ł a agresji przeciw C z e c h o s ł o w a c j i .
W p a m i ę t n i k a c h Bonneta nie z n a j d u j e m y w z m i a n k i o t e j spra­
w i e , ale nie m o ż e m y w ą t p i ć , ż e Suric w y w i ą z a ł się z polecenia —
a to m u s i a ł o jeszcze bardziej z w i ę k s z y ć w ą t p b w o ś c i i b e z r a d n o ś ć
szefa d y p l o m a c j i francuskiej . u
Faktyczne z a g r o ż e n i e C z e c h o s ł o w a c j i i s t n i a ł o , j a k k o l w i e k o n i m
d o k ł a d n i e jeszcze nic nie wiedziano a n i w Pradze czy P a r y ż u , ani
w M o s k w i e : P l a n „ G r i m " , ustalony jeszcze w k w i e t n i u , z o s t a ł
w k o ń c u maja sprecyzowany przez H i t l e r a , k t ó r y 30 tego m i e ­
s i ą c a s t w i e r d z i ł : „ J e s t m o i m n i e o d w r a c a l n y m postanowieniem, b y
w niedalekiej p r z y s z ł o ś c i z n i s z c z y ć C z e c h o s ł o w a c j ę a k c j ą z b r o j ­
n ą " . M i a ł a to b y ć akcja b ł y s k a w i c z n a , z w y k o r z y s t a n i e m m o m e n ­
t u zaskoczenia, o c z y w i ś c i e bez w y p o w i e d z e n i a w o j n y , r o z p o c z ę t a
przez niespodziewany dla p r z e c i w n i k a atak lotniczy. H i t l e r l i c z y ł
na w s p ó ł d z i a ł a n i e — j e ś l i nie o d samego p o c z ą t k u , to po p i e r w -
1 0
L . N o e l , Uagression allemande contrę la Pologne (Paris 1946 dalej
cyt.: Noel), s. 206 i nast.; R. C o u l o n d r e , De Staline d Hitler '(Paris
1950), s. 150—151; por. F i e r l i n g e r , s. 98 (słowa Coulondre'a atakujące
politykę polską).
11
Nowyje dokumienty iz istorii Miunchena (dalej cyt.: ND) dok 17;
por. C o u l o n d r e , jw., s. 152 i F i e r l i n g e r , s. 105.
284
z y c h k i l k u d n i a c h — ze s t r o n y P o l s k i i W ę g i e r , p r z y c z y m u w a -
ł, że Francja, szachowana przez W ł o c h y , o k a ż e c h w i e j n o ś ć ; oba-
iał się jednak i n t e r w e n c j i ze s t r o n y ZSRR. U w a ż a ł , że j e ś l i
T
i e m c y nie o d n i o s ą d e c y d u j ą c y c h s u k c e s ó w w c i ą g u p i e r w s z y c h
i , d o j ś ć m o ż e do „ k r y z y s u europejskiego". Dalsze w y t y c z n e na-
lne d o w ó d z t w o niemieckie o p r a c o w a ł o z k o l e i 18 czerwca. I te-
z w z i ę t o pod u w a g ę m o ż h w o ś ć rozszerzenia się w o j n y na inne
aństwa, w szczególności interwencję francuską i radziecką —
n a w e t p o l s k ą , t y m r a z e m przeciw N i e m c o m . W zasadzie H i t l e r
h c i a ł w y d a ć rozkaz d z i a ł a n i a t y l k o w w y p a d k u domniemania, ż e
rancja zostanie n e u t r a l n a , a przygotowania do w a l k i przeciw te­
rm p r z e c i w n i k o w i oraz i n n y m m i a ł y b y ć czynione t y l k o n a w s z e l -
12
i przypadek .
R ó w n o l e g l e z t y m m y ś l a n o w B e r l i n i e o zapewnieniu sobie
/ s p ó ł d z i a ł a n i a wojskowego W ę g i e r , g d y ż absolutnej p e w n o ś c i co
'o stanowiska Polski, j a k w i d a ć , n i e m i a n o jeszcze. W y n i k a to
-. i n . z r o z m o w y , k t ó r ą w ł a ś n i e w t e d y , na p o c z ą t k u czerwca, o d -
y ł G ó r i n g z p o s ł e m w ę g i e r s k i m w Niemczech, gen. S z t ó j a y m .
7 r o z m o w i e tej G ó r i n g p r o p o n o w a ł , b y W ę g r y p o r o z u m i a ł y się
N i e m c a m i co do p o d z i a ł u C z e c h o s ł o w a c j i „ z a n i m Polska uprzedzi
ba p a ń s t w a " . Zarazem w y s ł a n o do Budapesztu z a s t ę p c ę H i t l e r a
naczelnym d o w ó d z t w i e niemieckich sił z b r o j n y c h , gen. K e i t l a ,
t o r y o b j e ż d ż a ł pogranicze w ę g i e r s k o - c z e c h o s ł o w a c k i e , b a d a j ą c
m o ż l i w o ś c i w s p ó ł d z i a ł a n i a — a j a k się zdaje, m y ś l a n o t e ż i o t y m ,
by siły niemieckie z A u s t r i i p r z e s z ł y na t e r y t o r i u m W ę g i e r i r ó w ­
13
nież s t a m t ą d z a a t a k o w a ł y Czechosłowację .
A u s w a r t i g e s A m t , s t a n o w i ą c y k i e r o w n i c t w o d y p l o m a c j i nie­
mieckiej, r ó w n o c z e ś n i e o p r a c o w y w a ł p r z e g l ą d y s y t u a c j i i w y t y c z -
e dla p l a c ó w e k Rzeszy, m a j ą c e na celu z d y s k r e d y t o w a n i e Cze­
c h o s ł o w a c j i oraz j e j odizolowanie, j a k t e ż o d d z i a ł y w a n i e na o p i n i ę
b r y t y j s k ą , francuską i w innych krajach, w duchu przychylnym
dla Rzeszy w j e j k o n f l i k c i e z C z e c h o s ł o w a c j ą . Zdecydowano się
jak najwydatniej u ż y t k o w a ć argument „ p r a w a samookreślenia"
» CeskosZoue?isko a norimbersky proces (Praha 1946), s. 282 i nast.; por.
A D A P D / I I dok 259
" Dokumienty Ministierstwa Inostrannych Diel Giermanii. I : Gierman-
skaja politika w Wiengrii (Moskwa 1946), dokum. 15 i 17; por. A. I. F u s z -
k a s z , Wiengrija wo wtoroj mirowoj wojnie (Moskwa 19od), s. zo.
285
 dla N i e m c ó w w C z e c h o s ł o w a c j i , na razie nie z d r a d z a j ą c i s t o t n y c h
z a m i e r z e ń Rzeszy, t j . d ą ż e n i a do oderwania od C z e c h o s ł o w a c j i j e j
pogranicznych t e r e n ó w (a p ó ź n i e j o c z y w i ś c i e zaboru reszty ziem
M
czeskich) ,
J e d n a k o w o ż te wszystkie p r z y g o t o w a n i a do a t a k u z z e w n ą t r z
na razie prowadzone b y ł y w u k r y c i u . Czasowo postanowiono k o n ­
t y n u o w a ć a k c j ę rozbijania C z e c h o s ł o w a c j i od w e w n ą t r z , przez
konsolidowanie j u ż poprzednio zainicjowanej w s p ó ł p r a c y wszyst­
k i c h g r u p narodowych, niezadowolonych z s u p r e m a c j i czeskiej,
a w i ę c nie t y l k o w ł a ś c i w y c h m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h ( N i e m c ó w ,
W ę g r ó w i P o l a k ó w — z w y j ą t k i e m oczywiście tych grup, spośród
w y m i e n i o n y c h m n i e j s z o ś c i , k t ó r e n a l e ż a ł y do P a r t i i K o m u n i s t y c z ­
nej i w y s t ę p o w a ł y p r z e c i w a k c j o m separatystycznym), ale r ó w ­
n i e ż S ł o w a k ó w , m i a n o w i c i e i c h skrajnie nacjonalistycznego i k l e -
r y k a l n e g o o d ł a m u . M i a ł o to wszystko p r z y g o t o w a ć r o z k ł a d s i ł y
obronnej C z e c h o s ł o w a c j i , p o n i e w a ż z a r a ż e n i p r o p a g a n d ą antycze­
s k ą p o b o r o w i s t a w a l i się m n i e j p e w n y m i ż o ł n i e r z a m i w razie m o ­
b i l i z a c j i , a w k o n k r e t n y c h w y p a d k a c h m o g l i n a w e t c z ę ś c i o w o spa­
raliżować możliwości obrony.
D l a u t r z y m a n i a p o z o r ó w , dla dalszej g r y na z w ł o k ę , p o t r z e b n ą
dla r e a l i z a c j i ostatecznych c e l ó w , m i a ł a SdP — p a r t i a N i e m c ó w
Sudeckich pod w o d z ą Henleina — n a d a l od czasu do czasu p r o ­
w a d z i ć r o z m o w y z r z ą d e m c z e c h o s ł o w a c k i m , stale, w m y ś l t a j n e j
i n s t r u k c j i z B e r l i n a jeszcze z marca 1938, w y s u w a j ą c nowe p o ­
stulaty, t a k b y ż a d n e koncesje P r a g i nie m o g ł y b y ć uznane za
w y s t a r c z a j ą c e . P r z y t y m H e n l e i n u d a ł się ponownie do A n g l i i
i t a m u k ł a d n y m , pozornie p e ł n y m u m i a r u w y s t ę p o w a n i e m z y s k i ­
w a ł p e w n e sympatie dla ż ą d a ń SdP. U z y s k a ł o n d o s t ę p do w p ł y ­
w o w y c h o s o b i s t o ś c i r z ą d z ą c e j p a r t u k o n s e r w a t y w n e j , t a k ż e do
w i e l u a r y s t o k r a t ó w , k t ó r y m zaprotegowali go w i e l c y w ł a ś c i c i e l e
ziemscy z Czech, n a l e ż ą c y do zniemczonych czeskich r o d z i n a r y ­
stokratycznych, obecnie w y z n a j ą c y w ogromnej w i ę k s z o ś c i ideo­
logię SdP, j a k K i n s k y , Schwarzenberg i i n . W A n g l i i w y s t ę p o w a ł a
t a k ż e k s i ę ż n a Hohenlohe, r o d e m z W i e d n i a — i j a k t w i e r d z i ł po­
s e ł c z e c h o s ł o w a c k i w L o n d y n i e , n a w e t Ż y d ó w k a — niebezpieczna
4 k U m e n t y : d o k 1 5 6 1 6 1
nr,l M ° £7' " - : Por. DN, s. 55-56 oraz B . C e l o v s k y ,
Das Munchener Abkommen von 1938 (Stuttgart 1958), s. 251 i nast.
286
i n t r y g a n t k a , z w i ą z a n a z angielskim m a g n a t e m p r a s o w y m , l o r d e m
K o t h e r m e r e , k t ó r y w s w o i m czasie p r o w a d z i ł p r o w ę g i e r s k ą k a m ­
IS
p a n i ę r e w i z j o n i s t y c z n ą przeciw C z e c h o s ł o w a c j i . Teraz to d o b r a ­
ne t o w a r z y s t w o s e k u n d o w a ł o H e n l e i n o w i i w y r a f i n o w a n y m i m e ­
todami p o d r y w a ł o kredyt Czechosłowacji.
Co p r a w d a trzeba s t w i e r d z i ć , że H e n l e i n m u s i a ł u m i e ć dosko­
nale s i ę m a s k o w a ć , g d y ż w zasadzie w y w a r ł w t e d y raczej pozy­
t y w n e w r a ż e n i e na p o l i t y k a c h nawet tak nieufnie wobec Niemiec
usposobionych, j a k C h u r c h i l l i V a n s i t t a r t , k t ó r z y u z n a l i p r o p o z y ­
cje p r z y w ó d c y SdP za n a d a j ą c e się do d y s k u s j i . w
Zapoznajmy się teraz z dalszymi fazami r o z w o j u p r o b l e m u su­
deckiego na terenie C z e c h o s ł o w a c j i .
W ostatnich dniach m a j a przedstawiciel SdP, p o s e ł E r n s t K u n d t ,
p r z e k a z a ł r z ą d o w i c z e c h o s ł o w a c k i e m u nowe s f o r m u ł o w a n i e po­
s t u l a t ó w p a r t i i sudeckoniemieckiej. P r o w a d z i ł on r o z m o w y z p r e ­
m i e r e m H o d ż ą , k t ó r y jako n i e g d y ś , d w a n a ś c i e lat w c z e ś n i e j , i n i ­
cjator ugody z b u r ż u a z y j n y m i p a r t i a m i n i e m i e c k i m i , u w a ż a ł się
nadal za najlepszego negocjatora w stosunku do m n i e j s z o ś c i n i e ­
mieckiej " ; jako p r e m i e r m i a ł z r e s z t ą teraz o b o w i ą z e k czuwania
nad t a k ą w a ż n ą s p r a w ą . Jasne b y ł o w s z a k ż e , iż p r a w i c o w y agra-
riusz H o d ź a i n t e r e s o w a ł się t y l k o p o g l ą d a m i p r a w i c y niemieckiej,
nie z a ś k ó ł p o s t ę p o w y c h , a t y m m n i e j k o m u n i s t ó w . Poza t y m j a k o
S ł o w a k z pochodzenia, H o d ź a b y ł m n i e j uczulony, n i ż b y ł b y k t ó ­
r y ś z czeskich p o l i t y k ó w , na stale w z r a s t a j ą c e zaostrzanie się p r o ­
blemu mniejszości niemieckiej.
P o s t u l a t y p r z e d ł o ż o n e przez K u n d t a nie r ó ż n i ł y s i ę zasadni­
IS
czo od p r o g r a m u z K a r ł o w y c h W a r ó w (z 24 k w i e t n i a ) . H o d ź a
" DT, dok. 145—147, 153—154, 156—157; A M , dok. 110; por. H . K . G .
R ó n n e f a r t h , Die Sudetenkrise in der internationalen Politik (Wies­
baden 1961), I , s. 163.
1 1
W. S. C h u r c h i l l , (The Gathering Storm (The Second World War),
I; (New York 1968, dalej cyt.: C h u r c h i l l ) , s. 255—256; I C o 1 v i n, cyt.
dz., s. 207—209.
1 7
Chodzi o wstąpienie niemieckich agrariuszy i chrześcijańskich socjali­
stów do „czarno-zielonej" koalicji rządowej w Pradze (gabinet A . Svehli,
1926—1929); o tym: Pfehled 6eskoslovenskych dejin (Praha 1960), I I I , s. 246
i nast.; J . C e s a r, B. C e r n f, Politika nemeckych burźoaznich stran v Ce-
?koslovensku 1918—1938 (Praha 1962, dalej cyt. C e s a r - C e r n y ) , I , s. 328
1
nast.; por. R o n n e f a r t h, I , s. 106 i nast.
1 8
Zob. wyżej, s. 237, tam literatura; postulaty Kundta z maja 1938; D T ,
dokum. 147 i 160, por. A M . dokum. 91: do tego: C ś s a r - C e r n y , I I ,
s. 438 i nast.; por. B e n e ś M, s. 105 i nast.
287
 u s i ł o w a ł n a k ł o n i ć s w y c h r o z m ó w c ó w — w y r a ź n i e m y l ą c s i ę w oce­
nie s y t u a c j i — do zaczekania na p r z y g o t o w y w a n y przez r z ą d
w Pradze „ S t a t u t n a r o d o w o ś c i o w y " , t j . k o d y f i k a c j ę d o t ą d obo­
w i ą z u j ą c y c h p r z e p i s ó w z dodaniem p e w n y c h dalszych, o d n o ś n i e
do u p r a w n i e ń p o s z c z e g ó l n y c h g r u p m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h . F o r -
malistyczne i b i u r o k r a t y c z n e p o d e j ś c i e r z ą d u praskiego, p r z y n i e ­
w ą t p l i w e j c h ę c i poczynienia j a k i c h ś u s t ę p s t w , nie m o g ł o w y s t a r ­
czać w i s t n i e j ą c y c h w a r u n k a c h , g d y p r z y w ó d c y SdP r o z k o ł y s a l i
masy s w y c h z w o l e n n i k ó w n a d z i e j a m i na t a k i e u s t ę p s t w a ze stro­
n y P r a g i , j a k i c h r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i w ż a d n y m w y p a d k u poczy­
n i ć b y nie m ó g ł . A l e poza t y m , j a k j u ż w s p o m i n a l i ś m y , H e n l e i n
m i a ł z B e r b n a polecenie, b y nie a k c e p t o w a ć ż a d n y c h koncesji
w o g ó l e i stale z w i ę k s z a j ą c roszczenia, u n i e m o ż l i w i a ć d o j ś c i e do
porozumienia. C h w i l a m i H e n l e i n z a c z y n a ł m i e ć z r e s z t ą w ą t p b -
w o ś c i : co m a u c z y n i ć , g d y b y nagle r z ą d praski, w b r e w oczekiwa­
n i o m , od r a z u p r z y j ą ł wszelkie p o s t u l a t y d o r a ź n i e m u przez SdP
u
p r z e d k ł a d a n e . O b a w y b y ł y t u jednak zbyteczne, g d y ż a n i B e n e ś ,
ani Hodza n i e p o j m o w a b p o w a g i s y t u a c j i i t r a c i b drogocenny czas
na m a ł o s t k o w e p r z e t a r g i , p o z w a l a j ą c przez to zagranicznym agen­
t o m SdP oraz d y p l o m a c j i B e r b n a o s k a r ż a ć P r a g ę o z ł ą w o l ę . G d y ­
b y r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i z d o b y ł się na dalekowzroczny gest od razu,
p r z y p a r ł b y k i e r o w n i c t w o SdP do m u r u i o d e b r a ł m u wszelkie
a r g u m e n t y . O c z y w i ś c i e H i t l e r i w y k o n a w c a jego r o z k a z ó w H e n ­
l e i n n i e w y r z e k l i b y s i ę s w y c h p l a n ó w rozbicia C z e c h o s ł o w a c j i .
A l e w d a n y m razie Praga m i a ł a b y za s o b ą o g r o m n y sukces t a k ­
t y c z n y i strona niemiecka u t r a c i ł a b y m o ż n o ś ć a g i t a c j i p r z e c i w
C z e c h o s ł o w a c j i w L o n d y n i e i P a r y ż u . E w e n t u a l n e dalsze w y s t ą ­
pienia B e r b n a p r z e c i w Pradze b y ł y b y j u ż t y l k o j a s k r a w ą agre­
s y w n o ś c i ą i nie m o g ł y b y s i ę p o w o ł y w a ć na c h ę ć w z i ę c i a w o b r o n ę
„uciskanych Niemców".
A tymczasem SdP n i e z w ł o c z n i e p r z e k a z a ł a w i a d o m o ś ć o s w y c h
n o w y c h postulatach b r y t y j s k i e m u p o s ł o w i w Pradze, N e w t o n o w i ,
u s k a r ż a j ą c s i ę na przewlekanie ze s t r o n y p r e m i e r a c z e c h o s ł o w a c ­
kiego. N e w t o n p o i n f o r m o w a ł L o n d y n , wobec czego H a l i f a x z k o l e i
w y w a r ł nacisk w P a r y ż u , aby Francja z a ż ą d a ł a od C z e c h o s ł o w a c j i
1 9
DT, dok. 149 (t. s. A D A P , D / I I , dok. 237); Henlein zapowiedział, że
w takim razie zażądałby zmiany czechosłowackiej polityki zagranicznej,
„a na to Czesi nigdy by się nie zgodzili".
288
n i e z w ł o c z n e j z m i a n y stanowiska, w sensie p o z y t y w n y m dla SdP.
Bonnet c h ę t n i e z a s t o s o w a ł s i ę do ż y c z e ń L o n d y n u i polecił p o s ł o ­
w i F r a n c j i w Pradze, de L a c r o i x , w y s t ą p i ć wobec tamtejszego r z ą ­
du z o d p o w i e d n i m i sugestiami. N e w t o n z o s t a ł p r z y j ę t y przez B e ­
n e ś a 3 czerwca i p r z e k a z a ł m u p o g l ą d H a l i f a x a , p o p i e r a j ą c y sta­
nowisko Henleina *°.
H o d ź a z a ż ą d a ł od SdP pisemnego s f o r m u ł o w a n i a p o s t u l a t ó w ;
b y ł o znamienne, że K u n d t nie c h c i a ł tego u c z y n i ć od razu, g d y
r o z m a w i a ł p a r o k r o t n i e z p r e m i e r e m w k o ń c u maja, a l b o w i e m SdP
w o l a ł a nie w i ą z a ć s i ę z g ó r y . Teraz jednak ż ą d a n i u nie m o ż n a
b y ł o o d m ó w i ć , a w i ę c 7 czerwca k i e r o w n i c t w o SdP u s t a l i ł o tekst
1
p o s t u l a t ó w i p r z e k a z a ł o go p r e m i e r o w i n a s t ę p n e g o dnia* . H o d ź a
tymczasem z a p r o s i ł p o s ł a Rzeszy Eisenlohra i z a p e w n i a ł go o n a j ­
lepszej w o l i r z ą d u c z e c h o s ł o w a c k i e g o wobec N i e m c ó w sudeckich,
p r o s z ą c o przekazanie t y c h z a p e w n i e ń do B e r l i n a **.
T u w a r t o m o ż e na marginesie z a u w a ż y ć , i ż niezbyt d y n a m i c z n y
m i n i s t e r spraw zagranicznych K r o f t a z o s t a ł j u ż o d s u n i ę t y od k o n ­
t a k t ó w dyplomatycznych, gdyż posłowie b r y t y j s k i i francuski
u d a w a l i s i ę w p r o s t do prezydenta r e p u b l i k i , p r e m i e r z a ś k o n f e ­
r o w a ł z p o s ł e m n i e m i e c k i m , nieraz z r e s z t ą t a k ż e z przedstawicie­
l a m i m o c a r s t w zachodnich. Rola c z e c h o s ł o w a c k i e g o M S Z , m i m o
energii jego przedstawicieb w P a r y ż u (Osuskiego) i L o n d y n i e ( M a -
saryka) czy w M o s k w i e (Fierbngera), nie liczyła s i ę j u ż w ł a ś c i w i e
w r o z w o j u w y d a r z e ń . D o d a ć trzeba jeszcze, że na t a k w a ż n e j w t e ­
dy placówce jak Berlin znajdował się dyplomata całkowicie po­
zbawiony energu i p r z e n i k b w o ś c i , w k a ż d y m razie nie n a d a j ą c y
się do d z i a ł a n i a w t a k d o n i o s ł e j s y t u a c j i ( b y ł to V o j t e c h
Mastny) * . 3
W r ó ć m y jednak do s p r a w y r o k o w a ń m i ę d z y SdP a r z ą d e m p r a ­
skim, t j . do nowego m e m o r a n d u m N i e m c ó w sudeckich.
** Documents on British Foreign Policy 1919—1939, seria I I I . London 1950
(dalej cyt.: D B F P ) , 3/1, dok. 373 i 377; por. K . K r o f t a , Z dob nasi prvni
republiky (Praha 1939, dalej cyt.: K r o f t a ) , s. 294.
n
Jak w przyp. 18; R o n n e f a r t h, I , s. 325.
M
D T , dok. 155 (poselstwo niemieckie w Pradze 10 V I 1938); sam Hodźa
w swych wspomnieniach (Federation in Central Europę. London 1942) pisze
o rozmowach z Henleinem (s. 151—153), ale nie z Eisenlohrem.
M
Niekorzystne opinie o Mastnym: V . S z a t h m a r y o v a - V l { k o v a ,
Putovdni za svobodou (Praha 1946), s. 15; H . M a s a f i k , wyjątek ze wspo­
mnień (Svedectvi ćs. diplomata) „Słovansky Pfehled" (dalej cyt.: SP), 1968
3, s. 246.
1 8
R o k 1938.. 289
 D o k u m e n t t e n o p i e r a ł się na p u n k t a c j i Henleina z K a r ł o w y c h
W a r ó w , ale j ą r o z w i j a ł , t a k i ż w rezultacie liczył c z t e r n a ś c i e
p u n k t ó w . Ż ą d a n i a SdP w gruncie rzeczy m u s i a ł y b y d o p r o w a d z i ć
do przetworzenia C z e c h o s ł o w a c j i w p a ń s t w o z w i ą z k o w e , s k ł a d a ­
j ą c e się z oddzielnych t e r y t o r i ó w z a m i e s z k a ł y c h przez p o s z c z e g ó l ­
ne g r u p y narodowe, z w ł a s n y m i r z ą d a m i i sejmami, z zachowa­
n i e m u r z ę d ó w c e n t r a l n y c h t y l k o dla n i e k t ó r y c h dziedzin, ale o na­
der ograniczonych kompetencjach. P r z e m a w i a j ą c pozornie w i m i e ­
n i u w s z y s t k i c h m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h w C z e c h o s ł o w a c j i , SdP
o c z y w i ś c i e m i a ł a na w z g l ę d z i e przede w s z y s t k i m interesy n i e m ­
czyzny, a k c e n t u j ą c p o t r z e b ę „ O d w r ó c e n i a s k u t k ó w p o l i t y k i p r o ­
wadzonej od r o k u 1918 (w szkolnictwie, finansach, r e f o r m i e r o l ­
n e j , i t d . ) " . SdP c h c i a ł a — j a k to s ł u s z n i e od r a z u stwierdzono po
stronie czeskiej — o ż y w i ć stare p a n g e r m a ń s k i e p r o j e k t y p o d z i a ł u
ziem czeskich na część czysto n i e m i e c k ą , z a m k n i ę t ą dla C z e c h ó w ,
i na c z e s k ą , ale w p e ł n i o t w a r t ą dla N i e m c ó w . Po raz ostatni z t a ­
k i m i p r o j e k t a m i w y s t ą p i l i n a c j o n a l i ś c i niemieccy w latach 1917—
—1918, przed u p a d k i e m m o n a r c h i i habsburskiej, k t ó r a j u ż nie
M
m i a ł a czasu, b y ż ą d a n i a te z r e a l i z o w a ć . M i a ł y one o d ż y ć teraz,
ale H e n l e i n z d a w a ł sobie o c z y w i ś c i e s p r a w ę z tego, że r z ą d p r a s k i
zawaha s i ę przed p r z y j ę c i e m takiego p r o g r a m u , a t o wahanie b ę ­
dzie pretekstem do n o w y c h o s k a r ż e ń o złą w o l ę i do dalszego p o d ­
ż e g a n i a B e r l i n a do p o g r ó ż e k p o d adresem P r a g i . Postarawszy się,
b y t r e ś ć ż ą d a ń d o s z ł a do w i a d o m o ś c i L o n d y n u , co w i ę c e j — o t r z y ­
m a w s z y o p i n i ę raczej p o z y t y w n ą od t y c h c z y n n i k ó w b r y t y j s k i c h ,
k t ó r e za w s z e l k ą c e n ę c h c i a ł y u s t ę p s t w a m i u ł a g o d z i ć B e r b n , H e n ­
l e i n nie c h c i a ł r o k o w a ć , ale t y l k o d y k t o w a ć .
R z ą d o w e k o ł a w Pradze s t w i e r d z i ł y , ż e p o w y ż s z y p r o g r a m go­
dzi w podstawy demokratycznego u s t r o j u C z e c h o s ł o w a c j i i prze­
w i d u j e j e j p o d z i a ł . Ze swej s t r o n y w y s u n ę ł y one m o ż l i w o ś c i d a l ­
szych u s t ę p s t w , k t ó r e na ogół z a d o w a l a ł y b y p o s z c z e g ó l n e postu­
l a t y n a t u r y k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w e j i gospodarczej) k l u c z narodo­
w o ś c i o w y w szkolnictwie, w b u d ż e c i e , w m i a n o w a n i u u r z ę d n i k ó w ,
ustawa z a b r a n i a j ą c a w y n a r a d a w i a n i a i w p r o w a d z a j ą c a odpowie­
d z i a l n o ś ć k a r n ą za j e j naruszenie). Stronie sudeckoniemieckiej
2 4
Zob. H . B a t o w s k i , Rozpad Austro-Węgier (cyt. dz.), s. 194, tam
literatura; por. W. S c h n e e f u s s , cyt. dz., s. 64—65.
290
o c z y w i ś c i e c h o d z i ł o jednak przede w s z y s t k i m o postulaty zasad­
25
nicze, a te w z b u d z i ł y po stronie r z ą d u n a j w i ę k s z e z a s t r z e ż e n i a .
H e n l e i n o w c o m p r z y b y ł jednak sukurs z z e w n ą t r z : oto 9 czerw­
ca p o s ł o w i e b r y t y j s k i i francuski z ł o ż y b w p r a s k i m M S Z n o t y
swoich r z ą d ó w , s t w i e r d z a j ą c e , ż e w e d ł u g w i a d o m o ś c i z L o n d y n u ,
p r z e d ł o ż o n e t a m ż ą d a n i a Henleina c z y n i ą w r a ż e n i e u m i a r k o w a ­
nych, wobec czego oba r z ą d y zachodnie n a l e g a j ą na C z e c h o s ł o ­
w a c j ę , b y ta o k a z a ł a m a k s i m u m dobrej w o l i w r o z p a t r z e n i u p o ­
s t u l a t ó w SdP; ostrzegano zarazem przed r y z y k i e m , k t ó r e r z ą d p r a ­
s k i b r a ł b y na siebie, g d y b y nie o k a z a ł dostatecznie dobrej w o l i ,
i g d y b y o d w l e k a ł d e c y z j ę . O c z y w i ś c i e , m i ę d z y u k ł a d a n y m i za­
p e w n i e n i a m i Henleina w L o n d y n i e a r a d y k a l i z m e m ż ą d a ń K u n d t a
w Pradze i s t n i a ł a znaczna r ó ż n i c a , n a d k t ó r ą jednak a n i w L o n ­
dynie, a n i w P a r y ż u nie chciano się z a s t a n a w i a ć .
Dodajmy, że tego dnia (9 czerwca) Bonnet p r z y j ą ł p o s ł a czecho­
s ł o w a c k i e g o , Osuskiego, i r ó w n i e ż u d z i e l a ł m u a d m o n i c j i w po­
28
w y ż s z y m d u c h u . Osusky p r z e j ą ł s i ę t a k dalece, że n i e z w ł o c z n i e
odleciał do P r a g i , co p r a w d a m n i e j po to, b y t a m n a m a w i a ć do
u s t ę p s t w , a raczej po to, b y samemu się z o r i e n t o w a ć oraz b y
ostrzec B e n e ś a i swego rodaka H o d ż ę co do w z r o s t u n a s t r o j ó w
k a p i t u ł a n c k i c h w P a r y ż u . O s t r z e ż e n i a te nie w y w a r ł y j e d n a k n a ­
l e ż y t e g o w p ł y w u : prezydent i p r e m i e r w Pradze przeceniali swo­
je t a l e n t y negocjatorskie, a nie doceniali z ł e j w o l i p a r t n e r ó w . Ł u ­
d z i l i s i ę t e ż , że mocarstwa zachodnie m a j ą j e d n a k j a k ą ś g r a n i c ę
w ł a s n y c h u s t ę p s t w , poza k t ó r ą wobec p o g r ó ż e k B e r b n a się n i e
cofną. P r z y t y m w p r a s k i m M S Z , k t ó r e t y l k o w ó w c z a s m o g ł o b y
z a b i e r a ć głos, g d y b y w c h o d z i ł w g r ę u d z i a ł Rzeszy i j e j ż ą d a n i e ,
by C z e c h o s ł o w a c j a w y r z e k ł a s i ę sojuszu ze Z w i ą z k i e m Radziec­
k i m , z s a t y s f a k c j ą stwierdzano, że w m e m o r a n d u m SdP nie ma
ż a d n y c h a l u z j i a n i do k o n t a k t ó w z B e r l i n e m , a n i do p o l i t y k i za­
21
granicznej C z e c h o s ł o w a c j i .
W L o n d y n i e , gdzie akcje w y s ł a n n i k ó w SdP i t a j n y c h emisa-
2 5
Beneś M, s. 119 i nast.; por. D T , dok. 91.
G . B o n n e t , Dćfense de la paix. I : De Washington au Quai d'Orsay-
^ e n e v e 1946, dalej cyt.: B o n n e t D), s. 119 i nast. (brak w źródłach cze­
chosłowackich).
2 7
a
Zob.: K r o f t a , s. 297; ale Henlein zapowiedział taki postulat: D T ,
° k . 149 B r u e g e l , s. 221.
19«
291
r i u s z y z B e r l i n a nie u s t a w a ł y , z a c z ę t o się j u ż n i e c i e r p l i w i ć . W p ł y ­
wowy i odzwierciedlający poglądy konserwatywnych kół rządzą­
c y c h d z i e n n i k „ T i m e s " o g ł a s z a ć zaczął a r t y k u ł y s u g e r u j ą c e u r z ą ­
dzenie w C z e c h o s ł o w a c j i plebiscytu, „ b y n a p r a w i ć b ł ę d y poczynio­
ne w W e r s a l u " , b y z a p e w n i ć s u d e c k i m N i e m c o m m o ż n o ś ć w y p o ­
wiedzenia się, czy nadal c h c ą ż y ć w j e d n y m p a ń s t w i e z Czecha­
m i . . . H a l i f a x w z y w a ł p o s ł a c z e c h o s ł o w a c k i e g o M a s a r y k a i apelo­
w a ł , b y r z ą d p r a s k i nie o d r z u c a ł z g ó r y ż ą d a ń SdP, b y w y r a z i ł
c h ę ć u s t ę p s t w . M a s a r y k a l a r m o w a ł P r a g ę , wobec czego H o d ź a ,
k t ó r y tymczasem r o k o w a ł z n ó w z przedstawicielami SdP, w d n i u
18 czerwca k a z a ł ogłosić w prasie k o m u n i k a t s t w i e r d z a j ą c y , ż e
r o z m o w y są prowadzone i że r z ą d p r z y g o t o w u j e do p r z e d ł o ż e n i a
w parlamencie p r o j e k t y n o w y c h ustaw, m a j ą c y c h z a d o w o l i ć ż ą ­
dania m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h . W k i l k a d n i potem, 23 czerwca,
doszło do szerszej n a r a d y m i ę d z y g r u p ą c z ł o n k ó w r z ą d u czecho­
s ł o w a c k i e g o a delegatami SdP, p r z y c z y m r o z m o w y p r z e b i e g a ł y
pozornie z a d o w a l a j ą c o : h e n l e i n o w c y celowo g r a l i na z w ł o k ę , a po­
l i t y c y czescy nie p o t r a f i l i się z o r i e n t o w a ć w powadze s y t u a c j i
ł S
i ł u d z i l i się, że w y s t a r c z ą drobne u s t ę p s t w a . P o w o ł a n o specjalny
k o m i t e t p a r l a m e n t a r n y dla w s p ó ł p r a c y z r z ą d e m p r z y o p r a c o w y ­
w a n i u w s p o m n i a n y c h ustaw. O c z y w i ś c i e , p r z e w i d y w a n e c z y n n o ś c i
m u s i a ł y b y r o z c i ą g n ą ć się na d ł u g i e m i e s i ą c e : k o ł a czeskie nie m i a ­
ł y wyczucia, j a k bardzo i coraz bardziej czas nagli. Wyczucie to
m i a n o raczej w L o n d y n i e , gdzie H a l i f a x u p o m n i a ł M a s a r y k a
w d n i u 27 czerwca, b y r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i „ d z i a ł a ł szybko". M i ­
nister b r y t y j s k i p r o s i ł t e ż o informacje o przebiegu r o z m ó w z par­
tią sudecką.
R ó w n o c z e ś n i e ambasador b r y t y j s k i w Berlinie, znany n a m j u ż
Henderson, u s i ł o w a ł w p ł y w a ć ł a g o d z ą c o na A u s w a r t i g e s A m t ,
z k o l e i t y m t a k ż e d a j ą c d o w ó d , iż A n g l i c y nie o r i e n t o w a b się, że
w Rzeszy dyplomacja nie m a nic do powiedzenia, że m u s i jedynie
w y p e ł n i a ć polecenia k i e r o w n i c t w a p a r t i i h i t l e r o w s k i e j . Niemieckie
M S Z b y ł o teraz j u ż d o ś ć s k ą p o i n f o r m o w a n e przez poselstwo
w Pradze o r o z w o j u w y d a r z e ń , g d y ż H e n l e i n i jego pomocnicy
«> Znamienne dla ówczesnej mentalności są wspomnienia Krofty, pisane
na przełomie lat 1938/1939 (zob. jw.); por. B e n e S M, s. 121 i nast.;
292
2 9
k o n t a k t o w a l i się b e z p o ś r e d n i o z k i e r o w n i c t w e m p a r t y j n y m oraz
z G ó r i n g i e m , g ł ó w n y m w y r a z i c i e l e m antyczeskich n a s t r o j ó w
i z w o l e n n i k i e m b e z w z g l ę d n e g o w y s t ą p i e n i a p r z e c i w Pradze.
H a l i f a x z a p r o s i ł z k o l e i do siebie ambasadora F r a n c j i Corbina
i z a p o w i e d z i a ł m u , ż e W i e l k a B r y t a n i a jest s k ł o n n a p o d j ą ć się r o l i
p o ś r e d n i k a m i ę d z y r z ą d e m p r a s k i m a SdP. C h o d z i ł o o to, b y F r a n ­
c u z i w p ł y n ę l i na P r a g ę w t e n s p o s ó b , aby r z ą d tamtejszy nie w y ­
s u n ą ł w tej s p r a w i e ż a d n y c h z a s t r z e ż e ń .
J a k ż e ż silnie o d b i j a ł o od tej p o l i t y k i zaspokajania stanowisko
ZSRR, k t ó r y w y r a ź n i e z a z n a c z a ł , ż e m u s i b y ć j a k a ś granica
u s t ę p s t w wobec p r e s j i h i t l e r o w s k i e j , co s t w i e r d z i ł m . i n . komisarz
spraw zagranicznych L i t w i n o w w p r z e m ó w i e n i u p u b l i c z n y m do
30
swoich w y b o r c ó w w L e n i n g r a d z i e . P o s e ł c z e c h o s ł o w a c k i w M o ­
s k w i e F i e r l i n g e r k o n t a k t o w a ł się w t y c h dniach o c z y w i ś c i e nader
c z ę s t o z L i t w i n o w e m i jego z a s t ę p c ą P o t i o m k i n e m , co p o z w a l a ł o
m u p r z e s y ł a ć do P r a g i r a p o r t y p o d n o s z ą c e na duchu. F i e r l i n g e r ,
zaniepokojony z w ł a s z c z a s t a n o w i s k i e m Polski, d o p y t y w a ł się, czy
r z ą d f r a n c u s k i u d z i e l i ł odpowiedzi na wspomniane w y ż e j zapyta­
nie ZSRR w s p r a w i e stanowiska F r a n c j i w w y p a d k u k o n f l i k t u
radziecko-polskiego, spowodowanego przez p o l s k ą a k c j ę przeciw
C z e c h o s ł o w a c j i . D o w i e d z i a ł s i ę w k o ń c u , ż e Bonnet m i a ł jakoby,
po d ł u ż s z y m u c h y l a n i u się o d zajęcia stanowiska, p o w i e d z i e ć a m ­
basadorowi ZSRR, iż w razie agresji polskiej p r z e c i w C z e c h o s ł o ­
w a c j i „ F r a n c j a c z u ł a b y się zwolniona o d j a k i c h k o l w i e k z o b o w i ą z a ń
M
wobec P o l s k i " . Ze ź r ó d e ł francuskich b r a k n a m t u potwierdzenia,
ale z n a j ą c n i e c h ę t n y n a s t r ó j na Q u a i d'Orsay wobec p o l i t y k i Becka
(podsycany przez r a p o r t y ambasadora francuskiego Noela), m o ż n a
p r z y p u ś c i ć , iż sprawa istotnie t a k s i ę p r z e d s t a w i a ł a , j a k to F i e r l i n ­
ger d o n i ó s ł do P r a g i . M i a n o w i c i e Osusky t a k ż e d o n o s i ł 29 czerwca,
iż Bonnet o ś w i a d c z y ł Ł u k a s i e w i c z o w i , że „ F r a n c j a nie pozwoli, b y
*' Mianowicie z Volksdeutsche Mittelstelle, komórką partii hitlerowskiej
(NSDAP) dla organizowania dywersji przy pomocy volksdeutschów; o kon­
taktach tej organizacji z Niemcami w Czechosłowacji i Polsce zob.: A . S z e-
* e r , Mniejszość niemiecka w Polsce i w Czechosłowacji w latach 1933—
—1938 (Katowice—Kraków 1967), s. 159 i 165.
" N D , dokum. 20; por. I . A. P e t e r s , cyt. dz., s. 146; także K r a l ,
s. 338—339.
8 1
Fierlinger, I , s. 109—110; brak o tym wzmianek u B o n n e -
t a.
293
sojusz francusko-polski b y ł dla P o l s k i p a r a w a n e m z a k r y w a j ą c y m
a k c j ę burzenia c a ł e g o politycznego i dyplomatycznego systemu
32
francuskiego" .
Tymczasem w p r a s k i m M S Z nie w y c i ą g a n o n a l e ż y t y c h w n i o s ­
k ó w z p o z y t y w n e g o stanowiska ZSRR i dopuszczono się k r o k u ,
k t ó r y nie m ó g ł nie w y w o ł a ć najgorszego w r a ż e n i a w M o s k w i e :
c h c ą c p r z y p o d o b a ć s i ę m o c a r s t w o m Osi, C z e c h o s ł o w a c j a u z n a ł a
r z ą d g e n e r a ł a Franco i w y s ł a ł a przedstawiciela dyplomatycznego
do Burgos, z r y w a j ą c przez to stosunki z H i s z p a n i ą r e p u b l i k a ń s k ą .
33
L i t w i n o w w y p o m n i a ł to r z ą d o w i c z e c h o s ł o w a c k i e m u , a k r y t y c z ­
n y stosunek do B e n e ś a i K r o f t y , i s t n i e j ą c y w n a j w y ż s z y c h k o ł a c h
radzieckich, n i e w ą t p l i w i e s i ę p o g ł ę b i ł .
Na n o t y mocarstw zachodnich z 9 czerwca r z ą d p r a s k i odpo­
w i e d z i a ł w d w a t y g o d n i e p ó ź n i e j , d o s t a r c z a j ą c p o s ł o m obu m o ­
carstw i n f o r m a c j i o stanie r o k o w a ń z SdP, p o d d a j ą c k r y t y c e p o d ­
stawowe p o s t u l a t y t e j p a r t i i i w zasadzie je o d r z u c a j ą c , j a k o nie
d a j ą c e się p o g o d z i ć z k o n s t y t u c j ą r e p u b l i k i ; natomiast w kwestiach
d r u g o r z ę d n y c h Praga o b i e c y w a ł a u s t ę p s t w a . N i e m o g ł o to zado-
w o b ć L o n d y n u i b y ł o j e d n y m z p o w o d ó w do w s p o m n i a n y c h w y ż e j
r o z m ó w H a l i f a x a z M a s a r y k i e m . Co w i ę c e j , do s p r a w y w m i e s z a ł
się teraz sam C h a m b e r l a i n , k t ó r y na posiedzeniu gabinetu b r y t y j ­
skiego o s k a r ż y ł C z e c h o s ł o w a c j ę o celowe p r z e c i ą g a n i e s p r a w y . 3 4
A n g l i c y , p r a g n ą c za w s z e l k ą c e n ę nie d o p u ś c i ć do k o n f b k t u z b r o j ­
nego m i ę d z y B e r h n e m a P r a g ą , w y w i e r a l i nadal nacisk w y ł ą c z n i e
t a m , gdzie spodziewali się, że o s i ą g n i e o n skutek, t j . na s t r o n ę
s ł a b s z ą , c z y l i na C z e c h o s ł o w a c j ę , w i e d z ą c , że n i e o s i ą g n ą niczego,
g d y b y chcieli t a k i nacisk w y w i e r a ć na R z e s z ę . N i e m i e l i z r e s z t ą
b y n a j m n i e j z a m i a r u energicznie w y s t ę p o w a ć w B e r l i n i e .
W Pradze istotnie p o s t ę p o w a ł y n a p r z ó d prace nad „ S t a t u t e m
n a r o d o w o ś c i o w y m " , k t ó r y m i a ł d a ć pewne nowe u p r a w n i e n i a
m n i e j s z o ś c i n i e m i e c k i e j , w ę g i e r s k i e j i polskiej (w t y m ostatnim
w y p a d k u o w i e l e l a t za p ó ź n o ) . G d y b y SdP n i e d o s t a ł a się w o r b i -
3 2
Telegram Osuskiego z 29 V I : Europaische Politik 1933—2938 im Spiegel
der Prager Akten (Essen 1942, dalej cyt.: E P P A ) , dokum. 134; nie wspomi­
nają o tym ani B o n n e t , ani Ł u k a s i e w i c z .
8 3
OCZP, s. 349; por. ND, dok. 20 (s. 60 w wydaniu czeskim: ND, s. 50).
3 4
B e n e S M, s. 119; nie w s p o m i n a j ą o tym prace angielskie ( C o l v i n
i in.). Por. B r u e g e l , s. 221.
294
t ę w p ł y w ó w h i t l e r o w s k i c h , n i e w ą t p l i w i e statut ó w m ó g ł z a d o w o b ć
k a ż d ą m n i e j s z o ś ć n a r o d o w ą . Ponadto i n s t r u k c j e z Budapesztu dla
m n i e j s z o ś c i w ę g i e r s k i e j i z W a r s z a w y dla polskiej k a z a ł y o w y m
d w u g r u p o m z a j ą ć stanowisko negatywne. T r z e m p a ń s t w o m s ą ­
siednim c h o d z i ł o nie o zadowolenie p r a w m n i e j s z o ś c i o w y c h , ale
ó narzucenie C z e c h o s ł o w a c j i swojej w o l i . Ż a d n a liberabzacja ustaw
nie m o g ł a t u p o m ó c .
H o d ź a p r z e d ł o ż y ł p r o j e k t r z ą d o w y delegatom SdP ostatniego
czerwca. H e n l e i n o w c y m i e l i jednak n o w y p o w ó d do niezadowole­
nia: p r e m i e r „ o ś m i e b ł s i ę " p e r t r a k t o w a ć t a k ż e z s o c j a l d e m o k r a t ą
Jakschem, t j . szefem j e d y n e j p a r t u n i e m i e c k i e j , k t ó r a p o z o s t a ł a
35
poza o b r ę b e m S d P . T o t e ż r o z m o w y m i ę d z y r z ą d e m a SdP p r z y ­
b r a ł y od r a z u charakter n i e z b y t p r z y j a z n y , a zaraz p o t e m k i e r o w ­
n i c t w o SdP w s z c z ę ł o n o w ą fazę p o d b u r z a j ą c e j a g i t a c j i antyczecho-
s ł o w a c k i e j w szerokich masach n i e m i e c k i c h . Zarazem z w r ó c o n o s i ę
jb nowe dyspozycje do B e r l i n a , p o d k r e ś l a j ą c w m e m o r a n d u m
z 5 lipca r z e k o m ą z ł ą w o l ę P r a g i , granie na z w ł o k ę i niedostatecz­
n o ś ć koncesji, k t ó r e r z ą d p r o p o n o w a ł . P o s ł o w i Rzeszy w Pradze
henleinowcy o ś w i a d c z y l i , że p r o j e k t r z ą d o w y realizuje n a j w y ż e j
20% p o s t u l a t ó w SdP. R e f e r u j ą c o t y m 14 lipca, Eisenlohr d o m a g a ł
się, b y r z ą d Rzeszy p o s t a r a ł s i ę o n o w e naciski ze s t r o n y mocarstw
3 8
zachodnich na P r a g ę . B e n e ś p o z o s t a w a ł jednak o p t y m i s t ą i s ą ­
dził, że po u c h w a l e n i u przez p a r l a m e n t „ S t a t u t u n a r o d o w o ś c i o ­
wego" sytuacja uspokoi się d e f i n i t y w n i e . M i a ł o to n a s t ą p i ć n i e
p ó ź n i e j n i ż w p o ł o w i e sierpnia. W t y m d u c h u B e n e ś u d z i e l a ł za­
pewnień posłowi brytyjskiemu.
Stopniowo p r o j e k t y r z ą d o w e p r z y b i e r a ł y p o s t a ć coraz k o n k r e t -
niejszą, m . i n . poprzez z a p o w i e d ź s e j m ó w k r a j o w y c h dla poszcze­
g ó l n y c h części C z e c h o s ł o w a c j i , c z y l i o r g a n ó w w y p o s a ż o n y c h w r o z ­
ległe u p r a w n i e n i a autonomiczne, a co n a j w a ż n i e j s z e z p o d z i a ł e m
na k u r i e n a r o d o w o ś c i o w e , m a j ą c e p r a w o d e c y z j i w sprawach k u l ­
t u r a l n y c h i gospodarczych dla p r z y n a l e ż n y c h do danej narodo­
37
w o ś c i . B y ł o t o bardzo znaczne u w z g l ę d n i e n i e p o s t u l a t ó w SdP,
3 5
B e n e i M, s. 110; sam J a k s c h o tym nie wspomina.
3 6
A D A P , D / I I , dok. 291 (DT, dok. 165).
8 7
Szczegółowo o tym: B e n e S M, s. 120 i nast.; najmniej otrzymałaby
tu mniejszość polska, gdyż Śląsk czechosłowacki b y ł od 1927 połączony
z Morawami, gdzie Polacy byli majoryzowani.
295
ale zarazem nie p o z o s t a w a ł o w zgodzie z p o d s t a w o w y m j e j ż ą d a ­
n i e m u t w o r z e n i a o d r ę b n y c h n a r o d o w y c h t e r y t o r i ó w autonomicz­
n y c h , lecz p r z e c i w n i e postulat ó w p r z e k r e ś l a ł o . C z e c h o s ł o w a c j a
n i e c h c i a ł a s t a ć się p a ń s t w e m z ł o ż o n y m z jednostek r z ą d z o n y c h
przez p o s z c z e g ó l n e g r u p y narodowe, lecz m i a ł a p o z o s t a ć p a ń s t w e m
j e d n o l i t y m , c h o c i a ż zdecentralizowanym. D z i ś w i e m y , że SdP
w ogóle n i e m i a ł a z a m i a r u zgodzić s i ę na ż a d n e koncesje P r a g i .
G d y b y jednak i s t n i a ł a m o ż l i w o ś ć zgody, owa s p r z e c z n o ś ć zasadni­
cza w y k l u c z a ł a d o j ś c i e do porozumienia. R ó ż n i c a m i ę d z y s t a n o w i ­
skiem obu s t r o n p o l e g a ł a na t y m , że r z ą d p r a s k i d ą ż y ł do j a k i e g o ś
k o m p r o m i s u , c h o ć p o j m o w a ł go po swojemu, natomiast SdP ż a d n e ­
go k o m p r o m i s u w o g ó l e nie c h c i a ł a .
B y w y k a z a ć n i e m o ż n o ś ć porozumienia, SdP ogłosiła w d n i u
10 lipca tekst swoich p o s t u l a t ó w w r ę c z o n y c h 8 t m . R z ą d , k t ó r y
m u s i a ł r ó w n i e ż liczyć się ze s p o ł e c z e ń s t w e m czeskim, wobec h e n -
leinowców nieufnym, znalazł się w t r u d n y m położeniu i m u s i a ł
obecnie z a w a h a ć się p r z e d dalszymi u s t ę p s t w a m i .
H a l i f a x n i e u s t a w a ł tymczasem w w y w i e r a n i u nacisku, z a r ó w n o
w p r o s t , przez r o z m o w y z M a s a r y k i e m i przez i n s t r u k c j e w y s y ł a n e
do p o s ł a b r y t y j s k i e g o w Pradze, Newtona, j a k i przez P a r y ż , do­
k ą d u d a ł się n a w e t osobiście, b y p o r o z u m i e ć się z r z ą d e m f r a n ­
3 8
c u s k i m . N a s t ą p i ł o t o 20 bpca — a zarazem t e g o ż dnia N e w t o n
z polecenia F o r e i g n Office p r z e d ł o ż y ł B e n e ś o w i p r o p o z y c j ę z u p e ł ­
nie s z c z e g ó l n ą . M i a n o w i c i e r z ą d b r y t y j s k i p o s t a n o w i ł w y s ł a ć do
C z e c h o s ł o w a c j i j a k ą ś „ n i e z a l e ż n ą o d r z ą d u " osobistość w celu
zorientowania s i ę w s y t u a c j i i u ł a t w i e n i a dalszych r o z m ó w m i ę d z y
39
SdP a r z ą d e m c z e c h o s ł o w a c k i m . O t a k i e j m o ż l i w o ś c i z r e s z t ą
myślano w Londynie już od paru miesięcy.
B e n e ś z w r ó c i ł przede w s z y s t k i m u w a g ę na z n a m i e n n y f a k t :
Newton d o m a g a ł się, by projekt „ S t a t u t u n a r o d o w o ś c i o w e g o " nie
z o s t a ł p r z e d ł o ż o n y p a r l a m e n t o w i do uchwalenia, z a n i m nie zosta­
n i e o s i ą g n i ę t e porozumienie z SdP, t j . z a n i m nie b ę d z i e p e w n o ś c i ,
ż e p r o j e k t odpowiada N i e m c o m . C h o d z i ł o w i ę c a to, aby r z ą d o w i
c z e c h o s ł o w a c k i e m u p r z e s z k o d z i ć w p u b l i c z n y m okazaniu dobrej
w o l i i c h ę c i daleko i d ą c y c h u s t ę p s t w . B ą d ź co b ą d ź , p r o j e k t o w a n y
8 8
Było to w związku z oficjalną wizytą króla Jerzego V I we Francji.
Do tego B r u e g e l , s. 225 i nast.
8 5
Sprawie tej poświęcony będzie cały następny rozdział.
296
s t a t u t w y w a r ł b y na nie uprzedzonej o p i n i i zagranicznej p o w a ż n e
w r a ż e n i e i o s ł a b i ł b y siłę a r g u m e n t ó w propagandy n i e m i e c k i e j
(SdP i w y c h o d z ą c e j z Berlina). T o z a ś b y ł o b y z j a w i s k i e m n i e k o ­
r z y s t n y m dla t y c h c z y n n i k ó w na Zachodzie, k t ó r e w swej pobtyce
ugody z R z e s z ą szły t a k daleko, że c h c i a ł y teraz wszystkie szanse
w sporze o N i e m c ó w sudeckich p o z o s t a w i ć n a d a l po stronie B e r ­
lina.
M i m o n i e w ą t p l i w e g o zorientowania s i ę w t e j sprawie, Benes
i H o d ź a w i e r z ą c nadal ś l e p o , iż j e ś l i b ę d ą ś c i ś l e s t o s o w a ć się do
ż y c z e ń m o c a r s t w zachodnich, b ę d ą w o s t a t e c z n o ś c i m o g l i t a k ż e
b c z y ć na i c h pomoc — p o s t a n o w i l i p r o p o z y c j i b r y t y j s k i e j nie o d ­
r z u c a ć , z a s t r z e g a j ą c s i ę jedynie, że zapowiadany p o ś r e d n i k nie
b ę d z i e a r b i t r e m , lecz j e d y n i e d o r a d c ą . W t y m sensie K r o f t a z a ż ą ­
d a ł od Osuskiego, b y t e n z a p y t a ł Q u a i d'Orsay o zdanie. Bonnet
i L ć g e r g o r ą c o zalecib p r o p o z y c j ę b r y t y j s k ą , d o d a j ą c , ż e przez n i ą
r z ą d l o n d y ń s k i niejako a n g a ż u j e się bardziej po stronie C z e c h o s ł o ­
4 0
w a c j i . B y ł o r z e c z ą z n a m i e n n ą , że Praga z a p y t y w a ł a o zdanie
t y l k o jednego sojusznika, t j . P a r y ż . F i e r l i n g e r o w i K r o f t a b y n a j ­
m n i e j nie zalecił, b y u d a ł się w tej sprawie do L i t w i n o w a .
L e p i e j z o r i e n t o w a n y M a s a r y k p i s a ł r ó w n o c z e ś n i e do P r a g i , ż e
c a ł a ta sprawa w ogóle m u s i ę nie podoba. A l e po o t r z y m a n i u w i a ­
d o m o ś c i z P a r y ż a B e n e ś z d e c y d o w a ł s i ę p r z y j ą ć p r o p o z y c j ę , wobec
czego C h a m b e r l a i n m ó g ł w parlamencie 26 lipca o b w i e ś c i ć , że do
w y s ł a n i a p o ś r e d n i k a do C z e c h o s ł o w a c j i „ d o j d z i e na skutek p r o ś b y
41
rządu czechosłowackiego" . Oczywiście, o własnej inicjatywie
w tej sprawie p r e m i e r nie w s p o m i n a ł . Uzyskawszy z g o d ę P r a g i ,
d z i a ł a c z e appeasementu b y l i p e w n i , ż e uda i m s i ę dalsze z y s k i ­
wanie na czasie i że na pewno k r o k t e n zrobi dobre w r a ż e n i e
w B e r l i n i e . A l e R i b b e n t r o p o d n i ó s ł s i ę do tej s p r a w y sceptycznie,
a poza t y m b y ł oburzony, że r z ą d b r y t y j s k i p o w z i ą ł t a k ą d e c y z j ę
bez uzgodnienia j e j z B e r l i n e m , j a k to w y n i k a ł o ze „ z ł e g o h u m o ­
r u " m i n i s t r a p r z y r o z m o w i e z i n f o r m u j ą c y m go o tej sprawie
Hendersonem. Przez to m i n i s t e r spraw zagranicznych Rzeszy d a ł
4 0
Telegramy Osuskiego i Masaryka z 26 V I I : A M , dok. 112 i 113; tekst
oryginalny tylko depeszy Osuskiego: Mnichov v dokumentech (dalej cyt.:
*ID), I , dok. 46.
4 1
D B F P , 3/II dokum. 546; por. B e n e S M, s. 157, przypis; R o n n e -
* a r t h, I, s. 386—387.
297
do poznania, ż e N i e m c y m o g ą c h c i e ć d z i a ł a ć bez w z g l ę d u na w y ­
n i k m i s j i zaprojektowanej w L o n d y n i e (formalnie R i b b e n t r o p za­
t a
p o w i e d z i a ł , ż e r z ą d Rzeszy zastrzega sobie s w o b o d ę d z i a ł a n i a ) .
Zarazem j e d n a k A u s w a r t i g e s A m t p r z y g o t o w y w a ł w ł a s n ą a k c j ę
przeciw C z e c h o s ł o w a c j i . Oto 25 czerwca z a s t ę p c a Ribbentropa,
sekretarza stanu Weizsacker r o z e s ł a ł do p l a c ó w e k Rzeszy za g r a n i ­
cą o k ó l n i k , z a w i a d a m i a j ą c y , że nie n a l e ż y w s p o m i n a ć o o b o w i ą z y ­
w a n i u m i ę d z y N i e m c a m i a C z e c h o s ł o w a c j ą zawartego w r o k u 1925
43
w L o c a r n o t r a k t a t u a r b i t r a ż o w e g o , c h o c i a ż B e r l i n u z n a w a ł go
jeszcze w m a r c u 1938 r o k u , g d y po a n e k c j i A u s t r i i chciano c h w i ­
l o w o r o z p r o s z y ć czeskie obawy.
Jak sobie r z ą d b r y t y j s k i w y o b r a ż a ł r o l ę p r z y s z ł e g o p o ś r e d n i k a ,
w y n i k a ł o z w y j a ś n i e n i a H a h f a x a z ł o ż o n e g o 27 bpca w Izbie L o r ­
dów:
[...] chodzi o to, by w ramach dzisiejszych granic Republiki Czechosło­
wackiej i bez naruszenia jej integralności terytorialnej znaleźć pokojowymi
środkami sposób udzielenia p o w a ż n y c h uprawnień autonomicznych obywa­
telom m ó w i ą c y m po niemiecku i innym mniejszościom narodowym w Cze­
4 4
chosłowacji .
D o d a ł p r z y t y m , że d e c y z j ę p o w z i ę t o w p o r o z u m i e n i u z r z ą d e m
f r a n c u s k i m . B y ł b y to zamiar zapewne chwalebny, g d y b y zacho­
d z i ł a istotna potrzeba uczynienia czegoś takiego: m i a n o w i c i e r z ą ­
d o w i b r y t y j s k i e m u znane j u ż b y ł y s z c z e g ó ł y p r z y g o t o w y w a n e g o
przez P r a g ę „ S t a t u t u n a r o d o w o ś c i o w e g o " , k t ó r y m i a ł b y m o ż l i w o ś ć
z a s p o k o i ć wszelkie r o z s ą d n e p o s t u l a t y m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h
w Czechosłowacji.
W i e m y jednak, ż e p o s e ł b r y t y j s k i w Pradze w y s t ę p o w a ł przeciw
przekazaniu p r o j e k t u p o d g ł o s o w a n i e w parlamencie. R z ą d b r y ­
t y j s k i c h c i a ł z a p e w n i ć sobie z a s ł u g ę doprowadzenia do e w e n t u a l ­
nej u g o d y m i ę d z y Czechami a N i e m c a m i , a w k a ż d y m razie ode­
g r a ć r o l ę k i e r o w n i c z ą p r z y d a l s z y m r e g u l o w a n i u k r y z y s u czecho­
s ł o w a c k i e g o . M i a ł o t o s k ł o n i ć B e r l i n do u w z g l ę d n i a n i a p o g l ą d ó w
4 2
N. H e n d e r s o n, s. 142; do tego list Halifaxa do Ribbentropa z 28 V I I :
D B F P , jw., dok. 556; różne uwagi Auswartiges Amt: A D A P , D / I I , dok.
313—315 i 320.
4 3
A D A P , jw., dok. 268; por. w y ż e j , s. 219, o uznaniu ważności w marcu
1938.
4 1
K r o f t a , s. 312—313; B e n e ś M, s. 157, przypis; R. K v a ć e k , Osud-
nd mise (Praha 1958), s. 78.
298
b r y t y j s k i c h na s p r a w y E u r o p y ś r o d k o w e j . Jak w i e m y z opisanej
w y ż e j r o z m o w y m i ę d z y Hendersonem a Ribbentropem, h i t l e r o w c y
b y n a j m n i e j nie b y b s k ł o n n i u z n a ć „ z a s ł u g " b r y t y j s k i c h i j a k o ś
s z c z e g ó l n i e s t o s o w a ć się do ż y c z e ń L o n d y n u . H i t l e r w y s ł a ł k r ó t k o
przedtem swego adiutanta Wiedemanna do L o n d y n u i z jego r a ­
p o r t ó w m ó g ł j u ż w ł a ś c i w i e na pewno sądzić, że A n g l i c y do osta­
t e c z n o ś c i się nie p o s u n ą .
Z a p o w i e d ź w y s ł a n i a p o ś r e d n i k a b r y t y j s k i e g o do C z e c h o s ł o w a c j i
m o g ł a b y ć w k o ł a c h SdP jednoznacznie zrozumiana w t e n s p o s ó b ,
że oznacza to dalsze w z m o ż e n i e nacisku na r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i .
Tak t e ż r o z u m i a ł o s p r a w ę r ó w n i e ż poselstwo Rzeszy w Pradze,
p o d k r e ś l a j ą c m . i n . , że p r z y dalszych rozmowach, j u ż w o b e c n o ś c i
p o ś r e d n i k a , strona b r y t y j s k a t r a k t o w a ć b ę d z i e SdP j a k o r ó w n o ­
r z ę d n e g o partnera, t j . na r ó w n i z r z ą d e m c z e c h o s ł o w a c k i m . B y ł
to p o w a ż n y sukces p o l i t y c z n y dla SdP, a dla B e r l i n a oznaka, że
m i m o s ł ó w H a l i f a x a w Izbie L o r d ó w o zachowaniu i n t e g r a l n o ś c i
C z e c h o s ł o w a c j i , p o ś r e d n i k n i e b ę d z i e w y k l u c z a ł postawienia w n i o ­
sku o o d e r w a n i u pogranicza sudeckiego od p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c ­
kiego — g d y b y SdP tego z a ż ą d a ł a *\
W c z e c h o s ł o w a c k i m M S Z teraz z n ó w w y s t ą p i ł o p t y m i z m , m i m o
sceptycznych depesz do M a s a r y k a i Osuskiego. K r o f t a r o z m a w i a ł
po p r z y j a c i e l s k u z p o s ł e m Rzeszy Eisenlohrem i b r a ł za d o b r ą
m o n e t ę jego celowo w s p o s ó b u m i a r k o w a n y f o r m u ł o w a n e p o g l ą d y .
Tak samo bez komentarza n o t o w a ł w r a ż e n i a z r o z m o w y z p o s ł e m
w ł o s k i m w Pradze, k t ó r y d o r a d z a ł r y c h ł e porozumienie z B e r l i ­
nem, g d y ż C z e c h o s ł o w a c j i „ w i ę k s z e n i e b e z p i e c z e ń s t w o z a g r a ż a
46
rzekomo ze s t r o n y W a r s z a w y i Budapesztu" . K i e r o w n i c t w o cze­
c h o s ł o w a c k i e j p o l i t y k i zagranicznej nadal nie r o z u m i a ł o grozy sy­
tuacji.
4 5
DT, dok. 169 (raport Eisenlohra z 27 V I I ) .
4 6
A M , dok. 120—121 (poseł włoski De Facendis w ł a ś n i e opuszczał Pragę).
 ///. Dziwne pośrednictwo
(sierpień 1938)
D n i a 20 lipca 1938 p o s e ł b r y t y j s k i w Pradze B a s i l N e w t o n p r z e d ­
łożył prezydentowi Czechosłowacji Edwardowi B e n e ś o w i n a s t ę p u ­
jącą propozycję:
Rząd Brytyjski byłby skłonny zaproponować osobistość bezstronną, po­
siadającą odpowiednie stanowisko i reputację, dla wysłania w odpowiednim
momencie do Czechosłowacji, w celu badania sytuacji i zarazem pośred­
niczenia, osobistość niezależną całkowicie od rządu Jego Królewskiej Mości
i jakiegokolwiek innego rządu, której zadaniem byłoby zaznajomienie się
z charakterem spornego problemu i przyczynami nieporozumienia, jakie
on spowodował; której celem byłoby utrzymanie, poprzez udzielanie rad
i wywieranie w p ł y w u — kontaktu między rządem czechosłowackim a przed­
stawicielami Partii Sudeckoniemieckiej lub przywrócenie tego kontaktu
w razie jego zerwania. Byłoby naturalnie sprawą zasadniczą, aby wyzna­
czona osobistość w y s t ę p o w a ł a za zgodą i o ile m o ż l i w e na życzenie zarówno
rządu czechosłowackiego, jak też przedstawicieli sudeckich, oraz aby obie
strony podjęły się udzielania tej osobistości wszelkich u ł a t w i e ń i c a ł k o w i ­
tego wyjaśnienia ich p u n k t ó w widzenia oraz związanych z tym trudno­
ści ».
W e d ł u g n o t a t k i w aktach c z e c h o s ł o w a c k i e g o M S Z o t e j wizycie
a
p o s ł a b r y t y j s k i e g o u p r e z y d e n t a , B e n e ś m i a ł n a j p i e r w ostro za­
r e a g o w a ć , w y r a ż a j ą c zdziwienie z p o w o d u takiego k r o k u r z ą d u
l o n d y ń s k i e g o , z w ł a s z c z a z p o w o d u r z u c a j ą c e g o się w oczy usta­
w i e n i a p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o i p a r t i i Henleina na jednako­
w y m poziomie. P ó ź n i e j w s z a k ż e z r e f l e k t o w a ł się i po o d e j ś c i u
p o s ł a z a w i a d o m i ł go telefonicznie o zmianie swego stanowiska
w sensie p o z y t y w n y m .
W t r z y d n i p ó ź n i e j , 23 lipca, p r e m i e r H o d ź a w r ę c z y ł N e w t o n o w i
1
A M , dok. 108 (DBFP, 3/V, dok. 521); por. K r o f t a , s. 299; najobszernie;
R. K v a ć e k , cyt. dz., gdzie zgromadzono rozległy materiał faktograficzny-
Ostatnio B r u e g e l , s. 228 i nast.
* A M , jw.; por. B e n e ś M, s. 148 i nast.
300
3
o d p o w i e d ź , w y r a ż a j ą c ą z g o d ę . B y ł a j u ż o t y m m o w a w rozdziale
poprzednim, podobnie j a k o z a s i ę g a n i u o p i n i i w P a r y ż u .
J u ż w czasie owej r o z m o w y w d n i u 20 lipca p o s e ł b r y t y j s k i
z a z n a c z y ł , ż e jego r z ą d ma na m y ś l i powierzenie o w e j m i s j i w y ­
bitnemu przemysłowcowi okrętowemu, politykowi szczątkowej
p a r t i i l i b e r a l n e j , p a r o k r o t n e m u m i n i s t r o w i h a n d l u , ś w i e ż o (1937)
mianowanemu lordem, Walterowi Runcimanowi, przyjacielowi
p r e m i e r a Chamberlaina. R u n c i m a n o C z e c h o s ł o w a c j i nie w i e d z i a ł
prawie nic, o p r o b l e m a c h ś r o d k o w o e u r o p e j s k i c h chyba n i e w i e l e
w i ę c e j ; z c z a s ó w p e ł n i e n i a f u n k c j i m i n i s t e r i a l n y c h w latach t r z y ­
dziestych p o s i a d a ł natomiast pewne k o n t a k t y gospodarcze z N i e m ­
4
cami . B y ł c z ł o w i e k i e m istotnie w p e ł n i n i e z a l e ż n y m , ale nie w s ą ­
dach, a t y l k o p o l i t y c z n i e i m a t e r i a l n i e ; s y m p a t y z o w a ł z p o l i t y k ą
appeasementu i t e n d e n c j a m i zachowawczymi w ogóle, co c z y n i ł o
go b l i ż s z y m s t a n o w i s k u n i e m i e c k i e m u n i ż c z e c h o s ł o w a c k i e m u ,
a to w r a m a c h powszechnej n i e u f n o ś c i p r a w i c y angielskiej do
C z e c h o s ł o w a c j i jako p a ń s t w a sprzymierzonego z a n t y p a t y c z n y m
dla t y c h k ó ł Z w i ą z k i e m Radzieckim. C h a m b e r l a i n , k t ó r y m i a ł a m ­
bicję prowadzenia b r y t y j s k i e j p o l i t y k i zagranicznej n i e z a l e ż n i e od
Foreign Office, nie zawsze b y ł zadowolony z r a p o r t ó w , p r z e s y ł a ­
n y c h z P r a g i przez tamtejszego posła, N e w t o n a , n i e zawsze b y ł
t e ż pewien, ż e F o r e i g n Office b ę d z i e konsekwentnie s t o s o w a ć l i n i ę
appeasementu. P r e m i e r c h c i a ł m i e ć na miejscu swojego c z ł o w i e k a ,
p r z y c z y m z u p e ł n a ignorancja tego w y s ł a n n i k a w s a m y m zagadnie­
n i u b y ł a , b y ć m o ż e , nawet z a l e t ą w oczach premiera, k t ó r y j a k
gdyby widział w t y m g w a r a n c j ę bezstronności sądów... Runciman
nie b y ł z r e s z t ą s a m y m p o m y s ł e m zachwycony, p r z e w i d y w a ł po­
5
w a ż n e t r u d n o ś c i , ale m i s j i p o d j ą ł się, n i e w ą t p l i w i e c h c ą c po swej
p r z y m u s o w e j d y m i s j i z r z ą d u r o k w c z e ś n i e j , o d e g r a ć jeszcze j a k ą ś
3
A M , dok. 114; Hodźa w swej cyt., książce (przyp. 22 do rozdz. I I ) nie
Wspomina o tej części swego uczestnictwa w kryzysie sudeckim.
4
. Jakkolwiek w cyt. monografii K v a ć k a (s. 86 i nast.) danych o R u n -
cimanie jest n a j w i ę c e j , nie wszystkie są dokładne; por. G i 1 b e r t-G o 11,
s. 66.
8
Runciman miał się wyrazić, że w y s y ł a się go „w małej łódce na śro­
dek Atlantyku". Autor znanej monografii o Niemczech hitlerowskich, S h i ­
rer, który był w Pradze w dniu przybycia misji Runcimana, zanotował zna­
miennie w swym dzienniku: „Runciman's whole mission smells" (W. L .
s
h i r e r , The Rise and Fali of the Third Reich. Greenwich, Conn., 1962;
dalej cyt.: S h i r e r ) , s. 511.
301
a k t y w n ą r o l ę p o l i t y c z n ą . C i ą ż ą c k u a r y s t o k r a c j i , nie n a d a w a ł się
do r o z m ó w z d e m o k r a t y c z n y m i p o l i t y k a m i czeskimi, n a d a w a ł się
za to doskonale do k o n t a k t ó w t o w a r z y s k i c h ze z n i e m c z o n ą arysto­
k r a c j ą z Czech i M o r a w , k t ó r e j d z i a ł a j ą c y w d u c h u antyczeskim
przedstawiciele, j a k j u ż wspomniano, w y s t ę p o w a l i o d d ł u ż s z e g o
czasu w L o n d y n i e .
R u n c i m a n o w i dodano do pomocy k i l k u s p e c j a l i s t ó w gospodar­
6 zytywną opinię zarówno Beneśa, Hodży i Krofty, jak i przywód­
c z y c h , n i e w ą t p l i w i e przez niego samego z tego w ł a ś n i e p u n k t u
w i d z e n i a d o b r a n y c h : j e ż e l i j u ż A n g l i c y m i e l i z a i n t e r e s o w a ć się
E u r o p ą ś r o d k o w ą , to m . i n . po to, b y z b a d a ć tamtejsze ś r o d k i
i m o ż l i w o ś c i . B y ł w t y m gronie t a k ż e z a w o d o w y dyplomata, p r z y
t y m — jako b y ł y sekretarz ambasady w M o s k w i e — c h o ć w p e w ­
n y m stopniu obeznany ze s p r a w a m i wschodnioeuropejskimi:
F r a n k T. A . A s h t o n - G w a t k i n . B y ł o n j e d n a k o b c i ą ż o n y w y p o w i e ­
d z i ą w r . 1937 wobec wspomnianego j u ż p r z y w ó d c y opozycji a n t y ­
h i t l e r o w s k i e j , Goerdelera, na rzecz przekazania o b s z a r ó w sudec­
k i c h na k o r z y ś ć Rzeszy. B y ł o to nie t y l k o stanowisko antyczecho-
s ł o w a c k i e , i l e raczej s k ł a d n i k p o l i t y k i appeasementu, k t ó r e j d y p l o ­
m a t a t e n i w t e d y , i p ó ź n i e j , w ł a ś n i e w r o k u 1938, r ó w n i e ż h o ł d o ­
w a ł , u w a ż a j ą c j ą w i s t n i e j ą c y c h o k o l i c z n o ś c i a c h za k o n i e c z n o ś ć .
A s h t o n - G w a t k i n b y ł g ł ó w n y m d o r a d c ą p o l i t y c z n y m Runcimana
i m i a ł nieraz z a z n a c z y ć s w ó j w p ł y w na p o s t ę p o w a n i e g ł ó w n e g o
pośrednika.
7
M i s j a R u n c i m a n a r o z p o c z ę ł a s w ą d z i a ł a l n o ś ć w Pradze i potem
na obszarze Czech i M o r a w od 3 sierpnia 1938. P r z y j ę t a nader
k u r t u a z y j n i e przez k o ł a oficjalne, a z p e w n ą r e z e r w ą przez h e n l e i -
n o w c ó w , n i e b a w e m z d o b y ł a sobie zaufanie t y c h ostatnich, m . i n .
d z i ę k i n a w i ą z a n i u przez szefa m i s j i t o w a r z y s k i c h k o n t a k t ó w ze
z n i e m c z o n ą a r y s t o k r a c j ą c z e s k ą , k t ó r a p o p i e r a ł a Henleina i jego
a k c j ę , t a k ż e przez w ł a s n y c h w y s ł a n n i k ó w b a w i ą c y c h w A n g l i i .
W y d a r z e n i a sierpniowe i z p o c z ą t k u w r z e ś n i a , z w i ą z a n e z k w e s t i ą
« J . W. W h e e l e r - B e n n e 11, Munich. Prologue to Tragedy (London
1948, dalej cyt.: W h e e 1 e r - B e n n e 1 1 ) s. 79, przypis; dane u K v a ć k a
(s. 90—91) nie są całkowicie ścisłe, np. A. Stopford nigdy nie był admira­
łem, a G . Peto nie był ministrem uzbrojenia.
7
Poza monografią K v a ć k a, o misji Runcimana m ó w i ą wszystkie prace
poświęcone sprawie Monachium i genezie I I wojny ś w i a t o w e j , najnowszej
historii Anglii, Niemiec i Czechosłowacji. Do tego w a ż n e dane: B r u e g e l ,
jw.
302
s u d e c k ą , m i a ł y o d t ą d r o z w i j a ć się n i e m a l w y ł ą c z n i e w o k ó ł m i s j i
Runcimana, a o i l e coś działo s i ę w i n n y c h k i e r u n k a c h , zawsze
jednak ł ą c z y ł o się z okazanym przez s t r o n ę b r y t y j s k ą zaintereso­
w a n i e m dla s p r a w y N i e m c ó w sudeckich. D o P r a g i p r z y b y w a h t e ż
8
inni A n g l i c y .
S w o i m sposobem w y s t ę p o w a n i a j a k o d z i a ł a c z a gospodarczego,
u m i e j ą c e g o p e r t r a k t o w a ć , R u n c i m a n z y s k a ł sobie od p o c z ą t k u po­
ców SdP.
Przez c a ł y s i e r p i e ń t r w a ł y r o z m o w y m i ę d z y o f i c j a l n y m i c z y n n i ­
k a m i C z e c h o s ł o w a c j i a przedstawicielami SdP, k t ó r e j g ł ó w n y m
9
rzecznikiem b y ł p o s e ł K u n d t p e r t r a k t u j ą c y n a j c z ę ś c i e j z s a m y m
B e n e ś e m . T e n b o w i e m p o s t a n o w i ł osobiście p r o w a d z i ć owe r o k o ­
wania, u w a ż a j ą c zapewne, że p r e m i e r nie jest dostatecznie s k ł o n n y
do u s t ę p o w a n i a .
Beneś mianowicie, n i e w ą t p l i w i e pod w p ł y w e m nacisków nad­
c h o d z ą c y c h z L o n d y n u i P a r y ż a — liczył s i ę b o w i e m z o p i n i ą t a m ­
t y c h d w u r z ą d ó w , a n i e m a l z u p e ł n i e nie z w r a c a ł się do M o s k w y —
b y ł coraz s k ł o n n i e j s z y do daleko i d ą c y c h u s t ę p s t w wobec SdP.
O i l e poprzednio p u n k t y z K a r ł o w y c h W a r ó w i czerwcowe i c h
r o z w i n i ę c i e przez SdP u w a ż a ł on za nie n a d a j ą c e się do d y s k u s j i ,
0 t y l e teraz z k o l e i p r z y j ą ł owe p u n k t y za p o d s t a w ę do r o z m ó w
1 o p r a c o w u j ą c w ł a s n e propozycje, w m i a r ę j a k t e s p o t y k a ł y s i ę
z n e g a t y w n y m stanowiskiem SdP, coraz bardziej zbliżał się d o
10
stanowiska s t r o n y p r z e c i w n e j . W y w i e r a ł t a k ż e w t y m d u c h u na­
cisk na ż y w i ą c e g o r ó ż n e z a s t r z e ż e n i a H o d ź ę i l e k c e w a ż y ł o s t r z e ż e ­
nia Osuskiego i Masaryka, a z w ł a s z c z a p o s ł a w M o s k w i e , F i e r l i n -
gera, k t ó r y p o w o ł y w a ł się na p u n k t widzenia ZSRR, d o r a d z a j ą c y
u m i a r w u s t ę p s t w a c h i o b i e c u j ą c y pomoc s o j u s z n i c z ą w razie k o n ­
fliktu.
8
Np. lord R. Allen of Hurtwood, uszlachcony polityk labourzystowski
(zob. G i l b e r t - G o t t , s. 136; por. D T , dok. 179 i A M dok. 139).
9
Poza Kundtem w rozmowach brali udział z ramienia S D P jeszcze z a -
stępca Henleina, późniejszy kat Czechów, K . H . Frank, dalej A. Rosche,
w
- Sebekovsky (pisane też: Sebekowski) i inni. Kundt, który podczas wojny
działał w hitlerowskich władzach okupacyjnych w Polsce, został w r. 1947
w
Pradze skazany na śmierć i stracony.
1 0
Oczywiście, w ł a s n e wspomnienia Beneśa unikają o tym wzmianek,
jUe fakt ó w wynika jasno zarówno z niemieckich, jak i z brytyjskich do­
kumentów.
303
 W n i e k t ó r y c h r o z m o w a c h m i ę d z y k o ł a m i r z ą d o w y m i a przed­
s t a w i c i e l a m i SdP z a z n a c z a ł się j u ż w p ł y w o b e c n o ś c i m i s j i R u n c i ­
mana, k t ó r y bez p r z e r w y p o d k r e ś l a ł k o n i e c z n o ś ć dojścia do poro­
zumienia za w s z e l k ą c e n ę . A n g b c y d a w a l i do zrozumienia, że
k o n f b k t w o j e n n y , do k t ó r e g o m u s i a ł o b y d o j ś ć w razie bezowoc­
n o ś c i r o z m ó w , b y ł b y t a k ą k a t a s t r o f ą dla c a ł e j E u r o p y , iż s k u t k i
j e j m o g ł y b y b y ć fatalne dla w s z y s t k i c h . M a s a r y k z L o n d y n u
o s t r z e g a ł n i e t y l k o przed n a d m i e r n y m i koncesjami wobec SdP,
ale t a k ż e przed z b y t n i m poleganiem na j a k i e j ś wydatniejszej po­
mocy Zachodu dla C z e c h o s ł o w a c j i . R ó w n i e ż Osusky r a p o r t o w a ł
w s p o s ó b coraz bardziej pesymistyczny o nastrojach w e francus­
k i c h k o ł a c h r z ą d o w y c h T o u ł a t w i a ł o w i ę c R u n c i m a n o w i jego
a k c j ę „ z m i ę k c z a n i a " oporu B e n e ś a , p r z y c z y m p o ś r e d n i k nie m u ­
siał r o z w i j a ć zbyt w i e l e energii.
D n i a 16 sierpnia B e n e ś p r z y j ą ł profesora p r a w a z u n i w e r s y t e t u
niemieckiego w Pradze, Sandera, k t ó r y w y s t ę p o w a ł j a k o ekspert
z r a m i e n i a SdP. Prezydent z d e z a w u o w a ł stanowisko p r e m i e r a H o -
d ż y , o k r e ś l i ł jego propozycje j a k o z b y t ograniczone i sam obiecał
i a
u s t ę p s t w a i d ą c e znacznie d a l e j . Zgodnie z p r z y j ę t ą linią p o s t ę p o ­
w a n i a w B e r l i n i e zalecono ponownie z w r a c a j ą c y m s i ę o i n s t r u k c j e
h e n l e i n o w c o m , b y nie w i ą z a l i się, b y g r a l i na z w ł o k ę , z t y m że
t a k t y k a SdP ma z m i e r z a ć do tego, b y w razie zerwania r o z m ó w
w i n ą m o ż n a b y ł o o b c i ą ż y ć s t r o n ę c z e c h o s ł o w a c k ą ( b y ł y to osobiste
zalecenia Ribbentropa)
H e n l e i n tymczasem, w r a z ze s w y m z a s t ę p c ą , o s ł a w i o n y m p ó ź ­
n i e j (podczas okupacji) k a t e m C z e c h ó w K . H . F r a n k i e m , w y b r a ł
się do z a m k u Cerveny. H r a d e k (Rothenhaus), w ł a s n o ś c i księcia
11
M a x a H o h e n l o h e - L a n g e n b u r g , gdzie gościł w ł a ś n i e R u n c i m a n
i gdzie m i a ł o n s p o t k a ć się z „f u h r e r e m " SdP. N a c j o n a l i ś c i sudeccy
1 1
Liczne depesze Osuskiego (posła w Paryżu) w A M , np. dok. 107,
109, zwłaszcza 111 i 112, 115—117 i in.; parę pozycji też w MD, I .
" B e n e ś M , s. 174; por. DT, dok. 183 (jest to raport A. Henckego,
zastępcy Eisenlohra w poselstwie Rzeszy w Pradze, z 19 V I I I 1938, nie
ogłoszony w A D A P ) .
1 8
Cyt. raport niemiecki (znamienne dla współpracy c z y n n i k ó w oficjal­
nych Rzeszy z ruchem Henleina: Hencke uzyskał specjalny samolot, by
móc jak najszybciej przedłożyć Ribbentropowi zapytania Henleina).
1 4
Inaczej niż współpracujące z ruchem Henleina rodziny Czerninów,
Kinskich i in., pochodzenia czeskiego, Hohenlohe-Langenburg byli Niem­
cami z Rzeszy, osiedlonymi w Czechach pod rządami Habsburgów.
304
zorganizowab A n g b k o w i o k a z a ł e p r z y j ę c i e , ś c i ą g a j ą c t ł u m y swo­
ich z w o l e n n i k ó w , k t ó r z y d e f i l o w a b przed z a m k i e m , gdzie na b a l ­
o n i e s t a n ą ł R u n c i m a n , b y słyszeć skandowanie: „ L i e b e r L o r d ,
mach' uns f r e i — v o n der Tschechoslowakei!" R u n c i m a n nie p r z e j ­
m o w a ł s i ę b y ć m o ż e t ą z a a r a n ż o w a n ą d e m o n s t r a c j ą , ale n i e w ą t p l i -
w i e u z n a j ą c arystokratyczne otoczenie za w ł a ś c i w e dla siebie —
jjez t r u d u a k c e p t o w a ł w y w o d y swoich gospodarzy o rzekomej
n i e m o ż n o ś c i ż y c i a sudeckich N i e m c ó w w C z e c h o s ł o w a c j i .
Rozmowa Henleina z R u n c i m a n e m , k t ó r y p r z y w ó d c ę SdP za­
s y p a ł k o m p l e m e n t a m i , d o p r o w a d z i ł a do ostrych a t a k ó w Henleina
na p a ń s t w o i n a r ó d czeski, do o s k a r ż e ń , że n a j w y ż s z e polityczne
i w o j s k o w e c z y n n i k i c z e c h o s ł o w a c k i e d ą ż ą rzekomo do w o j n y .
H e n l e i n d e p r e c j o n o w a ł wszelkie dotychczasowe u s t ę p s t w a ze stro­
n y r z ą d u praskiego i w y r a ż a ł w ą t p l i w o ś ć co do dalszych u s t ę p s t w ,
1 5
n a z y w a j ą c C z e c h ó w „ m i s t r z a m i k ł a m s t w a " . R u n c i m a n zaczął
o k a z y w a ć pesymizm co do powodzenia swojej m i s j i i p r o s i ł H e n ­
leina o m o ż n o ś ć ponownego spotkania. W y p o w i a d a ł t a k ż e p o c h w a ł y
o swoich dotychczasowych r o z m ó w c a c h z r a m i e n i a SdP. P r z y k o ń ­
cu r o z m o w y p a d ł o z ust A n g l i k a znamienne zapytanie: „ C z y k o n ­
ferencje m o g ą r o z w i ą z a ć t r u d n o ś c i ? " , na co H e n l e i n o d p o w i e d z i a ł
potwierdzająco.
W i a d o m o b y ł o , ż e j u ż od j a k i e g o ś czasu w n i e k t ó r y c h k o ł a c h
b r y t y j s k i c h , z i n s p i r a c j i m . i n . ambasadora Hendersona, zajmo­
wano s i ę m y ś l ą z w o ł a n i a k o n f e r e n c j i czterech mocarstw: W i e l k i e j
B r y t a n i i , F r a n c j i , Niemiec i W ł o c h , w celu r o z s t r z y g n i ę c i a k w e s t i i
sudeckiej: spisek m o n a c h i j s k i z k o ń c a w r z e ś n i a b y n a j m n i e j n i e
w
został w y m y ś l o n y dopiero b e z p o ś r e d n i o przed jego r e a l i z a c j ą !
Znamienne jest p r z y t y m , że w e w z m i a n k a c h o t y m p o m y ś l e
przewija się j a k o jeden z m o t y w ó w : w y k l u c z e n i e Z w i ą z k u Ra­
dzieckiego od w s p ó ł d e c y d o w a n i a o t e j sprawie. Zaoczne w y d a n i e
w y r o k u na C z e c h o s ł o w a c j ę r o z u m i a ł o się samo przez się: najbar­
dziej zainteresowanego p a ń s t w a nie zamierzano z a p r a s z a ć . O ż y w a ł
1 5
DT, dok. 184; ó w zarzut Henleina b y ł dziwny w ustach kogoś, kto do
mistrzostwa doprowadził sztukę oszukiwania partnerów rokowań, prowa­
dzonych z podjętą z góry decyzją ich zerwania.
1 6
Pierwszy raz Henderson wspomniał o takiej możliwości w swym liście
do Halifaxa z 22 V I I ; odpowiedź Foreign Office z 30 V I I wyrażała jeszcze
wahanie, na co Henderson 2 V I I I ponownie nalegał (zob. D B F P 3/1, dok.
568 i 592.).
305
2
" R o k 1938.

n i e f o r t u n n y p o m y s ł P a k t u Czterech z r o k u 1933, k t ó r y t y l e w z b u ­
dził w t e d y z a s t r z e ż e ń w m n i e j s z y c h p a ń s t w a c h europejskich,
a polskiego m i n i s t r a spraw zagranicznych s k ł o n i ł do poszukiwania
n o w y c h d r ó g dla p o l i t y k i polskiej. Obrana droga w postaci bez­
p o ś r e d n i e g o porozumienia z N i e m c a m i o k a z a ł a się w rezultacie
najgorsza.
A l e w r ó ć m y do w y p a d k ó w z d r u g i e j p o ł o w y sierpnia 1938. I n ­
f o r m a c j a o r o z m o w i e B e n e ś a z Sanderem i n o w y c h daleko i d ą c y c h
u s t ę p s t w a c h Pragi, przekazana do A u s w a r t i g e s A m t przez posel­
s t w o Rzeszy, s p o w o d o w a ł a t a m u k s z t a ł t o w a n i e s i ę o p i n i i , że są to
17
u s t ę p s t w a i s t o t n e . N i e m o g ł o to o c z y w i ś c i e w n i c z y m z m i e n i ć
p o s t a n o w i e ń Hitlera, k t ó r y ponownie oświadczył Ribbentropowi,
ż e zdecydowany jest u r e g u l o w a ć całą s p r a w ę p r z y u ż y c i u siły,
i to najdalej do p o ł o w y p a ź d z i e r n i k a . R i b b e n t r o p p r z e k a z a ł t ę
w i a d o m o ś ć s w e m u z a s t ę p c y , Weizsackerowi, k t ó r y w ł a ś n i e docho­
dził do w n i o s k u , że u s t ę p s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e i d ą w y s t a r c z a j ą c o
daleko, b y m ó c w o j n y u n i k n ą ć . Weizsacker nie p o w o d o w a ł się t u
j a k i m i ś w z g l ę d a m i wobec C z e c h o s ł o w a c j i , ale o b a w i a ł się nadal
i n t e r w e n c j i b r y t y j s k i e j , a w i e d z i a ł , że j e ś l i nie przez Runcimana,
to i n n ą d r o g ą r z ą d l o n d y ń s k i dowie się o t y c h u s t ę p s t w a c h i w t e d y
o d p o w i e d z i a l n o ś ć za w y w o ł a n i e w o j n y s p a d ł a b y w y ł ą c z n i e na Rze­
szę. R i b b e n t r o p p o w o ł y w a ł się na i n t u i c j ę i geniusz H i t l e r a , k t ó r y
jest j a k o b y n i e o m y l n y , u w a ż a ł p r z y t y m , że mocarstwa zachodnie
w o b r o n i e C z e c h o s ł o w a c j i czynnie w ż a d n y m w y p a d k u nie w y ­
I8
s t ą p i ą . W p e w n y c h k o ł a c h w B e r l i n i e w ą t p l i w o ś c i jednak i s t n i a ł y
nadal. O t y m jeszcze n i ż e j .
H e n l e i n p o s t a n o w i ł o c z y w i ś c i e , zgodnie z i n s t r u k c j ą z B e r l i n a ,
o d r z u c i ć wszelkie u s t ę p s t w a s t r o n y c z e c h o s ł o w a c k i e j . W d n i u 22
sierpnia o d b y ł w M a r i a ń s k i c h Ł a ź n i a c h ( w t e d y Marienbad) roz­
m o w ę ze z n a n y m n a m j u ż c z ł o n k i e m m i s j i Runcimana, d y p l o m a t ą
A s h t o n - G w a t k i n e m , w o b e c n o ś c i Hohenlohego. W r o z m o w i e tej
p o w t ó r z y ł w y s u w a n y j u ż poprzednio postulat wycofania czecho­
s ł o w a c k i e j p o l i c j i p a ń s t w o w e j z t e r e n ó w sudeckoniemieckich i za­
s t ą p i e n i a j e j l o k a l n ą s t r a ż ą b e z p i e c z e ń s t w a , co w p r a k t y c e u c z y n i -
1 7
Nawet antyczesko nastrojony Hohenlohe stwierdził to w rozmowie
z Auswartiges Amt (DT, dok. 184 B).
1 8
Notatka Weizsackera z 19 V I I I , tamże.
306
19
ł o b y SdP n i e o g r a n i c z o n y m panem s y t u a c j i . H e n l e i n p o d k r e ś l i ł
p y t y m , że teraz chodzi j u ż nie t y l k o o s p r a w ę s u d e c k ą , lecz
r Z
w ogóle, o c a ł y u k ł a d s t o s u n k ó w m i ę d z y C z e c h o s ł o w a c j ą a R z e s z ą ,
co b y ł o f o r m ą o s t r z e ż e n i a , a n a w e t g r o ź b y , ż e w razie odrzucenia
ż ą d a ń SdP B e r l i n w y s t ą p i a k t y w n i e . A n g l i k p r z e j ą ł się t y m w y ­
r a ź n i e , g d y ż uznawszy, iż jego r o z m ó w c a jest niejako p r z e d s t a w i ­
cielem H i t l e r a , z a p y t a ł , czy H e n l e i n m ó g ł b y e w e n t u a l n i e p o ś r e d ­
n i c z y ć w d o j ś c i u do s k u t k u r o z m o w y m i ę d z y d y k t a t o r e m Rzeszy
a u r z ę d o w y m przedstawicielem b r y t y j s k i m , p r z y c z y m rozmowa
m o g ł a b y w t e d y o p r ó c z s p r a w y sudeckiej p o r u s z y ć i inne kwestie,
jak np. p r o b l e m y k o l o n u , rozbrojenia, p a k t u lotniczego. W i d a ć
było, że A s h t o n - G w a t k i n u z y s k a ł z L o n d y n u odpowiednie u p o w a ż ­
nienie, b y m ó c ł ą c z y ć s w o j ą r o l ę na terenie C z e c h o s ł o w a c j i z n a j ­
szerszymi zagadnieniami s t o s u n k ó w b r y t y j s k o - n i e m i e c k i c h . H e n ­
lein na razie o d p o w i e d z i a ł w y m i j a j ą c o , a zdenerwowany A n g l i k
! 0
w dwa d n i p o t e m o d l e c i a ł do L o n d y n u .
Tymczasem R u n c i m a n o d b y ł 23 sierpnia r o z m o w y z a r ó w n o
z B e n e ś e m , j a k z K u n d t e m , a zaraz p o t e m , n a s t ę p n e g o dnia, B e ­
neś p r z y j ą ł z n ó w d e l e g a t ó w SdP. R ó w n i e ż H o d ź a , niezadowolony
z odsuwania go w c i e ń przez B e n e ś a , w ł ą c z y ł s i ę ponownie do
r o z m ó w i z a p r o s i ł Hohenlohego, b y m u p o c z y n i ć niejasne propozy­
cje, do k t ó r y c h c h c i a ł w c i ą g n ą ć t a k ż e p o s ł a szwajcarskiego w P r a ­
dze, i n t e r e s u j ą c e g o się j a k o b y m o ż b w o ś c i a m i r o z w i ą z a n i a k w e s t i i
!1
s u d e c k i e j . R u n c i m a n po s w y c h poprzednich k o n t a k t a c h z przed­
stawicielami SdP n a c i s k a ł na dalsze u s t ę p s t w a ze strony czecho­
s ł o w a c k i e j , a B e n e ś d a ł się dalej u r a b i a ć : w r o z m o w i e z K u n d t e m
i jego towarzyszem p a r t y j n y m Sebekowskim w ł a ś c i w i e j u ż c a ł k o ­
wicie a k c e p t o w a ł p u n k t a c j e z K a r ł o w y c h W a r ó w . P o s u n ą ł s i ę p r z y
t y m t a k ż e do z a p e w n i e ń , że u k ł a d c z e c h o s ł o w a c k o - r a d z i e c k i nie
1 9
Sprawozdanie z tej rozmowy: tamże, dok. 386, por. BeneS M, s. 172
i nast.; do tego: R o n n e f a r t h , I , s. 429—430.
2 0
Szczegół ten jaskrawo demonstruje w ł a ś c i w y cel misji Runcimana:
osiągnięcie szerokiego porozumienia brytyjsko-niemieckiego, dla którego
( Przysługi oddane Rzeszy przy uregulowaniu sprawy sudeckiej miały stwo-
v
rzyć w ł a ś c i w ą atmosferę. Intencje te w y j d ą na jaw jeszcze wyraźniej w cza­
sie rokowań w r z e ś n i o w y c h (o tym w następnym rozdziale).
21
D T , dok. 188 i 190; B e n e ś M, s. 176 i nast.; por. R o n n e f a r t h , I,
s
- 426. Ze strony szwajcarskiej istniało duże zainteresowanie dla kwestii
sudeckiej; m in. ówczesny Wysoki Komisarz Ligi Narodów w Gdańsku
c
- J . B u r c k h a r d t śledził bacznie jej rozwój (zob. jego wspomnienia:
Meine Danziger Mission, rozdz. V ) .
20'
307
 SdP, ..by za k a ż d ą c e n ę u n i k n ą ć w o j n y " , do k t ó r e j dotychczasowy
jest sojuszem w o j s k o w y m w ś c i s ł y m tego s ł o w a znaczeniu, a gdy
r o z w ó j w y d a r z e ń w y r a ź n i e p r o w a d z i ł . P o d k r e ś l i ł k o n i e c z n o ś ć zys­
dojdzie do w y r ó w n a n i a s t o s u n k ó w i do u ł o ż e n i a d o b r o s ą s i e d z k i c h
kania na czasie, d o d a j ą c , ż e A n g l i a b ę d z i e gotowa do w o j n y do­
k o n t a k t ó w m i ę d z y C z e c h o s ł o w a c j ą a R z e s z ą , w ó w c z a s p a k t ze s
a piero na w i o s n ę n a s t ę p n e g o r o k u .
Z w i ą z k i e m Radzieckim stanie się p r a k t y c z n i e n i e a k t u a l n y !
Strona przeciwna, t j . niemiecka, z d a w a ł a sobie s p r a w ę z tego,
O w s z y s t k i c h t y c h r o z m o w a c h k i e r o w n i c t w o SdP n i e z w ł o c z n i e
że zysk na czasie dla C z e c h o s ł o w a c j i i mocarstw zachodnich m o ż e
i n f o r m o w a ł o poselstwo Rzeszy w Pradze, s k ą d s z ł y od r a z u r a p o r t y
z m n i e j s z y ć s z a n s ę p e ł n e g o sukcesu SdP i Rzeszy. Dlatego H e n l e i n
do B e r l i n a . W A u s w a r t i g e s A m t tymczasem n i e z a l e ż n i e o d prze­
z kolei z w i ę k s z a ł nacisk. Zaraz po wspomnianej r o z m o w i e z B e -
biegu r o z m ó w m i ę d z y SdP a r z ą d e m c z e c h o s ł o w a c k i m k o n t y n u o ­
neśem Runciman w towarzystwie Ashton-Gwatkina spotkał się
wano akcje m a j ą c e na celu w y j a ś n i e n i e m i ę d z y n a r o d o w e j sytuacji,
(28 sierpnia) z p r z y w ó d c ą SdP. H e n l e i n z a ż ą d a ł , b y r z ą d b r y t y j s k i
jaka m o g ł a b y się w y t w o r z y ć w razie a t a k u Niemiec na Czecho­
u z n a ł k o n i e c z n o ś ć p r z y j ę c i a przez C z e c h o s ł o w a c j ę p u n k t a c j i
s ł o w a c j ę . Ambasador Rzeszy w M o s k w i e Schulenburg oraz p o s ł o ­
z K a r ł o w y c h W a r ó w . R u n c i m a n o b i e c a ł p r z e k a z a ć do L o n d y n u to
w i e w Bukareszcie (Fabricius) i w Belgradzie (Heeren) i n f o r m o ­
n i e s ł y c h a n e w stosunkach m i ę d z y n a r o d o w y c h ż ą d a n i e , b y obcy
w a l i s i ę o s t a n o w i s k u tamtejszych r z ą d ó w . O i l e L i t w i n o w w y r a ź ­
r z ą d oficjalnie d o m a g a ł się od r z ą d u innego p a ń s t w a , aby t e n
n i e z a p o w i e d z i a ł S c h u l e n b u r g o w i , że ZSRR stanie w obronie
p r z y j ą ł j a k i e ś ż ą d a n i a jego o b y w a t e l i **.
C z e c h o s ł o w a c j i , stanowisko R u m u n i i b y ł o m n i e j w y r a ź n e , a Jugo­
A n g b k o m istotnie z a l e ż a ł o na niedopuszczeniu do zerwania, ze
s ł a w i i w y r a ź n e raczej w sensie p r z e c i w n y m , t j . o b o j ę t n o ś c i wobec
w z g l ę d u na z b b ż a j ą c y s i ę , w y z n a c z o n y na 6 w r z e ś n i a , kongres
dotychczasowego sojusznika. R u m u n o m i J u g o s ł o w i a n o m p o s ł o w i e
p a r t i i h i t l e r o w s k i e j w N o r y m b e r d z e , na k t ó r y m sam d y k t a t o r
Rzeszy d a l i p r z e j r z y ś c i e do zrozumienia, ż e k o n f b k t z b r o j n y n i e
jest w y k l u c z o n y , ale o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą za to obciążali r z e k o m ą I I I Rzeszy m ó g ł w y g ł o s i ć p r z e m ó w i e n i e t a k wojownicze, że cof­
n i e u s t ę p l i w o ś ć C z e c h o s ł o w a c j i . Praskie M S Z d o w i e d z i a ł o się o t y c h n i ę c i e się b y ł o b y j u ż n i e m o ż l i w e . R u n c i m a n o d n i ó s ł z t e j r o z m o w y
zawoalowanych p o g r ó ż k a c h . a z H e n l e i n e m w r a ż e n i e nader niekorzystne, czego nie t a i ł przed
B e n e ś e m , g d y go z n ó w , zaraz n a s t ę p n e g o dnia, o d w i e d z i ł . U p r e ­
B e n e ś b y ł n i e z n u ż o n y : p r z y j ą ł K u n d t a i Sebekowskiego p o n o w ­
zydenta b y l i t e g o ż dnia (29 sierpnia) przed p o ł u d n i e m K u n d t i Se-
nie 24 i 25 sierpnia, b y i m o ś w i a d c z y ć , że wobec p r o g r a m u z K a r ­
bekowsky. B e n e ś u c h y l a ł s i ę od oficjalnego akceptowania p u n k ­
ł o w y c h W a r ó w nie m ó w i „ a n i tak, a n i nie", ż e jest z w i ą z a n y p r z y ­
t a c j i z K a r ł o w y c h W a r ó w , ale t w i e r d z i ł ż e u s t ę p s t w a r z ą d u
sięgą na k o n s t y t u c j ę , ale c h c i a ł d y s k u t o w a ć o w s z y s t k i m — nawet
c z e c h o s ł o w a c k i e g o m o ż n a w najszerszej mierze u w a ż a ć za r e a b -
o w y c o f a n i u p o l i c j i p a ń s t w o w e j . Z a p o w i e d z i a ł , że albo o s i ą g n i e
zację o w y c h p u n k t ó w . Przedstawiciele SdP z n ó w zastrzegli się,
k o m p r o m i s z SdP, albo u s t ą p i ze stanowiska! Obaj N i e m c y zajęli
że m u s z ą c a ł ą t ę s p r a w ę p r z e d s t a w i ć s w o j e m u k i e r o w n i c t w u
stanowisko p e ł n e r e z e r w y , z a s t r z e g a j ą c sobie czas do n a m y s ł u
B e n e ś w y c z u ł n e g a t y w n e stanowisko swoich r o z m ó w c ó w , co t e ż
Anglicy niewątpliwie wystarczająco przejrzeli j u ż grę henlei-
p r z e k a z a ł k o l e j n e m u gościowi, t j . R u n c i m a n o w i , g d y ó w z j a w i ł
n o w c ó w i z o r i e n t o w a l i się w p e ł n i w i s t o t n y c h zamiarach B e r b n a ,
się t e g o ż dnia wieczorem. G o ś ć t e n b y ł w y r a ź n i e p r z e r a ż o n y per­
co do k t ó r y c h o t r z y m a l i z r e s z t ą b e z p o ś r e d n i e i n f o r m a c j e (będzie
spektywą wojny.
o t y m m o w a n i ż e j ) . W w y n i k u tego wszystkiego R u n c i m a n
27 sierpnia z n ó w b y ł u B e n e ś a i n a l e g a ł na zaspokojenie ż ą d a ń 2 5
A M , dok. 145; por. B e n e S M, s. 182.
M
DT, dok. 196 (nie ogłoszony w A D A P raport Henckego z 29 V I I I ) ;
*cha tej interwencji nie znaleziono. Runciman, rozmawiając z BeneSem
2 2
Tak przynajmniej w notatce z ramienia SdP: DT, dok 100- BeneS następnego dnia, oczywiście o tej sprawie nie w s p o m n i a ł (jw., dok. 183—
sam oczywiście o tym nie pisze; por. K r a l , s. 363. —184).
1 7
2 8
ND, dok. 24 (Litwinow o rozmowie z amb. Schulenburgiem), do tego B y ł to tzw. I I I Plan dla rozwiązania kwestii sudeckiej, opracowany
A D A P D / I I , dok. 396 (raport Schulenburga); por. K r a l , s. 369 Przez Beneśa, po odrzuceniu przez SdP poprzednich propozycji (zob. B e n e S
2 4
A D A P , D / I I , D T , dok. 192; por. B e n e ś M, s. 178 i nast. M, . 184—185; por. D T , dok. 197).
s

308 '309
 R a p o r t Runcimana do L o n d y n u , przekazany z k o l e i przez F o ­
r e i g n Office do P a r y ż a , gdzie Bonnet natychmiast w e z w a ł w tej
sprawie Osuskiego, b y ł istotnie pesymistyczny. A l e R u n c i m a n w i n ą
za n i e p o m y ś l n y r o z w ó j s y t u a c j i obciążył... s t r o n ę c z e c h o s ł o w a c k ą .
T w i e r d z i ł m i a n o w i c i e , że propozycje B e n e ś a przekazane 29 sierp­
nia przedstawicielom SdP, b y ł y niejasne i o d b i e g a ł y od poprzed­
n i c h u s t ę p s t w , raczej je r e d u k u j ą c . W e d ł u g Runcimana, B e n e ś
w r ę c z y ł s w y m sudeckim r o z m ó w c o m w d n i u 29 sierpnia p r o j e k t
pisemny, k t ó r y m n i e j d a w a ł , n i ż obietnice udzielone i m p i ę ć d n i
wcześniej
W y d a j e się, że zachodzi t u j a k i e ś nieporozumienie, albo t e ż
istnieje l u k a w d o s t ę p n y c h dokumentach. W e d ł u g Runcimana
w r o z m o w i e B e n e ś a z delegatami SdP w d n i u 24 sierpnia z o s t a ł y
j a k o b y ustalone nowe u s t ę p s t w a , k t ó r e u j ę t o w siedmiu p u n k t a c h .
O t ó ż istotnie, d o k u m e n t z a w i e r a j ą c y siedem p u n k t ó w , a n o s z ą c y
d a t ę 23 sierpnia, znamy. N i e są to j e d n a k ż e propozycje B e n e ś a ,
lecz p u n k t y p o d y k t o w a n e przez SdP A s h t o n - G w a t k i n o w i , k t ó r y
!9
o d d a ł je R u n c i m a n o w i , a t e n B e n e ś o w i 23 s i e r p n i a . N i e ma abso­
l u t n i e podstaw, b y m ó c t w i e r d z i ć , że prezydent owe p u n k t y akcep­
t o w a ł i j a k o p r z y j ę t e p r z e k a z a ł n a s t ę p n e g o dnia s w y m sudeckim
rozmówcom.
B r z m i e n i e t y c h siedmiu p u n k t ó w b y ł o n a s t ę p u j ą c e :
1. P o w s t a n ą trzy autonomiczne okręgi na obszarze sudecko-niemieckim;
2. Niezwłocznie zostanie dokonana wymiana urzędników, tzn. czescy na
obszarze niemieckim zostaną przeniesieni na obszar czeski, a niemieccy
z obszaru czeskiego przejdą na obszar niemiecki;
3. Dla trzech okręgów niemieckich będzie ustalony oddzielny
4. Rząd udzieli tym trzem okręgom pożyczki;
5. W terminie od jednego do trzech miesięcy zostanie zwołana komisja,
która podejmie decyzje o niezbędnych zmianach konstytucji;
6. Nastąpi rozejm w propagandzie i prasie;
7. Jeżeli wszystko odbywać się będzie spokojnie, z okręgów niemieckich
8 0
odwołana zostanie policja p a ń s t w o w a .
A M , dok. 164—166; z Foreign Office niezwłocznie przekazano tę spra­
w ę do Paryża, by skłonić Bonneta do wywarcia nacisku na Pragę.
« Dokument nr 25 w aneksach do cyt. książki B e n e ś a (s. 442); por.
D B F P , 3/II dok. 696.
3 0
Niniejszy przekład z oryginału angielskiego (jw.) gdyż w cyt. dz.
B e n e ś a (s. 175—176) przełożono nieściśle; por. A M , dok. 159.
310
Tymczasem w e d ł u g Runcimana — j a k to w y n i k a ł o z i n f o r m a c j i
przekazanych przez L o n d y n do P a r y ż a — owe siedem p u n k t ó w
p r o p o n o w a ł j a k o b y przedstawicielom SdP sam B e n e ś ! Z k o l e i R u n ­
ciman d o n o s i ł , ż e b y ł „ n i e z m i e r n i e rozczarowany", g d y o k a z a ł o
się, że na s p o t k a n i u prezydenta z h e n l e i n o w c a m i w d n i u 29 owe
propozycje nie z o s t a ł y potwierdzone. P o ś r e d n i k angielski z a r z u c i ł
stronie c z e c h o s ł o w a c k i e j w y c o f a n i e s i ę z poprzednio j u ż p r z y j ę ­
t y c h z o b o w i ą z a ń , w y c i ą g a j ą c teraz bardzo pesymistyczne w n i o s ­
3 1
ki -
C a ł a rzecz w t y m , że nie ma d o w o d ó w , b y owe siedem p u n k t ó w
m o ż n a u w a ż a ć za c o ś przez s t r o n ę c z e c h o s ł o w a c k ą p r z y j ę t e g o . S ą
za to dowody, że b y ł y to p o s t u l a t y SdP, k t ó r e p o ś r e d n i k a n g i e l ­
ski — ś w i a d o m i e l u b n i e ś w i a d o m i e p r z e k r ę c a j ą c i s t o t n y stan r z e ­
czy — u z n a ł za w y c h o d z ą c e od s t r o n y c z e c h o s ł o w a c k i e j . Oburzenie
na B e n e ś a za jego rzekome w y c o f a n i e s i ę b y ł o bezpodstawne,
skoro prezydent t a k i c h z o b o w i ą z a ń a n i sam nie f o r m u ł o w a ł , a n i
też, g d y je od Runcimana j a k o postulat Henleina o t r z y m a ł , n i e
chciał ich przyjąć.
W e d ł u g o k ó l n i k a p r z e s ł a n e g o przez c z e c h o s ł o w a c k i e M S Z p o ­
selstwom w B e r l i n i e , L o n d y n i e i P a r y ż u w d n i u 31 sierpnia, p r e ­
zydent O m a w i a ł z przedstawicielami SdP c a ł y k o m p l e k s z a g a d n i e ń ,
o b i e c u j ą c stopniowe r e g u l o w a n i e p r a k t y c z n y c h k w e s t i i i p r z y g o ­
towanie r e f o r m y p o d z i a ł u administracyjnego, t j . utworzenie o k r ę ­
g ó w (żupa, Gau), m a j ą c y c h z a p e w n i ć N i e m c o m sudeckim l o k a l n y
3 2
samorząd .
R ó ż n i c a m i ę d z y stanowiskiem obu s t r o n l e ż a ł a w i ę c w t y m , ż e
budżet;
SdP ż ą d a ł a n i e z w ł o c z n e g o , daleko i d ą c e g o r o z w i ą z a n i a p r o b l e m u ,
p o l e g a j ą c e g o na c a ł k o w i t y m p r z y j ę c i u w s z y s t k i c h dotychczaso­
w y c h p o s t u l a t ó w Henleina, podczas g d y strona c z e c h o s ł o w a c k a
zamierzała szczegółowo d y s k u t o w a ć o wszystkim i rozłożyć całą
33
s p r a w ę na k i l k a e t a p ó w . K u n k t a t o r s t w o B e n e ś a m u s i a ł o — n i e
3 1
Jak w przyp. 28. Historycy brytyjscy, piszący o tej sprawie (np. G i l -
b e r t - G o 11 i T a y l o r ) , nie zwrócili uwagi na tę nierzetelność R u n c i ­
mana, który zresztą był coraz bardziej zniechęcony do swej misji i coraz
mniej sumiennie spełniał swe obowiązki. Por. B r u e g e l , s. 238 i nast.
8 2
A M , dok. 153. Czesi proponowali utworzenie trzech samorządowych
o b w o d ó w niemieckich, ale SdP domagała się, by wszystkie zamieszkałe
Z
sf N i e m c ó w obszary były połączone w jedną autonomiczną całość.
Wynika to w y r a ź n i e ze sposobu relacjonowania w cyt. wspomnienio­
wej książce B e n e ś a . Por. też. D u r o s e l l e , s. 340.
311
t y l k o na b e z p o ś r e d n i c h p a r t n e r a c h r o z m ó w , t j . SdP, lecz i na
p o s t r o n n y c h obserwatorach — w y w i e r a ć w r a ż e n i e , że strona cze­
c h o s ł o w a c k a nie w y k a z u j e dostatecznie dobrej w o l i , a r ó w n o c z e ś ­
nie pragnie u n i k n ą ć u s t ę p s t w zasadniczych.
Na podstawie d o n i e s i e ń Runcimana z a r ó w n o H a l i f a x , j a k i B o n ­
net zaczęli p o n o w n i e w y w i e r a ć w z m o ż o n y nacisk na p o s ł ó w czecho­
s ł o w a c k i c h w L o n d y n i e i P a r y ż u , b y ci n a k ł o n i l i s w ó j r z ą d do
p r z y j ę c i a w s z e l k i c h ż ą d a ń SdP, ż e b y t y l k o nie d a ć H i t l e r o w i p r e ­
t e k s t u do o ś w i a d c z e n i a , że C z e c h o s ł o w a c j a widocznie porozumienia
w o g ó l e nie chce, z czego Rzesza w y c i ą g n ą ć m u s i k o n s e k w e n c j ę **.
B y ł y to ze s t r o n y r z ą d ó w b r y t y j s k i e g o i francuskiego w n i o s k i
n i e s ł u s z n e , bo oparte na n i e s ł u s z n y c h p r z e s ł a n k a c h . W danej sy­
t u a c j i b y ł a to jednak logiczna konsekwencja c a ł e g o z a ł o ż e n i a m i s j i
Runcimana, o k t ó r y m ó w c z e s n y ambasador p o l s k i w L o n d y n i e , na
w i a d o m o ś ć o w y j e ź d z i e m i s j i , s t w i e r d z i ł : „ L o r d R u n c i m a n zostaje
w y s ł a n y z m i s j ą do P r a g i nie dla u s z t y w n i e n i a C z e c h ó w , lecz
p r z e c i w n i e — dla urobienia i c h do k a p i t u l a c j i " . 35
Tymczasem sami przedstawiciele SdP w r o z m o w i e z c h a r g ś
d'affaires Rzeszy w Pradze s t w i e r d z i ć musieli, ż e strona czecho­
s ł o w a c k a p o s u n ę ł a się dalej w u s t ę p s t w a c h . W p r a w d z i e najbar­
dziej n i e u s t ę p l i w y i z a w z i ę t y w r ó g C z e c h ó w , K . H . F r a n k , u z n a j ą c
u s t ę p s t w a B e n e ś a za i d ą c e stosunkowo daleko, o k r e ś l i ł je j a k o
nadal n i e z a d o w a l a j ą c e , ale g ł ó w n y negocjator K u n d t s t w i e r d z i ł , ż e
propozycje B e n e ś a m o ż n a b y u w a ż a ć za faktyczne s p e ł n i e n i e o ś m i u
p u n k t ó w z K a r ł o w y c h W a r ó w („Kundt ging i n Bewertung V o r -
schlage w e i t e r , i n d e m er M e i n u n g ausserte, dass i h r e V e r w i r k l i c h -
u n g tatsachlich E r f u l l u n g 8 K a r l s b a d e r F o r d e r u n g e n bedeuten
8 4
Depesze Masaryka i Osuskiego, A M , dok. 154 i nast.; odpowiedź Krof­
ty, tamże, dok. 159. — Zob. nadto dok. 151, zawierający w y c i ą g z innej
depeszy Masaryka z 31 V I I I w wojennym wydawnictwie hitlerowskim:
E P P A ; dokumentu tego nie znajdujemy ani w A M , ani w MD. Ow zbiór
przełożonych d o k u m e n t ó w czechosłowackich, zabranych do Berlina po mar­
cu 1939, jest bardzo ciekawy i na ogół zawiera poprawne tłumaczenie,
ale oczywiście liczne opuszczenia. Hitlerowcy publikowali tylko to, co było
dla nich wygodne.
3 5
E . R a c z y ń s k i , W sojuszniczym Londynie (Londyn 1960), s. 21; po­
dobna ocena u historyków angielskich, jak np. A.J.P. T a y l o r , The Ori-
gins of the Second World War. London 1964 (dalej cyt.: T a y l o r ) s. 211:
„Runciman had been sent out to extract concessions from Beneś, or alter-
natively to expose Czech obstinacy".
212
fconnte") .36
O c z y w i ś c i e jednak, p r z y z a ł o ż e n i u ze s t r o n y Henleina,
na rozkaz B e r l i n a , ż e ż a d n y c h u s t ę p s t w c z e c h o s ł o w a c k i c h nie m o ż ­
na u z n a ć za z a d o w a l a j ą c e — stanowisko K u n d t a b y ł o bez znacze­
nia, a p r z e w a ż a ł b e z w z g l ę d n y n e g a t y w n y g ł o s F r a n k a , za k t ó r y m
stab i H e n l e i n , i H i t l e r .
Tymczasem w L o n d y n i e , d o k ą d wezwano z B e r l i n a ambasadora
Hendersona, m i m o w y ż e j przytoczonych m o n i t ó w , o p a r t y c h na
zdaniu Runcimana, r ó w n i e ż uznano u s t ę p s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e za
w y s t a r c z a j ą c e i postanowiono t e n p o g l ą d b r y t y j s k i p o d a ć do w i a ­
d o m o ś c i B e r l i n o w i . D o n i ó s ł o t y m do A u s w a r t i g e s A m t charge
d'affaires n i e m i e c k i w L o n d y n i e , Theodor K o r d t , sam z w o l e n n i k
3 7
uniknięcia w o j n y .
B y l i b o w i e m i tacy — z r e s z t ą nader n i e l i c z n i — o s t r o ż n i e j s i
w poczynaniach N i e m c y , z w ł a s z c z a w d y p l o m a c j i , o ile to nie b y l i
h i t l e r o w c y z p r z e k o n a ń , lecz co n a j w y ż e j w c i ą g n i ę c i do N S D A P
pod t a k i m czy i n n y m naciskiem. N a ogół b y l i t o t a k ż e n a c j o n a l i ś c i
niemieccy, z w o l e n n i c y p o w i ę k s z e n i a Rzeszy, jednak l i c z ą c y się
bardziej z p o t r z e b ą zachowania p e w n y c h p o z o r ó w , k t ó r z y spodzie­
w a l i się o s i ą g n ą ć cele wszechniemieckie d r o g ą z r ę c z n y c h negocjacji
i k o m b i n a c j i czy j a k i c h ś t r a n s a k c j i c u d z y m kosztem, a nie przez
u ż y c i e siły. Z w ł a s z c z a że o b a w i a l i się k l ę s k i , g d y ż p r z y n a j m n i e j
część w y ż s z y c h sfer w o j s k o w y c h u w a ż a ł a , ż e N i e m c y nie są jesz­
cze dostatecznie do w o j n y przygotowane, t y m bardziej ż e —
w b r e w p a n u j ą c e m u na Zachodzie k a p i t u l a n c t w u — u w a ż a l i o n i
za rzecz p e w n ą , i ż F r a n c j a i W i e l k a B r y t a n i a p r z y s t ą p i ą do w o j n y
po stronie C z e c h o s ł o w a c j i , a w t e d y t a k ż e dojdzie do w y s t ą p i e n i a
Z w i ą z k u Radzieckiego. T a k i e j k o a l i c j i sztabowcy niemieccy oba-
w i a b s i ę ś m i e r t e l n i e ; nie l e k c e w a ż y l i o n i z r e s z t ą t a k ż e doskonale
uzbrojonej a r m i i c z e c h o s ł o w a c k i e j i f o r t y f i k a c j i pogranicznych,
3 S
b r o n i ą c y c h Czech i M o r a w .
Odbiciem t y c h obaw b y ł bardzo c i e k a w y m e m o r i a ł z ostatnich
d n i sierpnia, o p r a c o w a n y przez sekretarza stanu A u s w a r t i g e s A m t ,
M
A D A P , D / I I , dok. 407 (DT, dok. 197): Hencke do Auswartiges Amt.
30 V I I I .
1 7
Tamże, dok. 408 (DT, dok. 198); Theodor Kordt i jego brat Erich,
Pracujący w gabinecie Ribbentropa, należeli do tajnej opozycji.
1 3
O zagadnieniach wojskowych związanych z kryzysem 1938 r. zob.
Wyczerpującą pracę: M. Z g ó r n i a k , Wojskowe aspekty kryzysu czecho­
słowackiego 1938 r. (Kraków 1966).
212
barona Weizsackera, n i e w ą t p l i w i e do u ż y t k u jego szefa, R i b b e n ­
39
tropa, i dla przekazania t a k ż e do H i t l e r a i G ó r i n g a . W d o k u m e n ­
cie t y m stwierdzono, ż e N i e m c y są nastawione na w o j n ę z Czecho­
s ł o w a c j ą i że p r z y g o t o w a n i a do w y s t ą p i e n i a zbrojnego są w p e ł ­
n y m t o k u , w c z y m n a t u r a l n i e zagranica dobrze s i ę orientuje,
Rzesza nie b ę d z i e w i ę c m o g ł a liczyć na k o r z y ś ć w y n i k a j ą c ą z za­
skoczenia. Weizsacker p r z e w i d y w a ł , ż e na pewno Francja, W i e l k a
B r y t a n i a i ZSRR s t a n ą do stronie C z e c h o s ł o w a c j i i ż e w w o j n i e
przeciw takiej koalicji Niemcy poniosą druzgocącą klęskę. Odra­
d z a ł w i ę c prowadzenie p o l i t y k i z m i e r z a j ą c e j do w o j n y , s u g e r u j ą c
za to zmuszanie C z e c h o s ł o w a c j i do t a k i c h u s t ę p s t w , k t ó r e dopro­
w a d z i ł y b y do uzyskania przez R z e s z ę o b s z a r ó w sudeckoniemiec-
k i c h bez u ż y c i a siły. O c z y w i ś c i e m i a ł y t u nadal w c h o d z i ć w g r ę
naciski poprzez mocarstwa zachodnie. Znamienne, że Weizsacker
u w a ż a ł , iż Polska t y l k o ś l e d z i s y t u a c j ę ( „ b e g t a u f der L a u e r " ) i że
stanie w y ł ą c z n i e po t e j stronie, k t ó r a m i e ć b ę d z i e s z a n s ę sukcesu.
W obrazie przez niego n a m a l o w a n y m w n i o s e k n a s u w a ł się jeden:
ż e Polska t a k ż e w y s t ą p i ł a b y przeciw N i e m c o m . D o d a ć trzeba, że
Weizsacker b y n a j m n i e j nie d a r z y ł P o l s k i s y m p a t i ą (czego z r e s z t ą
40
d o w i ó d ł w i e l o k r o t n i e w r o k u 1939 i p ó ź n i e j ) .
O w e pesymistyczne w n i o s k i o d n o ś n i e do s y t u a c j i w o j s k o w e j
Niemiec p o c h o d z i ł y z i n f o r m a c j i u d z i e l o n y c h Weizsackerowi przez
jego p r z y j a c i ó ł z k ó ł generalicji, p r a g n ą c y c h za w s z e l k ą c e n ę u n i k ­
n ą ć w o j n y . C e n ą t a k ą m o g ł o b y n a w e t b y ć — o i l e b y ł o b y to m o ż ­
l i w e — u s u n i ę c i e H i t l e r a , j a k t o w k o ł a c h opozycji j u ż w t e d y
planowano. Na czele o p o z y c j i generalskiej s t a ł dotychczasowy szef
sztabu generalnego, gen. L u d w i g Beck, k t ó r y p a r o k r o t n i e u s i ł o w a ł
d o t r z e ć do H i t l e r a i w y p e r s w a d o w a ć m u d ą ż e n i e do w o j n y , a gdy
zabiegi te nie d a w a ł y w y n i k u , w p o r o z u m i e n i u z n i e k t ó r y m i ge­
n e r a ł a m i p o w z i ą ł p l a n p r z e w r o t u wojskowego. N i e p r z e k o n a ł j e d ­
n a k naczelnego d o w ó d c y sił l ą d o w y c h v o n Brauchitscha. W i d z ą c
daremność swych usiłowań, postanowił dokonać — bezpłodnej
3 9
A D A P , jw., dok. 409. Memoriał ten n i e w ą t p l i w i e został ułożony w po­
rozumieniu z grupą w o k ó ł gen. Becka, ale odbija zarazem aneksjonistyczne
nastawienie także tej opozycji antyhitlerowskiej.
4 0
Niechętne wobec Polski nastawienie W e i z s a c k e r a nieraz w y s t ę ­
puje w wydanych w r. 1956 jego pamiętnikach (Erinnerungen). Zob. nadto:
H . B a t o w s k i , Walka dyplomacji hitlerowskiej przeciw Polsce (Kraków
1985).
314
z r e s z t ą — demonstracji p o d a j ą c się do d y m i s j i , co u c z y n i ł w p o ł o ­
41
w i e s i e r p n i a . N a s t ę p c a jego, gen. Haider, b y ł p o g l ą d ó w z b l i ż o ­
nych, ale — podobnie j a k B r a u c h i t s c h — nie m ó g ł z d e c y d o w a ć
si ę na d z i a ł a n i e . O s t a t n i m w y s i ł k i e m Becka b y ł o w y s ł a n i e do L o n ­
d y n u jednego z u c z e s t n i k ó w a n t y h i t l e r o w s k i e j k o n s p i r a c j i , E. v o n
Kleista, k t ó r y m i a ł zadanie dotarcia do n a j w y ż s z y c h c z y n n i k ó w
b r y t y j s k i c h i uzyskania od n i c h zapowiedzi, że w razie a t a k u N i e ­
42
miec na C z e c h o s ł o w a c j ę W i e l k a B r y t a n i a w y s t ą p i z b r o j n i e . Z d a ­
n i e m opozycji t a k a w y r a ź n a g r o ź b a w y p o w i e d z i a n a zawczasu m o ­
g ł a b y s k ł o n i ć H i t l e r a do zaniechania dalszych p r z y g o t o w a ń w o j e n ­
nych. Z t y m i c z y n n i k a m i w o j s k o w y m i w s p ó ł d z i a ł a l i t a k ż e n i e k t ó ­
r z y p o l i t y c y i d y p l o m a c i , j a k finansista, prezes b a n k u Rzeszy,
43
Schacht, b y ł y ambasador w R z y m i e v o n H a s s e l l , a t a k ż e w s p o m ­
niany Weizsacker. P o d w p ł y w e m p o g l ą d ó w Becka p o w s t a ł jego
wyżej wspomniany memoriał.
Trzeba t u od r a z u s t w i e r d z i ć , i ż c a ł y t e n zespół o p o z y c y j n y b y ­
najmniej nie o d z n a c z a ł się j a k i m ś u m i ł o w a n i e m p o k o j u i u m i a ­
rem w planach ekspansji z e w n ę t r z n e j . Wszystko to b y l i r ó w n i e ż
nacjonaliści, wojskowi b y l i militarystami, a politycy i dyplomaci
— i m p e r i a l i s t a m i . O d H i t l e r a i jego wojowniczego otoczenia r ó ż ­
n i l i się j e d y n i e m e t o d ą d z i a ł a n i a i w i ę k s z ą t r z e ź w o ś c i ą w ocenie
m o ż l i w o ś c i Niemiec. Wszyscy o n i s ł u ż y l i r e ż i m o w i h i t l e r o w s k i e ­
m u od p o c z ą t k u , p r z y c z y n i l i s i ę do jego wzmocnienia, nie o d r z u -
cab t o t a l i z m u i nie zamierzab b y n a j m n i e j o d b u d o w a ć w Rzeszy
demokratycznego u s t r o j u . Zapewne, g a n i l i s k r a j n o ś c i i bestialstwa
p o p e ł n i a n e przez N S D A P , chcieli z a c h o w y w a ć pozory, z w ł a s z c z a
w stosunkach z z a g r a n i c ą , j a k k o l w i e k nie jednakowo wobec w s z y ­
stkich k r a j ó w , g d y ż n p . wobec P o l s k i z a j m o w a l i bez w y j ą t k u
stanowisko w r o g i e , d o m a g a j ą c się d l a Niemiec na wschodzie g r a -
4 1
Działalność opozycji antyhitlerowskiej, której znaczenie obecna z a -
chodnioniemiecka historiografia systematycznie wyolbrzymia (por. trafne
uwagi S h i r e r a, cyt. dz., s. 505 i nast., oraz 555 i nast.), nie może b y ć
w pracy niniejszej szerzej uwzględniona.
4 2
O tym np. R o n n e f a r t h , I, s. 402 i nast.; także B . J . W e n d t ,
Miinchen 1938 (Frankfurt a. M. 1965, dalej cyt. W e n d t ) , s. 29 i nast.; ze
strony angielskiej: I . C o l v i n , Wansittart, s. 222 i nast.
4 3
Ten typowy junkier pruski do lutego 1938 ambasador w Rzymie, autor
godnych uwagi pamiętników (Vom andern Deutschland), stracony w r. 1944
2
a udział w spisku przeciw Hitlerowi, również domagał się dla Niemiec na
Wschodzie granic z r. 1914 (zob. DN, s. 69).
315

nic z r o k u 1914 **. Zdecydowanie a n t y k o m u n i s t y c z n i , chcieli w t y m
w ł a ś n i e d u c h u w s p ó ł p r a c o w a ć z Zachodem, i dlatego nie chcieli
w sporze o C z e c h o s ł o w a c j ę p s u ć sobje s t o s u n k ó w z L o n d y n e m
i P a r y ż e m . A l e tego samego c h c i a ł t a k ż e H i t l e r . Opozycja a n t y ­
h i t l e r o w s k a w o l a ł a w s z a k ż e swoje cele w Europie wschodniej rea­
l i z o w a ć bez H i t l e r a , k t ó r e g o u w a ż a ł a za niepoczytalnego.
L o n d y ń s k a wizyta Kleista, k t ó r y r o z m a w i a ł tam m. in. z Chur­
chillem i znanym nam już g ł ó w n y m doradcą dyplomatycznym
F o r e i g n Office, V a n s i t t a r t e m , nie d a ł a j a k i c h ś d o n i o ś l e j s z y c h w y ­
45
n i k ó w . C h u r c h i U nie z n a j d o w a ł się w t e d y u w ł a d z y , a g ł o s V a n -
sittarta, o d s u n i ę t e g o w ł a ś c i w i e na h o n o r o w ą e m e r y t u r ę , nie b y ł
b r a n y w p e ł n i pod u w a g ę przez H a l i f a x a , a jeszcze m n i e j przez
p r e m i e r a Chamberlaina. O t r z y m a w s z y r a p o r t V a n s i t t a r t a , p r e m i e r
n a p i s a ł do H a l i f a x a , że o ś w i a d c z e ń w y s ł a n n i k a opozycji niemiec­
k i e j nie n a l e ż y b r a ć z b y t d o s ł o w n i e , tzn. nie m o ż n a o c e n i a ć sy­
t u a c j i w e d ł u g jego pesymistycznych s ł ó w , z a p o w i a d a j ą c y c h n i e ­
u n i k n i o n ą a g r e s j ę ze s t r o n y H i t l e r a . N i e m n i e j C h a m b e r l a i n w y r a ­
ż a ł t a k ż e pewne o b a w y i z a p o w i a d a ł , ż e coś n a l e ż y u c z y n i ć * .
Niestety, nie z a m i e r z a ł u c z y n i ć tego, czego d o m a g a ł s i ę K l e i s t
i co istotnie n a l e ż a ł o z r o b i ć , t j . w y p o w i e d z i e ć otwartego, katego­
rycznego o s t r z e ż e n i a pod adresem B e r l i n a . P o w z i ą ł i n n y zamiar,
k t ó r y sformułowano w „Planie Z", rozwiniętym w ciągu wrze­
ś n i a . O t y m w n a s t ę p n y m rozdziale.
K o ń c z y ł się s i e r p i e ń i w sprawie r o k o w a ń m i ę d z y r z ą d e m cze­
c h o s ł o w a c k i m a SdP nie n a l e ż a ł o j u ż s p o d z i e w a ć się j a k i c h ś prze­
ł o m o w y c h w y d a r z e ń ; t a k ż e misja Runcimana nie m o g ł a j u ż w ł a ­
ś c i w i e niczego w i ę c e j o s i ą g n ą ć . Co p r a w d a , p o ś r e d n i k b r y t y j s k i
p l a n o w a ł , na w y p a d e k , g d y b y ostatnie r o z m o w y m i ę d z y B e n e ś e m
a delegatami SdP nie p r z y n i o s ł y p o z y t y w n e g o r e z u l t a t u , w y s t ą ­
p i ć z n o w y m , w ł a s n y m p r o j e k t e m , nie p ó ź n i e j niż do p o ł o w y w r z e ­
ś n i a . T a k w i m i e n i u Runcimana i n f o r m o w a ł Henleina w M a r i a ń ­
s k i c h Ł a ź n i a c h A s h t o n - G w a t k i n , k t ó r y p r o s i ł t e ż p r z y w ó d c ę SdP,
4 4
Potwierdza to m. in. W e n d t , s. 28. Dopiero po odzyskaniu obszarów
odstąpionych Polsce po I wojnie ś w i a t w e j , byli oni skłonni zgodzić się na
istnienie Polski niepodległej.
4 8
O tym przede wszystkim C o 1 v i n, jw., i W e n d t , jw. Por. też:
R. M a n v e 11, H . F r a e n k e 1, Le complot Canaris (tłum. z ang. Paris
1969, s. 54 i nast.).
4 1
Tak pisał 10 V I I I Chamberlain do Halifaxa: C o l v i n , jw., s. 228.
316
b y ten u d a ł się do H i t l e r a i u z y s k a ł od niego a p r o b a t ę dla d a l ­
szych r o k o w a ń . H e n l e i n zgodził się na to, ale z a s t r z e g ł się, ż e
w y s t ą p i e n i e jego m i e ć b ę d z i e c h a r a k t e r w y ł ą c z n i e i n f o r m u j ą c y
i że nie oznacza ono niczego, co m o g ł o b y w j a k i k o l w i e k s p o s ó b
w i ą z a ć SdP na p r z y s z ł o ś ć . Z a ż ą d a ł t a k ż e , b y R u n c i m a n dopilno­
w a ł , aby r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i nie w y c i ą g a ł tego rodzaju w n i o s k ó w ,
47
k t ó r e m o g ł y b y b u d z i ć w r a ż e n i e , iż d o s z ł o do p o r o z u m i e n i a .
M i a n o w i c i e H e n l e i n b y ł zdecydowany o d r z u c i ć wszelkie, c h o ć b y
najdalej i d ą c e , koncesje r z ą d u praskiego. Obecnie c z e k a ł j u ż t y l k o
na pojawienie się j a k i e g o ś odpowiedniego pretekstu, b y r o z m o w y
c a ł k o w i c i e z e r w a ć . K i e r o w n i c t w o SdP p o i n f o r m o w a ł o p o s ł a Rze­
szy w Pradze o s w o i m n e g a t y w n y m stanowisku i ten o c z y w i ś c i e
doniósł o t y m n i e z w ł o c z n i e do B e r l i n a , co p r a w d a z a p o w i a d a j ą c ,
48
że SdP jeszcze p r z e d ł o ż y r z ą d o w i swoje k o n t r p r o p o z y c j e , ale
w ś w i e t l e tego, że sam K u n d t poprzednio p r z y z n a ł , iż najnowsze
propozycje B e n e ś a w ł a ś c i w i e s p e ł n i a j ą p o s t u l a t y k w i e t n i o w e
(z K a r ł o w y c h W a r ó w ) , c z e g ó ż m o g b jeszcze h e n l e i n o w c y w i ę c e j
5 żądać?
Wszelkie dyskusje z przedstawicielami N i e m c ó w sudeckich r z ą ­
dowe c z y n n i k i c z e c h o s ł o w a c k i e o g r a n i c z a ł y n a d a l do r o z m ó w
z SdP, j a k k o l w i e k r e s z t k i d a w n y c h a k t y w i s t y c z n y c h p a r t i i n i e ­
mieckich, a n t y h i t l e r o w s k i c h i p r z e c i w n y c h w ł ą c z e n i u S u d e t ó w do
Rzeszy, i s t n i a ł y nadal. N a w e t R u n c i m a n u z n a ł za m o ż l i w e k o n f e ­
43
r o w a ć z p r z y w ó d c ą n i e m i e c k i c h s o c j a l d e m o k r a t ó w Jakschem . ale
B e n e ś i H o d ż a nie u w a ż a l i za w ł a ś c i w e d r a ż n i ć teraz Henleina
przez r o z m o w y z jego r y w a l a m i . O w y r a ź n i e a n t y h i t l e r o w s k i c h
komunistach n i e m i e c k i c h i potrzebie n a w i ą z a n i a z n i m i k o n t a k t u
praskie k o ł a r z ą d o w e jeszcze m n i e j m y ś l a ł y . B y ł to jeden z w i e l u
50
popełnionych wówczas błędów taktycznych .
4 7
DT, dok. 200: nie publikowane deklaracje Henleina i Ashton-Gwat-
kina.
4 8
A D A P , D / I I , dok. 417 (DT, dok. 201): Eirenlohr do Auswartiges Amt
1 IX.
4 9
J a k s c h , s. 311—312 (pobieżnie). O stosunku k o m u n i s t ó w czeskich
i niemieckich do misji Runcimana: G. F u c h s , Gegen Hitler und Henlein
(Berlin 1961), s. 250—251.
8 0
B e n e S w swej cyt. książce nie m ó w i o patriotycznej postawie K P C z .
Zob. o tym pracę zbiorową: Na obranu republiky proti fasismu a vdlce,
Passim; V I I I tom Dziel K . G o 11 w a 1 d a; także G. F u c h s , cyt. dz., s. 246
i nast.
317
 C i e k a w y m a dość o d l e g ł y m echem o d e z w a ł y się w t e d y r ó w n i e ż
wojownicze zamiary Hitlera w ó w c z e s n y m W o l n y m Mieście G d a ń ­
sku, gdzie W y s o k i K o m i s a r z L i g i N a r o d ó w , Szwajcar prof. B u r c k -
h a r d t , m ó g ł od tamtejszego p r z y w ó d c y l o k a l n y c h h i t l e r o w c ó w ,
gauleitera Forstera, po jego powrocie z w i z y t y u H i t l e r a w B e r c h ­
tesgaden u s ł y s z e ć o b e z w a r u n k o w e j decyzji dokonania d r u z g o c ą ­
cego uderzenia na C z e c h o s ł o w a c j ę w n a j b l i ż s z y m czasie. Raporto­
w a ł o t y m do B e r b n a k i e r o w n i k r e f e r a t u zagranicznego Senatu
Wolnego Miasta, B ó t t c h e r , a sam B u r c k h a r d t d o n o s i ł do Gene­
5 1
w y . S ą d z i ć trzeba jednak, ż e r z ą d y F r a n c j i i W i e l k i e j B r y t a n i i
b y ł y w y s t a r c z a j ą c o dobrze poinformowane o s y t u a c j i i p o t w i e r d z e ­
nia i s t n i e j ą c e g o z a g r o ż e n i a v i a Genewa nie p o t r z e b o w a ł y . W i e m y
w s z a k ż e , że nie z a m i e r z a ł y one w y c i ą g n ą ć jedynego w ł a ś c i w e g o
w n i o s k u , k t ó r y m b y ł o b y stanowcze o s t r z e ż e n i e H i t l e r a , poparte
demonstracyjnymi przygotowaniami wojskowymi.
A n g l i c y , t r z e ź w o o c e n i a j ą c y swoje m o ż b w o ś c i w t e j dziedzinie,
m i e b w gruncie rzeczy p e w n e u s p r a w i e d l i w i e n i e dla swej n a d ­
m i e r n i e k o n c y l i a c y j n e j p o l i t y k i . Inaczej b y ł o w e F r a n c j i , m a j ą ­
cej siły l ą d o w e znacznie p o w a ż n i e j s z e n i ż W i e l k a B r y t a n i a , n i e ­
w ą t p l i w i e p o w o d u j ą c e t e ż wspomniane w y ż e j o b a w y u części szta­
b o w c ó w n i e m i e c k i c h . A l e zapatrzony w to, co u c z y n i L o n d y n , r z ą d
p a r y s k i nie z a m i e r z a ł samodzielnie d z i a ł a ć w o g ó l e .
Ze strony angielskiej p a d ł o w p r a w d z i e 27 sierpnia o g ó l n i k o w e
o s t r z e ż e n i e pod adresem p o t e n c j a l n y c h a g r e s o r ó w . M i a n o w i c i e b r y ­
t y j s k i m i n i s t e r f i n a n s ó w i b l i s k i w s p ó ł p r a c o w n i k Chamberlaina,
Sir J o h n Simon, w y g ł o s i ł tego dnia w L a n a r k p r z e m ó w i e n i e ,
w k t ó r y m z a z n a c z y ł , że w o j n a — j e ż e b w y b u c h n i e — na p e w n o
nie obejmie t y l k o p a ń s t w , m a j ą c y c h formalne z o b o w i ą z a n i a , lecz
t a k ż e r ó ż n e dalsze k r a j e . B y ł a to aluzja oczywista do sojuszu
f r a n c u s k o - c z e c h o s ł o w a c k i e g o i m o ż l i w e j pomocy b r y t y j s k i e j dla
F r a n c j i . A l e zarazem p o l i t y k b r y t y j s k i p o d k r e ś l i ł w a g ę pokojo­
wego r o z w i ą z a n i a s p r a w y sudeckiej i przekonanie A n g l i k ó w , ż e
52
misja Runcimana cel s w ó j o s i ą g n i e . K t o chciał, m ó g ł t a k ż e bez
t r u d u owo p r z e m ó w i e n i e z r o z u m i e ć w ten s p o s ó b , iż g ł ó w n y na­
cisk p o ł o ż o n o w n i m na d ą ż e n i e do k o m p r o m i s u , a nie na e w e n ­
t u a l n o ś ć zbrojnego w y s t ą p i e n i a W i e l k i e j B r y t a n i i .
" Zob.: C . J . B u r c k h a r d t , cyt. dz., s. 176 i nast.
" K r o f t a , s. 308—309; por. A M , s. 146.
318
F r a n c u z i j e d n a k jako sąsiedzi Rzeszy m u s i e l i c z u ć się zaniepo­
kojeni coraz w y r a ź n i e j s z y m i przygotowaniami wojskowymi
w Niemczech, w y r a ź n ą m o b i l i z a c j ą a r m i i i wznoszeniem f o r t y f i ­
kacji na g r a n i c y niemiecko-francuskiej. A l a r m o w a ł w tej sprawie
ambasador Francois-Poncet, d o b r y znawca s y t u a c j i d z i ę k i w i e l o ­
53
letniemu pobytowi w Berlinie i posiadający rozległe k o n t a k t y ,
lylusiał się t y m i o s t r z e ż e n i a m i p r z e j ą ć n a w e t z d e k l a r o w a n y pacy­
fista Bonnet, g d y ż z w r ó c i ł się do premiera, k t ó r y b y ł r ó w n i e ż m i ­
nistrem o b r o n y narodowej. Daladier w y g ł o s i ł m o w ę do narodu,
a p e l u j ą c o w z m o ż e n i e w y s i ł k u t a k ż e w dziedzinie p r o d u k c j i zbro­
jeniowej, d o t ą d mocno n i e w y s t a r c z a j ą c e j . N i e o d n i o s ł o to j e d n a k
p o w a ż n i e j s z e g o s k u t k u . Bonnet z w r ó c i ł s i ę r ó w n i e ż do g ł ó w n o ­
d o w o d z ą c e g o sił zbrojnych, gen. Gamelina, k t ó r y — j a k to w s z y ­
scy i w t e d y , i p o t e m s t w i e r d z a l i — nie o d z n a c z a ł s i ę e n e r g i ą
i s z y b k o ś c i ą d z i a ł a n i a . Natomiast nie b r a k m u b y ł o p e w n o ś c i sie­
bie. W odpowiedzi na zapytanie skierowane d o ń przez Bonneta,
o d p o w i e d z i a ł , że „ c a ł y system francuski jest g o t o w y " i ż e „ w y ­
M
starczy p r z y c i s n ą ć guzik, b y go p u ś c i ć w r u c h " .
G a m e l i n o d b y ł w t y c h k o ń c o w y c h d n i a c h sierpnia r o z m o w ę
z p r z y b y ł y m w ł a ś n i e z P r a g i szefem francuskiej m i s j i w o j s k o w e j
w C z e c h o s ł o w a c j i , gen. Faucherem. G a m e l i n t w i e r d z i w s w y c h
wspomnieniach, ż e z a i n t e r e s o w a ł s i ę s p r a w ą pomocy radzieckiej
dla C z e c h o s ł o w a c j i i ż e c h c i a ł p o p r z e ć u c z y n n i k ó w radzieckich
w e n t u a l n e w y s t ą p i e n i e sztabu c z e c h o s ł o w a c k e i g o w tej sprawie,
en. Faucher m i a ł j a k o b y o d p o w i e d z i e ć , że c z e c h o s ł o w a c k i szef
tabu g ł ó w n e g o , gen. K r e j ć i , w y k a z u j e w tej sprawie wahanie,
o b a w i a j ą c się, b y nie s p r o w o k o w a ć t a k i m i r o z m o w a m i Niemiec.
W tej k w e s t i i m a m y j e d n a k c a ł k i e m i n n ą i n f o r m a c j ę ze strony
c z e c h o s ł o w a c k e j : b a w i ą c y w t e d y na u r l o p i e w Pradze p o s e ł cze­
c h o s ł o w a c k i w M o s k w i e , F i e r l i n g e r , pisze, że K r e j ć i m u opowia­
dał, jak bardzo n i e c h ę t n i e sztab francuski p r z y j m u j e p r o j e k t roz­
55
m ó w z w o j s k o w y m i r a d z i e c k i m i . Z n a j ą c z i n n y c h jeszcze ź r ó d e ł
B o n n e t D, s. 75—76 (raport z Berlina z 18 V I I I ) . Ale Francois-
oncet nie był przyjaźnie nastrojony wobec Czechów — por. B e n e ś M.,
S i
190; też C e l o v s k y , s. 259 i 284 (projekt zneutralizowania Czechosło­
wacji).
5 4
. M . G a m e l i n , Servir, I I (Paris 1946, dalej cyt.: G a m e l i n ) , s. 341;
nieco dalej przeciwne twierdzenia!
5 5
Tamże, oraz F i e r l i n g e r , I, s. 121.
319
 p a n u j ą c e w t e d y w n a j w y ż s z y c h w o j s k o w y c h k o ł a c h francuskich
nastroje w stosunku do ZSRR, m o ż n a raczej u w i e r z y ć opowiada­
niu Fierlingera.
Pewne n i e w i e l k i e k r o k i , m a j ą c e na celu zabezpieczenie się przed
niespodziankami ze s t r o n y Niemiec, G a m e b n w t e d y p o c z y n i ł , ale
— j a k sam pisze — m u s i a ł z r e z y g n o w a ć z p r o j e k t o w a n y c h m a n e ­
w r ó w sił pancernych i z m o t o r y z o w a n y c h , b y nie o s ł a b i a ć i n n y c h
jednostek, z k t ó r y c h część s k ł a d u m u s i a ł a b y zostać dla t a m t y c h
56
sił przekazana . Sztab f r a n c u s k i nie r o z u m i a ł p o w a g i c h w i l i —
ani w t e d y , a n i w r o k p ó ź n i e j , lecz k i e r o w a ł s i ę m a ł o s t k o w y m i
w z g l ę d a m i . Z a r z ą d z e n i a mobibzacyjne podejmowano zawsze w m i ­
n i m a l n y m zakresie i zawsze z p o w a ż n ą z w ł o k ą .
K o ł a p r a w i c o w e w e F r a n c j i nadal w y s t ę p o w a ł y przeciw e w e n ­
t u a l n e m u udzieleniu czynnej pomocy z a g r o ż o n e m u sojusznikowi
c z e c h o s ł o w a c k i e m u . P r e m i e r Daladier, k t ó r y w trzeciej dekadzie
sierpnia m u s i a ł d o k o n a ć z m i a n w gabinecie, p o w o ł a ł w s k ł a d r z ą ­
d u m . i n . j a k o m i n i s t r a r o b ó t p u b l i c z n y c h A n a t o l a de Monzie,
o k t ó r y m ambasador p o l s k i Ł u k a s i e w i c z p i s a ł , że jest t o „ w r ó g
Benesza i C z e c h o s ł o w a c j i " , wobec czego n a l e ż y o c z e k i w a ć „ d a l ­
szego o s ł a b i e n i a p o l i t y k i wobec p o c z y n a ń n i e m i e c k i c h i p r e s j i
Londynu" . S7
C z e c h o s ł o w a c j a b y ł a zatem p o w a ż n i e z a g r o ż o n a przez swego po­
tężnego sąsiada, Rzeszę hitlerowską, k t ó r e działania wspomagał
w r ó g w e w n ę t r z n y , sfaszyzowana p a r t i a henleinowska. D o ł ą c z a ł y
się t u t a k ż e d z i a ł a n i a d w u i n n y c h j e j s ą s i a d ó w , W ę g i e r i P o l s k i ,
również wspomagających węgierską i polską mniejszość narodową.
A l e ponadto teraz, w m i e s i ą c a c h l e t n i c h , w z m a g a ł o s i ę dalsze za­
g r o ż e n i e ściśle w e w n ę t r z n e , co p r a w d a p o z o s t a j ą c e r ó w n i e ż
w z w i ą z k u z p e w n y m i c z y n n i k a m i z e w n ę t r z n y m i , j e d n a k ż e w sa­
m e j swojej istocie nawet g d y b y n i e b y ł o o w y c h k o n t a k t ó w z c z y n ­
n i k a m i z z e w n ą t r z , j a k najbardziej niebezpieczne d l a istnienia
p a ń s t w a . Z a o g n i a ł się m i a n o w i c i e p r o b l e m s ł o w a c k i , d o t ą d nadal
" G a m e 1 i n, s. 342. Rząd i dowództwo francuskie były pod przygnę­
biającym w p ł y w e m wrażeń, które świeżo przywiózł z Niemiec szef lot­
nictwa francuskiego gen. J . Vuillemin o przewadze lotniczej Rzeszy — zob.
N o g u e r e s , s. 91; por. M. Z g ó r n i a k , cyt. dz., s. 115.
" Ł u k a s i e w i c z , s. 47. Zob. D u r o s e l l e , s. 341. Z . S. B i e ł o u -
s o w a , Francuzskaja dtpłomattja nakanunie Miunchena (Moskwa 1964)
daje o tym niewiele.
320
nie u r e g u l o w a n y przez k r ó t k o w z r o c z n e c z y n n i k i praskie: n i e d o ­
ceniany przez Czecha B e n e ś a , ale t a k ż e niedostatecznie p o w a ż n i e
M
t r a k t o w a n y przez p r e m i e r a H o d ź ę , S ł o w a k a r o d e m .
Od p o c z ą t k u r o k u 1938 n a r a s t a ł d y n a m i c z n y r u c h a u t o n o m i s t ó w
s ł o w a c k i c h , s k u p i o n y c h w k i e r o w a n e j przez r u ż o m b e r s k i e g o p r o ­
boszcza H l i n k ę S ł o w a c k i e j P a r t u L u d o w e j , t z w . l u d a k ó w . Bez
w z g l ę d u na pewne w ę g i e r s k i e i polskie inspiracje, n i e w ą t p b w i e
w r u c h u t y m w y s t ę p u j ą c e , m i a ł on charakter r o d z i m y i rdzennie
s ł o w a c k i . Siłą s w o j ą s t a n o w i ł dodatkowe n i e b e z p i e c z e ń s t w o dla
p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o w jego walce p r z e c i w z a g r o ż e n i u ze
strony Rzeszy i SdP. T y m bardziej ż e ludacy p o r o z u m i e l i s i ę
z h e n l e i n o w c a m i oraz z m n i e j s z o ś c i ą w ę g i e r s k ą i p o l s k ą i w s p ó l ­
nie w y s t ę p o w a b p r z e c i w Pradze. D l a c z y n n i k ó w p r a s k i c h b y ł o b y
s p r a w ą n a j w i ę k s z e j w a g i , b y w ł a ś n i e t ę k w e s t i ę za k a ż d ą c e n ę
u r e g u l o w a ć j a k najszybciej i o s ł a b i ć w t e n s p o s ó b w s p ó l n y f r o n t
m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h . Tego j e d n a k ż e i B e n e ś , i H o d ź a nie p o -
t r a f i b z r o z u m i e ć . N i e k t ó r z y s ł o w a c c y p o b t y c y o o r i e n t a c j i cen-
trabstycznej ( c z e c h o s ł o w a c k i e j ) , j a k n p . m i n i s t e r s p r a w i e d b w o ś c i
Derer (socjaldemokrata), w y s t ę p o w a l i p r z e c i w jakimkolwiek
u s t ę p s t w o m na rzecz l u d a k ó w i odpowiednio w p ł y w a l i na w a h a j ą ­
cego s i ę czasem i r o z w a ż a j ą c e g o m o ż b w o ś ć p e w n y c h u s t ę p s t w
Hodźę.
W m a j u doszło, t y m razem p r z y w s p ó ł p r a c y z d y p l o m a c j ą p o l ­
ską, do s k r a j n y c h manifestacji a u t o n o m i s t y c z n y c h i antycze-
s k i c h " . B y ł y one p r z y c z y n ą p e w n y c h r e f l e k s j i w Pradze i s k ł o ­
n i ł y p r z y n a j m n i e j H o d ź ę do p r ó b znalezienia j a k i e g o ś k o m p r o m i ­
su z l u d a k a m i . Na p o c z ą t k u lipca o d b y ł o n r o z m o w ę z d e l e g a c j ą
l u d a c k ą , k i e r o w a n ą przez z a s t ę p u j ą c e g o p r z y w ó d c ę t e j p a r t i i H l i n ­
k ę innego proboszcza, Jozefa Tisę. H o d ź a p r a g n ą ł s k ł o n i ć l u d a k ó w
do w s t ą p i e n i a do k o a l i c j i r z ą d o w e j , b y r o z e r w a ć f r o n t w s p ó ł p r a c y
m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h i p o z b a w i ć SdP n a j w a ż n i e j s z e g o p a r t n e ­
ra. Z a p o w i e d z i a ł w y d a n i e p e w n y c h z a r z ą d z e ń w d u c h u ż y c z e ń l u -
M
Zob. L . L i p t a k , Sloyensko v 20.storo6i (Bratislava 1968, rozdz. I I I ) ;
nadto: I . D e r e r , Slovensky vyvoj a lud'dckd zrada (Praha 1946), s. 173
i nast.; L . L i p s c h e r, L'uddcka autonomia, iluzie a skutoónost' (Bratislava
1957), s. 98 i nast; I . S t a n e k , Zrada a pdd (Praha 1958), s. 101 i nast.;
J
. K . H o e n s c h , Die Slowakei und Hitlers Ostpolitik (Kóln-Graz 1965),
s. 57 i nast.
*' O tym obszernie w y ż e j , s. 264 i nast., tam też literatura. Zob. E . O r 1 o f,
cyt. dz., s. 67 i nast.
21 R o k 1938.. 321
d a c k i c h oraz p r z y g o t o w a n i e z m i a n u s t r o j o w y c h , p r z y k t ó r y c h i s t ­
n i e j ą c y j u ż s a m o r z ą d k r a j o w y S ł o w a c j i b y ł b y p o w a ż n i e rozsze­
rzony. To j e d n a k a u t o n o m i s t o m nie w y s t a r c z a ł o : ż ą d a l i o n i nadal
u t w o r z e n i a p e ł n o p r a w n e g o sejmu s ł o w a c k i e g o , j a k to p r z e w i d y ­
w a ł a u m o w a pittsburska z 1918 r o k u , ale w a ż n o ś c i tego d o k u m e n ­
t u nie c h c i a ł u z n a ć nie t y l k o B e n e ś , lecz nawet H o d ż a . P r z y t y m
p r o j e k t z m i a n u s t r o j o w y c h opracowanych przez p r e m i e r a z o s t a ł
odrzucony przez jego m i n i s t e r i a l n y c h k o l e g ó w . 6 0
G d y z j a w i ł a s i ę w Pradze m i s j a Runcimana, ludacy p o s t a n o w i l i
d o m a g a ć s i ę od niego, b y z a j ą ł s i ę r ó w n i e ż k w e s t i ą s ł o w a c k ą
i w y m ó g ł na r z ą d z i e p r a s k i m uznanie i c h p o s t u l a t ó w : 2 sierpnia
k l u b poselski p a r t i i ludackiej u c h w a l i ł p r z e d ł o ż e n i e R u n c i m a n o w i
odpowiedniego m e m o r i a ł u . A n g i e l s k i p o ś r e d n i k , z a m i e r z a j ą c y zaj­
m o w a ć się wyłącznie s p r a w ą sudecką, o d m ó w i ł jednak przyjęcia
m e m o r i a ł u i z l u d a k a m i nie c h c i a ł w ogóle r o z m a w i a ć
Tymczasem d o g a s a ł H l i n k a — z m a r ł | 6 sierpnia w R u ż o m b e r -
k u . J e d n a k o w o ż na k r ó t k o p r z e d ś m i e r c i ą z d ą ż y ł jeszcze p o d p i s a ć
n o w y p r o j e k t u s t a w y k o n s t y t u c y j n e j , m a j ą c e j w p r o w a d z i ć auto­
n o m i ę S ł o w a c j i , k t ó r y to p r o j e k t p o s ł o w i e ludaccy zamierzab z g ł o ­
sić w parlamencie p r a s k i m . Po zgonie p r z y w ó d c y p r e z y d i u m par­
t i i p o t w i e r d z i ł o w a ż n o ś ć p r o j e k t u i p o l e c i ł o n i e z w ł o c z n i e złożyć
go w parlamencie. Jednak w w y n i k u niejasnej s y t u a c j i w e w n ą t r z ­
p a r t y j n e j , w y w o ł a n e j przez zgon H l i n k i , i w a l k i o dziedzictwo po
n i m m i ę d z y d w o m a s k r z y d ł a m i p a r t i i l u d a c k i e j , c h w i l o w o zanie­
62
chano dalszych r o z m ó w z r z ą d e m i a k c j i na terenie p a r l a m e n t u .
H l i n k a nieraz w y s t ę p o w a ł bardzo ostro przeciw Pradze, groził,
ż e j e ś l i postulat a u t o n o m i i nie zostanie s p e ł n i o n y , S ł o w a c y p ó j d ą
63
w ł a s n ą d r o g ą , ale raczej nie p o d e j m o w a ł systematycznej a k c j i
dla rozbicia C z e c h o s ł o w a c j i . W s p ó ł p r a c ę swojej p a r t i i z h e n l e i ­
n o w c a m i t r a k t o w a ł j a k o d o r a ź n ą p o t r z e b ę t a k t y c z n ą . Natomiast
obecnie sytuacja m o g ł a się z m i e n i ć : n a s t ę p c y H l i n k i w k i e r o w ­
n i c t w i e p a r t i i l u d a c k i e j m o g l i b y ć s k ł o n n i p ó j ś ć znacznie dalej
8 0
O tym najobszerniej J . K . H o e n s c h, jw., s. 73—74.
6 1
K . S i d o r , Slovenskd politika na pode prażskeho snemu, I I (Bratisla-
va 1943, dalej cyt.: S i d o r ) , s. 250; też L . L i p s c h e r , cyt. dz., s. 216.
6 2
J . K . H o e n s c h , jw., s. 77 i nast.; do kierownictwa po Hlince
kandydowali Sidor i Tiso, przy czym w końcu w y g r a ł ten ostatni.
6 3
L . L i p s c h e r , cyt. dz., s. 101; też; J . M i k u s, Slovakia. A Political
History 1918—1950. (Milwaukee 1963), s. 48.
322
w r e a b z o w a n i u c e l ó w autonomistycznych, c h o ć b y p r z y skorzysta­
n i u z pomocy z e w n ę t r z n e j , do czego H l i n k a s i ę n i e s k ł a n i a ł . O b o k
dawniej j u ż działającego skrzydła orientującego się w stronę P o l ­
ski, a kierowanego przez K a r o l a Sidora, p o j a w i ł się t e ż o d ł a m
s z u k a j ą c y oparcia w Niemczech h i t l e r o w s k i c h ; p r z e w o d z i ł m u
6 4
F e r d i n a n d D u r ć a n s k y . O f i c j a l n y n a s t ę p c a H l i n k i , Jozef Tiso, z a j ­
m o w a ł na razie stanowisko n i e z b y t jasne, ale w k a ż d y m razie za­
m i e r z a ł w a l k ę o a u t o n o m i ę p r o w a d z i ć t w a r d o , n a w e t przez zacie­
ś n i e n i e w s p ó ł p r a c y z h e n l e i n o w c a m i : w y z n a c z y ł d e l e g a t ó w na za­
6 5
p o w i e d z i a n ą na p o c z ą t e k w r z e ś n i a n a r a d ę , m a j ą c ą , p r z y udziale
t a k ż e W ę g r ó w ze S ł o w a c j i i P o l a k ó w z Zaolzia, o m ó w i ć d a l s z ą
w s p ó l n ą t a k t y k ę wobec P r a g i .
Pozbawiona poparcia ze s t r o n y p r z e w a ż n e j części drugiego n a ­
rodu, k t ó r y m ó g ł m i e ć p r a w o u w a ż a ć się za w s p ó ł g o s p o d a r z a
w p a ń s t w i e , ale b y ł tego p r a w a pozbawiony, C z e c h o s ł o w a c j a
w przededniu ostatecznego zaostrzenia s i ę k r y z y s u sudeckiego
n i e w ą t p l i w i e nie d y s p o n o w a ł a d o s t a t e c z n ą o d p o r n o ś c i ą w e w n ę t r z ­
n ą , a p r z y n a j m n i e j z w a r t o ś c i ą , aby m ó c n a l e ż y c i e s t a w i ć czoła
g r o ź n e m u n i e b e z p i e c z e ń s t w u . Sidor j u ż p r z y j a k i e j ś s p o s o b n o ś c i
z a z n a c z y ł , że n i e w i e , czy ż o ł n i e r z e S ł o w a c y b ę d ą b r o n i ć Czecho­
66
s ł o w a c j i ... E k s t r e m i ś c i ludaccy a g i t o w a l i w t a k i m w ł a ś n i e duchu.
Jeszcze w l i p c u , a najdalej w s i e r p n i u b y ł o zapewne m o ż l i w e ,
b y przez uznanie p o s t u l a t ó w a u t o n o m i s t y c z n y c h u r e g u l o w a ć o d ­
powiednio p r o b l e m s ł o w a c k i i p r z y w r ó c i ć p a ń s t w u s p o i s t o ś ć w e ­
w n ę t r z n ą . Tego B e n e ś i H o d ż a n i e p o t r a f i l i z r o z u m i e ć , i tego n i e
u c z y n i l i , c h o c i a ż o ile porozumienie z h e n l e i n o w c a m i b y ł o n i e -
m o ż b w e , b y ł o ono o s i ą g a l n e ze S ł o w a k a m i .
.Sprawy s ł o w a c k i e ł ą c z y ł y się z k o l e i ze stosunkami c z e c h o s ł o -
w a c k o - w ę g i e r s k i m i . Jak wiadomo, rewizjonistyczna p o b t y k a W ę ­
gier o p i e r a ł a się na w s p ó ł p r a c y z N i e m c a m i i od tej w s p ó ł p r a c y
b y ł a ściśle u z a l e ż n i o n a , g d y ż samodzielnie W ę g r y nie m o g ł y b y
p o d e j m o w a ć ż a d n y c h k r o k ó w p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i , ze w z g l ę d u
na istnienie antyrewizjonistycznego b l o k u M a ł e j E n t e n t y , k t ó r y
g w a r a n t o w a ł C z e c h o s ł o w a c j i pomoc R u m u n i i i J u g o s ł a w i i w ł a ś n i e
6 4
O tym obszernie, ale niezbyt obiektywnie I . D e r e r , cyt. dz., s. 191—
—194.
8 5
Zob. w następnym rozdziale.
6 8
Por. J . D e r e r , cyt. dz., s. 181.
21*
323
 przeciw W ę g r o m " . N i e m c y l i c z y ł y na w s p ó ł p r a c ę z W ę g r a m i
i dlatego s t a r a ł y s i ę od dawna o s ł a b i ć w i ę ź m i ę d z y p a ń s t w a m i
M a ł e j E n t e n t y , w szczególności o d d a l i ć J u g o s ł a w i ę i R u m u n i ę od
C z e c h o s ł o w a c j i . W a k c j i t e j w s p ó ł d z i a ł a ł y z N i e m c a m i , dla swoich
z r e s z t ą c e l ó w , faszystowskie W ł o c h y , k t ó r e od r o k u 1937 pozosta­
w a ł y w bliskim kontakcie z faszyzującym ó w c z e s n y m r e ż i m e m
68
jugosłowiańskim premiera Milana Stojadinovicia .
O t ó ż o k a z y w a ł o s i ę coraz w y r a ź n i e j , że C z e c h o s ł o w a c j a w ł a ś c i ­
w i e j u ż na s o b d a r n o ś c i M a ł e j E n t e n t y p r z e c i w W ę g r o m liczyć nie
m o ż e . O i l e R u m u n i a , sama zaniepokojona z p o w o d u a p e t y t ó w
w ę g i e r s k i c h na S i e d m i o g r ó d , n a d a l jeszcze w s p ó ł d z i a ł a ł a z Cze­
c h o s ł o w a c j ą p r z e c i w r e w i z j o n i z m o w i w ę g i e r s k i e m u , m i m o że b y ł a
M
pod coraz s i l n i e j s z y m i naciskami B e r l i n a , o t y l e J u g o s ł a w i a b y ł a
j u ż w ł a ś c i w i e c a ł k o w i c i e w obozie p r z e c i w n y m . W czasie spotka­
nia Stojadinovicia z w ł o s k i m m i n i s t r e m spraw zagranicznych C i a -
n e m w W e n e c j i w czerwcu 1938 p r e m i e r j u g o s ł o w i a ń s k i u p e w n i a ł
swego partnera, że r z ą d jego w p e ł n i dostosuje w k r y z y s i e cze­
c h o s ł o w a c k i m s w ą p o b t y k ę do stanowiska W ł o c h i ż e „ b y n a j m n i e j
n i e zamierza z n a l e ź ć s i ę w k o n f l i k c i e z N i e m c a m i , b y p r ó b o w a ć
70
r a t o w a n i a sztucznej i n i e p r z y j a ź n i e nastrojonej C z e c h o s ł o w a c j i " .
Ten stosunek do C z e c h ó w S t o j a d i n o v i ć o p i e r a ł na s w y c h p r e t e n ­
sjach do n i c h za k o n t a k t y z o p o z y c j ą j u g o s ł o w i a ń s k ą ; m i a ł j a k o b y
•» Zob. literaturę w przyp. 10 na s. 45; nadto: W. K . W o ł k ó w , Gier-
mano-jugoslawskije otnoszenija i razwal Małoj Antanty 1933—1938 (Mo­
skwa 1966); A. O r t , Mald dohoda a Mnichov; „Ceskoslovensky Casopis
Historicky" (dalej cyt.: C C H ) , 1954 nr 2 s. 227 i nast.; Zob. też: M. A d a -
m o v a , Mad'arsko a Mald dohoda v obdobi pfed druhou sv6tovou vdlkoa
1937—1938. CĆH, 1963 nr 6.
6 8
O polityce Stojadinovicia zob.: J . B . H o p t n e r , Yugoslavia in Crisis
(New York, London 1962) rozdz. V ; F . Ć u 1 i n o v i ć, cyt. dz., I I , s. 113
i nast.; M. V a n k u , Stav vlade Milana Stojadinovića prema Minhenskom
sporazamu, w tomie Ceskoslorensko a Juhosldvia (Bratislava 1968), s. 325
i nast.; pamiętniki samego S t oj a d i n o v i c i a: Ni rat ni pakt (Buenos
Aires 1963) nie przynoszą tu nic konkretnego prócz w y r a z ó w antypatii
wobec Czechosłowacji. Por. B . K r i z m a n, cyt. dz., s. 98 i nast.
6 3
N. I . L e b i e d i e w , red., Istorija Rumynii 1918—1070 (Moskwa 1971),
s. 244—245; nadto V . M o i s u c, Diplomatfia Romdniei ęi problema apararii
suverenitatii si independenci na\ionale 1938—1940 (Bucurestt 1971), rozdz.
I I . Ważne pamiętniki C o m n e n a (zob. przyp. 34 do rozdz. I ) .
7 0
Tak zanotował C i a n o — zob. jego zbiór zapisów z rozmów: L'Europa
verso la catastroje (Milano 1948, dalej cyt. E V C ) , s. 328. — Ówczesny poseł
jugosłowiański w Berlinie (Cincar-Marković) jawnie oskarżał Beneśa o- in­
trygi przeciw Stojadinoviciowi — zob. notatkę brytyjską z 6 I X , F O. 371,
22349, R 7355/2759/67, na marginesie raportu z Belgradu.
324
dowody, ż e Praga finansuje akcje t e j opozycji, z m i e r z a j ą c e do
o s ł a b i e n i a r e ż i m u d ą ż ą c e g o do d y k t a t u r y .
Na z e w n ą t r z j e d n a k ż e S t o j a d i n o v i ć s t a r a ł s i ę o zachowanie po­
z o r ó w , t y m bardziej że t r o c h ę W ę g r o m nie d o w i e r z a ł , g d y ż Jugo­
sławia b y ł a t a k ż e obiektem rewizjonistycznych roszczeń Buda­
pesztu. T o t e ż N i e m c y i W ł o c h y p o d j ę ł y s i ę z k o l e i w p ł y n i ę c i a na
W ę g r ó w , b y c i u d z i e b l i J u g o s ł a w i i stosowanych z a p e w n i e ń , k t ó r e
z k o l e i s p o w o d o w a ł y b y , że r z ą d b e l g r a d z k i z a c h o w a ł b y n e u t r a l n o ś ć
w razie w y s t ą p i e n i a W ę g i e r po stronie Rzeszy przeciw C z e c h o s ł o ­
w a c j i . W t y m d u c h u M u s s o b n i i Ciano p r z e k o n y w a b w ę g i e r s k i e ­
go p r e m i e r a I m r e d y e g o i m i n i s t r a spraw zagranicznych, K a n y ę ,
w czasie i c h w i z y t y w R z y m i e w l i p c u . 7 1
D a ł o to w y n i k w czasie ostatniej k o n f e r e n c j i R a d y M a ł e j E n ­
t e n t y , k t ó r a o d b y ł a s i ę z k o ń c e m sierpnia (21—23) w j u g o s ł o w i a ń ­
7 a
skiej alpejskiej m i e j s c o w o ś c i B i e d . R e p r e z e n t u j ą c y t a m Czecho­
s ł o w a c j ę K r o f t a p r z y pomocy swego r u m u ń s k i e g o k o l e g i Comne­
na u s i ł o w a ł u z y s k a ć od Stojadinovicia zapewnienie, że J u g o s ł a w i a
wespół z R u m u n i ą bezwarunkowo w y s t ą p i przeciw W ę g r o m , gdy­
b y te w z i ę ł y u d z i a ł w n i e m i e c k i e j agresji przeciw C z e c h o s ł o w a c j i .
P o n i e w a ż celem k o n f e r e n c j i b y ł o m . i n . zwolnienie W ę g i e r od
ograniczeń wojskowych nałożonych w traktacie t r i a n o ń s k i m
z r o k u 1920, i s t n i a ł a m o ż b w o ś ć uzyskania od r z ą d u w ę g i e r s k i e g o
w zamian za to z o b o w i ą z a n i a , że W ę g r y w s t r z y m a j ą s i ę od agresji
przeciw k t ó r e m u k o l w i e k z p a ń s t w M a ł e j E n t e n t y .
S t o j a d i n o v i ć p r o w a d z i ł p o d w ó j n ą g r ę , j a k to u ł o ż y ł w e w s p o m ­
nianej r o z m o w i e z C i a n e m w czerwcu: w p r a w d z i e z a p e w n i a ł , ż e
J u g o s ł a w i a d o t r z y m a s w y c h z o b o w i ą z a ń sojuszniczych, g d y b y W ę ­
73
g r y z a a t a k o w a ł y C z e c h o s ł o w a c j ę , ale r o z u m i a ł to tak, że jeśli
» E V C s 351 i nast.; węgierski zapis tych rozmów w tomie dokumentów,
wyd. M. Adam, Gy. Juhasz, L . Kerekes: Allianz Hitler — Horthy — Musso­
lini (Budapest 1966), dok. 33; por. też notatkę Weizsackera z rozmowy z am­
basadorem włoskim w Berlinie Attolico z 25 V I I : Dokumienty Ministierstwa
Inostrannych Diel Giermanii, I : Giermanskaja politika w Wiengrii (Moskwa
1946), dok. 21.
7 2
O tym cyt prace E . C a m p u s (s. 310—311), V . M o i s u c, Diplomatta...
(s. 56 i nast.), M. V a n k u (Mało Antanta), s. 256 i nast.; C o m n e n , s 64
i nast.; raporty brytyjskie z Pragi, Bukaresztu i Belgradu: F . O . 371, 22349.
Komunikat oficjalny: „Affaires danubiennes" (Bucarest), 1938 nr 1, 102—
—103.
7 8
C o m n e n (s. 68) wyraża uznanie dla kategorycznego tonu zapewnień
Stojadinovicia na konferencji. Cyt. raporty brytyjskie zdają się tym za­
pewnieniom wierzyć; zob. niżej, przyp. 80.
325
 W ę g r y nie w y s t ą p i ą pierwsze (nie c z e k a j ą c na atak n i e m i e c k i ) ,
w ó w c z a s J u g o s ł a w i a zachowa n e u t r a l n o ś ć nawet w razie p ó ź n i e j ­
M
szego d o ł ą c z e n i a s i ę W ę g i e r do a k c j i N i e m i e c .
W ę g r z y zgodzili się z a w r z e ć z p a ń s t w a m i M a ł e j E n t e n t y u k ł a d y
o nieagresji w zamian za zwolnienie od o g r a n i c z e ń w o j s k o w y c h .
Według interpretacji węgierskiej jednakże uzależniali wejście
w ż y c i e swojego z o b o w i ą z a n i a od zawarcia u k ł a d ó w w s p r a w i e
wzajemnej ochrony m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h . P o n i e w a ż z Czecho­
s ł o w a c j ą u k ł a d u takiego n i e zawarto, w Budapeszcie u w a ż a n o , ż e
n i e o b o w i ą z u j e t a k ż e u k ł a d o nieagresji. W rezultacie konferencja
na Biedzie nie p r z y n i o s ł a C z e c h o s ł o w a c j i stuprocentowej g w a r a n ­
76
c j i b e z p i e c z e ń s t w a od tej s t r o n y .
Tymczasem z a ś sprawa s t o s u n k ó w c z e c h o s ł o w a c k o - w ę g i e r s k i c h
w c h o d z i ł a w istocie w t a k i e stadium, k t ó r e m o g ł o i p o w i n n o b y ł o
w k a ż d y m razie z w i ę k s z y ć c z u j n o ś ć p r a s k i c h c z y n n i k ó w r z ą d o ­
w y c h w t y m w ł a ś n i e k i e r u n k u . Poczucie zabezpieczenia, w y w o ł a ­
ne przez porozumienie bledzkie, nie b y ł o w p e ł n i uzasadnione.
W t y m s a m y m czasie d o s z ł o b o w i e m do z w i ę k s z e n i a n a c i s k ó w
n i e m i e c k i c h na W ę g r y i i c h efekt n i e m a l n i e z w ł o c z n i e o s ł a b i ł zna­
czenie owego porozumienia.
W ostatniej dekadzie sierpnia p r z y p a d ł a od dawna p r z y g o t o ­
w y w a n a w i z y t a regenta H o r t h y e g o w Niemczech. R e g e n t o w i t o ­
w a r z y s z y l i p r e m i e r i m i n i s t e r s p r a w zagranicznych. D l a p o k r e ś l e ­
nia t r a d y c j i n i e m i e c k o - w ę g i e r s k i e g o b r a t e r s t w a b r o n i z okresu
I w o j n y ś w i a t o w e j i starszych jeszcze t r a d y c j i z okresu dawnego
cesarstwa niemieckiego, H i t l e r z a p r o s i ł H o r t h y e g o , n i e g d y ś a d ­
m i r a ł a f l o t y a u s t r o - w ę g i e r s k i e j — na uroczyste w ł ą c z e n i e w s k ł a d
m a r y n a r k i w o j e n n e j Trzeciej Rzeszy n o w e j jednostki, k t ó r ą na-
7 4
T a k w ł a ś n i e zanotował m y ś l Stojadinovicia C i a n o , zob. w y ż e j , przyp.
70. M. V a n k u (cyt. dz.) na podstawie d o k u m e n t ó w węgierskich, podaje
(s. 258), że Stojadinović poprzednio nawiązał w tym sensie bezpośrednie
kontakty z Węgrami.
7 5
Tekst: „Affaires danubiennes", jw., s. 103. Ocena: M a c a r t n e y , I ,
s. 239; J . K . H o e n s c h, Ungarn, s. 75.
7 6
C i a n o był uradowany wiadomościami z Bledu: w swym dzienniku
(Diario 1937—1938. Bologna 1948; dalej cyt.: C i a n o ) zanotował 25 V I I I s w ą
rozmowę z posłem w ę g i e r s k i m (F. Villani). Gdy ten, informując o układach
bledzkich, stwierdził, że wchodzą one w życie wobec Jugosławii i Rumunii,
ale nie wobec Czechosłowacji, Ciano dodał: „Miałem rację, gdy po powro­
cie z Belgradu w marcu 1937, powiedziałem, że podłożyłem nabój dynami­
towy pod Małą Entente."
326
w i ą z u j ą c do t r a d y c j i dawnego cesarstwa, nazwano „ P r i n z Eugen"
( i m i e n i e m k s i ę c i a Eugeniusza Sabaudzkiego, k t ó r y w s ł u ż b i e Habs­
b u r g ó w d o k o ń c z y ł p o d koniec X V I I w i e k u d z i e ł a w y z w o l e n i a W ę ­
gier spod w ł a d z y T u r k ó w ) . R o z m o w y t o c z y ł y s i ę w K i l o n i i , g ł ó w ­
7 5 n y m n i e m i e c k i m porcie w o j e n n y m , oraz na m o r z u . H o r t h y r o z ­
w i a ł z H i t l e r e m , a I m r ć d y i K a n y a z R i b b e n t r o p e m . Celem
z m ó w b y ł o s k ł o n i e n i e W ę g i e r do u a k t y w n i e n i a p o b t y k i skiero-
anej p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i , n a w e t w f o r m i e zawarcia f o r m a l -
ego sojuszu z R z e s z ą , a p r z y n a j m n i e j przez porozumienie o b u
77
tabów generalnych .
O m o ż l i w o ś c i zawarcia j a k i e g o ś u k ł a d u m i ę d z y W ę g r a m i a p a ń -
w a m i M a ł e j E n t e n t y N i e m c y w i e d z i e b i u s i ł o w a l i przedtem w y -
r s w a d o w a ć to rządowi budapeszteńskiemu, zalecając, b y W ę -
y nie w i ą z a l i sobie n i c z y m r ą k wobec C z e c h o s ł o w a c j i . Zapew-
!
ano z B e r b n a , t a k j a k to u c z y n i ł Ciano wobec Stojadinovicia, ż e
7 3
u g o s ł a w i a na pewno nie w y s t ą p i przeciw W ę g r o m . J e d n a k ż e
Budapeszcie n i e m i a n o t a k i e j stuprocentowej p e w n o ś c i i chcia-
o zabezpieczyć się w sposób nie b u d z ą c y w ą t p b w o ś c i . Toteż w y -
a n y na B i e d p o s e ł w ę g i e r s k i w Belgradzie, Bakach-Bessenyei,
t r z y m a ł u p r a w n i e n i e do p r z y g o t o w a n i a u k ł a d u . G d y r o z m o w y
ledzkie d a ł y w y n i k w postaci zgody p a ń s t w M a ł e j E n t e n t y na
b r o j e n i e W ę g i e r i zapewnienia o ochronie m n i e j s z o ś c i w ę g i e r -
!
e j w t y c h p a ń s t w a c h , w y m i e n i o n e m u dyplomacie K a n y a , po-
i a d o m i o n y o w s z y s t k i m przez p o s ł a w ę g i e r s k i e g o w B e r l i n i e ,
ł polecenie, b y u k ł a d p o d p i s a ł . W ę g r y w k a ż d y m razie c h c i a ł y
n i e ś ć sukces p r e s t i ż o w y oraz p o d k r e ś l i ć s a m o d z i e l n o ś ć s w e j
l i t y k i zagranicznej.
A l e to w y w o ł a ł o ostre w y r z u t y ze s t r o n y H i t l e r a i Ribbentropa,
ó r z y u w a ż a l i , ż e przez u k ł a d b l e d z k i W ę g r y z w i ą z a ł y sobie r ę c e
obec C z e c h o s ł o w a c j i i p r z e k r e ś l i ł y m o ż n o ś ć swego w s p ó ł d z i a ł a ­
ła z R z e s z ą przeciw t e m u p a ń s t w u . H o r t h y i jego w s p ó ł p r a c o w -
"cy m i e l i d u ż e t r u d n o ś c i , b y j a k o ś z a ł a g o d z i ć niezadowolenie go-
77 L Z s i g m o n d , Ungarn und das Miinchner Abkommen („Acta H i -
orica", Budapest 1959), s. 276; M a c a r t n e y , I , s. 238 i nast.; J . K . H o-
n s c h, jw., s. 76 i nast. .
» J K H o e n s c h , tamże, s. 74—75; o zabiegach niemieckich by W ę -
ó w odwieść od porozumienia z Małą Ententą, wiedziano w Londynie,
k wynika z komentarza z 7 I X do raportu z Belgradu z 27 V I I I : F . O .
1, 22349, R 7355/2759/67.
327
spodarzy i w y j a ś n i ć , ż e w ł a ś n i e wobec C z e c h o s ł o w a c j i u k ł a d bledz-
k i n i e w i ą ż e W ę g i e r , w s k u t e k n i e d o j ś c i a do porozumienia z t y m
krajem w sprawie ochrony mniejszości węgierskiej. I m r e d y m u ­
7S
siał u d z i e b ć n a w e t w t y m sensie w y w i a d u prasie n i e m i e c k i e j .
W ę g r y w istocie, wobec swej s ł a b o ś c i w o j s k o w e j , n i e m i a ł y ocho­
t y na „ s a m o b ó j s t w o " , k t ó r y m b y ł o b y w y s t ą p i e n i e przeciw Cze­
c h o s ł o w a c j i , chronionej przez j e j s o j u s z n i k ó w z M a ł e j Ententy.
Układ bledzki bowiem nie wykluczał interwencji r u m u ń s k i e j ,
a nawet j u g o s ł o w i a ń s k i e j , i tego W ę g r z y się b a b .
W Pradze n i e m i a n o p o w o d ó w , b y s ą d z i ć , ż e u k ł a d b l e d z k i
w pełni zabezpieczył Czechosłowację. A l e krótkowzroczny m i n i ­
ster spraw zagranicznych tego k r a j u o d d a w a ł s i ę c h ę t n i e z ł u d z e ­
niom...
G ł ó w n e niebezpieczeństwo groziło Czechosłowacji oczywiście
n a d a l ze s t r o n y Niemiec. A l e K r o f t a nie t r a k t o w a ł s y t u a c j i , j a k a
w y t w o r z y ł a s i ę p o d koniec sierpnia, z b y t pesymistycznie. Jego
i n s t r u k c j a z 31 sierpnia dla p o s ł ó w C z e c h o s ł o w a c j i w P a r y ż u ,
L o n d y n i e i B e r l i n i e w y r a ż a ł a przekonanie, ż e b e z p o ś r e d n i e g o za­
g r o ż e n i a w o j n ą n i e m a : „ U nas n i e s ą d z i s i ę , b y N i e m c y b y ł y j u ż
d e f i n i t y w n i e zdecydowane d o k o n a ć agresji. J e s t e ś m y na t o p r z y ­
gotowani, ale nie z a k ł a d a m y tego jako rzeczy p e w n e j " . 80
" L . Z s i g m o n d , jw., s. 276—277; J . K . H o e n s c h, jw. s. 78—79. Por.
Gy. J u h a s z, cyt. dz., s. 140.
8 ł
A M , dok. 153. T u warto dodać, ż e Krofta wrócił optymistycznie n a ­
strojony w ł a ś n i e z Bledu i w tym duchu rozmawiał z posłem brytyj­
skim Newtonem: F . O . 371, 22349, R 7278/2759/38, raport z Pragi z 25 V I I I .
IV. Przygotowanie zdrady
(wrzesień 1938)
I K r ó t k o w z r o c z n y m p o b t y k o m p r a s k i m w y d a w a ł o s i ę zatem, ż e
dotychczasowy r o z w ó j w y d a r z e ń w o k ó ł k w e s t u sudeckiej i sporu
Biemiecko-czechosłowackiego bynajmniej nie m u s i oznaczać poło-
i e n i a bez w y j ś c i a . Przeciwnie, w i d z i a n o m o ż b w o ś ć p o m y ś l n e g o
r o z w i ą z a n i a , o c z y w i ś c i e p r z y d o k o n a n i u p e w n y c h u s t ę p s t w na rzecz
BdP, ale raczej bez u w z g l ę d n i e n i a ż ą d a ń S ł o w a k ó w ( l u d a k ó w ) czy
p n y c h m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h . Praskie c z y n n i k i r z ą d o w e nie
ssridziały j e d n a k g ł ę b s z y c h podstaw n a r a s t a j ą c e g o k r y z y s u i n i e
I d a w a ł y sobie s p r a w y z tego, ż e ż a d n e , c h o ć b y najdalej i d ą c e
p s t ę p s t w a d l a H e n l e i n a n i e z a s p o k o j ą n i e t y l k o SdP, ale przede
p s z y s t k i m k i e r o w n i c t w a Trzeciej Rzeszy, k t ó r a d y r y g o w a ł a c a ł ą
jakcją SdP, a d l a k t ó r e j rozbicie C z e c h o s ł o w a c j i b y ł o celem bez-
a r u n k o w y m , j e d n y m z e t a p ó w na drodze do l i k w i d a c j i systemu
Wersalskiego
w i do r e a l i z a c j i zaborczych p l a n ó w w i e l k o n i e m i e c k i c h .
E
jparemnie o s t r z e g a ł w pierwszej p o ł o w i e w r z e ś n i a poseł czecho-
w a c k i w L o n d y n i e , c y t u j ą c s ł o w a Chamberlaina, p o w t ó r z o n e
a s a r y k o w i przez n i e w y m i e n i o n ą z nazwiska osobistość b r y t y j -
Ma
s k ą : „ P r a w o i s p r a w i e d l i w o ś ć dziś n i e i s t n i e j ą ; d z i ś r o z g r y w a s i ę
Kolosalną g r ę m i ę d z y m o c a r s t w a m i , a C z e c h o s ł o w a c j a jest t y l k o
iretekstem dla jednej i d r u g i e j s t r o n y " *.
T a k b y ł o w istocie, t a k w ł a ś n i e w y g l ą d a ł a sytuacja o d samego
>oczątku, ale tego w Pradze nie rozumiano, nie umiano nawet
lojąć.
Owa w i e l k a gra w i ą z a ł a się z p r ó b a m i r o z w i ą z a n i a s p r z e c z n o ś c i
y gronie mocarstw k a p i t a l i s t y c z n y c h , z k t ó r y c h k a ż d e o c z y w i ś c i e
h c i a ł o r a t o w a ć swoje interesy c u d z y m kosztem. „ P r a w o i spra­
wiedliwość n i e i s t n i e j ą " , m ó w i ł zatem C h a m b e r l a i n , k t ó r y w t y m -
i Masaryk do Krofty 14 I X 1938, MD, I , dok. 69 (brak w A M , choć jest
to E P P A ) .
329
 ekspansji niemieckiej na w s c h ó d , przeciw Z w i ą z k o w i Radzieckie­
że o ś w i a d c z e n i u s t w i e r d z i ł jeszcze, ż e „ c h ę t n i e p o m ó g ł b y Czecho­
m u , bez w z g l ę d u na fakt, ż e po drodze w czasie realizowania eta­
s ł o w a c j i , g d y b y to m o g ł o b y ć t a k ż e z k o r z y ś c i ą dla p o l i t y k i b r y ­
p ó w tej ekspansji u c i e r p i e ć b ę d ą m u s i a ł y mniejsze n a r o d y p o ł o ż o ­
tyjskiej".
ne m i ę d z y N i e m c a m i a ZSRR. Tego r o d z a j u „ s t r u s i ą p o l i t y k ę "
1 t u l e ż a ł o sedno s p r a w y : .gdyby pomoc dla C z e c h o s ł o w a c j i m o ­
p o d e j m o w a ł a z r e s z t ą t a k ż e dyplomacja jednego z k r a j ó w przez
gła b y ć korzystna dla i n t e r e s ó w mocarstw zachodnich, sytuacja
Z a c h ó d p o ś w i ę c a n y c h , m i a n o w i c i e Polski, g d y p o p i e r a ł a ekspan­
z a g r o ż o n e g o k r a j u w y g l ą d a ł a b y c a ł k i e m inaczej, i N i e m n i e j n i ż
sję Niemiec w k i e r u n k u p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i m , przeciw A u s t r i i
B e n e ś i Hodza czy K r o f t a k r ó t k o w z r o c z n i , p o l i t y c y i d y p l o m a c i
i C z e c h o s ł o w a c j i . A n i w L o n d y n i e , a n i w P a r y ż u , a n i w Warsza­
mocarstw zachodnich t a k samo nie r o z u m i e l i p r a w d z i w y c h i n t e ­
w i e nie pojmowano, że k a ż d e wzmocnienie s ą s i a d a b e z w z g l ę d n e ­
r e s ó w s w o i c h k r a j ó w . I o n i nie p o j m o w a l i , że i c h t a k t y k a , c h o ć
go, o g a r n i ę t e g o m e g a l o m a ń s k i m d ą ż e n i e m do panowania nad ś w i a ­
m o ż e c h w i l o w o dla k r a j ó w t y c h korzystna, w ostatecznym efekcie
tem, m u s i o b r ó c i ć się w ostatecznym w y n i k u w ł a ś n i e przeciw
t a k ż e z w r ó c i się p r z e c i w n i m s a m y m — a l b o w i e m k a ż d a akcja
t y m , k t ó r z y u d z i e b l i m u pomocy.
w s p o m a g a j ą c a N i e m c y h i t l e r o w s k i e i W ł o c h y faszystowskie w d a l ­
szych etapach ekspansji o w y c h d w u m o c a r s t w u d e r z y ć m u s i a ł a O konsekwentnej polityce brytyjskich c z y n n i k ó w konserwatyw­
w t y c h , k t ó r z y do wzmocnienia faszyzmu d o p o m o g l i . 2 n y c h z m i e r z a j ą c e j do w s p ó ł p r a c y z N i e m c a m i j u ż n i e m a l od r o k u
N i e r o z u m i e j ą c tego, chciano d o p o m ó c w ł a ś n i e m o c a r s t w o m f a ­ 1919 bez p r z e r w y , a z w ł a s z c z a od 1935 r o k u , pisano j u ż w i e l e i nie
4

szystowskim, p o ś w i ę c a j ą c interesy p a ń s t w mniejszych, n a i w n i e t u miejsce, b y p o w t a r z a ć znane f a k t y . W r o k u 1938, od aneksji

d o w i e r z a j ą c y c h opiece ze s t r o n y r z e k o m y c h p r o t e k t o r ó w na Z a ­
chodzie i sile u r o c z y s t y c h z o b o w i ą z a ń m i ę d z y n a r o d o w y c h . W ś r ó d
u k r y t y c h p r z y c z y n egoistycznych p o c z y n a ń m o c a r s t w zachodnich
z n a j d o w a ł się z r e s z t ą i a n t y s o w i e t y z m , i d ą ż n o ś ć m i ę d z y n a r o d o ­
w y c h m o n o p o l i do p o w i ę k s z e n i a swoich z y s k ó w przez o d p o w i e d ­
nie transakcje, zawierane t a k ż e z k a p i t a ł e m n i e m i e c k i m i w ł o ­
s k i m , bez w z g l ę d u na szkody p o w s t a j ą c e p r z y t y m dla m n i e j s z y c h
i gospodarczo s ł a b s z y c h n a r o d ó w . Z i n t e r e s a m i m o n o p o l i i t r u s t ó w
b y l i p r z e c i e ż z w i ą z a n i , j a w n i e czy zakulisowo, wszyscy niema)
c z o ł o w i p o l i t y c y mocarstw z a c h o d n i c h . 3 L o n d y n u u b o k u k r ó l a angielskiego, w ś r ó d o w a c j i ze s t r o n y l u d ­
Wspomniana w y ż e j „ w i e l k a gra m o c a r s t w o w a " , r o z w i j a j ą c a s i ę
w okresie k r y z y s u c z e c h o s ł o w a c k i e g o , w y r a ż a ł a się w k o n k r e t n y m
d ą ż e n i u r z ą d o w y c h k ó ł b r y t y j s k i c h do z b h ż e n i a z N i e m c a m i ,
a p r z y n a j m n i e j do u s u n i ę c i a n i e b e z p i e c z e ń s t w a k o n f l i k t u m i ę d z y
t y m i d w o m a m o c a r s t w a m i . K i e r o w n i c z e c z y n n i k i b r y t y j s k i e zda­
w a ł y sobie s p r a w ę z tego, ż e N i e m c y h i t l e r o w s k i e m o g ą s t a ć się
niebezpieczne t a k ż e dla W i e l k i e j B r y t a n i i , ale c h c i a ł y w i e r z y ć , że
n i e b e z p i e c z e ń s t w o o w o uda się o d s u n ą ć , k i e r u j ą c na razie ostrze
A u s t r i i p o c z ą w s z y , d o ł ą c z y ł a się t u c a ł k i e m zwyczajnie obawa
przed N i e m c a m i , p r z e d i c h p o t ę g ą l o t n i c z ą przede w s z y s t k i m ,
k t ó r e j A n g b c y w razie k o n f b k t u nie m o g l i b y się skutecznie prze­
c i w s t a w i ć . S t ą d w y r o s ł a c h ę ć p o d k r e ś l a n i a , że W i e l k a B r y t a n i a
za g ł ó w n y cel u w a ż a w ł a ś n i e z b l i ż e n i e z R z e s z ą . W y r a z i ć to m i a ł
najlepiej sam m i n i s t e r spraw zagranicznych H a b f a x wobec ba­
w i ą c e g o w l i p c u 1938 w L o n d y n i e adiutanta H i t l e r a , kapitana
Wiedemanna, gdy o ś w i a d c z y ł , ż e jako „ u w i e ń c z e n i e swej d z i a ł a l ­
ności c h c i a ł b y przed ś m i e r c i ą w i d z i e ć H i t l e r a w j e ż d ż a j ą c e g o do
5
n o ś c i a n g i e l s k i e j " . Zapewne H a l i f a x w istocie tak n a w e t nie
m y ś l a ł , ale chciał, aby w B e r l i n i e wierzono, że tak jest n a p r a w ­
d ę . Bo dla o d s u n i ę c i a n i e b e z p i e c z e ń s t w a k o n f l i k t u z nadmiernie
m o w y m czasie g r o ź n y m p r z e c i w n i k i e m k a ż d y ś r o d e k w y d a w a ł
s i ę dobry. T a k ż e i p o ś w i ę c e n i e takiego k r a j u j a k C z e c h o s ł o w a c j a ,
k t ó r e j , j a k to m i a ł C h a m b e r l a i n p o w i e d z i e ć , w e d ł u g cytowanego
stelegramu c z e c h o s ł o w a c k i e g o p o s ł a w L o n d y n i e , udzielono b y po­
m o c y t y l k o w t e d y , g d y b y to leżało w interesach b r y t y j s k i c h .

2
To samo należy powiedzieć o skutkach popierania imperializmu j a ­ 4
Najtrafniej ujmuje to książka G i l b e r t a i G o t t a; także W e n d t ,
pońskiego przez mocarstwa anglosaskie w latach dwudziestych i trzydzie­ rozdz. X . Do tego także A. T e j c h o v a , cyt. dz.
stych X X w. 5
3 A D A P , D / V I I , aneks H - I I I (ten cytat ze s. 544); por. też memoriał
Zob.: A. T e j c h o v a , An Economic Background to Munich (Cambridge
JMrksena z 10 V I I 1938: DM, I I , dok. 4.
1974).

332
330
 U z a l e ż n i a j ą c w e w s z y s t k i m od A n g l i k ó w s w ą p o l i t y k ę zagra­
n i c z n ą Francja, c h o ć w o j s k o w o w o w y m czasie lepiej n i ż W i e l k a
B r y t a n i a m o g ą c a p r z e c i w s t a w i ć się N i e m c o m , n i e m i a ł a b y n a j ­
m n i e j ochoty n a r a ż a ć się na k o n f l i k t . A p o s u w a j ą c y g i ę t k o ś ć swe­
go c h a r a k t e r u a ż do s k r a j n o ś c i ó w c z e s n y m i n i s t e r spraw zagra­
n i c z n y c h Bonnet ściśle n a ś l a d o w a ł swego b r y t y j s k i e g o k o l e g ę —
t a k ż e i w deklaracjach w rodzaju w y ż e j c y t o w a n e j . Oto ambasa­
dor n i e m i e c k i w P a r y ż u h r . Welczeck d o n o s i ł 2 w r z e ś n i a do Ber­
bna o r o z m o w i e , k t ó r ą p r z e p r o w a d z i ł poprzedniego d n i a z B o n ­
netem. Szef d y p l o m a c j i francuskiej z a p e w n i ł swego r o z m ó w c ę , że
jest s y m p a t y k i e m H i t l e r a , k t ó r y jego zdaniem w i n i e n d ą ż y ć nie do
w o j n y , lecz do „ d a l s z e g o pokojowego r o z w o j u , na podstawie re­
wizji t r a k t a t ó w pokojowych, w porozumieniu z Francją i A n g b ą " ;
takie o s i ą g n i ę c i e u c z y n i ł o b y z „ f u h r e r a " „ n a j w i ę k s z e g o m ę ż a sta­
n u tego w i e k u " , a Bonnet niczego n i e ż y c z y sobie g o r ę c e j , niż' „ u j ­
r z e ć H i t l e r a p o t e m j a k o gościa r z ą d u francuskiego w P a r y ż u ,
gdzie na p e w n o s p o t k a ł o b y go entuzjastyczne p r z y j ę c i e " ".
C z y ż trzeba t u jeszcze komentarza?
Na u w a g ę z a s ł u g u j e t u w k a ż d y m razie stwierdzenie, że Bonnet
w y r a ź n i e a p r o b o w a ł „ d a l s z y p o k o j o w y r o z w ó j na podstawie r e ­
w i z j i t r a k t a t ó w pokojowych, w porozumieniu z F r a n c j ą i A n g b ą " .
M a m y podstawy, b y s ą d z i ć , ż e f r a n c u s k i m i n i s t e r spraw zagra­
nicznych w słowach tych d a w a ł H i t l e r o w i zachętę, b y p o d d a ł re­
w i z j i n i e t y l k o g r a n i c ę n i e m i e c k o - c z e c h o s ł o w a c k ą , lecz zapewne
t a k ż e k t ó r ą ś i n n ą jeszcze g r a n i c ę Rzeszy, w B e r b n i e k w e s t i o n o ­
w a n ą . W i e m y b o w i e m , że i s t n i a ł y w P a r y ż u k o ł a , k t ó r e od dawna
b y ł y zdania, ż e d l a dobra „ p o k o j o w e g o r o z w o j u " Polska p o w i n n a
b y t a k ż e zgodzić s i ę na r e w i z j ę swej g r a n i c y z N i e m c a m i .
J a k i e ż m o g ł y w i ę c b y ć w t y c h o k o l i c z n o ś c i a c h szanse Czecho­
s ł o w a c j i w e w r z e ś n i u 1938 roku? Jej zachodni p r o t e k t o r z y bez
s k r u p u ł ó w , z w r a c a j ą c j e d y n i e u w a g ę na pozory, zamierzali po­
ś w i ę c i ć j ą na rzecz „ p o k o j o w e g o r o z w o j u " , przez p o k o j o w ą r e w i z j ę
granic — na k o r z y ś ć Niemiec o c z y w i ś c i e . C z e c h o s ł o w a c j a nie b y ł a
w p r a w d z i e c a ł k o w i c i e pozbawiona p r z y j a c i ó ł , ale nie s z u k a ł a po­
m o c y t a m gdzie j ą z w s z e l k ą p e w n o ś c i ą z n a l e ź ć m o g ł a . W P r a -
• A D A P , D / I I , dok. 422; Bonnet oczywiście nigdzie o takiej rozmowie nie
wspomina.
332
dze liczono na t y c h , k t ó r z y j u ż o w i e l e w c z e ś n i e j p o d j ę l i d e c y z j ę
zaspokojenia ż ą d a ń h i t l e r o w s k i c h .
Nie t y l k o m i ę d z y f r a n c u s k i m m i n i s t r e m spraw zagranicznych
a ambasadorem Rzeszy t o c z y ł a się w d n i u 1 w r z e ś n i a w a ż n a r o z ­
mowa, o k t ó r e j w y ż e j w z m i a n k o w a n o . Tego samego dnia r o z m a ­
w i a ł r ó w n i e ż prezydent B e n e ś z l o r d e m R u n c i m a n e m , a t a k ż e w i -
cekomisarz spraw zagranicznych ZSRR P o t i o m k i n z charge" d'af-
faires F r a n c j i P a y a r t e m . Tegoż dnia p r z y b y ł do Berchtesgaden
Henlein, b y s t a r a ć s i ę o p r z y j ę c i e u H i t l e r a .
Rozmowa m i ę d z y BeneSem a R u n c i m a n e m p r z e b i e g ł a zgodnie
z dotychczasowym schematem: nieproszony p o ś r e d n i k b r y t y j s k i
g o r ą c o n a l e g a ł , b y r z ą d p r a s k i j a k najszybciej i w j a k n a j p e ł n i e j ­
szym stopniu z a a k c e p t o w a ł ż ą d a n e przez SdP u s t ę p s t w a . T y m r a ­
zem jednak R u n c i m a n b y ł w p e w n y m sensie o p t y m i s t ą , g d y ż bez­
p o ś r e d n i o p r z e d t e m p o s e ł SdP K u n d t p o i n f o r m o w a ł go, że p a r t i a
jego chce teraz istotnie d o j ś ć do porozumienia z r z ą d e m czecho­
s ł o w a c k i m i że p r z y g o t o w u j e nowe d e f i n i t y w n e p r o p o z y c j e . 7
W i z y t a Payarta u P o t i o m k i n a , spowodowana z r e s z t ą ż ą d a n i e m
tego ostatniego, m i a ł a przebieg d o ś ć o r y g i n a l n y , w gruncie rzeczy
jednak zgodny z u s t a l o n y m p l a n e m Q u a i d'Orsay: Francuz d e k l a ­
r o w a ł c h ę ć d o t r z y m a n i a z o b o w i ą z a ń sojuszniczych wobec Czecho­
s ł o w a c j i w razie a t a k u niemieckiego, ale zarazem w s k a z y w a ł na
i s t n i e j ą c e w t e j dziedzinie t r u d n o ś c i i przeszkody. Bonnet prze­
k a z y w a ł przez Payarta w i a d o m o ś ć , że p o n i e w a ż z a r ó w n o Polska,
j a k i R u m u n i a m i m o o d p o w i e d n i c h z a b i e g ó w ze s t r o n y F r a n c j i
(jak wiadomo, zabiegi te n i e o d z n a c z a ł y się z b y t k a t e g o r y c z n y m
"tonem), o d m a w i a j ą przepuszczenia sił radzieckich, g d y b y te chcia­
ł y p o s p i e s z y ć z p o m o c ą n a p a d n i ę t e j C z e c h o s ł o w a c j i , powstaje p r o ­
blem: j a k w ogóle ZSRR m o ż e u d z i e l i ć owej pomocy? P o t i o m k i n
o d p o w i e d z i a ł , że w t e j s y t u a c j i n a l e ż y z a b i e g a ć przede w s z y s t k i m
o o d p o w i e d n i ą u c h w a ł ę L i g i N a r o d ó w , k t ó r a s t w i e r d z i ł a b y agre­
sywne p o s t ę p o w a n i e Niemiec, co m u s i a ł o b y w p ł y n ą ć na s t a n o w i ­
sko Polski i R u m u n i i . Tymczasm jednak r z ą d ZSRR zalecił j a k
najszybciej r o z p o c z ę c i e r o z m ó w sztabowych radziecko-francusko-
- c z e c h o s ł o w a c k i c h , k t ó r e u s t a l i ł y b y techniczne m o ż l i w o ś c i udziele­
nia pomocy w o j s k o w e j . ZSRR p o d k r e ś l a ł , że na pewno s p e ł n i s w ó j
7
Beneś M, s. 195 i nast.; por. A D A P , D / I I , dok. 417.
333
o b o w i ą z e k sojuszniczy wobec C z e c h o s ł o w a c j i , jeśli s p e ł n i go F r a n ­
cja, k t ó r a jest do tego z o b o w i ą z a n a b e z w a r u n k o w o , podczas gdy
o b o w i ą z e k pomocy ZSRR z a l e ż y w ł a ś n i e od f a k t u udzielenia po­
8
m o c y przez F r a n c j ę . W i d z i m y t u k o n s e k w e n t n ą , przez c a ł y d a l ­
szy r o z w ó j w y d a r z e ń p r z e w i j a j ą c ą się l i n i ę p o s t ę p o w a n i a d y p l o ­
m a c j i radzieckiej, k t ó r a nie c h c i a ł a d o p u ś c i ć do tego, b y r z ą d pa­
r y s k i u c h y l i ł się od s w y c h z o b o w i ą z a ń , w c i ą g n ą w s z y przedtem
Z S R R w s y t u a c j ę , z k t ó r e j nie b y ł o b y j u ż o d w r o t u . T a k i b y ł t e ż
sens w s z y s t k i c h dalszych, wcale l i c z n y c h r o z m ó w , k t ó r e L i t w i n o w
1 P o t i o m k i n p r o w a d z i l i z C o u l o n d r e m i P a y a r t e m w Moskwie,
a L i t w i n o w p o t e m t a k ż e z B o n n e t e m w Genewie. W t y m ż e duchu
i n f o r m o w a n o p o s ł a c z e c h o s ł o w a c k i e g o F i e r l i n g e r a i posła ZSRR
w Pradze Aleksandrowskiego, k t ó r y p r z e k a z y w a ł o t r z y m y w a n e
instrukcje Krofcie . 3
P r z e ł o m o w e dla n a j b l i ż s z y c h w y p a d k ó w znaczenie m i a ł y wszak­
ż e r o z m o w y Henleina w Berchtesgaden, z w ł a s z c z a jego rozmowa
z s a m y m H i t l e r e m . Nie m a m y d o k ł a d n e j r e l a c j i z r o z m o w y nie­
mieckiego d y k t a t o r a z w y k o n a w c ą jego p o l e c e ń na terenie Cze­
c h o s ł o w a c j i . A l e ze w s z y s t k i c h i n f o r m a c j i , k t ó r e m o ż n a z n a l e ź ć
w d o s t ę p n y c h dokumentach, w y n i k a , ż e H i t l e r k o n t y n u o w a ł do­
t y c h c z a s o w ą t a k t y k ę : polecania, b y SdP w ż a d n y m w y p a d k u nie
z w i ą z a ł a sobie r ą k j a k i m ś p o r o z u m i e n i e m z r z ą d e m p r a s k i m . Prze­
c i w n i e , H i t l e r polecił, b y SdP u p i e r a ł a się b e z w a r u n k o w o p r z y b t e -
r a l n y m a k c e p t o w a n i u o ś m i u p u n k t ó w z K a r ł o w y c h W a r ó w , przez
1 0
r z ą d p r a s k i . Zgodnie z t y m , narada k i e r o w n i c t w a SdP w d n i u
2 w r z e ś n i a o d r z u c i ł a c z e c h o s ł o w a c k i t z w . I I I P l a n z k o ń c a sierp­
nia... K u n d t i Sebekowsky złożyli B e n e ś o w i d e k l a r a c j ę w t y m
sensie zaraz 2 w r z e ś n i a . Prezydent z a ż ą d a ł wobec tego z ł o ż e n i a
w ł a s n y c h p r o p o z y c j i SdP na p i ś m i e j a k najszybciej, o b i e c u j ą c
p r z e d y s k u t o w a ć je bardzo o b i e k t y w n i e . B e n e ś p o i n f o r m o w a ł t e ż
o t y m n i e z w ł o c z n i e Runcimana, k t ó r y n a t u r a l n i e teraz nie u k r y ­
w a ł j u ż swego rozczarowania i p e s y m i z m u .
R ó w n o c z e ś n i e B e n e ś p o r o z u m i a ł się z c z ł o n k a m i r z ą d u i p r z y ­
w ó d c a m i p a r t i i c z e c h o s ł o w a c k i c h . P r z e d ł o ż y ł i m o t r z y m a n y zaraz
p o t e m (3 w r z e ś n i a ) n o w y tekst ż ą d a ń SdP, w y c h o d z ą c y z o ś m i u
8
ND, dok. 25; por. B o n n e t D, s. 197—198.
0
ND, dok. 26; DWP, X X I , dok. 324.
1 0
DT, dok. 204; por. B e n e S M, s. 196—197; R o n n e f a r t h , I , s. 475.
334
p u n k t ó w k w i e t n i o w y c h , p r z y c z y m sam o k r e ś l a ł ż ą d a n i a te j a k o
t r u d n e do p r z y j ę c i a . Czescy p o l i t y c y nie m i e l i jednolitego p o g l ą ­
du; n i e k t ó r z y b y l i zdania, że z b y t daleko p o s u w a ć się w u s t ę p -
st w a c h wobec SdP nie n a l e ż y , ale p r z e w a ż a ł glos najsilniejszej
p a r t i i , p r a w i c o w y c h agrariuszy, k t ó r e j p r z y w ó d c a R u d o l f B e r a n
głosił, że porozumienie trzeba b e z w z g l ę d n i e o s i ą g n ą ć , nie cofając
si ę przed n a j w i ę k s z y m i n a w e t u s t ę p s t w a m i . B e r a n o b a w i a ł s i ę ,
że e w e n t u a l n y k o n f l i k t z R z e s z ą p r z y n i ó s ł b y — p r z y n i e w ą t p l i ­
wie w t a k i m w y p a d k u k o n i e c z n y m oparciu się C z e c h o s ł o w a c j i na
ZSRR — p o w a ż n e w z m o ż e n i e w p ł y w ó w l e w i c y w k r a j u , a tego
agrariusze ze w z g l ę d ó w k l a s o w y c h nie chcieli za ż a d n ą c e n ę . „ R a ­
czej H i t l e r n i ż S t a l i n " — b r z m i a ł a dewiza r e a k c j i czeskiej, k t ó r a
r
też n a w i ą z y w a ł a nieoficjalne k o n t a k t y z poselstwem Rzeszy
w Pradze i z a b i e g a ł a o ż y c z l i w e nastawienie B e r l i n a
Ten ostatni cel b y ł o c z y w i ś c i e c a ł k o w i c i e nierealny, p o n i e w a ż
H i t l e r nie z a m i e r z a ł w n i c z y m o d s t ę p o w a ć od s w y c h p l a n ó w i r e ­
z y g n o w a ć z zaboru ziem sudeckich, a n a s t ę p n i e ze z l i k w i d o w a n i a
C z e c h o s ł o w a c j i w ogóle. Oto w ł a ś n i e w t e d y , 3 w r z e ś n i a , w swej
położonej w górach bawarskich rezydencji Berghof w y d a ł do­
w ó d z t w u sił z b r o j n y c h dalsze i n s t r u k c j e w sprawie w e j ś c i a w ż y ­
cie „ P l a n u Zielonego", t j . d y r e k t y w y operacyjnej dla a k c j i z b r o j ­
nej przeciw C z e c h o s ł o w a c j i . M i m o z a s t r z e ż e ń g ł ó w n o d o w o d z ą c e g o ,
gen. v o n Brauchitscha, k t ó r y p o d k r e ś l a ł b r a k i w k a d r a c h i zaopa­
trzeniu, H i t l e r w y z n a c z y ł z a k o ń c z e n i e w s z y s t k i c h p r z y g o t o w a ń
do 28 w r z e ś n i a , p o l e c a j ą c w y k o n a ć g ł ó w n e uderzenie 10 a r m i i ,
d z i a ł a j ą c e j w k i e r u n k u zachodnich Czech, p r z y r ó w n o c z e s n y c h
u
akcjach od s t r o n y Ś l ą s k a (2 armia) i A u s t r i i (12 i 14 armia) .
Poza t y m H i t l e r p r z y g o t o w y w a ł się do zapowiedzianego na n a j -
b b ż s z e d n i (5—12 w r z e ś n i a ) pierwszego po aneksji A u s t r i i zjazdu
N S D A P — nazwanego dlatego „ W i e l k i e N i e m c y " (Grossdeutsch-
land). K o n g r e s u tego oczekiwano z n i e p o k o j e m w c a ł e j Europie,
o b a w i a j ą c się, że z a p a ś ć na n i m m o g ą decyzje n i e o d w o ł a l n e , k t ó ­
re u n i e m o ż l i w i ą wszelkie k o m p r o m i s y . Dlatego w z m o g ł y się t e ­
raz naciski na P r a g ę , b y jeszcze przed kongresem z a d o w o l i ł a
1 1
DT, dokum. 203; por. MD, I I , dok. 99; także raport brytyjski z 4 I X
o rozmowie Newtona z B e n e ś e m : D B F P , 3/II, dok. 758—760.
1 2
A D A P , D / I I , dok. 424 (z akt Trybunału Norymberskiego); zob. M. Z g ó r -
n
i a k , Sytuacja militarna Europy 1938 (Warszawa 1979), s. 29 i nast.
335
wszelkie ż ą d a n i a SdP. O c z y w i ś c i e , naciski te w y c h o d z i ł y ze stro­
n y P a r y ż a i L o n d y n u , w M o s k w i e b o w i e m p o d k r e ś l a n o koniecz­
n o ś ć oparcia s i ę agresji i w t y m w ł a ś n i e d u c h u w d n i u 3 w r z e ś n i a
z polecenia L i t w i n o w a r o z m a w i a ł z K r o f t ą p o s e ł r a d z i e c k i ' w P r a ­
u
dze, A l e k s a n d r o w s k i j . R ó w n o c z e ś n i e jednak bez p r z e r w y z j a w i a ł
się R u n c i m a n u B e n e ś a , a m i n i s t r o w i e spraw zagranicznych
w L o n d y n i e i P a r y ż u zalecali t a m t e j s z y m p o s ł o m c z e c h o s ł o w a c k i m
i przedstawicielom t y c h d w u m o c a r s t w w Pradze n a k ł o n i e n i e r z ą ­
d u c z e c h o s ł o w a c k i e g o do uczynienia wszystkiego, b y l e t y l k o
u n i k n ą ć ostatecznego n i e b e z p i e c z e ń s t w a — w o j n y . W z m o g ł y się
t a k ż e naciski w e w n ę t r z n e , m . i n . R u n c i m a n t r a f i ł do arcybiskupa
praskiego, k a r d y n a ł a Kaspara, k t ó r y r ó w n i e ż a p e l o w a ł p o t e m do
u
B e n e ś a , b y u c z y n i ć wszystko d l a z a p o b i e ż e n i a w o j n i e , o c z y w i ś c i e
j e d n a k bez naruszenia granic p a ń s t w a . T e n ostatni w a r u n e k b y ł
nadal conditio sine qua non d l a w s z e l k i c h dalszych r o k o w a ń :
wszelkie u s t ę p s t w a d l a SdP, ale t y l k o w granicach C z e c h o s ł o ­
wacji!
J e d n a k o w o ż granic t y c h n i e zamierzali j u ż r e s p e k t o w a ć n i e t y l ­
k o H i t l e r , ale i c a ł y ś w i a t zachodnich z w o l e n n i k ó w p o l i t y k i
appeasementu. W n a j b l i ż s z y c h dniach m i a n o s i ę o t y m d o w i e ­
dzieć...
W Pradze tymczasem t r w a ł y g o r ą c z k o w e przygotowania dla
s p e ł n i e n i a t y c h w s z y s t k i c h z a l e c e ń u s t ę p l i w o ś c i . W opracowaniu
b y ł t z w . I V P l a n , k t ó r y o z n a c z a ł j u ż w istocie c a ł k o w i t e akcepto­
wanie ze s t r o n y r z ą d u k w i e t n i o w y c h o ś m i u p o s t u l a t ó w Henleina,
z w y n i k a j ą c y m i z nich dalszymi konsekwencjami, zgłoszonymi
przez SdP dodatkowo. K r o f t a z a w i a d a m i a ł o t y m w d n i u 6 w r z e ś ­
nia poselstwa w P a r y ż u , L o n d y n i e i M o s k w i e , d o d a j ą c , ż e w d o j ś ­
c i u t y c h u s t ę p s t w do s k u t k u o d e g r a ł r o l ę n o w y , n i e b y w a l e silny
nacisk ze s t r o n y F r a n c j i i W i e l k i e j B r y t a n i i . B e n e ś c z y n i ł n a w e t
pewne w y r z u t y o t e n nacisk p o s ł o m obu mocarstw zachodnich,
z w ł a s z c z a p r z e d s t a w i c i e l o w i F r a n c j i , de L a c r o i x , z w r a c a j ą c m u
u w a g ę na o d p o w i e d z i a l n o ś ć , k t ó r a spada na r z ą d p a r y s k i za w y ­
15
muszanie u s t ę p s t w , k t ó r e p o w a ż n i e o s ł a b i a j ą C z e c h o s ł o w a c j ę .
1 8
J a k w przyp. 9; por. K r k 1, s. 377.
" MD, I I , dok. 101; por. B e n e ś M , s. 203—204.
" A M , dok. 163; por. B e n e S M , 213 i nast.; por. raport posła U S A
C a r r a z 7 I X o czeskiej opozycji przeciw ustępstwom: Foreign Relations
of the United States. Washington 1956 (dalej cyt.: F R U S ) 1938/1, 580.
336
Ł u d z i ł s i ę j e d n a k B e n e ś , j e ś b sądził, ż e jego apel odniesie w P a ­
r y ż u j a k i ś s k u t e k : Bonnet o d dawna b y ł zdecydowany, j a k t o j u ż
z a p o w i e d z i a ł w e wspomnianej w y ż e j r o z m o w i e z ambasadorem
Rzeszy, b y w p e ł n i z a s p o k o i ć ż ą d a n i a H i t l e r a , a teraz o k a z a ł o s i ę
jeszcze, ż e p r e m i e r Daladier z a p e w n i a ł r a d c ę ambasady niemiec­
kiej, ż e Francja m a c a ł k o w i t e zrozumienie dla ż ą d a ń Rzeszy, za­
s t r z e g a ł s i ę jedynie p r z e d dokonaniem zbrojnej agresji, k t ó r a z m u ­
s i ł a b y F r a n c j ę do okazania pomocy n a p a d n i ę t e m u sojusznikowi.
Oczywiście, r o z m a w i a j ą c y z premierem dyplomata niemiecki
Brauer d o m y ś l i ł s i ę , ż e t o s p e ł n i e n i e o b o w i ą z k u sojuszniczego
p r z y s z ł o b y F r a n c j i w t y m w y p a d k u nader n i e ł a t w o . . . T a k ż e D a ­
ladier n i e o m i e s z k a ł p r z e k a z a ć p r z y t e j s p o s o b n o ś c i w y r a z ó w czci
dla H i t l e r a . lfl
E w e n t u a l n y r a t u n e k m ó g ł p r z y j ś ć raczej s k ą d i n ą d : w ł a ś n i e z k ó ł
niemieckiej opozycji a n t y h i t l e r o w s k i e j . P o g l ą d y gen. Becka n i e
p o z o s t a ł y bez w p ł y w u na jego n a s t ę p c ę , Haidera, k t ó r y t e ż u z n a ł
za w ł a ś c i w e s p r ó b o w a ć n a w i ą z a n i a k o n t a k t ó w z A n g l i k a m i . W y ­
słał o n na p o c z ą t k u w r z e ś n i a swego emisariusza do L o n d y n u , ale
jego misja nie d a ł a lepszych w y n i k ó w n i ż wspomniana w poprzed­
n i m rozdziale w y p r a w a K l e i s t a . Z k o l e i n a l e ż ą c y r ó w n i e ż do opo­
z y c j i radca ambasady niemieckiej w L o n d y n i e , znany n a m j u ż
Theodor K o r d t , osobiście p o d j ą ł s i ę przekazania w F o r e i g n Office
o s t r z e ż e n i a , ż e H i t l e r n i e w ą t p l i w i e zmierza k u wojnie; ostateczny
t e r m i n j e j r o z p o c z ę c i a m i a ł b y w y p a ś ć na 1 p a ź d z i e r n i k a . K o r d t
d o t a r ł do C h u r c h i l l a , a t a k ż e do Halifaxa, n i e s p o w o d o w a ł j e d n a k
b y n a j m n i e j p o d j ę c i a przez s t r o n ę b r y t y j s k ą j a k i c h ś decyzji, k t ó r e
m o g ł y b y o d w r ó c i ć n i e b e z p i e c z e ń s t w o przez w y r a ź n e o s t r z e ż e n i e
H i t l e r a o n i e w ą t p l i w y m w y s t ą p i e n i u z b r o j n y m ze s t r o n y W i e l k i e j
B r y t a n i i . Z w o l e n n i c y appeasementu m y ś l e l i o c z y m ś c a ł k o w i c i e
przeciwnym ".
Ich poglądy i zamiary oddawał w s t ę p n y a r t y k u ł półoficjalnego
l o n d y ń s k i e g o dziennika „ T h e T i m e s " w d n i u 7 w r z e ś n i a , w k t ó ­
r y m w p r o s t zalecano C z e c h o s ł o w a c j i , b y w i m i ę p o k o j u o d s t ą p i ł a
Rzeszy swoje pograniczne obszary zamieszkane przez l u d n o ś ć n i e ­
m i e c k ą , a przez t o s t a ł a s i ę p a ń s t w e m narodowo bardziej j e d n o l i -
1 8
A D A P , D/II, dok. 439; raport ambasady niemieckiej w Paryżu z 7 I X .
1 7
S h i r e r , s. 517; W e n d t , s. 68; C o 1 v i n, Yansittart, s. 235.
2 R o k 1938.
337
 t y m , co r ó w n o w a ż y ł o b y j a k o o k o l i c z n o ś ć korzystna fakt u t r a t y
18
o w y c h ziem pogranicznych .
C h o ć w w y n i k u p r o t e s t ó w — nie t y l k o czeskich, ale t a k ż e z n i e ­
k t ó r y c h k ó ł angielskich — H a b f a x p o s p i e s z y ł z o ś w i a d c z e n i e m ,
że ó w w y b r y k „ T i m e s " nie jest w y r a z e m o p i n u oficjalnej, pano­
w a ł o nie pozbawione podstaw przekonanie, że a r t y k u ł ó w w y r a ­
żał p o g l ą d y samego premiera. A dla B e r l i n a b y ł a to w s k a z ó w k a
w y r a ź n a : że akcja Rzeszy z m i e r z a j ą c a do oderwania o w y c h ob­
s z a r ó w od C z e c h o s ł o w a c j i , nie jest sprzeczna z m i a r o d a j n y m i po­
g l ą d a m i b r y t y j s k i m i . Na o d b y w a j ą c y m s i ę w ł a ś n i e kongresie
N S D A P w N o r y m b e r d z e a r t y k u ł ó w z o s t a ł p r z y j ę t y z uznaniem
i o ś m i e l i ł n a j p i e r w G ó r i n g a , a potem samego H i t l e r a do w y s t ą p i e ń
antyczeskich o n i e b y w a ł e j d o t ą d g w a ł t o w n o ś c i . O t y m b ę d z i e j e ­
szcze m o w a n i ż e j .
H a l i f a x nie s o l i d a r y z o w a ł się o t w a r c i e z g ł o s e m najbardziej
w p ł y w o w e g o dziennika l o n d y ń s k i e g o , ale za to w y s u n ą ł i n n ą k o n ­
cepcje., z r e s z t ą nie t a k c a ł k i e m n o w ą , g d y ż j u ż poprzednio r o z w a ­
ż a n ą , m . i n . z a l e c a n ą przez antyczesko nastrojonego ambasadora
b r y t y j s k i e g o w B e r b n i e , Hendersona: m o ż l i w o ś ć przeprowadzenia
p l e b i s c y t u na pograniczu sudeckim. J a k k o l w i e k na pewno nie
wszyscy N i e m c y czescy i m o r a w s c y p o p i e r a l i SdP, H e n l e i n posia­
d a ł w t y m czasie n i e w ą t p l i w ą w i ę k s z o ś ć , i dlatego plebiscyt b y ł b y
dla r z ą d u c z e c h o s ł o w a c k i e g o nie do p r z y j ę c i a . T a k t e ż K r o f t a po­
M
informował Masaryka .
Tymczasem jednak z a c h o d z i ł y w Pradze dalsze p r z e ł o m o w e w y ­
darzenia. W d n i u 5 w r z e ś n i a B e n e ś p r z y j ą ł d e l e g a t ó w SdP i za­
w i a d o m i ł i c h o p r z y g o t o w y w a n i u przez r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i no­
wego p r o j e k t u . J e d n a k ż e H e n l e i n nie b y ł n a w e t ciekaw, j a k i e to
b ę d ą propozycje. W o l a ł z w o ł a ć na 8 t m . n o w ą k o n f e r e n c j ę „ u c i ­
skanych m n i e j s z o ś c i " , z u d z i a ł e m nie t y l k o SdP, m n i e j s z o ś c i w ę ­
gierskiej i polskiej, ale t a k ż e s ł o w a c k i c h l u d a k ó w , na k t ó r e j to
konferencji miano ustalić dalszą w s p ó l n ą t a k t y k ę przeciw Pra­
w
dze .
is G i 1 b e r t - G o 11, s. 142—143; dementi Halifaxa podaje ambasada nie­
miecka w Londynie (ADAP, jw., dok. 443); Masaryk donosił 5 I X , że na­
czelny redaktor „Timesa" Dawson opracowuje artykuł o Sudetach: A M
dok. 162; por. A. R o t h s t e i n , Spisek monachijski (Warszawa 1961) s. 87
i nast.; R o n n e f a r t h , I, s. 499 i nast. Por. B r u e g e l , s. 251.
1 9
Instrukcja z 11 I X : MD, I , dok. 167.
2 0
L . L i p s c h e r , cyt. dz. s. 119; J . K . H o e n s c h , Die Slowakei, s. 84.
338
T a k z w a n y I V P l a n b y ł g o t ó w j u ż 5 w r z e ś n i a . Oficjalna jego
nazwa b r z m i a ł a : „ P r o j e k t w sprawie p o s t ę p o w a n i a p r z y r e g u l o ­
w a n i u k w e s t i i n a r o d o w o ś c i o w y c h , ustalonego m i ę d z y r z ą d e m cze­
c h o s ł o w a c k i m a przedstawicielami p a r t u sudeckoniemieckiej"
Ta p r z y d ł u g a nazwa m i a ł a znaczenie symboliczne: charakteryzo­
w a ł a ona c a ł e p o s t ę p o w a n i e r z ą d u praskiego wobec ż ą d a ń m n i e j ­
szości n a r o d o w y c h , t j . n i e u m i e j ę t n o ś ć podejmowania s z y b k i c h
decyzji i jasnych s f o r m u ł o w a ń . P o s t ę p o w a n i e to p r z y p o m i n a ł o
targowanie się w h a n d l u : po co u s t ę p o w a ć od r a z u w i ę c e j , skoro
m o ż e przeciwna strona t y l e nie z a ż ą d a ? Tymczasem bardzo za­
ogniona sytuacja nie pozwala na targowanie się, a d r o b i a z g o w o ś ć
i przewlekanie u ł a t w i a ł y j e d y n i e g r ę d r u g i e j stronie, zdecydowa­
nej, b y w y k o r z y s t y w a ć wszelkie b ł ę d y taktyczne r z ą d u , aby zna­
leźć pretekst do odrzucania k o l e j n y c h p r o p o z y c j i .
Czwarty Plan w teorii miał przynieść uregulowanie wszelkich
spraw d o t y c z ą c y c h w s z y s t k i c h m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h : j a k to
w y n i k a ł o z a r t y k u ł u 7, z a p o w i a d a j ą c e g o nowe ustalenia w dzie­
dzinie r ó w n o u p r a w n i e n i a j ę z y k ó w m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h : „ n i e ­
3
mieckiego, rosyjskiego ( u k r a i ń s k i e g o ) , w ę g i e r s k i e g o i polskiego
— z językiem czeskosłowackim". Tak właśnie brzmiało urzędowe
s f o r m u ł o w a n i e : jazyk £eskoslovensk$, zgodnie z k o n s t y t u c j ą obo­
w i ą z u j ą c ą od r o k u 1920. A l e w i a d o m o b y ł o , ż e s f o r m u ł o w a n i e to,
narzucone przez w i ę k s z o ś ć c z e s k ą , b y ł o p r z e d m i o t e m s t a ł e j opo­
zycji ze s t r o n y S ł o w a k ó w , k t ó r z y konsekwentnie domagali się
uznania o d r ę b n o ś c i j ę z y k a s ł o w a c k i e g o . I V P l a n w y r a ź n i e p o m i j a ł
wszelkie p o s t u l a t y s ł o w a c k i e , s t o j ą c n a d a l na gruncie f i k c y j n e j
i przez w i ę k s z o ś ć S ł o w a k ó w zdecydowanie odrzucanej j e d n o ś c i
narodowej c z e s k o s ł o w a c k i e j . Opozycyjna p a r t i a l u d a k ó w , k t ó r e j
wszelkie postulaty b y ł y nawet teraz jeszcze z a ł a t w i a n e odmownie,
c z u ł a s i ę bardziej z w i ą z a n a z h e n l e i n o w c a m i n i ż z p a r t i a m i cze­
s k i m i i z d e c y d o w a ł a s i ę na w z i ę c i e u d z i a ł u w e wspomnianej na­
radzie w s z y s t k i c h nieczeskich g r u p n a r o d o w y c h , wyznaczonej na
8 w r z e ś n i a , a m a j ą c e j na celu dalsze stwarzanie t r u d n o ś c i r z ą ­
dowi.
2 1
Tekst: B e n e S M, s. 471 i nast.; por. R 6 n n e f a r t h, I , s. 478 i nast.;
Pochwalnie ocenia J a k s c h , s. 312 (polskie streszczenie: „Kurier War­
szawski" 8 I X 1938, wyd. poranne, uwagi krytyczne).
2 2
W oryginale: maloruskeho (§ 7) — chodzi o U k r a i ń c ó w zakarpackich.
22' 339
 Poza t y m p l a n w zasadzie u w z g l ę d n i a ł w y r a ź n i e t y l k o s p r a w y
m n i e j s z o ś c i niemieckiej, w y m i e n i a j ą c j ą specjalnie n p . w art. 2
i 4, gdzie b y ł a mowa o stosowaniu o d p o w i e d n i e j p r o p o r c j i p r z y
zatrudnianiu pracowników umysłowych i robotników narodowości
niemieckiej albo o nadzwyczajnej pomocy finansowej dla o k r ę ­
g ó w o l u d n o ś c i niemieckiej. Podstawowy postulat SdP o u t w o r z e ­
n i u j e d n o l i t e j p r o w i n c j i niemieckiej z o s t a ł odrzucony, a zamiast
niego p r z e w i d y w a n o n a w r ó t do uchwalonego j u ż w 1920 r o k u , ale
poza S ł o w a c j ą nie wprowadzonego w ż y c i e p o d z i a ł u na o b w o d y
— „ ż u p y " — o szerokim s a m o r z ą d z i e . W i n s t y t u c j a c h c e n t r a l n y c h
m i a ł y b y natomiast p o w s t a ć specjalne sekcje dla spraw poszcze­
g ó l n y c h m n i e j s z o ś c i narodowych; m i a ł o to r ó w n i e ż d o t y c z y ć s ą ­
downictwa.
W e d ł u g B e n e ś a , I V P l a n oznaczał „ w istocie rzeczy n i e m a l c a ł ­
k o w i t e p r z y j ę c i e " ośmiu p u n k t ó w Henleina z K a r ł o w y c h W a r ó w .
Odrzucono, zdaniem prezydenta, t y l k o postulat uznania m n i e j ­
szości n i e m i e c k i e j za osobę p r a w n ą . Jak w i d z i m y jednak, o d r z u ­
cono nie t y l k o to, ale i ó w postulat o j e d n o l i t e j p r o w i n c j i n i e ­
mieckiej, a t a k ż e prawo wyznawania zasad „ n i e m i e c k i e g o ś w i a t o ­
p o g l ą d u " (deutsche Weltanschauung) co n a l e ż a ł o r o z u m i e ć jako
p r z y j ę c i e p r o g r a m u hitlerowskiego ( N S D A P ) . O c z y w i ś c i e , tekst
I V P l a n u w y r a ź n i e o t a k i m odrzuceniu nie w s p o m i n a ł , ale spra­
w ę t ę p o m i j a ł . P r z y j ę c i e owego p o s t u l a t u b y ł o n i e m o ż l i w e , j u ż
c h o ć b y dlatego, ż e oznaczałoby to legalne narzucenie faszystow­
skiej ideologii dość jeszcze l i c z n y m w ś r ó d czeskomorawskich
N i e m c ó w p r z e c i w n i k o m tej ideologii — ale przede w s z y s t k i m nie
d a ł o b y się p o g o d z i ć z o b o w i ą z u j ą c ą k o n s t y t u c j ą C z e c h o s ł o w a c j i ,
o p a r t ą na zasadach b u r ż u a z y j n e j d e m o k r a c j i p a r l a m e n t a r n e j .
Co i j a k w i e l e n o w y p r o j e k t r z ą d o w y s p o ś r ó d ż ą d a ń SdP s p e ł ­
n i a ł , a co o d r z u c a ł — b y ł o jednak c a ł k o w i c i e o b o j ę t n e z a r ó w n o
dla Henleina, j a k i dla k i e r o w n i c t w a I I I Rzeszy, g d y ż j a k w i e m y ,
o ż a d n y m porozumieniu z P r a g ą p a n g e r m a n i ś c i w ogóle nie m y ­
śleli. Ó w p l a n b y ł jedynie ś w i a d e c t w e m dobrej w o l i , niestety
s p ó ź n i o n e j , ze s t r o n y r z ą d u c z e c h o s ł o w a c k i e g o , m o g ą c y m w y w o ­
ł a ć p o z y t y w n e w r a ż e n i e u nie uprzedzonych o b s e r w a t o r ó w za­
granicznych. Wszystkie o b i e k t y w n e zalety tego p l a n u b y ł y wszak­
że bez znaczenia, wobec tego, że d e c y d o w a ć m i a ł y c a ł k o w i c i e i n ­
ne w z g l ę d y , z w i ą z a n e z p o l i t y k ą appeasementu.
340
J e ż e l i nawet w L o n d y n i e uznawano r o z m i a r y u s t ę p s t w czecho­
s ł o w a c k i c h to nie w i d z i a n o jednak szans, b y o d e g r a ł y one r o l ę
W a k t u a l n y m r o z w o j u s y t u a c j i , wobec s t a ł y c h g r ó ź b w o j e n n y c h
ze strony H i t l e r a . H a l i f a x b y ł zdania, że r z ą d p r a s k i w i n i e n zgo­
dzić się na plebiscyt na obszarach sudeckich, a to, że wobec prze­
w a g i SdP g ł o s o w a n i e m u s i a ł o b y w y p a ś ć przeciw C z e c h o s ł o w a c j i ,
nie k o b d o w a ł o b y j u ż z p l a n a m i b r y t y j s k i c h i francuskich „ z a s p o -
kajaczy". M i a n o w i c i e t a k ż e Bonnet pod w p ł y w e m Francois-Pon-
ceta a k c e p t o w a ł m o ż l i w o ś ć p l e b i s c y t u — k t ó r ą o c z y w i ś c i e r z ą d
p r a s k i ze swej strony zdecydowanie o d r z u c a ł .
C z w a r t y P l a n z o s t a ł przekazany delegatom SdP do r o k o w a ń
7 w r z e ś n i a — tego samego dnia, w k t ó r y m u k a z a ł się w s p o m n i a ­
ny w y ż e j a r t y k u ł w „ T i m e s " . ^ D e l e g a c i z n a l e ź l i się teraz w k ł o p o ­
t l i w e j s y t u a c j i , g d y ż w ł a ś c i w i e , wobec t a k r o z l e g ł y c h u s t ę p s t w
Pragi, nie m o g l i n i e u z n a ć dobrej w o l i r z ą d u . Poselstwo Rzeszy
w Pradze d o n o s i ł o do Berbna, że delegaci SdP o r z e k l i , iż t r u d n o
b y ł o b y najnowszy p r o j e k t r z ą d o w y o d r z u c i ć , g d y ż teoretycznie
postulaty k w i e t n i o w e z K a r ł o w y c h W a r ó w z o s t a ł y s p e ł n i o n e .
J e d n a k o w o ż K u n d t w y r a ż a ł n a d a l n i e u f n o ś ć wobec C z e c h ó w i p o ­
w ą t p i e w a ł , czy b ę d ą o n i chcieli r e a l i z o w a ć swoje obecne u s t ę p ­
stwa. Najbardziej antyczesko nastrojony K a r l H e r m a n n F r a n k ,
z a s t ę p c a p r z e b y w a j ą c e g o w N o r y m b e r d z e Henleina, m u s i a ł s t w i e r ­
dzić, że w projekcie r z ą d o w y m m o ż n a w i d z i e ć s p e ł n i e n i e 9 0 % ż ą ­
a
d a ń k w i e t n i o w y c h , a Rosche m ó w i ł n a w e t o 9 5 % . O p i n i ę o n i e ­
m a l c a ł k o w i t y m zaspokojeniu w s z e l k i c h ż ą d a ń SdP w y r a z i ł
w i m i e n i u m i s j i Runcimana A s h t o n - G w a t k i n . Sam R u n c i m a n ,
k t ó r e m u tekst p r o j e k t u przekazano j u ż 5 w r z e ś n i a , po zapoznaniu
się z n i m w y r a z i ł p e ł n e zadowolenie, a p o t w i e r d z i ł to p ó ź n i e j , j u ż
po z a k o ń c z e n i u swej m i s j i , w k o ń c o w y m sprawozdaniu z 21 w r z e ­
u
śnia, przekazanym z a r ó w n o H a l i f a x o w i , j a k B e n e ś o w i .
Wspomniany w y ż e j Frank musiał wprawdzie uznać rozległość
u s t ę p s t w r z ą d o w y c h w I V Planie, ale z a r ó w n o on, j a k i jego szef
H e n l e i n absolutnie nie ż y c z y b sobie d o j ś c i a do porozumienia m i ę ­
dzy SdP a r z ą d e m c z e c h o s ł o w a c k i m i pokojowego u r e g u l o w a n i a
p r o b l e m u sudeckiego w r a m a c h C z e c h o s ł o w a c j i , g d y ż t o pozba-
! 3
Raporty niemieckie z Pragi z 7 i 8 I X , A D A P , jw.
8 1
B e n e ś M, s. 214 (o tym w i ę c e j w następnym rozdziale); por. A M ,
dok. 165.
341
w i ł o b y H i t l e r a p r e t e k s t u do i n t e r w e n c j i . Dlatego, j a k to m u s i a ł o
s t w i e r d z i ć n a w e t samo poselstwo Rzeszy w Pradze, o r g a n i z o w a ł
on akcje d y w e r s y j n e i s a b o t a ż o w e , c h c ą c s p r o w o k o w a ć starcie
z policją c z e c h o s ł o w a c k ą z a k o ń c z o n e w y m i a n ą s t r z a ł ó w i m o g ą c e
s p o w o d o w a ć s t r a t y w ludziach po stronie d y w e r s a n t ó w . Odpo­
w i e d n i o p r z e k r ę c o n e i w y o l b r z y m i o n e informacje o ofiarach s t a r ć
s ł u ż y ł y b y przede w s z y s t k i m j a k o dalszy element propagandy an­
tyczeskiej i m o g ł y b y s t a ć się p r e t e k s t e m do i n t e r w e n c j i " .
Tak w i ę c doszło w ł a ś n i e 7 w r z e ś n i a do i n c y d e n t u w M o r a w s k i e j
Ostrawie. W czasie kolejnej demonstracji SdP przeciw w ł a d z o m
m i e j s c o w y m , w starciu z policją ucierpieli k i e r u j ą c y a k c j ą p o s ł o ­
w i e SdP. W y o l b r z y m i o n e i tendencyjne w i a d o m o ś c i o zajściu, nie
b i o r ą c e pod u w a g ę p r o w o k a c j i i agresywnego p o s t ę p o w a n i a posła
SdP, M a y a , w y w o ł a ł y zgodnie z i n t e n c j a m i F r a n k a d e c y z j ę k i e ­
r o w n i c t w a p a r t i i o p r z e r w a n i u dalszych r o z m ó w z r z ą d e m a ż do
w y j a ś n i e n i a s p r a w y i zyskania przez SdP zadośćuczynienia.
W istocie rzeczy H e n l e i n , k t ó r y p r z e b y w a ł w t e d y na zjeździe
N S D A P w N o r y m b e r d z e , p r z y j ą ł ó w i n c y d e n t z zadowoleniem,
g d y ż d a w a ł o n p o ż ą d a n y pretekst do zerwania r o z m ó w . Propa­
ganda h i t l e r o w s k a o c z y w i ś c i e r o z p u ś c i ł a na c a ł y ś w i a t stek w y m y ­
s ł ó w , o s k a r ż a j ą c r z ą d p r a s k i o złą w o l ę , C z e c h ó w z a ś o a n a r c h i ę
i t e r r o r . Twierdzono, że r z ą d nie sprawuje k o n t r o l i nad n i ż s z y m i
o r g a n a m i i ż e nie p o t r a f i p o w s t r z y m a ć i c h „ s a m o w o l i " *.
P r z e r a ż e n i n a p ł y w a j ą c y m i w i a d o m o ś c i a m i , nie b a d a j ą c i c h
p r a w d z i w o ś c i , l ę k a j ą c się j e d y n i e w y b u c h u w ś c i e k ł o ś c i H i t l e r a
i m o ż b w e g o z jego strony rozkazu natychmiastowego wkroczenia
do C z e c h o s ł o w a c j i — H a l i f a x i Bonnet i n t e r p e l o w a l i p o s ł ó w tego
k r a j u , p o l e c i l i t e ż p o c z y n i ć odpowiednie k r o k i s w o i m p r z e d s t a w i ­
cielom w Pradze. R z ą d c z e c h o s ł o w a c k i , mocno zaambarasowany
i n c y d e n t e m , p r o w a d z i ł energiczne dochodzenia, o b i e c u j ą c SdP p e ł ­
ne z a d o ś ć u c z y n i e n i e ; istotnie przeniesiono d y r e k t o r a p o b c j i w M o ­
r a w s k i e j Ostrawie i ukarano d y s c y p l i n a r n i e k i l k u f u n k c j o n a r i u ­
szy. Do O s t r a w y w y b r a ł się t a k ż e obserwator b r y t y j s k i S u t t o n -
2 5
A D A P , D / I I , nr 441: raport Henckego z 8 I X , oraz nie ogłoszony po­
przednio raport z 10 I X : DT, dok. 211.
£ ł
B e n e ś M, s. 218—219; raporty Henckego z 7 i 8 I X , jw.; poseł U S A
Carr uważał incydent za zaaranżowany przez Franka: F R U S , jw., s. 605;
por. też „Kurier Warszawski" z 8 I X , wyd. poranne.
342
_pratt, k t ó r y s t w i e r d z i ł po powrocie, ż e ze strony n i e m i e c k i e j i n ­
cydent silnie w y o l b r z y m i a n o . J u ż 9 w r z e ś n i a nastroje znacznie
się u s p o k o i ł y , a k i e r o w n i c t w o SdP r o z w a ż a ł o , czy m i m o wszystko
nie p o d j ą ć ponownie r o z m ó w z r z ą d e m . J e d n a k ż e zadecydowano
w k o ń c u , b y o d c z e k a ć do z a k o ń c z e n i a zjazdu N S D A P w N o r y m ­
berdze i do zapowiedzianej m o w y H i t l e r a *.
,W N o r y m b e r d z e tymczasem z a p a d a ł y tajne decyzje skierowane
przeciw C z e c h o s ł o w a c j i : w nocy z 9 na 10 w r z e ś n i a o d b y ł a się
u H i t l e r a dalsza narada n a j w y ż s z y c h c z y n n i k ó w w o j s k o w y c h ,
z u d z i a ł e m nowego szefa sztabu gen. Haidera, g ł ó w n o d o w o d z ą c e g o
a r m i ą gen. Brauchitscha i szefa naczelnego d o w ó d z t w a gen. K e i t l a .
Omawiano s z c z e g ó ł y w p r o w a d z e n i a w ż y c i e „ P l a n u Zielonego",
k o n t y n u u j ą c w s p o m n i a n ą w y ż e j n a r a d ę z 3 w r z e ś n i a . Gen. H a i ­
der u w a ż a ł , ż e a t a k na M o r a w y z d w u stron, z G ó r n e g o Ś l ą s k a
i z A u s t r i i , o s i ą g n i e zamierzony cel, o d c i n a j ą c g ł ó w n e s i ł y czecho­
s ł o w a c k i e w rejonie Czech od S ł o w a c j i . H i t l e r b y ł zdania, ż e r o z ­
s t r z y g n i ę c i e m u s i n a s t ą p i ć w t e r m i n i e o ś m i o d n i o w y m , ale prze­
w i d y w a ł znaczne t r u d n o ś c i , m . i n . w s k u t e k siły f o r t y f i k a c j i cze­
c h o s ł o w a c k i c h , k t ó r y m n a j c i ę ż s z e d z i a ł a niemieckie nie w y r z ą d z ą
szkody. Dlatego u w a ż a ł , że n a l e ż a ł o b y u n i k n ą ć p r z e ł a m y w a n i a
b n i i u m o c n i e ń i d o k o n a ć w ł a m a n i a t a m , gdzie jest to m o ż b w e ,
gdzie f o r t ó w jest m n i e j l u b nie są w y k o ń c z o n e , u ż y w a j ą c zmaso­
w a n y c h jednostek p a n c e r n y c h
O c z y w i ś c i e , atak n i e m i e c k i m i a ł b y w i ę k s z ą p e w n o ś ć sukcesu,
gdyby z o s t a ł o o s i ą g n i ę t e porozumienie z d w o m a p o z o s t a ł y m i prze­
ciwnikami Czechosłowacji, k t ó r y c h Hitler chętnie widziałby jako
potencjalnych s o j u s z n i k ó w : z W ę g r a m i i z P o l s k ą . A l e porozumie­
nie w o j s k o w e b y ł o t u trudniejsze niż polityczne, k t ó r e w ł a ś c i w i e
j u ż i s t n i a ł o , z r e s z t ą n i e z u p e ł n i e w t e j formie, w j a k i e j b y sobie
tego ż y c z o n o w B e r l i n i e . W ę g r y i Polska w s p ó ł p r a c o w a ł y w p r a w ­
dzie z N i e m c a m i p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i , ale oba te p a ń s t w a chcia­
ł y b y ć p a r t n e r a m i wobec Rzeszy r ó w n o r z ę d n y m i i p o s t ę p o w a ć sa­
modzielnie. W t y m w ł a ś n i e celu doszło 15 w r z e ś n i a do podpisania
układu polsko-węgierskiego, stwierdzającego identyczność inte­
r e s ó w obu p a ń s t w w Europie ś r o d k o w e j — ale nie b y ł o t a m m o w y
1 7
A D A P , jw., dok. 440—442; por. B e n e S M, jw.; A M , dok. 167—168.
4 8
A D A P , jw., dok. 448; por. M. Z g ó r n i a k , cyt. dz., s. 127.
343
0 w s p ó ł p r a c y z N i e m c a m i * . W o j s k o w e j w s p ó ł p r a c y W ę g r y obie­
c a ć N i e m c o m nie m o g ł y , ze w z g l ę d u na s w o j ą s ł a b o ś ć m i b t a r n ą
1 o b a w ę przed i n t e r w e n c j ą j e ż e l i nie obu p a r t n e r ó w C z e c h o s ł o w a ­
c j i w r a m a c h M a ł e j Ententy, t j . J u g o s ł a w i i i R u m u n i i , to c h o ć b y
t y l k o jednego z nich, m i a n o w i c i e ściślej z w i ą z a n e j z P r a g ą R u ­
m u n i i . Polska w s p ó ł p r a c u j ą c p o l i t y c z n i e z R z e s z ą , nie p l a n o w a ł a
jednak w s p ó ł p r a c y w o j s k o w e j . Sztab n i e m i e c k i m u s i a ł w i ę c u k ł a ­
d a ć swoje p l a n y bez liczenia s i ę z e w e n t u a l n o ś c i ą w s p ó ł d z i a ł a n i a
dalszych p r z e c i w n i k ó w C z e c h o s ł o w a c j i . J e d n a k o w o ż nieprzyjazne
stanowisko polityczne t y c h d w u p a ń s t w wobec P r a g i m i a ł o j u ż
p e w n ą w a r t o ś ć dla Niemiec, g d y ż w k a ż d y m razie z m u s z a ł o do­
w ó d z t w o c z e c h o s ł o w a c k i e do pozostawienia znacznych sił na gra­
nicach z o w y m i dwoma p a ń s t w a m i , podczas g d y w p r z e c i w n y m r a ­
zie całość a r m i i m o g ł a b y z o s t a ć z u ż y t k o w a n a dla o b r o n y przeciw
N i e m c o m . T y l k o c z ę ś c i o w o m ó g ł t u C z e c h o s ł o w a c j i d o p o m ó c na­
cisk ze s t r o n y ZSRR na P o l s k ę i ze s t r o n y R u m u n u na W ę g r y .
O t y m b ę d z i e jeszcze m o w a dalej, w osobnych r o z d z i a ł a c h , po­
ś w i ę c o n y c h t y m sprawom.
Na p o z ó r m o g ł o b y s i ę w y d a w a ć , że w ł a ś n i e sam koniec p i e r w ­
szej i p o c z ą t e k d r u g i e j dekady w r z e ś n i a p r z y n i o s ł y pewne uspo­
kojenie, p r z y n a j m n i e j d n i 10 i 11 w r z e ś n i a . K i e r o w n i c t w o SdP
jeszcze w a h a ł o się, czy n i e p o w r ó c i ć do r o z m ó w z r z ą d e m . B e n e ś
w y g ł o s i ł p r z e m ó w i e n i e radiowe, n a w o ł u j ą c do zgody, o b i e c u j ą c
w s z y s t k i m g r u p o m n a r o d o w y m w p a ń s t w i e s p r a w i e d l i w e zaspo­
3 0
kojenie i c h p o s t u l a t ó w . A l e nadal m ó w i ł o „ C z e c h o s ł o w a k a c h " ,
nadal nie w s p o m i n a ł o m o ż l i w o ś c i z a ł a t w i e n i a p o s t u l a t ó w s ł o w a c ­
k i c h . Ostatnia m o ż l i w o ś ć p r z y c i ą g n i ę c i a drugiego nominalnego
w s p ó ł g o s p o d a r z a w p a ń s t w i e do k o n s t r u k t y w n e j w s p ó ł p r a c y i do
w s p ó l n e j a k c j i obronnej przeciw w r o g o m z e w n ę t r z n y m i w e ­
w n ę t r z n y m , p r z e p a d ł a bezpowrotnie. W S ł o w a c j i , p r z y n a j m n i e j
w k o ł a c h n a d a j ą c e j t a m t o n p a r t u l u d a c k i e j w z r o s ł o rozgorycze­
nie
2 9
M. K o ź m i ń s k i , cyt. dz., s. 58—59; J . K . H o e n s c h, Ungarn, s. 82;
A d a m - J u h a s z - K e r e k e s , cyt. dz., s. 38.
3 0
B e n e S M, s. 221 i nast., prasa hitlerowska przyjęła m o w ę tę nader
wrogo — zob. streszczenia w „Kurierze Warszawskim" 12 i 13 I X . z
3 1
Prezydium partii l u d a k ó w uchwaliło 12 I X liczne postulaty pod adre­
sem Pragi i zapowiedziało dalszy bój o pełną autonomię dla Słowacji (zob.
„Kurier Warszawski" z 13 I X , wyd. poranne). -
344
M i n i s t e r K r o f t a 11 w r z e ś n i a w i n s t r u k c j a c h do n a j w a ż n i e j s z y c h
o l a c ó w e k c z e c h o s ł o w a c k i c h w p a ń s t w a c h zachodnich p o d k r e ś b ł
b r a k w s z e l k i c h podstaw p r a w n y c h dla u r z ą d z e n i a p l e b i s c y t u i w y ­
p o w i e d z i a ł przekonanie, że w razie oderwania pogranicznych t e ­
r e n ó w od Czech i M o r a w i p r z y ł ą c z e n i a i c h do Rzeszy całość
p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o , jaka b y jeszcze p o z o s t a ł a , z n a l a z ł a b y
32
si ę w c a ł k o w i t e j z a l e ż n o ś c i od N i e m i e c . B y ł o t o stwierdzenie
jak najbardziej s ł u s z n e , ale zachodnich z w o l e n n i k ó w p o r o z u m i e ­
nia z N i e m c a m i za w s z e l k ą c e n ę — n i e m o g ł o ono w z r u s z y ć .
A zaraz n a s t ę p n e g o dnia w y b u c h ł a bomba: H i t l e r na z a k o ń c z e ­
nie zjazdu N S D A P w y g ł o s i ł o c z e k i w a n ą z n a p i ę c i e m w i e l k ą m o ­
w ę , w k t ó r e j n i e z w y k l e ostro z a a t a k o w a ł d e m o k r a c j ę , k o m u n i z m ,
system wersalski, a w szczególności C z e c h o s ł o w a c j ę , jako zagro­
żenie strategiczne dla Rzeszy oraz j a k o p a ń s t w o u c i s k a j ą c e „ b r u ­
talnie" t r z y i p ó ł m i l i o n a N i e m c ó w sudeckich. H i t l e r demagogicz­
nie r o z w o d z i ł się n a d r z e k o m y m i n i e l u d z k i m i p r z e ś l a d o w a n i a m i
m n i e j s z o ś c i n i e m i e c k i e j przez w i ę k s z o ś ć c z e s k ą , k t ó r a jednak n i e
jest w i ę k s z o ś c i ą w c a ł y m p a ń s t w i e , oraz o ś w i a d c z a ł kategorycznie,
że t a k i stan dalej t r w a ć n i e m o ż e , g d y ż Rzesza w e ź m i e s w o i c h
„ u d r ę c z o n y c h " r o d a k ó w w o b r o n ę . O s o b i ś c i e z a a t a k o w a ł t e ż Bene­
śa, z a r z u c a j ą c m u o b ł u d ę i b r a k dobrej w o l i , a t a k ż e c h ę ć u c h y l e ­
nia się od uznania s p r a w i e d l i w y c h p o s t u l a t ó w n i e m i e c k i c h r o b i e ­
niem nieistotnych, d r o b n y c h u s t ę p s t w . 33
,Mowa H i t l e r a s t a ł a się s y g n a ł e m do w z m o ż e n i a demonstracji
ze strony SdP, k t ó r e j c z ł o n k o w i e w y w i e s z a l i w s z ę d z i e f l a g i ze
s w a s t y k ą i z r y w a l i f l a g i c z e c h o s ł o w a c k i e oraz napadali na osiad­
ł y c h na obszarze sudeckim C z e c h ó w , w t y m t a k ż e na p r z e d s t a w i ­
cieli w ł a d z , p o l i c j i i s t r a ż y celnej. Uzbrojone g r u p y z a j ę ł y k i l k a
p o s t e r u n k ó w ż a n d a r m e r i i i s t r a ż n i c granicznych; doszło do w y ­
m i a n y s t r z a ł ó w , p a d a l i zabici i r a n n i ; p a d a ł y t a k ż e s ł u p y granicz­
ne, k t ó r e b o j ó w k a r z e henleinowscy w y w r a c a b , b y w t e n s p o s ó b
pozornie w ł ą c z y ć t e r e n y sudeckie do Rzeszy. N a s t ę p n e g o dnia
(13 w r z e ś n i a ) m o ż n a j u ż b y ł o m ó w i ć o p o w s t a n i u l u d n o ś c i n i e -
3 2
MD, I , dok. 67 (też ND, dok. 31).
3 8
Streszczenia w prasie, np. „Kurier Warszawski" z 13 I X , tu tez w n i ­
kliwa analiza pióra S. S t r o ń s k i e g o ; poseł amerykański C a r r uważał,
że mowa podżega N i e m c ó w sudeckich: F R U S , jw., s. 593.
345
 m i e c k i e j przeciw C z e c h o s ł o w a c j i . W a l k i t r w a ł y jeszcze t a k ż e 14
w r z e ś n i a , a g ł ó w n y m i c h ogniskiem s t a ł się Cheb, centrala S d P . 34
R z ą d p r a s k i nie m ó g ł o b o j ę t n i e p r z y g l ą d a ć się t y m w y p a d k o m .
D n i a 13 w r z e ś n i a w powiatach pogranicznych o g ł o s z o n o stan w y ­
j ą t k o w y i skierowano t a m wzmocnione o d d z i a ł y pobcyjne oraz
posiłki wojskowe. W ciągu d w u dni p r z y w r ó c o n o porządek, a przy­
w ó d c y b u n t u zbiegb do Rzeszy. Z a s t ę p c a Henleina, b e z w z g l ę d n y
w r ó g C z e c h ó w i z a ż a r t y faszysta K a r l H e r m a n n F r a n k , spodzie­
w a j ą c się zbrojnej pomocy z Rzeszy, s k i e r o w a ł do r z ą d u u l t i m a ­
t u m , d o m a g a j ą c e się wyoofania wojska i p o l i c j i z t e r e n ó w sudec­
k i c h w c i ą g u s z e ś c i u godzin oraz o d w o ł a n i a s t a n u w y j ą t k o w e g o . 3 5
A l e r z ą d z l e k c e w a ż y ł ten k r o k , F r a n k zaś, w i d z ą c b e z n a d z i e j n o ś ć
r e b e l i i , r ó w n i e ż m u s i a ł s z u k a ć schronienia w B a w a r i i . W B e r l i ­
n i e jeszcze nie zdecydowano się na a k c j ę z b r o j n ą , w ł a s n e z a ś od­
d z i a ł y SdP o c z y w i ś c i e nie m o g ł y w y s t a r c z y ć na skuteczne prze­
c i w s t a w i e n i e się s i ł o m p o l i c y j n y m i w o j s k o w y m . O k a z a ł o się przy
t y m , że nie c a ł a l u d n o ś ć niemiecka u s ł u c h a ł a w e z w a ń SdP do po­
wstania. Część z a c h o w a ł a s i ę n e u t r a b i i e , a zwolennicy p a r t u l e w i ­
c o w y c h , k o m u n i ś c i i część s o c j a l d e m o k r a t ó w w s p ó ł d z i a ł a b n a w e t
z w ł a d z a m i dla p r z y w r ó c e n i a p o r z ą d k u " . P r z y w ó d c y SdP b y b
rozczarowani, z a r ó w n o niepowodzeniem powstania i o b o j ę t n o ś c i ą
części l u d n o ś c i n i e m i e c k i e j , j a k i b r a k i e m czynnego poparcia
z Rzeszy. H e n l e i n m i m o to w y d a ł 15 w r z e ś n i a p r o k l a m a c j ę , w k t ó ­
r e j d o m a g a ł się w i m i e n i u SdP p r a w a do samostanowienia i p r z y ­
37
ł ą c z e n i a do Rzeszy: „ W i r w o l l e n h e i m ins Reich!" N i e p r z e w i ­
dział, r z u c a j ą c to h a s ł o , ż e s p e ł n i się ono w d w u etapach — n a j ­
p i e r w istotnie w ł ą c z e n i e t e r e n ó w sudeckich do Rzeszy po d y k t a ­
cie m o n a c h i j s k i m , ale p o t e m w postaci j u ż z u p e ł n i e i n n e j , m i a ­
n o w i c i e wysiedlenia l u d n o ś c i niemieckiej w g ł ą b Niemiec, po k l ę ­
38
sce Trzeciej Rzeszy w r o k u 1945 . ; R z ą d c z e c h o s ł o w a c k i odpo-
8 1
MD, I I , dok. 34; B e n e S M, s. 230 i nast.; J a k s c h , s. 312.
M
DT, dok. 216; równocześnie Henlein zawiadomił Hitlera, że nie chce
plebiscytu, lecz wcielenia obszaru sudeckiego do Rzeszy z natychmiastową
okupacją przez armię niemiecką: A D A P , jw., dok. 489.
w J a k s c h, s. 333; F u c h s , cyt. dz., s. 263—264.
w A D A P , jw., dok. 529; por. B e n e ś M, s. 256; R o n n e f a r t h , I, s. 530
— pobieżnie.
8 8
Trafne uwagi W. S t r a n g a (cyt. dz., s. 132); wyrażenie „heim" =
należał.
= do domu — o tyle nieścisłe, że obszar sudecki przedtem do Rzeszy nie
346
•wiedział zaraz n a s t ę p n e g o dnia (16 w r z e ś n i a ) po prostu zakazem
d z i a ł a l n o ś c i SdP.
P r z e m ó w i e n i e H i t l e r a w d n i u 12 w r z e ś n i a z w i ę k s z y ł o o b a w y
W k o ł a c h k a p i t u l a n c k i c h L o n d y n u i P a r y ż a , a rebelia sudecka i za­
r z ą d z e n i a w o j s k o w e i policyjne r z ą d u praskiego p o w i ę k s z y ł y j e ­
szcze bardziej n i e p o k ó j , g d y ż bczono się t a m z m o ż l i w o ś c i ą i n ­
t e r w e n c j i ze s t r o n y Rzeszy. T o t e ż z L o n d y n u i P a r y ż a k i e r o w a n o
do P r a g i apele o s p o k ó j i u m i a r , a Daladier i Bonnet w y r a z i b zda­
nie, że C z e c h o s ł o w a c j a w i n n a b y ł a swe k r o k i n a j p i e r w u z g o d n i ć
z F r a n c j ą — j a k g d y b y suwerenne p a ń s t w o nie m i a ł o p r a w a bez
pytania k o g o k o l w i e k o zdanie z a p r o w a d z i ć p o r z ą d k u na s w o i m
39
t e r y t o r i u m , gdy t e n p o r z ą d e k został n a r u s z o n y .
J e ż e l i w B e r l i n i e m i m o w s z y s t k i c h p o g r ó ż e k ze s t r o n y H i t l e r a
i G ó r i n g a nie zdecydowano się na r e a l i z a c j ę „ P l a n u Zielonego",
t j . na zaatakowanie C z e c h o s ł o w a c j i całością p r z y g o t o w a n y c h n i e ­
mieckich sił z b r o j n y c h , s t a ł o się t a k nie t y l k o dlatego, że koncen­
tracja w o j s k o w a nie b y ł a w p e ł n i z a k o ń c z o n a i że nie b y ł o jeszcze
p e w n o ś c i , czy jednak Francja nie udzieli C z e c h o s ł o w a c j i pomocy.
W naczelnym d o w ó d z t w i e n i e m i e c k i m i s t n i a ł y wahania co do m o ż -
b w o ś c i s p e ł n i e n i a rozkazu H i t l e r a , g d y b y t a k i rozkaz z o s t a ł w y d a ­
ny. A l e g ł ó w n ą r o l ę o d e g r a ł a t u i n t e r w e n c j a b r y t y j s k a .
N i e b y ł a to i n t e r w e n c j a taka, j a k i e j n a l e ż a ł o b y się s p o d z i e w a ć ,
t j . o s t r z e ż e n i e , że jeśli Rzesza dokona agresji przeciw C z e c h o s ł o ­
w a c j i , spowoduje to w y s t ą p i e n i e F r a n c j i , a w t e d y po stronie t e j
ostatniej s t a n ę ł a b y t a k ż e W i e l k a B r y t a n i a . D o t a k i e j i n t e r w e n c j i
n a k ł a n i a ł Chamberlaina C h u r c h i l l i o t a k ą p r o s i l i s e k r e t n i w y s ł a n ­
nicy opozycji n i e m i e c k i e j .
C h a m b e r l a i n m i a ł na m y ś l i co innego: o s i ą g n i ę c i e d ł u g o f a l o w e ­
go i szeroko p o j ę t e g o porozumienia m i ę d z y W i e l k ą B r y t a n i ą
a N i e m c a m i h i t l e r o w s k i m i , bez w z g l ę d u na interesy j a k i e g o k o l ­
w i e k k r a j u postronnego. T y l k o o i n t e r e s y b r y t y j s k i e c h o d z i ł o
k o n s e r w a t y w n e m u p r e m i e r o w i W i e l k i e j B r y t a m i , t a k j a k on j e
p o j m o w a ł , w interesie swojej w a r s t w y s p o ł e c z n e j i b r y t y j s k i e j
pozycji w ś w i e c i e , co z r e s z t ą w przekonaniach tego p o l i t y k a w z u ­
p e ł n o ś c i się p o k r y w a ł o .
Jeszcze 10 lipca 1938 ambasador Rzeszy w L o n d y n i e D i r k s e n
pisał do B e r b n a :
*» A M , dok. 175; por. B e n e S M, s. 234.
347
 Obecny rząd angielski, pierwszy spośród rządów powojennych, uczynił
porozumienie z Niemcami jednym z najbardziej zasadniczych punktów
swego programu; dlatego też rząd ten wykazuje w stosunku do Niemiec
maksimum zrozumienia, jakie m o ż e wykazać jakikolwiek wchodzący w r a ­
chubę dla utworzenia rządu zespół p o l i t y k ó w angielskich . 4 0
I taka b y ł a r z e c z y w i ś c i e p o l i t y k a Chamberlaina w stosunku do
Rzeszy h i t l e r o w s k i e j , podbudowana jeszcze dodatkowo jego za­
s a d n i c z ą w r o g o ś c i ą do ZSRR, a w i ę c licząca na w s p ó ł d z i a ł a n i e
przeciw k o m u n i z m o w i ze s t r o n y g ł ó w n e g o faszystowskiego m o ­
carstwa w Europie O w e m u naczelnemu p o s t u l a t o w i d o j ś c i a do
porozumienia z R z e s z ą p o d p o r z ą d k o w a n a b y ł a t a k ż e p o l i t y k a
Chamberlaina w sprawie c z e c h o s ł o w a c k i e j . Teraz n a d a r z a ł a się
s p o s o b n o ś ć , b y ó w zasadniczy cel z r e a l i z o w a ć , o f e r u j ą c H i t l e r o w i
zamiast sprzeciwu ze s t r o n y W i e l k i e j B r y t a n i i — j e j pomoc dla
okrojenia C z e c h o s ł o w a c j i . „ P r a w o i s p r a w i e d l i w o ś ć nie i s t n i e j ą "
— powiedział posłowi czechosłowackiemu Masarykowi bliski
C h a m b e r l a i n o w i p o b t y k b r y t y j s k i , j a k to j u ż w y ż e j wspomniano.
I n t e r w e n c j a b r y t y j s k a po 12 w r z e ś n i a 1938 b y ł a z t ą z a s a d ą zgod­
na.
U d o s t ę p n i e n i e b r y t y j s k i c h d o k u m e n t ó w r z ą d o w y c h za r o k 1938
j u ż od r o k u 1969 ( p i e r w o t n i e m i a ł y one b y ć n i e d o s t ę p n e a ż do
r o k u 1989) p o z w o l i ł o p o z n a ć i s t o t n ą g e n e z ę niespodzianki, j a k ą
dla c a ł e g o ś w i a t a b y ł a ogłoszona 14 w r z e ś n i a w i a d o m o ś ć , że C h a m ­
berlain zapowiedział s w ą w i z y t ę u Hitlera w celu przedyskutowa­
nia s y t u a c j i m i ę d z y n a r o d o w e j i znalezienia pokojowego r o z w i ą ­
zania. Sprawa ta b y ł a zadecydowana j u ż o d p a r u t y g o d n i , ale
w najgłębszej tajemnicy
U d z i a ł w t e j sprawie b r a ł o c z y w i ś c i e g ł ó w n y doradca premiera,
sir Horace W i l s o n , oficjalnie rzeczoznawca w sprawach p r z e m y s ł o ­
w y c h — faktycznie i n g e r o w a ł o n w e wszystkie dziedziny p o b t y k i
r z ą d o w e j , w t y m t a k ż e w p o l i t y k ę z a g r a n i c z n ą , c h o ć n i e m i a ł do
4
» DM, I I , dok. 4; do tego liczne dane w książce R o t h s t e i n a i pa­
miętnikach M a j s k i e g o.
4 1
Jw.; także G i 1 b e r t - G o 11, passim, i W e n d t , rozdz. X .
4 2
Tajemnicę tę odkrył, podając liczne sensacyjne szczegóły, N. C a r r o 11
w artykule pt. The Secret of Plan Z and How Chamberlain Kept it Dark
(„Sunday Times" 5 I 1969): tu pierwszy raz wykorzystano niedostępne
dotąd dokumenty z r. 1938; obszerniejsze omówienie dał I . C o l v i n (The
Chamberlain Gabinet, . 146 i nast.); zajął się tą sprawą też historyk r a ­
s
dziecki I . D. O s t o j a - O w s i a n y j (przyp. 14 do rozdz. I, s. 279).
348
tego ż a d n y c h k w a l i f i k a c j i , nie z n a j ą c p r o b l e m ó w k o n t y n e n t u euro­
pejskiego. B y ł z w o l e n n i k i e m g r y na z w ł o k ę , u n i k a n i a w i ą ż ą c y c h
decyzji i energicznych a k c j i , i w t a k i m w ł a ś n i e d u c h u w p ł y w a ł na
Chamberlaina, k t ó r y d a r z y ł go c a ł k o w i t y m zaufaniem. T a k ż e
w k r y t y c z n y c h t y g o d n i a c h lata 1939 r o k u m i a ł Horace W i l s o n
o d e g r a ć n e g a t y w n ą r o l ę , h a m u j ą c wszelkie energiczniejsze posu­
nięcia wobec Niemiec h i t l e r o w s k i c h
W z w i ą z k u ze s p r a w ą s u d e c k ą W i l s o n n i e w ą t p l i w i e u t w i e r d z i ł
premiera w jego p o l i t y c e zaspokajania mocarstw faszystowskich
u s t ę p s t w a m i (oczywiście kosztem i n n y c h ) . J e ż e l i to nie on w y m y ­
ślił p o d r ó ż Chamberlaina do Niemiec, n i e w ą t p l i w i e j a k najbardziej
pomysł ten popierał.
p o m y s ł t e n nazwano „ P l a n e m Z " i o n i m w ł a ś n i e wspomina
notatka Wilsona z 30 sierpnia 1938, s t w i e r d z a j ą c a , że sprawa ta
b y ł a p r z e d m i o t e m r o z m ó w w bardzo s z c z u p ł y m gronie od k i l k u
j u ż d n i . O w o grono o g r a n i c z a ł o s i ę poza p r e m i e r e m do m i n i s t r a
skarbu Simona i m i n i s t r a s p r a w zagranicznych H a l i f a x a ; do t a ­
j e m n i c y dopuszczony z o s t a ł t a k ż e ambasador w B e r l i n i e , H e n d e r ­
son, jako ten, k t ó r y b y ł b y n i e z b ę d n y do w y k o n a n i a p l a n u . W i a d o ­
m o nam, ż e Henderson w ł a ś n i e w ostatnich dniach sierpnia z o s t a ł
w e z w a n y do L o n d y n u **.
N o t a t k a Wilsona stwierdza, że powodzenie p l a n u z a l e ż y od
u t r z y m a n i a go w n a j ś c i ś l e j s z e j t a j e m n i c y , i dlatego poza w y m i e ­
n i o n y m i d w o m a m i n i s t r a m i n i k t i n n y s p o ś r ó d c z ł o n k ó w gabinetu
nie m o ż e s i ę o n i m d o w i e d z i e ć . Troska o powodzenie w y m a g a , b y
ujawnienie p l a n u b y ł o a b s o l u t n ą n i e s p o d z i a n k ą . tó
Z k o l e i dalszy d o k u m e n t , t a k ż e p i ó r a Wilsona, r o z w i j a ł „ P l a n
Z " : gdy p r e m i e r zadecyduje o jego realizacji, w ó w c z a s Henderson
zostanie p o w i a d o m i o n y i o b o w i ą z k i e m jego b ę d z i e uzyskanie i n f o r ­
macji, gdzie znajduje się w d a n y m czasie H i t l e r , bez u j a w n i a n i a
4 3
G i 1 b e r t - G o 11, passim; H . Wilson był gorącym zwolennikiem zbli­
żenia z Niemcami — zob. telegram T . Kordta z 1 I X , DM, I I , dok. 7; M a -
saryk nazwał go „zdeklarowanym wrogiem Czechosłowacji" — A M , dok.
179; o roli W. w r. 1939 zob. H . B a t o w s k i , Agonia pokoju i początek
wojny (Poznań 1969, dalej cyt.: APPW), passim.
4 4
Te szczegóły w e d ł u g cyt. artykułu N. C a r r o 11 a (za jego dostar­
czenie dziękuję prof. N. Daviesowi z Uniwersytetu Londyńskiego).
4 5
Przyoadkowo został od 10 I X dopuszczony do sekretu Sir Samuel Hoa-
re — ob. jego pamiętniki Nine Troubled Years (1954), tu cyt. przekład
Z
francuski: Neuf annees de crise (1957), s. 243.
349
 o co chodzi. N a s t ę p n i e Henderson o t r z y m a polecenie, b y uzgodni}
z R i b b e n t r o p e m s p r a w ę p r z y j a z d u Chamberlaina.
J a k w i d z i m y , p r e m i e r b r y t y j s k i jeszcze w ostatnich dniach sierp­
nia z a d e c y d o w a ł , ż e m u s i osobiście r o z m a w i a ć z H i t l e r e m . M o ż b -
w o ś ć zgłoszenia s i ę do niemieckiego d y k t a t o r a j a k i e j ś w y b i t n e j
osobistości b r y t y j s k i e j , w y s ł a n n i k a r z ą d u , b y ł a jednak j u ż w c z e ś ­
n i e j poruszona przez c z ł o n k a m i s j i Runcimana, A s h t o n - G w a t k i n a ,
j a k t o j u ż w y ż e j wspomniano, w r o z m o w i e z H e n l e i n e m w M a ­
r i a ń s k i c h Ł a ź n i a c h w d n i u 22 sierpnia, p r z y c z y m t e m a t e m ewen­
tualnej rozmowy b y ł y b y rozległe problemy stosunków brytyjsko-
- n i e m i e c k i c h . P o n i e w a ż na t ę o f e r t ę nie b y ł o odpowiedzi, C h a m ­
b e r l a i n n i e w ą t p b w i e p o s t a n o w i ł r z u c i ć na s z a l ę s w ó j w ł a s n y
a u t o r y t e t . Rzekomo w t y m k i e r u n k u s z ł y t a k ż e pewne sugestie
z Niemiec.
P r e m i e r z d e c y d o w a ł s i ę w i ę c na p o d r ó ż do H i t l e r a w d n i u
4 S
8 w r z e ś n i a , i n f o r m u j ą c o t y m Habfaxa, Simona i Cadogana, po
c z y m wezwano na to zebranie t a k ż e V a n s i t t a r t a , k t ó r y , zgodnie
ze s w ą k o n s e k w e n t n ą a n t y h i t l e r o w s k ą p o s t a w ą , o d r a d z a ł t ę „ p o ­
d r ó ż do Canossy" " . N i e w y w a r ł o to jednak w r a ż e n i a na p r e m i e ­
rze, k t ó r y w o l a ł s ł u c h a ć r a d Wilsona. T e n ostatni zaraz potem,
9 w r z e ś n i a , z a w i a d o m i ł Hendersona, że m o m e n t r e a l i z a c j i „ P l a n u
Z " jest b l i s k i . W p r a w d z i e w t e d y w ł a ś n i e wystosowano do N i e ­
miec za p o ś r e d n i c t w e m Hendersona rodzaj o s t r z e ż e n i a , stwierdza­
j ą c e g o , że g d y b y doszło do d z i a ł a ń w o j e n n y c h z u d z i a ł e m F r a n c j i ,
W i e l k a B r y t a n i a nie m o g ł a b y p o z o s t a ć na uboczu, ale H a l i f a x za­
raz p o t e m o d w o ł a ł w s p o m n i a n ą i n s t r u k c j ę i z a k a z a ł Hendersonowi
4 S
przekazania owego o s t r z e ż e n i a . P o l i t y k a appeasementu b y ł a nie
do pogodzenia z c z y m ś t a k i m , a t a w ł a ś n i e p o l i t y k a d o m i n o w a ł a !
W i l s o n w s w y m b ś c i e z a l e c a ł r ó w n i e ż Hendersonowi d z i a ł a n i e
przez zaskoczenie, b y H i t l e r pod w p ł y w e m Ribbentropa nie zaczął
g r y na z w ł o k ę , z a p y t u j ą c o cel spotkania i t d . N i e w y k l u c z a n o t a k ż e
n e g a t y w n e j odpowiedzi H i t l e r a i dlatego chciano go p o s t a w i ć przed
4 8
Miało to związek z obawą, że na o d b y w a j ą c y m się wtedy zjeździe
N S D A P Hitler może w y p o w i e d z i e ć się w sposób zbyt wojowniczy.
4 7
C o 1 v i n, jw., s. 147; tylko Vansittart doradzał w y s ł a n i e ostrzeżenia
do Berlina, ale pozostał odosobniony, zob. następny przypis.
4 8
C o 1 v i n, Vansittart, s. 240; por. H e n d e r s o n , s. 147; ambasador
brytyjski (jak i inni dyplomaci) był g o ś c i e m na zjeździe N S D A P i nie
chciał zakłócać uroczystej atmosfery.
350
k t e m d o k o n a n y m . Henderson nie p r z e w i d y w a ł j e d n a k n e g a t y w -
e j odpowiedzi, a c a ł k o w i t e g o zaskoczenia w o l a ł u n i k n ą ć .
C h a m b e r l a i n n a j p i e r w n a r a d z a ł się jeszcze ze s w y m i p i e r w o t n i e
"o t a j e m n i c y dopuszczonymi k o l e g a m i r z ą d o w y m i , do k t ó r y c h do-
e d ł p ó ź n i e j Sir Samuel Hoare, w t e d y m i n i s t e r spraw w e w n ę t r z -
ch, ale poprzednio, w r o k u 1935, t a k ż e spraw zagranicznych,
k i e d y to d a ł s i ę r ó w n i e ż p o z n a ć jako z w o l e n n i k k o m p r o m i s ó w
z m o c a r s t w a m i faszystowskimi, m i a n o w i c i e przez porozumienie
z L a v a l e m na s z k o d ę E t i o p i i D o p i e r o 12 w r z e ś n i a p r e m i e r z w o ­
łał plenarne posiedzenie r z ą d u , na k t ó r y m c h c i a ł p r z y g o t o w a ć
g r u n t dla aprobaty „ P l a n u Z " . Z a p o w i a d a ł a się pewna opozycja,
w s z c z e g ó l n o ś c i ze s t r o n y Pierwszego L o r d a A d m i r a b c j i , t j . m i n i ­
stra m a r y n a r k i w o j e n n e j , A l f r e d a D u f f a Coopera, z w o l e n n i k a bar­
dziej zdecydowanej p o l i t y k i wobec Niemiec, k t ó r y m . i n . p r o p o ­
n o w a ł m o b i l i z a c j ę f l o t y dla w y w a r c i a w r a ż e n i a na H i t l e r z e . H a l i -
fax w obszernym o m ó w i e n i u s y t u a c j i p o p a r ł p l a n premiera,
p r z e c i w s t a w i ł się p r ó b o m zastraszenia H i t l e r a , k t ó r e g o o k r e ś b ł
'^o s z a l e ń c a , zdolnego do nieobbczalnych k r o k ó w . Zarazem, p o ­
d w a ż z P a r y ż a n a d e s z ł o nowe zapytanie, ozy Francja m o ż e liczyć
w s p ó ł d z i a ł a n i e b r y t y j s k i e w razie k o n i e c z n o ś c i w y s t ą p i e n i a
przeciw N i e m c o m , postanowiono u n i k n ą ć w odpowiedzi j a k i e g o ś
w y r a ź n e g o z o b o w i ą z a n i a . M u s i a ł o to o c z y w i ś c i e w y w r z e ć w P a r y ­
żu fatalne w r a ż e n i e i w z m o c n i ć t a m nastroje k a p i t u l a c y j n e .
Gabinet k o n t y n u o w a ł d y s k u s j ę po d w u dniach, t j . 14 w r z e ś n i a ,
a tymczasem p r e m i e r p o s u n ą ł j u ż znacznie dalej swoje p r z y g o t o ­
wania do realizacji „ P l a n u Z " . W e w t o r e k 13 w r z e ś n i a o d b y ł n o w ą
n a r a d ę ze s w y m i w s p ó l n i k a m i i z a p o w i e d z i a ł i m s w ó j w y j a z d .
O d p o w i e d n i t e l e g r a m do H i t l e r a , z a p y t u j ą c y o m o ż l i w o ś ć bezpo­
ś r e d n i e j r o z m o w y o a k t u a l n e j s y t u a c j i w celu znalezienia p o k o j o ­
wego r o z w i ą z a n i a , o d s z e d ł do B e r b n a p o d adresem Hendersona,
t o r y m i a ł p r z e k a z a ć go H i t l e r o w i za p o ś r e d n i c t w e m R i b b e n t r o -
M
. Na zebraniu omawiano t a k ż e e w e n t u a l n o ś ć k o n f e r e n c j i czte-
:h mocarstw, t j . A n g b i , F r a n c j i , Niemiec i W ł o c h , p o s t a n a w i a j ą c
' k l u c z y ć ZSRR, przeciw czemu obecny c z ę ś c i o w o na naradzie
V a n s i t t a r t p r o t e s t o w a ł , u w a ż a j ą c , że w y k l u c z e n i e Z w i ą z k u Ra-
4 9
S. H o a r e , cyt. dz.; w wyd. francuskim o sprawie tej m ó w i też do­
dany w s t ę p B o n n e t a (s. 18—19). ,, *, , T T Q C
M
C o 1 v i n, jw.; angielski tekst telegramu: D B F P , 3/II, dok. 862.
351
 dzieckiego m o ż e zmusić to ostatnie państwo do porozumienia
51
z Niemcami .
Na zebraniu gabinetu w d n i u 14 w r z e ś n i a p r e m i e r p r z e d s t a w i ł
s w ó j zamiar w y j a z d u do Niemiec dla d y s k u s j i z H i t l e r e m i za­
ż ą d a ł aprobaty r z ą d u t a k ż e dla f a k t u , ż e pierwsze k r o k i w tej
sprawie z o s t a ł y tymczasem poczynione. C h a m b e r l a i n d o d a ł , ż e za­
mierza z a p r o p o n o w a ć H i t l e r o w i u r z ą d z e n i e p l e b i s c y t u na terenach
sudeckich, a w razie w y n i k u d e c y d u j ą c e g o o oddzieleniu t y c h ob­
s z a r ó w od C z e c h o s ł o w a c j i , r z ą d b r y t y j s k i m ó g ł b y w r a z z F r a n c j ą
u d z i e l i ć g w a r a n c j i d l a t a k okrojonego p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o .
P r e m i e r p o d k r e ś l i ł jednak, że p r z y t e j s p o s o b n o ś c i p o c z y n i ł b y sta­
r a n i a o t r w a ł e porozumienie b r y t y j s k o - n i e m i e c k i e .
Członkowie r z ą d u przyjęli plan premiera z p e w n y m wahaniem,
u d z i e l a j ą c w rezultacie ż ą d a n e j aprobaty i z g a d z a j ą c się na p l e ­
biscyt, ale w t e r m i n i e s z e ś c i o m i e s i ę c z n y m l u b nawet p ó ź n i e j s z y m .
Chciano w i ę c w zasadzie d a ć H i t l e r o w i s a t y s f a k c j ę , ale w y k o n a n i e
odwlec o i l e m o ż n o ś c i — co n a t u r a l n i e b y ł o j a k najbardziej n i e ­
zgodne z d ą ż ą c y m do p e ł n e g o i natychmiastowego sukcesu p o s t ę ­
p o w a n i e m H i t l e r a . Jedynie D u f f Cooper z a u w a ż y ł , nie o p o n u j ą c
z r e s z t ą wobec „ P l a n u Z " , ż e przed A n g l i ą nie stoi w y b ó r m i ę d z y
z g o d ą na plebiscyt a w o j n ą , lecz m i ę d z y w o j n ą teraz i w o j n ą p ó ź ­
M
n i e j . I t o p r z e w i d y w a n i e o k a z a ł o się s ł u s z n e . W o j n a „ t e r a z " , t j .
we w r z e ś n i u 1938, b y ł a b y dla W i e l k i e j B r y t a m i m n i e j s z y m r y z y ­
kiem niż w rok później.
W c z w a r t e k 15 w r z e ś n i a o godz. 8.35 rano 69-letni p r e m i e r b r y ­
t y j s k i , k t ó r y do tego czasu n i g d y nie p o d r ó ż o w a ł samolotem, o d ­
leciał, ż e g n a n y manifestacyjnie przez r z ą d in corpore, do M o n a ­
c h i u m , d o k ą d p r z y b y ł po czterech godzinach l o t u . T o w a r z y s z y b
m u W i l s o n i znany n a m j u ż w y ż s z y u r z ę d n i k F o r e i g n Office,
Strang, a w M o n a c h i u m p r z y ł ą c z y ł się, p r z y b y ł y p o c i ą g i e m z B e r ­
53
l i n a , H e n d e r s o n . N a s t ą p i ł a jeszcze parogodzinna jazda specjal­
n y m p o c i ą g i e m H i t l e r a do Berchtesgaden i s t a m t ą d do r e z y d e n c j i
d y k t a t o r a w Obersalzbergu.
H
C o 1 v i n, Vansittart, s. 248—249.
6 2
C o 1 v i n, Chamberlain, s. 152—154.
" H e n d e r s o n , s. 148—149; S t r a n g , cyt. dz., s. 137; Masaryk w cyt.
telegramie (AM dok. 179) pisał, że obok dwu w r o g ó w Czechosłowacji, W i l ­
sona i Hendersona, będzie jeden porządny człowiek, Strang, ale pozostanie
on w mniejszości.
352
Znane są r ó ż n e wersje przebiegu r o z m o w y m i ę d z y C h a m b e r l a i ­
nem a H i t l e r e m w d n i u 15 w r z e ś n i a 1938. N a j w a ż n i e j s z y m f a k ­
tem, k t ó r y n a l e ż y p o d k r e ś l i ć na p o c z ą t k u , b y ł o to, że r o z m o w a o d ­
b y ł a się w cztery oczy, t z n . w o b e c n o ś c i t y l k o osobistego t ł u m a c z a
H i t l e r a i Ribbentropa, P. O. Schmidta — a n i p r e m i e r b r y t y j s k i
nie z n a ł j ę z y k a niemieckiego, ani d y k t a t o r Rzeszy angielskiego,
j e s t nieco dziwne, że C h a m b e r l a i n , k t ó r y w e z w a ł do Berchtesga­
den ambasadora Hendersona, n i e ź l e z n a j ą c e g o j ę z y k n i e m i e c k i
(w m ł o d o ś c i s t u d i o w a ł w L i p s k u ) i m ó g ł się n i m p o s ł u ż y ć jako
t ł u m a c z e m , w o l a ł r o z m a w i a ć w jego n i e o b e c n o ś c i , z d a j ą c się w p e ł ­
n i na sumiennego z r e s z t ą Schmidta. Henderson t ł u m a c z y t e n f a k t
t y m , że o n sam w o l a ł nie b y ć obecny p r z y rozmowie, g d y ż w t y m
p r z y p a d k u H i t l e r w e z w a ł b y r ó w n i e ż Ribbentropa, a tego z r a ż o n y
j u ż do szefa d y p l o m a c j i h i t l e r o w s k i e j ambasador w o l a ł u n i k n ą ć .
5 4
P ó ź n i e j jednak decyzji t e j trzeba b y ł o raczej ż a ł o w a ć .
M a m y w i ę c zapis s p o r z ą d z o n y przez Schmidta dla jego p r z e ł o ­
ż o n y c h oraz zapis w ł a s n y Chamberlaina, d l a u ż y t k u gabinetu b r y ­
tyjskiego. Oba z n a l a z ł y s i ę po r o k u 1945 w n i e m i e c k i c h i b r y t y j ­
skich p u b l i k a c j a c h d o k u m e n t ó w d y p l o m a t y c z n y c h . Ponadto i s t ­
nieje n i e d a w n o u d o s t ę p n i o n e u z u p e ł n i e n i e angielskie z i n n e j
jeszcze r e l a c j i Chamberlaina, j a k t e ż k r ó t k i e streszczenie w pa­
miętnikach Schmidta . 55
C h a m b e r l a i n z a m i e r z a ł d o b i ć t a r g u o przygotowanie d ł u g o f a l o ­
wego porozumienia b r y t y j s k o - n i e m i e c k i e g o , s ą d z ą c , że ta perspek­
t y w a t a k o l ś n i H i t l e r a , iż nie b ę d z i e s i ę o n u p i e r a ł p r z y b e z w z g l ę d ­
n y m i r a d y k a l n y m s p e ł n i e n i u s w y c h ż ą d a ń w sprawie sudeckiej,
p r z y c z y m p r e m i e r b r y t y j s k i z g ó r y w y r a ż a ł z g o d ę na plebiscyt.
Tymczasem H i t l e r nie c h c i a ł d y s k u t o w a ć na t a m t e n temat, lecz
z a s y p u j ą c gościa k ł a m l i w y m i skargami o r z e k o m y m terrorze czes­
k i m stosowanym wobec N i e m c ó w sudeckich, p o w i e d z i a ł , że dla
p o ł o ż e n i a k r e s u t e m u s t a n o w i rzeczy nie cofnie się nawet przed
wojną światową. Chamberlain próbował podjąć dyskusję, trochę
o p o n o w a ł , ale H i t l e r nie c h c i a ł niczego s ł u c h a ć . K i e d y r o z m o w a
6 4
H e n d e r s o n , s. 110; później Chamberlain upomniał się przez Hen­
dersona o nie dostarczony mu protokół Schmidta (DBFP, 3/II, dok. 931),
ale Ribbentrop odmówił; do tego P. S c h m i d t, Statysta na dyplomatycz­
nej scenie (dalej cyt.: Schmidt), s. 392. . „ . , .
6 5
A D A P , jw., dok. 487; D B F P , jw., dok. 895; C o l v i n , Chamberlain,
s. 154—156; S c h m i d t, s. 388 i nast.
2 3
R o k 1938. 353
zeszła na stosunki b r y t y j s k o - n i e m i e c k i e , g d y ż C h a m b e r l a i n kład}
na to nacisk, w t e d y H i t l e r o ś w i a d c z y ł b r u t a l n i e , że r o z w a ż a w y p o ­
wiedzenie n i e m i e c k o - b r y t y j s k i e g o u k ł a d u morskiego z r o k u 1935,
co n i e w ą t p l i w i e z m r o z i ł o r o z m ó w c ę . N i e m n i e j C h a m b e r l a i n do­
s z e d ł do w n i o s k u , że H i t l e r nie jest szalony, ż e jego cele są ściśle
o k r e ś l o n e i że na jego s ł o w i e b ę d z i e m o ż n a p o l e g a ć , g d y s i ę jego
ż ą d a n i a zadowoli. Mocno n a i w n y b r y t y j s k i m ą ż stanu m i a ł się sro­
dze r o z c z a r o w a ć w sześć m i e s i ę c y p ó ź n i e j , g d y a r m i a niemiecka
w k r o c z y ł a niespodzianie do Pragi... N i e m n i e j dyskusja p r z y b i e r a ł a
p a r o k r o t n i e charakter dość b u r z h w y i C h a m b e r l a i n w p e w n y m
momencie p o w i e d z i a ł , ż e t r a c i czas nadaremnie i że lepiej b y b y ł o ,
g d y b y zaraz w r ó c i ł do L o n d y n u — co H i t l e r a n i e z w ł o c z n i e uspo­
k o i ł o . . O ś w i a d c z y ł on, ż e jeżeli A n g l i c y u z n a j ą z a s a d ę samostano­
w i e n i a dla N i e m c ó w sudeckich ( t j . p r z e j ś c i a i c h pod w ł a d z ę Rze­
szy), porozumienie n i e m i e c k o - b r y t y j s k i e b ę d z i e m o ż b w e , a t y m ­
czasem, a ż do n a s t ę p n e j r o z m o w y , p r z y r z e k ł nie p u ś c i ć w r u c h
m a c h i n y w o j e n n e j . C h a m b e r l a i n b y ł przekonany, że g d y b y nie
u d a ł się do H i t l e r a , m o g ł o b y j u ż d o j ś ć do d z i a ł a ń w o j e n n y c h ,
a w i ę c g ł ę b o k o u c i e s z y ł s i ę t y m zapewnieniem d y k t a t o r a . J a k b ę ­
dzie jeszcze o t y m m o w a n i ż e j , n i e b e z p i e c z e ń s t w a takiego w isto­
cie nie b y ł o .
C z ł o n k o w i e r z ą d u b r y t y j s k i e g o u d z i e h l i 17 w r z e ś n i a aprobaty
56
sprawozdaniu p r e m i e r a . W d y s k u s j i jednak D u f f Cooper p o d -
k r e ś b ł , że zapewnieniom H i t l e r a n i e m o ż n a d o w i e r z a ć , t a k ż e p a r u
i n n y c h m i n i s t r ó w g r o ź b y d y k t a t o r a skierowane przeciw C z e c h o s ł o ­
w a c j i p o r ó w n a ł o z m o ż l i w y m z a g r o ż e n i e m samej A n g b i . W szcze­
g ó l n o ś c i m i n i s t e r h a n d l u (President of the Board oj Trade) O b v e r
Stanley, z g a d z a j ą c się z Cooperem, s t w i e r d z i ł , ż e j e ś b r z ą d ma do
w y b o r u k a p i t u l a c j ę l u b w a l k ę , w i n i e n w y b r a ć to drugie " . P i e r w ­
szy L o r d A d m i r a l i c j i d o d a ł , że F r a n c u z ó w n a l e ż y raczej zawiado­
m i ć o p o p a r c i u dla i c h akcji n i ż h a m o w a ć i c h decyzje. Jednak
w i ę k s z o ś ć m i n i s t r ó w , w t y m t a k ż e H a l i f a x , p o p a r ł a b n i ę premiera
i w y p o w i e d z i a ł a s i ę za plebiscytem na terenach sudeckich, przy
z a s t r z e ż e n i u p e w n y c h w a r u n k ó w do dalszego przedyskutowania.
5 8
C o 1 v i n, Chamberlain, jw.
5 7
Duff Cooper 1 X podał się do dymisji na znak protestu przeciw po­
lityce kapitulacji, a Stanley wysłał do Chamberlaina list przepowiadający
dalsze agresywne kroki Niemiec (N. C a r r o 11, jw.).
354
T a k ą t e ż p r z y j ę t o p o d s t a w ę do r o z m ó w z F r a n c u z a m i , k t ó r z y m i e b
p r z y b y ć n a s t ę p n e g o dnia.
Tymczasem na terenie S u d e t ó w sytuacja znacznie się u s p o k o i ł a ,
a w Pradze n a s t ą p i ł o o d p r ę ż e n i e . Po zakazie d z i a ł a l n o ś c i SdP
i ucieczce p r z y w ó d c ó w tej p a r t i i do Rzeszy l u d n o ś ć z a n i e c h a ł a de­
58
m o n s t r a c j i a n t y c z e s k i c h . W Pradze, gdzie K u n d t nadal p r z e b y ­
wał, rozważano możliwość wznowienia rozmów. J e d n a k ż e Henlein
w y d a ł ze swej k w a t e r y w A ś , na g r a n i c y b a w a r s k i e j , 17 w r z e ś n i a
rozkaz o u t w o r z e n i u ochotniczego k o r p u s u sudeckoniemieckiego
dla w a l k i p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i . O z n a c z a ł o to, że w ł a d z e n i e ­
mieckie z a m i e r z a j ą nadal p o d t r z y m y w a ć ducha r e b e l i i i ż e oczy­
w i ś c i e u d z i e l ą m u poparcia: t w o r z ą c e się formacje sudeckie o t r z y ­
m y w a ł y uzbrojenie z w o j s k o w y c h m a g a z y n ó w Rzeszy . 59
R z ą d c z e c h o s ł o w a c k i , m i m o c h w i l o w e g o sukcesu, p o l e g a j ą c e g o
na opanowaniu s y t u a c j i , oraz m i m o p r z y p u s z c z e ń , że i n t e r w e n c j a
b r y t y j s k a m o g ł a p o d z i a ł a ć h a m u j ą c o na H i t l e r a , m u s i a ł b y ć oczy­
w i ś c i e nadal p o w a ż n i e zatroskany. R u n c i m a n o p u ś c i ł P r a g ę 16
w r z e ś n i a , n i e k r y j ą c swego rozczarowania. W r a c a ł do L o n d y n u ,
w e z w a n y t a m przez Chamberlaina, k t ó r y p l a n o w a ł e w e n t u a l n e po­
wierzenie m u z k o l e i oficjalnej r o b a r b i t r a m i ę d z y R z e s z ą a Cze­
chosłowacją. Premier Hodźa w rozmowie z posłem b r y t y j s k i m
t e g o ż dnia n i e w y k l u c z a ł m o ż l i w o ś c i p e w n y c h u s t ę p s t w t e r y t o r i a l ­
n y c h na rzecz Niemiec, w y m i e n i a j ą c t u z w ł a s z c z a o k r ę g C h e b u
i z g a d z a j ą c s i ę na p r z e j ś c i e około m i l i o n a N i e m c ó w p o d w ł a d z ę
60
Rzeszy . N i e ma ś l a d ó w , b y p r o p o z y c j ę t ę przekazano do B e r b n a ,
ale n a w e t g d y b y t a k s i ę s t a ł o , nie z a d o w o l i ł a b y ona o c z y w i ś c i e a n i
H i t l e r a , a n i Henleina, ż ą d a j ą c y c h o w i e l e w i ę c e j . B e n e ś wreszcie,
jeszcze 15 w r z e ś n i a , z w r ó c i ł się z apelem do F r a n c j i , za p o ś r e d ­
n i c t w e m j e j p o s ł a w Pradze, w z y w a j ą c r z ą d f r a n c u s k i do stanow­
czości i z a p e w n i a j ą c , ż e w t y m w y p a d k u jednakowo stanowcze
stanowisko obu p a ń s t w na pewno H i t l e r a p o w s t r z y m a . N i e w s p o -
5 8
Musiało to uznać też poselstwo Rzeszy: Hencke 19 I X , A D A P , j w . ,
dok. 529. , . .
5 9
DT, dok. 226; Henlein zarazem zawiadomił Hitlera, ze kwietniowe
Punktacje są już nieaktualne i że tylko wcielenie do Rzeszy obszarów o po­
nad 50% większości niemieckiej rozwiąże problem sudecki. Por. M. Z g ó r -
n i a k, cyt. dz., s. 128.
8 0
D B F P , 3/II, dok. 902.
23'
355

m n i a ł w y r a ź n i e o ZSRR, ale z a z n a c z y ł iż s o l i d a r n o ś ć francusko-
- c z e c h o s ł o w a c k a p o c i ą g n i e za sobą wszystkie inne k r a j e w Europie.
Bonnet o d p o w i e d z i a ł na to w n a s t ę p n y m d n i u , za p o ś r e d n i c t w e m
p o s ł a de L a c r o i x , że Francja pozostanie w i e r n a s w y m z o b o w i ą z a ­
n i o m sojuszniczym — t a k j a k to j u ż o ś w i a d c z y ł a w d n i u 17 bpca.
O t ó ż owa w i e r n o ś ć w t y m s f o r m u ł o w a n i u nie b y ł a b e z w a r u n k o w a ,
a l b o w i e m 17 lipca Bonnet o ś w i a d c z y ł Osuskiemu, że w y p e ł n i e n i e
z o b o w i ą z a ń francuskich b ę d z i e u z a l e ż n i o n e od prowadzenia przez
r z ą d C z e c h o s ł o w a c j i t a k i e j p o l i t y k i , k t ó r a zadowoli postulaty
m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h i usunie przez to n i e b e z p i e c z e ń s t w o k o n ­
f l i k t u w Europie. W i n n y m w y p a d k u , s t w i e r d z i ł w t e d y Bonnet,
F r a n c j a m u s i a ł a b y s w o j ą p o l i t y k ę wobec C z e c h o s ł o w a c j i p o d d a ć
6 1
r e w i z j i ( „ r e c o n s i d e r e r sa p o l i t i ą u e " ) . O d p o w i e d ź z 16 w r z e ś n i a
nie b y ł a w i ę c zbyt p o c i e s z a j ą c a .
W P a r y ż u b o w i e m p a n o w a ł a w t e d y po p r o s t u panika, p r z y n a j ­
m n i e j w k o ł a c h r z ą d o w y c h , j a k to s t w i e r d z a ł w s w y c h raportach
ambasador b r y t y j s k i Phipps i c z ę ś c i o w o t a k ż e p o s e ł c z e c h o s ł o w a c ­
k i Osusky. Co p r a w d a , poczyniono pewne z a r z ą d z e n i a wojskowe,
wzmocniono o b s a d ę L i n i i M a g i n o t a na g r a n i c y n i e m i e c k i e j , ale
i koła r z ą d o w e , i d o w ó d z t w o wojskowe nie m y ś l a ł y o niczym i n ­
n y m jak tylko o uniknięciu konieczności spełnienia obowiązku
sojuszniczego wobec C z e c h o s ł o w a c j i , g d y b y t a z o s t a ł a zaatakowana
przez R z e s z ę . Dlatego t a k ż e unikano k o n k r e t n y c h r o z m ó w ze
Z w i ą z k i e m Radzieckim, k t ó r y w t y m czasie nadal p o d k r e ś l a ł s w ą
g o t o w o ś ć w z i ę c i a u d z i a ł u w t r z y s t r o n n y c h r o z m o w a c h sztabowych
(ZSRR, Francja, C z e c h o s ł o w a c j a ) i n a l e g a ł na i c h r o z p o c z ę c i e :
generalicja francuska nie m i a ł a na coś takiego w ogóle ochoty,
a t a k ż e c z e c h o s ł o w a c k a u z a l e ż n i a ł a swoje stanowisko od p o g l ą d ó w
francuskich. Gen. G a m e l i n r o z m a w i a ł w p r a w d z i e z r a d z i e c k i m
a t t a c h ś w o j s k o w y m , ale nie n a l e g a ł i p r z y j ą ł do w i a d o m o ś c i
o ś w i a d c z e n i e , że ZSRR m u s i b r a ć przede w s z y s t k i m p o d u w a g ę
stanowisko P o l s k i jako partnera Niemiec. N a l e ż a ł o to r o z u m i e ć
j a k o z a p o w i e d ź , ż e siły radzieckie m u s i a ł y b y w razie k o n f b k t u n a j ­
p i e r w z a j ą ć się t y m i n n y m p r o b l e m e m , co n a t u r a l n i e m i a ł o b y
z w i ą z e k z b e z p o ś r e d n i m w s p ó ł d z i a ł a n i e m francusko-radzieckim na
rzecz C z e c h o s ł o w a c j i . G a m e l i n p o w i a d o m i ł o t y m Bonneta, dla k t ó -
81
Beneś M, s. 242—244; B o n n e t o tym nie wspomina.
356
ra
rego b y ł to n o w y p o w ó d do r o z w a ż a ń k a p i t u l a c y j n y c h . W y j a z d
Chamberlaina do H i t l e r a zrozumiano w p a r y s k i c h k o ł a c h r z ą d o ­
w y c h j a k o z a p o w i e d ź , że pokojowe r o z w i ą z a n i e b ę d z i e jednak
m o ż l i w e i z a r ó w n o Bonnet, j a k r ó w n i e ż o w i e l e m n i e j n i ż poprzed­
nio b o j o w y D a l a d i e r g o r ą c z k o w o u c h w y c i l i się tej m o ż b w o ś c i .
C a ł ą s p r a w ę n a l e ż a ł o p r z e d y s k u t o w a ć z A n g l i k a m i i dlatego p r e ­
m i e r i m i n i s t e r spraw zagranicznych F r a n c j i w y b r a l i się 18 w r z e ­
ś n i a do L o n d y n u . O c z e k i w a b i c h t a m nie t y l k o i c h b r y t y j s c y
partnerzy, ale t a k ż e p o s e ł c z e c h o s ł o w a c k i , k t ó r y p r z e k a z a ł i m
o ś w i a d c z e n i e B e n e ś a : „ C z e c h o s ł o w a c j a n i e p r z y j m i e i nie m o ż e
p r z y j ą ć ż a d n e g o r o z w i ą z a n i a naszego sporu z N i e m c a m i , k t ó r e nie
z o s t a ł o b y uprzednio c a ł k o w i c i e jasno przedyskutowane i uzgod­
nione z n a m i " . B y ł o t o powiedziane w y r a ź n i e , ale F r a n c u z i nie
m i e h z a m i a r u t y m się p r z e j m o w a ć . To samo z r e s z t ą p o w i e d z i a ł
B e n e ś R u n c i m a n o w i w p o ż e g n a l n e j r o z m o w i e dnia 16 w r z e ś n i a ,
6 3
p r o s z ą c o przekazanie C h a m b e r l a i n o w i i H a l i f a x o w i . A l e t a k ż e
dla A n g l i k ó w b y ł o to bez znaczenia.
Na k o n f e r e n c j i anglo-francuskiej C h a m b e r l a i n , zdawszy s p r a w ę
ze swej r o z m o w y z H i t l e r e m , o ś w i a d c z y ł z naciskiem, że j e d y n y m
r o z w i ą z a n i e m k r y z y s u i sposobem u n i k n i ę c i a w o j n y b ę d z i e w y ­
warcie nacisku na C z e c h o s ł o w a c j ę , b y ta zgodziła s i ę na przeka­
zanie Rzeszy o b s z a r ó w , na k t ó r y c h w i ę k s z o ś ć niemiecka s t a n o w i
ponad 50%, p r z y c z y m nowe granice i ewentualna w y m i a n a l u d ­
n o ś c i m i a ł y b y zostać uzgodnione przez k o m i s j ę m i ę d z y n a r o d o w ą
z u d z i a ł e m przedstawiciela C z e c h o s ł o w a c j i . N o w e granice tego
państwa otrzymałyby międzynarodową gwarancję z udziałem Wiel­
k i e j B r y t a n i i i ta gwarancja m u s i a ł a b y z a s t ą p i ć dotychczasowy
system b e z p i e c z e ń s t w a C z e c h o s ł o w a c j i , p o l e g a j ą c y na j e j sojuszach
z F r a n c j ą i ZSRR . 64
O i l e Daladier m i a ł jeszcze pewne z a s t r z e ż e n i a , Bonnet p r z y j ą ł
te propozycje z entuzjazmem i w y w a r ł nacisk na swego premiera,
b y t e n z a n i e c h a ł opozycji. Daladier u s t ą p i ł i w y n i k k o n f e r e n c j i
z o s t a ł uzgodniony w d u c h u p r o p o z y c j i Chamberlaina. Ustalono, że
p o s ł o w i e obu mocarstw n i e z w ł o c z n i e z w r ó c ą się do prezydenta
8 2
G a m e l i n , cyt. dz., I I , s. 348.
8 3
B e n e ś M, s. 249; A M dok. 119.
8 4
' Tekst protokółu rozmów londyńskich: D B F P , 3/II, dok. 928; por. B o n ­
n e t D, s. 238 i nast.; też B e n e S M, jw. Zob. D u r o s e l l e , s. 346.
357
C z e c h o s ł o w a c j i i złożą m u j e d n o b r z m i ą c e noty, w z y w a j ą c e do uczy­
nienia ofiary dla dobra p o k o j u europejskiego... Ze s t r o n y b r y t y j ­
skiej p a d ł y s ł o w a , że „ n a l e ż y p. B e n e ś o w i niedwuznacznie o ś w i a d ­
c z y ć , iż o i l e nie udzieli n i e z w ł o c z n e j zgody na niniejsze propo­
zycje, F r a n c u z i i A n g b c y n i e b ę d ą p o n o s i ć o d p o w i e d z a l n o ś c i za
8S
konsekwencje. N i e m a czasu do stracenia" . D a l a d i e r i Bonnet
p r z y j ę l i to stanowisko...
Jeszcze t e g o ż w i e c z o r u tekst n o t z o s t a ł przekazany p o s ł o m obu
mocarstw w Pradze. N e w t o n i de L a c r o i x zgłosili s i ę w i ę c do Be­
n e ś a — z p o m i n i ę c i e m m i n i s t r a spraw zagranicznych! — o godz.
14.00 dnia 19 w r z e ś n i a i przekazali u j ę t e w o ś m i u p u n k t a c h (jak
g d y b y m i m o w o l n a analogia do ż ą d a ń Henleina z k w i e t n i a ! ) p r o ­
pozycje zgodne z ustaleniami z poprzedniego dnia w L o n d y n i e .
W m e m o r i a l e stwierdzono m . i n . , ż e „ P o ostatnich w y p a d k a c h
o s i ą g n i ę t o m o m e n t , ó d k t ó r e g o dalsze pozostawanie o b s z a r ó w
w w i ę k s z o ś c i z a m i e s z k a ł y c h przez N i e m c ó w sudeckich w ramach
p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e g o n i e m o ż e się f a k t y c z n i e p r z e d ł u ż a ć bez
z a g r o ż e n i a i n t e r e s ó w samej C z e c h o s ł o w a c j i i p o k o j u europejskie­
go". N a s t ę p o w a ł y propozycje o d s t ą p i e n i a i obietnica g w a r a n c j i ,
z postulatem odrzucenia dotychczasowych s o j u s z ó w C z e c h o s ł o w a ­
cji. W zakończeniu memoriał zaznaczał: „Najpóźniej w środę [tj.
21 w r z e ś n i a ] , a b y ć m o ż e w c z e ś n i e j , p. C h a m b e r l a i n ma k o n t y n u o ­
w a ć swe r o z m o w y z p. H i t l e r e m . U w a ż a m y za s w ó j o b o w i ą z e k
p r o s i ć o dostarczenie odpowiedzi w j a k najszybszym t e r m i n i e " .
Dla B e n e ś a ż ą d a n i e to b y ł o , j a k sam pisze w s w y m w s p o m n i e ­
n i o w y m szkicu, o l b r z y m i m w s t r z ą s e m . D o t ą d ł u d z i ł się, że skoro
I V P l a n s p o t k a ł s i ę z p o z y t y w n ą o c e n ą s t r o n y b r y t y j s k i e j , nie
m o g ł o s i ę o c z e k i w a ć tego rodzaju p r z e j ś c i a mocarstw zachodnich
na pozycje popierania stanowiska H i t l e r a c z y l i ż ą d a n i a okrojenia
67
C z e c h o s ł o w a c j i . K o n k r e t n y c h i n f o r m a c j i o t y m , co działo się
w Berchtesgaden 15 w r z e ś n i a , a p o t e m w L o n d y n i e i P a r y ż u , t a m ­
t e j s i przedstawiciele C z e c h o s ł o w a c j i nie potrafiM z d o b y ć i p r z e s ł a ć
« C o l v i n , Chamberlain, s. 159; autor przypisuje to Halifaxowi.
Tekst noty: Correspondence respecting Czechoslovakia September 1938
(Cmd. 5847); tekst francuski: B o n n e t D, s. 244—245 i A M , dok. 193.
8 7
B e n e S M, s. 249 i nast.; Beneś uważał, ż e krokiem tym Francja jed­
nostronnie wypowiedziała francusko-czechosłowacki układ sojuszniczy; por.
też OCZP, s. 365—366 ( = J . S. H a j e k , Mnichov, s. 102—103).
358
do Pragi, b y c h o ć w części p r z y g o t o w a ć r z ą d na tego rodzaju zdra­
d ę ze s t r o n y F r a n c j i i n i e l o j a l n o ś ć ze s t r o n y b r y t y j s k i e j .
Bonneta u s p r a w i e d l i w i ć nie m o ż n a , w p e w n y m jednak stopniu
jest m o ż l i w e w y j a ś n i e n i e jego pobudek. M i a n o w i c i e b y ł to c z ł o ­
w i e k , k t ó r y ogromnie l ę k a ł się t r u d n o ś c i , nie p o s i a d a ł z u p e ł n i e
8
w o l i i energu, b y t r u d n o ś c i z w a l c z a ć " . G d y jego koncepcja dopo-
m o ż e n i a C z e c h o s ł o w a c j i na drodze d z i a ł a ń d y p l o m a t y c z n y c h , o k a ­
zała s i ę s p r a w ą b e z n a d z i e j n ą i wobec tego trzeba b y ł o p r z y s t ą p i ć
do c z y n ó w , Bonnet p r z e s t r a s z y ł s i ę . S z u k a ł przede w s z y s t k i m
oparcia i poparcia. A n g l i c y d w u k r o t n i e , w m a j u i w e w r z e ś n i u , za­
znaczyli, że d o p o m o g ą , ale t y l k o j e ś b F r a n c j a zostanie zaatakowa­
na, nie z a ś w w y p a d k u , g d y b y sama w y s t ą p i ł a w obronie Czecho­
69
s ł o w a c j i . Z w i ą z e k Radziecki z o b o w i ą z a ł s i ę do pomocy, g d y b y
^Francja na pewno s p e ł n i ł a s w ó j o b o w i ą z e k sojuszniczy wobec
C z e c h o s ł o w a c j i , g d y ż t a k ustalone t o b y ł o w u k ł a d z i e sojuszniczym
I c z e c h o s ł o w a c k o - r a d z i e c k i m z r o k u 1935. ZSRR d o m a g a ł się, b y
sprawa z a g r o ż e n i a C z e c h o s ł o w a c j i z n a l a z ł a się na p o r z ą d k u obrad
L i g i N a r o d ó w i aby t a p o d j ę ł a o d p o w i e d n i ą u c h w a ł ę , n a k ł a d a j ą c ą
o b o w i ą z e k udzielenia pomocy w razie agresji. Z a r ó w n o francuska,
j a k i b r y t y j s k a d y p l o m a c j a nie d ą ż y ł y do tego, b y L i g a N a r o d ó w
z a j ę ł a s i ę s p r a w ą c z e c h o s ł o w a c k ą , a sekretarz generalny L i g i ,
Francuz A v e n o l , s y m p a t y z u j ą c y z m o c a r s t w a m i faszystowskimi
I w r ó g ZSRR, nie d a r z ą c y C z e c h o s ł o w a c j i ż y c z l i w o ś c i ą , nie d o p u ­
6 6
szczał w o g ó l e do n a j m n i e j s z y c h c h o ć b y w z m i a n e k o tej k w e s t i i
a n i podczas obrad 102 sesji Rady L i g i na p o c z ą t k u w r z e ś n i a , a n i
podczas obrad X I X zgromadzenia plenarnego w d r u g i e j p o ł o w i e
70
tego m i e s i ą c a . W t y m z r e s z t ą s p r a w i ł m u n i e s p o d z i a n k ę L i t w i -
now, k t ó r y j e d n a k z a b r a ł głos w sprawie C z e c h o s ł o w a c j i . B o n n e t
: b y ł p a r ę d n i w Genewie, na obradach R a d y L i g i , i n a t r a f i ł na nowe
t r u d n o ś c i , k t ó r e go jeszcze bardziej p r z e r a z i ł y : L i t w i n o w d o m a g a ł
,się f o r m a l n e j zgody na przemarsz sił radzieckich przez t e r y t o r i u m
i P o l s k i l u b R u m u n i i dla udzielenia pomocy C z e c h o s ł o w a c j i i ż ą d a ł ,
l « 8 H B a t o w s k i , A P P W , s. 265 i nast., zwłaszcza 287.
| » Tak informował Quai d'Orsay konsekwentnie ambasador brytyjski
Phipps (zob. np. B o n n e t D, s. 218—219).
p 7 8
Do tego F W a l t e r s , s. 775 i nast.; J . B a r r o s cyt dz., s. 172
I
nast.; do stanowiska Z S R R w a ż n y telegram Litwinowa do Aleksandrow-
iego z 2 I X (ND, dok. 26).
359
 b y Francja t ę z g o d ę w Warszawie i Bukareszcie u z y s k a ł a " . Obec­
n y w Genewie r u m u ń s k i m i n i s t e r spraw zagranicznych Comnen
nie c h c i a ł t a k i e j zgody swego r z ą d u z a p e w n i ć , a delegat polski
K o m a r n i c k i oraz p r z y s ł a n y p ó ź n i e j przez Becka szef jego gabinetu
Ł u b i e ń s k i w y r a ź n i e p o w t a r z a l i , ż e Polska kategorycznie p r z e c i w ­
s t a w i ł a b y się e w e n t u a l n y m r a d z i e c k i m p r ó b o m udzielenia pomocy
w
C z e c h o s ł o w a c j i . W ł a ś n i e t r u d n o ś c i ze s t r o n y polskiej p r z y g n ę b i ł y
Bonneta, z d r u g i e j s t r o n y n a p a w a j ą c go p e w n ą s w o i s t ą satysfak­
cją, ż e oto b ę d z i e m o ż n a w i n ę z w a l i ć na kogo innego i że f a k t y c z ­
ne p r z e j ś c i e P o l s k i na s t r o n ę n i e m i e c k ą z w a l n i a wobec tego F r a n ­
cję od k o n i e c z n o ś c i podejmowania j a k i c h ś decyzji, b y C z e c h o s ł o ­
w a c j i e f e k t y w n i e d o p o m ó c — skoro wszelkie m o ż l i w o ś c i o k a z u j ą
się nierealne... W i e m y s k ą d i n ą d , j a k t o j u ż b y ł o powiedziane, ż e
Bonnet bardzo c h ę t n i e d o p r o w a d z i ł b y do z b b ż e n i a z N i e m c a m i
i w p e r s p e k t y w i e takiego w a ż n e g o d l a ń celu sprawa c z e c h o s ł o ­
wacka i z o b o w i ą z a n i a sojusznicze s c h o d z i ł y na znacznie dalszy
p l a n . C h a r a k t e r u i siły w o b , n i e m ó w i ą c j u ż o odwadze, nie b y ł o
w p o l i t y c e Bonneta z u p e ł n i e , za to a ż n a d m i e r n i e d u ż o b y ł o c h ę c i
szukania k o m p r o m i s ó w za w s z e l k ą c e n ę , j a k to o k a z a ł o się r ó w ­
n i e ż w r o k p ó ź n i e j , g d y z k o l e i z a g r o ż o n y b y ł i n n y sojusznik
F r a n c j i , Polska.
Dlatego t e ż wszystko, c o k o l w i e k Bonnet p i s a ł po w o j n i e dla
u s p r a w i e d l i w i e n i a swej p o l i t y k i w okresie lata i jesieni 1938 r o k u ,
M
jest n i e m o ż l i w e do p r z y j ę c i a . Przytacza on t a m t y l k o t r u d n o ś c i
i przeszkody, a nie p r ó b u j e n a w e t r o z w a ż y ć i n n y c h e w e n t u a l n o ś c i ,
n i e zastanawia s i ę , czy i w j a k i e j mierze w ostatecznym efekcie
nie b y ł a b y w ł a ś c i w s z a dla F r a n c j i inna p o l i t y k a , m i a n o w i c i e prze­
ciwstawienie s i ę agresji faszystowskiej, c h o ć b y za c e n ę d o r a ź n y c h
s z k ó d i strat, k t ó r e jednak w r o k u 1938 b y ł y b y na pewno mniejsze
n i ż pogrom, j a k i s p o t k a ł F r a n c j ę w r o k u 1940. Bonnet t w i e r d z i ,
p o w o ł u j ą c s i ę t u na zdanie Francois-Ponceta, że H i t l e r w r o k u
1938 nie b y ł b y s i ę cofnął p r z e d w o j n ą . Jest j e d n a k t a k ż e m o ż l i w e ,
7 1
B o n n e t D, s. 200—201; por. K r a l , s. 382; M a j s k i , I I , s. 439.
" C o m n e n , s. 80 i nast. oraz 96—97; M o i s u c, Diplomatia, s. 62
i nast.
7 8
Oprócz już cyt. w przyp. 3 do rozdz. I i przyp. 26 do rozdz. I I ksią­
żek także wstąp B o n n e t a do cyt. franc. przekładu w s p o m n i e ń S. H o-
a r e'a.
360
e w y w o ł a n i u w o j n y przeszkodziliby w r o k u 1938 sami g e n e r a ł o ­
z
74
wie niemieccy .
Na p o s t ę p o w a n i e A n g l i k ó w i F r a n c u z ó w w y w a r ł o t a k ż e p e w i e n
w p ł y w stanowisko W ł o c h faszystowskich. „ O ś R z y m — B e r l i n " ,
u t r w a l o n a w s p ó l n i c t w e m w agresji przeciw Republice H i s z p a ń ­
skiej, b y ł a f a k t e m , a M u s s o l i n i r a d to p o d k r e ś l a ł i ś w i a d c z y ł H i t l e ­
r o w i rozliczne p r z y s ł u g i , b y zarazem p o d n i e ś ć s w ą c e n ę w oczach
A n g b k ó w i b y mocniej d o k u c z a ć znienawidzonej przez siebie
F r a n c j i . P r z e c e n i a j ą c s k r o m n y w gruncie rzeczy p o t e n c j a ł m i l i ­
t a r n y W ł o c h , W i e l k a B r y t a n i a i F r a n c j a w s w y m stosunku do N i e ­
miec h i t l e r o w s k i c h l i c z y ł y się t a k ż e z e w e n t u a l n o ś c i ą , że w razie
zatargu zbrojnego nie z s a m y m i N i e m c a m i p r z y s z ł o b y w a l c z y ć .
Od p o c z ą t k u k r y z y s u c z e c h o s ł o w a c k i e g o R z y m faszystowski c a ł ­
kowicie a k c e p t o w a ł p o l i t y k ę Rzeszy i w y s t ę p o w a ł p r z e c i w Czecho­
słowacji, c h o c i a ż b y t y l k o przez popieranie r o s z c z e ń w ę g i e r s k i c h
i osłabianie w e w n ę t r z n e j więzi Małej Ententy, jak o t y m j u ż b y ł a
mowa. R o z p o c z ę t e w c z e ś n i e j d z i a ł a n i e w tej dziedzinie d y p l o m a c j a
w ł o s k a k o n t y n u o w a ł a t a k ż e w e w r z e ś n i u , za p o ś r e d n i c t w e m p o ­
7 5
słów r u m u ń s k i e g o i jugosłowiańskiego w R z y m i e .
W gruncie rzeczy na g o r l i w o ś ć p a r t n e r s k ą Mussoliniego H i t l e r
odpowiadał jak zwykle niezbyt wielką dbałością o n a l e ż y t y kon­
t a k t i dostarczanie i n f o r m a c j i zawczasu. Ciano d o p y t y w a ł s i ę bez
p r z e r w y w B e r l i n i e o m o ż l i w o ś ć i e w e n t u a l n ą d a t ę agresji n i e ­
mieckiej, ale ambasadorowi A t t o l i c o dawano odpowiedzi niejasne,
co zięć Mussoliniego n o t o w a ł z i r y t a c j ą . Mussolini natomiast tea­
tralnie podkreślał swą rzekomą gotowość i wielkie środki, których
w gruncie rzeczy W ł o c h y nie m i a ł y , z u ż y w s z y najlepszy m a t e r i a ł
w i n t e r w e n c j i h i s z p a ń s k i e j . H i t l e r w y s ł a ł do Mussoliniego swego
s t a ł e g o p o s ł a ń c a do W ł o c h , k s i ę c i a F i l i p a Heskiego, k t ó r y jako zięć
k r ó l a w ł o s k i e g o specjalnie do m i s j i t e j się n a d a w a ł — ale i t e n
w y s ł a n n i k w d n i u 7 w r z e ś n i a nic k o n k r e t n e g o w gruncie rzeczy
78
nie p o w i e d z i a ł . M u s s o l i n i s w y m i pozami w y w a r ł jednak p o ż ą d a n e
7 4
O rozwijającym się spisku wojskowym w Niemczech będzie mowa
w następnym rozdziale.
7 5
Główne źródło: dziennik C i a n o z września 1938, oraz raporty nie­
mieckie z Rzymu (np. A D A P , D / I I , dok. 494).
7 6
Tamże, dok. 415; Ciano, 7 I X (s. 233): wynika z tego, że nie posia­
dający w A D A P daty ó w memoriał powstał z początkiem września.
361
w r a ż e n i e : w L o n d y n i e uproszono tamtejszego ambasadora w ł o s k i e ­ s y m p a t y z u j ą c y z C z e c h o s ł o w a c j ą , za n a m o w ą r u m u ń s k i e g o m i n i ­
go Grandiego, b y w i m i e n i u Chamberlaina z a p r o p o n o w a ł w ł o s k i e stra spraw zagranicznych Comnena, u s i ł o w a ł w p ł y w a ć na swego
p o ś r e d n i c t w o u H i t l e r a . B y ł o to 12 w r z e ś n i a , ale Duce w y ś m i a ł szef a, ale bez s k u t k u . w

ó w k r o k i w z m ó g ł jeszcze demonstracje poparcia dla Rzeszy. C h m u r y n a d P r a g ą z b i e r a ł y s i ę coraz ciemniejsze — i to nie

U r z ę d o w y o r g a n w ł o s k i „ I n f o r m a z i o n e D i p l o m a t i c a " zamieści} t y l k o od s t r o n y B e r l i n a .
a r t y k u ł w p e ł n i a p r o b u j ą c y p o l i t y k ę n i e m i e c k ą , a Mussolini
w s w y m organie osobistym, d z i e n n i k u „ P o p o l o d ' I t a b a " 15 w r z e ś ­ n C o m n e n , s. 101—102; wspomniany tu Ivo Andrić, w ó w c z a s zastępca
nia ogłosił „ L i s t o t w a r t y do l o r d a Runcimana", w k t ó r y m p o d d a ł Stojadinovicia (który jako premier był też ministrem spraw zagranicznych)
__ to zarazem głośny pisarz, późniejszy laureat Nobla); por. M. V a n k u ,
nader ostrej k r y t y c e p o l i t y k ę c z e c h o s ł o w a c k ą i b e z w a r u n k o w o Stav vlade Milana Stojadinovića prema minhenskom sporazumu, s. 335
w y p o w i e d z i a ł się za p r a w e m samostanowienia dla N i e m c ó w sudec­ i nast.; E . C a m p u s , cyt. dz., s. 316—317; W. K . W o ł k ó w , cyt. dz., s. 247.
Nadto: L ' . D e a k, Ceskoslovensko-juhoslovanske vzt'ahy v óase Mnlchova.
k i c h oraz d l a m n i e j s z o ś c i w ę g i e r s k i e j i polskiej, j a k r ó w n i e ż dla W: Minchenskiot dogovor i jugoslovenskite narodi (Skopje 1980).
Słowaków P o t e m jeszcze, o b j e ż d ż a j ą c p ó ł n o c n e p r o w i n c j e k r a j u ,
d y k t a t o r w ł o s k i w w y g ł a s z a n y c h t a m m o w a c h coraz silniej pod­
k r e ś l a ł s o h d a r n o ś ć w ł o s k o - n i e m i e c k ą i k r y t y k o w a ł samo istnienie
C z e c h o s ł o w a c j i , nieraz w s p o s ó b absurdalny. Wszystko to nie m o ­
gło w i ę c nie w y w r z e ć w r a ż e n i a i w P a r y ż u , i w L o n d y n i e , a b y ł o
to w r a ż e n i e n i e w s p ó ł m i e r n i e silne w zestawieniu z r z e c z y w i s t y m i
m o ż l i w o ś c i a m i W ł o c h . A l e C h a m b e r l a i n i jego otoczenie, a t a k ż e
Daladier i Bonnet c h ę t n i e w i e r z y b w to, co u ł a t w i a ł o i m i c h k a p i -
tulancką politykę.
Na s k u t e k n a m ó w p o l s k i c h i w ł o s k i c h , W ę g r y z d e c y d o w a ł y się
7 S
na u ś c i ś l e n i e k o n t a k t ó w z N i e m c a m i . P r e m i e r I m r e d y i m i n i s t e r
spraw zagranicznych K a n y a u d a b s i ę na r o z m o w y do Berbna
w d n i a c h 19—20 w r z e ś n i a . W ę g r y w istocie rzeczy nie m o g ł y n i ­
czego z d z i a ł a ć , ale dla Rzeszy b y ł to p o ż ą d a n y element propagan­
d o w y . D a r e m n i e C z e c h o s ł o w a c j a a p e l o w a ł a z n ó w do s o l i d a r n o ś c i
s w y c h s o j u s z n i k ó w : R u m u n i a w p r a w d z i e , m i m o n a c i s k ó w polskich,
d e k l a r o w a ł a , ż e nie b ę d z i e o b o j ę t n a , g d y b y W ę g r y z a a t a k o w a ł y
C z e c h o s ł o w a c j ę , j e d n a k m u s i a ł a b c z y ć s i ę t a k ż e ze zdaniem Jugo­
7 9
s ł a w i i . A S t o j a d i n o v i ć , w i e r n y s w y m obietnicom d a n y m w Ber­
l i n i e i R z y m i e , coraz silniej z a z n a c z a ł s w ą o b o j ę t n o ś ć . Jego z a s t ę p ­
ca, b a w i ą c y n a sesji L i g i w Genewie, w i c e m i n i s t e r I v o A n d r i ć ,

" A D A P , jw., dok. 488; por. C i a n o, s. 238.

» A D A P , jw., dok. 503 (16 I X ) ; A d a m - J u h a s z - K e r e k e s, cyt. dz.,
dok. 34 (Sztójay-Kanya) i 35 (list Horthyego do Hitlera, 17 I X ) ; por. M a-
c a r t n e y, I, s. 253 i nast.; J . K . H o e n s c h, Ungarn, s. 84 i nast. Por-
Gy. J u h a s z , s. 141.
'» C o m n e n , także M o i s u c, jw.; E . C a m p u s , cyt. dz., s. 315 i nast.

362
 V. Dopełnianie zdrady
(koniec września 1938)
Stanowisko anglo-francuskie, ż ą d a j ą c e o d s t ą p i e n i a przez Cze­
c h o s ł o w a c j ę na rzecz Niemiec o b s z a r ó w pogranicznych zamieszka­
ł y c h w ponad 5 0 % przez w i ę k s z o ś ć n i e m i e c k ą , zakomunikowane
w Pradze 18 w r z e ś n i a , w y w a r ł o , j a k powiedziano w y ż e j , na prezy­
dencie B e n e ś u i r z ą d z i e c z e c h o s ł o w a c k i m w r a ż e n i e w s t r z ą s a j ą c e
i p r z y g n ę b i a j ą c e . W gruncie rzeczy, ż ą d a n i e t o nie p o w i n n o b y ł o
z o s t a ć odczute jako p r z y s ł o w i o w y g r o m z jasnego nieba. B y ł o ono,
n a t u r a l n i e , c a ł k o w i c i e nieuzasadnione i bezprawne, ale m i m o to
m o ż n a b y ł o s i ę go s p o d z i e w a ć j u ż od wspomnianego w y ż e j a r t y ­
k u ł u w „ T i m e s " z 7 w r z e ś n i a . N i e b y ł o t a j e m n i c ą , ż e do w n i o s k ó w
i d ą c y c h w t a k i m w ł a ś n i e d u c h u d o c h o d z i ł R u n c i m a n , k t ó r y 16
w r z e ś n i a o p u ś c i ł j u ż C z e c h o s ł o w a c j ę i w r ó c i ł do L o n d y n u . Nie
złożył on jeszcze — a ż do 21 w r z e ś n i a — oficjalnego sprawozdania,
ale z w i e l u e l e m e n t ó w m o ż n a b y ł o w y s n u ć wniosek, j a k i e b ę d ą
k o n k l u z j e i propozycje sprawozdania, g d y zostanie ono przekazane
oficjalnie. N i e p o m o g ł o to, że p r z e d odjazdem p o ś r e d n i k a B e n e ś
z n a j w i ę k s z y m naciskiem z a s t r z e g a ł s i ę przed n i m , ż e C z e c h o s ł o ­
wacja nie o d s t ą p i za ż a d n ą c e n ę od swej c a ł o ś c i t e r y t o r i a l n e j , że
cesja c h o ć b y p e w n e j t y l k o części t e r y t o r i u m na rzecz Niemiec
jest w y k l u c z o n a \ R u n c i m a n w y j e ż d ż a ł z w n i o s k a m i g o t o w y m i —
t a k i m i w ł a ś n i e , do j a k i c h , n i e w ą t p l i w i e t a k ż e pod w p ł y w e m jego
r e l a c j i , doszli m i n i s t r o w i e b r y t y j s c y i francuscy na niedzielnej
naradzie w d n i u 18 w r z e ś n i a .
8
Oficjalne sprawozdanie Runcimana, n o s z ą c e d a t ę 21 w r z e ś n i a ,
1
A M , dok. 181: R o n n e f a r t h , I, 537 (nie omawia rozmowy z Bene-
śem).
£ wacji, które rozmyślnie popierały politykę wrogą wobec sąsiadów Czecho­
Correspondence, jw. dok. 1; przkład polski: Dokumenty i materiały
z przededniu II wojny światowej. Warszawa 1949 (dalej cyt.: DM), I , dok.
26 (drobne nieścisłości); por. W h e e l e r - B e n n e 11, s. 111 i nast.: J . S.
H a j e k, Mnichov. Praha 1958 (dalej cyt. H a j e k, s. 99—100; B r u e g e l ,
s. 272 i nast.
364
przekazane z a r ó w n o r z ą d o w i b r y t y j s k i e m u , j a k p r e z y d e n t o w i Cze­
c h o s ł o w a c j i , b y ł o jednoznaczne: s t w i e r d z a ł o , że nie m a w i d o k ó w ,
by Czesi i sudeccy N i e m c y m o g b nadal ż y ć razem w granicach
jednego p a ń s t w a , c h o c i a ż b y r z ą d p r a s k i u d z i e l i ł m n i e j s z o ś c i n i e ­
mieckiej j a k najdalej i d ą c e g o s a m o r z ą d u . R u n c i m a n d o d a w a ł , nie
bez słuszności, że atmosfera, k t ó r a w y t w o r z y ł a się w ś r ó d l u d n o ś c i
niemieckiej ( p r z y n a j m n i e j tej j e j p r z y g n i a t a j ą c e j w i ę k s z o ś c i , k t ó r a
s k u p i a ł a się w ó w c z a s w szeregach SdP), u n i e m o ż l i w i a dalsze j e j
w s p ó ł ż y c i e z Czechami.
[...] stało się dla mnie oczywiste, że okręgi pograniczne między Czechosło­
wacją a Niemcami, w których ludność sudecka stanowi poważną większość,
powinny otrzymać natychmiast pełne prawo samostanowienia. Jeśli, a s ą ­
dzę, że tak jest, pewna cesja terytorialna jest nieunikniona, powinno być
to dokonane szybko i bez odkładania. W wypadku przedłużania się niepe­
wnej sytuacji zachodzi realne niebezpieczeństwo, a nawet niebezpieczeństwo
wojny domowej. Dlatego istnieją nader realne podstawy dla polityki na­
tychmiastowego i radykalnego działania. Wszelkiego rodzaju plebiscyt lub
referendum byłoby, moim zdaniem, czczą formalnością w stosunku do tych
przeważnie niemieckich obszarów. Bardzo -znaczna większość ich m i e s z k a ń ­
3
ców pragnie włączenia do Niemiec .
Dalej R u n c i m a n p r o p o n o w a ł jeszcze zastosowanie zasad I V P l a n u
do tej części N i e m c ó w , k t ó r a po o d ł ą c z e n i u pogranicza p o z o s t a ł a b y
w C z e c h o s ł o w a c j i . N i e p r o p o n o w a ł natomiast ż a d n y c h g w a r a n c j i
dla l u d n o ś c i czeskiej, k t ó r a po przeprowadzeniu n o w y c h granic
z n a l a z ł a b y się w Rzeszy, c h o ć p r z y z n a w a ł , że w o d ł ą c z o n y c h o k r ę ­
gach z n a l a z ł a b y się „ p e w n a liczba C z e c h ó w " . Z d a n i e m lorda g w a ­
rancje n a l e ż a ł y się t y l k o N i e m c o m !
Z kolei, nie m ó w i ą c tego d o s ł o w n i e , R u n c i m a n zdaje się w s k a z y ­
wać, że w i n ę za dotychczasowe n a p i ę c i e p o n o s i ł a w y ł ą c z n i e strona
czeska (jak w i d a ć , p r z e k o n a l i go o t y m jego r o z m ó w c y sudeccy na
zamkach zniemczonej a r y s t o k r a c j i , gdzie l o r d p r z e b y w a ł ) . Zaleca
b o w i e m , b y na p r z y s z ł o ś ć p o c z y n i ć pewne k r o k i , k t ó r e z a p o b i e g ł y ­
by p o w s t a w a n i u n o w y c h t a r ć m i ę d z y C z e c h o s ł o w a c j ą a j e j s ą s i a ­
dami:
1. Ażeby rząd czechosłowacki zabronił partiom i osobom w Czechosło­
słowacji, kontynuowania ich agitacji i aby w razie konieczności p o w z i ę t e
zostały środki prawne dla położenia kresu tego rodzaju propagandzie.
8
Tekst w e d ł u g DM, poprawiony na podstawie oryginału.
365
 2. Ażeby rząd czechosłowacki zmienił swoje stosunki zagraniczne w taki
sposób, aby dać swoim sąsiadom gwarancję, że Czechosłowacja w żadnych
okolicznościach ich nie zaatakuje lub nie przystąpi przeciw nim do ża­
dnych działań agresywnych, które mogłyby wyniknąć ze zobowiązań wobec
innych państw.
O p r ó c z zatem okrojenia t e r y t o r i a l n e g o , R u n c i m a n p r z e w i d y w a ł
pod trzema w z g l ę d a m i ograniczenie s u w e r e n n o ś c i C z e c h o s ł o w a c j i :
narzucenie specjalnych p r a w dla p o z o s t a ł y c h jeszcze w p a ń s t w i e
N i e m c ó w , u n i e m o ż l i w i e n i e swobodnej d z i a ł a l n o ś c i o k r e ś l o n y c h
g r u p s p o ł e c z n y c h pod pozorem, że s z e r z ą one n i e p r z y j a ź ń wobec
s ą s i a d ó w , oraz z m i a n ę p o l i t y k i zagranicznej, p r o w a d z ą c ą do n e u ­
tralizacji.
D w a ostatnie zalecenia z w r a c a ł y s i ę n i e w ą t p l i w i e p r z e c i w p a r t i i
komunistycznej, s z c z e g ó l n i e znienawidzonej przez r z ą d y trzech
s ą s i a d ó w C z e c h o s ł o w a c j i , t j . Niemiec, P o l s k i i W ę g i e r , oraz p r z e c i w
dotychczasowym sojuszom o b r o n n y m C z e c h o s ł o w a c j i , w i ą ż ą c y m j ą
z F r a n c j ą i ze Z w i ą z k i e m Radzieckim. S ą d z i ć m o ż n a , że t e n ostatni
sojusz, od dawna b ę d ą c y p o w o d e m s z c z e g ó l n i e z a w z i ę t y c h n a p a ś c i
ze s t r o n y H i t l e r a , b y ł t u g ł ó w n y m celem a t a k u *.
Groteskowo w p r o s t b r z m i obawa, że celem o w y c h n i b y p r z y j a z ­
n y c h z a l e c e ń jest u n i e m o ż l i w i e n i e dokonania przez C z e c h o s ł o w a c j ę
agresji przeciw k t ó r e m u k o l w i e k z j e j s ą s i a d ó w . T o o g ó l n e o k r e ś l e ­
nie n a l e ż y n a t u r a l n i e r o z u m i e ć jako w y r a z obaw, że C z e c h o s ł o w a ­
cja, sprzymierzona ze Z w i ą z k i e m Radzieckim, m o g ł a b y w y s t ą p i ć
B
j a k o p a r t n e r ZSRR p r z e c i w N i e m c o m h i t l e r o w s k i m . L o r d R u n c i ­
man, r e p r e z e n t u j ą c y p o l i t y k ę gabinetu Chamberlaina (choć na po­
z ó r od n i e j n i e z a l e ż n y , j a k t o usilnie p o d k r e ś l a ł H a l i f a x ) , w y s t ą p i ł
t u w y r a ź n i e j a k o rzecznik h i t l e r o w s k i c h d e z y d e r a t ó w p o b t y c z -
n y c h , k t ó r e — o ile c h o d z i ł o o w r o g o ś ć wobec ZSRR — b y ł y t a k ż e
ż y c z e n i a m i skrajnej p r a w i c y angielskiej.
Mimo ż e oficjalnie ó w r a p o r t Runcimana p r z e d ł o ż o n y z o s t a ł p r e ­
mierowi b r y t y j s k i e m u dopiero 21 w r z e ś n i a , z p e w n o ś c i ą j u ż na
dłuższy czas przedtem (chyba jeszcze w sierpniu) w y c i ą g n i ę t e
wnioski, s f o r m u ł o w a n e w raporcie, r ó w n o l e g ł e z p o g l ą d a m i prze-
4
Przeciw tym sojuszom Hitler w y s t ę p o w a ł już w r. 1936 podczas pro­
wadzonych chwilowo rokowań z B e n e ś e m (zob. w y ż e j , s. 144 i nast. tam
literatura).
* Sojusz czechosłowacko-radziecki miał charakter typowo obronny i po­
nadto mógł w e j ś ć w życie dopiero po wystąpieniu również Francji.
366
k a z y w a n y m i przez Hendersona z B e r l i n a , b y ł y znane b r y t y j s k i m
k o ł o m r z ą d o w y m i p r z y c z y n i ł y się do s f o r m u ł o w a n i a stanowiska
t y c h k ó ł na anglo-francuskiej naradzie 18 w r z e ś n i a . Istnieje na t o
k o n k r e t n y d o w ó d : Bonnet po s w y m powrocie z L o n d y n u , 19 w r z e ś ­
nia, p o i n f o r m o w a ł o j e j przebiegu posła c z e c h o s ł o w a c k i e g o i w s p o ­
m n i a ł o tego w ł a ś n i e r o d z a j u w n i o s k a c h Runcimana. Osusky n a t u ­
ralnie n i e z w ł o c z n i e p r z e k a z a ł t ę w i a d o m o ś ć K r o f c i e t e l e g r a m e m . 8
T a k w i ę c stanowisko, w y r a ż o n e w nocie anglo-francuskiej z 18
w r z e ś n i a , nie p o w i n n o b y ć dla B e n e ś a t a k z u p e ł n ą n i e s p o d z i a n k ą .
Prezydent s ł u s z n i e o ś w i a d c z y ł N e w t o n o w i , że nie w i e r z y , „ b y
proponowane r o z w i ą z a n i e s t a ł o się ostatecznym, b y nie b y ł o n i ­
c z y m i n n y m , j a k etapem dla d e f i n i t y w n e j d o m i n a c j i Niemiec
i pobudzeniem dalszych n i e m i e c k i c h a p e t y t ó w " . Poza t y m B e n e ś
7
o g r a n i c z y ł się do zapowiedzi, że p r z e d ł o ż y c a ł ą s p r a w ę r z ą d o w i .
B y ł a godzina 2.00 po p o ł u d n i u . Na zamek p r a s k i zostab n a t y c h ­
miast w e z w a n i p r e m i e r i m i n i s t r o w i e ; narada p r z e c i ą g n ę ł a się poza
północ.
Tymczasem B e n e ś p r ó b o w a ł s k o n t a k t o w a ć się z Q u a i d'Orsay,
by u z y s k a ć k a t e g o r y c z n ą o d p o w i e d ź , czy Francja w k a ż d y m razie
pozostanie w i e r n a s w y m z o b o w i ą z a n i o m sojuszniczym; p o m y ś l a ł
t e ż nareszcie o d r u g i m sojuszniku C z e c h o s ł o w a c j i , j a k i o n a w i ą ­
zaniu k o n t a k t u z t ą siłą w e w n ę t r z n ą , k t ó r a najbardziej zdecydo­
w a n i e p r z e c i w s t a w i a ł a się w s z e l k i m z a m y s ł o m o k a p i t u l a c j i p r z e d
Hitlerem, t j . z Komunistyczną Partią Czechosłowacji.
N a j p i e r w zaproszony z o s t a ł p o s e ł ZSRR A l e k s a n d r o w s k i j , k t ó ­
rego B e n e ś p o i n f o r m o w a ł o t r e ś c i n o t y anglo-francuskiej oraz p r o ­
sił o zapytanie w M o s k w i e , czy Z w i ą z e k Radziecki na pewno s p e ł ­
n i s w ó j o b o w i ą z e k sojusznika, j e ś b u c z y n i t o Francja. Ponadto
prezydent z a p o w i e d z i a ł , że w razie ataku, k t ó r e g o s p o d z i e w a ł się
j u ż w n a j b l i ż s z y c h dniach, natychmiast z w r ó c i s i ę telegraficznie
do Rady L i g i N a r o d ó w z ż ą d a n i e m zastosowania a r t . 16 i 17 s t a t u t u
L i g i i p r o s i ł , b y ZSRR jako c z ł o n e k Rady, zajął p r z y c h y l n e stano­
8
wisko . Aleksandrowskij niezwłocznie przekazał treść tej rozmowy
• MD, I , dok. 178; skrócony przekład: E P P A , dok. 161, ale brak w A M .
7
Obszernie B e n e ś M, s. 249 i nast.; por. raport Newtona, D B F P , 3/II,
dok. 961.
8
ND, dok. 36; B e n e ś M , s. 316 i nast.; por. K r a 1, s. 405—406 (prostuje
nieścisłości u Beneśa).
367
 do M o s k w y , gdzie co p r a w d a nie b y ł o w t e d y L i t w i n o w a , b a w i ą c e g o
w ł a ś n i e w Genewie, ale s p r a w ę z a ł a t w i a ł z a s t ę p c a komisarza Po­
t i o m k i n , k t ó r y p o l e c i ł u d z i e b ć , po o t r z y m a n i u i n s t r u k c j i od n a j ­
w y ż s z y c h c z y n n i k ó w , w p e ł n i p o z y t y w n e j odpowiedzi . 9
Po r o z m o w i e z A l e k s a n d r o w s k i m B e n e ś p r z y j ą ł p r z y w ó d c ę
K P C z G o t t w a l d a , k t ó r e g o z a p e w n i ł o c h ę c i stawienia oporu agresji
niemieckiej i o t r z y m a ł zapewnienie, że masy l u d o w e są zdecydo­
wane s t a w i ć o p ó r . B e n e ś z a p y t y w a ł t a k ż e o stanowisko ZSRR, na
co G o t t w a l d , z a z n a c z a j ą c , że n i e m o ż e p r z e m a w i a ć w i m i e n i u tego
p a ń s t w a , w y r a z i ł p e w n o ś ć , że ZSRR d o t r z y m a z o b o w i ą z a ń sojusz­
niczych . I0
K P C z w y s t ę p o w a ł a energicznie p r z e c i w e w e n t u a l n o ś c i k a p i t u ­
l a c j i , p o w o ł u j ą c się na dobrze j e j znane stanowisko ZSRR. W i m i e ­
n i u p a r t i i G o t t w a l d , p r z e m a w i a j ą c t e g o ż 19 w r z e ś n i a w S t a ł y m K o ­
mitecie o b r a d u j ą c y m podczas w a k a c j i p a r l a m e n t a r n y c h , o d r z u c i ł
kategorycznie propozycje anglo-francuskie: „ D o b r o w o l n i e nie po­
z w o l i m y r o z d z i e l i ć r e p u b l i k i . G d y nas n a p a d n ą , b ę d z i e m y się b r o ­
n i ć , a w t e d y nie b ę d z i e m y sami!"
Po w i e l o g o d z i n n y c h dyskusjach r z ą d p r a s k i u c h w a l i ł tekst odpo­
w i e d z i obu m o c a r s t w o m zachodnim, k t ó r ą K r o f t a p r z e k a z a ł w i e ­
czorem w e w t o r e k 20 w r z e ś n i a N e w t o n o w i i de L a c r o i x . Odpo­
w i e d ź u t r z y m a n a b y ł a w tonie p e ł n y m g o d n o ś c i . S t w i e r d z a ł a nie­
m o ż n o ś ć p r z y j ę c i a ż ą d a ń anglo-francuskich przede w s z y s t k i m
z p r z y c z y n k o n s t y t u c y j n y c h ( r z ą d nie m i a ł p r a w a d e c y d o w a ć
0 zmianie granic p a ń s t w a , u p r a w n i o n y b y ł do tego t y l k o p a r l a ­
ment), a n a s t ę p n i e p o b t y c z n y c h , gospodarczych i strategicznych.
R z ą d w y r a ż a ł g ł ę b o k i e zaskoczenie z p o w o d u p o w z i ę c i a decyzji
zaocznie, bez z a p y t y w a n i a C z e c h o s ł o w a c j i o zdanie, i p r o s i ł , b y
oba mocarstwa z r e w i d o w a ł y swoje stanowisko „ w interesie p o k o j u
1 zdrowego r o z w o j u w Europie". R z ą d p r a s k i p r o p o n o w a ł , b y s p ó r
c z e c h o s ł o w a c k o - n i e m i e c k i z o s t a ł poddany p o s t ę p o w a n i u a r b i t r a ż o ­
w e m u zgodnie z t r a k t a t e m z a w a r t y m w Locarno w r o k u 1925;
9
ND, dok. 38; por. B e n e S M i K r a l , jw., oraz F i e r l i n g e r , I, s.
148.
« ND, dok. 37; por. K r a l , s. 406.
« O C Z P , s. 366; do tego: G . B a r e S, Proti Mnichovu. KSC v cele U-
dove obrany demokracie a republiky proti jasismu (Praha 1958); w y s t ą ­
pienia Gottwalda z 1938 zebrane w V I I I tomie jego Dziel (Spisy, Praha
1954).
368
w C z e c h o s ł o w a c j i u w a ż a n o , że t r a k t a t ten, skoro nie z o s t a ł w y p o ­
u
wiedziany przez B e r l i n , nadal o b o w i ą z u j e . W Auswartiges A m t
postanowiono jednak z t y m s i ę nie liczyć.
W i e ś c i o t y m , ż e p o s t u l a t y m o c a r s t w zachodnich m o g ą b y ć o d ­
rzucone, p r z e n i k a ł y j u ż w c i ą g u dnia i N e w t o n oraz de L a c r o i x
spodziewali się t a k i e j m o ż l i w o ś c i . Posiadali o n i w c z e ś n i e j j u ż
otrzymane i n s t r u k c j e , p r z y c z y m niechlubne p i e r w s z e ń s t w o nale­
ży- się t u F r a n c u z o w i . We wczesnych godzinach p o p o ł u d n i o w y c h
obaj p o s ł o w i e zatelefonowali do c z e c h o s ł o w a c k i e g o M i n i s t e r s t w a
Spraw Zagranicznych i ostrzegali w i m i e n i u s w y c h r z ą d ó w przed
odwlekaniem odpowiedzi i p r ó b a m i u c h y l e n i a się od p r z y j ę c i a ż ą ­
d a ń , g r o ż ą c — j a k t o w y r a z i ł de L a c r o i x — że spowoduje t o k l ę ­
skę p o l i t y c z n ą (un desastre) i p o z w o l i A n g l i i o d s u n ą ć się od d a l ­
szego u d z i a ł u . V / i m i e n i u Bonneta p o s e ł f r a n c u s k i n a l e g a ł , b y ż ą ­
13
dania z o s t a ł y b e z w a r u n k o w o p r z y j ę t e .
G d y m i m o to obu p o s ł o m w r ę c z o n o o d p o w i e d ź o d m o w n ą , b y l i
oni g o t o w i do w y w a r c i a dalszego nacisku. O d p o w i e d ź ta z o s t a ł a
przekazana obu r z ą d o m , k t ó r e p o l e c i ł y nacisk ó w w y w r z e ć n i e ­
z w ł o c z n i e i w j a k najbardziej kategorycznej formie. S t a ł o się to
jeszcze t e j ż e nocy, z 20 na 21 w r z e ś n i a , o godzinie 2.00. Obaj po­
s ł o w i e po prostu z a ż ą d a l i , b y g ł o w a p a ń s t w a p r z y j ę ł a i c h n i e ­
z w ł o c z n i e o tej c o k o l w i e k n i e z w y k ł e j porze " !
A r g u m e n t a c j ę r z ą d u c z e c h o s ł o w a c k i e g o odrzucono, s t w i e r d z a j ą c ,
że j e ś l i ż ą d a n i a obu m o c a r s t w n i e z o s t a n ą natychmiast p r z y j ę t e ,
powstanie sytuacja, za k t ó r ą oba r z ą d y zachodnie nie b ę d ą m o g ł y
p r z y j ą ć o d p o w i e d z i a l n o ś c i . .Stwierdzano d o s ł o w n i e , że obstawanie
C z e c h o s ł o w a c j i p r z y j e j stanowisku w y w o ł a n i e z w ł o c z n ą a g r e s j ę
n i e m i e c k ą i u c z y n i d a l s z ą m e d i a c j ę b r y t y j s k ą , do k t ó r e j w ł a ś n i e
C h a m b e r l a i n się p r z y g o t o w y w a ł , z b y t e c z n ą . P r o p o z y c j ę Czecho­
słowacji, b y z a s t o s o w a ć t r a k t a t a r b i t r a ż o w y z r o k u 1925, uznano
za nie do p r z y j ę c i a . De L a c r o i x ustnie p r z e k a z a ł B e n e ś o w i w i m i e ­
n i u Bonneta w y r a ź n ą g r o ź b ę : „ J e ś l i r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i nie b ę d z i e
1 5
D B F P , 3/II, dok. 987; tekst czeski: B e n e S M, s. 255—258; przekład
polski: DM, I, dok. 24 (na s. 179 omyłka w 5. w. od d.; ma być 1925 za­
miast 1926). _„ _
1 3
MD, I, dok. 86; D B F P , 3/II, dok. 999; zob. też A M , dok. 204—206. Por.
D u r o s e l l e , s. 349. ... . ,
1 4
B e n e s M, s. 259 i nast.; por. D B F P , jw., dok. 1007 (do tego A M , dok.
208;; przekład polski: DM, I , dok. 25.
2 4
n o k 1918. 369
 m ó g ł n i e z w ł o c z n i e p r z y j ą ć p r o p o z y c j i anglo-francuskich i odrzuci
je, a z w y t w o r z o n e j przez to s y t u a c j i w y n i k n i e w o j n a , b ę d z i e za
n i ą odpowiedzialna C z e c h o s ł o w a c j a , a Francja w w o j n i e t e j u d z i a ł u
nie w e ź m i e " . B y ł o to o ś w i a d c z e n i e ustne, ale na ż ą d a n i e B e n e ś a
p o s e ł f r a n c u s k i złożył je p ó ź n i e j na p i ś m i e nieco ł a g o d z ą c f o r m ę ,
ale nie z m i e n i a j ą c i s t o t y rzeczy. B e n e ś o k r e ś l i ł to nowe w y s t ą p i e ­
n i e o b u r z ą d ó w zachodnich j a k o u l t i m a t u m . O b i e c a ł o d p o w i e d ź
jeszcze w d n i u 21 w r z e ś n i a .
W c i ą g u 20 w r z e ś n i a — a ściślej m ó w i ą c w godzinach wieczor­
n y c h tego dnia — doszło do jednej jeszcze r o z m o w y p o s ł a f r a n ­
cuskiego w Pradze, jednak j u ż nie z prezydentem czy z m i n i s t r e m
spraw zagranicznych, lecz z p r e m i e r e m H o d ż ą . W e d ł u g t w i e r d z e ń ,
k t ó r e p o j a w i ł y się w d r u k u jeszcze przed k o ń c e m 1938 r o k u , a p ó ź ­
n i e j z o s t a ł y p o w t ó r z o n e przez Bonneta w jego obu k s i ą ż k a c h , H o ­
d ź a m i a ł w e z w a ć posła francuskiego i o ś w i a d c z y ć m u , ż e r z ą d cze­
c h o s ł o w a c k i p r z y j m i e ż ą d a n i a mocarstw zachodnich, ale potrze­
buje „ k r y c i a " (couverture), w postaci w y r a ź n e g o u l t i m a t u m , że
jeśli ż ą d a n i a nie b ę d ą p r z y j ę t e , Francja stanowczo o d m ó w i pomo­
l0
cy, g d y b y C z e c h o s ł o w a c j ę z a a t a k o w a ł y N i e m c y .
G d y rzecz ta s t a ł a się p r z e d m i o t e m d y s k u s j i , H o d ż a — w t e d y ,
p ó ź n ą j e s i e n i ą 1938 p r z e b y w a j ą c y j u ż na e m i g r a c j i — zdemento­
w a ł kategorycznie owo twierdzenie. P o t w i e r d z i ł jedynie, że zapy­
t y w a ł p o s ł a francuskiego, czy i o ile C z e c h o s ł o w a c j a b ę d z i e m o g ł a
liczyć na pomoc swego sojusznika. Z p o w o d ó w w e w n ę t r z n o p o l i -
t y c z n y c h część o p i n i i c z e c h o s ł o w a c k i e j , n i e c h ę t n a p a r t i i agrarnej
i p o t ę p i a j ą c a p o l i t y k ę H o d ż y w ogóle, p o d t r z y m y w a ł a ó w zarzut
„ z d r a d y " , a t a k ż e sam B e n e ś , r ó w n i e ż po p a ź d z i e r n i k u 1938 e m i ­
grant, w okresie p o c z ą t k o w y m I I w o j n y ś w i a t o w e j , atakowany
z k o l e i przez p r z y j a c i ó ł H o d ż y na e m i g r a c j i , k o r z y s t a ł z tej s p r a w y
jako z a r g u m e n t u . P ó ź n i e j w s z a k ż e g d y d o s z ł o do pojednania,
w y s t o s o w a ł do b y ł e g o premiera list, s t w i e r d z a j ą c y , że Bonnet do­
k o n a ł f a ł s z e r s t w a t e l e g r a m u de L a c r o i x i ż e on, B e n e ś , w i e r z y , że
ó w zarzut b y ł n i e s ł u s z n y . O i n t r y d z e Bonneta d o w i e d z i a ł się Be­
n e ś w Waszyngtonie od p r z e b y w a j ą c e g o t a m po r o k u 1940 na w y -
» B o n n e t D, s. 247 i nast., i t e g o ż Q, s. 212—213; najobszerniej
omawia tę sprawę M. L v o v a, K otdzce tzv. objednaneho ultimata CĆH,
1965 nr 3; por. B e n e ś M, s. 283 i nast. Z w ł a s n y c h w s p o m n i e ń opowiada
o tym H. R i p k a , Munich, bejore and after (London 1939), s 85 i nast.
370
gnaniu b y ł e g o sekretarza generalnego Q u a i d'Orsay, L e g e r a . w
a ł s z e r s t w o ze strony Bonneta jest z u p e ł n i e m o ż l i w e , ale nie m o ż -
_a go s t w i e r d z i ć z o g ł o s z o n y c h francuskich d o k u m e n t ó w d y p l o ­
m a t y c z n y c h (są w n i c h b o w i e m n i e j a s n o ś c i , t a k ż e o d n o ś n i e do
stanowiska Legera). Bonnet c h c i a ł m i e ć t a k ą w i a d o m o ś ć , s t w i e r ­
d z a j ą c ą , ż e r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i wcale nie upiera s i ę p r z y o d m o w ­
n y m stanowisku, lecz że chce k a p i t u l o w a ć , p o t r z e b u j ą c j e d y n i e
„ k r y c i a " wobec w ł a s n e j o p i n i i publicznej — dla przekonania k i l k u
c z ł o n k ó w r z ą d u francuskiego, k t ó r z y m i e l i z a s t r z e ż e n i a co do na­
cisku w y w i e r a n e g o na C z e c h o s ł o w a c j ę . M i n i s t r o w i e : Reynaud,
M a n d e l i Champetier de Ribes i n t e r w e n i o w a l i u Daladiera, k t ó r y
t e ż p o c z ą t k o w o w a h a ł się, czy tego r o d z a j u d z i a ł a n i e w Pradze
jest dopuszczalne. J e d n a k ż e Bonnet, o p i e r a j ą c s i ę na w i a d o m o ś c i
o r z e k o m y m stanowisku p r e m i e r a c z e c h o s ł o w a c k i e g o , przekazanej
przez de L a c r o i x i odpowiednio na Q u a i d'Orsay adaptowanej, po­
t r a f i ł p r e m i e r a i uczciwszych od siebie m i n i s t r ó w p r z e k o n a ć : po co
b r o n i ć C z e c h o s ł o w a c j i , g d y ona sama chce k a p i t u l o w a ć "?
Na z a m k u p r a s k i m od godz. 8.00 rano 21 w r z e ś n i a o b r a d o w a ł
nieprzerwanie r z ą d pod p r z e w o d n i c t w e m prezydenta r e p u b l i k i ;
wezwano t a k ż e naczelnego d o w ó d c ę a r m i i , gen. Syrovego i szefa
sztabu g ł ó w n e g o , gen. K r e j ć e g o . W w y n i k u u l t i m a t u m obu r z ą d ó w
zachodnich, oraz po s t w i e r d z e n i u przez obu g e n e r a ł ó w , że w o j n a
bez j a k i c h k o l w i e k s o j u s z n i k ó w jest beznadziejna, r z ą d p o d w i e c z ó r
z d e c y d o w a ł s i ę z m i e n i ć z a j ę t e poprzednio stanowisko i p r z y j ą ć
u l t i m a t u m mocarstw zachodnich. W p ł y n ę ł a na to m . i n . zawarta
w nocie z 19 w r z e ś n i a obietnica, że nowe granice C z e c h o s ł o w a c j i
otrzymają wspólną gwarancję Wielkiej Brytanii i Francji. Posło­
wie N e w t o n i de L a c r o i x , acz z p e w n y m w a h a n i e m , p o t w i e r d z i l i
1S
p r a w d z i w o ś ć tej obietnicy s w o i c h r z ą d ó w .
T e g o ż dnia, 21 w r z e ś n i a , na zgromadzeniu o g ó l n y m L i g i N a r o ­
d ó w w Genewie L i t w i n o w w y g ł o s i ł s w ą o s t a t n i ą w i e l k ą m o w ę ,
w k t ó r e j n a w o ł y w a ł do zbiorowego w y s i ł k u w p r z e c i w s t a w i e n i u
się agresji i s t a w a ł w obronie C z e c h o s ł o w a c j i . A l e p r z e m a w i a ł
1 8
Do tego jeszcze: L . F e i e r a b e n d , Beneś mezi Washingtonem a Mo-
skvou (Washington 1966), s. 124—125; por. D u r o s e l l e , s. 350
1 7
B o n n e t D, s. 251—252; P. R e y n a u d , cyt. dz., s. 269—2.11.
1 1
B e n e s M , s. 267 i nast.; por. H a j e k, s. 108.
24« 371
 w atmosferze nieprzyjaznej; n a d a j ą c e ton mocarstwa zachodnie
19
z a c h o w a ł y się o b o j ę t n i e .
M o w a przedstawiciela ZSRR m o g ł a b y ć w a ż n ą z a c h ę t ą do w y ­
t r w a n i a . W Pradze wiedziano, że r z ą d radziecki b y ł b y s k ł o n n y
u d z i e l i ć C z e c h o s ł o w a c j i pomocy zbrojnej nawet w t e d y , g d y b y
Francja j e j nie u d z i e l i ł a , ale pod w a r u n k i e m , że r z ą d p r a s k i o po­
moc t ę b y się z w r ó c i ł i że r ó w n o c z e ś n i e p r z e d ł o ż y ł b y s w o j ą s p r a w ę
L i d z e N a r o d ó w , tak j a k to B e n e ś z r e s z t ą z a p o w i a d a ł w e w s p o m ­
nianej w y ż e j r o z m o w i e z A l e k s a n d r o w s k i m w d n i u 19 w r z e ś n i a .
A l e w Pradze k o ł a r z ą d o w e nie c h c i a ł y p r o s i ć ZSRR o pomoc
w sytuacji, w k t ó r e j Z w i ą z e k Radziecki b y ł b y j e d y n y m sojuszni­
k i e m , p r z y n e u t r a l n o ś c i mocarstw zachodnich. Nie chciano t a k ż e
z w r a c a ć się do L i g i N a r o d ó w , g d y ż wiedziano, że nie życzą sobie
tego mocarstwa zachodnie, k t ó r y c h stanowisko dla B e n e ś a i K r o f ­
t y nadal b y ł o miarodajne. D o w ó d z t w o c z e c h o s ł o w a c k i e , złożone
z g e n e r a ł ó w , k t ó r z y w 1918 r o k u w a l c z y b w Rosji przeciw A r m i i
20
C z e r w o n e j , nie p r a g n ę ł o teraz z n a l e ź ć się w z a l e ż n o ś c i od w y ­
ł ą c z n e j pomocy radzieckiej. P r a w i c a czeska, wroga wobec k o m u ­
n i z m u , o b a w i a ł a się, że za pomoc t ę trzeba b y z a p ł a c i ć u s t ę p s t w a m i
wobec mas p r a c u j ą c y c h . T o t e ż z m o ż l i w o ś c i zaapelowania do
ZSRR o b e z w a r u n k o w ą pomoc w Pradze nie skorzystano, g o t u j ą c
2 1
sobie przez to k a t a s t r o f ę .
Do defetystycznych n a s t r o j ó w na r z ą d o w e j naradzie w d n i u
21 w r z e ś n i a , po nowej nocie mocarstw zachodnich, p r z y c z y n i ł y się
t a k ż e w i a d o m o ś c i , że z a p o w i a d a j ą c e się j u ż w c z e ś n i e j wrogie w y ­
s t ą p i e n i e obu p o z o s t a ł y c h s ą s i a d ó w C z e c h o s ł o w a c j i m o ż e s t a ć się
teraz f a k t e m . Po r o z m o w i e H i t l e r a z p r e m i e r e m w ę g i e r s k i m
i z ambasadorem p o l s k i m w d n i u 20 w r z e ś n i a nieprzyjazne za­
powiedzi z Budapesztu i Warszawy p r z y b r a ł y na sile. R z ą d polski
zaraz 21 w r z e ś n i a w y s t ą p i ł wobec P r a g i , w s p o s ó b kategoryczny
d o m a g a j ą c się zastosowania do m n i e j s z o ś c i polskiej identycznych
p o s t a n o w i e ń , j a k i e z o s t a n ą p o w z i ę t e wobec m n i e j s z o ś c i niemiec­
k i e j ; p r z y tej s p o s o b n o ś c i r z ą d w a r s z a w s k i w y p o w i e d z i a ł ł ą c z ą c e
i» ND, s. 126; DWP, X X I , dok. 357; por. HD I I I , s. 807.
*• W ramach Legii Czechosłowackich, utworzonych w Rosji w 1918 r.,
podlegających dowództwu alianckiemu, które pchnęło je do walki przeciw
władzy radzieckiej.
8 1
W h e e l e r - B e n n e t t , s. 81—82; A. R o t h s t e i n , cyt. dz., s. 202—
—203; zwłaszcza K r a l , s. 411 i nast.
372
go z C z e c h o s ł o w a c j ą porozumienie o d n o ś n i e do t r a k t o w a n i a m n i e j ­
a
szości n a r o d o w y c h zawarte w u k ł a d z i e a r b i t r a ż o w y m . B y ł a to za­
p o w i e d ź , że teraz wszystko jest m o ż l i w e . . .
Istotnie, doszło do p e w n y c h polskich p r z y g o t o w a ń w o j s k o w y c h
na granicy czeskiego Ś l ą s k a . W ę g r y , k t ó r e nadal o b a w i a ł y się
r e a k c j i ze s t r o n y R u m u n i i i m o ż e t a k ż e J u g o s ł a w i i , p r z y t y m m i l i ­
t a r n i e s ł a b e , nie m o g ł y P o l s k i n a ś l a d o w a ć , ale m o g ł y w p u ś c i ć
wojska niemieckie na swoje t e r y t o r i u m , b y te, a t a k u j ą c od s t r o n y
S ł o w a c j i , n a p a d ł y od t y ł u na b r o n i ą c ą się na M o r a w a c h a r m i ę
c z e c h o s ł o w a c k ą . W obliczu t a k i c h m o ż b w o ś c i g e n e r a ł o w i e obecni
na k o n f e r e n c j i u B e n e ś a w d n i u 21 w r z e ś n i a , m i e l i p r a w o o b a w i a ć
się, że i c h p l a n obronny, p r z y m o ż h w y m a t a k u p o l s k i m i p r z e j ś c i u
N i e m c ó w przez W ę g r y , z o s t a ł b y c a ł k o w i c i e zniweczony.
W r z e c z y w i s t o ś c i n i e b e z p i e c z e ń s t w a pod t y m w z g l ę d e m nie b y ł o :
na razie sztab polski a t a k u nie p l a n o w a ł , a p o s u n i ę c i a w o j s k o w e
m i a ł y na celu j e d y n i e w y w a r c i e nacisku i poparcie k r o k ó w d y p l o ­
m a t y c z n y c h . W ę g r z y nie m i e l i z b y t w i e l k i e j ochoty w p u ś c i ć N i e m ­
c ó w na swoje t e r y t o r i u m i decyzja w tej sprawie b y n a j m n i e j jesz­
cze nie z a p a d ł a . G e n e r a ł o w i e c z e c h o s ł o w a c c y w s z a k ż e b y l i bardzo
o s t r o ż n i i l i c z y l i się z w s z y s t k i m i e w e n t u a l n o ś c i a m i .
" B y z m n i e j s z y ć z a g r o ż e n i e ze s t r o n y polskiej, K r o f t a z w r ó c i ł się
za p o ś r e d n i c t w e m p o s ł a w M o s k w i e do r z ą d u radzieckiego, b y ten
o d p o w i e d n i ą d e m o n s t r a c j ą w o j s k o w ą przeciw Polsce o d c i ą ż y ł Cze­
n
c h o s ł o w a c j ę . T e m u ż ą d a n i u r z ą d ZSRR u c z y n i ł zadość, g r o m a d z ą c
wojska w z d ł u ż g r a n i c y polskiej i z a w i a d a m i a j ą c F r a n c j ę , że w y ­
b u c h k o n f l i k t u z P o l s k ą , g d y b y ta z a a t a k o w a ł a C z e c h o s ł o w a c j ę ,
4
jest m o ż l i w y * . W Warszawie w s z a k ż e nie t r a k t o w a n o t y c h k r o ­
k ó w radzieckich p o w a ż n i e , p r z e c e n i a j ą c w ł a s n e siły i licząc na
pomoc n i e m i e c k ą .
Tymczasem d z i e ń 21 w r z e ś n i a jeszcze się nie z a k o ń c z y ł , a z a n i m
m i a ł dobiec k o ń c a , w Pradze z a p a d ł a owa fatalna i tragiczna de­
cyzja: u s t ą p i e n i a wobec nacisku — nie t y l e niemieckiego, co so­
juszniczej F r a n c j i i z a p r z y j a ź n i o n e j d o t ą d A n g l i i . O k o ł o godz.
17.00 K r o f t a w r ę c z y ł N e w t o n o w i i de L a c r o i x o d p o w i e d ź czecho-
8 8
O tej fazie polityki polskiej będzie mowa w rozdz. V I I .
8 3
ND, dok. 49; por. F i e r l i n g e r , I , s. 154; K r a l , s. 417.
8 4
ND, dok. 50 i 53; F i e r l i n g e r i K r a l , jw.; por. G a m e l i n , I I ,
s. 352.
373
s ł o w a c k ą , s t w i e r d z a j ą c ą , ż e u s t ę p u j ą c n i e b y w a l e silnemu nalega­
n i u , po s t w i e r d z e n i u przez r z ą d y mocarstw zachodnich, że t e . n i e
u d z i e l ą C z e c h o s ł o w a c j i pomocy zbrojne, g d y b y k r a j t e n w s k u t e k
odrzucenia ż ą d a ń n a r a z i ł się na n i e m i e c k ą a g r e s j ę — r z ą d czecho­
s ł o w a c k i w zasadzie ż ą d a n i a p r z y j m u j e , o k r e ś l a j ą c to zarazem j a ­
k o w y m u s z o n ą o f i a r ę na rzecz p o k o j u powszechnego. Nota s t w i e r ­
dza, że C z e c h o s ł o w a c j a liczy na pewno, że o t r z y m a n i e z w ł o c z n i e
po w y t y c z e n i u n o w y c h granic b e z w a r u n k o w ą d l a n i c h g w a r a n c j ę
ze strony F r a n c j i i W i e l k i e j B r y t a n i i oraz że p r z y w y t y c z a n i u t y c h
granic u w z g l ę d n i o n e b ę d ą ż y w o t n e interesy p a ń s t w a c z e c h o s ł o ­
wackiego. Ostateczne o d s t ą p i e n i e t e r y t o r i u m m i a ł o b y n a s t ą p i ć do­
piero po odpowiedniej uchwale k o m i s j i m i ę d z y n a r o d o w e j , z u -
d z i a ł e m przedstawiciela C z e c h o s ł o w a c j i . S z c z e g ó ł y p o s t ę p o w a n i a
p o w i n n y b y ć ustalone w p o r o z u m i e n i u z r z ą d e m c z e c h o s ł o w a c ­
kim
P i s z ą c o t y m w s w o i c h wspomnieniach, B e n e ś dodaje, ż e a n i
jeden z t y c h p o s t u l a t ó w c z e c h o s ł o w a c k i c h nie z o s t a ł przez mocar­
s t w a zachodnie s p e ł n i o n y **.
W z w i ą z k u z t y m stwierdzeniem trzeba j e d n a k ż e z a u w a ż y ć , iż
mocarstwa zachodnie w w y n i k u w y d a r z e ń , k t ó r e p o t e m n a s t ą p i ł y ,
m o g ł y sądzić, ż e z a r ó w n o i c h ż ą d a n i e , j a k p o t e m o d p o w i e d ź cze­
c h o s ł o w a c k a z 21 w r z e ś n i a , s t a ł y się bezprzedmiotowe, wobec cze­
go t a k ż e obietnice g w a r a n c j i z 19 w r z e ś n i a u t r a c i ł y moc o b o w i ą ­
zującą.
R z ą d n i e z w ł o c z n i e w y d a ł o d e z w ę do s p o ł e c z e ń s t w a , i n f o r m u j ą c
0 tragicznej k o n i e c z n o ś c i p o d j ę c i a t a k c i ę ż k i e j decyzji. O d p o w i e ­
d z i ą b y ł y masowe demonstracje na ulicach P r a g i : s p o ł e c z e ń s t w o
p r o t e s t o w a ł o i d o m a g a ł o się raczej w a l k i do u p a d ł e g o . Z p a t r i o ­
2r
t a m i czeskimi s o l i d a r y z o w a l i s i ę t a k ż e N i e m c y a n t y f a s z y ś c i .
R z ą d u l ą k ł się t y c h w y s t ą p i e ń , z w ł a s z c z a g d y część d e m o n s t r a n t ó w
p r z y b y ł a na Hradczany. B e n e ś o b i e c a ł w y g ł o s i ć p r z e m ó w i e n i e do
narodu w d n i u n a s t ę p n y m . M u s i a ł jednak p r z y j ą ć d e l e g a c j ę do­
m a g a j ą c ą się odrzucenia d y k t a t u , w i m i e n i u wojska, r e z e r w i s t ó w
1 organizacji p a t r i o t y c z n y c h . Prezydent ż ą d a n i e to o d r z u c i ł , w y -
2 5
MD, I , dok. 90, przekł. polski: DM, I , dok. 27; D B F P , jw. dok 1004.
2 8
B e n e ś M, s. 273; por. K r o f t a , s. 320—231; H a j e k , s. 108—109.
2 7
G . F u c h s , cyt. dz., s. 270 (niemieccy antyfaszyści Walczyli głównie
przeciw bojówkom SdP).
374
j a ś n i a j ą c , ż e decyzja jego o p r z y j ę c i u ż ą d a ń jest n i e o d w o ł a l n a ,
g d y ż g o d z ą c się na mniejsze zło, u n i k a się w i ę k s z e g o , t j . c a ł k o w i ­
tej katastrofy, k t ó r ą s k o ń c z y ć b y się m u s i a ł a w o j n a z N i e m c a m i ,
prowadzona ,,w i z o l a c j i " ; B e n e ś m i m o w s z y s t k i c h p o z y t y w n y c h
z a p e w n i e ń z M o s k w y nie c h c i a ł w i e r z y ć , że ZSRR g o t ó w jest Cze­
2 3
c h o s ł o w a c j i w k a ż d y m razie d o p o m ó c .
R z ą d , c z u j ą c s w ą b e z s i l n o ś ć , p o d a ł się do d y m i s j i . Uznano za
potrzebne powierzenie f u n k c j i r z ą d o w y c h g a b i n e t o w i „ f a c h o w ­
c ó w " , a nie — j a k d o t ą d — z ł o ż o n e m u z p r z e d s t a w i c i e l i g ł ó w n y c h
p a r t i i p o l i t y c z n y c h . N a czele tego nowego r z ą d u s t a n ą ł o d 22 w r z e ­
ś n i a generalny inspektor a r m i i i dość w s p o ł e c z e ń s t w i e p o p u l a r n y
g e n e r a ł , J a n S y r o v y , ale resort spraw zagranicznych z a t r z y m a ł
nadal prof. K r o f t a , k t ó r y t a k ż e w p o p r z e d n i m gabinecie H o d ż y
w y s t ę p o w a ł jako b e z p a r t y j n y fachowiec. W p r a k t y c e jednak, za
k u l i s a m i nowego r z ą d u d z i a ł a ł k o m i t e t p o r o z u m i e w a w c z y s t r o n ­
n i c t w p o b t y c z n y c h dotychczasowej k o a l i c j i r z ą d o w e j i r z ą d Sy-
rovego m u s i a ł się z jego ż y c z e n i a m i liczyć.
Coraz bardziej o ż y w i o n a s t a w a ł a się d z i a ł a l n o ś ć K P C z , k i e r o ­
wana przez K l e m e n t a G o t t w a l d a , k t ó r y p o z o s t a w a ł t e ż w s t a ł y m
kontakcie z p o s ł e m ZSRR i z a b i e g a ł o s k ł o n i e n i e B e n e ś a , b y t e n
p o d j ą ł k r o k i zapowiedziane w r o z m o w i e z A l e k s a n d r o w s k i m
w d n i u 19 w r z e ś n i a , t j . z a a p e l o w a ł do L i g i N a r o d ó w , p o w o d u j ą cr
29
przez to w y s t ą p i e n i e Z w i ą z k u Radzieckiego . P a r t i a Komuni­
styczna p r z y g o t o w y w a ł a s t r a j k powszechny na znak protestu spo­
ł e c z e ń s t w a przeciw k a p i t u l a c j i , w e s z ł a t e ż w k o n t a k t z g r u p ą m i e ­
s z c z a ń s k i c h p a t r i o t ó w , k i e r o w a n y c h przez Ladislava R a ś i n a , w celu
stworzenia o g ó l n o n a r o d o w e j organizacji dla o b r o n y p a ń s t w a .
S t r a j k w y b u c h ł 22 w r z e ś n i a i b y ł p o t ę ż n ą m a n i f e s t a c j ą p a t r i o t y c z ­
n ą . Wzburzenie mas obrazowo p r z e d s t a w i a ł r a p o r t A l e k s a n d r o w ­
3 0
skiego w y s ł a n y t e g o ż dnia do M o s k w y .
B e n e ś b y ł zdania, że w p r a w d z i e nie uda się u n i k n ą ć rzeczy n a j ­
gorszej, t j . u s t ę p s t w t e r y t o r i a l n y c h na rzecz Niemiec, ale zarazem
2 8
Kategoryczne zapewnienie pomocy, nawet bez udziału Francji dał
Potiomkin 22 I X : HD, I I I , s. 808; por. K r a l , s. 415—416. Zob. DWP,
X X I , dok. 361.
2
» H a j e k , s. 104 i 110—111.
8 0
ND, dok. 48; por. H a j e k , jw.
375
c h c i a ł o n w y t w o r z y ć s y t u a c j ę , w k t ó r e j ofiary C z e c h o s ł o w a c j i b y ­
a
ł y b y J k najmniejsze. U w a ż a ł , że o s i ą g n i e to, r o z b i j a j ą c w s p ó l n y
f r o n t trzech s ą s i a d ó w tego p a ń s t w a , g d y ż obawa przed i c h w s p ó ł ­
d z i a ł a n i e m b y ł a j e d n ą z p r z y c z y n decyzji k a p i t u l a c y j n e j . B e n e ś
sądził, że W ę g r ó w uda się p o w s t r z y m a ć p r z y pomocy R u m u n i i ,
a w sprawie P o l s k i c h c i a ł z a b e z p i e c z y ć się d w o j a k o : z jednej stro­
n y przez w y k o r z y s t a n i e stanowiska radzieckiego, m o g ą c e g o zasza­
c h o w a ć r z ą d warszawski, a z d r u g i e j przez p r ó b ę b e z p o ś r e d n i e g o
porozumienia.
31
N i e b y ł a to p r ó b a pierwsza w ogóle , ale pierwsza tego rodzaju,
k t ó r a w i n n y c h o k o b c z n o ś c i a c h o d n i o s ł a b y zapewne p o m y ś l n y
skutek. M i a n o w i c i e zdecydowawszy się raz na k r o k a n t y k o n s t y ­
t u c y j n y w postaci zgody na o d s t ą p i e n i e części t e r y t o r i u m p a ń s t w a
j e d n e m u s ą s i a d o w i , B e n e ś u z n a ł za m o ż l i w e p o p e ł n i ć t a k i sam k r o k
w w y p a d k u drugiego s ą s i a d a , a to w celu pozyskania go sobie
i o d c i ą g n i ę c i a od w s p ó ł p r a c y z d w o m a p o z o s t a ł y m i .
D n i a 22 w r z e ś n i a prezydent C z e c h o s ł o w a c j i , porozumiawszy się
uprzednio z K r o f t ą oraz z g e n e r a b c j ą , k t ó r a j u ż d a w n i e j n a l e g a ł a
na p o t r z e b ę pozyskania sobie P o l s k i , w y s t y l i z o w a ł l i s t do p r e z y ­
denta polskiego, Ignacego M o ś c i c k i e g o , p r o p o n u j ą c w y r ó w n a n i e
dotychczasowych n i e p o r o z u m i e ń i n a w i ą z a n i e przyjacielskiej
w s p ó ł p r a c y , p r z y c z y m na rzecz t e j ugody r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i
3 3
g o t ó w b y ł u z n a ć m o ż b w o ś ć z m i a n y g r a n i c y na k o r z y ś ć P o l s k i .
Na razie B e n e ś l i c z y ł na o g ł o s z e n i e przez P o l s k ę ż y c z l i w e j n e u ­
t r a l n o ś c i w stosunku do C z e c h o s ł o w a c j i , c z y l i na rozerwanie j e j
dotychczasowej w s p ó ł p r a c y z Rzeszą. G d y b y cel t e n z o s t a ł o s i ą g ­
n i ę t y , p r z y r ó w n o c z e s n y m z n e u t r a b z o w a n i u W ę g i e r przez R u m u ­
n i ę i m o ż e n a w e t J u g o s ł a w i ę (co do t e j jednak B e n e ś nie p o w i ­
nien b y ł m i e ć z ł u d z e ń ) , szanse strategiczne C z e c h o s ł o w a c j i wobec
Niemiec b y ł y b y nieco lepsze. J e d n a k o w o ż napisany 22 w r z e ś n i a
list nie z o s t a ł w y s ł a n y od razu, lecz a ż z t r z y d n i o w y m o p ó ź n i e ­
33
n i e m , t j . dopiero 25 w r z e ś n i a . B y ł to p o w a ż n y b ł ą d t a k t y c z n y ,
3 1
O tym n a j w i ę c e j : K o z e ń s k i i V a l e n t a , cyt. dz., passim; zob.
w rozdz. V I I .
3 2
B e n e ś M, s. 303 i nast.; por. poprzedni przypis.
8 3
Opóźnienie to tłumaczy się zwykle zamknięciem granicy i brakiem
zgody Polski na przylot specjalnego samolotu czechosłowackiego; mogiy
też wchodzić w grę inne powody (więcej o tym w rozdz. V I I ) .
376
j a k k o l w i e k w i s t n i e j ą c y c h w Warszawie, t j . w k o ł a c h z w i ą z a n y c h
z Beckiem, nastrojach z a w z i ę t e j w r o g o ś c i wobec C z e c h ó w ( i oso­
bistej Becka wobec B e n e ś a ) , t a k ż e w c z e ś n i e j s z e w y s ł a n i e owego
l i s t u raczej nie b y ł o b y p o m o g ł o .
Tymczasem jednak m i a ł r o z g r y w a ć się dalszy a k t k a p i t u l a n c k i e j
p o b t y k i mocarstw zachodnich wobec H i t l e r a . Po przekazaniu zgo­
dy r z ą d u praskiego na z a s a d ę z m i a n y g r a n i c y i na o d s t ą p i e n i e ob­
s z a r ó w pogranicznych N i e m c o m , C h a m b e r l a i n m i a ł j u ż z c z y m p o ­
j e c h a ć na nowe spotkanie z d y k t a t o r e m n i e m i e c k i m . H i t l e r t y m
razem zgodził się, b y gość b r y t y j s k i nie j e c h a ł j u ż na o d l e g ł y k r a ­
niec B a w a r i i , lecz p o s t a n o w i ł s p o t k a ć się w p o ł o w i e drogi, w G o -
desbergu n a d Renem (na p o ł u d n i e od Bonn).
Gabinet b r y t y j s k i u c h w a l i ł 21 w r z e ś n i a wieczorem, że C h a m ­
b e r l a i n w i n i e n , p r z e k a z u j ą c H i t l e r o w i z g o d ę na o d s t ą p i e n i e pogra­
nicza c z e c h o s ł o w a c k i e g o , z a z n a c z y ć , że jest to m a k s y m a l n a g r a ­
nica u s t ę p s t w , a g d y b y H i t l e r p o s t a w i ł j a k i e ś dalsze ż ą d a n i a , p r e ­
m i e r m i a ł o d p o w i e d z i e ć , że m u s i n a j p i e r w n a r a d z i ć się p o n o w n i e
z r z ą d e m . M i a ł zarazem o ś w i a d c z y ć , ż e g w a r a n t a m i n o w y c h g r a ­
nic C z e c h o s ł o w a c j i b ę d ą ł ą c z n i e Francja, W i e l k a B r y t a n i a i Rosja
34
( t j . Z S R R ) . D u f f Cooper p o n o w n i e s u g e r o w a ł , b y C h a m b e r l a i n
z a p o w i e d z i a ł , że j e ś b H i t l e r o d m ó w i zgody na r o z w i ą z a n i e p o k o ­
j o w e i oparte h a dyskusjach, o z n a c z a ć to b ę d z i e w o j n ę . J e d n a k ż e
p r e m i e r nie zgodził s i ę t a k i e j g r o ź b y w y p o w i e d z i e ć .
1 (W c z w a r t e k 22 C h a m b e r l a i n p r z y l e c i a ł do K o l o n u , p r z y j ę t y
t a m u r o c z y ś c i e , po c z y m samochodem p r z e j e c h a ł do g ł o ś n e g o
w c a ł y c h Niemczech luksusowego h o t e l u „ P e t e r s b e r g " w Godes-
bergu, oddanego m u do dyspozycji przez r z ą d Rzeszy. Po d r u g i e j
stronie Renu ( k t ó r y p r z e b y w a ć trzeba b y ł o p r o m e m ) w z n o s i ł się
3 5
hotel „ D r e e s e n " , u l u b i o n a rezydencja H i t l e r a — i t a m o godz.
17.00 r o z p o c z ę ł a się konferencja. C h a m b e r l a i n , nauczony d o ś w i a d ­
czeniem sprzed tygodnia, z a b e z p i e c z y ł się przed n i e o t r z y m a n i e m
zapisu z r o z m ó w i w z i ą ł ze sobą ó w c z e s n e g o pierwszego sekretarza
ambasady b r y t y j s k i e j w B e r l i n i e , Sir Ivone K i r k p a t r i c k a , dosko-
4
' C o l v i n (Chamberlain, s. 161) notuje, że premier nie wspominał
Hitlerowi o możliwości udziału Z S R R .
M
Z tego hotelu Hitler w r. 1934 wyjechał do Monachium, by tam zarzą­
dzić „noc długich noży" (czystkę w S A ) .
377
nale z n a j ą c e g o j ę z y k n i e m i e c k i ; H i t l e r o w i a s y s t o w a ł o c z y w i ś c i e
Schmidt . 36
P r e m i e r b r y t y j s k i s p o d z i e w a ł się zapewne, że gdy w y r a z i nie­
m i e c k i e m u d y k t a t o r o w i z g o d ę C z e c h o s ł o w a c j i i obu m o c a r s t w za­
chodnich na przekazanie pogranicza sudeckiego na rzecz Rzeszy,
spotka się z uznaniem. S p o t k a ł sę j e d n a k z c z y m ś c a ł k i e m i n ­
n y m : j a k to z a n o t o w a ł Henderson, k t ó r y w p r a w d z i e p r z y tej
pierwszej r o z m o w i e nie b y ł obecny, ale n i e w ą t p b w i e u s ł y s z a ł to
od K i r k p a t r i c k a , H i t l e r , w y s ł u c h a w s z y gościa, o d p o w i e d z i a ł : „ E s
t u t m i r f u r c h t b a r leid, aber das geht n i c h t m e h r " (Jest m i o g r o m ­
nie p r z y k r o , ale to się j u ż nie da z r o b i ć ) . 37
Zaskoczonemu p r e m i e r o w i b r y t y j s k i e m u H i t l e r w y j a ś n i ł , że od
i c h poprzedniej r o z m o w y przed t y g o d n i e m sytuacja z m i e n i ł a się
p o w a ż n i e : z jednej s t r o n y j a k o b y znacznie z w i ę k s z y ł się rzeko­
m y t e r r o r czeski wobec l u d n o ś c i niemieckiej, k t ó r a w i n n a b y ć j a k
najszybciej w y z w o l o n a , a z d r u g i e j u s t ę p s t w a na rzecz samych
Niemiec nie w y s t a r c z a j ą : n a l e ż y t a k ż e z a s p o k o i ć ż ą d a n i a P o l s k i
i W ę g i e r . N a s t ą p i ł a d ł u g a i b u r z l i w a dyskusja, w k t ó r e j C h a m ­
berlain w y k a z y w a ł , że u s t ę p s t w a , k t ó r e przywiózł, są już i tak
ogromne i że na dalsze nie z g o d z i ł a b y się opinia ś w i a t o w a , z w ł a ­
38
szcza angielska i francuska .
M o ż n a z c a ł ą p e w n o ś c i ą t w i e r d z i ć , że k a m i e n i e m obrazy b y ł y
dla H i t l e r a te p u n k t y p r o p o z y c j i c z e c h o s ł o w a c k i c h , k t ó r e w za­
sadzie akceptowano w L o n d y n i e i P a r y ż u , gdzie m ó w i ł o się o per­
traktacjach, z r ó w n o u p r a w n i o n y m udziałem Czechosłowacji,
0 m o ż b w o ś c i a c h specjalnych w y t y c z e ń n o w e j granicy, t a k b y za­
bezpieczyć ż y w o t n e interesy Czechosłowacji. A n i długich pertrak­
t a c j i , a n i w ogóle liczenia się z ż y w o t n y m i interesami C z e c h o s ł o ­
w a c j i H i t l e r b y n a j m n i e j nie p r a g n ą ł : o n c h c i a ł t y l k o d y k t o w a ć
1 c h c i a ł e f e k t u j a k najszybszego, w n a j b l i ż s z y c h dniach, j a k to
w y z n a c z y ł : do godziny 14.00 dnia 28 w r z e ś n i a . W z m i a n k a o po­
stulatach Polski i W ę g i e r b y ł a w y b i e g i e m t a k t y c z n y m , m a j ą c y m
3 8
O rozmowach godesberskich: W h e e l e r - B e n n e t t , s. 128 i nast.;
relacja Chamberlaina w D B F P , jw., dok. 1033; S c h m i d t , s. 393 i nast.;
ostatnio np. E u b a n k , cyt. dz., s. 155 i nast.; R o n n e f a r t h , I, s. 581
i nast.; B r u e g e l , s. 281 i nast.
" H e n d e r s o n , s. 154—155.
8 8
Jak w przyp. 36; nadto C o 1 v i n, jw., s. 161.
378
u ł a t w i ć obstawanie p r z y stanowisku n i e m i e c k i m , w s k u t e k r z e k o ­
m y c h z o b o w i ą z a ń s o l i d a r n o ś c i wobec t a m t y c h d w u p a r t n e r ó w po­
l i t y k i a n t y c z e c h o s ł o w a c k i e j . Ten a r g u m e n t m i a ł z m n i e j s z y ć w i n ę
Niemiec za odrzucenie p r o p o n o w a n y c h u s t ę p s t w strony p r z e c i w ­
nej. R o z m a w i a j ą c z W ę g r a m i oraz z ambasadorem p o l s k i m H i t l e r
b y n a j m n i e j nie d a ł ż a d n y c h f o r m a l n y c h z o b o w i ą z a ń , że nie zawrze
ugody w sprawie sudeckiej, d o p ó k i nie z o s t a n ą zaspokojone po­
s t u l a t y w sprawie m n i e j s z o ś c i polskiej i w ę g i e r s k i e j ; o b i e c y w a ł
co n a j w y ż e j , że u p o m n i się t a k ż e o te sprawy. Teraz j e d n a k ż e
w y s u n i ę c i e owego a r g u m e n t u b y ł o d o g o d n y m p o c i ą g n i ę c i e m t a k ­
t y c z n y m , by p o p s u ć szyki C h a m b e r l a i n o w i i b y p r z e p r o w a d z i ć
swój w ł a s n y dyktat.
Na d r u g i d z i e ń , 23 w r z e ś n i a , k o n t a k t w z n o w i o n o dopiero p ó ź ­
n y m popołudniem. Najpierw Chamberlain wysłał towarzyszącego
m u z L o n d y n u Horacego Wilsona oraz Hendersona, b y ci spotkali
się z R i b b e n t r o p e m i u z y s k a l i k o n k r e t n e s f o r m u ł o w a n i e obecnych
ż ą d a ń H i t l e r a na p i ś m i e . P r e m i e r w a h a ł się, czy osobiście r o z m a ­
w i a ć z d y k t a t o r e m , co w y w o ł a ł o w ś r ó d N i e m c ó w k o n s t e r n a c j ę .
Postulat p r z e d ł o ż e n i a ż ą d a ń na p i ś m i e obiecano s p e ł n i ć , po c z y m
C h a m b e r l a i n zgodził się s p o t k a ć ponownie z H i t l e r e m i o godz.
22.30 r o z p o c z ę t o n o w ą k o n f e r e n c j ę , k t ó r a p r z e c i ą g n ę ł a się poza
północ. Konferencję poprzedziła wymiana dość cierpkich listów,
w k t ó r y c h z jednej s t r o n y p r e m i e r b r y t y j s k i w y r z u c a ł s w e m u go­
spodarzowi w y s z u k i w a n i e n o w y c h p r z e s z k ó d i t r u d n o ś c i , oraz g r o ­
ż e n i e u ż y c i e m siły, podczas gdy H i t l e r , nieco się w y c o f u j ą c , p o d ­
k r e ś l a ł jednak rzekome narastanie atmosfery t e r r o r u w Sudetach
i z a p o w i a d a ł , że Czesi m u s z ą zacząć e w a k u a c j ę o d s t ę p o w a n e g o
obszaru 26 w r z e ś n i a o godz. 8.00 rano i z a k o ń c z y ć ją do 28 t . m .
C h a m b e r l a i n podczas r o z m o w y wieczornej n a z w a ł m e m o r i a ł H i t l e ­
r a u l t i m a t u m , przeciw czemu d y k t a t o r n i e m i e c k i z a p r o t e s t o w a ł . 3 9
Ostatecznie H i t l e r zgodził się na pewne p r z e d ł u ż e n i e stawianego
t e r m i n u , s t w i e r d z a j ą c , że C h a m b e r l a i n jest „ j e d y n y m c z ł o w i e ­
k i e m " , wobec k t ó r e g o on, H i t l e r , u s t ą p i ł . W czasie r o z m o w y p r z y ­
40
niesiono w i a d o m o ś ć o m o b i l i z a c j i powszechnej w C z e c h o s ł o w a c j i ,
co n a t u r a l n i e p o d n i e c i ł o H i t l e r a z n o w u i s k ł o n i ł o do n o w y c h g r ó ź b .
8 9
Jw.; H e n d e r s o n (s. 157) twierdzi, że Chamberlain użył też słowa
..dyktat"; inaczej S c h m i d t , s. 398.
4 0
O tym będzie mowa niżej.
379
C h a m b e r l a i n z a s t r z e g ł sobie czas do n a m y s ł u i w y m ó g ł t a k ż e to,
że z t r e ś c i ą ż ą d a ń H i t l e r a m u s i n a j p i e r w z a p o z n a ć r z ą d praski,
j a k t e ż i francuski. Rano 24 w r z e ś n i a C h a m b e r l a i n o d l e c i a ł do
L o n d y n u , a b r y t y j s k i attache w o j s k o w y w Niemczech, p u ł k o w n i k
F. N . Mason-Mac Farlane, p o d j ą ł s i ę jeszcze w c i ą g u t e g o ż dnia
przekazać rządowi czechosłowackiemu memorandum Hitlera.
S ą d z i ć m o ż n a , iż C h a m b e r l a i n s p o t k a ł się w Godesbergu z n i e ­
s p o d z i a n k ą dlatego, iż n i e d o k ł a d n i e z a p o z n a ł s i ę z postulatami
i m e t o d ą p o s t ę p o w a n i a H i t l e r a w czasie poprzedniego spotkania.
P o s t u l a t y niemieckiego d y k t a t o r a wobec C z e c h o s ł o w a c j i w d n i u
15 w r z e ś n i a n i e w ą t p l i w i e nie b y ł y skromniejsze i m n i e j b e z w z g l ę d ­
41
ne, n i ż u j a w n i ł o się to w Godesbergu . J e d n a k ż e A n g l i c y —
w t y m nawet z n a j ą c y j u ż h i t l e r o w c ó w dość dobrze Henderson —
nie z o r i e n t o w a l i się w c z e ś n i e j . Po stronie angielskiej i francuskiej
ł u d z o n o się, że B e r l i n t a k bardzo uraduje się p e r s p e k t y w ą uzyska­
nia pogranicza sudeckiego bez w o j n y , iż zgodzi się p o t e m na do­
w o l n ą p r o c e d u r ę p r z y p r z e k a z y w a n i u t e r y t o r i u m , na pertraktacje,
na z n a c z n ą z w ł o k ę w s a m y m przekazaniu i t d . Do tego jednak H i ­
t l e r nie c h c i a ł absolutnie d o p u ś c i ć : on p r a g n ą ł sukcesu o k a z a ł e g o ,
c a ł k o w i t e g o , a przede w s z y s t k i m szybkiego. N i e c h c i a ł nic za­
w d z i ę c z a ć d y p l o m a t o m , lecz w o l a ł z a g r o z i ć u ż y c i e m siły i b r u t a l ­
nie w y m u s i ć p r z y j ę c i e w s z y s t k i c h swoich ż ą d a ń .
Najbardziej k o n k r e t n y m i zarazem najbardziej u j e m n y m w y ­
n i k i e m r o z m ó w godesberskich b y ł o u j a w n i e n i e istotnego z a s i ę g u
t e r y t o r i a l n y c h ż ą d a ń h i t l e r o w s k i c h , w postaci m a p y d o ł ą c z o n e j do
42
m e m o r a n d u m n i e m i e c k i e g o . O k a z a ł o się, że w B e r l i n i e obszar
rzekomo zamieszkiwany przez n i e m i e c k ą w i ę k s z o ś ć e t n i c z n ą w y ­
mierzono w e d ł u g danych tendencyjnego austriackiego spisu l u d ­
n o ś c i z r o k u 1910, k t ó r y p o w a ż n i e z m n i e j s z a ł liczbę C z e c h ó w na
4 3
k o r z y ś ć N i e m c ó w . W t e n s p o s ó b Rzesza z a ż ą d a ł a dla siebie o j a -

4 1
Żądanie odstąpienia i okupacji w terminie 24 godzin w y s u n ą ł już
Henlein w dniu 15 I X , po zerwaniu rozmów z rządem praskim (DT, dok.
219).
4 2
Mapa ta została opublikowana wielokrotnie, po raz pierwszy w cyt.
publikacji Cotrrespondence itd. w r. 1938, potem w każdej niemal pu­
blikacji o kryzycie sudeckim (W h e e 1 e r - B e n n e 11 w 1948 i in.).
43 Według austriackiego spisu ludności było w Czechach, na Morawach
i na Śląsku Austriackim N i e m c ó w 33°/o (Czechy 36,8; Morawy 27,6; Śląsk
43,9), podczas gdy w e d ł u g spisu czechosłowackiego z r. 1930 tylko 28°/o
(Czechy 32,3; Morawy i Śląsk 22,9); w liczbach absolutnych: 3,5 i 3,1 min.

380
 k i e ś 20—25% w i ę c e j , n i ż b y m o g ł o j e j p r z y p a ś ć p r z y w z i ę c i u pod
u w a g ę ostatniego spisu l u d n o ś c i w C z e c h o s ł o w a c j i z r o k u 1930,
k t ó r e g o to spisu o c z y w i ś c i e n a c j o n a l i ś c i niemieccy nie chcieli
u z n a w a ć , a w k t ó r y m liczba N i e m c ó w b y ł a na pewno podana spra­
w i e d l i w i e j n i ż w e d ł u g d a n y c h z r o k u 1910 *\ N a l e ż a ł o m . i n .
u w z g l ę d n i ć fakt, że pewna liczba N i e m c ó w w y e m i g r o w a ł a , ponadto
zaś z m i e n i ł się p r o c e n t o w y stosunek w s k u t e k f a k t u , że przyrost
n a t u r a l n y w ś r ó d C z e c h ó w b y ł w i ę k s z y niż w ś r ó d N i e m c ó w . Dane
z r o k u 1910 b y ł y b e z w a r u n k o w o p r z e s t a r z a ł e i z k o l e i silnie k r z y w ­
d z ą c e dla l u d n o ś c i czeskiej. A l e H i t l e r od p o c z ą t k u swej d z i a ł a l ­
n o ś c i głosił i n n ą , , p r a w d ę " : j a k o b y t e r e n y d a w n i e j rzekomo czysto
niemieckie u l e g a ł y „ o d n i e m c z a n i u " (Entdeutschung) i w s k u t e k na­
cisku czeskiego p r z y b i e r a ł y c h a r a k t e r s ł o w i a ń s k i . T a k i e t w i e r d z e ­
nia w y p i s a ł on w Mein Kampf i teraz chciał, p r z y u ż y c i u g r ó ź b
w o j e n n y c h , p r z e m o c ą p r z y w r a c a ć p r a n i e m i e c k i rzekomo charakter
r e g i o n ó w , k t ó r e w istocie b y ł y zawsze czysto s ł o w i a ń s k i e , t j . czes­
kie *».
Poza t y m , d y k t u j ą c t a k b l i s k i t e r m i n przekazania t y c h obsza­
r ó w i k r ó t k i t e r m i n i c h e w a k u a c j i przez w ł a d z e c z e c h o s ł o w a c k i e ,
chciał przeszkodzić usunięciu z owych ziem m a j ą t k u p a ń s t w o w e g o
n a l e ż ą c e g o do p r a w o w i t y c h gospodarzy, t j . r z ą d u c z e c h o s ł o w a c k i e ­
go, w szczególności z a ś nader kosztownego uzbrojenia o b i e k t ó w
f o r t y f i k a c y j n y c h . H i t l e r c h c i a ł nie t y l k o u z y s k a ć p a r ę m i l i o n ó w
n o w y c h o b y w a t e l i Rzeszy (z k t ó r y c h nie wszyscy chcieli s t a ć się
4 6
n i m i ) , r o z l e g ł e bogactwa n a t u r a l n e i o b i e k t y p r z e m y s ł o w e , ale
w ogóle c h c i a ł o b ł o w i ć się p o w a ż n ą częścią c z e c h o s ł o w a c k i e g o m a ­
j ą t k u narodowego. B y ł y to z a m i a r y z w y k ł e g o g r a b i e ż c y , i to zro­
z u m i a ł nawet C h a m b e r l a i n .
Co w i ę c e j jeszcze, na mapie godesberskiej, o p r ó c z o b s z a r ó w ,
k t ó r y c h przekazania H i t l e r d o m a g a ł się n i e z w ł o c z n i e , z a k r e ś l o n e
b y ł y dalsze, o b e j m u j ą c e np. zachodnioczeskie D o m a ż l i c e , na M o r a ­
w a c h J i h l a w ę i stolicę p r o w i n c j i B r n o , j a k t e ż z a c h o d n i ą część
Ś l ą s k a C i e s z y ń s k i e g o z F r y d k i e m , k t ó r y z k o l e i n a w e t polscy dzia-
4 4
Zob. też do tego: A. S z k l a r s k a - L o h m a n n o w a , Stosunki naro­
dowościowe w Europie środkowej i południowo-wschodniej. W: Irredenta
niemiecka w Europie środkowej i południowo-wschodniej (Katowice 1971).
4 5
Zob. w części I, rozdz. I , tam literatura.
4 8
Kilkaset tysięcy z w o l e n n i k ó w lewicy, zwłaszcza komunistów i socjal­
demokratów.
382
łącze tamtejsi u z n a w a l i za czeski. Te dalsze obszary m i a ł y s t a ć s i ę
terenem plebiscytu, k t ó r y r o z s t r z y g n ą ł b y o t y m , czy m a j ą one
p o z o s t a ć p r z y C z e c h o s ł o w a c j i , czy t e ż t a k ż e z n a l e ź ć się w Rzeszy.
G d y b y plebiscyt ten o d b y ł się r z e c z y w i ś c i e i g d y b y w y p a d ł na
k o r z y ś ć Niemiec, g d y b y p r z e p a d ł o Brno, w ó w c z a s p o z o s t a j ą c a
p r z y C z e c h o s ł o w a c j i część M o r a w s t a ł a b y się pasem w ą s k i m na
o k o ł o 20 k m , ł ą c z ą c y m r e s z t ę ziem czeskich ze S ł o w a c j ą . Obszary
ż ą d a n e p r z e c i n a ł y wszystkie n a j w a ż n i e j s z e l i n i e kolejowe i inne
k o m u n i k a c y j n e , w i o d ą c e z P r a g i na w s c h ó d (m. i n . do Polski) oraz
do S ł o w a c j i " . Poza t y m na obszarach, k t ó r y c h H i t l e r ż ą d a ł , znaj­
d o w a ł a się n a j w i ę k s z a część bogactw n a t u r a l n y c h i p r z e m y s ł u
c z e c h o s ł o w a c k i e g o : u t r a t a t y c h w s z y s t k i c h w a r t o ś c i c z y n i ł a z Cze­
c h o s ł o w a c j i p a ń s t w o o w i e l e u b o ż s z e i s p y c h a ł a ją do r z ę d u k r a ­
j ó w z a l e ż n y c h od dowozu. Wreszcie na obszarach t y c h , o p r ó c z i c h
rzeczywistej w i ę k s z o ś c i niemieckiej, m i e s z k a ł o t a k ż e około 800 t y ­
s i ę c y C z e c h ó w , a jeszcze w i ę c e j (ponad m i l i o n ) z n a j d o w a ł o się na
d o d a t k o w y c h terenach, k t ó r e H i t l e r c h c i a ł p o d d a ć p l e b i s c y t o w i
48
i ewentualnie z a g a r n ą ć d o d a t k o w o .
W sumie b y ł to b e z p r z y k ł a d n y d y k t a t , k t ó r y silniejszy s ą s i a d
n a r z u c a ł s ł a b s z e m u bez w o j n y . T r u d n o sobie w y o b r a z i ć gorsze
w a r u n k i w e w e n t u a l n y m t r a k t a c i e p o k o j o w y m , k t ó r y N i e m c y po­
d y k t o w a ł y b y dopiero po stoczeniu k r w a w e j w o j n y , g d y b y b y ł y
w niej s t r o n ą z w y c i ę s k ą . A to ostatnie w danej s y t u a c j i b y n a j ­
m n i e j nie b y ł o takie c a ł k i e m pewne.
B e z w z g l ę d n o ś ć i b e z z a s a d n o ś ć t a k u j ę t y c h ż ą d a ń odczuli r ó w ­
n i e ż A n g l i c y w Godesbergu i przekazali t ę s w o j ą o p i n i ę F r a n c j i .
T o t e ż stanowisko obu m o c a r s t w j a k g d y b y się z m i e n i ł o . Oto w i e -
zorem 23 w r z e ś n i a p o s ł o w i e francuski i b r y t y j s k i w Pradze
i m i e n i u s w y c h r z ą d ó w o ś w i a d c z y l i , że w danej sytuacji nie m o g ą
r a ć na siebie o d p o w i e d z i a l n o ś c i i o d r a d z a ć C z e c h o s ł o w a c j i prze-
49
rowadzenia m o b i l i z a c j i jej sił z b r o j n y c h . W y d a w a ł o się, ż e jest
o raczej z a c h ę t a do odrzucenia ż ą d a ń niemieckich, a w t y m w y ­
p a d k u logiczny b y ł b y teraz wniosek, iż g d y b y w s k u t e k tego na-
« Linie te przechodziły przez północne Morawy i Śląsk Cieszyński, z w ł a ­
szcza przez w a ż n y w ę z e ł Bogumin, którego Hitler także żądał.
« Dane te podaje np. B e n e ś M, s. 290—291.
•» AM, dok. 215—216; por. G a m e l i n , I I , s. 350; B e n e ś M, s. 292; por.
H . R i p k a, cyt. dz., s. 128 i nast.
383
 s t ą p i ł a agresja niemiecka, mocarstwa zachodnie u d z i e l i ł y b y Cze­
c h o s ł o w a c j i pomocy.
T a k t e ż zrozumiano ó w k r o k w Pradze. B e n e ś jeszcze t e g o ż w i e ­
czoru z w o ł a ł posiedzenie r z ą d u z u d z i a ł e m d o w ó d z t w a wojskowego
i po odpowiedniej uchwale p o d p i s a ł dekret o m o b i b z a c j i powszech­
50
nej. G e n e r a ł K r e j ć i z o s t a ł m i a n o w a n y n a c z e l n y m w o d z e m . M o ­
bilizacja ( k t ó r a w części b y ł a j u ż przeprowadzona poprzednio bez
u j a w n i a n i a tego f a k t u ) , z o s t a ł a z a k o ń c z o n a w p r z e c i ą g u n a s t ę p ­
n y c h d n i , t j . 24, 25 i 26 w r z e ś n i a . P o w o ł a n i w y k a z y w a l i , w e d ł u g
w i ę k s z o ś c i ź r ó d e ł , d o s k o n a ł y n a s t r ó j , a strona organizacyjna s t a ł a
na w y s o k i m poziomie, m i m o p e w n y c h p r ó b ze s t r o n y organizacji
m n i e j s z o ś c i o w y c h , b y m o b i b z a c j ę s a b o t o w a ć , czego p r ó b o w a l i nie
t y l k o niemieccy i w ę g i e r s c y n a c j o n a l i ś c i , ale t a k ż e s k r a j n i d z i a ł a ­
5 l
cze s p o ś r ó d s ł o w a c k i c h l u d a k ó w . Na ogół j e d n a k d z i a ł a n i a , te nie
m i a ł y w i ę k s z e g o znaczenia i d o w ó d z t w o naczelne m o g ł o b y ć z prze­
biegu m o b i l i z a c j i zadowolone, a nawet z p e w n ą ufnością o c z e k i w a ć
r o z w o j u dalszych w y p a d k ó w .
Co p r a w d a , zadawano sobie t a k ż e pytanie, dlaczego Rzesza spo­
k o j n i e p r z y g l ą d a ł a się m o b i l i z a c j i c z e c h o s ł o w a c k i e j , dlaczego nie
p r ó b o w a ł a j e j u t r u d n i ć , d o k o n u j ą c zmasowanych a t a k ó w l o t n i ­
czych na o b i e k t y w o j s k o w e i w ę z ł y k o m u n i k a c y j n e — jeżeli
w B e r b n i e chciano istotnie r o z p o c z ą ć a k c j ę z b r o j n ą przeciw Cze­
5S
c h o s ł o w a c j i . M o ż n a b y ł o z tego w y c i ą g n ą ć d w o j a k i wniosek. A l b o
u w a ż a n o tego r o d z a j u k r o k i za niepotrzebne, wobec coraz w i ę k ­
szego p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , ż e cele Rzeszy uda s i ę o s i ą g n ą ć bez
w o j n y , a w i ę c tej nie n a l e ż a ł o r y z y k o w a ć . A l b o t e ż b y ł b y to d o w ó d
r o z w i j a j ą c e j się w sferach d o w ó d z t w a n i e m i e c k i c h sił z b r o j n y c h
k o n s p i r a c j i generalskiej, u w a ż a j ą c e j w s z e l k ą a k c j ę przeciw Cze­
c h o s ł o w a c j i za n i e b e z p i e c z e ń s t w o dalszego p r z e k s z t a ł c e n i a się t e j
a k c j i w w o j n ę z m o c a r s t w a m i zachodnimi i m o ż e t a k ż e ze Z w i ą z -
5 0
Generał armii Ludvik Krejći (ur. 1890 na Morawach) był dotychcza­
sowym szefem sztabu generalnego.
" B e n e S M, s. 295; H a j e k , s. 114—115; do tego ciekawe świadectwo
ówczesnego sztabowca, a późniejszego kolaboranta: E . M o r a v e c , Das
Ende der Benesch-Republik (Praga 1941), s. 344; także J a k s c h , s. 323—
—324; o położeniu w Słowacji: K . S i d o r , Slovenska politika na pode
praźskeho snemu. Bratislava 1943 (dalej cyt. S i d o r ) , I I , s. 251—252; J . K .
H o e n s c h, Die Slowakei, s. 93—94. Por. M. Z g ó r n i a k , cyt. dz., s. 158
i nast.
5 2
E . M o r a v e c, jw., s. 345—346.
384
łciem Radzieckim, a t a k i e j w o j n y g e n e r a ł o w i e niemieccy o b a w i a l i
się faktycznie, u w a ż a j ą c , ż e N i e m c y nie są do n i e j jeszcze dosta­
tecznie uzbrojone. O k o n s p i r a c j i tej b ę d z i e jeszcze m o w a n i ż e j .
L o s y C z e c h o s ł o w a c j i m i a ł y j e d n a k b y ć rozstrzygane nie w bez­
p o ś r e d n i c h stosunkach m i ę d z y P r a g ą a B e r l i n e m i nie w w y n i k u
t a k i c h czy i n n y c h p o s u n i ę ć r z ą d u c z e c h o s ł o w a c k i e g o , ale w L o n ­
dynie. T a m o d b y w a ł y się n a r a d y gabinetowe i prowadzono o ż y ­
wione r o z m o w y d y p l o m a t y c z n e z P a r y ż e m .
5 3
C h a m b e r l a i n o p u ś c i ł Godesberg z i r y t o w a n y i t r o c h ę j u ż m n i e j
p e w n y , że uda m u się o s i ą g n ą ć g ł ó w n y cel swej p o l i t y k i appease­
mentu, t j . z b l i ż e n i e b r y t y j s k o - n i e m i e c k i e . M e t o d y H i t l e r a o b u r z y ł y
p o l i t y k a b r y t y j s k i e g o , k t ó r y nie w y o b r a ż a ł sobie, j a k p o t r a f i
o p i n i i angielskiej i francuskiej, a t a k ż e a m e r y k a ń s k i e j i w i n ­
n y c h p a ń s t w a c h w y t ł u m a c z y ć , że z t a k i m gangsterem j a k H i t l e r
m o ż n a r o k o w a n i a p r o w a d z i ć nadal i r o z w a ż a ć p r z y j ę c i e jego ż ą d a ń .
A l e b r y t y j s k i p r e m i e r b y ł c z ł o w i e k i e m u p a r t y m i wysokiego w y ­
o b r a ż e n i a o sobie. W y d a ł o m u się nawet, że z y s k a ł p e w i e n w p ł y w
na H i t l e r a i że t e n d o t r z y m a s ł o w a , g d y do porozumienia j e d n a k
dojdzie. B y ł a to fatalna o m y ł k a Chamberlaina, k t ó r ą on sam w p e ł ­
n i przed sobą m ó g ł s t w i e r d z i ć dopiero po 15 marca 1939 r o k u ,
k i e d y H i t l e r cynicznie z ł a m a ł z o b o w i ą z a n i a p o d j ę t e w M o n a ­
54
chium .
\ Na razie C h a m b e r l a i n H i t l e r o w i w i e r z y ł , bo c h c i a ł w i e r z y ć . Jak
w i e m y , do z b l i ż e n i a z N i e m c a m i d ą ż y ł y d e c y d u j ą c e c z y n n i k i gos­
podarcze z a r ó w n o w A n g l i i , j a k w e F r a n c j i , ze ś w i a t a m o n o p o l i
i wielkich finansów. Chamberlain b y ł z t y m i k o ł a m i we w ł a s n y m
k r a j u blisko z w i ą z a n y , a jego n i e u f n o ś ć i n i e c h ę ć wobec ZSRR
s p r a w i a ł a , że m a j ą c do w y b o r u z b l i ż e n i e z N i e m c a m i h i t l e r o w s k i -
i l u b w s p ó ł p r a c ę ze Z w i ą z k i e m Radzieckim przeciw N i e m c o m ,
bez wahania w y b i e r a ł to pierwsze, c h o ć b y kosztem p e w n y c h ofiar
z dotychczasowych swoich p o g l ą d ó w o m o r a l n o ś c i m i ę d z y n a r o d o ­
w e j . G ł ó w n e i n a j c i ę ż s z e ofiary m i e l i o c z y w i ś c i e p o n o s i ć i n n i , a n i e
Wielka Brytania.
55
S p r a w a m i d r o b n i e j s z y m i , j a k roszczenia p o l s k i e i w ę g i e r s k i e ,
«« C o 1 v i n, jw., s. 161—162; W. S t r a n g , cyt. dz. s. 140: „rough treat-
ment".
M
Zob.: H . B a t o w s k i , E Z K P , s. 181 i nast. por. C o 1 v i n, jw., s. 187.
K
Zob. w rozdz. V I I .
*5 R o k 1938... 385
o k t ó r y c h Warszawa i Budapeszt p o i n f o r m o w a ł y w dniach 21 i 22
w r z e ś n i a z a r ó w n o F o r e i g n Office, j a k Quai d'Orsay, ani A n g l i c y ,
a n i F r a n c u z i nie zamierzali się nadmiernie p r z e j m o w a ć . O c z y w i ś ­
cie, pretensje obu t y c h p a ń s t w b y ł y w oczach r z ą d ó w mocarstw
zachodnich i r y t u j ą c ą k o m p l i k a c j ą , i dlatego ambasadorowie b r y ­
t y j s k i i francuski w Warszawie oraz p o s ł o w i e t y c h mocarstw
w Budapeszcie o t r z y m a l i polecenie, b y w p ł y w a ć na z ł a g o d z e n i e ż ą ­
d a ń i u n i k a n i e ostrego stawiania sprawy. W t y m d u c h u przedsta­
w i c i e l e r z ą d ó w obu mocarstw p r ó b o w a l i t a k ż e w p ł y w a ć na p o s ł ó w
w ę g i e r s k i c h w L o n d y n i e i P a r y ż u oraz a m b a s a d o r ó w polskich
w t y c h d w u stolicach. W stosunku do W ę g i e r perswazje te odnio­
s ł y o t y l e skutek, że j a k wspomniano w y ż e j , W ę g r y nie c z u ł y się
5 6
z b y t pewnie pod w z g l ę d e m w o j s k o w y m ; natomiast r z ą d w a r ­
szawski o d r z u c a ł wszelkie ingerencje.
W samej C z e c h o s ł o w a c j i tymczasem r o z w i j a ł a się jedna jeszcze
sprawa, m a j ą c a p e w i e n z w i ą z e k z a k t y w n o ś c i ą p o l s k ą i w ę g i e r s k ą :
m i a n o w i c i e t o c z y ł y się ponownie r o z m o w y m i ę d z y r z ą d e m pras­
k i m a s ł o w a c k i m i a u t o n o m i s t a m i z p a r t i i ludackiej. O ile d o t y c h ­
czasowe k o n t a k t y z sierpnia i pierwszej p o ł o w y w r z e ś n i a b y ł y r a ­
czej b e z p ł o d n e , o t y l e teraz, w przededniu najbardziej w a ż k i c h
w y d a r z e ń , d o t y c z ą c y c h losu c a ł e g o p a ń s t w a , obie strony o k a z a ł y
d o b r ą w o l ę i c h ę ć k o m p r o m i s u . P o ś r e d n i o p r z y c z y n i ł a się do tego
57
akcja Rzeszy i n a w e t zabiegi polskie i w ę g i e r s k i e .
M i a n o w i c i e zbyt silne naciski ze strony SdP, inspirowane z B e r ­
l i n a , b y l u d a c y coraz bardziej a k c e n t o w a l i w s p ó l n o t ę swoich ce­
l ó w z d ą ż e n i a m i i n n y c h g r u p m n i e j s z o ś c i o w y c h , nie s p o t k a ł y się
j u ż z a p r o b a t ą ze strony k i e r o w n i c t w a p a r t i i ludackiej. P r z y wszy­
s t k i c h powodach do niezadowolenia, j a k i e S ł o w a c y m i e l i z d o t y c h ­
czasowego swego p o ł o ż e n i a w r a m a c h centralistycznie r z ą d z o n e j
C z e c h o s ł o w a c j i , zdawali o n i sobie s p r a w ę , że stopniowo b ę d ą m o g l i
w t y m p a ń s t w i e w y w a l c z y ć dla siebie p o ż ą d a n y zakres autonomii.
N i e b y ł o w szeregach p a r t i i l u d a c k i e j i gronie j e j k i e r o w n i k ó w
jeszcze w y r a ź n e g o d ą ż e n i a do p e ł n e g o usamodzielnienia się, co
sugerowali N i e m c y sudeccy, a c z ę ś c i o w o w y c h o d z i ł y t a k i e sugestie
t a k ż e ze s t r o n y polskiej. Ze s t r o n y W ę g i e r natomiast, poza w y r a ź -
5 8
M a c a r t n e y, I , s. 259 i nast.; H o e n s c h, Ungarn, s. 91—92.
5 7
I. D e r e r , cyt. dz., s. 301—302; H o e n s c h, Die Slowakei, s. 88
i nast.
386
n y m i a p e t y t a m i na p o ł u d n i o w e s k r a w k i S ł o w a c j i , z a m i e s z k a ł e -
przez znaczny procent l u d n o ś c i madziarskiej, w y s u w a n o jeszcze
dalsze roszczenia, i d ą c e a ż do postulatu w ł ą c z e n i a c a ł e j S ł o w a c j i
5 S
w o b r ę b W ę g i e r , z zapewnieniem j e j pewnego s a m o r z ą d u . T e
w ę g i e r s k i e zamierzenia b u d z i ł y w ś r ó d S ł o w a k ó w t a k i n i e p o k ó j , ż e
n
l w p ł y Q t y na znaczne zmniejszenie dotychczasowych d ą ż e ń separa­
t y s t y c z n y c h oraz na p e w n ą n i e u f n o ś ć w stosunku do Niemiec, j a k o
patrona w ę g i e r s k i e g o r e w i z j o n i z m u , a nawet wobec Polski, t a k
demonstracyjnie w s p ó ł p r a c u j ą c e j z W ę g r a m i . I n n y m i s ł o w y , o d ­
ł a m l u d a c k i s k ł o n n y do k o m p r o m i s u z P r a g ą n a b r a ł w i ę k s z e g o
! znaczenia.
T o t e ż ponawiane co p a r ę d n i r o z m o w y m i ę d z y d e l e g a c j ą l u d a ­
k ó w , pod k i e r o w n i c t w e m faktycznego n a s t ę p c y H l i n k i , proboszcza
l a ó z e f a Tisy, a B e n e ś e m i H o d ż ą ( b e z p o ś r e d n i o przed d y m i s j ą tego
ostatniego), d o p r o w a d z i ł y 22 w r z e ś n i a do czasowego p r z y n a j m n i e j
r o z e j m u . B e n e ś w y s t ą p i ł z p r o j e k t e m nowego Uregulowania k w e ­
stii s ł o w a c k i e j w r a m a c h C z e c h o s ł o w a c j i , i n s p i r o w a n y m zasadami
59
I V P l a n u s t a t u t u n a r o d o w o ś c i o w e g o . W p r a w d z i e prezydent nie
swyrzekł się jeszcze swej ideologii i t e r m i n o l o g i i c z e c h o s ł o w a c k i e j ,
ale zarazem z g a d z a ł się na uznanie t a k ż e p o g l ą d ó w d r u g i e j strony
>W sprawie narodowej i n d y w i d u a l n o ś c i S ł o w a k ó w i absolutnego
r ó w n o u p r a w n i e n i a j ę z y k a s ł o w a c k i e g o z czeskim, z uznaniem j ę ­
zyka s ł o w a c k i e g o za g ł ó w n y w u r z ę d o w a n i u i szkolnictwie na te­
renie S ł o w a c j i . Obiecano p r i o r y t e t dla S ł o w a k ó w p r z y obsadzaniu
wszelkich stanowisk w S ł o w a c j i , c z y l i zmniejszenie liczby p r a c u ­
j ą c y c h t a m d o t ą d C z e c h ó w , oraz odpowiednio sprawiedliwe
u w z g l ę d n i a n i e potrzeb S ł o w a c j i w r a m a c h b u d ż e t u p a ń s t w o w e g o .
P r z y planowanej r e f o r m i e a d m i n i s t r a c y j n e j , p r z e w i d u j ą c e j p o d z i a ł
p a ń s t w a na ż u p y (obwody), przewidziano u t w o r z e n i e z w i ą z k u zup
s ł o w a c k i c h , co b y ł o b y uwidocznione przez u t w o r z e n i e dla n i c h
ł ą c z n i e krajowego sejmu S ł o w a c j i (ten ostatni postulat, dawno
60
p y s u w a n y przez a u t o n o m i s t ó w , m i a ł zatem d o c z e k a ć się w k o ń c u
ispełnienia). J e ż e l i nie w p r o s t i d o s ł o w n i e , to p o ś r e d n i o i stopniowo,
: B8
J . K r a m e rjredenta a separatizmus v slovenskej politike (Bratisla-
Va 1957), s. 88 i nast.
8 9
r. Tekst: E . B e n n e ś , Uvahy o slovanstvi (Londyn bd., ale 1944), s. 232—
1-235.
I 8 0
Według postanowień umowy pittsburskiej z 1918 r.
Sr,-
387
 p r o j e k t B e n e ś a w zasadzie s p e ł n i a ł wszystkie postulaty autono-
mistyczne.
P r o j e k t t e n s p o t k a ł się z z a s a d n i c z ą a p r o b a t ą ze s t r o n y l u d a ­
k ó w , k t ó r z y u z n a l i go za p o d s t a w ę do dalszych p e r t r a k t a c j i . O d ­
m ó w i l i co p r a w d a na razie wydelegowania swoich przedstawicieli
do r z ą d u , ale agitacja a n t y c z e s k ą teraz o s ł a b ł a , u s t a ł y t e ż k o n t a k ­
t y z henleinowcami.
To, co B e n e ś z a n i e d b a ł w czasie prac nad p r ó b ą ugody z SdP,
k i e d y z a r ó w n o w sierpniu, j a k jeszcze na p o c z ą t k u w r z e ś n i a
w s w y c h deklaracjach o przebudowie C z e c h o s ł o w a c j i p o m i j a ł
k w e s t i ę s ł o w a c k ą , zostało teraz, w ostatniej c h w i l i , p o w a ż n i e w y ­
61
r ó w n a n e . G d y b y ż to nie b y ł o w ł a ś n i e w ostatniej c h w i l i ! Z b y t
w i e l e n a g r o m a d z i ł o s i ę przez lata goryczy i n i e u f n o ś c i w ś r ó d S ł o ­
w a k ó w w stosunku do P r a g i , b y te pojednawcze k r o k i ze strony
czeskiej m o g ł y od r a z u i c a ł k o w i c i e s p r o w a d z i ć z m i a n ę n a s t r o j ó w
i s k o n s o l i d o w a ć w z a j e m n y stosunek d w u n a r o d ó w , g ł ó w n y c h
w s p ó ł g o s p o d a r z y p a ń s t w a . S k r a j n i e nacjonalistyczne elementy, r a ­
d y k a l n i e antyczeskie, w d u ż e j mierze p o d ż e g a n e ze s t r o n y n i e ­
mieckiej, a częściowo, niestety, t a k ż e i polskiej), n i e z a n i e c h a ł y
z u p e ł n i e swej d z i a ł a l n o ś c i , c h o c i a ż m u s i a ł y j ą czasowo o g r a n i c z y ć ;
p o z o s t a j ą c y w s ł u ż b i e w ę g i e r s k i e j starzy s e p a r a t y ś c i J e h l i ć k a
i D v o r ć a k d z i a ł a l i z W i e d n i a a g i t a c j ą r a d i o w ą przeciw w s z e l k i e m u
6S
d u c h o w i ugody z P r a g ą . B e r l i n z e z w a l a ł na d z i a ł a l n o ś ć tego r o ­
dzaju w W i e d n i u , g d y ż m o ż n o ś ć t r w a ł e g o zespolenia C z e c h ó w
i S ł o w a k ó w n i e z g a d z a ł a się z d ł u g o f a l o w ą p o l i t y k ą h i t l e r o w s k ą ,
o b l i c z o n ą na rozbicie C z e c h o s ł o w a c j i w ogóle.
N i e b e z p i e c z e ń s t w o j a k i c h ś n i e p o k o j ó w w S ł o w a c j i w razie w o j ­
n y z N i e m c a m i b y ł o w i ę c z a ż e g n a n e . W y w o ł a ł o to p o w a ż n e n i e ­
zadowolenie u w s z y s t k i c h trzech s ą s i a d ó w C z e c h o s ł o w a c j i , zainte­
resowanych w r ó ż n y m stopniu w p o w i ę k s z a n i u w e w n ę t r z n y c h
63
t r u d n o ś c i tego p a ń s t w a : w B e r l i n i e , Budapeszcie i w W a r s z a w i e .
P l
Nie wystarczyło to jednak ekstremistom s ł o w a c k i m — zob. S i d o r ,
I I , s. 254.
2 Francja d o k o n a ł a z a b i e g ó w w z m a c n i a j ą c y c h j e j stan g o t o w o ś c i
• H o e n s c h, Die Slowakei, s. 92; Jehlićka i Dvorćak akcję, antyczeską
prowadzili w Europie zachodniej za węgierskie pieniądze już od lat; w 1937
wydali w Genewie broszurę pt.: Should Britain Go to War for Czechoslo-
vakia?
M
Każde z tych p a ń s t w miało w Słowacji swoje specyficzne interesy,
nie zawsze zgodne z pozostałymi dwoma; Niemcy zwalczali działalność pol­
ską i po części węgierską; Polska i Węgry w końcu uzgodniły stanowiska.
388
i n t r y g i i dywersje b y ł y prowadzone nadal, a S ł o w a k o m w m a w i a ­
no, że Czechom w i e r z y ć nie m o ż n a i że udzielone teraz, z koniecz­
ności, obietnice, b y ł y b y u n i e w a ż n i o n e , g d y b y s i ę p o ł o ż e n i e Cze­
chosłowacji poprawiło.
Nie p o t r a f i ł B e n e ś natomiast u c z y n i ć podobnego k r o k u w sto­
s u n k u do N i e m c ó w a n t y f a s z y s t ó w , k t ó r y c h w m i a r ę z b l i ż a j ą c e j s i ę
g r o ź b y obsadzenia pogranicza sudeckiego przez o d d z i a ł y h i t l e r o w ­
skie o g a r n i a ł coraz w i ę k s z y n i e p o k ó j i k t ó r z y p r a g n ę l i w s p ó ł p r a c o ­
64
w a ć z r z ą d e m p r a s k i m . J a k k o l w i e k z w o l e n n i c y SdP n i e w ą t p l i w i e
s t a n o w i l i b e z w a r u n k o w ą w i ę k s z o ś ć , o Niemcach antyfaszystach
Czesi nie p o w i n n i b y l i z a p o m n i e ć .
;1 W Pradze z a p a n o w a ł n a s t r ó j oczekiwania, ale t a k ż e zdecydowa­
nia: g d y b y ż ą d a n i a godesberskie m i a ł y b y ć u t r z y m a n e , r z ą d i spo­
ł e c z e ń s t w o gotowe b y ł y p r z e c i w s t a w i ć s i ę z b r o j n i e b r u t a l n e m u
d y k t a t o w i . O c z y w i ś c i e , w nadziei, że C z e c h o s ł o w a c j a nie pozosta­
nie w t e j n i e r ó w n e j walce osamotniona i ż e f r o n t n i e p r z y j a z n y c h
s ą s i a d ó w zostanie o s ł a b i o n y — przede w s z y s t k i m przez pozyskanie
Polski, j a k to B e n e ś p r o p o n o w a ł teraz i do czego n a m a w i a ł o go
65
m . i n . d o w ó d z t w o w o j s k o w e . Co prawda, od napisania w s p o m n i a ­
nego l i s t u w d n i u 22 w r z e ś n i a czas m i j a ł , a l i s t ó w nadal nie b y ł
jeszcze w Warszawie d o r ę c z o n y . . .
S p r a w n y przebieg m o b i l i z a c j i , ugoda ze S ł o w a k a m i , opanowanie
t u a c j i na pograniczu — wszystko t o b y ł y p o w o d y do pewnego
i t y m i z m u , p r z y n a j m n i e j na razie, jednak z d a w a ł o się z a l e ż e ć od
y n n i k ó w z e w n ę t r z n y c h . M o w a L i t w i n o w a na zebraniu K o m i s j i
P o b t y c z n e j L i g i N a r o d ó w w Genewie w d n i u 23 w r z e ś n i a p r z y ­
niosła ponowne zapewnienie, ż e ZSRR u d z i e l i C z e c h o s ł o w a c j i
wsparcia wojskowego, jeśli F r a n c j a u c z y n i to samo. W M o s k w i e
sytuacja ta b y ł a p r z e d m i o t e m b a d a ń i p o s e ł F i e r l i n g e r r a p o r t o w a ł
68
do P r a g i w d u c h u u m i a r k o w a n i e o p t y m i s t y c z n y m .
Tymczasem w P a r y ż u defetysta Bonnet b y ł j a k najdalszy od
m y ś l i , b y z a j ą ć wobec Niemiec energiczne stanowisko. Z t r u d e m
zgodził się, b y C z e c h o s ł o w a c j ę u p o w a ż n i ć do m o b i l i z a c j i i b y t a k ż e
M
O tym cyt. prace F u c h s a i J a k s c h a.
w Zob. A M , dok. 222: gen. Krejći do BeneSa, 25 I X . ,.. .. v
•« ND, dok. 51; DWP, X X I , dok. 368, por. F i e r l i n g e r , I, s. 155; K r a l ,
s. 425—426.
389
 w o j e n n e j . W nocy z 23 na 24 w r z e ś n i a rozlepiono afisze „ R a p p e l
i m m ś d i a t de certaines c a t ó g o r i e s de r ś s e r v i s t e s " , co nie s t a n o w i ł o
o c z y w i ś c i e odpowiednika m o b i l i z a c j i powszechnej, ale w k a ż d y m
razie około m i l i o n a l u d z i , z r e s z t ą w atmosferze pewnej dezorgani­
zacji, z n a l a z ł o się dodatkowo p o d b r o n i ą obok sił b ę d ą c y c h j u ż
67
p r z e d t e m do d y s p o z y c j i .
N a d a l wszystko z d a w a ł o s i ę z a l e ż e ć o d stanowiska L o n d y n u .
T a m tymczasem w s o b o t ę 24 w r z e ś n i a C h a m b e r l a i n z d a w a ł s p r a w ę
s w y m k o l e g o m m i n i s t e r i a l n y m ze swego drugiego p o b y t u w N i e m ­
czech. Sprawozdanie p r e m i e r a nie b y ł o pesymistyczne, ale t e n jego
n a s t r ó j o p i e r a ł się na m n i e m a n i u , że H i t l e r nie z ł a m i e danego s ł o ­
w a . A n a j w a ż n i e j s z e dla Chamberlaina b y ł o to, ż e n i e m i e c k i d y k ­
t a t o r d a ł m u do zrozumienia, ż e po z a ł a t w i e n i u s p r a w y sudeckiej
o t w o r z y s i ę droga dla szerokiej d y s k u s j i o stosunkach b r y t y j s k o -
- n i e m i e c k i c h . P r e m i e r n a w e t s t w i e r d z i ł , że „ b y ł o b y w i e l k ą t r a ­
g e d i ą , g d y b y ś m y u t r a c i l i t ę s p o s o b n o ś ć o s i ą g n i ę c i a porozumienia
6S
z N i e m c a m i w e w s z y s t k i c h sprawach r ó ż n i ą c y c h oba k r a j e " . Jest
oczywiste, że p r z y t a k i m p u n k c i e w i d z e n i a sprawa c z e c h o s ł o w a c k a
m u s i a ł a zejść na p l a n dalszy...
Jedynie D u f f Cooper z n ó w p r o p o n o w a ł o g ł o s z e n i e mobilizacji
powszechnej, ale i teraz z o s t a ł p r z e g ł o s o w a n y .
K o l e j n a sesja r z ą d u b r y t y j s k i e g o o d b y ł a się w n i e d z i e l ę 25
w r z e ś n i a rano. S e n s a c j ą b y ł o t u w y s t ą p i e n i e H a b f a x a , k t ó r y za­
z n a c z y ł , ż e o i l e do tego czasu p o p i e r a ł p o l i t y k ę premiera, obecnie
zaczyna m i e ć w ą t p l i w o ś c i co do s ł u s z n o ś c i t e j l i n u . D o s z e d ł do
w n i o s k u , że „ p a n H i t l e r nic n a m nie d a j ą c , d y k t u j e n a m w a r u n k i " .
Z tego w z g l ę d u t r u d n o b y ł o b y zalecić C z e c h o s ł o w a c j i p r z y j ę c i e ż ą ­
69
dań niemieckich .
Co prawda, nasuwa się p y t a n i e : a co b y b y ł o , g d y b y H i t l e r od
r a z u c o ś k o n k r e t n e g o z a o f e r o w a ł ? C z y szef F o r e i g n Office t a k ż e
w t e d y z a j m o w a ł b y takie stanowisko? Stawianie hipotez m o g ł o b y
jednak z a p r o w a d z i ć z b y t daleko.
6 7
G a m e l i n , s. 350; V a l l e t t e - B o u i l l o n , cyt. dz., s. 168 i nast.
6 8
C o l v i n , Chamberlain, s. 163; premier w s p o m n i a ł też o k ł a m l i w y c h
zapewnieniach Hitlera, że po załatwieniu kwestii sudeckiej Niemcy nie
będą mieć innych roszczeń w Europie.
8 9
Tamże, s. 164; Halifax przechodził p e w n ą ewolucję, oddalając się, ale
bardzo powoli i nader chwiejnie, od polityki appeasementu, aż do wrze­
śnia 1939.
390
O stanowisku gabinetu b r y t y j s k i e g o z a d e c y d o w a ł ten sam
w z g l ą d , k t ó r y n i e g d y ś , w okresie w o j n y w ł o s k o - a b i s y ń s k i e j , u r a t o ­
w a ł Mussoliniego. M i a n o w i c i e k i l k u m i n i s t r ó w , w ś r ó d n i c h z r e s z t ą
sam H a l i f a x r ó w n i e ż , z a d a ł o sobie pytanie, czy nie b y ł o b y d o b r y m
w y j ś c i e m obalenie r e ż i m u h i t l e r o w s k i e g o . A l e co w t e d y ? „ C z y
u s t r ó j , k t ó r y p o w s t a ł b y po n o w e j w o j n i e w Niemczech, n i e b y ł b y
dla nas jeszcze niebezpieczniejszy n i ż u s t r ó j h i t l e r o w s k i ? " . T a k 70
d o s ł o w n i e stwierdzono. Jasne, że na k o n s e r w a t y s t ó w b r y t y j s k i c h ,
k t ó r z y w latach 1935—1936 w o l e l i n a r a z i ć s w ó j k r a j na d o t k l i w ą
porażkę prestiżową, złamać zobowiązania członka L i g i Narodów
i p o ś w i ę c i ć interesy b r y t y j s k i e w E t i o p i i , b y t y l k o nie d o p u ś c i ć do
ewentualnego z a s t ą p i e n i a faszyzmu w ł o s k i e g o przez u s t r ó j l e w i ­
c o w y — teraz podobna m o ż l i w o ś ć w Niemczech d z i a ł a ł a odstra­
s z a j ą c o . Nie, k o n s e r w a t y w n y gabinet nie z a m i e r z a ł n a r a z i ć s i ę na
tego rodzaju e w e n t u a l n o ś ć . Raczej z n ó w c o f n ą ć s i ę p r z e d H i t l e r e m ,
raczej s k a p i t u l o w a ć i p o ś w i ę c i ć C z e c h o s ł o w a c j ę !
Jak w p r z e s z ł o ś c i , gabinet b r y t y j s k i m i a ł i teraz d o g o d n ą w y ­
m ó w k ę : k o n i e c z n o ś ć bczenia s i ę t a k ż e ze s t a n o w i s k i e m d o m i n i ó w ,
k t ó r e na pewno nie p o p a r ł y b y p e r s p e k t y w y wojennej...
Trzeba b y ł o , j a k p r z e d t y g o d n i e m , po pierwszej w i z y c i e C h a m ­
berlaina w Niemczech, n a r a d z i ć s i ę z F r a n c u z a m i . Zaproszenie do
P a r y ż a j u ż odeszło. W s p ó l n ą n a r a d ę wyznaczono jeszcze na n i e ­
d z i e l n y w i e c z ó r , t e g o ż 25 w r z e ś n i a .
P r z e d s w y m o d l o t e m z P a r y ż a D a l a d i e r z w o ł a ł jeszcze w e
wczesnych godzinach p o p o ł u d n i o w y c h posiedzenie gabinetu. R z ą d
u z n a ł , że nie m o ż n a ż ą d a ć od C z e c h o s ł o w a c j i p r z y j ę c i a p o s t u l a t ó w
godesberskich. N i e m n i e j uchwalono, ż e n a l e ż y d ą ż y ć do r a t o w a n i a
przede w s z y s t k i m p o k o j u — co n a l e ż y r o z u m i e ć : n i e C z e c h o s ł o ­
w a c j i , t y l k o w ł a ś n i e p o k o j u . U z u p e ł n i e n i e n a s u w a ł o się j u ż samo:
p o k o j u za k a ż d ą c e n ę ! 7 1
W P a r y ż u r e a k c y j n e k o ł a p r a w i c o w e w z m o g ł y tymczasem p r o ­
p a g a n d ę antywojenną, oskarżając lewicę, zwłaszcza komunistów,
w Tamże: Halifax wyraził sąd, że gdyby Hitlera zmusiło się do wojny,
wynikiem tego byłby upadek ustroju istniejącego w Niemczech; na to
k o n s e r w a t y ś c i brytyjscy jednak się nie decydowali.
« B o n n e t D, s. 267; por. N o g u e r e s , s. 183; P. R e y n a u d , (cyt.
dz.), nie wspomina o takim posiedzeniu pod datą 25 ani 26 I X . D u r o s e l 1 e
<s. 351—352) obszernie omawia różnicę zdań w łonie gabinetu francus­
kiego.
391
 o p o ś w i ę c e n i e i n t e r e s ó w F r a n c j i na rzecz C z e c h o s ł o w a c j i : „ H o n o r
F r a n c j i nie z a l e ż y a n i od oceny p. L i t w i n o w a , a n i od decyzji
p. B e n e ś a " — p i s a ł „ L e M a t i n " . S e k u n d o w a ł y m u „ L ' A c t i o n F r a n -
caise", t y g o d n i k „ G r i n g o i r e " i inne organy, s y m p a t y z u j ą c e z f a ­
7a
szyzmem . Nastroje d u ż e j części s p o ł e c z e ń s t w a i p o w o ł a n y c h pod
sztandary r e z e r w i s t ó w nie b y ł y istotnie bojowe. Z a u w a ż a n o , że
nie m a p o r ó w n a n i a z a t m o s f e r ą r o k u 1914. D o w ó d z t w o sił l o t n i ­
czych, po wspomnianej wizycie gen. V u i l l e m i n w Rzeszy przeko­
nane o d r u z g o c ą c e j przewadze niemieckiej, w p ł y w a ł o na r z ą d
w d u c h u defetystycznym.
Z a n i m francuska delegacja r z ą d o w a p r z y b y ł a do L o n d y n u , r z ą d
b r y t y j s k i b y ł j u ż w posiadaniu oficjalnego o ś w i a d c z e n i a c z e c h o s ł o ­
wackiego, k t ó r e w i m i e n i u P r a g i złożył p o s e ł M a s a r y k . O ś w i a d c z e ­
nie to s t w i e r d z a ł o , że ż ą d a n i a godesberskie „ z n a c z n i e p r z e k r a c z a j ą
to, na co C z e c h o s ł o w a c j a w y r a z i ł a z g o d ę p r z y j m u j ą c p l a n a n g i e l -
s k o - f r a n c u s k i P o z b a w i a j ą nas w s z e l k i c h g w a r a n c j i naszej egzy­
stencji n a r o d o w e j " . M a s a r y k k o ń c z y ł :
Mój rząd polecił mi jak najuroczyściej oświadczyć, że żądania p. H i ­
tlera w ich obecnej formie są dla nas całkowicie i bezwarunkowo nie
do przyjęcia. [...] Liczymy na obie wielkie zachodnie demokracje, których
życzeniu uczyniliśmy zadość w znacznym stopniu a wbrew przekonaniu —
74
że staną one przy nas w godzinie próby .
W Pradze z n ó w apelowano do pomocy Zachodu. B y n a j m n i e j
jednak nie z w r ó c o n o s i ę z n o w y m apelem do M o s k w y a n i nie p o d ­
j ę t o p r o p o z y c j i u ś c i ś l e n i a porozumienia wojskowego z A r m i ą Czer­
w o n ą , o p r ó c z p r ó b y uzyskania z m i a n y stanowiska R u m u n i i w spra­
w i e e w e n t u a l n e j pomocy lotniczej ze s t r o n y ZSRR. A l e i te k r o k i
podejmowano w s p o s ó b p o ł o w i c z n y i m a ł o z d e c y d o w a n y " . Z a ­
b r a k ł o z a ś formalnego z w r ó c e n i a s i ę do r z ą d u radzieckiego, nie
w y s ł a n o t e ż apelu do L i g i N a r o d ó w , j a k na to n a s t a w a ł L i t w i ­
now.
G d y Daladier i Bonnet, k t ó r y m t o w a r z y s z y l i Leger oraz amba­
sador f r a n c u s k i w L o n d y n i e , C o r b i n , z n a l e ź l i się w n i e d z i e l ę w i e -
7 2
V a l l e t t e - B o u i l l o n , cyt. dz., s. 170—171.
7 S
Chodziło o zasięg terytorialny i terminy obsadzenia
74
Corresponden.ee, itd., dok. 7; D B F P , jw., dok. 1092.
" F i e r l i n g e r , I , s. 157—158; por.: V. M o i s u c, Actions diplomati-
ques de la Roumanie au secours de la Tchćcoslovaquie. „Revue roumaine
d'histoire", 1967 nr 3.
392
czorem na D o w n i n g Street, w siedzibie p r e m i e r a b r y t y j s k i e g o ,
p r z y j ą ł i c h t a m C h a m b e r l a i n w t o w a r z y s t w i e Habfaxa, Simona
I Hoare'a, t j . swoich n a j b l i ż s z y c h d o r a d c ó w z grona r z ą d u , oraz
e k s p e r t ó w z F o r e i g n Office; obecny b y ł o c z y w i ś c i e t a k ż e Horace
Wilson.
Na w s t ę p i e C h a m b e r l a i n o p o w i e d z i a ł o s w y c h rozmowach z H i t -
j e r e m w Godesbergu, po c z y m D a l a d i e r p r z e d s t a w i ł stanowisko
r z ą d u francuskiego, na podstawie u c h w a ł p o d j ę t y c h t e g o ż dnia.
W y p o w i e d z i a ł s i ę p r z e c i w p r z y j ę c i u d y k t a t u niemieckiego, m o t y ­
w u j ą c s z c z e g ó ł o w o to stanowisko. H i t l e r a n a l e ż a ł o b y s k ł o n i ć , b y
r z y j ą ł s f o r m u ł o w a n i e anglo-francuskie z 19 w r z e ś n i a . C h o d z i ł o
"iaturalnie o to, b y — p r z y uznaniu zasady o d s t ą p i e n i a N i e m c o m
b s z a r ó w pogranicznych o w i ę k s z o ś c i n i e m i e c k i e j — p r o c e d u r ę
przekazania p r z e p r o w a d z i ć stopniowo, na w a r u n k a c h uzgodnio­
nych z r z ą d e m c z e c h o s ł o w a c k i m . 78
C h a m b e r l a i n z a p y t a ł , co n a l e ż y u c z y n i ć , j e ś l i H i t l e r o d m ó w i .
Na to p r e m i e r f r a n c u s k i w y r a z i ł zdanie, ż e C z e c h o s ł o w a c j a sta­
w i zbrojny opór, a wówczas Francja będzie musiała przyjść j e j
z p o m o c ą . Teraz j e d n a k C h a m b e r l a i n i pozostali m i n i s t r o w i e b r y ­
tyjscy zaczęli e g z a m i n o w a ć francuskiego premiera, k t ó r y b y ł
r ó w n o c z e ś n i e m i n i s t r e m w o j n y , co do i s t o t n y c h w o j s k o w y c h m o ­
żliwości F r a n c j i . Daladier o d p o w i a d a ł dość o g ó l n i k o w o i n i e c h ę t ­
nie, s t w i e r d z a j ą c t y l k o f a k t zmobilizowania m i l i o n a l u d z i . Okaza­
ło się, że A n g l i c y m a j ą d o k ł a d n e dane o s ł a b y c h stronach a r m i i
francuskiej, z w ł a s z c z a w zakresie l o t n i c t w a . Daladier z a u w a ż y ł
s ł u s z n i e , ż e j e ś l i t a k jest, to jednak samo l o t n i c t w o niemieckie
i t a k w o j n y w y g r a ć b y nie m o g ł o , p r z y c z y m w y m i e n i ł p r z y k ł a d
Hiszpanii, gdzie, j a k d o t ą d Franco nie z w y c i ę ż y ł m i m o p r z e w a g i
lotniczej. To jednak o s t r o ż n y c h A n g l i k ó w nie p r z e k o n a ł o , wobec
czego Daladier z a p o w i e d z i a ł , że sprowadzi do L o n d y n u gen. Ga-
melina, b y t e n u d z i e l i ł odpowiedzi bardziej s z c z e g ó ł o w y c h .
O sprawach w o j s k o w y c h m ó w i o n o zatem w i ę c e j n a s t ę p n e g o
' d n i a , w p o n i e d z i a ł e k 26 w r z e ś n i a , g d y G a m e l i n p r z y b y ł do L o n ­
d y n u . B y ł on dość p e w i e n siebie; m ó w i ł o m o ż l i w o ś c i ograniczo-
: nej ofensywy przeciw Niemcom, p r z y u ż y c i u znacznej przewagi
l ą d o w e j francuskiej p r z e c i w stosunkowo s ł a b y m s i ł o m n i e m i e c -
7 1
D B F P , dok. 1093 i 1096; por. D u r o s e l l e , s. 352—353.
393
 k i m . I on u z n a w a ł n i e m i e c k ą p r z e w a g ę l o t n i c z ą , ale s t w i e r d z i ł ,
że o i l e nie n a s t ą p i upadek na duchu, p o m y ś l n y w y n i k nie b ę d z i e
przez n i ą z a g r o ż o n y .
B y ł y to w i ę c podstawy do w n i o s k ó w o p t y m i s t y c z n y c h , ale B o n ­
net, j a k to stwierdza w s w y c h wspomnieniach G a m e l i n , s w y m de-
77
fetyzmem zarażał wszystkich .
Dość w i e l e u w a g i p o ś w i ę c o n o w t e j l o n d y ń s k i e j naradzie w d n i u
26 w r z e ś n i a r o b Polski. Wobec obaw angielskich, ż e Polska m o ­
g ł a b y w y s t ą p i ć zbrojnie p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i , Daladier t w i e r ­
dził, że Francja m a pisemne o ś w i a d c z e n i e R y d z a - S m i g ł e g o , w y ­
k l u c z a j ą c e t a k ą m o ż b w o ś ć (jak d z i ś w i e m y , takiego o ś w i a d c z e ­
7 8
nia nie b y ł o ) . H a b f a x w s p o m n i a ł , że w i e o liście B e n e ś a do p r e ­
zydenta P o l s k i , p r o p o n u j ą c y m z m i a n ę g r a n i c y w zamian za z w r o t
w p o l i t y c e polskiej, ale w y r a z i ł o b a w ę , ż e ż ą d a n i a polskie m o g ą
w z r o s n ą ć , i dlatego z a p r o p o n o w a ł w s p ó l n e w y s t ą p i e n i e a n g l o - f r a n -
cuskie w Warszawie, o s t r z e g a j ą c e , że r z ą d y zachodnie nie m o g ł y ­
b y t o l e r o w a ć polskiej agresji p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i . Bonnet po­
p a r ł g o r ą c o t ę p r o p o z y c j ę , do k t ó r e j p r z y ł ą c z y ł s i ę t a k ż e Daladier,
ale t e n b y ł t u o p t y m i s t ą : sądził, że propozycja B e n e ś a b ę d z i e p r z y ­
j ę t a i że Polska potem stanie po stronie C z e c h o s ł o w a c j i . „ W i s h f u l
t h i n k i n g " , c z y l i naginanie r z e c z y w i s t o ś c i do swoich ż y c z e ń , k a z a ł o
francuskiemu premierowi fantazjować, że pięćdziesiąt polskich dy­
w i z j i w e s p ó ł z trzydziestoma c z e c h o s ł o w a c k i m i zaszachuje N i e m ­
cy i n i e pozwoli i m z a a t a k o w a ć mocarstw zachodnich... B y ł o to
dość znamienne w k a ż d y m razie, o d k r y w a ł o b o w i e m fakt, że F r a n ­
cja w o l a ł a , b y w j e j obronie b i l i się z N i e m c a m i j e j sojusznicy.
A n g l i c y b y b w t e j sprawie dość sceptyczni.
Narada z a k o ń c z y ł a się w p o ł u d n i e 26 w r z e ś n i a stwierdzeniem,
że oba r z ą d y nie m o g ą zalecić C z e c h o s ł o w a c j i , b y p r z y j ę ł a ż ą d a ­
79
nia godesberskie . W celu p r ó b y z b l i ż e n i a stanowisk Chamber­
l a i n w y s ł a ł swego d o r a d c ę Wilsona z l i s t e m do H i t l e r a . N o w y po­
ś r e d n i k o d l e c i a ł n i e z w ł o c z n i e do B e r l i n a .
7 7
Jw., oraz G a m e l i n , s. 351—352; por. N o g u e r e s , s. 187 i nast.
O siłach F r a n c j i obszernie M . Z g ó r n i a k , cyt. dz., s. 200 i nast.
7 8
Mogłaby to być obietnica z 1936 r., ale Gamelin, na którego Daladier
się powoływał, o tym nic nie wspomina, ani nie wie o czymś takim Noel,
ówczesny ambasador francuski w Warszawie (zob. jego cyt. dz.).
7 0
Innymi słowy, Anglicy i Francuzi brali na siebie odpowiedzialność
za skutki odmowy czechosłowackiej. W istocie chodziło jednak tylko o to.,
by zyskać na czasie.
394
T r a f i ł on t a m na a t m o s f e r ę niezmiernego podniecenia. W i e ś c i
z L o n d y n u o n i e p r z y c h y l n y c h nastrojach o p i n i i b r y t y j s k i e j w o ­
bec Niemiec oraz o m o b i l i z a c j i francuskiej i naradzie obu r z ą ­
d ó w zachodnich w p r a w i ł y H i t l e r a w p a r o k s y z m w ś c i e k ł o ś c i . P r z y ­
g o t o w y w a ł on nowe p r z e m ó w i e n i e skierowane przeciw Czecho­
słowacji.
O p i ą t e j po p o ł u d n i u W i l s o n w t o w a r z y s t w i e ambasadora H e n ­
dersona i K i r k p a t r i c k a w r ę c z y ł d y k t a t o r o w i list Chamberlaina.
Tak stwierdza obecny t a m r ó w n i e ż Schmidt, H i t l e r „ s t r a c i ł z u ­
p e ł n i e panowanie nad s o b ą " . 80
C h a m b e r l a i n d o n o s i ł H i t l e r o w i , że r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i odrzuca
m e m o r a n d u m godesberskie i że obstaje p r z y t a k i m sposobie prze­
kazania o d s t ą p i o n y c h t e r e n ó w , j a k i w y n i k a ł z p r o p o z y c j i anglo-
- f r a n c u s k i c h z 19 w r z e ś n i a . P r e m i e r b r y t y j s k i p o d k r e ś l a ł koniecz­
n o ś ć prowadzenia dalszych r o z m ó w , skoro sprawa zasadnicza, t j .
cesja t e r y t o r i a l n a , z o s t a ł a j u ż r o z s t r z y g n i ę t a na k o r z y ś ć Rzeszy.
D o m a g a ł s i ę , b y przedstawiciele Niemiec i C z e c h o s ł o w a c j i rozpo-
c z ę b n i e z w ł o c z n i e owe r o z m o w y i b y p r o b l e m z o s t a ł r o z w i ą z a n y
w y ł ą c z n i e d r o g ą p o k o j o w ą ; w liście b y ł a t e ż wspomniana m o ż l i ­
w o ś ć u d z i a ł u b r y t y j s k i e g o w r o z m o w a c h w razie w y r a ż e n i a t a ­
kiego ż y c z e n i a przez obie strony. W k a ż d y m razie w y n i k a ł o z n i e ­
go, że C h a m b e r l a i n popiera stanowisko Niemiec co do i s t o t y rze­
czy, ale zarazem stanowisko C z e c h o s ł o w a c j i co do m e t o d y p o s t ę ­
powania . 81
To w ł a ś n i e r o z w ś c i e c z y ł o H i t l e r a , k t ó r y j u ż w czasie czytania
istu c h c i a ł o p u ś c i ć s w ó j gabinet, gdzie p r z y j m o w a ł Wilsona, a po-
em p r z e r y w a ł czytanie o k r z y k a m i p e ł n y m i złości. W i l s o n p r ó b o ­
w a ł d z i a ł a ć u s p o k a j a j ą c o , ale obecny t a k ż e R i b b e n t r o p z n ó w w y -
. s t ę p o w a ł w tonie p o d ż e g a j ą c y m . H i t l e r o ś w i a d c z y ł , że C z e c h o s ł o ­
w a c j ę zdruzgocze, jeśli do 28 w r z e ś n i a godziny 14.00 nie o t r z y -
§ m a b e z w a r u n k o w e j zgody r z ą d u praskiego na m e m o r a n d u m go­
desberskie i na obsadzenie c a ł e g o ż ą d a n e g o t e r y t o r i u m przez siły
82
niemieckie w d n i u 1 p a ź d z i e r n i k a .
Zaraz po r o z m o w i e z W i l s o n e m H i t l e r w y g ł o s i ł na zebraniu
so S c h m i d t, s. 401; zob. D B F P , dok. 1118.
si D B F P ; H e n d e r . s o n (s. 159) pisze, że Hitler miał po wysłuchaniu
eści listu,' zawołać: „Es hat keinen Sinn weiter zu verhandeln!".
8 2
Hitler właśnie w czasie tej rozmowy wyznaczył termin 28 I X godz.
14.00, wbrew próbom Hendersona przedłużenia go do godz. 24.00.
395
 p a r t y j n y m w b e r l i ń s k i m Sportpalast n o w ą m o w ę , p r z e w y ż s z a j ą ­
c ą a g r e s y w n y m t o n e m wszystkie jego poprzednie w y s t ą p i e n i a .
A t a k o w a ł t r a k t a t w e r s a l s k i i jego t w ó r c ó w , ale przede wszystkim
C z e c h o s ł o w a c j ę i osobiście Benesa w s p o s ó b n i e s ł y c h a n i e g w a ł ­
t o w n y i w r ę c z histeryczny. Z a p o w i e d z i a ł , że N i e m c y sudeccy b ę ­
d ą w n a j b l i ż s z y c h dniach w y z w o l e n i przez R z e s z ę , czy za zgodą
P r a g i , czy bez niej. „ W i r sind entschlossen! H e r r Benesch mag
jetzt w a n i e n ! " — z a k o ń c z y ł H i t l e r , p r z y aplauzie podnieconej ma­
sy, odpowiednio zaagitowanej przez organizatora tej manifestacji,
83
m i s t r z a w s w o i m zawodzie, Goebbelsa . Obecny w ś r ó d sprawo­
z d a w c ó w p r a s o w y c h korespondent a m e r y k a ń s k i W i l l i a m Shirer
(autor z n a k o m i t e j k s i ą ż k i o Trzeciej Rzeszy) s t w i e r d z i ł , że H i t l e r
z u p e ł n i e t r a c i panowanie nad sobą. Biograf H i t l e r a , A l a n B u l l o c k ,
p i s z ą c o tej m o w i e , z a u w a ż y ł : „ R z a d k o k i e d y losy w o j n y i poko­
j u z o s t a ł y sprowadzone do u c z u ć osobistej p r e t e n s j i i p r ó ż n o ś c i
jednego c z ł o w i e k a " .
Zarazem H i t l e r z n ó w k ł a m l i w i e z a p e w n i a ł , podobnie j a k przed­
t e m Chamberlaina w Godesbergu, ż e sprawa sudecka to ostatni
p r o b l e m t e r y t o r i a l n y Niemiec w y m a g a j ą c y z a ł a t w i e n i a , t w i e r d z i ł
t a k ż e , iż po z a ł a t w i e n i u k w e s t i i sudeckiej nie b ę d z i e w o g ó l e i n ­
t e r e s o w a ć się p a ń s t w e m „ c z e s k i m " , że to m o ż e z a g w a r a n t o w a ć .
O s z u k a ń c z o z a p e w n i a ł : „ N i e chcemy w ogóle C z e c h ó w " , chociaż
j u ż dotychczasowe ż ą d a n i a (godesberskie) z a g a r n i a ł y o k o ł o 800 t y ­
s i ę c y l u d n o ś c i czeskiej, a w i ę c e j jeszcze z n a j d o w a ł o się na tere­
nach oznaczonych jako plebiscytowe.
Wiadomo, że w ł a s n y p r o g r a m ekspansji t e r y t o r i a l n e j H i t l e r a ,
s f o r m u ł o w a n y przez niego w latach d w u d z i e s t y c h w Mein Kampj,
p r z e w i d y w a ł r o z l e g ł e aneksje na w s c h ó d i p o ł u d n i e od Rzeszy,
kosztem k r a j ó w s ł o w i a ń s k i c h , i że w ł a ś n i e na okres n a j b l i ż s z y
b y ł o j u ż przewidziane w y s u n i ę c i e k w e s t i i K ł a j p e d y , a p o t e m żą­
d a ń w sprawie G d a ń s k a i Pomorza polskiego. W szczególności w i a ­
domo, że w B e r l i n i e j u ż w t e d y b y n a j m n i e j nie zamierzano zado­
w o l i ć się t y l k o pograniczem sudeckim, ale r o z w a ż a n o dalszy etap
ekspansji, t j . z a g a r n i ę c i e reszty Czech i M o r a w . 8 1
8 8
Zob. opis świadka naocznego, W. S h i r e r a w jego cyt. dz., s. 538;
A. B u l l o c k , Hitler. New York 1961, s. 409; obszerne streszczenie mowy:
„Kurier Warszawski" 27 I X 1938.
8 4
Zob. w y ż e j , s. 240; co do planów zajęcia reszty Czech i Moraw zob.
wyznanie Hitlera z 23 X I 1939: A D A P , D / V I I I , dok. 384.
396
Tymczasem t e g o ż wieczora, 26 w r z e ś n i a , w L o n d y n i e ogłoszono'
k o m u n i k a t F o r e i g n Office, a p e l u j ą c y , b y s p ó r z o s t a ł r o z w i ą z a n y
[ d r o g ą p o k o j o w ą , g d y ż w razie agresji niemieckiej Francja p r z y j -
• z i e C z e c h o s ł o w a c j i z p o m o c ą , a W i e l k a B r y t a n i a i ZSRR na p e w ­
n o s t a n ą po stronie F r a n c j i . M i a ł o to b y ć o s t r z e ż e n i e m dla H i t l e -
K a i p o d k ł a d e m dla n a s t ę p n e j r o z m o w y z W i l s o n e m , wyznaczonej
85
; na 27 w r z e ś n i a w p o ł u d n i e .
C h a m b e r l a i n c h c i a ł jeszcze z a c h o w a ć pozory. G d y w czasie d r u ­
giej r o z m o w y z W i l s o n e m , 27 w r z e ś n i a , H i t l e r z n ó w o d g r a ż a ł s i ę
zniszczeniem C z e c h o s ł o w a c j i w razie j e j o d m o w y , W i l s o n o d c z y t a ł
(.następujące o ś w i a d c z e n i e w i m i e n i u premiera b r y t y j s k i e g o :
Rząd francuski poinformował nas, że jeśli Czesi odrzucą niemieckie
^memorandum i Niemcy zaatakują Czechosłowację, Francja wypełni swoje
£ zobowiązania wobec Czechosłowacji. Jeśli w wyniku tego siły francuskie
• n a j d ą się w aktywnych działaniach wojennych przeciw Niemcom, b ę d z i e -
M
[ my czuli się zobowiązani poprzeć Francję .
H i t l e r p r z y j ą ł to o ś w i a d c z e n i e stosunkowo spokojnie, s t w i e r ­
d z a j ą c , że jest na wszystko p r z y g o t o w a n y . „ D z i ś jest w t o r e k , a za­
w
tem w p r z y s z ł y p o n i e d z i a ł e k b ę d z i e m y w stanie w o j n y " . B y ł a
| t o j e d n a k o b o j ę t n o ś ć pozorna. D y k t a t o r z r e f l e k t o w a ł się i posta­
n o w i ł nie z a m y k a ć bezpowrotnie d r o g i do dalszych r o z m ó w . Te­
goż dnia (27 w r z e ś n i a ) po p o ł u d n i u m i a ł o k a z j ę p r z e k o n a ć się, że
nastroje s p o ł e c z e ń s t w a niemieckiego b y n a j m n i e j nie są w o j o w n i -
psze i że aplauz s ł u c h a c z y w Sportpalast poprzedniego wieczoru
? b y ł m o n t a ż e m Goebbelsa. Oto przez p a r ę godzin d e f i l o w a ł a przez
ulice B e r l i n a d y w i z j a zmotoryzowana a r m i i niemieckiej, ale l u d -
Biość stolicy p r z y j ę ł a to z u p e ł n i e o b o j ę t n i e , bez najmniejszego en­
tuzjazmu, a b r y t y j s k i ambasador Henderson s t w i e r d z i ł , że b y ł o
to „ n i e m a l j a k p r z y przechodzeniu a r m i i nieprzyjacielskiej w z d o ­
bytym mieście" . w
Nie t y l k o l u d n o ś ć , ale t a k ż e samo wojsko dalekie b y ł o od e n t u ­
zjazmu, a w k o ł a c h d o w ó d z t w a d o j r z e w a ł spisek, m a j ą c y na ce-
m
I w C h u r c h i l l , I , s. 277; por. J . C o l v i n , Chamberlain, s. 166 (w tek-
H f c i e komunikatu była mowa o „Rosji" [Russia], a nie o Z S R R ) .
8 8
Tegoż dnia doszło do mobilizacji floty brytyjskiej, co przeraziło do-
R w ó d z t w o marynarki niemieckiej. . .
8 7
Skoro był to wtorek 27 I X , wymieniony przez Hitlera poniedziałek
Przypadał na 2 X .
8 8
H e n d e r s o n, s. 161; to samo: S h i r e r , s. 540.
397'
 \
l u obalenie d y k t a t o r a . W ł a ś n i e tego dnia z a p a d a ł y dalsze decy­
zje. O t y m jeszcze dalej.
G d y W i l s o n w e w t o r e k przed wieczorem p o w r ó c i ł do L o n d y n u ,
C h a m b e r l a i n jeszcze nie z w ą t p i ł o m o ż l i w o ś c i porozumienia. Na
w s z e l k i w y p a d e k p o s t a n o w i ł jednak p r z e s ł a ć do P r a g i o s t r z e ż e ­
nie, w f o r m i e l i s t u do B e n e ś a , w k t ó r y m z a w i a d a m i a ł go o m o ż l i ­
wości agresji n i e m i e c k i e j , o ile nie n a s t ą p i natychmiastowe w y r a ­
ż e n i e zgody r z ą d u c z e c h o s ł o w a c k i e g o na ż ą d a n i a H i t l e r a . L i s t za­
w i e r a ł n a s t ę p u j ą c e z ł o w r ó ż b n e stwierdzenie:
Czechosłowacja zostanie pokonana i nic, cd inne państwa mogłyby
uczynić, nie odwróciłoby tego losu od Waszego kraju i narodu, i to jest
faktem, bez względu na to jaki byłby ostateczny wynik ewentualnej wojny
światowej.
W k o ń c u l i s t u p r e m i e r b r y t y j s k i z a z n a c z y ł że n i e udziela ż a d ­
n y c h rad, ale pragnie z w r ó c i ć B e n e ś o w i u w a g ę na g r o ź n ą sytua­
cję
Tymczasem jednak H i t l e r p o s t a n o w i ł z ł a g o d z i ć nieco w r a ż e n i e
swego zachowania wobec Wilsona i m o w y z 26 w r z e ś n i a . O t r z y ­
m a ł t a k ż e t e l e g r a m od prezydenta S t a n ó w Zjednoczonych, Roose-
velta, k t ó r y a p e l o w a ł , b y za ż a d n ą c e n ę nie d o p r o w a d z i ć do osta­
t e c z n o ś c i i b y s p r ó b o w a ć dalszych r o k o w a ń . H i t l e r o d p o w i e d z i a ł ,
że r a t o w a n i e p o k o j u z a l e ż y od C z e c h ó w , t j . od p r z y j ę c i a jego żą­
9 0
d a ń przez r z ą d p r a s k i . Do Chamberlaina w y s ł a ł z a ś przez am­
b a s a d ę Rzeszy w L o n d y n i e list, b ę d ą c y o d p o w i e d z i ą na pismo
o t r z y m a n e za p o ś r e d n i c t w e m Wilsona i z b i j a j ą c y poszczególne
a r g u m e n t y r z ą d u c z e c h o s ł o w a c k i e g o . H i t l e r z a p e w n i a ł , że po w y ­
t y c z e n i u n o w e j g r a n i c y g o t ó w jest z a g w a r a n t o w a ć całość pozosta­
ł e g o t e r y t o r i u m C z e c h o s ł o w a c j i i zgodzić się na t a k ą gwarancje
ze s t r o n y W i e l k i e j B r y t a n i i i F r a n c j i . O b i e c y w a ł t a k ż e , iż Rze­
sza nie b ę d z i e d z i a ł a ć na s z k o d ę C z e c h o s ł o w a c j i i u c i s k a ć Cze­
c h ó w , k t ó r z y z n a j d ą s i ę teraz p o d w ł a d z ą Rzeszy . 91
C h a m b e r l a i n o d p o w i e d z i a ł n i e z w ł o c z n i e , z d a t ą j u ż 28 w r z e ś n i a ,
D B F P , dok. 1136; por. B e n e ś M, s. 330—331.
9 0
F R U S , 1938/1, s. 657—658 i 669—672; por. C . H u 11, The Memoirs
(New York — London 1948), I, s. 592—593; do tego: A. A . O f f n e r , Ame­
rican Appeasement (Cambridge, Mass. 1969), s. 263 i nast.
9 1
Hitlerowski autor A. F r e y t a g h - L o r i n g h o v e n (Deutschlands
Aussenpolitik 1933—1941. Berlin 1941) tak określa tę odpowiedź: „eine her-
be, aber wohlverdiente Zuruckweisung" (s. 162).
398
[przez a m b a s a d ę b r y t y j s k ą w B e r l i n i e . Z a p e w n i ł H i t l e r a z n ó w , ż e
w s z y s t k i e jego podstawowe ż ą d a n i a b ę d ą zaspokojone bez w o j n y
I bez z w ł o k i , oraz zgłosił g o t o w o ś ć ponownego p r z y j a z d u do B e r ­
lina, b y w z i ą ć u d z i a ł w r o k o w a n i a c h n i e m i e c k o - c z e c h o s ł o w a c k i c h ,
ewentualnie jeszcze z u d z i a ł e m F r a n c j i i W ł o c h , g d y b y H i t l e r t e ­
go ż ą d a ł . Ostateczne porozumienie C h a m b e r l a i n p r z e w i d y w a ł
l v c i ą g u t y g o d n i a i o b i e c y w a ł , że W i e l k a B r y t a n i a i Francja za­
g w a r a n t u j ą w y p e ł n i e n i e przez C z e c h o s ł o w a c j ę p o s t a n o w i e ń k o n ­
ferencji . 92
B y ł o to j u ż bardzo wiele, w ł a ś c i w i e wszystko, czego H i t l e r
m ó g ł p r a g n ą ć . A l e b y ł t e ż jeden element, na k t ó r y nie z a m i e r z a ł
się zgodzić: u d z i a ł C z e c h o s ł o w a c j i w r o k o w a n i a c h . O n c h c i a ł d y k ­
t o w a ć i w y r o k o w a ć zaocznie.
Wszystko to r o z w i j a ł o się m i ę d z y L o n d y n e m a B e r b n e m p o d ­
czas gdy P r a g i j u ż w ł a ś c i w i e nie pytano o zdanie. W P a r y ż u w e
w s z y s t k i m zdawano s i ę na A n g l i k ó w , podczas g d y w M o s k w i e
wobec w y r a ź n e g o k a p i t u l a n c t w a mocarstw zachodnich, m i m o ca­
łej s y m p a t i i do C z e c h o s ł o w a c j i , z a c z ę t o b r a ć p o d u w a g ę w s z e l -
jkie, d o t ą d nie p r z e w i d y w a n e , m o ż l i w e k o m p b k a c j e . To nakazy­
w a ł o r e z e r w ę w d z i a ł a n i u , z w ł a s z c z a że coraz w y r a ź n i e j s z ą prze­
s z k o d ą dla ewentualnego w y s t ą p i e n i a w obronie C z e c h o s ł o w a c j i
b y ł o ó w c z e s n e stanowisko Polski, w s p ó ł p r a c u j ą c e j d o r a ź n i e , a l e
9 3
[skutecznie z N i e m c a m i .
I Roosevelt w y s ł a ł t e l e g r a m nie t y l k o do H i t l e r a , ale t a k ż e do
B e n e ś a oraz do Chamberleina i Daladiera. B e n e ś s ł u s z n i e w y r a -
ził zdziwienie, że prezydent S t a n ó w Zjednoczonych a p e l o w a ł do
[Czechosłowacji o niedopuszczenie do w o j n y i o r o z u m n y k o m p r o -
B j s , j a k g d y b y to C z e c h o s ł o w a c j a s w y m p o s t ę p o w a n i e m z a g r a ż a -
9 4
ła p o k o j o w i i o d m a w i a ł a u s t ę p s t w . Roosevelt c h c i a ł z a j ą ć stano­
wisko bezstronne i jednakowo p o t r a k t o w a ć u c z e s t n i k ó w sporu.
W t y m w y p a d k u j e d n a k ż e b y ł a to j u ż s t r o n n i c z o ś ć na k o r z y ś ć
Niemiec, k t ó r e k o n f l i k t s p r o w o k o w a ł y i z a j m o w a ł y stanowisko
fbardzo n i e u s t ę p b w e , g r o ż ą c w o j n ą . Ó w t e l e g r a m m ó g ł w p e w n e j
9 2
D B F P , jw., dok. 1158, zostało to w y s ł a n e w czasie, gdy Chamber­
lain już wchodził w kontakt z Mussolinim dla zwołania konferencji czte­
r e c h mocarstw (bez Z S R R i naturalnie Czechosłowacji).
°3 O tym w rozdz. V I I .
9 4
F R U S , jw.; por. B e n e S M, s. 332 i nast.
399
m i e r z e z a c h w i a ć i t a k j u ż s k ł o n n y m do w a h a ń prezydentem Cze­
c h o s ł o w a c j i , k t ó r y w w o j n i e n e r w ó w toczonej przeciw jego k r a j o ­
w i i przeciw n i e m u osobiście o k a z a ł się w k o ń c u nie dość odpor­
9 S
ny. O d p o w i e d z i a ł Rooseveltowi z w i e l k i m u m i a r e m .
Po t y m telegramie z 26 w r z e ś n i a n a d s z e d ł w s p o m n i a n y w y ż e j
list Chamberlaina z dnia n a s t ę p n e g o i w t y m ż e d n i u (27) poseł
b r y t y j s k i w Pradze p r z e d ł o ż y ł na polecenie swego r z ą d u szcze­
g ó ł o w y p l a n (Time-table) przekazania o d s t ą p i o n y c h o b s z a r ó w
Niemcom p r z y p o ś r e d n i c t w i e b r y t y j s k i m . M i a n o w i c i e A n g l i c y p r o ­
ponowali, b y r e j o n Chebu, jako z n a j d u j ą c y s i ę poza f o r t y f i k a c j a ­
m i , a r m i a niemiecka o b s a d z i ł a j u ż 1 p a ź d z i e r n i k a . Potem m i a ł o ­
b y się o d b y ć spotkanie d e l e g a t ó w Rzeszy i C z e c h o s ł o w a c j i z udzia­
ł e m b r y t y j s k i m w charakterze a r b i t r a w k t ó r y m ś z miast regio­
n u sudeckiego w d n i u 3 p a ź d z i e r n i k a , w celu o m ó w i e n i a proce­
d u r y p r z y p r z e k a z y w a n i u t e r y t o r i u m , w zasadzie w t e r m i n i e do
10 p a ź d z i e r n i k a , ale z m o ż l i w o ś c i ą z m i a n y t e r m i n ó w w k o n k r e t ­
n y c h s z c z e g ó ł o w y c h w y p a d k a c h . D e l i m i t a c j a n o w y c h granic, pod
nadzorem k o m i s j i z ł o ż o n e j z przedstawicieli C z e c h o s ł o w a c j i , N i e ­
miec, W i e l k i e j B r y t a n i i i F r a n c j i m i a ł a b y s i ę z a k o ń c z y ć do 31
p a ź d z i e r n i k a . C z e c h o s ł o w a c k i e wojsko i policja w i n n y b y ć ze spor­
nego t e r y t o r i u m j a k najszybciej wycofane, a p o r z ą d k u p i l n o w a l i ­
b y b r y t y j s c y ochotnicy (British Legion), a n a w e t regularne od­
9 6
działy armii brytyjskiej .
I d e n t y c z n ą p r o p o z y c j ę Henderson p r z e k a z a ł przed p ó ł n o c ą 27
w r z e ś n i a w n i e m i e c k i m M i n i s t e r s t w i e Spraw Zagranicznych se­
k r e t a r z o w i stanu Weizsackerowi, k t ó r y nie z a j ą ł w t e j sprawie
stanowiska, w i e d z ą c , że t a k czy o w a k stanowisko A u s t w a r t i g e s
A m t nie g r a ł o b y w oczach H i t l e r a ż a d n e j r o b .
B e n e ś r ó w n i e ż t ę n a j n o w s z ą p r o p o z y c j ę ocenił ujemnie, j a k k o l ­
w i e k p r z y z n a ł , że b y ł a ona nieco ł a g o d n i e j s z a n i ż m e m o r a n d u m
godesberskie, ale w k a ż d y m razie o d c h y l a ł a s i ę znacznie od pier­
9 7
wotnego ujęcia, opartego na nocie mocarstw z 18 w r z e ś n i a .
W Pradze orientowano s i ę j u ż w y r a ź n i e w fakcie odsuwania się
F r a n c j i od dalszego popierania C z e c h o s ł o w a c j i , a nadto t e g o ż dnia
»5 F R U S , jw., s. 663—664; por. B e n e S M, jw.
9 8
A M , dok. 232; por. D B F P , dok. 1203.
9 7
B e n e S M, s. 337 i nast.: oczywiście Anglicy mogli twierdzić, że an­
gielskie i francuskie propozycje z 18 I X miały tylko charakter ramowy.
400
(27) wieczorem C h a m b e r l a i n w y g ł o s i ł w r a d i u l o n d y ń s k i m s w o j ą
k a p i t u l a n c k ą m o w ę o b r a k u podstaw, b y W i e l k a B r y t a n i a m i a ł a
znaleźć się w wojnie:
Jak straszne, fantastyczne, nie do uwierzenia jest to, byśmy mieli kopać
rowy przeciwlotnicze i w y p r ó b o w y w a ć maski przeciwgazowe z powodu
sporu w odległym [far-away] kraju, między ludźmi, ,o których nic nie
wiemy. [...] Choćbyśmy nawet sympatyzowali z m a ł y m narodem, zagro­
żonym przez wielkiego i potężnego sąsiada, nie m o ż e m y w żadnym razie
postępować tak, by wciągnąć całe Imperium Brytyjskie do wojny tylko
98
i powodu tego n a r o d u .
C h a m b e r l a i n na pewno nie m ó w i ł w t e d y w i m i e n i u w s z y s t k i c h
A n g l i k ó w ; n a w e t w jego w ł a s n e j p a r t u k o n s e r w a t y w n e j b y l i l u ­
dzie, j a k C h u r c h i l l , Eden i D u f f Cooper, k t ó r z y r o z u m i e b , ż e cho­
dzi nie o ó w „ m a ł y n a r ó d " i o „ l u d z i , o k t ó r y c h nic nie w i e m y " ,
lecz o pewne niewzruszalne zasady m o r a l n o ś c i m i ę d z y n a r o d o w e j .
N i e m n i e j b r a k o r i e n t a c j i w sprawach k o n t y n e n t u europejskiego
i t r a d y c y j n a n i e c h ę ć do a n g a ż o w a n i a s i ę w s p r a w y nie z w i ą z a n e
b e z p o ś r e d n i o z A n g b ą , s p r a w i ł y , że w i ę k s z o ś ć s p o ł e c z e ń s t w a a n ­
gielskiego istotnie w t e d y p o p i e r a ł a p o b t y k ę p r e m i e r a dla „ r a t o ­
wania p o k o j u za k a ż d ą c e n ę " . O c z y w i ś c i e , c e n ę t ę z a p ł a c i ć m i a ł
kto i n n y . W z m i a n k a o całości I m p e r i u m B r y t y j s k i e g o b y ł a t a k ż e
w p e w n y m stopniu s ł u s z n a , g d y ż dominia m i a ł y p r a w o z a j m o w a ć
w ł a s n e stanowisko i ewentualnie n a w e t n i e p r z y ł ą c z a ć s i ę do w o j ­
n y w y p o w i e d z i a n e j przez m e t r o p o b ę . T a k b y ł o w r o k u 1939, g d y
dominia stopniowo i z o c i ą g a n i e m w y p o w i a d a ł y w o j n ę N i e m ­
99
com . P r z e m ó w i e n i e Chamberlaina w k a ż d y m razie c z y n i ł o r z e ­
czą p e w n ą , że r z ą d b r y t y j s k i u c h y b się od w y p o w i e d z e n i a w o j ­
n y w obronie C z e c h o s ł o w a c j i , z w ł a s z c z a że tymczasem nadcho­
dziły z P a r y ż a w i a d o m o ś c i o p r z e c h y l e n i u s i ę w r z ą d z i e szab na
10
s t r o n ę k a p i t u l a n t ó w °. O d p a d a ł a w i ę c e w e n t u a l n o ś ć , że trzeba
byłoby poprzeć Francję, u w i k ł a n ą w wojnę z Rzeszą.
Pewne nowe propozycje co do sposobu przekazania t e r y t o r i u m ,
z obietnicą uwzględnienia zastrzeżeń czechosłowackich, w y s u n i ę ­
to t a k ż e ze s t r o n y francuskiej. B y ł o to w s z a k ż e wszystko n i e z b y t
8 8
C h u r c h i 11, s. 282 (cytując słowa premiera, Churchill nazywa je
>,this balancing broadcast").
Zob. APPW, s. 277: Unia Południowej Afryki 6 I X , Kanada 10 I X
9 9
1939.
1 9 0
B o n n e t D, s. 275 i nast.: por. N o g u e r e s , s. 211 i nast.
2 8
R o k 1938...
401

istotne, skoro n i k t na razie nie m i a ł p e w n o ś c i , że H i t l e r o d s t ą p i
od swego ż ą d a n i a : b y r z ą d p r a s k i do dnia 28 w r z e ś n i a godz. 14.00
w y r a z i ł z g o d ę na p r z y j ę c i e m e m o r a n d u m godesberskiego. O d r z u ­
cenie m e m o r a n d u m , a nawet t y l k o n i e w y r a ż e n i e zgody w p o d y k ­
t o w a n y m t e r m i n i e , m o g ł o s p o w o d o w a ć a g r e s j ę z b r o j n ą w o j s k Rze­
szy, c h o ć b y nawet jeszcze t e g o ż 28 w r z e ś n i a po godzinie 14.00 l u b
n a s t ę p n e g o dnia.
W t ę f a t a l n ą ś r o d ę 28 w r z e ś n i a r z ą d p r a s k i przekazuje rano
o d p o w i e d ź na p r o p o z y c j ę b r y t y j s k ą z poprzedniego dnia: domaga
się n a j p i e r w g w a r a n c j i b e z p i e c z e ń s t w a dla C z e c h o s ł o w a c j i , po
k t ó r y c h zdecyduje s i ę d y s k u t o w a ć o t e r m i n i e o d s t ą p i e n i a , a sa­
m o o d s t ą p i e n i e bez o w y c h g w a r a n c j i zdecydowanie odrzuca"".
R ó w n o c z e ś n i e t e g o ż dnia rano ambasador Francois-Poncet zawia­
d o m i ł A u s w a r t i g e s A m t , iż ma polecenie z P a r y ż a , b y p r o s i ć
o p r z y j ę c i e u H i t l e r a w celu p r z e d ł o ż e n i a m u nowego p l a n u f r a n ­
cuskiego, k t ó r y , j a k ambasador z a p e w n i ł , idzie dalej n i ż wszelkie
poprzednie propozycje anglo-francuskie, a k t ó r y — co b y ł o cha­
rakterystyczne — n i e z o s t a ł jeszcze Pradze podany do w i a d o m o ­
m
swego przyjaciela, ambasadora S t a n ó w Zjednoczonych B u l l i t t a .
J a k k o l w i e k r z ą d radziecki p o w a ż n i e p r z y g o t o w y w a ł się ze swej
strony, b y w d a n y m razie i n t e r w e n i o w a ć przeciw w y s t ą p i e n i u
1 0 5
z b r o j n e m u P o l s k i i u p r z e d z i ł o t y m F r a n c j ę , w Warszawie l e k ­
c e w a ż o n o t ę m o ż l i w o ś ć , a z a g r o ż e n i e ze s t r o n y polskiej podwa­
żało system o b r o n n y C z e c h o s ł o w a c j i oraz p o w i ę k s z a ł o a t m o s f e r ę
n i e p e w n o ś c i w Pradze. W s k u t e k w o j n y n e r w ó w , nastroje zdecy­
dowania i c h ę ć w a l k i do k o ń c a znacznie o p a d ł y w ś r ó d d u ż e j części
s p o ł e c z e ń s t w a czeskiego, przede w s z y s t k i m zaś w k o ł a c h r z ą d o ­
106
w y c h i w otoczeniu B e n e ś a . I w t e d y w ł a ś n i e p r z y s z ł a z a p o w i e d ź
nowego z w r o t u — ale na gorsze.
104 F R U S , jw., s. 665; o tym także więcej w rozdz. V I I .
1 0 5
G a m e l i n , s. 357; por. ND, dok. 53—54.
loe Oczywiście, B e n e ś w swym cyt. dziele pamiętnikarskim o tym nie
pisze; o jego chwiejności jest jednak sporo ś w i a d e c t w ówczesnych, m. in.
list posła Z S R R Aleksandrowskiego do Litwinowa z 29 I X 1938: ND, dok.
56 (dotyczy głównie obawy przed masami ludowymi).
•

ści. M i a n o w i c i e Francja w y r a ż a ł a z g o d ę na obsadzenie przez ar­

m i ę n i e m i e c k ą czterech stref czeskiego c z w o r o k ą t a , t a k ż e ze znaj­
d u j ą c y m i się t a m c z e c h o s ł o w a c k i m i f o r t y f i k a c j a m i . Za z g o d ę Cze­
c h o s ł o w a c j i Francja c h c i a ł a r ę c z y ć , c h o ć o n i ą jeszcze nie zapy­
t a ł a ! C h o d z i ł o o to, b y H i t l e r nie w y d a ł rozkazu w s z c z ę c i a dzia­
ł a ń b o j o w y c h , a w i ę c w P a r y ż u s ą d z o n o , że tego rodzaju oferta
b ę d z i e go m o g ł a p o w s t r z y m a ć . . . Istotnie, d u c h k a p i t u l a n c k i t r i u m ­
102
fował .

B e n e ś i r z ą d Syrovego nie wiedzieb o n i c z y m . B y l i pod s t a ł y m

naciskiem g r ó ź b n i e m i e c k i c h , perswazji z P a r y ż a i L o n d y n u , a t a k ­
ż e n i e p r z y j a z n y c h w y s t ą p i e ń ze s t r o n y polskiej. L i s t B e n e ś a do
M o ś c i c k i e g o , d o r ę c z o n y w k o ń c u 26 w r z e ś n i a , s p o t k a ł się z obo­
j ę t n ą , nic nie o b i e c u j ą c ą o d p o w i e d z i ą , p r z y c z y m polskie przygo­
103
towania w o j s k o w e na g r a n i c y Zaolzia b y ł y coraz w y r a ź n i e j s z e .
P r z e c h w a l a ł się n i m i ambasador Ł u k a s i e w i c z w P a r y ż u wobec

B e n e ś M, s. 338 i nast.: por. D B F P , jw., dok. 1203.

1 0 2
A D A P , D / I I , dok. 656; por. A. F r a n c o i s - P o n c e t , Souvenirs
d'une ambassade d Berlin (Paris 1946 dalej cyt.: F r a n c o i s - P o n c e t )
s. 327; nadto D B F P , 3/II, dok. 1151.
1 0 3
Jak w przyp. 93. Zob. M. Z g ó r n i a k , cyt. dz., s. 284 i nast.

402
 VI. Wyrok zaoczny
(Monachium 29 września 1938)
P o m y s ł z w o ł a n i a k o n f e r e n c j i m o c a r s t w dla ostatecznego r o z ­
s t r z y g n i ę c i a sporu c z e c h o s ł o w a c k o - n i e m i e c k i e g o p o j a w i a ł się pa­
r o k r o t n i e j u ż o d w i o s n y l u b p o c z ą t k ó w lata 1938 r o k u . M y ś l a ł
o c z y m ś t a k i m m . i n . ambasador b r y t y j s k i w B e r l i n i e Henderson,
r o z w a ż a n o rzecz t a k ą n i e z a l e ż n i e od tego w l o n d y ń s k i c h k o ł a c h
r z ą d o w y c h , j a k j u ż o t y m wspomniano. C h a r a k t e r y s t y c z n ą c e c h ą
tej koncepcji w u j ę c i u ó w c z e s n y c h m i a r o d a j n y c h k ó ł b r y t y j s k i c h
b y ł a c h ę ć w y e b m i n o w a n i a ZSRR z u d z i a ł u w k o n f e r e n c j i ; w L o n ­
d y n i e p r z e c i w s t a w i a ł się t e m u j e d y n i e V a n s i t t a r t , ale głos jego
j u ż t y l k o m i n i m a l n i e b r a n y b y ł pod u w a g ę .
W r a c a ł y j a k g d y b y nastroje z r o k u 1933, koncepcja n i e s ł a w n e j
p a m i ę c i P a k t u Czterech — stworzenia d y r e k t o r i a t u czterech m o ­
carstw, t j . W i e l k i e j B r y t a n i i , F r a n c j i , W ł o c h i Niemiec, dla swo­
istego z a r z ą d z a n i a s p r a w a m i e u r o p e j s k i m i , t a k ż e dla decydowa­
nia o interesach i n n y c h p a ń s t w , bez liczenia się z i c h zdaniem .
W ó w c z a s koncepcja ta, w y s u n i ę t a przez faszystowskie W ł o c h y ,
a p r z y j ę t a z uznaniem przez A n g l i k ó w i N i e m c ó w i — c h o ć z p e w ­
n y m o c i ą g a n i e m t a k ż e — przez F r a n c j ę , s p o t k a ł a s i ę z o s t r y m
sprzeciwem m n i e j s z y c h i ś r e d n i c h p a ń s t w , przede w s z y s t k i m P o l ­
ski*. P o c z ą t k o w o p r o t e s t o w a ł y ostro t a k ż e p a ń s t w a M a ł e j Enten­
t y , ale k i e d y Francja, nie c h c ą c z r a ż a ć do siebie s w y c h sojuszni­
k ó w i p a r t n e r ó w , w p r o w a d z i ł a do p r o j e k t u r ó ż n e m o d y f i k a c j e ,
m a j ą c e c h r o n i ć interesy m n i e j s z y c h p a ń s t w , M a ł a Ententa pod na­
3
ciskiem z P a r y ż a w y c o f a ł a swoje z a s t r z e ż e n i a . To z k o l e i spo­
w o d o w a ł o w y r a ź n e o d s u n i ę c i e s i ę Polski od m o ż b w o ś c i j a k i e j k o l ­
wiek współpracy z t y m blokiem; r ó w n i e ż początek ochłodzenia
1
Zob.: Z. M a z u r , Pakt Czterech (Poznań 1979).
* B e c k , s. 39—43; por. nadto: K o z e ń s k i , s. 56 i nast.; W o j c i e ­
c h o w s k i , s. 25 i nast.
' Jw.: nadto cyt. prace o Małej Entencie: E . C a m p u s, s. 133 i nast.;
M. V a n k u , s. 81 i nast.; W, K . W o ł k o w, s. 23 i nast.
404
w stosunkach polsko-francuskich ł ą c z y się z t ą s p r a w ą . W k o ń c u
jednak ostatecznie p r o j e k t nie z o s t a ł przez F r a n c j ę r a t y f i k o w a n y
i nie w s z e d ł w ż y c i e , rzecz cała nie p o s z ł a w s z a k ż e w zapomnie­
nie i p o z o s t a ł po n i e j ślad, k t ó r y m i a ł p r z y n i e ś ć w z n o w i e n i e k o n ­
cepcji, c h o ć na razie w t y l k o d o r a ź n e j , jednorazowej formie, t e ­
raz oto, p o d koniec lata 1938. Z a r ó w n o p i ę ć lat w c z e ś n i e j , j a k
i teraz c h o d z i ł o o decydowanie b e z Z w i ą z k u Radzieckiego.
W M o s k w i e s ł u s z n i e zrozumiano, że ma to b y ć r ó w n i e ż — dzia­
ł a n i e p r z e c i w Z w i ą z k o w i Radzieckiemu.
A n a l o g i ą do p r o j e k t u sprzed p i ę c i u lat b y ł o t a k ż e to, że m o ­
carstwa kapitalistyczne m i a ł y z a s i a d a ć i d e c y d o w a ć t y l k o w e w ł a ­
s n y m gronie o sprawie d o t y c z ą c e j p a ń s t w a , k t ó r e nie b r a ł o b y
u d z i a ł u w naradach, c z y b w y r o k o w a ć zaocznie. W p r a w d z i e n a j ­
ś w i e ż s z e propozycje Chamberlaina b e z p o ś r e d n i o przed spodzie­
wanym wybuchem wojny niemiecko-czechosłowackiej mówiły
o r o k o w a n i a c h obu p a ń s t w , w i o d ą c y c h s p ó r , z u d z i a ł e m W i e l k i e j
B r y t a n i i , ewentualnie t a k ż e F r a n c j i , j a k r ó w n i e ż W ł o c h — nie
b y ł t o jednak f o r m a l n y p r o j e k t k o n f e r e n c j i , w k t ó r e j C z e c h o s ł o ­
wacja z a s i a d a ł a b y na r ó w n y c h p r a w a c h z w s z y s t k i m i p o z o s t a ł y m i
uczestnikami H i t l e r o w i z r e s z t ą ta propozycja Chamberlaina nie
o d p o w i a d a ł a i p o z o s t a w i ł j ą bez odpowiedzi. To, że w L o n d y n i e
p a d ł y głosy, p o s t u l u j ą c e , b y z a p r o s i ć r ó w n i e ż Z w i ą z e k Radziecki,
1
z o s t a ł o przez Chamberlaina z l e k c e w a ż o n e i w p r o p o z y c j i w y s u ­
n i ę t e j do B e r l i n a p o m i n i ę t e .
B y ł t a k ż e p r o j e k t k o n f e r e n c j i w y s u n i ę t y przez Roosevelta
w d n i u 27 w r z e ś n i a , w jego d r u g i m z k o l e i apelu do H i t l e r a . 4
Departament Stanu uprzednio p r z e p r o w a d z a ł s o n d a ż w L o n d y n i e ,
P a r y ż u i R z y m i e co do m o ż l i w o ś c i zgody o d n o ś n y c h r z ą d ó w na
p r o p o z y c j ę z a w a r t ą w apelu: z w o ł a n i a w n e u t r a l n y m p a ń s t w i e
konferencji z u d z i a ł e m w s z y s t k i c h p a ń s t w b e z p o ś r e d n i o zainte­
resowanych ( „ a t t e n d e d b y a l l nations d i r e c t l y interested"). N a ­
l e ż a ł o b y przez to r o z u m i e ć , że p o w i n n a b y w z i ą ć w n i e j u d z i a ł
t a k ż e C z e c h o s ł o w a c j a . O zdanie r z ą d u praskiego uprzednio d y p l o -
* Tekst apelu: F R U S 1938/1, s. 653; por. C . H u 11, cyt. dz., I , s. 593—
—594; A. A . O f f n e r , cyt. dz., s. 266 i nast. oraz J . B. D u r o s e l l e , De
Wilson a Roosevelt. Politiąue extćrieure des Etats-Unis 1913—1945 (Paris
1960), s. 277. — Również do Mussoliniego Roosevelt w y s ł a ł podobny apel
(zob. F R U S , jw., s. 677).
405
macja a m e r y k a ń s k a nie z a p y t a ł a , ale sądzić m o ż n a , że g d y b y do­
szło do realizacji propozycji, C z e c h o s ł o w a c j a na pewno b y j e j nie
o d r z u c i ł a . T a k w ł a ś n i e zapewne m y ś l a n o w Departamencie Sta­
n u , t o t e ż Roosevelt, w y s t o s o w u j ą c wieczorem 27 w r z e ś n i a s w ó j
d r u g i apel do H i t l e r a , nie z w r ó c i ł się po raz d r u g i do B e n e ś a ,
k t ó r y na p i e r w s z y apel o d p o w i e d z i a ł w tonie j a k najbardziej po­
zytywnym.
D y p l o m a c j a w a s z y n g t o ń s k a p o s t ą p i ł a t u n i e z r ę c z n i e : jeżeli b y ł o
i n t e n c j ą Roosevelta — a nie ma podstaw, b y sądzić, iż w istocie
tak nie b y ł o — że w p r o j e k t o w a n e j k o n f e r e n c j i p o w i n n y uczestni­
czyć w s z y s t k i e zainteresowane p a ń s t w a , D e p a r t a m e n t Stanu
w i n i e n b y ł z p r o j e k t e m t y m z w r ó c i ć się t a k ż e do najbardziej za­
interesowanego p a ń s t w a , t j . do C z e c h o s ł o w a c j i . Zaniedbanie tego
s p o w o d o w a ł o p ó ź n i e j niezbyt chyba dla Waszyngtonu m i ł e w n i o ­
ski, ż e j e d n y m z i n s p i r a t o r ó w konferencji monachijskiej b y ł w ł a ­
5
ś n i e Roosevelt . T y m bardziej że — j a k wiadomo — po k o n f e ­
r e n c j i w y r a z i ł on C h a m b e r l a i n o w i swoje uznanie za p r z e p r o w a ­
d z o n ą d z i a ł a l n o ś ć . Nie ulega w ą t p l i w o ś c i , że r ó w n i e ż Stany Z j e d ­
noczone nie ż y c z y ł y sobie w o j n y w Europie i że p r z y j m u j ą c , iż
konferencja monachijska w y b u c h o w i w o j n y z a p o b i e g ł a , p r e z y ­
dent m ó g ł b y ć zadowolony i z tego w z g l ę d u w y r a z i ć p r e m i e r o w i
6
b r y t y j s k i e m u u z n a n i e . Nie ma o c z y w i ś c i e d o w o d ó w , b y sądzić,
że w a s z y n g t o ń s k i e c z y n n i k i r z ą d o w e i sam Roosevelt czy sekre­
tarz stanu H u l l a p r o b o w a l i wszystkie elementy s k ł a d o w e posta­
n o w i e ń monachijskich, g d y ż dobrze wiadomo, że od lat odnosili
się o n i n e g a t y w n i e do m e t o d p o s t ę p o w a n i a m o c a r s t w faszystow­
skich. To samo zdanie p o d z i e l a ł a bardzo p o w a ż n a część o p i n i i p u ­
blicznej w Stanach Zjednoczonych. J e d n a k ż e od negatywnego sto­
s u n k u wobec c z y i c h ś m e t o d p o s t ę p o w a n i a do w y r a ż e n i a stanow­
czego i c h p o t ę p i e n i a — droga jest daleka i takiego p o t ę p i e n i a de­
c y d u j ą c e c z y n n i k i w a s z y n g t o ń s k i e nie w y p o w i a d a ł y , u s p r a w i e d l i ­
w i a j ą c się k o n i e c z n o ś c i ą liczenia się z p r z e w a ż a j ą c y m i w t e d y
5
Rozważają tę kwestię: W. L a n g e r i S. E . G l e a s o n , The Challenge
to Isolation 1937—1940 (New York 1952), s. 34; a M. B a t u r i n (SSzA
i Miunchen, Moskwa 1961) twierdzi, że projekt Roosevelta wykluczał za­
równo Z S R R , jak Czechosłowację (s. 174) — pierwsze jest prawdopodobne,
ale drugie nieścisłe.
6
Już 28 I X , w uznaniu dotychczasowych zabiegów Chamberlaina, Roose-
velt przesłał mu krótki telegram: „Good man!" (FRUS, jw., s. 688).
406
w Stanach n a s t r o j a m i izolacjonistycznymi. N i e w ą t p l i w i e bardzo
a k t y w n y w w y r a ż a n i u u j e m n y c h o p i n i i o h i t l e r y z m i e , stale b l i ­
sko z Rooseveltem w s p ó ł p r a c u j ą c y ambasador S t a n ó w w P a r y ż u ,
B u l l i t t , o s t r z e g a ł w y r a ź n i e przed liczeniem na m o ż l i w o ś ć j a k i e ­
goś silniejszego z a a n g a ż o w a n i a się S t a n ó w Zjednoczonych po
stronie A n g l i i i F r a n c j i przeciw N i e m c o m w okresie k r y z y s u
wrześniowego . 7
W y z n a w a n a przez Chamberlaina zasada „za ż a d n ą c e n ę w o j ­
n y " b y ł a p r z y j ę t a r ó w n i e ż przez w i e l u w p ł y w o w y c h p o l i t y k ó w
a m e r y k a ń s k i c h , m . i n . przez ambasadora w L o n d y n i e , Josepha
8
K e n n e d y ' e g o . T a k ż e ambasador w B e r l i n i e , H u g h W i l s o n , n i e ­
w ą t p l i w i e zdecydowany p r z e c i w n i k h i t l e r y z m u , r ó w n i e ż b y ł j e d ­
nak raczej za p o k o j o w y m r o z w i ą z a n i e m k r y z y s u sudeckiego, t j .
w p r a k t y c e za p o l i t y k ą appeasementu. N i e u w a ż a ł b o w i e m za
prawdopodobne, b y H i t l e r u s t ą p i ł inaczej n i ż wobec zdecydowa­
9
nej p r z e w a g i p r z e c i w n i k ó w , s k ł o n n y c h do czynnego w y s t ą p i e n i a .
T a k i e j k o a l i c j i dyplomacja a m e r y k a ń s k a nie d o s t r z e g a ł a .
B y ł o to o c z y w i ś c i e z w i ą z a n e z w y r a ź n y m a n t y r a d z i e c k i m na­
stawieniem t y c h k ó ł a m e r y k a ń s k i c h , z k t ó r y c h r e k r u t o w a l i się
c z o ł o w i reprezentanci U S A w Europie, a z k t ó r y c h stanowiskiem
m u s i a ł liczyć się r ó w n i e ż Roosevelt. Sam prezydent w r o k u 1938
nie w y z n a w a ł jeszcze t y c h p o g l ą d ó w , k t ó r e z w o l n a z a c z ę ł y s i ę
w n i m k s z t a ł t o w a ć po w y b u c h u w o j n y j e s i e n i ą 1939 r o k u , a k t ó ­
re po czerwcu 1941 d o p r o w a d z i ł y go do coraz ś c i ś l e j s z y c h k o n ­
10
t a k t ó w z ZSRR . Nie t y l k o z r e s z t ą dla d y p l o m a c j i U S A , ale t a k ­
że dla najrozmaitszych c z y n n i k ó w p o l i t y c z n y c h w Europie b y ć
p r z e c i w n i k i e m faszyzmu i Niemiec h i t l e r o w s k i c h w szczególności,
nie o z n a c z a ł o jeszcze, że m u s i się b y ć z w o l e n n i k i e m w s p ó ł p r a c y
ze Z w i ą z k i e m Radzieckim. P r z e c e n i a j ą c w ł a s n e siły, a nie doce­
n i a j ą c sił ZSRR, zachodnioeuropejscy i a m e r y k a ń s c y w r o g o w i e
p i t l e r a w z a ś l e p i e n i u sądzili, ż e m o g ą d e m o n s t r o w a ć swoje sta­
n o w i s k o bez w i ą z a n i a się z m o c a r s t w e m socjalistycznym, k t ó r e
. ' A . A. O f f n e r , cyt. dz., s. 251; por. B o n n e t D, s. 205 i nast.
8
B y ł to ojciec późniejszego prezydenta U S A , Johna Kennedy'ego.
3
Oprócz raportów Wilsona (FRUS), zob. jego listy w: H . R. W i l s o n ,
Jr., ed.: A Career Diplomat (New York 1960), s. 45 i nast.
1 0
Jedną z przyczyn tej zmiany w nastawieniu był wzrost antagonizmu
między Stanami Zjednoczonymi a Japonią.
407
nieraz t r a k t o w a l i z t a k ą s a m ą a n t y p a t i ą j a k h i t l e r y z m , a b y w a ł o ,
że n a w e t z jeszcze w i ę k s z ą .
O w o antyradzieckie z a ś l e p i e n i e r ó ż n y c h kół, p r z y w i ą z a n y c h do
d e m o k r a c j i b u r ż u a z y j n e j w Europie zachodniej, oraz s y m p a t y z u ­
j ą c y c h z n i m i sił p o l i t y c z n y c h w Stanach Zjednoczonych, s t a n o w i
g ł ó w n ą p r z y c z y n ę katastrofy, k t ó r a s p o t k a ł a C z e c h o s ł o w a c j ę w r o ­
k u 1938. Z a ś l e p i e n i e to u n i e m o ż l i w i ł o t a k ż e w r o k u n a s t ę p n y m
utworzenie k o a l i c j i m o g ą c e j zapobiec w y b u c h o w i I I w o j n y ś w i a ­
towej.
Sytuacja, k t ó r a w w y n i k u p o l i t y k i appeasementu d o p r o w a d z i ł a
do ostatecznego n a p r ę ż e n i a pod koniec w r z e ś n i a 1938, b y ł a jedno­
znaczna: H i t l e r o w i m o ż n a b y ł o s t a w i ć czoła t y l k o w razie z ł ą c z e ­
nia w s z y s t k i c h sił antyfaszystowskich, i to b e z w a r u n k o w o p r z y
w s p ó ł u d z i a l e Z w i ą z k u Radzieckiego. P o s t a w i e n i p r z e d t a k i m d y ­
l e m a t e m p r z y w ó d c y p o l i t y c z n i m o c a r s t w zachodnich, a n a w e t
w samej C z e c h o s ł o w a c j i , na t ę j e d y n ą s z a n s ę r a t u n k u nie chcieli
się zgodzić. T a k n a l e ż y sobie w y j a ś n i ć fakt, ż e m i m o n i e w ą t p l i ­
wego, c h o c i a ż t y l k o chwilowego, usztywnienia stanowiska C h a m ­
berlaina po r o z m o w a c h godesberskich, m i m o w y r a ź n e j n i e c h ę c i
Daladiera do k a p i t u l a c j i przed H i t l e r e m — ostatecznie do k a p i ­
t u l a c j i tej j e d n a k doszło, gdy w d n i a c h 26, 27 i 28 w r z e ś n i a w y ­
liczenia w ł a s n y c h sił Zachodu w y p a d ł y dość pesymistycznie. W y ­
p a d a ł y one optymistycznie, j e ś l i się b r a ł o pod u w a g ę m o ż l i w ą
pomoc r a d z i e c k ą , w t e d y j e d n a k to optymistyczne r o z w i ą z a n i e od­
u
rzucano . M ó w i o n o (w p r z y b l i ż e n i u l u b n a w e t d o s ł o w n i e ) : lepiej
d o g a d a ć się j a k o ś z H i t l e r e m , c h o ć b y z p e w n y m i s t r a t a m i , niż
w s p ó ł p r a c o w a ć ze Stalinem... L e p i e j p r z e g r a ć w e w ł a s n y m , ka­
p i t a l i s t y c z n y m t o w a r z y s t w i e , n i ż w y g r a ć p r z y pomocy w r o g a k a ­
p i t a l i z m u , a p o t e m ewentualnie b y ć zmuszonym do j a k i c h ś zobo­
w i ą z a ń na rzecz przymusowego sojusznika...
Tak w i ę c n a l e ż y w y t ł u m a c z y ć ó w , dla w i e l u nieoczekiwany,
z w r o t w p o l i t y c e b r y t y j s k i e j , a za n i ą i w e francuskiej, k t ó r y na­
s t ą p i ł w dniach p o p r z e d z a j ą c y c h z w o ł a n i e k o n f e r e n c j i m o n a c h i j ­
skiej. B y ł o p r a w d z i w i e f a t a l n y m zbiegiem okoliczności, że zwrot
ó w n a s t ą p i ł z i n i c j a t y w y p r z y w ó d c ó w p o l i t y c z n y c h Zachodu w ł a ­
ś n i e w t e d y , gdy sytuacja m o g ł a b y się r a d y k a l n i e z m i e n i ć w w y -
11
Do tego zob. cyt. książkę M. Z g ó r n i a k a.
408
n i k u dojrzewania spisku wojskowego i a k c j i nacjonabstycznej (ale
nie faszystowskiej) opozycji w Niemczech. O i s t n i e n i u tego spisku
z r e s z t ą w L o n d y n i e wiedziano, ale nie u w a ż a n o za potrzebne, b y
z s i ł a m i t y m i n a w i ą z a ć k o n t a k t . B y ł a j u ż m o w a poprzednio o p r z y ­
jazdach do L o n d y n u w y s ł a n n i k ó w opozycji, k t ó r y c h w y s ł u c h i w a ­
u
no, ale p o t e m n i e w y c i ą g a n o n i e z b ę d n y c h w n i o s k ó w . Jak wspo­
m n i a n o w y ż e j : nie chciano u p a d k u Mussobniego w r o k u 1935/
/1936, a teraz nie chciano t a k ż e u p a d k u H i t l e r a , b y nie d o p u ś c i ć
do powstania w Rzeszy u s t r o j u uznanego za „ j e s z c z e m n i e j k o r z y ­
s t n y " — j a k to s f o r m u ł o w a n o na j e d n y m z p o s i e d z e ń gabineto­
w y c h w Londynie w owych dniach w r z e ś n i o w y c h .
S t ą d w y n i k a ł y t a k ż e wahania w ś r ó d s p i s k o w c ó w niemieckich,
k t ó r z y d z i a ł a l i b y na p e w n o bardziej zdecydowanie, g d y b y o t r z y ­
m a l i z a c h ę t ę z z e w n ą t r z . O c z y w i ś c i e , nie m o ż e m y m i e ć z ł u d z e ń
co do oblicza t y c h s p i s k o w c ó w , n a c j o n a l i s t ó w i m i l i t a r y s t ó w c z y ­
stej k r w i . N i e m c y pod i c h r z ą d a m i b y ł y b y n a d a l niebezpieczne
dla p o k o j u europejskiego i s ą s i a d ó w Rzeszy, j e d y n i e m e t o d y d z i a ­
ł a n i a b y ł y b y odmienne, m o ż e m n i e j b e z w z g l ę d n e i zbrodnicze
n i ż pod w ł a d z ą H i t l e r a . A l e obalenie h i t l e r y z m u przez i n n y od­
ł a m r e a k c j i niemieckiej b y ł o b y w r o k u 1938 dla E u r o p y w y d a ­
rzeniem doraźnie korzystnym.
Czy istotnie jednak, j a k to p ó ź n i e j z a c z ę b t w i e r d z i ć g l o r y f i -
k a t o r z y n i e m i e c k i e j opozycji a n t y h i t l e r o w s k i e j , w i a d o m o ś ć o za­
powiedzianej K o n f e r e n c j i Czterech w M o n a c h i u m p r z e s z k o d z i ł a
w y s t ą p i e n i u generalicji przeciw H i t l e r o w i w ł a ś n i e w d n i u 28 w r z e ­
ś n i a "? To, ż e spisek i s t n i a ł i p o w o b d o j r z e w a ł , o b e j m u j ą c w i e l u
w y b i t n y c h g e n e r a ł ó w na w a ż n y c h stanowiskach w a r m i i , to p r a w ­
da. P r a w d ą jest r ó w n i e ż , ż e a p r o b o w a ł go n a w e t n a s t ę p c a gen.
Becka na stanowisku szefa sztabu g ł ó w n e g o a r m i i l ą d o w e j , gen.
Haider, oraz że w i e d z i a ł o spisku i nie p r z e c i w s t a w i a ł m u się na­
czelny d o w ó d c a a r m i i l ą d o w e j , gen. Brauchitsch. A l e nie ma do­
w o d ó w na to, że spisek ó w d o j r z a ł ostatecznie w ł a ś n i e w d n i u
28 w r z e ś n i a i ż e spiskowcy b y l i b y p r z y s t ą p i l i do d z i a ł a n i a przed
zapowiedzianym przez H i t l e r a na 1 p a ź d z i e r n i k a p o c z ą t k i e m a k c j i
" O tym była mowa w rozdz. I V i V . Por. następny przypis.
1 3
G. R i 11 e r, cyt. dz.; H . B . G i s e v i u s, Bis zum bitteren Ende
(Ziirich 1946), i tegoż zeznania przed Trybunałem Norymberskim (por. M a n-
v e l l i F r a e n k e l , cyt. dz., s. 64).
409
zbrojnej, g d y b y nie doszło do z w o ł a n i a K o n f e r e n c j i Czterech. W e ­
d ł u g o b i e k t y w n y c h b a d a ń h i s t o r y k ó w spoza Niemiec, a w i ę c nie
p r a g n ą c y c h „ w y b i e l a ć " g e n e r a ł ó w i p o d n o s i ć znaczenia opozycji,
spisek ten n i g d y n i e d o j r z a ł ostatecznie w ten s p o s ó b , ż e w y s t ą ­
11
pienie b y ł o z u p e ł n i e zadecydowane i t e r m i n jego w y z n a c z o n y .
Do tego b r a k o w a ł o spiskowcom przede w s z y s t k i m energicznego,
na wszystko gotowego p r z y w ó d c y . Spiskowcy m o g l i p r z e c i e ż p r z y ­
s t ą p i ć do czynu r ó w n i e ż w p o c z ą t k o w e j fazie k r y z y s u c z e c h o s ł o ­
wackiego, z w ł a s z c z a z a ś na p o c z ą t k u w r z e ś n i a , g d y n a w i ą z y w a l i
jeszcze ostatnie k o n t a k t y z L o n d y n e m , ale z w l e k a l i i z w l e k a l i bez
końca. Chwiejność antyhitlerowsko nastrojonych g e n e r a ł ó w była
i c h c e c h ą g ł ó w n ą a ż do 20 lipca 1944, po c z y m t a k w i e l u z n i c h ,
w ł a ś n i e za t ę c h w i e j n o ś ć , z a p ł a c i ł o g ł o w ą , g d y ż nie p o t r a f i l i dzia­
15
łać dość w c z e ś n i e i d o ś ć e n e r g i c z n i e . Nie m o ż n a wobec tego
twierdzić, że brak zachęty z Londynu był g ł ó w n ą p r z y c z y n ą wa­
h a ń w ś r ó d spiskowców, choć z drugiej strony swoją rolę odegrał
on na pewno. A n g l i c y nie dowierzali z b y t n i o spiskowcom niemiec­
k i m i nie chcieli się a n g a ż o w a ć . A sami spiskowcy nie dowierzab
w ł a s n y m siłom. W y g r a ł na t y m h i t l e r y z m , p r z e g r a ł y N i e m c y ,
a w k o n s e k w e n c j i c a ł a l u d z k o ś ć w latach n a s t ę p n y c h .
W t e j atmosferze i s y t u a c j i w y p a d k i od godzin p r z e d p o ł u d n i o ­
w y c h 28 w r z e ś n i a do ostatniego dnia tego m i e s i ą c a b y ł y n a t u r a l ­
n y m n a s t ę p s t w e m w s z y s t k i c h okoliczności d o t ą d s k ł a d a j ą c y c h się
na r o z w ó j k r y z y s u , nie t y l k o c z e c h o s ł o w a c k i e g o , ale w ogóle eu­
ropejskiego.
C h a m b e r l a i n , j a k j u ż w i e m y , w y r a z i ł 28 w r z e ś n i a s w ą goto­
w o ś ć p r z y j a z d u po raz t r z e c i do Niemiec; Henderson m i a ł zawia­
domić o t y m Hitlera. Ale równocześnie premier brytyjski z w r ó ­
cił się do Mussoliniego. Relacjonuje to d o k ł a d n i e Ciano w s w y m
Dzienniku pod d a t ą 28 w r z e ś n i a 1938:
Godzina 10. Brakują cztery godziny do wybuchu działań nieprzyjaciel­
skich", gdy Perth [ambasador brytyjski] telefonuje, że prosi o przyjęcie.
u S h i r e r , s. 547 i nast.; J . W. W h e e . l e r - B e n n e t t , Die Nemesis
der Macht (Dusseldorf 1954, przekł. z ang.), s. 442 i nast. Nadto M. Z g ó r ­
n i a k , cyt. dz., s. 130 i nast.
is Wśród tych ofiar byli m.in. główni przywódcy spisku, gen. L . Beck
i adm. Canaris Opierwszy popełnił samobójstwo, drugiego zamordowano).
« Nieścisłość — tego dnia miała być tylko ogłoszona mobilizacja w Rze­
szy. *
410
Przyjmuję go natychmiast. Mówi, a jest silnie podniecony, że Chamberlain
zwraca się z apelem do Duce o przyjacielską interwencję w tych chwilach
które uważa za ostatnie nadające się do uratowania pokoju i cywilizacji
Powtarza gwarancję już udzieloną przez Anglię i Francję co do odstąpie­
nia Sudetów. Pytam Pertha, czy mam u w a ż a ć jego w y s t ą p i e n i e za oficjalną
prośbę do Duce o przyjęcie roli pośrednika. Tak. W takim razie nie ma
czasu do stracenia: propozycja zasługuje na rozważenie. Mówię Perthowi,
by czekał na mnie w Pałacu Chigi, idę do Duce". Ten zgadza się natych­
miast, że nie można odrzucać prośby Chamberlaina. Telefonuje do Atto-
l s
lico : „Proszę iść do, fuhrera i powiedzieć mu, zapewniając, iż w każdym
wypadku stanę po jego stronie, że doradzam odłożenie o 24 godziny po­
czątku działań nieprzyjacielskich. Tymczasem zastrzegam sobie możność
19
zbadania tego, co będzie można uczynić dla rozwiązania problemu" .
P r z e r w i j m y teraz r e l a c j ę w ł o s k i e g o m i n i s t r a spraw zagranicz­
n y c h i p r z e n i e ś m y się z R z y m u do Berlina. M a m y do dyspozycji
aż t r z y inne, dość d o k ł a d n e relacje o w y d a r z e n i a c h tego- przedpo­
ł u d n i a , g d y H i t l e r w a h a ł się m i ę d z y ostatecznym „ s k o k i e m
w p r z e p a ś ć " a znalezieniem pretekstu, b y jeszcze dalej d r o g ą
n a c i s k ó w d o p r o w a d z i ć p r z e c i w n i k ó w do b e z w z g l ę d n e j k a p i t u l a c j i .
W ł a ś n i e jego m i n i s t e r f i n a n s ó w , S c h w e r i n v o n K r o s i g k , t ł u m a ­
czył m u , że skarb Rzeszy jest p u s t y i że a w a n t u r a wojenna spo­
woduje katastrofę gospodarczą.
Na g o d z i n ę 11.00 zaproszony b y ł do H i t l e r a francuski ambasa­
dor Francois-Poncet, k t ó r y m i a ł p r z e d ł o ż y ć ó w w s p o m n i a n y p l a n
Q u a i d'Orsay w sprawie stopniowego okupowania przez N i e m c ó w
o b s z a r ó w sudeckich, a p r z y t y m p e r s w a d o w a ć H i t l e r o w i , b y nie
p r z e c i ą g a ł s t r u n y i nie r o z p o c z y n a ł w o j n y , skoro i bez niej m o ż e
wszystko o t r z y m a ć . P r z e d t e m Francois-Poncet w i d z i a ł się ze s w y m
b r y t y j s k i m k o l e g ą Hendersonem, a w czasie tej r o z m o w y Hender­
son o t r z y m a ł polecenie, a ż e b y t a k ż e u z y s k a ć p r z y j ę c i e u H i t l e r a ,
w celu złożenia owego znanego n a m j u ż nowego apelu Chamber­
laina. Relacje obu a m b a s a d o r ó w u z u p e ł n i a nieco literackie, b a r w ­
ne, ale nie c a ł k i e m ścisłe opowiadanie t ł u m a c z a , Paula S c h m i d ­
2 0
ta .
1 7
Palazzo Chigi był siedzibą włoskiego ministerstwa spraw zagrani­
cznych, a Mussolini rezydował opodal, w Palazzo Venezia.
1 8
Bernardo Attolico, ambasador włoski w Berlinie 1935—1940.
w
Przekład z cyt. dz. Diario 1937—1938, s. 249; uzupełnienia w nawiasie
prostokątnym dodane przez H . B.
2 0
F r a n c o i s - P o n c e t , s. 327—328: H e n d e r s o n , s. 161 i nast.;
S c h m i d t , s. 404 i nast.
411
 Francois-Poncet opowiada, że n i e m a l m ó g ł b y ć j u ż pewien, że
jego perswazje w y w a r ł y skutek, a potwierdza to r ó w n i e ż Schmidt,
gdy H i t l e r o w i zaanonsowano w i z y t ę ambasadora w ł o s k i e g o , k t ó ­
r y p r z e k a z a ł o w ą r a d ę Mussoliniego, b y o d s u n ą ć m o b i l i z a c j ę
o d w a d z i e ś c i a cztery godziny. W e d ł u g Hendersona, k t ó r y zaraz
p o t e m r o z m a w i a ł ze s w y m f r a n c u s k i m k o l e g ą , b y ł o to o godz.
11.40. R ó w n i e ż S c h m i d t pisze „ W t e j ż e m i n u c i e z a p a d ł a decyzja
na k o r z y ś ć p o k o j u . B y ł o t o przed s a m ą d w u n a s t ą 28 w r z e ś n i a ,
d w i e godziny przed u p ł y w e m t e r m i n u przewidzianego w u l t i m a ­
t u m H i t l e r a " . I dalej: „ P r o s z ę p o w i e d z i e ć Duce, że p r z y j m u j ę jego
propozycję" — powiedział Hitler.
W r ó c i w s z y do gabinetu, w k t ó r y m c z e k a ł Francois-Poncet, H i t ­
ler p o i n f o r m o w a ł go o w ł o s k i e j propozycji. Zaraz potem, o godz.
12.15, z j a w i ł się u d y k t a t o r a Henderson, b y w r ę c z y ć apel C h a m ­
berlaina, na co H i t l e r o ś w i a d c z y ł , że m u s i p o r o z u m i e ć s i ę z Musso-
b n i m . M i a n o w i c i e znany n a m tekst apelu b r y t y j s k i e g o z a w i e r a ł
w z m i a n k ę o m o ż l i w o ś c i r o z m ó w m i ę d z y czterema m o c a r s t w a m i .
Jest r z e c z ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą , że C h a m b e r l a i n p r o s i ł o w s p ó ł ­
d z i a ł a n i e Mussoliniego, ale b y n a j m n i e j nie u z g o d n i ł tego n a j p i e r w
ze s w y m i n a j b l i ż s z y m i p a r t n e r a m i , t j . F r a n c u z a m i , k t ó r z y o n i c z y m
do tej c h w i b nie wiedzieb. P r e m i e r b r y t y j s k i b y ł w s z a k ż e pewien,
ż e w P a r y ż u z entuzjazmem p r z y j m ą ten jego k r o k , r a t u j ą c y k a -
p i t u l a n t ó w francuskich przed e w e n t u a l n o ś c i ą j a k i e g o ś niezgodnego
z i c h i n t e n c j a m i w y s t ą p i e n i a na rzecz C z e c h o s ł o w a c j i .
I teraz z n ó w relacja Ciano:
Wracam do Pałacu Chigi. Informuję Pertha, że kroki wojenne powinny
zacząć się dziś i że nasze miejsce jest po stronie Rzeszy *». Drży i oczy
jego wilgotnieją. Gdy dodaję, że jednak Duce przyjmuje prośbę Chamber­
laina i zaproponował odłożenie ich o dwadzieścia cztery godziny, wybucha
spazmatycznym śmiechem i pędzi do swojej ambasady. Chwilę potem
prosi znowu o przyjęcie. Przynosi apel Chamberlaina do Duce i kopię
listu skierowanego do Hitlera: konkretną propozycję zwołania konferencji
w czwórkę ze zobowiązaniem do powzięcia decyzji o radykalnym rozwiąza­
niu problemu sudeckiego w terminie siedmiodniowym.
Z n a m y t r e ś ć apelu b r y t y j s k i e g o p r e m i e r a do d y k t a t o r a w ł o s ­
n
kiego :
" C i a n o , s. 250.; twierdzenie o możliwości rozpoczęcia działań już tego
dnia oczywiście było wyrazem teatralnej chęci zrobienia wrażenia.
« Pełny tekst: D B F P , 3/II, dok. 1159.
412
Ufam, że Wasza Ekscelencja zawiadomi kanclerza Niemiec o S w y m
życzeniu, by Włochy były reprezentowane i że wywrze na niego nacisk
by przyjął moją propozycję, która uchroni wszystkie nasze narody od
wojny.
Ciano pisze d a l e j :
Nie można zaprzeczyć: gdyby Hitler to uczynił, ściągnąłby na siebie
odium całego świata i ponosiłby całkowitą odpowiedzialność za konflikt.
W Palazzo Venezia: Duce postanawia poprzeć propozycję brytyjską. [...]
M ó w i ę o tym z Perthem, by go zawiadomić, potem rozmawiam telefonicznie
z Attolico, by dać mu instrukcje.
Ambasador w ł o s k i p r z y b y ł do H i t l e r a jeszcze w czasie r o z m o w y
d y k t a t o r a z Hendersonem, b y p r z e k a z a ć w i a d o m o ś ć o zgodzie M u s ­
soliniego na k o n f e r e n c j ę czterech mocarstw. W e d ł u g Francois-
-Ponceta G ó r i n g , k t ó r y — zdaniem obu zachodnich ambasado­
r ó w — u s i ł o w a ł j a k o b y w t e d y w p ł y w a ć na H i t l e r a u s p o k a j a j ą ­
K
co , o godz. 14.30 w i m i e n i u d y k t a t o r a z a w i a d o m i ł ambasadora
F r a n c j i o zgodzie H i t l e r a na p r o p o z y c j ę w ł o s k ą i p r o s i ł o zaprosze­
nie Daladiera na d z i e ń n a s t ę p n y do M o n a c h i u m ; t a k samo z o s t a ł
zawiadomiony Henderson, z p r o ś b ą o zaproszenie Chamberlaina.
Ciano z a n o t o w a ł , ż e A t t o b c o o godz. 15.00 z a w i a d o m i ł go o zgodzie
H i t l e r a . Tak w i ę c w t y c h p a r u godzinach z a p a d ł y najbardziej dla
dalszego r o z w o j u w y p a d k ó w k l u c z o w e decyzje.
Z d a n i e m z a r ó w n o Hendersona, j a k Francois-Ponceta H i t l e r nie
b l u f f o w a ł . G d y b y nie i n t e r w e n c j a Mussobniego, spowodowana
przez Chamberlaina, mobilizacja wyznaczona na godz. 14.00 dnia
28 w r z e ś n i a z o s t a ł a b y o g ł o s z o n a . Obaj ambasadorzy t w i e r d z ą , że
p r ó ż n y i m ś c i w y d y k t a t o r n i e m i e c k i po s w y m w y b u c h u w ś c i e k ł o ś c i
antyczeskiej w d n i u 26 w r z e ś n i a , nie b y ł b y , m i m o w s z e l k i c h pers­
M
w a z j i , na p e w n o c o f n ą ł s i ę przed o s t a t e c z n o ś c i ą .
O c z y w i ś c i e mobibzacja powszechna nie m u s i a ł a b y m i m o w s z y ­
stko o z n a c z a ć natychmiastowego r o z p o c z ę c i a d z i a ł a ń w o j e n n y c h .
P o c z ą t e k t y c h d z i a ł a ń b y ł wyznaczony na 1 p a ź d z i e r n i k a . N i e w ą t ­
p l i w i e j e d n a k H i t l e r m ó g ł r o z k a z a ć t a k ż e — wobec tego, że znacz­
na część sił z b r o j n y c h Rzeszy b y ł a i t a k j u ż zmobilizowana i skon-
» Również H e n d e r s o n to potwierdza, dodając, że on i Goring zga­
dzali się w potępianiu Ribbentropa jako podżegającego do wojny.
" F r a n c o i s - P o n c e t , s. 329; H e n d e r s o n , s. 165; potwierdza to
także np. tak dobry znawca problemu jak S h i r e r (s. 571 i nast.).
413
 5 0 % przez N i e m c ó w , ale ż ą d a j ą c ą przeprowadzenia granicy c h r o ­
centrowana u granic C z e c h o s ł o w a c j i — d o k o n a ć uderzenia jeszcze
n i ą c e j ż y w o t n e i strategiczne potrzeby C z e c h o s ł o w a c j i oraz w y p o ­
przed w y z n a c z o n ą poprzednio d a t ą . Tego spodziewano się w P r a ­
w i a d a j ą c ą się przeciw p l e b i s c y t o w i na j a k i c h ś dalszych terenach.
dze, g o t u j ą c się do obrony, p r z y n a j m n i e j w k o ł a c h w o j s k o w y c h ,
K r o f t a p r o p o n o w a ł d a t ę 15 grudnia j a k o ostateczny t e r m i n z a k o ń ­
mimo rosnących nastrojów kapitułacyjnych w kierownictwie pań­
czenia c a ł e j sprawy, ale w y r a ż a ł z g o d ę t a k ż e na d a t ę w c z e ś n i e j s z ą :
s t w o w y m . I n t e r w e n c j a Mussoliniego i s k w a p l i w a zgoda obu m o ­
31 p a ź d z i e r n i k a O c z y w i ś c i e , p o s ł o w i e c z e c h o s ł o w a c c y w stolicach
carstw zachodnich na przybycie na z a o c z n ą r o z p r a w ę przeciw
mocarstw zachodnich nie m o g l i j u ż z r o b i ć u ż y t k u z t e j depeszy,
C z e c h o s ł o w a c j i z a p o b i e g ł a w i ę c w y b u c h o w i w o j n y w r o k u 1938,
k t ó r a poza t y m nie w y w a r ł a b y ż a d n e g o w p ł y w u na decyzje m a j ą c e
ale p r z y g o t o w a ł a w y b u c h w o j n y w t e r m i n i e o r o k p ó ź n i e j s z y m ,
zapaść w Monachium.
w w a r u n k a c h o wiele dla agresora korzystniejszych.
- W B e r l i n i e tymczasem przygotowano zestaw p o s t u l a t ó w n i e ­
B y ł o r z e c z ą z n a m i e n n ą , że c i ą g l e jeszcze f o r m a l n i e z Czecho­
m i e c k i c h na k o n f e r e n c j ę dla przekazania i c h M u s s o l i n i e m u , g d y ż
s ł o w a c j ą sprzymierzona Francja z a n i e c h a ł a w s z e l k i c h k o n t a k t ó w
H i t l e r p r a g n ą ł , b y jego w ł o s k i partner, w y s t ę p u j ą c y jako p o ś r e d ­
z r z ą d e m p r a s k i m w k r y t y c z n y m d n i u 28 w r z e ś n i a , j a k to p r z y ­
n i k , w r z e c z y w i s t o ś c i n a r z u c i ł m o c a r s t w o m zachodnim n i e m i e c k i
najmniej wynika z udostępnionych dotąd d o k u m e n t ó w ; także Bon­
p u n k t widzenia jako rzekome propozycje kompromisowe, zawiera­
net w s w y c h wspomnieniach nie nadmienia, b y p o r o z u m i e w a ł się 2S
j ą c e j a k o b y pewne u s t ę p s t w a ze s t r o n y Niemiec .
z p o s ł e m c z e c h o s ł o w a c k i m w P a r y ż u l u b p r z e s y ł a ł i n s t r u k c j e po­
Ciano z a n o t o w a ł wieczorem 28 w r z e ś n i a b e z p r z y k ł a d n ą b u f o n a d ę
s ł o w i de L a c r o i x do P r a g i . B o n n e t o w i c h o d z i ł o o u g o d ę z H i t l e r e m
swego t e ś c i a : M u s s o l i n i o ś w i a d c z y ł : „ J e s t e m t y l k o u m i a r k o w a n i e
„ n i e m a l za k a ż d ą c e n ę " , j a k to o ś w i a d c z y ł ambasadorowi P h i p p -
zadowolony, g d y ż , w p r a w d z i e p ł a c ą c w y s o k ą c e n ę , m o g l i ś m y z l i ­
sowi, g d y o d p r o w a d z a ł u d a j ą c e g o się samolotem do M o n a c h i u m
s
k w i d o w a ć raz na zawsze F r a n c j ę i W i e l k ą B r y t a n i ę . M a m y na to
D a l a d i e r a . F r a n c u s k i m i n i s t e r spraw zagranicznych nie m i a ł
j u ż p r z y g n i a t a j ą c e d o w o d y " . Zięć nie d o d a ł t u komentarza —
C z e c h o s ł o w a c j i nic do powiedzenia. G w o l i prawdzie trzeba s t w i e r ­
c z y ż b y t a k samo o c e n i a ł s y t u a c j ę ? Ciano w t e d y jeszcze b e z k r y ­
dzić, że p r z y z w o i c i e j z a c h o w a ł s i ę , p r z y n a j m n i e j w z e w n ę t r z n y c h
tycznie p r z y j m o w a ł wszystkie w y s t ą p i e n i a Mussoliniego.
pozorach, Chamberlain, k t ó r y przed odjazdem do M o n a c h i u m po­
Na t e n temat Duce m ó w i jeszcze w drodze k o l e j ą do g r a n i c y
lecił s w e m u p o s ł o w i w Pradze upewnienie r z ą d u c z e c h o s ł o w a c k i e ­
n i e m i e c k i e j . Rano na d a w n e j stacji granicznej K u f s t e i n w T y r o ­
go, że b ę d z i e p a m i ę t a ć o interesach C z e c h o s ł o w a c j i („I shall have 9

2 S
l u * H i t l e r o c z e k i w a ł s w y c h w ł o s k i c h gości. M u s s o l i n i i Ciano
interests of Czechoslovakia f u l l y i n m i n d " ) . B y ł y to czcze zapew­ 30
przeszb do w a g o n u salonowego d y k t a t o r a N i e m i e c , gdzie H i t l e r
nienia, k t ó r y m r z e c z y w i s t o ś ć z a d a ł a k ł a m , n i e m n i e j d z i w i ć się
s t w i e r d z i ł , że m u s i z l i k w i d o w a ć C z e c h o s ł o w a c j ę , „ k t ó r a u n i e r u c h a ­
trzeba, ż e Daladier nie w i d z i a ł potrzeby p r z e s ł a n i a podobnych
m i a 40 d y w i z j i n i e m i e c k i c h i k r ę p u j e m u r ę c e wobec F r a n c j i " .
s ł ó w do P r a g i . P r e m i e r francuski c z u ł s w ą b e z s i l n o ś ć , nie c h c i a ł
Obaj d y k t a t o r z y doszli do w n i o s k u , że albo konferencja z a k o ń c z y
zapewne o b i e c y w a ć niczego, w i e d z ą c , że niczego nie m ó g ł b y do­
się szybko i p o m y ś l n i e , albo trzeba b ę d z i e s p r a w ę r o z s t r z y g n ą ć
t r z y m a ć . A l e c h o c i a ż ponowne zapewnienie g w a r a n c j i dla przysz­
o r ę ż e m . H i t l e r o ś w i a d c z y ł , i ż lepiej b y ł o b y to u c z y n i ć , d o p ó k i obaj,
ł y c h granic okrojonej C z e c h o s ł o w a c j i b y ł o b y w t e d y na miejscu.
on i Mussolini, są jeszcze „ m ł o d z i " (sam m i a ł w t e d y 49 lat, a jego
R z ą d praski w ostatniej c h w i l i , przed p o ł u d n i e m 29 w r z e ś n i a , w ł o s k i p a r t n e r 55). Mussolini, w b r e w bombastycznym słowom
gdy samoloty w i o z ą c e obu p r e m i e r ó w zachodnich z b l i ż a ł y się j u ż
do M o n a c h i u m , r o z e s ł a ł i n s t r u k c j ę o k r ę ż n ą do c z e c h o s ł o w a c k i c h
« E P P A , dok. 130 i A M , dok. 242 (brak tekstu czeskiego).
przedstawicielstw d y p l o m a t y c z n y c h , z a w i a d a m i a j ą c ą o b e z w a r u n ­ 8» Zdradza to S c h m i d t (s. 409), ale C i a n o fakt ten przemilcza.
k o w e j zgodzie na o d s t ą p i e n i e o b s z a r ó w z a m i e s z k a ł y c h w ponad *<• Znany w historii Kufstein b y ł do marca 1938 stacją graniczną między
Austrią a Rzeszą (Tyrol—Bawaria).
» Tak zapisał w swym Dzienniku Ciano, (s. 251), podczas gdy
2 5
Raport Phippsa, D B F P , jw., dok. 1206. S c h m i d t (s. 407) twierdzi, że Hitler przeszedł do pociągu włoskiego.
2
» D B F P , jw., dok. 1184, oraz A M , dok. 243/3.
415
414
 z poprzedniego w i e c z o r u w y p o w i a d a n y m przed Cianem, j u ż się
nie o d g r a ż a ł , n i e w ą t p l i w i e o t r z e ź w i a ł nieco i p r z y p o m n i a ł sobie
o s ł a b o ś c i sił w ł o s k i c h , w y c z e r p a n y c h n a j p i e r w w o j n ą w A f r y c e ,
a p o t e m u d z i a ł e m w zmaganiach w H i s z p a n i i .
Po p r z y b y c i u do M o n a c h i u m , d o k ą d tymczasem p r z y l e c i e l i t a k ż e
obaj p r e m i e r z y m o c a r s t w zachodnich, H i t l e r i M u s s o b n i u d a b s i ę
do „ F u h r e r b a u " , n o w o wzniesionej b u d o w b k o ł o P l a c u K r ó l e w ­
skiego ( K ó n i g s p l a t z ) , gdzie o godz. 13.45 r o z p o c z ę ł a się narada .
H i t l e r o w i t o w a r z y s z y b G ó r i n g i R i b b e n t r o p oraz o c z y w i ś c i e t ł u ­
macz, Schmidt. Z M u s s o b n i m p r z y b y ł Ciano. Daladier p r z y w i ó z ł
ze s o b ą sekretarza generalnego Q u a i d'Orsay, L ś g e r a , a z B e r l i n a
p r z y j e c h a ł ambasador Francois-Poncet. Wreszcie z C h a m b e r l a i n e m
b y ł n i e o d ł ą c z n y H o r a c y W i l s o n oraz ambasador Henderson, k t ó r y
p r z y j e c h a ł z B e r l i n a . B y l i obecni t a k ż e n i ż s i funkcjonariusze b r y ­
tyjskiego F o r e i g n Office oraz A u s w a r t i g e s A m t z B e r b n a . W sa­
mej naradzie o p r ó c z czterech s z e f ó w r z ą d u uczestniczyh (bez
p r a w a zabierania g ł o s u ) : W i l s o n , Leger, R i b b e n t r o p i Ciano. Pozo­
stali, w ś r ó d n i c h G ó r i n g , czekali obok.
N a r a d ę p r z e r w a n o d w u k r o t n i e , na p o s i ł k i , p o ł u d n i o w y i wieczor­
n y , b y w k o ń c u z a k o ń c z y ć j ą po p ó ł n o c y , w i ę c j u ż 30 w r z e ś n i a ,
podpisaniem w s p ó l n e j u c h w a ł y i p r o t o k ó ł ó w d o d a t k o w y c h .
J a k z a n o t o w a ł jeden z p a m i ę t n i k a r z y , d y p l o m a t a b r y t y j s k i ,
znany n a m j u ż K i r k p a t r i c k , znani z s y s t e m a t y c z n o ś c i N i e m c y
t y m r a z e m p r z y g o t o w a b n a r a d ę niezbyt starannie: b r a k b y ł o do­
M
k u m e n t a c j i , ź l e d z i a ł a ł y telefony i t d . . S c h m i d t t r o i ł s i ę , t ł u m a c z ą c
z niemieckiego na f r a n c u s k i i a n g i e l s k i oraz z angielskiego na
francuski i o d w r o t n i e , d l a u ż y t k u Chamberlaina i Daladiera oraz
o c z y w i ś c i e H i t l e r a . Jedynie Mussolini, z n a j ą c y wszystkie t r z y p o ­
z o s t a ł e j ę z y k i i m ó w i ą c y n i m i d o ś ć biegle, nie p o t r z e b o w a ł t ł u ­
macza. U ł a t w i ł o t o zadanie S c h m i d t o w i , k t ó r y z t r u d e m p a n o w a ł
n a d s y t u a c j ą , g d y t e m p e r a m e n t y m ó w c ó w c h w i l a m i mocno się za­
o g n i a ł y , z w ł a s z c z a k i e d y H i t l e r ponownie z a c z y n a ł n a m i ę t n i e ata­
k o w a ć C z e c h ó w i osobiście B e n e ś a . D a l a d i e r b r a ł C z e c h o s ł o w a c j ę
w
Protokóły narady zamieszczają zbiory d o k u m e n t ó w niemieckich i bry­
tyjskich: odpowiednie wzmianki, w pamiętnikach F r a n c o i s-P o n c e t a
i H e n d e r s o n a oraz w Dzienniku C i a n a ; por. DM,/ I, dok. 34 i 36.
8 1
Zob. artykuł wspomnieniowy K i r k p a t r i c k a : The Men of Mu­
nich. „Sunday Times", 31 V 1959.
426
w o b r o n ę , d o ś ć jednak s ł a b o , w k a ż d y m razie stanowisko jego n i e
w y w a r ł o w p ł y w u n a ostateczny w y n i k k o n f e r e n c j i , k t ó r e j i s t o t ­
n y m k i e r o w n i k i e m s t a ł się Mussobni, z r ę c z n i e o d g r y w a j ą c y r o l ę
pokojowego mediatora, c h o ć w g r u n c i e rzeczy p r z e d s t a w i a j ą c y
uzgodniony przedtem z H i t l e r e m n i e m i e c k i p u n k t widzenia, teraz
w y s u w a n y przez w ł o s k i e g o d y k t a t o r a jako jego w ł a s n a , k o m p r o ­
misowa propozycja.
M
W t a k i c h o k o l i c z n o ś c i a c h przebieg k o n f e r e n c j i m o ż n a b y ł o z g ó r y
p r z e w i d z i e ć . Istotnie, r o z w i n ę ł a s i ę ona zgodnie z ż y c z e n i a m i H i t ­
lera, p r z y s ł a b e j i t y l k o c h w i l o w e j opozycji Daladiera, p r ó b u j ą ­
cego b r o n i ć C z e c h o s ł o w a c j i , ale zawsze u s t ę p u j ą c e g o przed zgod­
3 3
n y m stanowiskiem p o z o s t a ł e j t r ó j k i . C h a m b e r l a i n z a j m o w a ł s i ę
drobiazgami n a t u r y p r a w n i c z e j , u s i ł u j ą c nieco z m n i e j s z y ć s t r a t y
gospodarcze C z e c h o s ł o w a c j i , ale z r e g u ł y s p o t y k a ł się z kategorycz­
n y m sprzeciwem H i t l e r a — i t a k ż e u s t ę p o w a ł . W k o ń c u M u s s o b n i
w y s u n ą ł jeszcze dodatkowo s p r a w ę , o c z y w i ś c i e u z g o d n i o n ą u p r z e d ­
nio z N i e m c a m i : zaspokojenia r o s z c z e ń p o l s k i c h i w ę g i e r s k i c h , po
c z y m z a p r o p o n o w a ł z a ł a t w i e n i e j e j w t y m s a m y m gronie w t e r m i ­
nie p ó ź n i e j s z y m . B y ł o t o w y m y ś l o n e przez H i t l e r a po to, b y u n i k ­
n ą ć k o n i e c z n o ś c i udzielenia przez R z e s z ę n a t y c h m i a s t o w e j g w a ­
r a n c j i dla o k r o j o n e j C z e c h o s ł o w a c j i , co C h a m b e r l a i n i D a l a d i e r
p r a g n ę b przeforsować w protokóle końcowym.
W rezultacie konferencja p r z y j ę ł a podstawowe ż ą d a n i a m e m o ­
r a n d u m godesberskiego, z t y m że a k c j ę o k u p o w a n i a o d e r w a n y c h
od C z e c h o s ł o w a c j i o b s z a r ó w r o z ł o ż o n o na d z i e s i ę ć d n i , od 1 do
M
10 p a ź d z i e r n i k a . Postanowiono t a k ż e , iż ostateczne ustalenie n o ­
w e j g r a n i c y n i e m i e c k o - c z e c h o s ł o w a c k i e j b ę d z i e zadaniem specjal­
n e j k o m i s j i z ł o ż o n e j z przedstawicieb p i ę c i u p a ń s t w : czterech
p a r t n e r ó w m o n a c h i j s k i c h oraz najbardziej zainteresowanej w t y m
w y p a d k u C z e c h o s ł o w a c j i , k t ó r e j n i e dopuszczono do obrad m a j ą ­
c y c h z a d e c y d o w a ć o j e j losie, ale k t ó r ą postanowiono d o p u ś c i ć do
g ł o s u p r z y w y k o n y w a n i u u c h w a ł p o d j ę t y c h bez n i e j i przeciw
n i e j — o c z y w i ś c i e bez p r a w a sprzeciwu. N i e b y ł o t o w i ę c b y n a j -
«" Niemniej Daladier oświadczył, że nie widzi potrzeby uprzedniego za­
pytywania rządu czechosłowackiego o zdanie, jak to zanotował protokolant
niemiecki (ADAP, jw. dok. 674, por. przekład polski, DM, I, s. 249).
** Mapę czterech e t a p ó w okupacji zamieścił brytyjski zbiór dokumen­
tów z 1938: Further Documents Respecting Czechoslovakia (Cmd. 5848), re­
produkcja np. u W h e e l e r - B e n n e t t a (Munich), po s. 464.
417
27 R o k 1938..
 m n i e j z a d o ś ć u c z y n i e n i e za n i e s p r a w i e d l i w o ś ć p o p e ł n i o n ą przez w y ­
danie w y r o k u zaocznego.
T a k j a k sama konferencja monachijska b y ł a z w o ł a n a m . i n . po
to, b y w y e l i m i n o w a ć Z w i ą z e k Radziecki od w s p ó ł d e c y d o w a n i a
w sprawach europejskich, t a k samo n a t u r a l n i e p a r t n e r z y z M o n a ­
c h i u m nie m y ś l e l i o zaproszeniu ZSRR do uczestnictwa w k o m i s j i
o b r a d u j ą c e j nad rozgraniczeniem. W e d ł u g dodatkowego o ś w i a d c z e ­
nia, w s k ł a d przewidzianej w g ł ó w n y m t e k ś c i e k o m i s j i m i ę d z y n a ­
r o d o w e j m i a ł o zatem w e j ś ć p i ę ć o s ó b : sekretarz stanu A u s w a r t i g e s
3 5
A m t , b e r h ń s e y ambasadorzy W i e l k i e j B r y t a n i i , F r a n c j i i W ł o c h
oraz przedstawiciel C z e c h o s ł o w a c j i . K o m i s j a ta m i a ł a m i e ć p r a ­
w o — p r z y n a j m n i e j w t e o r i i — p r z e p r o w a d z a ć pewne z m i a n y
w l i n i i granicznej wyznaczonej w e d ł u g m e m o r a n d u m godesbers-
kiego, jednak t y l k o w w y j ą t k o w y c h w y p a d k a c h . Ponadto p r z e w i ­
dziano przeprowadzenie n a j p ó ź n i e j do k o ń c a listopada p l e b i s c y t u
w p e w n y c h o k r ę g a c h C z e c h o s ł o w a c j i , w e d ł u g uznania w y m i e n i o ­
nej k o m i s j i . B y ł o t o postanowienie, przeciw k t ó r e m u r z ą d czecho­
s ł o w a c k i przedtem n a j s i l n i e j p r o t e s t o w a ł . Rzesza p u n k t e m t y m
z a p e w n i ł a sobie d o s k o n a ł y ś r o d e k s z a n t a ż u wobec C z e c h o s ł o w a c j i .
Aż do czasu p l e b i s c y t u obszary te m i a ł y b y z n a l e ź ć s i ę pod o k u p a ­
cją o d d z i a ł ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h . 3 S
O godzinie 1.00 po p ó ł n o c y , j u ż 30 w r z e ś n i a , n a s t ą p i ł o podpisa­
n i e w s z y s t k i c h d o k u m e n t ó w . Wszyscy j a k o b y w y r a ż a l i zadowole­
nie, a C h a m b e r l a i n w i m i e n i u gości H i t l e r a s t w i e r d z i ł , i ż k o n f e ­
rencja monachijska m i e ć b ę d z i e p o w a ż n e znaczenie dla dalszego
r o z w o j u p o l i t y k i europejskiej. M i a ł a ona t a k i e znaczenie istotnie,
j e d n a k ż e w i n n y m sensie, n i ż w y o b r a ż a ł sobie to w danej c h w i l i
t r i u m f u j ą c y p r z y w ó d c a p o l i t y c z n y b r y t y j s k i e g o appeasementu —
m i a n o w i c i e z ł o w i e s z c z e dla p o k o j u europejskiego i ś w i a t o w e g o , dla
w i e l u n a r o d ó w , przede w s z y s t k i m m n i e j s z y c h i s ł a b s z y c h , ale
w ostatecznym w y n i k u r ó w n i e ż i dla obu mocarstw zachodnich,
k t ó r e s w ą u s t ę p l i w o ś c i ą d o p r o w a d z i ł y do h a ń b y monachijskiej.
N i e m n i e j t a k ż e c h w i l o w y t r i u m f a t o r , N i e m c y h i t l e r o w s k i e , oraz
i c h partner, faszystowskie W ł o c h y , w ostatecznym w y n i k u n a r u -
® B y ł nim baron Ernst von Weizsacker — zob. o nim: DN, s. 52.
3 8
Do plebiscytu w rezultacie nie doszło, gdyż Niemcy zrezygnowały
z niego, osiągnąwszy wszelkie swoje cele przy wytyczaniu granicy przez
berlińską komisję międzynarodową — zob. E Z K P , s. 9 i nast.
418
szeniem p r a w a d o k o n a n y m w M o n a c h i u m s p o w o d o w a ł y f a t a l n y
dla siebie r o z w ó j w y d a r z e ń , z a k o ń c z o n y k a t a s t r o f ą z a r ó w n o n i e ­
mieckiego, j a k i w ł o s k i e g o faszyzmu i m i l i t a r y z m u .
M o ż e jednak nie wszyscy obecni w M o n a c h i u m b y l i istotnie za­
d o w o l e n i . Ciano z a n o t o w a ł , że (nie b ę d ą c y co p r a w d a uczestnikiem
r o k o w a ń , ale obecny na konferencji) ambasador Francois-Poncet
o d c z u ł widocznie w y r z u t y sumienia, bo w y b u c h n ą ł : „ V o i l a comme
la France t r a i t e les seuls allies q u i l u i etaient restes fideles!"
D o d a j m y , że b y ł a t u w y r a ź n a aluzja pod adresem innego sojusz­
n i k a F r a n c j i , t j . Polski, k t ó r e j ó w c z e s n a p o l i t y k a p o d l e g a ł a od
dawna w e F r a n c j i ostrej k r y t y c e — j a k k o l w i e k , z d r u g i e j strony
t a k ż e Francja p o n o s i ł a s p o r ą część w i n y za o c h ł o d z e n i e s t o s u n k ó w
polsko-francuskich, c h o ć b y od czasu wspomnianego w y ż e j w y d a ­
rzenia o p i ę ć l a t w c z e ś n i e j s z e g o , t j . p r o j e k t u P a k t u Czterech z r o ­
k u 1933.
A l e i n t r y g i monachijskiej nie w y c z e r p a ł y jeszcze te wszystkie
a k t y d o t y c z ą c e C z e c h o s ł o w a c j i . C h a m b e r l a i n b o w i e m nie t y l k o dla
sprawy czechosłowackiej trzykrotnie w j e d n y m miesiącu jeździł
do H i t l e r a . M i a ł o n s w o j ą , n a j w a ż n i e j s z ą dla siebie, s p r a w ę na
w z g l ę d z i e . P o t r a f i ł j ą teraz z r e a l i z o w a ć : rano 30 w r z e ś n i a złożył
H i t l e r o w i p r y w a t n ą w i z y t ę i n a k ł o n i ł go do podpisania d e k l a r a c j i
o w y r z e c z e n i u się w o j n y — a w i ę c czegoś w r o d z a j u b r y t y j s k o -
-niemieckiego p a k t u o nieagresji, z o b i e t n i c ą prowadzenia dalszych
3S
r o z m ó w dla o s i ą g n i ę c i a z u p e ł n e g o p o r o z u m i e n i a . C h a m b e r l a i n
u d a ł się do H i t l e r a i p r z e d ł o ż y ł m u o w ą d e k l a r a c j ę bez p o w i a d o ­
m i e n i a o t y m s w y c h francuskich p a r t n e r ó w . W y w o ł a ł o t o n a t u r a l ­
nie znaczne niezadowolenie w P a r y ż u , gdzie postanowiono k r o k
39
brytyjski naśladować .
P r z e j d ź m y jednak do spraw z w i ą z a n y c h z p a ń s t w e m najbardziej
zainteresowanym — i poszkodowanym, t j . z C z e c h o s ł o w a c j ą .
3 7
C i a n o, s. 254; por. F r a n c o i s - P o n c e t , s. 333.
3 8
D B F P , 3/II, dok. 1228 (protokół rozmowy Chamberlaina z Hitlerem
i tekst deklaracji); po polsku tekst deklaracji: DM, I, dok. 39. Wspomina
o tym W. S t r a n g (cyt. dz.; s. 146—147), który nie kryje swoich zastrzeżeń,
por. I . M a j s k i j , cyt. dz., I I , s. 445.
3 3
Właśnie S t r a n g (jw. s. 147), pisze, że gdy próbował skłonić Cham­
berlaina do powiadomienia Daladiera, premier odpowiedział mu: „He said
that he saw no reason whatever for saying anything to the French" (! —
HB). Zob. B o n n e t D, s. 296; o deklaracji francusko-niemieckiej: E Z K P ,
s. 144 i nast.
419
 J e ż e l i b o w i e m w i e l k i e w y d a r z e n i a m i ę d z y n a r o d o w e trzeciej de­
k a d y w r z e ś n i a p r z y s ł o n i ł y to wszystko, co działo s i ę na terenie
sudeckim, nie oznacza to jednak, iż n i e d z i a ł o s i ę t a m absolutnie
nic. T r w a ł y t a m zamieszki, ale w zasadzie w ł a d z e c z e c h o s ł o w a c k i e
p a n o w a ł y nad s y t u a c j ą . Ochotniczy k o r p u s sudecki, u f o r m o w a n y
przez Henleina, liczył n i e w i e l e ponad 20 t y s i ę c y l u d z i i nie podej­
m o w a ł w i ę k s z y c h a k c j i , zgodnie z poleceniem z B e r b n a Henlei­
n o w c y zajeb najbardziej na z a c h ó d w y s u n i ę t e czeskie miasteczko
A ś (na z a c h ó d o d Chebu), g d y ż o d d z i a ł y c z e c h o s ł o w a c k i e w y c o f y ­
w a ł y s i ę na b n i ę f o r t y f i k a c j i , o d d a l o n ą n i e k i e d y o k i l k a n a ś c i e
i w i ę c e j k i l o m e t r ó w od g r a n i c y p a ń s t w o w e j . Na razie j e d n a k b o m -
bastyczne o p o w i e ś c i o j a k i m ś w i e l k i m powstaniu, o k r w a w y c h w a l ­
k a c h i t d . , c z y m H i t l e r k a r m i ł s w o i c h zagranicznych r o z m ó w c ó w ,
nie m i a ł y p o k r y c i a w r z e c z y w i s t o ś c i .
K o n f e r e n c j a w M o n a c h i u m w z b u d z i ł a o c z y w i ś c i e n o w e nadzieje
w k o ł a c h d ą ż ą c y c h do oderwania obszaru sudeckiego od C z e c h o s ł o ­
w a c j i . O d e z w a ł s i ę m . i n . s ę d z i w y p o l i t y k jeszcze z c z a s ó w austria­
c k i c h i p i e r w s z y szef u t w o r z o n e j j e s i e n i ą 1918 r o k u p r o w i n c j i
„Deutschbóhmen" L o d g m a n v o n A u e n , k t ó r y w d n i u 28 w r z e ś ­
nia p r z e s ł a ł do M o n a c h i u m na r ę c e Chamberlaina apel o j a k n a j ­
szybszy „ r a t u n e k przed czeskim t e r r o r e m " . R ó w n i e ż zdrajca t r a ­
d y c j i s w o i c h czeskich p r z o d k ó w , k s i ą ż ę K i n s k y , k t ó r y od 1918
r o k u a g i t o w a ł p r z e c i w C z e c h o s ł o w a c j i ( m . i n . w p ł y w a ł na R u n c i ­
mana podczas jego p o b y t u w Czechach l a t e m 1938), s k i e r o w a ł 29
w r z e ś n i a do M o n a c h i u m bst, adresowany do t o w a r z y s z ą c e g o
Chamberlainowi Ashton-Gwatkina. Apelował w n i m w sposób
jeszcze bardziej demagogiczny i o s k a r ż y ł w ł a d z e c z e c h o s ł o w a c k i e
o t e r r o r wobec N i e m c ó w ; z m y ś l a ł nawet, że na pograniczu g r a s u j ą
j a c y ś „ r o s y j s c y bolszewicy ostatnio p r z y b y l i z M o s k w y " , co j a k o b y
powoduje w y d a r z e n i a straszniejsze n i ż „za c z a s ó w h u s y c k i c h " . . . "
Trudno wprost uwierzyć, b y człowiek średnio nawet uczciwy mógł
p o s u w a ć s i ę do tego rodzaju k ł a m l i w y c h t w i e r d z e ń i p r z e k a z y w a ć
j e do o f i c j a l n y c h o s o b i s t o ś c i za g r a n i c ę . . .
4 0
DT, dokum. 230 i nast.; bojówkarze chwalili się w z i ę c i e m do niewoli
pewnej liczby Czechów i zdobyciem materiału wojennego.
4 1
W części I, s. 61 tam literatura. Prowincja „Deutschbóhmen" obejmo-
n o c
\ n e z a c h o d r
« e Czechy ze stolicą w Libercu („Reichenberg").
4 8
DT, dok. 242; rodzina magnacka Kinskich, jedna z najstarszych w Cze­
chach i n i e g d y ś zasłużona, uległa germanizacji od X V I I w.
420
Jak w i e m y , mocarstwa s p i s k u j ą c e w s p ó l n i e przeciw C z e c h o s ł o ­
w a c j i n i e z a m i e r z a ł y d o p u ś c i ć w ogóle przedstawicieb tego p a ń ­
stwa do g ł o s u na k o n f e r e n c j i m o n a c h i j s k i e j . R z ą d o w i p r a s k i e m u
postanowiono j e d y n i e p r z e k a z a ć do w i a d o m o ś c i decyzje k o n f e r e n ­
c j i . W z w i ą z k u z t y m c z e c h o s ł o w a c k i e M i n i s t e r s t w o Spraw Zagra­
n i c z n y c h o t r z y m a ł o od p o s ł ó w m o c a r s t w zachodnich w Pradze za­
wiadomienie, że p o w i n n o w y s ł a ć do M o n a c h i u m delegata, k t ó r y
o c z e k i w a ł b y t a m na wezwanie, b y w y s ł u c h a ć decyzji p o d j ę t y c h
przez cztery mocarstwa. M i n i s t e r K r o f t a d e l e g o w a ł do M o n a c h i u m
p o s ł a c z e c h o s ł o w a c k i e g o w B e r l i n i e , Vojtecha Mastnego, i swego
szefa gabinetu, H u b e r t a Masafika, k t ó r z y m i e l i s i ę s t a w i ć u celu
29 w r z e ś n i a w c z e s n y m p o p o ł u d n i e m " . Samolot c z e c h o s ł o w a c k i
o d l e c i a ł z P r a g i o godz. 15.00 i po 80 m i n u t a c h l ą d o w a ł w M o n a ­
c h i u m , gdzie d e l e g a t ó w C z e c h o s ł o w a c j i nie p r z y j ę l i b y n a j m n i e j
przedstawiciele A u s w a r t i g e s A m t , lecz pobcja. B y ł o t o znamien­
ne: C z e c h o s ł o w a c j i h i t l e r o w c y n i e u w a ż a b j u ż tego dnia za p a ń ­
stwo w p e ł n i suwerenne, lecz za s w o j ą p r z y s z ł ą zdobycz..."
D e l e g a t ó w umieszczono na razie j e d n a k nie w areszcie, lecz
w h o t e l u „ R e g i n a " , w k t ó r y m t a k ż e z a t r z y m a ł a s i ę delegacja b r y ­
t y j s k a . B y ł o t o o k o ł o godz. 17.00, ale dopiero po d w u godzinach
u d a ł o i m się n a w i ą z a ć k o n t a k t ze w s p o m n i a n y m w y ż e j A s h t o n -
- G w a t k i n e m , k t ó r y u d z i e b ł M a s a f i k o w i s k ą p y c h i n f o r m a c j i , po­
z w a l a j ą c y c h w k a ż d y m razie d o m y ś l a ć się, ż e obrady t o c z ą c e j s i ę
w „ F u h r e r b a u " k o n f e r e n c j i d o s z ł y tymczasem do w s t ę p n y c h usta­
l e ń , a te raczej o d p o w i a d a j ą m e m o r a n d u m godesberskiemu, a nie
p i e r w o t n y m p r o p o z y c j o m a n g l o - f r a n c u s k i m z 18 w r z e ś n i a . M a s a f i k
p r ó b o w a ł A n g b k o w i w y j a ś n i ć p o s t u l a t y c z e c h o s ł o w a c k i e co do
przeprowadzenia n o w e j g r a n i c y w s p o s ó b c h r o n i ą c y ż y w o t n e i n ­
teresy C z e c h o s ł o w a c j i , j e d n a k ż e t e n nie c h c i a ł s i ę t y m z a j m o w a ć ,
p o d k r e ś l a j ą c t r u d n e p o ł o ż e n i e przedstawicieb mocarstw zachod­
nich w dyskusji z tak n i e u s t ę p l i w y m partnerem jak Hitler. Z kolei
o godz. 22.00 p r z y j ą ł Mastnego i M a s a f i k a H o r a c y W i l s o n , k t ó r y
o p u ś c i ł na k r ó t k o „ F u h r e r b a u " i w r ó c i ł do h o t e l u „ R e g i n a " . D o ­
radca Chamberlaina p o i n f o r m o w a ł d e l e g a t ó w P r a g i o zasadniczych
b n i a c h o s i ą g n i ę t e g o j u ż na k o n f e r e n c j i porozumienia i w r ę c z y ł i m
4
» Pierwotnie miał jechać także poseł w Londynie, Masaryk.
4 4
Sprawozdanie Masafika: MD, I dok. 130; retradukcja polska, z pe­
wnymi nieścisłościami: DM, I, dok. 37.
421

m a p ę z z a k r e ś l o n y m i obszarami p o d l e g a j ą c y m i okupacji, od 1 p a ź ­
45
dziernika z a c z y n a j ą c . G d y delegaci c z e c h o s ł o w a c c y p r o t e s t o w a l i
i p o d k r e ś l a l i n i e z g o d n o ś ć n i e k t ó r y c h decyzji z najbardziej ż y w o t ­
n y m i interesami i c h p a ń s t w a , W i l s o n z i g n o r o w a ł i c h a r g u m e n t y
i w y s z e d ł , b y w r ó c i ć na k o n f e r e n c j ę . Z Czechami p o z o s t a ł A s h ­
t o n - G w a t k i n , k t ó r y w p r a w d z i e w y s ł u c h a ł p r o t e s t ó w , ale z a z n a c z y ł ,
ż e n i c j u ż z m i e n i ć s i ę nie da; d o d a ł , że p o s t u l a t y niemieckie z o s t a ł y
j u ż przez s t r o n ę b r y t y j s k ą p r z y j ę t e . Z a k o ń c z y ł p o g r ó ż k ą , że jeśli
C z e c h o s ł o w a c j a b ę d z i e o d m a w i a ć zgody, w ó w c z a s mocarstwa za­
chodnie u c h y l ą się od dalszego u d z i a ł u w t e j sprawie i C z e c h o s ł o ­
wacja znajdzie się sam na sam z N i e m c a m i . A n g l i k d o d a ł p r z y
t y m , że F r a n c u z i z a j m u j ą identyczne stanowisko i t a k samo j a k
A n g l i c y w y c o f a j ą się w razie u p o r u C z e c h o s ł o w a c j i .
Dopiero po z a k o ń c z e n i u k o n f e r e n c j i , o godz. 1.30 w nocy, M a ­
s t n y i Masafik, p r z e w i e z i e n i do „ F u h r e r b a u " , zostali dopuszczeni
przed oblicze o b u p r e m i e r ó w zachodnich, k t ó r y m asystowali W i l ­
son i Leger. C h a m b e r l a i n w r ę c z y ł M a s t n e m u tekst „ u k ł a d u " , k t ó r y
b y ł w istocie d y k t a t e m H i t l e r a i Mussoliniego, n a r z u c o n y m obu
m o c a r s t w o m zachodnim. C h a m b e r l a i n u t r z y m y w a ł p r z y t y m , iż
„ u k ł a d " jest t y l k o r e a l i z a c j ą p r o p o z y c j i anglo-francuskich z 18
w r z e ś n i a , j u ż p r z y j ę t y c h przez r z ą d p r a s k i . Na ż a d n e z a s t r z e ż e n i a
46
d e l e g a t ó w c z e c h o s ł o w a c k i c h przedstawiciele zachodni nie z w r a ­
c a l i u w a g i , z a p e w n i l i jedynie, ż e c z e c h o s ł o w a c k i c z ł o n e k k o m i s j i
będzie miał r ó w n e prawo głosu z wszystkimi pozostałymi.
L ć g e r na zapytanie Masafika s t w i e r d z i ł , ż e mocarstwa nie ocze­
k u j ą zajęcia stanowiska przez r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i , lecz u w a ż a j ą
p l a n za p r z y j ę t y i że r z ą d c z e c h o s ł o w a c k i najdalej do godz. 17.00
t e g o ż dnia — w s o b o t ę 30 w r z e ś n i a — w i n i e n w y s ł a ć swego przed­
stawiciela do B e r l i n a na pierwsze zebranie k o m i s j i m i ę d z y n a r o d o ­
w e j . M a s a f i k , k o ń c z ą c swoje sprawozdanie, k o n k l u d o w a ł : „ O b j a ś ­
niono n a m dostatecznie b r u t a l n i e , i t o u s t a m i Francuza, ż e jest
to w y r o k bez p r a w a apelacji i m o ż l i w o ś c i z ł a g o d z e n i a " ; i d o d a ł
« Zob. przyp. 34. Najpierw, w dn. 1—2 X miała b y ć obsadzona strefa
I w płd.-zach. Czechach; potem, 2—3 X , strefa I I , na północy Czech; n a ­
stępnie, 3—5 X strefa I I I — zachodnie Czechy; wreszcie 6—7 X strefa
I V , tj. płn. Morawy i zach. część Śląska Opawskiego. Rozległe dalsze ob­
szary przyznała Niemcom berlińska komisja międzynarodowa.
4 6
Masafik prosił o w y j a ś n i e n i e terminu z art. 4 „układu", gdzie była
mowa o „obszarze o przewadze ludności niemieckiej", ale nie uzyskał do­
kładnej odpowiedzi.
422
| jeszcze: „ R e p u b l i k a C z e c h o s ł o w a c k a w granicach z r o k u 1918 p r z e -
I stała istnieć!".
Francois-Poncet przypisuje sobie c h ę ć udzielenia pewnej pocie­
chy r o z p a c z a j ą c e m u M a s t n e m u , k t ó r e m u m i a ł j a k o b y p o w i e d z i e ć :
„ P r o s z ę m i w i e r z y ć , to wszystko nie jest c z y m ś ostatecznym! T o
jest t y l k o etap procesu, k t ó r y się zaczyna, a k t ó r y n i e b a w e m w s z y ­
stko podda r e w i z j i " W y t r a w n y dyplomata francuski m i a ł słusz­
n o ś ć : M o n a c h i u m n i e b y ł o ostatecznym etapem, ale Francois-Pon­
cet n i e p r z e w i d z i a ł , ż e n a s t ę p n y etap m i a ł b y ć dla C z e c h o s ł o w a c j i
c z y m ś jeszcze gorszym, a ó w w M o n a c h i u m z a p o c z ą t k o w a n y p r o ­
ces p o d d a ł d e w i z j i n o w o s t w o r z o n ą s y t u a c j ę , ale w sensie p r z e c i w ­
n y m , n i ż s i ę t o ambasadorowi z d a w a ł o . 15 marca 1939 d y k t a t m o ­
n a c h i j s k i z o s t a ł r z e c z y w i ś c i e poddany r e w i z j i , lecz b y n a j m n i e j n i e
na k o r z y ś ć C z e c h o s ł o w a c j i . Istotne p r z e k r e ś l e n i e tego d y k t a t u m i a ­
ł y p r z y n i e ś ć dopiero dalsze w y d a r z e n i a , po w r z e ś n i u 1939, w osta­
t e c z n y m efekcie d z i ę k i przede w s z y s t k i m t e m u m o c a r s t w u , k t ó r e
z obrad m o n a c h i j s k i c h w y k l u c z o n o , a k t ó r e d e c y z j i t a m p o d j ę t y c h
n i g d y nie u z n a ł o .
Tekst d e c y z j i m o n a c h i j s k i e j p o d j ą ł się d o s t a r c z y ć do P r a g i n i e ­
z w ł o c z n i e A s h t o n - G w a t k i n , ale w y p r z e d z i l i go N i e m c y . Zaraz po
godz. 5.00 rano dnia 30 w r z e ś n i a poselstwo Rzeszy w Pradze za­
ż ą d a ł o , b y m i n i s t e r K r o f t a p r z y j ą ł o 6.00 c h a r g ó d'affaires niemiec­
kiego. Radca Hencke w r ę c z y ł m i n i s t r o w i t e k s t d e c y z j i i zaprosze­
nie do w y s ł a n i a przedstawiciela c z e c h o s ł o w a c k i e g o do B e r b n a
w celu w z i ę c i a u d z i a ł u w zebraniu k o m i s j i m i ę d z y n a r o d o w e j , w y ­
znaczonym na godz. 17.00 **. Z d a n i e m Henckego decyzje m o n a c h i j ­
skie n i e r ó ż n i ł y s i ę o d godesberskiego m e m o r a n d u m , co n a t u r a l n i e
d l a r z ą d u c z e c h o s ł o w a c k i e g o nie b y ł o ż a d n ą p o c i e c h ą , skoro p r z e d ­
t e m t a k energicznie ż ą d a n i a godesberskie o d r z u c i ł . Na t y m z r e s z t ą
r o z m o w a się z a k o ń c z y ł a .
K r o f t a n i e z w ł o c z n i e p o w i a d o m i ł telefonicznie szefa r z ą d u , gen.
Syrovego, a do B e n e ś a u d a ł się szef p r o t o k ó ł u dyplomatycznego
4 9
S m u t n y , k t ó r y b y ł obecny p r z y r o z m o w i e z H e n c k e m . P r e m i e r
z w o ł a ł na g o d z i n ę 9.30 posiedzenie r z ą d u , a prezydent z a p r o s i ł do
« F r a n c o i s - P o n c e t , s. 333—334; ambasador francuski pozostawał
ze swym czechosłowackim kolegą w dość bliskich kontaktach towarzys­
kich, od lat spotykając się z nim na terenie Berlina.
« MD, I , dok. 134; po polsku: DM, I dok. 38.
4 9
Jaromir Smutny był do r. 1937 radcą poselstwa w Warszawie.
423
 siebie p r z y w ó d c ó w p a r t i i p o l i t y c z n y c h . M i a n o o b r a d o w a ć nad d y ­
50
l e m a t e m : p r z y j ą ć , czy o d r z u c i ć d y k t a t m o n a c h i j s k i ?
S p o ł e c z e ń s t w o b y ł o b e z w a r u n k o w o za jego odrzuceniem; t a k ż e
a r m i a w y p o w i a d a ł a się raczej za p r z y j ę c i e m n i e r ó w n e j w a l k i n i ż
5 1
za k a p i t u l a c j ą przed H i t l e r e m . Rzecznikiem a r m i i b y ł j e j g ł ó w ­
n o d o w o d z ą c y gen. K r e j ć i , k t ó r y w d n i u r o z p o c z ę c i a obrad w M o ­
n a c h i u m z w r ó c i ł s i ę z a r ó w n o do prezydenta r e p u b l i k i , j a k i do
p r e m i e r a z apelem, b y nie k a p i t u l o w a ć i s t w i e r d z a ł kategorycznie,
ż e n i e m a siły, k t ó r a b y m o g ł a z m u s i ć ż o ł n i e r z y i o f i c e r ó w do o p u ­
szczenia f o r t y f i k a c j i i w y d a n i a i c h w r o g o w i bez w a l k i . K r e j ć i za­
p e w n i a ł Syrovego:
Zanim konferencja się skończy, będziemy w takiej sytuacji, ż e będziemy
mogli bronić się skutecznie. Siły są w ł a ś c i w i e równe, po naszej stronie
są fortyfikacje i nastrój, jakiego nie posiada żadna armia.
S y r o v y s t w i e r d z i ł w odpowiedzi ( b y ł a to r o z m o w a dalekopisem),
ż e j e d n a k w o j n a bez ż a d n y c h s o j u s z n i k ó w s k o ń c z y ł a b y się k a t a ­
s t r o f ą , t o t e ż p r e m i e r nie w y k l u c z a ł k o n i e c z n o ś c i k a p i t u l a c j i . R ó w ­
nież Beneśa zapewniał Krejći, że armia będzie mogła zatrzymać
atak n i e m i e c k i i p r o s i ł , b y n i e godził się na okrojenie C z e c h o s ł o ­
5 2
w a c j i . S k ą d i n ą d jeszcze w i e m y , ż e w sztabie c z e c h o s ł o w a c k i m
w t y c h ostatnich godzinach zwracano w z r o k k u Polsce i r o z w a ż a ­
no m o ż n o ś ć p r z y ł ą c z e n i a c a ł e j C z e c h o s ł o w a c j i do Polski, b y w t e n
s p o s ó b r o z e r w a ć ó w c z e s n ą w s p ó ł p r a c ę W a r s z a w y z B e r b n e m i zre­
z y g n o w a ć z s u w e r e n n o ś c i raczej na rzecz pobratymczego k r a j u ,
5 3
byle u n i k n ą ć przymusu kapitulacji przed h i t l e r o w c a m i .
A l e c a ł k i e m i n n e nastroje p a n o w a ł y niestety w k o ł a c h r z ą d o ­
w y c h . J u ż o d d n i godesberskich s z e r z y ł się w k o ł a c h t y c h defe-
t y z m , z w ą t p i e n i e w e w ł a s n e s i ł y wobec zawodu ze s t r o n y m o -
c a r t w zachodnich, p r z y n i e c h ę c i do p r z y j ę c i a pomocy ze strony
ZSRR.
Z n a m i e n n ą w y p o w i e d ź jednego z w y ż s z y c h u r z ę d n i k ó w czecho-
w MD, dok. 170. — Od 24 I X rząd Syrovego powiększył się o kilku
ministrów bez teki, w tym dwu ludaków (por. Sidor, I I , s. 315). Por. też
F . M o r a v e c, cyt. dz., s. 201 i nast.
5 1
Do interwencji generalicji u BeneSa doszło już 21 I X : zob. F . P o-
l a k , Mnichovsk& tragedie (New York 1966), s. 211—213.
" Rozmowa Krejćego z Syrovym i list do Beneśa: MD, I I , dok. 168—169.
— Najsilniej w y s t ę p o w a ł a przeciw kapitulacji partia komunistyczna (KPCz).
5 8
E . M o r a v e c, cyt. dz., s. 365—366.
424
s ł o w a c k i e g o M S Z , niejakiego Cermaka, p r z e k a z a ł do B e r l i n a znany
n a m j u ż Hencke w d n i u 23 w r z e ś n i a : „ B e n e ś i r z ą d Syrovego s ą
s k ł o n n i p r z y j ą ć k a ż d y d y k t a t , j e ś b Rzesza p o z w o l i Czechom po­
s i a d a ć n i e z a l e ż n e p a ń s t w o na t e r y t o r i u m przez n i c h z a m i e s z k a ł y m .
W o j n y chcą t y l k o k o m u n i ś c i " . Fałszując rzeczywistość, Cermak
m i a ł w t e d y d o d a ć : „ C z e s i panicznie b o j ą się w o j n y , k t ó r a d o p r o ­
w a d z i ł a b y do z u p e ł n e g o zniszczenia p a ń s t w a " . M
T a k i e w ł a ś n i e nastroje w k o ł a c h r z ą d o w y c h , w ś r ó d p r z y w ó d c ó w
partii politycznych — z wyjątkiem KPCz — wśród w p ł y w o w y c h
c z y n n i k ó w ż y c i a gospodarczego, i s t n i a ł y r z e c z y w i ś c i e . One t e ż
p r z e w a ż y ł y , g d y trzeba b y ł o w godzinach p r z e d p o ł u d n i o w y c h 30
w r z e ś n i a p o d j ą ć d e c y z j ę co do p r z y j ę c i a l u b odrzucenia d y k t a t u
monachijskiego.
G e n e r a ł S y r o v y , o t w i e r a j ą c o godz. 9.45 posiedzenie r z ą d u , scha­
r a k t e r y z o w a ł s y t u a c j ę s ł o w a m i : „ M a m y do w y b o r u : aby nas za­
b i t o , albo b y ś m y p o p e ł n i l i s a m o b ó j s t w o " . M i n i s t e r K r o f t a , r e f e ­
r u j ą c t r e ś ć d e c y z j i m o n a c h i j s k i c h , s t w i e r d z i ł , że i c h odrzucenie
spowoduje atak n i e m i e c k i p r z y o b o j ę t n o ś c i mocarstw zachodnich
i n i e m o ż l i w o ś c i natychmiastowej r e a k c j i ZSRR ze w z g l ę d u na za­
55
chowanie s i ę P o l s k i . K r o f t a sądził, ż e m o ż e uda s i ę z ł a g o d z i ć d y k ­
t a t m o n a c h i j s k i w czasie o b r a d m i ę d z y n a r o d o w e j k o m i s j i w B e r ­
l i n i e . „ W s z y s t k o to jest straszne", k o ń c z y ł m i n i s t e r , k t ó r e g o d y p l o ­
macja b y ł a d o t ą d t a k bardzo k r ó t k o w z r o c z n a .
K i l k u m i n i s t r ó w w y r a ż a ł o sprzeciw, t w i e r d z ą c , ż e nie n a l e ż y
5 8
k a p i t u l o w a ć , ale p r z e w a ż y ł a w k o ń c u obawa p r z e d k a t a s t r o f ą
w razie w o j n y prowadzonej w izolacji. W i c e p r e m i e r , r e a k c y j n y
m i n i s t e r spraw w e w n ę t r z n y c h J a n Cerny, o b a w i a j ą c y się prze­
w r o t u w e w z b u r z o n y m s p o ł e c z e ń s t w i e , s t w i e r d z i ł , że nie m o ż n a
p o w o d o w a ć się emocjami, lecz t y l k o r o z u m e m i ż e k a p i t u l a c j a
w danej s y t u a c j i m o ż e o k a z a ć s i ę n i e z b ę d n a .
Dalszy ciąg obrad t o c z y ć się m i a ł u prezydenta r e p u b l i k i . B e n e ś ,
k t ó r y oczywiście przechodził chwile najcięższych niepewności i w a ­
h a ń , j a k g d y b y t a k ż e r o z w a ż a ł e w e n t u a l n o ś ć odrzucenia d y k t a t u
monachijskiego. Oto jeszcze p r z e d p o c z ą t k i e m Dosiedzenia r z ą d u
M MD, I I , dok. 163 (Cermak był szefem departamentu europejskiego).
8 8
Wobec stanowiska Polski i Rumunii Z S R R w ł a ś c i w i e nie m ó g ł dzia­
łać.
" Minister bez teki S. Bukovsky (reprezentant Sokoła), minister zdrowia
dr S. Mentl, minister robót publicznych gen. inż. F . Nosal.
425

0 godz. 9.30 z a t e l e f o n o w a ł do p o s ł a ZSRR Aleksandrowskiego
1 p r o s i ł o zapytanie w M o s k w i e , j a k i e stanowisko z a j ą ł b y Z w i ą z e k
Radziecki, g d y b y C z e c h o s ł o w a c j a z d e c y d o w a ł a się w a l c z y ć z N i e m ­
cami. P r o s i ł o o d p o w i e d ź do godz. 18.00—19.00 tego dnia. Pierwsza
depesza Aleksandrowskiego p r z y s z ł a do M o s k w y o godz. 17.00, za­
raz z a ś po n i e j n a d e s z ł a druga, w y s ł a n a o 13.40, w k t ó r e j A l e k s a n ­
d r o w s k i j d o n o s i ł , ż e w w y n i k u p o d j ę t e j przez r z ą d decyzji o k a p i ­
t u l a c j i , B e n e ś nie oczekuje j u ż odpowiedzi na swoje zapytanie...
D o w o d z i ć to m o ż e t y l k o jednego: że prezydent cofnął się przed
b r a n i e m na siebie j a k i e j k o l w i e k o d p o w i e d z i a l n o ś c i i że w o l a ł za­
s ł o n i ć się zdaniem i n n y c h , co do k t ó r e g o z r e s z t ą nie m ó g ł m i e ć
wątpbwości.
Owo drugie posiedzenie r z ą d u z u d z i a ł e m prezydenta r e p u b l i k i
M żuazji czechosłowackiej środku obrony Czechosłowacji przed agresją hitle­
i gen. K r e j ć e g o r o z p o c z ę ł o się na k w a d r a n s przed d w u n a s t ą .
T r w a ł o k r ó t k o , g d y ż m i n i s t e r K r o f t a m u s i a ł się s p i e s z y ć , aby od­
być r o z m o w ę z posłami brytyjskim, francuskim i włoskim, którzy
z a ż ą d a l i p r z y j ę c i a o godz. 12.00, b y z a p y t a ć o decyzje w sprawie
ustosunkowania się do p o s t a n o w i e ń monachijskich. T r z e j p o s ł o w i e
nie m u s i e l i c z e k a ć zbyt d ł u g o , g d y ż j u ż przed godz. 13.00 m o g l i
u s ł y s z e ć od K r o f t y to, co chcieli.
Sam B e n e ś s t w i e r d z i ł , że nie w i d z i innego w y j ś c i a j a k p r z y j ę c i e
u l t i m a t u m mocarstw, g d y ż inaczej n a s t ą p i ł a b y w o j n a , z a k o ń c z o n a
z a g ł a d ą c a ł e g o narodu; p o g l ą d t a k i w y r a z i l i t a k ż e p r z y w ó d c y r z ą ­
dzących partii politycznych. Premier Syrovy oświadczył, że rząd
5 9
t a k ż e innego w y j ś c i a nie z n a l a z ł . B e n e ś p r z y tej s p o s o b n o ś c i do­
dał, iż sądzi, że g d y b y C z e c h o s ł o w a c j a w a l c z y ł a w sojuszu jedynie
ze Z w i ą z k i e m Radzieckim ( „ R o s j ą " ) , w ó w c z a s d o s z ł o b y do w o j n y
powszechnej przeciw ZSRR i w t e d y t a k ż e A n g l i a w y s t ą p i ł a b y
przeciw Czechosłowacji. „Zachodzi także niebezpieczeństwo
w s t r z ą s ó w socjalnych, k t ó r y c h N i e m c y u ż y ł y b y c h ę t n i e jako p r e ­
t e k s t u do i n w a z j i " — z a k o ń c z y ł B e n e ś , o d k r y w a j ą c t y m i s ł o w a m i
j e d n ą z g ł ó w n y c h p r z y c z y n swej decyzji k a p i t u l a c y j n e j .
Bardzo p r z e n i k l i w i e i t r a f n i e s c h a r a k t e r y z o w a ł prezydenta Cze­
c h o s ł o w a c j i i jego zachowanie w t r a g i c z n y c h dniach k r y z y s u rao-
5 7
ND, dok. 57—60: dwa telegramy Aleksandrowskiego z 30 I X , odpo­
wiedź z Moskwy z tegoż dnia i wyjaśnienie Aleksandrowskiego z 1 X .
5 8
MD, I I , dok. 171; rząd obradował zatem mniej niż godzinę (do 12.30)!
8 9
F . L u k e ś (Podivny mir. Praha 1968, s. 322) cytuje słowa gen. K r e j ­
ćego, który wbrew poprzedniemu stanowisku był teraz za kapitulacją.
426
nachijskiego p o s e ł ZSRR, A l e k s a n d r o w s k i j , k t ó r y w telegramie do
M o s k w y z 29 w r z e ś n i a j a k g d y b y p r z e w i d z i a ł k a p i t u l a c j ę , m a j ą c ą
n a s t ą p i ć dnia n a s t ę p n e g o . Oto co pisał A l e k s a n d r o w s k i j :
Przez cały czas w y c z u w a ł e m , że Beneś, o ile chodzi o zwrócenie się
0 pomoc do Z S R R , można powiedzieć zarazem chciałby, i lęka się tego
środka obrony interesów Czechosłowacji. W ostatnich rozmowach ze m n ą
za k a ż d y m razem spazmatycznie chwytał się możliwości naszej pomocy
1 w z y w a ł mnie na rozmowę wtedy właśnie, gdy otrzymywał kolejny mocny
cios ze strony Anglii i Francji. Gdy tylko trochę się opamiętał lub sądził,
że znajduje nowe wyjście z sytuacji w drodze nowego pociągnięcia dy­
plomatycznego, natychmiast okazywał nam znacznie mniej zainteresowania.
Nie wątpię, że ten oschły pedant i wyrafinowany dyplomata od samego
początku aż do końca miał nadzieję, i jeszcze ją ma, że uzyska maksimum
tego co możliwe dla Czechosłowacji opierając się na Anglii i Francji,
a o pomocy ze strony Z S R R myśli jako o skrajnie samobójczym dla bur-
rowską [...] Nawet w obliczu jawnego już zagrożenia egzystencji Cze­
chosłowacji Beneś w dalszym ciągu po doktynersku rozprawiał, że nigdy
nie w e ź m i e na siebie odpowiedzialności za wybuch nowej wojny ś w i a t o ­
wej. [...] Ja tłumaczę sobie to zachowanie Beneśa takim samym strachem
przed następstwami społecznymi, jakimi są dotknięci i kierują się także
inn: działacze na rzecz pokoju [mirotworcy] w Europie. Beneś boi się
mas. O ile wcześniej często i nawet chętnie m ó w i ł o tym, że w trudnej
godzinie zwróci się do ludu, a lud go poprze, to w ostatnim okresie
zaczął się tego ludu obawiać '°.
O godzinie 12.30 K r o f t a p r z y j ą ł p o s ł ó w trzech mocarstw, by i m
oświadczyć:
W imieniu prezydenta i rządu deklaruję, że poddajemy się decyzji, do
tórej doszło w Monachium, bez nas i przeciw nam.
W k r ó t k i e j rozmowie, k t ó r a nastąpiła, Newton z a p e w n i a ł K r o f -
te, ze C h a m b e r l a i n u c z y n i ł wszystko, co b y ł o m o ż b w e , a de L a -
c r o i x w y r a ż a ł w i m i e n i u Daladiera g ł ę b o k i e ubolewanie. B a w i ą ­
cy dopiero od k i l k u t y g o d n i w Pradze p o s e ł w ł o s k i , Fransoni, m i l ­
czał. K r o f t a z a k o ń c z y ł r o z m o w ę w y b u c h e m ż a l u :
Nie chcę krytykować, ale to jest katastrofa, na którą nie zasłużyliśmy.
Kapitulujemy i będziemy się starać, by zapewnić naszemu ludowi poko­
jową egzystencję. Nie wiem, czy z decyzji podjętej w Monachium wyniosą
korzyść wasze kraje, ale my na pewno nie jesteśmy ostatni, po nas spotka
to innych
8 8
ND dok. 60 (dokument ten podajemy w skróceniu).
«i MD, I, dok. 134, i A M , dok. 246 (tu część wypowiedzi Krofty po
francusku).
427
 S ł o w a te o k a z a ł y się prorocze, m . i n . dla tego k r a j u , k t ó r y nie
u c z e s t n i c z y ł w p r a w d z i e w k o n f e r e n c j i monachijskiej, ale w ł a ś n i e
tego samego dnia (30 w r z e ś n i a ) p r z e s ł a ł Pradze u l t i m a t u m : dla
Polski ° .
N i e z w ł o c z n i e w y s ł a n o do B e r l i n a , j a k o eksperta wojskowego
dla spraw nowego rozgraniczenia, gen. H u s a r k a . Delegatem Cze­
c h o s ł o w a c j i w b e r l i ń s k i e j k o m i s j i m i ę d z y n a r o d o w e j dla r o z g r a n i ­
czenia m i a n o w a n o tamtejszego p o s ł a , Mastnego, k t ó r e m u B e n e ś
p r z e s ł a ł i n s t r u k c j ę , ż ą d a j ą c ą sprzeciwienia się p l e b i s c y t o w i w en­
k l a w a c h n i e m i e c k i c h . Z a l e c i ł p r z y t y m prowadzenie z N i e m c a m i
r o z m ó w w d u c h u l i k w i d a c j i p r z e s z ł o ś c i i ustanowienia s t o s u n k ó w
M
w z a j e m n y c h na n o w y c h podstawach .
K a p i t u l a c j a r z ą d u b y ł a bezprawna, sprzeczna z k o n s t y t u c j ą ,
g d y ż o zmianie granic p a ń s t w a m i a ł p r a w o d e c y d o w a ć t y l k o p a r ­
lament, k t ó r e g o B e n e ś nie c h c i a ł z w o ł a ć , s ł u s z n i e o b a w i a j ą c się,
że w i ę k s z o ś ć p o s ł ó w , kierowana przez K P C z , o d m ó w i ł a b y zgody
M
na a m p u t a c j ę t e r y t o r i u m .
Opozycja patriotyczna (nie t y l k o K P C z ) , a n a w e t część genera-
l i c j i , m y ś l a ł a m i m o wszystko o p r z e c i w s t a w i e n i u się k a p i t u l a c j i .
N a d c h o d z i ł y s ł o w a z a c h ę t y z zagranicy: M a s a r y k d e p e s z o w a ł
z L o n d y n u 1 p a ź d z i e r n i k a : „ C h u r c h i l l r a d z i i zaklina, po naradzie
z w i e l o m a o s o b i s t o ś c i a m i , b y co n a j m n i e j przez 48 godzin nie w y ­
d a w a ć f o r t y f i k a c j i . Jest on przekonany, ż e t u b u d z i się i r o ś n i e
p o w a ż n y o p ó r przeciw dokonanej wobec nas zdradzie" Do s ą d u
C h u r c h i l l a jeszcze w r ó c i m y .
T e g o ż dnia po p o ł u d n i u i n a w e t jeszcze nazajutrz, 2 p a ź d z i e r ­
n i k a , o d b y w a ł y się w Pradze n a r a d y nad dokonaniem zamachu
stanu i o d w o ł a n i e m k a p i t u a l c j i . Z ż ą d a n i e m o d w o ł a n i a u d a l i się
do B e n e ś a w i m i e n i u opozycji p r z y w ó d c a K P C z G o t t w a l d i przed­
stawiciel b u r ż u a z y j n y c h k ó ł antyfaszystowskich Ladislav R a ś i n " .
B e n e ś i S y r o v y nie d a l i się j e d n a k p r z e k o n a ć , o b a w i a j ą c się z w ł a ­
szcza prowadzenia w o j n y j e d y n i e w sojuszu ze Z w i ą z k i e m Ra-

8 2
Zob. w następnym rozdziale.
•*• MD, I I , dok. 173. — Poseł Vojtech Mastny, jak wiemy, nie odznaczał
się energią.
8 4
Tamże, dok. 166 (protokół posiedzenia rządu w dn. 28 I X ) .
8 5
E P P A , nr 182, i A M , nr 259 (brak czeskiego oryginału).
8 8

4. Czechosłowacja F . LukeS, jw., s. 30. Gottwald p o w o ł y w a ł się na bohaterską w a l k ę A b i -

Niemcy. Terytoria odstąpione w wyniku konferencji syńczyków przeciw Włochom; domagał się wysłania apelu do Ligi Naro­
monachijskiej
dów.

429
 dzieckim, co i c h zdaniem m o g ł o b y w y w o ł a ć w y s t ą p i e n i e mocarstw
zachodnich przeciw ZSRR u b o k u Niemiec . O p o z y c y j n i genera­ CT
ł o w i e b y l i niezdecydowani, a p o l i t y c y o p o z y c y j n i nie m o g l i się
p o g o d z i ć co do tego, j a k m i a ł b y w y g l ą d a ć n o w y rząd...
N i e m c y tymczasem o k u p o w a l i j e d n ą s t r e f ę po d r u g i e j , do ś r o d ­
k o w y c h Czech i M o r a w n a p ł y w a ł y t y s i ą c e u c h o d ź c ó w z p o g r a n i ­
m
cza. I w k o ń c u Czesi pogodzili się z losem .
W L o n d y n i e i P a r y ż u d o s z ł o do h i s t e r y c z n y c h w y b u c h ó w r a ­
dości z p o w o d u z a ż e g n a n i a n i e b e z p i e c z e ń s t w a w o j n y . T a k samo
z r e s z t ą cieszyli się Niemcy, co g ł ę b o k o z i r y t o w a ł o H i t l e r a . P o l i ­
t y c y zachodni k r ó t k o w z r o c z n i e cieszyli s i ę z u r a t o w a n i a p o k o j u ,
nie p r z e c z u w a j ą c , że w o j n ę o d s u n i ę t o t y l k o na czas bardzo n i e ­
d ł u g i , g d y ż z a b o r c z o ś c i h i t l e r o w s k i e j b y n a j m n i e j nie z a s p o k o i ł y
k o r z y ś c i wymuszone w M o n a c h i u m .
Jedynie w M o s k w i e p r z y j ę t o w i a d o m o ś ć o w y r o k u m o n a c h i j ­
s k i m z oburzeniem i zarazem z zaniepokojeniem. Zrozumiano t a m ,
że celem spisku monachijskiego b y ł o przede w s z y s t k i m w y k l u ­
czenie ZSRR z u d z i a ł u w decyzjach o sprawach europejskich. A l e
t a k ż e s a m ą i s t o t ę rzeczy, p o l e g a j ą c ą na podeptaniu zasad m o r a l ­
ności m i ę d z y n a r o d o w e j , p o t ę p i o n o w y r a ź n i e , w y t y k a j ą c p r z y t y m
rządowi praskiemu nieuzasadnioną kapitulację. Z ostrą k r y t y k ą
6 9
s p o t k a ł o się t e ż p o s t ę p o w a n i e F r a n c j i .
C h u r c h i l l po latach pisał o M o n a c h i u m :
Gdyby armatom kazano dać ognia w roku 1938, druga wojna światowa
n
zaczęłaby się w warunkach o wiele mniej korzystnych dla Hitlera .
I t o nie ulega w ą t p l i w o ś c i !
8 7
T a k tłumaczy B e n e ś s w ą decyzję w pamiętnikach (cyt. dz., s. 318
i nast.).
6 8
O rozwoju sytuacji pomonachijskiej w Czechosłowacji ostatnio F . L u -
k e ś , cyt. dz.; por. też E Z K P , s. 9 i nast.
8 9
F i e r l i n g e r , s. 170 i nast.; por. R. C o u l o n d r e , cyt. dz., s. 165;
tegoż dnia, 30 I X , gdy w Pradze przyjęto decyzję monachijską, Litwinow
przemawiał w Genewie w obronie Czechosłowacji. Zob. DWP, X X I , dok.
389.
7 0
W. S. C h u r c h i l l , Closing the Ring (The Second World War, V),
s. 387.
VII. Rola ówczesnej dyplomacji polskiej.
Głosy historyków emigracyjnych
N i e jest zadaniem niniejszego r o z d z i a ł u s z c z e g ó ł o w e o m a w i a ­
nie d z i a ł a ń p o l s k i c h z w i ą z a n y c h z r e w i n d y k a c j ą Zaolzia w lecie
1938 r o k u . S p r a w y te d o c z e k a ł y s i ę j u ż w y c z e r p u j ą c e g o przedsta­
wienia p i ó r e m z a r ó w n o polskich, j a k czeskich a u t o r ó w , na p o d ­
stawie bogatych m a t e r i a ł ó w ź r ó d ł o w y c h \ Celem n a s z y m b ę d z i e
raczej o g ó l n y r z u t oka na r o l ę o d e g r a n ą przez P o l s k ę w c a ł y m
r o z w o j u p o l i t y k i europejskiej w okresie od maja po w r z e s i e ń
1938 r o k u , w stosunku przede w s z y s t k i m do C z e c h o s ł o w a c j i , ale
t a k ż e do F r a n c j i , Niemiec, Z w i ą z k u Radzieckiego, W ę g i e r i R u ­
munii. Przytoczymy t u także niektóre głosy oceniające politykę
p o l s k ą w o w y m okresie i z a j m i e m y wobec n i c h stanowisko.
S p r a w y , o k t ó r y c h t u b ę d z i e m o w a , nie są dla nas p r z y j e m n e .
N a l e ż y kategorycznie s t w i e r d z i ć — co z r e s z t ą z o s t a ł o j u ż w i e l o ­
k r o ć poprzednio powiedziane przez p i s z ą c y c h o t y c h sprawach h i ­
s t o r y k ó w i p u b l i c y s t ó w — ż e ó w c z e s n a p o l i t y k a polska wobec Cze­
c h o s ł o w a c j i b y ł a i b ł ę d n a , i dla w ł a s n y c h i n t e r e s ó w P o l s k i j a k
najbardziej szkodliwa. A l e są t a k ż e o b r o ń c y t e j p o l i t y k i , są tacy,
k t ó r z y o c e n i a j ą c j ą nawet n e g a t y w n i e z p u n k t u widzenia n a ­
s t ę p s t w , u w a ż a j ą zarazem, iż m o ż n a j ą b y ł o u s p r a w i e d l i w i ć .
Zbijanie tych krótkowzrocznych sądów ówczesnych i wykazy­
w a n i e i c h b ł ę d n o ś c i nie m i a ł o b y celu. U c z y n i ł to w y s t a r c z a j ą c o
dalszy r o z w ó j w y d a r z e ń . Potrzeba j e d y n i e t r o c h ę polemicznej d y ­
s k u s j i na poziomie n a u k o w y m , g d y s t y k a m y się z g ł o s a m i p o s ł u ­
g u j ą c y m i s i ę a r g u m e n t a c j ą r ó w n i e ż n a u k o w ą . G ł o s ó w t y c h jest
i Obszernie o m ó w i ł e m akcję polską przeciw C z e c h
\°^ ^ ^ f t
o s
°: a c
p t l r
r
a
z e ł
mie września i października 1938: E Z K P , s 27 i nast tam lite r a t a j
strony czeskiej w a ż n y zwłaszcza J . V a l e n t a , cyt. dz., s 600 i nast JNaj-
y
nowsz a pozycli:^). K a ń a i R. P a v e l k a, TeHnsko w polsko-ceskosloven-
skych rztolich 1918-1939 (Ostrava 1970) zawiera cenny materiał ale po­
dobnie jak książka S. S t a n i s ł a w s k i e j (Polska a Monachium) jest
nierzetelna w danych bibliograficznych i przekręca stale nazwiska.
431
 w s z a k ż e n i e w i e l e : przewaga s ą d ó w p o t ę p i a j ą c y c h p o l i t y k ę Becka
jest n i e w ą t p l i w a i n a w e t p r z y g n i a t a j ą c a . T o t e ż dyskusja z o b r o ń ­
c a m i nie zajmie n a m c a ł e g o r o z d z i a ł u , lecz b ę d z i e j e d y n i e p e w n y m
s k ł a d n i k i e m całości, p o t r z e b n y m n i e k i e d y dla dodatkowego uza­
sadnienia w ł a s n e j a r g u m e n t a c j i . O c z y w i ś c i e nie zachodzi potrzeba
znalezienia a r g u m e n t ó w dla p o t ę p i e n i a ó w c z e s n e j p o b t y k i p o l ­
skiej. O p i n i a nasza jest — p r z y n a j m n i e j w Polsce po I I w o j n i e
ś w i a t o w e j — w t e j sprawie j e d n o l i t a i jednoznaczna. N i e k t ó r e
k w e s t i e m o ż n a jednak jeszcze b l i ż e j w y j a ś n i ć .
Stosunek oficjalnej d y p l o m a c j i polskiej do t r u d n o ś c i , w j a k i c h
z n a l a z ł a s i ę C z e c h o s ł o w a c j a po aneksji A u s t r i i przez N i e m c y h i t l e ­
r o w s k i e i po w y b u c h u k r y z y s u sudeckiego, ł ą c z y s i ę przede w s z y ­
s t k i m ze s p r a w ą ewentualnego udzielenia z a g r o ż o n e m u p a ń s t w u
pomocy przez o b u jego s o j u s z n i k ó w , F r a n c j ę i Z w i ą z e k Radziecki.
W znacznie s ł a b s z y m stopniu ł ą c z y s i ę o n t a k ż e z ó w c z e s n y m sta­
n e m s t o s u n k ó w polsko-niemieckich, j a k k o l w i e k w s k u t e k fatalne­
go zbiegu o k o b c z n o ś c i p o d koniec k r y z y s u sudeckiego dochodzi
w ł a ś n i e na t l e s p r a w y c z e c h o s ł o w a c k i e j do specjalnego z a c i e ś n i e ­
nia w s p ó ł p r a c y m i ę d z y W a r s z a w ą a B e r l i n e m M o ż n a p o w i e d z i e ć
nawet, że jest t o j e d y n y — na szczęście k r ó t k o t r w a ł y — okres
a k t y w n e j w s p ó ł p r a c y P o l s k i z h i t l e r o w s k i m i N i e m c a m i , niestety
najbardziej o b c i ą ż a j ą c y w dziejach c a ł e j m i ę d z y w o j e n n e j d y p l o ­
m a c j i polskiej.
Nie ulega w ą t p b w o ś c i , że — bez w z g l ę d u na to, j a k i e b y ł y i s t o t ­
ne m o ż l i w o ś c i udzielenia C z e c h o s ł o w a c j i pomocy przez o b u j e j
s o j u s z n i k ó w , F r a n c j ę i ZSRR — Polska u t r u d n i a ł a w s z e l k ą decy­
zję w t e j sprawie w P a r y ż u i k o n k r e t n e d z i a ł a n i a ze s t r o n y r a ­
dzieckiej. Zapewne w ś w i e t l e c a ł e g o nastawienia p o l i t y k i m i n i s t r a
Bonneta owe t r u d n o ś c i ze s t r o n y polskiej b y ł y m u na r ę k ę , n i e ­
m n i e j j e d n a k m u s i m y s t w i e r d z i ć , ż e g d y b y i c h nie b y ł o , B o n n e t
nie m ó g ł b y t a k ł a t w o o d r z u c a ć p r o c z e c h o s ł o w a c k i c h sugestii ze
s t r o n y n i e k t ó r y c h francuskich c z y n n i k ó w p o l i t y c z n y c h : c z y n i ł to
m . i n . w ł a ś n i e p o w o ł u j ą c się na stanowisko P o l s k i . T r u d n o ś c i sta­
w i a n e ZSRR b y ł y tego rodzaju, że s t a w i a ł y p a ń s t w o to wobec
bardzo c i ę ż k i e g o d y l e m a t u : albo p r z e ł a m a ć te t r u d n o ś c i siłą, po
prostu a t a k u j ą c P o l s k ę , b y przez j e j t e r y t o r i u m p r z e j ś ć na pomoc
* Do tego najlepsze polskie opracowanie W o j c i e c h o w s k i e g o , a po
angielsku cyt. książka A. C i e n c i a ł y , o której niżej, na s. 444.
432
C z e c h o s ł o w a c j i , albo t e ż p o w s t r z y m a ć się od udzielenia tej pomo­
cy, z p o w o ł a n i e m się na n i e m o ż n o ś ć s p o w o d o w a n ą przez s t a n o w i ­
sko P o l s k i . D o d a ć trzeba, że pierwsza e w e n t u a l n o ś ć g r o z i ł a P o l ­
sce znalezieniem się w nieproszonym sojuszu z N i e m c a m i , k t ó r e
z a p e w n i a ł y P o l s k ę , że n i e z w ł o c z n i e w y s t ą p i ą po j e j stronie w r a ­
zie k o n f l i k t u polsko-radzieckiego. O c z y w i ś c i e , sojusz t e n drogo b y
P o l s k ę k o s z t o w a ł , g d y ż pomoc niemiecka nie b y ł a b y bezinteresow­
na. G r o z i ł o b y to zarazem w y b u c h e m p o w a ż n e g o k o n f l i k t u w e ­
w n ę t r z n e g o w samej Polsce.
A n a l i z a c a ł e j s y t u a c j i d y p l o m a t y c z n e j i strategicznej od k w i e t ­
nia po w r z e s i e ń 1938 sprowadza s i ę do stwierdzenia, że w ł a ś n i e
stanowisko P o l s k i w p ł y n ę ł o w znacznej mierze na t a k i a nie i n n y
r o z w ó j w y p a d k ó w w sprawie c z e c h o s ł o w a c k i e j . N i e c h o d z i ł o t u
b y n a j m n i e j o Zaolzie, k t ó r e g o d o m a g a ł a s i ę Polska i k t ó r y m to
p r o b l e m e m oficjalnie m o t y w o w a n o p o l i t y k ę wobec P r a g i . Sprawa
Zaolzia b y ł a k o n k r e t n y m , ale nie d e c y d u j ą c y m elementem w r o z ­
woju całej skomplikowanej sytuacji m i ę d z y n a r o d o w e j .
Trzeba p o w i e d z i e ć w y r a ź n i e : B e c k o w i nie c h o d z i ł o o Zaolzie,
p r z y n a j m n i e j n i e c h o d z i ł o m u o t ę s p r a w ę w y ł ą c z n i e . D ą ż y ł on
do celu o w i e l e szerszego: do rozbicia C z e c h o s ł o w a c j i . M a s k u j ą c
t e n cel ż ą d a n i a m i w sprawie Zaolzia, k t ó r e m o g ł y b y ć z r o z u m i a ­
ł e dla mocarstw zachodnich, Beck w istocie m y ś l a ł o przebudowie
E u r o p y ś r o d k o w e j w m y ś l swoich p l a n ó w , w k t ó r y c h dla Czecho­
s ł o w a c j i t a k i e j , jaka i s t n i a ł a do r o k u 1938, nie b y ł o miejsca. Do
p l a n ó w t y c h Beck nie p r z y z n a w a ł s i ę t a k ż e w B e r l i n i e , g d y ż
w istocie rzeczy b y ł y one skierowane przeciw N i e m c o m . W B e r ­ 3
l i n i e dyplomacja polska m ó w i ł a t y l k o o Zaolziu, raczej u c h y l a j ą c
się od zdradzania p o l s k i c h z a i n t e r e s o w a ń S ł o w a c j ą i p o c z ą t k o w o
t a k ż e niezbyt w y r a ź n i e z a z n a c z a j ą c swoje d ą ż e n i a do o s i ą g n i ę c i a
w s p ó l n e j g r a n i c y z W ę g r a m i ; na silniejsze zaakcentowanie tego
celu polskiej p o l i t y k i zagranicznej p r z y s z ł a k o l e j dopiero w n a ­
s t ę p n e j fazie, w p a ź d z i e r n i k u 1938 \
Ze swojego p u n k t u widzenia Beck o c z y w i ś c i e u w a ż a ł , że jego
p o l i t y k a w t e n s p o s ó b u j ę t a , jest s ł u s z n a i dla P o l s k i p o ż y t e c z n a .
3
Zob. E Z K P , rozdz. V, por. też następny przypis.
* E Z K P , rozdz. V ; obszerniej w moim artykule: Rumuńska podróż Becka
w październiku 1938. „Kwartalnik Historyczny", 1958 nr 2.
28 R o i ; 1933.
433
A l e a r g u m e n t a c j i t e j nie s p o s ó b p r z y z n a ć s ł u s z n o ś c i . O b i e k t y w ­
nie b o w i e m b y ł a ona b ł ę d n a i w s k u t k a c h o k a z a ł a się d l a P o l s k i
bardzo szkodliwa.
B ł ę d n o ś ć tej p o l i t y k i w i ą z a ł a się t a k z całą ó w c z e s n ą p o l i t y k ą
obozu sanacji j a k i z o k r e ś l o n y m i cechami o s o b o w o ś c i samego
5
Becka , t j . jego a r b i t r a l n o ś c i ą , przekonaniem o w ł a s n e j n i e o m y l ­
ności, a t a k ż e — last but not least — silną, e m o c j o n a l n ą n i e c h ę c i ą
do C z e c h ó w w ogóle i do B e n e ś a w szczególności. Te wszystkie
cechy, a z w ł a s z c z a wszelkie emocjonalne uprzedzenia, są c a ł k o w i ­
cie niedopuszczalnymi m o t y w a m i w e w s z y s t k i c h d z i a ł a n i a c h p u ­
blicznych, t y m bardziej w t e d y , gdy chodzi o losy w ł a s n e g o k r a j u
i narodu. O c z y w i ś c i e , d o c h o d z i ł t u jeszcze element a n t y s o w i e t y z -
m u , k t ó r y t a k ż e z a w a ż y ł fatalnie na losach naszego k r a j u , a j e ś l i
chodzi o p o l i t y k ę Becka, z a w a ż y ł on nie t y l k o w 1938, lecz t a k ż e
w 1939 r o k u . N a l e ż y w s z a k ż e z a z n a c z y ć , że ta n i e w ą t p l i w i e godna
p o t ę p i e n i a orientacja polityczna b y ł a g ł ó w n y m c z y n n i k i e m decy­
dującym o poglądach całej ówczesnej warstwy rządzącej w Pol­
sce, a t a k ż e części s p o ł e c z e ń s t w a ; t o t e ż w p r z y p a d k u Becka i jego
p o l i t y k i n a l e ż y w z i ą ć to pod u w a g ę , nie z a p o m i n a j ą c o szkodli­
w o ś c i samego zjawiska. B y ł a to jedna z cech sanacyjnej rzeczy­
w i s t o ś c i , w y n i k a j ą c a z f a ł s z y w y c h p r z e s ł a n e k ideologicznych.
I s t n i e l i ludzie, n a w e t w k o ł a c h r z ą d o w y c h , k t ó r z y nie a p r o b o w a l i
6 sojusznika. Ł u k a s i e w i c z n a t u r a l n i e d z i a ł a ł zasadniczo zgodnie z i n ­
p o l i t y k i wobec C z e c h o s ł o w a c j i , ale negatywne stanowisko wobec
ZSRR b y ł o w ś r ó d n i c h c e c h ą na ogół dość p o w s z e c h n ą , co t a k n i e ­
k o r z y s t n i e o d b i ł o się na losach p a ń s t w a i n a r o d u polskiego w n a j ­
b l i ż s z y c h latach.
W r ó ć m y jednak do wypowiedzianego w y ż e j stwierdzenia: Beck
d ą ż y ł do c a ł k o w i t e g o rozbicia C z e c h o s ł o w a c j i . Zamiast n i e j w i d z i a ł
przede w s z y s t k i m : w s p ó l n ą g r a n i c ę p o l s k o - w ę g i e r s k ą w K a r p a ­
tach wschodnich, d z i ę k i z a j ę c i u ó w c z e s n e j Rusi Podkarpackiej
8
Oto dwie emigracyjne opinie o sposobie kierowania polskim M S Z przez
Becka: „Jego postępowania [...] nie zrozumie nikt, kto nie znał jego prze­
szłości w artylerii konnej i w sztabie Piłsudskiego: grała w nim kawaleryj­
ska przekora, a na co dzień lubił nosić m a s k ę cynizmu" (M. S o k o l n i c k i ,
„Kultura", Paryż 1949, nr 1/18, s. 43); „Pułkownik Beck komenderował
polską polityką zagraniczną jak dywizjonem artylerii konnej. Narowistych
szkap nie znosił na poligonie". (K. M o r a w s k i , Tamten brzeg Paryż b.d.,
s. 231).
8
Np. wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski.
434
przez W ę g r y , oraz n i e z a l e ż n ą l u b a u t o n o m i c z n ą S ł o w a c j ę , z w i ą ­
zaną bądź z Polską, bądź z zaprzyjaźnionymi z Polską Węgrami,
w k a ż d y m razie r o z s z e r z a j ą c ą — j a k rozumowano w t e d y w W a r ­
szawie — b e z p i e c z e ń s t w o P o l s k i od p o ł u d n i a na c a ł y ł a ń c u c h K a r ­
pat. N i e w i d z i a n o tego b e z p i e c z e ń s t w a p r z y o b e c n o ś c i C z e c h ó w
w S ł o w a c j i , g d y ż w Warszawie p o k u t o w a ł y o b a w y przed rzeko­
m y m n i e b e z p i e c z e ń s t w e m „ k o r y t a r z a czesko-sowieckiego", g o r l i ­
w i e podsycane przez r e w i z j o n i s t y c z n ą p r o p a g a n d ę w ę g i e r s k ą , za­
i n t e r e s o w a n ą n a t u r a l n i e w podniecaniu a n t a g o n i z m u polsko-cze­
skiego. J e ś l i chodzi o los ziem czeskich, m y ś l a n o , że m o g ł o b y
o c z y w i ś c i e i s t n i e ć j a k i e ś n i e w i e l k i e p a ń s t w o czeskie, raczej zneu­
tralizowane, zmuszone w k a ż d y m razie do liczenia się z P o l s k ą ,
nie z w i ą z a n e j u ż ż a d n y m sojuszem ze Z w i ą z k i e m Radzieckim.
Posiadamy dla tego rodzaju p o g l ą d ó w d y p l o m a c j i sanacyjnej
w y r a ź n e ś w a d e c t w o w jednej wspomnianej j u ż z r e s z t ą w y ż e j
w y p o w i e d z i t a k bliskiego w s p ó ł p r a c o w n i k a Becka, j a k ó w c z e s n y
7
ambasador polski w P a r y ż u , Ł u k a s i e w i c z — dodajmy — jeden
z g ł ó w n y c h w i n o w a j c ó w r o z w o j u w y d a r z e ń , p r o w a d z ą c e g o do M o ­
n a c h i u m , m i a n o w i c i e przez nader a g r e s y w n y wobec C z e c h o s ł o w a ­
c j i t o n r o z m ó w z B o n n e t e m w c a ł y m okresie od k w i e t n i a do w r z e ­
ś n i a 1938. T e n n i e p r z y j a z n y t o n mocno z a c h w i a ł i t a k j u ż s ł a b y m i
s k ł o n n o ś c i a m i Bonneta do w y s t ę p o w a n i a w obronie z a g r o ż o n e g o
s t r u k c j a m i Becka, w ł a s n y m i jednak s k ł o n n o ś c i a m i dodatkowo
p r z y c z y n i ł s i ę do pogorszenia szans c z e c h o s ł o w a c k i c h na Q u a i
d'Orsay.
O t ó ż Ł u k a s i e w i c z w r o z m o w i e ze s w y m a m e r y k a ń s k i m p r z y j a ­
cielem z c z a s ó w r ó w n o c z e s n e g o ambasadorowania w M o s k w i e ,
B u l l i t t e m , r o z w i n ą ł obraz d ą ż e ń polskich. Ambasador S t a n ó w t a k
z r e f e r o w a ł s w ą r o z m o w ę z Ł u k a s i e w i c z e m w raporcie do W a ­
szyngtonu w d n i u 26 w r z e ś n i a 1938:
Nie widzi on [Łukasiewicz] żadnego innego rozwiązania na rzecz po­
koju w Europie środkowej, jak rozbiór Czechosłowacji [„Unless Czecho-
slovakia should be dismembered"], a to niewiele, co pozostanie z Czech,
7
Warto przeczytać rozmowę Szembeka z Łukasiewiczem w dn. 27 I I 1936;
Dziennik i teki Jana Szembeka, I I (Londyn 1965), s. 96—97. — Por. m ó j
artykuł o Łukasiewiczu w Polskim Słowniku Biograficznym.
2H*
435
zachowując niepodległość, powinno ulec neutralizacji, z zakazem prowa­
8
dzenia jakiejkolwiek własnej polityki zagranicznej i posiadania s o j u s z ó w .
Polski ambasador w P a r y ż u , m ó w i ą c to pod koniec w r z e ś n i a
1938, nie m ó g ł o c z y w i ś c i e z n a ć t a j n y c h z a m i e r z e ń H i t l e r a wobec
C z e c h o s ł o w a c j i , ale s t w i e r d z i ć trzeba z a d z i w i a j ą c ą z b i e ż n o ś ć t y c h
m y ś l i d y p l o m a t y polskiego z p l a n a m i n i e m i e c k i m i zrealizowany­
m i w m a r c u 1939, z t ą jedynie r ó ż n i c ą , że Ł u k a s i e w i c z z g a d z a ł s i ę
na n i e p o d l e g ł o ś ć s z c z ą t k o w e g o p a ń s t w a czeskiego, g d y ż t y l e , i on
r o z u m i a ł , że o b e c n o ś ć N i e m c ó w w Pradze nie b y ł a b y dla P o l s k i
korzystna. Poza t y m Ł u k a s i e w i c z w i e r z y ł ( z r e s z t ą nie t y l k o on
jeden) zapewnieniom H i t l e r a , że t e n d ą ż y do w ł ą c z e n i a do Rzeszy
t y l k o o b s z a r ó w z a m i e s z k a ł y c h w w i ę k s z o ś c i przez N i e m c ó w , a nie
obcojęzycznych.
Pewne w ą t p l i w o ś c i w t y m w z g l ę d z i e m i a ł n a w e t Bonnet, k t ó r y
w r o z m o w i e z Ł u k a s i e w i c z e m w k o ń c u maja 1938 na podstawie
r o z m o w y z gen. G a m e l i n e m s t w i e r d z i ł , że zajęcie C z e c h o s ł o w a c j i
przez N i e m c y „ b y ł o b y o g r o m n y m i bardzo niebezpiecznym po­
gorszeniem naszej [polskiej — H . B . ] s y t u a c j i w o j s k o w e j " . Ł u k a ­
siewicz z a p r z e c z y ł kategorycznie, b y coś takiego b y ł o m o ż l i w e
i d o d a ł , że jego zdaniem
jest absolutnie nie do pomyślenia, aby w X X stuleciu, po wielkiej, woj­
nie, w której zatriumfowała zasada narodowa, jakiekolwiek państwo, na­
wet silniejsze od Niemiec, mogło inkorporować terytorium zamieszkałe przez
9
inny obcy naród wbrew jego w o l i .
Marzec 1939 m u s i a ł p r z e k o n a ć ambasadora polskiego w P a r y ż u ,
że nie o n m i a ł s ł u s z n o ś ć w tej rozmowie...
D y p l o m a c j i polskiej p r z e s z k a d z a ł sojusz czechosłowacko-ra-
dziecki, p r z e s z k a d z a ł a swoboda d z i a ł a l n o ś c i k o m u n i s t ó w w Cze­
c h o s ł o w a c j i , p r z e s z k a d z a ł o istnienie C z e c h o s ł o w a c j i w ogóle —
jako p a ń s t w a podejrzewanego n i e s ł u s z n i e , że jest n a r z ę d z i e m p o ­
l i t y k i ZSRR w Europie ś r o d k o w e j i jako przeszkody dla u t w o r z e -
8
F R U S , 1938/1, s. 665. — W podobnym sensie rozmawiał z brytyjskim
attache wojskowym w Warszawie szef sztabu głównego gen. Stachiewicz
w dn. 23 I V 1938, jak donosił do Foreign Office ambasador Kennard (F.O.
371, vol. 21808. C 3975/2470/55); gen. Stachiewicz przewidywał rozbiór Cze­
chosłowacji między Niemcy a Węgry, a chociaż zdawało się go lekko nie­
pokoić wzmocnienie Rzeszy, uważał zarazem, że zniweczy to porozumie­
nie czechosłowacko-radzieckie.
» DM, I , s. 111.
436
nia b l o k u p o l s k o - w ę g i e r s k i e g o , w o k ó ł k t ó r e g o stopniowo m o g ł a b y
się u f o r m o w a ć planowana przez Becka „ T r z e c i a Europa".
Jak j u ż p a r o k r o t n i e zostało to gdzie indziej stwierdzone przez
autora t e j k s i ą ż k i , ta ostatnia abstrakcyjna koncepcja b y ł a w r o k u
1938 t y m bardziej nierealna, g d y ż Polska b y ł a za s ł a b a , b y j ą
r e a l i z o w a ć , n i e w ą t p l i w i e p r z y opozycji ze s t r o n y d w u o w i e l e od
10
n i e j silniejszych p a ń s t w , t j . Niemiec i Z w i ą z k u Radzieckego .
Oba te mocarstwa, k a ż d e z i n n y c h pobudek o c z y w i ś c i e , nie m o g ł y
p r z y c h y l n i e u s t o s u n k o w a ć się do t a k i e j koncepcji: N i e m c y d l a t e ­
go, że u t r u d n i a ł a ona i c h d a l s z ą e k s p a n s j ę , a ZSRR dlatego, że
blok b u d o w a n y przez p o l s k ą d y p l o m a c j ę s a n a c y j n ą , w p o w i ą z a n i u
z panującymi wtedy w pozostałych w grę wchodzących państwach
tego r e g i o n u ( r e p u b b k i b a ł t y c k i e , W ę g r y , R u m u n i a , J u g o s ł a w i a )
r e ż i m a m i m i a ł b y charakter n i e w ą t p b w i e a n t y r a d z i e c k i , a wobec
czegoś takiego M o s k w a nie m o g ł a b y p o z o s t a ć o b o j ę t n a .
Ponadto d o ł ą c z y ł s i ę t u t r u d n y do w y j a ś n i e n i a , patologiczny
w p r o s t uraz Becka na t l e C z e c h ó w , a w szczególności n i e c h ę ć do
B e n e ś a , co s t w i e r d z a l i nieraz zagraniczni d y p l o m a c i r e z y d u j ą c y
11
w W a r s z a w i e . Z n a m y i n n y t a k i p r z y k ł a d patologicznej niena­
w i ś c i do C z e c h ó w , m i a n o w i c i e regenta W ę g i e r H o r t h y e g o , k t ó r y
w s w o i m czasie m y ś l a ł o... w y z w a n i u ó w c z e s n e g o prezydenta M a ­
saryka l u b B e n e ś a na p o j e d y n e k (!), a w m e m o r a n d u m w sprawie
r o k o w a ń z N i e m c a m i z lata 1936 r o k u p i s a ł o k o n i e c z n o ś c i w s p ó l ­
nej n i e m i e c k o - w ę g i e r s k i e j a k c j i dla z l i k w i d o w a n i a C z e c h o s ł o w a c j i
12
jako „ r a k o w a t e g o w r z o d u E u r o p y " ... Beck, m ł o d s z y od regenta
W ę g i e r o d w a d z i e ś c i a k i l k a lat, z w y k l e m n i e j p o w o d o w a ł się czy­
sto e m o c j o n a l n ą a w e r s j ą , ale w y d a j e się, że w t y m w y p a d k u k i e ­
r o w a ł s i ę p o d o b n y m i p o b u d k a m i . A n t y p a t i a do C z e c h ó w dodatko­
w o z a c i e m n i a ł a t e m u i n t e l i g e n t n e m u s k ą d i n ą d c z ł o w i e k o w i zro­
zumienie zasadniczego f a k t u , że m i m o wszystko r o z b i ó r Czecho­
s ł o w a c j i m u s i p r z y n i e ś ć wzmocnienie Rzeszy, c z y l i wzmocnienie
r ó w n i e ż j e j stanowiska wobec P o l s k i przez z w i ę k s z e n i e p r z e w a g i
18
Środkowoeuropejska polityka Polski 1932—1939. W: Pamiętnik VIII
Zjazdu Historyków Polskich (1958), s. 266—277; Central Europę in the
Policy of Great Powers in the Period 1919—1939/41. „Polish Western Affairs"
X I I / 1 , Poznań 1971.
1 1
Cyt. dzieło N o e l a; raporty Kennarda z Warszawy (zob. w Aneksie).
1 2
M. Szinai, L . Sziics, red., The Confidential Papers of Admirał Horthy
(Budapest 1965), s. 342.
437
m a t e r i a l n e j Niemiec, p r z y r ó w n o c z e s n y m pogorszeniu i t a k j u ż
wobec n i c h niedogodnej pozycji strategicznej P o l s k i .
P r z y j r z y j m y się teraz a r g u m e n t o m t y c h , k t ó r z y na e m i g r a c j i
p r ó b o w a l i p o l i t y k ę p o l s k ą wobec C z e c h o s ł o w a c j i w r o k u 1938 w y ­
j a ś n i ć . Zaczniemy od samego k i e r o w n i k a t e j p o l i t y k i ; t u t a j m u ­
s i m y p a m i ę t a ć , ż e to, co J ó z e f Beck n a p i s a ł na w y g n a n i u w R u ­
m u n i i po r o k u 1939, nosi n i e w ą t p l i w i e charakter o b r o n y w ł a s n e j
i pisane b y ł o j u ż z p o z y c j i d o ś w i a d c z e ń z tego r o k u polskiej k a t a ­
strofy, w t a k d u ż e j mierze przez samego Becka zawinionej. N i e
m o ż e m y w i ę c o c z e k i w a ć t u w p e ł n i o b i e k t y w n e j oceny w y d a r z e ń
r o k u 1938. M o g l i b y ś m y co p r a w d a s p o d z i e w a ć się c h o ć b y pewnego
przyznania się do o m y ł k i . Tego jednak w Dernier rapport Becka
nie z n a j d u j e m y
Nasz n i e f o r t u n n y m i n i s t e r pisze zatem, ż e na konferencjach
u prezydenta M o ś c i c k i e g o (daty nie podaje) p o c z y n i ł n a s t ę p u j ą c e
stwierdzenia: 1. Czesi nie b ę d ą się b i l i , 2. mocarstwa zachodnie
a n i m o r a l n i e , a n i m a t e r i a l n i e do udzielenia i m pomocy nie są p r z y ­
gotowane. Beck f a ł s z y w i e k o n k l u d u j e , że w e d ł u g jego oceny „ R o ­
sja sowiecka" o g r a n i c z a ł a s i ę do demonstracji, w o l ą c raczej s k o m ­
p r o m i t o w a ć C z e c h o s ł o w a c j ę i F r a n c j ę w oczach Niemiec, n i ż sama
się z a a n g a ż o w a ć . Wobec czego stwierdza, ż e : 1. Polska nie m o ż e
ani nie p o w i n n a pierwsza p o d e j m o w a ć j a k i e j k o l w i e k a k c j i p r z e c i w
C z e c h o s ł o w a c j i , 2. j e ś l i jednak w y ż e j w y m i e n i o n e j podstawowej
hipotezie z a p r z e c z ą f a k t y , w ó w c z a s n a l e ż a ł o b y w c i ą g u 24 godzin
c a ł k o w i c i e z m i e n i ć p o l i t y k ę p o l s k ą , g d y ż w razie p r a w d z i w e j w o j ­
n y europejskiej przeciw N i e m c o m Polska nie m o g ł a b y , nawet po­
14
ś r e d n i o , z n a l e ź ć się po stronie Rzeszy . S ą d z i ć m o ż n a , że p u n k t
drugi t y c h w n i o s k ó w został w ten sposób s f o r m u ł o w a n y j u ż póź­
n i e j , po w y d a r z e n i a c h r o k u 1939, nie jest b o w i e m udowodnione,
że Beck m y ś l a ł t a k istotnie j u ż w r o k u 1938.
N a s t ę p n i e Beck stwierdza, że o s t r z e ż e n i e radzieckie, g r o ż ą c e
w y p o w i e d z e n i e m p a k t u o nieagresji w razie a t a k u polskiego na
C z e c h o s ł o w a c j ę , rzekomo z a o s t r z y ł o s y t u a c j ę . Beck po nocie r a ­
dzieckiej p o s t a n o w i ł , że u d o w o d n i M o s k w i e , i ż s i ę j e j n o t y nie
« Siad pewnych jak gdyby skrupułów, ale z natychmiastową próbą ich
odpędzenia przez szukanie nowych a r g u m e n t ó w na własną korzyść znaj­
dujemy na s. 182 wersji francuskiej.
" B e c k , jw., s. 162—163.
438
p r z e l ą k ł i że swej p o l i t y k i wobec P r a g i nie z m i e n i — ba, p r z e c i w ­
nie, że j ą teraz jeszcze nawet zaostrzy!
Wreszcie Beck t w i e r d z i , ż e o b u r z y ł a go w i a d o m o ś ć o z w o ł a n i u
i postanowieniach k o n f e r e n c j i m o n a c h i j s k i e j , k t ó r a p r z y p o m n i a ł a
m u o s ł a w i o n y P a k t Czterech, a k t ó r a p o d e j m o w a ł a k r o k i „ b e z
jakiegokolwiek udziału, nawet półoficjalnego, i n n y c h p a ń s t w ,
najbardziej b e z p o ś r e d n i o zainteresowanych". I t u l e ż y sedno spra­
w y ! J u ż w t e d y od r a z u z a u w a ż a l i koledzy Becka po f u n k c j i , j a k
W ł o c h Ciano i R u m u n Comnen, że nasz m i n i s t e r u c z u ł się srodze
15
u r a ż o n y , iż go do M o n a c h i u m nie zaproszono . S t ą d o s t r y i g w a ł ­
t o w n y r o z w ó j w y d a r z e ń i b r u t a l n y nacisk na C z e c h o s ł o w a c j ę ,
w b r e w p o j e d n a w c z y m w y s t ą p i e n i o m j e j prezydenta i r z ą d u .
Beck pisze, że na k o n f e r e n c j i na Z a m k u w a r s z a w s k i m w y r a z i ł p o ­
g l ą d , iż siły polskie p o w i n n y d o k o n a ć i n t e r w e n c j i na Zaolziu „ n a
znak protestu przeciw procedurze m o n a c h i j s k i e j " .
M ó g ł szef d y p l o m a c j i polskiej u w a ż a ć , iż jego b r u t a l n e u l t i m a ­
16
t u m , wzorowane na n i e m i e c k i m , jest a k t e m protestu przeciw
M o n a c h i u m — ale nikogo o t y m n a t u r a l n i e p r z e k o n a ć nie p o t r a f i ł .
Mocarstwa u c z e s t n i c z ą c e w k o n f e r e n c j i m o n a c h i j s k i e j b y ł y nieza­
dowolone, nie dlatego jednak, ż e o d c z u ł y k r o k Becka jako zamach
na s w ó j p r e s t i ż , lecz dlatego, ż e o b a w i a ł y się dalszych k o m p l i k a ­
c j i , m o g ą c y c h z b u r z y ć dopiero co o s i ą g n i ę t e pozorne ustabilizowa­
nie s y t u a c j i . A jednak nie p o m y ś l a ł nasz m i n i s t e r o t y m , że tego
r o d z a j u akcja m u s i w y w o ł a ć jednoznaczne w r a ż e n i e , iż z o s t a ł a
uzgodniona z B e r l i n e m i że r z u c i na P o l s k ę p i ę t n o pomocnika H i ­
t l e r a . O zatargu z N i e m c a m i na t e m a t B o g u m i n a Europa się n i e
d o w i e d z i a ł a , ale o c z ę s t y c h w i z y t a c h ambasadora Lipskiego u H i ­
t l e r a , G ó r i n g a i Ribbentropa w c i ą g u w r z e ś n i a dobrze w i e d z i a ł y
kancelarie europejskie. O nastroje upokorzonych C z e c h ó w oczy­
w i ś c i e Beck s i ę nie troszczył...
Ta p r ó b a w y t ł u m a c z e n i a się przez samego Becka nie wytrzy­
muje k r y t y k i
Jeden z g ł ó w n y c h w y k o n a w c ó w p o l i t y k i Becka, nazwany przez
1 5
C i a n o , s. 259; C o m n e n , s. 211.
1 8
Zob. E Z K P , s. 31, tam porównanie noty polskiej z memorandum go-
desberskim.
1 7
Zob. do tego Dernier rapport, s. 192.
439
n a s - w y ż e j „ w s p ó ł w i n o w a j c ą " na p o l s k i m o d c i n k u p o l i t y k i m o n a ­
chijskiej, Juliusz Ł u k a s i e w i c z , d o ś ć w c z e ś n i e po w o j n i e o d c z u ł po­
t r z e b ę w y j a ś n i e n i a swojej d z i a ł a l n o ś c i w t y m zakresie. N a ł a m a c h
emigracyjnego k w a r t a l n i k a p o ś w i ę c o n e g o p o l i t y c e zagranicznej
ogłosił on j u ż w r o k u 1948 obszerny a r t y k u ł p t . Sprawa czechosło­
wacka w 1938 r. na tle stosunków polsko-francuskich Omawia
on t a m dość s z c z e g ó ł o w o swoje k o n t a k t y z Q u a i d'Orsay w z w i ą z ­
k u z kryzysem czechosłowackim, wiele razy polemizując z Bon­
netem, t z n . z w y d a n ą w ł a ś n i e w t e d y w s p o m n i e n i o w ą k s i ą ż k ą szefa
d y p l o m a c j i francuskiej Defense de la paix . 19
Ł u k a s i e w i c z nie k r y j e i nie w y b i e l a swego p o s t ę p o w a n i a . M u ­
siał z r e s z t ą z n a ć f a k t o g ł o s z e n i a swoich n i e k t ó r y c h r a p o r t ó w
20
z tego r o k u przez h i s t o r y k ó w r a d z i e c k i c h . N a s t r o j o n y wobec
C z e c h o s ł o w a c j i nader n i e c h ę t n i e jeszcze z okresu po I w o j n i e ś w i a ­
a
t o w e j , p ó ź n i e j w i d z ą c y w n i e j przede w s z y s t k i m sojusznika
ZSRR, c z y l i — j a k o n to opacznie r o z u m i a ł — t y m s a m y m prze­
c i w n i k a P o l s k i , s t a r a ł się j a k najbardziej o s ł a b i ć p o z y c j ę Czecho­
s ł o w a c j i w oczach Bonneta (nie p r z y s z ł o m u to z r e s z t ą zbyt t r u d ­
no). J e ś b chodzi o k o ń c o w ą fazę p o l i t y k i polskiej w okresie w r z e ­
ś n i a 1938, Ł u k a s i e w i c z o c z y w i ś c i e o b c i ą ż a s t r o n ę c z e c h o s ł o w a c k ą
c a ł ą o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą za n i e d o j ś c i e do porozumienia polsko-cze­
c h o s ł o w a c k i e g o w sprawie Zaolzia przed k o n f e r e n c j ą m o n a c h i j s k ą .
P o l i t y k ę Becka u s p r a w i e d b w i a , s t w i e r d z a j ą c :
Rząd polski miał do wyboru albo bronić w ł a s n y m w y s i ł k i e m uprawnień
mniejszości polskiej w Czechosłowacji oraz praw Rzeczypospolitej do Śląska
Cieszyńskiego, albo też, zachowując się biernie, przekreślić zastrzeżenia
i protesty złożone przez Paderewskiego i Witosa w 1920 roku w stosunku
do ówczesnej u c h w a ł y paryskiej Konferencji Ambasadorów, oddającej pol­
ską część Śląska Czechosłowacji.
Ż a d n y c h e w e n t u a l n y c h k o n t r a r g u m e n t ó w nie przytacza, zdaje
się w ogóle nie p r z y p u s z c z a ć , że m o g ł y b y one i s t n i e ć . Po d z i e s i ę ­
c i u latach, j a k i e u p ł y n ę ł y od M o n a c h i u m , t e n sanacyjny doploma-
is „Sprawy Międzynarodowe", Londyn 1948, nr 2—3 (0—7), s. 27—56.
i ' Łukasiewicz wmieszał się także do polemiki Bonneta z historykiem
brytyjskim N a m i e r e m, zob. w tegoż książce Europę in Decay 1936—
—1940 (London 1950), s. 308—312.
2
° W ramach publikacji DM, t. I.
2i W 1924 r. ogłosił on artykuł pt. Stosunek do Czechosłowacji w polskie}
polityce zagranicznej. „Przegląd Polityczny", I .
440
2 2
ta p o g l ą d ó w n i e z m i e n i ł . A l e nie wszyscy t a k m y ś l e l i , j a k d o w o ­
d z i s ą d n a s t ę p n y , p o n i ż e j przytoczony.
S p o ś r ó d w a ż n i e j s z y c h osób n a l e ż y w y m i e n i ć M i c h a ł a Sokolnic-
kiego, d y p l o m a t ę i zarazem znanego h i s t o r y k a , z n a w c ę p o l i t y k i
m i ę d z y n a r o d o w e j , a z w o l e n n i k a p o b t y k i obozu P i ł s u d s k i e g o .
W a r t y k u l e pt. Monachium , 23
o g ł o s z o n y m w r o k u 1949, autor t e n
całą odpowiedzialnością obciąża Czechów i p o d k r e ś l a słuszność
p o l s k i c h p r a w do Zaolzia. Stara s i ę t e ż u s p r a w i e d l i w i ć Becka,
w s k a z u j ą c na z a g r o ż e n i e P o l s k i przez p o l i t y k ę p r o w a d z ą c ą do M o ­
n a c h i u m . M i m o to j e d n a k nie m o ż e u c h y b ć s i ę od t a k i c h oto
wniosków:
Polska więc i kierownik jej polityki zagranicznej mieli słuszność. Jednak
w polityce, zarówno jak w strategii, dane pociągnięcie powinno b y ć nie
tylko słuszne, ale przedsięwzięte we w ł a ś c i w e j chwili i z u w z g l ę d n i e n i e m
istniejących okoliczności. Słuszność polska w dniu 1 października 1938 za­
wisła w próżni. W praktyce Beck, mając po swojej stronie dobrą sprawę,
nadał jej pozory niesprawiedliwości; grając już stawkę przeciw Hitlerowi,
w y w o ł a ł wrażenie, że jest jego wspólnikiem.
I dalej:
Broniąc dobrej sprawy, zrobił z niej złą.
I wreszcie:
Jego postępowanie w sprawie Śląska było politycznym błędem. Błędu
tego nie usprawiedliwia przeświadczenie Becka, zresztą trafne, że do woj­
ny z powodu kryzysu sudeckiego nie dojdzie, oraz poczucie, że z kolei
Polska wciągnięta zostanie do rejestru matactw międzynarodowych i u-
24
stępstw czynionych cudzym kosztem .
D o d a ć trzeba, że Sokolnicki, p i s z ą c tak, m i a ł do dyspozycji r ę k o ­
pis Becka, z k t ó r e g o w e r s j i francuskiej cytowano w y ż e j f r a g m e n ­
t y d o t y c z ą c e k r y z y s u c z e c h o s ł o w a c k i e g o w r o k u 1938. N i e p r z y j ą ł
j e d n a k a r g u m e n t a c j i swego b y ł e g o szefa, r o z u m i e j ą c , ż e p o l i t y k i
polskiej wobec C z e c h o s ł o w a c j i w r o k u 1938 b r o n i ć nie m o ż n a .
Mniejszej m i a r y a u t o r e m n i ż S o k o l n i c k i jest b y ł y p r a c o w n i k
poselstwa w Pradze, K a z i m i e r z W i e r z b i a ń s k i , znany z osobistej a n i -
2 2
Zmarł on w r. 1951, ale tekst owej pracy z 1948 przedrukowano w prze­
kładzie angielskim w 1970, zob. niżej.
2 3
„Kultura" (Paryż), kwiecień 1949, nr 1/18, s. 32—47.
* Tamże, s. 43.
441
m o z j i do C z e c h ó w . Ogłosił on w r o k u 1952 w j e d n y m z p e r i o d y ­
25
k ó w e m i g r a c y j n y c h a r t y k u ł pt. Czechy a Polska , omawiający
m . i n . k r y z y s m o n a c h i j s k i . Zarzuca w n i m c z y n n i k o m p r a s k i m n i e -
szczerość i n i e k o n s e k w e n c j ę w rozmowach w r z e ś n i o w y c h z P o l ­
s k ą . Daje p a r ę t r a f n y c h rzeczowo, ale nacechowanych c z e c h o f o b i ą
s p o s t r z e ż e ń , a o c e n i a j ą c a k c j ę Becka, stwierdza k r ó t k o : „ W p o l i ­
tyce swojej w t e j sprawie r z ą d p o l s k i nie c h c i a ł w ż a d n e j mierze
d o p u ś c i ć , b y s p r a w y P o l s k i b y ł y z a ł a t w i o n e przez d y k t a t czterech
mocarstw, bez naszego u d z i a ł u , natomiast p r z y udziale N i e m i e c " . M na wyłącznie polskiej skłonności do pobudek i odruchów bardzo szlachet­
I n n y m i s ł o w y , autor t e n — p o d k r e ś l a j ą c pewne istotne m o t y w y
p o s t ę p o w a n i a d y p l o m a c j i polskiej — nie zastanawia się nad m e t o ­
d a m i tego p o s t ę p o w a n i a . N i e s t a ć go na o b i e k t y w i z m , w y k a z a n y
przez Sokolnickiego, zdaje się nie z n a ć starej zasady: Est modus
in rebus.
Z n a n y h i s t o r y k z k ó ł e m i g r a c j i polskiej na Zachodzie, W ł a d y ­
s ł a w P o b ó g - M a l i n o w s k i , w d r u g i m t o m i e swej Najnowszej historii
politycznej Polski, w y d a n y m po raz p i e r w s z y w r o k u 1961 , nie 27
m o ż e nie b r o n i ć p o l i t y k i obozu sanacyjnego, z k t ó r y m b y ł z w i ą ­
zany. A l e r e p r e z e n t u j ą c w y ż s z y poziom u m y s ł o w y n i ż w i e l u i n ­
n y c h a u t o r ó w e m i g r a c y j n y c h , nie m o ż e t e ż nie w i d z i e ć p e w n y c h
b ł ę d ó w przez obóz ó w p o p e ł n i a n y c h . Nieraz zmuszony jegt do k r y ­
t y k i jego p o s u n i ę ć , nie m o ż e tego u n i k n ą ć t a k ż e p r z y o m a w i a n i u
s p r a w y Zaolzia. Z r z u c a j ą c w i n ę za r o z w ó j w y p a d k ó w przede
w s z y s t k i m na C z e c h ó w i na mocarstwa zachodnie, i n s y n u u j ą c
Czechom b r a k dobrej w o b , P o b ó g - M a l i n o w s k i uderza w t o n n i e ­
m a l desperacki:
Czy Polska mogła do tego dopuścić, by Zaolzie z polską ludnością, z bo­
gatym przemysłem, z jedną z największych w Europie stalownią trzyniecką
wpadło już niebawem w ręce niemieckie?
Wobec tego stwierdza:
W takich warunkach akcja, podjęta przez rząd polski na wniosek Becka,
skierowana była przede wszystkim przeciw u c h w a ł o m monachijskim, w sto­
pniu nie mniejszym przeciw Niemcom; w tragicznym jednak splocie oko-
«» „Niepodległość", I V , Londyn 1952, s. 93—106.
«• Tamże, s. 105.
7
* T u cytuję z I I wydania, Londyn 1967.
442
liczności pozornie w y g l ą d a ć mogła na krok zwrócony
28
tylko .
To jedyne w s z a k ż e k r y t y c z n e s ł o w a o a k c j i polskiej, g d y ż zaraz
potem autor, s t w i e r d z a j ą c , że c a ł e s p o ł e c z e ń s t w o polskie z rado­
ścią p o w i t a ł o p o w r ó t Zaolzia, dodaje:
zarzuty wyrosną później i skierowane tylko przeciw Beckowi i jego me­
todzie działania będą wyrazem albo krótkowidztwa i płycizny pięknodu­
c h ó w [!! — H . B.], albo demagogii ze szkodą dla Polski, demagogii żerującej
29
nych, ale ślepych .
Sapienti sat! T u w ł a ś n i e c h ę ć o b r o n y p o l i t y k i sanacji p r z e z w y ­
c i ę ż y ł a wszelkie obiekcje — k r y t y c y p o l i t y k i Becka są w i ę c albo
„ p ł y t k i m i p i ę k n o d u c h a m i " , albo „ d e m a g o g a m i " . . . N i e z a s t a n o w i ł
s i ę h i s t o r y k e m i g r a c y j n y nad t y m , że owe bogactwa n a t u r a l n e
Zaolzia, jego p r z e m y s ł i jego l u d n o ś ć polska w w y n i k u p o l i t y k i
Becka w n i e s p e ł n a r o k p ó ź n i e j z n a l a z ł y się w r ę k u Niemiec h i t l e ­
r o w s k i c h , w ł a ś n i e w w y n i k u zgubnej p o l i t y k i prowadzonej latem,
a przede w s z y s t k i m w e w r z e ś n i u r o k u 1938. S ł a b e g o o b r o ń c ę zna­
lazła polska dyplomacja przedwojenna!
J u ż nieco w i ę c e j o b i e k t y w i z m u i r z e t e l n o ś c i w y k a z a ł , p i s z ą c y
po angielsku — zapewne t a k ż e i dlatego — b y ł y szef gabinetu
Becka, a w latach b e z p o ś r e d n i o przed w o j n ą p o s e ł polski w B e l ­
gradzie, Roman D ę b i c k i . W swej w y d a n e j w Stanach Zjednoczo­
n y c h w 1962 r o k u h i s t o r i i polskiej p o l i t y k i zagranicznej (Foreign
Policy oj Poland 1919—1939) autor t e n bardziej w y j a ś n i a , n i ż u s i ­
ł u j e Becka u s p r a w i e d l i w i a ć . N i e cofa się w k a ż d y m razie przed
podniesieniem „ n i e z b y t p r z y j a z n y c h " (not very jriendly) uczuć
swego b y ł e g o szefa wobec C z e c h ó w . P o d k r e ś l a wszelkie m o m e n t y
m o g ą c e p o d y k t o w a ć t a k i a nie i n n y s p o s ó b d z i a ł a n i a d y p l o m a c j i
polskiej, te wszystkie w z g l ę d y , k t ó r e p r z y t o c z y l i S o k o l n i c k i czy
P o b ó g - M a l i n o w s k i , ale przyznaje, że p o w s t a ł o w r a ż e n i e „ p o l s k i e j
z m o w y z N i e m c a m i , k t ó r e to w r a ż e n i e Beck c h c i a ł w y e l i m i n o ­
w a ć " . D ę b i c k i przyznaje t a k ż e , iż Beck o b r a ł „ m e t o d ę nacisku
w r o k o w a n i a c h z C z e c h o s ł o w a c j ą " i ż e „ p o s u n i ę c i e s i ę do u l t i m a ­
t u m p o s t a w i ł o P o l s k ę w r o l i s ą s i a d a agresywnego i bezlitosnego".
8
* Tamże, s. 850.
» Tamże, s. 852.
443
 /
Zarazem jednak autor z n ó w wraca do starej m e l o d i i , k t ó r ą znamy
z poprzednio c y t o w a n y c h g ł o s ó w : t w i e r d z i , że taka akcja b y ł a
30
spowodowana „ p r z e z niezmiernie p o w a ż n e p r z y c z y n y " . S t a j ą c
wyżej niż Łukasiewicz, Wierzbiański i Pobóg-Malinowski, Dębic­
k i nie d o s i ę g a w s z a k ż e o b i e k t y w i z m u , na k t ó r y z d o b y ł się zapa­
m i ę t a ł y p r z e c i e ż p i ł s u d c z y k , Sokolnicki.
W t y m ż e r o k u 1962 u k a z a ł y się w g ł ó w n y m t y g o d n i k u e m i g r a ­
cyjnym, londyńskich „Wiadomościach", fragmenty w s p o m n i e ń
dalszego obok Ł u k a s i e w i c z a i Lipskiego g ł ó w n e g o w y k o n a w c y a n ­
tyczeskiej p o l i t y k i Becka, ó w c z e s n e g o p o s ł a w Pradze, K a z i m i e r z a
31
Papeego . P i s z ą c j e w i e l e lat po t r a g i c z n y c h w y d a r z e n i a c h r o k u
1938, pouczony przez n a s t ę p s t w a p o l i t y k i , k t ó r e j b y ł sam n a r z ę ­
dziem, d y p l o m a t a t e n niejako u p i ę k s z a i stara się p r z y p i s a ć i Bec­
k o w i , i sobie s p o s ó b m y ś l e n i a , co do k t ó r e g o nie m o ż e m y m i e ć
p e w n o ś c i , czy istotnie b y ł b y r e a l i z o w a n y w o w y m okresie. M i a ­
nowicie Papce t w i e r d z i , że o t r z y m a ł i n s t r u k c j ę , b y w razie w y b u ­
c h u w o j n y m i ę d z y C z e c h o s ł o w a c j ą a N i e m c a m i z n a l e ź ć się u b o k u
r z ą d u i prezydenta n a p a d n i ę t e g o k r a j u , w g ł ó w n e j kwaterze ar­
m i i , oraz dodaje, że g d y b y do w o j n y doszło, w ó w c z a s „ o b o k d y w i ­
zji czechosłowackich odrzucających dyktat monachijski, walczą­
c y c h w obronie w ł a s n e g o k r a j u , z n a l a z ł y b y się t a k ż e d y w i z j e p o l ­
32
skie" . Jest to hipoteza t r u d n a do u d o k u m e n t o w a n i a i , niestety,
m a ł o prawdopodobna. Z a n o t o w a ć j ą m o ż n a z o b o w i ą z k u , ale nie
bez w ą t p l i w o ś c i . . .
Jedna jest t y l k o w polskiej l i t e r a t u r z e historycznej na e m i g r a c j i
pozycja o cechach n a u k o w y c h i o b i e k t y w n y c h , k t ó r ą m o ż e m y t u
w y m i e n i ć — ale z n ó w b ę d z i e to rzecz o g ł o s z o n a nie po polsku.
Chodzi o c e n n ą m o n o g r a f i ę A . C i e n c i a ł y Poland and the Western
Powers 1938—1939, w y d a n ą w r o k u 1968. A u t o r k a , k t ó r a n i e w ą t -
p b w i e t r a k t u j e Becka z s y m p a t i ą i stara się wszystkie jego posu­
n i ę c i a w y j a ś n i ć , ' przytacza podobne a r g u m e n t y j a k p o w a ż n i e j s i
s p o ś r ó d w y ż e j j u ż c y t o w a n y c h h i s t o r y k ó w . N i e m n i e j nie m o ż e
u n i k n ą ć t a k i c h ocen:
8 8
Cyt. dz., s. 117, 120.
8 1
K . P a p e e, Kartki z pamiętnika. Kronika kilku dni. „Wiadomości"
(Londyn), 1962, nr 834; różne uzupełnienia, tamże, 1962—1963, nr 847,
862, 891.
8 2
T e n ż e , Epilog do Kroniki kilku dni, tamże, 1963, nr 891.
444
[Betek] pragnął przez swój jednostronny krok przeciw Czechosłowacji
wyrazić swój protest przeciw ustanawianiu „dyrektoriatu" wielkich mo­
carstwa który decydowałby o sprawach dotyczących Polski bez pytania jej
o zdariie. [...] Ale możemy zapytać, co w istocie Polska uzyskała w ostat­
niej fasie kryzysu? Czy polityka Becka była słuszna lub czy istniały inne
realistyczne możliwości? Nie doszło do żadnego nowego układu między
Polską i Niemcami, podczas gdy odzyskanie dwu p o w i a t ó w zaolziańskich
raczej nie równoważyło dla Polski wzrostu potęgi i w p ł y w ó w Niemiec. [...]
Co w i ę c e j , g w a ł t o w n a metoda postępowania [Becka] wobec Pragi okazała
się szkodliwa dla Polski, ponieważ akcja ta za granicą była interpretowana
nie jako akt samodzielny, lecz jako czyn rabunkowy w zmowie z Hitle­
rem M .
Dalej autorka cytuje potępiające akcję polską słowa Churchil­
34
la , u w a ż a j ą c je za zbyt ostre i ponownie p r ó b u j e w y j a ś n i a ć ,
c z y m b y ł a p o l i t y k a Becka w sprawie Zaolzia z p u n k t u widzenia
ówczesnej sytuacji Polski i całej sytuacji m i ę d z y n a r o d o w e j . A u ­
t o r k a raczej s ł u s z n i e stwierdza, że r o z w i ą z a n i e , k t ó r y m b y ł o b y
s t a n i ę c i e po stronie C z e c h o s ł o w a c j i w p o r o z u m i e n i u ze Z w i ą z k i e m
Radzieckim, nie b y ł o dla ó w c z e s n e g o r z ą d u polskiego c z y m ś
w ogóle m o ż l i w y m do w z i ę c i a pod u w a g ę . B y ł o b y to n a t u r a l n i e ,
dodajmy, j e d y n i e s ł u s z n e w y j ś c i e z p u n k t u widzenia i n t e r e s ó w
polskich, ale tego sanacja nie c h c i a ł a i nawet nie p o t r a f i ł a b y zro­
z u m i e ć , a j u ż n a j m n i e j r o z u m i a ł to sam Beck, t a k silnie a n t y r a ­
dziecko nastrojony. N i e m o ż n a w s z a k ż e zgodzić się z k o ń c o w y m
wnioskiem autorki, w zakończeniu rozdziału mówiącego o Mona­
c h i u m : że w s p ó ł d z i a ł a n i e dyplomatyczne P o l s k i z L o n d y n e m i Pa­
r y ż e m nie b y ł o b y u r a t o w a ł o C z e c h o s ł o w a c j i , ale t y l k o u ł a t w i ł o
( „ w o u l d have smoothed") o d s t ą p i e n i e obszaru sudeckiego i p r a w ­
35
dopodobnie z n ó w o t w a r ł o zatarg p o l s k o - n i e m i e c k i .
N i e m o ż n a się z t y m t w i e r d z e n i e m zgodzić, dlatego że — j a k
p o w i e d z i e l i ś m y w y ż e j — w ł a ś n i e polskie w y s t ę p o w a n i e przeciw
Pradze z o s t a ł o w y k o r z y s t a n e przez francuskich i b r y t y j s k i c h k a -
p i t u l a n t ó w w i c h a k c j i z m i e r z a j ą c e j do porozumienia z R z e s z ą ,
p r z y p o ś w i ę c e n i u C z e c h o s ł o w a c j i . G d y b y dyplomacja polska t w a r ­
do s t a n ę ł a na gruncie n i e n a r u s z a l n o ś c i t r a k t a t ó w i granic p o w e r «
salskich w szczególności, w z m o c n i ł o b y to stanowisko sił a n t y h i -
8 8
Cyt. dz., s. 144—145.
8 4
Zawarte w I tomie cyt. dzieła o I I wojnie ś w i a t o w e j : The Gathering
Storm, s. 289 (początek rozdziału: Munich Winter).
8 8
A. C i e n c i a 1 a, jw., s. 148.
445
 t l e r o w s k i c h i a n t y r e w i z j o n i s t y c z n y c h we F r a n c j i i w A n g l i i / oraz
o d e b r a ł o k a p i t u l a n t o m w r o d z a j u Bonneta argument, że nie ma
co w ogóle m ó w i ć o pomocy dla C z e c h o s ł o w a c j i , skoro P o l s k ą f a k ­
tycznie z n a l a z ł a się w obozie p r z e c i w n y m i u n i e m o ż l i w i a trzecie­
m u p a r t n e r o w i t r ó j k ą t a Francja — C z e c h o s ł o w a c j a — i ZSRR
udzielenie pomocy, i t d . H i t l e r bardzo w i e l e b u d o w a ł na ' ó w c z e ­
s n y m stanowisku r z ą d u warszawskiego i g d y b y faktycznej w s p ó ł ­
pracy polsko-niemieckiej n i e b y ł o , z a s t a n a w i a ł b y się p p w a ż n i e ,
j a k p o k o n a ć t r u d n o ś c i w y t w o r z o n e przez silny b l o k p r z e c i w n i k ó w .
A u t o r k a omawianej k s i ą ż k i ma zapewne r a c j ę , pisząc, że Francja
i W i e l k a B r y t a n i a c h c i a ł y o f i a r o w a ć N i e m c o m obszary sudeckie,
ale nie ma podstaw, b y t w i e r d z i ć , iż s t a ł o b y się to jeszcze „ g ł a ­
d z i e j " , g d y b y Polska w s p ó ł d z i a ł a ł a z m o c a r s t w a m i zachodnimi.
P r a w d ą jest natomiast, że p o l s k i sprzeciw b y ł b y n i e z w ł o c z n i e r o z ­
pętał furię a n t y p o l s k ą w Berlinie, o wiele miesięcy wcześniej,
n i ż to w istocie n a s t ą p i ł o w c z e s n ą w i o s n ą 1939 r o k u . A l e g d y b y
do tego doszło, być. m o ż e losy w o j n y w y w o ł a n e j w r o k u 1938 p o ­
t o c z y ł y b y się inaczej n i ż w r o k p ó ź n i e j . . . D o p ó k i i s t n i a ł a Czecho­
s ł o w a c j a , d o p ó k i a n g a ż o w a ł a ona, j a k to H i t l e r p r z y z n a ł przed
M u s s o l i n i m , 40 d y w i z j i n i e m i e c k i c h , d o p ó k i Rzesza nie dyspono­
w a ł a z a g a r n i ę t y m w m a r c u 1939 p i e r w s z o r z ę d n y m z d o b y c z n y m
s p r z ę t e m c z e c h o s ł o w a c k i m , d o p ó t y n i e b e z p i e c z e ń s t w o dla P o l s k i ,
b y ł o znacznie m n i e j g r o ź n e ! W r ó c i m y jeszcze do t e j s p r a w y .
Jako n a j ś w i e ż s z ą p o z y c j ę z a w i e r a j ą c ą o b r o n ę p o l i t y k i Becka
n a l e ż y w y m i e n i ć w s t ę p do angielskiego p r z e k ł a d u w s p o m n i e ń i a r ­
t y k u ł ó w Łukasiewicza, pióra W. Jędrzejewicza , w publikacji 3 6
z r o k u 1970 pt. Diplomat in Paris 1936—1939. Memoirs of Juliusz
Łukasiewicz Ambassador of Poland. M a m y t u rozszerzony o p e ł n e
t e k s t y d o k u m e n t ó w p r z e k ł a d cytowanego w y ż e j a r t y k u ł u Ł u k a ­
siewicza z r o k u 1948". O t ó ż J ę d r z e j e w i c z z u ż y t k o w u j e wszystkie
znane n a m a r g u m e n t y antyczeskie, nie cofając się przed przeina­
czaniem na n i e k o r z y ś ć C z e c h o s ł o w a c j i statystyk l u d n o ś c i o w y c h
8 8
Chodzi o b. ministra oświaty z okresu 1934—1935, po I I wojnie ś w i a ­
towej profesora historii w Stanach Zjednoczonych, który w y d a ł oprócz tego
wyboru materiałów Łukasiewicza także podobny wybór z papierów L i p ­
skiego (Diplomat in Berlin 1933—1939. Papers and Memoirs of Józef Lipski
Ambassador of Poland. New York 1968).
8 7
Jednakże pod zmienionym tytułem: The Problem of Teschen Silesia
as seen from the Polish Embassy in Paris in 1938 (s. 53—146).
446
(piszei o „200 t y s i ą c a c h P o l a k ó w " na Zaolziu), w y j a ś n i a p o s t ę p o ­
w a n i a Becka k o n i e c z n o ś c i a m i w y n i k a j ą c y m i z ó w c z e s n e j s y t u a c j i
— jednym słowem wybiela dyplomację sanacyjną, ograniczając
3 8
się doi nazwania a k c j i z 30 w r z e ś n i a „ d r a m a t y c z n ą " , z t a k i m
stanowiskiem t r u d n o d y s k u t o w a ć . . .
T a k i - niestety! P o l i t y k a Becka w r o k u 1938 (nie t y l k o w t y m
r o k u ) nią swoich o b r o ń c ó w . P r z y ocenie t e j p o l i t y k i trzeba n a t u ­
r a l n i e m i e ć na uwadze c a ł ą ó w c z e s n ą s y t u a c j ę w r z ą d z ą c y c h k o ­
ł a c h polskich — c a ł e nastawienie t y c h k ó ł , i c h a n t y s o w i e t y z m
przede wlszystkim, i c h k l a s o w y p u n k t widzenia. Bardzo źle, że sa­
nacja nie} p o t r a f i ł a i nie c h c i a ł a p r z y j ą ć innego p u n k t u widzenia
na s p r a w y polityczne ó w c z e s n e j E u r o p y — a w i ę c i P o l s k i — ale
z p r z y k r o ś c i ą s t w i e r d z i ć trzeba, że w t e d y inaczej b y ć nie m o g ł o
— d o p ó k i Beck b y ł m i n i s t r e m .
W y s t a r c z y p r z y t y m c z y t a ć codzienne zapiski z a s t ę p c y naszego
39
niefortunnego m i n i s t r a , podsekretarza stanu Szembeka , nace­
chowane r ó w n i e ż l e k c e w a ż e n i e m i n i e c h ę c i ą wobec C z e c h ó w . T e n
g a l i c y j s k i hrabia, b y ł y w y ż s z y u r z ę d n i k a d m i n i s t r a c j i a u s t r o - w ę -
gierskiej w okupowanej B o ś n i - H e r c e g o w i n i e *°, p r z e s i ą k ł a r y s t o -
k r a t y c z n o - w i e d e ń s k i m ustosunkowaniem się do n a r o d ó w s ł o w i a ń ­
s k i c h n i e p o s i a d a j ą c y c h w a r s t w y szlacheckiej, nie d a r z y ł w i ę c
s y m p a t i ą a n i szacunkiem C z e c h ó w i S e r b ó w , s y m p a t y z o w a ł za to
z r z ą d z o n y m i przez t a k ą s a m ą w a r s t w ę j a k m i ę d z y w o j e n n a P o l ­
ska ó w c z e s n y m i W ę g r a m i . C h o ć b y w i ę c przez c h ę ć popierania w ę ­
gierskiego r e w i z j o n i z m u b y ł p r z e c i w n i k i e m C z e c h o s ł o w a c j i . O i l e
Beck, r ó w n i e p r o w ę g i e r s k i , m i m o to jednak i n t e r e s o w a ł się b l i ż e j
s p r a w ą s ł o w a c k ą i , p o p i e r a j ą c w zasadzie t e r y t o r i a l n e pretensje
W ę g i e r wobec C z e c h o s ł o w a c j i , nie b y ł stuprocentowo s k ł o n n y , b y
p o ś w i ę c i ć polskie interesy w S ł o w a c j i na rzecz W ę g r ó w , o t y l e
Szembek pod t y m w z g l ę d e m r ó ż n i ł s i ę od swego szefa i do s p r a w y
s ł o w a c k i e j jako samodzielnego p r o b l e m u w a g i nie p r z y k ł a d a ł , po­
pierając dążenia słowackie tylko o tyle i tylko dopóty, dopóki słu­
ż y ć t o m o g ł o do rozbijania C z e c h o s ł o w a c j i . W t e j ostatniej spra-
8 8
Cyt. dz. s. 61.
8 9
Wykorzystano tu wydany ostatnio w Londynie I V tom Diariusza i tek
Jana Szembeka w oprać. J . Zarańskiego (Londyn 1972).
4 8
Szembek pracował tam na administracyjnym stanowisku w latach
1905—1908 w zarządzie krajowym (Landesregierung), po czym odszedł na
w ł a s n e żądanie i do służby dyplomatycznej wstąpił dopiero w Polsce.
447
w i e Beck p o s i a d a ł w s w o i m wicerninistrze najgorliwszego pomoc­
nika. W m n i e j s z y m stopniu m ó g ł na niego liczyć, k i e d y cł/odziło
o k o n t a k t y p o l s k o - s ł o w a c k i e , w sensie, k t ó r y m ó g ł b y nie być c a ł ­
kowicie zgodny z aspiracjami r e w i z j o n i z m u w ę g i e r s k i e g o . /
Nasuwa się hipoteza, że to w ł a ś n i e za p r z y c z y n i e n i e m sił Szem­
beka p o z o s t a ł a bez odpowiedzi propozycja s ł o w a c k i c h a u t o n o m i -
s t ó w , w y s u n i ę t a 28 w r z e ś n i a 1938 wobec Papeego w Pradze, a p r o ­
p o n u j ą c a Polsce, na w y p a d e k rozpadu p a ń s t w a c z e c h o s ł o w a c k i e ­
go, w ł ą c z e n i e S ł o w a c j i do P o l s k i na zasadzie j a k i e j ś f o r i n y fede­
r a c y j n e j . Papce t w i e r d z i , że p r o p o z y c j ę t ę , z ł o ż o n ą m u brzez od­
powiedzialnych p r z y w ó d c ó w autonomistów słowackich (ludaków),
T i s ę i Sidora, p r z e s ł a ł n i e z w ł o c z n i e do Warszawy, ale n i g d y nie
a
o t r z y m a ł na n i ą odpowiedzi .
Jest to nader c i e k a w y epizod w i e l k i e j g r y r o z w i j a j ą c e j się przed
M o n a c h i u m . A b s t r a h u j e m y t u od f a k t u , że ludacy, j a k k o l w i e k b ę ­
d ą c y n a j w i ę k s z ą p a r t i ą s ł o w a c k ą w o w y m czasie, na p e w n o nie
mieli prawa, by m ó w i ć w imieniu całego narodu słowackiego i w y ­
s t ę p o w a ć z tego r o d z a j u p r o p o z y c j ą . S ą d z i ć n a l e ż y , że zaniepoko­
j e n i coraz silniejszymi a t a k a m i r e w i z j o n i z m u w ę g i e r s k i e g o , l ę k a ­
j ą c się o los swego k r a j u , k t ó r e g o b y n a j m n i e j nie chcieli w i d z i e ć
w r a m a c h p ó ł f e u d a l n y c h w t e d y W ę g i e r , szukali ochrony w n a j ­
b l i ż s z e j sobie Polsce; nie z w y c i ę ż y ł y w t e d y jeszcze w p a r t i i l u ­
dackiej c z y n n i k i , k t ó r e w r o k u 1939 z a w i e r z y ł y los S ł o w a c j i H i ­
t l e r o w i i na jego ż ą d a n i e z k o l e i z w r ó c i ł y się przeciw Polsce
Warszawskie M S Z w o l a ł o p r o p o z y c j ę s ł o w a c k ą z i g n o r o w a ć , by
nie k o m p l i k o w a ć sobie przez to w s p ó ł p r a c y z Budapesztem. M o ż n a
p r z y p u s z c z a ć , ż e p r z y c z y n i ł się do tego w ł a ś n i e w i c e m i n i s t e r
Szembek.
Propozycja l u d a k ó w nie b y ł a w gruncie rzeczy m o ż b w a do
zrealizowania. Przeciw t a k i e j e w e n t u a l n o ś c i w y s t ą p i ł b y n i e z w ł o c z ­
nie B e r l i n , a mocarstwa zachodnie, p o d k r e ś l a j ą c e w M o n a c h i u m ,
« Zob. artykuł P a p e e g o , cyt. w przyp. 32; do tego: P. C a r n o g u r -
skf, Deklardcia o unii Slovenska s PoUskom z 28. septembra 1938. „Hi-
storicky Ćasopis" (Bratislava), 1968, X V I / 3 , s. 407—423. Istnieje dowód, że
Szembek wiedział o wizycie Tisy i Sidora u Papeego w dn. 28 I X , gdyż
wspomniał o niej w swej rozmowie z Sidorem w Warszawie w dn. 20 X
1938 — zob. Diariusz i teki..., cyt. dz., s. 323.
4 2
O tym odpowiednie rozdziały w moich książkach: E Z K P i A P P W . Por.
cyt. książkę E . O r l o f .
448
że chcąl to, co p o z o s t a ł o z C z e c h o s ł o w a c j i , u t r z y m a ć i g w a r a n t o ­
w a ć , z a p r o t e s t o w a ł y b y t a k ż e przeciw tego rodzaju a k c j i P o l s k i .
P r z y r ó w n o c z e s n y m niezadowoleniu W ę g i e r , k t ó r e na p e w n o
s p o t k a ł y b y się z poparciem Mussoliniego, systematycznie w t e d y
b r o n i ą c e g o i n t e r e s ó w w ę g i e r s k i c h , p r z y n i e w ą t p l i w y m t a k ż e ne­
g a t y w n y m stosunku R u m u n i i , k t ó r a tak silnie o r ę d o w a ł a w W a r ­
szawie na]rzecz polubownego z a ł a t w i e n i a sporu z P r a g ą — P o l ­ 43
ska p r z y j m u j ą c o w ą p r o p o z y c j ę z n a l a z ł a b y się w jeszcze w i ę k s z e j
izolacji n i ż \ t a moralna, z k t ó r ą s p o t k a ł a się po u l t i m a t u m z 30
września. (
M o ż n a b y ł o w s z a k ż e o w ą p r o p o z y c j ę w y k o r z y s t a ć dla t y m s i l ­
niejszego u g r u n t o w a n i a w p ł y w ó w p o l s k i c h w S ł o w a c j i , dla w y ­
parcia s t a m t ą d w s z e l k i c h i n n y c h w p ł y w ó w , co u n i e m o ż l i w i ł o b y
w e j ś c i e tego k r a j u — za p r z y c z y n i e n i e m się t e g o ż samego, z d r a ­
dzieckiego wobec nas, ks. Tisy — w o r b i t ę Niemiec h i t l e r o w s k i c h
i zaofiarowanie w o j s k o m Rzeszy ziemi s ł o w a c k i e j dla z a g r o ż e n i a
H
P o l s k i od p o ł u d n i a . O c z y w i ś c i e , nie n a l e ż a ł o j u ż w y s u w a ć po­
tem, w p a ź d z i e r n i k u , r o s z c z e ń t e r y t o r i a l n y c h pod adresem S ł o w a ­
c j i , k t ó r e p r z y n i o s ł y Polsce k r ó t k o t r w a ł ą k o r z y ś ć , t y s i ą c k r o t n i e
m n i e j s z ą od s z k ó d , k t ó r e w y n i k n ę ł y z p o w o d u usadowienia się h i ­
t l e r o w c ó w w t y m k r a j u po m a r c u 1939, g d y w s k u t e k o w y c h ż ą ­
d a ń polskich, p o p a r t y c h bezsensownymi g r o ź b a m i , n i e m a l w s z y ­
scy dotychczasowi polonofile s ł o w a c c y od P o l s k i się o d w r ó c i l i .
J e ś l i Beck i jego otoczenie w y p o w i a d a l i po w r z e ś n i u 1939 gorz­
k i e w y r a z y ż a l u pod adresem d y p l o m a c j i i r z ą d u r u m u ń s k i e g o , 4 5
nie n a l e ż y t r a c i ć z oczu f a k t u — czego w ł a ś n i e nasi d y p l o m a c i
nie p o j m o w a b — że k r y z y s m o n a c h i j s k i p r z y n i ó s ł t a k s i l n y w s t r z ą s
w dotychczasowych sojuszniczych stosunkach p o l s k o - r u m u ń s k i c h ,
że o m a l nie d o s z ł o do zerwania tego sojuszu w ogóle. A l e uraza
wobec P o l s k i zawiniona przez k r ó t k o w z r o c z n ą a k c j ę Becka prze­
c i w C z e c h o s ł o w a c j i , i s t n i a ł a i p o z o s t a ł a w R u m u n u . M ó g ł się o t y m
p r z e k o n a ć nasz n i e f o r t u n n y m i n i s t e r m . i n . w czasie swej w i z y t y
« C o m n e n , passim; A . P o n i ń s k i, "Wrzesień 1939 w Rumunii, Z H
(Paryż), 1964, nr 6, s. 158—160; V. M o i s u c, cyt. dz., s. 72.
4 4
Jak w przyp. 43.
« Zob. APPW, s. 312 i nast.: nadto: D. R o g o y s k i Pułkownik Jozef
Beck więźniem w Rumunii. Z H (Paryż) 1970, nr 18, s. 84—98; A. P o n i ń -
s k i, jw.
29 R o k 1938.. 449
w R u m u n i i w p o ł o w i e p a ź d z i e r n i k a 1938, gdy daremnie u s i ł o w a ł
p r z e k o n a ć K a r o l a I I i jego m i n i s t r a spraw z a g r a n i c z n y c h j C o m n e -
na, o potrzebie przekazania dzisiejszej U k r a i n y Zakarpacftiej W ę ­
4S
g r o m . R u m u n i a w czasie k r y z y s u monachijskiego c z y n i ł ^ znaczne
w y s i ł k i , takie, na j a k i e p o z w a l a ł a j e j o s t r o ż n o ś ć wobdc H i t l e r a
i zarazem n i e c h ę ć do ewentualnego p r z e j ś c i a w o j s k radzieckich
przez B e s a r a b i ę i B u k o w i n ę z p o m o c ą dla C z e c h o s ł o w a c j i , by u l ż y ć
p o ł o ż e n i u swej z a g r o ż o n e j sojuszniczki. D y p l o m a c i r u m u ń s c y i oso­
biście k r ó l K a r o l i n t e r w e n i o w a b w Warszawie, z w ł a s z c z a w k o ń ­
c o w y c h dniach w r z e ś n i a , b y nie d o p u ś c i ć do w y b u c h / i zbrojnego
zatargu p o l s k o - c z e c h o s ł o w a c k i e g o , z a l e c a j ą c u m i a r . S p o t k a h się
z n i e z b y t u p r z e j m y m i odpowiedziami. T o nie p o z o s t a ł o bez na­
stępstw
J e ś l i d o d a m y do tego znane powszechnie f a k t y o s i l n y m o c h ł o ­
dzeniu w stosunku do P o l s k i n a s t r o j ó w w k o ł a c h r z ą d o w y c h
i o p i n i i p u b l i c z n e j mocarstw zachodnich oraz d o l i c z y m y zachwia­
nie się sojuszu z R u m u n i ą i n i e j a s n o ś ć w stosunkach z W ę g r a m i
z p o w o d u S ł o w a c j i — s t w i e r d z i ć m u s i m y , że dyplomacja polska
w y c h o d z i ł a z k r y z y s u w r z e ś n i o w e g o z bardzo n i e k o r z y s t n y m b i l a n ­
sem, na k t ó r y m z a c i ą ż y ł y z r e s z t ą t a k ż e stosunki z obu g ł ó w n y m i
s ą s i a d a m i Polski.
W s p ó ł p r a c a z B e r l i n e m przeciw C z e c h o s ł o w a c j i b y n a j m n i e j nie
z o s t a ł a nagrodzona j a k i m ś k o r z y s t n y m dla P o l s k i z w r o t e m w sto­
sunkach polsko-nlemieckich. I n c y d e n t b o g u m i ń s k i , m a j ą c y w i n ­
tencjach W a r s z a w y p o k a z a ć N i e m c o m , że nie p o w i n n i w c h o d z i ć
Polsce w d r o g ę , z o s t a ł zanotowany gdzie n a l e ż y na n i e k o r z y ś ć
Polski. N i e w ą t p l i w i e i bez niego i m p e r i a l i z m n i e m i e c k i nie zanie­
c h a ł b y s w y c h a n t y p o l s k i c h p l a n ó w . A l e i n c y d e n t ten w z m ó g ł s i l ­
nie i s t n i e j ą c e w otoczeniu H i t l e r a antypolskie tendencje i m ó g ł
p r z y s p i e s z y ć jego d e c y z j ę o w s z c z ę c i u r o z m ó w z P o l s k ą j ę z y k i e m
j u ż i n n y m , n i ż do tego czasu. Pod p o w ł o k ą oficjalnej k u r t u a z j i
4 S
zaczął n a r a s t a ć k o n i b k t .
4 8
Zob. mój artykuł cyt. w przyp. 5, tam literatura; ostatnio V. M o i s u c,
Diplomatia..., cyt. dz., s. 86—87.
4 7
C o m n e n , jw., oraz P o n i ń s k i, jw.
4 8
W o j C i e c h o w s k i , s. 484 i nast.; A . C i e n c i a l a , cyt. dz., s. 149
i nast; E Z K P , s. 100 i nast.
450
Najfatalniej w s z a k ż e o d b i ł a się p o l i t y k a Becka wobec Czecho-
s ł o w a c j i l w r o k u 1938 na stosunkach z d r u g i m p o t ę ż n y m s ą s i a d e m
Polski, t j . Z w i ą z k i e m Radzieckim. W p r a w d z i e w listopadzie 193S
z a w a r t y został m i ę d z y P o l s k ą a ZSRR u k ł a d , formalnie p r z y w r a c a ­
49
j ą c y stan p o p r z e d n i o i s t n i e j ą c y , ale m i a ł o n znaczenie t y l k o d o ­
r a ź n e i n i ń z m n i e j s z y ł i s t n i e j ą c y c h w M o s k w i e wobec P o l s k i uraz.
J u ż u l t i m a t u m wobec L i t w y w y w o ł a ł o t a m s p o r ą d o z ę n i e u f n o ś c i
do Polski, k w y p a d k i w r z e ś n i o w e o m a l nie d o p r o w a d z i ł y do p o l ­
sko-radzieckiego k o n f l i k t u zbrojnego, nieuchronnego w razie p o d ­
j ę c i a w Mosicwie decyzji, b y p r z y j ś ć z p o m o c ą C z e c h o s ł o w a c j i po­
przez polskie t e r y t o r i u m , c h o ć b y bez zgody Polski. Mający
o c z y w i ś c i e do P o l s k i s ł u s z n y ż a l za j e j p o s t ę p o w a n i e , p o s e ł czecho­
słowacki w Moskwie, Fierlinger, pisał: „Realizm i ostrożność, k t ó ­
r y m i zawsze c e c h o w a ł a się p o l i t y k a radziecka, m o g ą z o s t a ć e w e n ­
t u a l n i e w Warszawie źle zrozumiane albo z w y r a ź n ą t e n d e n c j ą ze
50
w z g l ę d u na inne p a ń s t w a — z l e k c e w a ż o n e " . P o s e ł c z e c h o s ł o ­
w a c k i m ó g ł t u m o ż e p r z e s a d z i ć , nie m o ż e jednak u l e g a ć w ą t p b -
w o ś c i , że w bilansie z a m y k a j ą c y m m i ę d z y w o j e n n y okres stosun­
k ó w polsko-radzieckich p o s t ę p o w a n i e Becka wobec C z e c h o s ł o w a ­
c j i m i a ł o swoje znaczenie, o c z y w i ś c i e nie d e c y d u j ą c e , ale w j a ­
k i m ś stopniu n i e w ą t p l i w e .
Tak, ten bilans nie jest — jeśli chodzi o n a s z ą r o l ę wobec Cze­
c h o s ł o w a c j i w r o k u 1938 — dla nas k o r z y s t n y . M i m o t a k l i c z n y c h
u s i ł o w a ń znalezienia w y ż e j p o w t ó r z o n y c h a r g u m e n t ó w dla o b r o n y
p o l i t y k i Becka, m u s i m y p o l i t y k ę t ę o c e n i ć ujemnie.
K r y t y k ó w tej p o l i t y k i nie b r a k o w a ł o — i w s p ó ł c z e ś n i e j u ż ,
i p ó ź n i e j ; w i d z i e l i ś m y , że n a w e t j e j o b r o ń c y , j e ś b m y ś l e l i p o w a ż ­
nie, m u s i e l i r ó w n i e ż p o d k r e ś l i ć jej ujemne strony. W s p o ł e c z e ń ­
stwie p o l s k i m r o z l e g ł się głos K P P , m a n i f e s t o w a ł y p r a w d z i w i e de­
mokratyczne c z y n n i k i w obronie C z e c h o s ł o w a c j i , p o t ę p i a j ą c agre­
s y w n o ś ć p o b t y k i Becka i R y d z a - S m i g ł e g o , a t r z e ź w o i z o b a w a m i
o c e n i a j ą c d o r a ź n y sukces w sprawie Zaolzia.
4 8
E Z K P , s. 120 i nast.; do tego źródła w V I t. Dokumentów i materia­
łów do historii stosunków polsko-radzieckich (Warszawa 1967), s. 416 i nast.
8 8
F i e r l i n g e r , I , s. 164 (raport z 29 I X ) ; oprócz cyt. depesz wojsko­
wych z końca września w ND, zob. jeszcze: A. N. G r y l e w , Nakanunie
i w dni Miunchena. W: Sowietsko-czechoslowackije otnoszenija mieżdu
dwumia wojnami, 1918—1939 (Moskwa 1968), s. 218 i nast.
451
 B y l i n a w e t i w Polsce dyplomaci, k t ó r z y nie d o ł ą c z a ć s w y c h
g ł o s ó w do c h ó r u w i e l b i ą c e g o ó w w y c z y n m i n i s t r a , j a k r|p. radca
ambasady w Rzymie (przy K w i r y n a l e ) , Zawisza, k t ó r y s t w i e r d z i ć
m i a ł , po o t r z y m a n i u w i a d o m o ś c i o u l t i m a t u m dla P r a g i i jego p r z y ­
51
j ę c i u , że grozi to k a t a s t r o f ą dla P o l s k i . W i e m y , że ambasadorowie
w L o n d y n i e i Waszyngtonie, E d w a r d R a c z y ń s k i i Jerzy Potocki,
b y l i silnie w s t r z ą ś n i ę c i n e g a t y w n y m stanowiskiem tamtejszych
52
s p o ł e c z e ń s t w wobec a k c j i p o l s k i e j . Becka i Szembeka ( „ S e m i -
-Becka", j a k m a w i a n o ) czy Ł u k a s i e w i c z a n a t u r a l n i e nic p r z e k o n a ć
nie m o g ł o . Jeszcze po w o j n i e , j a k w i d z i e l i ś m y , i do lat c a ł k i e m
niedawnych próbowano bronić owej błędnej polityki. (
Z g ł o s ó w k r y t y c z n y c h z a c y t u j e m y d w a : bardzo inteligentnego,
c h o ć nieraz t a k ż e dziwacznego w s ą d a c h obserwatora, S t a n i s ł a w a
Mackiewicza, oraz wojskowego, gen. Tadeusza Machalskiego.
Mackiewicz o polityce Becka p i s a ł w i e l o k r o t n i e , na ogół bardzo
k r y t y c z n i e w ogóle, w s z c z e g ó l n o ś c i z a ś o r o k u 1938, m . i n . w d w u
s w y c h k s i ą ż k a c h : jednej z r o k u 1942 oraz d r u g i e j — b ę d ą c e j po­
p r a w i o n ą w e r s j ą t a m t e j — z 1964 (pierwsza z n i c h w y s z ł a t a k ż e
53
po a n g i e l s k u ) . Zobaczmy fragment z ostatniej w e r s j i :
Załóżmy, że Śląsk Cieszyński był przeważająco polski, ale czy to zna­
czyło, że wolno nas było w sprawie Śląska Cieszyńskiego narażać na wojnę?
Wojny nigdy, moim zdaniem, ryzykować nie wolno. Minister, który decy­
duje się na wojnę, musi mieć pewność, że ją wygra, inaczej jest zbrodnia­
rzem. Beck oświadcza, że nie cofnie się „przed groźbą". Jak to mamy ro­
zumieć? W 1938 r. były już dwa obozy w Europie gotujące się do rozpra­
wy. Do którego z nich miała się ta groźba stosować?
Dziś wiemy, że do obu. Wtedy myślano, że do F r a n c j i i Anglii. Czyż
Beck naprawdę nie rozumiał, że w chwili gdy grozi wojna, Polska winna
zrobić wszystko co może, aby przedłużyć swoją n e u t r a l n o ś ć ? " .
" Zob.: M. R o m e y k o , Wspomnienia o Wieniawie i o rzymskich cza­
sach (Londyn 1969), s. 59.
6 2
E . R a c z y ń s k i , cyt. dz., s. 22—23; autor ten przyznaje tam, iż miał
wątpliwości: „czy podtrzymując nasze żądanie zwrotu Śląska nie znajdzie­
my się w potrzasku i nie będziemy zmuszeni do prowadzenia wojny u boku
Niemiec przeciw mocarstwom zachodnm". Por. też raport amb. J . Potoc­
kiego z 13 X 1938 o opinii amerykańskiej na temat Monachium. A A N ,
Ambasada Waszyngton (zawdzięczam go doc. M. Pułaskiemu).
5 3
S. M a c k i e w i c z , Colonel Beck and His Policy. London 1944 (po
polsku: O jedenastej, powiada aktor, sztuka jest skończona. Tamże 1942):
nowe, zmienione wydanie polskie: Polityka Becka (Paryż 1964).
5 4
T a ostatnia pozycja, s. 147—148 i 150.
452
Dalej, Mackiewicz stwierdza, ż e
trudnd bardziej się zaangażować po stronie niemieckiej. A jednak Beck
nie miał lego poczucia. Uważał, że wykonuje całkiem samodzielny manewr
polityki pilskiej.
I t a k dalej: podobne a r g u m e n t y , j a k np. u Sokolnickiego. Oczy­
w i ś c i e , jeszcze lepiej n i ż zalecana przez Mackiewicza n e u t r a l n o ś ć ,
p o s ł u ż y ł o b y Polsce opowiedzenie się przeciw N i e m c o m . M a c k i e ­
w i c z j e d n a k o w o ż pochwala Chamberlaina za jego g r ę dla zyskania
na czasie i zaleca to samo, jako rzecz w ł a ś c i w s z ą , dla P o l s k i w r o ­
k u 1938.
55
G e n e r a ł M a c h a l s k i obszernie r o z w a ż a s y t u a c j ę s t r a t e g i c z n ą te­
go r o k u . Stwierdza, ż e k o r z y ś c i dla P o l s k i w y n i k a j ą c e z sojuszu
z C z e c h o s ł o w a c j ą „ w razie k o n f l i k t u z N i e m c a m i l e ż a ł y j a k na
d ł o n i " . Pisze dalej:
Czechosłowacja posiadała jednak tak istotne znaczenie dla naszej obron­
ności, że wszystkie te sprawy [autor pisze o zatargach z Czechami przed
r. 1938 — H B ] , aczkolwiek ważne, nie powinny były zaciemnić nam obra­
zu rzeczywistości. Istnienie Czechosłowacji skracało naszą granicę narażoną
na atak niemiecki, o całe 850 km i zapewniało bezpieczeństwo naszej po-
łudniowo-zachodniej granicy na odcinku sięgającym od Karpat aż po Czę­
stochowę włącznie. To było rzeczą najważniejszą, ważniejszą od tego, czy
Benesz był sympatyczny czy nie, czy starał się zepchnąć nas w cień na
terenie Genewy, by samemu tylko tym jaśniej zabłysnąć [...]. Wszystko to
były rzeczy drugorzędne w porównaniu z ważnością zapewnienia sobie
możności obronienia się przed atakiem niemieckim, bo od tego zależał los
całego państwa. Temu jednemu najważniejszemu zagadnieniu należało wszy­
stko poświęcić, odkładając na bok wszystkie osobiste urazy i animozje.
Niestety, tak się nie stało . 66
K o n s t a t u j ą c dalej, że „ m i n . Beck nie t y l k o nie m i a ł n a j m n i e j ­
szego z a m i a r u p r o w a d z i ć w o j n y z H i t l e r e m w obronie C z e c h o s ł o ­
w a c j i , ale c h c i a ł w y k o r z y s t a ć w y t w o r z o n ą przez H i t l e r a s y t u a c j ę
dla w ł a s n y c h c e l ó w , b y z g n ę b i ć znienawidzonego Benesza" —
autor konkluduje:
Rozwiązania problemu bezpieczeństwa naszej południowo-zachodniej gra­
nicy nie należało szukać we w s p ó l n y m z Hitlerem rozbiorze Czechosłowacji,
T. M a c h a l s k i , . Pod prąd. Światła i cienie kampanii wrześniowej
1939 roku. Londyn 1964.
« Tamże, s. 48; Ważny cały rozdział o Czechosłowacji: s. 47—56.
453
ale wręcz przeciwnie, broniąc Czechosłowację [!] przed zaborczością Hitle­ b y n i ą ' ^ k i e r o w a ć c z ł o w i e k t a k z a ś l e p i o n y , nie u z n a j ą c y cudzego
ra. Wtedy Hitler, widząc nas przeciwko sobie, prawdopodobnie namyśliłby zdania, w i e r z ą c y t y l k o w e w ł a s n ą n i e o m y l n o ś ć , t a k p r z y t y m bar­
się dwa razy przed powzięciem ryzykownej decyzji. Gdybyśmy /w czasie dzo p o d l e g a j ą c y i r r a c j o n a l n y m p o b u d k o m r ó ż n y c h swoich a n t y ­
kryzysu sudeckiego stanęli po stronie Czechosłowacji zamiast jio stronie
p a t i i . Jak pisze Mackiewicz, Beck i d e n t y f i k o w a ł P o l s k ę z w ł a s n ą
Niemiec, to możliwe, że do wojny tak w 1938, jak i w 1939 roku w ogóle 6 9
osobą .
by nie doszło, a gdyby pomimo wszystko wybuchła już w 1938 roku, to
rozegrałaby się tak, jak to niemiecki sztab generalny p r z e w i d y w a ł " i za­
kończyłaby się katastrofą Niemiec. Ale nawet gdyby Francja i Anglia z a ­ «9 Zob dyskusję na temat polityki Becka w tygodniku „Perspektywy"
wiodły, to i bez ich udziału, razem z Czechosłowacją, byliśmy silniejsi od w r 1971 z udziałem: M. T u r l e j s k i e j , W. B a l c e r a k a i H. B a ­
t o r s k i e g o . Ostatnio H . B a t o w s k i , La politiąue etrangere polonaise
Hitlera i dalibyśmy sobie z nim radę, i to tym łatwiej, że pomógłby nam
pendant lacrise de Munich, w cyt. tomie Munich 1938, mythes et realites.
planowany przez generałów niemieckich zamach stanu. W każdym razie
wojna rozegrałaby się w korzystniejszych dla nas warunkach niż o rok
później w 1939 roku. Mielibyśmy wtedy trzy czeskie dywizje pancerne
i czterokrotnie silniejsze od naszego lotnictwo czechosłowackie po naszej
stronie przeciwko Hitlerowi, a nie jak w roku 1939 z niemiecką obsługą
8S
przeciw nam .

P o m i j a j ą c pewne drobne nieścisłości w faktach, czy niekonsek­

w e n c j ę z a w a r t ą w e wzmiance o t y m , że p l a n o w a n y przez genera-
licję zamach stanu b y ł b y n a m p o m ó g ł (zamach ten, g d y b y s i ę u d a ł ,
b y ł b y w ł a ś n i e p r z e s z k o d z i ł awanturze w o j e n n e j H i t l e r a , c z y l i w o j ­
n y nie b y ł o b y ) , s t w i e r d z i ć trzeba, że s ł o w a tego w y b i t n e g o p r z e d ­
wojennego sztabowca, zorientowanego t a k ż e w stosunkach m i ę d z y ­
n a r o d o w y c h w s k u t e k p e ł n i e n i a f u n k c j i a t t a c h ś wojskowego,
bardzo t r a f n i e c h a r a k t e r y z u j ą s y t u a c j ę z p u n k t u widzenia w o j s k o ­
wego. W y j a ś n i a j ą n a m dodatkowo, j a k w i e l k i m b ł ę d e m b y ł o dla
naszego b e z p i e c z e ń s t w a strategicznego rozbijanie C z e c h o s ł o w a c j i ,
oddawanie j e j z a s o b ó w , m . i n . w u z b r o j e n i u , w r ę c e h i t l e r o w c ó w .
Temu, że gen. M a c h a l s k i nie wspomina t u o m o ż l i w o ś c i z ł ą c z e n i a
jeszcze sił naszych t a k ż e z r a d z i e c k i m i — t r u d n o się d z i w i ć , skoro
chodzi o emigracyjnego autora, o k s i ą ż k ę w y d a n ą w L o n d y n i e . M y
sami ze swej s t r o n y w i e m y , że taka m o ż l i w o ś ć b y ł a b y c a ł k o w i c i e
realna, g d y b y i n n i ludzie r z ą d z i l i w Warszawie.
A l e m u s i a ł o b y nie b y ć w Warszawie sanacyjnego r z ą d u i jego
klasowej p o l i t y k i , a o i l e chodzi o p o l i t y k ę z a g r a n i c z n ą , nie m ó g ł -

6 7
Mowa o ostrzeżeniach generałów niemieckich przed wojną na dwa
fronty.
5 8
T . M a c h a l s k i , cyt. dz., s. 56; może nie wszystkie dane są tu cał­
kiem ścisłe.

454

Zakończenie
Zdrada monachijska b y ł a przede w s z y s t k i m z ł a m a n i e m p o w a ż ­
n y c h z o b o w i ą z a ń m i ę d z y n a r o d o w y c h , w i ą ż ą c y c h mocarstwa za­
chodnie, F r a n c j ę i W i e l k ą B r y t a n i ę , a z a w a r t y c h w pakcie L i g i
N a r o d ó w , do k t ó r e j oba te mocarstwa n a l e ż a ł y i z a j m o w a ł y w n i e j
d e c y d u j ą c e stanowisko. Francja b y ł a ponadto s z c z e g ó l n i e z o b o w i ą ­
zana do udzielenia pomocy C z e c h o s ł o w a c j i na podstawie u m o w y
sojuszniczej i g w a r a n c y j n e j . Z o b o w i ą z a n i a w y n i k a j ą c e z p a k t u
L i g i N a r o d ó w n a r u s z y ł a wobec C z e c h o s ł o w a c j i r ó w n i e ż Polska.
A l e w M o n a c h i u m w d n i u 29 w r z e ś n i a 1938 r o k u zdradzono nie
t y l k o C z e c h o s ł o w a c j ę : a p r o b u j ą c nacisk p o p a r t y g r o ź b ą agresji ze
strony jednego p a ń s t w a wobec drugiego, p o p e ł n i o n o z d r a d ę p o d ­
s t a w o w y c h zasad o b o w i ą z u j ą c y c h w stosunkach m i ę d z y n a r o d o ­
w y c h . Dopuszczono do z a g r o ż e n i a n i e p o d l e g ł o ś c i jednego z c z ł o n ­
k ó w s p o ł e c z n o ś c i m i ę d z y n a r o d o w e j , n a r u s z a j ą c wobec niego
najbardziej zasadnicze n o r m y prawne, a w s z c z e g ó l n o ś c i powszech­
nie w X X wieku przyjętą i r e s p e k t o w a n ą zasadę samookreślenia
n a r o d ó w . M o n a c h i u m b y ł o zadaniem ciosu t e j zasadzie, b y ł o t e ż
z ł o w i e s z c z ą z a p o w i e d z i ą w stosunku do i n n y c h n a r o d ó w , z a g r o ż o ­
n y c h r ó w n i e j a k Czesi i S ł o w a c y , w t y m t a k ż e w stosunku do na­
r o d u polskiego.
P r z y t y m mocarstwa u w a ż a j ą c e s i ę za demokratyczne p o d a ł y
r ę k ę d w u r e ż i m o m faszystowskim, d z i a ł a j ą c w r a z z n i m i na szko­
d ę demokratycznej C z e c h o s ł o w a c j i . T u bardzo w y r a ź n i e u j a w n i ł
się fakt, iż pseudodemokratom na Zachodzie r e ż i m y faszystowskie
b y ł y b l i ż s z e n i ż i n n a demokracja parlamentarna, g d y z a c h o d z i ć
m o g ł a e w e n t u a l n o ś ć , ż e przeciw faszyzmowi trzeba b y w a l c z y ć
w e s p ó ł z p a ń s t w e m socjalistycznym — Z w i ą z k i e m Radzieckim.
P e r s p e k t y w a takiego sojuszu t a k bardzo w y s t r a s z y ł a pseudodemo-
k r a t ó w w P a r y ż u i L o n d y n i e , że aby j e j u n i k n ą ć , bez wahania po­
ś w i ę c o n o wszelkie g ł o s z o n e d o t ą d szczytne zasady, L i g ę N a r o d ó w
456
z o b o w i ą z a n i a sojusznicze, c a ł ą m o r a l n o ś ć m i ę d z y n a r o d o w ą . A n t y -
s o w i e t y z m b y ł j e d n ą z podstaw p o l i t y k i l e ż ą c e j w z a ł o ż e n i a c h p o l i ­
t y k i monachijskiej, ze s t r o n y przede w s z y s t k i m r z ą d z ą c y c h k ó ł
w L o n d y n i e , c z ę ś c i o w o t a k ż e w P a r y ż u , p r z y poparciu w p ł y w o -
y c h c z y n n i k ó w w Stanach Zjednoczonych.
Za dokonanie zdrady m o n a c h i j s k i e j z w y k ł o s i ę w i n i ć przede
s z y s t k i m t z w . p o l i t y k ę appeasementu, t j . zaspokajania agresyw­
n y c h m o c a r s t w faszystowskich i i n n y c h r e ż i m ó w m i h t a r y s t y c z -
n y c h . Istotnie, appeasement o d e g r a ł r o l ę p o d s t a w o w ą w p r z y g o t o -
a n i u M o n a c h i u m i w s z c z e g ó l n o ś c i w a k c j i na rzecz w y e l i m i n o -
ania ZSRR z m o ż l i w o ś c i u d z i a ł u w rozstrzyganiu z a g a d n i e ń
odkowoeuropejskich, g d y ż tego w ł a ś n i e ż y c z y ł y sobie h i t l e r o w ­
skie N i e m c y .
O b r o ń c y appeasementu u s i ł u j ą t ł u m a c z y ć p o b u d k i jego protago-
n i s t ó w c h ę c i ą u n i k n i ę c i a w o j n y za w s z e l k ą c e n ę . N i e w ą t p l i w i e c h ę ć
taka i s t n i a ł a — p r z y t a k i m p r y n c y p i a l n y m z a ł o ż e n i u w w y p a d k u
Chamberlaina oraz p r z y m o t y w a c h bardziej p r z y z i e m n y c h u t a ­
kiego n p . Bonneta. Nadto d u ż ą r o l ę o d g r y w a ł a c h ę ć zyskania za
w s z e l k ą c e n ę na czasie dla wzmocnienia w ł a s n e j pozycji, przez
odrobienie z a n i e d b a ń w dziedzinie o b r o n n o ś c i . A l e w k o ł a c h za­
c h o d n i c h nie zastanawiano s i ę nad t y m , że ,,za w s z e l k ą c e n ę " ozna­
czać m o ż e c e n ę w istocie zbyt w y s o k ą z p u n k t u w i d z e n i a nie t y l k o
m o r a l n o ś c i m i ę d z y n a r o d o w e j (te w z g l ę d y p o l i t y k ó w na ogół nie
w z r u s z a ł y ) , lecz t a k ż e dla w ł a s n e g o b e z p i e c z e ń s t w a , g d y ż w o j n a
r o z p o c z ę t a w r o k u 1938 b y ł a b y k r ó t s z a i m n i e j c i ę ż k a , n i ż w y w o ­
ł a n a o r o k p ó ź n i e j , g d y N i e m c y h i t l e r o w s k i e b y ł y jeszcze l e p i e j
uzbrojone i gdy b y ł y j u ż w posiadaniu c a ł e g o w i e l k i e g o p o t e n c j a ł u
gospodarczego i zbrojeniowego l e k k o m y ś l n i e p o ś w i ę c o n e j Czecho­
słowacji.
P r z y w e j ś c i u na d r o g ę zdrady monachijskiej z n a c z n ą r o l ę ode­
g r a ł y ponadto r a c h u b y m a t e r i a l n e k ó ł gospodarczych na Zachodzie,
l i c z ą c y c h na m o ż l i w o ś c i k o r z y s t n y c h t r a n s a k c j i z s i l n y m , dobrze
f u n k c j o n u j ą c y m organizmem, j a k i m b y ł y N i e m c y . Transakcje t a ­
kie b y ł y w razie porozumienia politycznego z u p e ł n i e prawdopodob­
ne, i dlatego zachodni ś w i a t w i e l k i c h f i n a n s ó w i c i ę ż k i e g o prze­
m y s ł u n a p i e r a ł na k o ł a r z ą d o w e , b y porozumienie polityczne
z B e r l i n e m o s i ą g n ą ć , c h o ć b y kosztem u s t ę p s t w w dziedzinie dla
o w y c h k ó ł t a k m a ł o w a ż n e j j a k m o r a l n o ś ć m i ę d z y n a r o d o w a , zobo-
457
 w i ą z a n i a sojusznicze, L i g a N a r o d ó w i t d . S ł a b s i gospodarczo i w s k u ­
tek złożoności s t o s u n k ó w p o l i t y c z n y c h u w a ż a n i za n i e p e w n y c h ,
p a r t n e r z y na w s c h ó d i p o ł u d n i e od Niemiec o wiele m n i e j i n t e r e ­
sowali k o ł a gospodarcze L o n d y n u i P a r y ż a .
W o k r e ś l o n y c h , m a j ą c y c h pewne znaczenie, k o ł a c h na Zacho­
dzie d o ł ą c z a ł o się dalej poczucie n i e u f n o ś c i i n a w e t n i e c h ę c i do
mniejszych n a r o d ó w E u r o p y ś r o d k o w e j i wschodniej; n a r o d y te
stawiano w t y c h k o ł a c h o w i e l e n i ż e j n i ż N i e m c ó w . Starczy t u
p r z y p o m n i e ć ó w zacytowany w niniejszej k s i ą ż c e m e m o r i a ł z r o k u
1937 p ó ź n i e j s z e g o ambasadora b r y t y j s k i e g o w B e r l i n i e , H e n d e r ­
sona, p o d k r e ś l a j ą c y w y ż s z o ś ć N i e m c ó w nad S ł o w i a n a m i i zaleca­
j ą c y r z ą d o w i l o n d y ń s k i e m u dawanie p i e r w s z e ń s t w a N i e m c o m .
Z d r a d ę m o n a c h i j s k ą z a p o w i a d a ł a j u ż na d z i e s i ę ć m i e s i ę c y przed
j e j dokonaniem ( p o z o s t a j ą c a w t e d y i jeszcze d ł u g o p o t e m w ś c i s ł e j
tajemnicy) r o z m o w a przedstawiciela angielskiej w a r s t w y r z ą d z ą c e j
lorda Halifaxa z H i t l e r e m , w listopadzie 1937 r o k u . Ó w przedsta­
w i c i e l Chamberlaina, p o d k r e ś l a j ą c uznanie swej klasy dla H i t l e r a
j a k o pogromcy k o m u n i s t ó w w Niemczech, w y r a ź n i e w t e d y zgłosił
a p r o b a t ę W i e l k i e j B r y t a n i i dla c e l ó w ekspansji n i e m i e c k i e j : G d a ń ­
ska, A u s t r i i i — C z e c h o s ł o w a c j i . A ten sam l o r d H a l i f a x b y ł m i ­
n i s t r e m spraw zagranicznych w L o n d y n i e w r o k u 1938.
I p ó ź n i e j , gdy j u ż k o n f l i k t sudecki w p e ł n i się r o z p a l i ł , p a d ł y
wobec posła c z e c h o s ł o w a c k i e g o w L o n d y n i e owe znamienne s ł o w a ,
b r u t a l n i e szczere ( t a k ż e j u ż w y ż e j zacytowane): że W i e l k a B r y t a ­
nia p o m o g ł a b y C z e c h o s ł o w a c j i , g d y b y to b y ł o p o ż y t e c z n e dla i n t e ­
r e s ó w b r y t y j s k i c h . A n g l i k o m w s z a k ż e nie c h o d z i ł o wcale o Czecho­
s ł o w a c j ę , lecz o r o z g r y w k ę w najszerszej s k a l i m i ę d z y n a r o d o w e j .
Jasne b y ł o , że w t a k i e j s y t u a c j i sprawa C z e c h o s ł o w a c j i b y ł a dla
n i e j z g ó r y przegrana: k r a j ten zbyt m a ł o z n a c z y ł w skali p o l i t y k i
światowej.
W P a r y ż u n i e l o j a l n o ś ć wobec sprzymierzonej C z e c h o s ł o w a c j i
i drugiego sojusznika, t j . Z w i ą z k u Radzieckiego, posuwano w t e d y
jeszcze dalej. M i a n o w i c i e nie z a m i e r z a j ą c absolutnie w y s t ą p i ć
zbrojnie z p o m o c ą C z e c h o s ł o w a c j i , ł u d z o n o ją i ZSRR przez d ł u g i
czas b o m b a s t y c z n y m i zapewnieniami o „ s p e ł n i e n i u o b o w i ą z k u so­
juszniczego". Na k o n k r e t n e p y t a n i a odpowiadano o g ó l n i k a m i , w y ­
m i j a j ą c o , s t w a r z a j ą c a t m o s f e r ę n i e p e w n o ś c i . D o d a j m y , że w za­
n a d r z u t r z y m a n o jeszcze n a s t ę p n e p o s u n i ę c i e na tej samej drodze,
458
m i a n o w i c i e wobec trzeciego sojusznika, t j . Polski. Oto Bonnet bez­
p o ś r e d n i o przed k o n f e r e n c j ą w M o n a c h i u m z a p o w i a d a ł wobec
ambasadora b r y t y j s k i e g o w P a r y ż u , że z k o l e i trzeba b ę d z i e p r z y ­
s t ą p i ć do r e w i z j i dalszych granic w Europie. N i e t r u d n o z g a d n ą ć ,
że szef d y p l o m a c j i francuskiej m i a ł t u na m y ś l i zachodnie granice
Polski.
M o ż n a co p r a w d a p o w i e d z i e ć , iż Bonnet, z i r y t o w a n y — t a k j a k
w i ę k s z o ś ć F r a n c u z ó w — n i e s z c z ę s n ą p o l i t y k ą P o l s k i w t y m czasie,
nie z a m i e r z a ł c z u w a ć nad i n t e r e s a m i p o l s k i m i , tzn. b r o n i ć Polski.
A l e owa i r y t a c j a nie p o w i n n a b y ł a n i k o m u na Zachodzie p r z e s ł a ­
n i a ć f a k t u , że k a ż d e wzmocnienie Rzeszy h i t l e r o w s k i e j s t a n o w i
automatycznie wzrost z a g r o ż e n i a Zachodu. N i e widziano tego, po­
ś w i ę c a j ą c C z e c h o s ł o w a c j ę , z jej p r z e m y s ł e m i z n a k o m i t y m u z b r o ­
j e n i e m , nie chciano w i d z i e ć t a k ż e w odniesieniu do Polski.
Francja c z u ł a się w t e d y co p r a w d a bardziej z a g r o ż o n a , n i ż m o ­
gła c z u ć się na swej w y s p i e A n g l i a . S ą s i a d o w a ł a b o w i e m nie t y l k o
z N i e m c a m i , ale t a k ż e z i c h sojusznikiem, d r u g i m m o c a r s t w e m
faszystowskim, W ł o c h a m i . A l e t y m w i ę k s z ą w i n ę ponosili odpo­
w i e d z i a l n i p o l i t y c y francuscy, nie u m i e j ą c y — l u b nie c h c ą c y —
z d a ć sobie s p r a w y z tego, że w obliczu takiego p o d w ó j n e g o zagro­
ż e n i a nie w o l n o r e z y g n o w a ć z ż a d n e g o posiadanego a t u t u — z w ł a ­
szcza o t a k i m znaczeniu strategicznym, j a k i m b y ł a w t e d y Czecho­
słowacja.
Do tego jeszcze w P a r y ż u l e k c e w a ż o n o i t r a k t o w a n o z nieuf­
n o ś c i ą t a k m i l i t a r n i e i gospodarczo p o w a ż n e g o sojusznika j a k
ZSRR, k t ó r y stale d o m a g a ł się — bezskutecznie — u ś c i ś l e n i a i s t ­
n i e j ą c e g o sojuszu i technicznego sprecyzowania w s p ó ł p r a c y w o j ­
skowej. Z w i ą z e k Radziecki c h c i a ł w y s t ą p i ć przeciw faszyzmowi
n i e m i e c k i e m u i c h c i a ł go zniszczyć, ale nie c h c i a ł y tego ó w c z e s n e
k o ł a r z ą d z ą c e we F r a n c j i . K o ł a te b y ł y zapatrzone w p o l i t y k ę
L o n d y n u i Waszyngtonu. M y z a ś p a m i ę t a m y , co zostało p o w i e ­
dziane (jak to j u ż w k s i ą ż c e niniejszej zacytowano) na j e d n y m
z p o s i e d z e ń r z ą d o w y c h w L o n d y n i e : że po u p a d k u h i t l e r y z m u
m ó g ł b y dojść do w ł a d z y w Niemczech u s t r ó j dla i n t e r e s ó w b r y ­
t y j s k i c h jeszcze niebezpieczniejszy; m i a n o t u na m y ś l i o c z y w i ś c i e
e w e n t u a l n o ś ć dojścia do w ł a d z y l e w i c y . Tak samo w ł a ś n i e m y ś l a ­
no w k o ł a c h m i a r o d a j n y c h w P a r y ż u i Waszyngtonie.
Ambasadorowie a m e r y k a ń s c y w P a r y ż u i Londynie odegrab
459
 w t e d y w a ż n ą r o l ę w i n s p i r o w a n i u r ó ż n y c h decyzji t a m t e j s z y c h b u r ż u a z y j n y c h . A l e w Pradze w z g l ę d y klasowe p r z e w a ż y ł y na
r z ą d ó w . P i e r w s z y z n i c h (Bi^llitt), c h o ć n i e c h ę t n y wobec h i t l e r y z ­ rzecz k a p i t u l a c j i .
m u , jeszcze w i ę k s z ą w r o g o ś c i ą d a r z y ł k o m u n i z m i ZSRR. D r u g i W r z e s i e ń 1938 p r z y g o t o w a ł w r z e s i e ń 1939. Polska pierwsza
(Kennedy), o c z y w i ś c i e t a k ż e antyradziecko nastawiony, b y ł ponad­ i n a j w i ę c e j z a p ł a c i ł a za b ł ę d y w ł a s n e i mocarstw zachodnich z r o ­
to w y z n a w c ą skrajnego p a c y f i z m u i u m a c n i a ł w t y m l i c z ą c y c h s i ę k u 1938. P o t e m z a p ł a c i ł y sporo t a k ż e mocarstwa zachodnie, przede
ze zdaniem Waszyngtonu m i n i s t r ó w b r y t y j s k i c h . w s z y s t k i m Francja. W k o ń c u jednak o t r z y m a l i n a l e ż n ą z a p ł a t ę
Niestety, w momencie p o p e ł n i a n i a zdrady monachijskiej f a t a l n ą t a k ż e faszystowscy agresorzy, d z i ę k i d e c y d u j ą c y m z w y c i ę s t w o m
r o l ę o d e g r a ł a t a k ż e ó w c z e s n a dyplomacja polska. N i e c h ę t n e ze A r m i i Radzieckiej.
w z g l ę d ó w k l a s o w y c h wobec o w i e l e d e m o k r a t y c z n i e j r z ą d z o n e j N a u k a w y p ł y w a j ą c a ze zdrady m o n a c h i j s k i e j jest bardzo w y ­
C z e c h o s ł o w a c j i kierownicze k o ł a w Warszawie, o d n o s z ą c e się za­ m o w n a : nie w o l n o n i g d y l e k c e w a ż y ć p r a w ż a d n e g o narodu, c h o ć b y
razem z uznaniem do t o t a l i t a r n y c h m e t o d faszyzmu niemieckiego najmniejszego, nie w o l n o p o ś w i ę c a ć go a p e t y t o m silniejszych za­
i włoskiego, związane z reakcyjnym r z ą d e m węgierskim, trakto­ borczych s ą s i a d ó w . A k a ż d e n i e b e z p i e c z e ń s t w o r o d z ą c e j się n o w e j
w a ł y C z e c h o s ł o w a c j ę j a k o niedogodnego s ą s i a d a i jako element agresji n a l e ż y z w a l c z a ć w zarodku, z b i o r o w y m w y s i ł k i e m .
na mapie E u r o p y niepotrzebny. A n t y c z e s k i e nastawienie części P r a w d y te n a u c z y ł s i ę ś w i a t d o c e n i a ć po I I w o j n i e ś w i a t o w e j —
b u r ż u a z j i polskiej, k t ó r e g o reprezentantem b y ł sam Beck oraz jego d o c e n i a ć na szczęście l e p i e j n i ż p r z e d n i ą .
otoczenie, d e c y d o w a ł o o p r o w a d z e n i u p o l i t y k i dla i n t e r e s ó w P o l s k i
j a k najbardziej s z k o d l i w e j . W ł a ś n i e Polska p o w i n n a b y ł a — b a r ­
dziej jeszcze n i ż F r a n c j a — p a m i ę t a ć o t y m , że k a ż d e wzmocnienie
Rzeszy jest automatycznie o s ł a b i e n i e m P o l s k i . Tego k r ó t k o w z r o c z ­
ne k o ł a r z ą d o w e w Warszawie nie c h c i a ł y w i d z i e ć . P r z y t y m P o l ­
ska r o z b i j a ł a sojuszniczy system francuski, u t r u d n i a ł a F r a n c j i
i ZSRR p r z y j ś c i e z p o m o c ą C z e c h o s ł o w a c j i . A k c j a polska u ł a t w i a ł a
g r ę francuskich k a p i t u l a n t ó w wobec H i t l e r a , d o s t a r c z a j ą c i m a r g u ­
m e n t ó w , że wobec stanowiska P o l s k i j a k a k o l w i e k akcja na rzecz
P r a g i b y ł a b y nierealna. — D o d a t k o w o do n i n i e j s z y c h u w a g p r z y ­
taczamy w aneksie szereg nie p u b l i k o w a n y c h d o t ą d w y j ą t k ó w
z b r y t y j s k i e j korespondencji d y p l o m a t y c z n e j z r . 1938, w n i k l i w i e
i trafnie — c h o ć o c z y w i ś c i e z a n t y r a d z i e c k ą t e n d e n c j ą — n a ś w i e ­
t l a j ą c y c h ó w c z e s n ą p o l i t y k ę Becka.

C z e c h o s ł o w a c k a w a r s t w a r z ą d z ą c a sama z a w i n i ł a t a k ż e bardzo
wiele, n i e p r e c y z u j ą c swego t r a k t a t u sojuszniczego ze Z w i ą z k i e m
Radzieckim i p o z b a w i a j ą c się przez to m o ż l i w e j r y c h ł e j pomocy
(mimo n a l e g a ń ZSRR) oraz nie a p e l u j ą c do L i g i N a r o d ó w i w k o ń ­
cu b e z p o ś r e d n i o do M o s k w y o pomoc, gdy tej o d m ó w i ł a j e j F r a n ­
cja. K a t a s t r o f ę m o ż n a b y ł o o d w r ó c i ć , c h o ć b y kosztem w i e l k i c h
ofiar. Na pewno b y ł o to jeszcze m o ż l i w e ; n a w o ł y w a ł a do tego
K o m u n i s t y c z n a P a r t i a C z e c h o s ł o w a c j i i część p a t r i o t y c z n y c h k ó ł

460

Aneksy
ANEKS I : DOKUMENTY Z WRZEŚNIA 1938
Poniżej znajdują się. w wyborze najważniejsze dokumenty dyplomatyczne
z drugiej p o ł o w y września 1938, obrazujące nacisk wywierany na Czecho­
słowację przez mocarstwa zachodnie w celu zaspokojenia żądań niemieckich,
oraz dokumenty przedstawiające stanowisko czechosłowackie, przechodzące
od zdecydowanego sprzeciwu ku coraz w i ę k s z y m ustępstwom. Parę doku­
m e n t ó w dotyczy także roli Związku Radzieckiego, występującego w obronie
Czechosłowacji. Nie zamieszczono dokumentów związanych z akcją polską
w sprawie Zaolzia, gdyż znane są one z innych publikacji.
Wszystkie poniższe dokumenty były już ogłoszone, częściowo również
w przekładzie polskim. Niektóre z tych ostatnich w y m a g a ł y pewnych uści­
śleń j ę z y k o w y c h na podstawie oryginału.
Wykaz d o k u m e n t ó w
1. Propozycje anglo-francuskie, 18 I X 1938
2. Telegram posła Z S R R w Pradze do Komisariatu Spraw Zagranicznych
w Moskwie, 19 I X 1938
3. Odpowiedź Komisariatu Spraw Zagranicznych na powyższe, 20 I X 1938
4. Odpowiedź czechosłowacka rządom brytyjskiemu i francuskiemu, 20 I X
1938
5. Replika brytyjska na powyższą notę czechosłowacką, 21 I X 1938
6. Przyjęcie propozycji anglo-francuskich przez Czechosłowację 21 I X
1938
7. Memorandum godesberskie, 23 I X 1938
8. Brytyjsko-czechosłowacka wymiana zdań, 25—26 I X 1938
9. Propozycja brytyjska, 27 I X 1938
10. Odpowiedź czechosłowacka na powyższe, 28 I X 1938
11. Oświadczenie rządu Z S R R wobec chargó d'affaires U S A , 28 I X 1938
12. List Chamberlaina do Mussoliniego, 28 I X 1938
13. Nota brytyjska do rządu czechosłowackiego, 29 I X 1938
14. Tzw. układ monachijski, 29 I X 1938 (podpisany 30 I X ) .
462
1. Propozycje anglo-francuskie przedłożone Rządowi Czechosłowackiemu
w dniu 19 września 1938 [zredagowane 18 września]
1. Przedstawiciele Rządów Francuskiego i Brytyjskiego naradzali się
w dniu dzisiejszym nad sytuacją ogólną i rozpatrzył sprawozdanie pre­
miera brytyjskiego z jego rozmów z p. Hitlerem. Ministrowie brytyjscy
przedłożyli również swoim francuskim kolegom wnioski w y c i ą g n i ę t e z do­
starczonego im sprawozdania o działalności misji lorda Runcimana. Obie
strony są przekonane, że w wyniku niedawych wydarzeń doszło do sytuacji,
w której dalsze utrzymywanie w granicach państwa czechosłowackiego
okręgów zamieszkałych głównie przez N i e m c ó w sudeckich faktycznie nie
może trwać nadal bez zagrożenia interesów samej Czechosłowacji i pokoju
europejskiego. W świetle tych rozważań oba Rządy zostały zmuszone dojść
do wniosku, że zachowanie pokoju oraz bezpieczeństwa ż y w o t n y c h intere­
s ó w Czechosłowacji nie może być skutecznie zapewnione, jeżeli obszary te
nie zostaną obecnie przekazane Rzeszy.
2. Mogłoby to być wykonane albo przez bezpośrednie przekazanie, albo
przez plebiscyt. Zdajemy sobie sprawę z trudności wiążących się z ple­
biscytem i znane są nam Wasze zastrzeżenia już w y s u n i ę t e przeciw tej
ewentualności, w szczególności możliwość daleko idących reperkusji, gdyby
sprawę tę regulowało się na podstawie zasady tak szerokiej. Z tego po­
wodu, nie mając żadnych danych o przeciwnym punkcie widzenia, zakła­
damy, że Rząd Wasz będzie wolał uregulować problem N i e m c ó w sudeckich
drogą bezpośredniego odstąpienia, traktując to jako przypadek specjalny.
3. Obszar przewidziany do odstąpienia powinien prawdopodobnie obej­
m o w a ć okręgi o ponad 50% ludności niemieckiej, ale należy mieć nadzieję,
że drogą pertraktacji osiągniemy poprawki graniczne tam, gdzie warunki
czynią to rzeczą niezbędną, decyzją jakiegoś organu międzynarodowego,
do którego wejdzie przedstawiciel czeski*. Jesteśmy przekonani, że odstą­
pienie mniejszych obszarów oparte na w y ż s z y m stosunku procentowym
2
nie byłoby celowe .
4. Wspomniany organ międzynarodowy mógłby także otrzymać misję
ewentualnej wymiany ludności na podstawie prawa opcji w jakimś okre­
ślonym terminie.
5. Uznajemy, że jeżeli Rząd Czechosłowacki będzie gotów współdziałać
w urzeczywistnieniu proponowanych kroków, które spowodują istotne zmia­
ny w położeniu państwa, będzie on miał prawo domagać się pewnych gwa­
rancji dla swego przyszłego bezpieczeństwa.
6. Stosownie do tego Rząd Jego Królewskiej Mości w Zjednoczonym
Królestwie byłby gotów, rozumiejąc to jako wkład w uspokojenie Europy,
przyłączyć się do międzynarodowej gwarancji nowych granic państwa cze­
chosłowackiego przeciw niesprowokowanej agresji. Jednym z zasadniczych
w a r u n k ó w takiej gwarancji byłaby ochrona niepodległości Czechosłowacji
przez zastąpienie generalną gwarancją przeciw niesprowokowanej agresji
463
 istniejących u k ł a d ó w zawierających wzajemne zobowiązania o charakterze
wojskowym . 8
7. Zarówno Rząd Francuski, jak i Brytyjski uznają, że ofiara, jakiej
w y m a g a j ą od Rządu Czechosłowackiego w interesie pokoju, jest wielka.
Ale ponieważ sprawa ta jest wspólna zarówno dla Europy w ogóle, jak dla
Czechosłowacji w szczególności, u w a ż a m y za wspólny nasz obowiązek przed­
stawić otwarcie podstawowe warunki zabezpieczenia pokoju.
8. Premier [brytyjski] powinien w z n o w i ć rozmowy z p. Hitlerem nie
4
później niż w ś r o d ę , a jeśli to możliwe, nawet wcześniej. Dlatego sądzi­
my, że musimy prosić Wasz Rząd o odpowiedź w terminie możliwie n a j ­
krótszym.
T e k s t a n g i e l s k i : Correspondence respecting Czcchoslovakla (cyt. dz.), n r 2; takfce
D B F P , 3 / I I , d o k u m . 937; po p o l s k u D M , I, d o k u m . 22; tu t ł u m a c z e n i e popra­
wione.
1
T a k w oryginale (Czech representative).
" R z ą d p r a s k i p r o p o n o w a ł o d s t ą p i e n i e o b s z a r ó w o p o n a d 75- l u b 80°/o-ej większo­
ści niemieckiej.
3
Ostrze skierowane przeciw traktatom sojuszniczym C z e c h o s ł o w a c j i z Francją
ZSRR, Rumunią i Jugosławią.
' T z n . 21 I X : f a k t y c z n i e C h a m b e r l a i n w y j e c h a ł d o p i e r o 22 I X .
2. Telegram posła Z S R R w Pradze do Komisariatu Spraw Zagranicznych
w Moskwie
Praga, 19 września 1938
B e n e ś w e z w a ł mnie dziś do siebie i zawiadomił, że otrzymał wspólną
anglo-francuską propozycję uregulowania kwestii sudecko-niemieckiej
w drodze bezpośredniego odstąpienia Niemcom tych okręgów, w których
Niemcy stanowią ponad 50% ludności. Pozostałe okręgi otrzymają częścio­
w ą autonomię i. Granice ustanowi komisja międzynarodowa. Nowe granice
zagwarantują wszyscy sąsiedzi, a także Francja i Anglia, w związku z czym
ulegną przekreśleniu obowiązujące obecnie międzynarodowe układy Cze­
chosłowacji. W propozycji podkreślono, że już z w y k ł a zwłoka w odpowiedzi
ze strony Rządu Czechosłowackiego może doprowadzić do fatalnych na­
stępstw. B e n e ś zauważył, że nie zostało przy tym wyraźnie powiedziane,
iż w razie odmowy przyjęcia takiego rozwiązania ze strony Czechosłowacji,
Francja i Anglia odmówiłyby jej pomocy przeciw agresji, ale BeneS za­
kłada także taką możliwość. Bez względu na to Beneś oświadcza, że Cze­
chosłowacji nie pozostaje nic innego jak bronić się we wszelkich okolicz­
nościach. Rząd już zdecydował, że wspomniana propozycja anglo-francuska
całkowicie nie nadaje się do przyjęcia. Do Francji skierowano otwarte
zapytanie: czy owa propozycja oznacza, że Francja zamierza uchylić się
od w y p e ł n i e n i a swoich zobowiązań sojuszniczych. B e n e ś prosi Rząd Z S R R
o możliwie jak najszybszą odpowiedź na następujące pytania:
464
1. Czy Z S R R udzieli niezwłocznie czynnej pomocy, zgodnie z układem,
jeżeli Francja dotrzyma słowa i także udzieli pomocy;
2. W razie agresji B e n e ś niezwłocznie zwróci się telegraficznie do Rady
8
Ligi Narodów z prośbą o nadanie biegu artykułom 16 i 17 . Liczy się on
z sabotowaniem decyzji, ale uważa, że sabotaż nie może się przeciągać.
W związku z tym B e n e ś zażąda pomocy w Lidze Narodów i prosi Rząd
Radziecki tak samo o pilną odpowiedź, czy Z S R R udzieli pomocy w cha­
rakterze członka Ligi Narodów na podstawie wymienionych artykułów.
BeneS podkreślił pilność odpowiedzi, p o n i e w a ż powinien on udzielić
odpowiedzi F r a n c j i i Angli, a tymczasem Chamberlain chciałby już w środę
21 bm. pojechać do Hitlera z tą odpowiedzią. B e n e ś przypuszcza, że do
agresji dojdzie 22, jeżeli Chamberlain nie pojedzie lub przywiezie odpowiedź
w oczach Hitlera niewystarczającą. Nawet w takich okolicznościach Beneś
uważa propozycję w y s u n i ę t ą przez Anglię i Francję za nie do przyjęcia,
a w o j n ę za nieuniknioną dlatego, że lud nie zgodzi się na nic podobnego.
Przy mnie B e n e ś otrzymał wiadomość, że sześciu ministrów Rządu F r a n ­
cuskiego postanowiło podać się do dymisji, ponieważ nie zgadzają się na
8
tego rodzaju propozycję ze strony Daladiera . Dojdzie w i ę c do przesilenia
rządowego pod znakiem wierności sojuszniczej wobec Czechosłowacji. B e ­
neS jeszcze raz prosi o niezwłoczną odpowiedź Z S R R , uprzedzając, że może
okazać się koniecznością ogłoszenie mobilizacji już jutro, 20 wieczorem.
W chwili obecnej pod bronią znajduje się 500 tysięcy ludzi i wszystkie siły
lotnicze. Ze swej strony potwierdzam, że hasło bronienia się we wszelkich
okolicznościach zostało powszechnie przyjęte. Szerokie masy pracujących
niezachwianie wierzą w pomoc Z S R R , także we wszelkich okolicznościach.
4
S. Aleksandrowski]
Oryginał rosyjski: N D , d o k u m . 36; t u p r z e k ł a d własny.
i T a k i e g o s z c z e g ó ł u nie b y ł o w propozycjach anglo-f r a n c u s k i c h .
» A r t . 16 s t a t u t u L i g i p r z e w i d y w a ł , ż e a k t w o j e n n y p r z e c i w j e d n e m u z c z ł o n k ó w
L i g i b ę d z i e u w a ż a n y z a s k i e r o w a n y p r z e c i w w s z y s t k i m , a a r t . 17 r o z c i ą g a ł zbio­
r o w ą k o n t r a k c j ę całej L i g i przeciw agresorowi r ó w n i e ż na w y p a d k i dokonania
a g r e s j i p r z e z p a ń s t w o n i e n a l e ż ą c e do L i g i ( j a k w t y m w y p a d k u m i a ł a s i ę r z e c z
z Niemcami).
3
W r z e c z y w i s t o ś c i do d y m i s j i z a m i e r z a ł o s i ę p o d a ć t r z e c h m i n i s t r ó w f r a n c u s k i c h ,
w ś r ó d nich P. Reynaud.
« S i e r g i e j S i e r g i e j e w i c z A l e k s a n d r o w s k i j (1889—1945). p o s e ł Z S R R w P r a d z e w l a ­
t a c h 1934—1939, s z c z e r y p r z y j a c i e l C z e c h o s ł o w a c j i .
3. Telegram zastępcy ludowego komisarza spraw zagranicznych Z S R R
do posła w Pradze *
Moskwa, 20 września 1938
1. Na zapytanie Beneśa, czy Z S R R udzieli zgodnie z traktatem nie­
zwłocznej i skutecznej pomocy Czechosłowacji, jeśli Francja pozostanie jej
wierna i również udzieli pomocy, możecie dać w imieniu Rządu Związku
Radzieckiego odpowiedź potwierdzającą.
30 R o k 1938.
465
 2. Takiej samej potwierdzającej odpowiedzi możecie udzielić również
na drugie pytanie Beneśa: czy Z S R R udzieli Czechosłowacji pomocy jako
członek Ligi N a r o d ó w na podstawie artykułów 16 i 17, jeżeli w razie agre­
sji ze strony Niemiec Beneś zwróci się do Rady Ligi Narodów z prośbą
0 zastosowanie wymienionych artykułów.
3. Zawiadomcie Beneśa, że o treści naszej odpowiedzi na oba jego py­
tania powiadamiamy jednocześnie także Rząd F r a n c u s k i * * . 1 ry, kwestia pokoju bynajmniej nie zostałaby rozwiązana, gdyż:
2
W. Potiomkin
• K o p i e n i n i e j s z e g o t e l e g r a m u p r z e s ł a n o w d n i u 20 I X 1938 r . do a m b a s a d y Z S R R
w P a r y ż u 1 do d e l e g a c j i Z S R R n a s e s j i L i g i N a r o d ó w w G e n e w i e . [ U w a g a w o r y ­
ginale).
** T r e ś ć n i n i e j s z e g o t e l e g r a m u z o s t a ł a p r z e k a z a n a p r e z y d e n t o w i Czechosłowacji
B e n e S o w i p r z e z p o s ł a Z S R R w P r a d z e w d n i u 20 I X 1938 t e l e f o n i c z n i e w c z a s i e
posiedzenia R z ą d u , na k t ó r y m dyskutowano o w y s t ą p i e n i u r z ą d ó w Wielkiej B r y ­
tanii l F r a n c j i . lUwaga w oryginale).
O r y g i n a ł r o s y j s k i : N D , d o k u m . 38; po polsku; DM, I, s. 193—194 (przypis do
d o k u m . 27); t u p r z e k ł a d p o p r a w i o n y .
» Brak danych w materiałach francuskich.
* W ł a d i m i r P i e t r o w i c z P o t i o m k i n (lub P o t i e m k i n , 1878—1946), w y b i t n y d y p l o m a t a
1 u c z o n y r a d z i e c k i , b y ł m . i n . a m b a s a d o r e m Z S R R w P a r y ż u w l a t a c h 1934—1937,
a w l a t a c h 1937—1940 p i e r w s z y m z a s t ę p c ą l u d o w e g o k o m i s a r z a s p r a w z a g r a n i c z n y c h ;
n a d e r p r z y j a ź n i e o d n o s i ł s i ę do C z e c h o s ł o w a c j i .
4. Odpowiedź czechosłowacka na propozycje anglo-francuskie
Praga, 20 września 1938
Rząd czechosłowacki dziękuje Rządowi Brytyjskiemu i Francuskiemu
za wiadomość mu przekazaną, w której sformułowały one swój pogląd na
rozwiązanie obecnych trudności międzynarodowych dotyczących Czecho­
słowacji. Świadomi swojej odpowiedzialności, w interesie Czechosłowacji,
jej przyjaciół i sojuszników oraz w interesie pokoju powszechnego, wyra­
żamy przekonanie, że propozycje zawarte w zawiadomieniu nie mogą o-
siągnąć celu, do którego dążą Rządy Brytyjski i Francuski w swym wiel­
kim wysiłku podejmowanym na rzecz pokoju.
Propozycje te wysunięto bez zapytania przedstawicieli Czechosłowacji,
przeciw której podjęto działanie bez jej wysłuchania, chociaż Rząd Cze­
chosłowacki zwracał uwagę, że nie może przyjąć odpowiedzialności za
oświadczenie złożone poza nim. Dlatego jest także zrozumiałe, że wymie­
nione propozycje nie mogły mieć takiego charakteru, aby odpowiadały
możliwościom Czechosłowacji.
Rząd Czechosłowacki nie może z p o w o d ó w konstytucyjnych podjąć de­
cyzji dotyczących granic *. Taka decyzja nie byłaby możliwa bez narusze­
nia ustroju demokratycznego i porządku prawnego państwa czechosłowac­
kiego. W każdym wypadku należałoby zasięgnąć zdania parlamentu.
Naszym zdaniem przyjęcie propozycji tego rodzaju równałoby się do­
browolnemu i całkowitemu okaleczeniu p a ń s t w a pod każdym względem.
466
Z punktu widzenia gospodarczego i komunikacyjnego Czechosłowacja zo­
stałaby całkowicie sparaliżowana, a pod w z g l ę d e m strategicznym znala­
złaby się w położeniu nadzwyczaj ciężkim i prędzej czy później dostałaby
się pod całkowity w p ł y w Niemiec.
Nawet gdyby Czechosłowacja zdecydowała się na proponowane jej ofia­
a) Wielu N i e m c ó w sudeckich z p o w o d ó w dobrze znanych wolałoby o-
puścić Rzeszę i osiedlić się w demokratycznej atmosferze p a ń s t w a cze­
chosłowackiego. N a s t ę p s t w e m tego byłyby nowe trudności i nowe spory
narodowościowe.
b) Okrojenie Czechosłowacji pociągnęłoby za sobą p o w a ż n e zmiany po­
2
lityczne w całej Europie środkowej i południowo-wschodniej . R ó w n o w a g a
sił w Europie środkowej i w Europie w ogóle zostałaby zniweczona; mia­
łoby to daleko idące konsekwencje dla wszystkich pozostałych państw,
a zwłaszcza dla Francji.
c) Rząd Czechosłowacki jest szczerze wdzięczny mocarstwom za ich za­
miar zagwarantowania integralności Czechosłowacji, zamiar ten poważa
i wysoko ocenia. Taka gwarancja n i e w ą t p l i w i e otwarłaby drogę do poro­
zumienia między wszystkimi zainteresowanymi, gdyby obecne spory zo­
stały w sposób przyjazny w y r ó w n a n e , i to tak, by nie narzucać Czecho­
słowacji ofiar nie do przyjęcia.
Czechosłowacja w ostatnich latach dała liczne dowody swego nieza­
chwianego oddania sprawie pokoju. Pod naciskiem swoich przyjaciół Rząd
Czechosłowacki w rozmowach o kwestii sudeckiej posunął się tak daleko,
że zostało to uznane i potwierdzone przez cały świat; także jedno z o ś w i a d ­
czeń Rządu Brytyjskiego stwierdziło, że nie należy naruszać ram konsty­
tucji czechosłowackiej, a nawet sama partia N i e m c ó w sudeckich, gdy jej
przedłożono ostatnie propozycje czechosłowackie, nie odrzuciła ich i p u ­
blicznie wyraziła pogląd, że zamiary Rządu są p o w a ż n e i szczere. Mimo
że właśnie rozpętano rebelię w y w o ł a n ą z zewnątrz, Rząd uroczyście o ś w i a d ­
czył, że obstaje przy propozycjach, którymi uczynił zadość pragnieniom
ludności niemieckiej w Sudetach. Rząd jeszcze i dziś uważa to postępo­
wanie za m o ż l i w e do zrealizowania, jeżeli chodzi o kwestie narodowościowe
w państwie.
Czechosłowacja była zawsze wierna traktatom i w y p e ł n i a ł a zobowiązania
z nich w y p ł y w a j ą c e , czy to w interesie swych przyjaciół, czy Ligi Naro­
8
dów i jej członków lub pozostałych narodów . Była i jest dotychczas zde­
cydowana przestrzegać tych zobowiązań we wszelkich okolicznościach. J e ­
żeli dziś broni się przed możliwością użycia wobec niej przemocy, czyni
tak na podstawie niedawnych przecież zobowiązań i oświadczeń swego s ą ­
4
siada, a także na podstawie umowy arbitrażowej z 16 października 1925 ,
którą w kilku oświadczeniach obecny Rząd Niemiecki uznał za nadal obo­
wiązującą. Rząd Czechosłowacki stwierdza, że u m o w ę tę można zastoso­
w a ć i domaga się, aby tak się stało. Respektując swój podpis, g o t ó w jest
poddać się każdemu wyrokowi rozjemczemu, który by zapadł. W ten sposób
30*
467
przeszkodziłoby się jakiemukolwiek sporowi. Umożliwiłoby to rozwiązanie Rząd J . K . M . oczywiście byłby skłonny przedłożyć Rządowi Niemieckiemu
szybkie, honorowe, godne wszystkich uczestników. czechosłowacką propozycję rozjemstwa, gdyby sądził, że w obecnym sta­
Czechosłowacja była zawsze związana z Francją szacunkiem i najwier­ dium istnieje jakaś szansa, iż spotka się ona z przychylnym przyjęciem.
niejszą przyjaźnią, których nigdy żaden Rząd Czechosłowacki i żaden Cze- Ale nie możemy ani przez chwilę spodziewać się, że propozycja ta byłaby
chosłowak nie naruszy. Żyła i żyje w wierze w wielki naród francuski, przyjęta, ani sądzić, iż Rząd Niemiecki traktuje sytuację jako taką, która
którego Rząd tak często dawał jej zapewnienia o trwałości swej przyjaźni. nadaje się do rozwiązania na drodze rozjemstwa, jak to sugeruje Rząd
Z Wielką Brytanią łączą Czechosłowację więzi przywiązania i tradycyjnej Czechosłowacki.
przyjaźni, czci i szacunku, którymi Czechosłowacja żyć będzie zawsze w nie­ Gdyby Rząd Czechosłowacki, ponownie rozpatrując tę sprawę, uznał za
rozłącznej współpracy między obu krajami, a także we w s p ó l n y m wy­ konieczne odrzucić niniejszą radę, winien on oczywiście mieć swobodę
siłku na rzecz pokoju, bez względu na rozwój stosunków w Europie. poczynienia wszelkich kroków, jakie uznałby za w ł a ś c i w e w sytuacji, która
1
Rząd Czechosłowacki ś w i a d o m jest tego, że wysiłki podejmowane przez mogłaby się w następstwie w y t w o r z y ć .
Rząd Brytyjski i Francuski w y w o d z ą się z prawdziwego zainteresowania.
DBFP. 3/II, dokum. 999; po p o l s k u : D M , I , d o k u m . 25; t u przekład poprawiony.
Za to im szczerze dziękuje. Niemniej z p o w o d ó w w y ż e j wymienionych
zwraca się do nich z ostatnim apelem i prosi, by pogląd s w ó j poddały re­ « Analogiczne w y s t ą p i e n i e f r a n c u s k i e : A M , d o k u m . 198 1 200.

wizji. Czyni tak w przekonaniu, że broni nie tylko interesów w ł a s n y c h , ale

także interesów swoich przyjaciół, sprawy pokoju i sprawy zdrowego roz­
woju Europy. W tej decydującej chwili nie chodzi już tylko o los Czecho­ 6. Przyjęcie propozycji anglo-francuskich przez Czechosłowację
słowacji, lecz także o los innych krajów, zwłaszcza zaś Francji.
Praga, 21 września 1938
C z e s k i o r y g i n a ł [ T l : M D , I , d o k u m . 82; po a n g i e l s k u : D B F P . 3/II, dokum. 937;
p r z e k ł a d p o l s k i : D M , I . d o k u m . 24; tu t e k s t p o l s k i p o p r a w i o n y .
1
W e d ł u g k o n s t y t u c j i c z e c h o s ł o w a c k i e j z 29 I I 1920, a r t . 3. u s t . 1, g r a n i c e p a ń s t w a Zmuszony okolicznościami, ustępując pod niezwykle silnym naciskiem
m o g ł y u l e c z m i a n i e t y l k o w w y n i k u u s t a w y u c h w a l o n e j p r z e z obie i z b y p a r l a m e n t u
większością kwalifikowaną. i wyciągając wnioski z oświadczeń Rządów Francuskiego i Brytyjskiego
1
A l u z j a m . i n . do f a k t u , ze W ę g r y n a ś l a d o w a ł y b y p r z y k ł a d N i e m i e c . z 21 września 1938, w których oba Rządy określiły swoje stanowisko
* A l u z j a do g o r l i w y c h w y s t ą p i e ń d y p l o m a c j i c z e c h o s ł o w a c k i e j p r z e c i w W ł o c h o m
faszystowskim podczas w o j n y etiopskiej. w sprawie pomocy dla Czechosłowacji w wypadku, w którym odrzuciłaby
4
w o r y g i n a l e m y l n i e 16 X 1926 z a m i a s t 1925 — c h o d z i o c z y w i ś c i e o u k ł a d p o d ­
p i s a n y (podobnie Jak r ó w n o c z e ś n i e przez P o l s k ę ) w L o c a r n o .
ona propozycje francusko-brytyjskie i została potem zaatakowana przez
Niemcy, Rząd Czechosłowacki w tej sytuacji z żalem przyjmuje propozycje
francuskie i brytyjskie, zakładając, że oba Rządy uczynią wszystko, by
5. Odpowiedź brytyjska na powyższe przy realizowaniu propozycji chronione były ż y w o t n e interesy p a ń s t w a cze­
chosłowackiego. Z ubolewaniem stwierdzamy, że propozycje te zostały o-
pracowane bez uprzedniego zapytania o zdanie Rządu Czechosłowackiego.
Londyn, 21 września 1938
Głęboko żałując, że jego projekt arbitrażu nie został przyjęty, Rząd Cze­
chosłowacki przyjmuje owe propozycje jako całość, od której nie można
Zdaniem Rządu Jego Królewskiej Mości, odpowiedź Rządu Czechosło­
oddzielić zasady gwarancji, tak jak została sformułowana w nocie; przyj­
wackiego bynajmniej nie odpowiada krytycznej sytuacji, której zamie­
muje je w założeniu, że oba Rządy nie tolerowałyby inwazji niemieckiej
rzały zapobiec propozycje anglo-francuskie. Gdyby Rząd Czechosłowacki
na terytorium czechosłowackie, które pozostanie czechosłowackie aż do
obstawał przy tej odpowiedzi i opublikował ją, w y w o ł a ł o b y to natychmia­
momentu, w którym będzie m o ż l i w e dokonanie przekazania terytorium
stową inwazję niemiecką. Dlatego Rząd Jego Królewskiej Mości proponuje
po wytyczeniu nowej granicy przez komisję międzynarodową, wspomnianą
Rządowi Czechosłowackiemu wycofanie tej odpowiedzi i jak najszybsze
w propozycjach.
rozważenie innej, która liczyłaby się z istniejącą sytuacją. Naszym zda­
niem, propozycje anglo-francuskie przedstawiają jedyną możliwość, aby Zdaniem Rządu Czechosłowackiego, propozycje francusko-brytyjskie za­
zapobiec natychmiastowej agresji niemieckiej. Na podstawie otrzymanej kładają, że wszystkie szczegóły praktycznej realizacji tych propozycji będą
odpowiedzi Rząd J . K . M . nie miałby żadnej nadziei na pozytywny wynik ustalone w porozumieniu z Rządem Czechosłowackim.
umówionej drugiej wizyty u p. Hitlera, a premier musiałby zaniechać przy­ C z e s k i o r y g i n a ł [ T l : M D , I , d o k u m . 90; t e k s t angielski: DBFP, 3/II, dokum. 1004;
gotowań do tego. Dlatego Rząd J . K . M . prosi Rząd Czechosłowacki, by s k r ó c o n y p r z e k ł a d p o l s k i : D M , I , d o k u m . 193.
w szybkim tempie i gruntownie rozważył niebezpieczeństwo wytworzenia
sytuacji, za którą Rząd J . K . M . nie mógłby przyjąć odpowiedzialności.

468 469

7. Memorandum niemieckie (tzw. godesberskie)
Godesberg, 23 września 1938
Mnożące się z godziny na godzinę wiadomości o incydentach na obsza­
rze sudeckim wykazują, że sytuacja stała się całkowicie nie do zniesienia
dla ludności sudeckoniemieckiej i w wyniku tego stanowi zagrożenie dla
pokoju europejskiego. Dlatego jest rzeczą zasadniczą, by oddzielenie ob­
szaru sudeckiego, na co Czechosłowacja wyraziła zgodę, zostało dokonane
bez jakiejkolwiek dalszej zwłoki. Obszar sudecki, który winien być od­
stąpiony, jest na dołączonej mapie zakreskowany kolorem czerwonymi.
Okręgi, w których — oprócz obszarów mających podlegać okupacji — po­
winien odbyć się plebiscyt, są oznaczone kolorem zielonym . 2
Ostateczne wytyczenie granicy musi odpowiadać woli tych, których do­
tyczy. Aby tę w o l ę stwierdzić, konieczny jest dla przygotowania plebiscytu
pewien okres, podczas którego należy dołożyć wszelkich starań, aby unie­
możliwić zaburzenia. Musi powstać stan równouprawnienia dla obu stron.
Terytorium, oznaczone na dołączonej mapie jako niemieckie, zostanie oku­
powane przez siły niemieckie bez względu na to, że plebiscyt może w y ­
kazać, że w tej czy innej części tego obszaru istnieje czeska większość.
Z drugiej strony obszary czeskie będą okupowane przez wojsko czeskie'
bez względu na to, że w e w n ą t r z tego terytorium znajdują się wielkie nie­
mieckie wyspy językowe, które w czasie plebiscytu n i e w ą t p l i w i e znaczną
większością w y p o w i e d z ą się za narodowością niemiecką.
Aby problem sudeckoniemiecki niezwłocznie i definitywnie uregulować,
Rząd Niemiecki przedkłada niniejszym następujące propozycje:
1. Wycofanie wszystkich czeskich sił zbrojnych, policji, żandarmerii,
funkcjonariuszy celnych i straży granicznej z obszaru, który ma być
ewakuowany, stosownie do oznaczenia na załączonej mapie; obszar ten
winien być przekazany Niemcom 1 października.
2. Ewakuowane terytorium winno być przekazane w swoim obecnym
stanie (dalsze szczegóły w Dodatku). Rząd Niemiecki zgadza się, aby p e ł ­
nomocny przedstawiciel Rządu Czeskiego lub armii czeskiej został przy­
dzielony do g ł ó w n e j kwatery niemieckich sił zbrojnych w celu ustalenia
szczegółów ewakuacji.
3. Rząd Czeski zwolni niezwłocznie wszystkich N i e m c ó w sudeckich s ł u ­
żących w siłach zbrojnych lub w policji gdziekolwiek na czeskim teryto­
4
rium p a ń s t w o w y m .
4. Rząd Czeski uwolni wszystkich w i ę ź n i ó w politycznych pochodzenia
niemieckiego.
5. Rząd Niemiecki zgadza się, aby na obszarach, które zostaną określone
dokładniej, odbył się plebiscyt najpóźniej do 25 listopada. Zmiany nowej
granicy, w y n i k a j ą c e z tego plebiscytu, zostaną wyznaczone przez komisję
niemiecko-czeską lub międzynarodową. Wszystkie osoby, które mieszkały
na wchodzących w grę terenach w dniu 28 października 1918* albo były
470
tam urodzone przed tą datą, będą miały prawo głosować. Zwykła większość
uprawnionych do głosowania mężczyzn i kobiet wyrazi życzenie ludności
przynależenia albo do Rzeszy Niemieckiej, albo do państwa czeskiego.
W czasie plebiscytu obie strony wycofają swoje siły zbrojne z obszarów,
które zostaną dokładniej określone. Datę i czas trwania określą Rządy Nie­
miecki i Czeski wspólnie.
6. Rząd Niemiecki proponuje utworzenie upełnomocnionej komisji nie-
miecko-czeskiej dla uregulowania wszelkich dalszych szczegółów.
Dodatek
Ewakuowane terytorium sudeckoniemieckie winno być przekazane bez
zniszczenia lub uczynienia bezwartościowymi w jakikolwiek sposób urzą­
dzeń wojskowych, gospodarczych lub komunikacyjnych. Dotyczy to także
naziemnych urządzeń lotniczych i wszystkich instalacji radiowych. Cały
materiał gospodarczy i komunikacyjny, zwłaszcza tabor kolejowy, na ozna­
czonych terenach powinien zostać przekazany w stanie nie uszkodzonym.
To samo dotyczy wszystkich urządzeń użyteczności (gazownie, elektrownie
itd.). Wreszcie nie wolno w y w o z i ć żadnych środków żywności, towarów,
bydła, surowców itd.
O r y g i n a ł n i e m i e c k i : A D A P , D / I I , d o k u m . 584; p r z e k ł a d własny.
i M a p ę tę (techniką j e d n o b a r w n ą ) zreprodukowano w cyt. wydawnictwie C o r -
respondence itd., p ó ź n i e j z n a l a z ł a s i ę ona w w i e l u p u b l i k a c j a c h d o t y c z ą c y c h M o ­
n a c h i u m (W h e e 1 e r - B e n n e 11 1 i n . ) .
' Z a r ó w n o czerwono, Jak zielono oznaczony obszar z a c h o d z i ł n a Ś l ą s k C i e s z y ń s k i
1 k o l i d o w a ł tam z roszczeniami polskimi.
» T a k stale w oryginale (tschechische R e g l e r u n g , tschechische T r u p p e n Itd.);
hitlerowcy j u ż nie u z n a w a l i C z e c h o s ł o w a c j i .
• J a k w y ż e j ; d o s ł o w n i e b i o r ą c , n i e d o t y c z y ł o b y to S ł o w a c j i !
• Data proklamowania niepodległości Czechosłowacji w Pradze.
8. Brytyjsko-czechosłowacka wymiana zdań,
25—26 września 1938
a) Chociaż p. Hitler oświadczył, że jego memorandum przekazane Rzą­
dowi Czechosłowackiemu przez Rząd Jego K r . Mości i stanowi ostatnie s ł o ­
wo, i chociaż p. Chamberlain bardzo silnie wątpi, czy mógłby skłonić
p. Hitlera do zmiany zdania w tym spóźnionym czasie; premier mógłby,
zależnie od okoliczności uczynić ostatnią próbę nakłonienia p. Hitlera do
rozważenia innego sposobu rozwiązania kwestii sudeckoniemieckiej, mia­
nowicie drogą konferencji międzynarodowej z udziałem Niemiec, Czecho­
słowacji i innych państw, które rozważyłyby plan anglo-francuski i n a j ­
lepszy sposób wprowadzenia go w życie. Premier zapytuje, czy Rząd Cze­
chosłowacki byłby g o t ó w wziąć udział w takim nowym w y s i ł k u ratowania
pokoju.
b) Rząd czechosłowacki byłby gotów wziąć udział w konferencji m i ę ­
dzynarodowej, w której reprezentowane byłyby Niemcy i Czechosłowacja
471
 obok innych narodów, w celu znalezienia metody rozwiązania kwestii s u ­
deckoniemieckiej — metody innej niż zawarta w propozycjach p. Hitlera,
biorąc pod u w a g ę możliwość nawrotu do tzw. Planu anglo-francuskiego.
W nocie, którą p. Masaryk wręczył p. Chamberlainowi wczoraj po połud­
niu, zwrócono u w a g ę , ż e Rząd Czechosłowacki, przyjąwszy notę anglo-
-francuską pod najsilniejszym naciskiem i najdalej idącym przymusem,
nie miał czasu na poczynienie jakichkolwiek uwag o wielu nie dających
się zrealizować punktach tego planu. Rząd czechosłowacki zakłada, że
gdyby doszło do zwołania konferencji, fakt ten nie byłby pominięty przez
jej uczestników.
T e k s t w y j ę t y j e s t z d o k u m . n r 1112 w D B F P , 3/11, z a w i e r a j ą c e g o t r e ś ć l i s t u
posła czechosłowackiego w Londynie Masaryka do b r y t y j s k i e g o ministra spraw
z a g r a n i c z n y c h H a l i f a x a ; po p o l s k u : D M , I , d o k u m . 31; t u p r z e k ł a d
1
Chodzi o memorandum g o d e s b e r s k i e (tu d o k u m . n r 7).
9. Propozycja brytyjska
Londyn, 27 września
której pełnomocnicy zawiadomią, że przygotowania ich zostały zakończone.
Może to b y ć cały obszar, ale mogłoby to nie b y ć możliwe do 10 paździer­
nika i oddziały czechosłowackie nie byłyby wycofane całkowicie, przez co
powstałoby ryzyko starcia z wkraczającymi siłami niemieckimi. Jednakże
międzynarodowa Komisja Delimitacyjna powinna ostatecznie przeprowa­
dzić rozgraniczenie do 31 października, a czeskie wojsko i policja muszą
zostać wycofane poza tę n o w ą granicę i oddziały niemieckie muszą do
tego czasu do tej linii przeprowadzić okupację.
4) Spotkanie p e ł n o m o c n i k ó w powinno rozważyć, czy należy poczynić
dalsze kroki w celu korektury granicy wytyczonej przez Komisję Delimi­
tacyjna w październiku, ze względu na w ł a ś c i w s z e dostosowanie się do w y ­
poprawiony. m a g a ń geograficznych i gospodarczych na różnych odcinkach. Rozważy się,
czy w tym celu byłyby niezbędne lub pożądane lokalne plebiscyty.
5) Możliwie najszybciej należy rozpocząć rokowania między Niemcami,
Wielką Brytanią, Francją i Czechosłowacją w celu:
a. podjęcia w s p ó l n y c h k r o k ó w dla demobilizacji lub wycofania wojsk;
b. poddania rewizji obecnych zobowiązań traktatowych Czechosłowacji
i wprowadzenia systemu w s p ó l n e j gwarancji dla nowej Czechosłowacji.
1938
Oryginał angielski w A M . dokum. 232 farak w DBFP); przekład własny.

« Najbardziej na zachód w y s u n i ę t y cypel Czech.

Rząd Jego Królewskiej Mości proponuje następujący porządek, za k t ó ­
rego wykonanie czynniki brytyjskie przyjmują swoją część odpowiedzial­
ności:
ł
1) Oddziały niemieckie zajmują obszar Chebu i A ś u , na zewnątrz for­
tyfikacji czechosłowackich, 1 października.
2) Spotkanie p e ł n o m o c n i k ó w niemieckich i czechosłowackich z udziałem
przedstawiciela brytyjskiego w którymś z miast na obszarze sudeckim n a ­
stąpi 3 października. Przedstawiciel brytyjski mieć będzie prawo głosu
na równi ze swymi kolegami czeskimi i niemieckimi. Tegoż dnia spotkanie
międzynarodowej komisji granicznej składającej się z członków niemiec­
kich, czeskich i brytyjskich. Tegoż dnia, o ile możliwe, przyjazd obserwa­
torów, a także, o ile możliwe, Legionu Brytyjskiego*. Później można by
dodać 4 bataliony brytyjskie. Obserwatorzy i wojsko pozostawać będą pod
rozkazami Komisji Delimitacyjnej. Obowiązkiem spotkania pełnomocników
będzie:
a. poczynić kroki dla niezwłocznego wycofania wojsk czechosłowackich
i policji;
b. ustalić ogólne zasady dla ochrony mniejszości na odstąpionym teryto­
rium i dla określenia ich praw, jak i dla wycofania ich własności, przy
czym analogiczne kroki poczyni się dla mniejszości niemieckiej w nowej
Czechosłowacji;
c. ustalić aktualne instrukcje oparte na Planie anglo-francuskim dla
międzynarodowej Komisji Delimitacyjnej w celu wytyczenia nowej gra­
nicy możliwie najszybciej.
3) Dnia 10 października wkroczenie wojsk niemieckich do strefy, co do
1
Organizacja w e t e r a n ó w armii brytyjskiej (założona w r . 1921), n i e r a z używana
dla c e l ó w pomocniczych zamiast w o j s k a aktywnego.
10. Odpowiedź czechosłowacka na powyższe ***
Praga, 28 września 1938
Dnia 27 września poseł Jego Królewskiej Mości Brytyjskiej złożył w P r a ­
dze propozycję Rządu Brytyjskiego w sprawie stopniowego przekazywania
Niemcom części terytorium Republiki Czechosłowackiej.
Rząd Czechosłowacki w pełni uznaje wysiłki podjęte przez Rząd B r y ­
tyjski dla osiągnięcia pokojowego rozwiązania tego problemu, i dlatego roz­
ważył, jak zawsze najsumienniej, przedłożone propozycje.
, Na życzenie Rządów Francuskiego i Brytyjskiego z 17 września * Rząd
Czechosłowacki przyjął ich propozycje i zapewnia je, że sam pragnie ich
pełnego i lojalnego wypełnienia. Aby nie było co do tego wątpliwości,
wyraża zgodę na to, by Rządy Brytyjski i Francuski stały się gwarantami
tego wypełnienia.
W związku z tym, Rząd Czechosłowacki stwierdza, że memorandum w r ę ­
czone 23 września w Godesbergu Jego Ekscelencji p. Chamberlainowi różni
się w tak zasadniczych punktach od propozycji rządów brytyjskiego i fran­
cuskiego, że Rząd Czechosłowacki widział się zmuszony odrzucić je, a p.
Chamberlain w przemówieniu z 27 września oświadczył, że rozumie moty­
wy, dla których Rząd Czechosłowacki nie mógł owych propozycji przyjąć.

472
473

W tym samym przemówieniu p. Chamberlain stwierdził, że propozycje
przedłożone po jego wizycie w Berchtesgaden — znane jako propozycje
francusko-brytyjskie — w zasadzie realizowały to, czego pragnął p. kan­
clerz Hitler.
Rząd Czechosłowacki w zasadzie przyjmuje plan i rozkład czasowy za­
proponowany przez Rząd Brytyjski. Jednakże zauważa, iż w kilku punk­
tach rozkład czasowy nie zgadza się z propozycjami francusko-brytyjski-
mi.
Rząd w całości przyjmuje punkt 2., z w y j ą t k i e m postanowienia o s k ł a ­
dzie komisji reprezentantów Komisji Delimitacyjnej, oraz punktu a), m ó ­
wiącego o wycofaniu wojska i policji czechosłowackiej. O ile chodzi o skład
komisji, proponujemy dodanie tam członka francuskiego, a na wypadek,
gdyby przedstawiciele nie mogli dojść między sobą do porozumienia, kwe­
stie sporne zostałyby poddane rozjemstwu przedstawiciela S t a n ó w Zjedno­
czonych.
Akceptujemy w całości punkty 4 i 5.
Co do p u n k t ó w 1 i 3 mamy następujące zastrzeżenia:
W propozycjach francusko-brytyjskich nie przewidziano dat specjalnych
dla ewakuacji i Rząd Czechosłowacki interpretował je w tym sensie, że
do ewakuacji nie doszłoby, zanim Komisja Międzynarodowa nie ukończy­
łaby wszystkich swoich prac.
Tak samo, naszym zdaniem, projekt Rządu Brytyjskiego z 27 września
w dwu zasadniczych kwestiach różni się od propozycji francusko-brytyj­
skich, przyjętych przez Rząd Czechosłowacki w interesie pokoju, a to:
1. żąda natychmiastowej ewakuacji A ś u i Chebu;
2. żąda ewakuacji etapami, poczynając od 10 października.
W obu wypadkach należałoby zgodnie ustalić warunki odstąpienia pod
nadzorem organu międzynarodowego z udziałem przedstawiciela czecho­
słowackiego, tak jak to przewiduje projekt z 19 września.
Czechosłowacja nie może ani e w a k u o w a ć swojego terytorium, ani prze­
prowadzić demobilizacji, ani oddać swych fortyfikacji dopóty, dopóki nie
będą ściśle wytyczone nowe granice i dopóki nie zostanie opracowany i za­
pewniony nowy system gwarancji międzynarodowych, przyobiecanych
w propozycjach francusko-brytyjskich.
Procedura tu zaproponowana może ulec przyspieszeniu, gdyż Rząd Cze­
chosłowacki w żadnym wypadku nie chce opóźnić ostatecznego załatwie­
nia.
W istocie rzeczy Rząd Czechosłowacki zgodziłby się na dowolną datę
ostatecznej ewakuacji, gdyby spełniono wszystkie warunki, tj. gdyby prace
Komisji Delimitacyjnej zostały ukończone i nastąpiłoby porozumienie co
do gwarancji, czy miałby to być 30 października, czy data późniejsza. Z a ­
razem zgadzamy się na wyznaczenie daty, która stanowiłaby termin osta­
teczny. Jako termin ostateczny proponujemy 15 grudnia. Mogłoby to na­
stąpić nawet wcześniej, gdyby prace zostały ukończone, a więc dowolna
data między 31 października a 15 grudnia.
474
W związku z tym Rząd Czechosłowacki prosi usilnie, by, zanim zostaną
rozpoczęte prace p e ł n o m o c n i k ó w i Komisji Delimitacyjnej, zostało usta­
lone w drodze rokowań dyplomatycznych, na podstawie jakich zasad i j a ­
kich f a k t ó w ma być wytyczona nowa granica. Propozycje francusko-bry­
tyjskie w y s u w a j ą zasadę, że odstąpione powinny być okręgi posiadające
ponad 50% ludności niemieckiej. Zarazem propozycje te dopuszczają mo­
żliwość poprawy granicy na korzyść Czechosłowacji tam, gdzie byłoby to
niezbędne; również niniejszy plan brytyjski podnosi względy geograficzne
i gospodarcze.
Wszelkie linie dotąd wysuwane ze strony niemieckiej zostały ustalone
wyłącznie z punktu widzenia niemieckiego, bez dania Czechosłowacji mo­
żliwości wypowiedzenia swego zdania, a najnowsze memorandum niemiec­
kie wytycza linię, która bardzo w y r a ź n i e odbiega od tego, co ustaliły pro­
pozycje francusko-brytyjskie.
Czechosłowacja powtarza, że nie może akceptować plebiscytu zgodnego
z dezyderatami zawartymi w memorandum rządu niemieckiego.
Wreszcie Rząd Czechosłowacki podkreśla, że gdyby w tym daleko posu­
n i ę t y m stadium rokowań, kiedy już uzgodniono tyle p u n k t ó w w kwestii
procedury, doszło do trudności i przeszkód nie do przezwyciężenia, zgodził­
by się chętnie na poddanie całego sporu arbitrażowi Jego Ekscelencji F r a n ­
klina Roosevelta lub, jak to proponuje sam prezydent S t a n ó w Zjedno­
2
czonych A m e r y k i , zostałaby zwołana konferencja międzynarodowa, zgodnie
z notą skierowaną 27 września do Lorda Halifaxa przez p. Masaryka, posła
s
czechosłowackiego w L o n d y n i e .
O r y g i n a ł f r a n c u s k i w A M , d o k u m . 237; p r z e k ł a d własny.
1
T a k w o r y g i n a l e , z a m i a s t 19 I X ( t u d o k u m . n r 1).
1
Z o b . w y ż e j , p r z y p . 4 do r o z d z . V .
• Z o b . w y ż e j , d o k u m . n r 8.
11. Oświadczenie Rządu Z S R R wobec charge d'affaires U S A
Moskwa, 28 września 1938
Rząd Z S R R nieugięcie kieruje się w swojej polityce zagranicznej d ą ż e ­
niem do powszechnego pokoju. Odrzucając użycie siły dla rozstrzygnięcia
konfliktów międzynarodowych, Z S R R poparł w swoim czasie inicjatywę
Rządu S t a n ó w Zjednoczonych Ameryki, który zaproponował w Pakcie
1
Kellogga wyrzeczenie się wojny jako narzędzia polityki narodowej. Co
w i ę c e j , na wniosek Rządu Z S R R została w Moskwie 9 lutego 1929 zawar­
ta umowa Z S R R z szeregiem krajów w sprawie przedterminowego wpro­
wadzenia w życie tego paktu . 2
Obecnie rozwijają się w Europie środkowej wydarzenia, grożące prze­
obrażeniem się w n o w ą w o j n ę światową. W tym odpowiedzialnym momen­
cie* Rząd Z S R R nie może nie doceniać wystąpienia Prezydenta S t a n ó w
475

Zjednoczonych Ameryki z apelem, aby spory załatwiane były w drodze
pokojowej. Rząd Z S R R przyjmuje z sympatią skierowaną doń propozycję
Rządu S t a n ó w Zjednoczonych, aby podjął współdziałanie w zapobieżeniu
wojnie i w rozstrzygnięciu obecnego kryzysu międzynarodowego.
Wobec istniejących przeszkód w sprawie anglo-francuskiego pośrednictwa
między Republiką Czechosłowacką a Niemcami, mimo wyrażonej przez
Czechosłowację gotowości poniesienia ofiary ze swoich żywotnych intere­
sów w imię powszechnego pokoju, Rząd Z S R R widzi najbardziej efek­
tywny środek dla zapobieżenia dalszej agresji i dla odwrócenia nowej
wojny ś w i a t o w e j w n i e z w ł o c z n y m zwołaniu konferencji międzynarodowej.
Już w marcu br., po zagarnięciu przemocą Austrii, co w y t w o r z y ł o groźbę
dla pokoju w Europie, Rząd Z S R R zaproponował w celu zapobieżenia dal­
szym i bardziej groźnym komplikacjom międzynarodowym, bezzwłoczne
zwołanie takiej konferencji, która mogłaby znaleźć praktyczne środki prze­
ciwdziałania agresji i uratowania pokoju zbiorowego. Wierny swojemu
dążeniu do pokoju, Rząd Z S R R g o t ó w jest także w obecnym momencie
poprzeć wysuwany przez Rząd U S A projekt zwołania konferencji między­
narodowej i wziąć w niej czynny udział.
T u p r z e d r u k o w u j e m y p r z e k ł a d p o l s k i z w y d a w n i c t w a Wnleszniaja p o l ł t l f c a SSSR,
t. I V , z a m i e s z c z o n y w : P r a t u o międzynarodowe ł historia dyplomatyczna. Opr. L .
G e l b e r g . T . I I , d o k u m . 140; b r z m i e n i e a n g i e l s k i e tego o ś w i a d c z e n i a , z ł o ż o n e g o p r z e z
w i c e k o m i s a r z a P o t i o m k i n a : F R U S 1938/1, d o k u m . 695—696 ( o b s z e r n y k o m e n t a r z c h a r g ś
d'affalres A . K i r k a ) .
< Z r . 1928, p o d p i s a n y 27 V I I I t r . w P a r y ż u .
* T z w . p r o t o k ó ł m o s k i e w s k i z 1929 r . m i ę d z y Z S R R a P o l s k ą . R u m u ­
nią, Estonia, Łotwą 1 Litwą; później przystąpiły Turcja 1 Iran.
» Ma b y ć chyba: d o n i o s ł y m (oryginał rosyjski nie b y ł d o s t ę p n y ) .
12. List Chamberlaina do Mussoliniego
\ sny.
Londyn, 28 września
Zwróciłem s i ę dziś z ostatnim apelem do p. Hitlera, aby powstrzymał
się przed użyciem przemocy przy uregulowaniu problemu sudeckiego, k t ó ­
ry — jestem tego pewien — może zotać uregulowany w krótkiej rozmo­
wie tak, że [Hitler] w istocie otrzyma terytorium i ludność, których żąda,
oraz ochronę na czas przekazywania dla N i e m c ó w sudeckich i Czechów.
Zaproponowałem, że sam przyjadę do Berlina rokować na temat ugody
między przedstawicielami niemieckimi i czeskimi, a gdyby kanclerz tego
sobie życzył, także z przedstawicielami Włoch i Francji*.
Ufam, że Wasza Ekscelencja zawiadomi kanclerza Niemiec o swym ży­
czeniu, by Włochy były reprezentowane, i ż e wywrze na niego nacisk,
by przyjął moją propozycję, która uchroni wszystkie nasze narody od
wojny.
D B F P , 3 / I I , d o k u m . 1159; p r z e k ł a d własny.
1
Aluzja d o l i s t u C h a m b e r l a i n a do H i t l e r a z tegoż dnia, tamże, dokum.
476
\
13. Nota posła brytyjskiego w Pradze do ministra Krofty
ga, 29 września 1938
Uwagi Rządu Czechosłowackiego odnośnie do proponowanego rozkładu
1
czasowego zostały przekazane premierowi, który naturalnie, będzie miał
na uwadze punkty, do których Rząd Czechosłowacki p r z y k ł a d a - w a g ę .
P. Chamberlain zapewnił już Jego Ekscelencję Prezydenta *, że w Mo­
nachium będzie w pełni pamiętać o interesach Czechosłowacji i że jedzie
tam w zamiarze znalezienia kompromisu między stanowiskami Rządów
Niemieckiego i Czechosłowackiego, tak by można podjąć kroki dla odpo­
wiedniego i sprawiedliwego wprowadzenia w życie celu spotkania, dla
którego to celu Rząd Czechosłowacki już wyraził zgodę.
Rząd J . K . M . pragnie wyrazić mocną nadzieję, że Rząd Czechosłowacki
nie uczyni i tak już delikatnego zadania premiera jeszcze trudniejszym
przez formułowanie i obstawanie przy zastrzeżeniach wobec rozkładu cza­
sowego. Rząd Czechosłowacki powinien, tak jak wszyscy pozostali, mieć
na uwadze groźną a l t e r n a t y w ę dla pomyślnego wyniku przy szukaniu
uzgodnionego rozwiązania.
Jest rzeczą żywotną, by dyskusja w Monachium przyniosła szybkie
i konkretne rezultaty, które umożliwią rozpoczęcie bezpośrednich rokowań
między Niemcami a Czechosłowacją. To może jednak być osiągnięte tyl­
ko wtedy, jeśli Rząd Czechosłowacki będzie g o t ó w w obecnym stadium
do udzielenia p. Chamberlainowi pełnej swobody działania, a nie do
wiązania mu rąk od początku przez wysuwanie jakichś bezwzględnych
warunków
O r y g i n a ł a n g i e l s k i : A M , d o k u m . 244; p o r . D B F P , 3 / I I , d o k u m . 1210. P r z e k ł a d wła­
1
Z o b . w y ż e j , d o k u m . n r 10.
1938 » L i s t C h a m b e r l a i n a d o B e n e ś a z 27 I X : D B F P . 8 / I I , d o k u m . 1136.
» W e d ł u g A M , j w . ( d o k u m . 270), t ę n o t ę d o r ę c z o n o w p r a s k i m M S Z o godz. 21.00
d n . 29 I X , g d y o b r a d y m o n a c h i j s k i e b y ł y w p e ł n y m t o k u .
14. Tak zwany układ monachijski
Monachium, 29 [30] września 1938
1
Niemcy, Zjednoczone Królestwo, Francja i W ł o c h y , biorąc pod u w a g ę
osiągnięte już w zasadzie porozumienie co do odstąpienia Niemcom obszaru
zamieszkanego przez N i e m c ó w sudeckich, zgodziły się na poniżej wymie­
nione terminy i warunki tej cesji oraz na zarządzenia, jakie mają być
wydane, przy czym na mocy tego porozumienia każde z tych państw
uważa się za odpowiedzialne za kroki niezbędne do zapewnienia jego wy­
konania:
1158.
1. Ewakuacja rozpocznie się 1 października.
477
 2. Zjednoczone K r ó l e s t w o Francja i Włochy zgodne są co do tego, że
ewakuacja tego obszaru zostanie zakończona 10 października, i to bez
zniszczenia jakichkolwiek istniejących urządzeń, oraz że Rząd Czechosło­
wacki ponosi odpowiedzialność za dokonanie ewakuacji bez uszkodzeń
wspomnianych urządzeń.
3. Sposoby dokonania ewakuacji będą ustalone w szczegółach przez ko­
misję międzynarodową, złożoną z przedstawicieli Niemiec, Zjednoczonego
Królestwa, Francji, Włoch i Czechosłowacji.
4. Obsadzanie stopniowe obszarów o przeważającej ludności niemieckiej
przez wojska niemieckie rozpocznie się 1 października. Wskazane na za­
2
łączonej m a p i e cztery obszary będą obsadzone przez wojska niemieckie
w następującej kolejności: obszar oznaczony jako nr I — 1 i 2 paździer­
nika, obszar oznaczony jako nr I I — 2 i 3 października, obszar oznaczony
jako nr I I I — 3, 4 i 5 października, obszar oznaczony jako nr I V — 6 i 7
października. Pozostały obszar o przeważającym zaludnieniu niemieckim
będzie niezwłocznie określony przez w y ż e j w y m i e n i o n ą komisję i obsa­
8 P i e r w s z y p r z e k ł a d polski w y s z e d ł w w a r s z a w s k i m „ Z b i o r z e D o k u m e n t ó w " (doda­
dzony przez wojska niemieckie do dnia 10 p a ź d z i e r n i k a .
5. Wymieniona w punkcie 3. komisja międzynarodowa określi obszary,
na których ma się odbyć plebiscyt. Obszary te będą obsadzone przez od­
działy międzynarodowe aż do zakończenia plebiscytu. T a sama komisja
ustali sposób jego przeprowadzenia, biorąc za podstawę warunki prze­
4
prowadzenia plebiscytu na obszarze S a a r y . Komisja ustali również datę
plebiscytu; data ta nie może jednak przypaść później niż na koniec listo­
pada *.
6. Ostatecznego ustalenia granic dokona komisja międzynarodowa. T a
sama komisja będzie również uprawniona do zaproponowania czterem
mocarstwom: Niemcom, Zjednoczonemu Królestwu, Francji i Włochom
dopuszczenie w pewnych w y j ą t k o w y c h przypadkach nieznacznych odchy­
l e ń od ściśle etnograficznego określenia stref, które mają być przekazane
bez plebiscytu.
7. Przewiduje się prawo opcji dla przenoszenia się na odstępowane ob­
szary oraz dla opuszczania ieh; z prawa opcji należy skorzystać w ciągu
sześciu miesięcy, licząc od dnia zawarcia niniejszego porozumienia. K o ­
misja niemiecko-czechosłowacka ustali szczegóły opcji, rozważy sposoby
ułatwienia wymiany ludności oraz rozstrzygnie zasadnicze kwestie, które
w y n i k n ą z tej wymiany.
8. Rząd Czechosłowacki zwolni w ciągu czterech tygodni, licząc od daty
zawarcia niniejszego porozumienia, ze służby w wojsku i w policji tych
wszystkich N i e m c ó w sudeckich, którzy pragnąć będą tego zwolnienia;
w tym samym okresie Rząd Czechosłowacki zwolni z więzień tych Niem­
c ó w sudeckich, którzy odsiadują karę za przestępstwa polityczne'.
478
ZAŁĄCZNIK DO P O R O Z U M I E N I A
1) Rząd J . K . M . w Zjednoczonym Królestwie i R z ą \ Francuski przystą­
piły do powyższego porozumienia na tej podstawie, że podtrzymują ofertę,
zawartą w punkcie 6, propozycji anglo-francuskich z dKja 19 września,
dotyczącą zagwarantowania nowych granic C z e c h o s ł o w a c j i \ r z e d niespro-
w o k o w a n ą napaścią. \^
Z chwilą gdy sprawa polskiej i węgierskiej mniejszości w Czechosło­
wacji będzie załatwiona, Niemcy i Włochy ze swej strony udzielą gwarancji
7
Czechosłowacji . \
2) Szefowie rządów czterech mocarstw oświadczają, ż e jeżeli zagad­
nienie polskiej i węgierskiej mniejszości w Czechosłowacji nie zostanie
załatwione w ciągu trzech miesięcy w drodze porozumienia pomiędzy za­
interesowanymi Rządami, będzie ono przedmiotem nowej konferencji obe­
cnych tu szefów rządów czterech mocarstw . 8
t e k do „ P o l i t y k i N a r o d ó w " ) z a r . 1938, n r 10, s k ą d go p r z e d r u k o w a ł L . G e l b e r g ,
( c y t . dz., I I , d o k u m . 141); n i e c o i n a c z e j s t y l i z o w a n y p r z e k ł a d : D M , I , d o k u m . 35.
Teksty: angielski, francuski, niemiecki i w ł o s k i w ó w c z e s n e j prasie i w p ó ź n i e j s z y c h
zbiorach d o k u m e n t ó w .
1
Taka kolejność w oryginałach dostępnych: „Zjednoczone Królestwo"( „United
K i n g d o m " ) jest, j a k w i a d o m o , o f i c j a l n ą n a z w ą W i e l k i e j B r y t a n i i .
8
Z o b . m . i n w : W h e e le r - B e n n e 1 1 i l n . p r a c e o M o n a c h i u m .
3
B y ł to o b s z a r n a p ó ł n o c y M o r a w i z a c h o d z i e Ś l ą s k a O p a w s k i e g o .
* S a a r g e b i e t ; p l e b i s c y t o d b y ł s i ę 13 I 1935.
• W r e z u l t a c i e N i e m c y z r e z y g n o w a ł y z p l e b i s c y t u , z a g a r n i a j ą c z a to r o z l e g ł e d a l ­
sze o b s z a r y p r z e z w y w a r c i e n a c i s k u n a k o m i s j ę .
• T u n a s t ę p o w a ł y podpisy czterech s z e f ó w r z ą d ó w u c z e s t n i c z ą c y c h .
' G w a r a n c j i tej nigdy nie udzielono.
* B y ł y jeszcze d w a dalsze dodatki d o t y c z ą c e k o m i s j i delimitacyjnej.
A N E K S I I : WYJĄTKI Z N I E OGŁOSZONYCH
DOKUMENTÓW B R Y T Y J S K I C H Z R. 1938
W niniejszym aneksie znajdują się — w tłumaczeniu autora — nie
ogłoszone dotychczas wyjątki z brytyjskich d o k u m e n t ó w dyplomatycznych,
dotyczących polskiej polityki zagranicznej w stosunku do Czechosłowacji,
z lata i wczesnej jesieni 1938 roku. S t a n o w i ć one będą uzupełnienie tek­
s t ó w publikowanych w Documents on British Foreign Policy. Third Se-
ries, vol. I I — I I I . Teksty te rzucają ciekawe światło na interesujący nas
temat: dodatkowo w y j a ś n i a j ą różne mniej znane szczegóły działań dyplo­
macji polskiej, a także politykę brytyjską w stosunku do Polski. Poza
w ł a ś c i w y m i materiałami korespondencji dyplomatycznej, tj. raportami am­
basady brytyjskiej w Warszawie i instrukcjami z Foreign Office, znajdują
się tu także wyjątki z korespondencji p r a c o w n i k ó w ambasady oraz ich
przyjaciół w centrali londyńskiej, jak też — i to niekiedy bywa najcie­
kawsze — w zasadzie nie publikowane komentarze p r a c o w n i k ó w Foreign
479
 Office do raportów ambasady, nawet takich, które zostały już ogłoszone. nawet do samego ministra, którego określa się tu tytułem: sekretarz
Pełny obraz stosunku^ polityki brytyjskiej do Polski w związku z kwestią stanu (Secretary of State). Uwagi te, jak wspomniano w y ż e j , bywają
czechosłowacką w poku 1938 uzyskać można oczywiście jedynie przez pełne nieraz rzeczą najciekawszą, obrazują bowiem najbardziej osobiste opinie
wykorzystanie zasobów archiwalnych nie tylko brytyjskiego MSZ, lecz autorów i w pewnym stopniu odbijają nastroje szerszych kół społeczeń­
także prezydiupf rządu (tzw. Cabinet Papers), ewentualnie także niektórych stwa brytyjskiego.
innych resortów, jak np. Ministerstwa Wojny (War Office), gdzie znajdują
się m.in. interesujące raporty attaches wojskowych. Autor niniejszej książ­
ki zamierza w przyszłości do sprawy tej powrócić i ogłosić dalsze ma­
teriały, uzyskane w Londynie w czasie kwerend archiwalnych w latach 1. Fragment listu ambasadora Kennarda do O. Sargenta'
1969—1971 ».
Poniższe dokumenty ogłoszone są najczęściej w wyjątkach, ze wskaza­ Warszawa, 15 czerwca 193&
niem sygnatury dokumentu i ewentualnie z dodatkowymi informacjami
o treści pozostałych części dokumentu cytowanego tu we fragmentach.
Stanowisko Polski wobec Czechosłowacji jest skandaliczne [...] Oba­
Wymienione w tekście nazwiska i wzmianki o kwestiach nie wyjaśnionych
w samym tekście będą objaśnione w odsyłaczach. Niektóre z nazwisk były wiam się, że jakiekolwiek rozmowy, które prowadziłbym z p. Beckiem
już wspominane w g ł ó w n y m tekście książki *. lub sekretarz stanu z p. Raczyńskim, doprowadzą tylko do gładkich z a ­
p e w n i e ń , a niewielkich rezultatów.
1
A u t o r o g ł o s i ł p o p r z e d n i o , w l a t a c h 1971—1972, m a t e r i a ł y d o t y c z ą c e r. 1939 n a
łamach „ S p r a w Międzynarodowych". „ S t u d i ó w Historycznych" 1 „ w o j s k o w e g o Prze­ F . O . 371, v o l . 21807, C 6023/2470/55.
g l ą d u Historycznego".
* W t y m w y p a d k u o b j a ś n i o n e one b ę d ą w S k o r o w i d z u n a z w i s k . 1
S i r O r m e S a r g e n t (1884—1962) b y ł z a s t ę p c ą p o d s e k r e t a r z a s t a n u , p e ł n i ą c y m nad­
zór nad Departamentami: Centralnym, P o ł u d n i o w y m i P ó ł n o c n y m .

Informacja w s t ę p n a

Brytyjskie dokumenty dyplomatyczne, złożone w Public Record, Office,

2. Fragment raportu charge d'affaires w Warszawie
tj. centralnym archiwum p a ń s t w o w y m w Londynie, noszą generalny sym­ 1
C . Nortona
bol F.O., tj. Foreign Office, a część ich dla końca okresu m i ę d z y w o j e n ­
nego ma numer 371, stąd w i ę c wszystkie niżej w wyjątkach cytowane
teksty są z reguły sygnowane: F . O . 371, po czym następuje numer tomu, Norton referuje rozmowę z ambasadorem francuskim Noelem o jego
a wreszcie sygnatura odnośnego dokumentu. Dokumenty są udostępniane interwencji w polskim MSZ, gdzie postawiono Polsce dwa pytania: 1. Jakie
tylko w oprawnych tomach, zawierających pewne tematycznie związane stanowisko zajmie Polska wobec Czechosłowacji w razie konfliktu jej
grupy, najczęściej stosownie do w e w n ę t r z n e g o podziału brytyjskiego MSZ, z Niemcami; 2. jakie jest polskie stanowisko wobec statutu Ligi Narodów
dzielącego się na departamenty, dla których z n ó w podstawą rozróżnienia i wypływających stąd obowiązków.
są regiony geograficzne. Tak więc w naszym wypadku w grę wchodzi
Warszawa, 13 lipca 193&
Departament Centralny obejmujący Europę Środkową, m o ż e to też być
Departament Południowy, do którego należała Rumunia, Węgry itd., lub
Północny, do którego włączono m.in. Z S R R (w różnych okresach n a s t ę p o ­ Odpowiedzi brzmiały: 1. Polska nie ma zamiaru zaatakowania Czecho­
w a ł y w tej dziedzinie zmiany przynależości). słowacji; 2. Polska będzie przestrzegać statutu Ligi, z w y j ą t k i e m art. 16*.
W poszczególnych tomach znajdujemy przede wszystkim tzw. minuty, Odmówiono udzielenia odpowiedzi pisemnej.
tj. projekty pism w y s y ł a n y c h przez centralę M S Z do placówek zagra­ W polskim M S Z Beck posiada klikę, w której pewne osoby niewolniczo
nicznych, oraz kopie wersji ostatecznych, jak też oryginały raportów po­ naśladują to, co uważają, że stanowi jego linię proniemiecką, a inni, jak
szczególnych placówek, a obok tego listy w y s y ł a n e w tychże sprawach to pewni ich koledzy zauważyli, są „tak g w a ł t o w n i e antyrosyjscy, że aż
w charakterze p ó ł p r y w a t n y m przez zaprzyjaźnionych ze sobą pracowni­ bezwstydnie proniemieccy".
k ó w centrali i p r a c o w n i k ó w placówek, będące nader cennym uzupeł­ T u wiele osób odetchnęłoby z ulgą, gdyby w sytuacji zewnętrznej n a ­
nieniem instrukcji i raportów oficjalnych. Na k a ż d y m dokumencie znaj­ stąpił taki zwrot na lepsze, który pozwoliłby im na luksus wypowiedze­
dują się uwagi p r a c o w n i k ó w danego departamentu, często idące hierar- nia tego, co w istocie myślą i gdyby przy tej okazji pozbyli się pułkownika
hicznie od referentów do szefa departamentu, nieraz także w y ż e j : do z a ­ Becka. Ale widzą oni, że muszą p a n o w a ć nad uczuciami i sami czują,
stępcy wiceministra, do wiceministra (podsekretarza stanu), a niekiedy ż e w bandyckim świecie nie jest złą rzeczą posiadać twardego osobnika

<
480 31 R o k 1938.. 481

dla obrony w ł a s n y c h interesów. A nie ma nikogo, kto mógłby zająć jego
miejsce. [...]
Komentarz R. h. Speaighta*, 20 VII: Z mego doświadczenia wynika,
ż e wszyscy Polacy nie lubią pułkownika Becka i że nikt nie może zapro­
ponować jakiejkolwiek realnej koncepcji alternatywnej dla jego bardzo
niebohaterskiej polityki.
J w . , C 7191/2168/55.
1
S i r C l i f f o r d J o h n N o r t o n ( u r . 1891), b y ł y s e k r e t a r z V a n s i t t a r t a , o d 1937 do 1939
radca ambasady brytyjskie] w Warszawie.
1
C h o d z i o a r t y k u ł z o b o w i ą z u j ą c y w s z y s t k i c h c z ł o n k ó w L i g i do u d z i e l e n i a p o m o c y
c z ł o n k o w i b ę d ą c e m u ofiarą agresji.
J
R i c h a r d L a n g f o r d S p e a i g h t ( u r . 1906) b y ł s e k r e t a r z e m a m b a s a d y w W a r s z a w i e
w l a t a c h 1935—1938, p o t e m r e f e r e n t e m s p r a w p o l s k i c h w D e p a r t a m e n c i e C e n t r a l n y m .
3. Fragment listu Nortona do W. Stranga»
Dotyczy wspomnianych wyżej zapytań ze strony
[...] Beck twierdził, że gdyby udzielił pisemnej obietnicy, iż nie za­
atakuje Czechosłowacji, a Czesi by się o tym dowiedzieli, staliby się
bardziej nieustępliwi. Zarazem, oświadczył p. Noel, gdyby Czesi do­
wiedzieli się o odmowie Becka, w y w o ł a ł o b y to irytację. Dlatego on [Noel]
zachowuje fakt prowadzenia owych r o z m ó w w tak ścisłej tajemnicy.
J w . , C 7660/2168/55.
• Sir William ( p o t e m l o r d ) S t r a n g — o n i m zob. w S k o r o w i d z u .
4. Fragment listu Nortona do Stranga
Warszawa, 9 sierpnia 1938
[...] Oczywiście, gdyby Beck zniknął, nastąpiłaby zmiana tonu i ustą­
piłoby podniecenie, ale troska o w ł a s n e interesy nadal dyktowałaby g ł ó w ­
ne wytyczne polityki. Koła antyniemieckie, zarówno prawicowa, jak lewi­
cowa opozycja, jak sądzę, nadal nie mają takiej możliwości, by minister
spraw zagranicznych, zbliżony do jednych lub do drugich, ryzykował
jakąkolwiek zdecydowaną zmianę orientacji z w y j ą t k i e m tego, że praw­
dopodobnie uciszyłby on pospolitą i bezsensowną kampanię prasową prze­
ciw Czechosłowacji, będącą nadal w p e ł n y m nasileniu.
J w . , C 8271/2168/55.
5. Fragment raportu Nortona
Warszawa, 24 sierpnia 193S
[..T] Zawiść i niechęć p. Becka wobec p. Beneśa, tak jak kiedyś wobec
p. Titulescu », jest rzeczą powszechnie znaną. P. Beck, maskuje swoje po­
2
czynania i zapewniając sobie skandynawskie alibi , najniewątpliwiej w s p ó ł ­
działał w kampanii antyczeskiej prowadzonej eon amore przez jego pod­
władnych. Należy ubolewać, że nic konstruktywnego, lecz w ł a ś n i e tego
rodzaju działanie stanowi reakcję polskiego M S Z na fakt, że w osta­
tecznym efekcie los Czechosłowacji będzie rozstrzygnięty przez mocar­
stwa.
Trzeba w y c i ą g n ą ć pewien ogólny wniosek: że Beck jako mąż stanu,
obdarzony energią, zdolnościami i ambicją, uważałby za rzecz irytującą,
gdyby musiał bezczynnie siedzieć przy swoim biurku i o b s e r w o w a ć roz­
w ó j wydarzeń, które ostatecznie będą musiały zaważyć w sposób zasa­
francuskiej. dniczy na przyszłości jego kraju, ale których on sam absolutnie nie
m o ż e ani kontrolować, ani nawet na ich przebieg realnie w p ł y w a ć . Zda­
niem jednego z przyjaciół p. Becka, po sukcesie ze swoim ultimatum
Warszawa, 27 lipca 1938 do L i t w y * wolał on teraz wyjechać, by nie stworzyć wrażenia, że jest
mocno zainteresowany w sprawach Czechosłowacji.
Jego dawniejsza chęć włączenia się ujawniła się prawdopodobnie na
wiosnę, gdy w prasie polskiej zaczęły pojawiać się artykuły na rzecz
utworzenia naturalnego bloku między Niemcami a Rosją, zakreślające
w wypadku autorów obdarzonych większą wyobraźnią obszar faktycznie
od Arktyki do mórz Czarnego i Adriatyckiego. Podróże p. Becka łączono
naturalnie w tych artykułach z owymi planami. Nie tak daleko sięgające
wersje stwierdzały, że byłoby rzeczą korzystną posiadanie wspólnej gra­
nicy z Węgrami, co zlikwidowałoby sowieckie w p ł y w y w Czechosłowacji,
a przy sposobności, jak wiemy, samą Czechosłowację. Ale te plany nie
uzyskały prawdopodobnie życzliwej oceny w Berlinie i p. Beck musiał
w następstwie tego zaprzeczyć, by miał tego rodzaju projekty. „Żadnych
bloków, żadnych osi, żadnych hegemonii" — stało się w y t y c z n ą dla prasy
polskiej w komentarzach na temat podróży bałtyckich.
Innym w a ż n y m punktem porządku dziennego stał się postulat, by a r ­
tykuł 16 otrzymał charakter fakultatywny. P. Beck nie jest odosobniony
w poglądzie, że zło dotychczasowe jest wystarczająco duże i wobec tego
zajmuje on stanowisko, zrozumiałe dla nie patrzących w przyszłość, że
Polska może najwięcej zyskać na polityce ścisłej neutralności, a najwięcej
stracić przez zaangażowanie się w spory nie dotyczące jej najbardziej
bezpośrednio, a to w wyniku związku z Francją i z Ligą Narodów, do
której należy Polski „bete noire", Związek Radziecki. [...] Ale pozosta­
wanie neutralnym w odosobnieniu przynosi słabą pociechę i jest rzeczą
naturalną, że p. Becka pociąga możliwość związania Polski bliżej z „eks-

31* 483
482
 -neutralnymi" krajami i z tymi, które można określić jako „nie mające
sojuszów".
[...] Istnieją rozliczne poglądy wśród moich k o l e g ó w zagranicznych od­
nośnie do charakteru i zamiarów polskiego ministra spraw zagranicznych.
Nie wierzę, by którykolwiek z nich, nawet ambasador niemiecki «, mógł
zaryzykować, jak dotąd, zakład o większą s u m ę na rzecz przypuszczeń,
na którą szalę ciężar p. Becka zostanie rzucony w ostatnim etapie.
Komentarz Foreign Office: P o w y ż s z e uwagi są szczególnie interesujące,
gdyż wskazują, że p. Beck i jego satelici wyszli z orbity Niemiec na ze­
wnątrz, na pozycję, którą można by n a z w a ć neutralną z nieco większą
słusznością niż w wypadku jego dawniejszej polityki.
Jak wykazuje p. Norton, p. Beck nie odznacza się charakterem, na
którym można szczególnie polegać, ani nie można u niego stwierdzić
jakiejś stałości zasad.
J w . , C 8764/2676/55.
1
N i c o l a e T i t u l e s c u (1883—1941), r u m u ń s k i m i n i s t e r s p r a w z a g r a n i c z n y c h 1932—1936,
z w o l e n n i k L i g i N a r o d ó w i p o r o z u m i e n i a ze Z w i ą z k i e m R a d z i e c k i m , o b a l o n y p r z e z
r e a k c j ę r u m u ń s k ą przy pomocy polskiej.
• B e c k w y j e c h a ł w l e c i e 1938 t r z y k r o t n i e do k r a j ó w b a ł t y c k i c h : w c z e r w c u do
E s t o n i i , w l i p c u n a Ł o t w ę , a w s i e r p n i u do N o r w e g i i .
* Chodzi o wymuszenie n a rządzie litewskim przez w y s ł a n i e ultimatum w m a r c u
1938 n a w i ą z a n i a n o r m a l n y c h s t o s u n k ó w z P o l s k ą .
4
H a n s A d o l f v o n M o l t k e (1884—1943), p o s e ł , p o t e m a m b a s a d o r R z e s z y w W a r s z a w i e
w l a t a c h 1931—1939.
6. Fragment raportu Nortona
Raport referuje o atakach polskiej prasy rządowej na nowe czechosło­
wackie propozycje w sprawie uregulowania problemu mniejszościowego.
Warszawa, 24 sierpnia 1938
[...] Owych zarzutów, chociaż n i e w ą t p l i w i e pod niektórymi względami
uzasadnionych, nie należy, jak myślę, przyjmować całkowicie dosłownie.
Ich gwałtowność zdaje się w a h a ć wprost proporcjonalnie do rozmiarów
napięcia między Niemcami a Czechosłowacją. Obecnie, gdy problem ten
zdaje się zbliżać do kulminacji, zamiarem rządu polskiego jest niewątpliwie
oddzielenie się możliwie najszerszą przepaścią od rządu praskiego, tak,
aby bez względu na sojusz z Francją i na Ligę Narodów rząd polski miał
możliwą do przyjęcia w y m ó w k ę dla nieudzielenia Czechom pomocy i dla
zachowania sobie całkowitej swobody decyzji w razie nadejścia prawdzi­
wego kryzysu.
J w . , C 8765/2470/55.
484
7. Komentarz do raportu ambasadora Kennarda
z 25 września 1938
Raport przekazuje sprawozdanie brytyjskiego attache wojskowego i o sy­
tuacji wojskowej.
R. I. Speaight, 1 X: Z powyższego wynika, że Polacy planują niewielką
akcję, ograniczoną do zajęcia Śląska Cieszyńskiego, a nie pełny udział
w wojnie europejskiej. [...] Bez względu na to, czy istnieje lub nie istnieje
uprzednie porozumienie z Niemcami, wydaje się rzeczą wysoce niepraw­
dopodobną, by Polska mogła działać niezależnie od Niemiec i Węgier, pró­
bując przyspieszyć rozwiązanie przez użycie siły zbrojnej. [...]
J W . , C 11146/585/55.
• P p ł k E d w a r d R o l a n d S w o r d , a t t a c h e w o j s k o w y w W a r s z a w i e o d c z e r w c a 1938.
O d b y w a ł o n c z ę s t e p o d r ó ż e po P o l s c e , o k t ó r y c h r e f e r o w a ł , s t w i e r d z a j ą c m.in.
s ł a b o ś ć polskich u m o c n i e ń od strony Niemiec.
8. Fragment listu ambasadora Kennarda do O. Sargenta
Stanowisko Polski podczas niedawnego kryzysu.
Warszawa, 5 października 1938
Obecnie, gdy kryzys z powodu Cieszyna, miejmy nadzieję, minął, mo­
g ł e m rozważać sprawę, jaki powinien być nasz przyszły stosunek do Bec­
ka. Jak niewątpliwie zdaliście sobie sprawę, przez pewien czas usiłował
on w y z w o l i ć się spod kontroli mocarstw w takim stopniu jak tylko po­
trafił, a zwykła wzmianka o jakiejś Konferencji lub Pakcie Czterech Mo­
carstw w p r a w i a ł a go we wściekłość. Niestety, miał on możność, zarówno
w sprawie litewskiej, jak teraz cieszyńskiej, zignorować wszelkie naciski,
które ze wszystkich stron próbowano na niego w y w i e r a ć i wykręcił
się z sytuacji. To n i e w ą t p l i w i e zachęci go do swobody ruchów i do dzia­
łania [...]. W istocie rzeczy mam podstawy, by sądzić, że gdyby Czechosło­
wacja odmówiła przyjęcia ultimatum polskiego, rząd polski zawahałby
się przed rozpoczęciem wojny i uciekłby się do pośrednictwa brytyjskie­
go lub innego. Gdy widziałem dyrektora gabinetu Becka i w sobotę rano,
cztery godziny przed u p ł y w e m terminu ultimatum*, i zaofiarowałem mu
nasze pośrednictwo, on niezwłocznie udał się do Becka, znajdującego się
jeszcze w łóżku, i w półtorej godziny później przyniósł mi wiadomość, że
na pośrednictwo jest za późno. Gdy ja w y r a ż a ł e m swoje oburzenie, Beck
poprosił mnie o niezwłoczne przybycie do niego, po czym w ciągu pół
godziny zmieniał stanowisko trzykrotnie. Najpierw powiedział, nieco mniej
g w a ł t o w n i e , że jest za późno, by przyjmować pośrednictwo, ale gdy go
485
 zapytałem, czy mam rzeczywiście donieść to swojemu rządowi, szybko
stał się mniej agresywny. W tym momencie zadzwonił telefon i Beck
otrzymał wiadomość, że Czesi proszą o jednogodzinne przedłużenie i ż e
istnieją dane, że ich odpowiedź będzie pozytywna. Beck wtedy stał się
nawet kordialny i wyraził wdzięczność za propozycję ze strony Rządu
J K M oraz oświadczył, że zwróci się do mnie w wypadku konieczności.
Udało mi się poprzednio zapytać jego dyrektora gabinetu, w charak­
terze prywatnym i osobistym, czy mógłby zaproponować jakiś kompromis,
który pozwoliłby nam znaleźć wyjście z impasu, a on w ó w c z a s jak n a j ­
bardziej poufnie zasugerował, bym zaproponował, aby wszelkie działania
wojenne zostały odłożone o kilka godzin, a tymczasem ja miałbym w y ­
wrzeć nacisk na swój rząd, aby był przygotowany do podjęcia akcji bez­
pośredniej, tak aby nie było żadnej zwłoki w rokowaniach, które w y n i k ­
nęłyby z pośrednictwa. [...]
Jest oczywiste, że Beck pragnie w y w o ł a ć w społeczeństwie wrażenie,
że mimo nacisku wywieranego n a ń z Londynu, Paryża itd., on pozostał
stanonwczy w swym postanowieniu rozwiązania kwestii cieszyńskiej s a ­
memu i swoją własną metodą. [...] 8
Beck ma pewne podstawy, by twierdzić, że sojusz między Francją a Cze­
chosłowacją i wszelka pomoc, której my moglibyśmy udzielić tej ostat­
niej, okazały się bezwartościowe i że gdyby Polska znalazła się w trud­
nościach, miałaby tak samo niewiele nadzieji na jakąkolwiek e f e k t y w n ą
pomoc ze strony F r a n c j i lub Wielkiej Brytanii. Dlatego Polska musi po­
legać na własnych siłach przy rozwiązywaniu swoich kłopotów. Nie wiem,
co stanie się teraz, jeżeli chodzi o sojusz polsko-francuski, ale wydaje się,
że Francuzi powinni oświadczyć polskiemu sztabowi generalnemu, że nie
mogą w dalszym ciągu udzielać Polsce pożyczek na zbrojenia w obecnych
4
okolicznościach .
Beck zawsze dostrzegał różnicę między Francją a nami i zawsze twier­
dził, iż w każdym wypadku pragnie z nami współpracować, ale obawiam
się, że niedawne wypadki ośmielą go jeszcze bardziej do ignorowania
wszelkich nacisków lub rad z naszej strony. Można powiedzieć, że w w y ­
niku tego, co się stało, nie jest rzeczą prawdopodobną, byśmy mieli
udzielać Polsce w przyszłości jakiegokolwiek poparcia — czy to poli­
tycznego, czy finansowego — a ponadto nie wiem, czy to by w czym­
kolwiek pomogło. To, czy w wypadku jakiegoś nowego poważnego k r y ­
zysu międzynarodowego Polska znalazłaby się w obozie nam przeciwnym,
zależeć będzie oczywiście od okoliczności, ale można spodziewać się, że
5
Beck będzie prowadzić nadal tę samą grę bez s k r u p u ł ó w , w zamiarze
podniesienia swego osobistego prestiżu, który on rozumie jako r ó w n o ­
znaczny z interesami swego kraju, a to bez brania pod u w a g ę jakichkol­
wiek zabowiązań lub zapewnień, których mógłby udzielić.
Osobiście sądzę, że leży w naszym interesie, by Polska była silna i —
tak dalece, jak to jest możliwe — niezależna. Beck nie będzie trwał wie­
cznie, chociaż jego pozycja uległa poważnemu wzmocnieniu •. Jestem
486
przekonany, że znaczna część Polaków, gdy wrzawa i krzyk
będzie dumna z roli, którą kraj ich odegrał.
Komentarz Speaighta, 18 X: Odnośnie do konkluzji amb. Kennarda,
m y ś l ę , że na pewno nie p o w i n n i ś m y całkiem zrezygnować z możności
wywierania dalszego w p ł y w u w Warszawie. Polska w żadnym wypadku
7
nie związała się jeszcze całkowicie z obozem niemieckim, a Słowacja i Ruś
dostarczą prawdopodobnie dalszych d o w o d ó w do rywalizacji. Ale nie po­
w i n n i ś m y zawsze w y s t ę p o w a ć solidarnie z Francją, która utraciła w i ę ­
cej, niż my.
3
Parafa aprobująca A. Cadogana , 18.X,
J w . , v o l . 21808, C 11992/2168/55.
' H r . M i c h a ł T o m a s z Ł u b i e ń s k i (1896—1967), z w y k s z t a ł c e n i a p r a w n i k .
1
T z n . b y ł o to 1 X ; t e r m i n u l t i m a t u m m i a ł u p ł y n ą ć o 12.00 w p o ł u d n i e .
3
W opuszczonych miejscach dokumentu K e n n a r d opowiada o ukazaniu s i ę
w prasie w a r s z a w s k i e j p o g ł o s k i . Jakoby on s t a r a ł s i ę o p r z y j ę c i e u B e c k a , ale
s p o t k a ł s i ę z o d m o w ą . A m b a s a d o r z a ł o ż y ł stanowczy protest 1 d o m a g a ł s i ę u r z ę d o ­
w e g o z a p r z e c z e n i a , czego nie zrobiono.
* C h o d z i o r e a l i z a c j ę p o l s k o - f r a n c u s k i e j u m o w y z r. 1936, w k t ó r e j F r a n c j a
z o b o w i ą z a ł a s i ę f i n a n s o w a ć m o d e r n i z a c j ę uzbrojenia armii polskiej.
' K e n n a r d w i e l e k r o ć u ż y w a , m ó w i ą c o polityce B e c k a , w y r a ż e n i a : „ b e z s k r u p u ­
ł ó w " , j a k n p . j u ż w r a p o r c i e z 14 V I 1938 ( D B F P , 3/1, d o k u m . 410): „ H i s [ B e c k ' s l
i s a p o l l c y of p u r e a n d s o m e w h a t u n s c r u p u l o u s o p p o r t u n i s m " (s. 480). P o r . t e ż
w y s ł a n y t e g o ż d n i a c o c y t o w a n y t u l i s t do S a r g e n t a , o f i c j a l n y r a p o r t ( D B F P , 3 / I I I ,
d o k u m . 136).
* W k o ł a c h r z ą d o w y c h Jedynie, ale nie w s p o ł e c z e ń s t w i e .
' Ó w c z e s n a R u ś P o d k a r p a c k a obecna U k r a i n a Zakarpacka, wtedy n a l e ż ą c a do
C z e c h o s ł o w a c j i , obiekt a p e t y t ó w w ę g i e r s k i c h , popieranych przez P o l s k ę , a z w a l ­
c z a n y c h przez N i e m c y .
* w s p o m n i a n y w t e k ś c i e podsekretarz stanu F o r e i g n Office.
9. Fragment listu ambasadora Kennarda do O. Sargenta
Warszawa, 9 października 1938
[...] Często w przeszłości w y k a z y w a ł e m zarówno w tutejszym Mini­
sterstwie Spraw Zagranicznych, jak wobec moich polskich przyjaciół,
w jak niewielkim stopniu wspólna granica polsko-węgierska przyczyni
się do stworzenia solidnego bloku, p o n i e w a ż Węgry będą musiały natu­
ralnym biegiem rzeczy stać się wasalem Niemiec, a Polska ujrzy nie­
mieckie w p ł y w y rozszerzające się wzdłuż swojej granicy południowej,
1
aż do zboczenia w stronę Ukrainy. K n o x zdaje się potwierdzać ten
punkt widzenia, a tak jak on wskazuje, ó w blok byłby bardzfej barierą
wobec w p ł y w ó w Rosji niż Niemiec.
[...] Jest rzeczą możliwą, jak wspomniałem, że Beck bynajmniej nie
odgrywa roli gangstera, lecz może p o w o d o w a ć się względami w ł a ś c i w y m i
dla męża stanu, ale teraz nie da się powiedzieć, jak dalece mógłby on
być gotów działać wspólnie z Niemcami lub przeciw nim. Wszystko, co
można dotąd powiedzieć, to to, że w wyniku niedawnych w y d a r z e ń pre­
stiż Francji tu maleje, oraz że prawdopodobieństwo odgrywania przez
487
 10. Komentarz do raportu z Warszawy z 14 października 1938
Polskę roli użytecznej przeciwwagi wobec Niemiec odpowiednio się zmniej­ ( D B F P , S / m , nr 206)
szyło. [...]
3
Komentarz V. I. Malleta »,* 20 X : [...] W innym dokumencie sugerowa­ [...] Mallet, 26 X : [...] W ż a d n y m wypadku brytyjskie inwestycje i kre­
łem, byśmy rozważyli, czy jakąkolwiek korzyść można by wyciągnąć dyty nie mają szansy w p ł y n ą ć na politykę polską w sensie dla nas ko­
z współdziałania naszych k r e d y t ó w i sojuszu francuskiego, by pozbyć się rzystnym i w k a ż d y m wypadku przyszłość Polski jest bardzo niepe­
pułkownika Becka. Teraz, po odpadnięciu Czechosłowacji, Polska jest j e ­ wna. O ile z tego powodu p o w i n n i ś m y starać się udzielić wystarczającej
dynym miejscem, z którego można by zaatakować Niemcy od tyłu i po­ zachęty i okazać sympatię dla Polski oraz wystarczające zainteresowanie,
dzielić ich siły, gdyby dokonały one agresji lub groziły nią na zachodzie. by umożliwić jej zachowanie pewnej swobody r u c h ó w i by mogła ona
Cena, którą Hitler zapłacił za polską przyjaźń, jest nadal miarą wartości, uniknąć stania się w pełni wasalem Niemiec, musimy zarazem, sugeruję,
jaką Polska mogła dla nas przedstawiać. W swym liście w C 11992* unika6 zobowiązań do inwestycji lub kredytów, które nie byłyby uzasa­
amb. Kennard wyraził zdanie, że leży w naszym interesie, by Polska dnione czysto finansowymi względami.
była silna i możliwie najbardziej niezależna, gdyż pułkownik Beck nie
J W . , C 12727/2168/55.
będzie trwał wiecznie. Na poparcie tego poglądu można przytoczyć argu­
Autor d z i ę k u j e Dyrekcji Archiwum Państwowego w Londynie za zgodę na ogło­
ment, iż p o w i n n i ś m y udzielać zachęty p o w a ż n y m odłamom opinii polskiej, szenie powyższych dokumentów. Crown-copyright from the Public Record Office,
które nienawidzą i obawiają się N i e m c ó w i ciągle jeszcze spoglądają published by permlsslon of the Controller of H. M . S t o t i o n a r y Office.

ku Zachodowi, i że p o w i n n i ś m y udzielić Polsce takiego poparcia i takiej

pomocy dyplomatycznej i finansowej, jaka umożliwiłaby jej oparcie s i ę
całkowitej dominacji niemieckiej. Warunkiem w s t ę p n y m takiej pomocy
powinno by dla nas być przekonanie, że m o ż e m y mieć zaufanie do po­
lityki polskiej, a to oznaczałoby usunięcie pułkownika Becka. A N E K S I I I : OBSADA PLACÓWEK D Y P L O M A T Y C Z N Y C H
[...] WAŻNIEJSZYCH PAŃSTW W WAŻNIEJSZYCH STOLICACH
1
Co najmniej jedna sprawa wydaje się jasna. [Niezależnie od tego] czy EUROPY W R O K U 1938
Beck zostanie, a Polska nadal prowadzić będzie swoją obecną politykę,
czy też Beck odejdzie, a Polska albo podejmie ryzyko wojny z Niemcami, BELGRAD
albo stanie się ich wiernym wasalem — p o w i n n i ś m y powziąć rozumną
Bułgaria: I . Popów, 13 I I I 1937 St. Zjedn.: A . Bliss Lane, 23 X 1937
decyzję unikania zobowiązań wobec Polski. Zobowiązania polityczne, n a ­
Czechosłowacja: J . Lipa, 12 V I I 1938 Turcja: A . Haydar Aktay, 16 11929
wet gdyby nie polegały na niczym w i ę c e j jak na zachęcie okazywanej
Francja: R. Brugere, 5X11937 W. Brytania: R . H . CampbelL 12 X
rządowi antyniemieckiemu, mogłyby w końcu doprowadzić tylko do utra­
Grecja: R. Bibica-Rosetti, 5X11936 1935
ty naszego prestiżu i do rozczarowania dla Polski; zobowiązania finansowe
Niemcy: V . v. Heeren, 28 X 1933 Węgry: Gy. Bakach Besennyey
byłyby połączone z ryzykiem, gdyby Polska prowadziła politykę antynie-
Polska: R. Dębicki, 30 V 1935 11 V I I 1938
miecką, a byłyby z pożytkiem dla Niemiec, gdyby Polska prowadziła po­
Rumunia: V. Cadere, ... 1938 Włochy: M. Indelli, 7X11936
litykę współpracy z Niemcami.
Komentarz O. Sargenta, 21 X : Los Polski przedstawia się tak, jak to
BERLIN
określa p. Mallet w ustępie przeze mnie zakreślonym. Jeśli tak jest, b y ł o ­
by na pewno marnowaniem przez nas czasu i energii, gdybyśmy chcieli Belgia: J. Davignon, 21X11938 Niderlandy: H . M . van Haersma de
intrygami wysadzić pułkownika Becka z funkcji. Moglibyśmy osiągnąć Bułgaria: P. Draganów, 22 I V 1938 With 16 X I I 1938
to prawdopodobnie tylko przez zaofiarowanie Polsce korzyści, które uwi­ Czechosłowacja: V . Mastny, 14 V I I Polska: J. Lipski, 15X1 1934 (jako
kłałyby nas dokładnie w tego rodzaju zobowiązania, przed którymi 1932 p o s e ł od 1933)
p. Mallet nas tak słusznie przestrzega w ostatnim ustępie swego komen­ Dania: H . Zahle, 1 V I I 1924 Rumunia: M. Djuvara, 22 I V 1938
tarza — i to w ł a ś n i e w momencie, gdy p. Bonnet zawiadamia nas, ż e Stany Zjedn.: H. R. Wilson, 3 I I I 1938
Estonia: K . Tofer, 6 X 1936
zamierza uwolnić Francję od jej traktatowych zobowiązań wobec Polski. Szwecja: A. G . Richert, 11 I I I 1937
Finlandia: A a . Wuorimaa, 1 V I I I 1938
J w . , C 12277/2168/55.
1
S i r G e o f f r e y G e o r g e K n o x (1884—1958), b r y t y j s k i p o s e ł w B u d a p e s z c i e 1935—1S39.
• W i l l i a m I v o M a l l e t ( u r . 1900), p r a c o w n i k D e p a r t a m e n t u C e n t r a l n e g o i s e k r e ­
tarz Cadogana.
3 b y c i e m n a s t ę p c y nie mogty b y ć osobno uwzględmone.
Tego dokumentu nie u d a ł o s i ę o d n a l e ź ć .
* S y g n a t u r a w y ż e j c y t o w a n e g o l i s t u K e n n a r d a do S a r g e n t a .
489
488
 Francja: A. Francois-Poncet, 21IX
1931
Grecja: A. Rizo-Rangabe, 30 V I I I
1933
Japonia: Sh. Togo, ... 1937
Jugosławia: A. Cincar-Marković,
19X111935
Litwa: J . Saulys, 27 XI1931
Łotwa: E . Krśvinś, 22X1 1938
BRUKSELA
Czechosłowacja: V. Slavik, 23 X 1931
Francja: P. Bargeton, 1X11 1937
Niemcy: H . Richthofen, ... 1936
Polska: M. Mościcki, 14X11 1937
BUDAPESZT
Czechosłowacja: M . Kobr, 20 I V 1933
Francja: P. Guerlet, ... 1939
Jugosławia: S. Rasić, ... 1938
Niemcy: O. Erdmannsdorff, 11 V
1937
Polska: L . Orłowski, 4 VI1936
Rumunia: R. Bossy, 21 X I I 1936
BUKARESZT
Bułgaria: S. Kirów, 28 I V 1936
Czechosłowacja: F . Veverka, 7 V I I
1937
Francja: A. Thierry, ... 1938
Grecja: ...
Jugosławia: J . Dućić, ... V 1937
Niemcy: W. Fabricius, 9 I V 1936
Polska: R. Raczyński, 31 V 1038
KOWNO
Estonia: A. Warma, 16 I I I 1938
Francja: G. Dulong, 4 I X 1935
Łotwa: L . Seja, 20 I X 1934
Niemcy: E . Zechlin, 14 II1933
Polska: F . Charwat, 31 I I I 1938
Stany Zjedn.: O. J . C. Norem,
1937
490
Turcja: H. Arpag, 23 V 1934
Watykan: C . Orsenigo, 30 V 19r0
W. Brytania: N. Henderson, 00IV
1937
Węgry: D. Sztójay, 19X111935
Włochy: B. Attolico, 8 I X 1935
Z S R R : A. F. Mieriekalow, 13 V I I 1938
Stany Zjedn.: J. E. Davies, 20 V I I
1938
W. Brytania: R. H. Clive, 10 V I I 1937
Włochy: V. Lojacono, ... 1938
Stany Zjedn.: J . F . Montgomery,
1 V I I 1933
Turcja: E . Behic ... 1928
Watykan: A. Rotta, 13 V 1930
W. Brytania: G. G. Knox, 1935
Włochy: L . O. Vinci-Gigliucci, 21 X I I
1936
Z S R R : A. Bekzadian, ... X I I 1934
Stany Zjedn.: F . M. Gunther, 23 X
1937
T u r c j a : H. Suphi Tanriór, 27IV
1931
W. Brytania: R. H . Hoare, ... 1934
Węgry: L . Bardossy, ... 1934
Włochy: P. Ghigi, ... 1938
Z S R R : P. G. Kukolew, ch. d*a.
W. Brytania: T. H. Preston, ch. d'a.
Włochy: G. Giura, 7 I X 1938
Z S R R : P. Krapiwincew?, 22 II1938
LONDYN
Belgia: E. Cartier de Marchienne
20 V I I 1927
Bułgaria: N. Momcziłow, 6 V 1938
Czechosłowacja: J . G. Masaryk,
27 V I I 1925
Finlandia: G. A. Gripenberg, 24 V
1933
Francja: Ch. Corbin, 24 V 1933
Grecja: Ch. Simópulos, 19 II1935
Japonia: M. Shigemitsu, ... 1938
Jugosławia: D. Kasidolac, 20 V I I 1937
L i t w a : K . B. Balutis, ...1934
MOSKWA
Belgia: G . Heyndrickx, 1 VI1938
Bułgaria: N. Antonów, 29 I I I 1936
Czechosłowacja: Z. Fierlinger, 7X
1937
Finlandia: A. A. S. Yrjó-Koskinen,
23 X I I 1930
Francja: R. Coulondre, 11X11936
Grecja: S. Marchetti, 5 V 1938
Japonia: ...
L i t w a : K . Baltruśaitis, 13 V I I 1922
Łotwa: F . Kotzinś, 4 11937
Niemcy: W. v. Schulenburg, 3 X 1934
PARYŻ
Belgia: P. L e Tellier, 27 V 1938
Bułgaria: K . Batołow, ...
Czechosłowacja: S. Osusky, 611920
Finlandia: H . Holma, 5 X I I 1927
Grecja: N. Politis, 5X111927
Japonia: Y . Sugimura, 28 V I I 1937
Jugosławia: B . Purić, 24 V I I I 1935
L i t w a : P. Klimas, 17 V I I 1925
Ł o t w a : O. Grosvald, 29 X 1934
Niderlandy: J . Loudon, 6 VI1919
Niemcy: J. v. Welczeck, 30 I V 1936
PRAGA
Bułgaria: N. Bałabanow, 28 I V 1938
Francja: V. L . de Lacroix, 22 I I I 1936
Łotwa: K . Zarinś, 20 V I I 1933
Niderlandy: J . P. Limburg-Stirum,
20 V I I 1937
Niemcy: ti, v. Dirksen, 5 V 1938
Polska: E. Raczyński, 1 XI1934
Rumunia: V. Grigorcea, ... 1936
Stany Zjedn.: J. Kennedy, 8 I I I 1938
Szwecja: B . Prytz, 8 VI1938
Turcja: ...
Watykan: ...
Węgry: Gy. Barcza, ... 1938
Włochy: D. Grandi, 3 V I I I 1932
Z S R R : I . U. Majski, 8 XI1931
Polska: W. Grzybowski, 4 V I I 1936
Rumunia: N. Dianu, 24 VI1938
Stany Zjedn.: J. E. Davies, do 10 V I ,
potem ch. d'a. A. K i r k
Szwecja: W. Winther, 2 1 I V 1938
Turcja: Z. Apaydin, 10 V I I 1935
Węgry: M. Jungerth-Arnóthy, 2 7 I V
1938
W. Brytania: W. Seeds, ... 1938
Włochy: A. Rosso, 9 X 1936
Polska: J . Łukasiewicz, 11 V I I 1936
Rumunia: C. Cesianu, 17 V I I 1930
Stany Zjedn.: W. C . Bullitt, 13IX
1936
Szwecja: E . Hennings, 14 I X 1934
Turcja: S. Davaz, 7 V I I 1932
Watykan: V. Valeri, 25 V I I 1936
Węgry: A . Khuen-Hedervary, 1 I I
1934
W. Brytania: E. Phipps, 26 VI1937
Włochy: R. Prunas, ch. d'a.
Z S R R : J. Suric ... 1937
Jugosławia: V . Protić, 27 X 1935
491
 Niemcy: E . Eisenlohr, 5 II1936
Polska: K . Papee, 23 1 1937
Rumunia: R. Crutzescu, 24 V 1938
Stany Zjedn.: W. J . Carr, 15 I X 1937
Turcja: J . K a d r i Karaosmanoglu,
... 1935
RZYM
Belgia: A. Kerchove-Denterghem,
29 I I I 1938
Bułgaria: S. Pomenow, 5 X I I 1934
Czechosłowacja: F . Chvalkovsky 28
V I I 1932
Francja: J . F . Blondel, ch. d'a.
Grecja: P. A. Metaxas, 6 11931
Japonia: T. Shiratori, ... 1938
Jugosławia: B . Hristić, 16X11937
Niemcy: H . G . Mackensen, 10 I I I 1938
SOFIA
Czechosłowacja: P. Maxa, 17 I I I 1931
Francja: R. Ristelhueber, 1 X I I 1937
Grecja: K . Diamantópulos, 17 X I I
1935
Jugosławia: M. Jurilić, 10 I I I 1936
Niemcy: E . Riimelin, 10 I I I 1923
Polska: A. Tarnowski, 2 V I I 1930
Rumunia: Ch. P. Aurelian 21 V 1938
Belgia: A . Paternotte de la Vaillee,
4 V I I I 1933
Bułgaria: P. Trajanow, 27 I I I 1936
Czechosłowacja: J . Slavik, 29 XI1935
Dania: P. Schou, 7 I X 1937
Estonia: S. Markus, 18 11935
Finlandia: ...
Francja: L . Noel, 29 V 1935
Grecja: K . A. Kóllas, 20 X I I 1935
Japonia: Sh. Sakoh, 10 XI1937
Jugosławia: S. Kojić, ch. d'a.
Litwa: K . Skirpa, . . . I I I 1938
492
W. Brytania: B. Cochrane-Newton,
11 I I I 1937
Węgry: J . Wettstein-Westersheimb,
27 V I 1933
Włochy: D. De Facendis, 1935—1938,
F . Fransoni, 22 V I I I 1938
Z S R R : S. S. Aleksandrowskij, 17 V I I
1934
(Kwiryna!)
Polska: B. Wieniawa-Dlugoszowski,
6 VI1938
Rumunia: A. D. Zamfirescu, 2 7 I V
1938
Szwecja: E . de Wirsen
Stany Zjedn.: W. Phillips, 241X1936
Turcja: H. Ragip Baydur, 4 X I I 1934
W. Brytania: E. Perth, 14 XI1933
Węgry: F . Villani, 4 I I I 1934
Z S R R : B. E. Sztejn, 15 11935
Stany Zjedn.: R . Atherton, 21 X 1937
Turcja: A. Sevki Berker, 4 V 1934
W. Brytania: G . W. Rendel> 7 VI1938
Węgry: O. Woracziczky, 15 V I I 1937
Włochy: G . Talamo, 26 I I I 1938
Z S R R : S. J . Prasołow, ch. d'a, od
5 I V 1938
Niemcy: H. A. v. Moltke, 14X11934
(jako poseł od 1931)
Rumunia: R. Franassovici, 31 V 1938
Stany Zjedn.: A. J. Drexel-Biddle,
2 VI1937
Szwecja: J . Lagerberg, 9 II1938
Turcja: F. Tek, 5 V I I I 1932
Watykan: I. Cortesi, 20 VI937
W. Brytania: H. W. Kennard, 141
1935
Węgry: A. Hory, 2 V 1935
Łotwa: I. Ekis, 7IX 1938
Niderlandy: J . J . Bosch-Rosenthal,
8 IX 1937
WATYKAN
Czechosłowacja: V I . Radimsky, 9 V I
1928
Francja: F. Charles-Roux, 27 V I 1932
Niemcy: D. Bergen, 30 I V 1920
Polska: S. Janikowski, ch. d'a.
DODATEK
ANKARA
Bułgaria: T . Christów, 12 VI1936
Czechosłowacja: R. Freitscher, 30 I I I
1938
Francja: H . Ponsot, 16 V 1936
Grecja: R. Rafael, 25 I 1936
Stany Zjedn.: J . MacMurray, 16 I I I
1936
W. Brytania: P. L . Lorraine, 15II
1934
Węgry: Z. Mariassy, 10 VI1935
TOKIO
Francja: Ch. Arsene-Henry, 12 I I I
1937
Niemcy: E. Ott, 28 I V 1938
Polska: T. Romer, 2 XI1937
Stany Zjedn.: J. C. Grew, 14 VI1932
Belgia: R. Straten-Ponthoz, 1811935
Bułgaria: D. Naumow, 1 V 1938
Czechosłowacja: V I . Hurban, 30 X I I
1936
Dania: O. Wadsted, 28X11 1930
Finlandia: Ee. Jarnefelt, 18 11935
Francja: R. de Saint-Quentin, 3 III
1938
Grecja: D. Sikilianos, 8 V 1935
Włochy: P. Arone di Valentino,
21 VII 1936
Z S R R : P. P. Listopad, ch. d'a.
Włochy: P. Bonifazio, 12X1935
W. Brytania: F . Osborne, 27 II1936
Węgry: G . Apor, ... 1939
Jugosławia: ...
Niemcy: A. F. W. Keller, 28X1935'
Polska: M. Sokolnicki, 12 VI1936
Rumunia: ...
Włochy: O. De Peppo, 26 V I I I 1938
Z S R R : A. Terentiew, 2 1 I V 1938
W. Brytania: R. L . Craigie, 11IX
1937
Włochy: G . Auriti, 10 V I I 1933
Z S R R : J. Malik, ... 1938
Niemcy: H. H. Dieckhoff, 18 V 1937
Polska: J. Potocki, 29 V 1936
Rumunia: R. Irimescu, 21 I V 1938
Szwecja: W. F . Bostrom, 9 II1926
Turcja: M. Munir-Ertegiin, 26 V I
1934
W. Brytania: R. C. Lindsay, 24 I I I
1930
Węgry: J . Pelenyi, 28 X I I 1933
493
Japonia: H. Saito, 1 3 I I 1935
Jugosławia: K . Fotić, 29 X 1935
Włochy: A. Colonna, ...1938
Z S R R : A. A. Trojanowski, ...XI1933
Bibliografia selektywna
L i t w a : P. Zadeikis, 21 V I I 1935
Niderlandy: A. Loudon, ... 1938
U w a g i : 1. W y k r o p k o w a n i e z a m i a s t n a z w i s k a o z n a c z a , ż e w o k r e s i e o b j ę t y m n i ­
n i e j s z ą k s i ą ż k ą dana p l a c ó w k a nie b y ł a obsadzona.
2. N a z w i s k a , z w ł a s z c z a w i e l o c z ł o n o w e ( n p . w ł o s k i e ) p o d a n o t u n a o g ó ł
w formie s k r ó c o n e j . T y t u ł y arystokratyczne opuszczono.
2
3. O d r ę b n y m d r u k i e m w y r ó ż n i o n o w w y k a z i e p o w y ż s z y m a m b a s a d o r ó w ;
inni szefowie p l a c ó w e k mieli t y t u ł p o s ł ó w n a d z w y c z a j n y c h i m i n i s t r ó w
p e ł n o m o c n y c h « , w w y j ą t k o w y c h w y p a d k a c h b y l i to c h a r g e d ' a f f a i r e s
(co z a z n a c z o n o w k a ż d y m w y p a d k u ) .
Nie obejmuje prac związanych ściśle z bezpośrednimi następstwami
konferencji monachijskiej.
* P r z e d s t a w i c i e l e Z S R R a ż do 1941 r. n i e n o s i l i t y t u ł u a n i a m b a s a d o r a (ros. posot), Gwiazdką oznaczono artykuły z czasopism i prac zbiorowych.
a n i p o s ł a — m i n i s t r a p e ł n o m o c n e g o (ros. poslannlk), lecz jedynie „ p o l p r e d " (poino-
mocznyj prledstawltiel), a l e w p a ń s t w a c h , k t ó r e w y s y ł a ł y do Z S R R a m b a s a d o r ó w
„ p o l p r e d " posiadał r a n g ę o d p o w i a d a j ą c ą stopniowi ambasadora.
• W a t y k a n reprezentowany b y ł i jest przez nuncjuszy, k t ó r y m grzecznościowo
przyznaje się r ó w n e stanowisko z ambasadorami. I. Zbiory d o k u m e n t ó w i materiały współczesne

B e c k J . , Przemówienia, deklaracje, wywiady 1931—1939, Wyd. I I . War­

szawa 1939.
B e n e ś E . , Boj o mir a bezpećnost stdtu. Ceskoslovenskd zahranicni po-
litika... 1924—1933. Praha 1934.
B e r b e r F . , red.: Deutschland — England 1933—1939. Die Dokumente
des deutschen Friedenswillens. Essen 1948.
red.: Europaische Politik ... zob.: Czechosłowacja.
B r u n s V., G r e t s c h a n i n o w G , ed.: Politiscne Vertrdge. Eine Sam-
mlung von Urkunden. Traites politiąues. Recueil de documents. I . B e r ­
lin 1936.
C h u d e k J . — zob.: Polska.
Czechosłowacja: Ceskoslovensko a norimbersky proces. Hlavni dokumenty
norimberskeho procesu o zloćinech nacistu proti Ceskoslovensku. Praha
1946.
Czechosłowacja: Europaische Politik 1933—1938 im Spiegel der Prager
Akten. E d . F . B e r b e r Essen 1942.
Czechosłowacja: V . K r a l , red.: Acta occupationis Bohemiae et Moraviae.
Die Deutschen in der Tschechoslowakei 1933—1947. Dokumentensammlung.
Praha 1964 (cyt.: D T ) .
Czechosłowacja: V. K r a l , ed., Das Abkommen von Miinchen 1938. Tsche-
choslowakische diplomatische Dokumente 1937—1939. Praha 1968 (cyt.:
AM).
Czechosłowacja: S o j a k , red., Mnichov v dokumentach. I : Zrada zdpadnich
mocnosti na Ceskoslovensku. II. Zrada ćeske a slovenske burźoasie na će-
skoslovenskem lidu. Praha 1958.
Czechosłowacja: Nove dokumenty k historii Mnichova. Praha 1958 (cyt.:
ND).
D e g r a s J . , ed.: Soviet Documents on Foreign Policy. I I I : 1933—1941.
London 1953.

495
 Francja: Documents diplomatiąues frangais 1932—1939. Deuxieme serie.
[Polska, Z S R R ] : Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko
T. V I I I — X I . Paris 1973—1977.
-radzieckich. V I : 1933—1938. Warszawa 1967.
Francja: Les ćvenements surveius en France de 1933 d 1945. Tćmoignages
Wiengrija i wtoraja mirowaja wojna. Siekrietnyje dipłomaticzeskije doku­
et documents recueillis par la Commission d'enquete parlamentaire. I — I I :
mienty iz istorii kanuna i pierioda wojny. Moskwa 1962.
Raport. Paris 1947.
F r a u e n d i e n s t W., red.: Weltgeschichte der Cegenwart in Dokumen- S z i n a i M., S z ii c s L . , ed.: The Confidential Papers of Admirał Horthy.
ten 1937/38. Internationale Politik. Essen 1942. Budapest 1965.

F r e u n d M., red.: Weltgeschichte der Cegenwart in Dokumenten. 1934/5. Verosta S., ed.: Die Internationale Stellung Osterreichs 1938 bis 1947.
I : Internationale Politik. I I : Staatsform u. Wirtschaft der Nationen. Wien 1947.
Essen 1942, I I wyd. Wielka Brytania: Correspondence respecting Czechoslovakia. September
G a j a n K . , i in., red.: Nłmecky imperialismus proti CSR (1919^—1939).
1938. Cmd. 5847. London 1938.
Praha 1962.
Wielka Brytania: Documents on British Foreign Policy 1919—1939. E d .
J ę d r z e j e w i c z W. — zob.: Polska. by L . W o o d w a r d and R. B u t l e r , assisted by M. L a m b e r t .
" K e r e k e s L . , ed.: Akten des ungarischen Ministeriums des Ausseren
Series 3. T . I — I I I : 1938. London 1950 (cyt.: D B F P ) .
żur Vorgeschichte der Annezion Osterreichs. „Acta Historica". VII/3—4.
Budapest 1960. Włochy: L'Europa verso la catastrofe. 184 colloqui. Mussolini, Hitler, Fran­
co, Chamberlain, S. Welles, R. Aras, Stojadinović, Góring, Zog, Francois-
Allianz Hitler — Horthy — Mussolini. Dokumente zur ungarischen
-Poncet etc, verbalizzati da Galeazzo C i a n o , eon 40 documenti diplo-
Aussenpolitik (1933—1943). Einleitende Studie und Vorbereitung der
Akten zum Druck von: M. A d a m , Gy. J u h a s z, L . K e r e k e s . B u ­ matici inediti. Milano 1948.
dapest 1966. Zbiór dokumentów. Dodatek do „Polityki Narodów". Pod red. J . M a k o w ­
Kral V . — zob.: Czechosłowacja. s k i e g o . R. I — I V . Warszawa 1934—1938.
K u 1 s k i W., P o t u l i c k i M., Współczesna Europa polityczna. Zbiór Z S R R : Dokumienty wnieszniej politiki SSSR. T o m X X I : 1 janwaria —
umów międzynarodowych 1919—1939. Warszawa — K r a k ó w 1939. 31 diekabria 1938 g. Moskwa 1977.
Niemcy: Akten zur deutschen auswartigen Politik. Serie D 193T—1945. Z S R R : Nowyje dokumienty iz istorii Miunchena. Moskwa 1958 (cyt.: ND).
Aus dem Archiv des deutschen Auswartigen Amtes. I , I I , V. Baden-Ba-
den 1953 i nast. (wersja angielska: Documents on German Foreign Policy.
Series D. London — New York) (cyt.: ADAP).
I I . Pamiętniki i biografie
[Niemcy]. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Z S R R . Dokumenty i ma­
teriały z przedednia II wojny światowej. Z archiwum niemieckiego Mi­
nisterstwa Spraw Zagranicznych. I : Listopad 1937—1938. I I : Archiwum Anfuso F . , Da Palazzo Venezia al Lago di Garda (1936—1945). Bologna
Dirksena. Warszawa 1949 (wersje: niemiecka, rosyjska, francuska, angiel­
1957 (III wyd.).
ska wyszły w Moskwie 1948) (cyt.: DM).
Beck J . , Dernier rapport. Politiąue polonaise 1926r—1939. Neuchatel
Polska: Diplomat in Berlin 1933—1939. Papers and Memoirs of Józef
Lipski, Ambassador of Poland. E d . W. J ę d r z e j e w i c z . New York — ~1951.
London 1968. B e n e S E . , Mnichovske dny. Pamćti. Praha 1968.
Polska: Diplomat in Paris 1936—1939. Memoirs of Juliusz Łukasiewicz, Pameti. Od Mnichova k nove vdlce a k novemu vitezstvi. Praha
Ambassador of Poland. E d . W. J ę d r z e j e w i c z . New York — L o n ­ 1947.
B o n n e t G . , Dćfense de la paix 1936—1940. De Washington au Quai
don 1970.
d'Orsay. Geneve 1948.
Polska: Republiąue de Pologne. Ministere des Affaires Etrangeres. Les re- Burckhard C . J . , Meine Danziger Mission 1937—1939. Ziirich—Mun-
lations polono-allemandes et polono-sovietiques ... 1933—1939. Recueil chen 1960.
de documents officiels. Paris 1940. (Równorzędne urzędowe wydanie
Charles-Roux F . , Huit ans au Watican, 1932—1940. Paris 1947.
po angielsku).
C h u r c h i l l W.S., The Second World War. I . The Gathering Storm.
Polska: Wrześniowy kryzys czechosłowacki 1938 r. w raportach ambasa­ New York 1962 (Bantam Books).
dora Lipskiego. Opr. J . C h u d e k . „Zeszyty Historyczne". Warszawa
C i a n o G,. 1937—1938. Diario. Bologna 1948.
1958, nr 7 (powielone).
C o m n e n e N.P., I responsabili. Milano 1949.

496 32 R o k 1938... 497

 Preludi del grandę dramma. Ricordi e documenti di un diplomatico.
Roma 1947.
C o u l o n d r e R., De Staline d Hitler. Souvenirs de deux ambassades
1936—1939. Paris 1950.
C u r t i u s J . , Sechs Jahre Minister der Deutschen Republik. Heidelberg
1948.
D a v i e s J . E . , Mission to Moscow. London 1943.
D a v i g n o n J . , Berlin 1936-—1940. Souvenirs d'une mission. Paris 1951.
D i r k s e n H., Moskau — Tokio — London. Erinnerungen und Betrachtun-
gen zu zwanzig Jahren deutscher Aussenpolitik, 1919—1939. Stuttgart
1949.
[ D o d d W.E.], Ambassador Dodd's Diary 1933—1938. Ed. by W.E. Dodd jr.
and Martha Dodd. With an Introduction by Ch.A. Beard. London 1962.
[A. E d e n , lord A v o nj". E a r l of Avon: The Eden Memoirs. Facing the
Dictators. London 1962.
F e i l i n g K . , The Life of Neville Chamberlain. London 1946.
F i e r l i n g e r Z., Ve służbach CSR. I. Praha 1951, wyd. I I I .
F r a n c o i s - P o n c e t A., Souvenirs d'une ambassade d Berlin. Septem-
bre 1931 — octobre 1938. Paris 1946.
G a m e l i n M., Servir. I I : L e prologue du dramę, 1930 — aout 1939. Paris
1946.
G a n s z u P u t l i t z W., Unterwegs nach Deutschland. Erinnerungen
eines ehemaligen Diplomaten. Berlin 1970.
G a w r o ń s k i J . , Moja misja w Wiedniu 1932—1938. Warszawa 1965.
G i s e v i u s H.B., Bis zum bitteren Ende. Ziirich 1946, 1958.
G u a r i g l i a R., L a diplomatie difficile. Mćmoires 1922—1946. Traduit
par L . Bonalumi. Preface de M.G. B o n n e t . Paris 1955.
H a s s e 11 U . v., Vom andern Deutschland. Aus den nachgelassenen Tage-
biichern 1938—1944. Wien 1948.
H e n d e r s o n N., Failure of a Mission. Berlin 1937—1939. London 1940.
Water under the Bridges. London 1945.
H e r r i o t E . , Jadis. D'une guerre d l'autre. Paris 1952. Przekład rosyj­
ski — E . E r r i o : Iz proszlogo. Mieżdu dwumia wojnami. 1914—1936.
Moskwa 1958.
H i t l e r A., Mein Kampf. Munchen 1943 ( X I I wyd.).
H o d ź a M., Federation in Central Europę. Reflections and Reminiscen-
ces. London 1942.
H o r t h y N., Ein Leben fiir Ungarn. Bonn 1953.
[ H u 11 C ] , The Memoirs of Cordell Hull. New York — London 1948.
K a d r i K a r a o s m a n n o g l u J . , Diplomat poniewole. Wospominanija
i nabludienija. Sokr. pieriewod s turieckogo G. Aleksandrowa. Moskwa
1966.
K e n n a n G.F., Memoirs, 1925—1950. New York 1967, 1969.
K i r k p a t r i c k I . , The Inner Circle. London 1959.
K o m a r n i c k i T . — zob. J . S z e m b e k .
498
L a r o c h e J . , L a Pologne de Piłsudski. Souvenirs d'une ambassade 1926-
—1935. Paris 1953. (Przekład polski: Polska lat 1926—1935. Przeł. S. Z a-
b i e 11 o. Warszawa 1966).
• Ł u k a s i e w i c z J . , Sprawa czechosłowacka w 1938 r. na tle stosunków
polsko-francuskich. „Sprawy Międzynarodowe", nr 2—3, Londyn 1948.
M a g i s t r a t i M., Ultalia a Berlino 1937—1939. Milano 1956.
M a j s k i j I.M., Wospominanija sowietskogo posła. 2 tt. Moskwa 1964.
M o r a v e c F . , Spión, jemuż nevefili. Toronto. Ont., 197.
N o e l L . , Une ambassade d Varsovie 1935—1939. L'agression alłemande
contrę ła Pologne. Paris 1946. (Przekład polski: Agresja niemiecka na
Polskę. Przeł. S. Z a b i e 11 o. Warszawa 1966).
P a p e n F . , Der Wahrheit eine Gasse. Munchen 1952.
P a u l - B o n c o u r J . , Entre deux guerres. Souvenirs sur la III" Republi­
ąue. I I I : Sur les chemins de la defaite. Paris 1946.
R a c z y ń s k i E . , W sojuszniczym Londynie. Dziennik ambasadora ...
1939—1945. Londyn 1960.
R e y n a u d P., Au coeur de la milie. 1930—1945. Paris 1951.
R i b a r I . , Politićki zapisi. I I I . Beograd 1951.
R i p k a H., M u n i c h — Before and After. A Fully Documented Czechoslo-
vak Account [...]. London 1939.
Romeyko M., Wspomnienia o Wieniawie i o rzymskich czasach. Lon­
dyn 1969.
S c h m i t z e k S., Drogi i bezdroża minionej epoki. Wspomnienia z lat
pracy w MSZ, 1920—1939. Warszawa 1976.
S c h m i d t P., Statist auf diplomatischer Biihne 1925r-1945. Bonn 1949.
(Przekł. polski: Statysta na dyplomatycznej scenie. Przeł. H . K u r ­
n a t o w s k i . K r a k ó w 1965).
S c h u s c h n i g g K . , W zmasraniu z Hitlerem (przekład z niem., oryg.:
Im Kampf gegen Hitler). K r a k ó w 1978.
S e l b y W., Diplomatie Twilight 1930—1940. London 1953.
S t a r z e ń s k i P., Trzy lata z Beckiem. Londyn 1972.
S t o j a d i n o v i ć M.M., Ni rat ni pakt. Jugoslavija izmedju dva rata.
Buenos Aires 1963.
S t r a n g W., Home and Abroad. London 1956.
S z e m b e k J . , Diariusz i teki Jana Szembeka 1935—1945. Opr. T . K o-
m a r n i c k i . I : 1933—1935. Londyn 1964. I I : 1936. Londyn 1965. I I I : 1937.
Londyn 1969. I V : 1938—1939. Opr. J . Z a r a ń s k i . Londyn 1972.
S z y m a ń s k i A., Zły sąsiad. Niemcy 1933—1939 w oświetleniu polskiego
attachi wojskowego w Berłinie. Londyn 1957.
T e m p l e w o o d , Lord [Sir S. H o a r e ] : Nine Troubled Years. London
1954. Przekł. franc: Neuf annees de crise. Paris 1957.
V a u h n i k V., Nevidna fronta. Ljubljana 1972.
W a n d y c z P.S., August Zaleski, minister spraw zagranicznych RP 1926r-
—1932. Paryż 1981.
W e i z s a c k e r E . , Erinnerungen. Munchen — Freiburg 1950.
499

W i l s o n H.R. jr., ed.: A Career Diplomat [H.R. Wilson]. The Third Chap-
tcr: the Third Reich. New York 1960.
W i m m e r L . C . F . , Experiences et tribulations d'un diplomate autrichien
entre deux guerres 192&—1938. Neuchatel 1946.
III. OPRACOWANIA S Y N T E T Y C Z N E
B a u m o n J M., La faillite de la paix (1918—1939). 2 tt. Paris 1951,
wyd. I I I .
Black C . E . , H e 1 m r e i c h E . C . : Twentieth Century Europę. A Hi­
story. New York 1959, I I wyd.
C a r r E.H., International Relations between Two World Wars (1919r—1939).
London 1948.
C h a m b e r s F . P . , G r a n t Ch., B a y l e y C h . C : This Age of Con-
flict. A Contemporary World History 1914—1950. New York 1950.
C r o u z e t M., L'śpoąue contemporaine. (Histoire generale des civilisa-
tions, VII). Paris 1957.
D u r o s e l l e J . B . , Histoire diplomatiąue de 1919 a nos jours. (Wyd. 6.)
Paris 1974.
E r g a n g R.R., Europę in Our Time. 1914 to the Present. New York
1958, I I I wyd.
G a t h o r n e - H a r d y G.M., A Short History of International
1920 to 1939. Wyd. 3. London 1947.
G r u n e r E . , S i e b e r t E . , Weltgeschichte des 20. Jahrhunderts. E r l e n -
bach—Zurich 1958.
J e r u s a l i m s k i j A.S., Giermanskij impierlializm, istorija i sowrie-
miennost' (issledowanija, publicistika). Moskwa 1964.
Labuda G., Historiograficzna analiza tzw. niemieckiego „Naporu
Wschód". Zob. L a b u d a G . , red.: Wschodnia ekspansja.
M o u r i n M., Histoire des grandes puissances. France, Allemagne,
gleterre, Italie, URSS, Etats-Unis, Chine, Japon, de 1918 a 1958. Paris
1958.
e
R e n o u v i n P., Les crises du XX siecle. I (1914—1929), I I (1929—1945).
= Histoire des relations internationales, VII, VIII. Paris 1957, 1958.
S e t o n - W a t s o n H . , Eastern Europę between the Wars. 1918—1941.
Hamden (Conn.) 1962 (Archon Books, X V ) .
S t e r n I., Diplomatie zwischen Ost und West. Die internationalen
hungen 1917—1957. (Taschenbuch Geschichte, 9—10). Berlin 1960.
W a l t e r s F . P . , A History of the League of Nations. London etc. 1952,
1960.
W i s k e m a n n E . , Europę of the Dictators 1919—1945. London 1966.
500
I V . Historie państw i narodów 1918—1939
C o 11 o 11 i E . , La Germania nazista. Dalia repubblica di Weimar al crollo
del Reich hitleriano. Torino 1962.
E y c k E . , Geschichte der Weimarer Republik. I I : Von der Konferenz
von Locarno bis zu Hitlers Machtiibernahme. Zurich 1956.
F e 1 c z a k W., Historia Węgier. Wrocław 1966, 1982.
G o l d i n g e r W., Geschichte der Republik Osterreich. Wien 1962.
G u 1 i c k Ch., Austria from Habsburg to Hitler. I — I I . Berkeley & Los
Angeles 1948.
H o e g n e r W., Die verratene Republik. Geschichte der deutschen Gegen-
revolution. Munchen 1958.
H o f e r W., Die Diktatur Hitlers bis zum Beginn des Zweiten Weltkrieges.
(Handbuch der deutschen Geschichte, IV/4). Konstanz 1964 (II wyd.).
Istorija Czechosloioakii w trioch tomach. I I I . Moskwa 1960.
K o z e ń s k i J . , Austria 1918—1968. Poznań 1970.
K u 1 b a k i n W.D., Oczerki nowiejszej istorii Giermanii. Moskwa 1962.
M a c a r t n e y C.A., October Fifteenth. A History of Modern Hungary
1929^1945. I. Edinburgh 1957.
M a m a t e y V.S., L u ź a, R., ed. A History of the Czechoslovak Repu-
blic 1918—1948. Princeton N.J., 1973.
M i k o l e t z k y H. L . , Osterreichische Zeitgeschichte. Wien 1964, I I wyd.
M i k u s J . , Slovakia. A Political History 1918—1950. Milwaukee (Wisc.)
Affairs,
1963.
P a t e r n a E . , F i s c h e r W. i in., Deutschland von 1933 bis 1939. (Lehr-
buch der deutschen Geschichte. Beitrage 11). Berlin 1969.
Pfehled ćeskoslovenskych dSjin. III. 1918—1945. Praha 1960.
R o o s H , Geschichte der polnischen Nation 1918—1978. Stuttgart etc. 1979.
R o z a n o w G.Ł., Giermanija pod wlastju faszizma (1933—1939 gg.). Mo­
na
skwa 1964.
R u g ę W., Deutschland 1917—1933. (Lehrbuch der deutschen Geschichte.
An-
Beitrage, 10), Berlin 1967.
S c h w a r z A., Die Weimarer Republik (Handbuch der deutschen Geschich­
te, IV/3). Konstanz 1958.
S h i r e r W.L., The Rise and Fali of the Third Reich. A History of Nazi
Germany. Greenwich, Conn., 1962 (Crest Books).
S k a z k i n S.D. i in., red., Giermanskaja istorija w nowoje i nowiejszeje
Bezie- wriemia, w dwuch tomach. I I : 1917—1969. Moskwa 1970.
S t r e i s a n d J . , red. Deutsche Geschichte. III: Von 1917 bis zur Gegen-
wart. Berlin 1968.
Deutschland 1933^—1939. Berlin 1969.
T u r o k W.M., Oczerki istorii Awstrii 1918—1929. Moskwa 1955.
Oczerki istorii Awstrii 1929—1938. Moskwa 1962.
W e i n z i e r L . E . , S k a l n i k K . , Osterreich 1918-1938. Geschichte der
ersten Republik. 2 tt. Graz — Wien — Koln 1983.
501
 V . Opracowania monograficzne B e c k m a n n R., K diplomatickimu pozadi Mnichova. Praha 1954.
B e n e S E . , Ovahy o slovanstvi. Londyn 1944.
• A d a m M., La Hongrie et les accords de Munich. W: Munich 1938. My­ B i b e r D., Nacizem in Nemci v Jugoslaviji 1933—1941. Ljubljana 1966.
thes et realites. B i e ł o u s o w a Z . S., Francuzskaja dipłomatija na kanunie Miunchena.
* A d a m o v a M. [ A d a m ] , Mad'arsko a Mald dohoda v obdobi pfed Moskwa 1964.
druhou svetovou vdlkou (1937—1938). CĆH 1963. B o n n e t G., Le Quai d'Orsay sous trois republiąues 1870—1961. Paris
* A d a m t h w a i t e A . P., Le facteur militaire dans la decision franco- 1961.
-britanniąue avant Munich. W: Munich 1938. Mythes et realites. • B o r a t y ń s k i S., „Anschluss" a Liga Narodów. S M 1958, nr 9.
A m o r t C„ KSSS a ndś ndrodni odbój. Praha 1961. Obrona suwerenności małych państw w praktyce stosunków mię­
* A v r a m o v s k i Z., Jugosldvskd vldda a ndvrhy na pfetyofeni Małe do- dzynarodowych (1931—195). Warszawa 1955.
hody v univerzdlni obranny pakt. S P 1965, nr 5. B o r i s ó w J u . W., Sowietsko-francuzskije otnoszenija 1924—1945 gg. Mo­
* Stav jugoslovenske vlade prema Minhenskom sporazumu. W: Min- skwa 1964.
henskiot dogovor ... • B r a c h R., Locarno a 6s. diplomacie. C C H 196p.
B a d e r K . , Stosunki polsko-czeskie. Warszawa 1938. • B r a n d e s D., Die Politik des Dritten Reiches gegenuber der Tschecho-
B a r e S G . , Proti Mnichovu. KSC v cele lidove obrany demokracie a re- slowakei. W: M. F u n k e, ed., Hitler Deutschland ...
publiky proti faśizmu. Praha 1958. B r e t t o n H . L . , Stresemann and the Revision of Versailles. A Fight
B a r r o s J . , Betrayal from Within. Joseph Avenol Secretary General oj for Reason. Stanford, Cal., 1953.
the League of Nations 1933—1940. New Haven—London 1969. B r o o k-S h e p h e r d G., The Anschluss. Philadelphia & New York 1963.
B a s c h A., The Danube Basin and the German Economic Sphere. London • B r o s z a t M., Deutschland — Ungarn — Rumdnien. W: M . F u n k e ,
1944. ed., Hitler, Deutschłand ...
• B a s 1 e r W., Der deutsche Imperialismus und die Sowjetunion. Grund- • B r o u c e k L . , Die miłitdrische Situation Osterreichs und die Entste-
zdge der Aussenpolitik Deutschlands gegenuber dem Sowjetstaat 1917— hung der Piane zur Landesverteidigung. W: N e c k , W a n d r u s z k a ,
—1941. Zob. A . A n d e r l e W. B a s i e r , red., Juni 1941, s. 44—82. red., Anschłuss 1938.
B a t o w s k i H . , Agonia pokoju i początek wojny. (Sierpień — wrzesień B r u e g e l I . W., Czechoslovakia before Munich. The German Minority
1939). Wyd. I V . Poznań 1983 (Cyt. APPW). Problem and British Appeasement Policy. Cambridge 1973.
Dyplomacja niemiecka 1919—1945. Zarys informacyjny. Wyd. 2. K a ­ • B u r i a n P., Die ungarisch-tschechoslowakischen Beziehungen ais euro-
towice 1971 (Cyt. DN).
pdisches Problem. W: K . B o s i , red., Gleichgewicht...
Europa zmierza ku przepaści. Poznań 1977. (cyt. E Z K P )
C a m p b e l l F . G . , Confrontation in Central Europę. Weimar Germany
* Koniec Malej Ententy. Przyczynek do dziejów tzw. Monachium.
and Czechoslovakia. Chicago—London 1973.
PZ 1951, nr 3—4.
* Der unabhangige tschechoslowakische Staat und Deutschlands
* L a politiąue etrangere polonaise pendant la crise de Munich. W:
Machtstellung in Zentraleuropa. W: K . B o s i , ed., Gleichgewicht...
Munich 1938. Mythes et realites"
C a m p u s E . , Nicolae Titulescu et la politiąue pour łe maintien de l'in-
* Monachium 1938 — realizacją pangermańskich planów z 1918119 r.
tegrite territoriałe de la Roumanie. „Revue roumaine d'histoire" V/3, B u -
PZ 1968, nr 3.
Rozpad Austro-Węgier 1914—1918. (Sprawy narodowościowe i dzia­ carest 1966.
łania dyplomatyczne). Wrocław 1965, I I wyd. Kraków 1982. Mica Infelegere. Bucureąti 1968.
* Sojusze wojskowe Czechosłowacji 1919—1938. P Z 1961, nr 2. The Little Entente and the Bałkan Ałłiance. Bucharest 1976.
* Wersał i Saint-Germain. Zagadnienia środkowoeuropejskie w związ­ Celovsky B., [ Ć e l o v s k y ] , Das Munchener Abkommen von 1938.
ku z Traktatem Wersalskim. Zob.: J . P a j e w s k i, red., Problem polsko- Stuttgart 1958.
-niemiecki. • C e s a r J . , C e r n y B., Iredentisticke hnuti nemeckych burźoaznich na-
* Z pol'sko-slovenskych vzt'ahov v obdobi 1931—1939, „Historicke cionalistu v CSR v łetech 1918—1929. C C H 1961, nr 6.
Studie", nr 15, Bratislava 1970. * Nemeckd iredenta a henleinovci v CSR v łetech 1930—1938. C C H
B a t u r i n M., SSzA i Miunchen. Iz istorii amierikanskoj wnieszniej po­ 1961, nr 6.
litiki 1937—1938. Moskwa 1961. Od sudetonemeckeho separatismu k pldnum odvety. Iredentisticky
B a u e r O., Die ósterreichische Revolution. Wien 1923. DUĆ nemeckych nacionałistu v CSR v łetech 1918—1919. Liberec 1960.

502 503
 Politika nemeckych burżoaznich stran v Ceskoslovensku v letech F i e r l i n g e r Z., Zrada ćeskoslovenske burźoasie a jejich spojencu. Praha
1918?—1938. I. 1918—1929. II. 1919—1938. Praha 1962. 1951.
C h l e b o w c z y k J . , Nad Olzą. Śląsk Cieszyński w wiekach XVIII, XIX F i s c h e r F . , Griff nach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kai-
i XX. Katowice 1971. serlichen Deutschland 1914—1918. Dusseldorf 1962, I I wyd.
• C h m e l a f J . , Cesta k dunajskemu paktu. Z P 1935. F l a n d i n P. E . , Politiąue frangaise 1919—1940. Histoire contemporaine.
Les minorites nationales en Europę centrale. Prague 1937. Paris 1946.
C i a l o w i c z J . , Polsko-francuski sojusz wojskowy 1921—1939. Warsza­ F o m i n W. T., Agressija faszistskoj Giermanii w Jewropie 1933—1939 gg.
wa 1970.
Moskwa 1963.
C i e n c i a l a A . M., Poland and the Western Powers 1938—1939. A Study * Giermanskije diplomaty, souczastniki podgotowki faszistskoj agre-
in the Interdependence of Eastern and Western Europę. London—Toronto
sii i Legenda falsifikatorow istorii. W: Problemy istorii wtoroj mirowoj
1968.
wojny.
C o l v i n I . , The Chamberlain Gabinet. How the Meetings in 10 Downing
F r a n c o i s-P o n c e t A., De Versailles a Potsdam. La France et le proble­
Street, 1937—1939 Led to the Second World War. London 1971.
me allemand contemporain 1919—1945. Paris 1948.
Vansittart in Office. A Historical Survey of the Origins of the
• F r a n k K . H., Der Endkampf 1918 bis 1938. W: F . H e i s s, red., Das
Second World War Based on the Papers of Sir Robert Vansittart. L o n ­
don 1965. Bóhmen- u. Mdhren — Buch, s. 210—214.
• C a r n o g u r s k y P., Deklaracia o unii Slovenska s Pol'skom z 28. sep- Franz-Willing G., Die Hitlerbewegung. Der Ursprung 1919—1922.
tembra 1938. „Historicky Casopis" 1968, nr 3. Hamburg — Berlin 1962.
C u 1 i n o v i ć F . , Jugoslavija izmedju dva rata. 2 tt. Zagreb 1961. F r e y t a g h - L o r i n g h o v e n A., Deutschlands Aussenpolitik 1933—1941.
• D a s z k i e w i c z W., Dążenia ZSRR do stworzenia ogólnoeuropejskie­ Berlin 1941.
go systemu bezpieczeństwa zbiorowego w latach 1933—1934. P Z 1964, F u c h s G., Gegen Hitler und Henlein. Der solidarische Kampf tschechi-
nr 2. scher u. deutscher Antifaschisten von 1933 bis 1938. Berlin 1961.
* Z S R R wobec kryzysu czechosłowackiego 1938 r. P Z 1968, nr 3. * Zur Behandlung der Sudetendeutschen Frage (1933—1938) in der
• D e a k L . , Cesta prezidenta Beneśa do Juhoslavie roku 1937. S P 1965, westdeutschen Geschichtsliteratur. W: Probleme der Geschichte des Zwei-
n r 4.
ten Weltkrieges.
* Ceskoslovensko-juhoslovanske vzt'ahy v ćase Mnichova. W: Min-
F u n d e r F . , Ais Osterreich den Sturm bestand. Aus der Ersten in die
henskiot dogovor ... Zweite Republik. Wien — Munchen 1957.
D ę b i c k i R., Foreign Policy of Poland. From the Rebirth of the Polish • G a f e n c o G . [ = G a f e n c u ] , L'Europe apres VAnschluss. „Affaires
Republic to World War II. New York 1962. Danubiennes" I , nr 1, Bucarest 1938.
D o n o s t i M., Mussolini e l'Europa. La politica esterą fascista. Roma * G a j a n K., Die tschechoslowakisch-deutschen Beziehungen in der Pe-
1945. riode des Zerfalls der Osterreichisch-Ungarnischen Monarchie und der
D ś r r e r I., Slovensky vyvoj a lud'ackd zrada. Fakta, vzpominky a uvahy. Entstehung des Tschechoslowakischen Staates. W: K . O b e r m a n n, red.,
Praha 1946. Probleme der Okonomie u. Politik.
D u r o s e l l e J . B., De Wilson d Roosevelt. Politiąue exterieure des Etats- Nemecky imperialismus a ćeskoslovensko-nemecke vztahy v letech
-Unis 1913—1945. Paris 1960. 1918—1921. Praha 1962.
La dócadence 1932—1939. Paris 1979. G a j a n o v a A., CSR a stfedoevropskd politika velmoci (1918—1938). P r a ­
• E b e r h a r d t W., O poćdtclch henleinovskeho hnuti. CĆH 1964, nr 1.
ha 1967.
E i c h s t a d t U., Von Dollfuss zu Hitler. Geschichte des Anschlusses Oster­
• G ą s i o r o w s k i Z. J . , Czechoslovakia and the Austrian Cuestion 1918—
reichs 1933—1938. Wiesbaden 1955.
—1928. W: „Sudost-Forschungen" 1957, I , Munchen 1957.
E r f u r t h W., Die Geschichte des deutschen Generalstabes von 1918 bis
G e h l J . , Austria, Germany and the Anschluss 1931—1938. Foreword by
1945. Gottingen 1957.
Alan B u l l o c k . London 1963.
E u b a n k K . , Munich. Norman (Oki.) 1963.
• G e n t z e n F . H . , Z u r Geschichte des deutschen Revanchismus in der
F a l f a n S., Slovenskd otdzka v Ceskoslovensku. Bratislava 1968. Periode der Weimarer Republik. „Jahrbuch f. Geschichte d. UdSSR u.d.
• F e l l n e r F . , Die Pariser Vorortsvertrage von 1919/20. W: K . B o s i , Volksdemokratien Europas" I V , Leipzig 1960.
Versailles ...
G 1947.
e o r g e P., L e probleme allemand en Tchćcoslovaąuie (1919—1946). Paris

504 505
 G i l b e r t M., R. G o t t , The Appeasers. London 1963. Przekład polski: stumskampf in den Beziehungen zwischen der Weimarer Republik und
Dżentelmeni w Monachium. Tłum. T . Wolski. Warszawa 1967. der CSR. Stuttgart 1977.
• G o l d i n g e r W., Das Projekt einer deutsch-ósterreichischen Zollunion J a ż k o w a A . A., Małaja Antanta w jewropiejskoj politikie 1918 1925.
von 1931. W: Osterreich und Europa. Festgabe jiir Hugo Hantsch. Wien Moskwa 1974.
1964. J e d l i c k a L . , Ein Heer im Schatten der Parteien. Die militar-politische
• G r y l e w A . N., Nakanunie i w dni Miunchena. W: S. I . P r a s o ł o w Lage Osterreichs 1918—1938. Wien—Graz 1955.
i P. I . R i e z o n ow, red., Sowietsko-czechoslowackije otnoszenija mieżdu * Verjassungs- u. Verwaltungsprobleme 1938—1955. W: Die Entwick-
dwumia wojnami (1918—1939). Moskwa 1968. lung der Verfassung Osterreichs. Wien 1963.
• H a a s H . , Die Okkupation Osterreichs in den internationalen Beziehun- J ę d r u s z c z a k H . i T., Ostatnie lata II Rzeczypospolitej (1935—1939).
Warszawa 1970.
gen W: N e c k , W a n d r u s z k a , red., Anschluss 1938. J o r d a n W. M., Great Britain, France and the German Problem 1918—
H a g e n W., Die geheime Front. Organisation, Personen und Aktionen —1939. London 1943.
des deutschen Ceheimdienstes. Linz—Wien 1950. J o u v e n e 1 R . de, Vingt annees d'erreurs politiques. Paris 1947.
H a j e k J . S., Mnichov. Praha 1958. J u h a s z Gy., Hungarian Foreign Policy 1919—1945. Budapest 1979.
H a s s G . , Von Munchen bis Pearl Harbor. Zur Geschichte der deutsch- J u n g R., Das deutsch-tschechische Problem im Wandel der Zeiten. L e i p -
-amerikanischen Beziehungen 1938—1941. Berlin 1965. zig—Berlin (1941).
* H a u n e r M., La Tchćcoslovaquie en tant que facteur militaire. W: J u r k i e w i c z J . , Pakt Wschodni. Z historii stosunków międzynarodo­
Munich 1938. Mythes et realites.
wych w latach 1934r—1945. Warszawa 1963.
H i l d e b r a n d K . , Deutsche Aussenpolitik 1933—1945. Stuttgart 1970.
• K a ń a O., Mnichov a politika nemeckych nacionalistickych sil ve 30-
H o e n s c h J . K . , Der ungarische Revisionismus und die Zerschlagung
- -letech. W: A . G r o b e l n y , ed., Sudetśti Nimci a Mnichov.
der Tschechoslowakei. Tiibingen 1967.
K a ń a O., R. P a v e 1 k a, Tiśinsko v polsko-ćeskoslovenskych vztazich
Die Slowakei und Hitlers Ostpolitik. Hlinkas Slowakische Vołks- 1918—1939. Ostrava 1970.
partei zwischen Autonomie und Separation 1938/1939. Koln—Graz 1965. • K i r s c h b a u m S. J . , Die Stellung der Slowakischen Volkspartei zur
• Polen und die Tschechoslowakei — oder das Scheitern der sla- Aussenpolitik Prags. W: K . B o s i , ed., Gleichgewicht...
wischen Solidaritat. W: K . B o s i , red., Gleichgewicht ... K i s z 1 i n g R., Die militarischen Vereinbarungen der Kleinen Entente
H o p t n e r J . B., Jugosławia in Crisis 1934—1941. New York — London 1929—1937. Munchen 1959.
1962. • K l e m p e r e r K . , Das Nachimperiale Osterreich 1918—1938. Politik und
• H o u ś t e c k y M., Pidn rakousko-nemecke celni unie v r. 1931 a postój
Geist. W: L u t z , R u m p l e r , ed., Osterreich u. d. deutsche Frage.
Ceskoslovenska. CĆH 1956.
K o m j a t h y A . T., The Crises of France's East Central European Diplo-
H o 11 j e Ch., Die Weimarer Republik und das Ostlocarno-Problem 1919— macy 1933—1938. Boulder — New York 1976.
—1934. Revision oder Garantie der deutschen Ostgrenze von 1919. Wtirz- • K o p i t z s c h W., Die westdeutsche Geschichtsschreibung zu einigen Fra-
burg 1958.
gen der Annexion Osterreichs. W: Probleme d. Geschichte d. Zweiten
• H u m m e l b e r g e r W., Osterreich und die Kleine Entente im letzten
Halbjahr vor dem Anschluss. W: N e c k , W a n d r u s z k a , red., An­ Weltkrieges.
schluss 1938. K o r b e l J . , Poland between East and West. Soviet and German Di-
J a c o b s e n H . A., Nationalsozialistische Aussenpolitik 1933—1938. F r a n k ­ plomacy toward Poland 1919—1933. Princeton, N. J . , 1963.
furt/M. 1968. K o s t a n e c k i J . , Naddunajski problem gospodarczy. Warszawa 1937.
J a k s c h W., Europas W eg nach Potsdam. Schuld und Schicksal im Do- * K o s t r b a-S k a 1 i c k y O., Pathologie einer Beziehung: die Sowjetunion
nauraum. (Wyd. 2.) Koln 1970. und die Tschechoslowakei 1918—1938. W: K . B o s i , ed., Gleichgewicht...
* J a n i ś o v a M., Francouzska zahranićni .politika a Ceskoslovensko v ob­ K o v a c s E . , Magyar-lengyel kapcsolatok a ket vildghdboru kózótt. Bu­
dobi pfiprav Mnichova. C C H 1963, nr 5.
dapest 1971.
J a r a u s c h K . H . , The Four Power Pact 1933. Madison, Wisa, 1965.
K o z e ń s k i J . , Czechosłowacja w polskiej polityce zagranicznej 19331—1938.
• J a w o r n i c k i B., Walka ZSRR o bezpieczeństwo zbiorowe w okresie
międzywojennym. S M 1954, nr 2. Poznań 1964.
Sprawa przyłączenia Austrii do Niemiec po I wojnie światowej
J a w o r s k i R., Yorposten oder Minderheit? Der sudetendeutsche Volk-
(1918—1922). Poznań 1967.

506 507
 K o ź m i ń s k i M., Polska i Węgry przed drugą wojną światową (paź­ * K v a ć e k R., V i n § V., K nemecko-ćeskoslovenskym sonddżim ve tfi-
dziernik 1938 — wrzesień 1939). Z dziejów dyplomacji i irredenty. Wro­ cdtych letech. C C H 1966, nr 6.
cław—Warszawa—Kraków 1970. L a n g e r W., S. E . G 1 e a s o n, The World Crisis and American Foreign
• K r a l V., Ceskoslovenskd zahranićni politika a Mnichov 1938. W: Min- Policy. I : The Chanllenge to Isolation 1937—1940. New York 1952.
henskiot dogouor ... L a p t e r K . , Pakt Piłsudski — Hitler. Polsko-niemiecka deklaracja o nie­
* Ceskoslovensko a Mnichov. C C H 1959, nr 1. stosowaniu przemocy z 26 stycznia 1934 roku. Warszawa 1962.
* Rumuńsko a pruchod Rude armady na pomoc Ceskoslovensku v roce L e b i e d i e w N. I., „Zeżeznaja gwardija", Karol II i Hitłer. (Iz istorii
1938. S P 1966, nr 6. rumunskogo faszizma, monarchii i jejo wnieszniepołiticzeskoj „igry na
Spojenectvi ćeskoslovensko-sovetske v evropskć politice 1935—1939, dwuch stołach"). Moskwa 1968.
Praha 1970.
L e i b r o c k O., Der Siidosten, Grossdeutschłand und das neue Europa.
K r a m e r J . , Iredenta a separatizmus v slovenskej politike 1918—1938.
Berlin 1941.
Studia o ich vzt'ahu. Bratislava 1957. • L e m b e r g H., La ąuestion alłemande d 1'interieur de la Tchecoslovaąuie.
K r a s u s k i J . , Stosunki polsko-niemieckie 1926—1932. Poznań 1964. W: Munich 1938. Mythes et realites.
• K r a u s R., Zur Entstehung der Sudetendeutschen Partei (Henleinpartei) L i p s c h e r L . , L'uddckć autonomia, iluzie a skutoćnost'. Bratislava 1957.
und zu ihrer Rolle der Agentur Hitlerdeutschlands bei der Vorberei- L i s i c k y K . , Ceskoslovenskd cesta do Mnichova. T . I — I V . Londyn 1958
tung der Annezion der Tschechoslowakischen Republik. W: Der deut- (rotaprint).
sche Imperialismus II. L u d w i g E . , Osterreichs Sendung im Donauraum. Die letzten Dezennien
K r e b s H., L e h m a n n E . , Wir Sudetendeutsche! Berlin 1937. ósterreichischer Innen- u. Aussenpolitik. Wien 1954.
Kampf in Bóhmen. Berlin 1937. L u k e ^ F . , Podivny mir. Praha 1968.
K f e n J . , Mnichoyskd zrada. Praha 1958.
* L v o v a M., K otdzce tzv. objednaneho ultimata. CĆH 1965, nr 3.
K r i z m a n B., Vanjska politika jugoslavenske drżave 1919—1941. Zagreb Mnichov a Edvard BeneS. Praha 1968.
1975.
Ł y c z k o-G r o d z i c k a B., Dyplomacja polska a Ententa Bałkańska 1933—
• K r o f t a K . , E. BeneS a ćeskoslovenskd zahranićni politika 1924—1933.
—1936. Kraków—Wrocław 1981.
W: E . B e n e ś, Boj o mir a bezpećnost stdtu.
M a c h r a y R., The Struggłe for the Danube and the Little Entente. L o n ­
* Mezindrodni politika v letech 1934—1936 a Ceskoslovensko. ZP
1937. don 1938.
M a c k i e w i c z S., Polityka Becka. Paryż 1950.
Nćmci v Cechdch. Praha 1927.
M a s e r W., Die Fruhgeschichte der NSDAP. Hitlers Weg bis 1924. F r a n k ­
* Vznik a vyznam Małe dohody. ZP 1933.
Z dob nasi prvni republiky. Praha 1939. furt — Bonn 1965.
M a u g h a m [F. H.] Viscount., The Truth about the Munich Crisis. London
Krulis-Randa J . , Dos deutsch-ósterreichische Zollunionsprojekt von
— Toronto 1944.
1931. Die Bemiihungen um eine wirtschaftliche Annaherung zwischen
Deutschland und Osterreich. Zurich 1955. M a z u r Z., Pakt Czterech. Poznań 1979.
• K u l a k Z., Angielsko-niemiecka umowa morska z 18 czerwca 1935. P Z M e y e r H . C , Mitteleuropa in German Thought and Action 1915—1945.
1963, nr 3. The Hague 1955.
K u ź m i ń s k i T., Polska, Francja, Niemcy 1933—1935. Z dziejów sojuszu • M i c h e l B., Uaction de Stefan Osusky, ministre plenipotentiaire de
polsko-francuskiego. Warszawa 1963. Tchecoslova'ąuie en 1938. W: Munich 1938. Mythes et realitćs.
* K v a c e k R.. Boj o Rakousko v letech 1933—1938 o ćeskoslovenskd za­ Mielników J . M., SSzA i hitlerowskaja Giermanija 1933—1939 gg. Mo­
hranićni politika. „Historicky sbornik" X I I , Praha 1962. skwa 1959.
* K bezprostfedni diplomatickś pfiprav6 Mnichova. CĆH 1958, nr 3. M o i s u c V., Actions diplomatiąues de la Roumanie au secours de la
Nad Evropou zatazeno. Ceskoslovensko a Evropa 1933—1937. Praha Tchćcoslov'aąuie a la veille du pacte de Munich. „Revue roumaine d'hi-
1966.
stoire" VII/3, Bucarest 1967.
Osudnd mise. Praha 1958. Diplomatia Romdniei ąi problema apararii suveranit&tii ?i de- in

* Situation de la Tchćcoslovaquie dans la politiąue Internationale

e
des annćes trente du 20 siecle. „Historica" X I , Praha 1965. pendentei nationale in perioada martie 1938 — mai 1940. Bucurestf
1971. , . .
• M o i s u c V., G h . M a t e i , Politica ezterna a Romdniei m perioada

508 509
 Miinchenului (martie 1938 — martie 1939). W: V . M o i s u c , ed., Pro­ P o l o n s k y A., Politics in Independent Poland, 1921—1939. Oxford 1972.
bleme de politica extern& a Romdniei 1919—1939, I . Popów W. I., Dipłomaticzeskije otnoszenija mieżdu SSSR i Anglijej
M o 1 i s c h P., Die sudetendeutsche Freiheitsbewegung in den Jahrcn (1929—1939 gg.). Moskwa 1965.
1918—1919. Wien—Leipzig 1932. • P o z d i e j e w a L . W., Angło-giermanskije ekonomiczeskije protiworie-
M o r a v e c E . , Das Ende der Benesch-Republik. Die Tschechoslowakische czija nakanunie wtoroj mirowoj wojny (1933—1939 gg.). „Woprosy Istorii"
Krise 1938. Prag 1941. 1955, nr 5.
P r a s o 1 o v S. I., Ceskoslovensko v dobe ohrożenl jaiismem a hitlerov-
• M o r a w s k i K . , Polityka zagraniczna Polski odrodzonej. W: Polska
skou agresl (przekł. z ros.). Praha 1956.
niepodległa i druga wojna światowa.
P r a ź a k J . , Neprltel mezi hradbami. Praha 1956.
*M o u 1 i s V., Ke vzniku ćeskoslovensko-sovćtsk6 spojenecke smloxivy P u ł a s k i M., Stosunki dyplomatyczne polsko-czechoslowacko-niemieckie
z r. 1935. S P 1965, nr 3. od r. 1933 do wiosny 1938. Poznań 1967.
M o u r i n M., Les relations franco-sovietiques 1917—1967. Paris 1967. * Tajne rokowania czechosłowacko-niemieckie o pakt nieagresji w la-
N a m i e r L . B . , Europę in Decay. A Study in Disintegration 1936?—1940. i tach 1936—1937. PZ 1964, nr 2.
London 1950. P u s z k a s z A . J . , Wiengrija wo wtoroj mirowoj wojnie. Wnieszniaja po­
In the Nazi Era. London 1952. litika Wiengrii 1938—1944 gg. Moskwa 1963.
N a u m a n n F . , Mitteleuropa. Berlin 1915. • R a n k i G y . , I ! patto tripartito di Roma e la politica esterą delia Ger­
• N i e d e r 1 e M., Idea hospoddfske spoluprdce stdtu Małe dohody. Z P mania (1934). „Studi storici" III/2, Roma 1962.
1934.
• R a t n e r N. D., Wozniknowienije pangiermanizma w Awstrii. Zob. W. D.
N i k o ł a j e w N.N., Wnieszniaja politika prawych lejboristow Anglii (1935—
K o r o 1 u k, red., Awstro-Wiengrija...
—1940 gg). Moskwa 1953.
• R a s c h h o f e r H^BóTimen und Mdhren von 1918 bis 1939. W . F . H e i s s,
N o g u e r e s H . , Munich ou la dróle de paix. Paris 1963.
red., Das Bbhmen u. Mdhren-Buch.
• O b e r r a a n n K . , Uber die Rolłe der „besonderen Mission" Papens bci Die Sudetenjrage. Ihre volkerrechtliche Entwicklung vom ersten Welt-
der Vorbereitung der Eroberung Osterreichs. W: Der deutsche Imperia-
krieg bis zur Gegenwart. Munchen 1953.
lismus..., I I .
O r l o f E . , Dyplomacja polska wobec spraioy słowackiej w latach 193S— R e i c h e r t G . , Das Scheitern der Kleinen Entente. Munchen 1971.
—1939. K r a k ó w 1980. • R h o d e G., La situation en Allemagne en 1938 et la ąuestion des natio-
nalitćs en Tchecoslovaquie. W: Munich 1938, mythes et realitśs.
Polska działalność polityczna, dyplomatyczna i kulturalna w Słowacji
• R i c h t e r K . F . , Die Beziehungen zwischen der Tschechoslowakei und
w latach 1919—1937. Rzeszów 1984.
* O r t A., Mald dohoda a Mnichov. C C H 1954, nr 2. der Republik Osterreich in der Zwischenkriegszeit. W: K . B o s i , ed.,
* Pldn dunajskćho paktu (1935). C C H 1955. Gleichgewicht...
•Ostoja-Owsianyj J.D., Nowoje o Miunchenie (Po matieriałam Riekhoff H., German-Polish Relations 1919—1933. Baltimore—London
anglijskich archiwów). NNI 1969, nr 4, 5; 1970, nr 1. 1971.
P a j e w s k i J . , „Mitteleuropa". Studia z dziejów imperializmu niemiec­ R o b b i n s K . , Munchen 1938. Ursprunge und Verhdngnis. Zur Krise des
kiego w dobie pierwszej wojny światowej. Poznań 1959. Gleichgewichts. Giitersloh 1969 (przekł. z ang. Munich 1938. London 1968).
* Niemieckie próby parcia na wschód w dobie imperializmu. Zob.
R o o s H , Polen und Europa. Studien zur polnischen Aussenpolitik 1931 —
G. L a b u d a , red., Wschodnia ekspansja.
—1939. Tubingen 1957.
P a p o u S e k J . , Politischer Hintergrund der deutsch-bstereichischen Zoll-
union. Prag 1931. R o n n e f a r t h H . L . G., Die Sudetenkrise in der internationalen Politik.
P e t e r s J . A., CzechosłoioacJco-sotoietsfctje otnoszenija (1918—1934). K i j e w Entstehung, Verlauf. Auswirkung. I — I I . Wiesbaden 1961.
1965. R o t h s t e i n A., The Munich Conspiracy. London 1958. (Przekład pol­
SSSR, Czechosłowakija i jewropicjskaja politika nakanunie Mżun- ski: Spisek monachijski. Tłum. T . Szafar, Warszawa 1951.).
chena. K i j e w 1971. * R u p p e 1 E . , Zum Yordringen des deutschen Imperialismus in Oster­
P o l a k F . , Mnichovskd tragedie. New York 1966. reich in der Zeit der Weimarer Republik. W: Der deutsche Imperialis­
P o l a k ó w W. G., Anglija i miunchenskij sgowor (mart — sentiabr' mus.... I I .
• 1938 g.). Moskwa 1960.
Schacher G , Central Europę and the Western World. Translated from.
the German. London 1936.

510 511
• S c h a u s b e r g e r N., Osterreich und nationalsozialistische Anschluss- Och tried v rokoch 1938—1945. W: L . H o 1 o t i k, red., Prispeuky k de-
-Politik. W: M . F u n k e , ed., Hitler, Deutschland... jindm faśizmu...
Der Griff nach Osterreich. Der Anschluss. Wien-Miinchen 1979. * T k a d l e c k o v a H . , Sloyensko a Mnichov. W: Minhenskiot dogovor...
* S c h m i d G. E . , Sełbstbestimmung 1919. Anmerkungen zur historischen • T o m e S Z. [J. H a j e k ] , Ceskoslovenskd zahranićni politika v obdobi
Dimension und Relevanz eines politischen Schlagwortes. W: K . B o s i , Mnichova a okupace Ceskoslovenska. W: O ćeskoslovenske zahranićni
ed., Versailles... politice.
S c h n e e f u s s W., Deutsch-Bbhmen. Schicksal und W eg der Sudeten- T o s c a n o M., Origini diplomatiche del Patto d'Acciaio. Firenze 1951.
deutschen. Leipzig 1936.
T r a m p l e r K , Deutschósterreich 1918119. Ein Kampf um Sełbstbestim­
S c o t t W. E . , Alliance against Hitler. The Origins of the Franco-Soviet
mung. Berlin [1935].
Pact. Durham. N.C., 1962.
U h 1 i f F . , Prague and Berlin 1918—1938. London 1944.
S i d o r K . , Slovenskd politika na pode prazskeho snemu. 2 tt. Bratisla-
va 1943. Ulbricht W., Der faschistische deutsche Imperialismus (1933—1945).
* S i e w o s t j a n o w G.N., SSzA nakanunie wtoroj mirowoj wojny. W: Berlin 1952.
G. N. S i e w o s t j a n o w i in., red., Oczerki nowie jszej istorii SSzA.
Moskwa 1960. U szakow W. B., Wnieszniaja politika hitłerowskoj Giermanii. Moskwa
-•Sokolnicki M., Monachium. „Kultura" Paryż 1949, nr 1/18. 1961.
S t a d 1 e r K . R . , The Birth of the Austrian Republic 1918—1921. Leyden
*Valenta J . , Ćeskoslovensko a Polsko v letech 1918—1945. W: Ż a ć e k
1966.
• S t a m b r o o k F . G., A British Proposal for the Danubian States: the V., red., Cesi a Połaci v minulosti, I I .
Customs Union Project of 1932. „The Slavonic and East t u r o p e a n R e - V a 11 e 11 e G., B o u i 11 o n J . , Munich 1938. Paris 1964.
view" 1963, nr 42. V a n k u M., Mała Antanta 1920—1938. Titovo Uźice 1969.
* Stav vlade Milana Stojadinovića prema minhenskom sporazumu. W:
• The German-Austrian Customs Union Project of 1931. A Study
J . H r o z i e n ć i k , red., Ceskosłovensko a Juhosldvia.
of German Methods and Motives. J C E A 1961, nr 1. • V e r o s t a S., Die geschichtliche Kontinuitdt des ósterreichischen Staates
S t a n e k I . , Zrada a pad. Hlinkovśti separatiste a tak zvany Slovensky und seine europaische Funktion. W: H. B e n e d i k t, red., Geschichte der
śtdt. Praha 1958. Republik Osterreich.
S t a n i s ł a w s k a S., Polska a Monachium. Warszawa 1967. V i 11 a r i L . , Italian Foreign Policy under Mussolini. New York 1956.
— Wielka i mała polityka Józefa Becka (marzec '— maj 1938). War­ • V i n a v e r V . , Jugoslovenska vlada i politika nesuprotistavljanja nacistić-
szawa 1962. kom razbijanju Cehoslovaćke. W: Minhenskiot dogovor...
JS t i e g a r' G., Dipłomatija Francii pieried Wtoroj mirowoj wojnoj. Mo­ • V n u k F . , Munich and the Soviet Union. J C E A 1961, nr 21/3.
skwa 1980. V o n d r a c e k F . J . , The Foreign Policy of Czechoslovakia 1918—1935. New
York 1937.
Strauss E . , Tschechoslowakische Aussenpolitik. Eine geschichtliche
* V r a n e k J . F . , Plans proposes en vue d'une solution des prgblemes de
Einfiihrung. Praha 1936.
l'Europe Centrale. „Affaires Danubiennes" Bucarest 1938, nr 1.
S t u d n i c k i W., Kwestia Czechosłowacji a racja stanu Polski. War­
szawa 1938. * W a 1 ew a O.P., Borba raboczego kłassa Awstrii protiw reakcii i faszizma
- S z e f e r A., Mniejszość niemiecka w Polsce i w Czechosłowacji w latach 1932 — fiewral 1934 g. NNI 1953, nr 3.
-"1933—1938. Katowice 1967. • W a n d y c z P. S., Foreign Policy of Edvard Beneś 1918—1938. W: V. S.
Taylor A. J . P., The Origins of the Second World War. London 1964 M a m a t e y , R. L u ź a ed., A History of the Czechoslovak Republic.
(II wyd.). W a r f o ł o m i e j e w a R., Reakcjonnaja wnieszniaja politika francuzskich
prawych socjalistów (1936—1939). Moskwa 1949.
T e i c h o v a A., An Economic Background to Munich. International Bu­ W e n d t B. J . , Munchen 1938. England zwischen Hitler und Preussen.
siness and Czechoslovakia 1918—1938. Cambridge 1974. Frankfurt a M. 1965.
W h e e l e r - B e n n e t t J . W., Munich. Prologue to Tragedy. London
• Hospoddfske kofeny prohitlerovske politiky britske velkoburźoasie 1948.
v pfedvećer druhe svetove vdlky. C C H 1954, nr 3. The Nemesis of Power. The German Army in Politics, 1918—1945.
T h o m p s o n L . , The Greatest Treason. The Untold Story of Munich. London 1954.
New York 1968.
•Wierzbiański K . , Czechy a Polska. „Niepodległość" I V , London
* T i 1 k o v s z k y L . , Slovenskd otdzka v politike mad'arskych vladnu-
1952. 513
512 33 R o k 1933.
 Der deutsche Imperialismus — zob. L . S t e r n .
W i s k e m a n n E . , Czechs and Germans. A Study of the Struggle in the F i d a n o w a S., red., Minhenskiot dogovor i jugosloyenskite i ćehoslova- '
Historie Provinces of Bohemia and Moravia. London 1938. śkite narodi. Skopje 1980.
The Romę — Berlin Axis. A History of the Relations between Hi­ F u n k e M., red., Hitler, Deutschland und die Machte. Materialien zur
tler and Mussolini. London 1949. Aussenpolitik des Dritten Reiches. Dusseldorf 1976.
! W o j c i e c h o w s k i M., Stosunki polsko-niemieckie 1933—1938. Poznań 1965. G r o b e l n y A., ed., Sudetśti Nemci a Mnichor. Materiały z konference hi-
„Studia Historyczne", 1973 nr 1. storiku severomoravskeho kraje. Ostrava 1964.
' W o j c i e c h o w s k i M., Stosunki polsko-niemieckie 1933—1938. Poznań 1965. G r o m y k o A.A., P o n o m a r i e w B.N., red., Istorija wnieszniej poli­
W o ł k ó w F . D., SSSR — Anglija 1929—1945 gg. Angło-sowietskije otno­ tiki SSSR 1917—1980. W dwuch tomach. Izd. I V . Tom I : 1917—1945 gg.
szenija nakanunie i w pieriod wtoroj mirowoj wojny. Moskwa 1964. Moskwa 1980.
Giermano-jugosławskije otnoszenija i razwal Maloj Antanty 1933— G r o m y k o A . A., Z i e m s k o w J . N., Z o r i n W. A., S i e m i e n o w
—1938. Moskwa 1966. W.S., S k a z k i n S.D., C h w o s t o w W.M., red., Historia dyplomacji.
Zaharia G h., Sur la politiąue exterieure de la Roumanie avant la T. I I I : 1914—1939. Red. H . Altman. Przekład z ros. Warszawa 1973.
m e
deuzieme guerre mondiale. „Revue d'histoire de la I I guerre mondia­ H e i s s F . , red., Das Bóhmen- und Mdhren-Buch. Volkskampf und Reichs-
le", Paris 1965. raum. Prag 1943.
Zaharia G h , D. T u t u , Aspects de la politiąue exterieure de la H o 1 o t i k L . , red., Prispevky k dejindm faśizmu v peskosłovensku a Ma-
Roumanie pendant les annees 1933—1936. „Revue roumaine d'histoire" V/4, d'arsku. Bratislava 1969.
Bucarest 1966. H r o z i e n ć i k J . , red., Ceskosłovensko a Juhosldvia. Z dejin ćeskosloven-
' Z g ó r n i a k M., Przygotowania wojenne hitlerowskich Niemiec w do­ ' sko-juhoslovanskych vzttahov. Bratislava 1968.
bie „anschlussu" Austrii (XI 1937 /— UI 1938). „Zeszyty Naukowe U J " Istorija dipłomatii — zob. G r o m y k o A . A . i in.
nr 140 (Prace histor., nr'17), K r a k ó w 1966. Istorija mieżdunarodnych otnoszenij — zob. T r u c h a n o w s k i j W.G.
Sytuacja militarna Europy w okresie kryzysu politycznego 1938 r. J e r u s a l i m s k i j A. S., i in., red., Giermanskij impieriałizm i miłi-
Warszawa 1979. tarizm. Sbornik statiej. Moskwa. 1965.
* Wojskowe aspekty kryzysu czechosłowackiego 1938 roku. „ Z e s z y t y Kdo zarinił Mnichov. Sbornik vedeckeho zaseddni k 20. vyroći Mnichova.
Naukowe U J " nr 123. (Prace histor. nr 14), Kraków 1966. Vydał Vstav pro mezindrodni politiku a ekonomii. Praha 1959.
* Z s i g m o n d L . , Versuche des deutschen Imperialismus, seine Macht- Labuda G., red., Wschodnia ekspansja Niemiec. Zbiór studiów nad
•positionen nach Ost- und Siidosteuropa hiniiberzusetzen (1919—1920). A H tzw. niemieckim „Drang nach Osten". Poznań 1963.
V / l — 2 , Budapest 1958. L u t z H., R u m p 1 e r H . , ed., Osterreich und die deutsche Frage im
Zur deutschen Frage 1918—1923. Die wirtschaftlichen und interna- 19. u. 20. Jahrhundert. Wien 1982.
tionalen Faktoren der Wiederbelebung des deutschen Imperialismus und M a r es A., red., Munich 1938. Mythes et realites (= „Revue des etudes sla-
Militarismus. Budapest 1964. ves" 52, 1—2). Paris 1979.
Minhenskiot dogovor i jugosłavenskite i óehosłovaćkite narodi — zob.
S. F i d a n o v a.
M o i s u c V., ed., Probleme de politica externd a Romdniei 1919—1939.
V I . Prace zbiorowe cytowane w y ż e j I . Bucureąti 1971.
Munich 1938. Mythes et realites — zob. A. M a r e s .
N a d i e r J . , S r b i k H., red., Osterreich. Erbe und Sendung im Donau-
B a t o w s k i H., red., Irredenta niemiecka w Europie środkowej i połu­ raum. Salzburg — Leipzig 1937.
dniowo-wschodniej. Katowice — Kraków 1971.
N e c k R., W a n d r u s z k a A., red., Anschluss 1938. Protokoll des Sym-
B e n e d i k t H , red., Geschichte der Republik Osterreich. Wien 1954. posiums in Wien am 14. u. 15. Marz 1978. Wien 1981.
B o s i K , ed., Gleichgewicht, Revision, Restauration. Die Aussenpolitik O b e r m a n n K , red., Probleme der Okonomie und Politik in den Be­
der Ersten Tschechoslowakischen Republik im Europasystem der Pariser
ziehungen zwischen Ost- und Westeuropa vom 17. Jahrhundert bis zur
Vorortsvertrage. Munchen—Wien 1976.
Gegenwart. Berlin 1960.
— — Versailles, St. Germain, Trianon. Umbruch in Europa vor fiinfzig
O ćeskoslovenske zahranićni politice — zob. V. Sojak.
Jahren. Munchen—Wien 1971.
P a j e w s k i J . , red., Problem polsko-niemiecki w Traktacie Wersalskim.
Craig G., G i l b e r t F . , red., The Diplomats 1919—1939. Princeton,
Poznań 1963.
NJ. 1960 (II wyd.).
33 ;

515
514
P1 a s c h k a R. G., M a c k K . H., ed., Die Auflósung des Habsburgerrei-
ches. Zusammenbruch und Neuorientierung im Donauraum. Wien 1970. The year 1938
Polska niepodległa i druga wojna światowa. (Skrót V I części: Polska i jej
dorobek dziejowy, red. H . P a s z k i e w i c z ) . Londyn 1959.
Two nazi aggressions.
P r a s o ł o w S. I., R i e z o n o w P. I., red., Sowietsko-czechosłowackije Summary
otnoszenija mieżdu dwumia wojnami (1918—1939). Moskwa 1968.
Probleme der Geschichte des Zweiten Weltkrieges; Problemy istorii wtoroj
mirowoj wojny — zob. L . S t e r n .
S o j a k V., red. O ćeskoslovenske zahranićni politice 1918—1939. Sbornik
stati. Praha 1956.
S t e r n L . , red., Der deutsche Imperialismus und der Zweite Weltkrieg. When in the autumn of 1918 the Austro-Hungarian Monarchy fell to
5 tt. Berlin 1960 i nast. pieces, among the states formed on its previous territory first and fore-
Probleme der Geschichte des Zweiten Weltkrieges. Berlin 1958; most there were two: the new Austrian Republic with an almost purely
Problemy istorii wtoroj mirowoj wojny. Moskwa 1959. German population, and the adjoining Republic of Czechoslovakia with
T r u c h a n o w s k i j W. G., red., Istorija mieżdunarodnych otnoszenij a considerable prevalence of the Slavic element (Czech and Slovak), but
with a substantial German minority in the area of the historical Czech
i wnieszniej politiki SSSR. T. I : 1917—1939 gg. Moskwa 1961.
lands: Bohemia, Moravia and Silesia. Both these states were bordering
2 a ć e k V., red., Cesi a Polaći v minulosti. I I . Obdobd kapitalismu a impe-
on the German Reich, and this fact beside other ones, bore a strong
rialismu. Piana 1967.
influence on the way of thinking of both the German Austrians and the
Germans who lived in the Czech lands, the so-called Sudeten Germans.
At the time of the Austro-Hungarian Monarchy the German element
V I I . Informatory
held a dominant position throughout the Empire, and in a varying degree
even a privileged one in the lands ethnically mixed, among these in
Almanach de Gotha. Annuaire genealogiąue, diplomatiąue et statistiąue Bohemia and Moravia. The new situation, resulting from the lost war
1933, 1934, 1935, 1936, 1937, 1938. Gotha 1933 etc. and the fali of the Habsburg Monarchy, brought the German element the
Hiibners Weltstatistik. 1933, 1934, 1936, 1937, 1938, Wien 1933 etc. deprivation of its former dominant and privileged position in the lands
K l u s a c e k C h . i in., red., Dokumentation zur osterreichischen Zeitge- which came to be situated within the boundaries of new national States,
schichte 1938—1945. Wien-Miinchen 1971. while in the Republic of German Austria it was also conductive to grave
K v a ć e k R., P a s a k T., Dvacet let samostatnosti (1918—1939). W: Dejiny economic difficulties.
Ceskoslovenska v datech. Praha 1968. The psychical shock, painful to the German national pride on account
S p u l e r B., Regenten und Regierungen der Welt. Teil I I : 1492—1953. of the loss of the former dominant position, and economic difficulties
Bielefeld 1953. occasioned the occurence of a strong-lined policy tending to seek support
in the German Reich. The population in the new Austrian Republic be-
lieved that entering into the composition of a larger economic organism
would facilitate and accelerate an overcoming of the economic crisis which
had menaced the Alpine countries being deprived of contact with the
agricultural basis they were linked with until 1918 in the framework of
the Habsburg Monarchy. Moreover, the Germans in the Czech lands,
refusing to aecept the deprivation of their former privileged position and
treating with hostility the new Czechoslovak State, wanted to join the
Austrian Republic and, by doing so, also the German Reich. From the
very beginning of the period following the First World War in Austria
a movement called a drift towards Anschluss, i.e. towards joining G e r ­
many, manifested itself, while in Czechoslovakia it took an anti-Czech
decentralising turn proceeding along the same line.
The situation in Central Europę after 1918 was being settled by the

517
victorious Western powers which insisted on the infrangibiiity of the
peace treaties — of the Versailles Treaty, signed with Germany and of
that concluded at Saint-Germain-en-Laye which was signed with the new
Austria. Both these treaties had a provision to safeguard the independence
of Austria and the German Reich undertook to respect that detachment.
That the Sudeten German areas were to remain subordinated to Czechosto-
vakia was warranted by the treaty of Saint-Germain and both Germany
and the new Austria obliged themselves likewise to respect that fact.
I n spite of those obligations a considerable part of the Austrians drifted
towards the Anschluss, and a substantial part of the Sudeten Germans
continued to maintain a hostile attitude to the Czechoslovak State. At
first the German Reich was keeping up appearances, but in secret was
recurring to former Pan-Germanic plans and, circumstances permitting,
was inclined to encourage these designs.
Although Czechoslovakia had a political system securing the rights of
the national minorities and no harm was being done to the Sudeten Ger­
mans, they kept bearing in mind their previously held privileged position
and were unwilling to suffer the new situation of subordination to the
Czech element. The practice in Czechoslovakia was not always letter-bound,
and the national minorities might have had some good reasons for dissa-
tisfaction. The German national pride exaggerated every such deficiency
on the Czech part. As, besides, the new Austria was politically and eco-
nomically ineffective, and thus could not' give help to the Bohemian and
Moravian Germans, they were turning more and more freąuently in the
direction of Berlin.
After some period of stability in the second half of the twenties the
acute economic crisis, having affected also Czechoslovakia, made itself
felt particularly to the Sudeten-German areas which increased the discon-
tent already fermenting in those parts and gave easier access to the slogans
of nationalism which was gaining force in the Reich in new totalitarian,
racialist and stronger than ever before Pan-Germanic formulations. These
slogans were spreading simultaneously in the likewise crisis-affected A u ­
stria.
From the beginning of the thirties the movement in favour of the A n ­
schluss in Austria and the anti-Czech movement among the Sudeten Ger­
mans were continually gaining force which neither the Austrian patriots
nor the Czech politicians could, with sufficient effect, counteract. Of fatal
weight in Austria was the fact that she had been infiltrated also by the
slogans of the Italian fascism these being accepted by a part of the
political right („Autrofascism" sińce 1934). This was connected with the
pronouncement of the governing circles against the working class and
conducted to repealing the people's masses from the very idea of the
Austrian State in its new face. The governing circles in Czechoslovakia
practised an unstable policy, unduly believing in being securely assisted
by France as an ally, and did not perceive the real danger impending
518
from Germany controlled, sińce 1933, by Nazism. The Czechs made an
essential mistake by non-admitting the national individuality of the Slo-
vaks (they were imposing upon the Slovaks the doctrine of the ,.Cze-
choslovakiań nation") and owing to that they lost a most important ally
within the boundaries of their own State.
When in the German Reich power was seized by the totalitarian and
racialist Nazi party (NSDAP) with its Pan-Germanic programme, both
Austria and Czechoslovakia stood confronted with a deadly danger. Neither
in Vienna nor in Prague did they realize its fuli significance. The Nazi
coup d'etat in Austria in 1934 having failed, the Austrian governing cir­
cles developed a wrong belief that their country might count on protection
from the western powers, and first of all from the fascist Italy. I n Vienna
they did not understand, that the western powers were not inclined at all
to stand in active opposition to successive Nazi attacks against the Treaty
of Versailles a proof of which was the indifference of the West to the sei-
zure of the Rhine demilitarized zone by Germany in March 1936. They
did not understand either that Italy being engaged in Africa and Spain
would not choose to stand out against Germany whose help she herself
did need and soshe decided to sacrifice Austria. First, in 1936, Germany
imposed a treaty upon Austria which subordinated her in a large measure
to Berlin, and then fanned the activities of her followers inside Austria
to bring about a situation in which the Anschluss would become unavoi-
dable. Hitler's new dictate to Austria in February 1938 preceded only by
a month her decline as an independent State through the marching-in of
German troops and the enforced act of submission, the indifference of the
western powers, in this also of Italy, coming to show again.
The annexation of Austria intensified the anti-Czech feeling among the
Sudeten Germans, who were almost completely overcome by the Pan-
-Germanic and racialist ideas. The Prague Government, counting as for-
merly on their alliance with France and on the treaty of alliance with
the Soviet Union, concluded in 1935, did not understand as before the
necessity of radical changes in their internal policy, above all towards tha
Slovaks. The Sudeten Germans, now intensively aided by the Reich, were
offered various concessions, however always rejected by the German party
who incessantly extended their demands to make it impossible for the
Prague Government to accept them. This hopeless play met with British
and even French support — not for Prague, but exactly for the Sudeten
Germans and Berlin. Knowing that in the given case threats had to be
followed by armed interference the western powers did only one thing —
they extorted concessions from the Czechoslovak Government to avert
for that price the danger of the outbreak of a war to which they were not
prepared. At the same time they wanted to debar the Soviet Union from
participation in regulating Central-European problems. The actual encou-
ragement of the German expansion was going together with a marked
anti-Sovietic attitude of the West.
519

In a more and more strained situation from the spring to the autumm
of 1938 it finally came to abandoning Czechoslovakia by the West: at
the end of September 1938 the infamous act, rightly named the Munich
treason, came about. r
T h e Munich treason was, first of all, a breaking of serious international
obligations which were binding the western powers, France and Great B r i -
tain, and were implied in the pact of the League of Nations to which
both powers belonged and in which they had\a decisive position. France,
moreover, was particularly obliged to lend help to Czechoslovakia on the
basis of an alliance and security agreement. Obligations towards Czecho-
slovakia resulting from the League of Nations Pact were violated also
by Poland.
However, it was not only Czechoslovakia that was betrayed in Munich
on 29th September 1938: the menace of aggression used as a means of
pressure by one state against another having been approved of, there was
perpetrated a betrayal of essential principles obligatory in international
relations. One has allowed that the independence of' one of the members
of the international society was being imperilled, thus to the detriment
of the one concerned, the most basical legał principles have been trespas-
sed, particularly the principle of self-determination of the nations which
in the 20th century had been universally accepted and respected. Munich
stroke a blow to that principle and became a portentous augury for other
nations, imperilled just as well as the Czechs and the Slovaks, thus also
for the Polish nation.
Moreover, the powers that considered themselves to be democratić lent
their hand to two fascist regimes and worked with them to the prejudice
of democratić Czechoslovakia. Here very plainly the pseudodemocrats in
the West admitted the fact that fascist regimes were nearer to them than
some other parliamentary democracy when there could occur the necessity
of fighting against fascism together with a socialist country, i.e. the Soviet
Union. So much did the prospect of such an alliance frighten the pseudo­
democrats in Paris and London that in order to avoid it they sacrificed
without hesitation all the sublime principles they were proclaiming until
then, the League of Nations and alliance obligations, all international
morality. Antisovietism was one of the bases of conduct assumed for
the Munich policy, first of all on the part of the government circles in
London, partly also in Paris, these being encouraged at the same time
by the support of influential circles in the United States.
It is said that the Munich treason was brought about first of all by the
so-called appeasement policy, that is the policy of appeasing the aggressive
fascist powers and other military regimes. Indeed, appeasement played an
essential role in making the way to Munich and particularly so a.s it
acted for the sake of eliminating the U.S.S.R. from participation in sol-
ving the problems of Central Europę and this was just what Nazi Ger­
many desired.
520
The defenders of appeasement try to justify its protagonists by pointing
to a desire of avoiding war for any price as the motive of their conduct.
Doubtless such a desire did exist — with quite definite an assumption
in the case of Chamberlain and with more earthly motives on the part
of a Bonnet. There was another stimulus, too — a desire to gain time
at any price to strengthen one's own position by making up what had
been neglected in the armaments. However, in the West no thought was
given to the circumstance that "at any price" might mean indeed a price
too high not only as regards international morality (generally in this
respect politicians were indifferent) but also i n consideration of one's
own security, as a war started in 1938 would have been shorter and less
heavy than a year later when Nazi Germany was still better armed and
already in possession of the whole big economic and armament potential
of the inconsiderately sacrificed Czechoslovakia.
A considerable role in paving the way to the Munich treason played
also the materiał calculations of the economic circles in the West which
counted on the possibility of favourable transactions with such a strong,
well-functioning organism as that of Germany. I n case of political under-
standing such transactions were quite probable and that is why the we­
stern world of big finances and heavy industry was pressing the govern-
ment circles for attaining a political understanding with Berlin, even
at the cost of concessions in matters ąuite irrelevant for those circles
such as international morality, alliance obligations, the League of Nations
etc. Much less concerned were the economic circles in London and Paris
about partners to the east and south of Germany, as these were econo-
mically weak while on account of complicated political relations they were
also considered to be uncertain.
I n the West definite circles which enjoyed some significance entertained
also a feeling of mistrust and even of aversion towards the smaller n a ­
tions in Central and Eastern Europę; these nations were appreciated by
them much lower than the Germans. Suffice it to mention the memoriał,
ąuoted in this book, which was issued by the later British ambassador in
Berlin, Henderson, and which, in explicit terms, stated a superiority of the
Germans over the Slavs and advised the British government to give pre-
ference to the Germans.
The Munich treason was foreshadowed already ten months before its
execution by a talk (kept then, and still a long time after, strictly in
secret) which lord Halifax, a representative of the British governing class,
had with Hitler in November 1937. This representative of Chamberlain
having stressed the acknowledgment of his class for Hitler as the winner
against communists in Germany, expressed then quite exactly Great B r i -
tain's approval of the aims of German expansion: Gdańsk, Austria, and
— Czechoslovakia. And that same lord Halifax was Minister of Foreign
Affairs in London in 1938.
And later on, when the Sudeten conflict already got aflame, those signi-
521

ficant and brutally frank words fell in the presence of the Czechoslovak
envoy in London: that Great Britain would help Czechoslovakia if that
were of use to British interests. The English were interested in a contest
on a large international scalę, and not at all in Czechoslovakia. It was
plain that in such a situation the cause of Czechoskwakia had been lost
in advance: that country was too insignificant in the standards of world
politics.
I n Paris the disloyalty towards Czechoslovakia and another France's
ally, i.e. the Soviet Union, was carried still further. Because without any
intention whatsoever of lending help to Czechoslovakia by force of arms
the governing people in the French capital deluded both the Czechs and
the U.S.S.R. for a long time with bombastic assurances of „going to do
the duty of an ally". Definite ąuestions were answered evasively with
vague generalities which produced a feeling of uncertainty. Let us add
that still another move was kept in storę in the same way, namely to­
wards the third ally, i.e. toward Poland. It was Bonnet who immediately
before the conference in Munich declared before the British ambassador
in Paris that next it would be necessary to set about the revision of
further boundaries in Europę. It is not difficult to guess that the head
of the French diplomacy had meant the western frontiers of Poland.
It may be said, indeed, that Bonnet, annoyed — as were most of the
French — at the unfortunate policy of Poland at that time, had no in­
tention to watch over the Polish interests, that is to say to defend Po­
land. That annoyance, however, should not have blinded anybody in the
West to the fact that any strengthening of the Nazi Reich automatically
increased the danger impending on the western countries. Those in the
West did not see it when sacrificing Czechoslovakia with her industry
and excellent armament, and did not want to see it also in reference
to Poland.
France, to be sure, was then feeling more imperilled than could E n -
gland within her island. F o r besides the Germans France had another
neighbour who at the same time was the formers' ally, i.e. the other fa­
scist power, Italy. The greater fault did then commit the responsible
French politicians, not being able — or willing — to realise the fact
that in face of such a double imminence it was not allowed to give
up any of the trumps they had in hand, especially the Czechoslovak
trump as it meant a country of a considerable strategical significance.
To make matters worse, some people from the governing circles in Paris
treated with scorn and distrust such a serious ally (with regard to mili-
tary and economic conditions) as the U.S.S.R. who kept demanding —
without effect — precise statement of the alliance in existence and an
accurate technical specification of military cooperation. The Soviet Union
wanted to step out against the German fascism and destroy it but that
did not suit the wishes of the then governing circles in France. Those
circles were bound up in the policy of London and Washington. And we
522
remember what had been said at one of the government sessions in L o n ­
don: that after the defeat of Nazism there could be established in Ger­
many a system still more dangerous to British interests: here, of course,
the assumption was implied that the Left might seize the power. Just
the same could be seen in the attitude of the authoritative circles in
Paris and Washington.
The American ambassadors in Paris and London played then an im-
portant part in inciting various decisions with the respective governments.
The ambassador in Paris (Bullitt), though disfavouring Nazism, entertained
still greater hostility towards communism and the U.S.S.R. The other
(Kennedy), of course also prejudiced against the Soviet Union, confessed
besides extreme pacifism and confirmed in it British ministers who relied
on the opinion of Washington.
Unfortunately, at the moment when the Munich treason was committed,
also the Polish diplomatie circles played a fatal part. The leading circles
in Warsaw were unfriendly, for class reasons, towards Czechoslovakia
which was governed much more democratically while at the same time
they behaved approvingly towards the totalitarian methods of the Ger­
man and Italian fascism, and were bound up with the reactionary H u n -
garian government. They treated then Czechoslovakia as an incommodius
neighbour and as a superfluous element to be on the map of Europę. The
anti-Czech attitude of a part of the Polish burgeoisie, whose representa-
tive was Beck himself with his attendants, determined a policy most
harmful to the interests of Poland. And it was just the Poles who should
have remembered — still better than the French — that any strengthen­
ing of the Reich turned automatically to a weakening of Poland. But this
the short-sighted government circles in Warszawa did not want to see.
At the same time Poland was breaking up the French alliance system
and made it difficult for France and the U.S.S.R. to lend a helping hand
to Czechoslovakia. The Polish action facilitated the game of the French
defeatists toward Hitler delivering them arguments that in face of the
attitude of Poland any action for the sake of Prague would be unreali-
zable. We refer additionally, in the annex, to a number of ąuotations from
British diplomatie correspondence of 1938 (so far not published) which
elucidated Beck's policy of that time aptly and penetratingly — though,
of course, with anti-Soviet tendency.
The governing class in Czechoslovakia was to blame, too, as it was not
explicit enough about its alliance treaty with the Soviet Union and thus
deprived itself of an assistance on time (in spite of the insistence of the
U.S.S.R.), nor did it appeal for help to the League of Nations and at
last directly to Moscow when France had turned the Czechs down.
The catastrophe could be averted though at the price of great sacrifices.
Quite surely was it still possible; the Communist Party of Czechoskwakia
and a part of the patriotic bourgeois circles were urging for such a cour-
523
se. However, in Prague class reasons prevailed for the sake of capitu-
lation.
The September of 1938 ushered in the September of 1939. Poland first
and most paid for her own mistakes and for those of the western powers
of 1938. Then much to pay had also the western powers, France first
of all. At last, however, the fascist aggressors, too, got their due thanks
most to the decisive victories of the Soviet Army in Europę.
The lesson learnt from the Munich treason is most expressive: the
rights of any nation, however smali it be, should never be disregarded, no
nation should be sacrificed to the greediness of a stronger predatory neigh­
bour. And every danger of a rising aggression should be fought down
in the bud, with collective effort.
After the Second World War the nations learned to appreciate that truth,
luckily much better than before it.
Translated by
Henryk Goldmann
1 9 3 8 r o A
A e e rHTjiepOBCKHe arpeccHH.
C o A e p > K a H H e
H a SbiBineM TeppMTopuM ABCTpo-BeHrpun nocjie ee pacnasa B 1-918 roay
B03HMKJIM M e j K f l y n p o H K M /ma r o c y f l a p c T B a : ABCTpMwcKaa p e c n y 6 n M K a
(noHTM MCKjnoHMTejibHO c neMeiTKMM HaceneHMeM) u no coce/icTBy — Hexo-
cjiOBar(Kaa pecny6jinKa co 3HaHHTejibHbiM npeo,zi6jiaaaHneM cnaBHHCKoro Ha-
cejieHiiH ( i e x n n cjioBaKM). B Heił Haxojj;iHiocb TaicjKe 3HaHiiTejrbHoe KOJIH-
MecTBO HeMeiłKoro MeHbuinHCTBa HacejieHHOro Ha TeppMTopuM ncropnHecKHx
HeuiCKKX 3eMejib: HexnM, MopaBnw n OnascKOJi Cnjie3nn. O r a flBa HOBbie
rocyflapcTBa rpanHHHjni c TepManneM w. STOT, Mesc/jy npoHHM, dpaKT cmib-
HeiiuiMM o6pa30M noBJiMHJi Ha XOJI Mbicjiefi w H a C T p o e H u i ł He TOJibKO He-
nieiiKMx aBCTpjriłireB, HO TaicjKe T. Ha3. cy/jeTCiora H e M u e B , n p o 5 K M B a i o m n x
na HeuiCKMx 3eMjiax.
Bo BpeMeHa ABCTpo-BeHrpiot HCMIIM nrpajinflOMHHHpyKMiryiopojib B ue-
jioń nioiepnił u B KaKOił-ro Mepe nojib30Bajincb npHBHJierHHMH B HexMM
n B MopaBMM, T. e. Ha 3eMJiax CMeuiaHHbix B 3THMiecKOM OTHOuieHJm. B CBH3H
c HOBOM o6cTanoBKOM, nocne nponrpaHHOn BOHHM w na^eHMa MMnepnji Ta6c-
6yproB, neMrrbi n o T e p a j i n npeamee / i p M H H n p y i o i u e e n n p n B H J i e r n p o B a H H o e
n o j i O M e H w e H a 3 e M j i a x , K O T o p w e H a u i j i n c b B npeflejiax HOBbix H a n , n o H a j i b H b i x
rocy^apcTB; B HOBOH HeMeirKoń ABCTPMM BO3HMKJIM TaicjKe cepbe3Hwe SKOHO-
MMHeCKMe TPyflHOCTM.
ncMXMHecKoe noTpaceHMe, y/jap no HeMeuKOii HaiiHOHa.nŁHOśi rop/jocTW,
cBH3aHHOM c noTepen npejKHero floianHnpywniero nojiojKeHMa, a TaKHce
3K0H0MMMeCKWe TpyflHOCTM COflefłCTBOBajIM B03HMKH0BeHMK) CMJIbHbIX nOJIMTW-
MecKnx H a n p a B J i e H M i i , KOTopwe CTpeMHjincb HafiTM no/i/iepjKKy B repniaHUM.
HacejieHue B HOBoił ABCTPHHCKOH pecny6jiMKe Ha^eajiocb, HTO Kor/ja OHa
BOiłfleT B cocTaB 6ojiee KpynHOro opraHM3Ma, Tor/ja HacTynMT o6jierieHne
w npeoflojieHMe 3KOHOMUHecKoro Kpn3nca. Kpn3KC CTaji yrpojnaTb ajibnnw-
CKHM o6jiacTHM, jiHHieniibiM cejibCK0x03HMCTBeHHOił 6a3w, cyraeCTBOBaBLueń
pp 1918 rofla B npeflejrax nianepnji TaScSyproB. KpoMe Toro HeMubi Haxo-
aamMecH Ha HemcKHx 3eMjiHx, He cornamajiHCb c noTepeń CBoero npejKHe-
roflOMMHMpyioineronojiOJKeHna. OHM CTajin He,np6pojKejiaTeJibHO OTHOCMTb-
CH K HOBOM H e X O C J I O B a U K O ń B J i a C T I l M XOTejlM OSlaeflMHMTbCH c ABCTPHMCKOM
pecny6jiMKOH n TaKHM o6pa30M c repMaHnen. Cpa3y nocjie nepBoii MMPO-
Boił BOHHbi B ABCTPMM o6pa30Banocb «BHHceHne, CTpeMameeca K a H u u i i o c c y ,
T. e. BKJiio^eHMK) ABCTPMM B cowaB repManMM. B HexocjiOBaKMM BO3HMKJIH
cenapaTMCTCKwe a H T M n e u i C K M e HanpaBjieHMH, npecne^yjomwe TOHHO TaKne
Tne uejiH.
525
 cu m
S 2 6 § O CM
o
C3 W
s >s CC E s a
o o o
B
cc a «
s a
co o 2 3 cu
o *
a H
s CP 5 Cfl
s ca o
o B « 5 q
o <S co S cu co
a >s s B CC CO co co
o
3 s
S B CaC coCO a a
« a
§ csu CU O CU cu a
5 a 3 o
3 cu m p
o ts « CU g
a cc
co S B Oen a O
c; 1) n cj sa 0
„ co K
a a B
R
cc cH co
co o s c cu M
n <D
B X B CU o
B X ID
o B o o o a CU
u
B § 2 S B g
Si
S
s

CC CU -e- O s
E-i OS o cu O H
M
X X co
3 ej B ° B O
s a ©
5 i a
«
o
H o"
a « B
cu fcr cu
fl O a c
H
ss o .
1 § S S s CO
B
I * B ST CU CC O
a B S 2 5 u
CC
H
U B B B a s n
cg 2 ^ >S § 3 °< a ID CU O . s Oo B
<J a c° cu i B B
0
B
H o a B « a B a 5
m H u co JJ •0 8
c
s gM
E-i O S„
. CJ W ID t- a
o s s B
cS
CO a 3 cu cO CO a 5w •p s E
X
d
H
ci *
01 B cu
U B £ 3
OJ cc o o o
>> «
a s K X
w a

CO
CM
Os
CM
in

X
o
K
 en

d i 1
CU SX M
o
H J) a O
UJ H o
CC Ę g
s CS 3
Co
K s
2 a o
CC 5" a H
co s (O r
H
U 8 c
CU a oS
Z es" O H 9
ń 3 EH
>> ns >>
a g a
H ca W ''.
O O
•§
a
O o ET
U
O
O a
s CU CB o
o a H
o 5 e Ę< -
G cs S
R cu >> cs 3
i-. a co
CQ
s S S
H CU
O S
o a i o 3
e H et
A csC3 s
o
CK oro

| Ka *3
H

o
CU H

1 a3 o
H
g
a O s
K
o R s
t< CJ o
CU
H H
CS
gg o O
X
a! o CU
n 2 — s O
COW

o o 5 to
U
c 1938 ro,na. IIOTOM MHOro 3anjiaTH,nn 3anaflHbie rocyaapcTBa, npeat^e Bcero
<PpaniiMH. O/maico, B KOHiie KOHIIOB, flOJiJKHyio njiaTy nojiyHHjiH TaKHte cba-
iiiHCTCKMe arpeccopbr, rjiaBHWM o6pa30M 6jiaro«apa peuiHTenbHbiM no6e-
flaM COBeTCKOM APMMJŁ
BbiBO/r, BbiTeKaromwił H 3 MK)HxeHCKoro npeflaTe^bCTBa oneHb yoeflHTejib-
HWM: Henb3a HHKor^a npeHe6peraTb npaBaMH HUKaKoro Hapo/ia, XOTH 6bi
caMoro Majioro, Henb3H nocBjunaTb ero anneTUTaM 6ojiee ci«ibnbix, 3axBaT-
HHHeCKHx coceaeM. A jno6yio onacHOCTb pojKflatomeiiCH HOBOM arpeccwn
HaflO y H M H T O H C a T b B 3 a p 0 f l b I U i e , C O B M e C T H b l M H yCMJIMHMK.
3Ty npaBfly MMP apireHHJi nocne BTOPOM MITOOBOM BOiłubi — K cnacTbio
MHOro jiynme nein nepefl Heń. Skorowidz nie obejmuje aneksów (bibliografii, d o k u m e n t ó w itd.). Hasła
oznaczające autorów dzieł cytowanych w przypisach wydrukowaon kursy­
wą.
IlepeBOflHjiH
Maria Burdzińska, Jerzy Litwinow Addm M.: 324, 325, 344, 362
Addison Joseph (1879—1953), dyplo­
mata brytyjski: 159
Aleksander I Karadjordjević (1888—
—1934), król Jugosławii od 1921:
50, 116
Aleksandrowski Siergiej Siergieje-
wicz (1889—1945), dyplomata r a ­
dziecki: 257, 334, 336.J359, 367, 368,
375, 426, 427
Allen of Hurtwood Reginald (1889—
—1938), polityk brytyjski: 303
Allize H.: 66
Amort C: 137, 247, 259
Andorka Rezsó [Rudolf], oficer w ę ­
gierski: 248
Andrić Ivo (1892—1975), pisarz i dy­
plomata jugosłowiański: 362, 363
Anfuso F.: 164, 167, 185
Araldi V.: 146
Arciszewski Mirosław (1892—1963),
dyplomata polski: 230
Ashton-Gwatkin Frank T.A. (ur.
1889), dyplomata brytyjski: 281,
302, 306, 307, 309, 310, 316, 317,
341, 350, 420-^23
Attolico Bernardo (1880—1924), dy­
plomata w ł o s k i 325, 361, 411, 413
Avenol Joseph (1879—1952), polityk
francuski, sekretarz generalny L i ­
gi Narodów 1933—1940: 359
Avon (A. Eden] — zob. Eden [Avon]
Avramovski Z.: 52, 161
Skorowidz nazwisk
Bader Karol (1887—1957), dyploma­
ta polski: 19
Bader K.: 20
Bakach-Bessenyei Gyórgy (ur. 1892)
dyplomata węgierski: 327
Balcerak W.: 55, 455
Baldwin Stanley (1867—1947), poli­
tyk brytyjski: 171
Balugdźić Żivojin (1868—1941), dy­
plomata jugosłowiański: 105
Bareś G.: 368
Barros J.: 275, 359
Barthelemy Joseph (1874—1945), pra­
wnik francuski: 242
Barthou Louis (1862—1934), francu­
ski m ą ż stanu: 108, 116—119, 134
Basch A.: 26
Batowski H.: 21, 35, 42, 47—49, 53,
54, 62, 72, 85, 88, 94, 98, 123, 137,
160, 174, 210, 244, 260, 264, 271,
290, 314, 349, 359, 385, 455
Baturin M.: 406
Bauer F.: 144
Bauer Otto (1882—1938), socjaldemo­
kratyczny polityk austriacki: 67,
68
Bauer O.: 65, 67, 72, 73
Baumont M.: 45, 92, 142, 143, 164
Beck Józef (1894—1944), polski mini­
ster spraw zagranicznych: 19, 20,
93, 94, 143, 186—188, 194, 210, 214,
230—234, 247, 248, 256, 260, 262,
263, 265, 266, 274, 283, 284, 293,
533

360, 377, 432, 433, 435, 437^39,
441—445, 447, 449—453, 455, 460
Beck J.: 93—95, 132, 134, 143, 210,
256, 261, 274, 404, 438
Beck Ludwig (1880—1944), generał
niemiecki, szef sztabu wojsk l ą ­
dowych 1934—1938: 314, 315, 337,
409, 410
BeneS Edvard (1884—1948), czecho­
słowacki mąż stanu: 45, 46, 50,
59, 66, 77, 79, 83, 84, 97—100, 105,
119, 124, 125, 141, 143—145, 156,
159—161, 183, 187, 211, 217, 218,
221, 236, 247, 250, 272, 277, 288,
289, 294—297, 300, 303, 304, 306—
—312, 316, 317, 320—324, 330, 333,
334, 336—338, 340, 341, 357, 358,
364, 366—377, 384, 387—389, 392,
394, 396, 398, 399, 402, 403, 406,
416, 423—427, 429, 437, 453
Benes E.: 66, 118, 138, 141, 161, 176,
187, 287, 291, 292, 294, 295, 297,
- 298, 300, 303, 304, 307—311, 317,
319, 333—336, 339, 341—344, 346,
347, 356—358, 367—371, 374, 376,
383, 384, 387, 398—400, 402, 403,
430
Beran Rudolf (1887—1954), polityk
czechosłowacki, przywódca partii
agrarnej: 218, 335
Berber F . : 134
Berger-Waldenegg Egon (1880—1960),
dyplomata austriacki: 116, 147,
149, 199
Biber D.: 108, 116, 117, 123, 156
Bidault Georges (1899—1983), polityk
francuski: 282
Biełousowa Z.S.: 108, 246, 273, 320
Blomberg Werner (1878—1946), feld­
marszałek niemiecki: 146, 165, 178
Blondel Jules, dyplomata francuski:
200
Blum L ś o n (1872—1950), polityk fran­
cuski: 200, 226, 228, 241, 282
Bohle Ernst-Wilhelm (ur. 1903), po­
lityk hitlerowski: 88, 189, 233
534
Bonaparte Ludwik Napoleon [Napo­
leon I I I ] (1808—1873): 184
Bonnet G.: 108, 226, 244—246, 250,
259—261, 291, 294, 319, 334, 351,
356—358, 360, 370, 371, 391, 401,
407, 419, 440
Bonnet Georges (1889—1973), polityk
francuski: 174, 226, 241, 242, 244—
9247, 256—264, 281—284, 289, 291,
293, 310, 312, 319, 332—334, 337,
341, 342, 347, 356—360, 362, 367,
370, 371, 389, 392, 394, 414, 435,
436, 440, 446, 457, 459
Boratyński S.: 206, 212, 276
Borisów J. W.: 134, 272
Bormann Martin (1900—1945?), poli­
tyk hitlerowski: 175
Bouillon J.: 282, 390, 392
Bosi K.: 61
Bóttcher Victor, polityk hitlerowski
w Gdańsku: 318
Brach R.: 75
Brauchitsch Walter von (1881—1948),
generał niemiecki, g ł ó w n o d o w o ­
dzący armią lądową: 314, 315, 335,
343, 409
Brauer Kurt (1889—1969), dyplomata
niemiecki: 337
Brehm B.: 15
Bretton H. L . : 75
Briand Aristide (1862—1932), francu­
ski mąż stanu: 80
Brockdorff-Rantzau Ulrich (1869—
—1928), dyplomata niemiecki: 65,
67
Brook-Shepherd G.: 181, 204, 205
Broucek P.: 198
Bruegel J. W.: 70, 145, 223, 238, 291,
294, 296, 300, 302, 311, 338, 364,
378
Bruning Heinrich (1885—1970), poli­
tyk niemiecki: 79, 83
Bukovsky Stanisław (1889—1942),
działacz Sokoła czechosłowackie­
go: 425
Buliitt William C. (1891—1967), dy­
plomata amerykański: 242, 249,
403, 407, 435, 460
Bullock Alan, historyk angielski: 396
Bullock A.: 77, 163, 177, 396
Biilow Bernhard-Wilhelm (1885—
—1936), dyplomata niemiecki: 80,
85, 88, 96
Burckhardt Carl J . (1891—1974),
szwajcarski uczony i dyplomata,
Wysoki Komisarz Ligi Narodów
w Gdańsku 1937—1939: 318
Burckhardt C.J.: 307, 318
Burckel Josef (1895—1944) polityk hi­
tlerowski: 207
Cadogan Alexander (1884—1968), dy­
plomata brytyjski: 241, 280, 350
Campbell P.: 75, 83, 171
Campus E.\ 45, 59, 81, 100, 108, 227,
258, 325, 362, 363, 404
Canaris Wilhelm (1887—1945), admi­
rał niemiecki, szef wywiadu od 1935:
410
Carr E. H.: 183
Carr Wilbur J . : dyplomata amery­
kański: 336, 342, 345
Carroll N.: 348, 349, 354
Castellan G.: 130
Celovsky B.: 139, 146, 250, 286, 319
Cesar J.: 68—72, 77, 96, 121, 123, 124,
140, 157—159, 215, 220, 235, 238,
250, 253, 287
Chamberlain Neville (1869—1940), po­
lityk brytyjski: 170, 171, 174, 175,
185, 200, 211, 228, 229, 234, 243,
245, 247, 252, 277, 280, 294, 301,
316, 318, 329, 331, 347—355, 357,
358, 362, 366, 377—380, 382, 385,
390, 391, 393—401, 405-408, 411—
—414, 416-^22, 453, 457, 453
Champetier de Ribes Augustę (1882—
—1947), polityk francuski: 371
Chautemps Camille (1885—1963), po­
lityk fracuski: 174, 200
Chlebowczyk J.: 127
Chmelaf J.: 52, 53, 60
Churchill Winston S. (1874—1965),
brytyjski m ą ż stanu: 228, 251, 287,
316, 347, 401, 429, 430, 445
Churchill W. S.: 228, 287, 397, 401,
430)
Ciałowicz J.: 55, 174
Ciano Galeazzo (1903—1944), mini­
ster włoski: 146, 154, 155, 164, 166,
167, 177, 185, 191, 192, 194, 199—
—202, 210, 231, 243, 248, 325—327,
362, 361, 410, 412, 413, 415, 416,
419, 439
Ciano G.: 167, 177, 178, 185, 191, 193,
199, 210, 202, 210, 248, 324, 326,
361, 415, 416, 419, 439
Cienciała Anna, historyk polsko-
-amerykański: 444
Cienciała A.: 432, 445, 450
Cincar-Marković Aleksandar (1889—
—1948), dyplomata jugosłowiański:
324
Collard C.A.: 243
Colvin I.: 277, 280, 281, 287, 294, 315,
337, 348, 350—354, 358, 377, 378,
385, 390, 397
Comnen [Comnene] Nicolae Petrescu
(1881—1960), dyplomata rumuński,
minister spraw zagranicznych
1938: 229, 257—259, 325, 360, 363,
139, 450
Comnene N. P.\ 94, 159, 230, 231, 248,
257, 274, 324, 325, 360, 362, 363,
439, 449, 450
Compton M.: 59
Corbin Charles (1881—1970), dyplo­
mata francuski: 293, 392
Coulondre Robert (1885—1959), dy­
plomata francuski: 334
Coulondre R.: 259, 284, 430
Craig G. A.: 42, 45
Cremona P.: 101
535
Csaky Istvan [Stefan] (1894—1941),
dyplomata węgierski: 233
Curtius Julius (1877—1048), polityk
niemiecki: 82, 83
Curtius J.: 80, 82, 83
Czech Ludwig (1870—1942), socjalde­
mokrata niemiecki w Czechosło­
wacji: 221
Czerninowie, austriacka rodzina ary­
stokratyczna: 304
Ćarnogursky P.: 263
Carnogursky P.: 266, 448
Cermak Milos (ur. 1891), dyplomata
czechosłowacki: 425
Cerny Jan (ur. 1877), polityk czecho­
słowacki: 160, 253, 425
Cerny B.: 68—72, 77, 96, 121, 123, 124,
140, 157—159, 215, 220, 235, 238,
250, 253, 287
Culinović F.: 47, 108, 324
Daladier Edouard (1884—1970), poli-
lityk francuski: 226, 228, 241, 244,
245, 247, 281, 319, 320, 337, 347,
357, 358, 362, 371, 391—394, 399,
413, 414, 416, 417, 419, 427
Daranyi Kalman (1886—1939), polityk
węgierski: 154, 175
Daszkiewicz W.: 272, 273
Davies Norman, historyk angielski:
349
Dawson George (1874—1944), redaktor
„Times": 338
Dedk L . \ 161, 363
Dębicki [Dębicki] R.: 43, 93, 143
Dedijer V.: 16
De Facendis Domenico (ur. 1884), dy­
plomata włoski, poseł w Pradze
1935—1938: 299
Delbos Yvon (1885—1956), polityk
francuski: 176, 186, 200
Derer Ivan (1884—1973), polityk cze­
chosłowacki (Słowak), minister
sprawiedliwości 1938: 321
Derer I.: 321, 323, 386
536
Deutsch R.: 59
Dębicki Roman (ur. 1896), dyplomata
polski, poseł w Belgradzie 1936—
—1941: 443, 444
Dirksen Herbert (1882—1955), dyplo­
mata niemiecki: 178, 212, 331, 347
Dodd William E . (1869—1940), dyplo­
mata amerykański: 132
Dodd W. E.: 132, 145
Dollfuss Engelbert (1892—1934), po­
lityk austriacki: 100, 101, 104, 105,
107, 109, 111—117, 148, 195, 206
Donosti M.: 92, 101, 109, 111, 114, 128,
210
Doumergue Gaston (1863—1937), po­
lityk francuski: 108
Drozd J.: 129
Drummond Erie — zob. Perth
„Duce" — zob. Mussolini
Duff Cooper Alfred (1890—1954), po­
lityk brytyjski: 351, 352, 354, 390,
401
Duroselle J.-B.: 80, 92, 103, 119, 134.
279, 311, 320, 357, 369, 371, 391, 303,
405
Dvorcak Viktor, słowacki separaty­
sta: 388
Durćansky Ferdinand (ur. 1906), po­
lityk słowacki: 323
Durćanski F.: 57
Eberhard W.: 140
Eden Anthony [lord Avon], (1897—
—1977), brytyjski mąż stanu: 134,
170, 171, 185, 243, 277, 401
Eden [Avon] A.: 131, 132, 134, 144,
170—172, 174, 185
Eichstadt U.: 70, 72, 73, 77, 78, 91,
101, 112, 116, 151, 152, 156, 180,
195, 201
Eisenlohr Ernst (1882—1958), dyplo­
mata niemiecki: 215, 217—219, 222,
223, 235, 253, 289, 295, 299, 304,
317
Engel-Janosi F.: 207
Erfurth W.: 146, 166, 237
Eubank K.: 279, 378
Eugeniusz, książę Sabaudzki (1663—
—1736): 327
Eyck E.: 64, 67, 74, 75, 78, 83
Fabricius Wilhelm (1882—1964), dy­
plomata niemiecki: 308
Faucher Louis-Eugene (1874—1964),
generał francuski: 319
Feierabend L . : 371
Feiling K.: 175, 228, 245, 252
FeZczafc W.: 233
Fey Emil (1886—1938), polityk a u ­
striacki: 111—113
Fierlinger Zdenek (1891—1976), po­
lityk i dyplomata czechosłowacki:
226, 227, 259, 293, 303, 319, 320,
333, 373, 389, 392, 451
Fierlinger Z.: 101, 104, 137, 147, 227,
247, 259, 274, 280, 284, 289, 293,
319, 368, 430, 451
Filip, książę Heski [von Hessen]
(1896—1983), polityk hitlerowski:
191, 202, 210, 361
Fischer F.: 17, 86
Flandin Pierre-Etienne (1889—1958),
polityk francuski: 133, 281, 283
Flandin P. E.: 133, 144, 186, 282
Fomin W. T.: 86, 144, 246
Forster Albert (1902—1947), przywód­
ca hitlerowców gdańskich: 318
Fraenkel H.: 316, 409
Franassovici Richard (ur. 1883), dy­
plomata rumuński: 264
Franckenstein Georg (1878—1953), dy­
plomata austriacki: 108
Franco Francisco (1892—1975), gene­
rał hiszpański, dyktator od 1938:
294, 393
Francois-Poncet Andre (1887—1978),
dyplomata francuski: 241, 261, 319,
341, 360, 402, 411—413, 416, 419,
423
Francois-Poncet A.: 55, 64, 93, 130—
—133, 142, 144, 145, 163, 177, 186,
211, 402, 411, 413, 416, 419, 423
Frank Hans (1900—1946), polityk hi­
tlerowski: 91, 151
Frank K a r l Hermann (1898—1946),
działacz hitlerowski w Czechosło­
wacji: 216, 217, 219, 223, 226, 254,
302, 304, 312, 313, 341, 342, 346
Fransoni Francesco (ur. 1886), dyplo­
mata włoski: 427
Franz-Willig G . : 77, 104
Freytagh-Loringhoven A.: 398
Friedldnder S.: 212
Fritsch Werner (1880—1939), generał
niemiecki: 168, 178
Fuchs G . : 160, 221, 234, 317, 346, 374,
389
Funder F.: 91, 100, 101, 111, 112, 147,
148, 151, 183, 193, 201, 207
„Fuhrer" — zob. Hitler
Gajan K.\ 64, 68—70
Gamelin Maurice (1872—1958), gene­
rał francuski: 228, 260, 282, 319,
320, 393, 394, 436
Gamelin U.: 144, 228, 244, 319, 356,
357, 373, 383, 390, 394, 403
Gąsiorowski [Gąsiorowski] Z.W.: 55,
73—75, 79
Gawroński Jan (1892—1983), dyplo­
mata polski: 147, 162, 217
Gawroński J.: 91, 104, 105, 111, 112,
114, 115, 118, 127, 135, 136, 147,
151, 149, 162, 190, 192, 194, .198,
203, 204, 207, 217, 233
Gebsattel Friedrich, dyplomata nie­
miecki: 70
Gehl J.: 76, 80, 91, 96, 108, 111, 115,
118, 127, 128, 135, 147, 150—152,
155, 176, 179, 180, 183, 185, 193,
195, 199, 202, 205
George P.: 40, 68
Ghigi Pellegrino, dyplomata włoski:
147, 177, 181
537
Gilbert F.: 42, 45
Gilbert M.: 90, 133, 159, 170, 172, 212,
228, 241, 246, 251, 277, 280, 301,
303, 311, 331, 338, 348, 349
Gisevius H. B.: 409
Glaise-Horstenau Edmund (1882—
—1946), hitlerowski polityk au­
striacki: 151, 179, 184
Gleason S. E.: 406
Goebbels Josef (1897—1945), niemie­
cki polityk hitlerowski: 14, 205,
396, 397
Goerdeler Karl-Friedrich (1884—
—1945), opozycyjny polityk nie­
miecki: 280, 302
Goldinger W.: 44, 47, 68, 71, 73—76,
79, 82, 91, 100, 102, 104—106, 109,
111, 112, 114, 127, 129, 135, 148,
151, 177, 179, 180, 183, 1921, 196,
201, 203, 205, 207, 213
G ó m b ó s Gyula [Juliusz] (1886—1936),
generał i polityk węgierski: 103,
106, 109, 110, 117, 126, 153
Góring Hermann Wilhelm (1893—
—1946), feldmarszałek, polityk hi­
tlerowski: 14, 95, 96, 117, 131, 146,
147, 153—155, 168, 175, 186—189,
201, 202, 205, 211, 214, 219, 220,
228, 232, 285, 293, 314, 338, 413,
416, 439
Gott R.: 90, 133, 150, 170, 172, 212,
228, 241, 246, 251, 280, 301, 303,
311, 331, 338, 348, 349
Gottwald Klement (1896—1953), po­
lityk czechosłowacki, działacz
K P C z : 368, 375, 429
Gottwald K.: 159, 317
Grafenauer B.: 47
Grandi Dino (ur. 1895), polityk i dy­
plomata włoski: 185, 362
Gratz Gusztav (1875—1946), polityk
węgierski: 128, 187, 188
Grylew A. N.: 451
Gwiżdż Feliks (1885—1952), literat,
senator polski: 267
538
Haas H.: 183
297, 299, 305, 313, 338, 349—353, Hoare Samuel sir [1880—1959], poli­
Habicht Theo, hitlerowiec austriacki:
92 367, 378—380, 395, 397, 400, 404, tyk brytyjski, minister spraw we­
410-^113 wnętrznych 1938 : 349, 351, 393
Habsburg Franciszek Ferdynand a r -
Henderson N.: 177, 186, 200, 251, 252, Hoare S.: 349, 351, 360
cyksiążę (1863—1914), następca
298, 350, 352, 353, 378, 379, 395, Hodża Milan (1878—1944), polityk
tronu Austro-Węgier: 15
397, 411, 413, 416 słowacki i czechosłowacki, pre­
Habsburg Karol Stefan arcyksiążę
Henlein Konrad (1898—1945), przy­ mier 1935—1938: 124, 125, 138, 143,
(1860—1933), admirał a u s t r o - w ę -
wódca N i e m c ó w sudeckich: 96, 149, 159, 160, 176, 183, 187, 217,
gierski: 106
123, 124, 139—141, 156—159, 161, 218, 220, 223, 225, 234, 235, 247,
Habsburg Otto arcyksiążę (ur. 1012),
162, 215—217, 220, 222—224, 226, 254, 287—289, 291, 292, 295, 297,
syn Karola I , ostatni następca
235—239, 244, 249, 251, 254, 255, 300, 303, 317, 321—323, 330, 355,
tronu Austro-Węgier: 105, 106, 148,
286—292, 300, 302, 304—307, 309, 370, 387
184, 213
311, 313, 316, 317, 333, 334, 338, Hodźa M.: 81, 106, 125, 127, 138, 149,
Habsburgowie, dynastia Habsbursko-
340—342, 346, 350, 355, 358, 420 159, 161, 255, 289, 301
-Lotaryńska: 16, 25, 30, 44, 90, 91,
Herzog W.: 108 Hoegner W.: 64
105, 106, 155, 184, 185, 188, 304,
Hess Rudolf (ur. 1894), jeden z przy­ Hoensch J.K.: 215, 321, 322, 326—328,
327
w ó d c ó w hitlerowskich: 95, 224 344, 362, 384, 386, 388
Hagen W.: 89, 116, 123, 140
Heydrich Reinhard (1904—1942), ge­ Hoesch Leopold (1881—1936), dyplo­
Hajek J. S.: 358, 364, 371, 375, 384
nerał S S , szef służby bezpieczeń­ mata niemiecki: 93, 172
Haider Franz (1884—1972), generał
stwa: 89 Hohenlohe-Langenburg Max, arysto­
niemiecki: 315, 337, 343, 409
Hildebrand K . : 85 krata niemiecki w Czechach: 304,
Halifax Edward Wood (1881—1959),
Himmler Heinrich (1900—1945), po­ 306, 307
brytyjski polityk i dyplomata:
lityk hitlerowski, szef SS i policji Hohenlohe Stefania, księżna, agentka
170—175, 185, 200, 228, 241, 243,
Rzeszy: 203, 204 hitlerowska: 286
245—247, 252, 277, 280, 288, 289,
Hindenburg Paul (1874—1934), feld­ Hohenzollern Wilhelm ks. (1882—
292—294, 296, 298, 299, 305, 312,
marszałek, prezydent Rzeszy: 85 —1951), były następca tronu pru­
316, 331, 337, 338, 341, 342, 350,
Hitler Adolf (1889—1945): 14—18, 62, skiego i niemieckiego: 75, 76
351, 354, 357, 358, 366, 390, 391,
393, 394, 458 64, 74, 77, 78, 78, 86, 88, 89, 91, Hohenzollernowie, dynastia pruska
Halifax E. W.: 173 93—97, 102, 105, 106, 110—112, 114, i niemiecka 25, 75, 90, 106
115, 117, 118, 130—132, 134, 135, Hóltje Ch.: 75, 81, 86, 131
Hantos Elemer (ur. 1881), ekonomi­
138, 142, 144, 145, 149, 151, 153, Hoptner J.B.: 108, 113, 138, 149, 161,
sta, polityk węgierski: 128, 129
156, 157, 160, 163—165, 167—186, 176, 210, 324
Hassell Ulrich von (1881—1944), dy­
188—198, 200, 202, 204—206, 209— Horthy de Nagybanya Miklós (1868—
plomata niemiecki: 93, 135, 150,
—212, 214, 215, 218, 219, 221, 224,
178, 315 —1957), admirał, regent Węgier:
236, 240, 248, 253—255, 259, 284,
Haushofer K a r l (1869—1946), geograf 45, 110, 126, 138, 146, 153, 211, 232,
285, 288, 299, 306, 307, 312—318,
niemiecki: 145 233, 325—327, 362, 437
321, 325—327, 331—338, 341—343,
Heeren Victor von (1881—1944), dy­ Horthy N. 232, 233
345—355, 357, 358, 360, 361, 366,
plomata niemiecki: 308 Hory Andras (ur. 1883), dyplomata
367, 372, 377—380, 382, 383, 385,
Hencke Andor (ur. 1885), dyplomata węgierski: 231, 233
390—400, 402, 405—420, 422, 424,
niemiecki, charge d'affaires w Hossbach Friedrich, oficer niemiecki:
430, 436, 439, 441, 445, 446, 448, 450,
Pradze 1938—1939: 304, 309, 313, 168
453, 454, 458, 460
342, 355, 423, 425 Houitecky M.: 81
Hlinka Andrej (1864—1938), przywód­
Henderson Nevile (1882—1942), dy­ Howard H. N.: 108
ca katolików słowackich: 125, 127,
plomata brytyjski: 171, 175, 197,
161, 216, 221, 222, 265, 267, 321— Hristić BoSko (1889—1941), dyploma­
241, 245, 250—253, 261, 277, 281,
—323, 387 ta jugosłowiański: 248
539
 H u l l Cordell (1871—1955), polityk a-
merykański, sekretarz stanu
1933—1944: 406
Hull C: 398, 405
Hummelberger W.: 187
Husarek Kareł (1893—1972), generał
czechosłowacki: 429
Imredy Bela (1891—1946), polityk w ę ­
gierski, premier 1938—1939: 325,
327, 328, 362
Ionescu N.; generał rumuński, szef
sztabu generalnego: 264
Israelan W.L.: 45
Jacobsen H.A.: 85, 89, 165
Jaksch Wenzel (1896—1966), przy­
wódca niemieckich socjaldemokra­
t ó w w Czechosłowacji do 1938:
295, 317
Jaksch W.: 68, 295, 317, 339, 346,
384, 389
JaniSovd M.: 186
Jansa Alfred (1884—1963), generał
austriacki, szef sztabu generalne­
go: 198
Jarausch K. H.: 92
Jazkowa A. A.: 45
Jedlicka L . : 136, 150, 198, 205, 207,
211
Jehlićka Frantiśek (1879—1939),
paratysta słowacki: 388
Jerusalimskij A. S.: 86
Jerzy V I (1895—1952), król Wielkiej
Brytanii od 1936: 296
Jędrzejewicz W a c ł a w (ur. 1893), pol­
ski historyk emigracyjny: 446
Jędrzejewicz W.: 94
Juhdsz Gy: 45, 103, 109, 211, 233, 325,
328, 344, 362
Jung Rudolf (1882—1945), polityk su­
decki: 239
Jung R.: 240
540
Jurkiewicz J.: 103
Jury Hugo (1887—1945), hitlerowski
polityk austriacki: 194
Kadri Karaosmanoglu J.: 234, 240
Kalinin Michał Iwanowicz (1875—
1946), polityk radziecki: 247
Kdiio O.: 431
K a n y a Kalman [Koloman] (1869—
—1945), dyplomata węgierski: 110,
146, 149, 154—156, 175, 189, 229.
231—233, 327, 362
Karol I (1887—1922), cesarz Austrii
i król Węgier 1916—1918: 105, 106
Karol I I (1893—1953), król Rumunii
1930—1040: 230, 450
Kaspar Kareł (1870—1941), arcybi­
skup praski: 336
Keitel Wilhelm (1882—1946), gene­
rał niemiecki: 178, 236, 285, 343
Kellogg Frank B. (1856—1937), poli­
tyk amerykański: 94
Kennard Howard, sir (1878—1955),
dyplomata brytyjski 436, 437
Kennedy John Fitzgerald (1917—
—1963): 407
Kennedy Joseph Patrick (ur. 1888),
dyplomata amerykański: 407, 460
Keppler Wilhelm (1882—1960), poli­
tyk hitlerowski: 179, 191, 194, 197,
202, 207
Kerekes L . : 138, 146, 149, 152—156,
se­
160, 166, 175, 188, 189, 211, 217, 248,
325, 344, 362
Kerner R. J.: 108
Kinscy, czesko-niemiecka rodzina
arystokratyczna: 304, 420
Kinsky Ulrich, książę, polityk nie­
miecki w Czechosłowacji: 286, 420
Kirkpatrick Ivone, sir (1897—1964),
dyplomata brytyjski: 377, 378, 395,
416
Kirkpatrick L : 416
Kirschbaum 3.: 57
Kiszling R.: 52, 136
Klausner Franz, przywódca hitlero­
w c ó w austriackich: 194
Kleinwaechter F.: 76
Kleist Ewald von, działacz opozycji
antyhitlerowskiej: 315, 316, 337
Klemperer K.: 66
Klofać Vaclav (1863—1942), polityk
czechosłowacki: 125
Kobr Milos, dyplomata czechosłowa­
cki: 229
K o c h Walter (1870—1949), dyploma­
ta niemiecki: 80, 93, 97
Kogan A.G.: 65
Koldóek F.: 40, 54
Komarnicki Tytus (1896—1967), dy­
plomata polski: 360
Komjathy A. J.: 176
Korbel J.: 55, 94
Kordt Erich (ur. 1903), dyplomata
niemiecki: 313
Kordt Theodor (ur. 1893), dyplomata
niemiecki: 313, 337, 349
• Kostanecki J.: 28, 73, 128, 129
Koster Roland (1883—1934), dyplo­
mata niemiecki: 93
Kovdcs E.: 233
Kozeński J.: 61, 65, 67, 70—72, 75, 76,
84, 93, 161, 230, 232, 234, 248, 256,
266, 3.76, 404
Kozłowski W.: 19
Koźmiński M.: 344
Kral V.: 227, 230, 271, 272, 275, 279,
280, 293, 308, 336, 360, 367, 368,
372, 373, 375, 389
K r a m a f Kareł (1860—1937), polityk
czeski i czechosłowacki: 125
Kramer J.: 54, 56, 57, 126, 387
Krasuski J.: 18, 19, 55, 75, 81, 83, 86
Kraus R.: 140
Krejći Ludvik (ur. 1890), generał bro­
ni, czechosłowacki szef sztabu
głównego 1938—1939: 319, 371, 384,
380, 424, 426
Krizman B.: 43, 47, 72, 324
Krofta K a m i l (1876—1945), uczony
i dyplomata czechosłowacki: 141,
143, 145, 156, 159. 188, 217, 227, 240,
247, 250, 253, 272, 289, 294, 297^
299, 303, 325, 328—330, 334, 336'
338, 345, 368, 372, 373, 376, 415^
421, 423, 425—427
Krofta K.: 69, 81, 83, 84, 144, 146,
156, 211, 218, 220, 229, 235, 236, 238,
240, 242, 246, 249, 250, 252, 253,
289, 291, 208, 300, 312, 318, 374
Krulis-Randa J.: 72, 76, 80, 82
Kulik G. I.: marszałek radziecki:
227
Kulski W.: 32
Kundt Ernst (1897—1947), polityk su-
deckoniemiecki: 287, 289, 291, 303,
307—309, 312, 313, 317, 333, 334,
341, 355
Kiinzel Franz (ur. 1900), polityk su­
decki: 216, 217
Kuźmiński T.: 93, 94
Kvaćek R.: 69, 90, 102, 137—139, 144,
145, 149, 159, 160, 172, 211, 245,
298, 300—302
Kwiatkowski Eugeniusz (1888—1974),
polski minister i działacz gospo­
darczy: 247, 256, 434
Lacroix Victor Leopold de (1878—
1948), dyplomata francuski: 241,
250, 289, 336, 356, 368—371, 414
Langer W.: 406
Lapter K . : 94
Laroche J.: 67, 134
L a v a l Pierre (1883—1945), polityk
francuski: 133, 281, 283, 351
Lebiediew N. I.: 324
Leger [Saint-Leger] Alexis (1887—
—1975), dyplomata francuski: 244,
371, 392, 416, 422
Leopold Josef, przywódca hitlerow­
ców austriackich: 179, 194
Liebitzky Emil (1882—1961), oficer
austriacki: 193
Lipscher L . : 56, 321, 322, 338
541

Lipski Józef (1894—1958), dyplomata
polski: 132, 233, 439, 444, 446
Liptak L . : 321
Litwinow Maksim Maksimowicz
1876—1951), polityk i dyplomata
radziecki: 212, 226, 257—259, 273,
284, 293, 294, 297, 308, 334, 336,
359, 368, 371, 389, 392, 430
Litwinow M. M.: 259
Lóbe — zob. Loebe
Lodgman von Auen Rudolf (1877—
—1960), polityk sudeckoniemiecki:
420
Loebe Paul (1875—1967), polityk nie­
miecki: 76
Lorenz Werner, działacz hitlerowski:
224
Ludendorff Erich (1865—1937), gene­
rał niemiecki: 64, 65
Ludwig E.: 109, 112, 115, 116, 127,
128, 135, 136, 148—151, 201
Lukeś F.: 426, 429, 430
Lutz H.: 66
Luza R.: 83
Lvovd M.: 370
Łazarski Z.: 18
Łubieński Michał (1896—1967), dy­
plomata polski: 360
Łukasiewicz Juliusz (1892—1951), dy­
plomata polski: 242, 247, 256, 257,
259—263, 283, 294, 320, 402, 435,
436, 440, 444, 446, 452
Łukasiewicz J.: 226, 242, 256, 260—
—262, 283, 320, 440
Łyczko-Grodzicka B.: 108
Macartney C.A.: 45, 57, 101, 109, 117,
138, 152, 153, 189, 211, 233, 326,
327, 386
Macartney M. H.: 101
MacDonald James Ramsay (1866—
—1937), polityk brytyjski: 133
542
Machalski Tadeusz (1893—1983), ge­
nerał WP: 452—454
Machalski T.: 453, 454
Machnik Frantiśek, polityk czecho­
słowacki: 157
Mack K. H . : 72
Mackensen Hans Georg (1883—1947),
dyplomata niemiecki: 88, 243
Mackiewicz Stanisław (1896—1966),
publicysta polski: 452, 453
Mackiewicz S.: 55, 452, 455
Macovescu G.: 59
Magistrati Massimo, dyplomata w ł o ­
ski: 191
Majskij Iwan Michajłowicz (1884—
—1975), dyplomata radziecki: 228
Majskij I. M.: 108, 159, 228, 348, 360,
419
Mamatey V. S.: 83
Mandel Georges (1885—1944), polityk
francuski: 371
Mantl Stanisław (ur. 1894), polityk
czechosłowacki: 425
Manvell R.: 316, 409
Marinković Vojislav (1876—1935), po­
lityk i dyplomata jugosłowiański:
59
Masafik Hubert (ur. 1896), dyploma­
ta czechosłowacki: 421, 422
Masafik H.\ 289, 421
Masaryk J a n Garrigue (1886—1948),
dyplomata czechosłowacki: 159,
250, 289, 292, 294, 296, 297, 299,
303, 304, 312, 329, 338, 348, 349,
352, 392, 421, 429, 437
Masaryk Tomaś Garrigue (1850—
—1937), czechosłowacki m ą ż sta­
nu: 47, 143
Maser W.: 17, 67, 77, 104
Mason-MacFarlane Frank, sir, ofi­
cer brytyjski: 380
Mastny Vojtech (1872—1954), dyplo­
mata czechosłowacki: 96, 97, 102,
145, 219, 220, 225, 226, 289, 421—
-^123, 429
Matuszewski J.: 19
May Franz (ur. 1093), polityk sude­
ckoniemiecki: 342
Mazur Z.: 92, 404
Messersmith George, dyplomata a-
merykański: 212
Miklas Wilhelm (182—1956), polityk
austriacki: 105, 112, 197, 201, 203,
206
Mikoletzky H. L . : 196, 203—207
Mikulicz S.: 50, 55
Mikus J. A.: 53, 57, 322
Mira G.\ 101
Moisuc V.: 43, 227, 230, 258, 275, 324,
360, 362, 392, 449, 450
Molisch P.: 64, 68, 69, 162
Moltke Hans Adolf (1884—1943), dy­
plomata niemiecki: 263
Monzie Anatol de (1876—1947), poli­
tyk francuski: 320
Moravec E.: 136, 139, 142, 252, 384,
424
Morawski K.: 434
Mościcki Ignacy (1867—1946), prezy­
dent R P 1926—1939: 376, 438
Moulis V.: 137
Mounin M.\ 134, 272
Muff Wolfgang, generał niemiecki:
194, 107, 201, 202
Mussolini Benito (1883—1945), włoski
polityk faszystowski: 101, 106, 107,
109, 111, 114, 115, 120, 138, ,50,
151, 154, 155, 164, 166—168, 171,
185, 193, 202, 203, 210, 243, 325,
361, 362, 391, 399, 405, 409—417,
422, 449
Namier Lewis Bernstein, sir (1888—
—1960), historyk angielski: 281
Namier L . B.: 220, 440
Nastasijević Gjorgje (1885—1937), dy­
plomata jugosłowiański: 149
Naumann Friedrich (1860—1019), pu­
blicysta niemiecki: 17
Neck R.: 183, 187, 198
Neurath Constantin (1873—1956), dy­
plomata niemiecki: 85, 86, 88, 93,
95, 96, 102, 132, 145, 155, 156, 178,
186, 188, 197, 215, 220, 243
Newton Basil Cochrane (1889—1965),
dyplomata brytyjski: 159, 241, 245,
250, 252, 288, 296, 300, 301, 328,
335, 367—369, 371, 427
Nieżinskij L . N.: 45
Noel Leon (ur. 1888), dyplomata fran­
cuski: 247, 257, 261, 283, 293, 294
Noel L . : 143, 186, 247, 256, 261, 284,
437
Nogueres H.\ 320, 391, 394, 401
Nosal Frantiśek (1879—1963), gene­
rał czechosłowacki: 425
Obermann K.: 115
Ofjner A. A.: 398, 405, 407
Olivovd V.: 46, 69, 79, 90, 137
Oprę a J. M.: 59
Orlof E . : 54, 56, 161, 265, 266, 321,
448
Orłowski Leon (1891—1976), dyplo­
mata polski: 233
Ort A.: 128, 324
Ostoja-Owsianyj I. D,: 278, 348
Osusky Stefan (1889—1973), dyplo­
mata czechosłowacki: 229, 241, 250,
289, 291, 293, 294, 297, 299, 303,
304, 310, 312, 356
Paderewski Ignacy (1860—1941): 440
Pajewski J.: 17, 86
Palairet Michael (1882—1956), dyplo­
mata brytyjski: 181
Paller H.: 76
Papce Kazimierz (1889—1979), dyplo­
mata polski: 234, 444, 448
Papee K . : 444, 448
Papen Franz (1879—1969), polityk i
dyplomata niemiecki: 85, 95, 115,
116, 127, 135, 147, 150, 151, 174,
176, 178—181, 183, 195
543
 Papen F.: 115, 147, 176, 178, 190 Puaux Gabriel (ur. 1883), dyplomata
Rothermere Harold Sidney (1868— Schmitz Richard (1885—1954), polityk
PapouSek J.: 80 francuski: 147, 181, 183
—1940), polityk brytyjski: 57, 287 austriacki: 193
Pasiak J.: 53 Pułaski M.: 145, 160, 452
Rothschild Louis, finansista austria­ Scrneefuss W.: 40, 68, 69, 72, 238,
Paul-Boncour Joseph (1873—1972), Puszkasz A. I.: 285
cki: 204 290
polityk francuski: 211, 226, 241
Rothstein A.: 338, 348, 372 Schober Johannes (1874—1932), poli­
Paul-Boncour J.: 132, 144, 186, 211,
Rozanow G. Ł.: 64 tyk austriacki: 79, 80, 82
273 Raczyński Edward (ur. 1891), dyplo­
Rudinsky J.: 57 Schulenburg Friedrich Werner
Pavelka R.: 431 mata polski: 230
Rugę W.: 74 (1875—1944), dyplomata niemiecki:
Pavlović K. S.: 59, 117 Raeder Erich (1876—1960), admirał
Rumbold Horace (1869—1941), dyplo­ 308
Payart Jean (ur. 1892), dyplomata niemiecki: 168
mata brytyjski: 85 Schuschnigg K u r t (1896—1977), a u ­
francuski: 333, 334 Rdnki G.: 103, 106, 109
Rumpler H.: 66 striacki m ą ż stanu: 101, 105, 106,
Peeff K. J. 108
: Raschhofer H.: 68
Runciman Walter (1869—1940), poli­ 114—117, 120, 127—129, 147—152,
Perth, lord [sir Erie Drummond] R a ś m Ladislav (1900—1945), polityk
tyk brytyjski: 245, 301—313, 316— 154—156, 176, 177, 179—188, 190—
(1876—1951), dyplomata brytyjski: czechosłowacki: 375, 429
—318, 322, 333, 334, 336, 341, 357, —196, 199, 201—203, 205, 207, 218
243, 410—413 Reichert G.: 100, 160
364—367 Schuschnigg K.\ 15, 105, 148, 150, 179,
Petain Henri Philippe (1856—1951), Renouvin P.: 92, 132—135, 142, 143
Ruppel E.: 76, 92 180, 182, 185, 193, 201
marszałek i polityk francuski: Reynaud Paul (1878—1966), polityk
Rusenescu M.\ 50 Schwarz A.: 64, 78, 83
117 francuski: 371
R y d z - S m i g ł y Edward (1886—1941), Schwarzenbergowie, czesko-niemie­
Peters I. A.: 46, 272, 273, 280, 293 Reynaud P.: 371, 301
marszałek, generalny inspektor sił cka rodzina arystokratyczna: 286
Peto Geoffrey, polityk brytyjski: 302 Ribar I.: 161, 210
zbrojnych R P 1935—1939: 394, 451 Schwerin von Krosigk Lutz (1887—
Pfaundler W.: 110 Ribbentrop Joachim (1893—1946), h i ­ —1977), polityk niemiecki: 411
Pfitzner J.: 78 tlerowski polityk i dyplomata: 88, Scott W. 7.: 108, 134
Phipps Erie (1875—1945), dyplomata 89, 135, 167, 172, 178, 182, 183, 186, Seabury P.: 88, 89
brytyjski: 229, 241, 356, 414 197, 200, 214, 219, 223—226, 250, 263 Sałata Francesco, dyplomata włoski:
Sebekovsky Wilhelm (ur. 1906), poli­
Pichon S t ś p h e n (1857—1933), polityk 297—299, 304, 306, 313, 314, 327, 147, 191, 192 tyk sudeckoniemiecki: 303, 307—
francuski: 66 350, 351, 353, 395, 413, 416, 439 Salvatorelli L . : 101 —309, 334
Piłsudski Józef (1867—1935), marsza­ Rieth Kurt (ur. 1881), dyplomata nie­ Sander Fritz, uczony niemiecki, pro­ Seipel Ignatz (1876—1932), polityk
łek, polski m ą ż stanu: 94, 98, 110, miecki: 92, 113 fesor uniwersytetu w Pradze: 304, austriacki: 76
134,. 190, 233, 434, 441 Rintelen Anton (1876—1946), austria­ 306 Selby Walford, dyplomata brytyjski:
Plaschka R. G . : 72 cki polityk hitlerowski: 111, 112 Sarraut Albert (1872—1962), polityk 147
Pobóg-Malinowski W.: 55, 442—444 Ripka H.: 370, 383 francuski: 281 Selby W.: 111, 114, 147
Polak F . : 424 Ritter G.: 281, 400 Schacher G.: 26 Seton-Watson H.: 26
Poniński A.: 440 Rogoyski D.: 449 Schacht Hjalmar (1877—1970), poli­ Seyss-Inąuart Arthur (1892—1946),
Potiomkin Włodzimierz Pietrowicz Romanowowie, dynastia rosyjska: 25 tyk, ekonomista niemiecki: 315 austriacki polityk hitlerowski: 175,
(1878—1946), dyplomata i uczony Romeyko M.: 452 Schmitzek S.: 233 179, 180, 184, 194—197, 201—207
radziecki: 226, 227, 293, 333, 334, Ronnefarth H. K. G.: 287, 289, 297, Schleicher K u r t (1882—1934), generał Shirer William L . (ur. 1904), dzien­
375 307, 315, 334, 338, 339, 346, 364, 378 i polityk niemiecki: 85 nikarz i historyk amerykański:
Roos H.: 55 Schmidt Guido (1901—1957), polityk 396, 413
Potocki Jerzy (1889—1961), dyploma­
Roosevelt Franklin Delano (1882— austriacki: 147, 155, 181, 184, 198 Shirer W. L . : 132, 142, 163—168, 177,
ta polski: 452
—1945), prezydent U S A 1933— Schmidt G. E.: 61 204, 236, 252, 254, 255, 301, 315,
Potulicki M.: 32
—1945: 398—100, 405—407 Schmidt Paul Otto (1898—1970), dy­ 337, 396, 397, 410
Praźdk J.: 234, 252
Rosche Alfred (ur. 1884), polityk su- plomata niemiecki: 154, 155, 177, Sidor Karol (1901—1953), polityk sło­
Preziosi Gabriele, dyplomata włoski: deckoniemiecki: 303, 341 181, 182, 185, 203, 205, 353, 359, wacki: 265, 266, 322, 323, 448
147 Rosenberg Alfred (1893—1946), poli­
411, 412, 416 Sidor K . : 53, 126, 161, 218, 222, 265,
Price Ward, dziennikarz angielski: tyk i ideolog hitlerowski: 88, 95, 322, 384, 388
200, 233 Schmidt P.: 89, 131, 134, 155, 163,
102 Siegler H.\ 110
167, 172, 353, 378, 379, 411, 415

544 35 R o k 1938.. 545


Sigl Ch.: 249, 253
Simon John (1873—1954), polityk bry­
tyjski: 107, 133, 134, 318, 349, 350,
393
Sinclair Archibald (ur. 1890), polityk
brytyjski: 251
Skubl Michael, dyrektor policji w
Wiedniu: 184, 203, 204
Slavik Juraj (1890—1969), polityk i
dyplomata czechosłowacki: 267
Smutny Jaromir (1892—1964), dyplo­
mata czechosłowacki: 423
Sojdk V.: 43
Sokolnicki M.\ 18, 434, 441—444, 453
Solf Wilhelm (1862—1936), dyploma­
ta niemiecki: 65
Soukup F.: 70
Stachiewicz Wacław (1894—1974), ge­
nerał polski: 436
Stadler K. R.: 65, 73
Stalin Józef Wissarianowicz (1879—
—1953): 335, 408
Stambrook F. G.: 76, 80, 81
Stonek /.: 56, 221, 265, 321
Stanisławska S.: 187, 230, 232, 234,
248, 256, 261, 262, 265, 431
Stanley OHver (1896—1950), polityk
brytyjski: 354
Starhemberg Ernst Rudiger (1899—
—1950), polityk austriacki: 111,
114, 116, 148
Starzewski J.: 19, 43
Steier L . : 41, 56, 57
Stein Otto, dyplomata niemiecki:
195
Stern L . : 134
Stojadinović Milan (188—1961), poli­
tyk jugosłowiański: 161, 188, 189,
248, 324—327, 362, 363
Stojadinović M.: 116, 117, 138, 149,
161, 188, 211, 248, 324
Stopford A., polityk brytyjski, czło­
nek misji Runcimana: 302
Strang William (1893—1976), dyplo­
mata brytyjski: 352
Strono W.: 277, 346, 352, 385, 419
546
Streisand J.: 168
Stresemann Gustaw (1878—1929), po­
lityk niemiecki: 75, 83, 88, 97
Stresemann G.: 75, 76
Stroński S.: 345
Suric J a k ó w Zachariewicz (1882—
—1952), dyplomata radziecki: 284
Sutton-Pratt R., oficer brytyjski: 342,
343
Syrovy Jan (1888—1971), generał, pre­
mier czechosłowacki i minister
obrony narodowej 1938: 375, 402,
423—426, 429
Szathmdryovd-Vlćkovd V.: 289
Szefer A.: 89, 123, 140, 293
Szembek Jan (1881—1945), dyploma­
ta polski: 261, 435, 447, 448, 452
Szembek J . : 256, 261, 263, 435, 447
Szinai M.: 45, 110, 153, 211, 437
Sziszkin W. A.: 46
Szklarska-Lohmannowa A.: 50, 54—
—56, 382
Siamek Jan (1870—1956), polityk cze­
chosłowacki: 125
Svehla Antonin (1873—1933), polityk
czechosłowacki: 287
Sztójay Dóme (1883—1946), generał
i dyplomatawęgierski: 233, 248,
285, 362
Sziics L . : 45, 110, 153, 211, 437
Tardieu Andre (1876—1946), polityk
francuski: 128, 242, 282
Tatarescu Gheorghe (1886—1957), po­
lityk rumuński: 258
Tauschlitz Stephan (1889—1970), dy­
plomata austriacki: 91
Tavs Franz, hitlerowiec austriacki:
194
Taylor A. J. P.: 90, 132, 133, 143, 168,
170—172, 174, 185, 200, 212, 249,
311, 312
Tejchovd A.: 330, 331
Theimer W.: 171
Thierry Ardien (1885—1961), dyplo­
mata francuski: 258
Thompson L . : 277
Tiso Jozef (1887—1947), polityk sło­
wacki: 221, 321—323, 387, 448, 449
Titulescu Nicolae (1883—1941), m ą ż
stanu i dyplomata rumuński: 59,
119
Toscano M.: 110
Trampler K.: 61, 63, 67, 68, 71, 72
Trauttmannsdorff Maximilian, poli­
tyk hitlerowski :145
Truchanowskij W. G.: 170, 172, 246
Trumbić Ante (1864—1938), polityk
jugosłowiański: 47
T u k a Vojtech (1880—1946), faszystow­
ski polityk słowacki: 57
Turlejska M.: 455
Turok W. M.: 65, 100, 104, 116, 127,
177, 180, 192, 196, 200
Uhlif F.: 69
Uszakow W. B.: 86
Valenta J.: 230, 376, 431
Valette G.: 282, 390, 392
Vanku M.: 45, 100, 324, 325, 363, 404 Wilson Hugh Robert (1885—1946), dy­
Vansittart Robert (1881—1957), dyplo­
mata brytyjski: 2 80,281, 287, 316, Wilson H. R. Jr.: 407
350, 404
Van Zuylen P.: 142
Varsik B.: 41
Verosto S.: 62, 203, 206, 213
Villani Frigyes [Fryderyk] (ur. 1882),
dyplomata węgierski: 326
Vinś V.: 102
Vondracek F. J.: 45
Vranek J. F.: 128
Vuillemin Joseph (1883—1963), gene­
rał francuski: 320, 392
Walewski Jan (ur. 1892), polityk pol­
ski: 267
Walko, polityk węgierski 56
Walters F . : 82, 94, 119, 131, 1431 4 4
148, 206, 275, 359
Wandruszka A.: 183, 187, 198
Wandycz P. S.: 43, 45, 55, 56, 83
Watzek Adolf, polityk austriacki: 192
Weizsacker Ernst (1882—1951), dyplo­
mata niemiecki: 88, 197, 248, 298,
306, 314, 315, 325, 400, 418
Welczeck Johannes (1878—1972), dy­
plomata niemiecki: 242, 332
Wendt B. J.: 315, 316, 331, 337, 348
Wheeler-Bennett J.: 130, 302, 364,
372, 378, 380, 410, 417
Whiteside A. G.: 77, 78
Wiedemann Fritz, adiutant Hitlera:
299, 331
Wierzbiański Kazimierz, dyplomata
polski: 441, 444
Wiley John C , dyplomata amery­
kański: 183, 185
Wilhelm I I (1895—1941), cesarz nie­
miecki i król pruski 1888—1918:
16, 75, 97
Wilson Horace (1882—1972), ekono­
mista, dyplomata brytyjski: 171,
280, 348, 349, 379, 393—395, 397,
308, 407, 416, 421, 422
plomata amerykański: 407
Wimmer Lothar (1889—1966), dyplo­
mata austriacki: 156
Wimmer L . : 86, 108, 149, 159, 185,
188, 189
Winter G.: 242
Wiskemann E.: 68, 111, 114, 146, 151,
155, 157, 158, 164, 167, 185, 202
Witos Wincenty (1874—1945), polityk
polski: 440
Wojciechowski M.: 86, 94, 132, 143,
168, 187, 404, 432, 450 ..
Wolf Leon, przedstawiciel mniejszo­
ści polskiej w parlamencie pra­
skim: 234
547
Wolff Wilhelm (tl939), hitlerowski
Spis portretów
Zawisza Aleksander (ur. 1896), dy­
polityk austriacki: 203 plomata polski: 452
Wollner Georg (ur. 1903), polityk su­ Zehner Wilhelm (1883—1938), generał
decki: 249 austriacki: 193
Wołków W. K . : 100, 116, 150, 160, 188, 1. K a r l Renner, pierwszy kanclerz Republiki Austriackiej (1919 1920)
Zernatto Guido (1903—1943), polityk
324, 363, 404 2. Engelbert Dollfuss, kanclerz austriacki (1932—1934)
austriacki: 180, 204, 213
3. Wilhelm Miklas, ostatni prezydent Austrii (1928—1938)
Zgórniak M.: 136, 198, 227, 253, 313,
4. K u r t Schuschnigg, kanclerz austriacki (1934—1938)
320, 335, 343, 355, 384, 394, 402^
Zaharia G.: 230, 258 5. Milan Hodźa, premier czechosłowacki (1935—1938)
408, 410
Zaleski August (1883—1072), polityk 6. Edward BeneS, prezydent Republiki Czechosłowackiej (1935—1938)
Zinner P. E.: 45
i dyplomata polski: 56 7. K a m i l Krofta, czechosłowacki minister spraw zagranicznych (1936—
Zóllner E.: 205
Zarański J.: 447 1938)
Zsigmond L . : 62, 86, 327, 328
Zawadowski Z.: 58 8. Józef Beck, polski minister spraw zagranicznych (1932—1939)
9. Neville Chamberlain, premier brytyjski (1937—1940)
10. Lord Edward Halifax, brytyjski minister spraw zagranicznych (1938—
1940)
11. Edouard Daladier, premier francuski (1938—1940)
12. Georges Bonnet, francuski minister spraw zagranicznych (1938—1939)

Spis mapek

1. Roszczenia wszechniemieckie w stosunku do Austrii i Czechosłowacji

w 1919 r. Oprać. Beata Łyczko-Grodzicka, s. 27
2. Rewindykacje niemiecko-austriackie wobec ziem czeskich. Oprać. Beata
Łyczko-Grodzicka, s. 87
3. Mapa dołączona do tzw. memorandum godesberskiego z 23 I X 1938. Wg:
J . W. W h e e 1 e r - B e n n e 11, Munich, a Prołogue to Tragedy. London
1948, s. 381
4. Czechosłowacja — Niemcy. Terytoria odstąpione w wyniku konferencji
monachijskiej. Wg: H . B a t o w s k i , Kryzys dyplomatyczny w Euro­
pie. Jesień 1938 — wiosna 1939. Warszawa 1962, s. 428
 Redaktor: Aleksandra Feuer
Red. techniczny: B o l e s ł a w Szwengler
Korektor: Teresa Piechocka

Printed in Poland

W Y D A W N I C T W O P O Z N A Ń S K I E • P O Z N A Ń 1985
W y d a n i e I ł ą c z n e . N a k ł a d 19 700+300 egz. A r k . w y d . 33,7; a r k . d r u k . 34,75. D r u k
u k o ń c z o n o w m a j u 1985 r.
Z a m . n r 15/84 A4/718 Z l e c . d r u k . 70463/84-
P O Z N A N S K I E Z A K Ł A D Y G R A F I C Z N E IM. M. K A S P R Z A K A
P o z n a ń , u l . W a w r z y n i a k a 39
 Henryk
i Batowski (ur 1907 we Lwowie), emerytowany profesor
histonii.powszechnej«,najnowszej UntwersytetuWagięllońskiego. W la­
tach 1925-1939 dziennikarz, korespondent*J»ism polskich w Pracjze ' ;

i Belgradzie. O d 1 9 3 9 d o c e n t , o d 1951 profe^Br k o l e j n o U n i w e r s y t e t u '

Warszawskiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor książek histo­
rycznych, m i n . : Unia czesko-słowacka (1931), Państwa bałkańskie
1800-1923 (1938), Legion Mickiewicza w kampanii wlosko-^u-
striackiej 1848 (1956), Roz/jad Austro-Węgier 1914-1918 (1965,
It . w y d . 1982), jak tez w i e l u map historycznych, w ramach Atlasu
• historycznego świata ("[ 9 7 4 ) . B y ł tez r e d a k t o r e k m i e s i ę c z n i k a „Zycie
Słowiańskie" w fatach 1946-1950. Obecnie jaBt p r z e w o d n i c z ą c y m j
Komisji^Historii S t o s u n k ó w M i ę d z y n a r o d o w y c h "przy K o m i t e c i e Nauk
Historycznych PAN i honorowym przewodniczącym Międzynarodo- ,
wej Komisji S t o s u n k ó w Słowiańskich. * -\
W Wydawnictwie PoznaWlIkifto pro*- E J a t o ^ k i opublikował nastę­
pujące książki: •: . > '•
Ostatni tydzień poko/L (1964),«Piefwsze tygodnie wojny (1967),
Austria i Sudety 1919-1%)38 ( 1 9 6 6 ) , .Agonia pokoju i początek wojny
(1969, wyćt II — 1979), Wojna a dyplomacja 1945 (1972), Zdrada
monachijska (1973), Europa zmierza ku przepaści ( 1 9 7 7 ) oraz Rok
1940 w dyplomacji europejskiej (1981).

Cena zł 409,-