I Milletlerarasi Turkiye Azerbaycan Semp

T. C.
Kastamonu Üniversitesi
I. MİLLETLERARASI
TÜRKİYE-AZERBAYCAN MÜNASEBETLERİ SEMPOZYUMU
(12-14 Mayıs 2016)
BİLDİRİLER
ÖZET/TAM METİNLER
1st INTERNATIONAL
SYMPOSIUM ON TURKISH AND AZERBAIJANI RELATIONS
(12th - 14th May 2016)
Editörler
Prof. Dr. Mehmet Serhat YILMAZ
Doç. Dr. Cevdet YAKUPOĞLU
Doç. Dr. Namiq MUSALI
Kastamonu-2016
T. C.
Kastamonu Üniversitesi
Bildiri kitabının tüm hakları Kastamonu Üniversitesi’ne aittir
ISBN: 978-605-60274-2-0
Baskı Sayısı: 1
Baskı Adedi: 150
Basım Tarihi: Aralık 2016
Basım Yeri: Kastamonu
Uzanlar Kopyalama
İnönü Mah. A. Türkeş Bulvarı Yıldız Apt. No :2/1
Merkez /Kastamonu – 0366 214 11 94
İÇİNDEKİLER
SEMPOZYUM KURULLARI VII

TAKDİM XI
SUNUŞ XII
AÇILIŞ KONUŞMALARI XIII
Prof. Dr. Mehmet Serhat YILMAZ / Sempozyum Düzenleme Kurulu Başkanı…………………………………. XIII
Doç. Dr. Necibe NESİBOVA / Azerbaycan Cumhuriyeti Büyükelçiliği Eğitim Müşaviri……………………… XV
Prof. Dr. Cafer CAFEROV / Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi Rektörü……………………… XVII
Prof. Dr. Seyit AYDIN / Kastamonu Üniversitesi Rektörü……………………………………………………………….. XX
BİLDİRİLER
I. OTURUM
Prof. Dr. Haleddin İBRAHİMLİ / Azerbaycan'ın Misyonu ve Milli Kimlik………………………………………….. 1
Prof. Dr. İbrahim MARAŞ / Hüseyinzade Ali (1864-1940) ve Türk Düşüncesi Açısından
Önemi……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 9
Prof. Dr. Mehmet ŞAHİNGÖZ / Türk Ocaklarının Kuruluşunda Rol Oynayan Azerbaycanlı Aydınlar
ve Bakü Türk Ocağı………………………………………………………………………………………………………………………… 15
Dr. Ali ŞAMİL / KGB Arşivi’nde Türkiye’den Azerbaycan’a Davet Edilmiş Aydınlar Hakkında
Belgeler…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 17
Prof. Dr. Muhsin HALİS, Rashad AHADOV, Yrd. Doç. Dr. Mine HALİS / Gence Turizm Sektörünün
Rekabet Gücü Açısından İncelenmesi……………………………………………………………………………………………. 27
Doç. Dr. Rehman SEFEROV / Azərbaycan’ın Turizm Merkezleri ve Turizm Etkinliklerinin Gelişim
Çevresi………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 41
Doç. Dr. Sibel Mehter AYKIN / Turizm Üzerinden Bütünleşme………………………………………………………. 47
Anar FERMAYILOV / Azerbaycan’da Spor Turizm Etkinlikleri………………………………………………………….. 54
Doç. Dr. Nejla GÜNAY / XX. Yüzyıl Başlarında Rusya’nın Kafkasya’da İzlediği Yayılmacı Politika
Karşısında Osmanlı Devleti’nin Tutumu…………………………………………………………………………………………. 57
Yrd. Doç. Dr. Serhat KUZUCU / Azerbaycan’ın Ruslar Tarafından İlk İşgali ve Osmanlı Devleti'nin
Tutumu (Rus Çarı I. Petro Dönemi)………………………………………………………………………………………………… 63
Prof. Dr. Adalet Şerifoğlu TAHİRZADE / Karakol Cemiyeti Azerbaycan'da (Azerbaycan Arşivindeki
Bir Dosya Üzerinde İnceleme)……………………………………………………………………………………………………… 74
II. OTURUM
Prof. Dr. H. Mustafa ERAVCI, Girayalp KARAKUŞ / Elçibey ve Haydar Aliyev Dönemlerinde Türkiye-
Azerbaycan İlişkileri ve İran…………………………………………………………………………………………………………… 87
Doç. Dr. Rena MEMMEDOVA / 18. Yüzyılda Afşarlar ve Osmanlı Devleti Arasında Diplomatik
İlişkiler…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 92
I
Yrd. Doç. Dr. Ziver HÜSEYNLİ / Türkiye`de Güney Azerbaycan Şair ve Yazarları……………………………… 97
Öğr. Gör. Bilal HATEMİ / Türkiye–Azerbaycan İlişkileri Bağlamında Güney Azerbaycan Meselesi…… 105
Doç. Dr. Vüsale MUSALI / Osmanlı Tezkirecilerinin Gözüyle XIX. Yüzyıl Azerbaycan Edebiyatı……….. 110
Yrd. Doç. Dr. İbrahim SONA / 16. Yüzyıl Tezkirelerine Göre Acem Diyarından Rûm’a (İstanbul’a)
Gelen Şâirler………………………………………………………………………………………………………………………………….. 124
Prof. Dr. Almaz Ülvi BİNNATOVA / Azərbaycan-Türkiyə Ədəbi Əlaqələri Kontekstində Ülvi
Bünyadzadə Yaradıcılığına Baxış…………………………………………………………………………………………………….. 133
Doç. Dr. Faik ELEKBEROV / Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinde Türk Birliği Fikrinin Önemi (XX Yüzyıl-
XXI Yüzyılın Başları)……………………………………………………………………………………………………………………….. 139
Doç. Dr. Uğur ÜÇÜNCÜ / Birinci Dönem TBMM’de Azerbaycan ve Azerbaycanlılar Algısı………………. 149
Doç. Dr. Elnure AZİZOVA / Modern ve Gelenekselin Kavşağında (Ümmetten Millete Geçişte)
Azerbaycan’da Türk-Müslüman Kimliğinin Oluşumunda Türkiye Etkisi: Füyuzat Dergisi (1906-
163
1907)……………………………………………………………………………………………………………………………………………..
Hakan YILMAZ / Türkiye ve Azerbaycan Türkçülüğünün Şahıslar ve Devirler Bağlamında Kırılma
Noktalarının Karşılaştırmalı Analizi: 90. Yılında I. Bakü Türkoloji Kurultayı Örneğinde……………………. 177
III. OTURUM
Prof. Dr. Ali Rafet ÖZKAN / Sovyetler Sonrası Azerbaycan’da Din Eğitimine Türkiye’nin Katkıları…… 191
Prof. Dr. Ahmet TAŞĞIN / Erdebil Tekkesinin Rum’da Son Temsilcilerinden Yusuf Hakiki Baba……… 192
Doç. Dr. Burhan BALTACI / Halvetî Geleneğin Türkiye-Azerbaycan İlişkilerine Katkısı- Gelenekten
Hareketle Bir Gelecek Perspektifi Denemesi………………………………………………………………………………….. 199
Yrd. Doç. Dr. İbrahim YENEN / Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinde Din Eğitimi ve Hizmetlerinin Yeri…. 214
Prof. Dr. Minahanım Rafiqqızı ESEDOVA / Azərbaycan-Türkiyə Teatr Əlaqələri……………………………… 211
Doç. Seyhan YILMAZ / Adalet Bayramoğlu’nun Sanatı ve Kastamonu’daki Eserleri………………………… 218
Yrd. Doç. Dr. Kemal İBRAHİMZADE / Türkiye’nin Sanat Eğitiminde Bazı Azerbaycanlı Sanatçıların
Rolü………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 224
Doç. Dr. Tahsin KARABULUT / Türkiye-Azerbaycan Ticari İlişkilerinin Gelişme Potansiyeli Üzerine
Bir Değerlendirme…………………………………………………………………………………………………………………………. 225
Dr. Yunus Emre TEKİNSOY / Mir Yakub Mehdiyev’e Göre Uluslararası Siyasette Petrol ve
Azerbaycan Petrolleri……………………………………………………………………………………………………………………. 233
Öğr. Gör. Ekrem Ersin CESUR / Azerbaycan ve Türkiye Arasındaki İlişkilerin Ekonomi Politiği………… 246
IV. OTURUM
Doç. Dr. Batır NORBAYEV / Rusya Devletinin Türklere Karşı Kullandığı Ermeni Organizasyonları ve
Türklerin Bu Organizasyonlara Direnişi………………………………………………………………………………………….. 257
Doç. Dr. İbrahim ƏLİYEV / “Erməni Soyqırımı” Əfsanəsinin Mahiyyəti və Onun Məqsədləri…………… 262
Doç. Dr. İsmet TÜRKMEN / TBMM Tutanakları Işığında Karabağ Sorununa Dair Bir Değerlendirme 266
Prof. Dr. Oljobay KARATAYEV / Kırgız ve Oğuzlar Arasındaki Tarihi-Etnik İlişkiler……………………………. 275
Doç. Dr. Aygün BAĞIRLI / Sovyetlər Dönəmində Türkiyə-Azərbaycan Ədəbi Əlaqələrı…………………… 279
II
Dr. Tahir NESİB / “Sarı Gəlin” Mahnısının Ural-Altay Mifoloji Qaynaqları……………………………………….. 282
Doç. Dr. Ahmet ÖZCAN / Azerbaycan’a Süreli Yayınlardan Bakmak……………………………………………….. 289
Yrd. Doç. Dr. Mustafa BOSTANCI / Hocalı Katliamının Türk Basınındaki Yankıları ve Katliamın
Türkiye-Azerbaycan İlişkilerine Etkisi……………………………………………………………………………………………… 293
Dr. Serkan KEKEVİ / Türkiye Sol Basınında Hocalı Katliamı (Xocalı Soyqırımı) ve Ele Alınışı Üzerine
Doç. Dr. Vefa KURBAN / Azerbaycan’da Yayınlanan Yeni İkbal Gazetesinde 1915 Olayları…………….. 314
V. OTURUM
Prof. Dr. Mehmet Serhat YILMAZ / Azerbaycan İlk Sefaret Heyetinin Kastamonu'dan Geçişi (8-10
Ekim 1921)……………………………………………………………………………………………………………………………………. 319
Uzm. Sevgi BAYAT / Mustafa Kemal Atatürk Dönemi Türkiye-Azerbaycan Münasebetleri, Milli
Mücadele Dönemi İki Dost Ülke…………………………………………………………………………………………………….. 325
Yrd. Doç. Dr. Bahattin DEMİRTAŞ / Sovyetler Döneminde Türk Devlet Adamlarının Azerbaycan’a
Yönelik Diplomatik ve Siyasi Ziyaretleri (1960-1991)……………………………………………………………………… 332
Yrd. Doç. Dr. Ekrem Yaşar AKÇAY / Ebulfez Elçibey Dönemi Türkiye-Azerbaycan İlişkileri………….…… 333
Prof. Dr. Erdoğan UYGUR / Hüseyin Cavid’in “Topal Teymur” Piyesi Üzerine…………………………………. 342
Prof. Dr. Tahire MEMMED / Hüseyn Cavid və Abdulla Şaiqin “Ədəbiyyat Dərsləri” Kitabı Dövrünün
Türk Ədəbiyyat Nəzəriyyələrinə Aid Kitablar Kontekstində………………………………………………………….. 350
Yrd. Doç. Dr. Sabina ABİD / Bağımsızlık Öncesi ve Sonrasında Türk ve Azerbaycan Şairlerinin
Şiirlerinde Türkiye-Azerbaycan Teması………………………………………………………………………………………….. 356
Yrd. Doç. Dr. Servet TİKEN / 1990 Sonrası Türk Şiirinde Azerbaycan……………………………………………… 365
Yrd. Doç. Dr. Gökmen KILIÇOĞLU / Türkiye- Azerbaycan İlişkilerinde Sivil Toplum Örgütleri:
İstanbul Azerbaycan Kültürevi Örneği…………………………………………………………………………………………… 370
Yrd. Doç. Dr. Refik TURAN / Azerbaycan Kültür Derneği’nin Azerbaycan Muhaceret Tarihindeki
Yeri ve Önemi………………………………………………………………………………………………………………………………… 385
Dr. Vüsale MEMMEDZADE / Türkiye Müzelerindeki Azerbaycan Halıları……………………………………….. 396
Yrd. Doç. Dr. Zekeriya BAŞARSLAN / Türkiye’de Yaygın Olarak Bilinen Azerbaycan Halk
Türkülerinin İncelenmesi……………………………………………………………………………………………………………….. 403
VI. OTURUM
Prof. Dr. Nasib NASİBLİ / Allah’ın Lütfü: Azerbaycan-Türkiye İlişkilerinde Gereken Algı…………………. 413
Uzm. Sühendan ARIKAN, Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇELEBİ / Türkiye ile Azerbaycan Arasında İmzalanan
Uluslararası Anlaşmalar (1991-2016)…………………………………………………………………………………………….. 416
Yrd. Doç. Dr. Cantürk CANER, Betül ŞENGÜL / Türkiye’de Siyaset, Kamu Yönetimi ve Uluslararası
İlişkiler Literatüründe Azerbaycan Algısı………………………………………………………………………………………… 430
Yrd. Doç. Dr. Oğuz ŞİMŞEK / Tarihi ve Coğrafi Özellikleri Bakımından Türkiye-Azerbaycan Sınırı……. 440
Doç. Dr. Erol TURAN, Okt. Hayati TABAN / Başkanlık Sistemi Tartışmaları Bağlamında Türkiye ve
Azerbaycan Siyasal Sistemlerinin Karşılaştırmalı Analizi…………………………………………………………………. 451
Prof. Dr. Mehmet Akif ÖZER, Sefigehanim SALAHLİ / Kamu Yönetiminin Denetimi: Türkiye ve
III
Azerbaycan Ombudsmanı Karşılaştırması………………………………………………………………………………………. 462
Dr. Nazim CAFEROV, Araz ASLANLI / Türkiye-Azerbaycan Askeri İlişkilerinde Kazanımlar ve
Beklentiler…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 473
Doç. Dr. Mahammad JABRAYİLOV / Coğrafi Küreselleşme ve Entegrasyon Hareketleri Bağlamında
Türkiye-Azerbaycan İlişkileri………………………………………………………………………………………………………….. 484
Doç. Dr Hormet CAVADOVA, Doç. Dr. Sabira NEMATZADE / Türkiyə-Azərbaycan İctimai-Siyasi və
Ədəbi-Mədəni Əlaqələrində Əhməd Bəy Ağaoğlu………………………………………………………………………… 488
Doç. Dr. Besire AZİZALİYEVA, Serhan ÇINAR / Qadının Din, Cəmiyyət və Ailədə Yeri: Əhməd Bəy
Ağaoğlunun “İslama Görə və Müsəlmanlıqda Qadın” Əsəri Əsasında……………………………………………. 492
Yrd. Doç. Dr. Mustafa EĞİLMEZ, Yrd. Doç Dr. Celil BOZKURT / Ahmet Ağaoğlu'nun Türk
Milliyetçiliğine Katkıları: Türkçülüğü, İslamcılıkla Uzlaştırma Faaliyetleri……………………………………….. 496
VII. OTURUM
Prof. Dr. Mehmet Akif ÖZER, Nermin MİRZAYEVA / Türkiye ve Azerbaycan Kamu Sektöründe
Toplam Kalite Yönetimi Uygulamaları……………………………………………………………………………………………. 501
Yrd. Doç. Dr. Haydar KARADAĞ, Yrd. Doç. Dr. Musa GÜN / Türkiye ve Azerbaycan Vatandaşlarının
Karşılıklı Olarak Gayrimenkul Edinimlerinin Ülke Ekonomilerine Etkileri………………………………………… 515
Yrd. Doç. Dr. Mine HALİS, Prof. Dr. Muhsin HALİS, Surayya ADİLOVA / Etnosentrik Tutumların
Satın Alma Davranışları Üzerine Etkisi: Bir Araştırma……………………………………………………………………… 519
Doç. Dr. Anar Nazim oğlu EMİNOV / Azərbaycan’da Turizmin Marketinqi və Ölkənin Turizm
İmkânlarının Tanıdılmasında Dünya Ölkəlerinin Təcrübəsi…………………………………………………………….. 527
Yrd. Doç. Dr. Fahri MADEN / II. Abdülhamit Dönemi Osmanlı Lugatlarında Azerbaycan………………… 537
Doç. Dr. Naile SÜLEYMANOVA / Azerbaycan`da Osmanlı Ulemasının İslami Yazma Eserleri………….. 554
Doç. Dr. Elvira LATİFOVA / Azerbaycan İlisu Sultanlığı’nın Adına Gönderilmiş Osmanlı Sultanlarının
Fermanları…………………………………………………………………………………………………………………………………..... 558
Prof. Dr. Kerem KARABULUT / Türkiye-Azerbaycan Sosyo-Ekonomik İlişkileri, Nahcivan ve
Ermenistan……………………………………………………………………………………………………………………………………. 566
Dr. Bahadır Bumin ÖZARSLAN / Bir Özerk Cumhuriyet Örneği Olarak Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti. 578
Öğr. Gör. Dr. Özgür ÖNGÖRE / Aktif İşgücü Piyasası Politikaları Bağlamında Türkiye ve Azerbaycan
İşgücü Piyasalarının Karşılaştırmalı Analizi……………………………………………………………………………………… 590
Dr. Anar Faiq oğlu MİRZEYEV / Azərbaycanda Turizm Potensialının Funksional-Məqsədli Növlər
Üzrə Qiymətləndirilməsi....................................................................................................................... 599
VIII. OTURUM
Dr. Maral YAQUBOVA / Azərbaycan-Türkiyə Mədəni Münasibətlərində İmic Yaradıcı Formalar
(Ədəbiyyat, Kino və Televiziyanın İmic Yaradıcı Gücü…………………………………………………………………… 607
Sinan KAHYAOĞLU, Necat ÇETİN / Kazdağı Tahtacı Türkmenlerinde Kullanılan Kelimeler İle
Azerbaycan’da Kullanılan Kelimeler Arasındaki Benzerlikler………………………………………………………….. 616
Dr. Aynur BAĞIRLI / Müasir Dövrdə Azərbaycan-Türkiyə Sosial Əlaqələri………………………………………. 623
Yrd. Doç. Dr. Özlem KUTKAN / Amerikalı Evanjestlerin Azerbaycan İlk Dönem Faaliyetleri Üzerine
IV
Doç. Dr. Yüksel KAŞTAN / Türkiye’de Yüksek Öğrenim Gören Azerbaycanlı Öğrencilerin
Karşılaştıkları Sorunlar: Bir Durum Çalışması…………………………………………………………………………………. 631
Birol DOK / Türk Kültür Coğrafyaları, Azerbaycan-Türkiye Arasındaki Eğitim İlişkileri ve
Yansımaları…………………………………………………………………………………………………………………………………… 651
Yrd. Doç. Dr. Niyazi GÜMÜŞ, Yrd. Doç. Dr. Orhan KANDEMİR, Yrd. Doç. Dr. Tahir BENLİ / Azeri ve
Türk Öğrencilerin Girişimcilik Eğilimlerinin Belirlenmesine Yönelik Kastamonu Üniversitesi
Öğrencileri Üzerinde Bir Araştırma…………………………………………………………………………………………………
661
Doç. Dr. Selahattin KAYMAKÇI / Sosyal Bilgiler, Tarih ve Coğrafya Öğretim Programlarında
Azerbaycan’ın Yerinin İncelenmesi………………………………………………………………………………………………… 672
Doç. Dr. Cevdet YAKUPOĞLU, Doç. Dr. Namiq MUSALI / Beylikler Döneminde Kastamonu’da
Çalışmış İki Azerbaycanlı Bilgin: Hasan El-Hôyî ve Fethullah Eş-Şirvânî…………………………………………… 681
Yrd. Doç. Dr. Ahmet TOKSOY / Selçuklu Oğuzlarının Azerbaycan’daki Faaliyetleri…………………………. 693
Dr. Sevil KƏRİMOVA / Azərbaycan–Türkiyə Memarlıq Əlaqələri (Orta Çağlardan Günümüzə
Qədər)…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 694
Doç. Dr. Mübariz AĞALAROV / XVI-XVII. Yüzyıllarda Azerbaycan Safevi Devletinden Osmanlı
Devletine Gönderilen Elçiler………………………………………………………………………………………………………….. 701
IX. OTURUM
Doç. Dr. Məhərrəm Paşa oğlu ZÜLFÜQARLI/ Azərbaycan-Türkiyə Əlaqələrinin Tarixşünaslığı………… 713
Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇELEBİ / Başbakanlık Cumhuriyet Arşivinde Yer Alan Azerbaycan İle ilgili Arşiv
Belgelerinin Değerlendirilmesi………………………………………………………………………………………………………. 717
Yrd. Doç. Dr. Qiyas ŞÜKÜROV / Hüsamettin Tugaç’ın Cenubi Kafkasya Raporu……………………………… 721
Yrd. Doç. Dr. Fatih SONA / Fuzulî’nin Bir Gazeline Yapılan Tahmisler…………………………………………….. 733
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Malik BANKIR / “Haydar Baba’ya Selam” Şiirine Farklı Bir Bakış………………….. 741
Aynur GAZANFERKIZI / Azerbaycan-Türkiye İlişkileri Açısından Kumuk Hasay Han Usmiyev’in
Faaliyeti…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 758
Arş. Gör. Ülker SAMADOVA / Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı Üzerine Azerbaycan’da Yapılan
Yayınlar…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 749
Prof. Dr. Mehmet OKUR / Türkiye'de Azerbaycan Tarihi ve İki Ülke Arasındaki Siyasî ve Ekonomik
İlişkiler Üzerine Yapılan Lisansüstü Çalışmalar (1991-2016)…………………………………………………………… 754
Prof. Dr. İrfan KALAYCI / Azerbaycan’ın [Türkiye Bağlamında] İktisadi Geleceği…………………………….. 763
Doç. Dr. Seymur AĞAZADE / / Manat Reel Kurunun Reel Petrol Fiyatlarına Asimetrik Uyumu………. 768
Yrd. Doç. Dr. Hayrettin KESGİNGÖZ, Yrd. Doç. Dr. Mehmet Murat TUNÇBİLEK / Enerji Politikaları
Kapsamında Azerbaycan Türkiye İlişkileri………………………………………………………………………………………. 776
783
DEĞERLENDİRME OTURUMU
789
KATILIM LİSTESİ
V
VI
SEMPOZYUM KURULLARI
DÜZENLEYEN KURUMLAR
Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan
DESTEKLEYEN KURUM VE KURULUŞLAR

Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA)
Kastamonu Valiliği
Kastamonu Belediyesi
Kastamonu Ticaret ve Sanayi Odası (KATSO)
Hz. Pir Şeyh Şaban-ı Velî Kültür Vakfı
Türk Ocakları Derneği Kastamonu Şubesi
SEMPOZYUM FAHRİ BAŞKANLARI

Prof. Dr. Seyit AYDIN (Kastamonu Üniversitesi Rektörü)
Prof. Dr. Cafer CAFEROV (Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi Rektörü)
DÜZENLEME KURULU BAŞKANI

Prof. Dr. Mehmet Serhat YILMAZ (Kastamonu Üniversitesi)
SEMPOZYUM KOORDİNATÖRLERİ
Dr. Eldar ASLANOV (Turizm ve Menecment Üniversitesi Rektör Yardımcısı/Azerbaycan)
Prof. Dr. Mehmet Serhat YILMAZ (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Mübariz AĞALAROV (Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan)
Doç. Dr. Namık MUSALİ (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Yrd. Doç. Dr. Mustafa EĞİLMEZ (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Uzm. Orhan MUSA (Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan)
DÜZENLEME KURULU
Doç. Dr. Mübariz AĞALAROV (Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi /Azerbaycan)
Doç. Dr. Senan ALIYEV (Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi /Azerbaycan)
Doç. Dr. Rahman SEFEROV (Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi /Azerbaycan)
Doç. Dr. Sevda VEZIROVA (Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi /Azerbaycan)
Doç. Dr. Cevdet YAKUPOĞLU (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Yrd. Doç. Dr. Mustafa BOSTANCI (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇELEBİ (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
VII
Yrd. Doç. Dr. Mustafa EĞİLMEZ (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Yrd. Doç. Dr. Sibel KUNDAKÇI (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Yrd. Doç. Dr. Özlem KUTKAN (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Yrd. Doç. Dr. Fahri MADEN (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Yrd. Doç. Dr. Ahmet ÖĞRETEN (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Yrd. Doç. Dr. Sevda ÖZKAYA (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Dr. Eldar ASLANOV (Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan)
BİLİM VE HAKEM KURULU

Prof. Dr. Yonca ANZERLİOĞLU (Hacettepe Üniversitesi/Türkiye)
Prof. Dr. Şahmurat ARIK (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Prof. Dr. Mehmet ATALAN (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Prof. Dr. Saim ATEŞ (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Prof. Dr. Seyfullah ÇEVİK (Gediz Üniversitesi/Türkiye)
Prof. Dr. İlyas DOĞAN (Gazi Üniversitesi/Türkiye)
Prof. Dr. Minahanım ESEDOVA (Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan)
Prof. Dr. İlyas GÖKHAN (Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi/Türkiye)
Prof. Dr. Muhsin HALİS (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Prof. Dr. Fezail İBRAHIMLI (Bakü Devlet Üniversitesi/Azerbaycan)
Prof. Dr. Bilgin Ünal İBRET (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Prof. Dr. Darhan KYDYRALİ (Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi Gen. Sek. Yrd)
Prof. Dr. Olcobay KARATAYEV (Manas Üniversitesi/Kırgızistan)
Prof. Dr. Mirzabergen MALBAKOV (Kazakistan)
Prof. Dr. Abdilbaet MAMASIDIKOV (İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi/Kırgızistan)
Prof. Dr. Ali Rafet ÖZKAN (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Prof. Dr. Mehmet ŞAHİNGÖZ (Gazi Üniversitesi/Türkiye)
Prof. Dr. Kerim ŞÜKÜROV (Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan)
Prof. Dr. Ahmet TAŞĞIN (Necmettin Erbakan Üniversitesi/Türkiye)
Prof. Dr. Kantörö Şaripoviç TOKTOMAMATOV (İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi/Kırgızistan)
Prof. Dr. Nüket TÖR (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Prof. Dr. Refik TURAN (Türk Tarih Kurumu Başkanı/Türkiye
Prof. Dr. Yavuz UNAT (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Prof. Dr. Selma YEL (Gazi Üniversitesi/Türkiye)
Prof. Dr. Behçet Kemal YEŞİLBURSA (Uludağ Üniversitesi/Türkiye)
VIII
Doç. Dr. Cavid Abdulzade (Ankara Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. İbrahim ALIYEV (Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan)
Doç. Dr. Kenan ALLAHVERDIYEV (Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan)
Doç. Dr. Burhan BALTACI (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Sadettin BAŞTÜRK (Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Bahadur BILALOV (Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan)
Doç. Dr. Serkan DİLEK (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Erkan GÖKSU (Dokuz Eylül Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Toğrul İSMAYIL (TOBB Ekonomi Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Kadir KARATEKİN (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Selahattin KAYMAKÇI (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Mais KÖÇERLI (Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan)
Doç. Dr. Oktay KIZILKAYA (Kafkas Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Gulfar MAMİRBEKOVA (Kazakistan)
Doç. Dr. Vüsale MUSALİ (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Kemal MUSTAEV (Özbekistan)
Doç. Dr. Batır NORBAEV (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Kutay OKTAY (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Ebulfez SÜLEYMANLI (Üsküdar Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Abdullah TEMİZKAN (Ege Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Erol TURAN (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. İsmet TÜRKMEN (Gaziosmanpaşa Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Tolga ULUSOY (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Cevdet YAKUPOĞLU (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Yahya YEŞİLYURT (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Seyhan YILMAZ (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Doç. Dr. Rahimjon YUSUPOV (Semerkant Devlet Üniversitesi/Özbekistan)
Doç. Dr. Maharram ZÜLFÜKARLI (Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan)
SEKRETARYA
Arş. Gör. Sinem DEMİR (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Arş. Gör. Okan DEMİR (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
Arş. Gör. Ebubekir Sıddık ATA (Kastamonu Üniversitesi/Türkiye)
IX
X
TAKDİM
Üniversitemiz ve Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi tarafından müşterek

olarak düzenlenen “I. Milletlerarası Türkiye ve Azerbaycan Münasebetleri Sempozyumu” 12-
14 Mayıs 2016 tarihleri arasında Kastamonu Üniversitesi, Ahmet Yesevi Konferans Salonu’nda
yapıldı. Türkiye Cumhuriyeti ve Azerbaycan Cumhuriyeti arasındaki karşılıklı ilişkiler tarihî ve
kültürel sahalarda kadim köklere dayanmakta, Azerbaycan ve Türkiye “Tek Millet İki Devlet”
olarak yaşamaktadır. Bu sempozyum, iki devletin daha da yakınlaşmasına, akademik alanda
işbirliğine, karşılıklı kardeşlerimizle tanışmaya, görüşmeye de vesile olmuştur.
Konular itibarıyla hayli zengin olan bu sempozyumda, Türkiye ve Azerbaycan arasında
tarihi, edebi, iktisadi, siyasi, sosyal ve kültürel konular ele alındı. Sempozyumda, Ötüken,
Orhun ve Altay isimli salonlarda iki gün boyunca dokuz oturumda yüz altı tebliğ sunuldu. Bu
tebliğler sayesinde Türkiye ve Azerbaycan münasebetlerinin geleceği de şekillenecektir. Bu
tebliğlerden ilim âlemi faydalanılırsa, faydalanabilirse ne mutlu bizlere.
Sempozyumun düzenlenmesi aşamasında birlikte olduğumuz, desteğini gördüğümüz
Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi Rektörü Sayın Prof. Dr. Cafer Caferov’a
teşekkür ederim. Sempozyumun düzenlenmesinde görev üstlenen Üniversitemizin Fen
Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü öğretim üyelerine, üniversitemizin değerli
akademisyenlerine, idari personeline yardımlarını esirgemedikleri için teşekkür ediyorum.
Sempozyuma maddi, manevi destek veren kuruluşlarımız oldu. Başta Kastamonu
Valimize, Kastamonu Belediye Başkanımıza çok teşekkür ediyoruz, kendileri sağ olsunlar, var
olsunlar desteklerini esirgemediler. Başbakanlık Türk ve Akraba Topluluklar Kalkınma Ajansı
(TİKA), büyük destek verdi, bu kuruluşun yöneticilerine de teşekkür ediyoruz. Kastamonu
Ticaret ve Sanayi Odası yönetimine, Hz. Pir Şeyh Şaban-ı Veli Vakfı yöneticilerine Türk Ocakları
Kastamonu Şube Başkanlığına ayrı ayrı teşekkür ederim.
Kastamonu Üniversitesi ve Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi’nin, İki
üniversitenin iştikakıyla II. Milletlerarası Türkiye ve Azerbaycan Münasebetleri
Sempozyumu’nda birlikte olmak arzusuyla düzenleme kurulunda yer alan akademisyenlere,
katkı verenlere, katılımcılara tekrar selamlarımı sunuyorum.
Selam, muhabbet ve hürmetlerimle…
Prof. Dr. Seyit AYDIN

Kastamonu Üniversitesi Rektörü
XI
SUNUŞ
Türkiye Cumhuriyeti ve Azerbaycan Cumhuriyeti arasındaki karşılıklı ilişkiler tarihî ve

kültürel temellere dayanmaktadır. Ortak soy, dil, inanç, kültür, tarih, örf ve adetler bu iki
cumhuriyeti birbirine yaklaştırmaktadır. Ayrıca Türkiye ile Azerbaycan arasında siyasi,
ekonomik, kültürel, akademik, sportif faaliyetler gibi çeşitli alanlardaki işbirliği uluslararası
düzeydeki iyi dostluk ve kardeşlik örneklerinden birisini oluşturmaktadır. Bu hususları göz
önünde bulunduran Kastamonu Üniversitesi ile Azerbaycan Turizm ve Menecment
Üniversitesi Rektörlükleri iki ülke arasındaki münasebetleri çeşitli yönleriyle ele alan iki
sempozyum düzenleme kararı almıştı. Bu sempozyumlardan iki 12-14 Mayıs 2012 tarihleri
arasında Kastamonu’da gerçekleştirildi.
“Söz gider, yazı kalır” atasözü gereğince sempozyumda sunulan tebliğlerin bir an önce
kitaplaştırılmasını arzu ettik. Bildiri kitabının içindekiler kısmını oluştururken sempozyum
programına sadık kalmaya çalıştık. Çeşitli sebeplerle bildiri metnini ulaştıramayan bilim
insanlarının tebliğlerine yer veremedik. Tebliğlerdeki görüş ve düşünceler yazarını bağlar
düsturuyla yazı içeriklerine müdahil olunmadı. Sadece yazı dili ve anlatım bozukluğu olan
cümlelerde düzeltmeler yapıldı. Ayrıca yazı dili açısından mümkün mertebe Azerbaycan’dan
gelen tebliğlerde Azerbaycan Türkçesine aynen yer verildi.
Sempozyumun düzenlenmesi için teşvik eden, destek veren Kastamonu Üniversitesi
Rektörü, Rektörümüz Sayın Prof. Dr. Seyit Aydın’a, Azerbaycan Turizm ve Menecment
Üniversitesi Rektörü Sayın Prof. Dr. Cafer Caferov’a şükranlarımızı arz ediyoruz.
Konu alanı itibarıyla hayli zengin olan bu sempozyumda, Türkiye ve Azerbaycan arasında
tarihi, edebi, iktisadi, siyasi, sosyal ve kültürel ve benzeri konular ele alındı. 121 bilim insanının
katılımcı olduğu sempozyumda Ötüken, Orhun ve Altay isimli salonlarda iki gün boyunca 9
oturumda 106 bildiri sunuldu.
Sempozyumun düzenlenmesi sırasında Kastamonu Vilayeti değerli yöneticilerinin sivil
toplum kuruluşlarının desteğini arkamızda hissettik. Verdikleri destek için Kastamonu Valisi
Sayın Şehmus Günaydın’a, Kastamonu Belediye Başkanı Sayın Tahsin Babaş’a, Türkiye
Cumhuriyeti Başbakanlık Türk İşbirliği Koordinasyon Ajansı Başkanı Sayın Dr. Serdar Çam’a,
Kastamonu Ticaret ve Sanayi Odası Başkanı Sayın Selçuk Arslan ve Yönetim Kurulu Üyelerine,
Hz. Pir Şeyh Şaban-ı Velî Kültür Vakfı Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Yrd. Doç. Dr. Muharrem
Avcı ve Yönetim Kurulu Üyelerine, Türk Ocakları Derneği Kastamonu Şubesi Yönetim Kurulu
Üyelerine ve Turkuaz Türk Halk Müziği Korosu Yöneticilerine Sempozyum Düzenleme Kurulu
adına çok teşekkür ederiz.
Sempozyum bilim kurulu üyelerine, düzenleme kurulunda görev alan Üniversitemiz Fen
Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyelerine, Azerbaycan Turizm ve Menecment
Üniversitesi öğretim üyelerine, üniversitemiz akademik ve idari personeline, sevgili
öğrencilerimize verdikleri katkı için teşekkür ederiz. Türkiye Azerbaycan Münasebetleri
Sempozyumunun ikincisinde buluşmak ümidiyle.
Editörler
Prof. Dr. Mehmet Serhat YILMAZ
Doç. Dr. Cevdet YAKUPOĞLU
Doç. Dr. Namiq MUSALI
XII
AÇILIŞ KONUŞMALARI
I. Milletlerarası Türkiye-Azerbaycan Münasebetleri Sempozyumu 12-14 Mayıs 2016
PROF. DR. MEHMET SERHAT YILMAZ*
Sayın Vali Vekilim, Üniversitemiz Sayın Rektörü, Turizm ve Menecment Üniversitesi Sayın
Rektörü, Azerbaycan Büyükelçiliği Eğitim Müşaviri, Rektör Yardımcıları, değerli dekanlarımız,
üniversitemizin yüksekokul merkez ve müdürleri, çok kıymetli akademisyenler, Azerbaycan’dan
çeşitli kurumlardan sempozyuma katılan değerli misafirler, değerli dostlar, değerli misafirler,
Kastamonulular, sivil toplum kuruluşlarının değerli temsilcileri, basın mensupları,
hanımefendiler, beyefendiler, sevgili öğrenciler, geleceğimizin teminatı olan sevgili gençler.
Birinci Milletlerarası Türkiye-Azerbaycan Sempozyumuna, sempozyum açılış programına hoş
geldiniz.
Türkiye Cumhuriyeti ve Azerbaycan arasında diplomatik ilişkilerinin başlangıcı ve en yoğun
olduğu dönem Milli Mücadele Dönemi’dir. Bundan 95 yıl önce Azerbaycan’ın ilk Türkiye Sefaret
Heyeti 8-10 Ekim 1921 tarihlerinde Kastamonu üzerinden Ankara’ya ulaşmışlar, burada misafir
olarak ağırlanmışlardı.
Abilof’un başkanlığındaki 37 kişilik Sefaret Heyeti Kastamonu’da iki gün kalmış ve şehirde
resmi, askeri kurumları, dini mekânları gezmişler, güzel izlenimlerle buradan ayrılmışlardı.
Açıksöz gazetesinde dönemin başyazarı İsmail Habib Sevük “Kardaş Hükümetin Sefiri”
başlıklı bir başyazı kaleme almış, sefir ile uzun bir mülakat da neşredilmişti.
“…Dünyada hiçbir hükümet Azerbaycan’la bizim kadar yekdiğerinin kardeşi değildir ve
dünyada Azerbaycan Türkleriyle Anadolu Türkleri kadar birbirinin aynı bir millet gösterilemez…
Bizim tarihimiz bir, dinimiz bir, bizim Azerbaycan’la lisanlarımız bir, kanımız bir: Tarih bizi
beraber doğurdu ve biz tarihi beraber yoğurduk. Azerbaycan’la biz günde beş defa kalplerimizi
Mekke’deki Allah’ın evine beraber çeviriyoruz ve günde beş defa Azerbaycan’la bizim alınlarımız
Allah’ın mihrâp ve vahdetinde beraber secdeye kapanıyor. Lisanlarımızın şivesi belki biraz farklı,
fakat lisanlarımızın bünyesi yekdiğerinin aynıdır. Dualarımızı aynı dilden yapıyor, mevlidlerimizi
aynı dilden okutuyor, hislerimizi aynı dilden kelimelerle ifade ediyoruz. Azerbaycan’la biz yalnız
tarihte, yalnız dinde ve lisanda değil ırken de beraberiz. İkimizin de âsil bir ırkımız ve temiz bir
kanımız, ikimizin de güzel bir lisânımız ve ulvî bir dinimiz, ikimizin de eski bir tarihimiz ve şanlı
bir mâzimiz var…” diyordu. Ben de aynı duygularla misafirlerimize tekrar hoş geldiniz diyorum.
Bugün, “Bir millet, iki devlet” olarak nitelendirilen Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetleri
arasındaki karşılıklı ilişkiler derin tarihî köklere dayanmaktadır. Ortak soy, dil, inanç, kültür, tarih,
örf ve adetler bu iki cumhuriyeti birbirine yaklaştırmada önemli yer tutmaktadır. Ayrıca Türkiye
ile Azerbaycan arasında siyasi, ekonomik, kültürel, akademik, sportif faaliyetler gibi çeşitli
alanlardaki işbirliği, iki ülkenin birbirine verdiği destek günümüzde uluslararası düzeydeki en iyi
dostluk ve kardeşlik örneklerinden birisini oluşturmaktadır.
Bu hususları göz önünde bulunduran Türkiye Cumhuriyeti Kastamonu Üniversitesi ile
Azerbaycan Cumhuriyeti Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi Rektörlükleri iki ülke
arasındaki münasebetleri çeşitli yönleriyle ele almayı ve bu çerçevede iki uluslararası
sempozyum düzenleme karara almıştır. Bu sempozyumların ilkini bugün, Kastamonu
Üniversitesi’nin ev sahipliğinde Kastamonu’da gerçekleştiriyoruz.
*
Sempozyum Düzenleme Kurulu Başkanı, Kastamonu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Başkanı
XIII
Sempozyumun düzenlenmesi için teşvik eden, destek veren Kastamonu Üniversitesi

Rektörü, Rektörümüz Sayın Prof. Dr. Seyit Aydın’a, Azerbaycan Turizm ve Menecment
Üniversitesi Rektörü Sayın Prof. Dr. Cafer Caferov’a şükranlarımızı arz ediyorum.
Her iki üniversitenin, Kastamonu Üniversitesi ve Azerbaycan Turizm ve Menecment
Üniversitesi’nin bu yıl kuruluşlarının 10. Yıldönümüdür. Bu sebeple her iki üniversitenin 10.
Yıldönümlerini Rektörlerimizin şahsında kutluyor, nice 10 yıllara başarılı çalışmalarla
erişmelerini temenni ediyorum.
Konu alanı itibarıyla hayli zengin olan bu sempozyumda, Türkiye ve Azerbaycan arasında
tarihi, edebi, iktisadi, siyasi, sosyal ve kültürel ve benzeri konular ele alınacaktır. 121 bilim
insanının katılımcı olduğu sempozyumda 106 bildiri sunulacaktır. Ötüken, Orhun ve Altay isimli
salonlarda iki gün 9 oturumda bildiriler sunulup tartışılacak. Bildiri sahiplerinin 31’i Türkiye
dışından gelen katılımcılardır. 90 bildiri sahibi ise Türkiye’deki yükseköğretim kurumları ve çeşitli
kuruluşlardan sempozyuma katılmaktadırlar. En kısa zamanda bildirilerin kitaplaşması
arzusunda olduğumuzu da hatırlatmak istiyorum.
Sempozyumun düzenlenmesi sırasında Kastamonu Vilayeti değerli yöneticilerinin sivil
toplum kuruluşlarının desteğini arkamızda hissettik. Verdikleri destek için Kastamonu Valisi
Sayın Şehmus Günaydın’a, Kastamonu Belediye Başkanı Sayın Tahsin Babaş’a, Türkiye
Cumhuriyeti Başbakanlık Türk İşbirliği Koordinasyon Ajansı Başkanı Sayın Dr. Serdar Çam’a,
Kastamonu Ticaret ve Sanayi Odası Başkanı Sayın Selçuk Arslan ve Yönetim Kurulu Üyelerine,
Hz. Pir Şeyh Şaban-ı Velî Kültür Vakfı Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Yrd. Doç. Dr. Muharrem Avcı
ve Yönetim Kurulu Üyelerine, Türk Ocakları Derneği Kastamonu Şubesi Yönetim Kurulu
Üyelerine ve Turkuaz Türk Halk Müziği Korosu Yöneticilerine Sempozyum Düzenleme Kurulu
adına çok teşekkür ederim.
Sempozyum katılımcılarına sunduğumuz üniversitemiz tarihi binasını timsali olan anı
heykelin tasarım ve üretimini gerçekleştiren Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi Dekanlığı,
Grafik ve Seramik Bölümü öğretim üyelerine minnettarım. Sempozyum bilim kurulu üyelerine,
Düzenleme Kurulunda görev alan Üniversitemiz Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim
üyelerine, Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi öğretim üyelerine, üniversitemiz
akademik ve idari personeline, sevgili öğrencilerimize verdikleri katkı için teşekkür ederim.
Sempozyumun verimli geçmesini diliyor, sempozyum sırasında olabilecek aksaklıklar için
hoşgörünüzü bekliyor, tekrar hoş geldiniz diyor, sempozyum düzenleme kurulu adına hepinizi
saygıyla selamlıyorum.
XIV
DOÇ. DR. NECİBE NESİBOVA*
Sayın Vali Yardımcım, Saygıdeğer Rektörlerim, Kastamonu Üniversitesinin değerli hocaları,

Azerbaycan’ımızdan gelen çok değerli akademisyenler, tek Türkiye’nin değil Türk dünyasının
geleceği olan sevgili gençlerimiz, değerli basın mensupları; bende sizleri temsil ettiğim bakanlık
ve büyükelçilik adına sevgiyle saygıyla selamlıyorum. Hepinize I. Milletlerarası Türkiye-
Azerbaycan Münasebetleri Konulu Sempozyuma hoş geldiniz diyorum. Ve geldiğiniz için, büyük
ve değerli bu sempozyumda bizimle beraber olduğunuz için hepinize tek tek minnettarım.
Konuşmama başlamadan önce, hepinizin huzurunda bugünkü törene ev sahipliği yapan
değerli kardeşim Kastamonu Üniversitesi Rektörü Sayın Prof. Dr. Seyit Aydın beyefendiye, bizim
Azerbaycan’ımızın Turizm ve Menecment Üniversitesi Rektörü Sayın Prof. Dr. Cafer Caferov’a,
ve sempozyumun düzenlenmesinde emeği geçen herkese çok çok teşekkür ediyorum. Özellikle
de biraz önce isimleri sıralanan, ama ben onları o şekilde sıralayamayacağım, değerli hocamın
ifade ettiği sponsorlarımıza hepsine çok sağ olun diyorum çok teşekkür ediyorum, çünkü bu
sempozyuma destek vermişler.
Yine biraz önce değerli hocam benim fikirlerimi doğruca anlattı ki; bizim Azerbaycan ile
Türkiye ilişkileri başka cumhuriyetlerden farklı olarak, sizin de dinlediğiniz gibi yani hepinize
beyan olduğu üzere, biz Sovyetler Birliği zamanı bugünkü öğrencilerimizden farklı olarak
hepimiz Türkiye’ye gelmeyi yaşamayı, eğitim görmeyi ve gelecekte bugünkü gibi ilişkilerimizin
olacağını hayal bile edemezdik. Ama daha 1933’üncü yılında Büyük Atatürk: Sovyetler Birliğinin
dağılacağını ve Türkiye’nin dili bir dini bir olan kardeşlerine sahip çıkmasının gerektiğini
vurgulamıştı ve böyle de oldu. Sovyetler Birliği dağıldı ve Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra
büyük Atatürk’ün bu sözleri kardeş cumhuriyet ve ülkemiz arasında başlayan her türlü ilişkide
gerçeğe dönüştü. Bugün de birbirinden değerli olan ilişkilerimiz var ama bu ilişkilerimiz
içerisinde, ben kendim de eğitimci olduğum için, en çok değer verdiğim eğitim ilişkileridir. Çünkü
eğitim ilişkileri içerisinde kardeş cumhuriyet, kardeş cumhuriyete canlı insan, canlı kadro
yetiştiriliyor. Bundan daha iyi yapacağı bir şey zannetmiyorum ve bu kadroların yetişmesinde
emeği geçen herkese çok çok teşekkür ediyorum. Aslında bizim bu eğitim ilişkileri de yeni
değildir, sadece yenilenmiştir. Çünkü daha 19. Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın başlarında Azerbaycan
Türkiye ilişkileri hukuki belgeli olmuş, kardeşlik ilişkileri içerisinde yürütülmektedir. O zaman
Türkiye’de eğitim gören Azerbaycanlı gençler daha sonra her iki ülkenin aydınları olmuş ve ortak
değerlerine dönüştürmüşlerdir. Bu açıdan Ahmet Ağaoğlu’nun, Alibey Hüseyinzade’nin,
Hüseyin Cavid’in, Ahmet Cevat’ın ve diğer değerli aydınlarımızın faaliyetleri ve ortak oldukları
eserler her iki ülkenin tarihine ebedi olarak yazılmıştır. Bu gelenek bugün de yaşamaktadır.
Sadece tek bir farkı var: bu da bugün Azerbaycanlı gençlerimizin Türkiye’de eğitim almasıyla
birlikte, Türkiyeli gençlerimizin de Azerbaycan eğitim kurumlarında eğitim görmelidir.
Bugün iki kardeş ülkenin eğitim kurumlarında mezun olan gençlerimizin aynı geleneği
devam ettireceklerine ve ülkelerimizin sarsılmaz bağlarının olacaklarına inanıyoruz. Ben deminki
konuşmamda da bahsetmiştim, “Azerbaycan Türkiye arasındaki ilişkiler her hangi iki devlet
arasındaki ilişkilerden çok daha farklı ve dünyada benzeri olmayan ilişkilerdir” demiştim. Çünkü
ülkemizin dış politikasında Türkiye’nin yeri ayrıcalık taşımaktadır. Her zaman bizim ülke
başçılarımız Azerbaycan’ın doğal kaynaklarının dünya piyasalarına sunulması için kardeş
Türkiye’yi kilit role sahip ülke addederek, politikalarını bu doğrultuda geliştirmektedir. Bizim
Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanımız Sayın İlham Aliyev de, bugün temeli milli liderimiz
*
Azerbaycan Cumhuriyeti Türkiye Büyükelçiliği Eğitim Müşaviri
XV
Haydar Aliyev tarafından atılan ülkemizin, Türkiye ile ilişkilerinin gelişmesine müstesna önem
vermektedir.
İki ülke arasındaki ilişkilerin niteliğinden bahsederken, bir konuya da dikkatinizi çekmek
istiyorum. Bugün Türkiye devlet ve hükümet başkanlarının ilk yurtdışı gezilerinin Azerbaycan’a,
Azerbaycan devlet ve hükümet başkanlarının da ilk yurtdışı gezilerini Türkiye ‘ye yapmaları artık
güzel bir gelenek halini almıştır.
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Sayın Recep Tayyip Erdoğan’ın bu sözleri iki ülke
arasındaki ilişkilerimizin boyutunu net olarak yansıtmaktadır: “Türkiye ve Azerbaycan arasındaki
ilişkiler köklerini tarihi ve kültürel bağlardan alan kardeşlik temeli üzerinde her alanda
gelişmekte ve güçlenmektedir, bugün sevinçte de kederde de bir olan Türkiye ve Azerbaycan’a
tüm dünya gıpta ile bakıyor.”
Biraz önce değerli hocamın değindiği, 95 yıl önce söylenen ifadeyi bugün bizim Sayın
Cumhurbaşkanı ifade etmektedir. İlişkilerimizin sonsuza kadar devam etmesini temenni
ediyorum. Sempozyumumuzun işinde başarılar ve uğurlar diliyorum, arzu ediyorum ki bu
sempozyum iyi ki başlamış ama gelecek nesillerimiz de bunları sonsuza kadar devam ettirsin, ve
onların işlerinde uğurlar diliyorum. Bir daha sempozyumun düzenlenmesinde emeği geçen
herkese temsil ettiğim bakanlığım, büyükelçiliğim ve şahsım adına teşekkür ediyorum,
saygılarımı sunuyorum.
XVI
PROF. DR. CAFER CAFEROV*
Hürmetli Kastamonu Vali Yardımcısı, hürmetli dostum, gardaşım olan Kastamonu

Üniversitesi Rektörü Seyit Aydın Bey, hürmetli Necibe Hanım, hürmetli sempozyum iştirakçileri,
aziz talebeler ve matbuat nümayendeleri! Hepinizi sevgi ve saygıyla selamlıyorum! Bugünlerde
Kastamonu’da bir Azerbaycan şöleni yaşanmaktadır. Dün burada Ulu Önder Haydar Aliyev’in
şerefine düzenlenmiş bir müsabakanın yekûn toplantısı tertip edilmişti. Biz, ayağımızın tozuyla
özümüzü bu töreninin başlangıcına yetiştirmeyi başardık ve orada iştirak ettik. Şimdi de
Milletlerarası Türkiye – Azerbaycan Münasebetleri Sempozyumunun açılış törenine toplaşmışız.
Aslında burada milletlerarası ifadesini yazmamız, belki çok da doğru değildir. Çünkü Azerbaycan
ve Türkiye iki ayrı millet değil, tek millettir.
Elbette ki bu mevzuda şimdiye kadar çok sayıda toplantılar düzenlenmiştir. Ancak bugünkü
toplantının hususi bir ehemmiyeti vardır. Çünkü burada iki üniversite teşebbüsü ele almış,
muhtelif kurumların destekleriyle bu sempozyumu düzenleyerek, iki ülke arasındaki
münasebetleri ilmi çerçevede yeniden gözden geçirmeye ve bu münasebetlerin gelecek
perspektiflerini araştırmaya dair bir karar almışlardır. Bilindiği üzere burada 120’den artık bildiri
sunulacaktır. Programa bakılınca, bu mevzuların ekseriyetinin yeni bakışlar ortaya koyduğu
görülür. Bu bakımdan ben bu konferansın hayata geçirilmesine çok büyük önem veriyorum. Bu
sempozyum, aynı zamanda bizim iki üniversitemiz arasında münasebetlerin daha da yahşi
olmasına hizmet edecek, Azerbaycan–Türkiye kardeşliğinin daha da kuvvetlenmesine yardım
edecek, alakalarımızı genişlendirecek, insanlarımız arasında ilişkileri artıracak ve kardeşliğimize
büyük bir armağan verecektir. Ben buna inanıyorum.
Ben bu konferansta emeği geçen herkese teşekkür etmek istiyorum. Hiç şüphe yok ki bu
sempozyumda en büyük ağırlık Kastamonu Üniversitesi’nin üzerine düşmüştür ve bu sebepten
değerli dostum, gardaşım Seyit Aydın Bey’e de hususi olarak teşekkür ederim.
Büyük tarihî kökleri olan Azerbaycan–Türkiye alakalarını belirleyen esas amiller ortak dil,
ortak medeniyet, adet ve ananelerin ayniyetidir. Bugün “Bir millet, iki devlet” sloganıyla yaşayan
Türkiye ve Azerbaycan, öz tarihlerinin en mürekkep devirlerinde birbirlerine destek olmuş,
düşmanlara karşı birlikte mücadele etmişler. 1918 yılında Nuri Paşa komutası altında Türk
Kafkas İslam Ordusu’nun Ermeni Taşnak Bolşevik birliklerine karşı yürüttüğü mücadele
neticesinde Bakü azat edilmiştir. Bu, Azerbaycan için önemli bir tarihî dönüm noktasıydı. Tarihi
bilen herkese malumdur ki, o zamanlar Azerbaycan halkının öz vatanından tamamen silinmesi
tehlikesi ile yüz yüze gelmiştik ve Türkiye’nin bize gösterdiği kardeşlik yardımının sayesinde biz
bu tehlikeden kurtulduk. Azerbaycan halkının Millî Lideri Haydar Aliyev’in dediği gibi; “Türk
ordusunun Azerbaycan’a gelmesi ve Azerbaycan’ı düşmanların elinden halas etmesi, her bir
Azerbaycanlının kalbinde yaşıyor ve Azerbaycan halkı Türkiye’nin ona gösterdiği bu yardımı
hiçbir zaman unutmayacaktır”. Azerbaycan halkının bu meseleye münasebetini n bir
göstergesine şahsen şahit olduğum için onu sizinle paylaşmak istiyorum. Bildiğiniz üzere uzun
yıllar boyunca biz hasret ile yaşadık. Bu hasret, mesela Sovyetler döneminde bir yerde bir Türk
filmi gösteriye girerken oraya akın etmemizde özünü göstermekteydi. Veya başka bir örnek
olarak, benim yaşıtlarım hatırlar, Emel Sayın’ın Bakü’de bir defa bir konseri olmuştu ve
Türkiye’den Azerbaycan’a bir şarkıcının gelmesi büyük bir hadiseye çevrilmişti. O zamanlar biz
radyoda Türk kanallarını bularak büyük bir hasretle onları dinliyorduk. Bu gibi örneklerin sayını
daha da artırabiliriz. Sovyetlerin dağılması arifesinde Türkiye’den Azerbaycan’a ilk kez charter
*
Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi Rektörü
XVII
uçuşları açılmıştı ve Türkiye’den büyük bir ilmî heyet Bakü’ye gelmişti. Merhum Prof. Dr. Turan
Yazgan’ın başında bulunduğu bu heyet benim o zamanlar çalıştığım Bakü Devlet Üniversitesi’ni
de ziyaret etti. Biz onları götürüp Şamahı’ya gittik. Sovyetlerin tüm yasaklarına rağmen
Şamahı’da şehit olmuş bir Türk askerin mezarı halk tarafından ziyaret edilmekte ve
korunmaktaydı. Biz bu heyetle beraber iki otobüsle oraya gittik. Orada bizi bu mezara hizmet
gösteren bir adam karşıladı. Ben onunla oradaki sohbeti hatırlıyorum. Türkiye’den gelen
dostlarımız ona teşekkür ettiklerinde, gözleri yaşararak söyledi ki teşekküre gerek yok, bu benim
borcumdur, başka türlü olamaz. Şimdi o mezarın üzerinde büyük bir abide yapılmıştır ve yoldan
geçen herkes orayı ziyaret etmektedir. Azerbaycan’ın garp tarafından Bakü’ye varıncaya kadar
çok yerde Türk şehitlerinin mezarları vardır. Bakü’de, bizim Şehitler mezarlığımızda da binden
artık Türk şehidinin anısı yaşatılmaktadır ve o mekân her bir Azerbaycanlı için mukaddestir.
Bizim kardeşliğimiz kanla suvarılmış bir kardeşliktir ve bizim de borcumuz bu kardeşliği yaşatmak
ve devam ettirmektir. Aynı zamanda Azerbaycanlıların Çanakkale savaşında ve Türkiye’nin
İstiklal harbinde iştirakine dair malumatımız vardır. Zannederim ki bu sempozyumda da bu
mevzuda bilgiler verilecektir. Bu da bizim kardeşliğimizin bir numunesidir. Konferans öncesinde
meslektaşlarımızdan birisiyle sohbet ederken, bana dedi ki bu bölgede bir Fındıklı köyü vardır
ve orada bir zamanlar Azerbaycan’dan buraya göç etmiş insanlar yaşıyorlar. Oranın erkeklerinin
hepsi Çanakkale savaşında şehit olmuşlar. Allah onlara rahmet eylesin!
Sovyetler zamanında Azerbaycan ve Türkiye arasında doğrudan siyasi bağlantılar olmasa
da, birçok ortak ve benzer yönleri olan bu iki halk karşılıklı ilişkiler kurmaya çok büyük bir ihtiyaç
hissetmişlerdir. Daha önce de söylediğim gibi, o zamanlar medeni, ilmî vs. yollardan bu ilişkiler
sürdürülmekteydi. 1991 yılında Azerbaycan öz istiklalini kazandıktan sonra aynı yılın 9 Kasım
tarihinde Azerbaycan’ı ilk tanıyan devlet Türkiye olmuştur. 1992 yılından itibaren Azerbaycan’ın
Türkiye’de ve Türkiye’nin de Azerbaycan’da diplomatik misyonları faaliyet göstermeye başladı.
Az önce sempozyum koordinatörümüz Mehmet Serhat Bey açılış konuşmasında daha 1921
yılında Azerbaycan diplomatik misyonunun Kastamonu’dan geçişine dair bilgiler verdi.
Programda da kendisinin bu konuda ayrıca bir bildirisi vardır ve dikkatle dinleyeceğiz. Belli olur
ki, o dönemde başkent Ankara’ya giden bu heyet Kastamonu’dan geçmiş ve burada büyük bir
ilgiyle karşılanmıştır. Bu da bence kökten gelen kardeşlik duygusunun bir tezahürüdür.
Azerbaycan’ın yeniden istiklale kavuşmasının ardından her iki devlet karşılıklı, faydalı
işbirliği prensiplerini esas alarak birbirine doğru düzenli adımlar atmaya başladılar. Türkiye
müstakil devlet kuruculuğu yoluna adım atmış olan Azerbaycan’ın bu yöndeki faaliyetlerini her
zaman destekleyerek ikili ilişkilerin inkişafına geniş yardım göstermiştir. 20 Eylül 1994 tarihi
bizim için çok önemlidir. Çünkü o gün “Asrın mukavelesi” imzalanmıştır. Bu, zahirde görüldüğü
gibi sıradan bir hadise olmayıp, sadece iktisadi bir anlaşma değildi. Bu petrol mukavelesi, siyasi
istiklalini daha yeni elde etmiş olan ve daha ayak üzerinde zayıf duran bir ülkenin kendi
bağımsızlığını kuvvetlendirmeye, iktisadi istiklalini elde etmeye ve eskiden bağlı bulunduğu
devletin pençesinden kurtulmaya yönelik bir çalışmasıydı. Azerbaycan’la Türkiye arasında
yapılan görüşmeler sonucunda burada Türk Petrolleri Şirketi’nin de temsil edilmesine dair karar
alındı. Azerbaycan’ın kimseden izin almadan böyle bir işe kalkışması da elbette ki riskli bir adım
idi. Fakat biz bunu başardık. Bugün Bakü – Tiflis – Ceyhan petrol hattı, Bakü – Tiflis – Erzurum
doğalgaz hattı ve inşaatı devam eden Bakü – Tiflis – Kars demiryolu hattı gibi önemli layihalar
bizim işbirliğimizin iktisadi yönden inkişafını temin eden en önemli temel taşlarıdır.
Geçen bu müddet içinde Azerbaycan’la Türkiye arasında mühim ehemmiyete malik yüzden
çok senet imzalanmıştır. Tüm bunlar ister ikili ilişkilerin inkişafında, isterse de bölge işbirliğinin
inkişafında mühim rol oynamışlar. Son dönemlerde Türkiye–Azerbaycan ilişkileri daha yüksek
XVIII
seviyeye ulaşmıştır. Bugün Azerbaycan’ın kanayan yarası olan Dağlık Karabağ probleminin
adaletli bir şekilde halledilmesi yolunda da Türkiye’nin yardımı ve desteği bizim için çok vaciptir.
Ülkelerimiz arasındaki münasebetlerin gelişiminde talebe mübadelesi de önemli rol
oynamıştır. Türkiye üniversitelerinden mezun olan binlerce Azerbaycanlı mütehassıslar
hâlihazırda birçok alanlarda ülkemizin inkişafı için çalışmaktadırlar. Özellikle de sıhhiye alanında
en yahşi hekimlerimiz Türkiye mezunlarıdırlar. Üniversitemizde Türkiye mezunu olan 15 öğretim
üyesi çalışmaktadır. Rektör yardımcımız ve bazı dekanlarımız Türkiye mezunudurlar.
Azerbaycan’ın yükseköğretim kurumlarının Türkiye üniversiteleriyle işbirliği sayesinde
yüzlerce gencimiz Mevlana programından yararlanmıştır. Bugün üniversiteler arasında ilişkilerin
kuvvetlenmesi, müşterek sempozyum ve konferansların düzenlenmesi, ilmî araştırmalar
yapılması, lisans, yüksek lisans ve doktora eğitimi bakımından işbirliği yapılması için yeni yollar
açılmıştır. Bugün Azerbaycan üniversiteleri Türkiye üniversiteleriyle karşılıklı dostluğu esas alan
münasebetlere hususi önem verir ve tahsil sahasındaki ilişkilerin inkişafı için mevcut olan
potansiyelden yararlanır.
Bizim Türkiye’de işbirliği içinde olduğumuz esas üniversitelerden bir tanesi de Kastamonu
Üniversitesi’dir. 2013 yılından itibaren Mevlana programı çerçevesinde, iki taraflı mukavele
esasında bu üniversite ile geniş bir işbirliğine başladık. Artık mübadele programı çerçevesinde
bizim elemanlarımızın buraya, Kastamonu Üniversitesi elemanlarının da bizim üniversitemize
gelmesi pratik olarak başlamıştır. Bizim talebelerimizden bazıları da bu program kapsamında
burada olmuşlar ve daha on talebemizin buraya gönderilmesi için seçim hazırlıklarına
başlanmıştır.
Değerli sempozyum iştirakçileri, aziz dostlar! Bugün burada Azerbaycan’dan 24 katılımcı
bulunmaktadır. Bu sayıya sadece Turizm ve Menecment Üniversitesi dâhil değil. Azerbaycan
Milli İlimler Akademisi’nin farklı enstitülerinden ve diğer üniversitelerimizden de araştırmacılar
bizimle burada beraberdirler. Ayrıca, Azerbaycan’dan gelen ve Türkiye’de çalışan
muallimlerimiz, aziz hocalarımız da bugün bu sempozyumun işinde iştirak edirler. Bu da bizi
sevindiren hususlardan biridir.
Azerbaycan–Türkiye münasebetlerinin her yönüyle inkişafını ihtiva eden bu konferansta
Kastamonu Üniversitesi’ne, TİKA’ya, diğer kurumlara derin minnettarlığımı bildirirem.
Konferanstaki konuşmamı Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in Azerbaycan -Türkiye
münasebetlerini değerlendiren bir fikri ile bitirmek istiyorum: “Türkiye -Azerbaycan alakaları
şimdi en yüksek seviyededir. Bu alakalar stratejik karakter taşımaktadır ve dostluk, kardeşlik
prensiplerini esas almaktadır. Bizi birleştiren hususlar hem tarihî köklerimiz, hem medeni
değerlerimiz, hem geçmişimiz, hem de bugünkü çıkarlarımızdır”. Ümitvarım ki bizim ortak
projelerimiz ve müşterek düzenlediğimiz bu konferansımız bu ilişkilerin daha da gelişmesine
hizmet edecektir. Allah bu dostluk ve kardeşliği ebedi kılsın! Sağ olun!
XIX
PROF. DR. SEYİT AYDIN*
Sayın Valim, Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi’nin hürmetli Rektörü, hürmetli

Eğitim Müşavirimiz ve Matbuat Müşavirimiz, Kastamonu’muzun çok kıymetli müdürleri ve
idarecileri, Üniversitemizin değerli akademisyen ve idarecileri, mesai arkadaşlarım, Türkiye’den,
Azerbaycan’dan ve Üniversitemizden iştirak eden çok kıymetli akademisyenler, hocalarımız,
sevgili gençlerimiz, talebelerimiz, Kastamonu’muzdan iştirak eden çok değerli misafirlerimiz,
değerli basınımız, Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi ile Kastamonu
Üniversitemizin beraber tertip ettiği I. Milletlerarası Türkiye ve Azerbaycan Münasebetleri
Sempozyumu’na hoş geldiniz, şeref verdiniz, sefalar getirdiniz.
Azerbaycan ve Türkiye, Haydar Aliyev merhumun, Azerbaycan’ın merhum liderinin veciz
hale gelmiş sözü ile beraber “Tek Millet İki Devlet” olarak yaşamaktadır. Çünkü kökü bir, soyu
bir, tarihi bir, dini bir, dili bir iki memleketin elbette istikbali de bir olacaktır. Geçmişte inkıtaya
uğramış bir beraberliğimiz olmuştur. Yetmiş senelik Sovyetler Birliği devri ve daha evvel zaman
zaman olan işgal dönemlerinde hasret olduğumuz, hasretle yaşadığımız zamanlar olmuştur.
Ama şuna inanın ki, Türkiye size zulüm altında olduğunuz zamanlarda herkesten daha fazla
ağladı, herkesten daha fazla üzüldü, size herkesten daha fazla hasret duydu.
Sizler, Azerbaycan’ımızın az evvel okunan Milli Marşı’nda “Şanlı Vatan” diyorsunuz, biz de
hep “Can Azerbaycan” diyoruz. Azerbaycan Türkiye’nin canıdır, cananıdır, her şeyidir, göz
bebeğidir. Bebeksiz gözün bilirsiniz ki görmesi mümkün değil, görmeyen göz de yok demektir.
İşte Azerbaycan olmazsa Türk Dünyası olmazsa, Türkiye’nin hiçbir şekilde hayatiyetine devam
ettirecek gözü olmaz. O yüzden biz, size hep hasretle baktık, hasretle andık ve hasretle ağladık.
Türkiye, Azerbaycan’ın hiçbir şeyini ihmal etmez, edemez; düşüncesini ihmal etmez, insanını
ihmal etmez ve kendinden ayrı düşüneceği en ufak bir şeyi yoktur. Dün de söyledik, Türkiye, ne
Mehmet Emin Resulzade’yi unutur, ne Ebulfeyz Elçibey’i unutur, ne Haydar Aliyev’i unutur.
Azerbaycan’ın da tıpkı Nuri Paşa’yı ve diğer şehitlerimizi unutmadığı gibi. Bakü’ye gidenler o
şehitlikleri görür, belki de Türkiye’de Azerbaycan’a giden birçok insan şehitlikleri ve Nuri Paşa’yı
Azerbaycan’da öğrenir. Dolayısıyla, Azerbaycan, Osmanlı’nın Nuri Paşa’sını unutmadıysa,
Türkiye’de Azerbaycan’ın hiçbir varlığını unutmaz.
Dünde söyledik, işte iki ay yıldızlı bayrak; birisi Selçuklu yıldızı ve hilali, diğeri Osmanlı yıldızı
ve hilali. Her ikisi de al bayrak. Bunlar neden hep beraber yaşayıp, yücelip, yükselmesinler,
elbette bayraklarımız beraber yaşayacak, beraber yücelecek ve beraber yükselecektir. Az evvel
Rektörümüz 94 mukavelesinden bahsettiler. Azerbaycan’ın bütün mukavelelerinde Türkiye
veya dışarıya yaptığı anlaşmalarda Türkiye’yi dahil etme prensibi vardır. Bu dahil etme nedir?
Bu, bir somun ekmeğin bile paylaşılmak istenmesidir. Elbette, Türkiye ve Azerbaycan bir somun
ekmeğini bile her zaman paylaşacaktır, beraber yiyecektir. Biz, son zamanlarda yaşananları da
hiçbir zaman gözümüzden kaçırmayız, ihmal etmeyiz. İşte, yakın zamanda Rusya’nın
tayyaresinin düşürülmesi hadisesi. Bu olayda Dünyada karşı, Azerbaycan’ın muhterem Reis-i
Cumhur’u İlham Aliyev’in sesi herkesten gür ve herkesten kararlı çıktı: “Rusya gazı keserse, biz
onun daha fazlasını veririz” dedi. Bu sadece kardeşin söyleyebileceği bir şey, işte bu can kardeşin
söyleyebileceği bir sözdür. Aynı şekilde, Türkiye, Karabağ’ın işgal altından kurtulmasında
Azerbaycan’ın her zaman yanında oldu, beraber oldu ve içinde oldu. Son zamanlarda,
Karabağ’da Ermenilere ders veren Azerbaycan askerlerimizi de, şehidiyle, gazisiyle yâd ediyoruz.
Şehitleri rahmetle anıyoruz, gazilere şifalar diliyoruz ve kendilerine selam duruyoruz.
*
Kastamonu Üniversitesi Rektörü
XX
İnşallah, en yakın zamanda Karabağ işgalden kurtulacaktır. Ve inşallah, istikbalde Türkiye ve

Azerbaycan’ın bağını koparmak için Ermeni uzantısı şekline getirilen o koridor da ortadan
kalkacaktır. Bu cümleden hareketle, biz bütün konuşmalarımızda tekrar ettiğimiz bir sözü
burada, tarihçilerimizi bulmuşken tekrar etmek istiyoruz; her zaman söylüyoruz, ortak tarihi
yazıp müfredat haline getirelim, çocuklarımıza onu okutalım. Çocuklarımızı o tarih bilgileri ile
büyütelim. Sadece Azerbaycan da değil, Azerbaycan-Türkiye Oğuz oluyor, ayrıca, Kıpçak boyları
da var. Dolayısıyla, Adriyatik’ten Çin Seddi’ne kadar bütün Türk tarihini, bir bütün olarak yazalım
ve çocuklarımıza bu tarihi okutalım. Biz bunu yıllardır söylüyoruz; resmi olarak teşebbüsler oldu,
fakat 25-26 sene oldu hala istediğimiz neticeler alınmadı.
Ben fen bilimleri alanından birisiyim, tarihçi olsam bunu kimseye bırakmazdım, yazardım.
Ortak tarihimizi, ortak dilimizi ve inancımızı, İslam’ı, beraber yaşayalım. Lütfen, bu konuda parça
parça yapılmış çalışmalar artık birleştirilsin ve bu, resmi müfredat haline getirilsin. Parça parça
yapılmış çalışmalar çok güzel, her şey ilmi, ama bunu tatbikata geçirmediğimiz zaman kim
faydalanacak? Kimse faydalanabilecek mi? Onun için tarihçilerimiz burada görev düşüyor, hepsi
bu işi lütfen neticelendirsinler. Parça parça tarih olmaz, tarihimizi bütün haline getirelim,
müfredat haline getirelim diyoruz. Mesela, iki gün boyunca burada, 106 tane kıymetli tebliğ
sunacaksınız. Bu 106 adet tebliğin elbette her biri ayrı bir kıymettir, her biri ayrı bir bilgidir,
aydınlatmadır. Ama bunları tatbikata koyamazsak, bunları gençlerin, çocukların
faydalanabileceği, onları yetiştirecek müfredat haline getiremezsek ne olacak.
Bizim Üniversitemizin Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, buradaki hazırlıklarımızı
üstlendi. Başta Tarih Bölüm Başkanımız Prof. Dr. Mehmet Serhat Yılmaz’a ve bölüm öğretim
üyelerimize, Fen Edebiyat Fakültemizin bütün idareci ve akademisyenlerine, üniversitemizin
değerli akademisyenlerine, yardımlarını esirgemedikleri için hepsine teşekkür ediyoruz. İdari
personelimize ve talebelerimize, yoruldular, onlara da çok teşekkür ediyoruz, sağ olsunlar.
Ayrıca bu sempozyuma maddi, manevi destek veren kuruluşlarımız oldu. Başta Kastamonu
Valimize, Kastamonu Belediye Başkanımıza çok teşekkür ediyoruz, kendileri sağ olsunlar, var
olsunlar desteklerini esirgemediler. Bir diğer kuruluşumuz, çok büyük maddi destek verdi,
Başbakanlık Türk ve Akraba Topluluklar Kalkınma Ajansı (TİKA), büyük destek verdi, amblemini
de görüyorsunuz, kendilerine çok teşekkür ediyoruz, sağ olsunlar. Yine Kastamonu Ticaret ve
Sanayi Odamız, bu sempozyumumuza önemli destek verdi, burada temsilcileri de var, sağ
olsunlar, kendilerine çok teşekkür ediyoruz. Ayrıca, Şeyh Şaban-ı Veli Vakfı’mız, bizim zaten
emektarımızdır ve Türk Ocağı Kastamonu Şubesi de desteklerinden dolayı teşekkürü hak etmiş
kuruluşlarımızdır, sağ olsunlar. Tabi ismini zikredemediğim, bizi destekleyen daha çok insanımız,
kuruluşumuz vardır ve iştirakleri ile bizi sevindiren kamu kuruluşlarımızın değerli mensupları,
müdürleri buradalar, kendilerine teşekkür ediyoruz. Ayrıca, her halükarda bizi yalnız bırakmayan
ve burada bulunan bütün idareci, akademisyen ve sivil kuruluş temsilcisi, basın, talebe ve şu
salonda bulunan, bizi şereflendiren bütün misafirlerimize de teşekkür ediyorum, hepinize selam
ediyorum, hürmetlerimi sunuyorum.
XXI
AZERBAYCAN'IN MİSYONU VE MİLLİ KİMLİK
Haleddin C. İBRAHİMLİ*
Özet
1980 yılında Azerbaycan'da milli özgürlük hareketi başladığı zaman milli kimlik bilincinin gelişmesi için yeni
ortam oluştu. Milletin, dilinin ismi ile ilgili birçok fikir tartışmaları başladı. Azerbaycan bağımsızlığına kavuştuktan
hemen sonra ülkede bölücülük tehlikesi baş gösterdi. Bazı uzmanlar bunun temel nedenlerinden biri olarak aşırı
milliyetçiliği görür ve Azerbaycanlıların kendilerini Türk olarak tanımlamalarının yanlış olduğunu iddia ediyorlardı.
Tabii ki, bölücülük hareketleri için bunlar daha çok bahane idi. Azerbaycan'da etnik bölücülük faaliyetlerini
Moskova ve Tahran kışkırtıyordu.
1993 yılında iktidar değişti. Yeni iktidar etnik bölücülüğe fırsat vermemek için siyasi ve ideolojik alanda
birçok adımlar attı ve milletin adının "Azerbaycanlı", dilinin "Azerbaycan dili" olarak adlandırılması görüşünü
savundu. Yoğun tartışmalardan sonra 1995 yılı Anayasasında bu terimlere yer verildi. Fakat tartışmalar bununla
bitmedi. Bugün de milletin ve onun dilinin adı ile ilgili tartışmalar yaşanıyor ve Azerbaycan bilimsel ve siyasal
ortamında ortak fikrin olmaması, hiç kuşkusuz milli kimlik bilincinin gelişmesini olumsuz etkiliyor, milletleşme
sürecine engel oluyor.
Makalede iddia ediliyor ki, Kafkasya'da güç dengesinin değişmesinin ve bölgede bugün en uygun güvenlik
modelinin olmamasının temel nedenlerinden biri Azerbaycan'ın bölünmesi ve burada Rusya, İran gibi yıkıcı
güçlerin söz sahibi olmasıdır. Şu veya bu tarihi olaylar, etkenler de Azerbaycanlı kimliğinin şekillenmesine negatif
etki göstermektedir.
Anahtar kelimeler: Azerbaycanlı, Azerbaycan dili, milli kimlik, misyon, kavim, ırk, tarih, kültür.
Giriş
Azerbaycan Kafkasya'nın en büyük devleti, burada tarihten meskûn olan Azerbaycan Türk’ü ise bölgenin en
büyük milletidir (Kuzey Azerbaycan'da yaklaşık 10 milyon, Güney Azerbaycan'da yaklaşık 30 milyon-dünyada 50
milyon Azerbaycan türkü bulunmaktadır). Rusya ile Kacarlar arasında imzalanan 1813 tarihli Gülistan, 1828 tarihli
Türkmençay barış anlaşmalarına göre Azerbaycan topraklarının ikiye (Kuzey ve Güney) bölünmesi ve Kuzeyin
zaman-zaman yaklaşık Gürcistan'la Ermenistan'a eşit olana kadar parçalanıp küçültülmesi ciddi tarihsel
adaletsizlikdi. Rus imparatorluğunun bu tür “yapay denge” oluşturmak için "Güney Kafkasya'da güçlerin
dengesini" kurmak politikası bölgede tarihsel olarak oluşmuş etnodemografik düzeni bozmaya ve aynı zamanda
"Böl ve Hükmet!" siyasetini rahat gerçekleştirmeye yönelmişti.
Rusya Azerbaycan'ı bölmekle birlikte yüzyıllar boyunca Kafkasya'da hâkim ve bölgenin güvenliğine sorumlu
olan, hem de arkasında güçlü Osmanlının durduğu halkı evez etmeyi düşünüyor, kendisini bu rolün önemli
oyuncusu olarak görüyordu.
Çok eskilere gitmeden son 2000 yıllık tarihe kısaca baktığımızda net görürüz ki, bölgenin öncü gücü Türkler
olmuş ve onlar zaman zaman bu coğrafyada kendi devletlerini kurmuş, iktidarlarını yakın çevrelere yaymışlardır.
X. yüzyılda Selçuklularla Kafkasya'da Türklerin siyasi iktidarı net bir şekilde sağlanıyor ve sonraki dönemlerde bu
iktidar Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safeviler, Afşarlar ve Kacarlar gibi birbirlerine yakın akraba olan boy birliklerinin
yarattığı güçlü devletlerin şahsında XIX. yüzyılın başlanğıcına – Rusyanın Azerbaycan'ı bölmesine kadar gücünü ve
varlığını muhafaza ediyor.
Azerbaycan ikiye bölündükten sonra onun siyasi, politik hayatında yeni bir dramatik dönem başlıyor.
Azerbaycan'da en sancılı süreç olan milli kimlik bilincinin oluşması süreci de işte bu döneme rastlamaktadır.
Azerbaycan'ın tarihî misyonu bölgenin güvenliğine sorumluluk, yabancı saldırgan güçlerin yıkıcı
faaliyetlerinin önüne geçerek, Kafkasya'da güvenliği ve istikrarı sağlamaktadır. Fakat Azerbaycan bölünmüş
durumda oldukça, Rusya ve İran'ın bölgede yıkıcı faaliyetleri devam edecektir. Bölgede en uygun güvenlik modeli
* Pof. Dr., Avrasya Universitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler, haleddin.ibrahimli@avrasya.edu.tr;

i.khaladdin@gmail.com
1
tarihte olduğu gibi bütüncül ve güçlü hem de dürüst ve dayanıklı milli kimlik bilincine sahip vatandaşları olan
Azerbaycan'ın var olmasıdır.
Milli kimlik bilincinin şimdiki durumu ile bu misyonun hayata geçirilmesi mümkün mü?
Milli kimlik bilincinin oluşması sürecini etkileyen faktörler
Milli kimlik bilincinin oluşması sürecini hangi faktörler ve nasıl etkiliyor?
Milletin millet olmasını gerektiren temel faktörlerden biri olarak kabul edilen arazi meselesi milli kimlik
bilincinin şekillenmesinde tek güvenilir kriter sayılmıyor. Çünkü bir milletin mesken tuttuğu arazide başka dilde
konuşan ve diğer dini inanca sahip olan az ve çok sayıda etnik, dini topluluklar bulunmaktadır. Veya tersine,
milletin belirli bir kesimi azınlık olarak başka milletlerin hâkim olduğu devletlerin topraklarında yaşamak zorunda
kalıyor.
Din de milli kimlik bilincinin oluşmasını kesin etkilememektedir. Hatta bazı durumlarda onun oluşması
yolunda bir engele dönüşmektedir. Mezhep ayrılıkları olduğu yerde ise o yıkıcı bir güce dönüşmekde ve bir
toplumu kutuplaştırmaktadır.
Sovyetler döneminde imparatorluğun diğer bölgelerinde olduğu gibi Kafkaslar'da da ateist ortamın
sağlanması, diğer taraftan bölge nüfusunun sekülerliğe eğilimi XX. yüzyılda meydana gelen üç Güney Kafkasya
devletinin hayatına başka bir etki göstermiştir. Milli kimlik bilincinin bu dönemdeki durumu ayrı bir araştırma
konusudur.
Başka bir konu dil faktörüdür. Araştırmalar gösteriyor ki, milli kimlik düşüncesinin oluşmasını dil kadar hiçbir
şey gösterişli etkilemiyor. Bu nedenle Rusya ister çarlık, ister Sovyetler döneminde olsun sürekli olarak milli
dillerin asimilasyonuna çalışmış ve birçok kavimlerin şimdiki haline rağmen, neredeyse kendi amacına
ulaşamamıştır. 1926 yılında Sovyetler Birliği topraklarında 194 etnos ve subetnos mevcut iken, 1979 yılında bu
sayı esaslı şekilde azalarak 101 etnik guruba düştü.1 Bu durum çelişkili görünse de, yoğun ruslaştırma
politikasında eğitimsizliğin topluca giderilmesi, üniversitelerin kurulması, bilimsel araştırmaların ve yayınların
yapılması, çeşitli dillerde kitap ve sözlüklerin hazırlanması ve yayılması önemli rol oynamaktadır. Böyle
etkinliklerin uygulandığı sırada bir yandan da milli dillerin statüsü resmen değiştiriliyor, diğer taraftan ise paralel
olarak ortaokullarda Rusça zorunlu şekilde okutuluyor ve öğretiliyordu. 13 Mart 1938 tarihli kanunu ile Ermeni ve
Gürcüler, kısmen de Ukraynalılar dışındaki Sovyetler Birliği halkları için ortak alfabe uygulanıyordu. Etnik
gurupların asimilasyonu esasen bu faktörle ilgili idi.
Dilin milli kimlik düşüncesine daha ciddi etkisini kanıtlayan faktörlerden biri de Sovyetler Birliğinin dağılması
sırasında bu meselenin – milli dillerin asimilasyonunun ulusal hareketler için lokomotif rolü oynaması, merkez-kaç
(adem-i merkeziyet) sürecinde önde durmasıdır. 1980 yıllarında yaşanan olayların analizleri gösteriyor ki,
Sovyetlerin dağılmasında dil faktörü birinci sırada durmaktadır.2
Milli kimlik bilincinin oluşmasında önemli rol oynayan faktörlerden birisi de tarihtir. İmparatorluğun
uydurma tarihi, imparatorluk tarihçiliğinin yazılması milli kimlik bilincinin oluşmasına engel olmaya, yahut da
geçmişle çağdaş dönem arasındaki ilişkilerin kırılması sayesinde yanlış kimlik düşüncesinin oluşmasına hizmet
etmiştir.
Azerbaycan'da milli kimlik bilincinin oluşması sürecinin zor ve sancılı olmasının başka önemli nedenleri de
vardır.
Azerbaycan topraklarında ve bütün Kafkasya'da tarihte sadece bir Türk boyu meskûn olmamış, zaman
zaman bir Türk boyunun üstüne başka bir Türk boyu gelmiş ve çok katmanlı etnik oluşum meydana getirmiştir. Bu
anlamda Azerbaycan Türklerin yaşadığı coğrafya gibi çok renklilik açısından Merkezi Asya, Uyğuristan, Tataristan,
Başkurdistan, Kuzey Kafkasya vs. bölgelerden farklıdır.
Bu coğrafya birçok değişik isimde fazla sayıda devletlerin mevcut olması açısından da seçilmiştir. XIX.
yüzyılda milletleşme süreci başladığı zaman somut ve baskın etnik kökene kapanma, kendini somut bir kavime
1 Брутенц К.Н. Тридцать лет над старой площади. Москва, 1998, Международные отношения, с. 545.
2 Hainkale, B. Kellner, Landau, The language politics of ex USSR Muslim states, (co- author, in English, professor, Barbara
Kellner Hainkale – The Independent Berlin University professor Yakov Landau–Quds State University), London: Hurst and
Company, 2001; Rusca tekrar neşr: Yakob M. Landau; Barbara Kellner Haynkale. Yazikovaya politika v musulmanskix
qosudarstvax-bivşix sovetskix soyuznix respublikax. Moskva, “Proqress-Tradisiya”-2004.
2
(Türk etnik guruplarından somut biri öngörülüyor) ve somut devlete ait etme konuları milli uyanış sürecinde
zorluklar yaratmıştır.
Bir diğer mesele dini faktöre bağlıdır. XIX yüzyılın ortalarına kadar Kuzey Azerbaycan topraklarında Sünniler,
Şiiler‘den hafif öncelikle fazlaydı. Rus işgalleri başladığı zaman hem Güney, hem Kuzey Kafkasya'dan genellikle
Sünni Müslümanlar Osmanlı'ya göç etmek zorunda kaldılar ve bölgede yüzyılın sonlarında Sünni - Şii oranı Şiilerin
lehine yaklaşık 65 /35 oranında değişdi.
XIX. yüzyılın ikinci yarısında başlayan bu sürekli değişimler ve kaos ortamı diğer taraftan, dindeki uzun vadeli
cehaletin yüzyılın sonlarında dönemin akıllı adamları tarafından sertlikle eleştirilmesi topumun düşüncesinde de
kaosun ve şaşkınlığın oluşmasına neden oluyor, milli kimliğin oluşmasının ilk dönemlerinde önemli unsur sayılan
dini kimlik bilincinin soyut ve dengesiz (tabii ki başka sebepler de vardı) oluşmasına yol veriyordu. Başka bir
deyişle milli kimlikten önce şekillenen dini kimlik normal olarak oluşmamış ve sonuçta sonraki aşamada milli
kimliğin oluşması sürecine etkilerini göstermiştir. Kuzey Azerbaycan'da Ümmetçilikten Milliyetçiliğe geçiş
sürecindeki bu oluşumlardaki belirsizlikler ve tereddütler milliyetçiliğin taraftarlarının yaratıcılığında ve
düşüncelerinde kendine yer tuttuğundan, aydınların kendileri için karanlık kalan bazı noktalar kitlelerin gözünde
katı karanlığa dönüştü. Şekillenme süreci bitmeden 1920 yılında Bolşevik işgali başladı ve bu zamandan sonra
tamamen farklı bir ideolojik ortam ortaya çıktı – ateizm ve enternasyonalizm aşaması başladı ve imansız, milli
kimliksiz soyut "Sovyet halkı" kavramı insanların düşüncelerinde mevcut tereddütleri daha da derinleştirdi ve
uzun vadeli kaos yarattı.
Milli kimliğin oluşmasını olumsuz etkileyen temel faktörlerden biri de millete zaman zaman takma isimlerin
konulması olmuştur. Ruslar Kafkasya'yı işgal ettikten sonra Kuzey Azerbaycan Türklerini tarihi kökünden
koparmak için topluma mensup olduğu dinin adını vermeye çalışıyorlar, burada yaşayan Türkler "Müslüman"
olarak adlandırılırdı. Paralel dönemde bölgenin Türk halkına "Tatar" da deniliyordu. Sovyetler döneminde ise
şekilce farklı ve önemli ölçüde benzer politika yürütüldü. 1937 yılında Stalin'in emriyle halk "Azerbaycanlı", ve dili
ise "Azerbaycan’ca" olarak adlandırıldı. Bu adımla birlikte "sadece" Türk" adı yasaklanmış, yani bu, mekanik bir
oluşum değildi. Hem de Türkleri kendi geçmişinden koparmak, onları buradaki "yerli" guruplarla karıştırıp
birleştirmek, yeni bir millet oluşturmak gerekiyordu. Bu yeni karışık millet kendi atalarını eski ve orta çağların
Türk yurtlarında değil, Med'de aramalı idi. Bu sinsi planı gerçekleşdirmek için yeni etnik kavram olan -
"Azerbaycanlı" kavramı kuruldu".3
Aynı zamanda güneyde de içeriği aynı, ama şekli farklı olan süreçler yaşanıyordu. Bu anlamda panirançı
Seyyid Ahmed Kesrevinin öğretisi dikkat çekiyor. Onun "Azeri, ya zabane bastane Azerbayqan" adlı kitabında
deniliyordu ki, İran'ın başka eyaletleri gibi Azerbaycan'ın da eski yerel nüfusu Arlar olmuş, onlar İran dillerinden
birinde - "Azerice" konuşmuşlar. İranın bu bölgesine Türk aşiretlerinin Selçuklularla başlayan seferleri sonucunda
Türk dili yerel nüfusa 70 yıl boyunca zorla kabul ettirilmiştir. 4 Maalesef bu anlamsız mülahazaya şimdiye kadar
ciddi önem verilmiş ve hiç kimse Kesrevi ve kesreviçilerden basit bir soruya cevap istememiştir: Neden 70 yıl
içinde ancak Azerbaycan adlı bölgede yaşayanlar türkleşmiş? İran'ın diğer bölgelerinde yaşayan farslar
türkleşmemiştir? Ama Selçuklardan sonra Tatarlar sadece tüm İran'a, hatta onun etraflarına da sahipti. Bu
kavramın içeriği şuydu ki, Türkler Türk olmalarına şüpheyle yaklaşıp, kendi soy-köklerinden ayrı düşsünler ve Fars
kültürünü kendi kültürü olarak görmeye başlasınlar, tek ve bölünmez İran düşüncesi ile terbiye olunsunlar.
Kesreviçilik ilginç bir yorum da ortaya attı. Bu yoruma göre Azerbaycan şimdiki İran devletinin kuzey
eyaletidir ve burada yaşayanlar çağdaş bağımsız Azerbaycan devletinin topraklarında yaşayanlarla aynı etnik
kökenden değiller, farklı etnik guruplardandır, kuzeydeki toprakların adı ise Azerbaycan değildir, gibi iddialar
ortaya attılar. Yeri gelmişken belirtelim ki, 1918 yılında Azerbaycan Halk Cumhuriyeti kurulduğunda da İran
hükümeti yeni devletin adına itiraz ederek söylemişti ki, Aras nehrinin kuzey kıyısındaki toprakların adı Arandır.5
Bu artık bir halkı ideolojik-psikolojik alanda açıkça ikiye bölmek ve birbirinden uzaklaştırmak için yapılan
girişiminin çok basit ve iğrençlik uyandıran tezahürü idi.
XX. yüzyılda kuzey Azerbaycan'da milli kimlik bilincinin oluşmasına engel olan faktörlerden biri de düşünen
beyinlerin biçilmesi olmuştur. Geçen yüzyılın başlarında toplam sayısı yaklaşık iki buçuk milyon olan Azerbaycan
nüfusunun 46 bini 1920-1921 yıllarında, 120 bini 1937-38 yıllarında mahvedilmiş, on binlerce insan
hapishanelere gönderilmiş, 1920 yıl bolşevik işgalinden sonra 1939 yılında II. Dünya Savaşının başlaması ile 100
binden fazla insan göçe gitmeye zorlanmış, savaştan sonra ise dünyanın çeşitli ülkelerinde kalıp yaşamaya
3 Nesibli, Nesib. Güneyli Quzeyli məsələlərimiz. Bakı, Adiloğlu, 2013, səh.,14

4 Kesrevi S. Ahmed -Təbrizi, Azeri, ya zəbane bastane Azerbayqan, çape dovvom, Tehran: Taban, 1317.
5 Bkz.: İbrahimli, Haleddin, Azerbaycan Mühaciret Tarihi (1813-1991). Bakü, Nurlan, 2012, Istanbul, 2015
3
mecbur olmuşlardır. Milli kimlik bilincinin oluşmasında lokomotif rolü oynayan milli elitin yok edilmesi, hiç
kuşkusuz kendi işini görmüştür.6
Sovyetler Birliği çöktüğü sırada milli kimlik meselesi yeniden gündeme geldi ve bağımsız olmak isteyen tüm
halklar gibi Azerbaycanlılar da soy-kökü, kimlikleri konusunda arayışlara başladı. Çok sayıda makaleler, kitaplar
yazıldı, basında yoğun müzakereler ve tartışmalar yapıldı.
Milli kimlik meselesi, millet ve onun adı, devlet dilinin adıyla ilgili tartışmalar hala da sürmektedir.
Terimlerle ilgili resmi tespitlere rağmen görüş ayrılıkları oluşmaktadır. Modern durum ve devlet-millet açısından
bakıldığında, şimdiye kadar olan tartışmalara, yorumlara tutarlı bakarak gerçek sonuca ulaşmaya çalışırsak hangi
görünüm oluştuğunu görürüz? Bir başka deyişle, "Azerbaycanlı", "Azerbaycan dili", "Azerbaycan milleti"
terimlerine yaklaşım nasıl olmalıdır?
1.Azerbaycanlılık Hakkında: Doğru ve Yanlış Yorumlar
Azerbaycan adlı devlet ilk kez 1918 yılında tarih sahnesine gelse de "Azerbaycan" kelimesi eski zamanlardan
mevcuttur ve Strabon'un "Coğrafya" adlı eserinde, Kaşğarlı Mahmud'un " Divane Luğate Türk" kitabında7, ayrıca
başka kaynaklarda tespit edildi ve burada yaşayan halkın, onun zaman zaman yarattığı kültürün adının önünde
geldi. Şu anda dünyada toplam sayısı 50 milyon olan Azerbaycanlılar toplu şekilde şimdiki Azerbaycan
Cumhuriyeti topraklarında, Gürcistan'da Borçalı ve ona bitişik bölgelerde, Rusya Federasyonu'nda Derbent ve
çevresinde, Güney Azerbaycan'da, bir kısmı ise Anadolu'nun doğu kısmında yaşıyor ve dünyanın başka
bölgelerindeki Türklerle aynı kökten olmalarına rağmen özgün bilimsel ve edebi dil, kültür, tarih yaratmış halktır.
1918 yılında Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin, 1920 yılında onun farklı içerikte devamı olan Azerbaycan Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti'nin, 1991 yılında ise yeni ve bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti'nin varlığı "Azerbaycanlı",
"Azerbaycan dili", "Azerbaycan milleti" terimlerine son yüzyılın tarihini ve çağdaş gerçekleri dikkate alarak
yaklaşma talep etmektedir. Artık 100 yıldır Azerbaycan adlı devlet var ve bu süre içinde onun vatandaşlarında
yanlış veya doğru, bir şekilde Azerbaycanlı kimliği şekillenmiş durumdadır. Stalin'in ve Kesreviçiliyin Azerbaycan
insanlarını tarihi kökünden koparmak için uydurdukları konseptler ne kadar kötü olsalar da, artık çağdaş bir
Azerbaycanlı için etki gücünü kaybetti ve şimdi milli kimlik meselesine bu kavramların etkisi altında yaklaşmak
doğru değildir. Doğru olan milli kimlik meselesine son yüzyılın gerçeğinden hareket ederek yaklaşmaktır.
Bir diğer husus ise şudur ki, Azerbaycan sadece Aras nehrinin kuzeyi değil, hem de güneyidir ve burada 30
milyona yakın Azerbaycanlı yaşıyor. Demek ki "Azerbaycan" terimi tek ve ortaktır, Aras'ın her iki kıyısında
yaşayanlarda milli kimlik düşüncesinin oluşması için genel ve temel kaynaktır, neredeyse bütün Avrasya'yı
kapsayan Türk alanında ayrıca bir yer ismidir, somut bir coğrafi yer adıdır.
Klasik millet olarak erken şekillenen Avrupa milletlerinin modelini örnek alıp başka örnekleri göz ardı etmek
de yanlıştır. Örneğin, Ukrayna, Belçika, İsviçre, Kanada, Pakistan, Irak, Lübnan ve diğer devletlerle Avrupa'nın
klasik devletleri arasındaki farklılıkları doğru değerlendirmek gerekmektedir. Devletleşme süreci gelecekte de
sürecek ve farklı coğrafyalarda farklı halklar devlet-millet olmak için mücadele edecektir. Bu nedenle de
Azerbaycan, Ukrayna, Pakistan ve diğer devlet isimlerine ve Azerbaycanlı, Ukraynalı, Pakistanlı gibi millet adlarına
normal bakmak gerekir.
Milletin adı Azerbaycanlı değil Türk denildiği takdirde milli kimlik düşüncesinde somutluk yerini soyutluğa
terk etmektedir. Milli kimliğin oluşmasında tarihsel sınırları belli olan somut bir mekanın varlığı önemli etkendir.
Dikkat etmek lazımdır ki, Türkler yeryüzünde benzeri olmayan, neredeyse bütün dünya ırklarının görünen
özelliklerini içeren süperırktır. Avrupa’dan Uzak Doğu'ya kadar Avrasya'nın her yerinde Oğuz, Kıpçak, Uygur
kolunun Kazak, Kırgız, Özbek, Türkmen, Tatar, Başkurt gibi çok sayıda boyları yaşamaktadır. Onların her birinin
belli bir coğrafi bölgesi, tarihi mekânı ve ismi vardır. Ulusal kimliklerin oluşmasında mevcut coğrafi bölge ve
burada yaşayan halkın adı büyük rol oynuyor ve bu mutlaka dikkate alınmalıdır.
Son yüz yılda Azerbaycan devletinin varlığı millet-devlet konusuna modern bakışı gerçeğe dönüştürdü ve
ülke nüfusunun büyük çoğunluğunun Türk, devlet dilinin Türkçe olmasına rağmen "Azerbaycan milleti",
"Azerbaycan dili" terimleri Kazak, Kırgız, Özbek, Uygur, Tatar dili ve milleti kavramları gibi vatandaşlık hakkı
kazandı ve geri dönerek milli düşünceyi yeniden dilin, milletin adı ve alfabe ile ilgili tartışmaların yaşandığı
bataklığa sürüklemek, insanların aklını yeniden karıştıracaktır. Zaten o taylı, bu taylı Azerbaycan'da yaşayan
nüfusun büyük çoğunluğu Türk'tür, devlet dili de Türkçe ve bu konunun tartışmasını yapmak ta anlamsız bir iştir.
6 Yine orada
7 http://azerbaijanistudies.blogspot.com, 2011
4
Esas tehlikeli olan "Azeri" teriminin kullanılmasıdır. Küreselleşmenin hızlandığı, dünya sosyal ağlarının
genişlediği ve yoğunlaştığı bir zamanda genç bir devlet olan Azerbaycan ve onun halkının "Azeri" olarak
adlandırılması bizi az tanıyanların veya iyi tanımayanların yanlış tanımalarına olanak verebilir.
Dil konusunda ise dünya Türkleri için ortak Türkçe’nin oluşturulmasını sağlamak, bu yönde faaliyet
göstermek gerekir. Bu yönde faaliyet, dünya Türklerinin ortak Türkçe'sinin, tarihinin, edebiyatının, nihayet ortak
konfederasyon tipi siyasi birliğinin oluşmasına yol açabilir. Bu zaruri ve kolay, hem de çok yararlı bir ihtiyaçtır. Hiç
şüphesiz bu Avrasya'da siyasal ve kültürel iklimi değiştirecek bir konudur.
2.Milli Kimlik Bilinci ve Tarihçilik
Azerbaycan milli kimlik bilincine tarih sahnesindeki bir takım boşluklar, yanlışlıklar da etkisini gösterdi ve
onların ortadan kaldırılmasına ihtiyaç vardır. Azerbaycan tarihine bakışın geliştirilmesinin ve yeni, gerçek
bağımsızlık dönemi konseptinin işlenmesinin de vakti gelmiştir. Tarihçiliğin bazı konulara ortak Türk tarihi
açısından yaklaşması isteniyor ve bazı konularda karşılıklı anlayışlara ihtiyaç vardır. Bunlardan biri derin görüş
ayrılıklarına neden olan ve düşüncelerde sorular yaratan Safevi imparatorluğunun tarihi ile ilgilidir. Hiç kuşkusuz,
tarihi gerçeklere saygı gösterilmesi ve geleceğin doğru planlanması için eleştirel bakışlara, sistem analizlere
meydan verilmelidir. Aynı zamanda, tarihin bir döneminin üstünden tamamen çizgi çekmek de mümkün ve doğru
değildir.
Safevilerle ilgili İran tarihçilerine bir takım gerçekler kanıt ve deliller gösterilmeli, ortada olan
düzenbazlıklara meydan verilmemelidir. İran tarihçileri modern siyasi harita üzerinden konuşma yaparak Safevi
imparatorluğunu bir İran devleti olarak adlandırıyorlar. Fakat Safeviler sırf Azerbaycan olayıdır ve Azerbaycan
olarak adlandırılan topraklarda kurulmuş olup, başkenti de en eski Azerbaycan şehri olan Tebriz şehridir. Şah
İsmail merkezleşmiş devlet kuruculuğuna da Kuzey Azerbaycan eyaletlerini tek iktidara tabi yaparak başladı,
iktidarını, öncelikle Aras ırmağının her iki kıyısındaki Azerbaycan topraklarında pekiştirdi, burayı imparatorluğun
çekirdeği haline çevirdi.
Tarihteki devletleri doğru değerlendirmek için önemli göstergelerden biri de etnik faktördür. Safevi devletini
kuran boyların mutlak çoğunluğu Türkmen boyları olmuş ve bu bakımdan da onların Farslara bağlılığı yoktur. M.E.
Resulzade yazıyor: "Avrupalılarca halis bir İran hanedanı sayılan Safevi devleti'nin bu müessisi ise gerçekte bir
Türk mutasavvıfı ve Azerbaycanlı bir şairdi. İstinad ettiği kuvvet de tamamen Türk kuvveti idi. Bu mezhep
Türkmen kabilelerini ve bu kuvvetin kökünü teşkil ediyordu. Şah İsmail'e "Türk-i tâcdâr" diye hitap ederlerdi. İşte
Tufeyli adında Hurufi bir şairin ona yazdığı hitaptan bir parça:
Kovsalar, elden, ulusdan kavm ile kardeşler,
Dostlar düşman oluban bin atarsa taşlar,
Hakk bilir, bu sözüm, ger yüz giderse başlar
Kılmazam, vallahi, Türk-i tâcdârın terkini".8
Hatta Şah İsmail kendisi bazı tarihçilerin iddia ettiği gibi Türk olmasaydı bile, yukarıda belirtilen iki faktör
onun kurduğu devletin Türk devleti ve bu devletin tarihinin Azerbaycan tarihinin önemli bir parçası olduğunu
söylemek için yeterlidir.
Diğer bir husus Safevilerle ilgili Azerbaycan'la Türkiye'deki yanlış düşüncelerdir ve maalesef bu düşünceler
bazı durumlarda sadece tarihçilikle ifade edilmiyor, edebiyata ve filmlere bile yansıyarak lüzumsuz sorunlara
kaynak olmaktadır. Hiç kuşkusuz, Sefeviler döneminde Şiiliğin Azerbaycan ve Türkiye arasında ideolojik ve
psikolojik alanda sorun yarattığı gerçektir. Bugünkü İran da işte bu modeli – Safevilerin ideolojik modelini
günümüzde uygulayarak "tek İran halkı", "İslam ümmeti" oluşturmaya, 30 milyonluk Güney Azerbaycan Türklerini
Kuzey Azerbaycan ve Türkiye'den uzak tutmaya çalışıyor.
Avrupa ve Farsların Safevileri Osmanlı'ya karşı tahrik etmeleri de yalan değildir. Fakat miladın tüm ikinci
binyılı boyunca ister Hıristiyanlıkta, gerekse İslamda tarikatlar at oynattı ve her iki dinin tarikatları din dâhili
savaşlara daha çok enerji harcadılar. Ortaçağ'da siyaset dinle kucak-kucağa oldu, çünkü geleneksel totaliter
siyasetin başka ideolojik kaynağı yoktur. Siyaset için alternatif ideolojik kaynaklar XIX. yüzyılda oluşmaya başladı
ve onun sonucu olarak modern tipte ilk siyasi partiler meydana geldi. Yani, Safevilerin Şiiliği devlet ideolojisine
çevirerek, bu zeminde Osmanlı ile düşmanlık etmelerini affedilemeyecek, unutulmayacak bir olay gibi takdim
etmek, geçmişin yanlışlıklarını sürekli olarak engel gibi perspektifin önüne taşımak ne Türkiye ne de Azerbaycan
8 http://www.butov.az/karusel/1871-mehemmed-emin-resulzadenin-shah-smayil-haqqinda.html.
5
tarihçiliğine, ne de iki ülkeye ve genel olarak Türk dünyasına hiçbir fayda getirmemektedir. Bu konuda Türkiye ve
Azerbaycan orta çağa bağlanıp kalmamalı, o dönemin gerçeklerini doğru değerlendirip, doğru sonuçlar
çıkarmalıdır, öncelikle mezhepler arası ilişkiler aşamasına bakmalıdır. Şunu da belirtelim ki, hiçbir Müslüman
devletinde iktidarda İslam olmadı ve şimdi de değil, somut bir tarikattır. Bu nedenle istenilen İslam devletinde
tarikatlar arasında kolaylıkla sorun ortaya çıkarmak olur. Ancak ne yapmalı, nasıl davranmalı, orta çağ
düşüncesiyle mi yaşamalı yoksa bu dönemin şartlarına göre mi hareket etmeli? Bizim on altıncı yüzyıl
insanlarından farklı olarak nasıl ve ne şekilde kendimizi göstermeliyiz?
Diğer bir konu da Güney Azerbaycan'da milli şuurun zayıflığının Safevilerin iktidar ideolojisine dönüştürdüğü
durumun Şiiliğe bağlanmasıdır. Günümüzde İran İslam Cumhuriyeti de içinde Fars’la Türk’ü birleştiren Şii davasını
sürekli olarak enstrüman gibi kullanarak, mezheb kimliği düşüncesinin oluşmasını ön plana koymakta ve Güney
Azerbaycan halklarını Farslardan ayrılmayı, farklılaşmayı sağlayan tek gücün-milli kimlik bilincinin oluşmasına
engel olmakdadır. Ama Şiilik meselesi tek etken değildir. Uygurları, Tatarları, Başkurtları ve diğer büyük Türk
toplumlarını da Şiilik mi bu duruma getirdi? Elbette hayır.
Türkler yüzyıllar boyunca büyük göçlerle tüm Avrasya'ya yayıldı ve yarattığı hakanlıklar, sonunda ise Osmanlı
parçalandıktan sonra onun yerinde filizlenen yeni devletlerin topraklarında bağımlı duruma düştüler, ikinci bazen
üçüncü dereceli etnik halklara dönüştüler ve bugün de yaşadıkları ülkelerdeki egemen toplumların siyasi,
ideolojik, kültüroloji cazibesinden kurtulamadılar.
Tarih zamana bağlı olduğundan bir kez oluşuyor, fakat onu her kuşak özümselleştirerek ve yeniden yazarak
sahneye koyuyor. Fakat bu sahneleme süreci öyle yapılmalıdır ki, o her zaman ulusal kimlik bilincine ve devletçilik
geleneğine, kültürüne katkılar ortaya koysun.
Azerbaycan ikiye ayrılana kadar Kafkasya bölgesinin güvenliğine sorumlu sayılıyordu. Osmanlı ve Safevi
(daha sonra Kaçarlar) imparatorlukları bazı durumlarda kendi aralarında rekabet ve savaş yapsalar da dış güçlerin
burada egemenliğine izin vermiyorlardı. Neredeyse X-XIX. yüzyıllardaki Kafkasya'da eşsiz Türk hâkimiyeti
mevcuttu ve İran-Rus tarihçilerinin iddialarının aksine bölge halklarının kendi varlıklarını – dillerini, dinlerini,
kültürlerini muhafaza etmeleri için her türlü ortam mevcuttu. Böyle olmasaydı Kafkasya'nın ayrıca dili olan çok
sayıda küçük köylerinin varlığından eser kalmaz, kısa zaman diliminde büyük toplumun içerisinde kayıp olurlardı.
3.Kafkasya'nın En Büyük Etnosu ve Bölgenin Güvenliği
Rusya imparatorluğunun Kafkasya'yı işgalinden sonra güvenlik için temel garantör olan Azerbaycan ikili
tehlike ile karşılaştı. Güney Fars etki alanında, Kuzey ise Rus etki alanında kendi varlığını korumak için mücadeleye
başladı.
Ayrıca Kuzey Azerbaycan'ın hala Kafkasya'da nispeten büyük devlet olarak kalmasına rağmen, bölgenin
güvenliği, huzuru açısından şimdi onun gücü yeterli değildir. Bütün Kafkasya için himayeci potansiyele sahip olan
Azerbaycan ikiye bölünmeyle, bölünen tarafların bölünüp küçülmesi ile hayli zayıf düşürülmüştür. "Fakat gerçek
şu ki, sadece Kuzey değil, Güney'le birlikte Azerbaycan bütün olarak Kafkasya devletidir. "Güney İran
Azerbaycanı", "Kuzey Kafkasya Azerbaycanı" terimleri ve düşünceleri tek milletin farklı coğrafi, külürolojisi
mekâna, dünya görüşlerine sahip olmaları hakkında yanlış izlenim yaratmaktadır. Aslında Azerbaycan tam bir
Kafkasya devleti, Azerbaycanlılar da tamamen Kafkasya etnosudur".9 Farklı düşünce Güney Azerbaycan
Türklerinin Hint-Avrupa ırkına ait olduğu iddiasından başka bir şey değildir.
Azerbaycan'ın bölünmesi Kafkasya'nın bütün kavimleri için güvenlik sisteminin çökmesi demekti. Sovyetler
Birliği'nin çökmesinden sonra bölgede oluşan etnik çatışmalar, bu sorunların çözümü için oluşturulan Minsk
grubu formatı, aynı formatta bölgeden uzak ABD ve Fransa'nın yer tutması, yakın komşular olan Türkiye ve İranın
kurum dışında kalması, bölgesel örgüt GUAM’ın anlaşmazlıkların çözümünde aciz kalması Kafkasya'nın güvenliği
için hala istikrarlı ve güvenli bir sistemin mevcut olmadığını açıkça gösteriyor. Azerbaycan kendi bütünlüğünü
korusaydı, hiç kuşkusuz bölgenin güvenliğinde temel garantör toplum ve devlet olarak kendi işini görür, bitmez
tükenmez etnik çatışmalar da olmaz, olsa da böyle uzun sürmezdi.
Kafkasya'da optimum güvenlik modelinin oluşacak olmamasının temel nedenlerinden biri de bölge
çevresindeki üç büyük devlette farklı iç rejimlerin mevcut olmasıdır. Rusya, İran ve Türkiye'de benzer siyasi
rejimler olsaydı Kafkasya'da uzlaşıya varmak kolaylaşırdı. Bunlardan biri kapalı teokratik rejim, diğeri neo-
emperyalist düşünceli ve monarşiye eğilimli cumhurbaşkanlı federasyon, diğeri ise muhafazakâr demokrasinin
9 İbrahimli, Haleddin. Deyişen Avrasiyada Kafkasiya. Ankara: ASAM, 2001
6
hâkim olduğu laik değerlere sahip üniter devlet. Siyasi yapılardaki böyle tezatlar ve farklı jeopolitik çıkarlar da
Kafkasya çevresindeki üç büyük devletin bir araya gelmesi olanaklarını hayli sınırlandırıyor.10
4.Ortaklık ve Birlik
Azerbaycan bölündükten sonra tüm alanlarda savunma pozisyonuna geçti. Bu yüzden milletleşme sürecinde
onun ulusal çıkarları ve ulusal ideolojisi savunma notları üzerinde yoğunlaştı ve Azerbaycan'da reaksionizm
geleneği oluştu. İlk milli, siyasi partilerden olan A. Ağaoğlu'nun 1905 yılında kurduğu "Difai" partisi da adından
anlaşıldığı gibi (savunma) korunmak için milletin ilk askeri-siyasi tepkisi idi. "Difai "nin tüm hizmetlerine rağmen, o
da belirtilmelidir ki, bu örgüt Azerbaycan'da saldırgan Rus-Ermeni ulusal çıkarı karşısında korunmak geleneğinin
temelini attı. Sonraları ortaya çıkan diğer siyasi kuruluşlar da bu ideolojik "yapı" temelinde kuruldu (müsavatçılıq
da savunma ideolojisidir). Son yüz yılda Azerbaycan savundu, savunarak geri çekildi, geri çekildikçe toprak
kaybetti.
1918 ve 1991 yıllarında Azerbaycan halkının yürüttüğü mücadele ülkenin üçte birini - Kuzey Azerbaycan'ı
bağımsızlığına kavuşturdu. Hiç kuşkusuz, Kuzeyin bağımsızlığı bütün Azerbaycan kültürünün ürünüdür. Millet
kulturolojik planda bütünse, ergeç siyasi planda da benzer şekil alacak. Halk parçalansa da, kültür yüzyıllarca
kendi bütünlüğünü muhafaza etmekte, tarihin herhangi bir döneminde yaşanan haksızlığı ortadan kaldırmayı
başarmaktadır. Zaman da Azerbaycan kültürünün ulusal bağımsızlık uyandırmaya muktedir olduğunu gösterdi.
Güneyde de aynı olay tekrar edilecek. Bunun için Güney Azerbaycan'da milli kültür tek "İran kültürü"
içerisinde özelliğini teyit etmelidir. Bu şuur hakim şuur haline gelmese, değişim mümkün değildir. Fars kültürü ile
tarihî akrabalığa rağmen Azerbaycan kültürü onun aynı değildir, tamamen ayrı ve özel, farklı, özgün bir kültürdür.
Yeri gelmişken şunu da belirtelim ki, Güneyde olan fikir adamlarının aynı anda hem İran'da rejim
değişmesini, yani ülkenin demokratikleşmesini, hem federasyon haline getirmeyi, hem de tam ayrılmayı ve
Güney Azerbaycan'ın bağımsız devlete dönüşmesini istemesi ciddi bir yanılgıdır. Her üç görüş mensuplarına saygı
ve dikkatle yaklaşılmasını ve gelecekte bunlardan hangisinin daha uygun olduğunu zamanın dikta edeceyini
söyleyenler de vardır. Bunlar da tamamen yanlış yoldadır ve halkı yanıltıyorlar. Bir kişi veya bir halk aynı zamanda
üç yolda yürüyemez. Çoğunluğu özgürlüğe ulaşmanın yolunu, yöntemini bilmeyen insanlar fikir adamları ve
liderler tarafından bir yola hazırlanmalı ve yönlendirilmelidir. Güney Azerbaycan'da halkın tek bir yöne, hedefe
yöneltilmemesi bu zamana kadar ki tüm başarısızlıkların temel nedenidir.
Azerbaycan meselesi ile ilgili ulusal çıkar iki çizgi şeklinde durmaktadır: Birincisi, güneyde Fars-Azerbaycanlı
kültüroloji sınırlarının net belirlenmesi, bir başka deyişle seçilme, ayrılma, somut ulusal mekan kalıbına düşme;
İkincisi, Güney'le Kuzey'i birbirine bağlayan temel unsurların popülerlik kazanması ve toplumsal bilinçte bir algıya
dönüşmesi.
Birleştirici ulusal kültürel etkenlerin yanı sıra, Güney'le Kuzeyin birliğine engel olan üç ayırıcı faktör de var:
Alfabe, mezhebçilik, adlar ve soyadlar.
Çağdaş Azerbaycan hayatının tüm alanlarını etkileyen en önemli faktör Dağlık Karabağ meselesidir.
Azerbaycan'ın toprak bütünlüğünün sağlanması milletin gelecek kaderini, milli kimlik şuurununum oluşmasını
esaslı etkileyecektir. Bu bir taraftan son 200 yılda Azerbaycan topraklarının parçalanması ve kaybedilmesi ile
ilgilidir ki, millet artık yeni kayıp ile karşılaşmak istemiyor ve böyle bir olay uzun süreli şok etkisi, milli eksiklik
duygusu ortaya çıkara bilir. Karabağ hem Azerbaycan için kulturolojik planda önemli noktalardan sayılır. Diğer
taraftan, bu bölgenin kaybedilmesi, hiç kuşkusuz kısa vadede Nahçıvan'ın kaybedilmesi için de zemin oluşturacak.
Dağlık Karabağ'ın kaybedilmesi Azerbaycan'ın jeopolitik önemini de azaltır, büyük iletişim projelerinin kaderinde,
genel olarak Doğu-Batı ekseninde İran'ın desteği ile Ermenistan'ı söz sahibine çevirebilir.
Yeri gelmişken belirtelim ki, Dağlık Karabağ münakaşası "ulusal kaderin tayini" iddiasıyla başladı. Fakat BM'in
bu yüksek ilkesi Güney Kafkasya'da 1918 yılında artık kendi çözümünü bulmuş, bölgenin 3 temel halkı,
Azerbaycanlılar, Gürcüler, Ermeniler kendi ulusal kaderlerini belli etmiş, milli devletlerini kurmuşlardır. Bu sırada
Güney Kafkasya'nın her üç cumhuriyetinde tartışmalı topraklar, etnik bölgeler kalmıştı: Gürcistan'da Borçalı
(Türkler), Ahırkelek (Ermeniler), Azerbaycan'da Dağlık Karabağ (Ermeniler), Ermenistan'da Göyçe, Zengibasar
(Türkler). Sovyet döneminde Azerbaycan'ın aleyhine bazı demografik değişimler edilse de ismi geçen etnik
bölgeler kalıyordu. Sovyetler Birliği çöktüğü sırada Dağlık Karabağ Ermenileri tekrar milli kaderin belirlenmesi
ilkesi ile bölücülüğe başladılar. Fakat bu prensip yukarıda belirtildiği gibi artık 1918 yılında tatbik edilmişti ve
Güney Kafkasya'da tatbik edilmesi tek ilke "sınırların dokunulmazlığı" olmalı idi. Çünkü asıl BM'in bu yüksek ilkesi
10 Ейвазов, Джаннатхан. Безопасность Кавказа и стабилная развития Азербайджана. Баку, «Нурлан», 2004
7
bölgede istikrarı, barışı, güvenliği sağlaya bilirdi. Milli kaderin belirlenmesi ise Borçalı'da, Göyçe ve Zengezur'da,
Cavax bölgesinde de bölücülüğün, genel olarak Güney Kafkasya'da savaşların başlaması, Rusya'nın burada yine
etkisini tam koruması demekti.
Dağlık Karabağ meselesi milli çıkarların ve ulusal düşüncelerin kalite karşılaştırması açısından da önemlidir.
Bu sorun olmasaydı, Azerbaycan'da 1990'li yılların başlarındaki yoğun iktidar değişmelerini tasavvur etmek zor
olurdu. Dağlık Karabağ sorunu başladığı günden Ermenistan'da siyasi istikrara sanki ivme veriyor, aynı zamanda
Azerbaycan'da ise aksi süreç ilerliyor, hızlı iktidar değişimleri yaşanıyordu. Şunu da belirtelim ki, böyle bir durum
hem de milli bilinçlerin kalite farklılıkları ile izah edilmelidir.
Sonuç
Milli kimlikle ilgili yapılan şu araştırmaya esasen aşağıdaki sonuçlara ulaşmak mümkündür:
Azerbaycan terimi 50 milyonluk dünya azerbaycanlıları için ortak ve birleştirici bir güçtür. Bu yüzden milletin
ve onun dilinin adının vatan adıyla tanımlanması gerekmektedir. Azerbaycan tarihine genel Türk tarihi
bakımından, hem de Güneyli, Kuzeyli tüm bir ülkenin, milletin tarihi olarak bakılmalı, tarihçilik emperyalizminin
yarattığı klişeler dağıtılmalıdır.
Milli kimliğin oluşmasına engel olan mezhebçiliğin direnci kırılmalı, teokratik Tahran rejiminin bu yöndeki
faaliyetlerine ciddi direniş gösterilmelidir. Bütün Azerbaycan için birleştirici unsurlar olan dil, azerbaycancılık,
ortak alfabe, ortak isimler ve soyadlar konusuna çok dikkat edilmelidir.
Güney Azerbaycan'da bağımsızlık hareketine engel olan farklı ve çelişen bakışlar yerini tek ve uygun
seçeneğe vermeli, fikir adamlarının bu gerçeği biraz çabuk kavrayıp milleti çeşitli yönlere tartıştırmalarına son
verilmelidir.
Azerbaycan'da milli kimlik bilincinin güçlenmesi tarihi haksızlığın ortadan kaldırılmasının, ülkenin 200 yıl
öncesinde olduğu gibi bütünlüğüne kavuşmasının ve onun bulunduğu bölgede güvenliğin temel garantörü haline
dönüşmesinin temel kaynağıdır.
Kaynakça
Hainkale, B. Kellner, Landau, The language politics of ex USSR Muslim states, (co- author, in English,
professor, Barbara Kellner Hainkale – The Independent Berlin University professor Yakov Landau–Quds State
University), London: Hurst and Company, 2001; Rusca tekrar neşr: Yakob M. Landau; Barbara Kellner Haynkale.
Yazikovaya politika v musulmanskix qosudarstvax-bivşix sovetskix soyuznix respublikax. Moskva, “Proqress-
Tradisiya”-2004
İbrahimli, Haleddin. Deyişen Avrasiyada Kafkasiya. Ankara: ASAM, 2001
İbrahimli, Xaleddin, Azerbaycan Mühaciret Tarihi (1813-1991). Bakü, Nurlan, 2012, Istanbul, 2015
Kesrevi S. Ahmed -Tebrizi, Azeri, ya zabane bastane Azerbayqan, çape dovvom, Tehran: Taban, 1317
Nesibli, Nesib. Güneyli Quzeyli meselelerimiz. Bakı, Adiloğlu, 2013, səh.,14
Брутенц К.Н. Тридцать лет над старой площади. Москва, 1998, Международные отношения, с. 545
Ейвазов, Джаннатхан. Безопасность Кавказа и стабилная развития Азербайджана. Баку, «Нурлан»,
2004
http://azerbaijanistudies.blogspot.com, 2011
http://www.butov.az/karusel/1871-mehemmed-emin-resulzadenin-shah-smayil-haqqinda.html.
8
HÜSEYİNZADE ALİ (1864-1940) VE TÜRK DÜŞÜNCESİ AÇISINDAN ÖNEMİ
İbrahim MARAŞ*
Yirminci asır Türk düşüncesinin önde gelen fikir adamlarından birisi olan Hüseyinzade Ali (1864-1940),
bilhassa çok yönlülüğü ile tebarüz etmiş bir düşünürdür. O, sadece bir mütefekkir değil, aynı zamanda bir bilim
adamı, şair, siyaset ahlâkçısı, ressam ve en önemlisi bir hareket adamıdır. Yirminci asrın başlarındaki birçok
fikirdaşları gibi o da Türk dünyasında dilde, fikirde ve işte birliğe önem vermiş ve bu uğurda çok önemli gayretler
göstermiştir.
24 Şubat (8 Mart)1 1864’te Azerbaycan’ın Salyan şehrinde doğmuştur. Baba ve anne tarafından yüksek dini
eğitime sahip bir ailenin çocuğu olarak doğmuş ve bu durum elbette düşüncesine de yansımıştır. Babası Molla
Hüseyn Hüseynzade, annesi Hatice Hanım ise Kafkas Şeyhülislamı Ahund Ahmed Salyani’nin kızıdır. Küçük yaşta
iken annesini kaybetmiş ve bu yüzden babası onu yanına alarak kayınbabasının, yani Kafkas Şeyhülislamı Ahund
Ahmet’in yanına Tiflis’e göçmüştür. Daha sonraları babasını da kaybeden Hüseyinzade Ali, Şeyhülislam olan dedesi
ve ninesinin himayesinde eğitim görmüştür. İlköğrenimini Şeyhülislam’ın başında olduğu dini idarenin ilkokulunda
alan (1871-1875) Hüseyinzade Ali, daha sonra orta ve lise düzeyindeki eğitimini Tiflis’te bulunan Gimnazya’da
(1875-1885) tamamlamıştır. Burada başta Rusça olmak üzere; Yunanca, Latince, Fransızca ve Almanca öğrendiği
belirtilmektedir. Daha küçük yaşlarda iken dedesinin Türk diline ve şiirine hayranlığı onda milli dile olan düşkünlüğü
ortaya çıkarmış ve adeta onun karakterini oluşturmuştur. Bunun dışında meşhur Azerbaycanlı Türkçü düşünür
Mirza Fethali Ahundzade’nin düşüncelerinden de etkilendiği bilinmektedir2.
Hüseyinzade Ali, Tiflis’teki eğitiminin ardından St. Petersburg’a gitmiş ve hep tıp eğitimi olmak arzusunu taşısa
da ilk olarak Fizik-Matematik Fakültesi’ni (1885-1889) bitirmiştir. Öğrenciliği sırasında Rusya’da her geçen gün
artan siyasi ve ideolojik tartışmaların da içine girmiş ve özellikle Çarlık rejimi karşıtı hareketlerin ve ideolojilerin
tesiri ve nihayet burada okuyan Türk dünyasından gelen bazı öğrencilerle teması onun millet ve milliyetçilik
düşüncesini iyice pekiştirmesine vesile olmuştur. Bu tesirler arasında, St. Petersburg’daki öğrenciliği sırasında Şark
Dilleri Fakültesi’nin derslerini takip etmesinin de rolü vardır 3.
Hüseyinzade Ali, 1890’da Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye’ye girdi ve 1895’te de mezun oldu. 1900 yılında da
Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye’de deri ve frengi hastalıkları alanında yardımcı hoca olarak tayin edildi. Öğrenciliğinde
ve sonrasında İttihat ve Terakki Cemiyeti ile yakın temasa geçti ve Rusya’daki muhalefet tecrübelerini burada
hayata geçirmeye çalışmış, ancak bir müddet sonra II. Abdülhamit aleyhtarlığı sebebiyle başına bir şey gelmesinden
çekinerek 1903 Temmuz’unda Azerbaycan’a dönmüştür. Esas Türkçülük faaliyetine yoğun bir şekilde başladığı
dönem de bu dönem olmuştur. Döner dönmez bölgedeki Türklerin tek gazetesi olan ve Rusça basılan Zeynelabidin
Tagıyev’in sahibi olduğu Kaspi’de yazmaya başladı. Gazetenin başmuharriri Ali Merdan Topçubaşı idi.
Hüseyinzade, bu dönemde Yusuf Akçura’nın Mısır’daki Türk gazetesinde yayımlanan meşhur Üç Tarz-ı
Siyaset’ine de kısa bir değerlendirme yazmış ve bu yazısı 1904’de aynı gazetede “Mektub-ı Mahsus” adıyla
yayımlanmıştır. Çok kısa bir yazı olmasına rağmen bu satırlar, onun temel görüşlerinin bir özeti mahiyetinde ve
sentezci anlayışını yansıtan bir karakterdedir. O bu yazısını, “A. Turani” müstear ismiyle yayımlamıştır.
Hüseyinzade Ali, yazısında, Akçura’nın Osmanlı devletinin takip etmesi gereken Türkçülük ve İslamcılık siyasetinden
hangisini takip etmek gerektiği ile ilgili tartışmasını ve buna dair yazılan yazıları sentezleyerek, Müslümanların ve
Türklerin her nerede olursa olsun birbirini sevme ve tanıma esasına dayalı bir sosyal ve kültürel birlik şuuru
taşımasını, mezhep taassubunu dışlayarak Kur’an’ı anlamaya dayalı bir manevi birliği oluşturmasını Türk ve İslam
* Prof. Dr. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

1 Buradaki gün farklılığı dönemindeki Rus takviminden kaynaklanmaktadır.
2 Ali Bey Hüseynzade-Seçilmiş Eserleri, Haz. Ofeliya Bayramlı, Çaşıoğlu Neşriyatı, Bakı 2007, s. 11-12; Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de
Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul 1994, s. 267-268.

3 Bkz. Ali Bey Hüseynzade-Seçilmiş Eserleri, s. 12; Akçuraoğlu Yusuf, “Türkçülük”, Türk Yılı içinde, Haz. Akçuraoğlu Yusuf, 1928,
s. 415; St. Petersburg Şark Dilleri Fakültesi, Rus şarkiyatçılığının önemli merkezlerinden biridir. Birçok dilin öğretildiği bu
fakültede bazı derslere giren Hüseyinzade, hem kendi kültürünün ve medeniyetinin farklı yönlerini tanımış hem de Rus
şarkiyatçılığına aşina olmuştur. Onun gittiği dönemde Fakülte altın yıllarını yaşamaktaydı. Hilmi Ziya Ülken, onun kendi yazdığı
biyografisine dayanarak Türkoloji bölümünün derslerini takip ettiğini belirtmektedir. Bu iki bilgi de doğrudur. Çünkü Şark
Dilleri Fakültesi’nde Türkçe’nin lehçeleri ve Türk kültür ve medeniyetine dair dersler de okutulmaktaydı, bkz. Ülken, a.g.e., s.
268.
9
aleminin güçlenmesinin, terakkisinin ve geleceğin büyük medeniyetini kurmasının temel şartı olarak görmüştür.
Hüseyinzade Ali, bu anlamdaki bir Panislamizm ve Pantürkizm’e taraftar olduğunu kendisi yazısının sonuna ilave
ettiği şu şiirde de ifade etmektedir:
“Sizlersiniz ey kavm-i Macar bizlere ihvan,
Ecdadımızın müştereken menşe-i Turan,
Bir dindeyiz biz hepimiz Hakperestân,
Mümkün mü ayırsın bizi İncil ile Kur’an.
Çingizleri titretti şu âfâk-ı serâser,
Teymurları hükmetti şehinşahlara yekser,
Fâtihlerine geçti bütün kişver-i kayser.”4
Tıpkı Osmanlı son dönem Türkçülerinin çoğu gibi Hüseyinzade de Türklük ve İslamlığı asla birbirinden
ayırmamış ve hatta bugün bile hâlâ kurtulamadığımız mezhep taassubundan sıyrılmamız gerektiğini savunmuştur.
Ondaki ufuk genişliği, tarih ve millet şuurunun şumûlü ise maalesef İstanbul’daki Türkçü aydınlarda
görülmemektedir. Onu Cengiz’den ve Timur’dan bahsettiği bu dönemde İstanbul’daki aydınlar daha çok İstanbul
ve Osmanlı tarihi merkezli düşünüyorlardı.
Rusya’da siyasi şartların değişmesi ve nihayetinde Çarlık rejiminin Meşrutiyeti ilanı sayesinde oluşan kısmi
özgürlük üzerine Rusya esaretinde yaşayan Türk coğrafyasının her yerinde olduğu gibi Azerbaycan’da da Türkler
kendi dillerinde gazete çıkarmaya başladılar ve ilk olarak Hayat gazetesini neşrettiler. Aslında bu gazeteden çok
önce yine Türkçe olan ve Hasan Bey Zerdabi’nin çıkardığı Ekinci gazetesi 22 Temmuz 1875’te yayımlanmış ve
1877’de kapatılmıştı. Bu tarih halen Azerbaycan’da Milli Basın Günü olarak kutlanmaktadır. Hüseyinzade Ali, 1905
Haziran’ında Bakü’de neşredilmeye başlanan Hayat gazetesinin iki redaktöründen (başmuharririnden) birisi
olmuştur. Diğeri ise Ahmet Ağaoğlu’dur. Gazetenin imtiyaz sahibi ise yine meşhur zenginlerden ve
hayırseverlerinden Hacı Zeynelabidin Tagıyev (ö. 1924)’dir. Kırım, Kazan bölgeleri ve Kafkasya’daki meşhur Türk
aydınlarının yazılarını yayımladığı bu gazete, kapatıldığı 1906 Eylül’üne kadar toplamda 325 sayı çıkmıştır. Rusya ve
Kafkasya Türklerinin milli ve manevi uyanışında çok önemli roller üstlenen bu gazetede Hüseyinzade Ali de önemli
yazılar kaleme almıştır. Gazetenin başmuharrirleri daha başlangıçta gazetenin çizgisinin Türk ve Müslüman
toplumun önce tedrici ve itidalli ilerlemesi (terakki), sonra da kültürel ve manevi birliği (ittihad) olacağını ilan
etmişlerdir. Hüseyinzade Ali, daha Hayat’ın ilk sayısına yazdığı “Gazetemizin Mesleği” adlı yazıda; zaten canlı ve
şuurlu bir bütün olan milletin hayatının hakiki manasına hizmet edeceklerini ve bunu yaparken de asla orta yoldan,
itidalden ayrılmayacaklarını söylemekte ve İslam dininin hakikatine vakıf olamayarak her yeniliğe karşı çıkan
muhafazakârlar benzeri davranmayacakları gibi yine İslam’ın medeniyete ve ilerlemeye müsait olmadığını iddia
eden deist, materyalist ve komünist gruplar gibi de asla olmayacaklarını dile getirmektedir5.
Hüseyinzade Ali, yazısından da anlaşılacağı üzere, tıpkı İsmail Gaspıralı gibi, Türklük ve İslam dünyasının ilmi
ve fikri gelişimine çalışmış ve bunu da özellikle siyasi birlik kurma vb. hayallere kapılmadan Rusya faktörünü göz
önünde bulundurarak gerçekçi bir şekilde ortaya çıkarma gayretinde olacaklarını ifade etmektedir. Onun bu
yazısında da bundan sonraki hayatında da en çok üzerinde durduğu husus, Türk ve Müslüman milletlerin ilmî,
kültürel, sosyal ve iktisâdî kalkınmasını gerçekleştirmesidir. O, bunun, dönemin şartları icabı, önce bu milletlerin
kendi dillerinde kendi kültürel bilinçlerine ermeleri, özgür olmaları ve kendi ayakları üzerinde durmaları sayesinde
gerçekleşebileceğine inanmaktadır. Bunun en temel çaresini de; ilim ve hüner sahibi olmakta, çağın gerçeklerini
yakalamakta, hikmet-i İslam’ı çok iyi anlayıp ahlâkı güzelleştirmekte görmektedir6.
Hüseyinzade Ali’nin günümüz için bile hayati öneme haiz bir yönüne daha dikkat çekmek gereklidir. O,
Hayat’ın 7. Sayısına yazmış olduğu bir makalesinde ortak dile önem vermenin gerekliliği üzerinde durmaktadır.
Daha Salyan ve Tiflis’teki eğitim yıllarında bir Türkçe sevdalısı olarak yetişen Hüseyinzade Ali, dönemin sadece
İstanbul Türkçesi’ni merkeze alarak dilde sadeleşmeden yana tavır koyan Osmanlı aydınlarından farklı bir şekilde,
İsmail Gaspıralı’nın Tercüman’ının, Kazan bölgesinde yayımlanan Vakıt ve Şura’nın çizgisini takip etmiş ve İstanbul
Türkçesi’ni yine merkeze almakla birlikte, Türk dünyasının bütün lehçelerini göz önünde bulundurmaya çalışan bir
ortak dil kullanmaya özen göstermiştir. O, Türk ve İslam milletlerinin kültürel ve manevi birliğini dikkate alarak
4 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 412-413; Hüseyinzade Ali, “Mektub-ı Mahsus”, Ali Bey Hüseyinzade-Seçme Eserler içinde, s. 100-
101.
5 Hüseyinzade Ali, “Gazetemizin Mesleği”, Hayat, 1905/1, Ali Bey Hüseynzade-Seçilmiş Eserleri içinde, s. 102-106.
6 Aynı yer.
10
Arapça ve Farsça kelimeler ve ıstılahlardan faydalanmanın yabancı kelimeler kullanmaya tercih edilmesini de
istemiştir. Çünkü ona göre bu dillerle dini, kültürel, tarihi ve edebî bağlantıları söz konusudur. O, buna örnekler de
vermektedir; kapitalist, ekonomiya, presssa ve direktör kelimelerinin yerine sermayedar, iktisat, matbuat ve
müdür kelimelerinin daha uygun olacağını savunmaktadır 7. Arapça ve Farsça’dan kaideler alınamayacağını sadece
kelime almayı savunmuştur. (Ziya Gökalp ise, her millet terimlerini kendi din kitabından alır diyerek daha çok
Arapça’yı tercih etmiştir.) Hilmi Ziya Ülken, her iki düşünürün görüşlerinin çok gerçekçi olmadığını, çünkü yeni ilim
ve tekniğe ait terimlerin çağdaş medeniyetten ya olduğu gibi alınmasının veya bulunduğu ölçüde kendi dilimizden
karşılığının bulunmasının gerekliliğinden söz açmaktadır. Hüseyinzade Ali, bununla bağlantılı olarak Türk dillerinin
ortak bir edebi dil niteliği kazanması için yazının fonetik değil etimolojik esasa göre yazılmasını savunmuş ve aksi
bir durumun Türk lehçe ve şivelerinin birbirinden ayrılmasına yol açabileceğine dair uyarılarda bulunmuştur8.
Esasında oldukça haklı olan bu görüş, büyük oranda Ziya Gökalp ve diğer Türkçüler tarafından da savunulmuş
olsa bile, Osmanlı Türkçülerinin ortak bir dil kaygısı pek fazla olmamıştır. Osmanlı Türkçüleri, sadece Şimal
Türklüğünün dilinden faydalanmayı istemişler, diğerlerini göz ardı etmişlerdir.
Hayat gazetesinin Rus idaresi tarafından kısa bir süre sonra kapatılması üzerine Hüseyinzade Ali, yine Hacı
Zeynelabidin Tagıyev’in sahipliğinde Füyûzât dergisini Bakü’de 1 Kasım 1906’da çıkarmıştır. 1 Kasım 1907’ye kadar
çıkan dergi toplam 32 sayı çıktıktan sonra Sultan Abdülhamit aleyhine çıkan bir yazıdan dolayı Sultan Abdülhamit’in
isteği üzerine Hacı Zeynelabidin Tagıyev’in kendisi tarafından kapatılmıştır 9. Hüseyinzade Ali, bu kez yayımlamış
olduğu dergiye İstanbul’dan; Abdullah Cevdet, Ahmet Kemal, Abdülhak Hamit Tarhan gibi isimleri de eklemiş ve
daha zengin bir Türk dünyası kadrosuyla ortaya çıkmıştır. Hayat gazetesini Füyûzât dergisinin anası olarak gören
Hüseyinzade Ali, Füyûzât’ta da Türkleşmek, İslamlaşmak ve Muasırlaşmak temel ülküsü etrafında görüşler
belirtmekle kalmamakta, aynı zamanda mezhep taassubundan kurtulmayı, birlik ve beraberlik şuurunu, diğer Türk
şivelerinden de kelimeler alan İstanbul Türkçesi merkezli bir ortak dil anlayışını devamlı olarak işlemeye devam
etmektedir10. Buradan hareketle Hüseyinzade Ali’nin Türk dünyası lehçelerinden de kelimeler alan İstanbul
Türkçesi merkezli ortak edebî bir dilin bütün Türkler arasında, bilhassa da Azerbaycan ve Kafkasya’da yayılmasında
önemli bir etkisi olduğu kabul edilmelidir.
Hüseyinzade Ali, her ne kadar çıkardığı bu dergide dil birliğini savunmuşsa da sadeleşme derginin dilinde çok
gözükmemiştir. Nitekim, Füyûzât’ın ilk sayısı çıktığında bunu dikkatle tetkik edenlerden birisi olan İsmail Gaspıralı
da dergiye bu eleştiriyi getirmiştir. O, derginin 4. Sayısına yazdığı ve dergide de yayımlanan mektubunda dilinin
biraz daha sadeleşmesi gerektiği üzerinde durmaktadır. Kırımlı Cafer Seydahmet de, aynı kanaati paylaşarak, Rusya
Türkleri arasında milliyetçilik hareketlerinin güçlenmesinde önemli bir katkısı olan derginin sadeleşmeye çok fazla
önem vermediği düşüncesindedir. Ona göre Azerbaycan’da bundan sonraki matbuatta sadeleşmeye daha çok
önem verilmiştir11. Aslında yıllar sonra bu hatasını 1926’da geldiği Bakü’de Azerbaycan Edebiyat Cemiyeti’ndeki
konuşmasında kendisi de itiraf etmektedir. O, buradaki konuşmasında; “Hata ederek zannetmiştim ki, doğrudan
doğruya yüksek şeylere müracaat etmek kâfidir. Hayır! Evvelce aşağılara inmek lazım idi. Bunu benden sonrakiler
ettiler… Evvelce halka, kentliye, fehleye, umumiyetle büyük kütleye kadar inmek sonra bunlarla beraber
yükselmeye çalışmak lazımdır”12 demektedir. Hüseyinzade Ali, burada da görüldüğü gibi halkın anlayışını, kültürünü
ve eğitim düzeyini yükseltmenin yolunun onları seviyesine inmekle gerçekleşeceğine inandığını belirterek geç de
olsa İsmail Gaspıralı’nın bu konudaki fikrine tam destek vermektedir.
Hüseyinzade Ali, İrşad, Terakki, Hakikat, Türk Yurdu vb. birçok dergide yazılar yazarak fikrî mücadelesine
devam etmiş, bununla da kalmayarak derneklere, siyasi toplantılara ve hayır cemiyetlerine iştirak etmiştir. Bu
cümleden olarak o, Nijni Novgorod’da 1905’te gerçekleşen I. Rusya Müslümanları Kongresi’ne katılmıştır 13.
1908’de tekrar İstanbul’a dönen Hüseyinzade Ali, doktorluk mesleğinin yanında İttihat ve Terakki üyeliği yapmış,
Türk Ocağı ve Türk Yurdu dergisi gibi milliyetçi kuruluşlara destek vermiştir. Bunların dışında, Balkan Savaşı ve I.
Dünya Savaşı’nda Hilal-i Ahmer’de yaralıların ve hastaların tedavisinde gönüllü olarak çalışmış ve birçok dernekte
aktif görevler almıştır. Hilmi Ziya Ülken, onun 1926’da Bakû’da toplanan I. Türkoloji Kongresi’ne gönderilen Türkiye
7 Hüseyinzade Ali, “Gazetemizin Dili Hakkında Bir Nice Söz”, Hayat, 1905/7, Ali Bey Hüseynzade-Seçilmiş Eserleri içinde, s. 107-
110.
8 Bkz. Ülken, a.g.e., s. 273.
9 Dergi hakkında fazla bilgi için bkz. Erdoğan Uygur, “Azerbaycan Matbuatında Füyûzât Dergisi”, Modern Türklük Araştırmaları
Dergisi, c. 7, sayı: 2 (Haziran 2010), s. 150-176.

10 Uygur, a.g.m., s. 154-157.
11 Kırımlı Cafer Seydahmet, Gaspıralı İsmail Bey, İstanbul 1934, s. 78-79.
12 Bayat, a.g.e., s. 30.
13 Sadakat Hüseynova, Füyûzat Jurnalı ve Dil Problemleri, Bakı 2006, s. 16.
11
heyetinde Fuat Köprülü ile yer aldığını ve burada tuttuğu birkaç defterden ibaret notlarının kendisinde olduğunu
yazmaktadır14. Ancak bunlar günümüze kadar halen tam olarak yayımlanmamıştır.
1940’ta İstanbul’da vefat eden Hüseyinzade Ali’nin en önemli çalışmaları gazete ve dergilerde yazdığı
makalelerdir. Bunlar arasında en dikkat çekici olanlar; Hayat’ta 1905’te yayımlanan “Türkler Kimdir ve Kimlerden
İbarettir” yazı dizisi, yine aynı gazetede 1905-1906’da seri olarak neşrettiği Çehov’un eserinden adapte ederek
İstanbul’un istibdat günlerini anlattığı “Gılaf ve Mahfaza Kulu”, Terakki’de 1909’da yayımladığı “Yazımız, Dilimiz,
İkinci İlimiz” yazısı ile İrşad, Terakki ve Hakikat’te neşredilen “Siyaset-i Fürûset” adlı çalışmalarıdır. Bunlar dışında
tıpla ilgili çalışmaları da olmuştur15.
Hüseyinzade Ali, yazdığı makaleler ve eserlerde güçlü bir tenkit kabiliyeti göstermekte ve sentezci kişiliği ile
öne çıkmaktadır. O, hem klasik hem de modern eğitimi birarada aldığından, yazdığı makalelerde Türklük ve İslamlığı
hep yanyana zikretmiş, bunu yenileşme, muasırlaşma anlayışıyla yoğurmayı bilmiş ve Türkçülerin bazılarının çizdiği
aşırı modernleşmeci tarz yerine uzlaştırmacı bir tarzı benimsemiştir. Nitekim Hilmi Ziya Ülken, onu, bu fikrî
yaklaşımlarından dolayı, “son yarım yüzyıllık fikir tarihimizin önderlerinden” saymaktadır 16. Onun bu çizgisini felsefi
yaklaşımlarında da görmek mümkündür. O, akılcı ve sezgici bir yaklaşımı birlikte savunmuştur. Ülken,
Hüseyinzade’nin Durkheim ve Bergson’un birbirini tamamlayan iki düşünür oldukların inandığını, hatta kendi
görüşlerinin Bergson’a daha yakın olduğunu kendisine bizzat aktardığını ifade etmektedir. Çünkü, Hüseyinzade Ali
açısından bütün varlığı anlamak için ikisinden de vazgeçmemek, ikisini uzlaştırmak gereklidir. Türklerin Doğu ile
Batı arasındaki köprü olan rolüne değinen Hüseyinzade Ali, klasik medeniyetin temelini de sadece Batı’da
görmemekte, Doğu-Batı sentezini istemektedir.
Türk dünyasının uyanışını her zaman Türkiye merkezli olarak düşünen Hüseyinzade Ali, Ali Suavi ile zayıf da
olsa başlayan başlayan Türkleşme İslamlaşma ve modernleşme arasındaki uzlaşmayı oldukça ileri bir seviyeye
götürmüş, adeta temel bir düstur haline getirmiştir. Meşrutiyet, istibdad, sosyalizm ve milliyet gibi konuları farklı
yönlerden de işleyen Hüseyinzade Ali, Türk dünyasında bilim ve iktisadın önemini çok iyi kavramıştır. O, Berlin’de
Ocak 1916’da toplanan Türk Kavimleri Kongresi’nde Türk halklarının haklarını savunan bir rapor okumuş ve bu
raporda, iktisadi güçlenmenin Türk dünyasında dini ve milli şahsiyeti muhafaza etmede büyük etken olduğuna
işaret etmiştir. Rusların da bu durumu iyi bildiğine işaret eden Hüseyinzade Ali, Türklerin iktisadi durumlarının
onların milli kimliklerini korumada en temel faktör olduğunu bilen Rusların bunu engellemek için ellerinden geleni
yaptıklarını da ifade etmiştir. İlginç bir şekilde orta sınıfı olan bir toplumun milli ve dini şahsiyetini daha iyi
koruyabileceğini savunan Hüseyinzade, Bakü, Simbirsk, Kazan, Saratov ve Orenburg gibi şehirlerdeki endüstriyel
gelişimi Tatar baylarının ortaya çıkışını, Azerbaycan’daki zenginleşmeyi ve nihayet bunların neticesinde ortaya çıkan
ceditçilik hareketini buna delil olarak göstermektedir. Böylece o, iktisadi gelişim ile dini ve milli yenileşme arasında
da bir bağlantı kurmuş olmaktadır. O, raporunda nüfus, istatistik ve Rusların emperyalizm ve misyonerlik
faaliyetlerine de ehemmiyet vermekte ve milli ve manevi birlik şuurundan ayrılmış olan Türk topluluklarının
asimilasyona daha çok uğradıklarını iddia etmektedir. Doğum, evlenme, boşanma ve ölüm gibi sosyal durumlarla
ilgili istatistiksel bilgilere sahip olmanın önemine de değinen Hüseyinzade, bunların bilinmesinin milli ve dini kimliği
korumadaki etkisini dile getirmeye çalışmakta, Müslüman Türklerin sağlık ve temizlik şartlarına daha fazla riayet
etmelerinin nüfusu olumlu yönde etkilediğini de vurgulamaktadır 17.
Hüseyinzade Ali’nin sosyalist görüşe yakınlığı ile ilgili bazı yaklaşımları yanlış anlaşılmıştır. O, zaman zaman
sosyalizmden bahsetmektedir. Ancak bunu tamamen kendi milli ve manevi ülküsü çerçevesinde ve stratejik bazı
gerekçelerle yapmaktadır. Türkler ve Müslümanların milli ve manevi bağımsızlığına destek anlamında bir kapı
aralayabilir miyim düşüncesi, emperyalizm karşıtlığından ve emperyalizme yönelik şiddetli eleştirilerinden dolayı
onu sosyalistlerle yakınlaşma ihtiyacı duymaya itmiştir. Bunun dışında St. Petersburg’daki üniversite eğitimi
sırasında istibdat karşıtı ve emperyalizm tenkitçisi sosyalistlerin tavırlarından etkilendiği bir gerçektir. Ama bu tavır,
milli ve manevi değerleri ve sermayeyi dışladığını göstermemektedir. Aksine o, zenginleşmeyi, sanayileşmeyi
savunmuş ve bunun milli ve dini kimliğe katkısını dile getirmiştir. Bununla da kalmamış, Adam Smith’i Milletlerin
Zenginliği (Servet-i Milel) kitabını tercüme etmiş, ancak basılmadan kalmıştır. 14 Ağustos 1917’de Stockholm’de
katıldığı Milletlerarası Sosyalist Konferansı’nda sunduğu tebliğ de bu görüşümüzü desteklemektedir. Bu kongrede
sosyalistlerin de kapitalist ve emperyalist anlayışın önyargılarından kurtulamadıklarını Türk ve Müslüman
14 Ülken, a.g.e., s. 270; Ali Haydar Bayat, Hüseyinzade Ali’nin Bakü I. Türkoloji kongresinde tuttuğu notların kısa bir özetini
hazırlamış olduğu eserde yayımlamıştır. Bkz. Ali Haydar Bayat, Hüseyinzade Ali Bey, Ankara 1998, s. 63-69.
15 Ülken, a.g.e., s. 273; Bayat, a.g.e., s. 35-44.
16 Ülken, a.g.e., s. 272-273.
17 Fazla bilgi için bkz. Bayat, a.g.e., s. 57-60.
12
düşmanlığının bu önyargının en başında geldiğini savunmuştur18. Bu cümleler gerçekten çok önemlidir. O bununla
Türkofobi-İslamofobi (Türklerden ürkme-Müslümanlardan ürkme) gibi halen etkili olan çok önemli bir konuyu
gündeme getirmekte ve aslında sosyalistlerin de Türk ve Müslümanlar söz konusu olduğunda, bir yönüyle,
emperyalist anlayışa hizmet ettiklerini ortaya koymaktadır. Nitekim yukarıda bahsettiğimiz gibi, bir yıl önce
Berlin’deki kongrede sunduğu tebliğde Rusların Bizans’tan aldığı bir alışkanlığın devamı olarak kendi kültürlerini
yayarken başka milli kültürleri yok saydıklarını19 söylemesi bu görüşümüzün ispatı sadedindedir. O, yine bizim
görüşümüzü destekler mahiyette, Berlin’deki tebliğinde, Rusya’daki sosyalist eğilimli genç Türk yazar ve
gazetecilerin İttihat ve Terakki çizgisindeki bir milliyetçiliğe daha yakın olduğu tespitinde de bulunmaktadır.
Hüseyinzade Ali’nin en önemli özelliklerinden birisi, fikirlerini mizahlı tenkit metoduyla yazdığı eserlerle
bizlere aktarmasıdır. Bu konudaki dikkat çekici eserlerinden birisi Sultan Abdülhamit’in istibdadını mizahi bir şekilde
eleştirdiği Abd-i Gılaf ve Mahfaza adlı hikâyesidir. O, 1905-1906 yıllarında Hayat’ta neşredilen bu mizahi ve
sembolik eserde baskıcı ve inzivacı insan tiplerinin toplumu ne hale getirdiklerini ve hatta insanlıktan çıktıklarını
anlatmaya çalışmaktadır. Daha hikâyenin başında Abdullah Cevdet ve Mevlana’dan aldığı beyitlerde ortalıkta insan
diye gezen birtakım canlıların sadece bir görüntü ve kılıftan ibaret olduklarını anlatmaya çalışmış ve adeta hikâyenin
ana fikrini vermiştir. Hikâyenin ana karakterlerinden birisi Abdülkadim Râkid Efendi’dir. İsminin manası Kadim’in
kulu, yani eskinin kulu durgun, hareketsiz insan anlamındadır. Hüseyinzade Ali, bununla II. Abdülhamit döneminin
her şeye şüpheyle yaklaşan, her şeyi yasaklayan, bütün fikri tartışmaların ve yeniliklerin ancak Sultan’ın kendisi
tarafından yapılabileceğine inanan bir yapı arz ettiğini ve bu durumun da insanları adeta canlı canlı tabuta veya bir
kılıfa sokarak muhafaza etmeye yol açtığını anlatmaktadır. Diğer bir ana karakter ise, Abdülittihad Kemal Efendi’dir.
İsminden de anlaşılacağı üzere İttihatçıları veya hürriyet taraftarlarını temsil etmektedir. Hüseyinzade Ali, bu
hikâyeyle sadece II. Abdülhamit’in yaptıkları nezdinde kendisini değil aslında esas olarak bu dönemde oluşan insan
tipini eleştirmektedir. Çünkü ona göre, baskıcı toplumlarda Abdülkadim Rakid tipinde adamlar her zaman
çıkacaktır, en büyük problem ise bu tür insanların sayısının artmasıdır. Onun hikâyeyle ortaya koyduğu “kılıf”
kavramı bunu ifade etmektedir, bu şekilde “kılıf” ardına saklanarak kendini bir çeşit tabuta koyanlar, kendi kimliğini,
şahsiyetini ortaya koyamayan insanlardır, bu da maddi ve manevi terakkinin en birinci engelidir. Hatta bununla da
yetinmeyen Hüseyinzade Ali, “kılıf” kavramını daha da genişleterek yapılan baskılara, zulümlere, haksızlıklara sessiz
kalıp ekmek parası, makam ve mevki için açıkça fikrini söylememek de bir çeşit “kılıf”a bürünmektir. Bu yönüyle
“kılıfa bürünmek”, münafıklık veya ikiyüzlülükle de eşit anlamlıdır. O halde ona göre, “kılıfa bürünenler”, hürriyet
ve medeniyet düşmanlarıdır. Bütün bu olumsuzluklara rağmen her zaman umudunu koruyan Hüseyinzade Ali,
hikâyesini daha önceden Türk gazetesinde yayımladığı “Terâne-i Seher” adlı şiiriyle bitirmektedir. Şiirin ilk kıtası şu
şekildedir:
“Zulmet-i şer bulsa da bir dem zafer,
Perteve hükmetse de zulmet eğer,
Sönse de envâr-ı kemâl-i hüner,
Gam yeme, sabret, bu da yahu, geçer!”20
Son olarak Hüseyinzade Ali’nin yine siyasi fikirlerine yer verdiği bir eserinden bahsetmek gereklidir. Bu eser,
onun en hacimli eserlerinden birisi olan Siyaset-i Furûset adlı bir çalışmadır21. O, bu eserinde bir Doğu- Batı
karşılaştırması yapmakta Türk, İran ve Rus tarihinden belirli tarihi kişilikler üzerinden siyasetten ne anlaşılması
gerektiğini irdelemektedir. Esere verdiği ismin Rus siyaseti açısından “atları ölünceye kadar kamçılamak ve
kırbaçlamak” manasına geldiğini ancak Doğu’nun bu kelimeye “memleket idaresi ve hikmet-i hükümet”, yani
yönetim felsefesi anlamı verdiğini de ifade etmektedir. Hüseyinzade Ali,bu eserinde, tıpkı Gaspıralı İsmail Bey gibi,
Rus siyasetinin cehalet, düşmanlık, karşıt kültürleri tanımama ve onları yok etme temeline dayandığını, bunun da
Bizans’tan miras alındığını vurgulamaktadır. Yine bir Rus yazar ve gazeteci Doroşeviç (ö. 1922)’in Russkogo Slovo
adlı gazetede yazdığı eleştirel bir makaleden ilhamla kaleme alınan bu çalışma, bir edebi eser olmanın yanında
tarihin çeşitli dönemlerine atıfla devrin siyaset anlayışı hakkında önemli değerlendirmeleri barındırmaktadır.
Hüseyinzade Ali, Çarlık Rusyasının Osmanlı Türkiye’si ve İran’da yürüttüğü emperyalist siyasetini tenkit etmekte ve
bu eleştirilerini özellikle Panslavist olmanın yanında aşırı derecede muhafazakâr olarak nitelediği “hakiki Rus
18 Bayat, a.g.e., s. 61-62.

19 Bayat, a.g.e., s. 60.
20 Hikâyenin ve şiirin tamamı için bkz. Hüseyinzade Ali, “Abd-i Gılaf ve Mahfaza”, Ali Bey Hüseynzade-Seçilmiş Eserleri içinde, s.
65-90.
21 Hüseyinzade Ali, “Siyaset-i Furûset”, Ali Bey Hüseynzade-Seçilmiş Eserleri içinde, s. 336-458; Hilmi Ziya Ülken, “Türkçülüğün
ve Türk Sosyalizminin Babası Ali Turan (Hüseyinzade Ali), Yeni İnsan, 1969/84, 1970/85.
13
ittifakı” sembolik ifadesi üzerinden yürütmektedir. O, çalışmasında, İran’daki Türk Safeviler ve Kaçar hanedanı
hakkında tarihi bilgiler üzerinden eleştirel değerlendirmelerde bulunmakta ve son dönemdeki mutlakiyetçi
anlayışla inkılapçı anlayışın mücadelesi ile ilgili de çeşitli bilgiler vermektedir. Hüseyinzade’nin bu çalışmasında
verdiği ana mesajlardan biri de, kendisi de bir ilim olan siyasetin tarih, coğrafya, psikoloji, matematik, geometri,
harp sanatı ve felsefe ile yakın ilişkisi olduğunu vurgulamaktır. O, diğer çalışmalarında olduğu gibi burada da
Safeviler ve Osmanlılar çatışması üzerinden mezhep kavgasına, yani Sünni-Şii kavgasına değinmekte, bunun
zararlarından bahsetmekte ve bunu “İslam’ı manen taksim etmek”22 olarak görmüştür.
Hüseyinzade Ali, hayatı boyunca milli ve manevi değerlerin korunması, ana dili geliştirilmesi, Batı
medeniyetinin ve modernleşmenin gereklerinin iyi algılanması ve bunun için de ilme önem verilmesi yolunda
önemli çabalar sarfetmiştir. Onun idealist kişiliği sadece teorik değerlendirmelerde bulunmayı değil sahaya inmeyi
de gerekli görmüş ve birçok dernek ve hayır kurumunda ciddi faaliyetler göstermiştir. Avrupa ve kendi
medeniyetine nüfuzu onun dünyanın gidişatını iyi okumasına yardımcı olmuştur. Türkleşme, İslamlaşma ve
Muasırlaşmayı ilk kez mükemmel, tutarlı ve etkili bir şekilde yorumlayarak dönemindeki birçok aydını ve
kendisinden sonraki fikriyatı etkilemiştir. Türk ve Müslüman toplumların önce kendi milli ve manevi kimliklerini
korumalarının ve ancak bundan sonra kendi aralarındaki kültürel ve manevi birliğe yönelmelerinin gerekliliğini her
zaman öne çıkarmıştır.
Kaynakça
Akçuraoğlu Yusuf, “Türkçülük”, Türk Yılı içinde, Haz. Akçuraoğlu Yusuf, 1928.
Ali Bey Hüseynzade-Seçilmiş Eserleri, Haz. Ofeliya Bayramlı, Çaşıoğlu Neşriyatı, Bakı 2007.
Bayat, Ali Haydar, Hüseyinzade Ali Bey, Ankara 1998.
Hüseynova, Sadakat, Füyûzat Jurnalı ve Dil Problemleri, Bakı 2006.
Seydahmet, Kırımlı Cafer, Gaspıralı İsmail Bey, İstanbul 1934.
Uygur, Erdoğan, “Azerbaycan Matbuatında Füyûzât Dergisi”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, c. 7, sayı:
2 (Haziran 2010), s. 150-176.
Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul 1994, s. 267-268.
Ülken, Hilmi Ziya, “Türkçülüğün ve Türk Sosyalizminin Babası Ali Turan (Hüseyinzade Ali), Yeni İnsan, 1969/84,
1970/85.
22 Hüseyinzade Ali, “Siyaset-i Furûset”, s. 382.
14
TÜRK OCAKLARININ KURULUŞUNDA ROL OYNAYAN AZERBAYCANLI AYDINLAR VE
BAKÜ TÜRK OCAĞI
Mehmet ŞAHİNGÖZ*
Özet
1905 yılında Rusya’da ilan edilen meşrutiyetin yarattığı kısmi hür ortam içerisinde Türk ve Müslüman
kökenli aydınlar fikirlerini rahatlıkla ifade etme imkânı bulmuş, Türkler arasında milli bir uyanış başlamıştı. Fakat
bu dönem oldukça kısa sürmüş, Japon mağlubiyetinin olumsuzluklarını üzerinden atan Rusya yeniden Çarlık
siyasetine dönerek aydınlar üzerindeki baskıyı artırmıştı. Aydınlar ya hapse girecekler ya da ülke dışına çıkmak
zorunda kalacaklardır.
Bu durum karşısında bazı aydınlar Osmanlı devleti başta olmak üzere Avrupa ve İran gibi ülkelere göç etmeyi
uygun görmüşlerdir. Osmanlı Devletinin de vaziyetinin pekiyi olmadığı 20.yüzyılın başında bütün Türk dünyasında
aydınların önemli bir kısmı “Türklük” fikri etrafında birleşilerek içine düştükleri badireden kurtulacağı fikrinde
idiler. Bunun için Çarlık Rusya’sından gelenlerle birlikte Osmanlı aydınları çeşitli siyasi faaliyetlerde bulundular.
Önce bu dönemde yeni yeni yeşermeye başlayan Türkçü faaliyetlerin içinde yer alarak Türk Derneği, Türk Yurdu
ve Sebilürreşad gibi dergilerde yazılar yazdılar. Türkçü derneklerde, özellikle 25 Mart 1912 tarihinde kurulan
“Türk Ocağı” içerisinde çeşitli faaliyetlerde bulundular.
Türk ocağının kuruluşuna bakıldığında, Tatar Türklerinden Yusuf Akçura, Azerbaycan Türklerinden Ağaoğlu
Ahmet, Hüseyinzâde Ali gibi Türk dünyasından gelen şahısların önemli rol oynadığı görülür. Türkçülük hareketine
büyük güç katan bu aydınların gayretleriyle Türk Ocaklarının Bakü, Taşkent ve diğer Türk bölgelerindeki bazı
şehirlerde Türk Ocakları şubeleri açılır. Rus Çarlığının dağılma sürecinde Türk Ocakları önemli bir vazife ifa etmiş,
buralarda Türk dünyasının fikri, kültürel ve siyasal anlamda birliğini sağlayabilecek pek çok çalışmalar yapılmıştır.
Bu çalışmada Türk Ocaklarını kuruluşunda ve faaliyetlerinde yer alan Azerbaycanlı aydınlardan Hüseyinzade,
Ali, Ağaoğlu Ahmet ve Mehmet. Emin. Resulzade gibi Azerbaycan Türkü aydınların hem Osmanlı hem de
Azerbaycan coğrafyasındaki faaliyetleri üzerinde durulacaktır. Özellikle 1918 yılında kısa süren Bağımsız
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti döneminde, Bakü’de “Türk Ocakları” açılmış ve başında Mehmet Emin
Resulzade’nin bulunduğu hükümetçe desteklenmiştir. Türk Ocakları Azerbaycan’ın siyasi ve kültürel hayatında bir
dönem yer almıştır.
Daha sonraları Sovyetler Birliğinde yürüttükleri mücadeleyi kaybeden Türk kökenli aydınların önemli bir
kısmı Türkiye sığınmış ve faaliyetlerini Türk Ocakları kapanan kadar genellikle Türk Ocakları üzerinden
yürütmüşlerdir.
Anahtar Kelimeler: Türk Ocakları, Azerbaycan, Bakü Türk Ocağı
AZERBAIJANI INTELLECTUALS AND BAKU TURKISH HEARTHS ACTING ROLES IN THE

FOUNDATION OF TURKISH HEARTHS
Abstract
Turkish and Muslim intellectuals had the opportunity to express their opinions liberally in a partial free
environment due to constitutionalism proclaimed in Russia in 1905 and a national renaissance among Turks had
come alive. However, this had been a fairly short period and Russia getting over the unfavorable effects of Japan
defeat increased the pressure on the intellectuals by regaining the Tsarist regime. The intellectuals had to either
be put in prison or go abroad.
Under these circumstances, some of the intellectuals chose to immigrate into European countries, Iran and
in particular to Ottoman Empire. At the beginning of the 20th century when Ottoman Empire was also in poor
conditions, an important part of Turkish intellectuals was of the opinion that the crisis would be survived by
* Prof. Dr., Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Sosyal Alanlar Eğitimi Bölümü. mgoz@gazi.edu.tr
15
uniting under the idea of “Turkism”. Thus, Ottoman intellectuals together with those coming from Tsarist Russia
conducted various political activities. Firstly, they published in journals such as Turkish Association, Turkish
Homeland and Sebilürreşad by taking part in Turkist activities which had been flourishing newly at that time.
They carried out various activities in specially “Turkish Hearths” which was established on 25 March, 1912.
Intellectuals such as Yusuf Akçura from Turkish Tatars, Ağaoğlu Ahmet and Hüseyinzade Ali from
Azerbaijani Turks have played an important role in the foundation of Turkish hearths. Thanks to the efforts of
these intellectuals contributing greatly to Turkism movement, Turkish Hearths branches were opened in Baku,
Tashkent and some cities in other Turkish regions. In the dissolution period of Tsarist Russia, Turkish Hearths
performed important tasks and many activities were carried out to unite Turks intellectually, culturally and
politically.
The present study focuses on the actions of Azerbaijani Turks intellectuals such as Hüseyinzade Ali, Ağaoğlu
Ahmet and Mehmet Emin Resulzade who took part in the establishment and activities of Turkish Hearths in both
Ottoman and Azerbaijan regions. “Turkish Hearths” was opened in Baku in the period of the Independent
Azerbaijan Democratic Republic reigning for a short time in 1918 and Mehmet Emin Resulzade, the head of the
government, supported this foundation. Turkish Hearths took part in political and cultural life of Azerbaijan for a
while.
A major part of Turkish intellectuals losing their struggle in the Soviet Union took refuge in Turkey and
usually conducted their activities via Turkish Hearths until they were closed.
16
KGB ARŞİVİN’DE TÜRKİYE’DEN AZERBAYCAN’A DAVET EDİLMİŞ
AYDINLAR HAKKINDA BELGELER
Ali Şamil HÜSEYİNOĞLU*
Özet
Rusya’nın Birinci Dünya Savaşı zamanı mağlubiyeti ülkede karğaşayı artırdı. 1917. yılın Şubatında
Romanovların 300 yıllık hakimiyetine son verilse de düzen sağlanmadı. Kurulmuş Müvekketi Hükumeti (keçid
hükumetini) haman yılın Ekim’in 25’de Bolşevikler silahlı isyanla devirdiler. Sözde halklara özgürlük, insan hakları,
sosyal beraberlik vaadi veren Bolşeviklerin yaptığı aslında Çarizm’in sömürge politikasından başka bir şey değildir.
Ülkedeki düzensizlikden yararlanan esaret altındaki halklar özgürlük savaşı için ayaklanır. Binlerce insanın kanı
pahasına bağımsız devletler kurulur. Rusya genelinde yeni kurulmuş milli devletler gibi 1918 yılında Mayıs’ın
28’de Azerbaycan bağımsızlığını ilan etmişdir. Malesef Rusya yeni kurulmuş devletleri tıkrar esaret altına almaya
çalışırdı.
Yeni kurulmuş Azerbaycan hükümeti Rusya’nın baskısında kurtarmak, Ermeni çetelerini durdurmak için
Osmanlı devletinden yardım ister. Kısa sürede bu isteği gerçekleşir. Osmanlı devleti Azerbaycan’a askeri birliğin
yanı sıra öğretmenler, doktorlar veb. aydınlar de yollar. Onlar sadece şehirlerde değil, küçük kasabalarda da
çeşitli zorunluklara rağmen soydaş ve dindaşlarının çocuklarına eğitim verirler.
Osmanlı devletinin çeşitli bölgelerinden gelmiş bu aydınlar sırasında erkeklerin yanı sıra Faike hanım
Mustafazade, Naciye hanım Hilmi kızı, Rafiye Ahmet kızı, Rahime Selim gibi kahraman, milletsever kadınlar da
olmuş. Bolşevikler 1920 yılı Nisan’ın 28’de Azerbaycan’ı işgal ettikden sonra sadece milli önderler değil, hem de
milli düşünceli sade vatandaşlara da repressiyaya maruz kaldılar. Kısa sürede 48 bin kişi kurşuna dizilir ve ya
hapsedilir. Bu haksızlığa dayanamayan insanlar silahlı isyana başlar. Osmanlı yüzbaşı Halil bey Şakirzade’nin
yönettiği isyanı Bolşevikler büyük kayıp pahasına 1921 yılı Haziran’ın 3’de bastırırlar.
Rövşen Eşrefi, Hüseyin Vehdet, İbrahim Şakiri, Arif Üryan veb. şairler Osmanlı’dan gelerek kendi şiirleri ile
Azerbaycan edebiyatındaki bağımsızlık çağrılarına destek çıkarlar. Bunlar Bolşevikleri sinirlendirir ve baskıyı daha
da artırır.
Rusya’dan gelmiş Ermeni ve Bolşeviklerin baskısına rağmen Azerbaycan Sovyet Hükümeti’nin rehberleri
yüksek okullarda ders vermek için Türkiye’den Mühittin Birgen, İsmail Hikmet, Halil Fikret, Cabbar Efendizade ve
başka hocaları davet ederler. Azerbaycan hükümeti davet etmesine rağmen bu hocaları KGB baskısından
koruyamaz. Sıkca KGB’ye soruşturmaya davet edilen aydınlar sınırdışı edilir. KGB bu aydınların son grubunu 1927
yılında sınırdışı etse de, 1936-38 yılında tutukladıkları Azerbaycan aydınlarından Türkiye’den gelmiş aydınlar
hakkında bilgi edinirler.
Anahtar kelimeler: Türkiyeli aydınlar, Azerbaycan, takipler, KGB, repressiya
Giriş
Sömürgecilerin kullandığı yöntem hep aynıdır: halkları etnik kimliğine, görüşüne göre bölerek isteklerini
gerçekleştirmek. Somürge altındaki halklar da farklı yöntemlerle kendilerini savunmaya çaba gösterir. Böyle bir
durumda gelenekden, inancdan, milli kimlikten kopmamak için Kafkasya Müslümanları kutsal yerleri ziyaret eder,
evlatlarını İstanbul’da, Kahire’de, Şam’da, Necef’de, Gum’da okutmaya önem veriyorlardı. Hükümetin baskısına
rağmen medreselere ve yeni tarz özel mekteplere Osmanlı’dan, Gacarlar devletinden hocalar getirilirdi.
1905 senesi ihtilalinden sonra “yumuşama” bölgelerde camiler, gazeteler, dergiler açılmasını hızlandırdı. İlk
ve orta okulu Kastomonu’da bitirmiş Mehmet Cevdet İnancalp1(1883-1952), Ahmet Kamal Akünal2 (1873-1942),
*Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Folklor Enstitüsü başkanının Uluslararası İlişkiler Danışmanı alishamil@yahoo.com
1 Mehmet Cövdet Bakü’da bulunduğu sırada1907. yılda arkadaşlarıyla bir öğretmen okulu açarak, Türk-İslam maarifinin
gelişmesine hizmet etti. Bakü’de çalışırken Rusça ve Latince’yi öğrendi. Gazete ve dergilerde Türk milliyetçiliği konusunda
yazılar yazdı. Pedagoji ve tarih araştırmaları yaptığı sırada, 1908.yılda Rus hükümeti tarafından sınırdışı edilince İstanbul’a
döndü.
2 Ahmet Kamal Ali Bey Hüseyizadenın yardımı ile Bakü’ye gelerek 1907 yılında Balahanı kasabasındaki "Neşri-maarif"
okulunda müdürlük yapmanın yanı sıra, “Füyuzat”, “İrşad”, “Tereggi” “Güneş” gibi dergi ve gazetelerin baş yazarı ve önemli
yazarlarından olmuştur.
17
Halid Hürrem Sebribeyzade3 veb. Bakü’da yeni tarz ders veren okullar açarak ders vermenin yanı sıra gezetelerde
eğitim, milli mesele hakkında makaleler, şiirler de yayınlatırlardı.
Bir konuya dikkat etmek lazım. Osmanlı devetinden ister Azerbaycan’a, ister Kırım’a, ister Türküstan’a gitmiş
kişilerin hepsi hakkında aynı fikri ibraz edemeyiz. Onların hepsini Osmanlı devletinin seçip gönderdiğini söylemek
de yanlış olur. Kaynaklar onların az bir kısmının milli ve dini düşünceyi yaymak için gittiğini söylese de,
çoğunluğun Abduhamid hükümetinin baskılarından yayınmak için, bazıları da günlük yaşamlarını temin etmek için
getmişlerdi.
1.Azerbaycan Halk Cümhuriyetinin Kurulması ve Milli Kadrolara İhtiyacın Artması.
1918 yılı Mayıs’ta Kafkasya’dakı Geçici Hükumet çöktü. Bölgede yaşayan halkların ve etnik grupların bir
araya gelerek normal devlet kura bilmediklerini gören Gürciler 1918 yıl Mayıs’ın 26’da özgürlüklerini ilan ettiler.
İki gün sonra ise Azerbaycan ve Ermenistan özgürlüğünü ilan etse de onların durumu Gürciler’den farklı idi.
Gürciler Tbilisi’yi kendilerine başkent ilan etmişlerdi. Azerbaycan Bakü’yü kendi başkendi ilan etse de orada Bakü
Kommunası adlı Bolşeviklerin oyuncak bir hükumeti vardı. Ermenilerin ise başkent seçmesi çok zor idi. Onlar
Erzurum’u,Van’ı başkent ilan etmeği planlar. Rus askeri birliklerinin geri çekilmesi, Osmanlı ordusunun orada
yerleşmesi Ermenilerin isteğini gerçekleştirmesine engel olur.
Osmanlı devlet yetkililerinin onayı ile yoğunlukla Müsülmanların yaşadığı, eski İrevan hanlığının merkezi, Rus
işgalinden sonra Erivan adlandırılan şehir Ermenilere başkent olarak verildi. Bu şartla ki, Ermeniler 10 bin
kvadratmetrelik alanda devletlerini kuracak, Osmanlı devletinden toprak iddasında olmayacak, Müsülmanlar
yaşayan kasaba ve köylere baskı yapmayacaklar. Maalesef Ermeni hükumeti verdiği vaadi tutmadı.
Nuru Paşa’nın rehberlik ettiği az sayıda Osmanlı askeri birliği Azerbaycan’a yardıma geldi. Az zamanda güçlü
bir ordu yaratıldı. Kafkas İslam Ordusu adlandırılan bu askeri birlik sadece Bakü’yü kurtarmakla yetinmedi, hatta
hızla ilerleyerek Rus askeri birliklerini şimdiki Dağıstan Cümhuriyetinin başkenti Mahaçkala’dan Kuzey’e doğru
kovdu.
30 Ekim 1918 yılında Osmanlı devleti ile yapılmış Mondros Mütarekesi (Mondros Barışması) Azerbaycan’ın
ve Dağıstan’ın durumunu ağırlaştırdı. Antlaşmanın şartlarına göre Osmanlı orduları bölgeden geri çekilmeli, oraya
İngiliz generalı Tomson’un rehberlik ettiği askeri birliğinin geçmesine izin verilmeli idi. Mağlup Osmanlı devleti
şartlara uysa da ordudaki bazı asker ve subaylar istifa ederek Azerbaycan’da kalmayı tercih ettiler.
Azerbaycan’da kalan Osmanlı tebeelerinin hepsi aynı düşüncede değildi. Yeni kurulmuş, hiç bir gücü ve
uluslararası desteği olmayan Azerbaycan Cümhuriyetinin yetkilileri bölgede söz sahipi olan İngiliz generalı
Tomson’la işbirliği yapmak zorunda idi. Bu da İngilizlere karşı savaşmış, İngilizlerin Müslümanlar’a verdikleri
zulümden haberdar Osmanlı asker ve subaylarının hoşuna gitmez. Solcuların dünya devrimi, beraberlik, sulh,
halklara bağımsızlık sloganları da bazı Osmanlı asker ve subaylarını Rusya’ya yönlendirir.
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin yetkilileri Osmanlılar arasındaki bu fikir ayrılığından haberdar olsa da
onların hepsine saygı duyar. Arif Ürfan, Rövşen Eşref, İbrahim Şakir ve başkaları dönem medyasında yayımlanmış
eserlerde Türkcülük, milli vatanseverlik duyguları aşılar (Ahmedov, 2011:381).
Dönem hakkında araştırma yapmış Prof.Dr. İslam Ağayev yazmış ki, Türkiye’den gelmiş Rövşen Eşref,
Hüseyin Vehdet, İbrahim Şakir, Arif Üryan gibi şairler kendi vatanseverlik şiirleri ile Azerbaycan’da yükselen
bağımsızlık sloganlarına destek verirler (Ağayev, 2008:111, Ağayev, 1990:31 may).
Azerbaycan Halk Cümhuriyeti döneminde eğitime özellikle dikkat edilir. Yeni okullar, ünversite açılır.
Kadrolar ise çok az idi. Bu yüzden de Azerbaycan yetkilileri kardeş Osmanlı devletinden yardım ister. Osmanlı
devletinden Azerbaycan’a gönderilen hocalar 1919 yılı sonbaharında çalışmaya başlar. Araştırıcı Prof.Dr. Adalet
Tahirzade tarafından Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Arşivindeki 51. ve 57. fondda tesbit edilmiş Osmanlı
devletinden gelerek Azerbaycan’da öğretmenlik yapmış kişilerin listesini aşağıda veriyoruz. Listede hocaların
ismi, soyadı ve nerede çalıştıkları hakkında bilgiler verilmiştir:
1.Ahmet İsmet Efendi – Gence Öğretmenler Seminariyasının öğretmeni (18.11.1919’dan belge 3, iş 12,
sayfa 96)
3 Halid Hürrem Sebribeyzade 1912 ilde Bakü’ye gelmiş, "İgbal" gezetesinde şiir ve düzyazılar yayımlatmış, 1913-1914 yıllarında
haftada bir kez yayımlanmış sosyal-politik ve bilimsel edebi "Şelale" dergisinin baş yazarı olmuştur.
18
2.Ahmet Reşid bey, doktor – Bakü Politeknik Mektebinde Türkçe öğretmeni (20.11.1919’dan, belge 3, iş 12,
sayfa 87)
3.Ahmet Sami Efendi Acemoğlu – Guba Ali İlkokulunun öğretmeni (28.12.1919’dan, belge 3, iş 12, sayfa 58)
4.Aziz Efendi – Bakü 1. Real Mekteb’inin hazırlık sınıflarında öğretmen (18.11.1919’dan, belge 3, iş 12, sayfa
95, 112)
5.Fahri Asef – Gence Erkek Öğretmenler Seminariyasının öğretmeni, Ağdaş Ali İbtidai Mektebinin öğretmeni
(3.12.1919’dan, belge 3, iş 12, sayfa 9)
6.Fethi bey // Ahmet Fethi bey – Bakü Erkek Öğretmenler Seminariyasının öğretmeni (3.2.1920’den);
İstanbul Maarif Nezaretinden aldığı onay belgesini Azerberbaycan Maarif Komissarlığından 4.2.1922’de geri
almış –belge 3, iş 333).
7.Fikri Gasım–Şeki Erkek Gimnaziyasında Matematik ve Türkçe öğretmeni (10.9.1919’dan, belge 3, iş 8,
sayfa 73; belge 3, iş 12, sayfa 34)
8.Hamid Abdulkadir – Zagatala Ali İbtidai mektebinde öğretmen (8.9.1919’dan, belge 3, iş 8, sayfa 52)
9.Hilmi Efendi İzmirli – Zagatala Rüşdiyye mektebinin Türkçe öğretmeni (1.2.1920’den, belge 3, iş 346. sayfa
7)
10.Gasım Fikri – Şeki Erkek Gimnaziyasının öğretmeni (1919, belge 3, iş 418, sayfa 4a)
11.Mahmud Şevket – Lenkeran Erkek Gimnaziyasında öğretmen (28.10.1919’dan, belge 3, iş 12, vere 165)
12.Mehmed Sami– Bakü Mariya Kadın Gimnaziyası milli sınıflarında öğretmen (8.9.1919’dan, belge 3, iş
418, sayfa 1a; belge 3, iş 8, sayfa 62)
13.Mustafa Sami Efendi – Bakü 2. erkek gimnaziyasının milli sınıflarında öğretmen (18.11.1919’dan, belge 3,
iş 12, sayfa 94)
14.Mustafa Şevket Efendi – Şeki Erkek Gimnaziyasının milli sınıflar öğretmeni (22.12.1919, belge 3, iş 12,
sayfa 47)
15.Naciye hanım Hilmi kızı – Bakü Kadın Öğretmen Seminariyasının (darülöğretmenatın) başkanı tayin
edilmiş (9.2.1920-den), fakat söz konusu seminariya açılmamış; Naci hanım 1921’in Nisan ayından sonra
Türkiye’ye dönmeye mecbur kalmış, belge 3, iş 258; belge 1, iş 21, sayfa 110, 111, 133, 136 (son 2-si Türkce
sayfae rusca mektublarıdır)
16.Nazim Efendi – Gence Öğretmenler Seminariyasının öğretmeni (18.11.1919’dan, belge 3, iş 12, sayfa 97)
17.Cavad Kamil Osmanzade– Bakü Birinci Milli Kadın Gimnaziyası milli sınıflarının öğretmeni (7.9.1919’dan,
belge 3, ish 8, sayfa 65; belge 3, iş 12, sayfa 31; belge 3, iş 418, sayfa 3a)
18.Rafiye Ahmet kızı – Lenkeran Kadın Gimnaziyasında öğretmen (31.1.1921’de, belge 1, iş 21, sayfa 10;
belge 1, iş176, sayfa 5)
19.Reşid Süreyya – Bakü Erkek Öğretmenler Seminariyasında öğretmen (3.2.1920’den, belge 3, iş 254; iş
255, sayfa 1)
20.Yaşar Efendi – Şeki Erkek Gimnaziyasının riyaziyyat öğretmeni (18.11.1919’dan, belge 3, iş 12, sayfa 98)
21.Bahri Mühiddin – Gazak Erkek Öğretmenler Seminariyasının öğretmeni (1.12.1919’dan, belge 3, iş 12,
sayfa 12)
Aşağıda adı geçen kişilerin listesinden belli oluyor ki, Bolşevikler Azerbaycan’ı işgal ettikden sonra da
Osmanlı’dan ogretmenlerin gelişi devam etmiştir. Önceden bağlanmış antlaşmanın devamı gibi Bolşevik
döneminde aşağıdaki adı listede geçen kişiler okullarda çalışmaya başlamışlar:
1.Faik Reşid oğlu (Reşidzade) – Bakü Darülöğretmenininin (erkek öğretmenler seminariyasının) öğretmeni
(19.2.1921’de); Nerimanov Teknikumunun (seminariyası) öğretmeni (1925-de belge1, iş 21, sayfa61-62, 72
2.Mustafazade Ziyaeddin Efendi – Türkiye’de universitetde hukuk fakültesini bitirmiş, Bakü’da öğretmen
(6.11.1920’de; belge 1, iş 23-3, sayfa 657); öğretmen (31.1.1921’de; belge 1, iş 21, sayfa 10, belge 1, iş176, sayfa
5)
19
3.Faike hanım Mustafazade (Ziyaeddin Efendinin hanımı) – Darülöğretmenat’ı bitirmiş, Bakü’da öğretmen
(6.11.1920’de; belge 1, iş 23-3, sayfa 657); öğretmen (31.1.1921’de; belge 1, iş 21, sayfa 10, belge 1, iş176, sayfa
5)
4.Müzeffer Nami – Bakü Darülöğretmeninin başkanı (Haziran 1920; belge 1, iş 23-I, sayfa 132); Bakü
öğretmenler hazırlayan 1 senelik kursun Türk bölmesinde lektör (2.3.1921’den) –belge 1, iş 7, sayfa 16, 64
5.Mustafa Durmuş Efendi – Bakü 1. ve 2. (18.11.1919’dan) Real Mektep’lerinin milli sınıflarında öğretmen;
Bakü öğretmenler hazırlayan bir senelik kursun Türk bölmesinde lektör (2.3.1921’den belge1, iş 7, sayfa 16, 64;
belge3, iş 12, sayfa 95, 100, 112)
6.Rehime Selim – öğretmen (21.11.19121’de) –belge 1, iş 174, sayfa 78)
7.Hallil bey Şakirzade (Osmanlı ordusunun geçmiş subayı. Onun rehberliği ile Sovyetler’e karşı çıkmış isyan
2-3 Temmuz 1921’de «ÇK» tarafından gaddarca susturulmuştur) – ADİOT, 45
8.Abbas Sultanov - Bakü’da Fehle fakültesinin başkanı (Tahirzade, 2005)
9.İbrahim Edhem Mustafa oğlu – 30 yaş, Türkiye tebeesi, İstanbul’da okumuş, geçmiş Osmanlı subayı,
partisiz, evli, Balahanı’da Türkçe öğretmeni, şüpheli sahıs gibi «ÇK» tarafından üç kez hapsedilmiş (Tahirzade,
2005).
10.Şevket Süreyya Aydemir- 1919-1920 yıllarda Nuxada(Şekide) oğretmen ve Ermeniler'e karşı kurulan
gönüllü birliğin kumandanı.(Kafkasya Cephesi'nde çarpıştığı yıllarda okuduğu Müfide Ferit'in Aydemir adlı romanı
onu çok etkiledirmiş ve ileride Soyadı Kanunu çıktığında Aydemir soyadını seçmiştir).
Azerbaycan Halk Cümhuriyetinin davet ettiği oğretmenler arasında yukarıda ismini saydığımız kişiler
olmasına rağmen Muhittin Birgen onları böyle karakterize eder: “İstanbul’dan götürülmüş olan bir takım
muallimler, maalesef, çok zayıf çıkmışlardı. Maalesef, bizimkiler orada ilimden ve vazifeden başka her şeyle
meşgul olmuşlardı. Azerilerin (Muhittin Birgen Azeriler demekle büyük bir yanlış yapmakta. Onun çalıştığı dönem
sadece Azerbaycan’da, Kafkasya’da, İran’da değil eski Sovyetler Birliği’nde Türkler terimi kullanılmakta idi. 1936
yılından sonra Sovyetlerin baskısı ile Türkler kelimesi Azerbaycanlılar kelimesinin yerine geçti. Muhittin Birgen de
yanlış olarak kitabında Azerbaycan Türkleri kelimesi yerine Azeriler kelimesini kullanmıştır -A.Ş.H.) yegâne
memnun oldukları insan, Bakû Darülmuallimini idare etmiş olan –eski bir mektep arkadaşım– Muzaffer’di.
Muzaffer’i bir aralık Çanakkale maarif müdürü olarak ve sonra da Ameli Hayat mektebi müdürü olarak
görmüştüm. Şimdi nerede olduğunu bilmiyorum” (Birgen, 2006:215).
Muhittin Birgen’in fikrile razılaşmamız imkansız. Yukarıda isimlerini verdiğimiz kişilerin listesi onu gösteriyor
ki, Azerbaycan’a sıradan bir öğretmen gibi gelenler arasında sonradan ünlü bilim adamı gibi tanınmış kişiler de
var.
Onlardan bır kaçının ismini aşağıda veriyoruz.
1.Reşid Süreyyâ Gürseydir (1889-1962). Azerbaycan’dan gittikten sonra o eğitimini devam ettirerek doktor,
dahiliye uzmanı, röntgen uzmanı, matematikçi, fizikçi, lisan uzmanı, estetikçi, münekkit, hatib, şair, ressam... gibi
meşhurlaşmıştır. Bu kadar kabiliyeti bir araya toplayan mütefekkir, hayattaki dönemeçlerin tebabete hizmet
bakımından pilanlı hareket etmekte olmasının neticesi olduğunu ve uzun zamandan beri bulunduğu Amerika'da
'Teorik Tıp' ilminin esaslarını kurmakla meşgul bulunduğunu söylüyordu (http://www.kuantumevreni.com/
?pnum=261&pt= Re%C5%9Fit%20s%C3%BCreyya%20G%C3%BCrsey%20kimdir?).
2.Remziye Hisar (1902-1992). Fransız Sorbonne Üniversitesi’nden mezun ilk Türk kadınıdır. Türkiye
Cumhuriyeti’nin ilk kadın kimyacısı olan Remziye Hanım Bakü’da öğretmenlik yaparken Reşid Süreyyâ Gürsey ile
evlenir. Çiçeği burnunda evliler Sovyet basksından zor kurtararak Türkiye’ye döner. O, Dünyaca ünlü fizikçi Feza
Gürsey ve Milletlerarası Pisikoloji Cemiyeti’nin tek Türk üyesi psikyatristi Deha Hanım’ın annesidir
(http://tunel.mk/?p=781).
3.Şevket Süreyya Aydemir(1897-1976)- Türk yazar, düşün insanı, iktisatçı, tarihçi. Gencliginde Turancı
görüşleri benimseyen Şevket Süreyya I. Dünya Savaşı'nda gönüllü olarak savaşa katılır ve yaralanır. 1918 yılda
kuraulan Azerbaycan Halk Cümhuriyetinin Osmanlı hükümetinden öğretmen istemesi üzerinde Nuha kazasına
(bugünkü adıyla Şeki) öğretmen olarak atanır. 1919–1920 yıllarda öğretmenlikle yanı sıra Ermeniler'e karşı
kurulan gönüllü birliğin kumandanı olur.
Sovyetler Azerbaycanı işğal itdikden sonra 1920 yılın Eylülünde Bakü’de toplanan Doğu Halkları Kurultayı’na
Nuha Delegesi olarak katılır. Bu kongreye katılması onun komünizme merakını arttırır. Kurtultay'dan 10 gün sonra
yine Bakü'de gerçekleşen Türkiye Komünist Fırkası'nın toplantısına da katılan Şevket Süreyya, merak ettiği
ideolojiyi öğrenmek isteiği ağır basınca Milli Mücadele'ye katılmak yerine Nuha'ya dönmeyi tercih etir. Batum'a
20
gittiğinde Komünist Parti'ye girir. Sonra Moskova'ya giderek birçok Türk öğrenicinin de öğrenim gördüğü Doğu
Emekçileri Komünist Üniversitesi'ne (KUTV) kaydoluyor. İktisadi ve Sosyal Bilimler Okulu 'nda ekonomi eğitimi alır.
1923 yılında Türkiye'ye geri dönür.
“Şevket Süreyya, bu dönemdeki siyasal ve ekonomik görüşlerini İnkılap ve Kadro adlı kitabında dile getirdi.
1924 yayınlanan Lenin ve Leninizm, 1930 yayınlanan Cihan İktisadiyatında Türkiye, kendi hayat hikâyesini de
1959'da yayımladığı Suyu Arayan Adam adlı kitabın da anlattı. Bu tarihten sonra yoğun bir yazı dönemine girdi.
Toprak Uyanırsa adlı romanında bir Anadolu köyünün bir aydının öncülüğüyle kalkınması hikaye ediliyordu. Tek
Adam Mustafa Kemal İkinci Adam, İsmet İnönü'nün hayat hikayesi Menderes'in dramı (1969), Makedonya'dan,
Orta Asya ya Enver Paşa adlı biyografya eserleri, kahramanlarının ayrıntılı hayat hikayeleriyle birlikte Birinci
Meşrutiyetten günümüze kadar Türk toplumunun geçirdiği değişmeleri ve yaşanan olayları dile getirir”.
(http://www.kimkimdir.gen.tr/ kimkimdir.php?id=518)
4.Hallil bey Şakirzade- Osmanlı ordusunun subayı olmuş Hallil bey Şakirzadenın Bolşevikler’e karşı halk
ayaklanmasına rehberlik etdigi, ayaklanma 1921 yılı Temmuz’un 2-3’de amansızlıkla yatırldığından söz edilir
(ADİOT, 45).
Osmanlı ordusundan çeşitli sebeplerden Azerbaycan’da kalmış asker ve subayların Sovyetler’e karşı
ayaklanmalarında iştirakı ve bazen ayaklanmalara rehberlik etmeleri yeni bir araştırma konusu olmalıdır.
2.Bolşeviklerin Azerbaycan’ı İşgalinden Sonra Davet Edilmiş Türkiyeli Aydınlar ve KGB’nin Baskısı
Bolşevikler Azerbaycan’ı 1920 yılı Nisan’ın 27. günü işgal ettikden sonra topluca kurşuna dizmelere ve
gözaltına almalar başladı. Ölümden ve baskılardan kurtulmak için onbinlerle kişi mühacerete gitmek zorunda
kaldı. 1920 yılı Nisanın’dan 1921 yılı Ağustos’una kadar Bolşevikler Azerbaycan’da 48 bin kişiyi kurşuna dizmişdir
ki, bunun da çoğu aydınlar idi (Nezerli, 1995:197). Azerbaycan’da Bolşevik işgalinin ilk beş yılında 60’a yakın isyan
olmuş, bir çok siyasi parti gizli faaliyete geçmiştir (Gasımov, 1998:74).
Bolşevik işgaline kadar solçu olanların bir kısmı halka yapılan zulmü görünce aldatıldıklarını anlarlar. Bu
yüzden de isyancılara katılırlar ve ya ülkeyi terketmek zorunda kalırlar. Azerbaycan SSCB Halk Maarif Komissarı
Dadaş Bünyadzade 1920 yılında yazmış ki, bütün ülkede eğitimli Müslüman 62 kişidir, Azerbaycan’daki
öğretmenlerden yalnız 75 kişinin seminariya eğitimi var, 5 kişi öğretmenler Enstitüsünü bitirmiş ve 14 kişi yüksek
okulludur (Bünyadzade, 1920:1). Profesör Adalet Tahirzade ise Sovyetler Birliği çökdükten sonra arşivlerde
yaptığı araştırma sonucunda 800’den fazla Azerbaycanlının ünversitetlerde okuduğunu belgelerle ortaya koydu.
Böyle büyük kadro bazını mahv eden, mühacerete gitmeye zorlayan Bolşevıkler ise kadro yetersizliğinden
şikayetlenirlerdi.
Osmanlıları düşman gibi görseler de yönetimi düzene sokmak için Bolşevikler Birinci Cihan Savaşında
Rusya’ya esir düşmüş solçu Osmanlılar’dan yararlanmaya çalışırlar. Onları Muhittin Birgen şöyle tanıtmakta:
“Kafkasya’nın istilasını müteakip bu memlekete gitmiş olan Türklerin son tortuları olmak üzere orada biraz da
Türk kalmıştı. Bunların pek çoğu Komünist olmuştu. Fakat Komünist teşkilatı bunların hiçbirine emniyet ve itimat
göstermemiş, bir kısmını alelade istihbarat vasıtası olarak kullanmış, bir kısmını da şu veya bu tarzda adi işlere
vermiştir.
Esasen içlerinde kültür sahibi olan insan da yoktu ve bunların bir çoğu da bizlere görünmezlerdi.
Gördüklerim, bir aralık İstanbul mektupçuluğu etmiş olan Salih Zeki ile Bakû’da Komünist gazetesinde muharrirlik
yapan ve aslen Türk değil, Arnavut olan Ahmet Bedii idi. Bu, külüstür bir muharrirdi; Türk memleketinde
Türkçülük ile itham edilmekten korktuğu ve komünist teşkilatına yaranmak istediği için her vesilede kendisinin
Arnavut olduğunu iddia eder ve biz Türklerin aleyhimizde bulunurdu. Bu zümreden olanların diğerlerini hiç
görmedim (Birgen, 2006:215).
Muhittin Birgen’in “bir kısmını da şu veya bu tarzda adi işlere vermiştir” fikrini kabullenemeyiz. Şöyle ki,
yukarıda adı geçen Ahmet Bedii Trinc Azerbaycan’da üst düzey kademede çalışmıştır. O, 1936 yılında gözaltına
alınana kadar Azerbaycan Komünist Partisi Merkezi Komitesinin “Kommunist” gazetesinde başyazarlık,
Azerbaycan Devlet Neşriyyatının başkanı, Azerbaycan Devlet Teatrosunun başkanı gibi mühim görevlerde
çalışmıştır. 1937 yılında ise kurşuna dizilmiştir.
Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cümhuriyetinin üst kademe yetkilileri de kadro yetersizliğinden milli hükümetin
yolu ile gitmek zorunda kalmış genç Türkiye Cümhuriyetinden de kadrolar davet ederlerdi. Bu kadroların davet
olunmasını yabancı ülkelerden Sovyetler’e gelen kişilere Sovyet yetkilileri arasında ikili bakış vardı. Yüksek
kademedeki Sovyet bürokratlarının bir kısmı yabancı ülkeden gelen kadroların Sovyetler birliğinde Komünizm,
Marksizm-leninizm idyolojisini öğrenip geri dönerken kendi ülkelerinde devrim yapacakları düşüncesinde idi.
21
KGB yetkililerinin çoğunluğu ise yabancı ülkelerdem gelenleri pek sevmez, onları izler, her zaman baskı
altında tutmaya çalışırlardı.
Bunu KGB arşivindeki P-297 sayılı dosya açıkca göstermekte. Orada “tahsil ocakları için Türk öğretmenler ve
alimlerin (prof. İsmail Hikmet, Halil Fikret, Abdul Cefer efendi, Akif bey ve b. ) davet edildiği yazılmakta.
Azerbaycan’a davet edilmiş Türkler aydınlar ve gençler arasında propoganda yaparak, onlarda bağımsızlık
düşüncelerini daha da güçlendirir ve onları bu iş uğrunda savaşa davet ederler” (Gasımov,1998:74).
1906`da 20 yaşlarında iken o zamanlar gizli bir dernek olan İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne üye olmuş,
sonralar İttihat ve Terakki tarafından İstanbul Teftiş Kurulu'na çağrılmış (1908), bu tarihten sonra parti müfettişi
olarak Anadolu ve Rumeli'yide çalışmış Memduh Şevket Esendal (1883-1952) 1920`de TBMM hükümetinin ilk
orta elçisi olarak Azerbaycan'a gönderilesi yeni kurulmuş Türkiye hükumetinin başarılı adımı.
Memduh Şevket Esendal az bir zaman kendini sosyalist görüşlü, dünya devrimi sevdalısı, Türkiye’de
Sosyalist bir hükümetin kurulmasını isteğen birisi gibi tanıtarak Azerbaycan hükümetinin bakanlarının ve üst
düzey kademe bürokratlarının saygısını kazanır. Bundan da ister Azerbaycan’daki eski Osmanlı devleti
vatandaşlarının, isterse de Azerbaycan’da milletci, vatansever kişilere faydalı olabilir. Rusya esir düşmüş Osmanlı
ordusu mensuplarının ve onların sırasında KGB baskısı altında olan bir çok kişilerin Türkiye’ye gitmesine yadımcı
olur. Hem de Türkiye’den Azerbaycan’a çalışmak için gönderilmiş kişilerin seçilmesine özellikle dikkat eder.
2.1.Muhittin Bigen
İttihat ve Terakki bünyesinde ekonomik sorunlara eğilmiş ve devlete ekonomik sorumluluklar yüklemiş, bu
arada Bolşevik devriminin gündeme getirdiği dönüşümleri ilgiyle izlemiş bir 'sol kanat'ın oluşmasına neden
olmuştur. İşte Muhittin Birgen bu 'sol kanat'a mensup bir İttihatçıdır. Mesleki temsil programının kabul
görmemesi üzerine hayranlık duyduğu Bolşevik İhtilali'ni yakından incelemek amacıyla Kafkasya'ya gider.
Gürcistan’ın başkenti Tbilisi’ye tacir sıfatıyla gelmiş Muhittin Birgen 1921 yılı Ağustosu’nda Moskova’ya
gittiği sırada Bakü’da idi. Moskva’da iki aya kadar yaşar, İttihatçıların Üçüncü Enternasyonel doğrultusunda
yurtdışında örgütledikleri İslam İhtilal Cemiyetleri İttihadı'na yakın olur. Geri dönerken Bakü’da on gün kalır ve on
gün içinde Azerbaycan’ın maarif ve kültür işlerini yapmaya önem verir. Sefarethane vasıtasıyla bir randevu alarak
Maarif Komiseri Dadaş Bünyadzade ile de konuşur, yeniden Tbilisi’ye döner.
Muhittin Birgen “Tbilisi’de arkadaşı, Nazmi Topçuoğlu ile birlikte memlekete avdete karar vermiş
bulunuyorken bir gün Bakû’da maarif komiseri Mustafa Kulief’ten (Dadaş Bünyadzade görevden alınarak başka
bir üztdüzeyde görev- Halk Erzak(Gıda) Komıserı(Bakanı) görevi verilmiştir-A.Ş.H.) bir mektup aldığını ve
mektupda onu Azerbaycan maarifinin ıslahı için Bakû’ya gitmeye davet edidigini” yazmış (Birgen, 2006:221).
Muhittin Birgen o dönemin durumu ve kendi hakkında yazmış: “O tarihte Azerbaycan’ın siyasi hakları hayli
daraltılmış olduğu için, halk karşısında kendilerini müşkül mevkide hisseden Azeri Komünistleri, hiç olmazsa milli
maarife kuvvet vermek suretiyle kendilerini sevdirmek ihtiyacını hissediyorlardı. Benim Tiflis’te geçirdiğim bir
buçuk sene içinde siyasetle meşgul olmayışım, buna mukabil bir taraftan ticaretle uğraşmakla beraber bir
taraftan da ilim ile uğraştığım da birçok Azeriye malumdu. (Birgen, 2006:221).
Bakü’da Âli Pedagoji Enstitülerinde ve b. mekteplerde ders vermiş, “Maarif ve Medeniyet” ünvanlı aylık bir
kültür mecmuasının on bir nüshasını yayımlanmasına yardımç olmuş Muhittin Birgen Türkiye’den öğretmen
davet edilmesini ve kitaplar getirilmesini başarır (Birgen, 2006:221). Bu konudan söz açarken yazmış:
“Muallimlerden ikisi hakikaten çok iyi insanlardı. Biri, o sıralarda Tevfik Fikret’in yerine kolejde Türkçe ve edebiyat
dersini veren İsmail Hikmet Ertaylan, öteki de Almanya’da tecrübi ruhiyat ihtisası yapmış olan Halil Fikret Kanad
idi. Üçüncüsü İstanbul’un yüksek darülmualliminden çıkmış ve aslen Azerbaycanlı, Sekili Cebbar (Efendizade) idi.
Bu üçüncü unsur zayıf idi. Bilahare mahalli siyasete ve fırkacılığı da karışarak hoca sıfatıyla mahsul veren bir insan
olmadı. Bu kitaplar ve muallimler ancak ders senesinin sonuna doğru gelmişti. O zamana kadar ben Azerilere bir
psikoloji kitabı yazdım ve Azeri lehçesi için dört sene üzerine tertip edilmiş bir gramer vücuda getirdim. Azeri
lehçesi için gramer demek, bizimkinden başka bir şey demek değildir (Birgen, 2006:221) .
Bakü’da bulunduğu on dört ay içinde hayatının en kesif bir çalışma devresini yaşamış Muhittin daim baskı
altında olur. Bu konuda hatıralarında yazmış: “Anlaşılıyordu ki Çeka’yı harekete getirenler “bizimkiler”dir. Siyasi
zabıtanın çalışma usullerinden biri de işleri, güçleri şurada ve burada dolaşıp amirlerine her gün raporlar
vermekten ibaret olan bir takım adamlar kullanmaktır. Bu adamlar, her gün bir rapor vermeye ve raporda az veya
çok enteresan malumat bulundurmaya mecburdurlar (Birgen, 2006:229).
Uzun takibden sonra, yanı 1923 yılı Ağustos’un sonlarında Muhittin Birgen’i evinden araba ile nezaketle
KGB’ye götürürler. Onunla milliyetce ermeni olan KGB elamanı arasında olan konuşmaları hatiralarında geniş
22
anlatan Muhittin Birgen sonra vardığı sonuc hakkında yazmış: “Karar Rusça yazılmıştı. Manası, Çeka riyaset
divanınca benim Azerbaycan’ı terke davet edilmeme karar verilmiş olmasından ibaretti. Bu kararın tatbiki için bir
hafta muhlet tayin edilmişti. Bu bir hafta içinde, ben harekete ait hazırlıklarımı yapacaktım. Ancak Azerbaycan ve
sonra da Sovyet hudutlarını hangi noktadan terk edeceğimi Çeka’ya şimdiden beyan etmeye davet olunuyordum
(Birgen, 2006:252).
Azerbaycan’ın bakanlarının ve hükümet yetkililerinin baskısıyla KGB kararını değişir. Azerbaycan yetkilileri
Muhittin Birgen’e sevgi saygı duyar, bir daha öyle bir olay baş vermeyeceğine dair onu inadırmaya çalışırlar. O,
yetkililerin samimiyetine inansa da durumu doğru değerlendirir. Şöyle ki, onun Azerbaycan’da kalarak işini devam
etidmesinde israrlı olan Azerbaycan Maaif Bakanı ile arasında geçmiş konuşmayı şöyle anlatır: “ Pekala...
(Azerbaycan hükümeti)Çeka üzerine de hakim midir?
─ Çeka üzerine hakimdir diyebilmem4. Ancak bu barede5 şunu diyebilirem ki heç yerde6 hükümet Çeka
üzerine hakim değildi7. O, müstakildi.
─ Böyle olanda, Çeka’nın bana heç zaman dokunmayacağını hükümet boynuna alabiler?
Bu nagihani taarruz suali Kuliyef’i birdenbire düşünmeye sevketti. O zamana kadar memleketin dahili
siyaset işlerine dair, pek yakın dostlarım müstesna, hiç kimse ile hiçbir şey konuşmamıştım. İlk defa olarak, dahili
siyasetin bu derin tarafına dokunuyor ve Azerbaycan devletinin maarif komiserini, bu mühim noktada bana sarih
bir cevap vermek zarureti karşısında bulunduruyordum. Böyle bir sual başka bir zaman ve alelade bir vesile ile
sorulsa, belki de Kulief gücenirdi; fakat, iyi kalpli ve iyilik isteyen bir adam olduğu için, beni, içinde bulunduğum
şartların sevki zaruretiyle sormuş olduğum bu sualden dolayı darılmadı, düşündü, biraz sonra bana dolayısıyla bir
cevap verdi.
─ Gördünüz, dedi; size hiçbir şey yaptırmadık ve kararı geri aldırdık.
─ Fakat, dedim; bir ikinci defa da aynı şeyi yapabileceğinizi bana resmen taahhüt edebilir misiniz? Mesela,
Çeka, beni herhangi bir sebeple yakalayıp badvala8 atsa gelip beni oradan çıkarabilir misiniz? Unutmayınız ki
benim yanımda bir de ailem var...
Muhatabım, bu defa daha derin düşündü. Samimi bir insan olduğu için bu sualimle derin bir nefis
murakabesine dalmıştı. Onu bu nefis murakabesinde daha fazla bir tesir altında tutmak için ilave ettim:
─ Eğer, dedim; Azeri Çekası, Azerilerin elinde bulunmuş olsaydı, ben sizin arzunuzdan dışarı çıkmaz, kalmak
kararını çoktan verirdim. Fakat, ben orada Azeri yerine Ermeni ve Yahudi görüyorum. İnkılap bu işleri böyle
tutmayı, kendisi için hayırlı ve zaruri görmüş olabilir; buna bir diyeceğim yoktur; fakat bu müşahede beni
ürkütüyor. Bir ikinci defa, bana karşı Çekadan daha kuvvetli bir hücum gelebilir ve sizler de bunun önüne
geçebilmezsiniz... Düz?9
Bu son suale cevap vermek üzere, başını kaldırdı ve bana hak veren gözlerle yüzüme bakarak:
─ Evet, düz...
Dedi ve sonra da daha kat’i bir hükümle ileri giderek ilave etti:
─ Düz danışarsın, Mehettin efendi, gerek ki gedesen!(Birgen, 2006:263)
Muhittin Birgen KGB takibinden kurtulub Türkiye’ye dönse de Azerbaycan ve azerbaycanlılar hakkında
düşüncelerini yazmış: “İşte Azerbaycan budur, işte Türkiye’de yakın zamanlara kadar kâh Meşhedi, kâh Acem
diye kendisiyle Osmanlının ve Osmanlı ruhlu insanların alay ettikleri, tanımadıkları Azeri de budur. Bunlar o kadar
halis Türklerdir ki, ben, bir İstanbullu sıfatıyla, onlar kadar halis Türk olduğumu iddia edemem. Çünkü onların bir
kısmı, aşiret içinden daha dün çıkmış, yahut halis bir Türk beyinin hanlık muhitinden dün ayrılmış, bütün Türk
renkleri ve Türk çizgileri yüzlerinde duran tam kanlı Türklerdir. Hiç mübalağaya kapılmaksızın okuyucularımı
temin ederim ki ben Türklüğümün derinliğini ilk defa Azerbaycan’da duydum (Birgen, 2006:244).
4 Diyemem.
5 Bore değil barede olacaktır. Barede: Hususta.
6 Hiçbir yerde.
7 Değildir.
8 Boduruma.
9 Doğru mu?
23
1923 yılında Azerbaycan Türk Hükümetinden gelen bir heyetle anlaşarak Bakü Üniversitesine gitmiştir.
2.2 İsmail Hikmet Ertaylan (1899-1967)
İstanbulda doğulan ve Qalatasaray sultaniyesinde oxuyan İsmail Hikmet 1911-de Mülkiyye Mektebini
bitirdikden sonra yükseköğrenimini İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde tamamlamış. Galatasaray Lisesi
ve Robert Kollecinde Edebiyyat ve Fransızca öğretmeni, 1921 senesi Mayıs ayından itibaren ise Hariciyye Nazırliği
Metbuat Müdürlüğü’nde kırtasiyede çalışmış. Edebiyata şiir, hikaye ve roman denemeleriyle başlamış. Sonra
edebiyat araştırmacılığına yönelmiş (http://www.turkcebilgi.com/ismail_hikmet_ertaylan/ansiklopedi).
1923 senesi Nisan ayında Maarif Nazırliyi onu Bakü’ya çalışmak için yollamış. Azerbaycan’a gelince
basında – “Maarif ve medeniyyet” dergisinin 1923 senesi 4-5. sayısından başlayarak geri dönene kadar çok sayıda
şiirlerini ve bilimsel makalelerini yayımlatmış. Bakü Üniversitetinde, Bakü Pedagoji Enstitüsünde, Bakü Teatr
Teknikumunda Türk Edebiyatı, Batı Edebiyatı ve Sanat Tarihi Hocalıklarını yapmış. 1924 senesi Eylül ayından
itibaren Üniversitenin Edebiyat fakültesinin dekanı seçilmiş. Türk Edebiyatı Tarihi (1925), çokcildlik Azerbaycan
Edebiyatı Tarihi (1928) eserlerini burada yazmış.O hatıralarında yazmış ki, Türk Edebiyat Tarihi'nin dört ciltlik
Edebiyat-i cedide kısmını hükümet bizzat kendisi tabettirdi.
1927 senesi Temmuz ayında Bakü Universitesi Ali Şurasının kararı ile profesör seçilmiş. Lakin bundan sonra
Bakü’da fazla kalamaz. O senenin sonunda vatanına geri dönmeye mecbur kalır (Ertaylan, 1958:84-92 sayı 13).
Ana dilinin yanı sıra Türk dillerinin Kirım Tatarcasini, Azerbaycan Türkçesini, Cağatay, Kumuk Türkçelerini ve
de Farsca, Fransızca, İngilisce iyi bilen İsmail Hikmet’in Azerbaycan’a sevgisi o kadar büyük olmuş ki, oğullarının
birine Azer ismini vermiş. Vatana döndükden sonra 1965. ilde İstabulda Safevî hânedanından olup şiirleri lâyıkıyla
tanınmayan 17. yüzyıl Azerbaycan şairi Murtazâkulu Han Zafer’in şahsiyeti ve sanatı hakkında geniş bilgi veren
bir inceleme kısmı ile (s. 1-32) tek nüshası evvelce Yıldız Kütüphanesi’nde iken Raif Yelkenci’ye intikal eden
divanının tıpkmışasımıdır (http://www.kimdirhayatieserleri.com/ismail-hikmet-ertaylan-kimdir-hayati-ve-
eserleri.html).
Sovetler Birliğindeki Milli cumhuriyetlerin SSCB’den silahl yolu ile ayrılmasına hazırlaşan ve Vahid Türk-Tatar
Dövleti yaratılmasına çalışan Ümumittifaq antisovet teşkilatının üyelerinin 1936-1937 yıllarında soruşturması
yapılır. Soruşturma zamanı bu teşkilatın içinde daha beş grubun birleştiği belli olur. Azerbaycan aydınlarından
Atababa Musahanlı’nın, Hanefi Zeynallı’nın, Cabbar Efendizade’nin, Abdulla Tağızade’nin, Halit Sait Hocayev’in,
Mikayıl Müşfig’in, Ali Hüseyinzade’nin, Mikayıl Rzaguliyev’in, Hüseyin Cavidin, Surkay Yunusov’un ve Abdulla
Şaig’in dahil olduğu qruba İsmail Hikmet rehberlik edermiş (Bünaydzade, 1993:91, Babayev, 2003:88-89).
KGB araştırmacılarının yaptığı soruşturmada Türkiye’den gelib Azerbaycan’da çalışmış aydınlardan adı sıkca
geçen İsmail Hikmetdir. Bu göstermekte ki, zamanında Azerbaycan’ı terk etmeseymiş İsmail Hikmet’i de
antisovyet teşkilatının rehberlerinden biri gibi haps ederek kurşuna dizeceklermiş (Şamil, 25 (64) cild, 3 sayı,
seh.79-88).
Türkiye’ye döndüğü zaman Ankara Kız Lisesi, Gazi Terbiye Enstitüsü Türk Edebiyatı ve Sanat Tarihi Hocalığı,
Kıprıs Türk Lisesi Müdürlüğü, Maarif Vekaleti Müfettişliği, Ankara Musiki Muallim Mektebi Müdürlüğü, İstanbul
Güzel Sanatlar Akademisi Müdürlüğü ile Afganistan Maarif Nezareti Müşavirliğinde çalışır. Daha sonra
İ.Üniversitesi Türkçe ve Edebiyatı kürsüsünde profesör tayin edilir. Ordinaryus profesörlüğe kadar yükselir. 1958
senesinde isteği üzerine emekli olur (http://www.kimdirhayatieserleri.com/ismail-hikmet-ertaylan-kimdir-hayati-
ve-eserleri.html).
1933-1941 yılları arasında Kabil büyükelçiliği görevlerinde bulunmuş Memduh Şevket Esendal İsmail
Hikmet’i yakinen tanır. O, Bakü’da elçi olarak çalıştığı zaman İsmail Hikmet Azerbaycan’a devet edilir. 1939 yılı
Kasım ayında da İsmail Hikmet Kabil’de çalışmaya yollanır. O, “Gece Üniversiteti” açar, eğitim ocakları için ders
programları hazırlar. 1942 yılı Kasım’ında ise Türkiye’ye geri döner.
1943 senesi Ocak ayında İstanbul Üniversitesi’nin Edebiyyat fakültesinde “Türkçe ve Edebiyatı tarihi”
bölümünün ordinar profesörlüğüne tayin edilerek, emekli olduğu seneye kadar, yani 1960 yılınadeğin orada
çalışmış. Meşhur alim ve öğretmen İsmail Hikmet Ertaylan 18 Aralık 1967’de İstanbul’da vefat eder.
(http://www.turkcebilgi.com/ismail_hikmet_ertaylan/ansiklopedi)
2.3.Dr. Halil Fikret Kanad (1892-1974).
24
1892 yılında Makedonya’da Manastır’ın Serfice kasabasında doğmuştur. İlköğretimini Serfice’de yapmıştır.
1903 yılında Serfice’de açılmış Sanat Mektebine girmiş, 4 yıl sonra buradan ayrılarak, Manastır İdadisine nak-
letmiş ve 1910 yılında mezun olmuştur. 1910 yılında, Bakanlığın açtığı, her ilden iki idadi mezununu Avrupa’ya
gönderme yarışma sınavını kazanarak, Felsefe öğrenimi görmek üzere, Avrupa’ya gönderilmiştir. Berlin ve
Lemışzig Üniversitelerinde okumuş ve 1917 yılında Leibzig Üniversitesi’nden doktora derecesiyle mezun
olmuştur.
1917’de önce Bakanlıkta “Müşavirlik Kitabeti ve Tercümanı” olarak çalışmış, sonra İstanbul-Kandilli, Erenköy
ve Selçuk Hatun Kız Liselerinde “Fenn-i Terbiye ve Malûmat-ı Ahlâkiye” öğretmenliği yapmışdır
(http://www.kimdirhayatieserleri.com/dr-halil-fikret-kanad-kimdir-hayati-ve-eserleri-hakkinda-bilgi.html).
1923-1926 yılları arasında Bakü Pedagoji Ünversitesinde tarih doçenti olarak görev yapan Halil Fikret Kanad,
bu sürede Psikoloji ve Pedagoji dersleri okutmuştur. En önemli eserlerinden biri iki ciltlik “Terbiye ve Tedris
Tarihi” (Pedagoji Tarihi) adlı kitabını 1926 yılında ilk olarak Bakü’da yayınlamıştır. Bu kitap 1930’da Türkiye’de de
yayımlanmıştır. Daha sonraki baskıları “Pedagoji Tarihi” adıyla çıkmıştır. 1937 yılında da yine 2 ciltlik “Pedagoji”
kitabını çıkarmıştır. Bu kitabın 1951 ’e kadar 8 baskısı olmuş, kitap, o yıllarda bütün öğretmen okullarında ders
kitabı olarak okutulmuştur. http://www.kimdirhayatieserleri.com/dr-halil-fikret-kanad-kimdir-hayati-ve-eserleri-
hakkinda-bilgi.html
Muhittin Birgen, İsmail Hikmet Ertaylan, Halil Fikret Kanad ve b. nasıl KGB’den kurtulmuştur sorusuna
Azerbaycan Milli Tehlükesizlik Bakanlığında çalışan ve KGB arşivlerindeki belgelere dayanarak 20’den fazla kitab
yazan Prof.Dr.Celal Gasımov 1920-30 yıllar repressiyanın kötü gitmesini “halen kimi ne için repressiya etmek
reçetesinin tam hazır olmaması”nda görür (Gasımov, 1998:34). O, yazır: “Bazi sanatcılar hapsedilmiş, onlara
belirli “terbiyelendirme” işi yaptıktan sonra bağımsızlığa çıkarılırlar. Mesela 20’li yıllarda Ahmed Cavad 2 kez,
Cefer Cabbarlı bir kez, Hacı Kerim sanlı 4 kez, Ömer Faik Nemanzade iki kez, Ali Razi Şemsizade bir kez, Seyid
Hüseyin bir kez, göz altına alınsalar da sonradan serbest bırakılmışlar (Gasımov, 1998:86).
Aslında o dönem bakanları da, devlet yetkilileri de güçsüz de olsa KGB’ye mukavemet göstere kommüniz
ideologiyası hakkında Lenin, Stalin eserlerinden statlar getirmekle bir-birlerini korumuşlar. Türk eğitim sisteminin
geliştirilmesi konusunda Cumhuriyet Döneminin öncü eğitimcilerinden olan Kanad, okullarda temel eğitimin
yanında meslek eğitiminin de verilmesi gerektiğini savunmuş ve Köy Enstitülerinin kurulmasında öncülük etmiştir.
Türkiye tarihinde ilk kez iki ciltlik Pedagoji Tarihini yazmış ve topyekün milli terbiye kavramını ortaya atmıştır.
Eğitimin aile-okul-toplum-devlet dörtlemesi ile başarılı olacağını savunmuş, "köye göre öğretmen" fikrini
benimsemiştir.
Çok yönlü bir kişilik sahibi olan Kanad, dönemin önde gelen yazar ve politikacıları ile yakın ilişkiler kurmuş ve
devrin entelektüellerinin bir araya geleceği Anadolu Kulübü'nün kurucularından olmuştur. Kendisi gibi eğitimci
olan Fazıla Kanad ile evli idi. 1974'de hayatını geçirdiği Ankara'da vefat etmiştir.
(https://tr.wikipedia.org/ wiki/Halil_Fikret_Kanad).
3.KGB Aşevindeki Belgelere Bir Bakış
Muhittin Birgen’in hatıralarında ister onun, isterse de Bakü’da çalışmış başka öğretmenlerin devletın dahili
işierine karışmadığı, yalnız öğretmenlik yapdıkları gösterilir. Azerbaycan Milli Tehlükesizlik Bakanlığının (eski KGB)
arşivindeki belgelerden ise anlaşılmakta ki, pek öyle değilmiş. Buna aydınlık getirmek için iki kişi hakkında belgeyi
göz önüne sereceyiz.
1. P-12493 saylı belgeden anlaşılmakta ki, Türküstan’ı, Kazakıstan’ı, Tataristan’ı, Başkurdistan’ı, Kırım’ı ve
Azerbaycan’ı birleştirerek Vahit Türk Tatar Devleti kurmak için 1925 yılında Semerkant’te bir teşkilat kurulmuş.
Sonralar bu teşkilatın merkezi Bakü’ya göçürülmüştür (Bünyadov, 1993:88). Teşkilatın Bakü bürosu beş grubu
kendinde birleştirmiş. Birinci gruba Azerbaycan aydınları, ikinci grupa Azebaycan’da okuyan ve yaşayan Kırımlılar
dahil idi. Her iki gruba Bekir Çobanzade rehberlik eder. İsmail Hikmet’in rehberlik ettiği üçüncü gruba Azerbaycan
aydınları, Azerbaycan aydınlarının dahil olduğu dördüncü gruba ve Kazan Tatarlarının dahil olduğu beşinci gruba
Aziz Gubaydullin (Ubaydullin) rehberlik eder. KGB belgelerinde Türkiyeli aydınların hizmeti böyle degerlendirilir:
“Azerbaycan halk maarifinin başında duran,Türkiye’nin puretekturası altında Azerbaycan’ı burjua cumhuriyetine
dönüştürmeye hazırlık üzre müteşekkil işi genişlendiren, nerimanovcular, hanbudagovcular, milli temeyyülçüler-
Dadaş Bünyadzade, Mustafa Guliyev, Hebib Cebiyev ve. b. Köpürlüzade’nin gösterişlerini gerçekleştirmek için
fırsatını arıyorlar (Gasımov, 1998:74).
25
Sonuç
KGB arşivindeki dosyalar bizde Türkiye’den Azerbaycan’a gelmiş aydınların bir kısmının burada pilanlı
antisovyet teşkilatları formalaştırdığı kanaatini uyandırdı. Bu da Sovyet hükümet rehberlerini korkutmuş ve bu
kurumların “Köpürlüzade’nin emirlerini gerçekleştirmek için fırsat aradıkları” kanaatına varmışlar.
Dosyaların bir kısmı ise Sovyet KGB’de Türkiye’de kendine dayak bulabilmek için ülke içindeki güçsüz
noktaları aradığını göstermekte. Özellikle Türkiye’de yüksek görevde olup da soyca Türk olmayanlara dikkat edilir.
Onlar asında iş yapmayı, Türksoylu olmayanları kendilerine taraf çekmeyi başarmışlar
Kaynaklar
1.AHMETOV Bedirhan.(2011). 20. əsr Azerbaycan Edebiyatı tarihi(icmallar, tehliller, problemler), üç cilddə,
birinci cild, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, Bakü.
2.AĞAYEV İslam. (1990). Edebiyat, metbuat ve publisistika problemleri, “Edebiyyat” qezeti, 31 May
3.AĞAYEV İslam. (2008). Edebiyat, metbuat ve publisistika problemleri. “Nurlan” neşriyatı, Bakü.
4.AKÜN Ömer Faruk. (2014). İsmail Hikmet Ertaylan kimdir? hayatı ve eserleri hakkında bilgi,
http://www.kimdirhayatieserleri.com/ismail-hikmet-ertaylan-kimdir-hayati-ve-eserleri.html
5.BABAYEV Adil. (2003). Elimizin ve eimimizin soykırımı, 1 kitap, Bakü Üniversiteti Neşriyyatı, Bakü.
6.BİNBAŞIOĞLU Cavit (1995), Öğretmen Yetiştirme Açısından Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi Üzerine Bir
Araştırma, Milli Eğitim Basımevi, Dr. Halil Fikret Kanad kimdir? Hayatı ve eserleri hakkında bilgi,
http://www.kimdirhayatieserleri.com/dr-halil-fikret-kanad-kimdir-hayati-ve-eserleri-hakkinda-bilgi.html
7.BİRGEN Muhittin.(2006).İttihat ve Terakki'de On sene. 2 cilt. (Hayırlayan: Zeki Arıkan), İstanbul, Kitap
Yayınevi.
8.BÜNYADZADE Dadaş. (1920). Halk Maarifi dergisi, sayı 1
9.BÜNYADOV Ziya. (1993). Gırmızı terror, Azerneşr, Bakü.
10.ERTAYLAN İsmail Hikmet.(1958). Azerbaycan’da Dört Buçuk Yıl, “Dergi” dergisi (Münxen), sayı:13.
11.GASIMOV Celal. (1998). Repressiyadan deportasiyaya doğru, Mütercim neşriyyatı, Bakü.
12.ГАФАРОВ Васиф. "Русско-Турецкое сближение и независимость Азербайджана (1919-1921 гг.)",
Кавказ и глобализация, выпуск 1-2, том 4, 2010, ss. 240-246.
13.ÖZCAN Ömer.(2008). İsmail Hikmet ve onun Azerbaycanla bağli meqalesi, Azerbaycan dergisi, sayı 1,
http://www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=2398
14.NESREDDİNOV Nazim.(2012). Terbiye Doktoru Halil Fikret
15.NEZERLI Şemistan. (1995). Cümhuriyyet generalları, Herp neşriyatı, Bakü.
16.ŞAMİL Ali.(2012)Birleşik Türk tatar devleti yaratmak uğrunda şehit olan Bekir Sıtkı Çobanzade \\ Ученые
записки Tаврического Национального Университета им. Вернадского.
17.Серия “Филология. Социальные коммуникации”. Том 25 (64), № 3, ч.1, seh.79-88.
18.TAHIRZADE Edalet. (2005). Türkoloji qurultayda Türkiye qorxusu, «525. qezet», 29 yanvar 2005, sayı 18;
1 fevral, sayı 19
19.TOPRAK ZAFER. Muhittin Birgen'in İttihat ve Terakki anıları http://www.radikal.com.tr/ek_
haber.php?ek=ktp&haberno=5249
20.http://www.kuantumevreni.com/?pnum=261&pt=Re%C5%9Fit%20s%C3%BCreyya%20G%C3%BCrsey%2
0kimdir?
21.http://tunel.mk/?p=781
22.http://www.turkcebilgi.com/ismail_hikmet_ertaylan/ansiklopedi
23.https://tr.wikipedia.org/wiki/Halil_Fikret_Kanad.
24.https://tr.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eevket_S%C3%BCreyya_Aydemir
25.http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=518
26.gefad.gazi.edu.tr/article/download/.../50000728...
26
GENCE TURZİM SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜ AÇISINDAN İNCELENMESİ
Muhsin HALİS *
Rashad AHADOV**
Mine HALİS***
Özet
Çalışmanın temel amacı Azerbaycan`ın Gence bölgesinde turizmin sektörünün rekabet gücünün analizi ve
turizm sektörünün gelişmesindeki potansiyeli, olumlu ve olumsuz yönleri ile ortaya koymaktır. Bu açıdan öncelikle
bölgesel ekonomik kalkınma gücü incelenmiştir. Ardından turizmin rekabet gücünü etkileyen nitel ve nicel
faktörlere ilişkin değerlendirmeler yapılarak Gence bölgesinde faaliyet gösteren turizm işletmeleri ve turizmle
ilişkisi olan paydaşlara anket uygulanmıştır. Anket sonuçları Elmas Modeline göre analiz edilerek turizmin bu
bölgedeki rekabet gücü incelenmiştir. SPSS programında anket sonuçlarının ortalaması ve standart sapması elde
edilmiştir. Bunun sonucundaysa Elmas Modeli ile turizm sektörünün rekabet analizi yapılmış. Çalışmada ulaşılan
sonuçlar şunlardır: Gence bölgesinin turizm rekabet gücünde coğrafi konum, ulaşım kolaylığı, bölgede eğitim
veren kurumların olması rekabet gücünü yüksek kılmaktadır. Azerbaycanın petrole bağlı bir ekonomi izlemesi
turizm sektörünün gelişmesine olumsuz etki yaratmıştır. Böylece bu sektörün gelişmesi için devletin sektöre
yeterli sermaye ayırmaması sonucu turizm sektörü yeterli geliştrilmemiştir. İşletmelerin büyük kısmı finansal
kaynak yetersizliği, markalaşmada yetersizlik, altyapının gelişmemiş düzeyde olması gibi sorunlarla karşı
karşıyadır. Biokratik engeller, devlet teşvikindeki yetersizlik girişimcilerin bu alana yatırım yapmamasına etki eden
durumdur.
Anahtar Kelimeler: Bölgesel Rekabet, Bölgesel Farklılık, Azerbaycan`ın Ekonomik Durumu, Turizmde Rekabet,
Porter Elmas Modeli, Gence`nin Turizm Rekabet Gücü.
1.Giriş
Rekabet günümüzde yaygın olarak kullanıldığı doğrultusunda görüşler bulunmaktadır, ancak kullanıldığı
kriterlere göre değişmektedir. Bunun uygulanabilir olup olmadığı, şehirler, sanayi, hizmet sektörleri, açısından
farklılık göstermektedir. Bunun içinde çeşitli metodolojik yaklaşımlar kullanılarak değerlendrilir (Barbosa, Oliveira,
ve Rezende, 2010). Ülkeler bir birleriyle rekabeti karşılaştırmalı üstünlükler teorisine göre uygulanmaktaydı.
Üretikleri 2 üründen daha ucuza üretikleri malda bir üstünlüye sahip bulunmakta. En ucuz maliyetle üretlen mal
karşılaştırmalı üstünlüye sahip ( Giordano, 1999). Porter, 1989 yılında karşılaştırmalı üstünlüklerin avantajı yerine
rekabet avantajlarıyla ilgilenir. Bir ülke için düşük maaş, bol emek ve olumlu döviz kurları ülke için varlık farklılıkları
olarak kabul edilmesine karşı çıkmış ve rekabet kavramını genişleterek, maliyetin diğer değişkenleri içerdiğini öne
sürmüştür. Porter rekabet ölçümü için en önemli öğe verimlilik olduğunu göstermektedir. Porter için bir başka
faktör de üretim, teknolojik ya da yeni ürünler açısından yeniliklerin olmasıdır1.
Günümüzde endüstrileşmiş ülkelerde hizmet sektörünün giderek ağırlık kazanması ve GSMH nın %60-70
kısmını oluşturması, rekabetin bu alanlarda da uygulanması önem kazanmıştır. Hem hizmet sektöründe hem de
turizm bölgelerindeki rekabet ile ilgili bilgi yeterli düzeye ulaşmamıştır. Bunun için uluslararası düzeyde turizmde
rekabet edebilirlik konusunda az sayıda çalışma yapılmıştır. Yapılan çalışmalarında çoğunluğu talep yönünde ele
alındığını, ve yapılan analizlerin turizm bölgelerinin rekabet durumlarının analizi konusunda bir sonuca gidilmeye
çalışıldığı görülmekte2. Rekabet dinamik bir olgudur ve ilerlemenin kaynağıdır. Turizm rekabetinin ölçülebilmesi
çok fazla sayıda faktörün etkisi altındadır. Bunlar objektif faktörler ve subyektiv faktörlerdir. Bu nedenlerle rekabet
turizm kapsamında hem göreceli hem de çok boyutludur. Ayrıca disiplinlerdeki rekabet dört grupta
toplanmıştır.Bunlar karşılaştırmalı avantaj, bir strateji ve yöntem, tarihsel ve ya sosyo kültürel, ulusal gelişimdeki
rekabet olarak bilinir. Turizm sektöründe küreselleşmenin etkisi yüzünden rekabet, firmalar arasındaki rekabetden
* Prof. Dr., K a st a m on u Ü niv ers ite si . İ İBF . muh sin h alis @gm a il .c om
** Azerbaycan. ahadov_rashad@hotmail.com
*** Yrd. Doç. Dr., K a sta m on u Ün iv ersi te si . İ İBF . m in eh alis@ g m ail .c om
1 M.E., Porter, The Competitive Advantage of Nations. New York: Free Press, MacMillan. 1990.
2 Bahar, O. ve M. Kozak (2012). Turizm ve Rekabet, 1 Baskı. Detay Yayıncılık. Ankara
27
destinasyon rekabetine kadar değişiklik göstermiş. Bu değişmeler yanında ayrıca rekabeti etkileyen faktörlerde
bulunmaktadır.
Turizm sektöründe rekabeti etkileyen faktörlerin fazla olması turizmin bir hizmet sektörü olması ve turizmin
kendine özgü yapısından kaynaklanmaktadır. Turizmde destinasyonun rekabet gücüne etkisi olan niteliksel ve
niceliksel faktörler bulunmaktadır. Bu faktörler destinasyonlar için rekabet özeliğinin önemli kaynaklarıdır. İster
fiziksel olsun isterse kültürel ve rekreasionel kaynaklar önem arz eder. Porter bunu elmas modelinde belirtdiği gibi
elmas dezavantajları ortadan kaldırır. Bazı destesionların kaynak olmamasına rağmen bir avantajlı konumu kazana
bilir. Örneğin, Las Vegas bir farklılık yaratarak turizm açısından önemli bir rekabet konumunu kazanmış. Böyle
otellerde kumar turizminin olması bu farklılıkdan yararlanmanın bir avantajı olmuştur3.
Destinasyonların rekabet gücü elde ede bilmesi için niteliksel ve niceliksel rekabet gücü faktörlerinin aynı
anda, bir bütün ve uyum içinde faaliyet göstermesi gereklidir. Bunların bir uyum içinde olmaması destinasyonun
uzun zamanlı ve sürdürlebilir bir rekabet etmeleri gücdür. Bunun için bir otelin yalnız görnüşü, yerleşdiği konum
kadar orada çalışan garson, hizmetçilerinde önem taşıyacak bir faktördür. Bu müşteride bir imaj yaratır iyi bir imajın
olması diğer turistlerinde buraya gelmesine neden olur4.
Ritchie ve Crouch turizm rekabet stratejilerinin geliştirilmesi üzerine tartışmalar yapmıştır. Bu tartışmalar
içinde iyi yürütülen bir program oluştrulmalı ve hedef yönetimin bazı kilit faaliyetleri ile, aynı zamanda bir bölgenin
turizm rekabet gücünü artırmak için hizmet eden işletmelerin hedef rekabet staratejilerini gelişmesi
gerekmektedir. Hedef ürün performansını yönetmek, pazarlama stratejileri ile değişen Pazar koşullarına uyum
sağlanmalıdır. Son olarak, turistlere turizm deneyiminin kazandrılması etkli ve verimli bir dağıtıma ve rekabete
katkıda bulunur. Yüksek ya da farklı bir verilen maliyetle kalite seviyeleri yanı sıra insan hizmetleri, tesis ve ekipman
kalitesi de hedef rekabet stratejisi için önemli faktörlerdir5.
Temel turizm kaynaklarını ve turizm cazibesini artırmak için, turizmi destekleyen kaynakların etkinliğini ve
kalitesini güclendirmek, kısıtlamalar yaparak adapte olunmalıdır. Destinasyonlarda pazarlama, ürün geliştirme,
uygun fiyatlandırma politikaları, etkin dağıtım kanalları ve ürün ambalajı ve elde edilebilir tanıtım çabaları ile
ilgilidir. Aynı zamanda uygun hedef pazarların seçimini içerebilir. Turizmdeki hizmet kalitesi turist memnuniyetini
artırmak için düşünülmelidir. Böyle turizm pazarlama çabaları ve potansiyelerin olması rekabetçi konumu da
güçlendirmektedir6.
Misafir ihtiyaçlarını anlamak ve daha etkin hedef ürünler geliştirmek önemli bir husustur. Aynı zamanda hedef
verimlilik de önemlidir. Turizm destinasyonu içinde işletmenin işlevi hedef tüm yönleriyle esenliğe kendi
sorumluluk açısından dikkate alınmalıdır. Hedef rekabeti geliştirmek içinse fırsatlar ve yönetim çabaları
değerlendrilmelidir7.
Turizm rekabet stratejisi konusunda önceki bölümlerde değinildiği gibi bu Porterinde üç rekabet
stratejisinden birini destinasyonlar kendisine gerekli olan rekabet gücünü sağlamakta. Bunlar Maliyet liderliği,
Farklılaşma ve Odaklanma olarak kendi rakabet stratejisini belirlerler. Kimi destinasyonlar yalnız farklılaşmayla, kimi
destinasyonlar 3 stratejini kulanarakta kendini pazarda rakip destinasyonlar karşısında lider olarak kendi faaliyetini
sürdürmektedir8.
2.Gence Bölgesinin Turizm Rekabet Potansiyeli
Bu çalışmanın amacı Azerbaycan`ın Gence bölgesinde turizm sektörünün rekabet düzeyi ve bu sektörde
kaynakların durumu olumlu ve olumsuz yönünü incelemeye çalışılmıştır. Ulusal ve uluslararası pazarlarda rekabet
düzeyi ve bu sektörün gelişmesi için neler yapılması gereken bir olgu olarak görülmekte. Aynı zamanda sektörün
mevcut ve gelecek potansiyelinin bilimsel yöntemle değerlendrilmesi önemli ölçüde ihmal edilmiştir. Bu çalışmada
3 Crouch, G. I, and J. R. Ritchie (1999).Tourism, Competitiveness, and Societal Prosperity, Journal of Business Research Vol 44,
pp 137–152
4 Tekeli, H. (2001). Turizm Pazarlaması ve Planlaması. 1 Baskı. Detay Yayıncılık. Ankara
5 Crouch, G. I, and J. R. Ritchie (1999).Tourism, Competitiveness, and Societal Prosperity, Journal of Business Research Vol 44,
pp 137–152
6 Mihalic, T. (2000). “Environmental Management Of a Tourist Destination A Factor Of Tourism Competitiveness” Faculty of
Economics, University of Ljubljana, Tourism Management. Vol 21 No 2. pp 65- 78

7 Mohammadi, M, ve S. Rast ve Z. Khalifah(2010). The Concept Of Competitiveness In The Area Of Tourism Destinations.
İnternational Grarudate Tourism Research Conferanse, Kuala Lumpur, Malaysia

8 Bahar, O. ve M. Kozak (2012). Turizm ve Rekabet, 1 Baskı. Detay Yayıncılık. Ankara.
28
anket yöntemiyle elde edilecek veriler Gence turizm sektörünün durum tespitini yapmak ve elmas modelinin alt
değişkenlerini bulmak acısından önemlidir.
Araştırmada nitel ve nicel yöntemler birlikte kullanılmıştır. Nitel yöntem ile birincil (bölgedeki konu uzmanları
ile görüşülerek) veriler ve ikincil (konuda yapılmış önceki çalışmalar) veriler toplanmıştır. Nicel yöntem ile rekabet
potansiyeli için bölgedeki konu uzmanları ile görüşülerek sektörün rekabet durumu ile veriler toplanmıştır.
Toplanan veriler ile Gence bölgesinin bölgesel kalkınmaya katkı sağlayabilecek bir turizm potansiyeline sahip olup
olmadığı ve bu bölge için turizm sektörünün rekabet potansiyeli ortaya konulmuştur. Tezde araştırma kısmı sona
erdikten sonra ulaşılması beklenen sonuç turizmin Gence bölgesinin ekonomik kalkınmasında tek etkili neden
olmasa da bu sektörün canlanması bölgedeki halkın Bakü yöresine göçünün karşısını alacak çünkü bu göçler maddi
olarak insanların gelirlerini de olumsuz yönde etkilemektedir. Bu bölgede turizm bölgesel dengesizliklerin
giderilmesinde ve ekonomik kalkınmaya olumlu yönde etkilemektedir. Ayrıca turizmin bu bölgede gelişmesini
sağlamak istihdam, GSMH artıracak yoksulluk oranını düşürecek. Sonuç olarak değindiğimiz konunun Gence
bölgesinde kalkınmaya olumlu katkı sağlayacağı beklenmektedir.
Bu araştırma Gence bölgesindeki otel ve otellerle ilişkisi olan kurumlar üzerine uygulanmıştır. Anket
verilerindeki sorularla Gence bölgesindeki 17 otelin ve 52 işletmenin turizmin Gence bölgesinde potansiyeli ve
ayrıca kalkınma için turizmin bu bölgede ne gibi üstünlük sağladığı tesbit edilmeye çalışılmış. Anket uygulama
dönemi 2015 yılının Agustos Ekim aylarını kapsamakta. Çalışmada Gence Turizm piyasasının kümeleme
potansiyelini belirlemek amacıyla 57 soru, çalışdığı sektörde yer alan, beş rekabet gücü faktörüne ilişkin ifadelerin,
işletmenizin rekabet üstünlüğü anlayışı üzerindeki etkisi için 22 soru, hangisi işinizin geleceği için kritik tehdit
olmasıyla ilgili 6 soru, 28 soruysa Gence turizm sektörünün rekabet gücü düzeyi ve ilgili faktörlerin önem düzeyiyle
bağlı sorulan sorulardır.
3.Araştırmanın Yöntemi ve Kapsamı
Araştırmaya ilişkin bir model oluşturulurken, önceden araştırmanın ne türlü bir araştırma olduğu ortaya
konulmuştur. Araştırmada ireli sürülen problemlere nasıl cevaplanacağı, ele alınan temel kavramların bu modelle
nasıl ilişkilendrileceği ve nasıl analiz edileceğini öne süren modelin ne olacağı ele alınmakta. Daha sonra bu modeli
nasıl bir veri toplama gerektiğine karar verilmiştir.
Bu araştırmada farklı veri kaynakları ve veri toplama, analiz yönteminden yola çıkarak araştırmanın
inandrıcılığını, güvenirliğini ve tutarlılığını artırmaya yönelik analizler yapılmış. Araştırma amacına ulaşmak için farklı
yöntem kullanılarak elde edilen verilerin bir birini destekleyip desteklemediğinin ortaya konması ve bununla
ulaşılan sonuçların geçerliği ve güvenirliğinin arttırılması amaçlanmaktadır.
Araştırmada kullanılan nicel yöntemle ilişkisel tarama modeli altında korelasyonel bir araştırmadı. Korelasyon
araştırmalarda iki ve daha çok değişken arasındaki ilişki incelenmekte. Bu araştırmada da bilinmeyen durumlar
hakkında tahminde bulunmak açısından korelasyonlar birlikte kullanılmış.
Elmas Modeli , bir sektördeki ulusal rekabet gücünü belirleyen dört ana unsurun birbiri ile ilişkili olarak
incelenmesini gerektirmektedir. Bu model, sektörler düzeyinde rekabet gücü analizi yapmaya uygun bir araç olarak
kullanılmaktadır. Bu bağlamda elmas modeli sayesinde turizm sektörünün söz konusu dört faktör ele alınarak ulusal
rekabet avantajı elde etmeye hangi düzeyde imakn tanıyacağını tespit etmek mümkün olabilecek.
Küresel rekabetin dört ana belirleyeni olarak: faktör koşulları, talep koşulları, bağlı ve destek endüstrileri ve
firma stratejisi olarak ortaya koymuştur. Dört faktörün karşılıklı etkileşimine iki değişken olarak devlet ve uygulanan
politikalar, karşılaşlan şanslar eklenmiştir. Porter bu dört temel değişkenlerin bir birlerini karşlıklı güclendirdiğini
bir elmas olarak görür. Bir ve iki belirleyiciye dayalı elmas sistemi ile rekabet avantajı süreklilik sağlayamaz bilgisini
vermiştir.
Ayrıca araştırmada Gence bölgesinin rekabet düzeyini ve rekabet önem düzeyini ölçmeye yönelik Elmas
Modelini uygulamak için Firma Stratejisi ve Rekabet Yapısı, Talep Koşulları, Girdi Koşulları, İlgili ve Destekleyici
Kuruluşlar ve Devlet Kuruluşları bağlamında toplam 56 soru sorulmuş. Bununla aynı zamanda Gence bölgesinin
turizm sektörü ele alınarak rekabet gücü düzeyini 1 ile 10 arasında puanlandrılarak değerlendrilmiş 10 soru daha
sorulmuştur.
Çalışmanın evreni Azerbaycan Gence bölgesindeki turizm sektörü ve bu sektörün yapısı ve işleyişi hakkında
bilgi ve malumatı olan firma, kişi, kamu kurumları, sivil toplum örgütleri ve çeşitli organizasyonlardan oluşmaktadır.
Bunlar:
 Finans kurumları
29
 Hükumet ve yerel yönetim

 Sektörde kalifiye çalışanları
 Standart oluşturan organizasyon
 Yatırım bankaları
 Basın bültenleri
 Gönüllü sivil kuruluşlar
 Sığortacılar
 Arge departmanı çalışanları
 Tesislerin yer aldığı organizasyonlar
 Gıda üretimi yapan işletmeler
 Ticari bankalar
 Oteller
Yukarıda adı geçen işletmelere ve kuruluşlara anket yapılarak nicel veriler elde edilmiştir.Bu verilerse aşağıda
değerlendrilmeye tabi tutulmuştur.
4.Araştırma Bulguları ve Değerlendirme
Turizm sektörü tüm dünyadada bilindiği gibi yüksek gelir getiren sektörlerden biridir. Ayrıca sektör sadece
gelir getrmekle kalmayıp aynı zamanda istihtam sağlama ekonomik büyüme ve kalkınma açısındanda önemli
sektörlerdendir. Gence bölgesinin turizm açısından kaynaklara sahip olması bu sektörün gelişebilecek düzeyde
olmasını göstermekte. Bunun için doğa turizminin, kültürel turizmin, kent turizmi ve agroturizmin gelişmesi için
potansiyel mevcutdur. Azerbaycan bölgesinin GSMH önemli kısmını petrol ve petrol ürünleri oluşturmaktadır.
Küresel rekabetin hız kazandığı dünyada bir ülkenin sadece bir sektöre bağımlı kalması rekabet ve gelişme açısından
önemli tehdit unsurudur. Bunun için Azerbaycan`ın petrol dışı sektörlerin de gelişmesi gerekir ve bu dış sektörler
içinde turizm önem arz etmekte.
Araştırmada turizm ve turizm ürünleri üreten işletmelerin küme potansiyelinin ortaya çıkarılması ve
değerlendirme yapılması amaçıyla sektörde çalışanlarla görüşülmüştür. Bunun için kümeleme çalışmaları içinde
daha çok Elmas Modelinin kullanılması nedeniyle bu modeli esas alan bir yaklaşımla küme aktörlerinin ve ilgili
paydaşlardan veriler toplanmış. Araştırma sonucu elde ediler verilerle turizm sektörünün bütün boyutlarıyla
rekabet analizi ve küme potansiyeli incelenmiş.
Tablo 1. Rekabetçi Gücün Değişkenleri
Firma Stratejileri ve Rekabet Yapısı Ort. Std.S.
Uluslararası rekabet gücü düzeyi 3,12 0,80
Aralarındaki işbirliği ve güven düzeyi 1,66 0,72
Markalaşma düzeyi 2,21 0,64
Üretilen ürün çeşitliliğinin düzeyi 3,09 0,78
Uluslararası rakiplere göre know-how düzeyi 2,08 0,53
Yöneticilerinin sektör odaklı almış oldukları eğitimin yeterlilik düzeyi 3,16 0,88
Bölgedeki rakiplerine göre yenilikçilik kabiliyeti düzeyi 3,22 0,84
Uluslararası rakiplere göre üretim maliyetlerinin düzeyi 3,25 0,74
Bölgedeki rakiplere göre üretim maliyetlerinin düzeyi 3,26 0,80
Çalışanlara verilen eğitimin sıklığı düzeyi 1,82 0,72
Rekabet avantajı için alternatif ürünler geliştirebilme düzeyi 2,88 0,92
Müşteri memnuniyetini ölçmek konusunda çalışmalarının yeterlilik düzeyi 2,75 0,98
Bölgedeki firmalar arasında rekabet düzeyi 2,97 0,84
Sektörde profesyonel yönetici istihdam düzeyi 2,90 0,81
Yabancı yatırımların yeterliliği düzeyi 1,92 0,62
Yerli yatırımların yeterliliği düzeyi 2,86 0,94
Talep Koşulları Ort. Std.S.
30
Yerli müşterilerin ürünleriniz (teknik özellikler vb.). hakkında bilgi düzeyi 3,33 0,53
Yabancı müşterilerin ürünleriniz (teknik özellikler vb.). hakkında bilgi düzeyi 2,02 0,59
Pazarının talep yapısının yakın bölgelerdekine benzerlik düzeyi 4,23 0,59
Müşterinizin “tüketim” konusunda bilinç düzeyi 2,55 0,50
Sektörün dış talebinin karşılanmasında komşu ülkelerin pazar payı düzeyi 3,34 0,53
Ürünlerinizi satabileceğiniz sayıda kurumsal ya da bireysel müşteri yeterliliği düzeyi 2,59 0,49
Sektörün iç talep yapısını uluslararası rekabet düzeyine göre durumu 1,92 0,69
Sektörün pazarda sahip olduğu avantajın uluslararası rakiplere göre düzeyi 3,07 0,67
Sektörünüzün iç talebin (Gence içi). yeterlilik düzeyi 2,,84 0,55
Girdi Koşulları Ort. Std.S.
Nitelikli insan kaynağının varlık düzeyi 1.85 0.71
Nitelikli işgücünüzü tedarik edebileceğiniz kaynakların yeterlilik düzeyi 2,42 0.73
Uluslararası rekabet düzeyine göre sektörde kaliteli işgücünün bulunurluğu 2,14 0.77
İç piyasadan girdi/yardımcı/hammadde kaynağının sağlanabilme düzeyi 1.97 0.64
Finansal kaynak (sermaye). elde etme kolaylığı 2.71 0.62
Fiziksel altyapı (ulaşım, enerji vs). olanakları 4,27 0.61
Bilimsel ve teknolojik altyapı olanakları düzeyi 2.10 0.66
Sanayi ve ticaretin gelişebilmesi için coğrafi yapının elverişlilik düzeyi 4.02 0.72
Bölgeden gerekli ekipmanları temin edebilme düzeyi 3,96 0.69
Uluslararası rekabet düzeyine göre sektörün teknolojik altyapısı düzeyi 2.44 0.50
Uluslararası rekabet açısından sektörde enerji ihtiyacını karşılama düzeyi 4,02 0.61
İlişkili ve Destekleyici Kuruluşlar Ort. Std.S.
İlgili kamu kurum ve kuruluşları ile ilişki düzeyi 3,19 0,91
Araştırma kurumları ile birlikte proje geliştirme ve işbirliği düzeyi 1,62 0,62
Ortak ürün geliştirme yapabileceğiniz firma ve kurumların varlığı 3,17 0,68
İşgücü eğitiminde ortak firma ve organizasyonların varlık düzeyi 1,68 0,65
Ortak Ar-Ge yapabileceğiniz firma ve kurumların varlığı ne düzeydedir? 3,47 0,50
Ortak satın alma yaptığınız firmaların sayısı ne düzeydedir? 2,32 0,70
Uluslararası rekabet düzeyine göre sektörün Ar-Ge harcamalarının düzeyi 1,71 0,62
İlgili STK’ların sektörün gelişimi için aktif çalışma düzeyi 1,97 0,77
Bölgede mesleki eğitim veren kurumların yeterlilik düzeyi 3,48 0,50
İhtiyaç duyduğunuz rehberlik hizmetlerinin kalite ve yeterlilik düzeyi 1,65 0,61
Merkezi ve yerel yönetimlerin reel sektörle işbirliği ve destek düzeyi 1,72 0,64
Birlikte çalışabileceğiniz finansal kurumların varlığı 3,75 0,55
Birlikte çalışabileceğiniz bağımsız denetleme kuruluşlarının varlığı 1,71 0,66
Hükümetin Sektörel Etkisi Ort. Std.S.
Politik kararlardan ve yasal düzenlemelerden etkilenme düzeyi 4,11 0,76
Ekonomik kararlardan (kur, faiz, enflasyon, teşvikler vs). etkilenme düzeyi 4,36 0,64
Dış ilişkiler ile ilgili kararlardan, siyasi ve ticari ilişkilerden etkilenme düzeyi 4,19 0,65
Devletin işletmelere verdiği teşviklerinin yeterlilik düzeyi 2,39 0,94
Sektörde uygulanan vergi oranlarının sektörün gelişimine etkisi düzeyi 1,75 0,63
31
Sektördeki işletmelerin maruz kaldıkları bürokratik zorlukların düzeyi 4,36 0,48

Sanayi ve ticaretin gelişimi için alt yapının yeterlilik düzeyi nedir 3,48 0,70
Özel ve/veya kamu kurumları arası koordinasyon düzeyi 3,36 0,79
4.1.Stratejik Rekabet Yapısı

Gence bölgesine yapılan anket sorularında Firma Stratejisi ve Rekabet yapısı başlıklı sorularla Gencede Turizm
sektörünün Rekabet yapısı ele alınmıştır. Bölgesel koşullar firma ve sektörlerin stratejilerini etkilemektedir.
Bilindiği gibi düşük rekabeti tercih etmekte. Ama bölgesel rekabet firmaları yeniliğe yeni hizmetler üretmeye ve
gelişmeye zorlar. Yüksek bölgesel rekabet düşük küresel rekabet doğurmaktadır. Gence bölgesinin Turizm
açısından değerlendirdiğimizde Gencede Turizm sektörünün uluslararası rekabet güce analiz edilmiş. Analizde
uluslararası rekabet gücünün ortalama düzeyde olduğu sonuçlanmıştır.
Uluslararası Rekabet Gücü Düzeyi: Gence bölgesinde firmaların uluslararası rekabet gücü ortalama düzeydedir. Bunun
nedenleri farklı faktörlerden kaynaklanmaktadır. Böyleki Gence bölgesi Sovetler döneminde Endüstriel alanda
yüksek uluslararsı rekabet avantajına sahipdi. Sovetler döneminden sonra ülkenin petrole bağımlı halde olması,
Gence bölgesinde sanayinin giderek yok olmasına neden olmuştur. Bugun firmaların önünde duran sorunlarsa
yeterli kaynakların olmaması, büokratik engeller, sermaye yetersizliği ve diğer faktörler bu bölgenin rekabet
gücüne önemli düzeyde etki etmekte.
Kurumlar Arasındaki İşbirliği ve Güven Düzeyi: Firmalar arası işbirliği ve güven her iki firmalarında gelişmesine olumlu
etki gösterir. Gence bölgesinde firmaların rekabetde yalnız kendi çıkarlarını düşünmesi, güvensizlik ortaya
çıkmakta. Aktörler yani firma sahipleri devletin vizyonu ve insiyatifi ile bir araya gelir. Yani bu işde üçünce aktör
devletdir. Devletin ise bu yönde adımları gözükmemektedir. Araştırma sonucu firmalar kendi benzer üretim
yaptıkları işletmelerle işbirliği kurmakta. Bu güvensizliğin ortadan kalkması ve işbirliklerinin kurulması için devlet
tarafından karşılıklı işbirliği ve güven desteklenmelidir. Farklı fikirlerin açık iletişimini sağlamak kolaylaştırıcı rol
oynamalıdır. İşletmeler arasında yaranan çatışmalarda arabuluculuk yapılmalıdır. Bu firmalar farklı çıkarlarını
anlayabilmelidir. Bu firmalar sosyal etkileşimi sağlamalıdır. Rekabet sorunlarını minimize etmek içinse önlemler
oluşturmalıdır. Gence bölgesi firmaların bu yöndeki işbirliği bazı sektörlerde olsada çoğunluk sektörlerde
öncelikle hizmet sektörlerinde bulunmamaktadır.
Markalaşma Düzeyi: Markalaşma konusu bir imaj yaratma demekdir. Böyle ki Azerbaycan`da planlı ekonomiden piyasa
ekonomisine geçmesi bu yönde tüm üretim unsurlarının devletin elinde bulunması ve tüketimide devletin
yöneltmesi gibi bir ekonomide markalaşmanın zayıf olmasının nedenidir. Üreticiler markanı iki şekilde yaratır.
Birinci kendi ürünlerini başka marka adı altında üretmek, ikincisiyse kendi markalarını yaratmakla. Bugün Gence
bölgesinde ve genel olarak Azerbaycanda kendi üretimini başka marka adı kullanarak satmaktadırlar. Bunun için
Pazar araştırmacılarının olması önemli hususdur. Ama bu alandada yeterli elemanların bulunmamasıda bir
gerçektir. Bunun diğer nedeniyse marka yaratmak için uzun zaman çalışmak ve mali harcamalar gerekmektedir.
Gence bölgesindeki firmaların yeterli mali kaynak sağlamaması marka varlığının olumsuz kalmasına neden
olmaktadır. Gence bölgesindeki işletmelerin büyük kısmı ulusal bir marka adına sahiptir. Turizm sektöründeyse
uluslararası marka ismine sahip olanlar yabancı oteller olmakta.
Üretilen Ürün Çeşitliliği: Küresel rekabet ortamında dünyada işletmeler ürün çeşitliliği ve yeniklerle rekabet etmektedir.
Sanayi alanında Gence bölgesinde sanayi alanında ürün çeşitliliği ortala düzeydedir. Hizmet sektörleri ele
alınarak bakıldığındaysa Bunların büyük çoğunluğu yabancı işletmelerdir. Hizmet alanında yaptıkları çeşitli
hizmetler sunarak müşterilerin dikatini kendilerine çekebilmekteler. Yerli hizmet alanları ise bu konuda geri
kalmaktadır. Bunun nedeniyse yeterli sermaye kaynaklarına sahip olmamak ve bunların büyük çoxunluğunun
üç yıldızlı oteler olmasıdır. Diğer beş yıldızlı oteller Vego, Ramada, Agsaray, Kür, Hotel River Side, gibi oteller
uluslararası rekabet edebilir düzeydedir.
Know-hov düzeyi: Know how sağlayıcının tecrübe denemeleri sonucu elde ettiği ve patentli olmayan uygulamaya yönelik
gizli, esaslı ve belirlernmiş bilgi paketi anlamına gelir. Üretimde verimliliğin artması ve diğer bilgi içerikli
tecrübeler rekabet açısından önemli bir etken. Bu daha çok sanayi alanlarında kullanılmaktadır. Gence
bölgesinde sanayi alanında böyle bilgili ve tecrübeli çalışanlar olsada hizmet sektöründe orta düzeydedir.
Bunlarında büyük kısmı yabancı kişilerden oluşmakta.
Yöneticilerin sektör odaklı almış oldukları eğitim yeterliliği düzeyi: Azerbaycan`da yöneticilerin çoğunluğu sovetler
döneminde eğitim alanlardandır. Ayrıca devletin önemli bölümlerine rüşvet vererek işe alım gerçekleşmektedir.
2001 yılından sonra Devlet işe almalarda sınav yapsa da hala çoğu işe alımlarda rüşvet ve tanınan şahıslar
aracılığıyla olmaktadır. Özel idareler ise iş almında bilgini değerlendirerek işe alınmaktadır. Böyleki özel
sektörlerde ve daha çok yabancı özel işletmeler daha eğitimli insanları işe almaktadır. Sonuç olarak devlet
kurumlarında çalışanların eğitim durumu iyi olmasada özel kesimde çalışanların eğitimleri orta düzeydedir.
Gence bölgesinde yöneticilerin özellikle Turizm sektörüne bakıldığında neredeyse %50 fazlası turizm alanında
32
eğitim almayan yöneticiler. Yabancı otellerse yüksek eğitimli ve yurt dışında eğitim almış elemanlardan
oluşmaktadır.
Bölgedeki Rakiplere Göre Yenilikçilik Kabiliyyeti: Bölgedeki rakiplere göre yenilikçilik kabiliyeti orta düzeyde olsada ulusal
ortalamanın altında olmaktadır. Bunun nedeniyse yenilik için yeterli donanıma sahip olmamak ve sermaye
bulmadaki yetersizliklerdir. Teknolojik alt yaapının hala gelişmemesi ve ar ge harcamalarının yeterli düzeyde
olmaması yenilikçilik kabiliyetini olumsuz yönde etkilemektedir.
Uluslararası rakiplere göre üretim maliyeti düzeyi: Üretim maliyyetini aza indirmek için işletmeler sıkı maliyyet ve genel
giderler kontrolünü, Ar-ge, servis, satış gücü, reklam vs. gibi alanlarda maliyyetini en aza indirmesi gerekir. Ama
bu faktörler dikkate alınsada hizmet, kalite gibi alanlar göz ardı edilmemeli. Rakiplere oranla düşük maliyyet
tüm stratejiyi belirleyen ana tema olur. Gence bölgesindeki firmalar uluslararası rakiplere göre düşük
düzeydedir. Bunun nedeniyse yüksek teknolojinin olmaması ve ar-ge harcamalarının yetersiz düzeyde olmasıdır.
Turizm alanında bölgedeki yerli işletmeler küçük ve orta büyüklükde olduğu için yeterli sermayeye sahip
olmaması ve alt yapıdaki yetersizlikler, üretim maliyeti konusunda olumsuzluk göstermektedir.
Bölgedeki rakiplere göre üretim maliyyeti düzeyi: Gence bölgesinde Turizm sektöründe faaliyetde bulunan işletmeler
Gence yöresindeki bölgelere kıyasla avantaja sahip. Gence bölgesinde faaliyetde bulanan ister emek yoğun
sektörler istersede hizmet yoğun sektörler üretim maliyyeti açısında düşük maliyetle avantaja sahip. Böyleki
üretim maliyyetini aşağı çekerek fiyat rekabeti açısından yüksek rekabete sahip olmaktalar.
Çalışanlara verilen eğitimin sıklık düzeyi: Bazı kurumlarda işe alınmasl gereken çalışanın kadroya alınması için hizmet
öncesi eğitime tabi tutulmakta. Kamu kesimi ve holdinglerde bu işe getirilen bir standart vardır. İşe ve kuruma
göre süre ve yoğunluk değişmektedir. Gence bölgesinde hizmet sektörlerine alınan kişiler bir staja tabi
tutulmaktadır. Bu olumlu bir neden olsada işe alındıktan sonra hiçbir eğitimin verilmemesidir. Bunun nedenleri
ise uzun zaman alımı ve maliyet açısından yüksek sermaye gerektirmesidir. Gence bölgesinde ister Turizm
sektöründe isdetersede diğer hizmet sektörlerinde çalışmaya başladığı dönemler içerisinde çalışanların eğitime
tabi tutulmaması rekabet açısındanda önemli sorun olmaktadır.
Rekabet avantajı için alternatif ürünler geliştirebilme düzeyi: Bir işletmenin mevcut ya da potansiyele sahip rakiplerden
farklı olarak ve bu rakipler tarafından taklid edilmeyecek değer yaratan bir stratejisi olduğunda sürdürülebilir
bir rekabet avantajına sahip olduğu söylenebilir. Bunlar maliyet liderliği, farklılaşma ve odaklanma stratejileridir.
Bir işletme farklılık yaratarak diğer işletmeler karşısında bir avantaja sahip olur. Gence bölgesinde hizmet
sektörlerinin yeni teknolojilerden yararlanmaması ve ar-ge harcamalarındaki yetersizlik böyle bir avantaja sahip
olmamasını göstermektedir. Araştırma yapılan kurumlarda neredeyse hiçbirinde böyle durum
karşılaşılmamıştır.
Müşteri memnuniyetini ölçmek konusunda çalışmalarının yeterlilik düzeyi: Müşteri belirli kuruluştan düzenli alış veriş
yapan ve ya hizmetlerden yararlanan kişi ve kuruluşlardır. İki tür müşeti vardır ki bunlar yerli müşteriler ve
yabancı müşterilerdir. Müşteriyi dikkate almak günümüz rekabet piyasasında vazgeçilemez bir unsurdur.
Müşteri beklentilerinin karşılanması işletmeler için yaşamsal bir öneme sahiptir. Beklentiler, müşterinin
geçmişteki satın alma deneyimlerinden, eş-dost ve akrabaların fikirlerinden, işletmelerin yapmış oldukları
tanıtım ve reklamlardan etkilenir. Müşteri beklentilerini yönlendirmek ya da beklentileri karşılamak için mutlaka
ölçmek gerekmektedir. Beklentileri karşılanan müşteriler, sunulan ürün ve hizmetleri satın almaktan memnun
olacak ve zamanla sadık müşteriler haline geleceklerdir. Müşteriler hizmetleri satın alarak bunu tekrar tekrar
dener ve bunu başkalarınada tavsiye ederler. Böylece işletmenin performansı ve karlılığı artar ve rekabet
açısından bir avantaj sağlar. Gence turizm sektöründe müşteri sadakatini ölçme konusunda bir çalışma beş
yıldızlı otellerden sadece Ramada ve Vego otelde bulunsada bu yeterli olmamaktadır.
Bölgedeki firmalar arasında rekabet düzeyi: Gence bölgesi Azerbaycan`ın batı bölgesi içinde daha çok gelişmiş bölge
olduğundan ayrıca Sovetler döneminde bu şehirin sanayi şehri olması bölgeni ona yakın bölgelerden üstün
kılmaktadır. Bölgen içindeki firmalar arasında rekabet düşük düzeydedir. Sadece beş yıldızlı otellerde bir rekabet
söz konusudur. Ayrıca firmaların üretimde ve hizmetde yenilk yapmaması ve bir farklılık sunmaması neredeyse
bir birlerine eşit hizmet sunması turizm sektörleri arasında bir rekabetin olmadığını göstermekte.
Sektörde profesyonel yönetici istihdam düzeyi: Gence turizm sektöründe yukarıda da değinildiği gibi bu sektördeki
yöneticilerin neredeyse yarıdan fazlası turizm işletmeciligi alanında eğitim görmemişler. Yöneticiler arasından
daha fazla yabancı dil bilgisi olanlar istihdam edilmekde. Ayrıca profesyönel yönetici istihdam eden işletmelerse
daha çok Türkiye Cumhuriyetinden istihdam edilen kişilerdir. Bunun nedeniyse Türkiye`nin turizm alanında
gelişmiş bir ülke olması ve bu sektörde kendini gösterebilmesidir. Bu ise İşletme açısından bir maliyet demektir.
Böyleki türkiyeden istihdam edilen yöneticiler yüksek üçretle çalışdırılmaktadır. Bölge içinden yurt dışında
eğitim görmüş ve deneyimli kişilerin istihdam edilmesi daha olumlu görükmektedir. Bölgede istihdam
sağlanırken daha çok deneyimli olmanın eğitimden önde gelmesi bir ayrı sorun olmaktadır.
33
Yabancı yatırımların yeterliliği düzeyi: Gence bölgesi turizm açısından yüksek potansiyele sahip olsada bölgede turizm
yetersiz olmaktadır. Bunun nedeniyse Gence bölgesinde alt yapıdaki yetersizliklerdir. Azerbaycan bağımsızlığını
kazandıktan sonra ülkeye yabancı yatırımlar artmıştır. Bunun büyük kısmı petrol sektörlerine yönelmiştir. Son
yıllarda petrol dışı sektörlere yabancı yatrımlar yükselme eğilimi göstermiş. Bununsa büyük kısmı Bakü
bölgesinde yoğunlaşmıştır. Gence bölgesi ise hala yetersiz durumdadır.
Yerli yatırımların yerliliği düzeyi: Gence bölgesinde Turizmim sektörüne yapılan yatrımlar sınırlı düzeydedir. Günümüzde
hizmet sektörleri içinde turizm sektörünün daha fazla getriye sahip olmasının yanısıra bu alana yatırımlar
istenen sonucu vermemektedir. Çünki turizm sektörü denildiğinde sadece Oteller düşünülmemelidir. Böyleki
doğa turizmi, kültür turizmi, macera turizmi, agroturizm gibi alanlarda yeterli potansiyel olsada bu alanlara
hiçbir yatırım yapılmamaktadır.
4.2.Talep Koşulları
Bir ülkede iç pazardaki talep dışarıda yer alan talepden daha yüksek olduğunda bölgesel kuruluşlar bu ürüne
daha önem verirler. Bu ürün ihraç edilmeye başladığında rekabet avantajı beraberinde gelir. Talep koşulu üretilen
mal ve hizmete olan talep değişkenini ifade etmekde. Gence bölgesindeki Turizm hizmet sektörünün rekabet
avantajı için talep koşullarındaki değişkenler ele alınarak incelenmiştir.
Yerli Müşterilerin Ürün hakta bilgi düzeyi: Gence bölgesinde hizmet gösteren Turizm sektörleri ve diğer endüstiriyel
işletmeler bölgedeki firmalar konusunda yeterli bilgiye sahipler. Ama yerel halkın neredeyse büyük çoxunluğu
yabancı ürünleri satın almakta. Bununse nedeni firmaların ürünlerine olan güvensizliktir. Yerli ürünlerin
reklamda yaptıkları yalnış bilgiler müşterilerin firmadan satın almasını olumsuz yönde etkilemektedir. Bu
endüstri alanında olsada Turizm sektörü alanında neredeyse böyle bir durum var. Turizm sektörleri ve otellerde
fiyatların yüksek olması yerel halkın dinlenmesini yabancı ülkelerde gerçekleştirmesinin nedenidir. Bunun içinde
yerel halk Turkiye, Rusiya, İtaliya gibi ülkelerde dinlenmeyi tercih etmektedirler. nedenidir. Bunun içinde yerel
halk Turkiye, Rusiya, İtaliya gibi ülkelerde dinlenmeyi tercih etmektedirler.
Yabancı Müşterilerin Ürünleriniz Hakta bilgi düzeyi: Yabancı Müşterilerin Gence turizm ürünleri hakta bilgi düzeyi çok
düşüktür. Bunun nedeniyse genceye gelen turistlerin büyük çoğunluğu dinlenmek için değil iş amaçlı
gelmeleridir. Gelen turistlerse Turizm tesislerinde yerleşirken Uluslararası düzeyde tanınan otellerde
kalmaktadır.
Pazarının Talep Yapısının Yakın Bölgelerdekine Benzerlik Düzeyi: Gence bölgesinde turizm ürünleri üreten ve pazarlayan
işletmelerin neredeyse tümü aynı yapıya sahiptir. Sadece Naftalan bölgesinde tedavi için kullanlan petrolün
olması bu bölgede sağlık turizmi için gelişmiştir. Diğer bölgelerde ki turizm ürünleriyse neredeyse aynı.
Müşteriler gence bölgesinde turizm ürünlerini almadaki neden neredeyse konaklama için olmaktadır. Ayrıca
Gence bölgesinde bulunan turizm destinasyonlarına gelme nedeni konaklama ve iş amaçlı, az sürelik bir talep
söz konusudur. Ama bu ayrıca bir sorundur. Gence bölgesinin ulaşım olanaklarının olması ve doğa turizmi için
ormanların, göllerin, nehirlerin, dağların olması doğa turizmi için önemli olanaklardır. Bunun için Hacıkent
kasabasında bu olanaklara sahip olsada hala bu alanda işler görülmemektedir.
Müşterinizin “Tüketim” Konusunda Bilinç Düzeyi: Müşterilerin tüketim konusunda bilgi edinmelidirler. Bunun için temel
gereksinimleri, güven ve güven duyma hakkı, eğitilme hakkı, sesini duyurma hakkı tanınmalıdır. Bunun için
tüketicinin bilgilendirilmesinde ve eğitimide devlete, üniversitelere, özel kuruluşlara ve özel kuruluşlara önemli
görevler düşmektedir. Azerbaycanda bu konuda hiçbir çalışma gözükmemekte. Böyleki tüketicileri
bilgilendirmek sadece Tv kanalları aracılığıyla reklam yaparak bilgilendirmekte. Buysa yeterli olmamaktadır.
Gence bölgesinde ise müşterilerin tüketim konusunda bilinci yetersiz kalmakta.
Sektörün Dış Talebinin Karşılanmasın`da Komşu Ülkelerin Pazar Payı Düzeyi: Sektördeki Talepler iki şekilde kendini
gösterir bunlar iç talep ve dış talepdir. Ülkeye yabancı ülkelerden gelenler dış talebi oluşturmaktadır. Gence
bölgesine turizm amaçlı gelen kişilerin büyük çoğunluğu Türkiye, Rusya ve Avropa ülkelerinden gelmektedir.
Bunuda söylemek gerekirse dış ülkeden gelen turistler ülke içindeki turistlere oranla fazlalık göstermekte. Ama
araştırmalar bununda yeterli olmadığını göstermektedir. Bunun yükselmesi için turizm destinasyonları rekabet
üstünlüğü sağlamak için, dış talepdeki yetersizliği önlemek için Turizm sektörünün geliştirilmesi ve bunun için
devlet politikaları çerçevesinde sektörün gelişmesine özen gösterilmelidir. Çünki Gence bölgesi turizm
olanaklarıyla zengin bölgelerden biridirç
Ürünlerinizi Satabileceğiniz Sayıda Kurumsal Ya Da Bireysel Müşteri Yeterliliği Düzeyi: Gence bölgesinde turizm ürünlerini
satabilecek, kurum ve müşterilerin yeterliliği düzeyi orta düzeydedir. Bunun nedeni Büyük holding ve İşletme
ve kuruluşların büyük kısmı Bakü yöresinde bulunmaktadır. Turizm ürünlerini satabilecek kurumlara
geldiğindeyse bunların büyük kısmı şubeleri gencede faaliyet yapan işletmeler ve kuruluşlara satabilmektedir.
Ürünlerini satabilecek düzeyde olması için Gence bölgesinde sanayi alanlarının geliştirilmesi bu sorunu çözebilir.
34
Turizm dışı sektörlerinde gelişmesi turizmin bölge içinde rekabetine avantaj sağlayabilir. Araştırmada turizm
sektörü ürünlerinin satabilecek kurumların yeterliliği düzeyi orta olmaktadır.
Sektörün İç Talep Yapısını Uluslararası Rekabet Düzeyine Göre Durumu: Azerbaycan`da turizm iç talebi yeterli düzeye
ulaşmış değildir. İç talepdeki yükselme ülke içinde hava taşımacılığının artması ve alt yapıda, ulaşım
kolaylıklarının yeterli duruma getirilmesi bunu olumlu kılmış. Gence bölgesinde turizm talebi mevsimsellik
göstermekte. Daha çok yaz aylarında fazlalık göstermekte. İç talepde yaz aylarında Bakü yöresinden gelenler
fazlalık göstermekte. Sıcaklar nedeniyle gelen turistler dağ ve ormanlık alan olan destinasyonlarda
konaklamakta. Bunlar içinde daha çok Haclkent, Hoşbulak gibi köylerde dinlenmekteler. Kış aylarındaysa
neredese kimse bu yerlere uğramamaktadır. Ama bu alanlarda kış aylarında dağ ve kayak turizmi için potansiyel
mevcutdur.
Sektörün Pazarda Sahip Olduğu Avantajın Uluslararası Rakiplere Göre Düzeyi: Gence bölgesinde turizm sektörünün
ulusalararası rakiplere göre avantajı bu bölgenin doğasıdır. Böyleki bu bölge çevre kirliliği ve hava kirliliği diğer
bölgelere kıyasla neredeyse yok durumunda. Bakü bölgesinde araba ve sanayi atıkları hava kirlenmesi gibi
sorunlar yaratmıştır. Bunun için Gence bölgesinin bu sorunların olmaması bu bölgenin avantajlı durumda
olmasının nedenidir. Bölgenin ulusal ve ulusalararsı piyasada pazarlama olanaklarınınyeterince olmaması,
kapasite kullanım oranındaki darboğazlık, firma imajının düşük olması onu Ulusalararası Rakiplere göre düşük
düzeyde olmasını göstermekte. Bunun ortadan kaldırılması ve avantajlı duruma getirmek için Gence bölgesinde
turizm sektörüne yapılan yatrımlar artırılmalı, yabancı sermaye için alt yapı uygun duruma getirilmeli. Devlet
harcamaları dahada artırılmalıdır.
Sektörünüzün iç talebin (Gence içi). yeterlilik düzeyi: Sektörün iç talepdeki yeterliliği ortadır. Böyleki gence içinde
bulunan turizm sektörleri gence halkının isteklerini yeterli düzeyde olmasada karşılamaktadır. Gence içi yeterli
olması onun ulusal rekabet etmesini başarılı kılamayacak. Bunun için yalnız gence içi yeterliliği değil ülke içinde
rekabet edebilecek duruma gelmesi gerekmektedir.
4.3.Girdi Koşulları
Bir ülke kaynaklar ve teknoloji gibi kendi önemli girdilerini ortaya çıkartabilir. Aynı zamanda, bölgesel girdi
dezavantajları kuruluşları ulusal nispî avantaj oluşturabilecek yeniliğe ve yeni metotlar geliştirmeye zorlar. Girdi
koşulları temel değişkeni altında genel olarak, hammadde ve işgücü yer almaktadır.
Nitelikli insan kaynağının varlık düzeyi: Azerbaycan`ın nitelikli iş gücünün emek yoğun işlerde görülmektedir. Diğer
sektörlerde bu ihtiyacın karşılanmasında büyük zorluklar yaşanmaktadır. Nitelikli insan kaynaklarının hizmet
sektörlerinde bulunmaması nedenleri içinde düşük üçret ve çalışma saatlerinin fazla olması gösterilebilir. Ayrıca
Gence bölgesinin var olan bir Universitesi bu sorunu çözememekte. Dış ülkelerde eğitim yapnların büyük
çoğunluğuda ülkeye geri dönmüyor yur dışında çalışıyorlar. Ülkede ulusal rekabet gücünü sağlamak için nitelikli
iş gücü önem arz etmekte. Bunun içinde universite ve diğer eğitim kurumlarında ve eğitim alanlarına devlet
harcamaları yaparak süreklilik sağlamak gerekir. Yaplan araştırmada gence bölgesi turizm sektörlerinde
çalışanların büyük çoğunluğu Türkiyede eğitim almış kişilerden oluşmakta. Ama bu farklılık göstermekte. Böyleki
ulusal alanda tanınan işletmelerde yüksek eğitimli kişiler olsada. Diğer sektörlerde bu bulunmamakta.
Nitelikli İşgücünüzü Tedarik Edebileceğiniz Kaynakların Yeterlilik Düzeyi: Gence bölgesinde yukardada değinildiği gibi
universite parkı olması bazı alanlarda yeterli iş gücünün bulunmasına kolaylık sağlamakta. Gencede üç
üniversite Teknoloji Üniversitesi, Aqrar Üniversite, Gence Devlet Üniversitesidir. Üç üniversitenin olmasına
rağmen işgücünde yetersizliğin olması nedeni Üniversitelerin yeterli bilgiyi aktarmaması ve üniversitelerin
araştırma geliştirme kurumlarının bulunmaması ayrıca eğitim alanındaki biokratik sorunlar ve rüşvet alımı hala
devam etmektedir. Bu sorunun kaldırılması için devlet eğitim alanına yeterli sermaye ayırmalı, eğitim
yapısındaki sorunların giderilmesi için sistem oluşturmalı ve gözetlemelidir. Araştırmada hizmet sektörlerinde
işgücünün tedarik edebileceği kaynakların yeterli olmadığı, orta olduğu saptanmıştır.
Uluslararası Rekabet Düzeyine Göre Sektörde Kaliteli İşgücünün Bulunurluğu: Gence bölgesi turizm sektöründe kaliteli
işgücü sadece beş yıldızlı otellerde bulunmaktadır. Bu çalışanlarsa İtalya, Turkiye ve diğer Avrupa ülkelerinde
eğitim almış kişiler. Bunuda söylemek gerekirki Gence bölgesinde sadece dört tane beş yıldızlı otel
bulunmaktadır. Diğer otellerde ise düşük getri nedeniyle yüksek üçretle işçi alımı yoktur. Bunun için araştırma
sonucu hizmet sektöründe kaliteli işgücü bulunmamaktadır.
İç Piyasadan Girdi/Yardımcı/Hammadde Kaynağının Sağlanabilme Düzeyi: Gence bölgesinde hizmet sektöründe

hammade kaynakların sağlanması gence içinden temin edilmekte. Yiyecek ve içecek gibi ürünler dış ülkeye
bağlıdır. Diğer yardımcı hammadelerse ülke içinden sağlanmaktadır. Bu hammadelerse neredeyse dış ülkelerin
Azerbaycan`da kurdukları işletmelerdir ki bu işletmelerden temin edilmekte. Azerbaycanda hizmet sektörü için
yardımcı hammade bulunsada hizmet sektörleri bu ürünlerin çok az kısmını kullanmaktalar. Bu hem kalite hem
de Azerbaycan ürünlerinin dış pazarlarda tanınmamasından kaynaklanmakta. Ama diğer turizm sektörü gelişmiş
35
ülkelerde turistlere yörenin yeme ve içmeleri sunulmaktadır. Bu ayrıca turistlere yörenin kültürünün
tanınmasına da yardımcı olmakta. Araştırmada Otellerin Büyük çoğunluğu dış ülke üretimine bağlı olsada, diğer
turizm tesislerinde hammade gence içinden sağlanmaktadır.
Finansal Kaynak (sermaye) elde Etme Kolaylığı: Gence bölgesinde bulunan işletmelerin büyük çoğunluğu özel işletmeler.
Devlet teşviklerinin olmaması bu sektörde kaynak elde etme sorununu yaratmaktadır. Turizm sektörlerindeki
işletmelerin finansal kaynak elde etme sorununun olması rekabet etmedede kendini göstermekte. Finansal
yetersizlik işgücü, kaliteli ürün ve araştırma harcamalarının olmamasınında başlıca nedenlerdir.
Fiziksel Altyapı (ulaşım, enerji vs). Olanakları: Gence bölgesi ulaşım için yeterli olanaklara sahip. Gence Hava Limanının
olması, ve kara yolunun yeniden yaplanması aynı zamanda ipek yoluna yakınlık ulaşımı kolaylaştırmaktadır.
Ayrıca enerji olanaklarıda yeterli düzeydedir. Mingecevir ve Şemkir su santirallerinin olması elektrik bakımından
kolaylık sağlamaktadır.
Bilimsel ve Teknolojik Altyapı Olanakları Düzeyi: Bilimsel ve Teknolojik donanım yeterli düzeyde değil. Sanayi
sektörlerinde yeni teknolojiler kullanılsada turizm hizmet sektöründe teknoloji olanakları düzeyi orta
olmaktadır. Bunun nedeniyse ülkede Teknolojik düzeyde sanayi alanlarının yeterli düzeyde olmamasıdır.
Teknolojik yapıda yetersizlik olsada bu sektörler teknolojik alt yapısı komşu ülkelerden tedarik edilmektedir.
Sanayi ve Ticaretin Gelişebilmesi İçin Coğrafi Yapının Elverişlilik Düzeyi: Sanayi ve ticaretin gelişiminde gence bölgesi
Sovetler döneminde sanayi bölgesi olmasıyla dikkat çekmekteydi. Azerbaycan bağımsızlığını kazandıktan sonra
sanayi alanlarında hayli gerileme olmuştur. Gencenin yakın bölgeler için büyük çehir olması ona yakın bölgeler
içinde avantaj sağlamakta. Bu nedenden dolayı Sanayinin gelişmesi için bölge elverişli konumdadır.
Bölgeden Gerekli Ekipmanları Temin Edebilme Düzeyi: Bölge içinde teknolojik alanında yeterli işletmeler bulunmamasına
rağmen bölgede turizm için gerekli ekipmanlar bulunmaktadır. Bölgede uluslararsı düzeyde üretim yapan
işletmelerin ve markalar alıcılara sunulmaktadır. Bazı ürünlerinse monopolistik yapı nedinye pahalıya satılması
söz konusu. monopolistik piyasa ürünlerin yüksek fiyatdan satılmasıyla kendini göstermekte. Turizm için yerli
üretimin yeterli olmamasına rağmen ulusal işletmeler pazarda üretim malları bulunmaktadır.
Uluslararası Rekabet Düzeyine Göre Sektörün Teknolojik Altyapısı Düzeyi: Araştırmada uluslararası rekabet düzeyinde
teknolojik altyapı düzeyinin orta olması görülmektedir. Bazı turizm tesislerinin teknolojik açıdan yüksek
olmasının yanı sıra bazı tesislerin teknolojik altyapısı çok düşüktür. Bunun için teknolojik altyapı geliştrilmelidir.
Porterin de söylediği gibi pazarda uzun süre rekabet yapan işletmeler teknolojik açıdan gelişmiş ve yenilik yapan
işletmelerdir.
Uluslararası Rekabet Açısından Sektörde Enerji İhtiyacını Karşılama Düzeyi: Gence bölgesi enerji kaynağı açısından
elverişli coğrafi konumda bulunmakta. Azerbaycanın en büyük sü santirali Mingecevir ve Şemkir bölgesinde Kür
nehiri üzerinde bulunan santraler enerji ihtiyacını karşılamaktadır. Bu şehir içinde yüksek düzeyde olsada
kasabalarda bazı sorunlar hala kalmaktadır.
4.4.İlişkili ve Destekleyici Kuruluşlar

Ulusal rekabetde avantajın belirleyicisi ülkenin endüstri ile bağlantısı olan ve bu endüstriyi destekleyen
uluslararası rekabet gücüne sahip yerel endüstrilerin varlığıdır. Bu destekleyici kuruluşlar endüstriye maliyet
etkinliği ve girdi sağlayan avantaj yaratmaktadır. Bu destekleyici kuruluşlar yatay olarak ortak müşteriler, teknoloji,
dağıtım kanalları dikey olaraksa tedarikçi ve alıcı şeklinde bir birine bağlı olmakta. Bu şekilde olan endüstrilerin
tümüne kümeleme adı verilmektedir. Bunların varlığı uluslararası arenada daha iyi rekabet edebilmesini
sağlamaktadır. Gence bölgesinde ilgili kurumların olmasına ragmen bu kurumlar arasında ilişki düşük olmaktadır.
Bunun daha iyi anlaşılması için aşağıdaki tablo üzerinde konuşulacak.
Gence bölgesinde sanayi ve teknoloji alanında sektörler olsada bunlar arasında ilişki orta olmaktadır. Sanayi
alanında üretilen ürünler hizmet sektörü için yeterli olmamaktadır. Destekleme kuruluşlarının büyük kısmı yabancı
işletmelere bağlı kalmaktadır. Ayrıca devletin hizmet sektörüne mali yardım yapmasıda yetersiz kalmaktadır.
Unversiteler bulunsada ama araştırma ve geliştirme kurumları neredeyse yok düzeydedir. Devletin ünversitelerin
araştırma geliştirme harcamalarına katkısının olmaması ünversitelerin bilgi geliştirmesine ve üretmesine engel
olmakta. Bunun için devlet üniversite ve hizmet sektörlerinin gelişmesi için teşvikler yapması zorunludur.
İlgili Kamu Kurum ve Kuruluşları ile İlişki Düzeyi: Araştırma hizmet sektörlerinin yerel kurumlarla ilişki düzeyi incelenirken
hizmet sektörlerinin bu kurumlarla işbirliğinin orta düzeyde olması saptanmıştır. Kurumların büyük çoğunluğu
otellerle ve tur operatörleri ile ilişkinin yüksek olduğu görülmektedir. Böyleki işletmeler bu hizmet sektörleri
aracılığıyla misafirlerini ağırlamakta. Hizmet sektörü olan otel ve tur operatörleri bu kuruluşlarla ilişkisi nedeniyle
indirimler etmektedirler.
36
Üniversite ve Benzeri Araştırma Kurumları ile Birlikte Proje Geliştirme ve İşbirliği Düzeyi: Gence bölgesinde bulunan üç
üniversite arasında hizmet sektörlerinin proje geliştirme ve işbirliği bulunmamakta. Sadece üniversitede eğitim
alanlar bazı otellerde staj alma gibi durumlardan yararlanmaktadır. Buda sadece bazı otellerle ilişki olsada bazılarıyla
bulunmamakta. Bunun için bölgede Üniversite ve Kamu Kurumları Araştırma Merkezleri kurulmalıdır.
Ortak ürün Geliştirme Yapabileceğiniz Firma ve Kurumların Varlığı: Ortak ürün geliştirme yapılabilecek firmalar orta
düzeyde olsada bu kurumlar arasında işbirliği düşük olmakta. Bunun nedeniyse bölgede bulunan işletmelerin bir
birlerine güvensizliğin olmasıdır. Ayrıca ortak ürün geliştirebilmek için teknolojik altyapının yeterli düzeyde olması
gerekmektedir. Böyle kurumlar sanayi alanında daha fazladır. Kurumların varlığının orta düzeyde olmasının yanısıra
aralarında ürün geliştirme düşük düzeydedir.
Ortak İşgücü Eğitiminde Bulunduğunuz Firma ve Organizasyonların Varlık Düzeyi: Gence bölgesinde işgücü eğitimi düşük
düzeydedir. Bunun nedeni işgücü eğitimi için zaman ve finansal sermaye gerekmektedir. Bölgedeki işletmeler büyük
çoğunluğu Küçük çapdaki işletmelerdir. Gence bölgesinde ortak işgücünde bulunacak firmalar bulunsada aralarında
işgücü eğitimi yoktur. Bir işletmenin işgücü kaynağının yüksek olması rekabet açısından bir avantajdır. Bunun için
bölgedeki firmalar bir araya gelerek çalışanlarına eğitim vermeli ve bilgileri paylaşmalıdırlar. Bununla diğer ulusal
çapta rekabet avantajı yüksek olan işletmelerle rekabet edebilir. Böyle eğitimin olması yeniliğide kendi beraberinde
getirecek. Morganında dediği gibi pazarda dev şirketler değil daima yenilik yapan ve süreklilik sağlayan işletmelet
rakabetçi konuma gelirler (Morgan, 124:2001).
Ortak Ar-Ge Yapabileceğiniz Firma ve Kurumların Varlığı ne Düzeydedir?: Gence bölgesi sanayi şehiri olmaktadır. Ortak
araştırma yapılabilecek firmalar orta düzeydedir. Hizzmet sektörlerindeki Ar Ge. Sanayi sektöründen daha zordur,
çünki uzmanlaşmış olmayabilir. Hizmet faaliyetlerinde Ar-Ge`nin sınırlarının belirlenmeside zordur. İlk olarak Ar- Ge
projesinin tanımlamasındaki zorluk ikinci ise Ar-Ge ile diğer yenilik faaliyetleri arasında çizginin çok ince olmasıdır.
Ayrıca Gence bölgesinde Ar- Ge yapabilmek için kamu araştırma laboratuvarları ile bağlantı olmalı çalışmalarda
doktora derecesine sahip personelin veya doktora öğrencilerinin yer alması, araştırma bulgularının yayımlanması
ve buna bağlı konferanslar düzenlenmesi gerekmektedir.
Ortak Satın Alma Yaptığınız İrmaların Sayısı Ne Düzeydedir?: Ortak satın alama yapılan firmalar yabancı işletmeler
olmaktadır. Bu işletmeler daha çok üretimlerini yurt dışında gerçekleştirmektedir. Ortak satın alam yapılan
firmaların düşük olduğu analiz sonucu tesbit edilmiş. Bunun nedeni firmaların kaliteli ve düşük fiyatlı ürünleri satın
aldığından üstelikde bu firmalar hizmet sektörü olduğundan yurt dışından satın alma daha yüksek.
Uluslararası Rekabet Düzeyine Göre Sektörün Ar-Ge Harcamalarının Düzeyi: Gence bölgesindeki sektörler ister sanayi ister
hizmet sektörü olsun Ar-Ge harcamaları çok düşük olmaktadır. Pazarda rakipler karşısında yüksek rakabet avantajı
sağlamak için Pazar araştırması ve ürün geliştirme önemli neden olsada bölgede ar ge çok düşüktür. Bunun
nedeniyse yukardada değinildiği gibi bölgedeki hizmet sektörlerinin az gelirle çalışması ve sermaye yetersizliğinden
kaynaklanmasıdır
İlgili STK’ların Sektörün Gelişimi İçin Aktif Çalışma Düzeyi: STK` ların gence bölgesinde daha çok eğitim alanında olduğu
görülmektedir. Turizm alanında STK ların kültür ve sanat alanında görülmektedir. Böyleki Baküde Kültür işçileri
Bağımsız Hemkerlar İttifagı Komitesinin 17 ci Konferansı olmuş. Konferansta sosial ekonomik menfaatinin
korunması, sağlığın korunması, texniki tehlükesizlik gibi meseleler ortaya konulmuştur. STK lar kurulsa ve
konferansalar oluşturulsada Azerbaycanda sektörün gelişmesinin en önemli nedeni devletin bu alana sermaye
ayırması, alt yapının oluşturulması, yabancı sermayeni bu alanda ülkeye çekmesi gerekmektedir. Bunun içinse
devlet yabancı sermayedarlara güven sağlamak için ilk önce ülke içinde rüşvet, yolsuzluk, büokratik engeleri ortadan
kaldırması gerekir.
Bölgede Mesleki Eğitim Veren Kurumların Yeterlilik Düzeyi: Bölgede eğitim veren kurumlar yeterli düzeyde olmasının
yanısıra bu kurumların yeterli bilgiyi verememesinde sorun yaşanmaktadır. Bölgede bu kurumlar yüksek olmaktadır.
Bunlar kolejler ve aynı zamanda üniversiteler olmaktadır. Bunun için üniversitelerin eğitim alanında yeterli sistemin
kurulmaması öğrencilere sovetler döneminden kalma kitablardan derslerin verilmesi. Öğretmenlerin büyük
kısmının sovetler döneminden kalmış eski düşünce sahipleri. Ayrıca üniversitelerin teknolojik durumunun yetersiz
olmasıda öğrencilere kaliteli eğitim sunmada sorun yaratmaktadır. Bunun için üniversitelerin teknolojik durumu
iyileştrilmeli kütüphaneler öğrencilerin hizmetine sunulmalıdır.
İhtiyaç Duyduğunuz Rehberlik Hizmetlerinin Kalite ve Yeterlilik Düzeyi: Sektörün gelişmesinde rehberlik hizmetinin kalitesi
ve düzeyi çok düşüktür. Ayrıca onuda belirtmek gerekirki araştırma müşterilere değil çalışanlara yapılmıştır bunun
için rehberlik hizmetlerinin kalitesini ölçmek doğru sonuç vermemektedir. Ama araştırmada müşterilerin
memnuniyetini ölçme konusundaki yetersizlik rehberlik hizmetinin düşük olmasının göstergesidir. Ayrıca
araştırmada hizmet sektörlerindeki yöneticilerin büyük kısmının eğitiminin turizm alanında yapmamış olması
rehberlik hizmetinin yeterli düzeyde olmamasını göstermektedir.
37
Merkezi ve Yerel Yönetimlerin Reel Sektörle İşbirliği ve Destek Düzeyi: Sektörde Merkezi ve yerel yönetimin desteği çok
düşüktür. Bunu söylemek gerekirki sektöre destek kalsın sektörün gelişmesine en çok sorun yaratan yerel yönetimin
kendisi olmaktadır. Bu sekörde ki işletme sahiplerinden rüşvet ve ya onların iş alanlarına sorun yaratmakla kendini
göstermektedir.
Birlikte Çalışabileceğiniz Finansal Kurumların Varlığı: Finansal kurumlar Azerbaycan`da fazlalık göstermektedir. Bu
kurumların büyük çoğunluğu işletmelre verilmemektedir. Bunun nedeniyse devletin bu işletmelere güvence
vermesi gerekir. Çünki bu krediler büyük mali yatrım gerektirmekte. Azerbaycanda kurulan Bankalar ve finansal
kurumların kaynaklarıda yeterli değil. Azerbaycanda tarım sektörünün geliştrilmesi için Agrokredit Bank kurulsada
turizm sektöründe bu alanda hiçbir bank kurulmamıştır. Yabancı devletlerde bu alanda Banklar turizmde otel, motel
vd tesislere krediler vermektedir. Bu yalnız otel ve motel diğil tur operatörlerine, taşıma araçlarına ve teknolojik
altyapı için krediler sunmaktadır. Ayrıca Gence bölgesindeki faaliyetde bulunan Finansal kurumların faiz oranlarıda
yüksektir. Bunun için bölgede kredit alan işletmeler Finansal kurumlardan aldıkları paraları ödemede zorluk yaşıyor
ve bazende bu işletmeler ödeme sorunu nedeniyle pazardan yok olub gitmektedir. Sonuç olarak Gence bölgesinde
yeterli finansal kurumlar olmasına rağmen bu kurumlardan kredilerin alınması neredeyse yok düzeydedir.
Birlikte Çalışabileceğiniz Bağımsız Denetleme Kuruluşlarının Varlığı: Günümüzde işletmeler arası ticari ilişkilerin giderek
artması, toplumsal ve ekonomik değişim, işletmelerin büyümesi gibi nedenlerle finansal verilerde sayısal bir artış
söz konusu olmuş ve bu veriler mali tabloların içeriğindeki karmaşıklığı arttırmıştır. Bu gibi olayların mali bilgiler
üzerindeki etkisini incelemek ve mali tabloların güvenilirlik derecesini artırmak amacıyla kurulan sistemlerden biri
de bağımsız denetimdir (Senal, 2011:8). Gence bölgesinde denetim kurumları az sayıdadır. Bunlar daha çok bilgili
insanların sadece bir işletme diğil birden fazla işletmelerde çalışmaktadır. Ama bu insanlar hiçbir kuruma bağımlı
değildir. Gence bölgesinde faaliyetde bulunan işletmelerin finansal riski ve gelirlerinin yüksek olmaması bu
kuruluşların önemini aza indirmekte. Bunun için gence bölgesinde bağımsız denetim kurumları düşük düzeydedir.
4.5.Devlet
Küme çalışmalarının en önemli aktörü devletlerdir. Devletler bir tür “küme kolaylaştırıcısı” olarak hareket
ederler. Çok sayıda paydaşın bir küme dahilinde toplanmasına yardımcı olurlar. Ayrıca kümeler ile kamu kurum ve
kuruluşları arasındaki ilişkiyi düzenlerler. Porter bir sektörün uluslararası rekabet gücünün gelişiminde devletin
rolünün önemli fakat dolaylı olduğunu düşünmektedir. Porter’a göre devletin yapması gereken rekabetçi avantajı
yaratmaya çalışmak değil, elmas modelinin dört ana bileşenini oluşturan ana unsurlar çerçevesinde sektörü
desteklemektir (Has, 2013:6). Gence bölgesinde turizm sektörünün gelişmesinde devletin desteği önemlidir. ARSK
verilerine göre devlet turizm sektörüne büdceden 0.1 milyar manat para ayırmıştıır. Buysa çok düşük olmaktadır.
Bunun için devlet turizm sektörlerine teşvikler ve indirimler yaparak bu sektörün gelişmesine destek olmalıdır.
Devlet mudahilesi olmadan sektörün gelişmesi mümükünsüz gözükmektedir.
Politik Kararlardan ve Yasal Düzenlemelerden Etkilenme Düzeyi: Azerbaycanda ister hizmet sektörleri olsun istersede
sanayi sektörleri politik karar ve yasal düzenlemelerden etkilenmektedir. Azerbaycan topraklarının 20% nin
ermenistan tarafından işğali ve ayrıca bu ülkeyle olan savaşlar ülkenin hizmet sektörlerini etkilemekte. Bilindiği gibi
yabancı ülkeden gelen turistler güvenliğini herşeyden önde tutmak ister.
Ekonomik Kararlardan (kur, faiz, enflasyon, teşvikler vs) Etkilenme Düzeyi: Azerbaycan`da ekonomik kararlardan etkilenme
düzeyi yüksektir. 2015 yılının başlarında ülkede manatın dolar karşısında düşmesi tek hizmet sektörne değil tüm
sektörleri olumsuz etkilemiştir. Ayrıca bu durum enfilasyon oranınıda yükseltmiştir. Enflasyonun yükselmesi yurt
içindeki müşterilerin ayrıca rusyada çalışanların geri dönmesi ülke içinde sektörleri olumsuz etkilemiştir.
Dış İlişkiler ile İlgili Kararlardan, Siyasi ve Ticari İlişkilerden Etkilenme Düzeyi : Azerbaycan ve isterse diğer ülkeler siyasi ve
ticari ilişkilerden etkilenmektedir. Konşu ülke olan Türkiyenin rusya ile olan siyasi kararları ülkenin ticari ilişkilerinde
kendini göstermiştir.Rusyanın Türkiyeye ambargo uygulaması türkiyenin ekonomik durumunda kendini
göstermiştir. Azerbaycan ticari ilişkileri Rusya, Türkiye ve diğer avropa ülkeleriyle yüksek düzeyde olmaktadır. Geçen
yıl Azerbaycan 150 ülke ile ticari ilişkiler yapmıştır. ARDSK verilerine göre Azerbaycan`ın ticari ilişkileri 45-i Avrupa,
33-ü Amerika, 43 Asya ülkeleri ve diğerleridir. 2014 yılında ticari ilişkilerde ihrac ve ithal toplamı 39, 5 milyar dolar
olmuştur. Bunun 30.3 milyarı ihrac olmuş, ithalatsa 9,2 milyar dolar olmuştur. İhrac ürünlerinin hacmi ham petrol,
dogal gaz, yağ, petrol ürünleri, ithal ürünleriyse gıda ürünleri, elektronik ürünler, teknolojik ürünler. Petrol dışı ihrac
olan ürünlerse 1,7 milyar dolar olmuştur. Bu göstergedende beli olmaktadırki petrol dışı sektörlerin durumu düşük
düzeydedir. Kişi başına petrol dışı sektörler üretiminden gelen getri 181, 6 dolar olmaktadır.
Devletin İşletmelere Verdiği Teşviklerinin Yeterlilik Düzeyi: Azerbaycanda devletin ister sanayi ister hizmet sektörlerinin
gelişmesi için verdiği teşvikler bazı sektörlerde az bazılarınaysa verilmemektedir. Örnek olarak Azerbaycanda
toplam 2013 yılına kadarki teşviklerin toplamı 1.2 milyar ABD doları olsada bunun 645 milyon doları tarım sektörüne
ayrılmıştır. Aparılmış araştırmalar ayrıca bağımsızlık döneminden bu yana hicbir ihracat ürünlerine teşvik
uygulanmamış. Bunun için ülkede vergi güzeştleri olmalı, ihracat kredileri ve onların sığortalanması önemli sonuçlar
doğurabilir. Bunun için devlet petrol dışı sektör olan turizm sektörüne teşvikleri artırmalıdır. Gence bölgesinin
38
turizm açısından yüksek potansiyelinin olması turizmin bölgede iş imkanlarının olmasına neden olup istihdam
sorunununda çözülmesine yardımcı olacak.
Sektörde Uygulanan Vergi Oranlarının Sektörün Gelişimine Etkisi Düzeyi: Sektörde uygulanan vergi oranları yüksektir. Bu
nedenle otellerde çalışan sayıları doğru verilmemektedir. bunun vergi kaçakçılığı yapıldığının bir göstergesidir. Bu
yalnız çalışanlar değil faaliyetde bulunan turizm işletmelerin yıllık gelirlerinin bile doğru olmadığıdır. Bunun için
devlet vergi oranlarının düşürülmesinden önce vergi kaçakcılığını ortadan kaldırılması için kararlar vermeli ve
uygulamaya konmalıdır. Ayrıca vergi kaçakcılığı nedeninin vergi oranlarının yüksek olmasıda gösterilebilir. Böyle bir
durum sektörü olumsuz yönde etkilemektedirş
Sektördeki İşletmelerin Maruz Kaldıkları Bürokratik Zorlukların Düzeyi: Azerbaycanda rüşvetin olması devlet memurlarının
büyük kısmının yolsuzluk yaptığı bilinmektedir. Yukarıda da değinildiği gibi yerel hükumet teşvik değil bazen de
turizmin tesisi kurmak isteyen sermayedarları zor durumda bırakmakta. KOBİ lerin gelişmesine engel yerel hükumet
kuruluşları olmaktadır. Bir işletme kurulursa ve ya bir otel kurulursa devletin memuruna rüşvet vermeden bunu
yapmak mümkün değil. Ama diğer devletlerde hükumet sektörlerin gelişmesi için toprak ve ya vergi oranında
güzeştler etmekteysede Azerbaycanda bu olmamakta. Bununla Gence bölgesinde turizm sektörlerinin gelişmesi için
büokratik engeler yüksek olmaktadır.
Sanayi ve Ticaretin Gelişimi İçin Alt Yapının Yeterlilik Düzeyi Nedir: Gence bölgesi Sovetler döneminde sanayi şehri
konumundaydı. Burada Farfor Fabrikası, Cihaz Kurma Fabrikası, Alminum Fabrikası Halı Dokuma Fabrikası, Süd
Fabrikası, vd sanayi fabrikaları çalışmaktaydı. Bunların büyük çoğunluğu çalışmış olsada kapasiteleri çok düşük
olmaktadır. Gence bölgesinde sanayi alanında alt yapının orta düzeyde olduğu söylenebilir.
Özel ve/Veya Kamu Kurumları Arası Koordinasyon Düzeyi : Gence bölgesinde turizm sektörünün özel kurum ve kamu
kurumları arasında ilişki orta düzeyde olmaktadır. Azerbaycanda bu kurumlar arası kordinasyonu kuran kişiler daha
çok kamu kurumları tarafından oluşturulmakta. Gence bölgesinde Turizm İdaresi tarafından bu kordinasyonlar
kurulmaktadır.
Sonuç ve Değerlendirme
Araştırmada Azerbaycan`ın Gence bölgesinin turizm sektörünün rekabet gücü değerlendrilmiştir. Gence
bölgsesindeki Oteller ve Turizmle ilgili işletmelere araştırma yapılmıştır. Araştırma sonucu Gence bölgesinde
turizmin rekabet etmesinde sorunların neler olduğu ve nelerein rekabet avantajı yaratdığı Elmas Modeli ile tesbit
olunmuştur. Elmas Modeli ile yapılan değerlendirmede Gence bölgesinde Turizmde avantajlı konumların neler
olduğu ortaya çıkmıştır.
• Bölgedeki rakiplerine göre yenilikçilik kabiliyeti düzeyi
• Uluslararası rakiplere göre üretim maliyetlerinin düzeyi
• Bölgedeki rakiplere göre üretim maliyetlerinin düzeyi
• Yerli müşterilerin ürünleriniz (teknik özellikler vb.). hakkında bilgi düzeyi
• Pazarının talep yapısının yakın bölgelerdekine benzerlik düzeyi
• Sektörün dış talebinin karşılanmasında komşu ülkelerin pazar payı düzeyi
• Fiziksel altyapı (ulaşım, enerji vs). olanakları
• Sanayi ve ticaretin gelişebilmesi için coğrafi yapının elverişlilik düzeyi
• Bölgeden gerekli ekipmanları temin edebilme düzeyi
• Uluslararası rekabet açısından sektörde enerji ihtiyacını karşılama düzeyi
• İlgili kamu kurum ve kuruluşları ile ilişki düzeyi
• Ortak ürün geliştirme yapabileceğiniz firma ve kurumların varlığı
• Ortak Ar-Ge yapabileceğiniz firma ve kurumların varlığı ne düzeydedir?
• Bölgede mesleki eğitim veren kurumların yeterlilik düzeyi
• Birlikte çalışabileceğiniz finansal kurumların varlığı
• Sanayi ve ticaretin gelişimi için alt yapının yeterlilik düzeyi nedir
• Özel ve/veya kamu kurumları arası koordinasyon düzeyi
Görüldüğü gibi Gence bölgesinde Turizmin gelişmesi için olumlu yönler içinde Gence bölgesinin turizmin
gelişmesi için coğrafi konum, ulaşım kolaylığı, bölgede eğitim veren kurumların varlığı ve enerji ve fiziksel altaypı
yeterli düzeyde olmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde Gence bölgesinin sanayi şehri olması sanayi altyapısının
olmasını göstermektedir. Bölgede yeterli finansal kurumların olmasına rağmen ülke içinde faiz oranlarının yüksek
olması ve ayrıca güzeştli kredilerin olmaması sermaye elde etmeni zorlaştırmaktadır.
Turizmin Gence bölgesinin gelişmesine etkilerinin neler olduğu ve işletmelerin sorunlarının neler olduğu
araştrılmıştır. İşletmelerin büyük kısmı finansal kaynak yetersizliği, Markalaşmada yetersizlik, altyapının gelişmemiş
düzeyde olması gibi sorunlar önde gelmektedir. Gence bölgesinin yeterli doğaya sahip olmasının yanında
neredeyse doğa turizmi hiç gelişmemiştir. Bunun nedeniyse bölgeye yerli ve yabancı sermayenin çekilmemesi
39
gösterilebilir. Yabancı sermayenin yetersiz olmasının nedeniyse bölgenin tanıtılmış olmaması ve ülkedeki biokratik
zorluklar, karupsiyanın olması gibi nedenler önde gelmektedir. Ayrıca yerli yatrımlar yapılması için devletin bu
sektöre teşvik yapması çok azdır. Yöneticilerin yeterli bilgiye sahip olmamasıda bir başka olumsuz nedenlerdendir.
Araştırmaya katılanların yarıdan fazlası aldıkları eğitimle ilgisi olmayan kurum ve kuruluşlarda çalışmaktalar.
• Çalışanlara verilen eğitimin sıklığı düzeyi
• Rekabet avantajı için alternatif ürünler geliştirebilme düzeyi
• Sektörde profesyonel yönetici istihdam düzeyi
• Yabancı yatırımların yeterliliği düzeyi
• Yerli yatırımların yeterliliği düzeyi
• Aralarındaki işbirliği ve güven düzeyi
• Markalaşma düzeyi
• Yabancı müşterilerin ürünleriniz (teknik özellikler vb.). hakkında bilgi düzeyi
• Nitelikli insan kaynağının varlık düzeyi
• Uluslararası rekabet düzeyine göre sektörde kaliteli işgücünün bulunurluğu
• İç piyasadan girdi/yardımcı/hammadde kaynağının sağlanabilme düzeyi
• Finansal kaynak (sermaye). elde etme kolaylığı
• Bilimsel ve teknolojik altyapı olanakları düzeyi
• Uluslararası rekabet düzeyine göre sektörün Ar-Ge harcamalarının düzeyi
• İlgili STK’ların sektörün gelişimi için aktif çalışma düzeyi
• İhtiyaç duyduğunuz rehberlik hizmetlerinin kalite ve yeterlilik düzeyi
• Merkezi ve yerel yönetimlerin reel sektörle işbirliği ve destek düzeyi
• Birlikte çalışabileceğiniz bağımsız denetleme kuruluşlarının varlığı
• Devletin işletmelere verdiği teşviklerinin yeterlilik düzeyi
• Sektörde uygulanan vergi oranlarının sektörün gelişimine etkisi düzeyi
• Sektördeki işletmelerin maruz kaldıkları bürokratik zorlukların düzeyi
Bu olumsuzlukların giderilmesi ve uluslararası rekabet etmek için nitelikli insan kaynaklarına, teknolojik
altyapıya, Ar Gel harcamaları için yeterli sermayeye ve bilgiye sahip olan kişilere, devletin sektöre destek ve
teşvikler sunmaması gibi nedenler sektörün gelişmesi ve rekabet etmesi için önemli sorun yaratan nedenlerin
başında gelmektedir.
Sonuç olarak Gence bölgesinin Turizmin gelişmesi için yeterli doğal kaynaklar bulunmaktadır. Bunun için
sektörde olumsuz yönlerin giderilmesi gereklidir. Böyleki Azerbaycanda petrol dışı sektörlerin gelişmesi için en fazla
potansiyele sahip olan sektör turizm sektörüdür. Bu sektörün gelişmesi ülkede istihdam sorununu da çözmeye
yardımcı olacak. Agroturizm inde gelişmesi için yeterli potansiyele sahip olan Gence bölgesinde turizmin gelişmesi
tarım sektörünün yeniden bölgede gelişmesine ve üretiminin hızlanmasına neden olacak.
Kaynakça
Bahar, O. ve M. Kozak (2012). Turizm ve Rekabet, 1 Baskı. Detay Yayıncılık. Ankara
Barbosa. L C. Oliveria and C Rezende(2010). Competitiveness Of Tourist Destinations: The Study Of 65 Key
Destinations For The Development Of Regional Tourism. rap — Rio de Janeiro Vol 44. Issue 5:1067-1095, Rio de
Janeiro.
Crouch, G. I, and J. R. Ritchie (1999).Tourism, Competitiveness, and Societal Prosperity, Journal of Business
Research Vol 44, pp 137–152
Giordano, S. R (1999). Competitividade Regıonal E Globalızachao ,Universidade De Sao Paulo Faculdade De
Filosofia, Letras E Cıencıas Humanas Departamento De Geografıa San Paulo.
Mihalic, T. (2000). “Environmental Management Of a Tourist Destination A Factor Of Tourism
Competitiveness” Faculty of Economics, University of Ljubljana, Tourism Management. Vol 21 No 2. pp 65- 78
Mohammadi, M, ve S. Rast ve Z. Khalifah(2010). The Concept Of Competitiveness In The Area Of Tourism
Destinations. İnternational Grarudate Tourism Research Conferanse, Kuala Lumpur, Malaysia,
Porter, M.E. 1990. The Competitive Advantage of Nations. New York: Free Press, MacMillan.
Porter, Michael E. (1989). A Vantagem Competitiva Das Nações, Campus, Rio Janeiro, Campus,
Ritchie, J. R. B., and Crouch, G. I (2000). The Competitive Destination, A Sustainable Perspective. Journal
Tourism Management. Vol 21 No 1, pp 1–7.
Tekeli, H. (2001). Turizm Pazarlaması ve Planlaması. 1 Baskı. Detay Yayıncılık. Ankara.
40
AZERBAYCAN’IN TURİZM MERKEZLERİ VE TURİZM ETKİNLİKLERİNİN
GELİŞİM EVRESİ
Rehman SEFEROV*
Özet
Azerbaycan’da turizm fealiyyeti daha çok dinlenmeye yönelik olub Hazar denizi kıyıları ile kaplıcaların
bulunduğu yerleri içine almaktadır. Bu duruma rekreasyona dayalı iç turizmin üştünlük taşıdığı ve kıyı-deniz
turizmi ile kaplıca turizminin yaygınlık kazandığını söyleyebiliriz.
Azerbaycan’ın yüksek rölyefinde bazı dağlık alanlar dağ ve av turizmi yönünden yüksek potensiyele sahiptir.
Azerbaycan bu potansiyelini turizmin çeşitli etkinlikleri ile zenginleşdirmiştir. Diger taraftan turizm etkinliklerinin
gelişimi bakımından son yıllarda çok projeler geliştirmiştir.
Azerbaycan’ın birçok bölge ve yöresi turizm açısından çok önemli nitelikler taşımaktadır. Özellikle Apşeron
Yarımadası’nın kuzey kısmı ve Hazar Denizi kıyılarında, ayrıca Guba-Haçmaz, Lenkeran Ovası, Merkez ve Batı
Bölgesi turizm potansiyeli açısından daha yüksek potansiyele sahiptir.
Anahtar kelimeler: Azerbaycan, turizm merkezleri, turizm etkinlikleri, gelişim evresi
Giriş
Azerbaycan doğal zenginlikleri, Hazar Denizi sahil şeridi, birçok iklim tipinin bir arada yaşanması ve zengin
tarih hazinesi ile turizm potansiyeli oldukça yüksek bir ülkedir. Doğusunda Hazar Denizinin yer aldığı
Azerbaycan’ın, kuzeyinde Rusya Federasyonu, kuzeybatısında Gürcistan, batısında Ermenistan, güneyinde İran ve
güneybatısında Türkiye yer almaktadır (Harita 1).
Harita 1. Azerbaycan’ın idari birimler haritası

Azerbaycan’da dünyanın çeşitli bölgelerinde görülen 11 iklim tipinden 9’nun bulunması, dinlenme ve sağlık
turizmi için en iyi koşulları hazırlamıştır. Azerbaycan aynı zamanda Kafkaslar bölgesinde yıllık güneşlenme süresi
en uzun ülkedir. Bununla beraber Azerbaycan’ın yüzey şekilleri de çok farklılık göstermekte olup, yükselti
basamakları -28 m ile 4466 m arasında değişmekte-dir. Böylece ülkenin farklı rölyef şekillerine sahip olması da,
turizm açısından çok çeşitli doğal rezervler barındırmaktadır. Bunlara örnek olarak, paleontolojik bakımdan
önemli fosilli kayalar, yüksek şelaleler, nadir ağaç türleri, relik ve endemik bitki türleri, göçmen kuşların kışlak
alanları gösterilebilir. Ayrıca Azerbaycan’da 1000 kadar mineral su kaynağı vardır. Bu şifalı sular yanında volkan
çamurları, tuzlu göl tedavi çamurları, tedavi özellikli petroller (Naftalan), tedavi olmak, sağlığını korumak veya
* Doç. Dr., ATMU, Turizm Fakültesi Dekanı.
41
dinlenmek isteyenlere bu olanağı sunmaktadır.

Öte yandan, Azerbaycan’ın yüksek rölyef alanlarına (Büyük Kafkas, Küçük Kafkas ve Talış Dağları) sahip
olması dağ ve av turizmi yönünden yüksek potansiyel arz etmektedir. Kısacası Azerbaycan'da turizm etkinlikleri
oldukça çeşitli olup, ancak bu çeşitliliğin etkin bir şekilde kullanılarak ülke ekonomisine katkı sağlayabilen bir
sektör haline getirilmesi beklenmektedir.
1.Çalışmanın Amacı ve Önemi
Bu araşdırma ile Azerbaycan’da turizm merkezleri ve turizm etkinliklerinin neler olduğu ve bu etkinliklerin
ülkedeki turizm sektörüne ne derecede etkili olabildiği incelenmektedir. Öte yandan, Azerbaycan’da turizm
faaliyetlerinin geçmişten günümüze ne gibi değişim gösterdiği, bu değişimin gelişimi ne şekilde etkilediği ele
alınmaya çalışılmıştır.
Turizmin ülke açısından önemine ana çizgileri ile değinilecek olursak bunları aşağıdaki maddeler
çerçevesinde daha sistematize olarak sıralaya biliriz. Böylece turizm;
- Ekonomiyi geliştiren önemli bir hizmet sektörüdür,
- Milli gelire katkı sağlayan bir etkinliktir,
- İstihdam yaratıcı özelliği yüksektir,
- Büyük çapda üretim ve tüketim olayıdır,
- Ülkenin coğrafi ve kültürel tanıtımı için en etkin araçlardan biridir.
Sonuçta, Azerbaycan’ın çok çeşitli turizm olanaklarına ve bölgelerine sahip olması ülke ekonomisinin
gelişimine zamanla daha hazla katkı yapabilecek potansiyel arz etmektedir.
2.Turizm Bölgeleri
Azerbaycan’ın birçok bölge ve yöresi turizm açısından çok önemli nitelikler taşımaktadır. Azerbaycan’da
başlıca turizm bölgeleri aşağıdakılardır;
- Apşeron Yarımadası
- Guba-Haçmaz
- Lenkeran Ovası
- Merkez ve Batı Bölgesi
Apşeron Yarımadası: Doğal koşulları, dinlenmeye uygun iklimi, ılık ve berrak denizi, ince kumlu plajları,
tedavi amaçlı kullanılan çamuru ve şifalı su-ları, ulaşım ve altyapı bakımından gelişmişliği göz önüne alınırsa,
ülkede rekreasyonel dinlenme komplekslerinin yaratılabileceği en önemli bölgelerden biridir. Zaten
Azerbaycan’daki tedavi nitelikli sanatoryumların çoğu buradadır. Şöyle ki, kalp-damar, sinir sistemi, mide-
bağırsak hastalıkları üzerine, birçok büyük dinlenme merkezi bulunmaktadır. Öte yandan bu yarımada,
Azerbaycan’ın çocuk-gençlik parkla-rının en yoğun olduğu bir kampçılık merkezidir. Son yıllarda buradaki sağlık
yurtlarının iyileştirilmesi ve yenilerinin yapılması konusunda girişimler başlatılmıştır. Apşeron Yarımadası’nın
termal turizminde; Surahanı, Şıh, Bilgeh, Buzovna, Pirşaha ve Merdekan’da hidrojen sülfürlü su kaynakları büyük
önem taşımaktadır.
Guba-Haçmaz: Azerbaycan’ın Kuzeydoğu kesiminde bulunan Guba-Haçmaz, büyük gelişme perspektifi olan
rekreasyon-turizm bölgelerinden biri-dir. Bu bölgenin elverişli ulaşım mevkii, manzara güzellikleri ve dağlık
alanları, Hazar Denizi’nin Yalama-Nabran, Gilezi-Zarat kıyılarındaki balneoloji merkez-leri, Kalealtı, Haltan vb.
mineral su kaynakları, rekreasyonel önemi arttıran özelliklerdir.
Bilhassa 1970’li yıllardan beri Deveçi ilçesindeki 350 kişilik Kalealtı mineral suyu Batı Ukrayna’daki Naftusiya
suyuyla aynı tedavi edici özelliğe sahiptir. Ayrıca Hazar Denizi’ne ve demiryolu hattına yakınlığı, deniz
seviyesinden 500 m yükseklikte oluşu, son derece güzel ve yeşil peyzajı, sebzecilik, bağcılık ve hayvancılığın
geliştiği ilçelerle iç içe olması, temiz ve sağlık verici havası, Kalealtı’nın kısa sürede bir sağlık ve dinlenme merkezi
olarak tanınmasına yol açmıştır. Yaz aylarında hafta sonları, yalnızca Bakü, Sumgayıt çevresinden gelenlerin sayısı
2000’i bulmaktadır. Bütün bir yıl gelen ziyaretçi sayısı ise 100.000 civarındadır.
Lenkeran Ovası: Hazar Denizi kıyısındaki Lenkeran Ovası da gelecek için değer taşıyan rekreasyonel kullanım
alanlarından biridir. Ovanın güneyi; subtropikal iklimi, kumlu plajları ve güzel manzaralı siteleri, gelişmiş altyapısı,
42
bütün yıl sebze-meyve yetiştiren tarım sektörü, bol işgücü, mineral su kaynak-ları, rekreasyon-turizm
komplekslerinin oluşturulmasına olanak verir. Lenkeran ilçesinde Meşesu ve İbadı mineral su kaynağı vardır.
Bileşiminde azot ve metan olan bu sulardan banyo alınarak, eklem, kadın hastalıkları, deri, kalp-damar hastalıkları
tedavi edilmektedir. Meşesu kaynağında 150 yataklı bir tesis bulunmaktadır.
Merkez ve Batı Bölgesi: Azerbaycan’ın doğu yarısına göre, merkezi ve batı bölgelerinde rekreasyon-turizm
sektörü az gelişmiştir. Bu geniş arazilerde mev-simlik faaliyet gösteren bazı tedavi-dinlenme tesisleri yer alır.
Küçük Kafkas Dağları eteklerinde yer alan Naftalan kentinde dünyada tek olan tedavi amaçlı çamur petrolü vardır.
Ayrıca bu kentte 1500 yataklı ve tüm yıl hizmet veren sağlık ocağı bulunmaktadır.
Naftalan tedavi petrolü, Strabon’dan alınan bilgilere göre çok eski dönemlerde bile yara tedavisinde
kullanılıyordu. Bu nedenle bahsedilen dönemlerde Anadolu’dan, Kafkasya Bölgesi’nden, İran’dan ve
Hindistan’dan tedavi için gelen pek çok kişi dönüşlerinde bu petrolü çamur halinde yanlarında götürüyorlardı. 19.
yüzyılın ikinci yarısında Naftalan batı ülkelerinin dikkatini çekti ve 1887 yılında bir Alman mühendisin petrol
sondaj kuyusundan aldığı numuneden Almanya’da merhem üretilmişti. Bugün çeşitli hastalıkların (bel, omirilik,
eklem, kas, sinir sistemi, damar, karaciğer ve jinekolojik hastalıklar) doktor kontrolünde tedavisi için Naftalan’daki
tesislere binlerce Azeri ve diğer ülkelerden çok sayıda turist gelmektedir. Azerbaycan’da bu tür tesislerin günlük
konuk etme kapasitesinin 30.000 kişi olduğu belirtilmekte ve buralarda 120.000 kişiye istihdam sağlandığı
açıklanmaktadır.
Şuşa, balneoloji-iklim tedavi merkezi olarak Azerbaycan’da çok ünlüdür. Kentin, kuru ve temiz havasına,
ultraviyole ışınların tedavi edici özelliğine bağ-lı olarak İsviçre’nin Davos sağlık merkezinden daha üstün olduğu
bilinmektedir. Diğer taraftan, Şuşa’da Turşsu ve Şırlan karbon-hidrojenli mineral sular, eşsiz dağ manzaraları
rekreasyonel potansiyelini artırıcı etken olmuştur (ancak Ermenistan’ın işgalinde olmasından dolayı faaliyeti
geçici olarak dayanmıştır).
Terter çayı vadisinde 2100-2200 m’lerdeki İstisu mineral su kaynakları, bileşimi ve tedavi edici niteliği
itibariyle dünyaca tanınmış Çek Cumhuriyeti’nin Karlovary termal sularıyla aynı özellikleri paylaşmaktadır. İstisu
sağlık ocağında mide, bağırsak, sinir sistemi, jinekolojik ve ürolojik hastalıklar tedavi edilebilir.
3.Turizm Merkezleri ve Turistik Yollar
Azerbaycan’da, başkent Bakü’den başlayarak çeşitli turizm bölgelerine ulaşan yollar, turistik değeri olan
güzergahları oluşturur ve ülke içi turlarda kullanılır. Bu nedenle özellikle hafta sonları, tatiller ve yaz aylarında
yoğun trafiğe sahne olan bu yollar, yakınındaki ve varılan noktalardaki merkezler kadar ülkede tanınmış ve önem
kazanmıştır.
Bakü merkez alındığında, bazı turistik yolların ve yakın çevresindeki turistik merkezler aşağıdakılardır;
Bakü-Şamahı-Pirgulu
Bakü-Gence-Göygöl
Bakü-Gebele ve Bakü-Şeki
Bakü-Guba-Yalama
Bakü-Lenkeran-Astara
Bakü-Şamahı-Pirgulu: Bu turistik yol, Büyük Kafkasların güneydoğu ya-maçlarından geçmekte olup,
konaklama yerleri Şamahı’daki turistik otel ve Pirgulu köyündeki ağaç evlerdir. Şamahı, birçok tarihsel eserlere ve
eski yerleşme kalıntılarına sahip bir ilçe merkezi olup, yakınlığındaki Pirgulu ise, bol su kaynakları, yeşil çayırları ile
kırsal bir dinlenme ortamıdır. Astronomi gözlemevi, buraya bir çekicilik yaratmıştır. Kış aylarında kar yağışı alan
yöre, kayak yapmaya elverişlidir, çeşitli turlar düzenlenir ve basit dağ evlerinde konaklama yapılabilir.
Bakü-Gence-Göygöl: Turistlerin bu yolu kullanarak, yöreyi gezme neden-lerinin başında, Gence’nin tarihsel
zenginliği kadar, Göygöl gölünün varlığı olmuştur. Yakın dönemde oluşan heyelan setti bu göl 1566 m
yüksekliktedir. 1139 yılında meydana gelen büyük deprem, Aksu nehrine kaya bloklarının düşmesine yol açmış,
dolayısıyla oluşan heyelan settinin ardında Göygöl oluş-muştur. Bu çevrede, içinde kıymetli hayvanların (ceylan
vb.) barındığı bir de milli park bulunur. Gence’den buraya virajlı dağ yoluyla ulaşılır ki, burada küçük bir dinlenme
tesisi de mevcuttur.
Bakü-Gebele ve Bakü-Şeki: Büyük Kafkasların güney eteklerinden geçen turistik yol, bir hatla Gebele’ye,
diğer hatla da Şeki’ye ulaşımı sağlamaktadır. Gebele’nin 20 km dışında eski Gebele kentinin kale kalıntıları (Kafkas
43
Albaniyası’nın başkentine ait, M.S. 6-7. yüzyıllar), Hezreköy’de 15. yüzyıla ait 2 anıt mezar ve M.Ö. 1-3. binlere ait
mezarlar dikkat çekmektedir. Gebele’de yeni yapılmış modern turistik otellerde ve turist kamplarında kalınabilir.
Ticaret merkezi olan Şeki ise, klimatik açıdan dinlenme potansiyeli yüksek, değerli ta-rihsel ve kültürel kaynaklara
sahiptir. Buradaki 2 turistik otel, 1 dinlenme kam-pı ve sporcuların dinlenme tesisi, konaklama yapılabilecek
yerleri oluşturur.
Bakü-Guba-Yalama: Samur-Deveci ovası ve Büyük Kafkasların kuzeydoğu eteklerini takip eden bu yol
boyunca, hem yarı çöl peyzajı, hem de yeşil çayırla-rı gözlemek mümkündür. Turistik yol, bir hatla Guba’ya, diğer
hatla Yalama’ya ulaşımı sağlar. Guba, 15. yüzyılda bir yerleşim yeri haline gelmiş ve 1744-1789 yılları arasında
Guba Hanlığının merkezi olmuştur. Kentteki 19. yüzyıl hamamı, cuma mescidi ve camisi, diğer tarihsel camiler ve
eski geleneksel evler görü-lebilecek yerler arasındadır. Kent çevresinde mineral su kaynakları bulunur. Yalama ise
Hazar Denizi kıyısında olup, önemli plajları, ormanları ile tanınmıştır. Bakü’ye ve de-niz kenarına yakınlığından
dolayı, en sık gidilen turistik yörelerden biridir. Turist kampları, gençlik kampları ve bazı kurumların dinlenme
tesisleri yer al-maktadır.
Bakü-Lenkeran-Astara: Genellikle Hazar Denizi kıyısından geçen bu turis-tik yol önce Lenkeran sonra ise
Astara’ya ulaşımı sağlar. Bu bölge subtropikal iklimi, plajları ve güzel manzaralı siteleri, gelişmiş altyapısı, mineral
su kaynak-ları, gelecek için değer taşıdığından, modern rekreasyon turizm komplekslerinin daha fazla yapılmasına
gereksinim duyulmaktadır. Ayrıca bu bölgenin batısında ve güneybatısında Talış Dağları, doğusunda ise Hazar
Denizi ile çevre-lenmesi dolayısıyla önemli turistik yörelerden biridir. Burada turist kampları, gençlik kampları ve
dinlenme tesisleri bulunmaktadır.
4.Turizm Etkinlikleri
Azerbaycan’da, turizm sektöründeki faaliyetler yıllar itibariyle gerilemeler göstermiştir. Bunda ülkenin
içinde bulunduğu savaş durumu rol oynamaktadır. Ancak son yıllarda turizm sektöründe azda olsa bir hareketlilik
yaşanmaktadır.
Ülkede turizm faaliyetleri daha çok dinlenmeye yönelik olup Hazar Denizi kıyıları ile kaplıcaların bulunduğu
yerleri içine almaktadır. Bu durumda rekre-asyona dayalı iç turizmin üstünlük taşıdığı ve kıyı-deniz turizmi ile
kaplıca tu-rizminin yaygınlık kazandığını söyleyebiliriz. Ayrıca Azerbaycan’ın yüksek rölyefinde bazı dağlık alanlar
dağ ve av turizmi yönünden yüksek potansiyele sahiptir. Ülkedeki bu turizm etkinliklerini organizeli bir şekilde
açıklamak için aşağıdaki alt başlıklar çerçevesinde konuyu değerlendirebiliriz.
Tatil Turizmi: Kış ve yaz turizmi çerçevesi içerisinde Azerbaycan’da tatil yapılabilecek pek çok yer
bulunmaktadır. Buralarda gerekli spor tesisleri, din-lenme yerleri kurulmaya başlanmıştır. Ülkede özellikle,
Zagatala, Şeki, Gebele, İsmayıllı, Guba, Gence, Gazah, Lenkeran ve Astara yöreleri yaz aylarında tatil yapmaya en
müsait yerlerdir. Ancak bu yörelerin turizm potansiyeli, mevcut tesislerin elden geçmesi ve yeni turizm
kamplarının yapılmasıyla daha da arttı-rılabilir.
Plaj Turizmi: Bilindiği gibi, Azerbaycan’ın doğusu tamamıyla Hazar Denizi ile (825 km’lik sahil şeridi ile)
kaplıdır. Bundan dolayı da ülkenin, plaj turiz-mi yüksek potansiyele sahiptir ve yerli turistlerde yaz aylarında tatil
yapmak için buraları tercih etmektedir. Özellikle Bilgeh ve civarı kilometrelerce uzayan plajlara sahiptir. Bu plaj
bölgelerinin varlığı, Azerbaycan’ın turizm potansiyeli-ne büyük bir katkı sağlayacaktır.
Dağ ve Av Turizmi: Ülkenin yüksek rölyefinde bazı dağlık alanlar (Guba-Haçmaz, Şeki-Zagatala, Dağlık
Karabağ, Nahçıvan yöreleri gibi) dağ ve av turizmi yönünden yüksek potansiyele sahiptir. Nitekim Sovyetler Birliği
zamanında “Intourist” turizm teşkilatı, batılı ülkelere, av turizmi konusunda Azerbaycan dağlarında çeşitli turlar
düzenlenmekteydi. Bugün için de bu dağlık alanlarda zengin ormanlar, gerek av hayvanları gerekse doğal
güzellikleri ve temiz havasıyla değerlendirilmeyi beklemektedir.
Ayrıca ülkede evcil ve yabani olmak üzere toplam 97 çeşit memeli hayvan, 346 çeşit kuş ve 95 çeşit balık
bulunmaktadır. Av tüfeği kullanmak ruhsata tabidir ve her tüfek sahibi avcılar derneğine üye olmak zorundadır.
Organizasyon ve gerekli kanuni altyapının yoksulluğundan av turizmi yeterince gelişememiştir.
Yayla Turizmi: Azerbaycan dünyada mevcut olan 11 iklim tipinden 9’una sahiptir. Kutup ve ekvator iklimleri
hariç diğer bütün ılıman iklim şartları ül-kede yıl boyunca yaşanmaktadır. Dolayısıyla her mevsim ve bölgenin
kendine has özelliklerine göre yayla ve dağ turizmini geliştirmek için şartlar çok elveriş-lidir. Azerbaycan’da yayla
turizmi için en elverişli yörelere, Zagatala meşelikleri, Şeki Gelersen Görersen galası, Guba meşelikleri, İsmayıllı
(Lahıç), Gebele, Ağdaş ormanları, Gence, Hacıkent ve Göygöl örnek gösterilebilir.
Kaplıca ve Sağlık Turizmi: Azerbaycan’da 1000 kadar mineral su vardır. Özellikle “Naftalan” denilen ve
44
dünyada sadece Azerbaycan’da bulunan petrol karışımlı çamursu başta sinir sistemi olmak üzere deri, cilt, kadın
hastalıkları ve daha birçok hastalığa iyi gelmektedir. Öte yandan, Azerbaycan’da tedavi nitelikli sanatoryumların
çoğu Apşeron Yarımadası’ndadır. Bu sanatoryumlarda toplam yatak sayısı 5.000 dolayındadır.
Kültür Turizmi: Azerbaycan, kültür turizminin uygulanabileceği değerli kültürel varlıklara ve tarihsel eserlere
sahip bir ülkedir. Ancak ülkede bazı müzeler, birkaç prehistorik ve arkeolojik sitlerin ziyareti dışında, kültürel
amaçlı turizm pek gelişmemiştir. Halbuki eski geleneksel dokusuyla halen yaşayan kentleri, el sanatlarıyla ünlü
merkezleri, dünyada en eski yerleşim yerlerinden örnekleri, bu ülkede bulmak mümkündür.
Spor turizmi: Azerbaycan spor turizminin uygulanabileceği değerli varlıklara, alt ve üst bazisin formalaşdığı
deyerlere sahib bir ülkedir. Son yıllarda Azerbaycanda spor turizmi açısından çeşitli aktiviteler yapılmıştır.
Örneğin, 2015 yılının hazıran ayında Baküde I. Avropa Oyunları yapıldı. Gelecek yıllarda ise 2017 yılında IV. İslam
Dayanışması Oyunları, 2020 yılında ise Avrupa Futbol Şampiyonası’nın 4 maçının Bakü’ye verilmesi, Azerbaycanın
spor turizm etkinliğinin güclenmesine katkı sağlayacaktır.
5.Değerlendirme
Dünya genelinde olduğu gibi, Azerbaycan’da da uluslararası turizmden daha fazla pay elde etmek için,
özellikle son yıllarda büyük çaba harcamalarının temel nedeni bir yandan turizmin ulusal ekonominin
gelişmesine, diğer yandan toplumsal refah düzeyinin yükselmesine yaptığı büyük katkılardır.
Böylece ulusal ve uluslararası düzeydeki turizm; ekonomiyi, kültürü ve toplumu geniş boyutlarda etkileyerek
beraberinde ülkeye çok yönlü yararlar sağlamaktadır. Özellikle ülkedeki işsizlik sorununun çözümüne de turizm
olumlu katkılarda bulunmaktadır. Sonuçta turizm, ülke ekonomisi açısından önemli gelir ve istihdam kaynağı
oluşturmaktadır.
Sonuç ve Öneriler
Azerbaycan’da turizm faaliyetleri tarihsel süreç içinde çok fazla değişime uğramıştır. Özellikle Ermenistan’ın
Karabağ’ı işgali ve bağımsızlığının ilk yıllarında ekonomik dar boğazlıklar ve yaşanan sosyo-ekonomik sorunlar
nedeniyle turizm etkinliklerinde ve gelen turist sayılarında bir takım dalgalanmalar görülmüştür. Bunda tabii ki
daha çok ülkenin içinde bulunduğu savaş durumu rol oynamıştır. Böylece, ülkede bu dönemlerdeki gelen turist
sayısındaki değişim, turizm sektörünü önemli ölçüde etkilemiştir. Ancak son yıllarda turizm sektöründe azda olsa
bir hareketlilik yaşanmaktadır. Azerbaycan’da turizm faaliyetleri daha çok dinlenmeye yönelik olup Hazar Denizi
kıyıları ile kaplıcaların bulunduğu yerleri içine almaktadır. Bu sonuçla ülkede rekreasyona dayalı iç turizmin
üstünlük taşıdığı ve kıyı-deniz turizmi ile kaplıca turizminin yaygınlık kazandığı görülmektedir. Ayrıca
Azerbaycan’ın yüksek rölyefinde bazı dağlık alanlar dağ ve av turizmi yönünden yüksek potansiyele sahip olup,
yeni yatırımların yapılmasını beklemektedir.
Azerbaycan’ın gerek doğal gerekse sosyo-ekonomik özellikleri kendine özgü nitelikler taşır. Ancak, ülke
sınırları içinde bölgesel farklılıklar bulunmaktadır. Şöyle ki, bir yandan 4500 m’ye varan yüksek dağlık alan, diğer
taraftan deniz seviyesinin altında kalan sahalar vardır. Bu durum ekosistem ve turizm açısından değişim ve
gelişimlere yol açmaktadır. Buna göre ılıman, karasal, subtropikal ve Alp ekosistemleri bir arada yer almaktadır.
Her ne kadar sosyo-ekonomik faaliyetler toplumların kültür özellikleriyle doğrudan ilişkili de olsa ekosistemin
değişmesi turizm faaliyetlerin de değişmesine neden olur.
Sonuçta, Azerbaycan’ın doğal kaynaklarına dayalı rekreasyonel potansiyeli paralelinde birçok tedavi ve
dinlenme amaçlı yerel merkezler vardır. Ülkedeki Kafkas Dağları, Kür-Aras ovaları, Lenkeren ve Nahçıvan bölgeleri
tedavi ve dinlenme turizmi açısından zenginlik taşımaktadır. Örneğin, Şuşa şifalı suları ile bir balneoloji, sağlık
verici dağ iklimi ile bir dinlenme merkezi haline gelmiştir. Ayrıca Hazar Denizi’nin Nabran ve Apşeron kıyılarındaki
kaplıcaların çevreleri, turist kampları, gençlik kampları ve pansiyonlarla donatılmıştır.
Gelen yabancı turist açısından sonuçlara değinecek olursak kayda değer sayıda turist gelmemektedir. Bunda
tatil turizmine imkan sağlayacak tesislerin az sayıda bulunmasının yanında hizmet kalitesinin düşüklüğü de etkili
olmaktadır. Ayrıca Azerbaycan’da yerli ve yabancı turistlerin dinlenebileceği, tatil yapabileceği, doğadan,
denizden ve güneşten istifade edebileceği modern tesis-ler çok azdır. Ancak son yıllarda yapılan modern kamp ve
tesisler sayesinde, turist sayısında az da olsa artışlar görülmeye başlanmıştır. Bunun sonucunda ülkeye 1996
yılında 200 bin dolayında gelen turist sayısı, 1998 yılında 500 bine yaklaşmış, 2003 yılından itibaren ise ülkeye
gelen turist sayısı bir milyonu aşmıştır. Önümüzdeki yıllarda hedeflenen turist sayısının iki milyondan daha çok
olacağı tahmin edilmektedir.
Ülke turizminin gelişimi ve turizm gelirlerinin artması için başlıca öneriler aşağıdaki gibi sıralanmıştır.
45
- Hizmet kalitesinin artması,

- Turistik tesislerinin artması,
- Turizm personelinin eğitimi,
- Gezi turlarının oluşturulması,
- Yerel turizm merkezlerinin oluşturulması,
- Kış turizmi için gerekli alt yapının oluşturulması ve turistik tesislerinin artması,
Bütün bu öneriler çerçevesinde meydana gelecek gelişmeler, Azerbaycan'ın ekonomisine büyük katkı
sağlayacak ve bunun sonucunda ülkede turizm önemli bir sektör haline gelecektir. Özellikle günümüz dünyasında
refah seviyesi yüksek, kişi başına düşen milli geliri fazla olan ileri ve gelişmiş ülkelerin hepsi turizme ağırlık veren
ülke-lerdir. Buna karşılık, doğal kaynakları fazla olsa bile, geri kalmış, birtakım iç huzursuzlukları olan ülkeler ise,
turizm potansiyeli iyi değerlendirilmemiş, tu-rizm gelirleri düşük olan ülkelerdir.
Sonuç olarak, gelişmişliğin en önemli göstergelerinden biri, turistik kamp ve tesislerin ülke içindeki düzenli
dağılışıdır. Bu nedenle, ülkenin kaynaklarının tamamının değerlendirilmesi ve kalkınmanın ülke geneline
yayılabilmesi için turistik kamp ve tesislerin gerekli olduğu tüm bölgelere dengeli biçimde dağılı-şının sağlanması
gerekmektedir. Bunun sonucunda Azerbaycan'da çok çeşitli olan turizm potansiyeli ve turizm faaliyetleri etkin bir
şekilde kullanılarak ülke ekonomisine katkı sağlayacak ve böylece turizm önde gelen önemli sektörler-den biri
olacaktır.
Kaynaklar
ABBASOV, Cümşüd, (1998), Azerbaycan Respublikası’nın İktisadi ve Sosyal Coğrafyası. Bakı Devlet
Üniversitesi Neşriyatı, Bakü.
ADİK, (2015), Azerbaycan Rakamlarda (http://www.azstat.org), Bakü.
ADGHK, (2003), Azerbaycan Respublikası’nın Atlas ve Haritaları. Azerbaycan Respublikası Devlet Geodezya
ve Haritaçekme Komitesi Neşriyatı, Bakü.
BUDAGOV, Budag - Apoyev E. (1991), Azerbaycan Respublikası’nın Coğrafyası. Maarif Neşriyatı, Bakü.
EMİNOV, Zakir, (2002), Azerbaycan’ın Fiziki ve İktisadi Coğrafyası. Azerbaycan Elmler Akademiyası Coğrafya
İnstitutu Neşriyatı, Bakü.
GULİYEV, T., (2000), Azerbaycan Respublikası’nın İktisadi ve Sosyal Coğrafyası. Maarif Neşriyatı, Bakü.
GLUSHKOVA, G. ve SHEPELEV, P., (1977), Problems in the Spatial Management of Weekend Recreation
Outside Large Cities. Soviet Geography 18, p. 100-107, Moscow.
HESENOV, Tapdıg, (2002), Azerbaycan Erazilerinin Ermenistan Terefinden İşgalının Ağır Sosyal-İktisadi
Neticeleri. Çaşıoğlu Neşriyatı, Bakü.
KOÇMAN, Asaf ve Diğerleri, (1994), Azerbaycan Coğrafyası. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları,
No:78. İzmir.
OZGÜÇ, Nazmiye, (2003), Turizm Coğrafyası (Özellikler, Bölgeler). Çantay Kitabevi Yayınları, İstanbul.
SEFEROV, Rehman - HESENOV, Tapdıq (2006), Azerbaycan’ın Turizm Potansiyeli ve Turizm Etkinliklerinin
Değerlendirilmesi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 20,
Konya (s. 255-272).
ŞENEL, İbrahim, (1998), Azerbaycan Ülke Raporu. İktisadi Geliştirme Etüd Merkezi (İGEME) Yayınları, İzmir.
TİKA, (2003), Azerbaycan Ülke Raporu. TİKA Yayınları, Ankara. TURİZM Sitesi (http://www.turizm.az).
USTA, Öcal, (2002), Genel Turizm. Anadolu Matbaacılık, İzmir.
46
TURİZM ÜZERİNDEN BÜTÜNLEŞME
Sibel Mehter AYKIN*
Özet
Bu çalışmanın amacı, bir yandan “Tek Millet, İki Devlet” inancıyla hareket eden Azerbaycan ve Türkiye
halklarının turizm yoluyla bir diğerine daha da yaklaştırılmasına, diğer yandan sektörel bütünleşme yoluyla
tarafların ekonomilerin çeşitlendirilmesine ve sağlıklı bir şekilde gelişmesine yönelik önerilerde bulunmaktır. Bu
amaç doğrultusunda, genel olarak Azerbaycan ekonomisi ve özellikle de turizm sektörü değerlendirildikten sonra,
turizm faaliyetleri yoluyla halkların ve piyasaların bütünleştirilmesi yolunda politika önerileri geliştirilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Türkiye, Azerbaycan, Türk Konseyi, Turizm
Giriş
Kavimler göçüne açık bir akınlar ülkesi olan Azerbaycan, tarihte çok sayıda yabancı devletin istilasına maruz
kalmıştır. Medler, Ahamenişler, Selevkoslar, Partlar, Romalılar, Sasaniler bunlardan bazılarıdır1. 19. yüzyılda Çarlık
Rusyası’na, 1920’de ise Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ne (SSCB) dahil edilen Azerbaycan ile Türkiye
arasındaki münasebetler siyasi olmaktan öte kardeşlik boyutundadır. Mehmet Emin Resulzade’nin ifadesiyle,
“Küçük Türkiye halkı ile büyük Türkiye halkı arasındaki münasebet iki kardeş münasebeti kadar samimanedir” 2.
Tarihsel süreçte Türkiye Azerbaycan’a bağımsızlığını kazanma ve toprak bütünlüğünü koruma, sahip olduğu doğal
kaynakları etkin bir şekilde kullanma ve ekonomik potansiyelini gerçekleştirme konularında her zaman destek
olmuştur3.
Azerbaycan’ın dış politikadaki temel prensibi bir taraftan Rusya Federasyonu (RF) ve diğer bölgesel
komşularıyla, diğer taraftan Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avrupa Birliği (AB) ile dengeli bir politika
izleyerek bağımsızlığını korumak olmuştur. Batı ile tesis edilen güçlü enerji ve güvenlik bağları, Rusya ile de yoğun
askeri ve ekonomik ilişkiler Azerbaycan dış politikasının yanı sıra ekonomik yapılanmasının da ana hatlarını
çizmektedir4. Azerbaycan, sahip olduğu petrol ve doğalgaz kaynaklarıyla gerek AB, gerekse RF için göz ardı
edilemeyecek bir ortak konumundadır. Ne var ki, ihracatta doğal kaynaklara bağımlılığı Azerbaycan açısından
büyük bir risk oluşturmaktadır. Küresel piyasalarda petrol ve doğalgaz fiyatlarında izlenen dalgalanma Azerbaycan
ekonomisinin kırılganlığını artırmaktadır. Bu nedenle, 2010 yılında yürürlüğe giren “İthalat ve İhracat
Operasyonlarını Düzenleyen Kuralların Geliştirilmesine Yönelik Ek Önlemler” kararnamesi uyarınca, başta turizm
olmak üzere, tarım, hafif sanayi, gıda sanayi ve makine inşa sektörleri gibi petrol dışı alanlarda üretim ve ihracatın
teşviki öncelikli bir politika alanı olmuştur. 2011 yılının Azerbaycan’da turizm yılı ilan edilmesi de bu politikanın
uzantısı niteliğindedir.
Bu çalışmanın amacı, bir yandan “Tek millet, iki devlet” inancıyla hareket eden Azerbaycan ve Türkiye
halklarının turizm yoluyla bir diğerine daha da yaklaştırılmasına, diğer yandan sektörel bütünleşme yoluyla
tarafların ekonomilerin çeşitlendirilmesine ve sağlıklı bir şekilde gelişmesine yönelik önerilerde bulunmaktır. Bu
amaç doğrultusunda, genel olarak Azerbaycan ekonomisi ve özellikle de turizm sektörü değerlendirildikten sonra,
turizm faaliyetleri yoluyla halkların ve piyasaların bütünleştirilmesi yolunda politika önerileri geliştirilecektir.
1.Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan’ın Ekonomik Görünümü
Azerbaycan 30 Ağustos 1991 yılında bağımsızlığını ilan etmiştir. Bununla birlikte, SSCB döneminden kalma
alışkanlıkların da etkisiyle, devlet uzunca bir süre ekonomide önemli bir ağırlığa sahip olmuştur. Ülkenin
ekonomik açıdan en büyük zenginliği sahip olduğu petrol ve doğalgaz rezervleri, tarıma elverişli toprakları ve
SSCB döneminden miras kalan büyük sanayi tesisleridir. Bağımsızlığın ilk yıllarında Dağlık Karabağ meselesine
bağlı olarak Ermenistan ile yaşanan savaş, RF’nin uyguladığı ulaşım ambargosu, Çeçenistan savaşı gibi bir dizi
* Doç. Dr., Akdeniz Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi.

1 İpek, Ali. Azerbaycan Tarihine Giriş. Ankara: Lalezar Kitabevi, 2007, s.59.
2 Şimşir, Bilal N. Azerbaycan: Azerbaycan’ın Yeniden Doğuş Sürecinde Türkiye-Azerbaycan İlişkileri. Ankara: Bilgi Yayınevi, 2011,
s.23. Kılıç, Hulusi. “Son Yirmi Yılda Azerbaycan ve Türkiye İlişkilerine Kısa Bir Bakış”, Azerbaycan-Türkiye: Dostluk, Kardeşlik
ve Strateji Ortaklık. (der. Veliyev, Cavid; Resullu, Reşad; Aslanlı, Kenan). Ankara: Berikan Yayınevi, 2011, s.14.
3 DEİK. Azerbaycan Ülke Bülteni. Ankara, 2013, s.9.
47
olaya bağlı olarak Azerbaycan petrol boru hatlarını etkin bir şekilde kullanamamıştır. SSCB dönemindeki
pazarlarını ve devlet teşviklerini kaybetmesiyle ziyadeleşen ekonomik kriz Azerbaycan’ın siyasi istikrarsızlığa
düşmesini de beraberinde getirmiştir. Bu dönemde, ekonomide %60’lara dayanan bir daralma ve 4 haneli
enflasyon oranları izlenmiştir. Plastik, kimyasallar ve imalat gibi birçok sektör yok olma noktasına gelirken, tarım
sektörünün ülke ekonomisindeki payı da hızla düşmüştür5.
1990’ların ikinci yarısında başlatılan enerji sektöründe mevcut yatakların daha yoğun işlenmesi, ek jeo-
teknik çalışmaların yapılması, yeni teknolojilerden yararlanılması, üretim ve dağıtım altyapısının modernizasyonu
gibi çalışmalar 2000’li yıllarda ürün vermeye başlamıştır. 1994 yılında Azeri-Çırak-Güneşli yataklarının, 1996
yılında ise Şah Deniz yatağının işletilmesi için yabancı şirketlerle yapılan anlaşmalar sonrasında petrol ve doğalgaz
üretim hacmi artmıştır. 2006 yılında Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı ile petrol sevkiyatına başlanırken, 2007 yılında
ise Bakü-Tiflis-Erzurum boru hattı ile doğalgaz ihracatına başlanmıştır 6.
Azerbaycan ekonomisi 2000’li yıllarda dünyanın en hızlı büyüyen ekonomileri arasına girmiştir. Tablo 1’de
görüleceği gibi, 2005-2007 yılları arasında Azerbaycan %20’leri aşarak %34,5’a ulaşan büyüme hızını yakalamıştır.
Yabancı sermaye yatırımları sonucu petrol ve doğalgaz üretim hacminin ve uluslararası piyasalarda ürün
fiyatlarının artması hiç kuşkusuz bu gelişmenin ana unsudur. Ancak, tek sektörden beslenen büyüme hızı kısa
sürede yavaşlamış ve 2009’dan başlayarak büyüme hızı %10’un altına düşmüştür.
TABLO 1: Azerbaycan’ın Başlıca Göstergeleri (2001-2014)
Yıllar Nüfus GSYİH (satın alma GSYİH Kişi Başına İşsizlik Enflasyon Ham Petrol Varil
gücü paritesine göre, Büyüme Düşen Gelir (%) (tüketici Fiyatı (Ocak
cari fiyatlarla, $) Hızı (yıllık, (cari fiyatlarıyla, ayları itibarıyla,
%) fiyatlarla, $) yıllık, %) US$)
2001 8.111.200 31.9750.38.896 9,9 340 10,9 1,5 40,05
2002 8.171.950 35.907.280.254 10,6 485 10,0 2,8 26,34
2003 8.234.100 40.725.100.374 11,2 563 9,2 2,2 42,99
2004 8.306.500 46.113.109.805 10,2 627 8,0 6,7 43,87
2005 8.391.850 60.162.435.045 26,4 736 7,3 9,7 58,22
2006 8.484.550 83.404.506.137 34,5 967 6,6 8,4 78,35
2007 8.581.300 107.072.181.205 25,0 1.430 6,3 16,6 63,90
2008 8.763.400 120.933.045.860 10,8 2.291 5,9 20,8 104,38
2009 8.947.243 133.318.471.843 9,4 2.761 5,7 1,4 46,87
2010 9.054.332 141.497.529.647 4,9 3.193 5,6 5,7 85,57
2011 9.173.082 144.514.131.463 0,1 4.091 5,4 7,9 96,31
2012 9.295.784 150.344.872.492 2,2 4.449 5,2 1,0 105,01
2013 9.416.801 161.429.959.151 5,8 5.123 5,0 2,4 100,88
2014 9.535.079 167.060.963.449 2,0 5.735 5,2 1,4 98,92
Kaynak: Dünya Bankası ve Macrotrends
Doğal kaynakların üretimi ve ihracatına dayanan bu üretim yapısı ekonomide arzu edilen refahı
yaratamamış, literatürde “Hollanda Hastalığı” (Dutch Desease) veya “Petrol Laneti” (Oil Curse) şeklinde
kavramsallaştırılan durum ortaya çıkmıştır 7. Azerbaycan’ın ihracatının yaklaşık %90’ını petrol ve petrol ürünleri
oluşturmaktadır. Dolayısıyla, devlet gelirlerinin ana kaynağı da petrol ve petrol ürünlerinin satışından sağlanan
vergilerdir. Bu durum ekonomi yönetiminin petrol fiyatlarına karşı ne denli duyarlı ve kırılgan olduğunu açıkça
5 DEİK. Azerbaycan Ülke Bülteni. Ankara, 2013, s.13. Aras, Osman Nuri. Azerbaycan’ın Hazar Ekonomisi ve Stratejisi. İstanbul:
Derin Yayınları No:118, 2008, s.112.
6 Aras, Osman Nuri. Azerbaycan’ın Hazar Ekonomisi ve Stratejisi. İstanbul: Derin Yayınları No:118, 2008, s.113.
7 Hollanda Hastalığı ile ilgili kapsamlı bir analiz için bakınız Aras, Osman Nuri. Azerbaycan’ın Hazar Ekonomisi ve Stratejisi.
İstanbul: Derin Yayınları No:118, 2008, s.125-147.
48
ortaya koymaktadır. Küresel petrol fiyatlarının yükseldiği dönemlerde, ülkeye büyük miktarda döviz girişi bir
yandan iç piyasada enflasyonist baskıları arttırırken, diğer yandan ulusal paranın (Manat) yabancı para cinsinden
aşırı değerlenmesini de beraberinde getirmektedir. Manat’ın değer kazanması petrol dışı sektörlerin küresel
ölçekte rekabet gücünü aşındırırken, ülke içinde üretilebilecek ancak döviz kurları dolayısıyla pahalı hale gelen
mal ve hizmetlerin dışarıdan teminini teşvik etmektedir. Bu durum, kısır bir döngü yaratarak petrol sektörüne
bağımlılığı pekiştirmektedir. Bir diğer ifadeyle, ekonomi tüm sektörleri kapsayacak şekilde sahip olduğu
potansiyeli gerçekleştirememektedir. Öte yandan, küresel petrol fiyatlarının düştüğü dönemde ise, kamu
harcamalarını karşılayamama durumu ortaya çıkmakta ve bu durum toplumsal hoşnutsuzluğu beraberinde
getirmektedir. Kaldı ki, petrol fiyatlarının yüksek seyrettiği dönemlerde bile petrol gelirleri ve vergiler üretimin
gerçekleştiği Abşeron ve Bakü gibi kentlerde toplandığı için bölgeler arası dengesizlik ve gelir dağılımındaki
adaletsizlik her zaman var olmaktadır8.
2.Azerbaycan’ın Uluslararası Turizm Piyasasında Konumu
Dünya Turizm Örgütü (DTÖ) raporuna göre9; 2014 yılında uluslararası turist varışları bir önceki yıla kıyasla
%4,3 oranında artarak 1,1 milyar kişiye, uluslararası turizm gelirleri de %3,7 oranında artarak 1,2 trilyon ABD
Dolarına ulaşmıştır. Uluslararası seyahatlerin yarısından fazlası (%53) tatil turizmi kapsamında gerçekleştirilmekte
olup, toplam turist sayısının %52,4’ü destinasyon olarak Avrupa’yı tercih etmektedir. Aynı şekilde, uluslararası
turizm gelirlerinin yarıya yakını da (%40,9) Avrupa’da kalmaktadır. Azerbaycan DTÖ’nün coğrafi tanımı
çerçevesinde Avrupa’nın doğu alt-bölgesinde yer almaktadır.
Tablo 2’de görüleceği gibi, bağımsızlık döneminde Azerbaycan’da uluslararası turizm faaliyetleri kademeli
olarak artmıştır. Dünya Bankası verilerine göre, 2014 yılı itibariyle ülkeyi 2.160.000 turist ziyaret etmiş olup,
bunlar 2.713.000.000 ABD Doları harcama yapmışlardır. Turizmden elde edilen gelirlerin toplam ihracat
içerisindeki payı %8,3’dür. Öte yandan, aynı yıl itibariyle nüfusun yaklaşık %44,5’ine tekabül eden 4.244.000
Azerbaycan vatandaşı yurtdışına çıkış yaparak, toplam 3.163.000.000 ABD Doları harcama gerçekleştirmiştir.
Yapılan harcamaların toplam ithalat içerisindeki payı ise %16 olarak gerçekleşmiştir. Net fark; uluslararası gidiş-
gelişlerde Azerbaycan perspektifinden –2.084.000 kişi açık, uluslararası gelir–harcama dengesinde ise –
450.000.000 ABD Doları açık olarak hesaplanmaktadır. Bu rakamlar Azerbaycan’ın uluslararası turizm pazarında
üretici olmaktan ziyade, tüketici konumunda yer aldığını göstermesi açısından anlamlıdır.
TABLO 2: Azerbaycan’ın Turizm Göstergeleri (2001-2014)
Yıllar Uluslararası Uluslararası Turizm Uluslararası Uluslararası Uluslararası Turizm Uluslararası
Turizm Gelirleri (cari Turizm Gelirleri Turizm Harcamaları (cari Turizm
Varışları fiyatlarla, US$) (toplam ihracatın Varışları (çıkış) fiyatlarla, US$) Harcamaları
(giriş) yüzdesi olarak) (toplam ithalatın
yüzdesi olarak)
2001 57.000.000 2,4 1.130.000 119.000.000 5,6

2002 576.000 63.000.000 2,4 1.141.000 110.000.000 3,5
2003 768000 70.000.000 2,3 1.475.000 120.000.000 2,5
2004 989.000 79.000.000 1,9 1.473.000 140.000.000 2,3
2005 693.000 100.000.000 1,2 1.830.000 188.000.000 2,8
2006 682.000 201.000.000 1,5 1.836.000 256.000.000 3,2
2007 732.000 317.000.000 1,4 1.631.000 381.000.000 4,1
2008 1.043.000 382.000.000 1,2 2.162.000 456.000.000 4,1
2009 1.005.000 545.000.000 2,4 2.363.000 488.000.000 5,0
2010 1.280.000 792.000.000 2,8 3.176.000 856.000.000 8,4
2011 1.562.000 1.500.000.000 4,0 3.550.000 1.778.000.000 11,3
2012 1.986.000 2.634.000.000 7,2 3.874.000 2.617.000.000 15,0
8 Aras, Osman Nuri. Azerbaycan’ın Hazar Ekonomisi ve Stratejisi. İstanbul: Derin Yayınları No:118, 2008, s.125-131. DEİK.
Azerbaycan Ülke Bülteni. Ankara, 2013, s.13-14.
9 UNWTO. Tourism Highlights. Spain: Madrid, 2015, s.3.
49
2013 2.130.000 2.618.000.000 7,3 4.285.000 3.032.000.000 15,6

2014 2.160.000 2.713.000.000 8,3 4.244.000 3.163.000.000 16,0
Kaynak: Dünya Bankası
2000’li yıllarda Azerbaycan’da turizm sektörünün geliştirilmesine yönelik bir dizi tedbir alınmıştır. Haydar
Aliyev öncülüğünde hazırlanan 2002-2005 Dönemi Turizm Sektörünün Gelişmesine Dair Devlet Programı
bağımsızlık döneminde turizm sektörünü doğrudan hedef alan ulusal programların ilki olması açısından
önemlidir. Bu programın hayata geçirilmesiyle birlikte Azerbaycan’ın uluslararası turizm piyasalarıyla
bütünleşmesi için gerekli olan alt yapı yatırımları hayata geçirilmeye başlamıştır. Turizmi doğrudan hedef alan bir
diğer ulusal program ise İlham Aliyev döneminde hazırlanan 2010-2014 Dönemi Turizm Sektörünün Gelişmesine
Dair Devlet Programıdır. Bu program, ülkenin sosyo- ekonomik gelişimine katkıda bulunmak üzere turizm
bölgelerinin oluşturulması yoluyla turizm sektörünün rasyonel bir şekilde sevk ve idaresini öngörmektedir. 2008-
2016 Dönemi Turizm Sektörünün Gelişmesine Dair Devlet Programı ise turizmi doğrudan hedef alan üçüncü ve
en son ulusal program olup, uzun vadeli perspektife sahip bir turizm sektörü ana planının oluşturulmasını
öngörmektedir10.
Tüm bu programlar ve 2011 yılının “turizm yılı” ilan edilmesi gibi uygulamaya koyulan çeşitli araçlar
Azerbaycan’ın sahip olduğu turizm potansiyelini gerçekleştirmeyi amaçlamaktadır. Bununla birlikte, gerek turist
sayısı, gerekse turizm geliri açısından Azerbaycan’ın uluslararası turizm piyasasından aldığı pay sahip olduğu
potansiyel ile orantılı değildir. 2014 yılı itibariyle Azerbaycan’ın uluslararası turizm varışlarından aldığı pay %0,4,
uluslararası turizm gelirlerinden aldığı pay ise %0,5 gibi sembolik bir oranda kalmıştır11. Küresel ölçekte
uluslararası turizm varışlarının 2010 yılından itibaren yıllık ortalama %3,3 oranında artış kaydederek 2020 yılında
1,4 milyar, 2030 yılında ise 1,8 milyar kişiye ulaşacağı tahmin edilmektedir12. Bu bağlamda, Azerbaycan’ın
uluslararası turizm piyasasında oluşacak artıştan azami ölçüde pay alabilmesi için turizm plan ve programını
gözden geçirmesi ve turizm alanında stratejik ortaklıklara yönelmesi doğru bir yaklaşım gibi görünmektedir.
3.Türkiye ile Azerbaycan Arasında Turizm Alanındaki İşbirliğinin Kapsamı
Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ticari ilişkilerin gelişmesi SSCB’nin dağılması sonrasında mümkün
olmuştur. Turizm alanında da Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanmasıyla birlikte gerek karşılıklı geliş-gidişler,
gerekse yapılan işbirliği anlaşmaları kademeli olarak artmıştır. Azerbaycan vatandaşların en çok ziyaret ettikleri
ülke Türkiye olup, daha sonra sırasıyla İtalya, İspanya, Birleşik Arap Emirlikleri, Ukrayna, Rusya, Yunanistan,
Malezya, Tayland ve İsviçre gelmektedir13. Tablo 3’de görüleceği gibi, 2015 yılı itibariyle Türkiye’ye çeşitli
ülkelerden toplam 36.837.900 kişi gelmiş olup, bunun %1.78’i Azerbaycan’dandır (657.684 kişi). DTÖ’nün
uluslararası turizm varışları ilk on listesinde ağırladığı 34.910.098 kişi ile Türkiye’nin 2014 yılı itibariyle 6. sırada
yer aldığı14 düşünüldüğünde bu rakam marjinal kalmaktadır. Türkiye, Azerbaycan’ın aksine turizm sektöründe
büyük ölçüde üretici konumunda yer almaktadır. Türkiye’den yurtdışına çıkan vatandaş sayısı 9.256.486 olup,
bunların %2,29’u (212.308 kişi) Azerbaycan’ı ziyaret etmiştir. Bu rakamlar, iki ülkenin turizm alanında bir diğeriyle
henüz tam anlamıyla bütünleşmemiş olduğunun birer göstergesidir.
TABLO 3: Yıllar İtibariyle Türkiye’ye Gelen ve Türkiye’den Çıkan Ziyaretçi Sayıları (2005-2015)
Yıllar Türkiye’ye Gelen Türkiye’ye Azerbaycan’dan Türkiye’den Çıkan Türkiye’den
Toplam Ziyaretçi Gelen Ziyaretçi Sayısı Toplam Ziyaretçi Sayısı Azerbaycan’a
Sayısı Giden Ziyaretçi
Sayısı
2005 17.548.384 330.313 4.524.060 199.653
2006 21.124.886 411.652 4.378.982 147.244
2007 19.819.833 380.132 5.401.907 200.182
2008 23.340.911 434.577 5.215.235 192.680
10 http://www.azerbaijan.az/portal/Society/Tourism/tourism_01_a.html (Erişim Tarihi: 25 Nisan 2016).

50
2009 26.336.677 459.593 5.885.001 335.311

2010 27.077.114 424.155 6.887.489 335.995
2011 28.632.204 486.381 6.751.006 394.132
2012 31.456.076 578.685 6.273,993 437.657
2013 31.782.832 593.238 8.011.654 365.167
2014 34.910.098 630.754 8.363.966 235.736
2015 36.837.900 657.684 9.256.486 212.308
Kaynak: TÜİK
Bilindiği gibi, Azerbaycan 30 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan etmiş ve Türkiye bu yeni cumhuriyeti
tanıyan ilk devlet olmuştur. Takip eden süreçte taraflar arasında çok sayıda işbirliği anlaşması imzalanmıştır. 2
Kasım 1992 tarihli “Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti ile Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Turizm
Sektöründe İşbirliği ile İlgili Anlaşma” taraflar arasında imzalanan ilk işbirliği anlaşmalar seti içerisindeki turizm
özelindeki anlaşmayı oluşturmaktadır. 6 Kasım 2007 yılında imzalanan “Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye
Cumhuriyeti Arasında Uzun Süreli Ekonomik İşbirliği Programı ve Uygulama Planı” kapsamında ise, taraflar
ekonomik işbirliğinin geliştirileceği sekiz öncelikli sektör belirlenmiş olup, turizm bunların arasında yer almıştır. Bu
program ve plan kapsamında ortak turizm projelerinin gerçekleştirilmesi amacıyla iki ülke yatırımcılarına çeşitli
teşvikler sunulmuştur15.
Taraflar arasında sıkı bir işbirliğinin geliştirilmesine yönelik en önemli hareket ise Türk Konseyi’nin
kurulmasıyla gerçekleştirilmiştir. Türk Konseyi’nin kuruluşuna giden süreç, esasında merhum Turgut Özal’ın
girişimleriyle 30-31 Ekim 1992 tarihleri arasında Ankara’da ilk Türk Zirvesi’nin toplanmasıyla başlamıştır. 1992
yılından itibaren belirli aralıklarla toplanan zirveler Türk soylu milletlerin ortak bir tartışma ve politika oluşturma
platformuna dönüşmüştür. 1996 Taşkent Zirvesi’nde bu platform “Türk Cumhuriyetleri Devlet Başkanları Zirvesi”
olarak yeniden adlandırılmış, 1998 Astana Zirvesi’nde ise “Türkçe Konuşan Ülkelerin Devlet Başkanları Zirvesi” adı
benimsenmiştir. Zirve’nin temel amaç ve görevi; Türk devletleri arasındaki siyasi, ekonomik, kültürel, sosyal,
ortak tarihi ve kültürel bağları derinleştirmek, karşılıklı işbirliğini geliştirmek ve ortak tarihi mirasa sahip
çıkmaktır16.
İsmail Gaspıralı’nın “Dilde, fikirde, işte birlik” düşüncesini hayata geçirme çabası şeklinde değerlendirilen
Türkiye’nin bu girişimine en çok destek veren ülkelerin başında Azerbaycan gelmektedir. Nitekim,
Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün 16-17 Ağustos 2010 tarihlerinde Azerbaycan’a gerçekleştirdiği ziyaret vesilesiyle
iki ülke arasında “Stratejik Ortaklık ve Karşılıklı Yardım Anlaşması” sonuçlandırılmıştır. Bunu daha sonra Türkiye-
Azerbaycan Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi’nin (YDSİK) kurulması takip etmiştir. İlk YDSİK toplantısı
Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ile Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan’ın katılımıyla
25 Ekim 2011 tarihinde İzmir’de gerçekleştirilmiştir 17.
Hiç kuşkusuz, “Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi’nin Kurulmasına Dair Nahçıvan Anlaşması” bu
parçacıl çabaların kurumsal bir çatı altında bütüncül bir yapıya kavuşturulması bakımından önemli bir mihenk taşı
olmuştur. Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkiye olmak üzere 4 ülkenin yer aldığı Türk Dili Konuşan Ülkeler
İşbirliği Konseyi’nin (kısaca Türk Konseyi veya Türk Keneşi) görevleri arasında diğerlerinin yanı sıra “… Kültür,
spor, turizm alanlarında etkileşimin genişletilmesi” de yer almaktadır 18.
15 Resullu, Reşat ve Aslanlı, Kenan. “Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkileri: Temel Eğilimler ve Başarılar”, Azerbaycan –
Türkiye: Dostluk, Kardeşlik ve Strateji Ortaklık. (der. Veliyev, Cavid; Resullu, Reşad; Aslanlı, Kenan). Ankara: Berikan Yayınevi,
2012, s.79-80.
16 Cabbarlı, Hatem. “Azerbaycan ve Türkiye Ortak Tarih Doktrini: Ermeni İddialarına Karşı Yeni Platformun Oluşturulması”,
Azerbaycan – Türkiye: Dostluk, Kardeşlik ve Strateji Ortaklık. (der. Veliyev, Cavid; Resullu, Reşad; Aslanlı, Kenan). Ankara:
Berikan Yayınevi, 2011, s.183.
17 Kılıç, Hulusi. “Son Yirmi Yılda Azerbaycan ve Türkiye İlişkilerine Kısa Bir Bakış”, Azerbaycan – Türkiye: Dostluk, Kardeşlik ve
Strateji Ortaklık. (der. Veliyev, Cavid; Resullu, Reşad; Aslanlı, Kenan). Ankara: Berikan Yayınevi, 2012, s.16-17. Paşayeva,
Genire. “Parlamentolararası İlişkiler: Başarılar ve Perspektifler”, Azerbaycan – Türkiye: Dostluk, Kardeşlik ve Strateji Ortaklık.
(der. Veliyev, Cavid; Resullu, Reşad; Aslanlı, Kenan). Ankara: Berikan Yayınevi, 2011, s.71. Cafersoy, Nazım ve Aslanlı, Araz.
“Azerbaycan-Türkiye Askeri İlişkileri”, Azerbaycan – Türkiye: Dostluk, Kardeşlik ve Strateji Ortaklık. (der. Veliyev, Cavid;
Resullu, Reşad; Aslanlı, Kenan). Ankara: Berikan Yayınevi, 2011, s.168-169.
18 Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi’nin Kurulmasına Dair Nahçıvan Anlaşması, 3 Ekim 2009, 2. madde
51
5 Haziran 2014 tarihinde “Turizm Alanında İşbirliği” temasıyla Bodrum’da toplanan Türk Konseyi 4. Zirve
Toplantısında önemli kararlara imza atılmıştır. Üye ülkelerin turizmden sorumlu bakanları tarafından imzalanan
“Turizm Alanında Ortak İşbirliği Protokolü” kapsamında, üye ülkelerin özel sektörleri arasında turizm alanında çok
taraflı işbirliğinin tesis edilmesi amacıyla Türk Konseyi himayesinde ortak bir Turizm İşbirliği Platformunun
kurulmasına karar verilmiştir. Ayrıca, “Türk Konseyi-Modern İpek Yolu” ortak tur programının güzergâhlarının
belirlenmesi amacıyla Kazakistan’ın koordinatörlüğünde bir çalışma grubu oluşturulmuştur.
11 Eylül 2015 tarihinde Astana’da toplanan Türk Konseyi 5. Zirve Toplantısında ise, sözü edilen ortak tur
programının ulusal turizm stratejilerine dahil edilerek işletmelerin bu yönde teşvik edilmesi prensip kararına
varılmıştır. Ayrıca, Türk Dünyası’nda kurumsal işbirliğinin tesis edilebilmesi için Türk Akademisi öncülüğünde
“Türk Dünyası’nda Bütünleşmeye Yönelik Temel Prensiplere Dair Kavramsal Çerçeve”nin oluşturulması
kararlaştırılmıştır. Türk Dünyası 6. Zirve Toplantısı ise, 2016 yılının Ekim ayında Kırgızistan’ın Çolpan Ata kentinde
gerçekleştirilecektir.
Sonuç ve Öneriler
Turizm, ülkelerin ekonomik ve politik hedeflerinin gerçekleştirilmesinde önemli katkılarda bulunan
sektörlerden bir tanesidir. Bu bağlamda, ülkeler bir yandan turizm sektörü ana planlarını oluştururken, diğer
yandan uluslararası işbirliği anlaşmaları akdetmek suretiyle turizm alanında sahip olduğu potansiyeli
gerçekleştirmeye ve uluslararası ekonomik ve siyasi istikrara katkıda bulunmaya çalışmaktadırlar. Türkiye,
Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanmasıyla birlikte her alanda olduğu gibi turizm alanında da kapsamlı bir
işbirliğine yönelme yolunda önemli çabalar sarf etmiştir. Bununla birlikte, gelinen noktada karşılıklı turist akımları
tatminkar bir boyutta değildir.
SSCB’nin dağılmasıyla birlikte Türk soylu devletler birer birer bağımsızlıklarını kazanmaya başlamışlardır. Ne
var ki, bunlar arasındaki sınırlar herhangi bir coğrafi veya demografik faktör gözetilmeksizin suni bir şekilde
oluşturulmuştur. Türk soylu devletler arasındaki sınır uyuşmazlıkları çoğu kez tartışmalara ve yer yer çatışmalara
neden olmaktadır19. Bu tür sorunların turizm aracılığıyla barışçıl yollardan çözülmesi ve Türk Dünyası’nın turizm
üzerinden bütünleştirilmesi mümkündür20. Tarihi İpek Yolu’nun canlandırılması bu bağlamda sarf edilen önemli
bir çaba olmakla birlikte tek başına yeterli değildir.
Türk Konseyi üye ülke Turizm Bakanlarını ve turizm çalışma gruplarını kendi çatısı altında periyodik olarak bir
araya getirmekte, ortak sorunlara yönelik uluslararası camiada ortak pozisyon alınmasına yönelik bir mekanizma
sunmaktadır. Türk Konseyi 5. Zirve Toplantısında “Türk Dünyası’nda Bütünleşmeye Yönelik Temel Prensiplere
Dair Kavramsal Çerçeve”nin oluşturulması yolunda prensip kararına varmıştır. 2016 yılı Ekim ayında Kırgızistan’da
gerçekleştirilecek Zirve Toplantısında söz konusu kavramsal çerçeve tartışmaya açılacaktır. Bu bağlamda, üye
ülkelerin münferit turizm planlarının birleştirilmesi için uygun bir zemin oluşmuştur. Sınır aşırı turizm gelişim
bölgeleri ile tematik koridorlar tanımlanmak suretiyle Türk Dünyası’nı turizm sektörü üzerinden bütünleştiren bir
yol haritası oluşturulması ve bunların ulusal turizm planlarına aktarılması hususu gündeme getirilmelidir.
Hiç değilse Türkiye’nin Azerbaycan ile turizm üzerinden bütünleştirilmesi, mümkünse Türk Dünyası’nın
bütünleşmesi için alınabilecek diğer tedbirler şöyle sıralanabilir: Taraflar elde ettikleri uluslararası turizm
gelirlerinin belirli bir yüzdesi nispetinde, Türk Konseyi’nde oluşturulacak bir “Turizm Hareketlilik Fonu”na kaynak
aktarabilirler. Bu kaynaklar, tarafların nüfuslarıyla orantılı olarak başta öğrenciler, genç akademisyenler, medya
mensupları olmak üzere Türk Dünyası vatandaşlarının bir diğerini turistik amaçlı ziyaretleri için tekrar tahsis
edilebilir. “Türk Konseyi Turizm Portalı” oluşturulup, yine söz konusu fondan kaynak aktarılarak “Türk Dünyası
Tematik Rotaları”nın tanıtım faaliyetleri finanse edilebilir. Ayrıca, Türk Konseyi bünyesinde “Türk Dünyası Turizm
Kalite Göstergeleri” tanımlanabilir (yıldız sistemi, bayrak sistemi, gıda güvenliği sistemi vs.) ve Türk coğrafyasında
kullanımı yaygınlaştırılabilir. Bu ve benzeri tedbirlerin hayata geçirilmesiyle birlikte, İsmail Gaspıralı’nın “Dilde,
fikirde, işte birlik” fikri turizm alanında gerçekleşeceği gibi, Türk Konseyi’nin çalışmalarını sadece izlemekle
yetinen Türk soylu devletlerin bu oluşuma katılımı için de bir cazibe unsuru ortaya çıkmış olacaktır.
Kaynaklar
Aras, Osman Nuri. Azerbaycan’ın Hazar Ekonomisi ve Stratejisi. İstanbul: Derin Yayınları No:118, 2008.
19 Devlet, Nadir. İpek Yolu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999, s.9.
20 Mehter Aykın, Sibel. “Türkiye’nin Planlama Deneyimi ve Türk Dünyası için Turizm Alanında Fırsatlar”. 1. Uluslararası Türk
Dünyası Turizm Sempozyumu, Kastamonu, 19-21 Kasım 2015, s.37
52
Cabbarlı, Hatem. “Azerbaycan ve Türkiye Ortak Tarih Doktrini: Ermeni İddialarına Karşı Yeni Platformun
Oluşturulması”, Azerbaycan – Türkiye: Dostluk, Kardeşlik ve Strateji Ortaklık. (der. Veliyev, Cavid; Resullu, Reşad;
Aslanlı, Kenan). Ankara: Berikan Yayınevi, 2011, s.181-200.
Cafersoy, Nazım ve Aslanlı, Araz. “Azerbaycan-Türkiye Askeri İlişkileri”, Azerbaycan – Türkiye: Dostluk,
Kardeşlik ve Strateji Ortaklık. (der. Veliyev, Cavid; Resullu, Reşad; Aslanlı, Kenan). Ankara: Berikan Yayınevi, 2011,
s.149-172.
DEİK. Azerbaycan Ülke Bülteni. Ankara, 2013.
Devlet, Nadir. İpek Yolu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
İpek, Ali. Azerbaycan Tarihine Giriş. Ankara: Lalezar Kitabevi, 2007.
Kılıç, Hulusi. “Son Yirmi Yılda Azerbaycan ve Türkiye İlişkilerine Kısa Bir Bakış”, Azerbaycan – Türkiye:
Dostluk, Kardeşlik ve Strateji Ortaklık. (der. Veliyev, Cavid; Resullu, Reşad; Aslanlı, Kenan). Ankara: Berikan
Yayınevi, 2011, s.13-20.
Mehter Aykın, Sibel. “Türkiye’nin Planlama Deneyimi ve Türk Dünyası için Turizm Alanında Fırsatlar”. 1.
Uluslararası Türk Dünyası Turizm Sempozyumu, Kastamonu, 19-21 Kasım 2015, s.31-38
Resullu, Reşat ve Aslanlı, Kenan. “Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkileri: Temel Eğilimler ve Başarılar”,
Azerbaycan – Türkiye: Dostluk, Kardeşlik ve Strateji Ortaklık. (der. Veliyev, Cavid; Resullu, Reşad; Aslanlı, Kenan).
Ankara: Berikan Yayınevi, 2011, s.79-80.
Paşayeva, Genire. “Parlamentolararası İlişkiler: Başarılar ve Perspektifler”, Azerbaycan – Türkiye: Dostluk,
Kardeşlik ve Strateji Ortaklık. (der. Veliyev, Cavid; Resullu, Reşad; Aslanlı, Kenan). Ankara: Berikan Yayınevi, 2011,
s.59-75.
Şimşir, Bilal N. Azerbaycan: Azerbaycan’ın Yeniden Doğuş Sürecinde Türkiye-Azerbaycan İlişkileri. Ankara:
Bilgi Yayınevi, 2011.
UNWTO. Tourism Highlights. Spain: Madrid, 2015.
Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi’nin Kurulmasına Dair Nahçıvan Anlaşması, 3 Ekim 2009.
http://www.azerbaijan.az/portal/Society/Tourism/tourism_01_a.html (Erişim Tarihi: 25 Nisan 2016).
53
AZERBAYCAN’DA SPOR TURİZM ETKİNLİKLERİ
Anar FERMAYILOV*
Özet
Azerbaycan, spor turizminin uygulanabileceği değerli varlıklara, alt ve üst bazısının formalaşdığı değerlere sahip
bir ülkedir. Son yıllarda Azerbaycan’da spor turizmi açısından çeşitli aktiviteler yapılmaktadır. Örneğin, 2015 yılının
Haziran ayında Bakü’de I. Avrupa Oyunları yapıldı. 2017 yılında İslam oyunları, 2020 yılında Avrupa Futbol
Şampiyonasının 4 maçının Bakü’ye verilmesi, Azerbaycan’ın spor turizm etkinliğinin güçlenmesine katkı sağlayacaktır.
Anahtar kelimeler: Azerbaycan, spor, turizm.
Giriş
Spor turisti; spor yapmak için seyahat edenler, sportif etkinliği izlemek için seyahat edenler ve sportif bir
programa katılmak için seyahat edenler diye üçe ayrılıyor. Dünya Turizm Örgütü-ne (WTO) göre, tüketicilerin kişisel
tercihlerine uyan talepleri giderek artacak. Dağ bisikleti erkeklerin egemenliğinden çıkacak kadınların da ilgi alanına
girecek.
Spor; çağlar boyunca gerek bireysel ve gerekse toplumsal anlamda önem taşımış, hareket eden ve hareket
ettiren bir kavramdır. Turizm ise, bireysel veya toplumsal olarak; insanları dil-din-ırk-cins ayrımı yapmaksızın, sosyal
tercihlerine göre sınıflandırılan, koordine eden; en kıt olanaklara rağmen olumlu anlamda yönlendirilebilen ortak bir
tercihtir. Spor; kişiye öz disiplin, turizm ise akılcı bir davranış biçimi kazandırır.
Dünya turizm trendlerine bakıldığında, spor amaçlı seyahat sayısının hızla artmakta olduğu görülüyor. Eskiden
sadece spor kafilesi ya da spor takımı turizmi sayılan spor turizmi, bugün artık kitlesel bir özellik kazandı.
Groningen’deki Hanze Üniversitesinden Tom Robinson’un Spor Turizminin Geleceği çalışmasına göre, spor
turizmi; dünya turizm pazarının % 10’na sahip.
1.Azerbaycan’da Yapılan Olimpiyatlar ve Spor Aktivitelerinin Spor Turizmine Katkısı
Yapılan araştırmalara göre olimpiyatlar düzenleyen Atina ve Sydney olimpiyat sonrasında yabancı turist
sayılarında önemli artış yaşadı. Ülkemizden bir örnek vermek gerekirse, Azerbaycan’da 2015 yılında yapılan I. Avrupa
Oyunları’ndaki başarı, Azerbaycan’da turizminin tanıtımı için büyük katkılar sağladı.
Öte yandan 2020 Avrupa Futbol Şampiyonasının 4 maçının Bakü’de yapılması da önemli bir organize olacaktır.
Örneğin, sadece Avrupa’da ve futbolda her yıl 500 bin kişi maçlar için seyahat edip, kişi başı ortalama 1.500 dolar
civarında harcama yapıyor. Çeyrek final ve üstüne çıkan takımların şehirleri birkaç gün içinde önemli kazançlar elde
edebiliyor.
Spor endüstrisi ve turizmi, satılan araç gereçleri, yapılan tesisler ve bunların işletim maliyetleri, organize edilen
etkinlikler ve bu etkinliklerin ekonomik girdileri (gişe-büfe gelirleri, katılım, hakem ücretleri) açısından incelendiğinde,
özellikle gelişmiş ülkelerin ekonomisinde önemli bir yer tutuyor.
Azerbaycan’da son dönemlerde her yıl bir kaç spor aktiviteleri yapılmaktadır. Bunların önemli kısmı Bakü’de
yapılmaktadır. Gelenler daha çok komşu ülkeler ve Avrupa ülkeleridir. 5-8 Mayıs 2016 yılında Judo alanında
uluslararası yarışma yapıldı. Öte yandan, Haziran ayında Formula-1 Azerbaycan turizmine büyük katkılar yapacaktır.
Formula-1 günlerinde Bakü’deki otellerindeki dolma nispeti çok yüksek olacaktır.
WTO araştırmaları tatil tüketicisinin eğilimlerinde ciddi değişimler yaşandığını ortaya koyuyor. Yeni eğilimler,
karşımıza yeni moda diye bilinen turist tipini çıkarıyor. Yeni moda turizmci; uyanıp kendini aktif hale getirmiş, giysileri
üzerinde, otelin dışına çıkan, yerel lezzetleri tadan, sporu seven ve özel ilgi alanları olup bunlara uygun programları
araştıran kişiler olarak özetleniyor.
* ATMU, Doktora Öğrencisi.
54
Özellikle Turizm tesislerinin sahip çıktığı, turistin tercih ettiği tüm dallar spor turizminin bir parçasıdır. Ancak
bunlar tesisler tarafından Animasyon adı altında sunuluyor. Bu konularda ciddi bir yasal düzenleme yapılamadı.
Örneğin, pek çok yüzme havuzunda cankurtaran bulundurulması mecburi ise de denetim mekanizması olmadığından
uyulmayan bir kuraldır.
Sportif faaliyetler otelin içinde ve dışında diye ikiye ayrılıyor. Otelin içinde bowling, oyun salonu, uçuş
simülatörü, go-kart, okçuluk, masa tenisi, tenis, squash, voleybol, basketbol, dart ve tırmanma duvarı olarak
sayabiliriz.
Otelin dışında ise golf, jeef safari, rafting, dağ bisikleti, motor, araba yarışı, futbol, olta balıkçılığı, dalış, futbol,
formula yarışları, off-road, triatlon, maraton, rally şampiyonaları, karate, tekvando, boks, atletizm, kürekçilik,
yelkencilik, dağcılık, yamaç paraşütü, çim kayağı, binicilik, kayak, heliski gibi etkinlikler düzenlenebilir.
AB’de, hiç kimse bir kulübe üye olmadan spor yapamaz. Üye olmak istemesi halinde de ona üye olmak istediği
branşla ilgili bir seminerden geçmesi zorunlu tutulur. Bu nedenle ülkemizde kulüp ve derneklere üye olma sayısı son
derece az, AB ülkelerinde ise fazladır. Örneğin, Hollanda da su sporları kulübüne üye olmayan hemen-hemen yok
gibidir. Kişilerin ortalama 15-e yakın dernek veya kulübe üye olduğu görülmektedir.
Spor turizminin yararı turist getirmekten ibaret değildir. Spor turizmi aynı zamanda önemli bir tanıtım aracıdır.
Bunun en son örneğini geçtiğimiz yıl Bakü’de yaşadık. Haziran 2015’te I. Avrupa Oyunları Azerbaycan’ın başkenti
Bakü’de yapıldı. Bu açıdan Azerbaycan için önemli bir tanıtım desteği sağlandı. Bize göre, bu tür yarışların daha fazla
organize edilmesi gerekiyor.
Spor endüstrisi ve turizmi, satılan araç gereçleri, yapılan tesisler ve bunların işletim maliyetleri, organize edilen
etkinlikler ve bu etkinliklerin ekonomik girdileri (gişe-büfe gelirleri, katılım-hakem ücretleri, vb.) açısından
incelendiğinde, özellikle gelişmiş ülkelerin ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadır. Örneğin spor endüstrisinin
ABD'de; savunma sanayinden sonra ülke ekonomisinin 2. büyük gücü olduğu farklı ekonomik otoriteler tarafından
ifade edilmektedir.
2015 Avrupa Oyunları: 12 Haziran’dan 28 Haziran’a kadar Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de yapılan spor
etkinliğidir. 2015 Avrupa Oyunları tarihte ilk kez yapılan spor yarışmasıdır. Avrupa oyunlarına Avrupa’nın 50 ülkesinin
10 000’e yakın sporcusu katıldı. Oyunlarda Bakü’nün 11, Mingeçevir’in ise 1 spor tesisleri kullanılmıştır. 2015 Avrupa
Oyunlarının takvimine 30 spor etkinliği yapıldı. Onlardan 24’ü Olimpiyat, 6’sı ise diğer spor etkinlikleri oldu. Sporcular
253 sayıda madalya için yarıştılar.
Avrupa Oyunlarında 50 ülkenin 10 000 sporcusu 30 spor dalında yarıştılar. 17 gün devam eden yarışlar 28
Haziran’da Bakı Olimpiyat Stadyumu’nda tamamlandı. Avrupa oyunlarında en çok madalyayı Rusya kazandı; ikinci yeri
Azerbaycan, üçüncü yeri ise Büyük Britanya sporcuları tuttular. Öte yandan Avrupa Oyunları kapsamında
Azerbaycan’a 50 bine yakın turist geldi.
IV. İslam oyunları: 2017 yılında 12-22 Mayısta Azerbaycan’da IV. İslam oyunları yapılacaktır. Bu oyunlara 57 ülke
katılacaktır. Doğal olarak bu etkinliğin yapılması hem Azerbaycan’ın tanıtımını hem de buraya turist gelişini
güçlendirecektir.
2020 Avrupa Futbol Şampiyonası: 2020 yılının Haziran ayında yapılacak Avrupa Futbol Şampiyonası Avrupa’nın
seçilmiş 13 kentinde yapılacaktır. Bu 13 kentten biri de Azerbaycan’ın başkenti Bakü olmuştur. Bu nedenle 3 grup
maçı Bakü’de yapılacaktır. Bakü en iyi 5 kentten biri seçildiği için de çeyrek finalin bir maçı da Bakü’de olacaktır. Bu tip
büyük etkinlikte 4 maçın Bakü’de yapılması Azerbaycan’a turist akınını hızla artıracaktır. Ülkeye katılımcı ve turistlerle
birlikte 100 binden fazla turistin gelme ihtimali vardır.
Azerbaycan’da Spor Turizminin Gelişimi
Azerbaycan spor turizmi potansiyeli olarak Dünya genelinde ön planda yer alan ve izleyici kitlesi geniş alanlara
yayılan futbol, voleybol, tenis, formula yarışları, rally şampiyonaları, karate, tekvando, boks vb. spor dallarının
müsabaka organizasyonları için coğrafi ve beşeri açıdan gerekli imkânlara sahip olup, ülkenin birçok farklı bölgesinde
inşası tamamlanmış halde bulunan spor tesisleri ile altyapı olarak kendini yenilemiştir.
Azerbaycan’da özellikle de doğa sporlarından kaynaklanan sportif turizm, son yıllarda baş döndürücü bir hızla
gelişmiştir. 10-15 yıl öncesine kadar isimleri büyük bir çoğunluk tarafından bilinmeyen ve turizm endüstrisince de
55
henüz birer ürün olarak keşfedilmemiş pek çok doğa sporu türü Azerbaycan’ın yapılabilir sporları envanterine girmiş
ve uluslararası platformda ülkemizin adı bu tip sporlarla beraber anılmaya başlanmıştır.
Son yıllarda turizmle ilişkisi gittikçe artan sportif aktiviteler, Azerbaycan’ın turizmde gelişme potansiyeli olan
alanlardan biri olarak ortaya çıkmakta ve uygun değerlendirilebilirse ülkemiz turizmi açısından önemli bir kaynak
olarak ele alınmaktadır.
Ülkenin spor turizmine uygun tesisleri özellikle Bakü’de yoğunlaşmıştır. Ülkede gerek sosyal, kültürel ve tarihi
altyapısıyla ve gerekse de genç nüfusun dinamizmi ile spor turizmi açısından son derece önemli bir potansiyele
sahiptir.
Spor turizmi için spor altyapısı tamamlanmış tesisler büyük önem arz etmektedir. Bu altyapı sporun branşına
göre değişiklikler gösterebilmekte ve buna bağlı olarak kapasiteleri ile izleyici potansiyelleri de değişiklikler arz
etmektedir.
Ülkede spor turizminin gelişimi ve turizm gelirlerinin artması için başlıca öneriler;
Spor turizminin birçok dallarının da yapılacağı tesislerin sayısı artırılmalı,
Spor turizmine uygun turizm personelinin eğitimi,
Spor turizm tesislerinde hizmet kalitesinin artması,
Bölge ve yörelerde de spor dallarına uygun merkezlerin oluşturulması,
Kış sporları üçün gerekli alt yapının oluşturulması.
Bütün bu öneriler çerçevesinde meydana gelecek gelişmeler, Azerbaycan’ın ekonomisine büyük katkı sağlayacak
ve bunun sonucunda ülkede turizm (özellikle de spor turizmi) önemli bir sektör haline gelecektir.
Kaynaklar
ADİK, (2015), Azerbaycan Rakamlarda (http://www.azstat.org), Bakü.
SEFEROV, Rehman - HESENOV, Tapdıq (2006), Azerbaycan’ın Turizm Potansiyeli ve Turizm Etkinliklerinin
Değerlendirilmesi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 20, Konya
(s. 255-272).
ŞENEL, İbrahim, (1998), Azerbaycan Ülke Raporu. İktisadi Geliştirme Etüd Merkezi (İGEME) Yayınları, İzmir.
TİKA, (2003), Azerbaycan Ülke Raporu. TİKA Yayınları, Ankara. Turizm Sitesi (http://www.turizm.az).
USTA, Öcal, (2002), Genel Turizm. Anadolu Matbaacılık, İzmir.
56
XX. YÜZYIL BAŞLARINDA RUSYA’NIN KAFKASYA’DA İZLEDİĞİ YAYILMACI POLİTİKA
KARŞISINDA OSMANLI DEVLETİ’NİN TUTUMU
Nejla GÜNAY*
Özet
Rusya, 1905 yılında Japonya ile yaptığı savaşı kaybetti. Bundan sonra bütün dikkatini Kafkasya’ya verdi.
Buranın ele geçirilmesi Rusya’nın en büyük hedefi hâline geldi. Bu hedefe ulaşmak için bir süredir anlaşmazlık
yaşadığı Ermeni tebaası ile ilişkilerini düzeltti. Ancak, komiteci Ermenileri sınır dışı etti. Rusya’nın Ermenilerle
yakınlaşması, ileride Azerbaycan Türklerine ait toprakların Ermeniler tarafından istila edilmesine zemin hazırladı
ve ayrıca Kafkasya’da yaşayan Müslümanlar Ermenilerin katliamına maruz kaldı. Bu durum Osmanlı Devleti’nin
asayişini olumsuz etkiledi. Osmanlı Devleti topraklarında asayişin korunması için çeşitli tedbirler aldı. Bir taraftan
da Rusya ile ilişkilerinin bozulmaması ve bir savaş ortamı oluşmaması için çaba gösterdi. Bu bildiride Osmanlı
Devleti’nin Rusya hâkimiyetinde yaşayan Müslümanların Ermenilerin saldırılarından korunması için gösterdiği
çabalar da ele alınacaktır.
Anahtar Kelimeler: Kafkasya, Rusya, Müslümanlar, Ermeniler, Gürcüler
Giriş
Rusya’nın Kafkasya’da yayılma isteği XIX. yüzyıl başlarında kendini belli edecektir. Rusya, İran ve Osmanlı
topraklarına çeşitli bahanelerle saldırıp bazı toprakları ele geçirecektir. XX. yüzyıl başlarında Rusya, Kafkasya’daki
politikalara yön veren bir devlet durumuna gelecektir. Bu pozisyonunu korumak isteyen Rusya, bunun için gerekli
tedbirleri alarak bu bölgedeki halklar üzerinde tahakküm kurmak istedi. Bu amaçla bölgede nüfus açısından en
önemli unsur olan Müslümanlarla Ermenileri birbirine karşı kışkırttı. Bunun sonunda Türkler, Ermeniler ve
Gürcüler arasında çeşitli çatışmalar yaşandı.
1.1903-1905 Yılları Arasında Kafkasya’da Çatışmalar
Rusya, XIX. yüzyılın sonlarında artan Anadolu’daki Ermeni devrimci faaliyetlerini desteklemekten vazgeçti.
Rusya, kendi sınırları içindeki Ermeni, Gürcü, Türk gibi unsurlar arasında milliyetçilik duygusunun artmasından
endişe etmekteydi. Çünkü Hınçaklar, Ermeni işçilerin yoğun olarak yaşadığı Bakü’nün dış mahallelerinde ve diğer
endüstriyel bölgelerde örgütlendi. Taşnaklar ise Anadolu ile birlikte Rusya İmparatorluğu içinde de örgütlenmeye
ağırlık vererek Kars, Gümrü, Tiflis, Erivan, Bakü, Nor-Nakhiç ve Moskova’da komiteler ağı kurdu.1 Sınırları
içerisinde komitacılık yapılmasından rahatsız olan Rusya, Ermeni gazetelerini ya sansüre tabi tuttu ya da kapattı.
Ermenicenin kullanılmasını kısıtlayıp Ermeni okullarına ve kiliselerine sıkı bir denetim uyguladı. Ermeni din
adamlarının başka ülkelerdeki meslektaşlarıyla yazışmaları Rus hükümeti tarafından kontrol edildi. Rus-Ermeni
gerilimi, 1896-1904 yıllarında Kafkasya Genel Valiliği yapan Prens Golitsyn’in önerisi üzerine, Eçmiyazin
Kilisesi’nin mallarının 1903 yılında müsadere edilmesiyle doruğa çıktı. Genel Vali ayrıca Azerbaycan Türklerinin
yerel yönetimde nüfuslarıyla orantılı görev alamadıkları konusundaki şikâyetlerini haklı bulup görev dağılımını bu
doğrultuda yapmaya başlamış, bu da Ermenilerin valiye duydukları öfkeyi daha da artırmıştır.2
Taşnaklar, Rus hükümetinin Ermenilere kötü davranması, özellikle de kilisenin mallarına ve vakıflarına el
koymasından sonra Rusya’ya karşı komitacılık faaliyetleri yürüttü. Rusya’nın 1905 yılında Japonya ile savaşması
sırasında Ermeniler Kafkasya Genel Valisi Golitsyn’i öldürmeye kalkıştılar. Rusların Japonlara yenilmesinden sonra
ise Kafkasya’daki birçok memuru katlettiler. Katillerin hiçbirinin yakalanamaması Ermenilerin cesaretini daha da
artırmış ve Kafkasya’da komitelerin etkinliği iyice artmıştır.3 Öte yandan XX. yüzyılın başında Bakü, Tiflis gibi
* Doç. Dr. Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Bölümü, Tarih Anabilim Dalı,
ngunay@gazi.edu.tr
1 Anaide Ter Minassian, Ermeni Devrimci Hareketi’nde Milliyetçilik ve Sosyalizm 1887-1912, çev. Mete Tuncay, İletişim,
İstanbul 2012, s. 39-40.

2 Bu konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Seyit Sertçelik, Rus ve Ermeni Kaynakları Işığında Ermeni Sorunu Ortaya Çıkış Süreci
1678-1914, srt, Ankara 2015, s. 259-264. Ayrıca bkz. Candan Azer, Babadan Oğula Güney Kafkasya Türkiye-Güney Kafkasya
İlişkileri, Truva, İstanbul 2011, s.135.
3 Nejla Günay, Zoraki İttifaktan Yol Ayrımına İttihat-Terakki ve Ermeniler, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2015, s.
8.
57
önemli sanayi merkezlerinde çalışan işçi sınıfları içerisinde Ermenilerin ağırlığı vardı. Ermeni tüccarlar da Rusya ve
İran ile ticaret yaparak iyice zenginleşmiş; pamuk, deri ve tütün sanayii ile bankacılık sektörüne hâkim olmuştu.
Bürokrasi ve eğitimde önemli mevkilerin Müslümanlara kapalı olması ve Azerbaycan Türklerinin bazı kültürel ve
ekonomik haklardan yararlanamaması gibi sebepler Azerbaycan Türkleriyle Ermeniler arasında bazı problemler
yaşanmasına zemin hazırlamaktaydı. Buna bağlı olarak başlangıçta işçi ve insan haklarına saygı talebiyle ortaya
çıkan çatışmalar kısa sürede siyasi bir mahiyet kazandı ve bazı etnik taleplerin ortaya konmasına ve buna bağlı
etnik çatışmalara sebep oldu. Kafkasya’da 1901-1903 arasında da karışıklıklar çıkmış ama bunlar ekonomik
sebeplerden kaynaklandığı için taleplerin karşılanması ile problemlerin çözüme kavuşturulması mümkün olmuştu.
Ancak 1905 yılının başlarından itibaren Kafkasya’daki eylemlerin büyük çoğunluğu, işçilerin birliği ilkesi yerine
etnik gruplarla cemaatlerin taleplerinin öne çıkarılmasından kaynaklanmaktaydı.4
Rusya’nın Ermenilere yönelik “Ruslaştırma” politikası izlemesi ve 1903 yılından itibaren sanayi kuruluşlarına
sabotaj yapılması, işçi ayaklanmaları içinde gelişen grevler, saldırılar Ermeniler arasında milliyetçi dalgayı
artırmıştı. Rus hükümetinin Ermeni kilisesine ait mülklere el koyma girişimi, bu milliyetçi dalgayı isyana
dönüştürdü. 1903 yılının yaz aylarında Taşnaksutyun Partisi, politikasını yeniden belirledi. Taşnaklar, Kafkasya’nın
genelinde savunma örgütleri oluşturmaya başladı ve eylemlerin liderliğini üstlendi. Hınçaklar da terörist
faaliyetler yapmaya başladı.5 Taşnaksutyun, 1904 yılında Sofya’da yaptığı Üçüncü Dünya Kongresi’nde eylem
planını sistematikleştiren çeşitli kararlar aldı. Komite Üçüncü Dünya Kongresi’nde yerel birimlerin silah ve para
gönderilmek suretiyle güçlendirilip eylem yapma konusunda yetkilendirilmesini ve Ermeni-Kafkas unsurunun
silahlı direniş yoluyla kendini savunmasını kararlaştırdı. Ayrıca komiteye bağlı hücrelerin vur-kaç eylemleri,
sabotajlar ve suikastlar konusunda birbirine destek vermesi emredildi.6 Taşnaklar bu kongrede Osmanlı
topraklarındaki eylemlere öncelik verilmesi kararını alırken Rus Kafkasya’sında Ermeni toplumunu savunmak
amacıyla; propaganda, terörizm ve silahlı mücadele gibi yöntemlere başvuracaklarını ayrı bir madde olarak kabul
ettiler ve bunu resmen ilan ettiler. Bundan sonra Ermeni topluluklarının öz-savunması bir eylem taktiği olmaktan
çıktı ve Taşnaksutyun’un ana politikası oldu. Bu Taşnaklara büyük bir itibar kazandırdı. Taşnaklar, 1904-1905
yıllarında Rusya’da Ermeni ulusal hareketinin lideri oldular ve terörist saldırılara devam ettiler. 7
Şubat 1905’te Bakü’de, etnik gruplar arasındaki gerilimler çatışmaya dönüştü ve kısa sürede birçok bölgeye
yayıldı. Yerel makamlar saldırıları engellemekten acizdi. Bazen de çatışmalara bilerek göz yumuyorlardı. İşçilerin
taleplerinin kabul edilmemesi grevler ve işçi hareketlerine zemin hazırladı. Etnik milliyetçiliğin öne çıkmasıyla
taraflar birbirlerini tahrik eden faaliyetler yaptılar. Örneğin Osmanlı Devleti’nin Batum’daki şehbenderlik binası
önünde iki el ateş açılması üzerine guvernör şehbenderlik binasını korumak üzere bazı Kazak askerlerini
görevlendirmeyi teklif etmiş, ancak şehbenderlik yetkilileri Müslüman ahaliyi endişelendirmemek için bu teklifi
kabul etmemişti.8 Ancak Batum’dan gelen bilgiler pek iç açıcı değildi. Batum Şehbenderi, Müslüman ahalinin
sürekli gaspa maruz kaldığını, Bakü’den verilen bir habere göre; İran’da Müslümanlarla Ermeniler arasında
meydana gelen çatışmalarda 700 kişinin öldüğü, üç bin kişinin yaralandığı ve Ermenilerin Müslümanlara yönelik
bir hareket tertip ettiğine dair duyumlar alınmasının Müslüman ahaliyi endişeye sevk ettiğini bildirdi. Şehbender
ayrıca Batum’un batısındaki “Livana”da Ermeniler ile Müslümanlar arasında meydana gelen karışıklıklarda birçok
kişinin öldüğünü ya da yaralandığını ve ayrıca “Acara” Müslümanlarından birçok kişinin Batum’a gelmesinin
Ermenilerle Müslümanlar arasında çatışma çıkma ihtimalini artırdığını, kendisinin guvernör nezdinde bazı
girişimlerde bulunduğunu ve gerekli önlemleri almaya çalıştığını ifade etti. 9
Batum Şehbenderi endişelenmekte çok haklıydı. Çünkü Tiflis Şehbenderi’nin verdiği bilgiler Bakü’de
meydana gelen karışıklıkları doğrulamaktaydı. Buna göre; Ermeni askerlerin bir Müslüman mahkûmu
öldürmesiyle olaylar başlamış ve Kazak askeri sayısının az olması nedeniyle olayların büyümesi önlenememiştir. 7
Şubat 1905’te 35 kişi öldü veya yaralandı. Farklı din ve etnik kökenden kişiler arasında yaşanan karışıklıklarda en
çok Müslüman-Ermeni çatışması dikkat çekmektedir. Karışıklıklar üzerine 8 Şubat 1905’te hükümetin emriyle
okullarla dükkânlar kapatılmıştır. Ancak birçok dükkânın kepenkleri kırılmak suretiyle isyancılar tarafından
yağmalanmıştır. Sokaklarda katliamlar meydana gelmiş ve yaklaşık 100 kişi ölmüş veya yaralanmıştır. Karışıklıklar
4 A. Holly Shissler, İki İmparatorluk Arasında Ahmet Ağaoğlu ve Yeni Türkiye, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2005,
s. 193.
5 Nesrin Sarıahmetoğlu, Azeri-Ermeni İlişkileri (1905-1920), TTK Yayınları, Ankara 2006, s. 127-128.
6 Hratch Dasnabedian, History of the Armenian Revolutionary Federation Dashnaksutiun 1890-1924, OEMME Edizioni,
Milan1990, p. 71-72, 76.

7 Minassian, Ermeni Devrimci Hareketi’nde, s. 50.
8 Hariciye Nazırı imzasıyla Sadaret makamına gönderilen yazı için bkz. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Arşivi Hususi
Maruzât Evrakı (Y.A. HUS); 485/64, lef 2, 1332 M 12.

9 BOA. Y. A. HUS; 485/64, lef 5, 1332 M 12.
58
sırasında Ermeni İhtilal Komitesi reisi olduğu düşünülen Lalayev ile Hamparsum Salikov ve Çançarov adlı
komiteciler öldürülmüştür. Ölü ve yaralı sayısının çok yüksek olması sebebiyle Kafkasya Vali Vekili Müslüman ve
Ermeni dinî önderlerinden yardım istedi. Kafkasya Müslüman cemaati lideri ile Eçmiyazin Katogikosu’nun bir
temsilcisi Bakü’de bir toplantı yapmayı kararlaştırmışlardır. Bakü’den gelen haberlerin çok kötü olması nedeniyle
Tiflis Başşehbenderliği Bakü’deki Müslümanlara mühimmat desteğinde bulunduğunu bildirdi. 10
Çatışmalar sonucunda çok sayıda ölüm ve yaralanma vukua gelmiştir. Çatışma bölgesinde bulunan dört
tabur ve beş Kazak “Sutina”sından11 oluşan askerî güçler yetersiz kalınca bu güce; beş tabur piyade, bir müfreze
topu ve iki “Sutina” Kazak askeri ilave edilmiştir. Karışıklıklar 9 Şubat günü de devam edince guvernör dinî
önderlerden yardım talep etmiş ve onları yanına alarak bütün mahalleleri dolaşmak suretiyle ahaliye sükûnet
telkin edilmiştir. Bu çabalar sonucunda karışıklık ancak 12 Şubat’ta sona ermiştir. Guvernör Bakü’de akşam saat
8.00’dan sonra sokağa çıkma yasağı ilan etmiş ve bu yasağa uymayanlara 500 ruble para cezası veya üç ay hapis
cezası verileceğini bildirmiştir. Ayrıca Kafkasya Şeyhülislamı Tiflis’ten Bakü’ye gelerek buradaki ahaliye çeşitli
vaatlerde bulunarak Büyük Kiliseyi ziyaret etti. Ermeni piskoposu da cami ziyaretinde bulundu. Guvernör bir
yardım komisyonu oluşturdu. “Neve de Baku” gazetesinde yer alan bir habere göre olaylarda biri Alman, 15’i Rus
olmak üzere Musevi, Gürcü Ermeni ve Müslümanlardan toplam 500 kişi öldü. 12
Tiflis Başşehbenderliği, Tiflis’te demiryolu inşaatında çalışan amelelerle bazı fabrikalarda çalışan işçilerin
eylemlerinin önce greve sonra çatışmalara dönüştüğünü bildirdi. Şehbenderlik ayrıca, bazı işçilerin 20 Şubat’ta
demiryolu üzerinde eylemler yaptığını, bu eylemlerin asker tarafından bastırıldığını, 22 Şubat’ta ise İmparator
Tiyatro Binası’nın önünde toplanan 500 kadar amelenin bildiri dağıttığını, bu sırada ortaya çıkan bir Gürcü kızın
kırmızı bayrak sallamasıyla kalabalığın tahrik olduğunu ve Kazak askerlerin duruma müdahale etmesi sonucunda
Gürcü kızla bazı eylemcilerin yaralandığını belirtti.13 Eylemci Gürcü kız, bu olaydan 12 saat sonra vefat edince ona
görkemli bir cenaze töreni düzenlendi. Yerel makamlar, törenin olaysız sona ermesi için gerekli önlemleri
almalarına rağmen defin işleminin tamamlanmasının ardından bazı amelelerin silah atması sonucunda bir Kazak
askeri yaralanmıştır. Bunun üzerine Kazak askerleri karşılık vermiş ve bu esnada bir amele ölmüştür. Bu olaydan
sonra Tiflis’teki karışıklıklar sona ermiştir. İşçiler grevi bitirerek işlerinin başına dönmüş, kunduracı ve şekerciler
dükkânlarını açmış ve matbaaların açılmasıyla gazeteler yeniden basılmaya başlanmıştır.14
Tiflis’te yaşanan karışıklıklardan sonra Revan şehrinin bazı köylerinde benzer olaylar yaşanması, çatışmaların
köylere kadar inmesi endişeleri artırdı ve bunun önüne geçmek için burası da askerî kuşatma altına alındı.15
Olayların yatışmasından sonra her unsur karışıklıkların sebeplerini kendi açısından araştırdı. Tiflis
Başşehbenderi’nin konuyla ilgili verdiği bilgiler son derece çarpıcı sonuçlar ortaya koymaktaydı. Buna göre Ermeni
komiteleri bir süreden beri Rus hükümetine karşı çeşitli eylemler yapmakta ve bu konuda Müslümanların
desteğini almaya çalışmaktaydı. Bu durum Ermeni Merkez Komitesi’nin olaylarla ilgili olarak hazırladığı bir
raporda da yer almaktadır. Bu raporda; Rus bürokrasisinin şeytanca bir yöntemle “Ermenilerin Tatar, Rus ve
Gürcüleri kesecekleri…” şeklinde bir şayia çıkardıkları, Nuhe ve Şuşa’da Valinin Azerbaycan Türklerini etrafına
toplayarak onları Ermenilere karşı kışkırtmaya çalıştığı, ancak başarılı olamadığı belirtilmektedir. Raporda; Rus
hükümetinin Kafkasya’da yaşayan toplulukları birbirine düşman etme politikasının sonuçsuz kalacağı, bütün
kötülüklerin Rus hükümetinden kaynaklandığı; Ermeni, Tatar, Gürcü ve hatta Rusların ortak düşmanının Çarlık
hükümeti olduğu belirtilerek adı geçen milletlerin bu durumun farkına vardığı ifade edilmektedir. Kafkasya’da
yaşayan milletlerin Çarlık rejimine karşı ortak mücadele verecekleri vurgulanarak Çarlık hükümetinin günlerinin
sayılı olduğu vurgulanmaktadır. Rapor; geleceğin mutlu olacağının ifade edilip “Hür, Federatif ve Demokratik Rus
Cumhuriyeti”nden söz etmekte ve “Kahrolsun Çarlık! Yaşasın Federatif Demokratik Cumhuriyet!” sözleriyle sona
ermektedir.16
Ermenilerle Müslümanların ortak hareket etmesinden çekinen Rusya, basit bir vaka nedeniyle tarafların
birbirine düşmesine yol açıp gerekli tedbirleri zamanında almayarak olayların büyümesine göz yummuş ve
Ermenilerle Müslümanların birbirlerini katletmesine zemin hazırlamıştır. Bakü’de ölenler; Eçmiyazin’den Tiflis’e
gelen Ermeni Katogikosu, Müftü ve Şii Şeyhülislamın da hazır bulunduğu bir törenle Vanek adlı Ermeni Kilisesinde
dualarla anıldı. Dua sırasında Ermenilerle Müslümanlar arasında bir husumet meydana gelmemesi temennisinde
10 BOA. Y. A. HUS; 485/64, lef 6, 1332 M 12.

11 Süvari asker, atlı birlik, atış birliği. Bkz. http://rusca-
turkce.cevirsozluk.com/#ru|tr|%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F
12 BOA. Y. A. HUS; 485/64, lef 7, 1332 M 12.
13Tiflis Başşahbenderliği’nin Hariciye Nezareti’ne gönderdiği tahrirat için bkz. BOA. Y. A. HUS; 485/64, lef 3, 1332 M 12.
14 BOA. Y. A. HUS; 485/64, lef 4, 1332 M 12.
15 BOA. Y. A. HUS; 486/20, lef 3,1323 S 05.
16 Sertçelik, Rus ve Ermeni Kaynakları, s. 267.
59
bulunuldu. Daha sonra Sünnilerle Şiilere ait mabetlerle kabirler ziyaret edildi. Başşehbender, Ermenilerin Bakü’de
ölen Müslümanların Rus askerlerinin kurşunlarıyla can verdiği iddiasında bulunduklarını bildirmektedir.17 Bu
düşünceye sebep olan husus ise Ermeni komitecilerinin Kafkasya ahalisine “Aynı vatana muhabbet edip vatan için
birlikte hareket etme” teklifinde bulunan bildirileri dağıtmasından sonra bu karışıklıkların yaşanmasıydı.
Karışıklıklar sırasında Ermeni ileri gelenlerinden bazıları eşleriyle birlikte evlerinde öldürülmüş, aynı şekilde
Müslüman önderler katledilmiş ve malları yağmalanmıştı. Öte yandan Müslüman ahalinin bir kısmının elinde Rus
yapımı silahlar olduğu görülmüştür. Müslümanların bu silahları nasıl elde ettikleri konusu ise açık değildir. Şii
müftü törenler sırasında yaptığı konuşmada; Ermenilerle Müslümanların asırlardır bir arada huzurlu yaşadığını,
bu huzuru bozmanın kimseye fayda vermeyeceğini, tarafların birbirine güveni sarsacak eylemlerden vazgeçmesi
gerektiğini bildiren bir konuşma yaparak kendi cemaatini teskin etmeye çalıştı. Gürcü önderler de benzer şekilde
yapıcı ve birleştirici konuşmalar yaptı.18 Bu çabalara rağmen Kafkasya’daki toplumların birlikte hareket etme
ihtimali Rusya tarafından ortadan kaldırılmıştır. Müslüman ahalinin elinde silah bulunmaması onları korumasız
bırakmaktaydı. Rusların Müslümanlara silah verme önerisi daha önce Müslüman toplum tarafından
reddedilmişti.19 Rus yapımı silahların Müslümanlar tarafından saldırıya uğramalarının ardından kendilerini
savunmak amacıyla kabul edildiği, ama verilen kayıpların çokluğundan bu silahların son derece sınırlı olduğu
anlaşılmaktadır.
2.Tiflis’te Çıkan Karışıklıklar
Kafkasya’da sükûnet bir türlü temin edilemedi. Grevler, işçi hareketleri ve bunların etrafında etnik
huzursuzluklar devam etti. Bunun sonucunda 1905 yılının Temmuz ayında Tiflis’te karışıklıklar çıktı. Bu karışıklıklar
Gürcü ve Ermeni amelesinin Rus Vatanperver Cemiyeti üyelerinden bazılarını öldürmesiyle daha da büyüdü.
Ardından Rusların bu cemiyet üyelerini silahlandırdığına dair şayialar dolaşması üzerine grev ilan edildi ve iş
yerleri kepenk indirdi. Şehirde gerginliğin artması üzerine Kazaklar 24 saat devriye gezmeye başlamıştır. 8
Temmuz itibarıyla bir çatışma söz konusu olmamışsa da genel durum vahametini korumaktadır. 20 Kısa süre sonra
şehirde karışıklıklar yaşanmış ve bunun sonucunda örfî idare ilan edilerek mağaza ve dükkânların açılması temin
edilmeye çalışılmıştır.21 Ancak karışıklıkların önünü almak mümkün olamamıştır. Hatta polis müdürü üzerine
atılan kurşun sebebiyle ağır yaralanmıştır.22 Tiflis’in değişik bölgelerinde humbaralarla saldırı düzenlenmesi
sebebiyle zayiat fazla olmuştur.23
3.Rusya’nın Ermeni Tebaası İle İlişkilerini Düzeltmesi ve Komitecileri Sınır Dışı Etmesi
Rusya, Ermeniler üzerinde de nüfuz kurmaya çalışıyordu. Bunun için Eçmiyazin Katogikosluğu’nu kullanmak
istedi. 1829 yılında imzalanan Edirne Antlaşması ile Eçmiyazin Rusya hâkimiyetine girmişti. Böylece Rusya, bütün
Ermenilerin ruhani lideri olan Katogikos’un Rusya tabiiyetine geçmesinden dolayı Osmanlı ve İran Ermenileri
üzerinde nüfuz kurma imkânı bulmuştu.24 Eçmiyazin Katogikosu seçilerek25 belirlense de bir süre sonra
katogikoslar Ruslar tarafından tayin edilmeye başladı. Bu, Rusların dini makamları kullanarak Ermeniler üzerinde
tahakküm kurmasına yol açtı.
Rusya, 1891-1905 yılları arasında Eçmiyazin Katogikosluğu ve Ermeni tebaası ile ilişkilerinde gerginliğe
sebep olan uygulamalar yapmıştı. Kilisenin mallarına el konması ve Ermenilerin kültürel, ekonomik haklarının
kısıtlanması bu gerginliğin tırmanmasının sebebiydi. 26 Ancak Rusya 1905 yılında Japonya’ya yenilmesinden sonra
17 BOA. Y. A. HUS; 486/59, lef 3, 1323 S 11.

18 Aynı belgenin ekleri.
19 Sertçelik, Rus ve Ermeni Kaynakları, s. 268.
20 BOA. Y. A. HUS; 489/25, 1323 Ca 05.
21 BOA. Y. A. HUS; 489/64, 1323 Ca 10.
22 BOA. Y. A. HUS; 490/35, 1323 Ca 23.
23 Hergün yapılan humbara atışlarının hangi mahallelerde vuku bulduğu ve etkileri konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. BOA. Y. A.
HUS; 491/51,1323 C 09.

24 Aina Askarova, “Türk-Rus İlişkilerinde Eçmiyadzin Ermeni Katogikosluğu’nun Yeri (1914-1983)”, İstanbul Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2010, s. 25.

25 Rusya’nın Kafkasya’da yayılmasıyla Osmanlı Devleti’nin bölgedeki gücü zayıfladı. 1583’ten itibaren Katogikos seçimlerinde
şu yol izlenirdi: Mevcut Katogikosun ölmesi veya istifa etmesi durumunda seçim yapılırdı. Bunun için Eçmiyazin din adamları
ve İran Ermenileri adaylar belirleyip bunları İstanbul Patrikhanesi’ne bildirirdi. İstanbul Patrikhanesi, din adamları, Ermeni
halkının temsilcileri ve Eçmiyazin’den gelen görevli ile beraber yeni Katogikos adayını belirler ve adayın ismi padişaha arz
edilirdi. Padişah ismi uygun görürse Eçmiyazin Katogikosu olarak tayin ederdi. Eçmiyazin Katogikosları’nın seçimi ile ilgili bu
usul 1836 yılında çıkarılan nizamname ile değişti. Ayrıntılı bilgi için bkz. Askarova, Türk-Rus İlişkilerinde, s. 17.
26 1881 yılında Rusya tahtına oturan III. Aleksandır’ın Rusya hâkimiyeti altındaki toplulukları Ruslaştırmak amacıyla izlediği
yıldırma politikalarının ayrıntıları için bkz. Ali Arslan. “II. Meşrutiyet Öncesinde Osmanlı-Eçmiyazin Katogigosluğu İlişkileri”,
60
iç ve dış politikasını yeniden gözden geçirmek zorunda kaldı. Bunda Balkanlarda yaşanan istikrarsızlık, Boğazların
başka bir devletin kontrolüne geçme riski bulunması ve İran ile Osmanlı Devleti’nde görülen rejim değişiklikleri de
etkili oldu. Rusya bu tablonun kendi hâkimiyeti altındaki Ermenileri nasıl etkileyeceğini kestiremiyordu. Çarlık bu
sebeplerle Kilise’nin haklarına tecavüz etmek suretiyle Ermenileri daha fazla kızdırmaktan kaçındı. Öte yandan
Çarlık, Osmanlı Ermenileriyle ilgili konuyu yeniden öne sürmeyi planlamaktaydı ve bunun için Katogikos’un
desteğine ihtiyacı vardı.27 Çünkü Ermeni konusu 1878 Berlin Antlaşması’nın imzalanmasından sonra Rusya ile
İngiltere arasında rekabete yol açmıştı. Rusya bütün bu faktörleri dikkate alarak tabiiyetinde bulunan Ermenilere
uyguladığı yıldırma politikasından vazgeçti.28 Rusya, daha önce Ermeni kiliselerinden alınan malların iade
edilmesini ve Ermeni cemaatine mahsus mekteplerin açılmasını temin etti. Rusya İmparatoru, bu konuyla ilgili
olarak üç maddeden oluşan bir emirname yayımladı. İmparator, bu emirnamenin uygulanmasından Senato’yu
sorumlu tutarken gerekli işlemlerin Kafkasya Umumi Valisi tarafından yapılmasını emretti. 29 Rusya’nın Japonya
yenilgisini ahaliye unutturmak istemesi, askerinin morale ihtiyacı olması gibi faktörler Müslüman ahali arasında
Rusya’nın Osmanlı topraklarına saldıracağı şayialarına yol açtı. Fakat Rusya Hariciye Nezareti bunu kesin bir dille
yalanladı.30
Rusya, kendi tebaası Ermenilerin milliyetçi çalışmalar yapmalarını engellemeye yönelik tedbirler alma
ihtiyacı duydu ve Taşnakların kendi topraklarında barınmasını göze alamadı.31 Rusya, kendi sınırları içerisindeki
komitecileri temizledikten sonra Ermeni halkının sadakatini garantiye aldı. Ardından Osmanlı topraklarında
karışıklık çıkarmaya yönelik çalışmalar yaptı. Ermeniler ise Müslümanların bölgeyi boşaltması için insanlık dışı
yollara başvurdular. Rusya’nın da desteğiyle bölgedeki Müslümanlara yönelik katliamlar başlatıp Müslüman
köylerindeki ahaliyi acımasızca öldürdüler.32 Kafkasya Genel Valiliği’nde çalışan üst düzey Ermeni memurları
aracılığıyla silahlandırılan Ermeni çeteleri, 1905-1906 yıllarında Bakü, Erivan, Nahçıvan, Zenzegur, Karabağ,
Gence, Tiflis ve diğer yerlerde yaşayan Azerbaycan Türklerine ve diğer Müslüman ahaliye karşı katliam başlattılar.
Ermeniler bu şekilde bölgede nüfus üstünlüğü sağlamaya çalışıyorlardı. Çünkü o dönemde bölgedeki 54 kazadan
sadece beşinde Ermeni nüfus daha fazlaydı.33 Ermeniler, Azerbaycan Türkleri ve Kafkas Müslümanlarına karşı
yürüttükleri harekâtta sorumluluğu Taşnaksutyun’a verdi. Kafkasya’daki Ermeni hareketlerinin liderlik
sorumluluğu Erzurum doğumlu Karekin Pastırmacıyan’a verilmişti. 34 Azerbaycan’daki Müslüman önderlere göre
Ermeniler, Müslümanlara karşı terör saldırılarıyla beraber onların bölgedeki durumunu ve geleceğini zora sokacak
bazı çalışmalar da yürütmekteydi. Kafkasya’da Müslümanların birtakım kısıtlamalarla eli kolu bağlanırken
Ermeniler ve diğer Hıristiyan gruplara anayasal bazı ayrıcalıklar tanınmıştı. Ermeniler, Türklerin kendilerine rakip
olmasından çekindikleri için onların yasal eşitlik elde etmesine karşı çıktılar. Rusların Türklere karşı olması
konusunda çaba sarf ettiler ve bunda başarılı oldular.35
Osmanlı Devleti, Kafkasya’daki Müslümanların maruz kaldığı katliamları çok yakından takip etti. Tiflis, Batum
şehbenderlikleri kendilerine müracaat eden kişilere yardım elini uzattı. Saldırılar sonucunda birçok Müslüman
yaşadığı toprakları terk etmek zorunda kaldı. Osmanlı Devleti, Rusya hükümeti nezdinde girişimlerde bulunarak
bu duruma son verilmesi çağrısı yaptı. Rusya ise Petersburg Sefirine, konuyla ilgili olarak Kafkasya Umumi
valisinin görevlendirildiğini, bölgede meydana gelen karışıklıkların sona erdirilmesi için çaba gösterildiği bilgisini
verdi.36
Bölgede yaşayan Müslümanlar, 1903 yılından beri maruz kaldıkları katliamdan ders çıkarıp örgütlenme
ihtiyacı duydular. Kendi din ve mezhepleri ile dillerini korumak amacıyla “Difaî” adlı bir komite kurdular. Bu
komite, Bakü, Elizabetpol, Suşa gibi önemli kentlerde, Müslümanların önde gelen isimlerinin katılımıyla ortaya
Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, Haz. Şenol Kantarcı-Kamer Kasım-İbrahim Kaya-Sedat Laçiner, I. Cilt,
ASAM-EREN, Ankara 2003, s. 350, 352.
27 “Ermeni Islahatı” taleplerinin arttığı 1890’lı yıllarda Katogikos’un manevî etkisi Doğu Anadolu’da yaşayan Ermeniler
tarafından hissedilmiş ve onun yönlendirmesiyle Anadolu’da tatsız olaylar yaşanmıştı. Bkz. Arslan, II. Meşrutiyet Öncesinde,
s. 349, 351, vd.
28 Askarova, Türk-Rus İlişkilerinde, s. 130-131.
29 BOA. Y. A. HUS; 493/60, 1323 B 24.
30 BOA. Y. A. HUS; 496/19, 1323 L 06.
31 Musa Qasımlı, Kafkaslarda Ermeni Sorunu 1724-1920, İpek Üniversitesi Yay., Ankara 2014, s.179, 186-187, 193, vd.
32 Bu konuyla ilgili olarak Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan çok sayıda belgeden biri olan Revan’daki 25 Müslüman
köyünün Ermeniler tarafından basıldığı ve ahalisinin katledildiği bilgisi için bkz. BOA. Y. A. HUS; 500/6, 1323 M 02.
33 Nazim Mustafa, “Ermenilerin 1905-1906 Yıllarında Güney Kafkasya’da Yaptıkları Katliamlar”, Atatürk Dergisi, cilt 3, sayı
1(2014), s. 3.
34 Günay, Zoraki İttifaktan Yol, s. 15.
35 Shissler, İki İmparatorluk Arasında, s. 243.
36 BOA. Y. A. HUS; 498/121, 1323 Za 27.
61
çıkarıldı. Komite, “İttihad-ı İslam” fikrini savunmakta ve lisanlarının Osmanlı edebiyatı çerçevesinde ıslah
edilmesini istemekteydi. Komitenin en önemli amacı ise Rusya’nın zulmüne karşı çıkmaktı.37
Sonuç
Kafkasya’da Müslümanlarla Hıristiyanlar bir arada yaşamaktaydı ve bunlar arasında etnik bölünmüşlük söz
konusuydu. Kafkasya’da sanayi kuruluşlarının olması ve petrol işçilerinin varlığı bölgede ekonomik dengeleri
belirleyen farklı aktörlerin ortaya çıkmasına yol açmaktaydı. İşçilerin çeşitli taleplerle ortaya çıkması çok rastlanan
ama karışıklıklara sebep olsa bile çözümlenmesi mümkün olan problemlerdi. Rusya, 1903-1905 arasında
Ermenilerle Müslümanların bir araya gelmesinden çekinip iki unsuru birbirine karşı kışkırttı ve onların birbirlerini
kırmasına zemin hazırladı. 1905’ten itibaren farklı gruplar, etnik ve dinî problemlerini daha fazla dile getirip çeşitli
taleplerde bulunmaya başlamış, bu da o güne kadar bu karışıklıkları destekleyen Rusya’yı farklı arayışlara itmiştir.
Rusya, sert tedbirler alarak sindirmeye çalıştığı Ermeni tebaası ile ilişkilerini düzeltme yolunu benimsedi. Bu
durum Müslümanların, Rus destekli bir Ermeni teröründen daha fazla etkilenmesi, katliamlara maruz kalması
anlamına gelmekteydi.
Ermenilerin Müslümanlara saldırısı Bakü, Tiflis, Erivan, Karabağ, Gence, Nahçıvan gibi önemli merkezlerde
oldu. Ermeniler, Müslümanlara saldırmak suretiyle bölgeyi tamamen bir Hıristiyan yurdu hâline getirmeyi
amaçlamaktaydı. Müslümanlar bu durum karşısında örgütlenme ihtiyacı duydular. Rusya’nın zulmüne karşı
koymak amacıyla “İttihad-ı İslam” fikrini savundular. Osmanlı Devleti, Rus hükümeti nezdinde çeşitli girişimlerde
bulunarak bu durumu engellemek istedi. Ancak Ermenilerin Türklere yönelik katliamları engellenemedi.
Kafkasya’daki Müslüman-Türk ahali Anadolu’ya göç etti.
Kaynakça
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
BOA. Y. A. HUS; 485/64, lef 5, 1332 M 12. , BOA. Y. A. HUS; 485/64, lef 6, 1332 M 12. , BOA. Y. A. HUS;
485/64, lef 7, 1332 M 12. , BOA. Y. A. HUS; 485/64, lef 3, 1332 M 12. , BOA. Y. A. HUS; 485/64, lef 4, 1332 M 12. ,
BOA. Y. A. HUS; 486/20, lef 3,1323 S 05. , BOA. Y. A. HUS; 486/59, lef 3, 1323 S 11. , BOA. Y. A. HUS; 489/25, 1323
Ca 05. , BOA. Y. A. HUS; 489/64, 1323 Ca 10. , BOA. Y. A. HUS; 490/35, 1323 Ca 23. , BOA. Y. A. HUS; 491/51,1323
C 09. , BOA. Y. A. HUS; 493/60, 1323 B 24., BOA. Y. A. HUS; 496/19, 1323 L 06., BOA. Y. A. HUS; 498/121, 1323 Za
27., BOA. Y. A. HUS; 487/68, lef 2-3, 1323 Ra 16., BOA. Y. A. HUS; 500/6, 1323 M 02.
Anaide Ter Minassian, Ermeni Devrimci Hareketi’nde Milliyetçilik ve Sosyalizm 1887-1912, çev. Mete
Tuncay, İletişim, İstanbul 2012.
Seyit Sertçelik, Rus ve Ermeni Kaynakları Işığında Ermeni Sorunu Ortaya Çıkış Süreci 1678-1914, srt, Ankara
2015
Candan Azer, Babadan Oğula Güney Kafkasya Türkiye-Güney Kafkasya İlişkileri, Truva, İstanbul 2011.
Nejla Günay, Zoraki İttifaktan Yol Ayrımına İttihat-Terakki ve Ermeniler, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları,
Ankara 2015.
A. Holly Shissler, İki İmparatorluk Arasında Ahmet Ağaoğlu ve Yeni Türkiye, İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları, İstanbul 2005.
Nesrin Sarıahmetoğlu, Azeri-Ermeni İlişkileri (1905-1920), TTK Yayınları, Ankara 2006.
Hratch Dasnabedian, History of the Armenian Revolutionary Federation Dashnaksutiun 1890-1924, OEMME
Edizioni, Milan,1990.
Yıldız Arşivi Hususi Maruzât Evrakı (Y.A. HUS); 485/64, lef 2, 1332 M 12.
Aina Askarova, “Türk-Rus İlişkilerinde Eçmiyadzin Ermeni Katogikosluğu’nun Yeri (1914-1983)”, İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2010.
Ali Arslan. “II. Meşrutiyet Öncesinde Osmanlı-Eçmiyazin Katogigosluğu İlişkileri”, Ermeni Araştırmaları 1.
Türkiye Kongresi Bildirileri, Haz. Şenol Kantarcı-Kamer Kasım-İbrahim Kaya-Sedat Laçiner, I. Cilt, ASAM-EREN,
Ankara 2003, s. 350, 352.
Musa Qasımlı, Kafkaslarda Ermeni Sorunu 1724-1920, İpek Üniversitesi Yay., Ankara 2014.
Nazim Mustafa, “Ermenilerin 1905-1906 Yıllarında Güney Kafkasya’da Yaptıkları Katliamlar”, Atatürk Dergisi,
cilt 3, sayı 1(2014), s. 3.
37 BOA. Y. A. HUS; 487/68, lef 2-3, 1323 Ra 16.
62
AZERBAYCAN’IN RUSLAR TARAFINDAN İLK İŞGALİ VE OSMANLI DEVLETİ'NİN
TUTUMU (RUS ÇARI I. PETRO DÖNEMİ)
Serhat KUZUCU*
Özet
Güney Kafkasya’da yer alan Azerbaycan, kuzeyde Rusya, güney batıda Osmanlı Devleti ve güney doğuda
İran ile komşu olması münasebetiyle tarih boyunca bu devletlerin hâkimiyet mücadelelerine sahne oldu. XVIII.
yüzyılın başlarına kadar genel olarak bu bölge için Osmanlı Devleti ile İran arasında mücadeleler yaşanırken bu
mücadeleye Çar I. Petro’nun idaresinde Rusya da bu yüzyılda dâhil oldu. I. Petro tarihte bilinen adıyla Deli Petro
Rus tahtına 1689 yılında çıkması birlikte ilk olarak ülkesini sıcak denizlere yani Akdeniz’e indirme politikasını
benimseyerek Osmanlı Devleti aleyhinde emperyalist bir siyaset izlemeye başladı. Bu isteğine 1696 yılında Azak
kalesini zapt edip Karadeniz’e inerek bir adım yaklaşmışsa da, 1711 yılında Prut yenilgisinden sonra sıcak
denizlere Karadeniz ve Boğazlar üzerinden inemeyeceğini anladı. Bu yüzden ülkesinin sınırlarını genişletme
politikası çerçevesinde bu sefer 1722 yılında stratejik bir konuma sahip olan Güney Kafkasya ve Azerbaycan
topraklarına yöneldi. I. Petro, bu bölgede hâkimiyet mücadelesi veren gerek Osmanlı Devleti’ni gerekse de İran’ı
saf dışı bırakmak için harekete geçti.
Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Rusya, Osmanlı Devleti, I. Petro, İran.
Giriş
Azerbaycan, Güney Kafkasya yani Transkafkasya olarak da bilinen oldukça verimli arazilere sahip bir bölgede
bulunmasının yanı sıra tarihi ipek yolu üzerinde yer alması hasebiyle de stratejik bir konumda sahiptir. Bu
konumundan dolayı tarih boyunca Medler, Persler, Romalılar, Sasaniler, İranlılar, Osmanlılar ve Ruslar gibi birçok
devletin hâkimiyet sahası içinde yer almıştır.
Azerbaycan bölgesinde ilk Türk hâkimiyeti her ne kadar Hunlar, Göktürkler ve Hazarlar zamanında
görülmüşse de Müslüman Oğuzların-Türkmenlerin bölgeye Selçuklu Devleti'nin kuruluşundan önce 1015 yılında
itibaren başlayan keşif akınları esnasına gelmeye başladıkları bilinmektedir1. Selçukluların bu bölgeye ilk fetih
hareketleri 1043 yılında olmuşsa da2 bu bölgenin kontrolü Sultan Tuğrul Bey’in bizzat katılımıyla 1053 yılında
gerçekleştirdiği seferle oldu3. Tuğrul Bey'in ölümünden sonra Alparslan hemen hemen bütün Azerbaycan
topraklarını Selçuklu sınırlarına katmayı başardı. Büyük Selçuklu Devleti’nin dağılmasından sonra Azerbaycan Irak
Selçuklularının ve İldenizliler Haneda’nın idaresinde kaldı. Hatta Azerbaycan Atabegleri olarak anılan bu sülalenin
kurucusu olan Şemseddin İldeniz bölgeyi tek bir devletin hâkimiyeti altına almayı başararak komşu emirlikleri de
kendine tabi hale getirdi4. Lakin 1221 ve 1230 yıllarında bu bölge Moğol ordularını istilalarına maruz kaldı ve
Azerbaycan Moğolların kontrolüne geçerek büyük bir tahribata uğradı5. Bu dönemde Azerbaycan, 1256 yılında
Hülagu Hanın kurduğu İlhanlı Devleti’nin kontrolüne geçti6. İlhanlı hükümdarı Gazan Han zamanında Azerbaycan
önemli bir gelişme göstererek özellikle Tebriz bir ticaret merkezi haline geldi. İlhanlıları yıkılmasında sonra
Azerbaycan bölgesinde 1340 yılından sonra Karakoyun ve Akkoyunluların idaresi görüldü7. Safevi Devleti’nin
kurucusu Şah İsmail 1500-1502 yıllarında Akkoyunlu hükümdarı Elved Beyi Nahçivan civarında mağlup ederek,
Akkoyunlu ülkesinin yarısına hâkim olduğu gibi başta Tebriz olmak üzere Güney Azerbaycan bölgesinin tamamını
ele geçirdi8.
* Yrd. Doç. Dr. Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, kuzucu@kilis.edu.tr
1 Ali İhsan Bilgin,” Azerbaycan Türkmenleri Tarihi”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt: 7, s. 22.
2 Yaşar Bedirhan, Kafkasya ve Büyük Selçuklu Devleti’nin Kafkasya Politikası, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Doktora Tezi, Konya, 1999, s. 66-67.

3 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2003, s.129-130.
4 Ziya Musa Buniyatov, “Azerbaycan” Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt:4, s. 319.
5 A. Caferoğlu, “Azerbaycan Tarihine Umumi Bir Bakış”, Azerbaycan Yurt Bilgisi Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, İstanbul, 1932, s. 10.
6 Vaqif Piriyev, “Azərbaycanda Monqol Əsarəti Azərbaycan Xalqının Monqollara Qarşı Mübarizəsi”, Azərbaycan Tarixi, Cilt:7,
Bakü, 2007, s.19.

7 Ziya Musa Buniyatov, “Azerbaycan” Diyanet İslam Ansiklopedisi s. 319.
8 Mehmet Saray, Türkiye-İran İlişkileri, Ankara, 1999, s. 20.
63
Safevi Devleti zamanla Osmanlı Devleti’nin karşı kendisine sınır olan doğu bölgelerinde mezhep kışkırtıcılığı
yapıp, Güney Kafkasya’yı ise bir üs ve propaganda merkezi olarak kullanmaya başladı. Safevilerin Doğu Anadolu
bölgesine yönelik bu yıkıcı faaliyetlerine bir son vermek adına Osmanlı Sultanı I. Selim İran seferine çıkarak İran
ordularını 1514 yılında Çaldıran Ovasında ağır bir yenilgiye uğrattı. Sultan I. Selim Tebriz’e kadar girerek bu
bölgeyi ele geçirdi. Sultan III. Murat Döneminde ise İran’la 1578-1590 yılları arasında yapılan savaşı Osmanlılar
kazanarak 1590 yılında imzalanan antlaşma ile başta Azerbaycan olmak üzere Gürcistan, Karabağ, Dağıstan,
Şirvan bölgesi Osmanlı Devleti’nin kontrolüne geçti9. İran’la bu şekilde başlayan mücadeleler Kafkasya ve
özellikle Azerbaycan üzerinde uzun yıllar devam etti10. Bölgenin iki ülke arasında sürekli el değiştirmesiyle devam
eden bu mücadeleye XVIII. yüzyılın başlarında Çar I. Petro’nun idaresinde Rusya da dâhil oldu.
1.I Petro’nun Azerbaycan Siyaseti ve Bakü’nün İşgali
Çar I. Petro dönemine (1682-1725) kadar Rusların Güney Kafkasya ve Azerbaycan bölgesine yönelik ciddi
bir işgal girişimi olmamıştır. I. Petro, Rus tahtına çıkması ile birlikte dış politikasının temelini Rusya’yı uluslararası
sahada etkin hale getirmek ve ülkesinin sınırlarını mümkün olduğu kadar güneye ve sıcak denizlere doğru
genişletmek üzerine kurdu. Hatta meşhur vasiyetnamesinde bu politikasını şu şekilde ifade etmektedir11:
“Mümkün olduğu kadar İstanbul’a ve Hindistan’a yaklaşmak, buralara hükmeden dünyaya hâkim olur, bu
sebeple kâh İran’a karşı mütemadi harpler yapmak, Karadeniz’de deniz inşaat tezgâhları vücuda getirmek, yavaş
yavaş bu denizle Baltık Denizi’ni ele geçirmek, bunlar projenin tahakkukunu temin edecek olan iki noktadır.
İran’ın inhitatını tezleştirmek, Basra Körfezi’ne kadar nüfuz etmek, mümkün olduğu takdirde Suriye üzerinde
şarkın eski ticaretini yeniden tesis etmek ve dünyanın entrikası olan Hindistan’a kadar ilerlemek”.
I. Petro, bu dış politikası çerçevesinde ilk olarak Karadeniz’e oradan da sıcak denizlere yani Akdeniz’e inmek
için harekete geçti. Güneye ve sıcak denizlere inebilmesinin tek yolunun ise Osmanlı topraklarından geçtiğini
biliyordu. 1683 yılında Osmanlı Devleti’nin II. Viyana kuşatmasında yaşadığı bozgun I. Petro’ya bu emellerini
gerçekleştirmesi için önemli bir fırsat doğurdu. I. Petro bu süreçte Osmanlı Devleti’ne karşı 1684 yılında
Avrupa’da kurulan Kutsal İttifaka 1686 yılında katıldı. Bu savaşta Rusya 1696 yılında Azak kalesini işgal ederek
Karadeniz’e ulaştı12. I. Petro, 13 Haziran 1700 tarihinde Osmanlı Devleti ile imzalanan İstanbul Antlaşması’nın
dördüncü maddesiyle13 buraya resmen yerleşerek hedefine bir adım yaklaşmış oldu. Fakat 1711 yılında I. Petro
idaresindeki Rus ordusu Prut Nehri civarında Baltacı Mehmet Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu karşında ağır
bir yenilgi almasından sonra Temmuz 1711’de imzalanan anlaşmayla; Azak Kalesi geri alındığı gibi Rusların Azak
Denizi kıyısında Rus donanmasının dayanak noktası olan Tayga Kalesi de yıkılarak Rus donanması lağvedildi14. Bu
yenilgi sonrası I. Petro sıcak denizlere bu dönemde Karadeniz ve Boğazlar üzerinden inemeyeceğini anladı. Bu
yüzden güneye yani Güney Kafkasya yöneldi. Zira burası Hazar Denizi kıyısında ve Azerbaycan ve İran üzerinden
Basra körfezine yani sıcak denizlere ulaşmak için ikinci en elverişli güzergâh idi15.
I. Petro, bu bölgeye yönelik yapacağı sefer için bahane aramaya başladığı esnada Rus tüccarlarının ve Prens
Çerkoski'nin Şirvan’ın merkezinde, Şemahi Şehri’nde Dağıstanlı Lezkilerin saldırısına uğradığı haberi geldi. Aslında
bu saldırı doğrudan Rus tüccarlarına yönelik değildi16. Lezkiler bu dönemde İran’ın Afganların isyanı ile
uğraşmasını fırsat bilip kendilerine her yıl verilen hediye ve yardımları alamadıkları için Şirvan ve Revan şehirlerini
yağmalamışlar, bu esnada bölgede ticaret ile meşgul olan Rus tüccarları da ölmüştü. Bu olay I. Petro’nun
emellerini gerçekleştirmek için bir fırsattı17. Petro ilk önce İran’a bir elçi göndererek yaşanan bu olayla ilgili bilgi
almak istedi. Bu sırada Hüseyin Şah tahtan indirilerek yerine Mahmut Şah geçmişti. Yeni İran Şahı, Rus elçisiyle
bizzat görüşerek ona Rus Çarına iletilmesi için şunları söyledi18:
9 Bekir Kötükoğlu, Osmanlı-İran Siyâsi Münâsebetleri (1578-1612), İstanbul, 1993, s.196-197.

10 Ensar Köse, XVIII. Yüzyıl Başlarında Kafkasya’da Nüfuz Mücadelesi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul,1996, s. 31; A. Caferoğlu, “Azerbaycan Tarihine Umumi Bir Bakış”, s. 15.
11 Wassan-Giray Cabağı, Kafkas-Rus Mücadelesi, Baha Matbaası, İstanbul, 1967, s. 22.
12 Halil İnalcık, Devlet-i ‘Aliyye -Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Seçme Eserler-III, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2015, s. 268;
Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, TTK, Ankara, 2011, s. 17.

13 BOA, A.DVN. DVE, d. 83/1 (Rusya Ahidname Defteri ), s. 6.
14 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, TTK, Ankara, 1999, s. 262; A. B. Şirokorad, Rusların Gözünden 240 Yıl Osmanlı-Rus
Savaşları, Selenge Yayınevi, İstanbul, 2009, s. 88.

15 Mustafa Budak, “Kafkasya ve Osmanlı Devleti (XVI.-XX. Yüzyıllar)”, Osmanlı, Cilt: I, s. 595.
16 BOA, Hat-ı Hümayun, DN: 1427/58443.
17 İbrahim Yüksel, “Çarlık Rusyası’nın Azerbaycan’ı İstilası ve Osmanlı Devleti’nin Tutumu”, Kafkas Araştırmaları, I, İstanbul,
1988, s. 25; Abdullah Saydam, Kafkasya’da Bağımsızlık Mücadeleleri ve Türkiye, Trabzon, 1993, s. 18.
18 Kadircan Kaflı, Kuzey Kafkasya, Turan Kültür Vakfı Yayınları, İstanbul, 2004, s. 113.
64
Savaşçı bir hükümdar olmakla meşhur olan Rus çarına karşı dostluk hislerim vardır. Dost kalmak isterim,
şikâyet edilen kabile (Lezkiler) benim ne müttefikim ne de tebaamdır. Onlara mani olmak kudretinde
bulunmadığımdan hareketlerinden de mesul olamam. Rus çarı kervanların geçtiği yolda bulunan halkı usulüne
göre tatmin etmezse yanlarına kuvvetli muhafız birlikleri ilave etmek icap eder.
İran Şahı Mahmut’un ılımlı mesajı çarın bu bölgeye yapacağı seferi durdurmaya yetmedi. I. Petro, İran’ı
Hindistan’a ve sıcak denizlere ulaşmak için bir basamak olarak görüyordu19. Hiç zaman geçirmeden sefer
hazırlıklarına başladı. Ordusunun önemli bir kısmını Terek Kazaklarından oluşturduğu gibi Kalmuk ve Tatarlar da
bulunmaktaydı. Yüz binin üzerinde atlı ve süvari askerlerinden müteşekkil bir ordu meydana getiren I. Petro bu
ordunun bizzat başında Haziran-Temmuz 1722’de Güney Kafkasya seferine çıktı. İlk önce 12 Ağustos günü
Şahmal’ın başkenti Tarku (Tarho)’yu ele geçirdi20. Buradan Derbent, Bakü ve Şehma üzerine yöneldi. Bu
şehirlere saldırmadan önce elçisi kanalıyla bildiriler göndererek buralara kadar gelme amacının “İran Şahı ile İran
halkını Afganların zulmünden kurtararak onları işlediği suçlardan dolayı cezalandırmak” olduğunu belirtip21 bölge
halkının tepkisini en aza indirmeye çalıştı22. Tarku şehrinden seferine devam eden Rus Çarı, Derbent’i 23 Ağustos
1722 tarihinde bölge halkının direnişe karşın işgal etmeyi başardı23. Buradan güneye doğru hareket eden Ruslar,
Şirvan bölgesini tehdit eder duruma geldiler24. Lakin Rus Çarı, Şirvan hâkimi Hacı Davud Han’ın aldığı
tedbirlerinden çekinerek Hazar Denizi’nin batı sahiline yönelip Gilan, Mazenderan, Esterabad ve 1723 yılında ise
Bakü şehrini ele geçirdi25.
2.Osmanlı Sultanı III. Ahmet’in Rusya’ya Karşı Azerbaycan Siyaseti ve İstanbul Antlaşması
Osmanlı Sultanı III. Ahmet bu dönemde İran bölgesinde yaşanan gelişmeleri yakından takip etmekteydi.
Özellikle İran hükümdarı Şah Hüseyin’in Afganların baskısı sonucu tahtan zorla indirilerek yerine Afgan Mahmut
Şah’ın geçmesi ve sonrasında bölge patlak veren isyanlar Osmanlı Devleti’nin bu bölgeye yönelmesinde etkili
oldu. Başta Erzurum Valisi Silahtar İbrahim Paşa olmak üzere Bağdat valisi Eyyüblü Hasan Paşa’nın bu bölgedeki
olaylarla ilgili gönderdiği raporlar Sadrazam Damat İbrahim Paşa’yı harekete geçirdi. Artık sınır komşuluğu
dolayısıyla İran’da etkin hale gelen Afganlara karşı harekete geçilmesini düşünen Damat İbrahim Paşa, meclisi
toplayarak devlet erkânıyla bu meseleyi görüştü. Burada İran’la uzun süredir devam eden barış ortamının
bozulmamasına dikkat edilmesi kaydıyla başta Tiflis, Tebriz, Gence ve Revan bölgesine müdahale edilmesi kararı
çıktı26.
Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi’den alınan fetva üzerine Erzurum Valisi İbrahim Paşa, Tiflis bölgesi
seraskeri tayin edilerek emrindeki askerlerle birlikte Ekim 1722 tarihinde harekete geçti. İbrahim Paşa Temmuz
1723 tarihinde Tiflis’i ele geçirdi27. Osmanlıların bu bölgeye müdahalesi üzerine Şirvan tarafında bulunan Sünni
halk Sultan III. Ahmet’e müracaatta bulunarak İran tarafından kendilerine baskı yapıldığı ileri sürüp yardım
talebinde bulunarak İranlılara karşı mücadeleye girişmiş olan Davud Han’ın Şirvan Hanı olarak tanınmasını ve
menşur gönderilmesini talep ettiler. III. Ahmet bu bölgeyi kontrol altına almak adına bu talebe olumlu yaklaşarak
19 George Vernadsky, Rusya Tarihi, Selenge Yayınevi, İstanbul, 2009, s. 206.

20 Jonh F. Baddeley, Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil, (Çev. Sedat Özden), Kayıhan Yayınları, İstanbul, 1989, s. 53;
Ufuk Tavkul, Kafkasya Gerçeği, Selenge Yayınevi, 2007, s. 90.
21 Jonh F. Baddeley, Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil, s. 53-54.
22 İngiliz tarihçisi Bruce ( Briyüs) Petro’nun İran seferine çıkmasındaki asıl sebebin İran tahtından zorla indirilen Şah Hüseyin’in
yeni İran hâkimi Afgan asıllı Mahmut’a karşı Rusya’dan yardım istemesini göstermektedir. Bkz. Jonh F. Baddeley, Rusların
Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil, s. 54; Kadircan Kaflı, Kuzey Kafkasya, s.113.
23Cafer Barlas, Kafkasya’nın Kurtuluş Mücadelesi (İmamlar), Kitabevi Yay., İstanbul, 1992, s. 20; Cemal Gökçe, Kafkasya ve
Osmanlı İmparatorluğu’nun Kafkasya Siyaseti, İstanbul, 1979, s. 31; Gabil Camalov, “Azerbaycan Hanlıklarının Rusya
Tarafından İşgali Edilmesinde İran’ın İkili İlişkiler Siyaseti”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt: 18, s. 533.
24 İsmail Berkok, Tarihte Kafkasya, İstanbul, 1958, s. 353.
25 Mehmet Ali Çakmak, “XVIII. Yüzyılda Kafkasya”, Osmanlı, Cilt: I, s. 616; Mahmut Bi, Kafkasya Tarihi, 2, Berikanyayınevi,
Ankara, 2011, s. 710.

26 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/1, TTK, Ankara, 1995, s. 174-176; Mustafa Aydın, Üç Büyük Gücün Çatışma Alanı
Kafkaslar, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, 2005, s. 42.

27 Sultan III. Ahmet, İbrahim Paşa’nın Tiflis’i ele geçirmesinde duyduğu memnuniyetten dolaya ona on beş bin kuruş verdiği
gibi birde padişahlara mahsus hazırlanan bir kürk hediye etmiştir. Bkz. BOA, Cevdet Askeriye, DN: 630/26608.
65
himayesine aldığı Davud Hanı, Şirvan Hanı olarak tanıdı28. Ayrıca Mustafa Paşa’yı Osmanlı himayesine girmiş olan
Davud Han’ın yardımına gönderdi29.
Sultan III. Ahmet, Rusların Güney Kafkasya’ya yönelik faaliyetlerinden rahatsızlık duymaktaydı. Özellikle
Derbent ve Bakü gibi önemli şehirlerin Rusya’nın kontrolüne geçmesi ve Rusların Azerbaycan bölgesine kadar
nüfuz edinmesi kabul edilebilecek bir durum değildi. III. Ahmet, Ekim 1722 tarihinde Rusya’ya elçi olarak
gönderdiği Nişli Mehmet Paşa aracılığıyla I. Petro’ya Dağıstan bölgesinin kendi himayesinde olduğunu bildirdi ve
bu bölgenin işgal edilmesini protesto ederek Rus askerlerinin Derbent’i terk etmesini istedi. Çar I. Petro Nişli
Mehmet Paşa vasıtasıyla gönderdiği cevabî yazıda; Osmanlı Devleti’nin Kabartaylar, Çerkezler ve Nogaylar
üzerindeki hâkimiyetlerini tanıdıklarını vurgulayarak kendilerinin hiçbir zaman Kabartaylara karışmadıklarını
bildirdi30.
Osmanlı Devleti ile Rusya arasında gün geçtikçe artan gerginliğin iki devlet arasında bir savaşa sebep
olacağını düşünen Fransa hükümeti İstanbul sefiri Maquis de Bonnac kanalıyla bu olaya müdahil oldu. Fransız
sefiri Rusya ve Osmanlı Devleti temsilcilerini bu meselenin halli amaçıyla İstanbul’da bir araya getirmek için
aracılık yaptı. 1723 yılında Rus elçisi Yuvan Nepluyef ile Osmanlı temsilcileri Reisülküttap Mehmet Efendi ve
Defterdar Emini Hacı Mustafa Efendi arasında bir dizi görüşme oldu. Lakin bu görüşmelerde olumlu bir sonuç
çıkmadı31. Zira Osmanlı Devleti başta Azerbaycan olmak üzere Gürcistan, Şirvan ve Dağıstan’ın önceden Osmanlı
Devleti’ne ait olduğunu, sonradan İran’ın eline geçtiği belirterek buralarına eski sahibine yani Osmanlılara intikal
etmesini istemekteydi. Rus elçisi bunu kabul edemeyeceğini belirtmesi üzere görüşmeler tıkanmıştı. Fransa
sefirinin teklifi ile bu şekilde tıkanan müzakerelere üç ay ara verilmesi kararlaştırılarak bu süre zarfında tarafların
Hazar Denizi etrafında herhangi bir çatışmaya girmemesinde mutabık kalındı. İki devlet arasında başlayan ikinci
görüşmede Rus elçisi Yuvan Nepluyef, Rusların Osmanlılarla sorun yaşamak istemediğinin altını çizerek Çar I.
Petro’nun işgal ettiği Derbent ve Bakü’nün İran Şahı Tahmasb tarafından Ekim 172332 yılında aralarında yapılan
antlaşma ile devletlerine teslim edildiği belirtti33. Bu yüzden bu bölgelerin artık kendilerine ait olduğunu
söyleyerek yeni bir teklifte bulundu. Rusların yeni teklifi şöyleydi34:
“Derbent ve Bakü ile Gilan, Mazenderan ve Esterabad memleketleri Rusya’nın kontrolünde kalarak iki devlet
arasında Ker Suyu sınır olsun ve Ker Suyu’nun Hazar Denizi tarafı Rusya’da kalsın. Fakat o tarafta bulunan Şamahi
Şehiri Osmanlılara tabi olan Şirvan Hanı Hoca Davud Hana bırakılsın. Ayrıca Rusya ile İran Şahı Tahmasb arasında
yapılan dostluk antlaşmasında dolayı Osmanlı Devleti İran’a karşı yapmış olduğu seferi bitirsin ve Tahmasb ile
barış yapsın”.
Osmanlı temsilcileri tamamen İslam memleketleri olan Bakü ve Derbent’in uzun yıllar kendilerine ait
olduğunu bundan sonra da bir Osmanlı toprağı olması lazım geldiğini belirttiler. Ayrıca Şah Hüseyin hayattayken
oğlu Tahmasb’ın buraları kimseye vermeye yetkisinin olmadığı vurgulanarak İran üzerine başlatılan seferin
durdurulmayacağını ancak Bakü ve Derbent tahliye edilirse Rusya ile bir anlaşmaya varılabileceği net bir şekilde
ifade edildi. Osmanlı heyetinin bu cevabı üzerine görüşmeler yine kesildi35.
Sadrazam Damat İbrahim Paşa 15 Ocak 1724 tarihinde devlet erkânını bu sorunu görüşmek üzere topladı.
Burada divan üyelerinden Rusya’ya savaş ilanı veya sulh teklifi hakkında görüşlerin belirtmeleri istendi. Lakin
herkes İbrahim Paşa’nın fikrini açıklamasını bekleyerek ona göre hareket etme yollunu seçti. Bu toplantı devam
ederken Şeyhülislam Abdullah Efendi ile İbrahim Paşa ayrı bir yere geçerek, Fransız sefiri Marquis de Bonnac özel
bir görüşme yaptılar. Fransız sefiri gerek Osmanlıların gerekse de Rusların yeni bir savaşa girmeye çekindiklerini
bildiği için İbrahim Paşa’ya Rusya ile anlaşılmasını önerdi. Aslında Sadrazam Damat İbrahim Paşa Rusya ile yeni bir
28 BOA, Hat-ı Hümayun, DN: 1427/58443; Mustafa Nuri Paşa, Netayic Ül-Vukuat-Osmanlı Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı
Tarihi, III-IV, (Haz. Neşet Çağatay), TTK, Ankara, 1999, s. 36.
29M. Münür Aktepe, 1720-1724 Osmanlı-İran Münasebetleri ve Silâhşör Kemâni Mustafa Ağa’nın Revân Fetih-nâmesi,
İstanbul, 1970, s. 18.

30 M. Sadık Bilge, Osmanlı Devleti ve Kafkasya, Eren Yayınevi, İstanbul, 2005, s.105-106.
31 M. Münir Aktepe, 1720-1724 Osmanlı-İran Münasebetleri, s. 19.
32 Çar I. Petro bu dönemde İran’da yaşanan taht mücadelelerine karışarak ülkesi için yeni kazanımlar sağlama yoluna
gidiyordu. Rus Çarı, İran tahtına çıkmak isteyen II. Tahmasb ile 1723 yılında St. Petersburg’da bir antlaşma imzaladı. Bu
antlaşmayla Rusya İran’da Üveysileri devirerek tahtı Şah Tahmasb’a bırakacak. Buna karşılı ise Şah, Derbent, Bakü Lenkeran
gibi yerleri Ruslara verecekti. Bkz. M. Sadık Bilge, Osmanlı Devleti ve Kafkasya, s. 107.
33 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, s. 190-191.
34 Raşit Mehmet Efendi ( Çelebizade İsmail Asım Efendi), Târîh-i Râşid ve Zeyli, III, (Haz. Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur vd.),
Klasik Yay. İstanbul, 2013, S.1370.

35 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, s. 191-192.
66
savaşa girilmesi taraftarı değil idi. Fransız sefirinin bu teklifi Sadrazam ve Şeyhülislam tarafından kabul edildiği gibi
divan üyelerine de iletildi. Divan üyeleri İbrahim Paşa’nın düşüncesine katılarak bu çerçevede hareket edip bu
kararı divanın kararıymış gibi Sultan III. Ahmet’e sundular. Osmanlı Sultanı divanın bu kararını beğenmeyerek
yanındakilere sert bir konuşma yaptı. Bu konuşması şöyleydi36:
“Çarın bu teklifinden maksûd ve meramı galiba binây-i sûlhün inhidamıdır. Ancak avn-i bâri ile bu maküle
umûr-ı külliyye-i dîn ü devlet ve levâzım-ı zaruriye-i saltanat içün idhar ve i’dad olunan hazâin-i firâvâneme gayet
ve asâkir-i bî-pâyânıma nihayet yoğıken Moskov Çarı gibi nahçîr âzâde-gerdemin, bu makule şive-i şütürânesine
savlet-i şîrâne ve şeveket-i erdeşîrânem mütehammil olmamağla, asâkir-i bî-şümâr ile üzerine gider ve inşaallahü-
taalâ nice mesâlik ve memâlikini zabt ve teshir ederim. Hemen sefer tedarikine âğaz ve bâb-ı mükâleme yine
küşâd ve bâz kılınsun”.
Osmanlı Sultanın bu sözleri sonrası divan dağıldığı gibi Rusya’ya karşı savaş hazırlıklarına başlandı. Lakin
Sadrazam İbrahim Paşa kayınpederi III. Ahmet’in bu çıkışına rağmen Rusya’ya karşı açılacak bir savaşa temkinli
davranmaktaydı. Bu yüzden son ana kadar Fransız sefiri Marquis de Bonnac ve Rus elçisi Yuvan Nepluyef ile
görüşmelere devam etti. İbrahim Paşa, Rusya ile yeni bir hadise çıkmasını istememekteydi. Onun bu tavrı Sultan
III. Ahmet’i de etkileyerek Osmanlı Devleti, Rus işgalindeki Bakü ve Derbent’i istemekten vaz geçti. 24 Haziran
1724 tarihinde ise Osmanlı Devleti ile Rusya arasında altı maddeden oluşan İstanbul Antlaşması imzalandı37. Bu
antlaşmanın maddeleri ise şunlardır38:
Şirvan eyaletindeki Lezki taifesi Müslüman olmaları hasebiyle Osmanlı Devleti’nin himayesini kabul
ettiklerinde Şirvan Hanı Davut Han bunların hanı olarak kalacak ve hanlık merkezi olan Şirvan şehrinde oturacak.
Aras ve Kur ( Kür) ırmaklarının denize dökülmeden birbiri ile birleştikleri noktadan itibaren kuzeye doğru Hazar
Denizi kıyısı boyunca uzanan bölgede yer alan şehirler, yani Derbent, Bakü ve Şirvan’ın bir kısmı Rusya’ya
bırakılacak. Bu hattın batısında kalan Gürcistan ve Şirvan geri kalan kısmı ve buranın merkezi olan Şemahi,
Osmanlı Devleti’ne verilecek. Aras Nehri’nin güneyinde yer alan Hazar Denizi kıyılarındaki topraklar ise İran’a
bırakılacak.
Osmanlı Devleti’ne bağlı Şirvan bölgesinde Şimahi merkezli kurulan hanlıkta Osmanlılar hiçbir suretle asker
bulundurmayacak ve burada tahkim yapmayacak. Fakat burada Osmanlı Devleti aleyhinde bir gelişme yaşanırsa
veya Rusların kontrolündeki bölgelere buradan bir tecavüz veya saldırı olursa Osmanlılar askeri müdahalede
bulunabilecek. Hadisenin halledilmesine müteakip gönderilen askerler geri çekilecek.
İranla tespit edilen sınır ile Kür suyu birleştiği noktadan başlayarak Erdebil şehrinden itibaren Ardubad ve
Tebriz gölü, Merend, Meragazumne, Huyzoros, Selmas ve sair yerler ile bu sınırın dâhilinde olan Gence, Karadağ,
Nahcivan, Revan, Üç Kilise, Hemedan, Kirmanşah, Erdelan gibi yerler de Osmanlı Devleti’ne verilecek.
İran topraklarında yapılan bu taksimata Şah Tahmasb’ın sorun çıkarmaması için Rus çarı onu ikna edecek.
Şayet Şah Osmanlı Devleti’ne bırakılan bu bölgeleri vermezse Rusya bunu kabul ettirmek için gerekirse tehdit
ederek bunu kabul ettirecek. Aynı şekilde Osmanlı Devleti de Rusya’ya bırakılan yerler için Şah sorun çıkarması
durumunda Rusya ile birlikte hareket ederek çara yardımcı alacak.
Bu antlaşmanın üçüncü maddesi ile Osmanlı Devleti’n bırakılan yerleri Şah Tahmasb kabul ettiği takdirde
Osmanlı Devleti de onun bundan sonra İran hükümdarı olduğunu tanıyacak. Şayet İran’a Afganlar saldırırsa Rusya
İran’a yardım edecek ve Osmanlılar bu duruma tarafsız kalacaklar. Ancak Afganlar bu bölgedeki Osmanlı
topraklarına saldırırlarsa Osmanlı Devleti, Rusya ile birlikte Afganlara karşı mücadele edecek.
İran Şahı Tahmasb gerek Osmanlı gerekse Rusya’ya bırakılan yerleri terk etmeye yanaşmazsa iki devlet bu
antlaşma ile kendilerine düşen mevkileri asker zoruyla alacaklar ve İran’ın başına bu şartları kabul edecek şahın
gelmesine kadar bu bölgelerden çıkmayacaklar.
Bu antlaşmada en zararlı çıkan hiç kuşkusuz İran oldu. Topraklarının önemli bir kısmı Rusya ve Osmanlı
Devleti arasında pay edilerek sadece Tahran Reşt, Zenca ve Kum şehirlerinin yer aldığı Hazar Deniz’inin
güneyindeki bölgeler hâkimiyetleri altında kaldı. Osmanlı Devleti antlaşmanın üçüncü maddesi ile özelikle İran’ın
batı sınırında yer alan başta Tebriz olmak üzere Karadağ, Nahcivan, Revan gibi birçok önemli şehri topraklarına
36 M. Münir Aktepe, 1720-1724 Osmanlı-İran Münasebetleri, s. 27-28.

37 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, s. 192-193
38 BOA, A.DVN. DVE, d. 83/1 (Rusya Ahidname Defteri ), s. 70-76; BOA, Cevdet Hariciye, DN: 187/9328; Raşit Mehmet Efendi,
Târîh-i Râşid ve Zeyli, III ,s. 1379-1383; Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Metinleri, I, TTK, Ankara, 1953, s. 75-80;
İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, s. 193-194; M. Münir Aktepe, 1720-1724 Osmanlı-İran Münasebetleri, s. 30-31.
67
kattığı gibi Şirvan bölgesini ise himayesi altına aldı. Rusya ise 1722 ve 1723 yıllarında işgal ettiği Derbent ve Bakü
şehirlerini bu antlaşmanın birinci maddesi uyarınca resmen topraklarına kattı. Böylece Ruslar tarihte ilk defa Bakü
gibi önemli bir şehri alarak Azerbaycan bölgesinde toprak sahibi oldu.
Bu şekilde uzun yıllar Osmanlı Devleti ile İran arasında hâkimiyet mücadelesinin yaşandığı Azerbaycan
bölgesinde bundan sonra Rusya da üçüncü bir aktör olarak ortaya çıkmış oldu. Lakin Rusların bu bölgedeki
hâkimiyetleri fazla sürmedi. 1725 yılında I. Petro’nun ölümünden kısa bir süre sonra İran bu bölgeleri tekrar
kontrolü altına almayı başardı.
Sonuç
Azerbaycan, coğrafi konumu nedeniyle tarih boyunca Osmanlı Devleti, Rusya ve İran’ın ilgi alanı içerisinde
yer aldı. Osmanlı Devleti’nin bu bölgeye ilk yönelişi ise Safevi Devleti’nin kurucusu Şah İsmail’in doğu bölgelerinde
mezhep kışkırtıcılığı yapıp, Güney Kafkasya’yı ise bir üs ve propaganda merkezi olarak kullanmaya başlaması ile
oldu. Osmanlı Sultanı I. Selim, İran seferine çıkarak İran ordularını 1514 yılında Çaldıran Ovasında ağır bir
yenilgiye uğratarak Tebriz’i ele geçirdi. Sultan III. Murat döneminde ise İran’la 1578-1590 yılları arasında yapılan
savaş sonunda başta Azerbaycan olmak üzere Gürcistan, Karabağ, Dağıstan, Şirvan bölgesi Osmanlı Devleti’nin
kontrolüne geçti. Lakin zamanla Azerbaycan bölgesi iki ülke arasında uzun yıllar sürecek bir hâkimiyet mücadelesi
alanına dönüştü ve bölgenin kontrolü iki ülke arasında sürekli el değiştirdi.
XVIII. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı Devleti ile İran arasında mücadelelere İran bölgesinde patlak veren
isyanları fırsat bilerek 1720 yılında Güney Kafkasya seferine çıkan Çar I. Petro’nun idaresinde Rusya da dâhil oldu.
Rus Çarı I. Petro, başta Derbent ve Bakü olmak üzere birçok önemli şehri işgal ederek artık Azerbaycan
bölgesinde Rus hâkimiyetin ilk temellerini attı. Bu işgaller Osmanlı yönetimi tarafından her ne kadar kabul
edilebilir bir durum olarak görülmemişse de ülkenin içinde bulunduğu başta siyasi ve askeri şartlar sebebiyle
Osmanlı Devleti’nin Rusya ile 1724 yılında imzaladığı İstanbul Antlaşması ile bu durum kabullenildi. İlgili
antlaşmanın birinci maddesine istinaden Ruslar tarihte ilk defa resmi bir antlaşma uyarınca Bakü gibi önemli bir
şehri alarak Azerbaycan bölgesinde toprak sahibi oldular.
Kaynakça
Arşiv Belgeleri
BOA, A.DVN. DVE, d. 83/1 (Rusya Ahidname Defteri ).
BOA, Hat-ı Hümayun, DN: 1427/58443.
BOA, Cevdet Askeriye, DN: 630/26608.
BOA, Cevdet Hariciye, DN: 187/9328.
Araştırma ve İnceleme Eserler
Aktepe, M. Münür, 1720-1724 Osmanlı-İran Münasebetleri ve Silâhşör Kemâni Mustafa Ağa’nın Revân
Fetih-nâmesi, İstanbul, 1970.
Aydın, Mustafa, Üç Büyük Gücün Çatışma Alanı Kafkaslar, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, 2005.
Baddeley, Jonh F., Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil, (Çev. Sedat Özden), Kayıhan Yayınları, İstanbul,
1989.
Barlas, Cafer, Kafkasya’nın Kurtuluş Mücadelesi (İmamlar), Kitabevi Yay., İstanbul, 1992.
Bedirhan, Yaşar, Kafkasya ve Büyük Selçuklu Devleti’nin Kafkasya Politikası, Selçuk Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Konya, 1999.
Berkok, İsmail, Tarihte Kafkasya, İstanbul, 1958.
Bi, Mahmut, Kafkasya Tarihi, 2, Berikan Yayınevi, Ankara, 2011.
Bilge, M. Sadık Osmanlı Devleti ve Kafkasya, Eren Yayınevi, İstanbul, 2005.
Bilgin, Ali İhsan, “Azerbaycan Türkmenleri Tarihi”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt: 7, s. 22-43.
Budak, Mustafa, “Kafkasya ve Osmanlı Devleti (XVI.-XX. Yüzyıllar)”, Osmanlı, Cilt: I, s. 594-612.
Buniyatov, Ziya Musa, “Azerbaycan” Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt: 4, s. 317-322.
Cabağı, Wassan-Giray, Kafkas-Rus Mücadelesi, Baha Matbaası, İstanbul, 1967.
Caferoğlu, A. “Azebarycan Tarihine Umumi Bir Bakış”, Azerbaycan Yurt Bilgisi Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1,
İstanbul, 1932, s. 5-16.
Çakmak, Mehmet Ali, “XVIII. Yüzyılda Kafkasya”, Osmanlı, Cilt: I, s. 613-620.
Camalov, Gabil, “Azerbaycan Hanlıklarının Rusya Tarafından İşgali Edilmesinde İran’ın İkili İlişkiler Siyaseti”,
Türkler Ansiklopedisi, Cilt: 18, s. 531-540.
Erim, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Metinleri, I, TTK, Ankara, 1953.
Gökçe, Cemal, Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Kafkasya Siyaseti, İstanbul, 1979.
68
İnalcık, Halil, Devlet-i ‘Aliyye -Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Seçme Eserler-III, İş Bankası Yayınları, İstanbul,
2015
Piriyev, Vaqif, “Azərbaycanda Monqol Əsarəti Azərbaycan Xalqının Monqollara Qarşı Mübarizəsi”,
Azərbaycan Tarixi, Cilt:7, Bakü, 2007, s.12-47.
Kadircan Kaflı, Kuzey Kafkasya, Turan Kültür Vakfı Yayınları, İstanbul, 2004.
Kötükoğlu, Bekir, Osmanlı-İran Siyâsi Münâsebetleri (1578-1612), İstanbul, 1993.
Köse, Ensar, XVIII. Yüzyıl Başlarında Kafkasya’da Nüfuz Mücadelesi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul,1996.
Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi, TTK, Ankara, 1999
__________, Türkiye ve Rusya, TTK, Ankara, 2011.
Mustafa Nuri Paşa, Netayic ül-Vukuat-Osmanlı Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi, III-IV, (Haz. Neşet
Çağatay), TTK, Ankara, 1999.
Raşit Mehmet Efendi ( Çelebizade İsmail Asım Efendi), Târîh-i Râşid ve Zeyli, III, (Haz. Abdülkadir Özcan,
Yunus Uğur vd.), Klasik Yay. İstanbul, 2013.
Saray, Mehmet, Türkiye-İran İlişkileri, Ankara, 1999.
Saydam, Abdullah, Kafkasya’da Bağımsızlık Mücadeleleri ve Türkiye, Trabzon, 1993.
Şirokorad, A. B., Rusların Gözünden 240 Yıl Osmanlı-Rus Savaşları, Selenge Yayınevi, İstanbul, 2009.
Tavkul, Ufuk, Kafkasya Gerçeği, Selenge Yayınevi, 2007.
Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2003.
Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, IV/1, TTK, Ankara, 1995
Yüksel, İbrahim, “Çarlık Rusyası’nın Azerbaycan’ı İstilası ve Osmanlı Devleti’nin Tutumu”, Kafkas
Araştırmaları, I, İstanbul, 1988, s. 25-33.
Vernadsky, George, Rusya Tarihi, Selenge Yayınevi, İstanbul, 2009.
69
70
71
72
73
KARAKOL CEMİYETİ AZERBAYCAN'DA
(AZERBAYCAN ARŞİVİNDEKİ BİR DOSYA ÜZERİNDE İNCELEME)
Adalet Şerif oğlu TAHİRZADE*
Özet
Türk Bağımsızlık Mücadelesi döneminde Anadolu'da ulusal harekete yardımcı olmaya çalışan kuruluşlardan
en önemlisi gizli olarak kurulmuş Karakol Cemiyeti'dir. Bu Cemiyet hakkında Türkiye'de birçok çalışma yapılmış
olsa da, bu cemiyetin faaliyetlerinin aydınlatılmasına hala ihtiyaç vardır.
Azerbaycan Respublikası Devlet Arşivi'ndeki (fon 894, liste 10, dosya 145), 24 sayfadan oluşan bir dosya
"Karakol Cemiyeti”nin Azerbaycan'daki faaliyetlerine de ışık tutmaktadır. Maalesef, Türkiye araştırmacıları bu
dökümandan gerektiği kadar yararlanamamışlardır. Bizce bunun nedeni, belgenin 4 sayfasının Arap harfleriyle
Osmanlı Türkçesi, geriye kalan sayfaların ise Rusça yazılmış olmasıdır. Bu nedenle, örneğin, Betül Aslan gibi
becerikli bir araştırmacı bile bu dosyada bulunan Rusya Dış İşleri Bakanı Çiçerin'in konuyla ilgili telgrafından
haberdar olamamıştır.
Bu bildiride, Cemiyet’e dair bütün belgeleri dikkatle incelenmiş, Osmanlı Türkçesi metinleri çağdaş Türk
diline aktarılmış, Rusça metinler ise Türkiye Türkçesine çevrilmiştir. Böylece dosyadaki tüm belgeler (özellikle
Bolşeviklerle Baha Sait arasındaki anlaşma) hakkında ayrıntılı bilgi verilmiştir.
Anahtar kelimeler: Karakol Cemiyeti, Türkiye, Azerbaycan, Rusya, Bolşevikler, Mustafa Kemal Paşa (Atatürk),
Nuri Paşa, Çiçerin.
Giriş
20 Ekim 1918'de kurulmuş Karakol Cemiyeti hakkında özellikle Türkiye'de birçok araştırma ve inceleme
yapılmıştır. Bizim amacımız bu Cemiyet'in gerek Türkiye'de, gerekse Azerbaycan'daki tarihini, faaliyetlerini
izlemek değil; Azerbaycan Respublikası Devlet Arşivində (ARDA) bulunan, şimdiye dek hakkında birçok
araştırmacının bilgi verdiği, ancak kimsenin tamamını okuyarak hakim olamadığı bir dosyanın ışığında "Karakol"un
Azerbaycan'daki girişimlerine açıklık getirmektir.
Öncelikle belirtmek gerek ki, bu Cemiyet’le ilgili ilk belgelerde onun ismi Arap harfleriyle "Karağul"
biçiminde yazılmıştır. "Karağul" (sonraki "Karakol") sözcüğü çağdaş Azerbaycan'da "qarovul" şeklinde
kullanılmakta ve "keşikçi, gözətçi"1 anlamına gelmektedir.2
ARDA'da bulunan dosya 19 varakdan, 23 sayfadan oluşmaktadır. İlk 4 sayfa Arap harfleriyle Osmanlı
Türkçesi’nde, geri kalan kısım ise Rusça yazılmıştır.
145 Sayılı Dosya
Bildirimizin içeriği Azerbaycan Cumhuriyeti (1918-1920) Dahiliye Nezareti'nin (İçişleri Bakanlığı'nın)
Kalemine mahsus, 1919 tarihli ve şimdi ARDA'da bulunan bir dosyada (fon 894, liste 10, dosya 145) bulunan
bilgilere dayanmaktadır. Dosyanın kapağında Rusça "Türk İhtilal Hareketi" ("Турецкое повстанческое
движение") yazılmıştır. Burada toplam 7 belge vardır. Bazı belgeler yanlış olarak birbirinin içine koyulduğundan
dolayı, sayfa numaralarında uygunsuzluk görülmektedir.
"Türkiye'de Mütareke'den sonra Harekat-i Milliye'nin suret-i teşekkülü ve gayevi sayları" isimli ilk belge 4. ve
1. sayfalardadır. Muhtemelen Baha Sait Bey'in eliyle yazılmış belge, şikeste-talik hattıyla ve Osmanlı Türkçesidir.
2.belge de aynı hatla yazılmış ve "Hukuk-i beşer ve istiklal-i mileli muhafaza eder Karakol Cemiyeti Türkiye
Merkez-i Umumisi'nin suret-i teşekkülü" başlığıyla dosyanın 2. sayfasında yer almaktadır.
3.belge, 3. sayfadaki Baha Sait Bey'e verilmiş belgenin (mandanın) kopyasıdır. Bundan sonraki belgeler
Rusçadır ve tarafımızdan Türkçeye çevrilmiştir.
"Türk İhtilal Hareketi" isimli 4. belge 5-8. sayfalar arasındadır.
* Prof. Dr. Bakü Avrasya Üniversitesi, adalet.tahirzade@yahoo.com

1 Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 4 cilddə. 3-cü cild. Bakı: "Şərq-Qərb", 2006, s. 65.
2 Bu sözcük aynı anlamıyla Rus diline de geçmiştir.
74
5.belge "Gizli Karakol Cemiyeti" başlığını taşımakta ve 9-10. sayfalarda bulunmaktadır.

"Antlaşma" başlığını taşıyan 6. belge ise bu dosya içindeki en önemli belgedir ve 7, 11, 11a, 12, 12a, 13, 14,
14a sayfalarında yer almaktadır. Burada bir hususu kaydetmeliyiz: Antlaşmanın 12-12a sayfalarında bulunan 12.
maddesi atılmış, yerine 14-14a sayfalarındaki yeni metin aynı numarayla konmuştur.
7.belge de çok önemlidir ve maalesef, şimdiye kadar ekser araştırmacıların gözünden kaçmıştır. Rusya’nın
Dışişleri Bakanı Çiçerin’in, Bolşevik Eliava’ya yazdığı telgrafı içeren bu belge 15. sayfadadır.
16-19 sayfa numaralarıyla kayıtlı olan küçük varaklardaki belgeler tarihi önemden yoksundur, zira bunlar
sadece 6. belgenin müsvedesi, taslağıdır.
Bu dosyadaki belgelerden birkaç araştırmada söz edilmiştir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla, bunlardan daha
fazla yararlanabilmiş olan yazarlar Fethi Tevetoğlu,1 Betül Aslan2 ve Vasif Qafarov'dur.3 Fakat bu yazarlar da ya
dosyadaki tüm belgeleri görememiş, ya da belgelerdeki bazı inceliklere vakıf olamamışlardır. Bundan dolayı, bu
dosya üzerinde daha ayrıntılı bir şekilde durmanın faydalı olacağı kanaatine varılmıştır.
Karakol Cemiyeti
Karakol Cemiyeti'nin tarihine dair Türkiye'de çok değerli araştırmalar yapılmıştır. Fethi Tevetoğlunun kitabı4
başta olmak üzere birçok araştırmada5 Cemiyet'in faaliyetleri hakkında bilgi verilmiştir. Bu nedenle, konuyla ilgili
kısa bir özet vermekle yetiniyoruz.
Mondros Mütakeresi'nin akabinde, başlangıçta İstanbul'da kalan İttihat Terakki üyeleri arasında iletişim ve
dayanışmayı sağlamak için Kara Vasıf ve Galatalı Şevket Beylere Talat Paşa tarafından bir örgüt kurmaları
emredilmiştir.6 Bu dosyadan da gördüğümüz gibi, 20 Ekim 1918'de kurulmuş Karakol, İttihat ve Terakki
Cemiyeti'nin devamı niteliğinde olup Enver ve Talat Paşaların direktifleri ile kurulmuştur. Onun ilk teşkilât
kadrosu zamanın bilinen İttihatçılarından ibarettir: Sâbık İâşe Nazırı Kara Kemal Bey, E. H. Miralayı Kara Vasıf Bey,
Halil Bey, Baha Sait Bey, Yenibahçeli Şükrü Bey, Çerkez Reşid Bey ve Ali (Çetinkaya) Bey. 7
Karakol, Damat Ferid hükümetinin ve İngilizlerin kontrolleri altında bulunan ambar ve depolardan, yeni
kurulmakta olan ordunun gereksinimleri için, geceleri gizlice, 56.000 mekanizma, 320 Makinalı tüfek, 1.500 tüfek,
bir batarya top, 3.000 sandık cephane, 10.000 takım elbise, 100.000 nal ve mıh, 15.000 matara, 1.000 ton kadar
malzeme ve askeri malzeme ile birlikte önemli kişileri Anadolu'ya ulaştırmak gibi Ulusal Mücadele için çok önemli
görevleri başarı ile yerine getirmiştir.8
Karakol Cemiyeti İstanbul'un 16 Mart 1920 işgali ile birlikte, elemanlarının İngilizlerce tutuklanmasından
sonra büyük darbe yemiş ve Heyet-i Temsiliye'nin emri üzerine ortadan kaldırılarak yerine "Zabitan Gurubu" ve
"Mim Mim" örgütleri kurulmuştur.9
Baha Sait Bey Azerbaycan'da
1 Tevetoğlu Fethi. Milli Mücadele Yıllarındakı Kuruluşlar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988; Dr. Tevetoğlu Fethi. "Milli
Mücadele Kahramanlarından Baha Sait Bey (Biga 1882 - 16 Ekim 1939)", Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 16, Cilt VI,
Kasım 1989.
2 Aslan Betül. Türkiye-Azerbaycan ilişkileri ve İbrahim Ebilov (1920-1923), İstanbul: Kaynak yayınları, 2004, ss. 35-43; Aslan
Betül. "Yeni Belgeler Işığında Karakol Cemiyeti, Uşak Kongresi ve Karakol Cemiyeti'nin Bolşeviklerle yaptıgı Anlaşma",
Atatürk Dergisi, Cilt: IV, Sayı: 1, Ocak 2004, ss. 29-63 ve s.
3 Qafarov Vasif. Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsi (1917-1922). Bakı: "Azərnəşr", 2011; Гафаров Васиф.
"Русско-Турецкое сближение и независимость Азербайджана (1919-1921 гг.)", Кавказ и глобализация, выпуск 1-2,
том 4, 2010, ss. 240-246.
4 Tevetoğlu Fethi. Milli Mücadele Yıllarındakı Kuruluşlar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
5 Ekinci Necdet. "Kurtuluş Savaşında İstanbul ve Anadolu'daki Türk ve Düşman Gizli Faaliyetleri", Ankara Üniversitesi Türk
İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 14, 1994, ss. 167-184; UYAR Sedat. "Gizli Karakol Cemiyeti ve İstihbarat
Faaliyetleri", Dünya Bülteni/ Tarih Servisi, 16 Mayıs 2010; http://www.dunyabulteni.net; Doç. Dr. AYDIN Mesut. "Milli
Mücâdele Döneminde İstanbul'da Faaliyette Bulunan Gizli Gruplar", https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=353183.
6 Ekinci Necdet. "Kurtuluş Savaşında İstanbul ve Anadolu'daki Türk ve Düşman Gizli Faaliyetleri", Ankara Üniversitesi Türk
İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 14, 1994, s. 168.
7 Doç. Dr. Aydın Mesut. "Milli Mücâdele Döneminde İstanbul'da Faaliyette Bulunan Gizli Gruplar",
https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=353183.
8 Ekinci Necdet, a.g.e., s. 170.
9 Ekinci Necdet, a.g.e., s. 172.
75
Bu 23 sayfalık belgeler toplusu, Baha Sait Bey'in şahsında Karakol Cemiyeti'nin Azerbaycan'da tartışmalara
yol açmış faaliyetleri hakkında bilgi vermektedir. Türkiye'de Baha Sait Bey'in yaşamı ve faaliyeti ile ilgili birçok
değerli çalışma1 mevcut olduğundan dolayı, burada onun yaşam öyküsüne değinilmeden bazı önemli olaylar
üzerinde durulacaktır.
Baha Said'i Azerbaycan'a Karakol Cemiyeti göndermişti. Onun Bakü'deki faaliyetine dair bilgiler,
Bolşeviklerin 1938'de kurşuna dizdiği mümtaz Azerbaycan aydınlarından İsa Bey Aşurbeyli'nin "KGB" zindanındaki
tahkikat dosyasından öğrenilmektedir. İsa Bey zindanın ölüm hücresinde şunları yazmıştır:
"Dağıstan'da Denikin'e karşı Bolşevik harekatı başlandı. Muhtarov'un şimdi Kadınlar kulübü yerleşen yeni
evinde Türk komünistlerinin karargahı vardı. Mustafa Suphi gelenedek orada katip Yakup Bey'di. Beni oraya
yol[daş] Mikoyan, Nerimanov ve Tevosyan (yol. Mirzoyanın karısı) Kızıl Dağıstan'ın (Sovyet Dağıstanı'nın – A.T.)
hayrına dernek vasaiti toplamakdan ötürü davet etmişlerdi. İlk dernek toplantısında 40.000 manat yığıldı. Parayı
korumak için bana verdiler. İbrahim Bey Haydarov'un ricası ve yol. Hvolis'in emri üzere ben Kızıl Dağıstan'a rağbet
eden 10 Türk subayını celbettim ve yol. Neriman'ın rızası ile onlara 10.000 manat verdim, Dağıstanlılar'la birge
oraya yollandılar. Dağıstan'ın partilı ve partisiz güçlerini birleştirmek için onların mümessiller heyeti Haydarov ve
Yakup Bey'le birlikte Baha Sait adlı birisini oraya göndermeği karara aldı, fakat o, üzerindeki görevinin uhdesinden
gelemedi".2
Baha Said'in, "uhdesinden gelemediği" görev neydi? Muhtemelen İ. B. Aşurbeyli, onun Bolşeviklerle
imzaladığı antlaşmanın başarısızlığını ima etmektedir.
Sefer E. Berzeg'e göre, Baha Sait 1919 yılında Karakol örgütü adına Kafkasya'daki eylemlere katılmak ve
Anadolu'daki direniş hareketi ile Sovyet Rusya arasında bağlantıyı sağlamak amacıyla Kafkasya'ya gitti. Anayurdu
Kuzey Kafkasya'da General A. İ. Denikin'in Gönüllü Ordusu'na karşı milli direniş sürerken bu harekete el koymaya
çalışan Dağıstanlı Bolşevikler Baha Said Bey'i de milliyetçilere karşı kullanmaya çalıştılar. Kendisine “Kuzey
Kafkasya Sovyetleri İcra Komitesi Başkanı” sıfatını takmış bulunan Celal Korkmaz, ona “Kuzey Kafkasya Başbuğu”
unvanını vererek Bakü'den Dağıstan'a gönderdi. Burada milli güçler arasında kısa bir iç mücadeleye yol açan Baha
Said, daha sonra Kazım Kap'ın önderlik ettiği Türkiyeli Çerkez Subaylar tarafından tutuklandı ve yaya olarak
Bakü'ye geri gönderildi (Eylül 1919). Bakü'de, Anadolu'daki milli hareketi temsil ettiğini varsaydığı Karakol
Cemiyyeti ve Uşak Kongresi İcra Kurulu adına, Rusya Komünist (Bolşevik) Partisi Kafkas Bölge Komitesi'nin bir
üyesi ile bir Antlaşma imzaladı. Fakat bu Antlaşmayı, Anadolu'daki milli hareketin önderliğini İttihatçılara
kaptırmak istemeyen Mustafa Kemal Paşa da, Sovyet Rusya Hükümeti de kabul etmedi. Baha Said bunun üzerine
Bakü'deki İttihatçılar ve Türkiye Komünist Partisi üyeleri ile ilişkilerini keserek Anadolu'ya geçti ve Ankara'daki
TBMM hükümeti'nin emrinde görev aldı. Mustafa Kemal Paşa tarafından, genişlemekte olan Yunan ilerlemesine
karşı Anadolu'da halk arasında propaganda çalışmaları yapmakla görevlendirildi.3
Şimdi ise doğrudan doğruya Baha Sait Bey'in kaleminden çıkmış, yahut onun katılımı ile hazırlanmış
belgelere geçelim.
1.Türkiye'de Mütareke'den Sonra Harekat-i Milliye'nin Suret-i Teşekkülü ve Gayevi Sayları4
Baha Sait Bey'in yazdığı bu belge, Azerbaycan Bolşeviklerini Anadolu'daki Milli Mücadele hakkında
bilgilendirmek gayesini taşıyor. Arap harfleriyle ve Osmanlı Türkçesiyle yazıldığından dolayı, şimdiye dek, bazı
istisnalar hariç, araştırmaların dışında kalmış bu döküman kısaltılmadan ve diline dokunulmadan aşağı
sunulmuştur:
1 Berzeg Sefer E. Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti, 1917-1922. III. Cilt. Sovyet Karanlığına Girerken. İstanbul: Dergah Ofset, 2006,
ss. 220-221; Dr. Tevetoğlu Fethi. "Milli Mücadele Kahramanlarından Baha Sait Bey (Biga 1882 - 16 Ekim 1939)", Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 16, Cilt VI, Kasım 1989; GÖRKEM İsmail. “Türk Folklor Araştırmaları Tarihinde Millî Talim ve
Terbiye Cemiyeti ve Baha Said Bey’in Yeri”, Prof. Dr. Bayram Kodaman’a Armağan, Samsun 1993, s.73-88; GÖRKEM İsmail.
“Baha Said Bey’in Türkiye’deki Alevî-Bektaşî ve Nusayrî Zümreleri Hakkındaki Araştırmaları”, Türkiye Günlüğü, nr. 51 (Yaz
1998), ss. 117-125; Baha Said Bey kimdir? Hayatı ve eserleri hakkında bilgi. http://www.kimdirhayatieserleri.com/baha-
said-bey-kimdir-hayati-ve-eserleri-hakkinda-bilgi.html ve b.
2 ARDTXA, PR-34807. (Aşurbeyli İsa Bey Mehdikulu Bey oğlu'nun tahkikat dosyası), v. 36; Tahirzadə Ədalət. “Aşurbəyli İsa bəy
Mehdiqulu bəy oğlu (1878, Sabunçu/Bakı-21.10.1938, Bakı)”, 525-ci qəzet, 11 sentyabr 2008, №168.
3 Berzeg Sefer E. Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti, 1917-1922. III. Cilt. Sovyet Karanlığına Girerken. İstanbul: Dergah Ofset, 2006, s.
221.
4 ARDA, fon 894, liste 10, dosya 145, v. 4.
76
"1. Türkiye–İtilaf devletleri1 arasındaki Mütareke2 şeraiti'ne3 ve Vilson prensipleri'ne rağmen, İtilaf devletleri
Türkiye'yi işgal şeklinde kuva-yi külliye-yi askeriye sevk etmeye başlamışlardı. Türkiye'nin mütefekkir ve
emelperver gençliği memleketinin bu kara gününe tahammül edemeyeceğini anlayarak, her türlü ihtirasat-i
şahsiye fevkinde bir kuva-yi milliyenin mevcudunu lazım gördü. Yalnız Mütareke ahkamını kontrol etmek üzere
Türkiye'nin mühim bazı mahallerine zabitan ve memuriye heyetleri göndermeği ve İstanbul sularına Yunan ve
İtalyan filolarını getirmemeye karar veren galipler, bütün bu şeraiti unutarak, İtalyanlar Antalya'yı, Fransızlar
Adana'yı, Yunanlılar Trakya ve Edirne vilayeti'ni kuvve-yi müsellaha ile işgala başladılar. Yunanlılar'ın Salib-i
Ahmer4 sandıkları içinde İstanbul ve İzmir'[de] ahaliye silah ve saire tevzii5 görüldü.
İngilizler İstanbul'u üss-i askeri ve behri6 yapmamağı Mütareke'de kabul etmediğine, Rusya harekatına
üssü’l-hareke7 ittihaz8 ettikleri için Fransızlar da Makedonya ve Şark orduları'nın karargah-i umumilerini İstanbul'a
nakl ettiler. İtilaf devletleri Türkiye umur-u dahiliyesine adem-i müdahaleyi9 imzalamış iken, jandarma ve polis
işlerine vaz'-ı yed ederek,10 inzibatı elde bulundurmak bahanesiyle pasaport ve sansürü ellerine alarak, Türkler'i
bera-yı ticaret11 öteye-beriye gitmekden men' ile12 Anadolu ticaretini İngiltere, Amerika, Fransa, İtalya
kapitalizmine esir ederek, Türk köylüsünün, kadınlarının harpde biriktirdiyi cüz'i kabiliyet-i serveti de emip-
sömürdüler.
Galiplerin bu bednam amellerini ilk günlerde anlıyan Türkler şekl-i kanunide tesis eden bütün müessesat-i
[harbiye], ictimaiye ve siyasiyeyi davet ederek umumi bir ictima' akit ettiler.13 Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti'nin
teşebbüsüyle toplanan bu ictima'da her cemiyet ve firka ve her müessese-yi amiyenin ikişer murahhaslarıyla bir
kongre akit edilmeye karar verildi. Bu kongre Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti'nin binasında ilk ictima'ını akit ile
"Milli Kongre" adlandı. Vilayat-i Şarkiye, İzmir, Adanalı'lar, Trakyalı'lar, Trabzonlu'lar Müdafaa-yi Hukuk
Cemiyetlerini siyasi cemiyetlerle, Hürriyetperver-i Evam, Teceddüd, Çiftçiler, Sulh ve Selamet, Sosyal-Demokrat,
Radikal-i Evam Sosyal-Demokrat gibi siyasi firkalar, simalar, esnaflar, kayıkçılar, şemendüfer ameleleri, işçiler,
ticaret ve sanaye, darülfünun, profesörler, muallimler, muallimeler, kadınları çalıştıran cemiyet, fakülteler
ittihadı, tıbb talebesi ittihadı, ihtiyat zabitleri cemiyeti, baro, tabibler, Türk Ocağı, eczacılar, donanma cemiyeti,
Müdafaa-yi Milliye Cemiyeti ve Hukuk-i Milliye ve ilahiri gibi 40 erkek ve 25 kadın cemiyetinin ikişer
murahhasının ictima'ıyla umumi kongre akit edilerek katib-i umumiliğe ayandan müverrih Abdürrahman Şeref
Bey intihab edildi. Kongrenin maksadı:
Türkiye'nin hukuk-i siyasiye, heyatiye ve içtimaiyesini umumi bir surette neşriyatla Avrupa'ya bildirmek ve
Sulh Kongresi'ne14 kendi resmi istatistiklerini göndermek, Avrupa efkar-ı umumiyesine hukukunu ifham etmek15
idi.
a) Katib-i umumilik kalemi, b) dahiliye encümeni, c) hariciye encümeni, d) maliye encümeni namıyla dört
encümenden mürekkeb şubeler Türkiye'nin güzide ve faal mütefekkirleriyle işe başladı.
2. Erzurum Kongresi:
10 Temmuz 1919'da Erzurum'da toplanan kongre vilayat-i Şarkiyeden Erzurum, Diyarbekir, Van, Bitlis,
Musul, Trabzon gibi Ermenistan'a terk edilmesi melhuz olan1 Anadolu aksamını (4)2 müdafaa edecek esbabı
1 I. Dünya savaşı (1914-1918) başlamazdan önce Avrupadakı devletler "İtilaf devletleri" ("Antanta") ve "İttifak devletleri"
("Üçler ittifakı") olmakla iki grupda toplanmıştı. İtilaf devletleri İngiltere, Rusya ve Fransadan ibaretti. 1915'de İtalya (önce
İttifak grupunda olmuşdu) ve Japonya da İtilaf devletlerine koşuldular. 1917'de çarlık devrildiğinden, Rusya İtilaf terefinden
ayrıldı ve savaşdan kenarda kaldı. İttifak terefinde Almanya, Avusturya-Macaristan, Bulgaristan'la birlikte Osmanlı da vardı.
2 I. Dünya savaşında İtilaf devletleri galip gelmiş, mağlup İttifak devletleri, o sıradan Osmanlı devleti de 30 Ekim 1918'de
Mondros Mütarekesi'ni imzalamak zorunda kalmışdı.

3 Şartlarına, koşullarına.
4 Kızıl Haç.
5 Paylaması, dağıtması.
6 Askeri ve deniz üssü.
7 Askeri harekatın başlangıcına esas olan yer.
8 Kabul.
9 İç işlerine karışmamağı.
10 El koyarak.
11 Ticaret için.
12 Yasaklayarak.
13 Kurdular.
14 18 Ocak 1919'da toplanan Paris Konferansı düşünülür.
15 Anlatmak.
77
ihzar edecek idi3. Mezkur vilayetlerin her kazasından ikişer murahhas keslerin, firkalardan vekiller[in] izamıyla
teşekkül etmiş, Kürdler'le tevhid-i mesai edilmiş, Kürdüstan'ın Anatolu'dan ayrılmaması tekerrür etmiş4 bu
kongrenin kararı:
"a) mezkur vilayetlerin ermeniliye terk edilemeyeceği,
b) akis halda ne Türkiye hükumetini, ne de Versal kongresi'nin kararını tanımayacağı,
c) sona kadar müdafaa-yi milliyede edileceyi" idi.
3. 24-30 Temmuz'a kadar Sivas'da akit edilmiş ikinci kongreye vilayat-i Şarkiye azalarından vilayetler namına
ikişer kişi; Sivas, Ankara, Atana vilayetleri'yle, Kara deniz müstakil sancaklarıyla diğer civar müstakil sancakların
kazalarından ikişer kişi iştirak ile in'ikat etdi;5 burada da:
"a) Erzurum mükarreratını tesbit, b) Türkiye istiklalını sona kadar müdafaa, c) "Milli Ordu" teşkilini tekrir, d)
bütün Türkiye murahhaslarının kongreye iştirakını temin etmek" taht-i temine alındı.
4. 22 Ağustos'ta Uşak'da akit edilmiş kongre Trakya, İstanbul, İzmir, Konya, Bursa, Çanakkale, Çatalca,
Çanakkale,6 Balıkesir, Saruhan, İzmiye, Eskişehir, Bolu ve ilahiri liva ve vilayetlerin her kazasından ikişer
murahhasla Şark vilayetleri'nin ikişer murahhasından mürekkeb olacaktı. Bu kongrenin mükarreratı:
"a) Parlaman'ın birer ricalı ve serian7 intihab ettirilmesi,
b) Yunan aleyhine "Milli harb"ın devamı,
c) kabinenin milletin itimadına layık surette teşkili,
d) Milli Ordu'nun teşkili ve takviyesi,8
e) sırasıyla her liva ve vilayetin ikişer ve İstanbul'un beş murahhasla bir Merkez Komitesi teşkili" oldu.
Bu son kongreden sonra Anatolu'da bazı vali ve memurların tecziyeleri9 başladı". 10 (1)
2.Hukuk-i Beşer ve İstiklal-İ Mileli Muhafaza Eder Karakol11 Cemiyeti Türkiye Merkez-i Umumisi'nin Suret-i
Teşekkülü
Osmanlı Türkçesinden çeviriyazı ile aşağıda aynen sunulan belgeyi de Baha Sait Bey yazmıştır. Burada B.
Sait, kendisinin temsil ettiği Karakol Cemiyeti'ni Azerbaycan ve Rusya komünistlerine tanıtmak isteğinde
bulunmuş. Dosyada bulunan bir sonraki Rusça belgede önderlerinin Mustafa Kemal Paşa olduğunu kaydetmesine
rağmen, burada onun ismini zikretmemesi dikkat çekmektedir.
Bu belgenin en önemli özelliklerinden biri burada Karakol'un kurulma tarihinin (20 Eylül 1918) açık olarak
belirtilmesidir. Oysa, bu tarih şimdiye dek Türkiye literatüründe tartışılmaktaydı.
Belgede bulunan metin şu şekildedir:12
"İstanbul'da teşekkül eden ilk "Milli Kongre"den sonra bu teşkilat arasında "Karakol" adında "hafi13 ve bi-
taraf" bir müessese toğdu.
Karakol teşkilatı 20 Teşrin-i evvel14 1918'de İstanbul'da tesis etdi. Teşkilat'a kabul edilen eşhas gerek harp
zamanında ve gerek ondan evvel ihtirasatına mağlub olmadan vazifesini behakkin1 ifa eden ve memleketini her
1 Düşünülen, mümkün.
2 Parantez içerisindeki rakamlar belgenin dosyadakı sayfasının numarasını belirtiyor.
3 Sebepleri hazırlayacakdı.
4 Tekrarlanmış.
5 Kuruldu, toplandı.
6 Bu ad tekrar yazılmıştır.
7 Acilen.
8 Qüvvetlendirilmesi.
9 Cezalandırılmaları.
10 ARDA, fon 894, liste 10, dosya 145, vv. 4, 1.
11 Osmanlıca belgelerde Cemiyetin adı "Karağul" yazılsa da biz çağdaş imladaki gibi "Karakol" veriyoruz.
12 Düz parantez [] içindeki ilaveler bize aittir.
13 Gizli.
14 Ekim.
78
türlü şahsi amellerin fevkinde sevmiş, azimkar ve tahsil-i ali görmüş mütefekkir ve müntehap simalardan olmak
şartıyla beş kişiden mürekkeb bir heyet-i merkeziyenin faaliyetiyle aza2 kabul ve tahsiline başlanmıştır. Karakol'un
ilk kabul ettiği mühr-i resmisi "Avrupa kapitalizm ve emperyalizmi aleyhine Asya ihtilal-i umumisi" unvanlı idi. Bu
mühürü Türkiye umur-u dahiliyesinde istemal etmek mahzurdan salim olmadığı3 için "Hukuk-i beşer ve istiklal-i
mileli muhafaza eder" cümlesi kabul edilmişdir. Karakol'un vazife-yi umumiyesi: "Harekat-i Milliye'nin Türkiye'nin
selametine matuf4 nazarını herhangi bir şekilde olsun müdafaa etmekden ibarettir". Dahiliye, Hariciye, Seferberlik
Dairesi ve Seferberlik Dairesinin on iki şubesi ile dahili ve harici teşkilatını ikmal eder. Bundan başka, Dahiliye
Şubesinin "Terör" kısmı da bulunur. Ve şimdiye kadar bu vazifeyi faaliyetle ifa etmiştir. Kendisi şimdilik
Anadolu'da teşekkül eden "Milli Ordu"nun faal nazımı bulunmasını kabul etmiştir. Merkez-i umumi'si İstanbul'da
olup, her kazada üçer kişilik birer şube ve her vilayetin beşer kişilik bir daire merkezi ve faal azaları vardır. Faal
olmayan azalarına "muhip" unvanı verilir.
Proğramının madde-yi mahsusesinde: "Türkiye’yi inkısamdan5 kurtarmak için Milli Ordu teşkili ile Milli
Ordu'ya mezahir olacak Garb'in kapitalizm ve emperyalizm aleyhine çalışan kuvvetleriyle Şimal harekatının
mazhariyetini6 temin ve İslam, Türk aleminin mazhariyetine istianeyi7 kabul eder" denir.
"Mahrem8 Seferberlik Nizamnamesi", "Dahiliye Nizamnamesi" [adlı] iki nizamname ile bir beyannameden
ibaret üç parça metbu varakası azalara senedle verilir.
Karakol 'un teşkilatıyla doğan Milli Ordu'nun kuvve-yi umumiyesi 350.000 tüfek ve 350 top ve bunu altı ay
idare edecek malzemeyi ehtiva eder.
İzmir cephesi'nde yedi aydan beri devam eden Yunan aleyhine savaşı 20.000 kişilik erkek ve 2.000 kadar
silahendaz9 kuvvetiyle doğrudan-doğruya Merkez-i umumi'si idare eder. Trakya teşkilatı da merkeze merbuttur.10
Hal-hazır kabinesinin dört azası, Karakol azası olduğu halda, mabakisi11 değildir".12
3. Belge (Manda)
Baha Sait Bey'e verilmiş bu Belge (Manda) orijinalden çıkarılmış bir kopyadır. Metnin yukarısında "K.K.M.U."
(Karakol Merkez-i Umumisi) yazılmış, aşağısında Karakol Cemiyeti'nin mühürünün şeması çizilmiştir. Mühürün
ortasında "“Karakol Cemiyeti", üst tarafında "Hukuk-i beşer ve istiklal-i milli muhafazası", alt tarafında ise "Türkiye
Merkez-i Umumisi" yazılmıştır. Aynı metin 10. sayfada da, fakat Rusça verilmiştir.
Belgede, "Türk Karakol Cemiyeti’nin murahhası olan Baha Sait arkadaşımız Kafkasya’daki arkadaşlar ilə her
hususda müzakereye salahiyetdardır. Müzakiratını Merkezimize de bildirecekdir"13 cümleleri yer almaktadır.
Bu arada Vasif Gafarov, bu belgeyeye dayanarak onu Baha Said'e Türkiye Devrimci Geçici Hükümeti'nin
verdiğini yazmaktadır.14 Oysa görüldüğü gibi, bu metinde Geçici Hükümet'in adı geçmemektedir.
4. Türk İhtilal Hareketi15
Bakü'deki komünistlerden birinin, Baha Sait Bey'den ve onun Osmanlı Türkçesiyle yazdığı belgelerden
yararlanarak hazırladığı bu Rusça belgenin, temelde Moskova Bolşevikleri için kaleme alındığını düşünmekteyiz.
Zira burada Türkiye'deki genelde Bağımsızlık Mücadelesi'nin, özelde ise Baha Said'le temsil edilen Karakol
1 Hakikaten.
2 Üyeler.
3 Sakıncasız, engelsiz olmadığı.
4 Yönelmiş.
5 Bölünmeden, parçalanmadan.
6 Başarısını.
7 Yardımı.
8 Gizli.
9 İcabında karaya çıkarılan tüfekli deniz eri.
10 Bağlıdır.
11 Geride kalanlar.
12 ARDA, fon 894, liste 10, dosya 145, varak 2.
13 ARDA, fon 894, liste 10, dosya 145, varak 3.
14 Гафаров Васиф. "Русско-Турецкое сближение и независимость Азербайджана (1919-1921 гг.)", Кавказ и
глобализация, выпуск 1-2, том 4, 2010, s. 242.

15 Rusça orijinalda bu kelime "isyan" anlamındaki "повстанческий" sözcüğü ile ifade olunmuştur. Fakat biz Türkiye tarih
literatüründeki geleneksel "ihtilal" sözcüğünden yararlanmağı doğru bulduk.
79
Cemiyeti'nin başında Mustafa Kemal Paşa'nın yer aldığı defalarca belirtilmektedir. Çünkü Ruslar Andolu'da Milli
Mücadele'nin önderi olarak yalnız Mustafa Kemal Paşa'yı (Atatürk'ü) kabul ediyorlardı ve onun önderliğinde
bulunmayan bir teşkilatla ve şahısla (örneğin Karakol Cemiyeti temsilcisi ile) asla Antlaşma yapmazlardı. Aslında
İttihatçıların iradesine tabi Karakol'un temsilcisi Baha Said Bey'in bu davranışı yanlıştı ve Mustafa Kemal Paşa'yı
haklı olarak kızdırmıştı.
Aşağıda belgenin tüm metni kendi tercümemizle sunulmuştur:
"Türk İhtilal Hareketi Türkiye'nin İtilaf devletleri ile bağladığı barışdan az sonra başlanmış ve Türk halkının
müttefiklerin, barış şartlarını bozmasına karşı itirazı gibi meydana çıkmıştır. Bu şartlara nazaran, müttefik
devletler Türkiye'nin iç işlerine karışmalı değildiler; İtalyan ve Yunan filoları Bosfor suları'na girmemeli,
müttefiklerin baş karargahı ise Türkiye'nin çeşitli noktalarında kendi subaylarından barış şartlarının yerine
getirilmesine kontrol için komisyonlar tayin ederek Solonik'de bulunmalı idiler; fakat hakikatte ise müttefiklerin
kendileri Türkiye'nin tüm arazisini işgala uğradarak tüm şartları bozdular: İtalyan askeri birlikleri Antalya'yı,
Fransızlar Kilikya ve Ankara'yı, Yunanlar İzmir'i ve Trakya'yı, İngilizler Trabzon, Musul, Diyarbekir ve s. zaptettiler.
Bundan başka, tüm Türk saraylarını tutarak onlarda askeri karargahlarını yerleştirmekle İstanbul'u kendilerinin
deniz ve askeri üssü yaptılar, Türk Parlamentosu'nu gayrimuayyen müddete bıraktılar, kendilerine yaramayan
bakanlıkları tebdil ettiler, zabıtanı kendi ellerine geçirdiler, kendilerinin sansürünü ve pasaport sistemini
uyguladılar, Sultan'la ve yeni bakanlarla razılığa gelerek Türkiye'nin tüm ilerigelen içtimai ve siyasi kişilerini takibe
başladılar.
Tüm şu olaylar ülkede cereyan eden kaynaşmanı kuvvetlendirdi ve 1918'in Kasım'ında Milli Terbiye Cemiyeti
Merkezi Komitesi'nin teşebbüsü ile (5) İstanbul'da Birinci Türkiye Milli Kongresi çağırıldı. Hemen hemen tüm
Türkiye, Kongre'nin davetine cevap verdi. 37'si kişi ve 25'i kadın cemiyeti olmakla 72'den fazla cemiyet kurultaya
kendisinin ikişer delegesini gönderdi. Kongrede Liberal-Demokrat, Milli, Sosyal-Demokrat, Milli Blok, Dirçeliş
siyasi partileri; işçiler, köylüler, kayıkçılar, demiryolcular, hamallar, sanatçılar, muellimler, muellimeler, küçük
dükkancılar, yedek subaylar, avukatlar, doktorlar, eczaneciler, öğrenciler ve başkalarının sendikaları; okullar, orta
tedris müesseseleri, fakülteler ve başkaları gibi çeşitli kuruluşlar; “Şark Vilayetleri'nin Hukuklarının Müdafaası”,
“Adana, Trabzon, Trakya ve İzmir'in hukuklarının müdafaasi” ve yeni yaradılmış başka cemiyetler katıldılar.
Milli Kongre kendisinin tüm güç ve vasıtalarını Türk halkının, kendi mukadderatını tayinetme hukuku
idelerinin barışsal ve ilmi-edebi propagandasına hasretmeyi karara aldı, Baş Katibliği ve 3 bölmeyi: iç işler, dış işler
ve maliye bölmelerini Kongre'nin organları olarak intihap etti. Fakat kurultayın en faal üyeleri bu sonuçla
razılaşmadılar, Türkiye'nin kurtuluşu için gizli “Karakol” Cemiyeti yarattılar.
Müttefikler propagandaya nihayet vermek için her türlü tedbire el attılar ve kurultay katılımcılarını
tutukladılar, ancak “Karakol” kendisinin gizli işini azimle devam ettirdi.
10 Temmuz 1919'da “Karakol”un teşebbüsü ile Erzurum Kongresi çağırıldı. Onun en ümde görevi (6) ermeni
devletinin yaradılması için Doğu vilayetlerinin Türkiye'den zorla koparılmasına karşı itirazın teşkili idi. Kongre'de
her daireden ikişer delege ve şu ilçelerde yerleşmiş tüm tümenlerin askeri delegeleri, hem de Türkiye
hudutlarında kalmak isteğini beyan etmiş Kürt halkının delegeleri katılmışlardı.
Erzurum Kongresi gerek [Paris] Sulh Konferansı tarafından, gerekse de İstanbul hükumeti tarafından milli
hukukun herhangi biçimle bozulmasına silahlı kuvvetle karşılık vermeği karara aldı.
Bu andan Türk İhtilal Hareketinın işgalçı kıtalara ve Türk hükumetinin kendisine karşı düşmanlık hereketleri
başlıyor. Şu çarpışmalarda bir kaç yüz İngiliz subayı helak oldu; hükumetin harekata yakın gelmeyen ajanları ise
kenarlaştırıldı, yahut tevkif edildi. Ahalinin kendisi ise muntazam kıt'aların seferberliyi zamanı yurdsever
subayların yardımı sayesinde onların silahları ile silahlandı. İhtilal hareketi hızla Doğu vilayetlerinden tüm
Anadolu'ya yayıldı.
Temmuz'un sonunda yine de “Karakol”un teşebbüsü ile onun mümtaz üzvü, Orta Anadolu'nun askeri valisi
Mustafa Kemal Paşa'nın ve eski deniz bakanı Rauf Paşa'nın gayreti ile Sivas'da İkinci Milli Kongre çağırıldı.
Kurultaya Orta Anadolu'nun vilayet ve sancaklarının delegelerinden başka, Doğu Anadolu'nun murahhasları da
katılmışlardı.
Sivas kongresi, her şeyden önce, Erzurum kurultayı'nın kararlarını teyit etti ve Uşak'ta umumtürk kongresi
çağırmağı karara aldı, ancak onun en önemli kararı (7) muntazam Milli Ordu'nun yaradılması üzerine oldu.
Bu kararların yerine getirilmesi için Mustafa Kemal Paşa başta olmakla Kurultayın İcra organı intihap edildi.
80
Tüm Küçük Asya'dan ve Trakya'dan toplanmış delegelerin Uşak Kurultayı 22 Ağustos'da başladı. Bu Kurultay,
tüm Türkiye'nin müttefik emperyalistlerle aynı kampda yer almış İstanbul hükumetine karşı İhtilal cephesinin
başında duran en saygın ulusal organıdır.
Uşak Kongresi'nin hakimiyeti, İstanbul'u istisna etmekle bütün Türkiye'ye yayılır. O, sanki devlet içinde
devletdir: vergi alıyor, idereyi değişdiriyor, yeni ordu için seferberlik yapıyor vs. Uşak Kongresi kendi kararı ile
Yunanıstan'la savaş durumunu tasdik ediyor ve nihayet, umumi ve doğrudan doğruya seçim hukuku vermekle
Millet Meclisi çağırmak için İstanbul hükumetine ültimatom talebi ileri sürüyor, bu münasebetle Kongre'nin
itimadını kazanmış kişilerden yeni bakanların tayin edilmesini taleb ediyor.
Uşak Kongresi kendisinin İcraiye Organı'na her vilayetden ikişer, İstanbul'dan 5 delege seçir; başkan Mustafa
Kemal Paşa olarak kalıyor".1 (8)
5. Gizli Karakol Cemiyeti
Rusçadan çevirdiğimiz bu belge de Baha Sait Bey'in katılımı ile hazırlanmıştır. Metin şu şekildedir:
"Partiler arası gizli “Karakol” Cemiyeti İstanbul’da birinci Millî Kongre oluştuğu zaman bu kongrenin en aktif
üyeleri tarafından oluşturuldu. Vatanseverliği ile tanınan enerjik, savaş ve barış zamanında adları gayrimeşru
hiçbir şeye karışmayan, yükseköğrenim gören beş üye “Karakol”un Merkezî Komitesi’ni oluşturdu. Merkezî
Komite üç bölümdür: 1-Terör teşkilatı ile birleşen İç Birim; 2-Dış Birim; 3-Savunma Bakanlığının bütün
fonksiyonlarını icra eden ve 12 kısımdan oluşan Seferberlik Birimi.
Merkezî Komite’nin merkezi İstanbul’dadır. Eyalet komiteleri ise bütün vilayetlerde görev yürütüyor ve 5
üyeden ibaretler. Kazalarda bu görevi yürütenler ise 3 kişidir. Gizli "Karakol" Cemiyeti böylelikle ülke sathında
yayılmıştır ve her köşede çalışmalarını yürütüyor. "Karakol" ihtilal harekâtının can damarıdır. Üyeleri bu konuda
her türlü çalışmayı yapıyor, her şeyi kendi kontrolleri altında tutabiliyor, en ücra köşedeki teşkilatlara,
kurultaylara, kongrelere ve bunlarla ilgili bütün komitelere, orduya, hatta İstanbul hükumetine bile nüfuz
edebiliyor.
"Karakol" Cemiyeti’nin asıl gayesi Avrupa kapitalizmi ve emperyalizmine karşı çarpışan her bir fertle
birleşerek, kendine taraftar toplayarak Türkiye’yi yeniden ayağa kaldırmak ve ülkeyi parçalanmadan kurtarmaktır.
"Karakol", bu görevleri üstlenirken (9) iki slogan ile halka sesleniyordu; “Avrupa emperyalizmi ve kapitalizme karşı
Asya’da ihtilal” ve “Hukuk-i beşer ve istiklal-i milli muhafazası".
"Karakol"’un her biriminin çalışmalarla ilgili bir tüzüğü ve programı vardı.
"Karakol"’un güç aldığı askerî güç 350.000 kişilik ordu, 250 top ve bunlara altı ay yetecek kadar mühimmat.
"Karakol", Yunanlılara karşı iki cephede, Ayvalık ve İzmir bölgesinde yürütülen askerî faaliyetleri yönetiyor.
İzmir’de yürütülen çarpışmalarda Türkiye’nin 20.000 kişilik ordusu savaşıyor. Yalnızca kadınlardan ibaret 2.500
kişilik bir alay Aydın'ı 3 sefer Yunanlılar’dan geri aldı.
"Karakol", bütün çalışmalarını kurultaylar ve kendi organları kanalı ile icra ediyor, her sir şeyi de gizli
tutuyor". (10)
6. Antlaşma
Karakol Cemiyeti ile Gazi Mustafa Kemal Paşa (Atatürk) arasındaki anlaşmazlığın başlıca nedeni Baha Sait
Bey'in, Bolşeviklerle böyle yanlış bir tavırla imzaladığı bu Antlaşma taslağıdır. Azerbaycan arşivindeki bu belgeyi
Türkiye araştırmacılarından yalnız Betül Aslan Hanım,2 Azerbaycanlılardan ise Vasif Gafarov3 doğrudan doğruya
görerek belge hakkında bilgi vermişlerdir.
Bu Antlaşma taslağı 11 Ocak 1920'de Karakol İhtilâl Cemiyeti ve Uşak Kongresi İcra Heyeti" adına Baha Sait
Bey ve Rusya Komünist Partisi Kafkasya Bölge Komitesi adına Şalva Zuraboviç Eliava (1883-1937) tarafından
1 ARDA, fon 894, liste 10, dosya 145, vv. 5-8.

2 Aslan Betül. Türkiye-Azerbaycan ilişkileri ve İbrahim Ebilov (1920-1923), İstanbul: Kaynak yayınları, 2004, ss. 37-39; Aslan
Betül. "Yeni Belgeler Işığında Karakol Cemiyeti, Uşak Kongresi ve Karakol Cemiyeti'nin Bolşeviklerle yaptıgı Anlaşma",
Atatürk Dergisi, Cilt: IV, Sayı: 1, Ocak 2004, ss. 29-63.
3 Qafarov Vasif. Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsi (1917-1922). Bakı: "Azərnəşr", 2011, ss. 348-350;
ГАФАРОВ Васиф. "Русско-Турецкое сближение и независимость Азербайджана (1919-1921 гг.)", Кавказ и

глобализация, выпуск 1-2, том 4, 2010, ss. 240-246.
81
imzalanmıştır.1 Eliava o dönemde Umum Rusya Merkezi İcra Komitesi ve RSFSC Halk Komiserleri Konseyi
Türkistan İşleri üzere Komisyon'un (Türkkomisyon'un) Başkanı idi.
"Baha Sait Bey tarafından imzalanan bu Antlaşma, gerek Mustafa Kemal Paşa'nın, gerekse Kazım Karabekir
Paşa'nın sert tepkilerine sebep olmuştur. Çünkü Baha Sait Bey bu Antlaşmada Anadolu'daki hareketi organize
eden ve hatta ona liderlik eden bir teşkilat gibi Karakol Cemiyeti ve Uşak Kongresi'ni göstermiş ve belirli
yükümlülüklere girmiştir".2 Bu nedenle de Mustafa Kemal Paşa Antlaşmayı reddetmiştir.3 Konuyla ilgili Mustafa
Kemal Atatürk'ün "Nutuk"unda bulunan bölüm şu şekildedir:
"Biz Erzurumda kongre kararlarının her tarafça anlaşılmasını ve topyekun uygulanmasını sağlayıcı tedbirleri
almaya çalışırken, bize Karakol Cemiyyetinin Teşkilat-ı Umumiye Nizamnamesi ve Karakol Cemiyyetinin Vezaif-i
Umumiye Talimatnamesi diye basılı bir takım kağıdların, bütün orduya, komutan, subay, herkese dağıtıldığı
bildirildi.
Bu yönetmeliği okuyan bana en yakın komutanlar bile, bu teşebbüsün benden geldiğini sanarak, birçok
şüphe ve kararsızlıklara düşmüşler. Benim bu yandan kongrelerle açıkça ortak milli faaliyetlerde bulunurken, bir
yandan da esrarengiz ve korkunç bir komite kurmaya çalıştığım zannına kapılmışlar. Gerçi, bu örgütün ve
teşebbüslerin elebaşıları İstanbulda bulunuyorlarmış; fakat, teşebbüslerini benim ad ve hesabıma yapmakta
imişler".4
"Efendiler, derhal komutanları uyararak bu tüzük ve yönetmelik hükümlerini asla uygulamamaları gerektiğini
ve bu teşebbüsün kaynağını araştırmakta olduğumu bildirdim. Sıvasa varışımdan, oraya gelen Kara Vasıf Beyden
anladım ki, bu işi yapan kendisi ve bazı arkadaşları imiş".5
"Sıvasta Kara Vasıf Beye bu gizli merkezin, gizli başkomutanın ve gizli büyük kurmay heyetinin kimler
olduğunu sorduğum zaman, hepsi siz ve arkadaşlarınızdır, karşılığını vermişti. Bu beni büsbütün şaşırtmıştı. Böyle
bir karşılık elbette akla yatkın olamazdı. Çünkü, bana asla böyle bir örgütlenmeden kimse söz etmiş ve iznimi de
almış değildi. Bu derneğin, sonradan özellikle İstanbul’da yine aynı adla faaliyetini sürdürmeye çalıştığı
anlaşıldıktan sonra, kuruluşunda ve bununla ilgili olarak bize vermek zorunda kaldıkları bilgilerde samimiyet
bulunabileceği iddia edilemez".6
Bu sözler Mustafa Kemal Paşa'nın 11 Ocak 1920 antlaşması ile hiç bir ilişkisi olmadığını tasdıklamaktadır,
oysa Atatürk düşmanlarının bu konuda spekülasyonları şimdiye dek sürmektedir.
Aşağıda Antlaşmanın tüm metni kısaltılmadan, kendi tercümemizle sunulmuştur:
"Antlaşma"
§1. Bir taraftan Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti hükumeti Halk Komiserleri Konseyi şahsında
kendinin Kafkasya’daki temsilcisi – Rusya Komünist Partisi Kafkasya Bölge Komitesi vasıtasıyla ve diğer taraftan
Türkiye’nin İhtilal Hareketinin önderlik ettiği Geçici Hükumet ihtilalci "Karakol" teşkilatının ve Uşak Kongresi İcra
Komitesi’nin şahsında kendinin Kafkasya’daki mümessili Baha Sait vasıtasıyla aşağıdaki konularda Antlaşmaya
varmışlar:
§2. Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti hükumeti ve İhtilalci Türkiye’nin Geçici Hükumeti savunma
ve saldırı konusunda Antlaşmaya varıyorlar. Hem onların kendi ülkeleri içinde kendilerine düşman olan karşı
ihtilalci hareketlere karşı, hem de Batı Avrupa’nın emperyalist ülkelerine karşı her türlü vasıta ile birbirini
desteklemeği karşılıklı olarak yükümleniyorlar.
§3. Savunma ve Saldırı Antlaşması’nı imzalayan Sovyet Rusya’nın ve İhtilalci Türkiye’nin hükumetleri bu
Antlaşmanın başlıca gayesinin bu konular olduğunu kabul ediyor: 1) İran, Afganistan, Arabistan, Mısır, Hindistan
ve diğer Müslüman ülkeleri sömüren Batı Avrupa’nın burjuva ve emperyalist hükumetlerine, Asya ve Afrika’da
1 Doğanay Rahmi. "Milli Mücadele Döneminde Türkiye, Sovyet Rusya ve İtilaf Devletlerinin Kafkas Politikaları", Fırat
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 19, Sayı: 2, Elazığ-2009, s. 291.
2 Aslan Betül. Türkiye-Azerbaycan ilişkileri ve İbrahim Ebilov (1920-1923), İstanbul: Kaynak yayınları, 2004, s. 40.
3 UCA Alaattin. "Atatürk ve Komünizm", A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 15, Erzurum 2000, ss. 329-330; KOÇ
Yıldırım. "Mustafa Kemal Paşa ve Karakol Cemiyeti", Aydınlık Gazetesi, 15 Aralık 2014.
4 Atatürk Kemal. Nutuk. 1919-1927. Bugünkü Dille Yayına Hazırlayan Prof. Dr. Zeynep Korkmaz. Ankara: Atatürk Araştırma
Merkezi, 2012, ss. 50-51.

5 Yine orada, s. 51.
6 Yine orada, ss. 51-52.
82
hüküm süren İngiliz ağalığına karşı baş kaldırılması; 2) bütün Müslüman ülkelerin Batı Avrupa emperyalizminin
pençesinden kurtarılması; 3) Batı Avrupa emperyalizmine karşı mücadele sürecinde kurulan ve kurulmakta olan
ülkelerde Sovyet sisteminin güçlendirilmesi.
§4. Bu gayeye ulaşmak için Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti hükumeti Türkiye’nin Geçici
Hükumeti’ne ilk maddede gösterilen teşkilatların şahsında silah ve mühimmatla birlikte her türlü maddi desteği
vermeyi yükleniyor. Bu Antlaşma yapılınca İhtilalci Türkiye’nin Geçici Hükumeti maddi kaynak, silah, mühimmat
ve teçhizata dair ihtiyaçlarının kesin çizgilerle belirlenen sınırlarını ihtiva eden taleplerini Rusya Sosyalist Federatif
Sovyet Cumhuriyeti hükumetine takdim ediyor ve Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti hükumeti
gecikmesiz olarak bu ihtiyaçları göz önünde bulundurulan şimdiki zamanda mümkün olduğu kadar temin etmeye
başlıyor.
§5. İhtilalci Türkiye’nin Geçici Hükumeti Uşak Kongresi İcra Komitesi’nin ve ihtilalci "Karakol" Teşkilatı’nın
şahsında Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti hükumetinin talebi ile Denikin, Kolçak ve Sovyet
Hükumeti’ne düşman olan başka teşkilat ve ülkelerle mücadele için Uşak Kongresi’nin ve "Karakol" Cemiyeti’nin
emrinde olan silahlı güçleri kendisine sunmayı yükleniyor. Sovyet Rusya Hükumeti’nin (11) Kafkasya ve Türkistan
sınırları dışında bu güçlerin konuşlandırılmasını ve harekete geçmesini talep etme hakkı yoktur; şu anda Kafkasya
sınırı Kuban vilayetinin kuzey sınırı, Karadeniz ve Stavropol vilayetlerinin kuzey sınırları, Türkistan sınırı ise Hazar
ötesi, Sırderya ve Semereçye vilayetlerinin kuzey sınırları kabul ediliyor.
§6. İhtilalci Türkiye’nin Geçici Hükumeti Uşak Kongresi İcra Komitesi’nin ve ihtilalci "Karakol" Teşkilatı’nın
şahsında Batum vilayetinde, İran, Afganistan ve Hindistan’da İngiltere’nin yürüttüğü egemenliğe karşı isyanlar
çıkarttırmak için acil adımlar atmayı, R.S.F.S.C. hükumeti ise isyancılara silah, mühimmat, parasal yardım ve diğer
acil ihtiyaçları karşılamak için gereken her şeyi yapmayı üstleniyorlar.
§7. Müslüman ülkelerin Batı Avrupa emperyalizmine karşı yürütülen Halk Kurtuluş Harekâtına her türlü
desteği gösteren R.S.F.S.C. hükumeti bu ülkelerden her birinin tam bağımsızlığını tanımaya, onların iç işlerine
karışmamaya ve bu ülkelerde yaşayan halkların arzu etmediği sosyal ve siyasi sistemlerin kurulmasını talep
etmemeyi yükleniyor.
§8. R.S.F.S.C. hükumeti, Batı Avrupa emperyalizmine karşı isyan eden bütün Müslüman ülkelerini ve bu
başkaldırı harekâtına önderlik eden bütün hükumetleri kendi müttefiki olarak tanımaya ve onlarla her türlü
savunma ve saldırı Antlaşmasında bulunan müttefikler gibi yaklaşım göstermeği yükleniyor.
§9. Kaydedilen ülkelerde hayatın ve devletin siyasal yapılarının oluşturulması, bu ülkelerde yaşayan halkların
hür iradesine bırakılıyor. Bu Antlaşmayı imzalayan hükumetler bu iradeye sadık kalmayı üstleniyor.
§10. Artık Sovyet Hükumeti’nin kurulduğu Türkistan’da İhtilalci Türkiye’nin Geçici Hükumeti Uşak Kongresi
İcra Komitesi’nin ve ihtilalci "Karakol" Teşkilatı’nın şahsında bu hükumetin sağlamlaştırılması ve güçlenmesi için
bütün tedbirleri almayı kabulleniyor. (11a)
§11. İhtilalci Türkiye’nin Geçici Hükumeti, Denikin’e ve Kazaklar’a1 karşı mücadele sürecinde emekçi halkın
artık Sovyet sisteminin oluşturulmasını istediği Dağıstan’da emekçi halkın hür iradesi ile oluşmakta olan Sovyet
Hükumeti’ne her türlü yardım yapmayı yükleniyor. Hükumetin yapısı konusunda sorun Dağıstan’ın emekçi
halkının kararları doğrultusunda halledilecek ve bu Antlaşmayı yapan her iki hükumet bu konuda hiçbir baskı
göstermemeyi yükleniyor.
§12. Kafkasya’da İngiltere’ye ve Rus emperyalistlerine (gönüllülere) karşı birlikte mücadelede Sovyet Rusya
ve İhtilalci Türkiye’yi şu anda ayıran, Batı Avrupa emperyalistlerinin yedeğinde yürüyen ve İhtilalci Türkiye ile
Sovyet Rusya’nın bu Antlaşmada belirtilen gayelere karşı düşmanca siyaset yürüten üç çağdaş ülke – Gürcistan,
Ermenistan ve Azerbaycan engel çıkardıklarından dolayı Türkiye’nin Geçici Hükumeti Uşak Kongresi İcra Komitesi
ve İhtilalci "Karakol" Teşkilatı’nın şahsında mahalli Komünist Partisi ve ona bağlı teşkilatlara karşı olan mevcut
hükumetleri Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’da devirmeye, (14) onları Sovyet Rusya ve İhtilalci Türkiye’nin
hükumetleri ile kesin Antlaşmaya varmakla birlikte hareket edecek ve Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’ı
İngiltere ve diğer Batı Avrupa’lı emperyalist devletlerle mücadele yürütecek hükumetleri oluşturmaya yardım
etmeyi üstleniyor. Azerbaycan’da darbe yapmak için İhtilalci Türkiye’nin Geçici Hükumeti Türk halklarının kendine
duyduğu yakınlıktan ve Azerbaycan halkı arasında tanınmış şahsiyetlerinin etkisinden yararlanmayı üstleniyor.
Azerbaycan’da İhtilalci Hükumetin oluşumu konusunda sorun bu ülkenin emekçi halkının kurultayının hür kararı
1 Kazaklar – Çarlık rejiminden kalma Rus askeri birlikleri kastediliyor.
83
doğrultusunda halledilecek ve bu Antlaşmayı imzalayan her iki hükumet kurultayın iradesine hiçbir baskı
yapmamayı yükleniyor. (14a)
§13. Bu Antlaşmayı imzalayan Sovyet Rusya ve İhtilalci Türkiye’nin her iki hükumeti Gürcistan, Ermenistan,
Azerbaycan, Dağıstan, Batum vilayeti gibi bütün Kafkas devletlerini tam bağımsız olarak tanıyor ve onların ayrıca
mevcudiyeti, ya da onların Kafkas Federasyonu’nda birleşmesi veya onların federasyon şeklinde herhangi bir
devlet oluşumunda birleşmesi konusunda sorun bu devletlerin kendi kararları doğrultusunda olacak ve hem
R.S.F.S.C. hükumeti, hem de İhtilalci Türkiye’nin Geçici Hükumeti bu konunun halli için Kafkas devletlerine hiçbir
baskı yapmamayı üstleniyorlar.
§14. Bu Antlaşmayı bir taraftan R.S.F.S.C. hükumetinin temsilcisi – Rusya Komünist Partisi Kafkas Bölge
Komitesi ve diğer taraftan İhtilalci "Karakol" Teşkilatı ve Uşak Kongresi İcra Komitesi’nin temsilcisi Baha Sait
önceden iki nüsha olarak imzalıyorlar; bundan sonra imzalanan nüshalardan biri onaylanmak ve imzalanmak
gayesiyle İhtilalci "Karakol" Teşkilatı Merkezî Komitesi’ne (12a) ve Uşak Kongresi İcra Komitesi’ne, diğer nüsha da
onay ve imza için R.S.F.S.C. Hükumeti Dışişleri Halk Komiseri’ne, Halk Komiserleri Konseyi Başkanına ve Umum
Rusya Merkezî İcra Komitesi Başkanı’na yollanıyor, bundan sonra Antlaşma yapan her iki hükumet imzalanmış
nüshaları mübadele ediyor.
§15. Bu Antlaşma, bir taraftan Uşak Kongresi İcra Komitesi ile birlikte "Karakol" Teşkilatı Merkezî Komitesi
tarafından, diğer taraftan R.S.F.S.C. Hükumeti Dışişleri Komiseri, Halk Komiserleri Konseyi Başkanı ve Umum
Rusya Merkezi İcra Komitesi Başkanı tarafından imzalandığı andan kesin olarak sağlanmış oluyor ve Antlaşma
yapan taraflar için hükmen yürürlüğe girmiş sayılır. Fakat her iki hükumetin Kafkasya’daki temsilcileri bu
Antlaşmayı imzaladığı andan onu merkezî hükumetlerin onaylamasını beklemeden onun maddeleri
doğrultusunda birlikte çalışmalara başlar.
§16. Bu Antlaşmayı bir taraftan R.S.F.S.C. Hükumeti’nin Kafkasya’daki temsilcileri ve diğer taraftan İhtilalci
Türkiye’nin Geçici Hükumeti’nin temsilcisi _______________ Bakû şehrinde, ____ Kasım 1919 yılında
imzalamışlardır".1 (13)
7. Çiçerin’in Telgrafı
İncelediğimiz dosyadaki çok önemli bir belgeyi şimdiye dek araştırmacıların ekserinin görmediği
kanaatindeyiz. Çünkü yalnız Vasif Gafarovun eserinde bu belgeden söz edildiğini görüyoruz, fakat o da
dökümanın metnini kısaltmıştır.2 Belge, Rusya Dışişleri Halk Komiseri (Bakanı) G. V. Çiçerin'in (1872-1936) Ş. Z.
Eliava'ya Moskova'dan gönderdiği telgraftır. Belgede yer alan metin şu şekildedir:
"KOPYA
Moskova’dan radyo ile. No 415.
No 87.
[Şalva] Eliava’ya
Acil Kafkas Bölge Komitesi’ne ulaştırın: 1) Biz, Genç Türkler’le ne savunma, ne de saldırı ittifakı yapmıyoruz,
çünkü bu, tabii ki, İngiltere ile Antlaşma yaptığımız zaman elimizi, kolumuzu bağlayacak. 2) Biz, Türklerle, küçük
halklara zulmedilmemesini garantileyen hiçbir antlaşma yapmıyoruz, çünkü bu, Kafkas Bölge Komitesi tasarısının
maddeleri kabul edildiğinde Gemi Kongresi3 kararları ile tamamen örtüşmüş olurdu. 3) Biz, Türk emperyalizmini
teşvik etmek niyetinde değiliz. 4) Aşırı emperyalist Nuri Paşa gibi Türk askerlerinin Kafkasya’nın Müslüman
bölgelerine girmesine izin verilemez. 5) Panislamizm, kendini komünizme benzeterek, olumlu bir imaj yaratmış
olsa da, karşı inkılabi bir kuvvet olarak bizim için tehlikelidir, yarın öbür gün onunla mücadele etmek durumunda
kalacağız. 6) Genç Türklerle birlik antlaşmasının imzalanması büyük bir hata oldu. Bu, skandala neden olamazsa
da, ancak geciktirme ve sürünceme siyaseti yürütmekten başka bir yol da kalmıyor. 7) İttifak şekli, gelecekle ilgili
olan belirsiz bir antlaşma şekli ile değiştirilmelidir. Yukarıda söylenenleri Türkkomisyon4 için talimat olarak kabul
edin.
29 Şubat [19]20, № 450.
1 ARDA, fon 894, liste 10, dosya 145, vv. 11-14a.

2 Qafarov Vasif. Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsi (1917-1922), s. 351.
3 Rusçası "Корабельский конгресс" olan bu ifadenin hangi anlam verdiği anlaşılmadı.
4 Türkistan Komisyonu.
84
Çiçerin".1
Bu belge Rusların, bu Antlaşmaya münasebetini çok açık bir şekilde gösterdiği için bu metin hakkında
herhangi bir yorum yapmaya dahi ihtiyaç yoktur. Bu nedenle belgedeki yalnız Nuri Paşa ile ilgili madde üzerinde
durulacaktır. Elbette, onun yaşam öyküsünün anlatılmasına ihtiyaç yoktur. Çünkü bu iş epeyce yapılmıştır.2 Fakat
Rusların Nuri Paşa'ya düşmanca yaklaşmasının nedenini yüzeysel de olsa yorumlamak istiyoruz.
Kafkas İslam Ordusu'nun Başkumandanı sıfatıyla Azerbaycan'a gelerek Bakü'yü düşmanlardan temizleyen ve
Azerbaycan Cumhuriyeti'nin varlığını temin etmiş olan Nuri Paşa, Mondros Mütarekesi'nden sonra da
Azerbaycan'dan çekilmemiş ve sonuçta İngilizler tarafından tutuklanarak Batum'da zindana atılmıştır. Onu
hapisden kurtarmayı Azerbaycanlılar kendilerine vicdan borcu addetmişlerdir. Bu konuya değinen İsa Bey
Aşurbeyli 1938 yılında "KGB" zindanında şunları yazmıştır:
Bakülüler "sonra karara aldılar ki, Batum'da İngilizlerin esiri olan Nuru Paşa'yı neyin pahasına olursa olsun
oradan çıkarmak gerektir. Ben gittim, elimden hiçbir şey gelmedi ve döndüm. İttihatçılardan bir Göyçaylı3 gitti ve
kaçışı teşkil etmeyi başardı. Bir kadar sonra öğrendim ki, Nuri Paşa gelmişdir ve [Behbud Han] Cevanşir'in
yanındadır. Sonra Bolşevikler onu kendi yanıma çağırmayı bana teklif ettiler ve bizim evde Bolşevikler'in ([Hamid]
Sultanov, [Alihaydar] Garayev, [İbrahim Bey] Haydarov ve [RK(b)P]4 Zakafkasya Bölge Komitesi'nin mümessili) gizli
toplantısı geçirildi ve onu – Nuri Paşa'yı Dağıstan'a gönderdiler. Sonra Halil Paşa geldi, AKP MK5 ile yanyana eve
[kondu]. İş sovetleşmeyedeğin devam etti".6
Kuzey Kafkasyanın her geçen gün Bolşeviklerin eline geçmesine rağmen, Nuri paşa Dağıstan'da
mücadelesine devam etmiştir. Halil Paşa Azerbaycan'a 1919'un Eylül'ünde gelmiştir. "5-11 Nisan 1920 tarihleri
arasında olayların hızla geliştiği ve Nuri Paşa'nın amcası Halil Paşa tarafından ikna edilerek önce Bakü'ye, oradan
da Gence'ye geldiği; sonra Karabağ'a geçerek buradaki kuvvetlerin başına geçtiği anlaşılmaktadır".7
Sonuç
Azerbaycan Respublikası Devlet Arşivi'ndeki dosyanın incelenmesi Karakol Cemiyeti'nin Azerbaycan'daki
faaliyetleri hakkında yeterince geniş bir bilgi vermektedir. Bu bildirinin en önemli özelliği dosyadaki bütün
belgelerdeki metinlerin burada verilmiş olmasıdır.
Kaynakça
Arşiv dosyaları:
1. ARDA,8 fon 894, liste 10, dosya 145.
2. ARDTXA,9 PR-30423. (Ahmedov Yusuf Yakup oğlunun tahkikat dosyası).
3. ARDTXA, PR-34807. (Aşurbəyli İsa bəy Mehdiqulu bəy oğlunun tahkikat dosyası).
Kitaplar:
4. ATATÜRK Kemal. Nutuk. 1919-1927. Bugünkü Dille Yayına Hazırlayan Prof. Dr. Zeynep Korkmaz. Ankara:
Atatürk Araştırma Merkezi, 2012.
5. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 4 cilddə. 3-cü cild. Bakı: "Şərq-Qərb", 2006.
6. ASLAN Betül. Türkiye-Azerbaycan ilişkileri ve İbrahim Ebilov (1920-1923), İstanbul: Kaynak yayınları,
2004.
7. BERZEG Sefer E. Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti, 1917-1922. II. Cilt. Bağımsızlık Mücadelesi İstanbul:
Dergah Ofset, 2004.
1 Arda, fon 894, liste 10, dosya 145, v. 15.

2 Süleymanov Mehman. Nuri paşa. Bakı: “Nurlar” NPM, 2008; KARAKÖSE Nejdet. Afrika Grupları Komutanı–Kafkas İslam
Ordusu Komutanı–Sütlüce Fabrikasının Sahibi Nuri Paşa (Killigil) (Enver Paşanın Kardeşi) Ankara: Ötüken Neşriyat, 2012 ve b.
3 Azerbaycan'ın Göyçay bölgesi'nde doğmuş, komünistlerin 1938'de kurşuna dizdiyi Yusuf Yakub oğlu Ahmedov (1892-1938)
düşünülür. O, 1919'da Aslan Bey Abaşidze ile birlikde Nuri Paşa'nın Batum'da esirlikten kurtarılarak Türkiye'ye kaçışını teşkil
ettiğini belirtiyor; bkz.: ARDTXA, PR-30423. (Ahmedov Yusuf Yakup oğlunun tahkikat dosyası), s. 29.
4 Rusya Komünist (bolşevikler) Partisi.
5 Azerbaycan Komünist Partisi Merkezi Komitesi.
6 ARDTXA, PR-34807. (Aşurbeyli İsa Bey Mehdikulu Bey oğlu'nun tahkikat dosyası), s. 37.
7 Karaköse Nejdet. Afrika Grupları Komutanı – Kafkas İslam Ordusu Komutanı – Sütlüce Fabrikasının Sahibi Nuri Paşa (Killigil)
(Enver Paşanın Kardeşi). Ankara: Ötüken Neşriyat, 2012, s. 341.

8 Azerbaycan Respublikası Devlet Arşivi.
9 Azerbaycan Respublikası Devlet Tehlükesizlik Xidmeti (Hizmeti) Arşivi.
85
8. BERZEG Sefer E. Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti, 1917-1922. III. Cilt. Sovyet Karanlığına Girerken. İstanbul:
Dergah Ofset, 2006.
9. QAFAROV Vasif. Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsi (1917-1922). Bakı: "Azərnəşr",
2011.
10. Dr. KARAKÖSE Nejdet. Afrika Grupları Komutanı – Kafkas İslam Ordusu Komutanı – Sütlüce Fabrikasının
Sahibi Nuri Paşa (Killigil) (Enver Paşanın Kardeşi). Ankara: Ötüken Neşriyat, 2012.
11. SÜLEYMANOV Mehman. Nuri paşa. Bakı: “Nurlar” NPM, 2008.
12. Dr. TEVETOĞLU Fethi. Milli Mücadele Yıllarındakı Kuruluşlar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
Makale ve bildiriler:
13. Yrd. Doç. Dr. ASLAN Betül. "Yeni Belgeler Işığında Karakol Cemiyeti, Uşak Kongresi ve Karakol
Cemiyeti'nin Bolşeviklerle yaptıgı Antlaşma", Atatürk Dergisi, Cilt: IV, Sayı: 1, Ocak 2004, ss. 29-63.
14. EKİNCİ Necdet. "Kurtuluş Savaşında İstanbul ve Anadolu'daki Türk ve Düşman Gizli Faaliyetleri", Ankara
Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 14, 1994, ss. 167-184.
15. GÖRKEM İsmail. “Türk Folklor Araştırmaları Tarihinde Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti ve Baha Said Bey’in
Yeri”, Prof. Dr. Bayram Kodaman’a Armağan, Samsun 1993, s.73-88.
16. GÖRKEM İsmail. “Baha Said Bey’in Türkiye’deki Alevî-Bektaşî ve Nusayrî Zümreleri Hakkındaki
Araştırmaları”, Türkiye Günlüğü, nr. 51 (Yaz 1998), ss. 117-125.
17. Doç. Dr. DOĞANAY Rahmi. "Milli Mücadele Döneminde Türkiye, Sovyet Rusya ve İtilaf Devletlerinin
Kafkas Politikaları", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 19, Sayı: 2, Elazığ-2009, ss. 279-298.
18. KOÇ Yıldırım. "Mustafa Kemal Paşa ve Karakol Cemiyeti", Aydınlık Gazetesi, 15 Aralık 2014.
19. TAHİRZADƏ Ədalət. “Aşurbəyli İsa bəy Mehdiqulu bəy oğlu (1878, Sabunçu/Bakı-21.10.1938, Bakı)”,
525-ci qəzet, 11 sentyabr 2008, №168.
20. Dr. TEVETOĞLU Fethi. "Milli Mücadele Kahramanlarından Baha Sait Bey (Biga 1882 - 16 Ekim 1939)",
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 16, Cilt VI, Kasım 1989.
21. UCA Alaattin. "Atatürk ve Komünizm", A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 15, Erzurum
2000, ss. 323-348.
22. ГАФАРОВ Васиф. "Русско-Турецкое сближение и независимость Азербайджана (1919-1921 гг.)",
Кавказ и глобализация, выпуск 1-2, том 4, 2010, ss. 240-246.
İnternet materyalları:
23. Doç. Dr. AYDIN Mesut. "Milli Mücâdele Döneminde İstanbul'da Faaliyette Bulunan Gizli Gruplar",
https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=353183.
24. UYAR Sedat. "Gizli Karakol Cemiyeti ve İstihbarat Faaliyetleri", Dünya Bülteni/ Tarih Servisi, 16 Mayıs
2010. http://www.dunyabulteni.net.
25. Baha Said Bey kimdir? Hayatı ve eserleri hakkında bilgi. http://www.kimdirhayatieserleri.com/baha-said-
bey-kimdir-hayati-ve-eserleri-hakkinda-bilgi.html.
86
ELÇİBEY VE HAYDAR ALİYEV DÖNEMLERİNDE
AZERBAYCAN-TÜRKİYE İLİŞKİLERİ VE İRAN
H. Mustafa ERAVCI*
Girayalp KARAKUŞ**
Giriş
Azerbaycan’ın doğuşu ile bütün devlet yapıtları gibi dış ilişkileri ve onun paradigması da, Sovyetler Birliği’nin
çökmesinin hemen sonrasında, daha Ekim 1991’de oluşmaya başlamıştır. Bu dönem Azerbaycan dış politikasının
yapılandırılmasının ilk evresi olarak adlandırılabilir. Ancak bu dönemde dış politikada karar verici ve uygulayıcı
kurumlar tam olarak oluşmamış ve kurumsal yapılanmasını tamamlayamamış bir görüntü vermektedir. Bu dönem
genel hatları ile Rusya’ya bağımlılıkla karakterize edilebilir. İkinci dönemde Rusya ve İran’la ilişkilerin zora girdiği,
üçüncü dönemde ise dış politikanın yeniden yapılandırıldığı ve uluslararası ve bölgesel konularda etkin bir devlete
dönüşme çabalarının görülmektedir. Bölgesel güçlerin Azerbaycan bağlamında geliştirdikleri politik stratejide
Azerbaycan’ın jeo-stratejik konumu ile jeo-politik ve kültürel boyutu belirleyici olmuştur. Azerbaycan kendi
gücünü ortaya koyan sabit ve değişken verilerine bağlı olarak bölgede denge politikasını egemen kılmaya
çalışmıştır. İşte bu çalışmada Elçibey ve Haydar Ali Bey dönemlerinde Türkiye-Azerbaycan ilişkileri üzerinde Rusya
ve İran faktörünün etkisi ortaya konulacaktır.
1.Elçibey Dönemi (Haziran 1992-Haziran 1993)
Elçibey iktidarının yürüttüğü dış politikayı değerlendirmek için iktidara gelen Azerbaycan Halk Cephesi’nin
programındaki dış politika yaklaşımının, onun liderinin seçim öncesi vaatleri ve söylemlerinin, dönemin dış
politikasının yürütülmesinden sorumlu kişilerin görüşlerinin açığa çıkartılması gerekir. Bu noktada ilk önce ortaya
konulması gereken unsur AHC teşkilatının dış politika anlayışıdır.
AHC’nin dış politika genel yaklaşımı 25-27 Ocak 1992’de yapılan AHC kurultayında kabul edilen programında
belirtilmiştir. Aslında daha program kabul edilmeden önce önerilen iki tasarının ayrıldığı esas noktalardan biri dış
politika anlayışındaki temel farklılıktı. Hazırlayıcılarının daha çok liberal anlayışa vurgu yaptığı program
tasarısında, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin esas dış politika doktrinin silahlı tarafsızlık olması gerektiği
savunuluyordu.1 Muhafazakâr ve milliyetçi anlayışa ağırlık veren taraf ise daha aktif dış politika savunuyordu.
Programda AHC’nin dış politika anlayışı “Azerbaycan devletinin bütün ülkelerle barış içinde yaşaması ve
sorunları güç kullanmadan çözmesi, içişlerine karışmaması kendi dış politikasını belirleyip gerçekleştirmesi, diğer
devletlerle doğrudan diplomatik ilişkiler kurması ve uluslararası kurumlarda temsil olunması” gerektiği biçiminde
ifade edilmekteydi.2
AHC iktidarının dış politikanın genel esaslarının belirlenmesinde ikinci önemli kaynak Devlet Başkanı
Elçibey’in seçim programıdır. Programın dış politika bahsinde Azerbaycan’ın BM Nizamnamesi ve AGİK sonuç
bildirgeleri esasında eşit haklara ve karşılıklı yarara dayanan politika ile uluslararası arenada bağımsız devletler
sırasına girmesi gerektiği ifade ediliyordu.3 Programda ayrıca ülke için en iyi dış politikanın silahlı tarafsızlık ve
nükleer, kimyasal ve biyolojik silahların üretimi, yerleştirilmesi ve kullanılmasından vazgeçilmesi olduğu
savunulmaktaydı.
Elçibey’in seçimleri kazanması, Azerbaycan-Türkiye ilişkilerindeki yoğun dönemin başlangıcı olmuştur.
İdeolojik görüş itibariyle milliyetçi olduğunu belirten ve Atatürk hayranlığını sık sık dile getiren Devlet Başkanı
Elçibey “Türkiye Azerbaycan’ın dış politikasının başköşesinde yer tutacaktır” diyerek Türkiye’ye atfettiği önemi
ortaya koymuştur. Ayrıca Elçibey, Türkiye’yi Azerbaycan’ın stratejik ortağı olarak gördüklerini, hatta dış
politikalarını Türkiye’nin stratejik çıkarlarına zarar vermeyecek biçimde yürütmeye çalıştıklarını belirtmiştir.
Elçibey, 28 Ekim-5 Kasım 1992 tarihlerinde 9 günlük Türkiye ziyareti gerçekleştirmiştir. Cumhuriyet Bayramı
kutlamalarına katılan Elçibey, 31 Ekim 1992’de Ankara’da gerçekleştirilen ilk Türk Devletleri Zirvesi’ne katılarak
ortak beyannameyi imzalamıştır. 2 Kasım 1992’de Ankara’da Azerbaycan Büyükelçiliği açılmış, iki ülke arasında
* Prof. Dr., Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi

** Doktora Öğrencisi.
1 “Azerbaycan Halk Cephesi Meramname Tasarısı”, Azadlıq, 21 Ocak 1992.
2 AHC Meramname ve Nizamnamesi, I. Siyasi Bölüm, Maddede 8. s. 7-8, Bakü, 1992.
3 “Azerbaycan Devlet Başkanı Adayı Ebulfez Elçibey’in Seçim Programı”, Azadlıq, 3 Haziran 1992.
87
ticaret, ulaşım, suçluların iadesi ve diğer konularında anlaşmalar imzalanmıştır. İki devlet arasında işbirliği ve
dayanışmayı esas alan bu anlaşma 12 maddeden oluşmaktaydı. İlgili anlaşma 10 yıllık süre için imzalanmış ve
daha çok Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin ekonomik boyutunu geliştirme odaklı hazırlanıp, Türk işadamlarına
kolaylıklar sağlanmıştır.4
Bu dönemde içerideki kimlik oluşumu milliyetçi çizgide şekillenip, ülkede en çok tartışılan konu
Azerbaycan'da konuşulan dilin ne olduğuydu. Nitekim 1992’de kabul edilen anayasada resmi dil “Türkçe” olarak
kabul edilmiş. Elçibey, Sovyetler döneminde dayatılan “Azerbaycan milleti” ve “Azerbaycan dili” gibi kavramları
reddederek, Azerbaycan’ın Türk dünyasının bir parçası olduğunu öne çıkarmıştır. Böylece devlet ideolojisinde
millik öne çıkartılmıştır.5
Elçibey‘in lideri olduğu AHC’nin dış politikası değerlendirildiğinde, Azerbaycan’ın konumu ve karşılaşmış
olduğu sorunlar sebebiyle bazı ülkelerle olan ilişkiler öne çıkmaktadır. Bu kapsamda AHC iktidarının dış
politikasındaki en önemli husus Dağlık Karabağ sorunuydu. Bu çerçevede Ermenistan’la ilişkiler ve sorunun
çözümüne ilişkin uluslararası arenadaki çabalar önemli yer tutmaktadır. Rusya’nın Kafkaslardaki çatışmacı
siyasetinden ötürü Elçibey, dış politikasında Rusya ile ilişkilerinde mesafeli davranmaya çalıştı ve böylece
Rusya etkisinden kurtularak tüm alanlarda bağımsızlığı elde etmeye yönelik politikalar izledi. Elçibey seçimlerden
önceki AHC kurultayında seçim programında şöyle diyordu: “ Avrupa ve Asya’nın kavuşma noktasında yerleşen
Azerbaycan’ın yeni doğan Asya sürecine ve uluslararası güvenliğin sağlanması ve barışçıl işbirliği için kurulan
gelişmiş Avrupa düzenine katılmaya her türlü hakkı vardır ” 6
Elçibey’in içte izlediği milliyetçi politikalar ve dış politikada Türkiye ve Avrupa eksenli kayış doğal olarak
Rusya ve İran’ı rahatsız etmiştir. Özellikle Elçibey Azerbaycan’ın Rusya ‘ya olan bağımlılığını azaltacak adımlar attı.
Bunlar; Rus askerlerinin Azerbaycan topraklarından çıkartılması, Dağlık Karabağ sorununu Avrupa Güvenlik ve
İşbirliği Teşkilatı’nın arabuluculuğuna yoğunluk vererek Rusya’nın tekelinden çıkartılmasını sağlamak,
Azerbaycan’ın BDT’ye üyeliğini ret etmek şeklinde adlandırılabilir.
Azerbaycan’ın İran’a mesafeli davranmasının nedenlerinden en önemlisi 1813 ve 1826 anlaşmalarıyla
Azerbaycan’ın Güney ve Kuzey olarak ikiye ayrılmasıdır. Tarihsel derinliği olan bu sorun ve Azerilerin
parçalanmışlığı her iki ülkenin birbirine kuşku ile yaklaşmasına neden olmuştur. Nitekim bağımsızlık sonrası
döneme geldiğimizde Azerbaycan’ın tekrar bağımsızlığını kazanmasıyla Azerbaycan-İran polemiği tekrar gündeme
gelmiştir. Bu tarihten itibaren Azerbaycan’la İran arasında diplomasi savaşı başlamıştır. Bu dönemde Azerbaycan–
İran arasındaki sorunların başında paylaşılamayan Hazar petrolleri gelmektedir. 1991’e kadar Hazar petrolleri
sadece Rusya ve İran arasında paylaşılıyordu. Ama 1991’de Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanmasıyla Hazar
petrollerinde pay sahibi olması ve Türkiye ve Batı yönlü enerji politikaları izlemesi İran’ı oldukça rahatsız
etmektedir. Azerbaycan’ın 1994’te Bakü – Tiflis – Ceyhan Petrol Boru Hattı anlaşmasını imzalaması İran’ı iyice
çileden çıkarmıştır. Azerbaycan petrolünün Batılı şirketler tarafından çıkartılıp tekrar Batı’ya satılmasının, Batı
ülkelerini Azerbaycan’da söz sahibi haline getirmesinden çekinen İran, Azerbaycan’ı bu politikalarından
vazgeçirmek için kendi yararına alternatifler sunmuş ama Azerbaycan kabul etmemiştir. Buna karşılık İran
yönetimi Azerbaycan karşı özellikle Şii mezhebinin Azerbaycan’daki dini tabanı üzerinden özellikle merci-i taklittin
nüfuzunu kullanarak toplumu mevcut yönetime karşı düşünsel ve eylemsel olarak örgütleme çabası içerisine
girmiştir.
Azerbaycan ile İran arasındaki diğer tartışma konusu ise bölge güvenliğini sürekli tehdit eden Dağlık Karabağ
konusudur. Daha savaş bitmeden 1992’de İran, Azerbaycan ve Ermenistan arasında arabuluculuk yapmak istemiş
ve Tahran’da ateşkes anlaşması imzalanmıştır. Ama bu ateşkes anlaşmasından birkaç gün sonra Ermenistan Lâçin
şehrini işgal etmiş ve Azerbaycan’ın İran’a, Dağlık Karabağ konusundaki güveni sarsılmıştır.7
Son olarak Azerbaycan’da başa geçen Elçibey’in Güney Azerbaycan meselesini tekrar gündeme getirmiştir.
Bilindiği üzere Güney Azerbaycan’da 20-25 milyon Azeri Türkü’nün yaşaması ve Güney Azerbaycan’ın suni olarak
ikiye bölünmesi Azerbaycan’ın tekrar bağımsızlığını kazanmasıyla tekrar birleşme arzusunu da beraberinde
getirmiştir. Bu durumdan rahatsız olan İran’ın görüşmek için Elçibey’i davet etmesi ve bu davete Elçibey’in icabet
etmemesi iki ülke arasındaki ilişkileri gerginleştirmiştir.
4 Araz Aslanlı, Haydar Aliyev Dönemi Azerbaycan Dış Politikası, Platin Yayınları Ankara 2005, s. 142-143
5 Şule Yanar, “Azerbaycan’da Ebulfez Elçibey Döneminde Türk Kimlik Oluşumu”, (s: 577-638) Avrupa’dan Asya’ya Sorunlu
Türk Bölgeleri, Der: Yrd. Doç. Dr. Bekir Günay, IQ Yayıncılık, İstanbul 2005, s. 621.
6 Shaffer, B. , Sınırlar ve Kardeşler: İran ve Azerbaycanlı Kimliği, Çev. Gara, A. ve Kerimov, V. Bilgi Üniversitesi Yayınları,
İstanbul 2008, s. 195.

7http://dunyaturkforumu.org/tr/component/content/article/95-azerbaycan-ve-ran-arasndaki-diplomasi-sava Son Erişim
Tarihi: 28.04.2016.
88
Bu dönemde Ermeni işgallerinin engellenememesi, Azerbaycan kamuoyunda üzüntü ve kızgınlık yaratmıştır.

Rus yanlısı olarak bilinen Albay Suret Hüseyinov, 4 Haziran 1993 tarihinde Gence kentinde ayaklanma çıkartarak
Elçibeyi'i iktidardan indirmeyi amaçlamıştır. Bu teşebbüs bir hükümet darbesi idi. Nisan 1993’ten itibaren Rusya
Federasyonu “Yakın Çevre Doktrini”ni resmen kabul etmiş ve böylece SSCB’den ayrılan bölgelerin kendi “arka
bahçesi” olduğunu ilan etmiştir. Doğal olarak Rusya’nın çekildiği bölgelerde hala güçlü bağlantıları ve
manipülasyon kuvveti vardı.8
Nazım Cafersoy, bu doktrinin kabul edilmesiyle Azerbaycan-Rusya ilişkilerinde yeni bir dönemin başladığını
vurgulayarak darbenin Rusya tarafından desteklenmiş olabileceği ihtimali üzerinde durmaktadır. Cafersoy'a göre,
Rusya’nın Azerbaycan’a daha katı davranması; Ermenileri saldırılar için teşvik etmesi ve hatta Rus askerlerinin
Kelbecer işgaline katılması biçiminde gelişmiştir. 26 Mayıs’ta Azerbaycan’ı terk eden son Rus tümeninin
ayrılmadan önce Azerbaycan Savunma Bakanlığı’na bırakması gereken silahları AHC iktidarını sona erdiren 4
Haziran darbesinin liderine bırakması ise bu dönemin doruk noktası olmuştur.9 Aslına bakılırsa bu darbede
İran’ında rolüne değinmekte fayda vardır. İsyancıların insan kaynağının şekillenmesinde şii din adamlarının siyasi
propagandaları belirleyici olmuştur. Ayrıca İran Azerbaycan’daki şii dini yapılar üzerinden lojistik destek
sağlayarak onları himaye etmekle kalmayarak istihbarat (VAJA) ve devrim muhafızlarının yan kuruluşları
kullanarak bu darbede önemli rol oynamıştır. Böylece kendini tehdit eden ve politikalarıyla uzlaşmayan siyasi
otoriteyi ekarte etmiştir. Yani Haziran 1993 darbesi bir Rus-Ermeni ve Fars komplosu dersek yanılmış olmayız.
Azerbaycan ordu birliklerinin Bakü’ye yönelmesi; yeni Ermeni saldırıların gerçekleşmesi ve ülkede bulunan
etnik grupların ayaklanmasıyla sonuçlanmıştır. Albay Ali İkram Hummedov liderliğinde ayaklanan Talışler,
Lenkeran merkezli Talış Cumhuriyeti’ni kurduklarını ilan etmişlerdir. Ali İkram Hummedov, olayı bölge dışı
tahriklerin bir ürünü olarak değerlendirilmiştir.10 Yine, Lezgiler de Dağıstan’ın güneyinde yaşayan Lezgiler ile
birlikte özerk bölge kurmak yönündeki isteklerini ortaya atmışlardır. Lezgiler’in hareketinin adı “Samur
Hareketidir.” Talışler ise “Talış Halkının Partisi” içinde örgütlenmiştir. Ancak bu parti sonradan “Azerbaycan
Halklarının Eşitliği Partisi” adını almış ve yasal zeminde faaliyet göstermeye başlamıştır. Bu yaşanan olaylar,
bölgede Rusya’nın hala güçlü olduğu izlenimini uyandırmıştır.11
Türkiye ise bu darbe girişiminde Rusya’nın tepkisinden çekinerek pasif kalmış ve sadece diplomatik dille
Elçibey’in meşru devlet başkanı olduğunu dile getirmiştir. Bu tarihten sonra kısa sürede Azerbaycan’da Elçibey
iktidarı fiili ve daha sonra hukuki olarak sona ermiş, Haydar Aliyev dönemi başlamıştır.12
2.Haydar Aliyev Dönemi (1993-2003)
Haydar Aliyev 15 Haziran 1993’de Meclis Başkanı, ardından da 3 Ekim’de yapılan Devlet Başkanı
seçimlerinde halk oyunun neredeyse %99’unu alarak Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Devlet Başkanı seçilmiştir.
Aliyev’in iktidara gelişi Azerbaycan’ın içerde ve dışarıda zor günler geçirdiği döneme denk gelmektedir. Nitekim,
dışarıda Karabağ’a Ermeni saldırıları güçlenmekte, içteyse darbeci albay Hüseynov ile sözde “Talış-Muğan
Cumhuriyeti” ilan eden Hümbetov devletin bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne karşı tehlike yaratmaktaydılar.
Aliyev olayları kontrolünde tutmak için ilk önce Rus yanlısı darbeci albay Hüseynov’u kendisinin sıkı denetimi
altında başbakanlık görevine getirdi.13 Ardından yaklaşık 300.00 Talış nüfusunun yaşadığı Azerbaycan’ın
güneydoğu bölgesinde akıllı bir politika yürüterek Hümbetov’a karşı kitlesel protesto gösterileri başlattı. Bu
durumda A. Hümbetov önce bölgeden kaçmış sonra da tutuklanarak Bakü’ye getirilmiştir.14
H. Aliyev iktidarının dış politika anlayışı da şu şekilde ifade edilmekteydi: “Azerbaycan devletinin bütün
ülkelerle barış içinde yaşaması ve sorunlarını güç kullanmadan çözmesi, içişlerine karışmaması, diğer devletlerle
8 Ziya Onis, “Turkey and Post-Soviet States: Potential and Limits of Regional Power Influence”, Middle East Review of
International Affairs, Vol.5, no.2 Summer 2001, s. 70.
9 Nazım Cafersoy, Elçibey Dönemi Azerbaycan Dış Politikası, ASAM, Ankara 2001, s. 29.
10Bkz: Yaşar Kalafat, “Azerbaycan-İran Bağlamında Güney Kafkasya’da Etno-Sosyal Yapı”, Avrasya Dosyası, Azerbaycan Özel,
İlkbahar 2001, c.7, Sayı1, s. 226.

11 Mustafa Aydın; “Kafkasya ve Orta Asya’yla İlişkiler”, Baskın Oran (ed) Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne
Olgular, Belgeler, Yorumlar, İstanbul 2005, c.2, s:405

12 Araz Aslanlı-İlham Hesenov, Haydar Aliyev Dönemi Azerbaycan Dış Politikası, Platin Yayınları, Ankara, 2005, s. 143-144.
13 Eldar İsmayılov, Cemil Hesenli, Tahir Cafarov, Azerbaycan Tarihi, Öğretmen yayınları, Bakü, 1995, s. 348.
14 Erjan Kurbanov, “Azerbaycan’ın Güvenlik Kaygıları: Dağlık Karabağ Üzerinde Ermenistan’la Çatışma ve Diğer Ülke İçi
Anlaşmazlıklar”, Avrasya Etüdleri, Cilt 3, Sayı 4, Kış 1996/97, s. 19.
89
doğrudan diplomatik ilişkiler kurması ve uluslararası kurumlarda temsil olunması”. Ayrıca Azerbaycan devletinin
bölgesel ve uluslararası ilişkilerde aşağıdaki ilkeler doğrultusunda hareket edeceği gösteriliyordu.15
Her bir devletin diğer devletin bağımsızlığına; siyasal, sosyal ve ekonomik gelişme yöntemlerine; demokratik
yöntemlerle oluşturulmuş kalkınma stratejilerine saygıyla yanaşması; − Uluslararası hukuk kuralları çerçevesinde
devletlerin sınırlarının zorla değiştirilmesine ve bağımsızlıklarının tehlike altına girmesine yol vermemek, bununla
ilgili ortaya çıkan problemleri barışçıl yollarla çözmek; − Uluslararası arenada sosyal, ekonomik, toplumsal ve
kültürel ilişkileri ortak çıkar ve karşılıklı güvenlik ilkeleri çerçevesinde geliştirmek; − İki taraflı anlaşmalarda
uluslararası hukuk kurallarına uygun davranmak; − Ulusların kendi kaderlerini belirlemesine saygı göstermek,
insan haklarını korumak; − Teröre ve devletlerin güvenliğini tehdit edecek unsurlara karşı ortak mücadele etmek;
− Global sorunların çözümlenmesinde ortak çalışmalara katılmak.
H. Aliyev iktidara geldiği dönemde Azerbaycan’ın dış politikasındaki en önemli sorun Karabağ’da yaşanan
savaş ve alınan yenilgiler idi. Genel olarak sorunun çözümündeki girişimleri üç aşamada ele almak mümkündür:
1) Üçüncü veya dördüncü devletlerin arabuluculuğuyla (1991-1993) ; 2) Uluslararası Örgütler arabuluculuğuyla
(1993-1997); 3) Minsk Grubundaki eşbaşkanların ortak ve/veya ferdi girişimleri aracılığıyla
Haydar Aliyev bu sorunda Rusya’nın inisiyatifini azaltarak olayı uluslar arası arenaya taşıma yolunu tercih
etmiştir. Denge politikası Haydar Aliyevìn ismiyle özdeşleştirilmektedir. H. Aliyev, dış politikayı iki aşama üzerine
inşa etmiştir. İlk aşamada Aliyev iktidarı Ebulfez Elçibey döneminde uygulanan Batı yanlısı, Rusya ve İran karşıtı
politikanın ülkede doğurduğu zararlı sonuçları ortadan kaldırmaya çalışmıştır. İkinci aşama ise, dış politikada
dengeli bir siyaset uygulayarak, bölgede etkin olan uluslararası aktörler arasında uyumlu bir politika yürütmek
olmuştur. Denge politikası çerçevesinde hem Haydar Aliyev hem de İlham Aliyev Türkiye ile ilişkilerde etnik öğeyi
kullanmayı tercih etmiştir. İlham Aliyev konuşmalarında defalarca Haydar Aliyev tarafından dile getirilen “Bir
Millet, İki Devlet” söylemini vurgulamıştır.16 Bu çerçevede iki ülke halkı arasında sosyal ve kültürel işbirliği hızla
gelişirken Azerbaycan ile Türkiye arasındaki siyasal ilişkiler yüksek düzeyini korumuş, hatta Yüksek Düzeyli
Stratejik İşbirliği Konseyi kurulmuştur. Ekonomik, askeri, kültürel alanlarda ciddi adımlar atılmıştır. Bakü-Tiflis-
Ceyhan petrol boru hattı, Bakü-Tiflis-Erzurum gaz boru hattı, Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hattı gibi projeler
gerçekleştirilmiştir. NABUCCO projesinde işbirliği yapılacağı açıklanmıştır.
Denge politikasında tarihi öğe de etkin bir rol üstlenmiştir. Gerek Rusya gerekse İran politikaları tarihi öğe ile
kültürel ve mezhepsel taban çerçevesinde aktif olarak devam ettirilmiştir. Bu kapsamda Rusya Federasyonu ile
ilişkiler devam ettirilmiş, doğrudan doğruya iki ülkeyi ilgilendiren konuların yanı sıra bölgesel güvenlik ve enerji
konularında ciddi adımlar atılmıştır. Ancak Rusya ile olan ilişkilerde sadece tarihi öğe etkin olmamıştır. Aynı
zamanda jeo-stratejik, kültürel ve ekonomik öğelerde bu iki ülke arasındaki ilişkilere etki etmiştir. Azerbaycan
Milli Güvenlik Belgesinde Rusya ilişkilerinin çerçevesi şu şekilde çizilmiştir: “Azerbaycan ile Rusya arasında mevcut
ilişkiler bölgenin istikrarı ve gelişmesi için önemli faktördür. Azerbaycan Cumhuriyeti Rusya Federasyonu ile ikili
ilişkilerde, keza Avrupa bölgesel örgütleri, özellikle de BDT çerçevesinde çok yanlı ilişkilerde politik, ekonomik,
güvenliğin sağlanması, uluslararası suçlarla mücadele ve diğer alanlarda stratejik ortaklık ve işbirliği yapmayı
hedeflemektedir”17
Jeopolitik öğe Azerbaycan-İran ilişkilerinde öncül rol oynamaktadır. İran-Ermenistan, Azerbaycan-ABD ve
Azerbaycan-İsrail ilişkilerinden kaynaklanan bazı gerginlikler Azerbaycan’ın jeo-stratejik konumunu önemli hale
getirmiştir. Azerbaycan’ın Avro-Atlantik ittifaka entegrasyonu özel önem taşımaktadır. Bu entegrasyon
çerçevesinde Azerbaycan ve Batılı kurumlar arası işbirliği özellikle İran ve Rusya’yı endişelendirmektedir.
Sonuç
Muttalibov ve Elçibey dönemleri tek kutuplu politikaların uygulandığı dönem olmuştur. Muttalibov
Rusya’ya, Elçibey ise Türkiye’ye ve Batıya yönelerek ülkenin bağımsızlığını sürdürme hedefini gerçekleştirmeye
çalışmıştır. Ancak Karabağ Savaşı’ndaki başarısızlıklar, İran ve Rusya’nın Azerbaycan’da etkinliğin kırılmasına
dönük çabalar hem Muttalibov’u hem de Elçibey’in iktidardan uzaklaştırılmalarına sebep olmuştur.
15 Ali Hasanov, Azerbaycan’ın Dış Politikası: Avrupa devletleri ve ABD (1991-1996), Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü, 1998, s.
16.
16 Petkim Yaşam Bülteni, Star Rafinesi Temel Atma Töreni Özel Sayısı, Ekim, 2011, s.
17.http://www.petkim.com.tr/UserFiles/file/Basin/PetkimYasamDergisi/petkim_yasam_dergisi_ STAR_Rafinerisi.pdf, (Son
erişim Tarihi: 28.04.2016)
17 National Security Concept of the Republic of Azerbaijan Approved by Instruction No. 2198 of the President of the Republic
of Azerbaijan, on 23 May 2007, s. 13, http://merln.ndu. edu/whitepapers/ Azerbaijan2007.pdf, Son Erişim Tarihi:
21.09.2012
90
Haydar Aliyev ülkeyi tek kutuplu bir dış politikadan denge politikalarının uygulandığı farklı bir stratejiyle
yöneltmeye çalışmıştır. Bu politikanın merkezinde ABD, AB, Türkiye, Rusya ve İran yer almıştır. Azerbaycan bir
taraftan Batı ile ilişkileri sağlamlaştırmaya çalışırken diğer taraftan Rusya ve İran ile ilişkileri geliştirerek hem
Karabağ sorununu çözmeye hem de içyapısını güçlendirmeye çalışmıştır. Ayrıca denge politikası kapsamında
Azeri petrol ve doğalgazının işletilme imtiyazları ve dünya pazarlarına ulaştırılması özel önem verilmiştir. Bu
politika kapsamında Batılı şirketlere enerji kaynaklarının işletilme imtiyazları verilirken, diğer taraftan BDT üyesi
olması ve ikili askeri anlaşmalarla Azerbaycan Rusya ve İran ile olan ilişkilerde belirli bir mesafeyi hep korumuştur.
Kaynakça
“Azerbaycan Devlet Başkanı Adayı Ebulfez Elçibey’in Seçim Programı”, Azadlıq, 3 Haziran 1992.
“Azerbaycan Halk Cephesi Meramname Tasarısı”, Azadlıq, 21 Ocak 1992.
AHC Meramname ve Nizamnamesi, I. Siyasi Bölüm, Maddede 8. s. 7-8, Bakü, 1992.
Aslanlı Araz- Hesenov, İlham Haydar Aliyev Dönemi Azerbaycan Dış Politikası, Platin Yayınları, Ankara, 2005.
Aslanlı, Araz, Haydar Aliyev Dönemi Azerbaycan Dış Politikası, Platin Yayınları Ankara 2005.
Cafersoy, Nazım, Elçibey Dönemi Azerbaycan Dış Politikası, ASAM, Ankara, 2001.
Erjan Kurbanov, “Azerbaycan’ın Güvenlik Kaygıları: Dağlık Karabağ Üzerinde Ermenistan’la Çatışma ve Diğer
Ülke İçi Anlaşmazlıklar”, Avrasya Etüdleri, Cilt 3, Sayı 4, Kış 1996/97, s. 19.
Hasanov, Ali, Azerbaycan’ın Dış Politikası: Avrupa devletleri ve ABD (1991-1996), Azerbaycan Devlet
Neşriyatı, Bakü, 1998.
http://dunyaturkforumu.org/tr/component/content/article/95-azerbaycan-ve-ran-arasndaki-diplomasi-
sava Son Erişim Tarihi: 28.04.2016.
İsmayılov, Eldar, Hesenli, Cemil, Cafarov, Tahir Azerbaycan Tarihi, Öğretmen yayınları, Bakü, 1995.
Mustafa Aydın; “Kafkasya ve Orta Asya’yla İlişkiler”, Baskın Oran (ed) Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt:2, 8. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2005.
National Security Concept of the Republic of Azerbaijan Approved by Instruction No. 2198 of the President
of the Republic of Azerbaijan, on 23 May 2007, s. 13, http://merln.ndu. edu/whitepapers/ Azerbaijan2007.pdf,
Son Erişim Tarihi: 21.09.2012
Petkim Yaşam Bülteni, Star Rafinesi Temel Atma Töreni Özel Sayısı, Ekim, 2011,s.17.
http://www.petkim.com.tr/UserFiles/file/Basin/PetkimYasamDergisi/petkim_yasam_dergisi_
STAR_Rafinerisi.pdf, (Son erişim Tarihi: 28.04.2016)
Yaşar Kalafat, “Azerbaycan-İran Bağlamında Güney Kafkasya’da Etno-Sosyal Yapı”, Avrasya Dosyası,
Azerbaycan Özel, İlkbahar 2001, Cilt:7 Sayı:1, s:226.
Ziya Onis, “Turkey and Post-Soviet States: Potential and Limits of Regional Power Influence”, Middle East
Review of International Affairs, Vol.5, no.2 Summer 2001, s. 70.
Şule Yanar, “Azerbaycan’da Ebulfez Elçibey Döneminde Türk Kimlik Oluşumu”, s: 577-638 Avrupa’dan
Asya’ya Sorunlu Türk Bölgeleri, Der: Yrd. Doç. Dr. Bekir Günay, IQ Yayıncılık, Mayıs 2005, İstanbul.
Shaffer, B. , Sınırlar ve Kardeşler: İran ve Azerbaycanlı Kimliği, Çev. Gara, A. ve Kerimov, V. Bilgi Üniversitesi
91
18. YÜZYILDA AFŞARLAR VE OSMANLI DEVLETİ ARASINDAKİ
DİPLOMATİK İLİŞKİLER
Rena MEMMEDOVA*
Özet
Tarixi mənbə kimi diplomatik yazışmaların əhəmiyyətini birmənalışəkildə qiymətləndirmək mümkün deyil.
Şah məktubları təkcə ölkələrarası diplomatik münasibətlərin inkişaf tarixi üzrə geniş materialları deyil, həm də bu
ölkələrdəki hərbi-siyasi vəziyyəti, o cümlədən bu dövlətlərin sosial-mədəni həyatı haqqında çox önəmli
məlumatları özündə ehtiva edir. Tədqiqatın predmetini Nadir şah Əfşarın Osmanlı sultanı və hökmdarı ilə iki ölkə
arasındakı əlaqələrin göstəricisi olan diplomatik yazışmalar təşkil edir. Diplomatik yazışmalar bizim günlərimizə
məşhur münşi-katiblərin tərtib etdikləri xüsusi toplular şəklində gəlib çatmışdır. AMEA-nın Əlyazmalar
İnstitutunun kolleksiyasında XVIII əsrin birinci yarısında əvvəl münşi-ül məmalik, sonradan, saray tarixçisi kimi
tanınan Mirzə Mehdi xan Astrabadinin “İnşa” toplusunun 13 əlyazma nüsxəsi vardır. Bu yazışmaların hər biri
vacib sənədli mənbə hesab olunur. Bu topludan əldə olunan informasiyalar saray xronikalarında və qeyri-rəsmi
tarixlərdə rast gəlinən bu və ya digər hadisə barədə məlumatları bəzən təsdiq edir, bəzən dolğunlaşdırır, bəzən
isə təkzib edir. Nadir şahın idarəçiliyi dövründə iki ölkə arasındakı münasibətlərdə meydana gələn rəqabət hərbi
qarşıdurmaya və hər iki tərəfdən torpaq iddialarına gətirib çıxarmışdır. Bu məsələyə diplomatik danışıqlar yolu ilə
həllini tapmamış türklər tərəfindən Cəfəri məzhəbinin tanınması ilə bağlı fikir ayrılığı da əlavə olunmuşdur. Bu
problem də iki ölkə arasındakı diplomatik yazışmalarda öz əksini tapmışdır.
Giriş
İran`ın eski sınırlarını onardıktan sonra, Muğan bozkırında 1736 yılında taç giyme töreninde Nadir Şah I., Şah
İsmail (1501-1524) gibi kendisinin sünnetin beşinci doğru mezhebi olarak kabul ettiği altıncı İmam Cafer-i Sadık`ın
öğretilerine dayanan Caferilik mezhebini İran`ın yeni devlet dini ilan etti. On bir yıllık hakimiyeti sürecinde Nadir
Şah, Osmanlı devletinin Caferiliği İslam`ın yeni mezhebi olarak kabul etmesi için çok çalıştı. İlk iş olarak Nadir Şah
müslümanlar arasında düşmanlık ve anlaşmazlığa neden olan, boş, anlamsız sözler adlandırdığı, I. Şah İsmail
tarafından kabul edilmiş şiilikte sünnet dışı olan “sabb” ve “rafd”ı yasakladı.1
Sünniliye geçiş ülke sınırları dışında sonuçta Nadir Şahà siyasi avantaj kazandırabilirdi. Öncelikle bu Osmanlı
Türklerini İranà karşı misilleme ve şiilerin kafirler olarak takip edilmesi konusunda savaşa başlamak için resmî
bahaneden mahrum edecekti. Ve en nihayette yalnız sünniliye geçişten sonra Nadir Şah, Osmanlı sultanına
potansiyel rakip olabilir ve tüm İslam dünyası üzerinde hakimiyeti elde etmek olanağını sağlayabilirdi ve doğal
olarak, eğer o ve onun devleti ortodoks şii olarak kalsaydı bu olanakdışıydı.
1736 Yılında Nadir Şah ve Osmanlı İmparatorluğu Arasındaki Barış Müzakereleri
Osmanlı İmparatoluğu ile başarılı savaştan sonra Nadir Şah, Osmanlı Türkleri ile müzakerelerinde beş koşul
ileri sürdü, yalnız bunları gerçekleştirdikten sonra Türklerle barış sağlanabilirdi. İşte burada, Muğan`da Osmanlı
elçisi Genç Ali Paşa`yla 1049/1639 yılı Zuhab anlaşmasına dayanılarak sınırların belirlenmesi için ilkin tartışmalar
başlandı. Belli anlaşmaya varılmasına rağmen, Nadirìn barış anlaşması için önemli koşul olarak din konusunda
Osmanlı devletinin karşısında bıraktığı sorun anlaşmanın imzalanmasını yavaşlattı. 2 Gelecek müzakeler için
Osmanlı elçisi başta Abdülbaki olmak üzere İran delegasyonunun eşliğinde İstanbulà gönderildi. 3 Nadir Şah`ın
beş talebi şunları içeriyordu: 1. Caferiliğin sünni mezhebinin beşinci mektebi olarak kabul edilmesi; 2. Kabe`de yer
ayrılması ve kule yükseltilmesi; 3. İran Emir el-Hac`ının tayin edilmesi; 4. İran ve Türkiye arasında devamlı elçilerin
değişimi; 5. Savaş esirlerinin ticaretinin yasaklanması ve değişimi. 4 Özel olarak vurgulamamız gerekir ki,
yukarıdaki koşullar arasında en esas sorun din sorunuydu.
* Doç. Dr., Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Elyazmalar Enistitüsü.

1 Mirza Mehdi Han Esterabadi. Cihanguşayi Nadiri. Tehran: 1341, s. 269.
2Şem’danizade Fındıklılı Süleyman Efendi. Mür’i’t-Tevarih. İstanbul: 1976, s. 61.
3 Ragıb Mehmed Paşa. Tahkik ve Tevfik (Koca Ragıb Mehmed Paşa, Tahkik ve Tevfik). İstanbul: 2003, s. 39.
Muhammad Riza Nasiri. Esnad va mukatibat-i tarikhi-yi Iran. Dawra-yi Efşariya.Gilan: 1364 Sh./1985, s. 92-93.
92
Elçilik, Nadir Şah`ın üç mektubunu götürüyordu: Sultan I Mahmudà 5 , büyük vezire 6 ve Osmanlı
İmparatorluğu`nun Şeyhülislamına7. Nadir Şah tarafından devletin esas kişilerine ayrı mektupların gönderilmesi
bir daha Nadir Şah`ın Caferilik mezhebinin kabul edilmesi konusunda bağımlı olduğu Osmanlı İmparatorluğu ile
ilişkilerin gelişmesine önem vermesinin büyük anlam taşıdığına bir kanıttır. Özellikle vurgulamamız gerekir ki,
yukarıda bahsettiğimiz mektupları incelediğimizde belli oluyor ki, her mektupta aynı konular yazılmasına rağmen,
fark gönderilmiş kişilerin her birine ayrılıkta geçerli maktıklı nedenlerin sunulmasıdır.
Sultan I Mahmudà mektup Nadir Şah`ın Osmanlı İmparatorluğu`nun birinci şahsına Şah kısmında
gönderdiği ilk mektubudur. Bu oldukça büyük önem taşıyordu, çünki Nadir Şah`ın Osmanlı sultanıyla diplomatik
ilişkiler kurması onun müslüman dünyasında esas rakibiyle gelecek ilişkilerinin devam ettirilmesini ve iki devlet
arasındaki ilişkilerde Şah`ın tuttuğu konumu gösteriyordu. Mektubun içeriğinden belli oluyor ki, Nadir ilişkileri
karşılıklı dostluk ve komşuluk esasında kurmağı düşünüyordu: “Bizler, Ehl-i-sünnetiz, o Serverìn (Hz. Muhammed
– sav.) yolunu devam etmekte mutluyuz, fakat onun (Şah İsmail) sözlerinden oluşmuş tahrifler müslüman
akımları ve ümmet arasında anlaşmazlık ve düşmanlığa neden olmuştur...”.8
Osmanlı sultanına yazılmış uzun tarifler ve unvanlarının birer birer sıralanmasıyla onun mektubu Safevi
şahlarının Osmanlı sultanlarına yazdığı mektuplardan seçiliyordu. Yukarıda bahsettiğimiz mektupların tahliline
dayanarak vurgulamamız gerekir ki, her üç mektuptakı dostça yanaşma Nadir Şah`ın Osmanlı devletiyle komşuluk
ilişkilerinin kurulmasına hazır olduğunun kanıtıdır. Diplomatik yazışmalardan anlaşıldığı gibi Nadir Şah`ın beş
teklifinin Osmanlı devleti tarafından dinsel ve mülkiyet sorunlarına ayrılması Nadir Şah`ın itirazına ve keskin
hoşnutsuluğuna neden oldu. Dini sorunlara Caferilik mezhebinin tanınması, Kabe`de rükün ayrılması ve savaş
esirlerinin serbest bırakılması, mülkiyet sorunlarına ise İran Emir el-Hac`ının Mekke`de tayin edilmesi, İran ve
Osmanlı İmparatorluğu`nun başkentlerinde elçiliklerin organize edilmesi aittir. 1736 yılı barış görüşmelerinde ilk
önce mülkiyet sorunlarının, daha sonra esirlerin serbest bırakılması ve Caferi mezhebi teklifi gibi dini sorunların
müzakeresine başlanıldı.9 Nadir Şah`ın tekliflerini iki kısma ayırmakla Osmanlı devleti dini sorunların ikinci
dereceli mesele olduğunu göstererek, onların beyhude olduğuna işaret ederek ikinci plana attı. Nadir Şah kendi
tarafından bu tür sıralamaya karşı itiraz ederek ayrı ayrı tekliflerin değil, içlerinde Caferilik mezhebinin de yer
aldığı tüm talep listesinin kabul edilmesine çalışıyordu.10
1736 yılı görüşmelerinde Nadir Şah Osmanlı devleti tarafından bazı tavizler elde edebildi ve bazı koşullarının
kabul edilmesini sağladı. Her iki devletin başkentlerinde elçiliklerin kurulması ve esirlerin değiştirilmesi
konusunda anlaşmaya kısa sürede varıldı. Nadir Şah`ın Caferiliğin takipçileri için Kabe`de namaz yerinin ayrılması
sorunu Türkler tarafından olumlu yanıtlandı – onlara Şafii`lerle ortak yer verildi.11 Osmanlı devleti tarafından her
yıl hac için yola çıkan İran zevvarlarının kervanına İranlı (Emir el-Hac) başkan tayin edildi. Lakin Osmanlı tarafı
yalnız Necef ve Al-Hasa`dan geçen kervanlara İranlı başkanın tayin edilmesini kabul etti. Eğer kervan Şam`dan
geçecek olursa, İran`ın hac başkanı Emir el-Hac olmayacak, daha aşağı bir unvan taşıyacaktı.12 1736 yılında
Türkler tarafından yapılmış tüm tavizlere rağmen barış anlaşmasına varılmadı: Nadir Şah Osmanlı tarafının teklif
ettiği ayrı ayrı taleplerinin değil de, tüm taleplerinin kabul edilmesi konusunda israrlıydı.
İran- Osmanlı İlişkileri
Barış anlaşmasının onaylanması için Osmanlı devleti İranà yeniden elçiliğini gönderdi. Osmanlı elçiliği 19
Muharrem/18 Mayıs 1737 yılında Nadir Şah`ın tahta çıkması nedeniyle tebrik mektuplarıyla beraber Nadirabadà
vardı, Nadir Şah Kandahar`ın işgalinden sonra burada bulunuyordu.13 Mektubunda sultan, Nadir Şah tarafından
sunulmuş bazı tekliflerin, özellikle de Caferilik mezhebinin beşinci mektep olarak onaylanması ve bu yeni mezheb
için Kabe`de yeni kulenin yükseltilmesinin kabulünün olanakdışı olması konusunda meyus olduğunu
belirtiyordu. 14 Bunun dışında Sultan Mahmudùn özel talimatıyla Nadir Şahà, sultanın şiiliğin giderilmesi
konusunda Nadir Şah`ın İslam dünyasına gösterdiği büyük hizmetlerini kabul ederek her iki devletin zevvarlarıınn
5 Muhammad Riza Nasiri. Esnad va mukatibat-i tarikhi-yi Iran. Dawra-yi Efşariya. Gilan: 1364 Sh./1985, s. 81-84.
6 Muhammad Riza Nasiri. Esnad va mukatibat-i tarikhi-yi Iran. Dawra-yi Efşariya.Gilan: 1364 Sh./1985, s. 87-89.
8 Muhammad Riza Nasiri. Esnad va mukatibat-i tarikhi-yi Iran. Dawra-yi Efşariya. Gilan: 1364 Sh./1985, s. 82.
9 Ragıb Mehmed Paşa. Tahkik ve Tevfik (Koca Ragıb Mehmed Paşa, Tahkik ve Tevfik). İstanbul: 2003, s. 49-50.
10“Nameha-i Nadiri” (elyazma). Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Elyazmalar Enistitüsü, şifre: С-393, vrk. 4b.
11 Vladimir Minorski. Tarihçe-yi Nader Şah. Tehran: 1363, s. 96.
12 Hamid Algar. “Shi’ism and Iran in the Eighteenth Century”. İn Studies in Eighteenth Century Islamic History. Yıl: 1977, s.
288-302, s. 293.
Esterabadi, Mirza Mehdi Han. Dürre-i Nadire. Tehran: 1341, s. 600-601.

14 Ragıb Mehmed Paşa. Tahkik ve Tevfik (Koca Ragıb Mehmed Paşa, Tahkik ve Tevfik). İstanbul: 2003, s 109-113.
93
ve tüccarlarının serbest ilerlemesi için iki devlet arasında tüm anlaşmazlıkların çözülmesinin gerekliliği konusunda
sözlü mesaj iletildi: “Her iki devlet tek devlet, her iki taraf – tek taraf olmalıdır”, “iki devlet arasındaki işbirliği ve
dostluk ilişkilerinin gelişmesi hem İslam dünyası, hem de Hıristiyan dünyasında kıskançlığa neden olacaktır”. Eğer
Nadir Şah kabul ederse, Bab-ı Ali onu kardeşi bilecek ve onun başarısı için dua edecektir. Caferilik mezhebinin
kabul edilmesi sorununa geldikte ise Osmanlı padişahı Mekke ve Medinenin hakimi değil de, hizmetçisidir, bu
yüzden o şimdiye kadar kurulmuş düzeni değiştirmek girişiminde bulunmamış ve bundan sonra da değiştirmeyi
düşünmüyor.15
Caferilik mezhebi sorununun görüşülmesini devam ettirmek için Nadir Şah, 21 Mayıs 1738 yılında İstanbul’a
varan başta Luristan beylerbeği Ali Merdan Han olmakla yeni elçiliğini Osmanlı sarayına göndermek için hazır
etti.16
Mektubunda Nadir Şah, tüm taleplerinin kabul edilmesinin gerekliliğini bu teklifler arasında karşılıklı ilişkinin
olmasıyla açıklıyordu: “Caferilik mezhebinin kabul edilmesi zevvarların çoğalmasına neden olacak ve bu
nedenden dolayı rükünün belirlenmesi ve bununla beraber Mekke`ye Emir el-Hac`ın tayin edilmesi gerekecektir.
Ve Emir el-Hac`ın tayin edilmesi teklifiyse her iki devletin başkentlerinde fahri temsilcilerin oluşturulması içindir,
bu da onların zevvarların varışı ve kalkışını bilerek birbirlerine bilgi verebilmesi için gereklidir”. Bu yüzden de
mektup sahibi padişahtan bu üç sorunun çözümünü rica ederek vurguluyor ki, aslında “bu dörd sorundan
Caferilik mezhebinin doğrulunun kabul edilmesi esas amaçtır ve tüm şeref kuralları gereğince iki devletin
esirlerinin serbest bırakılmasının başlanması için onun kabulünün onaylanması için rükünün ayrılması
gereklidir”.17
Nadir Şah`ın 1739 yılında Hindistan ve Türkistanà yürüşleri ve Osmanlı İmparatorluğu`nun Rusya ile savaşı
barış anlaşmasının elde edilmesi için onun aktif etkinliğini bir süreliğine azalttı.18 1740 yılının Mayıs ayında Nadir
Şah başta Çemişgezek hanı Çarhçı-başı Hacı19 olmakla Hasanabad`dan (Hindistan)20 Osmanlı sultanına mektup
götürecek yeni elçiliği görevlendirdi. İlk mektubunda Nadir Şah, Hindistan’a yürüşünün nedenlerini açıklayarak
Hindistan işgalini geniş şekilde açıklamıştır. İkinci mektup ise yalnız dini sorunları içeriyordu: her iki tarafta şüphe
doğuran sorular oluştuğu için, “benim majestelerinden ricam budur ki, Siz iki bilgin ve ünlü bilim adamını bizim
bilim adamlarımızla bu soruların müzakeresi için bizim devlete gönderesiniz. Bu soruların çözümü her iki devletin
müslümanlarına yararlı olacaktır”.21 Nadir Şah, diğer taleplerine iki yenisini de ekledi: hac zamanı tam ticaret
özgürlüğü ve her yıl sırayla Türklerle Kabe örtüsünü (kisve) değiştirmek 22, sonuncu teklif ilk olarak sunulmuştur.
Osmanlı kaynaklarına esasen Nadir Şah`ın elçisi Hacı Hanà Osmanlı sultanı ve devlet büyükleri tarafından Nadir
Şah`ın Caferilik mezhebinin doğruluğunun onaylanması teklifinin kabulünün olanakdışı olması hakkında yanıt
mektubu verildi23, ve 1741 yılının Temmuz ayında o İstanbulù terk etti.24
1741 yılı Hindistan dönüşünden sonra Nadir Şah, ahaliyi üç yıllığına vergilerden muaf ederek Dağıstan
yürüşüne başladı.25 Nadir Şah`ın elçisi henüz İstanbul`da iken sultan, 1154 Zilkade/1742 yılının Ocak ayında
Derbent`te Nadir Şah`ın kampına varmış hazine görevlisi Mustafa Nazif Efendi ve İstanbul gümrük reisi Mustafa
Munif Efendi olmakla iki elçisini gönderdi. 26 Elçilerin getirdiği sultanın mektubunda “büyük Mekke, pak Medine
ve Rum devletinin bilim adamları Caferi mezhebinin resmi kabulü ve mezhebe ayrıca sütunun verilmesinin
olanakdışı olduğu için üzgünler” diye yazılmıştı. 27 Dini sorunların müzakeresi için Osmanlı elçiliğinde din
adamlarının olmaması ve teklifi redd edildiğinden hoşnut olan Nadir Şah sultanı inandırmağa çalışıyordu ki,
15 Ragıb Mehmed Paşa. Tahkik ve Tevfik (Koca Ragıb Mehmed Paşa, Tahkik ve Tevfik). İstanbul: 2003, s 147-149.
16 Mirza Mehdi Han Esterabadi. Cihanguşayi Nadiri. Tehran: 1341, s. 305-306.
17“Nameha-i Nadiri” (elyazma). Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Elyazmalar Enistitüsü, şifre: С-393, vrk. 3b-4b.
18 Baron Jasef von Hammer Purgstall. Büyük Osmanlı Tarihi. Üçdal Neçşriyat, 1996, s. 300.
Lawrence Lockhart. Nadir Shah. A Critical Study Based Mainly upon Contemporary Sources. London: 1938, s. 223-224.
20 Esterabadi, Mirza Mehdi Han. Dürre-i Nadire. Tehran: 1341, s. 601-602.
21 İnşa (elyazma). Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Elyazmalar Enistitüsü, şifre: М-139, vrk. 394a-397a.
22 Baron Jasef von Hammer Purgstall. Büyük Osmanlı Tarihi. Üçdal Neçşriyat, 1996, s. 38.
23 Subhi Mehmed Efendi. Tarih-i Subhi (Vak’anüvis Subhi Mehmed Efendi, Subhi Tarihi, Sami ve Şakir Tarihleri ile Birlikte
(İnceleme ve Karşılaştırmalı Metin). İstanbul: 2007, s. 699-702.

(İnceleme ve Karşılaştırmalı Metin). İstanbul: 2007, s 709.

25 Robert Olson W. The Siege of Mosul and Ottoman-Persian Relations 1718-1745. A Study of Rebellion in the Capital and in
the Provinces of the Ottoman Empire. Bloomington: 1975, s 120.

26 Muhammed Kazım Mervi, Vezir-i Merv; Alem Ara-yı Nadiri. Tehran: 1349, s. 978.
27 Mirza Huseyn Fasai. Farsname-yi Nesiri. Tahran: 1382, s 557-558.
94
onun tekliflerinin amacı iki halk arasında düşmanlığı aradan kaldırmaktan başka bir şey değil. Bab -ı Ali ya
Caferi mezhebini onaylamalı ve yahut redd ederse savaş olacak, her şey kılınç gücüyle çözülecektir.28 1742
yılının Nisan ayında geri dönen Osmanlı elçilerine şahın cevabı bir daha Nadir Şah`ın Caferilik mezhebi
konusundaki teklifinden vazgeçmeyeceğini gösteriyordu ve bu hal Osmanlı devleti için İran`la ciddi savaşa
başlamak için hazır olmağa bir sinyal oldu. 29 Dağıstan`dan ayrılmazdan önce 1155 yılının
sonlarında/1743 yılının başlarında Nadir Şah sultandan daha bir mektup aldı, mektubunda sultan
Caferilik mezhebini kabulü ve Kabe`de beşinci kulenin yükseltilmesi olanakdışı olduğu için özürlerini
iletiyordu. Bunun hemen ardından Nadir Şah Bağdat`ın Osmanlı hakimi Ahmed Paşa`ya Bağdat`ı
teslim etmesi talebiyle mektup gönderdi . 30
1156/1743 yılında Nadir Şah`ın koşunları Osmanlı Irak`ına girdi ve az sürede ilçelerin çoğunu
işgal etti, Bağdat ve Basra kuşatıldı. Nadir Şah Kerkük`ü kuşattı, şehir az sonra teslim oldu. 31 Bu
zaman Nadir, dini fikirlerinin kabulü talebiyle İstanbulà iki bilim adamı gönderdi.
Fakat Türk tarafı önceleri olduğu gibi yine de taviz vermedi ve “Caferilik mezhebinin İslam`ın
beşinci mektebi olarak kabul edilmesinin devlet içinde anlaşmazlık ve çatışmalara neden
olabileceği” 32 ile kendine hak kazandırdı, Osmanlı Şeyhülislamı ise din yolunda İranlıların esir
alınması ve mahvedilmesi konusunda fetva verdi. 33
Mosulà doğru ilerleyen Nadir Şah, 24 Receb 1156/13 Eylül 1743 yılında şehri kuşattı, bu kırk
gün sürdü. Nadir Şah`ın yeni kuşatma topçuları şehrin iç kısmını ve duvarlarını dağıttı, fakat Nadirìn
adamlarının çoğu saldırı zamanı öldürüldü ve o kuşatmayı devam ettirmek fikrinden taşınarak 4
Ramazan 1156/23 Ekim 1743 yılında kuşatmayı kaldırdı.34 Savaşı durdurmağı düşünen Nadir Şah, Ahmed
Paşa`ya barış teklif etti, o zaten İstanbul`dan Nadir Şah ile barış anlaşması kurması için talimat almıştı. 35
Necef`te Nadir Şah, kendi dini görüşlerini gerçekleştirmek için ünlü şii ve sünni bilim adamlarından oluşan
toplantı çağırdı. Burada Nadir Şah`ın 1736 yılında başta Caferilik mezhebi konusu olmakla teklif ettiği 5 talep
tartışılacaktı. Nadir Şah`ın ricası üzerine Bağdat hakimi Ahmed Paşa sünni ve şii temsilciler arasındakı
müzakerelerde hakim olacak ünlü sünni bilim adamı Şeyh Abdulla al-Süveydi`yi gönderdi. Necefè başta 70 kişi
olmakla İran delegasyonu ve Nadir Şah tarafından işgal edilmiş Merkezi Asya devletleri ve Afganistan`dan sünni
ruhani delegasyonu vardı. Toplantıya ayrıca Bağdat, Necef, Hille, Kerkük, Kerbela şehirlerinin bilim adamları da
katılmışlardı. 36 Toplantının sonucunda dört belge “vesikaname” hazırlandı, içlerinden birincisi Nadir Şah
tarafından şahsen imzalanmıştı.37
Sonuç
İki devlet arasında barış anlaşması 1746 yılında tüm devleti sarmış halk ayaklanmasıyla çıkılmaz duruma
düşen Nadir Şah`ın barışa en çok ihtiyacı duyduğu zaman imzalandı. 1159 yılının Muharrem ayının başlarında /
1746 yılının Ocak-Şubat aylarında Nadir Şah, Fetheli Han Türkmenì Osmanlı sarayına barış anlaşmasının
taleplerinin müzakeresi için gönderdi. Yeni durumun gidişatına uygun olarak Nadir Şah`ın talepleri keskin
(İnceleme ve Karşılaştırmalı Metin). İstanbul: 2007, s. 737-738.
Lawrence Lockhart. Nadir Shah. A Critical Study Based Mainly upon Contemporary Sources. London: 1938, s. 224. Vladimir
Minorski. Tarihçe-yi Nader Şah. Tehran: 1363, s. 96.

30 Lawrence Lockhart. Nadir Shah. A Critical Study Based Mainly upon Contemporary Sources. London: 1938, s. 227.

Michael Axworthy. A History of Iran: Empire of Mind. New York: 2008, s. 162.
Mirza Huseyn Fasai. Farsname-yi Nesiri. Tahran: 1382, s 561.



Mirza Huseyn Fasai. Farsname-yi Nesiri. Tahran: 1382, s 561.

Michael Axworthy. A History of Iran: Empire of Mind. New York: 2008, s. 162.
37 Mirza Huseyn Fasai. Farsname-yi Nesiri. Tahran: 1382, s 562.
95
değişikliklere maruz kaldı: türklerin Caferilik mezhebinin kabülü ve bununla ilişkin Mekke`de mezhebe rükün
ayrılması talebi çıkarıldı. Bu onun sultana, büyük vezir Hasan Paşa`ya, Osmanlı Şeyhülislamına gönderdiği
mektublarda yazılmıştır, esirlerin ve elçilerin değiştirilmesi meselesinde ortak anlaşmaya varıldı.38
Nadir Şah`ın yeni dini doktrini, şüphesiz onun siyasi çıkarlarına hizmet ediyordu. Onun İran`ı sünni devletine
dönüştürmek için Caferilik mezhebinin kabulüne çalışmasına birkaç açıklama verebiliriz. Şiiliğin koruyucusu
rolünde çıkış eden Nadir Şah`ın da Safeviler gibi İran sınırları dışında çoğu sünni olan devletleri, büyük arazileri
yönetmek için sünniliye geçişi önemliydi. Yalnız bundan sonra o ordunun büyük kısmını oluşturan sünnilerin
desteğini alabilir ve böylece geleneksel şii bağımlılığından kurtulabilirdi. Yeni dini politikayla Nadir Şah şii mesçit
ve mübarek yerlerindeki bağışları benimseye bilir ve böylece hep ihtiyacı olduğu nakit sorununu çözerek
ordusunun tüm ihtiyacını ödeyebilirdi. Nadir Şah`ın politik hırsının başında tüm Safevi dönemi boyunca hayal bile
edilemiyecek sünni-şii barışını sağlamak projesi duruyordu.
Nadir Şah`ın birçok politik ve dini nedenlerden dolayı Caferilik mezhebinin kabulü talebinin uğursuzlukla
sonuçlanmasına rağmen 18. yüzyılın birçok ünlü sünni ve şii bilim adamının bu toplantıya çağırışı ilk kez İslam
içinde dostluk ilişkilerinin kurulması meslesine dokunarak zor politik ve dini karşılıklı ilişkilerin çözülmesi işinde
büyük tarihsel önem taşıyor. Bu buluşma müslüman dünyasında tarafların ortak fikre gelerek sonuçta belge
imzaladığı ilk deneyimdir.
Kaynakça
Algar, Hamid. “Shi’ism and Iran in the Eighteenth Century”.İn Studies in Eighteenth Century Islamic History.
Yıl: 1977, s. 288-302.
Axworthy, Michael. A History of Iran: Empire of Mind. New York: Basic Books, 2008.
Esterabadi, Mirza Mehdi Han. Cihanguşayi Nadiri. Haz. Seyyid Abdullah Envar, Tehran: Ençoman-e Ethar ve
Mefaher-e Ferhengi, 1341.
Esterabadi, Mirza Mehdi Han. Dürre-i Nadire. Haz. Seyyid Ca’fer Şehidi, Tehran: Enteşarat-
ı Elmi ve Ferhengi, 1341.
Fasai, Mirza Huseyn. Farsname-yi Nesiri. Haz. Mensur Fasai. 1. Cilt. Tahran: Amir Kabir, 1382.
İnşa (elyazma). Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Elyazmalar Enistitüsü, şifre: М-139.
Kuddusi, Muhammed Hüseyin. Nadirname. Horasan: Encoman-e Asar-e Melli-ye Horasan, 1339.
Lockhart, Lawrence. Nadir Shah. A Critical Study Based Mainly upon Contemporary Sources. London: Luzac
& Co, 1938.
Mehmed, Subhi Efendi. Tarih-i Subhi (Vak’anüvis Subhi Mehmed Efendi, Subhi Tarihi, Sami ve Şakir Tarihleri
ile Birlikte (İnceleme ve Karşılaştırmalı Metin). Haz. Mesut Aydıner. İstanbul: Kitabevi, 2007.
Mehmed, Ragıb Paşa. Tahkik ve Tevfik (Koca Ragıb Mehmed Paşa, Tahkik ve Tevfik). Haz. Ahmed Zeki
İzgöer. İstanbul: Kitabevi, 2003.
Mervi, Muhammed Kazım, Vezir-i Merv; Alem Ara-yı Nadiri. 3. Cilt, Haz. Muhammed Emin Riyahi. Tehran:
Enteşarat-e Melli, 1349.
Minorski, Vladimir. Tarihçe-yi Nader Şah. Terc. Raşid Yesemi. Tehran: Simurg, 1363.
“Nameha-i Nadiri” (elyazma). Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Elyazmalar Enistitüsü, şifre: С-393.
Nasiri, Muhammad Riza. Esnad va mukatibat-i tarikhi-yi Iran. Dawra-yi Efşariya. 1. Cilt. Gilan: Nima, 1364
Sh./1985.
Purgstall, Baron Jasef von Hammer. Büyük Osmanlı Tarihi. 8. Сilt. Üçdal Neçşriyat, 1996
Süleyman, Şem’danizade Fındıklılı Efendi. Mür’i’t-Tevarih. I. Cilt. Haz. M. Münir Aktepe. İstanbul: Edebiyat
fakültesi matbaası, 1976.
Olson, Robert W. The Siege of Mosul and Ottoman-Persian Relations 1718-1745. A Study of Rebellion in the
Capital and in the Provinces of the Ottoman Empire. Bloomington: Indiana University Press, 1975.
Uzunçarşılı, İsmail Hakki. Osmanlı tarihi. Karlofça Anlaşmasından XVIII. Yüzyılın sonralarına kadar . 4.
cilt. Ankara: Türk Tarih Kurum Basımevi, 1978.
96
TÜRKİYE`DE GÜNEY AZERBAYCAN ŞAİR VE YAZARLARI
Ziver HÜSEYNLİ*
Özet
Türkiye ve Azerbaycan`nın kültürel, ilmi ve edebi ilişkileri her zaman derin ve sıkı olmuştur. Her iki ülke eskiden
günümüzedek dünyanın büyük kültür, bilim merkezlerinden olmuş ve bu alanlarda diğer devletlerle geniş ilişkiler
kurmuştur. Kültürün en geniş sahası olan ilim ve edebiyatın beşiği gibi tanınan bu ülkelerde binlerce bilim ve sanat
insanı, şair ve edipler yetişmiştir. Kültürel ve edebi ilişkiler bu devletler arasında çok sık olduğu nedeniyle edip ve
şairler bir ülkeden diğerine rahatlıkla gidebilmiştir.
Azerbaycan`dan Türkiye`ye giden şairler daha çok olmuştur. Türkiye, aynı dili konuşan Azerbaycan Türklerine
ikinci vatan, gerektiğinde ise sığnak yeri olmuştur. Bu sadece çağdaş dönemimizde Azerbaycan Cumhuriyeti`ndeki
Türkler için değil, Güney Azerbaycan olarak tanınan Tebriz, Erdebil, Zencan vd. bölgelerin Türkleri için de geçerlidir.
Bu nedenle eski zamanlardan günümüzedek birçok bilim ve edeb ehli kan kardeşlerinin memleketine gitmiş ve orayı
kendi ülkeleri gibi kabul ederek hayatlarını sürdürmüşlerdir.
Son iki yüz yılda Kuzey Azerbaycan`dan olduğu gibi Güney Azerbaycan`dan da bir sıra edip, şair ve yazar
Türkiye`ye gitmiş, orada yaşamış ve yaratmıştırlar. Bildiri metninde XIX. ve XX. yüzyıllarda Güney Azerbaycan`dan
Türikye`ye gitmiş şair ve yazarlar hakkında okurlara daha geniş bilgiler sunulacaktır.
Anahtar sözler: Azerbaycan, Türkiye, Tebriz, Şair, Yazar.
Giriş
Azerbaycan ve Türkiye halkı tarihin farklı dönemlerinde siyasi ve çoğrafı bakımdan ayrı olsalar da kültürel bağları
hiçbir zaman kopmamıştır. Her iki halkın ruhundan doğan kültür onları tarih boyu bir çatı altında birleştirmiş, bununla
dünyada Türk kültürünün temellerini oluşturmuş ve yaşatmışlardır.
Geniş bir sahanı kapsayan kültür alanına hizmet eden farklı sanat sahipleri vardır. Bunlar arasında tarihte en
derin iz bırakan ve en kalıçı olanlar kalem ehli, yazarlar ve şairlerdir. Toplumun bu zümresi kendi kalemleri ile,
devletler arasında en gergin ve çatışmalı dönemlerde bile kültür erbabı olarak barışı sağlamış veya barışsever
düşüncelerini kağıt üzerine dökmekle bazen politikacılara bile sulh, dostluk, huzur yolunu gösterebilmişlerdir.
Sınır tanımayan şairler, saz söz sahipleri eskiden beri kendi ülkeleri veya diger ülkelere yolculuklar yapmış, göçler
etmiş, yaşamış ve yaratmışlardır. Azerbaycan`ın da Orta Çağ`dan itibaren göç eden bir çok şairleri ve kalem ehli
olmuştur. Şairlerin göçleri hakkında araştırma yaptığımız zaman Azerbaycan şairlerinin muhaceret ettiği yerin çoğu
zaman geçmişin Osmanlı`sı, bugünün Türkiye`si olduğunu görmekteyiz. Bu durum, Azerbaycan`ın gerek kuzeyinde ve
gerekse de güneyinde doğmuş olan şairler için geçerlidir. Tezkireleri, cönkleri ve edebiyat tarihi kaynaklarını
incelerken Azerbaycan`dan Osmanlı`ya göç etmiş birçok şair ismine rastlamak mümükündür. Bu göçler esasen 14-15.
yüzyıldan başlamış, sonrakı dönemlerde de devam etmiştir.
Sempozyumda, son iki yüz yıl içindeki Azerbaycan ve Türkiye ilişkileri konusunda bildirilerin sunluması tercih
edildiği için hakkında bilgi verceğimiz şairler de bu dönemde yaşamış şairlerdir. Bilindiği üzere söz konusu dönem
Azerbaycan`ın derin yarası olan Kuzey Azerbaycanla Güney Azerbaycan`ın parçalandığı dönemine denk geliyor ve
makalede sadece Güney Azerbaycan`dan Osmanlı`ya gitmiş Azerbaycan şairleri hakkında bilgi verilecektir.
I.Şairlerin Mühaciret Nedenleri
Azerbaycan`ın ister kuzeyi, isterse de güneyinden Osmanlı Türkiye`sine göç eden çok sayıda şairlerimiz
olmuştur. Bu konuyu araştırırken her şair hakkında edinilen bilgiler esasında onları muhacerete sürükleyen birkaç
farklı nedene rastladık.
* Doç. Dr., Hazar Üniversitesi.
97
Bunlardan biri ve en önemlisi dil meselesidir. Güney Azerbaycan`dan Osmanlı’ya gitmiş şairlerin çoğunun ana
dili Türkçe idi. Onlar, Türkiye`de kendi sanat yollarına devam edebilecekleri ve diğer ülkelerle kıyasladıkta dil
açısından onlara en yakın yer Osmanlı toprakları olduğu için bu ülkeyi tercih ettiklerini söyleyebiliriz. Zira, onların
Osmanlı`da yazdıkları eserler ve şiirleri Türk dilindedir.
Türkiye`ye gidişin diğer bir sebebi, eğitimdir. Şairler hakkında bilgi toplarken bazılarının Türkiye`de eğitim
aldığına dair bilgiye rastladık. Bu bilgiye dayanark Türkiye`ye gidiş sebeplerinden biri gibi eğitim almak maksadını
söyleyebiliriz.
Bilindiği üzere son yüzyılda birçok büyük ve küçük devletlerde kurulan okulların sayısı durmadan artıyordu. Söz
konusu dönemde Kaçar ve Osmanlı Devletleri`nin büyük şehirlerinde çok sayıda okullar faaliyetteydi. Tarihi
kaynaklardan görüldüğü gibi, o zaman, Türkiye`nin başkenti İstanbul`da İranlılar tarafından açılmış okullar vardı.
İstanbulà giden bazı bilim adamlarının yanı sıra şair ve yazarlar da söz konusu okullarda öğretmen veya görevli olarak
çalışmışlar veya bu çalışanlar arasında şiir yazanlar da vardır. Bu da İstanbulà gidenlerin bazılarının iş nedeniyle
gittigini söylemeğe cesaret veriyor.
İş veya görev sadece okulda öğretmenilke sınırlanmamış, bazı farklı görevler de Azerbaycanlılar tarafından
yapılmıştır. Bunlardan, siyasi memuriyet, ticaret, sanatkarlık örneklerini gösterebiliriz.
Aşağıda, hakkında bilgi vereceğimiz şairler arasından bazıları devlet memuru, elçi veya konsolos olarak
Türkiye`ye gitmiş, özellikle İstanbul`da bulunmuşlar. Bazıları ise şairliğin yanı sıra ticaretle uğraşmışlardır. Başka
sanatla uğraşan şairler de kendi sanatlarını Osmanlı`da daha iyi geliştirebilecekleri veya daha fazla kazanç elde
edebilecekleri için oraya gitmişlerdir. Bazıları da gittikten sonra şairlekle geçimlerini sağlayamadıkları için başka
sanatla uğraşmış, lakin şiir yazmaktan vaz geçmemişlerdir.
Orta ve Yakın Çağ’da Osmanlı`ya göç nedenlerinden biri olarak değindiğimiz siyasi meselelerin1 Kaçar
döneminde de devam ettigine dair kanıtlar vardır. Ülke içerisinde bazen siyasi faaliyetten, bazen de yazdıkları
eserlerin konusunun tetikleyici olduğundan dolayı baskıyla karşılaşanlar Osmanlı`ya gitmişler.
Şunu da söyemeliyiz ki, gidenlerin bazıları hayatlarının sonuna kadar Türkiye`de kalmış veya kendi ülkelerine
dönüşleri hakkında bilgi vermemişlerdir. Bazıları ise görevleri veya eğitimleri bittikten sonra veya diğer nedenle geri
dönmuşlerdir. Bazı şairler de Türkiye`den başka ülkeye gitmiştirler.
II.Güney Azerbaycan`Dan Türkiye`Ye Gitmiş Şairler
Güney Azerbaycan`ın daha çok Tebrizden olamak üzere, Hoy ve Marağa gibi farklı şehirlerden Türkiye`ye gitmiş
şairlerin ve birkaç tanınmış yazarın adları, yaşadıkları dönemi ve bazılarının gidiş sebeplerini ve yazdıkları eserleri
hakkında Farsça kaynaklardan elde olunan bütün bilgileri okurlara sunuyoruz. Şunu da söylemeliyiz ki, aşağıda isimleri
geçecek şairler, yaşadıkları yıllar esas alınarak sıralanmışlardır.
1.Sabur
Asıl adı Hüseyin’dir. Kaynaklarda Sabur ya Saburi olarak geçiyor. XIX. yüzyıl Tebriz şairlerindendi. Eğitimini
tamamladıktan sonra İstanbulà gitmiş, orada istinsah işi ile meşgul olmuş, divan katipliği yapmıştır. Kaynaklarda bir
divan dolduracak kadar şiirleri olduğu yazıyor . “Hidayetü`l-Arifin” isimli eserin yazarı, onun Farsça ve Türkçe
şiirlerden oluşan divanının olduğunu yazıyor. “Kamusu`l- A`lam” ve “Danişmendan-i Azerbaycan” isimli eserlerde
onun mahlası “Sebur” olarak yazılmışıtr. Lakin divanının mevcudiyyeti ve yeri hakkında bilgi yoktur. 1804`te vefat
etmiştir.2
2.Bahar
1 Huseynli Z., Osmanlı İstanbulu’nda Safevi Edipleri. S.752.

2 Hasanzade Ş., Farhang-i Nam-averan-i Edebi-ye İran der Türkiye- Şüera-i İrani, s.73; Vefai Z., Nam-averan-i Azerbaycan, s. 490;
Terbiyet M., Danişmendan-i Azerbaycan, s.227; Bayram Ö., Anadolu Sahasında Azerbaycan`lı Şairler, s.91 ve Musalı V. Osmanlı
Tezkirelerinde Azerbaycan Şairleri, s. 298.
98
Osmanlıya gitmiş Bahar adlı diger bir şair 1813/1228 yılında vefat etmiştir. Onun Türkçe ve Farsça şiirleri olduğu
yazıyor,3 lakin kendisi hakkında fazla bilgiye rastlamadık.
3.Saì Efendi:
Tebriz`de 1804 yılında doğmuş bu şair daha sonra İstanbulà gitti. Güzel sanatlara aşina, özellikle oymacılıkta
ustaydı. Bir ara Mehmed Ali Paşa`nın isteği üzerine Mısırà gitmiş, tekrar İstanbulà dönmüş, tabhane açarak bununla
uğraşmıştır. Onun her konuda usta olduğu söylenir. Fatih Tezkiresinde Saì Efendi ile ilgili bilgi bulunmaktadır. Ancak
eserleri ile ilgili geniş bilgi verilmemiştir.4
4.Mahvi:
Tebriz`de 1823`te doğdu. Asıl adı Hasandır. Sonralar İstanbulà gitti. Onun, Farsça ve Türkçe şiirleri
bulunmaktadır. Mahvi ile ilgili bilgiler Fatihìn “Hatimetü`l- Eşar`ın”da mevcuttur.5
5.Daneş-i Tebrizi
Dönemin diğer muhacirlerinden biri Daniş Tebrizidir. Hasan Ali Tebrizi`nin oğlu Hacı Mirza Necef Ali Han
1827/1243 yılında Tebriz`de doğdu. İlk eğitimini babasının yanında, sonralar ise okulda aldı, fıkıh, usul, hadis ve edebi
ilimler sahasında kamil bilgi sahibi oldu. 1857/1273 yılında Azerbaycan`dan İstanbulà gitmiş, Mirza Senglah ile yakın
itibatta bulunmuş ve onun okulunda bir süre eğitim almıştır. Senglah Tebrizi`nin vefatından sonra dönem şairlerinin
Mirza Senglah hakkında yazdıkları medihleri toplamış ve “Mecmue`l-Evsaf” adı ile yayınlamıştır.
“Mizanu`l-Mevazin fi Emireddin” isimli eserini de 1870/1287 yılında İstanbul`da yazdı. Daniş, uzun süre,
1886/1303 yılınadek başkentte İran`ın konsolosu görevinde çalıştı. O, 1875/1292 yılından başlayarak yirmi bir sene
yayınlanan “Ahter” gazetesinin kurucusu idi.
Mirza Necef Ali Han bundan başka ilmi ve edebi bir merkez kurdu ve Kaçar döneminin birçok mehşur
insanlarını, Mirza Hüseyin Han Sepehsalar, Hüseyn Ali Han Emir Nizam, Mirza Cafer Han Müşirüddevle, Mirza
Melkum Han, Mirza Muhsin Han, Şeyhü`r-Reis Hayret, Ahundzade, Mirza Habib İsfahani, Mirza Agahan Kirmani, Şeyh
Ahmet Ruhi, Seyyid Cemaleddin Esedabadi, Mirza Rıza Han Büküşlu, Mirza Ağahan Sahib-i Kalem, “Ahter” gazetesinin
müdürü Ağa Muhammed Tahir ve editörü Mirza Mehdi ve başkalarını o merkeze çekti.6
6.Ferec Tebrizi
Tebrizli şairlerden olan bu şahıs, Şahzade Kasım Mirza`nın kitabdarıydı, sonralar ticaret yolu ile İstanbulà gitti ve
1852/1268 yılında vefat etti. Türk ve Fransızca dillerini biliyordu.7
7.Mirza Rıza Han Erfeü`d-devle
Daniş adlı diğer bir şahis, Hacı Şeyh Hasan İrevani`nin oğlu Mirza Rıza Han Erfeü`d-devle 1854/1270 yılında
Tebrizde doğdu. Dış İşler Bakanlığı`nda çalıştı, Tiflis, Petersburg ve İstanbul`da konsolos ve elçi görevini yaptı ve
1899/1317 yılında “Lahe” sulhunun memuru oldu.
Onun birkaç risale, nazım ve nesir eserleri vardır, “Tefsir-i Elifba-i Parsi”, “İstikrar-ı Sulh-i Umumi der Alem”,
“Tul-i Ömr-i Tebi- i İnsan” onun yazdığı ve yayınladığı eserlerdir. 1889/1306 yılında yazdığı “Müntahabat-i Daniş” de
onun diger eseridir. Fetullah Han Şeybani onu medhedenlerden biriydi ve Tahran`da yayınlanan “Şeref” gazetesinde
onun geniş tercüme-i halini yazdı.8
8.Bahayi:
3 Hasanzade Ş., Farhang-i Nam-averan-i Edebi-ye İran der Türkiye- Şüera-i İrani, s. 43 ve Yazıcı T., Parsinevisan-i Asiya-i Segir, s.
27
4 Bayram Ö., Anadolu Sahasında Azerbaycan`lı Şairler, s. 90. ve Musalı V. Osmanlı Tezkirelerinde Azerbaycan Şairleri, s.293-294
5 Bayram Ö., Anadolu Sahasında Azerbaycan`lı Şairler, s.91
6 Terbiyet M., Danişmendan-i Azerbaycan, s.143-144, Hasanzade Ş., Farhang-i Nam-averan-i Edebi-ye İran der Türkiye- Şüera-i
İrani, s.56-57 ve Vefai Z., Nam-averan-i Azerbaycan, c.4, s.36

7 Hasanzade Ş., Farhang-i Nam-averan-i Edebi-ye İran der Türkiye- Şüera-i İrani, s.84 ve Vefai Z., Nam-averan-i Azerbaycan, s.
581
8 Terbiyet M., Danişmendan-i Azerbaycan, s.144
99
Ahmed Bahayi Efendi 1874 veya 1875 yılında Tebriz`de doğdu ve orada eğitim aldı. 1892-93`te İstanbulà gelip,
orada farklı işlerde çalıştı ve 7 Haziran 1925 tarihinde vefat etti. Mahmud Kemal İnal, Bahayi`nin vefatından beş yıll
önce Beyazıt`takı Genel Kütübhanede çalışmağa başladığını ve hem de kütübhaneye ait yazılar yazdığını belirtiyor.
Ferecullah Kürdi adlı bir şahıs Mısır`dan İstanbulà gelmiş ve bazi eserlerin kopyasını Bahayi Efendi`ye yazdırmıştır.
Bahayi`nin hayatının fakirlik içinde geçdiyini de bu tezkireden öyreniyoruz (İnal 1999: c. 1, s. 251). Genel
Kütübhanenin müdürü İsmail Efendi (İsmail Saib Sencer) onun tercüme-i haline dair verdiği bilgide yazıyor: “…Pederi
valide cihetinden sadat-ı Hüseniyyedendir. İraniler, Seyyidin kitabetinde şeref-i siyadetin manevi bir eser-i yümn-i
bereketi bulunduğuna mütakit olunduklarından ekseri, anın yazısı ile bir kıta, beyt, bir satır dua edinmeyi yümn
addederlerdi. Bir de bağlılara yumurta üzerine vefk yazardı, tesiri görülürdü. Yirmi beş seneden beri kendini bilirim,
hılaf-i edeb ve namus hiçbir kelam ve hareketi vaki olmadı”. Vefatından sonra kütüphane müdürünün naklettiğine
göre, Bahayi, Mahmud Kamal İnal`ı gördükce “nezer-i niyaz ile bakar, ah, ne olur, benim tercüme-i halimi ve eşarımı
da kitabına yazsa” dermiş. Mahmud Kamal İnal, Genel Kütübhaneye gidip gelirken Bahayi`yi gördüğünü yazır. Orta
boylu, siyah bıyıklı, esmer, sessiz biri olduğunu yazıyor. Bahayi, Fars ve Türk dillerinde şiirler yazmıştır. Azerbaycan
Türkçesinde «Mestname» adlı eseri vardır. Bazı şiirleri “Terakki” ve “Malumat” adlı gazetlerde yayınlanmıştır.9
9.Ebulhasan Tebrizi Şebüteri
XIX. yüzyıl şairi Ebulhasan Muhammed Cafer oğlu Tebriziìn Şebüter ilçesindendir. Divan sahibi bu şairin
divanının iki nushasından biri “Luluì-l İbret” adı ile nastalik hattında yazılmıştır. Diger nushası, kendi hattı ile
1876/1293 yılında İstanbul`da yazılmıştır. Divanında mesnevi, gaside, gazel, terci ve b. şiir türleri vardır. 10
Be nazem an Halık-i yekta-i bihemta,
Ke der yek kun biyaverd ez edem dünya o mafiha.
Her an ser-i ke be fark senan negerded tac
Çegune ze u muhabbet tevan koned miraç.
10.Remzi Baba
Tebrizìn XIX. yüzyılda güzel şiirler yazan şairlerinden idi. Yirmi yaşından İstanbul`da ikamet ediyordu. Bir gün
Sultan Abdülmecid Han (1839/1255 -1861/1277-) geçerken bedaheten aşağıdakı rübaiyi okudu:
Ey padişahım, bir dur, dervişi ferahnak et,
Mirat-ı zamirinden, zeng-i kederi pak et.
Bir hafta senin harcın, on yıl bana kafidir.
On yıl beni rahat kıl, bir hafta sen imsak et.
(Yani, ey Padişahım bir az dur ve bu dervişi sevindir ve onun düşüncelerinden kederi yok et. Senin bir haftalık
harcın bana on yıl yeter, kendi imsakının harcı ile bu dervişin on yıl rahatlığını sağla.) Bunu duyan Sultan, Baba`ya ödül
verdi.
Remzi Baba, Làli, Ahi, Raci ve Şükuhi gibi şairlerle ile aynı dönemde yaşamıştır, 1885/1302 yılında Şükuhi ile
görüşmüş ve bu görüş hakkında divanında da yazmıştır. 11 O, 1889/1306 yılında vefat etti. Vefatı haqqında şair Deli
Hikmet bu kıtanı yazmıştır:
Bir düşün, ey zair-i gafil, şu kabrin halini,
Bir de altında yatan pir-i bela-perverdeyi.
İhtiyarlık, hastalık, gurbette yokluk birleşib,
9 Musalı V., Osmanlı Tezkierelerinde Azerbaycan Şairleri, s. 116-121 ve Musalı V. Mahmud Kamal İnal Tezkiresinde Azerbaycanlı
Şairler, s.629
10 Hasanzade Ş., Farhang-i Nam-averan-i Edebi-ye İran der Türkiye- Şüera-i İrani, s. 45 ve Vefai Z., Nam-averan-i Azerbaycan, s.
249-250
11 Hasanzade Ş., Farhang-i Nam-averan-i Edebi-ye İran der Türkiye- Şüera-i İrani, s.59. ve Terbiyet M., Danişmendan-i
Azerbaycan, s.161
100
Boğdular biçare Remzi-yi felaket-dideyi.

1884`te görüştüğü Şükuhi de kendi divanında onun hakkında yazmıştır. Şiirlerinin bir kısmı “Mecmue-i eşar”
adıyla 16 sayfadan ibaret olarak 1888-89 yılında yayınlanmıştır. Türkiyeli müellif İnal, Remzi Baba hakkında bir olayı
nakleder: (İnal 2000: c. 4, s. 1858). Remzi Baba, bir yemekhanede ciğer yemiş, parasını vermemiş, aşçı sinirlenip, acı
sözlerle ciğerini yakmış. O sırada tanıdıklarından birinin geldiyini görünce bu kıtanı söylemiştir:
Tuzladı aşçı dil ile yüreğim yaresini,
Ciğerim paresi gel, ver ciğerin paresini.
Ben demem aşçıya bir şey, dilerim Mevla`dan,
Bit pazarında mezad eyleye ızgaresini.12
11.Ahmet Feyzi Tebrizi
Osmanlı`yıa göç etmiş şairlerden biri Ahmet Feyzi Tebrizidir. Müallim Feyzi Tebrizi Osmanlı kültürünün en parlak
döneminin yazarlarından biriydi. O, 1892-1893 yılında İstanbul`da İranlıların okulu tesis edildikten sonra o okulda
öğretmenlik yapmıştır. Onun divanından başka dilbilimine ait eserleri ve çevirileri vardır: “Talim-i Farsi”, “Usul-i Farsi”,
Qend-i Farsi” ve “Muhtasar-i Usul-i Farsi” onun eserleridir. O, Habib İsfehani ile aynı dönemde yaşamıştır. 13
Ahmed Feyzi Efendi 1842 yılında Güney Azerbaycan`ın Serab ilçesinde doğdu. Irak`ın Necef şehrinde eğitimini
aldıktan sonra Mısırà, oradan da Sami Paşa ile birlikte İstanbulà gitti, 27 Şubat 1910 tarihinde İstanbul`da vefat etti.
Feyzi Efendi, “Süruş” imzası ile “Tercüman-i Hakikat” gazetesinin edebiyat bölümünde yazılar yayınlamıştır. Şair
daha çok “Müellim Feyzi Efendi” olarak tanınıyordı. Fransız dilinden çevirileri vardır, lakin bu dilde serbest
konuşamıyordu.14
13.Acemzade
İranlı Emirek Acemzade tabip, müzikci ve Farsça şiirlerin müellifidir. XIX. yüzyılda vefat etmişr.15 Lakin “İranica”
ansiklopedisinde XVI. yüzyılda vefat ettiği yazıyor.16
13.Bahai Tebrizi
Bahai adlı diğer bir şair Tebriz`den Küçük Asya`ya gitmiş, Farsça da şiirler yazmıştır. 1968/1388h. yılında vefat
etmiştir.17
14- Hamid Nutki
Türkiye`de eğitim almış diğer ünlü simalardan biri, Hamid Nutki, 11 Eylül 1920 yılında Tebriz'de doğdu. “İttihâd-ı
Novber” ilkokulu, sonra da “Necat” okulunda okudu. Ailesi, 1929'da Astara şehrine göç edince, orada “Hekim Nizami”
okuluna kaydoldu ve Nima Yuşiçìn derslerine katıldı.
Ailesi Tebriz'e dönünce, burada “Firdevsi” lisesini bitirdi. Bu lisede coğrafya dersleri veren tanınmış şair Habib
Sahir, Hamid Nutki'nin şiir ve edebiyata ilgi duymasında etkili olmuştur.
O, 1942'de Tahran Hukuk Fakültesi'ni bitirip aynı yıl Türkiye'ye geldi. İstanbul Üniversitesi'nde başladığı hukuk
doktorasını, 1948'de tamamladı. İran'a dönerek iş hayatına atılan şair: “Çalışma hayatım başladıysa da bütün
ömrümce hep bir öğrenci olarak kaldım ve hiçbir zaman öğrenme susuzluğumu gideremedim” demiştir. İran'a
12 Daha geniş bilgi için bknz: Musalı V. Osmanlı Tezkirelerinde Azerbaycan Şairleri, s. 271-279 ve Musalı V., Mahmut Kemal İnal
Tezkiresinde Azerbaycanlı Şairler, s.634
13 Hasanzade Ş., Farhang-i Nam-averan-i Edebi-ye İran der Türkiye- Şüera-i İrani, s.31. ve Riyahi M., Zebean ve Edeb-i Farsi Der
Gelemruv-i Osmani, s. 246

14 Bu şair hakında daha geniş bilgi için bknz: Musalı V., Mahmut Kemal İnal Tezkiresinde Azerbaycanlı Şairler, s. 631-633
15 Hasanzade Ş., Farhang-i Nam-averan-i Edebi-ye İran der Türkiye- Şüera-i İrani, s. 78 ve Yazıcı T., Parsinevisan-i Asiya-i Segir.
S.24
16 http://www.iranicaonline.org/articles/persian-authors-1
17 Hasanzade Ş., Farhang-i Nam-averan-i Edebi-ye İran der Türkiye- Şüera-i İrani, s. 43 ve Yazıcı T., Parsinevisan-i Asiya-i Segir, s.
26
101
dönünce Uluslararası Petrol şirketinde çalışmaya başladı. Daha sonra, Tahran'da “Sosyal İletişim Bilimleri Fakültesi”
nde ders vermeye başladı. 1972'de ABD'ye gönderildi, 1989 yılından itibaren ise İngiltere Edinburg Üniversitesi'nin
“İslam ve Orta Doğu Araştırmaları Bölümü”nde araştırmacı olarak görev aldı.
1994'de Azerbaycan Cümhüriyyeti “Nahçivan Devlet Üniversitesi” tarafından Fahri Profesörlük ünvanı aldı ve
aynı yıl, Bakü'deki “Azerbaycan Yazarlar Birliği” tarafından asli üyeliğe kabul edildi.
Hamid Nutki yazar ve şair olarak birçok eser ve makalenin müellifidir. İlk yazıları 1935'de Tebriz'de “Şahin”
gazetesinde çıktı. 1941'e kadar burada ve “Sehend” gazetesinde düzenli olarak şiirler ve yazılar yayınladı.
1936'dan itibaren ana dili Azerbaycan Türkçesiyle şiirler yazmaya başladı. Tahran'da “İkdam”, “İttilaat”,
“Merdâne Kâr”, “Demâvend” ve “Kanun” gibi gazetelerde makaleler yazdı. Ayrıca “Haberha-yı Rûz” adlı gazetede baş
yazarlık yaptı.
1924'de Pehlevi sülalesinin iktidarından 1979 İhtilali süresinde 50 yıldan fazla devam eden Türkçe yasağı sonucu
Türkçe dil, kelime ve alfabe bakımından karmakarışık şekil aldı. Türkçe'nin imlasının kısmen düzene salınmasında,
diğer önemli şahsiyetlerle birlikte Hamid Nutki'nin de rolü oldu. Böylece, İran'daki Azerbaycan Türkçesi'nin az da olsa
standartlaşmasında Hamid Nutki'nin büyük katkısı oldu.
Hem şair, hem yazar olarak İran'da Türk medeniyetini öğretme yolunda çalışan bu aydın, bazen şiirlerinde
“Aytan” mahlasını da kullanmıştır. Hamid Nutki 1999 yılında İstanbul`da vefat etti.18
Yazarlar
1.Abdulkerim Buhari
Tarihci Abdulkerim Buhari, 1807/1222 yılında bir grupla İstanbulà gitmiş ve ömrünün sonuna kadar orada
yaşamıştır. “Coğrafiya-i Asiya-i Merkezi” (Afganistan, Buhara, Hive, Hucend, Tibet ve Keşmir) kitabını yazmıştır.
Bundan başka 1747/1160 yılı havadisini, yani Ahmet Şah Devani`nin tahta oturmasından kendi zamanına kadar bu
memleketin olaylarını yazmıştır. 1831/1246 yılına kadar hayatta olan Abdulkerim Buhari`nin ölümü bu senede
gerçekleşti.19
2.Zeynelbaidin Marağayi
Zeynelabidin Marağayi 1839/1255 yılında Marağa şehrinde doğdu. Babası tacir olsa da aydın insanlardandı.
Zeynelabidin sekiz yaşından okula gitti ve bir süre babasının yanısıra ticaretle uğraştı. Genç yaşlaında Erdebilè geldi,
işleri iyi gitmediğinden Kafkasya`ya gitti. Bir kaç dil bildiği için, Kafkasya`da konsolos yardımcısı görevine atadılar.
Sonralar, Kırım`la İstanbul arasından ticaret işi ile uğraştı ve 1877/1294 yılında Rusya`nın Yalta şehrine gitti ve
oğlunun israrı ile Rusya vatandaşlığı aldı, ama çok geçmeden Rusya varandaşlığından vazgeçip İstanbulà yerleşti ve
ticaretle uğraştı.
Mekke ziyaretine gitti için Hacı Zeylenabidin Marağayi adi ile mehşurlaşan bu yazar İstanbul`da yayımlanan
“Şems” gazetesinde sosial, tarihi ve siyasi konularda makaleler yazmağa başladı. Bundan başka 3 ciltlik çok önemli
“Seyahatname-i İbrahim Bey”, “Bazgşet-i İbarhim Bey be Mısır”, “Cevab-i Yusuf Emu, Lele-i İbrahim Bey” adlı tarihi
anlatan siyahatnamelerini yazdı.
Bu kitabın bir kısmı İran`da halk arasında düşünce fırtınasına ve onların düşüncelerinde geniş değişime sebep
oldu. Onun “Seyahatname-i İbrahim Bey” isimli kitabını alanlar artık suçlu kısmında devlete ceza ödemek zorunda
kalıyordu. Zeylnelabidin İstanbul`da yayınlanan “Ahter” ve Heblü-l Metin (Kelkete) gazetelerinde makaleler de
yayınlıyordu. 1328 yılında İstanbul`da vefat etti.20
3.Mirza Ağa, Nale-i Millet
Daha çok yazarlığı ile mehşur olan Nale-i Millet (halkın feryadı) ismini almış Mirza Ağa Tebrizi, 1849/1265 yılında
Tebrizde doğdu. İran`da ilk Drama Edebiyatı`nın kurucusudur. En iyi eselerini 1865/1282- 1871/1288 yılları arasında
18 Vefai Z., Nam-averan-i Azerbaycan, s. 94-96; Işık İ., Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları
Ansiklopedisi
19 Hasanzade Ş., Farhang-i Nam-averan-i Edebi-ye İran der Türkiye- Şüera-i İrani, s. 76-77, ve Nesiri B., Name-i müverrihin, s. 407
20 Vefai Z., Nam-averan-i Azerbaycan, s.. s.30 ve aynı eser c.4. s.46-48
102
yazmış, Frnasız ve Rus dillerini çok iyi biliyordu. Uzun zaman bildiği diller üzre öğretmenlik yapmış ve bu görevle
Bağdat ve İstanbul`da da çalışmıştır. Yedi sene Fransa elçiliğinde münşilik yapmıştır. “Risaletü`l-Ahlakiye” adlı
eserinde farklı ülkelere yolculuğu hakkında yazmıştır. Meşrute inkılabının önde gidenlerinden biri olarak “Heşaratül-
Arz”, “Nale-i Millet” ve “İstiklal” gazetelerini yayınlamıştır. Gazetelerde “Gaffar-ı Vekil” imzası ile yazdığı ironi ve
eleştirili yazıları çok önemliyidi. O, adı geçen gazetelerde yazdığı yazıları ile Meşrute`nin kahramanı ve dönemin siyasi
şahıslarından biri olmuştu. Hatta Muhammed Ali Şah`ın darbesi zamanı yayınevleri ve gazeteler kapıldığında dahi
“Nale-i Millet” gazetesi yayınlamaktaydı. Onun “İstiklal” gazetesi hakkında Eduard Braun şöyle yazmış: “Mirza Ağa`nın
başkanlığı ile Tebriz`de 1327 yılından yayınlanan bu gazete Meşrute yandaşları ve Tebriz savunucularının sosyal
sonucudur”.
Mirza Ağa bu faleyetleri nedeniyle devletin baskıları yüzünden bir kaç arkadaşı ile birlikte 1873/1290 yılında
Osmanlıya mühaciret etti, üç sene sonra 1876/1293`te Tebrizè geri dönüş yaparken uzun zamandan beri bulaşıtığı
verem hastalığından Deyrzur`da yaşamını kaybetti. Savaş nedeniyle Tebrize getirmek imkansız olduğu için İstanbulà
götürüp, orada gömdüler.21
4.Mirza Muhammed Tahir Tebrizi
Yazar Mirza Muhammed Tahir Tebrizi Karacadaği “Ahter” gazetesinin müdürüydü. O, Tebriz yakınlığındakı
Eherìn Bayburt tayfalarından idi, sonralar İstanbulà gitti, bir kez ailesini görmek için Eherè geri geldi. Kaçarlar
döneminde İstanbul`da yayınlanladığı “Ahter” gazetesiden dolayı Nasireddin Şah zamanının hükümeti onu
sorguluyordu. Onun faaliyetleri nedeniyle Emir Nizam onu överek yazmış: “Bin kere aferin müdüre, bu gazetenin
kurucusuna ki:
Ahter ez çarh be zir ared o paşe be vereg,
Gövher ez behr-i feraz ared o rized be kenar.”
“Ahter” gazetesinin ilk sayı 13 Ocak 1876 (16 Ziyhecce 1292) yılında Mirza Tahirin müdürlüğü ile İstanbul`da
yayımlandı ve 1896/1314 h yılına kadar dört sayfada yayımlanmağa devam etti, lakin sonralar kapatıldı.
“Ahter”in yazarları gayretli ve iyi idiler, o dönemin ünlü aydınları ve özgürlükçülerinden: Mirza Ağahan Kirmani,
Şeyh Ahmet Ruhi, Mirza Mehdihan Tebrizi, Mirza Ali Muhammed Han Kaşani bu gazete ile işbirliği yapıyorlardı.
Ağa Muhammed Tahir Tebrizin`nin bu gazeteden başka, yazdığı aşağıdakı ders kitapları da vardır: “Amuzgar-i
Parsi” 2 ciltte, 1924/1342, “ Destaviz-i Farsihanan” 1907/1325.22
Sonuç
Araştırma sonucu Türkiye`ye gitmiş 14 Güney Azerbaycan şairinin adına rastladık, bunlardan biri olan Acemzade
hakkında farklı bilgi elde ettik. Acemzade iki kaynakta XIX. yüzyıl, diger bir kaynakta ise XVI. yızyıl şairi olarak geçiyor.
Diğer on üç şairden ikisi XX. yızyılda, diğerleri ise XIX. yüzyılda doğulmuş, yaşamış veya vefat etmiştirler.
Şairlerden başka Azerbaycan için çok önemli olan, kendi kalemleri ile o dönemin siyasi ve sosyal hayatında
büyük katkılarda bulunmuş dört yazarın da ismine rastladık.
Şair ve yazarların Türkiye`ye gidiş sebeplerine her birinin hayatı hakkında verilmiş bilgide değinildi.
Bu şair ve yazarların çoğu kendi eserleri ve görevleri ile Türk milletinin ve bu milletin ait olduğu develetler
arasında siyasi, medeni, kültürel bağları korumuş ve kültür ve bilim dünyasına değerli armağanlar sunmuşlardır.
Kaynakça
Bayram, Ömer.. “Anadolu Sahasında Azerbaycan`lı Şairler”. Journal of Qafkaz University, No. 15, Yıl: (Spring
2005). s.83-92
Dedeyev, Bilal. “15-16. Yüzyıllar Azerbaycan-Osmanlı Kültürel İlişkilerinde Mühim Rol Oynayan Bazı Şairler”.
Journal of Azerbaijani Studies. s.379-390
Hasanzade Şehriyar, Farhang-i Nam-averan-i Edebi-ye İran der Türkiye- Şüera-i İrani. Hoy: Yayıncılık, 1389ş.
21 Vefai Z., Nam-averan-i Azerbaycan, c.4. s.91-92

22 Hasanzade Ş., Farhang-i Nam-averan-i Edebi-ye İran der Türkiye- Şüera-i İrani, s. 101
103
Hüseynli, Ziver, “Osmanlı İstanbulu’nda Safevi Edipleri”, Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu, III.
Sempozyumun bildiri kitabı, Yıl: 2015 s.749-760.
Musalı, Vüsale, “Mahmut Kemal İnal Tezkiresinde Azerbaycanlı Şairler” Azerbaycan Dünya Edebiyatında
Uluslararası Simpoziumun materialları, Bakü, Yıl:2012, s. 629-638
Musalı, Vüsale, Osmanlı Tezkirelerinde Azerbaycan Şairleri, Bakü: Nurlan Yayınçılığı, 2009.
Nesiri, Behruz, Name-i müverrihin, 1. Baskı. Hoy: Karakuş Yayıncılığı, 1384ş,
Riyahi, Muhammed Emin, Zebean ve Edeb-i Farsi Der Gelemruv-i Osmani, Tharan: Pajeng Yayınçılığı, 1369ş,
Terbiyet, Memmedali. Danişmendan-i Azerbaycan. 2.baskı. Tahran: Bonyad-i Ketabforuşiye Tebriz Yayıncılık,
Vefai, Zöhre, Nam-averan-i Azerbaycan, 5 ciltte, Tebriz: Zeynep (s) Yayıncılığı, 1378ş.
Yazıçı, Tahsin, Parsinevisan-i Asiya-i Segir, Tahran: Merkez-i Mütaliat ve Tahkikat-i Ferhengi Yayıncılığı, 1371ş.
http://www.iranicaonline.org/articles/persian-authors-1
104
AZERBAYCAN-TÜRKİYE İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA GÜNEY AZERBAYCAN MESELESİ
Bilal HATEMİ*
Özet
Ortadoğu ve Kafkasya’nın iki önemli ülkesi olan Türkiye ve Azerbaycan ilişkileri her iki ülke açısından büyük
önem taşımaktadır. Ayrıca bu iki ülkenin politik, ekonomik ve kültürel bağları diğer Türk devletleri açısından da
büyük bir öneme sahiptir.
Türkiye-Azerbaycan ilişkileri, başta İran Türkleri (Güney Azerbaycan) olmak üzere, hak ve özgürlüğünü elde
edemeyen diğer Türk toplulukları tarafından da sürekli izlenmektedir. Türkiye ve Azerbaycan’daki gelişmeler ve
gerilimler, özellikle Azerbaycan’ın güneyindeki (İran) Türk halkının hem bugününü hem de geleceğini doğrudan
etkilemektedir. İkili görüşmelerde Güney Azerbaycan sorunu pek gündemde gelmese bile, ilişkilerin sağlamlığı ve
sürekliliği Güney Azerbaycan sorunu ve halkı açısından geleceğe yönelik ümit kaynağı oluşturabilmektedir.
Dolayısıyla Güney Azerbaycan halkı birçok açıdan gözünü bu iki ülkedeki gelişim ve dönüşümlere dikmektedir.
Buna rağmen, Türkiye ve Azerbaycan’daki iktidarların Güney Azerbaycan sorununa yönelik yaklaşımları ve
politikaları hep bulanık ve belirsiz olmuştur. Bu makalede, Güney Azerbaycan’ın bölgedeki jeopolitik, ideolojik ve
stratejik önemini dikkate alarak Türkiye-Azerbaycan ve İran ilişkileri bağlamında söz konusu sorun incelenmiştir.
Giriş
19. ve 20. yüzyıl, dünya tarihinde hızlı ve büyük değişim ve dönüşümlerin yaşandığı yüzyıllardır. 18. yüzyılın
Avrupa’sında gerçekleşen ve 19. yüzyılda da devem eden sanayi devrimi ile birlikte eski yönetim ve iktidar
biçimlerinin yıkıldığı, özellikle imparatorlukların çöktüğü, dinin toplumsal ve siyasi hayattan dışlandığı ve siyasi
sistem olarak ulus devletlerin ortaya çıktığını görmekteyiz. Fransız ihtilali ile birlikte Avrupa’da yaşanan sanayi
devrimi dünya üzerindeki farklı bölge ve toplumlarda her açıdan farklı süreçleri başlatmıştır. 20. yüzyılda
Ortadoğu ve Kafkaslarda yayılmaya başlayan sanayileşme ve modernleşme, yalnız teknolojik anlamda değil, aynı
zamanda kültürel ve düşünsel anlamda da kendini göstermiştir. Bununla birlikte Avrupa aydınlanma düşüncesi de
farkı kanallarla dünyaya yayılmaya başlamış ve kendini modernleşme, batılılaşma vs. gibi kavramlarla
hissettirmiştir. Avrupa’da başlayan ve kısmen sonuçlanan bu süreçler, Avrupa dışındaki diğer toplumlarda farklı
şekillerde karşılanmıştır. Avrupa sömürgeciliğini de dikkate alarak Ortadoğu ve Kafkaslar, modern çağın
başlarından itibaren süper güçlerin kar çatışması alanı olarak dikkatleri kendi üzerine çekmiştir. Hazar, Akdeniz,
Karadeniz ve Basra körfezi havzalarının jeopolitik özellikleri ile birlikte petrol rezervleri ve genel olarak ekonomik
potansiyelleri, neredeyse bu bölgeleri asırlar boyu sürecek bir huzursuzluğa itmiştir.
Çeşitli Türk toplulukların çoğunlukta olduğu Kafkasya, Anadolu ve İran gibi coğrafyalarda her hangi bir
aktörün güç kazanması kaçınılmaz olarak Türklerin güçsüzleştirilmesi ile gerçekleşebilmiştir. Bu önemli noktayı
keşfeden ve politikalarını buna göre düzenleyen süper güçler bu bölgelerin potansiyellerinden
yararlanabilmişlerdir. Farklı güçler veya güç adayları tarafından bu üç bölgede uygulanan politikaların
farklılaşması ile birlikte, Türkler üç bölgede üç farklı süreçle karşı karşıya kalmışlardır. Söz konusu dönemde Türk
siyasi kültürünün (devletçilik) bir bölgede başarısı ve zaferini diğer bir bölgede ise bazı güçler karşısında yenilgisini
görmekteyiz.
13. yüzyılda Anadolu’da büyük bir imparatorluk kuran ve 20. yüzyılın başlarında dünyanın yeni düzenine
uygun modern bir devlet (Türkiye Cumhuriyeti) oluşturan Türkler, Güney Azerbaycan ve genel olarak İran
coğrafyasının dört bir köşesinde yaşayan Türkler 19. ve 20. yüzyıllarda siyasi, toplumsal, kültürel ve ekonomik
anlamda büyük yenilgilere uğramışlardır. Orta Asya ve özellikle Kafkaslarda yaşayan Türkler ise aynı dönemde
(20. yüzyılın başlarında) Rus dili, kültürü ve tarihinin gölgesi altına girme kaderini yaşamışlardır. Özellikle Mehmet
Emin Resulzade önderliğinde kurulan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti büyük ideaları ile birlikte 10 yıllar
boyunca tarihin gölgesinde kalmış ve Azerbaycan’ın tekrar bağımsız bir devlet olarak kendini göstermesi yaklaşık
70 yıl ertelenmiştir.
Dünya genelinde eski (modern öncesi) siyasi yönetim biçimlerinin veya devlet anlayışının çöktüğü bir
dönemde (20. yy ilk çeyreği), Türkler, İran’da sahip oldukları siyasi egemenliğini kaybettiler. Türklerin İran’daki
kayıplarıyla aşağı yukarı eş zamanlı olarak Osmanlı Devletinde de büyük değişim ve dönüşümler yaşanmıştır.
* Öğr. Gör., Avrasya Üniversitesi.
105
Osmanlı mirasçıları olan Anadolu Türkleri, modern bir Türk devleti oluştururken Kaçar hanedanının mirasçıları
kritik bir sürecin yaşandığının farkında bile değillerdi. Yaklaşık 10 asırlık Türk egemenliğinin İran’da yok oluş veya
edilişinin farkında olmayan Türklerin bir kısmı kendi bilinçsizliğinin kurbanı oldu; diğer bir kısmı ise tüm gücü ile
Fars milliyetçiliğine sarılarak Türk varlığına karşı direnmeyi tercih etti. Böylece İran’da siyasi yönetimin modern
ulus devlete geçişi çoğunlukta olan Türk(lük) kültürü ve bilinci temelinde değil, Fars dili-kültürü (milliyetçiliği) ve
Ari ırkı temelinde gerçekleşmiş oldu. Modern devlet biçimine geçen Anadolu Türkleri ise Türklüğünü koruyarak
modernliğe geçiş sürecini başlatmış oldular.
Türkler, “Benlik (Türklük)” bilincine sahip olmadıkları üçün İran’da kaybettiklerinin ne kadar önemli
olduğunu daha sonralar kavramış oldular (?). Bütün bunları göz önünde bulundurarak İran’daki Türkleri, modern
döneme geçişte bölgesel ve uluslararası güç çekişmelerin ve olayların kurbanı olarak değerlendirebiliriz. Başka bir
değişle, eski imparatorlukların çöktüğü ve modern ulus devletlerin kurulduğu dönemde, Türklük (benlik)
bilincinden yoksun olan İran Türkleri, egemenliğini kaybederek söz konusu bölgede Türk karşıtı politikaların
baskısı altında kalmışlardır. Böylece, devletçilik yeteneği ve geleneğini zamanla yitirmiş ve daha sonraki
dönemlerde [günümüze dek uzayan bir tarihte] ölüm kalım mücadelesi vermekle hayatına devam etmişlerdir.
1826-1828 tarihlerinde Rus imparatorluğu ve Safevi devleti savaşları sonucunda 10 Şubat 1828’te
“Türkmençay” antlaşmasının imzalanması ile Güney ve Kuzey olmak üzere tarihi Azerbaycan toprakları ikiye
bölünmüştür; Kuzeydeki kesim Rus baskısına maruz kalırken, Güneydeki kesim ise ilerleyen zamanlarda Fars
milliyetçiliğinin baskısına uğrayacaktı. 19. yy sonları ve 20. yüzyılın başlarında İran’da gerçekleşen Meşrutiyet
devrimi sırasında aldatılan Türk halkı, İranlılık anlayışı uğruna Türk milli bilincini oluşturamamıştır.
Bu tarihi gelişmelerden yola çıkarak Türklerin Ortadoğu ve Kafkasya’da en büyük kaybı İran’da yaşanmıştır.
20. yüzyılın ilk çeyreğinden II. Dünya savaşına kadar, İran’da ağır Türk karşıtı politikaların yürütüldüğü
görülmektedir. 1945-46 yıllarında İran’da özerk bir Türk devletinin yeniden kurulması ne yazık ki dünya Türkleri
tarafından görülmedi; olaya tarihi yaklaşım yerine dönemin dar bakışıyla ve ideolojik açıdan yaklaşıldı.
Sovyetler birliğinin himayesi ile ve Seyid Cafer Pişevari önderliğinde kurulan “Azerbaycan Milli Hükumeti”
İran’daki Türklerin büyük başarılarından biri olarak tarihte kaydedilmiştir. 1946’da silah gücü ile bastırılan
Azerbaycan Milli Hükumetinden sonra bu bölgede Türklere karşı yapılan baskıların daha da arttığını görmekteyiz.
1979 devrimine kadar süren ağır baskı ve inkârcı politikalar dönemi devrim koşulları altında biraz daha
yumuşamıştır. İlk yıllarında devrimin heyecanıyla tekrar ümit kazanan Türkler, bu defa dini (Şii) duyguları
kullanılarak İranlılık ideolojisinin baskısı altında kalmışlardır. Devrim rejiminin Anayasasında (15. madde) Fars
olmayan toplulukların anadillerinin kullanımı ve edebiyatı gibi konular benimsense de rejimin bundan imtina
etmesi Fars milliyetçiliğinin devrim sonrası en büyük ihaneti olarak tarihe kaydedilmiştir. Ülkenin tüm ekonomik
kaynaklarını ve silahlı kuvvelerini elinde bulunduran Şii Fars rejimi, Türkleri nasıl bastıracağını planlarken, ülke
içindeki küçük hareketler dışında, ülke dışında Türklük temelinde herhangi ciddi bir sivil veya devlet gücü buna
karşı çıkmadı.
Sonuç olarak 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Anadolu’da zaferini kutlayan Türkler, İran’da yenilgilerinin bilincinde
veya farkında bile değillerdi. Kuzey Azerbaycan’da ise 70 yıllık bir aradan sonra topraklarının bir kısmının yabancı
ellerde olmasına rağmen bağımsızlık kutlaması yapıldı. Ancak bölgenin en yoğun Türk nüfusunu kendinde
barındıran coğrafyalardan (İran) biri olarak İran’da, Türkler hala hak ve özgürlüğünü elde edememiştir.
1. 1925’te İran’da batılı güçler (özellikle İngiltere) desteği ve planı ile kurulan Pehlevi rejimi batılılar
açısından sosyalist Ruslara karşı oluşturulan bir set gibi ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte hem batılılar, hem de
Ruslar açısından Pehlevi rejiminin İran’ı, Türklüğün önüne geçen önemli bir unsur olarak da değerlendirilmiştir.
Çünkü Rıza Pehlevi’nin liderliğinde kurulan rejim, aynı zamanda Türk dünyasının doğusunu Anadolu’dan
ayırıyordu. Daha sonra Sovyetler Birliği’nin yıkılışı ile Ermenistan ve İran bütünlüğü, açıkça Türk dünyasını ikiye
ayırmış bulunuyordu.
İran üzerinden yürütülen Ortadoğu politikaları ve Ermenistan üzerinden yürütülen Kafkasya politikalarını
tamamen Türk karşıtı politikalar olarak değerlendirebiliriz. Bu durumda süper güçler veya bölgesel güçlerin
bölgedeki gelişmelerle ilgili tutumları ve Türk devletlerinin Güney Azerbaycan meselesindeki yaklaşımları büyük
önem arz etmektedir. Süper güçler her ne kadar İran bütünlüğünü savunurlarsa, Türk devletleri bir o kadar
İran’da Azerbaycan (Türk) meselesini görmezden gelmektedirler. Özellikle Türkiye ve Azerbaycan bu konuda
birinci dereceden öneme sahip olmalarına rağmen bunu önemsememiş ve yeterince dikkate almamışlardır.
Halbuki Türkiye ve [Kuzey] Azerbaycan için Güney Azerbaycan meselesi İran rejimine karşı büyük bir güç kaynağı
oluşturabilmektedir.
106
Günümüzde Türkiye ve Azerbaycan ilişkileri, İran ve Rusya rejimleri için büyük bir endişe kaynağı
oluşturmaktadır. Güney Azerbaycan sorunu özellikle İran ve Türkiye ilişkilerini biçimlendirirken Ruslar (Sovyetler
dönemi ve sonrası) açısından da asla göz ardı edilmemiştir. Dolayısıyla Türkiye ve Azerbaycan ilişkilerinde ve
bölgesel siyasetlerinde görülmeyen bir faktör varsa, o da Güney Azerbaycan faktörüdür. Bu faktörün ideolojik
yönü bir üçgen ise, bir ucu Türkiye’de, diğer ucu da Azerbaycan’dadır; üçüncü ucu ise Güney Azerbaycan’ın
kendisindedir. Böylece Türkiye ve Azerbaycan ilişkilerinin sağlamlığı, bir bakıma Türklüğün benimsenmesi ve
pratikte etkili hale gelmesi demektir; bu durum ise Güney Azerbaycan’da yükselmekte olan Türk kimliğinin
yeniden inşasına yardımcı olabilmektedir. İşte İran rejiminin asıl endişesi de budur.
Günümüzde Türkiye-Azerbaycan-İran arasında jeopolitik öneme sahip olan “Güney Azerbaycan” her üç
ülkenin bir biriyle ilişkilerini büyük oranda etkilemekte ve biçimlendirmektedir. Özellikle İran-Azerbaycan ilişkileri
tamamen Güney Azerbaycan sorunu üzerinden biçimlenmiştir. Türkiye ise Türk dünyasının lider ülkesi
konumunda olarak diğer faktörlerle birlikte, İran’ı, Güney Azerbaycan sorunu bağlamında ciddi şekilde
endişelendirmektedir. Ayrıca şu gerçeği her zaman göz önünde bulundurmak gerekmektedir ki; İran’ın genel
anlamda dış politikasını şekillendiren en önemli konu Güney Azerbaycan sorunudur. İran açısından diğer konular
bu sorundan sonra gelmektedir. Çünkü İran’ın toprak bütünlüğünü ciddi şekilde tehdit eden en büyük faktör
Güney Azerbaycan faktörüdür. Dolayısıyla Güney Azerbaycan her üç ülke (Türkiye, Azerbaycan, İran) açısından
ideolojik ve jeopolitik bir sorun olarak sürekli tartışılmakta ve zaman zaman ilişkileri krize soka bilmektedir.
Güney Azerbaycan veya İran Türklerinin sorunu sadece İran sınırları içerisinde ele alınamaz. Sorunun tanımı
ile birlikte çözümü de bir şekilde Türkiye ve Azerbaycan’ı da ilgilendirmektedir. Bu bağlamda hem tarihi açıdan
hem de günümüzdeki durumları itibariyle Türkiye-İran, Azerbaycan-İran ve Türkiye-Azerbaycan ilişkileri önem arz
etmektedir. Bu üç ilişki çeşitli açılardan günümüzde ve tarihte incelenmediği sürece ne Güney Azerbaycan sorunu
ne de Türk dünyası ideası hakkında konuşmak mümkün olmayacaktır. Dolayısıyla 16. yüzyıldan günümüze dek,
bölgedeki antlaşmalar, anlaşmazlıklar, çıkarlar ve güç dengelerinin incelenmesi gerekmektedir. Çünkü Orta Doğu
ve Kafkasya’nın günümüzdeki durumu ve politik dengesi bu tarihten (16. yy) itibaren zamanla bozulmaya
başlamıştır. Osmanlının II. Bayezid döneminde Safevi devleti ile askeri çatışmaya girişmesi ve daha sonra Yavuz
Sultan Selim’in İran Seferi’ne çıkması ve iki taraf arasındaki 1514’te Çaldıran Savaşı’nın meydana gelmesi,
anlaşmazlıkların ilk göstergeleri olarak karşımıza çıkmaktadır. İran ve Türkiye ilişkilerini modern dönemde (20.
yüzyılda) biçimlendiren faktörlerin temelinde yine bu türden anlaşmazlıklar ve çatışmalar olmuştur. Sonuç
itibariyle hala iki ülke arasında, 20. yüzyıl öncesi dönemdeki mezhepsel ayrışma ve çelişki devam etmektedir. Bu
türden ayrışmalar Türkiye’nin Güney Azerbaycan’a yönelik oluşturacağı politikalarını da biçimlendirebilmektedir.
İran’la ilgili tüm anlaşmazlıkları görmezden gelerek sorunsuz bir ilişki düzeyine yükselme çabaları ise hem
Osmanlı devletinde hem de Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinde devam etmiştir. Türkiye’nin tek partili döneminde,
Cumhuriyet Halk Partisi, cumhuriyeti ayakta tutma çabalarıyla İran’daki Türkleri ezen, dışlayan ve özetle İran’da
devlet düzeyinde Türk karşıtlığının başlangıcı olan Pehlevi rejimi ile samimi bir ilişki kurmuştur. Bu ilişkinin
kurulmasıyla Güney Azerbaycan ve genel olarak İran’daki Türklerin sorunu unutulmuş veya bir değimle halı altına
süpürülmüştür. Çok partili sisteme geçişten sonra ise çeşitli partilerin ideolojik ve ideolojik olmayan tutumları,
İran’daki Türklerin görülmemesi ve dikkate alınmamasına yol açmıştır. İran ve Türkiye arasındaki sorunsuz (sıfır
sorun) siyasi ilişkiler ideası Adalet ve Kalkınma Partisi iktidarı döneminde de Ahmet Davutoğlu tezleri ile devam
etmiştir.
Türkiye ve İran ilişkilerinde hem günümüzde hem de tarih boyunca pek gündeme getirilmeyen, görmezden
gelinen ve sürekli halı altına süpürülen bir önemli sorun var: “Güney Azerbaycan sorunu.” Başka bir değişle İran
ile ilgili sorunsuz veya sıfır sorun ilişki ideası sadece Güney Azerbaycan sorununu görmezden gelerek
gerçekleşebilir. Dolayısıyla Türkiye İran ilişkileri tarihinde sürekli Türkiye tarafından unutulan, görmezden gelinen
konu İran’daki Türkler veya Güney Azerbaycan sorunu olmuştur. Hatta bazı dönemlerde bu konu (Güney
Azerbaycan) oradaki (İran) Türk halkının çıkarları umursanmadan iki ülke arasında diplomatik değiş tokuş ve
politika malzemesi bile olmuştur. Bu değiş tokuşlardan yararlanan ise ya Türkiye olmuştur ya da İran rejimi;
böylece İran’daki Türk halkı, yardım umduğu Türkiye’nin bazı dönemlerde çıkar malzemesine bile dönüşmüştür.
Türkiye açısından Türkiye-İran ilişkilerinin tarihi algısı 1638 Kasr-ı Şirin anlaşması üzerinde inşa edilmişken
İranlıların Türkiye’ye (Türkiye-İran ilişkileri) bakış açısı Fars milliyetçiliği söylemi temelinde kurulmuştur. Kasr-ı
Şirin antlaşması ile İran ve Osmanlı arasındaki ilişkilerin geleneği barış dostluk ve kardeşlik sloganları ile
günümüze kadar gelmiştir. Arif Keskin’e göre1, Türkiye ve çoğu batılı siyasi literatürde Kasr-ı Şirin anlaşmasından
yola çıkarak şöyle bir algı var; Türkiye ile İran arasında bir jeopolitik kader birliği var. Bu jeopolitik kader birliği
1. Arif Keskine, “Türkiye neden güney Azerbaycan’ı görmüyor?” başlıklı konferans, https://www.youtube.com
/watch?v=OqglgM5i978
107
sebebiyle İran’da ne yaşanırsa aynı şey Türkiye’de de yaşanacak.” Keskin’e göre literatürde yanlışlıkla İran ve
Türkiye arasındaki son yüz yılda (Atatürk’ten günümüze kadar) bir paralellik ve analoji kurulmuştur. Son yüz yılda
İran ve Türkiye ilişkilerine eleştirel bir bakış açısıyla bakılırsa, İran ve Türkiye’nin bu son yüzyıl tarihlerinin iddia
edilen benzerliğinin yanlış olduğu ortaya çıkabilir. İddia edilen jeopolitik kader birliği ve siyasi tarih benzerliği,
Türkiye’nin İran Türklerine gözlerini kapattığı anlamına gelmektedir.
2. İran-Azerbaycan ilişkileri, Azerbaycan Cumhuriyetinin kurulduğu tarihten günümüze dek hep soğuk
olmuştur. Bu soğukluğun nedenleri ise Azerbaycan’ın batılılaşması, sekülerleşmesi, Amerika ve İsrail ile sıkı ilişkisi,
zamanla Hazar sorunları vs. olarak değerlendirilmektedir. Bu nedenlerle birlikte en önemli neden Güney
Azerbaycan sorunudur. Bilindiği üzere Azerbaycan Türklerinin aşağı yukarı 30 milyon nüfusu günümüzde İran
rejiminin egemenliğinde olan Azerbaycan’ın Güneyinde yaşamaktadır. Güney Azerbaycan sorunu, İran ve
Azerbaycan Cumhuriyeti arasında iki ülkenin ilişkilerini biçimlendiren ve yönünü belirleyen stratejik ve jeopolitik
bir konudur. Özellikle Elçibey’in Türklük davası temelinde Güney Azerbaycan’a yönelik planları ve politikaları,
Azerbaycan’ın kuzeyi ve güneyinde halkın birleşme isteği ve “Bütöv Azerbaycan” ideası İran rejimini
endişelendiren en önemli iç ve dış sorundur. Dolayısıyla İran, Kuzey Azerbaycan’a en büyük tehdit olarak
görmektedir.
İran sadece Kuzey Azerbaycan değil, genel olarak Türk dünyasını büyük tehdit olarak görmektedir. Bu
yüzden devlet, merkeziyetçi sivil toplum kuruluşları, hatta rejim muhalifleri bile ülkede Türk varlığını inkâr
etmekle kalmaz, aynı zamanda Türk dünyası ve Türklüğü her zaman aşağılamışlardır. Başta Türkiye ve Azerbaycan
olmak üzere Türk dünyasının huzuru ve gelişmesi İran devleti için rahatsız edici bir durumdur. Bunu çeşitli
dönemlerde farklı yayın organları, devlet adamları ve Fars halkı hep dile getirmiştir. Ancak Kuzey Azerbaycan’ın
coğrafi konumu ve Güney Azerbaycan sorunu dolayısıyla İran’ın Azerbaycan’a karşı tutumu daha da sert ve art
niyet içerikli olmuştur.
3. Azerbaycan ve Türkiye ilişkilerinde sürekli vurgulanan “iki devlet tek millet” gibi sloganlar bu iki devletin
birçok konuya yaklaşımını açıklıyor. Bu slogan, son 20 yılda iki ülke liderleri tarafından en çok kullanılan ve
kamuoyuna da sunulan bir slogandır. İlk başta çok etkili ve önemli anlamlar içerdiğini sezdiren bu slogan aslında
kendi içeriğinde bazı paradoksları da barındırmaktadır. Sloganla ilgili şöyle bir soru sorabiliriz: Azerbaycan Milleti
kimdir? Acaba Güney Azerbaycan’da yaşayan Azerbaycan Türkleri de iki devletin öne sürdüğü bu slogandaki
millet anlayışı içeriğine giriyor mu? Son 20 yılda iki devlet tarafından uygulanan politikalara bakıldığında, sloganın
büyük Azerbaycan nüfusunun sadece (aşağı yukarı) %20’ini oluşturan Kuzey Azerbaycan nüfusunu içerdiğini
görmekteyiz. Özetle bu slogandaki millet kavramına eksik anlamlar yüklenmektedir. Dolayısıyla söz konusu
sloganın anlamındaki Türklük ve Azerbaycan anlayışı yeniden tanımlanmalıdır.
Sonuç
Kardeşlik ve ortak değerler niteliği taşıyan Türkiye ve Azerbaycan ilişkileri bağlamında Güney Azerbaycan
meselesi unutulan veya görmezden gelinen önemli konulardan biridir. Devlet olarak kendi çıkarları yönünde
Güney Azerbaycan sorununu İran’a karşı kullansalar da her iki devletin Elçibey dönemi dışında her hangi ciddi bir
uygulama veya politikası olmamıştır. Ancak tüm zorluklara rağmen her iki ülkede sivil toplum örgütleri tarafından
yapılan bazı etkinlikleri görmezden gelemeyiz. Türklük ideasını benimseyen sivil toplum örgütleri, siyasi parti ve
bazı kuruluşların da ne yazık ki etkinlikleri devlet desteği olmadan yetersiz kalmaktadır. Dolayısıyla devlet olarak
Türkiye ve Azerbaycan resmi olarak ve açıktan yapamadıklarını sivil toplum kuruluşları aracılığı ile Güney
Azerbaycan’a yönlendire bilirler. Özellikle Türkiye ve Azerbaycan’ın ortaklaşa gerçekleştirdiği Eğitim ve kültürel
etkinliklerde Güney Azerbaycan’a da yer ayırmaları beklenmektedir.
Bir başka konu yukarıda da değinilen “iki devlet tek millet” sloganındaki “millet” kavramının içeriğidir. Bu
kavramı sadece Kuzey Azerbaycan halkı için değil, kuzeyi ve güneyi ile bütün Azerbaycan halkını kapsayacak bir
şekilde kullanmak ve politikaların ona göre yapılması gerekmektedir. Son 20 yılda Türkiye ve Azerbaycan ilişkileri
kapsamında gerçekleştirilen etkinliklerde Güney Azerbaycan halkı Azerbaycan milleti kavramının dışında
tutulmuştur. Diğer taraftan, Güney Azerbaycan halkının her daim dile getirdiği “Tebriz, Bakü, Ankara; biz hara
farslar hara?!” sloganı, bu halkın Azerbaycan ve Türkiye’ye yönelik tutumunu sergilemektedir. Türklerin İran’da
özellikle Güney Azerbaycan bölgesinde en büyük ve etkin siyasi hareketi olan “Güney Azerbaycan Milli Hareketi”
on yıllardan beri gerçekleştirdiği tüm siyasi eylemlerinde söz konusu sloganı (“Tebriz, Bakü, Ankara; biz hara
farslar hara?!”) hep ön plana çıkarmıştır. Bu slogandaki Türkiye ve Azerbaycan’a yönelik mesaj, aynı zamanda
İran rejimine yönelik de söylenmektedir.
Türk dünyasının batısını, doğusu ile birleştiren Güney Azerbaycan’da yapılan etnik değişimler başta Türk
Dünyası olmak üzere, özellikle Türkiye ve Azerbaycan’ı direkt etkilemektedir. Güney Azerbaycan-Türkiye sınır
108
bölgelerinde İran rejiminin onayı ve bazen desteği ile yerleştirilen Kürt kökenli aşiret ve aileler bölgenin etnik
yapısını değiştirmektedir. Yoksulluk ve sefalet nedeniyle söz konusu bölgelerde Türk köyleri Türklerden
boşalırken yerlerine Kürtler yerleştirilmektedir. Aynı durum Türkiye’nin güney doğusunda ve kuzey Irak ve
Suriye’de yaşanmış ve tehlike niteliğinde olduğu tespit edilmiştir. Dolayısıyla bu gibi örnek konularda da Türkiye
ve Azerbaycan’ın Güney Azerbaycan ile ilgili geleceğe yönelik planlarının olması gerekmektedir. Ancak bu
planların olmaması ve günümüzde İran’la olan ilişkilerin Fars temelli olması ciddi endişelere yol açmaktadır.
Kaynaklar
Keskine, Arif, “Türkiye neden güney Azerbaycan’ı görmüyor?” başlıklı konferans,
https://www.youtube.com/watch?v=OqglgM5i978
Nesib Nesibli, “Güneyli-Kuzeyli Meselelerimiz”, Aypara yayınları, Bakü 2013.
Balcı, Ali, “Türkiye’nin Dış Politikası”, Etkileşim Yayınları, İstanbul 2013.
109
OSMANLI TEZKİRCİLERİNİN GÖZÜYLE XIX. YÜZYIL AZERBAYCAN EDEBİYATI
Vüsale MUSALI*
Giriş
Osmanlı tezkireleri sadece Osmanlı edebiyatı ve medeniyeti için değil, aynı zamanda Azerbaycan edebiyatı
tarihi açısından gerekli bilgileri ihtiva etmesi sebebiyle çok değerli kaynaklardır. Araştırmalarımız sonucunda ilk
Osmanlı tezkirecisi olan Sehi Bey’in tezkiresinden başlayarak XX. yüzyıla kadar kaleme alınmış Osmanlı
tezkirelerinde 65 Azerbaycan şairi hakkında bilgilerin ve eserlerinden örneklerin yer aldığı ortaya çıkmıştır.
Tezkirelerde hatırlanan Azerbaycan şairlerinden 18’i XIX. yüzyıl şairidir. Bu 18 şairden 13’ü Osmanlı topraklarına
göç etmiş olan muhacir Azerbaycanlı şairlerdir. Söz konusu şairlerin siyasi olaylar, ekonomik zorluklar, eğitim
almak, seyahat etmek vs. gibi çeşitli göç sebepleri olmuştur. Böylece, onlar XIX. yüzyılda da Azerbaycan – Türkiye
edebi ilişkilerinin devam etmesine katkıda bulunmuş ve ülkelerimiz arasında kültürel ve edebi birer köprü rolünü
üstlenmişlerdir.
Osmanlı tezkirelerde yer alan XIX. yüzyıl Azerbaycan şairlerinin aslen hangi bölgeden veya boydan oldukları
ve hangi tezkirelerde anıldıkları aşağıda sunulan çizelgede belirtilmiştir:
Çizelge 1. Osmanlı Tezkirelerinde XIX. yy. Azerbaycan Şairleri
Şair Memleketi Tezkire
1. Bahar İrevan Arif Hikmet
2. Behçet Tiflis Arif Hikmet
3. Bahâî Tebriz Mahmud Kemal İnal
4. Abdi Akkoyunlu hanedanı Mahmud Kemal İnal
5. Fatih Şirvan Fatin Davud
6. Feyzi Efendi Serab Mahmud Kemal İnal
7. Hakan Kaçar hanedanı Arif Hikmet
8. Mahvî Tebriz Fatin Davud
9. Seyyid Nigarî Karabağ Mahmud Kemal İnal
10. Kâmî Dağıstan Mahmud Kemal İnal
11. Keşfi bey Şeki Mahmud Kemal İnal
12. Remzi Baba Tebriz Mahmud Kemal İnal
13. Rüşdî Şirvan Fatin
14. Sâ’î Efendi Tebriz Fatin
15. Sebâtî Kabele Mahmud Kemal İnal
16. Sabûrî Tebriz Fatin
17. Ferecullah Efendi Tebriz Fatin
18. Yusuf Efendi Tebriz Fatin
Araştırmamıza Fatin Efendi’nin “Hâtimetü’l-Eş’ar”ı, Arif Hikmet’in “Tezkiretü’ş-Şuarâ”sı, Mahmud Kemal
İnal’ın “Son asır Türk şairleri” (“Kemâlü’ş-Şuarâ”) ve Nail Tuman’ın “Tuhfe-i Naili” isimli eserleri kaynaklık etmiştir.
Osmanlı tezkirelerinde XIX. yüzyıl Azerbaycan sahası şairleri hakkında yer alan bu bilgiler, XIX. yüzyıl Türkiye –
Azerbaycan edebi ilişkileri açısından önemlidir. Bildirimizde tezkireler ışığında XIX. yüzyıl Azerbaycan muhaceret
edebiyatını değerlendirmeği hedefliyoruz.
1. Bahar. İsmi Ali olan Bahar mahlaslı Azerbaycan şairi hakkında bilgiyi Arif Hikmet tezkiresinden
almaktayız. Bahar, Azerbaycan’ın tarihi topraklarından olan İrevan vilayetinde doğmuş, daha sonra Osmanlı
ülkesine göç etmiştir. Bir müddet Üsküdar’da kadılık yapmıştır. Çok bilgili biri olan Bahar, Türkçe ve Farsça şiirler
yazmış, kimya ilmine ilgi duymuştur. 1813 yılında vefat etmiştir.
* Doç. Dr. Kastamonu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü
tezkireshinas@gmail.com
110
Arif Hikmet, kendi “Tezkiretüş-Şuara”sında Bahar hakkında şöyle yazıyor: “İsmi Ali’dir. Tevfik Efendi
işaretiyle zümre-i müderrisine iltihak etmiş. Aslı Acem’dir. Dağıstanî Hüseyin Efendi, Revaniyyül-müvellid oldıgın
ihbar itdi. Lakin kendini Buhara’ya nisbet ider idi. Hayli hikmet-dân zat idi. Eş’âr-ı Farisiyye vü Türkiyyesi vardır.
1218 senesinde Üsküdar kadısı oldı. Kimya sevdasına düçar oldığından da’ima tahsil itdigi akçeyi ol cihete sarf
ider ve elleri âhiren sahk ve takdirinden müvessah ve mütegayyirü’l-levn idi. ‘Ulum-ı sa’ireye intisabı hususan
riyaziyyatda mahareti var idi. Bin iki yüz yigirmi sekiz senesi hilalinde fevt olmuşdur”1. Bahar’ın şiirlerinden
örneklere rastlamadık.
2. Behçet. Arif Hikmet, kendi tezkiresinde Behçet mahlaslı Azerbaycan şairinden bahsetmektedir. Tezkirede
onun asıl isminin Hudaday (Hudadad) Han olduğu, Tiflis’te doğduğu yazılmaktadır. Arif Hikmet, Behçet’in Acem
şahı Feth Ali Şah’ın ölümünden sonra tahta çıkan Abbas Mirza oğlu Muhammed Şah tarafından 1835 yılında elçi
sıfatıyla İstanbul’a gönderildiğini yazıyor: “Acem şahı Feth-’Ali Şah’ın fevtinden sonra ‘Acem şahı olan Mirza
Abbas’ın oğlu Muhammed Şah tarafından sefaretle 1251 senesi eva’ilinde Asitane’ye vürud itmişdir”2. Tezkirede
şairin şiirlerinden örneklere rastlamıyoruz.
3. Bahâî. Diğer bir Azerbaycan şairi Muhammed Bakır’ın oğlu Ahmed Bahâî Efendi takriben 1874-75
yıllarında Tebriz’de doğmuş ve orada eğitim almıştır. 1892-93 yıllarında İstanbul’a gelmiş, orada çeşitli işlerde ça-
lışmış ve 7 Haziran 1925’te vefat etmiştir. Onun hakkında Mahmud Kemal İnal’ın “Son Asır Türk şairleri”
tezkiresinden bilgi elde edinmekteyiz3. Tezkireci onun “memleketinde tahsil-i ilme mübaşeret ve talik, nestalik, şi-
keste, nash-ı arabî temeşşük eylediğini”, babasının sanatıyla geçindiğini ve ailesinin maddi durumu iyi olmadığı
için “eniştesi Muhammed İsmail Ağa’nın refakatiyle Tiflis’e gidip, dokuz ay sonra avdet eylediğini, 1310 / 1892-93
yılında İstanbul’a geldiğini, tacir Ağa Ahmed’in yanında çalıştığını, depremden sonra ticaret için Ağa Ahmed’le İs-
kenderiye’ye gittiğini yazıyor. Girit’te olduğu zaman hattat “Mişkin-kalem”den icazet ve “Mübarek kalem”
lakabını almıştır.
Mahmud Kemal İnal, Bahâî’nin sanatını ve başına gelenleri bu şekilde tasvir etmektedir: “Yunanistan’a ilan-i
harp edildiği esnada gazete idarehanelerinden müvezzeliyi topdan deruhde iderek, seyyar müvezzelere tevzi
suratıyla bir sene bir mikdar para topladı. Köprünün Üsküdar iskelesinde kitap, gazete, bardak, tabak, kâse sat-
mak üzere bir dükkân açarak temin-i maişet etmekteyken veresiye verdiği eşyanın esmanını istediğinden dolayı
münfail olan – hakk-na-şinas bir kaptan, sarhoşluk saikasıyla vapuru dükkâna bindirerek, eşyanın mahvine sebep
oldu. Bir sene zaruret ve mihnet içinde kaldıktan sonra – Mısır’da mülaki olduğu kitap tabı ve taciri Ferecullah-i
Kürdî İstanbul’a gelip kütüphanelerden bazı eser istinsahını teklif ettiğinden mümaileyh ile diğer talipler için üç
yüzden ziyade kitap yazdı. Hüsn-i hattı ve Farsî inşada mümaresesi olduğundan sefarethanede işleri olan İranîler,
istidanameleri ona yazdırırlardı. İran sefirlerinden ve müsteşarlarından bazıları, sefarethaneye almak istedilerse
de kendi arzu etmedi”4.
Tezkireci, şairin vefatından beş yıl önce 25 lira maaşla Bayezid’deki Genel kütüphanede çalıştığını, hem
kütüphanede okuyuculara hizmet gösterdiğini, aynı zamanda kütüphaneye ait yazıları yazdığını ilave ediyor.
M.K.İnal, Bahâî Efendi hakkında Beyazıt Kütüphane’sinin müdürü İsmail Efendi’nin (İsmail Saib Sancar)
takdim ettiği tercüme-i haldeki ilginç noktaları tezkiresinde aktarmaktadır: “…Pederi valide cihetinden sâdât-ı
Hüseyniyye’dendir. İraniler, Seyyid’in kitabetinde şeref-i siyadetin manevi bir eser-i yümn-i bereketi bulunduğuna
mu’tekid olduklarından ekseri, anın yazısı ile bir kıt’a, beyit, bir satır dua edinmeği yümn addederlerdi. Bir de
bağlılara yumurta üzerine vefk yazardı, tesiri görülürdü. 25 seneden beri kendini bilirim, hilaf-ı edep ve namus hiç
bir kelam ve hareketi vaki olmadı”5.
Bahâî, Farsça ve Türkçe şiirler yazmıştır. Tebriz’de Azerbaycan Türkçesinde “Mest-name” adlı manzume
yayımlatmıştır. “Terakki” ve haftalık “Malumat” gazetelerinde bazı şiirleri neşredilmiştir. Türk musikisine merakı
olduğundan dolayı bir neşidenin hangi makamdan okunduğunu derhal söylerdi. Vefatından beş yıl önce
hastalanmış ve bundan sonra bağcılıkla meşgul olmaya başlamış, kütüphanenin bahçesini gülistana çevirmiştir.
Şair, hattat, bahçıvan, musikişinas, kanaatkâr ve sabur idi. Kütüphaneden aldığı maaşla Topkapı haricinde bir
bahçe ve kulübe almış, “orada münzevi bir halde yaşamak emelinde idi ki bad-ı gayret evrak-ı huzurunu perişan
eyledi”.
“Târ u mâr eyler evrâk-ı huzurun rûzigâr,
1 Arif Hikmet. Tezkire-i Şu’arâ (İnceleme-Çeviriyazı-İndeksli Tıpkıbasım). Hazırlayan Prof. Dr. S.Erdem. Ankara, TTK, 2014, s. 53
2 Aynı eser, s.55.
3 İnal M.K. Son Asır Türk Şairleri, s.252.
4 İnal M.K. a.g.e., s.252.
5 Inal M.K. a.g.e., s.252.
111
Bir ser-âmed goncayı bir lahza handân görmesün”6.

M.K.İnal Beyazit Kütüphanesi’ne giderken Bahâî ile tanışmış ve onun karakteri, görünümü vs. hakkında
bilgileri tezkiresine eklemiştir: “Kütüphane-i Umumiye gidip-geldikçe bu adamcağızı görürdüm. Orta boylu, siyah
bıyıklı, esmer, sessiz idi. Hem kütüphanedeki hizmetini görür, hem de müdür-i fazılın kemal-i memnuniyetle
hidemât-ı şahsiyesini ifa ve bu suretle nakden ve teamen intifa ederdi”.
“Kemâlüş-şuarâ”da Bahâî Efendi güzel ahlaklı, sakin birisi olarak anlatılmıştır. Tezkireci, Bahâî’nin hiçbir
zaman kendisinden bahsetmediğinin altını çiziyor. Vefatından sonra Beyazıt Kütüphane’sinin müdürü, M.K.İnal’a
söylemiştir ki, Bahâî Efendi kendisi hakkında tezkirede malumat vermesini arzu ediyormuş: “...müdürün kemal-i
teessürle naklettiğine göre beni gördükçe nazar-i niyaz ile bakar, “ah, ne olur, benim tercüme-i halimi ve eş’ârımı
da kitabına yazsa” dermiş. Vaktiyle vâkıf-ı hal ü kal olsaydım, hasisa-i kadir-şinasînin icap ettiği surette hareket
ederdim. Vefatından sonra arzusunun husulü, bir dereceye kadar telafi-i mefât etmiş demektir”7.
M.K.İnal, Bahâî’nin sanatı hakkında bilgi vermiş ve onun şiirlerini beğendiğini yazmıştır: “Tebrizli bir fakir
Acem’in İstanbul şivesiyle söylediği eş’âr-ı beliğaya atf-ı nazar-ı iman ettikçe “ferzend-i Sitanbul’um, ferzend-i
Sitanbul” mealiyle ilan-i mübahat eden bir şair-i şehrî ile hem-zeban olduğuna hükmetmemek kabil değildir.
İranîler arasında güzel Türkçe şiir söyleyenler vardır, fakat bir zavallı hizmetçinin lafzen ve manen düzgün şive-i
şehre uygun şiir söyleye bilmesi şayan-ı dikkattir”.
Bahâî Efendi’nin şiirlerinden örneklere “Kemalüş-Şuara”da rastlamaktayız:
Yâd-ı Canan
Vakta ki şems-i garib olur dideden nihan,
Simurğ-i rûzî ruşen eder meyl-i aşiyan.
Ceyş-i zelâm seth-i zemine eder hücum,
Mağlub-i dest-i zulmet olur leşker-i nücum.
Gök üzre ne sitare, ne encüm, ne mâhitâb,
Ecsâm-ı nuri setr kılar perde-i sehâb.
Her semt ü her tarafta olur sumut ser-nümûn,
Bir makber-i siyah gibi afak pür-sükûn.
Hep kâinat lücce-i levne dalup gider,
Meşgul hâb-ı naz ile sükkân-i bahr ü ber…8
4. Abdi Efendi Azerbaycan’ın hükümdar sülalesi olmuş Akkoyunlu9 neslinin temsilcisidir ve bu sebepten o,
tarafımızdan Azerbaycan şairleri sırasına dâhil edilmiştir. Şeyh Süleyman’ın torunlarından Osman Bey’in oğludur.
O, Şebinkarahisar’da doğmuş, İstanbul’da tahsil almış, Osmanlı devletinin çeşitli yerlerinde devlet görevinde
bulunmuştur10. Abdi’nin işi zora düştüğünde Osmanlı hizmetindeki diğer bir Azerbaycanlı devlet adamı Şirv-
ânîzâde Rüşdü Paşa’ya müracaat etmesi ve ondan yardım istemesi dikkate şayan bir husustur. Şair 1302 / 1884-
85 yılında vefat etmiştir. Abdi Bey’in 260 sayfadan oluşan Divan’ı vardır.
Bu Azerbaycan şairi hakkında malumatı Fatin ve Mahmud Kemal İnal tezkirelerinden almaktayız. Fatin
Efendi tezkiresinde Abdi Bey hakkında malumata şairin bir gazeliyle başlamaktadır:
Seâ’ir ehli dâim sînede râz-ı nihân saklar
Yerinde cevher u sîm u zeri elbette kân saklar
Çeker âgûş-ı derke ‘âkıbet ferzâne-i âlem
Miyân-ı nev-‘arûs-ı râzı kim halk-ı cihân saklar
6 İnal M.K. a.g.e., s.253.

7 Inal M.K. a.g.e., s.253.
 Burada İranlılar adıyla Güney Azerbaycan Türkleri kastedilmektedir.
8 Inal M.K. a.g.e. I c.
9 İnal M.K. a.g.e., s.33.
10 İnal M.K. a.g.e., s.34.
112
Ser-â-pâ kaplayan cevv-i semâyı dûd-ı âhımdır

Meh-i âlemsitânı sanma ebr-i âsumân saklar
O şûh-ı dil-rübâdan leyle-i vaslı sakın sorma
Şeb-i Kadri cenâb-ı Kibriyâ kılmaz ayân saklar
Çekinme nazma çek bu ratb u yâbes sözleri ‘Âbdî
O zât-ı muhterem elbet kusûrun bi-güman saklar11.
Fatîn Efendi şairin tercüme-i halini aşağıdaki cümlelerle takdim etmektedir: “Nâzım-ı mûmâ-ileyh ‘Abdî
Efendi Karahisâr-ı Şarkî nâm mahallde pâ-nihâde-i sâha-i vücûd olup Dersaâdet’e bi’l-muvâsala bir mikdâr tahsîl-i
ulûm-ı âliye eyledikten sonra ibtidâ Belgrad muhâfızı müteveffâ Selîm Pâşâ’nın ve ba‘dehû Harput vâlisi
müteveffâ Hüsrev Pâşâ’nın kitâbet hizmetlerinde ve muahharen Halebü’l-şehbâ vâlisi esbak Mustafa Mazhar
Pâşâ’nın dîvân kitâbeti hizmetinde bulunduğu hâlde bir müddet imrâr-ı vakt u saat eyleyüp iki yüz altmış senesi
meclis-i vâlâ mazbata odası hulefâsı s ınfına dâhil ve bir aralık sâlise rütbesine nâil olduktan sonra Bosna meclisi
tahrîrât başkitâbetine memûr ve iki yüz altmış dokuz senesi memûriyet-i mezkûreden mehcûren Dersaâdet’e
menkûl olmuştur. Mûmâ-ileyhin “Nâ-peydâ” isminde fenn-i münâzaraya dâir bir kitâbı ve bir mikdâr eş‘ârı
vardır”12.
Abdi Bey’in eserleri hakkında M. K. İnal’ın tezkiresinde şu bilgiler geçmektedir: “Nev-peyda” namı ile bir
risale yazmıştır. İstanbul’da “Asır” gazetesine tefrika edildikten sonra risale şeklinde 76 sayfadan ibaret olarak
1287 / 1870-71’de Terakki matbaasında tab’ olunmuştur. Risalenin başına “Nutk-ı bî-pervâ ile akl-ı dânâ beyninde
muhavere” işaret edilmiştir”.
Tezkireci, Abdi Bey’in Divan’ı hakkında şu bilgileri vermektedir: “Divan-ı eş’ârı tab’ olunmamıştır. 260
sahfadan mürettep olan bir nüshası Darülfünun Kütüphanesi’ndedir. Divanında “Kaside-i Osmaniyye” unvanı ile
“Dasitan-i Al-i Osman” vardır ki, alt tarafları Sultan Abdülaziz’in methine dairdir. Divanında münderic terkib-i
bendlerden biri matbudur”.
Abdi Bey’in “Erzurum Lehçesi”13 adlı eserinin var olduğunun altını çizen M.K.İnal meseleyi şu şekilde
açıklamaktadır: “Darülfünun Kütüphanesi’nde “Tuhfe-i Vehbi” tarzında on beş sahfadan ibaret ve nakıs bir risale
vardır ki, üzerinde “Erzurum Lehçesi” işaret edilmiştir. Kimin eseri olduğu gösterilmemiştir. Müzeler ve Kü-
tüphaneler müfettiş-i fazılı Ahmed Tevhid Bey, bu nüsha bir zaman kendi nezdindeyken bir zat tarafından
ariyeten alınıp iade olunmadığı ve Abdi Efendi’nin eseri olduğunu söyledi”14. “Abdi Efendi’nin erbâb-ı dânişden
olduğunu es’ârı gösteriyor. Mürettep divanında nazmın her nevi vardır. Divanın muhteviyatı aruz vezniyle
söylenmiş eş’ârdan ibarettir”.
Doç. Dr. İ.Babacan, Abdi Bey’in hayat ve sanatını araştırmıştır15. Araştırmacı, Abdi Bey’in ailesi ve yetiştiği
ortam hakkında bilgi verirken onun hakkında bilginin az oluşunun altını çizmekte ve “Şeyh Süleyman’ın torunu
olması ve Akkoyunlular gibi meşhur bir Türk sülalesine mensup olması seçkin bir aileden geldiğini gösterir”
demektedir16. İ.Babacan’ın Abdi Bey’in Türkçülükle ilgili manzumesinin analizine adanmış makalesi dikkati çek-
mektedir. Bu araştırmaya kadar Türk şairleri arasında milletinin Türk, dilinin Türkçe olduğunu açık şekilde
haykıran ilk şairin Mehmet Emin Yurdakul olduğunu kabul görüyordu. M. E. Yurdakul’un:
Ben bir Türküm, dinim, cinsim uludur,
Sinem, özüm ateş ile doludur.
İnsan olan vatanının kuludur,
Türk evladı evde durmaz; giderim!
11 Sarıkaya O. Tezkirecilik geleneği içerisinde Fatin tezkiresi. İstanbul Üniversitesi SBE, Yüksek lisans tezi 2007, s. 471.
12 Sarıkaya O. a.g.e., s.471.
13 Şebinkarahisarlı Abdi’nin Erzurum Lehçesi Lügati. Hazırlayan İ. Babacan. Ankara, Grafiker, 2016, 171 s.
14 İnal M.K. a.g.e., s.36.
15 Babacan İ. Şebinkarahisarlı Divan Şairi Abdî Efendi, Şebinkarahisar I. Tarih ve Kültür Sempozyumu, Bildiriler, 30 Haziran-1
Temmuz 2000, s.221-229; Babacan İ. XIX. Asır Osmanlı Edebiyatı‟nda Milliyetçilik Düşüncesinin Gelişimi ve Şebinkarahisarlı
Abdî Bey‟in Türklükle İlgili Bir Manzûmesi”, Karadeniz Araştırmaları (KARAM), 2007 Kış, s.1-14.
16 Babacan İ. XIX. Asır Osmanlı Edebiyatı’nda Milliyetçilik Düşüncesinin Gelişimi ve Şebinkarahisarlı Abdî Bey‟in Türklükle İlgili
Bir Manzûmesi”, Karadeniz Araştırmaları (KARAM), 2007 Kış. s 1.
113
dörtlüsü ile başlayan manzumesi 1897 yılında yayımlanmıştır. Fakat İ. Babacan’ın tespitlerine göre, Abdi
Bey’in Türkçülükle ilgili manzumesi ise bu tarihten daha önce kaleme alınmıştır: “1884 yılında vefat eden ve bu
tarihten çok önceleri şiir yazmaya başlayan Abdi Bey, benzer sözleri Mehmet Emin’den 20-30 yıl önce kaleme
almış olmalıdır. Bu sebepten Türk milliyetçiliği ve Milli edebiyat araştırmacılarının, böyle bir şairi göz önüne
almamaları veya haberdar olmamaları yadırganacak bir durumdur”17.
Abdi Bey’in Türkçülüğü konu eden manzumesi divanının 40 a - 43 a varaklarını kapsamaktadır. Divan,
İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde T 207 şifresiyle muhafaza edilmektedir. Hacmi 130 varaktır. Abdi Bey’in söz
konusu manzumesinin Türkçülükle ilgili mısraları aşağıdakilerdir:
Kimdir acabâ dahleden eş’ârına Türk'ün
Nâ-hak yere hep hak veren ağyârına Türk'ün
Kâil mi olur resm-i vefâ eyleye tercih
Bî-gânelerin kavlini âsârına Türk'ün
Türklük ile fahreyler iken halk-ı zamâne
Dahleylemeye başladı efkârına Türk'ün
Bî-gânelerin farzedelim sıdk-ı makâlin
Benzer mi acep şive-i güftârına Türk'ün
Çingane dahi gayret-i cinsiyle mübâhî
Lânet ana kim çalışa idbârına Türk'ün
Bîgânelerin tarzına gitdin ne kazandık
Bir taş mı kodun kûşe-i dîvârına Türk'ün
Kim aldı acep kabza-i teshîre bu mülkü
Yokdur dayanır savlat-i peykârına Türk'ün
Türklükdür eden bizleri bu nimete nâil
Mevlâ bereket bahşola hep varına Türk'ün
Bu devleti biz sâye-i Türkî'de edindik
Nusret vere Hakk baht-i cihândârına Türk'ün
Düşmana cefâ dosta vefâ Hakk'a temennâ
Şâyân ü sezâ işte bu mişvârına Türk'ün
Gayret-keş-i cins olmayanın cânına sad yûf
Var ise eger dinine imânına sad yûf18.
5. Fatih. Osmanlı devlet adamı ve şair Fatih Efendi (ö. 1250 / 1834) Şirvan’da doğdu. Onun hakkında Şem-
settin Sami’nin “Kâmûsu’l-Alâm’ından, Muhammed Süreyya’nın “Sicill-i Osmaniyye”sinden ve Fatin tezkiresinden
bilgi almaktayız. Babasının ismi Yusuf, dedesinin ismi Gıyasettin’dir. Prof. Dr. M. A. Beyhan, şairin 1778-1779
yılında doğduğunu yazmaktadır. Fatih, İstanbul’da eğitim almış, Divan-ı Hümayun’da memuriyete başlamıştır19.
Fatin Efendi “Hâtimetü’l-Eş’âr”da onun Şirvanlı olduğunu, İstanbul’a gelerek Divan-i Hümayun kâtibi
görevinde bulunduğunu, daha sonra Mısır’a gittiğini ve H.1250 yılında vefat ettiğini ve Mısır’da defnedildiğini
yazmaktadır20. Kıbrısîzâde İsmail Hakkı Efendi, Fatih Efendi’nin vefatına madde-i tarih yazmıştır: “Fatihe oku
Efendi Fatihe”.
Şirvanlı Fatih’in hayatı ve sanatı ilk kez Prof. Dr. M. A. Beyhan tarafından araştırılmıştır21. Fatih’in “Takrir” ve
“Gülzâr-ı Fütuhat” adlı eserleri vardır. Şairin “Gülzâr-ı Fütuhat” adlı eserini araştıran M. A. Beyhan, onun hayat ve
sanatının öğrenilmediğinin altını çizmektedir. Araştırmacı, “Gülzâr-ı Fütuhat”ın yakın çağ Osmanlı tarih
araştırmacıları için mühim kaynak olduğunu yazmaktadır. Kitabın 3 nüsha esasında hazırlamış metni 2001 yılında
basılmıştır.
Şairin bir gazeli “Hâtimetü’l-Eş’âr”da yer almaktadır.
Hep bozuldu nağme-i saz-i neva-i merhamet,
Hayli demdir gûşuma gelmez sada-i merhamet.
17 Babacan İ. a.g.e. s. 13.

18 Babacan İ. XIX. a.g.e., s. 11.
19 Beyhan M.A. Şirvanlı Fateh Efendi. DVİA. İstanbul 2010, c. 39, s. 210.
21 “Gülzar-ı fütuhat”: bir görgü tanığının kalemiyle yeniçeri ocağının kaldırılışı (inceleme tahlil metin). / Şirvanlı Fatih Efendi,
1250/1834 ; haz. Mehmet Ali Beyhan. İstanbul : Kitabevi, 2001. XLV, 92, 170 s.
114
Bilmezim bu hilkat-i âlemde mi insaf yok,

Olmadım mı yoksa ben hergiz seza-i merhamet.
Bu ne hâlettir cila bulmaz uyun-i şâirân,
Hâksâr olsam cihanda tutiya-i merhamet.
İstikametten düşüp burç ü hisarı kalmamış,
Kalb-i âşıklar gibi olmuş bina-ı merhamet.
Mütalli oldum ki, Fatih, defter-i âfâkda,
Lafz-ı bî-mana gibi kalmış sema-i merhamet22.
6. Feyzi Efendi. XIX. yüzyılda İstanbul’a gelen şairlerden biri Feyzi Efendi’dir (1842-1910). Feyzi Efendi,
Mîrgun Mekteb-i Rüşdî’sinde, Robert Kolleji’nde ve Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi’nde 30 sene öğretmenlik
yapmıştır. Şair hakkında geniş ve sistematik bilgiyi M.K.İnal’ın tezkiresinden almaktayız: “Ahmed Feyzi Efendi,
Tebriz civarında Serâb muzaf’atından Türkanpor Karyesi’nde ulemadan Esed Molla’nın oğludur. 1258 sene-i
hicriyyesinde mezkûr karyede doğdu. Babasının yanında eğitim aldı. 1276’da (1859-60) Necef’e azimetle – İran
gençleri için o zaman Darülfünun hükmünde bulunan medreseye dâhil oldu. İkmal-i tahsilden sonra fariza-ı haccı
eda etti. Hicaz’dan Mısır’a azimetle Câmi’-i Ezher’e devam eyledi. Tebdil-i hava için Mısır’a giden fuzalâ-yı
vüzerâdan Sami Paşa’ya mülaki oldu. Paşa, İstanbul’a avdetinde birlikte getirdi ve konağına misafir etti. Feyzi
Efendi, Paşa’nın hem-bezmi olan ulema-yı İran’dan Mirza Safa’nın müstefiz-i irfânı oldu. Bilâhere tevellüd eden
oğlunu üstadının ismiyle tevsim eyledi. Muahharen terk-i tabi’iyetle Hükûmet-i Osmâniyye me’mûriyetine süluk
ederek Amasya tahrirat kitabetine tayin olundu. Bir müddet şehr-emâneti mektûbî kalemi mümeyyizliğinde
bulundu”23.
“Mîrgün Mekteb-i Rüşdîsi’nde ve Robert Kollej’de24 muallimlik etti. Amerikalıların, İslamiyet aleyhindeki
kitapları kendine tercüme ettirmek istemeleriyle muallimlikten çekildi”.
“O sırada Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi25 Fârisi muallimliği münhal olmakla Maarif Nâzırı Münîf Paşa’nın
daveti üzerine müsabakaya girdi. Şehr-emaneti’ndeki memuriyetini terk ederek mezkûr muallimliğe naspedildi.
Otuz üç sene bu muallimlikte bulunmuştur. 1328’de sinn-i hadd-i nizâmîyi mütecaviz olduğundan – talebe-i
kadîmesinden – Tevfîk Fikret Bey’in Galatasaray Sultânîsi Müdüriyeti hengâmında teka’üde sevkedildi”26.
Salah Birsel, “Kahveler kitabı”nda Feyzi Efendi’den kısa olarak bahsetmekte, onun Çaycı Reşit’in Çayevi’ne
geldiğini söylemekte ve kısa bir latife anlatmaktadır: “Buraya gelenlerden biri de Muallim Feyzi Efendi’dir. Robert
Kolej’inde öğretmen olarak çalışırken Amerikalıların İslamlığı kötüleyen kitapları kendisine çevirtmek istemeleri
üzerine oradan ayrılacak kadar dinine ve yurduna bağlı bir kişidir. Daha sonraları, 33 yıl süre ile Galatasaray
Lisesi’nde Farsça okutan Muallim Feyzi Efendi’nin gözü, burnu, ağzı, esmer mi esmer yüzü tam bir İranlıyı andırır.
Konuşması da Azerbaycan ağzına çalar. Ahmet Rasim onun şiirlerinin bile Azerbaycan ağzıyla yazıldığını söyler”27.
“Muallim Naci 1883-1885 yıllarında “Tercüman-ı Hakikat” gazetesinin edebiyat bölümünü yönetirken Feyzi
de orada Sürûş takma adıyla yazılar yazar. Sevmediği tek kişi ozan Kazım Paşa’dır. Çünkü Kazım Paşa bir
mersiyesinde ondan:
Düştü Hüseyn atından Sahra-i Kerbela’ya
Cibril haber ver Sultan-ı Enbiya’ya
ikiliğini yürütmüştür.

23 İnal M.K. a.g.e., s.648.
24 Robert Koleji 16 Eylül 1863'te Cyrus Hamlin ve Christopher Robert tarafından kurulmuştur. Yüz yılı aşkın bir süre bu adla
eğitim verdikten sonra, üzerinde bağımsız bir üniversite kurulması için 10 Eylül 1971'de Türkiye Hükûmetine devredilerek
Boğaziçi Üniversitesi adını aldı.
25 Fransız eğitim sitemine göre 1868’de İstanbul’da açılan orta dereceli eğitim kurumudur.
26 İnal M.K. a.g.e., s. 649.
27 Birsel S. Kahveler kitabı. İstanbul, 1983, s.117.
115
Muallim Feyzi, bilgisine güvenilir bir ozandır. Daha sonraki yıllarda – 1900’lerde diyelim – Neyzen Tevfik ilk
gazellerini yazmaya başlayınca onun öğütlerinden yararlanmak isteyecektir”28.
Muallim Feyzi şiddetli soğuk alma neticesinde iki gün hasta olarak 16 Safer 1328’de (27 Şubat 1910) vefat
etti ve Üsküdar’daki Seyyid Ahmed Deresi Kabristânı’na defnedildi.
“Kemâlü’ş-Şuarâ”da aktarılan bilgilere bakılırsa, Feyzi Efendi kendi vefatına tarih söylemeye bile fırsat
bulmuştur:
Geldim kapuna, Ya Rab, elim boş, yüzüm siyâh
İsyânıma cezâ olarak koğma, etme dûr
Nefse uyup da olmayacaktım güneh-kâr
La taknatu bu hale beni eyledi cesur.
İsyanıma tekabül eder bir cemil fi’il
Etmiş değil bu âne değin bendeden sudûr.
İlla ki Ehl-i Beyt-i Resûl’ün mahabbeti
Zülmet-serây-ı kalbimi etmişti gark-ı nûr.
Feyzi değilse mazhar-ı gufran-ı Zü’l-celâl
Tarih-i rıhleti neden olmuş Hüve’l-gafur. 1328 (1910).
M. K. İnal, Feyzi Efendi’nin, Sürûş mahlasıyla Tercüman-ı Hakikat gazetesinde yazılar yazdığını, edipler
arasında Muallim Feyzi Efendi namıyla tanındığını, “mütedeyyin, müeddeb, ehl-i daniş” olduğunu yazmaktadır 29.
Feyzi Efendi’nin eserleri hakkında ilk sistematik bilgiyi M.K. İnal vermekte ve eserlerini sıralamaktadır.
Muallim Feyzi’nin “Mâtem-nâme” ve “Vâveylâ”sını yayına hazırlayan C.Çiftçi, Feyzi’nin eserleri hakkında
bilinmeyen meselelere ışık tutarak değerli bilgiler sunmaktadır. C.Çiftçi, Feyzi Efendi ile ilgili yürüttüğü
araştırmaların sonucu olarak eserlerini yazma eserler ve basma eserler diye ayırarak takdim etmektedir30.
Muallim Feyzi’nin yazma şeklindeki eserleri şunlardır:
Kamus; Müntehabât-ı Fârisîye; Divan-ı Eş’âr; Cep Lügati; Gülşen-i Râz tercümesi; Mersiyeler; Eş’âr-i Feyzi.
Yayımlanmış eserleri: Hayyam; Kand-i Pârisi; Sûz u Güdâz; Usûl-i Fârisî; Pâk Nihâd ve Pâk Dâmen; Mâtem-
nâme; Mersiye (Vâveylâ); İlâveli Vâveylâ Yahut Mes’aib-i Kerbelâ
Usûl-i Fârisî – M.K.İnal bu eserin 14 kez basıldığını yazmaktadır.
“Kamus” adlı eserinın yangında mahvolması hakkında M.K.İnal tezkiresinden bilgi edinmekteyiz: “Oğlu
Tahran Sefâreti Müsteşârı Safâ Bey’in verdiği mâlumâta göre yirmi sene çalışarak Türkçeden Fârsîye ve Fârsîden
Türkçeye olmak üzere vücuda getirmiştir ki âsâr-ı meşâhirden emsile ve şevâhid ile tezyin etmiştir. İkmalini
müteâkıben tab’ı için nâşirle mukavele akdettikten sonra Cihangir’de Karadut Çeşmesi’ndeki hânesinde 1308
sene-i hicriyyesinde (1890-91) zuhur eden harikde mahvoldu”31.
“Müntehabât-ı Fârisîye” adlı eserinin de yandığını M.K.İnal’dan öğreniyoruz. “Üdebâ-i Acem’in âsâr-ı
meşhûresini cem’ ve telfik suretiyle ve tercümeleriyle birlikte tertîb olunmuştur. Bunu da yirmi senede vücuda
getirmiştir. Bu da yandı”32.
“Vâveylâ” - İmam Hüseyin hakkında 1898 senesine kadar yazdığı mersiyeleri ihtiva etmektedir. 1314 / 1896
senesinde İstanbul’da yayımlanmıştır.
“Eş’âr-ı Feyzi” – Ankara Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu’nda Yz. B 603 numarada kayıtlıdır. 82
yapraktan oluşan eser, 303x210 mm. boyutundadır.
“Dîvân-ı Eş’ar” – yazdığı şiirleri ihtiva eden bu eseri de yanmıştır.
28 Birsel S. a.g.e., s. 117.

29 İnal M.K. a.g.e., s.648.
30 Muallim Feyzi. Mâtem-nâme ve Vâveylâ. Hazırlayan C.Çiftçi. İstanbul, Kevser Yayınları, 2012, s. 17.
31 İnal M.K. a.g.e., s.648
32 İnal M.K. a.g.e., s.648.
116
“Sûz u Güdâz” – şarkı güftelerinden oluşan eserdir. 1300 / 1883 tarihinde yayımlanmıştır.
“Rubâiyât-ı Hâyyâm” – İran şairi Hayyam’ın bazı rubailerinin tercümesini ihtiva etmektedir. 1303 / 1886
senesinde İstanbul’da basılmıştır.
Cep lügati – Muallim Nâci Efendi’nin tavsiyesiyle öğrenciler için Türkçeden Farsçaya ve Farsçadan Türkçeye
olarak tertip edilmiştir. Basılmamıştır.
“Gülşen-i Râz” tercümesi – Mahmud Şebüsteri’nin aynı adlı eserinin Türkçeye tercümesidir.
“Pâk-Nihad ve Pâk-Dâmen” – Şirket-i İradiye Matbaası’nda 1297 / 1881 yılında basılmıştır. 15 sayfadan
oluşmaktadır.
Yaşadığı dönemin önemli öğretim müesseselerinde öğretmenlik yapmış, Tevfik Fikret, İ.Hikmet Ertaylan gibi
ediplerin yetişmesinde müstesna rol üstlenmiş ve çok sayıda rengârenk eserleriyle edebiyatımızı zenginleştirmiş,
fakat tarihin gizli sayfalarına saklanmış Muallim Feyzi’nin hayatı, sanatı, edebi kişiliği, eserleri ve Osmanlı
basınındaki yazıları tarafımızdan araştırılmaktadır.
7. Hakan. Arif Hikmet tezkiresinde Hakan mahlaslı Azerbaycan şairi hakkında kısa bilgi geçmektedir33.
Tezkireci onun isminin Feth Ali Şah olduğunu, Kaçar Türklerinden olup, İran’a hükümranlık yaptığını yazmakta ve
Farsça bir şiirini takdim etmektedir. İsmi geçen şair, Kaçar hanedanının ikinci şahı olup, 1797-1834 yılları arasında
hüküm sürmüştür.
8. Mahvî. Adı Hasan olan ve Mahvî mahlasıyla şiirler yazan bu şair 1238 / 1822 yılında Tebriz’de doğdu.
Seyahat maksadıyla 1263 / 1846 yılında İstanbul’a geldi. Hayat ve sanatına ilişkin bu kısa malumatı Fatin tezkire-
sinden almaktayız. Fatin Efendi onun talik hattında usta olduğunu yazmaktadır: “Hatt-ı talikde olan behresi mü-
labisesi ile ila elan tahrir-i keteb-i nefise ve mütaliye-i eşar-ı selise eyleyerek, imrar-i vakt ü saat eylemekde
bulunmuştur”34. Farsça ve Türkçe şiirleri vardır. Fatin şairin Türkçe bir şiirini örnek vermektedir:
Dil-âvâz mahfi genc ol ko seni vîrâne sansınlar,
Meseldir bu ki dirler âkil ol dîvâne sansınlar.
Mukîm-i mescid ol batında dâim hakkı zikr eyle,
Na ğam erbâb-ı zâhir menzilin meyhâne sansınlar.
Tevellâ vü teberrâ âleminden içtinâb eyle,
Varıp sen âşina ol hakka ko bîgâne sansınlar.
Vücûdun derd-i aşk ile fenâ mülkünde mahv it kim,
Bekâ esrârına vâkıf olan merdâne sansınlar.
Var esbâb-ı kemâla Mahviyâ arz eyle eş‘ârın,
Garez ehli kelâmın ko senin efsâne sansınlar.
9. Seyyid Nigarî, XIX. yüzyıl edebi ve dini-felsefi fikrinin değerli temsilcilerinden olmuştur. Nigarî’nin Türkçe
Divan’ı neşredilmiş ve hakkında araştırmalar yapılmıştır35.
XIX. yüzyılda yaşamış Seyyid Nigarî ve ailesi hakkında geniş bilgiyi M.K.İnal’ın “Kemalü’ş-Şüara”sından temin
etmekteyiz36. Tezkireci, Şeyh Seyyid Mir Hamza Nigarî (Efendi)’nin, Seyyid Emir Paşa’nın ve Hayrunnisa Hanım’ın
oğlu olarak, Karabağ’daki Bergüşat kasabasında 1220 (1805)’de doğduğunu yazarak sözlerine şöyle devam eder:
“Babasına paşalık unvanı, ceddi Rükneddin Paşa’dan müntakildir. Emir Paşa, ulema ve sulehadan idi. Dağıstan’da
ahundlardan biriyle mübahese ve galebe ettiğinden Kızılbaş beyleri bazı evbaşı tahrik ederek şehid etmişlerdir.
Mir Hamza o vakit dokuz aylık idi”.
33 Arif Hikmet. Tezkire-i Şu’arâ (İnceleme-Çeviriyazı-İndeksli Tıpkıbasım). Hazırlayan Prof. Dr. S.Erdem. Ankara, TTK, 2014, s.
66.
35 Bilgin A. Divan-ı Seyyid Nigarî. İstanbul, Kule Yayınları, 2003; Altunbaş K. Divan-ı Seyyid Nigarî. I-II. c. Samsun, 2004; Bayram
P. Qarabağlı Seyid Mir Həmzə Nigarinin həyatı, yaradıcılığı və türkcə divanının strukturu. Filologiya elmləri namizədi alimlik
dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, AMEA, 2008.
36 İnal M.K. a.g.e., s.1627.
117
“Mir Hamza, Şirvan’ın Şamahı ve Şeki kasabalarında tahsil-i ulum ettikten sonra bir mürşid aramak üzere
seyahate çıktı. Mevlana Halid’in şöhretini işiterek, Harput’a kadar gitti. İrtihalini haber alarak Sivas’a geldi.
Muahharen Karabağ’dan Kürd Emir cihetine teveccüh ve Mevlana Halid’in hulefasından Şeyh İsmail Şirvanî’ye
inabe eyledi. Ruslar Dağıstan’da nüfuz sahibi olan meşayih ve ulemadan tevehhüş ve adi vesilelerle nefyetmekte
olduklarından Mir Hamza, mürşidiyle Sivas’a hicret ve birkaç sene ikamet eylediler. Daha sonra Amasya’ya
geldiler”.
“Mir Hamza, mürşidinin izniyle Konya’ya gitti. Türbe-i Mevlana’da erbain çıkardıktan sonra Mekke-i
Mükerreme ve Medine-i Münevvere’ye azimet etti. Ravza-i Mutahhara civarı saadet-medarında da bir erbain
çıkarmaya muvaffak oldu. Şam ve Kudüs’ü de ziyaretle Amasya’ya döndü. Bir sene daha mürşidine hizmet
ettikten sonra hilafet aldı”. Bunun ardından Azerbaycan’daki Berde’ye ve Bergüşad’a giderek, oralarda “marifet
ve tarikat neşr eyledi”.
“Kırım muharebesinde birçok mücahidle hafiyyen Kars tarafına geçerek, devlet ordusuna iltihak etti.
Savaştan sonra Erzurum’da Bakırcı Mahallesi camisinin dershanesinde üç sene oturdu. Devlet tarafından 500
kuruş maaş tahsis olundu”.
“Erzurum’dan İstanbul’a geldi. Bir müddet sonra Amasya’ya ve Erzurum’a gitti. Zevcesiyle oğlu Siraceddin’i
memleketinden getirtti. 1282 / 1865’de Amasya’da tavattun etti. Müracaat eden erbâb-i marifete tefsir ve hadis
tedris ve tarikat ve hakikat talim eyledi”.
“Amasya müftüsü Hacı İsa Efendi, müftülükten istifa ve kendine inabe etti. Bilahare araları açıldı. Muharrem
1304 / 1886’da Harput’ta vefat etti. Na’şı Amasya’ya nakledildi. Beyazıt Paşa mahallesinde izhar olunan kabre
defnolundu. Müridân ve mühibbânın ianesi ve amcası oğlu Mir Hasan Efendi’nin nezareti ile türbe ve yanına cami
yapıldı”.
M.K.İnal “Merhumun eserleri” başlığı altında Nigarî’nın şu eserlerini zikretmektedir.
Fütühat-i Mekkiyye’ye tevzihat, Farsi ve Türkce Divan-ı eş’ârı, “Nigâr-nâme”.
“Türkçe Divan’ı 1301’de (1883-84) İstanbul’da basıldı. Vefatından birkaç gün önce “Hatime-i Seyyid Nigarî –
Tehdisiyye” namıyla bir manzume yazdı. Rivayet olunduğuna göre ekseren Mesnevi-i Mevlana’yı, Molla Câmi,
Hafiz Şîrâzî ve Fuzûlî Divan’larını mütalaa etmekle sefa-yâb olurmuş. Eserlerinde Fuzuli izleri pek açık görül-
mektedir”.
Seyyid Nigari’nin hayatı ve sanatı günümüzde kapsamlı şekilde araştırılsa ve yayımlanmışsa da tezkirecinin
bize verdiği ve yukarıda aktardığımız bu bilgiler ana kaynaklardan biri olarak değerini kaybetmemektedir.
10. Sâ’î Efendi. XIX. yüzyıl şairlerinden olan Sâ’î Efendi (d. 1218 / 1803) Fatin tezkiresinde hatırlanmıştır. Sâ’î
Tebriz’de doğmuş, İstanbul’a gelmiştir. Güzel sanatlara aşina, oymacılıkta usta idi. Bir müddet Muhammed Ali Pa-
şa’nın isteği üzerine Mısır’a gitmiştir. Fatin onun sanat tarzını övmektedir: “...kendüsinin resm-i hatda İmad-ı sânî
ve ressamlıkta ise misal-ı Behzad u Mânî olması cihetile Misir Darü’t-Tıbbasına memuriyeti bil-icra bir vakit müru-
rında eyalet-i merkumede vâkî Hanki nam mahalde olan mektebin şagirdanın mevad-i imtahaniyyeleri dahi ilave-i
memuriyeti kılınaraq, ol vechle on dört sene müddet Kahire-i mezburede güzarende-i vakt ü saat olmuş”37. 1265
yılında (1848-49) İstanbul’a gelmiş ve “Matbaa-i Amire’de ikinci müdür vazifesinde çalışmıştır. Maalesef şair
hakkında bilgilerimiz bununla sınırlıdır ve hiçbir yerde şairin eserlerinin el yazma nüshalarına ulaşamadık.
11. Ferecullah Efendi. XIX. yüzyılda Tebriz’de doğmuş ve mektupçu olarak İstanbul’a gelmiş şairlerimizden
biridir. Onun hakkında Fatin tezkiresinden bilgi edinmekteyiz. Tezkireci şairin Tebriz’de doğduğunu, Tebriz hâkimi
Melik Kasım Mirza’nın kitapçısı olduğunu ve 1268 / 1851 yılında İstanbul’a geldiğini yazıyor. “Nâzım-ı manzûme-i
hünermendî Ferecullah Efendi memâlik-i İraniye’de vâki şehr-i Tebriz-i anber-hizde bûyâver-i meşâmm-ı vücûd
olup bir mikdâr tahsîl-i maârif eyledikten sonra Tebriz hükümdârı Şehzâde Melik Kâsım Mirzâ’nın kitapçılık
hizmetinde bulunarak bir müddet istihdâm olunup muahharen ticâret tarîkiyle Dersaâdet’e bi’l-muvâsala 1268
târîhinde râhile-bend-i dâr-ı âhiret olmuştur”. İstanbul’da vefat etmiştir.
Tezkireci onun Türk ve Fransız dillerini iyi bildiğini ve çok sayda şiiri olduğunu yazıyor, örnek olarak şu
gazelini sunuyor:
Ruh- ı cânânı görmek dâima fikr u hayâlimdir,
Semender teg yanar ateşde olmak hasbihâlimdir.
118
Duyarlar ric‘at eylermiş giden dünyâ-yı fâniden,

Bana ric‘at günü cânânıma rûz-ı visâlimdir.
Müsinn rûyı koyup da büte-i dil içre zevb itdim,
O iksir-i gam ı tarh eyledim zer oldu mâlımdır.
Egerçi burc-ı akrebde olanda mâh çok bedre,
Ve lîkin zülfü içre yâr rûyu nîk-i fâlimdir.
Bana nâsih didi terk-i cünûn u kesb-i akl eyle,
Velî dîvânelik bilmez benim akl u kemâlimdir.
H ızır âb-ı hayât içdi fenâ dünyâda bâkidir,
Beni hayy eyleyen la‘l-i leb-i cânân zülâlimdir.
Bakan câm- ı cihân-bîne görür âlemleri dâim,
Benim câm-ı cihân-bînim bu mir’ât-ı cemâlimdir38.
12. Kâmî mahlaslı Azerbaycan şair hakkında M. K. İnal bilgi vermektedir. Tezkireci, Kâmî’nin:
Hamiyyetsiz olaydım yan gelirdim şimdi Kafkas’ta,
Bizim çoktan Rus olmuştur Dağıstan ve
Dehri bu nazm-ı dil-keş Kafkasya şairinden
Mısralarını esas alarak Dağıstanlı olduğunu yazıyor. Fakat daha sonra İranlı kitapçı Nasrullah Efendi’nin
verdiği malumata dayanarak İrevanlı matbaacı Hacı Abbas’ın oğlu olduğunun altını çiziyor. Annesinin ise
Kafkasyalı Çerkes olduğunu belirtiyor39. Yani baba taraftan Azerbaycan Türkü, annesi taraftan ise Dağıstanlıdır.
1878 yılında doğmuş, Dağıstanlı Hamdi Bey’in Aksaray’da tesis ettiği Medrese-i Edebiye’de okumuştur. Bâb-
ı Ali’de Matbuat Kalemi’ne tayin edilmiştir. Daha sonra Keraçi şehrine Türk konsolosluğuna tayin olunmuştur.
Beş-altı yıl orada kalmıştır. Yunan Harbi’nde yolsuzluk meselesi sebebiyle vazifeden uzaklaştırılmış, önce
İstanbul’a, bir müddet sonra Mısır’a gitmiştir. Hüseyin Kâmî İttihatçılarla kalemle savaştığı için Karaman’a sürgün
edilmiştir. 1912 yılında vefat etmiştir.
Kâmî’nin hayat ve sanatı hakkında ilk sistematik bilgiyi veren M.K.İnal hiciv ve hazli kapsayan manzu-
meleriyle bazı nesir eserlerini “Divançe-i Dehrî” adıyla iki defa yayımladığını ve bu sebeple hapse atıldığını
yazmıştır. Divançe’nin yayımına yardımcı olan Kürdîzâde Ahmed Ramiz Efendi, Divançe’nin Hüseyin Kâmî’ye değil
de, kendisine ait olduğunu söyleyerek onu kurtarmış ve kendisi ise Kastamonu’ya sürgün olunmuştur40.
Kâmî’nin “Divançe-yi Dehrî”, “II. Ramses” (piyes), “Sabah-ı Hürriyet” (piyes) isimli eserleri41 olmuşsa da,
günümüze sadece ilk eseri uluşmıştır.
M.K.İnal, Kâmî’nin manzumelerini şöyle değerlendiriyor: “Gördüğüm manzumeleri hep hicv ü hezle
müteallik olanlardan ibarettir. Tabındaki zarafet ve kalemindeki kudret, manzumelerinin her beytinde görülüyor.
Meşrute evailinde “Sabah-i Hürriyet” namındaki piyesi tiyatrolarda oynanarak halkın rağbetine mazhar ol-
muştu”42.
Tezkirede şairin “Su” isimli gazeli yer almaktadır:
Dökme hortumdan sakın etraftaki damlara su,
Kim bu ahşap evlere yangında vermez çare su…
13. Şekili Ömer Keşfî Bey hakkında ilkin malumata M.K.İnal tezkiresinde rastkamaktayız. Tezkireci onun Şekili
Ali Efendi’nin oğlu olduğunu, 1835 yılında doğduğunu yazıyor. Kırım savaşında Seyyid Hamza Nigarî’nin yanında

39 İnal M.K. a.g.e., s.1110.
40 İnal M.K. a.g.e., s.1111.
41 Hüseyin Kami. Dehri Divançesi. Hazırlayan A.Tanyıldız. İstanbul, 2013, s.43.
42 İnal M.K. a.g.e., s.1111.
119
bulunmuştur. Sonraki hayatını M.K.İnal bu şekilde tasvir etmektedir: “Anadolu Orduları maiyetinde iken, ibraz
eylediği hizmetlerden dolayı kayd-ı hayat ile maaş tahsis ve diğer suretle de taltif olundu. Harpten sonra, Erzurum
İskân-i Muhacirin memuriyetinde ve muhasebe kitabetinde bulundu” 43. 1867 yılında 32 yaşında vefat etmiştir.
Erzurum’da Derviş Ağa Camisi mezarlığına defnedilmiştir.
Keşfî’nin oğlu Hafız Mehmed Kaşif Efendi’nin de (1863-1921) manzumeleri olduğunu “Kemalü’ş-Şuarâ”dan
öğreniyoruz. Tezkirede Keşfî’nin 6 beyit şiiri örnek olarak takdim edilmiştir. Bu Azerbaycan şairinin eserlerinden
başka bir örnek zamanımıza ulaşmadığı için tezkirede verilmiş örnekleri takdim ediyoruz:
Tepti sevda yine dil menzili-canana gider,
Başı açık, yalın ayak dergeh-i sultana gider.
Cuşiş-i şevki niyaz ile o meydana gider,
Galiba şah-ı şehid aşkına kurbana gider.
Sine-i âşıka, ey dil, çekilir dağ-ı hezâr,
Vade-i gamda nice yıllar eder nale vü zâr.
Can verir etmek için kuy-ı dilaraya güzâr.
Tepti sevda yine dil menzil-i canana gider.
Aşka pâ-beste olanlar hiyel ü ale düşer,
Gâh çâh-ı gama, gâh vesvese-i bale düşer.
Yolda bin türlü meşakkatle yaman hale düşer,
Tepti sevda yine dil menzil-i canana gider.
14. Remzi Baba – XIX. yüzyılda yaşamış diğer bir Azerbaycan şairidir. Remzi Baba Tebriz’de doğmuş, yirmi
yaşında İstanbul’a gelmiştir. 1306 / 1889 yılında vefat etmiştir. Şairin hayatı ve sanatı hakkında M.K.İnal bilgi
vermektedir: “Remzi Baba Tebrizlidir. Tebriz’de biraz okuduktan sonra yirmi yaşında İstanbul’a geldi. Bir işle
uğraşmayarak yaranın yardımıyla taayyüş ederdi”44.
Tezkireci, Remzi Baba’nın vefatı hakkında geniş bilgi vermektedir: “Cemaziyelahir 1306-da (Şubat 1889) yaşı
sekseni mütecaviz olduğu halde, Nuru Şeyda’nın rivayetine nazaran, Mekteb-i Tibbiyye hastahanesinde,
ahibbasından mülkiye takaüd sandığı mazulun kalemi müdürü Safi Bey’in nakline göre Yeni bahçede Gureba has-
tanesinde vefat ederek, Edirnekapısı kabristanına ve şair Bürhaneddin-i Belhi Efendi’nin ifadesine nazaran,
Üsküdar’da Seyyid Ahmed deresinde İranîlere mahsus mezarlığa defnedildi”.
“Son asır Türk şairleri”nde Tahrirat Müdürü Kemaleddin Bey’in Remzi Baba hakkında söylediği fikirlere
rastlamaktayız: “Remzi Baba’dan Farisi okurdum. Karakulak hanında hasta olarak yattığını haber alınca gittim. Bir-
denbire beni tanıyamadı. “Sen kimsin?” diye sordu. İsmimi söyleyince müteessir olarak dua ve sena etti. Üstünü-
başını kehle istila ettiğini, tedavi edilemediğini söyleyerek bir hastahaneye götürülmesini rica etti.”.
Mezar taşına yazılmak için şair Deli Hikmet bir kit’a yazmıştır:
Bir düşün, ey zair-i gafil, şu kabrin halini,
Bir de altında yatan pir-i bela-perverdeyi.
İhtiyarlık, hastalık, gurbette yokluk birleşip,
Boğdular biçare Remzi-yi felaket-dideyi.
Şiirlerinin bir kısmını “Mecmaü’l-Eş’âr” adıyla 1889 yılında yayımlatmıştır. Üzerinde:
Benim mezarıma bakman hakaret ile ki ben,
Eğerci mücrimim, amma muhibb-i Mevla’yım.
beyti ve “Müellifi: Şeyh Remzi. Naşiri: Muhammed Ali” yazılmıştır.
43 İnal M.K. a.g.e., s.1215.

44 İnal M.K. a.g.e., s.1858.
 Haftalık Malumat gazetesinde (№ 190) “İhtiyarlık, hastalık, gürbet, zaruret birleşip” suretinde yazılmıştır.
120
Remzi’nin çağdaşları Lalî, Ahî, Rahî ve Şükuhî olmuşlar. O, 1302 / 1884 yılında Şükûhî ile görüşmüş ve Şükûhî
kendi Divan’ında onun hakkında yazmıştır45.
“Ayine-yi İbret” başlıklı 91 beyitlik Türkçe manzumesi 1289 / 1872 yılında yayımlanmıştır. M.K.İnal onun
“Hadikatü’l-Uşşak” adlı manzum bir eserinin yayımlanmasını duysa da görmediğini yazıyor ve kendi
açıklamalarına şöyle devam ediyor: “Manzumelerinin çoğunda İran* şivesi görülmekte ise de, Darü’s-saade ağası
Hafız Behram Ağa’nın methine dair tanzim eylediği
Behram-ı felek görse bu Behram-ı zemini,
Dergâhının ister ola derbân-ı kemini
matlalı kasidesi, Nafî gibi şairlerin tavrına benziyor”.
Yine “Kemâlü’ş-Şuarâ”ya göre Nuri Şeyda, Remzi Baba’nın şiirlerinden birkaçını ve risale şeklide yayımlanan
manzumelerini “Malumat” gazetesinde yayımlatmıştır.
15. Şîrvânîzâde Rüşdî. Fatin tezkiresinde Nakşibendi şeyhlerinden Şeyh İsmail Siraceddin’in oğlu olan Rüşdî
mahlaslı Şirvanlı şair hakkında malumat vardır. O, 1245 / 1829-30 yılında Amasya’da doğmuştur. İsmi
Muhammed’dir. Babasının yanında eğitim almıştır. Beyazıt camisinde vaiz olmuştur. “Mumaileyhin fazl u irfanı
müstağni-yi tarif u beyandır”46.
Birdir safâ-yı vasl safâ bir degilse de,
Birdir cefâ-yı hecr cefâ bir degilse de.
Bâlâ vezîri bir görürüm fart-ı neşveden,
Birdir gözümde arz u semâ bir degilse de .
Birleşdi reng-i zülf ü binâgûş nazrada,
Birdir bana sabâh u mesâ bir degilse de.
Bî-mâr- ı aşkım istemem asla ilâc-ı derd,
Birdir yan ımda derd u devâ bir degilse de.
Rüşdü sünuh-şinâs bilir tarz u şîvesin,
Birdir edâ-y ı şi‘r edâ bir degilse de47.
Nail Tuman’ın Tuhfe-i Naili’sinde Rüşdî Paşa hakkında kısa malumat verilmiştir. Tezkireci Rüşdî Paşa’nın
1874 yılında vefat ettiğini yazıyor48. Takdim olunan 2 beyit Fatin tezkiresindeki beyitlerle aynıdır.
16. Sebâtî. Asıl adı Hafiz Muhammed Sebahattin Efendi olan Sebâtî, 1846 yılında Azerbaycan’ın Kabele böl-
gesinde doğmuştur. 1850 yılında ailesi Türkiye’nin Kars şehrine göç etmiştir. 1867 yılından itibaren Amasya’ya
yerleşen şair orada Nigarî’den, Seyyid Mir Hasanü’l-Hüseyin’den ve İsa Ruhî’den ders almış, türbedar vazifesinde
çalışmıştır. 1905 yılında vefat etmiştir. Bu bilgiler M.K.İnal’ın tezkiresinde geçmektedir49.
Mahmud Kemal onun hayatından bahsederken, şairin hayatta karşılaştığı zorlukların altını çizmektedir. “Tür-
bedarlıktan aldığı beş on kuruşla ailesini iaşe edemediğinden Amasya evkafından münhal olan bir cihetin aidat-i
cüziyesini kendine tahsis ettirmek için son defa İstanbul’a geldi, uzun zaman oturdu. Zaruret saikasıyla çeke-
mediği çile kalmadı. Her türlü teşebbüsata rağmen, maksadı hâsıl olmayarak, Amasya’ya döndü”.
“Büyük oğlu Ali Haver ferd-i zaruret içinde Askeri Tıbbiyye’yi ikmal etti. Tabip yüzbaşısı oldu. Babasının
vefatında küçük kardeşlerini iaşe ve terbiye etmeye çalışırken Balkan harbinde Yanya tarafına memur edildi. Pek
genç iken ziyana uğradı”.
Tezkireci, Sebâtî hakkında malumatı şu şekilde tamamlamaktadır: “Salih, sebur, gayur, müstakim, müstaid
olan şu biçareyi tahattur ettikçe müteessir olurum”. Tezkirede şairin bir gazeli yer almaktadır50.
Onun şiir divanı 1889 yılında tamamlanmış ve 1891 senesinde İstanbul’da yayınlanmış, 72 sayfadan oluş-
maktadır. Divan’daki Türkçe şiirlerin sayısı 193, Farsça şiirlerin sayısı ise 10’dur. Eserin Dibaçe’sinde “ifade-i
45 Məhəmmədəli Tərbiyət. Danişməndani Azərbaycan. Bakı: 1987, s. 272.

* Yani İran’da yaşayan Azerbaycanlılar (V.М)
46 Fatin, a.g.e., s. 263.
47 Fatin, a.g.e., s.263.
48 Mehmet Nâil Tuman ve Tuhfe-i Nâilisi (İnceleme-Metin-İndeks Sayfa 301-400) Hazırlayan R.Kaya. Balıkesir Üniversitesi, SBE,
Yüksek Lisans Tezi. 2008, s. 129.

49 İnal M.K. a.g.e., s.2135.
50 Aynı eser.
121
mahsusa” başlıklı nesirle yazılmış giriş kısmı yer alıyor; ardından bir takriz ilave edilmiştir. Sonda ise üç takrize yer
verilmiştir. “Özellikle, edip ve şair Nazif Bey’in şiir şeklindeki takrizi dikkate değerdir. Ona göre Sebâtî Divanı, şevk
veren, rengin bir eser, bir güzellikler şerhi, güzelliğin kitabıdır 51”:
Teâlâ âh ne şevk-efzâ ne rengin bir eserdir bu
Ne hoş şerh-i melâhatdir kitâb-ı hüsn-i hûbâna.
N.Koç, Sebâtî divanın günümüz Türk alfabesine aktarmıştır 52 . Araştırmacı şairin çok tanınmamasının
sebebini şu şekilde izah etmektedir: “Fazla tanınmamış olmasının nedeni onun sanatının yetersizliğinden değil,
yaşadığı dönemin edebiyat anlayışından ve şairin Anadolu’da yaşamış olmasındandır” 53.
17. Sabûrî mahlaslı Tebrizli şair hakkında malumatı Fatin tezkiresinden alıyoruz. Tebriz’de doğmuştur. Asıl
ismi Hüseyin‘dir. Öğrenim gördükten sonra İstanbul’a gelmiştir. Divan kâtipliği yapmış, nestalik hattında usta
olmuştur. Divan teşkil edecek sayıda şiirleri vardır. 1269 / 1852 yılında vefat etmiştir54.
Al şâne destine sanemâ tara tellerin,
Gönlüm gibi dağıt yine ruhsâra tellerin.
Tutmuş günün gabağını zülfün kenâra çek,
Etmiş ‘aceb kara günümü kara tellerin.
18. Yusuf Efendi Tebrizli’dir. Hakkındakı kısa bilgi Fatin tezkiresindedir. 1265 / 1848 yılında İstanbul’a gelmiş,
burada kâtiplik yapmıştır. Nimetullahî tarikatına girmiştir. Daha sonra Hicaz’a gitmiştir. Muhlis mahlasıyla Farsça
ve Türkçe şiirler yazmıştır. “İlm-i hatda behresi olmak mülâbesesiyle tahrîr-i ketebe ile taayyüş eylemekte
bulunmuştur. Kendisinin Muhlis mahlasiyle dahi Fârisî ve Türkî haylice eş‘âr u güftârı vardır” 55. Fatin şairin
“Yıllar yıllar subhadek ben intizarın çekmişim,
Canımı mecruh edüb ben tir-i darın çekmişim.” redifli gazelini örnek olarak vermiştir.
XX. yüzyıl tezkirecisi Nail Tuman şair hakkındaki bilgiyi Fatin tezkiresinden özetleyerek takdim etmiştir56.
Sonuç. Osmanlı tezkireleri üzerinde yürüttüğümüz araştırmalar sonucunda belli oluyor ki XIX. yüzyılda
Osmanlı’da bulunan Azerbaycan şairlerinin büyük çoğunluğu Güney Azerbaycan’dan gelen şairlerdir. Osmanlı’ya
göç etme sebeplerinin başında ise genellikle ekonomik sıkıntılar gelmektedir.
Osmanlı tezkirelerinden yola çıkarak ortaya çıkardığımız XIX. yüzyıl Azerbaycan şairlerinin büyük kısmı
Azerbaycan’da bilinmemekte ve araştırılmamaktadır. Türkiye’de ise bu şairlerin bazılarının eserleri yayımlanmıştır
(Babacan 2016; Kami 2013; Muallim Feyzi 2013 vb.). Osmanlı döneminde bu şairlerin bazılarının imzalarını
Osmanlı basınında görmekteyiz. Kimi şairlerin eserleri ise daha Osmanlı zamanında yayımlanmış veya hâlihazırda
Türkiye’deki kütüphanelerde yazma şeklinde korunmaktadır.
XIX. yüzyılda Osmanlı’da bulunmuş Azerbaycan şairleriyle ilgili yapılması gereken araştırmalar
aşağıdakilerdir:
Dönemin Osmanlı basın organlarında bu şairlerin yazı ve şiirlerini tespit etmek;
Yazma Kütüphanelerinde muhafıza edilen eserlerinin yazmalarını ortaya çıkarmak ve araştırmak;
Bu şairlerin Osmanlı Türkçesiyle basılmış eserlerinin transkripsiyonunu hazırlayarak Türkiye – Azerbaycan
edebi ilişkilerine sundukları katkıları ve edebi sürece etkilerini araştırmaya tabii tutmak.
Örnek olarak, Bahâî’nin “Terakki” ve “Malumat”, Muallim Feyzi’nin “Tercüman-i Hakikat”, Remzi Baba’nın
“Malumat” gazetelerindeki yazılarını gösterebiliriz. Bunların dışında, Abdi Divan’ının ve Nâ-peydâ’sının, Muallim
51 Koç N. Hafız Mehmed Sebati Divanının transkripsiyonlu metni ve incelenmesi (Yüksek Lisans Tezi), s.9.
52 Koç N. Hafız Mehmed Sebati Divanının transkripsiyonlu metni ve incelenmesi. Sakarya Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi.
Sakarya, 2006, 333 s.
53 Koç N. a.g.e., s.9.
54 Fatin, a.g.e., s.410.
56 Şener O.Z. Tuhfe-i Naili metin ve muhteva. Yayımlanmamış doktora tezi. Cumhuriyet Üniversitesi SBE. Sivas 2013, s. 537-
538.
122
Feyzi’nin Şiirler Mecmuası’nın, Remzi Baba’nın Mecmaü’l-Eş’âr’ının, Sebati Divan’ının yayımlanması Osmanlı
topraklarındaki Azerbaycan edebiyatının araştırılması açısından önemlidir.
Kaynakça
Altunbaş K. Divan-ı Seyyid Nigarî. I-II. c. Samsun, 2004.
Arif Hikmet. Tezkire-i Şu’arâ (İnceleme-Çeviriyazı-İndeksli Tıpkıbasım). Hazırlayan Prof. Dr. S.Erdem. Ankara,
TTK, 2014.
Bayram P. Qarabağlı Seyid Mir Həmzə Nigarinin həyatı, yaradıcılığı və türkcə divanının strukturu. Filologiya
elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, AMEA, 2008.
Bilgin A. Divan-ı Seyyid Nigarî. İstanbul, Kule Yayınları, 2003.
Birsel S. Kahveler kitabı. Ankara, İş Bankası Kültür Yayınları, 1983.
Babacan İ. Şebinkarahisarlı Divan Şairi Abdî Efendi, Şebinkarahisar I. Tarih ve Kültür Sempozyumu, Bildiriler,
30 Haziran-1 Temmuz 2000, s. 221-229.
Babacan İ. XIX. Asır Osmanlı Edebiyatı‟nda Milliyetçilik Düşüncesinin Gelişimi ve Şebinkarahisarlı Abdî
Bey‟in Türklükle İlgili Bir Manzûmesi”, Karadeniz Araştırmaları (KARAM), 2007 Kış, s. 1-14.
Beyhan M.A. Şirvanlı Fateh Efendi. DVİA. İstanbul 2010, c. 39, s. 210.
Birsel S. Kahveler kitabı. Ankara, İş Bankası Kültür Yayınları, 1983.
“Gülzar-ı fütuhat”: bir görgü tanığının kalemiyle yeniçeri ocağının kaldırılışı (inceleme tahlil metin). / Şirvanlı
Fatih Efendi, 1250/1834; haz. Mehmet Ali Beyhan. İstanbul: Kitabevi, 2001. XLV, 92, 170 s.
Hüseyin Kami. Dehri Davançesi / Hazırlayan A.Tanyıldız. İstanbul, Akademik Kitaplar 2013.
Məhəmmədəli Tərbiyət. Danişməndani-Azərbaycan: Azərbaycanın görkəmli elm, sənət adamları (fars
dilindən tərcümə edənlər: İ.Şəms və Q.Kəndli). Bakı, Azərnəşr, 1987.
Mehmet Nâil Tuman ve Tuhfe-i Nâilisi (İnceleme-Metin-İndeks Sayfa 301-400) Hazırlayan R.Kaya. Balıkesir
Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi. 2008
Muallim Feyzi. Eş’âr-ı Feyzî, Ankara Milli KütüphaneYazmalar Koleksiyonu Yz. B603.
Muallim Feyzi. Gülşen-i Râz Tercümesi, Büyükşehir belediye Kütüphanesi, OE Yz 000224.
Muallim Feyzi. Hayyam, A. Maviyan Şirket-i Mürettibiyye Matbaası 1303/1886.
Muallim Feyzi. İlaveli Usûl-i Fârisî, 3. baskı, Mahmud Beğ matbaası, İstanbul 1304.
Muallim Feyzi. İlâveli Vâveylâ Yahut Mesâib-i Kerbelâ, Jirayir-Keteon Matbaası, İstanbul 1327/1909.
Muallim Feyzi. Mâtem-nâme, Camlı Han Matbaası, İstanbul, 1289/1872.
Muallim Feyzi. Mersiye (Vâveylâ). İstanbul’da 1314/1896.
Muallim Feyzi. Mersiyeler, Mevlana Müzesi Abdülbaki Gölpınarlı Kütüphanesi, no. 211.
Muallim Feyzi. Muhtasar Usûl-i Fârisî, 4. baskı, İstanbul 1314.
Muallim Feyzi. Sûz u Güdâz, A. K. Tozlıyan İdare-i Şirket-i Mürettibiyye Matbaası, İstanbul 1303/1886.
Muallim Feyzi. Zebân-i Fârisî, 12. baskı, İkbal Kütüphanesi, Şems Matbaası, İstanbul 1329.
Muallim Feyzi. Pâk-Nihad ve Pâk-Dâmen. İstanbul, Şirket-i İradiye Matbaası, 1297/1881. 15 s.
Muallim Feyzi. Mâtem-nâme ve Vâveylâ. Hazırlayan C.Çiftçi. İstanbul, Kevser Yayınları, 2012.
Məhəmmədəli Tərbiyət. Danişməndani Azərbaycan. Bakı: 1987, s. 272.
İnal M.K. Son asır Türk şairleri. c. I – V. Ankara, AKMB, 1999 - 2013.
Koç N. Hafız Mehmed Sebati Divan’ının transkripsiyonlu metni ve incelenmesi. Sakarya Üniversitesi, SBE,
Yüksek Lisans Tezi. Sakarya, 2006, 333 s.
Sebati, Muhammet Sebateddin. Divan-i Hafız Mehmet Sebateddin. Dersaadet: Mahmut Bey Matbaası, 1309
[1891].
Şebinkarahisarlı Abdi’nin Erzurum Lehçesi Lugati / Hazırlayan Doç. Dr. İ. Babacan. Ankara, Akçağ, 2016.
Şener O.Z. Tuhfe-i Naili metin ve muhteva. Yayımlanmamış doktora tezi. Cumhuriyet Üniversitesi SBE. Sivas
2013, s. 537-538.
Tezkirecilik geleneği içerisinde Fatin tezkiresi. Hazırlayan O. Sarıkaya. İstanbul Üniversitesi SBE, Yüksek lisans
tezi 2007.
123
16. YÜZYIL TEZKİRELERİNE GÖRE ACEM DİYARINDAN RÛM’A
(İSTANBUL’A) GELEN ŞAİRLER
İbrahim SONA
Özet
Divan edebiyatı olarak bilinen klasik Türk edebiyatı, çok geniş bir coğrafyada altı yüzyıl varlığını
sürdürmüştür. Başta İstanbul olmak üzere Tebriz ve Herat bu coğrafi mekânların merkezleri konumundadır. Batı
Türkçesi, Doğu Türkçesi ve Azeri Türkçesi’nin merkezleri olan bu şehirlerde devlet adamlarının desteğiyle birçok
ilim adamı yetişmiştir. Bu üç şehirdeki yöneticiler ve sanatkârlar arasında bariz bir şekilde olmasa da bir yarış söz
konusudur. Bu rekabette ilim adamları, sürekli bilgi alışverişinde olmuşlar kimi zaman seyahatlerle kimi zaman da
eserlerini göndermek vasıtasıyla bilimin gelişimine katkıda bulunmuşlardır. Bu alışverişte şüphesiz ki en büyük
pay, yöneticilere aittir. İlime verilen destek sebebiyle bu üç şehire beyin göçleri hızlanmış, zikredilen şehirler
kültür merkezleri halini almıştır. Şüphesiz ki İstanbul’un fethi ve Fatih Sultan Mehmet’in ilim adamlarını getirme
çabalarıyla İstanbul, merkezi bir konuma yükselmiştir. Özellikle 16. yüzyılda Acem diyarından birçok ilim adamı ve
şair İstanbul’a gelmiş; onların ilim ve sanata büyük katkıları olmuştur. 16. yüzyılda Anadolu’da yazılan tezkirelerde
Acem diyarından Rûm’a yani İstanbul’a gelen şairler, bu çalışmada değerlendirilmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Rûm, İstanbul, Acem, şair
16. Yüzyıl Tezkirelerine Göre Acem Diyarından Rûm’a (İstanbul’a) Gelen Şairler
Divan edebiyatı olarak tanınan ve döneminde klasikleşmiş birçok eser verilen klasik Türk edebiyatında, 14.
yüzyılda kuruluş, 15. yüzyıl geçiş devri, 16. yüzyıl da klasik devir olarak görülebilir. Özellikle İstanbul veya Rum
diyarı için söylenebilecek bu sözlerde, İstanbul’un fethiyle birlikte Osmanlı, Türk coğrafyası için merkez halini
almıştır.
İstanbul merkezli Osmanlı; Herat merkezli Çağatay; Tebriz ve Şiraz merkezli Azeri sahası, 15. ve 16. yüzyılın
önemli edebî mektepleridir. Klasik edebiyatın farklı coğrafyalardaki görüntüleri olan bu edebî gelenekler,
birbirleriyle sürekli ilişki içerisinde olmuştur.1 Özellikle İstanbul fethedildikten sonra Fatih burayı merkez haline
getirmek için çok uğraşmış, birçok ilim adamını getirmek için çabalamıştır. Ali Kuşçu gibi bilim adamlarının
yanında2 Habîbî gibi özellikle Akkoyunlu ve Safevi sarayının melîkü’ş-şu’arâ’sı İstanbul’a gelmiş; İstanbul, bu beyin
göçü sayesinde kısa bir süre içerisinde bilim ve edebiyat merkezine dönüşmüştür.
Klasik Türk Edebiyatında şairler her ne kadar Hafız3, Câmî4 veya diğer Acem şairlerden5 etkilenseler de
İstanbul, Herat, Tebriz’de aslında şâirler benzer kavramları kullanarak farklı üsluplar oluşturmuşlardır. 15. yüzyıl
şairlerinden alınan aşağıdaki beyitlerin aynı fikrin farklı ifadeleri olduğu anlaşılacaktır.
Hecridin her niçe kim boldı köngül zâr manga
Hîç rahm itmedi ol şâh-ı cefâ-kâr manga6 (Nevâyî, G.11/1)
 Yrd. Doç. Dr. Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, isona@yildiz.edu.tr
1 Bu edebi geleneklerin ilişkisi hakkında daha önce yapılan çalışmaları burada zikretmek gerekmektedir. Bu ilişkiyi ayrıntılı
olarak değerlendiren en önemli çalışma Cemal Kurnaz’ın “Türkiye-Orta Asya Edebî İlişkileri” adlı kitabıdır. Bu çalışmada
Anadolu’ya gelen veya Anadolu’dan Orta Asya’ya giden şairler geldikleri yerlere göre ayrıntılı olarak değerlendirilmiştir.
İkinci çalışma ise Ömer Bayram’ın “Anadolu Sahasında Azerbaycanlı Şairler” makalesidir. Bu makalede ise tezkirelerden
hareketle Anadolu’ya gelen Azerî şairleri ele alınmıştır. Üçüncü çalışma ise Vüsale Musalı’nın Bakü’de 2009 yılında
yayınlanan “Osmanlı Tezkirelerinde Azerbaycanlı Şairler” adlı kitabıdır. 4 bölümden oluşan bu eserde Osmanlı
tezkirelerindeki Azerbaycan’lı şairler ayrıntılı olarak incelenmiştir.
2 Cemal Kurnaz, Türkiye-Orta Asya Edebi İlişkileri, Ankara: Akçağ Yay. 1999, s.45.
3 İsmail Hakkı Aksoyak, “Hâfız Divanı’ndaki İlk Beytin Osmanlı Edebiyatına Etkisi” Söylenmemiş Sözler, Ankara: Grafiker Yay.
2016, s. 11-15.
4 Muhsin Macit, “Molla Câmi’nin Osmanlı Edebiyatına Tesiri-I” Erdem, C.7, S.20, 1991, s. 519-529.
5 Fatih Sona, “İlk Dönem Divan Şairlerinin Gözünden İranlı Şairler” II. Uluslararası Türk ve Dünya Edebiyatları Arasında
Etkileşimler Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Ankara, Bülent Ecevit Üniv. Yay. 2015, s.97-106.
6 Kaya Türkay, Alî Şîr Nevâyî Bedâyiu’l-Vasat Üçünçi Dîvân, Ankara: TDK Yay. 2002, s.10.
124
Çün cemâlin pertevi subh-i kerâmetdür mana

Bir nefes kim görmezem şâm-ı kıyâmetdür mana7 (Kişverî, G.1/1)
Gülşen-i ışkunda âh u nâle bülbüldür bana

Sînem üzre zahm-ı peykânun kızıl güldür bana8 (Necâtî, G.15/1)
Bu beyitlerde içerik açısından farklılık hissedilmezken, farkları değişik coğrafyalardaki Türkçe ile yazılmış
olmalarıdır. Sadece dilde olan küçük farklar bu edebî ekoller arasındaki etkileşimi kaçınılmaz hale getirmiştir.
Çağatay, Azerî ve Batı Türkçesiyle eserler yazan kalem şairleri, birbirlerinin bilgi ve görgülerinden istifade
etmişlerdir. Bu da bilgi alışverişiyle olmuştur. Özellikle Herat’ta bir mecliste Molla Câmî, Rum şairlerinin söz üstadı
olduğunu söylemiş ve toplantıda tartışma çıkmıştır. Bunun üzerine Rûm’dan yani İstanbul’dan gelen bir derviş
Ahmet Paşa’nın:
Çîn-i zülfün miske benzettim hatâsın bilmedüm
Key perîşân söyledüm bu yüz karasın bilmedüm9 (Ahmed Paşa, G.191/1)
beytini okuyunca Molla Câmî, bizim sözümüz kesinleşti diyerek sema’a kalkar.
Bu edebî yarışın yanında şairler, bu coğrafyalar arasında sürekli kültürel alışveriş içerisinde olmuşlar, kimi
zaman eğitim, kimi zaman seyahat vb. sebeplerle bu etkileşimi arttırmışlardır. Bunlardan en belirgini ise Kanuni
Sultan Süleyman’ın Bağdat seferinde Fuzûlî ile tanışması, beraberindeki Hayâlî ve diğer Rum şairlerinin Fuzûlî’yi
Leylâ ve Mecnûn yazmaya ikna etmeleridir. Bir sefer vesilesiyle gerçekleşen tanışmada Kanuni’nin Fuzûlî’yi
Anadolu’ya getirmeme sebebi net olmasa da Fuzûlî’nin şiirlerine halk edebiyatı ürünü cönklerde bile sıklıkla
rastlanması10 Fuzûlî’nin sadece kalem şairlerini değil halk kesimini de etkilediğini gösterir niteliktedir.
Özellikle Osmanlı devletinde her padişahın döneminde beğeni değişkenlik göstermektedir. Avnî mahlasıyla
şiirler yazan Fatih Sultan Mehmed, İstanbul’u kültür merkezi haline getirmiştir. Bunun yanında velî lakaplı II.
Bayezid kendisi de Adlî mahlasını kullanmasının yanında bazı şiirlerde temkinli davranır. Özellikle Firdevsî-i Tavîl’in
360 ciltten oluşturduğu külliyatını seksen cilde indirip geri kalanını yaktırmış, bundan incinen Firdevsî, Acem
diyarına gitmiştir.
“Menkûldür ki Sultân Bâyezîd Hân emri ile Süleymân-nâme’yi nazm u nesr üzere üç yüz altmış cild kitâb
itmiş ve zu’munca ekser-i ulûmı mustalahâtı ile edâ eyleyüp cüll-i himmet-i bî-hisâb itmiş... Vaktâ ki pâdişâh-ı
mesfûra tazyî-i evkâtla ol üç yüz altmış cildi manzûr olmış. İclâ-yı bedîhiyâttan olan haşviyâtını giderüp seksen
cilde intihâb ve mâʿadâsını ilkâ-yı âteş-i pür-tân itdükde monlâ-yı bed-gûy ana ke-ennehû incinmiş, Hakîm
Firdevsî’ye taklîden birkaç nâ-sezâ ebyât söyleyüp diyâr-ı Acem’e gitmişdür”11
Latîfî ise II. Bayezid’in üç yüz altmış cilt kitabın doksan dokuz cildini seçip geri kalanını yaktırdığını, Firdevsî’-i
Tûsî gibi padişah hakkında uygun olmayan birkaç beyit yazdığını ve Acem diyarına gittiğini belirtir 12
Her ne kadar II. Bayezid’in üç yüz altmış ciltten seksen veya doksan dokuz cildini seçmesi konusunda ihtilaf
söz konusu ise de burada padişahın geri kalan ciltleri yaktırması hadisesi önemlidir. Her padişahın kendine has
özellikleri vardır. Özellikle Yavuz Sultan Selim döneminde Farsça şiir söylemek moda halini almıştır. Çünkü Yavuz
Sultan Selim şiirlerini Farsça söylemektedir.
“Egerçi Rûmî oldukları cihetden Türkî şi’re tetebbu’ itdiler ammâ ol fâris-i feres-i ma’reke-ferâset ü
kiyâsetün Fârsîye meylleri ziyâde oldugu sebebden üslûb-ı Acem dahi tetebbu’ itdiler. Bu sebebden Türkîden
Fârsî şi’rleri ekser ve halk içinde eşherdür”13
Padişahların şiire bu kadar değer vermeleri sonucunda birçok şair bulundukları memleketlerden
İstanbul’a yola çıkmışlardır. Doğal olarak İstanbul’da Arap’tan ve Acem’den gelen şairlerin sayısı gün geçtikçe
7 Cihangir Kahramanov, Eliyar Seferli, Kişverî, Eserleri, Bakü: Şark-Garp Yay. 2004, s.14.
8 Ali Nihad Tarlan, Necatî Beg Divanı, İstanbul: MEB Yay. 1963, s.153.
9 Ali Nihad Tarlan, Ahmed Paşa Divan, İstanbul: MEB Yay. 1966, s.245.
10 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Tuğçe Erdal, “Sözlü Kültür ve Yazılı Kültür Bağlamında Cönk ve Mecmûalarda Fuzûlî
Mahlaslı Şairler” Milli Folklor, S.102, 2014, s. 17-28.

11 Mustafa İsen, Gelibolulu Âlî, Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Ankara: AKM Yayınları, 1994, s.160-1.
12 Rıdvan Canım, Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratu’n-Nuzemâ (İnceleme-Metin). Ankara: AKM Yayınları, 2000, s.426.
13 Filiz Kılıç, Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu’arâ İnceleme-Metin. C.1, İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2010, s.198.
125
artmıştır. İstanbul’daki şairler ise bu durumdan oldukça rahatsızdır. 15. yüzyılın ikinci yarısında yaşayan
Mesîhî’nin şu beyti:
Mesîhî gökden insen sana yer yok
Yüri var gel ‘Arabdan yâ ‘Acemden14 (Mesîhî, G.177/5)
İstanbul’daki şairlere gereken önemin verilmediğini gösterir niteliktedir. Mahlası Mesîhî olan şair, kendisini
kıyamete yakın zamanda tekrar dünyaya gelecek olan Hz. İsa ile bir tutarak gökten gelse de yeri olmadığını, değer
kazanmak istiyorsa Arap ve Acem diyarından gelmesi gerektiğini söylemektedir.
Latîfî ve Âlî’nin tezkirelerinde yer alan Tokatlı Le’âlî’nin kendisini Acem gibi göstermesi ve daha sonra ise
Acem olmadığı anlaşıldığında tüm görevlerinden azledilmesi, bu durumu net bir şekilde gösteren olaylardandır.
Latîfî, aynı olayı şu anlatır: “Şehr-i Tokaddan ve ilm-i tevârîh-i sikâtdan mütereccem ü müte’accem
kimesnedür. Vilâyet-i Acemde çok seyr ü seyâhat ve zebân-ı Fürsi fesâhat üzre tekellüm itmegin selâtîn-i âl-i
Osmâniyândan Sultân Mehmed Hân devrinde kisvet-i kalenderî birle bûm-ı Rûma gelüp müte’accem iken Acem
geçinüp ekâbir ü a’yâna Hazret-i Mevlânâ Câmî selâmın ve Acem erenleri peyâmın getürdi...Bu letâfet ü zarâfetle
nice şâhlar meclisine girmiş ve nice selâtîn ü mülûk u vüzerâ sohbetine irmiş cihân-dîde ve kâr-âzmûde vâfir
tevârîh u letâyif ve menâkıb u ma’ârif bilür kimesneydi...Âhirü’l-emr keyfiyyet-i hâli tefahhus ve tefakkud
olundukda Acem olmayup müte’accem oldugı tuyuldukda iltifât-ı Şâhîden dûr ve bisât-ı kurb-ı Pâdişâhîden
mehcûr oldı”15 Bu olay, benzer bir şekliyle Gelibolulu Âlî tezkiresinde de geçer.16
Şairin kendisini Acem gibi göstermesi ve uzun süre bu durumu devam ettirmesi ilginçtir. Asıl ilginç olan da
padişahın yanındaki itibarını kaybettiğinde söylediği şiirdir. Bu şiir aslında döneminin de bir göstergesidir.
Olmak istersen i’tibâra mahal
Ya Arabdan yahûd Acemden gel
‘Acemün her biri ki Rûma gelür
Ya vezâret ya sancak uma gelür
Rûmda kellelenmesün mi Acem
Oldı bu izzet ile çün ekrem
Gevhere kıymet olmaya kânda
Dür bahâsın bula mı ummânda
Nâfe ger itmeyeydi terk-i diyâr
Olmaz idi cihânda kıymet-dâr
Dürr anunçün ider Aden terkin
Misk anunçün ider Huten terkin
Her biri itdi çün sılâ-yı vatan
Oldı her birisi ehakk-ı nemân
Söylenür nükte vü meseldür bu
K’olur elbet çerâk dibi karanu
Eger âdemde ma’rifetse murâd
Ne fazîlet virürmiş ana bilâd
Taşdan sâdır oldı gerçi Güher
Hârdan çıkmadı mı yâ gül-i ter
Gitdi bu illet ile kadr-i kemâl

Oldı arada ma’rifet pâ-mâl
Kanı merdüm-şinâs ehl-i nazar
Zât-ı insânda fehm ide gevher17
Şairin karşılaştığı bu durum karşısında yazdığı şiir, kendisini Acem göstermesini telafi edecek nitelikte
olmasa da çağına tanık olması sebebiyle önemlidir. Özellikle bu şiirin ikinci beyiti, Acem’den gelenlerin her birinin
Rûma yani İstanbul’a vezirlik veya sancak beklentisiyle gelmesi döneminin algısını göstermesi açısından dikkate
değerdir.
14 Mine Mengi, Mesîhî Dîvânı,2. Bs. Ankara: AKM Yay. 2014, s.227.
15 Rıdvan Canım, age. 473-4.
16 Mustafa İsen, age. s.142-3.
17 Rıdvan Canım, age. s.474-5.
126
Kültür merkezi haline getirilmeye çalışılan İstanbul’da böyle bir durumun ortaya çıkması kaçınılmazdır.
Latîfî’nin yine Le’âlî maddesinde belirttiği:
“Meger ol zamânda tâyife-i Aceme gâyetde rağbet ü hürmet ve ri’âyet var imiş ve anı işidüp fuzalâ-yı
Acemden vilâyet-i Rûm’a çok kâmil-vücûd kimse gelür imiş ve bi’l-cümle...”18 durum şu soruları akla getirir: Acem
milletinden olup da Rûm’a gelenler kimlerdir? Acem milleti ile Türkmenler mi yoksa Farslar mı kastedilmektedir?
Tezkirecilerin bu şairlere bakış açısı nasıldır?
16. yüzyılda Sehî Bey ile başlayan Anadolu tezkire geleneği Latîfî, Âşık Çelebi, Hasan Çelebi, Ahdî, Gelibolulu
Âlî ve Beyânî ile son bulur. Her birinin ayrı bir öneme sahip olduğu bu tezkireler, dönemlerini yansıtan birer ayna
konumundadır. Anadolu’da yazılan tüm tezkireler düşünüldüğünde her birinin ayrı bir yeri olmasının yanında 16.
yüzyıl tezkirelerinin diğer yüzyıllardakilere göre bir adım önde olduğu görülmektedir.
16. yüzyıl tezkirelerinde Rûm’a gelen Türkmen veya Acem şairler dendiğinde Habîbî, Basîrî, Halîlî ve Sehâbî
ilk sırayı alır. Bu şairler ve diğer şairlerle bilgiler mümkün olduğunca özetlenmeye tezkirecilerin biyografileri
yazarken nelere odaklandığı gösterilmeye çalışılacaktır.
Habîbî:
Latîfî, Habîbî hakkında Acem serhaddine yakın yerden, Türkî nazm nâzımlarından ve tarz-ı has ve üslûb-ı
mahsûsu bulunduğunu ve bu fende ferzâne ve yegâne, el-hâsıl şarkîlerde şiir ile ferîd, ferzâne, vâhid ve yegâne
olduğunu dile getirmiştir.19
Âşık Çelebi, Sultan Bayezid devrinin sonlarında Acem diyarından geldiğini, ekser-i edâlarının Acemâne ve
hilâf-ı üslûb-ı şuarâ-yı zamâne, yaratılışında tasavvuf kokusu, şi’rinde de aşk çaşnisi bulunduğundan bahseder. 20
Gelibolulu Âlî, Habîbî hakkında çok kısa bir bilgi verir. Acem serhaddine yakın bir nahiyeden dedikten sonra
padişah-ı mağfurun zamanında Rûma gelip vefat ettiğini bildirir.21 Tezkireler içerisindeki en muhtasar bilgi
Gelibolulu Âlî’ye aittir.
Şüphesiz ki Habîbî, Azeri şairler içerisinde en dikkat çeken şahsiyettir. Uzun Hasan ve Şah İsmail’in sarayında
melikü’ş-şu’arâ olan Habîbî, İstanbul’a Âşık Çelebi’ye göre II. Bayezid devrinin sonlarında gelir. Dikkat çekici bilgi
ise yine Âşık Çelebi’nin söylediği üslubunun “hilâf-ı üslûb-ı şuarâ-yı zamâne” olmasıdır. Rum yani İstanbul şairleri
Habîbî’nin üslubuna alışamamışlardır. Şairin farklı bir coğrafyadan gelmesi doğal olarak üslubunu farklılaştırmıştır.
Latîfî’nin ise şarkîlerde yani doğudakilerde şiirinin yegâne ve tek olduğunu belirtmesi de yorumdan kaçındığını
gösterir niteliktedir.
Halîlî:
Sehî Bey, Halîlî hakkında diyâr-ı şarkdan geldiğini ve İznik’te bir mahbuba âşık olup orada kaldığını ve
Firâknâme yazdığını, sonradan tasavvufa meyledip sözlerinin sûfiyâne ve eş’ârının da meşâyıhâne olduğunu dile
getirmiştir.22
Latîfî, Vilâyet-i Diyarbakır’dan Bitlis nam şehirdendir dedikten sonra, Sultan Mehmed Han zamanında İznik’e
geldiğini ve bir mahbuba mübtela olduğunu, bunun üzerine Firaknâme-i Halîlî’yi yazdığını, eserinin sathî ve sade,
şiirlerinin de bâb-ı eş’ârda o kadar rengîn olmadığından bahseder.23
Âşık Çelebi, Diyarbekir’den Rûm’a iş için gelirken İznik’te bir dilber sevip kaldığını, bu durumu Divan-ı Halîlî
demekle meşhur eserinde anlattığından söz eder.24 Gelibolulu Âlî, Diyarbekir’den Ruma geldiğini bir şuh-ı çârdeh-
sâleye âşık olduğunu, visal müyesser olmayınca vasf-ı halini nazm edip Firaknâme-i Halili diye dillerde destan olan
bir eser yazdığını belirtir.25
Halîlî, tezkirelerde özellikle İznik’te bir mahbubu sevmesi ve halini anlatan Firaknâme adlı eseriyle zikredilir.
Halîlî’nin Fürkatnâme’si 15. yüzyılın hasbihal veya sergüzeştnâme türünün önde gelen örneklerindendir.
18 Canım, age. 474.

19 Canm, age. 221-2.
20 Kılıç, C.2, 612-3.
21 İsen, age. s. 175.
22 Günay Kut, Heşt Bihişt, The Tezkire by Sehî Beg, Harvard: Harvard University, 1978, s.193.
23 Canım, age. 250-1.
24 Kılıç, age. s.1537.
25 İsen, age. s.135-6.
127
Kütüphanelerde divan-ı Halîlî diye de kaydedilen bu eser hakkında sadece Latîfî yorumda bulunarak eserinin sade
ve şiirlerinin renkli olmadığını dile getirir.26
Basîrî:
Sehî Bey, Acem olduğundan Oğuzlu oğlu Muhammed Emirzânun elçilik tarikiyle Sultan Bayezid’a geldiğini,
Oğuzlu oğlu, Basîrî İstanbul’da iken öldüğü için İstanbul’da kaldığını, çok zaman kaldığı için artık Rûmîlere
benzediğini, Rum şairleriyle çok münazara ve muhaveresi olduğunu ve Türkçe şiirleri sebebiyle tezkireye
alındığını belirtir.27 Latîfî, Basîrî’nin Acem serhaddine yakın Bağdat’tan olduğundan bahsettikten sonra, Şeyh Câmî
ve Ali Şîr Nevâyî terbiyenâmesiyle Rûma geldiği ve Nevâyî divanını ilk olarak onun getirdiğini, uzun süre burada
yaşadığı için tarz-ı şiirde Türkî ibârât nâzımları şîvesini, Rum şairleri işvesini eda ettiğini dile getirir. 28
Basîrî hakkında kapsamlı bilgiler, Âşık Çelebi tezkiresinde yer almaktadır. Âşık Çelebi, metâ-ı nazmun vâkıf u
habîri ve fenn-i şi’rin nâkıd u basîridür dedikten sonra, şairler içinde bey olduğundan, Nevâyî’nin tezkiresinde
ondan bahsedildiğinden, Herat’ta Hüseyin Baykara, Nevâyî, Câmî ve Benâyî’nin hizmetine eriştiğinden, Sultan
Bayezid’e Nevâyî ve Câmî’nin kitap ve gazelleriyle geldiğinden, İskender Çelebi’nin hem-dem ve nedimi aynı
zamanda Rum padişahlarının ihsanlarına mazhariyetinden, merhumun latifelerinin çok ve meşhur olduğundan,
İskender Çelebi ile aralarında geçen latifelerinden ve tarih düşürmede üstatlığından bahseder. 29
Ahdî, Basîrî’nin Acem ancak Rum’da neşv ü nemâ bulduğunu, ser-defter-i zurafâ-yı âlem ve hüsn-i edâ ile
pesendîde-i ümem ve latifeye kadir ve sanâyi-i şi’rde mâhir olduğunu belirtir.30 Gelibolulu Âlî, Basîrî hakkında da
kısa bilgiler verir. Vilâyet-i Acemden Sultan Bayezid zamanında Mevlânâ Câmî ve Nevâyî’nin terbiyetnamesiyle
diyâr-ı Rûma geldiğini, Acemliğine göre Türki ibareleri iyi zabt ettiğini bildirir. 31
Tezkirelerde Basîrî’nin özellikle Alî Şîr Nevâyî’nin divanlarını Anadolu’ya getirmesi ve Molla Câmî ve Alî Şîr
Nevâyî’nin terbiyetnameleri ile gelmesi vurgulanır. Anadolu şairlerinin, ismen duyduğu Alî Şîr Nevâyî gibi bir
şahsiyetin külliyatını Basîrî sayesinde okuduğuna dikkat çekilmekte, üslubunun da uzun süre İstanbul’da kalması
sebebiyle Rum şairlerine benzediğini övülerek dile getirilir. Basîrî bu noktada bir kültür taşıyıcısı rolü üstlenmiştir
demek yanlış olmayacaktır.
Sehâbî:
Âşık Çelebi, Acemiyyü’l-asl-ı Hemedânîdir dedikten sonra Sultan Süleyman’ın Tebriz’e geldiğinde Kadrî
Efendi’nin onu Rûm’a getirdiğinden uzun süredir Rum’da oturduğundan, Seyyid Muhammed-i Nurbahş’ın
tarikatinde olduğundan, şairliğinden övgüyle bahsettikten sonra da Kimyâ-yı Saadet’i tercüme ettiğinden
bahsetmiştir.32
Ahdî, Dergüzin şehrinden dedikten sonra İstanbul’a gelip neşv ü nemâ bulduğunu, otuz yıl burada kaldığını,
tarz-ı inşâ ve muammâda benzersizliğini, Kimyâ-yı Sa’adet’i tercüme ettiğini belirtir.33 Gelibolulu Âlî, Acem
olduğunu, kardeşi Bîdârî ile birlikte onu Irakeyn seferinde Tebriz’de bulunan Kadri Efendi’nin padişaha överek
getirdiğini, Kimyâ-yı Sa’âdet’i tercüme ettiğini ve padişaha divanıyla birlikte sunduğunu bildirir. 34
Tezkirelerde Sehâbî’nin35 özelliği, uzun süre Rum’da yani İstanbul’da bulunmasıdır. Diğer bir özelliği ise
İmam Gazâlî’nin Kimyâ-yı Sa’âdet’ini tercüme etmesidir. Sehâbî’nin şiirleri okunduğunda Fuzûlî ile olan benzerliği
görülmektedir. Aynı yüzyılda yaşayan bu iki şairin şiirlerinin benzerliği aynı coğrafyadan olmaları sebebiyledir.
Farkları ise birisinin Anadolu’ya gelebilmiş, birisinin ise Kerbela topraklarında kalmış olmasıdır.
Bîdârî:
26 Halîlî’nin Fürkatnâme’si hakkında iki önemli çalışma bulunmaktadır. İlki 2007 yılında Bakü’de Azade Musayeva tarafından
yayınlanan “XV-XVI. Asırlar Azerbaycan Muhacirat Edebiyyatı ve Halili Firkatname’si ikincisi ise 2008 Orhan Kemal Tavukçu
tarafından Harvard Üniversitesi’nde yayınlanan “Halîlî and His Fürkat-nâme” eserleridir. Halîlî hakkında ayrıntılı bilgi için bu
eserlere müracaat edilebilir.
27 Kut, age. s.279-80.
28 Canım, age. s.189.
29 Kılıç, age. s.420-5.
30 Süleyman Solmaz, Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı. Ankara: AKM Yayınları, 2005, s.233-4.
31 İsen, age. s.152-3.
32 Kılıç, age. s.946-9.
33 Solmaz, age. s.341.
34 İsen, age. s.226.
35 Sehâbî’nin divanı Cemal Bayak tarafından hazırlanmış Kültür Bakanlığı’nın ekitap projesinde yayınlanmıştır.
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,78399/sehabi-divani.html
128
Ahdî, Acem Sehâbî’nin kardeşi, Dergüzin’den Rum’a geldiğinden, güftâr-ı Türkî’ye meyil ve fenn-i şi’ri
tamam tahsil ettiğinden; ancak hiç okumamış amî ve hatırında eski ve yeni şairlerden sayısız şiirin olduğundan
bahsetmiştir.36 Gelibolulu Âlî, Sehâbî’nin biraderi ve şairlerin namlılarından olduğunu, okuma yazma bilmezken
(sevâdhân) Enverî gibi hat u hâl-i hûbân vasfını ettiğini belirtir.37
Bîdârî’nin önemli özellikleri, Sehâbî’nin kardeşi olması ve okuma yazma bilmediği halde eski ve yeni
şairlerden sayısız şiiri ezberinde tutmasıdır. Tezkirelerin okuma yazma bilmemeleri konusunda ön plana
çıkardıkları şairler Enverî ve Bîdârî’dir. Tezkirecilerin Enverî’nin şiir yazma kabiliyetine, Bîdârî’nin de ezberindeki
şiirlere hayrette kaldıkları anlaşılmaktadır.
Ahdî:
Âşık Çelebi, Acem diyarından, adının Mehdî, ilm talibi, hoş-fehm ü hoş-kitabet kimse olduğunu, seyahat
tariki ile Rum’a gelip birkaç yıl durup geri gittiğini, Rum şairlerini iyi araştırıp bir tezkire hazırladığını belirtmiştir. 38
Gelibolulu Âlî, Şems-i Bağdâdî’nin oğlu dedikten sonra, isminin Ahmed, 960 senesinde Rûma geldiğini, on yıl
şairleri araştırdığını, II. Selim ve Sultan Süleyman zamanındaki şairleri yazıp adını Gülşen-i Şu’arâ koyduğunu,
Acemî olduğu halde Rum şairleri tezkiresi yazmaya ölçümlendiğini, 994 senesinde kendisinin Bağdat’a defterdar
olarak vardığında oradaki otuz kadar şairin içerisinde Ahdî, Tarzî ve Rûhî’nin bulunduğunu bildirir. 39
Şüphesiz ki Ahdî, Anadolu’ya gelen şairlerin en önemlilerindendir. Çünkü Anadolu’da tanıştığı birçok şairin
ve memleketindeki şairlerin bilgilerini derleyerek bir tezkire hazırlamıştır. Her ne kadar Ahdî’nin tezkire
yazmasını, Âlî “tezkire yazmaya ölçümlenmek” olarak değerlendirse de Ahdî tezkiresinin yeri hiç de
küçümsenecek durumda değildir. “Eser, Bağdat ve çevresinde yetişen şairler hakkında verdiği bilgiler bakımından
çok önemlidir ve bu haliyle edebiyatımızda yaklaşık 147 şair için tek kaynak durumundadır.” 40
Cemîlî:
Sehî Bey, Türkmen ve diyâr-ı şarkdan geldiğini, Rûmda uzun süre bulunduğu ve şiirlerinin tamamının Türkî
olduğunu, eş’ârı âşıkâne ve elfâzı merdâne, çok leventlik etmiş laubali bir kimse, alel-fevr şiir demeye kadir, gazel
söylemekte mahir olduğunu dile getirmiştir.41
Latîfî, Türkî ibârât nazımlarından ve Türkistan şairlerinden dedikten sonra elfaz ve edasının terkîb-i Nevâyî
olduğunu, Nevâyînin üç cilt divanına kafiye kafiye nazire dediğini; ancak sanat, hayal ve güzellikte Nevâyî’ye
örnek olamayacağını, O lisanın (Çağatay) sadece Nevâyî’ye mahsus olduğunu belirtir. 42
Özellikle Nevâyî’nin şiirlerine kafiye kafiye nazire yazdığı Latîfî tarafından belirtilen Cemîlî’nin divanında 730
gazel yer alır. Şairin şiirlerinde hem Çağatay, hem Azeri hem de Anadolu Türkçesinin özellikleri bulunmaktadır. 43
Cemîlî’nin şiirlerinin de Fuzûlî ile olan benzerliği dikkat çekmektedir.
Şâhî-i Şarkî:
Latîfî, şark caniplerinden Türkmen kabilesinden, şah yetimlerinden dedikten sonra, o semt şairlerinin
mahirlerinden ve has hayallere kadirlerinden olduğundan ve Sultan Selim zamanında Rum’a geldiğinden, bikr-i
fikr ve hayal-i hasa kadir, Nevâyî tarzını ohşar vâdî-i muteber olduğundan bahseder.44
Latîfî, Cemîlî’nin şiirlerini beğenmediği halde Şâhî-i Şarkî’nin şiirlerini özellikle Nevâyî’ye nazire olması
açısından beğenir. Nevâyî, yaşadığı dönemde ve sonrasında Türk şairlerin en fazla taklit ettikleri şairdir.
“Tezkireciler bazen bir şairin tarzını, üslubunu ve şairlik derecesini anlatırken; hangi şairden etkilendiğini ve
üslubunun kimi andırdığını da vurgularlar. Bu tarz tanıtımlarda tezkirelerin üzerinde en fazla durdukları ve dikkat
çektikleri şair Nevâyî’dir.”45 Nevâyî etkisi, tüm Herat, Tebriz ve İstanbul şairlerinde hissedilmektedir.

38 Kılıç, age. s.1130.
40 Mustafa İsen vd. Şair Tezkireleri, 2. Bs. Ankara, Grafiker Yay. 2009, s.44.
41 Kut, age. s.309-10.
43 Tülay Gençtürk Demircioğlu, “Cemîlî Divanı’nda Kelime ve Harf Oyunları”, Journal of Turkish Studies, Festschrift in Honor of
Günay Kut, V. 27/II, 2003, s.153.

45 Yusuf Çetindağ, Ali Şîr Nevâî’nin Osmanlı Şiirine Etkisi, Ankara: Kültür ve Turizm Bak. Yay. 2006, s.36.
129
Şükrî:
Latîfî, kavm-i Kürdistan’dan ve bilâd-ı Türkistan’dan dedikten sonra üstâd-ı şâir ve mütefennin ve mâhir
olduğunu, Sultan Selim adına Selimnâme adlı bir kitap yazıp İbrahim Paşa vasıtasıyla padişaha vererek yirmi bin
akça caize, yirmi bin akçalık tımar aldığını, buna olan himmet ve inayetin bu asırda hiç kimseye nasip olmadığını
dile getirir.46
Âşık Çelebi de vilâyet-i Kürdistan’dan Sultan Selim zamanında geldiğini padişaha kaside sunup meclis-i hasa
dâhil olduğunu, Sultan Selim’in kızılbaş seferine katıldığını ve bahr-i remelde bu seferi nazm ettiğini, padişahla
beraber Belgrat ve Rodos seferine gittiğini belirtmektedir.47
Tezkireler, Şükrî’nin Kürdistan kavminden geldiğini özellikle vurgulamakta ve ona Selimnâme karşılığında
verilen caizeyi imrenerek dile getirmektedirler. Sultan Selim’in yakınlarında olması da tezkirecilerin dikkat
çektikleri önemli bir diğer noktadır.
Caize meselesi, hâmî-mahmî ilişkisinde çok önemli bir noktadadır. Hz. Muhammed’in Ka’b bin Züheyr’e
kaside-i bürdeden sonra hırkasını hediye etmesi, tüm padişahlarca örnek alınmış bir davranıştır. Böyle
davranmayı bir sünnet olarak gören padişahlar ve vezirler şairlerden ihsanlarını esirgememişler, bazı zamanlarda
da abartıya gitmişlerdir. Bunlardan en belirginlerinden biri, Damat İbrahim Paşa’nın Nedîm’in ağzını,
mücevherlerle doldurtması hadisesidir.48 Bunun gibi örnekleri çoğaltmak mümkündür ve özellikle Şükrî gibi bir
şairin bu kadar caize alması, Osmanlı tezkirecileri tarafından dillendirilmiş ve bir nevi kıskançlık vesilesi olmuştur.
Zuhûrî:
Latîfî, Çağatay tatarındandır dedikten sonra Rûm’a geldiğini, hiçbir nazirede tavr-ı Rûma muttariz
olamadığını, şi’r-i Türkîyi Rum şairleri gibi söylemediğini, Rûmîlerin sözlerini Fârisîye döndürdüğünü, lakin kendi
zebanında ve tarz-ı Nevâyîde güzel dediğini, Türkîsinin tarz-ı aceb ve mısdak-ı müzebzeb olduğunu, Figânî’nin
ölümüne sebep olan Dü İbrâhim âmed be-deyr-i cihân beytini Zuhûrî’nin söylediğini ve Figânîye isnat ettiğini
belirtir.49
Latîfî, Zuhûrî’nin şiiri hakkında ayrıntılı bir değerlendirme yaparak, onun Türkçe şiirlerini veya batı
Türkçesiyle yazdıklarını beğenmez. Bunun yanında Nevâyî tarzında güzel söylediğini belirtir. Bu ifadelerden
anlaşılmaktadır ki Latîfî, Rum yani İstanbul şairleri üslubu ve Nevâyî üslubunu ayrı tutar ve şairi ikisi açısından da
kıyaslar. Önemli bir nokta ise Figânî’nin katledilmesi olayıdır. Rivayete göre Trabzonlu Ramazan Figânî, İbrahim
Paşa’nın Budin’den getirip sarayının karşısına diktirdiği üç tunçtan heykel için Dü İbrahim âmed be-rûy-ı cihân /
Yekî büt-şiken şüd diğer büt-nişân50 beytini söylediği ve kendisinin Tahtakale’den alınıp eşekle gezdirildikten
sonra iskelede asıldığı bilinmektedir.51 Birçok araştırmacı bu konuda tereddütte kalmaktadır. Latîfî, Zuhûrî
maddesinde bu beyitin Zuhûrî’ye ait olduğunu belirttikten sonra “dediler vallahü a’lem” tabirini kullanır. Böyle bir
söylentiyi tezkiresine aldıktan sonra bu ibareyi kullanması da ilginçtir ki bu konu Nef’î ve Nedîm’in ölüm hadiseleri
gibi hâlâ net olarak bilinmemektedir.
Şâh Kâsım:
Âşık Çelebi, Şah Kasım hakkında uzun uzadıya bilgi verir. Tebrizli ve Şeyh Mahdûmî’nin oğlu olduğundan,
Sultan Selim’in onu Tebriz’den Rûma getirdiğinden, kendisiyle ilgili yaşadıklarından ayrıntılı olarak bahseder. 52
Âşık Çelebi, yakından tanıdığı Me’âlî, Hayâlî, Gazâlî, Zâtî, Ârifî, Nihâlî, Fevrî Efendi, Ferdî ve Nihâlî gibi birçok
şairin hayatları hakkında uzun uzadıya bilgi verir. Özellikle Anadolulu olmayan bir şair hakkında bu kadar ayrıntılı
bilgi verilmesi dikkate değer bir noktadır.
Hâlî:
Ahdî, Acemzade ve babasının Şirvan’dan Rûm’a geldiğini, kadılık yaptığını, üç zebanla nazma kadir, nestalik
yazmada katib-i serî’ olduğunu belirtir.53 Ahdî’nin Hâlî hakkında söylediği üç zebanla nazma kadir dediği diller,

47 Kılıç, age. 1430-4.
48 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.1, İstanbul: MEB Yay. 1993, s.254.
49 Canım, age. s.378-9.
50 Biri put kıran, diğeri put diken iki İbrahim, yeryüzüne geldi.
51 Abdülkadir Karahan, “XVI. Asır Divan Şairlerinden Figânî ve Şiirleri”, İstanbul Üniv. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C.3, S.2-3,
1949, s.408.
52 Kılıç, age. s.1412-7.
130
Arapça, Farsça ve Türkçe olmalıdır. Bunun yanında kâtipliği ve nestalik yazısındaki ustalığı da Ahdî tarafından
önemli görülmüştür.
Mîr Kadrî-i Acem:
Ahdî, Şirvanlı dedikten sonra Kabe-i Şerife, ardından Medine-i Münevvere’ye son olarak da diyâr-ı Rûm’a
geldiğini, kadir ve kıymeti bilinmeyip Halep’i vatan eylediğini söylemiştir. 54
Şüphesiz ki İstanbul’a gelen her şair, bir mansıp veya takdir almamıştır. Her ne kadar Mesîhî’nin ve Le’âlî’nin
çalışmanın başında belirttiğimiz beyitleri, her gelenin mansıb aldığını düşündürse de Kadrî-i Acem’in İstanbul’da
tutunamayıp geri dönmesi, beyitlerin abartı olduğunu akla getirir. Kadrî-i Acem’in yaşadıkları, Arap ve Acem
olmaktan ziyade, padişahların şairin kalitesine önem verdiğini göstermektedir.
Lutfî-i Acem:
Ahdî, Dergüzin’den dedikten sonra önce Beytü’l-haram’a, Medine’ye, Mısır ve Şam’dan sonra İstanbul’a
geldiğini, burada kendisini çok üstün gördüğünü ama tutunamayıp Şam’a döndüğünü belirtir. 55 Lutfî-i Acem’in de
Şam’a geri dönmesi, Kadrî-i Acem’le aynı kaderi paylaştığını gösterir.
Mahfî:
Ahdî, Gilanlı dedikten sonra 965’te Ruma gelerek a’yanı kendisinden rencide-hatır ettiğinden, kapıcıların
birisinin başını devâtla vurup yardığından, şair geçindiğinden ama şairliğe kabiliyeti olmadığından bahseder. 56
Ahdî’nin şairleri nadiren eleştirdiği görülür. Bu nadir şairlerden biri de Mahfî’dir ki devat yani kalemlerin
içine konulduğu ucu madenî aletle, kapıcıların başını yarması olayını, eleştirel bir üslupla anlatır.
Murâdî-i Acem:
Ahdî, Bistam’lı ve Bayezid-i Bistami neslinden geldiğini, Beytü’l-Haram ziyaretinden sonra 955’te Rûm’a
gelip 968’te vefat ettiğini, Acem şairlerinin makbulü ve Rum zariflerinden olduğunu belirtir. 57
Murâdî-i Acem’in nesil itibariyle Bayezid-i Bistami’den gelmesi, tezkireciler için önemlidir. Soy’a önem veren
tezkireciler, bu konuda bilgileri varsa mutlaka onu dile getirirler.
Eflâtûn:
Gelibolulu Âlî, bu şair hakkında Şirvânî ve A’câmın Türkmeni dedikten sonra kötü sözlü ve dili uzun
olduğunu, Elkas Mirza ile onun kâtibi olarak Rûma geldiğini, zamanın Şâhnâmegûyu Ârif Çelebi’ye düşmanlık
gösterip o makamı alabilmek için çalıştığı halde başarılı olamadığını anlatır. 58 Âlî, Eflâtûn’un kişilik özelliklerine
değinmiş, onun Şehnâmegûyluk makamını elde edebilmek için çalıştığını belirtmiştir. Her ne kadar Eflâtûn, Ârif
Çelebi yerine geçemediyse de onun ölümü üzerine Şehnâmegûy olarak atanmıştır. 59
Sonuç
Bu çalışmada Acem diyarından Anadolu, Rum veya İstanbul’a gelmiş olan 17 şair ele alınmıştır.60 Bu 17
şairden hareketle giriş kısmındaki sorulara verilecek cevaplar şu şekildedir:
1. Acem diyarı olarak tezkirecilerin bahsettiği coğrafya çok geniştir. Bu coğrafyadan gelen şairlerin hepsi
Vilayet-i Acemden gelmişlerdir. Şâhî-i Şarkî ve Cemîlî’nin Türkmen kabilelerinden, Zuhûrî’nin Çağatay tatarından
ve Şükrî’nin kavm-i Kürdistan’dan oldukları belirtilmiştir. Anlaşıldığı kadarıyla tezkireciler geldiği yeri net
bilemedikleri şairler için vilayet-i Acem’den tabirini kullanmışlardır. Harun Tolasa bu konuda şu bilgiyi verir:
“Tezkirecilerin bu sözle ortaya koydukları durum, gerçekten çoğu zaman anladığımız dar manada İran’ı veya
İranlıları kastedebileceği gibi, geniş manasıyla, eski İran imparatorluklarının egemenliği altında bulunmuş çeşitli
kavim ve toplulukları kastedebilmektedir.”61
54 Solmaz, age. s.488-9.

56 Solmaz, age. s.540-1.
59 Ömer Bayram, agm. s.85.
60 Cemal Kurnaz’ın tespitlerine göre 13. yüzyıl ile 20. yüzyıl arasında Orta Asya’dan 88 şair Anadolu’ya gelmiştir. Bkz. Cemal
Kurnaz, age. s.201.

61 Harun Tolasa, 16. Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi, Ankara: Akçağ Yay. 2002, s.10.
131
2. Rûm’a yani İstanbul’a gelen şairler genellikle mansıp elde etmek amacıyla gelmektedirler. Ancak her şair,
geldiğinde bir mansıp elde edememiştir. Lutfî-i Acem ve Kadrî-i Acem istediklerini elde edemeyip geri
dönmüşlerdir. Ömer Bayram şairlerin Rûma gelişini üç sebebe bağlar: “1. Bazı sosyal ve siyasi sebeplerle, 2. Bazı
ilmî ve dinî konuları öğrenmek ve öğretmek için, 3. Ekonomik sebeplerle” 62
3. Tezkireciler, özellikle bu şairlerin şiirlerini değerlendirirken Rûm üslûbuna uygun olup olmadığı konusunu
ele alırlar. Habîbî’nin şiirleri hilâf-ı üslûb-ı şu’arâ-yı zamâne; Halîlî’nin şiirleri sade ve sathî; Basîrî’nin Rum
şairlerinin işvesini eda etmekte, Zuhûrî de Türkçe şiirlerini Rum şairleri gibi demememektedir.
4.Tezkireciler, Nevâyî tarzı olarak bir üsluptan bahsederler. Şâhî-i Şarkî şiirlerinde Nevâyî tarzını okşar
(benzetir), Zuhûrî ise Nevâyî tarzını güzel söyler. Nazirenin önemli olduğu bu gelenekte Nevâyî tarzında kaliteli
şiirler yazmak, bir üstünlük olarak görülmüştür.
5. Sehâbî ve Cemîlî’nin şiirleri Fuzûlî’nin şiirlerini andırır niteliktedir. Bu şairlerin Fuzûlî taklitçisi gibi
görülmesinden ziyade, aynı coğrafyadan gelmeleri sebebiyle benzer söyleyişe sahip oldukları düşünülmelidir.
6. Her şair iyi huylarıyla ön plana çıkmaz. Eflâtûn, kötü sözlü ve dili uzun; Mahfî de a’yânı kendisinden
rencide-hatır etmiş, kapıcılardan birisinin başını yarmıştır.
Kaynakça
AKSOYAK, İsmail Hakkı. “Hâfız Divanı’ndaki İlk Beytin Osmanlı Edebiyatına Etkisi” Söylenmemiş Sözler,
Ankara: Grafiker Yay. 2016, s. 11-15.
BAYAK, Cemal. Sehâbî ve Divanı. ekitap. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,78399/sehabi-divani.html
BAYRAM, Ömer. “Anadolu Sahasında Azerbaycanlı Şairler” Journal of Qafqaz University, S.15, Spring 2005,
s.81-90.
CANIM, Rıdvan. Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratu’n-Nuzemâ (İnceleme-Metin). Ankara: AKM Yayınları,
2000.
ÇETİNDAĞ, Yusuf. Ali Şîr Nevâî’nin Osmanlı Şiirine Etkisi, Ankara: Kültür ve Turizm Bak. Yay. 2006.
ERDAL, Tuğçe. “Sözlü Kültür ve Yazılı Kültür Bağlamında Cönk ve Mecmûalarda Fuzûlî Mahlaslı Şairler” Milli
Folklor, S.102, 2014, s. 17-28.
GENÇTÜRK DEMİRCİOĞLU, Tülay. “Cemîlî Divanı’nda Kelime ve Harf Oyunları”, Journal of Turkish Studies,
Festschrift in Honor of Günay Kut, Vol. 27/II, 2003. S. 153-60.
İSEN, Mustafa. Gelibolulu Âlî, Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Ankara: AKM Yayınları, 1994.
İSEN, MUSTAFA vd. Şair Tezkireleri, 2. Bs. Ankara, Grafiker Yay. 2009.
KAHRAMANOV, Cihangir; Eliyar Seferli. Kişverî, Eserleri, Bakü: Şark-Garp Yay. 2004.
KARAHAN, Abdülkadir. “XVI. Asır Divan Şairlerinden Figânî ve Şiirleri”, İstanbul Üniv. Türk Dili ve Edebiyatı
Dergisi, C.3, S.2-3, 1949, s.389-410.
KILIÇ, Filiz. Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu’arâ İnceleme-Metin. 3 C. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü
Yayınları, 2010.
KURNAZ, Cemal. Türkiye-Orta Asya Edebî İlişkileri, Ankara: Akçağ Yay. 1999.
KUT, Günay. Heşt Bihişt, The Tezkire by Sehî Beg, Harvard: Harvard University, 1978.
MACİT, Muhsin. “Molla Câmi’nin Osmanlı Edebiyatına Tesiri-I” Erdem, C.7, S.20, 1991, s. 519-529.
MENGİ, Mine. Mesîhî Dîvânı,2. Bs. Ankara: AKM Yay. 2014, s.227.
MUSALI, Vüsale. Osmanlı Tezkirelerinde Azerbaycan Şairleri, Bakü: AMEA Mehemmed Fuzuli Adına
Elyazmalar Enstitüsü Yay. 2009.
MUSAYEVA, Azade. XV-XVI. Asrlar Azerbaycan Muhacirat Edebiyyatı ve Halili Firkatname’si, Bakü: AMEA
Mehemmed Fuzuli Adına Elyazmalar Enstitüsü Yay. 2007.
PAKALIN, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.1, İstanbul: MEB Yay. 1993.
SOLMAZ, Süleyman. Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı. Ankara: AKM Yayınları, 2005.
SONA, Fatih. “İlk Dönem Divan Şairlerinin Gözünden İranlı Şairler” II. Uluslararası Türk ve Dünya Edebiyatları
Arasında Etkileşimler Sempozyumu, Ankara: Bülent Ecevit Üniversitesi Yay. 2015, s.97-106.
TARLAN, Ali Nihad. Necatî Beg Divanı, İstanbul: MEB Yayınları, 1963.
_________________. Ahmed Paşa Divanı, İstanbul: MEB Yayınları, 1966.
TAVUKÇU, Orhan Kemal. Halîlî and his Fürkat-nâme, Harvard: Harvard University, 2008.
TOLASA, Harun. 16. Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi, Ankara: Akçağ Yay. 2002.
TÜRKAY, Kaya. Alî-Şîr Nevâyî Bedâyi’u’l-Vasat, Ankara: TDK Yayınları, 2002.
62 Ömer Bayram, agm. s.82.
132
AZƏRBAYCAN-TÜRKİYƏ ƏDƏBİ ƏLAQƏLƏRİ KONTEKSTİNDƏ ÜLVİ BÜNYADZADƏ
YARADICILIĞINA BAXIŞ
Almaz Ülvi BİNNATOVA*
Özet
Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələri kontekstində araşdırılan yaradıcılardan biri də Ülvi Bünyadzadənin ədəbi
şəxsiyyəti və irsidir. Son 25-26 ildir ki, Türkiyənin müxtəlif mətbuat orqanlarında onun haqqında və əsərlərindən
nümunələr nəşr edilir. Türkiyə yazarı İmdat Avşar “Övliya Çələbinin izində Azərbaycan” adlı kitabında Ülvi
Bünyadzadənin ədəbi şəxsiyyəti və irsini peşəkarlıqla qələmə almışdır.
Şairin “Ömür yolu” poeması 10 il əvvəl “Kardeş kalemlər” dərgisində Türkiyə türkcəsində, sonralar özbək,
tatar, türkmən, qırğız dillərinə uyğunlaşdırılaraq kitab halında nəşr edilmişdir. İdeya məzmun, dil-üslub, baş
vermiş tarixi hadisəni dərketmə və obyektiv yanaşma baxımından “Ömür yolu” poeması çox dəyərlidir.
Əsərin mövzusu “əfqanların taleyi”nə - Əfqanıstanda həlak olmuş günahsız əsgərlərin xatirəsinə həsr
edilmişdur. Sovet Ordusuna xidmət adı ilə Əfqanıstana göndərilən, oraya nə üçün getdiklərindən, nəyə, kimə
“xidmət” edəcəklərindən xəbərsiz əsgərlərin faciəsi qələmə alınmışdır. Burada Ülvi Bünyadzadə diqqəti bir
nüansa cəmləyir: SSRİ Ordusunun baş komandanı Əfqanıstana türkəsilli xalqları - Azərbaycan, özbək, tatar,
türkmən, qazax, qırğız, başqırd, çuvaş, kumık, qaqauz gənclərini göndərirmiş.
Burada hansı səbəblər görünür: əvvəla, əfqanlar onları, - əsmər bənizli gəncləri, - özlərinkindən ayırd edə
bilməsin, ikinci, əfqan elə qoy öz dindaşının, dildaşının əli ilə məhv edilsin vəya əksinə.
Anahtar kelimeler: Ülvi Bünyatzade, şiir, Azerbaycan, şehit, 20 Ocak 1990, milli mücadele.
Giriş
Tanınmış türk yazarı İmdat Avşar “Evliya Çelebi’nin Azerbaycan'a 4 defa geldiğini ve bu gezilerin eserinde
geniş bir şekilde yer bulduğunu öyrənmişdim” (14,3) – marağı ilə “Evliya Çelebi’nin izinde Azerbaycan” (14) adlı
bir kitab hazırlamaq üçün Azərbaycanda Övliyyə Çələbinin ayağı dəyən, izi keçən hər bir nöqtəni gəzərək
nəticədə, istədiyi mükəmməl kitabı oxucularına təqdim etdi.
Adı çəkilən kitabda diqqəti cəlb edən hissələrdən biri də “Şəhidlər Xiyabanında ömrünün baharında solan bir
gənc şair: Ulvi Bünyadzadə” adlanır. Həmin yazını İ.Avşar belə başlayır: Azərbaycandan dost şair və “Dünya
ədəbiyyatı” jurnalının baş redaktoru Səlim Babullaoğlu 2009-ci ildə mənə bir məktub göndərmişdi. Məktubunda,
"20 Yanvar" hadisələrində şəhid olan, ömrünün baharında quru torpağa yar olan bir gənc şairdən bəhs edirdi. O
məktub başlayırdı: "Salam İmdat bəy; "20 Yanvar "da şəhid olan gənc şairimiz Ülvi Bünyadzadənin "Ömür yolu"
adlı poemasını Azərbaycan türkcəsi, Türkiyə türkcəsi, gürcü, rus və ingilis olaraq eyni kitabda yayımlamaq
istəyirik. İndi sizə bir əməkdaşlıq təklif edirəm, bu poemanı Türkiyə türkcəsinə sizin uygunlaşdırmanızı xahiş
edirəm. Bu mövzuda bizə köməkçi olmanızı xahiş edirəm. Not: Kitab "20 Yanvar'ın" 18. Ildönümlərində nümayiş
olunacaq, ona görə vaxtımız az, sizdən tələsik cavab gözləyirəm. İmza: Səlim Babullaoğlu”.
Səlim bəyin məktubunu oxuyan kimi, məktubaqoşma olan şeiri açmış və bütün işlərimi bir kənara qoyub
şeiri türkcəyə uygunlaştırmaya başlamışdım. Səlim bəyin məktubuna cavab yerinə, şeirin Türkiyə türkcəsinə
çevrilmiş halını göndərmək istəyirdim. Bu gənc şairin, 1979-ci ildə başlayan, Rusiyanın Əfqanıstan işğalına, Qırmızı
Orduda iştirak edən və bir heç uğrunda Heratda, Qəndaharda torpağa düşən azərbaycanlı oğulların əziz
xatirələrinə ithafən yazdığı o möhtəşəm dastanı, o gecə Türkiyə türkcəsinə uygunlaşdırıb Səlim bəyə
göndərmişdim:
Ecel sizi qılıqlayıb
Yuvаnızdаn nere sаldı?
Аdlаrınız hаngi tаştа,
* Prof.Dr., AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu, “Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələri” bölümü,
almazulvi1960@mail.ru
133
Hаngi yurttа bаtıp kаldı?

deyə, səslənirdi gənc şair, Əfqanıstanda həlak olan Azərbaycan oğullarına. Bəlkə də ona səslənirdi üzərindən
keçəcək tank palitralarında bilmədən, sinəsini deşəcək güllələri görmədən. İndi Ülvi Bünyadzadənin qəbrinin
başında, o şeirin misralarını xatırlamağa çalışıram.
Аdınızı оkuyorum
Ali, Səməd, Vаgıf, Meher.
Mən sizləri görməsəm də,
Ruhunuzu axtarıram,
Səhər-аkşаm, аkşаm-səhər.
Mən də Şəhidlər Xiyabanında, yas tutan, karalar bağlayan məzar daşlarında yenə bu adları oxuyuram indi. O
məzar daşlarından biri də bu gənc şairə aid. Baştaşındaki kitabə, bir anda sona çatan qısacıq ömürü yekunlaşdırır:
Ulvi Bünyadzâde. Doğumu: ... 1969. Ölümü: 20 Yanvar 1990” (13).
İmdat Avşarın bəhs etdiyi Ülvi Bünyadzadə kimdir?
1.Ülvi Bünyadzadənin Həyat və Fəaliyyətinə Dair Cizgilər
“20 yanvar Komissiyası”nın topladığı sənədlərə isnadən məlum oldu ki, Ülvi Bünyadzadə Azərbaycan
Azadlığı uğrunda mübarizədə - 1990-cı ilin 20 yanvar gecəsi 1-ə 20 dəqiqə işləmiş (18,427) şəhidlik məqamına
ucalıb. Gülləbarandan cəmi 20 dəqiqə sonra. Səhəri günü ailə üzvləri və bir çox dostları axşamacan onu
axtardılar. Axşam saat 7-də (20 yanvar günü) onun şəhid xəbəri və şəhid nəşi xəstəxana morqundan tapılıb evə
gətirildi, elə həmin gecə 4 ay əvvəl yazdığı “And”ı (16,2) əldən-ələ gəzdi:"Mən, Bünyadzadə Ülvi Yusif oğlu,
həyatımda ilk və son dəfə öz vicdanım qarşısında and içirəm; bir elin, bir millətin adını təmsil etdiyimi heç zaman
unutmayacağam; Azərbaycan torpağımın qürurdan, qeyrətdən yoğrulmuş adını müqəddəs tutacaq, bu ada ləkə
vurmaq istəyən bütün ünsürlərə qarşı duracağam; öz azərbaycanlı varlığıma, vicdanıma, məsləkimə, əsl-
nəcabətimə, damarlarımda axan azərbaycanlı qanına layiq oğul olacaq, qorxaqlığı, alçaqlığı, yaltaqlığı özümə
yaxın buraxmayacaq, nəyin bahasına olursa-olsun öz azərbaycanlı "mən"imi təsdiq edəcəyəm. Əgər vədimə xilaf
çıxsam, qoy anamın südü, elimin çörəyi mənə haram olsun, Vətən üzü görməyim. İmza: B.ÜLVİ. 10.IX.89".
Bu “And” bir neçə gün sonra mətbuatda – qəzet və dərgi səhifələrində, televiziya ekranlarında və radio
dalğalarında yayımlandı.
Anama oğul deyiləm,
Atama oğul deyiləm.
Bu ocağın kor çırağı,
Yanmayacaq işığıyam,
Atam-anam zəmanədir,
Mən zəmanə uşağıyam (16,23).
misraları dildə-dodaqda gəzdi, onun gənc və nakam taleyinə ağılar düzüldü, nəğmələr yazıldı. O Qanlı
gecənin ən çox adı hallanan şəhidlərindən birinə çevrilən Ülvinin sanki özünə yazdığı başqa bir əsəri insanların
qəlbinin dərinliyinə endi:
Anam da, övladlarım da
Məni qəmgin xatırlasın,
Qoy ən əziz dostlarımsa
Həmişəlik yadırğasın.
Bir ocağın ətrafında
Mənə ehsan paylasınlar.
Qoy lap məni “bəxtsiz” - deyə
Bənzətsinlər bir yazığa.
134
Ancaq gözlə, gəlməliyəm,

Bir ölümün acığına(16,9).
Beləcə, şəhid Ülvi Şair kimi yenidən “doğuldu” və milli ədəbiyyatımızın qızıl səhifələrində öz yerini qazandı –
bəli, şəhidliyindən sonra şair kimi doğulan Ülvi belə bir tale sahibi oldu.
Ülvi Bünyadzadə ustad Aşıq Ələsgər yurdunun - qədim Göyçə mahalının Kəsəmən kəndində 1969-cu ilin
sentyabrın 23-də ziyalı ailəsində dünyaya göz açmışdı. Beş yaşından yazıb-oxumağı bacaran Ülvi altı yaşında ilk
şeirini yazmışdı - onun körpə könlünün ilk poetik pıçıltısı, ilk zümzüməsidir bu misralar. Gördüklərini, yerli-
yerindəcə düzüb-qafiyələndirib:
Yavaş-yavaş qar yağır,
Yerə çökür ağır-ağır.
Hər tərəfi qar bürüdü,
Uşaqlar xizəyə yüyürdü (11,65).
Ü.Bünyadzadə ibtidai təhsilini Kəsəmən kəndində, orta təhsilini isə Daşkəsən şəhərində almışdır. (Ülvinin on
yaşı olanda ailəsi, – atasının işi ilə əlaqədar olaraq, –Göyçənin Kəsəmən kəndindən Azərbaycanın Daşkəsən
şəhərinə köçmüşdülər). Onda poeziyaya həvəs ötəri olmamışdı, əksinə, bu, qəlbində getdikcə artan tələbata
çevrilmişdi. O, 13 yaşında öz yaşıdlarına ithaf etdiyi şeirində yazırdı:
Həyat üçün doğulmuşuq,
Vətən üçün ölməliyik (12,11).
Bu şeir Ülvinin poetik yaradıcılığının özül daşıdır. Orta məktəbdə oxuduğu illərdə Ülvi ədəbiyyata və elmi
biliklərə son dərəcə böyük maraq göstərmişdi. 12-13 yaşlarından sonra, ümumiyyətlə, bütün şagirdlik həyatı
boyunca vaxtaşırı olaraq şeirləri, müxtəlif səpgili bədii və publisistik yazıları ilə mətbuatda (rayon qəzeti
"Daşkəsən"də) çıxış etmişdi. Eyni zamanda rayonda fəaliyyət göstərən "Qoşqar" ədəbi birliyinin üzvlüyünə qəbul
edilmişdi.
Orta məktəbdə oxuduğu illərdə Ülvi həm də yeddi illik musiqi təhsili almışdı. Elmə, sənətə son dərəcə böyük
həvəs göstərən Ülvi 1987-ci ildə Azərbaycan Xarici Dillər İnstitutunun ingilis dili fakültəsinə daxil olmuşdu. Təhsilə
bağladığı ilk günlərdə aydın fikirliliyi, həyata nikbin baxışları ilə dərhal müəllim və tələbələrin dərin rəğbətini
qazanmış, qrup nümayəndəsi seçilmişdi. Dərs əlaçısı və fəal ictimaiyyətçi kimi tezliklə bütün institutda tanınmışdı.
İnstitut qəzetində dərc edilən yazılarını müəllim və tələbələr hörmətlə qarşılayırdılar. 1987-1989-cu illər Ülvi
Bünyadzadənin qısa ömrünün ən məhsuldar dövrü olmuşdu (11,66).
Ülvinin şeirlərində ən çox işlənən sözlərdən biri də “Ölüm” motividir. Amma ürəkləri yandırıb-yaxan,
əsərlərində ölümdən “doya-doya” danışan Ülvinin həyata baxışı çox nikbin və sevgi dolu idi. Hətta 20 yanvar
gecəsində evinə şəhid kimi “dönən” Ülvinin simasındakı donmuş gülüş hər kəsin heyrətinə səbəb olmuşdu. O,
milli qeyrətli, fəlsəfi təfəkkür sahibi, uca zirvələr fəth edə biləcək düşüncə sahibi idi. Bu hiss və duyğulara Ülvinin
əsərlərində – poema və şeirlərində, povest və hekayələrində, ədəbi məqalələri və publisistik düşüncələrində,
tərcümə şeir və hekayələrində, məktubları və qeydlərində rastlaşır və oxuyuruq.
2. Ülvi Bünyadzadə Düşüncəsində və Qələmində “Türkiyə” və “Türk” Teması
Beləliklə, Ülvinin şəhid və şair taleyinə 90-cı illərdən başlayaraq günümüzə qədər saysız-hesabsız bədii və
publisistik məqalələr, az sonra tədqiqat xarakterli elmi araşdırmalar yazılıdı. Səsi-sorağı Azadlıq mübarizəmizin ilk
günündən bizə mənəvi dəstək olan Türkiyə sərhədlərinə gedib çatdı.
Mövzuya keçməzdən əvvəl Ülvinin yazı-pozularının içində o illərdə qadağa olunan Türkiyə və türk
ifadələrinin, kəlimələrinin “yazanın əli, deyənin dili kəsilən” zamanlarda bu sözlərə cəmi 6-7 dəfə rast gəldik:
Tələbə dostu Cavidə uzaq Sibirdən göndərdiyi məktubundan sətirləri diqqətinizə çatdırıram: “Göndərdiyin,
hekayəni də oxudum. Bəzi nəticələr çıxara bilmədim. Ancaq hər halda mənə belə gəlir ki, sən onu ingiliscədən
tərcümə edibsən. “Bakı-Təbriz-İstanbul” qatarı məsələsinə gəldikdə isə deyə bilərəm ki, bu qatarın ilk sərnişinləri
sənin nəvələrin olacaq, bizim yaşımız çatmaz o qatara. Bu qatar indi igidlərin ən çox at kimi minib çapdığı
mövzudan başqa bir şey deyil. Sənin isə bu qatarın sərnişini olmaq fikri ilə yaşamağını alqışlayıram. Ümumiyyətlə,
son hadisələr azərbaycanlıların milli qürur, milli qeyrət hissini qış yuxusundan oyadıb, alqışlamaq
lazımdır”(18,321-322).
135
Amma Ülvi bilmədi ki, onun Şəhid ömrü bu yolların açılmasına bir vəsilə olacaq. Bəli, sovetlərin çökməsi ilə
sərhədlər açıldı, hər iki ölkədən bir çox insanlar kimi, yazarlar, ziyalılar bir-birinə qucaq açdılar, yollar sevindi,
könüllər güldü.
Daha sonra ölümündən cəmi 9 gün əvvəl - 10.01.1990. tarixdə imzaladığı “Əziz oxucular!” – deyə başladığı
məqaləsində yazır: “Bolşevizm ideyaları Azərbaycan milli ideolojisinin inkişafını xeyli dərəcədə sıxışdırsa da, milli
mifoloji təfəkkür öz təbii axarı ilə sakitcə irəliləyirdi. O, bolşevizmə qarşı pis mövqedə deyildi. Bunun da iki səbəbi
vardır: əvvələn, bolşeviklərin də ağaları yıxmaq, torpağı kəndliyə vermək vədləri və s., ikincisi isə, ideologiyanın
özünün yüksək səviyyədə olmaması, mübarizə aparmaq, qalib gəlmək iqtidarının yoxluğu idi. Lakin əsasən Türkiyə
və şərq təhsili almış bir ovuc Azərbaycan ziyalısı daha qabağa gedərək, milli mifoloji tarixin "bic" ideologiyaya qar-
şı barışmaz mövqeyini ifadə etdilər. 1911-ci ildən yaranan "Azərbaycan Demokratik Musavat partiyası", "Türk fe-
deralistləri partiyası", 1917-ci ilin aprelində bu iki partiyanın birləşərək yaratdığı Türk Federalist Musavat Partiya-
sının fəaliyyəti dediklərimə sübutdur, parlaq misaldır. Bu siyasi cərəyan 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin yaranmasında və fəaliyyətində yaxından iştirak edirdi. Lakin bu cərəyanın ümumxalq hərəkatına
çevrilə bilməməsi təbii ki, onun məğlubiyyətinə gətirib çıxarmalı idi”(17,204-205).
Yenə də dostuna yazdığı məqaləsindən, “Cavid, buradakı Azərbaycan türklərinə salam deyirsən, çatdırdım,
hamısı minnətdardır” (18,324), - ilk dəfə idi ki, sovetlər mühitində doğulub-böyümüş bir gənc “azərbaycanlı”
ifadəsini “Azərbaycan türkləri” deyə qeyd edirdi:
Cavid, burada Orta Asiyadan olan uşaqların danışığına qulaq asıram. Mənə ən qəribə gələn, həm də maraqlı
görünən cəhət budur ki, onların dili qədim türk dilinə daha yaxındır. “Kitabi Dədə Qorqud”dan yadımda qalan
müraciət formaları, fellər onlarda olduğu kimi qalıb, hansı ki, bizdə tamamilə başqa şəkildə işlənir. Məsələn,
“Dədə Qorqud” bu sözlərlə başlanır: “Xanım hey!” Burada “hey” - müraciət xitabı bu saat özbəklərdə ən çox
işlənir, bu zaman əsas vurğu onun üzərinə düşür. Azərbaycan dilindəki “hey”dən çox fərqli tələffüz olunur. Bizdə
“hey” çağırış mənasızdır, onlarda ən adi müraciət ifadə edir. Eləcə də, ayıtdı - dedi və s. (18,326).
Ülvi qələminin məhsulu olan bu ifadələri ona görə xatırlanır ki, onun yaşadığı illərə yad, amma ruhumuza –
canımıza doğma ifadələr, deyimlər, kəlmələr idi. Bu, türk ruhu deyilən şüuraltı yaşam notları idi.
3. Ülvi Bünyadzadə Türkiyə Mətbuatında
O illərin mövzularından biri də yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Ülvi Bünyadzadənin şəhid taleyi, ədəbi irsinə
maraq və sevgi oldu. Türkiyədə Ülvi Bünyadzadə haqqında yazılan məqalə və tədqiqatları iki qrupda dəyərləndirə
bilərik:
Azərbaycandan Türkiyəyə gedib, orada yaşayan zıyalıların yazdıqları məqalələr ve Türkiyədən olan yazarların
əsərləri. İlk öncə, Azərbaycandan Türkiyəyə gedib orada yaşayıb – yaradan zıyalıların Ülvi Bünyadzadə haqqında
olan məqalələri.
Azərbaycanda siyası hadisələrlə – tarixi formasiyanın dəyişməsi ilə əlaqədar iqtisadiyyatı iflic vəziyyətinə
düşdü. Belə olan halda, yaşam fürsəti tapan iş ardınca Türkiyə sərhədlərinə yol aldılar. Bu gedişlərdə ziyalılar
daha çox üstünlük təşkil etdilər.
O illər bir müddət Türkiyədə yaşayan məşhur yazıçı Anarın Bakıya dönəndən sonra mətbuatda belə bir qeydi
ilə rastlaşdıq: Türkiyədə mən “Min ilin 100 şairi” adlı Azərbaycan şeir antologiyası hazırladım. Burada “Dədə
Qorqud”dan ta şəhid şairimiz Ülvi Bünyadzadəyə qədər bütün şeir tariximizin ən qiymətli örnəklərini təmsil
edənləri daxil etdim. Həmin kitabı latın əlifbası ilə hazırlayıb, ön söz də yazaraq Türkiyə Mədəniyyət nazirinə
təqdim etdim (2; 3).
Ülvini yaxından tanıyan, onunla bir institutda təhsil alan Gülarə Əbdülxalıqqızı cənubli bir gənclə ailə
quraraq İstanbula daşındı və Türkiyədə - İstanbulda nəşr olunan “Yeni dünya” qəzetəsində Ülvi haqqında
irihəcmli bir məqalə nəşr etdirdi, onun “And”ını, şeirlərindən sətirlər, qısa və mənalı ömründən bəhs edərək,
Ülvinin yuxuda belə görməyə inanmadığı Türkiyə oxucularına təqdim etdi (1,9). O zamanlar sərhədləri yenicə
açılan Azərbaycana sevgidən doğan hisslərinin təsiri ilə bu yazıya maraq böyük olmuş, Azərbaycanda baş verən
faciəli 1990-cı il 20 yanvar gecəsinin ağrısı ilə, Gülarə xanımın qeydlərinə görə, bir çox qəzet və mətbuat
orqanlarında Ülvidən yazdılar.
Türkiyənin Əskişəhərdəki Osmanqazı Universitetində çalışan Azərbaycandan gedən professor Tamilla
Əliyeva-Abbasxanlı mühazirələrində tələbələrinə Ülvi ömründən bəhs etmiş, “Sakarya” (5,10; 6,10) və
“Tasvir”(Ankara) qəzetində (14,5) Ülvinin tərcümeyi-halı, ədəbi irsi haqqında və şeirlərindən nümunələrlə birlikdə
bir neçə sayında məqalələr dərc etdirmişdir.
136
Adiyaman Universitetinin professoru Şəhrəbanu Allahverdiyeva tələbələri üçün hazırlayıb nəşr etdiyi
dərsliklərinə Ülvi Bünyadzadə haqqında ayrıca mövzu daxil etmişdi (7). Türkiyədə dərc olunan nüfuzlu “Kardeş
kalemlər” dərgisində Ü.Bünyadzadənin məşhur “Ömür yolu” poeması tam həcmdə Türkiyə türkcəsinə İmdat
Avşarın sayəsində uyğunlaşdırılaraq dərc edildi. Dərgi həmin əsəri belə bir rubrikada təqdim edib: “Kara Ocak
olaylarının 20-yıldönümünde bütün şehitlerimizi rahmetle anıyor və Kara Ocak şehidi olan şair Ülvi
Bünyadzadenin şiirini yayınlıyoruz. Ruhları şad olsun” (15,3).
Bu əsər daha sonralar özbək, tatar, türkmən, qırğız dillərinə uyğunlaşdırılaraq kitab halında nəşr edilmişdir.
İdeya məzmun, dil-üslub, baş vermiş tarixi hadisəni dərketmə və obyektiv yanaşma baxımından “Ömür yolu”
poeması çox dəyərlidir(19; 20). Əsərin mövzusu “əfqanların taleyi”nə - Əfqanıstanda həlak olmuş günahsız
əsgərlərin xatirəsinə həsr edilmişdu. Sovet Ordusuna xidmət adı ilə Əfqanıstana göndərilən, oraya nə üçün
getdiklərindən, nəyə, kimə “xidmət” edəcəklərindən xəbərsiz əsgərlərin faciəsi qələmə alınmışdı. Burada Ülvi
Bünyadzadə diqqəti bir nüansa cəmləyir: SSRİ Ordusunun baş komandanı Əfqanıstana türkəsilli xalqları -
Azərbaycan, özbək, tatar, türkmən, qazax, qırğız, başqırd, çuvaş, kumık, qaqauz ... gənclərini göndərirmiş (20,5-
16).
Burada hansı səbəblər görünür: əvvəla, əfqanlar onları, - əsmərbənizli gəncləri, - özlərinkindən ayırd edə
bilməsin deyə, ikincisi, əfqan elə qoy öz dindaşının, dildaşının əli ilə məhv edilsin vəya əksinə. Türkəsilli xalqların
acı taleyindən bəhs edən “Ömür yolu” poeması həm mövzu, həm də sənətkarlıq baxımından qiymətli əsərdir.
Əsəri Türkiyə türkcəsinə çevirən İmdat Avşar Şəhidlər Xiyabanında Ülvinin məzarını ziyarətə gələrək onun
nakam və gənc ruhu qarşısında baş əydi: “Bu torpaqlarda bir daha balalar ölməsin, bu bayraq əbədi bu göylərdə
dalğalansın! - deyə dualar edib adı kimi ülvi bir mövqeyə çatan Ülvi Bünyadzadənin məzarı başından, hüznlə və
içim qan ağlayaraq ayrılıram”. Elə buradaca bir başqa məzarın başında isə heyrətindən donduğunu yazır:
“Şəhidlər Xiyabanında, şəhid məzarları arasında gəzərkən, bir az irəlidə, bir məzar daşı diqqətimi çəkir. İlahi! Bu
məzarda bir qəribəlik var: adı, sanı yetik bir qəribəlik. Başdaşında nə doğum tarixi yazılı, nə ana, nə ata adı. Ürək
yaxan bir şəxsiyyəti var bu şəhidin, o qara daşda adı yerinə bir söz yazılıb: "Naməlum!" Bu adsız Şəhiddən geriyə
qalan tək məlumat mövcud: Ölümü 20 Yanvar 1990 Burda yatan oğul kim? Ya anası, atası, qardaşları? Bu
Məzardakı "yox hökmündə" bir şəhid. Özündən yadigar bir tək məzarı var. Bəlkə də bu məzarda yatan oğul,
1918-ci ildə Qafqaz İslam Ordusunun bir nəfəriydi. İllər əvvəl şəhid olmuş və Xiyabanda bir məzarda yatırdı. 20
Yanvarda rus tanklarının Bakı küçələrinə hücum etməsini görüncə, ruhu səmadan enib bir bədənə girərək
yenidən döyüşməyə başlamış və bir tankın qabağına igidcə dikilmişdi. Bəlkə minlərlə güllə keçmiş bədənindən,
polad tank tırtıllarının altında un kimi ovulmuşdu sümükləri, buna görə kimsə onun şəxsiyyətini müəyyən edə
bilməmişdi. O ikinci dəfə şəhid olmuşdu, ikinci dəfə basdırılmışdı Şəhidlər Xiyabanına. Məzarın nur ilə dolsun, ey
"Naməlum" şəhid, sizlərin alovlandırdığı müstəqillik məşəli nəticəsində dalğalanan azad bayraqlar, bu torpaqların
hər yanında, sizin qanınızla yuyunduğu üçün işıq saçır (13).
Prof. Dr. Əminə Gursoy Naskalının “Ədəbiyyatımızda Keyik Mövzusu” kitabında “Azərbaycan poeziyasinda
“ceyran” motivi (Klassik ustadlarımız Aşıq Ələsgərin, Səməd Vurğunun və gənc şəhid-şair Ülvi Bünyadzadənin
“Ceyran” şeirləri əsasında)” adlı bu sətirlərin müəllifinin məqaləsi daxil edilmişdir (21).
4.Ülvi Bünyadzadənin Ədəbi İrsi Türkiyə Elmi Konfranslarında
Ülvi Bünyadzadənin ədəbi şəxsiyyəti və irsi haqqında Türkiyədə keçirilən uluslararası elmi sempozyum və
konfranslarda məruzələr maraqla dinlənilərək diqqəti cəlb edir. Bunlardan bir neçəsinin adını çəkmək istərdik:
“Göyçə mahalında əhalinin rus – erməni birləşmələrinin təcavüzünə məruz qalması və ədəbiyyat (gənc şair Ülvi
Bünyadzadənin məşhur “Hələ səbr edirəm” poema-şeirində)” (8); “Milli bayram eşqinin – adət-ənənələrin,
etnoqrafik elementlərin poetik təcəssümü (Mehmet Akif Ərsoyun Bayram”, Hüseyn Cavidin “Novruz bayramı”
və Ülvi Bünyadzadənin “Novruz bayramı” şeirləri kontekstində)” (9), “Qarabağ mənim dinim-imanım”
(Ü.Bünyadzadənin yaradıcılığında Qarabağ motivi) (10). Adları çəkilən və çəkilməyən onlarla belə araşdırma-
məqalələr elmi məclislərdə dinlənilmiş, 20 yaşlı şəhid şair Ü.Bünyadzadə yaradıcılığına diqqəti artırmışdır.
Sonuç
Ü.Bünyadzadə ünvanlı araşdırmalar həm şəhid-şairin ədəbi şəxsiyyəti və irsini öyrənmək baxımından, həm
də o illərdə Azərbaycanda baş vermiş ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni hadisələrin inkişaf tarixini öyrənməkdə
əhəmiyyətlidir. Azərbaycan milli müstəqillik uğrunda mübarizə tarixini tədqiq edərkən Ülvi və Ülvi kimi şahid-
şəhidlərin taleyinə biganə qalmaq mümkün deyil. Həmin tarixin şanlı səhifəsinə çevrilmiş belə şəxsiyyətlərin
torpağa səpilmiş al-qanları müstəqillik tarixinin mürəkkəbi-qırmızı rəngi olmuşdu.
137
Beləliklə, Azərbaycan milli mübarizə tarixində adı qızıl hərflərlə yazılan Ülvi Bünyadzadə təkcə gənc-pöhrə
ömrünü qurban etməmiş, eyni zamanda qısa yaradıcılıq taleyində araya-ərsəyə gətirdiyi gözəl əsərləri ilə o
tarixdə özünəməxsus yaşamaq haqqını qazanmışdır.
Bahar nə şirin şeymiş,
Ətri bənövşədəymiş.
Ömrün sənin eşqindi,
Eşqin də bənövşəymiş.
Qaynaqça
1. Abdülhalıggızı Gülara. Bak şehidlerinden: Ülvi Bünyadzade. – “Yeni düşünce (haftalık, haber-yorum
qazetesi)”, Türkiyə - İstanbul, 31 Ocak 1992, yıl:10, sayı:535, s.9.
2. Anar “Min ilin 100 şairi” (Azərbaycan şeir antologiyası) // “Səhər” qəzeti, 25 iyun1993
3. “Anar Azərbaycan xalqının həyatında mühüm rol oynayan və ədəbiyyatımızın inkişafında müstəsna
xidmətləri olan bir ziyalıdı...” (Gənc yazar Pərvinin Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin gənclər üzrə katibi, “525-ci
qəzet”in baş redaktoru Rəşad Məcidlə Xalq yazıçısı Anar haqqında söhbəti). – 525-ci qəzet.- 2012.- 14 Mart.- S.4..
4. Aliyeva-Abbasxanlı Tamilla. Uzak yollar lvini korkutmadı... – “Tasvir” Ankara qazetesi, 9 mart, 2007, s.5.
5. Aliyeva Tamilla. 20 Ocak Azerbaycanda matem günüdür -1-: şehid-şair Ulvi Bünyadzade – “Sakarya”, 20
Ocak, 2007, s.10.
6. AliyevaTamilla. 20 Ocak Azerbaycanda matem günüdür -2-: şehid-şair Ulvi Bünyadzade – “Sakarya”, 22
Ocak, 2007, s.10.
7. Allahverdiyeva Şehrebanı. Azerbaycan edebiyyatı üzerine çalışmalar. Turkiye, 1998, s.35.
8. Almaz Ülvi.“Göyçə mahalında əhalinin rus – erməni birləşmələrinin tecavuzuna məruz qalması və
ədəbiyyat (gənc-şair Ülvi Bünyadzadənin məşhur “Hələ səbr edirəm” poema-şeirində)” /I Uluslararası Hərəkani
simpozyumu. 11-13 Ekim (oktyabr) 2012. Türkiyə.Kars
9. Almaz Ülvi.“Milli bayram eşqinin – adət-ənənələrin, etnoqrafik elementlərin poetik təcəssümü(Mehmet
Akif Ərsoyun Bayram”, Hüseyn Cavidin “Novruz bayramı” və Ülvi Bünyadzadənin “Novruz bayramı” şeirləri
kontekstində)” // Qafqaz Universitetinde 16-18 May 2013-cu il tarixinde Azerbaycan Tehsil Nazirliyi,Qafqaz
Universiteti, AMEA Şerqşunasliq İnstitutu, TİKA ve Mehmet Akif Ersoy Fikir ve Sanat Vakfi ile birlikde, "Turk
Dunyasini İşiqlandiranlar: Memmed Akif Ersoy, Huseyn Cavid" adlı Beynelxalq Konferans, Azərbaycan, Bakı, 16-18
may 203
10. Almaz Ülvi. “Karabağ benim dinim-imanım. (Ülvi Bünyadzadenin yaratıcılığında Karabağ motifi”) / İnsan
ve Toplum Bilimleri Araşdırmaları dergisi.[cilt /volume:2 –sayı/issue:1 (2013)] ss.25-37.
11. Almaz Ülvi. "Poeziyada milli-azadlıq duyğuları". Bakı, 1998, 115 səh.
12. Almaz Ülvi. "Ülviləşən Ülvim". Bakı, 1998, 256 səh.
13. Avşar İmdat. “Şəhidlər Xiyabanında ömrünün baharında solan bir gənc şair Ülvi Bünyadzadə” (türkcədən
uyğunlaşdırma A.Ülvinindir. // 525-ci qəzet, mart. 2012.
14. Avşar İmdat.“Şəhidlər Xiyabanında ömrünün baharında solan bir gənc şair Ülvi Bünyadzadə”. // Evliya
Çelebi'nin İzinde Azerbaycan. – Türkiye, 1.baskı, İSBN 6055988432, 2011, 184 s.
15. Bünyadzadə Ülvi. “Ömür yolu”. - “Kardeş kalemlər”, 2010, yanvar, №37,səh.5 -15, Türkiyə türkcəsinə
İmdat Avşarın
16. Bünyadzadə Ülvi. "Ülvi duyğularım" (toplayanı, tərtib edəni, nəşrə hazırlayanı, redaktoru və ön sözünün
müəllifi Almaz Ülvidir). - Bakı, "Gənclik", 1990, 55 səh.
17. Bünyadzadə Ülvi. "Bir ölümün acığına" (toplayanı, tərtib edəni, nəşrə hazırlayanı, redaktoru və ön
sözünün müəllifi Almaz Ülvidir). - Bakı, "Gənclik", 1993, 256 səh.
18. Bünyadzadə Ülvi. "Sənin oxşarın bənövşədi" (toplayanı, tərtib edəni, nəşrə hazırlayanı, redaktoru və ön
sözünün müəllifi Almaz Ülvidir). - Bakı, "CBS" 2005, 495 səh.
19. Bünyadzadə Ülvi. "Omür yolu" (poema). 5 dildə – Azərbaycan, türk, ingilis, rus və gürcü dillərində.
(toplayanı, redaktoru və son sözünün müəllifi Almaz Ülvi. Ön sözünün müəllifi Qənirə Paşayevadır.). - Bakı,
"Mütərcim", 2009.
20. Bünyadzadə Ülvi. Əfqanıstan ağrıları (poema və povest) // Azərbaycan, türk, özbək, qırğız, tatar, ingilis,
rus, gürcü dillərində, (redaktoru və ön sözün müəllifi filologiya elmləri doktoru Almaz Ülvi (Binnətova). - Bakı ,
“Elm və Təhsil”, 2015. 192 səh.
21. Naskalı Əminə Gursoy, Prof.Dr. “Ədəbiyyatımızda Keyik Mövzusu” kitabında “Azərbaycan poeziyasinda
“ceyran” motivi (Klassik ustadlarımız Aşıq Ələsgərin, Səməd Vurğunun və gənc şəhid-şair Ülvi Bünyadzadənin
“Ceyran” şeirləri əsasında)”. - Türkiyə, İstanbul, 2012.
138
TÜRKKİYE-AZERBAYCAN İLİŞKİLERİNDE TÜRK BİRLİĞİ FİKRİNİN ÖNEMİ
(XX. YÜZYIL-XXI. YÜZYILIN BAŞLARI)
Faik ELEKBEROV*
Özet
Hazırda Azerbaycan ve Türkiye için önemli konulardan biri Türk Birliği çerçevesinde ekonomik, askeri, kültü-
rel, siyasi ilişkilerini daha da güçlendirmesidir. Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinde Türk Birliği çerçevesinde işbirliği en
az son 100 yılda kendi güncelliği ile ortada olmuştur. Hele, Azerbaycan bağımsız olmadığı dönemde Çanakkale
savaşlarında (1915-1916) Türkiye'nin yanında hem fiziksel anlamda yer almış, hem de Ali Bey Hüseyinzade, Ah-
met Ağaoğlu ve başkalarının başkanlık ettiği kurumlarda 1. Dünya savaşında Türkiye'ye yardım etmek için Avru-
pa'nın birçok devletlerinin yöneticileri, tanınmış liderleriyle görüşmeler geçirmiştir. Aynı zamanda Azerbaycan
Halk Cumhuriyeti'nin (1918-1920) kurulması döneminde ise Osmanlı devletinin paşalarının Nuri Paşa başta olmak
üzere Kafkas-İslam ordusu da Azerbaycan halkına yardım etmiştir. En önemlisi o dönemde Azerbaycan'ın milli
ideoloğu Mehmet Emin Resulzade tarafından Türk devletlerinin gelecekte Türk Federasyonu şeklinde birleşmesi
fikri ileri sürülmüştür.
Bizce, 20. yüzyılda Türk Birliği fikrinin devamı olarak Neriman Nerimanov ve Mustafa Kemal Atatürk'ün bu
yönde yaptıkları çalışmalara da dikkat etmek önemlidir. N. Nerimanov Azerbaycan'a rehberlik ettiği dönemde
Türkiye'ye birçok maddi yardımlar yapmış, daima Atatürk'le dostluk ilişkisinde olmuştur. Bunu çok doğru değer-
lendiren Türkiye Cumhuriyeti'nin cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk de Türk Birliği'nin nişanesi olarak Azer-
baycan-Türkiye ilişkilerini "Azerbaycan'ın sevinci sevincimiz, kederi kederimizdir" olarak ifade etmiştir.
Türk Birliği fikrinin Azerbaycan-Türkiye için önemini 20. yüzyılın sonu, 21. yüzyılın başlarında ulusal aydınla-
rımız, aynı zamanda devlet başkanları da defalarca beyan etmişlerdir. Özellikle, Türkiye ve Azerbaycan'ın "bir mil-
let, iki devlet" tezi Türk Birliği fikrinin yeni bir aşamaya kalkmasında önemli rol oynamıştır. Demek ki, son yüzyılda
Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinde Türk Birliği düşüncesi şu veya bu şekilde yaşatılmış, şimdi ise güncelliğini koru-
maktadır.
Anahtar kelimeler: Türk Birliği, Çanakkale Savaşları, Kafkas İslam Ordusu, Osmanlı-Azerbaycan Halk Cumhu-
riyeti, Türkiye Cumhuriyeti-Azerbaycan Cumhuriyeti
Giriş
Türk ırkının milli felsefi düşünce tarihinde milli idealardan biri ve birincisi Türkçülük ya da Turancılıktır. Türk-
çülük olmadan Türkiye ve Azerbaycan milleti, Türkiye ve Azerbaycan devleti, hiçbir anlam ifade etmez. Çünkü
belli bir coğrafyada çoğunluğu oluşturan etnosların tek dilde konuşmaları, örf geleneklere sahip olmaları, kültüre
ve tarihi geçmişe sahip olmaları, ekonomik çıkarları olmalıdır ki, böylece kendilerini milliyet ve millet gibi tanısın-
lar. Özellikle, sömürge haline getirilmiş, zaman zaman milli değerlerine kast edilmiş bir millet için yeniden milli
kimliğin idrak edilmesi temel ve önemli idealardan biridir. Kanaatimizce, istisnai durumlarda, sadece bu tür milli
fikir - milli varlık yeterli olabilir, diğer fikirlerin yardımı olmadan da milli ülküye dönüşebilir. Ancak bunun çok zor
olduğunu da söylemeden geçmek mümkün değildir. Buna başlıca neden de milli özelliklerin, ulusallığın çoğunluk-
la gerici milliyetçilik-şovenizm olarak yorumlanmasıdır. Bu anlamda, sömürge halinde olan bir milletin milli varlı-
ğından hareket ederek ulusal özgürlük için mücadele yürütmesi ne kadar olumlu sayılırsa, artık bağımsızlık ka-
zanmış milletin bu düşünceyi aynen uygulamaya devam etmesi bir o kadar da olumsuz kabul edilir.
Özellikle de, din düşüncesinin bir türlü kendini doğrultamayacağı, yani belirsiz "İslam birliği" görüşünün ger-
çekleşe bilemeyeceği bir dönemde Azerbaycan ve Türkiye'de ulusal fikir olarak Türkçülüğün önemli yer tutması
anlaşılabilir. Doğrudur, ilk dönemlerde Türkçülük «İslâm birliği» fikri gibi genel karakter taşımış, bazı Türk ideolog-
lar bunun temelinde Turan imparatorluğunu canlandırmak hakkında mülahazalar bile yürütmüş, hatta Enver Paşa
gibi askeri kumandanlar silah gücüne bunu gerçekleştirmeye çalışmışlardır. Tüm bunlara rağmen, görüşümüze
göre, Türkçülük din düşüncesinden - "İslam birliği"nden farklı olarak milli mefkûrenin şekillenmesinde önemli bir
rol oynayarak Azerbaycan Cumhuriyeti'nin, Türkiye Cumhuriyeti'nin ve diğer Türk devletlerinin oluşumunda belir-
leyici bir role sahip olmuştur.
* Doç. Dr., Azerbaycan Milli İlimler Akademisi, Felsefe Enstitüsü Üyesi, faikalekperov@mail.ru
139
Aslında burada hiçbir fikir ihtilafın, çelişkiden söz konusu değildir. Milli aydınların temel amacı birdir: Müs-
lüman Türk âleminin kurtuluşu. Bu kurtuluş yolunda ise biraz farklı taktiklerin seçilmesi, farklı önermelerin ses-
lenmesi doğaldır. Diğer yandan bütün Türkler, özellikle Müslüman Türkleri için binyıllarca din ve millet (Şamanlık
ve Türklük, Gök Tanrıcılık ve Türklük, İslamlık ve Türklük ve b.) hemen hemen aynı mahiyet taşımıştır. Bu açıdan,
bu dönemde ulusal-demokratik cepheyi temsil eden aydınlarımızdan bir kısmının, Müslüman-Türk dünyasının
necatı için İslam'la birleşmiş olan Türklüğü (A. Hüseyinzade, Z. Gökalp, M. E. Resulzade ve b.), diğerlerinin Türk-
lükle birleşmiş olan İslam'ı (A. Ağaoğlu, M. A. Ersoy vb.) tercih etmesi doğaldır. Bu anlamda Türk Birliği ya da Tu-
rancılığı 100 yıl önce çok iyi anlamalarırının sonucu olarak Azerbaycan və Türkiye Türk aydınlarından Ahmed Ca-
vadlar, Ömer Faik Nemanzadeler, Yusuf Talıbzadeler, Mehmet Emin Resulzadeler, Ahmet bey Ağağolular, Ali bey
Hüseyinzadeler, Ziya Gökalplar, Mehmet Emin Yurdakullar, Yusuf Akçuralar, Atatürkler, Nihal Atsızlar, Alp Arslan
Türkeşler, Ebülfez Elçibeyler Türkçülük ve Turançılık için mücadele vermişler.
1.XX. Yüzyılın Başlarında Azerbaycan’da Türk Birliği Fikri
Türkçülüğün yaranması meselesine umumi şekilde nazar yetirmiş olsak görürüz ki, Türk Birliğine ya da Tura-
na dönüş XIX. asrın sonları ile XX. asrın başlarında ciddi anlamda ortaya çıkmıştır. Bu dönemde Azerbaycan Türk
bilgini Ali Bey Hüseyinzade’nin kaleme aldığı bir şiirde Turan birliyi açık şekilde savunulmuştur. Ali bey Hüseyinza-
de’nin “Türkler kimdir ve kimlerden ibarettir” isimli eseri ise bizce, artık Turancılığa, Türk-Turan medeniyetine
giriş idi. Çünkü bu asarda “ecdadımızın müşterek menşei Turan”a ışık tutulmağa çalışılıyordu1. Daha sonra Hüse-
yinzade 1904 Kasım'ında Mısır'da yayınlanan "Türk” gazetesine gönderdiği «Mektub-i mahsus» makalesinde, bazı
istisnaları dikkate almazsak, Yusuf Akçura’nın «Üç tarz-ı siyaset" eserindeki "Osmancılık, İslamcılık ve Türkçülük”
ideolojisi ile razı olduğuna işaret etmiştir. Öyle ki, Hüseyinzade de Y. Akçura gibi “Osmanlı milleti” fikrini reddede-
rek, dikkatini modern ruhlu İslamcılık ve Türkçülük üzerinde odaklamış, yeni ideanın İslam-Türk kavramlarının
bütünlüğü çevresinde oluşumunu önemli saymıştır.
Bu açıdan Hüseyinzade kültürel birlik olarak İslam’ı ve Türklüğü bir bütün olarak gördüğünü ifade etmekle
beraber, Müslümanlığın ve Türklüğün ayrı ayrı ele alınmasının önemini de kabul etmiştir2. Bunun devamı olarak
Ali Bey Hüseyinzade «Füyuzat» dergisinde (1906-1907 yılları) "İslam itikatlı, Türk kanlı ve Avrupa kıyafetli bir insan
olalım" sloganını ileri sürmüştür3. M.E.Resulzade, Y.Akçura, Z.Gökalp, M.B.Memmedzade ve başkaları da kabul
ederler ki, Hüseyinzade bununla da tüm Türk halklarının ortak mefkuresine çevrilen «Türklük, İslamlık ve çağdaş-
lık» düşüncesinin temelini oluşturmuştur4. Hüseynzade’nin bu "üçlü" formülüne göre, her Müslüman Türk mo-
dern ruhlu milli ve dini birlikten çıkış etmelidir.
Hüseyinzade 1900-1910 yıllarında bu "üçlü" formülü ileri sürerken somut ne Azerbaycan ve Azerbaycan
Türkçülüğünü, ne de Türkiye ve Türkiye Türkçülüğünü öngörmüştür. Kanaatimizce, o, o dönemde teorik-felsefi
yönlü "üçlü" formülünü tüm Türk-İslam dünyası için ileri sürmüş, ondan daha sonra bütün Türk halkları, o cümle-
den Azerbaycan Türkleri (Resulzade vd.) ve Türkiye Türkleri (Z. Gökalp vb.) aynı derecede yararlanmışlardır. De-
mek ki, Hüseyinzade teorik-felsefi şekle sokmaya çalıştığı "üçlü" formülünün gerçekleşmesini Türkiye, Rusya, aynı
zamanda Azerbaycan çerçevesinde tutmayarak tüm Türk-Müslüman dünyası bütünlüğünde görmüştür. Akçu-
ra’nın tabirince dersek, İstanbul'u Türk-İslam dünyasının siyasi-ideolojik merkezi gibi gören Hüseyinzade politika-
da olduğu gibi, dil ve edebiyatta da, merkezi Osmanlı olmak üzere Türkçülüğe, yani Osmanlı Türkçülüğüne, hatta
panturançılığa katkıda bulunan ilk ziyalıdır5.
Ali bey Hüseyinzade’nin Türk birliyi ya da Turancılık mefkûresi Azerbaycan, Kırım, Türkiye, Türkistan Türkleri
arasında geniş yayılmıştır. Azerbaycan Türklerinden Ahmet Bey Ağaoğlu’nun İslam-Türk sentezine dayanan “İslam
milliyetçiliği” teorisi onun «İslam’a göre ve İslam’da kadın», «Müslüman halklarının durumu", "Panislâmizm ve
onun karakteri», «Ahund, İslam ve Hatifülkeyb» ve diğer eserlerinde, ayrıca çok sayıda bilimsel-teorik makalele-
rinde yer almıştır. “Müslüman halklarının durumu” (1903-1904) isimli silsile makalelerinde Cemaleddin Afgani
gibi hâlihazırda İslam dünyasının yarımcan durumda olması fikrini kabul eden Ağaoğlu'na göre, kaderin darbele-
rinden sarsılıp hayal kırıklığına uğramış Müslümanlar şimdi dolaşıp bu felaketin onların üzerine nereden geldiğini
arar ve durumu düzeltmek hakkında düşünürler. 1900'lü yıllarda ise, bu konuda Müslümanlar arasında birbirin-
den tamamen farklı üç akım: 1) tarakkiperver (genç Türklerden oluşan aşırı gelişmeciler); 2) muhafazakârlar (es-
kiperestler); 3) ilk iki akımın arasında kendisine yer alan panislamistler (mutediller) mevcuttu6.
1 Hüseynzadə, Əli bəy. Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir? Bakı, Mütərcim, 1997, səh.226.
2 Hüseynzadə, Əli. Seçilmiş əsərləri. Bakı, «Şərq-Qərb», 2007, seh. 30-35
3 A.g.e., səh. 255
4 A.g.e., səh. 225
5 Akçura, Yusif. Türkçülüyün tarixi. Bakı, Qanun, 2010, səh.212
6 Ağaoğlu, Əhməd. Seçilmiş əsərləri. Bakı, «Şərq-Qərb», 2007, səh. 332
140
A. Ağaoğlu genel olarak, Türkiye’de Genç Türklerin doğru yol tuttuklarını kabul etmekle birlikte, esasen iki
konuda: 1) Avrupa düşüncelerini aşırı şekilde taklit ettiklerine; 2) İslamcılığın bilimsel teorisi oluşmadan onu siya-
sileştirdikleri, yani siyasi parti haline çevirdikleri için onlardan razı kalmıyordu.7 Ağaoğlu’na göre, Genç Türkler
siyasi meselelere karışmakla tüm Doğunun kalkınmasına engel oluşturdular8. Onun görüşüne göre, Türkiye'de
yenilikçi Midhat Paşa'nın ve onun takipçileri olan Genç Türklerin düşüncelerinin Türk halkları arasında kendine
geniş taraftar kitlesi bulmamasının başlıca nedeni İslamcılığın bilimsel teorisi oluşmamışdan siyasetten kaynak-
lanması olmuştur. O yazıyor: "Söz konusu çevreler, ne ahlaki, ne de zihinsel olarak Genç Türkleri kavramaya hazır
değil."9
Bu dönemde Azerbaycan Türk aydınlarından Ömer Faik Nemanzade, Ahmet Cavad, Hüseyin Cavid ve başka-
ları da iyi anlıyordular ki, Osmanlı'nın çöküşü Türklüğün çöküşü demektir. Bu açıdan Türklüğün ayakta kalması için
Türklerin Cengiz hanları, Emir Timurları ve başka Türk hükümdarlarını yeniden tanıması gerekir. Onlara göre bu-
gün Avrupalılar İskenderleri, Napolyonları ve başka yerlilerini büyük kumandan adlandırarak heykeller yaptıkları
halde, Türklerin kendi kahramanlarına kan içen, zalim, canavar gibi isimler vermeleri haksızlıktır. Aynı zamanda, o,
Türklerin hep törelerine sahip çıkmalarını ve milli şereflerini uca tutmalarını, özellikle kaydetmiştir. Bu anlamda
savaş yıllarında kaleme aldığı şiirlerinde Türklerin şanlı tarihinden söz açan H.Cavid yazıyordu ki, beş-altı asır ön-
cesine kadar Türkün atı kişneyende tüm ülkeler, onların kralları, Prensleri, şahları teslim olurmuş.10 Vaktiyle
Türklerin merhameti sayesinde canını kurtaran milletlerin şimdi Türke ganim kesilmesini ise tarihin acı istihzası
adlandıran Cavid’e göre, artık tüm Türkler zamanın değişimini görmeli, uyanmalı, kendini tanımalı ve yükselmeli-
dir11.
2.XX. Yüzyılın Başlarında Türkiye’de Türk Birliyi Fikri
XX yüzyılın başlarında teorik şekilde İslam'la birleşmiş olan Türkçülüğün, biraz da netleştirecek olursak siyasi-
ideolojik Türkçülüğün ilk ideoloğu Kuzey Türklerinden Yusuf Akçura olmuştur. “Üç tarz-ı siyaset" (1904) isimli ese-
rinde, siyasi-ideolojik Türkçülüğün teorik esaslarını ileri süren Y. Akçura diyordu ki, ırk üzerine dayalı bir Türk siya-
si milliyeti oluşturmak fikri çok yenidir; şimdiye kadar, başta Osmanlı olmak üzere hiçbir Türk devletlerinde bu
fikir olmamış, son zamanlarda İstanbul'da meydana çıkan Türk milliyeti arzu eden kareler ise siyasi olmaktan daha
çok bilimsel uzmanlar (Ş. Sami, N. Asim, V. Çelebi vb.) olmuştur 12. "Ne olursa olsun, ırka dayalı bir siyasi milliyet
icadı fikri meyvelerini verir" diyen Yusuf bey açıkça "Osmanlı milleti" fikrini reddeder ve esas dikkati Türkçülüğe
(Türk birliğine) ve İslamcılığa (İslam birliğine) yöneltiyordu. Bunlar arasında hangisine öncelik verilmesi konusun-
da belli bir tereddütlerine rağmen, Yusuf bey sonda sonucuna gelir ki, bir çok nedenlerden Türk dünyası da dahil
olmak üzere Osmanlı Türkiyesi için de (Hıristiyan devletlerinin İslam birliğini istememesi vb.) İslam birliği ile karşı-
laştırıldığında Türk topluluğu daha gerçekçidir 13. Ancak o, bu zaman “Türklük politikası" ile "Türk Birliği"ni, "İs-
lam siyaseti" ile "İslam Birliği"ni birbiriyle karıştırmıştır. Akçuraoğlu sonraları kendisi de itiraf ediyordu ki, bu anla-
yışlar farklı anlamlar taşıyor14.
Bu dönemde Türkçülük konusunda Akçura ve Hüseyinzade’nin en uğurlu devamcısı Ziya Gökalp olmuştur. A.
Hüseyinzade’nin "İslam imanlı, Türk kanlı ve Avrupa kıyafetli" sloganını benimsemesinin sonucu olarak Gökalp da
Türk milletindenim, İslam ümmetindenim sloganlarının yanı sıra, "batı medeniyetindenim" de diyordu15. Ama
"batı medeniyetindenim" sloganı Türklüğü ve İslamlığı tamamlaya bilmezdi. Eğer sohbet muasırlaşmaktan gedi-
yorsa, bu o demek değildi ki, "batı medeniyetindenim" sloganını mutlaka Türk ve İslam kültürü ile bir sırada tut-
mak gerekiyordu. Bu, bizce, beraberinde yeni bir fikir ürünü veremeyen, çaresiz kalan Türk aydınlarının çok ciddi
yanlış idi. Bunu, "Batı kültürü ise, yeryüzünde hiçbir topluluğun ilgisiz ve dışında kalmayacağı bir büyük dünya
gerçekliğidir»16, gibi kabul etmek, sadece yeni fikirler oluştura bilmemenin çaresizliği anlamındadır.
Doğrudur, sonraları Türk aydınlarımız "Avrupa kıyafetli", "Batı medeniyetindenim" yanlışlığını düzeltmeye
çalışmış, onun yerine "muasırlaşmak", "çağdaşlaşmak", "inkılapçılık" kavramlarını kullanmışlardır. "Muasırlaş-
mak", "çağdaşlaşmak", "inkılapçılık" deyince ise, çağdaş ruhlu İslam-Türk ruhunu öngördüklerini beyan etmişler-
7 A.g.e., seh.333
8 A.g.e., seh..336
9 A.g.e., səh.337
10 Cavid, Hüseyn. Əsərləri. Beş cilddə. I cild. Bakı, «Lider nəşr.», 2005, s.52
11 A.g.e., s.54
12 Akçura, Yusif. Üç-tarz-ı siyaset. Ankara, Kilit, 2012, 16-17
13 Akçura, Yusif. Türkçülüyün tarixi. Bakı, Qanun, 2010, səh.192
14 A.g.e., seh.193
15 Gökalp, Ziya. Türkçülüyün əsasları. Bakı, Maarif, 1991, səh.63
16 Gökdemir, Ayvaz. Düşüncə tarihimizden portreler. İstanbul, «Bayrak», 2005, səh.218
141
dir. Örneğin, 1912-1913 yılları arasında "Türk yurdu" dergisinde yayınladığı "Türkleşmek, İslamlaşmak ve Muasır-
laşmak» başlıklı seri makalelerinde Z. Gökalp’ın yazdığı gibi, Türkiye'de üç fikir akımı vardı: “Sonuç, her birinin etki
çerçevelerini belirleyerek bu üç amacın üçünü de kabul etmeliyiz; veya, daha doğrusu, bunların bir ihtiyacın üç
farklı noktadan alınan çevreler olduğunu anlayarak «çağdaş bir İslam Türklüğü» yaratmalıyız”17. Gökalp'in bu üç
kelimesi Türk sosyal felsefesinin en geniş çevresini bildirirdi. Bu bir yeni dönemin başlangıcı demekti.
3.Azerbaycan Cumhuriyeti Devrinde Türk Birliyi Fikri
Azerbaycan Cumhuriyeti'nin (1918-1920) kurulmasından sonra Türk birliği ya da Turan mefkûresi yeni bir
safhaya girdi. Azerbaycan'dan kaynaklanan Turancılık düşüncesine göre, bütün Müslümanları "İslam birliği" altın-
da birleştirmek mümkün değilse, ancak tüm Türkler kendi aralarında büyük Dünya Federasyonuna örnek olmak
üzere bir Türk Federasyonu yaratabilirler. Bu anlamda Azerbaycan'ın Cumhuriyeti'nin kurulması, bazılarının kafa-
sındaki gibi Türk dünyasının parçalanmasına değil, tam tersi Turan-Türk Federasyonu oluşmasına neden olacaktır.
Cumhuriyet döneminde Türk Birliği düşüncesinin ya da Turancılığın ideoloğu Muhammed Emin Resulzade yazı-
yordu: "Yeni Turan, kültürel birlik üzerinde kurulmuştur ancak gelecek birer Türk hükümetlerinin federasyonu
şeklinde tasavvur edilebilir. Azerbaycan da bu gelecek Turan zincirinin önemli bir halkasıdır».18 Ona göre, “Tu-
ran'ın merkezinde Azerbaycan" adlı bir ülke olmuştur ki, “yeni Turan'ın anahtarı” ondadır. Yeni Azerbaycan Türk
ocağı, eski Türk yurdudur.19
Bu anlamda Hüseyinzade, Ağaoğlu ve Gökalp’ın "Türklük, İslamlık ve çağdaşlık» üçlü düsturunu, yani birbiri-
ne yakın ve çelişkili mülahazalarını M. E. Resulzade bir ideolog gibi umumileştirebilmiştir. Bunu, Resulzade’nin
Azerbaycan Türk bayrağının anlamı ile ilgili kitapta yer alan özel notu, açıklaması da teyit ediyor: "Azerbaycan
bayrağındaki mavi renk - Türklüğü, yeşil renk - Müslümanlığı, al renk de - teceddüt (yenilenme - F.E.) ve devrim
sembolü olmak hasbiyle çağdaşlığı temsil eder ki, muhterem Ziya Gökalp Bey'in "Türk milletindenim, İslam üm-
metindenim, batı medeniyetindenim” - formülünü ifade etmiş olur."20 Bu analizin esas mahiyeti budur ki, Azer-
baycan Türk birliyi, Turancılığın merkezidir. Turancılık ya da Türk Birliği fikri öyle bir mefkûre ki, bütün Türkleri, o
cümleden Azerbaycan ve Anadolu Türklerini birbirine bağlıyor. Milli ideoloğumuzun deyimiyle, “Turancılık, Türk-
çülük edebi mesleki Türkiye ile Azerbaycan'ı birbirine bağlayan en dayanıklı bir bağ, metanetli bir bağdır. Turancı-
lık davası doğunca millet uluaslararası İslamcılık ve federasyon formüllerini çıkarmış, sosyolojide de "Türklük, İs-
lamlık ve Modernlik" gibi üç ayaklı bir slogan ortaya atmıştı. İstanbul yurtçuları (A. Hüseyinzade, Z. Gögalp) bu
sloganları teorik şekilde yaymakta iken, Azerbaycan Turancıları (M. E. Resulzade, N. Yusufbeyli - F.E.) bunu siyasi
bir felsefe olarak kabul ederek kurdukları ulusal siyasi partinin ilkesi ilan ettiler."21
Türk Birliği fikrinden yola çıkan M. E. Resulzade 1918-1920 yıllarda Azerbaycan’ın yanında olan Türkiye’yi
daima müdafaa etmiştir. Özellikle, Türkiye’nin kendisinin ağır durumda olmasına rağmen, 1918 yılında Azerbay-
can Türklerinin yardımına koşmasını, onu Rus-Ermeni askeri birliklerinin elinden kurtarmasını Resulzade daima
hatırlatmıştır. Ancak 1918 yılında Anadolu Türk askeri görevini şerefle yerine getirip, objektif nedenlere geri dön-
dükten sonra sapı özümüzden olan bazı “Bolşevik”, “Menşevik” (Samet Ağamalıoğlu, Alihaydar Garayev, Ruhulla
Ahundov vb.) Azerbaycanlılar onları suçlamaya çalışmışlar. Örneğin, Menşevik S. Ağamalıoğlu Parlamentoda di-
yordu ki, Türklerin zamanında yürütülen siyaset özgürlüğe, istiklale aykırıdır, çünkü bu siyaset işçi ve köylüyü ezi-
yor. Parlamento kürsüsünden Azerbaycan tarihinde Anadolu Türk askerimizin layık olduğu onurlu tutumunu sa-
vunan Resulzade onlara cevap olarak bildirirdi ki, Türk askerini Azerbaycan'a “Müsavat” tek başına değil, sosya-
listlerle bir yerde çağırmıştı: «”Müsavat” Türkleri çağırdı, çünkü burada Azerbaycan Türklerinin hayatı tehlikede
idi. Bu konuda o zamanki Azerbaycan Milli Şurası müttefik idi. Bu bakış tasarlanmış sosyalistler pişman olsalar da,
o gün bizimle beraber idiler. Ağamalıoğlu da Türkleri çağırmıştı. Ancak şimdi bundan imtina etseler de, biz kemal-i
cesaretle diyoruz: Türkleri çağırdık ve bununla da iftihar ederiz! Çünkü Türkler gelmeseydi, Bakü'de gerçekleşen
Mart olayının etkisi sadece Bakü'de kalmayıp, tüm Azerbaycan'ı istila edecekti, millet de genel katliama maruz
kalacaktı».22 Bu o demektir ki, Azerbaycan Türklerinin kurtuluşuna koşan Anadolu Türk askerleri Azerbaycan'ı
kendileri için, hiç tereddüt etmeden Vatan sanmış ve Vatan uğruna şehit olmuşlardır. Bunun aynısını Azerbaycan
Türkleri bir kaç yıl önce Çanakkale'de yapmışlar. Azerbaycan Türk askeri de Anadolu Türkleri ile bir yerde Türki-
ye'yi işgal etmek isteyen dış güçlere karşı Balkanlarda, Çanakkale’de, Kars'ta, Erzurum'da birlikte savaşmış ve bir
17 Gökalp, Ziya. Türkleşmek, islamlaşmak, muasirleşmek. İstanbul, Akvaryum, 2005, səh.19-20

18 Rəsulzadə, Məmməd Əmin. Əsrimizin Səyavuşu..... Bakı, Gənclik, 1990, səh. 35
19 A.g.e., səh. 36
20 Rəsulzadə, Məhəmməd Əmin. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı, Elm, 1990, s.97
21 Rəsulzadə, Məhəmməd Əmin. Əsrimizin Səyavuşu.... Bakı, Gənclik, 1990, səh. 35-36
22 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament (stenoqraifk hesabatlar). II c. Bakı, «Azərbaycan» nəşriyyatı, 1998. –
992 səh.
142
yerde de şehitlik zirvesine yükselmişlerdir. Çünkü Türkler için Türkiye, Azerbaycan, Türkistan (Orta Asya), Kerkük,
Tebriz bir deyişle Turan tek vatandır, tek bayraktır, tek devlettir, tek kültürdür.
4.Sovyet Azerbaycan’ı Döneminde Türk Birliği Fikri
Azerbaycan Cumhuriyeti Sovyet Rusya tarafından ilhak edildikten sonra Moskova'nın kontrolünde oluşturu-
lan Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti hükumetinde ve ona muhalif olanlar arasında Türk birliği fikri türlü
halde yankı bulmuştur. Örneğin, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti hükumeti başkanı Neriman Nerimanov
Türk Birliği adına Kemal Atatürk'ün çöken Osmanlı İmparatorluğu'nun üzerine kurmak istediği Türkiye’ye birçok
yardımlar yapmıştır.23 Mesela, Mustafa Kemal Paşa, 1921 yılında Azerbaycan Başkanı Nerimanov’a bir mektup
göndererek bir daha borç para talebinde bulunmuştu: “Nerimanov Azerbaycan hükümeti içinde bazı bakanların
karşı çıkmalarına rağmen, Mustafa Kemal Paşa’nın isteğine olumlu cevap verdi. Derhal hazırda bulunan 500 kilo
altın Ankara’ya ulaştırıldı. TBMM Hükümeti bu altının 200 kilosunu devlet bütçesine ayırdı. Geriye kalanı ise, silah
ve mühimmat alımı için kullanıldı. Daha sonra Azerbaycan Hükümeti tarafından Rusya’dan alınan 10 milyon altın
ruble, yine Nerimanov tarafından Ankara’ya gönderildi. Nerimanov, 23 Mart 1921 tarihinde, Atatürk’e yazdığı
cevap mektubunda, birbiri ardınca kazanılan savaşlar ile Türk halkının emperyalizmden kurtulma günlerinin yak-
laştığının, bu yüzden bu başarıları kazanan TBMM Hükümetini, onun başkanını ve kahraman Türk ordusunu kut-
ladığını bildirdikten sonra, “Paşam, Türk Milletinde bir anane vardır; kardeş kardeşe borç vermez, kardeş, her
durumda kardeşinin elinden tutar. Biz kardeş halklarız, her zaman ve her şartta birbirimizin elinden tutacağız,
bugün yaptığımız bir kardeşin yaptığından başka bir şey değildir” diyordu”.24
Nerimanov’un başkanı olduğu Sovyet Azerbaycanı hükümetinin 2 Ekim 1922 de Anadolu fakirlerine yardım
teşkili ile uğraşacak özel bir komisyon kurması, aynı zamanda Azerbaycan Türk basınında savaş halinde olan Tür-
kiye’ye mali ve silah yardımını hızlandırmakla “Misak-ı Milli” ilkelerinin katiyetle desteklenmesi, o devir için çok
önemliydi: “Anadolu Türklerinin geçirdiği sıkıntılı döneme kayıtsız kalmayarak, Türkiye halkı ile ilgili haberlere
sütunlarında sık sık yer veren, Bakü’de Latin harfleri ile yayın yapan “Yeni Yol” gazetesi, Azerbaycan halkına yaptı-
ğı bir çağrıda şöyle yazıyordu: “Mustafa Kemal’in askerlerinin tek başlarına mücadele ettiği bir dönemde Anado-
lu’daki Türk kardeşlerimize yardım etmeli ve gerekirse gidip orada canımızı feda etmeliyiz””.25 Bütün bunları iyi
değerlendiren Atatürk Azerbaycan sevgisini "Azerbaycan'ın sevinci sevincimiz, kederi kederimizdir” olarak ifade
etmiştir. Aynı zamanda, Atatürk beyan etmiştir ki, bir gün SSCB dağılacak ve o zaman Türkiye Türkleri dili bir, dini
bir, soy kökü bir olan Azerbaycan'daki Türk kardeşlerinin yanında olmaya hazır olmalıdırlar: “Milletler buna nasıl
hazırlanır? Manevi köprülerini sağlam atarak. Dil bir köprüdür. İnanç bir köprüdür. Tarih bir köprüdür. Köklerimi-
ze inmeli ve olayların böldüğü tarihimizin içinde bütünleşmeliyiz. Onların bize yaklaşmasını beklememeliyiz. Bizim
onlara yaklaşmamız gerekir ».26
Sovyet Azerbaycanında Türk birliğini savunanlar arasında Hüseyin Cavid, Ahmet Cevat, Emin Abid vb. olmuş-
lardır. H. Cavid 1920 yıllarında kaleme aldığı "Topal Timur" eserinde Emir Timur'un dilinden bir Türk-Turan hü-
kümdarının hangi özelliklere sahip olmasının başlıca belirtilerini göstermiştir27. Aynı zamanda Cavid bu eserinde
Timur’la Yıldırım Beyazıt arasındaki tarihi savaşı sonuncunun dilinden bir tarafın değil, tüm Türk milletinin yenilgi-
si gibi kaleme almıştır: "Bu zafer Türk akvamını değil, sadece fırsat bekleyen komşu hükümetleri memnun etti. Ah
doğrusu, İslam âlemini başsız koydu”28.
5.Türkiye Cumhuriyeti Döneminde Türk Birliyi Fikri
Azerbaycan’da sözde Sovyet hâkimiyeti kurulduktan, yani 1920’den sonra Türkiye’de yaşamağa mecbur ka-
lan Azerbaycan Türkleri, aynı zamanda 1923’te Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra Türkiye Türk aydınları
arasında Türk Birliyi ya da Turancılık ideasıyla ilgili yeni düşünceler ortaya çıktı. Türk Birliği ya da Turancılık fikri
Rusya esaretinde yaşayan tüm Türklerin, özellikle Azerbaycan Türklerinin esas hedeflerinden biri olmalı, Türki-
ye'nin milli ideoloğu Ziya Gökalp'in tabirince dersek, Rusya'nın dağılıp viran, Türkiye'nin büyüyüp Turan olmasına
yönelmeli idi. Ziya Gökalp'in ve M.E. Resulzade’nin bu fikirleri, yani Turan'ın Türk hükümetlerinin federasyonu
şeklinde gerçekleşebilmesi için, o dönem için biraz duygusal karakter taşısa da, şu anda diğer bağımsız Türk dev-
letleri (Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan vb.) ile birlikte böyle bir federasyonun ortaya bileceği açısından inandı-
rıcı olan tarafları da az değildir.
23 Şemseddinov, A. Kurtuluş Savaşı Yıllarında Türkiye-Sovyetler Birliği Alâkaları, 2006, s.66

24 Adıgüzel, H. Atatürk, Nerimanov ve Kurtuluş Savaşımız. İstanbul, İleri Yayınları, 2004, seh.117
25 Aslan, B. Türkiye Azerbaycan İlişkileri ve İbrahim Ebilov (1920-1923). İstanbul, Kaynak Yayınları, 2004, seh.108-109
26 Atatürk, Mustafa Kemal. Atatürkün Azərbaycan siyasəti (öz dili ilə). Bakı, Çaşıoğlu, 2008,84 s.
27 Cavid, H. Əsərləri. Beş cilddə III cild. Bakı, «Lider nəşriyyat», 2005, səh.261
28 A.g.e. səh. 302
143
Kuşkusuz, şimdi olduğu gibi, o dönemde de Türkçü-Turancı düşünürlerin bu beyanları Rus, Ermeni ve başka
milletlerin ideologları tarafından farklı yozumlara neden olmuştur. Bu bakımdan 1920-1930 yıllarında bazı yaban-
cı yazarlar Hondkaryan, A. Kerenski, Zarevand, Mandelstam ve başkaları panturanizm, pantürkizm tehlikesinden
bahseden eserler (“Türkiye'nin hizmetinde”, "Rus milleti üzerinde diktatörlük", "Türkiye. Panturanizm”) yazıyor-
lardı. Onlara göre, SSCB’yi yıkmak isteyen panturançılar Turan İmparatorluğu kurmak niyeti gütmekteydiler.
Aynı zamanda Türk toplumu için zor olan bir devirden suiistimal eden "Batı" aydınları çalışmışlar ki, "batılı-
laşma" ideolojisi ile şuurlarında nifak tohumları serpilmiş Türkleri tamamen kendilerine taraf çeksinler. Yani Türk
milletini batılıların tabirince desek, “muhafazakâr İslam’dan” ve “Türk Birliğinden” koparıp "ilerici" Hıristiyan "Ba-
tı“ya birleştirsinler. Daha doğrusu, Türkleri "ilerici" Hıristiyan "Batı" ya birleşmek hissi altında daima baskı altında
tutsunlar. Çünkü o günkü ve bugünkü "Batı" için Türkiye'nin "batılılaşma" yolunu sürdürmesi kadar da, onun en
az şimdiki durumuyla "Batı" bölgesine, yanı Avrupa Birliğine dâhil olmaması da ilgilendiriyor. "Batı" aydınları açık-
ça yazmasalar da, Türkler onların çıkarlarına tam olarak cevap vermediği bir zamanca Avrupa Birliğine erişmesine
izin vermeyecekler. Bu hiç de, "Batılılar”a engel olmuyor ki, vaktiyle "batılılaşma" yolu tuttuğu için Türkleri buna
göre takdir etmesinler. Bu bir tür aldatıcı faktörler, manevralardır. Bunun örneği "Batı uygarlığı"nı İslam-Türk kül-
türüne, "Batılı liberal-demokratizm" ini İslam dinine karşı koyan Toynbeelerin,29 Fukuyamaların30 Türkiye'ye
sözde "dost"çasına yaklaşımları, "batılılaşma" yolu tuttukları için takdir etmeleridir.
Bu dönemde Batının etkisi altında Türkiye Türklüğüne hizmet eden Ahmet bey Ağaoğlu da hesap ederdi ki,
şu anda Avrupa-Batı kültürü galip konuma ulaşmış, İslam ve Budda kültürleri ise yenik duruma düşmüşlerdir31.
Ağaoğlu’na göre, Avrupa kültürünü kabul edenler arasında görüş ayrılığı vardır. Bazıları kültürü bilim ve fenne
kapatarak, Avrupa kültürünün süzgeçten geçirilmesini ve sadece bu tarafının kabul edilmesini ileri sürdükleri hal-
de, başkaları Batı kültürünün tam olarak benimsenmesinin yanadırlar. Sonuncuların fikri ile birlik olan Ağaoğlu
yazdığı gibi, bir kültür topluluğu bölünmez bir bütündür, parçalanmaz, süzgeçten geçilemez.32 Kısacası, A. Ağaoğ-
lu Türkiye'de yaşadığı dönemde de Resulzade’nin tabirince desek, Türk milliyetçiliğinin, Kemalizm’in (Atatürkçü-
lüğün) ve Türkiye'deki liberalizmin önderlerinden biri olmuştur33.
Göründüğü gibi, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasından sonra Türkçülük fikri bir anlamda arka plana geçi-
rilmeye başladı ve onun yerini batıcılık, Türkiyecilik, ulusçuluk, ya da devletçilik-etatizm fikirleri tutmaya başladı.
Böylece, Türkçülükten imtina olunmasa da, ancak Türkiye'de temel fikir olarak rolü biraz kısıtlandı. Böylece, bir
yandan Türk dili resmi dil ilan edilmiş, tek Türk milletinin olduğuna dair hükümler Ana Yasada yer bulsa da, diğer
yandan tek Türk milleti deyince etnik değil, siyasi millet öngörülüyordu. Bu siyasi millete ise Türk, Kürt, Laz, Çer-
kez, Zaza ve tüm etnoslar dâhil edilirdi. Böylece Türkiye genelinde birkaç fikir (devletçilik, ulusçuluk, muasırlaş-
mak vb.) ile birlikte var olan Türkçülüğün, sadece ülke dışında kalan Türklerin çıkarlarını savunması açısından milli
ideoloji olabilmesi vurgulanıyordu. Bu dönemde Z. Gökalp yazdığı gibi, Türkiye için Türkçülük değil, gerçek olarak
Türkiyecilik önemli idi. Ona göre, Türkçülük-Oğuzçuluk ve Turancılık ise tüm Türklerin gelecek idealleri idi.
Azerbaycan Türklerinden M. E. Resulzade Türkiye'de yaşadığı dönemde çeşitli makalelerinde, o cümleden
“Pantürkizm”, “Panturanizm”le bağlı en ünlü eseri olan "Panturanizm. Kafkasya sorunu” isimli eserinde (1930) bu
Türk karşıtlarına cevap olarak belirtiyordu ki, bu meseleden bahsedenler Türkçülüğün, Turancılığın tarihini, aynı
zamanda bu fikirlerin yazarlarının görüşlerini tahrif ediyorlar. O, önce Türk birliği düşüncesinin nasıl ortaya çıkma-
sını anlatıyordu: Bu konularda çok doğru değerlendiren milli ideolog Resulzade yazıyordu: “Panislamizmden kur-
tulan Türk sosyal-siyasi düşüncesi birdenbire şimdi ulaştığı gerçek milli ideaya o anda ulaşamazdı. Bu psikolojik
açıdan açıktır. Savaş ve genel tehlike koşullarında "İslam birliği" gibi büyük ve kapsamlı slogan vazgeçen milletçiler
onun yerine aynı etki gücüne sahip bir slogan ileri sürmeli idiler. Bu, ancak milli birlik olabilirdi: "Din birliği çağı
geçmiş, tarihi uluslar-milletler ileri götürüyor. Yaşasın, Tuna’dan Alta’ya tek Türk uluslarının birliği!»»34. Demek
ki, «pantürkizm», «panturanizm" denen Türkçülük panslavyanizm gibi ideolojilerden farklı olarak halkın içinden
çıkan bir dava olmuştur. Bununla da, Resulzade demek istemiştir ki, birincisi Turancılık milletin kendisinin yarattı-
ğı ideadır, ikincisi ise bu fikri ilk dönemlerde romantik karakter taşısa da, artık yerini gerçekçi, çağdaş meselelere
terk etmiştir. Günümüzde yeni Türkçülük ya da yeni Turancılık ideolojisi şudur, tek Türk milleti değil, tek Türk ırkı
vardır. Türk ırkına ait her milletin ayrı ayrı bağımsız Türk devletleri yaratması mantığa uygundur. Bu bakımdan
«panrusizm» bir tek «Slav» devletinin kurulmasına çalıştığı halde, yeni Turancılık ideolojisi ayrı ayrı Türk devletle-
rinin kurulmasını savunuyor.
29 Toynbee, Arnold J. Uygarlık yarğılanıyor. İstanbul, Örgün, 2011, səh.62

30 Fukuyama, Frankis. Tarihin sonu ve son insan. İstanbul, Profil, 2014, səh.280
31 Ağaoğlu, Əhməd. Üç mədəniyyət. Bakı, Mütərcim, 2006, səh. 29
32 A.g.e., səh. 31
33 Resulzade, M.E. Hatıralar ve Kafkasya. İstanbul, 2011, səh. 177
34 Rəsulzadə, Məhəmməd Əmin. Panturanizm. Qafqaz sorunu. Bakı, Təknur, 2012, səh.51-52
144
Azerbaycan Türk aydınlarından Mirza Bala Memmedzade de "Milli Azerbaycan Hareketi" (1938) eserinde
Türkçülük ve Turancılığın Türk halkları için siyasi, yoksa kültürel birlik anlamı taşıması ile ilgili mevcut fikirleri de-
ğerlendirmeye ve bu konuda takındığı tavrı ifade etmeye çalışmıştı. O yazıyordu ki, hele Çarlık Rusyasının dağıl-
ması sırasında Türkçüler ve Turancılar tek Türk devletinin kurulması isteğinde bulunsalar da, bunun imkansız ol-
duğunu anlamışlardı: "Türk dünyasının jeopolitik durumu, kültür ve kültür hususunda aynı mefkûre, gaye ve tak-
tiğe sahip çeşitli Türk illerini siyasi-devlet alanında mahalli Yurtçuluk yoluna sevk etmişti ».35
Bizce, bu dönemde Türk aydınlarının, Türk liderlerinin Türk Birliğine, Turancılığa karşı daha ihtiyatlı bir tu-
tum tutmasına önemli nedenlerden biri bu dönemde Türk ismiyle tanınan milletlerin, aynı zamanda Türkiye Türk-
lerinin dünya düzleminde istenilen güce sahip olmamaları idi. Öyle ki, Türklerin sahip olduğu en büyük imparator-
luğu - Osmanlı İmparatorluğu dağılmış, diğer Türk devletleri ise Sovyet Rusya tarafından işgal edilmiştir. Böyle bir
durumda Z. Gökalp’ın, M. E. Resulzade’nin, Atatürk'ün ve başka Türk büyüklerinin Turancılığı daha çok manevi bir
ülkü-mefkûre kabul etmeleri doğaldı. Bu, onların Turancılıktan vazgeçmeleri değil, Atatürk'ün de belirttiği gibi,
zamanın şartları ve Türk milletinin gücüne göre siyaset yürütmek idi. Bu bakımdan 1920-1930 yıllarında Turancılı-
ğa yeni bir açıdan bakılması, bu anlamda Doğu'daki ulusal akımlardan olan panturanizmle Batı’daki şoven akımları
birbirinden farklılaştırması anlaşılabilir. Çünkü Batı'daki şovenizm-nasyonalizm siyasi saldırıcı, sosyal tutucu ideo-
loji olduğu halde, Doğu'daki milliyetçilik ise siyasi koruyucu, sosyal yenilikçi olaydır. Dolayısıyla, ilk dönemlerde
romantik birim Turan birliğine kapılan Türkçüler, artık Türk ırkından ayrı ayrı milletlerin ve onların da kendi ba-
ğımsız devletlerinin kurulmasına inanıyorlardı.
6.Çağdaş Dönemde Türk Birliği Fikri
Günümüzde XXI yüzyılın Türk yüzyılı olmasını istemeyen yeterince dış güçler var ki, onlar Türk devletlerinin
güçlenmesini ve birleşmesini (yani herhangi birlikte ortak hareket etmesini) istemiyorlar. Bunun için de, Türki-
ye'ye, Azerbaycan ve diğer Türk devletlerine karşı klasik form olarak "böl ve yönet!" ideolojisini uyguluyorlar. Her
halde, geçen yüzyılın başlarında olduğu gibi, XXI yüzyılın başlarında Türk devletlerinde yaşanan siyasi olayları te-
sadüfi saymak mümkün değildir. Aksine bu işlemler belli bir senaryo üzere sürdürülmektedir.
Özellikle, XXI yüzyılın "Türk asrı" olması sloganının fonunda yaşananlar hiç de yürek açıcı değildir. Öyle ki,
Türkçülüğün dayanak merkezleri olan Türkiye ve Azerbaycan'da yüzde Türkseverlik, ancak temelde Türksüzleş-
tirme sürecinin gittiği bir dönemde bu slogan hayırımızdan çok zararımıza çalışıyor. Çünkü Türkiye ve Azerbay-
can'da yaşanan Türksüzleştirme süreci yanında bu sloganı aleyhimize kullanırlar. Bu nedenledir ki, bağımsızlık
döneminde en üst düzeyde - Azerbaycan Cumhuriyetinin cumhurbaşkanları Haydar Aliyev ve İlham Aliyev tara-
fından Türk birliği fikri defalarca seslendirilse de, bunu Azerbaycan'da göz ardı edenler, duymazdan gelenler de
olmuştur.
Özellikle "bir millet, iki devlet" tezinde esas vurgunun "bir millet", ya da "iki devlet" in üzerine düşmesinden
asılı olmayarak, burada önemli olanı aynı etnik kökeni, dili, kültürü, edebiyatı, tarihi paylaşmaktır. Aynı zamanda
bu iki Türk devletinin siyasi, ekonomik, kültürel, askeri ve diğer alanlarda da birbirine destek olmalarıdır. Kuşku-
suz, tüm bunlar Türkiye ve Azerbaycan bağımsız devletler gibi başka ülkelerle ilişkiler kurmasına engel olamaz.
Demek ki, Türklük ve İslamlık 70 yıl içinde ne kadar tahriflere ve yasaklara maruz kalsa da, bugün de Türkiye ve
Azerbaycan’ın esas sütunlarıdır. Nizameddin Şemsizade’nin tabirince dersek, üç temel üzerinde (Türkçülük, İs-
lamcılık ve vatancılık) oluşturulan Azerbaycançılık kadar Türkçülük de Azerbaycan halkının milli ideali - mefkuresi-
tir. 36
Türkçülüğün-Türk birliği düşüncesinin Azerbaycan halkı için önemini Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Ali-
yev de defalarca beyan etmiştir. 2013 yılının 16 Ağustos'ta Azerbaycan'ın Gabala şehrinde Türk Dili Konuşan Ül-
keler İşbirliği Konseyi III Zirve toplantısında İlham Aliyev bildirmiştir ki, bu kurumda temsil edilen halkları ortak
milli-manevi değerler birbirine bağlıyor: «Bizim halklarımızı ortak tarih, kültür ve ortak değerler bağlıyor. Yüzyıllar
boyunca bizim halklarımız birbirleri ile yakın ilişkide olmuş, işbirliği yapmış, bir yerde yaşamış, birbirine arka ol-
muştur. Bugün ise bağımsız devletler gibi, biz tüm konularda bir yerdeyiz, bir arada olmalıyız. Bence, Türk Dili
Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi'nin başlıca görevi halklar ve ülkeler arasındaki birliği daha da güçlendirmektir.
"37
İ. Aliyev daha sonra bildirmiştir ki, Türk dili konuşan devletler arasında Türk kültürünün birliği önemli konu-
lardan biridir. Ona göre, Türk kültürünün de temelinde ortak köklerimiz, ortak bayramlarımız ve ortak dillerimiz
35Məmmədzadə, Mirzə Bala. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı, Nicat, 1992, səh.201-202
36Şəmsizadə, N. Azərbaycançılıq. Bakı, «Nurlar» NPM, 2006, səh.116
37Əliyev İ.Ə. Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında İlham Əliyevin nitqi. “Azərbaycan” qəz., 17
avqust, 2013-cü il
145
dayanır: "Bizim kültürümüz birbirine çok bağlıdır. Bizim köklerimiz de, bayramlarımız da aynıdır, dillerimiz de bir-
birine benzer. Yani, insani alan işbirliğimiz için esastır. Yani, eğer bu olmasaydı muhtemelen işbirliği bu derecede
inkişaf etmezdi. O yüzden elbette ki, insani alanlarda yapılan çalışmalara çok büyük dikkat gösterilmelidir. Ben,
TÜRKSOY etkinliğini vurgulamak istiyorum. TÜRKSOY sadece Türkçe konuşan devletlerde, tüm Türk diyarlarında
aktif iş götürüyor ve böylece Türk dünyasının birleşmesine hizmet vermektedir. Ben çok memnunum ki, Azerbay-
can tarafından ileri sürülmüş teşebbüs de artık gerçekleşiyor. Türk kültürüne destek ve Türk mirasının korunması
Vakfı sürede oluşturulması çok önemli olay olacaktır ».38
Şu anda dünyanın birçok bölgelerinde ciddi sorunların yaşandığı bir dönemde Türk dünyasında istikrar ve
gelişmenin hüküm sürdüğünü bildiren İ. Aliyev kaydetmiştir ki, bu başarı Türk dünyasının bütünlüğünü daha da
güçlendirecektir "Bugün dünyanın çeşitli yerlerinde, özellikle acıdır ki, İslam dünyasında süreçleri farklı bir yöne
gidiyor, çatışmalar, iç savaşlar, diğer nahoş durumlar meydana geliyor. Ancak bizim diyarlarımızda, Türk dünya-
sında ise istikrar, gelişme yaşanıyor Bu, büyük bir başarı, büyük servettir. Özellikle dikkate alındığında, dünyada
halen mali ve ekonomik kriz devam ediyor, bizim ülkelerimizin başarılı gelişimi, ülkede mevcut olan istikrar ve
ilerleme olduğunu düşünüyorum, halklarımızın büyük başarısı, devletlerimizin büyük servetidir. Biz bu serveti
korumalıyız, ortak çabalarla korumalıyız, geliştirmeliyiz. XXI yüzyıl Türk dünyasının yüzyılı olmalıdır».39
2013 yılının Kasım 13-14-de Türkiye'de ziyarette bulunan Devlet Başkanı İlham Aliyev, burada bir kez daha
beyan etmiştir ki, 70 yıl boyunca Azerbaycan ve Türkiye halkları birbirinden ayrı düşseler de, halklarımızın kalbin-
den sevgiyi o ayrılık alamamıştır: “Azerbaycan devlet bağımsızlığına kavuştuktan sonra hemen Türkiye ile bağlantı
kurdu. Türkiye bağımsızlığımızı tanıyan ilk ülke olmuştur ve o günden bugüne kadar sürekli Türkiye'nin desteğini
hissediyoruz. Bu, bize ekstra güç verir”.40 İ. Aliyev daha sonra bildirmiştir ki, bu ilişkilerin temelinde Türklük du-
ruyor: "Kardeşlik, dostluk ebedidir, sonsuz olacaktır. XXI yüzyıl Türk dünyasının yüzyılı olacaktır. Türkiye ve Azer-
baycan bu yönde liderlik rolünü üstlendi ve eminim ki, biz ortak çabalarla gelecekte de büyük başarılara imza
atacağız".41
Bunun için ise, şu anda antitürk, antimüslüman dairelerin Azerbaycan'da, Türkiye'de, Türkistan'da Türk
"Türk asrı" senaryosunu bozmak için milli şuurumuza gönderilen ve indinin özünde de şu veya bu şekilde yaşatı-
lan sahteleştirilmiş tarihten, edebiyattan, sivil milli düşünceden değil, tek bir milletin kaç bin illikler boyu koruyup
sakladığı ve yaşattığı milli tarihten, milli felsefi görüşten, milli edebiyattan, milli düşünceden çıkış etmeliyiz. Çünkü
tek Türk felsefesini, Türk tarihini, Türk dini-felsefi düşünce sistemini, Türk edebiyatını vb. benimsemeden, onun
tarihsel-felsefi mahiyetine varmadan asla Türkçülüğün tüm Türkler için hangi önem arz etmesini de idrak edeme-
yiz. Dolayısıyla, ayrıca alınan bir ülkenin (Azerbaycan, Türkiye, Kazakistan, Özbekistan, Tataristan ve b.) felsefesi,
tarihi, edebiyatı, kültürü vb. yanı sıra, genel Türk felsefesi, Türk dini-felsefi bakış açısı, Türk kültürü, Türk Edebiya-
tı, Türk tarihinden de bahseden olunmalı, öğretim yapılmalıdır. Ancak bu durumda Türk devletlerinde, özellikle
geçen yüzyılın sonlarında eski SSCB terkibinden çıkarak yeni bağımsızlık elde eden ülkelerin genç nesilleri, keli-
menin gerçek anlamında Türkçülüğü - Türk kimliğini, Türk kültürünü, Türk felsefesini, Türk tarihini daha derinden
ve yakından anlamış olacaklar. İşte tüm bunların gerçekleşeceği takdirde "Türk asrı"ndan bahsedilebilir!
Çünkü bütün dünya Türklerinin, özellikle Azerbaycan ve Türkiye Türklerinin tek fikir, kavram etrafında birle-
şe bilmemesi için antitürk, antiazerbaycan güçleri artık birkaç asırdır, ona alternatif sivil milli fikirler ileri sürmüş-
lerdir. Azerbaycan'da indinin özünde de bazıları düşünüyorlar ki, Türk kültürü, Türk dili, Türk edebiyatı sadece
Türkiye Türklerine aittir. Bu anlamda, artık Azerbaycan halkının kendi kültürünü, edebiyatını, dilini, milli kimliğini
Türk adlandırması doğru değildir. Kuşkusuz tüm bunlar hakikati kendisinde yansıtmamaktadır. Çünkü Azerbaycan
Cumhuriyeti bağımsız devlet olmanın yanı sıra, hep Türklüğün çekirdeği olmuş ve olmakta da devam ediyor. Bu-
nu, son dönemlerde Azerbaycan'ın Türkiye ve Orta Asya'nın Türk soylu devletleri ile yakın işbirliği yapması, çeşitli
ortak kurumların (Türkçe konuşan Devletlerin Zirvesi, Türk Parlamenterler Asamblesi, Türk KENEŞ vb.) oluşumun-
da öncü rol oynaması da gösteriyor.
Bu bakımdan, bize öyle geliyor ki, hazırda Azerbaycan için önemli meselelerden biri de Türk devletleri ara-
sında Türk birliğinin geliştirilmesidir. Ancak netleştirmek gerekir ki, Türk Birliği deyince somut neyi kastediyoruz.
38 Əliyev İ.Ə. Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında İlham Əliyevin nitqi. “Azərbaycan” qəz., 17
avqust, 2013-cü il
39Əliyev İ.Ə. Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında İlham Əliyevin nitqi. “Azərbaycan” qəz., 17
avqust, 2013-cü il.

40Əliyev İ.Ə. İlham Əliyevin və Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın mətbuat üçün birgə bəyanatları. “Azərbaycan”
qəz., 14 noyabr, 2013-cü il. http://president.az/ articles/10203

41Əliyev İ.Ə. İlham Əliyevin və Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın mətbuat üçün birgə bəyanatları. “Azərbaycan”
qəz., 14 noyabr, 2013-cü il. http://president.az/ articles/10203
146
Çünkü bu, bir kadar geniş anlamdır. Burada sohbet somut milli kimliğini, milli dilini, milli devletini Türk olarak ka-
bul eden toplumlardan gidebilir. Ancak bu konularda da biraz objektif ve sübjektif nedenlerden dolayı sorunlar
var. Örneğin, "Türk birliği"nin içerisinde belirtilen ülkelerin (Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan ve b.)
bir araya gelmesi, Türkçe konuşan Devletlerin Zirvesi adlandığı halde, orada bir araya gelenlerin çoğunluğu Rusça
konuşuyorlar. Elbette, sorun sadece zirvenin adı, ya da oraya toplaşanların hangi dilde konuşmaları ile bağlı de-
ğildir. Esas problem bu Türk devletlerinin hâkimiyetlerinden daha fazla ayrı ayrı bağımsız ülkelerde yaşayan, an-
cak esasen aynı soyu, dili, kültürü ve tarihi paylaşan Türk halklarının birbirlerini hangi şekilde idrak etmeleri, kabul
etmeleri ile ilgilidir. Örneğin, SSCB döneminde bu imparatorluğun bünyesinde yaşamaya mecbur olan Orta Asya,
Kırım, Tataristan, Kafkasya, Sibirya ve başka Türk toplumları arasında ekonomik, kültürel vb. ilişkiler hiç de kötü
değildi. Sadece, bu dönemde Türk toplumlarının temel iletişim aracı Rus kültürü, Rus dili, Rus edebiyatı idi. Kırgız,
Özbek, Kazak, Türk (Azerbaycan), Türkmen, Tatar ve diğerleri işte mecburen Rus kültürü aracılığıyla birbirleriyle
ilişki kururdular. Kuşkusuz, tüm bunlar ne kadar sömürgeciliğe hizmet etse de, bir ölçüde onlar birbirleriyle temas
oluşturabiliyorlardı. Ancak bu ülkeler bağımsız olduktan sonra aynı düzeyde aynı temasları oluşturmakta zorluk
çekiyorlar. Sadece son zamanlarda bu yönde belli adımlar atılmıştır ki, bazı Türk ülkeleri hiç de ortak Türk kültürü,
ortak Türk dili vb. esasında ilişkilerin oluşturulmasında ilginç görünmüyor. Bu ne demektir? Bu onun göstericisidir
ki, SSCB döneminde Moskova Türk toplumlarını köle haline getirmek için Türk dilini, Türk kültürünü, Türk edebi-
yatını vb. asimile etmiş ve onun yerine bu halkların bilincine Rus dili, Rus kültürü vb. yürütmüştür. Bugün ise biz
gönüllü olarak Türk kültürüne, Türk diline, Türk edebiyatına, Türk felsefesine sahip çıkmak istemiyoruz.
Tüm bunları göz önüne alarak düşünüyoruz ki, Azerbaycan Türk devletlerinin birliğinin oluşmasında, özellik-
le Türkiye'yle birlik meselesini daha da aktif aşamaya geçirmelidir. Bunun için öncelikle, Anayasada "Azerbaycan
dili" kavramı ortadan kaldırılarak Türk dili kendi tespitini bulmalıdır. Bu bakımdan Azerbaycan Cumhuriyeti (1918-
1920) döneminde belirlenen Türk Federasyonu kurulması fikri yeniden gündeme getirilmeli, öncelikle bu adımı
Türkiye ve Azerbaycan Türk devletleri atmalıdırlar.
Netice
Tüm bunların sonucu olarak düşünüyoruz ki, Türk Birliğin giden yolda birçok sorunları netleştirmek gerekir.
Birincisi, Türkiye ve Azerbaycan, daha sonra başka Türk devletlerin ortak dil ve alfabe meselesi çözülmelidir. Çün-
kü SSCB döneminde bu imparatorluğun bünyesinde yaşamaya mecbur olan Orta Asya, Kırım, Tataristan, Kafkas-
ya, Sibirya ve başka Türk toplumları arasında ekonomi, kültürel vb. ilişkiler hiç de kötü değildi. Sadece, bu dö-
nemde Türk toplumlarının temel iletişim aracı Rus kültürü, Rus dili, Rus edebiyatı idi. Kırgız, Özbek, Kazak, Türk,
Türkmen, Tatar ve diğerleri işte mecburen Rus kültürü üzerinden birbiriyle iletişim sağlıyorlardı. Kuşkusuz tüm
bunlar ne kadar sömürgeciliğe hizmet etse de, bir ölçüde onlar birbirleriyle temas oluşturabiliyorlardı. Ancak bu
ülkeler bağımsız olduktan sonra nedense aynı düzeyde aynı temasları oluşturamıyorlar. İkincisi, Türk devletlerini
bir araya gelmesi konuşan devletlerin zirvesi olarak değil, Türk devletlerinin zirvesi olarak adlandırılmalıdır. Elbet-
te, problem sadece zirvenin adı, ya da oraya toplaşanların hangi dilde konuşmaları ile bağlı değildir. Esas problem
bu Türk devletlerinin hâkimiyetlerinden daha fazla, ayrı ayrı bağımsız ülkelerde yaşayan aynı soyu, dili, kültürü vb.
paylaşan Türk halklarının birbirlerini hangi şekilde idrak etmeleri, kabul etmeleri ile ilgilidir.
Burada ince bir mesele var. Bu da, Türkiye ve Azerbaycan Türklerinin aynı millet olması ve aynı dili paylaşımı
ile ilgilidir. Kanaatimizce, aynı millet adını taşımak ve aynı dili paylaşmakla, hiç de bir ülke başka bir ülkenin varlı-
ğını gölge altında bırakmaz. Aslında Türkiye Cumhuriyeti dâhilinde yaşayanlar Türkiye vatandaşları olduğu gibi,
Azerbaycan Cumhuriyeti sınırları içinde yaşayanlar ise Azerbaycan vatandaşlarıdır. Ancak tüm bunların yanında,
her iki bağımsız ülkenin vatandaşlarının büyük çoğunluğunun ise Türk kimliğini, Türk dilini, Türk edebiyatını pay-
laşması çok doğal bir durumdur. Dolayısıyla, onlar bir millet de, iki millet de, hatta üç millet de adlansalar, yine de
Türklüğü belirtmiş olabilirler. Eğer sohbet büyük Türk milletinin farklı kollarından gidiyorsa, o zaman onlardan biri
Azerbaycan, diğeri Türkiye, başka birisi Türkmenistan Türkleridir.
Tüm bunları dikkate alarak hesap ediyoruz ki, ilk önce Azerbaycan ve Türkiye Türklerinin milli kimliği olan
Türk kimliği ve ulusal dili olan Türk dili Ana Yasalarda belirtilmelidir. Türkiye Ana Yasasında bunu muhafaza et-
mekle, Azerbaycan Cumhuriyeti ise Ana Yasasında değişiklikler etmekle Türk birliği yanlısı olmasını fiilen ortaya
koymalıdırlar. Bunu, bir zamanlar Azerbaycan Cumhuriyeti'nin liderleri devlet okullarında ortak Türk tarihi, Türk
edebiyatı, Türk kültürü, Türk dili öğretimini uygulamakla Türk Federasyonunun taraftarı olduklarını bariz şekilde
göstermiştir. Bu bakımdan Azerbaycan Cumhuriyeti döneminde ortaya atılmış Türk Federasyonu kurulması fikri
yeniden gündeme getirilmeli, öncelikle bu adımı Türkiye ve Azerbaycan Türk devletleri atmalıdırlar.
Kaynaklar
Ağaoğlu, Əhməd. Seçilmiş əsərləri. Bakı, «Şərq-Qərb», 2007
147
Ağaoğlu, Əhməd. Üç mədəniyyət. Bakı, Mütərcim, 2006

Akçura, Yusif. Üç-tarz-ı siyaset. Ankara, Kilit, 2012
Akçura, Yusif. Türkçülüyün tarixi. Bakı, Qanun, 2010
Atatürk, M.K. Atatürkün Azərbaycan siyasəti (öz dili ilə). Bakı, Çaşıoğlu, 2008
Adıgüzel, H. Atatürk, Nerimanov ve Kurtuluş Savaşımız. İstanbul, İleri Yayınları, 2004.
Aslan, B. Türkiye Azerbaycan İlişkileri ve İbrahim Ebilov (1920-1923). İstanbul, Kaynak Yayınları, 2004
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament (stenoqraifk hesabatlar). II c. Bakı, «Azərbaycan»
nəşriyyatı, 1998
Cavid, Hüseyn. Əsərləri. Beş cilddə. I cild. Bakı, «Lider nəşr.», 2005
Cavid, H. Əsərləri. Beş cilddə III cild. Bakı, «Lider nəşriyyat», 2005
Əliyev İ.Ə. Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında İlham Əliyevin nitqi. “Azərbay-
can” qəz., 17 avqust, 2013-cü il
Əliyev İ.Ə. İlham Əliyevin və Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın mətbuat üçün birgə bəyanatları.
“Azərbaycan” qəz., 14 noyabr, 2013-cü il.
Fukuyama, Frankis. Tarihin sonu ve son insan. İstanbul, Profil, 2014
Gökdemir, Ayvaz. Düşüncə tarihimizden portreler. İstanbul, «Bayrak», 2005
Gökalp, Ziya. Türkçülüyün əsasları. Bakı, Maarif, 1991
Gökalp, Ziya. Türkleşmek, islamlaşmak, muasirleşmek. İstanbul, Akvaryum, 2005
Güngör, Erol. Kültür Değişmesi ve Milliyetçilik. İstanbul, Ötüken, 2007
Güngör, Erol. Sosyal meseleler ve aydınlar. İstanbul, Ötüken, 2003
Hüseynzadə, Əli bəy. Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir? Bakı, Mütərcim, 1997.
Hüseynzadə, Əli bəy. Seçilmiş əsərləri. Bakı, «Şərq-Qərb», 2007
Məmmədzadə, Mirzə Bala. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı, Nicat, 1992
Rəsulzadə, Məhəmməd Əmin. Əsrimizin Səyavuşu, Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı, Çağdaş Azərbaycan tarixi.
Bakı, Gənclik, 1990
Rəsulzadə, Məhəmməd Əmin. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı: Elm, 1990
Resulzade, M.E. Hatıralar ve Kafkasya. İstanbul, 2011
Rəsulzadə, Məhəmməd Əmin. Panturanizm. Qafqaz sorunu. Bakı, Təknur, 2012
Şemseddinov, A. Kurtuluş Savaşı Yıllarında Türkiye-Sovyetler Birliği Alâkaları, 2006
Şəmsizadə, N. Azərbaycançılıq. Bakı, «Nurlar» NPM, 2006
Toynbee, Arnold J. Uygarlık yarğılanıyor. İstanbul, Örgün, 2011
148
BİRİNCİ DÖNEM TBMM’DE AZERBAYCAN VE AZERBAYCANLILAR ALGISI
Uğur ÜÇÜNCÜ*
Özet
Birinci Dönem TBMM, Milli Mücadeleyi yürütmüş, başarıya ulaştırmış, gazi bir Meclistir. Birinci Dönem
TBMM’nin bir özelliği de adeta bütün Türkiye’yi temsil etmesidir. Türkiye’de Milli Mücadele yaşanırken,
Azerbaycan’da önemli gelişmeler yaşanmıştır. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Sovyet Rusya’nın etkisiyle
sona ermiş, 28 Nisan 1920’de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştu. Bu yeni dönemde Türkiye-
Azerbaycan Hükümetleri arasındaki ilişkiler zedelenmediği gibi Sovyet-Türk yakınlaşmasıyla artmıştır. Bu
çalışmada Birinci Dönem TBMM açık ve gizli celse toplantı tutanakları kullanılarak Birinci Dönem TBMM’de
Azerbaycan ve Azerbaycanlılar algısının izi sürülecektir.
Anahtar Kelimeler: Milli Mücadele, Azerbaycan, Türkiye, TBMM
Giriş
16 Mart 1920 tarihinde İstanbul resmen işgal edilmiş, 18 Mart’ta Osmanlı Mebusan Meclisi basılmıştı.1
İstanbul’un işgali ve Mebusan Meclisi’nin toplantı halindeyken basılması Osmanlı Devleti’ni fiilen sona erdirmiştir.
Bu durum Anadolu’da yeni bir meclisin açılmasına meşruiyet kazandırmıştır. Mustafa Kemal Paşa, İstanbul’un
işgalini öğrenir öğrenmez Ankara’da olağanüstü yetkiler taşıyan bir meclisin açılması faaliyetlerini başlatmıştır.2
Yapılan seçimler neticesinde oluşan TBMM Ankara’da 23 Nisan 1920 Cuma günü açılmıştır.3 Mustafa Kemal Paşa
Meclis Başkanı olmuş, Mayıs ayının başında ise TBMM Hükümeti kurulmuştu. TBMM’nin amacı 5 Eylül 1920
tarihli Nisab-ı Müzakere Kanunu’nun birinci maddesinde Hilafet, Saltanat, vatan ve milletin kurtuluşu olarak
gösterilmişti.4 TBMM’nin yapısı çok çeşitli sınıflardan oluşmuştu. Falih Rıfkı’nın belirttiğine göre, Meclis’te, 115
memur ve emekli, 61 hoca, 51 asker, 26 çiftçi, 37 tüccar, 49 avukat, 51 hekim, 8 şeyh, 6 gazeteci, 5 ağa, 5 aşiret
reisi ve 2 mühendis vardır.5 Tamamen halkın içinden çıkmış olan birinci dönem TBMM mebusları bu yönüyle
önceki meclislerden farklılık arz etmektedir.6 TBMM’de düşünce farklılıkları bulunmakla beraber bütün
mebusların tartışmasız birleştiği ana gayeler vardır. Bunlar şunlardı: 7 Milli Mücadele’yi başarıya ulaştırmak,
Meclis’in haklarını korumak, Hükümeti her an denetlemek ve kontrol etmek, milli iradenin otoritesini daima
yüksek ve canlı tutmak.
TBMM Türkiye’de Milli Mücadele’yi yönetirken Azerbaycan’da önemli gelişmeler yaşanmıştı. Azerbaycan
Demokratik Cumhuriyeti Sovyet Rusya’nın etkisiyle sona ermişti. 27 Nisan’da saat 16.00’da Kızıl Ordu Bakü
civarında bir kasaba olan Bileceri tren istasyonuna dayanmıştı. Azerbaycan Bolşevik Partisi Merkez Komitesi
iktidarı teslim etmesi için Azerbaycan Parlamentosuna ültimatom vermişti. Kızıl Ordu Kumandanlığı da
Azerbaycan Hükümetine ve Parlamentosuna iktidarı Neriman Nerimanof’a bırakılmasına dair bir ültimatom
sunmuştu. 27 Nisan 1920’de Parlamento’nun son oturumuna Mehmet Emin Resulzade başkanlık etmişti.
Mehmet Emin Resulzade’nin karşı çıkmasına rağmen Parlamento, yönetimi Bolşeviklere teslim etmeyi kabul
etmiştir.8 Kurulan Bolşevik Hükümet, Türkiye’ye yardım edeceği bahanesiyle Kızıl Orduyu Azerbaycan’a davet
etmiştir. Davet üzerine 11. Kızıl Ordu sınırı geçerek Azerbaycan’a girmişti.9 28 Nisan 1920’de Azerbaycan Sovyet
* Doç., Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, uucuncu@ktu.edu.tr

1 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (İçtima-ı Fevkalâde), C. 1, TBMM Basımevi, Ankara 1992, s. 496.
2 Cemil Özgül, Heyet-i Temsiliye’nin Ankara’daki Çalışmaları, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1989, s.156.
3 “Büyük Millet Meclisi”, Hâkimiyet-i Milliye, 28 Nisan 1336/ 28 Nisan 1920, No: 25, s. 1.
4 Samet Ağaoğlu, Kuvâ-yi Milliye Ruhu, İstanbul 1973, s. 291.
5 Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Bateş Yay., İstanbul 1984, s. 253.
6 Yakup Kadri, “Büyük Millet Meclisi”, Devrin Yazarlarının Kalemiyle Milli Mücadele ve Gazi Mustafa Kemal, C. 2, Haz. Mehmet
Kaplan, İnci Enginün v.d., Kültür Bakanlığı Yay., İstanbul 1981, s. 630-631; Yusuf Kemal Tengirşek, Vatan Hizmetinde, Kültür
Bakanlığı Yay., Ankara 2001, s. 171-172.
7 Ağaoğlu, a. g. e., s. 62.
8 Cemil Hasanlı, “Nisan 1920 Darbesi ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin Düşmesi”, İRS Tarih Bilinci, 6/102, 2013,
s.12-13.
9 Tadeusz Swietochowski, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, Bağlam Yay, İstanbul 1988,
s.239-240.
149
Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştu. Bu yeni dönemde Türkiye Azerbaycan Hükümetleri arasındaki ilişkiler TBMM
Rusya yakınlaşmasıyla artmıştır.
Birinci Dönem TBMM’de Azerbaycan Bolşevik Hükümeti ve halkı üzerindeki algının belirlenmesi önemlidir.
TBMM Hükümeti, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Hükümetinin Bolşevikler tarafından ele geçirilmesine
nasıl bakmıştır? Bugünkü “tek millet iki devlet” algısı o günlerde var mıydı? TBMM’de Azerbaycan Hükümeti ile
halkı arasında algı farklılığı bulunmakta mıydı? Azerbaycan Hükümeti ve halkına olan bakışı şekillendiren faktörler
nelerdi? TBMM’de Azerbaycan kimliği ve söylemi nasıldı? Bu gibi soruların yanıtları Birinci Dönem TBMM’de
Azerbaycan ve Azerbaycanlılar algısını ortaya koyması açısından değerlidir.
1.TBMM’nin Azerbaycan Bolşevik Hükümetine Bakışı
1.1.Azerbaycan Bolşevik Hükümetinin Kuruluşu ve TBMM’nin Bakışı
TBMM’de Azerbaycan Demokratik Halk Cumhuriyeti Hükümetinin düşmesi ve Bolşeviklerin iktidarı ele
geçirmesi başlangıçta desteklenmiştir. Azerbaycan’daki bu değişiklik Azerbaycan halkının isteği üzerine
gerçekleştiği algısı vardı. Azerbaycan’daki Bolşevik idarenin kurulduğuna dair net haber Kazım Karabekir Paşa
tarafından TBMM Başkanlığına çekilen telgrafla bildirilmişti. Telgraf TBMM’nin açılışının ertesi günü 21 Nisan
1920’de Meclis Genel Kurulunda okunmuştur. Buna göre Bolşevik taraftarı Sosyalist ve İttihatçı üyelerin istifaları
ve Azerbaycan Milli Ordusunun Bolşevizm lehindeki tavrı neticesinde Nasib Bey Yusufbeyli Hükümeti düşmüştür.
Kurulan yeni Kabine, bütün fırkalar tarafından desteklenmiştir.10 Telgraf, TBMM’de alkışlarla karşılanmıştır.11
TBMM’de Azerbaycan’ın yeni Hükümetinin tebrik edilmesi kararı alınmıştır.12 TBMM Başkanı seçilen Mustafa
Kemal Paşa, Hükümet temsilcileri ve mebuslar, Azerbaycan’daki Bolşevik Hükümet ve Rusya lehine konuşmalar
yapmışlardı. Onların yaptığı konuşmalar TBMM’nin Azerbaycan’ın Bolşevik Hükümetine olan algısını
şekillendirmişti.
TBMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa 21 Nisan 1920’de yaptığı konuşmada Azerbaycan’ın bağımsızlığını
onaylattırmayı başardığını belirtmişti. Türkiye’ye karşı samimi yaklaşımlarının bulunduğunu, Türkiye için tam
anlamıyla çalışılabilecek unsurları barındıran bir devlet olduğunu ifade etmişti.13 Azerbaycan’ın Türkiye ile birçok
meselede birlikte hareket ettiğini belirtmişti.14 Azerbaycan Demokratik Halk Cumhuriyetinden Bolşevik
Hükümete dönüşme sürecini de anlatmıştı. Bu süreçte Türkiye’nin Bolşevik Rusya’nın işini kolaylaştırdığını itiraf
etmişti. Çünkü ona göre Azerbaycan Demokratik Halk Cumhuriyetinin idarecilerinin bulunduğu Müsavat Hareketi
“İngilizlerin kuklası” idi. Bolşeviklerin Azerbaycan’a girmesine muhalif edenler ve Kızıl Orduya karşı Gence ve
Akdam bölgelerinde savaşanlar da İngilizlere hizmet etmektedirler. Rusların İtilaf Devletlerinin desteklediği Beyaz
Orduya karşı kazandığı zafer Türkiye için de hayırlı bir sonuçtur. İtilaf Devletleri bir taraftan Türkiye’yi işgal
ederken diğer taraftan Bolşeviklerin Türk Milletine yardım elini uzatmasını engellemek için bütün kuvvetlerini
seferber etmiştir. Fakat Bolşevik Rusya, hem kendi mevcudiyetini sağlamak hem de İtilaf Devletlerinin
saldırılarından kurtuldukları takdirde uluslararası alanda Bolşevizm Devrimini yaymak için kendilerine güçlü bir
şekilde yardımcı olacak Türkiye’ye destek için girişimde bulunmuştur. Bu anlamda ilk teşebbüsü 10. ve 11.
Ordularını Kafkasya’ya ve Şark Cephesine göndermek olmuştur. Mustafa Kemal Paşa burada önemli bir itiraf ve
iddiada bulunmuştur: “Bu ordular, bizim delâletimiz, tesirimiz ve hizmetimiz sayesinde, suhuletle Şimalî
Kafkasya’yı geçtiler ve Azerbaycan’a dahil oldular.” Mustafa Kemal Paşa’ya göre Azerbaycanlılar gelen Bolşevik
ordularını gönülden kabul etmişlerdir. Kızıl Ordu bir taraftan Ermenistan ve Gürcistan sınırlarında gerekli askeri
tedbirleri alırken diğer taraftan Türkiye ile temas kurmuştur. Fakat Lehistan cephesindeki durum ciddiyet
kazanınca Ruslar Kafkasya’daki 10. Ordunun tamamını, 11. Ordunun bir kısmını kuzeye sevk etmek zorunda
kalmışlardır.15
Mustafa Kemal Paşa, Rusya’nın kuvvetlerinin önemli kısmını Kafkasya’dan çekmesinden İngilizlerin
faydalanmak istediğini savunmuştur. Gence’de ve Akdam’da Rus Kızıl Ordusuna karşı Azerbaycanlıların isyanını ve
Nuri Paşa’nın isyana verdiği desteği İngiliz tertibi olarak göstermiştir. Ona göre İngilizlerin çabaları neticesinde
İngilizlere hizmet etmekten zevk alan Azerbaycan’ın Müsavat Hükümeti ve bu Hükümetin ayaktakımının
teşvikleriyle, hiç şüphesiz Gürcülerin ve Ermenilerin de katılımıyla, Gence’de Azerbaycan’ın muhalif kuvvetleri
tarafından bir “irtica” hareketi ortaya çıktı. Bu olay üzerine 11 Kızıl Ordu Kolordu Kumandanı, Ermeni ve Gürcü
10 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C.1, TBMM Matbaası 1959, s. 89.

11 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C.1, s. 112.
12 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C.1, s. 127.
13 TBMM Gizli Celse Zabıt Ceridesi, C.1, İş Bankası Kültür Yay., Ankara 1985, s. 4.
14 TBMM GCZ, C.1, s. 4.
15 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C.3, TBMM Matbaası 1981, s.207.
150
sınırlarındaki bütün kuvvetlerini çekmek zorunda kaldı. Gence’de 22 Mayıs’ta isyan eden muhalif kuvvetlerini
“tedip ve tenkil etti”. Nuri Paşa kumandasında iki üç bin kişiden oluşan bir “Azeri” kuvveti vardı. İngilizler Nuri
Paşa’yı da her nasılsa kandırmışlar ve lehlerinde kullanmışlardı. Nuri Paşa ve kuvvetleri, Kızıl Ordu aleyhine
savaşanlara katılmıştı. Bu nedenle 11 Kızıl Ordu birlikleri Gence’deki isyancıları dağıttıktan sonra Gence’nin
güneydoğusundaki Akdam istikametinde ilerledi. Akdam’da 9 Haziran’da Nuri Paşa kuvvetlerini de mağlup ve
perişan etmişti. Mağlup olan Nuri Paşa kuvvetleri Akdam’dan sonra güneye, İran içlerine doğru çekilmişti. Akdam
olayından sonra Kızıl Ordu, Şuşa üzerinden Gerus’e geldi. Hiçbir direniş ve çatışma olmaksızın Gerus’u işgal
etmişti.16 Mustafa Kemal Paşa, Azerbaycan’da Bolşevizm’e karşı direnenleri TBMM Hükümetinin aleyhine
sonuçlar doğurmakla suçlamıştır. Bunlardan biri Türkiye’nin Rusya’dan gelecek yardımları tehlikeye sokmasıdır.
Mustafa Kemal Paşa, Rus Bolşevik Heyetinin, Erzurum’da TBMM Hükümeti temsilcileriyle bir görüşme için yola
çıktığını, vadettikleri parayı bu temsilciyle gönderdiklerini fakat heyetin Azerbaycan’daki İngiliz destekli Bolşevizm
karşıtlarının faaliyetlerinden dolayı geciktiğini söylemiştir.17 Bir diğer olumsuz sonucu ise Ermenilerin iki koldan
Türkiye üzerine yürümesi olarak göstermiştir.18
Mustafa Kemal Paşa’dan başka Hükümet temsilcileri ve mebuslar da Azerbaycan’daki yeni Bolşevik
Hükümet lehine konuşmalar yapmışlardır. Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Vekili İsmet Paşa 29 Mayıs 1920’de gizli
celsede yaptığı konuşmada Azerbaycan’ın da içinde olduğu Kafkaslardaki İngilizlerin desteklediği hükümetlerin
Bolşevik Hükümetlere dönüştüğünü hatırlatmış, Bolşevizm’i kabul eden Azerbaycan’ın, artık İngiliz etkisinden
kurtulduğunu ve topraklarını korumak maksadıyla Ermenilere karşı taarruza hazırlandıklarını söylemiştir.19 İktisat
Vekili Saruhan Mebusu Celal Bey, 15 Kasım 1920’de yaptığı bir konuşmada Azerbaycan Bolşevik Hükümetinin
kurulmasının kendileri üzerinde büyük sevinç yarattığını, Türkiye’nin sadece kendi davasıyla değil
Azerbaycanlıların mücadelesini de yakından takip ettiğini ifade etmiştir.20
Antalya Mebusu Hamdullah Suphi Bey, 11 Mayıs 1920’de, Bolşeviklerin Azerbaycan’daki Hükümet
değişikliğindeki tavrını övmüştü. Ona göre Bolşevik kuvvetleri Azerbaycan sınırına ulaştığında hemen içeri
girmemiş beş on gün beklemişti. Çünkü Bolşeviklerin önünde Müslüman ve Türk memleketi vardı. Türklerin ve
Müslümanların kalplerini kırmak, memleketlerini ezmek istemedikleri için zor kullanmaktan kaçınmıştı.
Azerbaycan Meclisi kendi kararıyla onları kabul etmişti.21 Azerbaycan kökenli Siverek Mebusu Mustafa Lütfi Bey,
Azerbaycan’ın yeni Bolşevik Hükümeti ve başkanı Neriman Nerimanof’a dair mebusların algılarını etkileyecek bir
konuşma yapmıştır. Konuşmasında Azerbaycan Cumhuriyeti Başkanlığını yürüten Neriman Nerimanof’un eski
arkadaşı olduğunu ifade etmiştir. Nerimanof’un Bakü’den üç sene sürgünle Ejderhan Vilayetine gönderildiğini
belirtmiştir. Bu sürgün yıllarında Ejderhan’da Nerimanof ile üç sene kadar birlikte çalıştıklarını söylemiştir.
Nerimanof ile günlerce ülkelerini o zorlu yıllardan kurtarma adına görüştüklerini belirtmiştir. Ona göre Neriman
Nerimanof, milletin kurtuluşu için Agayef ve Topçu Başof ile sürekli çalışmıştı. Nerimanof şimdi akıllı, ihtiyatlı bir
siyasetle Azerbaycan Cumhuriyetini idare etmektedir. Mustafa Lütfi Bey Türkiye adına da değerli katkılar
sağlayabileceklerine inandıkları bu adamlardan şimdiye kadar istifade edilmediği ve Azerbaycan’a yeterince ilgi
gösterilmediğini ileri sürmüştü.22 TBMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa ise Lütfi Bey’in Azerbaycan’a yeterince ilgi
gösterilmediği sözünü eleştirmiştir. Türkiye’nin Azerbaycan’a yaptığı yardımlarla kardeşliğini defaten gösterdiğini,
oraya askeri kuvvet gönderdiğini ve sonuç da alındığını belirtmiştir. Azerbaycan’daki önceki Hükümetin ise
Türkiye’ye bir kuvvet göndermediğini ifade etmiştir. Türkiye’nin Azerbaycan’a gösterdiği ilgiden daha fazlasını
Azerbaycan’dan göstermesini beklediklerini belirtmişti.23
TBMM Heyetinin bir üyesi olarak Moskova ziyaretinde bulunan Yusuf Kemal Bey Azerbaycan Heyetinin
kendileriyle görüştüğünü belirtmiştir. Yusuf Kemal Bey “Azerbaycanın bugünkü rüesası; bizi Türkler kurtardı, yine
Türkler boğazladı. Fakat yine Azerbaycan Türklerin uğruna kurban olmaya hazırdır.” dediğini ifade etmiştir.24
Yusuf Kemal Bey, Azerbaycan Başvekili Hasan Kaziski ile de temas kurmuştur. Onun Türkiye’ye oldukça olumlu
baktığını belirtmiştir. Azerbaycan Meclisi’nin Bolşevik Hükümeti Türkiye davasına hizmet etmeleri şartıyla
onayladıklarını, Türkiye’yi kök, kendilerini ise birer dal olarak ifade ettiklerini belirtmiştir. Yusuf Kemal Bey, bu
16 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C.3, s.207-208.

17 TBMM GCZ, C.1, s. 73.
18 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C.3, s.208.
19 TBMM GCZ, C.1, s. 42.
24 TBMM GCZ, C.1, s. 172.
151
düşünceden yola çıkıldığında Azerbaycan Hükümetinin Türkiye için kalbi attığından Türkiye’nin de Azerbaycanlılar
için kalbinin atması gerektiğini belirtmiştir.25
Azerbaycan’ın Bolşevik Hükümetinin Malta’daki Türk esirler için girişimde bulunması da TBMM’de
Azerbaycan Hükümetine olan algıyı olumlu yönde artırmıştır. Zira Azerbaycan’da Bolşevik Devrim olmadan
hemen önce Türkiye, Azerbaycan’da esir bulunan 80 kadar İngiliz zabitini Malta’daki Türk esirlerle değiştirilmesi
için talep etmişti. Fakat bu isteğe Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti olumlu yanıt vermemişti.26 Hal böyle iken
yeni Azerbaycan Bolşevik Hükümeti, Malta’daki Türk esirleri serbest bırakmadıkça İngiliz tutsaklarını İngiltere
Hükümeti’ne teslim etmeyeceğini resmen bildirmişti. Bu gelişme üzerine Azerbaycan Hükümetine teşekkür
edilmesi kararı alınmıştı.27
TBMM Hükümeti Azerbaycan’da kurulan yeni Hükümetle hemen temas kurmuştu. Mustafa Kemal Paşa, 17
Mayıs 1920’de gizli oturumda Azerbaycan-Türkiye ittifakının sağlandığı bilgisini vermiştir.28 25 Eylül 1920’de gizli
celsede yaptığı konuşmada ise Azerbaycan Hükümetinin, adeta TBMM Hükümetinin himayesine gireceği bir
ittifak teklif ettiğini ileri sürmüştür.29
TBMM Hükümeti Azerbaycan Bolşevik Hükümeti ile ilişkilerini daha yakınlaştırmak için Bakü’ye bir sefir
heyeti göndermişti. İlginç olanı Azerbaycan’ın Türkiye’ye temsilci göndermemiş olmasına rağmen ilk adımı
atmasıydı. Hariciye Vekili Muhtar Bey, 4 Aralık 1920’de yaptığı konuşmada Azerbaycan’la barış halinde
olunmasına rağmen orada TBMM’nin bir sefirinin, temsilcisinin bulunmadığını belirtmiştir.30 Siyasi görüşmeleri
yürütmesi için Azerbaycan ve Gürcistan’a gönderilecek heyetlerin harcırahlarının karşılanması için Hariciye
Vekâleti bütçesine 15 bin lira zam yapılmasına dair kanun layihası vermiştir.31 Layihaya göre Azerbaycan sefirliği
memurlarının maaşları ve tahsisatı şöyle idi:32
Memuriyeti Maaşı Tahsisatı
Bakü Sefiri Memduh Şevket 0 50 000
Bey
Başkâtip Muhiddin Bey 3 000 20 000
İkinci Kâtip Muzaffer Bey 2 500 15 000
Evrak Memuru 2 500 15 000
Tercüman 0 10 000
Kavas 0 5 000
Hademe 0 3 000
Hariciye Vekili Muhtar Bey’in 17 Ocak 1921’de yaptığı konuşmaya göre Azerbaycan’ının herkesçe bilinen
vaziyeti hakkında doğru bilgi alıp ona göre adım atma zorunluluğu hisseden TBMM Hükümeti oraya bir heyet
gönderdi. Ağustos’un sonunda Azerbaycan’a giden Memduh Şevket Bey, büyük fedakârlıklarla görevini
sürdürmekte, TBMM Hükümetini hakkıyla aydınlatmaktadır. Muhtar Bey, Heyetin parasız kalmasının TBMM
Hükümetinin itibarını zedelediğini, bu nedenle Azerbaycan heyeti için talep edilen tahsisatın verilmesi hakkındaki
layihanın kabul edilmesini aksi takdirde heyetin lağvedilmesini istemiştir.33 Yapılan oylamada kanun layihası
kabul edilmiştir.34
1.2.Azerbaycan’dan Beklenen Müslüman Kızıl Ordu
Azerbaycan Şuralar Cumhuriyeti Hükümetinden askeri, siyasi ve iktisadi yardım alınabileceği algısı TBMM’de
benimsenmiştir.35 TBMM’de Azerbaycan’da Bolşevik Hükümetin iktidara gelmesinin ardından Müslümanlardan
25 TBMM GCZ, C.1, s. 172.

26 TBMM GCZ, C.2, Gizli Celse Zabıt Ceridesi, C.1, İş Bankası Kültür Yay., Ankara 1985, s. 2.
28 TBMM GCZ, C.1, s. 33.
29 TBMM GCZ, C.1, s. 136.
35 TBMM GCZ, C.1, s. 61-62.
152
oluşan Kızıl Ordu birliklerinin Türkiye’ye geleceği algısı ön plana çıkmıştı. 6 Mayıs 1920’de Karabekir Paşa’nın bu
yöndeki telgrafı TBMM’de okunmuştu. Karabekir Paşa, telgrafında Azerbaycan’ın içinde bulunduğu Kafkasya’da
toplanan Bolşevik Müslüman kuvvetlerinin Türkiye’deki toprakların kurtuluşu için mücadele ettiklerini
savunmuştu.36 Antalya Mebusu Hamdullah Suphi Bey ise 11 Mayıs 1920’de Bolşevik Rusya’nın izniyle Türkiye’ye
yardım etmek için Müslüman Kızıl Ordu birliklerinin gelmesinin beklendiğini belirtmiştir. Alınan haberlere göre
Kırgız kuvvetlerinin Ermenistan sınırına ulaştıklarını, ardından Türkiye sınırlarına geleceğini belirtmiştir. Bu
kuvvetlere Türkiye sınırlarının açılmasını ve onlarla kucaklamayı ve düşmanlara karşı birlikte kurtuluş savaşı
yapılmasını önermiştir. Onun bu ifadesi TBMM’de alkışlarla karşılanmıştır.37
Erkan-ı Harbiye Vekili İsmet Bey, 8 Temmuz 1920’de genel durum hakkında yaptığı konuşmada
Azerbaycan’dan Nahçıvan yönünden Anadolu’ya Azerbaycanlılarla ile karışık bir kuvvetin, garp cephesine yardım
etmek için hareket ettiğini, Türkiye sınırlarına girip ilerledikçe Meclis’i bilgilendireceği ifade etmiştir. İsmet Bey’in
malumatı TBMM’de alkışlarla karşılanmıştır.38 İzmit Mebusu Sırrı Bey, söz almış ve verilen haberin kendilerini
memnun ettiğini çünkü Türkiye’nin refahını sağlayacak bir nurun Şarktan ışıldadığını söylemiştir. O konuşurken
bir mebus şöyle haykırmıştır: “Azerbaycan’dan ordu geliyor. Biz ne için kımıldamıyoruz?”39 Ardından Bursa
Mebusu Şeyh Servet Bey yaptığı konuşmada Azerbaycanlıların ve diğer Müslümanların Türkiye’ye karşı
yardımlarının İslam birlikteliğinin yansıması olduğunu belirtmiştir. Bütün İslam dünyası için Türkiye’deki
mücadeleye destek vermenin farzı ayn olduğunu savunmuştur.40
Azerbaycan’dan kuvvet geleceği beklentisi Kütahya Mebusu Besim Atalay tarafından ise eleştirilmiştir.41
Türkiye’nin kendi kuvvetlerine, silahlarına dayanmasını, başkasından ümit beklemesini uygun bulmadığını
belirtmiştir. Ona Meclis’ten destek de gelmiştir. Zira “Beklersek kaybederiz. Ümidin kes zaferden, gayriden imdad
beklersen” sözü işitilmiştir.42
TBMM Başkanı ve aynı zamanda Ankara Mebusu Mustafa Kemal Paşa ise Türkiye’nin asıl olarak kendi
kuvvetlerine dayanmakla beraber, bağımsızlığın sağlanması için böyle bir kuvveti reddetmenin doğru olmadığını
belirtmiştir. Ona göre gelmekte olduğundan bahsedilen birlikler Şark ve İslam Âleminin Türkiye’nin kaderiyle
yakından ilgili olduğunu göstermesi açısından önemlidir.43 25 Eylül 1920’de gizli celsede yaptığı bir başka
konuşmada ise Bolşevik Ruslardan, yalnızca para ve silah yardımı alınmasını savunmuştur. Alınacak silah ve para
ile Türkiye’nin teçhiz edeceği kendi askerleriyle bağımsızlık mücadelesi yapması gerektiğine inanmıştır. Bununla
beraber sadece Müslümanlardan oluşan ve en fazla iki fırka kadar kuvvetin yardımının Türkiye için fayda
sağlayabileceği düşüncesindedir.44
1.3.Azerbaycan Hükümeti ve Azerbaycanlıların TBMM’ye Telgrafları
Azerbaycan Bolşevik Hükümeti tarafından bir kısmı doğrudan bir kısmı Şark Cephesinde Kazım Karabekir
Paşa vasıtasıyla TBMM’ye çekilen telgraflar Meclis’te Azerbaycan lehine algının artmasına yardımcı olmuştur.
Azerbaycan Bolşevik Hükümeti, Rusya ile aynı doğrultuda Türkiye’ye yaklaşmıştır. Emperyalist olarak gördükleri
İtilaf Devletleriyle yaptığı mücadelede Türkiye’ye tam destek verecekleri mesajlarını göndermişlerdir. Ermenilerin
de İngiltere’nin elinde kukla olduğunu ve bundan zarar göreceklerini belirterek ortak düşman vurgusu
yapmışlardı. Türkiye’yi Şark’ın bir parçası olarak görerek Bolşevizm’e yaklaştırma çabası içerisinde olmuşlardı.
Azerbaycan’dan TBMM’ye çekilen bu meyandaki telgraflar Azerbaycan Bolşevik Hükümetine olan olumlu algıyı
artırmıştır. Telgraflar okunurken alkış tufanıyla karşılanmış, Azerbaycan lehine söylemlerde bulunulmuştur.
Örneğin Azerbaycan Şuralar Hükümeti Başkanı Neriman Nerimanof, TBMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa’ya Halil
Paşa vasıtasıyla gönderdiği mektup 19 Ağustos 1920’deki oturumda okunmuştu. Nerimanof, mektubunda
Müslüman Bolşevikleri olarak Türkiye’nin amaçlarına hizmet etmek yolunda çalışacaklarını belirtmiş, İngiltere ve
onun desteklediği Ermenistan’ın mahvedileceğini ifade etmiştir. 45 Neriman Nerimanof’un mektubu TBMM’de
36 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C.1, s. 220-221.

37 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C.1, s.257- 258.
44 TBMM GCZ, C.1, s. 139.
153
alkışlarla karşılanmıştır.46 TBMM, Nerimanof’a uygun bir karşılık vermeyi ve Azerbaycan Hükümetine yeni
kurulduğu için bir de tebrik yazılmasını kabul etmiştir.47
TBMM’ye çekilen telgraflardan anlaşıldığına göre Rusya ve Azerbaycan Şûralar Cumhuriyetleri Erzurum’daki
askeri okullara nakdi yardımlarda bulunmuştur. Kazım Karabekir Paşa tarafından Müdafaa-i Milliye Vekâletine
çekilen ve 14 Aralık 1920 tarihinde TBMM’de okunan telgrafta belirtildiğine göre Rusya Şura Cumhuriyeti,
Erzurum’daki askeri okullara ve sanayi gürbüzleri kuruluşuna elli bin altın ruble, Azerbaycan Şura Cumhuriyeti beş
yüz adet yüzlük Osmanlı altını bağışta bulunmuşlardı. TBMM Hükümeti adına kendilerine teşekkür yazılmıştır.48
Karabağ’ın merkezi Şuşa’dan Karabekir Paşa’ya Nevruz Bayramı tebriki çekilmiştir. Karabekir Paşa TBMM’ye
çektiği telgrafta, Karabağ’ın merkezi Şuşakale’den 24 Mart 1921’de kendisine bir telgrafın çekildiğini bildirmiştir.
4 Nisan 1921’de Meclis’te okunan telgrafta Cenubi Kafkasya Komiseri, Azerbaycan Serbest Harbiye Mektebi
öğrencileri, iki bölüklü süvari askerleri ve Şuşa Muhafızı Taburu askerleri ve topçuları, Nişancı Türk Alayı askerleri
Türk Milletinin “Büyük Nevruz Bayramını” tebrik etmiştir. Azerbaycan İhtilal Ordusunun Kahraman Türk
Ordusuyla beraber Batı emperyalizmin baskısından Şark milletlerini kurtarma ümidi paylaşılmıştır. Telgrafın
sonunda ise “Yaşasın Şark İnkılâp başları: Mustafa Kemal, Yoldaş Neriman Nerimanof, Müfreze Kumandanı
Vakufit, Harb Komiseri Ahmet Cef” ibaresi kullanılmıştır. 49
1.4.Bolşevik Rusya ve Azerbaycan Hükümetlerine Karşı Olumsuz Yönde Algıda Değişiklik
Türkiye’nin Bolşevik olmadan Milli Mücadelesini sürdürmek istemesi, Bolşevik Rusya ve Azerbaycan’la olan
ilişkilerde bir tereddüt yaratmıştır. Rusya’nın önderliğinde Bakü’de düzenlenecek olan Şark Kurultayına TBMM
Hükümetinin resmen çağrılmaması TBMM Hükümeti tarafından eleştirilmişti. Mustafa Kemal Paşa, Türklerin
Bolşevik değil, halkçı, milliyetçi ve dinine hürmetkâr olduklarını hatırlatma gereği duymuştur.50
İlerleyen süreçte ilişkilerde daha ciddi bir sorun yaşanmıştır. Rusya, Ermenistan’da Bolşevik Hükümeti kurma
sürecinde Türkiye’den Ermeniler lehine toprak talep etmiştir. Bu süreçte TBMM’de Azerbaycan Hükümetinin de
Rusya’nın yanında yer aldığı algısı doğmuştur. İlk zamanlarda görmezlikten gelinen Rusya’nın Azerbaycan’daki
faaliyetleri mezalim olarak adlandırılmaya başlanmıştır. Moskova’ya gönderilen TBMM Heyetinde bulunan
Kastamonu Mebusu Yusuf Kemal Bey, 16 Ekim 1920’de gizli celsede, Moskova’da TBMM Hükümeti ve Rusya
arasında bir anlaşma parafe edilmişse de gerek Türkiye’den gerekse Azerbaycan topraklarından Ermenilere
toprak talep etmeleri nedeniyle imzalanamadığını belirtmişti. Rusya’nın Türkiye’nin Azerbaycan yolunu kapamaya
çalıştığını söylemişti.51 Yusuf Kemal Bey’in anlatımları TBMM’de Bolşevik Rusya üzerinde algıda eksi yönde
değişikliğe yol açmıştır. 17 Ekim 1920’de Gümüşhane Mebusu Hasan Fehmi Bey, gizli celsede yaptığı konuşmada
Rusya’nın Ermenistan için toprak talebine şiddetle karşı çıkmıştır. Bursa’nın işgali sırasında bir hata yaparak
kendisinin de Rusya’dan yardım beklentisine yapıldığını itiraf etmişti. Hâlbuki Bolşevizm’in tamamıyla ırkçılık ve
Rus milyonerleriyle beraber büyüdüğünü belirtmişti. Azerbaycan’ın Bolşevikleri tarafından zulme uğradığını ifade
etmişti.52 22 Ocak 1921’de Karesi Mebusu Vehbi Bey, gizli celsede yaptığı konuşmada “bugün gözümüz önünde
bir Azerbaycan faciasının” yaşandığını belirtmişti. Azerbaycan’dan gelmiş olan Müslümanların anlattıkları
faciaların dinlenmesi halinde gözyaşlarının tutulamayacağına dikkat çekmişti.53
Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, yaptığı konuşmada Meclis’in kurulduğu zamanlarda Bolşeviklerden
oluşan Kızıl Ordu ve Yeşil Ordunun Anadolu’ya geleceğine, Bolşeviklerin Türkiye’yi kurtaracağına dair cereyanları
kendisinin de alkışladığını belirtmişti. Hâlbuki böyle olmadığının ziyadesiyle ortaya çıktığını ifade etmişti.
Erzurum’da iken Nuri Paşa’nın ordusunun bakiyesinin geldiğini, onların kendisine anlattıklarına göre, Mustafa
Suphi gibi bir takım “serseri insanlar, vatansız insanlar” Azerbaycan’a giderek Türkiye’yi kurtarmak bahanesiyle
propaganda yapmışlardı. Propagandada: “Sakın bu orduya silah atmayın. Bolşevik orduları garp cephesine
geçecek” denmişti. Propaganda Azerbaycan ordusuna ve halkına da sirayet ettirilmiştir. Azerbaycanlılar: “Bizim
istiklâlimizi Türk kardeşlerimizin uğruna kurban edelim. Onlarsız biz yaşayamayız. Gelsin Rus orduları buradan
geçsin” demişlerdi. Bolşevikler, Türkiye’yi kurtaracakları propagandasıyla Azerbaycan’a sirayet etmişlerdi. Hatta
Halil Paşa gidip Bakü Kongresinde bulunmuş, Bolşeviklerle anlaşmış ve Rusları Azerbaycan’a çekmişti. Bolşevikler
Azerbaycan’a girer girmez Gence’de karışıklık çıkarmışlardır. Çok sayıda Müslüman Azerbaycanlı öldürülmüştür.

51 TBMM GCZ, C.1, s. 166, 351.
52 TBMM GCZ, C.1, s. 181.
53 TBMM GCZ, C.1, s. 327.
154
Bolşeviklerle mücadeleye girişen Nuri Paşa’nın kuvvetleri de büyük darbe yemiştir. Ardından Ruslar bankalardan
135 milyon altını alıp götürmüşlerdir.54 Hüseyin Avni Bey, Rusların Azerbaycan coğrafyasında, Müslümanlara ait
malların Ermenilere verildiğini, birçok mezalim yapıldığını belirtmiştir. Bakü Kongresine katılan Türkistan Türkleri
Türkiye’den gelenlere “Bizim son ümidimiz sizsiniz, siz de eğer Kominist olursanız sizden bize hayır yoktur. Çünkü
yarım milyon Türk süratle kesilmiştir, yarım milyon da Türkistan’da kesilmiştir.” demişlerdir. Ruslar Türkistan’da
eğitim, iktisadi vs. açılardan büyük baskılar ve zulümler yapmışlardır. Türkiye’den gönderilen zabitleri sınır dışı
etmişlerdir.55
Hariciye Vekili Ahmet Muhtar Bey, 19 Şubat 1921’de gizli celsede İngilizlerle Bolşeviklerin Azerbaycan ile
Türkiye arasına bir Ermenistan dikmek istediklerini ifade etmişti. Bolşeviklerin Muş, Bitlis vs. yerleri Ermenilere
vermek istemekle İtilaf Devletlerinin Sevr’deki arzularına Bolşeviklerin de katıldıklarını söylemiştir. Bu fikrin
Sovyet Hükümetinin İngiltere’ye giden temsilcisinin dönüşünden sonra olmasını anlamlı bulmuş, Rusya’nın
Ermenilere toprak verilmesi teklifinde Karahan’ın da önemli bir rol oynadığını iddia etmişti. Rusya’nın
Azerbaycan’ı kendisine alet yaptığını, Gürcistan sınırlarına taarruz ettirdiğini belirtmişti. Ona göre Bütün dünya “…
bizimle Azerbaycan arasında, Azerbaycan’la Türk âleminden başka bir Ermenistan meydana getirmek
istiyorlar.”56
Bakanlar Kurulu Başkanı Fevzi Paşa, 21 Mart 1921’de gizli celsede yaptığı konuşmada Azerbaycan ve
Ermenistan kuvvetlerinin Gürcülere karşı taarruza geçtiklerini bildirmişti.57 Bundan yola çıkan Erzurum Mebusu
Hüseyin Avni Bey, Azerbaycan’ın Rusya’nın elinde bir alete dönüştüğünü belirtmişti. Hüseyin Avni Bey’e göre
Azerbaycan’ın ve Ermenistan’ın aslında Gürcülerden bir talebi yoktur. Gürcüler üzerinde talepleri olan Rusya’dır.
Rusya Azerbaycan’ı ve Ermenistan’ı pençesine almıştır. Azerbaycan’ın Rusya adına Gürcistan’da taarruzlarının
gelecekte kendi aleyhine döneceğini, karşılarına ilk olarak Bolşeviklerin çıkacağını ifade etmişti.58
Şark Vilayetlerinden dönen Erzurum Mebusu Mustafa Durak Bey de Rusya aleyhinde konuşmuş, Bolşevik
Rusya’nın Türkiye’nin nüfuzunu kullanarak Azerbaycan ve Türkistan’a yayıldığını savunmuştu. Ona göre,
Azerbaycan ve Türkistan’daki Müslümanlar geç de olsa gerçekleri anlamışlardı. Ruslar Azerbaycan ve Türkistan’ı
perişan hale getirmişlerdi. Durak Bey, Türkistan ve Azerbaycan’ın yavaş da olsa Bolşevik Rusya’dan kendini
kurtarabileceği inancını paylaşmıştı.59 Bolşevizm’in Türkiye için uygun olmadığını, Türkistan ve Azerbaycan’da
meydana getirdiği tahribatın dikkate alınmasını istemişti.60
Rusya’nın Ermenistan lehine toprak talebi, Ermenileri cesaretlendirmiş ve Türk topraklarına taarruzlarda
bulunmuşlardı. Bununla beraber Doğu Cephesinde TBMM Ordularının karşı taarruzlarıyla Ermeniler yenilgiye
uğratılmıştı. Ermeni Hükümeti ateşkes teklifinde bulunmak zorunda kalmıştı. Mustafa Kemal Paşa, Ermenilerle
yapılacak mütareke ve anlaşmalarda güneyden Azerbaycan’a giden yolların tamamen emniyette tutulmasının
Türk Genelkurmayının önemli bir şartı olduğunu belirtmişti.61 Neticede Ermenistan’la Gümrü Antlaşması
imzalanmış ve Ermeniler toprak taleplerinden vazgeçmişlerdi. Bununla beraber Bolşevikler Ermenistan’da
kendilerine taraftar bir Hükümet kurmayı başarmıştı. Yeni Hükümet ise Gümrü Antlaşmasını tanımayacağını ilan
etmişti. Rusya, şartların da değişmesiyle TBMM Hükümetiyle 16 Mart 1921’de Moskova Antlaşmasını yapmıştı.
TBMM’nin benzer bir antlaşmayı da Bolşevik Hükümetlerle yönetilen Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan’la
yapması gündeme gelmişti. Bu devletlerle yapılacak Kars Konferansı öncesinde Azerbaycan Türkiye ilişkilerinde
gerginlik oluşmuştu.
Moskova Antlaşmasını imzalamak için Rusya’ya giden TBMM Heyeti başkanı Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey,
Azerbaycan’la ayrı bir anlaşma yapmayı yeğlemişti. 13 Eylül 1921’de gizli celsede Kars Kongresi sürecini
anlatmıştı. Ona göre TBMM Heyeti Moskova’ya gittiğinde Ruslar, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan
temsilcilerinin de görüşmelere katılarak Antlaşmaya dâhil olmalarını istemişti. Fakat TBMM Heyeti, bağımsız
oldukları için devletlerle ayrı ayrı görüşmelerde bulunup anlaşmalar imzalamakta ısrar etmişti. Yusuf Kemal Bey,
Türkiye’nin bu tavrıyla özellikle Azerbaycan’ın bağımsızlığını zedeletmeyeceğini gösterdiğini, Rusya’nın da bunu
kabul etmek zorunda kaldığını belirtmişti.62 Yusuf Kemal Bey’in de içerisinde olduğu TBMM Heyeti, Moskova
54 TBMM GCZ, C.1, s. 330-331.

55 TBMM GCZ, C.1, s. 331.
56 TBMM GCZ, C.1, s. 440.
57 TBMM GCZ, C.1, s. 452.
58 TBMM GCZ, C.1, s. 452.
59 TBMM GCZ, C.2, s. 31.
60 TBMM GCZ, C.2, s.33.
62 TBMM GCZ, C.2, s. 227.
155
Anlaşması sonrasında Azerbaycan’la ayrı bir anlaşma zemini sağlamak amacıyla Bakü’ye uğramıştı. Azerbaycan
Hükümeti başlangıçta TBMM Heyetiyle anlaşma yapmaktan kaçınmış, randevularına gelmemişti. Bir gün
Azerbaycan Hükümeti Başkanı Neriman Nerimanof, Hariciye Komiseri Hüseyinof ile birlikte TBMM Heyetini kabul
etmişti. TBMM Heyetine Türkiye ile imzalanmaya değer bir meselenin olmadığını savunmuştu. TBMM Heyeti ise
Nahçıvan meselesinin ve Azerbaycan-Türkiye vatandaşlarına dair bir takım mevzuların bulunduğunu belirtmişti.
Neriman Nerimanof, TBMM Heyetine Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan ve belki Dağıstan ile Emperyalizme
karşı bir İttifak kurmak üzere bulundukları haberini vermişti. Kurulacak Kafkas ittifakına Türkiye’yi de katmak
istediklerini belirtmiştir. TBMM Heyeti, ittifaktan haberdar olmadıklarını ve bu yönde bir yetkilerinin
bulunmadığını söylemişti. Heyet, ittifak hükümetleriyle Kars’ta bir konferans yapmayı önermişse de Nerimanof,
Bakü’de toplanılmasında ısrar etmişti. TBMM Heyetinin başkanı Yusuf Kemal Bey, Rıza Nur ve Memduh Şevket
Beyler aralarında görüşmüşlerdi. Memduh Şevket Bey’in Azerbaycan Hükümetine şifahen kendilerine takınılan
tavrı protesto etmesi ve yolculuk için bir tren hazırlanmasını sağlaması kararını almışlardı. Memduh Şevket Bey,
Azerbaycan Hariciye Komiseri Hüseyinof nezdinde aldıkları kararı icra etmişti. Hüseyinof başka bir gün Adliye
Nazırı Behbud Şahtantanski ile birlikte gelip TBMM Heyetine Kars’ta yapılacak konferans teklifini kabul ettiklerini
bildirmişlerdi.63
Yusuf Kemal Bey’in başkanlığındaki TBMM Heyetinde bulunan Sinop Mebusu Rıza Nur Bey ise yaptığı
konuşmada Yusuf Kemal Bey’in ifadelerinden farklı tafsilat vermişti. Azerbaycan Hükümeti temsilcilerinin TBMM
Heyetine hakaret edici bir muamelede bulunduğunu, buna karşın Heyet Başkanı Yusuf Kemal Bey’i yetersiz
kalmakla suçlamıştı. Onun anlattığına göre Moskova Antlaşması imzalandıktan sonra Azerbaycan’la, Gürcistan’la
ve Ermenistan’la ayrı ayrı anlaşmalar yapmak gerekmişti. Çünkü Rusya ile yapılan Anlaşmada bu hükümetlerin
sınırlarını içeren bazı maddeler vardı. TBMM Heyeti Moskova Anlaşmasından sonra Bakü’ye gitmişti. TBMM
Hükümetinin Bakü’deki temsilcisi Memduh Şevket Bey’in teşebbüsüyle görüşmeler ayarlanmaya çalışılmıştı. Rıza
Nur, Moskova’dan haber bekleyen Azerbaycan Hükümeti tarafından nasıl oyalandıklarını şu ifadeyle ortaya
koymuştu: “… bu adamlar bizi daima salladılar gelmediler. Randevu verdiler gelmediler, telefonla niçin gelmediniz
dedik, geleceğiz dediler. Buna da aldırmadılar gelmediler. Yani bizim heyeti resmen tahkir ettiler.”64
Rıza Nur’a göre bir gün Hariciye Komiseri Mirza Davudof, Adliye Vekili Behbud Şahtahtinski birlikte gelip
TBMM Heyetiyle görüşmüşlerdi. TBMM Heyeti anlaşma müzakerelerinin Azerbaycan’la yapılmasını istemişken
Azerbaycan Hükümeti Gürcistan ve Ermenistan’la beraber olmasını istemişti. Rıza Nur, Azerbaycan’ın Türkiye ile
yapılacak konferansa diğer hükümetlerin de katılması, hatta Rusya’nın iştirakini sağlamaya çalışmasındaki amacın
birçok delegeyle TBMM temsilcileri üzerinde çoğunluk sağlayarak baskı kurmak olduğunu iddia etmişti. TBMM
Heyeti kongre mahalli olarak Bakü’yü önermişse de Azerbaycan Hükümeti Tiflis’i göstermişti. Nihayet TBMM
Heyeti konferans yerini Kars olarak teklif etmişti. Bir başka gün Azerbaycan Devlet Başkanı Nerimanof da
görüşmelere katılmıştı. Gayri resmî yapılan görüşmelerde ilginçtir Azerbaycan temsilcileri Türkiye’den Ermenilerle
yapılan Gümrü Anlaşmasını feshettirmeye çalışmışlardı. Türkiye’den Gümrü Antlaşmasının fesih edildiğini ilan
etmesini istemişlerdi.65 TBMM Heyeti ise oyalayıcı taktik izleyerek meseleye girmekten kaçınmıştı. Israr etmeleri
üzerine Rıza Nur, Azerbaycan meselesini mi Ermeni meselesini mi önce çözmek istediklerini sormuştu.
Nerimanof, önce Ermeni meselesini halledeceğini belirtmişti. Rıza Nur burada Nerimanof’un gerektiğinde
Ermenistan’la birleşip Türkiye’ye karşı savaşacakları ifadesinde bulunduğunu iddia etmişti: “Nerîmanof dedi ki;
evet ilk defa Ermeni meselesini hallettireceğiz. Yani onu himaye mi edeceksiniz, dedim. Dedi ki; icabında
Ermenilerle birleşip size karşı cidal edeceğiz…”
Rıza Nur bu ifade üzerine “küplere bindiğini” ifade etmiştir. Fakat kendisinin TBMM Heyetinin başkanı
olmadığı için bir şey söyleyemediğini belirtmişti. Nerimanof’un bu ifadesinin büyük bir hakaret ve tehdit
olduğunu söylemişti. Bundan sonraki görüşmede de Heyetler arasında büyük anlaşmazlıklar ve tartışmalar
yaşanmıştı. Rıza Nur, Azerbaycan’ın TBMM Heyetine takındığı hakaret verici tavrı yazılı olarak protesto etmekte
ısrar etmişse de Heyetin diğer üyeleri bunu reddetmişti. Rıza Nur, Yusuf Kemal Bey’in ifadesinin aksine şifahi
olarak da protesto etme kararı alınmadığını ileri sürmüştü.66 TBMM Hükümetinin Azerbaycan temsilcisi ve aynı
zamanda TBMM heyetinde bulunan Memduh Şevket Bey’in dahi yetersiz olduğunu savunmuştu. Azerbaycan
Hariciye Komiseriyle yaptığı konuşmada TBMM Heyeti için “gidecekler” lafını ağzından kaçırdığını iddia etmişti.
Bunun üzerine Rıza Nur, Memduh Şevket Bey’e kendisini TBMM Hükümetinin gönderdiğini hatırlatmıştı. Öte
63 TBMM GCZ, C.2, s. 227.

64 TBMM GCZ, C.2, s. 229.
65 TBMM GCZ, C.2, s. 229.
66 TBMM GCZ, C.2, s. 229.
156
yandan Azerbaycan Hükümetinin Türkiye’ye bir temsilci göndermemesinin TBMM Hükümetinin Bakü’de
temsilcisini istemediği anlamına geldiğini de Memduh Şevket Bey’e bildirmişti.67
Rıza Nur, Kafkas Konfederasyon girişiminin de Türkiye’nin çıkarına olmadığını, Rusya’daki Bolşevizm’in
sigortası görevini üstleneceğini belirtmişti. Bu amaçtan yola çıkarak Türkün kanı ile Moskova’da Bolşevikliğin
besleneceğini ifade etmişti.68 Azerbaycan’ın “size de bir hisse verilecek” derken Türkiye’nin Kafkas
Konfederasyonuna girme teklifini ima ettiğini belirtmiş, buna şiddetle karşı çıkmıştı. Rusya’nın Türkiye’nin dostu
iken Bolşevizm’in düşmanı olduğunu, bu iki ayırımın yapılması gerektiğini vurgulamıştı.69 Azerbaycan’da iken her
ne olursa olsun Azerbaycan’la karşılıklı anlaşma yapılması gerektiğini ifade etmiş, Türkiye Heyetindeki diğer
arkadaşların ihmalkârlıkta bulunduğunu iddia etmişti. Ona göre böyle bir zemin vardı. Çünkü Azerbaycan halkı ve
mebusları Türkiye lehinde olup Azerbaycan Bolşevik Hükümeti üzerinde baskı kurabilirdi.70
Rıza Nur Bey, Azerbaycan Hükümetinin, halkını temsil etmediğini, Rusya’nın bir aleti olduğunu, Rusya’dan
fazla Rusçuluk yaptığını ve yolsuzluklara karıştığını savunmuştur:71
“… bir Hükümet vardır ki o Hükümet, on, on beş komiserin elindedir ve bunların da kırk, elli yardakçısı
vardır. Şu tabiri de mazur görünüz ki bunlar Rusların en deni(soysuz/alçak/ahlaksız) aletleridir ve Rustan
Rusturlar. Bütün emelleri, bütün sayileri Rusya’ya matuftur. Yani Azerbaycan’da Rusya’yı tutmaktır. Eğer burada
Ruslar olmasalar buranın halkı onların her birini parçalar ve her parçasını da bir dala asarlar. Bunlar o haldedirler.
Ama bu adamlar memleketleri gidiyor, ona aldırmazlar ve bunların çoğu zaten hissi milliden, hissi dini ve
vataniden mahrum insanlardır ve zaten neler yapıyorlar? Birçok şeyler getiriyorlar, Tiflis’te eşya ile, altın ile,
bilmem ne ile mübadele edip gidiyorlar. Faraza bir vagon kâğıt getiriyorlar, yerine kıymetli eşya götürüyorlar.
Şimdi bu sınıftan olan adamların hakareti bize müthiştir…”
Rıza Nur Azerbaycan Hükümetinin Rusya’nın güdümünde olduğunu başka bir konuşmasında ayrıca şu
ifadeyle ortaya koymuştur:72 “Azerbaycanlılar kukla gibidir, Rusların dediğini yapar, Ruslar ne derse onu
yaparlar.”
Rıza Nur’un ifadeleri TBMM’de Azerbaycan ve Rusya Bolşevik Hükümetler hakkında olumsuz algıyı artırmıştı.
Kars Mebusu Cavit Bey’e göre Türkiye, İngilizler Kafkasya’dan çıktıktan sonra ne yapacağını şaşırmıştı. Zira o
zaman TBMM Hükümeti de yoktu. Şark Cephesi Kumandanı Kazım Karabekir’in siyaseti gereği Rus Sovyet
Hükümeti mümkün olduğu kadar Ermenistan sınırlarına yanaşması için Türkiye’nin İslam teşkilatının da yardımıyla
Rus Kızıl Ordusunun Bakü’ye girmesi kolaylaştırılmıştı. Ruslar Bakü’ye girer girmez her geçen gün artan mezalime
başlamıştı. Türkiye, Rusların Azerbaycan’a girmesiyle Rus Kızıl Ordusunun Ermeniler üzerine yürüyeceği
beklentisine kapılmıştı. Bu düşüncenin aksine Rusya, Gence ve Akdam mevkilerinde çıkan ayaklanmalar üzerine
Kızıl Ordu o havalide taş üstünde taş bırakmamış, bütün Müslüman evlerini yıkmış, yakmıştı.73 Bugün itibariyle
Gence harabeden ibarettir. Türkiye ise Rus Kızıl Ordusundan yardım gelmeyeceğini görünce kendi başına askeri
harekâta başlamış, önce Sarıkamış’a, ardından Kars’a ve Gümrü’ye kadar gitmişti. Fakat bir kaç gün sonra Ruslar
ellerini kollarını sallaya sallaya Ermenistan’a girmişti.74
İstanbul Mebusu Ahmet Ferit Bey ise yaptığı konuşmada Rıza Nur’un konuşmalarına dikkat çekmişti. Rıza
Nur’un ayrı ayrı devletlerle müzakere edilmesini sözüne karşı çıkmıştı. Ona göre Türkiye ve Azerbaycan arasında
sadece iki devletin çıkarlarına uygun bir anlaşmanın siyasi ve askeri açılardan olmayacağı Rıza Nur’un
ifadelerinden de anlaşılmaktadır. Çünkü Rıza Nur’un deyimiyle Nerimanof, Rusya’nın adamıdır. Dolayısıyla
Azerbaycan’daki idareciler Rusların adamı iken Türkiye lehine her istenilen şeyin elde edilmesi mümkün
değildir.75 Bu da gösteriyor ki Azerbaycan idarecileri hem kendi hem de Türkiye çıkarına uygun bir anlaşmayı
imzalayacak kudrette ve bağımsızlıkta değillerdir. Dolayısıyla onlarla ayrı ayrı görüşmek ve bir anlaşma imzalamak
67 TBMM GCZ, C.2, s. 230.

68 TBMM GCZ, C.2, s. 230.
69 TBMM GCZ, C.2, s. 230.
70 TBMM GCZ, C.2, s. 231.
71 TBMM GCZ, C.2, s. 230.
72 TBMM GCZ, C.2, s. 231.
73 TBMM GCZ, C.2, s. 232.
74 TBMM GCZ, C.2, s. 232.
75 TBMM GCZ, C.2, s. 234.
157
imkânı mümkün değildir.76 Kars’ta yapılacak Kongrede azami derecede fayda sağlanamayacağını kabul etmekle
beraber az da olsa yarar elde edileceğini savunmuştu.77
26 Eylül 1921’de Kars Konferansı toplanmıştır. Türkiye, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan arasında
yapılan müzakereler 13 Ekim 1921’de anlaşmayla sonuçlanmıştır. Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, 24 Ekim’de
anlaşma hakkında Meclisi bilgilendirmiştir.78 Tercümesini okuduğu anlaşmaya göre Türkiye-Rusya arasında
yapılan 16 Mart Moskova Anlaşmasındaki maddeler kabul edilmiştir. Bu meyanda Türkiye’nin misak-ı millisi
tanınmış, kapitülasyonların kaldırılması onaylanmıştır.79 Nahçıvan’ın Azerbaycan himayesinde muhtar bir arazi
olması kabul edilmiştir.80 Kars Antlaşmasının TBMM’deki müzakereleri ise 16 Mart 1922’de yapılmıştır.81
Yapılan görüşmeler sonrasında Kars Antlaşması 3 çekimser, 12 ret, 172 evet ile kabul edilmiştir.82
1.5.Azerbaycan Hükümeti Üzerinde Olumlu Algının Yeniden İnşası
Rusya ile yapılan Moskova, Azerbaycan’la yapılan Kars Antlaşmalarından sonra Türkiye Bolşevik ilişkilerinde
yeniden iyi ilişkiler tesis edilmiştir. TBMM’de Azerbaycan Hükümeti ve temsilcileri üzerindeki algı yeniden
iyileşmiştir. Azerbaycan’ın Ankara’ya gönderdiği temsilcisi İbrahim Abilof’un faaliyetleri algının olumlu yönde
artmasında etkili olmuştur. TBMM’nin üçüncü toplanma senesinin açılışı münasebetiyle Azerbaycan Şura
Cumhuriyeti Türkiye Temsilcisi İbrahim Abilof’tan TBMM’ye gönderilen mektup 1 Mart 1922’de TBMM’de Rusya
Şuralar Cumhuriyeti Türkiye Temsilcisi Aralof’un mektubunun ardından okunurken alkış tufanıyla karşılanmıştı.
Abilof’a göre İtilaf Devletleri, hasta olarak gördükleri “Şarkın kapısı Türk ülkesi Türkiye’yi” yıkmaya çalışmıştı.
Fakat Türkiye’nin büyük mücadelesiyle İtilaf Devletlerinin kuklalarına gereken dersi vermişti. Azerbaycanlılar,
Türkiye’nin davasını kendi davaları olarak görmektedirler. TBMM’nin dostu ve düşmanı aynı zamanda
kendilerinin dostu ve düşmanıdır. Azerbaycanlılar, çok yakında İzmir’in ve İstanbul’un göklerinde Türk bayrağının
dalgalanacağına bütün vicdanıyla inanmaktadır. Abilof, “Anadolu inkılâpçı kahraman ordusuna” ve “onun sevgili
Başkumandanı Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine”, kahraman kumandanlarına, subaylarına azimli askerlerine
samimî tebrik ve teşekkürlerini bildirmişti.83 İkinci İnönü Muharebelerinin yıldönümü nedeniyle de Rusya ve
Azerbaycan Şuralar Hükümetlerinin elçilerinden TBMM’ye telgraflar çekilmişti.84 30 Mart 1922’de İbrahim
Abilof’un gönderdiği telgraf alkışlar arasında okunmuştu.85 İbrahim Abilof sadece telgraflar veya mektuplar
yoluyla TBMM’yi tebrik etmemiş, Başvekil Rauf Bey’i ziyaret ederek onun vasıtasıyla da Meclis’i selamlamıştı.86
Sadece Abilof değil Azerbaycan Hükümetinin diğer temsilcileri ve Azerbaycanlıların zafer tebrikleri de
TBMM’de Azerbaycan algısı üzerinde etkili olmuştur. Türk ordusunun Büyük Taarruzda art arda zaferler
kazanması, Azerbaycanlıları fazlasıyla mutlu etmişti. İstanbullu Azerbaycanlılar adına Abdullüla Bey87,
Azerbaycan Tüccarlarından Halil Hacı Mahmut Bey ve arkadaşları TBMM’ye zafer telgrafları çekmişlerdi.88
Azerbaycan Hükümeti algısının olumlu yönde artması üzerine TBMM’deki dil de değişmiştir. Aydın Mebusu
Mazhar Bey, 13 Aralık 1921’de yaptığı konuşmada Türkiye’nin Azerbaycan’a gereken önemi vermesini istemişti.
Azerbaycan sefirliğine Ankara Valisinin bütün başvurularına rağmen bir bina dahi tahsis edilmemesini hatırlatarak
gerekenin yapılmasını talep etmişti.89 Saltanatın kaldırılması meselesinin TBMM’de hararetle tartışıldığı bir
zamanda Antalya Mebusu Rasih Bey, Saltanatın ve İstanbul Hükümetlerinin aksine Azerbaycan Hükümetinin Türk
Milli Mücadelesini desteklediğini, İstanbul Hükümetini “lanetleyerek” İslamiyet’in kurtarıcısı olarak yalnız
TBMM’yi gördüklerini, temsilcilerini ve elçilerini Ankara’ya gönderdiklerini ifade etmişti.90 Bunun üzerine Tunalı
Hilmi Bey “Yaşasın Azerbaycan” diye haykırmıştı.91 TBMM’de Azerbaycan’ın Milli Mücadelede Türkiye’nin
yanında yer aldığı algısı, Türk ordusunda Azerbaycan kökenlilerin başarıyla görev yaptığına dair bir takrirle
76 TBMM GCZ, C.2, s. 234.

77 TBMM GCZ, C.2, s. 234.
89 TBMM GCZ, C.2, s. 469.
90 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C.24, TBMM Matbaası 1960, s.271-272.
158
pekiştirilmişti. Dersim Mebusu Abdülhak Tevfik Bey, Türk Ordusu mensubu olarak savaşan ve malul olan
Azerbaycanlı Üsteğmen Cengiz Efendinin Vatana hizmet ödülünün bir derece artırılmasına dair 23 Kasım 1922’de
Müdafaa-ı Milliye Vekili Kazım Paşa’ya sual takriri vermişti. Takrirde “Samimî dostumuz ve dindaşımız
Azerbaycan’ın muhterem halkından” olan 1915’te Türkiye Ordusuna girmiş ve değişik savaşlarda kahramanlıklar
göstermiş ve Dumlupınar Muharebesinde sol bacağını kaybetmiş Üsteğmen Cengiz Efendi’nin yüksek hizmet
ödülünün bir derece artırılmasına dair mensup olduğu Alay Kumandanlığından Müdafaa-i Milliye Vekâletine
talepte bulunulduğu hatırlatılmış, konu hakkında bilgilendirme istenmişti.92 Kazım Bey, verdiği yazılı cevabında
701-333 numaralı Üsteğmen Cengiz Efendi’nin muharebedeki olağanüstü hizmetleri nedeniyle kazandığı
madalyanın bir üst madalya ile ödüllendirilmesi kararının alındığı ve gerekli muamelenin devam ettiğini
bildirmişti.93
2.Azerbaycan Halkı Algısı
Birinci Dönem TBMM’de Azerbaycanlı kimliği üzerine değişik tabirler kullanılmıştır. Bunlardan biri
Müslüman kimliğini ön plana çıkaran tanımlamadır. TBMM’de Azerbaycan kökenli Siverek Mebusu Mustafa Lütfi
Bey, kendisini tanıtırken “Azerbaycan Müslümanı”, “Azerbaycanlı” olarak tanımlamaktadır. Yine Türkiye’deki halkı
ise “Türk Müslümanı” olarak göstermekteydi.94 Dersim Mebusu Abdülhak Tevfik Bey, “Samimî dostumuz ve
dindaşımız Azerbaycan’ın muhterem halkından” diye bahsederken kardeşlik yerine dindaş ve dost ibarelerini
kullanmayı seçmiştir.95 Karesi Mebusu Vehbi Bey de “Azerbaycanlı Müslümanlar” tanımlamasına gitmiştir.96
TBMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa ise konuşmalarında “Azerbaycanlılar” tabirini sıklıkla kullanırken az da
olsa “Azeri” ve “Azeriler” ibarelerini tercih etmiştir.97 Dikkat çeken husus açık celse görüşmelerinde
“Azerbaycanlı” tabirini, gizli celse toplantılarında ise “Azeri” ibaresini kullanmasıdır. Konuşmalarında ayrıca
Azerbaycanlılar için “dindaş” ve “kardeş” ifadelerine yer vermiştir.98 Sıhhiye Vekili Rıza Nur Bey de “Azeri”
tabirini kullanmayı seçenlerdendir.99
TBMM’de konuşmalarda çoğunlukla “Azerbaycan Türkü” tabirinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Bolu Mebusu
Tunalı Hilmi Bey, Türkiye ve Azerbaycan halkının “tek millet, din ve kan kardeş” olduğunu ifade etmiştir.100 Kars
Mebusu Cavid Bey, “Azeri Türkleri”, “Azerbaycan Türkleri” tabirlerini kullanmıştır.101 İstanbul Mebusu Ahmet
Ferit Bey ise yaptığı konuşmada “Azerbaycan Türktür, kardeşimizdir.” demiştir.102 Aydın Mebusu Mazhar Bey,
“arkadaş, dindaş, ırkdaş Azerbaycanlılar” ifadesini kullanmıştır.103
Bazen farklı tabirleri seçen aynı mebuslar da olmuştur. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, konuşmalarında
“Azerbaycanlı kardeşlerimiz”, “Azeriler”, “Azerbaycanlılar”, “Azerbaycan Halkı” tabirlerini kullanmıştır.104
Erzurum Mebuslarından Nusret Bey, ise aynı konuşmada “Azeri Türk kardeşlerimiz”, “Azeri ve Azeriler”
ifadelerinde bulunmuştur. 105
Azerbaycan’ın Türkiye temsilcileri kendilerini “Azerbaycan Türkleri”, “Azerbaycan halkı” olarak göstermiştir.
Örneğin İbrahim Abilof, TBMM’ye gönderdiği bir mektubunda “biz Azerbaycan Türkleri” ifadesini
kullanmışken106 İnönü zaferlerinin yıl dönümünde çektiği telgrafta ise “Azerbaycan Şûralar Hükümetinin ve
umum Azerbaycan halkının en samimî kardeşlik tebriklerini, selâmlarını büyük kardeş milletin şanlı ordusuna
yollarım” ifadesinde bulunmuştur.107

96 TBMM GCZ, C.1, s. 327.
97 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C.3, s.208; TBMM GCZ, C.1, s. 4, 33, 72.
102 TBMM GCZ, C.2, s. 234.
103 TBMM GCZ, C.2, s. 469.
104 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C.18, s.255; TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C.22, TBMM Matbaası 1959, s.586; TBMM
GCZ, C.1, s. 331.

159
TBMM’de mebusların konuşmaları incelendiğinde Azerbaycan halkına karşı çok olumlu bir algı olduğu
görülmektedir. Bu algı Azerbaycan Hükümetindeki gibi dalgalı değil sürekli olmuştur. Bitlis Mebusu Yusuf Ziya
Bey, 7 Kasım 1921’de yaptığı bir konuşmada Birinci Dünya Savaşında Ruslara esir düşen arkadaşının firar ettikten
sonra kaçarken Azerbaycanlıların kendisine yaptığı iyilikleri anlatması takdirle karşılanmıştı.108
Bolşevik Hükümetin Azerbaycan’da iktidar olmasından sonra kadınların da oylamalara katılabilmesi
TBMM’de Türkiye’de benzer bir uygulama yapılabilir mi düşüncesini doğurmuştu. Bu meyanda Bolu Mebusu
Tunalı Hilmi Bey, Nahiye Şuralarında kadınların da oy kullanabilmeleri yönünde görüş bildirirken Azerbaycan
örneğini göstermişti.109 Fakat Tunalı Hilmi Bey’in teklifi Konya Mebusu Vehbi Efendi tarafından eleştirilmiş,
Azerbaycan’da kadınların oy kullanmasının aslında Bolşevikliğin dayatması olduğunu ileri sürmüştü.110
Türkiye’ye sığınan Azerbaycan’dan gelen muhacirlere karşı algı sevgi, acıma ve yardım kelimeleriyle
özetlenebilir. Onlara yardım konusunda TBMM üzerine düşeni yapmaktan geri durmamıştı. Iğdır ve Sürmeli
kazalarında Azerbaycan’dan gelen yardıma muhtaç muhacirlere yardım eli uzatılmaya çalışılmıştır.111 Kars
Mebusu Cavid Bey’e göre Iğdır ve civarında bulunan Azerbaycanlılar, TBMM Hükümetine yardımlarından dolayı
şükran duymaktadırlar. Azerbaycanlılar çalışkan insanlardır. Ermenilerin harabeye çevirdiği o havaliyi kısa süre
içinde mamur hala getireceklerdir.112 Erzurum Mebusu Nusret Bey, 31 Mart 1923’te Rusya ve Kafkasya’dan
Doğu Anadolu’ya gelmiş Azerbaycanlı muhacirlerin olduğu iddiasında bulunmuştu. Birçoğunun Sarıkamış’ta vefat
ettiklerini belirtmiştir. Azerbaycanlıların Rus istilası zamanında Türkiye’nin vilayetlerini baştanbaşa iaşe ettiklerini,
şimdi ise perişan durumda bulunan bu Azerbaycanlılara yardım edilmesini istemişti.113 Sıhhiye Vekili Rıza Nur
Bey ise bir süredir Kafkasya’dan göç olduğunu doğrulamakla beraber gelen muhacirlerin Azerbaycanlı değil,
Kafkas dağlarından Lezgiler, Çeçenler, Hamaklar, Asetinler oldukları bilgisini vermişti.114 Trabzon Mebusu Ali
Şükrü Bey’in 10 Haziran’da yaptığı konuşmadan anlaşılacağına göre Trabzon’a Azerbaycanlı muhacirler
gelmiştir.115 Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti onlara yardımda bulunmuştu. Hatta Enver Paşa’nın kardeşi Nuri
Paşa’nın Azerbaycanlı bir adamına da para vermişti.116 Lazistan Mebusu Ziya Hurşit Bey, Trabzonluların
misafirperver olduğunu Azerbaycan’dan ne kadar yardıma muhtaç kişi gelirse hepsine yardım ettiklerini
belirtmişti.117
17 Ekim 1920’de Gümüşhane Mebusu Hasan Fehmi Bey, gizli celsede yaptığı bir konuşmada Türkiye’nin
Azerbaycan’ın da içinde olduğu 70 milyonluk Türk ve Müslümanla ilişkisini kesemeyeceğini belirtmişti.
Azerbaycan’da yaşayan insanların Türkiye’ye dair hangi duygulara sahip olduklarının herkesçe bilindiğini, oraya
giden herhangi bir kişinin nasıl iyi karşılandığını dönüşte anlattığını ifade etmişti. Bunun sebebinin aradaki manevi
bağ olduğunu belirtmişti.118 Bolu Mebusu Yusuf İzzet Paşa ise Azerbaycan’daki halkın Türkiye’ye yaklaşımını
gözleriyle gördüğünü, gerek Azerbaycanlıların gerekse Kuzey Kafkasyalıların Türkiye’ye olan bağlarına şahit
olduğunu ifade etmişti.119 Rıza Nur Bey, 13 Eylül 1921’de TBMM’de gizli celsede yaptığı bir konuşmada
Azerbaycanlıları şöyle övmüştü:120
“Vakıa efendiler, Azerbaycan milleti üç buçuk milyonluk Türk halkını ihtiva eder ve bunlar bizim gibi konuşan
bir millettir ve münevverleri vardır, milliyetini hissetmiş bir millettir. Ekseriyetle şiidirler, fakat o hale gelmişlerdir
ki Şiliik, Sünnilik farkı görülemez. Hepsi dini islâm birdir diyorlar Binaenaleyh tefrika kabul etmez bir millettir ve
bunlar bize ellerini açıyorlar, dua ediyorlar ve ne vakit bizi kurtaracaksınız diyorlar Ve adeta istasyonlara dahi
bunu bize sormak için geliyorlardı ve bizi kurtarın diyorlardı. Hallerinden tazallüm ediyorlardı…”
Sonuç
Birinci Dönem TBMM’de Azerbaycan Hükümeti ile Azerbaycan halkı arasında algı farklılığı vardır. İlkine bakış
tamamen siyasi ve çıkar ilişkisine göre şekillenmişken, ikincisine bakış duygusal temelli idi. Azerbaycan

118 TBMM GCZ, C.1, s. 178.
119 TBMM GCZ, C.1, s. 184.
120 TBMM GCZ, C.2, s. 230.
160
Hükümetine olan algıda dalgalanma görülmüşken Azerbaycan Halkı üzerindeki algıda süreklilik dikkati çekmiştir.
TBMM’nin kuruluşu Azerbaycan Demokratik Cumhuriyet’inin Bolşevikler tarafından yıkılması ile aynı zamanlara
tesadüf etmiştir. Milli Mücadeleyi yürütmekte olan Birinci Dönem TBMM Bolşevik Rusya’dan destek alma
çabasına girmişti. Türkiye’ye destek verme taahhüdünde bulunan Rusya’nın yapacağı yardımlar için Kafkas
yolunun açılması meselesi önemliydi. Bu yolu açma adına Türkiye, İngilizlerin desteklediğine inandığı Azerbaycan
Demokratik Halk Cumhuriyeti’nin Bolşevikleşmesi gerektiğine inanmıştı. Bu nedenle Azerbaycan Demokratik
Cumhuriyeti’nin Bolşeviklerin eline geçmesini kolaylaştırmıştır. Azerbaycan’da kurulan Bolşevik Hükümetini
başlangıçta selamlamış, tebrik etmiştir. Hükümete karşı çıkan isyanları yermiş, gericilikle suçlamıştır. Bolşeviklerin
isyanları bastırmasını iyi karşılamış yapılan mezalimleri ise görmezlikten gelmiştir. İsyanların Rusya’nın Türkiye’ye
yapacağı yardımları geciktirdiği ve Ermenilerin Türkiye topraklarına saldırmalarına neden olduğuna inanmıştır.
Birinci Dönem TBMM, Azerbaycan Hükümetine bakışı artık Rusya ile ilişkilerine göre şekillenmiştir. Çünkü
Azerbaycan Hükümeti Rusya’nın dış politikası paralelinde Türkiye ile ilişkilerini yürütmüştür. Rusya, başlangıçta
Türkiye’ye yardım ederken Türkiye’nin Bolşevik olabileceği umuduna kapılmıştı. Azerbaycan Hükümeti de bunu
sağlama adına çaba göstermişti. TBMM’de ise Bolşevizm’e karşı iyi algı oluşmuştu. Öyle ki TBMM, İtilaf
Devletlerinin işgallerini emperyalizm olarak tanımlarken; Türkistan’ı Kafkasya’yı işgal eden Bolşevik Rusya’yı
aksine mazlum ulusları kurtaran devlet olarak algılamıştı. Çünkü Bolşevik Rusya’nın Türkiye’nin mücadelesine
yardımcı olacağı beklentisine kapılmıştı. Zira Azerbaycanlıların da içerisinde olduğu Müslüman Bolşeviklerden
oluşan bir Kızıl Ordunun Azerbaycan’dan Türkiye’ye yardım geleceği beklentisi TBMM’nin ilk zamanlarında zirve
yapmıştı. Fakat zamanla Rusya ile TBMM Hükümeti arasında bazı anlaşmazlıklar doğmuştu. Bu anlaşmazlıklar
sırasında Azerbaycan Hükümeti Rusya tarafında yer almıştı. Bu da Azerbaycan Hükümetine olan algıyı eksi yönde
değiştirmişti. Özellikle Rusya’nın Ermenistan’ı Bolşevikleştirme sürecinde Türkiye topraklarından Ermenistan
lehine değişiklik istemesi ve Azerbaycan Hükümeti’nin Rusya yanında olduğu algısı TBMM’de zuhur etmişti.
Azerbaycan Hükümeti Başkanı Nerimanof’un TBMM Hükümetinden Gümrü Antlaşmasını fesih etmesini istediği
algısı Azerbaycan Hükümetine olan bakışı olumsuz yönde etkilemişti. Bolşeviklerin, Azerbaycan üzerindeki
tahribatı vurgusu TBMM’de yapılmış, Azerbaycan Hükümetinin Rusya’nın kuklası olduğu söylemleri artmıştı. Bu
algının oluşmasında Rusya’nın isteği üzerine Azerbaycan’ın Nahçıvan’ı Ermenilere terk edebileceğine dair ifadeler
de önemli olmuştu. Bununla beraber TBMM Hükümeti orduları Ermenilere karşı kesin üstünlük sağlayarak
meseleyi sonlandırmıştı. Öte yandan Mehmetçiğin gücü sayesinde Nahçıvan’ın Azerbaycan’a bağlı özerk bir
yapıya kavuşması da sağlanmıştı. Rusya ise bu durumu kabullenmek zorunda kalmıştı. Neticede TBMM Hükümeti,
Rusya ile Moskova, Azerbaycan’la Kars Antlaşmalarını imzalamıştı. Bu Antlaşmalardan sonra Rusya ve Azerbaycan
Hükümetleri algısı yeniden olumlu bir şekle dönüşmüştür. Bu algının inşasında özellikle Rusya’nın Ankara
Büyükelçisi Aralof ve Azerbaycan Hükümetinin Elçisi İbrahim Abilof’un çabaları önemli olmuştur. Anlaşmalar
gereği TBMM Hükümetine Rusya’dan ve Azerbaycan’dan gelen destek algıyı iyi yönde artırmıştır.
TBMM’de Azerbaycan halkına bakış ise aksine hep olumlu olmuştur. Azerbaycan Hükümetinin eleştirildiği
zamanlarda dahi halk ayrı tutulmuş ve dindaş, kardeş vurgusu yapılmıştır. TBMM’ye göre Azerbaycan halkı her
zaman iyi, Hükümet ise çoğunlukla iyi ama bazen düşmanlık dahi yapabilecek derecede kötüdür.
Kaynakça
“Büyük Millet Meclisi”, Hâkimiyet-i Milliye, 28 Nisan 1336/ 28 Nisan 1920, No: 25.
AĞAOĞLU, Samet: Kuvâ-yi Milliye Ruhu, İstanbul 1973.
ATAY, Falih Rıfkı: Çankaya, Bateş Yay., İstanbul 1984.
HASANLI, Cemil: “Nisan 1920 Darbesi ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin Düşmesi”, İRS Tarih
Bilinci, 6/102, 2013, ss.10-14.
KADRİ, Yakup: “Büyük Millet Meclisi”, Devrin Yazarlarının Kalemiyle Milli Mücadele ve Gazi Mustafa Kemal,
C. 2, Haz. Mehmet Kaplan, İnci Enginün v.d., Kültür Bakanlığı Yay., İstanbul 1981.
Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (İçtima-ı Fevkalâde), C. 1, TBMM Basımevi, Ankara 1992.
ÖZGÜL, Cemil: Heyet-i Temsiliye’nin Ankara’daki Çalışmaları, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1989.
SWİETOCHHOWSKİ, Tadeusz: Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, Bağlam
Yay, İstanbul 1988.
TBMM Gizli Celse Zabıt Ceridesi, C.1, İş Bankası Kültür Yay., Ankara 1985.
TBMM Gizli Celse Zabıt Ceridesi, C.2, İş Bankası Kültür Yay., Ankara 1985.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C.1, TBMM Matbaası 1959.
161

TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C.20, TBMM Matbaası 1959
TENGİRŞEK, Yusuf Kemal: Vatan Hizmetinde, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2001.
162
MODERN VE GELENEKSELİN KAVŞAĞINDA (ÜMMETTEN MİLLETE GEÇİŞTE)
AZERBAYCAN’DA TÜRK-MÜSLÜMAN KİMLİĞİNİN OLUŞUMUNDA TÜRKİYE ETKİSİ:
FÜYUZAT DERGİSİ (1906-1907)
Elnure AZİZOVA
Özet
XX. yüzyılın başlarında Rus-Japon Savaşı (1904-1905) ve 1905 Devrimi gibi Çarlık Rusyası’nın dış ve iç
politikasında yaşananlar, Türk halkları başta olmak üzere imparatorluğun terkibinde bulunan halkların hayatında da
önemli süreçlerin yaşanmasına zemin hazırladı. Bu süreç içerisinde yayın organlarının faaliyetine denetimin
zayıflaması Rusya’nın müslüman nüfusunu oluşturan Türk halkların çeşitli ideolojik amaçlarla faaliyet gösteren gazete
ve dergi yayınlamasına imkan sağladı. Bu yayın organlarından biri olarak Bakü’de yalnız bir sene, 32 sayı olarak
yayınlanan (1 Kasım 1906-1 Kasım 1907) Füyûzât dergisi, kısa yayın hayatına rağmen Azerbaycan Türklerinin milli-dini
kimliğinin teşekkülünde etkileri günümüze kadar devam eden önemli bir rol oynadı. Azerbaycan’ın petrol sanayiinin
gelişmesinin yanısıra pekçok eğitim ve kültür projesini de gerçekleştiren iş adamı ve hayırsever Hacı Zeynelabidin
Tağıyevin maliye desteğiyle yayınlanan derginin baş redaktörü Ali Bey Hüseynzade başta olmak üzere yazar
kadrosunun büyük bir kısmı İstanbul’da yaşamış veya eğitim almıştı. Bunun sonucu olarak dergi XIX yüzyılın sonları XX
yüzyılın başlarında Osmanlı’da yaşanan siyasi, sosyal ve kültürel gelişmeler konusunda Azerbaycan başta olmakla
Rusya Türklerini de aydınlatmaktaydı. Dönemin Türkiye’sinde türk-müslüman kimliğiyle ilgili tartışılan başlıca
konuların Azerbaycan okurlarına aktarılması da bu anlamda önem taşımaktaydı. Bu makalede Füyûzât dergisinde
çıkan yazılar incelenerek XX yüzyılın başlarında Azerbaycan’da türk-müslüman kimliğinin oluşumunda sonuçları
günümüze kadar devam eden Türkiye etkisi araştırılacaktır.
Anahtar kelimeler: Füyûzât, Ali Bey Hüseynzade, millî-dinî kimlik, Azerbaycan
Giriş: Füyuzât’ın Kimlik Anlayışı
Türkiye’den Mısıra, Krım’dan Kazan’a kadar kadar geniş coğrafyadan çoksaylı yazar kadrosuna rağmen Füyuzât
dergisinin kimlik anlayışının ve buna bağlı olarak genel yayın politikasının, daha müdürlüğünü ve başyazarlığını yaptığı
“Hayat” gazetesindeyken Ali Bey Hüseynzadenin “türkleşmek, islamlaşmak, avrupalılaşmak” şeklinde özetlediği1
yaklaşımı üzerine kurulduğu denebilir. Nitekim derginin İran karşısında Osmanlı’nın savunulduğu, bu anlamda XX
yüzyılın başlarında Azerbaycan’da millî-dinî kimlik oluşumuna Türkiye etkisinin en detaylı analizinin yapıldığı “İntikad
ediyoruz! İntikad Olunuyoruz” isimli makalesinde Ali bey Hüseynzade “Şarkı-İslam’ın … habi-gafletin karşı mücadelesi
için gereken “fedai”nin Türk kanlı, müslüman itikadlı, Fireng fikirli, Avrupa kıyafetli” olmasının gerekliliğini vurgulamış
ve “… Füyuzât’ın tuttuğu yol Türklük, Müslümanlık ve Avrupalılıktır. Türk hissiyatı ile mütehessis, İslam dini ile
mütedeyyin ve Avrupa medeniyeti-haziresile mütemeddin olmaktır” şeklindeki ifadeleriyle bunu açık şekilde
bildirmiştir.2 19. sayısından itibaren derginin yayın politikasında önemli rol oynayan Ahmet Kemal’ın kapanış
sayısındaki “İsbati-İştibah” isimli makalesinde “… “Füyuzât”lık: İslam itikatlı, Fireng fikirli, Avrupa kıyafetli olmaktır…” 3
şeklinde ifade edilen fikirleriyle de, derginin son sayısına kadar kimlik konusundaki yaklaşımını devam ettirdiği
görülür. Füyûzât’ın sayfalarından ifade edilen bu üçlü şiar, daha sonra Ziya Gökalp tarafından da kısmî değişiklikle
 Doç. Dr., Hazar Üniversitesi, Beşeri ve Sosyal Bilimler Fakültesi Diller ve Kültürler Bölümü-Bakü/Azerbaycan.
eazizova@khazar.org
1 Hüseynzade, “Türkler kimdir e kimlerden ibarettir”, Hayat, 1905, N. 4.
2 Hüseynzade, “İntikad Ediyoruz, İntikad Olunuyoruz”, Füyûzât, N. 23, s. 353-359.
3 Kemal, Ahmet, “İsbati-İştibah”, Füyuzat, N. 32, s. 507.
163
Osmanlı’da Türkçülüğün sloganına çevrilecek, Azerbaycan’da ise kurulacak ilk bağımsız Azerbaycan Cumhuriyetinin üç
renkli bayrağında sembolize edilecekti.4
Füyuzat’ta kimliğin ilk iki katmanları olarak Türklük ve Müslümanlık konularında Osmanlı etkisi ile ilgili ileriki
sayfalarda detaylı bilgi verileceği için burada kısaca kimliğin üçüncü katmanını oluşturan “Avrupalılaşmak” üzerinde
durulmasında fayda var.
Füyuzât’ın sloganına çevrilmiş üçlü yaklaşımının son unsurunu oluşturan “Avrupalılaşma”, insan hukukları,
eğitim, bilim ve teknoloji gibi konularda dünya medeniyetinin en son durağı olarak görülen Avrupa’nın model olarak
alınmasıdır. Bu amaçla dergide bir taraftan Avrupa düşüncesi ve edebiyatı özgün makale ve edebî çeviriler yoluyla
tanıtılmakta, diğer taraftan bilim ve teknoloji alanındaki yeniliklerle ilgili bilgiler verilmektedir.
Dergide yayınlanmış birçok sosyo-politik içerikli yazıda uluslararası durum değerlendirilmesi yapılarak müslüman
halkların siyasal ve ekonomik bağımsızlıklarını kazanması, koruması ve kalkınması gibi konularda Avrupa ülkelerinin
önemli bir engel unsuru olduğu, İslam dünyasının Avrupa tarafından sömürüldüğü üzerinde durulmaktadır. 5 Bu
yüzden derginin kimlik anlayışında “Avrupalılaşma”, kimliğin Türklük ve Müslümanlık gibi ilk önemli katmanı ile bir
bütün olarak ele alındığında anlam ifade etmekte, Türklerin ve Müslümanların Avrupalılara karşı kendini savunma,
geliştirme ve varoluş mücadelesinin aracı olarak gösterilmektedir. Bu yaklaşım Ali Bey Hüseynzade’nin aşağıdaki
sözlerinde açıkça ifadesini bulmaktadır:
“... Biz Avrupalıların edebiyatlarına, sanayilerine, ülûm ve maariflerine, keşfiyat ve ihtiralarına müracaat etmek
istiyoruz, kendilerine değil. Biz istiyoruz ki, İslam ülkesine onların beyinleri, dimağları girsin, boğazları, mideleri
girmesin. Biz isteriz ki, ülkemiz onların beyinlerini hazm etsin, yoksa midelerinde hazm olunmasın. Bu gün onların
midelerinde hazm olunmamak üçün bir çare var ise, o da onların mahsulati-dimağiyyelerini alıp hazm etmekten başka
bir şey değildir...”.6
1.Füyuzat’ın Kimlik Anlayışında Osmanlı’nın Konumu
İlk sayısından kapanışına kadar Füyuzat’ta hararetle savunulan “Türkleşme, İslamlaşma ve Avrupalılaşma” üçlü
yaklaşımı altında, bir taraftan özellikle milli bağımsızlıklarını kazanma arzusunda olan Rusya Türkleri “ittihadi-türk” için
mücadeleye davet edilmekte, diğer taraftan müslüman halkların ayrı ayrılıkta gelişimi genel İslam dünyasının
kalkınması adına teşvik edilmekte, son olarak da insan hakları ve özgürlükten teknoloji ve bilime kadar Avrupa’nın
model olarak alınması Türk, Müslüman halkların kurtuluşu için vazgeçilmez unsur olarak savunulmaktadır. Bütün
bunları yaparken bağımsızlığını korumayı başarmış yegane Türk devleti oluşunun ve son dönemlerde geliştirilmeye
çalışılan mezheplerüstü müslüman kimliğinin yanı sıra Türk Müslüman halkların Avrupa’ya çıkışı için yegane kapı
olarak da Osmanlı gösterilmektedir.
1.1.Füyuzât’ın Osmanlı Eleştirisi
Osmanlı devleti derginin 32 sayısının istisnasız olarak tamamına yayılmış çeşitli makalelerde sosyal, kültürel,
bilimsel ve edebî yönüyle dergi okurlarına daha yakından tanıtılmakta, Türk, Müslüman kimliği açısından önemli ve
moderniteye açılan kapı olarak gösterilmektedir. Daha ileride Füyuzât’ın milli-dini kimlik anlayışında Osmanlı’nın
önemi üzerinde detaylı şekilde durulacağı için burada derginin Osmanlı eleştirisi üzerinde kısaca durulmasında fayda
vardır.
Gerek Füyuzât’ın yayın süresinde, gerekse yayınının dayandırılmasından sonraki dönemlerde yerli basından
aldığı en büyük eleştiri derginin Azerbaycan Türkleri arasında başta dil konusu olmakla Osmanlı
tebliğçiliği/tebliğatçılığı yapması olmuştur.7 Bununla birlikte, Füyuzât’ta gerek dil, gerekse siyasal-sosyal konular
4 Swietochowski, Tadeusz, Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community, Cambridge
1985, s. 59.
5 Örneğin bkn. Kemal, Ahmet, “Avropada”, Füyûzât, N. 29, s. 449-455.
6 Hüseynzade, “Kasablanka Faciası ve Osmanlı-İran Komediyası”, Füyûzât, N. 24, s. 372.
7 Füyuzât’ın Osmanlı tebliğatçılığı yaptığına dair eleştiriler için bkn. Hüseynova, Sadagat, Füyuzat Jurnalı ve Dil Problemleri, Bakü,
2006, s. 98-99.
164
bakımından eleştirisiz bir Osmanlı algısından bahsedilemez. Füyuzât’ın Osmanlı eleştirisi aşağıdaki konularda tasnif
edilebilir:
1.1.1.Hilafetle saltanatın bir elde toplanmasının neden olduğu sorunlar
Sultan Selim’den itibaren hilafetle saltanatın bir elde toplanmasının da yarattığı sorunlar itibarile Osmanlı
eleştirilmektedir. Yönetim, katı bürokrasi ve bu bürokrasiye alet olacak sayıda asker, polis ve jandarma bakımından
Osmanlı’yla İran’ın kıyaslanarak ikincinin lehine karar verildiği, ayrıca ulema ve esnaf sınıfının hükumet üzerindeki
etkisi bakımından İran’ın takdir edildiği “Muzaffereddin” isimli makalesinde Ali Bey Hüseynzade Sultan Selim’den
itibaren Osmanlı’nın saltanatla hilafeti tekelinde birleştirmesinin yarattığı sorunlardan bahsetmektedir. Makalede
belirtildiğine göre, bu, ruhani medreselerin zevaline, böylece din alimlerinin de giderek mutlakiyet yönetiminin
pencesinde esir olmasına getirip çıkarmış, bu sebeple yalnız din alimleri zümresi kendi itibarını kaybetmemiş, aynı
zamanda Osmanlı’da içtihad kapısı da bağlanmıştır.8
1.1.2.II. Abdülhamit örneğinde “istibdâd” yönetimi olarak eleştirisi
Füyûzât’ın Osmanlı karşıtı söylemlerinin başında II Meşrutiyet’in karşısını alan II. Abdülhamid’in “istibdâd”
yönetimi eleştirilmesi gelmektedir. Bu bağlamda derginin genelinde Osmanlı’dan sonra İslam dünyası için en önemli
devlet olarak gösterilen İran bile Muzaffereddin Şah’ın Meşrutiyeti tanımasıyla birlikte Osmanlı’nın önüne geçmiş
gözükmektedir. İran Meşrutiyetiyle ilgili derginin çeşitli sayılarında resimler verilmekte, farklı makalelerle konu canlı
tutulmaktadır. Osmanlı Meşrutiyeti’nin anahtar ismi olan Mithat Paşa’nın oğlu Ali Haydar Mithat Paşazade’nin İran
Meşrutiyetiyle ilgili mektup metni verilerek “Kanuni-Esasi” sayesinde İran milletinin terakki ve medeniyete adım
attığını, fakat “30 sene önce Osmanlı’da ilan edilmiş idareyi-meşrutenin Sultan II. Abdülhamit tarafından iptal edilerek,
müessisinin zindanlarda boğdurularak, Osmanlı milletinin hukukunu çiğneyerek, binlerle vatan evladını hapislerde
çürüterek müstebidane bir taht üzerinde saltanat sürdüğü” esefle ifade edilmektedir.9 Ali Haydar Mithat Paşazade’nin
Osmanlı yönetimini ağır dille eleştiren mektubu, derginin yayın politikası açısından hem gerekli, hem de sakıncalı
görülmüş olmalıdır ki, mektubun sonunda Osmanlı sultanına karşı ihtiyatlı davranmak adına Füyuzât editörlüğünden
şu açıklama yayınlanmış: “Makamı-hilafete hörmetimiz ba kemal olmakla beraber mahzen barikeyi-hakikatin
parlaması için hürriyeti-kelamdan bil-istifade Mihteh Paşazade Ali Haydar Bey’in mektubundan hiç bir noktayı terk
edemeyerek kemali-ihtiram ile olduğu gibi derci-sütun eyledik.”10
Derginin geneline hakim olan II. Abdülhamit karşıtı yazılara rağmen, konu genel anlamda İslam dünyası için
taşıdığı önem bakımından Osmanlı-İran karşılaşmasına gelindiğinde, Osmanlı’nın savunulduğu, “istibdad” hükumeti
adlandırılan II. Abdülhamid’in politikasında iyileşmeğe doğru gidildiği, yanlışların düzeltildiği yönünde daha ılımlı
ifadelere yer verildiği,11 böylece, İslam dünyasında Osmanlı’ya alternatif olabilecek bir devletin bulunmadığının ileri
sürüldüğü gözükmektedir.
1.1.3.Jön-Türkler’in bölücü yaklaşımları
Ali Bey Hüseynzade başta olmak üzere derginin yazar kadrosundakı bir çok şahsın politik görüşlerine uygun
olarak Füyuzât’ın Jön Türklerin siyasî görüşlerine sıcak yaklaştıkları bilinmektedir. Bu anlamda derginin birçok
sayısında Namık Kemal, Ali Suavi, İbrahim Şinasi Efendi, Abdullah Cevdet gibi Jön Türklerin edebî-siyasî simalarının
yazılarından örneklere ve onlardan bahseden makalelere geniş yer ayrılmıştır. Jön Türkler ayrıca Ali Bey
Hüseynzade’nin kalemiyle “son iki asrın bitaat ve atalet alemi olarak görülen Şarkı-İslam’ın habi-gafletine” bir nebze
de olsa değişiklik getiren ender güç olarak övülmekte,12 kısa sürelik yönetimlerinde istibdad yönetiminden farklı
olarak her anlamda, özellikle Avrupalıların maddî-medenî sömürüsü karşısında milletin hakkını savunan taraf olarak
övülmektedir.13
8 Hüseynzade, “Muzaffereddin”, Füyûzât, N. 7, s. 100.

9 Mithat Paşazade Ali Haydar, “Mektup”, Füyûzât, N. 12, s. 183.
10 Füyûzât, N. 12, s. 183.
12 Hüseynzade, “İntikad Ediyoruz, İntikad Olunuyoruz”, Füyûzât, N. 23, s. 353.
13 Celiller, A., “İstanbul Müzehanasını Ziyaret”, Füyûzât, N. 3, s. 46
165
Fakat II. Abdülhamit örneğinde Osmanlı’nın istibdad yönetimine karşı alternatif olarak gösterilen Jön Türkler
bile, Türk-Müslüman kimliği önemli şekilde etkileyecek konulara yaklaşımı bakımından derginin daha ilk sayılarında
ciddi eleştirilmektedir. Bu eleştirilerin başında Jön Türklerin mezhepçilik, hilafet konusu ve Osmanlı hanedanı
konusundakı “tutucu” yaklaşımları gelmektedir. Bu eleştirilere göre, Jön Türklerin tasvip edilmeyen tarafları Sünniliği
ve Şialığı farklı şeyler olarak gördükleri için İslamiyeti hakkıyla anlamamaları, hilafet bahsini İslamiyetle karıştırıp İslam
dünyasına hilafetin menfaatı noktayı-nazarından bakmaları ve son olarak Türklüğü Osmanlılığa, yani hanedanı-ali
Osmana bağlı bilmeleridir. Buna karşılık Füyuzât ne mezhep, ne hilafet, ne de herhangi bir hanedanı
önemsememekte, Kur’an’dan ve nebevî hadisten ayrılmayan herhangi bir hükumeti adalet, hürriyet ve kanuni-esasi
sayesinde müslümanları medeniyete sevk ettiği sürece makbul olduğu, kuru hilafet unvanlarının, sülale şöhretlerinin,
mezhep tefrikalarının zamanının geçtiğini savunmaktadır.14
1.1.4.Osmanlı’nın Sünnîlik-Şiilik konusunda yaptığı tarihî yanlışları
Füyûzât’ın bir diğer Osmanlı eleştirisi, tarihî olarak Sunnî-Şiî mezheplerine yaklaşımı konusunda yaptığı
yanlışlarla ilgilidir. Bu bakımdan Çaldıran’dakı Osmanlı-Safevî karşıdurmasında Şah İsmayıl kadar Sultan Selim de
suçludur.15 Osmanlı’nın mezhep taassubunun yalnız tüm yönleriyle eleştirilen mevcut yönetim tarafından değil, İslam
aleminde yenilikçiliğin temsilcisi olarak gördükleri Jön-Türkler tarafından da devam ettirildiği eleştirilmektedir. 16
Dergide Osmanlı’nın mezhep taassubuna yönelik eleştiri konularından bir diğeri de Nevruz bayramı konusundaki
tutumudur. Mezhep taassubu açısından “müslümanlar arasında açılmış kuyulardan biri” olarak görülen Nevruz
bayramına dair Osmanlı’nın görüşü yanlış bulunmaktadır. Zira Ali Bey Hüseynzade’nin ifadesine göre, Nevruz
bayramının eski İran’da Cemşid’le ilişkilendirilmesi yanlış olup, aslında Nevruz, Selçuklu hükümdarı Melikşah’ın vezir
Nizamülmülk tarafından vücuda getirilmiş takvimde sene başı olarak gösterilen gündür. Selçukluların Sünnî ve Türk
olmaları hasebiyle Nevruz da İran ve Şia bayramı değildir.17
Bunların dışında dergide Osmanlı eleştirisi olarak görülecek diğer hususlara da temas edilmiştir. Örneğin Türk
tarihinin yeniden yazılmasının gerekliliğine değinilen makalesinde Ali Bey Hüseynzade bu ihtiyacın yaranmasında
Osmanlı’nın da olumsuz anlamda rolü olduğuna, Osmanlıların diğer Türk kavimleri hakkında yazdıklarında sülale
taassubunun ön planda olması sebebiyle objektiflikten bahsedilemeyeceğine değinmektedir.18 Müslümanların
ittihadı, şurayı-ümmet gibi önemli konularda yine Osmanlı’nın olumsuz örnek oluşturduğu, hilafet merkezi olan
İstanbul’un, “Hadimül-harameyn” olan halifenin kendisinin bile şura ve ictima ile iş görmenin lüzumunu anlamadığı
müddetce, ne hacıların, ne de emirül-haccın gerçek anlamda Kabe ziyaretinin anlamını derk etmediğinin ileri
sürülmesi19 Osmanlı eleştirisine bir diğer örnektir.
1.2.Türk kimliği açısından Osmanlı etkisi
Füyûzât’ın kimlik anlayışının ilk katmanını oluşturan Türklük, Ali Bey Hüseynzade başta olmakla çeşitli yazarlar
tarafından kaleme alınmış içtimai, siyasi, kültürel, edebi içerikli pekçok makalede derginin bütün sayılarında çeşitli
yönleriyle tartışılmıştır. Beşeriyyetin her zaman mevcudiyetini devam ettirmiş milletlerinden olan Türklerin 20
fıtratında bir dahilik alameti, fevkalade bir istidad olduğu, meydan müsait, mekan ve zaman müvafik olunca o
istidadın, ilim ve hünerin tezahür ettiği, Teymurlenk gibi ateşpareler, Uluğ bey gibi bilim adamları, Farabi gibi hikmet
erbabı, Mollayi-Rumi, Alişir Nevai, Füzulî, Kemal ve Hamid gibi inciler yetiştirdiği bildirilmekte, Türklerin fıtratındakı bu
istidadın günümüzde Osmanlı Türkleri arasında tezahür edip Reşid Paşalar, Fuad Paşalar gibi siyasî ve içtimaî simalar,
Mithat Paşa gibi büyük kanuni-esasi kahramanı çıkardığının altı çizilmektedir.21
14 Hüseynzade, “Vak’ayi-Aleme Bir Nazar”, Füyûzât, N. 2, s. 18.

15 Hüseynzade, “Mevludi-Nebi”, Füyûzât, N. 15, s. 225-227.
16 Hüseynzade, “Vak’ayi-Aleme Bir Nazar”, Füyûzât, N. 2, s. 18
17 Hüseynzade, “Novruzi-İnkilab”, Füyûzât, N. 12, s. 179-180.
18 Hüseynzade, (Turani), “Türk Dilinin Vazifeyi Medeniyyesi”, Füyûzât, N. 9, s. 141-142.
19 Hüseynzade, “Şurayı-Ümmet ve Şurayı-Ümem”, Füyûzât, N. 8, s. 114-115.
20 Hüseynzade, “Tolstoyluk Nedir”, Füyûzât, N. 1., s. 12.
21 Hüseynzade, “Mithat Paşa”, Füyûzât, N. 1, s. 11.
166
Türklerin İslam dünyası için oynadığı role vurgu yapılmakta, özelde Osmanlı, genelde ise İslam medeniyetinin
üçüncü döneminin Türk dönemi olduğu, İslam’ın Türklükle payidar olduğunun altı çizilmektedir. İslam dünyasında
Hind’den Mısır’a kadar ne kadar müstakil ve yarı müstakil hükmdar varsa, hemen cümlesinin Türk neslinden olduğu,
zira hükm ve yönetimin bir süredir Türklere vergi olduğu savunulmaktadır. 22
Diğer taraftan milli kimlik konusunda Füyuzât’ta “Tatar”, “Kafkasya Türkleri”, “Rusya Türkleri” gibi tanımlar
kullanılmakla birlikte, bağımsızlığını koruyabilmiş yegane Türk devleti olarak Osmanlı, Türkdilli halkların yaşadığı diğer
bölgelerle kıyaslanamayacak şekilde önemi haiz bir konuma yerleştirilmektedir. Derginin milli kimlik anlayışında
Osmanlı’nın önemi üç alanda daha fazla gözükmektedir. Yegane bağımsız Türk devleti oluşu; Türkçe’nin asırlar boyu
ilim dili olarak geliştirildiği yegane lehçesinin Osmanlı Türkçesi oluşu; ve buna bağlı olarak özellikle son dönem zirveye
ulaşmış Osmanlı Edebiyatı.
1.2.1.Bağımsız Türk Devletlerinin Son Kalesi ve İslam Dünyasının Başı
Füyûzât’ta Osmanlı’nın siyasî kimliği Türklük ve İslam açısından iki ayrı kategoride değerlendirilmektedir.
Osmanlı herşeyden önce Asya’dan hicret etmiş Türk kavimleri içinde o güne kadar bağımsızlığını korumuş, “millet-
hakime halinde” yaşamış bir Türk devleti örneğidir.23 Diğer yandan Osmanlı Hilafeti Avrupa devletlerinin İslam
dünyası adına en büyük siyasî güç olarak gördükleri bir “öteki”, buna rağmen son yüzyıllarda Asya’da büyük siyasî
güce çevrilen Rusya’nın büyümesinin karşısını ala bilecek bir müttefiktir.24
Genelde İslam, özel olarak Türk dünyası için Osmanlı’nın önemi üzerinde durulan en önemli yazı, yukarıda da
değinildiği gibi, İran karşısında Osmanlı’nın her anlamda savunulduğu, Ali Bey Hüseynzade tarafından kaleme alınmış
“İntikâd Ediyoruz, İntikâd Olunuyoruz” isimli makaledir.25 Ali Bey tarafından Füyuzât’ın 17., 18., ve 20. sayılarında seri
şeklinde yayınlanmış, Osmanlı’nın İslam coğrafyasının başı, İran’ın ise kalbi olarak gösterildiği “Mecnun ve Leylâyi-
İslam” isimli makalesine Bakü’de Farsça olarak yayınlanan Hakâik dergisinden gelen eleştirilere cevap olarak,
Hüseynzade ile birlikte, Ahmet Kemal tarafından da Türk-İslam dünyası için Osmanlı’nın umut yeri olduğuna dair
makaleler yayınlanmıştır. Ali Bey Hüseynzade “Leylâyi-İslam” olarak isimlendirdiği İslam dünyasının başının Osmanlı
oluşuna Hakâyik tarafından yöneltilen “haleti-ihtizâr” eleştirisine şu ifadelerle cevap vermektedir:
“...Alemi-İslam baştan-başa, Fastan Cava ceziresine kadar naümid bir halde ise, bu alemin içinde diri, canlı,
metin, gavi, kavlu’ş-şekime, ümidbahşi-nicat bir devlet varsa, o da ancak ve ancak Türkiye devletidir. Berran
milyondan ziyade şeci ve müntezem bir askere, bahren oldukça büyük bir donanmaya, şehirler arasında bir kaç bin
kilometre demir yollarına, şehirlerde ve kasabalarda müteaddid mekatibi-müntezemeye, oldukça büyük bir matbuata
malik olan Türkiye devletidir. O Türkiye devleti ki, İranın yüz senelik uykusu müddetinde hariçten alemi-İslama gelen
bütün sedemete yalnız o göğsünü germiştir...”26
Osmanlı’nın İslam dünyası için oynadığı role ilişkin Hüseynzade’nin cevabı aynı makalenin peşinden yayınlanmış
yazıda Ahmet Kemal tarafından geliştirilmiş, Osmanlı’nın ekonomik ve askeri güçle birlikte medeniyet bakımından da
İslam dünyasına baş sayılabilecek konumda olduğu, karşılaştırmalı statistiğe başvurularak gösterilmiştir. Böylece arazi,
nüfus, maliye, dış ticaret, askeri güç, kadın eğitimi başta olmakla Avrupa eğitim metotlarına uygun eğitim, demir
yolları vs. gibi konular verilerden yararlanılarak, Osmanlı’nın İran’la kıyaslanmayacak kadar askerî, iktisadî ve medenî
güce sahip olduğu, bunun diğer İslam devletleri tarafından da takdir edildiği, dolayısıyla Osmanlı’nın İslam dünyasına
baş olmayı hak ettiği şu ifadelerle savunulmuştur:
“... Eğer İslam’a bir baş lazım ise ve eğer o başın müslüman olması şart ise, bu baş işte Osmanlı devleti olacaktır
ve bu gün de odur... Heyhat ki, hükumeti-İslamiyye içinde bu gün Osmanlı’dan kavi bir devlet yoktur... Avrupa’nın ikide
birde Osmanlı’ya hem de müttefiken hücumu hep o devletin İslamın payidarı-selameti olduğunu bildiği içindir...
Avrupa gazetelerinin bu hususta yazdıkları mekaleler okunacak olursa, alemi-İslamın devleti-Osmaniye’ye karşı olan
22 Hüseynzade, “İntikad Ediyoruz, İntikad Olunuyoruz”, Füyûzât, N. 23, s. 358

23 Kemal, Ahmet, “Muhtasar Bir Cevap”, Füyûzât, N. 21, s. 327.
24 Kemal, Ahmet “Mısır’ın Veziyyeti İdariyye ve Siyasiyyesi”, Füyûzât, N. 20, s. 314.
167
muhabbet ve takayyudini ve onu kendisine yegane hamiyi-selamet bildiğini itirafta insan bir dakika tereddüd
etmez...”27
Füyûzât’ın son dönem siyasî Osmanlı yaklaşımı, derginin millî bağımsızlık için anayasal kuruluşun önemi
konusundakı yaklaşımıyla birebir ilişkilidir. Özellikle Ali Bey Hüseynzade tekamül ve devrime yatkınlıkları bakımından
devrim temayüllü Fransızlar’ın Asya kıtasındakı örneği olarak gördüğü Farslardan farklı olarak Türklerin İngilizler gibi
tekamül tariki ile terakki eden bir kavim olduğunu, Türklerin tabiatı gereği inkilaba müsait olmaması nedeniyle
Türkiye’nin de inkilab memleketi olmadığını28, bu yüzden anayasal kuruluşun milletin siyasi bağımsızlığının en önemli
unsuru olduğunu belirtmekte, bunun da eğitimsiz halk kitleleriyle değil, eğitim kurumları ve organizasyonları
aracılığıyla önce milletin “cevheri-failini” ortaya çıkarmakla mümkün olduğunu ileri sürmektedir.29
Bu açıdan Füyûzât’ın birinci sayısının kapak sayfasına ilk Osmanlı Anayasası sayılan Kanuni-Esasi’yi hazırlayan
kurulun başkanı olarak Ahmed Şefik Midhat Paşa’nın (1822-1884) resminin konulması, Ali Bey Hüseynzade tarafından
Füyûzât’ın 1., 2. 4. ve 5. sayılarda “Midhat Paşa” isimli seri makaleler yazılması, derginin Osmanlı’yla ilgili siyasal
söyleminin hangi zemine oturtulduğunu da göstermektedir. Böylece, Ali Bey Hüseynzade başta olmak üzere yazar
kadrosunun genel temayülüne bağlı olarak Füyûzât’ın Osmanlı algısında birinci Meşrutiyet dönemiyle geliştirilmeye
çalışılan anayasal sisteme dayalı bir devlet olması önemli yer tutmakta ve Midhat Paşa ile II. Abdülhamid Osmanlı
algısını oluşturacak siyasî uçlar olarak derginin tamamına yayılmış siyasî içerikli makalelerde karşı karşıya
getirilmektedir. Aldığı siyasi ve ekonomik kararlarıyla Osmanlı’nın gerilemesine neden olması, yönetim, insan
hukukları ve bütçe konusundaki icraatları nedeniyle eleştiri odağına çevrilen dönemin halifesi II. Abdülhamit’e30 karşı
“Teymurleng, Uluğ Bey, Farabi, Mollayi-Rumi, Alişir Nevai, Fuzuli gibi fıtratında istedadi-fevkalade olan türk kavminin”
dehalarından biri olarak Midhat Paşa dahilde istibdad yanlısı bürokrasi ve çoğunluğu geriçi Osmanlı halkına, dışarıda
ise Osmanlı’nın her türlü terakkisini engellemeye çalışan ecnebi diplomatlara karşı mücadele etmiş,31 pekçok alanda
ıslahatlarıyla Osmanlı’yı canlandırmıştır.
Midhat Paşa dışında Osmanlı’nın Batıcılık düşüncesinin önde gelen simalarından ve o dönem Mısır’da sürgünde
olan Abdullah Cevdet (1869-1932) Füyûzât’ın siyasal Osmanlı bağlamında ön plana çıkardığı ikinci şahıs olarak
görülmektedir. Derginin 4. sayısında yayınlanmış “Abdullah Cevdet” isimli makalesinde Ali Bey Hüseynzade’nin “Şark
İslam mahsulu olan cevahirden biri” olarak adlandırdığı Abdullah Cevdet’in hükumet tarafından Mısır’a sürülmesi,
eserlerine yasak getirilmesi eleştirilmektedir.32 Derginin ikinci sayısında Mehemmed Hadi Şirvani’nin “Abdullah
Cevdet hazretlerine” başlığıyla Abdullah Cevdet’e ithaf ettiği şiirin ardındından üçüncü sayıdan Abdullah Cevdet
tarafından Füyuzât’a iltifat yazısı ile birlikte şiirlerinden kıtalar33 gönderilmiş ve Adullah Cevdet’in şiirleri derginin 4.,
8., 10, 12., 13., 24. sayılarında yayınlanmış, ayrıca kendisinin çevirdiği Şekspirin Jül Sezar isimli tiyatro oyunu 28. sayı
istisna olmakla 24. sayıdan son sayı olan 32. sayıya kadar yayınlatılmıştır.
1.2.2.Osmanlı Türkçesi Eksenli Ortak Edebî Türk Dili
Füyûzât’ın kimlik anlayışında Türklük yalnız bir kavme dil, soy ve kültür olarak bağlılığın daha ötesinde İslam
medeniyetinin üçüncü, yani son devrinin temsilciliğini yapmayı ifade ediyor. Ali Bey Hüseynzade tarafından kaleme
alınmış “Türk Dilinin Vazifeyi-Medeniyyesi” isimli makalede Türk milleti yer yüzünün en geniş yayılmış dilini
konuştuğu, Mançuriya ve Sibirya’dan Altay, Karakorum, Pamir, Hindkuh, Kafkasya, Krım, Balkan, Ural dağlarından
Afrika’nın Sehrayi-Kebir’ine kadar meskun halkların büyük çoğunluğu bu dilde kendini ifade ettiği bildirilmektedir:
“Eyler dili Çin seddinedek hükmünü icra,
27 Kemal, Ahmet, “İsbati-İştibah”, Füyûzât, N. 23, s. 367.

28 Hüseynzade, “Ahvali-Alem ve Diri Müstehaseler”, Füyûzât, N. 19, s. 291.
29 Hüseynzade, “Midhat Paşa”, Füyûzât, N. 1, s. 12.
30 Örneğin bkn. Hüseynzade, “Cilvegahi-hukuk”, Füyûzât, N. 14, s. 209-213.
31 Hüseynzade (Turanî), “Midhat Paşa”, Füyûzât, N. 4, s. 61.
32 Hüseynzade, “Abdulla Cövdet”, Füyûzât, N. 4, s. 57.
33 Füyûzât, N. 3, s. 37.
168
Bir ucudur Altay, bu yerin bir ucu Sahra”34

Ali Bey, böyle geniş bir coğrafyada dağınık ve çoğu henüz yarı-medenî şekilde hayat süren tayfa ve halkların,
medeniyet yoluna çıkışlarının Arapça, Farsça, Rusça veya Fransızca değil, yalnız Türkçe sayesinde mümkün olduğunu
ifade etmektedir. Hatta, Türk dili yalnız Türkdilli halkların değil, bütün Asya kıtası için bile genel dil yerine geçebilecek
mükemmelliğe sahiptir. Diğer taraftan medeniyete hizmet için Türk kavminin fıtratında fevkelade istidad ve zeka
olduğunu da dikkate alarak, onların ülûmm ve fünuna büyük hizmette bulunduklarını, fakat Türk tarihi adına
okunanların Araplar, Farslar, Ruslar, Fransızlar ve Çinliler tarafından yazılanlar olması sebebiyle bunun bilinmediğini,
ayrıca meşhur bir hükümdara nisbet etmekle tek bir Türk adının vücuda gelmesini önleyen, kendileri dışındakı
Türklere sülale taassubu nazarıyla bakan Türklerin kendilerinin de bunda kusuru olduğunu vurgulamaktadır. Babur
Şah’ın “Tüziki-Baburi”, Abdulla Hatif’in “Teyurname”, Necib Asım’ın “Türk Tarihi”nin İskendername ve Şahnameler
kadar okunmadığından yakınan müellif, ilim ehli tarihçiler tarafından gerçek anlamda Türk tarihinin yeniden
yazılmasının ve dünya tarihindeki kayıp yerinin aşkara çıkarılmasının önemli bir konu olarak beklediği bildirmektedir. 35
Türk halklarının siyasal ve kültürel birliğini amaçlayan, Osmanlı, Azerbaycan ve Krım entellektüellerinin
öncülüğünde oluşturulan Türkçülük düşüncesinin gelişimine paralel olarak XIX yüzyılın sonları XX yüzyılın ilk çeyreği,
ortak türk dili oluşturma çabasının da türk düşünce tarihinde ilk defa yoğun olarak tartışıldığı dönemdi. 36
Füyuzât’ın yayınlandığı XX yüzyılın başlarında ortak Türk dil oluşturma çabası Azerbaycan entellektüel
çevrelerince tartışılan ve ana dilli basında yer alan önemli konulardan biriydi. Füyuzât’ın selefi olan “Hayat”ta Hasan
Bey Zerdabi’nin de ifade ettiğine gibi:
“…Bizim asıl dilimiz olan Türk dili farklı yerlerde çeşitli şivelere düşerek birbirinden aralanmıştır. Bu Türk taifeleri
özellikle ilim tahsil etmeğe başladığında, terakki ettiğinde birbirinden daha fazla uzaklaşacak ve biri diğerini
konuşmasını, hatta yazısını bile anlamayacak. Hiç insafmıdır biz Türkler bir dilde, bir dinde ola ola birbirimizden
aralanarak güçsüzleşmeye sebep olalım?” 37
Füyûzât’ta yayınlanmış çeşitli makalelerde, edebî Türkçe konusunun Türk dünyasında geniş tartışma alanı bulan
önemli konulardan biri olduğu gösterilmektedir. Türk dilinin “vazifeyi-medeniyyesi”ni hakkıyla yerine getirebilmesi
ise, Türkdilli halkların ortak bir Türkçe kullanmalarıyla mümkün olmaktadır ki, bu da Osmanlı Türkçesi’dir. Aslında 19.
Yüzyılın sonu 20. Yüzyılın ilk çeyreğinde Azerbaycan-Türkiye ilişkilerine bakıldığında entellektüeller/aydınlar,
öğretmenler ve devlet/siyaset adamları yoluyla Azerbaycan’da eğitim sisteminden ulusal kimliğe, basından dil
politikasına kadar önemli rol oynadığı dikkate alındıkta 38 Füyuzât’ın kullandığı ve önerdiği ortak dil siyasetinde
Türkiye’nin önemli yer tutmasının sebepleri daha kolay anlaşılabilir.
Derginin 9. Sayısında Yalta’dan Muallim Bekir tarafından yazılmış “Türkler için Şiveyi-umumiyyenin luzumu” isimli
makalede Rusya müslümanlarının tamamının Türkdilli halklar olmasına rağmen, dergi ve gazetelerinin farklı mahallî
şivelerde yayınlanması dolayısıyla geniş kitlelere ulaşamadığı ve bu sebeple “mukaddes milli vazifesini” yerine
getiremediği, yayın hayatına devam edemediği için kapatıldığı bildirilerek, bu sorunun ortadan kaldırılması için
Rusya’da yaşayan Türk (Tatar) halklar için bir edebî lisanın yaradılmasının zaruri olduğu bildirilmektedir. Fakat, bu
edebî dilin kaide ve kurallarının kesinleştirilmesi, okullarda talim ve tedrisinin zorunlu kılınması, geliştirilmesi ve
sonuçta matbuatın bu dili kaide ve kurallarına uygun şekilde kullanması uzun zaman alacağı için, Osmanlı alimlerinin
son dönemlerde yaptıkları derin araştırmalar ve ıslahatlar sonucu oluşturdukları dil kaideleri üzerine kurulu Osmanlı
Türkçesi’nin aynen veya kısmi değişiklikle Rusya Türklerinin kullandıkları Türkçe’ye uygulanması, böylece Osmanlı
Türkçesi merkezli ittihadi-lisan meydana getirilmesi tavsiye olunmakta, “zulüm ve istibdad altında ezilen” kavim
34 Hüseynzade (Turanî), “Türk dilinin vazifeyi-medeniyyesi”, Füyûzât, N. 9, s. 140.

35 Hüseynzade (Turanî), “Türk dilinin vazifeyi-medeniyyesi”, Füyûzât, N. 9, s. 141.
36 Jacob M. Landau, Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation, Indiana University Press, Bloomington, 1995, s. 9-15.
37 Zerdabi, Hasan Bey, Hayat, 1905-1906, N.9.
38 Konuyla ilgili geniş bilgi için bkn. Abdulhamit Avşar, “Uluslararası İlişkilerde “İzafet Çerçevesi”nin Genişletilmesinde Bireylerin
Rolü: Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinde İleti Kaynağı Olarak Birey”, Atatürk Üniversitesi İletişim Dergisi, s. 3/Ocak 2012, s. 1-18.
169
olarak Rusya müslümanlarının hayatında önemli rolü bulunan matbaanın da etkilediği uğurların devamının bu edebî
lisana bağlı olduğu vurgulanmaktadır.39
Füyûzât’ta Türkdilli halklar için ortak edebî Türkçe olarak Osmanlıca’nın önerilmesi, bir taraftan Türkçe’nin bu
lehçesinin asırlar boyu bilim ve edebiyat dili olarak gelişim göstermesi, diğer taraftan ise Osmanlı Türkçesi’nin
Tanzimat dönemiyle birlikte geçirdiği değişim ve sadeleşmeyle ilişkilendirilmektedir. “Türkün en fasih ve en umumi
şivesi”40 adlandırılan Osmanlı Türkçesi’nin ortak edebî dil olarak savunusu Azerbaycan edebiyatında da Füyûzât’la ilgili
en fazla eleştiriye tabi tutulan Ahmet Kemal’ın “Muhtasar Bir Cevap” isimli makalesinde görülebilir. Makalede
Osmanlı Türkçesi’nin bu üstünlüğünü Asya’dan hicretinden bu güne kadar hakim olarak yaşamasına da borçlu olduğu
gösterilir. Zira, bir lisanın gelişiminde o milletin hakimiyet veya mahkumiyet halini yaşamasının da büyük rolu
bulunmaktadır. Bu sebeple, Osmanlı Türkçesi de Arapça veya Farsça’dan etkilenmiş olmakla birlikte, kendine özgü bir
gelişim göstermiş, şive ve uslup açısından o lisanların tabiatından tamamen başka bir ruha bürünebilmiştir. 41
Kullanımda olan mevcut Azerbaycan Türkçesi kastedilerek dil kaideleri, sarf, nahv ve belagat bakımından tam teşekkül
etmediği, buna karşılık Osmanlı Türkçesi’nin edebiyat ve medeniyet dili olarak tekamül dönemine girdiği, bu sebeple
Kafkasya’da kullanılan ve İran ruhu hopmuş Türkçe’nin Fars ve son dönem Rus etkisinden kurtulmasının zorunlu
olduğu bildirilmektedir. Böylece, gerek Azerbaycan, gerekse diğer yerlerdki Türklerin lisanının, hepsinin “kıblegahı-
tekamülü”, en son varacağı yol Osmanlı Türkçesidir.42
Osmanlı Türkçesi’nin ortak edebî Türkçe olarak benimsenilmesinin savunulduğu bir diğer önemli makale, Hasan
Sabri Ayvazov tarafından kaleme alınmış “Lisan Kavgası”dır. Ayvazov, matbuatta kullandığı Türkçe’yle ilgili olarak
aldığı “Sen bizi Türkleştirmek, Osmanlılaştırmak istiyorsun, biz Tatarız, dilimiz de Tatarca olmalıdır” şeklindeki
itirazlara cevap vererken Çağatay lehçesi üzerine kurulmuş Osmanlı Türkçesi’nin Arapça ve Farsça ile zenginleştirildiği
ve süslendiği, mükemmel bir lisan olduğu, Krım halkı arasında geniş yayıldığı, Krımlıların evlerindeki dini, edebî
kitapların tamamının İstanbul eserleri olmasının da gösterdiği gibi Krımlıların maarif, medeniyet, terakki gibi
fikirlerinin Türkiye’den geldiği, halkın terakkisi uğrunda çalışanların, gazeteler, risaleler yazanların ekserisinin Türkiye
mahsulu olduğunun altını çizmektedir. Böylece Tercüman, Vatan Hadimi gibi Füyûzât tarafından da kullanılan bu en
beliğ, en mükemmel ve en fasih lisan, bütün Rusya müslümanlarının eninde sonunda varacağı lisan olacaktır. 43
Osmanlı Türkçesi’nin Arapça ve Farsça’dan fazla etkilenmiş olması dolayısıyla Türkçe özelliğini büyük ölçüde
itirdiği, bu bakımdan “Türkçe ana dilinde” yazmanın önemini savunanlara karşı, Saveci’nin “Yakarış” isimli eseri örnek
olarak dergide yayınlanmakta44 ve hemen ardından Tanrı’ya dua edilmesi gibi bir ferdin kendisini en sade şekilde
ifade edeceği bir konuda bile Arapça ve Farsça kelimelerden bağımsız bir Türkçe’nin dil imkanlarının sınırları
vurgulanmaktadır.45 Diğer yandan Tanzimat döneminden itibaren, özellikle İbrahim Şinasi Efendi tarafından başlatılan
ve Ziya Paşa, Kemal Bey, Hamid Bey, Ekrem Bey, Sezai Bey gibi edipler tarafından yapılan değişiklik ve sadeleştirme
dolayısıyla Osmanlı Türkçesi’nin artık takdire şayan bir konuma yükseldiği savunulmaktadır. 46
1.2.3.Osmanlı Edebiyatı Örneğinde Çağdaş Türk Edebiyatı
Füyûzât’ta Türkiye etkisinin en belirgin şekilde görüldüğü alanlardan biri Osmanlı edebiyatıyla ilgili yazılardır.
Derginin çeşitli sayılarında Osmanlı edebiyatının gelişimi, Osmanlı edipleri ve eserleri hakkında bilgiler verilerek bu
eserler Rusya’da yaşayan Türklere tavsiye edilmektedir. Kıprıs’tan Ahmet Raik tarafından derginin ilk sayılarından
itibaren üstlenen bu görev derginin 18. sayısından itibaren Ahmet Kemal’ın yazar kadrosuna katılmasıyla bir bakıma
daha da takviye edilmiştir. Örneğin derginin ikinci sayısında yayınlanmış “Müsahibeyi-edebiyye” isimli yazının birinci
kısmında Ahmet Raik Rusyadaki edebiyat okurlarını dil birliğine davet ederek Abdülhak Hamid, Namık Kemal,
39 Müellim Bekir, “Türkler için Şiveyi-umumiyyenin luzumu”, Füyûzât, N. 9, s. 143.

40 Hüseynzade, “Şamil ve Hafidi”, Füyûzât, N. 11, s. 170.
41 Kemal, Ahmet, “Muhtasar Bir Cevap”, Füyûzât, N. 21, s. 327-28
42 Kemal, Ahmet, “Muhtasar Bir Cevap”, Füyûzât, N. 21, s. 329.
43 Ayvazov, Hasan Sabri, “Lisan Kavgası”, Füyûzât, N. 16, s. 252-253.
44 Saveci, “Yaxarış”, Füyûzât, N. 21, s. 322.
45 Kemal, Ahmet, “Muhtasar bir cevap”, Füyuzât, N. 21, s. 333-334.
46 Kemal, Ahmet, “Bir Sefineyi-hayat yahut İsmail Safa”, Füyuzât, N. 22, s. 338-341.
170
Recaizade Mahmud Ekrem gibi Osmanlı ediplerinin eserlerini ve Servet-i Fünun’un 1896-1901 senelerinde neşr
olunmuş on iki ciltlik edebiyat eserlerini tavsiye etmekte, ardından Tevfik Fikretin birkaç menzumesini
aktarmaktadır.47 Aynı müellif derginin 11. sayısında yayınlanmış “Müsahibeyi-Edebiyye – İmlamız Hakkında” isimli
makalesinde Osmanlı edebiyatı tarihi hakkında okurlarına daha detaylı bilgi vermekte, Osmanlı edebiyatının özellikle
son yarım asırda Pertöv ve Akif Paşalar’dan itibaren gelişmesi, özellikle Şinasi, Kemal, Hamid Beyler sayesinde eski
ifade şeklinin yerine yeni edebiyat tarikinin getirilmesi, Ekrem Bey’in “Talimi-Edebiyat” isimli edebiyat kaideleri
eseriyle ilk defa Türklerin edebiyatının kurallarının belirlenmesinin önemini vurgulamaktadır.48
Ahmet Kemal’ın yazar kadrosuna katılmasıyla Füyûzât’ta Osmanlı edebiyatı etkisi daha açık görülmektedir. Zira
kendisinin dil ve edebiyat alanında iddialı olduğu, Ali Bey Hüseynzade’nin kendisi hakkında dediği “Ques ego” ifadesini
aktarmasından49 da anlaşılmaktadır. Ahmet Kemal’la birlikte Füyûzât’ın yaklaşık son üçte ikilik kısmında Osmanlı
edebiyatı daha etkili şekilde konu edilmiştir. Derginin 22. ve 23. Sayılarından itibaren Osmanlı edebiyatına özel
başlıklar ayrılmış, “Üdebayi-Osmaniyyenin Bazı Akvali-hikemiyyeleri” ve “Güzel sözlerden” isimli başlıklar altında
hikmetli kelamlarına yer verilmekle Osmanlı’nın yenileşme döneminin şair ve şaireleri tanıtılmıştır. 25. Sayıda
“Üdebayi-Osmaniyye’den Bazılarının Akvali-hikemiyyeleri” başlığı altında Sinan Paşa, Şinasi, Koca Rağıp Paşa, Adülhak
Hamid, M. Ekrem, Ali Ferruh, Namık Kemal, S. Sezai, M. Mehemmed Tahir’in hikmetli kelamlarına yer verilir. 50 Ayrıca
derginin çeşitli sayılarında kapak sayfasında Osmanlı edip ve şairlerinin resimleri verilmekte, aynı zamanda
mündericat kısmında ilan karakterli ilgili yazılar yazılmaktadır. 25. sayının kapağında Osmanlı şairlerinden Siret
Efendinin, dergi içinde Tevfik Fikret’in, Uşşakızade Halit Ziya ve Siret Efendi’nin resmleri verilmekte, aynı sayının
mündericat kısmında “İhtarı-mahsus” başlığı altında Uşşakızade Halit Ziya, Tevfik Fikret ve Siret Efendi gibi edipler
hakkında ilerki sayılarda malumat verileceği belirtilmektedir. 51 Dergide yazıları yayınlanmış bir diger Osmanlı
diplomatı ve edibi Abdülhak Hamit Tarhan’ın (1852-1937) 20. sayıda “Tecelli, yahut teselli” isimli şiiri yayınlannış, Türk
edebiyatının Batılılaşma sürecine ait Servet-i Fünun Edebiyatı hareketinin liderlerinden Tevfik Fikret’in (1867-1915)
“Füzuli” şiiri 30. sayıda yayınlanmıştır. 19. yüzyıl Osmanlı edebiyatının önde gelen isimlerinden Recaizade Mahmud
Ekrem’in (1847-1914) ünlü Osmanlı kadın şairlerinden Nigâr Hanım’a ithaf ettiği “Nigar hanım” isimli nesr yazısı (18.
Sayı), “Bir ama çocuğun tehessürü” isimli çevirisi (19. Sayı), “Makber” isimli şiiri (20. Sayı), “Yâd et!” şiiri (21. sayı),
“Bahardan bir yaprak” isimli şiiri (29. sayı) yayınlanmıştır.
Füyûzât’ta Osmanlı edebiyatının kadın şairlerine de özel yer verilmekte, Nigar Hanım52, Abdulhak Mehrennisa
Hanım,53 Ayşe Vuslat Hanım, Makbule Leman Hanım’ın da olduğu 54 Osmanlı’nın yenilenme dönemi şairelerinden
edebi parçalara ve hikmetli kelamlara yer verilmektedir. Osmanlı edebiyatının kadın temsilcileri, Batılı eleştirmenlere
karşı milli-dini kimlik savunmasında göstermiş oldukları hizmetleri dolayısıyla övülmekte ve “Akvali-hikemiyyeyi-
Osmaniyye” içinde neşr olunmuş kadın ediplerin sözlerinden hareketle onların Osmanlı edebiyatındakı yeri şu sözlerle
yüceltilmektedir: “Ta ki, Osmanlıların erkekleri kalemle, kılıçlarıyla İslamiyeti asırlardan beri nasıl cansiparane
müdafaa ediyorlarsa, kadınlarının da o uğurda kalemleriyle öylece cehd ve gayret gösterdikleri görülsün!... Osmanlılar
işte böyle kişisiyle, dişisiyle İslamiyetin müdafileridirler...”55
1.3.Müslüman kimliği açısından Osmanlı etkisi
47 Ahmet Raik, “Müsahibeyi-Edebiyye”, Füyûzât, N. 2, s. 28-29.

48 Ahmed Raik, “Müsahibeyi-Edebiyye - İmlamız hakkında- ”, Füyûzât, N. 11, s. 174-176.
49 Kastedilen, Romalı şair Vergilius’un Roma imparatorluğunun destanı sayılan Aeneis isimli eserindeki Yunan tanrılarının çıkardığı
gürültü sebebiyle Neptun’un denizden çıkarak “Ques ego” (Şimdi size gösteririm) diyerek ortalığın sakinleşmesini temin eden ve
sonralar siyasi anlamda darbı-mesele çevrilen iddialı sözüdür. Ahmet Kemal, kendisinin yazar kadrosuna girişinin yaratacağı
etkinin Ali Bey Hüseynzade tarafından bu asatirle açıklandığını belirtmekle, kendisiyle ilgili kamoyu da oluşturmaktadır. Bk.
Ahmet Kemal, “Simurğun Kanatları Altında”, Füyûzât, N. 18, s. 277-278.
50 Füyuzât, N. 25, s. 397.
51 Füyûzât, N. 25, s. 385.
52 Nigar Hanım’ın ünlü Osmanlı edibi olarak tanıtıldığı makale için bkn. Recaizade M. Ekrem, “Nigar Hanım”, Füyûzât, N. 18, s. 281-
282.
53 Abdulhak Mehrennisa Hanım, “Bir Kız ki Tanırdım”, Füyûzât, N. 25, s. 393-394.
54 Füyûzât, N. 23, s. 360.
55 Ahmet Kemal, “İsbati-İştibah”, Füyûzât, N. 23, s. 367.
171
Füyûzât’ın geliştirdiği kimlik anlayışının katmanlarıyla ilgili yukarıda bahsedilirken, Türklük’ten sonraki ikinci
önemli aşamasıyı Müslümanlığın oluşturduğuna temas edilmiştir. Derginin kapak sayfasında dergi isminin hemen
üzerinde koyu ve büyük puntolu harflerle yazılmış “Edebi, fenni, siyasi, ictimai, müsevver, haftalık türkçe mecmueyi-
islamiyyedir” şeklindeki tanıtım yazısı, aynı zamanda derginin bir Müslüman yayın organı olduğunu da
vurgulamaktadır. Bu yüzden dergide Türk kimliğine paralel olarak Müslüman kimliği de açık şekilde gözükmektedir.
Bu, derginin başyazarı Ali Bey Hüseynzadenin “zihayat bir mellet olmak istersek, bize her şeyden akdem İslam
bulunmak, İslam kalmak gerek” şeklinde İslamlaşma maksadında dışa yansımaktaydı. Bu anlamda Ali Bey Hüseynzade
Türkçülük ve İslamcılığı bir bütünün ayrılmaz kısımları olarak görmekte ve Türklere İslam’dan dışarıda nicat olmadığını
“Bunu mazide puta veya ateşe tapan ecdadımız idrak ettikleri için dini İslamın Kabul ve neşrile müşerref olmuşlar”56
şeklinde ifade ederek, İslam dinini Türk milletinin teşekkülü için en önemli etkenlerden biri addetmekteydi.
Dergideki bir çok makalede dini kimlikle ilgili üzerinde durulan ve milli birlikte en büyük engellerden biri sayılan
konu Sünnî-Şiâ mezhepleri arasındaki ziddiyetlerdir. Yukarıda da değinildiği gibi, derginin yayın politikasında önemli
bir etkisi bulunan Jön Türkler konusunda bile en önemli eleştirilerden biri olan Sünnî-Şia tefrikası yapmaları
gelmekteydi.57 Füyûzât’ın geliştirdiği Müslüman kimlikte ise Sünnî ve Şîa mezhebi arasında tefrika değil, birleştirici
yaklaşım önemli yer tutmaktadır. Müslüman halkların siyasî, ekonomik ve kültürel bağımsızlıklarını kazanmak ve
korumak için dış düşmanlara karşı teyakkuzda olmaları, bu sebeple Sünnî ve Şîa tefrikasına kapılmamalarının
gerekliliği, derginin birinci sayısında Muhammed Hadi’nin müslümanları Kelamullah etrafında birliğe, kardeşliğe,
şeriatı düşmanlıktan ayırmaya davet ettiği “Fünûn ve Maarif” isimli şiirindeki aşağıdakı dizelerden:
“Livayi-ittihadi arzı-dilde eyleyün merkuz,
Bilin, tövhidi-millet lerzebahşi-kalbi-hasmandır,
Sedayi-el-ühuvvetle bizi tövhide daidir,
Kelamullah kim, zibi-yedi-ashabi-imandır,
Uhuvvet öyle bir gülşenserayi-zati-behcetdir,
Mehebbet gülleri yer-yer çemenpirayi-vicdandır,
Şeriat bağını pak etmeli xari-edavetden,
Edavet şani-insani değildir, şeyni-insandır”58
sonuncu sayısında Hüseynzade’nin “Perde iniyor” isimli makalesindeki “Can düşmanı tehdid ediyorken tarafeyni,
ey hace, nedir meseleyi-Şîayi-Sünnî” sözlerine kadar sürdürülmektedir.59
XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan’da milli kimliğin oluşumu üzerine kaleme aldığı Russian Azerbaijan, 1905-
1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community isimli eserinde Tadeusz Swietochowski XIX. yüzyılın
sonları, XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan’da millî kimliğin oluşumunda etkili olmuş aydın kesimin büyük
çoğunluğunun, din adamı sınıfı bulunmayan, dini kurumların Ehli-Şiâ’da olduğu kadar katı olmayan Ehli-Sünne
kesiminden geldiği, aynı zamanda Türkiye’de eğitim görmüş hocalardan ders alan, ilk okullarında Osmanlıca ve
Osmanlı tarihi okutan bu kesimin Türkiye’ye doğru kültürel bağları dolayısıyla Türk uyanışı düşüncesine daha açık
oldukları, özellikle Osmanlı’nın anayasal reformlarından, son Tanzimat döneminden (1856-1876) itibaren aydın kesim
arasında bu yaklaşımın daha da güçlendiğini savunmaktadır.60 Fakat, yalnız Azerbaycan’da değil, Osmanlı da dahil
genel Türk dünyasında Türkçülük düşüncesinin gelişiminde önemli rolü bulunan Ali Bey Hüseynzade’nin yetiştiği dini
çevrenin de etkisiyle mezheplere yaklaşımını oluşturan çizgi Füyûzât’ın dinî kimlik tasavvurunu ve bu tasavvurda
Sünnî-Şia mezheplerinin konumu da önemli ölçüde etkilemiştir. Bu yüzden Füyûzât’da siyasî-kültürel anlamda
56 Hüseynzade, “Türkler kimdir ve kimlerden ibarettir”, Hayat, 1905, N. 4.

57 Hüseynzade, “Vak’ayi-Aleme Bir Nazar”, Füyûzât, N. 2, s. 18.
58 Muhammed Hadi, “Fünun ve Maarif”, Füyûzât, N. 1, 1906, s. 9.
59 Hüseynzade, “Perde iniyor – Son Temaşa”, Füyûzât, N. 32, s. 499.
60 Swietochowski, a.g.e., s. 27.
172
Osmanlı-İran karşıdurmasında paralel şekilde Sünnî-Şîa karşılaştırmasından bahsedilmemekte, Şîa-Caferi mezhebi

İran’la eşleştirilmemekte, bilakis, bir hak mezhep olarak dört Sünnî mezhebiyle aynı kategoride değerlendirilmektedir.
Kafkasya’nın ilk Şeyhülislam’ı Ahund Muhammedali Salyanî’nin yeğeni ve Şeyhülislamlıktaki devamcısı Ahund
Ahmed Salyanî’nin torunu olarak Hüseynzade ilk dinî eğitimini de Tiflis’te Şeyhülislamlığa bağlı mektepte almıştır.61
Geleneksel olarak Şîi-Caferiliği temsil eden Kafkasya Şeyhülislamlarının ünlü simalarının soyundan olması ve
Şeyhülislam dedesinin himayesinde geçirdiği çocukluğu, Hüseynzade’nin Şîa-Caferi mezhebine bakışının erken
yaşlardan itibaren şekillenmesine neden olmuştur. Bununla birlikte, Hüseynzade’nin oluşturduğu İslam kimliği yalnız
Caferilik’le sınırlandırılmamış, Ehli-Sünne mezheplerine de Müslüman kimlik içerisinde eşit yer verilmiştir.
Hüseynzade, Şia-Caferî mezhebinin bir hak mezhep oluşunu savunurken, aynı zamanda bunun İran icadı oluşuna dair
iddianın yanlış olduğunun, dört Ehli Sünne mezhebi gibi Caferiliğin de ihtira değil, içtihad olduğunun altını
çizmektedir:
“...Mezahibi-arbaaya ilave edilecek bir mezhep daha varsa, o da Şieyi-Caferi mezhebidir... Bu dört mezhep
ihtiraattan madud olamayacağı gibi, Şiilik de ne ihtiradır, ne de İran ihtirasıdır. Hakk bildiğimiz bu beş mehzebin beşi
de İslamiyetin ibtidayi-zühuruna garip zamanlarda, ya çok az sonra mevsuk ve o vakit elde bulunan kaynaklara
istinaden içtihad tarikiyle teşekkül etmiş mezheplerdir. Binaenaleyh ihtira değil, içtihaddır. Onların cümlesi zahiren
cüzi ihtilafata rağmen, batınen aynı maksada hizmet edirler, hablu’l-metini-islamdan ayrılmazlar!...” 62
Aynı makalede Füyûzât’ın beş mezhep dışında kalan, sonradan ortaya çıkmış İslam mezheplerine yaklaşımı da
açık şekilde ifade olunmaktadır. Füyûzât, İslam’ın zühurundan çok sonralar ortaya çıkmış mezheplere özgürlük
tanımakla birlikte, onları anlamak istemediğini, hatta mantıkî, aklî ve naklî deliller vasıtasıyla onların intişarına mani
olmaya çalıştığını bildirmekte ve mezhepler konusundakı tutumunu açık şekilde ifade etmektedir:
“...Bunu herkes bilsin ki, Füyuzat mezhep hususunda en mühafızakar mecmuedir. İslam’da beş mehzepten başka
mezhep tanımak istemez. Dini-İslam bu beş mezheple son sözünü söylemiş, bitirmişdir. Bundan sonra mezhep
çıkarmak caiz olmayıp ancak terakkiyati-ilmiyye ve keşfiyyati-fenniyeyi-cedideye istinaden hak olan mezhepleri halka
şehr ve izah için içtihad etmek olur...” 63
Bu sebepledir ki, Hüseynzade’nin kalemiyle Füyûzât’ta Midhat Paşa’nın toprak politikasında örnek aldığı Hz.
Ömer’den “Faruki-Azam radıyallahu anh hazretleri” olarak övgüyle bahsedilmekte, 64 Rusya müslümanlarına hitaben
Peterburg’da inşa edilen camiye maddi destek göstermelerini isterken “Hz. Osman’ın (radıyallahu anhu) kendi
desthattı ile yazılıp bir rivayete göre huni-şehadetine boyanmış bulunan Kur’âni-Kerîm mushaflarından birinden”
bahsedilmekte ve bu şehirde bulunması dolayısıyla otuz milyon Rusya müslümanları için böyle on üç asırlık Mushafı-
Şerif’ten daha güzel, daha “metin maddi bir habl” (hablu’l-metîn) bulunmayacağının altı çizilmekte,65 böylece, ilk üç
halifeden ikisi, geleneksel Şîi yaklaşımda ender rastlanacak bir konuma yerleştirilmektedir.
Füyûzât’ın yayın politikasında siyasî kişiliği açısından müstesna yeri bulunan Mithat Paşa’nın “ölü ve defni-
emvât” konusundakı ıslahatından örnek verilmekle, İran Şîa’lığı ve Arabistan Vehhabiliği de ifrat ve tefrit yönleriyle
eleştirilmekte, çeşitli zahmet ve külfet sonucu ölülerini kendi topraklarına taşıdıkları için “meyitperest” adlandırılan
İranlılarla, başka mezheplerden olan müslümanların mezarlıklarına da asla tahammül etmeyerek onları yıkan
Vahhabîlerle bağlanan antlaşmalar gereği ortak bir çözüm bulunmasından övgüyle bahsedilmektedir.66
25 Ağustos – 4 Eylül 1907 tarihlerinde Bakü’de Ali Bey Hüseynzade’nin başkanlığında yapılmış İkinci Muallimler
İctimaı’nın gündem konularına yönelik 27, 29, 30 ve 31. sayılarında yayınlanmış belgeler, Füyûzât’ın dini kimlik
konusundakı yaklaşımına ışık tutması açısından önemlidir. İlköğretimde bazı Osmanlı ders kitaplarının örnek alınması
61 Turan, Azer, Ali Bey Hüseynzade, Bakü 2014, s. 14-20.

63 Hüseynzade, a.g.m., Füyûzât, N. 23, s. 358.
64 Hüseynzade (Turani), “Midhat Paşa”, Füyûzât, N. 4, s. 63.
65 Hüseynzade, “Kırmızı Karanlıklar İçinde Yeşil Işıklar”, Füyûzât, N. 5, s. 70.
66 Hüseynzade (Turanî), “Mithet Paşa”, Füyûzât, N. 5, s. 72-73.
173
ve uygulanmasının67, Lenkeran’da usuli-cedîd adlı yeni Türk mektebine, Türk ders kitapları alınması gerekirken Farsça
ders kitaplarının alınarak Türk mektebinin Farsiye tebdil edilmek istenmesine karşı çıkılması,68 alfabeye yönelik Türk
dilci alim Şemseddin Sami Bey’in kamusunda tatbik ettiği hürûfi-müsavvıtaya mahsus çeşitli işarelerin kabul
olunması69, Sünnî-Şîa tefrikasına neden olan bazı konuların müfredattan çıkarılması, her iki mezhepten öğrencileri
bulunan mekteplerde ilmihal derslerini tek bir öğretmen tarafından okutması kararına karşı fetva verdiği için Kafkasya
Şeyhülislamlığı’nın kararının şiddetle kınanması, Tifliste “Ömer mektebi” ve “Ali mektebi” diye adlandırılan
mekteplerin birleşerek tefrikaya neden olan bu isimlerin ortadan kaldırılması 70 gibi on günlük Muallimler İctimaı’nın
gündemindeki konulara yer vermesi, Füyûzât’ın mezhep yaklaşımı, Türkiye kaynaklı ders kitaplarının eğitimde
kullanılması, Azerbaycan Türkçesi’nin bazı alfabe sorunlarının Türkiye kaynaklı dilcilik eserleriyle çözüme
kavuşturulmas vs. gibi millî-dinî kimlikle ilgili hususlardakı yaklaşımına da aydınlık getirmekte, eğitimde Farslaşmaya
karşı Türkleşmeyi, mezheplerarası tefrika yerine ittifakı ön plana çıkardığını göstermektedir.
Füyûzât’ın dinî kimlik anlayışında İslam dünyasının diğer bölgeleriyle kıyaslanmayacak bir yere oturtulan
Türkiye’nin önemini, yukarıda da değinildiği gibi, Osmanlı’nın hilafet olması dolayısıyla İslam dünyasının başı
addedilmesiyle de yakından ilgilidir. “Mecnûn ve Leylâyi-İslam” isimli seri makalelerine karşılık Hakâyik gazetesinde
yayınlanmış yazıya atfen İran’ın bu konuda iddialı olmasını yersiz gören Hüseynzade, kendilerinde Zerdüşt’ün
“yeniden takdisi” ve medeniyetini ihya temayülleri görüldüğü zaman İran’ın İslam kimliğinden görülmeyeceği ve
herhangi bir ortak değeri paylaşmayacağı, yalnız farslığın müslümanlar için birşey ifade etmeyeceğini bildirmekte,
buna karşılık, Osmanlı’nın genel İslam dünyası için dinî rehber olma potensiyalini açık şekilde ifade etmektedir:
“Nafile yere “Hakayik” mecnun olan “İslam hekimi”nin bedeni-İslamda Türkiye’yi ser ittihaz ettiğine içeriliyor. Bu
gün mecnunların değil, bütün alemi-islam akillerinin bile kendilerine umumen bir reisi-diniyi-ruhanî ittihaz etmeleri
lazım gelerse, o reisi İstanbul’da arayacaklarına “Hakayik” müherrirleri şübhe etmemelidirler... Görünüyor ki,
“Hakâyik”in derdi “Mecnun ve Leylayi-İslam”da Türkiye’nin ser karar verildiğidir! “Haleti-ihtizarda” olan bir hükumet
nasıl baş addolunabilirmiş?!” ...Alemi-İslam baştan-başa, Fastan-Cava ceziresine kadar naümid bir halde ise, bu
alemin içinde diri, canlı, metin, gavi, kavlu’ş-şekime, ümidbahşi-nicat bir devlet varsa, o da ancak ve ancak Türkiye
devletidir...”71
Sünnî-Şîa tefrikası konusunda daha önceki tarihî yanlışlarına rağmen, Osmanlı devleti son dönemlerde resmî
olarak geliştirdiği mezheplerarası ittifak anlayışıyla da Füyûzât’ta övülmektedir. Ali Bey Hüseynzade, Hz. Peygamber’in
mevluduna ait kaleme aldığı ve İstanbul’da Mevlud geleneği hakkında detaylı bilgi verdiği makalesinde müslümanların
ittihadı konusuna örnek olarak İstanbul’da eğitim gören Şîa talebelerin kendi mezheplerine karşı camilerdeki resmî
tavırla ilgili Sultan Abdülhamit’e ilettikleri talebin olumlu sonuçlandığı, Abdülhamid’in İstanbul’da dört Sünnî ve bir Şîi
mezhebin hak olduğunu ve onları birliğe davet eden ferman vererek talebeleri memnun etmesinden bahsedilerek,
mezheplerin siyasete alet olma döneminin bittiği, Sultan Selim ve Şah İsmayıl dönemlerinde yapılanların yanlış
olduğuna dair sözlerine şu ifadelerle tamamlamaktadır: “İşte makamı-hilafet bulunan İstanbul’da hâl ve keyfiyyet bu
merkezde olduğu halde, bizlere ittihad için ayrı bir tarik aramak ebesdir, zann ederiz...”72
Sonuç
XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan Türklerinin dini, milli şüurunun teşekkülünde önemli rol oynamış Hayat
gazetesinin devamı olan Füyuzat’ın “Türkleşme, İslamlaşma ve Avrupalılaşma” meramına uygun olarak tebliğ ettiği
milli, dini ve kültürel kimlik anlayışı doğrultusunda dergide Türkiye’ye önemli yer verilmektedir. Füyûzât’ın
Azerbaycan basınında aldığı en önemli tenkitlerden birini oluşturan dil, ideoloji ve kültür bakımından Osmanlılaştırma
eleştirisi, derginin tamamı dikkate alındığında tam olarak haklı görülmemektedir. Çünki Osmanlı hilafet ve saltanatı
tekelinde birleştirmesinin yarattığı olumsuz sonuçlar, tarihî Sünnî-Şîa ayrımcılığı, Jön-Türklerin hilafet, sülale ve
67 “Bakü’de Bu Son Günlerde İnikad Eden İkinci Muallimler İctimaı”, Füyûzât, N. 27, s. 426.
68 a.g.m., Füyûzât, N. 27, s. 426.
69 a.g.m., Füyûzât, N. 27, s. 428.
70 a.g.m., Füyûzât, N. 31, s. 489-490
72 Hüseynzade, “Mevludi-Nebi”, Füyûzât, N. 15, s. 225-227.
174
mezhep konusundakı taassubu, II. Abdülhamid’in istibdad yönetimi vs. gibi konular açısından eleştirilmektedir.
Bununla birlikte, Füyûzat’ta millî-dinî kimlik açısından Türk-İslam dünyası için Türkiye’nin alternatifsiz birinci devlet
olduğunun da çeşitli makalelerde altı çizilmiştir.
Füyûzât’ın kimlik anlayışının ilk katmanını oluşturan Türklük, içtimai, siyasi, kültürel, edebi içerikli pekçok
makalede derginin bütün sayılarında çeşitli yönleriyle tartışılmıştır. Beşeriyyetin her zaman mevcudiyetini devam
ettirmiş milletlerinden olan Türklerin fıtratında bir dahilik alameti, fevkalade bir istidad olduğu, meydan müsait,
mekan ve zaman müvafik olunca o istidadın son dönemlerde Osmanlı Türkleri arasında tezahür ettiği savunulmakta,
milletlerin bağımsızlığı için önemli rol oynayan anayasal kuruluş açısından Midhat Paşa örneğinde Osmanlı’nın
Kanuni-esasi denemesi takdir edilmektedir.
Türklük düşüncesinin ön planda olduğu dergide Türklerin İslam dünyası için oynadığı role vurgu yapılmakta,
özelde Osmanlı, genelde ise İslam medeniyetinin üçüncü döneminin Türk dönemi olduğu, İslam’ın Türklükle payidar
olduğunun altı çizilmektedir. İslam dünyasında Hind’den Mısır’a kadar ne kadar müstakil ve yarı müstakil hükmdar
varsa, hemen cümlesinin Türk neslinden olduğu, zira hükm ve yönetimin bir süredir Türklere vergi olduğu
savunulmakta, bu devletler içinde Osmanlı’ya siyasî bağımsızlığını korumayı başarmış yegâne Türk devleti olarak özel
yer verilmektedir. Füyûzât’ın Türkçülük anlayışında önemli rol oynayan ortak edebî dil konusunda, bilim ve edebiyat
dili olarak gelişmiş olması açısından Osmanlı Türkçesi, ortak Türk dili olarak savunulmakta, fakat bu süreçte diğer Türk
lehcelerden de yararlanılması önerilmektedir. Bu bağlamda dergide Abdulla Cevdet başta olmak üzere Abdulhak
Hamid Tarhan, Namık Kemal, Recaizade Mahmud Ekrem, Tevfik Fikret gibi yenilikçi edebi ve siyasi şahsiyetlerin
eserlerinden örnekler verilmiştir.
Sonuç olarak ilk sayısından kapanışına kadar Füyuzat’ta hararetle savunulan “Türkleşme, İslamlaşma ve
Avrupalılaşma” üçlü yaklaşımı altında, bir taraftan özellikle milli bağımsızlıklarını kazanma arzusunda olan Rusya
Türkleri “ittihadi-türk” için mücadeleye davet edilmekte, diğer taraftan müslüman halkların ayrı ayrılıkta gelişimi
genel İslam dünyasının kalkınması adına teşvik edilmekte, son olarak da insan hakları ve özgürlükten teknoloji ve
bilime kadar Avrupa’nın model olarak alınması Türk, Müslüman halkların kurtuluşu için vazgeçilmez unsur olarak
savunulmaktadır. Bütün bunları yaparken bağımsızlığını korumayı başarmış yegane Türk devleti oluşunun ve son
dönemlerde geliştirilmeye çalışılan mezheplerüstü müslüman kimliğinin yanı sıra Türk Müslüman halkların Avrupa’ya
çıkışı için yegane kapı olarak da Osmanlı gösterilmektedir. XX. Yüzyılın başlarında Azerbaycan’da milli-dini kimliğinin
oluşumunda önemli rol oynamış Füyuzat’ın kimlik adına en önemli hizmetleri arasında Türkleşme ve İslamlaşmayı ön
plana çıkararak bir taraftan Çarlık Rusyası’nın Ruslaştırma, diğer taraftan İran’ın Farslaştırma siyasetine alternatif
olarak koyması ve bunun vasıtasıyla milli ve dini duygular üzerine kurulmuş kimlik oluşturmasıydı.
Bibliyografya
Abdulhamit Avşar, “Uluslararası İlişkilerde “İzafet Çerçevesi”nin Genişletilmesinde Bireylerin Rolü: Türkiye-
Azerbaycan İlişkilerinde İleti Kaynağı Olarak Birey”, Atatürk Üniversitesi İletişim Dergisi, s. 3/Ocak 2012, s. 1-18.
Ahmet Raik, “Müsahibeyi-Edebiyye”, Füyûzât, N. 2, s. 28-30.
____________, “Müsahibeyi-Edebiyye - İmlamız hakkında- ”, Füyûzât, N. 11, s. 174-176.
Ayvazov, Hasan Sabri, “Lisan Kavgası”, Füyûzât, N. 16, s. 251-254.
Celiller, A., “İstanbul Müzehanasını Ziyaret”, Füyûzât, N. 3, s. 45-48.
Hüseynova, Sadagat, Füyuzat Jurnalı ve Dil Problemleri, Bakü 2006.
Hüseynzade, “Midhat Paşa”, Füyûzât, N. 4, s. 61-63.
____________, “Midhat Paşa”, Füyûzât, N. 1, s. 11-12.
____________, “Türk Dilinin Vazifeyi Medeniyyesi”, Füyûzât, N. 9, s. 140-142.
____________, “Abdulla Cövdet”, Füyûzât, N. 4, s. 56-59.
____________, “Ahvali-Alem ve Diri Müstehaseler”, Füyûzât, N. 19, s. 290-296.
____________, “Cilvegahi-hukuk”, Füyûzât, N. 14, s. 209-213.
____________, “İntikad Ediyoruz, İntikad Olunuyoruz”, Füyûzât, N. 23, s. 353-359.
____________, “Kasablanka Faciası ve Osmanlı-İran Komediyası”, Füyûzât, N. 24, s. 370-73.
____________, “Kırmızı Karanlıklar İçinde Yeşil Işıklar”, Füyûzât, N. 5, s. 65-72.
____________, “Mevludi-Nebi”, Füyûzât, N. 15, s. 225-227.
175
____________, “Muzaffereddin”, Füyûzât, N. 7, s. 97-102.

____________, “Novruzi-İnkilab”, Füyûzât, N. 12, s. 177-183.
____________, “Perde iniyor – Son Temaşa”, Füyûzât, N. 32, s. 497-501.
____________, “Şamil ve Hafidi”, Füyûzât, N. 11, s. 168-170.
____________, “Şurayı-Ümmet ve Şurayı-Ümem”, Füyûzât, N. 8, s. 113-117.
____________, “Tolstoyluk Nedir”, Füyûzât, N. 1., s. 12-15.
____________, “Türkler kimdir ve kimlerden ibarettir”, Hayat, 1905, N. 4.
____________, “Vak’ayi-Aleme Bir Nazar”, Füyûzât, N. 2, s. 17-21.
Jacob M. Landau, Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation, Indiana University Press, Bloomington, 1995,
s. 9-15.
Kemal, Ahmet, “Avropada”, Füyûzât, N. 29, s. 449-455.
____________, “Bir Sefineyi-hayat yahut İsmail Safa”, Füyuzât, N. 22, s. 338-341.
____________, “İsbati-İştibah”, Füyûzât, N. 23, s. 361-368.
____________, “İsbati-İştibah”, Füyûzât, N. 23, s. 361-68
____________, “Mısır’ın Veziyyeti İdariyye ve Siyasiyyesi”, Füyûzât, N. 20, s. 310-315.
____________, “Muhtasar Bir Cevap”, Füyûzât, N. 21, s. 326-334
____________, “Simurğun Kanatları Altında”, Füyûzât, N. 18, s. 276-280.
Mithat Paşazade Ali Haydar, “Mektup”, Füyûzât, N. 12, s. 183.
Muhammed Hadi, “Fünun ve Maarif”, Füyûzât, N. 1, s. 9-10.
Müellim Bekir, “Türkler için Şiveyi-umumiyyenin luzumu”, Füyûzât, N. 9, s. 142-143.
Recaizade M. Ekrem, “Nigar Hanım”, Füyûzât, N. 18, s. 281-282.
Saveci, “Yaxarış”, Füyûzât, N. 21, s. 322.
Swietochowski, Tadeusz, Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of National Identity in a Muslim
Community, Cambridge 1985, s. 59.
Turan, Azer, Ali Bey Hüseynzade, Bakü 2014, s. 14-20.
Zerdabi, Hasan Bey, “”, Hayat, 1905-1906, N.9.
176
TÜRKİYE VE AZERBAYCAN TÜRKÇÜLÜĞÜNÜN ŞAHISLAR VE DEVİRLER
BAĞLAMINDA KIRILMA NOKTALARININ KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ:
90. YILINDA 1. BAKÜ TÜRKOLOJİ KURULTAYI ÖRNEĞİNDE
Hakan YILMAZ*
Özet
Tarihsel gelişmelerin çeşitli konjonktörel etkilerle yön değiştirmesi, yavaşlaması, hızlanması gibi durumlara
tarihsel kırılmalar diyebiliriz. Bu bağlamda 1. Bakü Türkoloji Kurultayı ilk kez tarihi kırılma olgusu olarak ele
alınmıştır. Çalışmamızda Türkçülük açısından bazı devirler ve tarihsel şahısların söylemleri ile etkileri tarihi
kırılmalar olarak okunmuştur. Buna göre karşılaştırmalı analiz yöntemiyle Türkçülük düşüncesinin en önemli
kırılma noktaları belirtilmiş; 1926 l. Bakü Türkoloji Kurultayı’na koşut olarak Türkiye ve Azerbaycan Türkçülük
düşüncesinin kırılma noktalarının belirli şahıslar ve devirler üzerinden karşılaştırılmaları analiz edilerek;
konjonktörel etkileri incelenmeye çalışılmıştır.
Araştırmamızda Azerbaycan için, 1918 Demokratik Cumhuriyet Devri ve 1922 Sovyet Sosyalist Cumhuriyet
Devri; şahıslar olarak ise Ahmet Ağaoğlu, Ali Bey Hüseyinzade ve Mehmet Emin Resulzade’nin fikirleri ve
Türkçülük söylemleri temel veri kabul edilirken; Türkiye için ise 1914 1. Dünya Savaşı ve 1919-1922 Türk Kurtuluş
Savaşı sonunda Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması; şahıs olarak ise Mustafa Kemal Atatürk ve bu bağlamda
kurduğu kurumlar temel veri olarak kabul edilmiştir. 1. Bakü Türkoloji Kurultayı ise iki ülke için ortak kırılma objesi
bağlamında değerlendirilmiştir.
Anahtar Kavramlar: Türkçülük,1. Bakü Türkoloji Kurultayı, Azerbaycan, Türkiye
Giriş
Türkiye ve Azerbaycan Türkçülüğünün Şahıslar ve Devirler Bağlamında Kırılma noktalarının karşılaştırmalı
analizi adlı çalışmamız, Türkçülüğün tarihini bilindiği şekliyle yeniden yazmayı değil, onun tarihinde yaşanan
kırılmaları, şahıslar ve devirler bağlamında analiz etmeyi hedeflemiştir. Batı’da Türklük merakı, esasen Türklerin
doğudan batı’ya olan göçleri neticesinde ve en kestirme tarih olarak da kavimler göçünden sonra tedricen
başlamıştır. Doğu ve batı arasında kurulan Türk devletleri ise Avrupa Hunları’ndan Osmanlı Devleti’ne değin
mevcut Türk’ü tanıma amaçlı yakılan meşalenin hep körükleyicisi olmuşlardır. Batı dünyası, kendine dair tehdit
unsuru olarak gördüğü Türkleri, dilinden tarihine; hatta kültürüne değin etraflıca araştırma ve inceleme ereği
içinde olmuştur hep.
Doğu bilimi veya Türkoloji faaliyetlerinin desteklediği Türkçülük çalışmaları, 18.yy’dan itibaren bilimsel bir
kimlik kazanmış ve 19.yy itibariyle bu düşünce, doğu dünyasında Türk aydınları arasında da etkili bir düşünce tarzı
olmuştur. 19.yy’da Osmanlı Devleti’nde gelişen Türkçülük hareketi, yüzyılın sonlarında Rusya’dan da Osmanlı
ülkesine gelen Ahmet Ağaoğlu, Ali Bey Hüseyinzade ve Mehmet Emin Resulzade gibi düşünürlerinde etkisiyle
daha da entelektüel bir boyut kazanmıştır. Türkçülüğün, Türkiye ve Azerbaycan’daki gelişmesinin şahıslar ve
devirler bağlamındaki kırılma noktaları incelendiğinde bu iki coğrafyadaki mevcut gelişmelerin birbirini etkilediği
ve birbirine koşut gelişmeler sağladığı görülmektedir. Azerbaycan için, 1918 Demokratik Cumhuriyet Devri ve
1922 Sovyet Sosyalist Cumhuriyet Devri, dönemleri Azerbaycan Türkçülük hareketinin kırılma noktaları olarak
okunurken; şahıslar olarak ise Ahmet Ağaoğlu, Ali Bey Hüseyinzade ve Mehmet Emin Resulzade’nin fikirleri ve
Türkçülük söylemleri konunun gelişimi açısından önemlidir. Osmanlı devleti mirasıyla gelişen, Türkiye Türkçülüğü
ise, 1914 1. Dünya Savaşı ve 1919-1922 Türk Kurtuluş Savaşı sonunda Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması olayları
Türkçülük açısından birer kırılma olayı kabul edilirken, şahıs olarak da Mustafa Kemal Atatürk ve bu bağlamda
kurduğu kurumlar da mevcut kırılmaların neticesinde meydana gelen oluşumlar olarak düşünülmektedir. 1926 l.
Bakü Türkoloji Kurultayı ise Türkiye ve Azerbaycan Türkçülük’ü açısından iki ülke için ortak kırılma objesi
durumundadır. Bu kongre ardından Azerbaycan’da, Soviyet ideolojisi Türkçüleri cezalandırırken, Türkçülük
fikrinin Türkiye’deki ayağı ise Türk milliyetçiliği adıyla Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde kurumsal anlamda
atılımlar yapmıştır. Dolayısıyla bahsi geçen ülkelerin ortak objesi olarak addettiğimiz Türkçülük, ortak düşünürler,
ortak tarihler ve ortak kültür dinamikleriyle devam etmiştir.
1.Tarihi ve Toplumsal Olgularda Kırılma
* Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Editörü, email: hknylm65@hotmail.com
177
Tarih, bir olaylar manzumesi olup; insan, yer ve zaman gibi bileşenlerin birbirlerini etkileyerek oluşturdukları
dinamik bir bütünlüktür. Tarihi bilgi, dinamik bir bilgidir. Tarihi, olmuş bitmiş hadiselerin adeta bir toplamı olarak
görmek ondan gerekli dersleri çıkaramaya engel olur ki geçmişte yaşanan olayların bu günü, bugünde olan
olayların ise yarını etkileyeceği sureti kuşkusuz tarihte bir devinmenin olduğunun göstergesidir. Tarihin temel
yapıp edeni insandır. İnsan, Toplumsal bir varlık olarak, her aşamasına katıldığı tarihin aynı zamanda başat itkisi
konumundadır. Toplum, insanların ortak amaç uğruna bir araya gelerek oluşturdukları sosyal bir yapıdır. Her
insan ve her sosyal yapı aynı zamanda bir tarihsel oluşumdur. Toplum, büyük bir insan; insan küçük bir
toplumdur. Zaman içerisinde insanın yapıp ettikleri, insani ve toplumsal olay ve olgularla ortaya çıkar ki bu
durum, hayatın bütünlüğünü oluşturur. Bu bütünlük, tarihseldir. Tarihsellik, aynı zamanda insanla ilgili olan her
şeyin dışa vurumudur. Tarihin temel bileşenlerinden olan olgular, yorumlandığında tarihe anlam katan yapı
birimleridir. Olgularda, farklı durumlar, olaylar ve insanlar gibi çok boyutlu yapıların izleri mevcuttur. Bu izler, aynı
zamanda tarihselliğin ipuçlarıdır. Tarihçi dediğimiz, tarihi kurgulayan ve yorumlayan kişi, bu izlerden hareket
ederek tespitlerde bulunur ve en karmaşık durumları bizlere açıklamaya çalışır ki işte bu noktada insani ve
toplumsal olanın, zaman içerisinde anlaşılma ve açıklanma ereği, tarihi bilginin başat noktasını oluşturur. Kırılma
noktaları dediğimiz husus, tarihi olay ve olgulardaki duraklama, hareketlenme, yön değiştirme gibi hallere yol
açan dinamik gelişmelerdir. Kırılma gerçekleştiğinde mevcut durum ya siner ve gizil hareket ederek toplumsal
yapılarda durağanlaşır; yada daha dinamik boyut kazanarak yeni gelişmelere yön verir. Tarihin ana itekleyicisi
olan insan, toplumsal ve tarihi yapılarda kırılmalara yol açabilir. Bu kırılmalar, ayrıca süreç içerisinde kazanılacak
ivmelerin de dinamizmini oluşturur.
2.Türkçülük ve Kırılma
Türk tarihinde farklı dönemlerde yaşan kırılmalar, onun kadim varlığına bir dinamizim kazandırmış ve
mevcut özgünlüğünün adeta birer yapıtaşı olmuştur. Türk tarihinde yaşanana kırılmalar başlı başına başka bir
yazının konusu olabilecek kadar etraflı bir konudur. Burada temel konumuzu teşkil eden Türkçülük konusu da
Türk tarihindeki kırılma noktalarından biri olarak ele alınabilir. Türkçülüğü, yalnız batıdan doğarak gelen bir
Türklük bilimi üzerine inşa edilmiş düşünce kalıbı olarak addetmek hatalı bir tespit olacaktır. Bu düşüncenin
dinamikleri, Türk toplumsal ve zihinsel varlığında hatta tahayyülünde zaten var olduğu için ve bu düşünce
doğrultusunda zaten zamanında gerekli eserler dahi verildiği için, batıdan gelen bir rüzgârla yeniden alevlenerek
yükselmesi söz konusu olmuştur. Türk imgeleminde milli varlık hissi, temel varoluşun dinamiklerini
oluşturmaktadır. Fert, ülkü, ideal ve millet kavramlarının bütünleşerek topyekûn mili varlığa dönüştüğü tarihsel
yapıların adı olan Tarihi Türk Devleti imgesi, esasen en kadim devirlerden beri bu kodlara maliktir. Hülasa kadim
Türk devlet varlığının başat noktalarından olan bu milli kodlar ve Türklük bilinci Tarihin beli dönemlerinde bazen
biraz geri planda kalmış olabilmektedir. Bu durumun en keskin örneklerinden biri Osmanlı Devleti dönemi resmi
anlayışı olan ümmet ve millet anlayışının varlığıdır. Osmanlı Devleti’nin kurucu unsuru Türkler olduğu halde
yapısal konjonktür ve kendi düşünsel tahayyülü gereği Türklük bilincini ve Türk milli hisliliğini asırlarca ön plana
çıkarmamıştır. Bu durumda tarihi Türk varlığında mevcut olan Türklük kodları toplumsal yapılarda sinerek gizil
ilerlemiş1ve uygun ortam bulunca filizlenerek yeşermiştir. Aşağıda Türkçülüğün doğuşu ve gelişimi bahsinde ana
hatlarıyla yer vereceğimiz, Türkçülüğün doğuşunda batı etkisi, tam da bu noktada mevcut filizlenmenin
kılcallarına bir miktar su taşıyacaktır. Kılcallarına su taşınan Türklük duygusu, batılıların öncelikle Türkleri tanıma
gayeleriyle koşut gelişecek ve Türklüğün kadim eserlerinin bulunup değerlendirilmesiyle de analitik bir ivme
kazanacaktır.
Türklük bilimi, Türkleri tanımaya çalışan batılıların elinde bir Türkoloji yada Türkiyat disiplinine dönüşecek
farklı ülkelerden asırlar boyunca farklı yapı taşlarının üzerine konulduğu ve temel uğraşışı Türkün varlığını
anlamaya dayalı bir devasa uğraş alanı ortaya çıkaracaktır. Türkolojinin gelişmesi esasen batı tarihselliğinde de bir
1 Tarihte olay, heterojen bir oluşumdur ve çok yönlüdür. Uzak ve yakın nedensellikler bağlamında birçok sosyolojik, psikolojik,
coğrafik, demografik, jeoplitik vs gibi birden fazla gücün tesiriyle harekete geçen ve olgunlaşan (micro-code)mikro-kod’larla
meydana gelirler. Mevcut yapılara taşınırlar. Yapılara taşınan mikro–kod’lar, makro-kod’lara onlarda olaylara, oluşum
künyeleri özelliği verirken, kesinlikle onlara oluşum emri vermezler. İşte bu oluşum emri’nin olmaması Tarihi olaylardaki
serbestiyeti ve farklısallığı oluşturan en güçlü etmendir. Bir olayın illa ki olacağı koşulunu ortadan kaldıran durum işte budur.
İşte mikro-kod’un bu dönüşüm sürekliliğine biz en uygun tabirle ‘’Gensel Devinim’’ diyoruz. Gensel Devinim, mikro-
kod’lardan, husule gelen olaylardaki sürekliliğin genel ifadesidir. Tarihi Olaylarda Gensel Devinim tabirini biz, mevcut
olayların birbirleriyle Sosyolojik, Psikolojik ve Kozmozsal olarak akrabalık bağları olduklarını düşündüğümüz için kullanıyoruz.
Bu konuda Türkçülüğün doğuşu ve gelişmesini toplumsal ve tarihsel anlamda sözünü ettiğimiz mikro- kodlarla açıklamak,
bizce uygun görülmektedir. Bu konuda geniş bilgi için bkz., Yılmaz, Hakan, ’’Tarihi Olaylarda Gensel Devinim ve Olay-Olgu
Bağlamı’’ Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, c.1, sayı 2., http://www.akademiktarihvedusunce.org/ atdd/index.php/
atdd/article/ view/81/67, Erişim,10/07/2016
178
kırılmaya yol açacaktır. Öyle ki batı, kendi tarihini, türkün tarihini bilmeden tam olarak anlamanın imkânsızlığını
bilimsel olarak öğrenmiş olacaktır. Türk tarihi açısından Türkoloji’nin gelişmesi ve Türkçülük imgesinin yerleşmesi
ise yine bir kırılmadır. Bu kırılma batılıların Türklükle ilgili verdikleri eserler vasıtasıyla ilk nüvelerine kavuşmuş
esas olarak da Türkler arasında bu konuda eser verilip bunun bir düşünce olarak gelişmesiyle de en olgun
boyutuna kavuşmuştur. Türkçülüğün ve Türk mili hislerinin Türkler arasında yayılması ve olgunlaşması yukarıda
bahsettiğimiz kodları gün ışığına çıkarmış ve bu kodlar, Türk tarihsel varlığında kırılmalara yol aç açarak, Türk
tarihine yeni ivmeler kazandırmıştır. Şimdi konumuzun bütünlüğü açısından Türkçülüğün doğup gelişmesine ana
hatlarıyla değinip, sonra olgunlaşan Türkiye ve Azerbaycan Türkçülüğünün şahıslar ve devirler bağlamında kırılma
noktaları oluşunu esas alan konumuza devam edelim.
3.Ana hatlarıyla Tarihte Türkçülük ve Gelişimi
Türkoloji adını verdiğimiz bilim kolunun geçmişi Avrupa’da 14.yy’a kadar çıkar. Ancak bu terim geniş
kapsamıyla ‘’Türklerden söz eden bilim kolu’’ olarak alınacak olursa eski Türk boyları üzerine bilgi veren Latin ve
Bizans yazarları Türkoloji’nin öncüleri sayılabilir.2 Esasen Avrupalıların Türklerle karşılaşmalarından sonra onlarda
başlayan bir Türk merakı, onları Türklerin başta dili, tarihi ve kültürüyle ilgilenmeğe sevk etmiştir.
Bizans tarihçileri başta olmak üzere onu takip eden dönemlerde savaşlarda esir düşmek gibi muhtelif
nedenlerle Türkiye’ye gelme imkanı bulan bir takım batılı yazar yada gezginlerin3 bizzat gözlemlerini, ülkelerine
döndükten sonra anlattıkları eserler de esasen batıda bir Türklük ilminin başat noktaları arasındadır. Türk Dili’nin
araştırılıp incelenmesi ve buna dayalı olarak Türk tarihi ve kültürü’ nünde araştırılması esasına dayalı olan mevcut
Türklük ilmi, Türkçülük ve dolayısıyla Türkoloji’ye de mesnet oluşturacaktır.
Türkçülüğün memleketimizde zuhurundan evvel Avrupa’da Türklüğe dair iki hareket vücûda geldi.
Bunlardan birincisi Fransızcada ‘’Turquerie’’ denilen Türk hayranlığıdır. Bu sanat, mimari, giyim vs alanlarındaki
hayranlıktır. Avrupa’da zuhur eden ikinci harekete de Türkiyât veya Türkoloji nâmı verilir. Rusya’da, Almanya’da,
Macaristan’da, Danimarka’da, Fransa’da, İngiltere’de birçok ilim adamları eski Türklere, Hunlara ve Moğollara
dair tarihî ve arkeolojik incelemeler yapmaya başladılar. Türklerin pek eski bir millet olduğunu, gayet geniş bir
sahada yayılmış bulunduğunu ve muhtelif zamanlarda cihângirâne devletler ve yüksek medeniyetler vücûda
getirdiğini meydana koydular.4 Bu durum süreç içerisinde Türkçülüğün maddi ve manevi dayanaklarını oluşturdu.
3.1. Türkiye’de Türkçülük
Türklük biliminin Türkoloji’ye esin kaynağı olması ardından da millet fikrinin verdiği ilhamla milliyetçilik
anlayışının gelişmesi, Türkçülük tarihinde önemli kilometre taşlarındandır. Türkçülük Osmanlı ülkesinde önce
bilimsel anlamda başlamış sonra da milli edebiyat ve dil bahsi şeklinde doğarak gelişmiştir. Fransız İhtilali’nin
tesiri ile batılı halkların milli ve romantik hislere kapılarak kendi benliklerinin peşine düşmeleri, Türkleri yeni
davranışlara itmiştir. Osmanlı millet sistemi, ulusçuluk temeline dayalı değildi: asli unsur olan Türkler dahi
Türklüklerini öne çıkarmamayı ilke edinmişlerdi. Tanzimat döneminden itibaren devletin bütünlüğünün teminatı
olarak Osmanlıcılık esas alınmış fakat Yunan, Sırp gibi halkların tutumları Osmanlıcılık fikrinin de tedricen
geçersizleşmeye doğru kaydığını göstermiştir. Sultan Halife’nin Osmanlıcılık fikrine alternatif olarak düşündüğü
İslamcılık fikri ise 19.yy’ın önemli bir gelişmesi olarak en azından Müslüman hakların Osmanlı devleti
bütünlüğünden kopmamasını temin edebilme düşüncesini savunuyordu. Sultan ikinci Abdülhamid, 19.yy’ın son
çeyreğinde İslamcılık politikasıyla, Müslüman dünyasında sultan-halife erkinin dinamizim kazanmasına büyük
çabalar harcamıştır. Batıdaki milliyetçilik cereyanları, Osmanlı aydınlarını da bu meyanda düşünmeye sevk
etmiştir. Esasen yukarıda bahsettiğimiz gibi Batılı müsteşriklerin Türklük bilimini geliştirmeleri ve bunu eserleriyle
bir Türkoloji ilmine dönüştürmeleri yüzünden, Türk aydınlarda bu meseleye kayıtsız kalamamışlardır.
Fransız, Finlandiyalı, Alman ve Macar Türkologların5 eserlerinde Türk milli ve tarihi değerlerin yer alması,
diğer halklarında tutumlarıyla birleşince Türk aydınlarında da bir Türklük hissi dile getirilmeye başlandı ve bu
durum verilecek eserlere de yansıdı. Osmanlı devletinde millet sistemi anlayışının hakim görüş olarak asırlardır
varlığı nedeniyle devletin bütünlüğü de düşünülerek hareket edildiği için diğer halkların aksine Türkçülük hareketi
ve milliyetçilik tezleri, Müslüman unsurlarda en geç başlayanlardan birini teşkil etmiştir.6 Diğer yandan milliyet
şuuru en eski çağlardan itibaren Türk toplumunda mevcut olmakla birlikte, bu şuur Osmanlı döneminde, İslâm
2 Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları,M.E.B. Basımevi. C. 32. 1983,Ankara, s.434

3 Geniş bilgi için bkz. Ibıd,434-vd.
4 Gökalp, Ziya, Türkçülüğün Esasları, Ankara-Matbûât ve İstihbârât Matbaası, Haz. Selim Çoban, 1339 [1923], Ankara, s. 14
5 Bu konuda geniş bilgi için bkz:. Orkun, H. N., Türkçülük Tarihi, Kömen Yayınları, , Ankara, 1977,s. 30-vd.
6 Bu konuda ayrıca bkz. Seyfettin ,Ömer, Türklük Ülküsü, İstanbul ,1977, s. 42
179
dininin tesiri altında özelliğini yitirmiştir7Joseph de Guignes’in dört ciltlik Hunların, Türklerin, Moğolların ve daha
sair Tatarların Tarihi, (Paris 1756-1758) adlı eser Türkoloji’nin temeli sayılmaktadır.
Osmanlı devletindeki Türkçülük akımını fikren destekleyen bu düşünürler, esasen Azerbaycan’daki
Türkçülük hareketinin de dinamik güçleri olmuşlardır. 1783’de Berlin’de doğan Klaproth ise Türkoloji’nin çok
önemli isimlerindendir. Esasen Türkoloji çalışmalarında, Türk tarihi ile ilgili bir kısım yazılı kaynakların Çin
belgelerinde yer alması hasebiyle Sinoloji de işin içine dahil edilmiş ve Türkologların aynı zamanda birer Sinolog
gibide çalışmaları esas olmuştur. Sinoloji’nin beslediği Türkoloji disiplini, bir müddet sonra kendi ayakları üzerinde
durmaya başlamıştır.
Türkoloji’nin Sinoloji'den ayrılmasında Türk milli tarihi eserlerine ve kaynaklarına ulaşmak başat nokta
olacaktır ki bu konuda Strahlenberg (1709) önümüze çıkmaktadır. Strahlenberg (1709), İlk Türk Milli Tarihi
eserlerinden olan Ebul Gazi Bahadır Han’ın Şecere-i Türki’sini elde etmiş ve araştırmalarını 1730’da ortaya
koymuş bir araştırmacı olarak aynı zamanda Türklerin vücuda getirmiş oldukları kitabeleri de ilk defa olarak bilim
alemine sunmuştur.8Türkoloji tarihinin kırılma noktalarından olan Strahlenberg (1709)’in bu çalışmasına birde
Danimarkalı Vilhelm Thomsen’in kadim Türk kitabelerini okuması da eklenince Türklüğün kadim atlası iyice
şekillenmeye başlamıştır. Bu Türkoloji çalışmalarına ayrıca Ruslar da katılmıştır. Bu konuda Radloff ve Melioranski
de anılmaya layık Türkologlardandır.
Yukarıda bahsi geçen Türklük bilmi ve Türkoloji ile uğraşanlar esasen Türk tarih ve toplum kodlarında
mevcut olan Türklük bilincinin yeniden yeşermesine adeta birer meşale yakmışlardır. Ve kadim Göktürk
kitabeleri, Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügat’it Türk ve Ebul Gazi Bahadır Han’ın Şecere-i Türki ve Şecere-i
Terakime gibi eserleri öne çıkararak bu devinime katkıda bulunmuşlardır.18.yy’ın başlarında Türklük tanımının
yeniden kavramsallaştırılmasına yol açan yukarıda bahsi geçen Türklük çalışmalarını, Türklük ilgisi uyanan Türk
aydınların eserleri izlemeye başlamıştır. Tanzimat döneminden itibaren Türkçülük izlerine Şinasi ve Ziya Paşa’da
rastlanır. Dönemin dil ve edebiyat sahasında etkili olmaya başlayan Türkçülük, düşünce ve çalışma sahası olarak
tarih ve diğer toplumsal disiplinlere de kayacaktır.
Tanzimat döneminde etkili olan Genç Osmanlılar içinde yer alan Ali Suavi, Muhbir ve Ulûm gazetelerinde
Türkçülüğü ve Türkçe yazmayı devamlı söz konusu eder. Onun diğer önemli özelliği pek açık olmasa da Türkçülük,
İslamcılık ve Batıcılık arasında hiçbir zıtlık görmeyerek üç fikir akımını da aynı zamanda savunması ve laiklik fikrini
ortaya atmasıdır. Bu arada Çağatayca’yı ve Doğu Türklüğünü Osmanlı okuyucularına tanıtan Özbekler tekkesi
Şeyhi Süleyman Efendi ile Müslüman Türkler arasında kullanılan yazı sisteminin ıslah edilmesini Osmanlı
Devleti’nin yöneticilerine teklif eden Azerbaycanlı Mirza Feth Ahunzâddebahse değer diğer isimlerdir.9
Türkçülüğün doğup gelişmesi bahsinde yine bu durumla alakalı olması açısından Yusuf Akçura, bir uyanış
olarak Türkçülük fikrinin dolayısıyla döneme göre milli hislerin hangi Türkler arasında ne suretle yayıldığı
bahsinde soru sorarak şu açıklamalarda bulunur:
Batı Türklerinden evvel Türkçülük fikriyle yani Türk milliyetçiliği fikriyle dil, tarih ve siyaset sahalarında
uğraşmış diğer diğer Türkler var mıdır? Kuzey, Doğu ve Kırım Türkleri arasında 1870 tarihinden önce bugünkü
anlamıyla ve şuurlu bir şekilde milliyet fikrinin dil, tarih ve siyaset sahalarında belirmiş olduğuna dair bir bilgiye
rastlayamadım. Ancak Kafkasya’ da oturan Türklerden bugün Azerî Türkleri dediğimiz şubede dikkat ve
incelemeye değer bir olay vardır: Ahunzade Mirza Feth Ali(1811-1878) tam mahalli Türk şivesiyle birkaç komedi
eser yazmıştır. …Yine bu zat İstanbul’a gelerek önemli isimlerle harflerin ıslahı üzerine görüşmüş fakat herhangi
bir verim elde edemediğini kendi notlarında ifade etmiştir.10
Akçura’nın Türkiye’de Türkoloji üzerine yaşanan gelişmeleri ve Türklük milli hislerinin söz konusu edilmesi
bahsinde Ahunzade hakkında yaptığı açıklamalar önemlidir. Ahunzade, Azerbaycan coğrafyasında Türklük
hislerinin gelişmesinde temel etkenlerden biri olacaktır. Özellikle Müslüman Türk toplumların harf sistemlerinde
ön gördüğü değişiklik bahsi konunun işleyişi bakımından ayrıca önem arz etmektedir. Bizim bu çalışmamızda
Türkiye Türkçülük hareketi ile Azerbaycan Türkçülük hareketini mukayese etmemiz aslında Akçura’nın da dediği
gibi Türklük hissinin başlayıp gelişme gösterdiği yerler açıklamasıyla da bire bir örtüşmektedir. Bu bahsimize
ilerde tekrar döneceğiz.
7 Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara 1984, s. 330

8 A.g.e.,32-33
9 Sarınay, Yusuf, İmparatorluktan Cumhuriyete Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Gelişimi, Türkler Ansiklopedisi, C14. Yeni
Türkiye Yayınları, İstanbul, s.1475

10 Akçura, Yusuf, Türkçülük, Özdemir basımevi, , İstanbul, 1978,s.65-66
180
Kültürel Türkçülüğün hız kazanması II. Abdülhamid döneminde gerçekleşti. Bu dönemde Macar
Türkologlarının artan çalışmaları, Orhon yazıtlarının Vilhelm Thomsen tarafından 1893 yılında okunması gibi
gelişmeler Türklük araştırmalarına hız kazandırdı, bu da Osmanlı entelektüelleri üzerinde derin etkiler meydana
getirdi. Bu devirdeki Türkçülük hareketinin ilginç bir özelliği de Rus Müslümanlarının tesiridir. Bu alanda bilhassa
Gaspıralı Ismâil Bey’in çabalarına ve 1883’ten itibaren Bahçesaray’da Kırım Türkçesi’yle yayımlanarak Osmanlı
entelektüelleri tarafından okunan Tercüman gazetesinin oynadığı role değinmek gerekir. Kültürel Türkçülük
hareketindeki önemli bir aşama da Süleyman Hüsnü Paşa’nın Târîh-i Âlem adlı kitabı nın 1876’da
yayımlanmasıdır.11Kültürel Türkçülük hareketindeki önemli bir aşama da Süleyman Hüsnü Paşa’nın Târîh-i Âlem
adlı kitabının 1876’da yayımlanmasıdır. Joseph de Guignes’den etkilenen Süleyman Paşa, değişik Türk
kavimlerinin tarihini ayrıntılı biçimde ele alarak Osmanlı tarih yazımında genel kabul gören tarih metodolojisinin
oldukça dışına çıkıyordu. Kitabın Mekteb-i Harbiyye’de okutulması etkisini daha da arttırdı. Tarihe bu yaklaşım,
daha sonra Mizancı Murad ve özellikle David-Léon Cahun’dan etkilenen Necib Âsım’ın tarih çalışmalarıyla daha
da ileri götürülerek Türk tarihini yeni bir çalışma alanı haline getirdi. Bu dönemde Ahmed Vefik Paşa, Şemseddin
Sâmi dil alanında, Ahmed Midhat Efendi popüler kültür düzeyinde Türkçü fikirlerin yayılmasına ciddi katkılarda
bulundular12 Ama bu dönemde özellikle Macar Türkologların eserlerinde geçmeye başlayan turan ve Turani gibi
kavramlar birtakım yeni tartışmaları da beraberinde getiriyordu.
Türkiye’de Türkçülüğün gelişmesinde önemli kilometre taşlarından olan bir diğer isimde Velet Çelebi’dir.
Yukarıda değindiğimiz Ahmed Midhat Efendi’den de etkilenen Velet Çelebi, yine onunla beraber Necip Asım ve
Şemseddin Sami’de bu hususta zikre değer önemli isimlerdendir. Özellikle Necip Asım’ın çalışmaları Türkçülük
sahasına büyük ivme kazandırmıştır.13 Siyasal Türkçülük tartışması ise Jön Türk basını diye adlandırılan ve yurt
dışı merkezlerde basılarak Osmanlı vilâyetlerine gizlice sokulan dergilerle başladı. Jön Türk muhalefetinin ilk
yıllarında bilhassa Tunalı Hilmi’nin yazdığı makalelerde imparatorluk içinde Türk toplumunun hâkim millet olarak
kabul edilmesinin gerekliliğine işaret edilmesi, Türkler için övücü sıfatlar kullanılması dışında ciddi bir kültürel
Türkçülüğe rastlanmaz. Esasen bu dönemde Jön Türklüğün önemli yayın organlarına, Osmanlı ve Meşveret gibi
Osmanlılık ideolojisine veya Islâmî ilkelere atıfta bulunan isimler verilmişti.14
Türk milliyetçiliğinin sistemleştirilmesinde, 20 Ocak 1911’de kurulan Türk Ocakları’nın rolü büyük
olmuştur15 Bu aşamadan sonra Türkçülük hareketinin daha kurumsal ve sistemli olarak gelişmesinde büyük
etkileri dokunan Ziya Gökalp, fikrini en net olarak’’Türk milletindenim, İslâm ümmetindenim ve Batı
medeniyetindenim” sözleri ile özetlemiştir16 1913 yılına gelindiğinde Türkçülük, sosyolojik, ekonomik, kültürel
tezleri olan, yaygın basın desteğine sahip, iktidar partisi tarafından içselleştirilen bir ideoloji haline gelmişti17 ki
bu aşamadan sonra sistemli bir şekilde gelişen Türkçülük ve Türk milliyetçiliği, Mustafa Kemal’in zihin
temellerinde yer edecek ve Osmanlı Devleti’nin 1. Dünya savaşı’ndan sonra uğradığı işgaller münasebetiyle daha
net olarak ortaya çıkacaktır. 1919 yılından itibaren başlayacak olan Türk Kurtuluş Savaşı ve Kuva-i Milliye ruhu bu
mevcut Türk milliyetçiliği düşüncesinden ilham alacaktır.
3.2.Azerbaycan’da Türkçülük
Türkçülük Türkiye dışında Kırım’da İsmail Gaspıralı tarafından savunulmakla birlikte bu bağlamda ilk mili
uyanış hareketi Azerbaycan’da başlamıştır. Azerbaycan ilk milli tarihçisi Abbas Kulu Ağa Bakihanlı’dır. Bundan
sonra Azerbaycan’da ilk kültür hareketi uyandırmağa çalışan Mirza Feth Ali Ahunzade (1811-1878).18 olup
yukarıda bahsettiğimiz gibi Ahunzade ayrıca İstanbul’a gelip çeşitli faaliyetlerde de bulunmuştur. Azerbaycan’da
Türkçülük esasen, Türkiye’de sistemleşen Türkçülüğe ve Türk milliyetçiliği’ne koşut olarak, 19. yüzyılın sonunda
resmi Ruslaştırma politikasına cevap olarak Tatar ve Azerbaycan Türkçülüğü olarak doğmuştur.
Bu dönemde İsmail Gaspıralı, meşhur “Dilde, fikirde, işte birlik” sloganını geliştirerek, tüm Rusya
Müslümanlarının birliği fikrini geliştirmiştir. Müslümanların çoğunluğu aynı zamanda Türki halklar olduğu için,
11 Hanioğlu, Şükrü,’’Türkçülük’’ Diyanet İslam Ansiklopedisi, , cilt: 41, İstanbul, 2012,s.551-554

12 Hanioğlu, .s.552
13 Necip Asım ile beraber Türkçülük sahasında özellikle ilmi Türkçülük çalışmaları da yürüten Bursalı Mehmet Tahir Bey, bahse
konu olabilecek diğer önemli isimlerdir. Bu konuda geniş bilgi için bkz. H. N. Orkun, Türkçülük…,s. 59-60, Ziya Gökalp,
Türkçülüğün …, s.26
15 Sarınay ,Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi Gelişimi ve Türk Ocakları (1912–1931), İstanbul 1994, s. 36–37
16 Gökalp, Ziya, Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak, İstanbul, 1976, s. 1–13.
18 Orkun, Türkçülük Tarihi,s.69
181
Gaspıralı’nın dinî birlik çağrısı aynı zamanda Rusya (Müslüman) Türklerinin birliği anlamına gelmekteydi19Diğer
bir ifadeyle Gaspıralı tüm Rusya Türklerinin dinî, kültürel ve dilsel birliğini, İslam dünyasının tamamının
güçlenmesini savunmuştur. Bu etki altında Gökalp da Türk dili konuşan bütün Türk halklarının ırksal veya siyasi
birliğini değil, kültürel birliğini savunmuştur. Spencer’a göre de, Gökalp’ın ırk, din ve siyasi bir imparatorluk
fikirlerini içermeyen “Türk kültürü ve toplumu” ve “türdeş maneviyat” fikirlerini geliştirdikten sonra Panturancılık
problemi ile karşı karşıya geldiğini ve bunu, Turani geleceğe yönelik bir ideal olarak tanımlayarak çözdüğünü iddia
etmektedir20
Başlangıçta Türkçülük görüşleri, Rusya’da yenileşmenin (ceditcilik haretinin ) bir unsuru idi. Bu görüşleri ilk
defa Rusya ile ilişkili olarak gündeme getiren de Gaspıralı idi. İsmail Bey Gaspralı, Türkçülük hareketinin önder
isimlerinden ve Türkçülük düşüncesinin yayılmasını ve şekillenmesini sağlayan fikir adamıdır. Türk dilli halklar
arasında dini; manevi, ideolojik ile birlikte ilgili propaganda faaliyetini gazete, dergi ve eserleri aracılığıyla halka
duyurmaya çalışıyordu. Fakat Gaspıralı kimine göre, Çar’ın uyguladığı “represiya”'lardan (soykırım, sürgün ve
hapishaneye atma yöntemi) dolayı, halka açık siyasî faaliyetten uzak tutmaya çalışıyordu. Gaspıralı, Türkçülüğü
sadece kültür (dil) alanıyla sınırlandırıyordu. İsmail Bey, Türklerin kaderinin ortak dil ile değişebileceğini
düşünmüştü. Ayrıca medreselerin gelişmesi ve eğitime önem verilmesini istemiştir. Bu fikirlerini Kırım'da
yayınladığı "Tercüman" gazetesi ile yaymaya çalışmıştır. Gazete “Dilde, fikirde, işte birlik” parolasıyla yola çıkmış,
Rusya'da yaşayan Türklerin İstanbul Türkçesini esas alarak konuşması fikrini savunmuştur.21Tercüman
gazetesinden sonra Azerbaycan'da Ali Bey Hüseyinzade'nin neşrettiği “Füyuzat" mecmuası Türkçü görüşlü gazete
idi. Ziya Gökalp’in "Türk Milletindenim. İslâm ümmetindenim ve Batı medeniyetindenim” sloganı ile ifade ettiği
manayı, Ali Bey Hüseyinzade "Türk kanlı, İslâm imanlı ve Frenk (yani Fransız) kıyafetli olalım"22 sözleriyle ifade
ediyordu.
19.yy’ın sonu ve 20 yy.’ın başlarında Ali Bey Hüseyinzade, Ahmet Ağaoğlu, Ali Merdan Bey Topçubaşov,
Mehmet Emin Resulzade vd. Azerbaycan'da Türkçülüğün esasını koymuş, İslâmcılıkla birlikte Türkçülük
ideolojisinin sistemleşmesinde ve yayılmasında aktif rol almışlardır. Azerbaycan aydınları Türkçülüğü bütün Türk
halklarının birliği gibi değerlendiriyor, onun Azerbaycan'da yaşayan diğer azınlıklara ve etnik gruplara karşı
yönlendirilmesine ve kullanılmasına imkân vermiyorlardı. Onlar, Türkçülük hareketini İsmail Bey Gaspralı, Zeki
Velidi Togan, Yusuf Akçura, Ziya Gökalp ve bunun gibi liderlerle birlikte Türkçülük ideolojisini yaymaya
çalışmışlardır23Mehmet Emin Resulzade’de İslamiyet’in ve Müslüman camiasının milliyet değil, "ümmetçilik"
ifade ettiğini, milliyetin ise din üzerinde değil, dil ve kültür birliği içinde kurulduğu görüşüne hakimdi. O zamana
kadar liberal ve inkılâpçı milliyetçiler bile, “Türk Birliği”ni savundukları halde, kendilerine “Müslüman” ve
milletlerine “Müslüman milletleri” derlerdi.24
Yukarıda bahsi geçen Ali Bey Hüseyinzade, Ahmet Ağaoğlu, Yusuf Akçura ve Tunalı Hilmi Bey esasen ilmi ve
edebi Türkçülüğün siyasi Türkçülüğe geçmesinde büyük rol sahipleriydi. 1905 yılından itibaren Kırım ve
Azerbaycan’daki mevcut gelişmeler ve hareketler Türkçü aydınların fikirlerini savunacakları Türkiye’ye onları
itecek, dolayısıyla Türkiye’de sistemleşerek devam eden Türkçülüğe onlar fikirsel anlamda varlıklarıyla
katılacaklardır.
4. Kırılma Noktaları Açısından Azerbaycan Türkçülüğü
Türkçülük, Türkiye’de ki gelişme merhalelerine devam ederken yurt dışında da özellikle Rusya sınırları
dahilinde ki Müslüman Türkler arasında da kendine yayılma ortamı bulduğu dikkatlerden kaçmamaktadır.
Özellikle Kırım, Kazan ve Azerbaycan bölgeleri bu milli uyanışın periferilerini oluşturmuştur dersek hata etmiş
olmayız. Türkçülük hareketi, Türkiye sınırları dışında da şahıslar bağlamında birer kırılma hareketi olarak doğmuş
ve gelişmiş olup, bu kırılma hareketi, oluşturduğu devinimle yeni devirlerin başlangıcı ve tetikleyici gücü
olmuştur. Kırım’da Türkçülüğün bir kırılma hareketi olarak doğmasının mimarı yukarıda da bahs ettiğimiz gibi
19 Hakan Kırımlı’dan aktaran Tokluoğlu, Ceylan, ‘’Ziya Gökalp Ve Türkçülük’’ Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 68, No. 3,
2013, s.120
20 Bu konuda geniş bilgi için bkz. Tokluoğlu, agm.s.120 ve Spencer, Robert F. (1958), “Culture process and intellectual
currents: Durkheim and Atatürk”, American Anthropologist, 60 (4): 640- 657.

21 Kushner ,Davıd, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu, Fener Yayınları, İstanbul, 1998, s, 20
22 Resulzade, Mehmed Emin, Kafkasya Türkleri, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları. İstanbul, 1993, s, 34.
23Veliyev, Afgan, Azerbaycan Toplumunda Türkçülük ve Onun Tarihsel Gelişim Süreci,
http://www.turkcuturanci.com/turkcu/turkcu-eserler/azerbaycan-toplumunda-turkculuk-ve-onun-tarihsel-gelisim-
sureci/?imode. Erişim07/07/2016; ayrıca bkz. XX. Yüzyılın Siyasî Tarihi, I. Bölüm, (Bakû Devlet Üniversitesi Ders Notlan), Şur
Neşriyatı, Bakû, 1995
24 Afgan Veliyev, Azerbaycan…..,; ayrıca bkz. Mehmetzade, Mirza Bala, Millî Azerbaycan Hareketi, Azerbaycan Kültür Derneği
Yayınları, Ankara, 1991,s, 46.
182
Gaspıralı İsmail Bey iken; Kazan’da Yusuf Akçura ile başlayan Türkçü söylemler nihayette Azerbaycan’daki
gelişmelerle devam etmiştir.
Azerbaycan milli uyanışının kilometre taşları ararsında, 1905 Rus-Japon savaşı vardır. Bu savaşta, Rusya'nın
yenik düşmesinin bir otorite boşluğu doğurması ve bundan istifade eden Türklerin de liberal ve Türkçü fikirlerle
ortaya çıkmaları önemli bir dönüm noktası oluşturmuştur. 1905 Rus ihtilali, Azerbaycan’da da iktidar
mücadelesini hızlandırmış olup, bu ihtilalin ardından Rus meclisi Duma’ya katılan Azerbaycan temsilcilerinin
sayısının artması Azerbaycan’da demokratik rüzgarlar estirmeye başlamıştır. Fakat Çar II. Nikola’nın, Rus olmayan
halkların milli uyanışlarını tedirginlikle izlemesi 1907'de Duma'yı feshetmesiyle sonuçlanmış ve Azerbaycan
Türkleri açısından başlayan bu hareket hiç beklenmedik bir anda son bulmuştur. Türkiye’de ilmi sonra edebi
sahada kırılmalar oluşturarak başlayan Türkçülük, Azerbaycan’da da aşağı yukarı aynı sistemde milli uyanışa dair
etkiler uyandırmış; önce edebi ve kültürel sonra siyasi Türkçülük fikri etkili olmaya başlamıştır. Türkiye’de İttihat
ve Terakki’nin başlattığı Siyasi Türkçülük, 1. Dünya savaşı (1914-1918)’nın ardından oluşan ulusçuluk fikirlerine de
kaynaklık etmiştir. Azerbaycan’da ise 1903-1904 yıllarında, Himmet adı altında bir parti kuruldu; fakat 1907'de
Çarlık rejimi ilerleyen süreçte sert tedbirlere başvurmuş, Himmet Partisi de kapatılarak üyelerinin bazıları
tutuklanmış, bazıları da ülke sınırları dısına kaçmak zorunda kalmıştı. İşte bu dönemdeki baskılar yüzünden Bazı
Azerbaycanlı aydınlar Türkiye’ye gelmişlerdir ki bunlardan birisi de Ahmet Ağaoğlu’dur.1911 yılı sonlarına
gelindiğinde ise Müsavat Partisi kurulmuştur. Böylece Milli Azerbaycan hareketi, siyasi bir platforma taşınmış
oldu. 1913'te Rusya'da ilan edilen genel af üzerine, milliyetçiler de Azerbaycan’a dönmüşlerdir. Yine bu dönemde
yukarıda bahs ettiğimiz Himmet Partisinin kuruluşunda da etkili olan Mehmet Emin Resulzade, Müsavat Partisinin
başına geçerek milli söylemlerine devam etmiştir ki bu söylemler Azerbaycan Türkçülüğü açısından kırılma
noktaları olarak görülebilir.
Bolşevik İhtilâli ile birlikte Rus ordularının Kafkaslardan çekilmesi nedeniyle oluşan boşluktan yararlanan
Müsavat Partisi lideri Mehmet Emin Resulzade önderliğindeki Azerbaycan Türkleri, Ermeniler ve Gürcüler ile
birlikte Federal Demokratik Kafkas Cumhuriyeti’ni kurdular (22 Nisan 1918). Fakat Ermeniler ile Gürcülerin
tutumları yüzünden bu Kafkas Cumhuriyeti 32 gün sonra dağılınca, Azerbaycan Türkleri de 28 Mayıs 1918
tarihinde kendi cumhuriyetlerini ilan ettiler25 Aslında 28 Mayıs 1918'de bağımsızlığını ilan etmiş olan
Azerbaycan Cumhuriyeti Devleti, Türk dünyasındaki ilk demokratik-laik26 yapı arz etmesi hasebiyle siyasi
Türkçülüğün etkili olduğu önemli bir kırılma dönemidir.
28 Mayıs 1918 tarihinde bağımsızlığın ilanından 27 Nisan 1920 tarihinde Sovyet Kızılordusu’nun işgaline
kadar yirmi üç ay yaşayabilmiş Milli Azerbaycan Cumhuriyeti döneminde devlet yönetiminin hemen her alanında
bir millileştirme faaliyeti başlatmıştır. Bu dönemde eğitim millileştirilerek okullarda “Türk Dili” zorunlu ders olarak
okutulmaya başlanmıştır. Yine bu dönemde Bakanlar Kurulu’nun 27 Haziran 1918 tarihinde almış olduğu bir
kararla “Türk dili” Azerbaycan Devleti’nin resmi dili olarak kabul edilmiş27 olup özelikle bu dönemde milli hislerin
yükselmesi çok bariz olarak görülmüştür.
Türkçülük imgeleminin bir süredir doğup geliştiği yerlerden biri olan Azerbaycan’da 28 Mayıs 1918 tarihinde
milli bağımsızlık ilanı ile ilgili olarak, Cemil Hasanlı’nın ‘’Azerbaycan Cumhuriyeti dünyevi temeller üzerine
kurulan ilk Türk Devleti olup, 28 Mayıs 1918 tarihli Bağımsızlık Beyannamesi’nin yayınlanmasıyla Azerbaycan
milletinin varlığı tespit edilmiş, böylece Azerbaycan kelimesinin sadece coğrafî, etnografik ve linguistik bir kelime
olmaktan çıkarak siyasi bir anlam kazanması sağlanmıştır’’ 28 şeklindeki açıklamaları dikkat çekicidir.
Bolşevik devrimin ilk kargaşalığını atlattıktan hemen sonra bölgede yayılma faaliyetlerine başlayan Bolşevik
Rusya 27 Nisan 1920 tarihinde Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’ni işgal ederek Müsavat Hükümetini devirmiş ve
Neriman Nerimanov başkanlığında Azerbaycan SSC Halk Komiserleri Sovyeti’ni kurmuştur.29 28 Nisan 1920
tarihinde oluşturulan “Azerbaycan Geçici Devrim Komitesi” ülke genelinde otoritesini kurmak amacıyla yerel
devrim komiteleri oluşturdu. Bolşevikler yönetimi ele geçirdikten sonra kendileri için tehdit olarak gördükleri
diğer siyasi grupları hedef alarak, Azerbaycan Komünist Partisi dışındaki bütün siyasi partileri kapattılar. “Adalet”
25 Gökçe, Murat, Sovyet öncesinden Günümüze Hazar ve Çevresinin Durumu, Ankara Üniversitesi, Tarih Ana Bilim Dalı,
Doktora Tezi, Ankara, 2007,s.37
26 Yel, Selma, Azerbaycan Cumhuriyeti Devleti'nin Kuruluşunda Türkiye'nin Yardımları İlhak Amacına mı Yönelikti?, Ankara
Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi S 24, Kasım 1999-2003, s.564
27 Aslan, Betül, Azerbaycan’da Latin Alfabesine Geçiş Sürecinde Yeni Yol Gazetesi, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Atatürk
İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları. Yayın no: 2, 2004, s. 18

28 Cemil, Hasanlı, Azerbaycan Tarihi (1918-1920), Ankara, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, 1998,s.96
29 Konuyla ilgili geniş bilgi için bkz. Gasımov, Musa, “Azerbaycan Cumhuriyeti” , Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları,
C.19, (1982), Sayfa 121-147
183
ve “Himmet” gibi sosyalist partiler bile çok geçmeden kendilerini feshederek Bolşeviklere katılmak zorunda
kaldılar.30
Bolşevik yönetimin kurulmasından sonra Azerbaycan’ın SSCB bünyesine katılması iki aşamada
gerçekleşmiştir. Önce 12 Mart 1922 tarihinde Tiflis’te Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan Sovyet
Cumhuriyetleri’ “Transkafkasya Sovyet Sosyalist Federal Cumhuriyeti” adı altında birleştirilerek bu üç Kafkas
Cumhuriyeti tek çatı altında SSCB’ye bağlanmış, 1937 yılında bu statü değiştirilerek, “Azerbaycan Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti” ayrı bir cumhuriyet olarak doğrudan SSCB’ye üye yapılmış ve bu statü 1991 yılında Azerbaycan’ın
bağımsızlığını ilan etmesine kadar devam etmiştir.31
5. Türkiye ve Azerbaycan Türkçülüğünün Şahıslar ve Devirler Bağlamında kırılma noktaları
Türkiye’de 1903’ten itibaren siyasi Türkçülük, Jön Türkler tarafından içselleştirilerek bir ivme kazandı.
Konjonktörel gelişmelerin etkisi ile Mehmet Emin Resul zade, Ahmet Ağaoğlu, Gaspıralı İsmail Bey, Hüseyinzade
Ali Bey ve Yusuf Akçura gibi Rusya sınırlarında yaşayan Türkçü aydınların da Türkiye’ye gelmeleri, Türkiye’de ki
siyasi Türkçülüğe katkı sağladı. Azerbaycan’da 19. yy’ın sonlarından itibaren Çarlık Rusya’ının etkilerinin artması
orada bir milliyetçilik dolayısıyla bir batıcılık hareketlerini başlatmıştır. Özellikle Çarlık Rusya’nın ilerlemeci tutumu
be halkları din, tarih, dil gibi etmenlerle sömürme ve kendine yabancılaştırma gayeleri aydınlarda milli eğilimlerin
doğasının başat noktaları olacaktır. Aazerbaycan’daki milli uyanış iki yönlü bir kırılmayla başlamıştır: ilki Çarlık
Rusya’ya mukabil doğan sermaye ve zengin sınıf’ın Türk gençlerini yetiştirip aydınlatma eğilimi ve özellikle eğitim
öğretim yoluyla onlara destek vermeleri. Mesala Hacı Tağiyev bu bağlamda değerlendirilebilir. Kırılmanın diğer
yönü ise yukarıda bahs ettiğimiz gibi aydınlar vasıtasıyla igili olanıdır. Ki bu kırılma esasen daha uzun vadeli ve
Türkçü söylemlerin de periferisini oluşturacaktır.
Azerbaycan Türkçülüğü ve milli uyanışı, insanlık tarihinde çokça rastlanılan bir etkiyle doğmuştur. Etkiye
karşı tepki prensibi ile başlayan bu süreç, 19.yy’dan itibaren hanlıklar devrine son veren Çarlık Rusya’nın
oluşturduğu politikalarına bir tepki ve uyum sürecinde husule gelmiştir. Azerbaycan’da Türkçülük ve milli hareket,
Türkiye’de olduğu gibi şahıslar bağlamında doğmuş; ama kırılmayı ilk önce kültürel milliyetçilik yoluyla yapmıştır.
Dilde, sanatta ve eğitimde sermaye sınıfının desteklediği bir kültürel milliyetçilik; Türkiye’de doğup gelişen ilmi ve
edebi milli uyanıştan şu yönüyle farklıdır: Azerbaycan’da Çarlık Rusya sömürüsü, onu varlığından ve tarihinden
uzaklaştırmaktadır; oysa Türkiye’de zaten bir Osmanlı devleti vardır. Ve Türkiye’deki milliyetçi fikirler özellikle
sermaye sınıfı vasıtasıyla pek destekçi bulamamış ve ilk etapta eğitim ve kültürel anlamda özellikle aydınlar
tarafından çok zor savunulmuştur.19. yy. sonunda Rusya Türkleri arasında dört isim ortaya çıkar. Bunlar 20. yy.ın
başında Türk dünyasına bir ölüm-kalım mücadelesinin damgasını vururlar. Bu hareketin yankıları dalga dalga
yayılarak geniş bir coğrafyada devam etmektedir. Bunlar İsmail Gaspıralı, Hüseyinzade Ali, Yusuf Akçura ve Ahmet
Ağaoğlu‟dur. Onların Türklük uğrundaki mücadeleleri oldukça kapsamlı, derin ve ibret vericidir.32Azerbaycan’da
milliyetçilik dolayısıyla Türkçülük, bir kırılma hareketi olarak önce şahıslar bağlamında başlamıştır. Bu konuda
kayda değer ilk isim Hüseyinzade Ali Bey’in ‘’Türkleşmek, İslamlaşmak ve Batılılaşmak’’ şeklinde formülize ettiği
fikirleri olup, bu durum Azerbaycan’da kültürel milliyetçilikten, siyasi milliyetçiliğe geçilmesinin temel kırılma
noktalarını oluşturmuştur. Hatta Hüseyinzade’nin bu söylemi, Azerbaycan Türklüğü’nün milli uyanışında şahıstan
devirlere etki olarak, bir devrin karakterini oluşturacaktır. Çalışmamızda bahs ettiğimiz Azerbaycan ve Türkiye
Türkçülüğü ve milli uyanışının kırılma uyandıran kişi ve devirleri kuşkusuz çok daha ayrıntılı ele alınabilir ve her
ülke için bu konuda çok fazla isim de sayılabilir. Ama biz bu konudaki yazımızı hem mevzuya adeta bir giriş niteliği
kazandırması bağlamında ele alıyoruz hem de merceğimizi ilk etapta tamamen geçiş sürecindeki belirli isimlere
ve kırılmalara ayırıyoruz.
İşte Azerbaycan için Hüseyinzade Ali Bey (1864-1942), tam da bu noktada kırılmanın mimarı olup, fikirleriyle
devirler arası etkiyi uyandıran şahsiyettir. Hüseyinzade Ali Bey (1864-1942)’nin çocukluğundan beri içinde
bulunduğu ortam, onda derin bir Türklük Şuurunun doğmasına yol açmıştı. Ona tesir edenler dedesi Şeyh Ahmet
Salyanî ile Mirza Fethali Ahundzade idi. O ayrıca yapılan toplantılardan ve sohbetlerden de etkileniyor, bütün
30 Turan, Refik, Azerbaycan’da İlk ve Ortaöğretimde tarih öğretimi ve tarih ders kitapları (sovyet döneminden bağımsız
Azerbaycan Cumhuriyetine), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Anabilim Dalı,
Doktora Tezi, Erzurum, 2009, s.12
31 Cafersoy, Nazım, “Bağımsızlığının 10. Yılında Azerbaycan-Rusya İlişkileri (1991-2001)” Avrasya Dosyası, C.7, S.1 (İlkbahar
2001)’den aktaran, Turan, Refik, Azerbaycan’da İlk ve Ortaöğretimde tarih öğretimi ve tarih ders kitapları (sovyet
döneminden bağımsız Azerbaycan Cumhuriyetine), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaöğretim Sosyal Alanlar
Eğitimi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Erzurum, 2009, s.12
32 Ercilasun, Bilge, “20. Yüzyılın Eşiğinde Dört Türk Aydını:Gaspralı İsmail, Hüseyinzâde Ali, Akçuraoğlu Yusuf, Ağaoğlu
Ahmet”, Türkler, Cilt 14, s.1542
184
bunlar onun Şahsiyetinin gelişmesini sağlıyor, fikrî, felsefî, ilmî gelişmesine ve olgunlaşmasına yardımcı oluyordu.
Hüseyinzade‟nin ruhunda uyanan Türkiye sevgisi, onu Türkiye’ye yöneltti33 Türkiye’deki eğitimi ve yaşamının
ardından 1903’de Azerbaycan’a döner. Azerbaycan Türkçüşüğü ve milliyetçiliğinin kırılma noktalarında ön
saflarda yer alan Hüseyinzade’nin yolu bu Ahmet Ağaoğlu ile kesişmeye başlar.
Ağaoğlu Ahmet (1869-1936), 1889’da Paris’e giderek Sorbonne Üniversitesi’nin Tarih ve Filoloji Bölümü’ne
devam etmiş, bu arada İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ileri gelenleriyle tanışmıştır. Bu arada La Nouvelle Revue ile
Revue Bleu’de ve Tiflis’te çıkan Kafkas gazetesinde yazıları yayınlandı. 1892’de Londra’da toplanan Şarkiyat
Kongresi’ne katılarak şiî mezhebinin doğuşu ve gelişmesine dair bir tebliğ sundu. Tahsilini tamamladıktan sonra
1894’te Azerbaycan’a döndü34 ve Ağaoğlu’nun bundan sonraki hayatında ortaya koydukları Türkçülüğün yine
belirli kırılma noktalarını oluşturur.
Rusya 20.yy.ın baŞında Japon Savaşından mağlûp çıkmıştır. Her tarafta ihtilâller olmaktadır. Aydınlar
Meşrutiyet’in ilânına çalışmaktadırlar. Petersburg’a giden heyetler arasında İsmail Gaspıralı, Hüseyinzade, Yusuf
Akçura ve Ahmet Ağaoğlu bulunmaktadır. Böylece biri Kırım’dan diğeri İdil-Ural bölgesinden, diğer ikisi
Azerbaycan’dan yetişmiş bu dört Türk’ün kaderi birleşmiştir.35 İşte araştırmamızın temel ekseni olan kırılma
kavramı bu düşünürlerin fikirleri bağlamında oluşmuştur. Bu dönemlerden itibaren Bakü’de Ahmet Ağaoğlu ve
Hüseyin zade Ali Bey Hayat adlı bir gazete çıkarmaya başladılar. Özellikle bu yayın, Azerbaycan’da mezkûr iki
aydın isimin ortak çıkardıkları bir matbuat olarak milliyetçi kırılma hareketlerinde etkili olan yayınlardan birisi
olmuştur. Ağaoğlu, Azerbaycan’daki faaliyetlerine devam ederken, Hayat kapandıktan sonra 1905’te İrşad’ı
çıkarır. Bu gazetede Türk Birliği fikrini işler. 1906’da Rusya’daki Türklerin haklarını korumak ve Ermeni tethiş
hareketleriyle mücadele etmek maksadıyla Difaî adlı bir siyasî dernek kurmuştur. Ağaoğlu ayrıca Bakû civarındaki
Türk halkının göç projesinin tatbikine mani olmuştur. Bu yıllarda Ermeni iftiraları ile mücadele ediyor ve bu
konuda Petersburg’a makaleler yazıp yolluyordu. Bakû’da Terakki gazetesini çıkarmaya başladı. Faaliyetleri
sebebiyle Rus makamlarının baskısı ve takibi yüzünden II. Meşrutiyet’in ilânı üzerine 1909’da Türkiye’ye
gelmiştir36
Bu aşamada Türkiye’deki Türkçülük ve milliyetçilik hareketleriyle Azerbaycan Türkçülüğü kesişmeye başlar:
öyle ki 1908 Meşrutiyetin ilânıyla beraber Türkçülük çalışmaları hızlanır. Dernekler kurulmaya başlar. 1908’de
Türk Derneği kurulur. Bunu 1911’de kurulan Türk Ocağı takip eder. Bu derneklerde Ahmet Ağaoğlu, Yusuf Akçura
ve Hüseyinzade’nin faaliyetleri görülmektedir37 ki dikkat edilirse Türkiye Türkçülüğünün siyasi Türkçülüğü,
şahıslar bağlamından devirleri etkileye başlamıştır. Bu durum kuşkusuz kırılma dönemlerinden kabul edilebilir.
Tıpkı Azerbaycan’da olduğu gibi Türkiye’de de Türkçülük etkisi uyandıran devirlerin kırılma noktalarında
belirli matbuat faaliyetleri hız kazanmıştır. Öyle ki Meşrutiyet Dönemi’nin önemli yayınlarından biri de 1917’de
çıkan Yeni Mecmua’dır. Yeni Mecmua devrin fikir hayatına önemli ölçüde tesir etmiş ve yeni nesillerin
yetişmesini, millî şuur sahibi olmasını ve olgunlaşmasını sağlamıştır. Bu yayın organının başında Ziya Gökalp’ı
görürüz. Dergiye zaman zaman destek verenler arasında yine Yusuf Akçura, Ahmet Ağaoğlu ve Hüseyinzade
bulunmaktadır.
Mehmed Emin Resulzade, 31 Ocak 1884 yılında Bakû’de doğdu. O, Azerbaycan’ın Türkçü ve Milliyetçi
kırılma çizgisinde en önemli yer alan aydınlardan birisidir. Resulzade, hayatının ilk dönemlerinden itibaren inkılâp
hareketlerine katılmış ve Çarlık Rusya’nın baskıları neticesinde 1909 yılında Güney Azerbaycan’a gitmiştir ki
Resulzade’nin bu tutumu onun bir nevi Çarlık Rusya’sına karşı bir tavrının da göstergesi olmuştur.
Müstakil Ağayev, Resulzade’nın hayatıyla ilgili şu ifadeleri kullanmaktadır: 1911 yılında Erdebil’de Fars
dilinde ‘‘Saadet-i Beşer’’ adlı eseri yayımlandı. Bu dönemde İran’da anayasal düzene dayalı bir yönetim talebinde
bulunan siyasal hareket genişlemekteydi. Bundan dolayı telaşa kapılan Rusya, harekâtı bastırmak için bölgeye
asker sevk etti. Mehmed Emin Resulzade de yakalanmamak için 1911 yılında İstanbul’a göç etti.38 Mehmed Emin
Resulzade’nin önce Rusya, sonra Güney Azerbaycan faaliyetlerinin ardından İstanbul’a gelmesi onu beklenilen
ortama sevk etti. Burada, Hüseyinzade, Ağaoğlu, Ziya Gökalp ve Yusuf Akçura gibi Türkçü aydınlarla birlikte
Türkçülüğün etkili matbuatlarından olan Türk Yurdu dergisinin etkili yazarlarından biri oldu. 1913 yılına
gelindiğinde Çarlık Rusya’da af çıkması hasebiyle Azerbaycan’a dönen Mehmed Emin Resulzade, kendisinin
33 Ercilasun,agm,s.1545
38 Ağayev, Müstakil, Mehmed Emin Resulzade, Bakı 2006, s. 15.
185
yayımladığı Dirlik dergisinde yayımladığı yazıları ile millet, milliyet, dil, din, tarih, anane, kültür konularına vurgu
yapmıştır ki bu gelişme, Azerbaycan Türkçülüğü açısından kırılma noktaları olacaktır. Bu dönemin gerek
konjoktörel milliyetçi ve Türkçü etkileri gerekse de Çarlık Rusya’nın tutumu neticesinde, 28 Mayıs 1918’de
Azerbaycan’ın bağımsızlığı ilan edilmiş ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti kurulmuştur. Esasen bu
Demokratik Cumhuriyet kazanımı, 19. yy’ın son dönemlerinden itibaren gelişme seyri gösteren Türkçü ve
milliyetçi kırılma noktalarının, bir devir olarak olgulaşması durumu idi.
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin kurulması bütün doğu ve Müslüman dünyasında ilk anayasal cumhuriyetin
kurulması manasını taşıyordu. O anda Mehmed Emin Resulzade Batum’daydı. O, gıyabi olarak Milli Şura’nın
başkanı seçilmişti.39 Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Hükümeti Tiflis’te kuruldu, daha sonra Gence’ye ve en
nihayetinde de Bakû’ye geçirildi. 19 Kasım’da Resulzade’nin başkanlığında yapılan toplantıda parlamentonun
özelliği belirlenmişti. Azerbaycan Parlamentosu 120 kişiden ibaret olmuş, bunların 80’i Müslüman, 21’i Ermeni,
10’u Rus, 1’i Alman, 1’i de Yahudi olarak belirlenmişti. Kalan 6 parlamenter de başka teşkilatlarca belirlenecekti40
Mehmed Emin Resulzade başta olmak üzere, yukarıda bahsi geçen ve Türkçülüğü sistemleştirerek halk
nezdinde fikirleştiren aydınların etkisi ile doğan 1918 Azerbaycan Demokratik Halk Cumhuriyeti, Rus Kızıl
Ordusu’nın 27 Nisan 1920’de Azerbaycan’a girmesi ile sona erdi. Aydın şahsiyetlerin Türkçülük ve milliyetçilik
fikirlerinin oluşturduğu kırılmalar ile hayat bulan ve Türk tarihinin ilk milli ve demokratik cumhuriyeti, kısa bir süre
sonra ortadan kalmış ve baskı dönemi başlamıştır.
Bu dönemde, devleti olmayan milletin mevcudiyetinin başlıca teminatının tarih, milli medeniyet, dil ve
edebiyat gibi ortak unsurların olduğunu belirten41 Resulzade başta olmak üzere Türkçü ve milliyetçi aydınlar ya
tutuklanmış ya da sürgüne yollanmışlardır. 1920 yılından itibaren Azerbaycan’da milli hislerin kodlarından olan
millilik, dil, tarih gibi unsurlar tedricen değiştirilmeye ve Sovyet etkili ideoloji yerleştirilmeye başlanmıştır.
Stalin döneminde uygulanmasına ağırlık verilen “şekilce milli, muhtevaca sosyalist” politikanın amacı, önce
Rus olmayan milletlerin milli özelliklerini unutturmak ve sonra bu milletleri sosyalist değerler etrafında yeniden
birleştirmekti. Bu amaçla tarih, kültür, dil, ve gelenekleri bir olan büyük milletlerin milliyet duyguları yok edilerek
başka milletlere bölünmüş, bu milletler sosyalist ideolojisine uygun olarak yeniden adlandırılmış ve böylece
birbirlerinden uzaklaştırılmışlardır.42 Yani Sovyetler, bu yeni dönemde Türkçü kırılmaların etkisi doğrultusunda
oluşan dil, tarih, edebiyat vs. gibi tüm gelişmeleri silmek ve yerine kendi değerlerini koymak gayesine uygun
davranış geliştirmişlerdir.
Uygulanan bu politikaların Azerbaycan’da yansımaları hemen kendini göstermiştir. 12 Mayıs 1920’de bütün
Azerbaycan halkı için “Azerbaycan vatandaşı” seklinde tek bir adlandırmanın kullanılacağına dair kanun çıkarıldı.
Azerbaycan’ın Türkiye Cumhuriyeti, İslam Dünyası ve Türk Dünyası ile kültürel ilişkisini kesmek amacıyla alfabe
değişiklikleri yapıldı. 1937 yılında Bakü’de gerçeklestirilen “orfografi ve terminoloji konferansı”nda kabul edilen
“Azerbaycan dilinin orfografiyasına göre” dilin adının “Azerbaycan dili” olarak değiştirilmesi dilbilimciler
tarafından resmen onaylanmış ve bundan sonra okulların müfredat programlarında, gazete ve dergilerle her
yerde “Türk dili” tabiri “Azerbaycan dili” ile “Türk” tabiri de “Azerbaycanlı”seklinde değistirilmiştir4319. yy’ın
ortalarından itibaren başlayıp 20. yy’ın ilk çeyreğinde Azerbaycan’a Milli ve Demokratik bir cumhuriyet
39 Bu kırılma, olgusu bize Türk Milli Mücadelesi Devrinde, Mustafa Kemal’in Ankara’da bekleyerek, İstanbul’da toplanacak olan
son Osmanlı Mebusan Meclisi’ne kendini başkan seçtirmek isteğini bize düşündürtmektedir. İstanbul’da 1919 yılında
toplanan Mebusan Meclisi, Mustafa Kemal’in ön gördüğü Başkanlığa onu seçmeyi başaramamış, ayrıca da yine
kararlaştırıldığı gibi, orada bir Müdafa- i Hukuk Grubu yerine Felah-ı Vatan Grubu oluşturmakla iktifa edilmiştir. Milli his
kaynaklı bu iki tarihi olguyu mukayese ettiğimizde: Mustafa Kemal’in planladığı fakat konjonktör gereği seçilemediği bir
Meclis gerçeğine mukabil, Azerbaycan’da Mehmed Emin Resulzade, kendisi Batum’ da olduğu halde, Milli Şura’nın başkanı
seçilmişti. Bu gelişmelerin neticesinde Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Türk dünyasında bir ilk olması durumuyla
yaşanan milli kırılma hareketlerinin Türk tarihinde uyandırdığı bir kavşak gelişmedir. Yine Türkiye’de verilen Milli Mücadele
neticesinde 1920 yılında kurulacak olan TBMM ve 1923 yılında ilan edilecek Cumhuriyet olguları da berikinin izinde, milli bir
gelişme olup ortak, dinamik, kaynak, tarih ve kültürden beslenen mikro kodların tasavvurudur.
40Rodoplu, Fatma, Mehmed Emin Resulzade’nin Azerbaycan Tarihi, Rusça’dan Türkçeye Çeviri ve Değerlendirmesi, Üge
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi; s. 5; Şamil Qurbaov, Memmed Emin Resulzade,
Bakı 2001, s. 79.
41 Süleymanov, Mübariz Aslanoğlu, M. E. Resulzade ve Azerbaycan Medeniyeti, Bakı 2000, s. 5.
42 Refik Turan, Azerbaycan’da İlk ve Ortaöğretimde tarih öğretimi ve tarih ders kitapları (sovyet döneminden bağımsız
Azerbaycan Cumhuriyetine), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Anabilim Dalı,
Doktora Tezi, Erzurum, 2009, s.30
43 Refik Turan,….s.31
186
kazandıran Türkçü ve milli söylemler; 1920’den itibaren Soviyet Rus tehdidine maruz kalmış ve bu durum 1999’a
kadar devam etmiştir.
Türkiye’de ise daha ilginç bir durum vardır. 20.yy’a bitkin olarak giren Osmanlı Devleti, Türkçülüğe önce
temkinli yaklaşmış sonra azınlıkların dahi kendi, milli ikballerinin peşinde oldukları görülünce adeta Türkçülerin
korunması dahi gözlenir olmuştur. Azerbaycan Türkçü aydınları Türkiye ile Azerbaycan arasında uygun ortama
göre gidiş geliş yapmaktaydılar. Örneğin 1908 yılında Ahmet Ağaoğlu, 1911 ‘de ise Hüseyinzade Ali Bey Türkiye’ye
tekrar gelmişlerdi.
1918 e gelindiğinde 1. Dünya Savaşı sona ermiştir. Almanya ve Avusturya-Macaristan, Osmanlı Devleti de
doğal olarak mağlûp sayılmıştır. İtilâf Devletleri İstanbul’u işgal ederler. O sırada Anadolu’da, merkezi Ankara olan
bir direniş hareketi başlar. Türk aydınları gizlice Anadolu’ya geçmektedirler. Yusuf Akçura Ekim 1919’da Ahmet
Ferit’in kurduğu Millî Türk Fırkasına girmiştir. 1919 yılı sonunda İngilizler tarafından tutuklanır ve hapsedilir.
1920’de Türk Ocağı’nın başkanı olan Hamdullah Suphi Ankara’ya geçer ve Millî Mücadele’ye katılır. Onun
arkasından Türk Ocaklı aydınlar İstanbul’dan Ankara’ya geçmeye başlarlar. Hamdullah Suphi’nin Millî
Mücadele’ye katılması Türk aydınlarının Anadolu’ya geçişini hızlandırmıştır. Ahmet Ağaoğlu da Anadolu’ya
geçenler arasındadır.44
Türkiye’de Türkçülük açısından 1. Dünya Savaşı, önemli bir kırılma noktası olacaktır. Bu kırılmanın ardından
1919 yılının 19 Mayıs’ında Mustafa Kemal, Azerbaycan’da yaşanan milli ve Türkçü gelişmelerden haberdar olduğu
halde Samsun’a çıktı. Türkiye’de siyasi Türkçülüğün ve milli duyguların aksiyon aşamasına geçmeye başladığı
devir olan bu dönem, Mustafa Kemal’in önderliğinde Anadolu’da Türk Milli Mücadelesinin başlayacağı devir olur.
Anadolu’da yeni bir hareket başlamaktadır. Bu direniş hareketini basın yoluyla da desteklemek lâzımdır.
Yeni hareketin basın-yayın faaliyeti olmalı, amaçlarını dünyaya duyurabilmelidir. Basının gücünü bilen Halide Edip,
Ankara yolunda Yunus Nadi ile anlaşır. Bir ajans kurulacak ve bir gazete çıkarılacaktır. Bunun üzerine Hakimiyet-i
Milliye Gazetesi çıkarılır ve bir ajans kurulur. Anadolu Ajansı’nın temelini teşkil edecek olan bu ajansın başına
Ahmet Ağaoğlu getirilir.45Türkiye’de Mustafa Kemal önderliğinde başlayan Milli Mücadele, 23 Temmuz 1919
tarihinde Erzurum Kongresi ve 4 Eylül 1919’da Sivas Kongresi ile hız kazanıp devam etti.
Sivas Kongresi, Milli Müdafaa Cemiyetlerini tek çatı altında toplayarak Milli Mücadele’nin ve Kuva-ı
Milliye’nin tek elden yönetilmesini sağlayan, Milli Mücadele’nin hedef ve sınırlarını kesin olarak belirleyen kongre
olarak, hem Mondros’a hem de yabancı işgallere karşı bir tepki niteliğindedir. Ayrıca bu kongrede Milli
Mücadele’nin lideri de kesinleşmiş oldu46 1919 yılında Son Osmanlı Mebusan Meclisi’nin son toplantısında kabul
ettiği Misak-ı Milli kararları alıdı. Ve bu gelişmenin ardından İstanbul İşgal edilince Mustafa Kemal Ankara’da bir
milli meclisin atık açılması gerektiğini ilan etti. Dolayısıyla 23 Nisan 1920’de TBMM açıldı. 1919-1922 yılları arasını
kapsayan Türk Kurtuluş Savaşı sonunda Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ile Türkiye Milli hareketi tamamlanmış
oldu. Aslında burada tamamlanan sadece fiili bir aşamaydı: Türkçü ve milli kırılmaların fiilen yaşandığı milli
mücadele tamamlanınca Mustafa Kemal, bu defada gerçekleştireceği devrimleri ile çalışmalarına devam
edecektir. Türkçü ve milli kırılmanın Türkiye’deki mimarının Mustafa Kemal olduğunu görmekteyiz ki bu açıdan
Mustafa Kemal’in en büyük eserinin de milli hisler çabasıyla kurulmuş olan Cumhuriyet olduğunu söyleyebiliriz.
Cumhuriyetin ardından, kurulan Türk Dil Kurumu, Türk Tarih Kurumu, Latin harflerine geçiş gibi gelişmelerde
Mustafa Kemal’in milliyetçi devrimlerinin uzantısı idi.
6. 1926 1. Bakü Türkoloji Kurultayı’nın Türkiye ve Azerbaycan Türkçülüğü açısından değeri.
1920’li yıllarda Türkiye, Almanya ve Rusya Türkolojinin merkezi olmak bakımından bir rekabet içinde idiler.
Türkiye’de 1924 yılında Türkiyat Enstitüsü kurulmuştu ve içinde Fuat Köprülü’nün de bulunduğu bir grup aydın
Türkiye’de bir Türkoloji Kurultayı//Kongresi düzenlemek istiyorlardı. Bu arada daha önce Almanya’da 1916 yılında
Berlin’de Türk Kavimleri Kongresi adıyla bir kongre düzenlenmişti ve Almanya Türkoloji kurultayına da ev sahipliği
yapmak istiyordu. Bütün bu rekabet ortamında Sovyet Rusya, kendisini yakından ilgilendiren Türklük meselesinde
inisiyatifi Almanya’ya veya Türkiye’ye kaptırmamak niyetinde idi. Moskova, Bakü’de toplanmasını uygun bulduğu
Türkoloji kurultayını istediği gibi yönlendirebileceğini düşünüyordu. Ayrıca, daha sonra meydana gelen
olaylardan, Moskova yönetiminin, Sovyet vatandaşı olan ve olmayan Türkologların düşünce ve niyetlerini
44 Ercilasun, agm,s.1554
45 Ercilasun, agm,s.1554
46 Aslan, Haver, “Azerbaycan Matbuatında Atatürk Sevgisi”, Türk Dünyası Araştırmaları, C.13, İstanbul 1981, s. 119-124
187
öğrenmek; onların Sovyet sistemine ve anlayışına aykırı, zararlı düşüncelerinin ortaya çıkmasını sağlamak ve o
düşüncelerin sahiplerini ortadan kaldırmak gibi gizli bir amacının olduğu da anlaşılıyordu47
1920’li yılara geldiğimizde Sovyet Rusya, ilgisiz kalamadığı Türkolojiye dair bir kurultay toplanmasını ve bu
kurultay ile birlikte Türklük konusunda çizdiği yol haritasına yeni eklemeler yapmayı planlıyordu. Kurultayın
toplanacağı yerlerin tartışması sürerken toplantının Bakü’de yapılacağı kararlaştırıldı ve 26 Subat-6 Mart 1926
tarihleri arasında Bakü’de 1. Türkoloji Kurultayı’nın yapılması netleşmiş oldu.
Bize göre Bakü Türkoloji Kurultayı Türklük bilimi tarihinde Türk halklarının en geniş şekilde temsil edildiği
organizasyonlardan biridir. Bunun başlıca iki sebebi vardır: Birinci sebebi Komünist Parti’nin desteğini alan
“Kurultay Teşkilat Komitesi” hazırlık süreci boyunca SSCB sınırları içerisinde bulunan Türk halklarının her biri ile
birebir ve sıkı temas hâlinde bulunması bölge yönetimlerinin de kurultaya temsilci gönderme yönünde çaba
göstermesi ile alakalıdır. İkinci sebep ise kurultaya kadar yapılanların doğurduğu zararları gören bazı Türk
aydınlarının Türkoloji Kurultayı’nın çalışmalarında görev alarak yapılacak çalışmalardan, alınacak kararlardan
milletin ve halkının hayrına nasıl yararlanılır düşüncesi ile bağlıdır 48
Bakü Türkoloji Kurultayı Türklük bilimi tarihinde kendisinden en çok bahsedilen toplantılardan biri olmuştur.
Söz konusu Kurultay’a yönelik başta Türkiye olmak üzere Türk Dünyası ve Türk aydınlarının ilgi ve alakası,
Kurultay’ın özellikle Sovyet Rusya’sı tarafından siyasi yönden değerlendirilmesine sebep olmuş ve Türkoloji
açısından olumlu sonuçları olduğu kadar olumsuz sonuçları da olmuştur. Kurultay’ın Türkoloji açısından en
olumsuz ve feci sonuçlarında biri, çok önemli Türkologların Pantürkist suçlamasıyla tutuklanmaları, işkence
görmeleri, hapse atılmaları ve birçoğunun kurşuna dizilmeleri olmuştur. Çünkü Bakü Türkoloji Kurultay’ı, Türk
Dünyası’nda büyük yankı uyandırmış, Türkoloji ve Türklük bilimine ilgiyi artırmış ve Kurultay hakkında önemli
gazete ve dergiler çok sayıda yazı yazmışlardır49 Böyle bir kongrenin Sovyet Hükümeti’nce desteklenmesi ve
alınan kararların yönlendirilmesi tamamen siyasal amaçlıydı. Bu amaçlar Türkiye ile Türk Dünyası arasına alfabe
duvarı çekmek suretiyle kültürel ilişkiyi kesmek ve “Türklük” alanındaki araştırmaları Sovyet topraklarına
kaydırarak Türklük ve İslamiyet ile ilgili fikir akımlarını etkisiz hale getirmekti50
Bakü Türkoloji Kurultayı Türk dünyası coğrafyasında ve dünyadaki Türkoloji merkezlerinde geniş yankılar
uyandırmış, Türkoloji çalışmalarına ilgiyi arttırmış ve Kurultay hakkında gazete ve dergilerde çok sayıda yazı
yazılmıştır. Kurultay vesilesiyle özel olarak Türkolojinin, genel olarak da Türklüğün güncel ve tarihsel sorunları
yeniden gündeme gelmiş, tartışılmış ve çözüm önerileri üretilmeye başlanmıştır. Türkiye başta olmak üzere çeşitli
ülkelerde Türkoloji ile ilgili toplantılar düzenlenmesi daha sık ve ciddi olarak düşünülmeye başlanmıştır. Bu
kurultaydan sonra Sovyetlerdeki Türk topluluklarının hemen hepsi sırayla Latin alfabesine geçmiştir51 Mustafa
Kemal, bu kurultaya ilgisiz kalmamış olup Türk dünyası ile bütünleşmenin temel aşamalarından biri olarak
gördüğü bu kurultayı yakından izlemiştir. Ruslar, kurultay ardından Azerbaycan Türkleri başta olmak üzere Türk
dünyasında kendilerinin belirleyeceği bir harfleri değişik alfabenin kullanılmasını işletiyorlardı. Sovyet Rusya
Türkiye’nin Latin harflerine geçmesine ihtimal vermiyordu. Ama Mustafa Kemal hem Ruslarla ilişkileri bozmamak
hem de Türk dünyası bütünlüğünden uzak kalmamak adına Bakü Türkoloji Kurultayı rüzgarı daha dinmeden
Türkiye’de Latin harfleri devrimini gerçekleştirdi. Buna karşın günümüze değin Türkiye’de Mustafa Kemal’in harf
devrimi hep tartışılır oldu. Ondaki milliyetçilik anlayışı, Türk dünyası dil bütünlüğü ve ortak ülkü birliği oluşturma
ideali devamlı görmezden gelinerek konu asıl ekseninden saptırıldı. Azerbaycan ve Türkiye açısından çok önemli
gelişmelere ışık yakan Birinci Türkoloji Kurultayı, Mustafa Kemal’in vefatı, Sovyet Rusların politikaları ve Türk
dünyasındaki kopuk ilişkiler nedeniyle Türkçülük tarihinde bir kırılma noktası iken, ön gördüğü hedefler maalesef
ertelenmiştir. Buna karşın 90. Yılında mezkûr Türkoloji Kurultayını Türk milliyetçiliğinin önemli kilometre
taşlarından kabul etmek hatalı olmayacaktır.
Sonuç
90. Yılında 1. Bakü Türkoloji Kurultayı örneğinde Türkiye ve Azerbaycan Türkçülüğü, Şahıslar ve Devirler
Bağlamında karşılaştırıldığında, iki asırdır Türkler arasında canlanmaya başlayan ama kadim devirlerde kökleri
olan Türklük ve milliyetçilik hareketlerinin varlığı ile karşılaşırız. Türkiye’de Türkoloji çalışmaları, devlet
47Buran,Ahmet,SovyetTürkolojisiveBirinciTürkolojiKurultayı,http://www.turkishstudies.net/Makaleler/77941951_buranahmet
1212.pdf, erişim,10/07/2016
48 Qayıbov, Seyran, ı. Bakü Türkoloji Kurultayı Bildirilerinin Satır Aralarında Halk Bilimi Meseleleri, Hacettepe Üniversitesi
Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2013 Güz (19), 207-220
49 Qayıbov….s. 216-220
50 Turan, Refik, s.36; ayrıca bkz: Türkmen, Fikret, “1926, Bakü Türkoloji Kongresi ve Akisleri” 3. Uluslararası Türk Dil
Kurultayına Sunulan Bildiriler, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999, ss.1175-1180, s. 1176.
51 AhmetBuran…..s.441
188
politikalarından bağımsız olarak gelişmiş ve ilmi, edebi, kültürel ve siyasi sahada varlık göstererek son tahlilde
Mustafa Kemal’in varlığı ile kırılmalar yaşayıp Türkiye Türklüğünün milli mücadelesi ile sabitlenmiştir. Azerbaycan
Türkçülüğünün mimarı, Hüseyinzade Ali Bey iken ayrıca fikirleriyle Türkçülük tarihinde kırılmalar yaratan,
Mehmed Emin Resulzade’de varlığı ile milliyet ve Türk Milliyetçiliği devrinin başladığının önsezilerini ortaya
koymuştur. Türk birliğinin sağlanması yönünde uygarlık gramerini ortaya koyan Ahmet Ağaoğlu ise özellikle milli
bilinçten yoksunluk sorunu ile ilgilenip, hangi hallerde Türk birliğinin kurulabileceğine dair Türkçülüğün kırılma
yaratacak fikirleriyle tarihte yerini alıyordu.
Aydınlar bağlamında Türkçülüğün kırılma noktalarında şu gerçek vardır: Türkiye Türkçülüğü, asırların ümmet
fikrine artık bağlı kalmayan ve kendi milli idealerinin peşine düşen azınlıkların siyasetine karşın, Türkçü bir
söylemle evrensele ulaşmak ülküsünü yakalamaktı. Oysa Azerbaycan açısından Türkçülük ideali, her şeyden önce
Ruslara karşı bir var olma mücadelesinin kırılma noktalarını teşkil etmekteydi. Ruslara karşı var olma
mücadelesinin milli ülküde kendi varlığını inşa etme olgusu olarak 1918 de kurulan Milli Azerbaycan Demokratik
Cumhuriyeti, 1920‘de Bakü’nün işgali ile sona erecek ve Azerbaycan’da siyasi Türkçülüğün kıyımı başlayacaktır.
Bu aşamadan sonra bir analiz yapıldığında yukarıda bahsettiğimiz nitelikte gelişme gösteren Türkiye Türkçülüğü,
1. Dünya Savaşı’ndan sonra, bir dönem Ruslara karşı var olma mücadelesinin adı olan Azerbaycan Türkçülüğüne
nitelik olarak daha çok benzeyecek ve Türkiye’yi işgal eden emperyalist güçlere karşı vatanı savunan fertlerin milli
ülkü ve ideali haline dönüşen değerlerin ortak adı olacaktır. Bu aşamada Türkiye Türkçülüğünde siyasal anlamda
kırılmalar yaratan Azerbaycan Türkçü aydınlarının tesiri fazladır. Bu tesir, onları, Türkiye Türkçülüğü ve milli
değerlerinin eseri olan Türkiye Cumhuriyeti’nin mimarı Mustafa Kemal Atatürk’ün idealleriyle aynı potada
eritmiştir.
Kaynakça
Akçura, Yusuf, Türkçülük, Özdemir basımevi, , İstanbul,1978,s.65-66
Akçuraoğlu Yusuf, Ağaoğlu Ahmet, Türkler, Cilt 14, s.1542Ağayev, Müstakil, Mehmed Emin Resulzade, Bakı
2006
Aslan, Haver, “Azerbaycan Matbuatında Atatürk Sevgisi”, Türk Dünyası Araştırmaları, C.13,
Aslanoğlu, Süleymanov, Mübariz, M. E. Resulzade ve Azerbaycan Medeniyetiİstanbul 1981, s. 119-124
Aslan, Betül Azerbaycan’da Latin Alfabesine Geçiş Sürecinde Yeni Yol Gazetesi, Erzurum, Atatürk
Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları. Yayın no: 2, 2004, s. 18
Buran,Ahmet,SovyetTürkolojisiveBirinciTürkolojiKurultayı,http://www.turkishstudies.net/Makaleler/779419
51_buranahmet1212.pdf, erişim,10/07/2016
Cafersoy, Nazım, “Bağımsızlığının 10. Yılında Azerbaycan-Rusya İlişkileri (1991-2001)” Avrasya Dosyası, C.7,
S.1 (İlkbahar 2001)
Cemil, Hasanlı, Azerbaycan Tarihi (1918-1920), Ankara, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, 1998,s.96
Ercilasun, Bilge, “20. Yüzyılın Eşiğinde Dört Türk Aydını:Gaspralı İsmail, Hüseyinzâde Ali, Akçuraoğlu Yusuf,
Ağaoğlu Ahmet”, Türkler, Cilt 14, s.1542
Gökalp, Ziya, Türkçülüğün Esasları, Ankara-Matbûât ve İstihbârât Matbaası, Haz. Selim Çoban, Ankara, 1339
[1923], s. 14
Gasımov, Musa. “Azerbaycan Cumhuriyeti” , Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, C.19, (1982), Sayfa
121-147
Gökalp, Ziya, Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak, İstanbul 1976, s. 1–13
Gökçe, Murat, Sovyet öncesinden Günümüze Hazar ve Çevresinin Durumu, Ankara Üniversitesi,Tarih Ana
Bilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara, 2007,s.37
Hanioğlu, Şükrü,’’Türkçülük’’ Diyanet İslam Ansiklopedisi,2012, cilt: 41, İstanbul,
Kushner ,Davıd, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu, Fener Yayınları, İstanbul, 1998
Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara 1984, s. 330
Mehmetzade, Mirza Bala, Millî Azerbaycan Hareketi, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, Ankara, 1991,s,
46.
Orkun, H. N., Türkçülük Tarihi, Kömen Yayınları, Ankara, 1977,s. 30-vd.
Resulzade, Mehmed Emin Kafkasya Türkleri, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları. İstanbul, 1993
Rodoplu, Fatma Mehmed Emin Resulzade’nin Azerbaycan Tarihi, Rusça’dan Türkçeye Çeviri ve
Değerlendirmesi, Üge Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi;s. 5;
Sarınay, Yusuf, İmparatorluktan Cumhuriyete Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Gelişimi, Türkler Ansiklopedisi,
C14. Yeni Türkiye Yayınları, İstanbul
Sarınay, Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi Gelişimi ve Türk Ocakları (1912–1931), İstanbul 1994
Seyfettin, Ömer, Türklük Ülküsü, İstanbul, 1977, s. 42
189
Turan, Refik, Azerbaycan’da İlk ve Ortaöğretimde tarih öğretimi ve tarih ders kitapları (Sovyet döneminden
bağımsız Azerbaycan Cumhuriyetine), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaöğretim Sosyal Alanlar
Eğitimi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Erzurum, 2009, s.12
Türkmen, Fikret, “1926, Bakü Türkoloji Kongresi ve Akisleri” 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayına Sunulan
Bildiriler, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları
Türk Ansiklopedisi M.E.B. Devlet Kitapları,M.E.B. Basımevi. C. 32. 1983,Ankara, s.434
Qurbaov Şamil, Memmed Emin Resulzade, Bakı 2001, s. 79.
Qayıbov Seyran, ı. Bakü Türkoloji Kurultayı Bildirilerinin Satır Aralarında Halk Bilimi Meseleleri, Hacettepe
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2013 Güz (19),
Veliyev, Afgan, Azerbaycan Toplumunda Türkçülük ve Onun Tarihsel Gelişim Süreci,
http://www.turkcuturanci.com/turkcu/turkcu-eserler/azerbaycan-toplumunda-turkculuk-ve-onun-tarihsel-
gelisim-sureci/?imode. Erişim07/07/2016;
Yel ,Selma, Azerbaycan Cumhuriyeti Devleti'nin Kuruluşunda Türkiye'nin Yardımları İlhak Amacına mı
Yönelikti?, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Ensitüsü Atatürk Yolu Dergisi S 24, Kasım 1999-2003, s.564
Yılmaz ,Hakan,’’Tarihi Olaylarda Gensel Devinim ve Olay-Olgu Bağlamı’’ Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi,
c.1, sayı 2., http://www.akademiktarihvedusunce.org/ atdd/index.php/ atdd/article/view/81/67,
Erişim,10/07/2016
XX. Yüzyılın Siyasî Tarihi, I. Bölüm, (Bakû Devlet Üniversitesi Ders Notlan), Şur Neşriyatı, Bakû, 1995
190
SOSYETLER SONRASI AZARBEYCAN’DA DİN EĞİTİMİNE TÜRKİYE’NİN KATKILARI
Ali Rafet ÖZKAN*
Özet
Sovyet yönetimi, işgal ettiği bütün Türk devletlerinde din üzerinde çok ciddi bir baskı kurmuştur. Öyle ki
insanlar kendi cenazelerini bile dini kurallarına göre defnedemez olmuştur. Fiili baskılar belki insanları sindirmiş,
inanç pratiklerini uygulayamaz hale getirmiş olabilir, ancak vicdanlarındaki inançlara asla pranga vuramamış ve
vicdana hükmedememiştir. Her ne kadar dini pratikleri yerine getiremese de Azerbaycan haklı vicdanının sesini
her zaman kulak vermiş ve özgürlük mücadelesinde de kendilerine güç kaynağı olan dinlerini asla terk
etmemiştir.
Din hakkında bilgisiz bırakılmış olmalarına rağmen duayla Allah tutunmuş ve gelenekleri dine bağlılıklarını
muhafaza etmiştir. SSCB idaresinin zulmüne daha fazla dayanamayan Azerbaycan halkı1980’lerin sonlarında
bağımsızlık mücadelesine başlamıştır. Sovyet yönetiminin Ermeni işgalcileri desteklemeleri ve Karabağ sorununun
ortaya çıkması bu sürecin daha da hızlanmasına neden olmuştur. 3 Ocağın 20’de Rus askeri birliklerinin silahsız
vatandaşları katletmesi Azerbaycan halkında büyük bir tepkiye neden olmuştur. 20 Ocak olayı ile başlayan süreç
Azerbaycan topraklarının Sovyet esaretinden kurtulması ile neticelenmiştir.
Azerbaycan yetmiş yıllık Rus esaretinin izlerini silmek için hemen işe koyulmuş, ekonomik, siyasi ve dini
alanlarda yeni düzenleme ve kanunlar çıkarmıştır. Din alanındaki eğitim boşluğunu, Azerbaycan Respublikası
Tahsil Nazırlığı, Bakü Devlet Üniversitesi Rektörlüğü ve Türkiye Diyanet Vakfını arasında imzalanan protokolle
03/08/1994 yılında 502 sayılı emre esasen Azerbaycan Bakü Türk Koleji ve İlahiyat Fakültesi eğitim faaliyetine
başlamıştır. Okulun eğitim masrafları, tamirat, personel ve öğretmen maaşları ile bütün rutin maddi ihtiyaçlarını
Türkiye Diyanet Vakfı karşılamaktadır.
1994 yılından beri devam eden eğitim bu eğitim kurumları Azerbaycan ve Türkiye arasında Türkiye Diyanet
Vakfı vesilesiyle Anadolu insanının Azerbaycanlı kardeşlerine armağan ettiği, kardeşlik bağlarını güçlendirecek
önemli köprülerden biri olmuştur.
Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, bağımsızlık, din, din eğitimi, kültür, din hürriyeti.
*
Prof. Dr., Kastamonu Üniversitesi Rektör Yardımcısı ve İlahiyat Fakültesi Dekanı. ozkanar@kastamonu.edu.tr
191
ERDEBİL TEKKESİNİN RUM'DA SON TEMSİLCİLERİNDEN YUSUF HAKİKİ BABA
Ahmet TAŞĞIN*
Özet
Bildiri, faaliyetleri Anadolu sahasına da yayılıp birçok topluluğu bünyesine dâhil eden Erdebil Tekkesi ve
tekkenin Karamanoğulları ve Osmanlı coğrafyasındaki halifesi Yusuf Hakiki Baba'yı konu edindi. Yusuf Hakiki Baba,
Somuncu Baba olarak meşhur olan Şeyh Hamidi Aksarayi'nin oğludur.
Erdebil Tekkesinin Rum’da irtibatını sağlayan ve aynı zamanda Erdebil Tekkesinin halifesi olan Somuncu
Baba, Şeyh Sadreddin ve Hoca Ali döneminde yaşadı. Somuncu Baba, Erdebil Tekkesi şeyhlerinden Şeyh
Sadreddin ve Hoca Ali’nin yanında zahiri ve batini ilimleri öğrendi. Şeyh Hamidi Veli, Erdebil’den Hocası ve Şeyhi
olan Hoca Ali işaretiyle Rum diyarına geldi. Bir süre Bursa’da kalıp Ekmekçi Koca veya Somuncu Baba olarak
tanındıktan sonra Kayseri ve Aksaray’a geldi. Aksaray’a yerleşen Somuncu Baba, tekke ve medresesini burada
kurdu. Somuncu Baba’nın yanında birçok kişi yetişti ve bunlar arasında Hacı Bayram Veli kendisinden sonra posta
oturdu. Somuncu Baba’nın vefatından sonra oğlu Yusuf Hakiki Baba’nın zahiri ve batini eğitimi de Hacı Bayram
Veli’ye kaldı. Böylece Yusuf Hakiki Baba da hem babası hem de Hacı Bayram Veli yanında yetişti.
Erdebil Tekkesinde Hoca Ali’nin vefatının ardından Şeyh Şah İbrahim postnişin oldu. Şeyh Şah olarak
adlandırılan İbrahim’in vefatı ardından da kardeşi Şeyh Cafer, Şeyh Şah İbrahim’in oğlu Şeyh Cüneyt yerine geçip
posta oturdu. Bu durum Erdebil Tekkesi postnişini Şeyh Cafer ile yeğeni Şeyh Cüneyt arasında anlaşmazlığa
neden oldu ve uzun süre devam edecek çatışmayı da başlattı. Amca yeğen arasında ortaya çıkan tarikat usulü
etrafında şekillenen post anlaşmazlığı üzerine Şeyh Cüneyt, Erdebil'i terke zorlandı. Şeyh Cüneyt’in Erdebil’i
terkinde Şeyh Cafer’in Karakoyunlu hükümdarı Cihanşah ile olan yakınlığı da rol oynadı. Böylece Karakoyunlu
Devletinin siyasi desteğini de alan Şeyh Cafer, yeğeni üzerindeki baskıyı artırdı. Post kavgası etrafında şekillenen
anlaşmazlık, yeni talepler olarak algılandı. Artan baskılar ardından Şeyh Cüneyt, Erdebil’i terk etti.
Erdebil Tekkesinin uzantıları ve siyasi faaliyetleri için uygun gördüğü yerlere yönelen Şeyh Cüneyt,
Karakoyunlu, Akkoyunlu, Karamanoğlu, Memlüklü, Gürcistan ve Trabzon Rum Devleti dâhil çok geniş bir alanı
dolaştı. Şeyh Cüneyt, yeni faaliyet alanına kattığı Karamanoğlu ve Osmanlı siyasi sınırlarını içerisinde bulunan
Erdebil Tekkesi bağlılarına yöneldi. Erdebil Tekkesinde Şeyh Cüneyt ile daha belirgin hale gelen farklılaşma, amca
yeğen arasındaki post anlaşmazlığı olarak aktarılıp izah edildi. Oysa Şeyh Cüneyt, Erdebil Tekkesinde yapısal bir
değişiklik yapmış ve bu değişiklik bir seri olarak Şeyh Haydar ve Şah İsmail ile devam ettirilip tamamlandı.
Erdebil Tekkesinde meydana gelen değişim ve öncüleri ile Erdebil Tekkesinin Karamanoğlu ve Osmanlı
sahasındaki halifeleri ve faaliyetleri arasındaki benzerlik ve farklılıklar ortaya konularak konuya açıklık kazandırıldı.
Bu farklılık Somuncu Baba, Hacı Bayram ve Yusuf Hakki Baba ile Şeyh Cüneyt, Şeyh Haydar ve Şah İsmail ile bu iki
farklı siyasi coğrafyada ortaya çıkan temsiliyet bu iki alan üzerinden aktarıldı. Osmanlı sahasında giderek artan
faaliyet ve tanınmışlığıyla Somuncu Baba, Hacı Bayram ve her ikisinin öğrenci ve halifeleri çok fazla tanınıp itibar
gördü. Buna karşın Şeyh Cüneyt, Şeyh Haydar ve Şah İsmail ile temsil edilen Erdebil Tekkesi, Safeviler adıyla siyasi
bir organizasyona dönüştü ve bağlı toplulukları da Şiileştirdi. Doğal olarak siyasi faaliyetleri nedeniyle Osmanlı
siyasileri Safeviler veya Erdebil Tekkesi bağlılarına karşı önlem aldı ve onların Erdebil Tekkesinin faaliyetleri
Osmanlı yöneticileri nezdinde olumsuz karşılık buldu.
Sonuç olarak Yusuf Hakiki Baba, Şeyh Cüneyt ile görüşmüş ve onun hakkında şiir dahi yazmıştı. Acaba Yusuf
Hakiki, Şeyh Cüneyt ile hangi düzlem ve bağlamda ilişkilerini sürdürmüştü? Diğer yandan Osmanlı Devleti
nezdinde olumsuz karşılığı olan Şeyh Cüneyt ve ardıllarına mukabil, aynı tekkeye bağlı Somuncu Baba, Hacı
Bayram Veli, halifeleri ve öğrencileri nasıl bir bağlantı ve ilişkiye sahipti?
Erdebil Tekkesinin, sadece tasavvufi eğitimin yanı sıra verdiği medrese eğitimiyle de Rum’a ulaşan bir
şöhreti bulunmaktaydı. Erdebil Tekkesinin verdiği medrese eğitimi ve bu eğitimin siyasallaşma sürecine katkısı ne
* Prof. Dr., Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi Sosyoloji Bölümü Meram- Konya
ahmetyt@hotmail.com
192
idi? Bir siyasi programı var idiyse Erdebil Tekkesi bağlısı olan Somuncu Baba, Hacı Bayram Veli ve Yusuf Hakiki
Baba bu siyasal faaliyetin bir parçasına ne kadarıyla dönüşmüştü?
Anahtar Kelimeler: Yusuf Hakiki Baba, Somuncu Baba Şeyh Hamid-i Veli, Erdebil Tekkesi, Şeyh Cüneyt, Hacı
Bayram Baba
Giriş
Bu çalışma, Rum sahasında Erdebil Tekkesinin halifeleri aracılığıyla yaptığı faaliyet ve bu faaliyetin niteliğini
ele almaktadır. Erdebil Tekkesi halifeleri ve faaliyetlerinin iki ayrı alana ayrılmış olması konunun çok geniş bir
alanda takibini gerektirmekte ve bu bakımdan da konunun kapsamı Erdebil Tekkesi olarak tayin ve tespit
edilmektedir. Bu nedenle Erdebil Tekkesi mensubu halifelerin Tekkenin takip ettiği programı uyguladıkları
varsayımından hareketle iki farklı uygulamaya dikkat çekmektedir. İki farklı uygulama doğal olarak burada
tartışılan konunun iki farklı düzlemi ve bu düzlemin referanslarını da bir araya getirmeyi zorunlu kıldığı için uzun
bir zaman dilimine yayılarak konunun bağlam ve bağlantıları oluşturuldu.
Bu çalışmanın problem olarak işaret ettiği husus ise Erdebil Tekkesinin siyasal bir organizasyona
dönüşmesidir. Tekkenin siyasallaşması bir başka çalışmanın konusu ya da konuları olurken - veya olmalıdır - fakat
burada Erdebil Tekkesinin siyasallaşmayla ortaya çıkan sonuçları üzerinde durulmaktadır. Yani Erdebil Tekkesinin,
tarikat olarak siyasallaşması bu çalışmanın konusu değildir. Bilakis siyasallaşmanın sonuçları arasında yer alan
birçok husustan birisi olan Erdebil Tekkesinin siyasallaşma öncesi ve yani Şeyh Cafer dönemine kadar geçen
dönemidir. Bir başka ifade ile bu süreçte Erdebil Tekkesinde icra edilen programın medrese ve tarikat olarak
temsil ettiği alan ve bu temsiliyetin görülmemesidir. Bu nokta görülse dahi yeterince üzerinde durulmamış ve
belirsizlik devam ettirilmiştir. Hatta bu husus parçalar halinde aktarılarak konunun bütünlüğünün görülmesine
mani olunmuştur. Erdebil Tekkesi bağlantı ve ilişkisine işaret edilmiş olsa dahi konu yeterince izah edilmemiş veya
edilememiştir.
Acaba Erdebil Tekkesi içerisinde meydana gelen bu değişim neden fark edilememişti? Ya da fark edildi de
tekkelerin genel anlamıyla Selçuklu Devletinin siyasi sahasında farklı anlam kazanıp üzerinde geliştiği zemin mi
kaybolmuştu? Yani Erdebil Tekkesinde meydana gelen değişim mahallî bir alanda değil de daha geniş bir sahada
gerçekleşti ve bütün tarikatlarda bu ve benzeri değişim meydana geldi. Yani süreç içerisinde karşı karşıya kalınan
hadiseler gönüllü veya gönülsüz olarak tarikatların programında bazı değişikliğe gidilmesine neden oldu. Bunun
için de Selçuklu Devletinin bir parçasında yer alan Osmanlı sahasında da tekkeler ister içerden ister iktidar eliyle
farklı bir programa tabi tutuldu. Böylece Osmanlı siyasi sınırlarında tekkelerde meydana gelen değişim nedeniyle
de Erdebil Tekkesinin kazandığı ya da kazanmaya çalıştığı bu değişim görülmedi ve görülse bile bu haliyle
düşünülmedi. Kaldı ki Osmanlı Devleti, Erdebil Tekkesinin çırağ akçesini de göndermeye devam etti. Hatta Şeyh
Cüneyt’in Osmanlı sınırları içerisinde tekkesini kuracağı küçük bir yer talebi de yine tekkelerin değişimi olarak
görülüp kabul edilmedi. Fakat değişimin bu boyutta olduğu ve olacağı ise tarikat bünyesinde böylesine köklü bir
değişimin gerçekleşmesi zihinleri karıştırdığı ve keşmekeşe sürükledi. Doğrusu bu çalışmanın işaret etmek istediği
hususlardan bir tanesi Erdebil Tekkesinin, tarikatı terk etmesinin ardından gelişen olaylar değildir. Çünkü bu hali
bir sonuç olarak görüp buna göre işaret edilen noktanın coğrafyanın bir parçasında değil de bütünün de
gerçekleştiği değişimdir. Buna göre sadece Erdebil Tekkesinde bir program değişikliğine gidilmemiş, aynı
zamanda mesela Osmanlı sahasında da tasavvuf ve tarikat anlayışında değişime gidilmiştir. Fakat Erdebil
Tekkesinde meydana gelen değişim, tasavvuf alanına ilişkin yaklaşım ve değerlendirmeyi alt üst etmiştir.
Erdebil Tekkesi içerisinde meydana gelen değişimin sonuçlarından bir tanesi siyasi bir yapı ve Şiileştirme
oldu. Bu durum sadece Erdebil Tekkesi ve mensupları için geçerli olmayarak Safeviler öncesi var olan bütün
sufileri kapsadı. Siyasi bütünlüğün sağlandığı Şiilik alanı, motorize bir güç olarak bütün sufiler üzerinde
gerçekleşti. Nihayetinde Safevi siyasi sınırları içerisindeki sufileri kapsadı ve askeri bir baskıya dönüştü. Meydana
gelen çatışmalar Safevi Devleti sınırları içerisinde Şiilik ve Sufilik arasındaki yeni bir süreci başlattı ve her iki alanda
yeni bir ilişkiyi, bu defa Şiilik üzerinden gerçekleştirdi. Başlangıçta Sufilik ve Şiilik arasındaki ilişki, Sufilik üzerinden
gerçekleşmişti. Safeviler sahasında gerçekleşen Şiilik, benzeri olmayan bir yerden Sufilik zemini ve içeriğiyle
meydana geldi. Şiilik kendisini gerçekleştirdiğinde bu defa Safevi sahasındaki Sufilik, Şiilik zeminine yerleştirilmeye
çalışıldı ve çalışılmaya devam edilmektedir. Bu gerilimli ve çatışmacı alan her ne kadar Şiilik lehine askeri anlama
193
gerçekleşmiş olsa da dinmiş değildir. Fakat sonuç itibariyle resmi olarak siyasi ve dini alanda Sufilik makbul
görülmeyerek kamusal alandan süpürülmüştür1.
Doğal olarak bir tekkede meydana gelen değişimin bu boyutta olmasının görülmesi daha önceki bir
tecrübeyle görülmesi mümkün değildi. Buna karşın tekkelerde meydana gelen değişim siyasal iktidarlardaki
değişim veya siyasi kargaşa ve boşlukla da ilişkilidir. Böylece Erdebil Tekkesinde meydana gelen değişim aynı
zamanda Osmanlı da meydana gelmiştir denebilir. Bu durum siyasi ve tekke çevrelerce konunun önce makul
karşılanması ve kabul edilebilir olması arasında bu etkenin de bulunduğu söylenebilir. Bunun için de Erdebil
Tekkesi temsilcilerinin özellikle Şeyh Cüneyt ile başlayan aktörlerinden itibaren faaliyet yürüttükleri alanlarda
siyasi tedbir alınmış ve takibata uğramışlardır. Lakin topluluklar ya da tekke mensupları arasında düşünülenden
daha fazla etkisi ve destekçileri olmuştur. Her iki gelişme birbirine zıt olarak ortaya çıkmış ve her iki alanın
birbirinden farklı alanlara yönelmiştir. Siyasal iktidar Erdebil Tekkesinin faaliyetlerini kısıtlamaya çalışırken tekke
çevreleri bilakis Erdebil Tekkesinin alanını genişletmeye çalışmışlardır. Bu alan üç kuşakta bir devlete
dönüşmüştür. Sonuç olarak paragrafın başına dönülecek olursa tekkede meydana gelen değişimin daha geniş bir
alanda meydana geldiği en azından tekkelerin içinden gerçekleştiği söylenebilir. Aynı zamanda siyasi iktidarların
da tekkelere bakışında meydana gelen değişim de etkili olmuştur 2.
Erdebil Tekkesi siyasal bir yapıyla kendisini ortaya çıkardığında bu husustan doğrudan etkilenen Selçuklu
sahası ve bu sahada Cengiz ve Timur sonrası ortaya çıkan siyasi ve dini hareketlerin bağlantı ve uzantılarıdır.
Böylece Tekkenin Cengiz ve Timur sonrasında oynadığı toparlayıcı rolü ve yerine getirdiği faaliyetler dikkat çekici
olmuş ve ardından Tekkenin içerisinde yeni bir hareketlilik başladığında da iki farklı anlayış bir arada
yürütülmüştü.
Erdebil Tekkesinin siyasallaşma sürecinde iki usulün bir arada yürümesinin ardından bir süre sonra Tekkeye
siyasal organizasyon dışında bağlı kalan topluluklarla olan bağlantı ve ilişkisi kendi mecrasında yürürken diğer
yandan siyasal faaliyetler de kendisi için yeni yandaşlar bularak sürdürüldü. Bu durum giderek Tekkenin içerisinde
iki farklı anlayışa yol açtı veya Şeyh Cafer ile takip edilmeye çalışılan tarikat formu korundu. Lakin Şeyh Cüneyt,
Tekke içerisinde yeni bir anlayış ve program geliştirince bu iki uygulama bir arada yürümüş ve bir süre sonra
Tekke ile olan bağlantı teke indirildi. Bunun neticesinde Şeyh Cüneyt öncesinde var olan halifeler ve faaliyetleri
kendi içerisinde bağımsız bir hale geldi. Böylece Erdebil Tekkesi halifeleri ve faaliyetlerine yönelik getirilen izah
yetersiz ve konuyu kendi menzilinden uzakta saçma bir yerden sürdürdü. Tabi olarak Erdebil Tekkesi halifelerinin
Tekke ile olan bağlantısı giderek azaltıldı ve neredeyse koparılarak mesela Halveti veya Nakşi oldukları
söylenmeye başlandı. Ya da daha ağırlıklı olarak Melami oldukları üzerinde duruldu.
Osmanlı Devleti tasavvuf ve tarikat çevrelerince ya da daha sonraki oluşan kaynaklarda Halveti – Melami ve
Nakşi olarak adlandırılmasının nedenleri arasında konunun düşünsel veya varlık alanına ilişkin Somuncu Baba ve
Hacı Bayram Veli’nin söyledikleri ve onların yaşam biçimleridir. Özellikle Osmanlı Devleti tasavvuf çevreleri ve
tabakat kaynakları etrafında daha sonra oluşan literatüre bakılacak olursa Melami olarak adlandırılmalarına ve
hatta iktidar tarafından takibata uğramalarına neden olan hususlar arasında varlık konusu yani vahdet-i vücud
önemli bir yer tutmaktadır. İkinci olarak da medrese veya ilmi yönden güçlü kişiler olması nedeniyle Nakşi olarak
adlandırılmalarına neden olmuştur3. Yani varlık bilgisi itibariyle “vahdet-i vücud” düşüncesi ve medresede ilim
tahsili Somuncu Baba ve Hacı Bayram etrafında oluşan ortamın Melami ve Nakşi olarak adlandırılmalarına neden
olmuştur. Böylece merkeze bir yönden kabul edilirken diğer yandan da sürekli önlem alınmasına neden olmuştur.
Bir başka sorun da Erdebil Tekkesi adına bulunmuş olmalarına karşın Safevi sahasında ve literatüründe
tanınmamalarıdır. Yine Safevi sahasında da Erdebil Tekkesi düşünce ve pratiklerinin ya da medresenin devam
etmemesi nedeniyle Somuncu Baba ve Hacı Bayram Veli’nin bir karşılığı da kalmadı. Kaldı ki Safevi sahasında bu
anlamıyla Erdebil Tekkesinin doğrudan kendisinin de bir anlamı ve karşılığı yoktu.
Nihayetinde Erdebil Tekkesinin Rum’da faaliyet yürüten halifelerinin anlaşılması Erdebil Tekkesinin usul
olarak nasıl bir tarikat veya hangi esaslara bağlı olduğu hususuna açıklık getirmede de büyük bir katkı sunacaktır.
1 Arjomand Said Amir, “Safevî Dönemi İran’ında Dinî Taşkınlık (Gulüvv), Sufilik ve Sünnilik (1501-1722), Çeviren Namiq Musalı,
Cappadocia Journal of History and Social Sciences, Cilt 7, Yıl 2016, ss. 160-195.
2 Ahmet Taşğın, “Bir Beden İki Baş: Osmanlı Safevi Sahasında Marifetten Tarikata Dönüş”, I. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi
13-14 Ekim 2014 Bildiri Kitabı, Editör Fatih İyiyol, İstanbul: Süleyman Şah Üniversitesi Yayınları, 2014, ss. 1324-1341; Ahmet
Taşğın, “Şah İsmail ve Erkânı: Alevî Toplulukların Ortak Bir Program Etrafında Toparlanma Süreci”, Safeviler ve Şah İsmail,
Editör Ahmet Taşğın vd., İstanbul: Önsöz Yayınları, 2014, ss. 11-44.
3 Mesela Bican kardeşlerin yazdıkları eserler ve Fahruddin Irakî’nin Lemaat’ın çevrilmesi gibi hususlar dikkate alınacak olursa
Osmanlı entelektüel çevrelerinde etkileri anlaşılabilir.

194
Çünkü Şeyh Cüneyt’in ardından kısa bir süre sonra Erdebil Tekkesi giderek tekke olma özelliğini kaybetmeye
başladı ve nihayetinde de Erdebil Tekkesi ve bağlıları Safevi iktidarıyla birlikte tamamen ortadan kalktı. Bir bakıma
Safevi ailesi kendilerini var kılan Erdebil Tekkesini yine kendileri tarihten sildi. Geriye Tekkenin adı ve Şeyh
Safiyüddin’den dolayı ailenin adı da Safeviler olarak kaldı. Ama Erdebil Tekkesi, geçmişte olduğu gibi tekke
oluşuna dair tarikat ve ilim kaynağı olma hususiyeti olan özelliklerini taşıyamadı. Kuşkusuz bu husus ve onun izahı
Erdebil Tekkesinin siyasallaşma sürecinin de anlaşılması ve açıkça ortaya konulmasını da kolaylaştıracaktır.
Öyleyse Rum’da faaliyet yürüten Somuncu Baba yani Şeyh Hamid-i Veli, Hacı Bayram ve Yusuf Hakiki Baba’nın
faaliyetleri ve tarikatta ele aldıkları hususlar yerli yerince takip edilmelidir. Böylece tarikatın temel özellikleri
ortaya konulursa bu hususa kısmen de olsa açıklık getirilmesine kolaylık sağlayacaktır. Çünkü Erdebil Tekkesiyle
kurulan ilişki Hacı Bayram ve Yusuf Hakiki Baba ile devam ettirilmektedir. Kaldı ki bu süreklilik devam ettirilerek
Şeyh Hamidi Veli, oğlu Yusuf Hakiki Baba’nın kendisinden sonra yerine geçen Hacı Bayram Veli’ye yetiştirmesi için
havale etmektedir4.
Bu durum Şeyh Cüneyt ile başlatılan Erdebil Tekkesinin yeni yüzünün kaynak ve faaliyet başlıklarını hangi
yöne kaydırdığı ve çevirdiğini de pekâlâ izah etmeye kâfi gelecektir. Diğer yandan her ne kadar Türkiye’de ya da
genel anlamıyla ilim âleminde yeterince tanınmasa ya da hakkında fazla çalışma bulunmasa da Horasan’da
faaliyet yürüten Erdebil Tekkesinin halifesi Kasım Envar ve faaliyetlerinin takibi ve yapılacak çalışmalarla konu
farklı veya daha geniş bir alanda yeniden ele alınabilecektir5. Kasım Envar da hemen neredeyse Somuncu Baba ile
aynı zamanda Erdebil’den ayrılıp Horasan’a ulaşmış ve orada faaliyet yürütmüştür.
Erdebil Tekkesinin Horasan’a gönderdiği halifesi Kasım Envar gibi Rum diyarındaki halifesi de Somuncu Baba
olarak tanınan Şeyh Hamidi Velidir. Bir diğer halife ise Abdurrahman Erzincani’dir 6. Erdebil Tekkesinin usul ve
rüsumu hakkında yapılacak araştırmalara da Horasan ve Rum diyarına gönderilen halifelerin de dâhil edilerek
çalışılması gereklidir. Böylece Zahid-i Geylani7 ile başlatılacak çalışma, Şeyh Safiyüddin8 ile devam ettirilerek Şeyh
Cüneyt zamanına kadar takip edilip Erdebil Tekkesinin başlı başlına bütün özellikleriyle ortaya konulması mümkün
olabilecektir. Doğal olarak bu durum Erdebil Tekkesinin Şeyh Cüneyt dışında bir başka yerden devam ettirildiğini
söylemek mümkün olacak veya nasıl ve hangi esasları koruyarak devam ettiği de tespit edilebilecektir. Kaldı ki bu
husus yeterince ortaya konulmuş olsa Zahidi Geylani ardından Halvetilik ve Celvetiye silsilesinde dahi olduğu
rahatlıkla görülebilir.
Yukarıdan beri aktarılan hususlar, Safevi Devletinin siyasal sınırlarını Osmanlı Devletini de talep edecek
şekilde geliştirip genişletmesi ve bir süre sonra Şii olmayan toplulukları dönüştürmesi daha da ötesi Şiiliğin bir
havzasına dönüştürmesi gibi belli başlı hususlar üzerinde durulmuş ve konu buradan takip edilip
değerlendirilmişti. Lakin bu sonucun ortaya çıkışına ilişkin ileri sürülen görüş ve yapılan çalışmaların Osmanlı
siyasi birikimi veya aklı ile Safevi siyasi birikimi ve aklıyla takip edilmektedir 9. Bu münasebetle konunun izahında
yeterli veya doyurucu cevaba ulaşılamamıştır. Netice itibariyle konunun belirsiz kalan yanları ve boşlukları halen
birçok soruyu sorup cevap aramaya teşvik etmektedir. Bu nedenle Somuncu Baba, Hacı Bayram Veli ve Yusuf
Hakiki Baba silsilesiyle gerçekleşen ne varsa ele alınmasında en azından Rum diyarında Erdebil Tekkesini anlaşılır
kılabilir.
Konunun anlaşılmasını zorlaştıran hususlardan bir diğeri de Hacı Bayram ile devam ettirilen silsilede Yusuf
Hakiki Baba’nın yer almamasıdır. Hatta bu husus da Somuncu Baba ve Şeyh Hamid-i Veli’ye yer verilmesine
rağmen Yusuf Hakiki Baba’nın Somuncu Baba’nın oğlu olduğu ve Hacı Bayram halifesi olduğu üzerinde
durulmamaktadır10. Klasik niteliğindeki Bayrami kaynaklarının işaret edip kurduğu silsilede Yusuf Hakiki Baba’nın
adına rastlanmamaktadır.
4 Fuat Bayramoğlu, Hacı Bayram-ı Veli Yaşamı – Soyu – Vakfı, 2. Baskı, Cilt 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989, s. 52.
5 Adnan Karaismailoğlu, “Kâsım-ı Envâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 24, Yıl 2001, ss. 542-543; Muharrem
Ergin Câmi-ül-Meâni'deki Türkçe Şiirler İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Ebiyatı Dergisi Cilt 3 Sayı 2-3
1949, ss. 565-569; Abdülbaki (Gölpınarlı), “Qasîmî”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Yıl 1, Sayı 11, Sene 2. Teşrin 1932, ss. 395-407;
Abdülbaki (Gölpınarlı), “Qasîmî”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Yıl 1, Sayı 12, Sene 1. Kanun 1932, ss. 414-425.
6 Ahmet Taşğın, Klasik Kaynaklarda Heterodoks Dervişler ve Heterodoksi, İstanbul: DBY Yayınları, 2012, s. 103-105.
7 Mustafa Bahadıroğlu, “İbrâhim Zâhid-i Geylânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 21, Yıl 2000, ss. 359-360.
8 Reşat Öngören, “Safiyyüddîn-i Erdebîlî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 35, Yıl 2008, ss. 476-478.
9 Ahmet Taşğın, “Hatai’den Günümüze Anadolu Alevilerinde Farklılaşma”, Dile Gelen Alevilik, Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları,
2013, ss. 140-152.

10 Hamdi Kızıler, “Osmanlılarda İlk Yerel Manevî Oluşum: Hacı Bayram Velî ve Bayramiyye Ekolünün Anadolu’ya Etkisi”, OTAM,
Sayı 32, Yıl 2012, ss. 67-80.

195
Bir diğer sorun ise Hacı Bayram ile başlatılan Bayrami Melami adlandırmasıdır. Bu adlandırmanın Hacı
Bayram Veli’den sonra halifeleri tarafından kimi uygulamalar ve bu uygulamaların izahında başvurdukları
“melamet” kavramından istifade etmiş olmaları yol açmıştır. Geniş ve sayıca da azımsanamayacak bir literatür
Bayrami Melami adıyla konuyu ele alıp sürdürmüştür. Böylece ikinci evre Melamiliği olarak tasnifi de yapılıp
Bayrami Melami olarak literatürde yer almıştır. Hacı Bayram Veli’nin Somuncu Baba halifesi olması hususu ile
Melamilik arasında bir bağlantı sağlanamamasına da yeterince bir izah yapılamamaktadır. Hâlbuki Zahid-i Geylani
ile başlatılacak silsilenin takip edilip sürdürülmesine devam edilseydi konu daha rahat anlaşılıp kavranacaktı. Bu
şekilde aktarım Erdebil Tekkesinin ve Safevilerin köksüz olduğu izlenimi vermektedir. Hatta Şeyh Cüneyt ile
başlatılan sürecin belirsizliği ardından yerine ikamede edilen delil ve dayanakların belirsizliği derinleştirdiği de
rahatlıkla görülebilir.
Hacı Bayram Veli’nin nasıl ve hangi esaslar etrafında Melami olduğu hususuna gelince bu husus da yeterince
izah edilmeye ihtiyaç duyulmamakta ve genel geçer delil ya da işaretlerle konu geçiştirilmektedir. Ardından da
Erdebil Tekkesi ve silsilesinde yer alan şahısların tasavvuf anlayışları ve tarikat kurguları hakkında da bilgi
yetersizliği Hacı Bayram Veli’yi daha yakın bir yerde belli belirsiz Halveti ve Nakşi ilişkisi ve bağlantısına yaklaştırıp
her iki tarikatı da birleştirdiği sonucuna ulaştırılıp konu hedefinden uzaklaşılmaktadır11.
Hacı Bayram Veli’nin bir diğer bağlantı noktası olan Yusuf Hakiki Baba ile kurulacak ilişkide de yetersiz
kalınmıştır. Hacı Bayram Veli’nin Somuncu Baba’nın vefatının ardından yürütmüş olduğu faaliyetleri ve
kadrosunda yer alan Yusuf Hakiki Baba’ya yer verilmemiş olması manidardır. Acaba Hacı Bayram Veli kaynakları
ondan bahsetmeyerek onun farklı bir tarikat kurduğu veya tasavvuf anlayışına sahip olduğu gerekçesiyle mi
bahsetmemektedirler. Böyle olsaydı yine de kendisinden bu özelliğini de içeren bir bilgi notuyla verebilirdiler.
Fakat olumlu ya da olumsuz kendisinden bahsedilmemektedir. Bu nedenle bu çalışmada Şeyh Hamid-i Veli ve
ardılları konu edinilmektedir. Bu münasebetle de Erdebil Tekkesinin faaliyet ve bağlantı alanı içerisinde yer alan
bu halkanın siyasal geçiş noktasında Yusuf Hakiki Baba yer almaktadır. Yusuf Hakiki Baba’nın Somuncu Baba’nın
oğlu oluşu ve Hacı Bayram Veli yanında seyri sülukunu tamamlamış olması, kayıtlarda yer alan tekkesinin
kendisinden sonra da devam etmesi yanında Şeyh Cüneyt ile bağlantısı bulunması nedeniyle bu çalışmanın
konusu haline getirilip konuya yeniden dikkat çekmektedir.
Yusuf Hakiki Baba’nın Şeyh Cüneyt’in gelişi ve onunla karşılaşmasına dair bir şiiri Yusuf Hakiki Baba’nın kendi
eserinde yer almaktadır. Yusuf Hakiki Baba üzerine bu konu etrafında değerlendirmeler daha önce yapılmış ve
şiire de dikkat çekilmişti12. Fakat Yusuf Hakiki Baba ve Erdebil Tekkesi arasındaki bu ilişkinin nasıl sürdüğü ve
etkisini resmi düzeyde nasıl koruduğu ya da Erdebil Tekkesinin siyasallaşma süreci ve öncesinde meydana gelen
değişimi nasıl karşıladığı hususunda herhangi bir izahta bulunulamamıştır. Doğrusu bu çalışmada farklı
zaviyelerden bakılarak konunun dikkatten kaçtığı ve yeterince nüfuz edilemeyen kısmına dikkat çekti. Yoksa
Osmanlı ve Safevi sahasında öteden beri var olan ve sürekli tekrar edilen yaklaşım ışığında konunun izahının
mümkün olmadığı açıktır. Çünkü her iki sahada da tarikat esasından uzaklaşılmış ve bu esas yerini başka bir
anlayışa ya da siyasal bir yapıya dönüşmesinin ardından konunun takibi mümkün kılınamamaktadır.
“kaside der-kudüm-ı şeyh cüneyd kaddese sırruhu’l-‘aziz
Hele sad merhaba can yahşi geldün
Safa geldün ü sultan yapşı geldün
Çü gördük yine devletlü yüzüni
Sa’adatlanduğ iy han yahşı geldün
Karanlıkta kalmışlara gamdan
Bugün çün mah-ı taban yapşı geldün
Cihanı eylemişdi teng ü tarik
Bize iy dost hicran yahşi geldün
Müşerref eyledün iy şeyh diyarı
11 Kadir Özköse, “Hacı Bayram Velî ve Yasadığı Döneme Tesiri”, Tasavvuf Dergisi Sayı 12, Yıl 2004, ss. 53-72.
12 N. S. Musalı, “Ərdəbildən Aksaraya Uzanan Yol: Yusif Həqiqi Baba və Şeyx Cüneyd Səfəvi”, Bakı Universitetinin Xeberleri
Humanitar elmlər seriyası, No 1, Yıl 2012, s. 130-137.
196
Kılup na-geh ki seyran yahşi geldün

Haka minnet ki oldı şad ruh-ı
Revan-ı ehl-i irfan yahşi geldün
Niçe bir bize bu gurbetde olmak
Ya sensüz zar- giryan yahşi geldün
………………………………………..13
Bu şiirin dışında Yusuf Hakki Baba ve evlatlarına dair arşiv kayıtları da bulunmaktadır. Arşiv kayıtlarında
Yusuf Hakiki Baba’dan saygıyla bahsedilirken yine onun tarafından hizmeti yürütülmüş ve çocukları tarafından
sürdürülen vakfı hakkında epeyce bir ayrıntıya kayıtlarda yer verilmektedir 14.
“186-vakf-ı ebna-yı mürşidü’s-salikîn Hazret-i Şeyh Baba Yusuf bin Şeyh Hamidüddin kuddisallahu sırrıhü’l-
aziz ba bineyn-i Şeyh Evhadüddin ve Şeyh Safî muceb-i vakfiyye ve be hükm-i padişah-ı âlem-penah hullide
mülkuhu”
Somuncu Baba hakkında Ömer Sikkini silsilesinden gelen Sarı Abdullah Efendi’nin Semeratu’l-Fuad isimli
eserinde Hoca Ali zamanında kendisine verilen görev hakkında şu bilgilere yer verilmektedir:
“… Hemen şimdiden sonra cânib-i Rûm’a azimet eyle diye işaret etmekle sem’an ve tâ’aten deyip Rûm’a
müteveccih oldu. Hâce Ali, Ebû Hâmid’in ardınca nazar edip “Diyar-ı Acem’de vedi’at olan esrâr-ı ilâhiyyeyi der-
bâr olup Rûm’a götürdü” diye nutk etmekle bazı kâsıru’l-fehm ve nâ-puhte hasûdlar Hamidüddin hazretlerine sû-i
kasd ettikleri Hâce Alâeddin’in mir’ât-ı kalbinde aksetmekle onları def için “Varıp Ebû Hâmid’in akabinden nazar
eyleyesiz. Eğer çeşmden nihân oluycaya dek dönüp bu canibe nazar ederse diyâr-ı Acem hâlî kalmaz” diye
buyurmakla onlar dahi minvâl-i meşrûh üzere Hamîdüddin’e akabinden nazar edip çeşmden nihân olmaya karîb
iki kere nazar-ı şeriflerin der-pes kılıp bu tarikle tesliyet buldular. Ba’dehû çok zaman mürur etmeden Alâeddin
hazretleri rahmet-i Rabb-i Ğafûr’a vâsıl olup Ebû Hâmid tayy-ı merâhil ve kat’-ı menâzil ederek Yıldırım Bâyezid
zamanında mahrûse-i Bursa’ya nüzul edip mütemekkin oldu.”15
Bu hususta bir diğer kaynak ise İsmail Hakkı Bursevi’nin Kitab-ı Tarik-i Silsiletü’l-Celveti isimli eseridir. Eserde
Somuncu Baba, Hacı Bayram Veli geniş ve ayrıntılı bir şekilde anlatılmaktadır 16. Bu silsilede Somuncu Baba’dan
öncekiler yer alırken Hacı Bayram Veli’den sonra bu silsile içerisinde yer alan Celvetiye’ye yer verilmektedir.
Sonuç
Bu çalışmada Yusuf Hakiki Baba etrafında Erdebil Tekkesi ele alındı. Konunun bu merkezden hareketle
takibinde Yusuf Hakiki Baba’nın Şeyh Cüneyt hakkında yazdığı şiir ve onunla görüşmesi etkili oldu. Aynı zamanda
Yusuf Hakiki Baba’nın tarikatta mürşidi babası Somuncu Baba yani Şeyh Hamid-i Veli ve babasının halifesi Hacı
Bayram Veli’dir. Erdebil Tekkesinin Şeyh Sadreddin ve Hoca Ali halifesi olup Rum diyarına gönderildi. Dolayısıyla
Somuncu Baba yani Şeyh Hamidi Veli’nin Rum diyarındaki faaliyetleriyle Erdebil Tekkesinin gelişimi ve Rum
diyarında aldığı biçime işaret edildi. Böylece Şeyh Cüneyt ile başlayan yeni süreç ve tekkenin belirlediği yeni yol ve
istikamet bir başka noktadan takip edildi. Bu durum tekke içerisinde zamanla ortaya çıkan iki farklı programın
nasıl takip edildiği ve ayrışmaların nerede başlayıp nereye vardığının görülmesini kolaylaştıracağına dikkat çekti.
Bir başka sonuç ise Yusuf Hakiki Baba, Bayrami Melami adıyla oluşan zengin kaynaklarda yer almadığına
işaret edildi. Bu işaretin nedeni Hacı Bayram sonrası Tekkenin kazandığı yeni istikamet olduğu gibi Yusuf Hakiki
Baba’nın Erdebil Tekkesi ile ilişkisini muhafaza ettiği ileri sürüldü. Böylece Osmanlı Vakıf Tahrirlerinde yer alan
Yusuf Hakiki Baba ve çocuklarının kaydı, Şeyh Cüneyt sonrası ilişkinin ne kadarının muhafaza edildiğinin de
anlaşılmasına kolaylık sağladı.
13 Yusuf Hakîkî Baba, Dîvânı’ndan seçmeler (hazırlayan: Erdoğan Boz). Ankara: Aksaray Belediyesi Yayınları, 2011, s. 148-153.
14 M. Akif Erdoğru, “Murad Çelebi Defteri: 1483 Yılında Karaman Vilâyetinde Vakıflar IV”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt XIX,
Sayı 2, Aralık 2006, s. 146.
15 Abdurrezzak Tek, Melâmet Risâleleri Bayrâmî Melâmiliği’ne Dâir, Bursa: Emin Yayınları, 2007, s. 69. Bu konudaki diğer
risaleler için de yine aynı esere bakılabilir. Sarı Abdullah, Semerâtü’l-Fuâd; La’lizâde Abdülbâkî, Sergüzeşt; Müstakîmzâde
Süleyman Sa’deddin, Risâle-i Melâmiyye-i Şuttâriyye.
16 İsmail Hakkı Bursevi, Kitab-ı Silsile-i Şeyh İsmail Hakkı bi-Tarik-i Celvetî Kuddise Sırrehu, İstanbul: Haydarpaşa Hastanesi
Matbaası, 1291, s. 70-75.

197
Yusuf Hakiki Baba, Osmanlı ve Safevi sahasında gelişen tasavvuf ve tarikat hareketlerinin iki ülke siyasi ve
ideolojik zeminini yeniden kurup düşünmeyi ve konuyu bu örnek üzerinden yeniden ele almayı zorunlu hale
getirmektedir. Böylece Erdebil Tekkesinin siyasi ve ideolojik yeni zemininde kazandıklarıyla geleneksel olarak
devam edenin görülmesine mani olmuş ve takibini zorlaştırmıştır. Bu durum Somuncu Baba ve Hacı Bayram
Veli’nin Rum diyarındaki halifeleri olarak Safevi sahasında görülmesine mani olmuş, hatta Yusuf Hakiki Baba’nın
dahi Şeyh Cüneyt’i karşıladığı dahi yer almamıştır. Diğer yandan Osmanlı sahasındaki kaynaklarda da bu hususa
değinilmemiş, hatta bu konuda oluşan Bayrami Melami kaynaklarında adına dahi yer verilmemiştir.
Bütün bu kaynakların ışığında modern dönem çalışmalarında Yusuf Hakiki Baba ve takip ettiği silsile de
görülmemiş ve bu husus dikkatten kaçmıştır. Konuya yaklaşım Safevi gerilimi ve çatışması üzerinden ilgilenilmiş
ve konu Osmanlı ve Safevi sahasından bir yana yaslanılarak terk edilmiştir. Oysa Somuncu Baba ve Hacı Bayram
Veli dönemi de çok belirgin değil ve iktidar ile olan bağlantıları da yeterince anlaşılamamıştır.
Bütün bunların sonucunda Hacı Bayram Veli ardından Rum diyarında faaliyet yürüten Şeyh Cüneyt’in bu
sahadaki başarısı ya da kolay bir şekilde topluluklar arasında başlattığı faaliyetin de bu silsile ile olabileceği
söylenebilir. Aynı şekilde Timur’un Erdebil’e götürdüğü Rum diyarındaki toplulukların Rumlu olarak adlandırılması
etrafında hatta Erdebil’de bir de mahalle oluşturan bu topluluğun da Hoca Ali tarafından Timur nezdinde yaptığı
girişimde de yine Rum diyarındaki halifeleri nedeniyle etkili olduğu söylenebilir.
Kaynakça
Akgündüz Ahmet, Arşiv Belgeleri Işığında Somuncu Baba ve Neseb-i Âlîsi (Yüce Nesebi). İstanbul: Osmanlı
Araştırmaları Vakfı, 2009.
Arjomand Said Amir, “Safevî Dönemi İran’ında Dinî Taşkınlık (Gulüvv), Sufilik ve Sünnilik (1501-1722),
Çeviren Namiq Musalı, Cappadocia Journal of History and Social Sciences, Cilt 7, Yıl 2016, ss. 160-195.
Bahadıroğlu Mustafa, “İbrâhim Zâhid-i Geylânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 21, Yıl 2000,
ss. 359-360.
Bursevi İsmail Hakkı, Kitab-ı Silsile-i Şeyh İsmail Hakkı bi-Tarik-i Celvetî Kuddise Sırrehu, İstanbul: Haydarpaşa
Hastanesi Matbaası, 1291.
Erdoğru M. Akif, “Murad Çelebi Defteri: 1483 Yılında Karaman Vilâyetinde Vakıflar IV”, Tarih İncelemeleri
Dergisi, Cilt XIX, Sayı 2, Aralık 2006, ss. 141-176.
Kızıler Hamdi, “Osmanlılarda İlk Yerel Manevî Oluşum: Hacı Bayram Velî ve Bayramiyye Ekolünün
Anadolu’ya Etkisi”, OTAM, Sayı 32, Yıl 2012, ss. 67-80.
Musalı N. S., “Ərdəbildən Aksaraya Uzanan Yol: Yusif Həqiqi Baba və Şeyx Cüneyd Səfəvi”, Bakı
Universitetinin Xəbərləri, Humanitar elmlər seriyası, No 1, Yıl 2012, s. 130-137.
Öngören Reşat, “Safiyyüddîn-i Erdebîlî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 35, Yıl 2008, ss. 476-
478.
Özköse Kadir, “Hacı Bayram Velî ve Yasadığı Döneme Tesiri”, Tasavvuf Dergisi Sayı 12, Yıl 2004, ss. 53-72.
Taşğın Ahmet, “Hatai’den Günümüze Anadolu Alevilerinde Farklılaşma”, Dile Gelen Alevilik, Konya: Çizgi
Kitabevi Yayınları, 2013, ss. 140-152.
Taşğın Ahmet, “Bir Beden İki Baş: Osmanlı Safevi Sahasında Marifetten Tarikata Dönüş”, I. Uluslararası Türk
Kültürü Kongresi 13-14 Ekim 2014 Bildiri Kitabı, Editör Fatih İyiyol, İstanbul: Süleyman Şah Üniversitesi Yayınları,
2014, ss. 1324-1341.
Taşğın Ahmet, “Şah İsmail ve Erkânı: Alevî Toplulukların Ortak Bir Program Etrafında Toparlanma Süreci”,
Safeviler ve Şah İsmail, Editör Ahmet Taşğın vd., İstanbul: Önsöz Yayınları, 2014, ss. 11-44.
Tek Abdurrezzak, Melâmet Risâleleri Bayrâmî Melâmiliği’ne Dâir, Bursa: Emin Yayınları, 2007
Yusuf Hakîkî Baba, Dîvânı’ndan Seçmeler, Hazırlayan: Erdoğan Boz, Ankara: Aksaray Belediyesi Yayınları,
2011.
Yusuf Hakîkî Baba, Mahabbet-nâme (Hazırlayan: Ali Çavuşoğlu), Ankara: Aksaray Belediyesi Yayınları, 2009.
198
HALVETÎ GELENEĞİN TÜRKİYE-AZERBAYCAN İLİŞKİLERİNE KATKISI
-GELENEKTEN HAREKETLE BİR GELECEK PERSPEKTİFİ DENEMESİ-
Burhan BALTACI*
Özet
Halvetilik Ömer el-Halvetî’ye (ö. 800/1397-98) nispet edilen İslâm dünyasının en yaygın tarikatın adıdır.
Hazar denizinin güneybatısında bulunan Geylân bölgesindeki Lâhîcân’da doğup büyüyen Ömer el-Halvetî,
Karakoyunlu hâkimiyetinde bulunan Tebriz’e giderek irşad faaliyetini burada sürdürmüştür. Ömer el-Halvetî’nin
vefatından sonra tarikatın silsilesi Ahî Mîrem (Emre, ö. 812/1409), Hacı İzzeddin (ö. 828/1425), Sadreddîn-i Hiyâvî
(ö. 860/1455) şeklinde devam ederek tarikatın ikinci pîri, bir bakıma gerçek kurucusu olan Seyyid Yahyâ-yı
Şirvânî’ye ulaşmıştır. Yahyâ-yı Şirvânî ise Şamahı’da doğup 868’de (1463-64) Bakü’de vefat etmiştir. Bu sebeple
Halvetiyye tarikatı Azerbaycan’da kurulmuş, gelişmiş ve buradan Anadolu’ya, Anadolu’dan da Balkanlar, Suriye,
Mısır, Kuzey Afrika, Sudan, Habeşistan ve Güney Asya’ya yayılmıştır.
Halvetiyye’nin birçok kolu Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin vahdet-i vücûd görüşünden etkilenmiş, bu etki
Ahmediyye kolunun Mısriyye şubesinin kurucusu Niyâzî-i Mısrî’de en ileri dereceye ulaşmıştır. Bu etkiyi
yaygınlaştıran Niyâzî-i Mısrî Halvetiyye dışında diğer bazı tarikatları da etkilemiştir. Bu tarikatın birçok kolu bugün
Türkiye, Suriye, Mısır, Balkanlar ve Kuzey Afrika ülkelerinde faaliyetlerini sürdürmektedir.
Halvetiyye tarikatının Şâbân-ı Velî’ye (ö. 976/1569) nisbet edilen kolu Şâbâniye’dir. Bu kol Halvetiyye
tarikatının dört ana kolundan (Cemâliyye, Ahmediyye, Rûşeniyye, Şemsiyye) Cemâliyye’nin bir şubesidir. Şâbân-ı
Velî memleketi Kastamonu’da faaliyet göstermiş, Şâbâniyye tarikatı, XVI. yüzyılda çevre illerde yayıldıktan sonra
XVII. yüzyılda İstanbul’da temsil edilmeye başlanmıştır. Şâbâniyye bu yüzyıldan itibaren Anadolu ve Balkanlar’dan
Suriye, Hicaz, Mısır, Kuzey Afrika ve Hindistan’a kadar geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Şâbân-ı Velî bütün tarikat
çevrelerince Anadolu’nun dört kutbundan biri olarak kabul edilir. Halvetiyye en fazla kola ayrılan tarikat olduğu
gibi Şâbâniyye de Halvetiyye içinde birçok kola sahip en yaygın tarikattır.
Bu tebliğimizde Azerbaycan kökenli bir Tasavvufi gelenek olan Halveti geleneğin, özelde de bu tarikatın
Şabaniye kolunun Türkiye’deki gelişim süreci ve Türkiye üzerinden Kuzey Afrika ve Balkanlardaki etkisi
araştırılacaktır. Bu etkinin günümüz Türkiye’sinde ortak payda olarak nasıl değerlendirilebileceği ve Türkiye-
Azerbaycan ilişkilerinin gelecek vizyonunda nasıl bir katkı sağlayabileceği üzerine bir gelecek perspektifi çizilmeye
çalışılacaktır.
Giriş
Halvetilik (Halvetiye) Ömer el-Halvetî’ye (ö. 800/1397-98) nispet edilen İslâm dünyasının en yaygın
tarikatlarından birisidir.
Hazar denizinin güneybatısında bulunan Geylân bölgesindeki Lâhîcân’da doğup büyüyen Ömer el-Halvetî,
İbrâhim Zâhid-i Geylânî’nin halifesi olarak Hârizm’de irşat faaliyetinde bulunan amcası Ahî Muhammed Halvetî’ye
(ö. 780/1378-79) intisap etmiş, onun ölümünden sonra da irşat makamına geçmiştir. Ömer el-Halvetî, daha sonra
Karakoyunlu hâkimiyetinde bulunan Tebriz’e giderek irşat faaliyetini burada sürdürmüştür. Tarikat silsilesi, Ahî
Muhammed vasıtasıyla İbrâhim Zâhid-i Geylânî’ye nispet edilen, ancak kurumlaşmış bir tarikat halini almayan
Zâhidiyye silsilesiyle birleşir. Silsile, İbrâhim Zâhid-i Geylânî’nin halifesi Sadreddin Erdebîlî’de Safeviyye, Ömer el-
Halvetî’de Halvetiyye tarikatına dönüşmüştür. Safeviyye’den Bayramiyye, Bayramiyye’den Celvetiyye tarikatı
doğmuş, kendisinden birçok şubenin meydana çıktığı Halvetiyye ise İslâm dünyasının en yaygın tarikatlerinden
birisi olmuştur. Ömer el-Halvetî’nin vefatından sonra silsilesi Ahî Mîrem (Emre, ö. 812/1409), Hacı İzzeddin (ö.
828/1425), Sadreddîn-i Hiyâvî (ö. 860/1455) şeklinde devam ederek tarikatın ikinci pîri, bir bakıma gerçek
kurucusu olan Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî’ye ulaşmıştır. Halvetiyye tarikatında önemli yerleri olan Ahî Muhammed,
Geylân’daki Heri’de vefat etmiş; Ömer el-Halvetî, yine bu bölgedeki Lâhîcân’da doğmuş, Yahyâ-yı Şirvânî ise
Şamahı’da doğup 868’de (1463-64) Bakü’de vefat etmiştir. Bu sebeple Halvetiyye tarikatı Azerbaycan’da
kurulmuş, gelişmiş ve buradan Anadolu’ya, Anadolu’dan da Balkanlar, Suriye, Mısır, Kuzey Afrika, Sudan,
Habeşistan ve Güney Asya’ya yayılmıştır. Halvetiyye Anadolu’ya Sadreddin Hiyâvî’nin halifelerinden Amasyalı Pîr
İlyas tarafından getirilmiştir. Yahyâ-yı Şirvânî’nin en önemli halifeleri Dede Ömer Rûşenî, Rûşenî’nin ağabeyi
* Doç. Dr. Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, e-posta: baltaci@kastamonu.edu.tr
199
Alâeddin Ali, Pîr Şükrullah Ensârî, Habîb Karamânî, Muhammed Bahâeddin Erzincânî ve Ziyâeddin Yûsuf
Şirvânî’dir. Habîb Karamânî vasıtasıyla Halvetiyye’de bir kol daha meydana gelmiştir. Bu kol, tarikatı Anadolu’nun
çeşitli bölgelerine yayan Karamânî’nin en önemli halifesi Cemal Halîfe diye bilinen Cemâleddin İshak Karamânî (ö.
933/1527) vasıtasıyla İstanbul’a da yayılmıştır.
Halvetiyye tarikatı Rûşeniyye (kurucusu Dede Ömer Rûşenî, ö. 892/1487), Cemâliyye (kurucusu Cemâl-i
Halvetî, ö. 899/1494), Ahmediyye (kurucusu Yiğitbaşı Ahmed Şemseddin, ö. 910/1504) ve Şemsiyye (kurucusu
Şemseddin Sivâsî, ö. 1006/1597) şeklinde dört ana kola ayrılmış, bu kollardan çeşitli şubeler meydana gelmiştir.
Halvetî tekkeleri 1925’te Türkiye’de tekkelerin kapatılmasıyla faaliyetlerine resmen son vermişlerse de
bazen gizli, bazen açıktan zikir ve işlevlerini icra etmeye devam etmişlerdir. Bu tarikatın birçok kolu bugün
Türkiye, Suriye, Mısır, Balkanlar ve Kuzey Afrika ülkelerinde faaliyetlerini sürdürmektedir. 1
Tarik ı Halvetiye i Şabaniye'ye Ait Silsile
1-Hazreti Seyyidi Kâinat Muhammed Mustafa -Sallâllahu Aleyhi Vesellem-.
2-Hazreti Aliyyül Mürteza -Radiyallahu Anh-.
3-İmam Hasan u Hüseyin -Radiyallahu Anh-.
4-Hasan’ül-Basri -Kaddesallahü Sirrahül Âlî-.
5-Habîbî Acemî -Kuddîse Sirruh-.
6-Eş Şeyh Hazreti Davud Tâi -Kuddise Sirruh-.
7-Eş Şeyh Hazreti Mâ’ruf Kerhî -Kuddise Sirruh-.
8-Eş Şeyh Hazreti Sırrı Sakatî -Kuddise Sirruh-.
9-Eş Şeyh Hazreti Cüneydi Bağdadî -Kuddise Sirruh-.
10-Eş Şeyh Hazreti Ahmed Mümşad ed-Deynûrî -Kuddise Sirruh-.
11-Eş Şeyh Hazreti Muhammed ed-Deynûrî -Kuddise Sirruh-.
12-Eş Şeyh Hazreti Muhammed Bekrî -Kuddise Sirruh-.
13-Eş Şeyh Hazreti Vahyeddîn Gazî -Kuddise Sirruh-.
14-Eş Şeyh Hazreti Ömer el-Bekrî -Kuddise Sirruh-.
15-Hazreti Ebâ Necîb Sühreverdi -Kuddise Sirruh-.
16-Hazreti Kutbuddin Ebheri -Kuddise Sirruh-.
17-Hazreti Rüknüddin -Kuddise Sirruh-.
18-Muhammedün Neccâşi -Kuddise Sirruh-.
19-Şehabeddin Tebrizî -Kuddise Sirruh-.
20-Cemaleddin Tebrîzî -Kuddise Sirruh-.
21-İbrahim ez-Zahid Geylânî -Kuddise Sirruh-.
22-Sadeddin Fergânî -Kuddise Sirruh-.
23-Âhî Muhammed Halvetî -Kuddise Sirruh-.
24-Eş Şeyh Ömer Pîr Halvetî -Kuddise Sirruh-.
25-Muhammed bin Nûr Halvetî -Kuddise Sirruh-.
26-Âhi Emîrim Muhammed Halvetî -Kuddise Sirruh-.
27-Hacı İzzeddin Halvetî -Kuddise Sirruh-.
28-Sadreddin Hunyadî -Kuddise Sirruh-.
1 Yukarıdaki bölüm Süleyman Uludağ, “Halvetiyye”, DİA, c. 15, s. 393-395’dan iktibas edilmiştir. Geniş bilgi için bkz.
200
29-Seyyid Yahya Şirvânî -Kuddise Sirruh-.

30-Pîr Muhammed Erzincânî -Kuddise Sirruh-.
31-Cemaleddin Aksarayî Halvetî -Kuddise Sirruh-.
32-Dede Ömer Aladdin Habib Karamanî -Kuddise Sirruh-.
33-Muhammed Behauddîn Erzincanî -Kuddise Sirruh-.
34-Eş Şeyh Hayreddîn Tokadî -Kuddise Sirruh-.
35-Eş Şeyh Pîri Muazzam el Halvetî Hazreti Şabanı Velî -Kuddise Sirruh-.
36-Eş Şeyh Osman Kastamonî.
37-Hayreddin Kastamonî.
38-Abdulbaki İskilibî.
39-Muhyidin İskilibî.
40-Derviş Ömer el-Fuâdî.
41-İsmail Çorumî.
42-Mustafa Çelebi Çorumî.
43-Aladdin i Karabaş Veli.
44-Nasuhî Muhammed Üsküdarî.
45-Abdullah Rüşdî.
46-Zaralı Hacı Muhammed Efendi.
47-Çerkeşli Pîri Sani Hacı Mustafa Efendi.
Ömer el-Halvetî’nin tarikat silsilesi, şeyhi Ahî Muhammed vasıtasıyla İbrâhim Zâhid-i Geylânî’ye nisbet
edilen, ancak kurumlaşmış bir tarikat halini almayan Zâhidiyye silsilesiyle birleşir. Bu silsile İbrâhim Zâhid-i
Geylânî’nin halifesi Safiyyüddin Erdebîlî’de Safeviyye, Ömer el-Halvetî’de Halvetiyye tarikatına dönüşmüştür.
Seyfeddin, Zahîrüddin, Bâyezîd-i Pûrânî ve Ahî Mîrem adlı dört halife yetiştiren Ömer el-Halvetî’nin silsilesi Ahî
Mîrem, Hacı İzzeddin Türkmânî ve Sadreddîn-i Hıyâvî vasıtasıyla devam ederek tarikatın ikinci pîri Seyyid Yahyâ-yı
Şirvânî’ye ulaşmıştır. Halvetiyye, İslâm dünyasının en yaygın tarikatlarından biri olduğu halde Ömer el-Halvetî’nin
adının kendisinden yaklaşık bir asır sonra yazılan Abdurrahman-ı Câmî’nin Nefeĥâtü’l-Üns’ünde yer almaması
onun çağında tanınmadığını göstermektedir. Nitekim bazı kaynaklar amcası Ahî Muhammed’in şeyhi İbrâhim
Zâhid-i Geylânî’yi, Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî’yi veya Ömer el-Halvetî’nin şeyhi olarak geçen Muhammed b. Nûr el-
Bâlisî el-Halvetî’yi tarikatın pîri olarak kabul etmektedir. Ömer el-Halvetî’nin halvet hayatını çok sevdiği, uzlete
çekilip ibadet ve zikirle meşgul olmaktan büyük bir zevk duyduğu için “Halvetî” nisbesini aldığı söylenir. 2
Cemâl-i Halvetî’nin Sünbül Efendi’den başka meşhur halifeleri şunlardır: İdris Efendi, Cemal Efendi, Kasım
Efendi, Alâeddîn-i Uşşâkı, Hayreddin Tokadî, Üveys Dede, Cemşâh-ı Karamânî, Sinân-ı Erdebîlî, Muslihuddin
Efendi, Selâhaddin Efendi, Bayezid Halîfe, Ali Dede, Dâvud Dede. Cemâl-i Halvetî’nin kurucusu olduğu Cemâliyye
tarikatı Halvetiyye tarikatının dört ana şubesinden biridir. Cemâliyye’den Sünbüliyye, Şâbâniyye, Assâliyye ve
Bahsiyye adlı dört talî kol doğmuş, bunlardan Şâbâniyye birçok alt kola ayrılmıştır. 3
Şâ’bân-I Velî (Ö. 976/1569)
Şa’bân-ı Velî, Halvetiyye-Şâbâniyye tarikatının kurucusudur. Kastamonu’nun Taşköprü ilçesinde dünyaya
geldi. Hayatına dair bilgilerin önemli bir kısmı, Şâbân-ı Velî Dergâhı’nın beşinci şeyhi Ömer Fuâdî’nin Menâkıb-ı
Şeyh Şa‘bân-ı Velî adlı eserine dayanmaktadır. Ömer Fuâdî doğum tarihi hakkında bilgi vermez. Son dönem
kaynaklarında doğumu için 902 (1497) ve 905 (1499-1500) yılları zikredilmektedir. Yakın döneme ait bir Şâbânî
icâzetnâmesindeki kayda dayanarak 886’da (1481) dünyaya geldiği ileri sürülmekte, Şâbân-ı Velî Müzesi’nde
2 Geniş bilgi için bkz. Mehmet Serhan Tayşi, “Ömer el-Halvetî”, DİA, c. 34, s. 65, İstanbul 2007.
3 Geniş bilgi için bkz. Mehmed Serhan Tayşi, “Cemâl-i Halvetî”, DİA, c. 7, s. 302-303, İstanbul 1993.
201
bulunan bir silsilenâmede de aynı tarihin verildiği belirtilmektedir.4 Şâbân-ı Velî’nin 18 Zilkade 976 (4 Mayıs 1569)
tarihinde vefat ettiği ve tekkesinin bahçesine defnedildiği kaynaklarda bildirilmektedir.5
Ömer Fuâdî’nin yanı sıra Şâbânî şeyhlerinden İbrâhim Hâs, Şâbân-ı Velî hakkında Tezkiretü’l-Hâs adını
verdiği bir menâkıbnâme kaleme almış,6 Şâbân-ı Velî Dergâhı’nın son şeyhi Mehmed Atâullah Efendi (Armay),
Ömer Fuâdî’nin Menâkıbnâme’sine bir zeyil yazmıştır. Şâbân-ı Velî bütün tarikat çevrelerince Anadolu’nun dört
kutbundan (evtâd-ı erbaa) biri olarak kabul edilir (diğerleri Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Hacı Bektâş-ı Velî, Hacı
Bayrâm-ı Velî’dir). Halvetiyye en fazla kola ayrılan tarikat olduğu gibi Şâbâniyye de Halvetiyye içinde birçok kola
sahip en yaygın tarikattır. Şâbâniyye Anadolu, Balkanlar, Irak, Suriye ve Hicaz’dan Hindistan ve Afrika’nın içlerine
kadar çok geniş bir coğrafyada temsil edilmiştir.7
Şa’bâniyye
Cemâl-i Halvetî tarafından kurulan Cemâliyye, Sünbüliyye ve Şâbâniyye adlı iki büyük kola ayrılmıştır. Cemâl-
i Halvetî’nin halifelerinden Sünbül Sinan’a nispet edilen Sünbüliyye, İstanbul merkezli bir tarikat olma özelliği
taşırken seyrü sülûkünü Bolu’da Cemâl-i Halvetî’nin diğer halifesi Hayreddin Tokadî’nin yanında tamamlayan
Şâbân-ı Velî memleketi Kastamonu’da faaliyet göstermiş, Şâbâniyye tarikatı, XVI. yüzyılda çevre illerde yayıldıktan
sonra XVII. yüzyılda İstanbul’da temsil edilmeye başlanmıştır. Şâbâniyye bu yüzyıldan itibaren Anadolu ve
Balkanlar’dan Suriye, Hicaz, Mısır, Kuzey Afrika ve Hindistan’a kadar geniş bir coğrafyaya yayılmıştır.
Şâbâniyye’nin silsilesi Şâbân-ı Velî, Hayreddin Tokadî, Cemâl-i Halvetî, Pîr Muhammed Bahâeddin Erzincânî
vasıtasıyla Halvetiyye tarikatının ikinci pîri Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî’ye (ö. 868/1464) ulaşır. Çok sayıda halife
yetiştiren Şâbân-ı Velî, bazı halifelerini irşad göreviyle çevre illere göndererek tarikatın kuruluş sürecini
başlatmıştır. Nitekim kendisinden sonra sırasıyla makamına geçen Kastamonulu Osman Efendi’yi (ö. 976/1569)
Tokat’a, Hayreddin Efendi’yi Amasya’ya, İskilipli Abdülbâki Efendi’yi Çorum’a, Muhyiddin Efendi’yi Şam’a
yollamıştır. Halifelerinden Muharrem Efendi’nin İstanbul’da Süleymaniye Camii vâizi olduğu bilinmektedir. 8
Şâbâniyye meşâyihi mensupları ve muhipleri arasında çok sayıda âlim, ârif, divan sahibi şair ve mûsikişinas
yetişmiştir. Karabaş Velî, Kutbüddin Mustafa el-Bekrî ve halifeleri, Mehmed Nasûhî, Çerkeşî Mustafa Efendi ve
Kuşadalı İbrâhim Efendi aynı zamanda ilmî kişilikleriyle tanınmıştır. Şeyhülislâm Ârif Hikmet ve Mehmed Sâdeddin
Efendi, Hacı Mehmed Zihni, Abdüllatif Harpûtî ve Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır birer Şâbânî dervişidir.
Karabaş Velî’nin oğlu Mustafa Mânevî, Hasan Ünsî, İbrâhim Has, Mustafa İbretî, Mehmed Nasûhî, Üsküdarlı
Mustafa Zekâi, Geredeli Halil Efendi’nin oğlu Mustafa Rûmî, Kuşadalı’nın mensuplarından Mustafa Aczî, Mehmed
Aydî Baba, Abdülaziz Mecdi Tolun divan sahibi şairler olarak dikkat çekmektedir. 9
Halvetiliğin Yayılışı ve Önemi
Seyyid Yahya Şirvanf'nin yetiştirdiği halifelerden bazıları, Anadolu'ya gelmişler ve Halvetiyeyi Osmanlı
toplumunda yaymışlardır Bunlar: Pir Muhammed Erzincani (ö.879/1474f, Dede Ömer Ruşeni (ö.892/1487), Molla
Ali Halveti (ö.?) ve Habibi Karamani (ö.902/1497) 'dir.
Seyyid Yahya Şirvani'den hilafet alıp, Anadolu'ya tarikat faaliyetlerini sürdürmek için gelen bu zatların vefat
tarihleri göz önünde bulundurulduğu zaman, Halvetiye Tarikatının, Osmanlı topraklarında XV. Yüzyılın ikinci
yarısından itibaren yayılmaya başladığını söyleyebiliriz. Osmanlı topraklarında Halvetiyenin ilk filizlendiği merkez,
Pir İlyas Halveti (ö.833/1429) ve Zekeriya Halveti (ö.?) gibi karizmatik özelliğe sahip şahsiyetlerin çabasıyla
Amasya olmuştur. Pir İlyas'ın Şirvan'dan dönmesiyle, Amasya'da ortaya çıkan Halvetiye Tarikatı mensuplarını
marifet ilmine teşvik etmiş, bu şekilde halkın hüsn ü kabulüne mazhar olup, çabucak yayılmıştır.
Bütün bu tarihi verilerden yola çıkarak meseleye baktığımızda, aynı silsileye ve esaslara sahip Halvetiye
Tarikatının, genel anlamda Osmanlı devleti ve toplumu arasında tutulmasının sebepleri kendiliğinden ortaya
çıkmaktadır. Şah İsmail'le birlikte tam anlamıyla politik bir hüviyete kavuşan Safevilik, Osmanlı Devleti için ciddi
boyutta bir tehlike olmaya başlayınca, aynı motifleri taşıyan Halvetiye Tarikatı önem kazanmış oldu. Yani o
dönemde Şia kökenli faaliyetlerin önüne geçmenin yine onların metoduyla, yani tasavvuf kanalıyla olabileceği
düşünülmeye başlandı. O halde Osmanlı Devletinin merkezinde ve ülkenin başka bölgelerinde Halvetiye
Tarikatının desteklenmesi gerekiyordu. Bu da ancak, aynı motifleri taşıyan politik kulvara yerleşen Safeviyye'ye
4 Fazıl Çiftçi, Şeyh Şaban-ı Veli, Kastamonu 2011, s. 63

5 Ömer Fuâdî, Şa’bân-ı Velî Menkıbeleri, Sad. Muhammed Bedirhan, Nefes Yay., İstanbul 2011, s. 153.
6 Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 4543.
7 Geniş bilgi için bkz. Cemal Kurnaz, Mustafa Tatcı, “Şaban Veli”, DİA, c. 38, s.208-210, İstanbul 2010.
8 Mustafa Tatcı, “Şabaniyye”, DİA, c. 38, s. 211-215, İstanbul 2010.
9 Tatcı, “Şabaniyye”, DİA, c. 38, s. 211-215.
202
alternatif olarak Halvetiye Tarikatı'nı ön plana çıkartılması suretiyle olabilirdi. Aynı şekilde "ehlibeyt" sevgisinden
yola çıkarak Anadolu halkını kendi yanlarına çekmek isteyen Şiilerin, saf dışı bırakılmaları yine aynı metot
kullanılarak gerçekleşebilirdi.
Diğer taraftan Halvetilik, kurucusundan itibaren, Türklerin devam ettirdiği bir tarikat olması yönüyle dikkat
çeker. Tarihe bakıldığında görüleceği üzere, Halvetiye, Orta Asya'da Şirvan, Lahcan, Erdebil gibi merkezlerde,
etnik yönden tamamen Türk olan şahıslar tarafından yayılmış ve geliştirilmiştir. Çağdaş sufi-akademisyen Ebu'l-
Vefa Taftazani, bir çalışmasında Halvetiliği Fars kökenli bir 'tarikat olarak takdim ederse de, et-Turuku's-Sufiyye fi
Mısr adlı eserinde bu görüşünden farklı olarak, Halvetiyye'yi XVII ve XVIII. yüzyıllarda Anadolu'dan, Mısır'a gelmiş
bir Türk tarikatı olarak nitelendirir. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Halvetiye Tarikatı, kurucusundan itibaren
tamamen Türk kökenli şeyhler tarafından devam edegelen bir tarikat olmuştur.
Görüldüğü gibi Halvetilik gerek keyfiyet, gerekse kemiyet olarak Türk insanını ve toplumunu en fazla
etkilemiş bir tarikat olarak karşımıza çıkmaktadır.
Yine aynı şekilde İslam kültür tarihinde, Türklük rengi ağır basan ve kırka yakın şubesi bulunan Halvetiye
tasavvuf okulu, tamamıyla Sünni karakterlidir. Özellikle Halvetiliğin alt kol ve şubelerinin kurucuları incelendiği
zaman hepsinin Türk olduğunu görürüz. İran Şii tesirine karşı Türk Halveti, Mevlevi, Nakşbendi ve Bayramiliğini
tepki ihtiva eden tavrı ve bu tarikatların şeyhlerinin olağan üstü yardımları dikkat çekicidir. Ayrıca bu ve buna
benzer olaylar, tasavvufun yatay bireysel yönünün dışında dikey bir tarzda siyası bir güç oluşturabilmesine
verilebilecek en çarpıcı örneklerdendir.10
Türkiye-Azerbaycan İlişkileri Bağlamında Öneriler
UNSECO 2013 yılını vefatının 550. yılı olması sebebiyle ‘Seyyid Yahya Şirvânî Yılı’ ilan etmiştir. Kastamonu’da
da Hz. Pir Şeyh Şa’ban-ı Veli’nin vefatının 450. yılı dolayısıyla 2019’un UNESCO tarafından “Şeyh Şa’bân-ı Velî Yılı”
ilan edilmesi çabasına Azerbaycan tarafından destek verilmesi önemlidir.
Ortak akademik çalışmaların yapılması: Kastamonu Üniversitesi tarafından düzenlenen 1. Milletlerarası
Türkiye-Azerbaycan Münasebetleri Sempozyumu (2016), I. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu -Şeyh
Şa’ban-ı Velî’yi Anma ve Anlama- (2012), II. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu -Kastamonu’nun
Mmanevî Mimarları- (2014), III. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu -Kastamonu’da İlmi Hayat ve
Kastamonu Âlimleri- (2016) sempozyumlarına Azerbaycanlı bilim adamları bilim kurulu üyesi olma ve tebliğleriyle
destek vermişlerdir. Ayrıca Türkiye’de 21-23 Kasım 2013 tarihinde Eskişehir’de, 25-27 Kasım 2013 tarihinde ise
Bakü’de Azerbaycan’da gerçekleştirilen uluslararası Uluslararası Seyyid Yahya Şirvani ve Halvetilik Sempozyumu
yapılmıştır. Böyle bir aktivite Türkiye ve Azerbaycanlı bilim adamları tarafından 2019 yılı için de düşünülmelidir.
Akademisyen ve Öğrenci Değişimi: Mevlana değişim programı çerçevesinde bu değişim gerçekleştirilebilir.
Kültürel Etkileşim: Ortak değerler çerçevesinde yapılandırılacak ortak kültürel faaliyetler yapılmalıdır.
Halveti geleneğin her iki ülkenin kültür hayatına yaptığı etkinin muhataplar tarafından doğru anlaşılması ve yeni
nesiller tarafından da güncelliğini koruyarak hafızalardan yok olmasının engellenmesi tarihi bir sorumluluktur.
Kültür alanında dünya üzerinde yapılacak faaliyetlerde ortak hareket edilmesi için zemin hazırlanmalıdır.
Halveti geleneğin Azerbaycan’dan hareketle Anadolu’ya doğru yapmış olduğu tarihi yolculuğun samimi bir
şekilde, karşılıklı ihtiyaçların tespiti ve karşılanması için Anadolu’dan Azerbaycan’a doğru yapılması
gerekmektedir.
Kastamonu’da yaklaşık 25 yıldır yapılan Şeyh Şa’bân-ı Veli ve Kastamonu Evliyaları Haftası uluslararası bir
hüviyet kazandırılarak gerçekleştirilmelidir. Bu faaliyetin ismi “Halveti Geleneğin İzinde…” ya da “Halvetten
Devlete…” şeklinde değiştirilebilir.
Halvetiliğin doğuşundan günümüze tarihi seyrini anlatacak kitap, belgesel, roman, broşür vb. çalışmalar
yapılabilir. Bunlar bilimsel bilgiler içeren çalışmalar olanlar yanında geniş kitlelere hitap edecek eserler şeklinde
de olmalıdır. Uluslararası bir kitleye hitap etmesi için değişik dünya dillerine de çevirisi yapılmalıdır.
Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması sürecinde Halvetî geleneğin Yesevî gelenek kadar (bazı
araştırmacılara göre ondan da fazla olduğu söylenmektedir) etkisinin olduğu gerçeğinin anlaşılması
gerekmektedir. Bu vesile ile Halvetilik üzerinden ortak değerlerin bilinmesi ve bu değerler etrafında buluşma
anlamında faaliyetlerde bulunulması gerekmektedir.
10 Bkz. Mustafa Aşkar, “Bir Türk Tarikatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihî Gelişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili”, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1999, c. XXXIX, s. 535-563.
203
Halveti gelenek içerisindeki kaynakların ortak çalışmalarla gün yüzüne çıkarılması için birlikte çalışmalar
yapılması ve bu kaynakların diğer dillere çevrilmesi önem arz etmektedir. Halveti gelenek içerisinde yer alan
zevatın bilinirliğini artırmak için ortak çalışmalar yapılmalıdır.
Halveti geleneğin değerlerinin güncellenmesi gerekmektedir. Türkiye Azerbaycan ortak kültürel değerlerinin
Halveti gelenekten etkilenen yönlerinin tespit edilmesi ve bu değerlerin asılları bozulmadan güncellenmesi
gerekmektedir.
Kaynaklar
AŞKAR, Mustafa, “Bir Türk Tarikatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihî Gelişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili”, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1999, c. XXXIX, s. 535-563.
ÇİFTÇİ, Fazıl, Şeyh Şaban-ı Veli, Kastamonu 2011, s. 63
KURNAZ, Cemal, TATCI, Mustafa, “Şaban Veli”, DİA, c. 38, s.208-210, İstanbul 2010.
Ömer Fuâdî, Şa’bân-ı Velî Menkıbeleri, Sad. Muhammed Bedirhan, Nefes Yay., İstanbul 2011, s. 153.
Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, nr. 4543.
TATCI, Mustafa, “Şabaniyye”, DİA, c. 38, s. 211-215, İstanbul 2010.
TAYŞİ, Mehmet Serhan, “Ömer el-Halvetî”, DİA, c. 34, s. 65, İstanbul 2007.
TAYŞİ, Mehmed Serhan, “Cemâl-i Halvetî”, DİA, c. 7, s. 302-303, İstanbul 1993.
ULUDAĞ, Süleyman, “Halvetiyye”, DİA, c. 15, s. 393-395’dan iktibas edilmiştir. Geniş bilgi için bkz.
204
TÜRKİYE AZERBAYCAN İLİŞKİLERİNDE DİN EĞİTİMİ VE HİZMETLERİNİN YERİ
İbrahim YENEN*
Özet
İslam dini, zengin tarihsel birikimi ve coğrafi konumu açısından köklü geçmişe sahip olan Azerbaycan
kültürünün önemli bir unsurunu oluşturmaktadır. İslam dinini kültürel etkinliği Çarlık Rusya’sı ve Sovyet
Dönemlerinde kesintiye uğramıştır. 1991 tarihinde yeniden bağımsızlığını kazanan Azerbaycan’ın kültürel
kalkınmasında Türkiye ile geliştirilen ilişkiler etkili olmuştur. Kültürel ilişkilerin önemli unsuru olarak din, önemli bir
fonksiyona sahiptir. Türkiye Azerbaycan arasındaki dini ilişkilerin merkezi kurumunu Diyanet İşleri Başkanlığı
oluşturmuştur. Diyanet İşleri Başkanlığı aracılığıyla din eğitimi ve hizmetleri alanlarında faaliyetler
gerçekleştirilmiştir. Bu faaliyetlerin eğitim alanı kapsamında Azerbaycan’da orta ve yükseköğrenim seviyesinde
okullar açılmış ve din eğitimi almaları amacıyla öğrenciler Türkiye’ye getirtilmiştir. Din hizmetleri kapsamında ise
din görevlisi gönderme, dini yayın, kardeş şehir projeleri, vekâletle kurban uygulamaları ve imar faaliyetlerinin
gerçekleştirildiği görülmektedir.
1.Türkiye ve Azerbaycan Arasında Dini Alandaki İlişkiler
İslam dini jeopolitik ve stratejik açıdan önemli bir coğrafyada yer alan Azerbaycan halkının kültürel ve zihniyet
dünyasını belirleyen kurucu unsurları arasında yer almaktadır.1 Bölgenin İslam dini ile ilk teması Hz. Ömer
döneminde gerçekleşmiştir. Fetih politikalarının bir gereği olarak fazla sayıda Müslüman topluluk bu bölgeye göç
ettirilmiştir. Kafkasya coğrafyası kısa zaman çerisinde İslam dinini kabul etmiş ve bilim ve düşünce dünyasına önemli
şahsiyetlerin yetişmesine öncülük etmiştir. Azerbaycan bölgesinde Safevi iktidarı zamanına kadar mezhep
anlamında birlik olduğu görülmektedir. Fakat Safeviler ile birlikte günümüze kadar devam edecek ortaklık
bozulmuştur. Günümüzde ülkenin yaklaşık %96’sı İslam dini mensubiyetine sahiptir. Bu oranın mezhebi dağılımının
ise %60’nın Şii, %40’nın da Sünni olduğu kabul edilmektedir. Ancak bu oranlar, özellikle 1990 sonrasındaki
dönemde resmi bir istatistiğe dayanmamaktadır. Şii nüfusun yoğun olarak Bakü etrafındaki kırsalda ve ülkenin
güneyi olan İran ile sınır bölgelerde yaşamaktadırlar. Sünniler ise orta ve kuzey bölgelerde yerleşiktirler.2
1991 yılında Sovyet Rusya yönetiminden bağımsızlığını kazanan Azerbaycan Cumhuriyeti, anayasasında yer
alan hükümler gereği, din ve vicdan hürriyeti çerçevesinde laikliği benimsemiştir. Bununla birlikte devlet,
vatandaşlarının dini taleplerini iki kurum aracılığıyla gerçekleştirmektedir. Bu kurumlardan birincisi, “Dini
Kuramlarla İş Üzere Devlet Komitesi”dir. Bu komite, devletin din politikalarının belirlenmesinde etkili olmaktadır.
İkinci kurum ise “Kafkas Müslümanları Dini İdaresi”dir. Sovyet Rusya döneminde kurulan İdare, sadece
Azerbaycan’da değil Kafkas bölgesi Müslümanlarına yönelik faaliyetler gerçekleştirmektedir.3
Sovyet yönetiminin din karşıtı uygulamalarına rağmen, inanç ve sembollerin Azerbaycan'ın geleneksel dini
kültüründe önemli derecede yerini koruduğunu söylemek mümkündür.4 Bağımsızlık sonrası dini hayatın seyrinde
de canlanmalar görüldüğü bilinmektedir. Buna göre günümüzde dini hayatın özellikle “yas merasimleri”,
“muharremlik”, “aşure” ve “dini bayramlar” gibi zamanlarda yoğun bir şekilde tecrübe edildiği görülmektedir.5
Bağımsızlığını kazanmasından sonra Azerbaycan’ın ekonomik ve siyasal alanlarda gösterdiği kalkınmanın kültürel
alanlara da yansıdığı anlaşılmaktadır. Kültürel anlamda özellikle dil ve din alanlarında önemli gelişmeler
kaydedilmiştir. Bu gelişmelerin sürekliliğinde kurumsal anlamda Türkiye Cumhuriyeti devletinin desteği
bilinmektedir. Din alanında Türkiye’nin laiklik geleneği ve eski dini kurumsal yapısı Azerbaycan devleti için esin
* Yrd. Doç. Dr., Karabük Üniversitesi

1 Abasov Ali, “Azerbaycan’da İslam: Yeniden Canlanma ve Kurumsallaşma Sorunları”, Azerbaycan’da Din ve Kimlik, (Ed.), Sevinç
Alkan Özcan ve Vügar İmanbeyli, Küre Yayınları, Birinci Basım, 2014, s., 131
2 Tağıyev Kövser, “Siyasi Tarihi Bağlamında Azerbaycan’da Din Eğitiminin Gelişimi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt:
6, Sayı: 28, Güz 2013, s., 381-382

3 Samedov Elsever, “Azerbaycan Cumhuriyetinde Din Devlet İlişkileri. Yasal ve Kurumsal Çerçeve”, Azerbaycan’da Din ve Kimlik,
(Ed.), Sevinç Alkan Özcan ve Vügar İmanbeyli, Küre Yayınları, Birinci Basım, 2014, s., 201-202
4 Taştan Abdulvahhap, “Azerbaycan’da Sosyo-Kültürel Değişme, Din ve Dinsel Canlanma”, Bilig Dergisi, Bahar 2003, Sayı: 25, s.,
25
5 Kahraman Abdullah, “Azerbaycan’da Dini Hayat”, Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyet’e Katkıları Sempozyumu Bildiriler
Kitabı, Isparta, 2007, s., 212-214
205
kaynağı teşkil etmiştir. Din alanındaki ikili ilişkilerin en önemli aracının Diyanet İşleri Başkanlığı olduğu
görülmektedir.6
Din-devlet ilişkilerinin resmi bir kurum tarafından yürütülmesiyle Müslüman ülkeler arasında farklı bir
konuma sahip olan Diyanet İşleri Başkanlığının konum ve statüsü, 90 yıllık varlık sürecinde özellikle laiklik ilkesi
çerçevesinde üzerinde en çok tartışılan konu olmuştur. Din işlerinin devlet mekanizması içerisinde düzenlenmesine
ilişkin tartışmalarda üç ana doktrin ortaya çıkmıştır.7 Bu doktrinlerden birincisi din işlerinin devlet çatısı içinde yer
alan bir kurum tarafından yürütülmesi, ikincisi kurumun devlet organizması içinde tutulmakla birlikte özerk bir
niteliğe sahip olması, üçüncüsü ise din işlerinin sivil toplum içerisinde yapılanması gerekliliği şeklindedir. İslam
dininin ilk dönemlerinden itibaren toplumsal din hizmetlerini yerine getiren, özel insanlar ve öğretmelerin
varlığından hareketle Diyanet İşleri Başkanlığını yalnızca bürokratik bir kurumsal kimliğin ötesinde ahlaki dindarlığı
tesis edecek bir proje olarak tanımlayan Bardakoğlu, laiklik-din ve devlet ilişkileri açısından Diyanet’in diğer
kurumlardan ayırt edilen üç özelliğini şu şekilde tanımlamaktadır:8
1.Diyanet bir kamu kurumudur: Diyanet İşleri Başkanlığı, devlet mekanizması ve bürokratik sistemin bir
parçasıdır. Bu haliyle devlet yapısının bir parçası olarak Diyanet İşleri Başkanlığının konumu, laiklik kavramının
tanımlanmasıyla açıklığa kavuşturulmaktadır. Şöyle ki bu bağlamda laiklik, dinlerin devlet işlerinde baskın ve etkin
olmadığı, bireylerin dini hayatlarındaki kısıtlanamaz özgürlükler ve din hürriyeti koşulunun anayasal koruma altında
bulunduğu, dinin istismarı ve kötüye kullanımının engellenmesi ve kamu menfaatinin korunması gerekliliği,
devletin, kamu düzeni ve kamu haklarının koruyucusu olarak, dini hak ve özgürlükleri güvence altına alma yetkisine
olduğu kabulüyle tanımlanmaktadır.9
2.Diyanet bağımsız bir kurumdur: Diyanet İşleri Başkanlığı, akademik faaliyetlerinde, İslami konulardaki
entelektüel tartışmalarda, dini bilgi üretim ve aktarma konularında özgür olmaktan yanadır.
3.Diyanet sivil bir kuruluştur: Diyanet işleri Başkanlığının sivil bir kuruluş olmasının temeli, toplumun büyük
bir çoğunluğunun dindar olmasına ve dinlerini özgürce ve sahih bilgi ışığında doğru bilgiyle donanarak yerine
getirme talebinden kaynaklanmaktadır.
Diyanet İşleri Başkanlığının bu üç özelliğinin, kurumsal yapı üzerinden sürdürülen tartışmalarda ifade edilen
talepleri içermesiyle dikkat çekmektedir. Özet olarak ifade etmek gerekirse, tartışmalarda ön planda tutulan
devlete bağlı, bağımsız ve sivil gibi kurumsal nitelikler Diyanet İşleri Başkanlığı bünyesinde temsil edilmektedir.
Bu temsiliyet açısından görev ve yetki alanı İslam dini inanç, ibadet ve ahlak esasları ile ilgili işleri yürütmek,
ibadet yerlerini yönetmek ve toplumu din konusunda aydınlatmak kısaca din hizmetleri olan Diyanet işleri
Başkanlığı, aynı zamanda eğitim hizmetleri (Kuran Kursları), hac ve umre hizmetleri, yurtdışı hizmetleri ve dinî
yayınlar gibi alanlarda da faaliyet göstermektedir.
Diyanet İşleri Başkanlığı, 1990’lı yıllarda Doğu Bloğunun dağılmasını müteakip yaşanan gelişmeler
çerçevesinde ortak dil, kültür ve tarih bağları olan Avrasya ülkeleri ve Müslüman topluluklarıyla, sahip olduğu bilgi,
birikim ve deneyimini paylaşmak üzere ilişkiler geliştirmiştir. Bu ilişkilerin Türkiye Diyanet Vakfı’nın (TDV) mali
desteği ile başta dinî eğitim olmak üzere dini yayın, dini mekânları imar ve tamir gibi dini hayatın farklı alanlarında
devam ettiği görülmektedir. Diyanet İşleri Başkanlığı Ve Türkiye Diyanet Vakfı’nın gerçekleştirdiği dini faaliyet
mekânlarından birisini de Azerbaycan oluşturmaktadır.
2.Türkiye ve Azerbaycan Arasındaki Din Eğitimi/Din Hizmetleri Arasındaki İlişkiler
Türkiye ve Azerbaycan arasında özellikle 1990’lı yıllardan sonra gelişen dini alandaki ilişkiler, bu bildiri
çerçevesinde “din eğitimi” ve “ din hizmetleri” olmak üzere iki emel başlık altında değerlendirilecektir.
2.1.Din Eğitimi Alanındaki İlişkiler
Diyanet İşleri Başkanlığı, “İslam dininin inanç, ibadet ve ahlak esasları ile ilgili işleri yürütmek, din konusunda
toplumu aydınlatmak ve ibadet yerlerini yönetmek” olarak belirtilen görevleri gereğince din hizmeti yanında din
eğitimi hizmetleri kapsamında yurtdışında örgün eğitim-öğretim faaliyetleri de gerçekleştirmektedir. Bu
faaliyetlerin özellikle Türk Dünyası coğrafyasında yer alan Orta Asya, Kafkasya ve Balkanlar ve Türk Cumhuriyetleri
6 Fırat Cem İbrahim, “Türkiye’nin Azerbaycan’a Yönelik Kültür Politikaları”, Azerbaycan’da Din ve Kimlik, (Ed.), Sevinç Alkan
Özcan ve Vügar İmanbeyli, Küre Yayınları, Birinci Basım, 2014, s.285
7 Gözaydın İştar, Diyanet- Türkiye Cumhuriyetinde Dinin Tanzimi, İletişim Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2009, s.,273
8 Bardakoğlu Ali, 21. Türkiye’sinde Din ve Diyanet 1, (Der.) Dr. Ömer Menekşe, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Baskı, Ankara,
2010, s., 62
9 Bardakoğlu Ali, s., 63
206
ile Türk ve Müslüman Topluluklarının yoğun yaşadığı bölgelerde gerçekleştirildiği görülmektedir. 1990’lı yıllardan
sonra Türk Dünyası coğrafyasında yaşayan ortak soy ve din bağlantılı bireylerin kimliklerinin korunması ve kültürel
ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik din ve vicdan hürriyeti çerçevesinde din bilimlerini sistematik bir yaklaşımla
inceleyen entelektüel perspektife sahip din adamlarının yetiştirilmesi amaçlanmaktadır. Diyanet İşleri Başklanlığı
tarafından yürütülen eğitim-öğretim çalışmalarıyla elde edilmek istenilen amaç ve hedefler şu şekilde
sıralanmaktadır:
“1.Türkiye’nin din eğitimi alanındaki sahip olduğu bilgi birikimi ve tecrübesini dost ve kardeş ülkeler ile
paylaşmak.
2.İlgili ülkelerde, tarihi süreç içerisinde meydana gelen din eğitimi alanındaki boşluğunu telafi etmeye yönelik
çabalar geliştirmek
3.İlgili ülkelerin din hizmeti ve din eğitimi-öğretimi alanında faaliyet gösteren yerel kurumlarında ileriye
yönelik istihdam edilmek üzere nitelikli din görevlisi-din bilgini yetiştirilmesine yardımcı olmak.
4.Dindaş ve soydaşlarımızın dini ve milli kimliklerini muhafaza etmelerine yardımcı olmak.”10
Bu amaçlar ve hedefler doğrultusunda devam eden din eğitim-öğretimi faaliyetleri sürecinde mezun olan
öğrenciler, vatandaşı oldukları ülkelerde din görevlisi, öğretmen, müftü, öğretim görevlisi gibi dini ve bilimsel
yeterlilik gerektiren alanlarda istihdam edilmektedir. Ayrıca, Uzak Doğu, Afrika, Orta Asya, Kafkasya ve Balkanlar
coğrafyasındaki Türk Cumhuriyetleri ile Türk ve Müslüman Topluluklarının yaşadığı ülkelerden İmam Hatip Lisesi
ve İlahiyat Fakültelerinde öğrenim görmek amacıyla Türkiye’ye öğrenciler getirilmektedir. Bu faaliyetler, dil, kültür,
tarih, sanat, eğitim ve insani hizmetler başlıkları altında değerlendirilmektedir. Eğitim-öğretim hizmetlerinin
öğrenci, öğretici, yönetici, mekân, materyal, program, yöntem bütünlüğü içerisinde değerlendirildiğinde olumlu
sonuçlara ulaşıldığı görülmektedir.
1990’lı yılların başında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, bağımsızlığını kazanan
Türk Cumhuriyetlerinde meydana gelen değişme sonrasında Diyanet İşleri Başkanlığı, Balkanlar, Kafkaslar ve Orta
Asya’da yaşayan topluluklar ile dini alanın çeşitli birimlerinde ilişkiler geliştirmeye başlamıştır. Bu ilişkilerin en
önemlisinin din hizmeti ve dinî eğitim alanında sahih dinî bilgilere sahip din görevlisi ihtiyacının karşılanması ve din
görevlisi yetiştirilmesi olduğu gözlenmektedir. Bu amaçla Diyanet İşleri Başkanlığı, din eğitimi ve öğretimi görmek
amacıyla öğrencilerin getirilmesi ve ilgili ülkelerde eğitim kurumları açarak mahallinde kurumsallaşmasına zemin
hazırlamak şeklinde iki strateji belirlemiştir. Diyanet İşleri Başkanlığının yürüttüğü bu faaliyetlere mali destek
sağlayan Türkiye Diyanet Vakfı, yurtdışı eğitim hizmetleri ile ilgili olarak; “yurt dışındaki soydaş ve dindaşlarımızın
milli ve dini kimliklerinin muhafazasına katkıda bulunmak, din adamı ihtiyacını karşılamak ve İslam dininin
hurafelerden arındırılmış bir şekilde gerçek hüviyetiyle öğrenilmesini sağlamak amacıyla, başta Türk cumhuriyetleri
ve dünyanın muhtelif ülkelerindeki Türk toplulukları olmak üzere, Balkanlar ve Orta Doğu ülkeleri ile talep olması
halinde diğer bölge ve ülkelerden öğrencilerin, başta ilahiyat alanı olmak üzere orta ve yükseköğrenim ile lisansüstü
eğitim görmeleri için Türkiye’de veya mahallinde eğitim desteği sağlar.”11 İlkesini benimseyerek ortak amaç ve
stratejisi belirlemiştir.
2.1.1.Azerbaycan’da Açılan Dini Eğitim Kurumları
Diyanet İşleri Başkanlığı ve Türkiye Diyanet Vakfı, din alanında din görevlilerinin yetiştirilmesine katkı
sağlamak amacıyla, Balkan ve diğer Avrasya ülkelerinde olduğu gibi Azerbaycan’da da okullar açmıştır. Bu
çerçevede Azerbaycan’da orta öğretim ve yükseköğrenim seviyesinde iki eğitim kurumunun faaliyetlerine devam
etmekte olduğu bilinmektedir. Bu eğitim kurumlarından birincisi Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’dir.
Bakü Devlet Üniversitesi Rektörlüğü ve Türkiye Diyanet Vakfı arasında imzalanan 30.07.1992 tarihli protokol ile
1992-1993 eğitim-öğretim yılında faaliyetlerine başlayan Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nden 2015 yılı
itibariyle 805 öğrenci mezun olmuştur. 2015-2016 eğitim öğretim sezonunda ise 110 erkek ve 80 kız olmak üzere
toplam 190 öğrenci sayısı ile 16 mahalli ve 1 Türkiyeli öğretim görevlisi ile faaliyetlerini sürdürmektedir. Bakü
İlahiyat Fakültesinin iaşe, ibate, kitap, kırtasiye, bakım, onarım, elektrik, su, telefon, mahalli personel yardımları,
Türkiye'den gönderilen öğretmenlerin ücretleri vb. giderleri, Türkiye Diyanet Vakfı tarafından karşılanmaktadır.
Azerbaycan Halk Tahsili Nazırlığı ve Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı arasında 1994 tarihinde imzalanan
protokol ile 1994-1995 eğitim-öğretim yılında faaliyetlerine başlayan TDV Bakü Türk Lisesi, 2015 yılı itibariyle 863
10 Erşahin İsmail, Yurtdışı Din Eğitimi ve Hizmeti Değerlendirme Raporu, Yayınlanmamış Rapor, Ankara, 2007, s.7.
11 Türkiye Diyanet Vakfı Yurt dışına yönelik eğitim-öğretim hizmetleri ile kültürel ve sosyal faaliyetlere ilişkin talimat (2006),
İkinci Bölüm eğitim - öğretim hizmetleri, md.5.
207
öğrenci mezun olmuştur. 2015-2016 eğitim öğretim sezonunda ise toplam 873 öğrenci sayısı ile 99 mahalli ve 1
Türkiyeli öğretim görevlisi ile faaliyetlerini sürdürmektedir.
Diyanet İşleri Başkanlığı ve Türkiye Diyanet Vakfı koordinasyonu ile ilgili ülke dış temsilcilikleri, din hizmetleri
ataşe ve müşavirlikleri ve yerel dini idarelerle gerçekleştirilen çalışmalar neticesinde farklı eğitim kademelerinde
öğrenim görmek üzere öğrencilerin ülkemizde eğitim görmelerini sağlanmaktadır.
Tablo 1. 1992-2011 Yılları Arasında Türkiye’de Öğrenim Gören Öğrenci Sayıları12
Okul Sayı Okul Sayı
Kur’an Kursu 205 Doktora 12
İlahiyat Fakültesi 452 İmam-Hatip Lisesi 25
Yüksek Lisans 58 Haseki Eğitim Merkezi 10
Toplam 762
Tablo 2: 2011-2016 Yılları Arasında Türkiye’de Öğrenim Gören Öğrenci Sayıları

Okul 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16
Kur’an Kursu 4 5 2 5
İmam Hatip Lisesi 12 7 6 6
İlahiyat Fakültesi (Master-Dok.) 18 17 4 5
Hizmet İçi Eğitim -------- ------- ------- 5
Toplam 34 29 12 21
2.2.Din Hizmetleri Alanındaki İlişkiler

2.2.1.Din Görevlisi Değişimi
Ortak soy ve din bağlantılı bireylerin pratik günlük dini ibadetlerini yerine getirmelerinde yardımcı olmak,
yerel imkânlarla devam ettirilmeye çalışılan din hizmetlerine katkı sağlamak ve ilgili ülke dini kurum ve kuruluşlar
arasındaki ilişkileri geliştirmek amacıyla mahallinden gelen talepler doğrultusunda Diyanet İşleri Başkanlığı
tarafından din görevlileri gönderilmektedir. Yurtdışında görev yapmak üzere gönderilen din görevlileri ikiye
ayrılmaktadır. Birincisi uzun süreli din görevlisi diğeri ise kısa süreli din görevlisidir. Özellikle Ramazan ayı ve Kurban
Bayramı gibi dini hayatın canlılık kazandığı dönemlerde 1–6 ay arası veya 1-2 yıl arasında din görevlileri mahallinden
gelen talepler doğrultusunda görevlendirilmektedirler. 1992-2008 yılları arasında Türkiye’den Azerbaycan’a
toplam 118 din görevlisi gönderilmiştir. 2008 yılından itibaren Azerbaycan tarafından talep olmaması nedeniyle
din görevlisi gönderilmemektedir.
2.2.2.Dini Yayın Faaliyetleri
Avrasya İslam ülkeleri ile Türk ve Müslüman topluluklarında yaşayan vatandaşların İslam dinine dair temel
bilgileri aktaracak, dinin doğru anlaşılmasına zemin hazırlayacak Diyanet İşleri başkanlığı tarafından yayınlanan dini
yayınlar da gönderilmektedir. Bu kapsamda Azerbaycan’da Azerice basılıp gönderilen ve dağıtılan çeşitli dini eserler
bulunmaktadır. Bu dini kitapların “Dinimi Öğreniyorum”, “Peygamberimi Öğreniyorum”, “Kitabımı Öğreniyorum”
gibi temel dini bilgiler niteliğinde olduğu görülmektedir. Ayrıca Kur’an-ı Kerim çeşitli dini yayınlar da
gönderilmektedir. Kitap dağıtım faaliyetinin yanında temel dini eserlerin mahalli dile çevrilmesi sağlanarak dağıtımı
gerçekleştirilmiştir. Bu eserlerin “Gençlerle Söyleşi”, “Kuran-ı Kerim ve Meali”, “Kuran Okumaya Giriş”, “Resimli
Namaz Hocası”, “Siyer-i Nebi”, “Hatemü’l-Enbiya”, “Cep İlmihali”, “İslam’da Haramlar ve Büyük Günahlar” “İslam
ilmihali”, “İslam Peygamberi” “Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı” ve Öğreniyorum Serisi (Dinimi, Kitabımı,
Peygamberimi, İbadetlerimi Öğreniyorum)nden oluştuğu anlaşılmaktadır.
12 Bildiri içerisinde kullanılan istatistiklerin tamamı, Diyanet İşleri Başkanlığı Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü Avrasya Ülkeleri Daire
Başkanlığından temin edilmiştir.
208
Tablo 3: 1991-2015 Yılları Arasında Türkiye’den Gönderilen Yayınlar

Gönderilen yayınlar Adet
1991-2008 780.803
2003-2012 201.898
2013 30.000
2014 2580
2015 3500
TOPLAM 1.018.771
2.2.3.Kutlu Doğum Haftası ve Vekâlet ile Kurban Etkinlikleri

1989 yılından itibaren Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından her yılın Nisan ayı içerisinde Hz. Muhammed’in
dünyaya gelişi münasebetiyle kutlanmaya başlanan Kutlu Doğum Haftası ülke içinde ve dışında farklı etkinliklerle
kutlanmaktadır. Bu programlar Kuranı Kerim tilaveti, mevlit okunması ve konferans, kutlu doğum aşı dağıtılması
gibi etkinliklerini kapsamaktadır. Bunun dışında vekalet ile kurban etkinleri de gerçekleştirilmektedir.
Tablo 4: 1994-2015 Yılları Arasında Gönderilen Kurban Sayısı
Gönderilen kurban Hisse
1994-2010 13,429
2011 1405
2012 1405
2013 1405
2014 1405
2015 1405
Toplam 20,454
2.2.4.Kardeş şehir projesi

Türk Cumhuriyetleri ile Türk ve Müslüman Topluluklarının bulundukları ülkelerde yaşayan Müslümanların
ihtiyaç duydukları camii, okul, dini yayın, öğrenci vb. gereksinimlerinin tek elden ve Diyanet İşleri Başkanlığı
merkezinden zamanında karşılanması imkân dâhilinde olmaması sebebiyle ülkemizdeki bir şehir ile ilgili ülkelerdeki
bir şehir kardeş yapılarak onların dini, eğitim, kültürel ve sosyal ihtiyaçlarının ivedilikle karşılanması amacıyla 2006
yılında “kardeş şehir projesi” uygulaması başlatılmıştır. Proje kapsamında şehirlerde bulunan tarihi ve yapıların
onarımı, gerekli görülenlerin yapımı ile sosyal, kültürel ve eğitim konularındaki uygulanması planlanan faaliyetler,
ilgili ülkelerdeki yetkililerle görüşülerek, proje ve içeriği belirlendikten, hukuki düzenlemeler ver altyapı çalışmaları
tamamlandıktan sonra ülkemizdeki kardeş şehrin, ortaya çıkacak maliyeti üstlenmesiyle gerçekleştirmektedir.
Kardeş şehir projesiyle Azerbaycan’ın 10 şehri ile Konya ve ilçeleri kardeş şehir olmuştur.
Tablo 5: Azerbaycan ve Türkiye Arasındaki Kardeş Şehirler
KONYA AZERBAYCAN KONYA AZERBAYCAN
Selçuklu Bakü Çumra Zagatala
Meram Sumgayet Ilgın Balaken
Karatay Gence Ereğli Haçmaz
Akşehir Saatli Seydişehir Ağdaş
Beyşehir Şeki Kulu Kuba
2.2.5.İmar faaliyetleri (cami külliye vb.)

1990’lı yıllardan sonra Türk Cumhuriyetleri ile Türk ve Müslüman topluluklarının bulundukları Balkan ve
Kafkas ülkelerinde var olan ancak, uzun yıllar sonra yeniden ortaya çıkan tarihi ve kültürel zenginlikler, camii ve
209
okullar ülkemizdeki çeşitli kurum ve kuruluşlar tarafından ilgili ülkelere ayni ve nakdi yardımlar yapılmak suretiyle
ile açılmıştır. Diyanet İşleri Başkanlığı, ortak tarihi ve kültürel zenginliğimizi temsil eden Osmanlı döneminden
günümüze gelen ancak onarılması gereken cami, medrese, musalla ve türbe gibi tarihi yapıların restore edilmesine
destek vermek suretiyle Türk dünyası coğrafyasındaki ortak tarihi ve kültürel mirasa sahip çıkmaktadır.
Merkezlerde bazı eserlere onarım ve bakım desteği sağlanmış bazı eserler ise yakın tarihlerde tamamen temelden
inşa ettirilmiştir. Azerbaycan Genelinde 1.802 Cami bulunmaktadır. Bu camilerden 800 tanesi sürekli olarak ibadete
açıktır. Camilerden 23 tanesi Türkiye Diyanet vakfı tarafından inşa ettirilmiştir.
Tablo 6: Türkiye Diyanet Vakfı Tarafından Yapılan Camilerin İnşa Ve Açılış Tarihleri
Adı ve Yeri Başlama Tarihi Caminin Açılışı
Şehitlik Camii - Bakü 1993 1996

İlahiyat Camii - Bakü 1993 1996
Karaçukur Camii - Bakü 1994 1996
Kazım Karabekir Camii - Nahçıvan 1995 1999
Çorumlular Camii – Yevlah 1993 2000
Mehtabat Camii - Bakü 1996 2000
Leki Camii (Guba Minare) – Ağdaş 1997 2000
Mustafa Kazdal Camii- Gusar 1997 2000
2.2.6.İnsan Kaynakları Geliştirme

Mahalli din görevlileri, Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ile Zagatala İlahiyat Fakültesi mezunları
arasından din görevliliği için istenen yeterliliğe sahip olanlar arasından seçilmektedir. Söz konusu İlahiyat
Fakülteleri gerek müfredat gerekse öğretim kadrosu bakımından Türkiye’deki İlahiyat Fakültelerine benzer bir
uygulamaya sahiptirler.
Sonuç
Ortak kültürel özelliklere sahip iki devlet olarak Türkiye ve Azerbaycan arasında özellikle 1991 yılından sonra
pek çok alanda işbirliği gerçekleştirilmiştir. Sosyo-ekonomik ve politik alanlarda görülen işbirliği örneklerinin dini
ve kültürel alanlarda da benzerlerine rastlanmaktadır. Türkiye Azerbaycan arasındaki dini ilişkilerin resmi
politikaların gereği olarak Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından gerçekleştirildiği görülmektedir. Dini alandaki bu
ilişkilerin eğitim ve din hizmetleri alanında gerçekleştiği bilinmektedir. Fakat 1992 yılında başlayan etkileşimin
özellikle 2008 yılından itibaren yavaşlamaya başladığı görülmektedir. Bu anlamda Türkiye ve Azerbaycan arasındaki
din eğitimi ve din hizmetleri alanlarındaki ilişkileri iki döneme ayırmak gerekmektedir. Birinci dönem, 1992-2008
yılları arasını kapsamaktadır. Bildiri içerisinde farklı konu başlıkları ile açıklanan pek çok faaliyetin bu zaman dilimi
içerisinde gerçekleştiği görülmektedir. 2008 yılından günümüze kadar devam eden süreçte ise dini alandaki
ilişkilerin yavaşlamaya başladığı hatta bitme noktasına geldiği görülmekledir. 2008 yılından sonra gözlenen bu
yavaşlamanın başta uluslararası politik gelişmeler olmak üzere faklı siyasal ve kültürel nedenlere dayandığı tahmin
edilmektedir.
Kaynakça
Abasov Ali, “Azerbaycan’da İslam: Yeniden Canlanma ve Kurumsallaşma Sorunları”, Azerbaycan’da Din ve
Kimlik, (Ed.), Sevinç Alkan Özcan ve Vügar İmanbeyli, Küre Yayınları, Birinci Basım, 2014.
Bardakoğlu Ali, 21. Türkiye’sinde Din ve Diyanet 1, (Der.) Dr. Ömer Menekşe, Diyanet İşleri Başkanlığı
Yayınları, 1. Baskı, Ankara, 2010.
Erşahin İsmail, Yurtdışı Din Eğitimi ve Hizmeti Değerlendirme Raporu, Yayınlanmamış Rapor, Ankara, 2007.
Fırat Cem İbrahim, “Türkiye’nin Azerbaycan’a Yönelik Kültür Politikaları”, Azerbaycan’da Din ve Kimlik, (Ed.),
Sevinç Alkan Özcan ve Vügar İmanbeyli, Küre Yayınları, Birinci Basım, 2014.
Gözaydın İştar, Diyanet- Türkiye Cumhuriyetinde Dinin Tanzimi, İletişim Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2009.
Kahraman Abdullah, “Azerbaycan’da Dini Hayat”, Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyet’e Katkıları
Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Isparta, 2007.
Samedov Elsever, “Azerbaycan Cumhuriyetinde Din Devlet İlişkileri. Yasal ve Kurumsal Çerçeve”,
Azerbaycan’da Din ve Kimlik, (Ed.), Sevinç Alkan Özcan ve Vügar İmanbeyli, Küre Yayınları, Birinci Basım, 2014.
Taştan Abdulvahhap, “Azerbaycan’da Sosyo-Kültürel Değişme, Din ve Dinsel Canlanma”, Bilig Dergisi, Bahar
2003, Sayı: 25.
Tağıyev Kövser, “Siyasi Tarihi Bağlamında Azerbaycan’da Din Eğitiminin Gelişimi”, Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 28, Güz 2013.
210
AZƏRBAYCAN–TÜRKİYƏ TEATR ƏLAQƏLƏRI
Minahanım Rafiq qızı ESEDOVA*
Özət
Türkiyə və Azərbaycan xalqları arasındakı birlik və əlaqə ta qədim zamanlardan həyatın bütün sahələrində
özünü büruzə vermişdir ki, bu əlaqələr teatr sənəti sahəsində də əhəmiyyətli olmuşdur. Azərbaycan – Türkiyə
teatr əlaqələri yaranması və təşəkkülü ilə bağlı tədqiqatlar sübut edir ki, bu əlaqələr bütövlükdə hər iki ölkədə
səhnə sənətinin inkişafına güclü təsir göstərmişdir. AMEA-nın müxbir üzvü, sənətşünaslıq doktoru, professor
İnqilab Kərimov “Azərbaycan – Türkiyə teatr əlaqələri” kitabında Azərbaycan – Türkiyə dostluğuna xidmət edən
teatr əlaqələrini sistemli şəkildə tədqiq etmişdir. Bu kitabda Azərbaycan – Türkiyə səhnə ustalarının
dostluğundan, qarşılıqlı qastrol səfərlərindən, 1908-ci ildən başlayaraq türk dramaturqlarının əsərlərinin
Azərbaycan teatrındakı tamaşaları, eləcə də son illərdə Türkiyə teatrlarının səhnə şərhini tapmış milli
dramaturgiyamızın yaxşı nümunələri barədə ətraflı məlumat verilmişdir.
Yalnız Azərbaycanda deyil, bütün Şərqdə ilk dramaturq kimi tanınan M.F.Axundovun komediyalarının bir çox
ölkələrdə olduğu kimi, Türkiyədə də səhnə əsərlərinin və teatr sənətinin yaranmasına təsiri şübhəsizdir (Belə ki,
Türkiyədə ilk orijinal milli dramaturji əsər Namiq Kamalın “Vətən və ya Silistrə” dramıdır ki, bu da 1872-ci ildə
yazılmış və oynanmışdır). Xüsusilə də ötən əsrin əvvəllərində – 1905-1920-ci illərdə Türkiyə dramaturqlarının
əsərlərinin Azərbaycan teatrlarının səhnələrində dəfələrlə tamaşaya qoyulması bu əlaqələrin möhkəm təməlini
yaratmışdır
Azərbaycan və Türkiyə arasındakı teatr əlaqələri yalnız mədəni sahədə həyata keçirilmiş tədbirlərlə
məhdudlaşmır, bu, həm də dövlətlərimizin mədəniyyət siyasətlərinin prioritet istiqamətlərindəndir. Bu
əlaqələr, eyni zamanda Türk Dünyası xalqlarının birgə tədbirləri sayəsində də get -gedə inkişaf etməkdə və
möhkəmlənməkdədir.
Açar sözlər: Teatr, dramaturgiya,Türkiyə, Azərbaycan, əlaqələr.
Giriş
Türkiyə və Azərbaycan xalqları arasındakı birlik və əlaqə ta qədim zamanlardan həyatın bütün sahələrində
özünü büruzə vermişdir ki, bu əlaqələr teatr sənəti sahəsində də əhəmiyyətli olmuşdur. Azərbaycan – Türkiyə
teatr əlaələri yaranması və təşəkkülü ilə bağlı tədqiqatlar sübut edir ki, bu əlaqələr bütövlükdə hər iki ölkədə
səhnə sənətinin inkişafına güclü təsir göstərmişdir. AMEA-nın müxbir üzvü, sənətşünaslıq doktoru, professor
İnqilab Kərimov “Azərbaycan – Türkiyə teatr əlaqələri” (5) kitabında Azərbaycan – Türkiyə dostluğuna xidmət
edən teatr əlaqələrini sistemli şəkildə tədqiq etmişdir. Bu kitabda Azərbaycan – Türkiyə səhnə ustalarının
dostluğundan, qarşılıqlı qastrol səfərlərindən, 1908-ci ildən başlayaraq türk dramaturqlarının əsərlərinin
Azərbaycan teatrındakı tamaşaları, eləcə də son illərdə Türkiyə teatrlarının səhnə şərhini tapmış milli
dramaturgiyamızın yaxşı nümunələri barədə ətraflı məlumat verilmişdir.
1.Azərbaycan Dramaturgıyasında və Teatrında Türkıyə Mövzusu
Yalnız Azərbaycanda deyil, bütün Şərqdə ilk dramaturq kimi tanınan M.F.Axundovun komediyalarının bir çox
ölkələrdə olduğu kimi, Türkiyədə də səhnə əsərlərinin və teatr sənətinin yaranmasına təsiri şübhəsizdir (Belə ki,
Türkiyədə ilk orijinal milli dramaturji əsər Namiq Kamalın “Vətən və ya Silistrə” dramıdır ki, bu da 1872-ci ildə
yazılmış və oynanmışdır). Xüsusilə də ötən əsrin əvvəllərində – 1905-1920-ci illərdə Türkiyə dramaturqlarının
əsərlərinin Azərbaycan teatrlarının səhnələrində dəfələrlə tamaşaya qoyulması bu əlaqələrin möhkəm təməlini
yaratmışdır (5, s.5).
Bu dövrdə Namiq Kamalın “Vətən və ya Silistrə” (tərcüməçi M.N.Qaragözov), “Akif bəy” (tərcüməçi Kazım
Ziya), “Zavallı cocuq” (tərcüməçi Səkinə xanım Axundzadə), “Əkbər paşa hindu” (tərcüməçi Cəlil Bağdadbəyov),
“Gülnihal” (“Qaplan paşa” və “İntiqam” adları ilə, tərcüməçi Kazım Ziya), “Qara Vəli” (tərcüməçi Cəlil
Bağdadbəyov), Şəmsəddin Saminin “Dəmirçi Gavə” (“Gaveyi-ahəngar”), Rza Zəki Lətifbəyovun “Köhnə Türkiyə”,
“Məhkəmeyi Kübra”, “Nigar və Neman”, “Əbdülhəmidin Xəli”, “Haqq yerini tapar”, Vahid Lütfinin “Nacibəy”,
* Prof. Dr., Azerbaycan Turizm ve Menecment Universitesi, minaxanim.asadli@mail.ru
211
Təhsin Nahidin “Hüznvar”, Əbdülhəq Hamidin “Tarik ibn Ziyad”, Həsən Nəcminin “Cavan zabit, yaxud istibdadın
zülmü”, Rza Vaizzadənin “Cəhalət qurbanı”, Rza Əlxüzun “Cəhalətdən deyilmi?” (“Cəhalət, yaxud Hatifdən bir
nida”), Məhəmməd Ehsanın “Cövdət bəy” və s. kimi Türkiyə dramaturqlarının pyesləri Hüseyn Ərəblinski, Əbülfət
Vəli, Məhəmməd Əlvəndi, Mehdi bəy Hacınski, Mirzağa Əliyev, Sidqi Ruhulla, Abbas Mirzə Şərifzadə, Kazim Ziya,
Süleyman Səlimbəyov və digər görkəmli səhnə ustalarımızın iştirakı ilə Azərbaycan tamaşaçılarına göstərilirdi (5,
s.15). Ciddi axtarışların, səmərəli fəaliyyətin nəticəsində meydana gələn bu tamaşaların hər biri Azərbaycanın
müxtəlif bölgələrində, xüsusilə də Bakıda böyük mədəni hadisəyə çevrilirdi.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan dramaturgiyasında Türkiyə mövzusu geniş yer tutmuşdur. Asim Hacı
Əbdürrəhimzadə “Ədirnə müharibəsi, yaxud qəhrəman Şükrü paşa” adlı altı pərdəli bir dram yazmışdır. Gəncəli
müəllim Məmmədzadə “Ənvərbəy, yaxud Kamil paşa kabinəsi” adlı pyes yazmış və onu Gəncədəki “Zarya”
teatrında tamaşaya qoymuşdur. Teatr həvəskarı Məmmədbağır Əliyev də mövzusu Osmanlı tarixindən
götürülmüş “Kamil paşa və yeni türklər” adlı beş pərdəli dram əsəri yazmış və əsər tamaşaçılara göstərilmişdir.
Cəfər Cabbarlının “Ənvər bəy, yaxud Ədirnə Fəthi” adlı pyesinin mövzusu Balkan müharibəsindən alınmışdı. Onun
“Trablis müharibəsi və ya ulduz” adlı əsərinin mövzusu da Türkiyə həyatından alınmışdır. Əsər 1919-cu ilin noyabr
ayında A.A.İvanovun rejissorluğu ilə Bakı Opera teatrı binasında tamaşaçılara göstərilmişdir.
15 sentyabr 1918-ci ildə Bakının Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən qurtuluşu Azərbaycanın istiqlalını
gerçəkləşdirən tarixi bir hadisədir. M.B.Məmmədzadə “Bakı uğrunda mübarizə” adlı əsəri ilə bu zəfərin xalqın
könlündə və ruhunda dastan olmasına nail olmuşdur (8, s.71). Sentyabr zəfərini əks etdirən “Bakı uğrunda
mübarizə” əsərində Mirzə Bala, türk əsgərlərinin qəhrəmanlıqlarına geniş yer vermişdir.
Bir sıra mənbələrdən öyrənirik ki, M.B.Məmmədzadə teatrı çox sevirdi. O, məktəb illərində bir çox teatr
tamaşalarında iştirak etmişdir. Əfqan Vəliyev isə Mirzə Balanın özünə istinadən belə yazır: “Hələ rüşdiyyədə ikən
Bakıdakı türk operası və türk teatrında əsgər və başqa digər rollarda oynamaq üçün arkadaşlarla toplu olaraq
teatra gedərdik. Müəllimlərimizdən Mehdi bəy Hacıbababəylinin Nicat Maarif Cəmiyyətinin rəisi olması və
cəmiyyətində teatr səhnəsinə sahib olması bunun başlıca səbəbini təşkil edirdi. Bu surətlə məşhur opera
aktyorlarımızdan Hüseyin Kulu, dramada Abbas Mirzə, Hüseyin Araplı, Sidqi Ruhulla, komediyada Mirzağa və
digərləri ilə təmasa başlamışdıq” (8, s. 73). Mirzə Bala, bundan başqa Azərbaycanın məşhur bəstəkarlarından olan
Üzeyir Hacıbəyovun idarəsində illərcə egitim görmüşdür. M.B.Məmmədzadənin içindəki teatr sevgisi onu teatr
yazarı etmişdir.
1919-cu ilin sentyabr ayında Azərbaycanın paytaxtı Bakının bir afişa bəzəyirdi. Bu, M.B.Məmmədzadənin
yazmış olduğu və Abbas Mirzə Şərifzadənin quruluş verdiyi “Bakı uğrunda mübarizə” əsərinin teatr tamaşasının
afişası idi. 16 sentyabrda Azərbaycan Dövlət Teatrında Mirzə Balanın bu əsərinin primyerası olmuşdur.
Azərbaycanın istiqlalı üçün aparılan müstəqillik savaşını və Bakının qurtuluşu hadisəsini yaddaşlara hopdurmaq
məqsədilə C.Cabbarlı ilə M.B.Məmmədzadə öz aralarında yarışmışlar. Hər ikisinin də bu mövzuda yazmış
olduqları əsərlər Bakı teatrlarında oynanılmışdır . Sentyabr zəfərini əks etdirən “Bakı uğrunda mübarizə” əsərində
Mirzə Bala, türk əsgərlərinin qəhrəmanlıqlarına geniş yer vermişdir. Mirzə Bala bir xatirəsində yazır: “Günəşli bir
cümə. Xalqda o gün görülməyən bir hərəkətlilik və həyəcan vardı. Cəddələr və sokaklar insan dolu. Hər kəs
şəhərin yuxarı tərəfinə doğru irəliləyirdi. Şəhərin ən yüksək yerinə toplanırlar. Bütün Azərbaycan dövlət adamları
və öndərləri buradadır. Mən də o yüksək yerdəyəm. Bu zirvədən Bakının hər tərəfi və günəş şüaları altında altun
kimi parlayan Xəzər dənizi də uzaqlarda görünür. Qalabalıq getdikcə çoxalır, hər kəs buraya gəlməyi özlərinə borc
kimi bilir sanki. Burada bu gün Azərbaycan ordusuna Bakının qurtuluşunda yardımda bulunarkən şəhid olan
türkiyəli əsgərlərə abidə qoyulacaqdır. Abidənin planı hazır, təməl daşı qoyulur və təməl atma törəni başlayır.
Açılışı Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Nəsib bəy Yusifbəyli etmişlər. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Nəsib bəy
Yusifbəylinin çıxışları qalabalığı həyəcanlandırmış və coşdurmuşdur. Eynən Gəncədən Bakıya gələn Azərbaycan
ordusunun ilk rəsmi keçid törənində olduğu kimi... Yüksələn günəş abidəyə mübarək edirmiş kimi öz şüalarını
ziyarətçilərin və abidənin üzərinə bol-bol səpirdi.
Fəqət nə yazıq ki, bi abidə ucaldılmağa başlayarkən Şimaldan qalın qaranlıq bir bulud gəlir, günəşin önünü
qapadır, hər tərəfi zülmət bürüyür və kutsal abidə ucaldılmayır. Biz əminik ki, bulud nə qədər qaranlıq olursa-
olsun, günəşin önünü daima qapayamaz, günün birində qaranlıq bulud çəkilincə günəş yenə əskisi kimi parlar və
o kutsal abidə ucaldılar” (8, s. 72-73).
1905-1920-ci illər dövründə teatr qrupları Türkiyədən Azərbaycana, Azərbaycandan Türkiyəyə qarşılıqlı
səfərlər təşkil etmiş, bu qastrollar zamanı həm Türkiyə, həm də Azərbaycan dramaturqlarının əsərləri tamaşaya
qoyulmuşdur. Azərbaycanda qardaş ölkə dramaturgiyasına böyük maraq göstərildiyi kimi, Türkiyədə də
Azərbaycan səhnə əsərlərinə diqqət göstərilmişdir. Məsələn, 1919-cu ilin yanvar ayında Tiflis Azərbaycan teatrı ilk
dəfə olaraq böyük bir dəstə və zəngin bir repertuarla Türkiyəyə qastrola getmişdir. Bu teatr qastrol zamanı
212
repertuarında olan ən yaxşı tamaşaları – “Arşın mal alan”, “O olmasın, bu olsun”, “Nadir şah”, “Əsli və Kərəm”,
“Ağa Məhəmməd şah Qacar”, “Pəri cadu”, “Bəxtsiz cavan”, “Əlmənsur”, “Dəmirçi Gavə”, “50 yaşında cavan” və
“Evliykən subay”ı göstərmişdir.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan – Türkiyə teatr əlaqələrindən bəhs edərkən bir cəhəti xüsusilə vurğulamaq
lazımdır ki, Azərbaycan ziyalıları, teatr xadimləri arasında türk mədəniyyətinə, ədəbiyyatına, eləcə də səhnə
əsərlərinə maraq güclü olmuşdur. Yeni yazmağa başlamış dramaturqlarımızın bir qismi Türkiyəli yazarların,
xüsusilə də Namiq Kamalın pyeslərindən təsirlənmişlər. Bu cəhət Cəfər Cabbarlının əsərlərində özünü xüsusilə
büruzə verirdi. Belə ki, Namiq Kamalın “Vətən, yaxud Silistrə”, “Gülnihal”, “Zavallı cocuq” və başqa səhnə
əsərlərinin Cəfər Cabbarlının ilk dövr yaradıcılığına təsiri aydın duyulmaqdadır.
İradə Rəsulinin “Dramaturgiyamızda Türkiyə” monoqrafiyası (7) Azərbaycan dramaturgiyasında Türkiyə
mövzusuna həsr edilmişdir. Burada Türkiyə həyatının təsvir edən, türk xalqlarının mədəni-tarixi birliyi ideyasını
təbliğ edən əsərlər – H.Cavidin “Uçurum” və “Afət”, həmçinin C.Cabbarlının “Ədirnə fəthi”, “Trablis müharibəsi
və ya Ulduz” pyeslərdən bəhs edilir. Türk xalqının milli-istiqlaliyyət mübarizəsini tərənnüm edən bu dramaturji
nümunələrlə yanaşı monoqrafiyada İlyas Əfəndiyevin mühacirət həyatından bəhs edən “Tənha iydə ağacı” pyesi
yer almışdır.
Azərbaycan – Türkiyə teatr əlaqələrinin 1920-ci ildən sonrakı dövrü ideoloji səbəblərdən irəli gələn
məhdudiyyətlərlə müşaiyət olunur. İmperiya ideologiyasının Türkiyəyə və deməli həm də türk teatr sənətinə
qərəzli münasibəti xalqlarımız arasındakı teatr əlqələrinə təsirsiz ötüşməmişdir. 1920-ci il işğalından sonrakı ilk
illərdə Azərbaycan teatrı Türkiyə dramaturgiyasına marağı azaltmadı. 1921-ci il fevral ayının 11-də hökumət
teatrında Şəmsəddin Saminin “Gaveyi-ahəngər” pyesi oynanıldı: mart ayının 12-də əsər yenə tamaşaçılara
göstərildi. Həmin illərdə Bakıdakı Əli Bayramov adına qadınlar klubunda Mirzağa Əliyevin yalnız qadınlardan
ibarət təşkil etdiyi dram kollektivi Təhsin Nahidin “Hicranlar” pyesini uğurla tamaşaya qoydu. Namiq Kamalın
“Gülnihal” əsəri də dəfələrlə Bakida və digər şəhərlərdə tamaşaçilara göstərilmişdir. Bu əsər axırıncı dəfə 1922-ci
ilin aprel ayında D.Bünyadzadə adına dram teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdur.
1921-ci il oktyabr ayının 22-də Mustafa Kamal Atatürk Türkiyədə Azərbaycan səfarətxanasının bayrağını
qaldırdı. Həmin illərdə həyatın bütün sahələrində olduğu kimi teatr sahəsində də əlaqələrə meyl gücləndi.
Azərbaycanın Türkiyədəki səfiri İbrahim Əbilov türk ictimaiyyətinin, türk xalqının əhval ruhiyyəsi ilə yaxından tanış
olmuşdu. Türkiyədəki Azərbaycan səfarətxanasında çoxlu yüksək təhsil görmüş, ağıllı adamlar xidmət edirdi.
Onlardan biri orada tərcüməçi kimi işləyən aktyor və rejissor Rza Təhmasib idi. Rza Təhmasib Azərbaycan
diplomatlarının iştirakı ilə, məclislə üzbəüz binada, Üzeyir Hacıbəyovun “Məşədi İbad” və “Arşın mal alan”, Sultan
Məcid Qənizadənin “Dursunəli və Ballıbadı” əsərlərini tamaşaya hazırlamışdı.
1921-ci ilin mart ayında Moskvadan qayıdan Türkiyə heyəti Azərbaycan Dövlət Dram teatrının “Ölülər”
tamaşasına baxmış və bu əsərin Türkiyədə də oynanılmasını arzulamışdır.
1922-ci il mart ayının 4-də Ankarada Rüsiya səfarətxanasındakı ziyafətdə Mustafa Kamal, Rusiya səfiri Aralov
və Azərbaycan səfiri İbrahim Əbilov iştirak etmiş və nitq söyləmişlər. Sonra rus və Azərbaycan artistləri tərəfindən
operalardan parçalar ifa olunmuşdur. Belə bir qarşılıqlı münasibətlər nəticəsində Bakıda Türkiyə dramaturqlarının
əsərlərinə maraq artırdı. 1922-ci ildə Xalid Fəxrinin “Bayquş” əsərinin tamaşası göstərilmişdir. 1924-cü ldə
Azərbaycan Dövlət Dram teatrında “Gaveyi-ahəngar” faciəsi tamaşaçılara təqdim edilmişdir. Həmin ildə Rza
Zəkinin “Köhnə Türkiyə” adlı əsəri Azərbaycan məktəbi yanında dram dərnəyində tamaşaçılara göstərilmişdir.
Deməli, çox mürəkkəb və ziddiyyətli bir tarixi şəraitin mövcudluğuna baxmayaraq Azərbaycan – Türkiyə
teatr əlaqələri heç bir vaxt qırılmamış, müharibə şəraitində belə mədəniyyət xadimlərinin qarşılıqlı əlaqələri
davam etmişdir. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin nəşr etdirdiyi sənədlər və materiallar toplusuna daxil edilmiş
52 saylı mənbədə Azərbaycanın Türkiyədəki diplomatik nümayəndəliyinin təşkil etdiyi xeyriyyə tədbirinin
proqramı bütün bu dediklərimizi təsdiqləyən tarixi qaynaqlardır. Azərbaycan Respublikası Siyasi partiyalar və
ictimai hərəkatlar Dövlət Arxivində mühafizə edilən bu sənəddə (fond 276, siyahı 5, iş 1, vərəq 155) əksini tapan
bir faktı təqdim etməklə, ən ağır məqamlarda belə Azərbaycan – Türkiyə teatr əlaqələrinin kəsilmədiyini təsdiq
etməyə çalışaq:
“8 kanun-u əvvəl pəncşənbə günü axşam bəylərə, cümə günü xanımlara.
Azərbaycan səfir-i möhtərəm İbrahim Əbilov həzrətlərinin himayələrində hasilati Himaye-i etfal cəmiyyəti
mənfəətinə olmaq üzərə azərbaycanlı qardaşlarımız tərəfindən tərtib edilən “Azərbaycan Gecəsi Proqramı
Küşad”. Qazi Mustafa Kamal paşa həzrətlərinin Azərbaycanda bəstələnən xüsusi marşları.
Birinci pərdə: Bizim kirayənişin özünü öldürdü. “Bir pərdəlik məzhəkə”.
213
Hacı Fərzəli – Riza Təhmasib bəy; Sevdimali – Əskər Topçubaşov bəy; Ağa Bəy – Mirzə Davud Rəsulzadə bəy;
Kərbəlayi Bəndalı – Abdulmabud Zeynalov bəy; Rejissor: Riza Təhmasib bəy. (Qısa məzmunu verilir...)
İkinci pərdə: “Aşıq Qərib” operasından ikinci pərdə.
Aşıq Qərib – Nadir İbrahimov bəy; Aşıq Vəli – İsmayıl İsmayılov bəy; Mahmud – Əsgər Topçubaşov bəy;
Camaatdan biri – Mirzə Davud Rəsulzadə bəy; Dirijor – İsmayıl Zühdü bəy. (Qısa məzmunu verilir...)
Üçüncü pərdə: Dursun Ali Ballı Badi – bir pərdəlik məzhəkə.
Ağa Cavad – Nadir İbrahimov bəy; Dursun Ali – Riza Təhmasib bəy; Yapdım Ali – Kara bəy; Rejissor – Riza
Təhmasib bəy; (Qısa məzmunu verilir...)
Dördüncü pərdə: Konsert. 1) Tar, kamança, dəf, nağara ilə Azərbaycan şarkıları (Nadir İbrahimov, Qəzənfər
Nərimanov, İsmayıl İsmayılov, Əsgər Topçubaşov bəylər tərəfindən); 2) Mənzum xitabə – Mirzə Davud Rəsulzadə
bəy tərəfindən; 3) Tar ilə yalnız mahur taksim – Nadir İbrahimov bəy tərəfindən; 3) Azərbaycan rəqsi – İsmayıl
İsmayılov bəy; 5) Meyxana (mesretli zaman) – Nadir İbrahimov bəy tərəfindən (yunanlılar haqqında burada inşa
edilmişdir); 6) Yalnız kamança ilə çahargah taksim – Nadir İbrahimov bəy tərəfindən; 7) Mənzum xitabə – Şəkil və
qiyafət-i məxsusəsi ilə Riza Təhmasib bəy; 8) Azərbaycan teatr həyatından bir mənzərə – Nadir ibrahimov bəy; 9)
Tar, kamança, dəf, nağara ilə Azərbaycan şarkıları (Nadir İbrahimov, Qəzənfər Nərimanov, İsmayıl İsmayılov,
Əsgər Topçubaşov bəylər tərəfindən); 10) “Əsli və Kərəm” operasındam bir parça – Nadir İbrahimov bəy
tərəfindən” (2, s.184-187).
Düşünürük ki, tarixi bir sənəddən götürülmüş yığcam bir proqram parçasının təqdimatı nəinki teatr
əlaqələrinin, ümumiyyətlə, xalqlarımız arasındakı mədəni əlaqələrin həmin dövrünü xarakterizə etmək üçün
müəyyən təsəvvür yaradır.
Lakin teatr əlaqələri sahəsindəki bu inkişaf ideoloji səbəblərlə tədricən səngiməyə başladı. Belə ki, 1925-ci
ildən etibarən Azərbaycan teatrlarının repertuarlarında Qərbi Avropa klassiklərinin əsərlərinə geniş yer verildiyi
halda Türkiyə dramaturqlarının pyeslərinə get-gedə demək olar ki, müraciət olunmadı. 1929-cu ildə Azərbaycan
Dövlət Dram teatrı Əbdülhaq Hamidin “Hind qızı” pyesini tamaşaya qoysa da bu, siyasi iqtidarın məqsədlərinə
xidmət edirdi. 1937-ci ildən isə nəinki Türkiyə dramaturqlarının pyeslərini tamaşaya qoymaq, ümumiyyətlə,
Türkiyə adını çəkmək belə qadağan edildi.
Bir də 50-ci illərdən etibarən Nazim Hikmətin pyesləri o vaxtkı siyasi münasibətlər baxımından sovet
teatrlarına, o cümlədən Azərbaycan teatrlarına yol açdı. Siyasi səbəblərlə SSRİ-də yaşamaq məcburiyyətində
qalan Nazim Hikmətin “Türkiyədə” (1953), “Qəribə adam” (1956), “Unudulan adam” (1960) pyesləri M.Əzizbəyov
adına Azərbaycan Dövlət Dram teatrında, “Kəllə” pyesi isə C.Cabbarlı adına Kirovabad Dövlət Dram teatrında
(1967) tamaşaya qoyuldu və sonralar həmin əsərlər respublikamızın ayrı-ayrı rayon teatrlarında da tamaşaçılara
göstərildi. “Bayramın birinci günü” əsəri Naxçıvan teatrında uğurla tamaşaya qoyulmuşdur. Ümumiyyətlə, Nazim
Hikmətin dram əsərləri respublikamızın müxtəlif rayon və şəhərlərində fəaliyyət göstərən Dövlət teatrlarında
müvəffəqiyyətlə nümayiş etdirilmişdir (5, s.99).
1960-cı illərdən başlayaraq Azərbaycan teatrının Türkiyə dramaturgiyasına marağı xeyli artdı. Artıq
Azərbaycan teatrlarının repertuarlarında Nazim Hikmətlə yanaşı Orxan Kamalın, Əziz Nesinin, Rəşad Nuri
Güntəkinin, Turan Ofzanoğlunun və başqa türk yazarlarının əsərləri də görünməyə başladı (5, s.119). Əziz Nesinin
“Buraya gəlin” (1962), “Toros canavarı” (1963) pyesləri Azərbaycan səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdur. 1964-cü
ildə Azərbaycan Dövlət Akademik Dram teatrı Cavad Fəhmi Başkutun “Köç” pyesini yazıçı Mehdi Hüseynin
tərcüməsində tamaşaya qoydu. 1967-ci ildə Gəncə Dövlət Dram teatrı Əziz Nesinin “Buraya gəlin” (“Bir az
gəlirmisiniz”) adlı pyesini rejissor Nəsir Sadıqzadənin quruluşunda tamaşaçılara göstərdi. 1969-cu ildə
M.Davudova adına Mingəçevir Dövlət Dram teatrında Əziz Nesinin “Toros canavarı” adlı komediyası tamaşaçılara
göstərilmişdir. 1973-cü ildə görkəmli dirijor Niyazi Ankara Dövlət Opera və Balet teatrının dəvəti ilə Verdinin
“Aida” operasını tamaşaya qoymaq üçün Türkiyəyə getmişdi. Həmin operada Radamesin partiyasını ifa etmək
üçün xalq artisti L.İmanov da oraya dəvət olunmuşdu. “Aida”nın tamaşasından sonra Niyazi Türkiyə
Cümhuriyyətinin 50 illiyinə həsr edilən İstanbul beynəlxalq festivalı günlərində Adnan Sayqunun “Koroğlu”
operasını tamaşaya qoymuşdu. 1982-ci ildə Orxan Kamalın “Yad qızı” romanı əsasında Mailə Muradxanovanın
səhnələşdirdiyi eyni adlı faciə respublikamızın bir çox teatrlarında, o cümlədən Naxçıvan və Gəncə teatrlarında
uğurla səhnə həllini tapmışdı.
2.Türkiyə Teatrlarında Azərbaycanlı Müəlliflərin Əsərlərinin Səhnə Təcəssümü
214
1985-ci ildə Vaqif İbrahimoğlu Türkiyəyə yaradıcılıq ezamiyyətinə gedərək Ankara Dövlət Opera və Balet
teatrında Ü.Hacıbəyovun “Arşın mal alan” əsərini tamaşaya hazırlamış və bu tamaşa həmin teatrda 150 dəfədən
artıq göstərilmişdir. 1985-ci ildə N.B.Vəzirov adına Lənkəran Dövlət Dram teatrında Baba Rzayevin (Əziz Nesinin
hekayələri əsasında) səhnələşdirdiyi iki hissəli faciəvi komediya tamaşaya qoyulmuşdur. 1989-cu ildə Vaqif
İbrahimoğlu Türkiyə Kültür Bakanlığının dəvəti ilə yenə Ankarada olmuş, fevral ayının 10-dan aprel ayının 14-nə
kimi orada qalıb Dövlət Opera və Balet teatrında Üzeyir Hacıbəyovun “O olmasın, bu olsun” operettasını
tamaşaya hazırlamışdır (5, s. 153-154). 1990-cı ildə Vaqif İbrahimoğlu “O olmasın, bu olsun” operettasını Bursa
Dövlət teatrında da tamaşaya qoymuşdur. S.Rəhman adına Şəki Dövlət Dram teatrının kollektivi isə 1989-cu ildə
Əziz Nesinin eyni adlı hekayəsi əsasında “Çox gülməli hadisə” tamaşasını uğurla nümayiş etdirmişdir.
1988-ci ilin sentyabrında İstanbul Dram teatrının aktrısası Neşə Altener SSRİ teatr xadimləri ittifaqı idarə
heyətinin katibi, SSRİ xalq artisti, rejissor Oleq Yefremovun dəvəti ilə Moskvaya gəlmiş, Azərbaycan teatr
ictimaiyyətinin də qonağı olmuşdur. Həmin günlərdə Türkiyənin məşhur opera artistləri – Ankara teatrının
solistləri Gölgə Şəkərəkbər və Osman Göyoğlu Bakıya qastrola gəlmişlər. Onlar M.F.Axundov adına Azərbaycan
Dövlət Opera və Balet teatrının yaradıcı kollektivi ilə birlikdə Cüzeppe Verdinin “Otello” operasındakı Desdamona
və Otello rollarını ifa etmişlər. 1988-ci ildə M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Dram teatrında Sadıq
Şendilin “Qanlı Nigar” pyesinin tamaşası göstərilmişdir. Bu illərdə Rəşad Nuri Güntəkinin “Dodaqdan qəlbə” adlı
romanı Mailə Muradxanlının səhnələşdirməsi üzrə C.Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Dram teatrında,
İsa Axundovun səhnələşdirməsi əsasında isə Ə.Haqverdiyev adına Ağdam Dövlət Dram teatrında tamaşaya
qoyulmuşdur. 1989-cu ilin sentyabr ayında Gölgə Şəkərəkbər tanınmış türk müğənnisi Pəkin Kurquzla Bakıya gəlib
Azərbaycan Dövlət Opera və Balet teatrında göstərilən “Bohema” (C.Puççini) tamaşasında Mimi və Rudolfun
aparıcı partiyalarını böyük uğurla ifa etmişdir. Həmin il İstanbul Dövlət Opera və Balet teatrında Qara Qarayevin
“İldırımlı yollarla” baletinin musiqisi əsasında hazırlanmış xoreoqrafik tamaşa göstərilmişdir.
1989-cu ilin oktyabr ayında M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Dram teatrının direktoru
Həsən Turabovun Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfindən aldığı məktubda, bu teatr İlyas Əfəndiyevin pyeslərini
göstərmək üçün Türkiyəyə dəvət edilirdi. 1990-cı ilin may ayında Azərbaycan Dövlət Akademik Dram teatrının 37
nəfər üzvü Türkiyədə qastrolda olur və “Bizim qəribə taleyimiz”, “Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı” tamaşaları
nümayiş etdirilir (5, s.166). Azərbaycan Dövlət Akademik Dram teatrının Türkiyəyə bu ilk qastrolundan sonra
Türkiyə-Azərbaycan teatr əlaqələri sahəsində bir sıra işlər görülməyə başlamışdır.
1990-cı ildə Orxan Kamalın “Yad qızı” romanını Lütfi Məmmədbəyovla Tariyel Vəliyev birlikdə ekranlaşdırırb,
faciənin televiziya tamaşasını yaratdılar. 1992-ci ildə bəstəkar Süleyman Ələsgərovun “Milyonçunun dilənçi oğlu”
operettası Ankara Dövlət Opera və Balet teatrında “Zəngin babanın fəqir oğlu” adı ilə tamaşaya qoyulmuşdur.
Sovetlər Birliyində cərəyan edən ictimai-siyasi proseslər türk xalqları arasındakı mədəni əlaqələrin sürətli
inkişafına təkan verdi. 1990-cı ilin yanvar ayında Türkiyənin Bosfor sahillərində Azərbaycan incəsənəti günləri
keçirildi. Bu günlər milli Azərbaycanimizin misilsiz nüiliyyətlərini nümayiş etdirməklə yanaşı, həm də istər siyasi
münasibətlər üçün, istərsə də mədəni əlaqələr sahəsində münasibətlər üçün səciyyəvi olan yeni təfəkkürün
bərqərar edildiyi daha yeni əyani sübuta çevrildi. Bu incəsənət festivalı Amerika-sovet kino təşəbbüsü
assosiasiyasının respublika filialı və türkdilli xalqların tarix və mədəniyyətini öyrənən cəmiyyəti (İstanbul ilə
birlikdə) (5, s.151). Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi təşkil etmişdi. Konsertlər Ankarada, Qeysəridə, Konyada da
davam etdirilmişdi. Türkiyə ictimaiyyəti Azərbaycan incəsənəti günlərinə böyük maraq göstərmişdi. Konsertlər
tamamilə lentə köçürülmüş, televiziya və radio ilə translyasiya edilmişdir. konsertlərin İzmirdə də göstərilməsi
nəzərdə tutulubmuş. Lakin yanvarın 19-20-də Bakıda baş vermiş faciəli hadisələr festivalın proqramını dəyişmişdi.
Azərbaycan sənət ustaları matəm əlaməti olaraq festivalı yarımçıq dayandırmağı qərara alırlar, Türkiyə tərəfi də
onlarla həmrəy olublar. Onlar Azərbaycanda baş vermiş bu faciəli hadisəyə ürək ağrısı ilə yanaşmış,
xəstəxanalarda müalicə olunan yaralılar üçün 50 paket dava-dərman vermişdilər.
1990-cı ilin iyul ayinda Türkiyənin o vaxtkı mədəniyyət naziri Namik Kamal Zeybəkin dəvəti ilə Türkiyədə
olan Azərbaycan mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlu demişdir ki, Türkiyə tərəfi mədəniyyət sahəsində
əlaqələrimizin daha da genişlənməsinə çox böyük maraq göstərir. Həm də birbaşa əlaqələr yaradılmasına diqqət
xüsusi cəlb edilmişdir... Namik Kamal Zeybək ilə görüşlərim zamanı bu sahədə böyük tərəqqi olduğu məmnunluq
hissi ilə qeyd edildi... Bizim kimi Türkiyə tərəfi də xalqlarımız arasında əlaqələrin genişlənməsini istəyir. Müasir
Azərbaycan mədəniyyətinin nailiyyətlərindən Türkiyədə getdikcə daha tez-tez xəbər tutur və belə hesab edirlər
ki, bizim mübadilə üçün çox şeyimiz var (5, s. 150).
Dövri mətbuata istinadən professor İnqilab Kərimov yazır ki, 1990-cı il noyabrın 3-də İstanbulda dünyanın
Azərbaycan ictimai təşkilatlarının birinci milli konqresi açıldı. Həmvətənlərimizin yaşadıqları bir çox ölkələrdən
Azərbaycan mərkəzlərinin, cəmiyyətlərinin nümayəndə heyətləri konqresə gəlmişdilər. Azərbaycanın yaradıcılıq
215
və ictimai təşkilatlarının nümayəndələri də bu konqresdə fəal iştirak etmişdilər. Səfəri Azərbaycanın xaricdəki
həmvətənlərlə Mədəni Əlaqə Cəmiyyəti (“Vətən cəmiyyəti”) təşkil etmişdi. Konqresə yola düşərkən Azərbaycan
nümayəndə heyətinin rəhbəri, Respublika Elmlər Akademiyası ədəbiyyat, dil və incəsənət şöbəsinin akademik
katibi B.Ə.Nəbiyev müsahibəsində demişdir: “Konqresdə Azərbaycanı görkəmli ictimai xadimlər, ədiblər,
bəstəkarlar, rejissorlar, alimlər, jurnalistlər, habelə bir çox siyasi hərəkatların fəalları təmsil edəcəklər. Konqresin
işində iştirak edəcək digər nümayəndə heyətləri ilə birlikdə biz ümumi problemləri müzakirə etməli, Azərbaycan
xalqının gələcək inkişafının vahid konsepsiyasını hazırlamalı, müxtəlif ölkələrdən Azərbaycan mərkəzlərinin və
cmiyyətlərinin səylərini birləşdirmək yollarını müəyyən etməli və beləliklə, dünyanı xalqımızın tarixi, mədəniyyəti,
ənənələri və bugünkü həyatı ilə daha fəal tanış etməliyik. Nəhayət bunun da əhəmiyyəti az deyil ki, konqres
harada yaşadıqlarından asılı olmayaraq bütün azərbaycanlıların özlərini vahid qədim vətənin övladları olduqlarını
hiss etməsinə kömək etməli, Vətənin tərəqqisi və rifahı naminə əlindən gələni əsirgəməməlidir” (5, s. 148-149).
Artıq 90-cı illərin əvvəllərindən etibarən teatr əlaqələri sahəsində intensiv inkişaf müşahidə olunur. Belə ki,
1991-ci ilin iyul ayında İstanbulda Beynəlxalq teatr İnstitutunun (BTİ) XXIV konqresi keçirildi. Konqresin
Azərbaycandan olan nümayəndəsi rejisor Azərpaşa Nemətov həmin institutun müxbir üzvü seçildi. 1991-ci ilin
may ayında Türkiyənin İstanbul Şəhər Bələdiyyə teatrı ilk dəfə olaraq Azərbaycana qastrola gələrək Gəncə, Şəki
və Bakıda üç tamaşa (Əkrəm Rəşid Rey və Camal Rəşid Reyin “Lüks həyat”, Billi Rasselin “Bir qadın” və Raymond
Fitzsimonsun “Aktyor Kin” tamaşaları) ilə çıxış etdi.
Müstəqilliyimizin bərpasından sonrakı dövrdə isə bu sahədə daha ciddi və sistemli işlər görülməyə başladı.
İlk illərdə Azərbaycandakı siyasi qarışıqlıq səbəbilə teatr əlaqələri bir az kölgədə qalsa da, artıq 90-cı illərin
sonlarına doğru bu istiqamətdə canlanma başladı. Məsələn, 1998-ci ilin 10 martında Elçinin “Mənim sevimli
dəlim” əsəri “Dəlixana qaçqını” adı ilə Türkiyənin Ankara şəhərindəki paytaxt teatrında tamaşaya qoyulmuşdur
(1999-cu ilin mart ayında İstanbulda Osmanlı imperatorluğunun 700 illiyinə həsr edilmiş “Türk dünyası teatrları
günləri”ndə də Azərbaycan Milli Akademik Dram teatrının kollektivi Elçinin “Mənim sevimli dəlim” əsərinin
tamaşasını uğurla nümayiş etdirmişdir).
1998-ci ilin noyabr ayında Azərbaycan Dövlət Milli Akademik Dram teatrının kollektivi Türkiyənin Ərzurum,
Sivas, Kayseri və Ankara şəhərlərində İ.Əfəndiyevin “Hökmdar və qızı”, B.Vahabzadənin “Özümüzü kəsən qılınc”,
Elçinin “Mənim sevimli dəlim” əsərlərinin tamaşalarını göstərmişdir.
1999-cu ul noyabr ayının 22-dən 28-dək Pantomimo teatrı Ankarada keçirilən “Yaşanır bir dünya üçün
sənət” devizi altında keçirilən dördüncü Ankara beynəlxalq teatr festivalında böyük uğurla çıxış etmişdir. Otuza
yaxın teatr qrupunun çıxış etdiyi bu mötəbər festival çərçivəsində seminarlar, müzakirələr, açıq dərslər və form
keçirilmişdir. Pantomimo teatrı bu festivalda Məhəmməd Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasının motivləri və
Polad Bülbüloğlunun musiqisi əsasında hazırlanan “Gəldim ki, olam qəmin hərfi” tamaşaları ilə təmsil
olunmuşdur.
1999-cu ilin dekabr ayında Ankara Dövlət teatrı Erkun Sayın “Vətən, yaxud Namik Kamal” pyesinin tamaşası
ilə Bakı tamaşaçılarının qonağı olmuşdur. 1999-cu ilin noyabrında isə Gəncə Dövlət Kukla teatrı Türkiyənin İzmir
şəhərində keçirilən kukla teatrlarının IV Uluslararası festivalında uğurla çıxış etmişdir.
Bakı Bələdiyyə teatrı 1994-1999-cu illərdə 4 dəfə Türkiyədə qastrolda olmuş, müxtəlif şəhərlərdə “Vətənə
igidlər gərəkdir”, “Nadir şah”, “Məhsəti” və “Dəli Domrul” (1) tamaşaları ilə çıxış etmişdir.
2000-ci ilin iyun ayında isə İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyə teatrı Bakıda qastrolda olmuş və teatrın kollektivi
Rüstəm İbrahimbəyovun eyni adlı pyesi əsasında hazırladığı “Aslana bənzər” adlı tamaşa ilə çıxış etmişdir.
Son illərdə teatr əlaqələrimiz sahəsində o qədər irəliləyişlər baş vermişdir ki, bizcə bu istiqamətdə daha
sistemli və geniş tədqiqatlara ehtiyac vardır.
Təbii ki, ölkələrimiz arasındakı mədəni əlaqələrin inkişafına xidmət edən toplаntılаrın müntəzəm keçirilməsi
xаlqlаrımızın siyаsi, ictimаi və mədəni həyаtındа çox böyük hаdisələrdir. Mədəni əlаqələrin qurulmаsı
istiqаmətində ən böyük uğur isə türk xаlqlаrı ilə ənənəvi münаsibətlərin yаrаdılmаsıdır. Bu dа səbəbsiz
deyil. Çünki hər bir аilənin gələcəyi, xoşbəxtliyi səmimiyyətə və məhəb bətə bаğlı olduğu kimi, dünyаnın dа
gələcəyi xаlqlаrın, millətlərin qаrşılıqlı münаsibətinə və əməkdаşlığınа bаğlıdır. Millətlərin öz söykökünə –
dilinə, dininə, imаnınа, əcdаdlаrının аdət-ənənəsinə qаyıtdığı bir zаmаndа bu mehribаnlığа və birliyə
ehtiyаc dаhа çox hiss olunur. Türkdilli xаlqlаrın birliyinin və əməkdаşlığının inkişаfı üçün Türk Kültür və
Sənətləri Ortаq Yönətimi–TÜRKSOY yаrаndığı gündən bu istiqаmətdə səmərəli işlər görməkdədir (3; 6).
1991-ci ildən Bаşqırdıstаnın pаytаxlı Ufаdа türkdilli xаlqlаrın iştirаkı ilə beş ildən bir keçirilən
“Tuqаnlıq” (doğmаlıq, qаrdаşlıq) аdlı teаtr festivаlı bu bаxımdаn çox önəmli bir tədbirdir. Qeyd edək ki,
216
ikinci dəfə – 1996-cı ildə Ufаdа keçirilən “Tuqаnlıq” festivаlındа Аzərbаycаn “Yuğ” teаtrı ilə təmsil edilmişdi.
2000-ci ilin mаy аyındа isə Bаşqırdıstаnın Ufа şəhərində TÜRKSOY Beynəlxаlq Təşkilаtının növbəti – XIV
dönəm toplаntısı keçirilmişdir. Ortаq mədəniyyətimizin, dilimizin, аdət-ənənəmizin qorunub sаxlаnılmаsınа
xidmət edən bu təşkilаt türkdilli xаlqlаr аrаsındа qаrdаşlıq və mədəni əməkdаşlıq körpüsü olduğunu bir
dаhа sübut etmişdir. TÜRKSOY-un plаnlаşdırdığı tədbirlərdə Аzərbаycаn incəsənət ustаlаrı dа uğurlа çıxış
etmişlər.
Həmin vаxt keçirilən “Tuqаnlıq” Beynəlxаlq Teаtr Festivаlındа respublikаmızı Аzərbаycаn Dövlət
Аkаdemik Milli Drаm Teаtrı N.Xəzrinin “Burlа Xаtun” tаmаşаsı ilə təmsil etmiş və TÜRKSOY -un xüsusi
mükаfаtını qаzаnmışdır. Reжissor Vаqif Əsədovun quruluş verdiyi bu tаmаşаdаn əlаvə, Bаşqırd tаmаşаçı lаrı
festivаldа türkdilli teаtrlаrın hаzırlаdıqlаrı dаhа 14 əsərin nümаyişinə bаxmı şlаr. Belə ki, Bаşqırdıstаnın
А.Mübаrəkov аdınа Sibаy Dövlət teаtrı T.Qəniyevаnın “Tаmаris” аdlı iki hissəli fаciə, Qırğızıstаn
Respublikаsının “Tunçuq” Gənclər Drаm teаtrı S.Rаev və N.Аbdıqədirovun “Əsrə bərаbər gün” (Ç.Аytmаtov)
əsəri əsаsındа yаzdıqlаrı “Tаyаmаm” pyesi, Krım-tаtаr Musiqili Drаm Teаtrı V.Şekspirin “Mаqbet”, M.Аuzov
аdınа Qаzаxıstаn Dövlət Аkаdemik Drаm Teаtrı K.Аşirin “Аdаmın oğlu Kаin” əsəri, Türkiyənin Sivаs Dövlət
Teаtrı O.Аsаn və D.Аtаyаnın “Qərbdə intiqаm” əsəri, M.Qаfuri аdınа Bаşqırd Аkаdemik Drаm Teаtrı
M.Kərimin “Аygül diyаrı”, Tuvin Musiqili Drаm Teаtrı E.Mijitin “Sən kimsən, Südаbə?” drаmı, Mcаkirа аdınа
Qаqаuz Milli Teаtrı А.Burаkın “Mənbə” romаntik drаmı, K.Quliyev аdınа Bаlkаr Dövlət Teаtrı M.Olmezovun
“Knyаginyа Roşiyаr” pyesi, Аltаy Respublikаsının Drаm Teаtrı K.Noqiyevin “Sənin günəşin doğаcаq” əsəri,
Kаrаcаyev Respublikаsı Drаm Teаtrı M.Votçayevin “Tаle və nаmus” drаmаtik poemаsı əsаsındа hаzırlаdıqlаrı
tаmаşаlаrlа çıxış etmişlər. Hər bir tаmаşаnın ertəsi günü teаtrşünаslаrın, festivаl iştirаkçılаrının və
tаmаşаçılаrın iştirаkı ilə tamaşaların geniş müzаkirəsi keçirilmiş və təhlil edilmişdir. Festivаl günlərində,
həmçinin, türk teаtrının problemlərinə həsr olunmuş elmi konfrаns keçirilmişdir (5, s.195 -196). Konfrаnsdа
sənətşünаslıq doktoru İnqilаb Kərimov Аzərbаycаn teаtrının təşəkkülü və müаsir problemləri ilə bа ğlı
məruzə etmişdir.
“Tuqаnlıq” festivаlının uğurlаrı Türk teаtrlаrının, türk mədəniyyət və incəsənət xаdimlərinin gələcəkdə
bir аrаyа gələrək türk mədəniyyətinin tаrixi şöhrətinin qаytаrılmаsı yolundа səy göstərdiyini
göstərməkdədir.
Sonuc
Аzərbаycаn Respublikаsı Prezidentinin türkdilli ölkələrin mədəniyyət nаzirlərinin dаimi şurаsınа
ünvаnlаdığı mürаciətindən də bu təşkilаtа nə qədər əhəmiyyət verildiyi аydın görünür: “Böyük
məmnuniyyət hissi ilə qeyd edirəm ki, TÜRKSOY-un qurucu ölkələrindən olаn Аzərbаycаn Respublikаsı bu
hərəkаtın elə ilk günlərindən onun fəаl iştirаkçısı olmuşdur. TÜRKSOY-un məqsəd və vəzifələri müstəqil
Аzərbаycаn dövlətinin mədəniyyət sаhəsindəki strаtegiyаsınа tаm uyğundur. Bunа görə də biz TÜRKSOY -un
fəаliyyətinə böyük əhəmiyyət verir və onu dəstəkləyirik” (4). Deməli, Azərbaycan və Türkiyə arasındakı teatr
əlaqələri yalnız mədəni sahədə həyata keçirilmiş tədbirlərlə məhdudlaşmır, bu, həm də dövlətlərimizin
mədəniyyət siyasətlərinin prioritet istiqamətlərindəndir. Bu əlaqələr, eyni zamanda Türk Dünyası xalqlarının
birgə tədbirləri sayəsində də get-gedə inkişaf etməkdə və möhkəmlənməkdədir.
Qaynaqça
1.Asılyazıcı H. Deli Domrul. “Bizim Gazete” (İstanbul), 13 aralık 1999; “Ədəbiyyat qəzeti”, 31 dekabr 1999-cu
il, № 51-52 (3176-3177).
2.Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri (1920 – 1922), Sənədlər və materiallar (Tərtib edənlər: Jalə
Qurbanova, Musa Piriyev). Bakı, AzAtaM, (Orxan nəşriyyatı), 2003.
3.Beynəlxalq TÜRKSOY təşkilatının XV toplantısında Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Naziri Polad
Bülbüloğlunun çıxışı. “Mədəni-maarif” jurnalı, 2001, № 1-2, s.8-10.
4 “Ədəbiyyat qəzeti”, 19 iyul 2002-ci il, № 29 (3310).
5.Kərimov İ. Azərbaycan – Türkiyə teatr əlaqələri. Bakı, Nağıl evi, 2000, 202s.
6.Hüseynov H. TÜRKSOY-un növbəti tədbiri. “Mədəni-maarif” jirnalı, 1999, № 5-6 , s. 2-3.
7.Rəsuli İ. Dramaturgiyamızda Türkiyə. Bakı, “Tural-Ə” Nəşriyyat Poliqrafiya Mərkəzi, 2001.
8.Veliyev Afgan. Azerbaycan Siyasi Düşünce Tarihi ve Mirza Bala Mehmetzade (1898 – 1959). İstanbul, Doğu
Kütüphanesi, 2006.
217
ADALET BAYRAMOĞLU’NUN SANATI VE KASTAMONU’DAKİ ESERLERİ
Seyhan YILMAZ*
Özet
Adalet Bayramoğlu, 2001 yılında Kastamonu Valiliği tarafından sanatsal çalışmalar yapmak üzere davet
edilmiştir. Asıl alanı grafik olan Bayramoğlu resim, heykel ve seramik gibi çeşitli sanat dallarında da eserler
vermiştir. Bayramoğlu’nun, yaşadığı 2001-2008 yılları arasında Kastamonu şehrinde yaptığı sanatsal faaliyetler ve
eserleriyle estetik katkı sağladığını söylemek mümkündür. Sanatçı, 2008 yılında Kastamonu’da vefat etmiştir.
Sanatçının Kastamonu ve çevresinde seramik, heykel, resim, mozaikleri, sıraltı-sırüstü olarak resimlediği formları
ve duvar resimleri gibi çok çeşitli eserleri bulunmaktadır.
Bu bildiride Bayramoğlu’nun sanatı ve sanatçı üslubu eserleri üzerinden ele alınmıştır. Sanatçı figüratif
ağırlıklı çalışmış olup, üslubunda minyatür sanatının etkileri görülmektedir. Bu durumu Azerbaycan’da gördüğü
sanat eğitimine de bağlamak mümkündür. Ancak eserlerinin teması çoğunlukla Türk sanatı ve Kastamonu yöresi
geleneksel doku ve biçimlerle ilintilidir. Eserlerindeki kompozisyonlarına Azerbaycan süsleme ve bezemelerinin de
eşlik ettiği görülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Adalet Bayramoğlu, Kastamonu, Sanat, Seramik
Giriş
1956 yılında Azerbaycan Sabirabat'ta doğan Bayramoğlu 1982 yılında Azerbaycan Devlet Pedagoji
Üniversitesi Sanat-Grafik Fakültesi'ni bitirmiştir. Adalet Bayramoğlu, 2001 yılında Kastamonu Valiliği tarafından
sanatsal faaliyetlerde bulunmak üzere Kastamonu'ya davet edilmiştir. Asıl alanı grafik olan Bayramoğlu’nun
uzmanlık alanı Minyatür sanatıdır. Sanatçı resim, heykel ve seramik gibi çeşitli sanat dallarında da eserler
vermiştir. Çeşitli ülkelerde sergiler açmıştır. Ayrıca Antalya'da Venedik Otel, Topkapı ve Kremlin Palas otellerinin
kabartma seramik, mozaik ve dekoratif süsleme işlerini yapmıştır.1
Bayramoğlu’nun, yaşadığı 2001-2008 yılları arasında Kastamonu şehrinde yaptığı sanatsal faaliyetler ve
eserleriyle kastamonu şehir kültürüne katkı sağladığını söylemek mümkündür. Sanatçı, 2008 yılında
Kastamonu’da vefat etmiştir.
Sanatçının Kastamonu ve çevresinde çeşitli boyutlarda seramik panoları, duvar resimleri, mozaikleri, sıraltı-
sırüstü olarak dekorladığı tabaklar ve vazolar, pastel boya suluboya, guaj boya ve rapido ile resimlediği tabloları
bulunmaktadır. Bu bildiride Bayramoğlu’nun sanatı ve sanatçı üslubu, Kastamonu’daki eserleri üzerinden ele
alınarak incelenecektir.
Bayramoğlu Kastamonu’ya geldiği zaman sanatsal faaliyetlerini yürütmek için Vedat Tek Kültür Merkezi
bahçesinde yer alan Sanat Evini kullanmıştır. Bayramoğlu bu mekanda halka yönelik çeşitli kurslar da vermiştir.
Mekanın dış cephesinde sanatçının kendisine ait mozaik çalışması bulunmaktadır. Bu çalışma sanatçının
Kastamonu’daki ilk çalışmaları arasında yer almaktadır. Sanatçının Kastamonu’daki ilk yıllarda yaptığı faaliyetler
arasında ana cadde ve sokaklardaki bulunan trafoların dış cephelerini resimlemek olmuştur. Minyatür etkisi
gösteren bu resimlerde kadın ve erkek figürleri tarihi mekânlar ve ağaçlar etrafında gösterilmiştir.
Bayramoğlu, Sanat Evinde Kastamonu Valiliği tarafından halka yönelik kurslar vermiştir. Bayramoğlu bu
atölyeyi aynı zamanda bireysel çalışmalarını da yürütmek için de kullanmıştır. Sanatçı, çok sayıdaki eserini bu
atölyede yapmıştır.
Sanatçının Kastamonu’da yaptığı çalışmalara bakıldığında resim çalışmaları, sıraltı-sırüstü olarak dekorladığı
üç boyutlu objeleri, seramik panoları, diğerlerine göre nispeten daha az olan hayvan figürlü heykelleri sayılabilir.
1. Seramik Panolar
Kastamonu kentinde Adalet Bayramoğlu’nun pek çok seramik panosu bulunmaktadır. Kastamonu Serender
Park Otelinin giriş katında yer alan Atatürk konulu seramik panoları sanatçının Kastamonu’da yaptığı büyük
* Doç., Kastamonu Üniversitesi Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi Seramik Bölümü

1 Adalet Bayramoğlu, Sergi Kataloğu, İstanbul, 2004, s.1
218
çalışmalar arasında yer alır. Bu panolar, Serender Oteli’nin bahçe katında, yarı açık mekânında yer almaktadır.
(Resim-1) Atatürk’ün 13 özdeyişininin görselleştirildiği 13 adet panonun her birinin yaklaşık boyutları 280x190
cm. Plaka kalınlığı 3 ve 4 cm.dir. Rölyef olan yerlerde bu kalınlık artmaktadır. Panolar, elle şekillendirilmiş olup,
sadece bisküvi pişirimi yapılmıştır. Panolar bisküvi pişiriminden sonra kahverengi ve beyaz su bazlı boya ile
renklendirilmiş, sırlı pişirim yapılamamıştır. Bayramoğlu, 2007 yılında kendisiyle yapılan görüşmede bu durumun
nedenini ekonomik sebeplere dayalı olarak açıklamıştır. Panoların renk hakimiyetinde yalnız kahverengi ve tonları
kullanılmış, koyu tonlarla derin bir perspektif oluşturmuştur. Işık etkisini vermek için ise beyaz boyanın kullanıldığı
görülmektedir. 2
Resim-1: Adalet Bayramoğlu’nun Atatürk konulu panoları

(Fotoğraf Seyhan YILMAZ)
Sanatçının bir diğer büyük eseri Kastamonu’da Şehitlik Mezarlığında yar alan Şehitler Anıtı üzerine yaptığı
rölyefik panolardır. (Resim-2) Panolar, üste doğru daralan üç adet dikdörtgen sütundan meydana gelen anıtın
çokgen kaidesi üzerinde yer almaktadır. Her bir pano yaklaşık 280x170 cm gibi ölçülere sahiptir. Sanatçı
panolarda Milli Mücadele’nin hem cephe gerisini hem de cephe sahnelerini betimlemiştir. 3 Sanatçı diğer
panolarında olduğu gibi bu çalışmasının sadece bisküvi pişirimini yapmış sırlı pişirimi yapmamıştır. Şamotlu ve
beyaz çamurdan yapılan bu çalışma çömlekçi çamuru rengi görünümünde kırmızı renklidir. Sanatçı bu çalışmasını
da bisküvi pişiriminden sonra kırmızı plastik boya ile renklendirmiştir.
Resim-2: Adalet Bayramoğlu’nun Şehitler Anıtı Kaidesine yaptığı panoları

Sanatçının bir diğer çalışması Kastamonu Üniversitesi kampüs giriş yolu üzerinde yol kenarında bir duvar
üzerinde yer almaktadır. Bu üçlü panonun temasında Kastamonu dağ turizmini yansıtan sahneler yer almaktadır.
2 Seyhan YILMAZ, Adalet Bayramoğlu’nun Atatürk Konulu Panoları, Anadolu Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi, Sayı.5 Aralık
2013, s.106
3 http://www.kastamonu.gov.tr/sayfa.asp?id=13
219
(Resim-3) Pano üç parçadan oluşmaktadır. Merkezde dairesel bir pano yanlarda ise birbirine simetrik iki adet dik
üçgen şeklinde panolar bulunmaktadır. Sanatçının diğer panoları gibi bu panoları da sırlı değildir. Sanatçı bu
panolarında derinlik etkisini artırmak ve hacim etkisi yaratmak için siyah ve beyaz plastik boyayı birlikte
kullanarak renklendirmiştir. Yüzeyde rölyef olan alanlarda ise vurguyu artırmak için ışık etkisi vermek adına beyaz
plastik boyayı daha yoğun kullandığını görmekteyiz.
Resim-3: Adalet Bayramoğlu’nun Kastamonu dağ turizmini yansıtan seramik panoları

(Fotoğraf: Seyhan YILMAZ)
Sanatçının Kastamonu Öğretmen Evi’nin yemekhane girişinde yer alan üç parçadan oluşan panosu
Kastamonu kültürü ile alakalıdır. Bunun dışında Kastamonu Rehabilitasyon Merkezi’nin bahçesinde de
Bayramoğlu’na ait panolar bulunmaktadır. Ayrıca, Vedat Tek Kültür Merkezinin bahçesinde yer alan silah
müzesinde bir tane Atatürk panosu diğeri Vedat Tek sergi salonunda da bir adet yine Atatürk panosu (Resim-4)
diğeri de Vedat Tek beyin portresinin yer aldığı üçlü pano bulunmaktadır. Bu mekânda yer alan panoların hepsi
de sırsızdır
Resim-4: Atatürk Panosu (Vedat Tek Sergi Salonu)

(Fotoğraf: Seyhan Yılmaz)
2- Sıraltı ve Sırüstü Dekorlu Formları
Bayramoğlu’nun çeşitli şekillerde ve boyutlarda değişik formlar üzerine uyguladığı pek çok sıraltı-sırüstü
dekorlu çalışması bulunmaktadır. Bu eserlerin temasında insan figürünü çokça kullanmış, Kastamonu mimari
dokularını, önemli şahsiyetlerin portrelerini, kültürel konuları ele aldığı, çoğunlukla ve tarihten önemli olayları,
milli ve vatanseverlik temalı konuları işlemiştir. (Resim-5)’te Bayramoğlu’nun Kastamonu mimari dokularını
çalıştığı sıraltı dekorlu tabakları görülmektedir.
220
Resim-5: adalet Bayramoğlu’nun Sır altı dekorlu tabakları

Vedat Tek Sergi Salonu (Fotoğraf seyhan YILMAZ)
Aşağıdaki tabak (Resim-6) formu Bayramoğlu’nun sıraltı çalışmalarına örnek gösterilebilir. Milli Mücadele
yıllarında kağnısı ile barut ve top mermisi taşıyan kahraman ve aynı zaman da milli mücadele yıllarında şehit olan
Şerife Bacı figürü ve bazı kadın figürler bir arada resmedilmiştir. Tabağın dış kenarında bordür olarak kullandığı
geleneksel motifler görülmektedir.
Resim-6:“İstiklal Savaşı”,Sıraltı Dekor, 2008

(Sergi Kataloğu, Çankırı Valiliği: Çankırı)
3-Çeşitli Tekniklerle Yaptığı Tabloları
Bayramoğlu’nun soluboya, pastel boya ve diğer tekniklerle yaptığı tablolarında çoğunlukla Kastamonu’nun
tarihi mimari dokularına yer verdiği görülmektedir. Bayramoğlu seramik panoların dışında, suluboya, pastel, guaj
221
boya ve rapido kalemi ile resimlediği tabloları da bulunmaktadır.4 Çalışmaları incelendiğinde, özellikle antik
çağdan itibaren Türk tarihinden çeşitli konuları işlediği görülmektedir. Örneğin, Romalı kadınlar gibi giyinmiş
“Yılanlı Kadınlar” adlı çalışmasıyla antik çağda “Laokon ve Oğulları” adlı buluntuya gönderme yaparken önemli bir
Türk ozanı olan Aşık Veysel’i “Ozan Veysel” olarak adlandırdığı çalışmada işlediği görülmektedir. Bayramoğlu,
“Kastamonu Erenleri” olarak adlandırdığı çalışmasıyla Kastamonu ilinin evliyalar şehri olduğuna vurgu yapmıştır.
Resim-7: ”Kastamonu” 2001, Sanatçının Arşivinden

(Resim-7)’de görüldüğü üzere sanatçı Kastamonu adlı çalışmasında Kastamonu mimari dokuları ile birlikte
Kastamonu halk kültüründe önemli bir yeri olan davulcu figürünü kullanmıştır. (Resim-8)’de sanatçının
Kastamonu mimarisi olan Kastamonu Arkeoloji Müzesini guaj boya ile çalıştığı görülmektedir.
Resim-8: Kastamonu Müzesi, Guaj 2005, Vedat Tek Sergi Salonu

4 http://www.kastamonugezgini.com/mimar-vedat-tek-kultur-ve-sanat-merkezi/
222
Sonuç
Adalet Bayramoğlu’nun Kastamonu’da yaptığı çalışmalara bakıldığında seramik panoları, sıraltı ve sırüstü
olarak resimlediği objeleri, guaj, rapido, suluboya ve pastel boya tekniği ile yaptığı tabloları sayılabilir. Sanatçı
eserlerinin çoğunda insan figürünü çokça kullanmış olup, temasında Kastamonu mimari dokularını, önemli
sahşiyetlerin portrelerini, kültürel konuları ele aldığı, çoğunlukla ve tarihten önemli olayları, milli ve vatanseverlik
temalı konuları işlediği görülmektedir.
Bayramoğlu’nun kompozisyonları minyatür sanatının etkilerini gösterir. Formlar üzerine seçtiği konuların
Türk sanatı, kültürü ve Kastamonu yöresi ile ilgili olduğu anlaşılmaktadır.
Sanatçının seramik panoları genellikle büyük boyutludur. Bu panoların bisküvi pişirimlerinin sırlanmadığı
bisküvi pişiriminden sonra ise plastik boya ile renklendirildiği görülmektedir.
Bayramoğlu’nun çalışmaları Kastamonu tarihi kültürü ile ilgili olduğu, tarihten çeşitli konuları ele aldığı,
özellikle antik çağdan başlayarak günümüze kadar Türk tarihi ve kültüründen önemli olayları işlediği Kastamonu
mimari dokularını ele aldığı görülmektedir. Bu durum Kastamonu’nun yaşanmış ve hala yaşayan kültürünün
belgelenmesi adına önemli sayılmaktadır.
Kaynakça
Bayramoğlu, Adalet., Sergi Kataloğu, İstanbul, 2004
Bayramoğlu, Adalet. Sergi Katalogu, Çankırı Valiliği, Çankırı. 2008
Seyhan YILMAZ, Adalet Bayramoğlu’nun Atatürk Konulu Panoları, Anadolu Üniversitesi Sanat ve Tasarım
Dergisi, Sayı.5 Aralık 2013, s.106
http://www.kastamonu.gov.tr/sayfa.asp?id=13
http://www.kastamonugezgini.com/mimar-vedat-tek-kultur-ve-sanat-merkezi/
223
TÜRKİYE’NİN SANAT EĞİTİMİNDE BAZI AZERBAYCANLI SANATÇILARIN ROLÜ
Kemal İBRAHİMZADE*
Özet
Ortak kültürel değerlere sahip olan ve kardeş ülke olarak tabir edilen, Türkiye-Azerbaycan münasebetleri
tarih boyunca çeşitli alanlarda önemli gelişmeler kaydetmiştir.
Sanat alanındaki etkileşim de bunlardan birisidir. 1990’lardan sonra gelen süreçte Türkiye’de sanat
alanında; müzik, tiyatro ve özellikle plastik sanatlar alanında önemli gelişmeler sağlanmıştır. Bu bağlamda
Azerbaycanlı sanatçıların Türkiye’deki sanat eğitimine önemli katkılar sağladığı düşünülmektedir. Bunlardan yakın
tarihte Türkiye’yi mesken edinen birçok Azerbaycanlı sanatçı bugün Türkiye’nin çeşitli üniversitelerinde sanat
eğitimi vererek görev almaktadır.
Bildiride, Türkiye’de özellikle plastik sanatlar alanında faaliyet gösteren bazı Azerbaycanlı sanatçılar ve
çalışmaları ele alınarak tartışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Sanat, Azerbaycanlı Sanatçılar, Plastik Sanatlar, Sanat Eğitimi
* Yrd. Doç. Dr., Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü. kemal.ibrahimzade@gop.edu.tr
224
TÜRKİYE VE AZERBAYCAN TİCARİ İLİŞKİLERİNİN GELİŞME POTANSİYELİ ÜZERİNE BİR
DEĞERLENDİRME
Tahsin KARABULUT*
Özet
Türkiye ve Azerbaycan arasındaki ekonomik ve ticari ilişkiler sürekli gelişme içerisindedir. Bu gelişme dış
ticaret potansiyeli, yatırımlar, sermaye hareketleri, teknik müşavirlik ve müteahhitlik gibi birçok alanda kendisini
göstermektedir. İki ülke arasındaki ticari ilişkilerin geliştirilmesi amacıyla 1991 yılında itibaren birçok anlaşma
yapılmış ve birçok ortak proje üzerinde mutabakat sağlanmıştır. Ülkeler arasındaki var olan ilişkilerin daha da
geliştirilmesi amacıyla oluşturulan bu projelerin bir kısmı hayata geçirilirken bir kısmı halen devam etmektedir.
Özellikle Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi (TANAP), Bakü-Tiflis-Erzurum Doğalgaz Projesi, Bakü-Tiflis-
Kars (BTK) demiryolu projesi gibi devam eden projelerin tamamlanması ülkelerin ekonomisine önemli katkılar
sağlayacağı gibi iki ülke arasındaki ekonomik, sosyal, kültürel ilişkileri daha da geliştirecektir.
Çalışmada, öncellikle Azerbaycan’a ait makroekonomik göstergeler değerlendirilmiş, daha sonra Türkiye ve
Azerbaycan arasında var olan dış ticaret, doğrudan sermaye yatırımları, müteahhitlik ilişkileri ve diğer ekonomik
ilişkiler ele alınmıştır. Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan etmesinden sonra hızlı bir gelişme gösteren iki ülke
arasındaki ekonomik ilişkiler, özellikle Azerbaycan ekonomisi için çok önemli boyutlara ulaşmıştır. Buna rağmen
mevcut iktisadi ilişkilerin yeterli olduğu söylenemez. Çünkü Türkiye ve Azerbaycan arasında fiili ticari ilişkiler
potansiyel seviyesinin çok altındadır. İki ülke arasında var olan potansiyelin değerlendirilmesi için gerekli
adımların atılması durumunda söz konusu ilişkilerde çok daha ileri seviyelere ulaşılacaktır.
Anahtar kelimeler: Türkiye, Azerbaycan, İhracat, İthalat, Gelişme
Giriş
19. yüzyılda Çarlık Rusya’sına, 1920 yılında ise Sovyetler Birliği’ne dahil olan ve 30 Ağustos 1991 tarihinde
bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan, piyasa ekonomisi modelini benimseyen bir ülke konumundadır.
Azerbaycan’ın piyasa ekonomisine geçiş süreci diğer ülkelere göre daha zor şartlarda olmuştur. Özellikle piyasa
ekonomisine geçiş sürecinin ilk yıllarında milli gelir çok ciddi bir şekilde azalmış ve bu nedenle ülke zorlu bir
iktisadi sorunlarla karşı karşıya kalmıştır1.
Piyasa ekonomisine geçişle birlikte kamu sektörüne karşılık özel sektörün büyümesine rağmen Azerbaycan
ekonomisinde kamu sektörünün önemli bir ağırlığı devam etmektedir. Bu nedenle ekonomik sistem değişikliğinin
benimsenmesinden günümüze kadar yaklaşık 26 yıl geçmesine rağmen piyasa ekonomisine geçilmesinde özel
sektör önemli bir katkı sağlayamamıştır. Ülkenin ekonomik açıdan en büyük zenginlikleri, sahip olduğu petrol ve
doğalgaz yatakları ile tarıma elverişli topraklarıdır 2. Tarım ülke ekonomisinde petrol ve doğalgazdan sonra ikinci
önemli sektör konumundadır. İkliminin tarıma elverişli olması nedeniyle ülke topraklarında, pamuk, tütün, çay,
zeytin, sebze ve meyve üretiminin yanı sıra ham ipek ve tut ağacı yetiştiriciliği yaygın bir şekilde yapılmaktadır 3.
Petrol ve doğalgaz sektöründeki hızlı büyüme imalat sanayinin toplam üretim içerisindeki payını azaltmıştır. Ülke
içerisinde üretilen ürünlerin kalitesi ithal edilen malların kalitesi ile rekabet edemeyecek düzeyde olması ve
özellikle Türkiye gibi ülkelerden ithal edilen tüketim mallarının daha fazla talep edilmesi yerli üretim açısından
önemli bir olumsuzluk teşkil etmiştir.
Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilk tanıyan ülke olarak Türkiye ile karşılıklı ilişkileri her zaman en üst seviyede
tutulmuştur. Tarihi, siyasi, sosyal, kültürel birçok alanda ileri düzeyde birbiri ile bağlantısı bulunan Türkiye ve
Azerbaycan’ın ekonomik anlamda da önemli bir ilişki içerisinde olmalarına rağmen, dış ticaret potansiyeli
açısından henüz arzu edilen düzeye ulaşamamışlardır.
* Doç. Dr., Necmettin Erbakan Üniversitesi SBBF

1 Uysal, D., Alptekin, V. Azerbaycan Geçiş Ekonomileri, Örnek, İ. Yıldırım, M. Ve Taş, S. (Ed.). Ekin Yayınevi, Bursa, ss. 381-427,
2008.
2 Musayev, V. Azerbaycan Ekonomisinin Dünya Ekonomisine Açılması, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2008.

3 Somuncuoğlu, T. Azerbaycan Ülke Raporu 2012.
225
Bu çalışmada; öncelikle Azerbaycan’ın temel makroekonomik göstergeleri ile dış ticaret göstergeleri ele
alınacak, daha sonra Türkiye ile olan ticari faaliyetlerinin boyutu ve potansiyeli analiz edilecektir. Sonuç kısmında
ise Türkiye ile Azerbaycan’ın ticari potansiyelinin artırılabilmesi için yapılması gerekenler tartışılacaktır.
1.Azerbaycan’ın Temel Makro Ekonomik Göstergeleri
Azerbaycan, 1991 yılında bağımsızlığı kazandıktan sonra, önemli siyasi, askeri, sosyal ve ekonomik sorunlarla
karşı karşıya kalmıştır. SSCB döneminde sistemli olarak Cumhuriyetler arasında bağımlılığı bir anlamda zorunlu
kılan ekonomik yapının birliğin dağılması ile birlikte çöküşü, piyasa ekonomisine geçişte; ekonomik, siyasi, hukuki
bir alt yapının olmaması, üretim teknolojisinin eski ve yetersiz olması, uygulanmak istenilen serbest piyasa
modelinin yeterince bilinmemesi, Ermeni işgali ile birlikte topraklarının % 20’sinin kaybedilmesi ve yaklaşık 1
milyon kişinin kendi ülkesinde mülteci konumuna düşmesi gibi nedenlerle önemli bir ekonomik kriz yaşanmıştır.
Bağımsızlığın ilan edilmesinden itibaren ülkede ortaya çıkan siyasi istikrarsızlığın 3 yıllık bir süreçte ortadan
kaldırılarak siyasi istikrarın sağlanması ile birlikte yaşanmakta olan iktisadi sorunların çözüme kavuşturulması için
adımlar atılmaya başlanmıştır. 20 Eylül 1994 tarihinde “Asrın Anlaşması” olarak adlandırılan Azerbaycan Devlet
Petrol Şirketi ile dünyanın önde gelen petrol şirketleri arasında “Hazar Denizinin Azerbaycan’a ait Bölümünde
Azeri, Çırağ, Güneşli Yataklarının Birlikte İşlenmesi ve Paylaşılması Hakkında” ilk anlaşmanın imzalanması
Azerbaycan ekonomi için bir dönüm noktası olarak değerlendirilebilir.
Azerbaycan’ın 2010-2015 yıllarına ait temel ekonomik göstergeleri tablo 1’de verilmiştir.
Tablo1: Azerbaycan’ın Temel Ekonomik Göstergeleri
2010 2011 2012 2013 2014 2015
GSYİH (Milyon dolar) 52.906 65.952 69.680 74.157 75.193 54.209
GSYİH (milyon manat) 42.465 58.082 54.744 58.182 58.978 54.913
Büyüme (%) 4,9 4,9 2,2 5,8 2,8 2,5
Kişi başına GSYİH (dolar, 15.732 15.879 16.466 17.273 17.793 18.205
satın alma gücü paritesine
göre)
Cari Denge (milyon dolar) 15.021 17.156 14.881 13.079 10.314 3.603
İşsizlik Oranı (%) 5,6 5,4 5,2 4,7 5,7 5,5
Enflasyon Oranı (%) 7,9 5,6 -0,3 3,7 1,5 14,4
İhracat (milyon $) 26.374 34.393 32.374 31.702 28.260 18.426
İthalat (milyon $) 6.663 10.055 10.193 10.321 9.332 7.464
Döviz Kuru (yıl sonu) 0,80 0,79 0,78 0,78 0,78 1,00
Manat/$
Döviz Kuru (yıl sonu) 1,07 1,02 1,04 1,08 0,95 0,98
Manat/£
Kaynak: Economist Intelligence Unit (EIU)

Azerbaycan ekonomisinde özellikle 1996 yılından itibaren başlayan büyüme 2000 yıllarda da devam
etmiştir. Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) 2010 yılında 52,9 milyar dolar, 2011 yılında 65,9 milyar dolar, 2012
yılında 69,6 milyar dolar, 2013 yılında 74,1 milyar dolar ve 2014 yılında 75,1 milyar dolara yükselmiştir. 2015
yılında büyüme rakamı pozitif olmasına rağmen yapılan devalüasyonun sonucu GSYİH 54,2 milyar dolara
düşmüştür. Özellikle petrol ve doğalgaz fiyatlarındaki yükselme ve ihracatın sürekli artması sonucu büyüme
rakamı ortalama % 5 seviyesinde gerçekleşirken, 2014 ve 2015 yılında ortalama % 2,5 seviyesine düşmüştür.
Ülkede Kişi Başına GSYİH’nin yükselmesi olumlu bir gelişme olmasına rağmen, işsizlik oranında % 5,5 altına
inilememiştir. İhracat ve ithalat sürekli artış gösterirken, 2015 yılında ihracatın ve ithalatın önemli bir oranda
düştüğü görülmektedir. Azerbaycan özellikle petrol ve doğalgaz ihraç eden bir ekonomi olarak sürekli dış ticaret
fazlası veren bir ülke konumundadır. Elle alınan yıllara itibariyle ülke ekonomisinde genellikle tek haneli
rakamlarda olan enflasyon oranının 2015 yılında % 14,4 oranına yükselmesi ekonomi için bir olumsuzluk
göstergesidir. Çünkü enflasyonun yüksek olması ve kronik hale gelmesi ülkede var olan gelir dağılımı
adaletsizliğini daha da derinleştirecektir.
226
Azerbaycan, dünyanın en eski petrol üreticisi ülkelerinden birisidir. Büyük ölçekli petrol üretimi 20. yüzyılın
başlarından itibaren başlamış olup, yüzyıl ortalarına doğru ülke önemli bir petrol üreticisi haline gelmiştir 4.
Azerbaycan’ın sahip olduğu doğalgaz rezervleri % 70 gibi yüksek bir orandadır. Bu durumda ülke özellikle enerji
kaynakları açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Azerbaycan’ın sahip olduğu petrol ve doğalgaz rezervleri
ülkeyi önemli bir nüfuz mücadelesi içerisine almasına rağmen, petrol ve doğalgaz ülke için en önemli gelir
kaynağını oluşturmaktadır5.
Azerbaycan dış ticareti politikasında belirleyici unsur enerjidir. Petrol ve doğalgaz Azerbaycan’ın ihracatında
% 90 paya sahiptir. İthalatında ise % 80 oranında mamul mallar yer almaktadır. İhracatın petrol ve doğalgaza
bağlı olması nedeniyle ülke ihracatta herhangi bir engelle karşılaşmamaktadır.
Azerbaycan petrolün yanı sıra demir, alüminyum, boksit, çinko, bakır, arsenik, molibden ve mermer gibi
diğer mineral kaynaklara da sahiptir. Ancak petrol ve doğalgaz dışındaki kaynaklara yapılan yatırımlar daha düşük
olmasının sonucu söz konusu kaynakların üretimi ve ekonomiye katkısı zaman içerisinde düşmüştür6.
Piyasa ekonomisine geçiş sürecinde gerekli olan yeniliklere hızla adapte olan Azerbaycan ekonomisi
karşılaştığı sorunları aşma konusun da önemli bir aşama kaydetmiştir. Ekonomik sorunların aşılmasında petrol
rezervleri önemli bir rol oynamış, yıllarca petrole yatırım yapan Azerbaycan 2005 yılından itibaren milli gelire
yansıyan petrol gelirleri ile yeni bir döneme girilmiştir. Önümüzdeki 15 yıl için 50 milyar dolar petrol geliri elde
etmeyi hedefleyen ülke elde edilecek bu gelirin somut ve uygulanabilir projelerle ekonomiye kazandırılması
durumunda halkın yaşam standardının yükseltilmesi de mümkün olacaktır.
Azerbaycan ekonomisinin gelişmesi açısından önem arz eden konulardan birisi de “Doğrudan Yabancı
Yatırımlar”dır. Doğrudan yabancı yatırımlar Azerbaycan’ın ekonomik canlanmasında anahtar rolü oynamıştır.
Ülkedeki ekonomik sorunların aşılması ve istikrarın sağlanması neticesinde özellikle ham petrolün çıkarılması ve
işlenmesine yönelik sanayinin oluşturulması açısından cazip bir pazar haline gelmiştir. Bu durum ülke ekonomisini
çift yapılı hale getirmiştir. Bir yandan petrol ve ona bağlı hizmetler ile müteahhitlik sektörlerinde hızlı bir gelişme
eğilimi gözlenirken, diğer yandan petrol dışı sanayi sektörlerinde yatırım eksikliği gözlenmektedir. Bunun
sonucunda petrol dışı sektörlerde düşük istihdam, vergi gelirlerinin düşük olması ve yerli ürünlerin ithal ürünlerle
rekabet edememesi gibi sorunlar yaşanmaktadır 7. Petrol üretimine katkı sağlayan yabancı sermaye imalat
sektörüne yatırım yapmamakta, bu nedenle imalat sanayi gerekli gelişmeyi gösterememektedir.
Azerbaycan ekonomisinin karşı karşıya olduğu en önemli problemlerden birisi de sektörel tekelleşme ve bu
tekelleşmenin dış ticaret üzerindeki kısıtlayıcı etkileridir. Maktu gümrük tarifeleri % 0,5 ile % 15 oranları arasında
değişmesine rağmen, teamül haline gelen tarife dışı vergi uygulamaları gümrüklerde maliyet artırıcı bir unsur
olarak önemli bir engel teşkil etmektedir.
2. Türkiye İle Azerbaycan’ın Dış Ticaret Yapısı
1991 yılında Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan etmesi ve Türkiye’nin Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilk tanıyan
ülke olması ile birlikte iki ülke arasındaki ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel ilişkiler hızla gelişmeye başlamıştır.
Bu ilişkiler her alanda olduğu gibi dış ticaret ilişkilerine de yansımış ve iki ülke arasındaki dış ticaret hacmi sürekli
artış göstermiştir. Türkiye’nin Azerbaycan ile olan iktisadi ilişkileri, diğer bölge ülkelerine kıyasla oldukça yüksek
seviyelerde olmasına karşın, mevcut durum, ortak kültürel mirası paylaşan, ortak bağlara sahip olan aynı dili
konuşan iki ülkenin sahip olduğu potansiyeli yansıtmaktan uzaktır8.
Türkiye’nin Azerbaycan ile gerçekleştirdiği dış ticaret yıllar itibariyle tablo 2’de verilmiştir. İki ülke arasındaki
ticaret hacmi sürekli artış göstererek 2013 yılında en yüksek seviyeye ulaşmıştır. 2000 yılında 326 milyon dolar
olan dış ticaret hacmi, 2013 yılında 3,3 milyon dolara ulaşmıştır. Dış ticaret hacmi 2014 yılında 3,1 milyon dolara,
2015 yıllarında ise 2,1 milyon dolara gerilemiştir.
Türkiye ile Azerbaycan arasındaki dış ticaret verilerine göre en fazla dikkat çeken konulardan birisi, Türkiye
lehine sürekli bir dış ticaret fazlasının varlığıdır. 2000 yılında 134 milyon dolar olan dış ticaret fazlası 2013 yılında
2,6 milyon dolarla en yüksek seviyesine ulaşmış, 2014 yılında 2,5 milyon dolar ve 2015 yılında 1,6 milyon dolar
olarak gerçekleşmiştir.
4 Somuncuoğlu, T. a.g.e
5 Akdoğan, S. Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti İlişkileri (1991– 2000). Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon, 2007.
6 Somuncuoğlu, T. a.g.e
7 Ekonomi Bakanlığı Ülke profilleri
8Uysal, D., Alptekin, V. a.g.e.
227
Tablo 2: Türkiye-Azerbaycan Dış Ticareti (Milyon Dolar)

Yıllar İhracat İthalat Dış Ticaret Hacmi Dış Ticaret Dengesi
2000 230 95 326 134
2001 225 78 303 147
2002 231 64 296 166
2003 315 122 438 193
2004 404 135 539 268
2005 528 272 800 255
2006 695 340 1.035 354
2007 1.047 329 1.377 718
2008 1.667 928 2.596 739
2009 1.398 752 2.151 646
2010 1.551 865 2.416 686
2011 2.064 262 2.326 1.802
2012 2.587 340 2.927 2.247
2013 2.961 334 3.294 2.627
2014 2.876 291 3.167 2.585
2015 1.899 232 2.131 1.667
Kaynak: TÜİK
Türkiye’den Azerbaycan’a yapılan ihracat 2000 yılında 230 milyon dolar iken yıllar itibariyle sürekli artış
göstermiş, 2013 yılında 2,9 milyon dolarla en yüksek seviyeye ulaşmıştır. Türkiye’nin Azerbaycan’dan ithalatı ise
2000 yılında 95 milyon dolar iken, 2008 yılında 928 milyon dolarla en yüksek seviyeye ulaşmıştır. İthalatta 2008
yılından itibaren bir düşme seyri görülmüştür.
Türkiye’nin Azerbaycan’a ihracatı; Türkiye menşeili malların bu ülkede tanınması, Azerbaycan’ın en önemli
ticaret partnerlerinden birisi olan İran’ın ihraç ürünlerinin Türk ihraç ürünlerine kıyasla düşük kalitede olması,
Azerbaycan-Rusya Federasyonu arasındaki Kuzey Kafkas demiryolunun kapalı olması, Türk şirketlerinin
Azerbaycan piyasasında şube açmak suretiyle Türkiye’den ithalat yapması ve Türk mallarını iç piyasada
pazarlaması gibi nedenlerle 1993 yılından bu yana yükselme eğilimi göstermektedir. Ancak, yüksek gümrük
vergisi oranları nedeni ile iki ülke dış ticareti potansiyelinin gerisinde kalmaktadır. Buna karşılık Azerbaycan’a
gümrüksüz mal ihraç eden Rusya bu ülkenin ithalatında önemli bir avantaja sahiptir. Ayrıca İngiltere BP ve ABD
petrol yatırımları nedeniyle Azerbaycan ithalatında öne çıkan ülkeler konumundadır. Ancak Türkiye, ithal edilen
ürünlerin çeşitliliği nedeniyle Azerbaycan ithalatında önemli bir konuma sahiptir.
Bakü Dış Ticaret Müşavirliğinin 2012 yılı verilerine göre; Azerbaycan ithalatında İtalya birinci sırada yer
alırken bu ülkeyi sırası ile Hindistan, Fransa, Endonezya, İsrail, ABD, Almanya, Rusya, Yunanistan ve Tayvan takip
etmekte, Türkiye ithalatta ilk on ülke arasında yer almamaktadır. Buna karşılık Türkiye toplam ihracatın % 15,8
oranı ile bu Azerbaycan’a en fazla ihracat yapan ülke konumundadır. Türkiye’yi sırası ile Rusya, Almanya, ABD,
Çin, Ukrayna, İngiltere, Kazakistan, İtalya ve Japonya takip etmektedir.
Türkiye’nin Azerbaycan’a olan ihracatında makineler ve mekanik cihazlar, yedek parçalar, demir ve çelik
eşyalar, elektrikli makine ve cihazlar ve yedek parçaları, mobilya, otomotiv, optik alet ve cihazlar, motorlu kara
taşıtları ve yedek parçaları, mineral yakıtlar, petrol ve türevleri gibi ürünler önemli bir paya sahiptir. Ayrıca
Türkiye’den, Azerbaycan’a tuz, kükürt, taş, alçı ve çimento, kağıt, karton ve mamulleri, temizlik ürünleri, sebze ve
meyveler gibi birçok ürünlerde önemli bir ihracat potansiyeli bulunmaktadır. Son yıllarda Azerbaycan’da sağlık
hizmetleri alanındaki yatırımların artmasına bağlı olarak hastane ekipmanları ve medikal ile çevre sağlığı
konusunda danışmanlık ve müteahhitlik hizmetleri alanlarında önemli bir potansiyel olduğu görülmektedir.
Azerbaycan’ın Dünya Ticaret Örgütüne üye olmaması, tarife dışı gümrük vergileri uygulanması, nakliye ile
ilgi ortaya çıkan zorluklar ve olumsuzluklar, vize uygulaması, çalışma izninin zorlaştırılması, tekelleşmenin
yaygınlaşması, bürokratik işlemlerin yapılmasında ortaya çıkan zorluklar, Türkiye ile Azerbaycan arasındaki dış
228
ticaret faaliyetlerinin yeteri kadar gelişmesi önündeki en önemli nedenlerdir. Ayrıca BDT ülkelerinden Rusya,
Ukrayna, Gürcistan, Kazakistan ve Kırgızistan ile yapılan serbest ticaret anlaşması yapılması sonucunda bu
ülkelere sağlanan gümrük muafiyeti Türkiye’nin ihracatını olumsuz etkilemiştir.
3. Türkiye İle Azerbaycan Arasındaki Müteahhitlik İlişkileri
Bağımsızlık sonrası başlayan ve özellikle 2000’li yılların başından itibaren önemli bir ivme kazanan imar-iskan
projelerinin hayata geçirilmesi, Bakü başta olmak üzere bütün ülke de önemli bir müteahhitlik hizmetlerinin
ortaya çıkmasına ve inşaat sektörünün sürekli gelişmesine neden olmuştur. 2008 küresel krizi ile dünyada
yaşanan ekonomik buhrana bağlı olarak Azerbaycan inşaat sektöründe de belirli bir durgunluk yaşanmasına
rağmen, konut, yol, içme suyu, köprü, otel, iş merkezi gibi projelerin tamamlanması için gayret gösterilmektedir.
2009-2013 yıllarını kapsayan Devlet Kalkınma Programının uygulanması çerçevesinde başlatılan su, yol,
kanalizasyon, enerji nakil hatları, spor ve kültür merkezleri başta olmak üzere ülkenin ihtiyacı olan alt yapı
projelerinin gerçekleştirilmesi çalışmalarına devam edilmektedir. Söz konusu projelerin gerçekleştirilebilmesi için
Türkiye başta olmak üzere bazı Avrupa ülkeleri ile Doğu Asya ülkelerinden danışmanlık ve müteahhitlik hizmetleri
alınmaktadır.
Türk firmaları Azerbaycan’daki müteahhitlik hizmetleri alanında Başkanlık sarayları, Milli Meclis başta olmak
üzere özellikle tarihi binaların restorasyonu, havaalanı inşası, yol, su, elektrik ve enerji nakil hatlarının yapılması
gibi sahalarda çok önemli ve büyük projeler gerçekleştirmiş ve benzeri projelerin yapımına devam etmektedirler.
Türk firmaların yüklenici veya taşoran firma olarak üstlendikleri projeler arasında Hazar Denizi’nin taşımacılıkta
daha etkin kullanılmasını sağlayacak liman yapımı, TRASECA “İpek Yolu” projesi çerçevesinde kara yollarının
inşası, baraj yapımı, elektrik santralleri inşası ve modernizasyonu, iş merkezleri yapımı, lüks konut inşası, Sangaçal
terminali tank rezervuar işi, orduevi binası inşası, Merkez Bank binasının yapımı, Beynelhalk Bank binasının inşası,
Bakü ve Hançıvan havaalanlarının inşası, Bakü Eğlence Merkezi inşası, Avrupa Oteli inşası, ISR Plaza inşası, Güney
Mugan Projesi, tarihi ve turistik komplekslerin bakım ve onarımı, petrol boru hattı ile ilgili yapım ve onarım işleri,
Bakü Sahil Projesi, kombine gaz çevrimi elektrik santralı, Nahçıvan baraj inşası gibi işler yer almaktadır. Buna
karşılık Azerbaycan müteahhitlik sektöründe yerli firmaların belirli işleri doğrudan üstlenmeleri ve piyasada belirli
grupların tekel oluşturarak ihalelerde etkili olması nedeniyle, Türk firmalarının sektörden daha fazla pay
alabilmeleri ve bundan sonraki süreçte iş yapabilmeleri için daha çok yerli firmalarla işbirliğine girmeleri
gerektiğini göstermektedir.
Ayrıca, inşaat sektörünün ve müteahhitlik hizmetlerini, hizmet ticareti yanında, tedarik mekanizmasını
desteklemesiyle de değerlendirmek gerekmektedir. Türkiye’de üretilen inşaat malzemeleri Azerbaycan
piyasasında iyi bir imaja sahip ve tercih edilen bir konumdadır. Bu nedenle Türkiye’nin Azerbaycan’a ihracatında
inşaat malzemeleri önemli bir paya sahiptir.
4.Azerbaycan’daki Türk Yatırımları ve Yatırımların Sektörel Dağılımı
Azerbaycan Kafkasya bölgesinde Türkiye’nin en önemli ekonomik ortağıdır. İki ülke arasındaki ekonomik ve
ticari ilişkiler 01.11.1992 tarihinde imzalanan “Ticari ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması” çerçevesinde
yürütülmektedir. Ayrıca iki ülke arasında 09.02.1994 tarihinde imzalanan “Azerbaycan ile Türkiye Arasındaki Çifte
Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması” ve 09.02.1995 tarihinde imzalanan “Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve
Korunması Hakkında Anlaşma” yatırımcılar açısından son derece önemli bir gelişme olarak değerlendirilebilir.
20.02.1997 tarihinde imzalanan “Karma Ekonomik Komisyon Birinci Dönem Toplantısı Protokolü” de ticari ve
ekonomik ilişkilerin geliştirilmesinde önemli araçlardan birisidir.
Türk yatırımcıları, Azerbaycan’daki yatırımcılar arasında ilk sıralarda yer almaktadır. 2012 yılı verilerine göre
Azerbaycan’da 1000’den fazla Türk sermayeli firma 5 milyar doların üzerinde doğrudan sermaye yatırımı
gerçekleştirmiştir.
Azerbaycan’da ticari faaliyetleri ile öne çıkan ve ülke ekonomisine, üretim, pazarlama, finans gibi birçok
alanda önemli katkılar sağlayan Türk yatırımcılardan bazılarını şu şekilde sıralamak mümkündür:
-Türkiye Petroller Anonim Ortaklığı (TPAO): Enerji alanında arama, geliştirme ve üretim projeleri.
-Koç Holding: süpermarket işletmeciliği, otomotiv ürünleri pazarlama ve bankacılık faaliyetleri.
-Anadolu Holding: İçecek üretimi.
-T.C. Ziraat Bankası: Bankacılık ve finans faaliyetleri.
-Ata Holding: İnşaat, gıda, finansal kiralama, turizm ve otel işletmeciliği.
-Azersun Holding: Bitkisel yağ, çay, şeker, vb. gıda üretimi.
-NAB Holding: Otomotiv ve elektronik ürün pazarlama.
229
-İş Bankası: Bankacılık ve finans faaliyetleri.

Süleymanov ve Aras (2012)’ın yapmış oldukları çalışmaya göre9; Azerbaycan’da petrol ve doğalgaz üretim
faaliyetleri dışındaki alanlarda ticari faaliyet yapmak amacıyla Türk sermayesine ait yatırımların sektörler itibariyle
dağılımı şu şekildedir:
1-Sanayi Sektörü: Azerbaycan imalat sanayi içerinde faaliyet gösteren şirketlerin yaklaşık % 19’u Türk
yatırımcılara aittir. Bu şirketler yaklaşık 600 milyon dolarlık yatırım hacmi ile başta boya, alüminyum, metal
işleme, kablo, akü üretimi gibi alanlarda faaliyet göstermekte ve 20.000 kişiye doğrudan istihdam sağlamaktadır.
2-Ticaret Sektörü: Türk yatırımcıların toplam ticaret sektöründeki payı yaklaşık % 30’dur. Sektörde faaliyet
gösteren Türk firmaları; gıda, konfeksiyon, mobilya ve dayanıklı malların satış ve pazarlama işlemlerini yapmakta
olup, 500 milyon dolarlık bir yatırım hacmi ile 15.000 kişiye doğrudan istihdam sağlamaktadır.
3-Hizmetler Sektörü: Sektördeki faaliyet gösteren şirketlerin % 26’sı Türk yatırımcılara aittir. Söz konusu
şirketler; sağlık, eğitim, otel işletmeciliği, bankacılık ve sigortacılık faaliyetlerinde bulunmakta olup, 400 milyon
dolarlık bir yatırım hacmi ile yaklaşık 10.000 kişiye doğrudan istihdam sağlamaktadır.
4-Ulaşım ve Haberleşme Sektörü: Sektördeki faaliyet gösteren şirketlerin % 10’u Türk yatırımcılara aittir. Söz
konusu şirketler; Telekomünikasyon, otomotiv, ulaşım, ve basın-yayın alanlarında faaliyet göstermektedir.
Sektördeki Türk firmaları yaklaşık 470 milyon dolarlık bir yatırım hacmi ile yaklaşık 6.000 kişiye doğrudan istihdam
sağlamaktadır.
5-İnşaat Sektörü: Sektördeki faaliyet gösteren şirketlerin % 11’i Türk yatırımcılara aittir. Bu şirketler;
müteahhitlik, inşaat ve dekorasyon malzemeleri satışı faaliyetlerinde bulunmakta olup, 460 milyon dolarlık bir
yatırım hacmi ile yaklaşık 6.000 kişiye doğrudan istihdam sağlamaktadır.
6.Tarım ve Hayvancılık Sektörü: Sektördeki faaliyet gösteren şirketlerin % 4’i Türk yatırımcılara ait olup, 100
milyon dolarlık bir yatırım hacmi ile yaklaşık 3.000 kişiye doğrudan istihdam sağlamaktadır.
Azerbaycan’da Türk işadamları aktif bir şekilde faaliyet göstermeleri ve ülke ekonomisi açısından önemli
sayılabilecek düzeyde yatırım yapmalarına rağmen uygulamalarda bazı sorunlarla karşı karşıya kalmaktadır. Hem
yatırım yapan iş adamların hem de çalışma amacıyla Azerbaycan’da bulunanların en fazla mağdur oldukları
konulardan birisi vize uygulamasıdır. Türk işadamlarına en fazla bir yıllık vize verilmektedir. Ayrıca yatırım
amacıyla ülkeye getirilen ekipmanlar için gümrük muafiyeti uygulanmasına rağmen gümrüklerdeki depo ve
antrepoların yetersiz olması gümrüklerde bekleme süresini uzatmakta, bu durum ciddi mağduriyetlere yol
açmaktadır. Azerbaycan ile ikili ticari ilişkileri olumsuz etkileyen aksaklıkların giderilmesi, özellikle gümrüklerdeki
bürokratik engellerin ortadan kaldırılması, başta Rusya olmak üzere Bağımsız Devletler Topluluğu’na üye diğer
ülkelere sağlanan muafiyetlerin Türk menşeili mallara da sağlanması iki ülke arasındaki ilişkilere yeni bir boyut
kazandıracak ve Azerbaycan-Türkiye arasındaki ticari faaliyetlerin artmasına zemin hazırlayacaktır.
Azerbaycan petrolünün dünya pazarlarına ulaştırılması için son derece önemli olan ve asrın projesi olarak
nitelendirilen Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) ham petrol boru hattının faaliyete geçmesi hem Azerbaycan ekonomisi
için hem de Türkiye-Azerbaycan ekonomik ilişkilerinin gelişmesi için bir dönüm noktası olmuştur. Yıllık 50 milyon
ton ham petrol taşıma kapasitesine sahip boru hattının devreye girmesi, Azeri petrolünün daha az maliyetle ve
daha kolay pazarlanmasına imkan verirken, Azerbaycan ekonomisinin hızla bir büyüme sürecine girmesine neden
olmuştur.
Ayrıca Bakü-Tiflis-Kars demir yolu projesi, Bakü-Tiflis-Erzurum Doğalgaz boru hattı projesi Türkiye-
Azerbaycan ticari ilişkilerine yeni bir boyut kazandırırken, iki ülke ekonomisine önemli katkı sağlayacaktır. Azeri
petrollerinin uluslararası pazarlara ulaştırılmasına katkı sağlayan söz konusu projelere ilave olarak, iki ülke
açısından önemli bir diğer proje olan, Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi (TANAP)’nin gerçekleşmesi
Azerbaycan doğalgazının Türkiye üzerinden Avrupa ülkelerine doğrudan ulaştırılmasını mümkün kılacak ve bütün
bu gelişmeler sadece Türkiye-Azerbaycan ekonomik ilişkilerini geliştirmekle kalmayacak, aynı zamanda
Azerbaycan ekonomisinin daha hızlı bir şekilde batı ülke ekonomilerine ve küresel ekonomiye entegre olmasına
olanak sağlayacaktır.
5. Sonuç ve Değerlendirme
9 Suleymanov, E. Aras, O. N. International Symposium Regional Cooperation and Development October 17-20, Erzurum,
Turkey, 2012, s.s. 79-9.
230
Azerbaycan ve Türkiye tarihi, kültürel ve siyasi olarak ortak ve güçlü bir geçmişe sahip iki ülkedir. İki ülke
arasındaki ilişkiler Sovyetler Birliği döneminde kesintiye uğramış olsa da Azerbaycan’ın bağımsızlığını
kazanmasından sonra hız bir şekilde gelişmeye başlamış ve iki ülke ticari ilişkiler açısından da önemli iki partner
konumuna gelmiştir.
Türkiye ile Azerbaycan arasında 2000 yılında 326 milyon dolar olan dış ticaret hacmi, 13 yıl içerinden
yaklaşık on kat artarak 2013 yılında 3,2 milyon dolara ulaşmıştır. Her ne kadar ithalat açısından sıralaması düşük
olsa da, Türkiye toplam ihracatın % 15,8 oranı ile Azerbaycan’a en fazla ihracat yapan ülke konumundadır.
Türkiye’nin Azerbaycan’a olan ihracatında makineler ve mekanik cihazlar, yedek parçalar, demir ve çelik eşyalar,
elektrikli makine ve cihazlar ve yedek parçaları, mobilya, otomotiv, optik alet ve cihazlar, motorlu kara taşıtları ve
yedek parçaları, mineral yakıtlar, petrol ve türevleri gibi ürünler önemli bir paya sahiptir. Ayrıca Azerbaycan’a
Türkiye’nin tuz, kükürt, taş, alçı ve çimento, kağıt, karton ve mamulleri, temizlik ürünleri, sebze ve meyveler gibi
birçok ürünlerde önemli bir ihracat potansiyeli bulunmaktadır. Son yıllarda Azerbaycan’da sağlık hizmetleri
alanındaki yatırımların artmasına bağlı olarak hastane ekipmanları ve medikal ile çevre sağlığı konusunda
danışmanlık ve müteahhitlik hizmetleri alanlarında önemli bir potansiyel olduğu görülmektedir.
Türkiye ve Azerbaycan arasındaki ekonomik ilişkiler sadece ihracat ve ithalattan oluşan dış ticaret
faaliyetlerini kapsamamaktadır. Bunun yanı sıra Türk yatırımcıların Azerbaycan’da gerçekleştirmiş oldukları
doğrudan yatırımlar ve müteahhitlik hizmetleri, Azerbaycan petrol ve doğalgazının Türkiye üzerinden Avrupa
ülkeleri başta olmak üzere dünya pazarlarına satışının kolaylaştırılması amacıyla yapılan ve yapılmakta olan
projelerin varlığı iki ülke arasındaki ekonomik ilişkileri çok daha üst seviyelere çıkaracaktır. Bütün bu gelişmeler
hem Türkiye ekonomisi hem de Azerbaycan ekonomisi açısından ve hem de iki ülke ilişkilerinin daha da gelişmesi
açısından son derece önem arz etmektedir.
Türkiye ile Azerbaycan arasında var olan ticari potansiyelin henüz tam anlamı ile değerlendirebildiğini
söyleyebilmek oldukça zordur. Söz konusu potansiyelin değerlendirilmesi ve iki ülke arasındaki ekonomik
ilişkilerin daha da artması için yapılması gerekenleri şu şekilde sıralamak mümkündür:
-Ülkeleri arasındaki imzalanan fakat bir kısmı henüz uygulama safhasına geçirilemeyen ikili anlaşmaların bir
an önce hayata geçirilmesi,
-Sadece Türkiye-Azerbaycan arasında değil Kafkasya bölgesindeki bütün ülkeleri kapsayan ortak kalkınma
stratejilerinin geliştirilmesi,
-Girişimciler açısından dış ticarette karşılaşılacak risklerin asgari seviyeye indirilebilmesi için sigortacılık
birliğinin kurulması,
-Başta Rusya olmak üzere diğer BDT ülkelerine sağlanan gümrük avantajlarının Türk mallarına da
sağlanması,
-İki ülke arasında faaliyet gösterecek bir tahkim kurulunun oluşturulması,
-Azerbaycan’ın ticaret hukuku alt yapısının uluslararası normlara uygun hale getirilmesi,
-Yatırımcılar ve iş adamlarına yönelik vize muafiyeti uygulanması veya vize verilmesi önündeki engellerin
kaldırılması, vize sürelerinin uzatılması,
-Gümrük vergilerinin makul bir seviyeye indirilmesi ve gümrüklerde karşılaşılan tarife dışı engellerin ortadan
kaldırılması,
-Uygun yatırım ortamların oluşturulması ve Doğrudan Yabancı Yatırımlara yönelik teşvik uygulanması.
Yukarıda ifade edilen gelişmelerin sağlanması ile Türkiye-Azerbaycan arasındaki ekonomik ilişkiler arzu
edilen seviyeye ulaşacak ve bu durum her iki ülke ekonomisinin gelişmesine daha fazla katkı sağlayacaktır.
Kaynakça
Akdoğan, S. Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti İlişkileri (1991– 2000).
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon, 2007.
Aras, O. N. Azerbaycan Ekonomisi ve Dönüşüm Süreci, Akademik Araştırmalar Dergisi, sayı:19, ss. 13-32,
2003.
Bakü Ticaret Müşavirliği. Yıllık Rapor, Bakü, 2013
BP Statistical Review of World Energy June 2013.
Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu. Azerbaycan Ülke Bülteni, İstanbul, 2012
Geybullayev, G., Kurubaş, E. Türk Cumhuriyetlerinin Entegrasyonu: Fırsatlar, Sorunlar ve Çözüm Önerileri.
Süleyman Demirel Üniversitesi İİBF Dergisi, cilt:7, sayı:1, ss.19-45, Isparta. 2002.
231
Gül, C. Türkiye - Azerbaycan Ticari ve Ekonomik İlişkileri ve Türk Azerbaycan İş Konseyi. 9.Türk Dünyası
Ekonomi, Bilişim ve Kültür Forumu, Küresel Krizde Türk Dünyası Ekonomileri ve Kültürel Destekler bildiriler kitabı.
Ankara, 2010.
Musayev, V. Azerbaycan Ekonomisinin Dünya Ekonomisine Açılması, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2008.
Parlakkaya, R., Çetin, H., Akmeşe, H. Türk Cumhuriyetlerine Yatırım Yapan Türk Firmalarının Karşılaştıkları
Sorunlar ve Çözüm Önerileri. journal of Azerbeijan Studies, vol.1, s.s.681-699. 2009.
Somuncuoğlu, T. Azerbaycan Ülke Raporu 2012.
T.C. Ekonomi Bakanlığı. Azerbaycan Ülke Raporu,2015.
Uysal, D., Alptekin, V. Azerbaycan Geçiş Ekonomileri, Örnek, İ. Yıldırım, M. Ve Taş, S. (Ed.). Ekin Yayınevi,
Bursa, ss. 381-427, 2008.
http://www.unescap.org.tr
http://www.musavirlikler.gov.tr/altdetay.cfm?AltAlanID=368&dil=TR&ulk=AZER
http://www.bp.com/content/dam/bp/pdf/statistical
http://www.ekonomi.gov.tr
232
MİR YAKUB MEHDİYEV’E GÖRE ULUSLARARASI SİYASETTE PETROL VE
AZERBAYCAN PETROLLERİ
Yunus Emre TEKİNSOY*
Özet
Yirminci yüzyıl başında dünyanın en önemli petrol üretim merkezi haline gelmiş olan Azerbaycan, Birinci
Dünya Savaşı döneminde stratejik öneminin yanında, barındırdığı petrol bölgelerinden dolayı, büyük devletlerin
mücadele alanı haline gelmiştir. Savaş boyunca, Rus-Osmanlı ve Alman-İngiliz mücadelesinde, Azerbaycan
petrollerine hâkim olmak önemli bir yer tutmuştur. Birinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle birlikte Azerbaycan
petrollerinin hukuki statüsünün belirlenmesi, petrol şirketlerinin sahip olduğu işletme hakları durumunun nasıl
belirleneceği gibi meseleler, uluslararası konferansların önemli meselelerinden birisi haline gelmiştir. Azerbaycan
Milli İstiklal hareketinin önemli simalarından birisi olan Mir Yakub Mehdiyev’in “Beynelmilel Siyasette Petrol”
başlıklı eseri Azerbaycan petrolleri ile ilgili önemli bilgiler içermektedir. Mehdiyev, petrolün Birinci Dünya
Savaşı’ndaki rolü, savaş sonrasında Cenova ve Lahey Konferanslarında Azerbaycan petrollerinin statüsü ile ilgili
tartışmaların yanında, Azerbaycan petrolleri için İngiliz-Amerikan rekabetini ve Bolşeviklerin tutumunu da
eserinde ayrıntılı bir şekilde ele almıştır. Mehsiyev’in erken denilebilecek bir dönemde, petrol rekabetinin
doğuracağı mahzurları ele alması eserin önemini daha da artırmaktadır. Bu çalışma Mir Yakub Mehdiyev’in
“Beynelmilel Siyasette Petrol” eseri kaynak alınarak, Azerbaycan petrollerinin 1928 yılına kadar olan dönemdeki
durumunu ortaya koymak için hazırlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Petrol, Mir Yakub Mehdiyev
Giriş
Azerbaycan tarihi ile petrol adeta bütünleşmiş gibidir. Gerçekten de çok erken dönemlerden itibaren
Azerbaycan coğrafyasını insanlar için önemli kılan unsurlardan birisi olarak karşımıza, petrol çıkmaktadır. Bu
nedenledir ki, Azerbaycan kelimesinin kaynağı ile ilgili ileri sürülen tezlerden bazıları da doğrudan petrol ile
ilişkilendirilmiştir. Azerbaycan kelimesinin eskiçağlarda bölgede yaygın olan Mecusîlik dini ile ilgili olduğu da ileri
süren teze göre; “od” (ateş) anlamındaki “azer” ve “muhafız” anlamındaki “baygan” kelimelerinin birleşmesinden
oluşan “ateşin muhafızı” anlamındaki “Azerbaygan” kelimesi sonradan “Azerbaycan” şeklini almıştır 1. Daniel
Yergin’de bu tezi destekler mahiyette şu bilgilere yer vermektedir: “Bakü aynı zamanda Zerdüşt mezhebinden
olanların taptıkları ateş sütunu topraklarıydı. Aslını söylemek gerekirse, sütun denilen şey, petrol kalıntıları içeren
ve kireç taşının yarıklarından sızarak gelmiş kolay alev alan gazın neden olduğu bir olgudan ibaretti” 2.
Bu türden söylencelerin ortaya çıkması, erken dönemden itibaren Azerbaycan çevresinde doğal olarak
yeryüzüne çıkan petrolün insanlar tarafından bilinmesinden kaynaklanmaktadır. Nitekim Yunan
mütefekkirlerinden Herodot ve Plutarx ile Romalı Dioskorid Bakü ve çevresinde bulunan petrol kaynakları ile ilgili
olarak eserlerinde bilgi vermektedir. Bu ilk bilgilerin yanında, sekizinci yüzyıldan on ikinci yüzyıla kadar bölgeyi
ziyaret eden, ebu İshak (istahrî), el-Belâzurî Ahmed, ebul Hüsyn Meûdî gibi Arap seyyahlar, bölgede kuyulardan
neft çıkarıldığını3 bildirmektedir.
Ancak Azerbaycan’da gerçek anlamda petrol çıkarılması 4 on dokuzuncu yüzyılın başlarına denk gelmektedir.
1870’li yıllardan itibaren ise teknik yöntemlerin kullanılmaya başlanmasıyla Azerbaycan uzun süre Dünya petrol
üretiminde önemli yer tuttuğu görülmektedir. Özellikle, 19. yüzyılın ikinci yarısında Dünya pazarlarında petrole
olan gereksinimlerin artmasına bağlı olarak Azerbaycan’ın ekonomisinde büyük bir değişiklik yaşanmaya
başlamıştır. Böylece 1860 ve 1870’li yıllarda ülkede önemli miktarda ham petrol üretimi yapılmıştır. Petrol
üretiminin Dünyada ki toplam üretime oranının en yüksek olduğu yıl ise 1901 olmuştur. Bu yıl içerisinde ülkede
* Dr., Gaziosmanpaşa Üniversitesi- Tokat

1 Osmanlı Devleti İle Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri (Karabağ-Şuşa, Nahçıvan, Bakü,
Gence, Şirvan, Şeki, Revan, Kuba, Hoy) – (1578-1914), C. I, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1992, s. 26.
2 Daniel Yergin, Petrol Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü, Çev. Kamuran Tuncay, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,
İstanbul 2003, s. 55.

3 Miryusif Mirbabayev, Azərbaycan Neftinin Qısa Tarixi, Azernəşr, Bakı 2007, s. 5.
4 Yirminci yüzyıl başlarında Azerbaycan petrol kuyularından bir görüntü için bkz. Ek: 1.
233
petrol üretimi 10 milyon tona ulaşmış, bu da Dünya petrol üretiminin % 51’ini oluşturmuştur. Azerbaycan 1905-
1915 döneminde, yılda ortalama olarak 6-8 milyon ton dolaylarında petrol üretimi gerçekleştirmiştir. Ancak daha
sonraki 10 yılda bağımsızlık mücadeleleri (1918-1920), savaşlar ve bunların doğurduğu olumsuz koşullar
yüzünden üretimde düşüşler gözlenmiştir5.
19. yüzyıldan itibaren petrolün öneminin artışı, buna paralel olarak Azerbaycan’ın önemini de artırmıştır.
Azerbaycan’ın 20. yüzyıl başlarına gelindiğinde kazandığı bu yeni durum, emperyalist güçlerin iştahını
kabartırken, diğer taraftan Azerbaycan’ın büyük güçlerin mücadele sahası haline gelmesine neden olmuştur.
Öyle ki, I. Dünya Savaşı’nın başlaması ile birlikte bölge üzerinde emelleri bulunan devletler petrol sahalarını
ele geçirme planları yapmaya başlamışlardır. Örnek oluşturması açısından Almanya’nın I. Dünya Savaşı
döneminde bölge ile ilgili planları dikkatle incelenmelidir. Savaşın henüz yeni başladığı günlerde Alman
sanayisinin ileri gelen isimlerinden August Thyessen Eylül 1914’te Alman Başbakanına gönderdiği bir mektupta,
Kafkasya’nın zengin demir yatakları, Bakü’deki petroller ve stratejik öneminden dolayı bu bölgenin Almanların
hâkimiyetinde olması gerektiğini belirtmiştir. Almanya’nın Kafkasya politikalarını değerlendiren Çolak, Dr. Max
Zimmer’in Alman Dışişleri Bakanlığı için hazırladığı rapordan bahisle şunları söylemektedir: “İstanbul merkez
olmak üzere dört ana kanaldan (Odesa, Tuapse, Trabzon ve Bakü), Güney Rusya’daki ayaklanmalar askeri
kuvvetlerin donatılıp kullanılabileceğini belirttikten sonra, bu merkezlerden sağlanacak silah ve malzeme ile
Kuzey Kafkasya’daki Çerkezlerin, Dağıstanlıların ve Kuban Kazaklarının donatılmasını, fakat ana hedefin Bakü
petrol yataklarının olması gerektiğini ve Bakü’deki sosyal demokrat işçilerle anlaşılarak, bunların yapacağı grev ile
Volga’ya kadar uzanan Rus demiryolunu çalışmaz hale getirmek gerektiğini yazmaktaydı 6”.
I. Dünya Savaşı döneminde büyük güçlerin bölge ile ilgili politikaları Şubat 1917’de Çarlık Rusya’sının
yıkılmasıyla yepyeni bir hal almıştır. Demokratik ve genel oylama ile iş başına gelen Krenski hükümetinin yerini
Ekim Devrimi ile Bolşevikler almış, Lenin ve Stalin’in imzasıyla yayınlanan “Rusya Halklarının Hakları Bildirgesi”nde
“milletler kendi mukadderatlarına bizzat kendileri sahip olacak ve istedikleri takdirde Rusya’dan tamamıyla ayrı
bir devlet kurabilecektir”7 şeklinde bir hüküm koyulmuştur. Ancak Bolşeviklerin bu hükmün hilafında
davranmaları Azerbaycan Türklerini önce, Kafkasya Ötesi Seymi’nin (Parlamentosu) bir uzvu haline getirirken,
nihayet 28 Mayıs 1918’de bağımsızlığını ilan edecek olan Azerbaycan Cumhuriyeti’ni 8 kurmalarına neden
olmuştur. Fakat yeni kurulan devlet ancak 23 ay yaşayabilmiş, 27 Nisan 1920’de bağımsız Azerbaycan’a
Bolşevikler tarafından son verilmiştir9. Azerbaycan’ın ileri gelenleri ülkeyi terk etmek zorunda kalmışlardır. Ancak
gittikleri ülkelerde hakkı gasp edilmiş, toprakları iş edilmiş olan Azerbaycan’ın sesini duyurmaya çalıştılar.
5 Rehman Seferov, “Azerbaycan’da Petrol Üretiminin Tarihsel Süreç İçerisindeki Değişimi”, S. Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi,
S. 18, Y. 2005, s. 291; Bakü’nün kuzeyinde yer alan Abşeron yarımadası, petrol ve gaz endüstrisinde Dünya’daki bazı ilklerin
gerçekleştiği bölge olarak karşımıza çıkmaktadır. Örnek oluşturması bakımından, Bakü’nün Bibi-Heybat bölgesinde 1847
yılında 2 mekanik yöntemler kullanılarak 21 metre derinliğe sahip ilk petrol kuyusu açılmıştır. Bu bakımdan 1859’da
Amerika’nın Pensilvanya eyaletindeki derin sondajdan 13 yıl önce Hazar Denizi kıyılarında derin petrol kuyuları kurulmaya
başlanmıştır. Bibi-Heybat’ta ki ilk derin kazı, yoğun bir sondaj faaliyetlerinin yolunu açmış, 1868'den sonra birçok kuyunun
delinmesi için resmi yetkilendirme yapıldıktan sonra, ülkenin Sovyetlerin bir parçası haline geleceği, 1920 yılına kadar
süren, ülkenin petrol tarihinin ilk aşamasının başlangıcı olarak görülebilir.1872’de kiralama sisteminin kaldırılmasından
sonra, petrol kuyuları Rus Devlet Hazinesinin malı haline gelmiş ve tekelleşmiştir. 1869’dan sonra ise petrol çıkarma için
yoğun sondajın başlatılması, petrol üretimindeki özel yatırımları artırmıştır. 1872 yılında, petrol endüstrisini düzenleyen bir
dizi yasalar Çar III. Aleksandr tarafından onaylanmıştır. Kanunlar petrol sahalarına ve petrol ürünlerine vergi koymanın yanı
sıra petrol kiralama alanlarının ihaleler yoluyla özelleştirilmesini de içermektedir. Bu plan çerçevesinde ülkedeki petrol
endüstrisindeki toplam yatırımın sadece % 4'ü ulusal yatırımcılara verilmiş, sermayenin % 10'u müşterek girişimler şeklinde
oluşmuştur. Geri kalanı ise yabancı yatırımcılara eline geçmiştir.1901 yılında Azerbaycan’da 11 milyon ton petrol
üretiliyordu. Bu miktar, dünya petrol üretiminin yarısını oluşturmaktadır. Bu sayededir ki Rusya ABD, Arjantin ve Peru ile
birlikte Dünya’nın en büyük petrol üreticilerinden birisi haline gelmiştir. Ayrıca Rusya’da bu dönemde çıkarılan petrolün %
95’i bu bölgeden çıkarılmaktadır. Azerbaycan petrol bölgelerinde bu dönemde faaliyet gösteren üç büyük şirket
bulunmaktadır. Bu şirketler; Oil, Shell ve Nobel Brothers’dır.” Bkz. Gulmira Rzayeva, “The Outlook for Azerbaijani Gas
Supplies to Europe: Challenges and Perspectives”, The Oxford Instıtute For Energy Studies, June 2015, s. 4-5.
(https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2015/06/NG-97.pdf - E.T. 10.06.2016)
6 Bkz. Mustafa Çolak, Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikası (1914-1918), TTK Yayınları,
Ankara 2006, s. 62-64.

7 Belkıs Ulusoy, “Azerbaycan Siyasi Muhacirlerinin İstanbul’daki Basın Faaliyetleri (1923-1931)”, İstanbul Üniversitesi İletişim
Fakültesi Dergisi, S. 16, Y. 2012, s. 148. (Bundan sonra “Azerbaycan Siyasi…”)

8 Azerbaycan’ın kuruluş süreci için bkz. Ramin Sadıgov, “Rus İhtilallerinin Azerbaycan’a Etkileri: Bağımsızlığa Giden Yol”, Gazi
Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Bahar 2015, S. 16, s. 165-185.

9 Ulusoy, Azerbaycan Siyasi…, s. 148.
234
Mir Yakub Mehdiyev’in Biyografi Üzerine Birkaç Söz

Mir Yakub Mehdiyev10 1891 yılında Hırdalan kentinde doğmuştur. 1909’da Gümrü Kommersiya (Ticaret)
Mehtebinden mezun olduktan sonra St. Petersburg Politeknik Üniversitesi İktisat Fakültesinde eğitimine devam
etmiştir. 1913 yılında Kiev’de Rusya Müslüman Talebeleri teşkilatına üye olmuş ve bu nedenle tutuklanmıştır.
Kısa süre tutuklu kaldıktan sonra serbest bırakılmış, 1915 yılında üniversiteden mezun olmuştur. Üniversite
mezuniyeti sonrasında yüksek tahsilini devam ettirmek maksadıyla Almanya’nın Bonn şehrine gitmiştir 11.
Mehdiyev Ocak 1918’de oluşturulan “İttihad-ı İslam – Rusya’da Müslümanlık Partisi”nin Sultan Mecid
Ganizade, Beşir Bey Aşurbeyov, Molla Mehemmed Pişnazzade gibi ileri gelenleri arasında yer almıştır 12. Daha
sonra kısaca “İttihad” olarak anılacak olan bu fırkayı temsilen Azerbaycan Parlamentosu’nda milletvekilliği de
yapmıştır.
Paris Barış görüşmelerinde Azerbaycan’ı temsil eden heyetin üyeleri arasında yer almış, Azerbaycan’ın işgali
üzerine Türkiye’ye muhaceret etmek zorunda kalmıştır. Muhaceret yıllarında Mehmed Muharremovla birlikte
Cenova13 ve Lahey Konferanslarına katılmıştır.
Mehdiyev Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Sovyetler tarafından işgali sonrasında Bağımsız Azerbaycan için
mücadele etmeye başlamış, başta Mehmed Emin Resulzâde olmak üzere devrin önemli Azerbaycanlı siyasi
mültecileriyle birlikte hareket etmiştir. Muhaceret döneminde faal olduğu en önemli organizasyonlardan birisi
SSCB’nin kurulması sonrasında siyasi mülteci durumuna düşen Rus Çarlığı dönemi siyasetçileriyle birlikte
oluşturulan “Prometey”14 teşkilatına Mehmed Emin Resulzâde ile birlikte katılmasıdır 15.
Ayrıca Azerbaycan muhacirlerinin 1941’de Berlin’de oluşturdukları “Milli Azerbaycan Komitesi” 16 üyeleri
arasında yer almıştır.
Siyasi hayatının dışında farklı iştigallerde de bulunan Mehdiyev, Azerbaycan’da 1916-1920 yılları arasında
faaliyet gösteren “Müsəlman Dram Cəmiyyəti” 17 isimli tiyatro derneğinin kurucuları arasında yer almış ve bir
müddet başkan yardımcılığını da yapmıştır.
Mehdiyev’in kaleme aldığı üç önemli eseri bulunmaktadır. Bunlar, 1928’de İstanbul’da basılan “Beynelminel
Siyasette Petrol”, 1933’de Paris’te yayınlanan “Le Probleme du Caucase” (Kafkas Meselesi) ve 1934’de Paris’te
Rusça basılan “Beynelhalk Vaziyet ve Sovyetlerde Milliyet Meselesi” 18 eserleridir. Mehdiyev’in iki kitabının
dışında, çeşitli yayın organlarında makaleleri de yayınlanmıştır. Yazı yazdığı yayın organları arasında, “Azeri-
Türk”19, “İstiklal”20, “Kurtuluş”21, “Odlu Yurd”22 ve “Prométhé”23 sayılabilir.
10 Mir Yakub Mehdiyev’in Cenova Konferansında çekilmiş fotoğrafı için bkz. Ek:2.
11 “Mehdiyev”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, Baş Redaktor: Yaqub Mahmudov, Lider Neşriyad, Bakü
2005, s. 181.
12 İbrahim Ethem Atnur, “Kafkas İttihad ve Terakkî Fırkası ve Programı”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 15, Y.
2006, s. 41; ”, Mehdiyev ile birlikte fırkanın diğer vekilleri için bkz. “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti”, Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. I, Baş Redaktor: Yaqub Mahmudov, Lider Neşriyad, Bakü 2005, s. 200.
13 Mir Yakub Mehdiyev’in Cenova Konferansı’nda ki faaliyetleriyle ilgili bkz. Mamoulıa, Georges; Ramiz Aboutalybov,
“L’activité de la délégation diplomatique de l’Azerbaïdjan lors des conférences de Cannes et de Gênes (1922)”, İrs Héritage,
1(7), Printemps 2015, s. 14-21.
14 “Prometey”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, Baş Redaktor: Yaqub Mahmudov, Lider Neşriyad, Bakü
2005, s. 297; Türkiye’nin yakın tarihini de ilgilendiren, Varşova, Berlin, Paris, İstanbul, Şanghay ve Mukden’den geçerek
Helsinki’den Tokyo’ya kadar tüm SSCB çevresine yayılan bu şebeke tipik bir sürgün örgütlenmesi örneği de taşımaktadır.
Örgüt İstanbul’da ve diğer Avrupa kentlerinde yapılan girişimler sonucunda Rus olmayan mültecilerin önderi, Pilsunski
yönetimindeki Polonya’nın desteğini sağlamıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Etienne Copeaux, “Prometeci Hareket”, Unutkan
Tarih – Sovyet Sonrası Türkdilli Alan, Haz. Semih Vaner, Metis Yayınları, İstanbul 1997, s. 17-52.
15 “Mehdiyev”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, s. 181.
16 Ayrıntılı bilgi için bkz. “Milli Azərbaycan Komitəsi”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, Baş Redaktor: Yaqub
Mahmudov, Lider Neşriyad, Bakü 2005, s. 200.

17 “Müsəlman Dram Cəmiyyəti” Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, Baş Redaktor: Yaqub Mahmudov, Lider
Neşriyad, Bakü 2005, s. 233.

18 Bkz. “Mehdiyev”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, s. 181; Mir Yacoub, Le Probleme du Caucase, Librairie
Orientale et Americaine, Paris 1933.

19 Azerbaycan Milli Cumhuriyeti’nin Bolşevikler tarafından işgali sonrasında kaçarak İstanbul’a gelen Azerbaycan Türkü
aydınlar tarafından 1928-1931 yılları arasında yayınlanan mecmuadır. İmtiyaz sahibi Mehmed Sadık Ahundzade, başyazarı
Mehmed Emin Resulzâdedir. Mecmua on beş günlük periyotlar halinde yayınlanmıştır. Mecmua ile ilgili bkz. Belkıs Ulusoy,
“Azerbaycan Siyasi Göçmenlerinin En Önemli Yayın Organlarından Biri Olan Azeri Türk Dergisi”, İstanbul Üniversitesi İletişim
Fakültesi Dergisi, S. 11, Y. 2012, s. 223-233(Bundan sonra “Azeri-Türk); Tuba Aksoy, Azeri Türk Mecmuası Üzerine Bir
235
Bağımsız Azerbaycan’ın kurulmasında önemli rol üstlenen ve Azerbaycan’ın işgali sonrası ülkesini terk
ederek sürgün hayatı yaşayan Mehdiyev, 1952 yılında Türkiye’de hayata gözlerini yummuştur.
Azerbaycan Milli Neşriyatı ve Beynelmilel Siyasette Petrol
Azerbaycan’ın Kızılordu tarafından işgali ve Azerbaycan Cumhuriyetine son verilmesi üzerine, başta
Mehmed Emin Resulzâde olmak üzere Azerbaycan’ın ileri gelen aydın, tüccar, sermayedar ve siyasetçileri ülkeyi
terk etmek zorunda kalmıştır. Muhacirlerin büyük bölümü Türkiye ve İran’a sığınmışlar; Tebriz, Tahran, Erdebil,
Trabzon ve İstanbul gibi şehirlerde cemiyetler kurmuşlardır. Kısa sürede ülke dışında örgütlenmeyi becerebilseler
de kurdukları cemiyetler uzun ömürlü olmamıştır.
Cemiyetlerinin kısa ömürlü olmasına rağmen, basın ve yayın alanında önemli başarılar göstermişler ve
Azerbaycan’ın sesini duyurmaya çalışmışlardır. Sürgündeki Azerbaycanlıların ilk önemli matbuat faaliyeti 1923’te
Resulzâde’nin öncülüğünde İstanbul’da yayınlanmaya başlanan“Yeni Kafkasya” 24 mecmuası olmuştur. Türkiye’de
yayınlanan bir diğer önemli mecmua ise 1928 – 1933 yılları arasında yayınlanacak olan “Azeri – Türk”25
mecmuasıdır.
Resulzâde öncülüğünde gerçekleştirilen yayın faaliyetleri yalnızca mecmualar aracılığıyla yürütülmemiştir.
Resulzâde 1928’de İstanbul’da “Milli Azerbaycan Neşriyatı” adlı bir yayınevi kurmuş ve sürgündeki
Azerbaycanlıların sesini duyurabilmek, Türk ve Dünya kamuoyunu etkileyebilmek için yayınlar yapmıştır. Yayınevi
tarafından; Mehmed Emin Resulzâde, Mehmedzade Mirza Bala, Mir Yakub Mehdiyev gibi yazarların; “Asrımızın
Siyavuşu, Azerbaycan Cumhuriyeti Keyfiyet-i Teşekkülü, Ermeniler ve İran, İhtilalci Sosyalizmin İflası ve
Demokrasinin Geleceği, İstiklal Mefkûresi – Gençlik, İstiklal Uğrunda – Şiirler Mecmuası, Rusya’da Siyasi
Vaziyet”26 gibi eserleri yayınlanmıştır.
Bu çalışmanın konusunu oluşturan ve Mir Yakub Mehdiyev’in kaleme aldığı “Beynelmilel Siyasette Petrol” 27
eseri de Milli Azerbaycan Neşriyatı’nın 9. yayını olarak basılmıştır. 1928 yılında İstanbul’da Orhaniye Matbaasında
İnceleme Açıklamalı Dizin Ve Seçilmiş Metinler, Giresun Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yay. Y. Lisans Tezi, Giresun
2013.
20 Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin ortadan kaldırılmasından sonra ülkeyi terk eden Azerbaycan siyasi muhacirleri tarafından
1932-1934 yılları arasında Berlin’de Azerbaycan dilinde neşrettikleri içtimai-siyasi gazetedir. Gazete hakkında ayrıntılı bilgi
için bkz. “İstiqlal”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, Baş Redaktor: Yaqub Mahmudov, Lider Neşriyad,
Bakü 2005, s. 67.
21 Azerbaycan Siyasi Muhacirlerinin 1934-1939 yılları arasında Almanya’nın Berlin şehrinde toplam 51 sayı yayınladıkları
mecmuadır. Mecmua hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. “Qurtuluş”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, Baş
Redaktor: Yaqub Mahmudov, Lider Neşriyad, Bakü 2005, s. 161.
22 Azerbaycan siyasi muhacirlerinin 1929-1931 yılları arasında İstanbul’da yayınladıkları mecmuadır. Başmuharrirliğini
Mehmed Emin Resulzâde’nin yaptığı mecmua ile ilgili geniş bilgi için bkz. “Odlu Yurd”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
Ensiklopediyası, C. II, Baş Redaktor: Yaqub Mahmudov, Lider Neşriyad, Bakü 2005, s. 279.
23 Pilsunski yönetimindeki Polonya’nın Prometey teşkilatına verdiği destek sayesinde sürgünler birçok dilde yayın yapmanın
yanında, merkez yayın organı olarak, Paris’te 1926-1938 arasında kesintisiz olarak ve Fransızca olarak yayınlanan
“Prométhée” mecmuasını çıkarmışlardır. Copeaux, çalışmasında dergi ile ilgili şu bilgilere yer vermektedir: “On iki yıllık yayın
hayatı boyunca, pek çoğu iki kez yazmış olan yüzlerce yazarın imzasına rastlanır. En üretken yazarları ise M. E. Resulzâde,
Mustafa Çokay, Georges Gvazava (derginin Gürcü yayın yönetmeni) ve Kuzey Kafkasyah hukukçu Mir Yakup Mehtiyev’dir.”
Gerçekten de Yaqublu, eserinde Mehdiyev’in “Prométhée” dergisinin temsilcisi olduğu bilgisini vermektedir. Bkz. Copeaux,
agm, s. 32; Nəsiman Yaqublu, Azərbaycan-Polşa Əlaqələrində M. Ə. Rəsulzadənin Rolu, Adiloğlu Neşriyat, Bakü 2007, s. 43.
24 26 Eylül 1923’te İstanbul’da Mehmed Emin Resulzâde tarafından “Milli Azerbaycan Hareketi’nin yayın organı olarak”
kurulmuştur. On beş günde bir neş edilen dergi, dört yıla yakın yayın yapmayı başarmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Adem Can,
“Yeni Kafkasya Mecmuası”, Bilig, Bahar 2007, S. 41, s. 109-122.
25 Bu dönemde yapılan faaliyetlerle ilgili geniş bilgi için bkz. Ulusoy, Azerbaycan Siyasi…, s. 154-173; Ulusoy, Azeri-Türk, s. 223-
233; Mecmua için bkz. Ek:3.

26 Milli Azerbaycan Neşriyatı yayınları arasında şu eserler sayılabilir: ResulzâdeMehmed Emin, Azerbaycan Cumhuriyeti
Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti, Milli Azerbaycan Neşriyâtı, Evkâf-ı İslâmiye Matbaası, Şehzâdebaşı 1339 (1341);
ResulzâdeMehmed Emin, Asrımızın Siyâvuşu, Milli Azerbaycan Neşriyâtı, Âmedi Matbaası, İstanbul 1339 (1342);
Mehmedzâde Mirzâ Bâlâ, Azerbaycan Misâk-ı Millisi (28 Mayıs İstiklal Beyannâmesinin Tahlîli), Milli Azerbaycan Neşriyâtı,
Necm-i İstikbâl Matbaası, İstanbul 1927; Mehmedzâde Mirzâ Bâlâ, Ermeniler ve İran, Milli Azerbaycan Neşriyâtı, Necm-i
İstikbâl Matbaası, İstanbul 1927; ResulzâdeMehmed Emin, İhtilâlci Sosyalizmin İflâsı ve Demokrasinin Geleceği, Milli
Azerbaycan Neşriyâtı, Orhaniye Matbaası, İstanbul 1928; ResulzâdeMehmed Emin, İstiklâl Mefkûresi ve Gençlik Esbâbı
Hezimetimize Aid Bir Mütâlaâ, Milli Azerbaycan Neşriyâtı, Âmedi Matbaası, İstanbul 1925; İstiklal Uğrunda - Şiirler
Mecmuası, Milli Azerbaycan Neşriyâtı, Orhaniye Matbaası, İstanbul 1928; ResulzâdeMehmed Emin, Rusya’da Siyâsi Vaziyet,
Milli Azerbaycan Neşriyâtı, Âmedi Matbaası, İstanbul 1926.
27 Mir Yakub, Beynelmilel Siyâsetde Petrol, Milli Azerbaycan Neşriyâtı, Orhaniye Matbaası, İstanbul 1928; Ayrıca bkz. Ek:4.
236
tab edilen eser, aslında “Azeri-Türk” mecmuasında yazar tarafından kaleme alınan makalelerin bir araya
getirilmesiyle oluşmuştur. İlk makale 15 Ağustos 1928 tarihli sayıda 28 yer almış, diğer makaleler onu takip
etmiştir. Mehmed Emin Rasülzade’nin “Bir İki Söz” başlığı altında bir takdim yazısı da kaleme aldığı; “Beynelmilel
Siyasette Petrol” eseri, Petrolün Cihan Harbindeki Rolü, Cenova Konferansında Azerbaycan, Lahey Konferansında
Azerbaycan, İngiltere Amerika Rekabeti, Bolşeviklere Karşı Müşterek Bir Cephe, Neft Rekabetinin Tevellüd Ettiği
Mahzurlar” bölümlerinden oluşmaktadır.
Mehdiyev’in makalelerinden derlenerek oluşturulan eser, her şeyden önce bir propaganda eseri
hüviyetindedir. İşgal edilen Azerbaycan’ın ve haksızlığa uğrayan Azerbaycanlıların o dönemde ki sesi, Azeri-Türk
mecmuasında, eseri oluşturan makalelerin yayınlanması bunun en önemli delidir. Resulzâde’nin takdim
yazısından, amaçlanan hedefe ulaşıldığı da anlaşılmaktadır. Resulzâde eseri oluşturan makalelerden
bahsederken; “Mir’in ‘Azeri Türk’te bu mevzuu üzerine intişâr eden makaleleri bütün Azerbaycanlılar arasında
derin bir alaka uyandırdığı gibi, Türkiye ile İran matbuatında dahi in’ikaslara mazhar oldu. Bu makalelerden bir
kısmı Kafkasya meseleleri ile meşgul Fransızca neşriyata dahi aks etti 29.” demektedir. İfadelerden de
anlaşılabileceği gibi öncelikle Azerbaycan’ın işgaline karşı çıkan Azerbaycanlıların dikkati çekilmiştir. Diğer taraftan
yazıların, Türkiye ve İran gibi bölge ülkelerinin yanında Fransızca neşriyata dahi konu olması Dünya kamuoyunda
ses getirdiğini göstermektedir.
Kamuoyunda Mehdiyev’in makalelerine karşı oluşan ilgi, beraberinde makalelerin toplanarak bir risale
haline getirildiği izlenimini30 vermektedir. “Beynelmilel Siyasette Petrol” risalesi mahiyeti itibariyle siyasi ve
iktisadi meseleleri konu alan bir eser olmasına rağmen, özellikle Resulzâde’nin “Bir İki Söz” başlığı altında kaleme
aldığı takdim yazısında; “Hürriyet ve istiklal mücadelesine azm eden Azerbaycan halkı bu büyük nimetin ancak
milletin kendi fedakârlığı ve azmi sayesinde elde edileceğini bilmez değildir. Bu kanaatledir ki o kızıl Rus istilasına
karşı kanlı isyanlarla mukabele etmiş; bu idrakladır ki, Hazar’ın köpüren dalgaları kahraman Azeri gençlerinin kanı
ile elvan olmuş; yine bu şuurladır ki, Şair Gül Tekin Bey’in tabiri ile, Sibirya’nın ‘buzlu cehennem’ leri fedakar Azeri
gençlerine kanlı birer medfen (türbe) olmuştur. Evet, Azerbaycan istiklali uğrunda kanlı, fakat şanlı mücadele
devam ediyor. Bu şanlı cidâlin muvaffakiyeti her şeyden evvel idealist vatan evladının kendinden geçen
fedakârlığına merbut olduğu gibi, diğer taraftan da, bütün milli mücadelelerde olduğu gibi, beynelmilel mücadele
ve imkânları azamî suretde istifade etmek maharetine bağlıdır.” cümlelerinden de anlaşılabileceği gibi, hitap
edilen kitleye karşı kullanılan, etkileyici üslup eserin propaganda yönünü ortaya koymaktadır.
Mehdiyev’in kaleme aldığı, sonradan kitaplaştırılan makalelerin bir diğer yönünü ise, her ne kadar
propaganda amaçlı olsalar da, meseleyi derinlemesine tahlil eden bir eser olmasıdır. Unutulmamalıdır ki
Mehdiyev, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin önemli bir politikacısı, iyi eğitim almış bir münevver ve Azerbaycan
petrolleri merkezinde büyük devletlerin yürüttüğü faaliyetlerin şahididir. Ayrıca Mehdiyev’in yazılarının
ciddiyetini ortaya koyan unsurlardan birisi de, üzerinde durduğu konularla ilgili olarak sık sık dipnotta kaynak
göstermesi ve dönemin gazetelerinden31 iktibasta bulunmasıdır.
Mehdiyev’in Petrol Üzerine Görüşleri
Petrol konusunda bir eser vücuda getirilmek istense, müellifin izah etmesi gereken ilk meselelerden birisi
petrolün önemi olmalıdır. Mehdiyev’in eserinde olduğu gibi uluslararası siyasetin konusu olarak petrol ele
alınacaksa bu durum elzem hale gelecektir. Mehdiyevin de eserinin ilk başlığı olan, aynı zamanda esere de ismini
veren “Beynelmilel Siyasette Petrol” ifadesinin altında yer alan ilk cümle şöyle başlamaktadır: “Hâzırdaki
beynelmilel siyasetin cihanşümul (evrensel) iktisat amilleri üzerine tesis edildiğini biliyoruz. Bu amillerden en
büyüğü şüphesiz petroldür.” Bu cümleden hareketle Mehdiyev’in Dünya siyasetinin ekonomi üzerinden
şekillendiğini ve ekonomiyi etkileyen en önemli faktör olarak da petrolü gördüğünü söylemek mümkündür. Bu
28 Bkz. Mir, “Beynelmilel Siyâsette Petrol - I”, Azerî – Türk, Y. 1, S. 14, 15 Ağustos 1928, s. 2-3.
29 Resulzâde takdim yazısında Azerbaycan davası güdenler için bu meselenin mutlaka bilinmesi gerektiğini şöyle ifade
etmektedir: “Umumi cihan petrol hâsılatında Azerbaycan, Amerika’dan sonra ikinci mevkii tutmaktadır. Bu münâsebetle o
beynelmilel siyaset silsilesinde en mühim bir halkayı teşkil eder. Bundan bil-istifade Azerbaycan davası üzerinde bulunan
zevat için petrol meselesini heyet-i umûmiyesi ile öğrenmek ve bu meseleden milli dava namına alınacak azami fâideyi
temine çalışmak ihmal edilemez. Milli mücadelemiz nokta-i nazarından tahlil ve tamikine (derinlemesine) son derecede
muhtaç olduğumuz bu meselenin ehemmiyeti üzerine matbuatımızda ilk defa nazar-ı dikkati celp etmek şerefi dostumuz
Mir Yakub Bey’e nasip oluyor.” Bkz. Mir Yakub, age, s. 4.
30 Resulzâde’nin, “Bu defa daha ziyade tekmil olunarak risale şeklinde tab ve neşr olunan bu makaleler silsilesinin, müellife has
olan üslub ve tarz-ı ifade sayesinde, his ve alaka ile okunacak bir eser meziyetini kazandığına kaniyiz.” İfadelerini kullanması
bu düşünceyi desteklemektedir. Bkz. Mir Yakub, age, s. 4.
31 Mehdiyev “The Times”, “The Petrolium Times”, “Oil News” gibi gazetelerden bu türden aktarımlarda bulunmuştur. Eserin 7.
sayfasında 1 numaralı dipnot, 15. sayfada 1 numaralı dipnot, 30. sayfada 1 numaralı dipnotlar örnek olarak verilebilir.
237
tezini desteklemekten de geri durmayan Mehdiyev, “Umumi harbin muzafferiyetini tesis eden en büyük kuvvet
de şüphesiz petrol idi. Çünki demir yollarını, harb sefînelerini (gemilerini), tankları, otomobilleri, tayyareleri ve
sâir birçok nakliyat vasıtalarını harekete geçiren kuvvet ancak petrol ve benzin gibi neftden mamul olan mahsulât
idi.”demektedir. Aslında Mehdiyev’in bu görüşü döneme ait kanaatin genel yansıması gibidir. Nitekim Şubat 1920
de İngiltere’nin “Petrol Teknolojisi Uzmanları Enstitüsü”nde bir konuşma yapan İngiliz Amirali Phillip Dumas; I.
Dünya Savaşını şöyle değerlendirmiştir: “Bu geniş ölçüde petrole yönelik bir savaştı. Geleceğin harpleri tamamen
o amaca yönelik olacaktır. Bismark’ın ‘kan ve demir‘ özdeyişi artık ‘kan ve petrol’ şeklinde ifade edilecektir.” 32
Mehdiyev petrolün I. Dünya Savaşı için ne derece önem arz ettiğini ifade etmesinin yanında, geleceğe
yönelik olarak da petrolün Dünya siyasetinde nasıl yön vereceğiyle ilgili kehanetinde bulunmaktan geri
durmamıştır. I. Dünya Savaşı’nın kesin olarak sona ermesine müteakip Avrupa ve Amerika ricalinin zihinlerini işgal
eden mesele bir kez daha gerçekleşecek olan Dünya savaşının hangi kuvvet tarafından kazanılacağıdır.
Mehdiyev’e göre bu sorunun cevabı gayet basittir: “Kim cihan petrol membâlarına mâlik olursa müstakbel zafer
onundur”33. Çünkü bütün hava filosu, harp gemileri bütün ticaret filosu ve ileride bütün demir yolları petrol ve
benzin gibi neftten hâsıl olan cevherler ve mayalarla hareket ettirilecektir. İşte bu nedenle büyük devletler ve
petrol şirketlerinin petrol bölgelerini ellerine geçirmek için yaptıkları mücadele anlaşılabilir. Hatta Mehdiyev’e
göre İngiltere’yi I. Dünya Savaşına sevk eden başlıca nedenlerden birisi Musul petrolleridir. Versay Antlaşması
sonrasında İngiltere ve Amerika’nın arasını açan ve gerginliklere neden olan mesele de yine Musul ve Azerbaycan
petrolleri meselesidir.
Petrol yalnızca sanayisi gelişmiş ve petrole ihtiyaç duyan ülkelerin uluslararası ilişkilerini değil, petrol
kaynaklarına sahip olan ülkelerin kaderlerini de önemli ölçüde etkilemektedir. Mehdiyev bu konuda iki örnek
vermektedir. Bunlardan birincisi Meksika’dır. Meksika’nın bir türlü istikrara kavuşamamasını şöyle izah eder:
“Meksika’da bir türlü rahat yüzü görmeyen dâhili ihtilal feveranlarıyla Meksika kuyularından fışkıran petrol
fıskiyeleri arasında sık bir rabıta vardır. Beynelmilel petrol hükümdarlarının tesiri ile memlekette devam eden
mütemadi(sürekli) kabine buhranları ile cumhur reislerinin azl ve katlleri varmıdır?” 34. Amerika’nın sık sık
Meksika’nın iç işlerine müdahale etmesini de buna bağlayan Mehdiyev, İran’ın da benzer şekilde İngilizler
tarafından kontrol altında tutulduğunu belirtmektedir 35.
Mehdiyev, M. Fanning36’e dayandırdığı bilgilerde, Azerbaycan petrollerinin Meksika ve İran petrollerinden
çok, tahminen 8 milyon varillik bir kaynağa sahip olduğunu belirtmektedir. Türkiye ve İran petrol rezervlerinin
tahminen 5-6 milyon varil civarında olduğu, Amerika’nın ise 5.5 milyon varil civarında bir petrol varlığına sahip
olduğunu ifade etmektedir. Ancak Amerika’nın artık kendi kuyularından çıkardığı petrolün ihtiyacını karşılamadığı,
Meksika’dan petrol ithal etmeye başladığını belirten Mehdiyev, on beş, yirmi yıl içerisinde Kuzey Amerika’daki
petrol kuyularının tamamen kuruyacağından bahisle, Azerbaycan, İran ve Musul petrol yataklarının öneminin
daha da artacağından37 ifade etmektedir.
Azerbaycan petrollerinin önemi hakkında iki örnek üzerinden hareket eden Mehdiyev, I. Dünya Savaşı’nın
şiddetle devam ettiği günlerde önce Almanya, ardından İngiltere’nin Bakü ve Grozni çevresindeki petrol
yataklarını işgal etmek için harekete geçtiklerinden bahsetmektedir. Mehdiyev Bakü petrolleri için Almanya ve
İngiltere arasındaki mücadeleyi; “İngiliz arslanı acele ile gelip Bakü petrol ocaklarına konmak isteyen Alman
kartalına yol vermek istemiyordu.” ifadeleriyle değerlendirmektedir. I. Dünya Savaşı döneminde Almanya ve
İngiltere arasında gerçekleşen bu mücadelenin harp sonrasında da devam ettiğini vurguladıktan sonra, harp
döneminde mücadelenin silahla yapıldığı, bugün ise değişen şartlarla birlikte mücadelenin siyaset ve ekonomik
mücadele haline geldiğini vurgulamaktadır.
Mehdiyev, Azerbaycan’ın dün Çarlık bu gün ise Sovyet emperyalizmin “çengelinde ezilen” bir ülke olduğunu
vurgulamaktadır. Azerbaycan’ın sahip olduğu petrolün büyük devletlerin iştahını kabarttığını ve çıkarlarının
çatışma alanı haline getirdiğini belirttikten sonra, “Azerbaycan istiklalciliği bu beynelmilel rekabetten kendisine
32 Hikmet Uluğbay, “I. Dünya Savaşı ve Petrol Kaynaklarının Paylaşım Kavgası”, 100. Yılında Birinci Dünya Savaşı, Edt. Ümit
Özdağ, Kripto Yayınları, Ankara 2004, s. 87-88; Hikmet Uluğbay, İmparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik, Ayraç Yayınları,
Ankara 2003, s. 448.
33 Mir Yakub, age, s. 4-5.
34 Mir Yakub, age, s. 6
35 Mir Yakub, age, s. 7.
36 Mehdiyev, M. Fanning’in Cilemel Gas Journal’da (Gazete tespit edilememiştir) yer alan yazısını kaynak olarak göstermiştir.
Bkz. Mir Yakub, age, s. 7 (dipnot).

238
fâide almak yolunu bulmalıdır” diyerek, büyük devletlerin mücadelesini fırsata çevirerek gerektiğini 38
vurgulamıştır.
Petrolün I. Dünya Savaşı’ndaki Rolü
Mehdiyev’in petrol üzerine makaleler kaleme almasındaki temel maksatlardan birisi bağımsız Azerbaycan’ı
yeniden inşa etmek fikriyle ilgilidir. Bu hususta kendilerine mahsus ve milli menfaatlere uygun bir siyasetin olması
gerektiğini vurguladıktan sonra, bu siyasetin ana hatlarını belirleyebilmek için petrol mücadelesinin ne gibi
safhalardan geçmiş olduğunun da bilinmesi gerektiğini ifade etmiştir.
Günden güne önemi artan petrolün I. Dünya Savaşı sırasında ehemmiyeti daha da çok anlaşılmıştır.
Mehdiyev savaş esnasında petrolün ne derecede önem arz ettiğinin anlaşılabilmesi için Lloyd George,
Clemenceau ve General Ludendorff gibi muharip devletlerin mümessillerine ait beyânatların yeterli olacağı
kanaatindedir. Nitekim eserinde bu türden devlet adamlarının beyânatlarına yönelik ilk verdiği örnek Lord
Curzon’un bir ifadesidir. 21 Temmuz 1921’de İngiltere Hükümeti tarafından, “Beynelmilel Petrol Konferansı”
temsilcileri şerefine tertip edilen yemekte konuşan Lord Curzon; “Yağ, tayyareye ve motorlara mahsus benzinler
ve saire gibi neft mahsulü maddeler aynı derecede mühim şeylerdir.” demektedir. Yine bir başka örnekte ise, 15
Aralık 1918’de savaşın en buhranlı günlerinde Clemenceau çektiği telgrafta şunları söylemiştir: “Müttefikler harbi
kaybetmek istemiyorlarsa, Almanya zorbasının en kat’i bir zamanında Fransa’nın kana olduğu kadar petrole de
muhtaç olduğunu derk(anlama) etmelidirler.”39
General Ludendorff’da kaleme aldığı hatıratında petrolün I. Dünya Savaşı’nın kaderini belirlemede önemli
bir rolünün olduğundan bahsetmektedir. Mehdiyev verdiği örneklerden hareketle I. Dünya Savaşı’nda uçak,
araba ve traktör gibi yakıt olarak petrol ürünleri kullanan araçların sayısının hızla arttığından bahisle, bu araçların
ihtiyaçlarını karşılayabilen tarafın savaşı kazandığını iddia etmektedir. Savaş esnasında motorlu araçların sayısında
meydana gelen artışa da örnekler vermekten geri durmayan Mehdiyev, harp ilk başladığında Fransa ordusundaki
uçak sayısının 132, yük otomobillerinin sayısının 110, traktör sayısının ise 50 olduğunu ifade etmektedir. Savaşın
ilerleyen aylarında uçak sayısının 4.000, araba sayısı 8.500’e çımıştır. Ancak Mehdiyev’in 1918 sonlarında Fransız
ordusunda bulunan motorlu taşıtlarla ilgili verdiği rakamlar, gerçekten de üzerinde önemle durduğu şekilde,
devletlerin petrol ürünlerine ne derecede ihtiyaçlarının arttığını göstermesi bakımından önemlidir. Bu dönemde
Fransız ordusunun 12.000 uçağı ve 70.000 yük arabası ve traktör gibi motorlu taşıtları 40 bulunmaktadır.
Diğer devletlerinde motorlu taşıtlarını hareket ettirebilmek için petrole ihtiyaç duyduğu görülmektedir.
Nitekim Almanya’nın Galiçya petrol bölgesiyle idare etmek zorunda kalması ve ihtiyaçlarını bu bölgenin
giderememesi, Romanya’yı işgaline zemin oluşturmuş, Brest Litovsk anlaşması sonrasında Bakü’ye doğru
yürümesi de bunun göstergesidir.
Ancak Mehdiyev I. Dünya Savaşı ile ilgili yaptığı genel değerlendirmesinde; “Tabîdir ki neticede zafer petrol
mahsulâtına daha ziyade mâlik bulunan tarafta, yani itilaf koalisyonunda kaldı. Bundan sonra tekrar edebilecek
muharebelerin teknik harbinden, diğer tabirle motor ve makine müsâraasından ibaret olacağına nazaran,
müstakbel muharebelerin mukadderatını halleden kuvvet şüphesiz yine petrol ile petrol mahsulâtı olacaktır!”
ifadeleriyle aslında gelişen teknolojiye paralel olarak artık siper savaşlarının yerinin motorlu taşıtların ön plana
çıkacağı muharebelere bırakacağını ifade etmektedir. Motorlu taşıtları yürütebilmenin yolu ise petrol ve yan
ürünlerinden geçmektedir.
Cenova ve Lahey Konferansları
I. Dünya Savaşı sonrasında hemen hemen Dünya petrol bölgelerinin yarısını 41 İngiltere ele geçirmiştir. Ancak
İngilizlerin kısa süre sonra Kafkasya bölgesindeki işgal ettikleri bölgelerden geri çekilmeleri 42, bölgenin kaderinin
belirlenmesi için görüşmelerin yapılamasını da zorunlu hale getirmiştir.
38 Mir Yakub, age, s. 9-10; Mehdiyev Azerbaycan ve Kafkasyalıların Rusya’nın elinde kurtuluş reçetesini ise şöyle izah etmiştir:
“…Rusya elinden halas olabilmek için Azerbaycan petrolünün Rusya inhisarından çıkması, Azerbaycanlılar ile Kafkasyalılar
elinde hürriyet ve istiklalimizi temin eden beynelmilel mühim bir amil müessir haline gelmesi zaruridir”. Bkz. Mir Yakub, age,
s. 10
40 Mehdiyev motorlu araç sayısında artışın beraberinde Fransa’nın petrol ithalatını artırmasına da neden olduğundan
bahsetmektedir. Savaştan bir yıl önce Fransa 400.000 ton petrol ithal ederken 1918 yılında bu miktarın 1.000.000 tonu
bulduğu kaydetmektedir. Bkz. Mir Yakub, age, s. 12.
41 1919 yılında İngilizlerin Mavera-yı Kafkasya’yı işgal ettiği günlerde İngiliz Parlementosunda bir konuşma yapan E. G.
Pretyman (Kitapta Eg.Prettyman olarak geçmektedir), “merkezi Avrupa hükümetleri ile imzalanan mütarekenin bütün
239
Bu amaç çerçevesinde bir konferansın toplanacağı da bazı çevreler tarafından dile getirilmeye başlanmıştır.
Hatta Rheinich Westfäliche Zeitung Gazetesinde yer alan bir haberde “Bugünlerde Paris’te toplanan mühim
birkaç rical-i siyâsiyenin fikrince Cenova Konferansının siyasi tarihi Bakü nefti ile yazılacak ve bu konferanstaki
müzakerat dahi Royal-Dutch ile Standard Oil şirketlerinin mücadeleleri ile hitam bulacaktır”43 denilmektedir.
Gerçekten de resmi toplanış amacı harpten yeni çıkmış ve iktisadi durumu berbat olan Avrupa milletlerini
kalkındırmak olarak belirlenen konferansın, Mehdiyev’in ifadesiyle; “çok gizli tutulan” asıl amacı Bakü
petrolleridir. Konferans 10 Nisan 1922’de toplanmıştır.
Mehdiyev’in ifadesine göre konferansın asıl toplanma nedeni Bakü petrolleri 44 olmasına rağmen ne büyük
devletler arasında yapılan müzakerelerde ne de resmi nutuklarda bir kelime olsun petrolden bahsedilmemiştir.
Bu durum karşısında Azerbaycan temsilcilerinin verdikleri itiraz notaları, İngiltere Başbakanı Lloyd George ve
Sovyet Rusya temsilcisi Çiçerin’i sinirlendirdiği gibi Royal-Dutch başkanı Deterding45 ile Moskova’nın temsilcisi
Kresin Yoldaş’ı rahatsız etmiştir. Kendi aralarında gizli olarak yapacakları görüşmeler neticesinde meseleyi
halledebileceklerini düşünürken, Azerbaycanlıların izledikleri siyaset amaçlarına ulaşmalarında problem
yaratmaya başlamıştır. İngiltere ve Rusya arasında gizli kapılar ardında bir anlaşmanın yapılması planlanırken, bu
kez Standard Oil daha önce Nobel Kardeşlere ait hisselerin yüzde elli birinin kendisine geçtiğini ilan etmiştir.
İngilizler gizli kapılar arkasında kolay bir zafer kazanmayı amaçlarken, Amerikalıların bu yeni atağı konferansın
Royal-Dutc ile Standard Oil üzerinden gerçekleşen bir İngiliz – Amerikan mücadelesine dönüşmesine sebebiyet
vermiştir. Sovyetler ise İngiliz – Amerikan rekabetinden yaralanmak üzerine kurulu bir planla konferansa
katılmıştır. Krasin, Sovyetlerin büyük devletlere Bakü petrol arazisi üzerinde üçer bin hektarlık bir petrol imtiyazı
vermeye hazır olduğunu henüz konferans başladıktan iki gün sonra bildirmiş olmasına rağmen, Sovyet Heyeti’nin
azalarından Litvinof’a Lloyd Gorge ve Bartthon tarafından Çarlık döneminden kalan borçlar ve yabancıların
Rusya’da kalan emlaklarına karşılık petrol bölgelerinin doksan dokuz yıllık imtiyaz hakkını kendilerine verilmesi
önerisini reddetmiştir46. Bu durum Sovyetlerin konferans boyunca ikiyüzlü bir politika izleyeceğinin de habercisi
gibidir. Mehdiyev Lloyd George’nin bunun üzerine bir başka öneride daha bulunduğunu ifade etmektedir. Bu
öneriye göre: Bolşevikler ya ecnebi emlakini uzun müddetli bir icra şeklinde 99 yıla eski sahiplerine iade
edecekler veyahut Bolşevikler ecnebi emlakini vermek istemiyorlarsa iki milyar altı yüz milyon font sterling olarak
mukabele etmelidirler. Ancak Sovyet temsilcisi Litvinof, İngiltere’nin Sovyetlerin karşısında yer alan güçleri
destekleyerek içişlerine karıştıklarını, bunların Sovyet Rusya’ya beş milyar sterlinlik bir zarar verdiğini ifade ederek
zararın tazmini için resmen konferansa başvurmuşlardır. İngiltere’yi köşeye sıkıştıran bu türden hareketlerin
arkasında, Rus Heyetini yönlendiren Amerikalılar yer almaktadır. İngilizler, Rus heyetinin bu tutumuna karşı
Fransa, İtalya ve Belçika delegasyonunun desteğini almaya çalışsa da, daha önce Almanlarla da anlaşan Fransa ve
Belçika İngiltere’yi yalnız bırakmışlar, yani ABD’nin yanında yer almışlardır. Fransız ve Belçikalıların Amerikalılarla
iş birliği yaparak, kendilerinin Standard Oil’den daha fazla hisse sahibi olmalarına rağmen, onların himayesi altına
girmeleri ve İngilizleri yalnız bırakmaları Royal-Dutch başkanı Deterding’i harekete geçirmiştir. Deterding,
konferans sonunda kabul edilen memoranduma, “Mâlikler, Bolşeviklerin nasyonalizmi ilan etmelerinden evvel
Rusya’da emlak sahipleri olan fertler veya fertlerden müteşekkil gruplardır” ifadesini koydurarak Standard Oil’i
saf dışı bırakmıştır. Böyle bir maddenin metne konulması demek 1918 sonrasında bölgeden hisse alan Fransa ve
Belçika ile 1920 sonrasında Nobel Kardeşlerden hisselerini satın alan Standard Oil’in bütün haklarını kaybetmesi
anlamına gelecektir. Bu fiili duruma Amerika, Fransa ve Belçika şiddetle karşı çıkmış, ilk bakışta İngiltere kazanmış
dünyada istihsal olunan neftin heman yüzde 50’sini bil-fiil İngilizlere vermiş olduğunu ve Britanya’nın bir petrol
imparatorluğu şekline inkılab etdiğini açık bir ifade ile izah” etmiştir. Bkz. Mir Yakub, age, s. 14.
42 İngilizlerin özellikle petrol kaynakları bakımından zengin kaynaklara sahip olan Bakü ve çevresinden çekilmesini
değerlendiren Mehdiyev, Times Gazetesi’nde Atrhur Moore tarafından kaleme alınan (1 Temmuz 1922 tarihli sayı) yazıdan
hareketle, bölgeyi İngilizlerin ellerinde tutmakta zorlanacakları kanaatine vardıklarından çekildiklerini ifade etmektedir. Bkz.
Mir Yakub, age, s. 15.
44 Konferansa katılanlar arasında Sovyet Azerbaycan’ının temsilcisi olarak Neriman Nerimanov yer almıştır. Bkz. Mamoulıa,
Georges; Ramiz Aboutalybov,“L’activité de la délégation diplomatique de l’Azerbaïdjan lors des conférences de Cannes et
de Gênes (1922)”, İrs Héritage, 7(8), Autemne 2015, s. 42-47.
45 Henri Wilhelm August Deterding 1866 yılında Amsterdam’da doğmuştur. Kaptan olan babası Deterding henüz altı
yaşındayken öldüğü ve ailenin tüm geliri büyük kardeşlerinin eğitimi için harcandığından maddi olarak zorluk çekmiştir.
Amsterdam’da bankacılık yapmış, maliye ve muhasebe konularında uzmanlaşmıştır. 1900 ylında Hollanda Kraliyet Şirketi’nin
(Royal-Dutc) başına geçici görevli olarak atanmış, ancak bu görevde yaklaşık 35 yıl kalmıştır. Onun döneminde Royal Dutc
dünyanın en büyük petrol şirketlerinden birisi haline gelmiştir. Bkz. Yergin, age, s. 116.
46 Litvinof, hiçbir zaman zabt edilmiş emlakin eski sahiplerine iadesine razı olmayacaklarını suret-i resmiye de kat’i olarak
beyan etti.” Bkz. Mir Yakub, age, s. 27.
240
gibi görünmüştür. Ancak kısa süre sonra Sovyetlerin Bakü petrollerini tamamen millileştirmesi, İngilizlerin de elde
ettiği çıkarları kaybetmesine neden olmuştur. Cenova Konferansı Bakü petrollerinin paylaşımı konusunda
başarıya ulaşamadan dağılırken, en karlı çıkan devlet Sovyet Rusya olmuştur47.
Cenova Konferansının başarısızlıkla sonuçlanması, İngilizlerin Azerbaycan petrolleri ile ilgili emellerinden
vazgeçmelerini sağlamamıştır. Nitekim bölge ile ilgili önemli hesapları olan ve Standard Oil ile girdiği kıyasıya
rekabette güç kazanmak isteyen Deterding, Fransa’da Rotchild ailesini kullanarak Fransa ve Belçika’nın katılımıyla
yeni bir konferans düzenlenmesi için girişimde bulunmuştur. Burada üzerinde durulması gereken meselelerden
birisi hem Royal-Dutch hem de Standard Oil şirketlerinin bütçeleri itibariyle büyük devletlerle boy ölçüşebilecek
büyüklükte olmalarıdır. Mehdiyev, medeni Avrupa’da siyasetin aslında ekonominin bir aracı olarak kabul
edildiğinden bahisle, bu şirketlerin yalnızca kendi ülkelerinin değil diğer ülkelerin de politikalarını yönlendirme
gücüne sahip olduğunu belirtmektedir. İşte bu noktadan hareketle, Deterding’in yeni bir konferans düzenleme
fikri İngiliz kabinesinin harekete geçmesine neden olmuştur. İngiltere Başbakanı Lloyd George, Deterding’in
girişimi sonrasında kısa sürede resmen devletlerarası temaslara başlamıştır. Burada özellikle vurgulamak gerekir
ki İngilizler, ne olursa olsun Bolşevikler güçlenmeden petrol meselesini bitirmek istemektedir. Lloyd George,
Lahey’de toplanacak bu konferansa Versay Antlaşmasını imzalayan Almanya ve Bolşevikleri de davet etmiştir.
İngilizler, Cenova Konferansı sonrasında Bakü petrollerini millileştirdiklerini ilan eden Bolşevikleri, yeni rejimi
Avrupa’ya tanıtma vaadiyle ikna etmişlerdir. İngiliz Başbakanı, “İngiltere Bolşevik rejimini Avrupa’ya tanıtır. Ancak
Bolşevik idaresi de Bakü petrolleri üzerinde imtiyaz sahibi olan herkese haklarını teslim etmelidir.” Sözleriyle
konferansın amacını ortaya koymuştur.
Konferans 15 Haziran 1922’de başlamıştır48. Rusya’nın önerisi büyük devletlerin Rusya’ya yapacağı mali
yardıma karşılık Bakü petrolleri üzerinde büyük devletlere hak tanıyacaklardır. Ancak bütün mülk sahiplerinin
hakları kabul edilmeyecektir. Şahıslara ait mülklerin iadesi bu öneriye göre mümkün olmadığından Nobel
kardeşlerden hisselerini satın alan Standard Oil böylece devre dışı bırakılmıştır. Bu öneriye Standard Oil başta
olmak üzere Fransa ve Belçika’nın karşı çıkması üzerine, Rusya’nın ikinci önerisini sunmuştur. Bu öneriye göre;
imtiyaz talepleri önceden Moskova’da tetkik edilecek ve muvafık görülen şirket ve tröstlere imtiyaz verilecektir.
Bu teklif ise Lahey’de tarafları ikiye bölmüştür. Lahey Konferansında bu tartışmalar devam ederken, Deterding
Rusya’nın Londra büyükelçisi Krasin ile bir anlaşma imzalayarak, Royal-Dutch’un üç yıl boyunca Bakü petrollerinin
alıcısı olması konusunda anlaşmışlardır. Anlaşma Sovyet petrolleri olarak imzalanmış olmasına rağmen, asıl petrol
bölgeleri Bakü’de bulunduğu için Standard Oil yani Rockfeller ailesi tamamen diskalifiye edilmiştir. Deterding
bununla da yetinmeyerek Fransa ve Belçika’ya petrol hisselerinin bakî kaması şartı ile bir konsorsiyum kurma
teklifinde bulunmuştur. Ancak konferansa çağrılmayan Amerika, Fransa ve Belçika’ya yirmi bir milyar dolar
tutarında ki kredi borçlarını hatırlatarak, şantajda bulunmuş, İngiltere’nin yanında yer almalarının önüne
geçmştir. Hatta 20 Temmuz’da Rus temsilci Litvinof tarafından sunulan öneriye üç gün süre zarfında cevap
verilmesi uyarısında bulunulmasına rağmen, konferans sürpriz bir şekilde, bir gün sonra dağılmıştır 49.
Petrol Rekabetinin doğuracağı Mahsurlar
Mir Yakub Mehdiyev’in üzerinde önemle durduğu meselelerden birisi ise büyük devletlerarasındaki petrol
rekabetinin doğuracağı mahsurlardır. Bu bölümde petrol şirketlerinin Azerbaycan petrol havzalarında hak elde
etmek için giriştikleri rekabetin gelecekte ortaya çıkaracağı sonuçları değerlendirmiştir.
Lahey Konferansı sırasında bir oldu bittiye getirerek Sovyet Petrollerini üç yıllığına alan Deterding
başkanlığındaki Royal-Dutch, 1926 yılında, sözleşmenin yeniden uzatılmasını sağlamak için Sovyetlerle yeniden
müzakere masasına oturmuştur. Ancak bu dönemde Deterding, Sovyetleri istediği şartlar altında bir anlaşmaya
razı edebilmek için kara propaganda yöntemlerine başvurmaktan da geri durmamıştır.
Deterding’in bu dönemde gerçekleştirdiği faaliyetleri, Mehdiyev şu şekilde sıralamaktadır: “… onun nüfuzu
altında bulunan Amerika ve Avrupa gazetelerinden bir çoğu Moskova ile olan ticari münasebet aleyhine büyük bir
propagandaya başladılar. Deterding “Morning Post” gazetesinde bir mektup neşr ettirerek Bolşeviklerin 1926
senesi nihâyetlerinde sükût edeceklerini haber verdi. Bu propagandasıyla o, ticaret dairelerini aldatmak ve
Moskova ile ticari münasebete girişmelerine mani olmak istedi. Diğer taraftan Deterding Şahsen kendisi, Kafkasya
neft ihracatının kendi inhisârına(tek başına sahip olma) verilmesi hususunda Paris’de Bolşeviklerle müzâkerata
girişti ve Bolşevik mümessillerine kendileriyle muamelat-ı ticâriyede bulunmanın kendileri için ne kadar elverişli

241
olacağını ispata çalıştı. Kendilerine nüfuz icra etmekçün de bütün cihan efkâr-ı umûmiyesinin onların aleyhlerinde
ne derecede mütehassıs bulunduğunu dahi göstermekden çekinmedi.50”
Mehdiyev, Deterding’in böyle sert bir propaganda yapmasının arkasında yatan nedenin ise Sovyetlerin
Amerikan petrol şirketleriyle bir anlaşmaya varmasından çekinmesi olarak nitelendirmektedir. Gerçektende
Deterding’in çekincesinde haklı olduğu kısa süre sonra anlaşılır. Sovyetlerle Royal-Dutch arasında gerçekleşen
görüşmelerden bir sonuç elde edilemezken, 1927 (22 Haziran) yılında Sovyet Hükümeti ile Standard Oil New York
arasında beş yıllık bir anlaşma imzalanır. Bu anlaşmaya göre Bolşevikler her sene İstanbul, Port Said ve Colombo
limanlarında Standard Oil New York’a yüz bin ton petrol vermeyi taahhüt etmektedirler 51. Standard Oil New
York’un Sovyetlerle anlaştıktan sonra Türkiye’ye petrol bölgelerinin işletilmesine yönelik de hükümete teklif
getirmiştir.
Diğer taraftan Amerikan şirketlerinden bir diğeri, Standard Oil New Jersey’in 1920’de Nobel Kardeşlere ait
petrol işletme haklarını satın alarak bölgeye yerleşmiş olması, 1927’de Standard Oil New York’un Sovyetlerle beş
yıllık anlaşmaya varması İngilizler aleyhinde bir tabloyu ortaya çıkarmıştır. Mehdiyev, Amerikan petrol
şirketlerinin bölgede elde ettikleri imtiyazları şu şekilde değerlendirmektedir: “Böylelikle neft havzalarına
yaklaşmak maksadıyla istandartlardan birisi şimalden cenuba iniyor, diğeri de şarkdan yaklaşıyor.” 52
1920’den itibaren Amerikan şirketlerinin Azerbaycan petrolleri üzerinde etkin bir rol üstlenmeye başlaması,
İngilizleri hem korkutmuş hem de tedbir almaya itmiştir. Bu nedenledir ki, Deterding, Sovyetler aleyhinde
Amerika ve Avrupa’da kamuoyunu etkilemek için kendisine yakın gazeteler aracılığıyla yoğun bir propaganda
faaliyeti içerisine girmiş ve bu petrolü “çalınmış neft” yada “kanlı neft” 53 olarak ilan etmiştir.
Amerikan şirketlerinin Sovyet petrollerinden elde ettikleri imtiyazlar İngilizlerin yakın doğudaki (şark-ı karib)
çıkarlarını önemli ölçüde sarsmıştır. Daha önce yalnızca batı Avrupa pazarında etkin rol üstlenen Amerikan
şirketleri artık İngilizler için doğuda da önemli bir rakip haline gelmiş ve ekonomik olarak İngiliz çıkarlarını
zedelemiştir.
Ancak bu rekabeti yalnızca ekonomik bir rekabet olarak nitelendirmek çok doğru olmaz. Nitekim I. Dünya
Savaşı öncesinde petrol sahaları üzerinde etkin pozisyona sahip iki devlet İngiltere ve Rusya’dır. Savaşın sona
ermesiyle birlikte Amerika’nın yeni bir güç olarak ortaya çıkışı ve aynı bölge üzerinde politikalar geliştirmesi
İngilizleri tedirgin etmiştir. Bu durumu Mehdiyev şöyle ifade etmektedir: “Harbden evvel bu arazi üzerinde yalnız
Rusya ve İngiltere’nin sahib-i nüfz olduklarını biliyoruz. Hâlbuki Rusya askeri nokta-i nazardan İngilizler için bir
tehlike teşkil etmiyordu. Fakat harbden sonra üçüncü iktisadi bir kuvvet olarak, Amerika, aynı arazi sahalarında
meydana atılıyordu. İşte bu son kuvvet büyük askeri bir kuvvet olan Rusya ile birleşmek istiyor ve bundan dolayı
da istikbal pek büyük ve karanlık neticelerle meşbu bulunuyordu. Pek haklı olarak da İngiliz siyasi ve iktisadi
daireleri korku ve dehşet içinde bulunuyorlardı.54”
Ekonomik alanda Amerika’nın Rusya ile kurduğu münasebetlerin, İngilizler üzerinde oluşturduğu korkunun
arka planında, Beynel Nehr (Mezopotamya), İran ve Hindistan’ın, oluşması muhtemel bu yeni ittifak tarafından
tehdit edileceği düşüncesi etkili olmuştur.
İngilizler böyle bir ittifakın gerçekleşmesini engellemek için “iktisadi, siyasi ve manevi” üç mühim sahada
mücadeleye girişmişlerdir. İngilizler, gazeteler aracılığıyla kamuoyunu Sovyetlerin aleyhinde yönlendirmeye
çalışmışlardır. Ancak işi yalnızca bundan ibaret bırakmamışlardır. Amerika ile Rusya arasında ki yakınlaşmadan
duyulan endişe, İngiltere’nin denizlerde Fransa ile bir ittifak anlaşması yapmasına neden olmuştur. Hatta John
Davison Rockefeller’in Fransa’dan kovulması, Amerikan gazeteleri tarafından Deterding’in bir işi olarak
yorumlanmıştır55.

53 Deterding’in Sovyet petrolleri ile ilgili olarak bu tarzda ağır ithamlarda bulunması, 1924-1925 yılları arasında Sovyetlerden
Royal-Dutch’un da petrol aldığı ve maden bu petrol kanlı yada çalınmıştı siz neden bu petrolü aldınız sorusunu da
getirmektedir. Ancak Deterding The Petroleum Times Gazetesine verdiği mülakatta aynı soru kendisine yöneltildiğinde şu
yanıtı vermiştir: “Fakat gazeteler Deterding’e niçin 1925 senelerinde şu çalınmış ve yahud kanlı neftden aldığını kendisine
sorduklarında O, 1927 senesi 13 Ağustos’ta ‘Petroleum Times’ gazetesine verdiği mülakatında şu tenkidata karşı böyle
cevap vermişti: ‘Eğer bundan evvel o, Sovyet nefti alıyorduysa bunu yanız hükümetin ısrarı ve bir takım siyasi sebeplerden
dolayı yapıyordu.’” Bkz. Mir Yakub, age, s. 78.
242
Sonuç
Motor teknolojisinin ortaya çıkışı ile birlikte petrol ve türevlerine duyulan ihtiyaç, petrol bölgelerinin
hâkimiyetini sağlayabilmek için büyük devletlerin mücadelesini de beraberinde getirmiştir. Aslında çok erken
dönemlerden itibaren insanlar tarafından bilinen petrol 19. Yüzyıldan itibaren kuyular kazılarak çıkarılmaya
başlanmış, 1870’li yıllardan itibaren ise petrol çıkarılmasında ilk kez modern yöntemler kullanılmıştır. Petrol’ün
modern yöntemlerle çıkarılmaya başlanması, Dünya’yı kökten etkilemiş, petrol kaynaklarının bulunduğu
bölgelerin önemi bir anda artmıştır. Petrol aynı zamanda yeni bir zenginlik kaynağı olarak da ortaya çıkmıştır.
Öyle ki petrol bölgelerini işleten Standard Oil ve Royal-Dutch gibi bütçeleri devlet bütçeleri ile mukayese
edilebilecek petrol şirketleri zenginliklerinin yanında ülke ve dünya politikalarını etkileyebilecek ölçüde güce
kavuşmuşlardır.
Azerbaycan tarihi ile iç içe geçmiş olan petrol, yirminci yüzyıl başlarında Azerbaycan için refah ve zenginlik
getirmemiş, aksine Azerbaycan’ı emperyalist güçlerin mücadele sahası haline koymuştur. Bir millet için en doğan
hak olan bağımsız bir devlete sahip olmak ve o devletin sınırları içerisinde hür yaşamak, Azerbaycanlılar için uzun
bir süre hayal olarak kalmıştır. 1918’de I. Dünya Savaşı’nın getirdiği şartlar sayesinde ilk bağımsız devletlerini
kuran Azerbaycan Türkleri, büyük devletlerin ve petrol şirketlerinin çıkar çatışmalarına bağımsızlıklarını kurban
verilmiştir. Azerbaycan’ın ileri gelen aydınları bu oldubittiye karşı seslerini duyurabilmek için sürgün yıllarında
çeşitli faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bu faaliyetlerin en önemlileri basın-yayın alanında yapılmıştır. Nitekim
İstanbul’da Mehmed Emin Resulzâde öncülüğünde kurulan Milli Azerbaycan Neşriyatı’da bağımsız Azerbaycan’ın
yeniden kurulabilmesi için çeşitli kitaplar neşretmiştir. Sürgündeki Azerbaycanlıların kurduğu bu neşriyat’ın tab
ettiği önemi eserlerden birisi ise Mir Yakub Mehdiyev tarafından kaleme alınan “Beynelmilel Siyâsetde Petrol”
eseridir. Azerbaycanlılara ülkelerinin sahip olduğu zenginliği ve bu zenginliğin bedelini anlatmaya çalışan eser,
aynı zamanda petrol ve onun sağladığı güç ile zenginlik için milletlerin bağımsızlığının nasıl feda edilebileceği,
savaşların nasıl çıkabileceği ortaya koymaya çalışmaktadır.
Kaynakça
“Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. I, Baş
Redaktor: Yaqub Mahmudov, Lider Neşriyad, Bakü 2005, s. 20.
“İstiqlal”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, Baş Redaktor: Yaqub Mahmudov, Lider
“Mehdiyev”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, Baş Redaktor: Yaqub Mahmudov, Lider
__________, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, s. 181.
“Milli Azərbaycan Komitəsi”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, Baş Redaktor: Yaqub
“Müsəlman Dram Cəmiyyəti” Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, Baş Redaktor: Yaqub
“Odlu Yurd”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, Baş Redaktor: Yaqub Mahmudov, Lider
“Prometey”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, Baş Redaktor: Yaqub Mahmudov, Lider
“Qurtuluş”, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, C. II, Baş Redaktor: Yaqub Mahmudov, Lider
Aksoy, Tuba, Azeri Türk Mecmuası Üzerine Bir İnceleme Açıklamalı Dizin Ve Seçilmiş Metinler, Giresun
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yay. Y. Lisans Tezi, Giresun 2013.
Atnur, İbrahim Ethem, “Kafkas İttihad ve Terakkî Fırkası ve Programı”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, S. 15, Y. 2006, s. 39-61.
Can, Adem, “Yeni Kafkasya Mecmuası, Bilig, Bahar 2007, S. 41, s. 109-122.
Copeaux, Etienne, “Prometeci Hareket”, Unutkan Tarih – Sovyet Sonrası Türkdilli Alan, Haz. Semih Vaner,
Metis Yayınları, İstanbul 1997, s. 17-52.
Çolak, Mustafa, Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikası (1914-1918), TTK
Yayınları, Ankara 2006.
İstiklal Uğrunda - Şiirler Mecmuası, Milli Azerbaycan Neşriyâtı, Orhaniye Matbaası, İstanbul 1928.
Mamoulıa, Georges; Ramiz Aboutalybov, “L’activité de la délégation diplomatique de l’Azerbaïdjan lors des
conférences de Cannes et de Gênes (1922)”, İrs Héritage, 1(7), Printemps 2015, s. 14-21.
____________________________________, “L’activité de la délégation diplomatique de l’Azerbaïdjan lors
des conférences de Cannes et de Gênes (1922)”, İrs Héritage, 7(8), Autemne 2015, s. 42-47.
243
Mehmedzâde Mirzâ Bâlâ, Azerbaycan Misâk-ı Millisi (28 Mayıs İstiklal Beyannâmesinin Tahlîli), Milli
Azerbaycan Neşriyâtı, Necm-i İstikbâl Matbaası, İstanbul 1927.
_____________________, Ermeniler ve İran, Milli Azerbaycan Neşriyâtı, Necm-i İstikbâl Matbaası, İstanbul
1927.
Mir Yacoub, Le Probleme du Caucase, Librairie Orientale et Americaine, Paris 1933.
Mir Yakub, Beynelmilel Siyâsetde Petrol, Milli Azerbaycan Neşriyâtı, Orhaniye Matbaası, İstanbul 1928.
Mir, “Beynelmilel Siyâsette Petrol - I”, Azerî – Türk, Y. 1, S. 14, 15 Ağustos 1928, s. 2-3.
Mirbabayev, Miryusif, Azərbaycan Neftinin Qısa Tarixi, Azernəşr, Bakı 2007.
Osmanlı Devleti İle Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri (Karabağ-Şuşa,
Nahçıvan, Bakü, Gence, Şirvan, Şeki, Revan, Kuba, Hoy) – (1578-1914), C. I, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1992.
ResulzâdeMehmed Emin, Asrımızın Siyâvuşu, Milli Azerbaycan Neşriyâtı, Âmedi Matbaası, İstanbul 1339
(1342).
_____________________, Azerbaycan Cumhuriyeti Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti, Milli
Azerbaycan Neşriyâtı, Evkâf-ı İslâmiye Matbaası, Şehzâdebaşı 1339 (1341).
_____________________, İhtilâlci Sosyalizmin İflâsı ve Demokrasinin Geleceği, Milli Azerbaycan Neşriyâtı,
Orhaniye Matbaası, İstanbul 1928.
_____________________, İstiklâl Mefkûresi ve Gençlik Esbâbı Hezimetimize Aid Bir Mütâlaâ, Milli
Azerbaycan Neşriyâtı, Âmedi Matbaası, İstanbul 1925.
_____________________, Rusya’da Siyâsi Vaziyet, Milli Azerbaycan Neşriyâtı, Âmedi Matbaası, İstanbul
1926.
Rzayeva, Gulmira, “The Outlook for Azerbaijani Gas Supplies to Europe: Challenges and Perspectives”, The
Oxford Instıtute For Energy Studies, June 2015. (https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-
content/uploads/2015/06/NG-97.pdf - E.T. 10.06.2016)
Sadıgov, Ramin, “Rus İhtilallerinin Azerbaycan’a Etkileri: Bağımsızlığa Giden Yol”, Gazi Türkiyat Türkoloji
Araştırmaları Dergisi, Bahar 2015, S. 16, s. 165-185.
Seferov, Rehman, “Azerbaycan’da Petrol Üretiminin Tarihsel Süreç İçerisindeki Değişimi”, S. Ü. Türkiyat
Araştırmaları Dergisi, S. 18, Y. 2005, s. 285-297.
Uluğbay, Hikmet, “I. Dünya Savaşı ve Petrol Kaynaklarının Paylaşım Kavgası”, 100. Yılında Birinci Dünya
Savaşı, Edt. Ümit Özdağ, Kripto Yayınları, Ankara 2004, s. 87-130.
______________, İmparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik, Ayraç Yayınları, Ankara 2003.
Ulusoy, Belkıs, “Azerbaycan Siyasi Göçmenlerinin En Önemli Yayın Organlarından Biri Olan Azeri Türk
Dergisi”, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, S. 11, Y. 2012, s. 223-233.
_____________, “Azerbaycan Siyasi Muhacirlerinin İstanbul’daki Basın Faaliyetleri (1923-1931), İstanbul
Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, S. 16, Y. 2012, s. 147-175.
Yaqublu, Nəsiman, Azərbaycan-Polşa Əlaqələrində M. Ə. Rəsulzadənin Rolu, Adiloğlu Neşriyat, Bakü 2007.
Yergin, Daniel, Petrol Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü, Çev. Kamuran Tuncay, Türkiye İş Bankası Kültür
Ekler
Ek1: Bakü Petrol Kuyuları (AZƏRBAYCAN T A R İ X İ -1900-1920-ci illə, C. V, s. 547)
244
Ek 2: M. Muharremov, M. Mehdiyev (ortada), A. M. Topçubaşov Cenova Konferansında

(Mamoulıa, Georges; Ramiz Aboutalybov, “L’activité de la délégation diplomatique de l’Azerbaïdjan lors des
conférences de Cannes et de Gênes (1922)”, İrs Héritage, 1(7), Printemps 2015, s. 18.)
Ek 3: Azeri- Türk Mecmuası
Ek 4: Mir Yakub Mehdiyev, Beynelmilel Siyasetde Petrol, Milli Azerbaycan Neşriyâtı, Orhaniye Matbaası,
İstanbul 1928.
245
AZERBAYCAN VE TÜRKİYE ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN EKONOMİ POLİTİĞİ
Ekrem Ersin CESUR*
Özet
Derin sosyal ve kültürel bağları bulunan, birbirlerini dost ve kardeş ülke olarak gören Azerbaycan ve
Türkiye’nin arasında, doğal olarak ekonomik alanda da yakın ilişkiler kurulmuştur. 28 Mayıs 1918’de
Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan etmesi ile sonuçlanan kurtuluş mücadelesinde başlayan iki ülke arasındaki
ilişkiler, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) dağıldığı 1991 yılından sonra giderek artmış ve Türkiye,
Azerbaycan’ın bağımsızlığını tanıyan ilk ülke olmuştur. Bu yakın ilişki çerçevesinde, ekonomiden güvenliğe,
eğitimden sağlığa, kültürden turizme kadar oldukça geniş bir alanda işbirliği kurulmuştur. 2003 yılından itibaren
dış politikasını “denge” üzerine kuran Azerbaycan ile Türkiye arasındaki işbirliği, 2006 yılında Bakü-Tiflis-Ceyhan
petrol boru hattının hizmete girmesiyle zirveye ulaşmıştır. Bununla birlikte, 2009 yılındaki Türkiye’nin dış
politikasındaki Ermenistan ile ilgili değişim yaşanması ilişkilerin gerginleşmesine neden olmuştur. Bu olumsuz
gelişmeye rağmen, iki ülkenin de çabalarıyla ilişkiler 2010’dan sonra eski haline dönmüştür.
Bu yeni dönemde, hem Azerbaycan’ın hem de Türkiye’nin aralarında yüksek düzeyli stratejik ortaklık kurma
girişimlerine katkı vermektedirler. Kuşkusuz, böyle bir girişimin ekonomik alana da yansımaları bulunmaktadır. Bu
anlamda, Azerbaycan’a yönelik petrol dışı yatırımlarda Türkiye ilk sırada yer alırken, Azerbaycan’ın da Türkiye’ye
yönelik büyük hacimli yatırımları bulunmaktadır. Ayrıca Azerbaycan’da 2 binden fazla Türk işletmesi, Türkiye’de
ise, binden fazla Azerbaycan işletmesi faaliyet gösterirken; iki ülke arasındaki dış ticaret hacmi de toplamda 3
milyar ABD dolarını geçmektedir. Bunların yanı sıra enerji alanındaki ticaret de iki ülke arasındaki stratejik ortaklık
geliştirme çabasının bir göstergesi olarak değerlendirilmektedir. 2015 yılında imzalanan Trans Anadolu Doğalgaz
Boru Hattı (TANAP) Projesi, Hazar Havzası’ndaki doğalgazın önce Türkiye’ye ve buradan da Avrupa’ya taşınmasını
sağlayacak, her iki ülke açısından da son derece önemli bir yatırımdır.
Sonuç olarak, uzun bir dönem boyunca birbirlerine yakın bir siyaset izlemiş olan; köken, dil, gelenek ve
görenek, kültür ve din bakımından da ortak olan; “bir millet, iki devlet” ifadesi ile tanımlanan Azerbaycan ve
Türkiye arasında, kurumsallaşmış ticari ve mali ilişkilerin tesis edildiği açıktır. 1992’de kurulan Karadeniz
Ekonomik İşbirliği Örgütü’ne üyelik perspektifi ile gün geçtikçe kurumsal hale gelen bu ilişkiler, mevcut enerji
kaynaklarına önemli bir alternatif haline gelen Hazar Havzası’ndaki enerji kaynaklarının Avrupa’ya ulaştırılmasına
ilişkin projelerle de stratejik anlamda derinlik kazanmıştır.
Bu bağlamda, çalışmanın amacı Azerbaycan ve Türkiye arasındaki ilişkileri ekonomi politik açıdan incelemek;
ikili işbirliğinin başarımını ortaya koymak ve bu işbirliğine ilişkin tehdit ve fırsatları değerlendirerek, yatırım
alanlarına ilişkin bir çerçeve sunmaktır.
Giriş
Jeostratejik konum ve buna bağlı siyasi ilişkilerin bir önceki döneme göre çok daha fazla önem kazandığı
küresel ekonomik bütünleşme sürecinde, ülkeler arasındaki ilişkiler de ekonomik unsurlar üzerine inşa
edilmektedir. Bu açık gerçeğe rağmen, Türkiye ve Azerbaycan arasındaki ilişkilerde ilk olarak bu unsurlar değil,
“bir örnek” olarak ifade edilebilecek ulusal değerler etkili olmuştur. Bu yakınlıktan kaynaklanan siyasi ve
ekonomik dostluk, ilişkilerin stratejik ortaklık ilkesi üzerine temellendirilmesine olanak tanımıştır1.Kuşkusuz
Haydar Aliyev’in (1993–2003) “bir millet, iki devlet” tezinin işlerlik kazanmasına varıncaya kadar, özellikle
Azerbaycan’da meydana gelen yapısal dönüşümler nedeniyle iki ülke arasındaki ilişkilerde farklı eğilimlerin
egemenliği görülmüştür.Milattan önceki dönemlere kadar uzanan köklü bir geçmişe sahip olan ve Sakalar’dan
İskitler’e, Avarlar’dan Uzlar’a, Peçenekler’den Kıpçaklar’a, Alpagutlar’dan Çepnikler’e varıncaya değin pek çok
Türk boyuna yurt olan Azerbaycan’da, XIX. yüzyılın başında Rusya ve İran yönetimi ele geçirmiştir. İki ülke
arasında imzalanan Türkmençay Anlaşması (10 Şubat 1828), Aras Nehri’nin güneyinin İran’a, kuzeyinin ise
Rusya’ya bırakılmasını öngörmekteydi. Bu durum, 28 Mayıs 1918 tarihine kadar sürmüş; bu tarihte ise Çarlık
* Öğr. Gör., Kastamonu Üniversitesi.

1Müslüm Cabbarzade, “Türkiye-Azerbaycan Siyasi İlişkilerinin Gelişmesinde Siyasi Unsurların Rolü,” Yeni Dönemde Türk Dış
Politikası – Uluslararası IV. Türk Dış Politikası Sempozyumu Tebliğleri, Ed. Osman Bahadır Dinçer, vd. Ankara: Uluslararası
Stratejik Araştırmalar Kurumu, 2010, s. 374.
246
Rusyası’ndan bağımsızlığını kazanan vilayetlerin birleştirilmesi ile “Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti”

kurulmuştur2.
Bununla birlikte yeni kurulan bu devlet, bir yandan iç karışıklıklarla uğraşırken, öte yandan da hem Rusya,
İran ve Ermenistan’ın saldırılarını önlemeye hem de zengin petrol kaynakları dolayısıyla Batılı devletlerin
“oyunlarına” gelmemeye çalışmıştır. Bu dönemde, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’ni derhal tanımış olan
Osmanlı İmparatorluğu, Azerbaycan’ın yanında yer almış ve mücadelesine destek vermiştir. İşgal edilen
toprakların düşmandan tasfiye edilmesinin ardından, Osmanlı Orduları bölgeden çekilmiştir. Buna rağmen
istikrarsızlık son bulmamış; 28 Nisan 1920 tarihinde Sovyet Kızıl Ordusu Azerbaycan’ı işgal etmiştir. Bu tarihten
sonra başlayan “sosyalist dönem,” 70 yıldan fazla sürmüş; bu dönemde 1936 yılına kadar3 Gürcistan ve
Ermenistan ile birlikte4 “Transkafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti içinde yer alan Azerbaycan, 1936
sonrasında “Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti” adını alarak, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ne bağlı
“cumhuriyet”lerden biri olmuştur5.
1987 yılından itibaren Sovyet Rusya’nın yapısal değişim sürecine girmesi, 1920’den beri hemen hemen her
boyutta engellenen6 Türkiye ile ilişkiler açısından bir dönüm noktası olmuştur. Leonid Brejnev döneminde (1964-
1982) Helsinki Nihai Senedi’nin imzalanması (1 Ağustos 1975) ile başlayan insan hakları ve özgürlük
hareketlerinin Moskova hegemonyasına karşı bir mücadeleye dönüşmesi ve Mikhail Gorbaçov döneminde (1985-
1991) de Komünist Parti ile hükümet işlerinin birbirinden ayrılarak Parti’nin devlet üzerindeki vesayetinin
kaldırılması ile “glasnost” (açıklık, şeffaflık) ve “perestroyka” (yeniden inşa) ilkelerinden oluşan yeni ekonomi
politikasının yürürlüğe sokulmasıgibi unsurlar, Sovyet Rusya’nın siyasal yapısında çözülme başlatmış ve bu süreç
dağılmayla sonuçlanmıştır7.
Bununla birlikte, Azerbaycan’ın “yeniden” bağımsızlık hareketinde, sözü edilen gelişmelere ek olarak
Karabağ sorunu ve buna bağlı çatışmaların da etkisi olmuştur. Yapısal değişim sürecinden yararlanmak isteyen
Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin Karabağ’ın kendisine bağlanmasını istemesi, önce etnik temelli
sokak çatışmalarını ve ardından da iki ülke arasındaki savaşı tetiklemiştir. Bu gelişmeler içinde, Azerbaycan Halk
Cephesi’nin çabalarıyla Azerbaycan 18 Ekim 1991 yılında “yeniden” bağımsızlığına kavuşmuştur8. Böylece 1920
yılında başlayan “sosyalist dönem” son bulmuş; Türkiye ile ilişkiler açısından da yeni bir sayfa açılmıştır.
Sovyet Rusya’nın dağılması ve Azerbaycan’ın yeniden bağımsızlığını kazanmasına kadar Türkiye ve
Azerbaycan arasında zayıflayan ilişkiler, bağımsızlık sonrası canlanmıştır. Bu aşamada Türkiye, Azerbaycan’ın
batıya açılan penceresi olarak nitelendirilirken, Azerbaycan’da Türkiye’nin doğuya açılan penceresi olmuştur. İki
ülke arasında da ekonomik, sosyal ve siyasal ilişkiler yeniden tesis edilmiş ve güç kazanmıştır9.Bu yakınlık, Güney
Kafkasya’daki bölgesel güçler (İran, Rusya ve Türkiye) içinde sadece Türkiye’nin Azerbaycan’ın her anlamda
yanında yer alan tek devlet olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte, Türkiye’de son dönemde “çıkar odaklı
reel-politik motivasyonların” “kimlik” ve “değer” odaklı motivasyonların yerini alarak “komşularla sıfır sorun”
biçiminde ifade edilen dış politika anlayışının benimsenmesi10 ve bu doğrultuda Ermenistan ile yakınlaşma,
Türkiye ve Azerbaycan arasındaki ilişkilerde kısa süreli “soğukluk” yaşanmasına neden olmuştur. Belirtildiği üzere,
ortaya çıkan soğukluk, iki tarafın da gayretleriyle kısa sürede aşılmış; gerek Azerbaycan gerekse de Türkiye
birbirlerini yanında bilmeye devam etmişlerdir11.
2 Elnur Hasan Mikail, Alper Tazegül, Türkiye ile Azerbaycan Siyasi ve Ekonomik İlişkileri (1990-2005), İstanbul: IQ Kültür Sanat
Yayıncılık, 2012, s. 22.
3 Jeremy Smith, “A Region of Regions: The Historical Failure of Integration in the South Caucasus,” The South Caucasus
beyond Borders, Boundaries and Division Lines: Conflicts, Cooperation and Development, Ed. Mikko Palonkorpi, Tampere
(Finland): Juvenes Print, 2015, s. 5.
4 İbrahim Hasanoğlu, “Homo Sovieticus: SSCB’de Sovyet Halkı İnşası Çabaları,” Turkish Studies: International Periodical for the
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vol. 10, No. 1, 2015, s. 320. Ss. 311-340.
5 Aynı kaynak (A.k.), s. 23.
6 M. Bülent Uludağ, “Ermenistan ve Azerbaycan’da Ulusçuluk,” Yeni Dönemde Türk Dış Politikası – Uluslararası IV. Türk Dış
Politikası Sempozyumu Tebliğleri, Ed. Osman Bahadır Dinçer, vd. Ankara: Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu, 2010, s.
281.
7 Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (Cilt 1-2: 1914-1995), İstanbul: Alkım Yayınevi, 2003, s. 911-915, 917.
8 Armaoğlu, s. 936-937.
9 İhsan Güneş, “Türk Cumhuriyetleri,” Çağdaş Dünya Tarihi, Ed. İ. Güneş, C. Bilim, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları,
No: 1078, 1999, s. 166.

10 Tarık Oğuzlu, Komşularla Sıfır Soun Politikası: Kavramsal Bir Analiz, Ortadoğu Analiz, Cilt: 4, Sayı: 42, 2012, s. 9.
11 Reha Yılmaz, Elnur Ismayılov, Etnik Çatışma Teorileri Işığında Dağlık Karabağ Sorunu, Rapor, No. 37, İstanbul: Bilge adamlar
Stratejik Araştırma Merkezi Yayınları, 2011, s. 12.
247
İki ülke arasındaki ilişkilerin olağan seyrine dönmesiyle birlikte, yeniden stratejik ortaklık seviyesine kadar
geliştirilen işbirliğinin geliştirilmesi konusuna geri dönülmüştür. Özellikle Azerbaycan petrol ve doğal gaz
kaynaklarının dünya piyasalarına ulaştırılması çerçevesinde daha da geliştirilen ilişkiler bağlamında, Azerbaycan
ve Türkiye arasında ekonomik, sosyal ve siyasal alanda gelişerek artan bir işbirliği süreci kendini göstermiştir. Bu
kapsamda, bölgesel sorunlara karşı ortak hareket edilmesinden uluslararası kurumlarda ortak çalışmalara,
ekonomi alanında geliştirilen uluslararası projelerden iki ülke silahlı kuvvetleri arasındaki uluslararası düzeydeki
işbirliğine kadar pek çok çalışma gerçekleştirilmektedir12. Bu bağlamda, çalışmanın bu bölümünde konunun daha
somut bir biçimde ortaya konulabilmesi amacıyla, iki ülke arasındaki ilişkiler ekonomik, sosyal ve siyasal
bağlamlarda çözümlenmesine geçilecektir.
1.Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan’ın Ekonomik Yapısı
1991 yılında bağımsızlığını kazanarak, üretim ve mülkiyette devlet egemenliğinden piyasa ekonomisine geçiş
yapan Azerbaycan’da ekonomi büyük ölçüde petrol ve doğalgaz gelirine bağlıdır. Bu bakımdan, uluslararası
ölçekte kabul görülebilirliği yüksek kaynaklara sahip olduğu düşünülmekle birlikte, Azerbaycan’da tıpkı diğer geçiş
ekonomisine sahip ülkeler gibi bağımsızlığın ilk yıllarında ekonomik sorunlarla karşılaşmıştır. Bu dönemde, sosyal
ve siyasi sorunların da eşlik etmesiyle ortaya çıkan olumsuzluğun aşılması zaman almıştır. Ortaya çıkan olumsuz
tablo, belli başlı ekonomik değişkenlerin seyri izlenerek daha net bir biçimde vurgulanabilir. Buna göre, 1992-
1994 yılları arasında ekonomik büyüme oranının - % 20 olarak gerçekleşmesi ve enflasyonun % 1664’e çıkarak
hiper-enflasyon yaşanması; 1994 yılında gelir 8,4 kat artarken gıda ürünlerinin 20,1 kat ve gıda dışı ürünlerin ise
16 kat pahalılaşması bağımsızlığın ilk yıllarında oldukça güç koşulların belirdiğini gösterir.
Kuşkusuz böyle bir tablo ile karşılaşılmasında, oldukça uzun yıllar boyunca ekonomik anlamda da
bağımlılığın bulunduğu Sovyet Rusya’nın dağılmasının ardından işletme faaliyetlerinin durması ve buna bağlı
olarak toplam arzdaki sert düşüş etkilidir13. Buna ek olarak, Sovyet Rusya’nın son yıllarından başlayarak 1988
yılından sonra da Ermenistan’ın “silahlı tecavüzüne” maruz kalınması ve 12 Mayıs 1994 tarihinde imzalanan
ateşkes anlaşmasına kadar ülke topraklarının yüzde 20’sinin kaybı ile içeride yaşanan “kısır siyasi çekişmelerin” de
ekonomik durgunluk ve gerilemede rol oynadığı belirtilmelidir14.
Bu noktada, bağımsızlığın 5. yılına girilmekle beraber ülke ekonomisinin belirtilen nedenlerle rayına
oturmadığı söylenebilir. Üretimde ortaya çıkan zorlukların yanı sıra Sovyet Rusya dönemindeki pazarların
kaybedilmesi, bütçenin önemli bir kısmının savaş harcamaların ayrılması, yabancı yatırımların çekilememesi ve
özelleştirmenin gecikmesi gibi yapısal sorunlar aşılamamıştır. Bu darboğazın aşılması, ekonomide ciddi reformları
zorunlu kılmıştır15. Böylesine reformlar, ancak 3 Ekim 1993 yılındaki genel seçimlerde Azerbaycan
Cumhurbaşkanı seçilen Haydar Aliyev ile birlikte yaşama geçirilebilmiştir. Gerçekten de gerek siyasal gerek
ekonomik istikrarsızlık, Haydar Aliyev’in Cumhurbaşkanı seçilmesiyle önemli ölçüde azalmıştır. Sovyet Rusya
sonrası çağdaş Azerbaycan’ın 10 yılını (1994-2003) uyguladığı politikalar ile biçimlendiren ve kendisinden sonra
da belirleyiciliği devam eden Aliyev, dış ekonomik ilişkileri hızla geliştirmiş ve daha önce belirtilen olumsuz
ekonomik göstergelere rağmen Azerbaycan’ın uluslararası ekonomik sistemle bütünleşmesi açısından önemli
adımlar atmıştır16.
Her şeyden önce petrol ve doğalgaz gibi uluslararası pazarlanabilirliği bulunan kaynaklara sahip olan ve
Sovyet Rusya döneminden kalma bir üretim altyapısı bulunan Azerbaycan’da ekonomik dönüşümün, enerji
sektörü üzerinden gerçekleştirilmesi planlanmıştır. Savaşın sona ermesinin ardından, petrol fiyatlarındaki
yükselme eğilimine karşı ABD’li ve Batılı petrol işletmeleri, petrol üretimi amacıyla Azerbaycan’a yönelmişlerdir.
Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR: The State Oil Company of the Azerbaijan Republic) öncülüğünde
oluşturulan uluslararası petrol konsorsiyumları ve üretim paylaşım anlaşmaları ile birlikte hem petrol üretiminde
hem de petrol dış satımında büyük ölçekli artış sağlanmıştır. Bu sayede bir yandan artan kamu gelirleri (petrol
ürünlerinden elde edilen gelir devlet bütçesinin yarısını oluşturmuştur) aracılığıyla savaş sonrası altyapı yenileme
çalışmaları için kaynak bulunurken; bir yandan da işsizlik oranlarında düşüş sağlanmıştır. 20 Eylül 1994 tarihinde
12 ORSAM, Azerbaycan’da Cumhurbaşkanlığı Seçimleri: Beklentiler ve Gerçekler, ORSAM Raporu, No. 170, Ankara: Ortadoğu
Stratejik Araştırmalar Merkezi, 2013, s. 16-17.
13 Ahmet Deniz, Kublay Ablak, “Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama,” Akademik Sosyal Araştırmalar
Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 9, 2015, s. 270-271. ss. 268-293.

14 Sinan Oğan, “Azerbaycan’ın Tanımlanamayan Ekonomisi ve Türkiye ile Ekonomik İlişkileri,” Avrasya Dosyası Azerbaycan
Özel Sayısı, Cilt: 7, Sayı: 1, Ankara: 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, 2001, s. 56. Ss. 56-85.
15 Oğan, s. 57.
16 Mehmet Dikkaya, Adem Çaylak, “Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan’ın Ekonomik ve Politik Dönüşümü: Fırsatlar ve
Sorunlar,” Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları Dergisi (OAKA), Cilt: 3, Sayı: 5, 2008, s. 132. Ss. 131-157.
248
15 farklı ülkeden 33 işletme ile toplamda 60 milyar ABD doları tutarında petrol anlaşması imzalanmış ve yabancı
yatırım girişlerinde 4 milyar ABD dolarına ulaşılmıştır.
Bu başarının elde edilmesinde, Aliyev’in “akılcı manevraları” büyük rol oynamıştır. Anti-Rus politikaları ile
istikrarsızlığın yapısal hale gelmesindense Rusya’yı ihmal etmeyen bir denge politikasının tercih edilmesi; bu
anlamda Rus petrol işletmelerinin de petrol anlaşmalarında yer alması ve boru hatlarından pay almasıyla
belirtilen projeler yaşama geçirilmiş ve büyük ölçekli yabancı yatırımlar sağlanmıştır. Böylece, ekonomik
büyümede artış sağlanırken, sosyal sorunlar azalmaya başlamış ve piyasa reformlarının uygulanması için de
gerekli zemin oluşmuştur. Bu bağlamda, Aliyev’in Orta Doğu petrollerine bağımlılığını azaltmak ve Sovyet sonrası
Rusya’nın bölgedeki etkinliğini kırmak isteyen Batı ve ABD’nin gereksinimleri ile ülkesinin çıkarlarını uygun
biçimde kesiştirdiği; yabancı yatırımları ülkesine çekmeyi başardığı ve Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı projesi
aracılığıyla da Türkiye ile stratejik ortaklığı temellendirdiği ve bu süreçten Türkiye’nin de yararlanmasının önünü
açtığı söylenebilir17.
1994 yılında imzalanan petrol anlaşmasının ardından, ekonomik büyümede görülen artış eğiliminin kaynağı
büyük oranda petrol sektörüdür. Buna karşılık, diğer sektörlerin de dış satımdaki paylarında düşüş meydana
gelmiştir. Üstelik dünyada petrol fiyatlarındaki artış, gerçek GSYH’yi de önemli ölçüde arttırmıştır. Ancak dış
satımda petrol sektörünün payının 2008 yılında yüzde 97’ye ulaşması, aynı zamanda üretim ve dış ticaret
açısından petrol sektörüne bağımlı bir yapıyı da ortaya çıkarmıştır.
Oysaki petrol ülkesi olarak bilinen Azerbaycan’ın olanakları sadece petrol ve doğalgaz ile sınırlandırılamaz.
Yüzölçümü 86,6 bin km2 olan Azerbaycan’ın, topraklarının yarısından fazlası (% 52,3) tarıma elverişlidir. Ülkede
hububat ve bakliyat bitkilerinin, özellikle buğday, mısır ve diğer bitkisel ürünlerin yetiştirilmesi için gerekli koşullar
bulunmaktadır. 90’lı yıllara kadar pamuk, sebze, meyve ve tütün ürünlerinin dış satımından yüksek gelir elde
edilmekteyken, bağımsızlığın ilk yıllarında diğer sektörler gibi tarım sektöründe de gerileme yaşanmış, bitkisel
ürünlerde 1,5 ve hayvansal ürünlerde 1,6 katlık düşüşler meydana gelmiştir. 1992-1995 döneminde bu sektörde
görülen yıllık ortalama yüzde 12 oranındaki düşüşe, 1996 yılında dur denilmiş; tarımsal reform programının
yürürlüğe konulmasıyla birlikte, tarımsal ürün üretiminde artış eğilimi kendini göstermiştir. Bu artışa rağmen,
tarım ürünlerinin dış satımda petrol ürünlerinin yerini alabilmesi bir yana önemli bir paya sahip olması da olası
olmamıştır. Bununla birlikte, petrol ürünlerinden elde edilen gelirin bir kısmının tarım sektörüne aktarımının,
hem sektörün gelişmesi hem de özellikle kırsal yoksulluğun azaltılması bakımından yararlı olacağı
değerlendirilmektedir18.
Ekonomik yapıya ilişkin temel değişkenlerin yer aldığı aşağıdaki Tablo 1’de Azerbaycan’ın bağımsızlık sonrası
dönemde geçirdiği dönüşümler ortaya koyulmaktadır. Buna göre, 1995 yılında 7,6 milyon olan toplam nüfus
2015 yılında 9,6 milyon kişiye yükselirken; gerek aktif nüfusta gerek istihdamdaki artış toplam nüfus artışının
üzerinde seyretmiştir. İşsizlik ile ilgili veri elde edilen 2000 yılı ile 2014 yılı karşılaştırıldığında ise, işsizliğin yarı
yarıya azaldığı görülür. Dış satımda, dış alımda ve GSYH’de olağanüstü artışlar yaşanırken; kişi başı gelirdeki artış
oranının çok daha düşük seyretmesi ise dikkat çekicidir. Bunun dışında Tüketici Fiyatları Endeksi’nde de 1995 yılı
haricinde durağan bir seyir izlendiği gözlemlenmektedir. Tüm bunlardan hareketle, Azerbaycan ekonomisinin
özellikle Haydar Aliyev sonrasında “rayına oturduğu;” bununla birlikte, yapısal dönüşümlerin henüz
tamamlanmadığı; özellikle petrol gelirinin dağılımında tarımın payının arttırılması sayesinde hem kırsal
yoksulluğun azaltılmasının hem de kişi başına gelirin daha da arttırılacağı sonucuna ulaşılabilir.
Tablo 1: Ekonomik Göstergeler (1995-2014)
Kişi Başına
Toplam Aktif GSYH Dış Satım Dış Alım Gelir
(milyon (milyon (milyon (milyon
Nüfus Nüfus İstihdam İşsiz Manat) Manat) Manat) TÜFE Manat)
1995 7.643,50 3.641,40 3.613,00 0,00 2.133,80 693,20 1.139,60 511,80 0,00
1996 7.726,20 3.718,60 3.686,70 0,00 2.732,60 681,20 1.528,10 119,90 0,00
1997 7.799,80 3.732,40 3.694,10 0,00 3.158,30 917,00 1.675,30 103,70 0,00
1998 7.876,70 3.745,80 3.701,50 0,00 3.440,60 781,00 1.876,10 99,20 0,00
1999 7.949,30 3.748,00 3.702,80 0,00 3.775,10 1.055,90 1.580,10 91,50 0,00
17 Dikkaya, Çaylak, s. 135-136.

18 Ramil Huseyn, “Azerbaycan’da Petrole Dayalı Ekonomiden Çok Sektörlü Ekonomiye Geçişin Gerekliliği ve Tarım,” Bilig, Sayı:
59, 2011, s. 147, 151, 154-155.
249
2000 8.032,80 4.370,20 3.855,50 514,70 4.718,10 1.895,30 1.810,70 101,80 508,90
2001 8.114,30 4.368,10 3.891,40 476,70 5.315,60 2.205,90 1.983,60 101,50 535,50
2002 8.191,40 4.369,70 3.931,10 438,60 6.062,50 2.592,80 3.034,20 102,80 618,80
2003 8.269,20 4.373,50 3.972,60 400,90 7.146,50 3.002,00 4.684,20 102,20 707,20
2004 8.349,10 4.365,60 4.016,90 348,70 8.530,20 4.161,80 6.203,00 106,70 796,70
2005 8.447,40 4.380,10 4.062,30 317,80 12.522,50 7.881,80 6.624,50 109,60 962,20
2006 8.553,10 4.402,00 4.110,80 291,20 18.746,20 12.467,00 7.265,70 108,30 1.201,30
2007 8.666,10 4.443,30 4.162,20 281,10 28.360,50 19.321,70 8.086,40 116,70 1.692,20
2008 8.779,90 4.477,70 4.215,50 262,20 40.137,20 26.400,70 9.418,90 120,80 2.378,30
2009 8.897,00 4.531,90 4.271,70 260,20 35.601,50 18.383,10 8.226,90 101,50 2.560,40
2010 8.997,60 4.587,40 4.329,10 258,30 42.465,00 23.060,50 8.782,30 105,70 2.866,10
2011 9.111,10 4.626,10 4.375,20 250,90 52.082,00 29.388,30 12.541,90 107,90 3.371,70
2012 9.235,10 4.688,40 4.445,30 243,10 54.743,70 29.000,30 13.843,80 101,10 3.789,30
2013 9.356,50 4.757,80 4.521,20 236,60 58.182,00 28.169,30 15.278,60 102,40 4.040,30
2014 9.477,10 4.840,70 4.602,90 237,80 59.014,10 25.537,50 15.467,40 101,40 4.192,40
Kaynak: The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan, http://www.stat.gov.az/. (5/5/2016)
2.Azerbaycan ve Türkiye Arasındaki Sosyo-Ekonomik ve Siyasi İlişkiler
Azerbaycan ve Türkiye arasındaki ekonomik bağlantıların değerlendirilmesi, ikili ilişkilerde 1995 sonrasında
meydana gelen dönüşümlerin çözümlenmesini gerektirir. İki ülke arasındaki ticaret ve yatırım örüntüsü, birbirini
tamamlayan iki değişim sürecine paralel olarak dönüşüme uğramıştır. Bu değişim süreçlerinden ilki, iki ülkenin de
ekonomik koşullarında son 20 yıllık süreçte yaşananları; ikincisi ise, iki ülke arasında tesis edilen stratejik bağlamı
yansıtır.
Belirtilen dönemde her iki ülke ekonomisi de yeniden yapılandırılma sürecine girmiş; Türkiye’de ekonominin
dışa açılma çabaları da ilişkilerin biçimlendirilmesinde temel belirleyici olmuştur. Bu anlamda, Türkiye’de
ekonomik büyümenin yörüngesi ve enerjide dışa bağımlı olunması denizaşırı ticaret ve yatırımları tetiklerken;
Azerbaycan’ın enerji kaynakları bakımından varsıllığının yanı sıra petrol-dışı sektörleri de kalkındırma çabası, iki
ülke arasındaki ilişkilerin derinleşmesine olanak sağlamıştır. Sınırlı sayıdaki Türk işletmesinin Azerbaycan’a
doğrudan yabancı yatırım biçiminde sermaye girişi sağladığı ilk dönemden sonra, ikinci onyılda Azeri yatırımcılar
da Türkiye’ye yönelerek ikili ilişkilerin gelişmesine katkı sağlamışlardır.
İki ülke arasındaki ilişkilerin stratejik bağlamı ise, yeni filizlenen ekonomik bağların güçlendirilmesini ifade
eder. Türkiye’nin Azerbaycan ile ekonomik ilişkiler kurması başlangıçta idealist Avrasya politikasının sadece bir
kısmını oluşturmaktayken, zamanla yeni jeo-politik gerçekliğe uygun biçimde dönüşmüştür. İki ülke arasındaki
ilişkilerin niteliğinin, Orta Asya ve Kafkasya’daki diğer tüm ülkelerle kurdukları ilişkilerden farklı olması, coğrafi
önceliğin yanı sıra stratejik çıkarların örtüşmesinden kaynaklanmaktadır. Bu stratejik ortaklık enerji alanındaki
ortak projelerle somut bir nitelik kazanmış; Türkiye yeni dönemde Azerbaycan’ı güncellediği Avrasya politikasının
en öenmli bileşeni olarak değerlendirmeye başlamış ve Bakü odaklı Güney Kafkasya stratejisi geliştirmiştir. Aynı
zamanda Azerbaycan’ın da enerji işbirliğine ek olarak, Türkiye ile ekonomik ilişkiler kurmasında Ermenistan’la
süregelen çatışmaların etkisi bulunur. Dağlık Karabağ sorunu için uygun bir çözüm arayan Azerbaycan, doğal
kaynaklarından elde edeceği gelirin de çözüme katkı sağlayacağı yönündeki görüşten hareketle, Türkiye ile
ekonomik ilişkilerini derinleştirmiştir19.
Bu kapsamda, iki ülke arasındaki ekonomik ilişkilerin ticari ve mali boyutları ve enerji alanında
gerçekleştirilen projeler ile siyasi bağlamda da Dağlık Karabağ sorununa yer verilmesi, oldukça geniş bir bağlamda
değerlendirme yapılabilmesine olanak tanıyacaktır.
2.1.Ticari ve Mali İlişkiler
Azerbaycan ve Türkiye ekonomileri yapısal bağlamda birbirinin bütünleyicisi bir nitelik arz ederler. Türkiye
ekonomisi dışa dönük ve imalat sanayii ağırlıklı bir yapıdayken, Azerbaycan ekonomisi ise, daha çok hammadde
19 Şaban Kardaş, Fatih Macit, “Turkey-Azerbaijan Relations: The Economic Dimension,” Journal of Caspian Affairs, Vol. I, No. 1,
2015, s. 24. ss. 23 - 46
250
ağırlıklıdır. Dolayısıyla Azerbaycan’ın dış ticaretinde Türkiye’nin önemli pay sahibi olması beklenmeyecek bir
sonuç değildir20. Nitekim Türkiye’nin hem dış satımında hem de dış alımında Azerbaycan’ın payında önemli
artışlar görülmüştür. Buna göre, 1995 yılında Azerbaycan’a yapılan dış satım 161,3 milyon ABD doları iken 2014
yılında bu tutar 2,9 milyar ABD dolarına yükselmiştir. Benzer biçimde dış alımda da 1995 yılındaki 21,8 milyon
ABD doları tutarındaki seviye 2014 yılında 291,3 milyon ABD dolarına çıkmıştır. Toplam dış alım ve toplam dış
satım içinde Azerbaycan’ın payı çok büyük olmamakla beraber, belirtilen dönemde dış alımda iki kata, dış satımda
ise iki katın da üstüne çıkmıştır. Aşağıdaki Tablo 2’de Türkiye’nin dış alım ve dış satımı ile bunlarda Azerbaycan’ın
payı gösterilmektedir.
Tablo 2: Dış Ticaret Göstergeleri (Türkiye)
Toplam Toplam İçinde Azerbaycan
Dış Satım Dış Alım Dış Satım Dış Alım Dış Satım Dış Alım
Yıllar
(ABD doları) (ABD doları) (ABD doları) (ABD doları) (%) (%)
1995 21.637.040.881 35.709.010.773 161.344.709 21.777.080 0,75 0,06
1996 23.224.464.973 43.626.642.496 239.907.292 39.165.001 1,03 0,09
1997 26.261.071.548 48.558.720.673 319.701.923 58.269.274 1,22 0,12
1998 26.973.951.738 45.921.391.902 327.166.377 50.343.958 1,21 0,11
1999 26.587.224.962 40.671.272.031 248.055.693 44.003.429 0,93 0,11
2000 27.774.906.045 54.502.820.503 230.375.207 95.615.009 0,83 0,18
2001 31.334.216.356 41.399.082.953 225.214.059 78.075.381 0,72 0,19
2002 36.059.089.029 51.553.797.328 231.431.390 64.625.463 0,64 0,13
2003 47.252.836.302 69.339.692.058 315.488.303 122.607.277 0,67 0,18
2004 63.167.152.820 97.539.765.968 403.942.323 135.537.462 0,64 0,14
2005 73.476.408.143 116.774.150.907 528.075.637 208.325.065 0,72 0,18
2006 85.534.676.000 139.576.174.000 695.287.162 296.580.519 0,81 0,21
2007 107.271.749.904 170.062.714.501 1.047.668.215 185.499.965 0,98 0,11
2008 132.027.195.626 201.963.574.109 1.667.468.937 362.834.853 1,26 0,18
2009 102.142.612.603 140.928.421.211 1.400.446.093 140.599.202 1,37 0,10
2010 113.883.219.184 185.544.331.852 1.550.478.726 252.524.579 1,36 0,14
2011 134.906.868.830 240.841.676.274 2.063.995.983 262.262.563 1,53 0,11
2012 152.461.736.556 236.545.140.909 2.584.670.889 339.935.938 1,70 0,14
2013 151.802.637.087 251.661.250.110 2.960.370.840 333.747.607 1,95 0,13
2014 157.610.157.690 242.177.117.073 2.874.607.752 291.283.409 1,82 0,12
Kaynak: TÜİK
Önümüzdeki dönemde, özellikle enerji kaynakları ticaretindeki artış aracılığıyla Azerbaycan’dan yapılan dış
alımda artış yaşanacağı beklenmekle birlikte, mevcut durumda 2000’li yıllarda durağan bir örüntünün oluştuğu
görülmektedir. Buna karşılık, Azerbaycan’ın dış ticaret hacminde Türkiye’nin payı çok daha yüksektir.
Azerbaycan’daki yatırımcı ülkeler arasında Türkiye, en büyük yatırımcılardan biridir ve Azerbaycan’da 1000’den
fazla Türk sermayeli işletme kurulmuştur21.
20 Qafqaz Üniversitesi, “T.C. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün Azerbaycan’ı Ziyaretinin Önemi ve Yeni Döneme İlişkin
Beklentiler,” İş Dünyası Haber Bülteni, Sayı: 8, 2007, s. 4.
21 Cengiz Gül, “Türkiye - Azerbaycan Ticari – Ekonomik İlişkileri ve Türk – Azerbaycan İş Konseyi,” 9. Türk Dünyası Ekonomi,
Bilişim ve Kültür Forumu, İstanbul: Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı ve Hacettepe Üniversitesi
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 11-13 Aralık 2009, s. 128. ss. 127-130.
251
Tablo 3: Dış Ticaret Göstergeleri (Azerbaycan)

Toplam İçinde Türkiye
Dış Satım Dış Alım
(bin ABD Doları) (bin ABD Doları) Dış Satım Dış Alım Dış Satım Dış Alım
(bin ABD Doları) (bin ABD Doları) (%) (%)
1995 397.781 458.193 26.445 140.510 6,65 30,67
1996 432.678 649.147 39.049 216.258 9,02 33,31
1997 536.503 480.103 41.283 179.702 7,69 37,43
1998 450.892 697.017 135.838 219.689 30,13 31,52
1999 789.829 720.075 69.087 142.991 8,75 19,86
2000 1.584.657 806.852 104.981 128.503 6,62 15,93
2001 2.194.646 990.808 67.382 148.167 3,07 14,95
2002 2.004.565 1.027.670 83.397 156.219 4,16 15,20
2003 2.368.146 1.785.211 107.036 195.252 4,52 10,94
2004 3.190.031 2.329.818 182.622 224.968 5,72 9,66
2005 3.650.197 2.807.192 275.959 313.002 7,56 11,15
2006 5.727.723 3.217.778 388.145 385.040 6,78 11,97
2007 5.299.566 3.873.861 1.056.323 624.692 19,93 16,13
2008 46.627.606 4.880.612 626.157 807.043 1,34 16,54
2009 13.563.918 4.295.979 107.588 906.941 0,79 21,11
2010 19.376.339 4.549.502 170.894 771.442 0,88 16,96
2011 23.646.454 7.202.513 455.761 1.302.443 1,93 18,08
2012 22.655.998 7.274.851 600.025 1.520.405 2,65 20,90
2013 22.465.779 8.159.260 525.986 1.463.805 2,34 17,94
2014 20.990.553 7.104.510 502.493 1.286.641 2,39 18,11
Kaynak: The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan, http://www.stat.gov.az/. (5/5/2016)
Yukarıdaki Tablo 3’de görülüğü üzere, Azerbaycan’ın dış satımında Türkiye’nin payı, dış alıma göre oldukça
düşüktür. Dış alımda da 90’lı yılların sonlarında elde edilen oranları korumak olası olmamıştır. İki ülke arasındaki
ticaretin geliştirilebilmesi için karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olunan malların ticaretine odaklanılması
gerekmektedir. Bu anlamda, Türkiye’nin tarım ve kimya ürünleri ile diğer sanayiye dayalı mamul maddelerden
oluşan; Azerbaycan’ın ise hammadde ve petrol ürünlerinden oluşan karşılıklı ticaretlerini, birbirlerini
destekleyecek şekilde yeniden yapılandırmaları iki ülkenin de yararına görülmektedir22.
Türkiye ve Azerbaycan arasındaki mali ilişkiler incelendiğinde ise, doğrudan yabancı yatırımların (DYY)
önemli yer tuttuğu görülür. Türkiye’ye Azerbaycan menşeli DYY girişlerinin seyri izlendiğinde 2000’li yılların
ortalarından itibaren günümüze gelinceye değin işletme sayısının artış gösterdiği; buna karşılık DYY’lerin ise 2011
sonrasında ciddi ölçüde arttığı ancak dengesiz bir yapı arz ettiği görülür. Buna göre 2011 yılında 1,3 milyar ABD
doları tutarındaki DYY girişine karşın 2012 yılında 338 milyon ABD doları ve 2013 yılında ise, yeniden bir yükseliş
eğiliminin başlamasıyla 796 milyon ABD doları tutarında DYY girişi sağlanmıştır. DYY girişlerinin büyük bir bölümü
SOCAR tarafından gerçekleştirilmektedir. 2013 ve 2014 yıllarında da sırasıyla 803 ve 884 milyon ABD doları
tutarındaki DYY girişlerinin ardından 2015 yılında ise, ancak 786 milyon ABD doları tutarında DYY girişi
sağlanmıştır23.
Azerbaycan’a Türkiye menşeli DYY girişlerine bakıldığında ise, 2005 sonrasında 250-500 milyon ABD doları
bandında durağan bir örüntünün oluştuğu; ancak 2014 yılında çarpıcı bir artışın yaşandığı görülür. Buna göre,
22 Ş. Mustafa Ersungur, Alaattin Kızıltan, Kerem Karabulut, “Türkiye ile Diğer Türk Cumhuriyetlerinin Ekonomik İlişkilerinin
Analizi,” A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 35, 2007, s. 289-291. Ss. 285-310.
23 T.C. Ekonomi Bakanlığı, Uluslararası Doğrudan Yatırımlar 2013 Yılı Raporu, Ankara: Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye
Genel Müdürlüğü, 2014, s. 57-58.; TCMB, Elektronik Veri Dağıtım Sistemi (EVDS), Ankara: Türkiye Cumhuriyet Merkez
Bankası, 2016.
252
2014 yılında ortalama DYY girişinin 5 katından daha fazla miktarda bir giriş sağlanmış; 1,9 milyar ABD doları
seviyesine ulaşılmıştır. Aşağıdaki Tablo 4’de iki ülke arasındaki DYY’lerin gelişimi gösterilmektedir.
Tablo 4: Doğrudan Yabancı Yatırımlar (Türkiye-Azerbaycan ve Azerbaycan-Türkiye)
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Türkiye-Azerbaycan
481 441 337 273 239 216 297 373 450 1926 276
(milyon ABD Doları)
Azerbaycan-Türkiye
2 1 10 18 69 12 1266 338 803 884 786
(milyon ABD Doları)
Kaynak: TCMB, EVDS

2.2.Enerji Alanında İşbirliği
Enerji alanındaki karşılıklı bağımlılık, bu alandaki işbirliğinin tesisinde önemli rol oynamıştır. Konunun
önemine binaen ikili ilişkiler de aşılmış ve Gürcistan’ın da katılımıyla birlikte üçlü işbirliğine gidilmiştir. Bilindiği
üzere ilk örnek, Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru Hattı Projesi’dir. Zamanla gelişen işbirliği sonucunda
Bakü-Tiflis-Erzurum (BTE) Doğal Gaz Boru Hattı, TANAP ve TAP Doğal Gaz Boru Hattı projeleri geliştirilerek, üç
ülke birbirine bağlanmıştır. Ayrıca üç ülke de Avrupa Birliği’nin uluslararası enerji işbirliği programı INOGATE’in
önemli parçalarını oluşturmaktadırlar. Bu programda ortaya çıkan işbölümü, ülkelerin karşılıklı bağımlılıklarının
somut biçimde anlaşılmasını sağlar. Bu anlamda, Azerbaycan fosil kaynağı barındıran kaynak ülke, Gürcistan
lojistiği üstlenen ortak ülke ve Türkiye de dünya piyasalarına çıkış noktasıdır24.
Hazar Denizi kıyısındaki petrol yataklarından, Tiflis yolunu kullanarak ülkemizde Cayhan’a kadar giden ve
günde 1 milyon ton kapasitede petrol taşıyan BTC Boru Hattı 2006 yılında açılmış ve bu tarih itibariyle Orta Asya
ve Kafkasya’daki enerji kaynaklarının dünya piyasalarına ulaştırılmasında Rusya’nın tekeli kırılmıştır. Bu bakımdan,
stratejik anlamda büyük önem taşıyan bu proje aynı zamanda, hem Azerbaycan hem de Gürcistan’daki siyasi
istikrarın da Rusya tekelinden çıkarılmasını sağlamıştır. Bu proje ile her iki ülke de Türkiye aracılığıyla uluslararası
piyasaya eklemlenmişlerdir25.
BTC’ye paralel olarak inşa edilen BTE, enerji işbirliği alanındaki ikinci bileşendir. Azeri Şah Deniz sahasından
çıkartılan doğalgazın Gürcistan ve Türkiye’ye taşınmasını içeren proje kapsamında, 980 kilometre uzunluğunda ve
yıllık taşıma kapasitesi 20 milyar m3 olan boru hattı döşenmiştir. 900 milyon ABD doları tutarında bütçeye sahip
bu projede gaz sevkiyatı 2007 yılı itibariyle başlatılmıştır. Bu projenin de uygulanmasında tıpkı BTC’de olduğu gibi
Türkiye’nin jeostratejik konumu etkili olmuştur. Enerji transit güzergâhlarının merkezinde özel bir konuma sahip
olan Türkiye, komşu bölgelerde toplanan ve küresel petrol ve doğalgaz rezervlerinin yüzde 70’ini oluşturan enerji
kaynaklarının arz güvenliği açısından stratejik öneme sahiptir. Bu anlamda Türkiye’nin konumu kendisinin yanı
sıra hem Azerbaycan hem de Avrupa Birliği ve batılı devletlerin yararınadır26.
Bir diğer proje TANAP’tır. Azerbaycan’ın Şahdeniz 2 sahasında üretilen doğal gazın, Gürcistan ve Türkiye
üzerinden Avrupa’ya ulaştırılmasını hedefleyen bu projede, SOCAR (% 58), BOTAŞ (%30) ve BP (%12) ortaktırlar.
2018 yılında açılması planlanan boru hattı ile öncelikle yıllık 16 milyar m³, 2020 yılında 16 milyar m³, 2023 yılında
23 milyar m³ ve 2026 yılında da 31 milyar m³’lük taşıma kapasitesine ulaşılması planlanmaktadır. Bu kapasitede
bir hat, Azerbaycan’ı Rusya’ya karşı daha korunaklı bir duruma getirirken; aynı zamanda Türkiye’yi de İran ve
Rusya’nın doğal gaz baskısından kurtarması bakımından önemlidir27.
Son olarak TAP projesi, TANAP’ın devamı niteliğindedir ve esasen Hazar gazı ile batı Balkan ülkelerini
buluşturmayı amaçlar. Karadağ, Bosna-Hersek ve Hırvatistan’la Azerbaycan arasındaki bağlantının Türkiye
tarafından sağlanması, ülkemizin üçüncü bir yol üzerinden bu coğrafyada egemen hale gelebilmesine olanak
24 CIES, Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye: Bölgesel İşbirliğinin Başarı Örneği, Policy Brief, No. 3, Center for International and
European Studies, İstanbul: Kadir Has Üniversitesi, 2015, s. 13-14.
25 Sedat Çal, “Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı Projesi Kapsamındaki Anlaşmaların Hukuki Yönden Değerlendirilmesi,” Ankara
Üniversitesi SBF Dergisi, Sayı: 63-4, 2008, s. 90-91. Ss. 89-134.

26 Ebru Uluatam, Avrupa Doğalgaz Piyasasında Yeni Dengeler, Ekonomik Forum, Ankara: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği
(TOBB), 2010, s. 65, 67. Ss. 62-67.

27 Hüseyin Sak, Abdülbaki Zengin, Uluslararası Doğal Gaz Boru Hattı Projeleri; Türkiye’nin Doğal Gaz Ticareti Açısından Trans
Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) ve Trans Adriyatik Doğal Gaz Boru Hattı (TAP) Projelerinin Değerlendirilmesi,
Tartışma Metni, No. 06, İstanbul: İstanbul Ticaret Üniversitesi, 2015, s. 5-6.
253
tanıyacağı yönünde değerlendirilmeler yapılmaktadır28. Bu projede Azerbaycan ise, her bakımdan kazançlı
çıkmaktadır. Rus gazı ile rekabete girerek, AB’yi Rusya tekelinden kurtarmanın getirisinin de sağlanan avantaja
uygun bir kazanım olacağı düşünülmektedir. Türkiye’nin bu süreçte etkin rol oynamaya çabalayarak AB üyeliği
konusunda baskı oluşturacağı değerlendirilmektedir29.
3.Dağlık Karabağ Sorunu
Kafkasya, Avrupa ve Asya sınırında bulunan geniş bir coğrafyadır. Enerji kaynakları bakımından son derece
varsıl olan bölgenin güney kısmı, Hazar petrolü ve doğalgazının Batı’ya taşınması açısından stratejik önem taşır.
Bununla birlikte Güney Kafkasya, Sovyet Rusya’nın dağılmasıyla ortaya çıkan sorunların ve çözümlenememiş
çatışmaların etkisi altındadır. Bölgedeki aktörlerin tutum ve davranışları, ülkeler arasındaki ihtilafların kolaylıkla
çatışmaya dönüşebileceği konusundaki endişeleri arttırmıştır. Söz konusu ihtilaflar öylesine ciddi boyuttatır ki,
bölgenin iki önemli devleti Azerbaycan ve Ermenistan arasında özellikle Dağlık Karabağ sorunu kaynaklı
diplomatik ilişki kurulmamaktadır. Güney Kafkasya sınırında bulunan ve son yıllarda yapıcı ve çözüm odaklı bir dış
siyaset izlemeyi benimseyen Türkiye, komşu coğrafyalardaki sorunların çözümü için etkin rol oynamayı
hedeflemiştir. Her ne kadar bölgede barış ve istikrarın sağlanması açısından bu politika son derece önemli olsa da
hali hazırda özellikle Güney Kafkasya bölgesinin buna hazır olduğunu söylemek güçtür30.
Bununla birlikte bu sorun, Güney Kafkasya’da güvenlik ve istikrarın sağlanmasını engelleyen en önemli
unsurlardan biridir. Temelde Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) Minsk Grubu çerçevesinde sürdürülen
barış görüşmelerinden bir sonuç alınmamasının yanı sıra Azerbaycan topraklarının % 20’sinin Ermenistan
tarafından işgal edilmiş olması, 600.000’e yakın Azerinin yerlerinden edilmesi, askeri harcamalardaki artış ve
gerek siyasi gerek askeri liderlerinin askeri güç kullanımına dayalı söylemleri yeni bir savaş çıkma olasılığını
artırmaktadır. Ancak, hem 2008 yılında Rusya ile Gürcistan arasında yaşanan savaş hem de 2013 yılında Ukrayna
ile yaşanan savaş, Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ’a yönelik olası askeri müdahalesinde son derece dikkatli
davranmasını gerekli kılar. Bu bağlamda, Azerbaycan’ın dikkate alması gereken en önemli faktörün Rusya olduğu
açıktır31. Bu sorun Türkiye ve Azerbaycan arasındaki ilişkilerde de belirleyici olmakta, sorunun devamı nedeniyle
Ermenistan’a karşı son derece temkinli bir politika yürütülmektedir32.
Sonuç
Türkiye ve Azerbaycan birbirini dost ve kardeş olarak gören, sosyo-kültürel bakımdan pek çok ortak yönü
bulunan ve coğrafi bakımdan da birbirine oldukça yakın iki ülke olmasına rağmen, Azerbaycan’ın bağımsızlığından
sonraki süreçte iki ülke arasındaki işbirliği bir türlü istenen seviyeye çıkartılamamıştır. Kuşkusuz böyle bir sonuçla
karşılaşılmasına sadece iki ülkenin etkin olduğu konuların değil; gerek bölgesel gerek küresel ve konjonktürel
değişkenlerin rolü de bulunmaktadır. Her şeyden önce, Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki ilişkilerin
sürdürülebilir bir niteliğe büründürülmeden bölgede kalıcı barışın tesis edilmesi olanaklı değildir. Bu bakımdan,
tüm bölgenin zarar görmesinin önlenmesi adına, Türkiye’nin arabulucu olması gerektiğinin savunan görüşler
gündeme getirilmektedir. Bununla birlikte, bu konuda son derece dikkatli davranılması gerekmekte; Ermenistan
ile yakınlaşıldığı yönünde oluşan bir algının Türkiye ve Azerbaycan arasındaki ilişkilerde onarımı olası olmayan
yaralar açabileceği göz ardı edilmemelidir.
Ekonomik işbirliğinin geliştirilmesine ilişkin olarak da karşılaştırmalı üstünlüklere dayalı olarak
gerçekleştirilen incelemelerden hareketle, üretim yapısına yönelik müdahalelere gereksinim duyulmaktadır. Buna
ek olarak, Azerbaycan’da zayıflayan tarım sektörünün de güçlendirilmesi ve belirli bir plan dahilinde üretim
yapılması son derece önemlidir. Bu bakımdan petrol ürünlerinden elde edilen gelirlerin, tarım sektörünün
gelişimini sağlayacak biçimde uygun mekanizmalarla sektöre kanalize edilmesi, hem ulusal üretimin hem de dış
ticaretin artışını beraberinde getirecektir. Böyle bir aktarımın gelir dağılımı açısından olumlu sonuçlar doğuracağı
ve bu anlamda yoksulluğun azaltılmasına katkı sağlayacağı da unutulmamalıdır.
28 Volkan Özdemir, “Balkan Piyasalarını Hedef Alan Doğal Gaz Boru Hattı Projeleri Arasında Rekabet: NABUCCO-Güney Akım
ve Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP) Projeleri Örneği,” Sosyo-Ekonomi, Sayı: 2, 2014, s. 265. Ss.259-272.
29 Nuran Belet, “Avrupa Birliği ve Enerji Arzı Güvenliği Açısından Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı,” International
Conference on Euroasian Economies 2013, 2013, s. 1006. ss. 999-1008.

30 Aybars Görgülü, Onnik Krikorian, Türkiye’nin Güney Kafkasya Politikası: Devlet ve Sivil Toplum Aktörlerinin Rolü, Rapor,
İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı, 2015, s. 1.

31 Ahmet Sapmaz, Gökhan Sarı, “Dağlık Karabağ Sorununda Azerbaycan Tarafından Kuvvet Kullanım Olasılığının Analizi,”
Güvenlik Stratejileri, Yıl: 8, Sayı: 15, 2012, s. 1. Ss. 1-31.

32 Coşkun Topal, “Türkiye'nin Güney Kafkasya Politikası ve Ermenistan ile İlişkileri,” Turkish Studies: International Periodical
For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vol. 10, No. 2, 2015, s. 963. Ss. 963-978.
254
Sonuç olarak, Türkiye ve Azerbaycan arasındaki ilişkiler her iki ülkenin de geçirdiği dönüşümlerden ve bu
ülkelerin bağlamlarından etkilenmektedir. Üstelik Sovyet Rusya döneminde en alt düzeye inen ilişkilerin yeniden
filizlenmesinin üzerinden çok uzun yıllar geçtiğini söylemek de olası değildir. Bu anlamda, iki ülke arasındaki
ilişkilerin geliştirilmesinde esasen görece yavaş ilerlendiği ve hâlihazırda istenen mesafenin kat edilemediği ifade
edilebilir. Bununla birlikte, şu ana kadar gerçekleştirilen projeler gelecek açısından umut vericidir. Bu umudun
somut bir hal alabilmesi için ise, ortak çıkarların detaylı bir biçimde incelenmesi ve buna uygun politikalar
geliştirilmesi esastır.
Kaynakça
Armaoğlu, Fahir. 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (Cilt 1-2: 1914-1995), İstanbul: Alkım Yayınevi, 2003.
Belet, Nuran. “Avrupa Birliği ve Enerji Arzı Güvenliği Açısından Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı,”
International Conference on Euroasian Economies 2013, 2013, s. 999-1008.
Cabbarzade, Müslüm. “Türkiye-Azerbaycan Siyasi İlişkilerinin Gelişmesinde Siyasi Unsurların Rolü,” Yeni
Dönemde Türk Dış Politikası – Uluslararası IV. Türk Dış Politikası Sempozyumu Tebliğleri, Ed. Osman Bahadır
Dinçer, vd. Ankara: Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu, 2010, s. 373-378.
Cengiz Gül, “Türkiye - Azerbaycan Ticari – Ekonomik İlişkileri ve Türk – Azerbaycan İş Konseyi,” 9. Türk
Dünyası Ekonomi, Bilişim ve Kültür Forumu, İstanbul: Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı ve
Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 11-13 Aralık 2009, s. 127-130.
CIES, Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye: Bölgesel İşbirliğinin Başarı Örneği, Policy Brief, No. 3, Center for
International and European Studies, İstanbul: Kadir Has Üniversitesi, 2015.
Çal, Sedat. “Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı Projesi Kapsamındaki Anlaşmaların Hukuki Yönden
Değerlendirilmesi,” Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Sayı: 63-4, 2008, s. 89-134.
Deniz, Ahmet ve Kublay Ablak. “Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama,” Akademik
Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 9, 2015, s. 268-293.
Dikkaya, Mehmet ve Adem Çaylak. “Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan’ın Ekonomik ve Politik
Dönüşümü: Fırsatlar ve Sorunlar,” Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları Dergisi (OAKA), Cilt: 3, Sayı: 5, 2008, s.
131-157.
Ersungur, Ş. Mustafa, Alaattin Kızıltan ve Kerem Karabulut. “Türkiye ile Diğer Türk Cumhuriyetlerinin
Ekonomik İlişkilerinin Analizi,” A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 35, 2007, s. 285-310.
Güneş, İhsan. “Türk Cumhuriyetleri,” Çağdaş Dünya Tarihi, Ed. İ. Güneş, C. Bilim, Eskişehir: Anadolu
Üniversitesi Yayınları, No: 1078, 1999, s. 161-177.
Hasanoğlu, İbrahim. “Homo Sovieticus: SSCB’de Sovyet Halkı İnşası Çabaları,” Turkish Studies: International
Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vol. 10, No. 1, 2015, s. 311-340.
Huseyn, Ramil. “Azerbaycan’da Petrole Dayalı Ekonomiden Çok Sektörlü Ekonomiye Geçişin Gerekliliği ve
Tarım,” Bilig, Sayı: 59, 2011, s. 147-166.
Kardaş, Şaban ve Fatih Macit. “Turkey-Azerbaijan Relations: The Economic Dimension,” Journal of Caspian
Affairs, Vol. I, No. 1, 2015, s. 23 - 46
Mikail, Elnur Hasan ve Alper Tazegül. Türkiye ile Azerbaycan Siyasi ve Ekonomik İlişkileri (1990-2005),
İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2012.
Oğan, Sinan. “Azerbaycan’ın Tanımlanamayan Ekonomisi ve Türkiye ile Ekonomik İlişkileri,” Avrasya Dosyası
Azerbaycan Özel Sayısı, Cilt: 7, Sayı: 1, Ankara: 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, 2001, s. 56-85.
ORSAM, Azerbaycan’da Cumhurbaşkanlığı Seçimleri: Beklentiler ve Gerçekler, ORSAM Raporu, No. 170,
Ankara: Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, 2013.
Özdemir, Volkan. “Balkan Piyasalarını Hedef Alan Doğal Gaz Boru Hattı Projeleri Arasında Rekabet:
NABUCCO-Güney Akım ve Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP) Projeleri Örneği,” Sosyo-Ekonomi, Sayı: 2, 2014, s.
259-272.
Qafqaz Üniversitesi, “T.C. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün Azerbaycan’ı Ziyaretinin Önemi ve Yeni Döneme
İlişkin Beklentiler,” İş Dünyası Haber Bülteni, Sayı: 8, 2007, s. 1-7.
Sak, Hüseyin ve Abdülbaki Zengin. Uluslararası Doğal Gaz Boru Hattı Projeleri; Türkiye’nin Doğal Gaz Ticareti
Açısından Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) ve Trans Adriyatik Doğal Gaz Boru Hattı (TAP) Projelerinin
Değerlendirilmesi, Tartışma Metni, No. 06, İstanbul: İstanbul Ticaret Üniversitesi, 2015.
Smith, Jeremy. “A Region of Regions: The Historical Failure of Integration in the South Caucasus,” The South
Caucasus beyond Borders, Boundaries and Division Lines: Conflicts, Cooperation and Development, Ed. Mikko
Palonkorpi, Tampere (Finland): Juvenes Print, 2015, s. 1-8.
T.C. Ekonomi Bakanlığı, Uluslararası Doğrudan Yatırımlar 2013 Yılı Raporu, Ankara: Teşvik Uygulama ve
Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü, 2014.
255
Tarık Oğuzlu, “Komşularla Sıfır Soun Politikası: Kavramsal Bir Analiz,” Ortadoğu Analiz, Cilt: 4, Sayı: 42, 2012,
s. 8-17.
TCMB, Elektronik Veri Dağıtım Sistemi (EVDS), Ankara: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, 2016.
Uluatam, Ebru. “Avrupa Doğalgaz Piyasasında Yeni Dengeler,” Ekonomik Forum, Ankara: Türkiye Odalar ve
Borsalar Birliği (TOBB), 2010, s. 62-67.
Uludağ, M. Bülent. “Ermenistan ve Azerbaycan’da Ulusçuluk,” Yeni Dönemde Türk Dış Politikası –
Uluslararası IV. Türk Dış Politikası Sempozyumu Tebliğleri, Ed. Osman Bahadır Dinçer, vd. Ankara: Uluslararası
Stratejik Araştırmalar Kurumu, 2010, s. 263-284.
Yılmaz, Reha ve Elnur Ismayılov. Etnik Çatışma Teorileri Işığında Dağlık Karabağ Sorunu, Rapor, No. 37,
İstanbul: Bilge adamlar Stratejik Araştırma Merkezi Yayınları, 2011.
256
RUSYA DEVLETİNİN TÜRKLERE KARŞI KULLANDIĞI ERMENİ ORGANİZASYONLARI VE
TÜRKİSTAN TÜRKLERİNİN BU ORGANİZASYONLARA DİRENİŞLERİ
Batır NORBAYEV*
Heyatta her şey olabilir. Ama İnsanlika başarisiz şeylernı Allah de, İnsan da af etmes. Mesele bir toplum ağir
durumda kaldi ve daşka bir memlekete goç yapti. Siğinan yerinde onlari müsafir gibi beklediler: evlerini, ekmegini
paylaşdilar. Çok geçmeden, gelen ‘’Musafirlar’’ bu şeherdeki ev sahibleri gibi yaşamaka başladilar. Ama bir gun
onlarin hain söydaşlari geldi ve onleri silahlandırdı. ‘’Musafirlar’’ söydaşlariyle birlikte şehirdeki ev sahiblarina
saldirdilar, katıl ettiler...
1915 sanada Türkistan Topraklarina siğinan Ermeniler oyle devrendiler. 1918 de Kokand şehrinde Türkistan
halkları ‘Türkistan Muhtariyeti’ hükümetini kurarken Sovyet idarecileri bu muhtariyeti bitirmek için Türklere
nefret hissi duyan Ermeni Taşnaklarını kullandı. Taşnaklar Türkistan’ın Kokand şehrine gelirken 1915 olaylarından
sonra bu şehirde yaşamaya başlayan soydaşlarını da silahlandırdılar. Ne yazık ki o Ermenilerde Taşnaklarla
beraber kendi komşuları üstüne saldırdılar yağmaladilar ve kadinlarine, kizlarina tecevvuz attiler... İnsaniyet o
zamanda kendisine kucak açan birinin kalbine bıçak saplayanların şahidi oldu. 1
Büyük araştırmacımız Baymirza Hayit, şöyle naklediyor: "Şehrin on ayrı bölgesinde insanları parça-parça
ettiler... Kollarını, bacaklarını kestiler. Suzak, Hokand-Kışlak, Bazarkorgan köylerinde oturanları kelimenin tam
manasıyla katlettiler. Fergana Vadisi'ndeki 180 köy ise tamamen küle dönmüştü. Taşnak eşkıyaları 1918 yılında ve
1919'un ilk çeyreğinde Margilan'da 7.000, Andican'da 6.000, Namangan'da 2.000 ve Bazarkorganda
yaklaşık 4.500 insan katletmişlerdi.".2
Özbek araştırmacısı Elmurod Zokirov’un yazdığı gibi, yine Türkistan Muhtariyeti yıkılırken Kokand’da ve
bütün Fergana’da, Rus ve Ermeni çeteleri yakaladıkları bütün kadınlara, kızlara tecavüz etmişler, sonra da
boğazlarını kesmişlerdir.3
1918 Şubat'ta Kokand’da Ermeniler insanları katlettikten ve evlerini yağmaladıktan sonre onaları yakdılar.
Bu yangın 15-20 km'den görülebilir hale gelmişti. Yangın yaklaşık 15 gün devam etmişti. Şehirde yangını
söndürebilecek kimse kalmamıştı. Etrafı ceset kokusu sarmıştı. Bu dehşetli manzarayı anlatmak çok zör... 4
Evet, Türkistan Türkleri pek çok katliamlara maruz kaldı; Türk halkları, özellikle Özbek Türkleri tabiaten
hoşgörülü bir halktır. Bu katliamlara rağmen hiç bir Özbek veya Türkmen Türkü Ermenilerden intikam almayı
düşünmedi. Türkler kendilerine kötülük yapan başka millet ve din temsilcilerini çabuk unuturlar.
XX. yüzyılda Semerkant, Fergana, Aşgabat, Taşkent gibi şehirlerin tam içinde ve etraflarında Ermeni
mahalleleri vardı. Ermenistan’da ise ne bir Özbek ne de bir Türkmen yaşamamıştı.
1.Dünya savaşı zamanında Türkiye’ye ihanette bulunan Ermenilerin evlatları hiç bir delil getirmeden ‘1915
da Türkler bize katliam yaptı’ davasını 100 senedir sürdürüyorlar.
2015 yıl 12 Nisanda Ermeni olaylarına daır Roma’da düzenlenmiş bir toplantıda Papa Fransis: geçmiş
yüzyıllıkta insanlarin 3 faciayı baştan geçirdiğini, onların birinin Ermeniler faciası olduğunu söylediğinde söykırım
sözünü kullandi. Ama Ermenilerin Türkistan’da, Azerbaycan’da, Türkiye’de yaptıkları şerefsizlikler, soykırımlar
hakkında bir söz söylemedi...
* Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi.

1 B. Cumaniyozoğlu. Ermeni Taşnaklarının Türk halklarina yaptığı katlıamlar. Ermeni meselesi ve 1915 olayları. İstanbul. 2015.
s.315-320.
2 Dr. Baymirza Hayit Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi sayfa: 61-66. Hokand'da Sovyet Rus Zulmü ve Ermeni Vahşeti. BKY
Yayınları
3 Elmurod Zokirov. Turkiston Muxtoriyatini ag’darish chog’ida sovetlarning yerli xalqqa nisbatan qo’llagan qatag’on siyosati
(O'ZBEK tarixi, adabiyoti va madaniyati 26.02.2015)

4 Prof. Dr. Şadi Karımov. Tarix takrorlanmasin. Muctakil Haftalık. 1992 yıl.№11.7 –sahife.
257
Türkistan Türkleri nasıl bir millet ki, 1922 sanada Enver Paşayı öldüren Ermeni Akop Melkumyanı da
‘unuttu’. 1960-80 yıllarında onun manevi torunlarından biri Ermeni Melkumyannı rus idaracilerı Özbekistan’da
KGB’nin başkanlığına koyarken özbek halkide, hukumetide bir söz demedi. O zamanlarda Ermenistan’da bir
Özbek veya Türkmen görevli değil, ayakkabıcı bile olamazdı.
Sovyetler Birliğinin zamanında Özbekistan KGB sini gerçekten Ermeniler kontrol ediyordu. 1970-1985
senelerinde Özbek pamukçuların üstüne uçaklarla çok zararlı kimyasal ilaç- butifos serpilmiş. Bu ilaç bir zamanlar
Amerıka-Vetnam savaşinda ormandakı vetnamlılari görmek ve öldürmek için serpilmiş ve çok saida vetnam ve
hatta amerika askarlarini zararlamiş. Savaş bittikden son kimyasal ilaçtan hastalanmiş Amerika askerkeri kendi
başkanlarini mahkamaya çikartmişlardı. Bu zararlı kimyasal ilaç sadece KGB rızasıyla kullanılabilirdi. O zaman
Özbeklerin %75 köylerde yaşıyordu ve köylülerin tam yarısı karaciğer hastalığı - hepatit olduklarını ben çok iyi
hatırlıyorum.
XX. yüzyılın 80. yıllarında Ermeni Gdlyanın başkanlık yaptığı bir grup savcılar Kreml tarafinden Özbekistana
gönderildi. Onlar ‘Özbekler rüşvetçi ve Sovyet devletine ihanetçi’ diye binlerce insanları hapse attılar. Gdlyan
elinde bir müddet çalışan ama sorgulamadan vazgeçen Abducabbar Abducalilov Gdlyanın ‘’Özbeklerinin hepsini
hapse attırsam da yanlış olmaz: onların hepsinin arkası çamurludur’’ dediğini yazmıştı. Abducabbar Abducalilov
‘Özbekler in mahkeme işi’nın kanunsuz olduğunu söylerken: Özbekistan Başsavcısı Gdlyan için ad, soyad
yazılmamış formlara, tutuklanma kararlarına imza attığını - altınlar ve paralar için hesaplama yapılmadığını
yazmıştı... 5
Ziyad Bünyadov
Bu gürühdeki başka bir ermeni Albert Kartaşyan mahkûmlara işkence yaparak bilgiler aldığını biz daha geç
anladık. Gdlyan, Kartaşyan gibiler sadece memurları değil sade çiftçileri de hapse atmışlar ve sorgu zamanında
hapishanelerde öldürmüşler. Bu da intikam için yapılmış işlerdi.
1992-1994 senesinde Azerbaycan’ın Karabağ bölgesinde Ermenilerin vahşice yaptığı katliamları bugüne
kadar hiçbir millet yapmamıştır. Bu katliamdan sonra onlar bir büyük tarihçi akademisyen âlim Azerilerin
kahramanı Ziya Bünyadovı da öldürmüşler.
Biz Özbek Türkleri uzun zamanlar Ermenilerin Türklere yaptıkları katliamlar hakkında konuşmadık. Karabağ
katliamı zamanında şükür ki, susmadık ve yazarımız Mamadali Mahmut teşebbüsüyle Azerbaycanlı
kandaşlarımıza yârdim etmek için ‘Karabağ Komitesi’ni kurduk.
5 Ebducabbar Ebducelılov: Gdlyan – İvanov Yolsuzluktan Ferisiler
258
Mamadali Mahmut (Evril Turan)

Komite yöneticileri 20 den fazlaydı, hem de yüzlerce üyeler vardı. 'Karabağ Komitesi başkanı Yadigâr Abid
‘Müstakil Haftalık’ gazetesinde yazdığı gibi bu toplantıdan bir kaç dakika geçmeden yazarlar birliğini polis grupları
işgal etmişlerdi. İşte Özbekistan Cumhuriyet KGB’si, polisi ve Savcılığındaki Ermeni ve Rus yöneticileri bizi sürekli
soruşturmaya çektiler. O toplantıda ‘’Karabağ’a silahla yardım etmek lazım’’, diyen başka bir arkadaşımızı
maalesef bütünüyle kaybettik. Bu sıkıntılara rağmen Karabağ komıtasi savaş erlerıne ılaclar etkeze bildı.6
‘Karabağ Komitesi Genel Başkanı şair Yadigâr Abid üç-dört defa kısa müddetli hapse atıldı. Sonra
Azerbaycan’a gitti. Azerbaycan’da Ermenilerin yaptıkları katliamlar hakkında şiirler yazdı:
“Gözünde yaş gördüm bozuldu gönlüm.
Sağımda ölümü, solumda ölüm.
Biliyorum gönlünde mahzunluk ama
Türkoğlu ağlamaz ağlama oğlum.
Derdini derdim diye bilirim bugün.
Elimden ne gelse yaparım bugün
Sen için kalbimi delerim bugün.
Türkoğlu ağlamaz ağlama oğlum.” diye kandaşlarımıza teskin verdi.”
‘Karabağ Komitesı' Genel Başkanı şair YadigârAbid
6 Yadgar Abıd. ‘Karabağ komıtasi kimlerı rahatsiz etmiş’. Muctakil Haftalık.1992 yıl. №9. 6 sahifa.
259
Karabağ komitesi yöneticilerinden Mamadali Mahmut, Gülcehre Nurullayeva, Mirzapolat Taşpolat ve ben
dâhil toplam 15 kişi iki-üç ay gözaltında tutulduk. Sonra mahkemeye çıkarttılar ve para cezası uyguladılar. Biraz
sonra Mamadali Mahmuti 1999 olaylarına katıldı diye uzun süre- 14 yıl hapse attılar. 2013 yılin mays ayında
Mamadali Mahmut cıhan topluluklarinin yardamiyle hebisdan çikabildi.
Mamadali Mahmut. (Evril Turan) Hepıstan çiktiktan sonra.

1915 ten 2015 a kadar TÜRKİSTAN Türkleri çok zor günler geçirdiler. Ama bu ağır günler için adı Özbek
Türkleri sorumlu değiller. Bizi Sovyet döneminde Ruslar ve Ermenilere boyun eğip idare eden komünistler, devleti
memleketi günümüzde de Rus devleti etkisiyle yönetmekteler.
Türkistan devletleri gerçek manada bağımsız olmaz iken, Türkistan Türkleri her zaman böyle zor durumlara
maruz kalmaya mahkûm olurlar.
Son sözüm olarak şunu söylemek istiyorum, Eğer tüm Türk halkları bir araya gelerek, bir olarak hareket
ederse ne Rus ne Ermeni ne de Çin bizim karşımızda durabilir. Aksi olursa daha ağır günler görebiliriz. İzninizle
Birlik ve beraberlik hakkındaki yazdığım bir küçük şiirimle konuşmayı bitirmek istiyorum.
AYNI DİLDE SIRLAŞALIM
Nice şahı hükümdarı eden yurtlar
Yıldırımla sonsuzluğa eren yurtlar
Babür-Şayban ayrılınca giden yurtlar
Zaman geldi birleşelim
Aynı dilde sırlaşalım.
Vatan olmuş hepimize turan yurdu

Kazak, Özbek, Türkmen talan-taşan yurdu
Gayrı sözler fitne yurdu, guman yurdu
Sovyet çizdi sınırleri, geçersizdir

Dostumuzu düşman etmek gayesidir
Bu töplantı birleşmenin meyvesidir.
260
Çolpan, Mag’jon aynı dilde sırlaşmıştı

Çınız Adıl tek bir toyda toylaşmıştı
Vahabzade Yadgar ile ağlaşmişdı.
Hepimizin soyu aslen aynı millet.

Bir Türk için ayrı düşmek büyük illet.
Dil birliği, din birliği zaruriyet!
Hep musluman mıllatını dost bilelim.

Türk böylarin tamamini öz bilalim.
Geçip gitmiş kavgaları hoş görelim.
Birleşmezsek baharımız güz olacak

Giydiğimiz ipek değil bez olacak
Tüm dünyada deyerimiz az olacak
(Fatıh Sultan Yilmaz aktarması)
Dinlediğiniz için çok teşekkür ederim!
Kaynaklar
B. Cumaniyozoğlu. Ermeni Taşnaklarının Türk halklarina yaptığı katlıamlar. Ermeni meselesi ve 1915 olayları.
İstanbul. 2015. s.315-320.
Dr. Baymirza Hayit Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi sayfa: 61-66. Hokand'da Sovyet Rus Zulmü ve Ermeni
Vahşeti. BKY Yayınları.
Elmurod Zokirov. Turkiston Muxtoriyatini ag’darish chog’ida sovetlarning yerli xalqqa nisbatan qo’llagan
qatag’on siyosati (O'ZBEK tarixi, adabiyoti va madaniyati 26.02.2015)
Prof. Dr. Şadi Karımov. Tarix takrorlanmasin. Muctakil Haftalık. 1992 yıl.№11.7 –sahife.
Ebducabbar Ebducelılov: Gdlyan – İvanov Yolsuzluktan Ferisiler. © Copyright. 2008. Sertifika yayın №
208121500256
Yadgar Abıd. ‘Karabağ komıtasi kimlerı rahatsiz etmiş’. Muctakil Haftalık.1992 yıl. №9. 6 sahifa.
261
“ERMƏNİ SOYQIRIMI” ƏFSANƏSİNİN MAHİYYƏTİ VƏ ONUN MƏQSƏDLƏRİ
İbrahim ALIYEV*
Xülasə
Müasir zamanda dünya miqyasında türk dünyasına qarşı yonəlmiş siyasətinin istiqamətlərindən biri “erməni
soyqırımı” adı altında aparılan təbliğat –qarayaxma kampaniyasıdır. Tarixdə “erməni soyqırımı” əfsanəsinin
uydurulması konkret baş vermis bir hadisənin nəticəsi deyildir. O, türk-müsəlman dünyasına qarşı aparılan qərəzli bir
siyasətin tərkib hissəsidir. Buna görə də onun kökləri Birinci dünya müharibəsi dövründə baş vermiş hadisə ilə bağlı
deyil, ondan qat-qat əvvəllər başlamış məqsədyönlü siyasətin tərkib hissəsidir.
Çünki türk-müsəlman dünyasına, ayrı-ayrı türk dövlətlərinə qarşı aparılan təbliğat kampaniyası səngimək bilmir,
aktiv şəkildə təlqin edilir. Onların da əsasında təbliğatda bayraq edilən bir xalqın haqqının bərpa edilməsi deyil, türk
dövlətlərindən tarixi qisas almaq, onların inkişafının və dünyada layiqli yer tutmaq imkânının qarşısını almaq
məqsədləri dayanır. Bu mənada həmin problemə təkrar-təkrar müraciət edilməsi, onu dəstəkləyənlərin
məqsədlərinin mütəmadi olaraq ifşa edilməsi günün vacib məsələsidir. Təqdim edilən məruzədə bu problemin aktual
məqamlarına toxunulur, onun mahiyyətinin bir sıra qaranlıq tərəflərinin işıqlandırılmasına cəhd edilir. Diqqət
problemin görünən tərəflərinə deyil, onun tarixi köklərinə yönəldilir. Özlərini ümumbəşəri demokratik dəyərlərin
müdafiəçi kimi qələmə verən dövlətlərin “erməni soyqırımı” nı dəstəkləməsinin həqiqi səbəblərinə toxunulur.
Beynəlxalq aləmdə türk-müsəlman dövlətlərinə münasibətdə yeridilən ikili standart siyasəti faktlarla işıqlandırılır.
Açar sözlər: Erməni soyqırımı; Osmanlı İmperiyası; Birinci Dünya müharibəsi; "əzabkeş ermənilər"; "Şərq
məsələsi"
Giriş
Müasir dünyanın həyatında çox hallanan məsələlərindən biri son yüzillik dövründə ayrı-ayrı xalqlara və millətlərə
münasibətdə kütləvi qırğınların törədilməsi və bu hərəkətlərin “soyqırımı” adı altında tanınmasıdır. Tarixdə belə
qırğınlar saysız hesabsız miqdarda müxtəlif dövrlərdə baş vermiş, dövlətlərin və cəmiyyətlərin tarixində qanlı izlər
kimi qalmaqdadır. Lakin son yüzillik dövründə bəşəriyyətin gəlib çıxdığı inkişaf səviyyəsi və beynəlxalq hüququn
norma və prinsiplərinin bu səviyyəyə uyğun olaraq standartlaşması bir çox başqa məsələlərdə olduğu kimi milli, dini,
irqi zəmində törədilmiş kütləvi qırğın barədə “soyqırım” anlayışının da ortaya çıxmasına, insanlığa zidd olan bir reallıq
kimi dəyərləndirilməsinə və pislənməsinə gətirib çıxarmışdır. İlk dəfə bu anlayış beynəlxalq hüquqi müstəvidə alman
faşistlərinin yəhudi xalqının nümayədələrinə qarşı törətdiyi cinayətə münasibətdə işlənmiş, bütün dünyanın qəbul
etdiyi qınaq kimi qəbul edilmişdir.
Dünyada bu və ya digər xalqa və millətə qarşı törədilmiş cinayətə ədalətli qiymət verilməsi, soyqırımı hərəkətini
törədənlərin ictimai mühakiməsi və lənətlənməsi dünyada ədalətin bərqərar olması üçün nə qədər vacib olsa da, bu
məsələdən sui istifadə edənlər, ondan məkrli məqsədlər üçün istifadə edilməsi zərərli bir tendensiya kimi diqqəti cəlb
edir. . Belə cəhdlərdən biri də “erməni soyqırımı” adı altında geniş təbliğ edilən, onun vasitəsi ilə bu və ya digər
dövlətə təzyiq vasitəsi kimi istifadə olunan cəhdlər ədalətin bərqərar olmasına deyil, mürtəce qüvvələrin
məqsədlərinə xidmət edir.
1.Erməni soyqırımı” əfsanəsinin mahiyyəti və onun məqsədləri
Ermənbistan dövləti hər il guya 1915-ci ildə I dünya müharibəsi gedişində baş vermiş “erməni soyqırımı” qeyd
edir, bununlada bütün dünyanın diqqətinin bu hadisəyə cəlb etməyə, “əzabkeş erməni” obrazını insanların
təsəvvüründə əbədiləşdirməyə, öz məqsədlərinə bunun yolu ilə çatmağa çalışırlar. Ermənilər bunun haqqında
dünyanın hər yerində geniş kampaniya aparır, dünya dövlətlərində “erməni soyqırımı”nın rəsmi tanınmasına və
dəstəklənməsinə nail olmaq istəyirlər. Dünyanın bir sıra dövlətlərində onlar öz məqsədlərinə qismən çatsalar da,
* Dr., Azerbaycan Turizm ve Menecment Universitesi, E-mail ibral5@yahoo.com
262
bütövlükdə həmin məsələ həmişə tərəddüdlərlə qarşılanır, onun həqiqətə uyğun olub-olmaması məsələsi ortaya
çıxır. Ermənilərin hay-küylü təbliğat kampaniyası vasitəsilə lazım olan formada və məzmunda dünya ictimaiyyətinə
sırınan “erməni soyqırımı”nın mahiyyətini, ortaya çıxma səbəblərin və məqsədlərini düzgün təsəvvür etmək üçün
onun bir sıra məsələlərinə aydınlıq gətirilməlidir.
Əvvəla onu demək lazımdır ki, “erməni soyqırımı” məsələsi yalnız ermənilərə məxsus bir hadisə olmayıb,
dünyanın nəhəng güclərinin hegemonluq uğrunda apardığı mübarizənin gedişində ortaya çıxmış məsələlərdən biridir.
Hələ XVII-XVIII əsrlərdə müsəlman dünyası içərisində böyük xristian dövlətlərinin ekspansionist siyasətlərində
“gərəkli” bir funksiyanı – işğalçı-müstəmləkəçi reğimlərinin yerlərdə dayağı olmaq funksiyasını yerinə yetirə biləcək
amil kimi ermənilər artıq diqqəti cəlb edirdilər. XVIII əsrin I yarısında Rusiya imperatoru I Pyotrun ermənilərə maraq
göstərməsi təsadüfi deyildi. Xristian ermənilərin müsəlman dünyası içərisində daimi yaşaması və tarixən ənənəvi
olaraq kənardan gələn işğalçılara yerli əhali əleyhinə “xidmət” göstərməsi onları əvəzedilməz edirdi.(1,2) XVI-XVII
əsrlərdən etibarən müsəlmaan dünyasına məxsus ərazilərə can atan və orada öz müstəmləkə mülklərini yaratmağa
çalışan Rusiya, İngiltəərə, Fransa və digər kolonialistlər öz işğalçı planlarlnda bu sahədə böyük təcrübəsi olan
ermənilərə xüsusi yer ayırırdılar. Həmin dövlətləri müsəlman dünyasında ara qarışdırmaq, lazımi informasiyanı
ötürmək, şeytanlıqla, xəyanətkarlıqla məşğul olmaq kimi ənənəvi funksiaları yerinə yetirən ermənilər bundan
bəhrələnir, gördükləri işlərin müqabilində öz mükafatlarını – var-dövlət, geniş mülklər, münbit torpaqlar, böyük
mənsəblər alır, özgə torpaqlarında kök salmağa çalışırdılar.
Uzun illər Osmanlı dövlətinin güclənməsi və Qərbə doğru irəliləməsi ilə barışa bilməyən Avropa dövlətləri
həmişə türk amilini məhv etmək, onu Balkanlardan sıxışdırıb çıxarmaq üçün yollar axtrmışdır. Belə planlardan biri də
XVII əsrdə təşəkkül tapmış “Şərq məsələsi” adlı planı idi ki, onun da başlıca hədəfi Osmanlı dövləti olmuşdur. XVII
əsrin II yarısından etibarən tədricən zəifləyən, bir birinin ardınca geniş mülklərini itirməyə başlayan Osmanlı
imperiyasını parçalamaq, onun mülklərini ələ keçirmək, onu Avropadan tamamilə sıxışdırıb çıxarmaq üçün böyük
Avropa dövlətləri koalisiyalar yaradır, gizli planlar qurur, yerlərdə özlərinə dayaq nöqtələri formalaşdırırdılar. Əslində
bu siyasət xeyli əvvəl müsəlman-Şərq dünyasına yönəlmiş Səlib yürüşlərinin yeni dövrdə davamı idi. Onların
təbliğatları, ideologiyaları, fəaliyyət üsulları da elə bir ciddi dəyişikliyə məruz qalmamışdı. Ən başlıcası isə məqsədlər
həmin məqsədlər idi. Dəyişilməyən məsələlərdən biri də türk-müsəlman əhalisinə qarşı böhtan xarakterli əfsanələrin
uydurulması və onun hərtərəfli dəstəklənməsi idi. “Erməni soyqırımı” müasir dövrümüzdə həmin qondarma
əfsanələrin tipik nümunəsi idi.
Tarixdə “erməni məsələsi” kimi tanınan problem hələ ondan yüzilliklər öncə olmuş “Şərq məsələsinin” tərkib
hissəsi kimi XIX əsrin II yarısında formalaşdırılaraq irəli sürülmüşdür. Həmin “erməni məsələsi” mahiyyətini saxlayaraq
cüzi dəyişikliklərlə müasir dövrə qədər gəlib çıxmışdır. yeridilən məqsədyönlü antimüsəlman, antitürk siyasətinin adı
zaman-zaman dəyişdirilsə də, məsələnin mahiyyəti dəyişməmişdir.
Türk və müsəlman dövlətlərinə qarşı aparılan təcavüzkar siyasətin ideoloji bazasında dayanması nəzərdə
tutulan erməni amilinin daim formada qalması və lazımi anda çevik şəkildə istifadə olunması üçün onlara zərərli
düşmənçilik əhvali-ruhiyyəsi təlqin edilir, bu əhvali ruhiyyəni dəstəkləmək üçün əfsanələr və miflər uydurulur.
Ermənilərin şərəfli tarixə malik dahiyanə bir xalq, həqqı tapdanmış millət, dünyada hegemon dövlətləri ilə bir
səviyyədə durmağa haqqı olan bir sivilizasiya olduqları haqqında təsəvvürlə beyinləri doldurulur. Ərazidə hegemonluq
eşqinə düşən bütün beynəlxalq güclər mütləq ermənilərin bu xüsusiyyətlərinə diqqət yetirir, bu hazır amildən istifadə
etməyə çalışırlar. Təsadüfi deyildir ki, Ermənistanı və erməniləri tarixin müxtəlif dövrlərində dəstəkləyən böyük
dövlətlər öz aralarında çox hallarda rəqib olsalar da, Ermənistana və ermənilərə münasibətdə onların mövqeyi çox
hallarda üst-üstə düşmüşdür.
Son yüzilliklər ərzində erməni amilindən daha çox istifadə edən dövlət Rusiya impriyası və onun davamçısı olan
Sovetlər dövləti olmuşdur. Rusiyanın Qafqazda möhkəmlənməsi, onun burada özünə dayaq yaratmaq üçün yeritdiyi
siyasət erməni amilini onlar üçün aktuallaşdırmış, türk-Azərbaycan ərazilərində erməni dövlətini yaratmaq, onu
regionda təzyiq aləti kimi istifadə etmək ənənəsini formalaşdırmışdır. Rusiya dövləti erməni amilindən Qafqazda,
xüsusən də Cənubi Qafqazda imperiyanın tərkibinə qatılmış müsəlman-türk ərazilərində rus müstəmləkə
hakimiyyətinin təhlükəsizliyinin təminatı üçün istifadə edirdisə, Osmanlı dövlətinə münasibətdə onun maraqları
hegemon dünya dövlətləri olan İngiltərə, Fransa, Almaniya ABŞ kimi dövlətlərinin maraqları ilə kəsişirdi. Buna görə də
ermənilər təkcə Rusiyadan deyil, həm də Qərb dövlətlərindən dəstək alır xə regionda həmin dövlətlərin sifarişlərini
həyata keçirməklə məşğul olurdular.(3, 4)
263
Osmanlı torpaqlarında erməni dövlətinin yaradılması ideyası ermənilərin istəkləri ilə üst-üstə düşsə də, əsasən
böyük dünya dövlətlərinin maraqlarına xidmət etməsi dünyada siyasətdən az-çox başı çıxan bütün insanlar üçün sirr
deyildir. Təsadüfi deyildir ki,”məzlum ermənilər”, “əzabkeş xalq”, “erməni soyqırımı” haqqında dünya ictimaiyyətinə
təlqin edilən qondarma fikirlər dünyanın hər yerində birmənalı qarşılanmır. Xüsusən, bir xeyli tədqiqatçıların
araşdırmalarında həmin ideyaların saxta dəlillərə əsaslanması dəfələrlə qeyd olunmuş, məsələnin əsl mahiyyəti və
real məqsədləri işıqlandırılır.
Tarixin müxtəlif dövrlərində ermənilərin xəyanətkar mövqeyi haqqında kifayət qədər yazılmışdır. “Erməni
soyqırımının” uydurma olması, dünyada türklərə və onların dövlətçiliyinə qarşı məkrli məqsədlərə qulluq etməsi
barədə xeyli tədqiqat əsərləri yazılmışdır. (5)
Həmin hadisələrin bir sıra tədqiqatçıları arxiv matderialları əsasında yazdıqları əsərlərində “erməni soyqırımının”
uydurma olduğunu sübut etmişlər. Onlar göstərmillər ki, ermənilərin istinad etdikləri 1915-ci il hadisəələrində
türklərin itkiləri ermənilərinkindən çox olduğu halda, soyqırımında danışmaq əsassızdır. Bu ideyanın uzun illər boyu
yaşamasının və zaman zaman qabardılmasının səbəbi isə onun “həqiqi məqsədlərinin” regionda türk dövlətinə və
türk dünyasına qarşı dəstəklənən siyasətin yeridilməsidir. Bu ideüyadan vasitə kimi istifadə edən beynəlxalq güclər
elə bir məsələni vasitə kimi seçmişdilər ki, o erməni tamahında və avantürasında kök sala bilmişdir. Ermənilər belə bir
“xidməti” göstərləklə onun haqqı kimi türk dövlətləri hesabına ərazilərini genişləndirmək, soyqırıma görə
kompensasiya almağa ümid edirlər. Lakin yaşanan tarix sübut edir ki, ermənilərin arzularına çatması da xülyadan
başqa bir şey deyildir. Bunu son onilliklər dövründə regionda gedən proseslər və baş verən hadisələr sübut edir.
Ermənilərin hakim elitası “dünya” güclərinə “xidmət” müqabilində şəxsən özləri mükafatlar alır, əvəzində isə öz
xalqını bu siyasətə qurban verir, onları böyük dövlətlərin regionda yeritdiyi siyasətin girovuna çevirirlər. Buna görə də
“erməni soyqırımı” ideyası bütövlükdə böyük dövlətlərin Türkiyəyə, digər türk dövlətlərinə bə müsəlman dünyasına
qarşı yeritdiyi siyasətə xidmət edirsə, etmənistanın özündə erməni əhalisinin başını aldatmaq, onları “Böyük
Etmənistan” xülyasından ayılmasına imkan verməmək, onları alət kimi istifadə edilməsini təmin etmək məqsədinə
xidmət edir.
“Erməni soyqırımı” ideyasının dəstəklənməsinə dünyada böyük vəsaitlər xərclənir. Bunun üçün külli miqdarda
kitablar çap olunur, təbliğat kampaniyaları həyata keçirilir. Bir sıra dövlətlərdə “Erməni soyqırımı” bir fakt kimi təsdiq
edilir. Lakin o prosesin yekunlaşmasından söhbət gedə bilməz. Çünki bu faktın qəti olaraq təsdiqi erməni amilindən
bir alət kimi istifadənin sonu demək olardı, Digər tərəfdən bu məsələ qondarma faktlara əsaslandığından və uydorma
olduğundan onu sübut etmək mümkün deyildir. (6) Təsadüfi deyildir ki, bu səbəbdən həmin hadisələrin tədqiq
edilməsi üçün arxivlərin açılması, əsaslı araşdırmaların aparılması üçün Türkiyə rəsmi dairələrinin davamlı təklifləri
qəbul olunmur. Bunun əvəzinə isə “erməni soyqırımının” tanınmasına, onun ilbəil qeyd olunmasına xüsusi diqqət
verilir.
Haqqında danışılan məsələdə maraqlı məqamlardan biri də xalqlar dostluğunu özünə bayraq etmiş,
beynəlmiləlçilik mövqeyindən çıxış edən Sovet dövlətinin həmin məsələyə münasibətdə yeritdiyi siyasət, atdığı
praktik addımlardır. Qeyd etmək lazımdır ki, “erməni soyqırımı” ideyasının formalaşdırılması və təbliğində Sovet
dövlətinin və onun hakim elitası olan Kommunist partiyasının rolu böyükdür.
Tarixdən məlum olduğu kimi, erməni amilinin regionda gücləndirilməsində Rusiya imperiyasının müstəsna
xidmətləri vardır. Rusiyanın öz dövlət adamları, tədqiqatçıları ermənilərin məkrli cəhətlərini dəfələrlə qeyd
etmələrinə, bundan dövləti xəbərdar etmələri fonunda onlara münasibətdə imperiyanın siyasəti daim dərinləşmiş və
genişlənmişdir. (7, 8, 9) Lazım olan anlarda onların “xidmətlərində” geniş istifadə olunmuşdur. Qafqazın idarə
edilməsi və itaətdə saxlanmasında erməni amilinin rolu danılmazdır. Onların”xidmətindən” kütləvi istifadənin
nümunələri isə lazımi məqamlarda erməni müsəlman davalarının qızışdırılması, erməni özbaşınalıqlarına və terroruna
rəvac verilməsi idi. 1905-ci ildə Azərbaycanda milli-azadlıq mübarizəsinin qarşısını almaq üçün erməni-müsəlman
davasının törədilməsi buna parlaq misaldır. Ondan sonra belə fitnəkar çıxışlar dəfələrlə təkrar edilmiş, həlledici
anlarda Azərbaycanda milli hərəkata arxadan zərbələr vurulmuşdur. 1915-ci ildə baş vermiş hadisələrin də səbəbi
ermənilərin içərisində yaşadıqları dövlətə, onun dinc əhalisinə qarşı törətdiyi xəyanət, dinc əhaliyə qarşı törətdiklərri
terror olmuşdur. Bu hadisələrin gedişində həlak olanların soyqırımı qurbanı kimi təqdim etmək, ona siyasi rəng
vermək isə, qeyd olunduğu kimi, konkret məqsədə xidmət edirdi və heç də erməni xalqının haqqının təsdiqinə
yönəlməmişdi. (10, 11)
264
1917-ci ildə Rusiyada hakimiyyətə gəlmiş bolşeviklər də varisi olduqları imperiyanın milli münasibətlər sahəsində
qərəzli siyasətini davam etdirirdi. Bu siyasət ideoloği təbliğatla ört-basdır edilsə də, onun aşkar təzahürlərini
gizlətmək mümkün deyildir. 1917-18-ci illərdə sovet Rusiyası Cənubi Qafqazın müsəlman əhalisinə qarşı qanlı
siyasətini ermənilərin vasitəsilə törədirdi. 1918-ci il mart soyqırımının, ondan sonra vaxtaşırı davam etdirilən milli
terrorun icraçısı ermənilər, sifarişçisi və idarə edəni Sovet hakimiyyəti olmuşdur. (12)
1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süquta yetirilməsi zamanı də ona bolşeviklərin sifarişi ilə arxadan
zərbəni Azərbaycanın müxtəlif yerlərində qiyam qaldırmış ermənilər vurmuşdular.
Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan xalqına qarşı törədilən bütün cinayətlərdə erməni dəst-xətti müşahidə
olunur. Bunun mükafatı isə ermənilərin Azərbaycanda yüksək mənsəbə qaldırılması, Ermənistandan azərbaycanlı
əhalisinin vaxtaşırı deportasiyasının həyata keçirilməsi, zaman-zaman Azərbaycan torpaqlarından ermənilərə pay
verilməsi olmuşdur. (13)
Beynəlxalq aləmdə isə xalqlar dostluçunu və internasionalizmi təbliğ edən Sovet hakimiyyət orqanları və
kommunist partiyası bütövlükdə türk-müsəlman dünyasına qarşı çevrilmiş “erməni soyqırımı” ideyasını nəinki
dəstəkləyirdi, hətta onun daha geniş yayılmasına və təbliğinə güclü təkan verirdi. 1967-ci ildə Ermənisranda
millətlərarası düşmənçiliyin rəmzi olan “erməni soyqırımı” abidəsi sovet xalqının gücü və vəsaiti hesabına qurulmuş,
orada geniş antitürk, antimüsəlman təbliğatı aparılması üçün münbit şərait yaradılmışdı.
Sovet dövləti və hakim kommunist partiyası təkcə dövlət daxilində erməni şovinizmini dəstəkləməklə
kifayətlənmirdi. O həm də Erməni amilinin gücləndirilməsi və erməni əhalisinin sayının xaricdən köçüb gələnlər
hesabına artırılması qayğısına qalır, xaricdə müxtəlif ölkələrdə müxtəlif ölkələrdə müxtəlif adlar altında maskalanmış
erməni təşkilatlarına maddi və mənəvi yardım göstərirdi. 1986-cı ildə Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Siyasi
Bürosu ermənilərin 50 ildən artıq bir dövrdə SSRİ-yə köçürülməsinin vaxtının bir qədər də uzadılması və xaricdə
fəaliyyət göstərən erməni qurumlarına yardım edilməsi haqqında qərar qəbul etmişdi.
Bu gün Sovet dövləti yoxdur, lakin onun dövründə yeridilən siyasət davam edir. Ermənistan regionda təcavüzkar
siyasətini davam etdirir. Onun ideoloji əsaslarında vacib yer tutan “erməni soyqırımı” ideyası təlqin edilir. Onun 100
illik tarixinin qeyd olunmasına qızğın hazırlıq gedir. Lakin Ermənistan dövlətinin uğursuz daxili və xarici siyasəti
nəticəsində dilənçi vəziyyətinə düşmüş Ermənistan əhalisinə bunun lazım olmadığı göz qabağındaır. Onlara bu gün
qondarma bir ideyanın diktəsi altında düşmənçilik etmək deyil, qonşuları ilə nörmal münasibətlər qurmaq, işğaldan
imtina edib öz əhalisinin rifahı haqqında düşünmək vacibdir. Onların xilası və tərəqqisi də məhz bu sualların
cavabından asılıdır. Onun ziddinə olaraq isə Ermənistan qondarma “erməni soyqırımını” qeyd etməyə hazırlaşır.
Kaynaklar
1. http://www.hrono.ru/libris/lib_n/karabah038.php
2. http://www.rg.ru/2003/10/07/armjane.html;
3. Elvin Abasov “Fransa və qondarma erməni soyqrimi” Тarix və onun problemləri, 2014, № 1 s 230-237;
4. Гурко-Кряжин В.: Армянский вопрос (БСЭ. Изд. 1, т. 3. — М.: 1926, С.437—440.)], Баку : Коммунист,
1990. – 16 с.
5. http://musavat.com/news/gundem//qondarma-ermeni-soyqirimi-tarixi-saxtalasdirmaq-
cehdidir_126962.html
6. http://modern.az/articles/19754/1/
7. Н.Шавров. Новая угроза русскому делу в Закавказье. СПб, 1911, с.59-61
8. В.Л.Величко. Кавказ. Русское дело и междуплеменные вопросы, «Элм», 1990;
9. http://azertag.az/xeber/Qondarma_ermeni soyqirimi_boyuk_siyasetde_hem_alet_hem_de işğalçılıq ideyası_
10. http://gulustan.ws/2011/05/«Телеграммы Талаат паши» как «доказательство» геноцида армян
11. http://gulustan.ws/2011/04//геноцид-армян-факты-и-мифы/
12. Anar Iskəndərov. 1918-ci il Mart qırğınının tarixşünaslığı. Bakı, 1997.
13. http://www.kaspiy.az/news.php?id=22526 Попытки армян по созданию государства на
азербайджанских землях (XVIII-XIX вв.
265
TBMM TUTANAKLARI IŞIĞINDA KARABAĞ SORUNUNA DAİR BİR DEĞERLENDİRME
İsmet TÜRKMEN*
Özet
Kafkasya coğrafyası tarihi süreçte, jeopolitik öneme haiz olması sebebiyle, büyük güçlerin arasında,
uluslararası rekabet alanı haline gelmiştir. Bunun sonucu olarak da, son iki yüzyıl boyunca bu coğrafyada çatışma
ve krizler egemen olmuştur. Dünya siyasi tarihinin merkezinde yer alan ve özellikle 20. Yüzyıl başlarında dünya
jeolojiğinde Kafkasya ile kıyas kabul edilebilecek bölge sayısı çok azdır. Bununla beraber Kafkas coğrafyasında
jeopolitik bakımdan merkezi önem taşıyan saha Azerbaycan’ın Karabağ bölgesidir. Olağanüstü stratejik öneme
haiz olması bakımından Karabağ bölgesi, Ermeniler açısından “Büyük Ermenistan” hayalinin gerçekleştirilmesi
yönüyle de sembol niteliği taşımaktadır. Dağlık Karabağ sorunu, 12 Mayıs 1994’te Azerbaycan ve Ermenistan
arasında ateşkes imzalanmış olmasına rağmen günümüzde Azerbaycan’ı uğraştıran en büyük meselelerden
birisidir. Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki Dağlık Karabağ Savaşı’nın ve savaş sonrası işgalin bölgeye birçok
etkisi olmuştur. Savaş sona ermekle birlikte işgal sürecinin birçok olumsuz yansıması bulunmaktadır. Savaş ve
işgalin siyasi, hukuki, insan hakları ve ekonomik boyutları bölgeye tesir eden esas faktörlerdir.
Bölgede siyasi istikrarın en büyük tehdidi olan bu anlaşmazlık beraberinde birçok insan hakları ihlalini
getirmiştir. Bu çalışma; Türkiye’nin Kafkasya politikasının şekillenmesinde, Karabağ’ın tesirlerini ihtiva
etmektedir. Özellikle Azerbaycan’ın kuruluş süreci döneminde, TBMM kayıtlarında ulaşabildiğimiz kadarıyla,
Kafkasya’da Türk ve Müslümanlara yönelik gerek Ermenistan gerekse Rus yönetimlerinin aleyhteki hissiyatları
yoğunlaşmıştır. Özellikle resmi kaynaklardan hareketle hazırladığımız bu çalışmada, Ermenilerin Karabağ
Savaşı’nda yaptıkları mezalime dair faaliyetleri ile savaş sonrası Karabağ ve çevre bölgelerin işgalinin siyasi,
hukuki, insan hakları ve ekonomik olarak etkilerinin analizi amaçlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Karabağ, Sovyetler, Rusya, Ermeni.
Giriş
Dünya siyasi arenasında Sovyetlerin çöküşü sonrasında Yukarı Karabağ sorunu, Kafkas coğrafyasındaki
istikrarı birinci derecede etkileyen sorunların başında gelmiştir. Esasında Kafkas coğrafyası özelinde, Türkiye-
Gürcistan-Azerbaycan ve Rusya-Ermenistan ortak çıkarlarını dikkate alındığında bu bölgede istikrarın tesisinin zor
olduğunu görebiliriz1. Karabağ’a tarihi süreçte, Çarlık Rusya’sı döneminden itibaren Ermeni nüfus yerleştirilerek
Azerbaycan toprakları dahilinde Ermenilerin yoğunlukta olduğu bir bölge oluşturulmuştur2. Esasında Karabağ’ın
üst bölgelerindeki dağlık bir yer olan bu saha; Yukarı Karabağ veya Dağlık Karabağ olarak adlandırılmaktadır.
* Doç. Dr., Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Tokat (e-posta: iturkmentug@gmail.com).
1 Günümüzde Azerbaycan’ı uğraştıran en büyük meselelerden birisi olan Dağlık Karabağ sorunu kapsamında Ermeni
meselesinin esas başlangıcı 1918 (Kuzey Azerbaycan Devletinin oluşumu) ve 1920 (Sovyet Rusya’sının Azerbaycan’ı işgali)
yıllarına rastlamaktadır. Azerbaycan’ın bir parçasından Karabağ isimli bir idari bölge ünitesi yaratılması, Çarlık Rusya’sı ve
Sovyet dönemlerinde ülke nüfusunun Rus olmayan diğer azınlığı yönetmede kullanılan uzun vadeli Rus tatbikatının sadece
bir örneği idi. Bu sebeple hali hazır ihtilafın bir analizi için en azından çeşitli kritik tarihi amillerin akademik olarak
incelenmesi gerekir. Karabağ’ın oluşumu ve bunu çevreleyen Bolşevik Rus politikasının tanıtılması, Taşnak faaliyetlerine
zemin hazırlanması Sovyetler öncesi sınırlar, nüfus hareketliliği, hem Azerbaycan Türklerinin hem de Azerbaycan’da azınlık
teşkil eden Ermenilerin toprak iddiaları hakkında ileri sürdükleri isteklerin araştırılması konumuzun muhtevasını
oluşturmaktadır.
2 Bugün Azerbaycan diye anılan bölgenin son yüzyıla ilişkin tarihçesi şu şekilde özetlenebilir. Birinci Dünya Savaşı sonunda
bölgede önce Osmanlı idaresi, ardından da İngilizler yönetimi hakim olmuştur. Bu esnada 28 Mayıs 19l8 tarihinde kuruluşu
ilan edilmiş bulunan Azerbaycan Devleti üzerinde 1920 Nisanı sonunda Sovyetler Birliği bölgede egemen olmuştur. TBMM
Hükümeti, Kafkaslardaki komşularıyla bir dizi antlaşma imzalayarak bu bölgedeki sınırları belirlemiştir. TBMM Hükümeti ile
Ermenistan arasında 2 Aralık 1920 tarihinde imzalanan Gümrü Barış Antlaşması yürürlüğe girmemiştir. Moskova’da 16 Mart
1921 tarihinde imzalanan Türkiye-Sovyet Rusya Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması ile ise, taraflar, Türkiye’nin üç Sovyet
Cumhuriyeti ile -Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan- olan sınırlarını belirlemişlerdir. Bu antlaşmanın 3. maddesiyle, ayrıca,
Nahcivan’ın (koruyuculuk hakkını üçüncü bir devlete hiçbir zaman bırakmamak koşulu ile Azerbaycan'ın koruyuculuğunda
bir özerk bölge oluşturması da kabul edilmiştir. 13 Ekim 1921’de Kars’ta imzalanan Türkiye ile Ermenistan, Azerbaycan ve
Gürcistan Arasında Dostluk Antlaşması da bir yandan bu üç Sovyet Cumhuriyetiyle Türkiye arasındaki sınırları ve ilişkileri
266
19. Yüzyıl’dan itibaren bölgeye yerleşen Ermenilerin faaliyetleri neticesinde çatışmalar yaşanmaya
başlamıştır. 20 Yüzyılın başlarında Çarlık Rusya’sının yerine geçerek ve onun politikalarını devam ettirecek olan
Sovyetlerin çöküşü sırasında Azerbaycan topraklarındaki çatışmalar tekrar canlanmış ve bu yüzyılda hakim olunan
sahalar ciddi bir sorun alanı olmuştur. İkinci Dünya Savaşı boyunca gösterdikleri çetin mücadeleye ve
kazandırdıkları zafere rağmen, Sovyetler Birliği, kendi vatandaşlarından Türk ve Müslüman olanları “halk
düşmanı” ilan ederek cezalandırma yoluna gitmiştir. Ne tesadüftür ki, bu sözde halk düşmanlarının hepsi
Ermenistan’da yaşayan Müslüman halklardır. Böylece Azerbaycan’ın toprak sorunu bir daha hiç çıkmamak üzere
ve çözüm umudu vaat etmeksizin Kafkasya ve dünya gündemine girmiş oldu. Bu süreçte Yukarı Karabağ
meselesinde Türkiye, gerek Azerbaycan ile olan tarihi ve kültürel bağları olması gerekse bölgeye sınır komşusu
olması nedeniyle bu sürece etki edecek önemli bir aktör olarak telakki edilmiştir.
Bu çatışmaların yaşandığı süreçte bölgeye askeri müdahalesi tartışılırken Türkiye, temkinli bir politika
izleyerek sorunun uluslararası platformda barışçı yollardan çözülmesi için çalışmıştır. Ayrıca Türkiye, Azerbaycan
ve Ermenistan’ın bağımsızlıklarını ilk tanıyan ülkeler arasında olan bu ülkelerle olan ilişkilerinde Yukarı Karabağ
meselesini önemsemiştir. Bu nedenle Türkiye, Azerbaycan tarafının yanında yer alan bir yaptırım olarak
Ermenistan sınırını kapatmıştır. Bunun sonucunda Ermenistan ile olan tarihi sorunlar ve Azerbaycan
topraklarındaki işgalin devam etmesi nedeniyle olumlu bir netice alınamamıştır.
Karabağ bunalımının son dönemi 1987-1988 yılları arasında başlamıştır. Ermeniler, Sovyetler Birliği’nin içine
düştüğü durumdan ve soğuk savaş koşullarının ortadan kalkmaya yüz tutmasından cesaret alarak, önce 1987’de
Karabağ ile ilgili isteklerini gündeme getirdiler, ardından da 1988’de Karabağ’da gösteriler yapmaya ve Dağlık
Karabağ’da bir Ermeni-Azeri çatışmasını tahrik etmeye başladılar. Bu olaylar sırasında Ermenistan’da yaşayan
Azeriler de katledilip, göçe zorlandı. 1989 yılı başında Azerbaycan Hükümeti Karabağ’ın özerk statüsünü
kaldırdığını açıkladı. Ermenistan, 1 Aralık 1989 tarihinde ise Karabağ’ı ilhak etme kararını ilan etti. Sovyetler
Birliği’nin 1991 sonunda dağılıp, bağımsız devletler topluluğuna dönüşmesi, 1992 yılında Kafkaslar ve Orta
Asya’daki yeni bağımsız Türk devletleriyle Türkiye arasında yepyeni ilişki ufuklarının açılmasını sağladı. Sovyet
Cumhuriyetleri çok hızlı fakat kansız bir sürecin sonunda bağımsız devletlere dönüştüler ama, bu devletler
arasındaki ilişkilerin uyum ve işbirliği içinde sürdürülmesinin de pek kolay olmayacağı kısa sürede ortaya çıktı.
Kafkasya ve Orta Asya’daki belirsizlik ve istikrarsızlık başlıca şu üç nedene bağlanmak üzere yorumlanabilir:
1.Bağımsız Devletler Topluluğu’nun nasıl bir siyasal çerçeve oluşturacağının belirlenememesi, Sovyetler
Birliği, bu birliğe üye olan cumhuriyetler arasında Rus unsurun başat olduğu bir düzen sağlamış, siyasal ve iktisadi
ilişkiler, eşitsizlik ve üstünlük ilişkilerine dayansa da, belirli bir düzenlilik içinde yürütülebilmişti. Şimdi, Bağımsız
Devletler topluluğu, benzeri bir işlevi üstlenmekten uzak olduğu gibi henüz gevşek bir siyasal çerçeve
oluşturmaktan bile uzak görünmektedir.
2.Yeni bağımsız devletlerin yepyeni bir siyasal ve ekonomik düzen kurmakta zorlandıktan ve bunun
toplumsal istikrarsızlık yaşadığı görülmektedir.
3.Sovyetler Birliği’nin oluşturduğu kısıtlayıcı çerçeve ortadan kalkınca, yeni devletlerin tarihten süzülüp
gelen karşıtlık ve sorunları alevlenip, su yüzüne çıkmıştır.
Bu sorunlar arasında kuşkusuz en önde gelenleri, toprak anlaşmazlıklarıdır. Azerbaycan ile Ermenistan
arasında 1980’lerin sonlarında yeniden alevlenen ve 1992 yılı içinde de Ermenistan devletinin desteğinde
bölgedeki Ermeni silahlı grupların giriştiği ve soykırım niteliğini alan bir katliamla doruğuna ulaşan Dağlık Karabağ
sorunu, yukarıda ana çizgileri belirtilmeğe çalışılan yeni siyasal gerçeklerin ortaya çıkardığı en önemli sorunlardan
biridir.
düzenlerken, aynı zamanda da 5. maddesiyle Moskova Antlaşması’nın Nahcivan’la ilgili hükümlerini tekrarlamaktaydı.
Karabağ, 7 Haziran 1923 tarihinden başlayarak, Kafkaslarda hem yerel coğrafyasından hem de jeopolitik bakımdan merkezi
önem taşıyan vaka Azerbaycan’ın Karabağ bölgesidir. Karabağ, aynı zamanda Ermeniler açısından “Büyük Ermenistan”
hayalinin gerçekleştirilmesi için sembol özelliği taşımaktadır. 1938-1953 yılları Sovyetlerde “suçlu halkların sürgün” dönemi
olarak kabul edilmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Nur Batur, “Hard Times for Turkey” Milliyet Gazetesi, Nisan 8, 1993; Svante
Cornell, “Turkey and the Conflict in Nagorno Karabakh: A Delicate Balance” Middle Eastern Studies, Vol. 34, No. 1, 1998, s.
45-67; Michael P. Croissant, The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications, Praeger Publishers, 1998; Thomas
de Waal, Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War. New York University Press, 2003; Thomas de
Waal, The Caucasus: an Introduction. Oxford: Oxford UP, 2010; Mark Dietzen, “A New Look at Old Principles: Making the
Madrid Document Work” Caucasus Edition: Volume 4, Issue 1, Nisan 2011, ss. 34-65; Yalçın Doğan, “Alarm from Houston to
Karabakh”, Milliyet Gazetesi, Mayıs 12, 1992; Aybars Görgülü, Aybars -Krikorian, Onnik, Turkey’s South Caucasus Agenda,
TESEV Yayınları, İstanbul 2012; Kasım Kamer, Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya, USAK Yayınları, Ankara 2009, s. 4-11; Sami
Kohen, “A Nice but Empty Decision”, Milliyet Gazetesi, 31 Temmuz 1993; Derya Sazak, “Parliament and ‘Intervention”,
Milliyet Gazetesi, 8 Nisan 1993.
267
Bu makale Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin normalleşmesi, iki ülke arasında diplomatik ilişki kurulması ve
kapalı kara sınırının açılmasının önündeki en büyük engel olan Dağlık Karabağ sorununa odaklanmaktadır.
Türkiye, 1993 yılında Ermenistan’ın Azerbaycan topraklarına yönelik saldırılarının artması ve Kelbecer bölgesinin
de işgal edilmesinin ardından Ermenistan ile olan kara sınırını kapatmıştır. Geçen 20 yılı aşkın sürede birçok resmi
ve sivil toplum girişimi yaşanmış olmasına rağmen Türkiye ve Ermenistan arasında hala diplomatik ilişki
bulunmamaktadır. Son olarak 2009 yılında iki ülke arasında imzalanan protokoller de Dağlık Karabağ
anlaşmazlığında bir ilerleme olmadığı için askıya alınmıştır. Bu çerçevede Türkiye Dağlık Karabağ anlaşmazlığının
direkt bir tarafı olmasa da barış sürecinin tıkanmış olmasından birebir etkilenmektedir.
Dağlık-Karabağ Anlaşmazlığı
Dağlık-Karabağ çatışması Soğuk Savaş sonrası dönemin büyük ihtimalle en karmaşık ve uzun soluklu
sorunlarından biridir. Sovyetler Birliği’nin çöküşünün ardından, dünya pek çok değişime tanıklık etse de, Dağlık-
Karabağ sorunu Mayıs 1994’te imzalanan ateşkes anlaşmasından sonra ciddi bir değişiklik geçirmeden yirmi
yıldan uzun bir süredir ciddiyetini korumuştur. Çatışma kesinlikle donmuş değil, sürekli devam eden ve keskin
nişancı savaşlarıyla iki tarafın da kayıp vermeye devam ettiği bir döngü içerisinde sürmektedir. Çatışmanın detaylı
bir analizi bu anlaşmazlığın bazı aşamalardan geçtiğini gösteriyor: İlk aşamada (1987-88 Kışı) çatışma Dağlık-
Karabağ bölgesiyle kısıtlıydı ve daha çok “yerel Ermeni halkı, bağımsız Oblast hükümeti ve Azerbaycan hükümeti
arasındaki ekonomik, dilsel ve milli-kültürel bir çatışma” niteliğindeydi. Dağlık-Karabağ’ın statüsü hakkındaki fikir
ayrılığı, kısa süre içerisinde sınırların meşruiyetinin sorgulandığı bir anlaşmazlığa dönüştü. Hem Dağlık-Karabağ,
hem de Ermenistan’da bölgenin Ermenistan ile birleşmesi yönünde yapılan gösteriler sorunun doğasını değiştirdi
ve anlaşmazlık hızla silahlı çatışmaya dönüşmüştür3. 1988 ve 1991 yazı arasındaki süreçte Dağlık-Karabağ’da
düşük yoğunluklu savaş vardı. Ancak, Sovyetler Birliği’nin çöküşü ve Azerbaycan ile Ermenistan’ın bağımsızlığı
savaşın karakterini değiştirdi. Sovyet ordusunun silah depolarından alınan ağır silahlar çatışmanın şiddetini ve iki
taraftaki kayıp sayısını arttırdı. Ancak, gerçek dönüm noktası Dağlık-Karabağ’ın dışında bulunan ve tamamen
Azerbaycan’a ait olan Kelbecer’in işgali oldu. İşgal Türkiye-Ermenistan kara sınırının kapatılmasına neden olmanın
yanında ciddi uluslararası tepkiye de sebep oldu. Türkiye BM Güvenlik Konseyi’ne başvurdu ve Türkiye’nin
doğusunda konuşlu askeri birlikleri alarm durumuna geçirildi 4. Zamanın Türkiye Cumhurbaşkanı Turgut Özal,
Ermenistan BM Güvenlik Konseyi’nin kararını uygulamazsa bu ülkeyi caydırmak için askeri bir operasyon
düzenlenebileceği yönünde açıklamalarda bulundu. Özal “Kritik günler yakındır, eğer Ermeniler Güvenlik
Konseyi’nin kararlarını takip etmezlerse sınırımızdaki dar koridoru Nahcivan’a dek genişletmek durumunda
kalabiliriz” şeklinde konuştu. Bu üstü örtülü tehdit Ankara’da kısa sürede yankı buldu. Milliyetçi Hareket Partisi
(MHP) lideri Alparslan Türkeş, Türk ordusunun Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki savaşa Azerbaycan’ın lehine
müdahil olmasını talep eden bir tasarıyı Türkiye Millet Meclisine sundu. Meclis Başkanı Hüseyin Cindoruk tasarıya
olumlu baktığını belirterek “tasarının onaylanması Ermenistan’ın başka toprakları işgalini engelleme noktasında
caydırıcı olabilir” şeklinde açıklamada bulundu.
Askeri müdahale yine de tercih edilen bir durum değildi; Başbakan Demirel Türkiye’nin politik çözümleri
destekleyeceğini ve böylece çatışmanın daha karmaşık hale gelmesinin önüne geçileceğini açıkladı. BM Güvenlik
Konseyi 1993’te aldığı 822, 853, 874 ve 884 numaralı kararlarla Ermenistan güçlerini işgali durdurmaya ve
Azerbaycan’ın toprak bütünlüğüne saygılı olmaya çağırdı5.
Yukarı Karabağ İhtilafının TBMM’ye Yansımaları
Dağlık-Karabağ çatışması Soğuk Savaş sonrası dönemin büyük ihtimalle en karmaşık ve uzun soluklu
sorunlarından biridir. Sovyetler Birliği’nin çöküşünün ardından, dünya pek çok değişime tanıklık etse de, Dağlık-
Karabağ sorunu Mayıs 1994’te imzalanan ateşkes anlaşmasından sonra ciddi bir değişiklik geçirmeden yirmi
yıldan uzun bir süredir ciddiyetini korumuştur. Çatışma kesinlikle donmuş değil, sürekli devam eden ve keskin
nişancı savaşlarıyla iki tarafın da kayıp vermeye devam ettiği bir döngü içerisinde sürmektedir. Çatışmanın detaylı
bir analizi bu anlaşmazlığın bazı aşamalardan geçtiğini gösteriyor: İlk aşamada (1987-88 Kışı) çatışma Dağlık-
Karabağ bölgesiyle kısıtlıydı ve daha çok “yerel Ermeni halkı, bağımsız Oblast hükümeti ve Azerbaycan hükümeti
arasındaki ekonomik, dilsel ve milli-kültürel bir çatışma” niteliğindeydi. Dağlık-Karabağ’ın statüsü hakkındaki fikir
3 Yunus Şen, Hazar’ın Kanı: Orta Asya’nın Petrolle Yazılan Tarihi, Doğan Egmont Publication, Ankara 2009, s. 54-67.
4 Derya Sazak, “Parliament and ‘Intervention”, Milliyet Gazetesi, Nisan 8, 1993; Sami Kohen, “A Nice but Empty Decision”,
Milliyet Gazetesi, 31 Temmuz 1993.
5 Gerard Libaridian, The Challenge of Statehood: Armenian Political Thinking Since Independence. Watertown, MA: Blue Crane
Books, 1999; An. N. Yamskov, “Ethnic Conflict in the Transcaucasus: The Case of Nagorno-Karabakh.” Theory and Society,
Vol. 20, No. 5, Ekim 1991; Christoph Zürcher, The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Cauca-
sus, New York: New York University Press, 2007.
268
ayrılığı, kısa süre içerisinde sınırların meşruiyetinin ciddi şekilde sorgulandığı bir anlaşmazlığa dönüştü. Hem Dağ-
lık-Karabağ, hem de Ermenistan’da bölgenin Ermenistan ile birleşmesi yönünde yapılan gösteriler sorunun
doğasını değiştirdi ve anlaşmazlık hızla silahlı çatışmaya dönüştü6.
1988 ve 1991 yazı arasındaki süreçte Dağlık-Karabağ’da düşük yoğunluklu savaş vardı. Ancak, Sovyetler
Birliği’nin çöküşü ve Azerbaycan ile Ermenistan’ın bağımsızlığı savaşın karakterini değiştirdi. Sovyet ordusunun
silah depolarından alınan ağır silahlar çatışmanın şiddetini ve iki taraftaki kayıp sayısını arttırdı. Stepanakert
üzerindeki tecridi kaldırmak isteyen Ermeniler 1992 senesi başlarında Hocalı köyüne saldırarak bölgedeki tek
hava üssünü ele geçirdiler. Sonuç Ermeniler için başarılı olsa da, Hocalı köyünde 500’den fazla Azeri’nin ölümüyle
sonuçlanan ve Azerbaycan’ın milli hafızasında soykırım olarak adlandırılan trajik bir katliam gerçekleşti7.
Havaalanının ele geçirilmesi Ermenistan’dan silah tedarik edilmesini kolaylaştırdı ve Ermeni güçleri ilerleyişlerine
devam ettiler. Hocalı’nın ele geçirilmesini takiben Şuşa ve Laçin de düştü. Şuşa Dağlık-Karabağ’da önemli bir
kentti ve yoğunluklu olarak Azeri nüfusu barındırıyordu8. Laçin de stratejik bir konumda bulunuyordu ve bu
“yaşam koridoru” silah, asker, gönüllüler ve teçhizatın Dağlık-Karabağ’a geçişini kolaylaştırdı9.
Ana hatları ile özetlemeye çalıştığımız bu meselenin 19. Dönem TBMM’de hadiseleri takip eden iki ay
süresince gündemde tutulduğu dikkat çekmektedir. Doğru Yol ve Sosyaldemokrat Halkçı partilerin iktidar
koltuğunu paylaştığı (20 Kasım 1991 – 16 Mayıs 1993) süreçte Başbakanlık koltuğunda Süleyman Demirel
otururken Dışişleri Bakanlığı görevini ise Hikmet Çetin üstlenmiştir. Yaşanan gelişmelere yönelik siyasî çözüm
arayışları gerek iktidar kanadında gerekse muhalefet sıralarında hassasiyetle gözetilmeye çalışılmıştır. Bu
doğrultuda konunun ilk olarak iktidar ve muhalefet kanadında; Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin, Bayındırlık ve İskân
Bakanı ve Dışişleri Bakanı Vekili Onur Kumbaracıbaşı, Cavit Şadi Pehlivanoğlu (Ordu), İsmet Gür (Aksaray), Bülent
Ecevit (Zonguldak), Ahmet Türk (Mardin), Algan Hacaloğlu (İstanbul), A. Mesut Yılmaz (Rize), Şevket Kazan
(Kocaeli), Mustafa Tinaz Titiz (Ankara), Mümtaz Soysal (Ankara) grupları adına görüş beyan etmişlerdir.
Dağlık-Karabağ çatışması, Güney Kafkasya ve Orta Asya’da bölgesel bir güç olarak Türkiye açısından hayati
önem atfetmekle beraber bahsi geçen sahalarda hareket serbestisi kazanabilmesi açısından da mühimdir. Bu
doğrultuda bu hassasiyeti bölgede mezalimin gerçekleştiği süreci takiben 26 Şubat 1992 tarihinde ortaya koyan
ilk milletvekili Cavit Şadi Pehlivanlıoğlu (Ordu) olmuştur. Pehlivanlıoğlu, Yukarı Karabağ sorunu ve doğabilecek
sonuçlarını paylaştığı gündem dışı konuşmasında; “…yine bir trajedi sergilenmektedir, insanoğluna reva görülen
bu trajedinin mimarları, maalesef, insan hakları şampiyonu olan, güya medenî dünya. Bu efendiler, bir yandan
silahsızlanma anlaşmaları yaparken, diğer yandan da, ürettikleri silahları, kendilerinden olmayan insan
topluluklarına pazarlamak suretiyle, nehirler gibi insan kanının akmasına vesile oluyorlar.” Şeklinde ifadelerine
yer verirken meselenin tarihi arka planını şu ifadeleri ile özetlemiştir:
“Karabağ, binlerce seneden beri Türk yurdu. 1928'de İran-Rusya arasında yapılan Türkmen - Çay Antlaşması
ile Azerbaycan'ın büyük bir kısmı İran'da bırakılmış, bir bölümü de Çarlık işgaline terk edilmiştir. Bu tarihe kadar,
Karabağ nüfusunun yüzde 95'i Türktür. Çarlık idaresi, kendisinin işgal ettiği Azerbaycan topraklarına, dünyanın
her tarafından getirdiği Ermenileri yerleştirmiştir. Bu asrın başındaki Osmanlı-Rus Harbinde Doğu Anadolu'da
bulunan Ermeni vatandaşlarımız, Ruslarla birleşip, Türkleri arkadan vuruyorlar. Bu ihanetlerinin hesabı sorulur
diye endişe eden 70 bine yakın Ermeni, Rusya'ya kaçıp, Karabağ Bölgesine, bir kısmı da Erivan'a yerleşiyorlar.
Muhterem milletvekilleri, esasında, Erivan da eski bir Türk hanlığıdır. Çarlık Rusya’sı, buradaki Türkleri, bilahare,
Sibirya'ya sürmüştür. 1923’te, Stalin, birkaç Ermeni'yi yanına alıp, Dağlık Karabağ bölgesine giriyor ve burasını
Azerbaycan'dan koparıp, özerk bir bölge haline getiriyor. Böylece, Karabağ bölgesi esas olmasına rağmen, Dağlık
Karabağ bölgesi icat edilmiş oluyor. 1991'de hürriyetini ilan ettikten sonra, Azerbaycan Parlamentosu, 1923'ten
sonraki bütün antlaşmaları feshetti. Böylece, Stalin zamanında yapılan bu antlaşma da yürürlükten kalkmış oldu.
Dağlık Karabağ'da şu anda 95-100 bin civarında Ermeni yaşamaktadır. Aynı bölgede, 42 bin civarında Türk nüfusu
var. Esasen var olan, Karabağ’dır. Karabağ'da 1 milyon Azerî Türkü, 95 bin ermeni yaşamaktadır. Batı, yalnız
Ermenilerin çoğunlukta olduğu bölgeyi ele almak suretiyle, buraları müstakil Ermeni vatanı yapmak
istemektedir.”10
Cavit Şadi Pehlivanlıoğlu (Ordu)’nun bu ifadelerine yanıt vermek üzere söz alan Dışişleri Bakanı Hikmet
Çetin, Türk Hükümeti olarak, sorumlu ve barışçı bir dış politikanın gereğini yaptıklarını ve bağımsızlıklarına yeni
6 Rachel Goshgarian, “Breaking the Stalemate: Turkish-Armenian Relations in the 21st Century,” Turkish Policy Quarterly, Vol.
4, No. 4, (Kış 2005): 3
7 Thomas de Waal, The Caucasus: an Introduction. (Oxford: Oxford UP, 2010) :119
8 Michael P. Croissant, The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. (Praeger Publishers 1998): 1-20.
9 Thomas de Waal, The Caucasus: an Introduction. (Oxford: Oxford UP, 2010) :121
10 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 19, Cilt: 4, 41. Birleşim, 26.2.1992, s. 403-404.
269
kavuşan bu cumhuriyetlerin ekonomik ve toplumsal sorunları üzerinde yoğunlaştıklarını, bu nedenle kendi

aralarındaki ihtilafları gündeme getirmemeleri için büyük bir çaba içinde olduklarını ve taraflara, her fırsatta,
diyalog, itidal ve görüşme tavsiye ettiklerini eklemiştir: “Türkiye olarak, kimden gelirse gelsin, hiçbir rekabet içinde
olmadan, barışçı çözüm için yapılacak olan tüm girişimlere olumlu bakıyoruz ve bunlara katkı yapmaya da
hazırız.”11
Fakat hatırlanacağı üzere, çatışma süresince, Ermenilerin Nahcivan saldırısı ardından 1992’de Türkiye savaşa
askeri müdahalede bulunma noktasına gelmişti. 1921 Moskova Anlaşması gereğince Türkiye Nahcivan’ın
garantörü durumunda olduğu için Ermeni güçlerinin muhtemel bir işgali karşısında Türkiye’nin askeri müdahale
yetkisi bulunuyordu. Buna göre Türkiye Nahcivan sınırına asker yığarak gerekirse müdahaleye hazır olduğu sinyali
vermişti12. Meseleye ilişkin 27 Şubat 1992 tarihinde İsmet Gür (Aksaray) Azerbaycan ve Dağlık Karabağ bölgesine
yönelik Ermeni saldırılarına ve alınması gereken tedbirlere ilişkin gündem dışı konuşmasında Hocaali özelinde
özetle şu tespitlere yer vermiştir: “…işgalci birliklerin, Dağlık Karabağ’a ulaşan koridorda, Azerbaycan toprakları
içinde 20-30 kilometre ilerleyerek, Hocaali’ye kadar geldikleri ve Hocaali’yi yerle bir ettikleri, alınan haberler
arasındadır. Azerbaycan Devleti, resmen ve fiilen işgale uğramış durumdadır… Batı ise, Dağlık Karabağ’ın işgali
için yapılan Ermeni saldırılarına yumuşak ve teşvikkâr bakmaktadır. Uluslararası hukukun çiğnendiği, insan
haklarının ayaklar altına alındığı bu işgale karşı, başta tüm siyasi partilerimiz olmak üzere, toplumumuzun
gereken ilgi ve tepkiyi göstermesinin zamanı gelmiştir.” 13 Anlaşılacağı üzere, gerek muhalefet ve gerekse iktidar
kanadında Türk devlet geleneğinde yüzyıllar boyu devam edegelen bir hassasiyet dikkat çekmektedir. Dış
siyasette birlikteliğin sağlanması hususunda bu güçler arasında derin ayrılıklar görülmemektedir. Bu hassasiyetin
iktidar kanadında da varlığının temel sebeplerinin başında Sovyetler Birliği’nin parçalanmasından sonra,
Türkiye’ye komşu olan Kafkasya bölgesinin bir istikrarsızlık ve sorunlu alan haline gelmiş olması gelmektedir 14.
Sovyet idaresinin ise bu süreçte müdahalesi hakkında Meclis’te yoğunlaşmakta olan muhalif baskısı üzerine
Bakan Çetin 26 Şubat 1992 tarihli Rusya Dışişleri Bakanı Kuzirev’in mektubuna atfen özetle şu bilgilere yer
vermiştir:
“20 Şubat tarihinde Moskova’da yapılan toplantıda üzerinde anlaşmaya varılan, yani Azerbaycan ile
Ermenistan arasında, üzerinde anlaşmaya varılan konuları tek tek sıralıyor ve bunun gerçekleşebilmesi için
Türkiye’nin çaba göstermesini ve etkili olmasını istiyor… Bu konuda yardımımıza ihtiyaç olduğunu, katkı
yapmamızın gerekli olduğunu dile getiriyor. Aynı şekilde, dün, Amerikan Büyükelçisiyle bu konu konuşuldu. Bütün
çabamız, bütün isteğimiz, konunun barışçı yollarla bir an önce çözüme bağlanmasıdır. Bugün aldığımız bir habere
göre, üç günlük bir ateşkes uygulamasına başlanmış. Tabiî, üç günlük bir ateşkesin yeterli olmayacağı açık. Bütün
mesele, bir an önce silahların bırakılıp, diyalogla masaya oturulup bu konuya çözüm bulunmasıdır. Bizim
görüşümüz, gerçekten bu konuda etkili olabilecek devletlerin ve kuruluşların gerekli hassasiyeti göstermediği
şeklindedir. Yani, bu konuda, eğer dünyanın etkili olabilecek ülkeleri ve kuruluşları gerekli hassasiyeti gösterirlerse,
konu, kısa süre içinde barış masasında çözüme ulaşabilir.”15
Ermeni çetecilerin Dağlık Karabağ’da Azerbaycan Türklerine saldırılarının soykırım ölçülerine vardığına ve bu
konuda Batılı ülkelerin ve Türkiye’nin politikalarını değerlendiren Bülent Ecevit (Zonguldak) 4 Mart 1992 tarihli
konuşmasında özetle; Ermenistan birliklerinin Dağlık Karabağ’da Azerbaycan Türklerine saldırılarının soykırım
ölçülerine vardığına işaret etmiştir. Bu esnada saldırılardan kaçmaya çalışan kadınlara, çocuklara yapılan
11 “3 Şubat 1992 tarihinde İstanbul'da, dışişleri bakanlarının katıldığı, Karadeniz Ekonomik İşbirliği Toplantısında, ben,
Azerbaycan Dışişleri Bakanı Hüseyin Sadıkov ve Ermenistan Dışişleri Bakan Vekiliyle baş başa bir saatten fazla görüştüm.
Kendilerine, bu konunun barışçı yolla çözümlenebilmesi için gerekli tüm çabayı göstermelerini söylemeye çalıştım.
Bağımsızlıklarına yeni kavuşan ve komşumuz olan bu iki ülkenin yeni birtakım acılarla karşılaşmamaları için, bölgemizde yeni
bir soruna neden olmamaları için, bütün yolları önermeye çalıştık. Nitekim o toplantı sırasında sadece bununla da
yetinmedim ve yine İstanbul'da bizimle birlikte olan Rusya Federasyonu Dışişleri Bakanı Koziref’Ie görüşmelere katıldım ve
kendisi bir girişim yapmaya karar verdiklerini, iki ülkenin temsilcilerini, dışişleri bakanlarını Moskova'ya çağıracağını ilan etti.
O sırada biz bunu destekledik, hiç kimseyle bir rekabet içinde olmadığımızı ve barışçı çaba kimden gelirse gelsin, ona destek
vereceğimizi söyledik. Orada, iki dışişleri bakanı da, bu toplantıya katılacaklarını söylediler. Nitekim gecikmeyle de olsa, 20
Şubatta Moskova'da, Azerbaycan, Ermenistan ve Rus Dışişleri bakanlarının katıldığı bir toplantı yapıldı; o toplantıda ateşkes
mutabakatına varıldı.” Bkz. TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 19, Cilt: 4, 41. Birleşim, 26.2.1992, s. 405-406.
12 Aybars Görgülü, “Türkiye-Ermenistan İlişkileri ve Dağlık Karabağ Sorunu”, Yeni Türkiye, s. 4.
13 “Ermenistan’ın vaki tecavüz ve işgali, en başta, Alma-Ata Deklarasyonunu çiğnemiştir. Deklarasyona imza koyan ülkeler,
birbirlerinin toprak bütünlüklerine saygılı olmayı kabul etmiş bulunuyorlar. Yine, Azerbaycan Hükümetinin toprak bütünlüğü
AGİK ülkelerince de kabul edilmiş ve garanti altına alınmıştır. Buna rağmen, Ermenistan mütecaviz ve işgalci tutumuyla, bir
katliam ve insanlık suçu işlemektedir.” Bkz. TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 19, Cilt: 4, 42. Birleşim, 27.2.1992, s. 455.
14 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 19, Cilt: 4, 42. Birleşim, 27.2.1992, s. 456.
270
zulümlerin bir yıl öncesinde Kuzey Irak’taki halkın uğradığı zulümden daha ağır olduğunu belirtirken Kuzey
Irak’tan kaçanlara gerek Batı ülkelerinin gerekse Türk hükümetinin gerekli lojistik desteği sağlamış olmalarına
rağmen Karabağ halkına aynı hassasiyetle yaklaşmadıklarını ve yeterince insani yardımın sağlanmaması yönünde
eleştirmiştir. Ayrıca, Türk dışişlerinin, kendi güvenliğini dahi tehlikeye sokan Ermenistan saldırıları karşısında, “akıl
almaz bir çekingenliğe ve edilgenliğe saplanıp kalmış” durumda olması ve bu halin devam ettirilmesi halinde
Azerbaycan Türklerinin ve bağımsızlığa kavuşan tüm Orta Asya Türklerinin de gözünde güvenilirliğini yitireceğini
belirtmiştir16. Bu doğrultuda Ecevit hükümete siyasî çözüm sağlayabilmesi adına da şu önerilerde bulunmuştur:
“Ermenistan Cumhuriyeti, işgal ettiği Karabağ topraklarından çekilinceye ve Prag kararlarına uyuncaya
kadar, Türkiye, kendi hava sahasından ve topraklarından Ermenistan’a her türlü sevkiyatı ve ulaşımı durdurmalıdır
ve sınır kapılarını kapalı tutmalıdır. Azerbaycan’a insanî yardımın yanı sıra, her türlü askerî araç ve gereç yardımını
da yapmalıdır. Türkiye, savaşa katılmaksızın, bu ülke yönetiminin, Azerbaycan yönetiminin gereksinim
duyabileceği askerî eğitimi de sağlamalıdır. Azerbaycan’dan coğrafî anlamda kopuk olan Nahçıvan kesimi,
Türkiye’nin sınır komşusudur. Sınırın iki yanında, soydaşlarımız olan akrabalar yaşamaktadır. Üstelik 16 Mart
1921 günü Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında imzalanan Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması’nın 3. maddesine göre,
bu iki devlet, yani, Türkiye ile Sovyetler Birliği, Nahçıvan kesiminin koruyuculuk hakkını, üçüncü bir devlete
bırakmamak koşuluyla, Azerbaycan’a bağlı bir Özerk bölge oluşturulması konusunda anlaşmışlardır. Yani,
Nahçıvan için, Türkiye'nin, uluslararası hukuka dayalı bir tür garantörlük yükümlülüğü vardır. Gerek bu nedenle
gerek sınır komşuluğumuz ve komşuluğun da ötesindeki yakınlığımız nedeniyle, Türkiye, Nahçıvan’a yapılacak bir
saldırıyı kendine yapılmış sayacağını derhal duyurmalıdır… Türkiye, Azerbaycan ile Ermenistan’ı hakça bir sınır
düzenlemesine ikna etmeye çalışmalıdır.
Bu konudaki somut önerim şudur: Ermenistan, kendi topraklarının en güneyinden bir bölümü Azerbaycan’a
bırakarak, Azerbaycan’la Nahçıvan arasında doğrudan bağlantı kurulmasına olanak vermelidir. Azerbaycan da,
Karabağ'ın yoğun Ermeni nüfusu bulunan bir kesimiyle Ermenistan arasında doğrudan coğrafî bağlantı
kurulmasına olanak sağlamalıdır. Bu karşılıklı sınır ve toprak düzenlemeleri, elbette iki tarafın da içlerine
sindirebilecekleri hakça ölçüler içinde olmalıdır. Böyle bir düzenleme yapılabilirse, Ermenilerle Azeriler arasındaki
sürtüşmelerin fizik nedeni ortadan kalkmış olacaktır. Azerbaycan ile Nahçıvan birbirine kavuşmuş olacaktır. Orta
Asya ile ve Azerbaycan’la Türkiye arasında doğrudan ve engelsiz bağlantı kurulabilecektir. Eğer Azerbaycan böyle
bir çözümü onaylarsa, Türkiye, Ermenistan'ı da ikna etmek için elindeki coğrafî kozu kullanabilir; yani,
Ermenistan’a, Türkiye'den başka bir yoldan dünyaya açılamayacak durumda olan Ermenistan’a, dünyaya
açılabilmesi için gerekli ulaşım olanaklarını, ancak Azerbaycan’la böyle bir hakça çözümde anlaşması koşuluyla
sağlayacağını bildirebilir.” 17
Bülent Ecevit’in eleştirilerine cevap vermek üzere, iktidar kanadından Bayındırlık ve İskân Bakanı ve Dışişleri
Bakanı Vekili Onur Kumbaracıbaşı (Hatay), Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı’nın Prag’taki toplantısında
Türkiye'nin katkısıyla, 28 Şubat günü, kabul gören karara göre, “Dağlık Karabağ Bölgesi’nin Azerbaycan
Cumhuriyeti’nin bir parçası olduğu ve sınırlarının ihlal edilmezliği vurgulanmış ve tarafların toprak bütünlükleri
garanti edilmiştir. Kararda, ayrıca, Dağlık Karabağ Bölgesi’nde bulunan tüm güçler arasında derhal ateşkes ilan
edilmesi, çatışan taraflara silah ambargosu uygulanması, çatışmalar nedeniyle evlerini terk etmek zorunda kalan
kimselere yardım edilmesi ve soruna barışçı yollardan çözüm bulunması için her türlü çabanın gösterilmesi, bu
amaçla, taraflar arasında diyalogun kurulmasına yardımcı olunması da öngörülmüştür.” 18
Bakan Kumbaracıbaşı’nın konuşması sırasında esas dikkat çeken yaklaşımı, Türk hükümetinin bu süreçteki
amaçlarının bahsi geçen kararın, en kısa sürede daha etkili bir biçimde uygulanmasına yönelik teşebbüsler
sergilemek olacağı ve ifade edilen ateşkesin bir an önce sağlanmasını temin etmek olduğudur 19. Karabağ’da
17 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 19, Cilt: 4, 44. Birleşim, 4.3.1992, s. 589-590; Türkiye’nin müdahale ihtimalinden rahatsız
olan Rusya; Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki Dağlık-Karabağ çatışmasına Ankara’nın askeri müdahalesi durumunda
“üçüncü dünya savaşı” çıkabileceği tehdidinde bulundu.21 Rusya’nın mesajı sadece Türkiye’yi hedef almıyordu; buna göre
Ermeni güçleri Nahcivan’dan çekildi ve Türkiye’nin askeri müdahalesi için yasal dayanağı kayboldu. 1993’te Kelbecer bölge-
sinin işgalini takiben Azerbaycan’ı desteklemek adına Türkiye Ermenistan’la olan kara sınırını kapattı. Sınır kapatmanın temel
amacı Ermenistan’ı daha fazla toprak işgal etmesinden caydırmak ve işgal ettiği topraklardan çekilmeye zorlamaktı. Bkz.
Svante E. Cornell, “Turkey and the Conflict in Nagorno Karabakh: A Delicate Balance” Middle Eastern Studies, Cilt. 34, No. 1
(1998), s. 67.
19 “Bizim açımızdan üzerinde en çok önemle durduğumuz noktayı şu oluşturuyor: Mezkûr kararda vurgulanan ve ateşkes
sağlanmasıyla bunun sürdürülmesinde etkin rol oynayacak olan AGİK Gözlemciler Heyetinin bir an önce oluşturularak
271
meydana gelen olayları takip eden süreçte Meclis gündemine alınan en önemli görüşmelerden biri de 5 Mart
1992 tarihinde İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu Başkanı Ahmet Türk’ün (Mardin), “bölgede meydana gelen
olayların bir katliam ve insan kıyımına dönüştüğüne ve alınması gereken önlemlere” ilişkin gündem dışı yaptığı
konuşmasıdır. Ahmet Türk (Mardin) Karabağ’da 1988 yılında başlayan ve giderek şiddetini artırarak insanlık
dramına dönüşen olaylarla ilgili olarak, komisyon adına yaptığı değerlendirmesinde komisyon çalışmalarının
“4.3.1992 tarihli 12. Birleşiminde ve 5.3.1992 tarihli 13 üncü Birleşiminde” ulaşılan bulguları şu maddelerle
özetlemiştir:
“Komisyonumuz, Karabağ’da yaşanan dramın ve kıyımın durdurulması ve bu konuda çalışmalar yapılması
için anlayış birliği içinde bulunmaktadır. Bu doğrultuda, konuyu ayrıntılı bir biçimde ele almış ve aşağıdaki
hususların Türkiye ve dünya kamuoyuna duyurulmasını kararlaştırmıştır:
1.Karabağ'da meydana gelen olaylar, Batılı basın yayın organlarının da kabul ettiği gibi, emsali az görülen
bir katliama ve insan kıyımına dönüşmüştür. İnsanın en temel ve vazgeçilmez hakkı olan yaşama hakkının,
zalimane bir şekilde ortadan kaldırılması, insan hakları açısından utanç vericidir. Tüm dünyanın gözleri önünde
cereyan eden bu insanlık dışı soykırımın derhal sona erdirilmesi, göçe mecbur edilmiş insanların tekrar yurtlarına
dönmelerinin sağlanması ve bu durumun normale kavuşturulması bir zorunluluktur.
2.Komisyonumuz, konuyu daha yakından izlemek ve dünya kamuoyunun dikkatine sunmak üzere, tüm siyasî
partileri temsilen, beş üyemizi, olay bölgesinde incelemeler yapmakla görevlendirmiştir. Dünya kamuoyunun ve
insan hakları kuruluşlarının, bu insan hakları ihlalleri ve katliamlar karşısında duyarsız kalmaması ve ivedilikle
harekete geçerek bu, insan kıyımını durdurması gerekmektedir. Komisyonumuz, bu konuda da, uluslararası insan
hakları kuruluşlarıyla bağlantıya geçerek, onları da bu olayda gereken hassasiyeti göstermeye davet etmiştir.
Ayrıca, bölgede cereyan eden insan hakları ihlallerinin ve katliamın durdurulması için, tüm hükümetlerin, mümkün
olan her türlü çare ve önleme başvurması istenmiştir. Bu meyanda, ister Ermenistan'a ister Azerbaycan'a olsun,
bölgeye gönderilen insanî yardımlarla birlikte, silah sevkiyatının da yapıldığı söylentileri mevcuttur. Türkiye
Hükümetini ve bölgedeki bütün devletleri, bu konuda duyarlılığa davet ediyoruz. Çünkü, bizim istediğimiz, bu
kanın ve katliamın durmasıdır. Bu konuda gereken hassasiyetin bölge ülkeleri tarafından gösterileceğine
inanıyoruz. Türkiye Büyük Millet Meclisi İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu olarak Karabağ’da yaşanan kıyımı
şiddetle kınıyor, ‘insanım’ diyen herkesi ve tüm insan hakları kuruluşlarını göreve çağırıyor, Yüce Meclise saygılar
sunuyorum.” 20
Algan Hacaloğlu (İstanbul)’nun 14 Nisan 1992 tarihli Meclis konuşması ise gerek Bakü, Erivan ve Karabağ’a
yaptığı gezideki incelemelerini21 aktarması yönüyle gerekse AGİK toplantısında alınan kararlara ve alınması
gereken önlemlere ilişkin olması açısından önem arz etmektedir: “Algan Hacaloğlu (İstanbul)
değerlendirmesinde, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin dağılması sonrasında Karabağ’da başlayan
olayların, bölgenin güvenliğini tehlikeye soktuğuna ve özellikle Türk kökenli Azerilerin ölümlerine neden olduğuna
işaret etmiştir. Gerek Azerbaycan’da (Bâkü’de) gerek Ermenistan’da (Erivan’da) ve gerekse Karabağ’ın bir
bölümünde yerinde tetkiklerde bulunan heyet her iki ülkede, devlet başkanı, meclis başkanı ve başbakandan
hastanelerdeki hastalara ve mültecilere kadar tüm yetkililerle geniş kesimli temaslar ve görüşmeler yapmıştır. Bu
esnada Karabağ, 28 Şubat’ta, AGİK’in Prag toplantısı çerçevesinde alınan kararlar gereğince Azerbaycan’ın bir
parçası olarak tescil edilmiş ve sınır ihlallerinin durdurularak, bölgede ateşkes ve kalıcı barışın sağlanması için
gerekli tedbirlerin alınması temenni edilmiştir. Fakat Karabağ’da halen Ermenistan saldırıları devam etmektedir.
Anlaşılacağı üzere, yürürlükte olan, ama temel bir güvence anlaşmasına dayanmayan ateşkes, geçici olarak
sürmekte ve sık sıkta ihlal edilmektedir. Yaşananlar neticesinde Karabağ’da, 130 bin Ermeni ve sadece Şuşa
kentinde toplanmış 30 bin kadar da Azerî Türkü vardır. 130 bin Ermeni’ye karşı 30 bin Azerî Türkü, sürekli bir taciz
hareketlilik ve çatışma içindedir. Karabağ’da, Stefanakert’te, Ermeni hastanesinde, Bakü’de, Ağdam’da,
Azerbaycan hastanelerinde, her iki tarafta da durum her türlü sağlık koşullarının dışındadır ve insanlar yardıma
muhtaç koşullar altındadır. Özellikle, Karabağ’dan iltica etmek durumunda kalan Azerî mülteciler, Ağdam ve
bölgeye intikali hususunda, tarafımızdan, ikili ve çok taraflı düzeylerde gerekli girişimlerde bulunulmuştur.” TBMM Tutanak
Dergisi, Dönem: 19, Cilt: 4, 44. Birleşim, 4.3.1992, s. 592.
21 Bahsi geçen gezi, Hocaali olaylarından sonra, Madrid’te, mart ayı içinde yapılan Sosyalist Enternasyonal toplantısında, Genel
Başkan Erdal İnönü’nün talebi üzerine, bölgeye, temel hak ve özgürlüklerin ihlallerinin incelenmesi amacıyla bir Sosyalist
Enternasyonal heyetinin gönderilmesinin kabul edilmiştir. Alman, Fransız ve Türk sosyal demokrat parti temsilcilerinden
oluşan ve Algan Hacaloğlu (İstanbul)’nun yer aldığı üç kişilik bir parlamenter heyet, bölgede bir haftalık bir tetkik gezisinde
bulunmuştur. Bu heyet, bu esnada bölgede tetkik incelemeler maksatlı bulunan Çekoslovakya Dışişleri Bakanı Dientsbier’in
Başkanlığındaki AGİK Heyeti’nin de yapmakta olduğu çalışmalarla eşzamanlı olarak bölgede bulunmuş ve istişareler
gerçekleştirmiştir. Bkz. TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 19, Cilt: 9, 63. Birleşim, 14.4.1992, s. 38.
272
çevresinde gayet kötü şartlar altında barınmaya çalışmaktadırlar. Gerek kaybettikleri yakınlarının ölülerinin
gerekse esir ve kayıp durumda olan yakınlarının mübadele edilmesi için, çaresizlik içinde beklemektedirler.
Stepanakert’te kentin yarısı yıkılmıştır, Türk köylerinin büyük bir bölümü böyledir ve evlerini barklarını terk eden
insanların günün birinde buralara dönmesi halinde, kesinlikle bu bölgelerin ve köylerin yeniden yapımı gündeme
gelecektir. Bölgede ekonomi durmuştur; ambargo yürürlüktedir ve ekonomik sıkıntı, Karabağ ve Ermenistan’ı
daha büyük ölçüde ve daha derinden etkilemektedir. Azerbaycan, 7 Haziranda yapılacak olan Cumhurbaşkanlığı
seçimlerine kadar, içinde bulunduğu siyasî istikrarsızlıktan kurtulamayacağa benzemektedir. Bu nedenle,
Karabağ'ın, Ermenistan'ın bir parçası olması gibi uzun vadeli bir hayalin çerçevesinde siyasî bütünlüğünü sağlamış
bulunan Ermenistan karşısında, Azerbaycan'ın kendi iç bütünlüğünü ve ortak stratejisini 7 Haziran tarihine kadar
oluşturamayacağı anlaşılmaktadır. Bu nedenle de Azerbaycan’ın askerî konumu giderek zayıflamakta ve
Karabağ’da yakın zamanda kendi cumhuriyetlerini -tanınmamış cumhuriyetlerini- ilan etmiş olan Ermeniler, askeri
üstünlüğü Karabağ içinde sağlamış durumdadırlar.
Karabağ’ın silahlardan arındırılması, Karabağ'da askerî aktivitelerin durdurulması, her iki taraftan
mültecilerin Karabağ'a geri dönmesi, yıkılan kentlerin onarılması için gerekli ekonomik desteğin, AGİK'in katkısıyla
dışarıdan sağlanması; bu çerçevede, Azerbaycan'ın, hukuken ve uluslararası kurallar çerçevesinde bir parçası olan
Karabağ'da, kalıcı bir barışın zemini içinde, demokrasi açısından özgürlüklerin beşiği olacak din ve kültür
özgürlüğünü tüm kesimlere tanıyacak ve içişlerinde, iç yönetiminde belirli bir otonomi altında; ama Azerbaycan’a
bağlı bir yapı içinde, bölgede huzur getirecek siyasî bir çözümün sağlanması; hem bölgenin hem ülkenin hem de o
bölgede yaşayan Azerî Türklerinin, Ermenilerin ve tüm insanların yararına olacaktır, böyle gözükmektedir.22
Dağlık Karabağ çatışması sonrasında meselenin Türk parlamentosunda bulduğu yankı yaklaşık iki aylık süre
zarfında bu ifadelerle yer bulmuştur. Fakat bu anlaşmazlık sonrasında Türkiye yirmi yılı aşkın bir süredir Er-
menistan ile diplomatik ilişki kuramamıştır. Fakat Türkiye’nin Azerbaycan aleyhine hareket ederek Ermenistan ile
ilişkilerini normalleştirmesini beklemek gerçekçi olmayacaktır. Büyük güçlerin bu çatışmaya yaklaşımları göz
önüne alınırsa, Azerbaycan’ın bütün çatışma boyunca bazı sebeplerle tecrit edildiğini görmek çarpıcıdır. Rusya,
ABD ve hatta İran “çatışma süresince Ermenistan lehine politikalar” sürdürmüşlerdir. Böylece, Azerbaycan’ı
baştan beri destekleyen tek ülke Türkiye olmuştur. Bu doğrultuda; Ermenistan ve Azerbaycan’a yönelik
politikalarında Türkiye’yi kısıtlayan temel faktör şu şekilde özetlenebilir: İlk unsur dış ilişkilerde “herhangi bir
maceracılığı” engelleyen Türkiye devletinin geleneksel karakterinden kaynaklanmaktadır. Bu çerçevede Türkiye
Dağlık-Karabağ çatışmasına askeri müdahalede bulunmadı, ancak Ermeni güçlerinin Nahcivan’a doğru
yürümesiyle askeri müdahalede bulunmak için yasal dayanak aramıştır. O dönemde özellikle kamuoyunda yaygın
bir şekilde Azerbaycan lehine yapılan yayınlar ve yine kamuoyunun olası bir askeri müdahaleye sıcak bakabileceği
bile ortadayken, Türkiye tek taraflı bir müdahalede bulunmaktan kaçınması özellikle not edilmesi gereken bir
noktadır.
Sonuç
Ermenistan ile kara sınırı ve diplomatik ilişkilerin yeterince aktif olmaması Türkiye’nin Güney Kafkasya’daki
etkinliğini azaltmakta ve Türkiye’yi bölgenin önemli bir kısmından tecrit etmektedir. Bu durumun temel sebebi
olan Dağlık Karabağ çatışmasının Türkiye ile Ermenistan’ın hâlihazırda sıkıntılı olan ilişkilerini daha da
gerginleştirdiği bir gerçektir. Bu çatışmanın gölgesinde ne Türkiye ne de Ermenistan tarihi düşmanlıklarına son
verecek ve diplomatik ilişki kurabilecek ortak bir zemin oluşturamamışlardır. Bunun yanında çatışma Azeri
petrolünün (ve şimdilerde gazının) taşınması için en ideal olan boru hattı yolunun, yani Azerbaycan-Ermenistan-
Türkiye yolunun, kapanmasına yol açmıştır. Ancak mevcut tabloda bölgede gerçekleştirilen büyük enerji projeleri
Ermenistan’ı devre dışı bırakmakta ve daha masraflı bir güzergâh olan Gürcistan üzerinden yapılmaktadır.
Anlaşılacağı üzere, bu durum Ermenistan’ı bölgede izole etmekte ve Rusya’nın etki alanına itmektedir. Dağlık
Karabağ sorununun barışçıl yollardan çözülmesi, Soğuk Savaşın sona ermesinin ardından etnik çatışmalar ve
bölgesel savaşlar ile çalkalanan Güney Kafkasya’nın istikrarı için elzem gözükmektedir. Böyle bir güven ortamını
oluşturmadan Türkiye’nin Ermenistan’la ilişkilerini geliştirmesini beklemek doğru olmayacaktır.
22 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 19, Cilt: 9, 63. Birleşim, 14.4.1992, s. 38-40; Dağlık-Karabağ Savaşında ölenler ile ilgili kesin
resmi rakamlar bulunmamakla birlikte 20.000’den fazla asker ve sivilin bu süreçte hayatını kaybettiği tahmin edilmektedir.
1988’den itibaren, çatışmalar iki tarafta da yeni mülteciler ve ülke içinde yerinden olmuş kişiler yaratmıştır. Zürcher bu
sayının 604.000 Azeri ve 72.000 Ermeni şeklinde olduğunu belirtirken, Libaridian Azerbaycan ve Dağlık-Karabağ’dan
350.000 Ermeni; Ermenistan, Dağlık-Karabağ ve çevredeki Azeri bölgelerinden 700.000 etnik Azeri’nin mülteci durumuna
düştüğünü yazmaktadır. Bkz. Christoph Zürcher, The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conkfict, and Nationhood in the
Caucasus. (New York: New York University Press, 2007), s. 179; Gerard J. Libaridian. The challenge of statehood.
(Cambridge: Blue Crane Books, 1999), s. 8-9.
273
Kaynakça
Batur, Nur, “Hard Times for Turkey” Milliyet Gazetesi, Nisan 8, 1993; Svante Cornell, “Turkey and the
Conflict in Nagorno Karabakh: A Delicate Balance” Middle Eastern Studies, Vol. 34, No. 1, 1998, s. 45-67.
Cornell, Svante E., “Turkey and the Conflict in Nagorno Karabakh: A Delicate Balance” Middle Eastern
Studies, Cilt. 34, No. 1 (1998), s. 53-76.
Croissant, Michael P., The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications, Praeger Publishers, 1998.
de Waal, Thomas, Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War. New York University
Press, 2003.
de Waal, Thomas, The Caucasus: an Introduction. Oxford: Oxford UP, 2010.
Dietzen, Mark, “A New Look at Old Principles: Making the Madrid Document Work” Caucasus Edition:
Volume 4, Issue 1, Nisan 2011, ss. 34-65
Doğan, Yalçın, “Alarm from Houston to Karabakh”, Milliyet Gazetesi, 12 Mayıs 1992.
Goshgarian, Rachel, “Breaking the Stalemate: Turkish-Armenian Relations in the 21st Century,” Turkish
Policy Quarterly, Vol. 4, No. 4, (Kış 2005)s. 3.
Görgülü, Aybars, Aybars -Krikorian, Onnik, Turkey’s South Caucasus Agenda, TESEV Yayınları, İstanbul 2012.
Kamer, Kasım, Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya, USAK Yayınları, Ankara 2009.
Kohen, Sami, “A Nice but Empty Decision”, Milliyet Gazetesi, 31 Temmuz 1993.
Libaridian, Gerard, The Challenge of Statehood: Armenian Political Thinking Since Independence. Water-
town, MA: Blue Crane Books, 1999.
Sazak, Derya, “Parliament and ‘Intervention”, Milliyet Gazetesi, 8 Nisan 1993.
Şen, Yunus, Hazar’ın Kanı: Orta Asya’nın Petrolle Yazılan Tarihi, Doğan Egmont Publication, Ankara 2009.
TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 19, Cilt: 4, 41. Birleşim, 26.2.1992.
Yamskov, An. N., “Ethnic Conflict in the Transcaucasus: The Case of Nagorno-Karabakh.” Theory and
Society, Vol. 20, No. 5, Ekim 1991.
Zürcher, Christoph, The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus, New
York: New York University Press, 2007.
274
KIRGIZ VE OĞUZLAR ARASINDAKİ TARİHİ-ETNİK İLİŞKİLER
Oljobay KARATAYEV*
Özet
Kırgız ve Oğuz (Türkmen) etnik, kültürel ilişkilerinin erken ortaçağlarda başladığı tarihte bellidir. Oğuzların
bir bölüğünün VII.-X. yüzyılda günümüz Kırgızistan sınırları içinde kalan topraklarda yaşadıkları da biliniyor.
Efsanelere göre, Oğuz Han’ın karargâhı Isık-Köl’de bulunmaktadır. Kaşgarlı Mahmud, XI. yüzyılda Kırgızlar ve
Oğuzların saf Türkçe konuştuklarını ifade etmiştir. Ortaçağlardaki etnik ilişkileri ile ilgili bilgileri (Örneğin: Kırgız-
Türkmen) boy adlandırmalarından, damgalarından tespit edebiliriz. Kırgız-Türkmen boy isimlerinde, 250 adet
ortaklık tespit edilmiştir. Mesela Kırgızların İçkilik adıyla bilinen boy birliği arasında Geklen, Tekren, Teke, Bayat,
Ersarı v.b. gibi etnik benzerlikler ortaçağdan itibaren Kırgızların arasında görülmektedir. Aynı zamanda boy
damgaları da etnik ilişkilerin derinliğini göstermektedir. X-XI. yüzyıllarda batıya doğru göç ederek Selçuklu
Devleti’ni kuran Oğuz-Türkmenler ile ilgili bilgileri şecerelerden, destanlardan ve ayrıca Manas Destanı’ndan
görebiliriz. Kırgız araştırmacılarından bazılarının fikirlerine göre, Manas Destanı’ndaki bazı olaylar Kırgızların
batısında yaşayan Oğuz boylarının arasında cereyan etmiştir. Aynı zamanda Manas Destanı’ndaki Manas Baatır’ın
büyük babalarının Oğuz (Uğuz), öz babasının da Cakıp olduğu belirtilmiştir. Bundan başka Kırgız şecerelerinde
Kırgızların Uğuz Kağan’dan (Oğuz Han) türedikleri, bazılarında ise onun Türk-Ata olduğu ileri sürülür. Bu bilgiler
tesadüfen ortaya çıkmamıştır. Halk bilgilerinde, erken çağlardaki tarihi olaylar, insanlar ve şecere bilgileri
muhafaza edilmiştir. XVI. Yüzyılda kaleme alınan, Hive Hanı Ebul-Gazi Bahadır Han’ın “Şecere-i Türk” adlı
çalışmasında da Kırgızların Oğuz Kağan’dan türediği ile ilgili bilgiler vardır.
Anahtar kelimeler: Oğuz, Kırgız, Manas, Şecere, Boylar, Oguz-Türkmenler, Damgalar.
Kırgız ve Oğuzlar Arasındaki Tarihi-Etnik İlişkiler
Orta Asya coğrafyası eskiden beri her türlü kültürün, dilin, fikrin ve dinî görüşlerin kaynaştığı merkez
olmuştur. İki nehir (Maveraün-nehr) ve ona sınır olan alanlar en eski medeniyetlerin ocağı olmuştur. Bunun yanı
sıra, bu topraklar, yerleşik, yarı göçebe ve göçebe medeniyetlerin yaşadığı bir bölge olarak da bilinir. Milattan
önceki zamanlarda Orta Asya topraklarına Doğu’dan birçok Türk göçebe kabilesi gelerek yerleşmeye
başlamışlardır ki, bunlar, yerleşik halkların kültürlerini benimsemiş ve aynı zamanda yerleşik kültürlerin
zenginleşmesine de sebep olmuştur.
Orta Asya topraklarında yaşayan Hunlar, Kanglılar, Usunlar, Oğuz kabileleri (Peçenekler, Uzlar, On Oklar),
Kıpçaklar ve Kırgızlar tarihte iz bırakmışlardır. Yukarıda adı geçen etno-siyasi birleşikler (konfederasyonlar)
günümüz Türk ve diğer dilde konuşan halkların etnik olarak gelişmelerinde büyük rol oynamışlardır.
Bilindiği üzere, ortaçağ Türk halklarının kendi aralarındaki etnik ve kültürel ilişkileri hakkında araştırmalar
çok azdır. Özellikle, ortaçağ döneminde Kırgızlar ile Oğuzların siyasi, ekonomik ve kültürel ilişkileri hakkında
araştırmalara çok nadir rastlanır. Dolayısıyla, halk edebiyatı eserlerinde yer alan bilgilerin etraflıca araştırılması,
Kırgız-Oğuz ilişkilerinin araştırılmasında büyük yardım sağlar.
Kırgızlar ile Oğuzlar arasındaki siyasi, kültürel, ticari ilişkiler erken ortaçağda (M.S. VII-VIII. yy.) başlamıştır.
Oğuz-Türkmen boylarının Altay dağlarından başlayarak Sır Derya’nın orta bölgelerine kadarki coğrafyada
yaşadıkları bilinir. Bunlar içerisinde günümüz Kırgızistan toprakları (Isık-Köl, Talas vb.) da vardır. Kırgız ve Oğuz
etnonimleri de Türk kökenli olup çok eskilere dayanmaktadır.
Kırk +z; -z eki çoğul anlamını veren bir ektir. Ok+z; (on ok)- eski Türk dilinde “boy”, “halk” anlamına geldiğini
araştırmacılar tespit etmişlerdir. Dolayısıyla, –z eki bütün Türk dillerinde –lar (çokluk ekini) çoğul ekini bildirir.
Aynı anda birçok tarihçi (A. N. Bernştam, V.Y. Butanaev, T. K. Çorotegin v.b.) “Oğuz” kelimesinin totemcilik
inançlarından gelen etnik, anlam olarak ise eskiçağdaki boyların tapındıkları “ögüz” veya “oküz” kelimesinden
geldiğini ileri sürmüşlerdir.
* Prof. Dr. Kastamonu Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, 37100 Kastamonu
275
Kaşgarlı Mahmud “Divani Lügat-i Türk” (XI. yy.) eserinde şöyle bilgi vermektedir; ...Türkler aslında 20 boydan
oluşmaktadır. Ben Rum’dan (Roma) güneşin çıktığı yere kadar yaşayan Müslüman ve başka halkları saydım.
Rum’a yakın Peçenek, sonra Kıpçak, Oğuz, Yamak, Başkurt, Kay, Basmıl, Yabaku, Tatar ve son olarak Kırgızlar
yaşamaktalar. Kırgızlar Çin’e yakın topraklarda yaşamaktalar (Kaşgari 1960, c. I: 64). Yazar, eserinin devamında
“...Kırgız, Oğuz, Kıpçak, Tuhsi, Yağma, Çaruk, Çiğil dilleri Türk dilleridir” diye yazmıştır (Kaşgari 1960: c. I: 66).
V. V. Barthold, Merkezi Asya’daki (Moğolistan, Güney Sibirya) Türk boylarının Oğuzlar diye adlandırıldığını
ileri sürmüştür. Bunların Orta Asya’ya taşınan bir kısmı “Oğuz-Türkmenler” diye adlandırılmaya başlandığını
belirtmiştir (Agadjanov 1973: 19).
Mahmud Kaşgari, “...Oğuzlar, Türklerin bir soyudur. Onlar saf Türkmenlerdir. Onların içinde 22 boy vardır,
her birisinin özel işaretleri (boy damgaları) vardır.” Oğuz boy damgaları ile ilgili, Reşideddin’in Camiüt-
Tevarih’inde de bilgiler bulunmaktadır. Kırgız-Oğuz boy damgalarının etnogenetik benzerlikleri ile ilgili bilimsel
çalışmalar yayınlanmıştır (Bkz.: Karatayev 203: 199-207).
Bilindiği üzere, Batı Göktürkler’in yıkılmasıyla Doğu Türkistan ve ona sınır olan topraklarda birçok boy Oğuz
ve Dokuz Oğuz boy konfederasyonuna girdiler. Söz konusu Oğuzlar’ın bir kısmı Sırderya’nın aşağı boyuna doğru
göç ederek yerleşmişler ve Selçuklu devletini oluşturmuşlar. Bu topraklardaki Oğuzlar aynı zamanda Oğuz-
Türkmenleri ismi ile de biliniyorlardı.
Araştırmacılara göre, Korkut-Ata hakkında efsaneler Sırderya topraklarında ortaya çıkmıştır. V. V. Barthold,
bu efsanelerin Kırgızlara (Kazaklar) bu topraklardan geldiğini belirlemiştir (Barthold 1973:273). Bu yaklaşık olarak
X-XI. yüzyıllarda olmuştur. Bu dönem doğudaki Türk dilli boyların çoğunluğu Müslüman değillerdi. Bundan dolayı,
efsanelerde, mitlerde (halk edebiyatında) Türk boylarının İslam öncesi inançlarının izlerini görmek mümkündür.
Bazı Kırgız araştırmacılara göre, Manas destanında yer alan bazı olay örgüleri, batıda yaşayan Oğuz boylarında
doğmuştur.
Folklorcu T. Abdırakunov, destandaki Pekin’e (Becin) yapılmış büyük seferi Peçenekler ile olan savaşa
bağlamaktadır (Bkz. Abdırakunov, 1990) Araştırmacı bu dönemde Kırgızlar ile Oğuzların arasında yakın ilişkiler
olduğunu ileri sürmektedir. Manas destanında Manas kahramanın dedesi Oğuz (Uguz)’dur, babasının ise Cakıp
olduğu söylenmektedir. Bunun yanı sıra, Kırgızların halk şecere kitaplarının çoğunda onların cetlerinin Oguz
Kağan, bazılarında ise Türk Ata olduğu yazılmaktadır.
Bu bilgi ve efsanelerin gerçek payı vardır. Efsanede Oğuz-Kağan, güneyde Mısır’a, batı tarafı Barang’a
(Fransa) kadar uzanmış topraklarda yaşayan boyları itaat altına alarak, büyük bir imparatorluk kurmuştur (Manas
Ansiklopedisi, c. I: 337). Halkın tarihi hafızasında eski zamanlarda geçmiş tarihi olaylar, tarihi kişiler, jeneolojik
bilgiler muhafaza edilmektedir. Hive Hanı Ebulgazi Bahadır Han’ın Şecere-i Türk adlı eserinde de Kırgızların Oğuz
Kağan’dan türediği söylenir (Abul Gazi 1906: 25). Kırgız şecere kitaplarında Mogol Han’dan Oğuz Han, Oğuz
Han’dan Deniz Han, Deniz Han’dan Kırgız’ın doğduğu (türediği) rivayet edilmektedir. Abul Gazi’nin (XVI) verdiği
bilgilere göre, Oğuz-Türkmen boylarının (ortaçağ dönemleri) sahip olduğu topraklar doğuda Isık Göl gölü, batıda-
Kara-Kum çölü, güneyde Yangikent şehrine kadardı (Abul Gazi 1906: 27).
Türkmenlerin halk efsanelerinde Oğuz Han’ın payitahtının Isık Göl bölgesinde olduğu söylenmektedir
(İstoriya Turkmenskoy SSR, 1974: 177). Türkmen tarihini araştıran bilim adamı S. G. Agadjanov, Salor Gülalı Salor
oğlunun yazdığı bilgilere dayanarak, Kırgızlar ile Türkmenler arasındaki etnik bağlantıları, yer-su adları, özellikle
boy adlarında görmek mümkündür demektedir (Agadjanov 1973: 15).
“Türkmen” ismi, Al Mukaddasi’nin (X. yy.) eserinde geçmektedir. Ona göre, Çüy bölgesinde (Kırgızistan’da)
çok büyük olmayan Ordo diye adlandırılan şehirde Türkmen hükümdarı yaşamıştır. Eğer söz konusu ortaçağdaki
Ordo şehrini günümüzdeki Krasnaya Reçka köyünün (Kırgızistan, Çüy bölgesi) yanındaki eski ören yeri olduğunu
düşünürsek, o zaman Türkmenlerin bir kısmının da X. yüzyılda Çüy bölgesindeki Karlukların içinde yaşamış
oldukları sonucuna varabiliriz.
Kırgız tarihçisi Ö. Karayev’e göre, Karahanlılar ile Oğuzların Talas bölgesinde savaştıklarına dair bilgiler
mevcuttur. Karahanlılar Tanrı Dağları ve Yedisu’da tamamen yerleştikten sonra batı tarafa doğru ilerlemişlerdi.
Onlar X. yüzyılın ikinci yarısında Talas bölgesinde Oğuzlar ile savaşmışlardır. Bu olaydan sonra Oğuzlar Sırderya
tarafına doğru göç etmişlerdir (Karayev 2003: 198-199).
Halk edebiyatı eserlerinde yer alan benzerlikler, halkların etno-genetik ve etno-kültürel bağlarını
göstermekteler. Eski Oğuzların tarihi ile birlikte günümüze kadar gelebilen Korkut Atanın ismi, Türk halklarının
folklor eserlerinde yer almaktadır. Korkut Ata imajına ilişkin mit ve efsaneler geniş alanlara yayılmış olup doğu ve
batı olmak üzere 2 gruba ayrılır. Doğu grubunu oluşturan efsaneler, Oğuzların eski vatanı olan Merkezi ve Ortalık
276
Asya bölgelerindedir. Bu efsanelerin çoğunluğunu Kırgız ve Kazak kaynakları teşkil eder (Köroğlu, 1972: 48).
Özellikle, ölümden kurtulan Korkut hakkındaki olaylarla benzeşen efsaneler mevcuttur.
Celmayan adlı deve üzerinde dolaşan, ölümden kaçan Korkut hakkındaki efsane Kırgızlarda da vardır. Buna
ilişkin olarak uzman B. Kebekova şöyle der: “... Kırgız efsanesine göre Korkut Evliya tabip (hekim) olarak tasvir
edilir. O, kimsesiz, fakir hastaları tedavi eder. Yaptıkları Tanrı’nın hoşuna gider ve ölüm senin aklına gelene kadar
yaşayacaksın.” der. Bunun için Korkut Evliya uzun ömür sürmüştür. Bir gün Korkut, öküzü kovalarken, aklına ölüm
gelir, bu düşüncesinden ürkerek, ölümden kaçar, Celmayan adlı deveye binip dünyanın dört tarafını dolaşır.
Gittiği her yerde kendisi için kazılmış mezarı görerek, geri çekilir. Sonuçta, kayığa oturarak denize açılır. Ama gece
gündüz ölüm düşüncesi kafasından çıkmaz ve Korkut uykusuz kalır. Sonra hastalanır ve vefat eder. Efsanenin
ikinci varyantında ise Korkut günümüzde de Celmayan’a binmiş halde dünyanın her tarafında hala dolaştığı
rivayet edilir (Kebekova 1982: 114).
Korkut Ata hakkındaki mit ve efsanelerin doğduğu ve geliştiği çevrenin Oğuz boylarına ait olduğu bilimsel
olarak ispatlanmıştır. Oğuzların efsaneleri Kırgızlara nasıl ve ne zaman yayıldığı sorusu birçok araştırmacının
ilgisini çekmektedir. Dede Korkut Kitabı geniş bir şekilde araştırılmış bir kaynak olarak bilinir. Burada yer alan
bilgiler Reşideddin (XIV. yüzyıl) ve Ebul Gazi Bahadır Han’ın (XIV. yüzyıl) eserlerinde de geçmektedir.
Kırgızların Otorhan isimli halk rivayetinde (destan) de Kırgız-Oğuz ilişkileri hakkında dikkate değer bilgiler yer
almaktadır. Kırgız Bilimler Akademisi’ne (El yazıları saklama ve yayınlama bölümüne) 1946 yılında Alımbekov
Turgunbek kendi babasından duyduğu rivayetin el yazmasını verir. Rivayette, Oğuz boyunu kurtaran Otorhan
hakkında bilgiler yer almaktadır. Kırgızların Otorhan halk rivayeti (destanı) hacmi bakımından büyüktür. Bu destan
ünlü Kırgız Manasçısı Balık tarafından anlatılmıştır (Bkz: Karatayev 1914: 72-74).
Kırgız folklor uzmanı Prof. Dr. B. Kebekova bu el yazmanın yıpranmış olduğunu belirtir (Kebekova 1982: 116-
117).
Оо berender, berender, Oo, kahramanlar, kahramanlar,
Duşmandı jenip kelgender Düşmanı yenip (savaşı kazanarak) gelenler,
Algır kuştay kıraandar, Algır kuş (atmaca kuş) gibi güçlüler,
Uguzdan çıkkan berender, Oğuzdan türemiş olan kahramanlar,
Коl baştagan noyondor, Ordu yöneten Noyanlar.
Al berendın jayın aytayın, O kahramanın durumunu anlatayım,
Оtоr (Оtrar) şaarın saldırgan Otor (Otrar) şehrini kuran,
Uguz elin kutkargan, Oguz halkını kurtaran,
Otorhanday berendır , Otorhan gibi bir kahramandır.
Eser, Sırderya çevresini İranlılardan kurtaran Oğuz ve Kırgız kahramanlarını, Sarıbayın çok iyi ok atan kızı
Razı’nın kahramanlığını övmekle başlar. Destanda Otorhan’ın babası Oroz hakkında “Sırderya’da yaşamış,
Kısrakları bağlamış” gibi bilgiler geçmektedir. Kırgızların İranlılar ile olan mücadelesinde Oğuz uranını (savaş
çağrısı, nida) bağırırlar. Otor şehrini kurtarmaya kahraman Kıpçak (kahraman adı) katılır, Mangıt, Katagan başçılık
yapar. Böylece İranlılar yenilerek kaçmak zorunda kalırlar. Bundan dolayı Otorhan’ın kahramanlığı hala övülmekte
ve Kırgız halkı arasında “Kimin kimin zamanı, Otorhanın zamanı” deyimi ortaya çıkmıştır (Kebekova 1982: 116-
117).
“Acaba, bu hangi şehirdir?” sorusu akla gelebilir. Bize göre Kırgız destanında geçen Otorhan, ortaçağ
döneminde gelişmiş, Sırderya’ya yakın bulunan, Oğuzlar, sonra Kıpçak boylarının siyasi-ekonomik, kültürel
merkezi olan Otrar şehriyle ilişkili bir ad olabilir. Otrar şehri (Taband, Turarband, Turar, Farab şeklindeki isimlerle
de tanınır) dokuz yolun kesiştiği bir yerde bulunan, Orta Asya’nın büyük ticari merkezlerinden biridir. Bazı
zamanlarda şehrin nüfusunun 200 bine ulaştığı bilinir. Zamanında Otrar şehrinde Karahanlılar’ın demir paraları
darp ediliyordu. Belki, bu Kırgız destanında Otrar ve Cend şehirlerine hükmeden Selçuk sultanlarından
bahsedilmektedir? Otorhan destanında Erenlere (İranlılar’a) karşı Kırgızlar Oğuzlar ile birlikte savaşırlar.
Büyük ihtimalle, “Erenler” ismi karşılığında 961-1186 yıllarında Afganistan’ın batısında kurulan Gazneliler
Devleti kastedilmiş olabilir? Bu devlet de (Gazneliler devleti) Oğuz-Türkmenler (Alp Tengi, Sebuk Tegin v.b.)
tarafından kurulmuştur. Ancak devlet nüfusunun büyük çoğunluğu Farsça (İranlılar dili) konuşmaktaydı. Bundan
dolayı, belki, “Ortahanlık” – “Erender” Gaznevi hanedanı için söylenmiştir. Siyasi merkezi Cend şehri olan
277
Selçukluların en büyük rakibi Gaznelilerdi. İşte Otorhan destanı o dönemki Selçuklu-Gazneli rekabetini anlatmış
olabilir.
Dolayısıyla, X.-XI. yüzyıl Orta Asyası’ndaki siyasi mücadeleye Kırgızlar da katılmış olabilir. Kırgızların tarihi
hafızasında Otrar şehrinin halen korunuyor olması boşuna değildir. Oğuz-Türkmenlerin ise (Selçuk Devleti)
merkezi olan Cend şehri, Orta Asya’nın en güçlü siyasi, ticari ve kültürel merkezlerinden biriydi. Moğollar
tarafından istila edilmesine rağmen, Cend şehri, önemini (XIV. yüzyıla kadar) kaybetmemiştir. Sırderya nehri
yatağını değiştirdikten sonra Cend şehri ticari ve kültürel merkez özelliğini kaybetmiştir. Şehir kalıntıları
Kazakistan’ın Kızıl Ordo şehrinden 145 km uzaklıkta (batı tarafında) bulunmaktadır.
Kırgız-Oğuz ilişkileri hakkında Kırgız yer, su adları (toponimler) ve etnonimlerden de bilgiler edinilebilir.
Örneğin, Kırgız ve Türkmen boy isimlerinin 250 tanesinin benzeştiği tespit edilmiştir. Kırgızların içkilik boy
konfederasyonuna giren Geklen, Tekren, Teke, Bayat, Sarı, Ersarı gibi boyların adları, ortaçağda Kırgızlar ile
karışan Oğuz-Türkmenlerinden kaynaklanmaktadır. Yukarıda geçen boy adları sadece Kırgız ve Türkmenlerde
rastlanmaktadır (bkz: Ataniyazov 1988: 52, 53, 58, 112).
Yer, su isimlerinde de bir takım benzerlikler görülür. Örneğin, Kırgızistan’daki Akman, Daşman, Arslanbap
(Bazar-Korgon ilçesi), Kara-Koy (Nookat ilçesi), Kara-Guz (Kara-Kulca ilçesi), Ceti-Ögüz gibi coğrafik adlarda Oguz-
Türkmen izlerine rastlamak mümkündür. IX.-XI. yüzyıllardaki Oğuzlar içinde Akman, Karaman adlı boy grupları
mevcuttur. Günümüzde Akman - Kırgızların Munduz boybirliği içinde bulunan bir alt boy adıdır.
Günümüzdeki Türkmenler arasında Arslanbap diye adlandırılan bir boy vardır (Ataniyazov 1988: 24). Aynı
zamanda Salur Türkmen boyunda Munduz diye adlandırılan boy mevcuttur. Kırgızistan’da Ak Ögüz, Ceti Ögüz,
Konur Ögüz, Ögüz Başı gibi toponimler (coğrafik adlar) vardır. Manas destanında rastlanan Ögüz Keçüü, Ögüz
Ötmök gibi yer, su adları da etnik ilişkileri ispatlamaktadır (Мoldobayev 1995: 163).
Sonuç: Bu çalışmayla, Halk Edebiyatı’nın bize, Ortaçağ Devri’nde Kırgız ve Oğuzlar arasındaki etnik, kültürel
ve siyasi ilişkiler hakkında bilgi verebileceği ortaya çıkmıştır. Ortaçağ Devri’ndeki Kırgız ve Oğuzlar’ın etnik-kültürel
ilişkileri hakkındaki bilgiler, bugünkü Kırgızların destanlarında, halk şecerelerinde, boy, yer-su, coğrafik
isimlendirmeleriyle günümüze kadar gelmiştir. Ortaçağ Devri’nde günümüz Kırgızistan topraklarında Oğuz-
Türkmenlerin yaşadığı tarihi bir gerçektir. Yine günümüz Kırgızları’nın kültüründe ve dilinde Oğuz ögelerini sıkça
görmek mümkündür.
Kaynaklar
1. Abdıldayev E. (1982).“Маnas” Eposunun Tarihiy Önügüüsünün Negizgi Etaptarı, Frunze.
2. Abul Gazi. (1906). Rodoslovnoye Drevo Turkov. Soçineniye Abul-Gazi Hivinskogo, Hana, Kazan.
3.Agadjanov S., Karrıyeva A.(1973).Оsnovnıye Problemı Etnogeneza Turkmenskogo naroda, Мoskova.
4. Ataniyazov S. (1988). Slovar Turkmenckih Etnonimov, Aşhabad.
5. Bartold V. V. (1973). Soçineniye. Cilt 8. Moskova.
6. Djikiyeva A. (1988). Etnokulturnıye Sviyazi Turkmen s Sosednimi Narodamı po Dannım İstoriçeskih
Predaniy. Voprosı Sovetskoy Ttiurkologii, Aşhabad.
7. İstoriya Turkmenskoy SSR. (1974). Cilt I. Aşhabad.
8. Каrayev Ö. (2003). Bayırkı Türktör cana algaçkı Oguz-Türkmöndör, Bişkek.
9. Karatayev O. K. (2003). Kırgızların ve Oğuzların (Türkmenlerin) Tarihi ve Ttnik Bağları”. Manas Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, Bişkek. s. 199-207.
10.Karatayev O. (2014). Kırgız-Oguz Tarıxıy-Etnikalık Baylanıştarının Eldik Oozeki Çıgarmalarda Çagıldırılışı.
Jusup Mamay: zamanıbızdın zalkar manasçısı. Bişkek, s.70-74.
11. Karatayev O. (2013). Kırgızların tegi, kelip çıgışı cana etnostuk-madaniy alakaları, Bişkek.
12.Koroglu H.G.(1972). Şaman, polkovodets, ozan.(Evolytsiya obraza deda-Korkuta). ST. aku, № 3.
13.Koşgariy Mahmud. (1969). Devonu Lugatit-Türk. Сilt I, Taşkent.
14.Moldobayev İ. B. (1995). “Маnas” – istoriko–kultunıy pamyatnik Kırgızov”. Bişkek. 15.Аbdrakunov T.
(1990). Babalardan Kalgan Söz. Frunze.
16. Кеbекоvа B. (1982). Кırgız - Kаzак Folklorduk baylanışı. Frunze.
17. Маnas. Ensiklopediya. (1995). Cilt I-II, Bişkek.
278
SOVETLƏR DÖNƏMINDƏ TÜRKIYƏ-AZƏRBAYCAN ƏDƏBI ƏLAQƏLƏRI
Aygün BAĞIRLI*
Özət
Tarixi kökləri olan Türkiyə-Azərbaycan ədəbi əlaqələri Sovetlər dönəmində fərqli yön aldı. Belə ki, 1920-ci
ildə müstəqil Azərbaycan dövləti Sovet imperiyası tərəfindən işğal olunsa da ilk onillikdə Azərbaycan-Türkiyə
ədəbi əlaqələri davam etmişdir. Namiq Kamal, Abdulhak Hamid, Tofiq Fikrət, Nazim Hikmət kimi şairlərlə
Azərbaycan şairlərinin yaradıcılıq əlaqələri mövcud olmuş, onların əsərləri şairlərimizin yaradıcılığına böyük təsir
və nüfuz etmişdir. Bu ilişkilər və ünsiyyətlər 30-cu illərdə ideoloji yasaq və qadağalarla üzləşdi. Sovet
İmperiyasının azərbaycan türklərini milli dəyərlərdən, mənəvi-tarixi köklərindən qoparmaq, ayırmaq cəhdi nəinki
bu əlaqələri, hətta “türk” sözünü ifadə etməyi belə qadağan etdi. H.Cavid, Ə.Cavad, S.Mümtaz, M.Müşfiq kimi söz
adamları “pantürkist”, “panislamist” damğası ilə ittiham edilərək repressiya qurbanı oldular. Həmin illərdə
M.Ə.Rəsulzadə, Almas İldırım, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu və başqaları Türkiyəni özlərinə vətən
seçmiş, öz yaradıcılıqlarını orada davam etdirmişlər. 50-ci illərin ortalarına qədər əlaqələrdə davam edən
soyuqluq ancaq ayrı-ayrı aydınların, ziyalıların, söz adamlarının daxilindəki mənəvi işıq sayəsində sönməmişdir.
1964-cü ildən Sovetlər Birliyi ilə Türkiyə arasında elmi-mədəni razılaşmalardan sonra Azərbaycan şairlərinin
Türkiyəyə, türk yazıçılarının Azərbaycana səfərləri baş tutmuşdur. Bu illərdə artıq türk yazıçılarının əsərləri
Azərbaycanda nəşr olunur, oxunurdu. Şair və yazıçıların o illərdəki səfərləri onların epistolyar irsində –
xatirələrində, gündəlik və yol qeydlərində öz əksini tapmışdır.
Açar sözlər: Türkiyə, Azərbaycan, ədəbi əlaqələr, Sovet dövrü
Giriş
Tanınmış ədəbiyyatşünas alim Yaşar Qarayev türk xalqlarının ədəbiyyatı, kültürü haqqında danışanda
bundan bir “ilişki”, “əlaqə” səviyyəsində danışmağı məqbul hesab etmir, türk xalqlarının eyni tarixi-coğrafi ərazi
ilə yanaşı, həm də ortaq bir “mənəvi, bədii, estetik” məkanda yaşadıqlarını, böyük bir mədəni irsin yaranmasında
birgə iştirak etdiklərini vurğulayırdı. “Kültür ilişkiləri burada daha çox genetik ilişkilərin törəməsi və davamı kimi
baş vermişdir. Onların hamısının təməlində vahid türk əsası, türk ruhu və amili, qohum etnik-estetik proqram,
qan və gen yaddaşı, müştərək mənəvi məcra və tarixi kontekst durur (1,63).
Dünyada hələ indi-indi vahid bir Avropa evi (federasiyası, ştatları) barədə danışırlar. “Asiya”, “Şərq evi” isə
bir ideya kimi şeirdə hələ 10 əsr bundan əvvəl mövcud olub. Özü də Şərqdə hərbi blok və militarist ittifaqlar
yaratmaq üçün birləşməyiblər, vahid mədəniyyət və mənəviyyat məkanı yaratmaq üçün birləşiblər. (1.64)
1.Türkiyə-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinə umumi bir baxış
Təəssüflər olsun ki, Sovetlər dönəmində ölkələrimiz arasında, Türkiyə-Azərbaycan arasındakı münasibətlər
fərqli yön aldı. 1920-ci ildə bağımsız Azərbaycan Sovetlər Birliyi tərəfindən işğal olunduqdan sonra ilk on ildə
ədəbi əlaqələr davam etmiş, Namik Kamal, Tofiq Fikrət, Abdullah Hamid, Rza Tofiq, Yurdaqulu kimi şairlərin
Azərbaycan şairlərinin yaradıcılığına böyük və yaxşı mənada təsiri olmuşdur. Bu təsirə şərait yaradan səbəblərdən
biri Demokratik Cümhuriyyət dövründə Azərbaycan-Türkiyə arasında ədəbi-mədəni əlaqələrin güclənməsi, Türk
aydın və ziyalılarının Azərbaycan təhsil müəssisələrinə dəvət olunması, türk şair və yazıçılarının əsərlərinin geniş
səviyyədə tədrisi ilə əlaqədar idi. Bu ilişkilər, bu sıx ünsiyyət 30-cu illərdə ideoloji yasaq və qadağalarla üzləşdi.
Bizi bağlayan bütün bağları qoparmağa çalışan Sovet İmperiyasının bizi milli dəyərlərimizdən, mənəvi-tarixi
köklərimizdən ayırmaq cəhdi və istəyi nəinki bu ilişkiləri, hətta türk sözünün özünü belə ifadə etməyi qadağan
etdi. H.Cavid, Ə.Cavad, S.Mümtaz, M.Müşfiq kimi yüzlərlə söz adamı “pantürkist”, “panislamist” damğası ilə
ittiham edilərək repressiya qurbanı oldu, “vətən xaini” damğası ilə vətəndən sürgün edildi. Həmin illərdə
M.Ə.Rəsulzadə, Almas İldırım, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu və bir çox aydınlar Türkiyəni özlərinə
vətən seçmiş, öz yaradıcılıqlarını və fəaliyyətlərini orada davam etdirmişlər. Türkiyə-Azərbaycan arasındakı ədəbi-
mədəni, siyasi ilişkilərdə 30 ildən çox, 40 ilə yaxın soyuqluq olmuş, türk sevdası ancaq ayrı-ayrı aydınların,
ziyalıların, söz adamlarının daxilindəki işıq sayəsində sönməmişdir. İlginc bir epizod söyləyim, Azərbaycan yazarı
* Doç. Dr., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Nizami Adına Ədəbiyyat İnstitutu.
279
Anar (Anar ünlü şair Rəsul Rzanın və Nigar Rəfibəylinin oğludu) uşaqlıq xatirələrinin birində yazır: atam radioda
Türkiyə dalğasını tutub alçaq səslə verlişləri dinləyər, qurtaran kimi dalğanı dəyişər, əqrəbi ya Bakının, ya da
Moskvanın üzərinə qoyardı. Bir dəfə atam verilişi dinləyəndən sonra dalğanı dəyişməyi unutdu, mən tez
yaxınlaşıb əqrəbin yerini dəyişdim. Bunu görən atam kövrələrək başımı sığalladı, sən nə tez böyüdün? – dedi.
Onda Anarın on yaşı var idi. Bu ehtiyatlılıq ona görə idi ki, hər an evə “gözlənilməz” qonaq gələ bilər, şairin
Türkiyəyə nə məqsədlə “qulaq asdığı” sorğulara və cəzalara səbəb ola bilərdi.
İkinci bir maraqlı haşiyə:
Azərbaycanın görkəmli yazarı mərhum İsmayıl Şıxlı Xəlil Rzanın hələ 1960-cı illərdəki mübarizəsinə bir
məqaləsində bu sətirlərlə toxunur:
“1960-cı illərdə gənclər arasında qərib davranışlar gözə çarpırdı. Bir şeylər axtarır, gözləyir və bir şeylər üçün
hazırlanır, bir şeylər söyləmək istəyirdilər. Bəzən dənizə gedib həftələrlə üzmək, kürək çəkmək öyrənirdilər.
Səbəbini soruşanda isə bir gün lazım olar deyirdilər. Qarlı, fırtınalı havalarda dənizə girər, buzlar üzərində yalın
ayaqla qaçardılar. Bir-birlərini qara basdırardılar. Səbəbini soruşanda isə gülümsəyərək “bəlkə, bir gün gərək olar”
deyə cavab verərdilər. Özlərinə əziyyət verər, günlərcə ac-susuz qalardılar. Belə çətinliklərlə üzləşə bilərik
deyərdilər. Bir şey üçün hazırlandıkları bəlli idi. Xəlil Rza da bunlardan biri id. O da bu yolun yolçusuydu” (2,11).
İsmayıl Şıxlı 60-cı illərin gəncləri hazırlanırdı – deyəndə,onların bir gün öz məqsədləri, əqidələri, türklük
sevdası, Turan uğrunda qarşılaşacaqları çətinliklər üçün hazırlaşdıqlarını nəzərdə tuturdu. Necə ki, Xəlil Rza 90-cı
ildə arzuları uğrunda Lefortovo zindanını “ziyarət” etməli oldu.
2. 1960-cı illərdən sonrakı dövrdə Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələri
1964-cü ildən Sovetlər Birliyi ilə Türkiyə arasında elmi-mədəni razılaşmalardan sonra Azərbaycan şairlərinin
Türkiyəyə, türk yazıçılarının Azərbaycana səfərləri baş tuturdu. 1964-cü ildə Azərbaycan yazıçısı Mehdi Hüseyn
Türkiyədə səfərdə olmuş, elə həmin il “Bir ay və bir gün” (3) adlı kitab çap etdirmiş, bütün yol qeydlərini, keçirdiyi
görüşləri, hər görüşün onda yaratdığı təəssüratı ətraflı şəkildə yazmış və oxucularla bölüşmüşdü. Düzdür, Mehdi
Hüseynin bu kitabı bir Sovet nümayəndəsinin Türkiyəyə münasibətini və baxışını, dövrün qatı ideoloji izlərini
göstərsə də burada bizim üçün gərəkli olan nüanslar da öz əksini tapır. Yazıçı orada olan zaman “Yeni İstanbul”
qəzetinin 43 il keçməsinə baxmayaraq Azərbaycanda “Müsavat”ın, “Cümhuriyyət”in süqutundan hələ də ürək
ağrısı ilə yazdığını göstərir.
1968-ci ildə Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, İsmayıl Şıxlı, Süleyman Rüstəm, Məsud Vəliyev, Xəlil Rza,
Q.Qasımzadədən ibarət yazıçı heyəti Türkiyədə olur. Bu iki qardaş ölkənin uzun illərin ayrılığından sonra təsirli və
yaddaqalan görüşü idi.
1967-ci ilin iyun ayında isə Əziz Nesin, Yaşar Kamal və Məlih Cövdət Antay Azərbaycanda səfərdə olurlar. Bu
heyəti müşayiət edən Qılman İlkin sonralar “Türk yazıçıları Bakıda” (4) adlı kitabça çap etdirmişdir. Keçirdikləri
görüşləri, onların Azərbaycan haqqında təəssüratlarını bu kitabdan öyrənmiş oluruq.
80-ci illərin ortalarından başlayaraq Türkiyədə “Türk dünyası tarix və mədəniyyət”, “Tanıtım”, “Qardaş
qələmlər”, “Azərbaycan türkləri”, “Türk ədəbiyyatı”, “Türk yurdu”, “Sizə” kimi məcmuələrdə Rəsul Rza, Hüseyn
Arif, Nəbi Xəzri, Nəriman Həsənzadə, Xəlil Rza, Fikrət Qoca, Sabir Rüstəmxanlı, Elçin Əfəndiyev və Anarın əsərləri
çap edilir, onlar haqqında Yusuf Gedikli, İrfan Ünver Nasreddin oğlu, Nizameddin Onk, Nihat Çetinkaya, Oktay
Akbal kimi yazarların yazıları nəşr olunurdu.
Həmin illərdə türk yazarlarının əsərləri də Azərbaycan türkcəsinə çevrilib nəşr olunurdu. Azərbaycan
oxucusu əgər əsrin əvvəlində Tofiq Fikrətin, Namik Kamalın, Əbdülhalq Hamidin, Yurdaqulunun, Rza Tofiqin
yaradıcılığı ilə tanış idisə 60-cı illərdən sonra Əziz Nesinin, Səbahəddin Alinin, Rəşad Nuri Güntəkinin, Yaşar
Kamalın da əsərləri ilə tanış ola bilirdi. Eyni zamanda türk yazarlarının yaradıcılığı artıq Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığında tədqiq olunurdu. Haldun Tanerin, Orxan Kamalın, Bəkir Yıldızın, Məlik Cövdətin, Əbdülhalq
Hamidin, Rəşad Nuri Güntəkinin, Ömər Seyfəddinin, Namik Kamalın və Tofiq Fikrətin yaradıcılıqları Sədaqət
Qasımlı, Barat Osmanlı, Aydın Abıyev, Allahşükür Qurbanov, Əhməd Əhmədov, Tofiq Hüseynov tərəfindən
araşdırılır, ədəbi-bədii irsləri tədqiq edilir, haqlarında kitablar, monoqrafiyalar yazılırdı.
3. Nazim Hikmət və Azərbaycan
Sovetlər dönəmində yaradıcılığı Azərbaycanla daha çox bağlı olan türk şairi Nazim Hikmətdir. Nazim Hikmət
mənbələrin verdiyi məlumata görə müxtəlif illərdə 9 dəfə Azərbaycanda olmuşdur. Onun hər gəlişi Azərbaycanda
böyük coşqu və sevgi ilə qarşılanmışdır. İnsanlarla dolu olan salonlar onun şeirlərini, özlədikləri türkcəsini
alqışlarla qarşılamışdır. Nazim Hikmət haqqında “Kərəm kimi” romanını yazan Anar Nazimə olan sevginin nədəni
280
haqqında Anadolu türkcəsində belə yazır: “…O yıllarda Nazim, Türkiyede bir çokları için “Moskvanın Adamı”,
“Türk Düşmanı” idiyse de, Azerbaycanlılar için Türkiyenin, Türklüğün, Türk dilinin sembolüydü. Nazımı bitip
tükenmeyen alkışlara gark eden Bakü salonlarındakı dinleyiciler, onun şahsında bir komünizm propagandacısını
değil, bize, uzun yıllar hasretini çektiğimiz Türkiyenin kokusunu, ruhunu getiren, canımız kadar yakın olan Türk
diliyle konuşan, ölümsüz şiirlerini Türkçe okuyan bir TÜRK şairini alkışlıyordu. O yıllarda Sovyetler Birliğinin Türk
bölgelerinde özellikle, elbette Azerbaycanda hiç kimse Türklük ruhunu, Türklük şuurunu Nazım Hikmet kadar
yükseltememişdir. TÜRK sözü, Azerbaycanda halkımızın, dilimizin adı gibi yasaklandığı; Türkiye ile tarih, edebiyat,
folklore, soy, adet ve anane birliğimiz hakkında her hangi bir fikrin cinayet sebebi sayıldığı; bizi bağlayan bütün
iplerin kopartıldığı; Türkiye sevgisinden dolayı ya da Türkiyede akrabalarının olduğunu söyleyenlerin katledildiği
yıllarda, Nazım Hikmet geniş katılımlı toplantılarda, üstelik en yüksek kürsülerden şöyle diyordu: Ben Türküm, siz
de Türksünüz, ruhumuz, geleneklerimiz bir, halklarımız, dillerimiz kardeştir…” (5)
Düşünürəm ki, Nazim Hikmətə olan sayqı və sevginin nədənini bunca anlatacaq kadar söz tapmaq çətindi.
Nazim Hikmət o yıllarda Azərbaycan üçün Türkiyənin tam kəndisiydi.
Nazim Hikmətin “Günəşi içənlərin türküsü” adlı ilk şeirlər kitabı da 1922-ci ildə Bakıda nəşr olunmuşdur.
Onun Azərbaycan haqqında bir çox şeirləri var.
Bakıya gedirəm
Moskvadan yola çıxdım bu axşam,
Vaqonumun qapıları güzgülü.
Bakıya gedirəm, ay balam,
Bakı Aslı, mən – Kərəm!
Bakı gəncliyim demək:
Dost əlinə əmanət etdiyim ürək,
Qardaş süfrəsində çəkdiyim çörək.
Damda yarın üzünə ulduzların yuxusu,
Bakı-gəncliyim demək!
Bakıya gedirəm, ay balam,
Bakı-Aslı, bən Kərəm. (6, 34-35)
Azərbaycanda Nazim Hikmətlə görüşünü, ünsiyyətini xoş duyğularla xatırlamayan şair, yazar tapmaq
çətindir.
Sonuc
1920-ci ildə bağımsız Azərbaycan Sovetlər Birliyi tərəfindən işğal olunduqdan sonra ilk on ildə ölkələrimiz
arasında ədəbi mədəni əlaqələr davam etmiş, Namik Kamal, Tofiq Fikrət, Abdullah Hamid, Rza Tofiq, Yurdaqulu
kimi şairlərin Azərbaycan şairlərinin yaradıcılığına böyük və yaxşı mənada təsiri olmuşdur. Bu təsirə şərait yaradan
səbəblərdən biri Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycan-Türkiyə arasında ədəbi-mədəni
əlaqələrin güclənməsi, Türk aydın və ziyalılarının Azərbaycan təhsil müəssisələrinə dəvət olunması, türk şair və
yazıçılarının əsərlərinin geniş səviyyədə tədrisi ilə əlaqədar idi. Bu ilişkilər, bu sıx ünsiyyət 30-cu illərdə ideoloji
yasaq və qadağalarla üzləşdi. Bizi bağlayan bütün bağları qoparmağa çalışan Sovet İmperiyasının bizi milli
dəyərlərimizdən, mənəvi-tarixi köklərimizdən ayırmaq cəhdi və istəyi nəinki bu ilişkiləri, hətta türk sözünün
özünü belə ifadə etməyi qadağan etdi. Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı ədəbi əlaqələrdə qırx illik bir dövrdə
qatı ideoloji yasaqlar özünü göstərsə də iki dövlət – bir millətin ruhi, mənəvi yaxınlığını tam söndürə bilməmişlər.
Ayrı-ayrı aydınların, ziyalıların içindəki işıq, həsrət, hicran qarışıq sevda bizi yenidən bugünlərin birliyinə
qovuşdurdu.
Qaynaqlar
1. Yaşar Qarayev. Tarix:yaxından və uzaqdan. Bakı, 1996.
2. Xəlil Rza Ulutürk. Yaşasın od yurdu, qardaş Türkiyə. Bakı, 2013
3. Mehdi Hüseyn. Bir ay bir gün. Bakı, 1964
4. Qılman İlkin. Türk yazıçıları Bakıda. Bakı, 2007.
5. Anar. Kerem kibi.www.kitabxana.net
6. Nazim Hikmət. Bakıya gedirəm. Bakı, 1984
281
“SARI GƏLİN”MAHNISININ URAL-ALTAY MİFOLOJİ QAYNAQLARI
Tahir NƏSİB*
Özət
Azərbaycana və Ərzurum yörəsinə aid qədim türk mahnısı “Sarı gəlin”in yaranması müxtəlif rəvayətlərlə,
hadisələrlə əlaqələndirilir. Bu məqalədə məsələyə ilk dəfə ural-altay xalqlarının qədim mofoloji görüşləri,
inancları, epik ənənə xüsusiyyətləri cəhətdən yanaşılır. Ural-altay xalqlarınınortaq mifoloji inanclarında göyün
tanrıya yaxın hami ruhlarının – oğlan, qız övladları “xatalar”ın münasibətləri epik ənənədə tədricən dastan
qəhrəmanlarının həyatlarına transformasiya olunur. Dastançılıq dövründən sonra həmin çevrilmənin daha sadə,
həyati səviyyəyə enməsi məsələsi nəzərə alınaraq göstərilir ki, xalqın mədəni-mənəvi həyatında mifoloji ruh
tədricən zəifləsə də, dağ, yer, su, meşə “əyə”lərinin (“əzi”lər) mifopoetikadan, dastançılıq ənənəsindən qədim
xalq mahnılarının sevimli surətlərinə, motivinə çevrilməsi prosesi davam edir. Həmin yanaşmayla monqol, türk,
tibet xalqlarının qədim ortaq qəhrəmanlıq dastanı “Qeser”də baş qəhrəman Qeserin çətin anlarda köməyə
çağırdığı göydəki “üç xilaskarbacı”sı, altayların inanclarında göy sakini qızların - “üç çımay”ın da xalq yaddaşında
qazandıqları yeni statusları göstərilir. Monqol mifologiyasında göydə yaşayan pəri qızların- “daqnisa”ların Sarı
qızla yaxın mifoloji konstruksiyadakı yeri müqayisəli araşdırmaya cəlb olunur. Məqalədə belə bir müddəa irəli
sürülərək müdafiə olunur ki, müqəddəs qızlar öz başlanğıcını monqol-türk mifologiyasında“xatalar”ın göydən
yerə xeyirxahlıq, əmin-amanlıq yaratmaq üçün göndərilməmotivindən almışdır. Mifoloji görüşlərin tədricən
zəifləməsi nəticəsində hami ruhlarçevrilmələrlə yeni statuslar qazanır. Məqalədə belə dəyişmələr istiqamətində
Sarı qızın Sarı gəlinə çevrilməsi prosesi araşdırılır.
Giriş
Müzakirəyə qoyulmuş mövzunu, məsələni əsaslandırmaq üçün ural-altay xalqlarının mifologiyasına,
inanclarına aid qadın mənşəli hami ruhların müqayisəsinə ehtiyac yaranır.
Ural - altay : monqol, türk , fin-macar və s. xalqların mifoloji görüşlərində ilk qadın mənşəli hami ruhun
varlığını, kosmik dünya modelini yığcam halda cəmləşdirən altay “Yaradılış” dastanında iştirak edən Ak Ana
surətində görmək olar. Göyün sahibitanrı Kayra xandan (Ülgen), ilk insan Ərlikdən fərqli olaraq, yerdə, okeanda
yaşayan Ak Ana həyatın, bütün gözəlliklərin, yeniləşmənin başlanğıcını rəmzləşdirir. Mifologiyada AkAnaözünü
qoruyucu ruh, ulu varlıq, mələk xüsusiyyətində göstərir. İşıqdan yoğrulan həmin surət altay inanclarına görə tanrı
Ülgenə yaratma qüdrəti, ilhamı vermişdir1. Yerdə okean üzrində yaşayan Ak Ana ilə göydə Kayraxan (Ülgen)
arasındakı bu münasibət eyni cəhətdən qədim çinlilərin, şumerlərin An-İn (Ki), göyün kişi, yerin qadın qəbul
edilməsi dünya baxışıyla2 uyğunluq təşkil edir.Ak Ana (şaqaylarda “Uluğ Ax İne”) ilə şumer tanrıçası İnanna
arasında digərgenetik –tipoloji yaxınlıq onların hər ikisinin dətəbiətin yaradıcısı olmaları cəhətdəndir. Ügenenlə
Ərlikdən, Anla Enlildən fərqli olaraq onların hər ikisi aşağı, yer dünyasına aiddirlər. Qədim çinlilərdə, ural-
altaylarda, şumerlərdə göyün kişi, yerinqadın qəbul edilməsi təsəvvürünə görə bütün varlıqlar dünyası yaranır.
Dastan düşüncəsiylə qəbul edilsə,onlar arasındakı sevgi yaranışın ilk başlanğıcı sayılır. Türk mifologiyasının əsas
hami ruhlarından Ülqenlə Umay (Humay) arasındakı həmin münasibətlər sonra yaranan mifoloji görüşlərin,
inancların əsasında durur. Xakasların qədim təsəvvürlərinə görə bütün insanlar onlardan yaranıb3.Ak Anadan
(Umay) sonra ural-altay xalqlarının mifologiyasında, inanclarında yaranmış qadın mənşəli hamiruhlar, surətlər,
varlıqlar müsbət, mənfi xüsusiyyətindən asılı olmayaraq ondan ayrılmış törəmələrdir. Türk mifologiyasında Ak
Anadan törəyən qadın mənşəli çoxşaxəli xüsusiyyələrə malik əsas hami ruhlardan biri də Umay ana
surətidir.Hazırkı məqalənin tələblərinə uyğun olaraq Umay ana hami ruhunun malik olduğu əsas müsbət
xüsisiyyətlərdən bəzilərini qeyd etmək yetərli olacaqdır. Çünki mifoloji görüşlərin ətraf mühitin təsirinə, təbiət
hadisələrinə uyğun olaraqyaranıb şəkilləşməsi, təkamülüuzun tarixi zaman ərzində müxtəlif coğrafi, tarixi, siyasi-
* Dr, AMEA Folklor İnstitutu, fəlsəfə doktoru.

1 Cəlal Bəydili . Türk mifoloji sözlüyü. Bakı, “Elm”, 2003. Səh.16.
2М.В. Пурбуева Шаманский прозаический фольлор бурят: сюжети, мотивы и персонажи. Часть автореферата
(введение диссертации). 2010. Улан-Уде. 14 стр. disser Cathttp://www.dissercat.com/content/ shamanskii –

prozaicheskii – folklore – buryat – syuzhety – motivy-i-personazhi# ixzz 2iqwww3wN
3 Cəlal Bəydili Türk mifoloji sözlüyü. Bakı, “Elm”, 2003. Səh.377
282
mədəni səbəblərə görə fərqli müsbət-mənfi çalarlar alır. Hər hansı bir xüsisiyyətə malik ruh anlayışı sonra
tamamilə əks mənalı hala düşür. Umay ana (Humay) Sibir,Orta Asiya türk xalqlqrının arxeoloji,etnoqrafik
məlumatlarında ağ, qızılı saçlı, donlu,antropomorfik görünüşlü,quş cilidində, qanadlı qadın, mələk şəklində təsvir
olunur. Şaqay türklərinin inanclarında onun yaşadığı məkan dünyanın mərkəzi sayılan” Şumeri dağı”dır4. Həmin
cəhətlərdən Umay ana dağ əyəsi Sarı qıza təsir etmişdir. Məqalənin sonrakı səhfələrində “Sarı gəlin”in birbaşa
təsirləndiyi Sarı qızın da dağda yaşayan mifoloji surət olması aydınlaşacaq. Umay ananın uzun qızılı saçlı, ağ
donlu, mələk görünüşlü təsviri artıq onun müqəddəs ruhla yanaşı həm dəgözəllik rəmzini daşımasını təsdiqləyir.
Sarı qızla“Sarı gəlin”in təsvirlərindən onların eynigözəllik xüsusiyyətlərinə malik olmalarını müəyyənləşdirmək
mümkündür.
Teleutların inanclarına görə gümüşü saçlı gənc gözəl qadın Umay ana göy qurşağı boyunca yerə enir,
əlindəki yayla uşaqları onların sağlamlığına, həyatına təhlükə yaradacaq acıqlı ruhlardan qoruyur5. Türk
mifolgiyasında qadın mənşəli əsas böyük hami ruhlara UluYer Ana surəti də daxildir. Həyatın yaranmasını,
başlanğıcını rəmzləşdirən həmin surət çox zaman dağ kultuyla da eyniləşdirilir. Türk, monqol mifologiyasında
Ötügen (Etügen) yer ruhu da Yer Ana surətinin fərqli adıdır. Ural-altay xalqlarının mifoloji görüşlərində təbiətə aid
yer, dağ , su , ağac və s. sahələrin qoruyucu ruhları olan əyələr (yiyə, iyə, izi,egi) gözəgörünməz qadın mənşəli
mələk, pəri surətindədirlər.Monqol-buryat mifologiyasında təbiət hadisələrinin sahibləri ruhların ezi, ezin
adlanması ilə cin, əcinnə arasında uyğunluqlar var6. Həmin cəhətdən türk, monqol xalqlarının inanclarında
müxtəlif xüsisiyyətlərə malik olan Sarı qız surəti onlardan bəzi hallarda daha yüksək səviyyədə durur.
Monqol, türk şamançılıq mifologiyasında göyün sakinləri sayılan tanrılaşmış hami ruhların qız, oğlan
övladları “xata”lar epik ənənədə tədricən dastan qəhrəmanlarına çevrilirlər. Yerdə insanlar arasında əmin-
amanlıq yaratmaq üçün göndərilən həmin hami ruhlar, onlardan törəmiş dastan qəhrəmanları həm də çox
zaman dağın övladları da sayılırdılar7.
1.Hami Ruh Sarı Qızın Türk-Monqol Mifologiyasında, İnanclarında Tutduğu Yer
Sarı qız mifoloji surətinin türk inanclarında tutduğu yer, daşıdığı əsas xüsusiyyətlər tanınmış türk
folklorşünası Cəlal Bəydili tərəfindən ensiklopedik səviyyədə, həcmdə yetərli qədər araşdırılmışdı. Sarı qız türk,
monqol mifologiyasında ortaq inaclardan gələn qədim köklü surətdir. Həmin surətin adına kumandin ovçuluq
əfsanələrində “Taqnınq ezi Sarı kıs” - “Dağ əyəsi Sarı qız” şəklində rastlanır. Təbiətin gizlin güclərindən olan bir
mifoliji varlıq kimi o, Anadoludan başlayaraq Qafqaz, Türküstan, Altay bölgələrinə yayılmış, qazax, qırğız,
başqırdlarda Sarı qız surətində ruhun varlığına inanılmışdır8.
Qədim türk inanclarından başlanğıc alan Sarı qız surəti Anadolu taxtacı türkmənləri arasındaçox sayda
əfsanələrin yarnmasına səbəb olmuşdur. Türkmənlərin inancına görə onun qəbri Qaz dağın zirvəsindədir. Bəzi
araşdırıcılar tərəfindən Ülgenin qızı Ayzıt qəbul edilən Sarı qızı taxtacı türkmənlər eyni zamanda Sarı Saltuqla da
əlaqələndirirlər9. Sarı qızın meşənin əyəsi, qoruyucu ruhu olmasına inanılır10. Anadoluda, Afyon- Qarahisarda,
Mudurnunun Gəncək kəndi yxınlığında Sarı qız adlı qaya, Təkirdağda eyni adlı pir xalqın sitayiş yerlərindəndir11.
Qafqaz türklərindən noqayların inanclarında Sarı qız mifoloji surəti özünə xüsusi yer tutur. Özbəklərin
inanclarına görə, kimə Sarı qız toxunarsa, həmin adam əsl şaman olar12. Orta Asiya türklərinin ənənəvi
inanclarında Sarı qız dağ ruhu olduğu qədər yarğanların,suya yaxın yerlərin əyələri də sayılırlar. Şamanlar onlara
vergi verilməsini birbaşa Sarı qızın ruhuyla bağlayırlar.
Sibir tatarlarının inanclarında həmin mifoloji surət Sarıçaç (Sarısaç) adlanır.
Anadoluda Sarı qız əfsanəsinə uyğunlaşmış xalq oyunu haqda məlumat verən Bəha Səid bəy 1926–cı ildə
çıxmış “Türk yurdu” dərgisindəki yazısında həmin mövzunun süjetinin “Çin türkləri ilə monqolların məzhəti olan
4Cəlal Bəydili . Türk mifoloji sözlüyü. Bakı, “Elm”, 2003. Səh.377

5Cəlal Bəydili Türk mifoloji sözlüyü. Bakı, “Elm”, 2003. Səh.377
6 Героический эпос о Гэсэре. Иркутск. Издат. Гос. Университета. 1969. Стр.6
7 М.В. Пурбуева Шаманский прозаический фольлор бурят: сюжети, мотивы и персонажи. Часть автореферата

8 Cəlal Bəydili Türk mifoloji sözlüyü. Bakı, “Elm”, 2003. Səh.314.
9 Sinan Kahyaoğlu . Kazdağından esintilər. Ofset Yayın Matbaaçılıq, Topqapı, İstanbul, 2013. Səh.42
10Cəlal Bəydili . Türk mifoloji sözlüyü. Bakı, “Elm”, 2003. Səh.314
11 Cəlal Bəydili . Türk mifoloji sözlüyü. Bakı, “Elm”, 2003. Səh.314
12 Cəlal Bəydili . Türk mifoloji sözlüyü. Bakı, “Elm”, 2003. Səh.315
283
Lama məzhəbi buddizmdən” gəldiyini və buradan İsmaili etiqadına keçdiyini göstərir13. Bəha Səid bəy Sarı qızla
“türklərin milli tipi olan Alanqova “arasında da paralellər aparır14. Burada xüsusilə vurğulamaq olardı ki, monqol,
türk, tibet xalqlarının ortaq qəhrəmanlıq dastanı “Qeser”in bəzi mətnlərində baş qəhrəmanın özü kimi göydən
enmiş sevimli qadını Alanqoa adlanır. XIII-XIV əsrə aid “Çinğiznamə”də Çingiz xanın (Temuçinin) anası Börtəçinə
də Alanqoa adıyla qeyd edilir15. Mifologiyada Alanqoa həm də bütün monqolların ümumi əcdadı sayılır16. Həmin
incəliyin hazırkı məqalədə qaldırılmış məsələnin açılmasında xüsusi əhəmiyyəti var. Dastançılıq dövründə mifoloji
təbəqənin zəifləməsinə görə xalq ruhu dastan qəhrəmanını qadın mənşəli hami ruhla evləndirir. Daha sonrakı
dövrlərdə epik ənənin sönməyə başlamasıyla belə vəziyyətadi hal alır. Yəni mifoloji ruh tam itirildikdə xalq
yaddaşı şüuraltı səviyyədə keçmiş ideallarını öz gündəliktələblərinə uyğunlaşdırır. Belə inkişaf xalqın ictimai-siyas ,
mədəni-mənəvi həyatında da eyni mərhələlərdən keçir. Həm də həmin inkişaf iki əks səviyyədə gedirdi. Misal
üçün, ural- altay xalqlarının yaratdığı imperiyaların başçıları tarixi şəxsiyyətlər olduqları halda öz nəsil
şəcərələrinin başlanğıcını mifik əcdadlara qədər aparırdılar. Əks cəhətdən mifoloji anlayışlar gerçəkliyə doğru
zəifləyirdi. Qədim monqol, türk, fin-macar xalqlarının dövləti idarə etmə quruluşunda xaqanların, xanların
adlarının yanında tanrıya yaxın müqəddəs ruh anlayışları: “baqa”, “ boyla”, “buqu”,”bek” və s. dərəcələri
işlənirdi17. Bunlardan “bek” , “bəy “anlayışı müqəddəs kut dərəcəsindən zaman ərzində tədricən “bəylərbəyi “-
vali, “bəy” - xalq arasında nüfuzlu şəxs, hörmət mənasında müraciət səviyyəsinə enərək öz əvvəlki əhəmiyyətini
zəflətmişdir. Qadın mənşəli hami ruhlar cəhətdən eyni nkişaf mərhələləriAk Ana, Umay, Sarı qız, “Sarı gəlin”
ardıcıllığında da davam edib. Yəni Ak Anadakı mifoloji ruh “Sarı gəlin ”də tədricən yox olubdur. Burada ikinci
incəlikdə “Sarı gəlin” mahnısının mətnindən aydınlaşır. Mətndə aşiq sevgilisinə “Səni mənə verməzlər ...” deyir.
Burada əsl məhəbbət zamanı yaranan paklıqla, saflaşmayla, gücsüzlüklə yanaşı şüuraltı səviyyədə artıq türklərin
genində kodlaşmış mifoloji hami surət Sarı qızın müqəddəs ruhununtoxunulmazlığına daişarə edilir.
Dağ əyəsi, ruhu Sarı qızla türk mifoloji surətlərindən pərilərin (gözəgörünməz gözəl qızların) əsasən dağlarda
yaşamalarıarasında mifoloji görüş cəhətdən birlik var. Qədim çinlilərin, ural-altayların, şumerlərin mifoloji
görüşlərində göyün kişi,yerin qadın ruhlu qəbul edilməsinə baxmayaraq, türk, monqol inanclarında “göyün
övladları” “xatalar”oğlan, qız mənşəli də olurdular. Həm də onlarla birgə yaşayan pəri qızlar - “daqnisa”lar18 surəti
də mövcud idi. Qars, Ağbaba, Borçalı bölgəsində geniş yayılmış Pərnisə qadın adı həmin anlayışdan təsirlənib.
Pərnisə adı digər bir tərəfdən pəri qıza, dağ qızına (daqnisa), əcdad “Törəyiş”də börüyə (şena), dişi qurda
yaranan xeyirxah sevgi münasibətindən törəyib.
Sarı qız surəti bütün türk xalqlarının miffologiyasında, inanclarında yeri olan hami ruhlardandır. Onun
yerüstü , yaxud yeraltı dünyada öz varlığını göstərməsi daşıdığı əhəmiyyətini itirmir. Ural-altay xalqlarının qədim
ortaq mifoloji görüşlərinə görə hər üç dünya: göy, yerüstü, yeraltı qarşılıqlı əlaqədə bir bütöv halda qəbul
olunduğuna görə belə yerdəyişmələr həmişə olub. Buna görə digər mifoloji varlıqlar, surətlər, əyə ruhlar kimi Sarı
qızın fərqli, əks xüsisiyyətlərə malik olması qeyri-adi görünməməlidir. Ehtiyacolmadığı üçün bunlara münasibət
bildirilmir. Bir az yuxarıda qeyd edilənlərdən belə nəticə çıxarmaq olar ki, ural-altayların dünya baxışlarında
üçqatlı dünya quruluşu mahiyyətcə fərqli istiqamətdə: qadın mənşəli hami ruh, dastan qəhrəmanının butası,
mahnıda aşiqin sevgilisi səviyyəsinədək inkişaf etmişdir. Yəni xalqın ruhunda üçqatlı dünya təsəvvürünə bənzər
üçqatlı sevgi anlayışı da yaranmışdır.
Yuxarıda verilmiş məlumatlarda Sarı qız surəti əsasən daşıdığı mifoloji, inanc əsaslarına görə incələnmişdir.
Hazırkı məqalənin tələbinə, məqsədinə görə Sarı qız surətinin sonrakı dövrlərdə öz mifoloji yükündən arınması,
yeni xüsisiyyət aldığı zaman keçdiyi inkişaf mərhələləri irəli çəkilir. Qadın mənşəli hami ruhlar qədim dövrdə
insanlar üçün inanc məqsədi ilə yardım,güc almaq mərkəzi,öz taleyini zərərli güclərdən qorumaq üçün sığınacaq
yeri sayılırdı. Həmin inanc baxışı xalq ruhu tərəfindən sevimli dastan qıhrəmanları üçün də yaradılırdı. Hami
ruhların mənəvi-ruh qoruyuculuğunu eyni səviyyədə fiziki cəhətdən dastan qəhrəmanları təkrarlayırdı. Altay
şamanları ayin zamanı kömək üçün Ulgeninbir-birinə oxşar “üç çimay”19 qızına müraciət edirdilər. Eyni mifoloji
birlik Qeserin çətin anlarda “üç xilaskar bacı”sına müraciət etməsində də qorunur20. Türk xalqlarında yeni ilin,
Novruzun başlanğıcının üç hissəyə: Böyük, Kiçik, Boz Çillələrə bölünməsi və çillələrin üç bacı kimi qəbul olunması
13 Cəlal Bəydili . Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və funksiya. Bakı, Mütərcim, 2007. Səh.164.
14 Cəlal Bəydili Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və funksiya. Bakı, Mütərcim, 2007. Səh.164.
15 Ф.И. Урманчеев. Эпические сказания татарского народа. Казань. Из.-во. Казанского Университета 1980. Стр.20
16 Героический эпос о Гэсэре. Иркутск. Издат. Гос. Университета. 1969. Стр.140
17 A.Donuk. Eski Türk Devletlerinde Askeri İdari Ünvan ve Terimler. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. İstanbul. 1988. s.4-10
18 Р.С. Липец. Образы Батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе. Москва. Наука. 1984. Стр.136
19 А.М. Сагалаев. Мифология и верования алтайцев. Центрально – Азиатские влияния. Новосибирск. Наука. 1984.
Стр.56
20 С.Ю. Неклюдов Монгольские сказания о Гесере. Новые записи. Москва. Наука. 1982. Стр.138, 142, 144, 149
284
da21 həmin düşüncəylə bağlıdır. Dərk edildiyi kimi,tanrıdan sonra bütün müqəddəslik, gözəllik anlayışları qadın
mənşəli hami ruhlarla əlaqələndirilir. Bütün bunlardan fərqli olaraq, buradaonların daha çox transformasiya
nəticəsində tədricən ilham, gözəllik, sevgi mənbəyinə keçdiyi yol araşdırılır.
Bu cür transformasiya tarixi zaman ərzində mifoloji surətin fərqli səviyyəli hala düşməsi, tipoloji, genetik
cəhətdən dünya xalqlarının mifologiyasında, inanclarında ,maddi-mədəni, mənəvi-ruh aləmində özünü həmişə
göstərib. Hər hansı bir hami ruh, mifoloji surət, varlıq eyni genetik-etnik mədəniyyətin mifologiyasının qədim
dövrlərində qazandığı əsas xüsusiyyətini sonrakı hyatında itirə bilir.Belə hal öz qapalı dünyasında gedən təbii
inkişafa, tarixi-coğrafi, siyasi-mədəni səbəblərə görə yaranır. Həm də fərqli, əks çalarlar alır. Misal üçün, türk
mifologiyasında, altay “Yaradılış” dastanında ilk insan surəti Ərlik göy,yerüstü dünyalara aid olduğu halda sonrakı
dövrlərdə yeraltı aləmin mənfi ruhlu varlığına çevrilir. Bir çox qadın mənşəli hami ruhların başlanğıc götürdüyü
Umay ana surəti bütün müsbət keyfiyyətlərinə, uşaqları qoruyan yaxşı ruh olmasına baxmayaraq bəzən “Ölüm
mələyi” (“Umay enezi”), ölünün ruhunu yola salan mifolojivarlıq səviyyəsinədə enir22. Tipoloji cəhətdən eyni
transformasiyanı fərqli genetik-etnik mədəniyyətlərəaid xalqların mifologiyasından da müəyyənləşdirmək olar.
Yunan, roma mifologiyasında qadın mənşəli allahlar, hami ruhlar qədim dövrdə inanc, sitayiş hədəfləri idilər.
Xristianlığın qəbulundan sonra onlar öz əvvəlki mənəvi-ruh əhəmiyyətlərini itirirlər. Müasir dövrdə artıq gözəllik
ideallarına, estetik zövq rəmzlərinə çevrilirlər. Hazırkı məqalənin mövzusunda qoyulmuş məsələyə də həmin bu
ölçüdən yanaşılır. Yəni, qadın mənşəli hami ruh, Sarı qız surəti qədim qoruyucu mifoloji əsaslarını itrdikdən sonra
tədricən xalq yaddaşında, məşhur mahnının süjetində dəlicəsinə sevilən gözəl qıza çevrilmişdir.
2.Sarı Qız və “Sarı Gəlin”Də Rəng Anlayışı Məsələsi
Qadın mənşəli mifoloji hami ruhun, mahnının əsas qəhrəmanı gözəlin, sarı rəng anlayışı ilə birgə xüsusi
vurğulanması datəsadüfi hal deyil. Belə görüşün çox qədim və dərin mifoloji - inanc əsasları var. Mifoloji şüur
dövründəhər bir tayfanın, etnik birliyin fərqli onqonu, totemi yaranmışdı. Makro halda mahiyyətcə uyğun
təsəvvür böyük genetik-etnikdünyanın, irqin ruhunu oxşayan, xeyirxah qəbul etdikləri rənglərə münasbətdə də
mövcud idi. Həmin dünyabaxışa görə inanclarda, ictimai-mədəni həyatda rəng anlayışının işlənməsi çox böyük
xüsusi ruh əhəmiyyəti daşıyırdı. Ural-altay xalqlarının mifoloji görüşlərində ağ, sarı, göy rəng daha xeyirxah
sayılırdı. Qədim ural–altayların dünyabaxışına görə günəş tanrının ruhu, sarı rəngi, ağ şüaları onların əsas irqi
özəlliklərinin təməli qəbul edilirdi. Eyni təsəvvür şumerlərin mifologiyasında mövcud idi.Sarı rəng həmdə ural-
altaylarda genetik xüsusiyyət kimi sarı- monqoloid irqə aid olmalarında da özünü qoruyur. Həmin rənglərin
daşıdıqları yüksək mənəvi ruh rəmzi onların maddi-mənəvi tarixlərinin hər dövründə özünü qorumuşdur. Oğuz
xan oğlanlarının tapdıqları sarı qızıl kamanı, ağ gümüş oxları bölüb onlara paylayır, tayfalar bölgüsü üçün sarı-
qızıl, ağ- gümüş toyuq bağlanmış dirək dikəldir. Dədə Qorqud nüfuzlu bəyləri ictimai- mədəni səviyyələrinə görə
ağ,qara çadırlılara bölür. Boz Qurd şox zaman “qızılı, al, ak börü”də adlanırdı. Qeserin 36 ağ oxu dastan
mətnlərində xüsusilə vurğulanır. Qədim mənbələr massaqet-iskit, altay,tatar şamanlarının görücülüyü, xəstələri
ağ oxlarla müalicə etdiklərini yazır23. Ön türklərdən etrusklar haqda verilən qədim məlumatlarda onların
başçıları Tarxanla Tirsenin “al qızılı börülər” adlandığı qeyd edilir24.
Ural-altayların ictimai- siyasi quruluşunda da rəng bölgüsü daimi diqqətdə tutulurdu. Monqol, türk
şamançılıq inanclarında şamanlar “ağ” (xeyirxah), “qara” (möcüzə, cadu) işlər görənlərə bölünürdülər25. Rəng
anlayışına görə ağ-sarı hunlar, sarı-qara türkeşlər, ağ-qara qoyunlular, ağ-sarı jüzlər, ağ finlər və s. tayfa, xalq,
dövlət, siyasi birlik adları yaranmışdı.
Ural-altay xalqlarının mifologiyasında, inanclarında mühüm əhəmiyyət daşıyan qadın mənşəli hami ruhların
müqayisəsindən bəlli olur ki, onlar daha çox sarı uzun saçlı, ağ donlu görkəmdə təsəvvür, təsvir olunurlar.Belə
hal qədim mifoloji görüşə görə günəşin sarı rəng, ağ şüalarının birliyini yaradır. “Sarı gəlin”də həmin rəng, ruh,
gözəllik anlayışları genetik-tipoloji cəhətdən qorunub.
3.Buta, Vergi Verilmə və Sevgi Motivləri
21 Cəlal Bəydili. Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və funksiya. Bakı, Mütərcim, 2007. Səh.153
22Cəlal Bəydili. Türk mifoloji sözlüyü. Bakı, “Elm”, 2003. Səh.377
23 Е.Р. Доддс. Греки и иррациональное. Москва – Санкт-Петербург. Университетская книга. 2000. Стр.150, 170-172
24 А.И. Немировский. Этруски. От мифа к истории. Москва. Наука. 1983. Стр.23.
25М.В. Пурбуева. Шаманский прозаический фольлор бурят: сюжети, мотивы и персонажи. Часть автореферата

285
“Şaman inanclarında buta, vergi verilmə aktı, yeni ruh halında doğularaq işıqlanma, paklanma hadiəsi,
məhəbbət dastanlarında aşiqlərin iztirablara keçməsi kimi özünü göstərir”26. Sarı gəlin “də aşiqin qarşılıqsız,
cavabsız sevgisində keçirdiyi yanğı dolu hisslər eyni ruh halı yaradır. Buta verilən tanrı qurbanları sırasına daxil
olaraq sonsuz mənəvi gücə sahib olan haqq aşığına çevrilir27. Mahnının qəhrəmanı da öz iztirablarıyla haqq
aşığına bənzəyir.
Orta Asiya türklərinin inanclarında şamanların vergi, buta almaları hadisəsi birbaşa Sarı qızla bağlanır. Belə
halın özü də səbəbindən asılı olmayaraq sevginin, paklaşmanın, işıqlanmanın türksoylularda qız surəti ilə
əlaqələndirilməsini göstərir.
Monqol, türk xalqlarının epik ənənəsində qəhrəmanlar bir qayda olaraq öz butalarına, segililərinə böyük
çətinliklərdən, sınaqlardan sonra çatıb qovuşurlar. Həmin süjet şamançılıq mifologiyasında əsas cəhətlərdən biri
olangöyün tanrıya yaxın hami ruhlarının oğlan, qız övladları (“xatalar”: Qeser, Qaquray Noqon) arasındakı
münasibətlərin yerə endikdən sonra dastan qəhrəmanlarının həyatları kimi əks olmasından yaranıb28. Türk epik
ənənəsində bir-birinə qovuşa bilməyən sevgililər haqda dastanlar da mövcuddur. “ Əsli və Kərəm “ dastanında
türk gəncin erməni qızı ilə birləşə bilməməsi ikiibarışmaz ruh dünyası arasında: müsəlman –xristian, erməni –türk,
- gedən mübarizədən təsirlənir.
Yaradıcılığı türk şifahi xalq ədəbiyyatı, mifologiyası ilə yoğrulmuş N.Gəncəvinin“ Yeddi gözəl “əsərində bəzi
hallarda aşiqlə məşuq qovuşa bilmirlər.“Yeddi gözəl”də Nizaminin yaratdığı qəhrəman surəti Çində qara
geyinənlərin“Mədhuşlar ölkəsin”dən quşun ayaqlarından yapışaraq cənnət məkana gəlib çatır, lakin gözəllər şahı
huriyə qovuşabilmir29. Belə halın yaranması xalq yaddaşında pərilərin, cinlərin, əyə ruhların, hurilərin nə qədər
gözəl olsalar belə müqəddəs, toxunulmaz qalmalarını göstərir. Mifologiyada,inanclarda, əfsanələrdə, nağıllarda,
rəvayətlərdə onlara evlənmə süjeti yoxdur. Həmin yanaşma, təsəvvür böyük günah sayılır, belə hal olursa da
böyük günahlarla təsvir edilir. Həmin cəhətdən “Sarı gəlin”də sevənin üsyanı , yanğısı , ümidsiz çırpınışı, sevilənə
qovuşa bilməməsi hami ruh Sarı qızdan gələn toxunulmazlıqla əlaqəlidir.Burada mövzu və məsələ ilə əlaqəli
monqol türk mifologiyasının, inanclarınnın əsas xüsusiyyətlərindən sayılan motivin - “göyün sakinləri “xatalar”ın
müqəddəsliyinin, toxunulmazlığının xalq yaddaşında qalmasını başqa bir yöndən də izah etmək olardı . Türklərdə
, Qars-Ağbaba bölgəsinin insanlarında belə bir deyim var, “Xata- balanı məndən uzaq elə”. Həmin deyimin bir
başqa şəkli də “Xata-baladan məni qoru”dur. Bu deyimi daha çox biri başqasını qanunsuz, gizli, təhlükəli işə cəlb
etmək istəyəndə işlədirlər. “Mənişər, günah işdən uzaq elə” mənasında söylənən həmin deyimlə güdülən əsas
məqsəd “göydəki xatalardan-hami ruhlardan qorxduğuma görə sənin günahına görə mən onların cəzasına
düşmək istəmirəm” deməkdir. Başqa sözlə, günah hansı yöndən gəlsə də sonda “xatalar”, tanrıya yaxın hami
ruhlar mütləq cəzalandırırlar. Çox yəqin ki, artıq müasir dövrdə sadə türk xalqı “xata” anlayışının haradan, necə
yarandığını bilmir. Lakin genetik ruhun qədimdən sümükləşmiş kodları heç kimin dərk etmədiyi, təsir edə
bilmədiyi halda əbədiyyən öz təbii axarında inkişaf edir. Həmin cəhətdən oxşar vəziyyət xalq yaddaşında hami ruh
Sarı qızın “Sarı gəlin”ə təsirində də yaranıb. Tanrıya yaxın bölgənin, dağın sakini hami ruh Sarı
qızınmüqəddəsliyindən, toxunulmazlığından çəkinmə instinkti şüuraltı səviyyədə sevən tərəfindən “Sarı qız” da
özünü göstərib. Uyğun cəhətdən oxşar ruh inkişafı “Qız qalası” əfsanəsi, məbədi ətrafında davam edib.
Bakıda yerləşən “Qız qalası “məbədi buta qüruluşunda yaradılb. Buta quruluşu 6, 9 rəqəminin rəmzini
təkrarlamaqla qədim mifoloji görüşdə həyatın ilk başlanğıcını, yaranmasını,“əbədi hərəkət” – “burulğanvari
inkişaf” bildirir. Bu cəhətdən məbədin quruluşu, məqsədi şumerlərin “zikkurat”ıyla, daoçuluğun (qədim çinlilərin
dini ) rəmzi ağ-qara butayla uyğunluq təşkil edir. Başlanğıcını qədim çinlilərin,ural-altayların, şumerlərin göyün
kişi-An,yerin qadın- İn,Ki dünyabaxışından,fəlsəfəsindən alır. Xalq əfsanəsinə görə pak ruhlu qız öz namusunu
qorumaq üçünqalanın üstündən yerə atılaraq özünə qəsd edir. Mifoloji cəhətdən baxılsa buəfsanədə dağı əvz
edən hündür qala, inanc mərkəzi məbəd,saf ruhlu gözəl qız (hami ruh), buta, toxunulmazlıq xüsusiyyətləri dağ
ruhu Sarı qız surətiylə çox yaxınlıqlara malikdir. Eyni zamanda həmin uyğunluqları “Sarı gəlin”lə müqaysədə qəbul
etmək olardı. “Sarı gəlin” mahnısının Azərbaycan, Ərzurum mətnlərini müqayisə etdikdə ural-altay xalqlarının
mifoloji görüşlərinin, inanclarının əsas xüsisiyyətlərinimüəyyənləşdirməklə həmin oxşarlıqları bəlli etmək
mümkündür.
Ərzurum Türküsü –Sarı Gəlin :
26 Cəlal Bəydili. Türk mifoloji sözlüyü. Bakı, “Elm”, 2003. Səh.70

27Cəlal Bəydili. Türk mifoloji sözlüyü. Bakı, “Elm”, 2003. Səh.70
28 М.В. Пурбуева. Шаманский прозаический фольлор бурят: сюжети, мотивы и персонажи. Часть автореферата

29 Nizami Gəncəvi. Yeddi gözəl. Bakı, “Elm”, 1983. Səh.13-137
286
Birinci türkü: İkinci türküdə oxunan əlavə misralar:

Erzurum çarşı Pazar,
İçinde bir kız gezer, Elinde divit kalem,
Elinde divit kalem Dertlere derman yazar.
Katlime ferman yazar. Erzurumda bir kuş var,
Kanadında gümüş var ,
Palandöken yüce dağ,
Altı mor sümbüllü bağ.
Seni vermem yadlara,
Nice ki bu canım yazar.
Azerbaycan Xalq Mahnısı-Sarı Gelin:
Saçın ucun hörmezler,
Gülü sulu dərməzlər .
Bu sevda nə sevdadır,
Səni mənə verməzlər.
Bu dərənin uzunu,
Çoban gaytar guzunu.
Nə ola bir gün görəm,
Nazlı yarın üzünü.
Aşiq ellər ayrısı,
Şana tellər ayrsı,
Bir gününə dözməzdim,
Oldum illər ayrısı.
Birinci Ərzurum türküsündə Sarı gəlinə olan eşq qarşılıqsız qaldığı üçün bu hal günahsız məhbusun
“ölümünə fərman yazan qələm” tək aşiqi ağır ümidsizliyə məhkum edir. Bü hal da mifoloji cəhətdən Sarı qızın
hami ruhuna toxunduqda işlənən günaha görə gözlənən cəzaylauyğunluq təşkil edir. İkinci türküdə yenə gözəlin
“divit qələm”lə” dərdlərə dərman yaza bilməsi” deyildikdə, onun sevgisininaşiq də daxil olmaqla bütün dərdlilərə
çarə qılacaq ruha malik olması nəzərdə tutulur. Qədim dünyada yazı yazmaq üçün istifadə edilən iki cəhətli
qələmdən həm də bıçaq kimi istifadə olunurdu. Türküdə gözəlin ruh halının aşiqi həm öldürə bilmə, həm də
diriltmə gücünə sahib olması həmin divit qələmin xüsusiyyətiylə vurğulanır. İnsanların xoşbəxtliyinə, yaxud
ölümünə qərar vermək ancaq üstün səviyyəli ruhlara, varlıqlara aid olan xüsisiyyətdir. Tanrıya, vətənə, yaxınlara,
gözələ göstərilən sevgidə dəyərlər, hədəflər fərqli olsalar da keçirilən ruh gərginlikləri cəhətdən mahiyyətdə çox
yaxınlıqlar var. Türküdə genetik-mifoloji qatla gerçək hyatın çarpazlaşması bu cür ikili hal yaradıb. Ərzurum, Azər-
baycan “Sarı gəlin”ində həmin mifoloji qatla gerçəklik açıq şəkildə özünü göstərir. Heç bir əsasa ehtiyac olmadan,
ancaq bədii təsvir vasitəsi üçün Palandökən dağının adı çəkildikdə mifologiyada, inanclardakı Sarı qızın məkanı
dağ kultu canlandırılıb. Ağ “gümüş qanadlı quş” mifoloji görüşlərdəhəm də mələklər surətində təsvir edilən Umay
ana, Sarı qızın uzun saçlı, ağ donlu, antropomorfik, quş cildindəki rəmzlərindən biridir.
Azərbaycan mahnısında “saçın ucun hörməzlər” dedikdə “uzun dağınıq saç” nəzərdə tutulur, belə təsvir
həm də Umay ananın, Sarı qızın əlamətlərindəndir”. “Gül” gözəllik rəmzlərindən biri olmaqla mələklərə, pərilərə,
qadın mənşəli hami ruhlara aiddir. “Səni mənə verməzlər” misrası toxunulmazlıq halı yaradır, hami ruha qarşı
münasibətlə uyğunluq təşkil edir. “Bu dərənin uzunu” türk xalqlarının inanclarında Sarı qızın axar suların ətrafının,
yarğanların, dərələrin ruhu olması ilə eyni mahiyyətə malikdir.
Mahnının “Çoban qaytar quzunu”misrasının mifoloji-tarixi qatı da çox maraqlıdır. “Dədə Qorqud” dastanının
“Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy”unda belə bir hadisə nağıl edilir. “Oğuz eli yaylağa köçdüyü zaman Aruz bəyin
çobanı Qonur Sarı qocadan öncə heç kim köç etməzmiş. Bir gün qoyun sürüsü ilə yaylağa gəlib çatan çoban uçan
pərilərlə qarşılaşır. Onları görən qoyunlar ürküb qaçırlar. Sarı çoban torunu atıb pərilərdən birini tutur, ehtirasına
hakim ola bilməyib onunla yaxın münasibət qurur. Pəri ona xəbərdarlıq edir ki, o, böyük günah işlətdi və Oğuz
elini böyük fəlakət gözləyir. Zaman keçir Sarı çoban qoyun sürüsüylə yenə yaylağa gəlir. Qoyunlarının ürkdüyünü
görən çoban irəli çıxır və pəri qızla qarşılaşır. Pəri qız ona “əmanətini al”, - deyib Təpəgözü verir”30. Bu qısa
parçadan aydınlaşır ki, “Dədə Qorqud” kimi yaşı min dörd yüz ildən çox olan qədim dastanda belə mifoloji
düşüncə, dastançılıq dövrlərinin xüsusiyyətləri çarpazlaşıb, transformasiyaya uğrayıb. Sarı pəri qız öz rəng rəmzini
30 Şamil Cəmşidov. Kitabi – Dədəm Qorqud. Bakı, Elm, 1999. Səh.383-384
287
çobana verib, qadın mənşəli hami ruhun müqəddəs toxunulmazlığı pozulub şetytani məxluq Təpəgöz yaranıb.
Əgər min dörd yüz illik dastanın ruhunda mifoloji cəhətdən bu qədər ciddi çarpazlaşma, zəifləmə gedibsə, müasir
dövrün tələblərinə görə “Sarı gəlin”dən belə inkişafı daha adi, həyati səviyyədə gözləmək olardı.
Türkiyə coğrafiyasında son dövrlərdə “Sarı gəlin” türküsünün yaranmasını erməni, yaxud gürcü qızıyla
əlaqələndirmək31 cəhdi xalqın datançılıq ənənəsinin təsirindən qaynaqlanır. Həm də həmin əfsanələrin süjeti
“Əsli və Kərəm” (erməni qızı-türk oğlan) dastanı, “Əli və Nino” (gürcü qızı-türk oğlan) romanı ilə çox yaxındır.
Həmin əfsanələrdən qıpçaq (kuman) xristian türk qızı haqda yaranan mətn həm qədim mifoloji əsasları cəhətdən,
həm də şəkilləşdiyi doğma mühitə görə ural-altayların mifologiyasında, inanclarıdakı hami ruh Sarı qızla daha
uyğundur. Hazırkı məqalə də başlanğıcdan sonadək həmin məsələyə - “Sarı gəlinin” Sarı qızdan təsirlənməsinə
həsr olunub. Türksoylu olmayan xalqların qıpçaqları sarışın mənasında kuman adlandırmaları da əfsanənin
aydınlaşmasına kömək edən əsaslardan biridir32. Bütün hallarda Sarı qız hami ruh anlayışı, “Sarı gəlin” haqda
əfsanələr, türkülər mənəvi-ruh, mədəni kök cəhətdən türk ruhundan başlanğıc alıb.
Nəticə
Ural-altay xalqlarının mifoloji görüşlərinin, inanclarının, epik ənənə xüsusiyyətlərinin, qədim xalq
mahnılarının qarşılıqlı müqayisəsi göstərir ki, onların mənəvi-ruh aləmində ideal sevgi anlayışı iki cür qavranılır.
Birincisi, Ulu Yaradan tanrıya, vətənə, əcdadlara, sevgiliyə göstərilən münasibət olmaqla adi həyati gerçəkliyə
aiddir. İkincisi isə mifoloji inanc, epik ənənə, xalq ruhu səviyyəsində yaranmaqla ancaq dünyabaxışlarda, xəyal
dünyasında qalır. Lakin burada zamanın təsiri nəticəsində mifoloji təbəqənin zəifləməsi başlayır. Dastançılıq
dövründə bu hal daha da güclənir; mifologiya ilə gerçəkliyin çarpazlaşması baş verir. Daha sonrakı dövrlərdə
mifoloji ruh, dastançılıq əlamətləri artıq özünü xalq yaddaşında kökləşmiş kodlarla, işarələrlə göstərir. Həmin
ölçülərdən yanaşdıqda aydınlaşır ki, “Sarı gəlin” türküsündə əks olunub qorunan sevgi və hüzn də ruhən,
mövzuca birbaşa ural-altay xalqlarının əsas hami ruhlarından olan Sarı qızla bağlı mifoloji dünyagörüşünə və
inanclarına bağlıdır, Sarı gəlin Sarı qızın varisidir.
Qaynaqlar
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Altı cilddə. I cild (Şifahi xalq ədəbiyyatı), Bakı, “Elm”, 2004.
Bəydili C. Türk mifoloji sözlüyü. Bakı, “Elm”, 2003 .
Bəydili C. Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və funksiya. Bakı, Mütərcim, 2007 .
Büyük Türk Klasikleri. Tarih. Antoloji. Ansiklopedi. Birinci cilt. Ötüken – Söğüt. İstanbul, 1985.
Cəmşidov Ş. “Kitabi – Dədəm Qorqud” Bakı, Elm, 1999 .
Доддс Е.Р. Греки и иррациональное. Москва – Санкт-Петербург. Университетская книга. 2000.
Donuk A. Eski Türk Devletlerinde Askeri İdari Ünvan ve Terimler. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. İstanbul.
1988.
Gəncəvi N. “Yeddi gözəl”. Bakı, “Elm”, 1983.
Хук С.Г. Мифология Ближнего Востока. Москва. Наука. 1991.
Kahyaoğlu Sinan . Kazdağından esintilər. Ofset Yayın Matbaaçılıq, Topqapı, İstanbul, 2013
Героический эпос о Гэсэре. Иркутск. Издат. Гос. Университета. 1969.
Липец Р.С. Образы Батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе. Москва. Наука. 1984.
Маадай – Кара. Алтайский героический эпос. Москва. Наука. 1973.
Nəsib T. Türk epik ənənəsi və “ Qeser “ dastanı. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün
təqdim edilmiş dissertasiya. Bakı. 2015.
Неклюдов С.Ю. Монгольские сказания о Гесере. Новые записи. Москва. Наука. 1982.
Немировский А.И. Этруски. От мифа к истории. Москва. Наука. 1983.
Пурбуева М.В. Шаманский прозаический фольлор бурят: сюжети, мотивы и персонажи. Часть
автореферата (введение диссертации). 2010. Улан-Уде. 14 стр. disserCat http://www.dissercat.com/content/
shamanskii – prozaicheskii – folklore – buryat – syuzhety – motivy-i-personazhi# ixzz 2iq www3wN
Сагалаев А.М. Мифология и верования алтайцев. Центрально – Азиатские влияния. Новосибирск.
Наука. 1984.
Урманчеев Ф.И. Эпические сказания татарского народа. Казань. Из.-во. Казанского Университета
1980. 120 стр.
Шаракшинова Н. Героический эпос бурят. Иркутск. Восточно – Сибирское книжное из-во. 1968.
ŞatanaNazanŞara
http://www.facebook.com/#!/profile.php?id=100002892442552http://twitter.com/#!/nazansarasatana
31ŞatanaNazanŞarahttp://www.facebook.com/#!/profile.php?id=100002892442552http://twitter.com/#!/nazansarasatana.
32ŞatanaNazanŞarahttp://www.facebook.com/#!/profile.php?id=100002892442552http://twitter.com/#!/nazansarasatana.
288
AZERBAYCAN’A SÜRELİ YAYINLARDAN BAKMAK
Ahmet ÖZCAN*
Özet
Azerbaycan’dan Türkiye’ye çeşitli nedenlerle gelip yerleşen birey ve topluluk sayısı yüzlerce yıllık bir zaman
diliminden izlenebilir. Bu bölgeden yapılan göçlerin neticelerinden birisi de özellikle 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl
başlarında gelenlerin Türkiye’deki kültürel ve siyasi hayata yaptıkları katkılardır. Mesela Ahmet Ağaoğlu
örneğinde Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e bir siyasal aktörün portresi görülebilir. Ahmet Caferoğlu ise akademi
alandaki faaliyetleriyle bilinir. Azerileri örneklerini artırabileceğimiz Türkiye’deki faaliyetleri içerisinde süreli
yayınların önemli bir yeri vardır. Göçmenlerin siyasal ve kültürel hedefler süreli yayınların kolay ulaşılabilirliği
sayesinde canlı tutulabilir veya Cumhuriyet’in ilk yıllarında yayımlanan Azerbaycan Yurt Bilgisi (1932–1934)
örneğinde görüleceği üzere hedeflere ulaşma arzusu zamanın şartlarıyla doğru orantılı olarak ertelenebilirdi. Bu
tür örneklerinde ele alındığı bildirimiz 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren görünmeye başlayan ve 20. yüzyıl
başında dikkat çekici şekilde artan Azerbaycan’daki süreli yayın geleneğinin Türkiye’deki yansımaları üzerine bir
değerlendirme şeklindedir. Ayrıca Azerbaycan Yurt Bilgisi dergisi örneğiyle süreli yayınların akademik hayata
katkısına dikkat çekilecektir. Türkiye’nin Türk dünyası içindeki cazip kültürel ve siyasal merkez olmasının,
Kırım’dan Türkistan’a uzanan göçmen hareketliliğinin Anadolu’da buluşmasının belgesel görüntüsü öncelikle
kamusal alanda paylaşıma sunulmuş olan süreli yayınlardan izlenebilir.
Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Basın, Süreli yayınlar, Azerbaycan Basın tarihi,
Giriş
Azerbaycan Türkiye kültür ilişkileri içinde ortak dil, edebi kökenler, tarih ve ideallerin buluşma noktalarından
biri olan süreli yayınlar daha doğrusu dergi yayıncılığının önemli bir yeri vardır. Burada kast edilen Osmanlı ve
Cumhuriyet Türkiye’sinde siyasi nedenlerle Azerbaycan’ı terk etmek zorunda kalmış göçmenlerin yayınladığı
dergilerdir. Bu türden yayıncılık sadece Azerbaycanlı değil Rus işgaline uğrayan farklı Türk yurtlarından gelen
göçmenlerin birçoğunun faaliyetleri arasındadır. Rus hâkimiyeti altındaki Kazan, Kırım, Kafkasya’dan Türkistan’a
kadar uzanan bölgelerden Türkiye’ye gelen aydınlar kendi coğrafyalarına referansla gazete ve dergi çıkarmışlar,
bu yayınlarla ülkelerinin bağımsızlık davalarının savunusunu yapmışlardır. Göçmenlerden bir kısmı da Türkiye’deki
Türkçü dergiler ve Türkoloji alanında yayın yapan süreli akademik yayınların yazar kadrosunda yer almışlardır.
Mesele bunun ilk örnekleri olarak Yusuf Akçura ve Ahmet Ağaoğlu’nun Türk Yurdu’ndaki aktif yazarlıkları
gösterilebilir.
Azerbaycan coğrafyasından Türkiye’ye çeşitli nedenlerle bireysel ve toplu göçler yüzlerce yıllık bir zaman
diliminden izlenebilir. 19. yüzyılın sonu 20. yüzyılın başlarındaki göçmen hareketliliği ise daha çok siyasal
gerekçelerledir. Özellikle bu gerekçeyle gelenlerin Türkiye’deki siyasi ve akademik alanlarda dikkat çeken
faaliyetleri olmuştur. Mesela Ahmet Ağaoğlu örneğinde Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e bir siyasi aktörün portresi
görünür. Türk dili ve edebiyatı araştırmalarında Ahmet Caferoğlu’nun yeri öncü niteliğindedir. Bu iki aktörde
ömürlerinin büyük kısmını Türkiye’de geçirmişlerdir. Azerbaycan’da gelişen fikir hareketliliği ve fikir adamlarının
özellikle Türkiye’deki milliyetçiliğin gelişimine etkileri bilinmektedir. Türkiye’nin Türk dünyası içindeki cazip
kültürel ve siyasal merkez olmasının, Kırım’dan Türkistan’a uzanan göçmen hareketliliğinin Anadolu’da
buluşmasının belgesel görüntüsü öncelikle kamusal alanda paylaşıma sunulmuş olan süreli yayınlardan izlenebilir.
Tarihsel süreç, yazarlar, derneklerle ilişkisi vb teknik konularla birlikte, öne çıkan söylem, amaç ve işlevlerini
anlamaya dönük soruları içeren bu değerlendirme aynı zamanda Azerbaycan Türkiye ilişkilerinin bir başka
boyutuna dikkat çekmiş olacaktır.
Rusya Türklerinin göçmen neşriyatı sadece Türkiye ve Azerbaycan Türkleriyle sınırlı değildir. Paris’te
Promete, Nezavisimıy Kafkaz, Berlin’de İstiklal, Kurtuluş, Yaş Türkistan, Vatan Dileği, millî Ateş ve Yana Milli Yol,
* Doç. Dr., Çankırı Karatekin Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. kitapcigezgin@yahoo.com
289
Romanya (Bazarcık)da Emel, Türk Birliği, Köstence’de Halk, Helsinki’de Turan, Harbin (Mançurya) de Yırak Şark ve
Ming Yıl, Nankin’de Çini Türkistan, Tiyan-Şan,Varşova’da Kafkasya Dağlıları, Şimali Kafkasya, Hürriyet Yolu
,İleri,Yedi Yıldız gibi dergiler yayımlanmıştır.
Azerbaycanlılar Türkiye’de Yeni Kafkasya, (1923-27) 94 sayı, Azeri Türk (1928-30) 30 sayı, Yeşil Yaprak 1928,
Odlu Yurt 1929-31, Azerbaycan 1952 (hala çıkıyor) (Azerbaycan Kültür Derneği), Mücahit(1955), Sahibi Cengiz
Göygöl, Türk İzi, 1952 (Azerbaycan Milliyetçiler Derneği Dergisi), Türk Yolu, Mehmet Sadık Aran) (1951’de 7 sayı
çıktı) Ergenekon Yolu (Mehmet Sadık Aran tarafından 1950’lerde). adlı dergiler yayımlamışlardır. Azerilerin
çıkardığı bu dergilerin içerisinde özellikle öne çıkan akademik niteliğiyle diğerlerinden belirgin şekilde ayrılan
Azerbaycan Yurt Bilgisi (1932–34)’dir. Bu bildiride genel hatlarıyla Azerbaycan Türklerinin Türkiye’deki süreli
yayınları ve dikkat çeken akademik niteliği üzerinden Azerbaycan Yurt Bilgisi adlı dergiye odaklanılacaktır.
Amacımız yakın zamanda tıpkıbasımı yapılana kadar pek bilinmeyen bu derginin Türkiyat araştırmalarındaki yerini
belirlemektir. Bu dergi üzerine daha çok Türkçü göçmenlerin yaptığı yayıncılık faaliyetlerinin Türkiye’deki
örneklerinden biri olarak ele alınmış bir makale bulunmaktadır. 1 Bu yazı dışında derginin araştırmacılar tarafından
ilgi gördüğüne dair bir incelemeye rastlanılmamıştır.
Türkiye’de birçoğu yayımlanmamış olsa da Azerbaycan konulu yüksek lisans ve doktora tezlerinin kayda
değer bir sayıya ulaştığı görülmektedir.2 Bunların içerisinde Azeri dergileriyle ilgili yapılmış çalışmalar da
bulunmaktadır, fakat Azerbaycan süreli yayınlarının Türkiye safahatı makro bir bakışla değerlendirilmemiştir. Bu
durum dikkate alınarak öncelikle dergiler hakkında tarihsel süreç içerisinde genel bir değerlendirme ardından
Azerbaycan Yurt Bilgisi Türkiye’deki akademik çalışmalara katkısı çerçevesinde kısaca değerlendirilecektir.
1-Gazete ve Dergiler
İslam dünyasının dolayısıyla Türklerin süreli yayınlarla kendi dilleri üzerinden yayın yapacak şekilde
tanışması Mısır (1828) ve İstanbul’da (1831) yayımlanan Vakayi-i Mısrıyye ve Takvim-i Vekayi örnekleriyle
olmuştur.3 Fakat gazete ve dergi yayıncılığı 1860 yılından itibaren dikkat çekici bir şekilde hareketlenmiştir.
Yüzyıllardır Türk topraklarındaki hâkimiyetini genişleten fakat özellikle Kırım Harbi sonrası itibarıyla-ki bu
gazetenin gündelik hayatın bir parçası haline geldiği zamandır-işgalin yankıları Osmanlı Başkentinde gazete
vasıtasıyla kamuoyunda paylaşılacaktır.4 Bu paylaşım İstanbul’un ileriki yıllarda Türk dünyasında üstleneceği
misyonun da ilk görünümlerinden olduğu gibi Türkçü ve İslamcı düşünce kronolojik başlangıç arayışında önemli
referans noktalarından olacaktır. Gazete ve dergiler, Osmanlı toprakları dışındaki Türklere dair önceleri haber
niteliğinde ulaşan bilgiye zamanla tarihi, edebi, siyasi kültürel bilgiyi de katarak, kamuoyu ve entelektüel alanın
paylaşımına sunmuşlardır. Türk dünyasına dair bilginin işlevi iki yönlü olmuştur. Hem Osmanlı Türklerini
soydaşlarıyla dayanışmayı sağlayacak bir duygusal bağın kurulması hem de tarih ve edebiyatın haritasının keşfi
yani Türkoloji’nin gelişimine katkıda bulunacak bir bilgi türünün gelişmesini sağlamıştır. Rusya Türkleri öncelikli
olarak Ruslar tarafından araştırılmış elde edilen bilginin Osmanlı aydınları tarafından bilinmesi ise ancak
Rusya’dan gelen Türkler vasıtasıyla olacaktır. Osmanlıların Türk tarihine dair Fransızca yoluyla elde ettikleri
bilginin ilk görünümleri popüler niteliklidir.5
Türklük üzerine akademik bilginin üretilip paylaşılmasında yükseköğretim, dernek ve enstitü tarzı
kurumsallaşma öncülük etmiştir. Bu kurumların yayın organları ve yazar kadrosu özellikle Rusya Türklerini konu
edinen kısımlarında bu bölgeden gelenler ve onların çalışmalarıyla oluşmuştur. Bir bilgi türü olarak farklı
coğrafyaların öğrenilme arzusunun kökenleri eski olsa da bu coğrafyaların soy ve din bağı üzerinden kurgulanarak
farklı bir bilgi türü olarak yeniden inşası yenidir. Bu bilgi türü aynı zamanda ideolojik referanslı muhayyel bir
coğrafyanın yaratıcısı olacaktır. Bütün 18. yüzyıl boyunca Türklerin yaşadığı coğrafyalardaki Rus hâkimiyeti bu
coğrafyalarda yaşayanların siyasal ve kültürel hayatının şekillenmesinde etkili olmuştur. Bağımsız bir neşriyat
hareketinin zor olduğu bu ülkelerdeki yayın faaliyetlerinde merkezin sansürle kurduğu iktidarın tesiri
1 Mehmet Özden, “Türkiye Cumhuriyetinde Türkçü Göçmen Neşriyatı: Azerbaycan Yurt Bilgisi (1932-1934)” Türklük
Araştırmaları Dergisi, Sayı 18, 2013.
2 Yök tez merkezinde Azerbaycan terimiyle girildiğinde 753 başlık görünmektedir. Bunun 597 tanesi yüksek lisans tezidir.
Konumuz açısından baktığımızda Sosyal bilimler ve İnkılap tarihi enstitüsülerinde yapılmış tezler bulunmaktadır.
3 Bağdat Valisi Davut Paşa’nın 1816 yılında Curnalu’l-Irak adlı bir gazete yayınladığına dair bilgi bulunmasına rağmen henüz bu
bilgi doğrulanamamıştır. Nesimi Yazıcı, “Vakayi-i Mısrıye Üzerine Birkaç Söz”,OTAM, cilt 2, sayı 2, 1991, s.267.
4 Karpat, İslamın Siyasallaşması, Timaş Yayınları İstanbul 2013, s. 131.
5 Mesela Süleyman Hüsnü Paşa’nın Tarih-i Alem adlı eserinde Türklerle ilgili kısım. İstanbul 1876.
290
kaçınılmazdır. Bu durum esasında süreli yayınların doğasında olan bir şeydir, süreli yayınlar sansürle birlikte
gelişmiştir. Coğrafyalar üzerindeki emperyal faaliyetler bunların karşısında milliyetçiliğin yükselişi ve bağımsızlığın
ideolojik bir formda romantik bir arayışa geçilmesi örgütlülüğü ve bu örgütlülüğün iletişimini söylemini taşıyacak
olan süreli yayınların artışını da beraberinde getirmiştir. Bu söylemi bulundukları coğrafyanın siyasal olarak bağlı
oldukları devletlerinin baskısı altında dile getirmenin mümkün olmaması aydınları nispeten bağımsız bir siyasal
faaliyet ve buna bağlı olarak yapabilecekleri neşriyat konusunda kendi ülkeleri dışına itmiştir. Türkiye bütün Türk
dünyasından gelenler için olduğu gibi Azerbaycan’dan gelenler içinde önemli bir sığınak ve faaliyet merkezi
olmuştur. Aşağıda Azerbaycan merkezli yayıncılığın ve Türkiye’deki örnekleri genel bir bakışla
değerlendirilecektir.
2-Azerbaycan’da Süreli Yayıncılık
XIX. Yüzyılın sonunda Azerbaycan’daki Azerilerin nüfusu iki milyona yakındı. Bölge 1870-83 yıllarında Rusya
imparatorluğu içinde dünya ekonomisinin bir parçası haline geldi. 1863’te 14 bin olan Bakü nüfusu 1903’te iki yüz
altı bine yükselerek hazar ötesinin en büyük şehrine dönüştü. Genişleyen ve medeni vasıtalarla donatılan şehir ve
kasabalarda Rus ve Avrupa mallarını köylere dağıtan tüccar sınıf meydana geldi. Çar idaresinin kendisine bağladığı
hanzade, beyzade gibi tüccar çocukları da Kafkasya’daki Rus mekteplerinde okumuştu. Rusya’daki Türkler
arasında ilk gazeteyi 1870 yılında Kaspi(y) adıyla çıkarmayı başaran Azeriler 1905 ihtilali sonrasında bol miktarda
kitap gazete ve dergi yayınlama imkânına sahip oldular. Kaspiy’den beş yıl sonra Ekinci çıkmıştır. Tiflis’te çıkan
Ziya (1879) ve Keşkül (1883) ve Şark-ı Rus (1903) bunlara eklenmelidir.6 Bu açıdan bakıldığında Azerbaycan
yayıncılığının esas artışını bu yıllara bağlamak lazımdır Resulzade ve Ahmet Agayef gibi aydınlar bu dönemde yazı
hayatına girmişler sonraki yıllarında Türkiye onlar için bir sığınak olmuştur.1904 yılında Bakü’de yayınlanan Hayat
kurtuluş fikrini yayıyordu. İlk sayısında İslamiyetsiz kurtuluş olmaz diye yapın yapmıştı. Daha sonra İrşad, Terakki,
Ziya-i Kafkasiye Tekâmül, Yoldaş, Baku Hayatı adlı gazeteler çıkarılsa da bunlar uzun sürmedi. İttifak gazetesi,
Sada-i Hak, Sada-i Kafkas, Kardaş Kömeği, Yeni İkdam, Yeni İkbal, Açık Söz 1917 yılının sonuna kadar Azeriler
tarafından kısa ömürlü olmakla birlikte otuzdan fazla Azerice 6 adet Rusça gazete çıkmıştır. En meşhur mizah
dergisi ise Molla Nasreddin 1906-1917 yılları arasında yayımlanmıştır. Ayrıca Bakü’de Behlül, Zenbur, Leyla,
Mirat, Arz, Gül-i niyet gibi dergiler yayımlanmıştır. Edebi mecmualar arasında Bahar, Rehber, Hakayık (1906)
Füyuzat (32 sayı 1906) Mazhar(1909) . Resimli Sihab-ı Sakıb (1910 kapatılmış tahrir heyeti hapsedilmiştir. Yeni
füyuzat (1910) , Şelale (1913), Direlik (1914), Müzhib 1915 ve Kurtuluş gibiler zikre değer. Kısacası Azerbaycan’da
1905-1917 yılları arasında ekserisi kısa ömürlü olmakla birlikte 60 tan fazla dergi ve gazete yayımlanmıştır. Bir
kısmı maddiyatsızlık olmak üzere daha çoğu rus sansüründen kapanmıştır.1905 rus ihtilalinin getirdiği serbestlik
ve halkın milli gazete dergi ve kitaplara ihtiyacı Azerbaycan’da matbaacılığın gelişmesine katkıda bulunmuştur.
Yirminci yüzyıl başlarında Bakü Gence, Şusa ve Nahçevanda Arap harfli matbaalar kurulmuştur.7
3-Azerbaycan Yurt Bilgisi
Türkiye’deki Azerbaycanlı göçmen neşriyatı yukarıda bahsedilen birikimin Türkiye tecrübesiyle birleşmesiyle
oluşmuştur. Özellikle Azerbaycan Yurt Bilgisi başta olmak üzere Odlu Yurt8 gibi dergiler akademik yazım alanında
öncü rol oynamışlardır. Anadolu dışı Türklüğe dair yayınlar henüz Türkiyat araştırmalarında Türklerin yetersiz
olduğu Türkolojinin daha çok Türkiye dışı Türklerle ilişkili olduğu bir zamanda bir eksiği tamamlayacaktır. Bu
durumu bir Türkoloji Ansiklopedisi çıkarma girişiminde bulunan M. Şakir Ülkütaşır’ın verdiği örnek daha iyi
açıklamaktadır. Ülkütaşır bu ansiklopediyi Abdulkadir İnan ile birlikte çıkarmak istemiştir. Türkiye dışı Türklerle
ilgili kısımların hazırlanmasını İnan yapacaktır fakat ansiklopedi İnan’ın ayrılması üzerine bir fasikülde kalmıştır.
Ülkütaşır devam etmeme nedenini İnan olmadığı takdirde Anadolu dışını yazamayacağı için bırakmasına bağlar. 9
Rus işgalinden kaçıp gelen aydınların rolü bilimsel sahada bu dünyaya dair bilinmeyenleri yazabilmeleriyle öne
çıkar. Nitekim Azerbaycan Yurt Bilgisi kadrosunda oynadıkları rolün yanı sıra İstanbul Darülfunun’u Türkiyat
Enstitüsü’nde bu rolün etkileri görünür.
6 Hasan Duman, Osmanlı-Türk Süreli Yayınları ve Gazeteleri, İstanbul 2000, cilt 1, s.10
7 Nadir Devlet, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Türk Tarih Kurumu Yayınları,3. Baskı, Ankara 2014, s.241-
246.
8 Odlu Yurt Ali Ergun Çınar tarafından hazırlanarak tıpkıbasım olarak Kitapevi Yayınları tarafından yeniden yayımlanmıştır.
İstanbul 2014.
9 Ahmet Özcan, “Türkoloji Ansiklopedisi Üzerine Bir Kalem Deneyi”, Türk Edebiyatı Dergisi, Sayı 478, Ağustos 2013, s.62.
291
Genel olarak Rusya Türkleri ve Azeri neşriyatı akademik niteliklerinden ziyade Sovyet veya Rus işgali
altındaki ülkelerin bağımsızlığını öngören Türkçülük referanslı ve mümkün ölçüde mümkün olduğunca siyasal
içerikli dergilerdir. Mümkün olması devletlerarası anlaşmaların ve Türkiye’nin kendi yasal zorunluluklarının
sınırlandırmasıyla ilgisi anlamındadır. Azerbaycan Yurt Bilgisi’nin yayımlanması ve kapanışıda bu durumla ilgilidir.
Esasında Azerbaycan Yurt bilgisi maksat ve gayesini aşağıdaki şekilde açıklamıştır.
“Azerbaycan Yurt Bilgi’sinin maksat ve gayesi yalnız Azerbaycan’ı her bir hususta yakından bilen ve
tanıyanlarla bir tetkik kadrosu hazırlayarak hars tetkikatı ile uğraşmaktan ibaret olmayup aynı zamanda onu bu
ülke ile alakadar ırktaş ve muhiplerine tanıtmaktır. Mamafih mecmuamız bununla da iktifa etmeyecek ve
müşterek Türk harsının hala aydınlaşmamış olan noktalarını tenvire çalışacaktır. Hakiki ilim müttefikleri ve
bilhassa Türk harsının Türk müddefikleri ile Azerbaycan yurdunu sevenlerin bu noktadan Azerbaycan Yurt Bilgisini
deruhte ettiği ağır vazifeleri müsbet yardımlarıyla neticelendirecekleri kanaatindeyiz.
Dergi Edebiyat Fakültesi hocalarından Caferoğlu Ahmet Beyin müdürlüğünde Köprülüzade M. Fuat, Zeki
Validi, Hacizade Mirza Ağaoğlu Mehmet, Asistan Abdülkadir beylerin iştirakiyle ayda bir neşr olunur. İstanbul
Burhanettin matbaası basılan derginin yazar kadrosunun birkaç istisna dışında Sovyet idaresinden kaçan siyasi
muhacirlerden oluştuğu anlaşılmaktadır. Muhteva bu yazar kadrosuyla uyum halindedir ağırlıklı olarak Türkiye
dışı Türk tarih ve edebiyatı üzerine yazılar yayınlanmıştır. İlk sayısı Ocak 1932 tarihinde yayınlan dergi 1934 tarihli
35-36 sayıyla yayın hayatına son vermiştir. Son sayıda yayın hayatına neden son verdiğine dair herhangi bir bilgi
bulunmamaktadır. Derginin beş kişiden oluşan yazı kurulu ikinci ciltten itibaren 13. sayı Ocak 1933 M. Şerafeddin
Yaltkaya ve Abdullah oğlu Hasan Bey de dâhil olmuştur. 16. sayıdan sonra(Nisan 1933) son sayıya kadar yazı
kurulunun isimleri açıklama yapılmaksızın çıkarılmıştır. Sadece Caferoğlu’nun adı geçen dergide diğer isimlerin
neden çıkarıldığı çok açık değildi fakat yazılarına devam etmişlerdir. Derginin teknik ve muhteva özellikleri
konusunda daha bahsi geçen Mehmet Özden’in makalesi bilgi vermiştir. Bunun için tekrara girilmeyecektir.
Dönemin akademik süreli yayınlarına baktığımız zaman Darülfünun merkezli yayıncılık dışında doğrudan
akademik referanslı kültür tarih edebiyat araştırmalarını içeren dergiler yok denecek kadar azdır. Bu çerçevede
bakıldığında Azerbaycan Yurt Bilgisi’nde yayınlanan makalelerin özellikle Türkiye dışı Türk tarih ve edebiyatı
konusunda dikkat çeken bir yere sahip olduğu anlaşılmaktadır. Bu özelliklerine rağmen derginin çok fazla bilindiği
söylenemez ancak tıpkıbasımıyla yeniden gün yüzüne çıkmış gibidir.
Kaynakça
Azerbaycan Yurt Bilgisi(1932-34), Sayı 1-36, 3 cilt bir arada tıpkıbasım, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara
2008.
Devlet, Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Türk Tarih Kurumu Yayınları,3. Baskı,
Ankara 2014, s.241-246.
Duman, Hasan, Osmanlı-Türk Süreli Yayınları ve Gazeteleri, İstanbul 2000, cilt 1, s.10.
Karpat, Kemal, İslamın Siyasallaşması, Timaş Yayınları İstanbul 2013, s. 131.
Odlu Yurt (Tıpkıbasım), Hazırlayan: Ali Ergun Çınar, Kitapevi Yayınları, İstanbul 2014.
Özcan, Ahmet, “Türkoloji Ansiklopedisi Üzerine Bir Kalem Deneyi”, Türk Edebiyatı Dergisi, Sayı 478,
Ağustos 2013, s.62.
Özden, Mehmet, “Türkiye Cumhuriyetinde Türkçü Göçmen Neşriyatı: Azerbaycan Yurt Bilgisi (1932-1934)”
Türklük Araştırmaları Dergisi, Sayı 18, 2013.
Süleyman Hüsnü Paşa, Tarih-i Alem, İstanbul 1876.
Yazıcı, Nesimi, “Vakayi-i Mısrıye Üzerine Birkaç Söz”,OTAM, cilt 2, sayı 2, 1991, s.267.
292
HOCALI KATLİAMININ TÜRK BASININDAKİ YANKILARI VE KATLİAMIN
TÜRKİYE-AZERBAYCAN İLİŞKİLERİNE ETKİSİ
Mustafa BOSTANCI*
Özet
Hocalı Soykırımı, 26 Şubat 1992 tarihinde, Hocalı’da yaşayan sivil Müslüman Türklerin Ruslar ve Ermeniler
tarafından toplu şekilde öldürülmesi olayıdır. Karabağ bölgesi için önemli stratejik konuma sahip bulunan ve
asırlarca Türk tarihinin ve Türk kültürünün yaşatıldığı yerlerden biri olan Hocalı’da Ermenilerin Türklere karşı
yaptığı, açık bir soykırım idi. Bu bildiride Hocalı Soykırımı, özellikle devrin Türk basınına göre aydınlatılmaya ve
değerlendirilmeye çalışılacaktır.
Anahtar kelimeler: Hocalı Katliamı, Türkiye-Azerbaycan Münasebetleri, Türk Basını.
Giriş
Karabağ; Kür ve Aras ırmakları ile Gökçe Gölü arasındaki bir alanı kapsayan dağlık ve ovalık kesimlerden
oluşmuştur. Tarihi Karabağ Hanlığı’nın sınırları içinde bulunan bölgenin, batısında Ermenistan, doğu ve kuzeyinde
Azerbaycan, güneyinde ise İran bulunmaktadır.
Dağlık Karabağ ise 24 Temmuz 1923 yılında Sovyetler Birliği tarafından politik ve siyasi gerekçelerle, Karabağ
toprakları içinde sözde Ermeni çoğunluğun bulunduğu bölgeleri içerecek şekilde oluşturulmuş, yaklaşık 4.400
km²’lik alanı kapsayan bölgedir.1
Hocalı Kasabası ise, Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ bölgesindeki önemli bir yerleşim merkezidir. Ağdam, Şuşa,
Hankendi, Askeran yolları üzerinde yer alan ve Karabağ için önemli stratejik konuma sahip bir yerdir. Burası
sadece bir kasaba değil, asırlarca Türk tarihinin ve Türk kültürünün hayat bulduğu bir yerdir. Katliamdan önceki
nüfusu 7 binden fazla idi. Bu bölgede Azerbaycan Türklerinin yanı sıra, Ahıska Türkleri de yaşamakta idi.2
Dağlık Karabağ Savaşı sırasında Ermenilerin hedefleri arasında; bölgenin tek hava alanına sahip olan,
Hankendi ile Askeran arasında bulunan ve Dağlık Karabağ bölgesini ikiye ayıran Hocalı’yı kontrol altına almak da
vardır. Hocalı’nın stratejik bir bölgede bulunması 1988’den itibaren Ermeni saldırılarına maruz kalmasına neden
olmuştur.
30 Ekim 1991’den itibaren Hocalı ile Azerbaycan arasındaki yol Ermeniler tarafından kesilmiş ve Hocalı
karadan kuşatılmıştır. Hocalıyla bağlantı sadece helikopterle sağlanabiliyordu. Kasabanın savunmasını Özel Polis
birlikleri Komutanı Elif Hacıyev ve hafif silahlarla donatılmış 160 gönüllü yapıyordu.
Hocalı’ya saldırı İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Velayeti’nin ateşkes için arabuluculuk yapmak girişimiyle
bölgede olduğu dönemde gerçekleşmiştir. Velayeti’nin arabuluculuğunda sağlanan anlaşmaya göre, 27 Şubat-1
Mart arasında üç günlük ateşkes ilan olunacaktı. Fakat 26 Şubat’ta Ermenilerin Hocalı’ya saldırısı ateşkes
anlaşmasının yarım kalmasına neden olmuştur.3
Hocalı’ya saldırıdan bir gün önce 366. Motorize Alayı’nın askerleri önünde konuşma yapan Alay Komutanı Y.
Zarvigorov, bu savaşın toprak savaşı değil Hristiyanlarla Müslümanlar arasında bir din savaşı olduğunu söylemiş
ve şöyle konuşmuştur: “Dünyanın İslam devletleri temsilcileri bizim haçı kırmak için Bakü’de toplanmışlar.
Hristiyanlığa karşı bir yürüyüş var. Bu yürüyüşte ya dinimizi, şerefimizi korumalıyız ya da şerefsizliği kabul edip
boyun eğeceğiz.”4
* Yrd. Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.

1 İbrahim Yılmazçelik, Ali Gökçen Özdem, “İşgal Altındaki Türk Yurdu: Karabağ”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları
Dergisi, C. IX, S. 2, Elazığ, 2013, s. 2-3.
2 Beşir Mustafayev, “26 Şubat 1992 Hocalı Soykırımı Üzerine”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. IX, S. 2,
Elazığ, 2013, s. 41.

3 Cevdet Veliyev, “Bütün Yönleriyle Hocalı Soykırımı”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. IX, S. 2, Elazığ, 2013,
s. 59-60.
4 Veliyev, a.g.m., s. 61.
293
İnsanlık dramı ve asrın katliamı olarak adlandırılan Hocalı faciası Azerbaycan halkının yakın tarihte yaşadığı
en ağır hadiselerden biri ve bir şehrin yerle bir olduğu kadınların, çocukların, ihtiyarların gaddarca öldürüldüğü
dehşetli bir facianın tarihidir.5
Bundan 24 yıl önce Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ bölgesindeki Hocalı Kasabası’nda Ermeni kuvvetleri
yüzlerce Türkü katletmiştir. 336. Rus Mekanize Alayının da desteği ile Hocalı Kasabası’na giren Ermeniler kadın,
çocuk, erkek ayrımı yapmadan işkenceye varan yöntemlerle eşine az rastlanır bir katliam gerçekleştirmişlerdir.
1.Türk Basınında Hocalı Katliamı
Hocalı Katliamı Türk basınında geniş yankı bulmuştur. Karabağ’da çatışmalar devam ederken, 26 Şubat’ta
Ermeniler, gerçekleştirdikleri saldırı ile Dağlık Karabağ bölgesindeki Hocalı Kasabası’nı işgal etmişlerdir. Saldırıya
karşı koyamayan kasaba halkı evlerini boşaltarak kaçmıştır. Kasabaya giren Ermeni militanların binaları tahrip
ettikleri bildirilmiştir. Çatışmalardaki kayıplar konusunda ise henüz bilgi alınamazken, Ermeni kaynakları da köyün
denetimlerine geçtiğini doğrulamışlardır.6
Bu sırada İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Velayeti’nin Karabağ’daki kanlı çatışmaları sona erdirmek amacıyla
Bakü ve Erivan arasında sürdürdüğü mekik diplomasisi 26 Şubat gecesi ilk sonucunu vermiş ve tarafların 27 Şubat
sabahından itibaren 1 Mart’a kadar sürecek ateşkes konusunda anlaştıkları bildirilmiştir.
Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ bölgesinde Ermenilerle Azeriler arasındaki çatışmaların ciddi bir savaşa
dönüşmesi eğilimi karşısında Rusya Federasyonu, ABD ve Türkiye devreye girmiş, Rusya Federasyonu Türkiye’den
Karabağ’daki çatışmaların durdurulması için destek istemiş, Türkiye de ABD’yi uyararak derhal bir ateşkes
sağlanması için girişimde bulunulmasını talep etmiştir. Ayrıca İran’dan sonra Fransa’nın da Dağlık Karabağ sorunu
ile ilgili olarak bir ateşkes planı hazırladığı açıklanmıştır.7
Bütün bu girişimler sonuçsuz kalmış ve çıkan çatışmalarda, Azeri kaynakları 100 kişinin öldüğünü
savunurken Ermeniler Hocalı’yı mermi bile atmadan ele geçirdiklerini ileri sürmüşlerdir. Azerbaycan İçişleri
Bakanı Tevfik Kerimov’un Interfaks ajansı tarafından yayınlanan açıklamasında çatışmalarda 100 kişinin öldüğü,
250 kişinin yaralandığı ve 300 kişinin de kaybolduğu bildirilmiştir.8
Katliamı, Monte Melkolyon adlı bir Ermeni komutan yönetmiştir. Melkonyan aynı zamanda birçok Türk
diplomatının öldürülmesinde rol almış ve Orly Baskını ile de ilgisi olan eski bir ASALA lideridir. Bugün Ermenistan
Cumhurbaşkanı olan Serj Sarkisyan ise Hocalı soykırımı sırasında Melkolyon ile birlikte Ermeni güçlerinin başında
bulunan isimlerden biridir.9
Bakanlar Kurulu 27 Şubat’ta yaptığı toplantıda, Yukarı Karabağ sorununu da görüşmüş, Hükümet sözcüsü
Akın Gönen, Türkiye’nin endişelerini ve soruna kayıtsız kalamayacağını belirtmiş, ihtilafın barışçı yollardan
çözülmesi için, Türkiye’nin üzerine düşen her türlü yardımı yapmaya hazır olduğunu kaydetmiştir.10
Zaman Gazetesi’ndeki haberde Ermenilerin Hocalı Kasabası’nı işgal ettiği ve Karabağ’ı işgal peşinde oldukları
bildirilmiştir. Bölgedeki çatışmaları izleyen yerel gazetecilerden elde edilen bilgiye göre, Ermeni militanlarının 26
Şubat sabahı giriştikleri saldırıya karşı koyamayan kasaba halkı evlerini tahliye etmiştir. Tahliyeden yaklaşık bir
saat sonra köye giren Ermeni militanlarının binaları tahrip ettikleri bildirilmiştir. Ermeni kaynakları da kasabanın
kontrollerine geçtiğini doğrulamışlardır. Öte yandan Karabağ’da Ermenilerle Azeriler arasındaki çatışmalara BDT
birliklerinin de katıldığı bildirilmiştir. BDT Kafkasya Komutanlığı’na bağlı birlikler Şuşa şehrini bombalamışlardır.11
Konuyla ilgili bir değerlendirme yapan tarihçi Cezmi Yurtsever ise Ermenistan’ın Karabağ’ı işgal peşinde
olduğunu belirtmiştir.12
Dağlık Karabağ’da 27 Şubat günü başlayan 72 saatlik ateşkesin ömrü kısa olmuş, Ermeni ve Azeri güçleri
birbirlerini yeniden top ve roket ateşine tutmuşlardır. Ateşkesi kimin bozduğu ise anlaşılamamıştır. Azerbaycan
5 İlham Rüstemov, “Hocalı Faciasının Azerbaycan Ekonomisine Tesiri”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. IX,
S. 2, Elazığ, 2013, s. 87.
6 Milliyet, 27 Şubat 1992, s. 6.
8 Milliyet, 28 Şubat 1992, s.1-6.
9 Meşkure Yılmaz, “Karabağ Savaşı ve Adım Adım Hocalı Soykırımı”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. IX, S.
2, Elazığ, 2013, s. 99-100.

11 Zaman, 27 Şubat 1992, s. 1-14.
12 Zaman, 27 Şubat 1992, s. 1-9.
294
Devlet Başkanlığı sözcüsü Zagif Rüstemov Ermenilerin dün sabah Azerbaycan’daki Agdam kentine karşı top ve
makineli tüfeklerle saldırıya geçtiğini söylemiştir. Rüstemov Ermenilerin geçen Salı ve Çarşamba günü ağır
çatışmalara sahne olan Hocalı Kasabası’na da saldırdıklarını belirtmiştir.13
Cumhuriyet Gazetesi’nin haberine göre; Dağlık Karabağ’da Azeriler ile Ermeniler arasındaki çatışmalar
İran’ın girişimi sonucu alınan ateşkes kararına karşın sürmektedir. Ermenistan Devlet Başkanı Levon Ter
Petrosyan, Karabağ sorununun çözümüne ilişkin bir plan önermiş ve Türkiye’den, bölgede barış ve istikrarın
sağlanması için Azerbaycan üzerindeki etkisini kullanmasını istemiştir.14
Zaman Gazetesi’ndeki; “Ermeni katliam yapıyor, Türkiye susuyor” başlıklı haberde, Ermenilerin baskınına
uğrayan Hocalı Kasabası’ndan Ağdam Kasabası’na cenazelerin taşındığı, bu küçük şehrin yaralılarla dolu
olduğunun bildirildiği ifade edilmiştir. Reuters Ajansı’nın bölgedeki muhabiri, 27 kişinin battaniyelere sarılı ölü
bedenlerinin yakınları tarafından derin kar içinde yaklaşık bir günlük mesafeden omuzla taşınarak kasabaya
getirildiğini tespit etmiştir. 100’ü aşkın yaralının tedavi beklediği Ağdam’daki donanımı yetersiz hastanede
gördüklerini aktaran muhabirin kaydettikleri şunlardır:
Ali Rahimov, geldikleri yerlerde tepelerin cesetlerle dolu olduğunu söylerken, buradaki diğer Azeriler,
kaldırılan sekiz cesedin, Hocalı’daki saldırı sırasında pusuya yatan Ermeni militanlarının açtıkları ateş altında can
verdiklerini belirtiyorlar. Bu cesetlerin üçü göğsünden vurulmuş genç bir kadın ve altı-yedi yaşlarındaki iki kız
çocuğuna ait. Gözleri açık, kaskatı kesilmiş elleri tavanı gösteriyor. Ağdam’ın 10 km. kadar güneyindeki Hocalı’da
uğradıkları baskında saldırının her yönden geldiğini belirten Rana Aslanova tedavi için bekleyen yaralılardan bir
kişi. Çoğu bıçak ve kurşun yarası almış. Ülfet Aslanov: “Ermeni gerillalar ben koruluktayken saldırdılar, niyetleri
gözümü çıkarmakken askerler kurtardı” diyor. Doktor Muharrem Şirinov, bir göğsü kurşunla parçalanmış kadının
durumunu anlatırken, yine hastanenin diğer bir bölümünde yaralı küçük çocuklar, yaşlı kadınlar arasında kalça
kemiği parçalanmış ağır durumda ve ümitsiz noktaya gelmiş olanlar var. Yaralıların durumunu ağırlaştıran tesir,
yolda soğuk vurgunu yemiş olmaları. Hocalı’dan kaçıp Ağdam sokaklarını dolduranlar, yardım
ulaştırılamamasından ötürü feryat ediyorlar. Azeri Ulusal Ordusu’ndan bölgeye gönderilen birkaç yüz kişilik askeri
kuvvetten Ahmet Şahbazova, “buraya ölmeye gönderildik. Silahımız, hiçbir şeyimiz yok” demiştir. Bu arada
Ermenistan Savunma Bakanlığı, Perşembe günü yayınladığı bir bildiriyle BDT silahlı kuvvetlerinde görevli subayları
vatana hizmet etmeye çağırmıştır.
Azerbaycan Halk Cephesi Enformasyon Bürosu Başkanı Niyazi İbrahimoğlu, yaptığı açıklamada, Ermenilerin
Rus ordusu desteğindeki saldırısı sebebiyle Azeri kuvvetlerinin her gün biraz daha geri çekilmek zorunda
kaldıklarını ve çatışmaların durmaması halinde gelecek hafta içinde Karabağ bölgesinin tümüyle Ermenilerin
kontrolüne gireceğini söylemiştir. Halk Cephesi yetkilisi, üç gün önce Ermenilerin kontrolüne girdiği bildirilen
Hocalı Kasabası’nda da bin dolayında kişinin kaybolduğunu ve bunların çoğunun hayatından ümit kesildiğini
belirtmiştir. Reuter’in Ağdam’da bulunan muhabiri de yüzlerce yaralı Azeri’nin çatışma bölgesinden kaçmaya
çalıştığını bildirmiştir.
Diğer taraftan Azerbaycan Halk Cephesi Lideri Ebulfeyz Elçibey, yayınladığı açıklamada, Devlet Başkanı Ayaz
Muttalibov’un Azerbaycan halkını temsil etmeye artık manevi olarak yetkili sayılamayacağı için derhal istifa
etmesini istemiştir. Elçibey açıklamasında, Karabağ bölgesinde varılan noktanın Muttalibov yönetiminin aczinin
sonucu olduğunu savunmuştur.15 Elçibey, Moskova’nın Gürcistan’a yaptığı gibi Azerbaycan’ı da askeri baskı
yoluyla pasifleştirme politikası güttüğünü, Karabağ’da Ermenilere bu amaçla yardım ederek Azerilerin bölgeden
kaçmalarını sağlamaya çalıştığını, Hocalı Kasabası’nda iki bin Azeri’nin kaybolduğunu açıklamıştır. Elçibey,
“Azerbaycan’a dört ayrı güç saldırıyor. Biri Moskova ordusu, biri onun keşif kolları, biri Ermeni lobisi ile Ermeni
hükümetinin Azerbaycan sınırlarına saldırıp yıkması, sonuncusu ise Azerbaycan’da Moskova’dan korkan
yönetimdir. Bu dört güçle birden savaşmaya çalışan halkın takati kalmadı” demiştir. Halk Cephesi lideri, İran’ın
Ermenilere silah verdiğini de dile getirmiş ve şunları söylemiştir: “Türkiye’nin bize yapacağı en büyük yardım ise,
Mart ayında Azerbaycan’ın BM’ye asil üye olarak kabul edilmesine destek vermesidir. Bu en büyük yardım
olur.”16
Sabah Gazetesi’ndeki haberde; Ermeni milislerin Dağlık Karabağ’da Azerilerin elinde kalan son büyük mevzi
olan Suşa kentine karşı büyük bir saldırıya geçtiği bildirilmiştir. Azerbaycan İçişleri Bakanlığı sözcüsü Reuter’e
13 Sabah, 28 Şubat 1992, s. 9.

14 Cumhuriyet, 28 Şubat 1992, s.8.
15 Zaman, 29 Şubat 1992, s. 1-8.
295
yaptığı açıklamada Ermenilerin ilk kez Mİ 24 savaş helikopterleri kullandığını söylemiştir.17 Suşa’nın ağır top ve
tank ateşi altında olduğunu belirtmiştir. Kentteki ölü sayısı hakkında ilk aşamada kesin rakam alınamazken 40
kadar evin bombardıman sonucu yıkıldığı öğrenilmiştir. Suşa, Dağlık Karabağ’da Azeri nüfusun en kalabalık olduğu
kenttir. Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ sınırındaki Agdam kentindeki cami ve hastaneler geçen Çarşamba günü
Ermeni milislerin baskınına uğrayan Dağlık Karabağ’daki Hocalı Kasabası’ndan getirilen yaralı ve cesetlerle
dolmuştur. Reuter’in bölgedeki muhabiri kentteki bir camide, yürüyerek bir günlük mesafedeki Hocalı’dan
yakınlarının sırtında taşınarak getirilmiş 27 ceset gördüğünü bildirmiştir. Ağdam’daki donanımı yetersiz
hastanede ise 100’den fazla yaralının tedavisi yapılmaktadır. Hocalı’ya yapılan Ermeni saldırısında kaç kişinin
öldüğü kesin olarak saptanamazken köyü terk etmeyi başaran Azeriler çevredeki tepelerin cesetlerle dolu
olduğunu söylemişlerdir.18 Azerilerin de Ermeni kenti Askeran’a saldırı başlattıkları ve Ermenilerin roket atışıyla
karşılık verdikleri öğrenilmiştir.19
Bu arada Sarıkamış’ta düzenlenen Kış-92 Tatbikatının son gününü Cumhurbaşkanı Turgut Özal, Başbakan
Süleyman Demirel, Başbakan Yardımcısı Erdal İnönü, Genelkurmay Başkanı Orgeneral Doğan Güreş ve Milli
Savunma Bakanı Nevzat Ayaz birlikte izlemişlerdir. Kış tatbikatının yapıldığı yerin Karabağ’daki sıcak bölgeye yakın
olması Ermenistan’da telaş uyandırmış, gazeteler ise tatbikatı, “anlamlı mesaj” manşetiyle vermişlerdir.20
Milliyet Gazetesi’nin haberine göre; Karabağ’daki Ermeni saldırılarının durdurulması amacıyla başta Rusya
Federasyonu ve ABD olmak üzere, çeşitli ülkeler nezdinde girişimlerini sürdüren Ankara Hükümeti, Moskova ve
Washington başta olmak üzere Karabağ sorununa eşit yaklaşım ve objektif değerlendirme beklentisini dile
getirirken, Azerbaycan kamuoyunu oluşturan liderler Moskova’ya karşı giderek artan bir güvensizlik ve düşmanlık
duygularını açığa çıkarmışlardır.21
Bu günlerde Karabağ’dan Azeri ricatı devam etmektedir. Ermeni kuvvetlerinin bombaladığı Azerbaycan’ın
Ağdam kentinden yüzlerce kişinin Bakü’ye doğru kaçtıkları bildirilmiştir. Ermenilerin roketle saldırdıkları Ağdam
kentinde bulunan Hocalı’dan kaçan mültecilerin de Bakü’ye doğru yöneldikleri haberleri gelmektedir. BBC, görgü
tanıklarının Hocalı’dan kaçmaya çalışanlardan birçoğunun çatışmalar sırasında öldüklerini söylediklerini haber
veriyor. Bu gelişmelerin ışığında adeta Karabağ’ın Azerbaycan’ın elinden gittiği yorumu yapılmaktadır. Ermenistan
Cumhurbaşkanı Petrosyan Azerbaycan’dan ve Türkiye’den toprak talepleri olmadığını açıklarken, Ermeni
çetecilerin de var güçleriyle Karabağ’da bir Ermeni Devleti kurmaya çalıştıkları gözlenmektedir. Karabağlı
Ermenilerin self determinasyon hakkı iddialarıyla bölgeyi ele geçirdikten ve bir devlet ilan ettikten sonra
Ermenistan’a bağlanacakları belirtilmektedir. Karabağ meselesi yüzünden yakında Ermenistan ile Azerbaycan
arasında bir savaş çıkabileceği bildirilmektedir. Ermeni silahlı kuvvetlerinin Azerbaycan’dan üstün olduğunu ve
Rus silahlı kuvvetlerinin de açık bir şekilde Ermenileri desteklediği gelen haberler arasındadır.22
Hürriyet Gazetesi’ndeki habere göre; Azerbaycan’ın ASSA-İrade Haber Ajansı, Ermenilerin sınır boyuna ağır
silahlar yığmaya devam ettiklerini ve Azerbaycan’a topyekûn saldırıya hazırlandıklarını savunmuştur. Ajans ayrıca,
Ermenilerin Dağlık Karabağ’ı Ermenistan’a katmayı tasarladıklarını belitti. Öte yandan, Hocalı Kasabası’nda
Ermeni işgali sırasında ölen 1234 kişinin cesetlerinin bulunduğu ve cenazelerin kaldırılmaya başlandığı
öğrenilmiştir. Hocalı Kasabası’nda ölenler anısına tüm Azerbaycan’da bayraklara siyah kurdeleler bağlanmış ve
yarıya indirilmiştir. Diğer taraftan, Azerbaycan Gazeteciler Birliği, dün yayınladığı bir duyuruyla, dünyadaki tüm
gazetecilerin “Ermeni militanların Hocalı Kasabası’nda yaptıkları vahşeti görmek için bölgeyi gezmelerini”
istemiştir. Duyuruda Ermenilerin, “cinayetlerini gizlemek için yabancı gazetecileri Hocalı’ya sokmadıkları” da yer
almıştır. Bir başka haberde de Ermenistan Dışişleri Bakanlığı’ndan, Türk Dışişlerine önemli bir mesaj iletildiği
bildirilmiştir. Mesajda, her iki ülkenin dışişleri bakanlarının görüşmesinin istendiği bildirilmiş, Türk Dışişleri’nin de
gelişmeler üzerine bir mutabakat metni hazırladığı öğrenilmiştir.23
Batı ve İsrail destekli Dağlık Karabağ’da yaşanan Ermeni katliamına karşı Türk kamuoyu ayaklanmış İstanbul,
Ankara ve yurdun çeşitli yerlerinde düzenlenen gösterilerde Karabağ’daki katliam kınanmış ve Ermeni’ye lanet
yağmıştır.24 Bakırköy ve Taksim’de 1 Mart’ta Ermeni çetecilerin Karabağ’da yaptıkları katliamlar protesto
edilmiştir. Bakırköy Özgürlük Meydanında toplanan 1000 kadar Azeri Türkü, Türkiye’nin Ermeni katliamlarına
17 Sabah, 29 Şubat 1992, s. 8; Cumhuriyet, 29 Şubat 1992, s. 1-17.

18 Sabah, 29 Şubat 1992, s. 8; Cumhuriyet, 29 Şubat 1992, s. 1-17.
19 Cumhuriyet, 29 Şubat 1992, s. 1-17.
22 Zaman, 1 Mart 1992, s. 1-14.
23 Hürriyet, 1 Mart 1992, s. 18.
24 Zaman, 2 Mart 19921, s. 1-14.
296
karşı kayıtsız kaldığını öne sürdüler. Üç gün önce Azerbaycan’dan geldiğini bildiren bir geç, mitingde yaptığı
konuşmada; “Ermeniler en büyük desteği Rusya’dan alıyor” dedi.25
2 Mart günü de; “Karabağ kan gölü, Bakü’de Yas” ve “Hocalı’da Vahşet, Gözleri Oyulmuş Cesetler” başlıklı
haberlerde Azeri kenti Hocalı’ya Ermeni ve 366. Sovyet alayının26 Çarşamba gecesi düzenledikleri ortak saldırının
tam bir katliama dönüştüğü, ölü sayısının 477 olduğu belirtilmiştir. Reuter’in bildirdiğine göre ise, Ermeni
militanlarının geçen hafta giriştikleri saldırıyla ele geçirdikleri Hocalı Köyünde en az bin Azeri’nin cesedi
bulunmuştur. Ermenilerden kaçmayı başarıp, Azerbaycan’ın Ağdam kentine gelen Azeriler, Hocalı’da ölen
yakınlarının cenazelerini istemişlerdir. Akdam merkezinde bekleşen yüzlerce insanın arasından sıyrılan Hocalı’daki
halı fabrikasının müdiresi Raise Aslanov kurumuş kırmızı gözleri ile anlatmıştır: “Önce yirmi kadar tank ile zırhlı
araç şehre girdi. Bunlar Ruslardı. Ateşe başladılar. Ardından da Ermeni askerleri geldi. Tüm evlerimizi yaktılar.
Kaçtık. Kocamı, kızımı öldürdüler. Gülbaharım öldü.” 13 yaşındaki Ahmet Modov elinden ve kolundan yaralanmış.
Sargısı kan içinde, parmakları görünüyor. Babasını, iki kardeşini Askeren kenti yakınlarında öldürmüşler. Annesi
yaralı, kız kardeşi ise bu altı kişilik aileden tek sağlam çıkabilen olmuş. Tüm yaralıların hikâyeleri aynı. Geride ya
öldürülmüş ana, baba, kardeş bırakmışlar ya da yakınlarını kaybetmişler. Onların nerede nasıl olduğu bilinmiyor.
Yüzündeki derin tırmık yaralarından akan kanların kuruduğu bir kadın şunları söylemiştir: “15 kişi idi ailem. Geriye
kimse kalmadı, bir kişi bile.” Gözleri oyulan, kulakları kesilen bebeler, memesi kesilen kadınlar, cinsel organı
doğranan erkekler. Anlatılanlara inanmak olanaksızlaşıyordu. Ama caminin arakasındaki morgda gördüklerimiz
pek çok şeyi açıkladı. Veteriner Doktor Hidayet’in cesedi Nahicivanik kentinin yakınındaki tepelerden getirilmişti.
Öldürücü yara karnındaydı. Dr. Hidayet’in sol gözü oyulmuş, aynı taraf kafatası çökmüştü. Morg cesetlerle
doluydu. Çocuk, kadın, erkek. Utanarak anlatıyorlardı tecavüz olaylarını. Tecavüz edildikten sonra dağlara
bırakılan, yaşamı belirsiz genç kızlardan, anasının kucağına verilerek vurulan bebeklerden bahsediyorlardı. “Bu
Rus imperiyasının oyunu.” Bu cümleleri sık sık duyuyorduk. Azeri resmi yetkililerin, savaşçıların, kaçan halkın
söylediği Sovyet askerinin bu operasyona katıldığı yönündeydi. Sovyet ordusunda görev yapan Müslüman
askerlerin anlattığına göre, bulundukları birlikte Ermeni subaylardan Müslüman oldukları için dayak yemişler.
Çareyi kaçmakta bulmuşlar. Hocalı’da sığındıkları evde, önce Sovyet, ardından Ermeni birliklerin saldırısı sonucu
yıkılınca dağlara kaçmışlar. Tepelerde Ermeniler önlerini kesmiş. Karşılıklı çatışma çıkmış. Beraber oldukları grupta
herkes ölmüş. “Müslümanlara karşı savaşamadık” diyen iki Türkmenistanlı asker bunları anlatıyordu. Halk
soruyordu. “Türkiye niye bize yardım etmiyor?” Azerbaycan televizyonunun verdiği haberde ise Türkiye’nin
Ermenistan’dan Suşa kentine başlattığı saldırıyı durdurmasını istediğini ileri sürmüştür.27
2 Mart tarihli Hürriyet Gazetesi’nde “Azerbaycan yas tutuyor” başlıklı haberde, Azerbaycan, Dağlık
Karabağ’da kadın, çocuk demeden yüzlerce vatandaşının katledilmesi üzerine üç günlük yas ilan ederken,
Ermenistan’ı soykırımla suçladığını ve Dağlık Karabağ’ın dün olduğu gibi yarın da topraklarında kalacağını, bu
gerçeğin asla tartışılamayacağını bildirmiştir. Hocalı Kasabası’ndan kaçmayı başaran Azeriler, “Katliamın Rus
askerlerin desteğindeki Ermeni milisler tarafından ağır silahlar kullanılarak gerçekleştirildiğini söylemişlerdir.
Vücudunda kurşun olduğu halde karla kaplı dağlarda 5 gün yürüyerek Agdam kentine ulaşmayı başaran Hasey
Haleylov adındaki Azeri, “Ruslar ve Ermeniler Salı gecesi geldiler. Yalnızca filmlerde var olduğunu sandığım
silahları vardı. Zırhlı personel taşıyıcıları ve roketler” demiştir. Bu arada, Konsomolskaya Pravda gazetesinin
bölgedeki muhabiri Sergey Çernik, Hocalı Kasabasının Ermeni güçlerince ele geçirilmesi sırasında 60 kadar Ahıska
Türkünün de rehin alındığını ve bazılarının önceki gün kurşuna dizildiğini bildirmiştir.28
Hocalı Kasabası’nı ele geçirdikten sonra kadın, çocuk demeden katliama girişen Ermeni çeteleri, Azerilerin
sığındığı Agdam kentini de top ateşine tutmuştur.29
Hürriyet Gazetesi, 28 Şubat’ta Prag’da yapılan AGİK toplantısında Karabağ sorununun çözümü için kabul
edilen planı ele geçirdiğini duyurmuştur. Dağlık Karabağ’ın Azeri toprağı olduğunun tescil edilen planda, bölgeye
yardım ve gerekli ihtiyaç maddelerinin gönderilmesi için hayat koridoru açılması kabul edilmiştir.30
Sabah Gazetesi’nde 4 Mart’ta manşetten; “Ermenilerin Azeri katliamı Batı’yı bile dehşete düşürdü”
ifadesine yer verilmiş; “Bugüne kadar Ermeni yanlısı haber yapan Batılı yayın organları dün ilk kez, Ermeni
25 Sabah, 2 Mart 1992, s. 3.

26 Bu alayın saldırıda yer alması Memorial İnsan Hakları Örgütü’nün Hocalı ile ilgili raporunda belirtilmiştir. Ağustos 1988’de
Hankendi’nde yerleşen BDT Ordusuna bağlı 366. Motorize Alayının subayları doğrudan Ermenilere yardım ediyordu. 366.
Alayın 350 askerinden 50’si ve İkinci Tabur Komutanı Binbaşı Seyran Ohanyan Ermeni idi. Veliyev, a.g.m., s. 61.
27 Cumhuriyet, 2 Mart 1992, s. 1-17.
29 Milliyet, 2 Mart 1992, s. 1-7.
297
çetecilerin Azerileri kadın çocuk demeden topluca katlettiklerini dünyaya duyurdu” denmiştir. Gazete haberinde
Karabağ’daki Ermeni vahşetinin fotoğraflarına da yer vermiş ve şu ifadeleri kullanmıştır: İngiliz Haber ajansı
Reuter, bütün dünyaya geçtiği katliam resimlerin altına aynen şöyle yazdı: “2 Martta Karabağ’dan diğerleri ile
birlikte Agdam Camiine getirilen cesetler arasında babasını gören bir kadın göğsünü yumruklayıp babasının adını
haykırıyor. Diğerleri gibi bu cesedin de kafatası parçalanmış. Batılı haber ajansları, kadın ve çocuk cesetlerinin
resimlerini de bütün dünyaya geçip Ermenilerin nasıl acımasız bir katliama giriştiklerini gösterdi”.31
Şimdiye kadar ısrarla Ermeni yanlısı yayın yapan Batı basını, Ermenilerin Kızıl Ordu desteğinde Dağlık
Karabağ’ın Hocalı Kasabasında giriştikleri katliamdan sonra nihayet gerçeği görmüştür. Hocalı’ya ulaşan Batılı
haber ajansları, katliamı tüm çıplaklığı ile gözler önüne sermiştir. Batılı ajanslar bölgeden geçtikleri haberlerde,
“Hocalı’da Ermeni katliamı” ifadesini kullanmışlardır. Dünyanın önde gelen gazeteleri de Azeri katliamına yer
vermeye başlamışlardır. Fransız Liberation Gazetesi, “bir katliama geri dönüş” başlıklı haberinde Azerilerin Hocalı
ve Astragan’da uğradığı mezalimi yansıtmıştır. Haberde gazetecilerin organları kesilmiş cesetlerle karşılaştıkları
bildirilmiştir. Fransız Le Monde, Amerikan Herald Tribune ile Belçika’nın La Libre Belgique ve Le Soir gazeteleri de
Karabağ’daki katliama geniş yer vermişlerdir. İngiliz BBC radyo ve televizyonlarındaki haber-yorumlarda da,
Azerilerin Karabağ’da Ermeniler tarafından katledildiği duyurulmuştur.
Bu arada, Ağdam’a ulaşabilenlerin anlattıklarına göre, Ermeniler Hocalı’da 300 kadar Azeri kadını esir alarak
Hankenti’ne götürmüşlerdir. 200 kadar ailenin de nereye götürüldüğü bilinmemektedir. Kaçırılanlardan kurşuna
dizilerek öldürülen 120 Azeriden 17’sinin cenazeleri cephedeki Azeri birliklerine teslim edilmiştir. Öte yandan
Hocalı’dan kaçan bir Azeri genci, Hocalı ile Ağdam arasındaki ormanlık alanın ölülerle dolu olduğunu, 5-10 kişilik
gruplar halinde cesetlerin bütün alana yayıldığını söylemiştir.32
Ermenilerin Dağlık Karabağ’daki Azerilere saldırıları sürerken, Türkiye, AGİK’i “Ateşkes Komisyonu”
oluşturulması amacıyla toplantıya çağırmıştır. Dışişleri Bakanlığında dün yapılan üç saatlik toplantıda, önceki gün
Ankara’ya gelen ABD Dışişleri Bakanı Birinci Yardımcısı Arnold Kanter’e, Türkiye’nin çözüm önerisi sunulmuştur.
Kanter’e sunulan öneri özetle şöyledir:
Prag’da, AGİK üyeleri acil toplantıya çağrılsın.
AGİK’te daha önce Karabağ’ın Azerbaycan toprağı olduğuna ilişkin alınan karar doğrultusunda, Ermenistan-
Azerbaycan meselesi gündeme getirilsin.
Üye ülkelerden süratle bir komisyon kurulsun. Bu komisyon, Karabağ’da cepheye giderek ateşkesi sağlasın.
Toplantıda ayrıca, Karabağ ve Azerbaycan’a ait topraklara yönelik Ermeni saldırılarının durdurulması için,
bölgeye BM Barış Gücü düzeyinde bir heyet gitmesi gerektiği de dile getirilmiştir.
Bu arada Orta Asya cumhuriyetlerine yaptığı geziyi sürdüren ve şu anda Özbekistan’ın başkenti Taşkent’te
bulunan Dışişleri Bakanı Çetin, tekrar Bakü’ye gitme kararı almıştır. Çetin, “Karabağ Azerbaycan toprağıdır.
Ateşkesin sağlanmasını Türkiye olarak çok yakından takip ediyoruz. Bu konudaki her türlü çabayı destekleyen
Türkiye, sorunun çözümü için öncelik yapıyor” demiştir. Çetin Türkiye’nin savaşa girip girmeyeceği sorusunu,
“Savaş çözüm değil. Türkiye savaş isteyen bir ülke değil” diye yanıtlamıştır.33
NATO Başkomutanı Orgeneral John Galvin ise Dağlık Karabağ’daki Ermeni-Azeri çatışmasının Türkiye
sınırından içeri taşması halinde, NATO’nun harekete geçeceğini söylemiştir.34
2.Hocalı’daki Durumla İlgili Devlet Yetkilileri ve Siyasi Parti Temsilcilerinin Açıklamaları
Karabağ’daki durumla ilgili, MHP Genel Başkanı Alpaslan Türkeş, Batılıların Ermenistan’a lojistik destekte
bulunduğunu belirtmiş, Türkiye’nin de Ermeni saldırganlığına karşı Azerbaycan’a her türlü yardımı yapması
gerektiğini ifade etmiştir. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin meydana gelen çarpışmalarda çok sayıda şehit verdiğini
bildiren Alpaslan Türkeş, “Dünyanın tanıdığı bağımsız bir devlet, mütecaviz bir devletçe işgal edilmektedir.
Şehirler, ilçeler, köyler roket ve füze atışlarıyla harap edilmekte ve yıkılmaktadır. Soydaşlarımız çeteler tarafından
esir alınmakta ve büyük bir insanlık dramı yaşanmaktadır” demiştir. Azerbaycan topraklarının çiğnenmesine
Türkiye’nin seyirci kalamayacağını hatırlatan Türkeş şunları söylemiştir: “BDT Başkanlık Konseyi’nin toplanarak
konuyu görüşmesi için gerekirse Türkiye de diplomatik girişimlerde bulunmalıdır. Türkiye, AGİK şartlarının
işletilmesi yönünde diplomatik gayret göstermelidir. Türkiye, Ermenistan’ın milletlerarası ve ikili bütün
31 Sabah, 4 Mart 1992, s. 1,8,17.

298
anlaşmaları ihlal etmekte olduğunu, mütecaviz ve işgalci tutumuyla Azerbaycan topraklarının bütünlüğüne
saldırdığını, yağma, talan ve katliamla da insanlık suçu işlemekte olduğunu bütün milletlerarası platformlara
götürmek yoluyla diplomatik bir taarruzu başlatmak zorundadır. Çünkü bu saldırıların hedefi sadece Azerbaycan
değil bütün Türk dünyasıdır. Azerbaycan devletinin karşı karşıya bulunduğu bu büyük problem karşısında Türkiye
üzerine düşen görevi yerine getirmek mecburiyetindedir.”35
Ankara’da Dağlık Karabağ’da süren çatışmalara ilişkin ortaya çıkan endişe büyümektedir. ABD ve Rusya’nın
Ankara büyükelçileri Dışişleri Bakanlığı’na çağrılarak Karabağ konusunda tarafsız davranmaları istenmiştir.
Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin de 26 Şubat’ta TBMM Genel Kurulunda yaptığı konuşmada, Dağlık Karabağ
sorununun endişe verici boyutlara ulaşmakta olduğunu belirterek, “bazı devletlerin Ermenistan’ı destekliyor
izlenimi vermelerinin daha vahim sonuçlar doğuracağı bir gerçektir” demiştir.36 Konuyla ilgili olarak Dışişleri
Bakanlığı sözcüsü Filiz Dinçmen de, Türkiye’nin bölgede barış ve istikrarın sağlanmasına büyük önem büyük önem
verdiğini belirtmiş, bunun için de her türlü katkıda bulunmaya hazır olduklarını kaydetmiştir.37
28 Şubat’ta Bakü’ye giden Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin’in bu ziyaretine ilişkin bir açıklama yapan
Türkiye’nin Moskova Büyükelçisi, “Karabağ meselesinde Dışişleri bakanının ağırlığı ne olacaktır?” sorusunu şöyle
cevaplamıştır: “Türkiye Cumhuriyeti Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki problemlerin barışçıl yolla
çözümlenmesi taraftarıdır. Karabağ’ın statüsünün değiştirilmesi söz konusu değildir. Karabağ’ın Ermenistan’a
bağlanması yolundaki bir durum ne bizim tarafımızdan ne de dünya kamuoyunda kabul edilecek bir şey değildir.
Dünyada artık sınırların değiştirilmesi ihlali yolları kapanmıştır. Dolayısı ile problemlerin barışçı yollarla
halledilmesi esastır.”38
Dışişlerinden yapılan açıklamaya göre, Türkiye, Dağlık Karabağ’da giderek yoğunluk kazanan çatışmaları
endişe ile izlemekte ve bu soruna barışçı bir çözüm bulunması konusunda ikili ve çok taraflı düzeylerdeki
diplomatik girişimlerini kararlılıkla sürdürmektedir. Açıklama şöyledir: “Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı’nın
Prag’taki toplantısında, Türkiye’nin katkılarıyla kabul edilen kararda, Dağlık Karabağ bölgesinin Azerbaycan
Cumhuriyeti’nin bir parçası olduğu ve sınırların ihlal edilmezliği vurgulanmakta, tarafların toprak bütünlükleri
garanti edilmektedir. Kararda ayrıca Dağlık Karabağ bölgesinde bulunan tüm güçler arasında ateşkes ilan
edilmesi, çatışan taraflara derhal silah ambargosu uygulanması, çatışmalar nedeniyle evlerini terk etmek
durumunda kalan kimselere yardım edilmesi ve barışçı yollardan çözüm bulunması için her türlü çabanın
gösterilmesi ve bu amaçla taraflar arasında bir diyalog kurulması öngörülmektedir.”39
ANAP Genel Başkan Yardımcısı Fahrettin Kurt ise hükümetin Karabağ ve Azerbaycan konusunda pasif
kaldığını belirterek, “Türkiye daha cesur hareket etmeli” demiştir.40
1 Mart tarihli haberde ise “Ankara’dan Azerilere tam destek” başlığı altında, Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin’in
konuyla ilgili açıklamalarına yer verilmiştir. Çetin, Dağlık Karabağ’ın Azeri toprağı olduğunu bildirerek
“Azerbaycan’ın Karabağ konusunda kabul etmeyeceği bir çözüm kalıcı olamaz dedi”. Dışişleri Bakanı Çetin Türk-
Ermeni ilişkilerine de değinmiş, Türkiye ile Ermenistan arasında diplomatik ilişki kurulmasını öngören protokolün
üzerinde halen çalıştıklarını, metin üzerinde mutabakata varılmasının ardından Ermenistan Dışişleri Bakanının
Türkiye’yi ziyaret edeceğini ve diplomatik ilişkileri başlatacak protokolün bu çerçevede imzalanacağını
kaydetmiştir. Kendisinin ise bundan sonra Ermenistan’dan gelen davete icabetle Erivan’a gideceğini sözlerine
ekledi. Çetin, Azerbaycan Başbakanı Hasan Hasanov tarafından önceki gün ortaya atılan Karabağ konusundaki
“dörtlü konferans” önerisinin de değerlendirileceğini belirtmiştir.41 Çetin ayrıca Karabağ’ın fiilen Ermenilerin
eline geçtiğini açıklamıştır. Bakü’deki resmi temaslarını tamamlayan Çetin, “şu anda Azeriler, Karabağ’ı
boşaltmışlar. Yukarı Karabağ fiilen Ermenilerin elinde” diye konuşmuştur. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Ayaz
Muttalibov’un, Karabağ’ın düşmesi nedeniyle üç gün milli yas ilan ettiğini hatırlatan Çetin, “Her şeyden önce
ateşkes istiyoruz. Çatışmalar dursun. Karabağ’daki 190 bin nüfustan 40 bini Azeri ve hemen hemen hepsi oradan
gittiler” demiştir. Son gelişmelerin çok kaygı verici olduğunu da söyleyen Çetin, “silahların gölgesinde çözümden
söz edilemez. Önce silahlar sussun” demiştir.42
35 Zaman, 26 Şubat 1992, s. 14.

36 Cumhuriyet, 27 Şubat 1992, s. 8.
37 Zaman, 27 Şubat 1992, s. 1-14.
38 Zaman, 29 Şubat 1992, s. 1-8.
41 Cumhuriyet, 1 Mart 1992, s. 1-17.
299
Başbakan Süleyman Demirel, “Türk milletini derinden yaralayan ve kayıplara yol açan” Karabağ’daki
saldırılara son verilmesini istemiştir. Başbakan, Azerbaycan’ın toprak bütünlüğüne ve insan haklarına saygılı bir
çözümün bulunmasında rolleri olabilecek ülkelere de girişim çağrısında bulunarak “Türkiye olarak biz de ateşkes
için yoğun çabalar harcamaktayız” demiştir. Saldırılar sonucunda bine yakın Azeri Türkünün şehit edilmesinden
büyük acı duyduğunu kaydeden Başbakan, çatışmaların büyüyerek bütün bölgeyi kapsamaması için Türkiye’nin
dikkatli bir politika izlediğini bildirmiştir. Demirel ayrıca, “Türkiye’nin, bölgedeki istikrarsızlığı arttırıcı bu
gelişmeler karşısında hareketsiz kalmayacağı açıktır” ifadesini kullanmıştır.43
Başbakan Süleyman Demirel bir başka açıklamasında da, Amerika ve Batı ülkelerini Ermenistan- Azerbaycan
olayına ilgili davranmaya çağırdı ve “tarihi bağlarla bağlı olduğumuz bir ülkenin ezilmesine razı olamayız. Yanlış
işler olmaması için herkes gayret sarf etmelidir” demiştir. Başbakan Yardımcısı Erdal İnönü ise “Batı âlemi
geleneksel olarak Ermenistan tarafını tutuyor. Bu son derece yanlış ve tehlikeli, bölgeyi sürekli çatışma halinde
tutan bir yaklaşım” diye konuşmuştur.44
Ermenilerin Karabağ’daki katliamı Türkiye’de büyük bir tepki görmeye devam etmektedir. Cumhurbaşkanı
Özal, “Türkiye daha aktif davranmalı. Onlara pabuç bırakmamalıyız” derken, RP Lideri Erbakan Karabağ’a askeri
müdahalede bulunulmasını önermiştir. Öte yandan konu TBMM’ye de taşınmıştır. DSP Genel Başkanı Bülent
Ecevit’in gündem dışı söz almasıyla Karabağ konusunda bir tartışma yaşanmıştır. Ecevit, Ermenistan’ın Dağlık
Karabağ’da yaptığı katliama Türkiye’nin seyirci kaldığını ve Batıyı yardıma çağırmaktan başka bir şey yapmadığını
söylemiştir. Bazı Batılı ülkelerin Ermenistan’a yardım malzemesi göndermek için Türkiye’yi üs olarak kullandığını
söyleyen Ecevit, “yangına körükle gidenlerin karşısına, Türkiye bir kova suyla bile çıkmıyor” demiştir. Ecevit’in
konuşmasına yanıt veren Dışişleri Başkanvekili Kumbaracıbaşı, önerileri çağdışı olarak yorumlamış, “buraya
bulunacak çözüm, kılıç kalkanla olmaz” demiştir. Bakanın bu sözlerine ANAP sıralarından, “siz laf üretirken,
Karabağ gitti” diye laf atılması üzerine Kumbaracıbaşı, “Karabağ’ın gidip gitmemesi bizim değil, Azerbaycan’ın
sorunudur” diye konuşmuştur. SHP’li bakanın bu sözlerine, DYP’li milletvekilleri sert tepki göstermişler, yeniden
kürsüye çıkma gereği duyan Kumbaracıbaşı, sözlerinin yanlış anlaşıldığını, Türkiye’nin Dağlık Karabağ konusuna
kayıtsız kalamayacağını söylemiştir.45
3.Köşe Yazarlarının Hocalı Katliamı İle İlgili Görüşleri
Çengiz Çandar, “Türkiye’ye yeni sorun: Karabağ” başlıklı yazısında, Karabağ sorununun böyle devam etmesi
halinde bölgesel savaşın ciddi olarak gündeme gelebileceğini ve Türkiye’nin çatışmanın içine çekileceği ihtimali
bulunduğunu ifade etmiştir.
Çandar ayrıca, Ebulfeyz Elçibey’in, sorunu Azeri-Ermeni çatışması gibi değerlendirmediğini, “Rus
İmperyasının Azerbaycan’ın bağımsızlığını engelleme çabası olarak Ermenileri ileri sürdüğünü” belirttiğini yazmış
ve Azerbaycan Gönüllülerinin komutannı Rahim Gaziyev’in şu ifadelerine yer vermiştir: “Ermenilerle değil, Rus
ordusuyla savaşıyoruz. Ruslar Ermenilere yol açıyor.”
Türkiye’nin yeni Türk devletlerine ilişkin bir oyun planı olmadığını da belirten Çandar, Balkanlar-Orta Doğu-
Kafkasya üçgeninin en büyük ve güçlü devleti olarak Türkiye’nin bir Kafkasya politikası formüle edip, bununla ilgili
taraflara empoze edeceği yerde, kardeşlik görüntüsü altına sığınıp, “siz ne derseniz biz onu yaparız” gibi bir acz
sergilediğini de sözlerine eklemiştir. 46
Milliyet Gazetesi başyazarı Altan Öymen, “Katliam mı? İşte orada” başlıklı makalesinde, “Karabağ’daki
Ermeni-Azeri çatışmasıyla ilgili haberler uzun süre çelişkiliydi. Azeri kaynakları, saldırıların Ermeniler olduğunu
bildirirken, Batı basınının büyük kısmında bunun tam tersi yazılıyordu. Bu sahteciliğe karşı gerçeğin sesi dün İngiliz
gazetelerinden yükselmiştir. Bölgeye giden İngiliz muhabirler, orada ne olup bittiğini anlatmışlardır”, ifadelerini
kullanmış, Karabağ’daki katliamın sorumlularının Ermeni askerleri olduğunu ve bu katliamın artık dünya
kamuoyunun gözleri önünde bulunduğunu belirtmiştir.47
Ertuğrul Özkök, bu konuyla ilgili yazısında, Türkiye’nin AGİK’in bu girişimlerine destek verdiğini, zaten kabul
edilen belgede Türkiye’nin önemli katkıları olduğunu ve bu belge ile Karabağ sorununun çözümü için önemli bir

44 Sabah, 4 Mart 1992, s. 1,8,17.
46 Cengiz Çandar, “Türkiye’ye Yeni Sorun: Karabağ”, Sabah, 29 Şubat 1992, s. 16.
47 Milliyet, 2 Mart 1992, s. 1-14.
300
adım atıldığını, ancak bu konuda en büyük rolün Ermenistan’a düştüğünü, Erivan’ın Prag’da kabul ettiği
taahhütleri yerine getirirse, Kafkaslardaki en önemli sorunun çözümü açısından umutlar doğacağını belirmiştir.48
Öte yandan, Azeri-Ermeni çatışmasının önünün alınamaması Dışişlerinde “Bölgede Türkiye’yi de içine alacak
büyük bir savaş başlayabilir” endişesine yol açmıştır. Mehmet Ali Birand; “Türkiye, bu savaşa sürüklenebilir”
başlıklı yazısında, “Karabağ bataklığına adım atmanın ne olduğunu herkes gayet iyi bilmektedir. Ancak, seyirci
kalmak da Türkiye’nin bu bölgede oynamaya hazırladığı tüm rollerin de sonunu getirecektir” demiş, Türkiye için
en etkili yöntemin, Ermenilere “Türkiye’nin çok uzun süre seyirci kalamayacağını “ söylemek ve ileri gitmemeleri
gerektiğini çok açık şekilde anlatmak olduğunu ileri sürmüştür.49
Fehmi Koru da Zaman Gazetesi’ndeki; “Birbiri ardına düşmüş insan cesetleri. Besbelli kaçarken arkadan
vurulmuşlar. Erkekler, kadınlar, genç kızlar, bebeler. Mukadder akıbete uğramamak için bulundukları yeri terk
ederken yetişen Ermeni militanları tarafından öldürülmüşler. Öldürenin avını daha önce tanımış olması imkânsız
ama onu sanki can düşmanıymış gibi bir hınç duyduğu belli; cesetlerinin kiminin gözü oyulmuş, kiminin yüzü ise
paramparça. Yüreğin dayanamayacağı bu manzarayı iki saat kadar havaalanında konakladığımız Bakü’den
ayrıldıktan sonra uçağın videosunda seyrediyoruz.” İfadeleriyle başladığı “Yürek Dayanmaz” isimli makalede bu
cesetlerin Hocalı Köyü’ndeki Azerilere ait olduğunu ve Hocalı katliamının görsel delilleri olduğunu belirtmiştir.
Koru ayrıca, Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin ile Azerbaycan Başbakanı Hasan Hasanov’un Hocalı katliamı ve
Suşa yanında Karabağ’ın Ermenilerin eline geçmesi üzerine meydana gelen durumu görüştüğünü, iki ülkenin daha
sıkı işbirliği yapmaya karar verdiklerinin öğrenildiğini, Bakan Çetin’in konunun uluslararası forumlara
götürüleceğini söylediğini, Başbakan Hasanov’un da Türkiye, Azerbaycani İran ve Ermenistan arasında dörtlü zirve
teklifi önerdiğini yazmıştır.
Irak’ın komşusu Kuveyt’i işgal ettiğinde BM’nin süratle devreye girdiğini, ABD öncülüğünde bir ittifak
cephesi kurulduğunu, bölgeye yüzbinlerce asker yığıldığını ve işgalci ülkeyi yaptığına pişman ettiğini ifade eden ve
Ermenilerin yaptığının Irak’ın Kuveyt’i işgalinden fazlası olup eksiği olmadığını belirten Koru, bütün bunlara
rağmen uluslararası camianın sessizliğine dikkat çekmiştir.
Karabağ sorununun uluslararası bir ilgiye kavuşturulması için, bir yandan BM Güvenlik Konseyi’nin acilen
toplantıya çağrılırken, bir yandan da AGİK içi mekanizmaları harekete geçirmek gerektiğine işaret eden Koru,
Türkiye’nin Karabağ konusunda daha aktif bir tavır takınmaya başladığını ve bu surunu çözmek için
Azerbaycan’da birlik ve bütünlüğe ihtiyaç duyulduğunu ortaya koymuş ve şu tespitte bulunmuştur:
“Bu konuda bir şey yapabilecek tek ülke olan ABD’de seçimler hem dikkatleri Karabağ sorunundan başka
alanlara çekiyor, hem de Ermeni lobisinin gücü sebebiyle sessiz kalınmasını getiriyor. İç sıkıntıları Azerilerin tek
yumruk olmasına engel. Türkiye’de ise yeni ufuklara açılma heyecanı ile dikenli konulara yaklaşmak istemeyen
ürkek bir hükümet var. Bu gidişle korkarım Hocalı’da vahşice katledilen bebelerin ahları asumana takılı kalacak,
ama kalmamalı.”50
4.Genel Değerlendirme
Hocalı soykırımında; 106 kadın, 63 çocuk, 70 yaşlı olmak üzere 613 kişi öldürülmüştür. 1275 kişi esir
düşmüştür. 150 kişinin akıbeti hala belli değildir. Bu soykırım sonucunda bazı aileler tamamen yok edilmiş, esir
alınanlara türlü işkenceler yapılmıştır. Günahsız çocukların, kadınların, yaşlıların öldürülmesi büyük bir şehrin
haritadan silindiği o korkunç gecede tarihte görülmemiş bir facia zuhur etmiştir.51
Karabağ’ın işgalinden sonra birçok yer gibi Hocalı’nın ismi de Ermeniler tarafından İvanovka olarak
değiştirilmiştir. Hocalı’da ise bugün Ermeniler yaşamaktadır. Ermeniler ayrıca Hocalı’da hava limanı yaparak sivil
uçuşlar gerçekleştirmek istemektedir.52
Dağlık Karabağ ile ilgili Türkiye’nin politikasına gelince, her şeyden önce şunu belirtmek gerekir ki
Türkiye’nin bu konuda temkinli davranması ve barışçı politikası Ermenileri daha da şımartmıştır. Türkiye’nin
Dağlık Karabağ konusunda izlediği politikanın etkili olamamasının asıl nedeni, Türkiye’nin devlet olarak kendini
bölge müdahalesine hazır hissetmemesi ve Azerbaycan’a destek hususunda yalnız kalmasıdır.
48 Ertuğrul Özkök, “Karabağ’a Türk Gözlemci”, Hürriyet, 3 Mart 1992, s. 21.

49 Sabah, 3 Mart 1992, s. 10.
50 Fehmi Koru, “Yürek Dayanmaz”, Zaman, 7 Mart 1992, s. 1-14.
51 Necibe Mustafayeva, “Hocalı Katliamının Bir Jenosit Olduğuna Dair Hukuki Deliller”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu
Araştırmaları Dergisi, C. IX, S. 2, Elazığ, 2013, s. 106; Nesrin Sarıahmetoğlu, “21. Yılında Hocalı Olayları”, Fırat Üniversitesi
Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. IX, S. 2, Elazığ, 2013, s. 131-132.
52 Veliyev, a.g.m., s. 71
301
Bütün bu gelişmelere karşın Dağlık Karabağ sorunu Türkiye ve Azerbaycan açısından olumlu sonuçlar da
doğurmuştur. Bu sorun İran’ın Azerbaycan’a yönelik tutumunun anlaşılması bakımından önemli olduğu gibi
Azerbaycan Türkiye ile yakın ilişki kurmaya başlamıştır.
Türkiye’nin Orta Asya’ya açılan kapısının Azerbaycan, Azerbaycan’ın da Batı’ya açılan kapısının Türkiye
olması iki ülkeyi birbirine daha da yaklaştırmıştır. Bu da Dağlık Karabağ sorununun Azerbaycan kadar Türkiye’nin
de sorunu olduğu gerçeğini ortaya çıkarmıştır. Türkiye’nin Dağlık Karabağ sorununu uluslararası alana çekip daha
sonra da Dünya kamuoyuna duyurması Türkiye’nin de bu konuda duyarlı olduğunun kanıtıdır.53
TBMM’de milletvekilleri gerek soru önergesi, gerek genel görüşmeler ve gerekse gündem dışı söz almalarla
konuyu gündeme getirmişler ve son derece etkin bir şekilde durumu değerlendirmişlerdir.
Türkiye'de Hocalı katliamı anısına ilk anıt; Başkent Ankara'nın Keçiören Belediyesi tarafından 2005 yılında
dikilmiş, 2009 yılında Ankara’nın Beypazarı ilçe merkezinde Hocalı Katliamı anısına anıt inşa edilmiş, 2011 yılında
da 26 Şubat Hocalı katliamı yıldönümünde Isparta Belediye Başkanı Yusuf Ziya Günaydın, Dağlık Karabağ ve
Hocalı’daki katliamı unutturmamak için Isparta’da Hocalı Katliamı anısına anıt inşa etme kararı almıştır.
Yine 2011 yılında 26 Şubat Hocalı katliamı yıldönümünde Ankara’nın Kızılcahamam ilçe merkezinde,
Kızılcahamam Belediyesi tarafından Hocalı Katliamı anısına anıt inşa edilme kararı alınmış, 2012 yılında 26 Şubat
Hocalı Katliamı yıldönümünde Ankara'da Keçiören belediyesi, Hocalı şehitleri anısına Azerbaycan Parkı içerisinde
yapılacak Soykırım Anıtı'nın temelini atmış, 2012 Kasım'ında Türkiye Kocaeli Şehrinde Dünyada ilk Kez "Hocalı
Soykırımı Müzesi’nin açılışı yapılmıştır.
Sonuç
Gerçekten de Hocalı’da büyük bir soykırım yaşanmıştır. Uluslararası hukuku savunan devletler asılsız Ermeni
iddialarını sahiplenirken ve bunu bir yaptırım olarak Türklerin önüne koyarken, gözleri önünde yaşanan
Müslüman-Türk soykırımına seyirci kalmışlardır. Bu bağlamda Hocalı soykırımının sorumlularının sorgulanması
büyük önem arz etmektedir.
XX. yüzyılın sonunda Ermenilerin Hocalı’da yaptıkları bu kanlı facia tüm insanlığa karşı yöneltilmiş en ağır
suçlardan biri olarak değerlendirilmektedir. Hocalı faciasının Dünya tarihindeki Hiroşima, Nagazaki, Srebrenitsa
gibi korkunç facialardan hiç de geri kalmamaktadır.54 Canlı şahitlerin ifadeleri ve basın organlarında yayımlanan
film ve resimlerde görülen insanlık dışı cinayetler, Ermenilerin soykırım amacıyla bu operasyonu gerçekleştirdiğini
göstermektedir.55 Ne yazık ki Hocalı’da uygulanan soykırım karşısında Dünya sessiz kalmış, suçluları ise
cezalandırılmamıştır.56
BM Güvenlik Konseyi bu konuda dört karar almış olmasına rağmen uygulamada herhangi bir ilerleme
kaydedilmemiştir. Hiç vakit kaybetmeden BM üstüne düşen görevi yerine getirmelidir. Olayın suçluları
cezalandırılmalı ve hepsinden önemlisi Azeri topraklarından Ermeniler çıkartılmalı, kaçkın duruma düşen bir
milyondan fazla Azeri evlerine dönerek insanca yaşama haklarına kavuşturmalıdır.
Bugün tek bir Türk bırakılmasa bile Karabağ bir Türk yurdudur. Bu tarihi vatanın Ermenistan tarafından ilhak
edilmesi engellenmelidir.57
Kaynakça
Gazeteler:
Cumhuriyet
Hürriyet
Milliyet
Sabah
Zaman
Telif-Tetkik Eserler:
53 Murat Aydın, “Türkiye’nin Dağlık Karabağ Politikası”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. IX, S. 2, Elazığ,
2013, s. 167.
54 Elçin Ahmedov, “Ermenistan’ın Etnik Temizlik, Soykırım ve İşgalcilik Politikasının Sonuçları”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu
Araştırmaları Dergisi, C. IX, S. 2, Elazığ, 2013, s. 77.

55 Osman Nuri Aras, “Ekonomik ve Siyasi Sonuçları Bakımından Hocalı Katliamı ve Karabağ Sorunu, Fırat Üniversitesi Ortadoğu

56Yılmaz, a.g.m., s. 95.
57 Yılmaz, a.g.m., s.103.
302
Ahmedov, Elçin “Ermenistan’ın Etnik Temizlik, Soykırım ve İşgalcilik Politikasının Sonuçları”, Fırat
Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. IX, S. 2, Elazığ, 2013, s. 77.
Aras, Osman Nuri, “Ekonomik ve Siyasi Sonuçları Bakımından Hocalı Katliamı ve Karabağ Sorunu, Fırat
Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. IX, S. 2, Elazığ, 2013, s. 115.
Aydın, Murat, “Türkiye’nin Dağlık Karabağ Politikası”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. IX,
S. 2, Elazığ, 2013, s.167.
Çandar, Cengiz, “Türkiye’ye Yeni Sorun: Karabağ”, Sabah, 29 Şubat 1992, s. 16.
Koru, Fehmi, “Yürek Dayanmaz”, Zaman, 7 Mart 1992, s. 1-14.
Mustafayev, Beşir, “26 Şubat 1992 Hocalı Soykırımı Üzerine”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları
Dergisi, C. IX, S. 2, Elazığ, 2013, s. 41.
Mustafayeva, Necibe, “Hocalı Katliamının Bir Jenosit Olduğuna Dair Hukuki Deliller”, Fırat Üniversitesi
Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. IX, S. 2, Elazığ, 2013, s. 106; Sarıahmetoğlu, Nesrin, “21. Yılında Hocalı
Olayları”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. IX, S. 2, Elazığ, 2013, s. 131-132.
Özkök, Ertuğrul, “Karabağ’a Türk Gözlemci”, Hürriyet, 3 Mart 1992, s.21.
Rüstemov, İlham, “Hocalı Faciasının Azerbaycan Ekonomisine Tesiri”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu
Veliyev, Cevdet, “Bütün Yönleriyle Hocalı Soykırımı”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. IX,
S. 2, Elazığ, 2013, s.59-60.
Yılmaz, Meşkure, “Karabağ Savaşı ve Adım Adım Hocalı Soykırımı”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları
Dergisi, C. IX, S. 2, Elazığ, 2013, s. 99-100.
Yılmazçelik, İbrahim; Özdem, Ali Gökçen, “İşgal Altındaki Türk Yurdu: Karabağ”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu
Araştırmaları Dergisi, C. IX, S. 2, Elazığ, 2013, s.2-3.
303
TÜRKİYE SOL BASININDA HOCALI KATLİAMI (XOCALI SOYQIRIMI) VE ELE ALINIŞI
ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME
Serkan KEKEVİ*
Әsrin faciәsidir
Xocalı soyqırımı.
Әdalәtin yasıdır
Xocalı soyqırımı…
Nafilə Abuzərli
Özet
Bu çalışmada sol eğilimli Türkiye basınının 26 Şubat 1992’de Azerbaycan’ın Hocalı kasabasında vuku bulan
katliamı sunuşları ve konuyu değerlendirmeleri ele alınacaktır. 1992 yılından günümüze kadar çıkmış olan
haberler taranmak suretiyle çalışmada sol eğilimli Türkiye basınının Hocalı meselesine ne şekilde baktığının
ortaya konulması amaçlanmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Hocalı, Soykırım, Katliam, Sol Basın
Giriş
İktidar ile muhalefet ilişkileri ve uluslararası önemli olayları ele alması, kamuoyuna duyurması bakımından
basının, siyaset ve uluslararası politika çalışmaları açısından öneminin giderek arttığını ifade edebiliriz. 1 Basın
tarafından aktarılan bilgi söz konusu alanlarda mühim bir hammadde olmaktadır. Yazılı basının önemli parçası
olan gazeteler ise adeta tarihi yazan, ona not düşen veri kaynaklarıdır. Bu bağlamda basının bir konu ile ilgili
yaklaşım tarzı konunun belli bir kesim tarafından ne şekilde algılandığını ve/veya konunun hangi parçası ile
ilgilenildiğini göstermektedir.2 Basından faydalanılarak hazırlanan tarih araştırmaları, vakalar üzerindeki dönemsel
tartışmaları izlemek açısından sosyal bilimlerin birçok alanını ilgilendiren mühim bir araç görevi görmektedir.
Bununla birlikte birçok basın kuruluşunun ideolojiye dayalı okuma yapması olayların netliğini görmeyi zorlaştırsa
bile öte yandan o ideolojik eğilimin konuya ne şekilde baktığını göstermesi bakımından ehemmiyet arz
etmektedir. Aynı zamanda siyasal tarihin resmi dışı farklı ideolojik görünümlerini ele almak için basın taramaları
elimizdeki yegâne kaynak dahi sayılabilir. Bu minvalde çalışmamızda sol tandansa sahip gazetelerin Hocalı
katliamını ele alış şekilleri, konu ile ilgili haberlerin daha çok görüldüğü tarih ve var ise konu ile ilgili çevresel
faktörler ve olaylar doğrultusunda değerlendirilmekte ve sol basın üzerinden Hocalı katliamının izi sürülmekte ve
konu hakkında adeta delil toplanmaktadır.
1. Hocalı katliamı (Xocalı Soyqırımı3)
Hocalı katliamı iki kutuplu dünyanın ortadan kalkması ile birlikte, hareketlenen Kafkasya coğrafyasının en
vahim vakalarından biridir. Hocalı katliamı 26 Şubat 1992 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Dağlık Karabağ
bölgesinde devam eden savaş esnasında meydana gelmiştir. Rus destekli Ermeni birlikler Hocalı kasabasına girmiş,
seksen üçü çocuk olmak üzere, yetmişten fazla ihtiyar ve 106 kadın üzere toplam 509 kişi o an öldürülmüş, 487
kişi ağır yaralanmış 1275 kişi ise rehin alınmış ve 150 kişi ise kaybolmuştur. 4 Katliamın ardından yapılan
incelemelerde ölenlerin birçoğunun insanlık dışı muameleye maruz kaldıkları görülmüştür. 5 Hocalı, aynı zamanda
stratejik öneme haiz bir yerleşim merkezidir. Karabağ’ın merkezi olan Hankendi’nin elektrik şebekesi, Bakü-
Hankendi Demiryolu ve Bakü-Şuşa karayolunun Hocalı’dan geçtiği düşünüldüğünde Ermeniler, Hocalı’dan Türkleri
* Dr., Gaziosmanpaşa Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü,
serkan.kekevi@gop.edu.tr
1 Aytül Tamer Torun, “Kurtuluş Savaşı Yıllarında Türkçe Sol Basından İzlenimler: İşçi Hareketleri ve Sorunlarına Dair Notlar”,
Erciyes İletişim Dergisi “akademia”, Cilt:3, Sayı: 4, 2014, s.43-44.

2 A.g.e.
3 Azerbaycan literatüründe katliam genellikle “Xocalı Soyqırımı” olarak adlandırılmaktadır.
4 Qənirə Paşayeva; Həvva Məmmədova, Xocalı Soyqırımı, Bakı, 2011, s.25; Araz Aslanlı, “Tarihte ve Günümüzde Karabağ
Sorunu”, Avrasya Dosyası, Cilt:7, Sayı:1, Ankara, 2001, s.405

5 Bkz: Sariyya Muslum, Kholajy is not Dead, yy, 2007, s.55-58.
304
tamamen temizlemeyi amaç edinmişlerdir.6 Hocalı katliamı uluslararası hukuk açısından da soykırım olarak
değerlendirilebilir. 09.12.1948 tarihinde BM Genel Kurulu’nda kabul edilen Soykırımın Önlenmesi ve
Cezalandırılması Sözleşmesi ile suç olarak değerlendirilen soykırım söz konusu sözleşmenin 2. maddesinde
tanımlanmıştır. Maddede ulusal, etnik, ırksal veya dinsel bir grubu, kısmen veya tamamen ortadan kaldırmak
amacıyla işlenen aşağıdaki fiillerden her hangi birinin işlenmesi soykırım olarak nitelendirilmektedir. 7
Soykırım oluşturan eylemler:
a) Gruba mensup olanların öldürülmesi,
b) Grubun mensuplarına ciddi surette bedensel veya zihinsel zarar verilmesi,
c) Grubun bütünüyle veya kısmen, fiziksel varlığını ortadan kaldıracağı hesaplanarak yaşam şartlarını kasten
değiştirmek,
d) Grup içinde doğumları engellemek amacıyla tedbirler almak,
e) Gruba mensup çocukları zorla bir başka gruba nakletmektir.
3. Madde uyarınca cezalandırılacak eylemler ise8;
a) Soykırımda bulunmak,
b) Soykırımda bulunulması için işbirliği yapmak,
c) Soykırımda bulunulmasını doğrudan ve aleni surette kışkırtmak,
d) Soykırımda bulunmaya teşebbüs etmek,
e) Soykırıma iştirak etmektir.
Bu bağlamda, Hocalı’da yaşayan Azerbaycan Türklerinin Soykırımın Önlenmesi ve Cezalandırılması
Sözleşmesi’ne göre soykırıma maruz kaldığını söylemek mümkündür. Hocalı’nın anılan dönemde Ermenistan’ın
fiili ve etkin kontrolünde olması ve de Ermenistan’ın suç teşkil eden fiili işleyen failler hakkında herhangi bir
kovuşturma işlemi yapmamasından Ermenistan’ın sözleşmeyi ihlal ettiği dolayısıyla da uluslararası sorumluluğu
bulunduğu öne sürülebilir.9
2. Sol Eğilimli Basında Hocalı Katliamı Haberleri
Çalışmanın bu kısmında “Hocalı Katliamı” ve/veya “Hocalı” başlıklı haberler üzerinde durulacak ve
haberlerin tasnifi gerçekleştirilecektir. Ele alınan gazeteler sol eğilimli olmakla beraber her birisi “Sol”un içinde
farklı eğilimleri temsil etmektedir. İncelenen gazete yelpazesinde ulusal-sol nitelik gösteren gazetelerden etnik
unsuru ön plana çıkan sol jargonlu gazetelere kadar kamuoyu tarafından bilinen gazetelerin kapsanması
hedeflenmiştir. Çalışma gazetelerin ulaşılabilen arşivleri (fiili arşiv, web arşivi) üzerinden gerçekleştirilmiştir.
Tablo 1: Gazetelerde Hocalı ile İlgili Çıkan Haber Sayıları
Gazete Adı Hocalı ile İlgili Haber Sayısı
Karşı 4
Sosyalist İşçi 6
Birgün 6
Aydınlık 7
Sol Haber 10
Türk Solu 15
Evrensel 21
Özgür Gündem 23
Bianet 25
Cumhuriyet 109
2.1. Karşı Gazetesi
6 Ali Asker, “Hocalı Soykırımı”, 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, http://www.21yyte.org/tr/yazi6106-Hocali_Soykirimi.html,

(24.04.2016, çevrimiçi).
7 Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi, 09 Aralık 1948, http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/sozlesmeler/
coktaraflisoz/bm/bm_11.pdf, (05.05.2016, çevrimiçi).

8 A.g.e.
9 Bahadır Bumin Özarslan, “Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi Açısından Hocalı Katliamı”,
Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:4, Sayı:1, 2014, s.210; Necibe Mustafayeva, Hocalı Katliamının Bir Genosit Olduğuna
Dair Uluslararası Hukuki Deliller”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 2, Elazığ, 2013, s.108.
305
Araştırmamızda Hocalı katliamı ile ilgili en az haberin olduğu gazete “Karşı Gazete”dir. Yeni bir gazete olması
nedeniyle haber sayısının az olması anlaşılabilir bir durumdur. Karşı gazetesi sol cenahta Cumhuriyet Halk Partisi
çizgisine yakın basın kuruluşu olarak değerlendirilebilir. Haberlerde Hocalı katliamı üzerinde durulduğu, Ermeni
mezalimine ait ve Hocalı katliamına dair sayısal bilgilerin ve katliama ait tanıklıkların verildiği görülmektedir.
Ayrıca Hocalı’nın soykırım olarak tanınmasına dair haberlere de yer verilmiştir. 10
Tablo 2: Karşı Gazetede Yıllara göre Hocalı ile ilgili çıkan haberler
Yıl Haber Sayısı
2014 1
2015 2
2016 1
2.2. Sosyalist İşçi
Sosyalist İşçi, internet üzerinden yayın yapan ve dağıtım şirketleri dışında bir ağ üzerinden piyasada
bulunabilen bir gazetedir. Hocalı ile ilgili çıkan haberlerin tamamının Hocalı katliamının 20. yılı münasebeti ile
düzenlenen geniş katılımlı Hocalı’ya Adalet Haftası çerçevesinde Taksim’de gerçekleştirilen Hocalı’ya adalet
yürüyüşü, orada bulunan radikal grupların tavırları ve dönemin içişleri bakanı İdris Naim Şahin’in konuşması ile
ilgili olduğu belirtilebilir. Haberlerde bu mitingin tam anlamı ile bir ırkçılık gösterisi olduğu ifade edilmiştir. 11
Ancak, haberlerin hiç birinde Hocalı’da yaşanan katliama değinilmemekte yalnızca ülkede “faşizm”in yükseldiği ve
de devletin bunu pompaladığı belirtilmektedir.
Örneğin anılan gazetede yayımlanan Şenol Karakaş imzalı haberde; “Hükümet ne kadar faşistlerle ittifak
kurarsa kursun, "Hepimiz Ermeniyiz" diyen yüz binlerce insan devletin siyasi cinayet geleneğiyle Ermeni
düşmanlığı geleneğini beş yıldır her fırsatta açığa çıkartıyor“26 Şubat'ta düzenlenen Hocalı katliamını protesto
mitingi faşist ve ırkçı sloganlarla tüm demokratik güçlere tehdit mesajlarıyla belirlendi. Mitingin hedefinde ise
Ermeni halkı vardı. Miting başından sonuna kadar, örgütlenmesinden duvarlara asılan afişlere kadar Ermenileri
hedef alan, Ermenilere yönelik nefreti güçlendirmeyi amaçlayan bir içeriğe sahipti. Azerbaycanlı sosyalistler
Azerbaycan Devleti’nin gösteri için devlet kasasını açtığını söylüyor. Sadece Azerbaycan değil, Türkiye
Cumhuriyeti devleti de gösterinin örgütlenmesi için elinden geleni ardına koymadı. Belediyenin olanakları,
devletin memurları olan valilerin miting de yer almaları, İdris Naim Şahin adlı AKP'li bakanın mitingde konuşma
yapması, TRT’nin naklen yayında katılım çağrısı yapması, faşistlerin kitlesel katılım gösterdiği eylemin devlet ve
hükümet tarafından desteklendiğini gösteriyor.”12 İfadeleri kullanılmıştır.
Ferhat Kentel imzalı “Her şey o kadar meşrulaştırılabilir ki...”adlı yorumda ise devletin “Azeri”lere bakışının
diğer Kafkas halklarından farklı olduğunu ifade etmiştir. Bu savı ise şu tespit ile desteklemeye çalışmıştır. “Putin’in
ziyaretini sadece bir avuç Çerkes protesto ederken, basın açıklaması yapan Çerkesler de gözaltına alındı. Çünkü
Çerkesler “Azeri” değil...” Yani yazara göre Çerkeslerin yerine “Azeriler” olsa devlet onlara dokunmayacaktır.13
Diğer haberlerinde bu meyanda olduğunu söyleyebiliriz.
Tablo 3: Sosyalist İşçi’de Yıllara göre Hocalı ile ilgili çıkan haberler
Yıl Haber Sayısı
2012 4
2013 2
2.3. Aydınlık Gazetesi
Ulusal sol Vatan Partisi çizgisinde bulunan Aydınlık gazetesinin haberlerinde Hocalı katliamına dikkat
çekilmiş, katliamın uluslararası kamuoyundaki yansımaları ve konu ile ilgili Azerbaycan’daki ve Türkiye iç
siyasetindeki gelişmeler ele alınmıştır.14 Hocalı ile ilgili haberlerde katliam vurgusu sürekli yapılmış ve katliamın
10 “Bir ülke daha Hocalı'yı 'soykırım' olarak kabul etti”, Karşı Gazete, 8 Eylül 2014; “23Yıl Önceki Hocalı Katliamı Nedir,
Azerbaycan’da Neler Yaşandı”, Karşı Gazete, 26 Şubat 2015 Perşembe; “Paşayeva: AP kararına AKPM'de itiraz edeceğiz”,
Karşı Gazete, 16 Nisan 2015 Perşembe “Paşayeva: ‘Ermenistan daha beter cevaplar alacak”, Karşı Gazete, 3 Nisan 2016.
11 “Hrant Ermeni olduğu için öldürüldü”, Sosyalist İşçi, 12 Mart 2012; “İdris Naim yalan söylüyor: Gaz öldürür!”, Sosyalist İşçi,
12 Mart 2012; “Sosyalist İşçi Diyor ki: Irkçılar yeniliyor”, Sosyalist İşçi, 09 Mart 2013; “Irkçılığa ve milliyetçiliğe dur de!,
Sosyalist İşçi, 24 Nisan 2013.
12 Şenol Karakaş, “Biz daha güçlüyüz Irkçılığı yeneceğiz”, Sosyalist İşçi, 12 Mart 2012.
13 Ferhat Kentel, “Haftanın Yorumu: Her şey o kadar meşrulaştırılabilir ki...”, Sosyalist İşçi, 23 Aralık 2012.
14 “Hocalı Katliamı Beyazperdede”, Aydınlık, 01 Mart 2013; “Hocalı’yı Ananlar: Perinçek alkışlanmalı”, Aydınlık, 27 Şubat 2014;
“Hocalı katliamı unutulmadı”, Aydınlık, 25 Şubat 2015; “Hocalı katliamı Meclis’te kınandı”, Aydınlık, 26 Şubat 2015; “Hocalı
306
tanıklarına yer verilmiştir. “Hocalı Katliamı Kurbanları Bakü’de Törenle Anıldı” başlıklı haber bu yaklaşıma örnek
gösterilebilir.15
“Ermeni güçlerinin 26 Şubat 1992’de yaptığı Hocalı Katliamı’nın kurbanları Bakü’de anıldı. Katliamın 24.
yılında Azerbaycanlılar, katledilen 613 kişinin anısına yapılan Ana Feryadı Anıtı’na akın etti.
…Katliamın tanıklarından Roza Memmedova, katliamda eşini kaybettiğini ve yaralandığını belirterek, “Şu an
tek isteğimiz topraklarımızın işgalden kurtulması. İşte o zaman şehitlerin ruhu şad olur” dedi. Memmedova
dünyanın Hocalı katliamı karşısında sessiz kalmaması, suçluların cezalandırılması gerektiğini kaydetti.”
Tablo 4: Aydınlık Gazete’de Yıllara göre Hocalı ile ilgili çıkan haberler
Yıl Haber Sayısı
2013 1
2014 1
2015 4
2016 1
2.4. Birgün Gazetesi
Sol-sosyalist çizgide yayınlar yapan gazetede Hocalı katliamı ile ilgili altı adet haber çıkmıştır. Yayımlanan
haberlerin biri hariç geri kalan tamamının Hocalı’ya Adalet yürüyüşü ve ırkçılık üzerinden kaleme alındığını
söyleyebiliriz.16 Akın Ongun’un köşe yazısı söz konusu gazetenin genel yayınlarını özetler niteliktedir. 17 Şöyle ki;
“Bir devlet beslemesi: Irkçılık
Hocalı Katliamını protesto bahanesiyle şovenizmin ve nefretin nasıl bayrak haline getirildiğine şahitlik ettik.
…Hrant’ın katledilişinden bugüne bir nebze sessizliğe bürünmüş gibi görünenler, bugün artık yeniden
bilindik naralar atarak sokaklara, meydanlara iniyorlar. Kendilerini yeniden güçlü hissediyorlar. Siyasal zeminin
onlara yeni bir kapı açtığı anlaşılıyor. Siyasi iktidara dolaylı olarak bağlı, milliyetçi bir tampon güç oluşturma
politikası artık işlevsellik kazanıyor. Bu ülkede milliyetçi söylemler ne zaman yükselmeye başlasa arkasından
mutlaka büyük siyasi ve ekonomik bir kriz çıkar. İç ve dış düşman söyleminin şişirilerek ortaya atılması ve
yaşanılan her türlü kötülüğün müsebbibinin bu düşmanlar olduğu fikrinin topluma yedirilmesi sürecinin milliyetçi
bir dalga yaratılarak hayata geçirilmesi boşuna değildir.
…Türkiye’de ırkçılık dile yerleştirilmiş ve normalleştirilmiştir. Yaşamın her alanında bunun izlerini çokça
görürsünüz. İnsan hakları açısından gelişmiş ülkelerde birisini ırkçılıkla itham etmek çok ağırdır. Buralarda yaşayan
kişi bunun ağır bir suç olduğunu bilir ve en kötü kavgalarda bile söylediklerine dikkat eder.”
Konu ile ilgili tek “kısmen tarafsız” haberin “İHD: Hocalı katliamı araştırılmalı” başlıklı haber olduğunu
söyleyebiliriz. Burada İnsan Hakları Derneği’nin Hocalı’da yaşanan katliamın araştırılması talebi
haberleştirilmiştir.18
Tablo 5: Birgün Gazetesi’nde Yıllara göre Hocalı ile ilgili çıkan haberler
Yıl Haber Sayısı
2007 1
2012 5
2.5.Sol Haber Gazetesi
Sol-sosyalist çizgide yayın yapan Sol gazetesinde, Hocalı ile ilgili çıkan haberlerin tamamı Hocalı’ya Adalet
Haftası etkinlikleri çevresinde şekillenmiştir. Gazeteye ait 10 haberin hiçbirinde Hocalı katliamına değinilmediği
katliamı kurbanları Bakü’de törenle anıldı”, Aydınlık, 27 Şubat 2016; “MHP içinde Hocalı tartışması”, Aydınlık, 19 Temmuz
2015
15 “Hocalı’da katledilen kardeşlerini andılar”, Aydınlık, 26 Şubat 2015.
16 ; Ümit Alan, “Nefret söylemi medya yalanına nasıl döndü?”, Birgün, 29 Şubat 2012; Serbay Mansuroğlu, “Barış ve Kardeşlik
İçin Yürüdüler”, Birgün, 05 Mart 2012; Burçin Gönül, “Her şey kindar bir gençlik için!”, Birgün, 06 Mart 2012.
17 Akın Olgun, “Bir devlet beslemesi: IRKÇILIK”, Birgün, 04 Mart 2012.
18 “İHD: Hocalı Katliamı araştırılmalı”, Birgün, 01 Mart 2007; Onur Kılıç, “Hocalı mitingine katılan gazeteler”, Birgün, 28 Şubat
2012.
307
görülmektedir.19 Yanı sıra, Hocalı yalnızca ırkçı bir mitinge indirgenmiş, Hocalı mitinginin bir Ergenekon tertibi
olduğuna dair yorumlar tefrik edilmiştir. Hocalı’nın katliam boyutu habercilik anlamında değersizleştirilmiştir.
Fatih Yaşlı, “Hocalı Protestosu, Milliyetçilik ve Ulusalcılık” başlığında ele aldığı yazısında Ergenekon, Hocalı mitingi
bağlantısından söz etmektedir.20 Dönemin iç siyasal gelişmeleri açısından, Ergenekon’un geçer akçe olduğunu
düşündüğümüzde, Hocalı katliamının iç siyasetin bitmez tartışmasına payanda yapılarak değersizleştirildiği
katliamın vahametinin gölgelendiği açıktır.
Söz konusu gazete bir haberinde ise Taksim’deki Hocalı mitinginin diğer gazetelerde ne şekilde ele alındığını
işlemiştir. Haber yalnızca mitingde yaşanan münferit hadiseler üzerine yoğunlaştırılmıştır. Şöyle ki;
“Dün Taksim’de “Hocalı Soykırımı anması” adı altında düzenlenen miting, ırkçı bir gösteriye dönüştü. İçişleri
Bakanı’nın da katılarak bir konuşma yaptığı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin duyurulmasına katkıda bulunduğu
bu eylem, bugün gazetelerin ilk sayfalarına “anma” şeklinde yansıdı. İlk sayfalarda yer bulan haberlerde, eylem
boyunca halklara nefret kusan pankartlar ve sloganlar hasıraltı edilerek kitlenin kalabalık görüntüsüne yer verildi.
Zaman ve Hürriyet, eylemi “Hocalı anması” şeklinde sürmanşetten sunarken Taraf, Radikal ve BirGün
gerçekleştirilen ırkçı eyleme tepki gösterdi.”şeklinde uzayan bir makale yayımlanmıştır. 21
Tablo 6: Sol Haber Gazetesi’nde Yıllara göre Hocalı ile ilgili çıkan haberler
Yıl Haber Sayısı
2012 7
2013 1
2014 1
2015 1
2.6. Türksolu Gazetesi
Kendisini sol-sosyalist, milliyetçi- Atatürkçü çizgide konumlandıran haftalık gazetede yayımlandığı 2002
yılından bugüne on beş adet haber görmekteyiz.22 Gazetenin 355. ve 356. sayılarının doğrudan Hocalı kapağı ile
çıktığını ve konu ile ilgili tafsilatlı bir tefrika geçildiğini de belirtmek gerekir.23 Gazetenin haberlerinde Hocalı
katliamı üzerinde durulmakta ve de vakanın soykırım olduğu vurgusu sıklıkla yapılmaktadır. Örneğin, “Hocalı
Soykırımı!!! 20. yüzyılda tarihin unutulmaz ızdırabı…” başlıklı haberde konunun vahametine dair detaylı bilgiler
verilmekte ve Hocalı katliamının nedenleri dair açıklamalar göze çarpmaktadır.
“…1992 yılının Şubat ayının 25’ini 26’sına bağlayan gece Ermeni cellâtları yirminci yüzyılın en vahim askeri
suçlarından olan soykırım olayını Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Hocalı kentinde yaptılar. Bu tarihi katliamı eski
SSCB’den kalan 366. Motorize birliğinin kişisel heyeti ile birlikte Ermeni vandallar yaparak ihtiyar, kadın ve
çocuklara bile merhamet etmeden son derece vicdansızlık göstermiş ve Hocalı nüfusunu yok etmişlerdir.
Bazı Ermeni kaynaklarında ise Hocalı soykırımının Ermeniler tarafından yapılmış olduğunu açıkça itiraf
ediliyor. Hatta devlet yetkilileri arasında bile Hocalı soykırımından dolayı gurur duyduğunu dile getiren Ermeniler
de vardır. Bazılarıysa o dönemde Ermeni askeri birliklerinin pozisyonlarına Hocalı’dan yoğun ateş açıldığına ilişkin
savlarını kanıtlamak istiyorlar…”24
19 Tolga Binbay, “Acıları karşılaştırmak acınızı daha görünür yapmaz!”, Sol Haber, 02 Mayıs 2015; “Gazi Üniversitesi’nden
Nefret Saçan Yarışma: Dink’in Ölüm Yıldönümünde Ermeni Zulmü”, Sol Haber 29 Eylül 2014; “Irkçı pankarta hapis cezası”,
Sol Haber, 02 Mart 2013; Mustafa Kemal Erdemol, “Hepimiz Her şeyiz”, Sol Haber, 02 Mart 2012; “Hocalı mitingindeki ırkçı
pankartlara gözaltı”, Sol Haber, 18 Nisan 2012; “Taksim'deki ırkçı gösteri için kovuşturma talebi”, Sol Haber, 28 Şubat 2012;
“Hocalı eylemi devletin desteğiyle ırkçı gövde gösterisine dönüştü”, Sol Haber, 26 Şubat 2012.
20 Fatih Yaşlı, “Hocalı protestosu, milliyetçilik ve ulusalcılık”, Sol Haber, 06 Mart 2012.
21 “Taksim'deki ırkçı gösteri gazetelerde nasıl yer buldu?”, Sol Haber, 27 Şubat 2012.
22 Uğur Özkan, “Dinmeyen Bir Acı: Hocalı”, Türksolu Gazetesi, 22 Şubat 2016; Onur Erkan, “Diril Türk Bebesi!”, Türksolu
Gazetesi, 22 Şubat 2015;. Okan İşbecer, “Hrant Dink için Ermeni olanlar Bakü Katliamı’na sessiz kaldılar”, Türksolu Gazetesi,
25 Ocak 2015; Yavuz Selim, “Hocalı Katliamı ve Türk Dış Politikasızlığı”, Türksolu Gazetesi, 06.03.2006.
23 Gökçe Fırat, “Hepimiz Ermeniciyizcilere Çağrı”, Türksolu Gazetesi, 20 Şubat 2012; Ali Özsoy, “Türkler Değil Ermeniler
Soykırım Yaptı: Hocalı Soykırımı”, Türksolu Gazetesi, 20 Şubat 2012; “Tarihi Türk Kenti Hocalı”, Türksolu Gazetesi, 20 Şubat
2012; Gökçe Fırat, “Bir Uyanış Sloganı: Hepimiz Türküz”, Türksolu Gazetesi, 05 Mart 2012; “Hocalı soykırımı Kurbanlarını
Andık”, Türksolu Gazetesi, 05 Mart 2012; “Hocalı Gazileri Türk Milletine Sesleniyor: Biz Hepimiz Türk’üz”, Türksolu Gazetesi,
05 Mart 2012; Esat Arslan, “20. Yılında Hocalı Soykırımı”, Türksolu Gazetesi, 05 Mart 2012;
24 Sabir Şahtahtı, “Hocalı Soykırımı!!! 20. yüzyılda tarihin unutulmaz ızdırabı…” Türksolu Gazetesi, 22 Şubat 2016.
308
Konu ile alakalı bir başka haberde Hocalı katliamının soykırım olarak tanıtılmasına dair çalışmaların daha
fazla yapılması gerekliliğine dikkat çekilmektedir. 25 Ayrıca bir diğer haberde ise “Türk medyasının” Hocalı
konusunda yeterli duyarlılığı göstermediği eleştirisi getirilmektedir. 26 Haberler arasında dikkat çekici olanlardan
biri ise Karabağ ve Hocalı katliamına dair Embiya Çavuş’a ait çizimlerin kullanıldığı haberdir.27
Tablo 7: Türksolu Gazetesi’nde Yıllara göre Hocalı ile ilgili çıkan haberler
Yıl Haber Sayısı
2006 1
2012 7
2014 2
2015 3
2016 2
2.7.Evrensel Gazetesi
Sol-sosyalist düzlemde yayın yapan Evrensel gazetesinin Hocalı ile ilgili haberlerinde katliam ile ilgili bir yazı
ve değerlendirme görmemekteyiz. Hocalı katliamına vurgu yapılmamakta Hocalı protestoları ırkçılık, devlet
25 Doğan Can Aktan, “Hocalı ve Karınca”, Türksolu Gazetesi, 23 Şubat 2014.

26 Özgür Billur, “Hocalı Katliamı’nın gösterdiği: Kendi şehitlerini unutan bir milletiz! Hocalı’yı görmeyen Türk(!) Medyası”,
Türksolu Gazetesi, 01 Mart 2015.
27 Celal Öcal “Hocalı katliamının 22. yıldönümü ve düşündürdükleri”, Türksolu Gazetesi, 23 Şubat 2014
309
projeli milliyetçilik üzerinden okunmaktadır.28 Ayrıca Hocalı’ya Adalet Yürüyüşü ikinci bir 6–7 Eylül olayları ile
kıyaslanmıştır. Bu meyanda Fatih Polat’ın kaleme aldığı makalede;
“… diplomatik iklim açısından 1955’i çağrıştıran bir durum söz konusu ve Türkiye’de günler öncesinden
büyük ilanlarla bir eyleme çağrı yapılıyor. Az çok tarih hafızası olanlar ve Türkiye tarihini bilenler, Özel Harp
Dairesi’nin düzmece gazete manşetinden, provokatörlerine kadar örgütlediği 6-7 Eylül olaylarının aslında tarih
olmadığını bu eyleme bakarak düşünmeden edemeyeceklerdir.
Fransa Anayasa Konseyi’ne mesaj gönderme ve Sarkozy’ye nazire yapma amacıyla tezgâhlandığı açık olan
bu eylem tam bir utanç belgesidir.
O bakan orada o vaziyette bulunduktan sonra, Hrant Dink’in cinayetinin arkasındaki örgüt neden korunuyor
diye sormak açıkçası fazlasıyla naif kaçıyor.
Hrant Dink’in cinayetinin arkasındaki örgüt işte tam da oradadır.” 29
Çıkarımı yapılmak suretiyle Hocalı meselesi değil mitingde yaşanan istenmeyen bir olay ön plana
koyulmuştur. Ayrıca bir başka haberde ise Hocalı katliamının Milli eğitim Bakanlığı’nın Coğrafya dersi müfredatı
ile ilgili taslakta yer alması bir problem olarak telakki edilmiştir. Söz konusu haber:
“Milli Eğitim Bakanlığı tarafından hazırlanan taslağın en dikkat çekici yanlarından birisi, farklı ülke ve
bölgelerdeki çok kültürlü etnik yapıya yaklaşımı. Taslakta şöyle başlıklar yer alıyor: “Ortadoğuda, Kafkaslar’da,
Balkanlar’da çok kültürlü yapının ortaya çıkardığı sorunları tartışır.” “Ortadoğu ve Kuzey Afrika’nın potansiyeli ve
riskleri”…
“Kafkaslar ve Türkistan ile Türkiye arasındaki tarihi kültürel ve akrabalık bağlarının önemsendiği” vurgusu
yapılan taslakta, bu bölümün okuma parçası olarak “Karabağ Sorunu” ve “Hocalı Katliamı” seçilmiş.” Şeklinde
verilmiş ve buna benzer birçok haber kaleme alınmıştır.30
Tablo 8: Evrensel Gazetesi’nde Yıllara göre Hocalı ile ilgili çıkan haberler
Yıl Haber Sayısı
2011 1
2012 13
2013 6
2014 1
2015 2
2016 1
2.8.Özgür Gündem Gazetesi
Sol söylemi sadece jargon olarak kullanan ancak Kürtçü-PKK’cı çizgide yayın yapan gazetede tıpkı yukarıda
ele aldığımız sol-sosyalist çizgideki gazetelere benzer yaklaşımla Hocalı’yı yalnızca Hocalı’ya Adalet Haftası
çerçevesindeki yürüyüşte açılan meşum pankartlara hapsetmiştir. Miting üzerinden Türkiye’de ırkçı zihniyetin
devam ettiği Türklerin soykırımcı olduğu üzeri örtük şekilde ifade edilmektedir.31 Ayrıca bir haberde ise Karabağ
28 Ayşe Güven; İsmail Afacan, “Bu ülke vicdansız kaldı”, Evrensel, 01 Mart 2012; “Bahçeli: Milliyetçi hareketi sokağa
çekemeyecekler”, Evrensel, 24 Şubat 2015; “BDP: Adıyaman’da Yaşananlar Araştırılsın”, Evrensel, 02 Mart 2012;
“Bekaroğlu: Toplum artık nefretten yoruldu”, Evrensel 24 Nisan 2012; “'Ermeni olmayıp da Ermeniyim diyenlere veledi zina
diyorum'”, Evrensel, 04 Mart 2015; “Harput’taki ya da Taksim’deki hayalet”, Evrensel, 29 Şubat 2012; İhsan Çaralan,
“Hayallerindeki Türkiye'nin yasası!”, Evrensel, 29 Mart 2012; “Hrant’ın Anavatanına Hoş geldiniz”, Evrensel, 16 Ekim 2009;
Fatih Polat, “Bir bebekten katil yaratan karanlık’la mücadelenin neresindeyiz?”, Evrensel, 19 Ocak 2014; “Kocasakal’a
Kobane Tepkisi”, 18 Ekim 2014; Bülent Habora, “Libya, Suriye hayranlığı”, Evrensel, 05 Mart 2012; İsmail Afacan,
“Mezarımın Taşı Bozdağa karşı”, Evrensel, 08 Mart 2012; “Nefret Sizin İnsanlık Bizim”, Evrensel, 04 Mart 2012; Çağdaş
Günerbüyük, “Saldırıların sorumlusu hükümettir”, Evrensel, 01 Mart 2012; Serpil İlgün, “Ayhan Aktar: Soykırımı Ankaraya
Değil Sokakyaki İnsana Anlatmalıyız”, Evrensel, 09 Mart 2015; “Ülkü Ocakları Başkanı Ermeni Avına mı Çıkalım?”, Evrensel,
24 Haziran 2015.
29 Fatih Polat, “Meğer 6-7 Eylül Tarih Olmamış”, Evrensel, 29 Şubat 2012.
30Sinem Uğurlu, “Coğrafya dersi taslak programına eleştiri: MEB çok kültürlülüğü sorun olarak görüyor”, Evrensel, 06 Nisan
2016; Cem Kirazoğlu, “Dört dörtlük eğitimde münferit kalmak”, Evrensel, 13 Mart 2012; “Felaket Çağırıcı Şiddet
Organizasyonu”, Evrensel, 29 Şubat 2012;
31 “Hitler ırkçılığı mı? Bahçeli’ye bakın!”, Özgür Gündem, 29 Şubat 2012; “Irkçılar miting öncesi saldırıya başlamış”, Özgür
Gündem, 01 Mart 2012; “Irkçılık Sahada”, Özgür Gündem, 28 Şubat 2012;Ali Rıza Yurtsever, “Kan Dökme Açılımı”, Özgür
Gündem, 28 Nisan 2012; “Mitingin amacı ırkçı nefreti kışkırtmak”, Özgür Gündem, 21 Şubat 2015, “PKK seviniyor krizi
310
ile ilgili Ermeni tezlerine romantik bir üslupla yer verilmektedir ve habere göre Hocalı’da yaşanan olaylar –kıyım-
oranın boşaltılması sırasında halkın yanlış yere gönderilmesinden olmuş ve de bunlar iç savaşlarda olağan
şeylerdir.32 Şöyle ki:
“…Stepanakert de bana tepeden aşağı inen yerleşimi ile biraz Hakkari’yi, biraz Harput’u hatırlatacaktı. Ama
tertemiz bakımlı bir kent burası… “Küçük güzeldir” saptamasını doğruluyor bu kent. Sevimli bakanlıkları,
geleneksel Ermeni mimarisi günümüze başarı ile uygulandığı parlamentosu ile. Adını da, 1918 Baku Komününün
büyük önderi Stepan Şaumyan’dan alıyor…
…Karabağ direnişi şimdi 25. yılında. Direniş müzesinde, farklı coğrafyalardan önemli devrimci dayanışma
örneklerini de görüyoruz. Öte yandan Azeri cephesinde ülkücü militanların yer aldığını da. Türkiye’deki 70’li
yılların iç savaşından sonra Karabağ’da yeni bir role soyunmuş, bu Azeri cephesinde çok daha büyük bir kaosa yol
açmıştı. Hocalı kıyımı da aslında bu kaosun sonuçlarından biriydi. Halk açılan koridora değil, yanlış yöne doğru
yönlendirilmişti. Kimilerine göre de bu bir provakasyondu. Ama yine de keşke olmasaydı, olmamalıydı dedirten,
es geçilemeyecek bir olaydı bu.”
Tablo 9: Özgür Gündem Gazetesi’nde Yıllara göre Hocalı ile ilgili çıkan haberler
Yıl Haber Sayısı
2011 1
2012 13
2013 6
2014 1
2015 2
2.9.Bağımsız İletişim Ağı (Bianet)
İnternet üzerinden yayın yapan Bağımsız İletişim Ağı bir internet gazetesi olarak değerlendirilebilir. Anılan
web gazetesi IPS İletişim Vakfı33 tarafından Yayımlanan haberlerin tamamının Hocalı mitingi, ırkçılık ve milliyetçilik
eleştirisi üzerine olduğunu ifade edebiliriz.34 Her şeyiyle kendine yakışan miting adlı haberde Hocalı’da yaşananlar
kısmen kınanırken miting olayın merkezine alınmış vaziyettedir. Ayrıca Karabağ meselesi ile ilgili olarak sığ ve düz
bir yorum yapılarak olayların “Azeri-Ermeni” milliyetçiliklerinin sonucu olduğu çıkarımı yapılmıştır. 35 Şöyle ki;
“…Azerbaycan ile Ermenistan’ın Karabağ bölgesi üzerindeki niyetlerini Sovyetler Birliği bastırmıştı. Farklı bir
toplum projesi olarak ortaya çıkan Sovyetler milli sorunları çözdüğü iddiasındaydı! Çözmek bir tarafa, sorun
halının altına süpürülmüştü. Sovyetler Birliği dağılınca, Ermeni ve Azeri toplumlarında egemen siyaset haline
gelen milliyetçilik (bunun nasıl olduğu başka ve çok önemli bir konudur), 1991-92 yıllarında Karabağ için savaştı.”
Tablo 10: Bianet’te Yıllara göre Hocalı ile ilgili çıkan haberler
Yıl Haber Sayısı
2005 1
gizleyin!”, Özgür Gündem, 29 Şubat 2012; Ömer Ağın, “Psikolojik savaşın amacı nedir?”, Özgür Gündem, 09 Mart 2012;
“Sarkisyan: Hocalı Havaalanı açılacak”, Özgür Gündem, 14 Şubat 2013; “Taksim’de ‘kardeşlik’ sloganları yükselecek”, Özgür
Gündem, 04 Mart 2012.
32 “Dağlık Karabağ Cumhuriyeti”, Özgür Gündem, 11 Nisan 2013.
33 IPS İletişim Vakfı “İletişim ve kalkınma alanındaki projeleri gerçekleştirmek ve desteklemek” amacıyla 1993 yılında
kurulmuştur. Vakıf etkinliklerini, yerel ve uluslararası kaynaklardan sağlanan hibe ve bağışlarla gerçekleştirdiği projeler
üzerinden sürmektedir. Vakfın gelir getirici faaliyetleri IPS İletişim Vakfı İktisadi İşletmesi aracılığıyla gerçekleştirilmektedir.
http://bianet.org/bianet/sayfa/ips-iletisim-vakfi, (06.05.2016, çevrimiçi).
34 “Hiçbir Katliam Diğerinin Bahanesi Olamaz”, Bianet, 26 Şubat 2012; “Kürkçü: Nefret Söyleminin Münferiti Olmaz” Bianet, 28
Şubat 2012; “Hocalı Nefret Söylemiyle Anıldı”, Bianet, 26 Şubat 2012; “İHD: Hocalı Bahane, Mitingin Amacı Ermenilere Irkçı
Nefreti Kışkırtmak, Bianet, 20 Şubat 2015; “Nefret Sizin, İnsanlık Bizim”, Bianet, 05 Mart 2012; “Hocalı Gerilimi SBF'ye
Yansıdı”, Bianet, 29 Şubat 2012; “Yüksel Caddesi ile Taksim'in Farkı, Bianet, 27 Şubat 2012; “Nefret Pankartına Ceza”, Bianet,
27 Aralık 2012; “Irkçılığa Karşı Taksim'de Miting”, Bianet, 03 Mart 2012; “Kanı Değil Canı Savunalım”, Bianet, 01 Mart 2012;
“Hepimiz "Piç"sek...”, Bianet, 01 Mart 2012;” Hacettepe ve SBF, Sırada Neresi Var?”, Bianet, 01 Mart 2012; “İçişleri Bakanı
Tüm Kimlikleri Korumakla Görevli”, Bianet, 28 Şubat 2012; “Irkçı Döviz Taşıyan Dokuz Kişi Serbest”, Bianet, 18 Nisan 2012;
“Yeniden "Ürkek Güvercin" Olmak”, Bianet, 28 Şubat 2012; “Garo Paylan: Resmi İdeolojinin Muktedirlerinin Seviyesini
Gördük, Bianet, 26 Nisan 2012; “Agos Önünde Açılan Pankart Yargıda”, Bianet, 26 Şubat 2014; “Haleler...”; Bianet, 11 Şubat
2005.
35 Hüseyin Şengül, “Her Şeyiyle Kendine Yakışan Miting”, Bianet, 28 Şubat 2012, http://bianet.org/bianet/insan-
haklari/136517-her-seyiyle-kendine-yakisan-miting, (04.05.2016, çevrimiçi).
311
2012 19
2013 1
2014 1
2015 3
2.10. Cumhuriyet Gazetesi
Hocalı ile ilgili 109 adet haber ile en fazla haber, yorum ve değerlendirmenin bulunduğu gazete
Cumhuriyet’tir.36 Gazetenin Türkiye’de önemli bir ağırlığı olması ve tarihsel geçmişi dolayısıyla konu ile ilgili
haberlerin sayısının fazlalılığı da anlaşılabilir. Cumhuriyet Gazetesi’nde Hocalı ile ilgili çıkan ilk haber 20 Eylül 1988
tarihine aittir. Azeri-Ermeni Çatışması başlığı ile verilmiştir.37 Gazetede çıkan çoğu haber, yorum içermeyen bilgi
vermeye dayalı türdedir. Hocalı ile ilgili haberlerde 2012 yılındaki miting ile ilgili olanlarda bir yığılma olduğu da
gözlemlenmektedir.38
Örneğin söz konusu döneme ait “Taksim’de Hocalı katliamı protestosu” başlığı ile çıkan haber yorum
içermemekte yalnızca ham bilgi vermektedir. 39 Hocalı konusuna Mine G. Kırıkkanat’a ait; “…Tarihle yüzleşmekte
tarihleri var. Antikalaşmış olmayanına tarih demiyor gibiler, ama antikalık algıları da antika. 1915’teki Ermeni
tehciri soykırım olmamış oluyor 1992’deki Hocalı katliamı soykırım oluyor.” Şeklinde devam eden köşe yazısında
değer yüklemesini görebilmek mümkündür;40
Bunun yanında Cumhuriyet gazetesinde Hocalı katliamının yaşandığı ve Karabağ savaşının devam ettiği
döneme ait birçok haberin de verildiği belirtilmelidir. Ek olarak, söz konusu dönem içinde gazete Hocalı’daki
katliamı ve insanlık dramını da haberleştirmiştir.41
Tablo 11: Cumhuriyet Gazetesi’nde Yıllara göre Hocalı ile ilgili çıkan haberler
Yıl Haber Sayısı
1988 1
1992 22
1993 9
1994 1
1995 4
1996 -
1997 -
1998 -
1999 -
2000 -
2001 1
2002 -
2003 1
2004 -
2005 3
2006 6
2007 5
2008 7
2009 3
36 20 Eylül 1988- 27 Şubat 2016 tarihleri arasındaki arşiv incelemesi.

37 “Azeri-Ermeni Çatışması”, Cumhuriyet, 20 Eylül 1988.
38 “Irkçı pankarta ceza”, Cumhuriyet, 27 Aralık 2012; “AÜ’den sağcılar rahatsız olur yasağı”, Cumhuriyet, 06 Kasım 2012; “Irkçı
Pankartlara Gözaltı”, Cumhuriyet, 19 Nisan 2012; “Soruşturma Ertelendi”, Cumhuriyet, 06 Nisan 2012; Hocalı Mitingi’ndeki
Irkçı Pankartlar Protesto edildi”, Cumhuriyet, 05 Mart 2012; Deniz Kavukçuoğlu, “Nefret: Söylem, Eylem ve
Suç” ,Cumhuriyet, 05 Mart 2012; “Bu neyin hazırlığı”, Cumhuriyet, 01 Mart 2012; “SBF’de Pankart Kavgası: 5 yaralı”,
Cumhuriyet, 01 Mart 2012; “İçişleri Bakanı için suç duyurusu”, Cumhuriyet, 29 Şubat 2012 ; “Utanç Tablosu”, Cumhuriyet,,
28 Şubat 2012; “Hocalı Anıldı”, Cumhuriyet, 27 Şubat 2012; “Hocalı Soykırımı 20. Yılında”, Cumhuriyet, 26 Şubat 2012.
39 “Taksim’de Hocalı katliamı protestosu”, Cumhuriyet, 26 Şubat 2012.
40 Mine G. Kırıkkanat, “Biçer Döver, Seven Boğar”, Cumhuriyet, 14 Mart 2012.
41 “Karabağ Kan Gölü Bakü’de Yas”, Cumhuriyet, 02 Mart, 1992; “Dağlık Karabağ için AGİK Planı”, Cumhuriyet, 01 Mart, 1992;
“Azeriler Ağıt Yakıyor”, Cumhuriyet, 05 Mart 1992; “Son Azeri Direniş Noktası Şuşa Kuşatıldı”, Cumhuriyet, 04 Mart 1992;
“Ermeniler Köylere Saldırdı”, Cumhuriyet, 17 Mart 1992.
312
2010 3
2011 6
2012 23
2013 1
2014 6
2015 2
2016 5
Ayrıca ilerleyen yıllarda da katliamın boyutunu sergileyecek haberler yapılmaya devam edilmiştir. Mesela,
“Annelerinin yanında çocukların derisini yüzdüler” başlıklı haberde katliamın birebir tanıkların hikâyelerine yer
verilmiştir.
“… Katliamın gerçekleştiği gün Ermeni askerlerine Sovyet zırhlı birliğine bağlı 100’den fazla tankın destek
verdiğini bildiren Guliyev, "Biz Ermenilerin soykırım yapacaklarını düşünemedik. Tanklar Hocalı sokaklarında
geziyor evlere rast gele ateş ediyorlardı. Her taraf alevler içinde yanıyordu. Askerler evlere girerek yaşlı kadın,
çocuk demeden herkesi öldürüyorlardı." dedi. Katliamın yapıldığı gün havanın çok soğuk olduğunu vurgulayan
Guliyev, canını kurtarmak için ilçenin kenarındaki ormana kaçan sivillerin çoğunun da donarak şehit olduğunu
aktardı. Guliyev," O gün yoğun kar yağışı vardı. Hava şartları kayıpların artmasına neden oldu. Birçok insan
donarak öldü." ifadesini kullandı.” Kısaca Cumhuriyet gazetesi içinde Hocalı konusu ile ilgili olarak farklı türden
bakışların bulunduğunun altı çizilmelidir.
Sonuç
Sol basın içinde Hocalı katliamı (Xocalı Soyqırımı) ile ilgili haberler görmek mümkündür. Ancak; Cumhuriyet,
Türksolu, Karşı ve Aydınlık gazeteleri dışında kalan diğer bütün gazetelerin meseleyi sadece ve/veya ağırlıklı
olarak “Hocalı’ya Adalet Haftası”nda gerçekleştirilen mitingde yaşanan pankart olayı üzerinden ele aldıklarını
söyleyebiliriz. Cumhuriyet, Türksolu, Karşı ve Aydınlık’ın ise Hocalı meselesine daha hassas yaklaşmalarının
altında siyasi olarak (ve kimi zaman dönemsel olarak) ulusalcılığı dışlamamaları ve okuyucu kitlelerinin niteliğinde
yatmaktadır. Diğer gazete ve basın kuruluşları ise Hocalı meselesini neredeyse “Hocalı= Irkçılık gösterisi”
bağlamından okumaya gitmiştir. Anmada yapılan münferit hata bu gazeteler tarafından Hocalı meselesinin
tamamen değersizleştirilmesi sonucunu doğurmuştur. Bu gazeteler, Hocalı’nın katliam ve insanlık dramı tarafını
görmezden gelirken dolaylı olarak Ermenistan tezlerine yakın durmaktadırlar. Bu çerçevede değinilmesi gereken
bir diğer konu ise konuyu sol basın tarafından ele almış olsak da söz konusu okumayı yapan basın kurumlarının ne
kadar “Sol” olduklarının da analize muhtaç olduğudur. Çünkü incelediğimiz haberlerde özellikle Hocalı katliamını
görmezden gelen tefrikalarda etnik düzlemli okuma yapıldığı da ifade edilebilir Hâlbuki sol tandanslı basından
sınıfsal bağlamda bir haber sunuşu ya da değerlendirme yapılması beklenebilirdi. Söz konusu sol ifade tarzı bu
gazeteler açısından jargon olmanın önüne geçememiş görünmektedir.
Bu meyanda, Hocalı meselesinin doğru bir şekilde anlatılması ve ele alınması için Türkiye ile Azerbaycan’ın
ortak çalışma yürütmesi kaçınılmaz görünmektedir. Hocalı’da yaşanan katliam ve soykırım halk nezdinde ve
özellikle sol cenahta doğru bir şekilde görünür ve bilinir hale getirilmelidir. Ayrıca, 2012 yılındaki anmalarda
olduğu gibi doğrudan bir etnisiteyi hedef alır şekilde ve “küfürlü” denilebilecek şekilde protestoların önlenmesi
gerekmektedir. Çünkü bu türden hatalar Hocalı meselesinin vahametini gölgelemektedir.
Kaynakça
Kitap ve Makale:
Aslanlı, Araz; “Tarihte ve Günümüzde Karabağ Sorunu”, Avrasya Dosyası, Cilt:7, Sayı:1, Ankara, 2001.
Asker, Ali; “Hocalı Soykırımı”, 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, 24 Şubat, 2012,
http://www.21yyte.org/tr/yazi6106-Hocali_Soykirimi.html.
Muslum, Sariyya; Kholajy is not Dead, yy, 2007.
Mustafayeva, Necibe; Hocalı Katliamının Bir Genosit Olduğuna Dair Uluslararası Hukuki Deliller”, Fırat
Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, Cilt:9, Sayı:2, Elazığ, 2013.
Özarslan, Bahadır Bumin “Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi Açısından Hocalı
Katliamı”, Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, C.4, S.1, 2014.
Paşayeva, Qənirə; Məmmədova, Həvva, Xocalı Soyqırımı, Elm ve Tahsil, Bakı: 2011.
Torun, Aytül Tamer; “Kurtuluş Savaşı Yıllarında Türkçe Sol Basından İzlenimler: İşçi Hareketleri ve
Sorunlarına dair Notlar”, Erciyes İletişim Dergisi “akademia”, Cilt:3, Sayı: 4, 2014.
Gazete ve İnternet Süreli Yayınları: Aydınlık, Bianet, Birgün, Cumhuriyet, Evrensel, Karşı, Özgür Gündem, Sol
Haber, Sosyalist İşçi, Türk Solu
313
AZERBAYCAN’DA YAYINLANAN “YENİ İKBAL” GAZETESİNDE 1915 OLAYLARI
Vefa KURBAN*
Özet
1915 yılında Osmanlı Devleti’nin kendi sınırları dâhilinde belirli bölgelerde yaşayan Ermeniler için uyguladığı
Sevk ve İskân Yasası ve 1915 yılında yaşanan olaylar dünya basınında da yer almıştır. Bu konuya aydınlık getiren
gazetelerden birisi de 1915 yılında Azerbaycan’da yayınlanan “Yeni İkbal”dir. “Yeni İkbal”de “Ermeni
Matbuatından” başlığı ile o günlerde Ermeni gazetelerinde yayınlanan haberlerin Türkçe tercümesi de yer
almaktadır. Buradan yola çıkarak dönemin olaylarına ışık tutulmaya, “soykırım” iddiaları 1915 yılı Ermenilerin
kendi verdikleri bilgiler dâhilinde çürütülmeye çalışılmıştır. Çalışmada ele alınan konular dolaylı olarak Ermeni
bakış açısını da yansıtmaktadır. 1915 yılında Ermenilerin Türklerle, aynı zamanda diğer etnik topluluklar ve
devletlerle olan ilişkilerine de “Yeni İkbal”le bakılmıştır.
Anahtar kelimeler: 1915, Azerbaycan, “Yeni İkbal”, “Sevk ve İskân Kanunu”.
Giriş
1915 yılında Azerbaycan’da yayınlanan gazetelerden birisi de “Yeni İkbal”dir1. Bu gazetede “Ermeni
Matbuatından” başlığı ile “Horizon”, “Aref”, “Mşak” gibi ermeni gazetelerinde yayınlanan haber niteliğindeki
yazılar birebir tercüme edilerek yer almıştır. Dolayısıyla, bu çalışmada “Yeni İkbal”den alıntılara yer verilmiş
olmakla birlikte, bilgiler birebir ermeni basınından alınmış olduğundan ermeni bakış açısını yansıtmaktadır.
Osmanlı, çok uluslu ve farklı dine mensup olan insanların bir arada yaşadığı bir devlet olması bakımından bu
devletin yıkılmasının en kolay yolu, etnik ve dini kimlikten yola çıkarak mümkün olmuştur. Bu anlamda Sırplar,
Rumlar, Bulgarlar, Karadağlılar, Osmanlı’ya isyan ederek bağımsız devlet kurma yönünde yeri geldiğinde Batılı
güçlerle işbirliğine de gitmişlerdir. Yüzyıllarca Türklerle iç içe yaşayan, hatta Osmanlıların “Millet-i sadıka” unvanı
verdikleri Ermeniler de yukarıda ismi geçen Sırp, Rum, Bulgar vs. örnekleri görerek, Kafkaslardan Karadeniz’e
büyük Ermenistan kurma hayaline kapılmışlardır, örgütler kurarak, yan yana yaşadıkları Türk köy ve kasabalarına
baskınlar düzenleyerek, sivil halkı katlederek ve Osmanlı devletine isyanlar düzenleyerek amaçlarına ulaşmak
istemişlerdir.
Sırp, Bulgar, Karadağlılar ve diğerlerinden örnek aldıklarını da aşağıdaki şekilde vurgulamışlardır:
“Gözümüzün önünde bizden büyük olmayan Sırp, Bulgar, Karadağlılar öz bütün maddi ve manevi kuvvelerini
ya hürriyet kazanmak yahut tarih-i umumide lekedar iz bırakmamaktan ötürü bezl ediyor ve hiçbir fedakârlıktan
geri durmuyorlar2.
Fransız ihtilalinin etkisiyle milliyetçilik akımının ortaya çıkması ve milliyetçilik fikrinin yurtdışında eğitim
görmüş bir kısım ermeni arasında da yaygınlaşması sonucunda bazı ermeni komiteleri kurulmuştur. Hınçak,
Taşnaksutyun ve Ramgavar adlı komitelerle Ermeniler, bağımsızlık için uluslararası yardım temin ederek
gayelerine ulaşmada her türlü yolu denemişlerdir.
İngiliz ve Rusların Anadolu toprakları üzerindeki emellerinin gerçekleştirilmesinde kullanabilecekleri
düşüncesi ile destekledikleri ermeni terör örgütleri kendi halkının rahat ve huzurunu söz konusu devletlerin
emperyalist emellerine alet etmişlerdir. 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı sırasında Rusların Yeşilköy antlaşmasına
koydukları iki madde ile milletlerarası platforma getirilen ermeni konusu Berlin antlaşması ile Rusya’nın
*Doç. Dr., İzmir Ekonomi Üniversitesi

1 “Yeni İkbal” gazetesi de Bakü’de Azerbaycan Türkçesinde yayınlanmıştır. “İkbal” gazetesinin devamı niteliğinde olup 1915-
1917 yıllarında yayınlanmıştır. Gazete liberal-burjuva ideolojisine sahipti. Bakü’de Orucov kardeşleri tarafından toplam
662 sayı yayınlanmıştır. Gazetenin ilk sayısı 28 Nisan 1915 tarihinde, son sayısı ise 31 Aralık 1917 tarihinde yayınlanmıştır.
Derginin redaktörü Üzeyir Hacıbeyov, Oruc Orucov ve diğerleri idi. “Açık Söz” gazetesi ile birleştirildikten sonra neşri
durdurulmuştur. Kaynak: ACE Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi, Bakü, 1981, cilt 5, s. 113.
2Yeni İkbal,16 Ağustos1915.
314
tekelinden çıkarılmıştır. İngilizler de Rusların Basra körfezine inmesinde bir engel olarak Ermenilerin hamiliğine
soyunmuşlardır. Bundan sonra çeşitli vesilelerle ermeni olayları gündeme gelmiştir.3
“Yeni İkbal” gazetesinde “Bahadırane Ceng” başlığıyla yer alan bir yazıda öncelikle konunun tarihsel arka
planına atıf yapılarak deniyor ki,
“Berlin Kongresinden sonraki 1895 Ermeni ayaklanmasında hürriyet kapımıza kadar gelmişken bu kıymetli
misafiri içeri almayı başaramamıştık. Bunda İngiliz zırhlılarının Ağrı’nın zirvesine çıkmaması etkili olmuştu. 1908
meşrutiyet hareketinde asırlardır beklediğimiz rüyanın gerçekleşeceğini zannettikse de buna da düşmanlıklar
engel oldu. Ancak şimdi beklenen an gelmiştir...”
Ermeni anaları öz evlatlarını harbe doğru itmeliler. Tâ ki üzerinde Ermeni yazılmış bayrak Ararat Dağı’nın
kellesinde kol kanat açıp ihtizar etsin [huzura çıksın]4
Birinci Dünya Savaşının başlamasından bir müddet sonra, İngiliz, Fransız, Rus bloğuna karşı Alman-Avusturya
ittifakının yanında yerini alan Osmanlı Devleti, İmparatorlukta yaşayan Arap, Rum ve Ermeni topluluklarının içinde
bulunan ayrılıkçı örgütlenme ve ayaklanmalarla karşılaştı. Ermenilerin seferberlik öncesinde ve bu süreçte
ayrılıkçı bir politika izlemede ısrar etmeleri, dahası bunu söylem düzleminden eylem aşamasına taşımaları, İttihâd
ve Terakkî yönetiminin de dikkatinden kaçmamıştı. Hatta Dâhiliye Nazırı Talat Paşa, Meclis-i Meb’usan’da yer
alan Ermeni meb’uslarla görüşmeler yaparak olası bir ayrılıkçı hareket ve sonuçları üzerinde onları uyarma gereği
de hissetmişti.5
Birinci Dünya Savaşı ise, Ermenilerin istedikleri fırsatın ortaya çıkmasına yol açmıştır. Ermeniler, Rusya’nın
da teşviki ile savaşa giden orduların boş bıraktığı Doğu Anadolu’da Müslümanlara saldırmaya başlamışlardır. Türk
köylerini yakıp ahaliyi öldürmeye devam eden Ermeniler, 1915 Şubatında Süleymanlı (Zeytun) kasabasını işgal
ederek Müslüman soykırımında bulunmuşlardır. 1915 yılının Nisan ve Mayıs aylarında, Çanakkale Muharebeleri
sürerken ermeni çeteleri Rusların öncülüğünde Van ve çevresini işgal edip geçici bir ermeni hükümeti
kurmuşlardır.6
Yayınlanan yazıların bazılarından da anlaşılıyor ki, bütün Ermeniler savaş düşüncesinde aynı görüşte
değillerdir. Örneğin, savaşı eleştiren bir yazıda sadece fakir Ermenilerin askere alındığı ve ölmeye özendirildiği
ileri sürülüyordu. Öte yandan zengin olanların ise kıllarını bile kıpırdatmadıkları hatta savaş nedeniyle zor duruma
düşen insanlara yardımda bulunmaktan bile çekindikleri belirtiliyordu.7. Aynı cümleden olmak üzere Ermeni din
adamlarının: “rahat yaşamlarından ve güvenli sığınaklarından ayrılmadan savaş çığırtkanlığı yapması” da
eleştiriliyordu8.
İç güvenliği ve cephelerde çarpışan Türk askerlerinin güvenliğini sağlamak için 27 Mayıs 1915 tarihli “Geçici
Kanun”u çıkartan hükümet, Çanakkale Savaşının en yoğun günlerinde devletin “yurt savunması, asayişin
korunması ve hükümetin emirlerine karşı koyma, direnme veya silahlı tecavüzde bulunarak ayaklananlara karşı
silah kullanma; silahla direnenleri de ihmal etme yetkisini ordu, kolordu, tümen ve mevki komutanlarına
vermekte tereddüt etmemiştir. Ayrıca, savaş esnasında casusluk ve bu tip ihanetlerde bulunan köy ve kasaba
halklarının ayrı veya toplu surette başka yerlere gönderme yetkisi de komutanlara tanınmıştır”. Burada devletin
herhangi bir grubu kast etmediği ve savaş esnasında ordusunun ve insanlarının emniyetini korumayı amaçladığı
dikkat çekmektedir. “Sevk ve İskan Kanunu” adını taşıyan bu kanun, “Tehcir Kanunu” adıyla da bilinmektedir.9
Öncelikle “tehcir” kelimesi Osmanlı tarih terminolojisinde bugünkü tabirle tam olarak “ülke içinde bir
yerden başka bir yere nakil anlamını taşıyan “zorunlu göç” karşılığında kullanılmış olup, Osmanlı Devleti’nce
Ermenilerin zorunlu göçü, belgelerde “Sevk ve İskân” olarak adlandırılmıştır. Bu sebeple “tehcir”in anlamı çoğu
kimselerin ve özellikle Ermeni diasporasının kullandığı yurt dışına çıkarma anlamındaki “deportation”la aynı
değildir. Zira Ermeniler, yine Osmanlı Devleti’ne ait olan topraklara nakledilmişlerdir10.
3 Atatürk Araştırma Merkezi, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Ankara, 2008, s.99.

4Yeni İkbal 12 Ağustos 1915.
5 Turgay Akkuş “Birinci Dünya Savaşı Sürecinde Bursa’da Sevk Ve İskân Uygulamaları ve Sonuçları”,
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler /19/1156/13599.pdf, erişim tarihi, 03.05.2016.
7 Yeni İkbal, 9 Ağustos 1915.
10 Halaçoğlu, Yusuf, Sürgünden Soykırıma Ermeni İddiaları, 2008, İstanbul, s.27.
315
Osmanlı İmparatorluğu sevk edilen Ermenilerin can güvenliğinin sağlanması için güvenli güzergâhlar
üzerinden gönderilmeleri, sağlık durumu iyi olmayan Ermenilerin sevk edilmemesi, sevk edilen Ermenilere gelir
kaynağı sağlanması gibi insani tedbirler almıştır. Ancak bu tedbirlere rağmen istenmeyen birtakım olaylar da
meydana gelmiştir. Yaşanan çatışmalarda insanlar hayatlarını kaybetmiştir. Bunun yanında savaş döneminin zor
şartları, gıda, ilaç ve diğer imkânların yetersizliği, iklim koşulları ve salgın hastalıklar yüzünden ölen insanlar da
olmuştur.11 Bütün bunları ise Ermeniler “soykırım” olarak adlandırmışlardır.
Yeni İkbal gazetesinin yazdığına göre, İstanbul’da yaşayan tanınmış Ermenilerden Bogos Nubar Paşa askeri
mahkemeye davet edilerek Türkiye’nin doğusunda bağımsız bir Ermenistan kurmak için İtilaf devletleriyle işbirliği
yapmak ve Ermeni kilisesinin kışkırtmasıyla Türkiye aleyhine adam ve para toplamaya çalışmakla suçlanmıştı.
Sonuçta Paşa’nın mallarına el konulmuş, sahip olduğu devlet nişanları geri alınarak tutuklanmıştı.12 “Aref”
gazetesinden alıntı yapan Yeni İkbal; tehcire tabi tutulan Ermenilere yardım edilmesi hususunda çağrıda
bulunurken diyor ki;
“sürgünlerin vatanlarına dönüşleri ve bu azap yolunda soğuk ve açlıktan çektikleri dayanılmaz eziyetlerin
yanında Kürt saldırılarında verdikleri kayıplar eklenmektedir. Ermenistan’ın bu sürgünlere yardımda aciz kalması
onların tekrar eski topraklarına cehenneme dönmesine neden olmaktadır”.
“…Ermenistan’da yaşayan herkes mevkiine bakmaksızın bir anlık dahi olsa kendisini bu sürgünlerin yerine
koymalı ve onlara yardım eli uzatmak için daha çok gayret göstermelidir”.13
“Yeni İkbal” gazetesinin “Mşak” isimli Ermeni gazetesinden yaptığı alıntıda 1915 Van olaylarının çıkışı şu
şekilde açıklanmaktaydı;14 başlangıçta iyi geçinen Türkler ve Ermenilerin arasının açılmasına neden olan olay
Rusların saldırısı ve Ermenilerin onlara verdiği destektir. Osmanlı yönetimi askerlikten muaf oldukları halde bir
kısım Ermenileri silah altına almıştı. Ancak Rusların Saray ve Başkale’ye yaptıkları baskınlarda Ermenilerin ihanet
ettikleri şüphesi üzerine ilişkiler gerilmişti. Bunun üzerine Van şehrindeki Ermenilerin silahları toplanmış ve bir
kısmı da firar etmişti. Gerginliğin artması üzerine 4 Nisan’da Şadah olayı yaşandı, çatışmalar arttı. Bunun üzerine
çevredeki Ermeniler de birleşmeye çağrılarak oluşturdukları askeri kuvvet Nisan’ın altısı ve yedisinde çatışmaya
girdi. Ermeniler iki kayıp verdiler. Türk ve Kürt askerlerine karşı Ermenilerin direnişi Nisan ayının sonlarında Rus
ordusunun yaklaşmasına kadar sürdü. Sonunda Türklerin geri çekilmesiyle birlikte Mayısın dördünde Van’a giren
Ermeni birlikleri Müslümanların evlerini yaktı.15
Van’ın Ruslar tarafından ele geçirilmesini kendi zaferleri gibi kutlayan Ermeniler, bu başarının kendilerini
atalete düşürmesinden de endişe duymaktaydılar:
“Rus ordusu Van’a dâhil olanda ‘Van azad oldu’, ‘Ermeniler’in asırlarla olan dilekleri tecessüm etti’,
‘Vaspurakan siyaset hasebince azad oldu’, ‘bizim asırlarla olan düşmanımız müzmahil oldu’ diye kışkırtmaya
başladık. Ermeni cemaati de bugün laylaları [ninnileri] işitip Van’ın azad olmasından ilave hakimi de [yöneticisi]
Ermeni olduğunu bilip yine başlarını yastığa koyup uyumaya başladılar.”16
Devamında ise yazar, “Ta inki yeni bir hadise tekrar münhas olup ayıldılar. Tek cemaat değildir. Otuz günün
arz müddette Van’ı mukaveme ile saklayan Vanlılar da böylece gaflete tutuldular. Bunlar Van’ı alandan sonra
(şadah) ve (Mukus)’daki muharip kardeşlerine kömeğe gitmek avezinde silah yere koyup garete meşgul oldular.
Velehaza bu barede Aref’in hususi muhbiri Van’dan götürdü yazdı ki otuz gün kahramanane vuruştan sonra Vanlı
etraf cevanibindeki kardeşlerin halini mülahaza etmeyip silah atıp devletlenmek kastiyle garete teslim olmakla bir
sıralığa der miyan etti. İmdiye dek görünmeyip bu cemaate artık su-ı tesir bahş eden bu talan ta hal devam
ediyor.”17 şeklinde bilgi vermektedir.
İran I. Dünya savaşı yıllarında etkisiz bir konumda, İngiliz ve Rus politikalarının etkisiyle ekonomik ve siyasi
olarak ikiye ayrılmış durumdadır. İran’da iktidar sahipleri ise ülkenin bütünlüğünü korumaya çalışmaktadırlar.
Böyle bir ortamda İran’da yaşayan Ermenilerin durumu da dikkat çekicidir. Gazetelerde yer alan yorumlara göre
İran’daki Ermenilerin olumsuz bir hareketi büyük kayıplara yol açacaktır. Nitekim İran Demokrat Fırkası
temsilcileri Ermenilere tarafsız kalmaları hususunda tavsiyede bulunmaktadırlar. Bu itibarla Ermeniler yakın
11 M. Nail Alkan, “1915 Ermeni Tehcir Kanunu ve Almanya’nın Etkisi” Akademik Bakış, 91, cilt 8, Sayı 15, Kış 2014.
12Yeni İkbal, 22 Ekim 1915.
13 Yeni İkbal, 22 Ekim 1915.
14Hasan Mert, Vefa Kurban, Armenian Genocide Lies in Azerbaijani and Armenian Pres in 1915, Vestnik, Sovremennoy Nauki,
2015, No:8, s.49-57.

15Yeni İkbal,26 Ağustos, 1915.
316
tarihlerde yaşananlardan dersler çıkarmalı ve Türkiye’de yaptıkları hataları tekrarlamamalıdır. Kısacası İran’daki
Ermeniler buradaki çıkarlarını düşünerek hareket etmeli ve
“Sonuç vermeyecek romantik hayallerden” kaçınmalıdır.
“İran Ermenilerinin yüngül bir hareketi külli bir telefata sebep olabilir. Bu mülahaza ile İran Demokrat
Fırkası’nın, İran Ermenilerine “biz Ermenilerin hürriyet zamanında İran’a ettiği hizmet ve külli menfaatlerini
unutmadığımızdan dolayı İran’ın ahval-ı hazırasına nispet onların bi-taraf kalmasını arzu ederdik diye ettiği şu
tavsiyeyi dikkatle nazara almalıyık. Yakın geçmişten ibret alarak Ermenileri hataya salıcı hiçbir ikdamatta
bulunmamalıdırlar. Türkiye Ermenilerin ahval-ı hazırasından İran Ermenileri nasihat almamalıdır. Zira ki harp
ovza’ı bir para yer alınmasıyla tayin olunamaz. Ve lehaza İran Ermenileri öz za’f ve menafiini nazara alıp kamilen
bî-taraf kalmalıdırlar.” 18.
“Horizon” gazetesinden yapılan diğer bir alıntıda Ermenilerin Gürcülerle olan ilişkisi ve Kafkasya’ya
yerleştirilmeleri konularına değinilmektedir. Buna göre Kürt kılıcından kaçarak Kafkasya’ya sığınan Ermeniler zor
durumdadır. “Kürt kılıcından baki kalan biçare firarilerimiz” ifadesini kullanmış, hatta Gürcüler kendilerine sahip
çıkmamakta ve Ermenilere yardım etmekte çekimser görünmektedir. Hatta:
“birçok Gürcüler Ermenilere Enver ve Talat mesabesinde ‘eşeğe gücü yetmeyip semerini tokatlıyor’ mesel-i
meşhurun anlaşılmasına mazhar oldular” denmektedir. Oysa Kafkasya’nın en eski ahalilerinden olan Ermenilerin
vaktiyle bölge insanları için yaptığı yararlı işlerden örnekler verilmektedir. Buna karşın Osmanlı Kafkaslardan göç
eden yüz binlerce Çerkez, Çeçen, Abaza, Noğay ve Müslüman Gürcülere yer verirken Ermenilerin Kafkasya’da
istenmemeleri anlaşılmaz bir durum olduğu ileri sürülmektedir.19 Yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı gibi
Ermenilerin 1915 yılında sadece Türkiye ile değil Ruslar dışında bölgedeki diğer tüm halklarla meselesi
bulunmaktadır.
Kaynaklar incelendiğinde Ermenilerin bölgede yaşayan Kürtlere karışı da olumsuz duygular besledikleri
sonucu çıkmaktadır. Yaşadıklarının sorumlusu olarak Türklerden çok Kürtleri görmektedirler. Nitekim bu bakışları
çeşitli haberlere de yansımaktadır. Bir Ermeni kaynağından aktarıldığına göre Saray ve Şadah yoluyla Hoy’a gelen
bin beş yüz Ermeni’nin yarısını yolda Kürtler katletmişler diğer yarısı da hasta ve yaralı olarak ulaşabilmiştir.
“Halktan “Mşak” haram ediyorlar ki Saray Mukas ve Şadah tarikiyle Hoy’a gelen bin beş yüz firarilerin bir
nısfını yolda Kürtler kırıp diğer nısfı da nahoş ve mecruhtur. Bunlara yemek verilip mualece edilir.”20
Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşından mağlup çıkması sonucunda “Büyük Ermenistan” kurma
hayaline kapılan Ermeniler yeniden harekete geçmiştir. “Mondros Mütarekesi”nin “Doğu Anadolu’da altı vilayet”
diye geçen maddesine İngilizcede “The six Armenian Vilayets” olarak farklı anlam yüklenmiştir. Bu maddeyle
Ermeniler için yeni bir hareket noktası oluşturulmuştur.21
Sonuç
Ermeniler ilk olarak adaletsiz bir şekilde yönetilen, dini, siyasi ve diğer açılardan ezilen bir topluluk olarak
öne çıkarken, daha sonra “Kafkaslardan Karadeniz’e büyük Ermenistan” kurmaya çalışan ve bu yönde de Batılı
güçler, özellikle ABD ve Rusya tarafından destek gören bir topluluğa dönüşmüştür. Peşinde oldukları hayal,
Türkiye, Azerbaycan, İran, Gürcistan gibi ülkeleri de yakından ilgilendirdiği gibi, bazı bölgelerde de Yunanlılarla
çakışmıştır.
“Büyük Ermenistan” projesinin gerçekleşmesi için en önemli engel teşkil eden Türklerle mücadele etmek
gerekirdi, bunun için de Birinci Dünya Savaşı sırasında Türkiye’nin Kafkas cephesinde Ermeniler, Ruslara
kılavuzluk edip, onlarla işbirliğine gitmişlerdir. Fakat Rusya’daki Bolşevik İhtilali Rusya’nın bu savaştan çekilmesine
ve savaşın seyrinin değişmesine, neden olunca, Türk Milli Mücadelesi de başarıyla sonuçlanıp Türkiye
Cumhuriyeti de kurulunca Ermeniler de projelerini gerçekleştirememişler.
Türk milli mücadelesi, Doğu cephesinde kazanılan zaferler Ermenilerin mütareke istemelerine neden
olmuştur. Gümrü Antlaşması imzalanmıştır. Devamında ise 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması, 13 Ekim 1921
Kars Antlaşmaları sonucunda Türkiye-Ermenistan sınırı çizilmiştir.
18Yeni İkbal, 17 Aralık 1915.

19 Yeni İkbal, 8 Aralık 1915.
21Mehmet Okur, Kafkasya’dan Karadeniz’e “Büyük Ermenistan Projesi”, İddialar ve Gerçekler, Köksav Yayınları, KÖK
Araştırmalar KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Ermeni Araştırmaları II, cilt XII, Sayı 2, Güz, 2010, s.14.
317
Kaynakça
ACE Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi, Bakü, 1981, cilt 5, s. 113.
Atatürk Araştırma Merkezi, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Ankara, 2008.
Halaçoğlu, Yusuf, Sürgünden Soykırıma Ermeni İddiaları, İstanbul, 2008.
Okur Mehmet, “Kafkasya’dan Karadeniz’e “Büyük Ermenistan Projesi”, İddialar ve Gerçekler”, Köksav
Yayınları, KÖK Araştırmalar KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Ermeni Araştırmaları II, cilt XII, Sayı 2,
Güz, 2010, s.14.
Mert Hasan, Kurban Vefa, Armenian Genocide Lies in Azerbaijani and Armenian Pres in 1915, Vestnik,
Sovremennoy Nauki, 2015, No:8, s.49-57.
M. Nail Alkan, “1915 Ermeni Tehcir Kanunu ve Almanya’nın Etkisi” Akademik Bakış, 91, cilt 8, Sayı 15, Kış
2014.
Turgay Akkuş “Birinci Dünya Savaşı Sürecinde Bursa’da Sevk Ve İskân Uygulamaları ve Sonuçları”,
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1156/13599.pdf, erişim tarihi, 03.05.2016.
Yeni İkbal, 26 Ramazan 1333 [20 Ağustos 1915].
Yeni İkbal, 1 Şevval 1333 [9 ağustos 1915].
Yeni İkbal, 11 Şevval 1333 [10 Ağustos 1915].
Yeni İkbal, 12 Safer 1334, [8 Aralık 1915].
Yeni İkbal, 16 Zilhicce 1333, [13 Ekim 1915].
Yeni İkbal, 22 Ramazan 1333, [16 Ağustos 1915].
Yeni İkbal, 22 Safer 1334 [17 Aralık 1915].
Yeni İkbal, 25 Zilhicce 1333, [22 Ekim 1915].
Yeni İkbal, 28 Muharrem 1334, [23 Kasım 1915].
Yeni İkbal, 3 Zilhicce 1333 [30 Eylül 1915].
Yeni İkbal, 5 Şevval 1333 [4 Ağustos 1915].
Yeni İkbal, 15 Şevval 1333 [26 Ağustos1915].
318
AZERBAYCAN İLK SEFARET HEYETİNİN KASTAMONU’DAN GEÇİŞİ
(8-10 EKİM 1921)
Mehmet Serhat YILMAZ*
Özet
Türkiye ve Azerbaycan arasında diplomatik ilişkilerinin başlangıcı ve en yoğun olduğu dönem Milli Mücadele
Dönemi’dir. Bu dönemde 13 Ekim 1921’de Kars’ta, Türkiye ile Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Arasında
Dostluk Antlaşması imzalanmıştır. 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması doğrultusunda yapılan Kars Antlaşması ile
Türkiye’nin doğu sınırı kesinleşmiştir. Böylece Kafkas ülkesi, Türkiye’nin Misakı Milli sınırlarını tanımıştır. İbrahim
Muharrem oğlu Abilof Eylül 1921’de Azerbaycan Türkiye Büyükelçisi görevine atanmıştır. Abilof sefaret heyetiyle
birlikte Trabzon ve Kastamonu üzerinden Ankara’ya gelmiştir.
Bu bildiride Azerbaycan Sefaret Heyeti’nin Kastamonu’da geçirdiği süre içerinde yaptığı ziyaretler ve
görüşmeler yerel basın taranarak ortaya konmaktadır. Sefaret Heyeti’nin Kastamonu’ya gelmesi ve vilayette
yaptığı ziyaretler ve Ankara’ya uğurlanmasına Açıksöz gazetesinde ayrıntılı olarak yer verilmiştir. Sefaret Heyeti
Küre’de karşılanmış, son derece ilgi gösterilmiştir. Küre’den hareket eden heyet 8 Ekim 1921 tarihinde gece
otomobillerle Kastamonu’ya ulaşmıştır. Gece ve sabahleyin Belediye tarafından şereflerine ziyafet verilmiştir. 9
Ekim 1921 günü sefir ve maiyeti vilayet makamı ve askeri kumandanlığı ziyaret etmişledir. Daha sonra Belediyeyi
ziyaret eden Sefaret Heyeti 27 erkek ve kalanı aile olmak üzere 37 kişiden ibaretti.
Dönemin Açıksöz gazetesi başyazarı olan İsmail Habib (Sevük) “Kardaş Hükumetin Sefiri” başlıklı bir başyazı
kaleme almış, ayrıca Sefir Abilof ile uzun bir mülakat yaprak yine Açıksöz’de bu mülakatı yayınlamıştır. Heyetle
birlikte Menteşe Mebusu ve birinci Kastamonu İstiklal Mahkemesinde üyesi olup Moskova sefaret heyetiyle
birlikte Rusya’ya giden Dr. Tevfik Rüşdü (Zorlu) Beyle Reji Genel Müdürü Midhat Bey de Kastamonu’ya gelmiştir.
9 Ekim günü Azerbaycan Sefiri İbrahim Abilof sefaret erkânıyla TBMM azası Dr. Tevfik Rüşdü, İstiklal
Mahkemesi azası Hamdi ve Reji Genel Müdürü Midhad Bey Belediye Dairesini teşrif ile Belediye Başkanı Hacı
Tevfik Bey ile bir süre görüştükten sonra Şeyh Şa’bân-ı Velî Dergâhına giderek bir ziyarette bulunmuşlardır.
Azerbaycan Sefaret Heyeti 10 Ekim 1921 Salı sabahı günü yine otomobillerle Ankara’ya hareket etmiştir.
Azerbaycan Sefaret Heyeti Kastamonulular, Vali Bey, Kumandan Paşa Belediye yöneticileri, Müdafaa-yı Hukuk
heyetleri ve memurlar tarafından geniş katılımlı bir törenle uğurlanmıştır. Kastamonu’dan ayrılan sefaret heyeti
Ankara’ya yaklaşınca önce Ravlı’da Hariciye Müsteşarı Suad ve Ankara Valisi İhsan Beyler tarafından karşılanmış,
daha sonra Ankara’ya iki saat mesafede ulunan Abacılar Köprüsü’nde Hariciye Vekili Yusuf Kemal (Tengirşek),
Maarif Vekili Hamdullah Subhi Beyler tarafından karşılanmıştır. 18 Kasım 1921 günü, Ankara Cebeci’de
Hamamönü mevkiindeki Azerbaycan Sefaret binasına İbrahim Abilof ve TBMM Başkanı ve Başkumandan Gazi
Mustafa Kemal Paşa tarafından yapılan konuşmalar sonunda törenle bayrak çekilmiştir.
Giriş
Lozan’da görüşmeler sürerken Türkiye savaş sonrası yeni atılımlar yapmakta, hızla dünya konjonktürüne
uymaya çalışmaktadır. Bu bağlamda İzmir’de 17 Şubat 1923 tarihinde İzmir İktisat Kongresi düzenlenir. Kongreye
içlerinde Aralov, Abilov ve Astanov’un da aralarında bulunduğu Sovyet temsilcileri de katılır. Kongre boyunca
çeşitli temaslar gerçekleştiren heyet, 23 Şubat 1923 günü Azerbaycan Büyükelçisi Abilov’un ölümü ile sarsılır.
Abilov’dan sonra Azerbaycan’ın Türkiye Elçiliği kapanacak ve tüm Sovyet Cumhuriyetlerinin çalışmaları SSCB
Büyükelçiliği çatısı altında toplanacaktır.1
1-Heyetin Küre’ye Gelişi
* Prof. Dr. Kastamonu Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Kastamonu.
1 Çağatay Benhür, “1920’li Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri: Kronolojik Bir Çalışma”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı:24, (2008),
s.292.
319
Heyetin Kastamonu’ya geldiği dönem Milli Mücadele dönemi olup Kastamonu’da millî hislerin yüksek
olduğu bir dönemdir.2 Bu dönemde 16 Mayıs 1919 tarihinde başlamak üzere Milli Mücadele Hareketine destek
veren bir dizi miting ve tezahürat da yapılmıştır. 3 Bu sebeple sefaret heyetin gelişinin ilgiyle takip edildiği
söylenebilir. Heyetin Küre’ye gelişini Açıksöz gazetesi Küre muhabiri telgrafla şu şekilde bildirmektedir:
“Azerbaycan sefiri ve maiyetine ve heyetle beraber bulunan mebus beylere Küre’de parlak bir istikbal yapılmış ve
Belediye Dairesinde şereflerine bir çay ziyafeti keşide edilmiştir”.4
Küre’den hareket eden heyet 8 Ekim 1921 tarihinde gece otomobillerle Kastamonu’ya ulaşmışlardır.
Karşılama için fevkalade hazırlıklar yapılmıştı. Fakat vaktin geç olması sebebiyle karşılama programı kısaltılmıştır.
Gece ve sabahleyin Belediye tarafından şereflerine ziyafet verilmiştir. 9 Ekim 1921 günü sefir ve maiyeti vilayet
makamı ve askeri kumandanlığı ziyaret etmişledir. Saat dokuza doğru da Belediyeyi ziyaret buyurmuşlardır.
Sefaret Heyeti 27 erkek ve kalanı aile olmak üzere 37 kişiden ibaretti. Açıksöz’e göre heyette şu isimler
bulunmaktaydı:
Sefir: İbrahim Abilov
Askerî Ateşe: Ali Asker Askerov
Başkâtip: Davud Resulzade
Hususi Kâtip: İsmail İsmailov
Ticaret Şubesi Müdürü: Musa Sultanov
İdare Müdürü: Yusuf Ahundov
İstihbarat Şubesi Müdürü: Ağa Baba Yusufzade
Tasarrufat Şubesi Müdürü: Nadir İbrahimov
Ticaret Şube Müdür Muavini: Gazanfer Nerimanov
Heyetle birlikte Menteşe Mebusu ve birinci Kastamonu İstiklal Mahkemesi üyesi olup Moskova sefaret
heyetiyle birlikte Rusya’ya giden Dr. Tevfik Rüşdü (Zorlu) Beyle Reji Genel Müdürü Midhat Bey de Kastamonu’ya
gelmiştir.5
2-Sefaret Heyeti Kastamonu’da
9 Ekim günü Azerbaycan Sefiri İbrahim Abilov sefaret erkânıyla TBMM azası Dr. Tevfik Rüşdü, İstiklal
Mahkemesi azası Hamdi ve Reji Genel Müdürü Midhad Bey Belediye Dairesini teşrif ile Belediye Başkanı Hacı
Tevfik Bey ile bir süre görüştükten sonra Şeyh Şa’bân-ı Velî Dergâhına giderek bir ziyarette bulunmuşlardır.6
Heyet geceyi Kastamonu’da Sefa Oteli’nde geçirmişlerdir.
3-Sefaret Heyetinin Kastamonu’dan Ayrılması
Azerbaycan Sefaret Heyeti 10 Ekim 1921 Salı sabahı günü alaturka saat üçte otomobillerle Ankara’ya doğru
hareket etmiştir. Açıksöz gazetesinde heyetin uğurlanması şu şekilde haber yapılmıştır: “Azerbaycan Hey’et-i
Sefareti bugün otomobillerle saat üçte Ankara’ya müteveccihen hareket ettiler. Teşyî’ merasiminde kardaş
hükumet sefirinin şehrimizi teşriflerinden dolayı fevkalade dil-serir olan Kastamonu halkının ekserisiyle vali
beyefendi ve kumandan paşa hazretleri belediye ve Müdafaa-yı Hukuk heyetleri erkân ve memurîn-i hükumet
hazır bulunmuşlardır. Bir kıt’a-yı askeriye resm-i selâmı ifâ ettiği gibi polis ve jandarma tarafından da râsime-yi
ihtirâm ifâ olunmuştur. Aziz ve muhterem misafirlerimize hayırlı yolculuklar dileriz”.7
2 Mehmet Şahingöz, “Milli Mücadele’de Kastamonu”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Kastamonu-Tebliğler, Kastamonu, 1988,
s.133-137.
3 Şahingöz, Age, s.137-143. Ayrıca bakınız. Mehmet Şahingöz “Millî Mücadele'de Protesto ve Mitingler”, Türkler
Ansikplopedisi, Cilt:17, Ankara, 2002, s.726-730.

4 “Hey’ete Küre’de İstikbâl”, Açıksöz, Yıl: 3, Sayı:304, (9 Teşrin-i evvel 1337), s.1.
5 “Azerbaycan Hey’et-i Sefâreti”, Açıksöz, Yıl: 3, Sayı:304, (9 Teşrin-i evvel 1337), s.1.
6 “Dünkü Ziyaretler”, Açıksöz, Yıl: 3, Sayı:305, (10 Teşrin-i evvel 1337), s. 2.
7 “Hey’et-i Sefâretin Azîmeti”, Açıksöz, Yıl:3, Sayı:305, (10 Teşrin-i evvel 1337), s.2.
320
Azerbaycan Sefaret heyetiyle birlikte Kastamonu’ya gelen Menteşe Mebusu Tevfik Rüşdü Beyden başka
Trabzon Mebusu Recai, Lazistan Mebusu Osman Nuri, İzmit Mebusu Fuad, Oltu Mebusu Yasin Beyler de
Kastamonu’dan Ankara’ya hareket etmişlerdir.8
Salı sabahı Kastamonu’dan ayrılan sefaret heyeti Ankara’ya ulaşmış ve karşılanmıştır. Sefaret Heyeti Ravlı’da
Hariciye Müsteşarı Suad ve Ankara Valisi İhsan Beyler tarafından karşılanmış, Ankara’ya iki saat mesafede ulunan
Abacılar Köprüsü’nde Hariciye Vekili Yusuf Kemal (Tengirşek), Maarif Vekili Hamdullah Subhi Beyler tarafından
karşılanmıştır. Karşılama törenine mızıka ve askeri müfrezelerle ahaliden pek çok kişi iştirak etmiştir.9 18 Kasım
1921 günü, Ankara Cebeci’de Hamamönü mevkiindeki Azerbaycan Sefaret binasına İbrahim Abilof ve TBMM
Başkanı ve Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa tarafından yapılan konuşmalar sonunda törenle bayrak
çekilmiştir.10
4-Kardaş Hükumetin Sefîri Başlıklı Yazı
Açıksöz gazetesi başyazarı İsmail Habib (Sevük) Azerbaycan sefaret heyetinin Kastamonu’ya gelmesi
münasebetiyle bir başyazı kaleme almış ve “… dün akşam buraya gelen ve bugün bizim aziz misafirimiz bulunan
sefir karmaşa bir hükumetin, dost bir hükumetin, bilmem nasıl bir hükümetin değil, doğrudan doğruya kardaş bir
hükümetin sefiridir…” diyerek kardeşlik hukukunu öne çıkarmakta ve övgüyle bahsetmektedir. Sevük yazısında;
“… Bizim tarihlerimiz bir, dinimiz bir, bizim Azerbaycan’la lisanlarımız bir, kanımız birdir. Tarih bizi beraber
doğurdu ve biz tarihi beraber yoğurduk. Azerbaycan’la bir günde beş defa kalplerimizi Mekke’deki Allah’ın evine
beraber çeviriyoruz. Günde beş defa Azerbaycan’la bizim ellerimiz Allah’ın mihrab-ı vahdetinde beraber secdeye
kapanıyor. Lisanlarımızın şivesi belki biraz farklı, fakat lisanlarımızın bünyesi yekdiğerinin aynıdır. Dualarımızı aynı
dilde yapıyor, mevlitlerimizi aynı dilde okutuyor, hislerimizi aynı kelimelerle ifade ediyoruz. Azerbaycan’la biz
yalnız tarihte, yalnız dinde ve lisanda değil kanda ve ırkta da beraberiz. Biz onun kanındanız ve o bizim
ırkımızdandır…” şeklinde tarihi, dini, ırkî bağları öne çıkaran ifadeler kullanmıştır.11
5-Azerbaycan Marşı
Açıksöz gazetesinde “Azerbaycan Marşı” başlıklı yazıda marşın güftesi verilmiştir. Güfte Azerbaycan’ın
istiklalinin tanınması sırasında İzmir’de bulunan İsmail Hiabib Bey tarafından orada “Kardaş Sesi” unvanıyla
yazılmıştır. Bu güfte İzmir’in yetiştirdiği ünlü bestekâr İsmail Zühdü Bey tarafından bestelenmişti. Yunan tazyikine
rağmen bu beste İzmir’de Azerbaycan’ın istiklalini tes’idi için yapılan ihtifalde yine İsmail Zühdü Bey tarafından
yetiştirilmiş ve kıymetli bir musiki heyeti tarafından terennüm edilmişti. Bu marş İzmir bölgesinde ahaliye
dağıtılmış, sade ve samimi güftesiyle onu hemen duymayan hiç kalmamıştı. Açıksöz’de Azerbaycan sefaret
heyetinin Kastamonu’ya gelmesi münasebetiyle bir hatıra olmak üzere bu marşın güftesi verilmiştir.12
Azerbaycan Marşı
Hilâl artık öldü diye
Sevinmişti düşman niye?
Hilâl birken iki oldu
Selâm bizden İkinciye!
Azerbaycan, Azerbaycan
Alkışladık seni candan.
***
Anamız bir, babamız bir
Azerbaycan öz kardaştır.
Zaten biriz, fakat yarın
Bütün bütün birleşilir!
Azerbaycan, Azerbaycan
Bildik hayal değil “Turan”!
6-Azerbaycan Sefiriyle Mülakat
8 “Şehrimize Gelen Meb’ûslar”, Açıksöz, Yıl:3, Sayı:306, (11 Teşrin-i evvel 1337), s.1.
9 “Azerbaycan Hey’et-i Sefâreti Ankara’da”, Açıksöz, Yıl:3, Sayı:308, (13 Teşrin-i evvel 1337), s.2.
10 Bilâl N. Şimşir, “Ankara’da Açılan İlk Azerbaycan Temsilciliği”, İrs: Miras, Sayı:7, (2013), s.32. (http://irs-
az.com/new/pdf/201312/1386944848824816094.pdf).
11 İsmail Habib, “Kardaş Hükumetin Sefiri”, Açıksöz, Yıl: 3, Sayı:304, (9 Teşrin-i evvel 1337), s.1.
12 “Azerbaycan Marşı”, Açıksöz, Yıl: 3, Sayı:304, (9 Teşrin-i evvel 1337), s.1.
321
İsmail Habib Bey Tevfik Rüşdü (Zorlu) Beyin delaletiyle Sefir Abilov ile Sefa Oteli’nin halı döşeli salonunda
uzun bir mülakat yapmış ve “Azerbaycan Sefiriyle Mülakat” başlığıyla Açıksöz’de yayınlamıştır.13 Aşağıda İsmail
Habib’in sorduğu sorulara yer verilmiştir. Sefirin verdiği cevaplar ise zaman zaman kısaltılmıştır.
“Biz Bakü’ye sefir göndereli kemen bir sene oldu. Bu müddet zarfında hep sabırsızlıkla kardaş hükumetten
gelecek sefiri bekledik. Bu te’hirin sebebi lütfedilir mi?
Sefir, samimi bir ifadeyle bu soruya “Bizim sefir göndermediğimiz ağır davrandığımız için değil, öz
teşkilatımızı bitiremediğimizdendir.” Demiştir.
“Kars Konferansı hakkında malumat lütfedilir mi?
“Azerbaycan muhtariyeti hakkında malumat lütuf buyurulur mu?
“Sefir, ağzımdan çıkan bu muhtariyet kelimesine sinirlenir gibi oldu. Ne muhtariyeti, dedi. Azerbaycan
muhtar değil, tamamıyla müstakildir. Kendi şûrası, kendi hükümeti, kendi ordusu var. Bu istiklal yalnız dâhili değil,
aynı zamanda haricidir de. Düşününüz ki biz Rus Federasyonuna bile dahil değiliz. Bizim orada murahhaslarımız
yok. Vakıa Moskova Federasyonuna bizden de bazı arkadaşlar gittiler. Fakat onlar murahhas olarak değil gayrı
resmi olarak iştirak ettiler. Azerbaycan müstakil olduğu için federasyona murahhas gönderemezdi. Bizim dahili ve
harici idaremiz özümüze aittir. Eğer federasyona dahil olaydık, buraya sefir de gönderemezdik. Harice sefir
gönderen bir hükümet tamamen müstakil bir hükümettir.”
“Yeni Azerbaycan’ın Ruslarla alaka ve rabıta derecesi neden ibarettir?
“Azerbaycan ahvali ve onun komşularla münasebatı hakkında izahat lütfeder misiniz?
“Komşularla münasebatımız iyidir demeye bile hacet yok. Çünkü bizi taciz edecek komşu kalmadı. Taşnak
Ermenistan ile Menşevik Gürcistan antant devletlerinin elinde oyuncak oluyorlardı. Şimdi onların başında bu
idareler bulunmadığı için orada hepimiz rahatız. Aynı zamanda Rusya’nın Acaristan Müslümanlarına muhtariyet
vermesi ve Batum’u onlara bırakması biz Azerbaycanlıları tabi çok sevindirdi.”
“Yeni Azerbaycan’daki mezhep ihtilafı?
“Mezhep ihtilafı mı? Azerbaycan’da böyle bir şey yok. Sünni ve Şii münazaaları tamamen ortadan kalktı.
İnkılabın faidelerini size üç şeyde hulasa edeyim: İnkılap ile Azerbaycan istiklalini kazandı. Mezhep tefrikalarını
kaldırdı. Bir de maarifte terakkiye mazhar oldu.
“Maarifte çok terakki ettiniz öyle mi?
“Bir buçuk sene içinde bu terakkiyi nasıl temin edebildiniz?
Hani Sovyet idaresi tahsil-i aliye ehemmiyet vermiyor diyorlardı?
“Ticaret nasıl yapılıyor?
“Para tedavül ediyor mu?
“Otomobilinizde neden yalnız Osmanlı bayrağı var ve Azerbaycan bayrağı asmaya neden lüzum görmediniz?
Sefir sualden bir şey anlayamamış gibi durdu. Fakat otomobildeki Azerbaycan bayrağıdır, dedi. Hâlbuki bu
bayrak kırmızı renkli, hilal ve yıldızı olan bir bayraktı. Bu tıpkı bizim bayrağımızdı. Kırmızı renk Sovyet bayrağının
rengi, Azerbaycan buna bir de hilal ve yıldız ilave etmiş, sordum:
Öyle ise sizin bayrağın bizimkinden hiç farkı yok. Sefir de diğer sefaret erkânına sordu:
“Farkı var mı?”. Dedi. Onlar da hayır dediler. Elinde dünkü Açıksöz gazetesini tutan sefaret erkânından birisi
bana baktı. Gülerek:
Bayrak meselesini açıkla makaledeki bayrak fıkrasını tashih edeceksiniz galiba dedi.
Sefir ilave etti: Makalede yazılan üç renkli bayrak müsavat hükümeti zamanındaki bayraktı. Hâlbuki
Azerbaycan’ın şimdiki bayrağı tıpkı Osmanlı bayrağıdır.
Bunda bir nükte mi vardı bilmem!
Artık mülakat uzamıştı, fazla taciz etmekten çekindim. Son suali ayakta sormuş ve son cevabı ayakta
almıştım.
13 İsmail Habib, “Azerbaycan Sefîriyle Mülâkat”, Açıksöz, Yıl: 3, Sayı:305, (10 Teşrin-i evvel 1337), s.1-2.
322
Anadolu hakkındaki ihtisasınızı lütuf buyurur musunuz?

Sefir mülakat sonunda “Çok rica ederim, Kastamonu halkına hakkımızda gösterdikleri lütufkârlıktan dolayı
gerek hükümetim, gerek milletim ve gerek kendi şahsım namına nihayetsiz teşekkürler ettiğimi yazmayı
unutmayınız! Buyurdu.
EK-I
Kardaş Hükumetin Sefiri
Evet, dün akşam buraya gelen ve bugün bizim aziz misafirimiz bulunan sefir karmaşa bir hükumetin, dost bir
hükumetin, bilmem nasıl bir hükümetin değil, doğrudan doğruya kardaş bir hükumetin sefiridir. Hükumet ve
milletler de fertler gibidir. Yekdiğerine komşu olan hükümetler ve yekdiğerinin dostu olan devletler, lisanları
birbirine benzeyen milletler ve kanları birbirine yakın ırklar vardır.
Fakat dünyada hiçbir hükümet Azerbaycan’la bizim kadar yekdiğerinin kardaşı değildir ve dünyada
Azerbaycan Türkleriyle Anadolu Türkleri kadar birbirinin aynı iki millet gösterilemez.
Bizim tarihlerimiz bir, dinimiz bir, bizim Azerbaycan’la lisanlarımız bir, kanımız birdir. Tarih bizi beraber
doğurdu ve biz tarihi beraber yoğurduk. Azerbaycan’la bir günde beş defa kalplerimizi Mekke’deki Allah’ın evine
beraber çeviriyoruz. Günde beş defa Azerbaycan’la bizim ellerimiz Allah’ın mihrab-ı vahdetinde beraber secdeye
kapanıyor. Lisanlarımızın şivesi belki biraz farklı, fakat lisanlarımızın bünyesi yekdiğerinin aynıdır. Dualarımızı aynı
dilde yapıyor, mevlitlerimizi aynı dilde okutuyor, hislerimizi aynı kelimelerle ifade ediyoruz. Azerbaycan’la biz
yalnız tarihte, yalnız dinde ve lisanda değil kanda ve ırkta da beraberiz. Biz onun kanındanız ve o bizim
ırkımızdandır.
Irkımız ki asalette tarihten daha yaşlı, kanımız ki temizlikte zülalden daha berraktır. İkimizin de asil bir ırkımız
ve temiz bir kanımız, ikimizin de güzel bir lisanımız ve ulvî bir dinimiz, ikimizin de eski bir tarihimiz ve şanlı bir
mazimiz var. Kanı kanımdan, dili dilimden, dini dinimden. Hayır, bu üç şeyle birleşen iki millet yekdiğerinin kardaşı
bile değil, yekdiğerinin içinde erimiş iki mahlûl gibiyiz. Bizim her şeyimizde o ve onun her şeyinde biz varız. Vakıa
hudutlarımız ayrıdır, fakat ruhlarımız birdir. Vakıa idarelerimiz ayrıdır, fakat kalplerimiz birdir. Vakıa sancaklarımız
ayrıdır, fakat manaları aynı!
Ben de ne söylüyorum, hudutlarımız ve idarelerimiz ayrı öyle mi? Lakin Azerbaycan ki benim kardaşım bile
değil benim milletimdir. Bir milleti haritanın rengi ve coğrafyanın meselesi nasıl ayırabilir? Benim milletimden
olmayan benim hududumda olsa da benden değil, benim milletimden olan hududumun haricinde bulunsa da
bendendir. Benim hududum içinde ki, benim matemimi bayram, bayramımı matem yapanlar var. Onları
atıyorum, benim hududumun haricindeki Azerbaycan ki, benim elemim onda bir matem ve benim handem onda
bir saadet oldu. O ki haritamın içinde olmasa da zararı yok, o benim ruhumun içindedir!
Biz onunla beraber güldük, onunla beraber ağladık. Onun her giryesi bende bir hıçkırık, benim her
tebessümüm ona bir bayramdır. Biz “Ohh” dediysek o beraber sevindi, o “ahh” dediyse beraber inledik.
Demin ne dedim, sancaklarımız ayrı öyle mi? O, gök yeşil ve kırmızı renkli millî Azerbaycan sancağına dikkat
ettiniz mi? O sancağın gök rengi Türklüğün mazisinden alındı, o gök sancak ki bir vakitler tarihin eski devirlerinde,
dalgalandığı ufuklar, gökler kadar nihayetsizdi. O sancağın yeşil rengini İslamiyet’in kuvviyyetinden aldı. Yeşil renk
ki, bizde dinin timsalidir ve o renkte kutsiyet saçan ilahî bir mana var.
Peki, kırmızı rengi nereden mi aldılar diyeceksiniz? Azerbaycan’ın üç renkli sancağındaki gök renk Türklüğün
mazisinden, yeşil renk İslamiyet’in kuvviyyetinden, kırmızı renk de Bakü’ye giren kardaş orduların önündeki al
dalgalı bayraktan alındı! O al dalgalı bayrak ki onun rengi Bakü’ye giren kardaş ordunun akıttığı kan gibi temiz, o
ordunun Azerbaycan’a girmek ve Çarlığı devirmek için akıttığı kan ki taşıdığı bayrağın rengi gibi kırmızıydı.
Sefir İbrahim Abilov yoldaş, dün akşam şehrimize geldiniz ve size kardaş bir hükümetin sefiri dedim, fakat
şimdi anlıyorum ki bu söz kuvvetli ve kâfi değildir. Siz yalnız kardaş bir hükümetin değil kendi milletimin kendime
gönderdiği bir sefirsiniz. Sizi kendi milletimin kendime gönderilen bir sefiri sıfatıyla selamlıyor ve bize bu günü
gösteren Hakk’a şükrederek size ve beraberinizdeki heyete-i muhteremeye ruhumun derinliklerinden gelen çok
sıcak, çok samimi bir şükran ve memnuniyetle “hoş geldiniz!” diyorum. İsmail Habib14
Sonuç
14 İsmail Habib, “Kardaş Hükumetin Sefiri”, Açıksöz, Yıl: 3, Sayı:304, (9 Teşrin-i evvel 1337), s.1.
323
Birinci Dünya Savaşı sonunda oluşan yeni ittifak arayışları, yeni kurulan Rusya Hükümetinin Türkiye
üzerindeki söz konusu dönemde yürüttüğü politikalar ve Azerbaycan sefaret heyetinin geliş şartları ne olursa
olsun, Sefaret Heyeti gerek Kastamonu’da gerekse Ankara’da gayet güzel karşılandığı ve Azerbaycan Türklüğü ile
birliktelik söyleminin ön plana çıkmış olduğu görülmektedir. Heyete karşı ilgi hayli yoğun ve heyetin Türkiye
izlenimleri de mülakattan anlaşıldığı kadarıyla müspettir. İsmail Habib Beyin Abilov ile yaptığı mülakat gayet
samimi bir ortamda gerçekleşmiş ve açık mesajlar verilmiştir.
Kaynaklar
“Azerbaycan Hey’et-i Sefâreti Ankara’da”, Açıksöz, Yıl:3, Sayı:308, (13 Teşrin-i evvel 1337), s.2.
“Azerbaycan Hey’et-i Sefâreti”, Açıksöz, Yıl: 3, Sayı:304, (9 Teşrin-i evvel 1337), s.1.
“Azerbaycan Marşı”, Açıksöz, Yıl: 3, Sayı:304, (9 Teşrin-i evvel 1337), s.1.
BENHÜR, Çağatay, “1920’li Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri: Kronolojik Bir Çalışma”, Türkiyat Araştırmaları
Dergisi, Sayı:24, (2008), s.277-313.
“Dünkü Ziyaretler”, Açıksöz, Yıl: 3, Sayı:305, (10 Teşrin-i evvel 1337), s. 2.
“Hey’et-i Sefâretin Azîmeti”, Açıksöz, Yıl:3, Sayı:305, (10 Teşrin-i evvel 1337), s.2.
“Hey’ete Küre’de İstikbâl”, Açıksöz, Yıl: 3, Sayı:304, (9 Teşrin-i evvel 1337), s.1.
İsmail Habib, “Kardaş Hükumetin Sefiri”, Açıksöz, Yıl: 3, Sayı:304, (9 Teşrin-i evvel 1337), s.1.
İsmail Habib, “Azerbaycan Sefîriyle Mülâkat”, Açıksöz, Yıl: 3, Sayı:305, (10 Teşrin-i evvel 1337), s.1-2.
SARAY, Mehmet, Atatürk ve Türk Dünyası,
ŞAHİNGÖZ, Mehmet, “Milli Mücadele’de Kastamonu”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Kastamonu-Tebliğler,
Kastamonu, 1988, s.133-143.
ŞAHİNGÖZ, Mehmet, “Millî Mücadele'de Protesto ve Mitingler”, Türkler Ansikplopedisi, Cilt:17, Ankara,
2002, s.726-730.
“Şehrimize Gelen Meb’ûslar”, Açıksöz, Yıl:3, Sayı:306, (11 Teşrin-i evvel 1337), s.1.
ŞİMŞİR, Bilâl N., “Ankara’da Açılan İlk Azerbaycan Temsilciliği”, İrs: Miras, Sayı:7, (2013), s.32-35. (http://irs-
az.com/new/pdf/201312/1386944848824816094.pdf).
324
MUSTAFA KEMAL ATATÜRK DÖNEMİ TÜRKİYE-AZERBAYCAN MÜNASEBETLERİ:
MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ İKİ DOST ÜLKE
Sevgi BAYAT*
Özet
Mustafa Kemal Atatürk Milli Mücadelenin başladığı ilk günlerden itibaren belirlemiş olduğu dış politika
esaslarını mücadele sonrasında da uygulamaya devam etmiştir. Atatürk’ün Dış Türkler politikası hem dönemi
açısından, hem de dönemi sonrası uygulanan Dış Türkler politikalarına ışık tutar nitelikte gerçekleşmiştir.
Atatürk’ün Dış Türkler politikası içerisinde Azerbaycan’ın ayrı bir yeri hem Milli Mücadele döneminde olmuş, hem
de mücadele sonrasında önemini korumaya devam etmiştir. Dönem içerisinde Sovyetler Birliğinin tamamen
bölgedeki egemenliği ile resmi ilişkiler en aza indirgenmek zorunda kalmışsa da, Atatürk’ün akılcı politikaları
neticesinde Azerbaycan’a yönelik kültürel ve alternatif siyasi yollar belirlenerek ilişkiler devam ettirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Atatürk, Azerbaycan, Milli Mücadele, Türk Dünyası
Giriş
Azerbaycan kuzeyde Dağıstan Muhtar Cumhuriyeti, kuzeybatıda Gürcistan, güneybatıda Ermenistan,
güneyde İran Azerbaycan’ı (Güney Azerbaycan 618 km) ve Türkiye (11 km) sınırları arasında bulunan bir ülkedir.
Azerbaycan adı konusunda çeşitli görüşler mevcuttur. Buna göre Azerbaycan adının Büyük İskender'in
ölümünden sonra (M.Ö. 323) burayı yöneten komutanlarından Atropates'ten geldiği söylendiği gibi, Mecusi
diniyle ilgili olarak ateş anlamındaki “azer” ve muhafız anlamındaki “baygan” kelimelerinden de geldiği
söylenmektedir. Ancak bu yer adının etimolojisi yapılırken, burada hâkimiyet süren Hazar Türklerinin ismi de göz
önünde bulundurulmalıdır. Türklerin Azerbaycan'a geliş tarihlerinin Milattan önceki zamanlara, Saka-İskit
dönemine tesadüf ettiği ileri sürülmektedir.1
Azerbaycan, 1040 tarihli Dandanakan Zaferi’nden sonra batıya yönelen Selçuklu fütuhatı ile kısa zamanda
Türk yurdu haline gelmiştir. 1071 tarihindeki Malazgirt Zaferi’nden sonra ise Sır Derya boylarından Anadolu’ya
akmakta olan Oğuz boyları, kütleler halinde kendilerinden az önce gelerek Azerbaycan’ı yurt tutan soydaşlarının
memleketi üzerinden Anadolu’ya geçmişler ve burayı da Azerbaycan gibi, Türk vatanı haline getirmişlerdir.
Anadolu ile tamamen aynı etnik yapıya sahip olan Azerbaycan’da bugün yerleşik hale geçmiş olan Oğuz veya
diğer adıyla Türkmen boy ve oymaklarının ismini taşıyan yerlerin çok yaygın oluşu, bu yerleşmenin ne kadar köklü
olduğunu göstermektedir.2
Bölge topraklarının kıymetli olmasından dolayı, bölge üzerinde egemenlik yarışı hiç bitmemiştir. Bu yarışa
18.yüzyılın sonlarından itibaren katılan Çarlık Rusya’sı, 19. Yüzyılın başlarından itibaren Kuzey Azerbaycan’a hakim
olmaya başlamış, 1813 Gülistan, 1828 Türkmençay Antlaşmaları ile İran, 1829 Edirne Antlaşması ile de Osmanlı
Devleti, Rusya’nın bölgedeki egemenliğini tanımak zorunda kalmışlardır.
Çarlık Rusya etkili ve baskıcı politikalarını bu topraklarda devam ettirmek için dilde, kültürde ve günlük
yaşamda baskıcı bir asimile politikası başlatmıştır. 1917 yılında çöken imparatorluğun yerine kurulan SSCB’de
Çarlık Rusya’nın bir benzeri olarak yayılmacı ve asimilasyonu temel ilke edinen politikalarına devam etmiştir.
Ancak bu zor günlerde Mustafa Kemal Azerbaycan’ın yanında olurken, Azerbaycan’da Milli Mücadele süresince
Türk kardeşlerinin ve Mustafa Kemal Atatürk’ün yanında olmuştur.
1.Mustafa Kemal Atatürk’ün Dış Politikası
Bir ülkenin dış politikasını şekillendiren temel unsur dünya siyasi konjonktürü içerisindeki yeri olmakla
birlikte, bunun yanında o ülkenin dış politikasının temel unsurlarını oluşturan ve şekillendiren birçok etken
bulunmaktadır. Bunlar; barışın korunması bir diğer ifade ile mücadeleler sonucunda elde edilen barışın
* Uzman, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, history-tarih@hotmail.com
1 İslam Ansiklopedisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1994, s. 215-217, 435-439
2 Sümbül, Tahir, Atatürk ve Azerbaycan, Uluslararası İkinci Atatürk Sempozyumu (9-11 Eylül, 1991-Ankara), Atatürk Araştırma
Merkezi Yayınları, Cilt:2, Ankara,1996,s.1111
325
korunması, diğer ülkelerle işbirliği, askeri kaygılar, kamuoyu ve dış politikayı yönlendiren kişi ve kurumların
konumu ve görüşleridir.3
Mustafa Kemal Atatürk Milli Mücadeleyi başlatırken, mücadelenin devam ettiği günlerde ve sonrasında
devam edecek olan dış politikanın iç politika ile uyumlu olmasına ve hayal perest davranılmamasına özen
göstermiştir. Gerek geçmişte gerek günümüzde siyasetin, bütün toplumlarda belli kişi ve grupların çıkarları
doğrultusunda ve toplumun genel çıkarları ile ters düşen bir mahiyette şekillendiğini görürüz. Siyasetin bu tür bir
şekil alışı iç siyaset ile sınırlı kaldığı sürece toplumlar bunun çok zararını görmektedirler.4
İçinde bulunulan durumu ifade etmek adına: “Osmanlı Devleti’nin temelleri çökmüş, ömrü tamamlanmıştı.
Osmanlı memleketleri tamamen parçalanmıştı. Ortada bir avuç Türk' ün barındığı bir ata yurdu kalmıştı. Son
mesele bunun da taksimini salamaya çalışmaktan ibaretti. Osmanlı Devleti onun istiklâli padişah, halife, hükümet,
bunların hepsi anlamı kalmamı birtakım boş sözlerden ibaretti. Neyin ve kimin dokunulmazlığı için kimden ne gibi
yardım sağlanmak isteniyordu? O halde ciddi ve gerçek karar ne olabilirdi? Efendiler, bu durum karısında bir tek
karar vardı. O da milli hakimiyete dayanan, kayıtsız artsız, bağımsız yeni bir Türk devleti kurmak!”5
“Efendiler, dış siyasetin en çok ilgili bulunduğu ve dayandığı temel, devletin iç teşkilatıdır. Dış siyasetin iç
teşkilatla uyarlı olması gerekir. Batı' da ve Doğu' da, baka baka karaktere, kültüre ve ülküye sahip biri birinden
farklı unsurları tek sınır içinde toplayan bir devletin iç teşkilatı,elbette temelsiz ve çürük olur. O halde, dış siyaseti
de köklü ve salam olamaz. Böyle bir devletin iç teşkilatı özellikle milli olmaktan uzak olduğu gibi, siyasî ilkesi de
millî olamaz. Buna göre, Osmanlı Devleti' nin siyaseti millî değil, belirsiz, bulanık ve kararsızdı.”6
Mustafa Kemal Atatürk gerçekçi söylemler ile yola çıkmıştır. Belirlenecek olan dış politika hedeflerinin milli,
gerçekçi olmasına özen göstermiştir. Atatürk gerçekçi siyasetini şu sözleri ile ifade etmiştir: “Efendiler; büyük ve
hayali eyleri yapar gibi görünen sahtekâr insanlardan değiliz. Efendiler, büyük ve hayali şeyleri yapmadan yapmış
gibi görünmek yüzünden bütün dünyanın husumetini, garazını, kinini bu memleketin ve bu milletin üzerine
çektik. Biz Panislamizm yapmadık. Belki yapıyoruz, yapacağız dedik. Düşmanlar da yaptırmamak için bir an evvel
öldürelim dediler. Panturanizm yapmadık. Yaparız yapıyoruz dedik yapacağız dedik ve yine öldürelim dediler!
Bütün bu dava bundan ibarettir. Biz böyle yapmadığımız ve yapamadığımız şeylerle uğraşarak düşmanlarımızın
adedini ve üzerimize olan baskısını arttırmaktansa kendi gücümüzü bilelim. Binaenaleyh efendiler biz hayat ve
istiklal isteyen milletiz ve yalnız ve ancak bunun için hayatımızı ibzal ederiz.”7
Kurtuluş Savaşı Mustafa Kemal'in dış politika anlayış, stratejik kabiliyetini ve dehasını tekrar ortaya koyan bir
dönemdir. Mustafa Kemal her şeyden önce gerçekçidir ve bu şartlar altında elindeki güçlerle hem Yunan
ordusunu hem de bu ordunun arkasında yer alan İngiliz, Fransız ittifakını yenemeyeceğini görmektedir. Bu
durumda Türk milletini bağımsızlığa ulaştıracak bir tek şey vardır ki o da düşman cephe içindeki
parçalanmalardan azami ölçüde istifade etmek, düşman güçleri birbirine karşı kullanmaktır. İşte Kurtuluş Savaşı
bir yandan Yunan ordusuna karşı cephede sürerken Mustafa Kemal'in diğer yandan İngiliz, Fransız
anlaşmazlığından faydalanarak Fransız gücünü Türkiye'ye yanaştırdığını görmekteyiz.8
“Bizim uygulama imkanı gördüğümüz siyasi ilke milli siyasettir. Dünyanın bugünkü şartları karşısında hayalci
olmak kadar büyük bir yanılgı olamaz… Büyük ve hayali şeyleri yapmadan, yapmış gibi görünmek yüzünden,
bütün dünyanın düşmanlığını, garezi, kinini bu memlekete ve milletin üzerine topladık. Biz pan-turanizm
yapmadık, yapıyoruz yapacağız dedik. Düşmanlar da yaptırmamak için bir an önce öldürelim dediler” şeklinde
konuşmuştur. Ancak hiç şüphe yok ki, Atatürk milliyetçiliğindeki vatan kavramı ve gerçeklik ilkesi, milli sınırlarımız
dışında kalan Türkler ile ilgilenmemek anlamına gelmez.9
Mustafa Kemal, birçok konuşmasında ne ırki ne de dini sebeplerle ulusal sınırlar dışında maceraya girmek
niyetinde olmadığını belirtmiştir. Ulus-Devlet anlayışı özelikle aydınlar arasında derhal yayılmış olmakla beraber,
hilafetçi-dinci çevrelerde – İmparatorluk içindeki mukaddes şehirlerin kurtarılması, onlara göre, Türkiye’nin
3 Yılmaz, Mustafa, “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasının Temel Nitelikleri”,2023, Ekim,2003, sayı: 30, s.22
4 Akşin, Abdülahat, Atatürk'ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991, s. 35.
5 Atatürk, Mustafa Kemal Nutuk (1919–1927), Haz. Zeynep Korkmaz, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 2002, s.9
6 Nutuk, s.298
7 Akşin, Sina, “Atatürk’ün Dış Siyaset Modeli”, Çağdaş Türk Diplomasisi 200 Yıllık Süreç, T.T.K. Yayınları, Ankara, 1999, s.276
8 Sönmezoğlu, Faruk; Türk Dış Politikasının Analizi, Der Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 1998, s. 113-223
9 Çallı, İsmail, “Atatürk, Cumhuriyet ve Türk Dünyası”, Erdem Dergisi Cumhuriyet Özel Sayısı II, cilt 11, sayı 32, Ankara, 1999,
s.472,473
326
kurtarılmasından daha önemli olduğu için tepkiyle karşılanmıştı. Atatürk’ün milliyetçilik anlayışı, yıkıcı, tepeden
bakıcı ve saldırgan olmamıştır.10
Pan-Turanizm ve Pan-İslamizmi bu şekilde ele alıp değerlendiren Atatürk’ün Anadolu dışında yaşayan
Türkler için farklı, çağının üstünde bir modeli ön gördüğünü görüyoruz “Kültür Birliği”. Mustafa Kemal Atatürk,
milliyetçilik anlayışı ile bire bir alakalandırılan, milliyetçiliğin temeli ve kaynağı olan dil ve tarihin tetkik edilmesi
için, dil ve tarih kurumları tesis etti ve servetinin büyük bir kısmını bu iki kuruma bıraktı. Onun giriştiği fikri
çabaları bir bakıma milli mücadelenin devamı olarak görmek gerekir.11
Türkiye’yi çağdaş medeniyet seviyesine çıkarmak isteyen Mustafa Kemal Atatürk’ün dış politikadaki ana
ilkeleri şunlardır:
• Ulusal çıkarı akılcılıkla tanımlamak ve bunu her türlü meta-politik (din, inanç, etnik) etki dışında tutmak;
• Gerçekçi siyaset kurallarına uymak. Kendi gücünü ve mevcut güçler dengesini iyi değerlendirmek;
• Uluslararası toplumun aktif bir üyesi olmak;
• Dünyada ve özellikle bölgede istikrar ve barış üretmek;
• Dünü ve bugünü iyi okuyarak yarını öngörmek ve ülke çıkarlarını bu olası gelişmelere göre
yönlendirmek.12
Mustafa Kemal Paşa’nın TBMM adına Doğu Cephesi Kumandanlığına adına Kazım Kara Bekir Paşa’ya
gönderdiği 1Aralık 1920 tarihli bir yazıda Türk dünyasına karşı izleyeceği politikanın ana hatlarını belirlemiştir.
Yazıda: “Azerbaycan’ın tamamen ve cidden müstakil bir devlet haline girmesine taraftarız ve bunun temini için
Rusları gücendirmemek ve kuşkulandırmamak şartıyla teşebbüsat-ı lazimede (gerekli çalışmalarda)
bulunulacaktır. Bu babda memleketin petrol vs. gibi kendi iktisadi kaynaklarına sahip olması için yine aynı şartla
çalışılacaktır. Rusların Azerbaycan’da yapacakları muamele bütün İslam aleminin Bolşevikleri tartmak için bir
milyar olacağını Ruslara anlatılmasına gayret olunacaktır. Kafkas meselesinin hudut, vesat-ı nakliye vs. gibi nokta-i
nazarlardan hallinde daima Azerbaycan’ın şimali Kafkasya ve menfaatlerinin bilhassa nazar-ı dikkate alınmasına
itina olunacağı gibi 10.08.1920’de Ruslar ve Ermeniler arasında akd olunan mütarekede Azerbaycan’a zarar veren
maddelerin kaldırılmasına çalışılacak ve her milletin mukadderatına hakim olması düsturuna binaen, Karabağ vs.
gibi Türk ekseriyetiyle meskun yerlerin Azerbaycan’a bağlı bulunması temin edilecektir.”13
Mustafa Kemal Atatürk dış Türkler politikasını şu sözleri ile netleştirmektedir:
“Türk milleti Kurtuluş savaşından beri, hatta savaşa atılırken bile mehkum milletlerin hürriyet ve bağımsızlık
davalarıyla ilgilenmeyi, o davalara yardım etmeyi benimsemiştir. Böyle olunca kendi soydaşlarının hürriyet ve
bağımsızlıklarına kayıtsız davranması elbette uygun görülemez. Fakat milliyet davası, bilinçsiz ve ölçüsüz bir dava
şeklinde mütalaa ve müdafaa edilmemelidir. Milliyet davası, siyasi bir dava konusu olmadan önce, bilinçli bir ülkü
meselesidir.
Bilinçli ülkü demek müspet ilme, ilmi usullere dayandırılmış bir hedef ve gaye demektir. O halde
propagandalarda müspet ilimlere müracat etmek şarttır. Hareketlerin imkân ve sınırları mutlaka hesaba
katılmalıdır.
Türkiye dışında kalmış olan Türkler, ilkin kültür meseleleriyle ilgilenilmelidir. Nitekim biz Türklük davasını
böyle bir müspet ölçüde ele almış bulunuyoruz. Büyük Türk tarihinde, Türk dilinin kaynaklarına, zengin
lehçelerine, eski Türk eserlerine önem veriyoruz. Baykal ötesindeki Yakut Türklerinin dil ve kültürlerini bile ihmal
etmiyoruz.”14
Mutafa Kemal Paşa’ya göre Azerbaycan Türkleri büyük bir önem arz ediyordu. Ancak burada dikkati çeken
önemli nokta ise, “Azerbaycan’ın tamamen ve cidden müstakil bir devlet haline gelmesi” noktasındaydı. Yani
bütün Türklerin birliği amaçlanmıyor, kültür birliği doğrultusunda Azerbaycan Türklerinin menfaatleri korunmaya
çalışılıyordu. Bu aşamada da en önemli husus, şüphesiz Azerbaycan’ın bağımsız bir devlet konumuna gelmesiydi.
10 Kırçak, Çağlar, Cumhuriyetten Günümüze Gericilik; III. Cilt, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 2001, s. 123-134.
11 Özüçetin, Yaşar, “Atatürk ve Türk Dünyası”, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 122, Ekim, 1999,s.17
12 Irmak, Sadi; “Atatürk'ün Dış Politika İlkeleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: III, Temmuz, İstanbul, 1987
13 Karakoç, Ercan, Atatürk’ün Dış Türkler Politikası, IQ Kültür-Sanat Yayıncılık, İstanbul,2004, s.56-57
14 Sarıkoyuncu,Ali,“Atatürk Döneminde Dış Türklere Yönelik Eğitim-Öğretim Faliyetleri: Gagauz Türkleri Örneği”, Atatürk 4.
Uluslar arası Atatür Kongresi (25-29 Ekim 1999, TürkistanKazakistan), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları
Ankara,2000,s.1317,1318
327
Zira bu tarihlerden sonra Türkiye’nin Türk dünyasına karşı bakış açısı, Rusya’ya karşı, bu bölgede bulunan Tür
Devletlerinin bağımsızlıklarının kazanılması konusunda olmuştur. Bu, Türkiye Türklüğü ile Türkistan Türklüğü
arasında kurulacak olan kültür birliğinin de en önemli aşamasıydı.15
Mustafa Kemal’in Azerbaycan’a verdiği önemi, Azerbaycan’ın Türkiye’ye büyükelçi olarak gönderdiği
İbrahim Ebilov’un Ankara’ya ulaştıktan sonra, elçilik binasının açılış konuşmasında Mustafa Kemal bizzat
Azerbaycan Sosyalist Sovyet bayrağını kendisi göndere çekmiş ve Azerbaycan’ın önemin vurguladığı konuşmasını
yapmıştır:
“…Efendiler, sefir hazretleri işte böyle bir memlekette Azerbaycan’ı temsil ediyorlar. Bu mahiyeti temsildeki
mana ve kıymet büyüktür. Azerbaycan ile Türkiye arasında mevcut kardeşliğin, samimiyetin tevlit ettiği rabıtadan
başka, Azerbaycan’ın diğer dostlarımızla temas noktasında bulunması da haizi kıymet ve ehemmiyettir. Coğrafi
vazifesi göz önüne getirilirse filhakika Azerbaycan’ın Asya’da ki kardeş hükümet ve milletler için bir temas ve
telakki noktası olduğu görülür. Azerbaycan’ın bu mevkii mahsusu, vazifesini pek mühim kılmaktadır. Bu vaziyetin
yanında Anadolu’yu göz önüne getirmenizi rica ederim. Tesadüfen sağımda duvarda asılı olan şu haritanın irade
ettiği gibi Anadolu’da, bütün Asya’nın, bütün mazlumlar dünyasının, zulüm dünyasına doğru ileri sürdüğü bir
vaziyette bulunmaktadır. Anadolu bu vaziyeti ile bütün zulümlere, hücumlara taarruzlara maruz bulunuyor.
Anadolu yıkılmak, çiğnenmek, parçalanmak isteniyor; fakat efendiler, bu muhacemat Anadolu’ya mahsus ve
mahsur değildir. Bu muhacematın hedefi umumisi bütün şarktır.”16 Mustafa Kemal Atatürk Azerbaycan’ın
Nahçivan bölgesine “Türk Kapısı” ismini koyarak Azerbaycan’ın Türk dünyası açısından önemini vurgulamıştır.
2.Milli Mücadele Dönemi Türkiye ve Azerbaycan
1914’te başlayan I. Dünya Savaşı, bütün dünyada dengeleri değiştiren bir savaş olmuştur. Savaştan yenik
çıkan Osmanlı Devletinde, Mondros Ateşkes Antlaşmasının imzalanması ve bu antlaşmanın uygulanması sonucu,
İstanbul, saray ve hükümetin çaresiz kalması, düşman devletlerinin amaçlarının hızlı bir şekilde gerçekleşmesine
imkan hazırlamıştır. Azınlıkların aşırı davranışları, İtilaf Devletleri kuvvetlerinin mütareke hükümlerini açıkça ihlal
etmeleri, Wilson Prensiplerini hiçe saymaları, halkoyunda büyük üzüntüler yaratmakta idi. Halkın en tabii ve
meşru hakkı yaşamak hakkından mahrum edilmiş, can, mal, ırz ve namus güvenliği kalmamıştır.17
Mustafa Kemal’in Samsun’a çıkışı ile başlayan Milli Mücadele günleri Anadolu’nun yeniden dirilişini
sağlamıştır. Bu mücadele sırasında Anadolu’nun genel durumu oldukça kötü bir durumdadır. Ağır savaş yükü
altında ezilmiş bir halk, silahları ellerinden alınmış ordu ve hatta yerinden edilmiş- dağıtılmış bir ordu ile Mustafa
Kemal kurtuluş mücadelesine başlamıştır.
Mustafa Kemal, bu kararını hayata geçirmek için İstanbul’dan ayrılıp, milletin içine girmek ve orada çalışmak
üzere Anadolu’ya gitmeye karar vermiştir. İstanbul’dan Anadolu’ya uygun bir görevlendirme ile geçmek için
gerekli ön çalışma ve bağlantılar kurulduktan sonra, Mustafa kemal 16 Mayıs 1919’da Bandırma Vapuru ile
İstanbul’dan hareket etmiş ve 19 Mayıs’ta Samsun’a çıkmıştır. Türk ulusunun yeniden doğuşunu müjdeleyen bu
yolculuk, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuna bir başlangıç ve hayatında bir dönüm noktası olmuştur.18
Mustafa Kemal Atatürk böylesi zor ve yoğun dönemde dahi Türk coğrafyası ile irtibatını kesmemiştir. 1828
Türkmençay Antlaşmasıyla Çarlık Rusya hakimiyetine giren Nahçıvan bölgesi, Rusya içersindeki mevcudiyetini
1917 Bolşevik ihtilaline kadar sürdürmüş ve bu tarihten sonra kendi başına kalabilmiştir. Ancak Nahçıvan insanını
artık büyük bir mücadele beklemekteydi. “Şerursuz ve Nahçıvansız Ermenistan yaşamaz” ilkesi ile hareket eden
Ermeniler, Nahçıvan’a yönelik büyük bir saldırı başlatmışlardı. 1918 yılının Mayısında Azerbaycan bağımsızlığını
ilan etmesine rağmen düştüğü ağır durumdan dolayı Nahçıvan bölgesine yeteri kadar ilgi gösterememiştir.
Bundan yararlanan Ermeniler saldırılarını daha da yoğunlaştırmıştır. Yeni kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti
Nahçıvan bölgesini savunamamıştır. Yerli ahali kendi gücüyle bölgenin savunmasını yapmış, ama büyük
devletlerin siyasi oyunları Nahçıvanı zor duruma düşürmüştür. Bu durumda bölge insanının güvenebileceği tek
merkez Türkiye ve Türk yöneticilerdi.19
Bu tehdide karşılık Türkiye’de Mustafa Kemal Paşa reisliğinde oluşturulan Heyet-i Temsiliye neler
yapılabileceğinin kararlarını almıştır. Alınan karar gereğince Kazım Karabekir’in talimatı ile Yüzbaşı Halil Bey,
15 Çallı, a.g.e,s.475,476
16 Aslan, Betül,Türkiye Azerbaycan İlişkileri ve İbrahim Ebilov (1920-1923) İstanbul, 2004, Kaynak Yayınları,s.192-193
17Eroğlu,Hamza, Türk İnkılap Tarihi, Savaş Yayınları, Ankara,1990,s.93
18 Durmuş,Yalçın, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi 1, Atatürk Araştırmaları Merkezi Yayınları, Ankara, 2004,s.162
19 Hacıyev, İsmayıl, Mustafa Kemal Atatürk ve Nahçıvan, Atatürk Araştırmaları Merkezi Yayınları, Beşinci Uluslararası Atatürk
Kongresi(25-29 Ekim 1999 Türkistan-Kazakistan), Cilt: 2, Ankara, 2003,s.1129
328
Topçu Başı Hüsnü Bey, Avcı Subay Osman Nuri Beyin katılımıyla asker ve subaylardan oluşan bir gurup heyet
Nahçıvan’daki savunma kuvvetlerini oluşturmak üzere gönderilmiştir. Mustafa Kemal Paşa Nahçıvan’daki
gelişmeleri yakından takip etmiş ve olaylarla ilgili bütün bilgileri almıştır.
1920 yılının sonlarında XV. Kolordu’nun Ermenistan’ı mağlup edince imzalanan Gümrü Antlaşması ile
Nahçıvan Türkiye’nin himayesine alınmıştır. Ancak tamda bu günlerde Azerbaycan Komünist Partisi bölge için
oldukça önemli bir karar alarak, Nahçıvan ile Zengezur Ermenistan’a hediye edilmesi dengelerin değişmesine
sebep olmuştur.
Bu gelişme Mustafa Kemal’in Türk Dünyası politikalarını derinden etkilemiştir. Türkiye ile Sovyet Rusya’nın
yakınlaşması, karşılıklı ilişkilerin gerçekleştirilebilmesi bu iki devlet arasında görüşmeler, antlaşmalar yapılmasını
mecburiyetini getirince temaslar sağlanmaya başlamıştır. Bu amaçla Moskova’ya bir heyet gönderildi. Atatürk’ün
isteği üzerine Sovyet Rusya Hükümeti ile görüşmeler yapmak için giden Türk temsil heyetinin düşündüren en
önemli sorunlardan biri Nahçıvan meselesi idi.20
Gönderilen heyet oldukça etkili çalışmalar yürütmüştür. Türkiye temsil heyetinin yürüttüğü ciddi çabaları
sonucunda Moskova görüşmelerinde Azerbaycan’ın arazi bütünlüğü kısmen de olsa korunmuş, Nahçıvan’ın
Azerbaycan’a bağlı Özerk Bölge teşkil etmesi konusunda anlaşmaya varılmıştır.21
Milli Mücadele başladığı zaman gerek siyasal alanda destek sağlamak, gerekse ekonomik alanda yardım
almak ihtiyacı kendini hissettirmeye başlamıştı. 1919 Türkiye’sinin koşulları içinde kurtuluşun yabancılarda
olduğu görüşü oldukça yaygınlaşmıştı. Nitekim, Erzurum Kongresinde bu konu ele alınmış Mustafa Kemal
muhalefetiyle karşılaşmış ve sonuçta, “manda ve himaye kabul edilmez” denilerek manda görüşü kesinlikle
reddedilmişti. Buna karşılık ülkenin bütünlüğüne saygılı ve ülkemize saygılı ve ülkemize karşı istila emelleri
duymayan, herhangi bir devletin teknik, ekonomik ve sınai yardımının memnuniyetle karşılanacağı
vurgulanmıştı.124 Bu kritik durumda Anadolu’da süren Kurtuluş Savaşının başarıyla sonuçlanması için gereken
maddi ve manevi desteğin alınacağı tek ülke, o günün şartları içinde sadece Sovyetler Birliği vardır.22
Bütün bu gerçekleri çok iyi bilen Mustafa Kemal Paşa, SSCB ile iyi ilişkiler kurmanın yollarını aramaya
başlayınca, 26 Nisan 1920 tarihinde Mustafa Kemal Paşa, Sovyet Hükümetine bir mektup yazarak harp malzemesi
yardımı istemeye karar vermiştir. Ankara Hükümeti 11 Mayıs 1920’de Sovyetlerin dostluğunu sağlamak ve
mümkün olduğu takdirde bu devlet ile bir ittifak antlaşması yapmak maksadıyla Moskova’ya bir temsil heyeti
göndermiştir. Ancak SSCB’nin Dışişleri Bakanı olan Çiçerin, Ankara Hükümetine sıcak bakmaması ilişkilerin bir
anda kurulamamasını sağlamıştır. SSCB ile ilişkilerin kurulmasını sağlayacak kişi Azerbaycan Devlet Başkanı
Neriman Nerimanov olmuştur.
Moskova’ya bağlı olarak ortaya çıkan Azerbaycan Sovyet Cumhuriyetine, dış ülkelerde temsilci bulundurma
hakkı tanınca Türk yetkililer derhal harekete geçmiştir. Mustafa Kemal Paşa, dışişleri bakanlığına vekâlet eden
Ahmet Muhtar Beye bu konuda gerekenlerin yapılmasını söylemiştir. Memduh Şevket Bey, 15 Ağustos 1920’de
TBMM tarafından Azerbaycan’a mümessil ve murahhas olarak Yüzbaşı Ömer Lütfü Efendi de Askeri ateşe olarak
atanmıştır. Memduh Şevket Bey, TBMM Hükümetinin yurt dışındaki ilk resmi temsilcisi olmuştur.
Bu gelişmelerin ardından Azerbaycan’da Türkiye’ye bir elçilik açmıştır. Rusya ile gerekli yazışmalardan sonra
Haziran 1921 de İbrahim Ebilov1, Azerbaycan’ın Ankara hükümeti nezdinde tam yetkili temsilcisi olarak atanarak
görevine başlamıştır. İbrahim Ebilov 25 kişiden oluşturulmuş heyet ile Eylül 1921’de Ankara’ya gönderilmiştir.
İbrahim Ebilov 11 Ekim’de, temsilcilik görevlileri ile birlikte Ankara’ya gelmiştir. 14 Ekim’de Mustafa Kemal Paşa,
İbrahim Ebilov’u Yusuf Kemal Bey’in de katıldığı bir törenle kabul ederek verdiği önemi göstermiştir.
Azerbaycan SSC’nin yetkili elçisi İbrahim Ebilov’un Türkiye’de ki faaliyeti ilk önce, Azerbaycan-Türkiye
kardeşlik münasebetlerinin geliştirilerek genişletilmesine doğru yöneltilmiştir. Doğu Anadolu’nun ekonomisini
özenle araştıran Azerbaycan diplomatı şöyle bir sonuca varmıştır, savaşlar ve yıkıntılar sonucunda ciddi zararlar
görmesine rağmen Türkiye ekonomisi, dış ticari ilişkilerini geliştirmek yönünde yararlı potansiyele sahiptir.23
Elçiliği zamanında oldukça verimli çalışmalar yürüten İbrahim Ebilov 1923 yılı 23 Şubatında İzmir’de iktisat
kongresi zamanında vefat etmiştir. Mustafa Kemal bu ölümden büyük bir üzüntü duyduğunu ifade etmiştir.
20 Hacıyev,s.1132
21 Sümer,Faruk,“Mustafa Kemal Paşa: Nahçıvan Türk Kapısıdır”, Türk Dünyası Tarih Dergisi,1992,s.6
22Adıgüzel,Hüseyin, Atatürk, Nerimanov ve Kurtuluş Savaşımız, İleri Yayınları, İstanbul,2004,s.86
23 Alibeyov, İnkılap Velibeyoğlu, “Sovyet-Türk Münasebetlerinin Kurulması ve Geliştirilmesinde Azerbaycan’ın Rolü”, Atatürk I.
Uluslararası Kongresi (25-29 Ekim 1999, Türkistan-Kazakistan), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2000,s.693
329
Azerbaycan Devlet Başkanı Neriman Nerimanov İngilizler tarafından tutuklanarak Malta’ya sürülmüş
bulunan İttihat ve Terakki Partisi elemanlarının ve geçmiş hükümetin memurlarının kurtarılması için İngiliz
Hükümeti’ne, Bakü’de bulunan İngilizler ile, Malta’da tutulan Türklerin değiştirilmesi teklifinde bulunmuştur.
Mustafa Kemal Paşa ve İzmir milletvekili Mahmut Esat Bey, Azerbaycan’ın, Malta’da ki Türk esirler özgürlüklerine
kavuşmadıkça, kendisinin de İngiliz esirlerini iade etmeyeceğini açıklaması büyük bir övgü ve takdire
karşılaşmıştır.
Bu girişimlerin ardından Neriman Nerimanov TBMM’nin kurulmasından duyduğu memnuniyeti dile
getirmek bir telgraf göndermiştir“…emperyalizme karşı birlikte hareket etmekten başka yolumuz yoktur.
Müslüman Türk Komünistleri, emperyalizme karşı yürüttüğünüz haklı kavganızda yanınızda olacaktır. Amacınıza
ulaşabilmeniz için var güçleriyle size destek olacaklar. ve ellerinden geleni asla esirgemeyeceklerdir. Aksi
durumda, ne sizin ne de bütün mazlum doğu milletleri için hiçbir kurtuluş yolu kalmayacaktır. ”sözleri ile ifade
etmiştir.24
1921 yılı içinde Türk ordusunun art arda kazandığı Birinci ve İkinci İnönü Savaşları, Azerbaycan’da büyük bir
coşkuya sebep oldu. Nerimanov’un özel emriyle Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı Mirze Davut Hüseyinov
bu münasebetle TBMM Başkanlığına çektiği telgrafta “emperyalizme karşı kazandığı büyük zaferden dolayı,
kardeş Türk halkını, TBMM’sini ve onun Reisi Mustafa Kemal Paşa’yı, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Halk
Cumhuriyeti adına kutluyor ve tebrik ediyoruz.” demiş ve Azerbaycan halkının bu zaferin onuruna, 30 vagon
petrol, 2 vagon benzin, 8 vagon gaz yağı gönderdiğini bildirmiştir.25
Nerimanov’un özel emri üzerine Azerbaycan Hükümeti, hiçbir talebi olmadığı halde TBMM Hükümetine 62
vagon petrol göndererek yardımlarını devam ettirmiştir. Yine aynı ay içinde Azerbaycan Dışişleri Bakanı M.D.
Hüseyinov, TBMM Başkanlığına gönderdiği bir mektupta, “bundan sonra Azerbaycan Hükümeti kardeş Türk
halkına yürüttüğü bağımsızlık savaşı müddetince her ay 62 vagon petrol ve 3 vagon gaz yağı göndermeyi taahhüt
ediyor.” diye yazıyordu. Azerbaycan Nerimanov’un başkanlığı döneminde bu sözüne sonuna kadar sadık
kalmıştır.26
Mustafa Kemal Paşa, 1921 yılında Azerbaycan Başkanı Nerimanov’a bir mektup göndererek borç para
talebinde bulunmuştur. Nerimanov bu isteği derhal kabul ederek gereken parayı altın olarak göndermiştir.
Nerimanov, 23 Mart 1921 tarihinde, Atatürk’e yazdığı cevap mektubunda, birbiri ardınca kazanılan savaşlar ile
Türk halkının emperyalizmden kurtulma günlerinin yaklaştığının, bu yüzden bu başarıları kazanan TBMM
Hükümetini, onun başkanını ve kahraman Türk ordusunu kutladığını bildirdikten sonra, “Paşam, Türk Milletinde
bir anane vardır; kardeş kardeşe borç vermez, kardeş, her durumda kardeşinin elinden tutar. Biz kardeş halklarız,
her zaman ve her şartta birbirimizin elinden tutacağız, bugün yaptığımız bir kardeşin yaptığından başka bir şey
değildir” demiştir.27
Sonuç
Dünya üzerinde yaşayan tüm uluslara ilham kaynağı olan Milli Mücadele zorluklar içerisinde kazanılmıştır.
Mustafa Kemal öylesine çok yönlü bir liderdir ki böylesine mühim bir ortamda dahi hem iç politika hem de dış
politika esaslarını sağlam temeller üzerine oturtabilmiştir. Mustafa Kemal’in esas amacı Türk dilini konuşan, Türk
kültürünü yaşayan, Türk tarihini oluşturan ve kökleri aynı zamanda mazisi bir Orta Asya’da yaşayan Türk’lerin
bütünleşmesini sağlayabilmektir.
Türk Dünyası Mustafa Kemal için her zaman önemli olmuştur. Bu önem Milli Mücadele seyri içerinde daha
net görülebilmiştir. Azerbaycan Atatürk’e göre Türk Dünyası’na açılan kapıdır. Bu kapının kapanmaması için
kültürel, ekonomik, sosyal ve siyasal bağların koparılmamsı gerekmektedir. Milli Mücadele devam ederken
Azerbaycan bir yandan Rus işgali ile mücadele etmiş, bir yandan da kardeş topraklara Türkiye için çalışmalarını ve
yardımlarını sürdürmüştür. Emperyalizme karşı başkaldırışta Türkiye-Azerbaycan iki kardeş ülke omuz omuza
yenilmeden çıkabilmeyi başarmıştır. İki ülke arasında dostluk ilişkileri günümüzde de devam etmektedir.
Kaynaklar
Atatürk, Mustafa Kemal Nutuk (1919–1927), Haz. Zeynep Korkmaz, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara,
2002
Akşin, Abdülahat, Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991
24 Adıgüzel, Hüseyin, Atatürk, Nerimanov ve Kurtuluş Savaşımız, İleri Yayınları, İstanbul,2004,s.86

25 Adıgüzel,s.116
26 Adıgüzel, s.116
27 Adıgüzel, s.117
330
Akşin, Sina, “Atatürk’ün Dış Siyaset Modeli”, Çağdaş Türk Diplomasisi 200 Yıllık Süreç, T.T.K. Yayınları,
Ankara, 1999
Aslan, Betül,Türkiye Azerbaycan İlişkileri ve İbrahim Ebilov (1920-1923) İstanbul, 2004, Kaynak Yayınları
Adıgüzel,Hüseyin, Atatürk, Nerimanov ve Kurtuluş Savaşımız, İleri Yayınları, İstanbul,2004
Alibeyov, İnkılap Velibeyoğlu, “Sovyet-Türk Münasebetlerinin Kurulması ve Geliştirilmesinde Azerbaycan’ın
Rolü”, Atatürk I. Uluslararası Kongresi (25-29 Ekim 1999, Türkistan-Kazakistan), Atatürk Araştırma Merkezi
Yayınları, Ankara, 2000
Eroğlu,Hamza, Türk İnkılap Tarihi, Savaş Yayınları, Ankara,1990
Çallı, İsmail, “Atatürk, Cumhuriyet ve Türk Dünyası”, Erdem Dergisi Cumhuriyet Özel Sayısı II, cilt 11, sayı 32,
Ankara, 1999
Durmuş,Yalçın, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi 1, Atatürk Araştırmaları Merkezi Yayınları, Ankara, 2004
Hacıyev, İsmayıl, Mustafa Kemal Atatürk ve Nahçıvan, Atatürk Araştırmaları Merkezi Yayınları, Beşinci
Uluslararası Atatürk Kongresi(25-29 Ekim 1999 Türkistan-Kazakistan), Cilt: 2, Ankara, 2003
Karakoç, Ercan, Atatürk’ün Dış Türkler Politikası, IQ Kültür-Sanat Yayıncılık, İstanbul,2004
Kırçak, Çağlar, Cumhuriyetten Günümüze Gericilik; III. Cilt, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 2001
Özüçetin, Yaşar, “Atatürk ve Türk Dünyası”, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 122, Ekim, 1999
Irmak, Sadi; “Atatürk'ün Dış Politika İlkeleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: III, Temmuz, İstanbul,
1987
İslam Ansiklopedisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1994,
Sümer,Faruk,“Mustafa Kemal Paşa: Nahçıvan Türk Kapısıdır”, Türk Dünyası Tarih Dergisi,1992
Sarıkoyuncu,Ali,“Atatürk Döneminde Dış Türklere Yönelik Eğitim-Öğretim Faliyetleri: Gagauz Türkleri
Örneği”, Atatürk 4. Uluslar arası Atatür Kongresi (25-29 Ekim 1999, TürkistanKazakistan), Atatürk Araştırma
Merkezi Yayınları Ankara,2000
Sümbül, Tahir, Atatürk ve Azerbaycan, Uluslararası İkinci Atatürk Sempozyumu (9-11 Eylül, 1991-Ankara)
Sönmezoğlu, Faruk; Türk Dış Politikasının Analizi, Der Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 1998ma Merkezi Yayınları,
Cilt:2, Ankara,1996
Yılmaz, Mustafa, “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasının Temel Nitelikleri”,2023, Ekim,2003
331
SOVYETLER DÖNEMİNDE TÜRK DEVLET ADAMLARININ AZERBAYCAN’A YÖNELİK
DİPLOMATİK VE SİYASİ ZİYARETLERİ (1960-1991)
Bahattin DEMİRTAŞ*
Özet
SSCB lideri Stalin’in 1953’te ölümünden sonra Türk-Sovyet ilişkilerinde belli bir ölçüde yumuşama
görülmeye başlamıştı. 1960’da Başbakan Adnan Menderes’in Moskova’ya gideceği ve sonrasında SSCB Komünist
Partisi Genel Sekreteri Nikita Krusçev’in de Türkiye’yi ziyaret edeceği açıklanmıştı. Fakat Türkiye’de 27 Mayıs
1960’da askeri darbenin gerçekleşmesi bu ziyaretleri engellemişti. Bununla birlikte iki ülke arasındaki üst düzey
resmi ziyaret ve görüşmeler 1963’te başlamıştır. SSCB’nin daveti üzerine 30 Mayıs-14 Haziran tarihleri arasında
Senato başkanı Suat Hayri Ürgüplü Sovyetleri ziyaret etmiştir. Türkiye heyetinin programında Azerbaycan’ı ziyaret
de yer almıştır. Heyet 1–5 Haziran arasında Azerbaycan’da resmi ziyarette bulunmuştur. Böylece bu tarihten
itibaren Sovyetleri ziyaret eden Türk devlet ve hükümet adamları Azerbaycan’ı da sefer programlarına dâhil
etmiştir; Kasım 1964’te Dışişleri Bakanı Feridun Cemal Erkin, Aralık 1965’te Devlet Bakanı Mehmet Kamil Ocak,
Mart 1967’de Moskova Büyükelçisi Hasan Işık’ın başkanlığında bir grup ekonomist, Eylül 1967’de Başbakan
Süleyman Demirel, Kasım 1969’da Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay, Haziran 1976’da CHP Genel Başkanı Bülent
Ecevit, 1978’de Kültür Bakanı Ahmet Taner Kışlalı, Aralık 1982’de Dışişleri Bakanı İlter Türkmen ve Mart 1991’de
Cumhurbaşkanı Turgut Özal SSCB’yi resmi ziyaretlerinde Azerbaycan’a gelmiş, çeşitli görüşmelerde
bulunmuşlardır. Türk devlet ve hükümet adamlarının Sovyet denetimi altında gerçekleştirdikleri Azerbaycan
ziyaretleri genel olarak bir nevi tanışlık görüşmesi çerçevesinden daha fazla bir anlam ifade etmekteydi. Örneğin
Başbakan Süleyman Demirel Bakü’deki temasları sırasında “kökleri müşterek olan kültürümüzün birbirimizi
tanımaya imkân verdiğini” ifade ederken, Türk ve Azerbaycan hükümet adamları doğrudan kültürel temas kurma
girişimlerinde bulunuyordu. Artık Azerbaycanlı pek çok yazar, sanatçı ve bilim adamı Türkiye’ye gidebilmekteydi.
Söz konusu bildirimizde yukarıda yer alan tespitler ışığında Sovyet Dönemi’nde Türkiye’den Azerbaycan’a devlet
düzeyinde yapılan ziyaretler ve bu ziyaretlerin önemi hakkında birinci ve ikinci elden kaynaklar çerçevesinde bir
sunum yapılacaktır.
Abstract
A certain degree of detente in the Turkish-Soviet relations began to be observed after the USSR leader
Stalin’s death in 1953. It was announced in 1960 that the Prime Minister Adnan Menderes was going to go to
Moscow and afterwards the Communist Party General Secretary Nikita Khrushchev would also visit Turkey.
However, the occurrence of the military coup in Turkey on 27th May 1960 thwarted these visits. Nevertheless,
high-level visits and meetings between the two countries began in 1963. Upon the invitation by the USSR, the
Senate chief Suat Hayri Ürgüplü visited the Soviet Union between 30th May and 14th June. There was also a visit
to Azerbaijan in the Turkish committee’s program. The committee made an official visit to Azerbaijan between
1st June and 5th June. In this way, from this date on, Turkish statesmen and government officials who visited the
Soviets included Azerbaijan in their travel programs: Azerbaijan was also visited during the official visits to the
USSR and various meetings were held, in November 1964 by the Minister of Foreign Affairs Feridun Cemal Erkin,
in December 1965 by the minister of state Mehmet Kamil Ocak, in March 1967 by a group of economists under
the leadership of the Moscow Ambassador Hasan Işık, in September 1967 by the prime minister Süleyman
Demirel, in November 1969 by the President Cevdet Sunay, in June 1976 by the CHP Chairman Bülent Ecevit, in
1978 by the Minister of Culture Ahmet Taner Kışlalı, in December 1982 by the Minister of Foreign Affairs İlter
Türkmen and in March 1991 by the President Turgut Özal. The visits to Azerbaijan by the Turkish statesmen and
government officials under Soviet supervision expressed a greater meaning than a framework of merely meeting
to become acquainted. For instance, as the Prime Minister Süleyman Demirel stated during his visits in Baku.
Turkish and Azerbaijani government officials were making attempts to form direct cultural contacts. Now many
Azerbaijani writers, artists and scientists could go to Turkey. In our present paper, in the light of the points made
above, a presentation will be made regarding the visits in the governmental level from Turkey to Azerbaijan in
the Soviet Period and the importance of these visits, based on primary and secondary sources.
* Yrd. Doç. Dr., Gazi Üniversitesi Polatlı Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Polatlı/Ankara bdemirtas2606@gmail.com
332
EBULFEZ ELÇİBEY DÖNEMİ TÜRKİYE-AZERBAYCAN İLİŞKİLERİ
Ekrem Yaşar AKÇAY*
Özet
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından bağımsızlığını elde eden Azerbaycan ile Türkiye birbirlerini kardeş ve dost
ülke olarak görmüştür. Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilk tanıyan ülke olan Türkiye için de Azerbaycan oldukça
önemli bir ülke durumundadır. Çünkü Kuzey ve Güney Kafkasya arasında bulunan Azerbaycan Türkiye’nin
Kafkasya ve diğer Türk devletleriyle ilişkilerini devam ettirmek için köprü durumundadır. Diğer yandan enerji ve
yer altı kaynakları bakımından zengin olan Azerbaycan, enerji ticareti nedeniyle de Türkiye için önemlidir.
Bağımsızlık sonrasında Rusya yanlısı bir yönetim nedeniyle Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinde bir gerilemek görülse
de, Ebulfez Elçibey döneminde ilişkiler gelişmeye başlamış ve iki taraf arasında pek çok anlaşma imzalanmıştır.
Atatürk’e hayran olan Ebulfez Elçibey, Azerbaycan’ın gelişmesi için Türkiye’yi model ülke olarak görmüştür.
Bununla birlikte Rusya ve İran tarafından desteklenen Ermenistan’ın Dağlık Karabağ’daki işgali, Rusya’nın
bölgedeki etkinliğini kaybetmeme isteği nedeniyle Türkiye ile ilişkilerini geliştirip yalnız kalmak istememiştir. Bu
anlamda çalışmamız Ebulfez Elçibey döneminde Türkiye-Azerbaycan ilişkilerini ele alacak ve ilişkilerin gelişim
sürecini değerlendirecektir.
Giriş
SSCB’nin çöküşüyle birlikte bağımsızlığına kavuşan Azerbaycan, Rusya için önemini korumaya devam
etmiştir. Rusya, kendisinden ayrılan devletleri Bağımsız Devletler Topluluğu altında birleştirmeye çalışmıştır. 18
Ekim 1991’de bağımsızlığını resmi olarak ilan eden Azerbaycan, bu dönemde Azerbaycan Komünist Partisi Birinci
Sekreteri, Ayaz Mutallibov tarafından yönetilmiştir. 18 Mayıs 1990’da devlet başkanlığı kurumunun
oluşturulmasıyla Cumhurbaşkanı olarak seçilen Mutallibov, dış politikada Rusya yanlısı bir tavır sergilemiştir.
Ermenistan’ın Azerbaycan’a karşı iddiaları ve iki ülke arasında yaşanan sorunların çözümünü Rusya’da gören
Mutallibov, özellikle Karabağ sorununda istediği elde edememiştir. Bunun üzerine ülkede ulusal mücadelenin
gerekliliği konusundaki inanç artmıştır.1
8 Eylül 1991’de yapılan seçimlerde yeniden Cumhurbaşkanı olan Mutallibov’a karşı özellikle muhalefetin
tepkileri nedeniyle gerilim artmıştır. Bu tepkiler Azerbaycan’ın bağımsız olmasına rağmen Mutallibov’un
demokratik seçimle Cumhurbaşkanı olmaması ve dış politikada gerekli hamleleri yapmamasından
kaynaklanmıştır. Diğer yandan Mutallibov’un muhalefetin karşı çıkmasına rağmen Rusya yanlısı politika izlemesi,
tepkilerin iyice artmasına yol açmıştır. 21 Aralık 1991’de Bağımsız Devletler Topluluğu’nu kuran Almatı Bildirisi’ne
imza atan Mutallibov, devletin ekonomik, siyasi çıkarına ve devletin bağımsızlığına aykırı hareket etmiştir.
Mutallibov, Rusya yanlısı bir politika izlerken, devletin bağımsızlığı ilk tanıyan ülke olan Türkiye ile de
ilişkilerini geliştirmeye çalışmıştır. Türkiye, 25 Mayıs 1991 tarihinde Bakü’de konsolosluk ve 14 Ocak 1992
tarihinde ise Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Yeniden Diplomatik İlişkilerin Tesisi
Hakkında Protokol ile büyükelçilik açmıştır.2 1992’den itibaren hız kazanan çabalar çerçevesinde Mutallibov 14
Ocak 1992’de Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Siyasi İşler Daire Başkanı Büyükelçi Bilal Şimşir
başkanlığındaki heyeti kabul etmiş ve bu görüşmede iki ülke arasında diplomatik ilişkilerin kurulması ve karşılıklı
olarak büyükelçilikler açılması konusu karara bağlanmıştır.3
Azerbaycan’ın ilk cumhurbaşkanı olan Mutallibov dönemi Karabağ’ın işgali ve iç siyasette karışıklık dönemi
olarak hatıralarda kalmıştır. SSCB’nin çöküşü ve Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazandığı dönemde Rusya yanlısı
* Yrd. Doç. Dr., Hakkari Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü ey_akcay@hotmail.com
1 Bahadur Karimov, Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan Cumhuriyetinin Dış Politikası (1993– 2003), İstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2007, s. 7.
2 Mithat Çelikpala ve Cavid Veliyev, “Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye: Bölgesel İşbirliğinin Başarı Örneği”, CIES Policy Brief, No.
3, 2015, s. 4, 1-25.
3 Vefa Babayeva, Haydar Aliyev Dönemi Türkiye-Azerbaycan İlişkileri, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2013, s.15-20.
333
politika izlemesi, Azerbaycan’ın dış politikasında Rusya’yı en önemli aktör durumuna getirmiştir.4 Mutallibov
dönemi dış politikasının en önemli unsurunu oluşturan Karabağ sorununun çözülmesi ve Azerbaycan’ın toprak
bütünlüğünün sağlanması, her türlü girişime karşın Ermenilerin gerçekleştirdiği yeni işgallerle sonuçsuz kalmıştır.
Mutallibov’un büyük ümitler bağladığı Rusya, ikili davranarak, Ermenilere destek vermiş ve hatta Ermeni
işgallerine Rus birliklerinin doğrudan katılması, işgalin büyümesini sağlayan en büyük etken olmuştur. Bu durum
Mutallibov yönetiminde büyük hayal kırıklığı meydana getirmiş ve yeni çözüm arayışları başlamıştır. Mutallibov
yönetimi ister istemez Batılı kurumlara müracaat etmek zorunda kalmıştır. Ve Birleşmiş Milletler (BM) ve Avrupa
Güvenlik ve İşbirliği Konseyi (AGİK) bir takım çalışmalar başlatmıştır. Öncelikle BM, eski ABD Dışişleri Bakanı Cyrup
Vance’n başkanlığında bir inceleme heyeti oluşturarak Karabağ’a göndermiş ve bölgede incelemelerde bulunarak
durum tespiti yapmıştır. Mutallibov’un dış politikadaki yeni hamlesi başarılı olmuş ve o güne kadar dünya
kamuoyu tarafından pek bilinmeyen Karabağ problemi bir anda BM’nin dolayısıyla tüm dünyanın gündemine
taşınmıştır.5
Soruna ilişkin olarak 24 Mart 1992 tarihinde Helsinki’de AGİK Ülkeleri Dışişleri Bakanları toplantısında konu
gündeme alınmış, sorunla alakalı Minsk’te bir konferans düzenlenmesi kararı verilmiştir. Bu gelişmeler
Muttalibov’un dıs politikada yeni bir zaferi gibi gözükse de Ermeni işgallerinin durmaması, Şuşa ve Lâçin’in işgali
sonucu oluşan ülke içi kamuoyunun baskısı, yönetimi görüşmelerden çekilmek zorunda bırakmıştır. Bu durum ise
Mutallibov’un iktidardan uzaklaşmasına neden olmuştur.6
Hocalı Katliamının ardından Ayaz Muttalibov muhalefet tarafından 6 Mart 1992’de istifaya zorlanmış ve
Anayasaya göre 18 Mayıs 1992’ye kadar devlet başkanlığı görevini vekâleten Meclis Başkanı Yakup Memmedov
yürütmüştür. Eski Komünist Partisi Lideri Mutallibov tek taraflı politika yürüterek dış politikada başarı
sağlayamadı ve onun izlediği siyaset ülkedeki durumu daha da ağırlaştırdı ve Ermeniler Karabağ’da daha
güçlenerek ülkenin topraklarının işgal ettiler. Bütün bu gelişmeler üzerine 7 Haziran 1992’de düzenlenen
cumhurbaşkanlığı seçimiyle 16 Temmuz 1989’da kurulan Azerbaycan Halk Cephesi (AHC) lideri Ebülfez Elçibey7
Azerbaycan Cumhuriyeti’nin başına geçmiştir.8
Sovyetlerin Ruslaştırma politikalarını eleştiren Elçibey, Mutallibov aksine milliyetçi bir politika izlemiştir.
Atatürk hayranlığını sıkça dile getiren Elçibey Türkiye ile ilişkileri zirvede tutacağını belirtmiştir. Bu anlamda
çalışmamız, Ebülfez Elçibey döneminde Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin gelişim süreci resmi belgeler ve ikincil
kaynaklar kullanılarak belirtilmeye çalışılacaktır.
1. Ebülfez Elçibey Dönemi Azerbaycan Dış Politikası
Elçibey’in iktidara gelmesi ile Azerbaycan’ın dış politikasında bir stratejik değişim yaşanmış ve Türkiye,
Azerbaycan’ın dış politikasında özel bir konuma oturtulmuştur. Atatürk hayranlığını sık sık dile getiren ve Batı ile
yakın ilişkiler kurmak için Azerbaycan’da da Türkiye modelini oluşturacağını ifade eden Elçibey, ideolojik olarak da
Türk milliyetçisi bir kimliğe sahip olmuştur.9 Bu nedenle AHC iktidarı döneminde Türkiye ile ilişkilerin geliştirilmiş
dahası Türkiye ile “stratejik ortaklık” politikası uygulanmıştır.10
4 Elbay Aliyev, Azerbaijan-Turkey Relations 1992-2012: A Foreign Policy Account, The Middle East Technical University, The
Graduate School of Social Sciences, Master Thesis, Ankara, 2012, p. 27-28.
5 Reha Yılmaz, “Azerbaycan’ın Dış Siyasetinde Bağımsızlık Sonrası Yıllar ve Karabağ Problemi”, Sosyal Bilimler Araştırmaları
Dergisi, Sayı 2, 2010, s. 73

6 a.g.m., s. 73
7 Asıl adı Ebulfez Kadir Güloğlu Aliye olan Elçibey, Azerbaycan’ın bağımsızlığına öncülük ettiği için halkın taktığı Elçibey
soyadını kullanmıştır. Muammer Elveren, “Azerbaycan Bağımsızlık Lideri Ebulfez Elçibey Komünizm için Neler Söyledi?”,
http://sosyal.hurriyet.com.tr/Yazar/166/Muammer-ELVEREN/48657/Azerbaycan-Bagimsizlik-lideri-Ebulfez-Elcibey-
Komunizm-icin-nele, (09.03.2016).
8 Cavid Veliyev, Azerbaycan Dış Politikasının Enerji Boyutu, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler
Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2006, s. 65

9 Rovshan Ibrahimov, “Turkish-Azerbaijani Relations and Turkey’s Policy in The Central Caucasus”, The
Caucasus&Globalization, Vol. 5, Issue 3-4, 2011, s. 14-19.; “Turkey and Republic of Azerbaijan”,
http://ir.inflibnet.ac.in:8080/jspui/bitstream/10603/18089/9/09_chapter%204.pdf, (10.03.2016).; Fariz İsmailzade,
“Azerbaijan’s Tough Foreign Policy Choices”, UNISCI Discussion Papers, 2004, p. 2.
10 İlham Hasanov, Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan’ın Dış Politikası 1993-2001, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2003, s. 32.; Lorrie Betraio,
“Azerbhaijan: A Guide”,
https://books.google.com.tr/books?id=y6__CgAAQBAJ&pg=PA39&lpg=PA39&dq=Azerbaijan+and+Turkey+under+mutalibo
v&source=bl&ots=ctSqXqpBr4&sig=hXMoweoZ5HQi40wQ2528OQ3n_Ss&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwjwtLTVnbbLAhUhvnIK
HdN2B-sQ6AEILDAC#v=onepage&q=Azerbaijan%20and%20Turkey%20under%20mutalibov&f=false, (10.03.2016).
334
Azerbaycan nüfusunun yaklaşık %85’i Azeri Türklerinden oluşmaktadır. Kafkasya’nın en büyük nüfusuna
sahip olan Azeri Türkleri Güney Azerbaycan denilen Kuzey İran’ın eyaletlerinde yaşamaktadırlar. Bu nüfus
nedeniyle Elçibey, milliyetçi politikalar ve Türkiye’ye yönelik politikalar uygulaması kolaylaşmıştır. Yani
Azerbaycan’da yaşayan Türkler Azerbaycan’ın dış politikasını etkilemiştir.11
Elçibey döneminde Türkiye, ülkenin iç ve dış politikasının belirlenmesinde önemli bir ülke olmuş ve Türkiye
ile yakın bir işbirliğine gidilmiştir. Öyle ki Türkiye, bir yandan Azerbaycan’ın uluslararası alanda tanıtılmasına
yardımcı olmaya çalışırken, diğer yandan ülkenin kuruluş dönemindeki yapısal sorunlarını gidermeye ve Karabağ
Savaşı’nda uğradığı zararları onarmaya çalışmıştır.12
Halk Cephesi iktidara geldikten sonra dış, ekonomik ve güvenlik politikası Türkiye ve İngiltere'ye doğru
kaymaya başlamıştır. 13 Örneğin Elçibey BP Konsorsiyumu ile 30 milyon$ değerinde bir anlaşma imzalamıştır.14
Elçibey’in Batı yanlısı bir dış politika izlemesi, Parlamento’nun BDT’ye katılmayı ve SSCB’nin eski borçlarını
ödemeyi reddetmesi, mücadele yıllarında Halk Cephesi'nin Rusya'ya duyduğu güvensizlik ve Dağlık Karabağ
problemi konusunda Rusya’nın Ermenistan'ı desteklemesi, Azerbaycan'da Rusya'nın 200 yıllık tarihi geçmişini
olumsuz yönde etkilemiştir. 15 Bunun üzerine Azerbaycan, Rusya’nın etkisinden kurtulmak için şunları
gerçekleştirmeye çalışmıştır:
Rus Ordusunun Azerbaycan’dan çıkarılması;
Rusya’nın sürekli Azerbaycan’a baskı aracı olarak kullandığı Karabağ sorununu Rusya’nın tekelinden
çıkararak AGİT arabuluculuğuna ağırlık verilmesi;
Rusya ile eşit haklara sahip bağımsız devlet olarak, ekonomik ve politik ilişkiler oluşturulması.16
Halk Cephesi ve Elçibey aynı zamanda 13 Mart 1993’te Rusya'nın Azerbaycan'da konuşlanan askeri üslerinin
çıkarılmasını sağlamıştır. Söz konusu durum Azerbaycan'da kısa ve uzun vadeli iki sonuç doğurmuştur. Bunlardan
birincisi, Azerbaycan bununla kırılgan olan bağımsızlığını daha da pekiştirmiş ve Batı’nın belli ölçüde desteğini
belli ölçüde alabilmiştir. İkincisi ise, bu durumu kabullenmek istemeyen Rusya Azerbaycan'a karşı siyasî, askeri ve
ekonomik baskılarını daha da artırmış ve Halk Cephesi hükümetinin dış politikada manevra alanının daralmasına
neden olmuştur. Diğer yandan Elçibey, Azerbaycan petrolünün uluslararası pazarlara taşınmasında Rusya’yı
dışlayan bir politika sergileyerek ABD, İngiltere, Norveç ve Türkiye’nin olduğu konsorsiyumu desteklemiştir. Bu
sayede Elçibey, Azerbaycan’da Rusya’nın etkisinin kırılacağını ve ülkenin bağımsızlığının pekişeceğini
düşünmüştür.17
Bununla birlikte Elçibey, iç ve dış politikasında Kuzey ve İran’ın kontrolündeki Güney Azerbaycan’ı
birleştirmeyi hedeflemiştir. Elçibey’in söz konusu dış politika hedefi giderek daha büyük politik bir anlam ve önem
kazanmıştır. Elçibey tarafından sistemli bir biçimde ortaya konulan bu anlayış, milli bütünlük unsurunu, milli
müstakillik ve milli devlet kavramları ile birlikte ele alınmaya çalışılmıştır. Diğer yandan Azerbaycan coğrafyasında
önemli bir siyasi gelenek olan Müsavatçılığın “Türklük”, “Çağdaşlık” ve “İslam” ilkeleri arasına Milli Bütünlük de
Elçibey tarafından eklenmiştir.18
Halk Cephesi’nin İran’a yönelik dış politikasında, Güney Azerbaycan problemini gereğinden fazla abartarak
dış politikasının köşe taşlarından biri haline getirmesi İran’ın Ermenistan'ın yanında yer almasına neden olmuştur.
Öyle ki İran, Güney Azerbaycan'da yaşayan yaklaşık 35 milyon Azerbaycan Türkünün bağımsızlık mücadelesini,
11 Alaeddin Yalçınkaya, Kafkasya’da Siyasi Gelişmeler, Ankara: Lalezar Kitabevi, 2006, s.140-141.
12 Reha Yılmaz, “Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinde Son Dönem”, Bilge Strateji, Cilt 2, Sayı 2, Bahar 2010, s. 26
13 Hatem Cabbarlı ve Vüsale Abdüllayeva, “Azerbaycan Dış Politikasının Temel Özellikleri 1990-2009”, 21. Yüzyıl, Sayı 8-9,
2009, s. 79.
14 Sabit Bagirov, “Azerbaijan’s Strategic Choice in the Caspian Region”, Gennady Chufrin (ed.), The Security of the Caspian Sea
Region, New York: Oxford University Press, 2001, p.181

15 A. Sait Sönmez, “Yakın Çevre Doktrini Bağlamında Yeltsin Dönemi Rusya Federasyonu’nun Bağımsız Devletler Topluluğu
Ülkeleriyle İlişkileri”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 27, 2010, s. 282.; Burçin Çınar, “Rusya
Federasyonu’nun Azerbaycan İle İlişkileri”, Çankırı Karatekin Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 2,
Sayı 1, 2012, s. 27.
16 Jayhun Molla-Zade, “Azerbaijan and Caspian Basin: Pipelines and Geopolitics”,
http://www.gwu.edu/~ieresgwu/assets/docs/demokratizatsiya%20archive/06-01_molla-zade.pdf, (10.03.2016).
17 Kamer Kasım, Soğuk Savaş Sonrasında Kafkasya, Ankara: USAK Yayınları, 2009, s. 22.
18 Okan Yeşilot, Değişen Dünya Düzeninde Kafkasya, İstanbul: Kitabevi, 2005, s 181.
335
ekonomik, siyasî ve askeri alanda zayıf düşmüş ve Dağlık Karabağ problemi ile uğraşan Azerbaycan'ın
desteklememiştir.19
2. Elçibey Dönemi Türkiye-Azerbaycan İlişkileri
Elçibey göreve gelmesinin ardından 24-27 Haziran 1992’de ilk resmî ziyaretini Türkiye’ye yapmıştır. Bu
ziyaret sırasında 25 Haziran’da İstanbul’da Karadeniz Ekonomik İşbirliği ve Boğazlar Beyannamesini
imzalamıştır.20 26 Haziran’da TBMM’de bir konuşma yapan Elçibey, ülkesinin Mustafa Kemal Atatürk çizgisinde
olduğunu belirterek Türkiye’yi model kabul ettiklerini ifade etmiştir.21
Azerbaycan-Türkiye ilişkileri derin tarihsel bağlara dayanmasına rağmen Elçibey dönemindeki ilişkilerin
stratejik amaçlarını da göz ardı etmemek gerekmektedir. Elçibey iktidarı döneminde Türkiye kardeş devlet
olmakla beraber, aynı dönemde Rusya ve İran’a karşı yürütülen ihtiyatlı politikadan dolayı, hem Karabağ
savaşında, hem de Batılı devletlerle ilişki kurmuştur. Ancak Türkiye başlıca müttefik sayılabilecek ve güvenilecek
ülke olarak kabul edilmiştir. Diğer yandan Türkiye’nin ise Azerbaycan politikasındaki başlıca amaçları şunlar
olmuştur
Azerbaycan’ın tam ve hukuki bağımsızlığını kazanmasıyla Kafkaslarda gerçek bir stratejik müttefik kazanmak,
Azerbaycan’ın yardımıyla Orta Asya Türk cumhuriyetlerine ulaşmak, asırlar boyunca oluşmuş “Büyük
Türkçülük” düşüncesini gerçekleştirmek, bu ülkeleri Türkiye’nin menfaat alanına sokmak.
Azerbaycan’da olan siyasi durumla bağlı olarak yürütecekleri politika sonucunda, Azerbaycan’da İran’ın
artmakta olan çıkarını önlemek ve Azerbaycan’ın yeniden Rusya’nın etki alanına dönmesine mani olmak.
Azerbaycan’ın ve Orta Asya cumhuriyetlerinin Batılı devletlerle yapacakları petrol ve enerji anlaşmalarında
köprü rolünü üstlenmek ve böylece bölgede stratejik açıdan güçlü bir konuma gelmektir.22
Bu anlamda Türkiye ile Azerbaycan arasında Elçibey döneminde birçok anlaşma imzalanmıştır. Bu
anlaşmaların bazıları şunlardır:
Türkiye Cumhuriyeti ve Azerbaycan Arasında Dostluk, İşbirliği ve İyi Komşuluk Anlaşması (Ankara, 24 01
1992)
Türkiye-Azerbaycan Ticari ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması (Ankara, 02 01 1992)
Türkiye ve Azerbaycan Arasında Kredi Konusunda Anlaşma (İstanbul, 02 11 1992)
Karadeniz Ekonomik İşbirliği Eğitim, Kültür, Bilim ve Haberleşme Anlaşması (İstanbul, 06 03 1993)23
Gelişen ilişkiler sayesinde Türkiye-Azerbaycan arasındaki ilişkiler de gelişmeye başlamıştır. İran ile yapılan
ticarette İran mallarının Türkiye mallarına oranla daha düşük kalitede olması Rusya ile Azerbaycan arasındaki
Kuzey Kafkas demiryolunun kapalı olması ve Türk şirketlerinin Azerbaycan’da şube açarak ticaret yapmaya
başlaması ticari ilişkilerin gelişmeye başlamasının başlıca nedenlerindendir. 1992 yılındaki verilere bakıldığında
Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ithalat 35.097.016 $ iken ihracat ise 102.798.492 $ olmuştur. 1993 yılında ise
iki ülke arasındaki ithalat 33.937.700$ iken ihracat ise 68.206.163$ olmuştur.24 Bununla birlikte iki ülke
arasındaki dış ticaret hacmi 1992 yılında 137.7 milyon $ iken 1993 yılında ise 102 milyon $ olmuştur.25
Bununla birlikte Azerbaycan’ın Rusya ve İran’a karşı ihtiyatlı politika izleyip, Türkiye ile yakınlaşması, Rusya
ve İran’ı bölgedeki etkinliğini kaybetmemek için Ermenistan’la iyi ilişkiler kurmak mecburiyetinde bırakmıştır.26
Bu durum ise Ermenistan’ın hem ekonomik, hem de askeri açıdan güçlenmesine neden olmuştur Böyle bir
ortamda da Elçibey hükümeti ve Azerbaycan halkı Türkiye’nin hem askeri, hem de ekonomik yardımını
beklemiştir. Ama Türkiye’nin bu konuda pasif ve yumuşak politika izlediğine şahit olmuştur. Türkiye, Karabağ
19 Cabbarlı ve Abdüllayeva, a.g.m., s. 80.

20 Elnur Jamilli, ABD’nin Güney Kafkasya Politikası (1991-2001), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası
İlişkiler Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2004, s. 34.
21 Cabbarlı ve Abdüllayeva, a.g.m., s. 80.
22 P.Ş. Safarov, 90’lı yıllarda Azerbaycan’ın Uluslararası Durumu ve Dış Politikası, Bakü, 1999, s. 15.
23 “Türkiye –Azerbaycan ilişkileri”, http://www.msxlabs.org/forum/azerbaycan/169772-azerbaycan-turkiye-iliskileri.html,
(06.03.2016).
24 ATO, “Azerbaycan Dış Ticaret Politikası”, http://www.atonet.org.tr/yeni/index.php?p=1181, (06.03.2016).
25 Ali Mesimov, “Bağımsızlık Yıllarında Azerbaycan-Türkiye İlişkileri”, Avrasya Dosyası Azerbaycan Özel, Cilt 7, Sayı 1, 2011, s.
274-285.
26 Kasım, a.g.e., s. 22-23.
336
savaşında Rusya’nın Ermenistan’a gösterdiği yardımı, Azerbaycan’a göstermemiştir. Ankara 1993 yılları başlarında
devamlı “Azerbaycan’da dünya ile hareket edeceğiz” ve “Türkiye’nin tek taraflı müdahalesi söz konusu değildir”
şeklinde beyanatlar yapmıştır. Başka bir ifadeyle Türkiye Azerbaycan’a yardım etmesine karşın tek taraflı
müdahale etmekten kaçınmıştır.
Aslında bakıldığında bu dönemde Dağlık Karabağ sorunundaki Türkiye’nin tutumuna baktığımız zaman, o
dönemin devlet başkanıyla, hükümet başkanı arasındaki görüş farklılıklarını da görmekteyiz. Nitekim dönemin
Cumhurbaşkanı Turgut Özal her defasında “Azerbaycan’ın yanında” olduklarını dile getirmiş ve “Türk milletinin
sabrının zorlanmamasının gerektiğini” belirterek, gerekirse askeri müdahale edeceklerini söylemiştir. Hatta Özal
bu dönemde verdiği bir demeçte Türkiye’nin Ermenistan-Azerbaycan çatışmasına müdahalesinin cesaret işi
olduğunu ve Türkiye’nin bu cesaret örneğini Kıbrıs müdahalesinde gösterdiğini hatırlatmıştır. Bunların aksine
olarak, dönemin Başbakanı Süleyman Demirel, Dağlık Karabağ savaşında Türkiye’nin “askeri güç kullanmayacağını
açıklamıştır.27
Türkiye bu savaşın durdurulmasını ve sorunun çözümünü daima uluslararası örgütlerde görmüştür. Örneğin
Şubat 1992’de Karabağ’da olaylar artarken Türkiye sorunu bir yandan NATO Konseyinin gündemine götürmüş,
öte yandan Mart’ın sonlarında Türkiye’nin aktif girişmeleri ile AGİT Helsinki zirvesinde Dağlık Karabağ’da barışın
sağlanması için uluslararası Minsk Konferansı yapılması ve aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 11 ülkeden
oluşan Minsk Grubu oluşturulmasını sağlamıştır. Bunun yanında Türkiye, 11 Mart 1992’de bir barış planı
hazırlamış, ancak bir netice elde edememiştir. Türkiye’nin çabalarıyla 28 Şubat 1992’de AGİT, “sınırların
dokunulmazlığı ve tek taraflı olarak değiştirilemeyeceği” yolunda bir karar almıştır. Ayrıca Kelbecer’in işgalinden
sonra, Türkiye BM Güvenlik Konseyi’nin Kelbecer’in boşaltılması kararını almasında aktif rol oynamış ve bu
bölgenin boşaltılması için ABD ve Rusya ile ortak önerge hazırlamıştır.
Askerî alanda 1992’de Azerbaycan ile Türkiye arasında karşılıklı askerî eğitim konusunda ilk anlaşma
imzalanmıştır.28 Bu çerçevede Türk ordusundan emekli subaylar Azerbaycan ordusunun eğitim sürecine önemli
katkılarda bulunurken, iki yüz Azerbaycanlı öğrenci de askeri okullarda eğitim almak üzere Türkiye’ye
gönderilmiştir.29 Ermeni işgali altında bulunan Dağlık Karabağ meselesinden dolayı uluslararası kamuoyunun
dikkatini çekme çabalarında bulunan Azerbaycan’ın, Türkiye ile askerî işbirliği konusunda anlaşmalar yapması
bölgede tansiyonu yükseltebilecek etkiler de oluşturmuştur. Ermenistan’ın 1992 yılında Nahçıvan’a saldırması,
saldırı sonucunda Türkiye’den gelen tepkiler ve Türkiye’nin Kars ve Moskova anlaşmalarına göre Nahçıvan
üzerinde garantörlük hakkının bulunmasıyla ilgili tartışmalar değerlendirilmiştir.
Elçibey’in son ve Haydar Aliyev’in ilk dönemlerinde Türkiye ve Azerbaycan arasında askerî işbirliği sınırlı
sayıda kalmış, bu dönemde mevcut ülke otoritesinin sağlamlaştırılması ve dış politikanın dengelenmesi
hedeflenmiştir. Haydar Aliyev’in izlediği denge politikaları sonucunda diğer komşu devletlerle pragmatist şekilde
işbirlikleri sağlanmıştır. Türkiye’nin askerî alandaki etkisinin Azerbaycan için önemi özellikle NATO eksenine
yöneliş konusundadır. Haydar Aliyev’in yönetimde bulunduğu 1996 yılında Azerbaycan ile Türkiye arasında Silahlı
Kuvvetlere yardım heyeti mensuplarının faaliyet ve tıp heyetinin eğitimine dair işbirliği protokolü imzalanmıştır.
1997’de Azerbaycan – Türkiye sınır hattının iki tarafında kalan 10’ar kilometrelik alan içinde yapılacak sivil ve
askeri vasıtaların uçuşunu düzenleyen protokol ve strateji işbirliğinin genişletilmesi hakkında beyanname
imzalanmıştır. Bu zaman içerisinde Rusya ve İran ile yapılan anlaşmalar sadece ikili ilişkilerin sağlanmasına yönelik
bir amaç taşımaktaydı. ABD ile yapılan anlaşmalar ise henüz tam olarak karşılıklı askerî ilişkiler niteliğine
kavuşmamıştı. Ayrıca, Azerbaycan’ın 1998 yılına kadar Çeçenistan’a verdiği destekten dolayı Rusya tarafından
ticari ambargoya tâbi tutulması, ülkenin özellikle bu konuda Türkiye’ye olan eğilimini daha da artırmıştır.30
27 “Dışişlerinin Başarısı”, Sabah, 3 Mart 1992.; “Türkiye Her Zaman Azerbaycan’ın Yanındadır”, Azerbaycan, 15 Nisan 1993.;
“Turgut Özal: Türkiye’nin Müdahalesi Cesaret Örneği Olabilir”, Azerbaycan, 9 Nisan 1993.; Gary K.Bertsch, Cassady Craft,
Scott A. Jones and Michel Beck, Crossroads and Conflict, NewYork: Routledge, 2000, p.40.; Cengiz Çandar, “Elçibey için
ileri”, Sabah, 19 Haziran 1993.; Cemaleddin Taşkıran, Geçmişten Günümüze Karabağ Meselesi, Ankara, Genelkurmay
Basımevi, 1995, s. 166.; Mustafa Budak, “Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerinde Dağlık Karabağ Meselesi ve Türkiye’nin
Politikası”, Kafkas Araştırmaları, Sayı 2, 1996, s. 135.
28 Mehmet Fatih Öztarsu, “Military Relations of Turkey and Azerbaijan”, Strategic Outlook, Vol. 1, Issue 2, 2011, s. 2. 1-14.
29 Reşat Resullu ve Kenan Aslanlı, “Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkileri: Temel Eğilimler ve Başarılar”, Cavid Veliyev, Reşat
Resullu ve Kenan Aslanlı (der.), Azerbaycan-Türkiye: Dostluk, Kardeşlik ve Stratejik Ortaklık, Ankara: Berikan Yayınevi, 2012.
30 Mehmet Fatih Öztarsu, “Türkiye ve Azerbaycan stratejik Ortaklığına Giden Yol”, http://www.fatihoztarsu.com/turkiye-ve-
azerbaycan-stratejik-ortakligina-giden-yol.html, (16.02.2016).
337
Bununla birlikte 1992’nin sonlarında Türkiye’yle-Azerbaycan arasında soğuk rüzgarlar esmeye başlamıştır.
Bunun da nedeni, Türkiye’nin Batı’nın baskısıyla Ermenistan’a barış ve iyi niyet taarruzuna geçmesi olmuştur.
Özellikle;
Türkiye üzerinden Ermenistan’a yardım gitmesini kabul etmesi;
Türkiye’nin bizzat kendisinin Ermenistan’a insani yardım adı altında buğday yollama ve elektrik vermeye
kalkışması;
Ermenistan’ın hukuken tanınması;
Ermenistan’ın uluslararası kuruluşlara girmesine razı olması;
Karadeniz Ekonomik İşbirliği Antlaşması’na Ermenistan’ın katılmasını istemesi;
Ermenistan’ı resmen tanıması. Türkiye’nin bu girişimleri Azerbaycan tarafından tepkiyle karşılanmıştır.31
Azerbaycan Dışişleri Bakanı Tofig Gasımov özellikle iki ülke arasında imzalanan enerji protokolünü
“Azerbaycan’ın arkadan hançerlenmesi” olarak nitelendirmiştir. Demirel Hükümetinin bu politikası ana muhalefet
partisi Anavatan tarafından da Bakü karşıtı olarak nitelendirilmiş, tepkiler karşısında geri adım atan Demirel
Hükümeti bu anlaşmayı yürürlüğe koymamayı tercih etmiştir. Böylelikle Türkiye’nin Azerbaycan politikasında
Rusya faktörünü merkez alan ihtiyatlılığı bu dönemde hep geçerli olmuştur. Bu “ihtiyatlılık” en somut şekilde 4
Haziran 1993 darbesinde Elçibey’in iktidardan düşürülmesine seyirci kalmak şeklinde ortaya çıkmıştır.32
AHC iktidarı Türkiye ile iyi ilişkiler kurmuş olduğu gibi Rusya ile de ilişkilerini geliştirmekten geri kalmamıştır.
AHC iktidarı için temel hedef Rusya’nın Azerbaycan’ı eşit haklara sahip ülke gibi görmesini sağlamak ve onunla iki
bağımsız ülke arasında imzalanan anlaşmalar imzalamak olmuştur.33 Bu anlamda, Azerbaycan birçok kez böyle
bir anlaşmanın imzalanmasına çalışsa da, fakat Rusya buna yanaşmadığını belirtmiştir. Elçibey’in 12 Ekim
1992’deki Moskova ziyareti, Azerbaycan-Rusya ilişkilerinde önemli bir dönüm noktası olmuştur. Moskova’da
Yeltsin’le yapılan görüşmenin ardından, iki devlet arasında Dostluk, İşbirliği ve Karşılıklı Güvenlik Anlaşması
imzalanmıştır.
Fakat Rusya ile ilişkilerdeki iyileşme süreci Rusya dış politikasında “Yakın Çevre” doktrininin hakim olması ile
kötüleşmeye başlamıştır. “Yakın Çevre” kavramı ilk defa Rusya Dışişleri Bakanı Kozırev tarafından Uluslararası
arenaya getirilmiştir. Söz konusu doktrinin amacı eski SSCB Cumhuriyetlerinin askeri ve ekonomik bakımdan
Rusya ile federasyon veya konfederasyonda birleşmelerini sağlamak olmuştur. Rusya’nın “Yakın Çevre”de özel
ayrıcalıkları olması ve Rusya Federasyonu ordusuna eski SSCB üzerindeki çatışmalara “Barış Gücü” olarak
müdahale etme yetkisi verilmesi istenmiştir.
Şubat 1993’de “Yakın Çevre”ye dayanan dış politika doktrini Rusya Güvenlik Konseyi tarafından kabul
edilmiş ve Nisan’da Yeltsin tarafından onaylanarak yürürlüğe girmiştir. “Yakın Çevre” doktrinini uygulamaya
başlayan Rusya, Azerbaycan’la da eşit ilişkiler yürütme politikasına son vermiştir. Üstelik Rusya Karabağ sorununu
Azerbaycan’a karşı bir baskı aracı olarak kullanmıştır.34
Gence isyanı AHC hükümetinin yenilgisini belirlemiştir. Elçibey sonradan Cumhurbaşkanı olan H. Aliyev’in
Bakü’ye gelmesini sağlamıştır. 15 Haziran 1993’de H.Aliyev AHC liderlerinden İsa Gamberov’un istifası üzerine
Bakü’ye davet edilerek Parlamento başkanı seçilmiştir. Elçibey’in Başkent Bakü’yü terk ederek Nahçıvan’a,
doğduğu Keleki köyüne gitmesinin ardından, Parlamento 24 Haziran’da Elçibey’in bütün yetkilerini Haydar
Aliyev’e devretmiş ve Elçibey dönemi resmi olarak sona ermiştir.35
Sonuç
Azerbaycan ve Türkiye ilişkilerinin uzun bir arka planı bulunmaktadır. İki devlet de ortak köken, dil, din
birliği, benzer kültür, gelenek ve görenekler bu ilişkileri ayakta tutan temel etmenlerdir ve ilişkiler günümüze
kadar daha çok bu temeller üzerinde yürüyerek gelmiştir.
31 Mustafa Budak, “Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerinde Dağlık Karabağ meselesi ve Türkiye’nin Politikası”, Kafkas
Araştırmaları, Sayı 2, 1996, s. 135.
32 Elizabeth Fuller, “Türkiye Orta Asya ve Trans Kafkasya’da Nüfus Sahibi Olmak İçin Güreşiyor”, Yeni Forum, Ağustos 1996, s.9
33 Anar Rzayev, “Rusya-Azerbaycan İlişkilerinin Ekonomi-Politiği”, http://www.bilgesam.org/incele/885/-rusya-azerbaycan-
iliskilerinin-ekonomi-politigi/#.VsMmobSLRdg, (16.02.2016).
34 Nezavisimaya Gazeta, “Azerbaycan ve Moskova-Erivan-Tahran Jeopolitik Kuşatması”, Stratejik Analiz, Cilt 1, No. 4, 2000,
s.63.
35 Ümit Özdağ, “SSCB’den Rusya Federasyonu’na (1985-1993)”, Avrasya Dosyası, Cilt 3, Sayı 4, 1993, s. 174.
338
Ortak tarihi ve geçmişi olan Türkiye-Azerbaycan ilişkileri genel olarak dostane bir havada geçmiştir. 1991
yılında bağımsızlığını kazandığında Azerbaycan’ı ilk tanıyan ülkelerden biri Türkiye olmuştur. Ancak bağımsızlığını
kazandığı ilk dönemde Azerbaycan’ın dış politikası Rusya odaklı olmuştur. Ayaz Mutallibov döneminde Türkiye ile
ilişkiler Rusya olan ilişkilerden daha geride kalmıştır.
1992 yılında Azerbaycan Halk Cephesi lideri Ebulfez Elçibey’in devletin ikinci Cumhurbaşkanı olmasıyla
birlikte Türkiye ile ilişkiler gelişmeye başlamıştır. Rusya ile ilişkilere de önem veren Elçibey, Türkiye ile ilişkiler
daha fazla önem vermiştir. Öyle ki Azerbaycan ile Türkiye arasındaki dış ticaret hacmi 102 milyon dolar olmuştur.
Ermenistan ile yaşanan Dağlık-Karabağ sorununda Türkiye’den istediği ilgiyi bulamamasına rağmen Elçibey,
Türkiye ilişkileri geliştirmeye devam etmiştir.
Elçibey, Rusya odaklı bir dış politikanın Azerbaycan’ın tam bağımsızlığına zarar vereceğini düşünmüştür. Tam
bağımsızlığını kazanmak ve perçinlemek için de Batı odaklı bir dış politika oluşturmak istemiştir. Batı tarzı bir dış
politika gerçekleştirmek içinse model ülke olarak Türkiye ile yakın ilişkiler kurmuştur. Çünkü Azerbaycan ve diğer
bazı ülkeler bağımsızlıklarını kazandıktan sonra Türkiye’nin çabaları sonucunda pek çok Batılı örgüte üye
olmuşlardır. Örneğin Azerbaycan 1992’de IMF’ye BM’ye üye olmuştur (Hatipoğlu, 2016). Türkiye ile yakın ilişkiler
kurarak oluşturmak istediği Azerbaycan modeli ile Batı ile daha yakın ve güçlü politik ve ekonomik ilişkiler
kurabileceğine inanmıştır. Batı’nın İngiltere, ABD gibi güçlü devletleri de jeo-politik ve jeo-stratejik öneminden
dolayı Azerbaycan’ı Rusya ve Çin’in oluşturduğu bloğa bırakmak istememiştir (Evoyan, 2013: 39). Bunun için de
Türkiye’ye ihtiyaç duymuştur. Yani Azerbaycan duygusal bir politika ile Türkiye taraftarı olmamıştır. Çünkü Türk
taraftarı olarak nitelendirilebilecek Elçibey döneminde bile Türkiye, aktif ve destekleyici olmadığı gerekçesiyle
birçok eleştiri almıştır. Ayrıca, Ocak 1997’de Çeçen lider Aslan Mashadov’un seçim seremonisine Türk tarafı
herhangi bir temsilci göndermemiştir. Türkiye böyle yaparak Rusya ile bölgede, Türk milliyetçiliği veya din saikiyle
ortaya çıkması muhtemel bir mesele yüzünden karşı karşıya gelmek istemediğini göstermiştir. Bu nedenle,
Türkiye ve Kafkasya, birbirlerine karşı hayal kırıklıklarına sahip olmuştur.
Elçibey bir yandan Türkiye ile askeri, siyasi ve ekonomik anlaşmalar yaparken diğer yandan BP
Konsorsiyumu ile de anlaşma yapmıştır. Bu sayede hem Rusya’nın ülkeyi kontrol etmesine engel olmuş hem de
diplomatik olarak yalnız kalmaktan da kurtulmuştur. Bu anlamda Elçibey’in Türkiye ile yakın ilişkisi kurması
milliyetçi olmasından değil Batı tarzı bir dış politikayı sağlamlaştırarak Rusya’nın etkisinden kurtulup gerçek
manada devletin bağımsızlığını kazanmak içindir.
Kaynakça
“Dışişlerinin Başarısı”, Sabah, 3 Mart 1992.
“Turgut Özal: Türkiye’nin Müdahalesi Cesaret Örneği Olabilir”, Azerbaycan, 9 Nisan 1993.
“Turkey and Republic of Azerbaijan”,
http://ir.inflibnet.ac.in:8080/jspui/bitstream/10603/18089/9/09_chapter%204.pdf, (10.03.2016).
“Türkiye –Azerbaycan ilişkileri”,
http://www.msxlabs.org/forum/azerbaycan/169772-azerbaycan-turkiye-iliskileri.html, (06.03.2016).
“Türkiye Her Zaman Azerbaycan’ın Yanındadır”, Azerbaycan, 15 Nisan 1993.
ALİYEV, Elbay, Azerbaijan-Turkey Relations 1992-2012: A Foreign Policy Account, The
Middle East Technical University, The Graduate School of Social Sciences, Master Thesis, Ankara, 2012.
ATO, “Azerbaycan Dış Ticaret Politikası”,
http://www.atonet.org.tr/yeni/index.php?p=1181, (06.03.2016).
BABAYEVA, Vefa, Haydar Aliyev Dönemi Türkiye-Azerbaycan İlişkileri, İstanbul Ticaret
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
İstanbul, 2013.
BAGIROV, Sabit, “Azerbaijan’s Strategic Choice in the Caspian Region”, Gennady Chufrin
(ed.), The Security of the Caspian Sea Region, Oxford: Oxford University Press, 2001.
BERTSCH, Gary K, CRAFT, Cassady, JONES, Scott A. and BECK, Michel, Crossroads
and Conflict, NewYork: Routledge, 2000.
BETRAIO, Lorrie, “Azerbhaijan: A Guide”,
https://books.google.com.tr/books?id=y6__CgAAQBAJ&pg=PA39&lpg=PA39&dq=Azerbaijan+and+Turkey+
under+mutalibov&source=bl&ots=ctSqXqpBr4&sig=hXMoweoZ5HQi40wQ2528OQ3n_Ss&hl=tr&sa=X&ved=0ah
UKEwjwtLTVnbbLAhUhvnIKHdN2B-
sQ6AEILDAC#v=onepage&q=Azerbaijan%20and%20Turkey%20under%20mutalibov&f=false, (10.03.2016).
BUDAK, Mustafa, “Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerinde Dağlık Karabağ meselesi ve
Türkiye’nin Politikası”, Kafkas Araştırmaları, Sayı 2, 1996, s. 109-139.
339
CABBARLI, Hatem ve ABDÜLLAYEVA, Vüsale, “Azerbaycan Dış Politikasının Temel

Özellikleri 1990-2009”, 21. Yüzyıl, Sayı 8-9, 2009, s. 77-92.
ÇANDAR, Cengiz, “Elçibey için İleri”, Sabah, 19 Haziran 1993.
ÇELİKPALA, Mithat ve VELİYEV, Cavid, “Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye: Bölgesel
İşbirliğinin Başarı Örneği”, CIES Policy Brief, No. 3, 2015, s. 1-25.
ÇINAR, Burçin, “Rusya Federasyonu’nun Azerbaycan İle İlişkileri”, Çankırı Karatekin
Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, 2012, s.21-38.
ELVEREN, Muammer, “Azerbaycan Bağımsızlık Lideri Ebulfez Elçibey Komünizm için
Neler Söyledi?”, http://sosyal.hurriyet.com.tr/ Yazar/166/Muammer-ELVEREN/48657/Azerbaycan-
Bagimsizlik-lideri-Ebulfez-Elcibey-Komunizm-icin-nele, (09.03.2016)
EVOYAN, Lia, (2013), “Turkey-Azerbaijan Relations: The Dynamics of Development”, 21st
Century, Vol. 13, No.1, p. 35-44.
FULLER, Elizabeth, “Türkiye Orta Asya ve Trans Kafkasya’da Nüfus Sahibi Olmak İçin
Güreşiyor”, Yeni Forum, Ağustos 1996, s. 9-17.
GAZETA, Nezavisimaya, “Azerbaycan ve Moskova-Erivan-Tahran Jeopolitik Kuşatması”,
Stratejik Analiz, Cilt 1, No. 4, 2000, s. 61-73.
HASANOV, İlham, Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan’ın Dış Politikası 1993-2001,
Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Ankara, 2003.
HATIPOGLU, Esra, (2016), “Turkey in the Eurosian Area”, Marmara Journal of European
Studies,http://dosya.marmara.edu.tr/avrupa/mjes%20arsiv/vol%203%201&2/6-hatipo_lu.pdf,
(22.03.2016).
IBRAHIMOV, Rovshan, “Turkish-Azerbaijani Relations and Turkey’s Policy in The Central
Caucasus”, The Caucasus&Globalization, Vol. 5, Issue 3-4, 2011, s. 14-19.
İSMAİLZADE, Fariz, “Azerbaijan’s Tough Foreign Policy Choices”, UNISCI Discussion Papers,
2004, p. 1-7.
JAMİLLİ, Elnur, ABD’nin Güney Kafkasya Politikası (1991-2001), Ankara Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara,
2004.
KARİMOV, Bahadur, Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan Cumhuriyetinin Dış Politikası
(1993– 2003), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2007.
KASIM, Kamer, Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya, 2. Baskı, Ankara: USAK Yayınları, 2010.
MESİMOV, Ali, “Bağımsızlık Yıllarında Azerbaycan-Türkiye İlişkileri”, Avrasya Dosyası
Azerbaycan Özel, Cilt 7, Sayı 1, 2011, s. 274-285.
MOLLA-ZADE, Jayhun, “Azerbaijan and Caspian Basin: Pipelines and Geopolitics”,
http://www.gwu.edu/~ieresgwu/assets/docs/demokratizatsiya%20archive/06-01_molla-zade.pdf,
(10.03.2016).
ÖZDAĞ, Ümit, “SSCB’den Rusya Federasyonu’na (1985-1993)”, Avrasya dosyası, Cilt 3,
Sayı 4, 1993, s. 172-189.
ÖZTARSU, Mehmet Fatih, “Military Relations of Turkey and Azerbaijan”, Strategic
Outlook, Vol. 1, Issue 2, 2011, s. 1-14.
_____________________, “Türkiye ve Azerbaycan stratejik Ortaklığına Giden Yol”,
http://www.fatihoztarsu.com/turkiye-ve-azerbaycan-stratejik-ortakligina-giden-yol.html, (16.02.2016).
RESULLU, Reşat ve ASLANLI, Kenan, “Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkileri: Temel
Eğilimler ve Başarılar”, Cavid Veliyev, Reşat Resullu ve Kenan Aslanlı (der.), Azerbaycan-Türkiye: Dostluk,
Kardeşlik ve Stratejik Ortaklık, Ankara: Berikan Yayınevi, 2012.
RZAYEV, Anar, “Rusya-Azerbaycan İlişkilerinin Ekonomi-Politiği”,
http://www.bilgesam.org/incele/885/-rusya-azerbaycan-iliskilerinin-ekonomi politigi/#.VsMmobSLRdg,
(16.02.2016).
SAFAROV, P. Ş., 90’lı yıllarda Azerbaycan’ın Uluslararası Durumu ve Dış Politikası, Bakü,
1999.
SÖNMEZ, A. Sait, “Yakın Çevre Doktrini Bağlamında Yeltsin Dönemi Rusya
Federasyonu’nun Bağımsız Devletler Topluluğu Ülkeleriyle İlişkileri”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, Sayı 27, 2010, s. 277-290.
TAŞKIRAN, Cemalettin, Geçmişten Günümüze Karabağ Meselesi, Ankara, Genelkurmay
Basımevi, 1995.
340
VELİYEV, Cavid, Azerbaycan Dış Politikasının Enerji Boyutu, Gazi Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2006.
YALÇINKAYA, Alaeddin, Kafkasya’da Siyasi Gelişmeler, Ankara: Lalezar Kitabevi, 2006.
YEŞİLOT, Okan, Değişen Dünya Düzeninde Kafkasya, İstanbul: İstanbul Kitabevi, 2005.
YILMAZ, Reha, “Azerbaycan’ın Dış Siyasetinde Bağımsızlık Sonrası Yıllar ve Karabağ
Problemi”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Sayı 2, 2010, s. 69-93.
_____________, “Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinde Son Dönem”, Bilge Strateji, Cilt 2, Sayı
2, Bahar 2010, s. 23-42.
341
HÜSEYİN CAVİD’İN “TOPAL TEYMUR” PİYESİ ÜZERİNE
Erdoğan UYGUR*
Özet
Çağdaş Azerbaycan edebiyatının sembol isimlerinden biri olan Hüseyin Cavid (1882-1941) “Topal Teymur”
(1926) adlı piyesinde Türk dünyasında derin yaralar açan Ankara Savaşı (1402)’nın sebep ve sonuçlarını dramatik
bir şekilde tasvir etmiştir.
Yazar, Yıldırım Beyazıt ile Timur komutasında cereyan eden savaşın olay örgüsünü Timur’un cephesinden
kurgulamıştır. Tarihî gerçeklikten hareketle kaleme alınan eserde savaşla sonuçlanan süreç her iki tarafın savaş
hazırlıklarını kapsamaktadır. Bu hazırlıkların yanı sıra karakterlerin tavırları, yaşam biçimleri, kültürel özellikleri ve
düşünce dünyaları irdelenmiş; farklılıklar ortaya konmuştur. Bu bağlamda Timur’un disiplin ve yönetim anlayışı,
idealizmi ve harp öncesi taktikleri dikkat çekici bir tarzda okuyucuyla paylaşılırken, Yıldırım Beyazıt’ın saraydaki
sefahat düşkünlüğü, içki müptelası oluşu, kibirli hâli ve başka zaafları çoğu zaman anakronizme yol açacak kadar
abartılı yergilerle eserde yerini almıştır.
Eserde Yıldırım Beyazıt karakteri saraydaki çeşitli unsurlar vasıtasıyla da ortaya konmaya çalışılmıştır.
Sarayda yaşayan bazı şahısların davranışlarında Yıldırım’ın karakterini tanımlamaya olanak sağlayacak bol
miktarda veri söz konusudur. Kibirli olduğu kadar mağrur, hırslı ve aynı zamanda saf oluşu, şahıslara kolay
inanması Yıldırım’ın karakteristik özelliği olarak dikkati çekmektedir. Öte yandan, olay örgüsünde kendiliğinden
ortaya çıkan kıyaslamalar neticesinde Timur’un adaleti, sabrı, tahammülü, şüpheciliği, bilgeliği ve savaş
stratejilerine yatkınlığı, dramaturg tarafından Yıldırım Beyazıt’ın savaşı kaybedeceğinin mutlak işareti olarak
görülmüştür.
Anahtar Sözcükler: Yıldırım Beyazıt, Timur, Osmanlı, Hüseyin Cavid, Azerbaycan, Kültür
Giriş
Azerbaycan edebiyatında tarihi olayları ve şahısları dramatize eden muhtelif eserlere rastlamak
mümkündür. Neriman Nerimanov (1870-1925)’un 1899’da yayınlanan “Nadir Şah” adlı draması bu türün ilk
örneğini oluşturmaktadır. Bu eser Çara yönelik eleştiriler içerdiği gerekçesiyle dönemin sansür kurulunun katı
tutumundan dolayı 1905’e kadar sahnelenmesine izin verilmemiştir 1 (Musaev, 1956: 277-278). “Nadir Şah”
dramasından sonra Abdurrahim Hakverdiyev (1870-1933)’in “Ağa Mehemmed Şah Gaçar” (1907) ve Cafer
Cabbarlı (1899-1934)’nın “Nasreddin Şah” (1916) adlı eserleri tarihî dramalar olarak tiyatro repertuarına dahil
olmuştur (Hacıyev, 1985: 10). Bu eserlerde tarihi gerçeklik gözetilerek biyografik bilgilerle birlikte İran’ın yönetim
biçimine yönelik eleştiriler ve öneriler yer almaktadır.
Sovyetler Birliği döneminde tarihi hadiseleri konu alan eserlerde bir artış olduğunu söylemek mümkündür.
Bunlar arasında Cafer Cabbarlı’nın “Od Gelini” (1928), “1905. İlde” (1931); Hüseyin Cavid (1882-1941)’in
“Peygamber” (1923), “Topal Teymur” (1925), “Siyavuş” (1934), “Hayyam” (1935); Samet Vurgun (1906-1956)’un
“Vagif” (1937), “Hanlar” (1939); Memmed Seid Ordubadi (1872-1950)’nin “Dumanlı Tebriz” (1946); Mehdi
Hüseyin (1909-1965)’in “Nizami” (1940), “Şeyh Şamil” (1941), “Cavanşir” (1944); Süleyman Rüstem (1906-
1989)’in “Gaçag Nebi” (1941) (Hacıyev, 1985: 11) gibi tiyatro eserleri dikkati çekmektedir. “Ağa Mehemmed Şah
Gaçar”, “1905. İlde”, “Od Gelini” ve “Vagif” adlı eserler içerdikleri sosyal mesajlardan dolayı Sovyet döneminde
* Prof. Dr. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları,
uygur@humanity.ankara.edu.tr
1 G. Musaev (Redaktör), Neriman Nerimanov, Eserleri, Bakı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, 1956, s. 277-278.
342
sık sahnelenen muteber eserler arasında yer almışlardır. Hüseyin Cavid’in “Topal Teymur” piyesi de 1926 yılı
itibariyle sahnelenmek üzere tiyatroya verilmiştir.
Topal Teymur Piyesi
Hüseyin Cavid, kendi hümanizma anlayışına uygun bir şekilde, savaşları insanlık için her zaman büyük
felaketler olarak görmüştür2. “İblis” (1917-1918), “Seyavuş” (1933), “Hayyam” (1935), “İblisin İntikamı” (1937)
gibi eserlerde insan nefsinin ve siyasetin kirli yüzünü ifşa etmiş, hırs ve ihtiras yüzünden çıkan savaşların büyük
yıkımlara yol açtığını vurgulamıştır. Yazar, özellikle tiyatro eserlerini kaleme alırken, Türk tarihinin önemli
isimlerinden de yararlanmış ve söz konusu isimlerin yaşadığı dönemler hakkında bilgi vermiştir. Eserlerinde, Alp
Arslan (1029-1072), Atilla (?-453), Cengiz Han (1162-1227), Ertuğrul Gazi (1191-1281), İbn-i Sina (980-1037),
Melikşah (1055-1092), Sultan Mahmut/Gazneli Mahmut (971-1030), Şeyh Şamil (1797-1871) gibi önemli
şahsiyetleri zikretmiştir3. Benzer şekilde “Topal Teymur” piyesinde de Türk dünyasında derin yaralar açan Ankara
Savaşı (1402)’nın sebep ve sonuçlarını dramatik bir şekilde tasvir etmiştir.
Beş perdeden oluşan piyeste yazar, Yıldırım Beyazıt ile Timur komutasında cereyan eden savaşın olay
örgüsünü Timur’un cephesinden kurgulamıştır. Tarihî gerçeklikten hareketle kaleme alınan eserde savaşla
sonuçlanan süreç her iki tarafın savaş hazırlıklarını kapsamaktadır. Bu hazırlıkların yanı sıra karakterlerin tavırları,
yaşam biçimleri, kültürel özellikleri ve düşünce dünyaları irdelenmiş; farklılıklar ortaya konmuştur. Bu bağlamda
Timur’un disiplin ve yönetim anlayışı, idealizmi ve harp öncesi taktikleri dikkat çekici bir tarzda okuyucuyla
paylaşılırken, Yıldırım Beyazıt’ın saraydaki sefahat düşkünlüğü, içki müptelası oluşu ve başka zaafları çoğu zaman
anakronizme yol açacak kadar abartılı yergilerle eserde yerini almıştır.
Eserde Yıldırım Beyazıt karakteri saraydaki çeşitli unsurlar vasıtasıyla da ortaya konmaya çalışılmıştır.
Sarayda yaşayan bazı şahısların davranışlarında Yıldırım’ın karakterini tanımlamaya olanak sağlayacak bol
miktarda veri söz konusudur. Kibirli olduğu kadar mağrur, hırslı ve aynı zamanda saf oluşu, şahıslara kolay
inanması Yıldırım’ın karakteristik özelliği olarak dikkati çekmektedir. Öte yandan, olay örgüsünde kendiliğinden
ortaya çıkan kıyaslamalar neticesinde Timur’un adaleti, sabrı, tahammülü, şüpheciliği, bilgeliği, siyaset ve savaş
stratejilerine yatkınlığı dramaturg tarafından Yıldırım Beyazıt’ın savaşı kaybedeceğinin mutlak işareti olarak
görülmüştür.
Eseri Timur’un ve Yıldırım Beyazıt’ın dünyasını gösteren bölümler olarak iki ana bölümde değerlendirmek
mümkündür. Olay örgüsünde her iki hükümdar tavır, davranış, fikir ve yönetim anlayışlarıyla farklı cephelerde
temayüz etmiştir. Eserin sonuç bölümü ise mukadder akıbetin tecelli etmesiyle ilgilidir. Kısa süren Timur-Yıldırım
diyalogu Timur’un sözlerinden anlaşıldığı gibi teselli, tavsiye ve dünyaya felsefî bir bakış açısının yansıtılması
üzerinedir.
1.Timur Cephesi
Piyesin ilk iki perdesi Timur ve etrafındaki şahısların düşünce yapılarını, karakteristik özelliklerini ve
hedeflerini sergileyen bölümdür. Bu bölüm Timur’un sarayında cereyan eder. Timur’un adalet ve devlet anlayışı
bu iki perdede belirgin bir şekilde ifade edilmiştir. Art zamana müracaat edilerek, Timur’un elde ettiği zaferler ve
geleceğe dair plânları da bu bölümde ortaya konulmuştur.
Timur’un yönetim anlayışına uygun bir şekilde müşavereye önem verdiği ve sürekli istişare hâlinde olduğu
görülmektedir. Feraset sahibi bilge kişilerden oluşan çevresindeki rical ile seferler ve muhtemel risklere karşı
alınması gereken önlemler tartışılmakta ve kararlar alınmaktadır.
Mısır üzerine yapılması plânlanan sefer için şûra öncesi düzenlenen toplantıda Timur’a itiraz edilmesine
rağmen Emir Timur’un farklı görüşlere ve itirazlara hoşgörüyle baktığı ve söylenenleri akıl süzgecinden geçirdiği
anlaşılmaktadır.
2 Mustafa Yeniasır, Hüseyin Cavid ve Özker Yaşın’ın Eserlerinde Milli Duygular, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ege Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2010, s. 332.
3 Mustafa Yeniasır, a.g.e., s. 315-321.
343
Şair. Fakat azıcık istirahat da lâzım. (Teymur’un tahtı önüne serilmiş kaplan
derisini gösterir.) İşte Hindistan’da Gang nehri kenarında avladığın kaplanların derisi
henüz kurumamış, Sultan Mahmut ülkesinde akıttığın kanların izi henüz topraktan
silinmemiş...
Teymur. Ben mağrurları ezmek için yaratılmış bir Allah belasıyım. Döktüğüm
kanlar da yalnız hak ve adalet namınadır.
Şair. Açık söylemek lâzım gelirse, ben kan dökmekte hiçbir hak ve adalet
görmüyorum.
Teymur. (Mağrur tebessümle). Evet haklısın, çünkü... şairsin.
Agbuğa. Şairler de manevî hekimlerdir. Kan akıtmaktansa yara bağlamayı daha
hoş görürler.
Teymur. Bakalım Divan Beyi ne der?
Divan Beyi. Bana kalırsa hayır ve şer ikizdir. Muhabbetle adavet birbirine bağlıdır.
Lüzumundan fazla muhabbet nefret doğurduğu gibi, hadden aşırı kan dökmekte de bir
fazilet yok.
Teymur. … ben şimdiye kadar kurultaysız, şûrasız bir şey yapmadım. Çünkü
şûrasız bir memleket cahil bir şahısa benzer ki, tuttuğu işler, söylediği sözler hep
nedamet ve felaket doğurur. Ben daima hakim ve akil şahısları dinledim, büyük serdarlar
ile müşavere yaptım… (s. 83)4.
Benzer şekilde, Timur’un önerisi üzerine şûrada alınan karar gereğince Yıldırım Bayezid üzerine
düzenlenmesi plânlanan sefere Divan Beyi karşı çıkmış, hazırlıkları yapılan bu savaşı hiç arzu etmediğini dile
getirmiş ve Türk dünyasına büyük zararlar vereceği konusunda Timur’u uyarmıştır5.
Divan Beyi. Fakat ben bilakis Yıldırım meselesine asla taraftar olmak istemem.
Çünkü her ikiniz Turan âleminin birer kutbusunuz. Bu iki kutup birbiriyle çarpışırsa
ortada felaketli bir uçurum açılmış olur. Ve bu nifaktan istifade ederek etrafı saran
ecnebi devletler Türk dünyasına saldırmaya fırsat arar. (s. 89).
Cavid, Timur’un fütuhat anlayışında bazı hususlara dikkati çeker: Akılcılık, kararlılık, istihbarat, ihtiyat ve
güven. Bu hususlar fetihleri hazırlayan önemli bileşenler olarak kayda geçirilmiştir. Bilgi akışının sağlıklı bir şekilde
sürdürülmesi için istihbarat faaliyetlerinin önemine atıf yapılarak, en güvendiği subaylarından birini Yıldırım
Beyazıt’ın sarayına göndermesi Timur’un kaleyi içeriden fethetmek anlayışının bir göstergesidir. Ketum kişiliği ise
Timur’un gerçek niyetinin anlaşılmasını zorlaştırmakta, hatta imkânsız kılmaktadır: Timur-Binbaşı Orhan
münasebetinde Orhan’ın casus olarak Bursa’ya gönderilmesi plânlanır.
Teymur. Osmanlı sultanı Yıldırım Bayazıd’a elçi gönderdik, henüz ondan bir haber
yok. Her hâlde bizim Bursa’da, Yıldırım payitahtında bir gözcümüz bulunmalı; sarayın iç
ve dış yüzünü öğrenip her ay bize haber vermeli. Divan Beyi lâzım gelen vazifeni sana
söyler. Ordumuz bir hafta sonra Mısır-Şam taraflarına hareket eyleyecek. Sen de doğru,
Bursa’ya gideceksin. Orada kendini bana düşman göstereceksin, Yıldırım’a muhabbet
beslediğin için buradan kovulduğunu söylersin. Hatta bizimkiler de öyle bilmeli... Çünkü
şehrimizde casus bulunur da tedbirimiz boşa çıkar. (s. 80-81).
Kadınlar arasında dedikoduların yaygınlığı Timur’un sarayında da gözlemlenmektedir. Timur’un karısı Dilşad,
baş vezirin kızı Almas ve diğerleri Moskova’dan esir olarak getirilen ve Timur dahil olmak üzere gizli bir rekabet
ortamında saraydaki erkekler tarafından iltifat ve itibar gören Olga hakkında bir takım varsayımlardan yola
çıkarak dedikodu ve çareler üretmektedirler. Olga, saraydaki bu iki kadın için de bir tehdit unsuru olarak
4 Piyesle ilgili alıntılar Erdoğan Uygur, Hüseyin Cavid, Edebi Faaliyetleri ve Topal Teymur Piyesi, Buluş Tasarım ve Matbaacılık,
Ankara, 2004’ten yapılmıştır.
5 Faiq Elekberov, “Hüseyin Cavid’in Dünya Görüşünde Türkçülük-Turancılık”, Türk Dünyasını İşıqlandıranlar: M. Akif Ersoy,
Hüseyn Cavid Beynelxalq Konfrans, Qafqaz Universiteti, 16-18 May 2013, Bakı, s. 107-108.
344
görülmektedir. Çözüm olarak da saraydan uzaklaştırılması en emin yol olacaktır. Timur-Dilşad diyalogunda böyle
teşebbüs söz konusu edilmiştir:
Teymur. Bana bak, Dilşad! Daha dur, sözüm bitmedi. Seni çok sarsılmış ve
heyecanlı görürüm. Unutma ki sen Teymur haremisin. Söyle, açık söyle, yüzünü-gözünü
saran bu fırtınalı bulutlar neden ileri gelir?
Dilşad. Ah, bu aşüfte kız... Olga!...
Teymur. Ne var, ne olmuş?
Dilşad. Zavallı Almas’a göz verir de ışık vermez. Her gün yeni bir sevgi, her gün
yeni bir terane. Bilmem ki Orhan’dan ne ister?
Almas. Hatta, evet hatta!... (Sözünü bitiremez.)
Dilşad.Ah, her hâlde Olga buradan def edilmeli...
Teymur. Hiç sıkılma, Almas, seni üzen düşünceler çok çabuk gider. Sen Divan Beyi
kızı ve Orhan haremisin. Ben onların her ikisini severim. Hele sendeki vakar, sendeki
vakar ve azamet! (s. 80).
Cavid, Timur’un öfkeli ve kızgın kişiliğinin arkasında güçlü bir adalet kavramına sahip olduğunu
vurgulamıştır. Vergisini vaktinde veremeyen köylüye yapılan eza Timur’un öfkesini ve gazabını hakimlerin üzerine
çekmiş ve hakimler cezalandırılmıştır6. Bu durum Teymur-Dilşad diyalogunda kesin bir dille ifade edilmiştir:
Dilşad. Etraf kazalardan ihtiyar bir köylü gelmiş, bana şikâyet ediyordu. Çok
sıkıldım da hâlim biraz değişti.
Teymur. Acaba köylünün şikâyeti ne imiş?
Dilşad. Bu yılki buğday mahsulü az olmuş, hükûmete vergi vermemiş, onun için
kaza hakimi Mamay Han zavallıyı kırbaçla dövdürmüş.
Teymur (Hayret ve şiddetle). Nasıl, nasıl!?. İhtiyar köylüyü kırbaçla dövdürmüş
ha!... Ah, kudurgan, şaşkın!... O düşünmez ki ahaliyi inciden bir hakim, yavrusunu
parçalayan bir hayvan kadar şuursuzdur. Zararı yok, yarın mesele aydınlaşır, bu söz
doğru çıkarsa, saygısız herife en şiddetli ceza verilir. (Keskin) Evet, Kırbacı kadar nüfuz ve
idaresi olmayan bir hakim, hükûmet namına en çirkin ve silinmez bir lekedir. (s. 79).
Timur şair ile musahabesinde savaş ve muhabbetle ilgili felsefî düşüncelerini dile getirmiş; sevgi, muhabbet
ve aşk kavramlarını yüceltirken, sık sık nefsine ve hırsına mağlup olan insanı kaba, miskin, mundar ve
cezalandırılması gereken mahlûkat olarak görmüştür.
Şair. Sizin harp naralarınız yürekleri koparır, insanları parçalatır, anaları ağlatır.
Şairlerin cümbüş teraneleri ise güldürür. Siz insan kafalarını kırarken, biz de o kafalardan
yapılma kadehleri birbirine vururuz. Siz harp ve dehşet galibi, biz aşk ve muhabbet
mağlubu. Fakat bizim bu mağlubiyetimiz o galibiyetten daha üstündür.
Teymur. .. Teessüf ki insan adını taşıyan iki ayaklı haşarat çok kaba ve sefil bir
şey... İşte bu kaba ve miskin haşaratı uslandırmak için, onların pas tutmuş kirli
vicdanlarını yumak için yalnız Teymur kılıcı lâzım... Evet sevgili şair! İnsanlar merhamet
ve muhabbetten ziyade dehşet ve kuvvete tapınırlar. (s. 82).
Timur’un şahsî tarihçisi “Timurname” müellifinden başlayarak Vambéry (1832-1913)’ye kadar bütün
tarihçiler onun muharebelerde merhametsiz; barış dönemlerinde ise akıllı, müdrik, adil, ilmin ve sanatın hamisi
olduğunu kaydetmişlerdir. Sarayında âlimleri, şairleri, mimarları toplamış ve yeteneklerinden istifade etmiştir7.
1926’da repertuara giren piyes sahnelenmesiyle birlikte büyük infial uyandırmıştır; Timur’un bu özellikleri
dikkate alınarak, Cavid’e Sovyet mefkûresine uygun olmayan bir şekilde Türk tipini idealize ettiği yönünde
6 Gülbeniz Babaxanlı, “Topal Teymur” Dramında Hökmdar Adaletinin Bedii-Romantik Takdimi”, Türk Dünyasını İşıqlandıranlar:
M. Akif Ersoy, Hüseyn Cavid Beynelxalq Konfrans, Qafqaz Universiteti, 16-18 May 2013, Bakı, s. 127.
7 A. Zamanov; G. Yaşar, Ali Sultanlı: Megaleler, ADN, Bakı, 1971, s. 154-155.
345
suçlamalar getirilmiş ve bunun neticesinde eser kısa süre içinde repertuardan çıkartılmıştır. 8 Oysa eserde
Timur’un sadece barış dönemlerindeki tavrı ve kişilik özellikleri yer almamış, hırs ve öfke hâlinin sarmaladığı savaş
dönemleri de önemli yer tutmuş ve Cavid, Timur’u olağan dışı ihtirasları ile Şark romantizminin “harp ilâhı” olarak
tanımlamıştır.9 Bu bir bakıma, Timur gibi kan püsküren, ateş savuran, savaş meydanlarında katliamlar yapmaktan
çekinmeyen birinin idealleştirilmesi değil, kibir ve ihtirasın, sınırsız hükmetme ve yaratıcıya özenme
düşüncesinin10 Türk dünyasında sebep olduğu felaketi gözler önüne sermek anlamına gelmektedir.
2.Yıldırım Beyazıt Cephesi
Üçüncü perde Yıldırım Beyazıt’ın sarayından görüntülerle başlamaktadır. Bu perde günlük saray hayatının
eğlenceyi temel alan yönlerini göstermektedir. Olay örgüsünde cümbüş yapan saray efradının ahvali sergilenmiş;
devlet ricalinin niteliği ve yönetim anlayışı ortaya konulmuştur.
Burada, Timur’un sarayındaki eşhasın tam tersine bir kadronun varlığı söz konusudur. Sazlı-sözlü içki
alemlerinde devleti idare etmeye çalışan Beyazıt sarhoş ve kibirli bir profil çizmektedir. Etrafındakiler de benzer
şekilde eğlence düşkünü, sürekli dalkavukluk yapan kişilerden oluşmuştur. Bu yeteneksiz kişilerin aymaz tavırları
kötü gidişatı hızlandırmaktadır. Timur’un stratejik bir taktik olarak önce Sivas’a hücum etmesi, ardından Mısır ve
Şam’a yönelmesi hakkında Yıldırım’a bilgi verilmemesi üzerine Yıldırım öfkelenmiş ve Sadrazam Ali Paşa’nın
aymazlığını ifşa etmiştir:
Yıldırım (Ali Paşaya). Yahşı, bu haberi sen niçin şimdiye kadar bana söylemedin?
Ali Paşa. Çünkü hem hastasınız, hem de ehemmiyetsiz bir şey...
Yıldırım (Çok heyecanlı ve kızgın). Nasıl!? Ehemmiyetsiz mi?! Hayır, hayır. Hiç de
öyle değil. Sen Teymur’a karşı Mısır, Şam hükûmetleriyle ittifak yapacağına, Bursa
meyhanelerine şarap ısmarlamakla meşgul olmuşsun. (s. 118).
Sadrazam Ali Paşa Hükümdara dalkavukluk yapan sefahat düşkünü bir şahıstır. Timur’a hakarete varan
mektupları o yazmaktadır. Yıldırım da kimseyle istişare etme ihtiyacı duymadan bu mektupları onaylayarak
Timur’a gönderilmesine izin vermektedir.
Her iki saraydaki eşhastan anlaşıldığı üzere Timur hakikate ve istişareye; Yıldırım ise dalkavukluğa önem
vermektedir. Yıldırım’ın bu zaafı delalete ve gaflete düşmesine sebep olmaktadır11. Ülkesinde casuslar sürekli bilgi
toplamakta ve henüz kurulma aşamasında olan Anadolu birliği içinde gizliden gizliye yeni güç dengeleri ve
ittifaklar oluşturmaktadırlar.
Eserde Yıldırım pek çok şeyden habersiz, sürekli içen, eğlence düşkünü bir hükümdar olarak tasvir edilmiştir.
Bursa’daki sarayda fazıl bir şahıs olarak nitelendirilen Şeyh Buhari dışında pek aklı başında kimse yoktur. Saray
cücesi eğlence meclisinde soytarılık yaparak hazirunu eğlendirmektedir; ancak, iki hükümdar ile ilgili yaptığı
kıyaslamalar ve Timur rolüne girerek Timur’un kısa bir biyografisini vermesi, fethettiği ülkeleri sıralaması ve
ardından yönetim anlayışıyla ilgili sarf ettiği sözler bir rahatsızlık, hatta tedirginlik, kaygı ve endişeye yol açmıştır:
Meliça (Kalkar). Artık ben gidiyorum.

Yıldırım. Niçin? Cücenin sözleri seni korkuttu mu?
Meliça. Hayır! Lâkin bu maskaralıktan içime fenalık geldi. Saydıkları yalan olsa
bile, acı ve dikenlidir. (s. 105).
Cavid, olay örgüsünde böyle bir diyaloga yer vererek, saray soytarısının bile olup bitenlerden haberdar
olduğuna vurgu yapmıştır.
8 Cafer Caferov, Dramaturgiya ve Teatr, Bakı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, 1968, s. 232, 238.
9 Yaşar Karayev, Belli Başlı Dönemleri ve Zirve Şahsiyetleriyle Azerbaycan Edebiyatı, (Yayına Hazırlayan: Yavuz Akpınar, Aktaran:
Yusuf Gedikli), İstanbul, Ötüken Neşriyat, 1999, s. 282.
10 Teymur. (Mağrur kahkahayla). Allah bir olduğu gibi padişah da bir olmalı, şan ve şöhret izleyen bir hükümdar karşısında
cihan... nedir? (s. 89).

11 A. Zamanov; G. Yaşar, a.g.e., s. 155.
346
Bu bölümde Hüseyin Cavid’in anakronizme düştüğü anlaşılmaktadır. Yıldırım Beyazıt’ın biyografisine

bakıldığında sürekli seferlerde ve fetihlerde olduğu görülecektir. Zevk ve alkol müptelası olarak tasvir edilen bir
kişinin büyük başarılara imza atması mümkün değildir. Oysa Beyazıt, babası I. Murad’ın savaş alanında şehit
düşmesinden sonra 1389’da tahta geçmiş ve Ankara Savaşı’na kadar sürekli savaş alanlarında fütuhat işleriyle
meşgul olmuştur. Anadolu’da ve Balkanlar’da pek çok sefere çıkmış, hâkimiyeti altındaki toprakları mütemadiyen
genişletmiştir. Onun döneminde Haçlılara karşı Niğbolu zaferi kazanılmış, Balkanların önemli bir kısmı fethedilmiş,
İstanbul uzun süreli muhasara altında tutulmuştur.
Yıldırım Beyazıt bütün bunları yaparken sınır ötelerinde güvenli alanlar oluşturmak için bir takım siyasal
ittifaklar da kurmuştur. Bu çerçevede, Sırp Kralının kız kardeşi Prenses Maria Despina ile evlenmiş; Mısır’la iyi
ilişkiler kurmak için elçi göndermiş; diğer yandan doğuda baş gösteren Timur tehlikesine karşı yeni stratejiler
geliştirmiş, Timur’un saldırılarından kaçarak kendisine sığınan Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf (1357-1420) ve
Sultan Ahmed Celayir (?-1410) ile işbirliği yapmıştır. Ayrıca, Venedik ile ilişkileri geliştirmek için ticaret
kolonilerine teminatlar vermiştir.
Tahtta geçirdiği on üç yıl boyunca bir yandan Anadolu birliğini sağlamaya çalışan, bir yandan da Haçlılara
karşı mücadele eden Yıldırım Beyazıt hakkında Batı edebiyatında da eserler kaleme alınmıştır. Bunlar arasında
Jacques (Nicolas) Pradon’un “Tamerlan” veya “La Mort de Bajazet” (1676) piyesi, Vivaldi’nin “Bajazet” (1735) adlı
operası, Haendel’in “Tamerlano” (1724) adlı operası Timur’un ve Yıldırım’ın trajik öyküsünün sahnelendiği eserler
olarak dikkati çekmektedir.
Bununla birlikte, Yıldırım’ın eğlence meclislerine düşkünlüğü konusunda rivayetler muhteliftir. Yerli ve
yabancı kaynaklara bakıldığında birbirinden farklı yorum ve hükümleri, şahitlikleri görmek mümkündür. Yıldırım
hakkında kaydedilen ortak beyan sabırsız, aceleci ve öfkeli olduğudur. Bunun dışında içki müptelası olduğunu
söyleyenlerin yanı sıra adil, takva sahibi, din hususunda katı biri olduğunu kaydedenler de vardır12.
Cavid, Bursa’daki sarayın profilini çıkartırken Yıldırım’ın bu başarılarını görmezden gelmiş ve Sultanı ömrünü
sarayda tüketen âdeta sefahat düşkünü bir şahıs olarak nitelendirmiştir.
Timur devletinde olduğu gibi Osmanlı Devleti’nde de hak, hukuk, adalet konularında var olan aksamalar
eserde yerini almıştır. Oğlu ve kocası savaşlarda şehit olan bir kadının yeniçeriler tarafından evindeki öküzünün
zorla alınması ve kızının kaçırılması bir başıbozukluk, hukuksuzluk ve eşkıyalık probleminin varlığına işaret eder.
Şeyh Buhari’nin refakatında sarayda huzura dahil olan köylü kadın şikayetini bizzat Yıldırım’a iletmiştir:
Kadın (Heyecanlı). Sonra azgın yeniçeriler, senin o kaba ve sarhoş askerlerin

öküzümü aldılar. Bırakmak istemedim, incittiler. Yalvardım, dövdüler. Ben hiç... Evet ben
hiç... (Yaralı feryat ile) Kızım! Ah, yavrum! Canavarlar yardımsız kuzuya hücum eder gibi
onu sardılar, ağlamasına, çırpınmasına bakmadılar, cellat gibi alıp götürdüler. (Çılgınca.)
Ah, Lâleciğim! Ah, yavrum. (Yıldırım’ın ayaklarına kapanır.)
Yıldırım (Son derece kızgın). Cevap ver! Ali Paşa, cevap ver!
Kadın (Çılgın). Ah, sarhoşlar! Canavarlar!
Şeyh Buharî (Etrafa). Sarhoş bir emirin memurları da ancak sarhoş olur.
Yıldırım (Keskin). Bulunsun, bu kadının kızı bu saat bulunsun! (s. 118-119).
Köylü kadının hükümdara bu şekilde hitap etmesi ve ayaklarına kapanması zorbalık karşısında isyan ve
çaresizliğin önemli bir işaretidir. Yıldırım’ın ülkesinde hoşnutsuzluk had safhaya gelmiştir. Yıldırım’ın askerleri her
türlü kanunsuzluğu yapmaya başlamışlardır.
Piyesin dördüncü perdesi Yıldırım’ın sarayında devlet ricali ile maslahat ve Timur-Yıldırım mektuplaşması
üzerine kurgulanmıştır. Mecliste Şeyh Buhari’nin Yıldırım’ı yatıştırmak için sarf ettiği sözler onun öfkesini
dindirmeye yeterli olmaz ve Yıldırım ağır hakaret dolu son mektubu yazdırır.
12 Feridun M. Emecen, “İhtirasın Gölgesinde Bir Sultan: Yıldırım Bayezid”, Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman
Studies, XLIII (2014), s. 67-92.
347
Şeyh Buharî. Zannımca gazap ve hiddet efendimizi yanlış muhakemelere sevk

ediyor. Teymur da sizin kadar kahraman, sizin kadar cesur ve sarsılmaz bir hükümdar.
Boş yere Türk evlâdının kanını döktürmeyin ve etrafınızı saran düşmanları kendi
felâketinize güldürmeyin.
Yıldırım. Hayır, mirim! Ben şimdiye kadar senin acı nasihatlerini dinledim. Teessüf
ki, bundan sonra dinlemeyeceğim, çünkü bu mektubun meali tahkirlerin en acısıdır.
Şeyh Buharî. Evet, bilirim acıdır, hatta benim sözlerim ondan da acıdır. Fakat
onunla çarpışacağına, öz nefsinle mücadele et. Cesaret ediyorum, mümkünse
rakkaselere uyma! Sırbistan prensesi nüfuzuna kapılma! Ve sarhoş vezirlere alet olma!..
Ali Paşa (Etrafa). Ah, bu ne hezeyan?
Yıldırım. Evet, şeyhim! Acı da olsa, sözlerinde hakikat var. Lâkin Teymur’a karşı
susmak asla elimden gelmez. Çünkü o beni tanımıyor, yahut tanımak istemiyor. Her
hâlde ben kendimi ona tanıtmalıyım. Ali Paşa, cevap yaz!
…
Yıldırım. Yıldırım Bayazid’den kelbi-egur13 Teymur’a! (s. 120-121).
Savaşın sahnelendiği son perdede Timur savaşı kazanmış, Yıldırım Beyazıt esir edilmiştir. Timur-Şair Kirmanî
ve Yıldırım diyalogunda Timur öfkeden arınmış; ancak, mağrur bir tevazu içindedir. Şairin sözleri ise bütün
insanlığa yönelik mesajlar içermektedir.
Teymur. İşte, ben bu mektuptaki sözlerinizi unuttum ve sizi affettim. Yalnız

affetmek değil, hatta muhabbetinizi de kazanmak isterim. Evet, muhabbetinizi de
kazanmak isterim. (Manalı ve mağrur bir tavırla şair Kirmanî’ye bakar.) acaba, buna şair
ne söyler?
Şair (Samimi ve coşkun bir ahenkle). Muhabbet! Muhabbet!.. Evet, bütün
insanlığı kurtaracak yalnız muhabbettir. Muhabbetle çırpınan bir çoban kalbi, kin ve
adavet püsküren bir sultan kafasından daha şereflidir… (s. 134).
Şair Kirmanî’nin Cavid’in kendisi olduğuna dair güçlü işaretler vardır. 14 Çünkü Şair Kirmanî her halükârda
Cavid’in şiirlerinde ve başka eserlerinde çok sık telaffuz ettiği muhabbet ve güzel ahlâkı öğütlüyor. Kirmanî’den
neşet eden sözler Cavid’in sözleri ve düşünceleriyle benzerlik göstermekte hatta bire bir örtüşmektedir. Timur’un
Yıldırımla tazim içinde geçen kısa süreli diyalogunda ise öfkenin, hırs ve ihtirasın dünyevî olduğu, dünyanın da
zerre kadar değerinin olmadığı ifade edilmektedir.
Teymur. Acaba, mağrur Yıldırım ne düşünür?

Yıldırım. Düşünecek bir şey yok. Evet, sen galipsin. Lâkin bu galebe Türk
kavimlerini değil, yalnız fırsat bekleyen komşu hükûmetleri memnun etti. (Acı bir göğüs
geçirdikten sonra, çok müteessir ve şiddetli.) Ah, daha doğrusu İslâm âlemini başsız
koydu.
Teymur (İki-üç adım aksayarak Yıldırım’a doğru yürür, mağrur ve gür bir sesle).
Hiç merak etme, hakanım! Sen kör bir abdal, ben de deli bir topal! Eğer dünyanın zerre
kadar değeri olsaydı, yığın yığın insanlara, uçsuz bucaksız memleketlere... senin gibi bir
kör, benim gibi bir topal musallat olmazdı. (s. 134).
Sonuç
Tarih boyunca süre gelen taht kavgaları ve iktidar mücadeleleri Türkler arasında daima büyük yıkımları da
beraberinde getirmiştir. Hüseyin Cavid “Topal Teymur” dramasında Türk coğrafyasında hüküm süren iki güçlü
hükümdarın şan, şeref ve iktidar mücadelesini kaleme almış; iki gücün birbirini yıpratması sonucunda ortaya
çıkması muhtemel zafiyetin fırsat kollayan düşman güçler için uygun zemini oluşturacağının altını çizmiştir.
13 Kelb-i Akur: Kudurgan köpek.

14 Turan Cavid (Tertib edeni), Hüseyn Cavid, Eserleri 4 cildde, üçüncü cild, Bakı, Yazıçı, 1984, s. 366.
348
Eserde, Timur-Yıldırım çekişmesinin özellikle Türk dünyasının felâketine sebep olduğu vurgulanmıştır. Bunun
dışında, savaşların büyük acılara yol açtığı, insanları ve ülkeleri felakete sürüklediği mesajını güçlü bir şekilde
görmek mümkündür. İnsanoğlu aklını ve kâmil iradesini kullanmadığı sürece, kontrol altına alamadığı kibir, hırs ve
ihtiras yüzünden yeryüzünde vahşet hiç eksik olmayacaktır. Oysa Şair Kirmanî’nin söylediği gibi “bütün insanlığı
kurtaracak yalnız muhabbettir. Muhabbetle çırpınan bir çoban kalbi, kin ve adavet püsküren bir sultan kafasından
daha şereflidir.” (s. 134).
Kaynakça
Babaxanlı, Gülbeniz, “Topal Teymur” Dramında Hökmdar Adaletinin Bedii-Romantik Takdimi”, Türk
Dünyasını İşıqlandıranlar: M. Akif Ersoy, Hüseyn Cavid Beynelxalq Konfrans, Qafqaz Universiteti, 16-18 May 2013,
Bakı.
Cafer Caferov, Dramaturgiya ve Teatr, Bakı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, 1968.
Turan Cavid (Tertib edeni), Hüseyn Cavid, Eserleri 4 cildde, üçüncü cild, Bakı, Yazıçı, 1984.
Elekberov, Faiq, “Hüseyin Cavid’in Dünya Görüşünde Türkçülük-Turancılık”, Türk Dünyasını İşıqlandıranlar:
M. Akif Ersoy, Hüseyn Cavid Beynelxalq Konfrans, Qafqaz Universiteti, 16-18 May 2013, Bakı.
Emecen, Feridun M., “İhtirasın Gölgesinde Bir Sultan: Yıldırım Bayezid”, Osmanlı Araştırmaları / The Journal
of Ottoman Studies, XLIII (2014).
Hacıyev, Bayram, Dramaturg ve Tarih, Bakı, Yazıçı, 1985.
Karayev, Yaşar, Belli Başlı Dönemleri ve Zirve Şahsiyetleriyle Azerbaycan Edebiyatı, (Yayına Hazırlayan: Yavuz
Akpınar, Aktaran: Yusuf Gedikli), İstanbul, Ötüken Neşriyat, 1999.
Musaev, G. (Redaktör), Neriman Nerimanov, Eserleri, Bakı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, 1956.
Uygur, Erdoğan, Hüseyin Cavid, Edebi Faaliyetleri ve Topal Teymur Piyesi, Buluş Tasarım ve Matbaacılık,
Ankara, 2004.
Yeniasır, Mustafa, Hüseyin Cavid ve Özker Yaşın’ın Eserlerinde Milli Duygular, (Yayınlanmamış Doktora Tezi),
Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2010.
Zamanov, A., Yaşar, G., Ali Sultanlı: Megaleler, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı, 1971.
349
HÜSEYN CAVİD VƏ ABDULLA ŞAİQİN “ƏDƏBİYYAT DƏRSLƏRİ” DÖVRÜNÜN TÜRK
ƏDƏBİYYAT NƏZƏRİYYƏLƏRİNƏ AİD KİTABLAR KONTEKSTİNDƏ
Tahirə MƏMMƏD*
Özət
H.Cavid və A.Şaiqin “Ədəbiyyat dərsləri” kitabı 1919-cu ildə Bakıda dərslik kimi çap olunmuşdur. Kitabı
ədəbiyyatı-qəvaidə kimi təqdim edən müəlliflər bu sahədə hazır çap nümunələrindən, xüsusən Muhiddin bəyin
“Yeni ədəbiyyat”ından istifadə etdiklərini göstərirlər. Araşdırma da göstərir ki, müəlliflər dərslikdə yalnız “Yeni
ədəbiyyat”dan yox, XIX-XX əsrdə Türk ziyalılarının hazırladıqları bir çox ədəbiyyat qaydaları kitablarından
faydalanmışlar.
Dərslikdə ədəbiyyat, üslub və ifadə, nəzm və nəsr, vəzn, ədəbiyyatın növləri və janrları haqda tədrisin
tələbinə uyğun məlumat verilir. İlk başlanğıcdan XIX əsrin ikinci yarısından, Recaizadə Əkrəmin “Talimi-
ədəbiyyat”ından tənzimat ədəbiyyatında yayılmağa başlayan bir görüşün - ədəbiyyata incəsənətin bir sahəsi kimi
yanaşmanın şahidi oluruq. Müəlliflər bununla ədəbi-nəzəri fikirdə hansı mövqedə durduqlarını da nümayiş
etdirirlər. Çünki həmin mövqedə o zaman müəyyən cəbhəlşmə mövcud idi. Daha sonra ədəbiyyatın mahiyyətini
izah edərkən onun yalnız şeirdən ibarət olmadığı ideyası irəli sürülür və dramaturgiya, ədəbi tənqid haqqında
məlumat verilir. Əsər yazmağın prinsiplərini izah edən müəlliflər yaradıcılığın əsas komponentləri üzərində
duraraq bədii əsərin layihələşməsi, hazırlanması və oxucuya təqdim olunması prosesindəki ardıcıllığı göstərirlər.
Növbəti başlıqlarda həm ənənəvi şərq, həm də qərb poetikasının bir sıra nəzəri kateqoriyalarıhaqda məlumat
verilir və onlara aid bədii nümunələr, əsərlərdən parçalar təqdim olunur.
Giriş
Azərbaycan ədəbiyyatında və ictimai fikir tarixində özünəməxsus yerləri olan Hüseyn Cavid və Abdulla Şaiq
xalqın inkişafı, dünyanı, sənəti, mədəniyyəti yüksək səviyyədə mənimsəməsi naminə təkcə bədii yaradıcılıqla
məşğul olmamış, eyni zamanda tədris, təhsil prosesində olan boşluqları da aradan qaldırmağa çalışmışlar. Bu
baxımdan onların birlikdə hazırladıqları “Ədəbiyyat dərsləri” kitabı Azərbaycanda ədəbiyyat nəzəriyyəsi sahəsində
məlum olan ilk dərslik kimi mühüm önəm daşıyır. Azərbaycanın böyük şair-dramaturqu, fikir qəhrəmanı,
repressiya qurbanı Hüseyn Cavidin İstanbul Universitetindən məzun (1909) olması, tənzimatdan başlayaraq
ədəbiyyat nəzəriyyəsinə aid dərsliklərin yazılmasına xüsusi əhəmiyyət verilməsi və XX əsrin başlanğıcında həmin
fəaliyyətin daha da irəli getməsi, müəlliflərin ön sözdəki qeydi, osmanlı türk şair və ədiblərinə istinadlar
“Ədəbiyyat dərsləri”nə istər-istəməz Osmanlı-Türkiyə mühiti çevrəsində nəzər salmaq tələbatı yaradır.
Azərbaycan üçün bir ilk olan bu dərslik, əslində, Cavidin yetişdiyi və təmsil etdiyi mühit üçün növbəti bir addım
idi. Kitabın ön sözündə müəlliflərin özləri də qısa bir zamanda dərslik hazırlamaq zərurətini nəzərə alaraq mövcud
təcrübədən faydalandıqlarını qeyd edirlər. “Qısa bir zamanda ortaya bir şey çıxarmaq üçün hər halda mətbu
kitablardan istifadə edilməliydi. Binaən-əleyh İstanbul ədəbiyyat müəllimlərindən Muhiddin bəyin “Yeni
ədəbiyyat”ından mühüm qisimlərini eynən təlxis edərək, başqa əsərlərdən bir taqım nümunələr əlavə etməklə
yazılmış işbu kitabın məktəblərimizdə tədris edilmək üçün təb və nəşrinə qərar verildi”1. Bu fikrə dayanaraq
adıçəkilən dərsliklə müqayisə aparmaqla bərabər, “başqa əsərlər”in də hansılar olduğunu müəyyənləşdirməyə
çalışdıq.
“Ədəbiyyat dərsləri” kitabının ümumi təsviri və yaradıcılıqlarına istinad edilən müəlliflər
“Ədəbiyyat dərsləri” kitabının ilk səhifəsində yazılmışdır: Maarif nəzarəti Təlif və tərcümə əncüməni - sıra 1 ,
Ədəbiyyat qismi 1. Ədəbiyyat Dərsləri, Yazanları: Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq. Burada diqqətimizi təlif və tərcümə
əncüməni qeydi çəkdi. Çox güman ki, dərslik Maarif Nazirliyinin həmin komissiyasından keçərək çap olunmuş və
təlif dərslik kimi qəbul edilmişdir. Bunu müəlliflərin ön sözdəki qeydləri də göstərir.Kitab dərslik xarakteri
daşıdığından konkret mövzulara ayrılmış və həmin bölümlər içərisində qısa, aydın məlumat verilmişdir. İzah
olunan mövzulara bədii mətnlərdən nümunələr əlavə edilmişdir. Dərslik fəsillərə ayrılmamışdır. Əsasən
* Prof.Dr., AMEA Nizami Adına Ədəbiyyat İnstitutu, tahire.mammed@yahoo.com Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir. Qrant № EİF-2013-9 (15)-46/35/5)
1 Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq. Ədəbiyyat dərsləri. Təkrar nəşr: Bakı, Çaşıoğlu, 2010. səh 6.
350
proqramlaşdırılmış mövzular və ədəbi nümunələrdən təşkil olunmuşdur. Həmin mövzu və nümunələrlə birlikdə
59 (ayrı-ayrılıqda 9-u bədii nümunə, qalanı isə nəzəri materialdır) başlıq müəyyənləşdirilmişdir.Göründüyü kimi,
dərslikdə ədəbiyyat nəzəriyyəsindən minumum məlumat, təməl biliklər verilməsi nəzərdə tutulub. Mövzularda
həqiqətən də əsas prinsiplər əhatə olunmuşdur. Lakin dərslikdə bir qədər nizamsızlıq və qeyri-ardıcıllıq da özünü
göstərir. Belə ki, ədəbi növlərdən bəhs edilərkən janr təsnifatı əhatəli, geniş şəkildə təqdim olunmamışdır. Hiss
olunur ki, müəlliflər bütün janrları yox, o dövrün ən çox müraciət edilən janrlarını öyrətmək istəmişlər. Ona görə
də tam əhatəli şəkildə bu problem üzərində dayanmamışlar. Bundan başqa, nəzəri mövzular ardıcıllıqla təqdim
olunduqdan, vəzn bölgüsü, lirik, epik və dramatik növün janr təsnifatı aparıldıqdan sonra onlara aid bədii
materiallar verilmiş, bir daha nəzəri problemə qayıdılmış - hekayədən, onun ardınca isə yenidən vəzndən bəhs
olunmuş və hekayəyənümunə ilə dərslik yekunlaşdırılmışdır. Dərslikdə diqqəti cəlb edən bir məqam da var:
Müəlliflər ön sözdə Muhiddin bəyin “Yeni türk ədəbiyyat”ından və başqa müəliflərdən bəhrələndiklərini qeyd
edirlər. İstinadlarda yalnız bədii yaradıcılıq nümunələrinin müəlifləri qeyd olunmuşdur. Nəzəri materiallarda isə
hər hansı bir müəllif göstərilmir. Lakin “Övzani – milliyənin tərki ilə övzani-əruziyyənin qəbulu” bəhsinin sonunda
müəllif ismi kimi İbn ər Rəşad: Əli Faruk qeyd olunur. Bu adın kimə məxsusluğu haqda araşdırma apararkən
uyğun versiya kimi dövrün Azərbaycan vəTürkiyə ziyalılarından, tədrislə məşğul olan və ədəbiyyata aid dərsliklər
yazan Reşad Faikdən başqa birini tapa bilmədiyimiz üçün müəllifliyin də ona aid ola biləcəyi ehtimalını düşündük.
Safiyə Akdənizin “Arap harfle yeni türk edebiyatı antolojilerinen (1839-1928) karşılaştırmalı
incelemesi”məqaləsində qeyd olunur ki, Mustafa Rəşid “Asar-i meşahir”də “Yazar, Faik Reşad'ın "Numune-i Şiir
ve inşa" adlı eserinde uyguladığı taksimi kendine esas alarak Osmanlı aruzunu incelediğini söyler” 2
Bu fikrə söykənərək Faik Rəşadın əruza “Övzani-milliyyənin tərki ilə övzani-əruziyyənin qəbulu”ndakı
münasibətə bənzər mövqedən yanaşması qənaəti formalaşır. “Ədəbiyyat dərsləri”nin bu bölümündə əruz
vəzninin ərəblərdən farslara, farslardan türklərə keçərək yayılmasından, əruzun milli heca vəzninin yerini alması
səbəblərindən və Osmanlı ədəbiyyatında istifadəsindən bəhs olunur3. Bəlkə də Faiq Rəşadın yazdığı dərslik
xarakterli kitablarda -Tarih-i edebiyat-i Osmaniye, Nü mune-yi şiir ve inşa,(Faik Reşat 1851-1914 [WorldCat
Identities])“Ədəbiyyat dərslərində”ki məlumat olmaya bilər. Lakin Reşad Faiqin Darülfünun hocası, Hüseyn
Cavidin isə Darülfünun məzunu olduğunu nəzərə alaraq bu səhifələrin dərs qeydlərindən, mühazirə mətnlərindən
də alına biləcəyini düşünmək olar. Bundan başqa, Rəşad Faiqin hər hansı bir fikri dərslikdə təlif olunaraq da
verilməsi mümkündür. Adların tam olaraq üst-üstə düşməməsi isə əlyazma ilə çap mətni arasında yol verilən
texniki yanlışlıqdan da qaynaqlana bilər.Hər halda bu, hələ ki dəqiqləşməmiş bir ehtimaldır. Gündəmə
gətirməkdə məqsədimiz ada diqqət cəlb etmək və məlumatı olanları dəqiqləşdirməyə sövq etməkdir.
Dərsliyə aşağıda adı göstərilən türk şair və yazıçılarının əsərlərindən ayrıca nümunələr və parçalar
salınmışdır: Şinasi (“Münacat”), Ziya Paşa (“Tərkib bənd”dən), Tevfiq Fikrət (“Əskər keçərkən”), Cəlal Sahir
(“Ənin”), Şairzadə (“Qürub”), Hüseyn Cahid (“Yapraq”), Əbdülhəqq Hamid (“Tariq”dən monloq və “Duxtəri-
hindu”dan bir parça), (“Zeynəb”dən bir parça), Sami Paşazadə Sezayi (“İki yüz əlli quruşa bir əsr”). Adı çəkilən
müəlliflərin hər birinin Azərbaycanda bu və ya digər səviyyədə tanınmasına baxmayaraq Şairzadənin kimliyini
təyin edə bilmədik. Bundan başqa, dərslikdə nəzəri mövzular daxilində izah və nümunə məqsədilə Osman
Qazinin,Nəfinin, Nədimin, Şinasinin, Qoca Raqib Paşanın, Ziya Paşanın, Ali Canibin, Əbdülhəqq Hamidin,
Məhəmməd Əmin Bəyin, Tevfiq Fikrətin, Rıza Tevfiqin şeirlərindən nümunələr veilmiş, Mövlana Cəlaləddin
Ruminin, Əşrəfin, Xalid Ziyanın, Hüseyn Rəhminin, Xalidə Ədibin isə özlərinin və əsərlərinin adları çəkilmiş, “Mavi
və siyah” (Xalid Ziya Uşaqlıgil), “Mətrəs” (Hüseyn Rəhmi), “Mövlud həkim” (Xalidə Ədib) romanlarının
qəhrəmanlarının xarakterik xüsusiyyəti haqda məlumat vermişdir.Məhəmməd Əmin Bəylə Tevfiq Fikrətin
yaradıcılığına bir neçə dəfə istinad olunmuşdur. Dərslikdə müəlifi göstərilməyən bədii nümunələr də verilmişdir
ki, onlar üzərində ayrıca araşdırma aparmağa ehtiyac var. Müəlliflər hər hansı bədii nümunənənin özlərinə aid
olmasını göstərməmişlər. Çox güman ki, müəllifi göstərilməyən parçalar içərisində belələri var.
Bədii nümunələrin müəlliflərinə nəzər saldıqda burada bir yanlışlıqla da rastlaşdıq. Əbdülhəqq Hamidin
“Zeynəb” daramından verilən hissənin müəllifi kimi Ziya paşa göstərilmişdir. Bunun müəlliflərin bilməməzliyi yox,
bir mətbəə xətası olması qənaətindəyik. Çünki müəlliflərdən birinin – Hüseyn Cavidin, Türkiyədə Darülfünun
məzunu olması, Ə.Hamid yradıcılığına xüsusi rəğbət bəsləməsi onun “Zeynəb”in müəllifindən xəbərsiz olmasına
şübhə yaradır. Nəzərə alsaq ki, bu əsərin Ə.Hamidin həyat və yaradıcılıq yolunda xüsusi yeri var, o zaman
H.Cavidin, eləcə də türk ədəbiyyatına yaxından bələd olan Abdulla Şaiqin müəllifləri qarışıq salmaları inandırıcı
görünmür.“Zeynəb” Ə.Hamidin Osmanlı dövlətinin Londondakı səfirliyində baş katib olduğu illərdə yazılmışdır.
Həmin vaxt dramaturq Londonda tutduğu vəzifədən geri çağrılır və “... bir daha əsər çap etdirməmək şərtilə
2 Arap Harfle Yeni Türk Edebiyatı Antolojilerinen (1839 ...www.farsdili.org/node/451

3 Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq. Ədəbiyyat dərsləri. Birinci nəşr . Bakı, Hökumət mətbəəsi 1919; Təkrar nəşr: Bakı, Çaşıoğlu,
2010. səh.137-144.
351
təkrar İngiltərəyə göndərilir”4. A.Tanpınar Ə.Hamidin Londondakı vəzifəsindən uzaqlaşdırılmasının “Zeynəb”lə də

əlaqəsi olduğunu göstərir. O, qeyd edir ki, bu cəzanın əsl səbəbi şairin “Hayd parkdan keçərkən” mənzuməsindən
senzorun çıxardığı misralarla bərabər “”Zeynəb”də o qədər üzərində durulan müstəbid padşah tipidir”, müəllif
həmin padşah obrazı ilə Əbdülhəmidə işarə edildiyini göstərir5. Bu mülahizə özünü bir daha onunla da doğruldur
ki, əsər yazıldığı vaxtdan çox sonra, 1908-ci ildə çap olunur. Həmin il isə İkinci Məşrutiyyətin elan ili olduğu üçün,
görünür yasaqlarda bir qədər yumşalma baş vermişdi.
“Ədəbiyyat dərsləri”ndə Azərbaycan şair və yazıçılarından Füzulinin, Seyid Əzim Şirvaninin, Mirzə Fətəli
Axundzadənin, Hüseyn Cavidin və Sabirin adı çəkilsə də, yalnız Füzulinin şeirlərinə istinad olunmuşdur.
Komediyadan bəhs edilərkən M. F. Axundzadənin “Hacı Qara” əsəri bu janra misal göstərilir, lakin hər hansı
parça nümunə kimi verilmir.
Dərslikdə yeni ədəbiyyat məsələlərindən bəhs edilərkən qərbli müəlliflərin də adına rast gəlirik. Qərb
ədbiyyatından ilk hekayə tərcümələri və təfriqələrdən söz açdığı zaman Aleksandr Düma ( Alexandre Dumas,
1802-1870 – T.M.), Ponson Dütray (Pierre-Alexis Ponson du Terrail;1829–1871- T.M.), Ksavye de Montepin
( Xavier de Montépin;1823-1902 – T.M) Piyer Zakununun (Çox güman ki, bu, Pierre Lotidir, 1850 – 1923 – T.M. )
adları çəkilir. Sonuncunun Piyer Loti olması qənaətinə ona görə gəldik ki, Piyer adı ilə eyni sırada göstərilənlərin
hər biri fransız yazıçısıdır və onların əsərlərinin türkcəyə tərcümə və təfiləsindən bəhs edilir. Piyer Loti Türk
həyatına bağlı, yaradıcılığında orta və uzaq şərq həyatından səhnələr yer alan və Osmanlı ziyalıları arasında
kifayət qədər tanınan bir yazıçı idi. İlk romanında Türkiyə həyatından parçalar yer almışdı. “1879'da ilk romanı
olan ve o dönemin Osmanlı Türkiye'sinden kesitler veren Aziyadé 'nin (Aziyade) yayınlanmasının ardından
1886'da Pécheur d'Islande'la (İzlanda Balıkçısı) Loti, kendini edebiyat çevresine kabul ettirmiş bir yazar oldu. Daha
sonraki yıllarda her yıl bir kitabı çıktı ve kitapları geniş kitlelerce okundu”6.
Əsil adı Louis Marie Julien Viaud (1850 - 10) olan yazıçının adındakı Julien, çox güman ki, çap zamanı
yanlışlıqla Zakun getmişdir.
“Ədəbiyyat dərsləri”ndə əksini tapan nəzəri mövzuların təsnifatı
Dərslikdə 50 adda dərs mövzusu kimi verilən nəzəri məsələləri bir neçə istiqamətdə qruplaşdırmaq olar: a)
incəsənət nədir və ədəbiyyatın incəsənət sistemində yeri; b) bədii əsərin planlaşdırılması və yazılması (burada
müasir mənada bədii yaradıcılıq texnologiyasındakı ardıcıllıqdan bəhs olunur); c) üslub və ifadə sistemi; d) nəzm
və nəsr; e) vəzn və şeir şəkilləri; ə) ədəbiyyatın tərzləri (alt başlıq kimi təsvir, təhkiyə, mühakimə və onların
təsnifatı verilir); f) ədəbiyyatın növləri (şifahi xalq ədəbiyyatı və yazılı ədəbiyyat nəzərdə tutulur); g) ədəbiyyatın
qisimləri (ədəbi növ təsnifatı); h) şeir vəznləri
İncəsənət nədir və ədəbiyyatın incəsənət sistemində yeri
Dərslikdə ilk baxışdan diqqəti cəlb edən məqam ədəbiyyatı incəsənətin bir sahəsi kimi qiymətləndirməkdir.
Bu ənənə türk ədəbiyyatşünaslığında Recaizadə Mahmud Əkrəmin “Talimi-ədəbiyyat”ından başlayır.
R.M.Əkrəmdən əvvəl tənzimatda belə yanaşmanın olmadığını İsmayıl Parlatır da qeyd edir: “Tanzimat dönəminə,
özellikle Ekremè gelinceye kadar güzel sanatlar ile edebiyat ve bunların bir-biriyle olan yakınlığı üzerinde hemen
hemen hiç durulmamıştır. Ekremìn bu konulara girmesi Ta`lim-i Edebiyyat`ı düzenlemesi ile başlar. Bunda
Batı`nın etkisi büyüktür7”. “Talimi-ədəbiyyat”da olduğu kimi “Ədəbiyyat dərsləri”ndə də sənət və sənayi-nəfisə
haqqında məlumatdan sonra ədəbiyyatın predmeti, incəsənət sistemində yeri haqda fikirlərlə davam etdirilir.
Lakin Recaizadə Əkrəm “sənayi-nəfisədənsə” “sənayi-nazikənin” daha uyğun olduğunu söyləsə də, Hüseyn Cavid
“sənayi-nəfisə” ifadəsinə qarşı mübahisə açmır. “Ədəbiyyat dərsləri”ndə incəsənətin başqa növləri ilə ədəbiyyat
arasındakı ortaqlığı “həyacanı-bədii” yaratmaq xüsusiyyətində görür8. Recaizadə Əkrəm isə o ədəbiyyatı “sanatı-
nazikə” olaraq qəbul edir ki, onda duyğu, xəyal və zövq var9. Ədəbiyyatdan bəhs edərkən şeir və ədəbiyyat
sözlərini Recaizadə bəzi yerlərdə bir-birinin sinonimi kimi işlədir. “Ədəbiyyat dərsləri”ndə isə şeirin də ədəbiyyat
olduğu, ədəbiyyatın daha geniş məna ehtiva etdiyi üzərində xüsusilə dayanılır10. Çox güman ki, tənzimatdan
sonrakı dönəmlərdə bu dəqiqləşmə aparılmışdı.
4 Ahmet Hamdi Tanpınar 19 uncu asır Türk Edebiyatı Tarihi. Sekkizinci baskı. Çağlayan Kitabevi. Beyoğlu- İstanbul. 1997.
5 Ahmet Hamdi Tanpınar 19 uncu asır Türk Edebiyatı Tarihi. Sekkizinci baskı. Çağlayan Kitabevi. Beyoğlu- İstanbul. 1997.
6 Pierre Loti (1850 - 1923) - Kim Kimdir? -FORSNET www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=4599.
7 İsmayıl Parlatır. Recai-zade Mahmut Ekrem. Hayatı-Eserleri-Sanatı. Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1995, s. 52
8 Hüseyn Cavid, Şaiq Abdulla. Ədəbiyyat dərsləri. Birinci nəşr . Bakı, Hökumət mətbəəsi 1919; Təkrar nəşr: Bakı, Çaşıoğlu,
2010, s. 8.
9 İsmayıl Parlatır. Recai-zade Mahmut Ekrem. Hayatı-Eserleri-Sanatı. Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1995, s. 52
10 Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq. Ədəbiyyat dərsləri. Təkrar nəşr: Bakı, Çaşıoğlu, 2010, səh.11.
352
H.Cavid və A.Şaiq dərslikdə Recaizadə Əkrəmdən bir nəzəriyyəçi kimi söz etmədiklərinə görə, birbaşa
“Talimi-ədəbiyyat”dan bəhrələndiklərini, onu əsas götürdüklərini söyləmək yanlış olardı. Lakin o da bir gerçəkdir
ki, yeni tipli ədəbiyyat nəzəriyyələri, xüsusən də ədəbiyyatı incəsənətin bir sahəsi hesab edən baxış öz
başlanğıcını türk ədəbiyyatşünaslığında məhz “Talimi-ədəbiyyat”dan götürmüşdür.
“Ədəbiyyat dərsləri”ndə daha çox Muhiddin Birgənin “Yeni ədəbiyyat” dərsliyindən faydalandıldığı qeyd
olunur. Muhiddin Birgən də dərsliyin yazılmasına olan tələbatı ifadə edən ön sözdən sonra R.Əkrəm (Muhiddin
Birgəndən əvvəlki) və H.Cavid, A.Şaiq (Muhiddin Birgəndən sonrakı) kimi sənət və gözəl sənət (incəsənət) haqda
məlumat verir. “Kitap, yazarın sanat ve güzel sanatları izah ettiği bir önsöz ve iki ana bölümden oluşur.Kitabın ilk
bölümünde Fuzuli, Baki, Nef’i, Nedim, Şeyh Galip gibi divan şairlerinin yanı sıra edebiyatta ahenk, üslup, üslubun
genel yararları ve söz sanatları gibi konulara yer verilir. Yazar, ikinci bölümde de Mütercim Asım, Akif Paşa, Şinasi,
Ziya Paşa, Sadullah Paşa, Namık Kemal, Abdülhak Hâmit, Recaizade Mahmud Ekrem, Muallim Naci, Tevfik Fikret,
Halid Ziya Uşaklıgil, Cenab Şahabeddin, Hüseyin Cahid Bey ve Mehmed Emin Bey gibi şair ve yazarlar hakkında
bilgiler verirken eski yazım şekillerinden ve edebiyatımıza yeni girmekte olan şekillerden söz eder ve söz
sanatlarını izaha devam eder”11. Lakin “Yeni edebiyat”ın orijinalı12 ilə tanışlıqda şahid oluruq ki, Neşe
Demirdelerin bu dərslik haqqında verdiyi məlumat bir qədər qeyri-dəqiqdir. Demirdelerin verdiyi məlumatda
daha çox yazıçı və şairlərin adlarının qabardılması belə təsəvvür yaradır ki, dərslikdə ağırlıq ədəbiyyat tarixinə
verilmişdir. Lakin mövzular əsasən nəzəriyyə problemləri üzərində qurulmuşdur. Müəlliflərə ayrılan yerlər
nəzəriyyə ilə müqayisədə daha azdır.
“Yeni ədəbiyyat”ın bölümlərini “Ədəbiyyat dərsləri” ilə qarşılaşdırdıqda onların heç də bir-birinin eyni
olmadığını və H.Cavidlə Abdulla Şaiqin faydalandıqları dərsliyi təkrarlamadıqlarını görürük. “Yeni ədəbiyyat”da
divan ədəbiyyatı və yeni ədəbiyyat problemlərini müəllif kitabın fərqli bölümlərində verməyə çalışır. Divan və
yeni ədəbiyyat təmsilçilərinin təqdimində də əvvəlcə divan şairlərinə, daha sonra yeni ədəbiyyat
nümayəndələrinə yer verilir. “Ədəbiyyat dərsləri”ndə yaradıcılıq nümunələri, əsərlərdən parçalar örnək kimi
verilirsə, “Yeni ədəbiyyat”da şair və yazıçıların özləri təqdim olunur. “Ədəbiyyat dərsləri”ndə bədii nümunələr
üçün ayrıca yer ayrılmasına baxmayaraq, “Yeni ədəbiyyat”da şair və yazıçılar tək-tək mövzuların arasına
yerləşdirilmişdir. Bir fərqlilik də yaradıcılığına istinad edilən şair və yazıçıların eyni tam olaraq eyni olmamasıdır.
“Ədəbiyyat dərsləri”ndə daha çox şair və yazıçının, dramaturqun əsərlərinə istinad oluhmuşdur. Bu isə nəzəri
materialın daha dərindən qavranmasına yardım edir.
“Yeni ədəbiyyat”və “Ədəbiyyat dərsləri” arasındakı ortaqlığı şərtləndirən bir cəhət də onlardan daha əvvəlki
bəlağət və nəzəriyyə kitablarında işlənən mövzular və ənənələrdən faydalanmasıdır. Məsələn, hər iki kitabdakı
sənət və gözəl sənətlər, onun bir qolu kimi qəbul edilən ədəbiyyat haqqında ortaq başlanğıc R.Əkrəmdən gəlmə
ənənədir.
-Bədii əsərin planlaşdırılması və yazılmasının başlıca prinsipləri. “Ədəbiyyat dərsləri”ndə öyrədilməsi lazım
olan əsas mövzulardan biri “Yazı yazmaqda əsaslar”dır. “Ədəbiyyat dərsləri”nin yazıldığı vaxtda və ona yaxın
tənzimat dövründə yazı yazmaq qaydaları haqda bir sıra kitablar meydana çıxmışdı. Bu kitablarda ümumi inşa
qaydaları, qrammatika və bədii dil prinsipləri, üslub məsələləri yer alırdı. H.Cavid və A.Şaiq dərslikdə bədii əsərin
yazılmasının başlıca prinsiplərindən – mövzu, məal, tərtib və ifadədən bəhs edirlər. Bunları iki qismdə
qruplaşdırırlar: “Mövzu, məal və tərtib inşanın şəkli-mənəvisi, ifadə isə şəkli zahirisidir”13.
-Üslub və ifadə təsnifatı. Üslubun tabe olduğu qaydalar iki yerə ayrılır: Üslubun məziyyati-ümumiyyəsi,
üslubun məziyyatı xüsusiyyəsi14. Bunların da hər birinin öz növbəsində təsnifatı verilir: Məziyyati-ümumiyə
sihhət, vüzuh, fəsahət, səlasət; məziyyati-xüsusiyə isə məcaz və süvari-bəyanı aid edilir. Sihhət qrammatik
qaydalara əməl olunması, vüzuh fikir və hisslərin anlaşılan, aydın bir dillə ifadəsi kimi izah olunur. Təqiq isə
vüzuhun ziddidir, mənanın düyünlənib verilməsidir. Üslubun vacib prinsiplərindən biri kimi müvafakata xüsusi yer
ayrılır (Bu prinsipə Recaizadə Əkrəm də “Talimi-ədəbiyyat”da mühüm əhəmiyyət vermişdir.) Müvafaqat
“kəlmənin məqsud bir mənayı tamamilə ifadə etməsidir”15. Ənənəvi ədabiyyatı-qəvaidələr əsasən fəsahət və
bəlağət üzərində qurulur. Ədəbiyyat qaydalarından bəhs edən ənənəvi kitabların əksəriyyəti də, təsadüfi deyil ki,
“Fəsahət və bəlağət”, daha çox da “bəlağət” adlandırılır. “Ədəbiyyat dərsləri”ndə isə fəsahət və bəlağət üslub və
ifadənin içərisində yer alır. Bəlağətin prinsipləri, terminləri ayrı-ayrılıqda işlənsə də, bəlağət ifadəsinin izahı
üzərində ayrıca dayanılmır. Lakin fəsahətin nə olduğu göstərilir: “Fəsahət kəlmə və kəlamın qəvaidi-lisanə
11 Neşe Demirdeler. Yüzyıl Öncesinden Bir Edebiyat Ders Kitabı.www.sakarya edebiyat.

12 Muhiddin Birgen. Yeni edebiyat.İstanbul, Kitabhane-i İslâm ve Askeri, 1330.
13Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq. Ədəbiyyat dərsləri.Təkrar nəşr: Bakı, Çaşıoğlu, 2010, səh.13.
14 Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq. Ədəbiyyat dərsləri. Təkrar nəşr: Bakı, Çaşıoğlu, 2010, səh.15 .
15 Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq. Ədəbiyyat dərsləri.Təkrar nəşr: Bakı, Çaşıoğlu, 2010, səh.18.
353
müvafiq olmaqla bərabər, tələffüzü səlis, mənası açıq və istimal olunduğu mənaya mütabiq bulunmasıdır ki,
kəlamın qərabətdən, tətəbböye-izafatdan və kəsrəti-təkrardan uzaq olmasıyla hüsul bulur”16. Daha sonra alt
başlıqlar kimi qərabət, tətəbbövü izafat, kəsrəti-təkrar üzərində dayanılır.
Üslubun məziyyəti-xüsusiyyəsi kimi məcazın və süvəri-bəyanın (təsvir və ifadə vasitələrinin) təsnifatını
apararaq, məna və funksiyalarını izah edir.
- Nəzm və nəsr; vəzn və şeir şəkilləri. Bədii əsərlərin şeir və nəsrlə yazıldığınıqeyd edənmüəlliflər onların
fərqini izah edir, nəsrin istifadə etdiyimiz adi dil qaydalarına uyğunluğunu bildirərək nəzm haqqında daha geniş
məlumat verirlər. Nəzm texnikasında vəzn və qafiyənin əsas olduğunu bildirərək vəznin nə demək olduğuna
aydınlıq gətirir, vəznlərin təsnifatını təqdim edirlər. Burada təkcə ənənəvi şeirə aid olan heca və əruzdan yox,
sərbəst nəzmdən də bəhs olunur. Sərbəst nəzm izah olunarkən misra quruluşuna görə ona yaxın olan müstəzad
da sərbəst şeirlə birgə izah edilir. Görünür, bu, onunla bağlıdır ki, XIX əsrin sonu, XX əsrin başlanğıcında sərrbəst
müstəzad Türk şeirində, xüsusən sərvəti-fünunda geniş yayılmışdı. Hüseyn Cavidin özünün də sərbəst müstəzad
şəklində şeirləri var idi. Misal olaraq “Gülbahar” şeirini göstərə bilərik. Bundan başqa, sərbəst müstəzad forması
mənzum dramın yazılmasında da əlverişli vasitə olduğu üçün, görünür dərslikdə müstəzad məsələsi xüsusi şəkildə
vurğulanmışdır. Əruz və heca vəzni barədə məlumat verildikdən sonra dərslikdə “Bəzi mütaliat” başlığı altında
maraqlı bir problemdən-şeirdə anjambman məsələsindən də bəhs olunur. Burada anjambmanın bir termin kimi
adı çəkilməsə də, şeirdə müşahidə olunan yeni xüsusiyyət kimi məhz həmin məsələ nəzərdə tutulur: “...bu gün
bir fikri-tamı ifadə edən cümlələr bir misra, nəhayət bir beyt içində sığışdırılmaqda deyil, hətta:
Sən tren, bən vapurda pürtəmkin,
Atılırkən – sən İsquc illərinin.
Sisli, yağmurlu, qarlı, buzlu, fəqət
Cəddü himmət, vüqarü hürriyyət.
tərzində adəta nəsrə yaxın bir ifadeyi-nəzmiyyə ilə böylə mənzumələr yazılmaqdadır”17. Göründüyü kimi,
burada izah olunan hadisə anjambmandır.“Anjambman şeirdə fikrin misra və beytdə bitməyib digər misra, beyt
və bəndlərə yayılmasıdır. Türk şeirinə fransızlardan keçmişdir”18.
Şeirə aid bölümdə təkcə vəzndən yox, qafiyə və rədifdən də bəhs edilir. Daha sonra “nəzmin ən bəsit şəkli”
kimi misradan başlayaraq bənd, beyt əsaslı şeir şəkilləri – rübai, mürəbbe, müxəmməs, təxmis, müsəddəs, təsdis,
tərcibənd və tərkibənd, şərqi, qəzəl, qəsidə (qəsidənin növləri), saqinamə, məsnəvi haqda ayrı-ayrılıqda məlumat
verir. Qədim şeir şəkillərinin tədricən köhnəldiyini və onların yerini yeni şəkillər aldığını söyləyən müəlliflər yeniyə
nümunə kimi “sone”yə xüsusi yer ayırırlar. Onu da qeyd edirlər ki, hazırkı vaxtda sone türk şeirində müəyyən bir
forma kimi yeni yayılan şeir şəklidir. Qafiyələnmə formasına görə, adı çəkilməsə də, fransız sonet şəklinə üstünlük
verildiyi anlaşılır. Nəzmin istifadə məkanını genişləndirmək, yeniləşmək, əski şeir şəkilləri və yazı tərzi içərisində
sıxışıb qalmamaq ideyası irəli sürülərək müdafiə olunur: “Mövzusu əski şəklə münhəsir qalan bir ədəbiyyat heç
bir zaman yaşamış və hiss etmiş bir millətin ədəbiyyatı olamazdı. Bunun üçün mənzum faciələr yazmaq, mənzum
tiyatrolar, məzhəkələr, hətta kiçik hekayələr yazmaq icab edər. Bunları bir qəsidəyə, bir məsnəviyə sığdırmaq
qabil olurmu?”19 Ədəbiyyatımızda ilk mənzum dram müəllifi olan H.Cavid çox güman ki, bu görüşü irəli sürərək
müdafiə etmişdir. Dərslik şeirdə və nəzm texnikasında yeniləşmənin vacibliyini irəli sürərək bu sahədə əski-yeni
qarşıdurmasında yeninin tərəfində olduğunu nümayiş etdirir və eyni zamanda yeniləşməni öyrədərək təbliğ edir.
Türk şeirinin yeniləşməsində Əbdülhəqq Hamidin və Recaizadə Əkrəmin xüsusi rolu vurğulanır20.
Burada yeni şeir şəklindən danışılarkən təkcə sonetdənbəhs olunması o demək deyil ki, o dövrdə
ədəbiyyatımıza gələn qərb şeir şəkli yalnız sonet olmuşdur. XIX əsr boyunca həm tənzimat, həm də Azərbaycan
maarifçiliyində şeir şəkilcə ənənəvi formanı (həm divan, həm də xalq şeiri şəkillərində) davam etdirsə də, onun
məzmun funksiyasında əsaslı dönüş yaranmışdı. Misal olaraq Mirzə Fətəli Axundzadənin, İbrahim Şinasinin,
Namiq Kamalın, Seyid Əzimin (maarifçi şeirləri), Əbdülhəqq Hamidin, Recaizadə Əkrəmin və b. şeirlərini göstərə
18 Nedir Bu Anjambman ? Anjambman Örnekleri... | edebiyat fatihi www.edebiyatfatihi.net/.../nedir-bu-anjambman.
19 Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq. Ədəbiyyat dərsləri. Təkrar nəşr: Bakı, Çaşıoğlu, 2010, səh, 77.
354
bilərik. XIX əsrin sonu, XX əsrin başlanğıcında isə türk, eləcə də Azərbaycan ədəbiyyatında Qərb mənşəli bir sıra
yeni şeir şəkilləri – terzarima, triyole, rondo və s. yayılmağa başladı21.
Dərslikdə bunlar haqda məlumat verilməməsi, görünür müəlliflərin özlərinin sonetə daha çox üstünlük
vermələri və onu öyrətmək istəmələri ilə bağlıdır. Məlumdur ki, Hüseyn Cavid ədəbiyyatımıza sonet janrının
gəlişində öz yaradıcılığı ilə mühüm rol oynamışdır. Başqa problemlərə aid bir neçə mövzudan sonra, görünür çox
mühüm hesab etdiklərindəndir ki, dərslikdə vəzn məsələsinə bir daha qayıdılır. “Övzani-milliyyənin tərki ilə
övzani-əruziyyənin qəbulu” başlığı altında heca və əruzun əvəzlənməsi məsələsindən bəhs olunur..
- ədəbiyyatın tərzləri; ədəbiyyatın növləri; ədəbiyyatın qisimləri. Ayrıntılarla göstərdiyimiz bu istiqamət
dərslikdə müstəqil başlıqlar kimiverilmişdir. Burada, ədəbiyyatın tərzləri mövzusunda, əslində, epik əsərlərin
təqdimat texnikasına aid problemlər nəzərdə tutulub. Göstərilir ki, “Ədəbiyyat təsvir, təhkiyə və mühakimə
tərzlərində yazıla bilər”22. Təsvir, təhkiyə və mühakimənin də öz daxilində təsnifatı aparılır. Ədəbiyyatın
növlərindən isə şifahi xalq ədəbiyyatı və yazılı ədəbiyyat mənasında bəhs olunur. Hazırda ədəbiyyat
nəzəriyyəsində istifadə olunan ədəbi növlər isə dərslikdə ədəbiyyatın qisimləri kimi izah edilir. Burada ədəbi
növlər (qisimlər) Aristotel bölgüsünə uyğun olaraq üç yerə ayrılır: epik, lirik, dramatik. Epik ədəbiyyatın həm xalq
ədəbiyyatına, həm də yazılı ədəbiyyata uyğun təsnifatı verilir. Yazılı ədəbiyyatda epik növün ən geniş yayılan
janrları kimi roman və hekayə qeyd olunur. Görünür, bu da həmin janrların o dövrdə həm Türkiyədə, həm də
Azərbaycanda geniş yayılması ilə bağlı idi. O dövrdə ədəbiyyatımızda felyoton, novella, povest, ədəbi nağıl və s.
kimi janrlarda əsərlər yaransa da, görünür, onlar da roman və hekayənin formaları kimi qəbul edildiyindəndir ki,
epik növün janr təsnifatında öz əksini tapmamışdır.
Hekayəyə çox önəm verilən dərslikdə bu janrın tipologiyası aparılarkən ədəbiyyat nəzəriyyəsinin başqa bir
mühüm probleminə də toxunulur – yaradıcılıq metodu məsələsinə. Bu baxımdan iki cür hekayə müəyyənləşdirilir:
Xəyaliyun (romantik) və həqiqiyun (realist). İkisinə də yüksək əhəmiyyət verilir. Xəyaliyun hekayənin
ədəbiyyatımızda bir o qədər də inkişaf etmədiyi, yanlış anlaşıldığı göstərilir.Ədəbiyyatımızda avropa tərzində ilk
hekayə ustası kimi Əhməd Midhət Əfəndi qeyd olunur. Hekayə janrı haqqında dolğun təsəvvür yaratmaq üçün
Qərb hekayə ustalarının da adı çəkilir.
Bütün dərslik boyu ədəbiyyatımız dedikdə Osmanlı və Azərbaycan ədəbiyyat sahələri bir-birindən ayrılmır,
ədəbi nümunələrdə Osmanlı-türk ədəbiyyatına daha geniş yer verilir. Bunun əsas səbəbi hər iki müəllifin
türkçülük ideyasının tərəfdarı olmaları ilə bağlı idi. Başqa bir səbəb isə Hüseyn Cavidin İstanbul Universitetindən
məzun olması, oradakı dərsliklərə yaxından bələdliyi və həmin dərsliklərin, yaranan yeni ədəbiyyatın təcrübəsini
Azərbaycanda yaymaq istəyi ilə izah oluna bilər.
Nəticə
Nəticə olaraq söyləyə bilərik ki, Osmanlı müəlliflərinin ədəbiyyat nəzəriyyəsi dərsliklərinin təcrübəsindən
yaradıcılıqla istifadə, seçilən bədii ədəbiyyat nümunələrinin nümunə kimi təqdimi ilə hazırlanan bu təlif dərslik
türk ədəbiyyatlarının öyrənilməsi sahəsində metodoloji baxımdan mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Qaynaqlar
Arap Harfle Yeni Türk Edebiyatı Antolojilerinen (1839 ...www.farsdili.org/node/451
Batı'dan Gelen Nazım Biçimleri - Makaleler.comwww.makaleler.com/batıdan-gelen-nazım-biçi...
Cavid Hüseyn, Şaiq Abdulla. Ədəbiyyat dərsləri. Birinci nəşr. Bakı, Hökumət mətbəəsi 1919; Təkrar nəşr:
Bakı, Çaşıoğlu, 2010
Birgen Muhiddin, Yeni Edebiyat, İstanbul, Kitabhane-i İslâm ve Askeri, 1330/ 1914
Faik Reşat 1851-1914 [WorldCat Identities]www.worldcat.org/identities/lccn-n80-77419
Faik Reşad nedir? Faik Reşad hakkında bilgi - Türkçe Bilgiwww.turkcebilgi.com/faik.
Həşimli Hüseyn. Avropa lirik janrları və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: Elm və təhsil, 2009
Nedir Bu Anjambman? Anjambman Örnekleri...edebiyat fatihiwww.edebiyatfatihi.net/.../nedir-bu-
anjambman.
Demirdeler Neşe. Yüzyıl Öncesinden Bir Edebiyat Ders Kitabı.www.sakarya edebiyat
Parlatır İsmayıl. Recai-zade Mahmut Ekrem. Hayatı-Eserleri-Sanatı. Ankara, AKM Yayını, 1995.
Pierre Loti (1850 - 1923) - Kim Kimdir? - FORSNETwww.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=4599
Tanpınar Ahmet Hamdi 19 uncu asır Türk Edebiyatı Tarihi, Çağlayan Kitabevi. Beyoğlu- İstanbul. 1997
21 Hüseyn Həşimli. Avropa lirik janrları və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: Elm və təhsil, 2009; Batı'dan Gelen Nazım Biçimleri -
Makaleler.com www.makaleler.com/batıdan-gelen-nazım-biçi...
355
BAĞIMSIZLIK ÖNCESİ VE SONRASINDA TÜRK VE AZERBAYCAN ŞAİRLERİNİN
ŞİİRLERİNDE TÜRKİYE-AZERBAYCAN TEMASI
Sabina ABİD*
Özet
Türkiye ve Azerbaycan iki kardeş ve dost devletlerdir. Her iki devlet içinde yaşayan millet aynı etnik kökene
mensuptur. Uzun yıllar Sovyetler döneminin hâkimiyeti altında yaşamını sürdüren Azerbaycan Türkleri Türklük
kavramına yabancılaşmamış kendi öz kimliğini unutmamıştır. Azerbaycan'ın bağımsızlığı için aydınlar, şairler
kalemiyle mücadele ederek birçok şiirler, eserler yazmışlardır. Azerbaycan halkı Sovyetler dönemindeki yaşanan
her türlü yasaklara rağmen Türklüğü için mücadelesini sürdürmüştür. Azerbaycan şair ve yazarları sürdürülen
mücadeleyi şiir ve eserlerinde yansıtarak Türkiye'ye ve Türklüğe olan özlem ve hasretini şiirleriyle dile
getirmişlerdir. Bağımsızlığa kadar olan süreçte Türkiye ile Azerbaycan arasındaki münasebetleri Ali Bey
Hüseyinzade, Ahmet Cevat, Hüseyin Cavit, Halil Rza Ulutürk gibi Azerbaycan şair ve yazarları şiirlerinde
işlemişlerdir. Bağımsızlıktan sonra Sabir Rüstemhanlı, Bahtiyar Vahapzade, Zelimhan Yakub gibi şairler Türkiye ve
Azerbaycan arasındaki kardeşlik ve dostluğun derinleşmesine şiirleriyle destek olmuşlardır. Türkiyedeki yazarlar
ve şairler de Azerbaycan'a olan özlemini şiirleriyle ifade etmişlerdir. Türk yazarlardan Yavuz Bülent Bakiler,
Dilaver Cebeci, Hüseyin Çelikcan, Nurullah Genç, Abdurrahim Karakoç Azerbaycan'a olan hasretini, derin
duygularını şiirlerinde dile getirmiştir. Bu çalışmada Türk ve Azerbaycan şair ve yazarlarının Türkiye-Azerbaycan
arasındaki münasebetleri, kardeşlik ve dostluğu şiirlerinde nasıl ele aldığı şiirlerden örnekler verilerek
gösterilecektir.
Giriş
Asırlardan beri iki ayrı Türk coğrafyasında yaşayan Azerbaycan ve Anadolu Türkleri aradaki bütün engellere,
mesafelere rağmen aynı soya dayanan güçlü kardeşlik bağıyla birbirine destek ve sahip çıkmıştır. Anadolu Türkleri
Türkiye'nin bir parçası saydığı Azerbaycan topraklarını kendi toprakları gibi korumuş ve işgalci güçlerin bu
toprakları sahiplenmesine engel olmuştur. Bu işgalin örneklerinden biri olarak 1918 yılında Azerbaycan
topraklarının Ermenilerin işgal etme isteğiydi. Fakat Ermenilerin işgal teşebbüsünü önleyen Türk ordusu
Azerbaycan soydaşlarının gönlünü fethetmiştir. Azerbaycan topraklarını Ermeni işgalinden kurtaran Türk
ordusuna Hüseyin Cavit, Ahmet Cevat, Abdulla Şaik gibi şairler şiirleriyle destek vermiş ve sevinçlerini övgülerle
satırlara taşımışladır.
1927 yılına kadar sıkı ilişkiler içerisinde olan Tükiye ile Azerbaycan arasında bu tarihten sonra doğrudan
ilişki kurulamaz. Türkiye ile ilişkiler bağımsızlığın ilanından sonra yeniden kurulur. Türkiye ile bütün ilişkilerin
kesildiği bir dönemde dolaylı yollarla da olsa Türk soydaşlarını ziyaret eden Azerbaycan şairleri Türkiye ile olan
kardeşlik bağlarını eskisi gibi devam ettirir. Böyle bir dönemde Bahtiyar Vahabzade, Abbas Abdulla, Refik Zeka
Hendan Türkiye'de bulundukları izlenimleri, kardeş saygı ve sevgisini bütün yasaklara rağmen şiirlerine taşırlar.
Sovyetlerin Türkiye Azerbaycan arasına çektiği demir perde derin kardeşlik bağlarını yıkamadığı gibi bu yasaklar
Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla son bulur. Aslında Türkiye Sovyetlerin dağılma sürecinde Birlik içerisindeki
ulusal hareketleri ve gelişmeleri takip eder. Türkiye henüz dağılmamış SSCB ile ilişkilerini sürdürürken Moskova ile
olan ilişkilerine de zarar vermeyecek şekilde davranarak Birlikteki Türk Cumhuriyetleriyle de yakınlaşma
çabasında bulunur1.
Bağımsızlık sevincini paylaşan Türk halkı Azerbaycan topraklarının işgaliyle karşılaşır. Birçok Türk şairi
Azerbaycan topraklarının işgalinden ortaya çıkan yıkımları şiirlerinde büyük üzüntüyle dile getirir. Özellikle
Karabağ topraklarının işgaliyle ilgili birçok Türk şairlerinin gösterdiği hassasiyeti ve üzüntüyü yansıttığı şiirlere bu
çalışmada geniş yer verilmiştir.
1.Bağımsızlıktan Önce Türk ve Azerbaycan Şairlerinin Şiirlerinde Türkiye-Azerbaycan
1.1.Azerbaycan Şairleri
* Yrd. Doç. Dr., Artvin Çoruh Üniversitesi.

1 Fariz Farzali, XX. Yüzyılda Azerbaycan Türkiye İlişkileri, Basılmamış Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Kayseri 2011, s.125.
356
Sovyetler dönemindeki yasakları kırarak Türklük, Turancılık ideolojisinin Azerbaycan'daki büyük öncüsü
Hüseyin Cavid Türkiye'ye ve Türklere olan sevgisini şiirleriyle dile getiren Azerbaycan şairlerinden biridir.
Türkiye'den döndükten sonra H.Cavidin şiir sanatında sosyal ve siyasi konular esas yer tutar. Buna sebep yazarın
sosyal konulara ilgisinin artması ve bunun yanı sıra siyasi olayların büyümesiyle bağlıdır. Birinci Dünya savaşı
sırasında Türkiye'de meydana gelen olaylar ve 1916 yılında Anadolu harbzedelerine yardım amacıyla yazdığı
“Harp ve felaket” şiirinde Turanın büyüklüğünü, Türkün şanlı tarihini, dünyayı titreten ecdatların kahramanlığını
dile getirir2:
Türklerin anlı-şanlı ecdadı
Saldırıp titretirdi yeryüzünü,
Hükmeder, dinletirdi her sözünü,
Ne zaman kişneseydi Türkün atı
Kırılırdı bir ülkenin kanadı.
Yine Anadolu harbzedelerine yardım amacıyla yazdığı bir başka şiiri “Çoban Türküsünde” Cavid duygularını
şöyle ifade eder:
Göz yola dikmekten bağrım oldu gan,
Bir heber yog, hilal gaşlı yarımdan,
Yaralı könlümü olmaz ohşayan,
Yar yar deyib gece gündüz ağlaram.
I.Dünya savaşında Türklerin 1916 Kafkasya cephesinde uğradığı yenilgi Azerbaycan Türklerini fazlasıyla üzer
ve Anadolu'dan gelen felaket haberleri, Ruslar tarafından esir alınan Türk askerlerinin Nargin adasına
gönderilmesi Azerbaycan Türklerini derinden yaralar. Bakü'de bulunan Nargin adasındaki esir kampının çok ağır
şartları olmasına rağmen Rusya özellikle Kafkasya cephesinde ele geçirdiği birçok Türkiyeli asker ve sivil esiri
buraya gönderir. Nargin adasında yaklaşık 3000 ile 6000 arasında Türk esir bulunmaktaydı. Savaş devam ederken
zamanla boşaltılan bu esir kampına yeni esir alınan Türk askerler sevk edilir3. Hüseyin Cavid bu durumdan
derinden etkilendiğini Türk esirlerine ithafen yazdığı “Türk esirleri” şiirinde dile getirir. Yazar bu şiiriyle insanları
kardeşliğe, büyük Türk milletinin bu duruma sessiz kalmamasına kurtarıcı olmaya çağırır4:
Ey Türkeli! Ey milyonlar ülkesi!
Saqın, duyma nedir bu hal, bu dehşet;
Titretmesin seni şu kardeş sesi,
Körlük, sağırlık o da bir seadet!...
Türk milletinin sıkıntılı günlerden nasıl kurtulacağını düşünen Hüseyin Cavid Qars ve Oltu çevresinde
sebepsiz olarak katledilenlere ithaf ettiği “Mazlumlar İçin”, ve “Harp İlahi Garşısında” ve s. şiirlerinde savaşın Türk
dünyasına getirdiği zararları ele alır. Bu şiirlerinde yazar dünyayı saran dehşetleri, faciaları dile getirir ve insanların
bu çatışmalardan yorulduğunu, usandığını gösterir. “Mazlumlar İçin” şiirinde şair düşüncelerini şöyle ifade eder:
Verin! .Verin de evet, susdurun şu feryadı,
Aman! Esirgemeyin merhametle imdadı.
Verin! Verin! Gözü yollarda bir yığın beşerin,
Ne heyret ah! Esersizmi bunca ahü enin!?
En zor günlerinde Türkiye ve Azerbaycan birbirine destek olmuş, yardımlarını esirgememiştir. Bu zor
anlardan biri de 1918 yılında Bakü'nün Ermeniler tarafından işgal edilmesidir. Türk ordusunun ilk işi Bakü'yü
ermeni işgalinden kurtarmaya çalışmaktır.
2 Bedirhan Ehmedov, XX. Asır Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, Elm ve Tahsil, Bakü 2011, s.164.
3 Cemil Kutlu, I.Dünya Savaşında Rusya'daki Türk Savaş Esirleri Ve Bunların Yurda Döndürülmeleri Faaliyetleri, Basılmamış
Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Müdürlüğü, Erzurum 1997,s.91-92.
4 Melahet Babayeva, Hüseyin Cavid'in Eserlerinde Kardeşlik ve Birlik, Karedeş Kalemler Aylık Avrasya Edebiyat Dergisi, yıl 5,
Sayı:54, Ankara 2011, s.79.
357
Türk ordusu 25 Mayıs 1918 yılında Gence'ye gelir ama ilk hücumda Bakü'yü Ermeni'den kurtaramaz. Bu
durumdan ümitsizliğe kapılan Bakü halkı Türk ordusuna daha hızlı hareket etmesi için mektuplar yazarlar.
Azerbaycan şairlerinden Abdullah Şaik Türk ordusuna ithaf ettiği şiirinde Türk askerlerinin çabuk gelmesini ve
yalnız Türk ordusunun bu zor durumdan Bakü'yü kurtarmak isteğinde bulunarak Türk askerlerine şöyle seslenir:
Sen gelmezsen, güneş doğmaz, ümit gülüm açılmaz.
Dudaklarım gülmez, sönük bahtıma nur saçılmaz.
Başkasını istemem de, Ey Türk, sen gel, sen
Beklemekten yoruldum, ah, işte geç kaldın niçin?
Ahmet Cevat 1918 yılında Bakü'yü gelip kurtaran Türk ordusuna, kardeş yardımını ve bu yardımın önemini
dikkat çekmek için “Türk Ordusu” şiirinde şöyle seslenir:
Ey şanlı ölkenin şanlı ordusu,
Unutma Kafkas'a girdiğin günü!
Gelirken kovmağa Turandan Urusu,
Ayağını Karadeniz öptü mü?!
Yine Ahmet Cevat “Ey Asker” adlı şiirinde ise bayrağı yükseklerde tutan Türk askerini alkışlar ve duygularını
şu dizelerle dile getirir5:
Şu karşıki duman çıkan bacadan
Sen gelmeden iniltiler çıkardı.
Gecikseydin mazlumların feryadı
Yeri göğü, kâinatı yıkardı.
Yıllarca milli bir şarkı olarak nesillerin gönlünü titreten “Çırpınırdın Karadeniz” şiirinde ise Ahmet Cevat
bayrağa ve Türk milletine olan içten duygularını şu mısralarla dile getirir6:
Çırpınırdın Karadeniz
Bakıp Türk'ün Bayrağı'na,
Ah! diyerdin hiç ölmezdim
Düşebilsem ayağına!
Türkiye sevgisi ve özlemi babalarından kalma bir miras olan Bahtiyar Vahabzade'nin Türkiye'ye gösterdiği
bağlılık birçok şiirinde dile getirilmiştir. Bahtiyar Vahabzade Türkiye'ye ilk gelişi 1961 yılında birkaç Azerbaycan
yazarıyla Afrika kıtasına olan 40 günlük seyahat zamanı gerçekleşmiştir. Bahtiyar Vahabzade İstanbul'a vardığı
zaman vesikasına vurulan mühür onu duygulandırır ve mührün üzerini okuyarak Türkiye ile ilgili duygularını şöyle
dile getirir: “Mührün üzerini okuyorum: Türkiye Cumhuriyeti. Ben sana kurban olayım ey benim cumhuriyetim, ey
benim benden uzak vatanım! Benim için yanan ama bana imdat elini uzatamayan vatanım! Ve vesikanın
üzerindeki mührü birkaç kez öpüyorum. 35 yıllık ömrümde bütün vesikalarım Rus dilinde yazılmıştı. Ömrümde
sadece on saat benim kim olduğumu gösteren vesika ise kendi dilimdeydi. Ben ancak şimdi ben olmuştum!”7
Vatana kalbi sızlayarak dönen Bahtiyar Vahabzade bu seyahat hakkındaki düşüncelerini “İstanbul” şiirinde
şöyle dile getirir8:
Bosfor körfezi
İki kıt'a
Söykenmiş birbirine
Ortasında bu yolun.
5 Servet Gürcan, Ahmet Cevat, Şiirleri-I,Çırpınırdı Karadeniz, Göktuğ Ltd Şti, Ankara 1990, s.8.
7 Bahtiyar Vahabzade, Ömürden Sayfalar, Ötüken Neşriyat A.Ş. İstanbul 2000, s. 265.
8 Vahabzade, s.267.
358
Bir terefi Avropa'dır

Bir terefi Asya
İsranbulun...
Türkoğlu durup ortada
Seyr edir
Sağını
Solunu.
İstanbul'a olan sevgisini şiirlerine taşıyan bir başka Azerbaycan şairi Ahmet Cevat'tır. Ahmet Cevat
“İstanbul” şiirinde çok sevdiği İstanbul'un güzelliklerinden bahsederken, Anadolu'nun idaresiz kalışını ve
İstanbul'un İngilizler tarafından işgal edilişini lirik şekilde hissettirerek, işgalci İngilizleri İstanbul'un ince beline
sarılan bir yılana benzetir ve üzüntüsünü şu mısralarla ifade eder 9:
“Ben sevdiğim mermer sineli yârin
Diyorlar koynunda yabancı el var.
Bakıp âfaklara, uzak yollara,
Ağlıyormuş mavi gözler İstanbul!”
Azerbaycan şairi Abbas Abdulla 1984 yılında Ankara'yı ziyaret ederken Türk soydaşlarının gösterdiği itinanın
birbirilerine olan ilginin, sevginin ve aynı dilde konuşmanın mutluluğunu “Ankara” şiirinde şu mısralarla dile
getirir10:
Ankara’da
1984, Aralık'da
Heç bir şey yoxdu ortalıkda
Sevgi vardı,
Saygı vardı,
Birbirimize gaygı vardı,
Bir de eyni dilde danışmanın
Bextiyarlığı vardı
1.2. Türk Şairleri
Türklük ve Turancılık ideolojisinin Türk şiirindeki usta şairi Ziya Gökalp Türklerin Ergenekon'dan birlikte
çıkışını ve devamında Türklerin büyük bir Turan ülkesinde birlikte yaşama ideallerini ve isteğini şiirlerinde
vurgulamıştır. Türklere aramaları ve ulaşmaları gereken yerleri ve fikirleri işaret eder ve bu ülkede yaşayan
insanlara ülküsünden bahseder11. Z.Gökalp'e göre Turan mefkûresi bir vatandır ve Türklerin yaşadığı ve
Türkçenin konuşulduğu bütün ülkelerin tamamıdır. Turanda yer alacak Türk milleti ise, bugünkü Türk
dünyasından oluşturulacak bir millettir12. Z.Gökalp “Ergenekon” şiirinde Turan manasını sınırlamış ve sadece yurt
anlamında kullandığını şu mısralarla dile getirmiştir: Beşbin yıllık bir orduyuz, Turan yurdu durağımız! Büyük bir
ülke haline getirilecek Turan yurdunda birinci yer alacak olan Türk yurdunun Azerbaycan olacağını şair şu
mısralarda ifade eder13:
Birinci Azerbaycan,
İkincisi Geldanistan,
10 Yaşar Garayev, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi-5, Abbas Abdulla Ankara şiiri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara
1997,s.319.
11 Halil İbrahim Şahin, Ziya Gökalp, Kızıl Elma şiirler, Ötüken Neşriyat A.Ş, İstanbul 2015, s. 12.
12 Nevzat Kösoğlu, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Ziya Gökalp, Ötüken Neşriyat A.Ş, İstanbul 2013, s.167.
13 Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gökalp Külliyatı-1, Şiirler ve Halk Masalları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1989, s.78.
359
Üçüncüsü Arz-ı Ke'nan,

Fışkırdı üç kaynağımız!
Bağımsızlıktan önce Azerbaycan'da Türk sözü halkın, dilin adı olarak yasaklandığı ve halka soyunun, dilinin
unutturulmaya çalışıldığı bir devirde Nazım Hikmetin Azerbaycan'a gelişi Azerbaycan'da Türklük ruhu ve Türklük
şuurunun yükselişine sebep olur. Her ne kadar o yıllarda Nazım Hikmet Türkiye'de “Moskova'nın adamı”, “Türk
düşmanı” gibi bilinse de Azerbaycan Türkleri için Türkiye'nin, Türklüğün, Türk dilinin sembolü haline çevrilir.
Nazım Hikmet Azerbaycan'da katıldığı toplantılarda en yüksek kürsülerden “Ben Türküm siz de Türksünüz,
ruhumuz, geleneklerimiz bir halklarımız, dillerimiz kardeştir” diyordu.
Nazım Hikmet Bakü'yü İzmir'e benzettiği için çok sever ve 1957 yılında Azerbaycan'a ilk gelişinden sonra
aralıklarla bu seyahatini devam ettirir. Nazım Hikmet Azerbaycan'da kendisini rahat hisseder özellikle de
Azerbaycan Türkçesinin konuşulduğu muhit ona çok hoş gelir. Hazar'a içli şiirler yazar14. Nazım Hikmet Bakü'nün
gece manzaralarını bile loş ışıklarda hayranlıkla seyreder ve Hazarın sularını aynı Boğaziçi'nin suları gibi gözünde
canlandırır ve hayale dalarak duygularını“Geceleyin Bakü” şiirinde şu mısralarla dile getirir15:
Geceleyin yıldızsız ağır denize kadar
Geceleyin zifiri karanlıkta
Güneşli buğday tarlasıdır Bakü şehri.
Tepedeyim,
Avuç avuç çarpar yüzüme ışık taneleri,
Havada rast peşrevi Boğaziçi suları gibi akar.
Azerbaycan sevgisini, özlem ve hasretini şiirlerine derinden yansıtan Türk şairi Yavuz Bülent Bakilerdir. Şair
için Azerbaycan bin yıllık karasevdası, ilahisi ve ülküsüdür. Azerbaycan şairin yüreğinin şahdamarıdır. Y.B.Bakiler
Azerbaycan'a olan özlemini Hz. Yakup'un özlemi ile özdeşleştirir. Azerbaycan'ın bağımsız olmaması şairin kalbinde
büyük yaralar açar. Azerbaycan'a olan özlemi Azerbaycan topraklarını gören birinde, kızının isminde, annesinin
türkülerinde teselli bulur 16.
Anamın gözyaşında, kuşların kanadında
Bir iftar sofrasında, içtiğim suyun tadında
Kızımın türküsü gibi güzel Aybala adında
Bakarım Azerbaycan
Üç renkli bayrakları görünce hep Azerbaycan'ı hatırlar ve şu mısralarla duygularını dile getirir:
Simli bindallılarda, yün papaklarda
Bir çınardan koparak savrulan yapraklarda
Ve sonra boynu bükük üç renkli bayraklarda
Bakarım Azerbaycan
2.Bağımsızlıktan Sonra Türk ve Azerbaycan Şairlerinin Şiirlerinde Türkiye-Azerbaycan
2.1.Türk Şairleri
1990 yılından bugüne kadar işgal edilen Azerbaycan toprakları ve Karabağ'daki insanlık dramına kayıtsız
kalmayan Türk şairleri bu felaketleri şiirlerine taşırlar. Azerbaycan'daki işgal sonucu ortaya çıkan
felaketleri ve yıkımları Türk şiirinde Dilaver Cebeci, Yavuz Bülent Bakiler, Nurullah Genç, Abdurrahim Karakoç,
Abbas Gökçe, Hüseyin Çelikcan, Osman Öcal gibi şairler şiirlerinde işler.
14 Anar, Nazım Hikmet, Kerem Gibi, Bengü Yayınları: Ankara 2009, s.17-18.
15 Nazım Hikmet, Nazım Hikmet Bütün Şiirleri, Yapı Kredi Yayınları, Ankara 2015, s.1722.
16 Halil Adıyaman, Yavuz Bülent Bakilerin Şiirlerinde Türk Dünyası, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Cilt 3, Sayı: 5,
Kars 2014, s.58.
360
19'nu 20'sine bağlayan 1990 yılının o kanlı ocak gecesinde Bakü'de yaşanan dramı “Bakülü Karanfil” şiirine
taşıyan Dilaver Cebeci ölen her şehidin akan kanlarını karanfilin kırmızı rengiyle özdeşleştirir ve günahsız
insanların acı ölümü rüzgârları bile nasıl suskunlaştırdığını şu mısralarla dil getirir17
Sımsıcak ocaklara düştü “Ocak kırgını”,
En asi zirvelerde sustu acı külekler
Gökgöl'ün düşlerine aktı Karanfil kanı...
Ocaktaki Bakü dramının her aileye acı verdiği gibi karanfilin bile bu acıya tahammül edemediğini şair şu
mısralarla ifade eder:
Dayanmak kolay değil bu efkâre Karanfil,
Dökelim dertlerin gel eş'are Karanfil!
Hüseyin Çelikcan 30 ağustos 1991 günü Azerbaycan'ın bağımsızlığını ilan etmesi münasebetiyle yazdığı
“Azerbaycan Düşünceleri” isimli şiirinde kardeş toprakların bağımsızlığa kavuşma sevincine ortak olduğunu şu
mısralarla dile getirir18:
Hazarda su kabarsın, dalgalansın, durulsun,
Üzerinde martılar mavilere durulsun,
Bakü yeniden doğsun, düzen tekrar kurulsun.
Karabağ topraklarının işgali Türk soydaşlarımızı derinden etkiler. Türk şairler bu işgalin getirdiği felaketleri
şiirlerinde konu olarak işlerler. Karabağ'daki kardeşlerinin uğradıkları felaketlere yürekleri sızlayan şairler,
Uluslararası kamuoyunun tepkisizliği ve Batı devletlerinin duyarsızlığını eleştirirler. Şiirlerinde Azerbaycan ve
Türkiye'nin birbirinden ayrı düşünülmeyecek bir vatan toprağı olduğunu vurgulayan şairler, bir gün kardeş
toprakların işgalden kurtulacağına ve Azerbaycan Türklerinin zaferine dair inançlarını cesaret verici ifadelerle
şiirlerinde dile getirirler19.
Yavuz Bülent Bakiler Karabağsız bir Azerbaycan düşünememektedir. Fakat Karabağ'ın Ermeniler tarafından
işgali şairde büyük üzüntü uyandırarak Karabağ'ın haritada bir daha yer almayacağını ve Karabağ'ı bir daha
göremeyeceğiyle ilgili korkularını, telaşlarını “Karabağ Hasreti” şiirinde lirik duygularla şu mısralarda dile
getirir20:
Bir gün biterse her şey Karabağ'ı görmeden
İstemem bandolar, büyük çelenkler...
Üstüme okunmuş birkaç avuç mübarek
Karabağ toprağından serpilse yeter
Osman Öcal (Vuslati) “Ya Karabağ Ya ölüm şiirinde” Ermenilerin Rus ordusu desteğiyle günahsız insanlara
işkence ederek Karabağ topraklarını işgal ettiğini dile getirir. Fakat Ermeni hiçbir zaman bu topraklara sahip
olamayacağını bilmelidir. Ölümü de göze alarak bir gün Karabağ topraklarının işgalden kurtarılacağına şair
umutludur. Osman Öcal “Karabağ bir Türk toprağıdır ve Karabağsız Türkistan asla olmaz” diyerek şair şu
mısralarla düşüncelerini pekiştirir21:
Gönlümüzde helalsin, gülsüz gülistan olmaz.
Vuslati'nin sevdası, bir Ermenistan olmaz
Yadigârsın Karabağ, sensiz Türkistan olmaz.
Esarete gelmez Türk, bitsin işkence zulüm
Yemin olsun Tanrıma, ya Karabağ ya ölüm!
17 Dilaver Cebeci, Bütün Şiirleri, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul, 2009,s.180/ 192.

18 Hüseyin Çelikcan, Azerbaycan Düşünceleri, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, Eylül-Ekim 1991, Sayı: 281, s.19.
19 Mehmet Törenek, Servet Tiken, Azerbaycan'ın işgali ve Karabağ Sorunun Çağdaş Türk Şiirine Yansıması, Journals of Qafqaz
University, Volume 1,Number 2, Baku, 2013, s. 197.

20 Yavuz Bülent Bakiler, Duvak, Hisar Yayınları, Ankara 1971, s.46.
21 Osman Öcal, Hicran Düştü Sevdama, Zemge Yayınları, Gaziantep 2010,s. 114.
361
Abdurrahim Karakoç Müslüman Türklere yapılan işkencelerin esas kaynağını Batılı Devletlerde görür. Şair
Karabağ'da Erneniler'in Batılı devletler desteğiyle günahsız insanlara işkence yaptığının farkına vararak Batıyı sert
bir dille eleştirir. Uygulanan işkencelerin açtığı yara yalnız Azerbaycan halkına yapılmayıp kardeş Türk halkının da
bu acıyı paylaştığını dile getirir22: Birleşmiş milletler benzedi sirk'e
Sadistler musallat edildi şarka
İsrail Arap'a, Ermeni Türk'e
Kısmet bazı sizde, bazı bizdedir
Sizdeki yaranın özü bizdedir
Azerbaycan'a olan sevgi ve özlemini şiire taşıyan Türk şairlerden biri de Nurullah Genç'tir. Şair “Gülnare”
isimli şiirinde Azerbaycan'a olan derin özlemin, hasretin verdiği bir yorgunluk ve divaneliği vurgular ve rüzgârın
bile Azerbaycan topraklarından bir haber göndermesini bekler ve şair şöyle seslenir23
Azerbaycan ufkunda bir divanedir gönül
Böylesine tarumar olmadı belki de gül
Toprak, bir bakışınla kızıl renge büründü
Yıldızlar ülfet için gündüz vakti göründü
Gözlerin binlerce yıl ötesinden yadigâr
Nerdesin, ey Baküden, Genceden esen rüzgâr
Turgut Sungar “Aras'ın Sevdası” isimli şiirinde Azerbaycan'a canını kurban verecek kadar sevdiğini
vurgulayarak duygularını şu mısralarla dile getirir24:
Son durağın Azerbaycan,
O'na gurban olsun bu can,
Selam sana ey Nahçıvan!
Meni goyub getme Aras
2.2.Azerbaycan Şairleri
Türkiye'ye olan bağlılığını sevgisini şiirlerinde sık şekilde en derin duygularla dile getiren önemli Azerbaycan
şairlerinden Bahtiyar Vahabzade Türkiye ile Azerbaycan'ın birbiriyle yalnız kardeş bağının olmadığını soy, din, dil
bağıyla da birbirine bağlı iki Türk devleti olduğunu Azerbaycan-Türkiye şiirinde şu mısralarıyla ifade eder:
Dinimiz bir, diliniz bir
Ayımız bir, yılımız bir
Aşkımız bir, yolumuz bir
Azerbaycan-Türkiye
Zor günlerinde Azerbaycan soydaşlarına destek olan Türk halkı 1999 yılında sarsıldığı Marmara depreminde
Azerbaycan halkından büyük destek görür. Türkiye'nin yanında olan Azerbaycan halkı dost elini uzatır.
Azerbaycan halkının üzüntüsüne tercüman olan ve bu felaketin yıkımlarından derin sarsılan Bahtiyar Bahabzade
bu elim olaya ithafen yazdığı “Deprem” şiirinde duygularını şu satırlarla dile getirir25
İşitince ata yurtta depremi,
Aktı yaşım, döndü başım Türkiye.
Her derdimin, her gamımın ortağı
Can kardaşım, can kardaşım Türkiye.
22 Abdurrahim Karakoç, Bütün Şiirleri-7, Akıl Karaya Vurdu, Kadim Yayınları, Ankara 2015, s.65.
23 Nurullah Genç, Mahrem ve Münzevi, Timaş Yayınları, İstanbul 2014, s.239.
24 Turgut Sungar, Aras'ın Sevdası, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, mart, Nisan 1991,s 33.
25 Bahtiyar Bahabzade, Akıl Başka, Uzak Başka, Azerneşr, Bakü 2000, s.171.
362
Zelimhan Yagub “Tapşırıg” isimli şiirinde Türkiye'ye giden birisinden Türkiye'yle ilgili her şeyin öğrenilmesini
ister. Türkiye ile merak ettikleri bütün sorulara cevap arar. Şair Türkiye ile Azerbaycan arasındaki kardeşliğin ve
soy birliğiyle bağlılığın her daim sarsılmayacağını ve gelecek nesillere hatıra olarak Azerbaycan'la ilgili bilgilerin
yer aldığı ve Türkiye ile ilgili bilgilerin yer aldığı kitabı getirilmesini vurgular26:
Qondarma yazıların lezzet gezme dadında,
Ölmez kitablar qalır nesillerin yadında.
Burdan bir kitab apar Azerbaycan adında,
Ordan Türkiye adlı ulu bir kitab getir!
Azerbaycan şairlerinden Refig Zeka Hendan “Erzurum'un Gediyine Varanda” şiirinde Erzurum'a vardığında
hasret ve özlem dolu gözyaşlarını tutamadığını, hayallerinin gerçek olduğunu, içindeki sıkıntılarının geçtiğini şu
mısralarla dile getirir27:
Erzurum'un gediyine varanda
Yoxa çıhdı içimdeki darlığım,
Heyalıma sığışmadı varlığım,
Erzurum'un gediyine varanda
Sonuç
Sonuç olarak, Türk ve Azerbaycan şairlerinin şiirleri gösteriyor ki tarihin her döneminde koşullar ve şartlar
ne olursa olsun Türkiye ve Azerbaycan arasındaki kardeşlik bağları kırılmayacaktır. Azerbaycan halkına soydaş ve
kardeş olan Türkiye dış güçler tarafından her ne kadar unutturulmak istense de iki Türk halkının derin sevgisi,
kardeşlik bağı bu olumsuz güçlere her zaman engel olabilmiştir. Türkiye ve Azerbaycan şairleri iki kardeş ülke
arasındaki ilişkileri şiirleriyle pekiştirmiş ve ebedileştirmiştir.
Kaynakça
Adıyaman Halil, Yavuz Bülent Bakilerin Şiirlerinde Türk Dünyası, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi,
Kars 2014, Cilt 3, Sayı: 5.
Akpınar Yavuz, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi Azerbaycan Edebiyatı, Türk Dil Kurumu
Anar, Nazım Hikmet, Kerem Gibi, Bengü Yayınları, Ankara 2009.
Babayeva Melahet, Hüseyin Cavid'in Eserlerinde Kardeşlik ve Birlik, Karedeş Kalemler Aylık Avrasya Edebiyat
Dergisi, yıl 5, Sayı: 54, Ankara 2011.
Bakiler Yavuz Bülent, Duvak, Hisar Yayınları, Ankara 1971.
Cebeci Dilaver, Bütün Şiirleri, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul 2009.
Ehmedov Bedirhan, XX esr azerbaycan edebiyatı tarihi, İcmallar, tehliller, portretler, Elm ve Tehsil, Bakü:
2011.
Fariz Farzali, XX. Yüzyılda Azerbaycan Türkiye İlişkileri, Basılmamış Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2011.
Garayev Yaşar, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi-5, Abbas Abdulla Ankara, Kültür Bakanlığı
Genç Nurullah, Mahrem ve Münzevi, Timaş Yayınları, istanbul 2014.
Gürcan Servet, Ahmet Cevat Çırpınırdı Karadeniz Şiirler- I, , Göktuğ Ltd, Şti, Ankara 1990.
Hikmet Nazım, Nazım Hikmet Bütün Şiirleri, Yapı Kredi Yayınları, Ankara 2015.
Hüseyin Çelikcan, Azerbaycan Düşünceleri, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, Eylül-Ekim 1991, Sayı: 281.
Karakoç Abdurrahim, Bütün Şiirleri-7, Akıl Karaya Vurdu, Kadim Yayınları, Ankara 2015.
Nevzat Kösoğlu, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Ziya Gökalp, Ötüken Neşriyat A.Ş, İstanbul 2013.
Kutlu C I.Dünya savaşında Rusya'daki Türk savaş esirleri ve bunların yurda döndürülmeleri Faaliyetleri,
Basılmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Müdürlüğü, Erzurum
1997.
Öcal Osman, Hicran Düştü Sevdama, Zemge Yayınları, Gaziantep 2010.
26 Yavuz Akpınar, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi Azerbaycan Edebiyatı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1994,
s.351.
27 Yavuz Akpınar, Age., s.315.
363
Sungar Turgut, Aras'ın Sevdası, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, Mart, Nisan 1991.
Şahin Halil İbrahim, Ziya Gökalp, Kızıl Elma şiirler, Ötüken Neşriyat A.Ş, İstanbul 2015.
Tansel Abdullah Fevziye, Ziya Gökalp Külliyatı-1, Şiirler ve Halk Masalları, Türk Tarih Kurumu Basımevi,
Ankara 1989.
Törenek Mehmet, Tiken Servet, Azerbaycan'ın işgali ve Karabağ sorunun Çağdaş Türk Şiirine Yansıması,
Journals of Qafqaz University, Baku 2013, Volume 1, Number 2.
Vahabzade Bahtiyar Ömürden Sayfalar, Ötüken Neşriyat A.Ş, İstanbul 2000.
Vahabzade Bahtiyar, Akıl Başka, Uzak Başka, Azerneşr, Bakü 2000.
364
1990 SONRASI TÜRK ŞİİRİNDE AZERBAYCAN
Servet TİKEN*
Özet
Türkiye’de Azerbaycan’a yönelik dikkatler, Sovyetler Birliği’nin dağılışı sonrasında Azerbaycan’ın 1991’de
bağımsızlığını ilan etmesiyle artmaya başlar. Azerbaycan üzerindeki yetmiş yıllık Sovyet hâkimiyetinin son
bulmasının verdiği heyecan ve coşku Türk edebiyatının da duyarsız kalamayacağı duygulardan olur.
Azerbaycan’ın bağımsızlık süreciyle başlayan sevinç Türk şairlerin mısralarında yer bulurken, bu dönemde
Azerbaycan Türklerinin maruz kaldığı katliam ve işgaller de şairlerin işlediği konular arasında gelir. Böylelikle
1990’lardan sonra Azerbaycan’ı dile getiren şiirlerde hürriyet, kardeşlik, yaşanan acılara ortak olma, ümit, dua ve
zafer arzusu konu edilir. Yavuz Bülent Bakiler, Dilaver Cebeci ve Abdürrahim Karakoç gibi şairler başta olmak
üzere Türk şairlerinin Azerbaycan ve Türkiye arasındaki ortak tarihsel geçmişe ve kültürel ortaklığa vurgu
yaptıkları görülür. Azerbaycan ve Türkiye arasında ortak duyarlılığın edebiyat metinlerine yansımasını gösteren
bu şiirler, aynı zamanda iki toplum arasındaki etkileşimi örnekler.
Bildiride Azerbaycan’ın Sovyet hâkimiyetinden kurtulup yeniden bağımsızlığını kazanmasının ardından Türk
şiirinde Azerbaycan’a yönelik uyanan ilgi üzerinde durulacaktır. Şiir kitaplarında, edebiyat ve sanat dergilerinde
yer alan şiirlerden hareketle, bu ilginin boyutları ele alınacaktır.
Giriş: Azerbaycan’ın Bağımsızlık Süreci
Türklerin en eski yurtlarından olan Azerbaycan, tarih boyunca oldukça çalkantılı süreçlere tanıklık eden bir
coğrafyadır. Birçok savaşa ve siyasal mücadeleye sahne olan Azerbaycan yaşadığı birçok felakete rağmen Türk
dünyasının kültür, sanat, edebiyat, mimari gibi alanlarda öne çıkan bölgelerinden biridir.
Hunlar, Göktürkler ve Hazarlar zamanında Türklerin kontrolünde kalan Azerbaycan, 1029 tarihinden itibaren
Müslüman Oğuz Türklerinin vatanı olur. Bundan sonra Selçuklu, Moğol, Safevi, Osmanlı hâkimiyetinde kalan
Azerbaycan’da 18. yüzyıldan itibaren Ruslar da güç dengesini değiştirmeye çalışır. 1747’de Nadir Şah’ın ölümüyle
ise iç karışıklıkların hâkim olduğu hanlıklar devri başlar. Azerbaycan coğrafyasında elli yılı aşkın bir süre devam
eden hanlıklar devri Rusların bölgeyi ele geçirmeye başlamasıyla sonlanır. Süreç içinde Kuzeyde Rusya, Güneyde
ise İran hâkimiyet kurar. Uzun yıllar Çarlık Rusya’nın yönetiminde kalan Azerbaycan, 1917 devrimini takip eden
siyasal gelişmeler sonrasında 28 Mayıs 1918’de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’ni ilan eder. Ancak bu
bağımsızlık süreci 1920’de Rusya’nın Azerbaycan’ı işgaliyle sonlanır ve 28 Nisan 1920’de Azerbaycan Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti kurulur. Böylelikle Azerbaycan’da yetmiş yıl sürecek Sovyet hâkimiyeti başlar. 1985’ten
sonra Sovyetler Birliği’nde uygulamaya konulan yeniden yapılanma ve açıklık politikaları sonrasında
Azerbaycan’da otoriter sisteme muhalifler Halk Cephesi safında toplanırlar. Ermenilerin Karabağ’ı işgali ve
Moskova yönetiminin 1990 başında Bakü’ye yaptığı kanlı müdahale bağımsızlığa giden sürecini hızlandırır. Aynı yıl
yayımlanan kararname ile devletin adından “Sovyet Sosyalist” ibaresi çıkarılarak Azerbaycan Cumhuriyeti haline
getirilir.1 Bu gelişmelerin ardından 18 Ekim 1991’de Azerbaycan’ın bağımsızlığı ilan edilir. Türkiye’nin de yakından
takip ettiği Azerbaycan’ın bağımsızlığına kavuşması, Azerbaycan için yeni bir dönemin başlamasını ifade ettiği
kadar Türkiye’de Azerbaycan’a yönelik dikkatler konusunda da yeni bir aşamayı oluşturur. 1990 sonrasında
siyasal, ekonomik ve kültürel düzeyde oluşan Azerbaycan’a yönelik ilgi, şairlerin mısralarında da karşılık bulur.
1990 Sonrası Türk Şiirinde Azerbaycan
Türkiye ve Azerbaycan’ın ortak dil, kültür ve tarihsel mirasa sahip olması iki toplum arasında ilişkilere ayrı bir
önem kazandırır. Ortak siyasal düşünce akımlarının gelişmesine kaynaklık eden bu yakınlık edebiyat bağlamında
da karşılıklı dikkatlerin ortaya çıkışına zemin hazırlar.
* Yrd. Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi.
servettiken@atauni.edu.tr
1 Ziya Musa Buniyatov, “Azerbaycan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 4, Yıl: 1991, s. 319-321.
365
Yakın tarihte Türkiye ve Azerbaycan arasındaki en önemli kültürel yakınlaşma, 20. yüzyılın başında
gerçekleşir. 1905 sonrasında Azerbaycan Türkleri gözlerini dünyaya çevirir. Türkiye’de de yeni gelişmelerin ortaya
çıktığı dönemde, İstanbul’daki Türk aydınları, Rusya’daki Türk basınını takip ederek buradaki süreli yayınlara
makaleler gönderirler. Rusya’daki Türklerin yazıları da İstanbul basınında yer bulmaya başlar. Böylelikle Türk
boyları arasında tarihin hiçbir döneminde görülmeyen bir şekilde yakın bir kültür alışverişi ortaya çıkar.2 Aynı
yıllarda Türkiye’de ise Meşrutiyet’in ilanı ile birlikte başlayan gelişmeler Azerbaycan’a yönelmede etkili olur. Türk
dünyası ve Azerbaycan’a yönelik ilginin Türkiye’de ortaya çıkışı, Türk dünyası aydınların öncülüğünde gerçekleşir.
Hüseyinzâde Ali Bey, Yusuf Akçura ve Ahmet Ağaoğlu gibi düşünürler, Türk dünyası varlığının tanınmasında etkili
olurlar. Böylelikle Türk dünyası ve Azerbaycan, siyasal düşünce akımlarının gelişmeye başladığı II. Meşrutiyet
sonrasının dikkat çeken konulardan biri hâline gelir.
20. yüzyılın başında Türkiye ve Azerbaycan arasında ivme kazanan kültürel etkileşim, Azerbaycan’ın Sovyet
hâkimiyetine girmesiyle belli ölçülerde kesintiye uğrasa da bu süre zarfında gerek Türkiye’deki şairlerin
Azerbaycan’a, gerekse Azerbaycan şairlerinin Türkiye’ye ilgisinin yansıdığı şiirler kaleme alınır. Böylelikle iki
toplum arasındaki ortak duyarlılık, duyguların yoğun bir anlatımı olan şiirlerde karşılığını bulur. Türk şairlerin
Azerbaycan konulu şiirlerinde Azerbaycan ve Türkiye arasındaki ortak tarihsel geçmişe ve kültürel ortaklığa atıf
yapılarak, iki toplumun kader birlikteliği öne çıkarılır. Kardeşlik duygusuna vurgu yapılan şiirlerde, millî bir
duyarlılık etrafında şekillenen mısralarla Azerbaycan Türklerinin esaretine dikkat çekilir. Şiirlerde Azerbaycan, son
yüzyılda yaşadığı felaketler, tarihi, coğrafyası ve kültürel ögeleriyle yer alır.
Türk şiirinde Azerbaycan’a yönelik dikkatleri ile öne çıkan şairlerden biri Yavuz Bülent Bâkiler’dir. Aslen
Karabağ’dan Anadolu’ya göçen bir ailenin çocuğu olan Bâkiler, Azerbaycan’ın bağımsızlığından sonra oraya ilk
giden ve oradaki Türkiye âşıklarıyla ilk görüşen öncü şahsiyetlerdendir.3 Azerbaycan’a sevgisini şiirlerine taşıyan
şair, “Azerbaycan”, “Azerbaycan Yüreğimde Bir Şahdamardır” ve “Karabağ Hasreti” gibi şiirlerinde bu coğrafyaya
duyduğu özlemi dile getirir:
Anamın gözyaşında, kuşların kanadında
Bir iftar sofrasında, içtiğim suyun tadında
Kızımın türkü gibi güzel Aybala adında
Yıllar yılı arayıp durduğum: Azerbaycan.” (Azerbaycan)4
Bâkiler, şiirlerinde Azerbaycan’ın kültür ve sanat hayatından izlere yer verir. Köklü bir kültürel mirasa sahip
olan Azerbaycan ile Türkiye arasındaki ortak kültürel dokuya ve kardeşlik bağlarına işaret eder:
Azerbaycan: Dedem Korkut şafağı…
Mübarek dilimi süt gibi sağar.
Bazen rüzgâr olur iliklerimde
Bazen yağmur gibi üstüme yağar.
…
Götür beni Aras! Al beni Hazar
Türk’ü Türk’ten başka kim anlar?
Yaram derin, merhemim yok, vaktim dar…
Bir destan yazar gibi yaz beni Anar!
Duy beni Bahtiyar! Duy beni Şahmar”
(Azerbaycan Yüreğimde Bir Şahdamardır)”5
Türk şairler mısralarında uzun yıllar boyunca Sovyet hâkimiyetinde yaşayan Azerbaycan Türklerinin
bağımsızlıklarına kavuşma ümidine yer verirler. Bu şiirlerden biri, Erdem Bayazıt’ın dünyadaki bütün
2 Yavuz Akpınar, Azerî Edebiyatı Araştırmaları, s. 70

3 Mustafa Miyasoğlu, “Yavuz Bülent Bakiler”, Bizim Külliye, S. 44, s. 31.
4 Yavuz Bülent Bâkiler, Harman, s. 210
5 Bâkiler, Harman, s. 211
366
Müslümanların çektikleri eziyetlere dikkat çektiği “Sürüp Giden Çağlardan” başlıklı şiiridir. Dinî duyarlılıklarla
şekillenen şiirde Azerbaycan şu mısralarla yer bulur:
“Can pazarında Azerbaycan’da
Bir türkü işliyor nakışını kalbimin üstüne
“Kurban olayım ayına yıldızına”
Bir ucundan dünyanın öbür ucuna” (Sürüp Gelen Çağlardan)”6
Azerbaycan’ı 1991’de bağımsızlığa götüren süreç, Türk şairlerinin Azerbaycan’a ilgisinin artmasında oldukça
etkili olur. 1900’lı yıların başında yayımlanan şiirlerde Azerbaycan ve Türkiye bir bütünün parçası olarak
değerlendirilir. Ayrı kalınan vatan topraklarına duyulan özlemin de dile getirildiği şiirlerde, iki devletin yurttaşları
arasındaki kardeşlik bağlarına ve kader birlikteliğine vurgu yapılır. İnayet Yılmaz Akyüz, “Azerbaycan Hasreti” adlı
şiirinde Azerbaycan’a duyduğu özlemi ömür boyu süren bir aşka benzeterek, Türkiye ve Azerbaycan arasındaki
kardeşliğe dikkat çeker:
“Aras akar etrafında gül olur
Kür karışır, dosta giden yol olur
Benden özge sana kurban kim olur?” (Azerbaycan Hasreti)7
Azerbaycan ile Türkiye’nin ortak bir tarihsel geçmişe sahip olduğunu vurgulayan Suzan Çataloluk da,
Azerbaycan topraklarının ataların bir mirası olduğuna değindikten sonra, şu mısralara yer verir:
“Azerbaycan’da yiğit bir kartal yaşamakta;
Karabağ’da nazlı bir ceylan,
Nahçıvan’da güle âşık bir bülbül…
Sense… Bir gülsün…
Bir gül, kartalın üzerine titrediği,
Ceylanın güzellik hülyası
Bülbülün sevdiceği…”(Gül ve Bülbül)8
1990 sonrasında Azerbaycan sevgisini şiirlerinde işleyen şairlerden biri de Nurullah Genç’tir. Şairin Gülnâre
adlı şiiri, gerek başlığı gerekse içeriğiyle zengin çağrışımlarla yüklüdür. Genç şiirinde “Gül”ün bu yüklendiği
anlama ek olarak Nurullah Genç’in şiirinde başlık olarak “nâr”(ateş) kelimesi ile gül kelimesini birleştiren bir
kullanımla Azerbaycan coğrafyasında daha çok kullanılan bir isim olan “Gülnâre”yi tercih eder. Bu isim gülün ve
ateşin tüm çağrışımlarını Azerbaycan coğrafyası ile bütünleştirerek Azerbaycan’a bir sevgili vasfı yükler.9
Böylelikle şiir birbirinden ayrı düşmüş iki sevgilinin Türkiye ile Azerbaycan’ın aşkını simgeler:
“Kuduran bir denize benziyorsun şikare
Görebilseydi seni ejderhalar, Gülnâre
Gözlerinden fışkıran yanardağlar sönerdi
O ısırgan bakışlar balmumuna dönerdi
Oysa şimdi su sarhoş; balıklar geldi dile
Dalgalar son bir umut vuruyor sahile
Nahçıvan, hasretinle alevlenen sir çerağ
Seninle firakını unutuyor Karabağ
6 Erdem Bayazıt, Şiirler –Sebep Ey, Risaleler, Gelecek Zaman Risalesi-, s. 33.
7 İnayet Yılmaz Akyüz, “Azerbaycan Hasreti”, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, Temmuz-Ağustos 1993, s. 104.
8 Suzan Çataloluk, “Gül ve Bülbül”, Türk Edebiyatı, Mart 1990, s. 6.
9 Muhammed Hüküm, “Şiirin Millî Bütünleştiriciliği ve Nurullah Genç’in “Gülnâre” Şiiri Üzerine Bir İnceleme”, Kilis 7 Aralık
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 1, S 1, Haziran 2011, s. 85.
367
Göğsünde, kıskandığım bir rüyadır kırmızı

Bırakıp gittin beni umarsız bir efkare
Haber gönder, nerdesin, nerdesin ey Gülnâre” (Gülnâre)10
Türkiye’de Azerbaycan’ın bağımsızlığına kavuşması büyük bir sevinçle karşılanırken, şairler de bu sevince
şiirleriyle ortak olurlar. Kardeş topraklarda dalgalanan hürriyet bayrağının uyandırdığı heyecan ve coşku, Hüseyin
Çelikcan’ın şu mısralarına yansır:
“Şehitlerin ruhuna, nurdan kanat takılsın
Azatlık Meydanı’nda meşaleler yakılsın
Sular gibi çağlansın, seller gibi akılsın
…
Güzel Azerbaycan’ın bahtı olmasın kara
Yolunda olanları, Tanrım düşürme dara
Darısı Türkmenlere, darısı Başkurtlara
…
Bayraklar mavi, yeşil, bayraklar kırmızı al,
İnsanlara hürriyet, milletlere istiklâl” ( Azerbaycan Düşünceleri)11
1990’ların başında kardeş topraklardaki hürriyet ateşi, felaketler eşliğinde yanar. Sovyetler Birliği’nin
dağılma sürecine girdiği 1980’lerin sonunda büyük ivme kazanan saldırılarda, Rusların da desteğini alan
Ermeniler, bölgede katliamlara girişirler. Bu dönemde ortaya çıkan Karabağ sorunu ve Azerbaycan’ın işgaliyle
meydana gelen yıkımlar 1990 sonrası Azerbaycan’ı onu edinen şiirlerin temel yaklaşım noktasını oluşturur.12 Bu
doğrultuda Dilâver Cebeci, 19–20 Ocak 1990 gecesi Bakü’de yaşanan dramı mısralarına taşır:
“Böyle yatarken mahnılar Hüsynî beşiğinde
Bozuluverdi beste kurşun çığlıklarıyla,
Sımsıcak ocaklara düştü “Ocak kırgın”ı,
En âsî zirvelerde sustu acı külekler
Gökgöl’ün düşlerine aktı Karanfil kanı…” (Bakülü Karanfil)13
Yavuz Bülent Bâkiler’in “Vatan olmasına vatan Anadolucasına/ Ama vatan haritamda yok yeri”14 dediği
Karabağ’da yaşanan acıların ortak olmasına rağmen, bir şey yapamamanın verdiği çaresizlik ve üzüntü de şairlerin
mısralarına yansır. Kardeş topraklarda yaşanan acılara dikkat çeken şairlerden biri de Abdürrahim Karakoç’tur.
Azerbaycan’da soydaşlarının maruz kaldıkları felaketleri yüreklerinde hisseden şair, Azerbaycan ve Türkiye’nin
birbirinden ayrı düşünülemeyecek bir vatan toprağı olduğunu vurgulayarak uluslararası kamuoyunun tepkisizliği
ve Batı devletlerinin duyarsızlığını eleştiri konusu yapar:
“Bahtına ağlayan Azeri kızı
Sen Karabağ dersin ben karayazı
Boşlukta çırpınır Türk’ün avazı
Sanma ki dertlerin azı bizdedir
Sizdeki yaranın özü bizdedir.
10 Nurullah Genç, Denizin Son Martıları, s. 18.

11 Ali Parlak, Zulme Susmak İhanettir –Bosna Hersek, Azerbaycan ve Çeçenistan Şiirleri Antolojisi-, s. 80-81.
12 Mehmet Törenek-Servet Tiken, “Azerbaycan’ın İşgali ve Karabağ Sorununun Çağdaş Türk Şiirine Yansıması”, Journal of
Qafqaz University -Philology and Pedagogy-, V. 1, N. 2, 2013, s. 197.

13 Dilâver Cebeci, Bütün Şiirleri, s. 192.
14 Bâkiler, Harman, s. 207.
368
…
Birleşmiş Milletler benzerdi sirk’e
Sadistler musallat edildi şarka
İsrail Arap’a, Ermeni Türk’e
Kısmet bazı sizde, bazı bizdedir
Sizdeki yaranın özü bizdedir” (Karabağ’a Mektup)15
1990 sonrası Türk şiirinde Karabağ’ı konu edinen şiirlerde, uluslararası kamuoyunun yaşanan acılara
duyarsız kalması ve Batı dünyasının işgali sonlandırmak için bir çaba sarf etmemesi de ortak bir duyarlılıktır.
Karabağ dramını ve Azerbaycan’ın işgalini ele alarak Azerbaycan Türklerinin verdikleri mücadeleyi
kazanacaklarına yönelik güven duygusunun işlendiği şiirlerde işgalin sona ereceğine ve acıların dineceğine dair
ümit ve beklentiler yoğunluktadır. 16
Sonuç
Sovyetler Birliği’nin dağılışıyla birlikte Azerbaycan’ın bağımsızlığa kavuşması, Türk kamuoyunda büyük bir
sevinçle karşılanır. Dönemin şiirine de Azerbaycan’ın bağımsızlığı hürriyet, kardeşlik ve zafer kavramlarıyla yansır.
1990 sonrası Türk şiirinde Azerbaycan’ı konu edinen şiirler, Azerbaycan ve Türkiye arasındaki ortak tarihsel
geçmişe ve kültürel ortaklığa atıf yaparlar. Ancak bu süreç içinde Azerbaycan topraklarında meydana gelen kanlı
saldırılar, yaşanan acılara ortak olma boyutuyla da şairlerin duyarlılığında karşılık bulur. Böylelikle bu yıllarda
şairler, Azerbaycan topraklarının işgali ve Karabağ sorunun işlenmesi üzerine yoğunlaşır. Kardeş topraklarda
yaşanan acılardan ötürü duyulan üzüntülerin dile getirildiği şiirlerde öfke, ümit ve dua hâkimdir.
Türkiye ve Azerbaycan arasındaki tarihsel, kültürel birlikteliğin ve ortak hissiyatın yansıması olan Azerbaycan
konulu şiirler, iki toplum arasındaki ilişkilerin edebiyat aracılığıyla görünürlük kazanması açısından dikkat çekicidir.
Kaynakça
AKPINAR, Yavuz, Azeri Edebiyatı Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul 1994.
AKYÜZ, İnayet Yılmaz, “Azerbaycan Hasreti”, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, Temmuz-Ağustos 1993, s. 104.
BÂKİLER, Yavuz Bülent, Harman, Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 3. bs., İstanbul 2003.
BAYAZIT, Erdem, Şiirler –Sebep Ey, Risaleler, Gelecek Zaman Risalesi-, İz Yayıncılık, İstanbul 2003.
BUNİYATOV, Ziya Musa, “Azerbaycan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 4, Yıl: 1991, s. 317-
322.
CEBECİ, Dilâver Bütün Şiirleri, Bilgeoğuz Yayınları İstanbul 2009.
ÇATALOLUK, Suzan, “Gül ve Bülbül”, Türk Edebiyatı, Mart 1990, s. 6.
GENÇ, Nurullah, Denizin Son Martıları, Birey Yayınları, 2. bs., İstanbul, 2002, s. 18.
HÜKÜM, Muhammed, “Şiirin Millî Bütünleştiriciliği ve Nurullah Genç’in “Gülnâre” Şiiri Üzerine Bir
İnceleme”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 1, S 1, Haziran 2011, s. 82-89.
KARAKOÇ, Abdürrahim, Akıl Karaya Vurdu, -Bütün Şiirleri 7-, Kadim Yayımları, Ankara 2015.
MİYASOĞLU, Mustafa “Yavuz Bülent Bakiler”, Bizim Külliye, S. 44, ss. 30-32.
PARLAK, Ali, Zulme Susmak İhanettir -Bosna Hersek, Azerbaycan ve Çeçenistan Şiirleri Antolojisi-, Kültür
Basım Yayın Basımevi, Hatay 1995.
TÖRENEK, Mehmet- Tiken, Servet, “Azerbaycan’ın İşgali ve Karabağ Sorununun Çağdaş Türk Şiirine
Yansıması” Journal of Qafqaz University -Philology and Pedagogy-, V. 1, N. 2, 2013, s. 195-200.
YAZICI, Hayrettin, “Karabağ Derim”, Türk Yurdu, S. 403, Mayıs 1992, s. 47.
15 Abdürrahim Karakoç, Akıl Karaya Vurdu, -Bütün Şiirleri 7, s. 64-65.

16 Türk şiirinde Karabağ konulu şiirler için bk. Mehmet Törenek-Servet Tiken, “Azerbaycan’ın İşgali ve Karabağ Sorununun
Çağdaş Türk Şiirine Yansıması”, Journal of Qafqaz University -Philology and Pedagogy-, V. 1, N. 2, 2013, s. 195-200.
369
TÜRKİYE- AZERBAYCAN İLİŞKİLERİNDE SİVİL TOPLUM ÖRGÜTLERİ:
İSTANBUL AZERBAYCAN KÜLTÜREVİ ÖRNEĞİ
Gökmen KILIÇOĞLU*
Özet
Çalışmada Sivil Toplum Örgütü kavramı ve STK’ların önemi üstünde durulmuştur. Değişen uluslararası ilişkiler
algısında klasik aktörlerin yanında bir rol oynamaya başlayan STKların etkileri işlenmiştir. Bu bağlamda Azerbaycan
Kültür Evi kuruluşu, yapısı ve faaliyetleri incelenmiştir. Türkiye- Azerbaycan ilişkilerinde özellikle iki ülke halkının
birbirini tanıması ve yakınlaşması anlamında oynayabileceği rol tartışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Diaspora, sivil toplum, Azerbaycan kültür evi
Giriş
Küreselleşme çağı olarak da adlandırılan günümüzde uluslararası ilişkilerde yeni anlayışlar ve aktörlerin ön
plana çıktığını görmekteyiz. Klasik uluslararası ilişkiler literatüründe ya hiç bulunmayan veya çok kısıtlı olarak
bahsedilen bazı kavramlar etkisini arttırmaktadır. Sivil toplum ve yumuşak güç kavramları bunlara örnek
gösterilebilir. Kamuoyu ve propaganda başlıkları altında sınırlı incelemelere tabi tutulan bu kavramlar günümüzde
oldukça farklılaşmış, ülkeler arasında ilişkilerde önemlerini arttırmış ve ilk kullanım anlamlarına göre yeni anlamlar
almışlardır. Türkiye ve Azerbaycan’da da bu kavramlar önemli hale gelmiştir. Sivil toplum kuruluşlarının iç ve dış
politikanın belirlenmesinde, toplumların birbirlerini tanımasında, yakınlaşmasında, siyasi karar alıcıların
yönlendirilmesinde oynadıkları rol büyüktür. Ülkeler diasporalarına daha çok önem vermeye başlamışlardır.
Azerbaycan’da bir Diaspora Bakanlığı kurulmuştur. Türkiye’de ise Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı
bu bağlamda çalışmalar yapmaktadır.
Türkiye’de Azerbaycan kökenli yurttaşlarımız bulunmaktadır. Bunların bir kısmı Osmanlı- Rus Harbi, Ekim
Devrimi, Ermeni terörü gibi vesilelerle çeşitli dönemlerde Anadolu’ya gelmiş ve Türkiye’nin birçok yerine
yerleşmişlerdir. Azerbaycan’ın bağımsızlığını yeniden kazanmasının ardından iki ülke arasında eğitim, iş, evlilikler
gibi sebeplerle karşılıklı gidip- gelmeler ve yerleşmeler de artmıştır. Türkiye’de yaşayan Azerbaycan Türkleri bir çok
dernek kurmuşlardır. Bunların bir kısmı siyasi yönleri ile öne çıkarken çoğunluğu kültürel ağırlıklı olmuştur. Bu
derneklerin bazıları geleneksel hemşeri dernekleri statüsündedir. Bunlara iş, eğitim vs. gibi sebeplerden gelen
Azerbaycan vatandaşlarının kurdukları dernekler de eklenmiştir. İstanbul Azerbaycan Kültür Evi hem Kars, Iğdır gibi
Azerbaycan Türklerinin yoğun yaşadıkları şehirlerden İstanbul’a gelenleri hem de çeşitli vesilelerle Türkiye’de
yerleşen Azerbaycan vatandaşlarını hedef kitlesi olarak gören bir sivil toplum kuruluşudur. Kültür, sanat ve eğitim
ağırlıklı çalışmaları yapmaktadır. Her iki ülkeden bilim insanlarını, sanatçıları, siyasetçileri, öğrencileri bir araya
getirmekte, her iki ülkede de faaliyetler düzenlemektedir. Aktif siyasetin dışında kalmakta ancak özelde Azerbaycan
ve Türkiye genelde Türk Dünyası’nın sorunları ile yakından ilgilenmektedir. Ermeni sorunu, Hocalı soykırımı, Güney
Azerbaycan, Ermenistan’daki Türk kültür varlıkları gibi konularda farkındalık yaratma, bilinirliği arttırma çalışmaları
yürütmektedir. Bu konularla ilgili sempozyum, konferans, gösteri, sergi faaliyetleri yanı sıra yayıncılık yapmaktadır.
Müzik, halk oyunları, şiir günleri gibi etkinlikleri ile Azerbaycan kültürünü tanıtma çabası içerisindedir. Tebliğimizde
bu kuruluşun faaliyetleri ve bunların yansımaları ışığında iki ülke arasındaki ilişkilerde sivil toplumun önem ve etkisi
tartışılacaktır.
1.Sivil Toplum Kuruluşları ve Uluslararası İlişkiler
Devlet-dışı aktörler olgusu, 18.yüzyılın sonlarında kamu yararı güden özel toplulukların ve örgütlerin faaliyet
göstermeye başlamasıyla ortaya çıkmıştır. Kölelik ve yoksulluk gibi belli toplumsal sorunlar karşısında küçük gruplar
bir araya gelmiş, bu grupların aktiviteleri bazı dernekler ve hatta kiliseler tarafından organize edilmiştir. Bu süreç
ilk olarak ülke içinde belli bir konuya odaklanan STK’ları doğurmuştur. Zamanla fikirlerin, ulusal deneyim ve
uzmanlığın bir ülkeden diğerine geçmesiyle de uluslararası STK’lar oluşmaya başlamıştır.1 Sivil toplum kavramı,
çıkar, amaç ve değerlerin paylaşımı çerçevesinde gönüllü kolektif eylem alanını ifade etmektedir. STK, belirli bir
* Yrd. Doç. Dr., Düzce Üniversitesi/ İşletme Fakültesi

1 Bob Reinalda, “Non-State Actors in the International System of States,” içinde Bob Reinalda (ed.), The Ashgate Research
Companion to Non-State Actors, Ashgate Publishing Ltd., Farnham. 2011, s. 11.
370
ortak kültürel, sosyal, politik, dini vb. amaçlar doğrultusunda çalışmalar yaparak var olan yapının iyileştirilmesine
çalışan ve kamu kesiminden kaynak almadan faaliyet gösteren, kar amacı gütmeyen örgütler olarak
tanımlanabilir.2 Genel olarak sivil toplum, iktidar, özerklik ve resmiyet düzeyleri farklı alanları, aktörleri ve kurumsal
yapıları kapsamaktadır. Sivil toplum alanı sıklıkla hayırseverlik kurumları, hükümet dışı örgütler, kadın
örgütlenmeleri, inanç temelli örgütlenmeler, sosyal hareketler gibi gönüllü kuruluşlar tarafından
oluşturulmaktadır.3 Küreselleşen dünyada sivil toplum girişimleri o kadar farklılaşmışlardır ki, tek bir amaç ve tek
bir faaliyet alanı ile sınırlandırılamayacak kadar çeşitlilik ve çok boyutluluk kazanmış bulunmaktadır.4 Sivil girişimler
artık sosyal alanda faaliyet gösteren yardım kuruluşlarından demokratikleşmeye ve özgürlük taleplerini gündeme
getiren siyasal içerikli örgütlere kadar değişen geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır.5 Hem yerel hem de küresel
düzeyde, bilgi teknolojilerindeki gelişme sayesinde sivil girişimlerin örgütlenmesi ve seslerini duyurabilmeleri
müthiş bir şekilde kolaylaşmış bulunmaktadır.6 İnternetin devlet-dışı aktörlere sunduğu imkân ve fırsatlar,
uluslararası ilişkilerdeki geleneksel güç tanımını da değiştirmektedir. Genel olarak gücü, yalnızca ulus devletlere ait
bir olgu olarak görme ve bunu askeri kapasite ve faiz oranlarını kontrol etme gibi bazı zorlayıcı unsurlara sahip
olunup olunmamasına göre değerlendirme eğilimi söz konusudur. Hâlbuki iletişim ve ulaşım teknolojilerinin çeşitli
aktörleri birbirine son derece bağlı hale getirmesi, yumuşak gücün öneminin günden güne artmasına neden
olmuştur. STK’lar ve diğer sivil toplum unsurları, ulus devletlerle ahlaki meşruiyet, kamuoyu algısı ve kültürel
saygınlık gibi meselelerde rekabet halindedir.7 Liberal yaklaşım, devlet-dışı aktörlerin, çağdaş dünya siyasetinde
önemli sonuçlar doğuran gelişmeler üzerinde belirleyici bir etkiye sahip olduğunu savunmuştur. Gerçekten de
egemenlik esasına dayalı olmayan ve devlet-dışı aktörler arasında gösterilen sivil toplum örgütleri, lobiler, siyasal
gruplar ve partiler, baskı grupları ve örgütlü çıkar grupları, özel aktörler (bireyler), toplumsal alt gruplar, lidersiz
topluluklar ve hareketler, meslek kuruluşları ve çok uluslu şirketler gerek ulusal düzeyde gerekse uluslararası
düzeyde özellikle de uluslararası toplumun bilgilendirilmesi ve karar vericiler üzerinde baskı kurulması bağlamında
gittikçe daha etkili bir konuma sahip olmaktadır.8
Küresel toplum anlayışına göre (a) devlet temelli kurumsal yapılanma daha fazla toplumsal ve siyasal ilişkiler
yönünde değişmektedir, (b) STKlar önemli ve etkili aktörler olmaya başlamaktadır, (c) siyaset insan odaklı olmaya
başlamakta ve ulus ötesi siyasetteki demokratik yönelim artmaktadır, ki bu da devletlerin egemenliğini sınırlayıcı
etkiye sahiptir, (d) internet giderek daha etkili bir siyasal araç haline dönüşmektedir.9
2.Türkiye’de Azerbaycanlılar
Türkiye’de yaşayan Azerbaycan Türkleri Türkiye’de yaşayan Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaşlarını ifade
etmemektedir. Azerbaycan Türkleri, Oğuz Türklerinin bir bölümü olan Anadolu Türklerine her yönüyle en yakın
Türk topluluğu olan, Azerbaycan adlı coğrafyada yaşayan ve adını yaşadıkları coğrafyadan alan, 50 milyondan fazla
nüfusu olan Oğuz Türkleridir.
Türkiye’de yaşayan Azerbaycan Türklerinin bir kısmı Kars, Ardahan, Ağrı, Ağrı, Muş, Van bölgelerinde tarihler
boyu yaşayan Azerbaycan Türkleridir. Bir kısmı da son 200 yıl içinde Rusların Kafkasya ve Azerbaycan’ın kuzeyini
işgal etmesi süreciyle başlayan, siyasi, sosyal ve ekonomik nedenlerle, Azerbaycan coğrafyasından Anadolu’ya,
Türkiye Cumhuriyeti devleti sınırları içinde göç etmek zorunda kalmış Azerbaycan Türkleridir.10
2 Abdullah Akyüz, “Türk Amerikan İlişkilerinde Sivil Toplum Kuruluşlarının Rolü”, içinde Semra Cerit Mazlum ve Erhan Doğan,
Sivil Toplum ve Dış Politika: Yeni Sorunlar- Yeni aktörler, Bağlam Yayınları, İstanbul 2006, s. 212.
3 Ahmet Karadağ ve Seyfettin Aslan, “Entelektüel Özerklik ve Sivil Toplum”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 14, Sayı 1,
2013, s. 196.
4 Darrow Schecter, Sovereign States or Political Communities? Civil Society and Comtemporary Politics, Manchester University
Pres, Manchester 2000.

5 Davut Ateş ve Ahmet Uysal, “Merkez-Dışı Ülkelerdeki Ulusötesi Sivil Toplum Kuruluşları (STK): Dış Politika, Finansman ve
Meşruiyet”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 16, Aralık 2006, s. 71.
6 Alexandro Colas, International Civil Society, Polity Press, Malden 2002.
7 Soner Karagül ve Muhammet Fatih Özkan, “Bilgi Teknolojileri ve Uluslararası İlişkilerde Fırsat- Tehdit Paradoksu”, Bilgi
Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi, C. 10, S. 4, 2015, s. 121

8 Murat Gül, “Aktör,” içinde Şaban KARDAŞ ve-Ali BALCI (edt.), Uluslararası İlişkilere Giriş Tarih, Teori, Kavram ve Konular, Küre
Yayınları, İstanbul 2014, s. 350.

9 Jonathan Bach ve David Stark, “Innovative Ambiguities: NGOs’ Use of Interactive Technology in Eastern Europe.”, Studies in
Comparative International Development , 37(2) 2002, s. 3-23.

10 Cemal Mehmethanoğlu, “Önsöz: Türkiye’de Yaşayan Azerbaycan Türkleri”, içinde Cemal Kerim Mehmethanoğlu (Der),
Türkiye’de Yaşayan Azerbaycan Türkleri, Azerbaycan Kültür Merkezi, İzmir 2011, s. 5
371
Aygün Attar’a göre Azerbaycan Türklerinin Osmanlı İmparatorluğu’na göçlerini genel olarak üç başlıkta
incelemek mümkündür11: (a) kitlesel göç, (b) ticari göç ve (c) entelektüel göç. Kitlesel göç, Rusların Gürcistan’ı aşıp
Kafkasya ve Azerbaycan’a saldırması ile birlikte zulme uğrayan Türk ve Müslümanların güvenilir ülke olarak
gördükleri Osmanlı ülkesine göçünü ifade eder. Ayrıca Ruslarca bölgede güçlendirilen Ermenilerin katliamlarından
kaçanlar bulunmaktadır. Ticari Göçler ise Osmanlı- Rus Harbi sırasında sayısı artan tüccar göçmenleri ve daha sonra
ticari ilişkiler için gelenleri ifade eder. İran Azerbaycan’ı ve İran’ın çeşitli bölgelerinden çok sayıda Azerbaycan Türkü
de Türkiye’ye göç etmiştir. Tabii bunların çoğu daimi göçmen konumunda olmamış belirli sürelerde Türkiye’de
bulunmuşlardır.12 Entelektüel göçler ise XIX. yüzyılın sonları ile XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan’dan Türkiye’ye
sığınanlar arasında çok sayıda toplumun aydın kesimini temsil eden insanlar da bulunuyordu. Sovyet işgaline kadar
aydınların kaçışı kalıcı olmasa da, 20 Nisan 1920 yılından sonra kalıcı olmaya başladı. Kaçar ülkesinin Türk
aydınlarının Türkiye ile temasları XIX. yüzyılın ortalarından başlarken, Güney Kafkasya Türklerinin temasları ise XIX.
yüzyılın sonlarına, yoğun olarak da XX. yüzyılın başlarına denk geliyor. Onların girişimleri iki toplum arasında
sarsılmaz bağlar oluşturmuş ve günümüz ilişkilerinin temellerini oluşturmuştu.13
Bolşevik ihtilalinin başarılı olması ve devamında gerçekleşen iç savaş soncunda Türkiye, özellikle de İstanbul
Rusya’dan kaçan mültecilerin barınağı haline gelmişti. Sovyet mültecileri arasında hatırı sayılır düzeyde
Azerbaycanlı muhacir de bulunuyordu. Ama mültecilerin net bir sayısı, daha da önemlisi kimlik tespiti
yapılmadığından etniklere göre dağılımı belirlemek çok zordur. Azerbaycanlı mültecilerin kaçış yolu Gürcistan ve
İran üzerinden Doğu Anadolu’ya yönelmişti. Azerbaycan mültecilerinin önemli bir kısmı Türkiye’nin doğu ve kuzey
kesimlerine gelmişlerdi. Bolşeviklerin Azerbaycan’ı işgalinden sonra önce ulusal cumhuriyetin yönetim kadrosu,
ardından milli-burjuvazinin mensupları, askeri zümre, dini kesim ve ardından işgal sonrasında XI. Kızıl Ordu’ya karşı
mücadele eden direnişçiler, son olarak da aydınlar ülkeyi terk etmeye başladılar.14 Bunlar arasında önemli yer
tutan Azerbaycan Muhacereti’nin Türkiye’de önemli roller oynamışlardır.
3.İstanbul Azerbaycan Kültür Evi
Türkiye’de Azerbaycan kökenliler tarafından kurulan sivil toplum kuruluşlarından birisi de İstanbul
Azerbaycan Kültür Evi’dir. Dernek, hem Azerbaycan kökenlilerin Türkiye’de yoğun olarak yaşadıkları Kars, Ardahan,
Iğdır illerinden İstanbul’a gelenler için bir hemşeri derneği rolü üstlenmekte hem de çeşitli sebeplerle Türkiye’de
bulunan Azerbaycan vatandaşlarına yönelik buluşma noktası olmaktadır. Bu bölümde derneğin kuruluş aşamaları
ve faaliyetleri incelenecektir.
3.1.Kuruluş
İstanbul’da var olan derneklerin faaliyetlerini yeterli bulmayan ve özellikle Anadolu yakasında böyle bir
organizasyonun eksikliğini hisseden Azerbaycan kökenli bir grup, bu durumu değiştirmek ve kurumsallaşmak için
çalışmalara başlamış, zaman zaman toplantılar yapmışlardır. Geniş katılımlı bu toplantılar neticesinde bir kurucu
heyet oluşturulmuş ve bu heyet “İstanbul Anadolu Yakası Azeri Türkleri” adıyla 22. 03. 2008’de bir Nevruz
Kutlaması tertiplemiştir.15 “I. Nevruz Şenliği (Muğam Gecesi)”16 adıyla düzenlenen programa yaklaşık 350 kişi
katılmıştır. Bu etkinlik sonrasında dernekleşme çalışmaları hızlanmıştır. Bu organizasyonu bir başlangıç olarak gören
ve yapılan hatalardan edinilen tecrübeler ışığında daha güçlü bir oluşumun meydana gelmesi planlanmıştır.
Derneğin kurulması için bir heyet seçilmiş17 bu heyet yeniden bir araya gelerek tüzük ve ilkeleri belirlemişlerdir.18
Dernek, “İstanbul Anadolu Yakası Azeri Kültür ve Dayanışma Derneği” adı ve “Azeri Kültür Evi” kısa adıyla
açılmıştır. İstanbul Valiliği İl Dernekler Müdürlüğü’nün 16.10.2008 tarihli yazısı ile tüzüğünün onaylandığı
bildirilmiştir.19 Kurucu Yönetim Kurulu Üyeleri20 her hafta derneğin çalışmaları ve dernek binasının düzenlenmesi
11 Aygün Attar ve Sebahattin Şimşir, Türkiye’de Yaşayan Azerbaycan Türkleri: Tarihten Günümüze, Berikan Yayınevi, Ankara
2013, s. 58
12 Attar ve Şimşir, a.g.e., s. 71
13 Attar ve Şimşir, a.g.e.,s. 76
14 Attar ve Şimşir, a.g.e., s. 118.
15 http://yesiligdir.com/haber/detay/1302
16 Etkinliğin davetiyesi için bkz. Ek- 1.
17 Erol Göllü, Gökmen Kılıçoğlu, Umut Mihmandarlı, Sefer Karakoyunlu, Süleyman Karadağ, Cafer Akyol, Tuna Güvenç, Zeki
Sümertaş, Hikmet Elp, Murat Danışmanlı

18 “İstanbul Anadolu Yakası Azeri Türkleri Nevruz Şenliği”, Serhat Kültür, Mayıs- Haziran 2008, s. 36- 38.
19 16.10.2008 tarihli B.05.4.VLK.4.34.08.00-477.01.02.01 sayılı evrak
20 YKB Erol Göllü, BY. Umut Mihmandarlı, BY. Hikmet Elp, sayman Zeki Sümertaş, üyeler: Gökmen Kılıçoğlu, Cafer Akyol,
Süleyman Karadağ, Sefer Karakoyunlu, Tuna Güvenç, Murat Danışmanlı, Cahit Uğurlu
372
için rutin olarak toplanmışlardır.21 18 Ocak 2009’da yeni dernek binasının açılışını yaparak aktif faaliyete
başlamışlardır.22 Dernek kuruluşu sonrası 6 ay içinde yapması gereken ilk Genel Kurul Toplantısını 12.04.2009
tarihinde Dernek Merkezinde gerçekleştirmiştir.23
Dernek 23.05.2010 tarihinde Olağan Genel Kurul Toplantısını yapmış, Başkanlığa Erol Göllü yeniden
seçilmiştir. Derneğin sadece Anadolu yakasıyla ilgilenmesinin doğurduğu sakıncalar dile getirilmiş ve adının
değiştirilmesi yönünde bir karar alınmıştır. Derneğin adına bir diğer itiraz ise “Azeri” kelimesine olmuş,
“Azerbaycan” kelimesinin kullanılmasının daha doğru olduğu kararlaştırılmıştır. Derneğin adı “İstanbul Azerbaycan
Kültür ve Sanatını Yaşatma Dayanışma Derneği” olmuştur. Kongrede yönetim kurulunda değişiklikler olmuştur.24
Dernek 17.04. 2011 tarihinde Olağan Genel Kurulunu yapmış, başkanlığa yeniden Erol Göllü seçilmiştir.
Yönetim Kurulunda değişiklikler olmuştur.25
İstanbul Azerbaycan Kültür ve Sanat Derneği Genel Kurulu 18. 06. 2012 tarihinde yapılmış ve başkanlığa
Hikmet Elp seçilmiştir.26 Erol Göllü’den görevi devralan Elp halen bu görevi sürdürmektedir. Bu kongrede dernek
olağan kongresinin 2 yılda bir yapılmasına karar verilmiştir. Kongre sonrasında Erol Göllü genel kurul toplantısı
yapılacak çoğunluğun sağlanmadığı gerekçesi ile dava açmış ve derneğin feshini talep etmiştir. Ancak T.C. İstanbul
Anadolu Asliye Hukuk Mahkemesi tarafından dava reddedilmiştir.27 08 Temmuz 2014 tarihinde yapılan Olağan
Genel Kurul’da Hikmet Elp göreve yeniden seçilmiştir.28
3.2.Amaç
Dernek, amaçlarını; “Hemşerilerimizin tanışmalarına vesile olmak ve onlara rehberlik etmek, maddi ve manevi
dayanışmayı sağlamak ve pekiştirmek; Azerbaycan kültürünün folklorik zenginliğini, gelenek ve göreneklerini
yaşatmak, tanıtmak ve yaymak” olarak açıklamıştır. Hedeflerini ise; “Bölgemizde saygın, güvenilir ve güçlü bir
yapıya sahip sivil toplum örgütü haline gelmek, bölgemizi temsilen, Türkiye ve Azerbaycan kuruluşlarıyla kültürel
ilişkiler kurmak ve geliştirmek, kurumsallaşmak ve çekim merkezi olmaktır” şeklinde belirlemiştir.29
Dernek kurucu başkanı Erol Göllü, derneğin kuruluş amacını ve hedefini “İstanbul Anadolu Yakasında oturan
Azeri Kültürüne gönül vermiş dost ve hemşerilerimizin yoğunluğu düşünülerek hepsini kucaklayacak şekilde
organize olmak, çok değerli büyüklerimizin, kadınlarımızın ve çocuklarımızın ilgilerini çekecek şekilde kütüphane
oluşturmak, internet kaynaklı soru ve cevap nitelikli bölümler oluşturmak, bilgi paylaşımı sunmak, amacımız
olacaktır. Azeri Kültür Evi olarak Hedefimiz; Azeri Kültür ve Edebiyatını, Folklorik zenginliğini araştırmak yaşatmak,
geliştirmek ve referans noktası olmaktır” sözleri ile açıklamıştır.30
Dernek, tüzüğünün 2. Maddesinde amacını “İstanbul’da ikamet eden Azerbaycan Türkleri arasında maddi ve
manevi yardımlaşmayı temin etmek, Azerbaycan Türklerinin kültürünü, folklorunu, ananevi ve tarihi karakteri ile
tanıtmak ve yaymaktır amacıyla kurulmuştur” şeklinde ifade etmiştir.31
3.3.Faaliyetler
Dernek, amaçlarını gerçekleştirmek için bir takım çalışma yöntemleri ve etkinlik türleri belirlemiştir32:
Bu doğrultuda Azerbaycan Türklerinin tarihini, musiki, sanat, folklor ve edebiyatını derlemek, işlemek, yaymak
ve bu amaçla çalışan yayın organlarını her vesile ile üyelerine tanıtmak, Kütüphane tesis etmek, gerekli olan her
türlü bilgi, belge, doküman ve yayınları temin etmek, dokümantasyon merkezi oluşturmak, çalışmalarını duyurmak
21 “İstanbul Anadolu Yakası Azeri Kültür ve Dayanışma Derneği (Azeri Kültür Evi)”, Serhat Kültür, Ocak- Şubat 2009, s. 18-19.
22 İstanbul Anadolu Yakası Azeri Kültür ve Dayanışma Derneği (Azeri Kültür Evi), Serhat Kültür, Ocak- Şubat 2009, s. 18-19.
23 “İstanbul Anadolu Yakası Azeri Kültür ve Dayanışma Derneği Olağan Genel Kurul Toplantısı”, Serhat Kültür, Mayıs- Haziran
2009, s. 27
24 Erol Göllü, Hikmet Elp, Zeki Sümertaş, Gökmen Kılıçoğlu, Cafer Akyol, Nevzat Erdağ, Kamil Salduz, Şahin Ağçay, Nurhan Şener
Öner, Mehmet Emin Işıklı, Alihan Samedov

25 YK Başkanı Erol Göllü, üyeler: Nevzat Erdağ, Zeki Sümertaş, Gökmen Kılıçoğlu, Cafer Akyol, Hikmet Eelp, Kamil Salduz, Şahin
Ağçay, Nurhan Şener Öner, Serap Demirkesenler, Nazile Abbaslı

26 http://turkish.iranbriefing.net/istanbul-azerbaycan-kultur-ve-sanat-dernegi-olagan-genel-kurulu-yapildi/
27 İstanbul Anadolu 9. Asliye Hukuk Mahkemesi 18.04.2013 tarih, 2012/378 Esas, 2013/185 karar no’lu Gerekçeli Kararı
28 “İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Olağan Genel Kurulunu Yaparak Yeni Yönetimini Seçti”, Serhat Kültür, Temmuz Ağustos 2014,
s. 36.
29 Bkz. EK-2: Azeri Kültür Evi Davetiyesi.
30 “İstanbul Anadolu Yakasında, Azerbaycan Kültür Derneği açılıyor”,
http://menazerbaycanliyam.blogspot.com.tr/2008_12_01_archive.html (20.04.2016)
31 Dernek Tüzüğü, http://azerbaycankulturevi.com/tuzugumuz-2/
32 Dernek tüzüğü, http://azerbaycankulturevi.com/tuzugumuz-2/
373
için amaçları doğrultusunda gazete, dergi, kitap gibi yayınlar ile üyelerine dağıtmak üzere çalışma ve bilgilendirme
bültenleri çıkarmak,
Kültürel toplantılar, müsamereler tertip etmek, konser vb faaliyetler düzenlemek,
Azerbaycan-Türk folklorunu derleme, notalama, metinlerini tespit etmek ve plak, bant, video, film v.s.’ye
aldırmak, tespit edilen Azerbaycan mahalli halk oyunlarının oynanmasını temin etmek, sahneye uygulamak, gerekli
durumlarda modernize etmek ve geliştirmek, bu kültürel ve folklorik öğeleri genç nesillere öğretmek, Azerbaycan
Türk folklorunu derleme, yayma ve tanıtılmasında geçen yazar, sanatkâr, oyuncu ve diğer şahısların
desteklenmesini ve tanıtılmasını sağlamak,
Gerek Türkiye içinde ve gerekse dış memleketlerde Azerbaycan Türklerinin kültürünü ve folklorunu tanıtmak
için toplu geziler yapmak. Dernek yetkilileri belirledikleri bu noktaların birçoğunda çalışmalar yapmışlardır.
3.3.1.Kültür Ve Sanat Faaliyetleri:
Konferanslar, paneller, şiir günleri, kitap tanıtım toplantıları, kadınlar kolu faaliyetleri, folklor ve enstrüman
kursları, Konserler, Nevruz, 31 Aralık Azerbaycanlılar Hemreylik Günü, 28 Mayıs Bağımsızlık Günü vb. kutlamaları.
Dernek Azerbaycan ve Türkiye tarihindeki önemli tarihleri kutlama, anma ve ortak noktaları vurgulamak
istemektedir. Bu anlamda çalışmalar yapmaktadır. Türkiye ve Azerbaycan’da kutlanan dini ve milli bayramlar
Dernek tarafından kutlanmaktadır. 15 Eylül 2013’de Hotel Bostancı Prenses’te 30 Ağustos Zafer Bayramı ve
Bakü’nün Kafkas İslam Ordusu tarafından kurtuluşunun yıldönümleri bir etkinlikle kutlanmıştır. Azerbaycan
İstanbul Başkonsolosu Hasan Sultan Zeynelov’un da katıldığı programda her iki tarihi olay hakkında bilgi verilmiş ve
Türkiye ve Azerbaycan’dan gelen sanatçıların konseri gerçekleşmiştir.33
28 Mayıs Azerbaycan’ın Bağımsızlık Günü kutlamaları derneğin önem verdiği olaylardandır. 29 Mayıs 2015
tarihinde Bağımsızlık Günü kutlamaları çerçevesinde Tebriz’den gelen Barış Müzik Grubu’nun konseri
düzenlenmiştir.34 Grubun Güney Azerbaycan’dan olması Derneğin “Bütöv Azerbaycan” idealine bağlılığının bir
göstergesi olarak da önemlidir.
Türk tarihi açısından önem taşıyan, Türkiye’de eğitim, çalışma, vs. gibi sebeplerle yaşayan Azerbaycan
kökenlileri anmak, topluma tanıtmak önem verilen bir konudur. Ali Bey Hüseyinzade, bu bakımdan önemli bir
isimdir. Hüseyinzade fikirleri ile Ziya Gökalp’i ve Atatürk’ü etkileyen, Azerbaycan’ın bağımsızlığı ve Türkiye
Cumhuriyeti’nin kuruluşunda katkıları olan bir isimdir. Azerbaycan Salyan doğumlu olan Hüseyinzade’nin mezarı
İstanbul’da bulunmaktadır. Dernek her yıl mezarı başında Hüseyinzade’yi anmaktadır. 14 Eylül 2015 tarihinde
Salyan’da Hüseyinzade anıtında yapılan törende, Ümit Partisi Başkan Yardımcısı Rüfet Muradlı ve Dernek Başkanı
Hikmet Elp, Salyan’dan aldıkları toprağı Hüzeyinzade Ali Bey’in mezarına koymayı kararlaştırmışlar ve bunu
gerçekleştirmişlerdir.35 Hüseyin Cavid bir diğer örnektir. Dernek, Hüseyin Cavid’i ve kızı Turan Cavid’i anmak için
bir etkinlik düzenlemiştir. Turan Cavid Kadın Merkezi, Kazım Karabekir Vakfı ve Azerbaycan Kültür Evi tarafından
düzenlenen program, Kültür Evi’nde gerçekleşmiştir.36 Azerbaycan Kültür Evi, Kazım Karabekir’i anmayı ihmal
etmemiştir.37
Dernek, Azerbaycan müziğinin ve Azerbaycanlı sanatçıların tanıtılması, yaşatılması, Türkiye kamuoyuna
ulaştırılmasını amaçlamaktadır. Bu kapsamda “Kültür Günleri” etkinlikleri yapmaktadır. Bu etkinlikleri özellikle
Azerbaycanlılar Hemreylik Günü ve Yılbaşı kutlamaları ile birleştirerek düzenlemektedir.38 Konser öncesi basına
bilgi veren İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Başkanı Hikmet Elp, konseri Azerbaycan kültürünü tanıtmak amacıyla
düzenlediklerini belirterek, "Bir milletin, iki devleti olan Türkiye'de, kardeş ve dost Azerbaycan'ın kültür, musikisi
ve folklorunun tanıtılmasıyla bu kültüre ilgi ve aidiyet duyan insanlarımızı, bu tür etkinlikler vasıtasıyla bir araya
getirmeyi amaçlıyoruz. Konseri de bu çerçevede düzenledik" değerlendirmesinde bulunmuştur.39
33 İki Zafer Bir Arada: 30 Ağustos Zafer Bayramı ve 15 Eylül Azerbaycan’ın Kurtuluşu, Serhat Kültür, Eylül- Ekim 2013, s. 12- 15.
34 Azerbaycan’ın Bağımsızlık Günü Tebriz’den Bir Sıcak Nefes Geldi ‘Barış Müzik Grubu Konseri’, Serhat Kültür, Temmuz Ağustos
2015, s. 22
35 Ali Bey Hüseyinzade Mezarı Başında Anıldı, Serhat Kültür, Ocak- Şubat 2016, s. 14-15.
36 Gökmen Kılıçoğlu, “Azerbaycan Kültürevi Azerbaycan ve Türkiye’den Çeşitli Sivil Toplum Kuruluşlarını Ağırladı”, Serhat Kültür,
Mayıs Haziran 2010, s. 6-7.

37 İstanbul Azerbaycan Kültür ve Sanat Evi Kazım Karabekir Paşa’yı Andı”, Serhat Kültür, Mart Nisan 2011, s. 21- 22.
38 İstanbul Azerbaycan Kültür Evi’nin Düzenlediği ‘Azerbaycan Kültür Günleri’ Üç Konserleriyle İzleyenleri Büyüledi”, Serhat
Kültür, Ocak- Şubat 2015, s. 14-17

39 “Azerbaycanlı sanatçılar İstanbul'da konser verecek”, http://www.timeturk.com/tr/2014/12/31/azerbaycanli-sanatcilar-
istanbul-da-konser-verecek.html
374
28 Aralık 2014’te Tebrizli Sanatçı Sevda As Sonay’ın Şan Resitali ile başlayan Kültür Günleri40, 02 Ocak 2015’te
Bakırköy ve 03 Ocak 2015’te Ataköy’de düzenlenen Azerbaycan’ın tanınmış Devlet Sanatçıları Melek Hanım
Eyübova ve Nuriye Hüseynova’nın konserleri ile devam etmiştir. Hikmet Elp, Etkinlik konuşmalarında Türk
Dünyasının çeşitli yerlerinden gelen temsilcilere teşekkür etmiş, 31 Aralık Azerbaycanlılar Hemreylik gününün
sadece Azerbaycanlıların birlik günü olmadığını, aynı zamanda ülkeler ve halklar arasında dostluğa hizmet ettiğini
vurgulamıştır.41 Dernek her yıl Hemreylik kutlamalarını kutlamaktadır. 2013 yılında “Tebriz Geceleri” başlığı ile bir
dizi organizasyonla kutlamıştır.42
Dernek, Nevruz Bayramı kutlamalarına ayrı bir değer ve anlam vermektedir. Kuruluş aşamalarında bile ilk
organize ettikleri etkinliğin bir Nevruz kutlaması olması anlamlıdır. Dernek her yıl çeşitli aktivitelerle bu günü
yaşatmaya çalışmıştır.43 Yemekli eğlence programları, konserler, Dernek Binasında üyeler arasında
bayramlaşmalar yapılmıştır. Genelde büyük salonlarda yemekli eğlencelerle kutlama yapmışlardır.44 2014 yılında
Nevruz etkinliği Dernek binasında düzenlenmiş, üyeler ve aileleri hem günün anlamı ve önemine dair paylaşımlarda
bulunmuş hem de Türk müziğinin çeşitli türlerini dinlemiş ve Azerbaycan halk danslarını icra etmişlerdir.45
Dernek çeşitli konularda sempozyumlar, paneller ve konferanslar düzenlemektedir. Asılsız Ermeni sorunu bu
konuların başında gelmektedir. 27 Nisan 2014 yılında Dernek binasında bu konuyla ilgili bir panel düzenlenmiştir.
Avukat Umut Mihmandarlı’nın moderatörlüğünde düzenlenen panele Araştırmacı Rıza Talibi, Azerbaycan Gazi
Kadınlar Birliği Başkanı İrade Abbas, Akademisyen Gökmen Kılıçoğlu panelist olarak katılmışlardır.46
Derneğin amaçlarından birisi Azerbaycan coğrafyasının farklı parçalarını tanıtmaktır. Bağımsız olan
Azerbaycan, “Kuzey Azerbaycan” olarak bilinmektedir. Ancak İran içerisinde bulunan “Güney Azerbaycan” ve
bugün Ermenistan içerisinde bulunan “Batı Azerbaycan” toplumumuzda daha az bilinmektedir. Güney
Azerbaycan’ın gündeme gelmesine ve tanınmasına çalışan dernek47 2012’nin son günlerinde Güney Azerbaycan
Otonom Cumhuriyeti, Pişavari yönetimi hakkında bir panel düzenlemiştir. Moderatörlüğünü Gökmen Kılıçoğlu’nun
yaptığı panele Gülara Yenisey ve Ali Saray konuşmacı olarak katılmıştır.48 Dernek 2013 yılı içerisinde Güney
Azerbaycan konusunu özel olarak gündeme almış ve bir çok etkinlik gerçekleştirmiştir. 27 Ekim 2013’te “Güney
Azerbaycan’ın Türk Dünyasındaki Yeri ve Önemi” konulu etkinlik bunlardandır. Etkinlikte DAK Başkanı ve
Azerbaycan Milletvekili Sabir Rüstemhanlı, Stratejist Arif Keskin, akademisyen Gülara Yenisey, Yazar Yasemen
Karakoyunlu ve Güney Azerbaycanlı siyasetçilerden Oktay Velizade konuşmacı olarak yer almışlardır.49
8 Mart Dünya Kadınlar Günü Azerbaycan’da ve Türkiye’de kutlanmaktadır. Günün Azerbaycan’da bir bayram
niteliğinde olması Derneğin bu güne özel bir önem vermesine sebep olmaktadır. Dünya Kadınlar Günü çeşitli
organizasyonlarla kutlanmaktadır.50
Azerbaycan Kültür Evi, Azerbaycan edebiyatının önemli bir dalı olan şiire önem vermekte ve Azerbaycan
şairlerinin Türkiye’de tanınmasını istemektedir. Bu bağlamda bir çok şair için şiir günleri düzenlenmektedir. Aşık
Elesker51, Sabir52, Şehriyar bunlardan bir kaçıdır.
Dernek gençlere yönelik faaliyetlerde de bulunmaktadır. Üniversite öğrencilerine yönelik toplantılar
düzenlenmektedir. Tar, garmon, nağara gibi müzik aletlerinin öğrenilmesi için ücretsiz kurslar verilmektedir. Tarih
ve kültür şuurunu güçlendirmek için gençlere yönelik Azerbaycan tarihi ve kültürü ile ilgili bir yarışma programı
40 Muhsin Durucan, “Azerbaycan Kültür Günleri ve şan konseri”, http://blog.milliyet.com.tr/azerbaycan-kultur-gunleri-ve--san-

konseri/Blog/?BlogNo=484503
41 http://report.az/medeniyyet-siyaseti/azerbaycan-medeniyyet-evi-i-stanbulda-konsert-teskil-edilib/
42 “İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Dünya Azerbaycanlılar Hemreylik (Dayanışma) Günü’nü Kutladı”, Serhat Kültür, Ocak Şubat
2013, s. 16- 19.

43 Nevruz Şöleni”, Serhat Kültür, Mayıs Haziran 2012, s. 14- 15.
44 Sevgi, Barış ve Kardeşliğin Bayramı Nevruz", Serhat Kültür, Mayıs Haziran 2010, s. 16- 18, İstanbul Azerbaycan Kültür Evi
Nevruz Şöleni”, Serhat Kültür, Mayıs Haziran 2013, s. 16.

45 Nevruz Bayramı, Serhat Kültür, Mayıs- Haziran 2014, s. 15
46 İstanbul Azerbaycan Kültür Evi’nde Asılsız Ermeni Soykırımı ile İlgili Panel Yapıldı, Serhat Kültür, Mayıs- Haziran 2014, s. 20.
47 http://www.canaz.tv/haber_detay.asp?haberID=18909
48 İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Tarafından “Güney Azerbaycan Otonom Cumhuriyeti’nin Kuruluşu Ve Yıkılışı” Konulu Bir Panel
Düzenlendi”, Serhat Kültür, Ocak- Şubat 2013, s. 23.

49 Güney Azerbaycan’ın Türk Dünyası’ndaki Yeri ve Önemi, Serhat Kültür, Kasım Aralık 2013, s. 30-31.
50 “Dünya Kadınlar Günü İstanbul Azerbaycan Kültür Evi’nde Coşkulu Bir Şekilde Kutlandı”, Serhat Kültür, Mart- Nisan 2014, s.
18., “İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Kadınlar Kolu Kahvaltıda Bir Araya Geldi”, Serhat Kültür, Mayıs Haziran 2013, s. 23.
51 Bkz. Ek-3
52 Bkz. Ek-4
375
düzenlenmiştir. Avcılar Barış Manço Kültür Merkezi’nde düzenlenen yarışmaya üniversite öğrencileri katılmış,
kazananlara çeşitli ödüller verilmiştir.53
Dernek, üyeleri arasında iletişimin artması üyelerin ailelerinin birbirlerini tanıması için kahvaltı, akşam yemeği,
iftar yemekleri gibi etkinlikler düzenlemektedir.54 Ayrıca çeşitli meslek gruplarından Azerbaycanlıların ve
Azerbaycan kökenlilerin biraraya gelip tanışmalarına vesile olunması amaçlanmaktadır. Bu bağlamda
akademisyenlere ayrı bir önem verilmektedir. Dernek çeşitli etkinliklerinde bir araya gelen akademisyenler için ayrı
toplantılar da düzenlemektedir. Bahçelievler Öğretmen Evi’nde düzenlenen yemekli toplantı ve 28 Aralık 2013’te
dernek binasında yapılan toplantı bunlara birer örnektir.55
Dernek Azerbaycanlı veya Azerbaycan kökenli yazarların eserlerini yayımlamak, tanıtmak, halka ulaştırmak
istemektedir. Ayrıca Türkiye’den yazarların eserlerinin Azerbaycan’da tanınmasına çalışmaktadır. Bu bağlamda
çeşitli kitap ve yazar tanıtma toplantıları düzenlemektedir. Dernek üyelerinden, Azerbaycan kökenli emekli
hukukçu Abbas Gökçe’nin “Bir Kahkaha Tufanı” adlı eseri için bir imza günü düzenlenmiştir.56 Azerbaycan kökenli
yazar, bilim insanı Neşe Doster’in “Yüreğim Kars’ta Kaldı”57 adlı kitabı için bir tanıtım programı düzenlenmiştir.58
Yine dernek üyelerinden İhsan Özköse’nin Bir Ömrün Dönemeçleri” adlı kitabı için bir tanıtım ve imza etkinliği
düzenlenmiştir.59 Dernek, 2015 TÜYAP Kitap Fuarında hem kendi eserlerini hem de Metin Yıldırım’ın Ölüm Ötesi
Kaçış adlı eserini halkla buluşturmuş ve yazarlarına imza günü düzenlemiştir.60 Aysel Alizade’nin “Erkekler” ve
“Beyaz Kürk” adlı kitaplarına bir tanıtım ve imza toplantısı düzenlenmiştir.
Dernek, tiyatro alanında da çalışmalar yapmaktadır. Azerbaycanlı tiyatro sanatçısı Kemale Kemalkızı
tarafından hazırlanan “Adsız Kadın” adlı tiyatro eserinin 2017 yılı itibari ile sahnelenmesi planlanmaktadır.
Azerbaycan Kültür Evi, Azerbaycanlı sanatçıları çeşitli vesilelerle ağırlamış, misafir etmiştir. İlhame Guliyeva,
Aybeniz Güller61, Nuriyye Hüseynova, Melekhanım Eyübova62, Alihan Samedov, Arif Azertürk, Brillant Dadaşova,
Cavit Tebrizli, Hosrov Emiri, Ferhad Emiri, Ramin Farhangniya, Rıza Ranjazmay, Terane Abbaszade63, 2011
Erovizyon yarışması birincileri Eldar ve Nigar64 vd. çeşitli vesilelerle Kültür Evi’nin misafiri olmuşlardır.
3.1.2.Siyasal Faaliyetler
Azınlık ve/veya diasporik gruplar tarafından kurulan etnik ve kültürel nitelikli dernek, vakıf ve benzeri sivil
toplum kuruluşlarının Dernekler Yasasına göre siyasete katılmaları mümkün olmasa bile bunların bulundukları
ülkenin iç ve dış politikasına etkide bulunan, siyaset üreten ve temsil ettikleri kitlenin siyasi kararlarını önemli
ölçüde etkileyen kurumlar olarak görmek gerekmektedir.65 Türkiye Cumhuriyeti yasalarına göre derneklerin aktif
siyasetle uğraşması yasaktır. Bu bölümde biz siyasi faaliyetler ifadesiyle daha çok Ermeni sorunu, Karabağ İşgali gibi
konular çerçevesinde yapılan miting, açık hava toplantısı, bildiri gibi faaliyetleri kastediyoruz. Bunu dışında iki ülke
arasındaki ilişkiler çerçevesinde siyasiler nezdinde yapılan çalışmalar da incelenmiştir.
53 İstanbul Azerbaycan Kültür Evi’nin Düzenlediği Azerbaycan Konulu Bilgi Yarışması Yapıldı”, Serhat Kültür, Temmuz Ağustos
2014, s. 17.
54 İstanbul Azerbaycan Kültür Evi’nde Dernek Üyeleri ve Eşleri Akşam Yemeğinde Buluştular, Serhat Kültür, Kasım- Aralık 2013,
s. 32, Azerbaycan Kültür Evi, Serhat Kültür, Eylül Ekim 2009, s. 13, İstanbul Azerbaycan Kültür ve Sanat Derneği Üyeleri İftar
Yemeğinde Buluştu”, Serhat Kültür, Eylül Ekim 2011, s. 10
55 Azerbaycan Asıllı Akademisyenler İstanbul Azerbaycan Kültür Evi’nde Bir Araya Geldiler, Serhat Kültür, Ocak- Şubat 2014, s.
12- 13.
56 Hüseyin Alagöz, “İmza Günleri”, Serhat Kültür, Kasım Aralık 2011, s 24; “İmza Günleri”, Serhat Kültür, Kasım Aralık 2011, s.
25.
57 Neşe Doster, Yüreğim Kars’ta Kaldı, Kırmızı Kedi Yayınları, İstanbul 2011.
58 Neşe Doster, “Hem Kars’ta Hem İstanbul’da Yaşamak”, Serhat Kültür, Kasım Aralık 2011, s. 6- 7.
59 Abbas Gökçe, İhsan Özköseli’nin Kitabı: bir Ömrün Dönemeçleri”, Serhat Kültür, Mayıs Haziran 2012, s. 13.
60 “İstanbul Azerbaycan Kültür Evi TÜYAP’ta”, Serhat Kültür, Kasım- Aralık 2015, s. 19.
61 http://www.anadoluyakasi.net/azerbaycan’in-yildizi-guliyeva-galatali-balik’ta/
62 http://www.haber7.com/guncel/haber /1262235-azerbaycanin-iki-unlu-sesi- bugun-istanbulda,
http://www.timeturk.com/tr/ 2014/12/31/azerbaycanli- sanatcilar-istanbul-da-konser-verecek.html
63 “İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Dünya Azerbaycanlılar Hemreylik (Dayanışma) Günü’nü Kutladı”, Serhat Kültür, Ocak Şubat
2013, s. 16- 19.

64 Cafer Akyol, “56. Eurovizyon Şarkı Yarışması Birincileri Can Azerbaycan ve Bizim İki Canımız Nigar&Eldar”, Serhat Kültür,
Temmuz Ağustos 2011, s. 3.

65 Ayhan Kaya, “Diasporada Çerkes Kimliğinin Dönüşümü: Değişen Siyasal Konjonktür Karşısında Yeniden Tanımlanan Etnik
Sınırlar”, içinde Semra Cerit Mazlum ve Erhan Doğan, Sivil Toplum ve Dış Politika: Yeni Sorunlar- Yeni Aktörler, Bağlam
Yayınları, İstanbul 2006, s. 64.
376
Türkiye- Ermenistan ilişkileri Dernek tarafından dikkatle izlenmektedir. İki ülke arasında iyi ilişkiler olması
istenilmekte ancak asılsız soykırım iddiaları, sınırları tanımama ve Dağlık Karabağ’ın işgali gibi konular
halledilmeden bunun mümkün olmadığını düşünmektedir. Bu konularda Ermenistan bir adım atmadan
gösterilecek yumuşamanın onarılamaz bir taviz olduğuna inanılmaktadır. Özellikle Karabağ’ın işgali ortadan
kalkmadan Ermenistan sınırının açılması Türkiye- Azerbaycan ilişkilerine de olumsuz yansıyacaktır. Dernek Ermeni
sınırının açılması gündeme geldiğinde buna tepki göstermiştir. Bu bağlamda 26 Nisan 2009’da Dernek Binasında
bir panel düzenlenmiş, o dönemin Dernek Başkanı Erol Göllü, akademisyen Gökmen Kılıçoğlu, Yeditepe Üniversitesi
öğretim görevlilerinden Arif Acaroğlu ve akademisyen Afgan Veliyev söz almışlardır. Panelde Türkiye ve
Azerbaycan’ın bölge politikalarında birbirlerinin hassasiyetlerine daha duyarlı olmaları vurgulanmıştır.66 Dağlık
Karabağ Sorunu ile ilgili her yıl çeşitli konferans ve paneller düzenlenmektedir.67
Asılsız Ermeni soykırım iddiaları ile mücadele Derneğin görev alanında gördüğü konulardan birisidir. Bu
bağlamda konferanslar, mitingler vs. düzenlemekte veya düzenlenen bu tür etkinliklere katılmaktadır. 2015 Nisan
ayında da bir çok sivil toplum kuruluşu ile birlikte Taksim’de bir miting düzenlemiş, kalabalık bir katılım olmuştur.
Dernek başkanı Hikmet Elp, Ermeni meselesi ve Emperyalizm ilişkisini vurgulayan bir konuşma yapmıştır.68
Hocalı olayları Derneğin unutmayacağı ve unutulmaması için elinden geleni yapmak istediği kanlı hadiselerdir.
Dernek Hocalı’da yaşananları bir soykırım olarak tanımlamakta ve bunun Türkiye Cumhuriyeti tarafından da bu
şekilde tanımlanmasını istemektedir. Hocalı soykırımı ile ilgili olarak yukarıda belirtilen panel, konferans, anma
toplantısı, eserler hazırlamak gibi çalışmaların yanında konunun kamuoyunda bilinilirliğinin sağlanması için miting
ve açık hava toplantıları düzenlemiştir.69 Hocalı olaylarının 23. Yıldönümünde Kadıköy’de gerçekleşen Anma
Yürüyüşü bunlar arasındadır. Yürüyüşe çok sayıda sivil toplum kuruluşu, Azerbaycan ve Türkiye’den siyasi parti
temsilcileri katılmışlardır.70 Dernek bu programları mümkün oldukça paydaş derneklerle yapmaya böylece
ulaşabileceği hedef kitleyi büyütmeye çalışmaktadır.71 24 Şubat 2014 tarihinde Cumhuriyet Kadınları Derneği ile
Caddebostan Kültür Merkezi’nde düzenledikleri Hocalı’yı Anma Paneli bunun bir örneğidir.72 Yine Hocalı
Soykırımının 24. Yıldönümü çerçevesinde 24 Şubat 2016 tarihinde Anadolu Aydınlar Ocağı ile birlikte düzenlenen
program bu çerçevede değerlendirilebilir.73
Dernek Ermenistan tarafının Dağlık Karabağ’da sık sık ateşkes ihlalleri yapmasından rahatsızlığını zaman
zaman dile getirmektedir.74 Azerbaycan Kültür Evi’ne göre Ermenistan sadece Dağlık Karabağ’ı ve çevresini işgal
etmiş değildir aynı zamanda Batı Azerbaycan olarak gördüğü Erivan’da da işgalci konumundadır. Tarih boyunca bir
Türk şehri olan Erivan’ın unutulmaması gerektiğini vurgulamaktadır.75
Dernek, Azerbaycan Başkonsolosluğu tarafından her yıl düzenlenen Haydar Aliyev’in doğum ve ölüm
yıldönümü programlarına katılmaktadır.76 Azerbaycan Kültür Evi, zaman zaman Azerbaycanlı siyasetçiler ve
milletvekilleri ile istişarelerde bulunmaktadır. Ganire Paşayeva77, Sabir Rüstemhanlı, Tenzile Rüstemhanlı
bunlardan bir kaçıdır.
Dernek, Türkiye’de düzenlenen Türk Dünyası ile alakalı organizasyonlara katılmakta ve burada genelde Türk
Dünyası’nın özelde ise Türkiye’de yaşayan Azerbaycan kökenlilerin sıkıntılarını gündeme getirmektedir. Bu
66 Yılmaz Oruç, “Azeri Kültür Evi’nden Ermenistan Paneli”, Kent Yaşam Gazetesi, 27.04.2009, s. 13.
67 “Geçmişten Günümüze Karabağ’ın Tarihçesi”, Serhat Kültür, Mart- Nisan 2014, s. 30-31.
68 İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Bir Çok Sivil Toplum Teşkilatları ile Birlikte Taksim’de ‘Ermeni Yalanına Son’ Mitingi Düzenledi,
Serhat Kültür, Mayıs- Haziran 2015, s. 22.

69 Bir örnek için bkz. Hocalı Katlamının 19. Yılı Anıldı”, Serhat Kültür, Mart Nisan 2011, s. 19.
70 Hocalı Katliamının 23. Yıldönümü’nde İstanbul Kadıköy’de Anma Yürüyüşü Yapıldı, Serhat Kültür, Mart- Nisan 2015, s. 12-13.
71 http://yenises.ru/musahibe/1548-hikmet-elp-ster- azerbaycan-ster-turk- diasporasi-olsun- soyqirim-meseleleri-milletlere-
qarshi-yonelen-ve-insanligin-derdi-kimi-duyurmasi-gerekdir.html
72 “İstanbul Azerbaycan Kültür Evi İle Cumhuriyet Kadınları Derneği’nin Ortaklaşa Düzenledikleri “Hocalı Soykırımını Anma Ve
Ermeni Sorunu” Adlı Panelle İstanbul-Kadıköy’de Caddebostan Kültür Merkezi’nde Anıldı”, Serhat Kültür, Mart- Nisan 2014,
s. 12-13
73 “İstanbulda Xocalı soyqırımının 24-cü ildönümü ilə əlaqədar tədbir təşkil olunub”,
http://www.aztv.az/readnews.php?lang=az&id=23863
74 “İstanbul-Azərbaycan Mədəniyyət Evi erməni təxribatı ilə əlaqədar bəyanat yayıb”,
http://metbuat.az/news/417968/istanbul-azerbaycan-medeniyyet-evi-ermeni-texribati-ile-elaq.html
75 6 Nisan 2016 Tarihli Basın Bildirisi: “Ermenistan“ bilmelidir ki henüz o hesap kapanmamıştır”,
http://www.gundogumu.com/dunya/ermenistan-bilmelidir-ki-henuz-o-hesap-kapanmamistir-h17381.html
76 http://www.sariyerobjektif.com/haber/detay/haydar-aliyev-sariyer-de-anildi-93
77 “Millət vəkili İstanbul Azərbaycan Kültür evi başqanıyla görüşüb”, http://www.qafqazinfo.az/siyaset-2/millet-vekili-istanbul-
azerbaycan-kultur-evi-basqaniyla-gorusub-69759
377
bağlamda Afyon’da düzenlenen Türk Dünyası Çalıştayına bir heyetle katılmışlar ve çalıştay sonuç bildirgesinde
Türkiye’de yaşayan Azerbaycanlıların eğitim ve ikamet sorunlarının çözülmesi ile ilgili maddeler konulmasını
sağlamışlardır.78
3.1.3.Yayın Faaliyetleri
Dernek, amaç ve hedefleri doğrultusunda çeşitli yayınlar yapmıştır. Amaçlarını ve hedeflerini belirten çeşitli
broşürler ve posterler hazırlamış, üyelerine ve halka sunmuştur. Azerbaycan tarihi, kültür ve sanatı ile ilgili kitaplar
yayınlamış veya yayınlanmasına destek vermiştir.
Dernek amaç ve hedeflerini anlattığı bir broşür hazırlamış ve Dernek binasının açılışında dağıtmıştır.79
Derneğin her etkinliği Türkiye ve Azerbaycan Milli Marşlarının okunması ile başlamaktadır. Bu sırada Azerbaycan
ve Türkiye vatandaşlarının birbirlerinin milli marşlarını söylerken zorluk yaşamaları üzerine her iki ülkenin Milli
Marşlarının olduğu bir broşür basılmış ve her etkinlikte dağıtılmıştır.80
Dernek, Hocalı olaylarına her zaman özel önem vermiştir. Bunun Türkiye’de yeterince tanınması için
çalışmıştır. Bu kapsamda Nazile Abbaslı’ya, Yüzyılın Soykırımı Hocalı adlı kitabı81 hazırlatmış ve Bilge Karınca
Yayınları ile ortak çalışma olarak yayınlamıştır.82 Yine Hocalı’da yaşananların belgesel- roman tarzında anlatıldığı
Kar Kan Rengiydi O Gece adlı eser, Dernek Başkanı Hikmet Elp tarafından Türkiye Türkçesi’ne aktarılmış83 ve İleri
Yayınları tarafından yayınlanmıştır.84 Nima Destguşade’nin Dağlık Karabağ olaylarını insan hakları bağlamında
incelendiği Dağlık Karabağ’da Pozulmuş İnsan Haqları adlı çalışması Azerbaycan Türkçesi’nde Aygan Yayınları ile
birlikte yayınlanmıştır.85 Kitabın Türkiye Türkçesi’ne aktarılması sürmektedir.
Dernek, başka yayınevleri aracılığıyla kitap yayınlamanın yeterli olmadığını düşündüğünden bir yayınevi
kurmuştur.86 Azerbaycan Kültür Evi Yayınları adı altında çalışmalarına başlayan yayınevi ilk olarak Azerbaycanlı
genç yazar Elhan Hanalizade’nin Azerbaycan’da Yol87 adı ile yayınlanan romanını Türk edebiyatına “Sürgün”88 adı
ile kazandırmıştır.89 Yayınevinin diğer kitabı Iğdır’lı şair- yazar Yurtseven Şen’in Ferize adlı romanı olmuştur.90
Roman, 1990 yılında 20 Ocak’ta Bakü’de yaşanan ve Azerbaycan tarihinde “Kanlı Yanvar Hadiseleri” olarak geçen
katliamı büyük bir aşk hikâyesi üzerinden anlatmaktadır. Yurtseven Şen kitabı hakkında verdiği bilgide; Ferize’de
20 Ocak 1990 günü yaşanan elim olayları İlham ve Ferize adlı çiftin yaşadığı gönül hikayesi üzerinden o gün orada
insanların neler yaşadıklarını anlattığını; ancak eserde 1990 olaylarına nasıl gelindiğini 1920’lerden itibaren
başlayan Azerbaycan’ın özgürlük hikayesini, Sovyetler ’in neler yaptıklarını da okuyucularıyla buluşturduğunu
belirtmektedir.91 Yayınevi Hüseyin Cavid hakkında bir çalışmayı yayına hazırlamaktadır.
Dernek Azerbaycan kültürünü geniş kitlelere ulaştırmak için televizyondan da yararlanmak istemiştir. Bu
bağlamda 4 hafta süren “A’dan Z’ye Azerbaycan” adlı bir program hazırlamış92 ve Barış TV’de yayınlamıştır.93
3.1.4.Yurtdışı Faaliyetleri
Dernek faaliyet sahasını sadece Türkiye ile sınırlamamıştır. Özellikle Azerbaycan ziyaretleri ve Azerbaycan sivil
toplum kuruluşları ile ilişkileri geliştirmek istemektedir. Bu bağlamda Dernek, ilk olarak 2009 yılının ekim ayında
Bakü’ye gitmiş ve Azerbaycan STK’larından ATXEM (Azerbaycanlıların ve diğer Türkdilli Halkların İşbirliği Merkezi)
ile bir görüşme yapmıştır.94 ATXEM ve İstanbul Anadolu Yakası Azeri Kültürevi Derneği 06.10.2009 tarihinde bir
78 Türk Dünyası Çalıştayı Afyokkarahisar’da Yapıldı”, Serhat Kültür, Kasım- Aralık 2014, s. 13.
79 Bkz. Ek- 4.
80 Bkz. Ek- 5.
81 Nazile Abbaslı, Yüzyılın Soykırımı Hocalı, Bilge Karınca Yayınları, İstanbul 2011.
82 http://m.turkiyehaberajansi.com/yuzyilin-soykirimi-hocali/18647/
83 Elnur Eltürk, “Türkiyədə Xocalı soyqırımı ilə bağlı kitab çap edilib”, http://regional.az/oxu.php?news_nid=223
84 Kebuter Hakverdi, Kar Kan Rengiydi O Gece, (çev. Hikmet ELP), İleri Yayınları, İstanbul 2012.
85 Nima Destguşade, Qarabağda Pozulan İnsan Haqları, Aygan Yayınları, İstanbul 2015.
86 Hikmet Elp, “Azerbaycan Kültür Evi Yayın Hayatına Başladı”, Serhat Kültür, Kasım- Aralık 2015, s. 18.
87 Elxan Xanəlizadə, Yol, CBS Metbaası, Baki 2009
88 Elhan Hanalizade, Sürgün, (çev. Gökmen KILIÇOĞLU), İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Yayınları, İstanbul 2015.
89 http://www.yasamgazetesi.com.tr/m/gundem/azerbaycan-kultur-evi-yayin-hayatina-basladi-h167861.html?catid=1
90 Yurtseven Şen, Ferize, İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Yayınları, İstanbul 2015.
91 http://www.yesiligdir.com/haber/detay/17539
92 “A'dan-Z'ye Azerbaycan”, http://www.belediyye.sheki.org/meqaleler/04032016-1
93https://www.youtube.com/watch?v=5dB8J949tPA,https://www.youtube.com/watch?v=Kd_ppqONz2A,
https://www.youtube.com/watch?v=JkPGYm7izGo
94 http://atxem.az/news/a-15127.html
378
işbirliği faaliyet protokolü imzalamışlardır.95 2011 yılında derneğin Kadınlar Kolu Azerbaycan’a bir gezi düzenlemiş,
burada başta Haydar Aliyev Fondu olmak üzere bir çok kurumu ziyaret etmişlerdir.96
16 Ekim 2009’da ATXEM-in yöneticileri İstanbul Azerbaycan Kültür Evi’nin misafiri olmuştur. Görüşmede
Türkiye’de faaliyet gösteren Azerbaycan sivil toplum kuruluşları ile işbirliği konuları müzakere edilmiştir. Türkiye ile
Ermenistan arasında sınırların açılmaması için birlikte mücadele edilmesine, Azerbaycan toprakları işgalden
kurtuluncaya kadar bütün Türk dünyası için kabul edilemez olan protokolün hayata geçmesine karşı kampanya
düzenlenmesine karar verilmiştir. Dernek ATXEM-in başkanı İlham İsmayılova ve Cumhurbaşkanlığı İçtimai-siyasi
Şube müdürü, ATXEM Yönetim Kurulu üyesi Gaffar Aliyev’e ödül takdim etmiştir.97
Azerbaycan Kültür Evi, Azerbaycan’da gerçekleşen kültürel etkinliklere de katılmaktadır. Örneğin, Hikmet Elp,
Bakü’de düzenlenen Hüseyin Cavid’in doğumunun 132. Yıldönümü programına katılmış ve bir konuşma
yapmıştır.98 Hikmet Elp Hüseyin Cavid Ev Müzesini ziyaret edip, yöneticilerden bilgi almıştır.99
Gürcistan’da yaşayan Azerbaycanlılar her yıl Borçalı’da bir şenlik düzenlemektedirler. Dernek Borçalı’da
düzenlenen “Elat Şenlikleri”ne her sene katılmaktadır.100 Azerbaycan, Türkiye ve Gürcistan’ın birlikte yer aldıkları
bir organizasyon olması, mezhep farklılıklarının kaygı değil zenginlik unsuru olduğunun vurgulanması açısından bu
şenlikler önemsenmektedir.101
Azerbaycan Kültür Evi, bir dizi sivil toplum kuruluşu ile birlikte Ermenistan'ın başkenti Erivan'da bulunan Gök
Mescit (Göğ Mescit)'de Cuma namazı kılmak için Erivan'a gitmek için başvurmuşlar ancak olumlu cevap
alamamışlardır.102
Azerbaycan Kültür Evi, Dünya Azerbaycanlıları Kongresi’nin çalışmalarını yakından takip etmektedir. Bu adla
faaliyet gösteren kuruluşların birleşmelerini ve çalışmalarının daha etkili olmasını arzulamakta ve her ortamda
bunu ifade etmektedir. Hikmet Elp, 26- 28 Şubat 2016’da Brüksel’de düzenlenen Dünya Azerbaycanlıları
Kongresinin 14’ncü Kurultayına katılmış ve bu defa yapılan kurultayın diğerlerinden farklı olmasını, verilen
kararların havada kalmamasını arzu ettiğini belirtmiştir.103
Sonuç
STK genel olarak ülke içi sorunlarla ilgilenen, üyelerinin ve yaşadıkları toplumun güncel sorunlarına cevap
arayan oluşumlardır. Uluslararası ilişkilere ve sorunlara yönelik STK olgusu nispeten yeni bir olgudur. Küreselleşme,
liberalizasyon, iletişim ve ulaşım teknolojilerindeki hızlı değişimler gibi faktörler uluslararası faaliyetlere yönelen
STK’ların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. İnsan hakları, çevrecilik, kadın hakları gibi konularda yoğunlaşmış
STK’lar bu anlamda dikkate değerdir. Ancak hasseten iki ülke arasındaki ilişkilere yönelik STK’lar daha az
görülmektedir. Anavatanları dışında ülkelerde yaşayanların bulundukları ülkelerde kurdukları organizasyonların söz
konusu ülkeler arasında ilişkilerde rol oynadıkları daha önce de görülmüştür. Ancak insanları bu tip faaliyetler için
seferber etmek düşünüldüğü kadar kolay değildir. Ayrıca devletlerin dış politika yapımında izledikleri prosedür bu
tür organizasyonların etkisini azaltabilmektedir. Türkiye örneğinde düşünürsek dış politikanın partiler üstü
görülmesi anlayışı TBMM ve hükümetlerin dış politika belirlenirken geri planda kalmalarına, sivil ve askeri
bürokrasinin politika belirleyen ana aktörler olmalarına yol açmıştır. Bu durumda STKların kamuoyu oluşturup
hükümetleri etkilemeleri ve dış politikada herhangi bir değişiklik yaptırabilmeleri ihtimali azalmaktadır. STK’ların
yeterli bütçelerinin ve uzman elemanlarının olmayışı, gönüllü katılımların sürekliliğinin sağlanamaması gibi örgüt
içi faktörler de etki ihtimalini azaltmaktadır.
İstanbul Azerbaycan Kültür Evi, her şeyden önce Azerbaycan kültürünün, folklorunun, müziğinin vs. ülkemizde
tanıtılması, üyeleri ve hedef kitlesince unutulmaması, birlik ve dayanışmanın sağlanmasını amaç edinmiştir.
Kendisini yabancı bir ülkede görmeyen, ortak kültürel değerleri, dili paylaştığı insanlarla etnik kimlik sorunu
yaşamayan Türkiye’deki Azerbaycan Türkleri, “İki devlet bir millet” anlayışı çerçevesinde Türkiye ve Azerbaycan’ın
her alanda ilişkilerinin en yüksek seviyede olmasını arzulamaktadır. Dernek, bunun her şeyden önce toplumların
95 ATXEM ve Azeri Kültür Evi Arasında İşbirliği Protokolü, Serhat Kültür, Kasım Aralık, 2009, s. 11.
96 Aliye Akyol, “Azerbaycan Gezisinin Ardından”, Serhat Kültür, Kasım Aralık 2011, s. 22.
97 http://atxem.az/news/a-15342.html
98 http://www.anspress.com/sosial/25-10-2014/huseyn-cavid-abs-da-tedris-olunacaq, http://publika.az/p/48640
99 http://www.bmm.az/print.php?id=18299
100 Geleneksel Borçalı Elat Şenlikleri Kutlandı”, Serhat Kültür, Eylül Ekim 2014, s. 38-39
101 Hikmet Elp, “Borçalı Elat Şenlikleri ve Azerbaycan’dan Türkiye’ye Bakış”, http://azerbaycankulturevi.com/
2015/09/03/borcali-elat-senlikleri-ve- azerbaycandan-turkiyeye-bakis/
102 “Cuma Namazı Kılmak İçin Erivan’a Gidiyorlar”, http://www.kha.com.tr/haber_yazdir.php?id=25406
103 http://www.turkiyehaberajansi.com/dr-asif-kurban-dak-in-baskani-secildi/93690/
379
birbirlerini yakından tanımasıyla mümkün olacağını düşünmektedir. Bunun için Azerbaycan kültürünü, sanatını,
edebiyatını Türkiye’de, Türkiye kültürü, sanatı ve edebiyatını ise Azerbaycan’da tanıtmaya çalışmaktadır. İki ülkenin
ortak sorunlarına eğilmekte, bu doğrultuda etkinlikler düzenlemektedir. Zaman zaman iki ülke arasında yaşanan
gerginliklerin ve yanlış anlaşılmaların giderilmesi için her iki ülke siyasilerine yönelik mektuplar, basın bildirileri,
mitingler düzenleyerek toplumsal reaksiyonlarını göstermektedir.
Tek başına bir etki oluşturma kapasitesinin sınırlı olduğunu bilerek, Türkiye ve Azerbaycan’da çeşitli STKlar ve
kuruluşlarla işbirliğine gitmekte, güç birliği sağlamaya çalışmaktadır. Güney Azerbaycan, Revan Hanlığı, Borçalı
Türklüğü gibi çok bilinmeyen konuları ülke gündemine sokmaya çalışmakta, bunun için uluslararası organizasyonlar
düzenlemektedir.
EKLER:
EK 1: Muğam Gecesi Davetiyesi
EK 2: Azerbaycan Kültür Evi Açılış Davetiyesi
EK 3: Aşık Elesker Şiir Dinletisi Davetiyesi
380
Ek 4: Sabir Şiir Dinletisi Davetiyesi
Ek 5: Milli Marşlar
Kaynakça
Kitaplar:
ABBASLI Nazile, Yüzyılın Soykırımı Hocalı, Bilge Karınca Yayınları, İstanbul 2011.
ATTAR Aygün ve Sebahattin ŞİMŞİR, Türkiye’de Yaşayan Azerbaycan Türkleri: Tarihten Günümüze, Berikan
Yayınevi, Ankara 2013.
COLAS Alexandro, International Civil Society, Polity Press, Malden 2002.
DESTGUŞADE Nima, Qarabağda Pozulan İnsan Haqları, Aygan Yayınları, İstanbul 2015.
DOSTER Neşe, Yüreğim Kars’ta Kaldı, Kırmızı Kedi Yayınları, İstanbul 2011.
GÖKÇE Abbas, Bir Kahkaha Tufanı, İstanbul 2011.
HAKVERDİ Kebuter, Kar Kan Rengiydi O Gece, (çev. Hikmet ELP), İleri Yayınları, İstanbul 2012.
HANALİZADE Elhan, Sürgün, (çev. Gökmen KILIÇOĞLU), İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Yayınları, İstanbul
2015.
MEHMETHANOĞLU Cemal Kerim (Der), Türkiye’de Yaşayan Azerbaycan Türkleri, Azerbaycan Kültür
Merkezi, İzmir 2011.
381
ÖZKÖSELİ İhsan, Bir Ömrün Dönemeçleri, İstanbul 2012.

REINALDA Bob, “Non-State Actors in the International System of States,” içinde Bob Reinalda (ed.), The
Ashgate Research Companion to Non-State Actors, Ashgate Publishing Ltd., Farnham. 2011.
SCHECTER Darrow, Sovereign States or Political Communities? Civil Society and Comtemporary Politics,
Manchester University Pres, Manchester 2000.
ŞEN Yurtseven, Ferize, İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Yayınları, İstanbul 2015.
XANƏLİZADƏ Elxan, Yol, CBS Mətbəəsi, Bakı 2009.
Makaleler:
AKYOL Aliye, “Azerbaycan Gezisinin Ardından”, Serhat Kültür, Kasım Aralık 2011, s. 22.
AKYOL Cafer, “56. Eurovizyon Şarkı Yarışması Birincileri Can Azerbaycan ve Bizim İki Canımız Nigar&Eldar”,
Serhat Kültür, Temmuz Ağustos 2011, s. 3.
AKYÜZ Abdullah, “Türk Amerikan İlişkilerinde Sivil Toplum Kuruluşlarının Rolü”, içinde Semra Cerit Mazlum
ve Erhan Doğan, Sivil Toplum ve Dış Politika: Yeni Sorunlar- Yeni aktörler, Bağlam Yayınları, İstanbul 2006, s. 209-
232.
ALAGÖZ Hüseyin, “İmza Günleri”, Serhat Kültür, Kasım Aralık 2011, s. 24.
“Ali Bey Hüseyinzade Mezarı Başında Anıldı”, Serhat Kültür, Ocak- Şubat 2016, s. 14-15.
ATEŞ Davut ve Ahmet UYSAL, “Merkez-Dışı Ülkelerdeki Ulusötesi Sivil Toplum Kuruluşları (STK): Dış Politika,
Finansman ve Meşruiyet”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 16, Aralık 2006, s. 63-85.
“ATXEM ve Azeri Kültür Evi Arasında İşbirliği Protokolü”, Serhat Kültür, Kasım Aralık, 2009, s. 11.
“Azerbaycan Asıllı Akademisyenler İstanbul Azerbaycan Kültür Evi’nde Bir Araya Geldiler”, Serhat Kültür,
Ocak- Şubat 2014, s. 12- 13.
“Azerbaycan Kültür Evi”, Serhat Kültür, Eylül Ekim 2009, s. 13.
“Azerbaycan’ın Bağımsızlık Günü Tebriz’den Bir Sıcak Nefes Geldi ‘Barış Müzik Grubu Konseri’”, Serhat
Kültür, Temmuz Ağustos 2015, s. 22.
BACH Jonathan ve David STARK, “Innovative Ambiguities: NGOs’ Use of Interactive Technology in Eastern
Europe.”, Studies in Comparative International Development, 37(2) 2002, s. 3-23.
DOSTER Neşe, “Hem Kars’ta Hem İstanbul’da Yaşamak”, Serhat Kültür, Kasım Aralık 2011, s. 6- 7
“Dünya Kadınlar Günü İstanbul Azerbaycan Kültür Evi’nde Coşkulu Bir Şekilde Kutlandı”, Serhat Kültür, Mart-
Nisan 2014, s. 18.
ELP, Hikmet. “Azerbaycan Kültür Evi Yayın Hayatına Başladı”, Serhat Kültür, Kasım- Aralık 2015, s. 18.
“Geçmişten Günümüze Karabağ’ın Tarihçesi”, Serhat Kültür, Mart- Nisan 2014, s. 30-31.
“Geleneksel Borçalı Elat Şenlikleri Kutlandı”, Serhat Kültür, Eylül Ekim 2014, s. 38-39.
GÖKÇE Abbas, İhsan Özköseli’nin Kitabı: bir Ömrün Dönemeçleri”, Serhat Kültür, Mayıs Haziran 2012, s. 13.
GÜL Murat, “Aktör,” içinde Şaban KARDAŞ ve-Ali BALCI (edt.), Uluslararası İlişkilere Giriş Tarih, Teori,
Kavram ve Konular, Küre Yayınları, İstanbul 2014.
“Güney Azerbaycan’ın Türk Dünyası’ndaki Yeri ve Önemi”, Serhat Kültür, Kasım Aralık 2013, s. 30-31.
GÜVENÇ, Tuna. “Azerbaycan Gezisinin Ardından”, Serhat Kültür, Kasım Aralık 2009, s. 16-18.
“Hikmet Elp’in Mesajı”, Cemal Kerim Mehmethanoğlu (Der), Türkiye’de Yaşayan Azerbaycan Türkleri,
Azerbaycan Kültür Merkezi, İzmir 2011, s. 359- 361.
“Hocalı Katliamının 17. Yıldönümü”, Serhat Kültür, Mart- Nisan 2009, s. 18- 20.
“Hocalı Katliamının 19. Yılı Anıldı”, Serhat Kültür, Mart Nisan 2011, s. 19.
“Hocalı Katliamının 23. Yıldönümü’nde İstanbul Kadıköy’de Anma Yürüyüşü Yapıldı”, Serhat Kültür, Mart-
Nisan 2015, s. 12-13.
“İki Zafer Bir Arada... 30 Ağustos Zafer Bayramı ve 15 Eylül Azerbaycan’ın Kurtuluşu”, Serhat Kültür, Eylül
Ekim 2013, s. 12- 15.
“İmza Günleri”, Serhat Kültür, Kasım Aralık 2011, s. 25.
“İstanbul Anadolu Yakası Azeri Kültür ve Dayanışma Derneği (Azeri Kültür Evi)”, Serhat Kültür, Ocak- Şubat
2009, s. 18-19.
“İstanbul Anadolu Yakası Azeri Kültür ve Dayanışma Derneği Açıldı”, Serhat Kültür, Mart- Nisan 2009, s. 32-
33.
“İstanbul Anadolu Yakası Azeri Kültür ve Dayanışma Derneği Ermeni Sorunu Konulu Panel Düzenledi”,
Serhat Kültür, Temmuz- Ağustos 2009, s. 42.
“İstanbul Anadolu Yakası Azeri Kültür ve Dayanışma Derneği Nevruz Şöleni Düzenledi”, Serhat Kültür, Mayıs-
Haziran 2009, s. 14- 15.
“İstanbul Anadolu Yakası Azeri Kültür ve Dayanışma Derneği Olağan Genel Kurul Toplantısı”, Serhat Kültür,
Mayıs- Haziran 2009, s. 27.
“İstanbul Anadolu Yakası Azeri Türkleri Nevruz Şenliği”, Serhat Kültür, Mayıs- Haziran 2008, s. 36- 38.
382
“İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Bir Çok Sivil Toplum Teşkilatları ile Birlikte Taksim’de ‘Ermeni Yalanına Son’
Mitingi Düzenledi”, Serhat Kültür, Mayıs- Haziran 2015, s. 22.
“İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Dünya Azerbaycanlılar Hemreylik (Dayanışma) Günü’nü Kutladı”, Serhat
Kültür, Ocak Şubat 2013, s. 16- 19.
“İstanbul Azerbaycan Kültür Evi İle Cumhuriyet Kadınları Derneği’nin Ortaklaşa Düzenledikleri “Hocalı
Soykırımını Anma Ve Ermeni Sorunu” Adlı Panelle İstanbul-Kadıköy’de Caddebostan Kültür Merkezi’nde Anıldı”,
Serhat Kültür, Mart- Nisan 2014, s. 12-13.
“İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Kadınlar Kolu Kahvaltıda Bir Araya Geldi”, Serhat Kültür, Mayıs Haziran
2013, s. 23.
“İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Nevruz Şöleni”, Serhat Kültür, Mayıs Haziran 2013, s. 16-19.
“İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Olağan Genel Kurulunu Yaparak Yeni Yönetimini Seçti”, Serhat Kültür,
Temmuz Ağustos 2014, s. 36.
“İstanbul Azerbaycan Kültür Evi Tarafından “Güney Azerbaycan Otonom Cumhuriyeti’nin Kuruluşu Ve
Yıkılışı” Konulu Bir Panel Düzenlendi”, Serhat Kültür, Ocak- Şubat 2013, s. 23
“İstanbul Azerbaycan Kültür Evi TÜYAP’ta”, Serhat Kültür, Kasım- Aralık 2015, s. 19.
“İstanbul Azerbaycan Kültür Evi’nde Asılsız Ermeni Soykırımı ile İlgili Panel Yapıldı”, Serhat Kültür, Mayıs-
Haziran 2014, s. 20.
“İstanbul Azerbaycan Kültür Evi’nde Dernek Üyeleri ve Eşleri Akşam Yemeğinde Buluştular”, Serhat Kültür,
Kasım- Aralık 2013, s. 32.
“İstanbul Azerbaycan Kültür Evi’nin Düzenlediği ‘Azerbaycan Kültür Günleri’ Üç Konserleriyle İzleyenleri
Büyüledi”, Serhat Kültür, Ocak- Şubat 2015, s. 14-17.
“İstanbul Azerbaycan Kültür Evi’nin Düzenlediği Azerbaycan Konulu Bilgi Yarışması Yapıldı”, Serhat Kültür,
Temmuz Ağustos 2014, s. 17
“İstanbul Azerbaycan Kültür ve Sanat Derneği Olağan Genel Kurulu Yapıldı”, Serhat Kültür, Temmuz Ağustos
2012, s. 15.
“İstanbul Azerbaycan Kültür ve Sanat Derneği Üyeleri İftar Yemeğinde Buluştu”, Serhat Kültür, Eylül Ekim
2011, s. 10-11.
“İstanbul Azerbaycan Kültür ve Sanat Evi Kazım Karabekir Paşa’yı Andı”, Serhat Kültür, Mart Nisan 2011, s.
21- 22.
KARADAĞ Ahmet ve Seyfettin ASLAN, “Entelektüel Özerklik ve Sivil Toplum”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler
Dergisi, Cilt 14, Sayı 1, 2013, s. 185-198.
KARAGÜL Soner ve Muhammet Fatih ÖZKAN, “Bilgi Teknolojileri ve Uluslararası İlişkilerde Fırsat- Tehdit
Paradoksu”, Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi, C. 10, S. 4, 2015, s. 115-127.
KAYA Ayhan, “Diasporada Çerkes Kimliğinin Dönüşümü: Değişen Siyasal Konjonktür Karşısında Yeniden
Tanımlanan Etnik Sınırlar”, içinde Semra Cerit Mazlum ve Erhan Doğan, Sivil Toplum ve Dış Politika: Yeni Sorunlar-
Yeni Aktörler, Bağlam Yayınları, İstanbul 2006, s. 57-75.
KILIÇOĞLU Gökmen, “Azerbaycan Kültürevi Azerbaycan ve Türkiye’den Çeşitli Sivil Toplum Kuruluşlarını
Ağırladı”, Serhat Kültür, Mayıs Haziran 2010, s. 6- 7.
MEHMETHANOĞLU Cemal Kerim, “Önsöz: Türkiye’de Yaşayan Azerbaycan Türkleri”, içinde Cemal Kerim
Mehmethanoğlu (Der), Türkiye’de Yaşayan Azerbaycan Türkleri, Azerbaycan Kültür Merkezi, İzmir 2011, s. 5-6.
“Nevruz Bayramı”, Serhat Kültür, Mayıs- Haziran 2014, s. 15.
“Nevruz Şöleni”, Serhat Kültür, Mayıs Haziran 2012, s. 14- 15.
ORUÇ Yılmaz, “Azeri Kültür Evi’nden Ermenistan Paneli”, Kent Yaşam Gazetesi, 27.04.2009, s. 13.
“Sevgi, Barış ve Kardeşliğin Bayramı Nevruz", Serhat Kültür, Mayıs Haziran 2010, s. 16- 18.
“Türk Dünyası Çalıştayı Afyonkarahisar’da Yapıldı”, Serhat Kültür, Kasım- Aralık 2014, s. 13.
“Türkiye’de Azerbaycan Mugam Fırtınası”, Serhat Kültür, Kasım Aralık 2009, s. 32-34.
“Türkiye’de Yaşayan Azerbaycan Türkleri I. Kurultayı, Kurultay Bildirisi”, Cemal Kerim Mehmethanoğlu (Der),
Türkiye’de Yaşayan Azerbaycan Türkleri, Azerbaycan Kültür Merkezi, İzmir 2011, s. 346- 52.
İnternet Kaynakları:
“A'dan-Z'ye Azerbaycan”, http://www.belediyye.sheki.org/meqaleler/04032016-1
“Azərbaycan Mədəniyyət Evi İstanbulda konsert təşkil edilib”, http://report.az/medeniyyet-
siyaseti/azerbaycan-medeniyyet-evi-i-stanbulda-konsert-teskil-edilib/
“Azerbaycanlı Sanatçılar İstanbul'da Konser Verecek”,
http://www.timeturk.com/tr/2014/12/31/azerbaycanli-sanatcilar-istanbul-da-konser-verecek.html
“Cuma Namazı Kılmak İçin Erivan’a Gidiyorlar”, http://www.kha.com.tr/haber_yazdir.php?id=25406
“Ermenistan“ bilmelidir ki henüz o hesap kapanmamıştır”,
http://www.gundogumu.com/dunya/ermenistan-bilmelidir-ki-henuz-o-hesap-kapanmamistir-h17381.html
383
“İstanbul Anadolu Yakasında, Azerbaycan Kültür Derneği açılıyor”,

http://menazerbaycanliyam.blogspot.com.tr/2008/12/istanbul-anadolu-yakasnda-azerbaycan.html
“İstanbul-Azərbaycan Mədəniyyət Evi erməni təxribatı ilə əlaqədar bəyanat yayıb”,
http://metbuat.az/news/417968/istanbul-azerbaycan-medeniyyet-evi-ermeni-texribati-ile-elaq.html
“İstanbulda Xocalı soyqırımının 24-cü ildönümü ilə əlaqədar tədbir təşkil olunub”,
http://www.aztv.az/readnews.php?lang=az&id=23863
“Millət vəkili İstanbul Azərbaycan Kültür evi başqanıyla görüşüb”, http://www.qafqazinfo.az/siyaset-
2/millet-vekili-istanbul-azerbaycan-kultur-evi-basqaniyla-gorusub-69759
Dernek tüzüğü, http://azerbaycankulturevi.com/tuzugumuz-2/
DURUCAN Muhsin, “Azerbaycan Kültür Günleri ve şan konseri”, http://blog.milliyet.com.tr/azerbaycan-
kultur-gunleri-ve--san-konseri/Blog/?BlogNo=484503
ELP Hikmet, “Borçalı Elat Şenlikleri ve Azerbaycan’dan Türkiye’ye Bakış”,
http://azerbaycankulturevi.com/2015/09/03/borcali-elat-senlikleri-ve-azerbaycandan-turkiyeye-bakis/
http://atxem.az/news/a-15127.html
http://atxem.az/news/a-15342.html
http://m.turkiyehaberajansi.com/yuzyilin-soykirimi-hocali/18647/
http://menazerbaycanliyam.blogspot.com.tr/2008_12_01_archive.html
http://merkezgazetesi.com.tr/kose-yazilari/azerbaycandernegininsankonseri-19.html
http://publika.az/p/48640
http://turkish.iranbriefing.net/istanbul-azerbaycan-kultur-ve-sanat-dernegi-olagan-genel-kurulu-yapildi/
http://www.anadoluyakasi.net/azerbaycan’in-yildizi-guliyeva-galatali-balik’ta/
http://www.anspress.com/sosial/25-10-2014/huseyn-cavid-abs-da-tedris-olunacaq
http://www.azeribalasi.com/turkiyeden-haberler/7168-istanbuldaki-azeri-hemserilerime-ve-azeri-
kulturune-gonul-verenlere-mujde.html
http://www.bmm.az/print.php?id=18299
http://www.canaz.tv/haber_detay.asp?haberID=18909
http://www.guvengazetesi.com.tr/index.php?option=com_k2&view=item&id=333:istanbul-anadolu-yakasi-
azeri-kültür-evi-ermeni-sorunu-konulu-panel-düzenledi&Itemid=133
http://www.haber7.com/guncel/haber/1262235-azerbaycanin-iki-unlu-sesi-bugun-istanbulda
http://www.igdirhaber.com/gundem/azerbaycan-kultur-evi-yayin-hayatina-basladi/
http://www.sariyerobjektif.com/haber/detay/haydar-aliyev-sariyer-de-anildi-93
http://www.timeturk.com/tr/2014/12/31/azerbaycanli-sanatcilar-istanbul-da-konser-verecek.html
http://www.turkiyehaberajansi.com/dr-asif-kurban-dak-in-baskani-secildi/93690/
http://www.yasamgazetesi.com.tr/m/gundem/azerbaycan-kultur-evi-yayin-hayatina-basladi-
h167861.html?catid=1
http://www.yesiligdir.com/genel-haberler-2/item/2935-istanbul-anadolu-yakasinda-azeri-kültür-evi-
açildi.html
http://yenises.ru/musahibe/1548-hikmet-elp-ster-azerbaycan-ster-turk-diasporasi-olsun-soyqirim-
meseleleri-milletlere-qarshi-yonelen-ve-insanligin-derdi-kimi-duyurmasi-gerekdir.html
http://yesiligdir.com/haber/detay/1302
https://www.facebook.com/Azerbaycan-Kültür-EVI-801207549922478/
https://www.youtube.com/watch?v=5dB8J949tPA
https://www.youtube.com/watch?v=JkPGYm7izGo
https://www.youtube.com/watch?v=Kd_ppqONz2A
384
AZERBAYCAN KÜLTÜR DERNEĞİ’NİN AZERBAYCAN MUHACERET
TARİHİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ
Refik TURAN*
Özet
Azerbaycan Kültür Derneği Mehmet Emin Resulzade liderliğindeki Azerbaycan siyasi muhacereti tarafından
1 Şubat 1949 yılında Ankara’da kurulmuştur. Dernek Azerbaycan’ın istiklali ve hürriyeti davasını sürdürmek,
Azerbaycan’ı çeşitli yönleriyle tanıtmak suretiyle Anadolu Türklüğünün Azerbaycan davasına desteğini sağlamak
yönünde bir politika izlemiştir. Dernek 1970’li yıllardan itibaren Türklük ve Türk dünyasının genel meseleleriyle
daha fazla ilgilenerek bu konuların kamuoyunda ilgi odağı haline gelmesinde belli oranda etkili olmuştur. Derne-
ğin Nisan 1952 tarihinden itibaren yayınlamaya başladığı Azerbaycan dergisi derneğin genel amaç ve misyonuna
uygun olarak sadece Azerbaycan’la ilgili değil, tüm Türk dünyasının meselelerine sayfalarında yer vererek SSCB
yönetimi altındaki esir Türklerin sesi olmuştur. Azerbaycan Kültür Derneği soğuk savaş döneminin en zor şartla-
rında kısıtlı imkânlarla Azerbaycan muhaceretinin sesi olmuş, Azerbaycan’ın istiklali ve hürriyeti davasını takip ve
tanıtma misyonunu başarıyla yerine getirmiştir. SSCB’yi dağılmaya ve Azerbaycan’ı bağımsızlığa götüren süreçte
aktif bir faaliyet yürüten derneğin doğal misyon olarak benimsediği Azerbaycan’ın istiklali ve hürriyeti davası
Azerbaycan’ın 18 Ekim 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan etmesiyle başarıyla tamamlanmıştır. Dernek, günümüz-
de Azerbaycan ile Türkiye arasındaki kültürel ilişkilerin geliştirilmesi yönündeki faaliyetlerini sürdürmektedir.
Anahtar Kelimeler: Azerbaycan Kültür Derneği, Azerbaycan siyasi muhacereti, Mehmet Emin Resulzade,
Azerbaycan dergisi
1.Giriş
Rusya’da 1917 Şubat ihtilalinin gerçekleşmesinden sonra Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan tarafından
oluşturulan Transkafkasya Demokratik Federal Cumhuriyeti’nin iç ve dış siyasete ilişkin konularda önemli fikir
ayrılıklarının baş göstermesi üzerine 26 Mayıs 1918’de kendisini feshedince seymin Azerbaycanlı üyeleri Azerbay-
can Milli Şurasını ilan ederek başkanlığına Mehmet Emin Resulzade’yi seçmişlerdir. Milli Şura 28 Mayıs 1918
tarihli toplantısında ise bağımsız Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin kurulduğunu ilan etmiştir.1 Bakü, devle-
tin başkenti olarak kabul edilmişse de burası henüz Bolşevik işgali altında olduğundan hükümet çalışmaları bir
süre geçici merkez olarak kabul edilen Gence’den yürütülmüştür. “Dünyevi temeller üzerine kurulan ilk Türk dev-
leti olan Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla Azerbaycan milletinin varlığı tespit edilmiş, Azerbaycan kelime-
si sadece coğrafî, etnografik ve linguistik bir kelime olmaktan çıkarak siyasi bir anlam kazanmıştır. 2
Azerbaycan Hükümeti’nin daha önce imzalanmış olan antlaşmaya dayanarak Osmanlı Hükümeti’nden yar-
dım istemesi üzerine Nuri Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu Bakü’yü kurtarmak için 14 Haziran 1918’de Azer-
baycan üzerine harekete geçmiş; bu hareket kapsamında Halil Bey komutasındaki Türk ordusu 15 Eylül gecesi
Bakü’yü kurtarmıştır. Bakü’nün kurtarılması üzerine Azerbaycan Cumhuriyeti’nin merkezi de Gence’den Bakü’ye
nakledilmiştir.
Bolşevik devrimin ilk kargaşalığını atlattıktan hemen sonra bölgede yayılma faaliyetlerine başlayan Bolşevik
Rusya 27 Nisan 1920 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti’ni işgal ederek Müsavat Hükümetini devirmiş ve Neriman
Nerimanov başkanlığında Azerbaycan SSC Halk Komiserleri Sovyeti’ni kurmuştur.3 Bolşevikler yönetimi ele geçir-
dikten sonra tehdit olarak gördükleri diğer siyasi grupları hedef alarak, Azerbaycan Komünist Partisi dışındaki
bütün siyasi partileri kapattılar. Adalet ve Himmet gibi sosyalist partiler bile çok geçmeden kendilerini feshederek
* Yrd. Doç. Dr., Aksaray Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Eğitimi Böl. Sosyal Bilgiler Eğitimi ABD, refiktu-
ran76@hotmail.com
1 Mehmet Emin Resulzade, Azerbaycan Cumhuriyeti: Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti, İstanbul, 1991, s.46-47; Cemil
Hasanlı, Azerbaycan Tarihi (1918-1920), Ankara, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, 1998, s.93-96; Mirza Bala Mehmet-
zade, Milli Azerbaycan Hareketi, Ankara, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, 1991, s. 89-90.
2 Hasanlı, a.g.e., s. 96.
3 Musa Gasımov, “Azerbaycan Cumhuriyeti” , Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, C.19, (2002), s. 122.
385
Bolşeviklere katılmak zorunda kaldılar.4 Bunların dışındaki siyasi partilerin yönetici kadrolarına, özellikle Müsavat-
çılara karşı ise bir terör hareketi başlatıldı.5
Bu dönemde Sovyet yönetiminin muhalifleri sindirmek ve Bolşevizm karşıtı propagandaları önlemek için
oluşturduğu Olağanüstü Komisyonun6 aldığı sert önlemler ve cezalandırmalardan en büyük payı Müsavat Partisi
lider kadrosu almıştır. Kendisi de Müsavatçı kadrodan olan Mehmetzade bu durumu şöyle dile getirmektedir:
“Gerek isyanlardan önce, gerekse isyanlar esnasında, Azerbaycan Türkü verdiği binlerce şehit arasında ‘Müsavat’
ilk kadrosunun önemli bir kısmını kurban vermiştir. Müsavat parlamento fraksiyonuna ve onunla birlikte hareket
eden tarafsız demokrat grubuna mensup olanları, liderlerini kaybetmiştir.” 7
İşgalin ilk günlerinden itibaren Azerbaycan Türkleri, Bolşevik işgaline karşı direnmiş ve çeşitli yol ve yöntem-
lerle mücadele etmişlerdir. Azerbaycan’da 1920-1923 yılları arasında Sovyet karşıtı elli üç ayaklanma gerçekleş-
miştir.8
Azerbaycan’ın Bolşevikler tarafından işgalinden sonra uygulanan bu terörden canlarını kurtarmak ya da
Azerbaycan’ın istiklali mücadelesini yurt dışından sürdürmek isteyen Azerbaycan Türkleri Başta Türkiye ve İran
olmak üzere çeşitli ülkelere göç ederek Azerbaycan muhaceretinin yeni bir aşamasını başlatmışlardır. Azerbaycan
muhaceretin bu aşamasında başta Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin kurucusu ve lideri Mehmet Emin Resulzade
olmak üzere önemli sayıda siyasetçi, aydın, sermayedar, ticaret erbabı ve devlet görevlileri Azerbaycan dışına göç
etmek zorunda kalmıştır. Önemli bir kısmı Türkiye’ye yerleşen bu muhacirlere Bolşevik işgalinden sonra ortaya
çıkan isyanların bastırılmasından sonra ve 1923-1930 yılları arasında içeride şiddetlenen terör, sürgün ve idam-
lardan kaçmayı başarabilenlerin de eklenmesi Azerbaycan muhaceretinin sayıca daha da artmasına yol açmıştır. 9
İkinci Dünya Savaşı’nın Almanya’nın mağlubiyeti ile sonuçlanması üzerine Azerbaycan’da Sovyet işgaline son
vermek umuduyla SSCB’ye karşı Almanya saflarında savaşan Azerbaycanlı askerlerden Rusya’ya iade edilmekten
kurtulanlar da Türkiye’ye gelerek bu ülkedeki Azerbaycan muhaceretinin son halkasını oluşturmuşlardır.
Azerbaycan siyasi muhaceretinin Türkiye’deki faaliyetlerini Resulzade’nin 1922 yılında Türkiye’ye gelmesiyle
başlayıp 1931 yılında Türkiye’den ayrılmasına kadar süren dönem ile Resulzade’nin 1947 yılında Türkiye’ye gel-
mesiyle başlayan ve 1991 yılında Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanmasına kadar süren dönem olmak üzere iki
dönem halinde ele almak mümkündür. Azerbaycan siyasi muhaceretinin birinci döneminin faaliyet merkezini
İstanbul, faaliyetlerin ağırlık noktasını ise muhaceretin örgütlenmesi ve matbuat faaliyetleri oluşturmuştur.
Mehmet Emin Resulzade’nin 1922 yılında Türkiye’ye gelmesi muhaceretin teşkilatlandırılarak faaliyetlerinin
amaçlı ve sistemli hale getirilmesinde bir dönüm noktası olmuştur. 10 Bu çerçevede ilk iş olarak Müsavat Partisinin
harici bürosunu kuran Resulzade11 daha sonra 27 Nisan 1924’te Azerbaycanlıların Türkiye kamuoyuna yönelik
faaliyetlerini organize etmek üzere “kendisini 28 Mayıs-1918-27 Nisan 1920 tarihleri arasında yaşamış milli hü-
kümetin muhaceretteki devamı ve sürgündeki siyasi temsilcisi olarak ilan eden” 12 Azerbaycan Milli Merkezini
kurmuştur.
4 Alper ALP, “Azerbaycan’ın Sovyetleştirilmesi”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, (2004), s. 83-84.
5 Alp, a.g.e., s. 84.
6 Olağanüstü Komisyon: ÇEKA (Chrezvichainaya Komissiya): İç savaş döneminde Lenin tarafından kurulmuş gizli polis örgütü
olup, KGB’nin öncüsüdür. “Çeka, Komünist Parti’nin ‘kılıç’ ve ‘kalkan’ı olmak üzere tasarlanmıştı ve ne resmi Sovyet hükü-
metine, ne de herhangi bir birimine bağlıydı. Hiçbir yasal geleneği, hukuk kurallarına uyma yükümlülüğü, polis, mahkeme ya
da Adalet Komisyonu’na danışma ihtiyacı yoktu. Sırf ismi bile özel statüsünü dile getiriyordu: Karşıdevrim ve Sabotajdan So-
rumlu Bütün Rusya Olağanüstü Komisyonu’nun Rusça kısaltması Ç-K, ya da ÇEKA.” Anne Applebaum, Gulag, Çeviren Ufuk
Demirbaş, Ankara, İletişim Yayınları, 2008, s. 8. ; Alp, a.g.e., s. 85.
7 Mehmetzade, a.g.e., s. 143; Resulzade Müsavatçılar’a karşı yapılan katliamları şu sözlerle ifade etmektedir: “Azerbaycan
milliyetçileri için sadece Solofki, Sibirya ve Kuzey Rus cehenneminin diğer bölümleri değil, aynı zamanda Mavi Hazar Deni-
zi’nin soğuk suları da Moskovalı cellatlar tarafından kurban yeri olarak kullanıldı. Buralarda bugüne kadar Ruslar binlerce,
tek suçları vatanlarını yabancı işgaline karşı savunmak olan, Azerbaycan bağımsızlık savaşçılarını yok ettiler.” Bkz. M. Emin
Resulzade, Azerbaycan Problemi, çev. Perihan Mete-Sebahattin Şimşir, Ankara, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, 1996,
s. 24-24.
8 Musa Kasımlı, Azerbaycan Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1920-1945), İstanbul, Kaknüs Yayınları, 2006, s. 681; Mehmet-
zade, a.g.e., s. 142-143.

9 Mehmetzade, a.g.e., 162-163.
10 Mehmetzade, a.g.e., s.163.
11 Belkıs Ulusoy, “Azerbaycan Siyasi Muhaceretinin İstanbul’daki Basın Faaliyetleri (1923-1931)”, İstanbul Üniversitesi İletişim
Fakültesi Dergisi, 2003,16, s. 153.

12 Abdulhamit Avşar, (2012), “Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinde İleti Kaynağı Olarak Birey”, Atatürk Üniversitesi İletişim Dergisi,
2012, 3, s.13.
386
Mehmet Emin Resulzade’nin Türkiye’den ayrıldığı 1931 yılına kadar Azerbaycan siyasi muhacereti İstan-
bul’da dört yayın organı çıkarmıştır. Bunlar Yeni Kafkasya, Azeri Türk ve Odlu Yurt dergileri ile Bildiriş gazetesi-
dir.13 Bu yayın organlarının izledikleri milliyetçi ve anti-Bolşevik yayın politikaları Sovyet hükümetinin tepkisini
çekerek Azerbaycan muhaceretinin faaliyetlerinin engellenmesi için Türkiye Cumhuriyeti hükümetine baskı yap-
malarına neden olmuştur. Türk hükümeti gittikçe artan bu baskılar karşısında Azerbaycanlı aydınların Türkiye’deki
çalışmalarına son vererek yayın orglarının faaliyetlerini durdurmak zorunda kalmıştır.14
Bu gelişme üzerine Mehmet Emin Resulzade 1931 yılında Türkiye’den ayrılarak Avrupa’ya gitmiş ve faaliyet-
lerini başta Berlin ve Varşova olmak üzere Avrupa’nın değişik kentlerinde sürdürmüştür. 15
Mehmet Emin Resulzade 1931 yılında ayrıldığı Türkiye’ye 1947’de dönerek kesin olarak yerleşmiş ve 1955
yılındaki vefatına kadar burada kalmıştır. Bu yeni dönemde Azerbaycan siyasi muhacereti Ankara’dan yürüttüğü
faaliyetlerinin siyasi ayağını Azerbaycan Milli Merkezi, kültürel ayağını ise Azerbaycan Kültür Derneği oluşturmuş-
tur. Mehmet Emin Resulzade’nin bu dönemde Ankara’da Azerbaycan Kültür Derneği adıyla bir tüzel kişilik kurmak
suretiyle Azerbaycan muhaceretini kurumsallaştırma yönünde yeni bir adım atmasını İkinci Dünya Savaşı’ndan
güçlenerek çıkan SSCB’ye karşı uzun soluklu bir mücadelenin altyapısını oluşturma gayreti olarak değerlendirmek
mümkündür. Yine bu yeni dönemde kültürel çalışmalara hız verildiği, Türkiye’de dâhil olmak üzere Sovyet yayıl-
macılığı ve komünizm tehdidi karşısında mücadelenin ideolojik boyutunun daha çok ön plana çıkarıldığı ve
SSCB’ye karşı mücadelede tüm esir Türklerle dayanışma ve mücadele birlikteliği gerçekleştirilmeye çalışıldığı
anlaşılmaktadır.
Bu araştırmanın amacı kurulduğu 1 Şubat 1949 tarihinden itibaren Türkiye’deki Azerbaycan siyasi muhace-
retinin önemli faaliyet merkezlerinden birisi olan Azerbaycan Kültür Derneği’nin amaç ve faaliyetleri ile Azerbay-
can milli muhaceret tarihi içerisindeki yerini ve önemini ortaya koymaktır.
Araştırmada tarama modeli16 ve yazılı materyaller üzerinde çalışıldığı için “araştırılması hedeflenen olgu ve-
ya olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini”17 kapsayan doküman incelemesi yöntemi kullanıl-
mıştır. Bu kapsamda Dernek tarafından farklı zamanlarda yayınlanan yazılı ve dijital materyallerden birer veri
kaynağı olarak yararlanılmıştır.
2. Azerbaycan Kültür Derneği
Mehmet Emin Resulzade’nin 1931 yılında ayrılmak zorunda kaldığı Türkiye’ye 1947 yılında geri dönerek yer-
leşmesiyle Azerbaycan siyasi muhaceretinin Türkiye’deki faaliyetlerinin yeni bir aşaması başlamıştır. Bu yeni dö-
nemde muhaceretin en faal merkezi Azerbaycan Milli Merkezi’nin teşebbüsü ile kurulan18 Azerbaycan Kültür
Derneği olmuştur.
Azerbaycan Kültür Derneği 27 Nisan 1920 tarihinde Azerbaycan’ın Bolşevikler tarafından işgali üzerine bu
işgale son vermek için başta Mehmet Emin Resulzade liderliğindeki Azerbaycan Milli Müsavat Halk Partisi çevre-
leri olmak üzere ülke içindeki ve muhaceretteki diğer siyasetçi ve aydınların öncülük ettikleri Azerbaycan’ın istik-
lal ve hürriyeti davasının Türkiye’deki ana karargâhı ve taşıyıcısı olma misyonunu üstlenmiştir.
1 Şubat 1949 tarihinde Mehmet Altunbay19, Dr. Hamit Ataman20 ve Aziz Alpaut21 tarafından kurulan Derne-
ğin nizamnamesinde kuruluş amaçları şöyle sıralanmaktadır: “Azerbaycan’ı, onun tarihini, kültürünü derlemek,
13 Bu yayınlarla ilgili bilgi için bkz. Gökgöz, Saime Selenga, “Sovyet Karşıtı Azerbaycan Türk Siyasi Muhacir Neşriyatında Türk
İnkılabı: Yeni Kafkasya ve Resulzade Mehmet Emin”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 5, Sayı 1 (Mart 2008), ss. 7-
46; Ulusoy, a.g.m..s. 154-171 ; Şimşir, S. Azerbaycanlıların Türkiye’de Siyasi ve Kültürel Faaliyetleri (1920-1991), Azerbaycan
Kültür Derneği Yayınları, Ankara, 2000, s. 42-61; Nesiman Yagublu, Mehmet Emin Resulzade Ansiklopedisi, Ankara, Azer-
baycan Kültür Derneği Yayınları, 2015, s. 76-82.
14 Ulusoy, a.g.m., s. 170; Yagublu, a.g.e., s. 81.
15 Yagublu, a.g.e., s. 82.
16 Karasar, Niyazi, Bilimsel Araştırma Metodu, Hacettepe Taş Kitapçılık, Ankara: 1984, s. 79.
17 Yıldırım, Ali ve Şimşek, Hasan, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Seçkin Yayıncılık, Ankara: Seçkin Yayıncılık,
2003, s.140.
18 Akpınar, Yavuz, “Bayraklaşan Şahsiyet: Mehmet Emin Resulzade,” Azerbaycan Cumhuriyeti: Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki
Vaziyeti içerisinde, 1990, s. XXII

19 Mehmet Altunbay (1911-1987), Gence’de doğmuştur. 1933 yılında Odesa Askeri Hava Okulu’ndan mezun olmuştur. İkinci
Dünya Savaşı esnasında İran’a kaçmış, orada yaklaşık bir yıllık hapis ve gözetim altında yaşadıktan sonra Bağdat’a oradan da
Türkiye’ye geçmiştir. Türk Hava Yolları’nda pilot olarak görev yapan Altunbay Türkiye’deki Azerbaycan muhaceretinin faali-
yetlerinde aktif görevler üstlenmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Melahat Altunbay, Hürriyete Uçan Türk Mehmet Altunbay’ın Ha-
tıraları, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, Ankara, 1989; Aygün Attar ve Sebahattin Şimşir, Tarihten Günümüze Türkiye’de
Yaşayan Azerbaycan Türkleri, Ankara, 2003, Berikan Yayınevi, s. 242-244; Şimşir, a.g.e., s. 177-178.
387
işlemek ve yaymak, kitap, dergi ve gazete olarak yayın yapmak ve kültürel toplantılar tertip etmek, muhtaç Azeri-
lere maddi ve manevi yardımda bulunmak.”22 Derneğin tüzüğünde amaçlar daha detaylı bir şekilde ifade edilmiş-
tir: “Azerbaycan’ı tanıtmak, O’nun tarihini, ekonomisini kültürünü, sanatını derlemek, işlemek, yaymak, milli ve
tarihi günleri kutlamak. Kitap, dergi, broşür ve gazete olmak üzere her türlü yayın yapmak, konferanslar, seminer-
ler, kültürel toplantılar düzenlemek, sergiler açmak. Muhtaç durumda bulunan yurttaşlarımıza imkân nispetinde
maddi ve manevi yardımlarda bulunmak; spor, tiyatro, opera, folklor, müzik, kadın, basın ve gençlik kolları kur-
mak, folklor ekipleri yetiştirmek, kır ve turistik geziler düzenlemek, öğrenci yurtları açmak.”23 Dernek içtüzüğü
zaman içerisinde ilgili mevzuatlara uyarlamak ya da ortaya çıkan yeni ihtiyaçları dikkate almak üzere güncellen-
miştir.
Dernek kurulduktan kısa bir süre sonra gerçekleştirilen ilk genel kurul toplantısında başkanlığa Dr. Hamit
Ataman, başkan yardımcılığına Dr. Aziz Alpaut, genel sekreterliğe, Feyzi Aküzüm, muhasip üyeliğe Enver Roman,
üyeliğe ise Mehmet Altunbay seçilmişlerdir.24 Bu toplantıda üyelerden Dr. İbrahim Badal’ın Mehmet Emin Resul-
zade’nin derneğin fahri başkanlığına seçilmesi yönünde vermiş olduğu önerge kongre katılımcılarının coşkulu
tezahüratları arasında kabul edilmiştir. Mehmet Emin Resulzade fahri başkanlık sıfatını ömrünün sonuna kadar
üzerinde taşımıştır. Dernek yönetim kurulu 4 Mayıs 1949 tarihinde aldığı bir kararla da Mustafa Vekilli, Dr. Esat
Ortay, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Şemsettin Günaltay, Fuat Köprülü, Sadık Aran, M. Y. Mehti, Şükrü Saracoğlu
ve Besim Atalay gibi dönemin önemli isimlerini fahri üyeliğe kabul etmiştir.25
Kurulduğu tarihten itibaren Azerbaycan Kültür Derneği’nde başkanlık görevlerini şu isimler yürütmüşlerdir:
Sıra No Dernek Başkanı Başlama Tarihi Ayrılma Tarihi
1 Dr. Hamit Ataman 1 Şubat 1949 18 Kasım 1953
2 Resul Ünsal 18 Kasım 1953 1 Mart 1955
3 Dr. Hamit Ataman 1 Mart 1955 3 Mart 1957
4 Kerim Oder 3 Mart 1957 2 Aralık 1962
5 Ahmet Yaşat 2 Aralık 1962 20 Aralık 1965
6 Celal Odelli 20 Aralık 1965 6 Mayıs 1966
7 Mehmet Kengerli 6 Mayıs 1966 27 Mayıs 1967
8 İskender Aküzüm 27 Mayıs 1967 10 Aralık 1968
9 Mehmet Kengerli 10 Aralık 1968 2 Eylül 1969
10 Ahmet Yaşat 2 Eylül 1969 26 Aralık 1970
11 İskender Aküzüm 26 Aralık 1970 24 Şubat 1973
12 Feyzi Aküzüm 24 Şubat 173 24 Şubat 1990
13 Cemil Ünal 24 Şubat 1990
Derneğin önemli amaçlarından birisi Azerbaycan’ı Türkiye’ye tanıtmak ve Anadolu Türklüğünün Azerbay-
can’ın haklı davasına desteğini sağlamak olmuştur. Kırk yıllık faaliyetinin sonunda dernek yetkilileri bu amaca
büyük ölçüde ulaşıldığı düşüncesindedirler. Bu durum derneğin 40. kuruluş yıldönümü münasebetiyle yayınlanan
bir kitapçıkta şu sözlerle dile getirilmektedir: “Azerbaycan Türklüğü ile dünya Türklüğünün ‘modern Ergenekonu’
20 Dr. Hamit Ataman (1900-1979). Kars’da doğmuştur. Ağabeyisinin Rus zulmüne karşı çete harbi yürütmesi nedeniyle Ruslar
bütün aileyi Basarebya’nın güneyindeki Bolgrad şehrine sürmüş, bu nedenle ortaöğreniminin ilk yıllarını bu kentte bulunan
Bolgrad lisesinde okumuştur. 1913 yılında Romanov Hanedanı’nın tahta çıkışının 300. yıldönümü münasebetiyle çıkarılan
aftan yararlanan aile Bakü’ye yerleşmiştir. 28 Mayıs 1918’de Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra milli hükü-
metin açtığı imtihanı kazanarak Almanya’ya tıp tahsiline gönderilmiştir. Ancak Azerbaycan’ın Bolşevikler tarafından işgali
üzerine bursu kesilince kendi imkânlarıyla eğitimine devam ederek mezun olmuştur. Almanya’da bir süre çalıştıktan sonra
1934 yılında Türkiye’ye gelmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Şimşir, a.g.e., s, 166-167; Attar ve Şimşir, a.g.e., s. 219-221; Aybike
Karaca, “Azerbaycan Kültür Derneği’nin Kurucusu ve İlk Genel Başkanı Dr. Hamit Ataman”, Azerbaycan, Ekim 1996, Sayı:
311, s. 22-25; Şefika Ataman, “Eşim Dr. Hamit Ataman”, Azerbaycan, Yıl: 1979, Sayı. 230, s. 15.
21 Aziz Alpaut (1895-1988) Bakü’de doğmuştur. Estonya’da hukuk tahsili almış, 28 Mayıs 1918 tarihinde Azerbaycan bağımsız
olunca bir müddet sorgu hâkimi olarak görev yapmıştır. Azerbaycan’ın işgali üzerine çete mücadelelerine katılmış, tutukla-
narak önce idam cezasına çarptırılmış, daha sonra cezası müebbede çevrilmiştir. Sibirya’ya sürülmüş ancak buradan kaçarak
Moskova ve Bakü üzerinden İran’a oradan da Türkiye ve Romanya üzerinden Almanya’ya gitmiştir. Bir müddet Almanya’da
çalışıp, dericilik üzerine eğitim aldıktan sonra 1934 yılında Türkiye’ye gelerek Ankara’ya yerleşmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz.
Şimşir, a.g.e., s.175-176; Attar ve Şimşir, a.g.e., s. 256-258; Somer, Güler, “Babam Dr. Aziz Alpaut”, Türk Dünyası Aydınları
Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 1986, s. 539-542.
22 Azerbaycan Kültür Derneği Nizamnamesi, Güney Matbaacılık ve Gazetecilik T. A. O., Ankara, 1949, s. 1.
23 Azerbaycan Kültür Derneği Tüzüğü, y.y.y., y.t.y., s. 3.
24 “Azerbaycan Kültür Derneği 1 Şubat 1949: 50. Yıl”, Mars Matbaası, Ankara, 1999, s. 25.
25 Şimşir, a.g.e., s. 99.
388
olan Anadolu Türklüğünün dil, tarih, sanat, kültür ve folklor bakımından bir terkip olduğunu, bu kaynaşmayı sağ-
lama cehdini gösterdiğini, 40 yıllık zaman dilimini bir bir adımlayarak arkamıza dönüp baktığımızda ne büyük
mesafeler katettiğimizi, kültür bütünlüğümüzün Ege’den Hazar’a dek siyasi ve coğrafi bütün engelleri yırtıp attığı-
nı apaçık görmekteyiz. Azerbaycan folklorunun Anadolu’nun her köşesinde yankılandığı, türkülerinin şarkılarının
bir baştan bir başa şakıdığını, Azerbaycan’ın her köyünde, kasabasında, her şehrinde, toyunda, düğün ve derne-
ğinde buram buram Anadolu havaları şarkıları ve türkülerinin tüttüğünü, bu şarkı ve türküleri bilmeyen hanende-
lerin işsiz kaldıklarını nasıl yorumlayabiliriz? Bütün bunlar 40 yılını dolduran bu kültür ocağının, bir karınca gibi
mütevazi çalışmalarının sonucudur. Azerbaycan Kültür Derneği, her adımı, her yönü ve her haliyle Türk’ü Türk’e
tanıtmanın, sevdirmenin sevincini yaşatmaktadır.” 26
Derneğin ilk merkezi Ankara’nın Ulus semtinde dönemin modern binalarından biri olarak inşa edilen Vakıf
İşhanı’nda Türkiye Milliyetçiler Derneği ile birlikte kiralanmıştır. Bu dernek binasını uzun süre Cumartesi günleri
Azerbaycan Kültür Derneği, Pazar günleri ise Türkiye Milliyetçiler Derneği kullanmıştır. 27 1985 yılında dernek
genel merkezi Kızılay, Sakarya caddesine, 1990 yılı sonbaharında ise Kavaklıdere’de bulunan bir binaya taşınmış-
tır. Dernek, 1992 yılı Ekim ayında günümüzde de dernek genel merkezi olarak kullanılan Kızılay, Bayındır sokaktaki
mekânı satın alarak taşınmıştır.28
12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra tüm dernekler gibi Azerbaycan Kültür Derneği’nin de faaliyetleri bir
süreliğine durdurulmuştur. 16 Eylül 1980 tarihinde mühürlenen dernek merkezi dernek yetkililerinin itirazları
üzerine bir süre sonra ilgili sıkıyönetim komutanlığınca “faaliyetlerine devamında sakınca görülmeyerek” açılma-
sına izin verilmiştir.29
Azerbaycan Kültür Derneği İstanbul başta olmak üzere diğer şehirlerdeki vatandaşlardan gelen talepler üze-
rine 1991 yılında Ankara dışındaki merkezlerde de şubeler açılması yönünde karar almıştır. Bu karardan sonra
önce İstanbul’da daha sonra Bursa, Antalya, İzmir, Sivas, Kayseri, Turgutlu, Söke gibi birçok merkezde derneğin
şubeleri açılmıştır.30
Azerbaycan Kültür Derneği, Bakanlar Kurulu’nun 18.5.1994 tarih ve 94/5786 sayılı kararıyla Kamu Yararına
Dernekler statüsü kazanmıştır.31
2.1. Azerbaycan Kültür Derneği’nin Faaliyetleri
Azerbaycan Kültür Derneği kurulduğu günden itibaren amaç ve misyonuna uygun olarak kutlama ve anma
etkinlikleri, konferanslar, paneller, sempozyumlar düzenlemek, dergi, bülten, broşür yayınlamak, çay, şenlik ve
balolar düzenlemek, folklor ekibi teşkil etmek, muhtaç vatandaşlara yardım etmek, üniversite öğrencilerine burs
vermek ya da temin etmek gibi faaliyetler gerçekleştirmektedir. İlk zamanlarda Nevruz bayramı, Azerbaycan
Cumhuriyeti’nin kurulduğu tarih olan 28 Mayıs 1918’in yıldönümü (istiklal ve hürriyet günü) ve Azerbaycan’ın 27
Nisan 1920 tarihinde Bolşevikler tarafından işgal edilişinin yıldönümü (milli matem günü - 27 Nisan şehitler günü )
gibi daha sınırlı sayıda kutlama ve anma etkinlikleri düzenlenirken tarihsel süreç içerisinde ortaya çıkan yeni ge-
lişmelere bağlı olarak düzenlenen etkinliklerin sayı ve nitelikleri sürekli olarak değişmiştir. Dernek faaliyetlerini
bünyesinde oluşturduğu kadın, gençlik ve kültür kolları vb. komisyonlar aracığıyla yürütmektedir. Günümüzde
derneğin gerçekleştirdiği sürekli etkinlikler aşağıda gösterilmiştir.
Sıra Tarih Anılan-Kutlanan Olay
1 28 Mayıs 28 Mayıs 1918 tarihli Milli Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kuruluş yıldönümü
2 31 Ocak 31 Ocak 1884 Mehmet Emin Resulzade’nin doğum yıldönümü
3 6 Mart 6 Mart 1955 Mehmet Emin Resulzade’nin vefatının yıldönümü
4 31 Mart 31 Mart 1918 Başkent Bakü’nün Rus ve Ermeni çetelerince işgali
5 27 Nisan 27 Nisan 1920 Milli Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Kızıl Ordu tarafından işgali
6 15 Eylül 15 Eylül 1918 Türk ordusunun Bakü ve Gence’ye girişi
7 12 Aralık 12 Aralık 1945 Güney Azerbaycan Türklerinin bağımsızlık günü
8 20 Ocak 20 Ocak 1990 Rusların Bakü’de yaptığı katliamın yıldönümü
26 40. Kuruluş Yıldönümümüzü Kutluyoruz, Azerbaycan Balosu, Azerbaycan Kültür Derneği, Ankara 1989.
27 Azerbaycan Kültür Derneği, 50. Yıl, Mars Matbaası, Ankara, 1999, s. 25.
28 Azerbaycan Kültür Derneği, 50. Yıl, Mars Matbaası, Ankara, 1999, s. 28-31.
29 “Azerbaycan Kültür Derneğinin Açıklaması”, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, Yıl:30, Sayı: 235 (Ocak-Şubat-Mart 1981) s. 8-9.
30 Azerbaycan Kültür Derneği, 50. Yıl, Mars Matbaası, Ankara, 2000, s. 28.
31 A.g.e., s. 33.
389
9 26 Şubat 26 Şubat 1992 tarihli Hocalı soykırımının yıldönümü

10 12 Ocak 12 Ocak 1920 tarihli Milli Azerbaycan Cumhuriyeti’nin tanınmasının yıldönümü
11 22 Ağustos 22 Ağustos 2000 Ebulfez Elçibey’in ölüm yıldönümü
12 21 Mart Nevruz Ergenekon Bayramı
13 8 Mart 8 Mart Dünya Kadınlar günü
14 31 Aralık 31 Aralık Dünya Azerbaycanlarının dayanışma (hemreylik) günü.
Azerbaycan Kültür Derneği kurulduğu günden itibaren sadece Azerbaycan Türklerini ilgilendiren konularla
değil, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk dünyasıyla ilgili gelişmelere de özel önem vermekte ve ihtimam göstermekte-
dir. Her yıl düzenli olarak Anıtkabir’in ziyaret edilmesi, milli bayramlarda çeşitli kutlama etkinlikleri düzenlenmesi,
örneğin Atatürk’ün doğumunun 100. yıldönümü münasebetiyle Azerbaycan dergisinin 1981 yılında yayınlanan
bütün sayılarının Atatürk’e hasredilmesi, 1974 Kıbrıs Barış Harekatı’nın hemen akabinde dönemin Başbakanı ve
Genelkurmay Başkanına kutlama mesajı gönderilmesi, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını ilan etme-
si üzerine KKTC Cumhurbaşkanı Rauf Denktaş’a kutlama mesajı gönderilmesi, 1985 yılında Bulgaristan’da Türkle-
re karşı uygulanan zulüm ve soykırım üzerine “bu zulmün komünist zulmünün yeni bir örneğini teşkil ettiğini belir-
ten” bir bildiri yayınlanarak protesto edilmesi32 derneğin milli konulara karşı hassasiyetini gösteren uygulamala-
rından sadece birkaç tanesidir.
Derneğin faaliyetleri içerisinde en önemli yeri tutan “konferans ve sempozyumlar” ile “yayın faaliyetleri”
aşağıda ayrı başlıklar halinde ele alınarak değerlendirilmiştir.
2.1.1. Konferans ve Sempozyumlar
Azerbaycan Kültür Derneği kurulduğu ilk yıllarda daha yoğun olmak üzere Azerbaycan’ı çeşitli yönleriyle ta-
nıtan çok sayıda konferans ve seminer gerçekleştirmiştir. İlk yıllarda konferansların nispeten fazla olmasının he-
nüz o yıllarda derneğin bir yayın organının olmamasına bağlanabilir. Kuruluş yıllarında dernek tarafından dernek
merkezinde gerçekleştirilen ve Azerbaycan Türklerinin çeşitli problemlerinin ele alındığı mutad Cumartesi toplan-
tıları dışında düzenlenen konferanslardan tespit edilebilenler şunlardır:33
Sıra Tarih Konferans Veren ve Konferans Konusu
1 28 Mayıs 1949 Mehmet Emin Resulzade, Azerbaycan Kültür Gelenekleri
2 27 Kasım 1949 Mehmet Emin Resulzade, Çağdaş Azerbaycan Edebiyatı
3 18 Mart 1950 Abdulvahap Yurtsever, Mirza Fethali Ahundzade’nin Hayatı ve Eserleri
4 28 Mayıs 1950 Mehmet Emin Resulzade, Çağdaş Azerbaycan Tarihi
5 26 Nisan 1951 Abdulvahap Yurtsever, Sabir’in Azerbaycan Edebiyatındaki Yeri
6 19 Mayıs 1951 Mirza Bala, Azerbaycan Tarihinde Türk Almanya
7 26 Mayıs 1951 Kerim Oder, Azerbaycan Ekonomisi
8 5 Nisan 1952 Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, Azerbaycan Dil ve Edebiyatının Gelişme Devre-
leri
9 27 Nisan 1952 Süleyman Tekiner, Azerbaycan’da Fikir Hareketleri
10 1952 A. Vahap Yurtsever, Azerbaycan Şairlerinden Vedadî ve Vâkıf’ın Hayatı ve
Eserleri
11 1952 Mustafa Hakkı Türkekul, Azerbaycan Musikisi
12 1952 M. Emin Resulzade, Azerbaycan Cumhuriyeti
13 1953 Mirza Bala Mehmetzade, Azerbaycan Tiyatrosu
14 18 Nisan 1955 Abdullah Battal Taymas, Mehmet Emin Resulzade
Tabloda dan da anlaşılacağı üzere derneğin ilk yıllarında düzenlenen konferanslar Azerbaycan’ın dilini,
edebiyatını, tarihini, kültürünü ve geleneklerini tanıtmaya yöneliktir. Derneğin aylık yayın organı olan Azerbaycan
dergisinin 1952 yılında yayınlanmaya başlanmasıyla bu dergide benzer konularla ilgili yazılara yer verildiğinden
konferans türü faaliyetlerde uzun bir durgunluk dönemi göze çarpmaktadır. Derneğin düzenlediği konferans ve
sempozyum gibi faaliyetlere 1980’li yılların sonlarında Azerbaycan’ın bağımsızlık sürecine girmesinin yeni bir ivme
kazandırdığı görülmektedir. Bu süreçte Azerbaycan Kültür Derneği, Türk Ocakları ile ortaklaşa olarak 26 Mart
32 “Azerbaycan Kültür Derneği’nin 30. Dönem Merkez Yönetim Kurulu Faaliyet Raporu (1984-1985)”, Azerbaycan Türk Kültür
Dergisi, Yıl. 37, Sayı 255 (Ocak, Şubat, Mart 1986), s. 66-82.
33 Azerbaycan Kültür Derneği 1 Şubat 1949: 50. Yıl, Mars Matbaası, Ankara, 1999, s. 26; “Dernek Çalışmaları”, Azerbaycan, Yıl:
1, Sayı: 2, s. 15-16 ; “1952 Yılı Çalışma Raporu”, Azerbaycan, Yıl: 1, Sayı: 12, s. 14-15; “Derneğimizin Altıncı Yıllık Kongresi”,
Azerbaycan, Yıl: 3, Sayı: 11 (23), s. 55-61.
390
1988 tarihinde Ankara’da Azerbaycan Olayları Sempozyumu düzenlemiştir. Dernek adına başkan Feyzi Akü-
züm’ün bir konuşma yaptığı34 sempozyumda Prof. Dr. Abdülhaluk Çay, derneğin genel başkan yardımcısı Cemil
Ünal, dernek genel sekreteri Ahmet Karaca tebliğ sunmuşlardır.35
Azerbaycan Kültür Derneği, Azerbaycan İlimler Akademisi ile işbirliği halinde 1-6 Nisan 1991 tarihleri arasın-
da Bakü’de Muhaceret Hayatında Azerbaycan Edebiyatı, 3-9 Mayıs 1991 tarihleri arasında Ankara’da Doğumu-
nun 850. Yılında Azerbaycanlı Şair Genceli Nizami sempozyumu düzenlemiştir.
2.1.2. Yayın faaliyetleri
Azerbaycan Kültür Derneğinin faaliyetleri içerisinde basın-yayın faaliyetleri çok önemli bir yer tutmakta-
dır. Özellikle derneğin ilk açıldığı yıllarda görsel medya imkânlarının olmaması tanıtım ve propaganda faaliyetleri-
nin ancak matbuat yoluyla gerçekleştirilebilmesi derneğin süreli yayınlar, kitap ve broşürler yayınlamaya önem
vermesini zorunlu kılmıştır. Azerbaycan Kültür Derneği’nin yayıncılık alanındaki faaliyetleri aşağıda kitaplar ve
süreli yayın olan Azerbaycan dergisi olmak üzere iki alt başlık altında ele alınarak değerlendirilmiştir.
Kitaplar
Azerbaycan Kültür Derneği, ilk kurulduğu yıllarda Azerbaycan’ın istiklal davasını ve Azerbaycan’ı çeşitli yön-
leriyle tanıtan çok sayıda eser yayınlamıştır. Ancak 6 Mart 1955 tarihinde Mehmet Emin Resulzade’nin, 8 Mart
1959 tarihinde ise Mirza Bala’nın vefat etmeleri dernek bünyesinde bir sarsıntı yaratmış ve derneğin tüm faaliyet-
lerinde olduğu gibi yayıncılık alanında da bir durgunluğa sebep olmuştur. Bu dönemde dış politikada yaşanan
Kıbrıs meselesi ile iç politikada gerçekleşen 27 Mayıs askeri darbesinin derneğin faaliyetlerinin yavaşlamasında
etkili olduğu söylenebilir.36
24 Şubat 1973 tarihinde Azerbaycan Kültür Derneği’nin başkanlığına seçilen Feyzi Aküzüm dönemide, özel-
likle 1978 yılından itibaren yayın faaliyetlerinde bir canlanma olduğu görülmektedir. Bu dönemde Türkiye’nin
genel siyaset anlayışında Türk dünyasının meselelerine duyulan ilginin artması derneğin yayın politikasını da etki-
lemiş, ilk zamanlarda konu bakımından genellikle Azerbaycan ile sınırlı tutulan yayın faaliyetleri genel Türk tarihi,
Türklük meseleleri ve Türk dünyası ile ilgili konuları kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Kurulduğu günden itibaren
derneğin yayınladığı kitaplar aşağıda gösterilmiştir.37
Sıra Yazar ve Yayın Bilgileri
1 Mehmet Emin Resulzade, Azerbaycan Kültür Gelenekleri, Ankara 1949.
2 Mehmet Emin Resulzade, Çağdaş Azerbaycan Edebiyatı, Ankara 1950.
3 A. Vahap Yurtsever, Mirza Fethali Ahundzade’nin Hayatı ve Eserleri, Ankara , 1950.
4 Mehmet Emin Resulzade, Çağdaş Azerbaycan Tarihi, Ankara , 1951.
5 A. Vahap Yurtsever, Azerbaycan Dram Edebiyatı, Ankara, 1951.
6 A. Vahap Yurtsever, Sabir’in Azerbaycan Edebiyatındaki Yeri, Ankara, 1951.
7 Mirza Bala, Azerbaycan tarihinde Türk Albanya, Ankara, 1951.
8 Kerim Oder, Azerbaycan Ekonomisi, Ankara, 1952.
9 A. Vahap Yurtsever, Azerbaycan Edebiyatında Vedadi ve Vâkıf’ın Yaratıcılığı, Ankara,
1952
10 Elmas Yıldırım’ın Seçilmiş Şiirleri, Ankara, 1953.
11 Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, Azerbaycan Dil ve Edebiyatının Dönüm Noktaları, Ankara,
1953.
12 Prof. İ. Kayabalı- C. Aslanaoğlu, Azerbaycan Türkleri Kültür Tarihinin Ana Hatları,
Ankara 1978.
13 Mehmet Emin Resulzade, Milli Tesanüd, Ankara, 1978.
14 Prof. İ. Kayabalı- C. Arslanaoğlu, Başlangıç ve Sonuçlarıyla Doksanüç Savaşı, Ankara
1978,
34 “Sempozyumda Feyzi Aküzüm’ün Yaptığı Konuşma”, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, Yıl: 37, Sayı: 263, s. 18-24.
Dergisi, Yıl: 37, Sayı: 263, s.287-301.
36 Şimşir, a.g.e., s. 124-125.
37 Derneğin yayınladığı kitaplar şu kaynaklardan derlenmiştir: Sebahattin Şimşir, Azerbaycanlıların Türkiye’de Siyasi ve Kültürel
Faaliyetleri, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, Ankara, 2000; Azerbaycan Kültür Derneği: 1 Şubat 1949, 50. Yıl, Mars
Matbaası, Ankara 1999; Azerbaycan Kültür Derneği, “Derneğimiz Yayınları”, http://www.azerbaycankulder.org/kitap.aspx ;
“Derneğimiz Yayınları, Azerbaycan Türk Kültür Derneği, Yıl: 56, Sayı: 373, Ocak 2008; s. 41.
391
15 Prof. İsmail Kayabalı- Cemender Arslanaoğlu, Türk Milli Kültürü, Ankara, 1981.
16 Ahmet Karaca, Azerbaycan’ın Yakın Tarihine Kısa Bir Bakış, Ankara, 1982.
17 Dr. A. Baycan, Gönül Sazından, Ankara 1983.
18 M. Emin Resulzade, Azerbaycan Kültür Gelenekleri ve Çağdaş Azerbaycan Edebiyatı,
Ankara 1984.
19 Prof. İsmail Kayabalı- Cemender Arslanaoğlu, Bulgar Türkleri, Ankara, 1985.
20 C. Arslanoğlu, Kars Milli İslam Şurası ve Cenubi Garbi Kafkas Muvakkata-i Milliyesi
Ankara, 1986.
21 Şükrü K. Seferoğlu- Adnan Müderrisoğlu, Türk Devletleri Tarihi, Ankara 1986.
22 C. Arslanoğlu, Türklerin İslam Dinini Kabulü ve K. Doğu Anadolu’da Türk İslam Mede-
niyeti, Ankara 1986.
23 Azerbaycan Türk Edebiyatı Tarihinde Abide Şahsiyetler, Ankara, 1987.
24 Prof. Orhan Türkdoğan, Doğu Anadolu’nun Sosyal Yapısı, Ankara 1987.
25 İshak Sungurluoğlu, Harput Yollarında (seçmeler), Ankara 1987.
26 Azerbaycan Türk Edebiyatı Tarihinde Abide Şahsiyetler II, Ankara 1987.
27 Doç. Dr. Enver Konukçu, Köroğlu’na Kadar Bingöl, Ankara, 1987.
28 Cemil Ünal, Türk ve İslam Aleminde Azerbaycan’ın Yeri, Ankara 1987.
29 Dr. A. Baycan, Dağ Çiçekleri, Ankara, 1987.
30 Sadi Bayram, Güney Doğu Anadolu’da Proto Türk İzleri, Ankara 1988.
31 Azerbaycan Türk Edebiyatı Tarihinde Abide Şahsiyetler III, Ankara 1987.
32 Saltanat ve Halifelik (Kaldırılmalı mı idi?), Ankara 1988.
33 Prof. Dr. Ekrem Ruhi Fığlalı, Atatürk ve Din, Ankara, 1988.
34 Prof. Dr. Abdurrahman Güzel- Ş. Kaya Seferoğlu, Atatürk ve Milli Birlik, Ankara, 1988.
35 Yılmaz Öztuna, XX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Şark Meselesi, Ankara, 1989.
36 Basınımızda Türkiye Meseleleri, Ankara, 1989.
37 Dağlık Karabağ: Hayaller ve Gerçekler, Ankara, 1989.
38 Prof. Dr. Mehmet Saray, Kıyafet ve Laiklik, Ankara, 1989.
39 Melahat Altunbay, Hürriyete Uçan Türk, Mehmet Altunbay’ın Hatıraları.
40 Yılmaz Öztuna, Die Ostfragen Im Letzten Vietrel Des XX. Jahrhunderts, Ankara, 1989.
41 Yılmaz Öztuna, Question D’orinet Durant Le Dernier Quart du XX. Siecle, Ankara,
1989.
42 Ahmet Kabaklı, Güneydoğu Yakından, Ankara, 1990.
43 Mirza Bala Mehmetzade, Milli Azerbaycan Hareketi, Ankara, 1991.
44 Ahmet Kabaklı, Doğudan Doğuş, Ankara, 1993.
45 Elmas Yıldırım, Yiğitlere Sesleniş, Ankara, 1995.
46 Mehmet Emin Resulzade, Azerbaycan Problemi, Ankara 1996.
47 Genocide (1895-1922) Ankara, 1996.
48 Prof. Cemil Hasanlı, Azerbaycan Tarihi (1918-1920) Ankara, 1998.
49 Dr. Sebahattin Şimşir, Azerbaycanlılar’ın Türkiye’de Siyasi ve Kültürel Faaliyetleri,
Ankara, 2000.
50 Alesker Aleskerli-Elşad Mahmudov, Azerbaycan Misak-ı Millisi, Ankara, 2002.
51 Rizvan Genberli, Azerbaycan’da Gazeteci, Gazetecilik, Ankara, 2003.
52 Ali Erol, Azatlık Destanı
53 Ali Erol, Azerbaycan Şiirinde Romantizm, İzmir, 2007.
Yukarıdaki yayın listesinde de görüldüğü gibi derneğin ilk kurulduğu yıllarda yayınlanan kitaplar daha çok
Azerbaycan’ı çeşitli yönleriyle tanıtmaya yönelik eserler iken 1970’li yılların sonlarından itibaren Türkiye’de sağ
siyasetin güçlenmesi ve Türklük, Türk tarihi ve Türk dünyası gibi kavramların önem kazanmasına paralel olarak
yayınların konu bakımından çeşitlendiği, Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazandığı 1991 yılından itibaren Azerbay-
can’la ilgili yayınların tekrar arttığı anlaşılmaktadır.
Azerbaycan Dergisi
Mehmet Emin Resulzade İkinci Dünya Savaşı sonrasında değişen dünya şartlarında kültürel sahanın önem
kazanacağının farkında olduğundan Azerbaycan istiklal ve hürriyeti mücadelesini kültürel sahada vermek üzere
1949 yılında Azerbaycan Kültür Derneği’ni kurmuş, bir süre sonra sıra bu fikri mücadelede aracılık edecek bir
392
yayın organının teşkiline gelmiştir. Derneğin dördüncü olağan kongresinde bu konu gündeme getirilmiş, yayın
organının cinsi, yayın sıklığı ve ismi gibi konular tartışılmıştır. Yapılan tartışmalar Mehmet Emin Resulzade’nin
daha kalıcı olacağı düşüncesiyle aylık bir dergi çıkarılması yönündeki önerisinin genel kabul görmesiyle sonuçlan-
mıştır. Toplantıda çıkarılacak derginin isminin Azerbaycan olması önerisi ise ileriki yıllarda uzun süre derneğin
başkanlığını yürütecek olan Feyzi Aküzüm’den gelmiştir. 38 Derginin ilk sayısında Azerbaycan Kültür Derneği Yöne-
tim Kurulu imzasıyla yayınlanan yayına başlarken başlıklı sunuş yazısında derginin çıkarılmasındaki temel gaye şu
sözlerle açıklanır: “Şimdiye kadar sadece ilmi, edebi ve tarihi konferansların neşri ile iktifa eden derneğimiz, Anka-
ra’da ve taşrada bulunan üyeleriyle kültürel bağlarını daha fazla sağlamlaştırmak gayesiyle bu sefer bir derginin
yayınlanmasına lüzum duymuştur. Şimdilik ayda bir defa neşredilecek olan bu dergimiz vasıtasıyla derneğimizin üç
seneyi aşan çalışmaları hakkında mufassal bilgi vereceğimiz gibi Anadolu Türklüğüne bunca manen ve maddeten
yakın ve komşu bulunan Azerbaycan Türklüğünün tarihi, edebiyatı, sanatı, tiyatro hayatı hususlarında yurttaşlara
mümkün mertebe geniş bilgiler vermeğe gayret edeceğiz. Öyle sanıyoruz ki; her Türk ırkının ve kanının icabı ola-
rak, yakın ve uzak kardeşlerini hiç olmazsa kültür bakımından tanımak, öğrenmek, tanıtmak ve öğretmekle mükel-
leftir. Türklüğün şanlı mazisi gibi, parlak geleceği de bu tanıma ve tanıtmağa bağlıdır.”39
Azerbaycan dergisi, Ocak 1966 sayısından itibaren Azerbaycan Aylık Türk Kültür Dergisi adıyla,40 1966 yı-
lından itibaren ise üç aylık olarak yayınlanmaya başlanmıştır. Buna rağmen dergi 1968 Temmuzundan itibaren 6
ay süreyle maddi imkânsızlıklar nedeniyle yayınına ara vermek zorunda kalmıştır.41
1993 yılından itibaren altı aylık periyodlarla yılda iki sayı çıkarılmaya başlanan dergide ilk sayısından itibaren
yayınlanan makaleler bibliyografik dizin haline getirilerek derneğin resmi web sitesinde yayınlanmıştır.42
Dergide genel olarak Azerbaycan’ın bağımsızlığına son veren Bolşevik işgalini, Müsavat Partisi ve liderlerini,
Azerbaycan’ı tarihi coğrafyası, kültürü, folkloru gibi çeşitli yönleriyle ele alan yazıların yanı sıra Türkiye ve Türk
dünyasıyla ilgili yazı ve haberler, Türk dünyasıyla ilgili yayınlanmış kitap ve dergi tanıtımları, Azerbaycan Kültür
Derneği ve Türk dünyası ile ilgili diğer derneklerin faaliyetleri, biyografi, şiir, öykü ve piyes gibi edebi türlerin
örneklerine yer verilmektedir.
Azerbaycan dergisi özellikle haber alma imkânlarının kısıtlı olduğu soğuk savaş yıllarında elindeki sınırlı
imkânlarla demir perde gerisinde olup bitenlerle ilgili Türk ve dünya kamuoyunu bilgilendirme, Azerbaycan’ın
istiklali ve hürriyeti davasını canlı tutarak takipçisi olma, Azerbaycan’ı tanıtma ve haklarını savunma, başta Azer-
baycan olmak üzere Türk dünyasının meseleleri hakkında Türk ve dünya kamuoyunu bilgilendirmek ve bu mese-
lelere karşı kamuoyu ilgi ve hassasiyeti oluşturmaya çalışma yönünde izlediği yayın politikasıyla çok zor dönem-
lerde kritik bir misyonu başarıyla yerine getirmiştir.
2.2. Azerbaycan’ın Bağımsızlık Sürecinde Azerbaycan Kültür Derneği
1980’li yılların ortalarında başlayan ve SSCB’yi yıkılmaya götüren süreç Azerbaycan Kültür Derneği tara-
fından dikkatle takip edilmiştir. Bu dönemde dernek Azerbaycan’daki bağımsızlık taleplerini desteklerken, bağım-
sızlık süreciyle eş zamanlı olarak gelişen Ermenilerin Azerbaycan’dan toprak talepleri, başta Erivan olmak üzere
Azeri Türklerini göçe zorlamak için uyguladıkları baskı ve katliamlar ile Karabağ’ı işgal girişimleri karşısında tüm
imkânlarını seferber etmiş ve en sert tepkiyi göstermiştir. Dernek bu süreçte Azerbaycan halkının sesi olmak,
Türkiye’de ve dünyada kamuoyu yaratmak ve toplumu gelişmelerden haberdar etmek için yurdun çeşitli yerle-
rinde mitingler düzenlemiş, dernek bünyesinde bir basın merkezi oluşturarak Azerbaycan Halk Cephesinden elde
ettikleri anlık bilgilerle kamuoyu bilgilendirmiştir. Yine bu süreçte Azerbaycan Kültür Derneği, Türk Ocakları Der-
neği ile birlikte 26 Mart 1988 tarihinde Ankara’da Azerbaycan Olayları Sempozyumu düzenlemiştir.43
Dernek 1988 yılından başlayarak Azerbaycan ile eğitim, kültür, sosyal yardım vb. konularda başlattığı ilişkile-
ri aralıksız olarak devam ettirmiştir. Derneğin bu dönemde başta Azerbaycan Halk Cephesi olmak üzere Azerbay-
can İlimler Akademisi, Azerbaycan Yazarlar Birliği, Azerbaycan Gazeteciler Birliği vb. birçok kurum ve kuruluşla
ilişki ve işbirliği geliştirdiği görülmektedir. Dernek, bu dönemde Azerbaycan’dan herhangi nedenle Ankara’ya
gelenlerin ziyaret ettikleri bir ocak olmuştur. Bu çerçevede dernek 1989 yılında 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve
Çocuk Bayramına katılmak üzere Azerbaycan’dan gelen çocuklara da ev sahipliği yapmıştır. Yine 1989 yılında ünlü
38 “Azerbaycan 10 Yaşında”, Azerbaycan, Yıl: 11, Sayı: (Nisan-Mayıs-Haziran1962)

39 “Yayına Başlarken…”, Azerbaycan, Yıl: 1, Sayı: 1 (1 Nisan 1952), s. 3.
40 Şimşek, a.g.e., s. 126.
41 “Azerbaycan Kültür Derneğinin 20. Kongresine Sunulan Rapor”, Azerbaycan, Yıl: 17, Sayı: 197, s. 26-27, s.27.
42 “Makaleler dizini” http://www.azerbaycankulder.org/icerik/makale-dizin.pdf
Dergisi, Yıl: 37, Sayı: 263, s. 287-301.
393
Azerbaycanlı şair Bahtiyar Vahapzade, Vatan Cemiyeti Başkanı Elçin Efendiyev, Azerbaycan Tıp Enstitüsü Direktö-
rü Prof. Nurettin Rızayev, meşhur Azerbaycanlı tarihçiler Abbas Zamanov ve Ziya Bünyadov, Kafkasya Müslüman-
larının dini lideri Allahşükür Paşazade de derneği ziyaret etmişlerdir.44 Haziran 1991’de Türkiye’ye resmi bir ziya-
ret gerçekleştiren Azerbaycan Devlet Başkanı Ayaz Muttalibov da dernek merkezini ziyaret etmiştir.
Dernek 1991 yılında Azerbaycan Halk Cephesi ile yaptığı bir anlaşmayla Bakü’de yapılan bir sınavla seçilen
50 öğrenciyi Türkiye’ye getirerek Ankara, İstanbul İzmir ve Bursa gibi şehirlerde bulunan üniversitelere yerleştire-
rek yükseköğrenim görmelerini sağlamıştır. Milli Eğitim Bakanlığı bir süre sonra Azerbaycan Kültür Derneği’nin
uyguladığı bu modeli örnek alarak bu uygulamayı Türk dünyasının tamamını kapsayacak şekilde uygulayacaktır.45
Azerbaycan’da 7 Haziran 1992 tarihinde yapılan genel seçimleri Azerbaycan Halk Cephesi’nin kazanmasın-
dan sonra Azerbaycan Kültür Derneği ile Azerbaycan Hükümeti arasındaki ilişkiler daha da gelişmiştir. Azerbaycan
Devlet Başkanı Ebulfez Elçibey Azerbaycan Kültür Derneği Başkanı Cemil Ünal’ı Toprak Reformu Bakanı olarak
kurduğu kabineye alırken dernek üyelerinden emekli general Yaşar Demirbulak’ı da Azerbaycan milli ordusunun
teşekkülünde fikirlerinden yararlanmak üzere Devlet Başkanı Müşaviri olarak görevlendirmiştir.
Ebulfez Elçibey Azerbaycan devlet başkanı seçildikten sonraki ilk resmi gezisini Haziran 1992’de Türkiye’ye
gerçekleştirdiği sırada Azerbaycan Kültür Derneği’ni ziyaret ederek dernek şeref defterine duygu ve düşüncelerini
yazmış,46 ayrıca Azerbaycan milli muhaceretinin lideri ve Azerbaycan Kültür Derneğinin onursal başkanı Mehmet
Emin Resulzade’nin kabrini de ziyaret etmiştir.47
Sonuç
Azerbaycan Kültür Derneği, Azerbaycan siyasi muhaceretinin Mehmet Emin Resulzade’nin 1947 yılında Tür-
kiye’ye dönmesiyle başlayan ikinci faaliyet döneminde mücadelenin kültür cephesini sürdürmek üzere 1 Şubat
1949 tarihinde Ankara’da kurulmuştur. Derneğin Ankara’da kurulmasıyla Azerbaycan siyasi muhacereti faaliyet
merkezini İstanbul’dan Ankara’ya taşıyarak siyasi ve kültürel faaliyetlerini buradan yürütmeye başlamıştır.
Azerbaycan Kültür Derneği, Azerbaycan siyasi muhaceretinin Azerbaycan’ın istiklali ve hürriyeti misyonunun
takipçisi ve taşıyıcısı olmakla beraber resmi nizamnamesinde derneğin amaçları Azerbaycan’ı çeşitli yönleriyle
tanıtmak, bu yönde yayın ve faaliyetler yürütmek ve muhtaç Azerilere yardım etmek olarak belirtilmiştir. Dernek
Azerbaycan Türkleri ile Anadolu Türklerini yakınlaştırmak, Azerbaycan Türklerinin mücadelelerine Anadolu Türk-
lüğünün desteğini sağlamak gayesi de gütmüş ve faaliyetlerini bu doğrultuda gerçekleştirmiştir.
Azerbaycan Kültür Derneği soğuk savaş döneminin en zor şartlarında sınırlı imkânlarla Azerbaycan milli mu-
haceretinin sesi olmuş, Azerbaycan’ın istiklali ve hürriyeti davasını takip ve tanıtma misyonunu üstlenmiştir. Der-
nek ayrıca Azerbaycan tarihinin, kültürünün ve musikisinin Anadolu Türklüğüne tanıtılmasında ve sevdirilmesinde
de önemli rol oynamıştır.
Dernek, kurulduktan sonraki ilk yıllarda konferanslar ve yayınladığı kitaplar vasıtasıyla, 1952 yılından itibaren
ise çıkarmaya başladığı aylık Azerbaycan dergisinde yayınlana çeşitli yazılar, makaleler ve haberler vasıtasıyla
Azerbaycan ve Türk dünyasını Türkiye kamuoyuna tanıtmış ve Türk dünyasının meselelerini gündeme getirmiş ve
bu konularda Türk toplumunda farkındalık yaratmıştır.
Dernek, 1980’li yılların ortalarından itibaren başlayan ve Azerbaycan’ın bağımsızlığını elde etmesiyle sonuç-
lanan süreci yakından takip etmiştir. Bu dönemde mitingler ve basın toplantıları düzenlemek, basın bildirileri
yayınlamak, uluslararası örgütlere başvurmak suretiyle Azerbaycan’ın bağımsızlık mücadelesine destek olmuş,
aynı dönemde ortaya çıkan Ermenilerin toprak talepleri ve saldırıları karşısında Azerbaycan’ın haklarını savun-
muştur.
Azerbaycan Kültür Derneği’nin tüzüğünde yazılı olmasa da Azerbaycan siyasi muhaceretinden devralarak
üstlendiği Azerbaycan’a istiklalini ve hürriyetini kazandırma misyonunun Azerbaycan’ın 18 Ekim 1991 tarihinde
bağımsızlığını ilan etmesiyle tamamlandığı söylenebilir. Yine de dernek günümüzde Azerbaycan ve Türk dünyası-
nın sorunlarıyla ilgilenmekte ve Azerbaycan ile Türkiye arasında kültürel ilişki ve işbirliğinin geliştirilmesine yöne-
lik faaliyetlerini sürdürmektedir.
Kaynakça
44 “Azerbaycan Kültür Derneği” http://www.azerbaycankulder.org/dernek.aspx

45 Azerbaycan Kültür Derneği 1 Şubat 1949: 50. Yıl, Mars Matbaası, Ankara, 1999, s. 29.
46 A.g.e., s. 31-32.
47 “Azerbaycan Kültür Derneği”, http://www.azerbaycankulder.org/dernek.aspx
394
Akpınar, Yavuz, “Bayraklaşan Şahsiyet: Mehmet Emin Resulzade,” Azerbaycan Cumhuriyeti: Keyfiyet-i Teşek-
külü ve Şimdiki Vaziyeti içerisinde, 1990, s. I-XXIV
Alp, Alper, “Azerbaycan’ın Sovyetleştirilmesi”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Gazi Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.
Altunbay, Melahat, Hürriyete Uçan Türk Mehmet Altunbay’ın Hatıraları, Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği
Yayınları, 1989.
Applebaum, Anne, Gulag, Ankara: İletişim Yayınları, 2008.
Ataman, Şefika “Eşim Dr. Hamit Ataman”, Azerbaycan, Sayı: 230, Yıl: 1979, s. 15.
Attar, Aygün ve Şimşir, Sebahattin, Tarihten Günümüze Türkiye’de Yaşayan Azerbaycan Türkleri, Ankara: Be-
rikan Yayınevi, 2003.
Avşar, Abdulhamit, “Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinde İleti Kaynağı Olarak Birey”, Atatürk Üniversitesi İletişim
Dergisi, Yıl: 2012, Sayı: 3, s. 1-18.
Azerbaycan Kültür Derneği Nizamnamesi, Ankara: Güney Matbaacılık ve Gazetecilik, 1949.
Azerbaycan Kültür Derneği Tüzüğü, y.y.y., y.t.y.,
Azerbaycan Kültür Derneği 1 Şubat 1949: 50. Yıl, Ankara: Mars Matbaası, 1999.
“Azerbaycan Kültür Derneği” http://www.azerbaycankulder.org/dernek.aspx
“Azerbaycan Kültür Derneğinin Açıklaması”, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, Sayı: 235, Yıl:30, s. 8-9.
“Azerbaycan 10 Yaşında”, Azerbaycan, Nisan-Mayıs-Haziran1962, Yıl: 11.
“Azerbaycan Kültür Derneğinin 20. Kongresine Sunulan rapor”, Azerbaycan, Sayı: 197, Yıl: 17, s.27.
“Azerbaycan Kültür Derneği’nin 30. Dönem Merkez Yönetim Kurulu Faaliyet Raporu (1984-1985)”, Azer-
baycan Türk Kültür Dergisi, Sayı: 255, Yıl. 37, s. 66-82.
“Azerbaycan Kültür Derneği’nin 31. Dönem Merkez Yönetim Kurulu Faaliyet Raporu (1986-1987)”, Azerbay-
can Türk Kültür Dergisi, Sayı: 263, Yıl: 37, s.287-301.
“1952 Yılı Çalışma Raporu”, Azerbaycan, Sayı: 12, Yıl: 1, s. 14-15.
“Derneğimizin Altıncı Yıllık Kongresi, Azerbaycan, Sayı: 11 (23), Yıl: 3, s. 55-61.
“Dernek Çalışmaları”, Azerbaycan, Sayı: 2, Yıl: 1, s. 15-16 ;
“Derneğimiz Yayınları”, http://www.azerbaycankulder.org/kitap.aspx ;
“Derneğimiz Yayınları, Azerbaycan Türk Kültür Derneği, Sayı: 373, Yıl: 56, s. 41.
Gasımov, Musa, “Azerbaycan Cumhuriyeti” , Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, C.19, (2002), ss.
121-147.
Gökgöz, Saime Selenga, “Sovyet Karşıtı Azerbaycan Türk Siyasi Muhacir Neşriyatında Türk İnkılabı: Yeni Kaf-
kasya ve Resulzade Mehmet Emin”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 5, Sayı: 1, Yıl: 2008), s. 7-46.
Hasanlı, Cemil, Azerbaycan Tarihi (1918-1920), Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, 1998.
Karaca, Aybike, “Azerbaycan Kültür Derneği’nin Kurucusu ve İlk Genel Başkanı Dr. Hamit Ataman”, Azerbay-
can, Sayı: 311, Yıl: Ekim 1996, s. 22-25.
Karasar, Niyazi, Bilimsel Araştırma Metodu, Ankara: Hacettepe Taş Kitapçılık, 1984.
Kasımlı, Musa, Azerbaycan Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1920-1945), İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2006.
40. Kuruluş Yıldönümümüzü Kutluyoruz, Azerbaycan Balosu, Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği, 1989.
“Makaleler dizini” http://www.azerbaycankulder.org/icerik/makale-dizin.pdf
Mehmetzade, Mirza Bala, Milli Azerbaycan Hareketi, Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, 1991.
Resulzade, Mehmet, Emin. Azerbaycan Cumhuriyeti: Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti, İstanbul: y.y.y.
1991.
Resulzade, Mehmet Emin, Azerbaycan Problemi, çev. Perihan Mete-Sebahattin Şimşir, Ankara: Azerbaycan
Kültür Derneği Yayınları, 1996.
“Sempozyumda Feyzi Aküzüm’ün Yaptığı Konuşma”, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, Sayı:263, Yıl:37, s.18-
24.
Somer, Güler, “Babam Dr. Aziz Alpaut”, Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri, Kayseri: 1986, s. 539-
542.
Şimşir, Sebahattin, Azerbaycanlıların Türkiye’de Siyasi ve Kültürel Faaliyetleri (1920-1991), Ankara: Azer-
baycan Kültür Derneği Yayınları, 2000.
Ulusoy, Belkıs “Azerbaycan Siyasi Muhaceretinin İstanbul’daki Basın Faaliyetleri (1923-1931)”, İstanbul Üni-
versitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Yıl: 2003, Sayı: 16, s. 147-175.
Yagublu, Nesiman, Mehmet Emin Resulzade Ansiklopedisi, Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları,
2015. .
“Yayına Başlarken…”, Azerbaycan, Sayı: 1, Yıl: 1, s. 3.
Yıldırım, Ali ve Şimşek, Hasan, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2003.
395
TÜRKİYE MÜZELERİNDEKİ AZERBAYCAN HALILARI
Vüsalə MƏMMƏDZADƏ*
Özət
Bu gün məişətimizin tərkib hissəsi olan evlərimizin bəzəyinə çevrilən Azərbaycan xalça sənətinin tarixi çox-
çox qədimlərə gedib çıxır. Xalçaçılıq qədim və geniş yayılmış sənət növüdür. Müxtəlif naxış elementləri və
təsvirlərlə bəzədilən xovlu və xovsuz xalçalar dəyələrin, çadırların, alaçıqların bəzədilməsindən başlamış, habelə
yaşayış evlərinin, sarayların və digər binaların divar bəzəklərində, döşənməsində istifadə edilir, eyni zamanda
yüksək estetik əhəmiyyət kəsb edərək muzeylərdə saxlanılır. Azərbaycan xalçaları dünyanın müxtəlif
muzeylərində mədəni irs nümunəsi kimi saxlanılır və qorunur.
Azərbaycan xalçaları qardaş Türkiyənin dörd böyük muzeyində cəmləşmişdir. Türkiyədə saxlanılan ən qədim
Azərbaycan xalçası XIII əsrə aiddir. Uzunluğu 254, eni 170 sm, ölçüdə olan bu nadir toxuculuq sənəti əsəri türk
sənətşünaslarının verdiyi məlumatlara görə əvvəllər Beyşəhərdə Əşrəf Oğlu Camesinin nəzir verilmiş
xalçalarından olmuşdur. 1932-ci ildə isə Konya şəhərindəki Mövlanə muzeyinə gətirilmişdir. Azərbaycan xalçaları
hazırda İstanbulda Türk və İslam əsərləri muzeyində, Topqapı Sarayı muzeyində, İstanbul Fondlar Xalça
muzeyində, Konya şəhərindəki Mövlanə muzeyindədir
Təəssüflər olsun ki, bu gün dünya muzeylərində, həmçinin Türkiyədə Azərbaycan xalçalarının İran xalçaları
kimi təqdim edilməsi hallarına da rast gəlirik. Hətta Azərbaycana məxsus qədim xalçalar Qafqaz adı ilə sərgilənir.
Məhz buna görə Türkiyədə saxlanılan Azərbaycan xalçalarının cəmiyyətə və elm aləminə tanıtımı və müəllif
hüquqlarının bərpa olunması aktual məsələlərdən biri kimi hesab olunmalıdır.
Anahtar kelimeler: : xalça, muzey, dünya, tarix, mədəniyyət
Giriş
Hazırkı mərhələdə müstəqil Azərbaycan dövlətinin Avropa və Yaxın Şərq ilə ikitərəfli sosial-iqtisadi və
mədəni əlaqələri xeyli genişlənib. Bu əlaqələrin genişlənməsində ümummilli liderimiz, H. Əliyevin misilsiz
xidmətləri vardır. Heydər Əliyev öz hakimiyyəti dövründə “bir millət, iki dövlət” adlandırdığı qardaş Türkiyə ilə
mədəni əlaqələrin yaradılmasına xüsusi önəm vermişdir. Uzun illər boyu Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq
mədəni fəaliyyətə birbaşa qoşulmaq hüququ olmamışdır. Lakin istər dil, istərsə də adət-ənənə oxşarlığı
baxımından bir-birinə çox yaxın olan hər iki xalq mədəni-kulturoloji əlaqələr yaratmağa böyük ehtiyac
duymuşdur.
Xalçalar firavanlıq simvolu, yaşayış yerlərinin bəzədilməsi və isidilməsi üçün qədim ixtiralardan biri olmaqla
yanaşı, əsrlər boyunca həm də incəsənətin ən yaxşı növlərindən sayılmışdır. Mənbələrdə qeyd edilir ki,
Azərbaycanda xalçaçılığın inkişafı haqqında Herodot, Klavdi Elian, Ksenofont və başqa qədim dünya tarixçiləri
məlumat vermişlər. Xalçalar haqqında müxtəlif əfsanələr, atalar sözləri, tapmacalar və digər hikmətli kəlamlar
deyilmişdir. “Xalını xovuna sığallarlar”, “Xalça salan özü oturar”, “Xalçalı gəl, xalçalı get” kimi atalar sözləri bu
sənət növünün dəyərindən soraq verir. Bu, bir daha sübut edir ki, xalçalar insan həyatında, sadəcə, bir aksesuar
deyil. Necə ki şairlər, yazıçılar kitab yazırlar, orada öz fikirlərini şərh edib gələcək nəsillərə ərməğan edirlər,
toxucular da belədir. Yəni toxucular da estetik zövqlərini xalçalarda əks etdirməklə bərabər, öz dövrlərinin ümumi
mənzərəsini, o dövrün tarixini, bədii, siyasi tələblərini toxuduqları xalçalarda əks etdirirlər.(1,s. 23-28)
Azərbaycan xalçalarının forma, toxunma texnikası, süjet, ornament, rəng və kompozisiya rəngarəngliyi
onların tədqiqi üçün geniş meydan açır. Xalça Azərbaycan xalqının ədəbiyyatı, memarlığı, bədii miniatür və
dekorativ-tətbiqi sənətinin digər növləri ilə çoxlu tellərlə bağlıdır. Azərbaycan xalçalarının tədqiqi geniş
məxəzşünaslıq bazasına əsaslanır. Buraya həm eneolit dövründən başlayaraq arxeoloji abidələr, həm antik və
orta əsrlərin müəllif və səyyahlarının məlumatları, həm epiqrafik abidələr, xalq folkloru və klassik ədəbiyyat
nümunələri, miniatürlər, Avropa rəssamlarının əsərləri; tarixi sənədlər, məmurların hesabatları, Avropa, Rusiya,
Amerika və ən əsası, Azərbaycan alimlərinin elmi-tədqiqat işləri daxildir.
* Dr., Azerbaycan Turizm ve Menecment Universitesi, vusalememmedova@mail.ru
396
Ərdəbildə, Təbrizdə bir sözlə Cənubi Azərbaycanda toxunan xalçalar yenə də Azərbaycan xalçalarıdı. 1872-ci
ildə Moskvada “Moskva – Politexnik” sərgisində və 1882-ci ildə “Ümumrusiya sənaye və incəsənət sərgisi”ndə
nümayiş etdirilən Bakı, Quba, Şamaxı, Gəncə, Şəki, Qazax, Cavad qəzası və başqa yerlərdən gətirilmiş xalçalar və
xalça məmulatlarının ən yaxşı nümunələri qızıl, gümüş medallara layiq görüldü. 1872-ci ildə Vyanada (Avstriya),
1911-ci ildə Turində (Italiya), 1913-cü ildə Londonda və Berlində təşkil edilmiş Beynəlxalq sərgilərdə nümayiş
etdirilən eksponatların əsas hissəsi Azərbaycandan aparılmış xalça və xalça məmulatlarından ibarət id. (2,s. 11-
15)
XVI-XIX əsr Azərbaycan xalçalarının böyük bir qrupu Londondakı Viktoriya və Albert muzeyindədir. Onların
arasında Təbriz, Quba, Gəncə, Qarabağ, Şirvan və Bakı mərkəzlərinə aid xalçalar vardır. Nyu-Yorkun Metropoliten
muzeyinin, İstanbulda “Türk və İslam əsərləri” muzeyinin kolleksiyaları arasında, Moskvada Şərq Xalqları Dövlət
İncəsənət muzeyində, Budapeşt muzeylərində, Filadelfiyadakı İncəsənət muzeyində, Münhen muzeyində, Paris
muzeyində, Vyanadakı Tekstil muzeyində və dünyanın bir çox digər muzeylərində də Azərbaycan xalçaları
nümayiş olunur.
Azərbaycan xalçalarının yüksək populyarlığı, şübhəsiz, onların estetikası, güclü emosional təsir doğurmaq
qabiliyyəti ilə bağlı idi. Bu, İstambuldakı “Türk və islam əsərləri” muzeyində saxlanan XIII əsr Azərbaycan
xalçalarında müşahidə edilir.
Müxtəlif naxış elementləri və təsvirlərlə bəzədilən xovlu və xovsuz xalçalar dəyələrin, çadırların, alaçıqların
bəzədilməsindən başlamış, habelə yaşayış evlərinin, sarayların və digər binaların divar bəzəklərində,
döşənməsində istifadə edilir, eyni zamanda yüksək estetik əhəmiyyət kəsb edərək muzeylərdə saxlanılır.
Azərbaycan xalçaları qardaş Türkiyənin dörd böyük muzeyində cəmləşmişdir. Türkiyədə saxlanılan ən qədim
Azərbaycan xalçası XIII əsrə aiddir. Uzunu 254, eni 170 sm, ölçüdə olan bu nadir toxuculuq sənəti əsəri türk
sənətşünaslarının verdiyi məlumatlara görə əvvəllər Beyşəhərdə Əşrəf oğlu camesinin nəzir verilmiş xalçalarından
olmuşdur. 1932-ci ildə isə Konya şəhərindəki Mövlanə muzeyinə gətirilmişdir. Türkiyədə saxlanılan orijinal sənət
nümunələrimiz sırasına İzmirdə arxeoloji muzeydə nümayiş nümayiş etdirilən mürəkkəb boyalı vazı da aid edə
bilərik. Azərbaycan xalçaları hazırda İstambulda Türk və İslam əsərləri muzeyində, Topqapı sarayı muzeyində və
Xalça muzeyində, Koniya şəhərindəki Mövlanə muzeyindədir. (3)Yerliyi mavi rəngdə olan XIII əsrə aid, Mövlanə
397
muzeyindəki bu xalçanın üzərində iki tərəfdən qoşa çəngəlləri olan çoxlu bəzək motivləri verilmişdir. Bu
bəzəklərdə ortasında ardıcıl olaraq təkrar olunan səkkizguşəli ulduz rəsmləri yerləşdirilmişdir.Səkkizguşəli
ulduzlar bir cərgə ortası qırmızı,kənarları qara rənglərdə verilərək xalçaya xüsusi dekorativ ritm bəxş edir.Şirvan
xalçalarına xas olan ən tipik ornament motivləri və kompazisiya üsulu ilə bəzədilmiş bu xalça dövrünə görə çox
zərif toxunuşu ilə diqqəti cəlb edir. Bu xalçanın hər 10sm-də 627 ilmə vardır.(9,səh.167) ( Şəkil 1)
Eyni xalça XV əsrdə yaşamış Holland və İtalyan rəssamların əsərlərində də görülür. Şirvan xalçalarının aid
olan bu rengarenklilik, ornament və kompozisiya ənənə, indiyə qədər xüsusiyyətini itirməyərək davam edir. Bu da
xalçalarımızın bu qədər böyük və uzun tarixi yolda milli xarakterini qoruyaraq davamlılıq göstərdiyinin dəlilidir.
Təəssüf hissi ilə bildirək ki, bu gün Türkiyədə Azərbaycan xalçalarını fars xalçaları kimi təqdim edilməsi
hallarına da rast gəlirik. Hətta Azərbaycana məxsus qədim xalçalar Qafqaz adı ilə sərgilənir. Məhz buna görə
Türkiyədə saxlanılan Azərbaycan xalçalarının müəllif hüquqları bərpa olunması aktual məsələlərdən biri kimi
hesab olunmalıdır. Qardaş dövlətdə bizim xalqa məxsus xalçaların yenidən araşdırlması zəruridir.
Topqapı Sarayı Muzeyində yerləşən və bu dövrlərə qədər çox yaxşı bir şəkildə qorunan "səccadə" növü
Azərbaycan xalçası, mehrabı xatırladan bir kompozisiyaya malikdir. Qırmızı fon üzərinə lacivərd bitki motivlərin
bəzənməsi təbiət hadisələri canlandırılır. Bu da namaz əsnasında təfəkkürə yönəlmək baxımından düşünülmüş
bir gözəllikdir. İbadət vasitəçi olması baxımından da funksional Baş motivlərin ətrafında çarxı fələk kimi qayıdan
çıxıntıların qıvrım quruluşu "Bayındur Boyu" möhürünə bənzəyir. Bu halı, Səlcuqlu xalçası kimi tanınır. Amma
Azərbaycanlılar özlərinin hədiyyə göndərdiklərini iddia edirlər. Hər iki təsbit də Türk xalçası olduğunu ifadə edir.
(4,s. 36-39)
Ancaq Səlcuqların Qafqaz hakimiyyəti zamanında toxunmuş ola, ya da Azərbaycanlıların Anadoluda toxumuş
olma ehtimalı düşünülsə, hər iki fikrə də haqq vermək lazımdır. Seccade-nin baş bordyur üzərinə doqquz ədəd
medalyon yerləşdirilmiş və bunlardan beş dənəsi bitki motivlərlə doldurularkən, dörd dənə də bulud görünüşlü
çərçivələr içində "bəsmələ" və "lafzatullah" ilə doldurulmuşdur. Yenə baş bordyur yarıdan yuxarısı "ayetül-
kürsiden\" ayələrlə işlənərkən, ən kənar nazik bor üzərində də "bəsmələ" və müxtəlif ayələr yer alır. Səcdə edilən
yer isə "Allahu əkbər" yazısı formalaşdırıldıqdan sonra ətrafı Allahın gözəl adları ilə bəzənmişdir. (Şəkil 2)
Azərbaycan xalçalarının bir çox orijinal nümunələrinə biz İstanbulun Fondlar Xalça Muzeyində və məşhur
Türk İslam Əsərləri Muzeyində də rast gəlirik.Türk və İslam Əsərləri Muzeyində qorunan xalçalar içərisində böyük
peşəkarlıqla toxunmuş klassik orta əsr saray xalçaları da mühafizə edilir.XVII əsrdə toxunmuş Qarabağ xalçalardan
biri də öz zərifliyi, rəng ahəngində olan uyarlığı və zəngin naxışları ilə seçirilir.İncə budaqlardan yaranmış səbəkə
quruluşlu bədii kompozisiya, bulud formalı ləçəklər,palmetlər və s.nəbati naxışların ölçülərində və rənglərində
olan tam mütənasiblik bu çeşninin saray mühitində peşəkar rəssamlar tərəfindən yarandığı qənaətinə gəlməyə
imkan verir. (9,səh.175), (Şəkil 3.)
İstanbulda olan Fondlar Xalça Muzeyində Azərbaycan Xalçalarına xüsusilə geniş yer verilmişdir.Bu muzey
öncə türk memarlığının ən tipik örnəklərindən biri sayılan Sultan Əhməd Camisinin Hünkər qəsrində,hazırda isə
Topqapı Sarayı Muzeyinin yaxınlığındakı orta əsrlərə aid yeni bərpa edilmiş tarixi abidələrində yerləşir.Muzey
1979-cu ildə təşkil olunmasına baxmayaraq hazırda bu muzeydə Şərqin çox nadir sayılan ən qədim və orijinal
xalıları nümayiş etdirilir.Burda toplanan xalçalarımız içərisində biri xüsusilə diqqəti cəlb edir.XVII əsrə aid edilən
bu xalı muzeyin keçmiş müdiri Belkis Açarın verdiyi məlumatlara görə 1978-ci ildə Sivasdakı Ulu Camidən
gətirilmiş məşhur Qarabağ xalısıdır.Ölçüsü 530x247 sm malik toxuma üsulu gördəst olan bu xalının qiymətli
cəhəti ondan ibarətdir ki,burada biz Qarabağ xalçalarına xas olan ən tipik bəzək ünsürləri və kompazisiya üslubu
ilə qarşılaşırıq.Haqqında bəhs etdiyimiz xalı ensiz yelən və geniş ara sahədən ibarətdir.Xalının ara sahəsi
simmetrik şəkildə qurulmuş ardıcıl təkrar olunan paxlavarı xanalara bölünmüşdür.Həmin paxlavari xanaların
içərisində xalı boyu bir cərgə əjdaha rəsmi,bir cərgə isə şanagüllə formalı nəbati bəzək elementi verilmişdir.Bütün
bu təsvirlər xalıda qəhvəyi,qızılı,sarı,mavi və açıq yaşıl rənglərlə qırmızı yerlik üzərində toxunmuşdur.Bu xalı
şübhəsiz bəzək,rəng və tarixi etibarı ilə nümunəvi Qarabağ xalılarımızdan biridir. (9,səh.175)
Öz mənşəyi baxımından Türkiyədə olan Azərbaycan xalçalarını iki hissəyə bölmək olar.Bunlardan birisi
vaxtilə müxtəlif səbəblər üzündən qardaş Türkiyə torpağına köçmüş və əsasən Türkiyənin şimal-şərqində
Kars,İqdır, Ərzurum və s.ərazilərdə məskunlaşmış həmvətənlərimizin xalq ənənəsi üslubunda toxuduqları xalçalar
olmuşdur.Azərbaycanlılar tərəfindən toxunan bu xalçalar hazırda Türkiyənin bir çox muzeylərində mühafizə
edilir.Örnək olaraq İstanbul Fondlar Xalı muzeyində qorunan E.100 inv№li xalçanı misal göstərmək
olar.Kompazisiya baxımından Qazax xalça məktəbinin “Qaraçöp”çeşnisini xatırladan bu xalça XVIII əsrə
aiddir.Ölçüsü 205x145sm,toxuma texnikası gördəst olan bu xaıça vaxtilə “Yeni Cami”məscidinin anbarından
muzeyə təhvil verilmişdir.Saxlandığı muzeyin toplusunda şimali-şərqi Anadolu nümunəsi kimi təqdim olunsa da
398
elə ilk baxışdan xalçanın mərkəzindəki həndəsi formalı göl onun məhz Qazax məktəbinin əsrlər boyu
formalaşdırdığı klassik bədii ənənə əsasında toxunduğunu sübüt edir.Xalçanın ara sahəsinin künclərində
yerləşdirilmiş kiçik ölçülü dörd ağ yelikli köməkçi göllər və hətta onların içərisində yerləşdirilmiş ulduzlar belə
“Qaraçöp” xalçasının bədii ənənələrini özündə yaşadır.(9,səhv.165), (Şəkil 4 )
Göründüyü kimi, Azərbaycan xalçaları uzun bir tarixə malikdir. Texniki xüsusiyyətləri baxımından;
Materialının əlverişli olması və iki düyün ənənənin davam etdirilmiş Olması ən gözəl nümunələrini vermişdir.
Orijinal motivləri bağrında bəsləyən Azərbaycan xalıları, həndəsi, bitki və xüsusən fiqurlu xalçalarda əsl əsərlər
təqdim etmişdir. Ümumi kompozisiya etibarilə də həm funksional həm də estetik baxımdan diqqət çəkir.
Dünyanın bir çox muzeyini və şəxsi kolleksiyanı bəzəməklə bərabər, rəssamlara model olacaq qədər də
gündəmdə qalmışdır. Türk xalça sənətinin mühüm bir şöbəsi mövqeyində olan Azərbaycan xalçaçılığı, istehsal
etdiyi və dünyaya təqdim etdiyi xalça nümunələri gündəmdə qalmağa davam edir. (5,s. 28)
Misal olaraq aşağıdakı xalçalara nəzər salaq:
Bu gün Cənubi Azərbaycana aid olan xalçalar Türkiyə muzeylərində Əcəm xalçası kimi qeyd edilir. Əcəm
xalçası, İran xalısına verilən addır. Əslində, əksəriyyəti və ən yaxşıları İrandakı Azəri, Türkmən və Qaşqay kimi Türk
xalqları toxunan, başqa sözlə, Türk xalçalarıdır. Düyün tərzləri də Türkiyədə toxunan xalçalardan fərqlənir. Əcəm
düyünü və ya İran düyünü deyilən toxuculuq tərzi Gördes düyünü və ya Türk düyünü kimi anılan doğma tərzindən
daha elastik olub, keyfiyyət və möhkəmlik baxımından daha zəifdir.
Türkiyə muzeylərində saxlanan Bakı, Quba, Şirvan, Qazax, Borçalı, Dərbənd, İrəvan, Naxçıvan, Təbriz,
Urmiyə, Qarabağ, Qaradağ, Lənkəran və s. bölgələrimizdə toxunan xalçalar öz gözəlliyi və əzəmətilə nəinki adi
insanları, hətta şahları, şahzadələri belə mat qoyurdu. Bu, Azərbaycan xalqının qüdrətidir. Bəziləri deyir ki,
Azərbaycan xalçalarından da gözəl xalçalar var. Təəssüflər olsun, elə adamlara rast gəlirik ki, onlar İtaliya, Orta
Asiya, Tacikistan xalçalarını tərifləyir. Deyir ki, bu xalçalar bizim xalçalardan min qat yaxşıdır, guya o xalçalar yüz
dəfə yuyulsa, təmizlənsə belə rəngini itirmir. Bu fikrdə olanlarla qətiyyən razılaşmaq olmaz. Yeddi-səkkiz, bəzən
on nəsilin yaddaşını özündə saxlayan xalçalar var ki, elə bil indii toxunub.
399
Qarabağda çoxlu sayda boyaq bitkisi olub ki, bunlardan da xalçaların ipliklərinin boyanmasında istifadə
edilib. Qarabağ xalçalarını tərəkəmələr çox gözəl toxuyurdu. Onların toxuduqları xalçalar xovlu və xovsuz olmaqla
iki yerə ayrılırdı. Xovlu xalçalarda əsasən heyvan təsvirləri mühüm yer tuturdu. Həmçinin 8 guşəli ulduz da bu
xalçalarda əks olunurdu. Xovsuz xalçalarda isə əsasən il, ay və sair təsvir edilirdi. Bu xalçalar romblar və
qarmaqlarla bəzədilirdi. Həqiqətən də Qarabağ xalçalarının misli-bərabəri yoxdur”. K.Əliyevanın sözlərinə görə,
Qarabağ xalça məktəbi dağlıq və aran zonalarında inkişaf edib: “Ümumiyyətlə, hər bölgə öz xalçası ilə məşhur
olub. Misalçün, ”Buynuz" adlı xalçalar Horadiz bölgəsinə, “Xanlıq” xalçası əsasən Cəbrayıla aiddir. Füzuli rayonu
“Bəhmənli” xalçaları ilə tanınıb. Bu xalçalarda əsasən heyvan fiqurları əks olunurdu".
“Şabalıd buta”, “Bərdə”, “Xantirmə”, “Çələbi”, “Qaşımuşağı”, “Muğan”, “Malıbəyli”, “Ləmbəran”,
“Bəhmənli”, “Qubadlı”, “Qarabağ” və digər xalçalarda onu yaradan xalqın mədəniyyəti əks olunub: “Həmçinin
palaz, cecim, ladı, kilim, zili, vərni xovsuz xalça nümunələri və saysız xurcun, məfrəş, çanta, çul, heybə, yəhərüstü,
ləmiqabı, xaral və s. xalça məmulatları ilə Qarabağ zonası bütün dünyada məşhur idi. Hətta səyyah və tacirlər də
Qarabağ xalçalarına maraq göstərirdilər. Hədiyyə kimi o dövrün şahlarına bu xalçalardan hədiyyə edilirdi. XVIII
əsrdə Qarabağ xalçaçılıq məktəbi Şuşada formalaşmışdı. Bu xalçalarda yeni kompozisiyalar əks olunurdu. Bu
ərazidə xanlıqlara məxsus böyük sarayların, iri malikanələrin bəzədilməsi üçün böyük ölçülü xalılar da
toxunmuşdur. Bir sözlə, Qarabağ xalça məktəbində toxunan naxışların hər biri uzun illərin sınağından keçərək,
xalqın həyat tərzi və milli təfəkkürünü özündə əks etdirmişdir. Mən xarici ölkələrin əksəriyyətində olmuşam.
Onların mədəni irsi ilə yaxından maraqlanmışam. Deyərdim ki, Qarabağ xalçalarının tayı-bərabəri yoxdur.(6, s.3)
Dağətəyi hissədə xalça istehsalı – Əmirxanlı, Əlixanlı, Xəlfələr, Pirəmsan, Bilici, Şahnəzərli, Pirəbədil, Zeyvə,
Zöhrami, Sumaqobaq, Xırdagül-çiçi, Sırt-çiçi, Dərə-çiçi kəndlərində, ovalıq hissədə isə Şabran aran zonasında Çay
Qaraqaşlı kəndləri mərkəzləşib. Bu məktəbə həmçinin də Dərbənd ərazisində toxunan xalçalar da daxildir.
Quba xalçalarının bəzəyini həndəsi naxışlardan ibarət ornamentlər, stilizə edilmiş nəbati, bəzən isə heyvan
motivləri təşkil edir. Bu məktəbin xalçalarında medalyonlu çeşni üslubu da geniş yayılıb. Quba xalçalarının ən
parlaq kompozisiyaları "Qədim-Minarə xalçası", "Qımıl xalçası", "Alpan xalçası", "Qollu-çiçi xalçası", "Pirəbədil
xalçası", "Hacıqayıb xalçası", "Qırız xalçası", "Cek xalçası" və s.-dir. (7,s.19)
400
Quba kompozisiyasında əsasən orta hissə şaquli istiqamətdə əsas üçbucaq üzrə ardıcıl yerləşən medalyon
naxışlar və kətəbədən ibarətdir. Onların ətrafını dağınıq şəkildə çoxlu müxtəlif formalı böyük və balaca elementlər
təşkil edir. Bu elementlərə müxtəlif kompozisiyaya malik nəinki Quba, həmçinin Şirvan, Bakı, hətta Qazax
xalçalarında da rast gəlmək olar. Belə kompozisiyanın orta hissəsi "açıq yerli" hesab olunur, yəni bağlı olmayan
fon. "Quba" xalçalarının haşiyə formalı naxışları müxtəlif zolaqlardan – orta haşiyə, kiçik haşiyə və mədaxildən
ibarətdir. Bu haşiyənin əsas bəzəyini təşkil edən elementi xalçaçılar "tonqal" adlandırırlar ki, bu da ocaq
deməkdir. Belə fərz etmək olar ki, bu ad bir zamanlar mövcud olan atəşpərəstlik etiqadı ilə bağlıdır. "Quba"
xalçalarının orta hissəsinin fonu əksər hallarda, tünd-göy və yaxud tünd-mavi rəngdə olur.
Sonuc
Hələ XX əsrin əvvəllərində Türkiyənin şərq əyalətində olmuş əcnəbi səyyahlar burda yurd salmış
azərbaycanlıların “Qazax”, “Şirvan”çeşnili Qafqaz xalçalarını qeyd etmişlər. Elə bu səbəbdən də Azərbaycan
sənətkarlığının bir çox nümunələrinə təkcə Türkiyənin muzeylərində yox, xalq arasında və ən adi kiçik
mağazalarda belə rast gəlmək olar. Türkiyə muzeylərində Azərbaycanın təkcə yüksək keyfiyyətli xovlu xalıları yox,
bir çox nümunəvi xovsuz xalçaları: zili,sumax,vərni və kilimləri də nümayiş etdirilir.Hazırda ən qiymətli xovsuz
xalçalarımız İstanbulun Türk və İslam Əsərləri Muzeyindədir.
Muğam və aşıq sənətinin, Novruz bayramının YUNESKO-nun Bəşəriyyətin Qeyri-Maddi Mədəni İrsinin
Reprezentativ Siyahısına daxil edilməsi bunun əyani ifadəsidir. Bu dəyərlərdən sonra diqqət Azərbaycan
xalçasının möhtəşəmliyini dünyaya təqdim etməyə doğru yönəldir. Beləliklə, geridə qoyduğumuz 2010-cu ildə
Azərbaycan mədəniyyətində baş verən önəmli hadisələrdən biri də xalça sənətimizin YUNESKO-nun Bəşəriyyətin
Qeyri-Maddi Mədəni İrsinin Reprezentativ Siyahısına daxil edilməsi ilə yadda qaldı.
Qurumun Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Hökumətlərarası Komitəsinin Keniyanın paytaxtı Nayrobidə keçirilən
V sessiyasında Azərbaycan xalçaçılıq sənətinin bu mötəbər beynəlxalq qurumun Bəşəriyyətin Qeyri-Maddi
Mədəni İrsinin Reprezentativ Siyahısına daxil edilməsi Azərbaycan xalçalarının toxunulmazlığına, bu sənətin
inkişafına, xalçaçılıq məktəblərinin tanınmasına təkan verəcək.
Dünyada xalça 3 qrupa bölünür:
1) Orta Asiya (cəmi 7 kompozisiya var)
2) Fars xalçası ( cəmi 14 kompozisiya)
3) Azərbaycan xalçası ( 148 kompozisiya var) (8, s.96-100)
Xalçaçılıq sənəti dünyanın bir sıra ölkələrində yayılmış olsa da, qətiyyətlə deyə bilərik ki, bu sənət növünün
beşiyi Azərbaycandır. Burada toxunan və istehsal edilən xalçalar dünyada müqayisə edilməyən nümunə tək qəbul
olunur. Bu sənət əsərləri öz orijinal forması, dəqiq işlənməsi və xüsusən üzərindəki bəzəkləri ilə çoxdandır sənət
araşdırıcılarının diqqətini özünə cəlb etmişdir.
Qaynaqça
1. Лятиф Керимов, "Азербайджанский ковер" (Том II). Баку, "Гянджлик", 1983
2. Tağıyeva, N. Avrupa Rönesansı İçeriğinde Türk Halı Sanatı türk dilində məruzə [Mətn] //“Türk kültürünün
dünya kültürlerine etki ve katkıları” adlı IV Türk Kültürü Konqresi /R.Taghiyeva.- Ankara, 2005.- S.2493-2507
3. Nizami ƏLİOĞLU “Azərbaycanın «yun kitabələri» dünya muzeylərində http://www.azyb.net/cgi-
bin/jurn/main.cgi?id=2162-
4. Neriman Görgünay, Oğuz Damgaları ve Göktürk Harflerinin El Oğuz Damgaları ve Göktürk Harflerinin El
Sanatlarımızdaki İzleri, natlarımızdaki İzleri, natlarımızdaki İzleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002
5. Rasim Efendiyev, a.g.e., s. 136 ; Latif Kerimoğlu, Azerbaycan Halısı, Azerbaycan Halısı, Azerbaycan Halısı,
Baku, 1965
6. The Azeri Times. “A person was born on a Carpet; the Carpet Attended that Person Funeral” [Text].-
2009.- november 13.
7. Аскеров, Л. Родина лучших ковров… [Текст]: [о музее ковра в Баку] /Л.Аскеров //Жизнь.- 1992.-
№4.
8. Nərgiz Quliyeva, Ziyadxan Əliyev. Azərbaycan incəsənəti. I cild. Mənbələr. Bakı, “Buta” dizayn şirkəti,
2006
9. Togrul Efendiyev//Azerbaijan Carpets In World Museums Collections/ Baku-2010
401
Şəkil 1. Şəkil 2.
Şəkil 3. Şəkil 4.
402
TÜRKİYE’DE YAYGIN OLARAK BİLİNEN AZERBAYCAN HALK TÜRKÜLERİNİN
İNCELENMESİ
Zekeriya BAŞARSLAN*
Özet
Azerbaycan halk musikisi eserleri Türkiye’de sevilerek çalınmakta ve vokal olarak seslendirilmektedir.
Milyonların bildiği ve söylediği türkülerle iki ülkenin kardeşliği daha da pekişmektedir. Arzu Gızım, Dağlar Kızı
Reyhan, Ceyranım Gel Gel, Aman Ohçu, Laçın, Bugün Ayın Üçüdür ilk akla gelenlerdir. TRT repertuarında yer alan
birçok türkü solo ve korolarla radyo ve televizyonlar yolu ile geniş kitlelere ulaşmaktadır. Türkiye’de düzenlenen
ya da çok seslendirilen ezgiler de bulunmaktadır. Gerek basılı yayınlar içinde yer alan ezgiler ve sözler gerekse
müzik endüstrisi yoluyla üretilen kasetler, CD’ler yaygınlığın kazanılmasına katkıda bulunmuşlardır. Türk Musikisi
Devlet Konservatuarında 1976-1977 yılından itibaren eğitim-öğretimine başlanan Tar ve daha sonra Kemança
(Kamança) da bu gelişimin içinde yer almıştır. Azerbaycan halk oyunlarının derneklerde, okullarda öğretilmesi de
bu müziğe yatkınlığı artırmıştır. Yaygın olarak bilinen türkülerin başlıkları, sözleri, karar sesleri, dizileri, ölçüleri
yapılan çalışma içinde değerlendirilecektir.
Giriş
Folklor ve Türkülerimiz1 adlı kitapta Azeri türküler olarak yazılmış Bilirsen Mi Sennen Niye Küsmüşem,
Könlüm, Kurban Olduğum, Sen Sen, Azerbaycan Maralı, Gafgaz, Arzu Gızım, Semeni ve Kars yöresi olarak yazılan
Baharın Gülşen Çağında adlı türküler söz olarak yayınlanmıştır.
Azeri Türküler2 adı ile yayınlanmış ilk derli toplu Azerbaycan ezgilerinin yer aldığı kitaplardan biri olan
yayında yer alan, Türkiye’de yaygın olarak bilinen notalı türküler şunlardır: Bülbül, Arzu Gızım, Azerbaycan Maralı,
Nebi, Gözelim Sensen, Tiflis’in Yolları, Bugün Ayın Üçüdür, Getme Getme, Ay Nene-Reyhan, Goy Gülüm Gelsin,
Seni Anıram, Gül Oğlan, Ayrılıg, Mustafa Kemal Paşa, Ceyranım Gel Gel, Anacan, Sen Menimle Gel, İndim Bulag
Başına, Ellerini Üzüp Menden, İndim Yarın Bağçasına, Küçelere Su Serpmişem, Azerbaycan (El Bilirki), Esker Olup
Vetene Hizmet Ederem, Sen Sen Sen, Aman Ohçu, Süreyya, Çay, Aras Üste, Laçın, Deydi Saçlarıma, Lirik
Mahnısı(Şirin Sözlüm Gelmedin), Yar bize Gonag, Dilin Can İncidendir, A Leyli(Bağında Üzüm Galdı), Pencereden
Daş gelir, Çeşme Başında(Perşembe Gününde), Ana(Gözümün Nuru), Senden Mene Yar Olmaz ezgileri öncelikle
dikkatimizi çekmektedir. O yıllarda sınır kapıları bir bakıma kapalı olduğu için uzun yıllar bu kitaptan
faydalanılmıştır.
Üniversite öğrencilik yıllarımda İran’dan Türkiye’ye yüksek tahsil yapmaya gelen Güzel Sanatlar
öğrencilerinden Feridun Nahit arkadaşımın Göztepe’de kaldığı eve gidip onlarda olan kasetleri iki mono teybi yan
yana getirip kayıt yaptığımız günü hiçbir zaman unutmadım. O kasetler hâlâ bende durmaktadır.
Daha sonraki yıllar içinde Türkiye’de yayınlanan Azerbaycan Halk Mahnıları3 adlı notalı olarak yayınlanmış
kitapta 10 mahnı Türkiye’de yaygın olarak bilinmektedir. Azerbaycan Halk Türküleri4 adlı kitapta sadece sözler
yayınlamıştır. Balaban Azeri Şarkıları5 adlı kitapta ise düzenlenmiş yaygın 5 şarkı bulunmaktadır.
TRT Türk Halk Müziği repertuarını oluşturan 4533 türküyü incelediğimizde karşımıza çıkan Azerbaycan
türkülerini (mahnılarını) bazı özellikleri ile birlikte bir çizelgede göstermeyi uygun buluyorum. Özellikle önceki
radyo-televizyon dönemlerinde uzun yıllar kitlelere ulaşabilen tek yayın kuruluşu olması, bu kurumdaki ezgilerin
incelenmesini gerekli kılmaktadır.
Yöre Usulü Donanım İlk Nota Karar Ölçü
* Yrd. Doç. Dr., Marmara Üniversitesi.

1 Mehmet Özbek. Folklor ve Türkülerimiz, İstanbul,1975.
2 Erol, Özaydın. Azeri Türküler, İstanbul, 1976, s.10-115.
3 Gafar, Namazaliyev, Salih,Turhan (haz.). Azerbaycan Halk Mahnıları, Ankara, 1991, s.1-60.
4 Salih,Turhan.Azerbaycan Halk Türküleri, Ankara,1993, s.1-181.
5 Balaban. Balaban Azeri Şarkıları, İzmir, 1996, s.15-39.
403
Aylı Gece Serin Külek Göy Çemen – Nota üzerinde Külek yerine Gülek yazmaktadır.
Azerbaycan 6/8 Yok Do (tiz) Si 52
Ezgi içinde la diyez almaktadır. Tekrarlar hariç 52 ölçüden oluşmuştur. Diğer türkülerde de ölçü sayısı
tekrarlar hariç olarak verilecektir.
Maral Gezer Dağ Üste
Kars 6/8 Yok Mi (tiz) Re 50
Nota üzerinde yöresi Kars dolayları yazmaktadır.
Özüne Özüm Gurban
Azerbaycan 6/8 Si bemol 3 Mi (tiz) La 48
Nota üzerinde: Azeri Türkü yazmaktadır.
Gaşın Kemana Benzer (Mensure)
Azerbaycan 8/8 Fa diyez Re (tiz) Si 44
Notada yöresi Azeri Türkü yazmaktadır.
Bilirsen Mi Sennen Niye
Azerbaycan 6/8 Yok Mi (tiz) Si 28
Nota üzerinde Kars Dolayları yazmaktadır.
Bağa Girdim Üzüme
Kars 6/8 Si bemol 2 Re (tiz) La 20
Yapısı bakımından Azerbaycan havasında olduğu için ekledim.
Giyip Güllü Tumanini
Kars (Azeri Ağzı) 6/8 Yok Si Si 53
Ezgi içinde la diyez alıyor, Her iki satırın sonunda “Neynim yar neynim yar” tekrarları var.
Ceyranım Gel Gel
Kars 6/8 Si bemol Sol(tiz) Fa(tiz) 53
Ezgi içinde do ve fa diyez alıyor.
Bayram Günü Saat Tezde
Azerbaycan 6/8 Si bemol 2 La(tiz) La 111
Ezgi dörtlük sus ile başlamaktadır.
Pencerenin Milleri (Muleyli) – Nota üzerinde Guleyli yazmaktadır.
Azerbaycan 18/8 Yok Mi(tiz) Si 19
Ezgi içinde mi bemol 2 olduğu zamanlar vardır. Her satır 1 ölçüden oluşmaktadır. Notada yöresi olarak
Azeri Ağzı yazmaktadır.
Çay (Kimin Ağrıyor Canı)
Azerbaycan 12/8 Si bemol 2 Sol La 65
Ezgi içinde (bekar) olduğu zamanlar görülmektedir. Notada Azeri Ağzı yazmaktadır. Sonlara doğru 1 ölçü
9/8lik yazılmıştır
Anacan Bağrımı Can Eylemişem Men – Nota üzerinde Anacan yazmaktadır.
Azerbaycan 6/8 Yok Re (tiz) Si 28
404
4’lük sus ile başlıyor. Bağlantılarda Men-men-men-men tekrarları bulunmaktadır. Notada Azeri
yazmaktadır.
Bugün Ayın Üçüdür
Azerbaycan 12/8 Si bemol 2 Re (tiz) La 16
Degülüm nanay nanay ayda ninay her kıtada tekrarlanmaktadır. Nota üzerinde yöresi Azeri yazmaktadır.
Çemberli Çargat Bala Zer Hanım Türkü adı: Çemberli Çargat
Azerbaycan 18/8 Si bemol 1 Mi (tiz) Si bemol 11
Üç sözde toplam 18 tekrar vardır. Sürekli “Bala Zer Hanım” tekrarı yapılmaktadır. Nota üzerinde yöresi
Azeri yazmaktadır. Ölçü toplamı, 1.ölçüdeki tekrarla birlikte 12 ölçü olmaktadır.
Gara Gözün Ay Balam
Yöre: Azerbaycan 6/8 Si bemol 4 La La 34
Sözlerin iki satırının sonlarında, O dedi yoh yoh sözleri nakaratlarda tekrar edilmektedir. İki sözde 16 kez
“yok” denilmektedir. Nota üzerinde yöresi Azeri yazmaktadır.
Seher Vakti Sen Tarlaya Gidende - Notada Süreyya (Seher Vakti Sen) yazmaktadır.
Azerbaycan 6/8 Yok La Re (tiz) 44
Sekizlik sus işareti ile başlamaktadır. Ezgi içinde “si” bemol ve “do” diyez kullanılmıştır.
Dörtlük sus ile başlamakta ve ilk nota sekizlik “si” sesidir. Son nota dörtlük “si” ve sekizlik sus işaretidir.
Nota üzerinde İran Azerbaycan’ı yazmaktadır. Derleme Tarihi:1958.
Evimize Gelin Gelir - Nota üzerinde Evimize Gelin Gelir(Gelin Karşılama Havası)
Azerbaycan 6/8 Yok Si Si 60
Ezgi içinde 4 ayrı yerde mi bemol 3 almaktadır. 1 yerde mi bemol almaktadır. İlk iki kıtada gelir sözcüğü
bağlantı ile birlikte 8 kez tekrarlanmıştır. Yörede ‘geliy’ olarak söylenmektedir notu bulunmaktadır. Derleme
Tarihi:1978.
Bulah Üste Duran Gözel - Nota üzerinde Bulag, kitapta bulah yazmaktadır.
Azerbaycan 6/8 Yok Mi (tiz) Do 116
Ezgi içinde mi bemol, mi bemol 2, mi bemol 3 olan yerler vardır. 4 ayrı yerde birer ölçülük 5/8lik
olmaktadır.
Gedin Deyin Han Çobana
Azerbaycan 6/8 Yok Mi (tiz) Do (tiz) 67
Ezgi içinde “la” diyez almaktadır. Notada yöresi Azeri yazmaktadır.
Men Aşıh Dolan Bağı
Azerbaycan 12/8 Yok La (tiz) Do (tiz) 30
Dörtlük sus ile başlamakta. Nota üzerinde yöresi Azeri yazmaktadır.
Eziziyem Uyan Gül – Nota üzerinde O Yan Gül yazmaktadır.
Azerbaycan 6/4 lük Fa diyez Si Si
Ezgi içinde “mi” bemol almaktadır. Son satırında ise “la” diyez görülmektedir. İki kıtada 6 kez “gül” tekrarı
vardır. Nota üzerinde Azeri Ağzı yazmaktadır.
Gutnu Yorgan Gutnu Döşek Yumuşak
Azerbaycan/Guzgunlu 5/8 Si bemol 2 La La 26
Sekizlik sus ile başlamakta ve ilk nota sekizlik la notasıdır.
405
Guzgunlu’nun Daşları – Nota üzerinde Nenni yazmaktadır.

Azerbaycan/Guzgunlu 12/8 Yok Re (tiz) Si 8
Ezgi içinde bazen mi bemol yer almaktadır. Son ölçüde la diyez vardır. Dörtlük sus ile başlamaktadır. İlk
nota onaltılık ince re sesidir. Ezgi si sesinde karar vermektedir.
Uyan Gözlerine Kurban Olduğum-Nota üzerinde Elma Attım Yastığına Dayandı yazıyor.
Azerbaycan/Guzgunlu 15/8 Yok Si Si 4
Ezgi içinde iki yerde la diyez vardır. Notada yöresi Azerbaycan/Kuzgunlu yazmaktadır. Her satırda bir ölçü
bulunmaktadır..
Evleri Yakın Yarim – Nota üzerinde Üç Kız Bir Ana diğer başlık (Evleri Yahın Yarim)
Azerbaycan/Guzgunlu 10/8 Si bemol La La 24
İlk nota dörtlük la notasıdır. Ezgi içinde değiştirme işareti almamaktadır. Yalnızca birinci satırda si bemol
vardır.
Yüce Dağların Başında – Nota üzerinde Yarim Gelir Güle Güle (Yüce Dağların Başında)
Azerbaycan/Guzgunlu 6/8 Yok Re Si 14
Ezgi içinde la diyez yer almaktadır. İlk nota sekizlik re sesidir
Eşgimiz Hazan Bilmez Bahar Olsun
Azerbaycan 6/8 Si bemol Mi (tiz) La 62
Ezgi içinde değiştirici işaret almamıştır. Dörtlük sus ile başlamaktadır.
Dağlarda Çiçek Derem Sataram
Azerbaycan 6/8 Si bemol 2 La La 17
Türküyü oluşturan 4 sözün sonlarında 4 kez ‘sataram ve taparam’ tekrarları vardır. İlk satırda si bemol 2
vardır. Diğer portelere yazılmamıştır.
Güle Güle Ey Hanım
Azerbaycan 6/8 Si bemol 2 Do (tiz) La 21
Ay hanım sözü ile bir kadına söylenmiş sözlerden oluşmaktadır.
Evlerinin Dalı Gaya (Üç Telli Dört Telli)-Nota üzerinde Üç Telli Durna yazmaktadır.
Azerbaycan 6/4 Yok La Si 24
Ezgi içinde tek bir yerde la diyez yer almaktadır. Nakarat bölümlerinde 15 kez durna sözü geçer. İlk nota
sekizlik la sesidir.
Bahça Bağa Girmişem – Nota üzerinde Toy Akşamı yazmaktadır.
Azerbaycan 6/8 Si bemol 2 Do La 23
Sekizlik sus ile başlamaktadır. Sözlerde farklı kişilere göre çeşitlemeler bulunmaktadır. İlk porte üzerinde si
bemol 2 vardır. Diğerlerinde yazılmamıştır. İlk ses sekizlik do notasıdır.
Yüzünde Garadır Halın
Azerbaycan 12/8 Si bemol Si La 8
Sekizlik sus işareti ile başlamaktadır. İlk portede si bemol vardır. İlk nota sekizlik si notasıdır.
Bu At Seni Ser Tövlede Bağlaram – Nota üzerinde Koçak Nebi yazmaktadır.
Azerbaycan/Tebriz 6/8 Yok Re (tiz) Si 75
Notada yöresi, Azarbaycan/Tebriz olarak yazılmıştır.
406
Seher Seher Seyre vardım

Azerbaycan 10/8 Yok Do (tiz) Re (tiz) 51
Ezgi içinde mi bemol ve mi bemol 2 almaktadır. Ezgi 4’lük sus ile başlamaktadır. Notada, Azerbeycan olarak
yazılmıştır.
Araz Üste Buz Üste – Nota üzerinde Tello yazmaktadır.
Azerbaycan/Tebriz 6/8 Yok Do Do 22
Tello sözü her satır sonunda tekrarlanmaktadır. 16 kez söylenmektedir. Sekizlik do ile başlamaktadır.
Notada yöresi, Azerbeycan/Tebriz olarak yazılmıştır.
Su Attım Yara Değdi (Sona Bülbüller) – Nota üzerinde Sona Bülbüller yazmaktadır.
Azerbaycan 3/4 Yok Sol(tiz) Si 42
Ezgi içimde mi bemol ve la diyez almaktadır. Notada yöresi, Azerbeycan yazılmıştır.
Bir Kış Gelir Mermerden
Azerbaycan 6/4 Yok Do (tiz) La 48
Notada yöresi, Azerbeycan olarak yazılmıştır. Dörtlük ince Do ile başlamaktadır.
Gelmişim Otağına Oy Adam Seni – Nota üzerinde Gara Gile yazmaktadır.
Azerbaycan 6/4 Si bemol 2 Do (tiz) Fa 30
Ezgi 4 lük iki tane sus ve sekizlik ince do ile başlamıştır. Notada, Azerbeycan yazmaktadır.
Yanıram Aşkına Can Yar
Ezgi 4 lük iki tane sus ile başlamıştır. Notada, Azerbeycan yazmaktadır.
Arakçının Mendedir Ceyran
Azerbaycan 6/8 Yok Sol Si 58
Ezgi içinde si bemol, mi bemol, fa diyez, la diyez kullanılmıştır. Notada ise Azerbeycan yazmaktadır.
Garanfil Abı Gerek
Azerbaycan 6/8 Si bemol La La 35
Do diyez
Ezgi 4 lük sus ile başlamıştır. İlk nota sekizlik la notasıdır.
Size Selam Getirmişem(Serin Sulu Bulaklardan)
Azerbaycan 2/4 Si bemol Mi(tiz) La 49
Nota üzerinde yöresi Azeri Ağzı yazmaktadır. Ezgi içinde birçok kez fa diyez almaktadır. Si sesinin bekar
olduğu yerler de vardır. Bir kez la diyez almıştır. Size selam getirmişem her kıta sonunda tekrarlanmaktadır.
Kef Üstünde Kefimize (Meşe Beyi)
Ezgi içinde başka değiştirici almamıştır. Türkü içinde la diyez almaktadır.
Aparmağa Gelmişik
Azerbaycan 6/8 Yok Re (tiz) Si 16
Ay Saçı Burma
Ezgi içinde başka değiştirici almamıştır. İlk nota sekizlik la notasıdır.
407
Bu Galbimin Sevinci Senin Yadigârındır

Ezgi içinde bazı yerlerde si sesi bekar olmaktadır. İki yerde fa diyez kullanılmıştır.
Çenende Tut Kelimeyi
Ezgi içinde başka değiştirici almamıştır. Her mısradan sonra “ Yeride gülüm vay vay” 12 kez
tekrarlanmaktadır.
Dağlara Çen Düşende Notada Bu Gala Daşlı Gala yazmaktadır.
Azerbaycan 6/8 Yok Do La 32
Ezgi içinde sol diyez kullanılmıştır. Türkü sus işareti ile başlamaktadır. Notada yöresi Azeri yazmaktadır.
Kalbimi Kim Bile Kim Bile Yar
Azerbaycan 6/8-12/8 Yok Do (tiz) Do 44
Ezgi içinde başka değiştirici almamıştır.
GezmeMenden Aralı
Ezgi içinde başka değiştirici almamaktadır. Dörtlük sus ile başlamaktadır.
Ay Gözümün Işığı
Azerbaycan 12/8 Si bemol Fa (tiz) La 64
Ezgi içinde başka değiştirici almamaktadır. 4 sayfa süren notası vardır.
Bu Dağdan Aşmak Olmaz
Azerbaycan 12/8 Si bemol Fa (tiz) La 39
Ezgi içinde iki yerde fa diyez almıştır. Dörtlük sus ve ince fa sesi ile başlamaktadır. Olmaz kelimesi her kıtada
3 kez olmak üzere nakaratla birlikte 18 kez tekrarlanmaktadır.
Heç İnsaf Var Mı Sende
Ezgi içinde başka değiştirme işareti almamıştır. Dörtlük sus ve ince mi sesi ile başlamakta, nakarat 6 kez
tekrar edilmektedir.
Ay Gız Tavus Kimisen
Azerbaycan 6/8 Yok Do (tiz) Do 120
Ezgi içinde başka değiştirici almamıştır. 4 sayfa notası vardır.
Cük Cük Cücelerim
Azerbaycan 4/4 Yok Do Do 18
Ezgi içinde la bemol almaktadır. Notada Azarbaycan yazmaktadır.
Hesen Gel Hesen Gel
Azerbaycan 6/8 Yok Fa (tiz) Do (tiz) 24
Ezgi içinde bir yerde si bemol almaktadır. Notada Azarbaycan yazmaktadır.
Meyvelerden Üç Meyve Var
Azerbaycan 6/8 Yok Mi (tiz) Do 41
408
Ezgi içinde başka değiştirici almamıştır. Notada Azerbaycan yazmaktadır.

Pencereden Taş Gelir
Azerbaycan 6/8 Fa diyez Sol (tiz) Si 34
Bazen fa bekar olmaktadır. Ayrıca la diyezi ezgi içinde almaktadır. Ay beri bah beri bah sözü sürekli
tekrarlanmaktadır.
Sen Yanıma Gelen Dilber
Azerbaycan 6/8 Si bemol 1 Re Si 21
Ezgi içinde fa diyez 4 ve 2 koma almıştır. 1 kez la diyez görülmektedir. Nota üzerinde Azarbaycan
yazılmıştır.
Ay Gız Menim Canımsın
Azerbaycan 6/8 Si bemol 2 La La 32
Ezgi içinde iki yerde fa diyez almaktadır.
Sararmışam Solmuşam
Azerbaycan 12/8 - 6/8 Mi bemol Sol Do 61
Fa diyez
Ezgi içinde do diyez almaktadır. Sadece bir yerde si bemol vardır. Yârim sözü sekiz kez tekrarlanmıştır.
Aras Gelir Gıygacı
Ezgi içinde başka değiştirici almamıştır. Sekizlik sus işareti ve do sesi ile başlamaktadır. Ay gız ay gız ay
ormandı sözleri altı kez tekrarlanmaktadır. Notada Kars Yöresi yazmaktadır.
Tarçı Kökle Tarını (Toy Günü)
Ezgi içinde mi bemol ve fa diyez, la diyez almaktadır.
Asda Yeri Kemer Düşer Belinden – Nota üzerinde Hasta idim Kemer Düşer Belimden
Azerbaycan 6/8 Yok Sol Do 22
Ezgi içinde başka değiştirici almamıştır. Notada Kars Yöresi yazmaktadır.
Dara Zülfün Sar Her Yana
Azerbaycan 6/4 Yok Fa (tiz) Si 20
Ezgi içinde başka değiştirici almamıştır
Etir Saçır Gül Çiçek (Arzu Gızım)
Azerbaycan 6/8 Yok La (tiz) Si 51
Ezgi içinde do diyez almaktadır. Ezgi dörtlük sus işareti ile başlamakta, ilk nota olarak da ince la sesi
görülmektedir.
Men Bu Elin Gızıyam – Nota üzerinde (Azerbaycan Gızıyam) yazmaktadır.
Azerbaycan 6/8 Yok Mi La 73
Ezgi içinde do, sol, re diyez almaktadır.
Tebriz Üstü Maraga – Nota üzerinde Halay Çocuk yazmaktadır.
Azerbaycan 10/16 Yok Mi (tiz) Sol 31
Ezgi içinde de değiştirici yoktur. Ezgi sekizlik sus işareti ile başlamakta ve ilk nota olarak da ince mi sesi
409
görülmektedir.
Sensiz Uzun Geceler Yuhum Çekiler – Nota üzerinde Hasretindeyem yazmaktadır.
Azerbaycan 12/8 Si bemol Mi(tiz) La 32
Notada mürettip hatası Azebaycan yazmaktadır. Ezgi içinde si bemol 2 ve fa diyez aldığı yerler de
bulunmaktadır. Ezgi dörtlük sus ve ince mi ile başlamaktadır.
Cilvelenip Ne Garşımda Durursun Notada Son Sözcük Durursan (Sarı Köynek)
Azerbaycan 6/8 Yok Do (tiz) Do (tiz) 162
Ezgi içinde mi bemol ve fa diyez çok yerde kullanılmıştır. Bazı yerlerde fa diyez, bekar olmuş ve de si bemol
2 kullanılmıştır. Ezgi 6 sayfadır. En uzun ezgi olmaktadır.
Odluhlu Yay Gabahlı Gözelim
Azerbaycan 6/8 Yok Mi bemol Do 59
Ezgi içinde mi bemol almaktadır.
Yohtor Menim Tagatim
Azerbaycan 6/8 Yok Sol (tiz) Si 22
Ezgi içinde de değiştirici yoktur. İlk nota dörtlük sus-sol(tiz) ile başlamaktadır.
Bahar Gelende Mende – Nota üzerinde Bahar Gelende yazmaktadır.
Azerbaycan 6/8 Yok Mi (tiz) La
Ezgi içinde do ve sol diyez kullanılmıştır.
Eziz dostum Mennen Küsüp İncidi
Azerbaycan 6/8 Si bemol Re (tiz) La 76
Ezgi içinde de değiştirici yoktur.
Bir Kelime Sözün Deydi Hatrime
Azerbaycan 6/8 Si bemol La (tiz) La 54
Ezgi içinde fa diyez aldığı zamanlar vardır. İlk nota porte çizgisi üzerindeki la sesidir.
Yığdın Bu Dünyanın Malın Dövletin - Notada Yığdın Bu Dünyanın Malın (Ne Galdı)
Azerbaycan 6/8 Mi bemol Mi Si 129
Fa diyez
Ezgi içinde sadece bir ölçüde la diyez almaktadır. 6 sayfadır.
Yar Eğer Nazenin Olsa
Azerbaycan 6/8 Yok Fa(tiz) Si 49
Hazer’in Ağ Şanısı – Nota üzerinde Al Şanım yazmaktadır.
Ezgi içinde iki yerde re bemol almaktadır.
Sudan Gelen Sürmeli Kız
Azerbaycan 12/8 Yok Do(tiz) Do(tiz) 34
Ay Sallanıp Geden Yar
410
Kars 12/8 Yok Sol Do(tiz) 22

Çıkıcı karakter göstermiştir.
Gaş Gabağın Yerle Gelir
Azerbaycan 6/8 Yok La La 49
Ezgi içinde do ve sol diyez almaktadır. Ölçü Tekrarlar hariçtir.
Toy Toy Toy Toydu Bugün
Azerbaycan 6/8 - 3/4 Si bemol Mi(tiz) La 117
Do diyez
Ezgi içinde fa diyez alan yer vardır. Dörtlük sus ile başlamaktadır.
Yârim Ey Dedim Bir Buseni Tadım
Azerbaycan 6/8 Yok Mi (tiz) Si 31
Ezgi içinde fa diyez almaktadır. Dörtlük sus ile başlamaktadır.
Gözlerem Yolunu Her Akşam Çağı
Azerbaycan 6/8 Yok Mi (tiz) Sol(tiz) 56
Ezgi içinde fa diyez almaktadır. Dörtlük sus ile başlamaktadır.
Bizden Ayağ Kesen Gözel
Ezgi içinde de değiştirici işaret yoktur.
Değerlendirme
En çok kullanılan usul 6/8lik usuldür. 53 kez kullanılmıştır. İkinci çok kullanılan ise 12/8lik usuldür. 14 kez
kullanılmıştır. En az kullanılan usuller ise, 2/4, 3/4, 4/4, 5/8, 6/8, 8/8, 10/16, 12/8 ve 18/8lik usuller birer kez
kullanılmıştır. Bu verilere göre Azerbaycan türkülerinde en yaygın kullanılan usul 6/8lik usuldür diyebiliriz.
Donanımında değiştirici işaretlerin olmadığı 45 ezgi vardır. 15 ezgide si bemol 2 değiştirici işareti vardır.
Böylece en çok kullanılan ezgiler donanımında değiştirme işareti olmayanlardır denilebilir. İkinci en çok
kullanılan ise si bemol 2 alanlardır. Bu da gösteriyor ki Azerbaycan ezgileri, Türkiye’deki komalı seslerle uyumlu
hale getirilmiştir.
İlk nota olarak 21 mi sesi en çok kullanılan nota olmuştur. İkinci do, üçüncü olarak da la sesleri en çok
kullanılan ilk notalar olmuştur. Mi bemol bir kez kullanılmıştır. Böylece en az kullanılan ilk nota olmuştur.
En çok ölçüye sahip olan ezgi, Cilvelenip Ne Garşımda Durursan (Sarı Köynek) altı sayfa 162 ölçüdür. İkinci
en uzun ezgi ise Yığdın Bu Dünyanın Malın Dövletin (Ne Galdı) türküsüdür. Altı sayfa 129 ölçüdür. En az ölçüden
oluşan türkü, Uyan Gözlerine Kurban Olduğum ya da diğer adıyla Elma Attım Yastığına Dayandı ezgisidir. İkinci en
az ölçüsü olan ezgi ise Guzgunlu’nun Daşları(Nenni) dir. 8 ölçüden oluşmuştur.
Karar sesleri olarak incelediğimizde 36 ezgi ile la kararlı türküler en yaygın olarak gözükmektedir. İkinci olan
ise si kararlı türkülerdir. En az kullanılan karar 1 komalık si bemoldür. 1 kez kullanılmıştır.
İncelenen türkülerden 6 ezgide yöresi Kars olarak geçmektedir. Fakat Azerbaycan musikisini yansıtmaktadır.
Azeri Türkü yazan iki ezgi bulunmaktadır. Notaların üzerinde birçok yerde Azerbeycan yazılmıştır. Daha sonraki
yıllarda yayınlanan kitapta türkülerin sıralanmasında çoğunluğu düzeltilmiştir. Fakat notaların üzerinde yine aynı
kalmıştır. Oysa birçok kişinin de yanlış olarak yazdığı ve söylediği Azerbeycan, Azarbeycan artık düzgün olarak
Azerbaycan yazılmalı ve okunmalıdır. Nasıl ki başka ülkelerin adını doğru söylüyorsak kardeş ülke Azerbaycan
Cumhuriyetinin adını doğru söylemeliyiz.
Bana göre en yaygın Azerbaycan türküleri, Arzu Gızım, Bugün Ayın Üçüdür, Reyhan, Ceyranım Gel Gel, Sen
Sen, Laçın, Pencereden Daş Gelir, Senden Mene Yar Olmaz, Araz Üste Buz (Düz) Üste, Aylı Gece, Bilirsen Mi
Sennen Niye Küsmüşem, Pencerenin Milleri, Bağında Üzüm Galdı, Gara Gözün Ay Badam, Seher Vakti Sen Tarlaya
Gelende, Bu Dağdan Aşmak Olmaz, Ay Sallanıp Geden Yar, Gaş Gabağın Yerle Gedir, Güle Güle Ay Hanım, Bahça
411
Bağa Girmişem, Arakçının Mendedir Ceyran, Size Selam Getirmişem, Bu Galbimin Sevinci, Bu Gala Daşlı Gala vb
türkülerdir.
Azerbaycan halk musikisi eserlerinin Türkiye’de bu derece yaygınlık kazanması Türkiye-Azerbaycan
münasebetlerinin ne denli içi içe olduğunun en güzel göstergesidir. Önümüzdeki dönemlerde bu yakınlaşma daha
da gelişecektir.
Kaynakça
Özaydın, Erol. Azeri Türküler, Yayınevi yok. İstanbul, 1976.
Özbek, Mehmet. Folklor ve Türkülerimiz, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1975.
Turhan, Salih. Azerbaycan Halk Mahnıları, Ankara, 1991.
Turhan, Salih. Azerbaycan Halk Türküleri, Ankara, 1993.
TRT, Türk Halk Müziğinden Seçmeler, TRT Müzik Dairesi Yayınları, Ankara, 1998.
TRT, Türk Halk Müziği Sözlü Eserler Antolojisi 1-2, TRT Müzik Dairesi Yayınları, Ankara, 2006.
TRT Türk Halk Müziği Repertuarı
www.notaarsivleri.com
412
ALLAH’IN LÜTFÜ: AZERBAYCAN-TÜRKİYE İLİŞKİLERİNDE GEREKEN ALGI
Nesib NESİBLİ*
Giriş
Hiç bir zaman Azerbaycan ile Türkiye bu kadar yakın ilişkilere sahip olmamıştır. Şu da bir gerçektir: İlişkiler
bu kadar gelişme potansiyeline de sahip olmamış; gerçekleşmemiş potansiyel oldukça fazladır. Ve benim yazım
da bu “fazla” ile ilgilidir. Muhtemelen Türk dünyasıyla ilgilenenlerin mutlak çoğunluğu Azerbaycan-Türkiye
kardeşliğinden, Türk dünyasının birliğinden yanadır. Soru şu: Sovyetlerin dağılmasından sonra ortaya çıkan yeni
durumdan gereğince yararlanabildik mi? Var olan durumdan daha öte bir entegrasyon düzeyine ulaşmamız
mümkün olabilir miydi? Eğer tatmin edici bir seviyeye ulaşamadık ise, sebebi nedir?
Bu, göründüğü kadar da kolay bir soru değildir. Her iki tarafta da meselenin partizanları vardır. Bir-iki örnek
verelim. Milletleşme döneminde Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin karanlık tarafları da olmuştur. Bu meseleleri
açıkça konuşalım mı veya görmezden mi gelelim? Safeviler üzerine konuşurken, bu hanedanın Türk dilini devlet –
resmi idari dili yapmamasını üzülerek söylerken, birisi durup da Osmanlılar mı iyidir diyebilir. Hatta birisi Şah
İsmail’in Türkçe yazdığı (Farsça ve Arapça yazdığı da unutularak) halde, Sultan Selim’in Farsça (Türkçe şiirleri
unutularak) şiir yazmasını gururlanarak örnek alabilir.
Çağdaş yazı sistemi başlığın tarafsız olmasını gerektirir. Fakat biz bu meselede tarafsız olmayacağız. Yani ilk
baştan konuşmamın ana fikrini beyan etmek isterim: İki bağımsız ve kardeş Türk cumhuriyeti arasında ilişkilerin
gelişmesinin limiti yoktur! Ve bu limite ulaşmamız için halen az işler görülmüştür!
İlişkilerin Neresindeyiz?
Türkiye ile kuzey, Azerbaycan Cumhuriyeti arasındaki ilişkiler 1991-den bu yana gerçeklerden uzak iyimser
bir dönemi yaşadı, entegrasyon yolunda belli bir mesafe kat edildi. Bakü-Ceyhan petrol hattı ile Bakü-Erzurum
doğal gaz hattı çalışıyor, Bakü-Kars demiryolunun inşası yakın aylarda tamamlanabilir. Askeri ilişkiler bakımından
da bazı işler yapılmış, petrol dışında ekonomik ilişkiler kurulmuş, okullar açılmış.
Ama bu kadar ya buna yakın. Aşağı-yukarı 100 yıl önce umum-Türk birliği idealini savunmuş büyük
dedelerimiz bu durumdan, iki kardeş ülke arasındaki ilişkilerden memnun olurlar mıydı acaba?
İlişkilerdeki durumu iki kardeş ülke arasındaki ticaret dengesi de iyi göstermektedir. Azerbaycan
Cumhuriyeti’nin 2011 yılında dış ticaret hacminin %26,4-ü İtalya, %12,8-i Fransa, %7,8-i Rusya, %6,7-i ABD, %4,8-
i Türkiye, %4-ü Ukrayna, %3,8-i ise Almanya ile olmuştur. Dış ticaret hacminde ihracatta %35,2 ile İtalya, ithalde
ise %16,8 ile Rusya önde olmuştur. 2013 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti ihracatında Türkiye Cumhuriyeti %2 ile
11. sırada yer almış, ithalatta ise %13,7 ile ikinci sırada kendine yer bulmuştur.
Azerbaycan’ın Gafleti
Son iki yüzyılda Azerbaycan’da Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye’ye karşı düşman propagandası yapılmış,
insanların kafası karıştırılmıştır. Bugün, Azerbaycan’ın bağımsızlığının 25. yılında Azerbaycan vatandaşlarında,
özellikle de üst düzey idareci kesiminde Türkiye’ye karşı mesafeli bir tavır varlığını sürdürmektedir.
Bu durumun meydana gelmesinde Kuzey Azerbaycan’da “Azerbaycanlı” kavramının (Güney Azerbaycan’da
ise “Azeri” kavramının) çok önemli rolü olmuştur. Sovyetlerden miras kalmış resmi Azerbaycan tarihi konsepti
buna çarpıcı bir örnektir. Tarih kitaplarındaki Azerbaycan tarihi, coğrafyaya dayalıdır. Üstelik fazlasıyla
siyasileştirilmiş, Türklüğe düşman bir yaklaşım şeklindedir. Bu tarih İranşünaslığın (Iranian Studies) bir bölümü
karakterindedir. Burada Azerbaycan Türkünün geçmişi tamamen tahrif edilmekte, şimdiki ‘Azerbaycanlılar’
Selçukluların işgalinden sonra dilleri değiştirilmiş eski Irandilliler (dolayısıyla Farslar), Kafkasdilliler (Lezgiler vb.)
olarak takdim edilmektedir. Diğer bir ifadeyle, bugünkü Azerbaycanlılar bu resmi “Azerbaycanlı” kavramına göre,
devşirme kategorili bit etnisite.
* Prof. Dr., Avrasya Üniversitesi, Trabzon.
413
Resmi tarihçiliğe göre, 19. yüzyılın başlarında Azerbaycan 3 alternatiften birini seçmek zorunda idi: ya feodal
ve geride kalmış İran ya da Osmanlı ile birleşmeli veyahut ‘gelişmiş Rusya`nın’ bir parçası olmalı. Tarihi tecrübe
Azerbaycan`ın doğru ‘seçim yaptığını’ ispatlıyor: ‘Azerbaycan Rus medeniyet alanına girmekle diğer devletlere
göre çok daha fazla gelişti.’
Bu tip bilim dışı tezlerin sayını fazlasıyla artırmak mümkündür. Fakat şu nokta oldukça aşikardır: Şimdiki
resmi Azerbaycan tarihi konsepti milli ve ilmi konsept değil: Azerbaycan Türklerinin tarihi yapay olarak genel Türk
tarihinden koparılmış, sahteleştirilmiştir. Eski ve orta kuşak insanların milli bilincinde yetersizlik ve karmaşıklık
doğru-dürüst ve inandırıcı tarih şuuruna malik olmamalarından kaynaklanmaktadır.
Türkiye’nin Gafleti
Son on yıllarda Türkiye`nin Azerbaycan politikası yalnız iktidara yönelik politika oldu, halka inilmedi. Türkiye
demokratik devlet özelliğini kullanıp, toplumla, özellikle milli ve demokratik gücü temsil edenlerle dayanıklı ve
verimli ilişkiler kuramadı. Azerbaycan vatanseverlerinin ve Türk milliyetçi kesimin isteği şu idi: Geçen bu zaman
içinde ilişkiler o kadar gelişsin, o kadar toplumlar arasında yakın ilişkiler oluşsun ki, onun geleceği artık iktidarlara
bağımlı olmasın. Maalesef, bu temenninin gerçekleştiğini söylemek zordur.
Biz, Türkiye Cumhuriyeti devletinin dış Türklerin meselelerini çözmek için yaratıldığını düşünen insanlardan
değiliz. Ama dış Türklerin meseleleri çözülürse, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk milleti daha güçlü olur
düşüncesindeyiz.
Azerbaycan: (1) Coğrafi bakımdan - Türk dünyasının merkezidir; (2) Demografik bakımdan - Azerbaycan
Türkleri sayıca Türkiye Türklerinden sonra ikincidir; (3) Jeopolitik bakımdan - Türk dünyasının hassas yeridir –
boğazıdır; (4) Ekonomik bakımdan – yeni enerji projelerinde öncül mevkilerden birindedir, artı – Türkistan (Orta
Asya) için transit ülkedir.
Daha 1920 yılında Mehmet Emin Resulzade şöyle yazıyordu:” Eski Turanın göbeğinde Azerbaycan namında
bir genç, yiğit (kahraman) delikanlı var. Yeni Turanın anahtarı ondadır. Onunla anlaşmazlık çıkarırsın, önce onun
gönlünü kırıp, kendisine bir zarar verirsin, bütün çabaların boşuna, emeklerin harap, tahtın berbat olur.”
Türk dünyasındaki otoriter rejimler genel Türk entegrasyonu karşısında en esaslı engeldir. "Efendim, siz
genç devletsiniz, demokratik olmanız için zamana ihtiyacınız var" argümanı da doğru değil, düşüncesindeyiz.
Çünkü daha 98 yıl önce Azerbaycan, Türk dünyası ve İslâm âlemine demokratik, laik, müreffeh memleket ve
devlet modelini önermişti. Azerbaycan'daki ve diğer Türk cumhuriyetlerindeki rejimler zaman geçtikçe daha
gerici ve zorba rejimlere dönüşüyor. Bu devletlerin bağımsızlığını tehdit edecek herhangi bir durum yok. "Bu
ülkelerin güvenlik sorunları var" iddiaları dile getirilmektedir, fakat aslında bu propagandayı yapan iktidarların
iktidarda kalma sorunlarından başka bir şey değildir. Bazı, "Azerbaycan'ı seven dostlarımızın" ikide-bir "Size
demokrasi değil, millî sorunlarınızı, ilk önce Karabağ sorununu çözmeniz lazım", şeklinde telkinleri oluyor. Yanlış.
Çünkü bugüne kadar kazandığımız acı tecrübeler ve dünyanın tecrübesi ile teorisi (mesela, Hans Morgentau'nun
millî güç teorisi) aksini ispat ediyor. Azerbaycan'ın yükselişi ve kendi problemlerini kendi başına çözebilecek
duruma gelmesi burada milletleşmenin derinleşmesine ve devletin demokratikleşmesine bağlıdır. Türkiye
Cumhuriyeti devleti milli-demokratik güçlere destek olamıyorsa, hiç olmazsa millet karşıtı rejimlerin
pekiştirilmesinde iştirak etmesin. Bu fikre önemli bir tez de ilave etmek gerekir: Türkiye Cumhuriyeti'nde hangi
parti iktidarda olursa olsun, Türkiye Cumhuriyeti devletinin Türk dünyasına yönelik siyaseti Türkçü siyaset
olmalıdır!
1990'ların başlarında duyduğum yanlış bir yaklaşımı da dile getirmekte fayda var. "Sanki bizim başka bir
derdimiz yokmuş gibi, bir de bu Türkî cumhuriyetler nereden çıktı?" gibi şikâyetler var. Bunu yalnız "Hepimiz
Ermeni’yiz!" diyebilen şahıslar dile getirebilir. Hatta meseleye tüccar gözü ile bakılsa bile görülür ki, dış Türkler
izafî yük değildir. Tam tersine, Türkiye Cumhuriyeti devletini kuvvetlendirecek bir İlahî lütuftur. Bu hususu
gereğince değerlendirmek gerek. Türk cumhuriyetlerinin iktisadî, malî, insanî, coğrafî ve siyasî potansiyeli Türkiye
Cumhuriyeti'nin gücüne güç katabilecek faktörlerdir.
Daha büyük zorluklar Güney (İran) Azerbaycan konusunda varlığını sürdürmektedir. Güney Azerbaycan Türk
dünyasının çıkarları bakımından çok önemlidir. Çünkü Türk dünyasının toprak bütünlüğünün sağlanması yalnız
Güney üzerinden olabilir. Daha doğrusu, Iğdır-Hoy etnik koridoru üzerinden yapılabilir. Son 15-20 yılda bu koridor
oldukça hızlı bir şekilde Kürtleştiriliyor.
Yıllarca “biz Irak`ın toprak bütünlüğünden yanayız” deyip, Irak Türklerini göz ardı ettiler. Şimdi Irak
Türklerinin facialarının seyircisi olduk. O zaman da diyorlardı ki: Irak Türklerini desteklersek, Kürt meselesi
414
çıkacak. Bölgede gelişen süreci iyice anlamayıp, ona uygun önleyici tedbirlerin alınmaması Irak ve Suriye
Türklerini zor duruma soktu.
Komşu devletlerin toprak bütünlüğünden yana olmak, bu Türk topluluklarını kuvvetlendirmeye bir engel
değildir. Tekrar olarak belirteyim: Türkiye Cumhuriyeti devleti demokratik devlettir, burada sivil toplum
kuruluşları çok işleri yapabilir.
Aynı fikir komşu İran’a ilişkin tutumda da doğrudur. İran’ın toprak bütünlüğünden yana olmak tutumu
anlaşılabilir. Ama bu mesele Türkiye`nin veya Azerbaycan Cumhuriyetinin iradesi dışında ise, o zaman gelecek
krizlere hazır olmak gerekmez mi?
Sonuç
Yaklaşık 100 yıl önce Türkçülüğün büyükleri bağımsız Türk illerinin birleşeceğini bildiriyorlardı. Sovyetlerin
dağılması yeni beş bağımsız Türk devletinin ortaya çıkması Türk birliği fikrine yeni bir soluk getirmiştir:
Adriyatik’ten Çin Seddi`ne kadar Türk coğrafyasının birleşeceği üzerine iyimser beyanatlar verildi. Geçen zaman
içinde yedi Türk cumhuriyeti ve çeşitli Türk toplulukları arasında entegrasyon yönünde belli bir mesafe alındı.
Fakat önceki iyimser ruh artık yok, bu sürecin hiç de kolay olmayacağı fikri egemen. Neden genel Türk
entegrasyonu arzu ve talep edilen hızla gerçekleşmiyor?
Çeşitli nedenler arasında dünya Türkleri arasında ‘aynı kökten geldik’ beyanlarına rağmen, ortak tarih
konseptinin olmaması en hassas konu. Her Türk cumhuriyeti ve topluluğunda milli-etnik oluşum, orta yüzyıllar ve
yeni dönem tarihi üzerine çeşitli, bazen de çelişkili konseptler var. Ortak Türk tarihi konsepti oluşturulmalı,
okullarda ve üniversitelerde okutulmalıdır.
Türkiye ve diğer Türk devletleri ve topluluklarının umum-Türk birliğine ihtiyacı var. Bu devlet ve topluluklar
arasında birlik ve beraberlik sağlanırsa, milli meselelerimizin çözülmesi hususunda daha hassas amil elde etmiş
oluruz. Bu, Kıbrıs, Karabağ ve diğer meseleler için de doğrudur. Kesinlikle eminiz, yedi bağımsız Türk devletinin
herhangi şekilde birlikte hareket ettiği görüntüsü halinde bile Avrupa Birliği ve Fransa gibi ülkeler Türkiye’ye
şimdiki gibi yaklaşamazdı.
Neden Türk cumhuriyetlerinde birikmiş ve mevcut iktidarların nereye harcayacağını bilmediği büyük malî
kaynaklardan Türk dünyası için ortak bankanın kurulması olasılığı müzakere edilmesin? Neden Türk dünyasında
sermayenin, insanların, bilginin serbest dolaşımı meselesi bugün tartışılmasın?
Türk dünyasının entegrasyonu Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin pekiştirilmesinden geçer. Başka sözle, umum-
Türk birliği bu çekirdeğin esasında oluşmalıdır.
415
TÜRKİYE VE AZERBAYCAN ARASINDA İMZALANAN ULUSLARARASI ANLAŞMALAR
(1991-2016)
Sühendan ARIKAN*
Ercan ÇELEBİ**
Özet
Türkiye ve Azerbaycan arasındaki yakın ilişkiler ortak tarihimize ve köklerimize dayanmaktadır. İki kardeş
ülke olan, halkları arasında soy bağı bulunan, ortak dil, kültür ve geleneklere sahiptir. Azerbaycan diğer Sovyet
Cumhuriyetlerini takip ederek 30 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan etmiştir. Türkiye ile Azerbaycan
arasındaki ilişkiler, gerek yönetimler gerek halklar boyutunda kapsamlı ve derinliği olan bir düzeyde olup, her
alandaki münasebetler gün geçtikçe hızla gelişmekte ve güçlenmektedir. Bu bağlamda Türkiye ile Azerbaycan
arasındaki siyasi, askeri iktisadi, eğitim ve sağlık alanındaki münasebetler de ivme kazanmıştır. Bu bildiride 1991-
2016 yılları arasında imzalanan uluslararası anlaşmalar konu edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Türkiye, Azerbaycan, Ticarî Anlaşma, Siyasî Anlaşma, Askeri Anlaşma, Hukukî Anlaşma,
Eğitim Anlaşması.
Giriş
Ayrı ayrı uluslardan oluşan eski Sovyetler Birliği 70 yıl boyunca Rusların egemen olduğu tek merkezden
yönetilmiştir. Bununla birlikte 1989 yılında Berlin Duvarı’nın yıkılması ve Soğuk Savaş Dönemi’nin sona ermesi,
beraberinde Aralık 1991’de SSCB’nin dağılması sürecini getirdi. Şüphesiz bu yeni durum, dünya politikasında
önemli değişimler meydana getirdi. SSCB’nin çöküşü, yeni bağımsız devletlerin kurulmasıyla sonuçlandı ve
Avrasya haritası yeniden şekillendi.1 Baltık ve Kafkasya ülkeleri hızlı bir şekilde bağımsızlıklarını kazanma ve
Rusya’dan koparak Batı ile bütünleşme yoluna girdi. Bu durum Güney Kafkasya’da Azerbaycan, Gürcistan ve
Ermenistan’ın ayrı ayrı bağımsız cumhuriyetler şeklinde ortaya çıkmasıyla kendisini gösterdi.2
Soğuk Savaş Dönemi’nin sona ermesi ve Sovyetler Birliği’nin dağılmasının şüphesiz Türkiye açısından da çok
önemli yansımaları oldu. Soğuk Savaş sonrası değişen uluslararası yeni konum, Türkiye’nin Kafkasya’da izlediği dış
politikaya da yansıdı. Sovyetler Birliği’nin dağılması ve beş Türk Cumhuriyeti’nin bağımsızlıklarını kazanması,
Türkiye’nin bölgeye bakış açısını da ciddi şekilde değiştirdi. Türkiye’nin bu ülkelerle olan tarihsel ve kültürel
bağları, Türkiye’nin bu ülkelerle Batı arasında bir köprü rolü üstlenebileceği veya bölgesel güç olma niteliğini
kuvvetlendirebileceği fikrini güçlendirdi.3 Türkiye için Kafkasya hem Orta Asya’ya açılan bir kapı, hem de etkili
olabileceği bir bölgedir. Bu süreçte Türkiye bölgesel güç konumunu ön plâna çıkararak bölgede aktif rol
oynamaya başlamıştır. Güney Kafkasya’daki ülkelerin Türkiye ile sınırının bulunması, Türkiye’nin bu bölgeye olan
etkisinin güçlenmesine neden olmuştur. Ayrıca coğrafî konumu, jeopolitik ve jeo-stratejik özellikleri Türkiye’yi
bölge ile yakından ilgilenmek durumunda bırakmıştır. Azerbaycan’ın Türkiye ile etnik, dinî, kültürel ve ortak tarih
bakımından aynı hisleri paylaşması, Türkiye’yi bu bölgede daha etkin hale getirmiştir. 4
1991’in sonuna gelindiğinde Türkiye, bölgedeki yeni devletleri tanıyan ilk devlet olma özelliğini kullanarak,
özellikle Türk cumhuriyetleriyle sıkı diplomatik ilişki içerisine girmiştir. 1990’ların ilk yarısında Türkiye, yeni siyasal,
ekonomik ve sosyal model arayışı içinde olan ve Batı ile yakınlaşmak isteyen Türk Cumhuriyetleri için çekici bir
model olarak görülmüş, bu ülkeler de aynı zamanda Türkiye ile ilişkilerini geliştirmeye çalışmışlardır. Zira
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra birlik içerisinde bulunan ülkelerin iktisadî, siyasî, askerî ve eğitim alanları
başta olmak üzere hem kendi aralarında hem de uluslararası sistem ile işbirliği içinde bulunmaları en önemli
* Uzman, shndnarikan@hotmail.com
** Yrd.Doç.Dr. Kastamonu Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, ecelebi@kastamonu.edu.tr
1 Elnur Cemilli, ABD’nin Güney Kafkasya Politikası, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2007, s. 9.
2 Cemilli, a.g.e, s. 100.
3 Gökhan Özkan, “Soğuk Savaş Sonrası Orta Asya ve Kafkasya Ekseninde Türkiye-NATO-Rusya İlişkileri Ve Türk Dış Politikasına
Yansımaları”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Yıl: 1, Sayı: 12, 2010, s. 120.
4 Emrah Denizhan, “Türkiye’nin Kafkasya ve Orta Asya Politikası ve TİKA”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 1,
2010, s. 18.
416
ihtiyaçlardan biri olmuştur.5 Türkiye Dışişleri Bakanlığı himayesinde 1992 yılında kurulan Türk İşbirliği ve
Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA) ve Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK) vasıtasıyla bölge ülkeleriyle siyasî,
iktisadî ve sosyal ilişkilerini geliştirmeye çalışmıştır. Orta Asya ve Kafkaslardaki Türk Cumhuriyetleri
bağımsızlıklarını ilân ettikleri andan itibaren Türkiye, bu ülkelerle askerî, iktisadî ve siyasî ilişkilerini ilerletmiş;
başta savunma, emniyet ve istihbarat olmak üzere farklı alanlarda ikili yardım programları tesis etmiştir.6
1.Türkiye ile Azerbaycan Arasında İmzalanan Yürürlükteki Anlaşma ve Protokoller
Türkiye, 18 Ekim 1991’de tam bağımsızlığını ilân eden Azerbaycan’ı bağımsız devlet olarak tanıyan ilk ülke
olmuş ve iki bağımsız ülke arasındaki ilişkiler gelişmeye başlamıştır. Bağımsızlık sonrasında Türkiye-Azerbaycan
ilişkileri, Azerbaycan’daki bağımsızlık mücadelesi döneminden Ayaz Mütellibov’un devlet başkanlığına kadar ki
ara dönem (1990 yılı başından 7 Haziran 1992’ye kadar olan dönem), Ebülfez Elçibey dönemi, Haydar Aliyev
dönemi ve İlham Aliyev dönemi olarak gelişmiştir.7 Azerbaycan’ın ilk cumhurbaşkanı Ayaz Mütellibov ağırlıklı
olarak Rus yanlısı bir politika izlemiş olsa da, Türkiye ile ilişkilerini geliştirme yönünde de bir çaba içerisinde
olmuştur. Türkiye, 25 Mayıs 1991 tarihinde Bakü’de konsolosluk ve 14 Ocak 1992 tarihinde ise büyükelçilik
açmıştır. 1992’den itibaren hız kazanan çabalar çerçevesinde, 14 Ocak 1992’de iki ülke arasında diplomatik
ilişkilerin kurulması ve karşılıklı olarak büyükelçilikler açılması konusu karara bağlanmıştır. 8
Türkiye’ye resmen davet edilen Mütellibov, 23–24 Ocak 1992 tarihlerinde Türkiye’yi ziyaret etmiştir. Bu
ziyaret sırasında iki ülke arasında askerî alan dışında ikili ilişkilerin geliştirilmesine ilişkin 11 maddelik “Türkiye
Cumhuriyeti ve Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Dostluk, İşbirliği ve İyi Komşuluk Anlaşması” 24.01.1992
tarihinde imzalanmıştır.9
7 Haziran 1992’de düzenlenen cumhurbaşkanlığı seçimiyle Ebülfez Elçibey Azerbaycan Cumhuriyeti’nin
başına geçmiştir. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti öncesinin yaklaşık sekiz aylık dönemdeki dış politikasının ilk altı
ayı Mütellibov iktidarı ve son iki ayı da Y. Mammadov yönetimince yürütülmüştür. Mütellibov’un Mart’ta istifaya
zorlanmasının ardından Meclis Başkanı sıfatıyla Devlet Başkanlığı görevini yürüten Y. Mammadov döneminde de
Türkiye ile Azerbaycan arasında ki ilişkilerin geliştirilmesi yönünde yeni adımlar atılmıştır. Bu çerçevede 13 Mart
1992’de iki ülkenin yetkilileri arasında “Enerji Alanında İşbirliği Protokolü” ve 3 Mayıs 1992’de “Azerbaycan
Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti Arasında Talim, Eğitim, Teknik ve Bilimsel İşbirliği Antlaşması”
imzalanmıştır.10
Elçibey’in seçimleri kazanması, Azerbaycan-Türkiye ilişkilerindeki yoğun bir dönemin başlangıcı olmuştur.
İdeolojik görüş itibariyle milliyetçi olduğunu belirten Elçibey, Atatürk hayranlığını sık sık dile getirmiştir. Elçibey
“Türkiye Azerbaycan’ın dış politikasının başköşesinde yer tutacaktır” diyerek, Türkiye’ye atfettiği önemi ortaya
koymuştur. Türkiye, Azerbaycan dış politikasında özel bir konuma oturmuştur. Türkiye ile ilişkilerin geliştirilmesi
yönünde ilk girişim 1992 Haziran ayında yaşanmıştır. Bu amaçla Elçibey, yönetime geldikten sonra 24-27 Haziran
1992’de ilk yurtdışı ziyaretini Türkiye’ye yaparak, 25 Haziran’da İstanbul’da “Karadeniz Ekonomik İş Birliği ve
Boğazlar Beyannamesini” imzalamıştır. Ayrıca 26 Haziran’da Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde (TBMM) bir
konuşma yapan Elçibey, ülkesinin Mustafa Kemal çizgisinde olduğunu belirterek Türkiye’yi model kabul ettiklerini
ifade etmiştir.11
Daha sonra Elçibey’in 28 Ekim-5 Kasım 1992 tarihlerinde 9 günlük Türkiye ziyareti gerçekleşmiştir. Elçibey,
31 Ekim 1992’de Ankara’da gerçekleştirilen ilk Türk Devletleri Zirvesi’ne katılarak ortak beyannameyi
imzalamıştır. 2 Kasım 1992’de Ankara’da Azerbaycan Büyükelçiliği açılmıştır.
Elçibey yönetimi döneminde ekonomi, ticaret, eğitim, kültür ve bilimsel alanlarda iki ülke arasındaki
ilişkilerin çok yönlü olarak genişletilmesi yönünde anlaşma ve protokoller imzalanmıştır. Bu anlaşma ve
protokoller şunlardır:
5 Cemilli, a.g.e, s. 100.

6 Özkan, a.g.e, s. 19.
7 Yaşar Kalafat-Araz Aslanlı, 21. Yüzyılda Türk Dış Politikası, Türkiye-Azerbaycan İlişkileri, (Editör İdris Bal), Ankara Global
Araştırmalar Merkezi, Ankara 2006, s. 410.

8 Reha Yılmaz, “Azerbaycan’ın Dış Siyasetinde Bağımsızlık Sonrası Yıllar ve Karabağ Problemi”, Sosyal Bilimler Araştırmaları
Dergisi, Sayı: 2, 2010, s. 73.

9 file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/kanuntbmmc07603889.pdf (Resmî Gazete ile yayımı:21.3.1993 Sayı: 21531).
15.04.2016.
10 Cavid Veliyev, Azerbaycan Dış Politikasının Enerji Boyutu, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Ankara 2006, s. 65.

11 Araz Aslanlı-İlham Hesenov, Haydar Aliyev Dönemi Azerbaycan’ın Dış Politikası (1993–2001), Platin Yayınları, Ankara 2005,
s. 24.
417
“Azerbaycan Hükümeti ile Türkiye Hükümeti Arasında Askeri Alanda Bilimsel Teknik ve Eğitim Öğretim
İşbirliği Anlaşması (11.09.1992)”12
“Türkiye Cumhuriyeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında İmzalanan Eğitim, Öğretim, Uzmanlık Hizmetleri,
Teknik Ve Bilimsel İşbirliği Anlaşması (26.05.1992)”13
“Türkiye ile Azerbaycan Arasında İmzalanan Tıp ve Sağlık Alanında İşbirliğine İlişkin Anlaşma ve Protokol ile
Mutabakat Zaptı (11.07.1992)”14
“Azerbaycan Hükümeti ile Türkiye Hükümeti arasında Askeri Eğitim İşbirliği Anlaşması (11.08.1992)”
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında İşbirliği ve Dayanışma Anlaşması
(02.11.1992)”15
“Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti ile Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Uzman Kadroların
Hazırlanması Hakkında Protokol (02.11.1992)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi ve Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TUBİTAK)
Arasında Bilimsel ve Teknik İşbirliği Hakkında Antlaşma (02.11.1992)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Televizyon ve Radyo Komitesi ve Türkiye Cumhuriyeti Radyo ve Televizyon
Kurumu Arasında İşbirliği Protokolü (02.11.1992)”
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Hukukî, Ticari ve Cezaî Konularda Adlî
Yardımlaşma Sözleşmesi (02.11.1992)”16
“Türkiye ve Azerbaycan Arasında Kredi Konusunda Anlaşma (02.11.1992)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti ile Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Turizm Sektöründe İşbirliği
ile İlgili Anlaşma (02.11.1992)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti ile Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Uzman Personelin Hazırlığı
ile İlgili Protokol (02.11.1992)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti ile Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Ticari-Ekonomik İşbirliği ile
İlgili Anlaşma Ankara (02.11.1992)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti ile Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Küçük ve Orta Ölçekli
Sanayi Kurumlarını Geliştirme Yönünde Teknik İşbirliği ile ilgili Protokol (02.11.1992)”
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Konsolosluk Sözleşmesi (08.11.1992)”,17
“Türkiye ile Azerbaycan Arasında İmzalanan Eximbank Kredisine İlişkin Mutabakat Muhtırası (18.12.1992)”
“Türkiye ile Azerbaycan Arasında Ticaret ve Ekonomik İşbirliği, Turizm İşbirliği ve Ulaştırma Altyapısı
Anlaşmaları (18.12.1992)”18
“Karadeniz Ekonomik İşbirliği Eğitim, Kültür ve Haberleşme Anlaşması (06.03.1993)”
“SOCAR ve TPAO Azerbaycan Petrolünün Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattıyla Taşınması Konusunda Anlaşma (9
Mart 1993)”
“Türkiye Cumhuriyet ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Çevre Alanında İşbirliği Anlaşması
(03.04.1993)”19
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında İmzalanan hava Taşımacılığı Anlaşması”20
12file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/kanuntbmmc07603903.pdf (Resmî Gazete ile Yayımı: 21.4.1993, Sayı:

21559). 17.04.2016.
13Resmi Gazete Tarih: 14.07.1992, Sayı: 21284; http://www.hukuki.net/hukuk/index.php?article=3629.15.04.2016.
15 file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/Yeni%20klasör%20(8)/kanuntbmmc07603905.pdf (Resmi Gazete ile yayımı:
11.5.1993, Sayı: 21578).17.04.2016.

16 file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/kanuntbmmc07603906.pdf (Resmî Gazete ile Yayımı: 115.1993, Sayı:
21578).17.04.2016.
17 http://ua.mfa.gov.tr/.10.04.2016.
18 Resmi Gazete Tarih: 23.01.1993, Sayı: 21474; http://www.hukuki.net/hukuk/index.php?article=3629. 15.04.2016.
19 http://ua.mfa.gov.tr/.10.04.2016.
418
Ayrıca Elçibey döneminde Türkiye ile Azerbaycan arasında aralarında 1993 Mart tarihli Bakü-Ceyhan
anlaşma taslağı da olmak üzere çeşitli anlaşmalar yapılmış, iki ülke arasındaki askerî ilişkiler çerçevesinde,
Türkiye’nin Azerbaycan’a askerî eğitim desteği belirginleşmiştir.21
Haydar Aliyev’in 3 Ekim 1993 tarihinde devlet başkanlığına seçilmesinden sonra iki ülke arasındaki ilişkiler,
Aliyev’in “Bir Millet İki Devlet” söylemi yönünde hızla gelişmeye başlamıştır. Haydar Aliyev her zaman Azerbaycan
ile Türkiye arasında derin kökleri olan dostluk ilişkilerinin genişletilmesine büyük önem vermiştir.22 Aliyev
döneminde Türkiye ve Azerbaycan arasında üst düzey ziyaretlerin sayısı daha da artmıştır. Azerbaycan ile Türkiye
arasında bu dönemde yapılan anlaşmalar şunlardır:
“Azerbaycan ile Hükümetimiz Arasında Akdolunan İşbirliği ve Danışma Anlaşması (25.01.1994)”23
“Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti Arasında Bilimsel, Teknik, Sosyal, Kültürel ve Ekonomik
Alanlarda İşbirliği Anlaşması (09.02.1994)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Arasında Spor Alanında İşbirliği Hakkında Protokol (09 02 1994)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti Arasında Kültür ve Sanat Alanlarında İşbirliği Hakkında
Protokol (09 02 1994)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti Arasında Tahsil ve Bilim Alanında İşbirliği Hakkında
Protokol (09 02 1994)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti Arasında Tarım Sektöründe Bilimsel, Teknik ve Ekonomik
İşbirliği ile ilgili Protokol Ankara (09.02.1994)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti Arasında Gümrük Alanında İşbirliği ve Karşılıklı Yardıma
Dair Protokol (09.02.1994)”24
“Azerbaycan Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti Arasında Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması
Anlaşması (09.02.1994)”25
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Bilim, Teknoloji, Sosyal, Kültürel ve Ekonomi
Alanlarında Kapsamlı İşbirliği ile ilgili Sözleşme (09.02.1994)”
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Tıp ve Sağlık Alanında İşbirliğine İlişkin Protokol
(09.02.1994)”26
“Azerbaycan Türkiye Arasında Akdolunan Kültürel Danışma-Bilimsel, Teknik, Sosyal, Kültürel ve Ekonomik-
Dostluğun ve Çok Yönlü İşbirliğinin Geliştirilmesi Gümrük Belge ve İşaretlerinin Tanınması Sınır Düzenlemeleri
Konularında Anlaşma ve Protokoller (08.03.1994)”27
“Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti Arasında Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması
(09.04.1994)”
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında İşbirliği Anlaşması (10.04.1994)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti Arasında Bilimsel, Teknik, Sosyal, Kültürel ve İktisadi
Alanlarda İşbirliği Hakkında Antlaşma (30 05 1994)”28
“Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti Arasında Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması
Anlaşması (14.06.1994)”
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Siyasal Danışmalara İlişkin Anlaşma
(02.09.1994)”

21 Faruk Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan Günümüze Türk Dış Politikası, Der Yayınları, İstanbul 2006, s. 711.
22 Aslanlı-Hesenov, a.g.e, s. 263.
23Resmi Gazete Tarih: 16.03.1994, Sayı: 21876, http://www.hukuki.net/hukuk/index.php?article=3629.15.04.2016.
24 file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/Yeni%20klasör%20(8)/kanuntbmmc07904151.pdf (Resmi Gazete ile Yayımı:
31.07.1996, Sayı: 22713.17.04.2016.

25 file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/Yeni%20klasör%20(8)/kanuntbmmc07904152.pdf (Resmi Gazete ile
yayımı:31.07.1996 Sayı 22713.17.04.2016.

26 www.mfa.gov.tr.10.04.2016.
28 www.mfa.gov.tr.10.04.2016.
419
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Uluslararası Karayolu Taşımacılığı Anlaşması
(02.09.1994)”29
“Karadeniz Ekonomik İşbirliği Eğitim, Kültür, Bilim ve Haberleşme Anlaşması (09.01.1995)”
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında İşbirliği Anlaşması (10.02.1995)”30
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ve Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Askeri Alanda Eğitim, Teknik
ve Bilimsel İşbirliği Anlaşması (10.05.1995)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti arasında Ekonomik İşbirliği ile ilgili Memorandum
(08.12.1995)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti Arasında Televizyon Yayımları Hakkında Antlaşma
(08.12.1995)”
“Azerbaycan ile Türkiye Arasında İmzalanan Vize Muafiyeti Anlaşmasının Birinci Maddesinin Askıya Alınması
Sebebiyle Doğacak Aksaklığın Giderilmesine Dair Yeni Anlaşma (26.12.1995)”31
“Türkiye ve Azerbaycan Arasında Askeri Alanda Eğitim, Teknik ve Bilimsel İşbirliği Anlaşması (10.09.1996)”32
“Türkiye ve Azerbaycan Arasında Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması (Bakü, 04.01.1997;
Ankara, 25.07.1996)”
“Azerbaycan ile Türkiye Arasında İmzalanan Televizyon Yayınları Konusunda İşbirliği Anlaşması (Mutabakat
Muhtırası) (27.03.1997)”33
“Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti Arasında Stratejik Ortaklık Deklarasyonu (05.05.1997)”34
“Azerbaycan Çalışma Ve Halkın Sosyal Güvenlik Bakanlığı İle Türkiye Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
Arasında İmzalanan İşbirliği Anlaşması (30.05.1997)”35
“Azerbaycan Tahsil Nazırlığı İle Türkiye Milli Eğitim Bakanlığı Arasında Eğitim Ve Bilim Alanlarında İşbirliği
Protokolü (05.08.1997)”36
“Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti ve Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Küçük ve Orta Ölçekli Sınai
İşletmelerin Geliştirilmesine İlişkin İşbirliği Hakkında Protokol (Ankara, 1997)”
“Türkiye ve Azerbaycan Arasında Çifte Verginin Alınmasının Önlenmesi ile İlgili Anlaşma (1994 ve 1997)”
“Azerbaycan İle Türkiye Arasında İmzalanan Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması
(21.03.1997)”37
“Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı ile Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı arasında imzalanan
Eğitim ve Bilim Alanlarında İşbirliği ile ilgili Protokol” (Mart 1997)”38
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Denizcilik Anlaşması
(05.05.1997)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasındaki Hava Taşımacılığı
Anlaşmasına Ek Protokol (05.05.1997)”39
29 http://ua.mfa.gov.tr/.10.04.2016.
32 Nazım Cafersoy-Araz Aslanlı, “Azerbaycan-Türkiye Askeri İlişkileri”, Azerbaycan-Türkiye Dostluk, Kardeşlik Ve Strateji
Ortaklık, (Derleyenler: Cavid Veliyev, Reşat Resullu, Kenan Aslanlı), Ankara 2012, s. 158; Tayfun Atmaca, Yirminci Yüzyılın
Sonunda Azerbaycan ve Türkiye Münasebetleri (1993-1999), Ankara 1999, s. 221.
33 Resmi Gazete Tarih: 15.06.1997, Sayı: 23020, http://www.hukuki.net/hukuk/index.php?article=3629. 15.04.2016.
34 Sönmezoğlu, a.g.e, s. 724.
38 Kulu Novruzov, “Azerbaycan Ve Kardeş Türkiye Arasındaki Eğitim İlişkileri”, Azerbaycan-Türkiye: Dostluk, Kardeşlik Ve
Strateji Ortaklık, (Derleyenler: Cavid Veliyev, Reşat Resullu, Kenan Aslanlı), Ankara 2012, s. 137.
39 http://ua.mfa.gov.tr/.10.04.2016.
420
“Azerbaycan İle Türkiye Arasında İmzalanan Elektrik Enerjisi Alanında İşbirliği Prensipleri Hakkında Anlaşma
(30.05.1997)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti Arasında Türkiye, Azerbaycan Sosyal Güvenlik Sözleşmesi
(17.07.1998)”40
Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı ile Türkiye Cumhuriyeti Yüksek Öğrenim Kurumu arasında Yüksek
Öğrenim Alanında İşbirliği Protokolü” (1998)41
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasındaki Hava Taşımacılığı Anlaşma
(05.08.1999)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Sınır Olay Ve
Uyuşmazlıklarının Çözümüne Dair Sözleşme İle İlgili Protokol (04.04.2000)”
“Azerbaycan Özel Makine Ve Dönüşüm Komitesi İle Türkiye’nin Askeri Mühimmatlar Üreten Makine Ve
Kimya Endüstrisi Kurumu (MKEK) Arasında Savunma Sanayi Alanında İşbirliği İle İlgili Anlaşma (20.09.2000)”42
“Azerbaycan Ana Üretim Petrolünün Dünya Pazarlarına Taşıyacak Bakü-Ceyhan Boru Hattı Projesi Nihai
Anlaşması (19.10.2000)”43
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Sınır Olay Ve
Uyuşmazlıklarının Çözümüne Dair Sözleşme İle İlgili Protokol (04.04.2000)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Denizcilik Anlaşması
(26.10.2000)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Sosyal Güvenlik Sözleşme
(01.11.2000)”44
“Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı ile Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı ve Yüksek Öğrenim
Kurumu Başkanlığı Arasında Eğitim Ve Bilim Alanlarında İşbirliği ile ilgili Anlaşma Protokolü (Aralık 2000 )”45
“Azerbaycan İle Türkiye Arasında İmzalanan Denizcilik Anlaşması (21.11.2000)”46
Türkiye Cumhuriyeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Azerbaycan Doğal Gazının Türkiye Cumhuriyetine
Sevkiyatına İlişkin Anlaşma (28.12.2001)”47
“Azerbaycan Cumhuriyeti Savunma Bakanlığına Türkiye Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetleri Genelkurmay
Başkanlığı Tarafından Maliye Yardımı Yapılmasına İlişkin Protokol (2000)”
“Azerbaycan Silahlı Kuvvetlerine Karşılıksız Askeri Yardım Yapılmasına İlişkin” Anlaşma (2000)”
“Kosova Türk Taburu Görev Kuvvetleri Bünyesinde Kosova’ya Gidecek Azerbaycan Birliğinin Çalışmalarına
İlişkin Anlaşma (2000)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti Savunma Bakanlığı Askeri Birimlerinin Eğitim Okullarının Oluşturulmasına İlişkin
Protokol (2000)”
“Azerbaycan Savunma Bakanlığı ve Türk Deniz Kuvvetleri Komutanlığı arasında Azerbaycan Savunma
Bakanlığı ve Türk Silahlı Kuvvetleri arasında Maliye Yardımı, Aynı Taraflar Arasında Teknik Teçhizatın Kullanılması,
Savunma Sanayisi İşbirlikleri Hakkında Protokol” (2000)48
“Eğitim Ve Bilim Alanlarında İşbirliği İle İlgili Yeni Bir Protokol (Aralık 2000)”49

41 Nosruzov, a.g.e, s. 140.
42 Yahya Musayev, “Askeri-Teknik Alanda Azerbaycan-Türkiye İşbirliği (1991-2011)”, Azerbaycan-Türkiye: Dostluk, Kardeşlik Ve
Strateji Ortaklık, (Derleyenler: Cavid Veliyev, Reşat Resullu, Kenan Aslanlı), Ankara 2012, s. 178.
43 Aras, a.g.e, s. 114.
44 https://www.tbmm.gov.tr/.../kanunlar_sd.sorgu_yonlendirme?.15.04.2016.
45 Nosruzov, a.g.e, s. 142.
46 Resmi Gazete Tarih: 16.12.2000, Sayı: 24262, http://www.hukuki.net/hukuk/index.php?article=3629. 15.04.2016.
47 file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/20130712-1-1.pdf .17.04.2016.
48 http://www.turansam.org/makale.php?id=175.15.05.2016.
49 Novruzov, a.g.e, s. 140.
421
“Azerbaycan Ana Üretim Petrolünün Dünya Pazarlarına Taşıyacak Bakü-Ceyhan Boru Hattı Projesi Nihai
Anlaşması (19.10.2000)”50
“Türkiye’nin Azerbaycan’a TCG AB-34 (P-134) Tipi İki Askeri Hücum Botunu Hibe Etmesine İlişkin Protokol
(2000)”51
“Azerbaycan ve Türkiye Arasında İmzalanan Sosyal Güvenlik Sözleşmesi (22.01.2001)”52
“Azerbaycan Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti Arasında Azerbaycan Doğalgazının Türkiye’ye Nakline Dair
Anlaşma (12.03.2001)”
“Azerbaycan Hükümeti ile Türkiye Hükümeti Arasında Karşılıksız Askeri Yardım” anlaşması ve “Azerbaycan
Savunma Bakanlığı ile Türkiye Genelkurmay Başkanlığı Arasında Mali Yardım Protokolü (1 Mart 2001)”53
“Azerbaycan Maliye Bakanlığı Ve Türkiye Maliye Bakanlığı Arasındaki İşbirliği Protokolü (04.06.2001)”
“Azerbaycan Adalet Bakanlığı Ve Türkiye Adalet Bakanlığı Arasındaki İşbirliği Protokolü (23.06.2001)”
“Türkiye-Azerbaycan Kara Ulaştırma Karma Komisyon Toplantısı Protokolü (02.07.2001)”
“Türkiye Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı Ve Azerbaycan Cumhuriyeti Vergiler Bakanlığı Arasındaki İşbirliği
Protokolü (17.07.2001)”54
“Taraflar Arasında Mali Yardım Protokolü Ve Nahçivan 5. Ordu Bölgesi’nin Geliştirilmesine Dair Protokol
(2001)”55
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Azerbaycan Doğal Gazının Türkiye
Cumhuriyeti'ne Sevkiyatına İlişkin Anlaşma (03.12.2001)”
“Azerbaycan Hükümeti ile Türkiye Hükümeti Arasında Karma Ekonomik Komisyon II. Protokolü
(31.01.2002)”56
“Türkiye Cumhuriyeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Azerbaycan Doğal Gazının Türkiye Üzerinden
Sevkiyatına İlişkin Anlaşma 09.04.2002”57
“Türkiye Cumhuriyeti Arasında Hukuki Ve Ticari Konularda Adli İşbirliği Anlaşması (03.05.2002)”58
“Bakü-Ceyhan-Tiflis Boru Hattının Türkiye Kesimi Sözleşmeleri (20.09.2002)”
“Türkiye’nin Mali Yardımları ve Taraflar Arasında Harp Tarihi, Askeri Arşiv, Askeri Müze ve Askeri Matbuat
Alanlarında İşbirliği Protokolü (2002)”59
“Azerbaycan Devlet Sınır Hizmetine Türkiye Tarafından Eğitim, Uygulama ve Teknik Alanlarda Yardım
Sağlanması, Mali Yardım Konusu, Karargâhlar Arasında Keşfiyat Mevzusunda İşbirliği Anlaşmaları (2003)”
Haydar Aliyev iktidarı döneminde Türkiye ile ilişkilerinde askerî, siyasî, enerji, eğitim, kültür, hukuk ve ticarî
gibi birçok alanda işbirliğini öngören anlaşma imzalanmıştır. Bu dönemde Türkiye Azerbaycan ordusunun oluşum
sürecinde daha etkin roller üstlenmiştir. Türkiye’nin Azerbaycan’a olan askerî yardımları her yıl artmıştır. İkili
ilişkilerin ihmal edilmeyen diğer bir boyutu ise eğitim ve kültür alanı olmuştur.
15 Ekim 2003’te yapılan seçimlerle İlham Aliyev iktidara gelmiştir. Bu dönemde, dostluk ve kardeşlik
temellerine dayanan Azerbaycan-Türkiye ilişkileri stratejik ortaklık prensibi temelinde kurulmuştur. Türkiye-
Azerbaycan ilişkilerinin rayına oturduğu bir dönemde iktidara gelen İlham Aliyev, Ankara’ya ilk resmî ziyaretini
50 Bülent Aras, “Azerbaycan ve Orta Asya’da İsrail’in Stratejisi”, Middle East Policy, Cilt: 5, Sayı: 4, Ocak 1998, s. 114.
51 Cafersoy-Aslanlı, a.g.e, s. 160.
52 file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/2981-8595-1-PB.pdf.15.04.2016.
53 Cafersoy-Aslanlı, a.g.e, s. 160-161.
54 file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/2981-8595-1-PB.pdf.15.04.2016.
56 http://ua.mfa.gov.tr/ .10.04.2016.
58http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/sozlesmeler/ikili.html.10.04.2016;
https://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5066.html.15.04.2016.
422
Nisan 2004’te gerçekleştirmiş ve bu ziyaretinde Türkiye için “Azerbaycan’ın en yakın müttefiki” ifadesini
kullanmıştır.60
İlham Aliyev döneminde Azerbaycan ile Türkiye arasındaki siyasî ilişkiler yüksek düzeyini korumuş, hatta
“Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi” kurulmuştur. İktisadî, askerî ve kültürel alanlarda anlaşmalar
imzalanarak ciddi adımlar atılmıştır.61 İlham Aliyev döneminde Azerbaycan ile Türkiye arasında yapılan anlaşma
ve protokoller şunlardır:
“Türkiye Cumhuriyeti, Azerbaycan Cumhuriyeti Ve Gürcistan Arasında Petrolün Azerbaycan Cumhuriyeti,
Gürcistan Ve Türkiye Cumhuriyeti Ülkeleri Üzerinden, Bakü-Tiflis-Ceyhan Ana İhraç Boru Hattı Yoluyla
Taşınmasına İlişkin Anlaşmasının Eklerini Teşkil Eden Ev Sahibi Hükümet Anlaşması, Anahtar Teslimi Müteahhitlik
Anlaşması (27.02.2003)”62
“Türkiye Cumhuriyeti Ulaştırma Bakanlığı ile Azerbaycan Cumhuriyeti Haberleşme Bakanlığı Arasında Posta
ve Telekomünikasyon Alanında Protokol (08.02.2003)”
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Vize Muafiyeti Anlaşması (08.09.2003)”63
“Türkiye Cumhuriyeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Hukuki Ve Ticari Konularda Adlı İşbirliği Anlaşma
(14.01.2004)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı ile Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı Arasında
Kültürel İşbirliği Hakkında Protokol (13.04.2004)”64
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Uzun Vadeli Ekonomik ve
Ticarî İşbirliği Anlaşması (13.04.2004)”65
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasındaki Sosyal Güvenlik
Sözleşmesinin Uygulanmasına İlişkin İdari Anlaşma (23.06.2004)” 66
“Türkiye Cumhuriyeti ile Gürcistan Arasında Türkiye Cumhuriyeti, Gürcistan ve Azerbaycan Cumhuriyeti
Arasında Terörizm, Örgütlü Suçlar ve Diğer Önemli Suçlarla Mücadele Anlaşması’nın Dokuzuncu Maddesinin
Uygulanmasına Dair Protokol (10.03.2005)”67
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Karma Ekonomik Komisyon
III. Protokolü (14.04.2005)”68
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Veterinerlik Alanında
İşbirliğine İlişkin Anlaşma (30.06.2005)”69
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Haritacılık Alanında Eğitim,
Teknik ve Bilimsel İşbirliğine Dair Anlaşma (20.07.2005)”70
“Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Bankası ve Türkiye Bankası Düzenlenme ve Denetleme Ajansı Arasında Banka
Denetimi Sektöründe Anlaşma Memorandumu (07.09.2005)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Çevre Koruma Alanında
İşbirliği Anlaşması (28.10.2005)”71
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Teknik İşbirliği Protokolü (09.11.2005)”72
60 Eyüp, Zengin, Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Azerbaycan, İTO Yayınları, İstanbul 2010, s. 162.
61 http://ekoavrasya.net/duyuru.aspx?did=14&pid=10&lang=tr.10.04.2016.
63 http://ua.mfa.gov.tr/.10.04.2016.
68 www.ebso.org.tr/ebsomedia/.../azerbaycan-ulke-raporu_68628802.doc.10.04.2016.
70 Resmi Gazete, Tarih: 24.03.2008, Sayı: 26826, http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2008/03/20080324-
1.htm.15.04.2016.
72 http://ua.mfa.gov.tr/.10.04.2016.
423
“Türkiye-Azerbaycan Hükümetler Arası Karma Ekonomik Komisyonu Dördüncü Dönem Toplantısı Protokolü
(28.07.2006)”73
“Ermenistan’ı Demiryolu Ulaşımında Devre Dışı Bırakacak Demiryolu Ulaşımı Projesi Bakü-Tiflis-Kars
Demiryolu Hattının İnşası İçin Anlaşma (7.02.2007)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti İle Türkiye Cumhuriyeti Arasında Uzun Müddetli Ekonomik İşbirliği Programı Ve
İcra Planı (06.11.2007)”
“Sangaçal’da Güney Koridoru Boru Hattının Doğalgaz İhraç Terminalinin Yapımı Anlaşması (2007)”74
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Haritacılık Alanında Eğitim,
Teknik Ve Bilimsel İşbirliğine Dair Anlaşma (06.11.2007)”75
“Türk Dilli Devletlerin Parlamento Asamblesi (Türkpa) İle İlgili Gerçekleştirilen İlk Toplantıda Asamblenin
Kurulması İle İlgili Niyet Protokolü” (21-22 Şubat 2008)76
Haziran 2010’da “Doğalgazın Transiti Ve Fiyatı Konusunda Anlaşma Ve Memorandum” (Haziran 2010)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti Menkul Değerleri ile İlgili Devlet Komitesi ve Türkiye Cumhuriyeti Sermaye
Piyasası Kurulu Arasında İşbirliği ve Bilgi Alışverişi ile İlgili Anlaşma Memorandumu (13.07.2010)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti Arasında Strateji Ortaklık ve Karşılıklı Yardım ile İlgili
Anlaşma (16.08.2010)”
“Azerbaycan Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti Arasında Yüksek Düzeyli Strateji İşbirliği Konseyi’nin
Oluşturulması ile İlgili Ortak Beyanname. (15.09.2010)”77
“Türkiye Üzerinden Azerbaycan Doğalgazının Suriye’ye Nakli ile İlgili memorandum (2010)”78
“Azerbaycan Cumhuriyeti Ve Türkiye Cumhuriyeti Arasında Yüksek Düzeyde Strateji İşbirliği Kurulu’nun
Oluşturulmasıyla İlgili” Ortak Beyanname (15.09.2010)”79
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Stratejik Ortaklık ve Karşılıklı Yardım
Anlaşması”80
“Roketlerin Ortak Üretim Modeliyle Azerbaycan’da Üretilmesi Amacıyla Roketsan ile Azerbaycan Savunma
Sanayii Bakanlığı Arasında Protokol (20-24 Şubat 2011)”
“MKEK, ROKETSAN ve OTOKAR Firmalarının Azerbaycan’a Savunma Sanayi Ürünü İhraç Etme Sözleşmesi
(20-24 Şubat 2011)”81
19-22 Haziran 2011 tarihleri arasında askerî alanda 14 anlaşma imzalanmıştır. Anlaşmaların 3’ü iki ülkenin
Sahil Güvenlik Komutanlığı, 3’ü Jandarma Genel Komutanlığı ve 8’i de Kara Kuvvetleri Komutanlıkları arasında
imzalanmıştır.82
“Türkiye Cumhuriyeti Devleti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Devleti Arasında Telif Hakları Ve İlgili Diğer Fikri
Haklar Alanında İşbirliği Anlaşma (22.02.2011)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında 17 Temmuz 1998 Tarihinde
Ankara’da İmzalanan Sosyal Güvenlik Sözleşmesinin Revizyonu İle İlgili Ek Sözleşme (22.02.2011)”
73http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2007/10/20071011-3.htm 11 Ekim 2007 Resmi Gazete 26670.10.04.2016.

74 Gülmira Rzateva, “Azerbaycan-Türkiye Enerji İlişkileri: Sorunlar Ve Perspektifler”, Azerbaycan-Türkiye Dostluk, Kardeşlik Ve
Strateji Ortaklık, (Derleyenler: Cavid Veliyev, Reşat Resullu, Kenan Aslanlı), Ankara 2012, s.109.
76 file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/Az-Turkiye%20dostluk%20kardeshlik.pdf.17.04.2016.
77 Reşat Resullu-Kenan Aslanlı, “Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkileri: Temel Eğilimler Ve Başarılar” Azerbaycan-Türkiye:
Dostluk, Kardeşlik Ve Strateji Ortaklık, (Derleyenler: Cavid Veliyev, Reşat Resullu, Kenan Aslanlı), Ankara 2012, s. 79-80.
78 Rzayeva, a.g.e, s. 114.
79 Resullu-Aslanlı, a.g.e, s. 81.
80 file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/ss645.pdf.17.04.2016.
81 “ROKETSAN-Azerbaycan Sav. San. Bakanlığı Ortak Üretim Protokolü”, Savunma Sanayii Gündemi, 2001/1, Sayı 14, s. 60,
http://www.ssm.gov.tr /anasayfa/kurumsal/SSM%20Dergisi/SSM_14.pdf.28.04.2016.
82Aygün Askerzade, “NATO Çerçevesinde Azerbaycan-Türkiye Askerî İşbirliği ve Bölgesel Güvenlik Sorunları”, Karadeniz
Araştırmaları, Sayı: 20, Kış 2009, s. 6-7.http://www.karam.org.tr/Makaleler/121387085_askerzade.pdf.28.04.2016.
424
“Türkiye Cumhuriyeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Stratejik Ortaklık Ve Karşılıklı Yardım Anlaşması
(10.03.2011)”83
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Yatırımların Karşılıklı
Korunması Ve Teşvikine İlişkin Anlaşma (25.10.2011)”84
“Türkiye’nin İzmir Şehrinde Azerbaycan İle Türkiye Arasında Doğalgaz Transiti İle İlgili Anlaşma
(26.10.2011)”85
İki Ülke Arasında, Türkiye’nin Azerbaycan’dan Doğalgaz Almasına Ve Azerbaycan Doğalgazının Türkiye
Sınırlarından Avrupa'ya Transitine Olanak Sağlayan Bir Dizi Önemli Doğalgaz İhracı Anlaşması İmzalanmıştır.
“Türkiye Cumhuriyeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Stratejik Ortaklık Ve Karşılıklı Yardım Anlaşması
(10.03.2011)”
“Azerbaycan Hükümeti İle Türkiye Hükümeti Arasındaki Hükümetler Arası Anlaşma (Ekim 2011)”
“İzmir şehrinde Azerbaycan ve Türkiye arasında Transit Anlaşması (26.10.2011)”86
“TANAP Boru Hattının Uygulanmasına İlişkin Azerbaycan-Türkiye Hükümetler Arası Anlaşma (26.06.2012)”
“Türkiye Üzerinden Avrupa’ya Şah Deniz Sahasından Gaz Sağlayacak Trans Anadolu Boru Hattı’nı (TANAP)
İnşa Edecek Konsorsiyumun Kurulması İçin Azerbaycan Ve Türkiye Arasında Mutabakat Zaptı (26.12.2011)”87
Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Tanap Doğal Gaz İletim Anonim Şirketi Arasında 25 Ekim 2011 tarihinde
Azerbaycan’ın Şahdeniz II Bölgesi’nin doğal gazının Türkiye’ye ve Türkiye’den AB’ye Ulaştırılmasını Öngören
Hükümetler Arası Anlaşma İzmir’de; Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı’nın Yapımına İlişkin Mutabakat Zaptı ise
26 Aralık 2011 tarihinde Ankara’da imzalanmıştır.88
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Ve Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Azerbaycan Cumhuriyeti
Kaynaklı Ve Azerbaycan Cumhuriyetinden Transit Geçen Doğal Gazın Türkiye Cumhuriyeti Toprakları Üzerinden
Taşınması İçin Münhasır Boru Hattı Geliştirilmesine İlişkin Mutabakat (29.06.2012)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Türkiye Cumhuriyetine
Doğal Gaz Satışına Ve Azerbaycan Cumhuriyeti Kaynaklı Doğal Gazın Türkiye Cumhuriyeti Toprakları Üzerinden
Transit Geçişine Ve Doğal Gazın Türkiye Cumhuriyeti Toprakları Üzerinden Taşınması İçin Münhasır Boru Hattının
Geliştirilmesine İlişkin Anlaşma (29.06.2012)”89
“TRT İle Azerbaycan Radyo Ve Televizyon Programları A.Ş. Arasındaki İşbirliği Protokolü (11.09.2012)”
“Yunus Emre Enstitüsü İle Bakü Devlet Üniversitesi Arasında Türkoloji Projesi İşbirliği Protokolü
(11.09.2012)”
“Azerbaycan Ve Türkiye Arasında Teknik Düzenlemeler, Standardizasyon, Metroloji, Akreditasyon Ve
Uygunluk Değerlendirmesi" Alanlarında İşbirliğine Dair Mutabakat Zaptı (11.09.2012)”
“İki Ülke Arasında "Arama-Kurtarma Hizmetlerinin Koordinasyonuna Dair Anlaşma (11.09.2012)”
“Türkiye Cumhuriyeti Ulaştırma, Denizcilik Ve Haberleşme Bakanlığı İle Azerbaycan Cumhuriyeti Ulaştırma
Bakanlığı Arasında "Kombine Taşımacılığın Geliştirilmesine İlişkin" Mutabakat Zaptı (11.09.2012)”
“Türk İşbirliği Ve Koordinasyon Ajansı (TİKA) İle Azerbaycan Tarım Bakanlığı Arasındaki "Azerbaycan-Türkiye
Tohumculuk Ve Araştırma Ortak Kurumu'nun Faaliyetinin Düzenlenmesi" Protokolü (11.09.2012)”
“İki Ülkenin Dışişleri Bakanlıkları Arasındaki Diplomat Değişimi Mutabakat Zaptına (11.09.2012)”90
83 https://www.tbmm.gov.tr/.../kanunlar_sd.sorgu_yonlendirme?. 28.04.2016.
84 file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/Yeni%20klasör%20(8)/Azerbaycan.pdf .17.04.2016.
87Burcu Gültekin Punsmann, “Azerbaycan-Türkiye İlişkilerinde Bir Adım: Trans Anadolu Boru Hattı (TANAP)”, s. 16,
file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/Burcu_G_ltekin_Punsmann.pdf.15.04.2016.
88 file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/petkim_yasam_dergisi_STAR_Rafinerisi.pdf.17.04.2016.
90 http://haber.star.com.tr/dunya/turkiyeazerbaycan-arasinda-8-anlasma/haber-688094.24.04.2016.
425
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Trans Anadolu Doğal Gaz
Boru Hattı Sistemine İlişkin Hükümetler Arası Anlaşma İle Eki Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Ve The Trans
Anatolıan Gas Pıpelıne Company B.V. Arasında Trans-Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Sistemi Hakkında Ev Sahibi
Hükümet Anlaşması (02.01.2013)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Yatırımların Karşılıklı
Korunması Ve Teşvikine İlişkin Anlaşma (03.01.2013)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Ortaklık Ve İşbirliği
Anlaşması (03.01.2013)”
“Türkiye Cumhuriyeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Kamu Personel Yönetiminin Geliştirilmesi Ve
Desteklenmesi Alanlarında İşbirliğine İlişkin Protokol (03.01.2013)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Tatbikatların İcrasına ve Ev
Sahibi Ülke Desteğine İlişkin Mutabakat (06.07.2013)”91
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Arşiv Alanında İşbirliği
Protokolünün (28.11.2013)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Meteoroloji Alanında
İşbirliğine İlişkin Mutabakat Zaptının (03.12.2013)”92
“ARDNŞ ve BOTAŞ arasındaki ve aynı zamanda Azerbaycan Doğalgaz Teçhizatı Şirketi ile BOTAŞ International
Limited arasındaki Doğalgaz Satışı Anlaşmaları, ARDNŞ ve BOTAŞ arasındaki Doğalgaz Transiti Anlaşması ve
Azerbaycan menşeli doğalgazın Türkiye toprakları aracılığıyla transiti için kural ve koşulları belirleyen Kapsam
Anlaşması. (2013)”93
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Polis Eğitiminde İşbirliği
Üzerine Protokolün (07.05.2014)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Ormancılık Alanında
İşbirliğine İlişkin Mutabakat Zaptının (07.05.2014)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Basın Ve Enformasyon
Alanlarında İşbirliği Protokolü (07.05.2014)”94
“Türkiye-Azerbaycan Uluslararası Kara Ulaştırması Karma Komisyon Toplantısı Protokolü (4.08.2014)”95
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Tanap Doğal Gaz İletim Anonim Şirketi Arasında Türkiye Cumhuriyeti
Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Sistemine İlişkin
Hükümetler Arası Anlaşmanın Eki Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ve The Trans Anatolıan Gas Pıpelıne Company B
V. Arasında Trans-Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Sistemi Hakkında Ev Sahibi Hükümet Anlaşması (10.09.2014)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Trans Anadolu Doğal Gaz
Boru Hattı Sistemine İlişkin Mutabakat(10.09.2014)”96
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Aile, Kadın ve Çocuk
Politikaları Alanında İşbirliği Protokolü (03.12.2014)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Aile, Kadın Ve Çocuk
Politikaları Alanında İşbirliği Protokolü (03.12.2014)”
“Türkiye Cumhuriyeti Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ile Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Gümrük İdaresi
Arasında Gümrük Alanında Ortak Komite Kurulmasına İlişkin Mutabakat (15.01.2015)”97
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Uluslararası Kombine Yük
Taşımacılığı Anlaşması (10.02.2015)”
91 file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/20130712-1-1.pdf.17.04.2016.
93 http://socar.az/3889-news-view-az.html.19.04.2016.
95 file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/20140806_144637_2769_1_64.pdf.17.04.2016.
97 file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/1-0684.pdf.17.04.2016.
426
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Arama Kurtarma
Hizmetlerinin Koordinasyonuna Dair Anlaşma (04.04.2015)”98
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Hava Savunma Tatbikatı İçin
Ev Sahibi Ülkenin Desteğine İlişkin Mutabakat Muhtırası (18.09.2015)”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Hava Savunma Tatbikatı İçin
Ev Sahibi Ülkenin Desteğine İlişkin Mutabakat Muhtırası,(18.09.2015)”99
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Elektrik Enerjisi Mübadelesi
İle İlgili Olarak Ortaya Çıkan Borca İlişkin Protokolü (10.03.2016)”100
15 Mart 2016 tarihinde "Türkiye- Azerbaycan Yüksek Düzeyli Stratejik Konseyi ’inci Toplantısı" yapılmıştır.
Ardından iki ülke hükümetleri arasında 5 kritik anlaşma imzalandı. Bunlar:101
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Hükümeti Arasında Askeri, Sivil Personelin Sosyal ve Kültürel
Amaçlı Mübadelesine İlişkin Protokol”
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Diplomatik Misyon ve Konsolosluk Görevlilerinin,
Aile Üyelerinin Kazanç Getirici İşlerde Çalışmalarına İlişkin Anlaşma”
“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Adli İncelemeler Alanında İşbirliğine Dair
Anlaşma”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Hükümeti Arasında Sürücü Belgelerinin Değiştirilmesi ve
Karşılıklı Olarak Tanınmasına İlişkin Anlaşma”
“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Hükümeti Arasında Teknik İşbirliği Protokolü”
Cumhurbaşkanı İlham Aliyev Dönemimde Türkiye ve Azerbaycan siyasi, askeri, iktisadi, kültürel, sosyal
ilişkiler başta olmak üzere tüm sahalarda ortak adımlar atmışlar, bölgesel çapta etkili sonuçlar doğuran önemli
projeler gerçekleştirmişlerdir. Özellikle askeri, eğitim ve enerji alanında önemli anlaşmalar imzalanmıştır.
Sonuç
Azerbaycan Türkiye’nin, Türkiye’de Azerbaycan’ın dış politikasında özel bir yere sahiptir. Cumhurbaşkanı
İlham Aliyev, “Dünyada Türkiye ile Azerbaycan kadar birbiriyle politik, ekonomik ve kültürel alanda samimi yararlı
işbirliği yapan ülkeler yoktur” diyerek, iki ülke arasındaki işbirliği konusuna vurgu yapmıştır. Bu işbirliği sadece
etnik, kültürel ve dil birliğine değil, aynı zamanda karşılıklı çıkarlara dayanmaktadır. Geçen yıllar zarfında
Azerbaycan ile Türkiye arasında karşılıklı ilişkilerin maddî temelleri kuvvetlendirilmiştir. Türkiye ve Azerbaycan
siyasî, askerî, iktisadî, enerji, kültürel, eğitim ve sosyal ilişkiler başta olmak üzere tüm sahalarda ortak adımlar
atmışlar, bölgesel çapta etkili sonuçlar doğuran önemli projeler gerçekleştirmişlerdir. Türkiye Azerbaycan Yüksek
Düzeyli Strateji İşbirliği Konseyi toplantısının düzenlenmesiyle iki ülke arasında hemen hemen her alanda işbirliği
anlaşmaları imzalanmıştır. Bakü-Tiflis-Ceyhan, Bakü-Tiflis-Erzurum gibi enerji projelerinin, Bakü-Tiflis-Kars gibi
Avrupa’yı Asya ile birleştiren taşımacılık projeleri iki ülkenin politik ve ekonomik çıkarlarını sağlamaktadır. Bu
projelerin gerçekleştirilmesi dünya politikasında Azerbaycan ve Türkiye’nin önemini arttırmakta, onları doğalgaz
ve petrol nakil ülkelerine dönüştürmektedir. Tüm bunlar, iki ülkenin sıkı işbirliği sonucunda mümkün olmuştur.
Azerbaycan’ın Türkiye’deki sermayeleri fazladır. Azerbaycan-Türkiye askeri ilişkileri, direkt ikili ilişkilerin dışında
uluslararası örgütler ve faaliyetler çerçevesinde de gelişme kaydetmiştir. Bu gün önemli sayıda Azerbaycanlı
öğrenci Türk okullarında öğrenim görmekte, aynı zamanda Türk öğrenciler de Azerbaycan’da eğitim görmektedir.
Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in “Azerbaycan-Türkiye işbirliği olmadan bölgede hiçbir proje gerçekleştirilemez”
sözleri ortak çıkarlara dayanan bu işbirliğinin bölgede barışın, istikrarın ve güvenliğin sağlanmasında büyük
öneme sahip olduğunu göstermektedir.
Kaynakça
İnceleme-Araştırma Eserler
ARAS, Bülent, “Azerbaycan ve Orta Asya’da İsrail’in Stratejisi”, Middle East Policy, Cilt: 5, Sayı: 4, Ocak 1998.
99 http://www.sondakika.com/haber/haber-milletlerarasi-anlasmalar-8254060/.25.04.2016.
101http://www.milliyet.com.tr/turkiye-ile-azerbycan-arasinda-6-anlasma-ankara-yerlhaber-1267085/.15.04.2016.
427
ASKERZADE, Aygün, “NATO Çerçevesinde Azerbaycan-Türkiye Askerî İşbirliği ve Bölgesel Güvenlik

Sorunları”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 20, Kış 2009.
ASLANLI, Araz-İlham Hesenov, Haydar Aliyev Dönemi Azerbaycan’ın Dış Politikası (1993–2001), Platin
ATMACA, Tayfun, Yirminci Yüzyılın Sonunda Azerbaycan ve Türkiye Münasebetleri (1993-1999), Ankara
1999.
CAFERSOY, Nazım-Araz Aslanlı, “Azerbaycan-Türkiye Askeri İlişkileri”, Azerbaycan-Türkiye Dostluk, Kardeşlik
Ve Strateji Ortaklık, (Derleyenler: Cavid Veliyev, Reşat Resullu, Kenan Aslanlı), Ankara 2012.
CEMİLLİ, Elnur, ABD’nin Güney Kafkasya Politikası, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2007.
DENİZHAN, Emrah, “Türkiye’nin Kafkasya ve Orta Asya Politikası ve TİKA”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi,
Cilt: 2, Sayı: 1, 2010.
GÜLTEKİN PUNSMANN, Burcu, Azerbaycan-Türkiye İlişkilerinde Bir Adım: Trans Anadolu Boru Hattı (TANAP)
ile:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/Burcu_G_ltekin_Punsmann.pdf.15.04.2016.
KALAFAT, Yaşar-Araz Aslanlı, 21. Yüzyılda Türk Dış Politikası, Türkiye-Azerbaycan İlişkileri, (Editör İdris Bal),
Ankara Global Araştırmalar Merkezi, Ankara 2006.
MUSAYEV, Yahya, “Askeri-Teknik Alanda Azerbaycan-Türkiye İşbirliği (1991-2011)”, Azerbaycan-Türkiye:
Dostluk, Kardeşlik Ve Strateji Ortaklık, (Derleyenler: Cavid Veliyev, Reşat Resullu, Kenan Aslanlı), Ankara 2012.
NOVRUZOV, Kulu, “Azerbaycan Ve Kardeş Türkiye Arasındaki Eğitim İlişkileri”, Azerbaycan-Türkiye: Dostluk,
Kardeşlik Ve Strateji Ortaklık, (Derleyenler: Cavid Veliyev, Reşat Resullu, Kenan Aslanlı), Ankara 2012.
ÖZKAN, Gökhan, “Soğuk Savaş Sonrası Orta Asya Ve Kafkasya Ekseninde Türkiye-NATO-Rusya İlişkileri Ve
Türk Dış Politikasına Yansımaları”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Yıl: 1, Sayı: 12, 2010.
RESULLU, Reşat-Kenan Aslanlı, “Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkileri: Temel Eğilimler Ve Başarılar”,
Azerbaycan-Türkiye: Dostluk, Kardeşlik Ve Strateji Ortaklık, (Derleyenler: Cavid Veliyev, Reşat Resullu, Kenan
Aslanlı), Ankara 2012.
“ROKETSAN-Azerbaycan Savunma Sanayi Bakanlığı Ortak Üretim Protokolü”, Savunma Sanayii Gündemi,
2001/1, Sayı 14, http://www.ssm.gov.tr.28.04.2016.
RZATEVA, Gülmira, “Azerbaycan-Türkiye Enerji İlişkileri: Sorunlar Ve Perspektifler”, Azerbaycan-Türkiye
Dostluk, Kardeşlik Ve Strateji Ortaklık, (Derleyenler: Cavid Veliyev, Reşat Resullu, Kenan Aslanlı), Ankara 2012.
SÖNMEZOĞLU, Faruk, II. Dünya Savaşı’ndan Günümüze Türk Dış Politikası, Der Yayınları, İstanbul 2006.
VELİYEV, Cavid, Azerbaycan Dış Politikasının Enerji Boyutu, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006.
YILMAZ, Reha, “Azerbaycan’ın Dış Siyasetinde Bağımsızlık Sonrası Yıllar ve Karabağ Problemi”, Sosyal
Bilimler Araştırmaları Dergisi, Sayı: 2, 2010.
ZENGİN, Eyüp, Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Azerbaycan, İTO Yayınları, İstanbul 2010.
Elektronik Kaynaklar
Resmi Gazete Tarihi, 14.07.1992, Sayı: 21284
http://www.hukuki.net/hukuk/index.php?article=3629.15.04.2016.
Resmi Gazete Tarihi, 01.08.1992, Sayı: 21302
Resmi Gazete ile yayımı: 11.5.1993 Sayı: 21578
file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/Yeni%20klasör%20(8)/kanuntbmmc07603905.pdf.17.04.20
16.
Resmi Gazete Tarihi: 23.01.1993, Sayı: 21474
Resmî Gazete ile yayımı: 21.3.1993 Sayı: 21531
file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/kanuntbmmc07603889.pdf.17.04.2016.
Resmî Gazete ile yayımı: 21.4.1993 Sayı:21559
file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/kanuntbmmc07603903.pdf.17.04.2016.
Resmi Gazete Tarihi: 31.07.1996 Sayı: 22713
Resmi Gazete ile yayımı:31.07.1996 Sayı 22713
428
file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/Yeni%20klasör%20(8)/kanuntbmmc07904152.pdf
17.04.2016.
Resmi Gazete Tarihi:15.06.2005, Sayı: 25846
Resmi Gazete Tarihi: 24 Mart 2008, Sayı: 26826
http://www.hukuki.net/hukuk/index.php?article=3629.15.04.2016
www.mfa.gov.tr.10.04.2016.
http://ua.mfa.gov.tr/.10.04.2016.
http://haber.star.com.tr/dunya/turkiyeazerbaycan-arasinda-8-anlasma/haber-688094.24.04.2016.
http://www2.tbmm.gov.tr/d24/7/7-13041c.pdf.15.04.2016.
http://ekoavrasya.net/duyuru.aspx?did=14&pid=10&lang=tr.10.04.2016
http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2007/10/20071011-3.htm 11 Ekim 2007 Resmi Gazete
26670.10.04.2016.
http://socar.az/3889-news-view-az.html.19.04.2016.
http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/sozlesmeler/ikili.html.10.04.2016.
http://www.sondakika.com/haber/haber-milletlerarasi-anlasmalar-8254060/.25.04.2016.
https://www.tbmm.gov.tr/.../kanunlar_sd.sorgu_yonlendirme?.15.04.2016.
http://www.milliyet.com.tr/turkiye-ile-azerbycan-arasinda-6-anlasma-ankara-yerlhaber-
1267085/.15.04.2016.
http://www.turansam.org/makale.php?id=175.15.04.2016.
http://www.karam.org.tr/Makaleler/121387085_askerzade.pdf.28.04.2016.
file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/2013-0712-1-1.pdf.17.04.2016.
file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/2981-8595-1-PB.pdf.17.04.2016.
file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/Az-Turkiye%20dostluk%20kardeshlik.pdf
/anasayfa/kurumsal/SSM%20Dergisi/SSM_14.pdf.28.04.2016.
file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/2014-0806_144637_2769_1_64.pdf.17.04.2016.
file:///C:/Users/Win%207/Desktop/azerbaycan/1-0684.pdf.17.04.2016.
429
TÜRKİYE’DE SİYASET, KAMU YÖNETİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER
LİTERATÜRÜNDE AZERBAYCAN ALGISI
Cantürk CANER*
Betül ŞENGÜL**
Özet
Bu çalışmanın amacı Sovyetlerin dağılmasından günümüze Türkiye’de Azerbaycan hakkında yapılmış Siyaset
Bilimi, Kamu Yönetimi ve Uluslararası İlişkiler disiplinlerine ait lisansüstü tezler, akademik nitelikli makale ve
kitaplardan oluşan çalışmaların istatistiksel derlemesini yapmak ve bu çalışmaların yoğunlaştığı konuları
belirlemektir. Bilindiği gibi Azerbaycan, bağımsızlığını kazandığı günden beri Türkiye’de sosyal bilimlerin pek çok
alanında akademik inceleme konusu olmuştur. Tarihsel, kültürel ve milli bağlarımız bulunan kardeş ülke
Azerbaycan hakkında yapılan çalışmalar özellikle Kamu Yönetimi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler konularında
hatırı sayılır boyuta ulaşmıştır. Ancak bu çalışmalar gerek konu, gerekse de nitelik itibariyle yeterli ve çeşitli
değildir ve sadece belirli noktalara odaklandıkları için birbirini tekrar etmektedir. Bu durum kardeş ülke
Azerbaycan’ı yeterince tanımamızı engellediği gibi bu konularda gelecekte yapılacak diğer çalışmaların da
kalitesini olumsuz etkileyebilir.
Çalışma, giriş dahil olmak üzere toplam 7 alt başlıktan meydana gelmiştir. Bu amaçla öncelikle Azerbaycan
Türkiye ilişkilerinin tarihçesi, mahiyeti ele alınmıştır. İkinci olarak Azerbaycan ile ilgili söz konusu sosyal bilim
dallarında yapılmış olan Yüksek Lisans ve Doktora tezleri incelenmiştir. Üçüncü olarak konuyla ilgili yapılmış olan
akademik mahiyetli makaleler ele alınmış nihayetinde de ulusal yayınevleri tarafından basılmış konuyla ilgili
kitaplar taranarak tasniflenmiştir.
Giriş
Türkiye ve Azerbaycan yüzlerce yıldır yan yana yaşamış, iki kardeş millettir. Aynı soydan ve aynı kökten
gelen bu iki kardeşin arasındaki ilişkiler zaman zaman uluslararası konjonktürler gereği kesintiye uğrasa da hiç
azalmayan bir yoğunluğa sahiptir. Bu yoğunluk başta siyaset, ekonomi ve ticaret olmak üzere kültürel alanlarda
artan bir şekilde devam etmiştir. Özellikle Soğuk Savaşın bitişinin ardından Azerbaycan’ın yeniden bağımsızlığını
kazanmasından sonra her platformda iki ülke birlikteliğini göstermekten çekinmemiştir. Geçen onlarca yıl içinde
artan ilişkilerin akademik alanlarda da güçlü bağlar kurması bu birlikteliğin gelecek yüzyıllarda da kalıcı olması için
elzemdir. Bu bağlamda giderek artan kültürel birliktelik eğitim ve akademik çalışmalar alanında güçlenerek
pekiştirilmelidir. İşte bu çalışma iki kardeş ülke arasındaki akademik düzeyde Kamu Yönetimi, Siyaset Bilimi ve
Uluslararası İlişkiler alanlarında ne noktaya geldiğinin ortaya çıkarılması ve söz konusu üç bilim dallarında genel
bir fikrin verilmesi amacıyla hazırlanmıştır.
1.Tarihsel Perspektifi İçinde Türkiye-Azerbaycan İlişkileri
Bir millet iki devlet felsefesi çerçevesinde Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin tarihi yüzlerce yıllık geçmişe
dayanır. Daha 11. ve 12. yüzyıllarda başlayan ilişkiler, 13. yüzyılda Osmanlıların tarih sahnesine çıkmasıyla
genişlemiştir. Daha çok ekonomi ve ticari konularda yoğunlaşan bu ilişkiler aynı yüzyıllarda din, kültür ve sanat
alanlarına da yansımıştır. Nitekim 13. yüzyılda Marco Polo’nun eserinde Anadolu gezilerinden söz edilirken
Tebriz’i Baharat ve İpek yollarıyla Anadolu’ya bağlayan ticaret yollarından uzun uzun bahsedilir1. Aynı köklere
sahip iki kardeş toplumun arasındaki ilişkiler, 15. yüzyılın ortalarından itibaren önemli bir değişim süreci içine
girmiştir. İran coğrafyasında kurulan Safevi Devletinin bölgeyi egemenliğine alıp, Kafkas havzası üzerinden
Anadolu’yu tehdit etmesi üzerine Osmanlı-Azerbaycan ilişkileri dolaylı ve Safeviler üzerinden siyasal rekabetin
* Yrd. Doç. Dr. Dumlupınar Üniversitesi, İİBF, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi Kütahya.
** Yüksek Lisans Öğrencisi. Dumlupınar Üniversitesi, SBE Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı Kütahya.
1 Bilal Dedeyev, “Azerbaycan-Osmanlı Ekonomik İlişkileri (1450-1520)”, Journal of Qafqaz University, No:18, 2006, (105-112),
s:105 (http://journal.qu.edu.az/article_pdf/1011_152.pdf )
430
konu olduğu bir mücadeleye sahne olmuştur. Bu siyasi rekabet yüzyıllar içinde ciddi kayıplara yol açacak oldukça
hareketli ve artan bir gerginlik üzerine kurgulanmış; buna mukabil ticari, dini ve kültürel ilişkiler her daim devam
etmiştir.
Türk-Azeri ilişkilerinin 18. yüzyılın başlarında yeni bir sürece girdiği görülmektedir. Safevilerin dağılmasını
takip eden 1722 yılından itibaren ilişkiler yeniden canlanmış, yüzlerce yıllık devam eden gerilim ve savaşlar yerini
doğrudan bölgesel ittifak arayışlarına bırakmıştır. Özellikle 1768-1792 yılları arasında Azerbaycan’da kurulan yerel
hanlıklar, Gürcü-Rus ittifakına karşı Osmanlı İmparatorluğu’yla doğrudan siyasi bir işbirliği içine girmişlerdir2.
Türk-Azeri ilişkilerinin 19. yüzyılın başından itibaren bir kere daha kesintiye uğradığını söylemek mümkündür.
Ticari ve kültürel ilişkiler mevcudiyetini devam ettirmekle birlikte siyasal açıdan bölgenin Rus Çarlığı nüfuz alanına
girmesi ve Osmanlı İmparatorluğu’nun dikkatini başka bölgelere çevirmek durumunda bırakılması nedeniyle
etkinliğini yitirmiştir.
19. yüzyıl boyunca Türk- Azeri ilişkilerinde siyasal açıdan dikkate değer bir gelişme görülmez. Genel olarak
bu yüzyıl içinde bölge Rus ve İran nüfuz çekişmelerine sahne olmuş, özellikle Çarlık Rusyası Kafkaslar üzerinden
Azerbaycan coğrafyasına inerek egemenliğini güçlendirmiştir.
Türk-Azeri ilişkilerinin yeniden canlanması ise 20. yüzyılın başlarında 1. Dünya Savaşının sonlarına ve Türk
Kurtuluş Savaşı sürecine rastlar. Bolşevik İhtilalini izleyen yıllar içinde Azerbaycan’a da sıçrayan olaylar 28 Mayıs
1918 tarihinde Azerbaycan Demokratik (veya Halk) Cumhuriyeti’nin kurulmasına yol açmıştır. Bu gelişme aynı
zamanda Azerbaycan’ı Müslüman ve Türk toplumlarında kurulan ilk modern (demokratik ve laik) devlet
yapmıştır. Ne var ki bu devletin ömrü yaklaşık iki yıl sürmüş ve ardından yaşanan bir dizi hadiseden sonra bölge
bir kere daha Rus (Sovyet) nüfuz alanına girmiştir.
Kurtuluş Savaşı yıllarında Türk-Azeri ilişkilerinin bu kez daha yakın ve yoğun bir siyasal işbirliği içinde gelişme
gösterdiği açıktır. Anadolu’nun düşman işgalinden kurtarılması için başlatılan bağımsızlık mücadelesine anti-
emperyalist bir siyasal yaklaşım çerçevesinde destek veren Azerbaycan, Milli Mücadele boyunca hem maddi hem
de manevi yönden çok büyük katkılarda bulunmuştur. Ne var ki Milli Mücadele sonrasında ilişkiler bir kere daha
kesintiye uğramak zorunda kalmıştır.
Milli Mücadele sonrasında Türk-Azeri ilişkilerinin bir kez daha ve yaklaşık seksen yıl boyunca kesintiye
uğradığı görülmektedir. Hiç kuşkusuz bu kesintide en büyük etken Soğuk Savaş döneminin beraberinde getirdiği
siyasal kutuplaşmadır. Soğuk Savaş yıllarında Azerbaycan’la ilişkiler Sovyetler üzerinden ve son derece sınırlı
olarak devam etmiştir. Bu dönem içinde kayda değer tek olayın de Nahcivan Özerk Yönetimi’nin KKTC’yi hakim
güç olarak tanımasıdır. Her ne kadar bu olayın dış politikada önemli bir etkisi olmasa da Kıbrıs Sorunu gibi önemli
bir olayda Azerbaycan-Türkiye dostluğunun ne denli güçlü kaldığını göstermesi bakımından önemlidir.
Bu gelişme dışında Sovyetlerin dağılmasını takip eden 1991 ve sonrasında Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin
yeniden ve bu kez çok yoğun biçimde başladığı da açıktır. 9 Kasım 1991 tarihinde Azerbaycan’ın bağımsızlığını
tanıyan ilk ülke Türkiye’dir. Bu ilk siyasi adımın ardından ikinci siyasi işbirliği Ermenistan’ın 1986’da Dağlık Karabağ
işgaliyle başlayan süreçte Türkiye Azerbaycan’a tam destek vermesi üzerine gelmiştir. Bu gelişmelerin ardından
günümüze kadar Türkiye ile Azerbaycan arasında çok sayıda anlaşma yapılmıştır. Bu anlaşmalar arasında göze
çarpanlar ise sırasıyla3;
Ticari ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması (2 Ocak 1992),
Dostluk, İşbirliği ve İyi Komşuluk Anlaşması (24 Ocak 1992),
Hava Taşımacılığı Anlaşması (2 Mayıs 1992),
Askerî Eğitim İşbirliği Anlaşması, Karşılıklı Konsolosluk Açılmasına Dair Sözleşme, (11 Ağustos 1992),
Uluslararası Karayolu Taşımacılığı Anlaşması (1 Kasım 1992),
İşbirliği ve Dayanışma Anlaşması, Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Hukukî, Ticari ve
Cezaî Konularda Adlî Yardımlaşma Sözleşmesi (2 Kasım 1992),
Karadeniz Ekonomik İşbirliği Eğitim, Kültür ve Haberleşme Anlaşması (6 Mart 1993),
2 Tafiq T. Mustafazade, “18. Yüzyılda Osmanlı-Azerbaycan İlişkilerinin Başlıca Merhaleleri”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi,
Bahar 2004, Sayı:1, (21-36), s:23
3 Bilgiler www.tbmm.gov.tr’den derlenmiştir (E.T. 21.04.2016)
431
Bilimsel, Teknik, Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Alanlarda İşbirliği Anlaşması, Gümrük İşleri Alanında İşbirliği
ve Karşılıklı Yardıma İlişkin Protokol, Yatırımların Karşılıklı Teşviki Anlaşması, Çifte Vergilendirmeyi Önleme
Anlaşması (9 Şubat 1994),
Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması (4 Nisan 1994),
Denizcilik Anlaşması (5 Mayıs 1997),
Sosyal Güvenlik Sözleşmesi, (17 Temmuz 1998),
Milli Eğitim Bakanlıkları ve Yüksek Öğretim kurumları Arasında Eğitim ve İşbirliği Anlaşması (2 Kasım 1998),
Azerbaycan Doğal Gazının Türkiye Cumhuriyeti’ne Sevkiyatına İlişkin Anlaşma (12 Mart 2001),
Hukukî ve Ticarî Konularda Adlî İşbirliği Anlaşması (3 Mayıs 2002),
Çevre Koruma Alanında İşbirliği Anlaşması (9 Temmuz 2004),
Haritacılık Alanında Eğitim, Teknik ve Bilimsel İşbirliğine Dair Anlaşma (20 Temmuz 2005),
Hükümetler Arasında Ortaklık ve İşbirliği Anlaşması (6 Kasım 2007),
Her iki ülkenin Aile, Kadın ve Çocuk Sorunlarından Sorumlu Devlet Bakanlıkları ve Komitesi Arasında İşbirliği
Muhtırası (4 Şubat 2008),
Uzun Vadeli Ekonomik ve Ticari İşbirliği Programı ve İcra Planının Onaylanması (18 Şubat 2008),
Kamu Personel Yönetiminin Geliştirilmesi ve Desteklenmesi Alanlarında İşbirliğine İlişkin Protokol (3 Haziran
2008),
Azerbaycan ve Türkiye Arasında Stratejik İşbirliği ve Karşılıklı Yardım Hakkında” Anlaşma (16 Ağustos 2010),
Meteoroloji Alanında Mutabakat Zaptı, Doğal Gaz Satışı Anlaşması, Yatırımların Karşılıklı Korunması ve
Teşviki Anlaşması (25 Ekim 2011),
Arama ve Kurtarma Hizmetlerinin Koordinasyonuna Dair Anlaşma (11 Eylül 2012),
Güvenlik İşbirliği Anlaşması, Bilim, Teknoloji, Sanayi ve Girişimcilik Alanında İşbirliğini Güçlendirmeye Yönelik
Mutabakat Zaptı (13 Kasım 2013),
Uluslararası Kombine Yük Taşıması Anlaşması (7 Nisan 2014),
Askeri, Sivil Personelin Sosyal ve Kültürel Amaçlı Mübadelesine İlişkin Protokol, Diplomatik Misyon ve
Konsolosluk Görevlilerinin, Aile Üyelerinin Kazanç Getirici İşlerde Çalışmalarına İlişkin Anlaşma, Adli İncelemeler
Alanında İşbirliğine Dair Anlaşma, Sürücü Belgelerinin Değiştirilmesi ve Karşılıklı Olarak Tanınmasına İlişkin
Anlaşma ile Teknik İşbirliği Protokolü (15 Mart 2016)
Görülüyor ki, Soğuk Savaşın ertesinde Türkiye-Azerbaycan arasındaki ilişkiler siyasi, ekonomik, ticari,
kültürel ve kamu yönetimi boyutuyla çok yönlü olarak perçinlenmiştir. Söz konusu ilişkilerin akademik boyutu ele
alındığında ise geçen yirmi yıllık sürede asıl ilerlemenin bu alanda gerçekleştiği çok açıktır. 1998 yılında imzalanan
karşılıklı eğitim anlaşmasından sonra her iki ülke arasında düzenli bir şekilde karşılıklı öğrenci değişimi programı
başlamış ve günümüze kadar gelmiştir. Geçen yirmi yıllık dönemde bu alandaki işbirliği sonunda 2014-2015
Eğitim Öğretim yılında ülkemizde eğitim gören Azerbaycan uyruklu öğrenci sayısı 6904’e ulaşmıştır4. Benzer
şekilde Azerbaycan’da yükseköğrenim gören Türk öğrenci sayısı ise yaklaşık 3886’dır5. Gelecek yıllarda bu oranın
daha da artacağından hiç kuşku yoktur.
Öğrenci değişiminin geçen yirmi yıl içinde sürekli artması bir yandan iki ülke arasında bütünleşmenin
yollarını sağlarken, diğer yandan da bu alanlarda yapılan akademik çalışmaların çoğalmasına yol açmaktadır.
Özellikle Kamu Yönetimi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler bilim dallarında yapılan öğrenci değişimi ve
akademik çalışmalar hem bölgenin istikrar arayışları hem de gelecekteki Türk-Azeri ilişkilerinin vizyonunu
geliştirmektedir. Türkiye’de Azerbaycan’la ilgili akademik çalışmaların Soğuk Savaşın hemen bitiminde başlaması
şaşırtıcı değildir. Zira Soğuk Savaş döneminde iki ülke arasındaki ilişkiler Sovyetler Birliği üzerinden yürütülmüş ve
siyasi nedenlerle oldukça kısıtlı kalmıştır.
2.Türkiye’de Kamu Yönetimi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Literatüründe Azerbaycan’la İlgili Yüksek
Lisans Tezleri
Çalışmanın bu bölümünde Türkiye’de yapılan ve Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde tamamlanmış olan
Azerbaycan’la ilgili Kamu Yönetimi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler bilim dallarını ilgilendirdiği düşünülen
4 http://www.cnnturk.com/universite-rehberim/ hangi-ulkeden-kac-ogrenci-turkiyede-egitim- goruyor?page=3 (E.t.

21.04.2016)
5 http://cahidehayrunnisayagci.blogcu.com /baku-buyukelcisinden- azerbaycan-da-okuyan-ogrencilere-onemli/6154296
(E.T.21.04.2016)
432
Yüksek Lisans tezleri yazım tarihleri, konu başlığı, disiplin alanları ve tezlerin tamamlandığı üniversiteler
bakımından ele alınmaktadır. Konunun anlaşılabilirliğini kolaylaştırmak için derlenen bilgiler belirli dönemler
içinde değerlendirilerek aktarılmıştır. Dönemler içinde ele alınmasındaki amaç aynı zamanda karşılaştırma
yapabilmektir. Ayrıca bu bölümde derlenen bilgiler YÖK Tez Veri Tabanı esas alınarak toplanmış ve sonuçlar söz
konusu veri tabanı kullanılarak derlenmiş, tezi hazırlayanların ismi ve cinsiyeti de ihmal edilmiştir.
YÖK Tez Veri Tabanına göre Azerbaycan’la ilgili başlık ve içerikli ilk tamamlanmış Yüksek Lisans tezinin 1992
yılında İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde hazırlandığı tespit edilmiştir. Söz konusu tezin başlığı ise
Eski (1918-1920) ve Yeni Dönem Azerbaycan Türk Cumhuriyetleri'nin Kuruluş ve Tekâmüllerinde Temel Sosyal
Kavramların Yeri ve Önemi’dir. Yapılan araştırmada 1992 yılı içinde başka bir teze rastlanmamıştır. Bununla
birlikte ilerleyen yıllarda 1993 yılında 1, 1994 yılında 1, 1995 yılında 3, 1996 yılında 2, 1997 yılında 1, 1998 yılında
2, 1999 yılında da 2 adet yüksek lisans tezinin tamamlandığı görülmektedir. Soğuk Savaşın bitişini takip eden ilk
sekiz yıl içinde Azerbaycan başlıklı ve konulu tezlerin toplam sayısı 13’tür. Sekiz yıllık dönem içinde hazırlanan
tezlerin bilim dallarına dağılımları ele alındığında Siyaset Bilimi alanında 2, Tarih alanında 5, Kamu Yönetimi
alanında 2, Uluslararası İlişkiler alanında 2, Hukuk alanında 1 ve İşletme alanında 1 olduğu görülür. Tezlerin
yapıldığı üniversitelerin dağılımına bakıldığında İstanbul Üniversitesi 3, Gazi Üniversitesi 3, Selçuk Üniversitesi 2,
Atatürk Üniversitesi 2, Ankara Üniversitesi 1, Hacettepe Üniversitesi 1 ve Kocaeli Üniversitesi 1’dir. Söz konusu
dönemde Azerbaycan üzerine yapılan Tarih konulu tezlerin Azerbaycan coğrafyası ve Türk-Azeri ilişkilerinin
tarihçesine odaklandığını, Siyaset Bilimi konulu tezlerin de devlet ve siyasal kültür içeriğini taşıdığını söylemek
mümkündür. Kamu Yönetiminin konusu olan tezler daha çok devlet yönetimi, hükümet sistemi ve yerel
yönetimler alanına eğilmiştir. Uluslararası İlişkiler alanına giren konularda yapılan tezlerin de dönemsel olarak
Azerbaycan-Türkiye ilişkilerine odaklandığı ve Hazar petrollerinin bölgesel politikalara olan etkisi konulu olduğunu
söylemek mümkündür. Dönem içinde İşletme ve Hukuk bilim dallarına giren tezler de tespit edilmiştir. Bu tezlerin
içeriğinin doğrudan hükümet sistemi ve proje yönetimi odaklı olduğu görülmektedir. Genel bir değerlendirme
içinde 1992-1998 arasında Türkiye’de yapılan Azerbaycan başlıklı tez çalışmalarının henüz emekleme aşamasında
olduğunu söylemek mümkündür. Siyaset, Kamu Yönetimi ve Uluslararası İlişkiler alanlarından ayrı olarak tarih,
işletme ve hukuk gibi bilim dallarında da konuyla örtüşen tezlere rastlamak da mümkündür.
Tablo 1: 1992-1998 Arası Siyaset, Kamu Yönetimi ve Uluslararası İlişkiler Konulu Yüksek Lisans Tezleri
Yazım Tarihi Bilim Dalı Sayı Üniversite
1992 Siy. Bil. 1 İstanbul
1993 Ul. İl. 1 Gazi
1994 Tarih 1 Selçuk
1995 Tarih, KY 3 Selçuk, Gazi, İstanbul
1996 Siy.Bil. KY 2 İstanbul, Hacettepe
1997 Tarih 1 Atatürk
1998 Tarih, Hukuk 2 Atatürk, Ankara
1999 Ul.İl. İşletme 2 Gazi, Kocaeli
2000-2010 yıllarını kapsayan on yıllık dönemde yapılan Yüksek Lisans Tez çalışmaları ele alındığında sayı ve
içerik bakımından gözle görülür bir artış söz konusudur. Bu dönem içinde yazılan toplam tez sayısı toplam 89’dur.
Yıllara göre dağılımlarına bakıldığında 2000 yılında 10, 2001 yılında 7, 2002 yılında 6, 2003 yılında 9, 2004 yılında
14, 2005 yılında da 3 tez yazılmıştır. 2006 yılında 7, 2007 yılında 10, 2008 yılında 6, 2009 yılında 13 ve 2010
yılında da 4 çalışma yapılmıştır. Tezlerin bilim dallarına olan dağılımları da hayli ilgi çekicidir. Tarih alanında
toplam 13 tez yazılırken, Siyaset Bilimi alanında hiç tez yazılmamış, Hukuk alanında 15, İşletmecilik 1 ve Sosyal
Bilgiler Öğretmenliği alanında 1 tez yazılmıştır. Bu dönemde en çok dikkat çeken tez çalışmaları ise Uluslararası
İlişkiler ve Kamu Yönetimi alanlarında yapılmıştır. Uluslararası İlişkiler alanında toplam 43 Yüksek Lisans tezi
yazılırken, Kamu Yönetimi alanında bu sayı 16’da kalmıştır. Her iki alanda bu denli sayıda tez yazılmasının sebebi
Kamu Yönetimi ve Uluslararası İlişkiler alanlarında öğrenci değişimi sayısının çoğalması ve akademisyenlerin
bölgeye artan ilgisi olarak açıklanabilir. Tezlerin yapıldığı üniversitelerin dağılımına bakıldığında Ankara
Üniversitesi 21 tezle ilk sırayı alırken, İstanbul Üniversitesi 16 tezle ikinci sırayı takip etmiştir. Söz konusu
dönemde Marmara Üniversitesi 8, Gazi ve Selçuk Üniversitelerinde 6’şar, Hacettepe ve Ege Üniversitelerinde 4’er
tez yazılmıştır. Sakara Üniversitesi 3, ODTÜ, Marmara ve Boğaziçi Üniversitelerinde 2’şer tez yazılmıştır. Ayrıca
söz konusu dönemde Trakya, Mimar Sinan, Osmangazi, Kocaeli, 18 Mart, KTÜ, Yıldız, Trakya, Niğde, Bilkent,
Galatasaray, 9 Eylül, Uludağ Üniversiteleri ile Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Harp Akademilerinde 1’er tane
433
tez yazılmıştır. 2000-2010 arasında Azerbaycan üzerine yapılan Yüksek Lisans tezlerinin içeriklerine
bakıldığındaysa Uluslararası İlişkiler alanında yapılan tezlerin daha çok Azerbaycan’ın dönemsel dış politika
anlayışları, NATO, AGİT ve AB gibi devletler üstü kuruluşlarla olan ilişkiler, TACİS ve TRACECA gibi uluslararası
projeler, petrol ve enerji hatları, bölgesel güvenlik, Rusya, ABD, İran gibi ülkelerle olan ilişkiler, Türkiye-
Azerbaycan münasebetleri konularına yoğunlaştığı görülmektedir. Özellikle Hazar petrolleri ve enerji hatları bu
alanda yapılan tezlerin ana konusu olarak değerlendirilebilir. Kamu Yönetimi alanında yapılan tezler ise bürokrasi
ve bürokratlar, siyasi partiler, yerel yönetim sistemleri, merkezi yönetim ve siyasi yapı konularına odaklanmıştır.
Tarih alanında yapılan tezler daha çok Osmanlı-Azerbaycan ilişkileri, 1. ve 2. Dünya Savaşlarında Azerbaycan,
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, tarihsel perspektifi içinde Azerbaycan’ın komşularıyla olan ilişkilerine
değinmektedir. Hukuk alanında yapılan tezler de AİHM, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, kamu hukuku, mali
hukuk, devletin erkleri, anayasa ve anayasalcılık, ticaret, borçlar ve medeni hukuk gibi özel hukuk konularını
içermektedir. Bu dönemde yazılan tezler arasında ilk kez Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Harp Akademileri ve
Niğde Üniversitesi Sosyal Bilgiler Öğretmenliği gibi kurumlarında yer aldığı dikkatlerden kaçmamaktadır. Her ne
kadar söz konusu kurumların faaliyet gösterdiği akademik alanlar farklı olsa da Uluslararası İlişkiler konularında
böyle çalışmalar yapması Azerbaycan’ın Türk akademik camiasında giderek ilgi kazandığını göstermesi
bakımından hayli ilginçtir. Dönemin bir başka özelliğiyse Dağlık Karabağ ve Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerine
henüz yeterince ilgi gösterilmemiş olmasıdır. Daha çok Hazar petrollerine ilgi duyan Türk akademik dünyası
Ermenistan ve Ermeni ilişkilerini kendi perspektifi içinden ele almaya devam etmiştir.
2000 KY, Ul.İl. Tarih 10 Marmara, Ankara, Boğaziçi, Selçuk, Sakarya,
Hacettepe
2001 KY, Ul.İl.Hukuk 7 Marmara, Ankara, İstanbul, Trakya
2002 KY, Ul.İl. Hukuk 6 Marmara, Ankara, Gazi, ODTÜ, Selçuk
2003 KY, Ul.İl. Tarih,Hukuk 9 Marmara, Ankara, Selçuk, İstanbul, M.Sinan
2004 KY, Ul.İl. Tarih, Hukuk 14 Osmangazi, Ankara, Hacettepe, İstanbul,
Gebze, Kocaeli, Boğaziçi
2005 Ul.İl. 3 Selçuk, Gazi, İstanbul
2006 KY, Ul.İl. Hukuk 7 Ankara, ODTÜ, Marmara, İstanbul, Ege
2007 Ul.İl. Tarih, Hukuk 10 Kocaeli, Gazi, Sakarya, Ankara, 18 Mart,
Hacettepe, KTÜ, İstanbul, H.Akademileri
2008 Ul.İl. Tarih 6 YTÜ, Ege, Trakya, Gazi, Ankara
2009 KY, Ul.İl. Tarih,Hukuk 13 İstanbul, Niğde, Gazi, Marmara, Bilkent,
Galatasaray, Sakarya
2010 Tarih, Hukuk 4 Marmara, 9 Eylül, Uludağ
2011-2015 yıllarını kapsayan beş yıllık dönemde yapılan Yüksek Lisans Tezleri ele alındığında Azerbaycan
üzerine yapılan çalışmaların sayısında istikrarlı artışın devam ettiği görülmektedir. Nitekim bu dönem içinde
yapılan toplam tez sayısı 46’dır. 2011 yılında 6 tez yazılırken, 2012’de 14, 2013’de 9, 2014’de 11 ve 2015 yılında
da 6 tez yazılmıştır. Beş yıllık dönemde yazılan tezlerin alanlarına bakıldığında Uluslararası İlişkiler alanında
yapılan çalışmaların sayıca arttığı görülmektedir. Söz konusu dönem aralığında bu alanda 23 yazılırken, Tarih ve
Hukuk alanlarında 9’ar çalışma yapılmıştır. Kamu Yönetimi konularında yapılan çalışma sayısı 9’da kalırken,
Sosyoloji alanında da 1 tez yazılmıştır. Bu beş yıllık dönemde yapılan tezlerin üniversitelere dağılımı da hayli
ilginçtir. Tezlerin yazıldığı üniversitelerin sayısı geçen beş yıllık dönem içinde hayli artmıştır. Bu durum
Azerbaycan’a duyulan ilginin giderek artmasıyla açıklanabilir. Nitekim beş yıllık dönem içinde Selçuk
Üniversitesinde 7 tez yazılmış, Beykent, Gazi, Ankara ve Sakarya Üniversitelerinde 4’er tez yazılmıştır.
ODTÜ’nde 3 tez yazılırken, Turgut Özal, Dumlupınar, Hacettepe ve İstanbul Ticaret Üniversitelerinde 2’şer
tez tamamlanmıştır. Marmara, Ege, Dokuz Eylül, Kafkas, Fatih, İnönü, Uludağ, Atılım, İstanbul, Nevşehir ve Polis
Akademisinde de 1 tez yazılmıştır. Yapılan tezlerin konularına yakından bakıldığında Uluslararası İlişkiler konulu
çalışmaların Azerbaycan-Türkiye ilişkileri, Ermeni Sorunu, Rusya ve Kafkaslar politikası, İran, enerji politikaları ve
ABD odaklı kaldığı söylenebilir. Tarih alanında yapılan çalışmalar dönemsel Azerbaycan tarihi üzerinedir. Hukuk
tezleriyse karşılaştırmalı özel hukuk konuları, adli yargılama ve telif hakları üzerinedir. 2011-2015 arasında hukuk
434
alanında yapılan çalışmaların daha çok özel hukuk konularından meydana gelmesi, her iki ülkenin hukuksal
sistemlerinin de araştırılmaya başladığını göstermektedir.
2011 Ul.İl. KY 6 Sakarya, DPÜ, Beykent
2012 Ul. İl. KY, Tarih, Hukuk 14 Marmara, ODTÜ, Sakarya, Ankara, Ege, Selçuk,
Beykent, Hacettepe, 9 Eylül
2013 Ul. İl. Sos., Tarih, 9 ODTÜ, Selçuk, Kafkas, Gazi, İst. Tic.Ankara, Fatih
Hukuk
2014 Ul. İl. KY, Tarih, Hukuk 11 Gazi, İnönü, Uludağ, Atılım, Selçuk, İstanbul,
Beykent, Ankara, Fırat, T.Özal,
2015 Ul.İl. Tarih, Hukuk 6 Gazi, İst.Tic. Ankara, T.Özal, Nevşehir, Pol.Ak.
Genel bir değerlendirme yapıldığında 1992-2015 arasında Türkiye’de yapılan konuyla ilgili 148 adet Yüksek
Lisans tezi yapıldığı görülmektedir. Bu tezler arasında Uluslararası İlişkiler alanında yapılan çalışmalar ilk sıradadır.
Uluslararası İlişkiler bilim dalında 68 tez tamamlanmışken, Tarih alanında 27, Hukuk alanında 26, Kamu Yönetimi
alanında da 17 tez yapılmıştır. En fazla tez 2004 ve 2012 tarihleri arasında yazılmıştır (14). Yine konuyla en fazla
tez çalışması ise 26 tezle Ankara Üniversitesinde tamamlanmıştır. 2000-2015 yılları arasında Azerbaycan’la ilgili
tezlerin 34 farklı üniversitede tamamlandığı da gözlerden kaçmamaktadır. Bu sayı özellikle 2011-2015
döneminde hayli artmıştır. Bununla birlikte konuyla ilgili tez çalışmalarının büyük bir çoğunlukla devlet
üniversitelerinde tamamlatıldığı görülmektedir. Bir başka deyişle ülkemizdeki özel üniversitelerin Azerbaycan’a
olan ilgileri halen yeterli düzeyde değildir.
3.Türkiye’de Kamu Yönetimi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Literatüründe Azerbaycan’la İlgili Doktora
Tezleri
Çalışmanın bu bölümünde Türkiye’de yapılan ve Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde tamamlanmış olan
Azerbaycan’la ilgili Kamu Yönetimi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler bilim dallarını ilgilendirdiği düşünülen
Doktora tezleri yazım tarihleri, konu başlığı, disiplin alanları ve tezlerin tamamlandığı üniversiteler bakımından ele
alınmaktadır. Konunun anlaşılabilirliğini kolaylaştırmak için derlenen bilgiler Azerbaycan’la ilgili yapılan tezlerin az
olması nedeniyle bütün olarak analiz edilmektedir.
YÖK Tez Veri Tabanına göre Azerbaycan’la ilgili başlık ve içerikli ilk tamamlanmış Doktora tezi 1996 yılında
tamamlanmıştır. Söz konusu yıl içinde Tarih alanında 3 tez tamamlanmış ve bu tezler Gazi, Atatürk ve İstanbul
Üniversitelerinde yazılmıştır. Tezlerin üçünün de yakın dönem Azerbaycan tarihi üzerinde olduğu görülmektedir.
Azerbaycan hakkında anılan tarihten 1999 yılında kadar Doktora tezi yazılmamıştır. 1999 yılında ise sadece Tarih
alanında ve 1 adet tez İstanbul Üniversitesinde tamamlanmıştır. Tezin konusuysa İslamiyet’in bölgedeki
kabulüdür. Anılan tarihten 2002 yılına kadar yine bitirilmiş doktora tezine rastlanmaz. 2002 yılında Uluslararası
İlişkiler alanında 2 çalışma yapılırken, bu tezler İstanbul ve Ankara Üniversitelerinde bitirilmiş olup Hazar
petrolleri ve İran Azerbaycanı konu edilmiştir. 2003 yılında tamamlanan doktora tezi ise Tarih alanında ve Selçuk
Üniversitesinde tamamlanan 13. Yüzyıl Azerbaycan-Anadolu ilişkileri konulu 1 adet tezdir. 2004 yılında ise 3
Doktora tezi tamamlanmıştır. Tarih alanında 2 ve Hukuk alanında 1 tezin yazıldığı bu yıl içinde Ankara
Üniversitesinde 2, Selçuk Üniversitesinde 1 adet tez tamamlanmıştır. Anılan yılda yazılan tezlerin konularıysa
Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerinin tarihsel boyutu, 15. Yüzyıl Osmanlı-Azerbaycan ilişkileri ve Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi ve Azerbaycan Anayasasıdır. 2005 yılında da 2 Doktora çalışmasının yapıldığı görülmektedir.
Hukuk ve Kamu Yönetimi alanlarında 1’er tezin yazıldığı ve tezlerin özel hukuk ve Kamu Yönetiminin yeniden
yapılandırılması hakkında olduğu ve Ankara ve Gazi Üniversitelerinde tamamlandığı görülmektedir. 2006 yılında
Tarih konularında toplam 3 adet tez çalışması vardır. Hacettepe, Ankara ve İstanbul Üniversitelerinde yapılan
çalışmaların 1. Dünya Savaşı, Sovyetler ve Milli Mücadele dönemi Azerbaycan konularını içerdiği görülmektedir.
2007 yılı Azerbaycan konulu Doktora çalışmalarının en fazla yapıldığı dönem olarak kabul edilmelidir. Söz konusu
yıl içinde toplam 4 Doktora çalışması yapılmıştır. Bu çalışmaların 2’si Kamu Yönetimi alanında olup Uluslararası
İlişkiler alanında 1, Tarih alanında da 1 tez yazılmıştır. Tezler Sakarya, İstanbul, 9 Eylül ve Selçuk Üniversitelerinde
yazılmıştır. Tezlerin konularıysa yerel yönetimler, İnsan hakları, Karabağ Sorunu ve Abbasiler dönemi
Azerbaycan’ıdır. 2008 yılında 2’si Hukuk ve biri de Uluslararası İlişkiler olmak üzere toplam 3 Doktora tezi
yazılmıştır. Tezlerin 2 tanesi Ankara 1 tanesi de Selçuk Üniversitesinde hazırlanmış olup, Ceza ve Özel Hukuk
435
konuları ile Dış Politikada tehdit algılamasıdır. 2009 yılında da 3 Doktora çalışması tamamlanmıştır. Uluslararası
İlişkiler alanında 2 ve Tarih alanında 1 Doktora tezinin yazıldığı bu yılda çalışmaların 2’si İstanbul, 1’i de Marmara
Üniversitesine aittir. Yıl içinde yapılan çalışmaların biri Başkanlık Sistemi ve Azerbaycan örneği, Uluslararası
İlişkilerde kamuoyu oluşturma biçimleri ve Ceza Hukuku konuludur. 2010 yılında Tarih alanında ve Selçuk
Üniversitesinde tamamlanan Atatürk Dönemi Türk-Azeri ilişkiler başlıklı 1 çalışma bulunmaktadır. 2011 yılında
yine Tarih alanında, Erciyes Üniversitesinde tamamlanan Türkiye-Azerbaycan ilişkileri konulu 1 tez yazılmışken,
2012 yılında Hukuk alanında 3, Uluslararası İlişkiler alanında 2 olmak üzere toplam 5 tez tamamlanmıştır. Bu
tezlerin 2’si Ankara, 2’Sİ Gazi ve 1 tanesi de İstanbul Üniversitesinde tamamlanmıştır. 2012 yılında tamamlanan
tezlerin Özel Hukuk konularından, Dağlık Karabağ ve ABD ilişkilerini konu edindikleri görülmektedir. 2013 yılında
sadece 2 Doktora tezi yazılmış, bu tezlerin biri Türk Dili Anabilim Dalında 1 i de Uluslararası İlişkiler alanında
tamamlanmıştır. Ege ve Ankara Üniversitelerinde tamamlanan tezlerin dış politikada neoliberal aktörler ile İsmail
Gaspıralı konusunu taşıdıkları tespit edilmiştir. Azerbaycan ile ilgili son doktora çalışmasıysa 2015 yılına aittir.
KTÜ’de Uluslararası İlişkiler alanında 1 tezin yazıldığı çalışmanın konusuysa yumuşak güç kavramı ve Türkiye-
Azerbaycan ilişkileridir.
Tablo 4: 1996-2015 Arası Siyaset, Kamu Yönetimi ve Uluslararası İlişkiler Konulu Doktora Tezleri
Yazım Bilim Dalı Sayı Üniversite
Tarihi
1996 Tarih 3 Gazi, Atatürk, İstanbul
1999 Tarih 1 İstanbul
2002 Ul.İl. 2 İstanbul, Ankara
2004 Tarih, Hukuk 3 Ankara, Selçuk
2005 Hukuk, KY 2 Ankara, Gazi
2006 Tarih 3 Ankara, Hacettepe, İstanbul
2007 KY, Ul.İl. Tarih 4 Sakarya, İstanbul, 9 Eylül, Selçuk
2008 Hukuk, Ul.İl. 3 Ankara, Selçuk
2009 Ul.İl. Tarih 3 İstanbul, Marmara
2011 Tarih 1 Erciyes
2012 Hukuk, Ul.İl. 5 Ankara, Gazi, İstanbul
2013 Türk Dili, Ul.İl. 2 Ege, Ankara
2015 Ul.İl. 1 KTÜ
Genel bir değerlendirme yapıldığında konuyla ilgili Doktora tez sayısının Yüksek Lisans çalışmalarına oranla
son derece sınırlı ve kısıtlı kaldığı görülmektedir. Geçen yirmi yıllık sürede Azerbaycan hakkında yalnızca 33
doktora çalışması tamamlanmıştır. Bu çalışmaların 14’ü Tarih alanındayken, 8’i Uluslararası İlişkiler konularında,
7’si Hukuk alanında ve 3’ü Kamu Yönetimi alanındadır. Siyaset Bilimi alanında hiçbir çalışma yapılmazken sadece
1 tezin Türk Dili alanında tamamlandığı görülmektedir. Yüksek Lisans tezlerinin göreceli oranla daha fazla yapıldığı
düşünülürse Doktora düzeyinde çalışmaların bu denli az olması oldukça düşündürücüdür. Bir başka göze çarpan
nokta Doktora tezlerinin yıllara göre dağılımıdır. İlk çalışmanın 1996 yılında yapılmasına karşın ikinci doktora
tezinin 1999 yılında tamamlanmış olması ve benzer şekilde 2002 yılına kadar başka bir çalışmanın bitirilmemiş
olması akademik camiada Azerbaycan konusunun yeterli ilgi görmediği ya da bir şekilde Doktora düzeyine
taşınmadığını göstermektedir. Doktora tezlerinin diğer çalışmalara oranla daha zor olduğu ya da daha uzun
sürdüğü bilinmektedir. Ancak yüzlerce yılık kardeşlik hukukunun bulunduğu iki ülke arasındaki ilişkilerin doktora
eğitimi gibi üst düzey akademik çalışma alanlarına ulaşmaması ciddi bir eksikliktir.
4.Türkiye’de Kamu Yönetimi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Literatüründe Azerbaycan’la İlgili Akademik
Dergilerde Yapılan Çalışmalar
Çalışmanın bu bölümünde TÜBİTAK ULAKBİLİM Dergi Park Veri Tabanı ve ASOS (Akademia Sosyal Bilimler
İndeksi) Veri Tabanı taranarak Siyaset Bilimi, Uluslararası İlişkiler ve Kamu Yönetimi alanında doğrudan ya da
konu itibariyle Azerbaycan ile ilgili yazılmış makalelerin analizi yapılmıştır. Bilindiği üzere Dergi Park Veri Tabanı
Eylül 2013 tarihinden günümüze yürütülen ulusal akademik dergilerin kalitesini ve uluslararası etkisini artırmak
amacıyla elektronik ortamda yürütülen bir dergi yönetim sistemidir. Yayın hayatına söz konusu tarihte 100
436
akademik dergiyle başlayan proje Açık Dergi Sistemleri (ADS) üzerinden hizmet vermektedir. Bugün yaklaşık 1840
akademik nitelikli dergiyi bünyesinden barındıran sistem Sağlık, Sosyal ve Beşeri, Yaşam, Hukuk, Mühendislik ve
Temel olmak üzere beş başlık altında hizmet veren ve ülkemizin en gelişmiş e-dergi uygulamasıdır.
ASOS İndex ise basılı veya elektronik ortamda, süreli yayın ilkelerine bağlı olarak düzenli ve hakemli dergileri
tarayarak elektronik ortama aktaran profesyonel bir indeksleme çevrimiçi Veri Tabanıdır. İndekste 2012 yılı Ocak
ayı itibariyle 296 dergi ve bu dergiler içerisinde 21930 makale bulunmaktadır. Pek çok üniversite elektronik
ortamda veya basılı dergilerini Asos İndexe aktarmışlardır. Ayrıca üniversite belge arama sayfalarına Asos İndex
Veri tabanı olarak eklenmiştir. Her iki indeksin yaygın olması ve ülkemizde hali hazırda güvenilir veri tabanları
arasında gösterilmesi nedeniyle söz konusu iki Veri Tabanının kullanılarak Azerbaycan ile ilgili çalışmaların
derlenmesi uygun ve yerinde görülmüştür6.
Her iki veri tabanının dışında Türkiye’de yaptığı çalışmalar itibariyle saygın bir konumda bulunan TODAİE ve
Ankara Üniversitesi’nin Dergi Veri Tabanları da incelemeye dahil edilmiştir. TODAİE Dergi Veri Tabanının tercih
edilmesinin nedeni söz konusu kurumun ülkemizde yıllardır lisansüstü eğitim vermesidir. Bilindiği üzere 1952
yılında BM ile imzalanan mutabakatla kurulan ve yaklaşık 64 yıldır Kamu Yönetimi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası
İlişkiler alanında lisansüstü eğitim veren TODAİE, yayınları bakımından da SSCI tarafından endekslenmektedir.
Üstelik TODAİE 2015 yılı başında, Azerbaycan`da Devlet İdarecilik Akademisi ile birlikte Azerbaycan Kamu
Bürokrasine yönelik olarak Kafkasya Kamu Yönetimi Araştırma ve Eğitim Merkezini de hayata geçiren uluslararası
bir akademik kuruluştur. Ayrıca Enstitü`nün yüksek lisans programları, Avrupa Kamu Yönetimi Akreditasyon Birliği
tarafından akredite edilen Türkiyede’ki tek yüksek lisans programıdır.
Ankara Üniversitesi Veri Tabanının tercih edilmesinin sebebiyse Açık Erişim Sistemi adı altında yayım yaptığı
bütün akademik çalışmaları web ortamında tam metinle birlikte yayımlayabilmesidir. Tıpkı TODAİE gibi Ankara
Üniversitesi de 1946 yılında resmen kurulmuş, Cumhuriyet tarihinin ilk üniversitesidir ve bugün 13 Enstitü, 17
fakülte, 39.640 lisans, 13.782 Yüksek Lisans ve 6220 Doktora olmak üzere toplam 66420 öğrencisiyle Türkiye’nin
büyük üniversitelerinden birisidir. Hali hazırda Veri Tabanında 27392 akademik makaleyi barındırmaktadır7.
ULAKBİLİM Dergi Park Veri Tabanından derlenen bilgilere göre Azerbaycan başlıklı arama yapıldığında 371
adet makaleye ulaşılmaktadır. İnceleme konularıyla ilgili analiz yapıldığındaysa Uluslararası İlişkiler alanında 24,
Siyaset Bilimi alanında 7 ve Kamu Yönetimi alanında 2 makaleye rastlanılmıştır. Ayrıca Tarih alanında 9 makalenin
de söz konusu bilim dallarıyla ilişkili olduğu belirlenmiştir. Uluslararası İlişkiler alanında ilk makalenin 2004 tarihli
olduğu tespit edilmiştir. Bu alanda en çok 2015 tarihinde ve toplam 7 makale yazılmıştır. Uluslararası İlişkiler
konularında yazılan makaleler Türkiye-Azerbaycan ilişkileri, bölgesel güvenlik, Ermeni meselesi, Dağlık Karabağ
sorunu, ABD, Rusya ve diğer ülkelere olan ilişkiler, petrol ve enerji hatları, NATO ve AB, bölgesel işbirliği arayışları
odaklıdır. Siyaset Bilimi alanında yapılan makaleler ise 7 adettir. Siyaset Bilimi alanında yapılan çalışmalar daha
çok birey, kimlik, siyasi partiler ve siyasal seçimler, toplumsal kesimler üzerinedir. Kamu Yönetimi alanında
yapılan çalışmalar ise 2 adet olarak belirlenmiştir. Bölgesel kalkınma ve Azerbaycan hükümet sistemi üzerine
yapılan çalışmaların ikisi de 2012 yılında tamamlanmıştır. Dergi Park taramasında konuyla ilgili ancak Tarih
dergilerinde yapılan 9 adet makaleye de rastlanmıştır. Bu çalışmalar Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin tarihçesi,
Sovyet dönemi Azerbaycanı, çeşitli anlaşmalar ve Atatürk konuludur.
Tablo 5: ULAKBİLİM Dergi Park Veri Tabanından Derlenmiş Siyaset, Kamu Yönetimi ve Uluslararası İlişkiler Konulu
Makaleler
Yazım Tarihi Bilim Dalı Sayı
1996 Siy. Bil. 1
2000 Siy. Bil. 1
2004 Ul.İl. 1
2005 Ul. İl. 3
2006 Ul. İl. Siy. Bil. 2
2007 Siy.Bil. 1
6 Dergilere aşağıdaki adreslerden ulaşılabilir. http://dergipark.ulakbim.gov.tr/ index/search/search?simpleQuery=

Azerbaycan&searchField=query ve http://asosindex.com/#
7 www.ankara.edu.tr, Veri Tabanına ulaşmak için ayrıca bknz. http://acikarsiv.ankara.edu.tr/about/
437
2008 Tarih 1
2009 Ul.İl. 1
2010 Ul.İl. Tarih 4
2012 Ul.İl. KY, Tarih 6
2013 Ul.İl. Tarih 7
2014 Ul.İl. Siy.Bil. Tarih 4
2015 Ul.İl. Siy.Bil. 8
2016 Ul.İl. Siy.Bil. Tarih 3
ASOS Veri Tabanından derlenen bilgilere göre Azerbaycan başlıklı arama yapıldığında 73 adet makaleye
ulaşılmaktadır. Ne var ki ilgili veri tabanında Mayıs 2015 itibariyle makalelerin yayım tarihi ve tam metnine ulaşım
sağlanamamıştır. Bu nedenle makalelerin yayım tarihi ihmal edilmiştir. İnceleme konularıyla ilgili analiz
yapıldığındaysa Uluslararası İlişkiler alanında 10, Siyaset Bilimi alanında 5 ve Kamu Yönetimi alanında 3 makaleye
rastlanılmıştır. Ayrıca Tarih ve Hukuk alanlarında 1’er makalenin de söz konusu bilim dallarıyla ilişkili olduğu
belirlenmiştir. Konuyla ilgili toplam 20 makale ASOS veri tabanında yer almıştır.
TODAİE Veri Tabanı incelendiğinde Azerbaycan üzerine yapılan toplam 7 makalenin yayımlandığı görülür. Bu
makalelerin ikisi Amme İdaresi Dergisi tarafından yayımlanan 2003 tarihli Vakıf Üniversitelerinin Azerbaycan ve
Türkiye’de yönetimleri ve 2011 tarihli Azerbaycan bankacılığı üzerinedir. Başka da bir makaleye rastlanılmamıştır.
Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi incelendiğindeyse 1988 yılına ait 1, 1998 yılına ait 1, 2000 yılına ait 2, 2002 yılına
ait 1 ve 2008 yılına ait 1 olmak üzere toplam 6 makaleye tespit edilmiştir. Derginin konsepti gereği makalelerin
tamamı yerel yönetimler, yerinden yönetim sistemi ve Yerel Özerklik Şartnamesi üzerinedir. Enstitü tarafından
İngilizce yayımlanan Turkish Public Adminsitration Annual adlı dergide de 2011 yılında Azerbaycan Kamu
Yönetimi Akademisi üzerine yazılmış sadece 1 makale bulunmaktadır. Buradan çıkarılacak sonuç ise TODAİE
dergilerinde yayın yapan akademisyenlerin Azerbaycan konusunda gösterdikleri ilgi hayli zayıftır.
Ankara Üniversitesi Açık Erişim Sistemi Veri Tabanı incelendiğinde Azerbaycan başlıklı makale sayısının 27
olduğu görülür. Konuyla ilgili makaleler araştırıldığındaysa yine bu sayı daha da azalmaktadır. Sadece 9 makalenin
konuyla ilgili olduğu tespit edilmiştir. Azerbaycan hakkında Uluslararası İlişkiler alanında 1, Tarih alanında 1,
Siyaset Bilimi alanında 1 ve Hukuk alanında 6 adet makale yayımlanmıştır. Uluslararası İlişkiler alanında yazılan
makale 1963 tarihlidir ve Ermenistan üzerinedir. Tarih alanında yazılan makale ise 2000 tarihli olup Türkiye
Azerbaycan konuludur. Hukuk alanında yazılan ve konuyla ilgili makaleler ise 1998’de 3, 1999’da 2 ve 2011’de 1
adettir. Bu alanda yazılan tezler Azerbaycan Anayasası, Azerbaycan mahkemeleri, KKTC-Azerbaycan ilişkilerinin
uluslararası hukuktaki yeri üzerinedir. Siyaset Bilimi alanında yazılan makale de 2003 tarihlidir ve milli kimlik
konusunu taşımaktadır. Tıpkı TODAİE Veri Tabanında görüldüğü üzere Ankara Üniversitesi Açık Erişim Sistemi
Veri Tabanında da konuyla ilgili Azerbaycan üzerine yapılan akademik çalışmaların oldukça az sayıda kaldığı
görülmektedir. Veri Tabanından alınan bilgilere göre Ankara Üniversitesi’nde Azerbaycan başlıklı 112 adet tez
bitirilmiş olmakla birlikte makale sayısının bu denli kısıtlı kalması hayli düşündürücüdür.
5.Türkiye’de Kamu Yönetimi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Literatüründe Azerbaycan’la İlgili Akademik
Nitelikli Kitaplar
Çalışmanın bu bölümünde Siyaset Bilimi, Uluslararası İlişkiler ve Kamu Yönetimi alanlarında Türkiye’de çeşitli
yayınevleri tarafından basılmış, akademik nitelikli kitaplar analiz edilecektir. Konuyla ilgili veriler 01.05.2016
tarihinde Kitapyurdu, İdefix, Pandora, D&R gibi online yayınevlerinin internet sitelerine girilerek derlenmiştir8.
Derlenen bilgiler ilgili konularda tasniflenmiş, aynı başlığı taşıyan kitaplar tek bir internet sitesi gözetilerek
elenmiş, yayın yılı gözetilerek ve yazar isimleri ihmal edilerek analiz edilmiştir.
Kitapyurdu adlı online kitap satış internet sitesinden elde edilen veriler ışığında Azerbaycan başlıklı
toplamda 115 kitaba rastlanmıştır. Kitaplar detaylı bir şekilde incelendiğinde konuyla ilgili 23 kitabın yayımlandığı
görülmektedir. Uluslararası İlişkiler alanında 13 kitabın basıldığı görülmektedir. Kitaplar 2000 yılında 4, 2005 ve
8Konuyla ilgili internet sitelerine şu linklerden ulaşılabilir:

http://www.idefix.com/kitap/azerbaycan-musa-qasimli/tanim.asp?sid=N7I1KYOCF82NX1I9E5LW,
http://www.kitapyurdu.com/index.php?route=product/search&filter_name=Azerbaycan
http://www.pandora.com.tr/Arama?text=Azerbaycan&type=3
http://www.dr.com.tr/search?q=Azerbaycan
438
2010’da 2’şer, 2002, 2003, 2012, 2015 ve 2016’da 1 tane basılmıştır. Tarih ve Siyaset Bilimi alanlarında 5’er
kitabın satışta olduğu tespit edilmiştir. Tarih kitaplarının her biri 2000, 2001, 2011, 2012, 2014 ve 2015
basımlıdır. Siyaset Bilimi alanına giren kitaplar ise 2001, 2003, 2007, 2009 ve 2011 basımlıdır.
İdefix adlı online kitap satış sitesi ele alındığında 59 Azerbaycan başlıklı eserin satışta olduğu belirlenmiştir.
Kitaplar detaylı bir şekilde incelendiğinde konuyla ilgili 26 kitabın yayımlandığı görülmektedir. Uluslararası İlişkiler
alanında 10 kitap tespit edilmiştir. Kitaplar 2000, 2004, 2005, 2012, 2013 ve 2015 tarihinde 1; 2010 ve 2011
tarihinde 2’şer adet basılmıştır. Tarih alanında 11 kitabın satışta olduğu belirlenmiştir. 2000, 2013, 2015 ve
2016’da 1’er, 2006 ve 2008’de 2’şer, 2010 tarihinde de 3 kitap basılmıştır. Siyaset Bilimi alanındaysa 4 kitap
bulunmaktadır. Kitaplar sırasıyla 2000, 2008, 2010 ve 2012 basımlıdır.
Pandora adlı online kitap satış sitesinde 91 Azerbaycan başlıklı eserin satışta olduğu belirlenmiştir. Kitaplar
detaylı bir şekilde incelendiğinde konuyla ilgili 24 kitabın yayımlandığı görülmektedir. Bunlardan Uluslararası
İlişkiler alanında 10 kitap belirlenmiştir. Kitaplar 2001, 2005 ve 2010 yıllarında 2’şer tane basılmıştır. 2003, 2006,
2014 ve 2015 tarihindeyse 1 kitap yayımlanmıştır. Tarih alanında konuyla ilgili 8 kitap bulunmaktadır. 2000, 2001,
2006 ve 2013 yıllarında 1’er tane basılmıştır. Siyaset Bilimi alanında 6 kitap basılmıştır. Kitaplar 2000, 2003, 2006,
2008 ve 2014 yıllarında 1’er tane basılmıştır.
D&R adlı online kitap satış sitesinde 133 Azerbaycan başlıklı eserin satışta olduğu belirlenmiştir. Kitaplar
detaylı bir şekilde incelendiğinde konuyla ilgili 7 kitabın yayımlandığı görülmektedir. Bunlardan Uluslararası
İlişkiler alanında 3 kitap belirlenmiştir. Kitaplar 2005, 2010 ve 2012 yıllarında 1’er tane basılmıştır. Tarih alanında
konuyla ilgili 3 kitap bulunmaktadır. 2006 yılında 1, 2012 yılında da 2 tane basılmıştır. Siyaset Bilimi alanında 1
kitap basılmıştır. Bu kitap ise 2010 yılında basılmıştır.
Görülüyor ki ülkemizde dört büyük kitap satış internet sitesinde de basılan ve satışa sunulan konuyla ilgili
kitap sayısı 80’dir. Bu durumun da diğer konu başlıklarında ifade edildiği üzere yeterli olmadığı açıktır.
Sonuç
Sosyal Bilimlerin özgün bir dalı olarak Siyaset Bilimi, en dar anlamıyla bir toplumun devlet ve devlet
anlayışını, sosyal sınıflarını, çoğulculuk ve katılımcılık gibi teorik ve pratik konularla ilgilenirken Kamu Yönetimi ise
devletin işleyişini ve vatandaş devlet ilişkilerini düzenleyen bir alandır. Uluslararası İlişkiler ise devletin
uluslararası camiadaki aktörleri arasındaki ilişkileri düzenler. Bu yönüyle her üç bilim dalı da birbirini tamamlayan
yakın çalışma alanlarıdır. Bu alanlarda yapılan çalışmaların pratik anlamda ülkelerin birbirini tanımlarını
kolaylaştırır ve yakınlaşmalarının yapısal ve işlevsel yönlerini hazırlar.
Binlerce yıllık kardeşlik bağı olan Azerbaycan ile ilişkilerimizin başta siyaset olmak üzere ekonomi, ticaret,
askeri ve idari anlamda geçen otuz yıllık sürede hayli arttığı açıktır. Benzer şekilde iki kardeş ülke arasında kültürel
münasebetlerde de gözle görülür bir yakınlaşma ve bütünleşme söz konusudur. Ancak konuya eğitim ve
akademik perspektiften bakıldığında söz konusu bütünleşmenin henüz yeterli noktaya ulaşmadığını kabul etmek
gerekir. Özellikle yukarıda ifade edilen akademik alanlarda daha fazla çalışma yapılmadan iki kardeş ülkenin yakın
bir gelecekte bütünleşmesi, ya da en azından işbirliğini geliştirmesi eksik kalacaktır. Bu nedenle başta Siyaset
Bilimi olmak üzere Uluslararası İlişkiler ve Kamu Yönetimi konularında daha etkin ve verimli çalışmaların
yapılması, konunun akademik düzeyde daha fazla ele alınması elzemdir.
Kaynakça
Dedeyev, Bilal, “Azerbaycan-Osmanlı Ekonomik İlişkileri (1450-1520)”, Journal of Qafqaz University, No:18,
2006, (105-112), s:105
Mustafazade, Tafiq T., “18. Yüzyılda Osmanlı-Azerbaycan İlişkilerinin Başlıca Merhaleleri”, Karadeniz
Araştırmaları Dergisi, Bahar 2004, Sayı:1, (21-36), s:23
http://www.cnnturk.com
http://cahidehayrunnisayagci.blogcu.com
http://www.tbmm.gov.tr
439
TARİHİ VE COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ BAKIMINDAN TÜRKİYE–AZERBAYCAN SINIRI
Oğuz ŞİMŞEK*
Özet
Türkiye–Azerbaycan sınırı, Türkiye’ninDoğu Anadolu Bölgesinde yer alan Iğdır İlinin, Aralık İlçesinde yer alan
Dilucu yöresi ile Nahcivan’ın Sederek ilçesi arasında bulunmaktadır. Sınırı, Bingöl dağlarından kaynağını alıp doğu
yönünde akan Aras ırmağı oluşturmaktadır. Aras ırmağı önce Türkiye-Ermenistan sınırını, ardından Türkiye-
Azerbaycan (Nah. Öz. Cum.) arasında sınırı oluşturduktan sonra İran-Ermenistan ve İran-Azerbaycan sınırlarını da
oluşturarak Hazar Denizine dökülmektedir. Toplam uzunluğu 16 km olan sınır 1921 yılında imzalanan Moskova ve
Kars Antlaşmalrı ile son şeklini almıştır. Sınır, Türkiye ile OrtaAsya Türk Cumhuriyetleri arasında bağlantı sağlayan
önemli bir konumda bulunmaktadır. Bu çalışmada söz konusu sınır, tarihi ve coğrafi özellikleri açısından
değerlendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Sınır, Türkiye, Azerbaycan, Iğdır, Nahcivan
Giriş
Sınır (Hudut-Serhat); Uluslararası antlaşmalarla belirlenmiş, tarihin akışı içerisinde yer ve yön değiştiren,
ülkelerin egemenlik sahasını sınırlayan doğal veya yapay hatlara denir. Ulusların mülki sistemi olan devletler,
çeşitli çeşitli idari şekillere sahiptir. Bir başka ifadeyle farklı kültür bölgeleri ve bunlar arasındaki tarihi, ekonomik,
siyasi, askeri, ve idari şekilleri yansıtan sınırlarla, devletler birbrinden ayrılır ve farklı siyasal yapıları oluştururlar.
Sınırlar bir devletin egemenlik alanını belirleyen ve komşulardan ayıran hatlar/alanlardır 1. Türkiye’nin kara
sınırlarının en büyük özelliğinden birisi tarihi dönemlerden beri Türklerin hâkimiyetinde olan ve Türk milletinin
fertlerinin yaşadığı bölgeleri bir birinden ayırmasıdır. Türkiye-Azerbaycan sınırı 3 Aralık 1920 tarihinde imzalanan
Gümrü, daha sonraki yıllarda teyit edilen Moskova ve Kars (1921) antlaşmalarıyla son şeklini almıştır. 1877-78
Osmanlı-Rus Savaşı sonucu Rus Çarlığı’na bırakılan Kars, Ardahan, Artvin ve Iğdır bölgesi aradan geçen 40 yıllık
zamandan sonar tekrara anavatana katılmıştır.
Türkiye’nin, Azerbaycan ve diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine bağlantısını sağlayan bu kara sınırı kısa,
ancak önemi ve anlamı çok büyük olanıdır. Ülkemizin en doğusunda Iğdır ili ile Azerbaycan’ın, Nahcivan Özerk
Yönetimi arasında yer alan sınır doğal sınır olup, Aras Irmağı oluşturmaktadır. Bu ırmak üzerinde 1992 yılında
hizmete açılan Ümit veya Hasret köprüsü diye adlandırılan bağlantı Türkiye ile Azerbaycan arasındaki tek karayolu
bağlantı noktasını oluşturmaktadır.
Harita 1. Lokasyon Haritası
* Yrd. Doç. Dr, Ardahan Üniversitesi, İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Ardahan,
oguzsimsek@ardahan.edu.tr, oguzsimsek76@hotmail.com
1 Servet Karabağ, Jeopolitik Açıdan SInırlar, Gazi Kitabevi, Ankara, 2008, s. 3
440
Sınırın bulunduğu Iğdır Dilucu yöresi, Türkiye’nin en doğuuç noktasını oluşturmaktadır. Yüzölçümü yaklaşık
2
3588 km olan Iğdır ili, aynı zamanda ülkemizin üç ülke ile sınır olşturan tek ilidir. İlin kuzeyinde Ermenistan sınırı
(132 km), doğusunda Azerbaycan’a bağlı Nahcivan Özerk Cumhuriyeti (16 km) ve İran (50 km) devlet sınırları
bulunmaktadır (Tablo 1). Ermenistan ve Azerbaycan (Nah. Öz. Cum.) sınırlarını Aras ırmağı oluştururken, İran ile
olan sınırımızı Küçük Ağrı (3896 m.) dağının doğu yamaçlarından geçen bir hat ve Aşağı Karasu çayının kaynağını
alıp Aras’a döküldüğü yere kadar olan yatağı oluşturmaktadır (Harita 1).
Doğu Anadolu Bölgesi’nde diğer sınırımız olan İran sınırı; 1639 Kasr-ı Şirin antlaşmasıyla belirlenmiş olup en
eski çizilen kara sınırımızdır.
Tablo 1. Iğdır İli Sınır Uzunlukları
Sınır Uzunlukuk ((km)
Siyasi Sınır
Azerbaycan (Nah. Öz. Yön.) Sınırı 16
İran sınırı 50
Ermenistan Sınırı 132
İdari sınır (İl Sınırları)
Ağrı İli 140
Kars İli 43
Toplam 381
1.Türkiye-Azerbaycan Sınırının Tarihi Özelliği
Türkiye’nin kara sınırları toplam uzunluğu 2.753 km’dir. Bu sınırlarımız Yunanistan, Bulgaristan, Gürcistan,
Ermenistan, Azerbaycan, İran, Irak ve Suriye devletleriyle olup en uzun karasınırı Suriye ve en kısa sınırı
Azerbaycan (Nah. Öz. Cum.) ileolandır. Türkiye–Azerbaycan sınırı 16 km uzunluğunda olup, kara sınırlarımızın %
0.6’ını oluşturur.
Türkiye’nin en doğu uç noktasını oluşturan Iğdır, Revan ve Nahcivan yöresinin tarihi geçmişi çok eski
dönemlere kadar gitmektedir. Bölgede bulunan Ağrı Dağı (5137 m) Nuh Tufanı ile anılırken, Nahcivan’ın da Nuh
tufanından sonra insanlığın ilk yerleştiği alanlar arasında gösterilmesi2 bölgenin tarihi geçmişinin çok eskilere
dayandığını göstermektedir.
Bölgenin tarihi geçmişi, sahip olduğu elverişli iklim, toprak, su ve sulama şartları yanında, Orta Asya’dan
Anadolu’ya göç eden kavimlerin geçiş yolları üzerinde bulunması nedeniyle, Anadolu ve Mezopotamya için
yerleşme tarihinin başlangıcı olarak kabul edilen M.Ö.7000–6000 yıllarına kadar uzanacağı tahmin edilebilir.
Bölgenin ilk yerleşik kavmi, MÖ 4000 yıllarında Orta Asya’dan gelip Ön Asya’ya yerleştikleri sanılan Hurriler’dir 3.
Daha sonraki yıllarda (MÖ IV. binde) bölgeye yine Asya kökenli kavimlerden olan Subaru, Elam, Hurri ve Urartular
yerleşmişlerdir. Bölgede 200 yıldan fazla egemenlik kuran Urartular devrinde, tarım ve madencilik faaliyetleri çok
ileri bir düzeye ulaşmış ve tarım alanlarını sulamak amacıyla birçok kanal ve bentler yapılmıştır 4.
Elverişli coğrafi konumundan dolayı bölge kavimler arasında sürekli el değiştirmiştir. Sırasıyla Arsaklı (Part)
İmparatorluğu, Romalılar, Sasaniler (İranlılar)’ın eline geçmiş, daha sonra M.S.646 yılında Müslüman Araplar
bölgeye hâkim olmuştur. Bu tarihten sonra, birkaç kez Araplar ile Bizanslılar arasında el değiştiren sınır bölgesinin
bulunduğu Sürmeli Çukuru ve merkezi Sürmari 1064 yılında Selçuklu Devletine bağlanmıştır 5. Bölgede daha
sonraki yıllarda İlhanlılar, Celayırlılar (1357), Karakoyunlular (1379) egemen olmuşlar, 1469 yılında ise
Akkoyunlular hâkim olmuşlardır6. 1386 ile 1405 yılları arasında ise Timur’un egemenliği altında Türkmen Beyleri
tarafından yönetilmiştir7.
XVI. Asır’a gelindiğinde Azerbaycan ile karasınırı bağlantımızın olduğu, Nahcivan yöresi, idari yönden Safavi
devletinin vilayetlerinden olan Çukur-Sedd (Revan) beylerbeyliğine dâhil edilmiştir. 1554 yılında Kanuni Sultan
Süleyman'ın meşhur "Nahcivan seferi" de dâhil olmakla beraber bu bölge bir savaş alanına dönmüştü. 1590
2SefereliBabayev, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Coğrafiyası, Elm, Bakı, 1999, s.202-204

3 Fahrettin Kırzıoğlu, Kars Tarihi (I. Cilt). Işık Matbaası, İstanbul, 1953, s.27.
4 Alpaslan Ceylan, Doğu Anadolu Araştırmları, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2016, s.489
5Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, Nakışlar Yayınevi, Yayın No:28, İstanbul1984, s.20
6 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek
Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, VIII. Dizi, Ankara,1984, s.192

7Veli Orkun, 1955, Sürmeli Çukurunda Iğdır, Tarihi ve Coğrafyası, Iğdır, 1955, s.118-119
441
yılında İstanbul’da Safevi ve Osmanlı devletleri arasında imzalanan barış antlaşması sonucu Azerbaycan' in büyük
kısmı Nahcivan dâhil, Karabağ, Tebriz, Serap, Maraga, Şirvan ve onların batısında yerleşen topraklar Osmanlı'ya
verilmişti8. Fakat Şah Abbas 1603 yılında karşı hücuma geçip Nahcivan yöresini geri almaya muvaffak olmuştur 9.
XVIII. Asrın başları Rusya’nın Hazar sahilindeki yerleri işgal etmesi ve Osmanlı’nın Kafkaslara doğru ilerleyişi her iki
tarafı karşı karşıya getirmiştir. 12 Haziran 1724 tarihinde yapılmış olan İstanbul Antlaşmasına göre, Azerbaycan
arazisinin Osmanlı Devletine verilmesi onaylamıştır. 1724 yılı Ağustos’unda Osmanlı ordusu antlaşmaya istinaden
Nahcivan ve Ordubad’ı, eylülde ise Revan kalesini ele geçirmiştir 10. Nadir Şah’ın İran tahtına oturması ve 1735
yılında Üçkilise’nin (Eçmiyadzin) kuzeydoğusunda Osmanlılara karşı savaşı kazanması ile Osmanlı Devleti
kafkaslardan çekilmiş ve Nahcivan Eyaleti yeniden İran’a bağlanmıştır. 1736 yılında Nadir Şah, Çukur-sedd'i lagv
etmiş, o arazilerin de dâhil olduğu Tebriz merkezli Azerbaycan Vilayeti’ni oluşturmuştur 11. Osmanlı-Azerbaycan
sınırı kuzeyde Arpaçay’ı izleyerek güneye doğru devam etmiş ve Arpaçay’ın Aras ırmağına katıldığı yerden itibaren
bu günkü Iğdır ilini içerisine alacak şekilde batıdan doğuya doğru Kızılcaziyaret (3231 m.), Durak (2811 m.), Zor
(3196 m.), Büyük Ağrı (5137 m.) ve Küçük Ağrı (3896 m.) dağlarının su bölümü çizgisini izlemiş ve İran sınırına
ulaşmıştır. Iğdır ovasının da içerisinde bulunduğu Sürmeli çukurluğu Azerbaycan sınırları içerisinde kalmıştır.
XVIII. Asrın ortalarında Nadir Şah’ın kurmuş olduğu imparatorluk çökünce Azerbaycan’da İran tesirinden
kurtulup müstakil hanlıklar ve küçük devletler kurulmuştur. 1747 yılında Revan'da İran yönetimine karşı isyana
liderlik yapan yerli zenginlerden Mir Mehdi Han, Revan Hanlığını, Kengerli Ailesi’nin başkanı Abbas Gulu Han
önderliğinde ise Nahcivan hanlığını kurmuşlardır12. Her fırsatta kafkaslar bölgesinden güneye doğru ilerleyen Rus
Çarlık Ordusu, 1804-1813 yılları arasında İran ile yapılan savaşlar neticesinde; Nahçıvan ve Revan Hanlıkları
dışındaki bütün Kuzey Azerbaycan’ı ele geçirmişlerdir. Savaş sonucunda ise taraflar arasında Gülistan Antlaşması
(1813) imzalanmıştır. Aradan geçen kısa bir süre sonunda yeniden 1826-1828 yılları arasındaki Rus-Iran
savaşında, Ruslar; Revan ve Nahçıvan’a hücum etmişler, Nahcivan şehrini 26 Haziran 1827’de ele geçirmişlerdir.
Ruslar, Fransız askerî mühendisleri tarafından yapılan ve Aras bölgesini kontrol altında bulunduran Abbas Abad
Kalesini 7 Temmuz’da teslim almışlardır. 1-13 Ekim 1827'de ise Revan kalesine saldırmışlar yoğun top ateşine
tutukları Revan kalesi fazla dayanamayarak teslim olmak zorunda kalmıştır. Sonuçta, Osmanlı devletinini komşusu
olan son Azerbaycan Hanlılıkları Revan ve Nahçıvan hanlıkları sona ermiş, bir Rus eyaleti haline getirilmişlerdir13.
Kuzeyde Aras Irmağı’na kadar olan topraklarını kaybeden İran, 21 Şubat 1828'de Tebriz yakınlarında
yapılan Türkmençay Antlaşması'na göre, Revan ve Nahçıvan Hanlıklarını Rusya'nın yönetimine bırakmıştır. 1828-
29 Osmanlı-Rus Harbi sonunda, imzalanan 1829 Edirne Antlaşması ile Osmanlı Devleti de, Revan ve Nahcivan
Hanlığı’nın Rusya topraklarına dahil olduğu kabul etmiştir 14. Nahcivan ve Revan Hanlıkları, Rusya tarafından işgal
olunduktan sonra iki hanlığın birleştirilmesi ile Ermeni vilayeti idari bölgesi oluşturulmuştur 15 (Harita 2).
Harita 2. 19 Yüzyıl Sonunda Osmanlı-Rus-İran Sınırı
8Ziya Bünyadov, Yusuf Yusufov, Azerbaycan Tarihi, C.I, Bakü, 1994, s. 465
9 Rauf Memmedov, Nahçivan Şeherinin Tarihi Oçeriki, Bakü, 1977, s. 95
10 Ziya Bünyadov, Yusuf Yusufov, 1994, s. 505-506.
11 Ziya Bünyadov, Yusuf Yusufov, 1994, s. 513.
12 Fuad Əliyev, Mirabdulla ƏLİYEV, Naxçıvan Xanlığı, Azərnəşr,. Bakı, 1996, s. 106
13 John F. Baddeley, 1989, Ruslar’ın Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil, (Çeviren, Sedat Özden), İstanbul, 1989 s. 176.
14Nihat Erim,Devletlerarası Hukuku ve Siyasî Tarih Metinleri (Rusya ile Edirne Antlaşması), c. I., Ankara, 1953 s. 279-286.
15Nuri Guliyev, Naxçıvan Xanlığının Ahalisi, (Tarixi Demoqrafik Tedqiqat) Bakı-Elm., 2006 s.14-15
442
1844 yılında Çar hükümeti Kafkas idaresinde yeni bir ıslahat yaparak, bütün Kafkasya’yı bir idarede (Kafkas
canişinliğinde) birleştirmiş. 1849 Yılında Nahcivan, Ordubad ve Daralagez kazalarının da dâhil olduğu Revan
Guberinyası teşkil olunmuştur16.
Fotoğraf 1. Nahcivan Hanlık Sarayı

I. Dünya savaşında, doğu cephesinde Erzincan’a kadar ilerleyen çarlık ordusu 1917 Bolşevik îhtilali’nden
sonra, imzalanan Erzincan Mütarekesi (18 Aralık 1917) ile Doğu Anadolu’dan çekilmeye başlamıştır. Bunun
üzerine Ermeniler, Revan merkez olmak üzere Erzurum, Kars, Van, Bitlis, Muş, Nahçıvan, Zengezur’u içine alan
bölgede bir Ermeni devleti kurmak için kendi birliklerini teşkil etmeye yönelmişlerdir17. Ermenilerin bölgedeki
Türk nüfus üzerindeki baskı ve şiddet uygulamaları üzerine, Osmanlı 3. Ordusu, 15 Mayıs 1918’de, Arpaçay’ın
doğusundaki bölgeye geçmiştir. 14 Temmuz 1918’de Ermenilerin Nahcivan’ı işgal etmesi üzerine, Türk kuvvetleri
20 Temmuz 1918’de Nahçıvan’a girmiştir. I. Dünya Savaşı sonunda imzalanan Brest-Litovsk Anlaşması’na göre,
1877-78 Osmanlı-Rus Savaşında topraklarımz dışında kalan Kars, Ardahan ve Batum 40 yıllık esaretten sonra
Osmanlı Devleti’ne katılmış ve doğu sınırlarımız tekrar değişmiştir. Bu arada 93 Harbi sırasında kaybedilen
toprakların haricinde, İran’ın imzaladığı Türkmençay Antlaşması ile Ruslar’a bırakılan Nahçıvan da, Osmanlı
topraklarına katılmıştır. I. Dünya Savaşı’nın Osmanlı aleyhine neticeleneceğinin belirmesi üzerine Osmanlı
askerlerinin 21 Ekim 1918’den itibaren bölgeden tahliyesi kararlaştırılmıştır. Osmanlı ordusunun çekilmesi
üzerine, bölge ahalisi kendi yönetimlerini kurmak üzere harekete geçmiştir. Merkezi Kars olmak üzere, Millî Şûra
Hükümeti kurulması ittifakla kararlaştırılmıştır18. Cenub-ı Garbi Kafkas Hükümeti adıyla kurulan yönetimin
sınırları; Orduabad’ın doğusunda, Zengezur bölgesi Azerbaycan’da kalmak üzere tespit edilmişti. Güney’de ise
eski İran-Rus sınırı geçerli olacaktı. Ermeni hududu ise, doğudan batıya doğru, Arpa köyünden geçerek,
Derealagöz (Dereleyez) Ermenistan sınırlarında kalmak üzere, Şarur kazasında Vedibasar, Zengibasar, Zeyve,
Kervansaray, Yukarı-Ağakala, Küçük-Bugudu, Boğaz-Kesen’den Arpaçayı’na ulaşacaktı19. İngilizler, Cenûb-ı Garbî
Kafkas Hükûmeti’ni ortadan kaldırmak için 12 Nisan 1919’da Hükümet Parlamentosu’nu ve bölgenin ileri
gelenlerini Tiflis, Batum, İstanbul yolu ile Malta’ya sürgün ettiler 20. İngilizlerin yardımıyla Ermeniler, 24 Mayıs
1919’da Nahcivan’ı işgal ettiler. Nahcivan’ı Ermenilere teslimeden İngilizler, Nahcivan İngiliz Askerî Valiliğini de
lağvederek 1 Nisan 1919’da Nahcivan’dan ayrıldılar 21. Nahcivan ve Şerur halkının başvurusu üzerine, 15. Kolordu
Kumandanı Kazım Karabekir Paşa tarafından 11. Kafkas Tümen Kurmay başkanı Binbaşı Veysel’i Nahçıvan Bölgesi
Müfettişi sıfatıyla ve bir tabur türk askerini 9 Temmuz 1920’de, Nahçıvan’a gönderilmiştir22.
Nahcivanda süreç bu şekilde devam ederken Erzurum, Kars ve Iğdır yöresinde Taşnak Ermeni
Cumhuriyeti’nin Türk topraklarına saldırısına son vermek ve işgal altındaki Türk topraklarını kurtarmak amacıyla
harekete geçen Kazım Karabekir Kumandasındaki Türk ordusu 29 Eylül’de Sarıkamış’ı, 30 Eylül’de Oltu’yu, 30
16 Z. Bünyadov, Y. Yusufov, 1994, s. 588.

17Ali Arslan, I. Dünya Savaşı Sonunda Nahçıvan’da Yapılan Millî Mücadele ve Bugünkü Nahçıvan’ın Statüsünün Oluşumu,
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Temmuz, Sayı 41, Cilt: XIV, 1998, s. 521-546.
18 Ali Arslan, 1998 Sayı 41, Cilt: XIV, s. 521-546.
19Fahrettn Erdoğan, 1957, Türk Ellerinde Hatıralarım, Kültür Bakanlığı Yayımlar Dairesi Başkanlığı, Ankara1998, s. 258-259;
Fahrettin Kırzıoğlu, Milli Mücadelede Kars, 1 kitap, İstanbul, 1960, s. 26-27.

20Fahrettin Kırzıoğlu, 1960, , İstanbul, s. 51-54.
21Ahmet E. Gökdemir, Canub-i Garbi Kafkas Hükümeti, Ankara, 1998, s. 175-178
22Veysel Ünüvar, Bolşeviklerle Sekiz Ay, İstanbul, 1948, s. 28-29.
443
Ekim’de Kars’I ve 12 Kasım’da Iğdır’ı işgalden kurtarmıştır23, ardında da Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti,
Ermeni Hükümeti’ne bir nota göndererek barış önerisinde bulunmuştur 24.
Ermeniler, Türk Hukümeti’nin mütareke şartları konusunda direnç göstermişler ancak Türk ordusunun
yeniden harekete geçmesi üzerine mütareke şartlarının tamamını kabul ettiklerini bildirdimişlerdir. 18 Kasım’da
imzalanan mütareke daha sonra 5 Aralığa kadar uzatılmış, bu süreçte barış görüşmelerine de geçilmiştir 25. Türk
Heyeti’nin belirlediği sınırın kabul edilmesiyle başlanan görüşmeler 2/3 Aralık 1920 tarihinde bir anlaşmayla
sonuçlanmıştır. Buna anlaşmaya göre;
1.Türkiye ile Ermenistan arasındaki savaş durumuna son verilmiştir.
2.Türkiye ile Ermenistan arasındaki sınır, Aşağı Karasu’nun döküldüğü yerden başlayarak Aras Irmağı, Kekaç
kuzeyine kadar Arpaçay, daha sonra Karahan Deresi, Tiğnis batısı-Büyük Kımlı doğusu-Kızıltaş- Büyük Akbaba Dağı
çizgisinden oluşur.
Sınır çizgisinin kesin biçimde belirlenmesi işi, bu antlaşmanın imzası gününden iki hafta sonra karma bir
komisyonca yerinde yapılacaktır hükmü kabul edilmiştir26. Gümrü antlaşmasından hemen sonra Kafkas
cumhuriyetlerinin Bolşevik Ruslar tarafından işgal edilmesi ve yeni yönetimlerin kurulması sonucu yeni
antlaşmalar yapılması zorunluluğunu doğurmuştur.
Nahcivan’da bulunan Binbaşı Veysel komutasındaki Türk Birliği doğuda yapılan görüşmeler süresince
Nahcivan bölgesinde kalıp, Ermenistana katılmasını engellemek için yerli halk ile birlikte ermeni birlikleriye birkaç
defa savaşmak zorunda kalmışlardır. 8 Kasım 1920’de Şahtahtı ele geçirilmiş, Ermeniler de Dehne-Sederek
hattına çekilmişlerdi. 29 Kasım 1920 yılında Ermenistan’da Sovyet hâkimiyeti kurulduktan sonra Ermenistan SSC
hükümeti de Nahcivan’ı ilhak etmek için yeni faaliyetler gösterdiyse de Nahcivan’ın Ermenistan’a bırakılmasına
Türk murahhasları tarafından engel olunmuştur27.
16 Mart 1921’de Moskova’da bir dostluk ve işbirliği antlaşması imzalanmıştır28. Bu Antlaşmada, Türkiye’nin
kuzeydoğu sınırı, Karadeniz kıyısında bulunan Sarp Köyü’nden başlayarak Hedis Meta Dağı–Şavşat Dağı’nda
suların bölündüğü çizgi – Kani Dağı ve oradan sürekli olarak Ardahan ve Kars Sancaklarının yönetim sınırlarının
kuzeyini izleyerek Aşağı Kara Su’yun döküldüğü yere varan çizgi ile belirlenmiştir” (Madde: 1) (Harita 3). “Bağıtlı
taraflar işbu Antlaşma Nahcivan bölgesinin koruyuculuk hakkını üçüncü bir devlete hiçbir zaman bırakmamak
koşulu ile Azerbaycan’ın koruyuculuğunda özerk bir bölge oluşturulması konusunda anlaşmışlardır” (Madde: 3).
“Bağıtlı taraflar iki ulus arasında şimdiye dek yapılan tüm antlaşmaların kendilerinin karşılıklı çıkarlarına uygun
olmadığını kabul ederler” (Madde: 6).
Moskova’da görüşülen bir diğer konu, Ermenilerin üzerinde hak iddia ettikleri Nahçıvan’dı. Türk heyeti
Nahçıvan’ın ahalinsin Türk olduğunu, bura ahalisinin can güvenliği için Türk ordusunu davet ettiğini, dolayısıyla
Türkiye’nin himayesinde bulunduğunu ancak başka bir devlete devredilmemek şartıyla Türkiye’nin bu hamiliği
Azerbaycan’a devredebileceğini bildirdi. Rus heyeti ise, Türkiye’nin hamiliğini devretmesi formülünün bölge
halkının milli onuru ile çeliştiğini, esasen antlaşmanın bu konudaki maddelerinin ihlalinin bütün anlaşmanın ihlali
anlamına geleceğini bu nedenle karar metnine özel güvenceler konulması gerektiğini bildirdi ve Nahçıvan’a
Azerbaycan’ın himayesi altında özerklik verilmesini teklif etti. Türk heyetinin isteği üzerine bu teklifin ikinci kısmı
şu şekilde düzeltildi: “Azerbaycan hiçbir şart altında bu himayeciliği hiçbir üçüncü devlete bırakmayacaktır.
Nahçıvan’ın kendi sınırları da askeri uzmanlar tarafından belirlenmelidir” 29.
23 Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz II (Sadeleştiren: Faruk Özergin), İstanbul, 1993, s. 174-185.
24 Mehmet Okur, M. Gümrü, Moskova ve Kars Antlaşmaları Çerçevesinde Ermeni Sorunu Üzerine Genel Bir Değerlendirme
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı 8, Sonbahar 2011, s. 73-90
25 Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz II, s. 187. Ömer Erden, Türkiye’nin Doğu Sınırının Oluşumu (Antlaşmalar, Protokoller,
Problemler), (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 2009, s. 84.

26 Ömer Erden, Türkiye’nin Doğu Sınırının Oluşumu (Antlaşmalar, Protokoller, Problemler), (Basılmamış Doktora Tezi),
Erzurum, 2009, s. 84.

27 Veysel Ünüvar,1948, İstanbul, , s. 28-29
28 İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları I. Cilt (1920-1945), T.T.K, 1983, s. 32-38
29Ömer Erden, Türkiye’nin Doğu Sınırının Oluşumu (Antlaşmalar, Protokoller, Problemler), (Basılmamış Doktora Tezi),
Erzurum, 2009, s. 84
444
Harita3. 21 Mart Moskova Antlaşmasında Kurtarılan Sınır Bölgesi İllerimiz

Rus heyetinin Nahçıvan – Ermenistan sınırının yeniden gündeme gelebileceği ve bu konuda Moskova’nın
kontrolünde Azerbaycan ile Ermenistan arasında görüşmeler olabileceğinden söz etmesi üzerine ise, Türk heyeti,
Türkiye’nin doğu sınırının güvenliği açısından bu konunun çok önemli olduğunu, bu konuda Azerbaycan ve
Ermenistan arasında kesinlikle bir görüşme yapılmaması ve sorunun burada bir çözüme kavuşturulması
gerektiğini ifade etmiştir. Böylece Nahçıvan–Ermenistan sınırı ve bölgenin güvenliği ile ilgili konu Türkiye’nin
çekinceleri doğrultusunda imza edilmiş oldu30.
15 Nisan 1921 tarihinde Türk Dışişleri ve Genel Kurmay Başkanlığı’nın Kâzım Karabekir Paşa’dan bölgeyi
boşaltmasını istemesi üzerine; Nahçıvan’ı Ermenilere karşı korumak için görevlendirilmiş olan Nahçıvan Türk
Birliği’ne geri çekilme emri verildi. Alınan emir gereğince, Türk askeri Nahçıvan’dan geri çekilerek 16 Nisan 1921
günü Doğu Bayezıd’e döndü31.
Moskova Antlaşması gereğince Kafkas Cumhuriyetlerinin bu antlaşma hükümlerini kabul ettiklerini
kanıtlayan bir belgenin düzenlenmesi, bu belgenin Kars’ta verişilmesi kararı32. Taraflar Kars’ta bir araya geldi.
“1921 Türkiye ile Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Arasında Dostluk Antlaşması” başlığını taşıyan Kars
Antlaşması, esasında Türkiye ile Sovyet Rusya arasında cereyan bazı sorunları çözmek ve Moskova Antlaşması
hükümlerinin Kafkas Cumhuriyetlerince de onaylanmasını sağlamak amacıyla toplanmıştı. Türkiye–Ermenistan
sınırında herhangi bir yeni düzenlemeye gidilmemiş 33, Türkiye’nin Batum Limanı’ndan yararlanma ve bu bölgeyi
Gürcistan’a bıraktığını belirten özel madde dışında Moskova’da belirlenen hususlar Kars Antlaşması’nın da esasını
teşkil etmiştir. 20 madde ve üç ekten oluşan Kars Antlaşması’nın Türk-Ermeni ilişkilerini ve Ermeni sorununu
doğrudan ilgilendiren maddeleri ise şunlardı: “Türkiye’nin kuzey - doğu sınırı Karadeniz kıyısında bulunan Sarp
Köyünden başlayarak Hedis Meta Dağı – Şavyet Dağında suların bölündüğü çizgi - Kani Dağı ve oradan, sürekli
olarak, Ardahan ve Kars Sancaklarının eski yönetim sınırlarının kuzeyini ve Arpaçay ile Aras ırmaklarının talveğini
Aşağı (Nizni) - Kara Su’yun döküldüğü yere dek izleyen çizgi ile belirlenmiştir. (Sınırın ayrıntıları ve buna ilişkin işler
için I ve II sayılı Ekler ile Bağıtlı Taraflarca imzalanmış ilişik haritaya başvurulması. Antlaşma metni ile harita
arasında çelişki bulunursa Antlaşma metni haritaya yeğ tutulacaktır.) Rusya Sovyetleri Sosyalist Federal
Cumhuriyeti Hükümetinin bir temsilcisinin de katılmasıyla eşit sayıda üyelerden oluşacak bir Karma Sınır Çizme
Komisyonu topraklar üzerinde sınırı ayrıntılarıyla saptamak ve sınır işaretlerini koymakla görevlidir” (Madde: 4).
“Türkiye Hükümeti ile Ermenistan ve Azerbaycan Sovyetler Hükümetleri işbu Antlaşmanın III sayılı ekinde
belirtilen sınırlar içinde olmak üzere, Nahcivan bölgesinin Azerbaycan’ın koruyuculuğunda özerk bir ülke
oluşturulması konusunda anlaşmışlardır” (Madde: 5).”
Moskova ve Kars antlaşmalarıyla son şeklini alan Doğu Anadoluda’ki sınırlarımız 1921-1990 yılının sonuna
kadar bölgenin Sovyetler Birliği şeklinde örgütlenmesinden dolayı Türkiye-Sovyetler Birliği sınırı şeklinde
adlandırılmıştır. İkinci dünya savaşı öncesi ve sonrasıSovyet Rusya tarafından, Türkiye aleyhine sınır değişikliği
istekleri zaman zaman gündeme getirilmiştir34. II. Dünya Savaşı sonrası dünyada iki kutuplıluğun yaşanması,
30 Ömer Erden, Türkiye’nin Doğu Sınırının Oluşumu, 1990 s. 153-154.

31 Veysel Ünüvar, 1948, s.87; Kazım Karabekir, 1988, s.907
32 Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi 2, Bilg, Yayınevi, Ankara, 2000, s. 210.
33 Karabekir, İstiklal Harbimiz II, s. 290.
34 Selami Şekerkıran, Türk-Sovyet Sınırı, Ankara Üniv. Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2008,
s.119
445
Türkiye’ninkararlılığı ve batı bloğunda yer alması, bu isteklerin gerçekleşmesini engellemiştir. Sovyetler Birliğinin
1991 yılının sonuna doğru çökmesi sonucu bu birlik içinde yeralan cumhuriyetler bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir.
Uzunluğu 610 km olan Türk-Sovyet sınırında yeni bağımsız olan devletler (Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan) ile
üç ayrı sınır komşusu ortaya çıkmıştır. Bağımsız olan her üç ülke ile eski sınır hattı korunmuş ve geçmişte
Moskova ve Kars Antlaşmalarıyla kabul edilen sınırlar geçerliliğini devam ettirmektedir (Harita 4). Azerbaycan
bağımsızlığını kazandıktan sonra 1995 yılında kabul edilmiş Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası ile Nahcivan Özerk
Cumhuriyeti’nin Azerbaycan’ın himayesinde özerklik statüsü verilmiştir.
Harita 4. Türkiye-Sovyet Sınırı (1921-1991)

2.Türkiye Azerbaycan Sınırının Coğrafi Özelliği
Türkiyenin doğu sınırlarının bir kısmını oluşturan Aras Irmağı, Bingöl dağlarından ilk kaynağını alıp doğu
yönüneakarken bir çok depresyon (çöküntü) alanını katetmektedir. Bunlardan ülkemiz sınırlarındaki son
depresyon alanı aynı zamanda Türkiye-Ermenistan ve Türkiye-Azerbaycan sınırlarını oluşturmaktadır. Bu
depresyon sahasınınkuzeydeki bölümünün bir kısmı Ermenistan sınırlarında (Sahat Çukuru), güneydeki bölümü
ise ülkemiz sınırları içerisinde (Sürmeli Çukurluğu) yer almaktadır. Depresyon sahasına girerken yaklaşık 950-1000
m yükseltiden akanAras Irmağı sınırlarımızı terk ederken yükselti 800 m’yekadar inmektedir. Sürmeli
Çukurluğu’nda yer alan Iğdır Ovası’nın doğu bölümünü oluşturan, Dilucu Yöresi, Ağrı Dağı-Aşağı Karasu Çayı ile
Aras Irmağı arasında güneydoğuya doğru bir dil şeklinde uzanarak Türkiyenin en doğu uç noktasının (44 o. 48ıE)
oluşturmaktadır. Bu yöre aynı zamanda ülkemiz ile üç ülke arasında sınır oluşturmaktadır. Dil yöresinin toplam
alanı 90 km2, uzunluğu 24 km, genişliği ise 7 km ile 300 m. arasında değişmektedir. Türkiye- Azerbaycan (Nah. Öz.
Cum.) sınırı Dilucu ovasında Ermenistan sınırının bittiği yerden başlayarak 16 km boyunca güneydoğuya devam
etmekte ve Aras Irmağı’nın ülkemizi terk ettiği, aynı zamanda Türkiye-İran ve Azerbaycan (Nah. Öz.
Cum.)sınırlarının kesişme noktasında son bulmaktadır. Sınırın Nahcivan tarafında Sederek Ovası bulunmaktadır.
Sederek Ovası; Nahcivanın kuzeybatısında, Küçük Kafkas dağları ile Aras Irmağı arasında bulunmakta,Dehne Dağı
ile Şerur ovasından ayrılan ova 80 km2 bir alan oluşturmaktadır(Harita 5).
Harita 5. Türkiye-Azerbaycan (Nah. Öz. Cum.) Sınır Bölgesi Topoğrafya haritası
446
Fotoğraf 2. Dilucu Yöresinde B. ve K. Ağrı Dağı

Sınırın bulunduğu bölge yaklaşık 800 m yükseltiye sahiptir. Türkiye sınırlarında kalan bölümünde herhangi
bir yerleşim yeri bulunmamaktadır. Dilucu yöresinin tamamında 1953 yılında Devlet Üretme Çiftlikleri (DÜÇ)
Genel Müdürlüğü’ne bağlı olarak Iğdır Devlet Üretme Çiftliği adıyla işletme kurulmuştur, 1983 yılında Tarım
İşletmeleri Genel Müdürlüğü’ne (TİGEM) bağlanarak, Kâzım Karabekir Tarım İşletmesi (KKTİ) adını almıştır 35.
Askeri yasak bölge ilan edilen sahada büyük ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Nahcivan sınırlarında
kalan bölgede ise Sederek ilçe merkezi ve ona bağlı Haydarabat yerleşmesi bulunmaktadır. Hemen kuzeyinde ise
Ermenistan sınırı yer almaktadır. Nahcivana bağlı Kerki köyü ise Ermenistan sınırları içerisinde kalmış ve
günümüzde ermeni işgali altındadır.
Sınırın Türkiye bölümünde kalan Iğdır İli 1992 yılında Kars ilinin bir ilçesi iken 27/05/1992 tarih ve 3806 sayılı
kanunla ülkemizin 76. İli olmuştur. 2015 yılı nüfus sayımlarına göre 192 435 nüfusasahip olan Iğdır’ın en doğu
ilçesini Aralık oluşturmaktadır. 852 km2 yüzölçüme sahip Aralık İlçesi 2015 yılında 21 495 nüfus ile aynı zamanda
ülkemizin en doğusunda üç ülke ile sınırının oluştuğu Dilucu yöresini sınırları içerisinde bulundurmaktadır36
(Tablo. 2).
Tablo 2. Iğdır İlinin ve İlçelerinin 2010 ve 2015 Yılı Nüfusu
Nüfusu
Yerleşim Yeri Yüzölçümü (km2)
2010Yılı 2015 Yılı
Iğdır Merkez 1273 123570 133704
Aralık İlçesi 852 21810 21495
Karakoyunlu İlçesi 269 14042 13686
Tuzluca İlçesi 1270 24996 23550
Iğdır (Toplam) 3664 184 418 192 435
Kaynak: TUİK, ADNKS Verileri Iğdır İli (2010 ve 2015)
Nahcivan Özerk Cumhuriyeti ise 5500 km2yüzölçüme sahiptir. Nahcivan merkezi ile birlikte Sederek, Şerur,
Babek, Şahbuz, Culfa, Ordubad ve Kengerli İlçelerinden (Rayon) meydana gelen Nahcivan Özerk Cumhuriyeti’nin
2015 yılı nüfusu 439 800 kişiden oluşmaktadır. Sınır bölgesinin yer aldığı Sederek İlçesi ise 160 km2 yüzölçüme
sahip ve 2015 yılında 15400 nüfusubarındırmaktadır37 (Tablo 3).
Türkiye-Azerbaycan (Nah. Öz. Cum.) arasında Sovyetler Birliğinin dağılışına kadar her hangi bir bağlantı ve
gümrük kapısı bulunamamaktaydı. Azerbaycan’ın bağımsızlığına kavuşmasından sonra iki ülke arasında
bağlantının yapılması ve sınırda gümrük kapısı oluşturulması kararlaştırılmıştır.
35 Mete Alim, Oğuz Şimşek, 2002, Iğdır Kazım KarabekirTarımşletmesi, Doğu Coğrafya Dergisi, Cilt 7, Sayı 8. 2002, s. 131-
147
36 TUİK, 2010 ve 2015 ADNKS verileri Iğdır İli, Genelkurmay Başkanlığı Harita Genel Komutanlığı İl ve İlçelerimizin Yüzölçümleri
2014 s.7, ANKARA

37 Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, Azərbaycanın Əhalisi (statistik bülleten)2015, BAKI – 2015.
447
Azebaycan (Nah. Öz. Cum.) ile 1921 yılından beri ilk defa kara bağlantısını sağlayan Hasret veya Ümit
köprüsü diye adlandırılan bu bağlatını temeli 20 Mayıs 1991 yılında atılmıştır. 28 Mayıs1992 yılında tamamlanan
köprünün uzunluğu 286 m ve genişliği 12,5 m dir. KöprününTürkiye tarafında Dilucu GümrükKapısı, Azerbaycan
(Nah. Öz. Cum.) tarafında ise Sederek GümrükKapısı oluşturularak hizmete açılmıştır. Açıldığı günden beri
Azerbaycan’ndan tecrit edilmiş Nahcivan bölgesi için hayati önem taşımıştır. Hasret köprüsü aynı zamanda
Culfa’da bulunan köprü ile İran ve diğer Türk Cumhuriyetleri ile olan bağlantıyı da sağlamaktadır.
Tablo 3. Nahcivan Öz. Cum. Yönetim Birimleri ve 2009-2015 Yılı Nüfusları
Yerleşim Yeri Yüzölçümü (km2) Nüfusu
2009 Yılı 2015 Yılı
Nahcivan şehri 190 82600 90 300
Sederek İlçesi 160 14 000 15 400
Şerur İlçesi 870 102 300 112300
Babek İlçesi 760 62 900 72 300
Şahbuz İlçesi 840 22 700 24 600
Culfa İlçesi 1000 41 200 45100
Ordubad İlçesi 980 45 000 48 800
Kengerli İlçesi 700 27600 31 000
Nahcivan (Toplam) 5500 398 300 439800
Kaynak: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, Azərbaycanın Əhalisi (Statistik
Bülleten)2015, Bakı, 2015
Fotoğraf 3. Dilucu Gümrük Kapısı (2016)
Fotoğraf 4. Dilucu Gümrük Kapısı (2009)
448
28 Mayıs 1992 tarihinde hizmete açılan Gümrük kapısı, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı tarafından bütün bina
ve donanmıları yenilenerek 19 Ekim 2015 tarihinde yeni kurulan tesisleriyle hizmet vermeye devam etmektedir
(Fotoğraf 3 ve 4). Dilucu Gümrük Kapısı, Azerbaycan ve diğer Türk Cumhuriyetlerine önemli oranda ticaret eşyası
ihraç edilen ve aynı zamanda ithal ürünlerinde ülkemize giriş yaptığı sınır kapılarmızdandır. Bu sınır kapısından
2015 yılında Azerbaycan’a 151.782.547 TL ihracat ve yine bu ülkeden 2.996 TL ithalat yapılmıştır (Tablo 4).
Tablo 4. 2015 Yılı Verilerine Göre Dilucu Gümrük Kapısından Azerbaycana Yapılan İthalat ve İhracat Miktarı
Yıl Gümrük adı Ülke adı İhracat Dolar İhracat TL İthalat İthalat TL
Dolar
2015 Dilucu Güm. Md. Azerbaycan 56.002.811 151.782.547 1.125 2.996
Kaynak:https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=8&param2=4&sitcrev=0&isicrev=0&s
ayac=5810
Iğdır Gümrük Müdürlüğü ve Dilucu Gümrük Kapısından 2016 yılı ilk üç ayında toplam 25 903 bin dolar
ihracat yapılmıştır. Bunun yanında Iğdır Gümrük Müdürülğü verilerine göre yine 2016 ılı ilk üç ayında 2 179 bin
dolar ithalat yapılmıştır38.
Sınırın bulunduğu alanda, Aras ırmağı ve Karasu çayının varlığı, çevredeki dağlık alanlardan kaynaklanan
sular ve zaman zaman bölgede yeraltı sularının yükselmelerine bağlı olarak bataklık özellikli sulak alanlar
oluşabilmektedir. Sahada yaptığımız gözlemler sonucu sınır ve askeri bölge olması, avcıların bölgeye
girememeleri, sulakalanlarda yaban hayatının çeşitlenmesine ve zenginleşmesine yol açmıştır.
Sonuç
Türkiye sınırları uzun olan bir ülkedir. Toplam çevre uzunluğu 11 036 km olan Türkiye’nin bu çevre
uzunluğunun 8333 km deniz kıyıları ve geriye kalan 2753 km’si ise karasınırılarından oluşmaktadır. Sınır komşusu
olduğumuz ülke sayısı sekizdir. Bunalar içerisinde en uzun kara sınırımız, Suriye (877 km) ile en kısa karasınırımız
ise Azerbayca’a bağlı Nahcivan Özerk Yönetimi (16 km) ile olan sınırdır. Türkiye’nin en kısa kara sınırına sahip
olduğu Azerbaycan sınırı, sınırlarımız içerisinde anlam ve önem bakımından çok önemlidir. Çünkü bu sınır aynı
zamanda aynı milleti iki ülkeye ayırmaktadır.
Türkiyenin doğu sınırlarından olan İran sınırı belirlendiği tariheten buyana bir kaç küçük değişlik dışında en
eski ve istikrarlı olan sınırdır (1639 Kasr-ı Şirin). Ancak diğer doğu sınırlarımızı oluşturan; Azerbaycan, Gürcistan ve
Ermenistan sınırlarımız tarih içerisinde çok defa yer değiştirmiştir. Bu sınırın Türkiye dışında kalan bölümünde de
türkler yaşadığı için sınırı kesin oluşturmak oldukça güçtür. Kuzey komşumuz rusların 18. Yüzyıldan itibaren
Kafkas dağlarını aşarak güneye ilerlemesi ve burada yeralan Türk bölgelerini işgal etmesi Türkiye’nin doğu
sınırında belirleyici diğer unsur olmuştur. Rusların 1813 Gülüstan Antlaşmasıyla bölgedeki türk hanlıklarının bir
kısmını işgal etmesi, ardından 1828 Türkmençay Antlaşmasıyla geriye kalan hanlıkları da yönetimine alması, iki
millet tarihi dönemler içinde birçok kez karşı karşıya getirmiştir. Rusların işgal ettikleri sahalara bölge dışından
ermeni nüfusunugöç ettirerek toplamaya başlamasıyla, türklerin yaşadığı bölgede ve topraklarda yeni bir ülke
oluşturması, sınırlarımızda uzun yıllardan beri yaşanan sıkıntılarına temeli atılmış oldu. Revan ve Nahcivan
hanlıklarını birleştirerek Ermeni Vilayeti, daha sonra ise Revan Hanlığı topraklarında Ermenistan’ın (1918)
kurulması, doğu’da Türkiye-Azerbaycan arasında diğer bir ülke ortaya çıkarılmıştır. Rusarın 1800-1915 arası Doğu
Anadolu üzerinden Anadolu’nun içlerine müdahele denemeleri, sınırımız dışında kalan türk bölgeleri ile doğu
sınırında yeralan Kars, Ardahan, Artvin ve Iğdır illerimizin19. Yüzyılın sonu ve 19. Yüzyılın başlarında Rus Çarlığı
yönetiminde kalmalarına neden olmuştur. Ancak, Türk Kuruluş Savaşı ile birlikte bu bölgedeki topraklarımızın bir
kısmı işgalden kurtatarılark anavatana katılmış ve savaş esnasında yapılan Gümrü, Moskova ve Kars Antlaşmaları
ile doğu sınırlarımız bu günkü şeklini almıştır. Özelikle Nahcivan toprakları uzun ve tartışmalı geçen toplantılardan
sonra kesinlik kazanmıştır. Uzunluğu 16 km olan bu sınır ile Iğdırİli, Aralık İlçesine bağlı Dilucu yöresinden iki
kardeş millet bir biri ile bağlantı sağlayabilmiştir.
Azerbaycan ana karası ile bağlatısı olmayan Nahcivan bölgesi bu kısa sınır vasıtasıyla Türkiye ve diğer Avrupa
ülkelerine bağlamaktadır. Dilucu bağlantısı, nüfusu 500 bine yaklaşan Nahcivan yöresinde yaşayan
soydaşlarımızın her türlü ihtiyacını karşılamaktaır. Bunun yanında sınırda bulunan Hasret köprüsü ile Nahcivan-
İran bağlantısını oluşturan Culfa Köprüsü vasıtasıyla diğer Türk Cumhuriyetlerine de bağlantı sağlanmaktadır.
38 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046 (Erişim 07/05/2016)
449
İki kardeş ülke sınırında yeralan Dilucu-Sederek Gümrük kapıları, yirmidört saat açıktır ve hizmet
vermektedir. Sınır kapısından iki ülke vatandaşları kolaylıkla giriş-çıkış yapabilmektedir. Ancak ülkeler arasında
vize uygulanması sınırda karşılaşılan önemli bir sorundur. Gürcistan ve Kuzuy Kıbrıs Türk Cumhuriyeti gibi bu
sınırdada pasaport ve vize işlemlerinin kaldırılması büyük bir beklentidir.
Geçtiğimiz yüzyılda Aras üzerinden Culfa sınır kapısı, Rusya imparatorluğunun İran’an açılan önemli bir kara
ve demiryolu ulaşım şebekesinin merkezi olmuştur. Yapımına devam edilen Kars-Tiflis-Bakü demiryoluna paralel
olarak Kars-Iğdır-Nahcivan ve Culfa üzerinden İran’a uzanacak olan demiryolu, Nahcivanı tekrar demiryolu
ulaşımında eski konumuna getirecek ve Türkiye demiryolu ulaşım sistemine bağlanmış olacaktır. Demiryolu
vasıtasıyla “İpek Yolu” tekrar canlandırılabilecektir.
Türkiye’nin Türk dünyasına açılan bu kısa ve dar koridordan oluşan yöresi, Aras Irmağı, Ağrı dağı ve dört
ülkenin sınırlarının kesiştiği nokta stratejik bakımdan çok önemlidir. Çünkü bu sınır bağlantısı “Şarkın Kapısı”na tek
kara bağlantısıdır.
Kaynaklar
ARSLAN, Ali. I. Dünya Savaşı Sonunda Nahçıvan’da Yapılan Millî Mücadele ve Bugünkü Nahçıvan’ın
Statüsünün Oluşumu, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Temmuz, Sayı 41, Cilt: XIV, 1998
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, Azərbaycanın Əhalisi (statistik bülleten) 2015, Baki,
2015
BABAYEV, Sefereli. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Coğrafiyası, Elm, Bakı, 1999
BADDELEY, John F., 1989, Ruslar’ın Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil, (Çeviren, Sedat Özden), İstanbul, 1989
BÜNYADOV, Ziya, YUSUFOV, Yusuf, Azerbaycan Tarihi, C.I, Bakü, 1994.
CEYLAN, Alpaslan. Doğu Anadolu Araştırmları, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2016,
ERDEN, Ömer. Türkiye’nin Doğu Sınırının Oluşumu (Antlaşmalar, Protokoller, Problemler), (Basılmamış
Doktora Tezi), Erzurum, 2009.
ERDOĞAN, Fahrettn. 1957, Türk Ellerinde Hatıralarım, Kültür Bakanlığı Yayımlar Dairesi Başkanlığı, Ankara,
1998.
ERİM, Nihat. Devletlerarası Hukuku ve Siyasî Tarih Metinleri (Rusya ile Edirne Antlaşması), c. I., Ankara,
1953
ƏLİYEV, Fuad,ƏLİYEV, Mirabdulla. Naxçıvan Xanlığı, Azərnəşr,. Bakı, 1996.
Genelkurmay Başkanlığı Harita Genel Komutanlığı İl ve İlçelerimizin Yüzölçümleri Ankara, 2014.
GÖKDEMİR, Ahmet E., Canub-i Garbi Kafkas Hükümeti, Ankara, 1998.
GULİYEV, Nuri. Naxçıvan Xanlığının Ahalisi, (Tarixi Demoqrafik Tedqiqat) Bakı-Elm. Bakü, 2006.
KARABEKİR, Kazım. İstiklal Harbimiz II (Sadeleştiren: Faruk Özergin), İstanbul, 1993.
KIRZIOĞLU, Fahrettin. Kars Tarihi (I.Cilt). Işık Matbaası, İstanbul, 1953.
TURAN, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, Nakışlar Yayınevi, Yayın No:28, İstanbul, 1984.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Atatürk Kültür, Dil ve
Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, VIII. Dizi, Ankara, 1984.
ORKUN, Veli. Sürmeli Çukurunda Iğdır, Tarihi ve Coğrafyası, Iğdır, 1955.
MEMMEDOV, Rauf. Nahçivan Şeherinin Tarihi Oçeriki, Bakü, 1977.
KARABAĞ, Servet.Jeopolitik Açıdan Sınırlar, Gazi Kitabevi, Ankara, 2008
KIRZIOĞLU, Fahrettin. Milli Mücadelede Kars, 1 kitap, İstanbul, 1960,
OKUR, Mehmet. Gümrü, Moskova ve Kars Antlaşmaları Çerçevesinde Ermeni Sorunu Üzerine Genel Bir
Değerlendirme, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı 8, Sonbahar 2011.
SOYSAL, İsmail. Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları I. Cilt (1920-1945), T.T.K, 1983.
ŞEKERKIRAN, Selam, Türk-Sovyet Sınırı, Ankara Üniv. Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi,
Ankara, 2008.
TURAN, Şerafettin. Türk Devrim Tarihi 2, Bilge Yayınevi, Ankara, 2000.
TUİK, 2010 ve 2015 ADNKS verileri, Iğdır İli
ÜNÜVAR, Veysel. Bolşeviklerle Sekiz Ay, İstanbul, 1948.
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046 (Erişim 07/05/2016)
https://biruni.tuik.gov.tr/ disticaretapp/ disticaret.zul? param1= 8&param2=4&sitcrev= 0&isicrev=
0&sayac=5810
450
BAŞKANLIK SİSTEMİ TARTIŞMALARI BAĞLAMINDA TÜRKİYE VE AZERBAYCAN
SİYASAL SİSTEMLERİNİN KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ
Erol TURAN*
Hayati TABAN**
Özet
2007’deki Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesinden bu yana Türkiye’de yönetimsel sistemin
parlamenter sistemden Başkanlık sistemine geçiş yapılması yönünde tartışmalar başlamıştır. Bu tartışmalar
“başkanlık”, “yarı başkanlık”, “Türk tipi başkanlık” kavramları etrafında şekillenmektedir. “Türk tipi başkanlık”
sistemine atfedilebilecek yönetim sistemleri olarak Sovyetler Birliğinin dağılmasının ardından bağımsızlıklarını
kazanan Türki Cumhuriyetler benimsedikleri başkanlık ve yarı başkanlık sistemleri ile bu tartışmalarda örnek
olarak alınabilirler. Azerbaycan da 1995 anayasası ile “Türk tipi başkanlık” sistemlerinden birine sahiptir.
Başkanlık sisteminin dünyada ilk olarak ABD örneğinde ortaya çıktığı düşünüldüğünde ve ABD sisteminin
özellikleri göz önüne alındığında Azerbaycan yönetim sisteminin yapısal olarak (Başbakan ve Bakanlar kurulunun
varlığı nedeniyle) başkanlık sisteminden daha çok yarı başkanlık sistemine daha yakın olduğu görülmesine
rağmen uygulamada başkana tanınan yetkiler nedeniyle başkanlık sistemi olarak değerlendirilmektedir.
Türkiye’nin mevcut siyasal sisteminin güçlü ve zayıf yanları ve Azerbaycan’daki “Türk tipi başkanlık” sisteminin
güçlü ve zayıf yanları karşılaştırılmalı olarak incelendiğinde Türkiye’deki mevcut başkanlık tartışmalarına katkı
yapılacağı öngörülmektedir. Çalışma bu noktada hem her iki ülkenin mevcut sistemlerini karşılaştırmak hem de
olası bir sistem değişikliğinin Türkiye açısından ne tür sonuçlar doğurabileceğini göstermeyi amaçlamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Başkanlık Sistemi, Türk Tipi Başkanlık, Türkiye, Azerbaycan
Giriş
Milattan önce 400’lü yıllardan bu yana insanoğlu ortak yaşamda uyumu gerçekleştirmek amacına en iyi
hangi yoldan ulaşabileceklerine yönelik tartışma içerisindedir 1. Demokrasi, o tarihlerden bu yana oligarşi ve
monarşi karşısında galip gelmiş gözükmektedir. Kendi içinde ise demokratik yönetim sistemleri her ülkenin kendi
özel koşulları çerçevesinde farklı sistemlerle gerçekleştirilmeye çalışılmaktadır. Yönetim sistemlerinin net ve
kabul görmüş bir sınıflandırması olmasa da devlet içindeki kuvvetlerin dağılımı bakımından başkanlık, yarı
başkanlık ve parlamenter sistem sınıflandırması birçok çalışmaya ilham vermektedir. Nitekim bu çalışmada,
başkanlık, yarı-başkanlık ve parlamenter sistem sınıflandırmasından yararlanacaktır.
Bugün Türkiye’de, yönetim sisteminin ne olması gerektiğine dair tartışmalar yaşamaktadır. Tartışma, Turgut
Özal ve Süleyman Demirel dönemlerinde ilk olarak gündeme getirilmiştir. Fakat bu tartışmanın yükselmesi asıl
olarak Cumhurbaşkanı’nı halk tarafından seçilir hale getiren 2007 Anayasa değişikliğiyle olmuş ve 2012 yılında
TBMM’de kurulan Anayasa Uzlaşma Komisyonu ile başkanlık tartışması somutlaşmıştır. Bu tartışmalar
“başkanlık”, “yarı başkanlık”, “Türk tipi başkanlık” kavramları etrafında şekillenmektedir. “Türk tipi başkanlık”
sistemine atfedilebilecek yönetim sistemleri olarak Sovyetler Birliğinin dağılmasının ardından bağımsızlıklarını
kazanan Türki Cumhuriyetler benimsedikleri başkanlık ve yarı başkanlık sistemleri ile bu tartışmalarda örnek
olarak alınabilirler. Azerbaycan da 1995 anayasası ile “Türk tipi başkanlık” olarak adlandırılabilecek (kendine has)
sistemlerinden birine sahip olmuştur. Türkiye’nin mevcut siyasal sisteminin güçlü ve zayıf yanları ve
Azerbaycan’daki “Türk tipi başkanlık” sisteminin güçlü ve zayıf yanları karşılaştırılmalı olarak incelendiğinde bu
çalışma Türkiye’deki mevcut başkanlık tartışmalarına katkı yapmayı amaçlamaktadır.
Çalışmada öncelikle başkanlık, yarı-başkanlık ve parlamenter sistemleri hem açıklanmaya çalışılacak hem de
güçlü ve zayıf yanları ortaya koyulacaktır. Ardından Türkiye’deki mevcut sistem 2007 değişikliği öncesi sonrası
haliyle anayasal düzlemde tartışılacak ve Azerbaycan’daki mevcut yönetim sistemine geçilecektir.
1.Hükümet Sistemleri
* Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi, İİBF, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü, eturan@kastamonu.edu.tr
** Okt., Kastamonu Üniversitesi, Yabancı Diller Yüksekokulu, htaban@kastamonu.edu.tr
1 Eroğul, Cem, Siyasal Düzenlerin Sınıflandırılmasına İlişkin Birkaç Tarihsel Örnek ve Tartışma. Ankara Üniversitesi Basımevi,
1981,s.86
451
Hükümet sistemlerinin rejim tiplerine göre evrensel olarak kabul edilmiş standart tanımları yoktur ve
devletlerin rejim tiplerine göre genel ve açık bir sınıflandırma bulunmamaktadır 2. Bu durum her ülkenin kendi
tarihinin ve özel koşullarının oluşturduğu rejimin çerçevesinde belli bir sistemi kendi gereksinimlerine göre
uygulamasından kaynaklanmaktadır3. Fakat bu noktada mevcut literatür kuvvetler ayrılığının durumuna göre bir
sınıflandırmayı öne çıkmaktadır4. Aristo’ya kadar dayandırılabilen kuvvetler ayrılığı prensibi bugünkü anlamını
Montesquieu’nın Kanunların Ruhu eserinde kazanmıştır. Montesquieu, yasama ve yürütme erklerin tek elde
toplanmasının özgürlükleri riske atarak baskıcı bir yönetime yol açacağını ve bu yüzden bu fonksiyonların farklı
organlarca yerine getirilmesi gerektiğini savunarak, kuvvetlerin farklı organlarca icra edilmesinin birbirlerini
dengeleyip, sınırlandıracağını ifade etmiştir5.
Kuvvetler ayrılığının durumuna göre yapılan sınıflandırılmaların en çok kabul görenlerinden olan Duverger’in
sınıflandırması (1980) dikkate alındığında demokratik rejimler “Başkanlık”, “Yarı-başkanlık” ve “Parlamenter”
olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sistemleri birbirinden ayırabilmek adına Cheibub tarafından geliştirilen aşağıdaki
şema açıklayıcı olması açısından önemlidir6.
Şekil 1. Hükümet Sistemleri
Hükümet yasama organına karşı

sorumlu mu ?
Evet
Hayır
Başkan bağımsız olarak halk
Başkanlık Sistemi
tarafından seçilyor mu?
Evet
Hayır
Hükümet Başkana
Parlamenter Sistem
karşı sorumlu mu?
Evet
Hayır
Yarı Başkanlık
Parlamenter Sistem
Sistemi
Kaynak: Cheibub, José Antonio. Presidentialism, Parliamentarism, and Democracy. Cambridge University
Press, 2007, s. 35.
1.1.Başkanlık Sistemi
Kuvvetler ayrılığı yasama, yürütme ve yargının ayrılığından ibaret olsa da demokratik rejim tipleri açısından
yargının her daim ayrı olduğu düşünüldüğü için yasama ve yürütmenin birbirlerine karşı konumları bu
sınıflandırmada belirleyici olmaktadır. Başkanlık sistemi, yasama ve yürütmenin birbirlerinden sert bir şekilde
ayrıldığı bir sistemdir. Bu sistemde yürütme yetkisinin sahibi olan başkan ile yasama yetkisinin sahibi olan meclis
halk tarafından ayrı ayrı seçilmektedir. Başkan hem yürütmenin başı hem devlet başkanıdır. Yasamanın yürütmeyi
ya da yürütmenin yasamayı fesih etme yetkileri yoktur 7 . Ayrıca, başkan genel halk oylaması ile halk tarafından
sabit bir süre için seçilir ve parlamentonun güvenoyuna ihtiyacı yoktur 8 . Yürütmenin başı olan başkan, bakanları
(sekreterleri) atama ve görevden alma yetkisine sahiptir. Yürütmede görev alacak olan bakanlar yasamanın
2 Elgie, Robert . . The classification of democratic regime types: Conceptual ambiguity and contestable assumptions. European
Journal of Political Research, 1998, 33(2), 219-238,s. 223
3 Eroğul, Cem. Cumhurbaşkanının Denetim İşlevi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 1978, 33.(01), s.50
4 Duverger, Maurice. A new political system model: semi-presidential government. European Journal of Political Research,
1980, 8.2: 165-187. Arend Lijphart, "Presidentialism and Majoritarian Democracy: Theoretical Observations", Juan J. Linz -
Arturo Valenzuela, eds., The Failure of Presidential Democracy, Baltimore / London: The John Hopkins University Press,
1994. Cheibub, José Antonio; Chernykh, Svitlana. Are Semi-Presidential Constitutions Bad For Democratic performance?.
Constitutional Political Economy, 2009, 20.3-4: 202-229. Gözler, Kemal. Anayasa Hukukunun Genel Teorisi, Bursa, Ekin,
2010, Cilt I, s.569-586. Hekımoğlu, Mehmet Merdan. Anayasa hukukunda karşılaştırmalı" demokratik hükümet sistemleri"
ve Türkiye. Detay Yayıncılık, 2009.
5 Montesquıeu, Charles Louis de Secondat. Kanunların Ruhu Üzerine.Hiperlink Yayınları, İstanbul, 2014.,s.240
6 Cheibub, José Antonio. Presidentialism, parliamentarism, and democracy. Cambridge University Press, 2007,s. 35
7 Özbudun, Ergun; Yürük, Ayşe Tülin. Anayasa hukuku. Anadolu Üniversitesi, 2003. s.6.
8 Morlan, Robert Loren. American Government: Policy and Process. Houghton Mifflin, 1975. s.11.
452
dışından seçilirler. Başkanın yasamanın yaptığı yasaları veto hakkı varken, karşı denge unsuru olarak yasama da
yürütmenin (Başkan ve bakanlarının) bütçesini onaylama hakkına sahiptir. Bir diğer önemli unsur ise, bu sistemde
başkan (dolayısıyla yürütme) hiçbir şekilde yasama faaliyetinde bulunamaz 9 Başkan bu sistemde siyasi olarak
yasama organına değil seçmenine ve yasal olarak da anayasaya karşı sorumludur 10. Her hükümet sisteminin bir
baskın figürü olduğu kabul edildiğinde başkanlık sisteminde bu figür, sisteme de adını veren Başkan’dır. Bir başka
deyişle Başkanlık sisteminde “demokrasi” ile “kişisel iktidar” birleşmektedir 11.
Başkanlık sistemine yöneltilen en önemli eleştiri, bu sistemin otoriteryen bir hal almasına yönelik
eğilimidir12. Kişisel iktidar ve demokrasinin birleşimi olarak kabul edilen sistem iktidarın kişiselleşmesi riskini
taşır13. Ayrıca, Seçilen başkanın halkın bir kısmının seçtiği, dolayısıyla belli oranda seçmen tarafından seçilen kişi
olduğu hesaba katıldığında, başkan kendi politikasını yürütürken oyunu alamadığı kitlelerin toplumsal taleplerini
görmezden gelebilir. Böylelikle toplumun geniş kesimlerinin talepleri göz ardı edilebilir 14.
Siyasal ve demokratik istikrar açısından bakıldığında, sistemin yasama ve yürütmeye tanıdığı çift meşruiyet
yani her iki kurumunda güçlerini halktan aldıklarını düşünerek uzlaşma noktasında sorun oluşturma potansiyeli
başkanlık sisteminin bir diğer zayıf noktasıdır 15. Dahası başkanlık rejimi kazananın her şeyi kazandığı kaybedenin
her şeyi kaybettiği sıfır toplamlı bir oyun olduğundan kutuplaşma ve toplumsal gerilim yaratma riskini her zaman
taşır16. Başkanlık sisteminde koalisyon formasyonu zordur. Nitekim koalisyon olmadığında yasama bir duraklama
dönemine girer. Yasamanın felç olması da politik tıkanıklığın açılması için anayasa da olmayan mekanizmaların
devreye girmesine yol açar17. Anti demokratik çözümlere başvurulmasının yolunu açan bir diğer sebebi ise
başkanlık sisteminin azınlık hükümetlerine ve katılığa teşne olmasıdır. Taşıdığı bu katılık yasama ve yürütme
arasındaki ciddi siyasal tıkanmalarda askeri darbe gibi çözümlerin oluşmasına ihtimal verir 18.
Başkanlık rejimi homojen bir yapı arz etmeyen toplumlar ve çok partili sistemler için uygun değildir 19.
Başkanlık sistemi sıkı bir kuvvetler ayrılığına dayandığından ancak ideolojik parti ayırımlarının bulunmadığı,
partilerin temel konularda kolayca anlaşabildiği ortamlarda başarılı olabilir. Nitekim ABD dışında hiçbir ülkede
demokratik düzenin işlemesine gerçekten elverişli bir siyasal sistem olmamıştır20. Ayrıca, başkanlık rejimlerinde
bakanlar(sekreterler) diğer sistemlere göre daha çok değişmektedir bu da politik istikrarın ve de demokratik
konsolidaysonun özelikle yeni demokratikleşmiş ülkelerde oluşmasına engel olan bir yapı arz etmektedir21.
Başkanlık sisteminin sahip olduğu güçlü yürütme başkanlık sistemi taraftarlarınca en çok öne çıkarılan
özelliktir. Başkanlık sistemi diğer sistemlere göre yürütme organına verilen sabit süre ile daha istikrarlı ve
yürütmeye tanınan bağımsızlık ile daha güçlü bir yönetime yol açar22. Sabit sürenin anlamı şudur; yasama görev
süresi dolmayan yürütmeyi (başkanı) görevden alarak (güvenoyu gibi mekanizmalarla) siyasal istikrarsızlıklara
neden olamaz. Bu doğrultuda düşünüldüğünde yürütme sadece seçmenine karşı sorumlu olduğundan
politikalarını güçlü bir şekilde uygulayabilme gücüne sahiptir.
9 Maınwarıng, Scott; Shugart, Matthew S. Juan Linz, Presidentialism, And Democracy: A Critical Appraisal. Comparative
Politics, 1997, pp. 449-471.
10 Verney, Douglas V., The Analysis of Political Systems, London: Routledge &Kegan Paul, 1959, s.75-77.
11 Parsak, Mehmet, Parlamenter/Başkanlık/ Yarı Başkanlık Hükümet Sistemlerine Genel Bir Bakış Ve Türkiye Cumhuriyeti’nin
Hükümet Sistemi, TASAV, 2012, s.1.

12 Sıaroff, Alan. Comparative Presidencies: The Inadequacy Of The Presidential, Semi-Presidential And Parliamentary
Distinction. European Journal Of Political Research, 2003, 42.3, ss. 287-312.

13 Gözler, Kemal. Anayasa Hukukunun Genel Teorisi, s.583
14 Özkul, Fatih, Başkanlık Sistemi Üzerine Amerika Birleşik Devletleri ve Azerbaycan Modeli Karşılaştırması , Türkiye Barolar
Birliği Dergisi, 2013,103, 85-110, s. 89.

15 Shugart, Matthew Soberg; Carey, John M. Presidents And Assemblies: Constitutional Design And Electoral Dynamics.
Cambridge University Press, 1992, s.54.

16 Linz, J. J. (1990). The perils of presidentialism. Journal of democracy, 1(1),pp. 51-69.
17 Cheibub, José Antonio; Przeworskı, Adam; Saıegh, Sebastian M. Government Coalitions And Legislative Success Under
Presidentialism And Parliamentarism. British Journal Of Political Science, 2004, 34.04, pp. 565-587.
18 Maınwarıng, Scott. Presidentialism, Multipartism, And Democracy The Difficult Combination. Comparative, Political Studies,
1993, 26.2: 198-228.,S.200

Cheibub vearkadaşları, Government Coalitions And Legislative Success Under Presidentialism And Parliamentarism, s.580
19 Maınwarıng,; Shugart, Juan Linz, Presidentialism, And Democracy: A Critical Appraisal, s.465
20 Eroğul, Cem. 2007 Cumhurbaşkanı Seçimi Bunalımından Çıkarılabilecek Dersler. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 2007,
62.03: 167-181,s.175
21 Stepan, Alfred ve Skach, Cindy. Constitutional frameworks and democratic consolidation: Parliamentarianism versus
presidentialism. World Politics, 1993, 46.01: 1-22. s.5

22 Gözler, Kemal. Anayasa Hukukunun Genel Teorisi,s.581
453
Başkanlık sistemini güçlü kılan bir diğer unsur ise yürütmenin seçmen tarafından direkt olarak seçilmesidir.
Bu durum sistemin demokratikliğini artıran bir unsurdur 23 . Parlamenter sistemde halk, direkt olarak yürütmeyi
seçmez, yürütme yasama meclisi içinden çıkar. Başkanlık sistemi ise seçmenlere yasama için ayrı, yürütme için
ayrı seçme seçeneklerini sunarak aslında demokratik katılımı artıran bir yapıya sahiptir.
Başkanlık sistemi hesap verebilirlik ve bilinçli seçim şansı tanır. Seçmen yürütmeyi doğrudan seçtiğinden
herhangi bir siyasi sorunda sorumlu olanın kim olduğunu bilir. Fakat parlamenter sistemde örneğin, seçmen
yürütmenin başının kim olacağını önceden bilemez. Koalisyon hükümeti durumunda ise siyasal sorunların kim
olduğu konusunda başkanlık sistemi kadar net bir tablo ortaya çıkmaz. Sert kuvvetler ayrılığı prensibi
doğrultusunda başkanlık sistemi yasamanın bağımsız olma özelliğini taşır. 24 Bir başka deyişle, yasama yürütmenin
etkisinde kalmadan (özelikle parti disiplini olmayan seçim sistemlerinde) yürütmenin hükümet ederken uyacağı
kanunları yapma yetkisini kullanabilir. Bu durum, gücün tek elde toplanmasını engellemesi açısından yürütmenin
sınırlandırılabileceği bir unsurdur.
1.2.Parlamenter Sistem
Parlamenter sistem güçlü bir monarşinin zayıflaması buna karşın temsili organların güç kazanması ile ortaya
çıkmış bir sistemdir25. Parlamenter sistem, yasama ve yürütmenin karşılıklı bağımlılık esasına dayandığı, yumuşak
kuvvetler ayrılığı prensibine sahip bir sistemdir 26. Parlamenter sistem yürütme erkinde düalist-ikili (çift başlı)
yapıya sahiptir; yürütme devlet başkanı ve bakanlar kurulu (hükümet) tarafından paylaşılır 27. Devletin başı ile
hükümetin başı bu durumda birbirinden ayrılmıştır. Cumhurbaşkanı siyaseten sorumsuz, hükümet ise
sorumludur. Parlamento seçimlerinde çoğunluğu kazanan parti veya partiler bloğu hükümeti oluştururlar.
Yürütme yasamanın içinden çıktığı için bu sistemde, yasama ve yürütmenin sert bir ayrılığı değil bir işbirliği
oluşur28. Bu işbirliğinin yanında yürütme yasamaya karşı siyasal olarak sorumludur çünkü yürütmenin yasamayı
görevden alma (güvenoyu) yetkisi bulunur. Bir başka deyişle yürütme var olabilmek adına parlamentonun
güvenine ihtiyaç duyar Aynı şekilde yürütme de yasamaya karşı denge aracı olarak seçime gitme (fesih yetkisi)
gücünü elinde tutar.
Parlamenter sistemde tek meşruiyet sahibi halk tarafından seçilen yasama meclisidir bu nedenle devlet
başkanı siyaseten güçsüzdür. Yürütme, devlet başkanı (cumhurbaşkanı) ile hükümet arasında paylaşılır fakat
devletin başı bu sistemde simgesel yetkilere sahiptir29. Parlamenter sistemde devlet başkanının işlevi sistemin
işleyişinde hükümet ile parlamento arasında çıkan sorunları tarafsız ve partiler üstü kimliğiyle çözmek, sistemin
tıkanmadan işlemesine anayasal yetkileri ile yardımcı olmaktır30.
Parlamenter sistem hükümetlere programlarını uygulamak için daha büyük bir çoğunluk sağlar. Yürütmenin
tek kişiden ziyade yasama çoğunluğundan oluşması programın yasama tarafından da desteklenmesi demektir.
Yasama tarafından da desteklenen yürütme bir uzlaşı içerisinde uygulayacağı kanunların çıkarılmasında ve
bütçesinin onaylanmasında kuvvetli olur.
Parlamenter sistemin bir diğer güçlü yanı ise çok partili sistemlerin yönetilmesinde daha etkili olmasıdır.
Kazananın her şeyi kazanmadığı ya da kaybedenin her şeyi kaybetmediği bir durum ortaya çıkardığından,
parlamenter sistem çok partili sistemin uzlaşmasına olanak sağlar. Bu sistemde yürütme anayasaya uymaya daha
meyillidir çünkü yasama, anayasaya uymayan yürütmeyi görevden alma hakkına sahiptir. Bir uzlaşı ürünü olan
hükümetler uzun süreli parti hükümetleri kurarak uzlaşmak zorunda olduklarından ve erken seçime gidebilme
mekanizması ile askeri darbelere ya da anayasal olmayan mekanizmalara daha az meyillidir. 31 Esnek ve çözüm
üretebilir bir sistem olduğundan parlamenter sistemim demokratik ömrü daha uzun bir sistemdir. Hükümetin
23 Tunçkaşık, Halit, Başkanlık, Teori,Pratik ve Tartışmalar, içinde Karşılaştırmalı Hükümet Sistemleri: Başkanlık Sistemi (ABD,
Arjantin, Azerbaycan, Brezilya ve Nijerya Örnekleri) ed.Havvana Yapıcı Kaya, 2015, TBMM Basımevi, s. 5.
24 Maınwarıng,; Shugart, Juan Linz, Presidentialism, And Democracy: A Critical Appraisal, s. 460-462
25 Yavuz,Bülent, Hükümet Sistemlerinde Denge ve Denetleme Mekanizmaları,Demokrasi Barometresi Analiz Raporu No.3,
2015, s. 8.
26 Stepan ve Skach, . Constitutional frameworks and democratic consolidation: Parliamentarianism versus presidentialism,s. 3
27 Parsak, Mehmet, Parlamenter/Başkanlık/ Yarı Başkanlık Hükümet Sistemlerine Genel Bir Bakış Ve Türkiye Cumhuriyeti’nin
Hükümet Sistemi, s. 2.
28 Özbudun ve Yürük, Anayasa hukuku, s. 6.
29 Eroğul, Cem. Cumhurbaşkanının Denetim İşlevi,s.39
30 Özkul, Fatih, 1982 Anayasasında Cumhurbaşkanı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Üniversitesi, 2011,s.153
31 Stepan, ve Skach, . Constitutional frameworks and democratic consolidation: Parliamentarianism versus presidentialism,
s.22
454
oluşunda iktidarın paylaşımını artırarak kutuplaşmaların azalmasına ve uzlaşmaların sağlanmasına yol açar. Ayrıca
bu durum halkın yürütmeye katılımını ve dolayısıyla demokratik temsilin güçlenmesini artırır 32.
Yürütmenin bekası için yasamanın güvenine bağlı olması ve partilerin çoğunluğu tek başlarına elde
edemediği durumlarda koalisyon için uzlaşmak zorunda olmaları hükümet istikrarsızlıklarına, güçsüz ve verimsiz
hükümetlerin kurulmasına neden olur. Birbirlerinden uzak ideolojik gruplarda yer alan partilerin uzlaşabilmeleri
ve bu uzlaşıyı sürdürebilmeleri demokratik istikrar açısından her zaman kolay olmaz. Ayrıca, seçmenin direkt
olarak yürütmenin başını ve bakanlar kurulunu seçememesi yani kimin yürütmeyi oluşturacağını bilmeden oy
vermesi sistemin demokratik niteliğini zayıflatan bir etmendir33.
Parlamenter sistemin sahip olduğu iki başlı yürütme yapısı devlet başkanının simgesel olmaktan çıktığı
durumlarda siyasal sorunlara yol açmaya müsaittir. Devlet başkanı siyasi olarak sorumsuz ve yetkileri açısından
güçlü olduğunda yürütmenin tıkanmasına neden olabilir. Ayrıca devlet başkanı, tarafsızlığıyla parlamento-
hükümet arasındaki uyumu ve dengeyi sağlama görevine sahipken, tarafsızlığını yitirdiği durumlarda bu dengenin
bozularak yönetsel bir çatışma ortamının oluşmasına neden olabilir34.
1.3.Yarı Başkanlık Sistemi
Yarı başkanlık sistemi içerisinde hem parlamenter hem de başkanlık sisteminden unsurlar barındıran bir
sistemdir. Kavramı siyasi literatüre kazandıran Duverger (1980), yarı-başkanlık sistemini şu şekilde
tanımlamaktadır35 : “Bir siyasi rejim, anayasasında üç unsuru içeriyorsa yarı-başkanlık olarak kabul edilir: (1)
Başkan halk tarafından seçilmektedir. (2) Başkan oldukça önemli yetkilere sahiptir. (3) Yürütme ve idari yetkilere
sahip başbakan ve bakanlar vardır ve parlamento karşı çıkmadığı sürece görevde kalırlar.”
Literatürde ise yarı başkanlık sisteminin farklı yönlerine vurgu yapan tanımlar vardır. Shugart’a göre, yarı-
başkanlık, karma bir sistemdir ve asli özelliği seçilmiş bir başkan ve parlamentoya karşı sorumlu hükümetten
oluşan iki başlı yürütme yapısıdır36. Cheibub da parlamenter ve saf başkanlık sistemine ait özelliklere sahip karma
bir sistem olarak değerlendirdiği yarı başkanlığı, parlamento veya seçilmiş devlet başkanının hükümeti görevden
alabildiği sistem olarak tanımlamaktadır37.
Bu noktada yarı başkanlık sistemi halk tarafından seçilen bu nedenle parlamenter sistemdeki sembolik ve
tarafsız olan devlet başkanından daha güçlü yetkileri olan bir başkana sahip olmasıyla parlamenter sistemden
ayrılırken, yasama karşı sorumlu bir bakanlar kurulunun varlığıyla da başkanlık sisteminden ayrılır. Ayrıca, yarı
başkanlık sisteminde başkanın sahip olduğu parlamentoyu fesih etme yetkisi sistemi hem başkanlık hem de
parlamenter sistemden ayrılmaktadır 38. Yarı başkanlık sistemi, parlamenter sistemin güçlü yanları olan uzlaşı
mekanizmaları ve koalisyon olanağı unsurlarını ve başkanlık sistemlerinin güçlü yanları olan doğrudan yürütmenin
seçilmesi ve istikrar unsurlarını birleştirir. Yarı başkanlık sistemi örneğin, başkanlık sistemine göre daha fazla
koalisyon ve uzlaşı imkanı sağlar39. Parlamenter sistemle kıyaslandığında da, halk tarafından sabit bir süre için
seçilen devlet başkanı, parlamento bölünmüş ve hükümetler istikrarsız olsalar bile, sistemin istikrarını ve
meşruiyetini devam ettirebilir40.
Yürütmenin iki meşru kanadının bir arada var olabilme sorunu (cohabitation) yarı başkanlık sisteminin en
büyük sorunudur. Devlet başkanı ve başbakanın farklı partilerden olması durumunda bu durumun gerçekleşmesi
yarı başkanlık sisteminde büyük olasılıktır.41 Bunun yanında nasıl ki yarı başkanlık sistemi, parlamenter ve
başkanlık sisteminin olumlu yanlarını birleştiriyorsa aynı şekilde başkanlık sisteminin taşıdığı otoriterliğe eğilim ve
parlamenter sistemin taşıdığı güçsüz hükümet sorunlarını da bünyesinde barındırmaktadır.
32 Tunçkaşık, Halit, Parlamenter Sistem, Teori,Pratik ve Tartışmalar, içinde Karşılaştırmalı Hükümet Sistemleri: Başkanlık
Parlamenter Sistem
(Almanya, Güney Afrika, Hindistan, İngiltere, İtalya ve Japonya Örnekleri) ed.Havvana Yapıcı Kaya, 2015, TBMM Basımevi, s.2.
33 a.g.e.,s.16
34 Uluşahin, Nur. Türkiye’de Mevcut Hükümet Sisteminin Niteliği ve Rejimin Başkanlık Sistemine Kaymasının Getireceği Tehdit
ve Tehlikeler. Hukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi, 2011, 3.2.,s.32
35 Duverger, M. (1980). A new political system model: semi-presidential government. s.165
36 Shugart, Matthew Søberg. Semi-presidential systems: Dual executive and mixed authority patterns. French Politics, 2005,
3.3: 323-351.s.331
37 Cheibub, José Antonio. Presidentialism, parliamentarism, and democracy. Cambridge University Press, 2007.s.35
38 Türk, Recep. Feasibility of Presidential System in Turkey. Turkish Journal of Politics, 2011, 2.1: 33-48.s.39
39 Türk, Recep. Feasibility of Presidential System in Turkey, s.39
40 Elgie, Robert. Varieties of semi-presidentialism and their impact on nascent democracies. Taiwan Journal of Democracy,
2007, 3.2: 53-71,s.55

41 Türk, Recep. Feasibility of Presidential System in Turkey, s.40
455
Özet olarak bu üç sistemin, -başkanlık, parlamenter ve yarıbaşkanlık- dünya üzerindeki haritasına

baktığımızda Parlamenter sistemin daha çok müreffeh ve siyasi istikrara sahip OECD ülkeleri arasında yaygın
olduğu, Başkanlık ve Yarı başkanlık sistemlerinin ise nispeten yeni ve siyasi ve anayasal istikrarı düşük
demokrasilerde yaygın olduğu anlaşılmaktadır42. Bu konu üzerine yapılan istatistiki çalışmalar da bu durumu
destekler niteliktedir. Sözgelimi, Lijphart, A. (1984), II. Dünya Savaşı sonrası sürekli demokrasi tecrübesi yaşayan
21 ülkeyi incelemiş ve bunlardan 17’sinin saf parlamenter, 2 tanesinin karma, 1 tanesinin yarı başkanlık ve 1
tanesinin de saf başkanlık sistemiyle yönetildiğini ortaya koymuştur 43. Aynı şekilde, Stepan ve Skach (1993)
çalışmalarında44, 1979-1989 yılları arasında sürekli demokrasiye sahip 43 ülkeden 34 tanesinin parlamenter
demokrasi, 2 tanesinin yarı başkanlık ve 5 tanesinin başkanlık sistemi ile yönetildiği sonucuna varmışlardır. Ayrıca
1973-1989 yılları arasında OECD üyesi olmayan 28 parlamenter sisteme sahip ülkeyi ve 25 başkanlık sistemine
sahip ülkeyi gözlemlediklerinde 28 parlamenter ülkeden 17’sinin, 25 başkanlıkla yönetilen ülkelerden sadece
5’inin demokratik kalabildiklerini göstermişlerdir. Bunun yanında 1945’ten sonra bağımsızlığını kazanan
ülkelerden 36 tanesi başkanlık, 3’ü yarı başkanlık, 41 tanesi parlamenter ve 13 tanesi de monarşi ile yönetilmeye
başlanmıştır. Bu ülkelerden 1980-1989 yılları arasında 52 tane başkanlık sistemini benimsemeyen ülkelerden hiç
biri sürekli demokrasi yaşamamışken, 41 parlamenter sistemi benimseyen ülkelerden 15 tanesi sürekli demokrasi
yaşamıştır.
2.Türkiye’nin Siyasal Rejimi
Türkiye’nin demokratik yönetim geçmişi 1876’ya kadar götürülebilir. 1876 Anayasası “Padişahın kişiliğini
kutsal ve sorumsuz sayarak” devlet başkanının sorumsuzluğunu sağlamış olsa da, Türkiye’deki ilk parlamenter
sistem deneyimi parlamento ve hükümetin ilk kez birer varlık olarak ortaya çıktıkları II. Meşrutiyete (1908)
dayanmaktadır45. Türkiye Cumhuriyeti olarak da 1921, 1924,1961 ve 1982 anayasalarıyla yönetim sistemi
şekillendirmiştir. 1982’den bu yana bir çok (17 kez) değişiklik yapılmasına rağmen 2007 değişikliği kadar yönetim
sistemini doğrudan etkileyen bir değişiklik yoktur. Bu nedenle Türkiye’nin yönetim sistemini anılmaya çalışırken
2007 değişikliği öncesi ve sonrası diye bir ayırıma gidilmelidir.
1982 Anayasası’nın 8. maddesi, yürütme görev ve yetkisini Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu arasında
paylaştırmıştır. Parlamenter sistemin özüne uygun olarak yürütme iki başlı (dualist) bir yapıya sahiptir. Bu yapının
birinci kanadı olan Cumhurbaşkanı siyasal açıdan tam sorumsuzudur ve ikinci kanat olan Bakanlar Kurulu, Türkiye
Büyük Millet Meclisi’ne karşı bireysel ve kolektif olarak sorumludur. Parlamenter sistemin doğasının aksine 1982
Anayasası; cumhurbaşkanına parlamenter rejimlerde görülen devlet başkanına ait yetkileri hayli aşan yetkiler
vermiş olmakla beraber, bir yandan cumhurbaşkanının TBMM tarafından seçiliyor olması; öte yandan hükümetin
yasama organı karşısındaki siyasal sorumluluğunu kabul etmesi nedeniyle, parlamenter rejimin en temel
unsurlarını bünyesinde barındırmıştır 46. Parlamenter sistemin sorumsuz devlet başkanı prensibine uygun olarak
Cumhurbaşkanının birinci görevi, devlet örgenlerinin düzenli ve uyumlu çalışmasını gözetmektir. Dolayısıyla
cumhurbaşkanının herhangi bir siyasal çekişmede taraf olmaması beklenmektedir. 47 1982 anayasasındaki
Cumhurbaşkanının konumu Türkiye’nin yönetim sisteminin tanımlanmasında farklılıklara yol açmıştır.
1982 Anayasası, devletin üç erki içerisinde, yürütme erkine ağırlık vermiş ve yürütme içerisinde de
Cumhurbaşkanı’nın konumunu güçlendirmiştir.48 1982 anayasasında Cumhurbaşkanının klasik parlamenter rejimi
aşan yetkilere sahip olmasının, sisteme bir başkanlık veya yarı başkanlık rejimi niteliği kazandırmadığı, klasik
olmayan bir parlamenter sistem niteliğini bünyesinde barındırdığı ileri süren 49 uzmanların yanında sistemi saf
parlamenter sistem olarak görmeyenler de vardır. Bakır Çağlar, 1982 Anayasası ile 1958 Fransız Anayasasını
42 Carey, John M. Presidential versus parliamentary government. içinde. Handbook of new institutional economics. Springer
US, 2005. p. 91-122,s.92
43 Lıjphart, Arend. Democracies: Patterns of majoritarian and consensus government in twenty-one countries. Yale University
Press, 1984.
44 Stepan, ve Skach, Constitutional frameworks and democratic consolidation: Parliamentarianism versus presidentialism, s.5-
10
45 Çelik, Demirhan Burak, Parlamenter Geleneğimiz, Otoriterleşen Demokrasimiz ve Türk Tipi Başkanlık Sistemi, Cogito,74, ss.
201-213.
46 Özbudun ve Yürük, Anayasa Hukuku, s.335.
47 Eroğul, Cem 1982 Anayasa Düzeninde Cumhurbaşkanlığı ,N. Şebnem Sayhan – Yücel Karlıklı (haz.), Ali Ülkü Azrak 75. Yaş
Armağanı, İstanbul, Yay.: Nazife Şebnem Sayhan,2007, 475-485,s.480
48 Erdoğan, Mustafa, Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, Ankara, 2001, s. 197
ve Tehlikeler. Hukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi, 2011, 3.2., Duran, Lütfi. Türkiye’de anayasa yargısının işlevi ve konumu.
Anayasa Yargısı, 1984, 1: 57-87.
456
karşılaştırmış, bazı benzerliklerden yola çıkarak, yasama organı tarafından seçilmiş bir cumhurbaşkanının, klasik
parlamenter sistemdeki cumhurbaşkanına göre daha fazla ve etkili yetkilere sahip olması sebebiyle benimsenen
sistemin, yarı başkanlık ve parlamenter sistemin karışımı olan başkanlı parlamenter sistem olduğunu
savunmuştur.50 Üskül ise sistemi göre 1982 Anayasasıyla cumhurbaşkanının statüsünde yapılan esaslı değişiklikler
bir yarı başkanlık rejimine olarak tanımlamaktadır 51.
Cumhurbaşkanının en çok tartışılan ve sistemi yarı başkanlık sistemine dönüştürdüğü iddia edilen yetkileri
yürütme alanındaki yetkileridir. Örneğin; gerekli görüldüğü hallerde bakanlar kuruluna başkanlık etme yetkisi
cumhurbaşkanına yürütmeye aktif bir şekilde katılma fırsatı vermektedir ve bu yetki parlamenter sistemlerde
kesinlikle görülmeyen türden bir yetkidir. Ayrıca, başkanlığında toplanan bakanlar kurulu kararıyla sıkıyönetim ve
olağanüstü hal ilan etmek ve KHK çıkarmak yetkisi de parlamenter sistemdeki devlet başkanına tanınan sembolik
yetkileri aşan yetkilere örneklerdir. Her ne kadar cumhurbaşkanı bu yetkiyi bakanlar kuruluyla birlikte
kullanıyorsa da olağanüstü hal ve sıkıyönetim dönemlerinde çıkarılan kararnamelere karşı yargı yolunun kapalı
olması bu yetkisinin önemini daha da arttırmaktadır. Bu durum cumhurbaşkanına hükümetle birlikte iktidara
ortak olup politikalar belirleme hakkını vermektedir52.
1982 Anayasası 104. maddesinde Cumhurbaşkanının görev ve yetkileri açık olarak belirtilmiştir. Ancak, bu
yetkilerden hangilerinin tek başına kullanabileceği hangi yetkilerin 105. madde kapsamında karşı imza kuralına
tabi olduğu açıklanmamıştır. Parlamenter sistemde Cumhurbaşkanının sorumsuzluğu karşı imza ilkesini ortaya
çıkarmıştır. Bir diğer açıdan, 1982 Anayasasının Cumhurbaşkanına tanıdığı atama yetkileri onu yürütmenin
sembolik kanadı olmaktan çıkarmıştır. Cumhurbaşkanının Anayasa Mahkemesi’ne ve diğer yüksek mahkemelere
üye seçmesi, kanunları bir kez daha görüşülmek üzere geri göndermesi kanunlar aleyhinde Anayasa
Mahkemesinde dava açabilmesi gibi yetkiler kendisine tarafsız devlet başkanı olmasından dolayı verilmiştir
sembolik olmanın ötesinde yetkilerdir53.
31.05.2007 tarih ve 5678 Sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde Değişiklik Yapılması
Hakkında Kanun hükümleri uyarınca Cumhurbaşkanının doğrudan doğruya halk tarafından seçilmesi usulü
benimsenmiştir. Düzenleme öncesinde dahi 1982 Anayasasının Cumhurbaşkanına tanıdığı yetkiler nedeniyle
sistemin parlamenter olup olmadığı sorgulanmaktayken bu durum sistemin tanımlanmasında parlamenter
düzenden uzaklaşma yolundaki görüşleri güçlendirmiştir.
Özbudun’a göre 2007 değişikliği ile Türkiye parlamenter sistemden uzaklaşmıştır çünkü daha parlamenter
sistemde asıl olan Cumhurbaşkanı’nın T.B.M.M. (yasama) tarafından seçilmesidir. Özbudun, Cumhurbaşkanı’nın
doğrudan doğruya halk tarafından seçilmesinin parlamenter sistemin özüne aykırı bir düzenleme olduğunu
savunmaktadır. Cumhurbaşkanı’nın mevcut icrai ve etkin sayılan yetkilerinin dahi parlamenter sistemle
bağdaştırılması zor iken, bir de halktan meşruiyet almış olmanın manevi gücü de bu makama eklendiğinde
Cumhurbaşkanı siyasal sistemin baş aktörü konumuna gelecek ve bu halde mevcut hükümet sistemi yarıbaşkanlık
veya başkanlık sistemine yaklaşacaktır54.
Uluşahin de aynı doğrultuda 1982 Anayasasının ilk şeklinde benimsenen parlamenter sistemi yarı başkanlık
sisteminden ayırt eden en önemli unsurun, yani cumhurbaşkanının yasama organı tarafından seçilmesi usulünün
terk edilmesiyle, etkin bir iki başlı yürütme yapılanması Anayasamıza girdiğini öne sürmektedir. 55 Eroğul ise halkın
seçtiği kişinin tarafsız olmasını istemenin demokrasinin temel ilkesine aykırı olduğu görüşündedir. Çünkü
seçmenler, adaylara, tarafsız olacaklarını düşündükleri için değil, aksine, demokrasinin gereği olarak kendi
taraflarında olacağını düşündükleri için oy verirler. Başkanlık sistemi ile yarı-başkanlık sistemini demokratik kılan
temel özellik, halkın seçtiği cumhurbaşkanının belli bir siyasal görüşü savunduğu için siyasal gücün gerçek sahibi
kılınmasıdır.56 Siyasal sistemler uzmanlarından Elgie (2011) ve Sezginer de Türkiye’yi yarı başkanlık sistemine
sahip ülkeler arasında değerlendirenler arasındadır57.
50 Çağlar, Bakır, Anayasa Bilimi, BFS Yayınları, İstanbul, (1989), s. 268-269, 286-293
51 Üskül, Zafer, Türkiye’nin Anayasa Sorunu, İstanbul, (1991), s. 46
52 Ay, Sadiye. Parliamentary System in Turkey and Arguments about the Government Systems (Türkiye’de Parlamenter Sistem
ve Hükümet Sistemi Tartişmalari). Mevzuat Journal, 2004, 7: 77. s.8.

53 Özkul, Fatih, 1982 Anayasasında Cumhurbaşkanı, s. 6-7.
54 Özbudun, Ergun. Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 2013, s.316.
ve Tehlikeler, s.33
56 Eroğul, Cem. 2007 Cumhurbaşkanı Seçimi Bunalımından Çıkarılabilecek Dersler, s.175
57 Elgie, Robert. Semi-presidentialism: Sub-types and democratic performance.
Sezginer, Murat, Günümüz Demokrasilerinde Kuvvetler İlişkisi ve 1982 Anayasası’nda Sorunlar, Ankara, Seçkin Yayınevi, 2010
457
3.Azerbaycan’ın Siyasal Rejimi

Azerbaycan Cumhuriyeti 1991 yılında bağımsızlığını kazanmasının ardından 1995 yılına kadar anayasa
yapımı üzerinde yoğunlaştıktan sonra birçok yeni demokrasinin yaptığı gibi güçlü yürütme odaklı başkanlık
sistemini tercih etmiştir58. Nitekim Sovyetler Birliğinin dağılmasının ardından sonra kurulan Türki Cumhuriyetlerin
siyasal rejimleri hem demokratik hem de otoriter kurumların bir arada olduğu karma rejim özellikleri
göstermektedirler.59 Bu durumun oluşmasında Eski Sovyet Cumhuriyeti döneminde uzun yıllar tek partiyle
yönetilmesi ve parlamenter geleneğe sahip olmaları etkili olmuştur. 60 Nitekim, Azerbaycan Cumhuriyeti de 1995
yılı anayasasında temel hak ve özgürlükler ile siyasal haklar, kuvvetler ayrılığı ve yargı bağımsızlığı gibi demokratik
unsurlar barındırmış olmasına rağmen daha sonra yapılan anayasal düzenlemeler rejime otoriter unsurlar katmış
görünmektedir61.
Azerbaycan yönetim sistemine bakıldığında yürütmenin başı olan başkan ve bakanlar kurulunun varlığı göze
çarpmaktadır. Bakanlar kurulunun varlığı parlamenter sistemi anımsatsa da; Bakanlar kurulunun Milli Meclise
değil başkan’a karşı sorumlu olmaları (Anayasa 114.madde), devlet başkanının Milli Meclisi fesih etme yetkisinin
olmaması, yürütme erkinin sadece devlet başkanına ait olması ve Devlet Başkanının bakanların karşı imzaları
olmadan tek başına karar alabilmesi yönetim sisteminin başkanlık özellikleri taşıyan unsurlarıdır. 62.Bir başka
deyişle, Azerbaycan yönetim sisteminin yürütme ayağı monist (tek başlı) bir yapıya sahiptir. Yürütme erki tek
başına Devlet Başkanına (cumhurbaşkanına) aittir ve Bakanlar Kurulu parlamenter sistemdeki gibi yürütmeyi
oluşturan bir kanattan ziyade Devlet Başkanı tarafından oluşturulan ve ona karşı sorumlu olan bir icra kuruludur.
Nitekim Azerbaycan anayasası 7. Maddesinin 3. fıkrasına bakıldığında mevcut durum anlaşılmaktadır 63;
“Azerbaycan Cumhuriyetinde devlet hakimiyeti kuvvetler ayrılığı prensibine dayanır.
1) Yasama hakimiyeti Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisince kullanılır;
2) Yürütme hakimiyeti Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanına aittir;
3) Yargı hakimiyeti Azerbaycan Cumhuriyeti mahkemelerince kullanılır.
Bu Anayasanın hükümlerine göre, yasama, yürütme, yargı organları karşılıklı işbirliği esasında çalışır ve kendi
yetkileri çerçevesinde bağımsızdırlar.” Bununla birlikte literatürde Azerbaycan yönetim sistemi üzerinde bir uzlaşı
bulunmamaktadır; Elgie64, çalışmasında Azerbaycan’ın yarı-başkanlık sistemine 1995 yılında geçtiğini belirtmiştir.
Elgie’ye göre Sovyetler Birliği sonrası kurulan devletler her ne kadar başkanlık sistemini kabul etmiş olsalar da,
siyasal sistemleri yarı-başkanlık özellikleri taşımaktadır. Örnek olarak da başkanın başbakanı atamasının Meclis
onayına tabi olmasını göstermiştir. Aynı şekilde Özkul’da Azerbaycan hükümet sistemini “kendine özgü yarı
başkanlık” sistemi olarak değerlendirmektedir 65.
Gönenç’e göre ise Azerbaycan Anayasası’ndaki bazı düzenlemeler, sistemin başkanlık sistemi olarak
nitelendirilmesi konusunda tereddüde yol açabilmektedir. Bu konudaki tartışmalar, Anayasa’nın 95’inci
maddesinin 14. fıkrasında yer alan “Milli Meclis bakanlar kuruluna güvenoyu meselesini halleder.” ifadesinin
sistemi başkanlık sisteminden farklılaştırdığı meselesi üzerinedir. Bununla birlikte, Anayasa’da bakanlar kurulu
üyelerinin devlet başkanı tarafından atanıp görevden alınacağı (m.109/4), devlet başkanına tabi ve ona karşı
sorumlu olduğu (m.114/3) ifadeleri ve bakanlar kurulunu parlamentoya karşı sorumlu tutacak mekanizmaların
mevcut olmaması Azerbaycan anayasal sistemini başkanlık sistemine yaklaştırmaktadır 66.
Azerbaycan hükümet sisteminde insanı tereddüde sevk edecek bir diğer husus Başbakan ve Bakanlar
Kurulunun varlığıdır. Mehmetoğlu’na göre her ne kadar Bakanlar Kurulunun varlığı, sistemi yarı başkanlık veya
parlamenter sisteme yaklaştırsa da böyle olmadığı anlaşılmaktadır. Mehmetoğlu bu durumu Azerbaycan
58 Stepan ve Skach, . Constitutional frameworks and democratic consolidation: Parliamentarianism versus presidentialism,s.18
59 Doğan, Meltem, Devlet Başkanı Ekseninde Anayasal Sistem: Azerbaycan Başkanlık Sistemi, içinde Karşılaştırmalı Hükümet
Sistemleri: Başkanlık Sistemi (ABD, Arjantin, Azerbaycan, Brezilya ve Nijerya Örnekleri) ed.Havvana Yapıcı Kaya, 2015,
TBMM Basımevi, 137-177,s.137
60 Mehmetoğlu, Enes. Azerbaycan Anayasasında Yürütme Erki” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi,
2010,s.14
61 Doğan, Meltem, Başkanı Ekseninde Anayasal Sistem: Azerbaycan Başkanlık Sistemi,s.137
62 Doğan, Meltem, Başkanı Ekseninde Anayasal Sistem: Azerbaycan Başkanlık Sistemi,s.138
63 Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası, http://www.anayasa.gen.tr/azerbaycan-aleskerli.htm,
64 Robert Elgie, “Semi-Presidentialism: An Increasingly Common Constitutional Choice,” Semi-Presidentialism
and Democracy içinde, Robert Elgie, Sophia Moestrup ve Yu-Shan Wu ed. (New York: Palgrave
Macmillan, 2011), s. 7.
65 Özkul, Fatih, Başkanlık Sistemi Üzerine Amerika Birleşik Devletleri ve Azerbaycan Modeli Karşılaştırması, s.104.
66 Gönenç, Levent. Azerbaycan Anayasasi Üzerine Notlar. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1998, 47: 1-4.
458
sistemini parlamenter ve başkanlık sistemlerinden ayırarak ortaya koyar: parlamenter sistemin en önemli
özelliğinden bir tanesi yürütmenin yasamanın güvenine ihtiyaç duyması ve yürütmenin yasamayı fesih
edebilmesidir ve Azerbaycan hükümet sisteminde ise bunların her ikisi de yoktur; Azerbaycan hükümet sistemine
yarı başkanlık rejimi de denemez çünkü Azerbaycan yönetim sisteminde parlamentoya karsı sorumlu bir
başbakan ve bakanlar kurulunun varlımı söz konusu değildir ve Cumhurbaşkanı yasama meclisini fesih etme
yetkisi yoktur. Azerbaycan’daki hükümet sistemi Başkanlık sistemi ile örtüşmektedir67.
Azerbaycan anayasal sistemindeki en büyük değişiklik 2009 yılında gerçekleştirilmiştir Anayasanın 101.
maddesinin 5. fıkrası “hiç kimse iki defadan fazla tekrar Azerbaycan Cumhuriyetinin cumhurbaşkanı seçilemez”
hükmü yapılan referandumla şu şekilde değiştirilmiştir: “Savaş ortamında askerî operasyonların yapılması
Azerbaycan Cumhuriyeti cumhurbaşkanı seçimlerinin yapılmasını imkansız kılarsa, Azerbaycan Cumhuriyeti
cumhurbaşkanının yetki süresi askerî operasyonların sonuna dek uzatılır. Bu konudaki karar, seçimlerin
(referandumun) yapılmasını sağlayacak devlet kurumunun müracaatı üzerine Azerbaycan Cumhuriyetinin
Anayasa Mahkemesi tarafından alınır.” Benzeri bir değişiklik, aynı durumda parlamento seçimlerinin
ertelenmesini öngörmektedir. Bu değişiklik ile Azerbaycan da iktidarın başkanlık sistemlerinin en büyük
risklerinden olan kişiselleşmeye yöneldiği değerlendirmesi yanlış olmayacaktır.
Öte yandan, Azerbaycan’daki yönetim sistemi, Başkanlık sisteminin doğasında olmayan Başkan’a tanınan
yasama ve yargıya yönelik yetkilerini barındırmaktadır 68;
Yasamaya Yönelik Başkanlı Sistemini Aşan Maddeler;
Anayasa madde 96: Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisinde yasama teşebbüs hakkı (kanun taslakları ve
diğer konuların Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisinin görüşmesine sunma hakkı) Azerbaycan Cumhuriyeti Milli
Meclisinin milletvekillerine, Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanına, Azerbaycan Cumhuriyeti Ali
Mahkemesine, Azerbaycan Cumhuriyeti Savcılığına ve Nahçivan Özerk Cumhuriyeti Ali Meclisine aittir.
Anayasa madde 153: Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa metninde değişiklik yapılmasını Azerbaycan
Cumhuriyeti Milli Meclisi veya Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı teklif ederse, önerilen değişiklikler ile
ilgili önceden Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesinin reyi alınır.
Anayasa madde 110: I. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı, kanunları, sunulduğu günden itibaren 56
gün içinde imzalar. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı kanuna itiraz ederse, kanunu imzalamayıp kendi
itirazları ile birlikte belirtilen süre içinde Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisine geri gönderebilir.
II. Anayasal kanunlar Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı tarafından imzalanmazsa, yürürlüğe girmez.
Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisinin 83 oy çokluğu ile kabul ettiği kanunları 95 oy çokluğu ile, 63 oy çokluğu
ile kabul ettiği kanunları ise 83 oy çokluğu ile yeniden kabul ederse, bu kanunlar tekrar oylandıktan sonra
yürürlüğe girer.
Anayasa madde 113: I. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı genel esasları belirleyen hususlarda
fermanlar, diğer konular hakkında ise emirler verir. II. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanının ferman ve
emirleri, bu metinlerde başka bir usul öngörülmemişse yayınlandıkları günden itibaren yürürlüğe girer.
Yargıya Yönelik Başkanlık Sistemini Aşan Maddeler;
Anayasa Madde 109 Cumhurbaşkanının Yetkileri
9. fıkra: Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi, Azerbaycan Cumhuriyeti Ali Mahkeme ve
Azerbaycan Cumhuriyeti istinaf mahkemeleri hakimlerinin göreve atanmasıyla bağlı Azerbaycan Cumhuriyeti Milli
Meclisine öneride bulunur; Azerbaycan Cumhuriyetinin diğer mahkemelerinin hakimlerini göreve atar;
Azerbaycan Cumhuriyeti Başsavcısını Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisinin rızası ile göreve tayin eder ve
görevden alır;
Azerbaycan Hükümet Sisteminin özellikleri özetlenecek olursa;
-Merkezde yasama, yürütme ve yargı erkleri üzerinde bir çok yetkiye sahip güçlü başkan,
-Başkan’ın partisinin çoğunlukta olduğu ve onunla uyumlu çalışan yasama organı (Milli Meclis)
-Başkanın önemli noktalardaki yargı üyelerini, hakimleri atadığı, belirlenmesinde rol oynadığı yargı sistemi,
-İktidar karşısında zayıf ve parçalanmış bir muhalefet, 69
67 Mehmetoğlu, Enes. Azerbaycan Anayasasında Yürütme Erki, 2010, s. 32-33

68 Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası, http://www.anayasa.gen.tr/azerbaycan-aleskerli.htm.
69 Doğan, Meltem, Başkanı Ekseninde Anayasal Sistem: Azerbaycan Başkanlık Sistemi, s.69.
459
-Anayasayla Başkan’a tanınan ferman çıkarma yetkisiyle, Başkanın yasama organına ihtiyaç duymadan etkin
bir hareket alanına sahip olması70.
Sonuç
Demokratik sistemlerin sınıflandırmasında kuvvetlerin birbirleriyle olan ilişkileri dikkate alınarak Duverger ve
Cheibub gibi uzmanlarca başkanlık, yarı başkanlık ve parlamenter sistem olarak sınıflandırılmaktadır. Bu
çalışmada da kuvvetlerin birbirinden sert ayrılmış ise başkanlık sistemi, birbirlerinden yumuşak bir şekilde ayrılmış
ise parlamenter sistem ve yasama ve yürütmenin birbirinden ayrılmasının yanında yürütmede devlet başkanına
ağırlık verilmişse yarı başkanlık sistemi olduğu kabul edilmiştir. Demokratik kabul edilen her ülke kendi toplumsal
koşulları ve tarihsel tecrübelerinin getirdikleriyle bu sistemlerden birini demokratikleşme aracı ve yönetim
sistemi olarak benimsemiştir.
Her sistem kendi içerisinde zayıf ve güçlü yanlar barındırdığından sistemlere bakarak hangisinin daha iyi
olduğu konusunda bir yargıya varmak zordur. Fakat dünya üzerindeki gelişmiş kabul edilen ülkelerin sistemlerine
bakıldığında (seçim ve parti sistemlerindeki farklılıklar saklı tutulmak kaydıyla) ABD dışında başkanlık sistemini,
Fransa, Polonya ve Rusya dışında yarı başkanlık sistemini benimseyen devlet olmaması bize parlamenter sistem
ile gelişmişlik arasında bir bağ kurulabileceğinin işaret eder.
Türkiye’nin ise hem 1982 anayasası hem de 2007 değişikliği sonrası sahip olduğu yönetim sistemine yönelik
tanımlamalar farklılık arz etmektedir. 1982 anayasasını yarıbaşkanlık sisteminden ayıran en önemli unsur olan
Cumhurbaşkanının meclis tarafından seçilmesi 2007 yılında değiştirilmesiyle kanımızca mevcut sistem
parlamenter sistemden yarı başkanlık sistemine daha çok yaklaşmış denilebilir. Çünkü Cumhurbaşkanı simgesel
olmaktan öte yetkilerinin yanına siyasal meşruiyetini de alarak yürütme içerisinde başbakan ve bakanlar kurulu
kadar güçlü hale gelmiştir. Cheibub’ın sınıflandırılmasındaki yarı başkanlık unsurlarından olan “hükümetin
başkana karşı sorumluluğu” Türkiye için anayasal olarak olmasa da fiili durumda geçerlidir.
Azerbaycan Cumhuriyeti’nin yönetim sistemini başkanlık sistemi olarak adlandırabileceğimiz unsurları
şunlardır; başkanın halk tarafından doğrudan seçilmesi; başkanın bakanları atayıp görevden alabilmesi ve
bakanların başkana karşı sorumluluğu; yürütmenin (başkanın) varlığının yasamanın onayına bağlı olmaması.
Azerbaycan konusunda sorun başkanlık sisteminin en temel özelliği olan sert kuvvetler ayrılığının olmamasından
kaynaklanmaktadır. Başkan hem yürütmede kuvvetli yetkilere sahip iken hem de yasama ve yargı da başkanlı
sistemiyle bağdaşmayan yetkilerle donatılmıştır. Bunun yanında 2009 yılındaki değişiklikle iki kereden fazla
başkan olamama anayasadan çıkarılarak iktidarın kişiselleşmesine zemin hazırlanmıştır.
Kaynakça
Ay, Sadiye. Parliamentary System in Turkey and Arguments about the Government Systems (Türkiye’de
Parlamenter Sistem ve Hükümet Sistemi Tartişmalari). Mevzuat Journal, 2004, 7: 77
Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası, http://www.anayasa.gen.tr/azerbaycan-aleskerli.htm,
Çağlar, Bakır, Anayasa Bilimi, BFS Yayınları, İstanbul, (1989), s. 268-269, 286-293
Carey, John M. Presidential versus parliamentary government. içinde. Handbook of new institutional
economics. Springer US, 2005. p. 91-122
Çelik ,Demirhan Burak, Parlamenter Geleneğimiz, Otoriterleşen Demokrasimiz ve Türk Tipi Başkanlık Sistemi,
Cogito,74, 201-213
Cheibub, José Antonio. Presidentialism, parliamentarism, and democracy. Cambridge University Press, 2007
Cheibub, José Antonio; Chernykh, Svitlana. Are Semi-Presidential Constitutions Bad For Democratic
performance?. Constitutional Political Economy, 2009, 20.3-4: 202-229.
Cheibub, José Antonio; Przeworskı, Adam; Saıegh, Sebastian M. Government Coalitions And Legislative
Success Under Presidentialism And Parliamentarism. British Journal Of Political Science, 2004, 34.04: 565-587
Doğan, Meltem, Devlet Başkanı Ekseninde Anayasal Sistem: Azerbaycan Başkanlık Sistemi, içinde
Karşılaştırmalı Hükümet Sistemleri: Başkanlık Sistemi (ABD, Arjantin, Azerbaycan, Brezilya ve
Duran, Lütfi. Türkiye’de anayasa yargısının işlevi ve konumu. Anayasa Yargısı, 1984, 1: 57-87.
Duverger, Maurice. A new political system model: semi-presidential government. European Journal of
Political Research, 1980, 8.2: 165-187.
Elgie, Robert. The classification of democratic regime types: Conceptual ambiguity and contestable
assumptions. European Journal of Political Research, 1998, 33(2), 219-238
Elgie, Robert. Semi-presidentialism: Sub-types and democratic performance.
70 Özkul, Fatih, Başkanlık Sistemi Üzerine Amerika Birleşik Devletleri ve Azerbaycan Modeli Karşılaştırması, s.100.
460
Elgie, Robert. Varieties of semi-presidentialism and their impact on nascent democracies. Taiwan Journal of
Democracy, 2007, 3.2: 53-71
Elgie, Robert. Semi-presidentialism: An increasingly common constitutional choice. Institute of Political
Science, Academia Sinica, 2008.
Erdoğan, Mustafa, Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, Ankara, 2001
Eroğul, Cem 1982 Anayasa Düzeninde Cumhurbaşkanlığı ,N. Şebnem Sayhan – Yücel Karlıklı (haz.), Ali Ülkü
Azrak 75. Yaş Armağanı, İstanbul, Yay.: Nazife Şebnem Sayhan,2007, 475-485
Eroğul, Cem, Siyasal Düzenlerin Sınıflandırılmasına İlişkin Birkaç Tarihsel Örnek ve Tartışma. Ankara
Üniversitesi Basımevi, 1981
Eroğul, Cem. 2007 Cumhurbaşkanı Seçimi Bunalımından Çıkarılabilecek Dersler. Ankara Üniversitesi SBF
Dergisi, 2007, 62.03: 167-181
Eroğul, Cem. Cumhurbaşkanının Denetim İşlevi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 1978, 33.(01)
Gönenç, Levent. Azerbaycan Anayasasi Üzerine Notlar. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1998,
47
Gözler, Kemal. Anayasa Hukukunun Genel Teorisi, Bursa, Ekin, 2010, Cilt I, s.569-586.
Hekimoğlu, Merdan, Mehmet Anayasa hukukunda karşılaştırmalı" demokratik hükümet sistemleri" ve
Türkiye. Detay Yayıncılık, 2009.
Lijphart, Arend, "Presidentialism and Majoritarian Democracy: Theoretical Observations", Juan J. Linz -
Arturo Valenzuela, eds., The Failure of Presidential Democracy, Baltimore / London: The John Hopkins University
Press, 1994.
Lıjphart, Arend. Democracies: Patterns of majoritarian and consensus government in twenty-one countries.
Yale University Press, 1984.
Linz, J. J. (1990). The perils of presidentialism. Journal of democracy, 1(1), 51-69 Macmillan, 2011
Mainwaring, Scott. Presidentialism, Multipartism, And Democracy The Difficult Combination. Comparative,
Political Studies, 1993, 26.2: 198-228
Mainwaring, Scott; Shugart, Matthew S. Juan Linz, Presidentialism, And Democracy: A Critical Appraisal.
Comparative Politics, 1997, 449-471
Mehmetoğlu, Enes. Azerbaycan Anayasasında Yürütme Erki” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül
Üniversitesi, 2010
Montesquieu, Charles Louis de Secondat. Kanunların Ruhu Üzerine.Hiperlink Yayınları, İstanbul, 2014.
Morlan, Robert Loren. American Government: Policy and Process. Houghton Mifflin, 1975
Özbudun, Ergun. Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 2013
Özbudun, Ergun; Yürük, Ayşe Tülin. Anayasa hukuku. Anadolu Üniversitesi, 2003
Özkul, Fatih, 1982 Anayasasında Cumhurbaşkanı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Üniversitesi, 2011
Özkul, Fatih, Başkanlık Sistemi Üzerine Amerika Birleşik Devletleri ve Azerbaycan Modeli Karşılaştırması ,
Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 2013,103, 85-110
Parsak, Mehmet, Parlamenter/Başkanlık/ Yarı Başkanlık Hükümet Sistemlerine Genel Bir Bakış Ve Türkiye
Cumhuriyeti’nin Hükümet Sistemi, TASAV,2012
Sezginer, Murat, Günümüz Demokrasilerinde Kuvvetler İlişkisi ve 1982 Anayasası’nda Sorunlar, Ankara,
Seçkin Yayınevi, 2010
Shugart, Matthew Soberg; Carey, John M. Presidents and Assemblies: Constitutional Design and Electoral
Dynamics. Cambridge University Press, 1992
Sıaroff, Alan. Comparative Presidencies: The Inadequacy of the Presidential, Semi-Presidential and
Parliamentary Distinction. European Journal of Political Research, 2003, 42.3: 287-312.
Stepan, Alfred ve Skach, Cindy. Constitutional frameworks and democratic consolidation:
Parliamentarianism versus presidentialism. World Politics, 1993, 46.01: 1-22.
Tunçkaşık, Halit, Başkanlık, Teori,Pratik ve Tartışmalar, içinde Karşılaştırmalı Hükümet Sistemleri: Başkanlık
Sistemi (ABD, Arjantin, Azerbaycan, Brezilya ve Nijerya Örnekleri) ed.Havvana Yapıcı Kaya, 2015, TBMM Basımevi
Türk, Recep. Feasibility of Presidential System in Turkey. Turkish Journal of Politics, 2011, 2.1: 33-48.
Uluşahin, Nur. Türkiye’de Mevcut Hükümet Sisteminin Niteliği ve Rejimin Başkanlık Sistemine Kaymasının
Getireceği Tehdit ve Tehlikeler. Hukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi, 2011, 3.2.
Üskül, Zafer, Türkiye’nin Anayasa Sorunu, İstanbul, (1991)
Verney, Douglas V., The Analysis of Political Systems, London: Routledge &Kegan Paul, 1959
Yavuz,Bülent, Hükümet Sistemlerinde Denge ve Denetleme Mekanizmaları,Demokrasi Barometresi Analiz
Raporu No.3, 2015
461
KAMU YÖNETİMİNİN DENETİMİ: TÜRKİYE VE AZERBAYCAN OMBUDSMANI
KARŞILAŞTIRMASI
Mehnet Akif ÖZER*
Sefigehanim SALAHLİ**
Özet
Türkiye’de kamu yönetimi siyasal denetim kapsamında TBMM tarafından soru, genel görüşme, meclis
araştırması, meclis soruşturması ve gensoru aracılığıyla denetlenmektedir. Bunun yanında yönetsel denetim
kapsamında hiyerarşik denetim, idari teftiş ve vesayet denetimi uygulanmaktadır. İdari yargı kapsamında ise
Danıştay, idare mahkemeleri gibi yargı yerlerinin denetimi söz konusudur. Ayrıca baskı grupları ve kamuoyunun
denetimi zaman zaman kamu yönetimi üzerinde etkili olmaktadır. Son yıllarda bu sürece ombudsman
kapsamında Kamu Denetçiliği Kurumu da dahil olmuştur. Bu çalışmada yukarıda belirtilen diğer denetim
türlerinin ayrıntısına girmeden kamu yönetiminin denetim süreci ana hatlarıyla incelenip, Türkiye’de ve
Azerbaycan’da Ombudsman Kurumu üzerinde ayrıntılı durulacaktır. Kurumun her iki ülkedeki kuruluş süreci
ayrıntılı incelenecek, bu süreci Türkiye’de ve Azerbaycan’da yeni kamu yönetimi ve yönetişim anlayışının
şekillendirdiği yeni denetim anlayışının nasıl etkilediği analiz edilecektir.
Anahtar Kelimeler: Denetim, Teftiş Kurulu, Sayıştay, İç-dış Denetim, Kamu Denetçiliği.
Giriş
Günümüzde kamu yönetiminde etkinlik ve verimlilik arayışları, hesap verebilirlik ve sorumluluk anlayışı
çerçevesinde toplumda tüm kamu hizmet sunum süreçlerinin rasyonelleştirilmesine yönelik olarak ilgili tüm
aktörler üzerinde önemli bir baskı oluşturmaktadır. Bu baskı alanlarından birisi de kamu yönetiminin denetimi
üzerinde gerçekleşmektedir. Artık toplumda klasik denetim anlayışının olumsuzlukları karşısında yeni yönetim
anlayışının gereklerine uygun olarak yeni bir denetim anlayışına geçilmesi tartışılmaya başlanmıştır.
Denetim genel olarak bir işin olması gerektiği yolda yapılıp yapılmadığını anlamak ya da bir işi yapılması
gerektiği yolda yürütmek için bakıp gözetmek, teftiş, murakabe, kontrol olarak tanımlanır. Bu açıdan denetim,
felsefeden psikolojiye, ekonomik faaliyetlerden askeri hususlara kadar pek çok alanda değişik anlamlarda
kullanılır.
Sözlüklerde; yönetme, yönlendirme, gözetme, sınırlandırma, düzenleme, hükümet etme, çekip çevirme
veya denetleme yetkisi ve gücü; bir şeyin üzerindeki nüfuzun sınırlandırılması veya yönlendirilmesine ilişkin
yetenek olarak tanımlanan denetim, bir süreç olarak ister kamusal ister özel olsun tüm kuruluşlar için önemli bir
ihtiyaçtır. Bu yönüyle çalışmamızda ayrıntılı inceleyeceğimiz kamu yönetimi için denetim, onun niteliği ve
toplumun günlük yaşantısı üzerindeki etkisi dolayısıyla bir zorunluluk olarak görülmektedir. Bir kuruluşta yapılan
işlerin amaçlara uygunluğu, yerindeliği ve etkinliği ancak denetim sayesinde saptanmakta ve gerekli tedbirler
alınabilmektedir. Bu şekilde denetim sayesinde örgütün amacına varma derecesini ve sağladığı hizmetleri
değerlendirme imkânı kazanılmaktadır.1
Bu çalışmada yukarıda belirtilen yönetimde etkinlik ve verimlilik arayışları çerçevesinde Türkiye ve
Azerbaycan kamu yönetimindeki Ombudsman uygulamaları yapı ve işleyiş açısından ele alınacaktır. Özellikle
Türkiye’deki Kamu Denetçiliği Kurumu üzerinde ayrıntılı durulacak, işleyişi ve son yıllardaki etkinliği
sorgulanacaktır. Bu kapsamda Azerbaycan Ombudsmanı ile de kısmi karşılaştırması yapılarak, her iki kurumun
birbirlerine sağlayabilecekleri destekler ve muhtemel tecrübe aktarımları değerlendirilmeye çalışılacaktır.
1.Ombudsmanlik ve Kamu Denetçiliği Kurumu
20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Batı’da yönetim karşısında vatandaşın daha iyi korunması için yeni
arayışlara gidilerek, bir dizi reform gerçekleşmiştir. Bu reformlar çerçevesinde oluşturulan kurumlardan biri de
ombudsmanlıktır. Başlangıçta İskandinav ülkelerinde görülen bu kurum daha sonra tüm dünyada hızlı bir yayılma
* Prof. Dr., Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, ozer@gazi.edu.tr

** Gazi Üniversitesi SBE Y. Lisans Öğrencisi, shefiqesalahli1993@gmail.com
1 Osman Erdoğmuş; Kamu Yönetiminde İdari ve Denetsel Açıdan Ombudsman Kurumu: Türkiye Örneği, Yüksek Lisans Tezi,
Ankara Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006, s.12.
462
sürecine girmiştir. Bu kurumu benimseyen ülkeler, ombudsman, parlamento komiseri, vatandaş koruyucusu, halk
avukatı gibi farklı isimler vermişlerdir.2 Ombudsmanlık ulusal düzeyde, eyalet düzeyinde, yerel yönetimler ve
kamu teşebbüsleri düzeyinde uygulanan bir denetim türüdür. Avrupa Birliği bünyesinde de bu kuruma yer
verilmiştir.3 Ombudsman kelimesi İsveç kökenli olup, vekil, temsilci anlamına gelmektedir. Ombudsman; devlet
görevlileri hakkındaki şikâyetlerle ilgili olarak araştıran, rapor yazan kişi, devlet memurudur. Ombudsman
kelimesi Fransa’da “le mediateur” olarak kullanılırken dilimizde “kamu denetçisi” şeklinde kullanılmaktadır. 4
İsveç dilinde temsilci ya da görevli anlamına gelen “ombud” ve “kişi” anlamına gelen “man” kelimelerinin
birleşmesinden oluşan ombudsman sözcüğü, dilimize farklı biçimlerde çevrilse de en yaygın kullanımı kamu
denetçisi şeklindedir. Kavram, yönetimin eylem ve işlemleri hakkında halkın yakınmalarını kabul eden ve bunları
araştırarak sonuca bağlayan kişi ya da kurum olarak tanımlanmaktadır. Dar anlamda ise kamu denetçisi, kamu
kurumları ile vatandaşlar arasında arabuluculuk, hakemlik görevini üstlenen kişi anlamındadır. 5
İskandinav ülkelerinde doğan ve Anglo-sakson ülkelerinde yaygınlaşan bu kurum ile yönetimin eylem ve
işlemleri denetlenmektedir.6 Bu şekilde Ombudsman iki yüzyıla yakın bir süredir birçok ülkede var olan özgün bir
kurumdur. Özellikle 2. Dünya Savaşı sonrasında hukuk sistemleri ve rejimleri değişik ülkelerce benimsenerek
yayılmış çağdaş devlet düzenleri kamu hukukunun ortak bir kurumu niteliğine bürünmüştür. 7 Anayasa, yasama
organı tarafından temin edilen, başında parlamentoya karşı sorumlu olan, yüksek seviyeli, bağımsız bir bürokratın
olduğu, hükümet kuruluşları, yetkilileri ve çalışanları tarafından haksızlığa uğramış insanların şikâyetleri
doğrultusunda veya kendi inisiyatifi ile harekete geçen, araştırma, disiplin uygulaması önerme ve rapor yayınlama
hakkı olan bir kurumdur. Bu süreçte araştırma, eleştirme, düzeltici eylemler önerme ve bulgularını kamuoyuna
duyurma yetkisi varken, bunların resmi yaptırım boyutu yoktur.8
Ombudsman uygulaması ilk kez İsveç’te olmasına rağmen günümüzde Batı ülkelerinin çoğunda ve Kuzey
Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde de uygulanmaktadır. Ombudsmanlık uygulama esasları her ülkede temelde aynı
olmakla birlikte; atanma şekli, yetkileri, uygulama alanının bir veya birden çok olması gibi durumlarda farklılıklar
görülmektedir. Sistem ilk kez İsveç Kralı XII. Şarl (Demirbaş Şarl) tarafından uygulanmıştır. Demirbaş Şarl
ülkesindeki yöneticileri denetleme adına ilk ombudsmanı 1713 yılında görevlendirmiştir.9 İsveç Kralı 12. Charles
askeri ve diplomatik işlerinin fazlalığından dolayı merkezde güvendiği bir kişiyi, vergi toplayanların, yargıçların ve
diğer memurların çalışmalarının denetlenmesi ile görevli kılmıştır. 1809 Anayasası ile Kraliyet Temsilcisi Adalet
Şansölyesi yanında Parlamentonun bir temsilcisi idarenin yasalara uygunluğunu denetlemekle görevli bir
ombudsman olarak kabul edilmiştir. 1915 yılında da askeri işler için ayrı bir ombudsman kurumu
oluşturulmuştur.10 Bazı kaynaklarda İsveç Kralının bu kurumu oluştururken Osmanlı İmparatorluğundaki
uygulamalardan etkilendiği belirtilmektedir. Rus yenilgisinden sonra Osmanlı topraklarında kalan İsveç Kralı
buradaki uygulamaları görmüş, ülkesini buradan idare edebilmek için bir ombudsman atama yoluna gitmiştir.11
Ombudsmanlığın İsveç Kralı’nın girişimi ile başladığı resmi tarih verisi olsa da öncesinde de gerek
Osmanlı devletinde gerekse daha öncesinde Roma’da ve Çin’de ombudsmanın yaptığı işleri yapmış kurumlar
olduğu bilinmektedir. Demirbaş Şarl’ın ombudsmanlık sistemini Osmanlılardan esinlenip ülkesinde uyguladığına
dair birçok görüş ileri sürülmektedir. Bunlar arasında Kazaskerlik Kurumu, Ahilik teşkilatı, Dar’ül Adl ve Divan-ı
Mezalim (Haksızlıklar Divanı) adlı kurumlardan etkilendiğini belirten çalışmalar mevcuttur. Divan-ı Mezalim
Osmanlılardan önce Müslüman devletlerin merkez teşkilatında yüksek yargı ve denetim kurumu olarak görev
üstlenen yüksek dereceli bir devlet organıdır. Emevi, Abbasi, Memluk ve Selçuklu Devletlerinde Dar’ül Adl ve
2 Musa Eken; “Vatandaşın Korunmasında Ombudsman Kurumunun Rolü”, Türkiye’de Yönetim Geleneği, Ed. D.Dursun - H. Al,
İlke Yay., İstanbul, 1998, s.132.
3 Nuri Tortop; “Ombudsman Sistemi ve Çeşitli Ülkelerde Uygulanması”, Türkiye’de Kam Yönetimi, Ed. B. Aykaç - Ş. Durgun - H.
Yayman, 2. Baskı, Nobel Yay., Ankara, 2012, s.507.

4 A. Fuat Gökçe; “Çağdaş Kamu Yönetiminde Kamu Denetçiliği (Ombudsmanlık) Ve Türkiye İçin Askeri Ombudsmanlık Önerisi”,
Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C.17, S.2, 2012, s.205.
5 Mehmet Kahraman; “Hukuk Devletine Katkıları Bakımından Kamu Denetçiliği”, Mustafa Kemal Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dergisi, C.8, S.16, 2011, s.360-361).

6 Şeref Gözübüyük; Anayasa Hukuku, S Yay., Ankara, 1991, s.296.
7 Yıldırım Uler; Ombudsman (Kamu Denetçisi), Türkiye’de Kam Yönetimi, Ed. B. Aykaç-Ş. Durgun-H. Yayman, 2. Baskı, Nobel
Yay., Ankara, 2012, s.499.

8 H. S. Hansen; “Ombudsman Kavramı”, (Çev. Turgay Ergun), AİD, C.29, Sayı.3, Eylül 1996, s.195.
9 A. Fuat Gökçe; a.g.m., s.206.
10 Nuri Tortop; “Yönetimin Denetlenmesi ve Denetleme Biçimleri”, AİD, C.7, S.1, 1974, s.40.
11 Victor Pickl; “Ombudsman ve Yönetimde Reform”, (Çev. Turgay Ergun), AİD, C.19,Sayı.1, Mart 1986, s.37-40.
463
Divanı Mezalim halkın yönetime karşı şikâyetlerini dinleyen ve halk ile yönetim arasındaki uyuşmazlıkları
gidermeye çalışan kurumlardır.12
İsveç Kralı; Ahilik teşkilatı, Divan-ı Mezalim ve Dar’ül Adl gibi kurumlardan etkilenmiş olmakla birlikte esas
olarak, Ahilik kurumunun yardımlaşma ve sosyalleşme niteliklerinden etkilendiği söylenebilir. Ombudsmanlık
kurumu İsveç’ten sonra Finlandiya’da 1919 yılında kurulmuştur. Finlandiya’da ombudsmana, İsveç’teki
ombudsmanının sahip olduğu yetkilerin dışında bakanları kovuşturma yetkisi de verilmiştir. 1955 yılında
Danimarka, 1959 yılında Batı Almanya, 1962 yılında Norveç ve Y. Zelanda, 1967 yılında İngiltere, 1971 yılında
İsrail, 1973 yılında Fransa, 1976 yılında Portekiz, 1981 yılında Hollanda ve İspanya ombudsmanlık sistemini hayata
geçirmişlerdir. İlk önce Kuzey Avrupa ülkelerine özgü bir kurum olarak görülürken, İngiltere ve Y.Zelanda ile
Anglo-Sakson hukuk sistemine girmiştir.13
Ortaya çıktığı andan itibaren uygulandığı ülkelerde hukuk devletinin güçlenmesi ve demokrasinin
yerleşmesi, kökleşmesi için büyük bir unsur olan, devlet, yönetim ve vatandaşlar arasında iyi bir diyalog kanalı
olarak görev yapan ombudsmanın popülaritesinden dolayı neredeyse yargı dışında oluşturulan her şikayet mercii
ombudsman olarak anılmış, kavram kargaşasına yol açılmıştır.
Ombudsman vatandaşların bürokrasiden, kötü yönetimden kaynaklanan şikâyetlerini geniş yetkileri
çerçevesinde, hızlı ve güvenli bir şekilde araştırıp çözüm önerileri sunan; yetkin, tarafsız, bağımsız, yasal, atanmış
veya seçilmiş yetkilidir. Görevin tanımı, yetkileri ve statüsü birbirini tamamlar. Birey hak ve özgürlüklerini
korumakla görevli bütün sistemlerden bu üç özellikle ayrılır.14
Ombudsman anayasa ve yasa ile kurulmuş, idareyi yasama organı adına denetleyen, taraf tutmayan
bağımsız bir görevlidir. Ombudsman haksızlığı, adaletsizliği, idarenin kötü işleyişini dile getiren özel şikâyetleri ve
yakınmaları izler. Bu kurumun soruşturma açmak, tenkit etmek, idarenin aksayan yönlerini kamuoyuna açıklamak
yetkisi vardır. Fakat tespit ettiği kötü davranış ve işleyişleri düzeltmek yetkisi yoktur.
Ombudsman bağımsızdır. Bu bağımsızlık yürütme organına olduğu kadar kendilerini seçen parlamento veya
diğer organlara karşı da geçerlidir. Devletin anayasal, yasal organlarına karşı bağımsız olması ombudsmana politik
ve idari sonuçlardan korkmadan gerçeği arama özgürlüğü sağlamaktadır. Ayrıca, bu şekilde ombudsman hiçbir
beklentiye girmemekte ve kendilerini sınırlandırmamaktadır. Kamu otoriteleri ile bireyler arasındaki ilişkiler
nedeniyle ortaya çıkan sorunlarla ilgilenen, bireylerin kamu yönetiminden duydukları rahatsızlıklarla ilgili
şikâyetleri kabul edip, inceleyen ve sorunların hem kamu yönetiminin hem de bireylerin kabul edecekleri
çerçevede, hakkaniyet ölçüleri içerisinde çözülmesi uğraşı veren ombudsmanın görev alanını kamu yönetimi
oluşturmaktadır.
Ombudsman, yasal olarak verilen yetki alanı içerisinde devlet, yerel yönetimler, bağımsız kamu yönetimi ve
müesseselerin tamamını veya yasada özel olarak belirtilen kurum veya hizmet alanını denetlemekle görevlidir.
Ombudsmanın görev alanına giren temel konular; hak ve özgürlüklerin korunması, kötü yönetimin önlenmesi,
yönetici vatandaş ilişkilerinde hakkaniyetin kollanması ve iyi ilişkilerin geliştirilmesi olarak belirtilebilir. 15
Ombudsman denetim yetkisi kapsamında, hakkında şikâyet bulunan kurumun her türlü bilgi ve belgelerine
başvurma, onlardan konuyu aydınlatacak bulgular elde etme, gerekirse tanık dinleme kurumun temsilcilerini
sorgulama, bilirkişiye başvurma, olay yerinde keşifte bulunma gibi işlemleri yapabilmektedir.
Kamu kurumları gizli sayılan hassas bilgilerin dışında, her türlü bilgi ve belgeyi ombudsmana vermek
zorundadırlar. Bu geniş soruşturma yetkisi ombudsmanı yönetim mekanizmasının kalbine götürerek gerçeği
olduğu gibi ortaya çıkarmasına ve sıradan bir yurttaşın, hatta parlamento üyesinin bile sahip olmadığı, yönetsel
işlemlerin gerçek öğelerini öğrenmesine olanak vermektedir. 16 Seçimi ve görev süresi de ülkelere göre
farklılaşmaktadır.
Ombudsman İsveç’te parlamento tarafından gizli oylamayla seçilirken, Fransa’da ise bakanlar kurulunun
kararı ile belirlenmektedir. İngiltere’de hükümetin tavsiyesi üzerine Kraliçe tarafından atanmaktadır.
Ombudsmanın parlamento tarafından gizli oyla seçilmesi ilk önce adil bir seçim gibi görülse de parti disiplini
sebebiyle milletvekillerinin parti grup kararlarının dışına çıkması pek düşünülemez. Dolayısıyla ombudsmanın
12 Bilal Eryılmaz; “Kamu Bürokrasisinin Denetlenmesinde Yeni Gelişmeler”, TİD, Y:66, Sayı.402, Mart 1994, s.79.
14 Zakir Avşar; “Ombudsman, İyi Yönetilen Türkiye İçin Kamu Hakemi, Hayat Yay., İstanbul, 2012, s.26.
15 Birol Ekici; “Kamu Yönetiminde ve Yerel Yönetimlerde Yeniden Yapılanma Bağlamında Denetim”, Bilgi Çağında Türk Kamu
Yönetiminin Yeniden Yapılandırılması I, Ed. A. Nohutçu-A. Balcı, Beta Yay., İstanbul, 2005, s.112.
16 Osman Erdoğmuş; a.g.e., s.27.
464
yasamayı oluşturan tüm partilerin ortak adayı olması veya en azından belirli bir uzlaşmayla seçilebilmesi için
ombudsman seçiminde karar yeter sayısı olarak nitelikli çoğunluğun esas alınması daha demokratik uygulama
olacaktır.17
Genel anlamda farklı uygulamaları içinde barındıran ombudsmanlığı, “Klasik ombudsman”, “Avukat
ombudsman” ve “Kurumsal ombudsman” şeklinde üç kategoride incelemek mümkündür. Klasik ombudsman
diğer ombudsmanlık sistemlerine göre en yaygın olan uygulamadır. Kamu kurumları ile vatandaşlar arasındaki
sorunların çözümlenmesi ile ilgilenmektedir. Avukat ombudsmanda taraflardan birisinin kamu kurumu olması
zorunluluğu bulunmamaktadır. Vatandaşlar arasındaki sorunların giderilmesi esas amaçtır. Klasik ombudsmanla
ayrıldığı nokta kamu kurumunun taraf olmamasıdır.
Kurumsal ombudsman ise özel bir kurum içinde iç sorunların veya vatandaşlarla özel kurumlar arasındaki
sorunların çözümlenmesi ile ilgilenir. Ombudsmanlık, Fransa, Danimarka Kosta Rica, Polonya, Pakistan’da tek bir
alanda uygulanırken, Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere ve Güney Afrika’da çok geniş alanlarda
uygulanmaktadır. İsveç, İsrail, Almanya, Kanada, Norveç ve Macaristan’da ise birden fazla alanda
uygulanmaktadır.18
Kaynağını Osmanlı’daki uygulamalardan alan bu kurumun birçok ülkede farklı özellikler taşımasına rağmen,
başarılı bir ombudsmanda bulunması gereken özelliklerde ortaklık vardır. En başta böyle bir kurum mutlaka
kanunla kurulmalıdır. Fonksiyonel anlamda görevlerini yerine getirirken mali, hukuki ve idari yönden özerk
olmalıdır. Merkezi idarenin dışında yer almalı, tarafsızlığını korumalı, halk tarafından kolay ulaşılabilecek ve
başvurulabilecek bir makam olmalı, bu makama getirilecek kişilerin uzmanlığından ve tecrübesinden kimse kuşku
duymamalıdır.19 Aksi takdirde bu kurumun tarafsızlığından ödün verebileceğinin düşünülmesi, temel işlevlerinin
yerine getirirken büyük sorunlar doğuracaktır.
2.Türkiye’de Kamu Denetçiliği Kurumu
Kamu yönetimini denetleyen modern bir kurum olarak tanımlanan Kamu Denetçiliği Kurumu, yönetimin
hukuk dışına taşan, hakkaniyete uymayan, yasaların yanlış yorumlanması sonucu amacından sapan
uygulamalarını hukuk devleti adına filtre eden, ıslah eden, ayrıca hukuk devletine olan inancı ve saygıyı pekiştiren
bağımsız bir kamu otoritesidir. Uygulamada devlet ile halk arasında köprü görevi görmektedir. Vatandaşlar
rahatsız oldukları konularda bu kurumu harekete geçirip, idarenin denetimine katkıda bulunmaktadırlar. 20
Bu yönüyle kamu denetçiliği dış denetim kapsamında değerlendirilmektedir. Kamu denetçiliğinin
uygulamada üsleneceği rol ve fonksiyonlar, kamu yönetimi üzerinde beklenen performans odaklı dış denetimlere
de katkı sunup sunamayacağını gösterecektir.
Dünyadaki uygulamasında kamu denetçiliğinin, ülkeler arasındaki farklılıkları yanında, yürütme organı
karşısında bağımsız olması, şikâyetlerin kişiler tarafından yapılması ve idarenin neden olduğu olumsuz iş ve
eylemlerin adilane değerlendirilip sonuçlar önerilmesi gibi üç ortak noktası bulunmaktadır. 21 Ayrıca bu kurumun
en önemli özelliklerinden biri hem idareye hem onu seçenlere karşı bağımsız olmasıdır. Kendisine verilen
görevleri tam ve sağlıklı bir şekilde yapabilmesi için bağımsızlığı tam olarak sağlanmalıdır.22
Bilindiği gibi kamu kurumlarına karşı kamuoyunda sağlam bir güvenin oluşumunda, kamu kesiminin
etkinliğini, şeffaflığını ve hesap verme sorumluluğunu geliştirmesi gerekmektedir. Uygulamada kamu denetçiliği,
kamu görevlilerinin işlem ve davranışlarının yasalara uygun olup olmadığını araştırmayı ve uygunluğu sağlayıcı
yolları önermeye yetkilidir. Kurum bünyesinde denetçiler, bazı durumlarda yargı organlarına da
başvurabilmektedirler. Kamu denetçiliğinin belirgin özelliklerini ve ayırt edici unsurlarını şu şekilde
sıralayabiliriz:23
 İdarenin, kendi iç denetimi ve yargı denetimi dışında denetlenmesini sağlar.
 Etkin bir denetim mekanizmasıdır. Gücün yanlış kullanımını engeller.

18 Aynı Kaynak; s.209-210.
19 Süleyman Arslan; “İngiltere’de Ombudsman Müessesesi”, AİD, C.19, Sayı.1, Mart 1986, s.161.
20 Erdal Kuluçlu; “Yönetimin Denetiminden Denetimin Yönetimine”, Sayıştay Dergisi, S.63, Ekim-Aralık 2006, s.7.
22 Haydar Efe - Murat Demirci; “Ombudsmanlık Kavramı ve Türkiye’de Kamu Denetçiliği Kurumu’ndan Beklentiler”, Sayıştay
Der., S.90, Eylül 2013, s.57-62.

23 Hasan Abdioğlu; “Yönetişim İlkelerinin Uygulanmasında Kamu Denetçiliği Kurumu ve Avrupa Birliği Sürecinde Türkiye
Açısından Önemi”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Y.6, S.11, Bahar 2007, s.84.
465
 İnsan haklarının korunması ve geliştirilmesinden sorumludur.

 Kamu kurumları ve kamuoyu nezdinde saygınlığı bulunan bir kurumdur.
 Genellikle denetçiler parlamentolar tarafından seçilmektedir.
 Genellikle özerk ve yargı birliği sisteminin olduğu ülkelerde kurumsallaşmıştır.
 Kamu hizmetlerinde etkinliği artırmayı amaçlar.
 Moral yaptırım gücü olan bir kurumdur.
 Denetim sürecinde şikâyet üzerine veya kendiliğinden harekete geçer.
 Şikâyet sahipleri kuruma kolayca ulaşabilir.
 Çalıştığı konu ile ilgili her tür bilgi ve belgeye ulaşabilir.
 İnceleme yapmanın dışında yasal bir yetkisi yoktur.
 Yapılan araştırma sonuçlarını taraflara bildirir ve kamuoyuna duyurur.
 Karar doğrultusunda idareye önerilerde bulunur.
 Kamuoyu ve medya açıklamaları kurumun etkinliği için önemli bir araçtır.
 Kamu denetçileri özel organizasyonlar ve kişiler arasındaki uyuşmazlıkları (bankalar ve tacirler veya iki
komşu arasındaki gibi) kendilerine konu olarak alamamaktadır.
Türkiye’de bu özelliklere sahip Kamu Denetçiliği Kurumu 2012 yılından beri faaliyetlerini sürdürmektedir.
29.06.2012 tarihli ve 28338 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 6328 sayılı Kamu Denetçiliği
Kurumu Kanunu ile idarenin her türlü eylem ve işlemleri ile tutum ve davranışlarını; insan haklarına dayalı adalet
anlayışı içinde, hukuka ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek, araştırmak ve önerilerde bulunmak
üzere TBMM’ye bağlı kamu tüzel kişiliğini haiz özel bütçeli Kamu Denetçiliği Kurumu kurulmuştur. Kurum alt
yapının tamamlanmasıyla 29.03.2013 tarihi itibariyle şikâyet başvurularını almaya ve sonuçlandırmaya
başlamıştır.
Esasında bu kurumumuzla ilgili somut gelişmelerin geçmişi 2010 yılına kadar götürülebilir. 12 Eylül 2010
tarihinde referanduma sunulan anayasa değişikliği kapsamında, Anayasa’nın 4. bölümünde, Siyasi Haklar ve
Ödevler başlığı altında yer alan dilekçe hakkına ilişkin 74. maddede değişiklik yapılarak, bu maddede kamu
denetçiliğine de yer verilmiştir. Anayasa değişikliği ile 74. maddenin kenar başlığı “Dilekçe, Bilgi Edinme ve Kamu
Denetçisine Başvurma Hakkı” olarak değiştirilmiş olup, madde metni şu şekilde düzenlenmiştir: “Herkes, bilgi
edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkına sahiptir. TBMM Başkanlığına bağlı olarak kurulan Kamu
Denetçiliği Kurumu idarenin işleyişiyle ilgili şikâyetleri inceler. Kamu Başdenetçisi TBMM tarafından gizli oyla dört
yıl için seçilir. İlk iki oylamada üye tamsayısının üçte iki ve üçüncü oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğu
aranır. Üçüncü oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü oylama
yapılır; dördüncü oylamada en fazla oy alan aday seçilmiş olur.”
Anayasa’da yapılan bu değişiklikle, kamu denetçiliği kurumunun anayasal bir kurum haline getirildiği ve
Anayasa’da öngörülen yasal düzenlemenin yapılmasıyla birlikte, kurumun çalışmaya başladığı söylenebilir.24
Kurumun kuruluş kanunu olan 6328 sayılı Kanun ise 2012 yılında çıkarılmıştır. İdarenin işleyişiyle ilgili şikâyetleri
incelemek üzere, daha önce oluşturulan Kamu Denetçiliği Kurumu ile ilgili kurucu kanun, Anayasa Mahkemesi
tarafından anayasal dayanağı olmadığı gerekçesiyle Anayasa’ya aykırı bulunmuş ve resmilik kazanamamıştı. 25
İlk hazırlanan 5521 sayılı Kamu Denetçiliği Kanunu, Cumhurbaşkanlığı tarafından, Kanun’un 12. maddesinin
Anayasaya aykırı olduğu gerekçesiyle, tekrar görüşülmek üzere Meclise gönderilmişti. Veto gerekçesinde;
yasamanın yürütmeyi yalnızca siyasi yolla denetleyebileceği, anayasal açıdan Meclis Başkanlığına bağlı bir kurum
kurulmasının mümkün olmadığı, meclisin görevleri arasında sayılmayan kamu görevlilerini seçme ya da atama
yetkisinin kanunla meclise verilmesinin ve kurumda çalışacak uzman ve yardımcılarının çalışma esas ve usullerinin
düzenlenmesinin yönetmeliğe bırakılmasının Anayasa ile bağdaşmayacağı görüşlerine yer verilmiştir.
24 Mehmet Kahraman; a.g.m., s.368-369.

25 Turan Yıldırım; İdari Yargı, Anadolu Ün. Yay., Eskişehir, 2013, s.12.
466
Ancak TBMM 5521 sayılı Kanun’u aynen kabul ederek 28.09.2006 tarihi itibariyle 5548 sayılı Kamu
Denetçiliği Kurumu Kanunu olarak yasalaştırmış, ikinci kez meclisten geçen 5548 sayılı Kanun’u Cumhurbaşkanı
onaylamak durumunda kalmış ve 13.10.2006 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Ancak daha sonradan
Cumhurbaşkanı ile ana muhalefet partisi anayasaya aykırı olduğu iddiasıyla Kanun’un iptalini istemiş ve Anayasa
Mahkemesi’ne götürmüşlerdir. Anayasa Mahkemesi’nce 5548 sayılı Kanun’un Anayasa’ya aykırılığı konusunda
güçlü belirtiler bulunduğu ve uygulanması halinde sonradan giderilmesi güç veya olanaksız durum ve zararların
doğabileceği belirtilerek, esas hakkında karar verilinceye kadar yürürlüğünün durdurulmasına karar verilmiştir.
Bunun üzerine iktidar partisi Kanun’un iptal gerekçeleri ve muhalefetin görüşlerini de dikkate alarak bir Anayasa
değişiklik paketi hazırlamış ve 30 Mart 2010 tarihinde 26 maddeden oluşan Anayasa değişiklik paketi içinde Kamu
Denetçiliği Kurumu ile ilgili düzenleme de yer almıştır.
Yukarıda ayrıntılarına değindiğimiz bu düzenlemenin yer aldığı anayasa değişikliğiyle ilgili paketin Meclis
Genel Kurulunda yeterli çoğunluğu sağlayamaması üzerine, değişikliği Cumhurbaşkanı halkoyuna sunmuş, 2010
yılında yapılan referandum sonucunda halkın % 58’i anayasa değişiklik paketine “evet” diyerek, Kamu Denetçiliği
Kurumu’nun kuruluşundaki engellerin kalkmasını sağlamıştır.
Böylece Kamu Denetçiliği Kurumu’yla ilgili Anayasa Mahkemesi tarafından iptal gerekçelerinden
Anayasa’nın 6. maddesinde “hiçbir kimse veya organ kaynağını anayasadan almayan bir devlet yetkisi
kullanamaz” ilkesine hem de 87. maddesinde yer alan meclisin görev ve yetkileri maddesinde “böyle bir görev ve
yetkinin olmaması hali” gibi iptal gerekçeleri ortadan kaldırılmıştır. Bakanlar Kurulu’ndaki tüm üyelerin imzasıyla
Meclis Başkanlığı’na 05.01.2011 tarihinde gönderilen Kamu Denetçiliği Kurumu Kanun Tasarısı, Anayasa
Komisyonu tarafından kabul edilmiştir. Ardından, 15.06.2012 tarihinde TBMM’den geçerek Cumhurbaşkanı’na
sunulan Kamu Denetçiliği Kanun Tasarısı, 29.06.2012 tarihinde Cumhurbaşkanlığınca onaylanarak Resmi
Gazete’de yayınlanmış ve yürürlüğe girmiştir.26
Kamu Denetçiliği Kurumu günümüzde faaliyetlerini nitelik ve nicelik olarak sürekli artırmaktadır. Her geçen
gün altyapı ve personel sorunlarının da giderilmesiyle daha fazla şikâyet alıp, sonuçlandırmaya çalışmaktadır.
Kuruma 2014 yılında toplam 5639 adet şikâyet başvurusu yapılmış, bu başvuruların büyük çoğunluğu (yüzde
53’ü) internet sayfasında yer alan e-başvuru sistemi aracılığı ile gerçekleştirilmiştir. Bu başvuruların yaklaşık %
24’lük bir kısmı kamu personel rejimine yönelik olarak gerçekleşirken, bunu yaklaşık % 17 ile eğitim-öğretim
sorunları izlemiştir. 2014 yılında gelen 5639 ve 2013 yılından devreden 1528 adet olmak üzere toplam 7167 adet
şikâyet başvurusu değerlendirilmiş, bunlardan 6348 tanesi sonuçlandırılmıştır. Bunlarla ilgili olarak 93 Tavsiye
Kararı, 150 Red Kararı, 26 ise Kısmen Tavsiye Kısmen Red Kararı verilerek ilgili kuruluşlara bildirilmiştir.
3.Azerbaycan’da Kamu Denetçiliği Kurumu-Ombudsman
Azerbaycan’da hukuksal devlet yapılanması yönünde yürütülen hukuksal reformların mantıksal devamı
olarak, Ombudsman’ın oluşturulması yeni verimli hukuk savunma mekanizmalarının oluşturulması alanında atılan
önemli adımlardan biridir. Bu kapsamda Azerbaycan’da ombudsmanlık uygulamasının temelleri 1998 yılından
itibaren atılmıştır. Azerbaycan Cumhurbaşkanı tarafından insan hakları ve özgürlüklerin korunmasının milli bir
görev olarak belirtilmesiyle ombudsmanlık ilk kez gündeme gelmiştir.
28 Aralık 2001 tarihinde de Milli Meclis tarafından İnsan Hakları Komiserliği Kanunu kabul edilmiştir. 27
Ülkede insan haklarının sağlanması genel devlet görevi kabul edilerek, ilk kez İnsan Hakları Avukatı Enstitüsü’nün
kurulması Azerbaycan Cumhurbaşkanı’nın 22 Şubat 1998 tarihli “Insan ve Vatandaş Hak ve Özgürlüklerinin
Sağlanması Alanında Önlemler Hakkında Ferman” ile tasarlanmıştır. Ayrıca Azerbaycan Cumhurbaşkanı’nın 18
Haziran 1998 tarihli Kararnamesi ile onaylanan “İnsan Haklarının Korunmasına Dair Devlet Programı”nda İnsan
Hakları Teşkilatı’nın kurulması öngörülmüştür.28 Bu sürecin arkasında Azerbaycan’da demokrasinin gelişmesinin
devam ettirilmesi iradesi bulunmaktadır. Ayrıca Avrupa Konseyi karşısında üstlenilen taahhütlerin yerine
getirilmesi bakımından da Ombudsman kuruluşunun oluşturulması gerekli29 kabul edilmektedir.
Azerbaycan’da Ombudsman; Anayasa ile düzenlenen, yürütme ve yerel yönetimlerin kararı ile kurulan,
insan haklarının korunması alanında faaliyet gösteren kurumun başında duran şahıstır. Bu yetkili şahıs,
memurların hukuka aykırı, kasıtlı karar ve işlemlerinden hakları ihlal edilen vatandaşların şikâyetlerini dinlemek,
26 Haydar Efe ve Murat Demirci; a.g.m. s.60-62.

27 Ali Fuat Gökçe; “Çağdaş Türk Devletleri Kamu Yönetiminde Denetim Sistemi Olarak Ombudsmanlık”, 11. Kayfor Bildiriler
Kitabı, Afro Avrasya Coğrafyasında Kamu Yönetimi Uygulamaları ve Sorunları, TODAİE Yay., No:380, Ankara, 2014, s.644.
28 Azerbaycan Cumhuriyetinin İnsan Hakları Müvekkilinin (Ombudsmanın) Resmi Sitesi,
http://www.ombudsman.gov.az/view.php?lang=az&menu=0 (20.04.2016)
29 Cemil Nesirov; Avrupa Konseyi Azerbaycan İlişkileri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Ün. SBE, Ankara, 2006, s.102.
467
gerekli gördüğünde soruşturma yapmak, önlemler almak ve bilgi edinme yetkisine sahiptir. 30 Bağımsızlık
sonrasında Batılı kurumlarla entegrasyona önem veren Azerbaycan’ın Avrupa Konseyi’ne girerken kabul ettiği
yükümlülüklerden birisi de ombudsman kurumunun kurulması olmuştur. Bu çerçevede 2000 yılında başlatılan
çalışmalar kısa sürede tamamlanmış ve Azerbaycan İnsan Hakları Ombudsmanı (Müvekkil) faaliyete başlamıştır.
Kurum faaliyete başladığı ilk dönemde insan haklarını koruma fonksiyonundan ziyade demokrasi, insan hakları ve
hukuk devleti konularında toplumun bilgilendirilmesi alanında çalışmıştır. 31
Azerbaycan Cumhuriyeti’nin ilk Ombudsmanı 2 Temmuz 2002 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti
Cumhurbaşkanı’nın sunduğu üç aday arasından 111 oyla (112 sesten) seçilmiştir. Ombudsman’lığın oluşturulması
ile ilgili mevzuatta yer alan bu yenilikler 24 Ağustos 2002 tarihinde yapılan halk oylaması (referandum) yolu ile
gerçekleştirilen değişiklikler sonucunda ülke Anayasasına da girmiştir.
Azerbaycan’da ilk günden itibaren Ombudsman’ın çalışma düzeni ile ilgili önemli çalışmalar yapılmıştır. 17
Eylül 2002 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafından Ombudsman tesisatının bütçesi onaylanmış, ilk mali işlemleri
Ekim sonunda başlamıştır. Ombudsmanın seçilmesinden üç ay sonra, Ekim ayında Ombudsman’a başvuruların
alınması ve şikayetlerin araştırılmasına başlanmıştır.
Ombudsman’ın Azerbaycan için yeni olduğunu, Ombudsman hakkında bilgilerin toplumda yayılmasına
büyük ihtiyaç duyulduğunu, bu yeni kuruluşun diğer devlet organları ile işbirliğinin kurulması gerekliliğini dikkate
alarak 2002 yılının Eylül-Ekim aylarında UNDP’nin (Birleşmiş Milletler Kalkınma İdaresi) “Ombudsman
Oluşturulmasına Ve Azerbaycan Cumhuriyeti Parlamentosu Potansiyel İmkanlarının Artırılmasına Yardım Projesi”
kapsamında Avrupa Konseyi İnsan Hakları Yüksek Komiseri’nin katılımıyla; Azerbaycan Cumhuriyetinin İnsan
hakları Müvekkili (Ombudsman) tarafından şikayetlerin izlenmesi, Avrupa Konseyi, AGİT, BM ve diğer uluslararası
kuruluşların temsilcilerinin katılımı ile de “özgürlüğünden yoksun bırakılan kişilerin haklarının korunması alanında
Ombudsmanın etkinliği konularında bir dizi seminer gerçekleştirilmiştir. Bu seminerler ilgililerin bilgi sahibi
olmasına ve anlaşılmayan konuların açıklanmasına imkan sağlamıştır ve gelecekte Azerbaycan Ombudsmanı’nın
faaliyetleri için faydalı olmuştur.
Ombudsman’ın tanıtılması amacıyla bu seminerlerin devamı olarak UNDP’nin Projesi kapsamında
Azerbaycanın çeşitli bölgelerinde Milli Meclis çalışanlarının katılımıyla bir dizi faaliyet düzenleşmiştir. Bu
kapsamda uygun yerlerde; yerel yönetim, belediye, savcılık, mahkeme, polis organları, sivil toplum kuruluşları ve
kitle iletişim araçları, kamuoyunun dikkatini çekmek için kullanılmış, bu süreçte bölgesel toplantılar
düzenlenmiştir. Yapılan etkinlikler kısa sürede Ombudsman’ın faaliyetleri hakkında bilgi darlığının giderilmesi,
kurumun görevleri, yetkileri ve toplumdaki rolü hakkında halkın bilinçlendirilmesi, devlet organları ile işbirliği
ilişkilerinin kurulması için esaslı zemin yaratmıştır. Kurumun kurulduğu dönemden itibaren Adalet Bakanı ve
Bakanlığın çalışanları Ombudsman’a ve İdaresine mümkün olan yardımı göstermişlerdir. Öyle ki, Bakanlığın
yanında Hukuk-öğretim merkezi tarafından Ombudsman kurumunda çalışmak isteyenler için hazırlık kursları
düzenlenmiştir.32
Bilindiği gibi birçok ülke örneğinde olduğu gibi Azerbaycan Ombudsmanı sadece Azerbaycan Milli Meclisine
karşı sorumludur. Bu nedenle başka bir yönetim organınca yetkileri sınırlandırılamamakta ya da
değiştirilememektedir. Tam aksine, Müvekkil diğer devlet kuruluşların yetki ve faaliyetlerini insan hakları
yönünden aksayan yönlerini denetlemektedir. Müvekkil, bir taraftan insan haklarına ait kanunları kontrol
etmekte, diğer taraftan yeni tekliflerle yasamaya yardımcı olmakta, aynı zamanda hukuki anlaşmazlıkların
anlaşma yoluyla ortadan kaldırılmasını sağlayarak mahkemelere yardım etmektedir. Gerek yıllık raporda gerekse
basında yer alan mevcut verilerle Müvekkilin diğer hükümet kurumlarıyla karşılıklı uyum içinde çalıştıklarını
söylemek mümkündür.33
Azerbaycan’da Ombudsman bağımsızdır ve sadece Anayasa ve kanunlara tabidir. Bunun sağlanması için ilgili
mevzuatta faaliyetinin değiştirilemez ve dokunulmaz olduğu, herhangi bir devlet veya yerli idareci tarafından
müdahale edilemeyeceği; maddi ve sosyal teminatlarla destekleneceği ve savaş veya fevkalade hallerde dahi
vazifesinin durdurulamayacağı hüküm altına alınmıştır. Ombudsman devlet başkanının teklif ettiği üç aday
arasından Milli Meclis tarafından oyçokluğu ile 7 yıl için seçilir. Aynı kişi sadece bir defaya mahsus Ombudsman
olabilmektedir.
30 Eyüp Zengin; Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Azerbaycan, ITO Yay. No:2010-59, İstanbul, 2010, s.87-87.
32 Azerbaycan Cumhuriyetinin İnsan Hakları Müvekkilinin (Ombudsmanın) Resmi Sitesi, a.g.m., s.1.
33 Cemil Nesirov; a.g.e., s.102.
468
İlgili mevzuat Ombudsman’ın idari yapılanmasını şubeler olarak düzenlenmiştir. İnsan Haklarının Korunması
Şubesi’nin ana işlevi ülke vatandaşlarının, yabancıların ve vatandaşlığı olmayan kişilerin, tüzel kişilerin insan
haklarının ihlaline dair şikayetlerine bakılması ve bozulan hak ve özgürleklerin restorasyonu alanında
Ombudsmanın etkinliğinin sağlanmasını gerçekleştirmektir. Yasal Aydınlanma, Bilimsel-Analitik, İletişim ve
Uluslararası İlişkiler Şubesi’nin ana işlevi ise insan hak ve özgürlüklerinin ihlal edilmesinin önlenmesi amacıyla
hukuki farkındalık işini gerçekleştirmek, gerçekleşen insan hak ve özgürlüklerinin ihlali hallerini tahlil etmek, bu
alanda iletişim çalışmasını düzenlemek ve Azerbaycan Cumhuriyeti’nde ve yurtdışında faaliyet gösteren hukuki
savunma örgütleri ile ilişkilerin kurulması ve işbirliğinin düzenlenmesi alanında etkinlik sağlamaktır. Genel Şube
ise Ombudsman’ın idaresine başvuruların alımı, şikayetlerin kaydı, protokol (tutanak) çalışma düzeni alanında
Ombudsman’ın etkinliğinin sağlanması işlevini yerine getirir.34
Ülkede Ombudsmanı’nın bağımızlığını yasal olarak güvence altına almıştır. Herhangi bir devlet veya yerel
yönetim organı Ombudsmana müdahale edemez. Olağanüstü ve askeri halin varlığı bile ombudsmanın
faliyetlerini durdurmaz. Adam öldürmenin suçüstü hali hariç tutuklanıp gözaltına alınamaz ve mahkemece idari
tedbirler uygulanamaz. Ombudsman af, vatandaşlık ve siyasi sığınma verilmesi hallerinde sorunları çözümü için
cumhurbaşkanına öneride bulunabilir. Meclis’ten, insan hak ve özgürlüklerinin sağlanması amacıyla kanunların
kabul edimesini veya yeniden görüşülmesini isteyebilir, genel af ilan edilmesi için teklifte bulunabilir.
Ombudsman’ın dokunulmazlığı görevi ile ilgili mülk ve belgelerini de kapsar. Azerbaycan Cumhurbaşkanı,
milletvekilleri ve hakimlerin faliyetleri ombudsmanın yetkisi dışındadır. Ancak mahkemelerin gereğinden uzun
sürmesi, belgelerin kaybı veya zamanında verilmemesi yada mahkeme kararlarının icrasının geciktirilmesi ile ilgili
insan hakları ihlaline ilişkin şikayetlere bakma yetkisi vardır.35
Azerbaycan’da Ombudsman’a Azerbaycan vatandaşı olan yada olmayan hatta vatansızlar olanlar gerçek
kişiler ile tüzel kişilerin başvuru hakkı vardır. Şikayeti mağdurun vermesi şart değildir. Mağdurun rızası ile 3. kişiler
de şikayette bulunabilir. Devlet organları şikayette bulunamaz. Şikayet olayın üzerinden bir yılı geçmeden
yapılmalıdır. Ceza ve tutukevlerinde kalanların şikayetleri sansüre uğramadan doğrudan 24 saat içinde müvekkile
gönderilmelidir. Şikayet sözlü yada yazılı yapılabilir . Sözlü şikayette, şikayet ombudsmanlık kurumdaki görevliler
tarafından yazıya geçirilir ve şikayet sahibine imza ettirilir. Ombudsman şikayet üzerine veya insan hakları ihlal
edilen kişinin rızası ile sosyal önem arz eden durumlarda veya mağdurun hakkını savunamayacağı durumlarda
re’sen araştırma yapabilir.
İnsan haklarının ihlali ile sosyal önem arz eden hallerde ombudsmanın yetkisi yetersiz kalırsa ombudsman
devlet başkanına müracaat edebilir, konuyla ilgili milli meclise alakalı bilgi verir. Mahkemeye başvurabilir. Eğer
insan hakları hukuk kuralları ile ihlal ediliyorsa Anayasa Mahkemesi’ne başvurabilir. Ombudsman cari yıl bittikten
sonra 2 ayı geçmeyecek şekilde insan haklarının korunması hakkında yıllık raporunu cumhurbaşkanına sunar. Aynı
rapor milli meclise de sunulur. Rapor Bakanlar kuruluna, anayasa mahkemesine, yüksek mahkemeye ve
başsavcıya da gönderilir. Resmi gazete de yayınlanır. 36 Yıllık raporda insan haklarını bozan, müvekkilin taleplerini
dikkate almayan devlet, belediye ve şahısların adları belirtilir. Bu ihlallerle ilgili gerçekleştirilmiş faaliyetler
hakkında bilgi verilir. Bu raporda insan haklarının yerine getirilmesiyle alakalı genel fikir ve tavsiyeler
bulunmalıdır.37 Ayrıca bunların kamuoyuna duyurulması da söz konusudur. Ombudsman raporları genellikle ve
yazılı basın aracılığıyla, ayrıca İnternette de yayınlanır. Kamuoyu açıklamalarının, etkili ve kapsamlı olmasına
dikkat edilmektedir. Basın sayesinde yapılan kamuoyu açıklamaları Ombudsmanın görevini başarmasında
yardımcı olmaktadır. Saygın kurum olan Ombudsmanın şikayet edilen İdareye verdiği raporların göz ardı
edilmediği gözlemlenmektedir.38
Azerbaycan’da ombudsman insan hakları ihlallerini incelerken kanunen aşağıdaki yetkilere sahiptir: 39
a.Herhangi bir engelleme olmaksızın ve önceden haber vermeksizin devlet organlarına, belediyelere, orduya ait
birimlere, hapishane ve nezarethanelere dahil olma ve tutuklu ya da mahkumlarla görüşmek, b.Devlet organları
ve belediyelerden, vazifeli şahıslardan ihtiyaç duyulan belgeleri on gün içinde almak, c.Ceza, medeni ve idari
mahkeme kararlarıyla, bu tür işlerin bakılmasını reddeden kararları incelemek, d.Yetkili şahıslardan yazılı belgeler
almak, e.Şikayet konusu hallerin denetlemesi için çeşitli kurumlara görevlendirmelerde bulunmak, f.Çeşitli devlet
34 Azerbaycan Cumhuriyetinin İnsan Hakları Müvekkilinin (Ombudsmanın) Resmi Sitesi, a.g.m. s.1.
35 Osman Bozdağ; Ombudsmanlık (Kamu Denetçiliği Kurumu) Farklı Ülke Uygulamaları https://wiki.zirve.edu.tr (21.04.2016),
s.14.
37 Reha Yılmaz; “Mukayeseli Hukuk Açısından Ombudsmanlık Kurumunun Temelleri ve Azerbaycan Varyantı”, Journal of
Quafkaz University, Number 9, Spring 2002, s.82.

469
organ ve teşkilatlarına bilirkişi raporunun hazırlanması konusunda görevler vermek, g.Devlet ve belediye
organlarının rehberleri ve diğer vazifeli şahısları, ordu birimlerinin komutanlarını, hapishane ve tutukevlerinin ve
nezarethanelerin rehberlerine yönelik şikayetleri öncelikle görüşmek.
Yukarıda da belirttiğimiz gibi Türkiye’deki Kamu Denetçiliği Kurumu, Azerbaycan Ombudsmanı’na göre daha
zorlu sürelerden geçilerek oluşturulmuştur. 5548 sayılı Kanun’un Anayasa Mahkemesi tarafından iptal
edilmesinden sonra, yapılan anayasa değişiklikleriyle Kamu Denetçiliği Kurumu anayasal temele kavuşmuştur.
2012 yılında çıkarılan 6328 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu’nda her ne kadar farklı hükümler olsa da
büyük ölçüde yapısını 5548 sayılı Kanun’a dayandırmaktadır.40 6328 sayılı Kanun’un genel gerekçesinde Anayasa
Mahkemesi’nin iptal gerekçelerinin önemsendiği ve bu konuda Anayasa’nın 74. maddesinde bu yönde değişiklik
yapılarak bu Kanun’un hazırlandığı vurgulanmıştır. 6328 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu’nun 11. ve 14.
maddelerine göre Başdenetçi, TBMM Genel Kurulunca ve denetçiler ise TBMM Dilekçe Komisyonu ve İnsan
Hakları İnceleme Kurulu üyelerinden oluşan komisyon tarafından 4 yıllık bir süre için seçilir. Anayasa Mahkemesi
tarafından iptal edilen 5548 sayılı Kanun’da Başdenetçi ve denetçiler için görev süresi 5 yıl olarak belirlenmiştir.
Kamu Başdenetçisi ve denetçilerin görev süresinin 4 yıla düşürülmesiyle ilgili düzenleme 2010 yılı Anayasa
değişiklik paketinde yer almıştır. Kamu Başdenetçisi ve denetçilerin görev sürelerinin parlamento seçimleriyle eşit
olması kurumun bağımsız ve tarafsızlığını sağlamada önemli bir araçtır. 5548 sayılı Kanun’un çıkarıldığı tarihte
parlamento seçimleri süresi 5 yıldı. 2007 yılında yapılan referandumla bu süre 4 yıla indirilmiştir. Bu yüzden,
başdenetçi ve denetçilerin görev sürelerinin 4 yıla indirilmesi, olumlu bir gelişme olarak kabul edilebilir. 41
Kamu Denetçiliği Kurumu’nun görev alanına; merkezî yönetim kapsamındaki kamu idareleri, sosyal güvenlik
kurumları, mahallî idareler, mahallî idarelerin bağlı idareleri, mahallî idare birlikleri, döner sermayeli kuruluşlar,
kanunlarla kurulan fonlar, kamu tüzel kişiliğini haiz kuruluşlar, sermayesinin yüzde ellisinden fazlası kamuya ait
kuruluşlar ile bunlara bağlı ortaklıklar ve müesseseler, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve kamu
hizmeti yürüten özel hukuk tüzel kişileri girer. Ancak Cumhurbaşkanının tek başına yaptığı işlemler ile re'sen
imzaladığı kararlar ve emirler, yasama yetkisinin kullanılmasına ilişkin işlemler, yargı faaliyetlerine ilişkin işlemler
ile yargı mensuplarının işlem ve eylemleri ve Türk Silahlı Kuvvetlerinin salt askerî hizmete ilişkin faaliyetleri
kurumun görev alanı dışında bırakılmıştır.42 Dünyadaki ombudsman uygulamalarında da İsveç ve Finlandiya
örnekleri dışında yargı yetkisinin kullanılmasına ilişkin kararlar kurumun görev alanı dışındadır. Cumhurbaşkanının
tek başına yaptığı işlemler ile resen imzaladığı kararların Kamu Denetçiliği Kurumunun denetimine kapalı olması
Anayasamızın ruhuna ve Türk siyasi yapısına uygun bir düzenlemedir.
Kanun’un 12. maddesi “hiçbir organ, makam, merci veya kişi, başdenetçiye ve denetçilere görevleriyle ilgili
olarak emir ve talimat veremez, genelge gönderemez, tavsiye ve telkinde bulunamaz” şeklindedir. Ayrıca, 6328
sayılı Kuruluş Kanunu’nun 10. maddesinin (e) bendinde başdenetçi veya denetçi seçilebilmek için aranan şartlar
kısmında “başvuru sırasında herhangi bir siyasi partiye üye olmama şartı” maddesi bağımsız ve tarafsız olma
kriterine uygun düşen bir düzenlemedir.
Kamu Denetçiliği Kurumunun görevini icra ederken kamu erkini elinde bulunduran otoritelerden istemiş
olduğu bilgi ve belgelerin zamanında ve eksiksiz olarak kuruma verilmesi gerekir. Aksi halde yapılan inceleme ve
soruşturmanın sağlıklı olması ve başarıya ulaşması güçleşecektir. Bu durumla ilgili olarak Kamu Denetçiliği
Kurumu Kanunu’nun 18. maddesindeki “kurumun inceleme ve araştırma konusu ile ilgili olarak istediği bilgi ve
belgelerin, bu isteğin tebliğ edildiği tarihten itibaren otuz gün içinde verilmesi zorunludur. Bu süre içinde istenen
bilgi ve belgeleri haklı bir neden olmaksızın vermeyenler hakkında başdenetçi veya denetçinin başvurusu üzerine
ilgili merci, disiplin soruşturması açar” şeklindeki hükümle kurumun yetkileri artırılmış, idarenin keyfi tutum
sergilemesi ve bilgi ve belgeleri zamanında vermemesi gibi olumsuzlukların önüne geçilmeye çalışılmıştır. Bu
şekilde kurumun görevini zamanında ve eksiksiz yerine getirmesi için ortam hazırlanmıştır.
Aynı zamanda, 6328 sayılı Kanun’un 19. maddesinde kuruma “inceleme ve araştırma konusu ile ilgili olarak
başdenetçi, denetçiler veya uzmanlara tanık ya da ilgili kişileri dinleyebilme” yetkisi verilmiştir. Bir olayın aydınlığa
kavuşturulması ve sağlıklı soruşturulması için tanıklara başvurulması, onların dinlenilmesi gerekir. Kamu
Denetçiliği Kurumu’nun söz konusu yetkiye sahip olması incelenen konuların aydınlığa kavuşturulması açısından
önemlidir. Yine aynı maddede “inceleme ve araştırma konusu ile ilgili olarak başdenetçi veya denetçiler bilirkişi
40 Ramazan Şengül; “Türkiye’de Kamu Yönetiminin Etkin Denetlenmesinde Yeni Bir Kurum: Kamu Denetçiliği Kurumu”, Kocaeli
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.14, S.2, 2007, s.137.
42 Erdal Kuluçlu; a.g.m., s.13.
470
görevlendirebilir” hükmünün yer alması da olumludur. Çünkü kuruma yapılan başvurular çok çeşitlidir ve her
konu hakkında kurum yetkililerin bilgi sahip olması mümkün olmayacağından gerek görüldüğünde uzman kişilere
başvurma imkânı verilmesi olumlu bir adımdır.43
Türkiye’de Kamu Denetçiliği Kurumu oluşturulmasına karşı çıkılmasının nedenlerinden biri kuvvetler ayrılığı
ilkesinin ihlal edilmesi ihtimali olup, aynı şekilde yargının yerindelik denetimi bakımından yetkisinin
sınırlandırılmasına ilişkin gerekçeler, Kamu Denetçiliği Kurumunun eleştirisinde de kullanılmaktadır. Özellikle
hükümet tasarruflarına karışacak ve bu tasarrufların kalitesi hakkında değerlendirme yapma yetkisinin tek bir
kişinin inisiyatifine bırakılması, fazla iyimser bulunmaktadır. Bunun dışında, farklı uzmanlıklar gerektiren idari
etkinliklerin denetlenmesinde, uzman olmayan kişilerin başarılı olamayacağı savunulmaktadır. Doktrindeki
eleştiriler ise, kurumun gereksizliğinden çok, Türkiye gibi bir ülkede uygulanmasının zorluğu üzerinde
toplanmaktadır. Türkiye'de mevcut denetim sistemlerinin yeterince sağlıklı ve objektif çalıştırılamadığına ilişkin
tartışmalar yaşanırken, bir de ombudsmanlık kurumu oluşturulmasının, bu tartışmaları artırmaktan başka işe
yaramayacağı44 değerlendirmeleri yapılmıştır. Oysa gelişmiş birçok ülkede yer alan böyle bir kurumun;
demokrasinin standardının yükselmesi kapsamında bireysel hak ve özgürlükleri geliştireceği, vatandaşın devlet
karşısında hak arama yol ve yöntemlerine önemli katkı sağlayacağı, yargının yükünü hafifleteceği, idarenin her
türlü eylem ve işlemleri ile tutum ve davranışlarını, insan haklarına dayalı adalet anlayışı içinde, hukuka ve
hakkaniyete uygunluk yönlerinden sürekli takip edecek ve gerekli önerilerde bulunup kamuoyunu harekete
geçirebilecek bir kurumsal yapılanma sunacağı gibi birçok avantajı olduğu unutulmamalıdır.
Benzer gerekçekleri Azerbaycan Ombudsmanı da doğrulamaktadır. Ombudsmanlık kurumu, insan haklarına
saygılı, demokratik ve hukuk devletinin tüm kurumlarıyla faaliyet gösterdiği ülkelerde başarıya ulaşmaktadır.
Azerbaycan mevzuatına bakıldığında Ombudsman’a ilişkin düzenlemelerin Avrupa standartlarına uygun düzeyde
olduğu görülmektedir. Ombudsman, seçilmesinden tarafsızlığına, işleyiş ve yetkisinden konu ve kurumlara kadar
geniş bir yetki ve görev sahasına sahiptir. Bu nedenle Azerbaycan'da Ombudsman’ın verimli faaliyetler
yürütebilmesi için gerekli hukuki çerçevenin bulunduğu söylemek mümkündür. Zira, Azerbaycan'da insan
haklarının gelişimine ve onun korunmasına son dönemde özel önem verilmektedir. Bu amaçlar doğrultusunda
kurulan Ombudsmanlık, Azerbaycan topraklarında yaşayan her şahsın insan haklarını koruma, bu haklara devlet
kurumlarının, yerel yonetimlerin ve yetkili şahısların saygı göstermesini, ihlal edilmiş hakların eski haline
getirilmesini sağlamakla yükümlüdür.
Azerbaycan'da Ombudsman, gayri formal, hızlı, ucuz bir savunma mekanizması olduğundan insan haklarının
korunması alanında önemli kolaylıklar getirmiştir. Ombudman’ın anayasal seviyede sağlanan siyasi bağımsızlığı,
tarafsızlığı ve yüksek sosyal nüfuzu sayesinde gerek devlet birimleri nezdinde gerekse halk düzeyinde büyük
ümitler bağlanmıştır. Müvekkil'in faaliyetleri ile son dönemde vatandaşların hak ve özgürlüklerini güvence altına
alan bir çok uluslararası ilke, toplum hayatında uygulanma imkanına kavuşmuştur. Bu, Ombudsman’ın faaliyetini
bir derece kolaylaştırmıştır. İnsan haklarının korunması yönünde istikrarlı bir siyaset takip eden hükümet te onun
faaliyetlerini daha verimli kılabiirnek için gerekli karar ve uygulamaları yerine getirmektedir.45
Her iki ülke uygulaması ile ilgili burada değinilmesi gereken husus, yeni demokratik arayışlar ışığında,
Ombudsman kurumunun bu ülkelerde gelecekte daha da kendini geliştirip kurumsallaşacağaıdır. Bu durum
esasında yenilenen toplum anlayışının gereğidir. Her iki ülke uygulamasının da Avrupa standartlarına uygun
hukuki düzenlemeler içerdiği söylenebilir. Her iki ülkede de Ombudsman; seçilmesinden tarafsızlığına, işleyiş ve
yetkisinden konu ve kurumlara kadar geniş bir yetki ve görev sahasına sahiptir. Şikayetlerin inceleme sürecinin
hızlılığı ve müracaatların son derece basit bir hale getirilmesi vatandaşların bu kuruma kolayca ulaşabilmesine
zemin hazırlayacaktır. Bu da hiç şüphesiz vatandaşların kuruma olan güvenini arttıracak ve işlerliğini arttıracaktır 46
Bu alanda gerek Türkiye Kamu Denetçisi için gerekse de Azerbaycan Ombudsman’ı (Müvekkili) için yapılacak
kurumsal kapasite artırımları ve kurumların toplumsal bilinirliklerinn artırılmasına yönelik çabalar, zamanla her iki
ülkede Ombudsman denetimine çağdaş demokrasilerin olmazza olmazı “kamuoyunu denetimi”nin de eşlik
etmesini sağlayacak ve bütüncül denetim ile toplumsal sorunların çözümü daha da kolaylaşacaktır.
Kaynakça
Abdioğlu, Hasan; “Yönetişim İlkelerinin Uygulanmasında Kamu Denetçiliği Kurumu ve Avrupa Birliği
Sürecinde Türkiye Açısından Önemi”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Y.6, S.11, Bahar 2007.

44 Mehmet Kahraman; a.g.m., s.368-369.
45 Eyüp Zengin; a.g.e, s.87-89.
46 Reha Yılmaz; a.g.m. s.84.
471
Arslan, Süleyman; “İngiltere’de Ombudsman Müessesesi”, AİD, C.19, Sayı.1, Mart 1986.
Avşar, Zakir; Ombudsman, İyi Yönetilen Türkiye İçin Kamu Hakemi, Hayat Yay., İstanbul 2012.
Azerbaycan Cumhuriyetinin İnsan Hakları Müvekkilinin (Ombudsmanın) Resmi Sitesi,
http://www.ombudsman.gov.az/view.php?lang=az&menu=0 (20.04.2016)
Efe, Haydar - Murat Demirci; “Ombudsmanlık Kavramı ve Türkiye’de Kamu Denetçiliği Kurumu’ndan
Beklentiler”, Sayıştay Der., S.90, Eylül 2013.
Eken, Musa; “Vatandaşın Korunmasında Ombudsman Kurumunun Rolü”, Türkiye’de Yönetim Geleneği, Ed.
D.Dursun - H. Al, İlke Yay., İstanbul 1998.
Ekici, Birol; “Kamu Yönetiminde ve Yerel Yönetimlerde Yeniden Yapılanma Bağlamında Denetim”, Bilgi
Çağında Türk Kamu Yönetiminin Yeniden Yapılandırılması I, Ed. A. Nohutçu-A. Balcı, Beta Yay., İstanbul 2005.
Erdoğmuş, Osmane; Kamu Yönetiminde İdari ve Denetsel Açıdan Ombudsman Kurumu: Türkiye Örneği,
Yüksek Lisans Tezi, Ankara Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006.
Eryılmaz, Bilal; “Kamu Bürokrasisinin Denetlenmesinde Yeni Gelişmeler”, TİD, Y:66, Sayı.402, Mart 1994.
Eyüp Zengin; Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Azerbaycan, ITO Yay. No:2010-59, İstanbul 2010.
Gökçe, A. Fuat; “Çağdaş Kamu Yönetiminde Kamu Denetçiliği (Ombudsmanlık) Ve Türkiye İçin Askeri
Ombudsmanlık Önerisi”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C.17, S.2, 2012.
Gökçe, Ali Fuat; “Çağdaş Türk Devletleri Kamu Yönetiminde Denetim Sistemi Olarak Ombudsmanlık”, 11.
Kayfor Bildiriler Kitabı, Afro Avrasya Coğrafyasında Kamu Yönetimi Uygulamaları ve Sorunları, TODAİE Yay.,
No:380, Ankara 2014.
Gözübüyük Şeref; Anayasa Hukuku, S Yay., Ankara 1991.
Hansen H. S.; “Ombudsman Kavramı”, (Çev. Turgay Ergun), AİD, C.29, Sayı.3, Eylül 1996.
Kahraman, Mehmet; “Hukuk Devletine Katkıları Bakımından Kamu Denetçiliği”, Mustafa Kemal Ün. Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.8, S.16, 2011.
Kuluçlu, Erdal; “Yönetimin Denetiminden Denetimin Yönetimine”, Sayıştay Dergisi, S.63, Ekim-Aralık, 2006.
Nesirov, Cemil; Avrupa Konseyi Azerbaycan İlişkileri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Ün. SBE,
Ankara, 2006.
Osman Bozdağ; “Ombudsmanlık (Kamu Denetçiliği Kurumu) Farklı Ülke Uygulamalar”,ı
https://wiki.zirve.edu.tr (21.04.2016).
Pickl, Victor; “Ombudsman ve Yönetimde Reform”, (Çev. Turgay Ergun), AİD, C.19,Sayı.1, Mart 1986.
Şengül, Ramazan; “Türkiye’de Kamu Yönetiminin Etkin Denetlenmesinde Yeni Bir Kurum: Kamu Denetçiliği
Kurumu”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.14, S.2, 2007.
Tortop, Nuri; “Yönetimin Denetlenmesi ve Denetleme Biçimleri”, AİD, C.7, S.1, 1974.
Tortop, Nuri; “Ombudsman Sistemi ve Çeşitli Ülkelerde Uygulanması”, Türkiye’de Kam Yönetimi, Ed. B.
Aykaç - Ş. Durgun - H. Yayman, 2. Baskı, Nobel Yay., Ankara 2012.
Uler, Yıldırım; Ombudsman (Kamu Denetçisi), Türkiye’de Kam Yönetimi, Ed. B. Aykaç - Ş. Durgun - H.Yayman,
2. Baskı, Nobel Yay., Ankara 2012.
Yıldırım, Turan; İdari Yargı, Anadolu Ün. Yay., Eskişehir 2013.
Yılmaz, Reha; “Mukayeseli Hukuk Açısından Ombudsmanlık Kurumunun Temelleri ve Azerbaycan Varyantı”,
Journal of Quafkaz University, Number 9, Spring 2002.
Zengin, Eyüp; Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Azerbaycan, ITO Yay. No:2010-59, İstanbul 2010.
472
TÜRKİYE-AZERBAYCAN ASKERİ İLİŞKİLERİNDE KAZANIMLAR VE BEKLENTİLER
Araz ASLANLI*
Özet
Azerbaycan-Türkiye askeri ilişkileri her iki ülke bakımından sürekli gündemde olan bir konudur. Fakat özellikle
bazı dönemlerde konu daha yoğun bir biçimde konuşulmakta ve çeşitli öneriler gündeme getirilmektedir.
İki ülke arasındaki askeri ilişkiler Azerbaycan bağımsızlığına kavuşur kavuşmaz geliştirilmeğe çalışılmış, 2001
yazında Azerbaycan ile İran arasında yaşanan gerginlik örneğinde olduğu üzere Türkiye-Azerbaycan askeri ilişkileri
bölgesel denklemde bazen belirleyici rol de oynamıştır. 16 Ağustos 2010 tarihli “Türkiye Cumhuriyeti ile
Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Stratejik Ortaklık ve Karşılıklı Yardım Anlaşması” ve savunma sanayii alanındaki
işbirliği ile askeri ilişkiler yeni bir aşamaya geçmiştir.
Bölgede oldu-bittilere fırsat verilmemesi, kalıcı barış, istikrar ve güvenlik açısından Türkiye-Azerbaycan askeri
ilişkilerinin büyük önem taşıdığı aşikârdır. Bu nedenle de hem Azerbaycan’ın hem de Türkiye’nin kendileri için
belirledikleri, en önemli resmi belgelerinde ortaya koydukları ülkesel, bölgesel ve küresel öncelikler ve hedefler
doğrultusunda bir askeri ittifak anlaşmasını biran evvel imzalamaları gerekmektedir.
Giriş
Azerbaycan-Türkiye askeri ilişkileri her iki ülke bakımından sürekli gündemde olan bir konudur. Fakat özellikle
bazı dönemlerde konu daha yoğun bir biçimde konuşulmakta ve çeşitli öneriler gündeme getirilmektedir. Örneğin,
Azerbaycan topraklarının halen Ermenistan işgali altında bulunması dolayısıyla Azerbaycan-Ermenistan cephesinde
gerginlik tırmandığı sıralarda, Rusya ile Ermenistan arasındaki askeri ilişkilerin geliştirilmesine ilişkin adımlar
atıldığında (ikili askeri ilişkilere ilişkin anlaşmalar imzalandığında ve ya Rusya’nın Ermenistan’a büyük hacimde
askeri yardım yaptığına ilişkin bilgiler ortaya çıktığında), Ağustos 2008 olayları benzeri gelişmeler yaşandığında
(kuzeyden ve güneyden Azerbaycan’ın bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne yönelik tehditler arttığında) ya da
hem Azerbaycan hem de Türkiye açısından stratejik öneme sahip olan enerji nakil hatları (Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol
boru hattı, Bakü-Tiflis-Erzurum doğalgaz boru hattı) saldırıya maruz kaldığında özellikle Azerbaycan medyasında
yoğun olmak üzere Azerbaycan-Türkiye askeri ilişkilerinin ileri düzeylere taşınması gerektiği konusu yoğun bir
biçimde konuşulmaktadır. Konu NATO ile işbirliği vesilesiyle de gündeme gelmektedir.
Tehdit ya da tehlike karşısında Azerbaycan’da bu beklentinin Türkiye’ye oranla daha fazla yükselmesi de
aslında çok doğal karşılanmalıdır. Keza, askeri kapasite, askeri ittifaklara üyelik ve diğer etkenler göz önünde
bulundurulduğunda Türkiye’nin kendisini güvence altına almak üzere Azerbaycan’a duyduğu ihtiyaç ile Azerbaycan
benzer ihtiyaçları kıyaslanamaz bile. Türkiye açısından konu daha çok enerji güvenliği, “stratejik derinlik”, tarihsel
misyon ve benzeri boyutlar çerçevesinde değerlendirilmektedir.
Diğer yandan genel olarak Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin mevcut ruhunun temelinde 20. yüzyılın başlarında
Türkiye ve Azerbaycan toplumlarının birbirlerinin yaşam mücadelelerine farklı boyutlarda da olsa yaptıkları katkı
(Çanakkale savaşına Azerbaycan’dan gönüllü katılımlar, Bakü’nün ve genel olarak Azerbaycan’ın kurtuluşunda
Türkiye’den gelen desteğin oynadığı hayati rol, Kurtuluş Savaşı’na Azerbaycan’dan yapılan maddi katkılar), ortak
kader (Ermeni çetelerinin gerçekleştirdiği katliamlar, Rus işgali ve zulmü ve s.) önemli ölçüde askeri niteliğe sahip
olmuştur. Tüm bunlardan dolayı Türkiye-Azerbaycan ilişkileri denince ilk akla gelen konular arasında mutlaka askeri
ilişkiler de yer almaktadır.
Dış Politika ve Güvenlik
Azerbaycan-Türkiye askeri ilişkilerinin daha iyi anlaşılması açısından göz atılması gereken bir diğer konu da
her iki ülke açısından askeri konuların dış politikada tuttuğu yerdir. Çünkü ikili askeri ilişkilerin genel olarak ikili
ilişkilerde tuttuğu yer sadece ilişkilerin genel ruhundan değil, aynı zamanda genel olarak bu iki ülke için askeri
konuların taşıdığı önem ve askeri konuların bu iki ülkenin dış politikasında tuttuğu yerden kaynaklanmaktadır.
* Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi (UNEC) Türk Dünyası İşletme Fakültesi Öğretim Görevlisi
473
Türk dış politikasında resmi söylemde ilk vurgu barış üzerinedir. Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı ve
çeşitli ülkelerdeki Türkiye Büyükelçiliklerinin resmi internet sitelerinde dış politikanın genel ilkeleriyle ilgili kısımda
mutlaka vurgulanan ilk husus Türkiye Cumhuriyeti’nin “kuruluşundan bu yana, Mustafa Kemal Atatürk’ün ‘Yurtta
Sulh, Cihanda Sulh’ ilkesi doğrultusunda barışçı, gerçekçi ve tutarlı bir dış politika” izlediği hususudur.1 Fakat Türkiye
Cumhuriyeti’nin dış politikasına azacık vakıf olanlar bile Mustafa Kemal Atatürk’ün Birinci Dünya Savaşı’nı ve İstiklal
Savaşı’nı yaşamış bir ülke olarak Türkiye için koyduğu bu hedefin aslında bir mesaj olmaktan öteye gidemediğini
bilirler. Gerçi potansiyel teşkil edebilecek nitelikte tarihi temelleri bulunmasına ve çok sayıda riske rağmen Türkiye
o tarihten sonra uzun süre hiçbir savaşta yer almamıştır. Ama yine de İkinci Dünya Savaşı sırasında, Soğuk Savaş
ortamında, PKK terörü nedeniyle hemen hemen tüm komşularıyla, Yunanistan ve Suriye’nin (bunlara SSCB’nin
dağılmasıyla Ermenistan da eklendi) toprak iddiaları, Irak ile sınıraşan sular, İran ile PKK ve rejim ihracı ve diğer
konulardan dolayı Türkiye sürekli tehditlerle karşı karşıya kalmıştır (ya da öyle algılamıştır). Bu nedenle de iç ve dış
tehditler Türkiye gündeminde her zaman ilk sırada yer alan konu olmuştur.
Diğer yandan Soğuk Savaş sonrasında (buna 11 Eylül olayları sonrası dönemi de ayrıca bir aşama olarak
eklemek mümkün) güvenlik kavramı genişlemiş, terörün küresel anlamda artan etkisi, kitle imha silahları, sınırötesi
suç örgütleri, siber saldırılar daha da önemli hale gelmiştir. Zaten bu nedenle olacak ki, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri
Bakanlığı resmi internet sitesinde “Yurtta sulh, cihanda sulh” ilkesinin hemen ardından vurgulanan kavramlar
“güvenlik” ve “istikrar”dır. Bu çerçevede dış politikanın hedefi olarak ilk belirtilen hedef de “ülke güvenliğinin
sağlanması” olarak tanımlanmıştır. Resmi metinlerde Türk dış politikasında en önemli yapı olarak ön plana NATO
çıkarılmaktadır. Türk dış politikasında ikili askeri ilişkilerin önemli belirleyiciliğinin olması, Türkiye’nin çok uluslu
askeri müdahalelere katılımı ve sınır ötesi askeri harekâtları, “asker”in iç ve dış politikada özellikle 1980’lerde ve
1990’larda artan rolü dikkat çekmiştir.
Türkiye’de bazen eleştirel söylem çerçevesinde kullanılan Türkiye’nin “3 tarafının denizlerle, 4 tarafın da
düşmanlarla çevrili olması” ifadesi de Türk dış politikasında güvenlik konusunun (tehdit algılamalarının) yerine
işaret edilmesi açısından önemlidir. Birkaç yıl önce Türkiye Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu tarafından gündeme
getirilen ve ister dış politikanın ruhuna uygunluğu, isterse de uygulanabilirliği (bugün itibariyle aynı zamanda
sonuçları) ciddi bir biçimde tartışılan “sıfır sorunlu dış politika” kavramını da “dört tarafı düşmanlarla çevrili ülke
durumundan kurtulmuş olma” hedefinin ifadesi olarak yorumlamak mümkündür. 2
Konuya Azerbaycan açısından bakıldığında da benzer manzarayla karşılaşılmaktadır. Daha bağımsızlık
mücadelesi sırasında toprakları komşusu Ermenistan tarafından işgal edilen Azerbaycan için güvenlik kendiliğinden
en önemli konu haline gelmiştir. Buna kuzeyden ve güneyden ülkenin bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne (hatta
genel olarak varlığına) yönelmiş tehditler (tehdit algılamaları), rejim ihracı ve askeri üs edinme girişimleri de
eklenebilir.
İster Karabağ sorunu çerçevesinde isterse de genel olarak savunma konusu (askeri konular) Azerbaycan dış
politikası için sürekli olarak enerjiyle beraber en öncelikli iki konudan birisi olmuştur. Azerbaycan’ın Ulusal Güvenlik
Doktrini (Milli Tehlükesizlik Konsepsiyası) ve Askeri Doktrini ülkenin askeri ve genel olarak güvenlik öncelikleri
konusuna ışık tutmaktadır.
23 Mayıs 2007 tarihli Ulusal Güvenlik Doktrini Azerbaycan’ın dış politikasının ve güvenlik politikasının
önceliklerini düzenlemektedir.3 Bu belgede özel vurgulanan hususlardan birisi Azerbaycan’ın bölgenin
askerileşmesine karşı olduğu hususudur. Azerbaycan bölgede silahların ve silah sistemlerinin aşırı yoğunlaşmasını,
bölgede başlayabilecek silahlanma yarışını ve yabancı askeri üsleri bölgesel istikrara ve güvenliğe tehdit olarak
değerlendirmektedir. Aynı zamanda bu tür çabaları sınırlı ekonomik kaynakların sosyo-ekonomik kalkınma yerine
gereksiz alanlara harcanmasına ve karşılıklı güven kaybına yol açtığı için eleştirmektedir.4 Ulusal Güvenlik
Doktrini’nde özel olarak vurgulanan hususlardan birisi de içinde bulunduğumuz bölgenin kitle imha silahlarından
1 “Genel Görünüm”, http://www.mfa.gov.tr/dis-politika-genel.tr.mfa (01.05.2012); “Dış Politika - Genel esaslar”,

http://www.washington.emb.mfa.gov.tr/MFA.aspx (01.05.2012); “Büyükelçinin Mesajı”,
http://www.ljubljana.emb.mfa.gov.tr/AmbassadorsMessage.aspx (01.05.2012) ve s.
2 “Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, Türk Dış Politikasını ANALİST'e Değerlendirdi”, http://www.usak.org.tr/haber.asp?id=1355
(01.05.2012); Doç. Dr. İdris Bal, “Türk Dış Politikasında Süreklilik ve Değişim”,
http://www.tbbd.org/index.php?option=com_content&view=article&id=57:tuerk-d-politikasnda-suereklilik-ve-
deiim&catid=38:haberler (01.05.2012); Aydın Bolat, “Eksen Kayması Değil Yeni Türkiye Vizyonu”,
http://www.sde.org.tr/tr/haberler/539/eksen-kaymasi-degil-yeni-turkiye-vizyonu.aspx (01.05.2012).
3 Azerbaycan Ulusal Güvenlik Doktrini`nin tam metni için bakınız: “Azәrbaycan Respublikasının milli tәhlükәsizlik konsepsiyası”,
http://www.mns.gov.az/img/3766779-_5me02.%20Milli_Tehlukesizlik_Konsepsiyasi.pdf (01.05.2012)
4 “Azәrbaycan Respublikasının milli tәhlükәsizlik konsepsiyası”, s. 5.
474
tamamen arındırılması ve bölge ülkelerinin birbirlerinin egemenliğine ve toprak bütünlüğüne mutlaka saygı
duymaları gerektiğidir.
Belgede Türkiye ile ilişkiler bakımından önem taşıyan hususlardan birisi Azerbaycan için Avrupa ve Avro
Atlantik siyasi, güvenlik, ekonomik ve diğer yapılara entegrasyonun öncelikli stratejik hedefler arasında
zikredilmesidir.5 Azerbaycan’ın uluslararası güvenliğe katkı anlamında kendisi için belirlediği hedefler de
Türkiye’nin benzeri konularda ifade ettiği resmi hedefleriyle büyük ölçüde örtüşmektedir.
Belgenin bölge ülkeleri ile işbirliği bölümünde ilk kısım Türkiye ile ilişkilere ayrılmıştır. Bu kısımda önce
Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye arasındaki üçlü stratejik ortaklık ve genişleyen işbirliği bölgesel istikrarın temeli
olarak nitelendirilmektedir.6 Bu işbirliğinin Karadeniz ve Hazar havzasının önemini artıran, Avrupa ve genel olarak
küresel enerji güvenliğine katkı yapan üç başarılı enerji projesiyle (bu projeler Bakü-Supsa, Bakü-Tiflis-Ceyhan
petrol ihraç boru hatları ve Bakü-Tiflis-Erzurum doğalgaz boru hattı olarak sıralanıyor) Avrupa için yeni hayati ve
güvenli enerji kaynağının temelini koyduğu ifade edilmektedir. Bakü-Tiflis-Kars demir yolu bağlantısı ise jeostratejik
açıdan önemli, aynı zamanda, yeni küresel imkanlar sunan bir proje olarak tanımlanmaktadır. Azerbaycan’ın
bağımsızlığını tanıyan ilk devlet olan ve bölgede barış ve istikrarın sağlanması açısından önemli bir rol oynayan
devlet olarak Türkiye ile tüm alanlarda kapsamlı ilişkilerin Azerbaycan için “son derece önemli” olduğu, Türkiye ile
Azerbaycan’ın etnik, kültür ve dil bakımından birbiri ile sıkı bağlı olması, ikili ilişkilerin stratejik niteliği, Türkiye’nin
Karabağ sorununun çözümüne yönelik çabaları özellikle vurgulanmaktadır.
Belgede savunma yeteneğinin güçlendirilmesi başlığı altında sıralanan amaçlar da Türkiye ile işbirliğini zorunlu
kılmaktadır. Bu kısımda ister Azerbaycan’ın kendi başına askeri kapasitesini geliştirme adına, isterse de NATO
çerçevesinde işbirliği adına belirlenen hedefler Azerbaycan-Türkiye askeri ilişkilerinin geliştirilmesine temel
hazırlamaktadır. Hemen arkasından gelen enerji güvenliği politikası kısmındaki hususlar da benzer niteliktedir.
Azerbaycan’ın doğal kaynaklarına, ana ihraç petrol ve gaz boru hatlarına, terminallerine yönelik olası tehditlerin
tespit edilmesi, değerlendirilmesi ve uygun tedbirlerin alınması Azerbaycan’ın milli güvenliğinin en önemli
hedeflerinden birisi olarak tanımlanmaktadır.
8 Haziran 2010 tarihli Askeri Doktrin Azerbaycan Cumhuriyeti’nin taraf olduğu uluslararası anlaşmalarda
öngörülen durumlar dışında, Azerbaycan topraklarında yabancı askeri üslerin yerleştirilmesi tamamen
yasaklanmıştır.7 Fakat askeri-siyasal şartlarda önemli değişiklikler gerçekleştiği takdirde, Azerbaycan’ın kendi
topraklarında yabancı askeri üslerin yerleştirilmesine ya da farklı bir şekilde yabancı askeri varlığa geçici izin
verebileceğinin de altı çizilmiştir. Buradaki ilk yasak anlaşılabilir. Azerbaycan bununla öncelikle kendi Ulusal
Güvenlik Doktrini’nde ortaya koyduğu, bölgenin yabancı askeri üslerden arındırılması ve silahlanma yarışından uzak
durulması hedeflerine bağlılığını göstermiştir. Diğer yandan Azerbaycan İsrail-İran-ABD-Rusya mücadelesi ve
benzeri mücadelelere taraf olmamak için kendisini temel yasalarıyla sınırlamıştır. Fakat diğer bölge ülkelerinin aksi
yöndeki politikalarının Azerbaycan’ın varlığına, bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne yönelik olumsuz
sonuçlarından sigortalamayı da ihmal etmemiş, o nedenle de bunun istisnalarının olabileceği vurgulanmıştır.
Bu arada Azerbaycan Savunma Bakanlığı’nın resmi internet sitesinde konuyla ilgili yer alan açıklamada,
bugüne kadar 29 ülke ile askeri amaçlı çeşitli anlaşmaların imzalandığı ifade edilmiştir. 8 Açıklamada önümüzdeki
dönemde 27 ülke ile daha askeri işbirliği anlaşmasının imzalanacağı kaydedilmiştir.
İkili Askeri İlişkiler
Yukarıda da kısmen değinildiği üzere Türkiye-Azerbaycan askeri ilişkilerinin yakın tarihini biraz da geniş bir
çerçevede bakarak 20. yüzyılın başlarına kadar götürmek mümkündür. Fakat ikili askeri ilişkilerin kurumsallaşması
için Azerbaycan’ın bağımsızlığına yeniden kavuşması gerekmiştir. Yine de Türkiye Cumhuriyeti Jandarma Genel
Komutanlığı resmi internet sitesinde de yer aldığı şekliyle ikili askeri ilişkileri 20. yüzyılın başına kadar götürenler
de mevcuttur.9
Daha bağımsızlık mücadelesi döneminde Ermenistan’ın toprak iddialarına ve saldırılarına hedef olan
Azerbaycan için askeri ilişkiler özel önem taşımaktaydı. Yabancı ülkelerle geliştireceği askeri ilişkiler Azerbaycan için
5 “Azәrbaycan Respublikasının milli tәhlükәsizlik konsepsiyası”, s. 5-6, s. 11, s. 12.

6 “Azәrbaycan Respublikasının milli tәhlükәsizlik konsepsiyası”, s. 10.
7 “Azərbaycan Respublikasının Hərbi doktrinası”, http://www.mediaforum.az/az/2010/06/04/ AZ%C6%8FRBAYCAN-
RESPUBL%C4%B0KASININ- H%C6%8FRB%C4%B0- DOKTR%C4%B0NASI- 051003255c05.html (02.05.2012)

8 “İkitərəfli Hərbi Əməkdaşlıq”, http://www.mod.gov.az/beynalxalq/2.html (03.05.2012)
9 “Azerbaycan İle İlişkiler”, http://www.jandarma.gov.tr/diger/dis_iliskiler.htm (05.05.2012)
475
ordusunu kurma, işgale karşı direnme ve yeni stratejik çizgi belirleme süreçlerinin bir parçası olma niteliğine de
sahipti.
Türkiye ve Azerbaycan arasındaki resmi ilişkilerde askeri boyutun dile getirilmesi ilk kez 25 Ocak 1992’de
Ankara’ya gelen Azerbaycan Devlet Başkanı Ayaz Mütellibov’un basın toplantısında bir soruya verdiği cevapla
gerçekleşmiştir.10 Mütellibov acilen Azerbaycan’ı savunmak üzere ordu kurmaları gerektiğini belirterek, bu konuda
Türk yetkililerle görüştüğünü ve Türkiye’nin bu konuda yardımcı olacağını belirtmiştir. Fakat bu demeç laftan öteye
gitmemiş ve gerçeğe dönüşmemiştir.
Ardından 3 Kasım 1992’de Türkiye’de temaslarını sürdürürken Azerbaycan Devlet Başkanı Ebülfez Elçibey iki
ülke arasında askeri alanda işbirliğini geliştireceğini ifade etmiştir. Bu arada Elçibey iktidarı döneminde, daha
öncesinde 11 Ağustos 1992 tarihli Askeri Eğitim İşbirliği Anlaşması imzalanmış 11, bu çerçevede Türk ordusundan
emekli subaylar Azerbaycan ordusunun eğitim sürecine önemli katkılarda bulunurken, iki yüz Azerbaycanlı öğrenci
de askeri okullarda eğitim almak üzere Türkiye’ye gönderilmiştir. Fakat Elçibey yönetimi için bunlar yeterli değildi.
O dönemde Azerbaycan Türkiye ile Rusya’nın Ermenistan ile yaptığına benzer askeri işbirliği anlaşmasını arzu etmiş,
eski Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi dışındaki Kelbecer rayonu Rusya destekli Ermenistan ordusu tarafından işgal
edilirken Türkiye’den yaralıları taşımak üzere helikopter istenmiş, fakat Elçibey’in ifadesiyle “Demirel bunlara
yanaşmamıştır”.12
Elçibey dönenimde Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin askeri boyutuna ilişkin beklentiler kimilerine göre
Türkiye’deki yönetimlerin çekingen tavırları, kimilerine göre Elçibey’in beklentilerinin aşırı ve gerçekçi olmaması,
kimilerine göre ise dönemin uluslararası şartları müsait olmadığı için gerçekleşmemiştir.
Askeri ilişkilerde gelişimin ivme kazanması süreci belirli bir aralıktan sonra Haydar Aliyev iktidarı döneminde
gerçekleşmiştir. Türkiye Cumhuriyeti Genelkurmay yetkililerinin Azerbaycan ziyaretinin ardından 10 Haziran
1996’da Türkiye ve Azerbaycan arasında Ankara’da “Askeri Alanda Eğitim, Teknik ve Bilimsel İşbirliği Anlaşması”
imzalanmıştır13. Anlaşmaya, Türkiye adına Genelkurmay Başkanı Orgeneral İsmail Hakkı Karadayı, Azerbaycan adına
Savunma Bakanı Tümgeneral Sefer Ebiyev imza atmıştır. Genelkurmay Başkanı Orgeneral Karadayı imza töreninde
yaptığı konuşmada, Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ilişkilerin özle bir yere sahip olduğunu ifade etmiştir. Sefer
Ebiyev de imzalanan anlaşmanın Azerbaycan halkının ve Silahlı Kuvvetleri’nin hayatında tarihi bir olay olduğunu
söylemiştir.14 1997 yılında ise Azerbaycan-Türkiye sınır hattının iki tarafında kalan onar kilometrelik alan içinde
yapılacak sivil ve askeri vasıtaların uçuşunu düzenleyen protokol ve strateji işbirliğinin genişletilmesine ilişkin ortak
bildiri imzalanmıştır.15
Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin genelde özel ilişki olarak nitelendirilmesine rağmen, uzun süre boyunca iki
ülke arasında geniş kapsamlı askeri işbirliğini öngören askeri-siyasal nitelikli bir anlaşmanın imzalanmaması eksiklik
olarak nitelendirilmiştir. Askeri ilişkiler uzun süre Azerbaycan subaylarının Türk askeri okullarında eğitimi,
Azerbaycan askeri okullarında Türk uzmanların eğitim vermeleri ve Kosova’daki Barış Gücü’nde görev yapan
Azerbaycan taburunun finanse edilmesi ile sınırlı kalmıştır. 16
Türkiye Cumhuriyeti Genelkurmay Başkanı Orgeneral Karadayı’nın 10 Nisan 1999’da başlayan Azerbaycan
ziyareti sırasında Kafkasya’ya Türk askerlerinin yerleştirilebileceğine ilişkin mesajlar basına da yansımıştır. İddiaya
göre Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev’le Genelkurmay Başkanı Orgeneral Karadayı arasındaki görüşmede,
Hazar petrollerinin taşınması konusu da gündeme gelmiş, bu çerçevede, petrolü taşıyacak boru hatlarının
güvenliğinin sağlanmasına Ankara’nın katkısı hususu konuşulmuş ve bölgeye Türk askerleri yerleştirilmesi olasılığı
üzerinde durulmuştur.17
İkili ilişkilerdeki askeri boyut konusunda 1999 yılının başlarından itibaren yeni bir dönemece girilmiş
bulunmaktadır. Bu süreç Azerbaycan Devlet Başkanının Dış Politika Danışmanı Vefa Guluzade’nin “Azerbaycan’ın
10 Tayfun Atmaca, Yirminci Yüzyılın Sonunda Azerbaycan ve Türkiye Münasebetleri (1993-

1999), Ankara, 1999, s. 220.
11 “MİLLETLERARASI ANDLAŞMA”, http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2009/02/20090206-1.htm (05.05.2012) ;
“Azərbaycan və Türkiyə arasında hərbi əməkdaşlıq inkişaf etdirilməlidir – nazir Vecdi Gönül” , Trend, 10 mart 2011,
http://az.trend.az/news/politics/1842626.html (05.05.2012)
12 Milliyet, 4 Nisan 1993, s. 12.
13 “Azerbaycan İle İlişkiler”, http://www.jandarma.gov.tr/diger/dis_iliskiler.htm (05.05.2012)
14 “Ayın Tarihi 1947 -: 1996 / Haziran”, http://www.byegm.gov.tr/ayin-tarihi.aspx (06.05.2012)
15 Araz Aslanlı, “Türkiye-Azerbaycan askeri ilişkileri – 1”, 11 Nisan 2011,
http://www.1news.com.tr/yazarlar/20110411124133719.html (08.05.2012)
16 Araz Aslanlı, İlham Hasanov, Haydar Aliyev Dönemi Azerbaycan Dış Politikası, Ankara, Platin Yayınları, 2005, ss. 162-163.
17 Cenk Başlamış, “Kafkasya'ya Türk Askeri”, Milliyet, 16 Nisan 1998.
476
kendi güvenliğini sağlayabilmesi için Batı ile askeri işbirliği yapması gerektiğini ve bu kapsamda Türkiye’deki İncirlik
NATO üssünü Abşeron Yarımadasına taşıması” önerisinin ardından ivme kazanmıştır. Her iki ülkenin yetkilileri
Rusya faktörü nedeniyle bu öneriye ilk başta mesafeli tavır sergileseler de, Ocak 2000’den itibaren giderek daha
fazla üst düzey yetkili bu olasılığa dikkat çekmeye başlamıştır. Ocak 2000’de Ankara’yı ziyaret eden Azerbaycan
Savunma Bakanı Sefer Ebiyev “Bakü ve Ankara arasında askeri ittifak anlaşması imzalanabileceğini” ifade etmiştir. 18
Şubat 2000’de Türkiye Genelkurmay Başkanlığı Lojistik Kuvvetler Komutanı Korgeneral İbrahim Tülün ve Kara
Kuvvetleri Lojistik Dairesi Başkanı Tümgeneral Orhan Tiryaki Bakü’yü ziyaret ederek görüşmelerde bulunmuştur.
17 Haziran 2000’de Azerbaycan Savunma Bakanı Sefer Ebiyev’in daveti ile Bakü’de temaslarda bulunan
Türkiye Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Atilla Ateş, Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev ve Sefer
Ebiyev’le bir arayla gelerek Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri’nin gelişmesine yönelik projeler üzerinde fikir alışverişinde
bulunmuştur19.
1999 yılından itibaren ikili askeri ilişkilerde Türkiye’nin Azerbaycan’a karşılıksız yardımlarına ilişkin çok sayıda
anlaşma ve protokolün imzalanması dikkat çekmiştir. 2000 yılında Türkiye’nin Azerbaycan’a TCG AB-34 (P-134) tipi
iki askeri hücum botunu hibe etmesine ilişkin protokol imzalanmış ve botlar kısa sürede Azerbaycan’a teslim
edilmiştir.
1 Mart 2001’de Savunma Bakanı Sefer Ebiyev Türkiye Genelkurmay Başkanlığı Planlama ve Kaynak Yönetim
Dairesi Başkanı Tümgeneral Şerafeddin Telyazan’ın başkanlık ettiği heyetle bir görüme yapmıştır. Ebiyev iki devlet
arasında askeri ilişkileri geliştirme gereksiniminden söz ederken, görüşmeler sonucu “Azerbaycan Hükümeti ile
Türkiye Hükümeti Arasında Karşılıksız Askeri Yardım” anlaşması ve “Azerbaycan Savunma Bakanlığı ile Türkiye
Genelkurmay Başkanlığı Arasında Mali Yardım” protokolü imzalanmıştır. Bu anlaşmalar Türkiye’nin Azerbaycan
Silahlı Kuvvelerine 3 milyon ABD Doları tutarında yardım yapması öngörmüştür.
İlişkilerde önemli bir nokta da 1997 yılında kurulan yeni Azerbaycan Ali Harbi Mektebi’nin (Yüksek Askeri
Okulu’nun) 25 Ağustos 2001 tarihli ilk mezuniyet törenine Türkiye Cumhuriyeti Genelkurmay Başkanı Orgeneral
Hüseyin Kıvrıkoğlu’nun ve Türk Yıldızları’nın da katılması olmuştur. Türk Yıldızları’nın 24 Ağustos 2001 tarihinde
Bakü’de Hazar kıyısında yaptıkları gösteri sokak ve meydanları dolduran milyonlarca kişi tarafından ilgiyle
izlenmiştir. Olayın Azerbaycan ile İran arasında gerginlik yaşandığı dönemde gerçekleşmesi Azerbaycan
kamuoyunda Türkiye’nin kendisini İran karşısında desteklemesi şeklinde algılanmış, ayrıca benzeri yorumlar Türk
ve yabancı araştırmacılar tarafından da yapılmıştır.20
Ardından 14 Eylül 2001’de Türkiye ile Azerbaycan arasında yapılan askeri alanda eğitim, teknik ve bilimsel
işbirliği anlaşması kapsamında Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından Nahçıvan’da eğitim amaçlı yaptırılan dershaneler
hizmete açılmıştır. 15 Eylül 2001 tarihinde ise aynı anlaşma kapsamında Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından Nahçıvan
5. Kolordu Komutanlığı’na hibe edilen 80 askeri araç ile 4 iş makinesi törenle teslim edilmiştir. 21
Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev’in 24-28 Haziran 2002 tarihleri arasında gerçekleştirdiği Türkiye
ziyareti sırasında 27 Haziran 2002`de Türkiye Cumhuriyeti Genelkurmay Başkanlığında gerçekleştirilen görüşme iki
ülkenin askeri ilişkilerine önemli katkı niteliğine sahip olmuştur. Haydar Aliyev, ziyaret sırasında Genelkurmay
Başkanı Orgeneral Hüseyin Kıvrıkoğlu’na Azerbaycan Cumhuriyeti’nin en yüksek devlet ödülü olan “Şeref”
madalyasını takdim etmiştir.22 Genelkurmay Başkanlığındaki görüşme sırasında konuşma yapan Devlet Başkanı
Haydar Aliyev, Türk Silahlı Kuvvetlerinin subay heyeti karşısında ilk defa konuştuğunu, bu nedenle de heyecanlı
olduğunu ifade etmiştir. Haydar Aliyev, Azerbaycan Ordusu’nun yapılanmasında Türkiye’nin desteğini her zaman
hissettiklerini ve bu destek sayesinde ciddi bir askeri yapı oluşturabildiklerini vurgulamıştır. 23 Orgeneral Hüseyin
Kıvrıkoğlu konuşmasında Azerbaycan ile askeri ilişkilerde kararlı olduklarını ifade etmiştir. 24
18 Dr. Nazim Cafersoy, “Azerbaycan - Türkiye İlişkileri (1993 - 2000)”, http://www.turksam.org/tr/a200.html, 1 Ocak 2001
(10.05.2012)
19 Der: Ramiz Mehdiyev, Heydər Əliyev - Müstəqilliyimiz Əbədidir, Bakı, Azərnəşr, 2009, s. 294.
20 “İran'a gözdağı”, http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=11636 (14.05.2011); “Türk Yıldızları büyüledi”, Akşam, 26
Ağustos 2001; Xalid Kazımlı, “Könül Fatehleri”, Yeni Müsavat, 27 Ağustos 2001; “‘Türk Yıldızları’ Bakü semalarında”,
http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/101828.asp (14.05.2012)
21 “TSK tarafından Nahçıvan`da yaptırılan tersaneler hizmete açıldı”, Zaman, 15 Eylül 2001.
22 “Ayın Tarihi 1947 -: 2001 / Ağustos”, http://www.byegm.gov.tr/ayin-tarihi2-detay.aspx?y=2001&a=8 (15.05.2012)
23 “Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Haydar Aliyevìn, Türk Silahlı Kuvvetleri Genelkurmay Başkanı Hüseyin Kıvrıkoğlu`na
"Azerbaycan Bayrağı" Madalyasının verilmesi töreninde konuşması - 25 Ağustos 2001”, http://library.aliyev-

heritage.org/tk/2189832.html (15.05.2012)
24 “Eliyevin Çoxşaxeli Seferi”, Zaman (Azerbaycan), 29 Haziran 2002.
477
10 Temmuz 2002’de Türkiye’nin yeni Genelkurmay Başkanı Orgeneral Hilmi Özkök’ün Azerbaycan ziyareti
başlamıştır. Ziyaret sırasında Orgeneral Hilmi Özkök, Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev ve Savunma Bakanı
Sefer Ebiyev başta olmakla üst düzey yetkililerle görüşmeler gerçekleştirmiş, askeri birlikleri ve askeri okulları da
ziyaret etmiştir.25 Bu arada sivil üst düzey Türk yetkililerin göreve geldikten sonra ilk yurtdışı ziyaretlerini
Azerbaycan’a yapmış olmaları geleneğine askerlerin de katılması ikili askeri ilişkilere verilen önemin ifadesi olarak
Sonraki yıllarda Azerbaycan-Türkiye askeri ilişkileri önemli bir sürekliliğe sahip olmakla beraber bazı
dönemlerde bu konuda özellikle yoğunluk yaşanmıştır. Örneğin, 2007 yılında 5-6 Şubat tarihlerinde Azerbaycan
Savunma Bakanı Sefer Ebiyev Türkiye’yi ziyaret etmiş Cumhurbaşkanı Sezer, Başbakan Erdoğan, Savunma Bakanı
Gönül ve Genelkurmay Başkanı Büyükanıt ile görüşmeler gerçekleştirmiştir. Yaklaşık 20 gün sonra Türkiye
Cumhuriyeti Genelkurmay Başkan Yardımcısı Ergin Saygun Azerbaycan’ı ziyaret etmiş, Devlet Başkanı İlham Aliyev
ve diğer yetkililer ile önemli görüşmeler gerçekleştirmiştir. Bundan yaklaşık 10 gün sonra 6-7 Mart 2007
tarihlerinde bu kez Türkiye Cumhuriyeti Kara Kuvvetleri Komutanı İlker Başbuğ’un Azerbaycan ziyareti
gerçekleşmiştir. 22-25 Mayıs 2007 tarihlerinde ise Azerbaycan Savunma Bakanı 8. Uluslararası Savunma Sanayii
Fuarı’na katılmak üzere yine Türkiye’de bulunmuştur.
Benzer yoğunluğa sonraki yıllarda da zaman-zaman şahit olunmuştur. Örneğin, 2011 yılı karşılıklı ziyaretler
açısından çok hareketli geçmiştir. 2011 yılının ilk ziyareti 17-18 Ocak 2011 tarihlerinde Türkiye Jandarma Genel
Komutanı Orgeneral Necdet Özel’in Azerbaycan ziyareti olmuştur. Daha sonra Genelkurmay Başkanı olan
Orgeneral Necdet Özel Azerbaycan Devlet Başkanı İlham Aliyev, Savunma Bakanı Sefer Ebiyev ve diğer yetkililer ile
görüşmeler yapmıştır. Orgeneral Özel Azerbaycan Devlet Başkanı ile görüşmesi sırasında göreve geldikten sonra ilk
ziyaretini Azerbaycan’a yapmış olmaktan büyük mutluluk duyduğunu, Azerbaycan’ı ikinci vatanları olarak
gördüklerini ve Türkiye’deki gençliği de bu ruhta yetiştirdiklerini ifade etmiştir.
2011 yılı içerisinde ikili askeri ilişkilerde en önemli gündem maddelerinden birisini Azerbaycan Savunma
Bakanı Sefer Ebiyev’in Ankara’ya gerçekleştirdiği ziyaret teşkil etmiştir. 7 Nisan 2011 tarihinde başlayan ziyaretinde
Sefer Ebiyev ve beraberindeki heyet önce Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan ve Genelkurmay
Başkanı Işık Koşaner, 8 Nisan 2011 tarihinde ise Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ve Savunma Bakanı Vecdi Gönül
görüşmeler gerçekleştirmiştir.26 Görüşmelerde taraflar karşılıklı desteğe ve işbirliğine ilişkin bilinen görüşlerini
tekrar vurgulamıştır. Aynı zamanda askeri alanda ve savunma sanayi alanında işbirliğinin geliştirilmesi konusundaki
kararlılık dile getirilmiştir.
Görüşmelerde ve sonrasında yaptığı açıklamalarda Azerbaycan Savunma Bakanı Ebiyev devamlı ve her
alandaki desteğinden dolayı Türkiye’ye teşekkür etmiş, aynı zamanda Azerbaycan Silahlı Kuvvetlerinin güçlenerek
Ermenistan işgali altındaki topraklarını kurtarmak için tam hazır olduğunu ve Ermenistan’ın kayıtsız şartsız
Azerbaycan toprakları terk etmemesi halinde gerekenin yapılacağını vurgulamıştır. Türkiye Cumhuriyeti Savunma
Bakanı Vecdi Gönül’ün görüşmenin basına açık kısmında iki ülkenin öncelikli askeri konuları arasında Azerbaycan’ın
işgal altındaki topraklarını kurtarma konusunun da görüşüleceğini özel olarak ifade etmesi dikkat çekmiştir.27
Türkiye Cumhuriyeti Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Erdal Ceylanoğlu 18-19 Nisan 2011 tarihlerinde
Bakü’de en üst düzeydeki siyasal ve askeri makamlarla görüşmelerde bulunmuştur. 28
12 Ekim 2011’de Türkiye Milli Savunma Bakanı İsmet Yılmaz başkanlığındaki heyetin (heyette Savunma
Sanayii Müsteşarı Murat Bayar’ın yanı sıra ASELSAN, ROKETSAN ve MKEK Genel Müdürleri de yer almaktaydı)
Azerbaycan’ı ziyareti başlamıştır. 15 Ekim’e kadar süren ziyaret boyunca heyet Azerbaycan Devlet Başkanı İlham
Aliyev, Azerbaycan Savunma Bakanı Sefer Abiyev, Savunma Sanayii Bakanı Yaver Camalov, Devlet Sınır Hizmeti
Başkanı Elçin Guliyev, Jandarma Genel Komutanı Zakir Hesenov ve diğer üst düzey yetkililerle görüşmeler yapmıştır.
Görüşmelerde ülkeler arasındaki askeri ve askeri-teknik alanda işbirliğinin mevcut durumu ve geliştirilmesi
olanakları, ayrıca Azerbaycan tarafının Türk savunma sanayisinin bazı büyük projelerine katılımı konuları ele
alınmıştır.
25 “AZƏRBAYCAN XALQININ ÜMUMMİLLİ LİDERİ HEYDƏR ƏLİRZA OĞLU ƏLİYEVİN HƏYAT VƏ FƏALİYYƏTİNİN XRONOLOGİYASI
1993-2003”, , s. 226.
26 “Azərbaycanın müdafiə naziri Türkiyə Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahının rəisi ilə görüşüb”,
http://www.milli.az/news/politics/43754.html (16.05.2012)
27 “Azeri Bakan Ankara'da”,TRT, 08.04.2011, http://www.trt.net.tr/Haber/Haber Detay.aspx? HaberKodu=a3785308-1d53-
4cea-991f-2d41cdf88fb4 (16.05.2012); “Gönül: Azerbaycan’ın işgali kabul edilemez”, Türkiye Gazetesi, 9 Nisan 2011
28 Araz Aslanlı, “Türkiye-Azerbaycan askeri ilişkileri - 4”, http://www.1news.com.tr/ yazarlar/ 20110429041119344.html
(16.05.2012)
478
2012 yılının ilk yarısı da askeri ziyaretler bakımından yoğun geçmiştir. Türkiye Genelkurmay Başkanı Orgeneral
Necdet Özel 6-9 Şubat 2011 tarihlerinde Azerbaycan`ı ziyaret etmiş ve Azerbaycan Devlet Başkanı İlham Aliyev
dahil üst düzey yetkililer tarafından kabul edilmiştir.29
5-8 Haziran tarihlerinde ise Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Hayri Kıvrıkoğlu Azerbaycan’ı ziyaret
etmiştir.30 Orgeneral Hayri Kıvrıkoğlu’nun Azerbaycan ziyareti sürüyorken Azerbaycan İçişleri Bakanı Ramil
Usubov’un Türkiye’de Şehit Türk Binbaşı Ercan Kurt’un cenaze törenine katılması önemli bir sembolik
göstergeydi.31 Hemen arkasından 10-13 Haziran tarihlerini Türkiye Jandarma Genel Komutanı Orgeneral Bekir
Kalyoncu’nun, 19-22 Haziran tarihlerinde ise Sahil Güvenlik Komutanı Tümamiral Serdar Dülger’in Azerbaycan
ziyareti gerçekleşmiştir32. Komutanlar Azerbaycan’da Devlet Başkanı İlham Aliyev ve Savunma Bakanı Sefer Ebiyev
dahil üst düzey yetkililerle görüşmeler yapılmıştır. Görüşmelerde Azerbaycan ve Türkiye Silahlı Kuvvetleri
arasındaki işbirliğinin perspektifleri ele alınmış, yapılan açıklamalarda karşılıklı destek ifade edilmiş, ayrıca toplam
14 anlaşma imzalanmıştır. Anlaşmaların 3’ü iki ülkenin Sahil Güvenlik Komutanlığı, 3’ü Jandarma Genel Komutanlığı
ve 8’i de Kara Kuvvetleri Komutanlıkları arasında imzalanmıştır. Özellikle son üç ziyaretin Ermenistan’ın
Azerbaycan’a saldırılarını yoğunlaştırdığı ve İran’dan Azerbaycan’a yönelik sözlü saldırıların ve askeri tehditlerin
arttığı dönemde gerçekleşmesi Azerbaycan basınında Türkiye’nin desteği olarak yorumlanmıştır.
Son yıllarda ilişkilere savunma sanayi boyutunun eklenmesi ve askeri vurgulara da sahip olan stratejik işbirliği
anlaşmasının imzalanması Azerbaycan-Türkiye askeri ilişkilerindeki boşlukların doldurulması adına olumlu
gelişmeler olarak nitelendirilebilir. Sadece 2011 yılının Mart ve Nisan aylarında Azerbaycan basınında yer alan
haberlere bakmak bile kısa sürede bu konuda ne kadar önemli mesafe kat edildiğini görmek için yeterlidir. 26 Mart
2011’de Türkiye’nin Azerbaycan’ı modern piyade tüfeği projesine davet ettiğine, 29 Mart’ta Azerbaycan’ın
Türkiye’nin HAVELSAN şirketinden askeri gemiler için kontrol sistemi, 30 Mart’ta ise Fırtına zırhlı araçlarının alımı
için görüşmeler yaptığına ilişkin açıklamalar yapılmıştır 33. Daha sonra ise 2010 yılında Türk Savunma Sanayi
sektöründen iki şirketin (Roketsan ve Otokar) Azerbaycan’a yaklaşık 270 milyon dolarlık ihracat gerçekleştirdikleri
açıklanmıştır.
Önceki dönemlerde Türkiye’nin Azerbaycan Savunma Sanayisi’nin gelişimine katkıda bulunduğu, aynı
zamanda Azerbaycan Savunma Sanayisi’nin bazı ürünlerine ilgi gösterdiği de açıklanmıştı. Örneğin, Azerbaycan
Savunma Sanayii Bakanlığının ROKETSAN ile ortaklaşa kısa menzilli (11 km ve 40 km) füze üretimi konusunda Ekim
2010’da ROKETSAN yetkililerinin Azerbaycan ziyareti sırasında uzlaşmaya varılmıştır. 20-24 Şubat 2011 tarihleri
arasında BAE’nin başkenti Abu-Dabi’de National Exhibition Centre (ADNEC)’da gerçekleştirilen IDEX 2011
Uluslararası Savunma Fuarı ve Konferansı sırasında ise roketlerin ortak üretim modeliyle Azerbaycan’da üretilmesi
amacıyla ROKETSAN ile Azerbaycan Savunma Sanayii Bakanlığı Arasında bir protokol imzalanmıştır. 34 İmza törenine
Türkiye Milli Savunma Bakanı Vecdi Gönül ve Savunma Sanayii Müsteşarı Murad Bayar da katılmıştır. Savunma
Sanayii Müsteşarlığından yapılan resmi açıklamada 2011 yılı için konan 1 Milyar Dolarlık ihracat hedefi bakımından
MKEK, ROKETSAN ve OTOKAR firmalarının Azerbaycan’a 2011 yılında yaklaşık 500 Milyon Dolarlık savunma sanayii
ürünü ihraç etme sözleşmesi imzalamalarının önemi vurgulanmıştır.35
Azerbaycan-Türkiye askeri ilişkileri yukarıda da zaman zaman ifade edildiği üzere direkt ikili ilişkilerin dışında
uluslararası örgütler ve faaliyetler çerçevesinde de gelişme kaydetmiştir. Azerbaycan NATO’nun önderlik ettiği BM
Güvenlik Konseyi’nin kararları ile onaylanmış barışı sağlama operasyonlarına da katkı sağlamış ve bu çerçevede
29 “Aliyev, Genelkurmay Başkanı Orgeneral Özel'i kabul etti”, Zaman, http://zaman.com.tr/haber.do?haberno=

1241763&keyfield= 417A657262617963616E20536176756E6D612042616B616EC4B1 (16.05.2012)
30 “Azerbaycan'a 'kuvvetli' ziyaret”, http://www.haberturk.com/dunya/haber/748331-azerbaycana-kuvvetli-ziyaret
(06.06.2012); “Aliyev Org. Kıvrıkoğlu'nu kabul etti”, http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/06/06/aliyev-org-kivrikoglunu-
kabul-etti (06.06.2012)
31 “Şehitler uğurlandı”, http://www.cumhuriyet.com.tr/?hn=342942 (06.06.2012); “İçişleri Bakanı Usubov Şehit Türk Binbaşı
Ercan Kurt’un Cenaze Törenine Katıldı”, http://www.1news.com.tr/azerbaycan/siyaset/20120606094120975.html

(06.06.2012)
32 “Savaş gerginliğinde Türkiye’den iki paşa”, Hürriyet, http://www.hurriyet.com.tr/planet/20736686.asp (11.06.2012); “Sahil
Güvenlik Komutanı Serdar Dülger Azerbaycan`da”, http://www.tnthaber.net/sahil-guvenlik-komutani-serdar-dulger-

azerbaycan-da.html (20.06.2012)
33 Araz Aslanlı, “Türkiye-Azerbaycan askeri ilişkileri - 4”, http://www.1news.com.tr/yazarlar/20110429041119344.html
(16.05.2012)
34 “ROKETSAN-AZERBAYCAN Sav. San. Bakanlığı Ortak Üretim Protokolü”, Savunma Sanayii Gündemi, 2001/1, Sayı 14, s. 60,
http://www.ssm.gov.tr/anasayfa/kurumsal/SSM%20Dergisi/SSM_14.pdf (28.05.2012)
35 “SAVUNMA SANAYİNDE PASİFİK SEFERBERLİĞİ”, Savunma Sanayii Gündemi, 2011/2, Sayı 15, s. 75,
http://www.ssm.gov.tr/anasayfa/kurumsal/SSM%20Dergisi/SSM_15.pdf, (28.05.2012)
479
1999-2008 yıllarında NATO’nun Kosova’daki barış gücü operasyonunda (KFOR- Kosovo Force) yer almıştır.36 Ayrıca
NATO’nun Afganistan’da yürüttüğü NATO-Uluslararası Güvenliğe Yardım Kuvvetleri (ISAF- International Security
Assistance Force) operasyonlarında da aktif görev üstlenmiştir. Her iki faaliyetinde de Azerbaycan askeri birlikleri
sürece Türk bölüğü çerçevesinde katılmıştır.
Azerbaycan ile NATO arasındaki ilişkilerin gelişmesi açısından önemli bir süreç olan Barış İçin Ortaklık Programı
çerçevesinde NATO tarafından ortak ülkelere eğitimler de Türk ordusu tarafından verilmektedir.
Bu arada zaman zaman Türkiye’nin NATO üyeliğinin ikili askeri ilişkilerin gelişmesi, ya da Azerbaycan ile
Türkiye arasında askeri ittifak anlaşmasının imzalanması açısından engel teşkil ettiğine ilişkin değerlendirmeler de
yapılmaktadır. Fakat çeşitli örneklerden de görüldüğü üzere NATO üyesi devletler NATO üyesi olmayan ülkelerle
önemli askeri anlaşmalar imzalaya ve NATO dışındaki müttefikleri için askeri kapasitelerini sonuna kadar seferber
edebilmektedirler.
Stratejik İşbirliği Anlaşması
2010 yılında Azerbaycan-Türkiye askeri ilişkileri açısından büyük önem taşıyan iki gelişme yaşanmıştır. Önce
Türkiye Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün 16-17 Ağustos 2010 tarihleri arasında Azerbaycan’a gerçekleştirdiği resmi
ziyaret sırasında “Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti Arasında Stratejik Ortaklık ve Karşılıklı Yardım
Anlaşması” imzalanmıştır.37 Daha sonra ise 15-16 Eylül 2010 tarihlerinde İstanbul’da gerçekleştirilen Türk Dili
Konuşan Ülkeler Devlet Başkanları 10. Zirvesi’nde Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan ile Azerbaycan Devlet
Başkanı İlham Aliyev Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi’nin kurulmasını kararlaştırmışlardır. 38 25 Ekim
2011’de ise her iki ülke liderlerinin ve Savunma Bakanlarının da katılımıyla Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği
Konseyi’nin ilk toplantısı gerçekleştirilmiştir.39
Stratejik Ortaklık ve Karşılıklı Yardım Anlaşması 10 yıllık bir süre için imzalanmış ve taraflardan birisi bu
Anlaşmanın yürürlüğünün sona ermesinden en az 6 ay önce diplomatik kanallardan yazılı olarak fesih bildiriminde
bulunmadıkça yürürlük süresinin kendiliğinden 10 yıllık sürelerle uzaması öngörülmüştür. Toplam 23 maddeden
oluşan Anlaşma’da ilişkilerin temelleri Askeri-Siyasi ve Güvenlik Konuları, Askeri ve Askeri Teknik İşbirliği Konuları,
Ekonomik İşbirliği Konuları ve İnsani Konular olmak üzere dört konu ve Genel ve Nihai Hükümler başlığı altında
belirlenmiştir.
Girişte taraflar sınırların dokunulmazlığı ilkelerinin önemini teyit ederek, bağımsızlıklarına, egemenliklerine,
toprak bütünlüklerine yönelik silahlı saldırı halinde gerekli karşılıklı yardım önlemlerinin hayata geçirilmesinin
zaruriliğini vurgulamıştır. Milli güvenliklerinin sağlanması, ekonomik kabiliyetlerinin güçlendirilmesi ve ortak
değerlerinin korunması tarafların en öncelikli hedefleri olarak tanımlanmıştır. Güncel uluslararası meselelerde
ortak tutum sergilemek amacıyla, uluslararası ve bölgesel teşkilatlarda iki ülke arasındaki mevcut işbirliğinin daha
da kuvvetlendirilmesinin önemini vurgulanmıştır.
Askeri-Siyasi ve Güvenlik Konuları başlığı altındaki ilk iki maddesi ile Askeri ve Askeri Teknik İşbirliği Konuları
başlığı altında yer alan 7. ve 8. maddeler iki ülke açısından zorunlu olarak değerlendirilen askeri işbirliği
anlaşmasının günümüze kadar halen imzalanmamış olmasından kaynaklanan eksikliği belirli ölçüde giderici niteliğe
sahiptir. 1. Maddede tarafların, komşu ve kardeş devletler olarak birbirlerinin bağımsızlığının, egemenliğinin,
toprak bütünlüğünün, sınırlarının dokunulmazlığının sağlanması ve korunmasında birbirleriyle sıkı işbirliği
yapacakları, tarafların herhangi birinin toprak bütünlüğünün, egemenliğinin ve devlet sınırlarının
dokunulmazlığının tehdit edildiği veya tehlike altında bulunduğu kanaatinde olduğunda, taraflar bu tehdit ve
tehlikelerin ortadan kaldırılması yönünde alınabilecek önlemler konusunda acil danışmalar gerçekleştirecekleri; 2.
36 Aygün Askerzade, “NATO Çerçevesinde Azerbaycan-Türkiye Askerî İşbirliği ve Bölgesel Güvenlik Sorunları”, Karadeniz
Araştırmaları, Sayı: 20, Kış 2009, ss. 6-7, http://www.karam.org.tr/Makaleler/121387085_askerzade.pdf (28.05.2012)
37 “Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Stratejik Ortaklık ve Karşılıklı Yardım Anlaşmasının Onaylanmasının
Uygun Bulunduğuna Dair Kanun Tasarısı ile Dışişleri Komisyonu Raporu (1/979)”,
http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem23/yil01/ss645.pdf (28.05.2012); “AZƏRBAYCANLA TÜRKİYƏ ARASINDA STRATEJİ
TƏRƏFDAŞLIQ və QARŞILIQLI YARDIM HAQQINDA MÜQAVİLƏNİN MƏTNİ”,
http://www.mediaforum.az/az/2010/12/15/AZ%C6%8FRBAYCANLA-T%C3%9CRK%C4%B0Y%C6%8F-ARASINDA-
STRATEJ%C4%B0-T%C6%8FR%C6%8FFDA%C5%9ELIQ-054430699c02.html (28.05.2012).
38 “Türkiye-Azerbaycan arası stratjik imza atıldı”, Hürriyet, 15 Eylül 2010, http://www.hurriyet.com.tr/gundem/15791668.asp
(28.05.2012); “Azerbaycan ile Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi Kuruluşu Anlaşması imzalandı”, Zaman, 15.09.2010,
http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1028143&title=azerbaycan-ile-yuksek-duzeyli-stratejik-isbirligi-konseyi-
kurulusu-anlasmasi-imzalandi (28.05.2012)
39 “Edoğan: Azerbaycanà müteşekkiriz”, http://www.ekoavrasya.net/Manset.aspx?pid=48&lang=TR&Ara=Ciz (28.05.2012);
“Azərbaycan-Türkiyə sənədləri imzalanmışdır”, 25 oktyabr 2011, http://www.president.az/articles/3391 (28.05.2012)
480
maddede ise taraflardan birinin, bir üçüncü ülke veya bir grup ülke tarafından silahlı saldırı veya askeri tecavüze
maruz kalması halinde, taraflar, BM Şartının 51. maddesinin tanıdığı bireysel veya ortak meşru savunma hakkının
hayata geçirilmesi için askeri imkan ve kabiliyetlerinin kullanılması da dahil mevcut olanakları çerçevesinde gerekli
bütün önlemlerin alınması amacıyla birbirine karşılıklı yardımda bulunmak hususunda mutabık kalmış oldukları
ifade edilmiştir. Anlaşmada bu yardımın biçiminin ve kapsamının taraflarca acilen belirleneceği ifade edilmiş olsa
da bu hususta bir ilerleme sağlanıp sağlanmadığı konusunda resmi bir açıklama yapılmamıştır.
Askeri ve Askeri Teknik İşbirliği Konuları başlığı altında yer alan 7. ve 8. maddeler karşılıklı askeri yardım
açısından önemli hususlara açıklık getirmektedir. 7. maddede tarafların, anlaşmada öngörülen savunma işbirliğinin
ve karşılıklı yardımın hayata geçirilmesi için ulusal mevzuatları ve uluslararası yükümlülükleri temelinde ve meşru
savunma ihtiyaçlarının karşılanması gereğini gözeterek, silahlı kuvvetlerinin kuvvet ve komuta kontrol yapılarının
koordinasyonu için gerekli planlamayı yapacakları; 8. maddede ise tarafların, işbu anlaşmanın 2. maddesinde
tanımlanan savunma ve karşılıklı yardımın hayata geçirilmesi çerçevesinde müşterek askeri harekâtların icra
edilmesi maksadıyla askeri altyapılarının geliştirilmesi, silahlı kuvvetlerin her yönden hazırlığı ve zaruri silah ve
askeri araçlarla donatılması için gerekli tüm ulusal tedbirleri alacakları ifade edilmiştir.
Sonuç
“İki dost ve kardeş ülke arasında siyasi ve askeri ilişkiler çok iyi düzeyde seyretmektedir. Büyük potansiyele
sahip ekonomik ve ticari ilişkilerin daha da geliştirilmesi için ortak çaba sarf edilmektedir.” Bu cümleler Türkiye
Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı’nın internet sitesinde Azerbaycan-Türkiye ilişkileriyle ilgili kısımda yer almaktadır.
2008-2009 döneminde siyasal ilişkilerde yaşanan gerginlik dikkate alındığında “çok iyi düzey” vurgusunun süreklilik
açısından sadece askeri ilişkilere atfedilebileceği açıktır. Bu kısa süreli ve kısmi gerginlik dönemi aynı zamanda
siyasal gerginlikten etkilenmemesi bağlamında askeri ilişkilerin niteliğinin anlaşılması bakımından da çok önemli
olmuştur.
Tüm olumlu boyutlarına rağmen bazı eksiklikleri ve önerileri de ifade etmekte yarar vardır. Azerbaycan
Savunma Bakanı Sefer Ebiyev Ocak 2000’de Ankara’yı ziyaret ederken dile getirdiği “Bakü ve Ankara arasında askeri
ittifak anlaşması imzalanabileceği” hususunun artık gerçekleştirilmesi gerekir. Azerbaycan’ın bağımsızlığına
kavuşmasının üzerinden yaklaşık 20, Sefer Ebiyev’in açıklamasının üzerinden yaklaşık 11 yıl geçmesine rağmen
sadece stratejik işbirliği anlaşması imzalanabilmiştir.
Her iki ülkenin “kırmamak için özen gösterdikleri” Rusya Azerbaycan topraklarını işgali altında tutan
Ermenistan ile askeri işbirliğinin alanını ve süresini her geçen gün daha da derinleştirirken Azerbaycan ile Türkiye
arasında geniş çerçeveli ve daha özel hususları düzenleyen askeri işbirliği anlaşması imzalanması şart olmuştur.
Türkiye’nin ve Azerbaycan’ın önemli komşuları olan Rusya ile ilişkileri tabii ki gelişecektir ve karşılıklı hassasiyetler
dikkate alınacaktır. Ama Rusya-Ermenistan askeri işbirliği ne kadar “Türkiye ve Azerbaycan aleyhinde değil” ise,
Türkiye-Azerbaycan askeri işbirliği en az o kadar Rusya açısından tehdit olarak görülmemelidir.
Bunun yanı sıra başka adımlar da atılabilir. Örneğin, ortak birlikler oluşturulması konusunda daha da ileri
gidilmesi gerekebilir. Zaten Kosova ve Afganistan’da barış gücü faaliyetleri ortak komuta altında gerçekleştirilmişti.
Defalarca gündeme getirilen ve aslında zorunluluk da teşkil eden BTC Savunma Gücü oluşturulması ve benzeri
adımlar artık şart olmuştur.
Bölgede oldu-bittilere fırsat verilmemesi, kalıcı barış, istikrar ve güvenlik açısından Türkiye-Azerbaycan askeri
ilişkilerinin büyük önem taşıdığı aşikârdır. Bu nedenle de Stratejik Ortaklık ve Karşılıklı Yardım Anlaşması’nda ifade
edilen karşılıklı askeri yardımın biçiminin ve kapsamının taraflarca acilen belirlenmesi hususu doğrultusunda
ivedilikle adımlar atılması gerekmektedir. Aynı zamanda hem Azerbaycan’ın hem de Türkiye’nin kendileri için
belirledikleri, en önemli resmi belgelerinde ortaya koydukları ülkesel, bölgesel ve küresel öncelikler ve hedefler
doğrultusunda bir askeri ittifak anlaşmasını biran evvel imzalamaları gerekmektedir. Türkiye-Azerbaycan askeri
ittifak anlaşması sorunların adil ve kalıcı çözümüne, kalıcı bölgesel ve küresel istikrara sadece katkı yapacaktır.
Kaynakça
“‘Türk Yıldızları’ Bakü semalarında”, http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/101828.asp (14.05.2012)
“Aliyev Org. Kıvrıkoğlu'nu kabul etti”, http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/06/06/aliyev-org-
kivrikoglunu-kabul-etti (06.06.2012)
“Aliyev, Genelkurmay Başkanı Orgeneral Özel'i kabul etti”, Zaman,
http://zaman.com.tr/haber.do?haberno=1241763&keyfield=417A657262617963616E20536176756E6D6120426
16B616EC4B1 (16.05.2012)
“Ayın Tarihi 1947 -: 1996 / Haziran”, http://www.byegm.gov.tr/ayin-tarihi.aspx (06.05.2012)
481
“Ayın Tarihi 1947 -: 2001 / Ağustos”, http://www.byegm.gov.tr/ayin-tarihi2-detay.aspx?y=2001&a=8

(15.05.2012)
“Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Haydar Aliyevìn, Türk Silahlı Kuvvetleri Genelkurmay Başkanı
Hüseyin Kıvrıkoğlu`na "Azerbaycan Bayrağı" Madalyasının verilmesi töreninde konuşması - 25 Ağustos 2001”,
http://library.aliyev-heritage.org/tk/2189832.html (15.05.2012)
“Azerbaycan İle İlişkiler”, http://www.jandarma.gov.tr/diger/dis_iliskiler.htm (05.05.2012)
“Azerbaycan ile Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi Kuruluşu Anlaşması imzalandı”, Zaman, 15.09.2010,
http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1028143&title=azerbaycan-ile-yuksek-duzeyli-stratejik-isbirligi-
konseyi-kurulusu-anlasmasi-imzalandi (28.05.2012)
“Azərbaycan Respublikasının Hərbi doktrinası”,
http://www.mediaforum.az/az/2010/06/04/AZ%C6%8FRBAYCAN-RESPUBL%C4%B0KASININ-
H%C6%8FRB%C4%B0-DOKTR%C4%B0NASI-051003255c05.html (02.05.2012)
“Azərbaycan və Türkiyə arasında hərbi əməkdaşlıq inkişaf etdirilməlidir – nazir Vecdi Gönül” , Trend, 10 Mart
2011, http://az.trend.az/news/politics/1842626.html (05.05.2012)
“Azərbaycan Xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əlirza Oğlu Əliyevin Həyat Və Fəaliyyətinin Xronologiyası
1993-2003”, , s. 226.
“Azerbaycan'a 'kuvvetli' ziyaret”, http://www.haberturk.com/dunya/haber/748331-azerbaycana-kuvvetli-
ziyaret (06.06.2012);
“Azərbaycanın müdafiə naziri Türkiyə Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahının rəisi ilə görüşüb”,
http://www.milli.az/news/politics/43754.html (16.05.2012)
“Azərbaycanla Türkiyə Arasında Strateji Tərəfdaşlıq Və Qarşılıqlı Yardım Haqqında Müqavilənin Mətni”,
http://www.mediaforum.az/az/2010/12/15/AZ%C6%8FRBAYCANLA-T%C3%9CRK%C4%B0Y%C6%8F-ARASINDA-
STRATEJ%C4%B0-T%C6%8FR%C6%8FFDA%C5%9ELIQ-054430699c02.html (28.05.2012).
“Azərbaycan-Türkiyə sənədləri imzalanmışdır”, 25 Ekim 2011, http://www.president.az/articles/3391
(28.05.2012)
“Azeri Bakan Ankara'da”, TRT, 08.04.2011,
http://www.trt.net.tr/Haber/HaberDetay.aspx?HaberKodu=a3785308-1d53-4cea-991f-2d41cdf88fb4
(16.05.2012);
“Azәrbaycan Respublikasının milli tәhlükәsizlik konsepsiyası”, http://www.mns.gov.az/img/3766779-
_5me02.%20Milli_Tehlukesizlik_Konsepsiyasi.pdf (01.05.2012)
“Büyükelçinin Mesajı”, http://www.ljubljana.emb.mfa.gov.tr/AmbassadorsMessage.aspx (01.05.2012)
“Dış Politika - Genel esaslar”, http://www.washington.emb.mfa.gov.tr/MFA.aspx (01.05.2012);
“Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, Türk Dış Politikasını ANALİST'e Değerlendirdi”,
http://www.usak.org.tr/haber.asp?id=1355 (01.05.2012);
“Edoğan: Azerbaycanà müteşekkiriz”, http://www.ekoavrasya.net/Manset.aspx?pid=48&lang=TR&Ara=Ciz
(28.05.2012);
“Eliyevin Çoxşaxeli Seferi”, Zaman (Azerbaycan), 29 Haziran 2002.
“Genel Görünüm”, http://www.mfa.gov.tr/dis-politika-genel.tr.mfa (01.05.2012);
“Gönül: Azerbaycan’ın işgali kabul edilemez”, Türkiye Gazetesi, 9 Nisan 2011
“İkitərəfli Hərbi Əməkdaşlıq”, http://www.mod.gov.az/beynalxalq/2.html (03.05.2012)
“İran'a gözdağı”, http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=11636 (14.05.2011);
“Milletlerarası Andlaşma”, http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2009/02/20090206-1.htm (05.05.2012) ;
“Roketsan-Azerbaycan Sav. San. Bakanlığı Ortak Üretim Protokolü”, Savunma Sanayii Gündemi, 2001/1, Sayı
14, s. 60, http://www.ssm.gov.tr/anasayfa/kurumsal/SSM%20Dergisi/SSM_14.pdf (28.05.2012)
“Sahil Güvenlik Komutanı Serdar Dülger Azerbaycan`da”, http://www.tnthaber.net/sahil-guvenlik-komutani-
serdar-dulger-azerbaycan-da.html (20.06.2012)
“Savaş gerginliğinde Türkiye’den iki paşa”, Hürriyet, http://www.hurriyet.com.tr/planet/20736686.asp
(11.06.2012);
“Savunma Sanayinde Pasifik Seferberliği”, Savunma Sanayii Gündemi, 2011/2, Sayı 15, s. 75,
http://www.ssm.gov.tr/anasayfa/kurumsal/SSM%20Dergisi/SSM_15.pdf, (28.05.2012)
“Şehitler uğurlandı”, http://www.cumhuriyet.com.tr/?hn=342942 (06.06.2012); “İçişleri Bakanı Usubov Şehit
Türk Binbaşı Ercan Kurt’un Cenaze Törenine Katıldı”,
http://www.1news.com.tr/azerbaycan/siyaset/20120606094120975.html (06.06.2012)
“TSK tarafından Nahçıvan`da yaptırılan tersaneler hizmete açıldı”, Zaman, 15 Eylül 2001.
482
“Türk Yıldızları büyüledi”, Akşam, 26 Ağustos 2001;

“Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Stratejik Ortaklık ve Karşılıklı Yardım Anlaşmasının
Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun Tasarısı ile Dışişleri Komisyonu Raporu (1/979)”,
http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem23/yil01/ss645.pdf (28.05.2012);
“Türkiye-Azerbaycan arası stratjik imza atıldı”, Hürriyet, 15 Eylül 2010,
http://www.hurriyet.com.tr/gundem/15791668.asp (28.05.2012);
Askerzade, Aygün. “NATO Çerçevesinde Azerbaycan-Türkiye Askerî İşbirliği ve Bölgesel Güvenlik Sorunları”,
Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 20, Kış 2009, ss. 6-7, http://www.karam.org.tr/Makaleler/121387085_askerzade.pdf
(28.05.2012)
Aslanlı, Araz ve Hasanov, İlham. Haydar Aliyev Dönemi Azerbaycan Dış Politikası, Ankara: Platin Yayınları,
2005, ss. 162-163.
Aslanlı, Araz. “Türkiye-Azerbaycan askeri ilişkileri – 1”, 11 Nisan 2011,
Aslanlı, Araz. “Türkiye-Azerbaycan askeri ilişkileri - 4”,
Atmaca, Tayfun. Yirminci Yüzyılın Sonunda Azerbaycan ve Türkiye Münasebetleri (1993-1999), Ankara: Şafak,
1999, s. 220.
Bal, İdris. “Türk Dış Politikasında Süreklilik ve Değişim”,
http://www.tbbd.org/index.php?option=com_content&view=article&id=57:tuerk-d-politikasnda-suereklilik-ve-
deiim&catid=38:haberler (01.05.2012);
Başlamış, Cenk. “Kafkasya'ya Türk Askeri”, Milliyet, 16 Nisan 1998.
Bolat, Aydın. “Eksen Kayması Değil Yeni Türkiye Vizyonu”, http://www.sde.org.tr/tr/haberler/539/eksen-
kaymasi-degil-yeni-turkiye-vizyonu.aspx (01.05.2012).
Cafersoy, Nazim. “Azerbaycan - Türkiye ilişkileri (1993 - 2000)”, http://www.turksam.org/tr/a200.html, 1
Ocak 2001 (10.05.2012)
Kazımlı, Xalid. “Könül Fatehleri”, Yeni Müsavat, 27 Ağustos 2001.
Mehdiyev, Ramiz. Heydər Əliyev - Müstəqilliyimiz Əbədidir, Bakü: Azərnəşr, 2009, s. 294.
Milliyet, 4 Nisan 1993, s. 12.
483
COĞRAFİ KÜRESELLEŞME VE ENTEGRASYON HAREKETLERİ BAĞLAMINDA TÜRKİYE-
AZERBAYCAN İLİŞKİLERİ
Mahammad JABRAYİLOV*
Özet
Modern bilimde küreselleşmeye ilişkin çeşitli yaklaşımlar bulunmaktadır. Çağımız, küreselleşmenin mahiyeti
ile ilgili birçok soruları içinde barındırmaktadır. Coğrafi küreselleşmenin kronolojik gelişiminde sosyal, siyasi ve
psikolojik açıdan hangi yönleri daha fazla öne çıkıyor? Coğrafi küreselleşmenin gelişiminde komşu devletlerin ne
gibi rolü vardır? Bölgede coğrafi küreselleşmenin gelişmesinde Azerbaycan ve Türkiye Cumhuriyetinin rolü nedir?
Yaşadığımız zamanın realiteleri dikkate alınarak, Güney Kafkasya devletleri, özellikle de Azerbaycan-Türkiye
ilişkilerinin gelişmesi bölgesel coğrafi küreselleşmede önemli bir faktör olarak değerlendirilmiştir. Bu araştırmada
küreselleşmeye geleneksel yaklaşımlardan farklı yeni bir yaklaşım olarak coğrafi küreselleşmenin mahiyeti ve
tarihi temelleri incelenmiştir.
Sempozyumda sunulacak olan bildiride küreselleşmenin yeni tanımı verilecek, Azerbaycan ve Türkiye’nin
modern ekonomik temelleri coğrafi küreselleşmenin parçası olarak değerlendirilecek ve aynı zamanda bu süreçte
Güney Kafkasya'nın Avrupa'ya entegrasyonu açısından Türkiye’nin önemi incelenecektir.
Giriş
Çağdaş bilimde küreselleşmeye yönelik farklı yaklaşımlar vardır. Peki, o zaman coğrafi küreselleşme nedir?
Coğrafi küreselleşmenin tarihi gelişiminde sosyal, siyasi ve psikolojik bağlamda hangi yönler daha çok dikkati
çeker? Tarihi olarak komşu devletlerin coğrafi küreselleşmenin gelişiminde ne gibi rolü olmuştur? Bütün bu
sorulara makale içerisinde cevap aranmaktadır. Makalede küreselleşmeye geleneksel yaklaşımlardan farklı olarak
yeni bir yaklaşım sergilenmekte, coğrafi küreselleşmenin özellikleri ve tarihi temelleri gözden geçirilmektedir.
Çağdaş dönemin gerçeklikleri dikkate alınarak Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin gelişimi, bölgesel coğrafi
küreselleşmede önemli bir faktör olarak değerlendirilmektedir. Bu araştırmada küreselleşmeye geleneksel
yaklaşımlardan farklı olan yeni bir yaklaşım, coğrafi küreselleşme, özellikleri ve tarihi temelleri ele alınmaktadır.
1.Coğrafi küreselleşmenin mahiyeti ve muhtevası
İnsanlık birdir ve bu büyük kitle içerisinde anlaşılabilir, ancak birlik hayatın farklı biçimlerinde ortaya çıkar.
Bu da fiili olarak insan için dikkate çarpmayan şekilde birliğin şuur dışı yönetilmesi sonucunda derinleşmiş ve
güçlenmiştir. Biz bir coğrafi mekânda meydana gelen küresel olayların diğer coğrafi bölgede yaşayan insanlar
tarafından sessizlikle karşılanmadığını açık şekilde görürüz. Bu tür olayların kural olarak ortaya çıkması bilim
camiası için yeni sorular ortaya çıkarır: gerçekten küreselleşme bir süreç olarak var mıdır veya uydurma bir olgu
olarak ortaya mı atılmıştır?
Bütün bunlara cevap vermeden önce aşağıda belirteceğimiz şekilde küreselleşmenin özünde üstlendiği
sürecin mahiyetine açıklık getirelim. Küreselleşme engellenemez tarihi bir süreç olarak, toplumlar arası farklı tür
çıkar ve isteklerin karşılanmasında daima gelişen objektif bir gerçekliktir 1.
Verdiğimiz tariften anlaşıldığı gibi küreselleşme kendi genetiğinde manevi, sosyal, ekonomik, siyasi sahaları
yansıtan ve binyıllar boyunca oluşmaya devam eden engellenemez bir süreç olarak ortaya çıkmıştır.
İnsanların tarihi olarak yerleştiği yerden farklı bir yeri görme isteğini sürekli olarak gerçekleştirme çabası
içerisinde olması tarihte görülen bir olaydır ve bu yaklaşımı coğrafi küreselleşmenin psikolojik boyutunu
kendisinde gösteren en önemli unsur olarak belirtmek mümkündür. Mesela ilk ilkel insan topluluklarının oluştuğu
* Doç. Dr. Azerbaycan Millî Bilimler Akademisi Felsefe ve Hukuk Enstitüsü. Sabayel rayonu, İqor Ağayev küçesi, ev 2, menzil
22, Bakü, Azerbaycan, mehemmed1970@hotmail.com
1 Mahammad Jabrailov, Qloballaşma və onun yaratdığı sosio-mədəni reallıqlar (sosial-fəlsəfi kontekstdə təhlil, 2012-ci ildə
ADMİU-nun 90 illik yubileyinə həsr olunmuş “Qloballaşma şəraitində kulturoloji innovasiyalar və sosial-mədəni inkişaf”
mövzusunda keçirilən beynəlxalq elmi konfransın materialları, 21-22 dekabr 2012, Baku: Təknur, 2012-ci il (s. 82-85).
484
dönemlerde kabilenin, grubun, etnosun bir yerden bir başka yere göç etmesini örnek olarak vermek mümkündür
(elbette burada psikolojik faktörlerle birlikte doğal afetlerin etkisini de belirtebiliriz).
Coğrafi küreselleşmenin farklı yönlerden analizi küreselleşmenin gelişiminde ekonomik, sosyal, siyasi
faktörlerle birlikte psikolojik faktörün rolünün az olmadığını göstermektedir. Kültürün coğrafi ortama bağlı
olduğun gösteren ünlü Alman sosyolog ve filozofu Friedrich Ratzel tarihte meydana gelen çoğu savaşın toprak
kazanmak amacı ile gerçekleştirildiğini belirtir. Ratzel, Antropocoğrafya adlı eserinde “yeryüzündeki herhangi bir
canlı, herhangi bir halk ve herhangi bir insan içgüdüsel olarak kendisine daha çok toprak kazanmaya can atar”
demektedir2.
Bu görüşün anlaşılması, insanlığın gelişim tarihinde sürekli mücadelelerin, savaşların doğurduğu
gerçekliklere tepki olarak ortaya çıkar. İnsanların bir coğrafi arazide tarihi olarak yerleşmesi çok sayıda çelişkilerle
birlikte gözlenmektedir. Ancak çağdaş yerleşmenin başka şekilde gerçekleşmesi için yeni sosyal, siyasi, ekonomik
araçlar vardır.
Halkların tarihinde yerleşme ile ilgili olarak meydana gelen olaylar küreselleşmenin aleyhine değil, aksine
küreselleşme için gereklidir. Çağdaş dönemde ise insanlar bu isteklerini başka ülkelere turistik ziyaret yaparak
gerçekleştirmektedir. Bu yaklaşım incelerken bizi başka bir soru düşündürmektedir. Niçin insanlar bütçelerinden
büyük miktarda paralar harcayarak başka bir ülkenin fauna ve florasını, kültürünü görmeye harcarlar?
Bu amacın gerçekleştirilmesinde esas sebeplerden biri insanların estetik ihtiyaçlarının karşılanması ile ilgili
olan davranışlardır. Başka bir ifade ile çağdaş coğrafi küreselleşmenin gelişiminde ve genişlemesinde belirttiğimiz
faktörün özel önemi vardır. 20. yüzyılda başlayan bu süreç gerçekliğe dönüşmüştür ve yıldan yıla gözlerimizin
önünde daha da güçlenmektedir. Bu gerçekliğin kabulü sadece ekonomik, siyasi, sosyal faktörlerle ilgili değil, aynı
zamanda psikolojik faktörlerle de ilgilidir3.
Her şeyden önce bu yaklaşımın belirlediği esas şartı özel olarak belirtmek gerekir. Biyolojik yönden bütün
insanların gezegenin başka canlı sakinlerine göre biricik birliğini tarihin farklı aşamalarında ortaya koymak
mümkündür. Bu birliği gerekli kılan esas yön yaşam için mücadeleyi geliştiren besinin elde edilmesidir. Tarihi
gerçekler insanlığın tarihi gelişim aşamalarında çok sayıda problem ve tehlikelerle imtihana tabi tutulduğunu
göstermektedir. Elbette konuya diyalektik yaklaşıldığında insanları tehdit eden problem ve tehlikelere karşı milli,
ırki ve dini görüşleri ne olursa olsun insanlarda bu tehlike ile mücadele konusunda görüş birliği oluşur. Bu
tehlikeler insanın var olduğu ilk aşamada insan birliğinin meydana gelmesinin şartlarından biri olarak
küreselleşmeye giden yolun esasını oluşturur. Demek fertten başlayan ve en geniş insan birliklerine giden yolda
küreselleşme için çok sayıda ilişkiler bulmak mümkündür.
Bütünü ile bu denilenleri dikkate alarak belirtmeliyiz ki, coğrafi küreselleşme siyasi ve ekonomik süreçlerin
sonucu olarak değil, tarihi ve objektif gerçeklik olarak kendisini göstermektedir. Belirttiğimiz bu gerçekliği var
eden farklı sebepleri göstererek coğrafi küreselleşmeyi yaratan tarihi şartları şöyle belirleyebiliriz:
1.Yer küresinin sonsuz olması şeklinde mitolojik düşüncelerde denilenden farklı olarak, belirli sınırlar
çerçevesinde sınırlılık ve kapalılığının insanlık tarafından anlaşılması.
2.Çağdaş döneme kadar çoğu savaşın meydana gelmesinin yeni coğrafi arazilere sahip olma sebepleri ile
doğrudan ilgili olması.
3.Yeraltı ve yerüstü doğal kaynakların yerküresinde coğrafi bölgeler bakımından düzensiz olarak dağılması
ve tükenmekte olduğunun anlaşılması.
4.Her ferdin yaşadığı ve gördüğü coğrafi çevreden faklı olan yeni yerleri görmeye devamlı olarak istek
duyması.
5.Nüfusun süratle artmasına karşılık yerküresinin su ve kara parçalarında hiçbir artışın gerçekleşmemesi.
Yukarıda belirttiğimiz olguların küreselleşmenin tarihinde önemini azaltmak mümkün değildir. Bu süreç,
yerküresini kuşatan coğrafi çevrede insanların tamamen yerleşmesi coğrafi küreselleşmenin gidişine,
kültürlerarası ilişkilerin süratine ve bilgi ve haberleşme teknolojilerinin gelişmesi ile ilgili olarak fikirlerin hızla
iletilmesi imkânlarının aynı zamanda onun bütün gezegende tartışılma imkânları ile kopmaz şekilde ilgilidir.
Çağdaş dönemde küreselleşmenin özelliği ile ilgili cevap bekleyen bazı sorular ortaya çıkmaktadır. Coğrafi
küreselleşmenin tarihi gelişiminde sosyal, siyasi ve psikolojik kontekstte hangi yönler kendisini daha iyi gösterir?
2 Ratsel F., Antropogeografiya, c.1-2, San Peterburg, 2005. s.67

3 Mahammad Jabrailov. Roli Geografiçeski Sredi v Razvitii Gobalizatsii Mejdunarodnoy Zaoçno Nauçno-Prakiçeskoi
Konferensii, Nauçnaya Diskussiiya: Vaprosi Sosiologii,Politologii, Filosofii, İstorii, Moskva: 2014, s. 52.
485
Tarihi olarak yakın bölgedeki devletlerin coğrafi küreselleşmenin gelişmesinde ne gibi rolü olmuştur? Bölgede
coğrafi küreselleşmenin gelişiminde Azerbaycan ve Türkiye Cumhuriyetinin rolü nedir?
Bu sorulara cevap vermeden önce çağdaş dönemin gerçekliklerini dikkate alarak, Gürcistan, Azerbaycan ve
Türkiye ilişkilerinin gelişiminin bölgesel coğrafi küreselleşmede önemli faktör olarak değerlendirildiğini
belirtmeliyiz. Konu çerçevesinde amacımız sadece coğrafi küreselleşmenin genetiğinde duran sürecin mahiyetini
açıklamak veya küreselleşmeyi toplumun coğrafi çevreye olan etkisi gibi temellendirmek değil, aynı zamanda
Azerbaycan ile Türkiye’nin çağdaş ilişkilerinde coğrafi küreselleşmenin imkânlarını ele almaktır.
2.Azerbaycan ve Türkiye ilişkilerinin bölgesel coğrafi küreselleşmeye etkisi
Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinde etnik köklerin birliğine bağlı olan doğal
yaklaşım, ortak çıkarlar çevresinde çabaların birleştirilmesine, çağdaş küreselleşen dünyada mevcut ve potansiyel
tehditlerin ortadan kaldırılmasına ve geleceğin sağlam temeller üzerinde kurulmasına imkân yarattı. Aynı
zamanda, yeni dünya düzeninde karşılıklı ilişkilerde yararlılığın esas ölçü olarak kabul edilmesi, her iki devletin
siyasi faaliyetinin ulaşmak istediği esas amaçlardan biridir. Çağdaş dönemde coğrafi küreselleşmenin inkişafı ve
genişlemesi sadece ekonomik bakımdan değil, aynı zamanda siyasi bakımdan bölge için oldukça önemlidir. Çünkü
bugün dünyada devam eden süreçler ve güvenlik konuları bakımından coğrafi küreselleşmenin gelişmesi
zorunludur ve bu ülkeleri kültürel ve ekonomik yönden birbirine çok yaklaştırır. Bununla birlikte küreselleşen
dünyada artan enerji ihtiyacının karşılanması bakımından Azerbaycan’ın hem kaynak, hem de transit ülke olarak
öne çıkması, aynı zamanda stratejik ulaşım hatlarını kesiştiği noktanın bu bölgede yer alması Türkiye ile
işbirliğinde coğrafi küreselleşmenin gelişimine yeni yönler katmaktadır.
Bu bakımdan Çırağan sarayında Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlhan Aliyev’in ve Türkiye Başbakanı Recep
Tayyip Erdoğan’ın görüşmesinden sonra Azerbaycan Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti Arasında Yüksek
Seviyeli Stratejik İşbirliği Şurasının Kurulması Hakkında Ortak Beyannamenin imzalanması töreninde Türkiye
Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan’ın ifade ettiği görüş dikkati çekmektedir: “Sağlam zemin üzerinde kurulan, ‘bir
millet, iki devlet’ ilkesi temelinde güçlenen ilişkilerimiz siyasi ve ekonomik alanlarda elde edilen gelişme süreci ile
bugünkü mükemmel seviyesine ulaşmıştır. Konuşmamın başlarında da söylediğim gibi Türkiye ile Azerbaycan
dünyada benzeri görülmemiş ilişkilere sahip iki kardeş ülkedir. Yüksek seviyeli işbirliği şurası bu kardeşliği
güçlendiren daimi bir eser olacaktır. Bu düşüncelerle Türkiye-Azerbaycan yüksek seviyeli işbirliği şurasının ister iki
taraflı ilişkilerimiz, isterse de bölgesel işbirliği adına başarılı olmasını diliyor, sevgi ve saygılarımı ifade ediyorum” 4.
Stratejik konumu, enerji kaynakları, dinamik gelişmesi ile dikkati çeken Azerbaycan Güney Kafkasya’yı dünya
siyasetinde ilgi çeken bölgelerden birine dönüştürmüştür. Ancak Azerbaycan topraklarının %20’sinin Ermenistan
tarafından işgal edilmesinin bölgenin bir kısmında, çağdaş coğrafi küreselleşmede temel ölçü olan küresel ulaşım
sisteminin dışında kalmasını üzüntü ile belirtmek gerekir. Bütün dönemlerde Türkiye-Azerbaycan ilişkileri hem iki
ülke için, hem de bölge için çok önemli rol oynamıştır. Genellikle Ermenistan-Azerbaycan arasındaki Dağlık
Karabağ anlaşmazlığının ilk günlerinden bu tarafa Türkiye daima Azerbaycan’ın haklı taleplerini devamlı olarak
savundu, sürekli olarak Ermenistan’ın işgal ettiği tarihî Azerbaycan topraklarından derhal ve kayıtsız şartsız
çıkması talebini destekleyerek ülkemizin toprak bütünlüğünün sağlanması yönünde çabalar göstermiştir. Dünya
birliğinin bu konuda izlediği çifte standarda dayalı tutum uluslararası barış ve güvenliğe zarar vermekle birlikte,
bölgede coğrafi küreselleşmenin gelişmesine etki etmektedir.
Coğrafi küreselleşme hem ülkeleri, halkları birbirine yaklaştırarak uluslararası ilişkileri güçlendirir, hem de
ekonomik ve kültürel ilişkilerin gelişmesine hız kazandırır. Bu bakımdan Türkiye’nin Kafkasya’da stratejik çıkarları,
tutumu esasen Azerbaycan ile müttefikliğe, yakın ilişkiler kurmaya ihtiyacı olan Gürcistan aracılığı ile
sağlanmaktadır. Azerbaycan ile nerede ise doğrudan karadan bağlantısız olmayan (Nahcivan istisna olarak)
Türkiye sadece Gürcistan ve İran aracılığı ile Azerbaycan’a ve Orta Asya’ya ulaşmak, burası ile çok yönlü
entegrasyona girmek imkânına sahiptir.
Türkiye ve Azerbaycan’ın teşebbüsü ile ülkelerimiz ve bütünü ile bölge için önemli projeler gerçekleştirerek
2016 yılında hizmete sunulması planlanan Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hattı Avrasya ölçüsünde önemli bir ulaşım
şebekesi olacak.
Bu bakımdan Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev Çırağan sarayında Azerbaycan-Türkiye ilişkilerini
ifade etmek bakımından konuşmasında şunları belirtmiştir: “Halklarımız arasında asırlar boyunca dostluk ve
kardeşlik ilişkiler vardır. Bu ilişkiler bu gün gelişmekte, yeni bir düzeye ilerlemektedir. Bu ilişkiler aslında iki ülke
arasında olan ilişkilerin temelidir. Biz bu ilişkileri bu sağlam temel üzerinde kuruyoruz. Azerbaycan devlet
4http://www.newsazerbaijan.ru/international/20070313/41671226.html
486
bağımsızlığını elde ettikten sonra bu güne kadar Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ilişkiler sürekli gelişmekte ve
güçlenmektedir. Bugün bu ilişkiler müttefiklik seviyesine yükselmiştir” 5.
Çağdaş jeopolitik ortamda Azerbaycan’ın güvenilir stratejik müttefiki olan Türkiye ile ilişkilerin güçlendirilip
daha da geliştirilmesi ülkelerimizin coğrafi küreselleşmede doğrudan yer almasının önemli bir kısmıdır. Bu
bakımdan Azerbaycan bölgede gerçekleştirilen küresel ekonomik projelerin uygulanmasında Türkiye’nin
katılmasına özel önem vermektedir. Avrupa ile doğu ülkeleri arasında nakliyat ve iletişim ilişkilerinin kurulması
konusunda büyük önem taşıyan Avrupa-Kafkasya-Asya Transkafkas ulaşım koridoru (TRASECA) projesinin desteği
ile 7-8 Eylül 1998 tarihinde 32 devletin ve 13 uluslararası örgütün katılımı ile tarihi Büyük İpekyolu’nun
canlandırılmasına dair Bakü’de yapılan uluslararası konferans Azerbaycan ile Türkiye arasında stratejik işbirliği
gelişmesine yeni bir hız kazandırdı. Hazarın enerji kaynaklarının dünya pazarlarına ulaştırılması konusunda
Azerbaycan ile Türkiye arasında sürekli işbirliğinin geliştirilmesi her iki devletin bölgenin coğrafi küreselleşmesine
ve stratejik çıkarlarının sağlanmasına hizmet etmektedir.
Ülkelerimiz arasında bütün alanlarda ilişkilerin dinamik şekilde gelişmesinin göstergesi olan küresel
ekonomik projeler Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol, Bakü-Tiflis-Erzurum Gaz Boru Hatları ve Bakü-Tiflis Kars Demiryolu
Projeleri bölgede barış ve güvenliğin sağlanmasına katkı vermekle birlikte, önce de belirttiğimiz gibi insani
değerlerin transformasyonunda özel alet olan coğrafi küreselleşmenin gelişmesi bakımından da büyük öneme
sahiptir.
Trans-Anadolu Gaz Boru Hattının (TANAP) temelinin atılması Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye’yi bütün
Avrasya ile birleştirmekle birlikte bölgede yeni coğrafi küreselleşmeyi oluşturan esas araçlardan birisine dönüştü.
Bu tarihi olay Azerbaycan-Türkiye stratejik işbirliğinin yeni ve dinamik gelişme aşaması olarak değerlendirilebilir.
TANAP ve TAP Azerbaycan için nadir ve çok önemli projelerdir ve bu sadece iki kardeş devletin değil, aynı
zamanda büyük bir bölgenin coğrafi küreselleşmesinde büyük öneme sahiptir.
Sonuç
Çağdaş dönemde Azerbaycan ile Türkiye arasında dostluk ve stratejik işbirliğinin daha da gelişmesi bölgenin
küresel dünya ile entegre olmasında ekonomik ve kültürel ilişkilerin gelişmesine büyük hız kazandırmaktadır.
Türkiye-Azerbaycan ilişkileri bölgede coğrafi küreselleşmenin gelimine büyük etki ederek Gürcistan’ın
kültürel entegrasyonuna olumlu katkı sağlayacaktır. Genellikle Güney Kafkasya’nın ekonomik, kültürel ve siyasi
bakımdan Avrupa’ya entegre olmasında Azerbaycan Türkiye ilişkilerinin sürekli ve çok yönlü gelişmesinde çıkarı
olan devletler de katkılarını sağlamalıdırlar.
Kaynaklar
Mahammad Jabrailov. Qloballaşma və onun yaratdığı sosio-mədəni reallıqlar (sosial-fəlsəfi kontekstdə təhlil.
2012-ci ildə ADMİU-nun 90 illik yubileyinə həsr olunmuş “Qloballaşma şəraitində kulturoloji innovasiyalar və
sosial-mədəni inkişaf” mövzusunda keçirilən beynəlxalq elmi konfransın materialları. Bakı: Təknur, 2012
Ratsel F., Antropogeografiya, c.1-2, San Peterburg, 2005
Mahammad Jabrailov, Roli geografiçeskoy sredı v razvitii gobalizatsii mejdunarodnoy zaoçno nauçno-
prakiçeskoy konferentsii, Nauçnaya diskutsiya: Voprosı sosiologii, politologii, filosofii, istorii, Moskva: 2014
http://www.newsazerbaijan.ru/international/20070313/41671226.html.
http://news.day.az/politics
Azərbaycan-Türkiyə iqtisadi əlaqələri: mövcud vəziyyət, Bakı: ATİB nəşrləri, 2008.
Məmmədzadə İ., Qloballaşma və müasirləşmə şəraitində fəlsəfənin aktual-lığı haqqında, Bakı: Təknur, 2009
Şükürov A.M., Qloballaşmış cəmiyyətlər: Dünən, bu gün və sabah”, Bakı: Təknur, 2005
5 http://news.day.az/politics
487
TÜRKİYƏ-AZƏRBAYCAN İCTİMAİ-SİYASİ VƏ ƏDƏBİ-MƏDƏNİ ƏLAQƏLƏRİNDƏ
ƏHMƏD BƏY AĞAOĞLU
Hormet CAVADOVA*
Sabira NEMATZADE**
Məqalədə ortaq kök,dil,din birliyi,oxşar mədəniyyət, adət və ənənələrə malik olan Türkiyə ilə Azərbaycan
arasında tarixən mövcud olan ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni əlaqələrdən, bu əlaqələrin möhkəmləndirilməsinin
fəal iştirakçısı olan Əhməd bəy Ağaoğlunun Azərbaycan və Türkiyədəki fəaliyyətindən bəhs olunmuşdur.
Azərbaycan ilə Türkiyə arasındakı əlaqələrin böyük tarixi var. Bu əlaqələri ortaq kök,dil,din birliyi, oxşar
mədəniyyət, adət-ənənələr şərtləndirir. Türkiyə ilə Azərbaycan öz tarixlərinin ən mürəkkəb və çətin dövrlərində
bir-birinə dəstək olduqlarını dəfələrlə nümayiş etdirmişlər. 1918-ci ildə Nuru Paşanın komandanlığı ilə Türk-
Qafqaz İslam ordusunun Bakını xilas etməsi Azərbaycan üçün önəmli dönüş nöqtəsi olmuşdur. Azərbaycan
xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin dediyi kimi: “Türk ordusunun Azərbaycana, Bakıya gəlməsi, Azərbaycanı
daşnakların təcavüzündən xilas etməsi hər bir azərbaycanlının qəlbində yaşayır. Azərbaycan xalqı həmin ağır
dövrdə türk xalqının ona göstərdiyi köməyi heç vaxt unutmayacaqdır”. Həmçinin, Anadoluda Qazi Mustafa Kamal
Atatürkün öndərliyi ilə aparılan milli mücadiləyə azərbaycanlılar maddi və mənəvi yardım göstərmişlər.
Məlümdur ki, Azərbaycanda XX əsrn əvvəlləri milli şüurun oyanması, milli hərəkatın meydana glməsi və
inkişafı ilə səciyyələnirdi. Bu dövrün milli məfkurə sahiblərindən olan Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev,
Əlimərdan bəy Topçubaşov,Məmməd Əmin Rəsulzadə və başqaları xalqın milli dirçəlişində və maariflənməsində
önəmli rol oynamışlar. Azərbaycanda Xalq Cumhuriyyətinin süqutundan sonra təqiblərə məruz qalan bir sıra
görkəmli şəxsiyyətlər müxtəliv dövrlərdə Türkiyədə yaşamış, öz elmi, ictimai-siyasi fəaliyyətlərini bu qardaş
ölkədə reallaşdıra bilmişlər. Belə şəxsiyyətlərdən biri də Əhməd bəy Ağaoğlu olmuşdur.
Əhməd bəyAğaoğlu XIX yüzilliyin sonu XX yüzilliyin əvvvəllərində Azərbaycanda türkçülük hərəkatı
ideoloqlarından biri, görkəmli ictimai-siyasi xadim, hüquqşünas, pedaqoq və publisist olmuşdur. Əhməd Ağaoğlu
nəinki Azərbaycanın, eləcə də Türkiyənin elmi-mədəni, ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etmişdir. Bu mənada
Hilmi Ziya Ülkən Azərbaycan alimi Əhməd bəy Ağaoğlunu “Türkiyənin siyasi həyatında rol oynamış fikir
adamlarından” biri kimi təqdim etmişdir (9, s.176). lakin çox təəssüf ki,Azərbaycanda 70 illik Sovet dövründə
onun yaradıcılığı qismən tədqiq olunsa da, onu burjua ideoloqu, pantürkist və panislamist adlandırmış, onun
ictimai-siyasi, ədəbi-publisistik fəaliyyəti layiqincə qiymətləndirilməmişdir.Lakin zaman öz işini gördü. Son
dövrlərdə Azərbaycanda da Əhməd Ağaoğlunun yaradıcılığı və ictimai-siyasi fəaliyyəti geniş dədqiq olunmağa
başlanmışdır.
Əhməd Ağaoğlu 1869-cu ildə Azərbaycanın Şuşa şəhərində zadəğan ailəsində anadan olmuşdur. İlk və orta
təhsilini Şuşada rus məktəbində almış, sonra isə təhsilini Tiflis gimnaziyasında davam etdirmişdir. 1987-ci ildə
Tiflisdə təhsilini fərqlənmə diplomu ilə başa vurub Şuşaya qayıdır.Həmin ilin avqustunda Politexnik İnstitutunda
oxumaq istəyi ilə Peterburqa gəlir. Peterburqda tanış olduğu qafqazlı gənclər Ə.Ağaoğlunu Qafqazlı Tələbələr
Birliyinin yataqxanasına aparırlar. Burada dörd nəfər türkün olduğunu öyrənir. Bu türklərdən biri sonralar
Azərbaycanın Paris təmçilsi olacaq Əlimərdan Topçubaşov, digəri isə Qafqaz Şeyxülislamının oğlu Əli bəy
Hüseynzadə idi (5, s. 216). Oğlu Səməd Ağaoğlunun yazdığına görə, imtahan zamanı onu yəhudi hesab edən bir
müəllimin qərəzli münasibəti nəticəsində imtahandan kəsilir. Bu haqsız münasibətdən qəzəblənən protest ruhlu
gənc Əhməd bəy Ağayev ali təhsil almaq üçün az miqdarda vəsaitlə 1888-ilin yanvarında Parisə yola düşür ( 4,
s.102).
Bir müddət fransız dilini öyrənəndən sonra Sarbonna Universitetinin Şərq dilləri fakültəsində dərslərə girir,
eyni zamanda hüquq fakültəsində oxuyur. Əhməd Ağaoğlunun dərslərinə ciddiyyətlə yanaşması və fövqalədə
istedadı professorlarının diqqətini cəlb etmişdi. Fransada təhsil illərində fransız inqilabının nəticəsi kmi meydana
çıxan düşüncə və liberal Qərb nəzəriyyələri Ə.Ağaoğlunun dünyagörüşünə təsir etmiş və bu nəzəriyyələrin təsiri
də onun sonrakı fəaliyyətində özünü göstərmişdir.
* Doç. Dr., Bakü Devlet Üniversitesi.

** Doç. Dr., Bakü Devlet Üniversitesi.
488
Ə.Ağaoğlu Fransada təhsil alarkən universitetlərdə və kitabxanalarda araşdırma və tədqiqatlar aparmaqla

Avropa həyatını öyrənməyə çalışır, bu həyatı Şərq həyat tərzi ilə müqayisə edib bəzi nəticələrə gəlirdi.
Parisdə təhsil aldığı illərdə Əhməd Ağaoğlunun dünyagörüşünə ən çox təsir göstərən fars dili və tarixi üzrə
professor James Darmesteter, “La Nouvelle Revue” dərgisinin redaktoru Juliette Adam, məşhur filosof və
tədqiqatçı Ernest Renan, həmçinin İslam aləminin mütəfəkkirlərindən Cəmaləddin Əfqaninin və Gənc Türklərin
tanınmış nümayəndələrindən olan Əhməd Pza bəyin ideyaları olmuşdur.Ə.Ağaoğlunun İslamla bağlı
düşüncələrinə Çəmaləddin Əfqani önəmli dərəcədə təsir göstərmişdir.
1892-ci ildə o, Londonda toplanan Şərqşünaslar konfransında iştirak edir və burada “Şiə məzhəbinin
qaynaqları” adlı tədqiqat əsərini təqdim edir. Ağaoğlunun bu məqaləsi Konfransın qərarı ilə çap olunur (1,s.18).
Bu məqaləsində Ağaoğlu şiəliyin İranda necə rəsmi dövlət dini olmasını açıqlamışdı. Qızı Sürəyya Ağaoğlu bu
yazısına görə atasına İran şahı tərəfindən firuzə üzük hədiyyə edildiyini bildiririr (1, s.18). Sarbon Universitetində
təhsil aldığı dövrdə Əhməd bəy Yaxın Şərq haqqında çap edilmiş iki kitaba rəy yazır, bundan əlavə Tiflisdə çıxan
rusdilli “Kafkaz” qəzetinə məqalələr göndərir.
Altı ildən sonra Sarbonna Universitetinin Şərq dilləri və hüquq ixtisasının diplomları ilə vətənə dönərkən
dörd ay İstanbulda qalmış və o dövrün Maarif naziri Münif paşa ilə görüşüb fikir mübadiləsi etmişdir ( 1, s.19 ).
Qafqaza qayıtdıqdan sonra bir müddət Tiflis gimnaziyasında müəllim işləyir. Bu arada “İslama görə və İslam
aləmində qadın” və “İslam və axund” əsərlərini yazır.Bu əsərlərin əsas mövzusu İslamda islahat aparmaq
gerçəkliyi onu savadsız mollaların inhisarından qurtarmaq və günün tələblərinə uyğunlaşdırmaq, sünni-şiə
ixtilaflarına son qymaq, qadına layiq olduğu yeri vermək, eləcə də əlifba məsələləridir ( 2, s.201).
Ə.Ağaoğlu 1894-cü ildə Bakıya köçür. Fransada təhsil alarkan Avropa demokratik ideyalarının və fransız
Şərqşünas alimlərinin əsərlərindən təsirlənən Əhməd Ağaoğlu tezliklə Azərbaycan xalqının milli özünüdərketmə
və türkçülük ideyalarının yayılması işinə başlayır. 1896-cı ildə o, yenidən Şuşaya qayıdır və orada realnı məktəbdə
fransız dilini tədris etməyə başlayır, ilk teatr tamaşası hazırlayır, qiraətxana və xitabxana açır. Onun bu uğurları
teliklə Bakı milyonçusu Zeynalabdin Tağıyevin diqqətini cəlb edir və Əhməd Ağaoğlunu 1897-ci ildə Bakıya dəvət
edir. Əhməd Ağaoğlu Bakıya qayıtdıqdan sonra realnı məktəbdə fransız dilindən dərs deyir, həmçinin o zaman
nəşr olunan “Kaspi” qəzetində Əlimərdan bəy Topçubaşovla birgə əməkdaşlıq edirlər.Ə.Ağaoğlu əsərlərində milli
qurtuluşa gedən yolun cəmiyyətin mədəni və təhsilinin inkişafından keçdiyini bildirirdi. 1905-ci ildə Z.Tağıyevin
vəsaiti hesabına “Həyat” qəzeti təsis olunur və baş redaktorluq Əhməd bəy Ağayeva (Əli bəy Hüseynzadə ilə
birlikdə) tapşırılır. Bununla da onun həyatında yeni mərhələ başlayır, çünki eyni məramlı dostları ilə birlikdə
xalqının problemlərinin həlli yolunda çalışmaq üçün təsirli bir vasitə əldə edə bilmişdi.
1906-1907-ci illər şimal türkləri arasında milliyyətçilik, türkçülük hərəkatının ən canlı dövrüdür. 1905-1907-
ci illərdəki fəaliyyətlər ilk baxışda Rusiya Müsəlmanları adı altında aparılmışsa da, əslində bu milli hərəkatdır
(2,s.178).
Ə.Ağaoğlu 1907-ci ildə Bakı civarında zəngin neft yataqlarına sahib olan türk əhalisini köçürtmək planının
qarşısını almaq üçün üç dostu ilə birlikdə Peterburqa gedir. Rusların və ermənilərin bu planı qəbulı etdirmək
məqsədi ilə xeyli cəhd göstərmələrinə baxmayaraq 35 gün davam edən görüşlərin nəticəsində türklərin
köçürülməsi məsələsinin gündəlikdən çıxarılmasına nail olmuşdur (2, s.206).
Ə.Ağaoğlu bu dövrdə Azərbaycan türklərinin hüquqlarını müdafiə etmiş, digər tərəfdən dərusların və
ermənilərin türklərə qarşı ədavətlərini aradan qaldırmaq ideyasını təbliğ edən məqalələr yazmışdır. Yüsif Akçura
Ə.Ağaoğlunun türk,rus,fransız, fars dillərində eyni həvəslə və asanlıqla məqalələr yazmış olduğunu qeyd edir.
Xatirələrində (2, s.206) yazır ki, əgər Ə.Ağaoğlunun bütün məqalələri bir yerə toplanarsa Bakıdan İstanbula qədər
geniş bir yol alınar. Ağaoğlunun yazılı və siyasi fəaliyyəti onu rus hökümətinin nəzərində şübhəli və təhlükəli
insanların siyahısına daxil etmişdi. Onun evi tez-tez axtarılır, mətbəəsinə hücumlar edilir və bəzən qəzetin
nəşrinin dayandırılmasını tələb edirdilər. Dili toplum üçün önəmli ünsür hesab etmiş, və bu düşüncəsindən heç
vaxt ayrılmamışdır.Milli şüur və milli tərbiyə mövzularında isə cəmiyyətdə əxlaq nədir və necə olmalıdır suallarına
cavab verməyə çalışmış, cəmiyyətdə əxlaqın önəmini hər fürsətdə dilə gətirmişdir. Bu səbəbə görə Ə.Ağaoğlunu
Azərbaycandakı yeniləşmə hərəkatının lideri hesab etmək olar.
XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda vəziyyət gərginləşir. Çar Rusiyasının xüsusi xidmət orqanlarının və
hakim dairələrinin təşviqi ilə ermənilər yerli türklərə (azərbaycanlılara) qarşı terror hadisələri törədir, silahsız və
günahsız əhaliyə hücumlar təşkil edir, insanları yalnız türk və müsəlman olduqlarına görə qırırdılar. 1905-1906-cı
illərdə erməni-müsəlman davası kimi tarixə düşmüş hadisələr başlayır.Belə çətin anda azərbaycan ziyalıları başda
Əhməd bəy Ağaoğlu olmaqla birləşdilər və bütün güclərini erməni fitnəkarlığının qarşısını almağa cəmləşdirdilər.
489
1906-cı ildə Əhməd bəy Ağayevin rəhbərliyi ilə “Difai” (fars zözü olub – mənası müdafiə deməkdir) partiyası
yaradılır. Difai partiyasının yaradılması Qafqazdakı pus hakim dairələrinin dəstəyi ilə ermənilərin azərbaycanlılara
qarşı törətdikləri amansız qığınlardan,erməni təcavüzündən və represiyalarından qorunmaqda misilsiz rol
oynadı.Partiyanın Bakıdakı mərkəzi Komitəsinə Əhməd bəy Ağaoğlu başçılıq edirdi.Müsəlmanların məskun olduğu
qəzaların əksəriyyətində Difainin yerli bölmələri yaradıldı. Şuşadakı “Qarabağ Birlik Məclisi” adlı yerli bölmə
Difainin ən güclü qurumu sayılırdı. Partiyanın proqram layihəsi 1906-cı il oktyabrın 13-də Əhməd bəy Ağayevin
redaktoru olduğu “İrşad” qəzetində çap edildi.”Difai”nin 1912-ci il 16 mart tarixində Qafqaz canişinliyinin
arxivində tapılmış və hal-hazırda Bakıdakı arxivdə mühafizə edilən Bəyannaməsində yazılır: “Mütəşəkkil hərbi
qüvvəyə malik, eyni zamanda silah və toplarla təchiz edilmiş Daşnak partiyası bir tərəfdən silah gücünə bütün
erməniləri, digər tərəfdən də Qafqaz hökümətini özünə tabe edib ən ümdə məqsədinə nail olmağa çalışır.
Onların əsas məqsədləri Qafqazda yaşayan bütün müsəlmanları qırdıqdan sonra onların torpaqlarını işğal
etməkdir. Ermənilər məqsədlərinə nail olduqdan sonra fikirləri Qafqazda erməni xalqı üçün milli, müstəqil bir
dövlət yaratmaqdır. Bizim partiyamızın məqsədi Qafqazda yaşayan bütün xalqlar arasında səmimi qardaşlıq və
birlik yaratmaqdır”.
Son dərəcə fəallaşmış və Qafqazda gerçək gücə çevrilmiş Difai partiyası höküməti qorxuya salır. 1908-ci ilin
martında Gəncə quberniyasından canişinə göndərilmiş “tamamilə məxfi” qrifli sənəddə göstərilirdi ki, mart ayı
ərzində Difainin tamamilə ləgv edilməsi işi başa çatdırılacaq. Eyni zamanda bildirilirdi ki, partiyanın Bakıdakı
Mərkəzi Komitəsinin ləgv edilməsi ilə arzu edilən nəticəni əldə etmək mümkün olmayacaq. Təklif edilirdi ki, “difai
partiyasının fəaliyyətinə tamamilə son qoymaq üçün bu partiyanın sədri Əhməd bəy Ağayev başda olmaqla
Mərkəzi Komitənin bütün tərkibi Zaqafqaziya diyarından sürgün edilsin” (7, s.43).
Tezliklə Əhməd bəy Ağayev və onun dostlarına qarşı təqib və represiyalar başladı. Dostlarının evində aylarla
gizlənmək məcburiyyətində qalmış Əhməd bəy üçün Bakıda çalışmaq imkanı qalmamışdı. O, İstanbula getməi
qərara alır və 1909-cu ilin ortalarında İstanbula gəlir. Əhməd bəy İstanbula gəldikdən sonra öz istedadının və
enerjisinin tətbiqi üçün münasib mühit tapır. Vəqf məktəbləri müfəttişi kimi işə başlayan Əhməd bəy az sonra
Süleymaniyyə Kitabxanasına müdir təyin edilir. Həm İstanbu l Darülfünündə Türk tarixindən və rus dilindən
dərslər deməyə başlayır. Hakim İttihad və Tərəqqi Partiyasının ümumi məclisinə üzv təyin edilən Əhməd bəy az
sonra Afion Karahisardan millət vəkili seçilir. Millət vəkilliyindən başqa, fəal şəkildə Türkiyənin ideoloji-siyasi
həyatına daxil olmuş, Türk Yurdu Cəmiyyətinin və Türk Yurdu Dərgisinin, az sonra Türk Ocaqlarının
qurucularından biri olmuşdur. İstanbul qəzetlərinə müntəzəm olaraq onlarca məqalə yazır, “Tərcümani-həqiqət”
qəzetinə baş redaktorluq edən Əhməd bəy türkçülüyün liderlərindən birinə çevrilir. Istanbulda yaşadığı dövrdə
Azərbaycanla bağlı çalışmalarını davam etdirmişvə ara-sıra Azərbaycana gələrək Azəri türklərinin problemləri ilə
maraqlanmış onları müdafiə etmişdir. 1913-cü ildə bu məqsədlə Şərqi Bəyaziddə toplanan konfransda Ə.Ağaoğlu,
Məmməd Əmin Rəsulzadə, və Əlimərdan bəy Tgopçubaşov Azərbaycanın nümyəndəsi kimi iştirak edirdilər (1,
s.156).
Birinci Dünya müharibəsinin başlaması ilə əlaqədar yeni şəraitdə Əhməd bəy daha çox siyasi fəaliyyətlə
məşğul olur. Yusif Akçura, Əli bəy Hüseynzadə, Əbdürrəşid İbrahimlə birlikdə İstanbulda “Rusiyada sakin
Müsəlman Türk-Tatarların Haqlarını Müdafiə Cəmiyyəti” adlı təşkilat qurub Avropa ölkələrində görüşlər keçirir,
konfranslar və yazıları ilə Avropanın diqqətini Rusiyadakı türklərin məzlum vəziyyətinə çəkməyə çalışır, ABŞ
prezidenti Vilsona xüsusi müraciət göndərir Onu da qeyd etmək istərdik ki,həmin dövrdə istiqlalını elan etmiş,
amma fiziki varlığı təhlükə altında olan Azərbaycanı qurtarmaq üçün göndərilmiş Qafqaz İslam Ordusunun
komandanı Nuru paşanın siyasi müşaviri kimi Əhməd bəy Ağaoğlu da mühüm rol oynamışdır.Bakının azad
olmasından sonra dövlət quruculuğu işində fəal iştirak etmiş, Azərbaycan Parlamentinə üzv seçilmişdir. O, iki
qardaş ölkənin – Türkiyə və Azərbaycanın Parlamentlərinə eyni vaxtda üzv olmuş yeganə şəxs olmuşdur.
Osmanlının dünya savaşından məğlub çıxması bütün türk dünyası üçün, o cümlədən Azərbaycan üçün
fəlakətlər gətirdi.Azərbaycanın Paris Sülh Konfransına göndərdiyi nümayəndə heyətinə üzv təyin edilən Əhməd
bəy Ağaoğlunu İstanbulda həbs edən ingilis komandanlığı onu Osmanlının irəlidə gedən insanları ilə birlikdə
Maltaya sürgünə göndərdi.Onun zindan həyatı məşəqqətli olur. Ə.Ağaoğlu Malta əsarətində gözündən
şıkayətlənir. Sol gözündə görmə zəifliyi yaranır. Həbsxana həkimləri kənardan həkim tövsiyə edirlər. Gələn həkim
görməyən gözün çıxarılmalı olduğunu, yoxsa sol gözün də kor olaçagını söyləyir və əməliyyat üçün 50 ingilis lirəsi
istəyir. Bu iş üçün məsləkdaşı, zəngin bir dostundan pulu imkan olduğu zaman ödəmək, ölərsə uşaqlarının
dostunun uşaqlarına ödəməsi şərti ilə borc istəyir.Ancaq dostu: “Xeyr, Əhməd bəy, insan əsarətdə nə bor istəyər,
nə də borc verər” deyərək borc verməyi rədd edir. Bundan sora Ə.Ağaoğlu məsələni göz həkimi Eşat paşaya
danışır. Eşat paşa bu əməliyyatı aparır. Ə.Ağaoğlunun sağ gözü əməliyyatla çıxarılır. Bu hadisə Ə.Ağaoğlunu
dərindən yaralamışdı.Malta əsarətindən bəhs edərək insan ruhunun mayasındakı bütün eybəcərliklərin
açıqlandığını yazır (1, s.96). Səməd Ağaoğlu Ə.Ağaoğlunun Maltadan göndərdiyi məktublarında atasının
490
İstanbulda yalqız və pulsuz qoyduğu ailəsi üşün çırpındığını yazır. Səməd Ağaoğlu anasının atasına yazdığı
məktublara həmişə Əhməd can deyə başladığını, bu xitab tərzinin üsyan duyğuları içərisində olan anası üçün
böyük təsəlli olduğunu qeyd edir (3, s.122-123). Ömrü boyu yazıb-yaradan Əhməd bəy burada özünün ən
qiymətli əsərlərindən birini olan “Üç mədəniyyəti” əsərini yazmışdir.
1921-ci ilin mayında Maltadan qayıdandan sonra Əhməd bəy Ağaoğlu Ankaraya gedir. Ankara Höküməti
tərəfindən Mətbuat Ümümmüdiri təyin edilir. Eyni zamanda “Hakimiyyətu Milliyə” qəzetinin baş redaktoru
vəzifəsində işləməyə başlayır. Ə.Ağaoğlu Milli Mücadilənin rəsmi mətbuat orqanı olan “Hakimiyyəti Milliyyə”də
işləməklə yanaşı, Ankarada baş verənlər, inqilabın vəzifələri və məqsədləri haqqinda da məqalələr yazmışdır.
Ə.Ağaoğlu II (1923-1927) və III dönəm (1927-1932) Qarsdan millət vəkili seçilmişdi (171, s.203). 1931-ci ilə
qədər Ankara Universitetinin Hüquq fakültəsində Konstitusiya hüququndan dərs demişdir. Samet Ağaoğlu
Ankara Universitetinin hüquq fakültəsində atasının tələbəsi olmuşdur. 1930-cu ildə Mustafa Kamalın göstərişi ilə
cumhuriyyət partiyasının qurulmasında, ideologiyasının yaradılmasında və siyasi fəaliyyətində aktiv rol
oynamışdır. . Yeni Türkiyənin qurulmasında yaxından iştirak edən Əhməd Ağaoğlu doğru bildiyini qələmə alır,
qələmə aldığı ideyaların gerçəkləşməsi üçün yorulmadan çalışmışdır.Partiya fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra o,
siyasi həyatdan ayrılaraq 1933-cü ildən İstanbul Darülfünündə hüquq tarixindən dərs deməyə başlamışdır. 1933-
cü il onun üçün çox uğursuz il olmuşdur. O, çox sevdiyi və daima dəıdləşdiyi həyat yoldaşını itirir. Həyat yoldaşı
Sitarə xanımın itkisi qədər onu üzən ikinci daha bir itki 1938-ci ilin noyabr ayının 10-da Mustafa Kamal Atatürkün
ölümü olur. Samet Ağaoğlu qeyd edir ki, atası bu xəbəri eşidəndə çox üzülür və o tarixdən etibarən ən ümüdsiz
anlarında belə ağlına gətirmədiyi ölüm haqqında artıq ciddi düşünməyə başlamışdir. Qızı Tezərə yazdığı
məktubda Ə.Ağaoğlu Atatürkün ölünü 20 ildən bəri Türkiyəni öz varlığı ilə dolduran bir şəxsiyyətin itkisi kimi
dəyərləndirir. Ağaoğlunun fikrincə, ölkədəki hər kəsin gözü, qulağı, qəlbi, beyni Atatürklə doludur. Bu səbəbdən
də, onun itkisinə heç cür inanmaq olmur ( 4, s.62).
Ə.Ağaoğlu ömrünün son illərində “Kültür haftası”, “insan” dərgilərində məqalələr yazmışdır. 1939-cu ildə
mayın 19-da həyata gözlərini əbədi yummuşdur.
Əhməd Ağaoğlunun həm ictimai-siyasi fəaliyyəti, həm də elmi-bədii yaradıcılığı səmərəli və məhsuldar
olmuş, həyatı boyu mənsub olduğu milləti üçün yorulmadan çalışmış və böyük miras qoyub getmişdir. Həyatının
müxtəlif dövrlərində dünyagörüşü və siyasi düşüncəsi üç ana xətti üzərində cəmlənmişdir: İslamçılıq, Qrbçilik və
Türkçülük. O, Qərb mədəniyyətindən öyrənmək fikrini ardıcıl olaraq irəli sürmüş, İslama baxışlarında demokratik
mövqedən çıxış etmişdir.
Sonda onu demək istəyirik ki, Əhməd bəy Ağaoğlu Türkiyənin ictimai-siyasi və mədəni həyatına müsbət
təsir göstərməklə yanaşı, həm də Türkiyə ilə Azərbaycan arasında tarixən mövcud olan əlaqələrin daha da
möhkəmləndirilməsi uğrunda fəal mübarizə aparmışdır.
Ədəbiyyat
1.Akal Gülsərən. Türk düşüncə və siyasi həyatında Əhməd Ağaoğlu. Bakı: AzAtaM, 2004.
2. Akçura Yusif. Türkçülük. Türkçülügün Tarihi Gelişimi, İstanbul: Türk Kültür Yayını, 1978.
3.Ağaoğlu Samet. Babamdan Hatiralar. Ankara: Ağaoğlu Külliyyatı, 1940.
4.Ağaoğlu Samet. Ögretmen Cafur. İstanbul: Varlıq Yayım Evi, 1953.
5.Bayat Ali Haydar. Hüseynzade Ali Bey. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 1998.
6.Bəşirova Könül. Azərbaycan-Türkiyə əməkdaşlığı tarix və geosiyasət müstəvisində. Tarix və onun
problemləri, №4, 2009.
7.Документы по русской политике в Закафгазье. Вып.1, Ваку:1920.
8. Hüseynova Fərqanə. Müstəqillik dövründə Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinin kulturoloji aspektləri. Bakı:
“Nurlan”,
9. Zakirqızı Aytək. Türk düşüncəsi və türkçülük tarixi haqqında. Bakı: Elm və təhsil, 2014.
491
QADININ DİN, CƏMİYYƏT VƏ AİLƏDƏ YERİ: ƏHMƏD BƏY AĞAOĞLUNUN “İSLAMA
GÖRƏ VƏ MÜSƏLMANLIQDA QADIN” ƏSƏRİ ƏSASINDA
Bəsirə ƏZIZƏLIYEVA*
Serhan ÇINAR**
Özet
Ahmet bey Ağaoğlu (1869-1939) XIX. Yüzyılın sonu XX. Yüzyılın başlarında yaşamış ünlü Azerbaycan edibî ve
düşünürüdür. Ömrünü Azerbaycan ve Türkiyede geçirmiş Ahmet bey Ağaoğlu Türk dünyasının bir sıra önemli
konularına değinmiş, Azerbaycan ve Türkiyenin medeni, sosyal ve siyasi yaşamında etkin olmuştur.
Toplumun gelişmesinde ve bilinçlenmesinde kadının önemli konumuna dikkat çeken Ağaoğlu, birçok
eserinde bu konuyu ele almıştır. Edibin “İslama ve Müslümanlara göre kadın” isimli eseri bu açıdan önem
taşımaktadır. “İslama ve Müslümanlara göre kadın” isimli eserinde Ahmet bey Ağaoğlu İslam dinin ortaya
çıkmasından başlayarak XX. Yüzyılda çağdaşı olduğu döneme kadar kadının konumunu tahlil etmiş, İslam dininde
kadının yeri, onun toplumdaki rolünü araştırmış ve Batı dünyasındaki kadının konumuyla kıyaslama yapmıştır. Bir
düşünür olarak o, toplumda reformdan yana olmuş, sorunları da çağının kültürel ve siyasî gelişimini göz önünde
bulundurarak çözmeden yana olmuştur. İslamın gelişine kadar Türk dünyasında kadının toplumdaki konumu ve
ona olan bakış açısının ele alınması da bu eserin önemli kısımlarındandır.
Giriş
Əhməd bəy Ağaoğlu (1869-1939) XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində yaşamış görkəmli Azərbaycan ədibi və
ictimai xadimidir. Ömrünü Azərbaycan və Türkiyədə geçirmiş Əhməd bəy Ağaoğlu Türk dünyasının bir sıra önəmli
məsələlərini qələmə almış, hər iki qardaş ölkənin mədəni, sosial və siyasi həyatında fəal rol oynamışdır.
Cəmiyyətin formalaşması və inkişafında qadının önəmli roluna diqqət çəkən Ə.Ağaoğlu bir çox əsərlərində
sözügedən məsələyə münasibət göstərmişdir. Yazıçının “İslama görə və müsəlmanlıqda qadın” adlı əsəri bu
baxımdan mühüm əhəmiyyətə malikdir. “Əhməd bəy Ağaoğlu bu əsəri ilə İslam və türk dünyasının silkinib
yüksəlməsi hərəkətinin təməl şərtlərinin nə olduğunu, o vaxt içində yaşadığı sosial və siyasi mühitin cürbəcür
təqiblərinə baxmayaraq cəsarətlə irəli sürə bilmişdir”1. Əsərdə yazıçı İslam dinindən öncə və onun meydana
gəlməsindən başlayaraq XX əsrdə çağdaşı olduğu dönəmə qədər qadının rolunu təhlil etmiş, İslam dinində
qadının yeri, ona cəmiyyətdə verilmiş haqqları araşdırmış və yeri gəldikçə Qərb dünyası ilə də müqayisələr
aparmışdır. Bir ədib və ictimai xadim kimi Ə.Ağaoğlu islahatların tərəfdarı olmuş, problemləri mədəni və siyasi
inkişafi nəzərə alaraq dəyərləndirmək və həll etmək tərəfdarı kimi çıxış etmişdir. İslamın meydana gəlməsinə
qədər və islamın yayıldığı dövrdə Türk dünyasında qadının cəmiyyətdəki rolu və qadınlara olan münasibətin
əsərdə öz yerini tapması da önəmli məsələlərdən biridir.
“İslama görə və müsəlmanlıqda qadın” əsərinin əsas mövzusu.
Əsər 1901-ci ildə Tiflisdə rus dilində çap olunmuşdur. Əsər giriş və üç bölümdən ibarətdir.
“İslama görə və müsəlmanlıqda qadın” əsəri zamanın çox mühüm aktuallığı kimi meydana çıxmış, qlobal
düşüncənin dövrün tələblərinin müsəlman cəmiyyətindəki qadınların vəziyyəti ilə nə qədər uyğun olub-olmaması
sualı araşdırılmışdır. Əsərin yazıldığı dövrdə feminizmin geniş vüsət aldığı, Avropa və Amerika ölkələrində
qadınların cəmiyyətdəki yeri və mövqeyi sahəsində bir sıra dəyişikliklərin baş verdiyini diqqətə çəkən Ə.Ağaoğlu
iki əsas səbəbi göstərmişdir: 1. Həyat şərtlərinin ağırlaşmasının ailə təməllərini sarsıdaraq qadınların öz həyatları
uğrunda müstəqil fəaliyyətinə gətirib çıxarmış. 2. Haqq və ədalət qavramlarının inkişafı əsirlərlə zəif cins hesab
edilən qadınlar haqqındakı sterotipləri dağıtmış və onların hüquqlarını qoruyan bir sıra cərəyanlar meydana
çıxmışdır. Belə bir şəraitdə müsəlman qadınlarının vəziyyəti necədir? Ahməd bəy Ağaoğlu, ilk növbədə, bu suala
cavab axtarır.
* Dos.Dr. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu.

** Gumilev Eurasia Universitesi.
1 Əziz Mirəhmədov. Əhməd bəy Ağaoğlu, Bakı, Ərgünəş, 2014, s. 52.
492
Məlumdur ki, Şərq ölkələrində, müsəlman Şərqində də sözügedən dövrdə qadınların hüquqlarının müdafiəsi
haqqında bəzi fikir və mülahizələr formalaşmışdır. Ə.Ağaoğlu da İstanbul və Qahirədə, Türk və ərəb şəhərlərində
belə bir cəhdlərin olduğunu diqqətə çatdırmışdır. Avropada təhsili almış insanların bu sahədəki fəaliyyətinə işarə
edən ictimai xadim əsas məqsədini belə ifadə edir: “Biz müsəlman qadınının durumundan bəhs edərkən sadəcə
Müsəlman xalqını düşünməkdəyik. O xalq ki, alafranqa yaşayan yüksək təbəqəli dindaşlarına zındık gözü ilə
baxar”2. Ona görə də Ə.Ağaoğlu “qadınların iztirabına qulaq verən əzmli bir ruh sahibi çıxmayacaqmı?”,
“müsəlmanlar mənəvi və sosyal aləmdə bir irəliləmə göstərməyəcəkmi?” suallarına cavab axtarmağa çalışır.
Burada ilk olaraq yazıçı “İslam və qadın” probleminə diqqət çəkməyə çalışır. Qərb fikri və ədəbiyyatında uzun
əsrlərdən bəri meydana çıxmış “İslamın mənəvi və sosial inkişafa zidd” olması fikri, müəllifə görə, Qərbin
müsəlman düşüncəsinə düşmən mövqedə olan Bizans və latın ədəbiyyatının təsirində qalması məsələsi ilə bağlı
olmuşdur.
Orta əsrlərdə Qərb İslamı necə görürdü? Əhməd bə Ağaoğlu orta əsrlərdə Qərbdə İslam dini və
Məhəmməd peyğəmbər haqqındakı fikirlərin çox yalnış olduğunu, hətta Dantenin məşhur “İlahi komediya”
əsərində İslam peyğəmbərini ilk çağ filosofları ilə yanaşı qoymaq istəyinə görə təqiblərə məruz qaldığını, əksər
yazıçı və fikir adamlarının isə yalnış tendensiyanı davam etdirərək islama yalançı din kimi yanaşdığını təəssüf hissi
ilə qələmə alır. Hətta fransız yazıçısı Volterin papa yanında mövqeyini möhkəmləndirmək məqsədilə İslam dininə
qarşı çıxışlarını xatırladır.
Əhməd bəy Ağaoğlu XIX əsrin birinci yarısında da Qərbdə İslama qarşı doğru olmayan münasibətin davam
etdiyini qeyd edərək yalnız sözügedən əsrin ikinci yarısında obyektiv fikirlərin meydana çıxdığını yazır. Həqiqətən
də XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Qərb və Şərq ölkələri arasında əlaqələr də inkişaf etmiş, Qərbin İslam və
Şərqin digər dəyərləri haqqındakı görüşlərində həqiqətə uyğun dəyişikliklər müşahidə olunmağa başlamışdır.
Əhməd bəy Ağaoğlu XX əsrdə dünyada bütün sahələrdə obyektiv münasibətin ön plana keçdiyini yazaraq
İslama münasibəti də həmin kontekstdə nəzərdən keçirir. Yazıçının “Şarkiyat elmi” adlandırdığı orientalizmin
inkişaf məsələlərinə çox ciddi elmi rakursadan yanaşması müasir dövrümüz üçün də əhəmiyyətlidir:
“Zamanımızda... inkişaf edən Şərqiyyıt elmi Şərq bilgisinə, çeşidli dinlərə olduğu qədər, Məhəmmədə və onun
inamına dair bu günə qədər olan görüşləri tamamilə alt-üst etdi... O (Məhəmməd p.) orjinal, yeni və son dərəcə
yüksək fikirləri ilə dünyanın sarsıtmış olan bir islahatçıdır”3. Burada bir məsələ xüsusilə diqqəti çəkir. Əsərin əsas
mövzusu İslam dinində qadına münasibət olduğu üçün həmin məntiqdən çıxış edərək Ə.Ağaoğlu Həzrəti-
Məryəmə “Quran”da olan münasibəti xristianlıqla müqayisə etmişdir: “Müsəlmanlar arasında Məryəm bəzi
xristian məzhəblərindən daha çox hörmətə layiq görülür. Qızı Fatiməni mədh etmək isitəyən Məhəmməd “Ruhul-
Qudsun” anası Məryəmdən sonra Fatimə qadınlar arasında ikinci gəlir” demişdir. “Quranın bir çox yerində “mən
İsanın gerçək dinini canlandırmağa gəldim” cümləsi təkrarlanmaqdadır”4 deyən Ağaoğlu ingilis orientalisti
M.Müller və rus filosofu Solovyovun Şərqə obyektiv münasibətini örnək gətirsə də, geniş cəmiyyət arasında
ənənəvi tendensiyanın davam etdiyini təəssüf hissi ilə bildirir.
Din və cəmiyyət məsələsinə Ə.Ağaoğlu özünəməxsus münasibət göstərir. Müəllifə görə, dinin cəmiyyətə
təsiri cəmiyyətin dinə təsirindən az deyil, ona görə də müəllif bütün problemlərin arxasında dini məsələlərin
dayanması kimi yalnış fikirləri təkzib edir. Buradan çıxış edərək müsəlman qadınının müasir vəziyyəti ilə
musəlmanlığın ona verdiyi məziyyətləri və ilk müsəlman cəmiyyətindəki qadının vəziyyətini müqayisə etmişdir.
Ə.Ağaoğlu müasiri olduğu dövr üçün müəsəlmanlığın orta çağını yaşadığını söyləyərək orta əsrlərdə Qərb
dünyasında baş verən ziddiyyətlərin xristianlıqla birbaşa əlaqəsi olmadığı kimi islam dininin də müsəlman
cəmiyyətindəki problemlərin səbəbi kimi qiymətləndirilməsinin doğru olmadığını əsaslandırır. Ə.Ağaoğlu islam
dininin qadınlara verdiyi dəyəri göstərmək üçün öncə dinin meydana gəlməsindən öncəki ərəb həyatına nəzər
salır: “O dövrdə elə bir varlı ərəb göstərə bilməzsən ki, 15, 20 hətta 100 arvadı olmasın. Bu qadınlar bütün
haqqlardan məhrum idilər. Hə ərlərinin, nə də kişi qohumlarının mirasına sahib ola bilməzdirlər. Qız ataları
müqəddəs bir ənənə olaraq qızlarına istədiklərini etmək haqqına sahib idilər. Daha beşikdə ikən onu istədiklərinə
nigahlaya bilirdilər (daha doğrusu vəd edirdilər). Məhəmməd ilk vaazlarında böyük bir səmimiyyətlə çevrəsində
qadınlarla bağlı bu barbar ənənələr əleyhinə çıxmağa başladı. Bu soylu, bu duyğulu varlığı Ərəbistandakı
qadınların vəziyyəti kimi heç bir şey belə həyacana gətirmirdi”5.
2 Ağaoğlu Ahmet. İslamiyette kadın (çev. Asan Ali Ediz). Ankara: Birey ve Toplum yayınları, 1985, s.15.
3 Ağaoğlu, Age., s.19.
4 A.g.k.
5 Ağaoğlu Ahmet. İslamiyette kadın (çev. Asan Ali Ediz). Ankara: Birey ve Toplum yayınları, 1985, s. 26.
493
Əsərin “İslam qaynaqlarına görə qadın” adı ikinci bölümündə İslamda qadına olan yüksək münasibət daha
aydın şəkildə ifadə olunmuşdur. Müəllifə görə, yalnız “Quran”da qadınlardan bəhs edən “Əl-Nisa” surəsinin
olması belə peyğəmbərin qadın məsələsinə nə qədər böyük önəm verdiyini göstərməkdədir. Ə.Ağaoğlu fikirlərini
aydın şəkildə ifadə etmək üçün həmin surədən bir ayəni təqdim edir: “Ey insanlar! Sizi eyni maddədən yaradan,
ondan da bərabərini yaradan və ikisindən də bir çox kişilər və qadınlar çoxaldıb yaradan Allahdan korxun!”6.
Müəllifə görə, bu həm bütpərəstliyə qarşı çıxır, həm də qadınların cəmiyyətdəki yerini yeni baxışdan
dəyərləndirirdi. Ərəb cəmiyyətində qız uşaqlarının diri-diri basdırılması məsələsi əsərdə xüsusilə diqqətə çatdırılır,
İslam dininin bu sahədə gördüyü önəmli işlər göstərilir. Ə.Ağaoğlu Quranda və bəzi hədislərdə qız uşaqlarının
doğulmasının ailəyə xosbəxtlik gətirməsinə işarə edən Allahın müjdəsi kimi göstərildiyini yazır. Yazıçının əsərdə
nümunə gətirdiyi bir hədisdə qız uşaqlarını diri-diri öldürən atalar “ürəyi insanlıq duyğularından məhrum qalmış”,
“insanlara bəxş olunan ən yüksək zövqlərdən birini dadmayan”lar şəklində adlandırılmışdır7. İkinsi bölümdə
“Məhəmmədin qadınlara verdiyi haqqlar” adlı bir başlıq yer almışdır. Burada deyilir: “Peyğəmbər bir başqa
münasibətlə “Allah cənnəti anaların ayaqları altına sərdi” demişdir. Beləcə qadınların mənəvi dəyərini ucaldan
Məhəmməd onlara elə geniş haqqlar verdi ki, Fransa kimi bu günün bəzi məmləkətləri belə hələ bu haqqları
tanımaq cəsarəti göstərməmişdir”8. Göründüyü kimi, müəllif islam dəyərlərini və qadınlara verilmiş hüquqları
Qərb dünyası ilə də müqayisə etmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Ə.Ağaoğlunun müasiri olduğu dövr üçün
sözügedən məsələləri qələmə alması çox mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. İslama görə, ailə, cəmiyyət, miras,
evlilik, idarəetmə kimi mühüm sahələrdə qadınların hüquqları da Ə.Ağaoğlu tərəfindən əsərdə sadalanmışdır.
“İslamın qadına verdiyi dəyər” bölümündə də daha çox ailə və nigah məsələlərində qadınlara verilən haqqlar və
üstünlüklərdən bəhs edilmişdir.
Əsərin ən maraqlı və hətta zamanımız üçün də aktual olan bölümlərindən biri də “Birdən artıq evlənmə
məsələsi” adlanır. Artıq nəzərdən keçirdiyimiz kimi, Ə.Ağaoğlu İslamın meydana gəlməsindən əvvəl ərəb və bir
sıra Şərq toplumlarında çoxarvadlılığın geniş yayıldığını qeyd etmişdir. İslam dininin bu ənənəvi tendensiyanı
qıraraq tək qadınla evləməyə apardığı yolu yazıçı məntiqli şəkildə ifadə edir. Ə.Ağaoğlu İslamın öncə çoxarvadlılığı
dörd qadınla məhdudlaşdırdığını və burada da qoyulan şərtlərin kişilər tərəfindən yerinə yetirilməsinin mümkün
olmayacağını, günaha girməkdən çəkinənlərin isə yalnız bir qadınla evlənməklə kifayətlənəcəyini ardıcıllıqla və
dini mənbələrdən gətirilmiş nümunələrlə izah etmişdir. Ə.Ağaoğlu “Quran”dan belə bir nümunə gətirir: “Ən yaxşı
arzularınıza rəğmən qadınlarınız arasında bərabərlik göstərməyə, onlara qarşı adil olmağa gücünüz
yetməyəcəkdir”9. Çünki yazıçı qeyd edir ki, qadınlara qarşı ərlərindən tələb olunan ədalət və bərabərlik yalnız
maddi sahədə və davranışlarda deyil, duyğularda da olmalı idi. Deməli, bunun da qeyri-mümkün olması kişilərin
yalnız bir qadınla evlənmələrinə gətirib çıxarır, çünki əks halda günaha batacaqlardır. “Quran”dan belə bir
nümunə gətirilir: “Qadınlarınıza qarşı adil olmayacağınıza dair sizi qorxudan bir səbəb varsa, o zaman tək qadın
alın. Ədalətsizliyə yer verməkdən, günaha girməkdən sizi qoruyacaq ən yaxşı yol budur”10. Buna görə də Ağaoğlu
qadın məsələsində İslamı tənqid edən Qərb yazıçılarına qarşı çıxır, İslamın Asiyada qadını yüksəltdiyini, o zamana
qədər Şərqdə ona verilməmiş hüquqların verdiyini göstərir. Çarşab haqqındakı bölümdə də islamda qadınların
örtülməsi məsələsinə diqqət yetirilmişdir.
Əsərin üçüncü bölümü “Müsəlmanlıqda qadınlığın gelişməsi və qadının bu günkü vəziyyəti” adlanır.
Ə.Ağaoğlu müsəlmanlıqda qadınların inkişaf tarixini dörd dövrə bölür: 1. Əməvilərin hakimiyyətə gəlişinə qədərki
dövr, 2. Əməvilərdən Türk hakimiyyətinə qədərki dövr. 3.Türk hakimiyyəti dövrü. 4. Qadının enməsi dövrü.
İslamın ilk dönəmindəki qadınlardan bəhs edərkən Ə.Ağaoğlu Xədicəni nümunə göstərir: “Xədicə necə
dəfə öyüdləri, şəfqətləri, cəsarət verən sözləriylə onun sarsılan imanını qüvvətləndirmiş, o zaman hər kəsə bir
dəlilik kimi görünən vəzifəsinə davam etməsi üçün ona yeni bir qüvvət və enerji aşılamışdır”11. İslamın təbliğində
fəal iştirak edən ilk müsəlman qadınları bu dövrün dəyərləri kimi qiymətləndirilr. Bu dövrün ən aktiv
qadınlarından biri kimi Ə.Ağaoğlu peyğəmbərin qızı Fatiməni göstərir: “Uysallığı, yumşak başlılığı, fəziləti, çevrəsi
üzərində sosial təsiri, onu hər dönəmdə bütün dünyanın ideal qadını halına gətirmişdir”12. Fatimə və Əlinin ailəsi
yazıçıya görə kişi və qadın münasibətləri, eləcə də uşaqlara diqqət və qayğı baxımından ideal bir örnək idi.
6 A.g.k., s. 27.
7 A.g.k., s. 29.
8 A.g.k., s. 29.
10 A.g.k.
11 A.g.k., s. 38.
12 A.g.k., s. 41.
494
Əsərdə Ə.Ağaoğlu Əməvilər və Abbasilər dövründəki qadınları da nəzərdən keçirmişdir. Yazıçı çox mühüm
bir məsələyə diqqət yetirir: “O dövrün qadınları yalnız qanun, din, “ənənə” öyrənməklə kifayətlənmir, şeir,
ədəbiyyat, nitq mədəniyyəti, kaliqrafiya da öyrənirdilər”13. Bütün elm sahələrinə maraqlı olan qadınlar arasında
yazıçı Hişamə və Vəlidə adlı ərəb qadınlarını örnək gətirir.
Əsərin ən önəmli hissələrindən biri “Türk və tatarlarda qadın hissəsidir. İslamın qəbulundan öncə türklərdə
qadınların sərbəst olduğunu qeyd edən yazıçı yazır: “İslamlıq Türk –Tatar qadınları arasında ənənələri meydana
gətirdiyi durumu sadəcə qəbul etdi. Bu hal onların əcəmlərlə qaynaşmasına qədər davam etdi.
XIII əsrin başlanğıcında Asiyadan səyahət edən... İbni Batuta o dövr Türk-Tatarların qadına qarşı göstərdikləri
hörmətə və qadının faydalanmaqda olduğu özgürlüyə təəccüblənmişdir”14. Türklərin təhsilə hər zaman maraqlı
olduqlarını da yazıçı ayrıca vurğulamışdır. “Türk və tatar qadınları daha bundan çox öncə Bağdat xəlifələrinin və
ərəb uyğarlığının qüdrət və şöhrətinin ən parlaq dönəmlərində göstərdikləri yüksək qabiliyyətlərlə ərəbləri
təəccübləndirirdilər”15. Əsərdə türk qadınları gözəl, zəkalı, tez qavrayan qadınlar kimi qeyd olunur, Bağdad
xəlifələri Harun Rəsid, Məmun və digərlərinin türk qanı daşıdıqları yazılır.Türklərin Qərbi Asiyanı istila etdikdən
sonra qadınların Misirdə Məmluklar, Anadoluda Səlcuklar, İranda Atabəylər daxilində çox uğurları müşahidə
olunur. Yazıçı Türk qadınları arasında Xədicə və Turhan Xatunun məktəblər açılmasında böyük rolu olduğunu
qeyd edir. Atabəylərdən olan Alma xatunun Şirazda hökmdarlıq etməsi yazılır.
Nəticə
Nəticə olaraq Ə.Ağaoğlu müsəlman cəmiyyətinin inkişafında qadınların mühüm rolu olduğunu göstərməyə
çalışır: “Müsəlmanların qurtuluşu onların maddi, mənəvi, siyasi yüksəlişi sadəcə iki məsələni; qadın məsələsi və
əlifba islahatının həll edilməsinə bağlıdır. Bu günün müsəlman qadını sərbəst və bilikli ana, bir eş olmaq şərtiylə
sosial vəzifələrini faydalı bir şəkildə başara bilir. Ancaq bu şərtlər altında o uşaqlarına sosial həyatda çox önəmli
olan sağlam bir xarakter və iradə aşılaya bilir. Onlara yüksək duyğular, soylu düşüncələr aşılaya bilir”.
Əsərin sonunda bir daha Əhməd bəy Ağaoğlu İslamın cəmiyyətdəki problemlərin qaynağı kimi göstərilməsi
fikrini təkzib edir: “Təkrar edəlim: nə Quran, nə şəriət yeniliyə əngəl deyildir. Ancaq bunların təbliğatçıları, üləma
və şeyxlər şəxsi mənfəətləri uğruna müsəlmanlığa əsli ilə uyğunlaşmayan sifətlər vermişlər”16.
Kaynakça
Ağaoğlu Ahmet. İslamiyette kadın (çev. Asan Ali Ediz). Ankara: Birey ve Toplum yayınları, 1985.
Mirəhmədov Əziz. Əhməd bəy Ağaoğlu. Bakı: Ərgünəş, 2014.
Quliyev Vilayət. Ağaoğlular. Bakı: Ozan, 1997.
Quran. Bakı: Möminin nəşriyyatı, 2001.
13 A.g.k., s. 42.
15 A.g.k.
16 A.g.k., s. 60.
495
AHMET AĞAOĞLU'NUN TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNE KATKILARI: TÜRKÇÜLÜĞÜ,
İSLAMCILIK'LA UZLAŞTIRMA FAALİYETLERİ
Mustafa EĞİLMEZ*
Celil BOZKURT**
Giriş
Osmanlı Devletinde Türk milliyetçiliğinin 2. Meşrutiyet öncesinde dil, tarih ve edebiyat sahalarındaki
çalışmalarla temelleri atılmış, milletin hayatında din kadar önemli bir unsur haline gelen milliyet duygusu da
önem kazanmaya başlamıştır. Fakat ırka dayalı bir milliyetçilik anlayışı devletin çözülmesini hızlandıracağından
milliyetçilik anlayışı daha çok milli kültürü inşa etmede kullanılmıştır. II. Meşrutiyet'in ilamıyla birlikte milliyetçilik,
özellikle Rusya'dan gelen aydınların etkisiyle siyasi bir çehre kazanmaya başlamıştır.1
Rusya'da Çarlık rejiminden kaçarak Osmanlı'ya sığınan Türk aydınları, Türkiye'de önce kültürel, sonra siyasi
Türkçülüğün gelişmesine önemli katkılar sunmuştur.2 Gaspıralı İsmail Bey, Yusuf Akçura ve Ahmet Ağaoğlu gibi
aydınlar bu hareketin önde gelenleridir. Azerbaycanlı bir aydın olan Ahmet Ağaoğlu, basın yayın faaliyetleri ve
Türk siyasetindeki etkinliğiyle Türkçü hareketin ideologları arasında yer almıştır. Bu araştırmada Ahmet
Ağaoğlu'nun kavramsal olarak milliyetçiliğe bakışı ve Türkçülükle İslamcılığı uzlaştırma çabaları incelenecektir.
1.Ahmet Ağaoğlu’nun Biyografisi
Ahmet Ağaoğlu, 1869 yılında Azerbaycan'ın Rusya tarafından yönetilen Karabağ bölgesindeki Şusa kentinde
dünyaya geldi. Dedesi Mirza İbrahim, Şusa'nın en meşhur âlimlerinden olup, hattat ve şair olarak da
tanınmaktadır. Babası Mirza Hasan ve amcası Mirza Muhammed de kendi devirlerine göre mükemmelen tahsil
görmüşlerdi.3 Ahmet Ağaoğlu, ananevi bir Şark ilmi muhitinde terbiye görmüş, Şark ilimlerini, Şark medeniyetini
derinden benimsemiş, onun talim-terbiyesinde aile muhitinin büyük rolü olmuştur. O, Şusa'da ilim ve irfan olarak
herkesten seçkin bir ailede terbiye görmüştü. Ana dil dışında Arapça, Farsça ve Rusçayı da iyi bilmekteydi. Onun
yetişmesinde amcaları büyük katkılar sağlamışlardı. 4 İlkokulu mahalle mektebinde okuyan Ağaoğlu, burada
Farsça ve Türkçe gramer ağırlıklı eğitim görmüş, bir hocadan da özel Arapça dersi almıştır.
Ağaoğlu, Bakü yıllarında mesaisini Azerbaycan'da milliyetçiliğin gelişmesine ve Türkçülük bilincinin
oluşmasına harcamıştır.5 II. Meşrutiyet Dönemi'nden sonra İstanbul'a gelen Ağaoğlu, Agayef soyadını bırakıp
Ağaoğlu soyadını kullanmaya başladı. İstanbul'da Türk Yurdu ve Türk Ocağı gibi ilk Türkçü derneklerin kurucuları
arasında yer aldı, Ziya Gökalp ve Yusuf Akçura gibi isimlerle Türkçülüğün formasyonuna ciddi katkılar sağladı.6
1914 yılında Osmanlı Meclis-i Mebusanı’na Afyon milletvekili olarak seçildi. 1915 yılında İttihat ve Terakki’nin
genel merkez üyesi oldu.7
Ağaoğlu, Ermenilerin 31 Mart 1918 tarihinde Azerbaycan'da yaptıkları katliam üzerine Ermenistan'a karşı
düzenlenen askeri harekâtta Kafkas İslam Ordusu'nda siyasi müşavir olarak görev aldı. Yeni kurulan Azerbaycan
Cumhuriyeti parlamentosuna seçildi. Böylelikle, Osmanlı ve Azerbaycan parlamentosunda aynı anda görev yaptı.
Paris Barış Konferansı’nda Devlet Başkanı Ali Merdan Bey ile birlikte Azerbaycan temsilcisi olarak seçildi. 30 Ekim
* Yrd. Doç. Dr. Kastamonu Üniversitesi. Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü
** Yrd. Doç. Dr. Düzce Üniversitesi. İşletme Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü
1 Yusuf Sarınay, Türk Milliyetçiliğin Tarihi Gelişimi ve Türk Ocakları 1912-1931, Ötüken Yay., İstanbul 1994, s.94.
2 Sarınay, s.53-61.
3 A. Holly Shisler, İki İmparatorluk Arasında, Ahmet Ağaoğlu ve Yeni Türkiye, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2005,
s.67-68.
4 Aybeniz Aliyeva Kengerli, Azerbaycan'da Romantik Türkçülük, (Azerbaycan Türkçesinden Aktaran: Meti Özarslan), Doğu
Kütüphanesi, İstanbul 2008, s.138.

5 Afgan Veliyev, Azerbaycan'da Yenileşme ve Milliyetçilik Hareketi, Kaprol İletişim, İstanbul 2005, s. 197.
6 Shisler, s.9.
7 Ufuk Özcan, Ahmet Ağaoğlu ve Rol Değişikliği, Kitabevi, İstanbul 2010, s.77.
496
1918'de yapılan Mondros Ateşkes Antlaşması'ndan sonra Osmanlı ordusunun Kafkaslardan çekilmesi üzerine
İstanbul'a döndü. 8
Ağaoğlu, Mütareke Dönemi'nde Ermenilere karşı suç işlemek ve asayişi tehdit etmek suçundan İngilizler
tarafından tutuklanıp Malta'ya sürgün edildi. Malta'da bulunduğu sırada “Üç Medeniyet” adlı kitabını yazdı.
Dünyanın üç büyük medeniyetinden Buda-Brahma Medeniyeti ile İslam Medeniyetinin çökmekte olduğunu, Batı
Uygarlığı modelinin benimsenmesi gerektiğini savundu. Kitap, 1927’de yayımlandı. Türk ordusunun Sakarya
Savaşı'nı kazanmasının ardından İngilizlerle yapılan esir değişimi antlaşmasından sonra İstanbul'a döndü. 9
Malta esaretinden dönen Ağaoğlu, Ankara'ya geçerek Milli Mücadele saflarına katıldı. Sonradan, TBMM
Hükümeti'nin oluşturduğu ve Anadolu insanını bilgilendirmeyi amaçlayan "İrşad Heyeti"ne seçildi. 29 Ekim
1921’de Kars’ta iken Ankara hükümeti tarafından Matbuat Genel Müdürlüğü görevine getirildi. Ağaoğlu,
Ankara’da basılmakta olan Hâkimiyet-i Milliye gazetesinin başyazarlığını üstlendi. 1923 yılında II. dönem Kars
milletvekili olarak TBMM’de yer aldı.10
Ağaoğlu, Cumhuriyet döneminde de aktif roller üstlendi. İnkılâplar konusunda Mustafa Kemal Atatürk'e
danışmanlık yaptı. 1924 Anayasası'nın hazırlanmasında büyük emekleri geçti. Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)
içinde liberal fikirleriyle temayüz ederken, bazı parti politikalarını da eleştirmekten geri durmadı. Türkiye'nin çok
partili hayata geçiş denemesinde 1930'da kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın kuruluşunda görev aldı. Partinin
önde gelen ideologlarından oldu. Partinin teşkilat yapısını ve siyasi faaliyetlerinin esasını belirleyen fırka tüzüğünü
hazırladı.11
Ağaoğlu, siyasetten ayrıldıktan sonra bir süre Darülfünun'da hocalık yaptı. 1933’de hükümete karşı
muhalefeti ile bilinen “Akın” gazetesini çıkarmaya başladı. Gazete, hükümetin devletçilik ve ekonomi politikasını
eleştirmekteydi. 119 sayı yayınlanan gazete sonradan kapatıldı. Hayatının son yıllarını Nişantaşı’ndaki evinde
geçiren Ağaoğlu, “Kültür Haftası” ve “İnsan” dergileri ile Cumhuriyet gazetesinde bir dizi yazılar yazdı. Karaciğer
kalp ve nefes darlığından muzdarip olan Ahmet Ağaoğlu, 19 Mayıs 1939’da İstanbul’da hayatını kaybetti. 12
2.Ağaoğlu’nda Türkçülük Anlayışı
Türkçülüğün formasyonunda Gaspıralı İsmail, Ahmet Ağaoğlu, Hüseyinzade Ali gibi Kafkas kökenli aydınların
önemli katkıları vardır. Bunlar arasında mümtaz bir yer işgal eden Ahmet Ağaoğlu'nun Azerbaycan'dan Türkiye'ye
uzanan kültür yolculuğu anlaşılmadan Türkçülüğün keyfiyeti yeterince anlaşılmaz.
Ahmet Ağaoğlu'nun milliyetçiliğe yüklediği anlam ve bu bağlamda ortaya koyduğu Türkçülük anlayışı
zamana göre değişkenlik arz eder. İkinci Meşrutiyet döneminde Ağaoğlu'nun milliyetçilik anlayışının liberal
Fransız milliyet teorileriyle büyük oranda örtüştüğü görülür. Onun Türkçülük anlayışı, militarist, yayılmacı ve ırkçı
Alman milliyetçi tezlerinden temel hususlarda ayrıldığı görülür.
Ağaoğlu'na göre milliyet, bireyi yetiştiği çevreye bağlayan ve dinamik bir yapıda bulunan maddi ve manevi
bağlardan ibarettir. Ağaoğlu, milliyetin kurucu unsurları arasında öncelikli olarak dili, ardından din, adet ve
görenekleri ve sonra da ortak tarih, vatan ve gelecek duygusunu görmüştür. Ağaoğlu, bu bağlamda ırka dair her
hangi bir vurguya ihtiyaç duymamıştır. 13 Dili, milliyetçiliğin kurucu unsurlarından biri olarak görmesine karşın
Ağaoğlu, dil birliği temelinde yükselen Turancılığa ilgi duymamıştır. Çünkü dil birliğinin tamamlayıcı ilkesi olarak
din birliğini görmüştür. Ağaoğlu, bundan dolayı Turani dil ailesi içinde oldukları iddia edilen, ancak Hıristiyanlığı
kabul etmiş olan Finleri, Macarları, Yakutları vb. milletleri Pantürkist birlik içinde görmemektedir. O'na göre
milletlerin teşekkülünde din, dilden sonra gelen bir unsurdur. Dolayısıyla ayrı dinlere mensup toplumların, aynı dil
grubunda bulunsalar bile sağlam bir birliktelik kurmaları güçtür. Din, insanları bir araya getiren en önemli ortak
paydalardan biridir. Ağaoğlu, dini "milliyetin ruhu ve mayası" olarak görmektedir. O'na göre milli dilin, örf ve
adetlerin oluşmasında dinin önemli derecede etkisi vardır. Türkler, Müslümanlığa geçmesinden beri İslam diniyle
sarsılmaz bir bağ kurmuştur. Bu nedenle, Türkçüler, İslamiyet akımını kabullenmek zorundadır. Ağaoğlu’na göre,
8 Kengerli, s.141.
9 Özcan, s.139-140.
10 Kengerli, s.142.
11 Yasin Cengiz, Serbest Cumhuriyet Fırkası ve Kapanışı Sonrasında Mutedil-Muhalif Bir Kimlik Olarak Ahmet Ağaoğlu ve
Basındaki Sesi: "Akın", Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2008, s.32-35.
12 Cengiz, s.37-38.
13 Özcan, s. 97.
497
Türklerin İslam dini ile bağlarını kabul etmeyenler, gerçek anlamda milliyetçi olamayacaklarını dile
getirmektedir.14
Ahmet Ağaoğlu'nun milliyetçilik anlayışında milli bilinç toplum dinamiğinde oldukça önemlidir. Ağaoğlu'na
göre, dil, din ve kan bağı tek başına bir milletin kimliğini belirlemede yetersiz kalmaktadır. Bu unsurların aynı anda
fakat uyumlu ve tutarlı bir şekilde sentezlenmesi gerekmektedir. Dil, din ve tarih ortaklığıyla birlikte milletin
kimlik inşasında belirleyici etken milli bilinçtir.15
Ağaoğlu'na göre, milli bilincin oluşmasında Fransız Devrimi'nden bu yana milli duygunun toplumsal
seferberliği oluşturması ve direniş yapması için çok faydalı bir araç olduğu anlaşılmaktadır. Ağaoğlu, Fransız
Devrimi ile milliyetçiliği ilişkilendirirken bu süreçte milli veya halk egemenliğinin bariz etkisine vurgu yapar. Milli
duygunun oluşması, ilerleme hedefi açısından kendi başına ve kendi içinde bir güç getirmez. Milli duygu ve milli
egemenlik, daha büyük bir sürecin parçası olan milli bilincin ortak ürünüdür.16
Ağaoğlu'na göre milli bilincin güçlendirilmesine yönelik bazı adımlar atılmalıdır. Öncelikle, Türklerin İslam'ı
Arap kültüründen arındırarak milli bir karaktere dönüştürmeleri gerekmektedir. Benzer şekilde Türkçe de yabancı
dillerin ve kelimelerin etkisinden kurtarılmalıdır. Böylelikle, Türkçe, dünya genelindeki bütün Türkler için ortak
duygu ve fikir dünyası oluşturabilecektir. Yine, milli duygularla güçlendirilen İslam da toplumun maddi ve manevi
dinamiklerini besleyen önemli bir güç haline gelecektir.17
Meşrutiyet yıllarında odaklandığı tarih görüşünün önemli ayaklarından biri de din olgusudur. Ağaoğlu, dini
aynen milliyet de olduğu gibi tarihî gelişimin dinamik bir unsuru olarak kabul etmekle birlikte, dini milliyete bağlı
bir olgu olarak görmüştür. O'na göre, batı medeniyetiyle kurulacak ilişkilerde dinin sosyal hayat içindeki rolünün
sınırlandırılması gerektiği üzerinde durmaktadır.
Meşrutiyet dönemi yazılarında Türkçülük ile İslamcılığı uzlaştırma gayretinde olduğu görülmektedir.
Türkçülükle İslamcılığı Meşrutiyet döneminin düşünce akımları olarak niteleyen Ağaoğlu, farklı misyonlarda
görülen bu iki akımının aslında aynı amaca yönelik faaliyet gösterdiklerini ifade etmektedir.
Ağaoğlu, milliyetçilik tarifinde zaman zaman İslamcı aydınlarla anlaşmazlığa düşmüştür. İslamcıların,
Müslümanların kendi kimliklerinden koparak sadece İslam potasında erimesi gerektiği yönündeki tezlerine karşı
çıkan Ağaoğlu, milli bilincin geliştirilmesinde, toplumun birlik ve beraberliğinde milli kimliğin korunmasını
kaçınılmaz görmektedir. Ağaoğlu'na göre, İslamcıların söz konusu tezi tarihin hiç bir döneminde pratikte
gerçekleşmemiştir. Ayrıca, milli kimliğin korunması ve güçlendirilmesi, aynı zamanda İslam'ın toplumda
yerleşmesine ve yayılmasına katkı sağlamaktadır.
3.Ağaoğlu’na Göre Müslümanların Geri Kalmalarının Sebepleri
Türkçü düşünürler, Müslüman toplumların Batı uygarlığı karşısında neden geri kaldığı üzerinde yıllarca kafa
yormuştur. Bazıları, İslam'ın dinî karakterinin bilime ve terakkiye mani olduğunu iddia ederken, bazıları da temel
sorunun İslam'ın karakterinden değil Müslüman toplumların maruz kaldığı iç ve dış sorunlardan kaynaklandığını
ileri sürmüşlerdir. Ahmet Ağaoğlu, geriliğin nedenini dinî yozlaşmadan ziyade, Müslümanların dünyanın değişen
şartlarına ayak uyduramaması ve dolayısıyla gelişen Batı'yı takip edememesine bağlamaktadır. Ağaoğlu, İslam
dünyasının geriliğini toplumu yönlendirme yetkisinde bulunan üç ana unsurun başarısızlığına bağlamaktadır.
Bunlar," ulema, ümera ve erbâb-ı kalem"dir. Ağaoğlu'na göre, söz konusu unsurlar topluma yön veren ve
topluma liderlik eden güç unsurlarıdır. Müslüman toplumlarda bu unsurlar, vazifelerini ve rollerini hakkıyla ifa
edememiştir. Devletin tepesindeki bu bozulmalar, doğal olarak topluma yansımış ve terakkiye mani olmuştur.
Ağaoğlu, Müslüman liderlerin İslam'dan uzaklaştıkları veya dini ihmal ettikleri kanaatinde değildir.
Ahmet Ağaoğlu, İslam'ın Asr-ı saadet dönemi olarak kabul edilen Hz. Muhammet'in yaşadığı çağı
Müslümanlara bir terakki modeli olarak sunmaktadır. Bu bağlamda Hz. Muhammet'i büyük bir lider ve inkılâpçı
olarak niteleyen Ağaoğlu, Müslümanlara öze dönüşü tavsiye ediyordu. Ağaoğlu, batılı siyasî ve sosyal kurumların
Müslüman milletler için model oluşturacağını, bunun da İslam'a aykırı bir tarafının olmadığı kanaatindeydi. O'na
göre, Hilafet gücünü sınırlandıran ve idari bir denetim mekanizması oluşturan "usul-ü meşveret" ve "icma-i
ümmet" gibi İslami kurumlar, Batı'nın gelişmiş demokrasisiyle bağdaşabilirdi. Ağaoğlu'na göre, İslam
medeniyetinin geri kalmasının nedeni kurumlarının yozlaşması ve işlevini yitirmesinden kaynaklanmaktaydı. Şayet
14 Özcan, s.98-99.
15 Özcan, s.100.
16 Shissler, s.51.
17 Ahmet Ağaoğlu, "Milli Cereyan", Türk Yurdu, s.2531.
498
bunlarda, Batı tarzında reform yapılırsa yeniden aktif hale getirilebilirdi. Ağaoğlu, Müslümanların İslam'ın
özünden sapmaksızın Batı medeniyetini yakalayıp terakki edebileceğini savunmaktaydı.18
Ağaoğlu'nun milliyetçi yorumlarında din olgusunun tartışmasız önemli bir konumu vardır. Ağaoğlu, dini
milliyetin ayrılmaz ve organik bir parçası olarak görmüştür. Buna göre, din, milliyetçi akımın "yedek" gücüdür.
Ağaoğlu İslamiyet'in kavmiyete engel olmadığı kanaatindedir. Kavmiyetin ırkçılık olmadığını vurgulayan Ağaoğlu,
milliyeti İslami metafor içerisinde değerlendirmiştir. Ağaoğlu, kavmiyeti modern anlamda milliyetle, şûrayı da
parlamentoyla eşdeğerde kullanmıştır. 19
Ağaoğlu, yazılarında İslamcılıkla Türkçülüğü tarihî bağlamda uzlaştırma çabasındadır. Bu bağlamda İslam
tarihinden örnekler vermektedir. Örneğin, İslam'ın milliyete aykırı olmadığını vurgularken İslam’ın doğuşunda din
olgusunun Arap birliğini kurmada aktif bir vazife gördüğünü belirtmektedir. "Gerçekte Ağaoğlu'nun kaygısı İslamcı
siyasete ideolojik destek sağlamak değil, İslamcı eleştiriyi yumuşatarak Türkçülüğe meşru bir zemin
hazırlamaktı"20
II. Meşrutiyet, Türk aydınlarına görüşlerini rahatça ortaya koyma fırsat vermiştir. Bu dönemde Ahmet
Ağaoğlu, yazılarında İslamcı akımın bazı temsilcileriyle kaçınılmaz bir çatışmaya girmiştir. Dönemin
İslamcılarından Babanzade Ahmet Naim, İslamcı yayın organları olan Sırat-ı Müstakim ve Sebilü’r-reşâd gibi
dergilerde etkili olurken, Ağaoğlu da Hikmet, Sırat-ı Müstakîm, Sebilü’r-reşâd daha sonra da Türkçülerin yayın
organı Türk Yurdu dergisinde görüşlerini savunmuştur. Ağaoğlu'yla Ahmet Naim'i karşı karşıya getiren gelişme,
Ahmet Naim'in 1914’te Sebilü’r-reşâd dergisinde "İslam’da Dava-yı Kavmiyet" adlı yazıyı yayımlamasıdır. Ahmet
Naim, burada İslam'ın kavmiyet gütmeyi reddettiğini, kavmiyetçiliğin Batılılar tarafından ülkeye sokulan zararlı bir
ideoloji olduğunu ve bunda Rusya kökenli Türkçülerin büyük rolü olduğunu iddia etmiştir.21 Ağaoğlu, Türk
Yurdu'nda yazdığı "İslam’da Davay-ı Milliyet" başlıklı yazıda Ahmet Naim'e cevap vermiş ve onun "asabiyet"le
"kavmiyeti" karıştırdığını ileri sürmüştür. Ağaoğlu, İslamiyet'in kavmiyeti değil asabiyeti reddettiğini ve milliyeti
teşvik ettiğini savunmuştur.22
4.Ağaoğlu’nda Batılılaşma Anlayışı
Ahmet Ağaoğlu, medeniyeti en geniş anlamıyla "hayat tarzı" olarak tanımlarken, onu "Hayatın bütün
tecellilerini, maddi ve manevi bütün olaylarını o kavram içine koymalıdır. O halde medeniyet, düşünce ve
tecessüs tarzından başlayarak giyiniş şekline kadar hayatın bütün olaylarını içine alır" şeklinde tarif etmiştir.23
Ahmet Ağaoğlu, Türkçü aydınlar içinde Batılılaşmayı en radikal şekilde savunanlardan biridir. O'na göre,
dünya tarihine damgasını vuran 3 medeniyet vardır. 1. Budha-Brahma, 2. İslam, 3. Batı medeniyeti. Ağaoğlu, Batı
medeniyetinin diğer medeniyetlere karşı üstün geldiğini ve diğerlerinin Batı'yı örnek alması gerektiğini
savunmuştur. Ağaoğlu; "Evet! Bu mağlubiyeti itiraf etmek zorunda kaldığımızdan biz de pek üzgünüz; fakat bunu
bir kere açık ve kesin surette itiraf etmelidir. Bizde hala kelimelerle oynayarak, gerçeği görmemekten hoşlanan
körler vardır. Fakat güneş gibi açık bir olayı inkâr etmek ahmaklığın ta kendisidir ve artık bu ahmaklıktan yakayı
kurtarmalıdır" ifadeleri kullanır.24 Hatta Batının sadece maddi medeniyet unsurlarının değil bütün varlıklarıyla
taklit edilmesi gerektiğini öne sürmüştür. 25 Ağaoğlu'na göre; "Bugün aramızda Avrupa medeniyetinin üstünlük
ve galebesini takdir etmeyen hemen hiçbir anlayışlı insan kalmamıştır. Fakat bu üstünlüğü, o medeniyetin yalnız
bazı unsurlarına, mesela bilim ve fennine bağlayarak, başka taraflarından vazgeçmek isteyenler vardır. Başka bir
deyişle, bu gibiler, Avrupa medeniyetinde görülen birçok noksan ve hatta iğrenç taraflardan kurtulmak niyetiyle,
o medeniyetin bir süzgeçten geçirilmesini istiyorlar. Bu gibi fikirleri söyleyenler samimi değillerse, cahiller
mantığına uymak isteyenlerdir. Samimi iseler, medeniyetin ne olduğunu hakkıyla takdir edemeyenlerdir.. Bir
medeniyet zümresi bölünemez bir bütündür, parçalanamaz. Süzgeçten geçirilemez. Galibiyet ve üstünlüğü
kazanan onun bütünüdür. Yoksa ayrı ayrı filan veyahut filan kısmı değildir. Avrupa sahasında bilim ve fen başka
çevrelerden ziyade gelişiyorsa, bunun sebepleri o çevrenin bütününde aranmalıdır. Bugünkü Avrupa bilim ve
fenni, doğrudan doğruya kendi şartlarının ve genel unsurlarının bir eseridir. Başka bir şey değildir." 26
18 Özcan, s.117-118.
19 Özcan, s.119.
20 Özcan, s.120.
21 Babanzâde Ahmed Naim, “İslam’da Da’vâ-yı Kavmiyet”, Sebîlürreşâd, C. 12, S. 293, 10 Nisan 1330 (1914), s. 114-128.
22 Ahmed Ağayef, “İslam’da Da’vâ-yı Milliyet”, Türk Yurdu, Yıl: 3, C. VI, S. 10, 1330/1914, s. 2320-2329.
23 Ahmet Ağaoğlu, Üç Medeniyet, Doğu Kitabevi, İstanbul 2013, s. 19.
24 Ağaoğlu, s. 22.
25 Ağaoğlu, s. 22.
26 Ağaoğlu, s. 23-24.
499
Ağaoğlu'na göre, medeniyet bir bütündür, parçalanamazdı. Türk dünyasının medeniyet tasavvurunda
yanıldığı nokta, medeniyet unsurlarını parça parça almak istemesiydi. Böylelikle, yapılan reformlar temelsiz kalmış
ve istenilen sonuç alınamamıştır. Ağaoğlu'nun sorguladığı başka bir husus, medeniyetin bütün varlığıyla
iktibasında milli kimliğimizin nasıl korunacağı sorusuydu?
Ağaoğlu, milletlerin değişmez kabul edilen bütün unsurlarının değişebileceğine işaret etmektedir. Tarihten,
buna değişik deliller sunmaktadır. Ağaoğlu'na göre, milli şahsiyet, doğuştandır ve her durumda kendini muhafaza
edebilir. "Milli şahsiyeti hareketsizlik öldürür. Gerek fertlerde ve gerek milletlerde hayat, ne kadar koyu ve
kuvvetli ise, şahsiyet de o nispette ziyadedir"
Sonuç
II. Meşrutiyet Döneminde Türk milliyetçiliği, siyasi bir nitelik kazanarak Türkçülüğe dönüşmüştür.
Türkçülüğün yayılmasında Çarlık Rusya’sından kaçarak Osmanlıya sığınan Türk aydınlarının önemli katkıları
olmuştur. Bu aydınlardan biri olan Ahmet Ağaoğlu, Türkçülüğün gelişmesinde ve bir ideoloji olarak
savunulmasında öncülük etmiştir. Ağaoğlu’nun Türkçülükle ilgili görüşleri, Türk milliyetçiliğinin genetik kodlarının
belirlenmesinde kilit rol oynamıştır.
Ağaoğlu, milliyet kavramının dinle zıtlaşmadığını, aksine İslam’ın kavmiyet bağlamında milliyet bilincini canlı
tuttuğunu ve bunu teşvik ettiğini savunmuştur. Ağaoğlu, milliyet kavramının inkişafında dine önemli roller
biçmiştir. Ona göre, din milliyetin ruhunu teşkil eder ve din birliği olmadan Türkçülükten bahsedilemez. Ağaoğlu,
bu bağlamda Türk dil grubu içinde yer almasına karşın farklı dinleri benimseyen Türk topluluklarını aynı birlik
içinde görmez. Ağaoğlu'nun ayırıcı vasıflarından biri de medeniyetlerin mücadelesinde Batı medeniyetinin mutlak
üstünlüğüne vurgu yaparak İslam âlemine Batıyı model göstermiştir. Ağaoğlu, İslam Medeniyetinin geri
kalmışlığını dinin yozlaşmasından ziyade Müslümanların Batı karşısında düştüğü aciz durumla açıklar.
Kaynakça
Ağaoğlu, Ahmet, Üç Medeniyet, Doğu Kitabevi, İstanbul 2013.
Ağaoğlu, Ahmet, "Milli Cereyan", Türk Yurdu, s.2531.
Ağayef, Ahmed, “İslam’da Da’vâ-yı Milliyet”, Türk Yurdu, Yıl: 3, C. VI, S. 10, 1330/1914, s. 2320-2329.
Cengiz, Yasin, Serbest Cumhuriyet Fırkası ve Kapanışı Sonrasında Mutedil-Muhalif Bir Kimlik Olarak Ahmet
Ağaoğlu ve Basındaki Sesi: "Akın", Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Konya 2008.
Kengerli, Aybeniz Aliyeva, Azerbaycan'da Romantik Türkçülük, (Azerbaycan Türkçesinden Aktaran: Metni
Özarslan), Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2008.
Naim, Babanzâde Ahmed, “İslam’da Da’vâ-yı Kavmiyet”, Sebîlürreşâd, C. 12, S. 293, 10 Nisan 1330 (1914), s.
114-128.
Özcan, Ufuk, Ahmet Ağaoğlu ve Rol Değişikliği, Kitabevi, İstanbul 2010.
Sarınay, Yusuf, Türk Milliyetçiliğin Tarihi Gelişimi ve Türk Ocakları 1912-1931, Ötüken, İstanbul 1994.
Sebilürreşad
Shisler, A. Holly, İki İmparatorluk Arasında, Ahmet Ağaoğlu ve Yeni Türkiye, İstanbul Bilgi Üniversitesi
Türk Yurdu
Veliyev, Afgan, Azerbaycan'da Yenileşme ve Milliyetçilik Hareketi, Kaprol İletişim, İstanbul 2005.
500
TÜRKİYE VE AZERBAYCAN KAMU SEKTÖRÜNDE TOPLAM KALİTE YÖNETİMİ
UYGULAMALARI
Mehmet Akif ÖZER*

Nermin MIRZAYEVA**
Özet
Bu çalışmada Türkiye'de ve Azerbaycan’da kamu sektöründe son dönemde önemli sorunlarla karşı karşıya
kalan Toplam Kalite Yönetimi uygulamalarının bir değerlendirmesi yapılmıştır. Bu çerçevede önce genel olarak
Toplam Kalite Yönetimi ele alınmış, özel de ise Toplam Kalite Yönetimi-kalite ilişkisi, Toplam Kalite Yönetiminin
temel unsurları, ilkeleri, amacı, özellikleri, gelişimi ve yararları incelenmiştir. Ardından kamu kuruluşlarında
Toplam Kalite Yönetimi konusu ele alınmıştır. Bu çerçevede kamu kuruluşlarında Toplam Kalite Yönetimini
gerektiren nedenler, Toplam Kalite Yönetimi uygulamalarıyle ilgili sorunlar, Toplam Kalite Yönetimi tekniklerinin
Türkiye'deki ve Azerbaycan’daki gelişimi, kalite sistem ve standartları ve TKY’nin her iki ülkedeki geleceği
Anahtar Kelimeler: TKY, Kalite, Kamu Sektörü, Sürekli Gelişme, Müşteri
Giriş
Yeni bin yılda, karşı duruşlara rağmen, küreselleşmenin etkilerinin hemen hemen her alanda yoğun bir
şekilde hissedildiği günümüzde, tüm dünyada her alanda köklü yapısal değişikliklerin olduğu görülmektedir.
Sürekli değişimin ve rekabetin yoğun olarak yaşandığı bu ortama ayak uydurabilen ve en önemlisi bilgi
toplumunun gerektirdiği özellikleri taşıyan kuruluşlar, başarıya ulaşabilmek için daima yenilikçi, rekabetçi,
yaratıcı, değişimci ve öğrenen örgütler olmak zorundadırlar. Böyle bir süreçte, bazı gelişmeleri gözden kaçırmak
veya göz ardı etmek, telafisi imkânsız sonuçların doğmasına neden olmakta hatta kuruluşların hedef kitleler
nezdinde prestij kaybetmelerine yol açmaktadır.
Geride bıraktığımız yüzyılda dünya kaynaklarının plansızca kullanılması, bugün hemen hemen her alanda
ciddi sorunların yaşanmasına ve dünya kaynaklarının sanıldığı gibi sonsuz olmadığının anlaşılmasına neden
olmuştur. Bu gerçeğin anlaşılması ile beraber kaynakların nasıl verimli kullanılacağı karşımıza önemli bir sorun
olarak çıkmaktadır. Kaynak sıkıntının yanı sıra insan ihtiyaçlarının devamlı çeşitlenmesi ve gelişmesi, diğer
taraftan temel ihtiyaçları önemli oranda karşılanan insanların yeni taleplerle ortaya çıkmaları ve bütün bunların
elde edilme aşamasında kaliteyi arar duruma gelmeleri, tüm bu süreçler karşısında kalite kavramını ön plana
çıkarmaya başlamıştır. Önce özel sektörde başlayan kalite ve verimlilik odaklı yönetim modelleri zamanla kamu
kuruluşlarını da kapsamaya başlamıştır. İnsanlar kendi kaynaklarını kullanarak kendilerine hizmet üreten kamu
kuruluşlarının israfa dayalı çalışma sistemlerine ve kalitesiz hizmetlerine tepki göstermeye başlamışlardır. Sürekli
gelişen ve değişen ortamda kamu kuruluşlarının bu gelişmeleri yakından takip etmeleri ve gereğini yerine
getirmeleri bir zorunluluk olmuştur. Artık bu gelişmeler karşısında Türkiye’de ekonomik, politik, yönetsel, yargısal
çerçevede çağın koşullarına uygun bir değişimi başarmaktan başka bir yol kalmamıştır. Değişim projelerini hem
özel sektörün hem de kamu kuruluşlarının birlikte uygulaması gerekmektedir. Günümüzde üretkenlik, rasyonellik
ve verimlilik gibi kavramlar sadece özel sektör açısından değil kamu kuruluşları açısından da önemli hale gelmiştir.
Genel olarak bir toplumun gelişmişliğinde, o toplum insanına mal ve hizmetlerin kaliteli, yeter sayıda ve
zamanında sunulması temel ölçüt olarak kabul edilmektedir. Bu sunumdan o toplumda bu amaçla kurulmuş
kamu ve özel sektör kuruluşları sorumludurlar.1 Bu kuruluşlar söz konusu bu süreçte kaynaklarının verimli
kullanımı, çalışmaların planlı/etkin sürdürülebilmesi ve sonuçta halkın memnun edilebilmesi esasına dayalı bir
yönetim anlayışını benimsemek zorundadırlar. Bunun için de günümüzde çağdaş yönetim teknikleri olarak kabul
gören yöntemleri uygulamaları ve uygulanacak yöntemleri de belli standartlara bağlayarak, kişiden kişiye değişen
belirsizlik ortamından kurtarıp, kurumsallaştırmaları gerekmektedir. Uygulamaya baktığımızda uluslararası
* Prof. Dr., Gazi Ün. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, ozer@gazi.edu.tr

** Gazi Ün. SBE Y. Lisans Öğrencisi, mirzayeva.nermin@gmail.com
1 Ömer Peker; “TKY'nin Eğitim Sisteminde Uygulanabilirliği”, AİD, C.27, S.2, 1994, s.197.
501
pazarlarda rekabetin dayanılmaz boyutlara ulaştığı günümüzde, gerek kamu gerekse özel sektör kuruluşlarında
klasik yönetim tekniklerinin çoğunun karşılaşılan sorunları çözmede yetersiz kaldıkları görülmektedir.2
Bunun yanında her sorunun, sürecin ve sonucun dünya çapında olduğu günümüzde önlem ve çözümlerin de
küresel düzeyde olması gerekmektedir. Çünkü her alanda yaşanan değişim süreci, toplumları, bütün kurum ve
kuruluşları bu sürece dahil etmeye ve değişimi yakalayıp dönüşüme geçmeye zorlamaktadır. Dünyadaki kaliteli
ürün ve hizmet üretimine yönelik bu hızlı değişim oldukça kapsamlı bir geçmişe sahiptir. 1900’lerde bilimsel
yönetim yaklaşımı ile başlayan, klasik yönetim olarak gelişen yönetim biçimi, çalışan insanı makinenin bir parçası
gibi görüp önce üretim anlayışını benimsemişti. Ardından daha fazla üretim nasıl yapılabilir? sorusuna cevap
arama sürecinde başlatılan araştırmalar, örgütlerde öncelikle insana değer verilmesi sonucunu ortaya çıkarmıştır.
1950'lerden sonra ise, üretim ve insan unsurlarının aynı düzeyde düşünülmesi gerektiği anlaşılmış, bunların
sentezi çağdaş yönetim anlayışını günümüze kadar getirmiştir. Bu süreçte görülen amaçlara göre yönetim,
durumsallık yaklaşımı, sistem yaklaşımı gibi yeni anlayışlar çağdaş yönetim düşüncesini sürekli olarak beslemiştir.
Bu sürece dahil edilmesi gereken ve çağdaş yönetim düşüncesini zenginleştiren diğer bir yaklaşım da
1930'larda başlayan 1950'lerde başta ABD sonra Japonya ve Avrupa ülkelerinde uygulanan, mal ve hizmet
üretiminde kaliteyi amaçlayan Toplam Kalite Yönetimi (TKY) anlayışıdır. Aslında TKY gibi yeni anlayışların
kökeninde de bilimsel yönetim yatmaktadır. İsrafı azaltmak, gereksiz hareketleri ortadan kaldırmak ve zaman
kaybını önlemek için kullanılan zaman ve hareket etütleri gibi bilimsel yönetimin temel unsurları3 TKY’ye önemli
bir veri tabanı oluşturmuşlardır. Buradan aldığı güçle toplumda kendine yer edinmeye başlayan kalite hareketi,
kalite düşüncesinin ürünlerin kontrolü sürecinde yoğun bir şekilde gündeme gelmesi ve örgüt stratejisinin temel
bir parçası olmasıyla büyük bir gelişme göstermiştir. Bu durum önce özel sektörde başlamış sonra bunu kamu
sektörü takip etmiştir. Bu konuda Anglo Sakson ülkeleri ve Batı Avrupa ülkeleri dünyaya öncülük etmiştir.4 Ancak
kalite düşüncesi ilk olarak ABD’de doğmuş olmasına rağmen, gelişimini ve yönetim sistemi oluşunu Japonya’ya
borçludur. Ülkede 1945’li yıllardan başlanarak uygulanan kalite çalışmaları sonuçlarını ancak 15-20 yıl sonra
vermiş ve sonuçta Japonların kendi sosyal ve kültürel özelliklerinin de katkısıyla tüm dünyanın örnek almaya
başladığı mükemmel bir kalite yönetim sistemi oluşturulmuştur.
1.Türk Kamu Sektöründe Toplam Kalite Yönetimi (Tky)
TKY uygulamaları dünyada olduğu gibi Türkiye’de de son 20 yıl içerisinde hızla gelişerek bugünkü durumuna
ulaşmıştır. Bu süreçte görülen başarılı uygulamalar; daha çok yabancılarla ortaklık veya işbirliği içerisinde olan
özel sektör kuruluşlarında görülmüştür.5 Bu dönemde Türkiye’deki liberalleşme ve dünyaya açılma politikasıyla,
iş adamları özellikle doğu ülkelerine giderek yeni uygulamaları görmüşler ve kendi kuruluşlarında gördükleri bu
teknikleri uygulamaya başlamışlardır. 1980’lerin sonlarında ve 1990’ların başlarında özellikle yabancı ortaklı
kuruluşların etkisiyle yayılma şansı bulan TKY, 1990’ların ortalarına doğru uygulama sonuçlarının görünmeye
başlanmasıyla hem çalışma hayatının hem de akademik çevrelerin ilgi odağı haline gelmiştir.6 Bu sürece
özelleştirme uygulamaları ile gelişen piyasa mantığı da büyük bir hız kazandırmıştır. Bu güne kadar özel
kuruluşlarda başarıyla uygulanan TKY, artık kamu kuruluşlarında tüm süreçlerde verimlilik ve performans artışı
sağlamak amacıyla da uygulanmaya başlamıştır.
1.1.Toplam Kalite Yönetiminin Türkiye’deki Gelişimi
Türkiye’de TKY’nin gelişimi kalite çemberleri uygulamasıyla başlamıştır. Yapılan bir araştırmaya göre özel
sektörde ilk kalite çemberleri 1983’te uygulanmıştır. Kalite çemberleri konusunda ikinci büyük atılım ise 1988
yılında olmuştur. 1987 yılında yapılan bir çalışmada Türkiye’de 150 büyük sanayi firmasının 23’ünün toplam 168
tane kalite çemberi kurduğu belirlenmiştir.7 Uygulamada kalite çemberleri, çalışanlar ve birimler arası işbirliğini
ve çalışanlarda kuruluşun sorunlarına olan ilgiyi artırarak ürün kalitesinde ve etkinlikte artış sağlamıştır. Örgüte
sağladığı olumlu ve samimi iklim sayesinde çalışanların devamsızlığının azalmasında rol oynamıştır.8 Zamanla
Japon ve Amerikan şirketleriyle birleşen Türk şirketleri ortaklarının yardımıyla TKY’nin temel ilkelerini öğrenmeye
ve uygulamaya başlamışlardır. Uzmanlar tarafından uygulamaya konan bu teknikler kısa sürede yararlarını
göstermeye başlamıştır. Bunun en güzel örneğini Brisa şirketi vermiştir. Japonlarla birlikte adım adım TKY
2 Asım Balcı; “TKY ve Kamu Yönetimi”, Çağdaş Kamu Yönetimi I, Ed. M. Acar-H.Özgür, Nobel Yay., Ankara, 2003, s.329.
3 Murat Önder; “Örgütsel ve Yönetsel Eklektizm: TKY”, AİD, C.31, S.3, 1998, s.43.
4 Patrick Staes and N. Thijs; Quality Management on the European Agenda, EIPASCOPE, V.1., 2005, s.1.
5 Mahmut Tekin; Toplam Kalite Yönetimi, Konya, 2004, s.151.
6 Burak Özgen; Kalite ve TKY, Akdeniz Ün. Yayını, Antalya, 2003, s.91-92.
7 Aynı Kaynak, s.92.
8 Muhlis Halis; Toplam Katile Yönetimi, Roma Yay., Ankara, 2004, s.31.
502
tekniklerini uygulamaya başlayan şirket 1996 yılında Avrupa kalite ödülünü kazanarak, tüm dünyaya Türkiye’de
TKY’nin uygulandığını göstermiştir.9 Bu örnekler zamanla yabancı danışmanların katkısıyla da yaygınlaşmıştır. Şişe
Cam, Efes Pilsen ve Migros gibi şirketler her ne kadar sendikaların direnişiyle de karşılaşsalar, kalite çemberleri
uygulamalarını sürdürmüşlerdir.
Türkiye’de TKY’ye destek sağlayan diğer bir gelişme de, İSO 9000 sistem standardının 1989’dan itibaren
yoğun bir şekilde uygulanmaya başlanması olmuştur. Bu standart, değişen müşteri beklentilerini karşılamada
yetersiz kalan ancak standart bir sistem bilincinin kuruluşlara kazandırma açısından yararlı olan bir
uygulamadır.10 Aslında ISO 9000 müşteriye istediği kalitede malı ürettirecek bir sistemi garanti eden müşteriye
yönelik bir çalışmadır. TKY ise kuruluşun her biriminin kaliteli çalışmasını sağlayarak, bir sinerji etkisi ile
mükemmelliğin yakalanmasını amaçlamaktadır.
TKY sisteminin uygulamaya aktarılması sürecinde özel sektörde yaşanan söz konusu bu gelişmeler kısa
sürede kamu kuruluşlarını da etkilemeye başlamıştır. Türkiye’de kamu kuruluşlarında TKY’ye geçiş konusundaki
girişimler 1997-1998 yıllarında hızlanmıştır. Bu dönemde kamu kuruluşlarının tümünü ilgilendiren merkezi ve
genel nitelikli bir çalışma yapılmamış, bu amaçla yürütülen faaliyetler de daha çok kurumlar düzeyinde ve TKY
konusunda yeniliklere ilgi duyan ve bazı siyasi sorumluların veya üst düzey yöneticilerin özel çabalarıyla başlatılan
girişimler düzeyinde kalmıştır. Özel sektöre ait bazı hastanelerdeki TKY uygulamalarından esinlenilerek, Ankara
Askeri Mevki Hastanesinde başlatılan çalışmaların başarılı sonuçlar vermesi üzerine, TKY’ye ilişkin uygulamalar,
TSE ile işbirliği halinde TSK bünyesinde belli başlı hastanelerde ve diğer bazı birimlerde başlatılmıştır. Bakanlıklar
düzeyinde ilk somut adımlar ise Sanayi ve Ticaret Bakanlığı tarafından atılmıştır. Çalışmalarda temel amaç
Bakanlığın yeni bir vizyona kavuşturulması, hizmetlerde etkinliğin ve verimliliğin yükseltilmesi ve bu şekilde
vatandaş memnuniyetinin sağlanması olarak belirlenmiştir. “Mükemmelliğe Doğru Yolculuk: 3.000.000 işlemde 1
hata” adı altında başlatılan proje, önce Bakanlıkça vatandaşlara verilen hizmetlerle ilgili hizmet standartlarını
kamuoyuna açıklamış, daha sonra hizmetlerle ilgili süreçleri belirleyerek detaylı iş analizleri yapılmasını
sağlamıştır. Sıfır hata felsefesiyle hatanın kaynağını bulup ortadan kaldırarak, bir daha aynı hatanın olmamasını
sağlamak, böylelikle işi ilk seferde doğru yapmak şeklinde özetlenen proje hedeflerinin gerçekleştirilmesi
amacıyla, Bakanlık hizmetlerinde şeffaflığın gerçekleştirilmesine katkıda bulunmak bakımından, Bakanlıkça
faaliyetler üzerinde denetimlerde bulunmak üzere bağımsız denetleyiciler atanmıştır.11
Kurum bazında söz konusu bu çalışmalar yapılırken, ülke çapında genel anlamda TKY uygulamalarına yön
vermek ve kalitenin teşviki ve çağdaş kalite anlayışını yaygınlaştırmak amacıyla çeşitli örgütsel çalışmalar da
yapılmıştır. Bu konudaki çalışmaların en kapsamlısı ulusal düzeyde Milli Kalite Konseyi’nin oluşturulması olmuştur.
Türkiye’de ulusal kalite politikasının saptanması ve uluslararası standartlara uygun bir akreditasyon ve
belgelendirme sisteminin kurulması amacıyla 1991 yılında Milli Kalite Konseyi kurulmuştur. Konsey, 1994 yılında
Kalite ve Akreditasyon Milli Konseyine dönüşmüş, ancak çeşitli sebeplerle etkin bir kurum haline gelememiştir.12
TKY uygulamalarının Türkiye’deki bugünkü görüntüsüne baktığımızda karşımıza daha çok uluslararası
yabancı ortaklı büyük şirketler çıkmaktadır. Kamu sektöründe ise büyük bakanlıklar ve özellikle hastaneler bu
sistemi kendilerince uygulamaya çalışmaktadırlar. Önümüzdeki yıllar uygulamanın yaygınlaşmasına veya yerini
başka yeni akımlara bırakmasına tanıklık edecektir.
1.2.TKY’ye Geçiş Sürecinde Yaşanan Sorunlar
Çalışmanın genelinde de görüldüğü gibi genel hareket noktamız, TKY sistemine geçişte kamu kuruluşlarının
başarısız olduğudur. Dolayısıyla bu süreçte karşılaşılan sorunlar en yoğun olarak kamu kuruluşlarında
görülmektedir. Bunun temel nedeni ise TKY’nin kamu kuruluşlarının klasik yapısına tam uymamasıdır. Genel
olarak TKY kişilerin dışsal süreçlerden çok içsel süreçlere dönük ilgileri üzerinde odaklaşmaktadır. Bundan dolayı
yöneticiler de içsel süreçlerle ilgilenmeye zorlanmaktadır. Ancak yöneticilerin performans yönetimini
uygulayabilmeleri için tüketicilerin önceliklerine ve varsayımlarına dikkat etmeleri gerekmektedir.13
Bu durum ise kamu kuruluşlarının yöneticileri için pek mümkün görünmemektedir. TKY minimum
standartlar üzerinde yoğunlaşmakta, sıfır hata ve tam iş verimliliği kişileri, yeni değerler katma sürecinde oldukça
9 Mina Özveren; Toplam Kalite Yönetimi, Alfa Yay., Bursa, 1997, s.30-31.
10 Aynı Kaynak, s.31-32.
11 Ulvi Saran ve A. Göçerler; “Demokratikleşme ve Sivilleşme Eğilimleri Karşısında Devletin Yeniden Yapılandırılmasının
Anahtarı: Kamu Hizmetlerinde TKY", TİD, Y.73, S.431, s.254.

12 Burak Özgen; a.g.e., s.92.
13 Greg Bounds - L. Yorks - M. Adams; “Total Quality Management, Towards The Emerging Paradigm”, McGraw Hill Series in
Management, United States of America, 1994, s.41.
503
endişelendirmektedir. Kamu kuruluşlarında ise hukukun önceliği vardır. TKY kendi iç bürokrasisini geliştirirken,
kamu kuruluşların klasik yapısı mevcudiyetini korumaktadır. TKY’nin öngördüğü örgütsel diyagramlar ve
raporlama sistemleri, kamu kuruluşlarının karşılaştıkları sorunlara her zaman çözüm bulamamaktadırlar.14 TKY
kamu kuruluşlarının ihtiyaç duyduğu radikal örgütsel reformları her zaman gerektirmemektedir. Gerçek kaliteye
yönelik gelişmeler yapısal değişimleri öngörmekte ve kişilerin denetim sisteminden ve fonksiyonel görev
dağılımından esnek hareket etmelerini öngörmektedir.15
Oysa kamu kuruluşlarında gerekli yapısal değişimler gerçekleşmedikçe bir çok sorun çözümsüzlüğe
sürüklenmektedir. Kuruluşların bilgisizlikten ve sorumluluktan kaçmaları nedeniyle kayıtları doğru tutmamaları,
başarısız uygulamaları ortaya çıkarmak istemeleri, başarısızlığın devamına göz yummaları, sonuçları oluşturan
süreçlerin farklı olmasından dolayı karşılaştırma yapmanın zorluğu,16 çözümsüzlük sürecinin bir kısır döngüye
dönüşmesini pekiştirmektedir.
Bu gerçekler ışığında Türkiye’deki kamu kuruluşlarının TKY’ye geçiş sürecinde karşılaştıkları sorunları; üst
kademenin verdiği sözde destek, kuruluşun misyonunu, vizyonunu ve politikasını belirleme sürecinde yönetimin
az destek vermesi, TKY sistemini uygulamak için gerekli eğitilmiş insan kaynağının yetersiz olması, TKY sisteminin
uygulamaya geçmesine yönelik orta kademe yöneticilerinin direnç göstermeleri, kalite sisteminin temelini
oluşturan prosedürlerin, yönetmeliklerin ve talimatların düzgün bir şekilde veya uygun yazılmaması, iç denetim
sisteminde birimlerin birbirini denetlemesinin klasik örgüt yapısına ters gelmesi17 şeklinde belirtilebilir.
Görüldüğü gibi yoğun toplumsal çaba gerektiren bu sorunlar çözülebildiğinde TKY gibi bir çok çağdaş yönetim
tekniği, kamu kuruluşlarına rahatlıkla uygulanabilecek ve bu alanda büyük başarılar elde edilebilecektir.
Uygulamada görülen bu sorunların temelinde ise sosyo-kültürel yapımızdan kaynaklanan daha geniş
kapsamlı sorunlar yer almaktadır. Bunlar da şu şekilde özetlenebilir:18
*Toplumsal ve siyasal kültür yapısından kaynaklanan sorunlar: Devletin rolü, iktidarın ve meşruiyetin
kaynağı, bireylerin sorumlulukları gibi konulara ilişkin demokrasi kültürünün ve vatandaşlık bilincinin yetercince
gelişmemiş olması, sivil toplumun örgütlenmesindeki yetersizlikler, yönetime katılma isteklerinin azlığı, devlet-
vatandaş ilişkisinde bireylerin kul, devletin baba imajının ön plana çıkarılması, bu durumun otorite eğilimlerin
önünü açması, bireylerin kendilerini rahat bir şekilde ifade edebilme, becerilerini ve yeteneklerini geliştirebilme,
inisiyatif kullanabilme özelliklerini sınırlayan tutucu ve baskıcı toplumsal tutum ve değer yargıları, hukuk devleti
ilkesinin temel hak ve özgürlüklerin ve kişisel haklarının öneminin yeterince kavranamamış olması, halkta
yönetimin denetlenmesine ilişkin yeterli bilinç düzeyinin bulunmaması.
*Devlet yapısından kaynaklanan sorunlar: Kamu düzeninin, bireyin ve toplumun üzerinde tartışılmazlığı ve
dokunulmazlığı olan devlet düşüncesi üzerine kurulması, yasal mevzuatta değişim hususunda engelleyici ve
uygulayıcılara yeterince inisiyatif tanımayan ayrıntılı sınıflandırmalara ve katı hükümlere yer veren
düzenlemelerin bulunması, tüm örgütlenme yapısında ve kamu hizmetlerinin görülmesinde halka açıklığın
sağlanamaması.
*Siyasetten kaynaklanan sorunlar: Siyasal çıkarlar doğrultusunda yasama organının yürütme alanına
karışması, iktidarın partizanca kadrolaşmada araç olarak görülmesi, yapılan kamu harcamalarının popülist
yaklaşımlarla belirlenmesi, devlet yönetiminde ve kamu hizmetlerinin görülmesinde vatandaşlar arasında
ayrımlar gözetilmesi.
*Yönetimden kaynaklanan sorunlar: Devletin asli görev alanında yer almayan bir çok hizmetin kamu görevi
olarak üstlenilmesi sonucunda, bunların yerine getirilmesi amacıyla kamu bürokrasisinin aşırı büyüyerek, hantal,
karmaşık ve ağır işleyen bir yapıya dönüşmesi, siyasal gerekçelerle devletin bir istihdam kapısı olarak görülmesi
nedeniyle memur kadroların aşırı artması, merkezi idare ile mahalli idareler arasında görev, yetki, sorumluluk ve
kaynak dağılımının hizmetlerde verimliliği ve etkinliği sağlayacak şekilde dengeli yapılmaması, bürokratik
örgütlenmenin kademeli, dikey ve katı hiyerarşik esaslara göre yapılması, aynı görevin birden çok kuruluş ya da
birim tarafından yürütülmesi nedeniyle görev ve yetki çatışmalarının ortaya çıkması, kamu yönetiminin
yapısındaki dağınıklık nedeniyle merkezi ve yerel düzeyde yürütülen kamu hizmetlerinde yeterli ve etkili
koordinasyonun sağlanamaması, hiyerarşik kademeler arasında görev, yetki ve sorumluluğun dağılımının dengeli
yapılmamış olması, gerekli teknolojik yeniliklerden yararlanılması ve aşırı merkeziyetçilik nedeniyle merkezi

16 Mina Özveren; a.g.e., s.33.
18 Ulvi Saran; a.g.m., s.11-14.
504
birimlerin birbiriyle ve taşra kuruluşlarıyla olan ilişkilerinde kopukluk bulunması ve iletişimin yeterli düzeyde
kurulamaması, performans ölçüm kriterlerinin geliştirilmemiş olması, ücret rejiminin verimli ve nitelikli personele
daha fazla ücret verilmesine imkan veren bir yapıda olmaması, örgüt içi hiyerarşik denetimin yetersizliği,
sonradan yapılan dış denetimin ise işlerin ihtiyaca uygun olup olmadığını değil, mevzuata uygun yapılıp
yapılmadığını inceleyen ve şekilcilikten öteye gitmeyen caydırıcılıktan yoksun yapıda olması.
*Bürokrasi kültüründen doğan sorunlar: Toplum kesimlerinde ve bürokraside, geleneksel alışkanlıklar ve
statükoculuk nedeniyle değişime karşı direnç gösterilmesi, personelin bir taraftan başarının ödüllendirilmemesi,
diğer taraftan hata yapması halinde getireceği olumsuz sonuçları göz önünde bulundurarak inisiyatif
kullanmaktan ve risk üstlenmekten kaçınması, bürokrasideki alt ve üst kademelerin birbirlerine güvenmemeleri.
*Kamu hizmetinin niteliğinden kaynaklanan sorunlar: TKY felsefesinin özü olan müşteri odaklılık ilkesine
gereği gibi yer verilmemesi, kamu hizmeti alanında rekabetin ve kâr motivasyonunun bulunmaması, kamu
hizmetlerinin özel sektör tarafından üretilen mal ve hizmetler gibi nitelik-nicelik yönünden somut
değerlendirilmesinde çekilen güçlükler.
Görüldüğü gibi yoğun ve kapsamlı toplumsal çaba gerektiren bu sorunlar çözülebildiğinde TKY dahil bir çok
çağdaş yönetim tekniği, kamu kuruluşlarına rahatlıkla uygulanabilecek ve bu alanda çok büyük başarılar elde
edilebilecektir.
1.3.Toplam Kalite Yönetimi’nin Türk Kamu Sektöründeki Geleceği
Daha önce de belirtildiği gibi tüm dünyada 1970’lere gelinceye kadar geniş ölçüde geçerli olan ve daha çok
bilimsel yönetim felsefesinin izlerini taşıyan klasik yaklaşımlarda mekanik bir anlayış sergilenmiş ve yönetimin
örgütsel ve sistematik bir yapı olduğu düşüncesi ağır basmıştır. Buna göre belirli amaçlara ulaşmak için başkaları
aracılığıyla iş görmek olarak tanımlanabilen yönetim, sistematik bir süreç olarak görülmüş ve süreç odaklı olarak
değerlendirilmiştir. Burada yönetimin aynı zamanda beşeri bir faaliyet olduğu yani insan odaklı olduğu ise çoğu
zaman göz ardı edilmiştir. Ancak son yıllarda gerek dünyada gerekse Türkiye’de toplumsal ve ekonomik alanda
ortaya çıkan gelişmelerin etkisiyle yönetimde insan odaklı yaklaşımlar ağırlık kazanmaya başlamıştır.19
Bu süreçte en çok dikkat çeken TKY, dünyadaki gelişimine paralel bir şekilde Türkiye’de uygulanmaya
başlanmıştır. Ancak Türkiye’de kamu yönetimi zihniyetinin ve yapısının büyük ölçüde tarım toplumunun
koşullarına ve gereklerine göre oluşturulması, yaklaşık yüz elli yıllık bir dönemin ürünü olan yönetim kültürü ve
uygulamalarının artık sanayi ve bilgi toplumunun ihtiyaçlarına cevap verememesi,20 TKY uygulamalarının
başarısını olumsuz etkilemiştir.
TKY uygulamalarının başarılı olmasında kuruluşların uzun dönemli perspektifinin oluşturulması, tüketicinin
istekleri üzerinde odaklanan bir politika izlenmesi, üst yönetimin bu felsefeye bağlılığı, sistem içinde düşünmenin
geliştirilmesi, eğitim araçların etkin kullanımı, katılımın sağlanması, ölçme ve raporlama sistemlerinin etkinliği ve
iletişim kolaylığı21 gibi bir çok faktör etkili olmaktadır. Kamu kuruluşlarında TKY’nin başarılı olabilmesi için ise
öncelikle müşteri tatmininin ölçülmesi gerekmektedir. Bunun için; hizmeti en üst etkinlik düzeyine çıkarabilmek
için çaba gösterilmesi, programda iyi yürüyen ya da aksayan konularda müşterilerin düşüncelerinin alınması,
hizmetlerin müşteri bekleyişlerini karşıladığından emin olunması, müşteri bekleyişlerinin gerçekçi olup
olmadığının belirlenmesi, çalışanların ortaya koydukları hizmet kalitesi ve ulaştıkları başarı konusunda
bilgilendirilmesi, üst kademelere, müşterilere ve vergi ödeyenlere programın iyi yürüdüğünün gösterilmesi,
sunulan hizmetin hedefine ulaştığının ve mevcut kaynaklar dikkate alındığında mümkün olan en iyi hizmetin
verildiğinin halka teyit ettirilmesi22 zorunlu şartlar olarak görülmektedir. Tüm bunlar dikkate alındığında TKY
uygulamalarında başarılı olmak için üç temel ilkenin esas alınması gerektiği ortaya çıkmaktadır. Bunlar; değişimin
gereğine inanmak, müşteri-vatandaş odaklılık ve tutku ile kaliteye sahip çıkmaktır.23
Bu ilkeleri kamu sektörüne uyguladığımızda; kamu yönetiminde hakim olan ve TKY’nin yalnızca kamu
kuruluşlarında kırtasiyeciliğin azaltılması, yetki devrinin yapılması ve hizmetlerin daha hızlı yerine getirilmesine

20 Bilal Eryılmaz; “Kamu Yönetiminde Değişim”, II. Kamu Yönetimi Forumu, Bildiriler, Hacettepe Ün. Yayını, Ankara, 2004, s.63-
64.
21 Sıtkı Gözlü; “Kamu Hizmeti Veren Kuruluşlarda TKY”, Kamu Yönetimi Disiplin Sempozyumu Bildirileri, C.II, TODAİE Yay.,
Ankara, 1994, s.50.

22 Gültekin Yıldız; “Kamu Yönetiminde Müşteri Tatmininin Ölçülmesi”, Kamu Yönetimi Disiplin Sempozyumu Bildirileri, C.II,
TODAİE Yayını, Ankara, 1995, s.80.

23 C. Can Aktan; “Türkiye’de Toplam Kalite Yönetiminin Kamu Sektöründe Uygulanmasına Yönelik Öneriler”, TİD, Y.71, S.422,
1999, s.4.
505
yönelik kısmi reformların gerçekleştirilmesinden ibaret sayan düşüncenin terk edilerek, klasik yönetim
değerlerinin kökten değişmesi ve yönetim sisteminin tümüyle ele alınarak düzenlenmesini gerektiren top yekun
ve sürekli gelişme hareketi olduğu gerçeğinin, öncelikle devlet düzeninin başlıca aktörleri olan siyasi irade ve
hükümetler düzeyinde kararlı bir biçimde benimsenmesi zorunluluğu doğmaktadır. Ayrıca TKY’nin özü olan
müşteri odaklılık ilkesinin kamu sektöründe gereği gibi pratiğe dönüştürülebilmesi açısından vatandaşın müşteri
olarak uygun bir tanımının yapılması ve kamu hizmetinde müşteri-tedarikçi ilişkisinin somut bir biçimde
algılanması, kamu hizmetinin müşterisi olan vatandaşın tüketici olarak ne istediklerinin tam ve doğru olarak tespit
edilmesi, hizmetin tasarımı, üretimi ve vatandaşlara sunulmasında belli standartların ve hiyerarşi önceliklerinin
değil, bütünüyle vatandaşın beklentilerinin esas alınması, vatandaşın istek ve beklentilerine göre tasarlanan kamu
hizmetinin TKY anlayışı çerçevesinde; aynı zamanda iç müşteri kimliği taşıyan çalışanların da memnuniyetini
sağlayacak, ait olma ve başarı duygusunu paylaşmalarına zemin hazırlayacak biçimde, işbirliğine ve ekip
çalışmasına dayalı olarak üretilmesi24 gerekmektedir.
Bu zorunluluklara uyulmadığında TKY uygulamalarında başarısız olunması kaçınılmaz olacaktır. Çünkü
TKY’nin kamu sektöründe uygulanabilirliğinde başarı düşüklüğü; üst yönetimin bu ilkeyi benimseyip çalışmalara
öncelik etmesi şeklinde kendini gösteren yönetim tutumuna, TKY'nin anlaşılmadan ve gerekli eğitimler
yapılmadan uygulamaya geçirilmesine yol açan bilgi eksikliğine ve yönetim/organizasyon bütünlüğünün
sağlanamamasına bağlıdır.25
Türkiye’de sürekli olarak özel sektör kuruluşlarının öncülüğünde yürütülen TKY uygulamaları bizlere, kalite
yarışından uzakta duran kamu kuruluşlarına hakim değişime direnç, atalet ve çağın gereklerine duyarsız anlayışın,
gün geçtikçe kamu hizmetlerinin maliyetlerini yükselttiğini, bunun daha fazla vergi ve kaynak israfı ile enflasyon
olarak karşımıza çıktığını ve bu aşamada da bundan birey ve kuruluş olarak sakınmanın mümkün olmadığını açık
bir şekilde göstermektedir. Verimlilik, kalite, performans gibi kavramlardan uzak kamu kuruluşlarının bu
durumunun, küresel rekabette ülkemizin yer edinmesini engelleyen faktörlerin başında geldiği çok açıktır.
TKY’nin bu gerçekler karşısında kamu sektöründe geleceğinin parlak olmadığını söylemek ise karamsarlıktan
başka bir şey ifade etmeyecektir. Bilimin gösterdiği yolda, bu alanda başarının sağlanabilmesi için çok çalışılması
gerekmektedir. Kamu kuruluşlarının bu alanda uzun bir yola girdiği açıktır. Bu süreçte bir çok tıkanıklık yaşanacak
ve açmazlarla karşı karşıya kalınacaktır. Bu olumsuzluklardan kısa sürede kurtulabilmek için sürekli alternatiflerle
hareket etmek gerekmektedir.
2.Azerbaycan Kamu Sektöründe Toplam Kalite Yönetimi Uygulamaları
Azerbaycan’da kamu sektöründe TKY uygulamaları Türkiye’dekine benzer bir seyir izlemiştir. Esasında
önceleri Azerbaycan Toplam Kalite Yönetimine çok aşina olmayan ülkeler arasında sayılıyordu. Ancak özellikle
90’lı yıllardan sonra bağımsızlık kazanmasından dolayı Azerbaycan’da kurulan şirketler yeni yönetim
yaklaşımlarını 21. yüzyıldan itibaren derinlemesine öğrenmeye başladılar. Bu yüzden bu yaklaşımın büyük
şirketler tarafından kullanılmaya başlandığını savunabiliriz. Azersun Holding, Coca-cola gibi dev işletmeler ilk
ülkede bu alanda ilk adımları atmışlardır.
Azerbaycan’da TKY uygulamalarında geç kalınmasında Azerbaycan’ın sosyo kültürel yapısının yanında
aşağıdaki hususlar etkili olmuştur:
İşletmelerin bu yaklaşıma sıcak bakmaması,
Vasıflı işçi kıtlığı,
İletişimin zayıflığı (iç ve dış),
Üst yöneticilerin bilgisizliği,
Klasik düşünce (müşterinin değerlendirilmesi açısından)
Bürokrasinin yüksek düzeyde hakimiyeti (bürokratik örgüt yapısının hakim olması).
Söz konusu bu engeller Türkiye’de olduğu gibi Azerbaycan’da 21. yüzyılın başlarında öncelikle özel sektörün
ilk adımı atmasıyla yavaş yavaş kamu sektörünün de dikkatini çekmeye başlamıştır. Şimdi bu sürece biraz da
kalite standartları özelinde daha ayrıntılı bakalım.
24 Ulvi Saran; “Demokratikleşme ve Sivilleşme Eğilimleri Karşısında Devletin Yeniden Yapılandırılmasının Anahtarı: Kamu
Hizmetlerinde TKY", TİD, Y.73, S.431, 2001, s.19.
25 Hüseyin Yayman; “TKY'nin Kamu Hizmeti Veren Kuruluşlara Uygulanabilirliği”, GÜ İİBF Dergisi, C.13, S.1-2, 1997, s.146.
506
2.1.Azerbaycan’da TKY Anlayışı ve Kalite Standartları Uygulamaları

Günümüz koşullarında bilgi, teknoloji ve iletişim alanında yaşanan büyük gelişmeler toplumları kıyasıya bir
rekabete ve her geçen gün yeni gelişmelerin yaşandığı ekonomik bir yarış içerisine sürüklemektedir. Dünya
ticaretinin küreselleşmesi, rekabetin kapsam ve sınırlarını genişletmiş, yarışa katılanların sayısı giderek artmıştır.
Üstelik bu yarışa katılanlar her geçen gün daha üstün nitelikli olmaktadır. Müşteriler artık daha bilinçli, daha bilgili
hale gelmiş ve müşteri beklentileri en üst seviyeye ulaşmıştır. Artık müşteri beklentilerini karşılamak yeterli
olmamakta müşteri beklentilerinin de ötesine geçmek gerekmektedir.
Değişim hızı artmış, özellikle teknoloji alanında yaşanan gelişmeler önceden hayal bile edilemeyen
uygulamaları mümkün kılmıştır. Artık değişime ve değişim hızına ayak uyduramayan kuruluşların ayakta
kalabilmesi çok zordur. İşletmelerin ayakta kalabilmeleri ancak tüm sektörlerde müşteri ihtiyaç ve beklentilerine
uygun mal üretiminin veya hizmetin sağlanmasıyla gerçekleşebilecektir. Bu sebeple, kuruluşlarda, tasarım
aşamasından başlayarak üretim, pazarlama ve satış sonrası hizmetlere kadar tüm aşamaları kapsayan ve
iyileşmeyi hedefleyen Kalite Yönetim Sistemi'nin uygulanması olmazsa olmaz bir şart olmuştur.
Azerbaycan Dünya Ticaret Örgütü’ne üye olmak aşamasındadır. Dünya Ticaret Örgütü’ne üye olan ülkelerin
hepsi esas olarak uluslararası standartları kullanmaktadırlar. Bu aşamada Azerbaycan Standartlaştırma Metroloji
ve Patent üzere Devlet Komitesi ve Global İktisadi Araştırmalar Merkezi arasında imzalanan sözleşmeye göre
2006 yılında Azerbaycan’daki işletmelerde uluslararası standartların uygulanabilirliği araştırılmış, standartlaştırma
firmaları ve standartı uygulayan işletmeler arasında kapsamlı araştırma yapılmış ve analitik rapor hazırlanmıştır.
Araştırmanın sonucunda uluslararası standartların uygulanması alanında ilerlemelerin olduğu görülmüş, istatistik
bilgiler, sertikalaşdırma firmalarının Azerbaycan’da faaliyetinin değerlendirilmesi, noksanlar, bu alanın
geliştirilmesi için devletin, sertikalaştırma firmalarının, uluslararası standartları uygulayan işletmelerin ve sosyal
kurumların bu bağlamda yapabileceği işler, tavsiye ve teklifler belirlenmiştir.
Uluslararası standartların uygulanmasının bir çok faydaları vardır ve bu faydaları genel olarak aşağıdaki gibi
sıralayabiliriz:
Rekabet kabiliyetinin yükseltilmesi,
Maliyetin azaltılması ve gelirlerin artırılması,
Tüketicilerin memnuniyeti ve güvenliğinin sağlanması,
Uluslararası ticaretin kolaylaşması ve transfer giderlerinin azalması,
Satışın artırılması ve pazarlamanın gelişmesi,
Riskin azaltılması ve aynı zamanda yönetilmesi,
İşletmelerin gelişiminin sağlanması,
İşletmelerin ortaklar ve yatırımcılar karşısında itibarının artması,
Bilginin yayımı ve inovasyonun gelişimi,
Pazara çıkma süresinin azaltılması ve yeni pazarlara çıkışın sağlanması,
İşçilerin profesyonelliğinin, verimliliğin ve vazife bölgüsünün artırılması,
Pazardaki değişimlere hızlı uyum sağlanması,
Ürünlerin çeşitliliğinin azaltılması ve karşılıklı değiştirilmesinin sağlanması,
Düzenleme işinin pazardakı taleplere uygun ve kendi kendine düzenleme sistemi üzere oluşturulması,
Tüketicilerin bilgilendirme derecesinin artırılması,
Devlet, tüketici ve üretici arasında karşılıklı inamın ve güvenin sağlanması,
Ülkenin makro seviyede ihraç rekabet kabiliyetliliğinin artırılması,
Vatandaşıarın refahının ve güvenliliğinin artırılması.
Yukarıda saydıklarımızdan da anlaşılacağı gibi, uluslararası standartların uygulanması her bir ülke için büyük
öneme sahiptir ve ülke ekonomisinin gelişiminde önemli yer tutmaktadır. Azerbaycan’da da bu alanda görülen
işlerin yoğunlaştırılma ve yerli işletmelerin uluslararası ticarete entegrasyonunun sağlanması zorunluluğu vardır.
Bunu gerçekleştirmek için ilk olarak uluslararsı standartlar üzere yapılan sertifikalaştırmanın seviyesi, bu pazarda
507
mevcut olan problemler ve onların çözüm yolları, pazarda faaliyet gösteren sertikalaştırma firmalarının
faaliyetleri ve onlar arasında olan rekabet seviyesi oğrenilmeli ve yerli işletmelere uluslar arası standartları
uygulamakla destek olma imkanları sağlanmalıdır.
Araştırmalar Azerbaycan’da uluslararası sertifikalaştırmanın son yıllarda daha da yaygınlaştığını gösteriyor.
Artık yerli işletmeler uluslararası standartların uygulanmasını kendi iş stratejilerinin bir parçası olarak görüyorlar.
Bu sebebe bağlı olarak, son dönemlerde Azerbaycan’da uluslararası standart uygulaması kullanan firmaların sayı
artmıştır. Ancak Dünya Ticaret Örgütü’ne üye olan ülkelerle karşılaştırmada, Azerbaycan’da uluslararası
standartların sayısı çok azdır. Buna sebep bazı objektif ve subjektif problemlerin hala çözüm yolunun
bulunmamasıdır.
Azerbaycan’da uygulanan uluslararası standartların neredeyse hepsi yönetim sistemi standartlarıdır. Ama
bu o kadar da iyi bir durum değildir. Çünki yönetim sistemi standartlarının uygulanmasının sebebi işletmelerin o
standartların gerçek gerekliliğini anlamaları değil, bu standartların diğer bütün yabancı firmalar tarafından
uygulanmaları ve çok yaygın olmalarıdır. İSO`nun diğer yönetim sistemi standartları (İSO/TS 16949; İSO13485-
2003 vs.) ve sırf ürüne yönelik bir çok standartları vardır ki, işletmeler bu standartların uygulanmasından kendileri
için daha çok fayda sağlaya bilirler.
Bu gerekli standartların çok kullanılmamasının ve diğerleri kadar yaygın olmamasının sebebi, işletmelerin bu
standartlar hakkında yeterince bilgilerinin olmaması ve sertifikalaştırma firmalarının bu standartlar ve onların
avantajları hakkında gerekli bilgileri işletmelere aktarmamalarıdır. Azerbaycanda bu alanda faaliyet gösteren
firmaların çoğunluğu yabancı firmalar olmasına rağmen bu firmalarda çalışanların çoğu yerli personeldir ve bu da
genel olarak bir çok Azerbaycan vatandaşının işle temini anlamına gelmektedir.
Uzman–denetçilerin bir kısmı uluslararası sistem üzere akreditasyondan geçmiş ve uygun alanda ortalama
iki yıllık iş deneyimine sahiptirler. Genel olarak çoğu firmaların sahip oldukları teknik – ekonomik ve emek
kaynaklarının onların kaliteli iş yapmaları için yeterli olmasına rağmen onlardan bazıları kendi potansiyeline uygun
seviyede çalışmıyor.
Ülke genelinde olan bütün sertifikalaştırma firmaları amaçlarını birleştirerek ülke seviyesinde işletmelerin
uluslararası standartlaştırma ve sertifikalaştırmaya ilgi yaranmasını sağlamalı, yalnız bundan sonra her bir
sertifikalaştırma firması işletmelere kendi hizmetini yüksek seviyede sunmalıdır.
Azerbaycan’da uluslararası standart uygulamalarının artmasında sertifikalaştırma firmalarının çok büyük
rolü olmasına rağmen bu alanda esas sorumluluk işletmelerin kendi üzerine düşüyor. Pazarda rekabet
üstünlüğünü artırarak başarılı olmak isteyen bütün işletmeler uluslararası standart uygulamalarını özellikle de
yönetim sistemi standartlarını kabul etmelidirler. Özellikle üretici firmalar için bu standartların uygulanması
zaruridir. Uluslararası standart uygulamalarının yaygınlaşması ve kullanımının artırılması için hem devlet hem
işletmeler, hem sertifikalaştırma firmaları hem de sosyal teşkilatlar birlikte faaliyet göstermelidirler.
Azerbaycan’da sertifikalaştırma 2000 yılından itibaren yapılmaya başlamış, günümüzde ise çok yaygın olarak
uygulanıyor.
Şu an Azerbaycan’da gıda sektöründen başlayarak petrol sektörüne kadar bütün sektörlerde uluslararası
standartlar uygulanarak ürünler üretilmektedir. Bu bağlamda Azerbaycan’da üretilen ürünler uluslararası
standart normlarına uygun olduğu için buna bağlı olarak onların ihracı da artmıştır. Azerbaycan’da uygulanan
uluslararası standartların neredeyse hepsi yönetim sistemi standartlarıdır ve bu standartları aşağıdaki gibi
sıralayabiliriz:
ISO 9001:2000 – Kalite Yönetim Sistemi
ISO 14001 – Çevre Üzere Yönetim Sistemi
HACCP – Gıda Güvenliği Standartı
ISO 22000 – Gıda Güvenliği üzere Yönetim Sistemi (HACCP ve ISO 9001’in birleşmesi)
OHSAS 18001 Meslek Sağlığı ve Güvenlik üzere Yönetim Standartı.
ISO 9000 Kalite Standartları Serisi, organizasyonların müşteri memnuniyetinin artırılmasına yönelik olarak
Kalite Yönetim Sistemi'nin kurulması ve geliştirilmesi konusunda rehberlik eden ve Uluslararası Standartlar
Organizasyonu (ISO) tarafından yayımlanmış olan bir standartlar bütünüdür. ISO 9001 ise Kalite Yönetim
Sistemi'nin kurulması esnasında uygulanması gereken şartları tanımlayan ve belgelendirmeye esas teşkil eden
standarttır. Bununla birlikte, Uluslararası Standartlar Organizasyonu (ISO)'nun yayımlamış olduğu kılavuz
508
standartlar da vardır. ISO 9001 ve kılavuz standartlar, ISO 9000 serisi olarak adlandırılmaktadır. Aşağıda verilen
ISO 9000 standart serisi, her tip ve büyüklükteki kuruluşun etkin bir Kalite Yönetim Sistemi oluşturması ve
uygulaması için geliştirilmiştir.
ISO 9000 Kalite Yönetim Sistemleri - Temel Esaslar, Terimler ve Tarifler: ISO 9000 Standardı, kalite yönetim
sistemlerinin temel esaslarını açıklar ve kalite yönetim sistemleri terminolojisini tanımlar. Bir nevi sözlük
mahiyetindedir.
ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemleri - Şartlar: ISO 9001 Standardı, bir kuruluşun müşteri şartlarını ve
uygulanabilir mevzuat şartlarını karşılayan ürünleri sağlama yeteneği olduğunu kanıtlaması gerektiğinde ve
müşteri memnuniyetini artırmayı amaçladığında uyacağı kalite yönetim sisteminin şartlarını belirtir.
Belgelendirmesi yapılan standarttır.
ISO 9004 Kalite Yönetim Sistemleri - Performans İyileştirilmeleri İçin Kılavuz: ISO 9004 Standardı, kalite
yönetim sisteminin etkinliğini ve verimliliğini dikkate alarak, kılavuzluk bilgilerini sağlar. Bu standardın amacı,
kuruluşun performansının iyileştirilmesi ve müşteriler ile diğer ilgili tarafların memnuniyetinin sağlanmasıdır.
ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi, müşteri beklentileri, ihtiyaçları ve mevzuat şartlarını karşılama yolu ile
müşteri memnuniyetinin artırılmasını öngören dünyaca kabul görmüş bir kalite yönetimi sistemi biçimidir.
Kuruluşun organizasyonel yapısından müşterilerinin memnuniyet seviyesine, toplanan verilerin analiz
edilmesinden süreçlerin etkin yönetimine, iç denetimlerden ürün tasarımına, satın almadan satışa kadar pek çok
noktada Kalite Yönetim Sistemi koşullarını belirler. ISO 9001 Standardı, esas olarak bir kontrol mekanizmasıdır. Bu
standardın amacı, hata ve kusurları azaltmak, ortadan kaldırmak ve daha önemlisi oluşabilecek hata ve kusurları
önlemektir. Standart, direk olarak ürün ve hizmet kalitesiyle ilgili değil, yönetim sisteminin kalitesi ile ilgilidir.
Buradaki temel varsayım, etkin bir Kalite Yönetim Sistemi oluşturulması ve uygulanması halinde müşteri
ihtiyaçlarını karşılayacak kaliteli ürün ve hizmetler üretileceğidir. ISO 9001 Standardı, zorlayıcı değildir ve genel
şartlar içerir. Büyük ya da küçük ölçekli ayrımı olmaksızın her sektör için uygulanabilmektedir. Doğru anlaşılıp,
doğru uygulandığında güçlü bir yönetim sistemini temsil eder. ISO 9001 Standardı, Kalite Yönetim Sistemi'nin
nasıl oluşturulacağını tamamen kuruluşlara bırakmıştır. Yapılması gereken "standart" bir Kalite Yönetim Sistemi
değil, standardın şartlarını karşılayan bir Kalite Yönetim Sistemi oluşturmaktır. Sonuç olarak;
Etkin bir kalite yönetim sistemi için minimum şartları belirtir.
Şartları geneldir, ölçek fark etmeksizin her sektör için uygulanabilir.
Neyin yapılacağını söyler, nasıl yapılacağını değil.
Bu kapsamda ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi'nin de faydaları şu şekilde belirtilebilir:
Müşteri ilişkilerine odaklanan kuruluştaki müşteri şikayetleri azalır, müşteri memnuniyeti ve bağlılığı daha
da artar.
Müşteri istek ve beklentilerini ön planda tutarak, daha iyi ürün tasarımı sağlar.
İyi tasarım ve planlama, işlem maliyetlerini azaltır.
Kalite problemlerinden kaynaklanan kalitesizlik maliyetlerini minimuma indirir.
Faaliyetlerin daha iyi planlanması, sorunların daha hızlı çözülmesi ile etkin bir yönetim sağlanmış olur.
Bu şekilde yönetim, tüm boyutlarıyla işletmesini daha net kontrol altında tutar, daha sağlıklı kararlar verir.
Tüm sorunlar sistematik şekilde analiz edileceğinden, işletmede sürekli bir gelişme olur.
Çalışanların faaliyetlere katılımı sağlanır, motivasyon ve çalışma heyecanları artar.
Her alanda sürekli iyileştirme ile kalifiye eleman oranı artar.
Departmanlar arası problemlerin çözümünde sistematik yaklaşım, verimliliği artırır.
Süreçler ve fonksiyonlar arasındaki tanımlanmış işleyiş, organizasyon içinde sağlıklı bilgi akışı sağlar.
Kuruluşun kalite imajı güçlenir, müşterilerin güveni artar.
Yeni pazarlara açılma imkanı sağlayarak, rakipler ile olan farkı artırır.
Sistematik ve yönetsel bir altyapı kurarak kurumsallaşma yolunda bir adım daha ileriye gidilmesini sağlar.
Kurumsal kimlik, istikrarı da beraberinde getirir.
509
Azerbaycan’da faaliyetde olan sertikalaştırma firmaları yukarıda sıraladığımız standartlardan başka şimdi
sıralayacağımız standartlar üzere akreditasyondan geçseler de hala geniş kapsamda kullanılmamaktadırlar:
ISO 27001; ISO 17799 – Bilgi Güvenliğinin Yönetim Sistemi Sertifikasyonu,
ISO TS 16949 – Otomobil Sanayisinde Kalite Kontrol Sisteminin Sertifikasyonu,
SA 8000 – Sosyal Sorumluluk Yönetim Sisteminin Sertifikasyonu,
ISO 13485; ISO 14971 – Tıbbi Kalite Yönetim Sistem Sertifikasyonu,
TL 9000 – Telekomunikasyon Sektörü Kalite Yönetimi Sistemlerini Sertifikasyonu,
FSC – STD – 40 – 004 – Üretim Tüketici Zincirinin Sertifikasyonu (Ormancılıkta)
Helal – Helal ürünün üretilme kuralları.
Uluslararası standartların hangi alanda daha çok uygulanması aynı zamanda o ülkenin o alanda daha
gelişmiş olduğunu gösterir. Bu bağlamda Azerbaycan’da uluslararası standart ve sertifikaların en çok uygulanan
ISO 9001 standartının hizmet sektöründe uygulandığı belirleşmiştir. Bu hizmet gösteren firmaların müşterilerine
bağlı olmalarını ve müşteri memnuniyetini onlar için her şeyden önce geldiğini gösteriyor. Böylece, bu firmalar
müşterilerin taleplerini göz önünde bulunduraraktan uluslararası standartları uyguluyorlar. Sadece hizmet
sektörü değil, aynı zamanda üretim sektöründe de uluslararası standartların çok uygulandığı görülmektedir ve bu
da o işletmelere büyük fayda sağlamaktadır.
Standartları uygulayan işletmelerin bazıları sertifikalaştırmadan önce ve sonraki ekonomik durumlarını
karşılaştırarak, sertifikalaştırmadan sonra gelirlerinin işletmeye bağlı olarak 15-68% arttığını belirtmişlerdir. Bazı
işletmeler ise standartları yeni kullandıklarından dolayı bu tür hesaplamaları yapamamışlardır, ancak
standartların uygulanmasının sağladığı faydaları aşağıdaki gibi sıralamışlardır:
Dahili yönetim sistemi mükemmelleşmiştir.
İşçilerin profesyonelliği artmıştır.
İşçilerin vazife bölgüsü ve sorumlulukları doğru belirlenmiştir.
Müşterilerin sayı artmıştır.
Yeni anlaşmalar yapılmıştır.
Somut işçiye bağımlılık azalmıştır.
Üretim sürecine kontrol ve kayıpların önlenmesi sistem haline getirilmiştir.
Karar alma sistemi olgulara dayanarak hazırlanmıştır.
Şirketin imajı yükselmiştir.
İç iletişim ve ilişkiler sistemi yaratılmıştır.
Riskin seviyesi azalmıştır.
Sürekli gelişme sistemi yaratılmıştır.
Azerbaycan’da uluslararası standartları uygulayan firmalar 2003 yılında dünyanın 15 ülkesinde 5396 işletme
arasında ISO 9001:2000 ve ISO 14001:2000 standartlarının faydaları ile ilgili geniş kapsamlı araştırma yapmışlar.
Bu araştırmanın sonucunda; kalitenin artırılması, çevrenin korunması, maliyetin azaltılması, satışın artması,
gelirlerin artması, verimliliğin artması, müşteri memnunluğu, işçilerin bilgilerinin artırılması, prosedürlerin doğru
yapılması, zamanında taşınma, devlet organlarıyla ilişkilerin kurulması, toplumla ilişkilerin kurulması, imajın
oluşumu gibi hususlar ortaya çıkmıştır.
Yukarıdakiler içerisinde en çok üstünlüğü “kalitenin artırılması”; “müşteri memnuniyeti”; “geliştirilmiş
prosedürler” ve “yüksek imaj” kazanmıştır. Görüldüğü gibi Azerbaycan’daki işletmelerin de çoğu esasen aynı
üstünlükleri ön plana çekmişlerdir. Azerbaycan işletmelerinin uluslararası standart uygulamalarından elde ettiği
avantajlarla dünyanın 15 ülkesindeki işletmelerin elde ettiği avantajlar çakışıyor, böylece uluslararası standart
uygulamalarının Azerbaycanda doğru yapıldığını söyleyebiliriz.
510
Dünya ülkeleri arasında bir çok ülke aynı zamanda Tükiye de uluslararası standartları ister devlet
organlarında ister eğitim isterse de tıbbi işletmelerde ISO 9001:2000 standartlarını uyguluyor. Azerbaycan örneği
olarak Gafgaz Üniversitesi’nde ISO 9001:2000 Kalite Yönetim Sistemi standartının uygulanmasını göstere biliriz.26
Azerbaycan’da Toplam Kalite Yönetimi açısından uluslararası standartların uygulanması gelecekte
Azerbaycan’ın Dünya Ticaret Örgütü’ne katılmasını sağlayabilir. Bu bağlamda en önemli adımlar artık atılmıştır
yani Azerbaycan Standartlaştırma ve Sertifikalaştırma Enstitüsü kurulmuştur, ayrıca enstitümüzde uluslararası
standartlar ülkemizin kuralları ve milli standartlara uygun olarak tercüme edilmiş, bir çok CODEX Alimentarius
standartları, aynı zamanda kaliteye yönelik standartlar (ISO) hazırlanmıştır.
Ayrıca enstitümüzün hazırladığı standartların üretici firmalar tarafından satın alınması da mümkün
olmuştur. Enstitümüzün yenilenmiş standartları Dünya Ticaret Örgütünün kurallarına uygun olarak hazırlanmıştır.
Bundan başka, Azerbaycan Müslüman ülkesi olduğu için özellikle “Helal” stamdartının hazırlanmasına önem
verilmiştir ve böylece “helal” konusunda üç yeni standart; AZS 372 - 2012 “Helal et mehsulları. İstehsalı,
taşınması, saklanması ve satışı üzere genel talepler”; AZS 386 – 2012/CAC (GL 24 – 2012) “Helal teriminin
istifadesi üzere geneller kurallar”; AZS 731 – 2012 (OİC/SMİİC 1:2011) “Helal gıda. Genel talepler.”
hazırlanmıştır.27
Bütün bunlar Azerbaycan Standartlar Enstitüsü tarafından hazırlanmıştır. Bu bağlamda Azerbaycan
Standartlar Enstitüsünün çok büyük rolü olduğunu görmüş oluyoruz ve kalite yönetimi açısından Azerbaycanda
olan uygulamaları bilgilerinize sunmuş oluyoruz.
Çalışmamızın bu aşamasında biraz da Azerbaycan eğitim sektöründe TKY uygulamalarının durumunu
değerlendirelim.
2.2.Azerbaycan Eğitim Sektöründe Toplam Kalite Yönetimi Çalışmaları
Gelişmiş ülkelerde uygulanan eğitim ile Azerbaycan’ın bugünkü eğitiminde ciddi farklılık görülmektedir. Bu
farklılıkların azaltılması ile ilgili, 2003-2013 yıllarını kapsayan eğitim programının tasdik edilmesi hakkındaki
fermanı, Azerbaycan Cumhurbaşkanı Heydar Aliyev 17.02.2003 tarihinde imzalamıştır. İmzalanan bu fermanlar
reform niteliğinde olup önem arz etmektedir. Bu fermanlarla görülmektedir ki eğitimde kaliteyi arttırabilmek için
çaba gösterilmektedir. Bu aşamada TKY bir mükemmellik modeli olarak uygulanabilecektir.
Azerbaycan’da eğitimin mevcut durumu gelişmiş ülkelere oranla ciddi farklılık gösterdiği apaçık ortadadır.
Bunlardan bazıları aşağıda zikredilmiştir.28
Geçiş devrindeki Azerbaycan’da endüstride çalışacak personel günün taleplerine uygun modern bilgilere
sahip kimseler olmalıdır. Mevcut piyasa şartlarında çalışabilecek, yeterli bilgi birikimine sahip işgücüne ihtiyaç
duyulmaktadır. Bunun içinde eğitimin yeniden yapılandırılması gerekmektedir.
Dünyanın gelişmiş 40’a yakın ülkesinde 3000’den fazla Azerbaycanlı talebe eğitim görmektedir. Bu trend
Azerbaycan’daki eğitimin dünya standartlarında bir eğitim olmasını gerektirmektedir.
Üniversitelerdeki ihtisasların çeşitlerinin belirlenmesi ve belirlenen ihtisasların programlarının geliştirilmesi,
piyasanın talebine göre belirlenmiş ve güncellenmiş değildir.
Talebelere verilecek ders çeşidi ve içeriği gibi konularda üniversiteler mezunlarını istihdam eden kurum ve
kuruluşlarla sıkı ilişki içerisinde değildir.
Üniversitelerdeki ders programlarının eğitim kalitesi bir akreditasyon birimince ölçülmemektedir.
Azerbaycan’da bu alandaki uygulamalardan elde edilen faydalar da şu şekilde belirtilebilir:29
Yönetimde:
Okuldaki sorumluluk alan öğretmenlerin sorunların çözüldüğünü görüp, kendi katkılarının göz ardı
edilmediğini fark ettiklerinde çalışma isteklerinin artması,
26 Global İktisadi Araştırmalar Merkezi; “Azerbaycan’da Uluslararası Standartların Uygulanma Alanlarındaki Durumu;
Araştırma Sonuçlarının Analitik Raporu”, Elhan Mikayılov, Prof. N.R.Memmedov, Doç. N.R.Guliyev, R.B. Atakişiyev,
R.R.Fetullayev, F.İ.İsayev, Bakü Azerbaycan, Kasım 2006, s.1-5.
28 Yavuz Kahraman; “Eğitimde Toplam Kalite Yönetimi Ve Azerbaycan’da Uygulanabilirliği”, Qafqaz Üniversitesi, İktisadi ve
İdari Bilimler Fakültesi, İşletme bölümü. Bakü/Azerbaycan. Journal of Qafqaz Universty, Number 10, Fall 2002, s.155.
29 Aynı Kaynak, s.156-157.
511
Her türlü savurganlığın önüne geçilmiş olması,

Bütçe uygulamalarında merkeziyetçilikten uzaklaşılması ve kaynak artırımına gidilebilmesi,
Her düzeyde temsille alınan kararların uygulanmasının kolaylaşması,
Takdir edilen öğretmenlerin bulundukları kurumda daha uzun süre çalışma istekleri ve yenileşmeye
katkılarının artması,
Her çalışanın, şans verildiği sürece başarılı olabileceği ve kurumların çalışanlara, çalışanların kuruma
katkısının olabileceği,
Öğrencilerin okulun problemleri ile ilgili çalışmalara katılması ve paylaşılan sorunlarının çözümünde yer
almaları, onların da okulu benimsemelerine ve çözümleri kolaylaştırmalarına yol açmıştır.
Öğretmenlerde:
Öğrenmede öğrenci sorumluluğunun arttırılması,
Öğrencilerin notlarının düzelmesi,
Sınıf disiplinin iyileşmesi,
Öğretmen-öğrenci ilişkisinin iyileşmesi,
Öğrencilerin motivasyonlarının artması,
Öğretmen stresinin azalması.
Öğrencilerde:
Takım çalışmasının öğrenilmesi,
Sorumluluk duygusunun kazanılması,
Gerçek hayatta yararlı olacak kavramların öğrenilmesine ağırlık verilmesi,
Kendilerini daha güçlü hissetmeleri,
Sürekli iyileşmenin bir yaşam biçimi haline gelmesi.
Sonuç
Bilindiği gibi geleceği tahmin eden fütüristler gelecekle ilgili çalışmalarda üç tür hareket tarzı olduğunu
belirtirler: Geleceği tahmin etmek, onun için hazırlanmak ve onu yeniden şekillendirmek. Bunlardan en önemlisi
geleceği yeniden şekillendirmektir.
Dünyada özellikle gelişmiş ülkelerde kalite ile ilgili yapılan çalışmalarda da artık geleceği şekillendirme
aşamasına gelinmiştir.30 Artık gelinen bu aşamada kamu sektöründe TKY’nin nasıl uygulanacağı tartışılmaktadır.
Kamu kuruluşları artan rekabet ortamında var olabilmek ve sürekli yenilenebilmek için TKY ilkelerine göre kendi
sistemlerini kurmalı ve geliştirmelidirler. Dünyanın çeşitli ülkelerindeki şirketlerde başarılı örnekleri görülen TKY
uygulamalarının bir bütün olarak alınarak ülke şartlarına uyarlanması gerekmektedir. Gerek devletin temel
işlevlerini üstlenmiş olan merkezi ve yerel yönetim kuruluşları düzeyinde; gerekse çeşitli alanlarda mal ve hizmet
üreten kamu kuruluşları düzeyinde TKY anlayışının hayata geçirilmesi ve tüm alanlarda kalitenin yükseltilmesi,
yaşanan sorunların en aza indirilmesini sağlayacaktır.
Kamu kuruluşlarında TKY uygulamalarının karşılaştığı sorunları yenebilmek için ayrıca bu çalışmaların üst
kademeden başlanarak politika yayılması şeklinde alt birimlere ulaşması gerekmektedir. Kamu yararı, kamusal
mal ve hizmetler konusunda, üzerinde siyasetçi-yönetici ve yurttaşın uzlaşabileceği yeni bir tanımlama
yapabilmek için, hangi hizmetlerin iktisadi alana dahil edilemez ve metalaştırılamaz olduğunun netleştirilerek, bu
alan dışında kalan hizmetlerin topluma bırakılması zorunludur. Bu türden bir yaklaşım devletin aşırı büyümesinin
getirdiği hantallığı azaltarak, yerine getirmekle sorumlu olacağı hizmetlerde sorunsuz ve kaliteli hizmet
sunumunu sağlayacaktır.31 Siyasi partiler de ülke kalkınmasının buna bağlı olduğuna inanarak, bu konuyu
programlarına almalıdırlar. Siyasetçilerin ve bürokratların bu konuda bilinçlendirilmesi için devlet, medya, ve
30 Dukle Okes; “Promoting Quality In Your Organization”, Quality Progress, V.39, No:5, 2006, s.1.
31 Gülgün Tosun ve T. Tosun; “Kamu Sektöründe TKY”, http://www.tusiad.org.tr /yayin/gorus/29/html/sec10.html (28-10-04),
s.5.
512
gönüllü gruplar iş birliği içinde çalışmalar yapmalı, üniversiteler önce kendi kurumlarında TKY’yi uygulayarak, bu
alanda diğer kuruluşlara rehberlik etmelidirler.32 Ayrıca hizmet içi eğitime ağırlık verilmeli, ancak gerekli gereksiz
her eğitim değil program dahilinde eğitimler yapılmalıdır. TKY’nin belli alanlarda değil bütün birimler ve seviyeler
için olduğuna herkes inanmalı ve her kurum TKY ile ilgili mali ödenek ayırmalıdır.
Türkiye’de özellikle kamu kuruluşlarında TKY uygulamaları, “verimsiz toprağa tohum ekmeğe”
benzetilmektedir. TKY uygulamalarının temeli hataları düzeltmek, israfı azaltmak ve sıfır hataya ulaşmak
olduğuna göre Türkiye’de böyle olumsuz bir ortam varsa TKY uygulamalarının yaygınlaştırılmasının önemi de
kendiliğinden ortaya çıkmış olmaktadır.33 Kamu kuruluşlarımızda yeterli planlama ve istatistik anlayışının
olmaması, bilgisayarlardan yararlanma ve yazılım eksikliğinin bulunması, bürokrasi korkusu, kırtasiyeciliğe neden
olan işlerle gerçek işlerin ayırt edilememesi, yetersiz ve yaygın olmayan kalite eğitimi ve danışman ile çalışma
alışkanlığının eksikliği gibi artırılabilecek bir çok neden, kamu kuruluşlarını TKY uygulama açısından verimsiz bir
alana dönüştürmektedir. Ancak çalışanlarımızın yenilikleri kısa sürede alıp uygulama özelliği, kendini yaratıcı,
motivasyona açık, sıcak kanlı ve barış sever olmaları34 bu olumsuzlukları çok kısa sürede pozitif bir yapıya
dönüştürebilecektir.
Benzer durum dost ve kardeş ülke Azerbaycan için de geçerlidir. Bu ülkede de artık kalitenin önemi çok
daha iyi anlaşılmaya başlanmıştır. Örneğin bu ülkeden öğrenciler, lisans, yüksek lisans ve doktora eğitimi almak
için yurt dışına gitmektedirler. Bu öğrencilerin gittikleri ülkede aldıkları eğitimin bir önceki aşamasında aldıkları
eğitim kalitesi önem arz etmektedir. Eğitim kalitesindeki yetersizlikler, ülkenin geleceği bu gençlerin çok daha iyi
yetişmelerine engel teşkil etmektedir. Oysa ulusal eğitimde sağlanacak kalite artışı bu örnek için
düşündüğümüzde, yurtdışına gönderilen gençlerin oradan çok daha fazla yararlanmalarını sağlayacak ve
ülkelerine döndüklerinde ulusal kalkınmaya katkıları çok daha fazla olacaktır.
Yine Azerbaycan’da faaliyette bulunan yabancı firmalar istihdam etmek istedikleri elemanların global
standartlarda eğitilmiş personel olmasını istemektedir. Tüm bunlar ve diğer etkenler eğitimde kalitenin
yükseltilmesini gerekli kılmaktadır. Bu konuda uygulamaya özel ortaöğretim okulları ve üniversitelerden ve devlet
okullarından örnekler üzerinde pilot uygulama ile başlanabilecektir.35
Tüm bu hususlar değerlendirildiğinde Azerbaycan’da Toplam Kalite Yönetimi’nin ülke geneline
yaygınlaştırılması için hükümetin, üniversitelerin, işletmelerin, basın-yayın kuruluşlarının ve tüm toplumun
üzerine düşen vazifeler vardır. Bunları da şu şekilde belirtebiliriz:36
Ülke genelinde, kalite ve verimlilik merkezleri kurulabilir.
Kalite ve kalite çemberleri ile ilgili dergiler çıkartılabilir.
Ülke genelinde, Toplam Kalite Yönetimi’ni başarı ile uygulayan firmalara ödül verilebilir.
Medya, kaliteye daha çok önem verebilir ve tüketicileri kaliteli mal almaları için uyarabilir.
Eğitimde kalite ve Toplam Kalite Yönetimi daha fazla işlenebilir.
Kanunlar, Toplam Kalite Yönetimi’ni uygulamayı teşvik edici olabilir.
Küçük ve orta büyüklükteki işletmeler (KOBİ) için eğitim düzenlenebilir.
Üretimi engelleyen kanunlar değiştirilip ileri teknoloji ile kaliteli ve ucuz üretim teşvik edilebilir.
Artık gelişmiş ülkelerin tamamında kamu yönetiminde TKY’ye devletteki yeniden yapılanmada
kullanılabilecek bir araç olarak bakılmakta, TKY’nin bürokrasiyi azalttığı ve vatandaş odaklı çalışmayı hedeflediği
herkes tarafından kabul görmektedir. TKY sayesinde birçok ülkede kamu sektöründe etkinlik ve verimlilik
sağlanmakta, kaliteli hizmet sunulmakta ve önemlisi israflar önlenmektedir.
Bu gerçekler ışığında çalışmamızı, TKY’yi kendi kurumunda başarıyla uygulamaya aktaran Türkiye’den bir
kamu yöneticisinin söyledikleri ile bitirelim:37 “Hastanemizde durum tespiti yaptıktan sonra TKY sistemine geçtik.
32 Mina Özveren; a.g.e., s.37.

34 Özcan Akın; TKY ve İnsan, Ezgi Yayınları, Bursa, 2001, s.176-177.
35 Yavuz Kahraman; a.g.m., s.156-157.
36 Yavuz Burak Canbolat - Muhittin Şimşek; “Azerbaycan İşletmelerinde Toplam Kalite Yönetiminin Uygulanabilirliği”, Journal
of Qafqaz Universty, Volume 2, Number 2, 1999, s.97-98.

37 Tunçalp Özgen; “Hacettepe Üniversitesi Hastanelerinde Toplam Kalite ve Performans Yönetimi Uygulamaları”, II. Kamu
Yönetimi Forumu, Bildiriler, Hacettepe Ün. Yayını, Ankara, 2004, s.90.
513
Hastane imajı kötüydü, giderler çoktu, israf fazlaydı. Kimse sorumluluk taşımıyordu. İsraf ve giderler kişilerin
gelirini etkilemiyordu. Denetim yetersizdi. Zamanla tüm sistem otomasyona geçirildi. Tüm ödemeler, gelirler ve
giderler on line olarak izlenmeye başlandı. Tahsilatlar için özel takip birimleri kuruldu. Kişisel performansa göre
döner sermaye maaşı ödenmeye başlandı. Hastanemizde TKY sistemine geçmemizle birlikte tüm bu çalışmalar
sonrasında yıllık 20 milyon dolar olan gelirimiz 4 sene sonrasında 160 milyon dolara çıktı. Gelir artışı
kurumumuza, çalışanlarımıza ve müşterilerimize kalite olarak döndü...”.
Kaynakça
Akın, Özcan; TKY ve İnsan, Ezgi Yayınları, Bursa, 2001
Aktan, C. Can; “Türkiye’de Toplam Kalite Yönetiminin Kamu Sektöründe Uygulanmasına Yönelik Öneriler”,
TİD, Y.71, S.422, 1999.
Balcı, Asım; “TKY ve Kamu Yönetimi”, Çağdaş Kamu Yönetimi I, Ed. M. Acar-H.Özgür, Nobel Yay., Ankara,
2003.
Bounds, Greg - L. Yorks - M. Adams; “Total Quality Management, Towards The Emerging Paradigm”,
McGraw Hill Series in Management, United States of America, 1994.
Canbolat, Yavuz Burak - Muhittin Şimşek; “Azerbaycan İşletmelerinde Toplam Kalite Yönetiminin
Uygulanabilirliği”, Journal of Qafqaz Universty, Volume 2, Number 2, 1999.
Eryılmaz, Bilal; “Kamu Yönetiminde Değişim”, II. Kamu Yönetimi Forumu, Bildiriler, Hacettepe Ün. Yayını,
Ankara, 2004.
Global İktisadi Araştırmalar Merkezi; “Azerbaycan’da Uluslararası Standartların Uygulanma Alanlarındaki
Durumu; Araştırma Sonuçlarının Analitik Raporu”, Elhan Mikayılov, N. Memmedov, R. Guliyev, B. Atakişiyev, R.
Fetullayev, İ. İsayev, Bakü Azerbaycan, Kasım 2006.
Gözlü, Sıtkı; “Kamu Hizmeti Veren Kuruluşlarda TKY”, Kamu Yönetimi Disiplin Sempozyumu Bildirileri, C.II,
TODAİE Yay., Ankara, 1995.
Halis, Muhlis; Toplam Kalite Yönetimi, Roma Yay., Ankara, 2004.
Kahraman, Yavuz; “Eğitimde Toplam Kalite Yönetimi Ve Azerbaycan’da Uygulanabilirliği”, Journal of Qafqaz
Universty, Number 10, Fall 2002.
Merih, Kutlu; “Bir Paradigma olarak TKY”, http://www.eylem.com/tqm/html, (01-10-2004).
OKES, Dukle; “Promoting Quality in Your Organization”, Quality Progress, V.39, No:5, 2006.
Önder, Murat; “Örgütsel ve Yönetsel Eklektizm: TKY”, AİD, C.31, S.3, 1998.
Özgen, Burak; Kalite ve TKY, Akdeniz Ün. Yayını, Antalya, 2003.
Özveren, Mina; Toplam Kalite Yönetimi, Alfa Yay., Bursa, 1997.
Peker, Ömer; “TKY'nin Eğitim Sisteminde Uygulanabilirliği”, AİD, C.27, S.2, 1994.
Saran Ulvi ve A. Göçerler; “Kamu Hizmetlerinde ve İçişleri Bakanlığında Toplam Kalite Yönetimi”, TİD, Y.70,
S.421, 1998.
Saran, Ulvi; “Demokratikleşme ve Sivilleşme Eğilimleri Karşısında Devletin Yeniden Yapılandırılmasının
Anahtarı: Kamu Hizmetlerinde TKY", TİD, Y.73, S.431, 2001.
Staes, Patrick and N. Thijs; Quality Management on the European Agenda, EIPASCOPE, V.1., 2005.
Tekin, Mahmut; Toplam Kalite Yönetimi, Konya, 2004.
Tosun, Gülgün ve Tosun, T.; “Kamu Sektöründe TKY”, http://www.tusiad.org.tr
/yayin/gorus/29/html/sec10.html (28-10-2004).
Tunçalp, Özgen; “Hacettepe Üniversitesi Hastanelerinde Toplam Kalite ve Performans Yönetimi
Uygulamaları”, II. Kamu Yönetimi Forumu, Bildiriler, Hacettepe Ün. Yayını, Ankara, 2004.
Yayman, Hüseyin; “TKY'nin Kamu Hizmeti Veren Kuruluşlara Uygulanabilirliği”, GÜ İİBF Dergisi, C.13, S.1-2,
1997.
Yıldız, Gültekin; “Kamu Yönetiminde Müşteri Tatmininin Ölçülmesi”, Kamu Yönetimi Disiplin Sempozyumu
Bildirileri, C.II, TODAİE Yayını, Ankara, 1995.
514
TÜRKİYE VE AZERBAYCAN VATANDAŞLARININ KARŞILIKLI OLARAK GAYRİMENKUL
EDİNİMLERİNİN ÜLKE EKONOMİLERİNE ETKİLERİ
Haydar KARADAĞ*
Musa GÜN**
Özet
Türkiye, köklü bir geçmişi olan Osmanlı Devleti’nden sonra Anadolu coğrafyası üzerine kurulmuştur.
Dolayısıyla Türkiye’nin üzerinde bulunduğu toprakları Osmanlı Devleti’nden miras olarak almış bir ülke
görünümündedir. Bununla birlikte Azerbaycan’da 20. yüzyılın başından 1991 yılına kadar Sovyetler Birliği’nin etkisi
altında kalmış ve toprak mülkiyeti yapısını önemli ölçüde sosyalist rejime göre oluşturmuştur.
Özellikle 1990’lı yılların başında Sovyetler Birliği’nin dağılması ile birlikte dünyada hızlanan finansın
liberalizasyonu süreci, Türkiye’yi ve Azerbaycan’ı da etkilemiştir. 1980 yılından itibaren dışa açık bir politika
izlemeye başlayan Türkiye, 2003 yılından itibaren yabancıların mülk edinimine izin vermiştir. Benzer şekilde
Azerbaycan’da yabancılar 1996 tarihinden itibaren gayrimenkul edinebilmektedirler.
Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının Azerbaycan’da, Azerbaycan vatandaşlarının da Türkiye’den gayrimenkul
satın alabilmeleri, her iki ülkenin ekonomik, ticari ve siyasi ilişkilerinin gelişmesi yönünde olumlu katkıları olması
beklenmektedir.
Anahtar Kelimeler: Gayrimenkul, Gayrimenkul Piyasası, Yabancı Konut Yatırımları.
Giriş
İnsanoğlu, her dönemde kendisini ve ailesini dış etkenlerden koruyabilmek için bir mekan içinde barınma
gereksinimi içerisinde olmuştur. Kullanılmış olan mekanlar ise, asırlar boyu teknik ve ekonomik gelişmelere bağlı
olarak sürekli değişikliklere maruz kalmıştır. Günümüzde dahi sosyal, kültürel, sağlıklı ve ekonomik konuta sahip
olma arzu ve ihtiyacı, insanlar için bir zaruret halinde olmaktadır.
Sanayi devrimi ile birlikte şehirleşme de artmaya başlamıştır. Şehirleşme ile birlikte kırdan kente göç olgusu
da başlamıştır. Kırdan kente göç eden insanların ilk hedefleri ise, doğal olarak bir konut sahibi olmaktır.
Türkiye’deki kentleşmenin başlangıcı aynı zamanda konut sıkıntısı ve ihtiyacının da başlangıcı sayılmaktadır.
Tarımda, sanayide ve diğer alanlarda yaşanan sanayileşmenin etkisiyle ortaya çıkan hızlı şehirleşmenin ilk belirtisi,
konut sıkıntısının ortaya çıkması şeklinde kendini göstermiştir. Kentlere göç eden bu yeni nüfus içerisinde ekonomik
durumları elverişli olanlar, bu ihtiyaçlarını ya tapulu bir arsa satın almışlar ve aldıkları arsalar üzerine imar ve yapı
kanunlarına uygun bir şekilde ev yapmışlardır. Ya da bu niteliklere sahip hazır bir ev alarak barınma ihtiyaçlarını
karşılama yoluna gitmişlerdir. Buna karşılık düzenli bir işi olmayan ve düşük gelir elde eden kişiler ise ihtiyaçlarını
kamuya veya başkalarına ait arsalar üzerine düşük standartlı ve sağlık şartlarından mahrum gecekondular yaparak
karşılamışlardır.
Yaşanan küreselleşme süreci ile ülkeler arasındaki ekonomik engeller de esneklikler görülmeye başlanmıştır.
Artık insanlar, kendi ülkelerinin haricindeki ülkelerde arazi, konut gibi gayrimenkuller de satın alabilme olanağına
kavuşmaktadırlar. Mülkiyet sahipliği kapitalizmin ve sosyalizmin temel ayrım noktalarından olan biri durumundadır.
İslam hukuku da mülkiyete büyük önem vermektedir. Bu durumun konumuz açısından önemi ise, Türkiye’nin
üzerinde bulunduğu toprakları Osmanlı Devleti’nden miras olarak almış bir ülke durumunda olması ve Osmanlı
Devleti’nin de İslam hukuku kurallarına göre idare edilmesi nedeniyledir. 1990’lı yılların başında Sovyetler Birliği’nin
dağılması ile birlikte hızlanan küreselleşme süreci, Avrupa Birliği’ne tam üyelik süreci ile birlikte Türkiye’yi de
etkilemiş, Türkiye ekonomik anlamda hızla liberalizasyon sürecine girmiştir. Yaşanan bu liberalizasyon süreci ile
birlikte Türkiye’de 2003 yılından itibaren yabacıların mülk edinimine izin verilmiştir.
* Yrd. Doç. Dr., Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Politikası Ana Bilim Dalı
** Yrd. Doç. Dr., Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Muhasebe ve Finansman Ana Bilim Dalı
515
Bu bakımdan çalışmamızın amacı, mülk sahipliğinin insanlar için ne denli önemli olduğunu ve bu bakımdan
Türkiye ve Azerbaycan vatandaşlarının karşılıklı olarak gayrimenkul satın almalarının ülke ekonomileri üzerindeki
etkilerini araştırmaktır.
1.Türkiye’de Yabancıların Gayrimenkul Edinimi
Yabancı tüzel kişilerin Türkiye'de taşınmaz mal edinmesine ilişkin esaslar, Osmanlı Devleti dönemine kadar
dayanmaktadır. Türkiye’de, Osmanlı Devleti’nden kalan din, hayır, sağlık ve eğitim kurumları bulunmaktadır. Bu
kurumların büyük bir kısmı, Osmanlı Devleti döneminde kazanmış oldukları hakların Lozan Antlaşması’nın
imzalanmasından sonra tanınması ile hukuksal durumlarını kazanmışlardır. Varlıkları Türkiye Cumhuriyeti
tarafından tanınmış olan yabancılara (Osmanlı Devleti zamanındaki gayrimüslimlere) ait din, sağlık ve eğitim
kurumlarının fermanlara ve hükümet kararlarına dayanılarak sahiplenmiş oldukları taşınmazların Türkiye
Cumhuriyeti hükümetinin izni ile tüzel kişilikleri adına tescil edileceği kabul edilmiştir1.
2005 yılında kabul edilen 5444 sayılı kanunla yapılan değişiklik neticesinde, yabancı gerçek kişiler ile yabancı
ülkelerde kendi ülkelerinin kanunlarına göre kurulan tüzel kişiliğe sahip ticaret şirketleri dışında bulunanlar,
Türkiye'de taşınmaz edinememektedirler. Yabancı gerçek kişiler ile yabancı ülkelerde kendi ülkelerinin kanunlarına
göre kurulan tüzel kişiliğe sahip ticaret şirketlerinin, kamu yararı ve ülke güvenliği bakımından taşınmaz
edinemeyecekleri alanları ve yabancı uyruklu gerçek kişilerin edinebilecekleri taşınmazların illere ve il
yüzölçümlerine göre oranını binde beşi geçmemek üzere, tespit etmeye Bakanlar Kurulu yetkili kılınmıştır2.
2006 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce (TBMM) 5444 sayılı Tapu Kanunu’nda Değişiklik Yapılmasına
Dair yasa çıkarılmıştır. Çıkarılan bu yasayla birlikte, yabancı gerçek kişilerin, vatandaşı oldukları ülke ile Türkiye’nin
mütekabiliyet esasına ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından konulan kanuni sınırlamalara uyulmak kaydıyla,
Türkiye’de taşınmaz edinimini, uygulama imar planı veya mevzii imar planı içinde edinebilecekleri hususu
getirilmiştir. Bununla birlikte yabancı gerçek kişinin Türkiye genelinde edinebileceği taşınmazlar ile bağımsız ve
sürekli nitelikte sınırlı ayni hakların toplam yüzölçümü, iki buçuk hektarı geçemeyeceği de söz konusu yasada
belirtilmiştir3.
Türkiye’de 2012 yılında Tapu Kanunu’nda yapılan değişiklik sonrasında yabancı gerçek ve tüzel kişilerin konut
ediniminde ‘mütekabiliyet’ esası kaldırılmıştır. Mütekabiliyet esasının kaldırılmasıyla yabancıların Türkiye’deki
konut piyasasına yönelik ilgisi önemli ölçüde artmıştır.
1.1.Yabancıların Türkiye’de Gayrimenkul Edinimi–İstatistikler
Yabancıların Türkiye’de mülk edinimi konusu uzun yıllar ülke gündemde yer almamış ancak, Avrupa Birliği’ne
uyum yasaları çerçevesinde 2003 yılında yapılan yasal düzenlemenin getirdiği kolaylıklar akabinde konu tartışmaya
açılmıştır. Yabancılarca edinilmiş taşınmaz sayısı 2003 yılındaki yasal düzenlemeden önceki 37.343’ten, 2006 yılının
ortasına kadar 56.953’e yükselmiştir. Bu değer, söz konusu dönemde %53’lük bir artışa işaret etmektedir. 2013
sonrası için TÜİK sisteminden elde edilen veriler ise aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo 1. Türkiye’de Yıllar İtibariyle Yabancılara Satılan Konut Sayısının Toplam Konut Sayısı İçerisindeki Payı
(2013-2016)
Yabancılara Satılan Konut Sayısı Satılan Toplam Konut Sayısı Payı (%)
2013 12.181 1.157.190 1,05

2014 18.959 1.165.381 1,63
2015 22.830 1.289.320 1,77
2016 3.047 186.259 1,64
2016 Yılı (Ocak-Şubat) Dönemine aittir.
Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1056, Erişim Tarihi: 13.04.2016.
Son dönemlerde özellikle Arap ülkelerinin ağırlıklı tercihi yeşil, doğa ve deniz ile iç içe olan Karadeniz bölgesi
illeri olsa da yabancıların mülk edinimi daha çok batı illerinde yoğunlaşmaktadır. Aşağıda Tablo 2’de 2013-2016
1 Aysel Çelikel, Türk Hukukunda Yabancı Şirketlerin Taşınmaz Edinmelerine İlişkin Yeni Esaslar, İstanbul Ticaret Üniversitesi
Dergisi, S: 5, 2004, s. 203.
2 Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Yabancıların Ülkemizde Taşınmaz Edinimi, http://www.tkgm.gov.tr/ana.php?
Sayfa=icerikana&ICID=28., Erişim Tarihi: 02.01.2016.

3 Ruşen Keleş, Kentleşme Politikası, 9.b., Ankara, İmge Kitabevi, 2006, s. 640.
516
dönemine ilişkin yabancıların en çok konut satın aldıkları illeri göstermektedir. Tarihi mirası ve yüksek iş potansiyeli
dolayısı ile İstanbul listenin başını çekmektedir.
Tablo 2. Türkiye’de Yıllar İtibariyle Yabancıların En Çok Konut Satın Aldıkları İller (2013-2016)
İstanbul Antalya Bursa Yalova Aydın
2013 2.447 5.548 375 284 1.112
2014 5.580 6.542 954 765 1.191
2015 7.493 6.072 1.501 1.425 1.107
2016 1.053 643 270 174 122
Diğer taraftan mülk edinimi ülkeler bazında incelendiğinde; Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü kayıtlarına göre
2006 öncesi Türkiye’de yabancı mülk sahipliğinin kaynak ülkeleri, sırasıyla, Almanya, İngiltere, Yunanistan, Hollanda
ve İrlanda’dır. Son dönem verilerine göre ise batı ülkelerinden daha çok doğu ve orta doğu ülkelerinin mülk edinme
konusunda ağırlıkta olduğu görülmektedir.
Tablo 3. Türkiye’den Yıllar İtibariyle Uyruklarına Göre En Çok Konut Satın Alan Yabancılar (2015-2016)
Irak S. Arabistan Kuveyt Rusya F. Almanya Azerbaycan
2015 4.228 2.704 2.130 2.036 869 815
2016 673 294 293 194 99 108
2.Azerbaycan’da Yabancıların Gayrimenkul Edinimi

Ülkede 19. yüzyıl ve 20. yüzyılın başında arazi mülkiyeti ve yapısı, Osmanlı Devleti mülkiyeti yapısına benzerlik
göstermiştir. Mülkiyet sistemi Ekim 1917 Devrimi ile değişmiş ve mülkiyet hakları devlete geçmiştir. Azerbaycan’da
da araziler kolhoz ve solhoz olarak bilinen kuramların tekeline bırakılmıştır. Ülkenin 1991 yılında bağımsızlığını ilan
etmesinden sonra özel mülkiyete geçiş dönemi başlamış, 1995 yılında Anayasa’nın kabul edilmesinden sonra
önemli hukuk reformları gerçekleştirmiştir. Ülkede ekonomik değişim ve hızlı kalkınmanın temelleri atılmıştır. Yeni
anayasanın kabulü ile kolektif çiftlikler ve devlet çiftlikleri (solhoz ve kolhozlar) olarak Sovyet döneminden miras
kalan sistem tasfiye edilerek, özel mülkiyet sistemi tesis edilmiştir. Ancak birçok zorluğun ortaya çıkması nedeni ile
tarım reformu istenen ölçüde uygulamaya taşınamamış, halen ülkede özel mülkiyete geçiş dönemi
tamamlanmamış olup, arazi varlığının özelleştirilmesi süreci devam etmektedir. 4 Devlet Arazi ve Harita Komitesinin
raporuna göre ülkenin 8.641.506 hektar olan arazi varlığının 4.913.639 hektarı devlet (% 56,8), 2.032.744 hektarı
belediye (% 23,5) ve 1.695.123 hektarı ise özel mülkiyete (% 19,7) konu edilmiştir. 5
Ülkenin zengin doğal kaynaklara malik olması, bulunduğu jeo-politik konumu ve özellikle yaşadığı tarihi
gerçekler sebebiyle kendi arazilerini kamu yararı için koruma amacına yönelik düzenleme ve uygulamalar
yapılmaktadır. Ülkede ayrım yapılmadan kamu yararı gerekçesi ile yabancılara arazi üzerinde mülkiyet hakkı
verilmiştir. Bu sebeple hiçbir devlet ile arazi üzerinde mülkiyet hakkının karşılıklı verilmesine ilişkin sözleşme
yapılmamıştır. 15 Ocak 1992 tarihinde kabul edilen Yabancı Yatırımların Korunması Kanunu ile Azerbaycan‘da tescil
edilmiş şirketin sermayesinin tamamı yabancı kişi ve kurumlara ait olsa bile söz konusu işletme ―yabancı tüzel kişi
değil, kanunen Azerbaycan Cumhuriyeti tüzel kişisi olarak kabul edilmektedir. Buna göre ―Azerbaycan’da tescil
edilmiş yabancı sermayeli şirketlerin arazi üzerinde mülkiyet hakkı edinebilecekleri açıktır.6 Anayasa’nın 69.
maddesine göre yabancılar Azerbaycan vatandaşları ile eşit olarak bütün haklardan yararlanır ve bütün
yükümlülükleri yerine getirirler. Ancak Anayasasının 16. maddesinde sosyalist dönemde geçerli olan devletçi
anlayışın izlerini taşıdığı görülmektedir. Azerbaycan‘da özel mülkiyet dokunulmaz ve devlet tarafından
korunmaktadır. Ülkede yabancıların taşınmaz ediniminde karşılılık ilkesi büyük önem taşımaktadır. 7
Toprak Reformu Kanunu’nun 4. maddesine göre, Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaşı olmayan kişilere, yabancı
ülke tüzel ve gerçek kişilerine arazi sadece kullanma hakkı ile verilir veya kira (icare) sözleşmesi ile kiralanır. Arazi
Kanunu‘nun 3/3. ve 48/3. maddesi yabancılara arsa veya arazi üzerinde sadece mülkiyet hakkı tanımayan ve sadece
4 TKGM, s. 227. (Vefa Rızayeva, Mehmet Dikkaya)

5 Mehmet Dikkaya, İhsan Çolak, ‘Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinin Ekonomi Politiği,’ Kafkasya’nın Yükselen Yıldızı: İlham Aliyev
Döneminde Azerbaycan, Ed. Çağrı Erhan, Atatürk Araştırma Merkezi (ATAM) Yayınları, Ankara, 2013, s. 228.
6 TKGM, s. 231.
7 Levent Gönenç, Azerbaycan Anayasası Üzerine Notlar, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C: 47, S: 1-4, 1998, s. 203.
517
kiralama hakkı tanıyan bir hükümdür. Dolayısı ile Azerbaycan Hukukunda yabancılar arsa veya arazi üzerinde sınırlı
ayni hakları edinebilirler. Noter tarafından ipotek sözleşmesinin onaylanması için ülke vatandaşlarından talep
edilen belgeler, yabancılardan da istenmektedir. Ülkede yabancıların arazi üzerinde kullanma hakkına malik
olmadığını düzenleyen herhangi bir hüküm bulunmamakla birlikte, buna izin veren açık bir hüküm de
bulunmamaktadır. İrtifak hakkı bağımsız olarak devredilmeyeceği gibi, arazi veya arsa üzerindeki mülkiyet hakkının
devri halinde irtifak hakkı sona ermez.8
30 Haziran 2009 tarihinde yürürlüğe konulan yeni Medeni Kanun ile kanun koyucu Azerbaycan konut fonunu,
özel konut fonu (özel mülkiyette bulunan konutlar), devlet konut fonu (devlet mülkiyetinde bulunan konutlar) ve
belediye konut fonu (belediye mülkiyetinde bulunan konutlar) olarak tasnif ettiği (Md.17) gibi, (Yeni Medeni Kanun,
Md.17.3). Başka bir ifade ile yeni Medeni Kanun’dan sonra yabancılar ile ülke vatandaşları bu konuda eşit haklara
sahiptirler. Ülkede kanun koyucu kamu yararını korumak amacı ile yabancı ülkeler arasında herhangi bir ayrım
yapmadan bütün yabancılar, vatansızlar, yabancı ülke tüzel kişileri, uluslararası kurum ve kuruluşlar ve ayrıca
yabancı ülke devletlerine arsa veya arazi üzerinde mülkiyet hakkı tanımamıştır. Fakat kanun koyucu bu kurala
miras, bağışlama veya ipotek halinde istisna getirmiştir. Zira Kanun Koyucu, yabancılara ülkede taşınmaz üzerinde
intifa hakkı tesisine izin vermediği halde, rehin (ipotek veya ipotek senedi) hakkı, kaynak ve geçit hakkı, üst hakkı
ve taşınmaz mükellefiyeti hakkını edinimine müsaade etmiştir. Dolayısıyla arazi üzerinde mülkiyet ve intifa hakkı
edinemeyen yabancılar, Azerbaycan‘da bina, yani mesken, iş hanı, müstakil ev, kat, villa, mağaza, fabrika ve özel
mülkiyete konu olabilen diğer taşınmazlar üzerinde bütün ayni hakları edinebilmektedirler. 9
Sonuç
Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde uygulanan ekonomi politikalarının temel hedefi, ekonomik büyüme
ve kalkınmalarını gerçekleştirmektir. Ancak söz konusu ülkeler, sermaye birikimi ve finansman sorunu
yaşadıklarından, sermaye açıklarını ortadan kaldırabilmek için, yurtiçi tasarrufların yanı sıra dış borçlara ve yabancı
sermaye yatırımlarına ihtiyaç duymaktadırlar.
Türkiye’de ise yabancı sermayedarlar, yatırım imkanını liberal ekonomik politikaların 1980 yılından sonra
uygulamaya konulması sonucunda bulmaya başlamışlardır. Yabancı ticari şirketler, özellikle ucuz işgücü, toprağın
ucuzluğu, genç nüfus, yeraltı doğal kaynakların varlığı, enerji koridoru ve terminali haline gelen konumu, yükselen
pazarlara olan yakınlığı, stratejik köprü ülke konumu ve ulaşılabilirliği, doğal ve tarihi zenginliğine dayalı turizm
potansiyeli gibi nedenlerle Türkiye’ye yatırımda bulunmaktadırlar. Bundan dolayı, yabancı sermaye yatırımlarının
Türkiye’ye çekilebilmesi ve yabancıların Türkiye’den gayrimenkul satın alabilmeleri 2012 yılında serbest
bırakılmıştır. Yabancılar da bu duruma kayıtsız kalmayarak, Türkiye’den önemli miktarda gayrimenkul alımına
gitmektedirler. Böylece, doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının kolaylıkla Türkiye’ye gelmesi sağlanmış olmakta,
bu durum ise Türkiye ekonomisine olumlu yönde bir etki meydana getirmektedir.
Kaynaklar
Çelikel, Aysel. ‘Türk Hukukunda Yabancı Şirketlerin Taşınmaz Edinmelerine İlişkin Yeni Esaslar’. İstanbul
Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 5, Yıl: 2004, ss. 203-214.
Dikkaya, Mehmet ve Çolak, İhsan. ‘Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinin Ekonomi Politiği,’ Kafkasya’nın Yükselen
Yıldızı: İlham Aliyev Döneminde Azerbaycan, Ed. Çağrı Erhan, Atatürk Araştırma Merkezi (ATAM) Yayınları, Ankara,
2013.
Gönenç, Levent. Azerbaycan Anayasası Üzerine Notlar, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C: 47, S:
1-4, 1998, ss. 185-220.
Keleş, Ruşen. Kentleşme Politikası. 9.b., Ankara: İmge Kitabevi, 2006.
T.C. Başbakanlık Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı. http://www.invest.gov.tr/tr-
TR/investmentguide/investorsguide/Pages/FDIinTurkey.aspx, Erişim Tarihi: 13.04.2016.
T.C. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü (TKGM). Yabancıların Ülkemizde Taşınmaz Edinimi.
http://www.tkgm.gov.tr/ana.php?Sayfa=icerikana&ICID=28., Erişim Tarihi: 02.01.2016.
T.C. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü (TKGM). ‘Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkelerde Yabancıların
Taşınmaz Ediniminin Analizi,’ Türkiye’de Yabancıların Taşınmaz Edinimi Ve Etkilerinin Değerlendirilmesi Projesi, Ed.
Harun Tanrıvermiş ve Ayşegül Mengi, Ankara, 2013.
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1056, Erişim Tarihi: 13.04.2016.
8 TKGM, s. 230, 233, 234-235, 236.

9 TKGM, s. 238-239.
518
ETNOSENTRİK TUTUMLARIN SATIN ALMA DAVRANIŞLARI ÜZERİNE ETKİSİ:
BİR ARAŞTIRMA
Mine HALİS*
Muhsin HALİS**
Süreyya ADİLOVA***
Özet
Günümüzde rekabetin yoğun yaşandığı ortamda işletmelerin başarılı olabilmesi için tüketici davranışlarını ve
ona etki eden faktörleri iyi bilmesi gerekmektedir. Küreselleşen dünyada tüketici davranışına etki eden sosyal,
kültürel, psikolijik ve kişisel faktörlerin yanında etnosentrik tutumlar da önemli hale gelmiştir. Bu, her sektörde
olduğu gibi turizm sektöründe de satın alma davranışlarına etki etmektedir. Bu çalışmada temel amaç
Azerbaycan vatandaşlarının turistik satınalma kararlarında etnosentrik tutumun öneminin belirlenmesidir. Bu
doğrultuda Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de yaşayan 16 yaş üzeri bireyler araştırmanın evrenini oluşturmaktadır.
Bu amaçla yapılan anket uygulamasında, literatür taraması ile evrenin yerli ve yabancı turistik ürünlere karşı
tutumları belirleyen, bunun yanı sıra Shimp ve Sharma tarafından etnosentrizm ölçümü için geliştirilen ölçekler
kullanılmıştır. Değerlendirme zamanı toplam 400 anket analize tabii tutulmuştur. Analizde frekans-yüzde
dağılımları, hipotez testleri için bağımsız T-testi, ANOVA ve Faktör Analizi kullanılmıştır. Verilerin analizi ile elde
edilen sonuçlara göre, yerli turistik ürünlere kıyasla yabancı turistik ürünlere karşı tutumlar daha olumlu olup, bu
tutumlar demografik özellikler bakımından farklılık göstermemektedir. Buna ek olarak katılımcıların az ile orta
arasında etnosentrik düzeye sahip oldukları sonucuna varılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Turistik Satın Alma Kararı, Etnosentrik tutumlar, Azerbaycan’lı Turistler
Giriş
Sanayi devrimiyle başlayan ulusal üretim, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra yerini uluslararası üretime
bırakmıştır. Savaş sonrası yapılan antlaşmalar, gelişime yönelik çalışmalar küreselleşme için zemin hazırlamış,
teknolojinin gelişimi bu süreci daha da hızlandırmıştır. Bununla birlikte tüketici bilinci de artmış, artık ne
üretirsem satarım düşüncesinin yerini, müşteri ihtiyaç ve isteklerini, rakiplerini dikkate alan bir pazarlama anlayışı
almıştır. Artık tüketiciler televizyon programları, reklamlar, internet ve sair yollarla her ülke ve ürünleri hakkında
bilgi sahibi olabilmektedirler. Bundan başka, yabancı firmaların yerel ülke pazarlarına girmesi, çokuluslu
şirketlerin yaranması, internet üzerinden siparişin yaygınlaşması tüketicileri beğendikleri ürünleri elde etmede
kolaylık sağlamaktadır. Durum böyle olduğunda hem üreticilerin sunduğu alternatifler fazlalaşmakta hem de
tüketicilerin satın almada seçiciliği artmaktadır. Şirketler karlı olabilmesi için satış ve tutundurmada başarılı
olmalı, bunun için de tüketici tercihlerini etkileyen faktörler iyice incelenmelidir. Yabancı ürünler karşısında seçim
yapmak durumunda kalan tüketici; markaya, kaliteye, üretim yeri olan ülkeye göre tercih yapacaktır. Bu,
ürünlerle birlikte hizmet sektörü için de geçerlidir. Şöyle ki, hizmet sektörü olan turizmde belirli bir destinasyona
yerli ve yabancı ülke vatandaşlarının ilgisinin çekilmesi önemlidir. Turizmin esas özelliği de daimi yaşanan yerden
başka yere seyahat etmektir. Burada ise turistik satın almada köken ülke imajı etkili olmaktadır. Çünkü bir
piyasada ülke imajı olumsuz ise o ülkeyi tercih etmede sorunlar yaşanacaktır. Bu yüzden yerli ve yabancı
pazarlamacılar için, turistik satın almada köken ülke imajının tüketiciler için önemi ve onların seçimine etkisi,
incelenmesi gereken önemli konudur.
Tüketiciler satın alma kararlarında, üretim ile ilgili ipuçlarını esas alarak değerlendirme yapmaktadırlar. Bu
ipuçları içsel ve dışsal olmak üzere iki gruba ayrılmaktır. İçsel ipuçlarına, tasarım, performans örnek gösterilirken,
dışsal ipuçlarına ise fiyat, marka, garanti gösterilebilir. Bunlardan başka ürünün kökeni de dışsal ipuçlardandır1
(Han ve Terpstra, 1988: 236). Ürünün kökeni tüketiciler için 1918 yılı yani Birinci Dünya Savaşı bitene kadar
önemli değildi. Şöyle ki, galip ülkeler savaşta kaybeden Almanya’ya ceza vermek için Alman ihracatçılarına
* Kastamonu Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İşletme Bölümü, minehalis@gmail.com

** Sakarya Üniversitesi, İşletme Fakültesi, İşletme Bölümü, mimhalis@gmail.com
*** Azerbaycan sureyyaadil@hotmail.com
1 Han, C. M. & V. Terpstra (1988), Country-of-Origin Effects for Uni-National and Bi-National Products, Journal of International
Business Studies, 19(2), 235-255.
519
ürünlerine “Made in Germany” yazmayı zorunlu hale getirmiştir. Fakat belirli zaman geçtikten sonra bu durum
tersi bir hal almış, yani tüketiciler üzerlerinde bu etiketi gördükleri ürünleri güvenilir Alman markası olarak
algılamaya ve aramaya başlamışlardır. Bundan sonra diğer ülke firmaları da bu yöntemi kullanmaya başlamıştır2
(Morello, 1984). Günümüzde büyüyen ve küreselleşen pazarlar tüketicilere ürünler ve hizmetlerde fazla sayıda
alternatifler sunmaktadır. Tüketiciler bu ürünlerin objektif özelliklerini inceledikleri gibi, ithal olunduğu ülkeyi de
subjektif ölçüt olarak dikkate almaktadırlar. Böyle bir durumda, tüketicilerin ürünlere yabancı olmalarından dolayı
karar vermede zorlandıkları için ülke isminin tüketicilere hatırlatılması değerlendirmede tüketicilere faydalı
olacaktır. Ülkenin isminin görülmesi ülkeye ilişkin algılamaların yeniden hatırlanmasına neden olacaktır. İşte bu
süreç uluslararası pazarlama dünyasında “menşei ülke etkisi” olarak bilinmektedir3 (Nart, 2008: 156). Bu konuda
araştırma ilk kez4 (1965) Schooler ve Wildth tarafından yapılmıştır. Buna göre amerikan tüketicisi Japonya
ürünleri karşısında kendi ülke ürünlerini tercih etmiştir. Bununla birlikte araştırma sonucuna göre daha ucuz fiyat
teklif edildiğinde yabancı ürünleri tercih durumu da olasıdır5 (Guliyev, 2007). Daha sonra Schooler ve Sunoo6
(1969) tarafından yapılan çalışmada, daha az gelişmiş ülkelerden gelen ürünlere karşı önyargının, köken ülkenin
belirtilmesi yerine bölgenin ismi verilerek azaltılabilineceği gösterilmektedir. Örneğin, “Made in Asia”, “Made in
Latin America” gibi7 (Dinnie, 2003). 1970 yılında Nagashima tarafından yapılan çalışmada japon deneklerin kendi
ürünlerine karşı tutumlarının amerikan deneklerin kendi ürünlerine karşı olan tutumlarından daha çok olduğu
bulunmuştur. Japon deneklerin milli tutumları Nagashima’nın8 (1977) araştırmasında da gösterilmiştir.
“Satın Alma Kararlarında Etnosentrik Tutumların Etkisi: Azerbaycan Turistik Ürün Tüketicileri Üzerine Bir
Araştırma” başlıklı bu çalışmanın konusu, Azerbaycan vatandaşlarının yerli ve yabancı turistik ürünlere karşı
tutumlarının araştırılması ve satın alma anında köken ülke faktörünün öneminin belirlenmesidir.
Tüketici satın alma kararlarında köken ülke faktörünün etkisi, tüketici etnosentrizmi çok sayıda araştırmalar
ile ölçülmüştür. Fakat bu araştımaların hemen hemen hepsi ürün satın alınması üzerinedir. Hizmet satın alınması
ile ilgili çalışmalar ise çok kısıtlı sayıdadır. Bu çalışmanın amacı, Azerbaycan’lı tüketicilerin turistik satın alma
kararında köken ülke faktörünün önemli olup olmamasının belirlenmesidir. Bunun için, ülke vatandaşlarının daha
çok turistik destinayson olarak seçtikleri Avrupa ülkeleri, komşu ülkeler olan İran, Rusya, Gürcistan ve Türkiye,
bundan başka BAE gibi turistik ülkeler ve kendi ülkemiz incelenerek, bu seçimde köken ülke faktörünün öneminin
bulunması amaçlanmıştır. Azerbaycan tüketicisinin turistik satın alma kararında etnosentrik tutumların (köken
ülke faktörünün) etkili olup olmadığının belirlenmesi açısından konunun önemi artmaktadır. Literatürde turistik
satın almada benzer çalışmaların olmaması, konu ile ilgili elde edilen bulgular gelecekteki çalışmalara da yardımcı
olacaktır.
Bu çalışma için veriler geliştirilen bir anket yardımıyla toplanmıştır. Anket oluşturma sürecinde konuyla ilgili
daha önce yapılmış olan çalışmalardaki ölçekler incelenmiştir. Araştırmada tüketici etnosentrizmini ölçmek
amacıyla CETSCALE isimli ölçekten faydalanılmıştır. Oluşturulan ölçek pilot çalışma amacıyla 45 kişiye uygulanarak
bazı sorularda düzeltmeler yapılmıştır. Daha sonra Azerbaycan’nın başkenti Bakü’de 450 katılımcıya uygulanmış
bu anketlerden 400 adedi analize değer bulunmuştur. Her araştırmada olduğu gibi bu araştırmada da belirli
kısıtlar bulunmaktadır. Zaman ve maliyet kısıtlarından dolayı araştırma sadece Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de
yapılmıştır. Buna ek olarak genç kesimin yaşlı kesime kıyasla anket yanıtlamasına daha sıcak bakmalarından
dolayı, araştırmada gençler üstünlük teşkil etmektedir. Bu nedenle yaş, eğitim gibi demografik özellikler, normal
bir örneklemin demografik özelliklerinden farklıdır.
1.Araştırmanın Tasarımı
Yapılan literatür taraması, incelenen ölçekler ve benzer konulardaki çalışma modelleri sonucunda, tezin giriş
bölümünde belirtilen araştırmanın amaçlarına uygun olarak aşağıdaki şekilde kavramsal model geliştirilmiştir. Bu
2 Morello, B (1984), The “Made In” Issue: A Comparative Research on the Image of Domestic and Foreign Products, European
Research, (June), 95-100.
3 Nart, S (2008), Menşe Ülke Etkisinin Tüketici Algılamaları ve Davranışlarına Yansımaları: İngiltere Pazarında Türk ve Alman
Markalarının Karşılaştırılması, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 13(3), 153-177.
4 Schooler, R.D. & Sunoo, D.H. (1969), “Consumer perceptions of international products”, Social Science Quarterly, Vol 49,
March, pp 886-90.
5 Guliyev, O. (2007), Azerbaycan Tüketicilerinin Yerli ve Yabancı Markalı Ürünlerin Tercihinde Köken Ülke Faktörünün Önemi,
Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Universitesi Sosyal Bilimler Enistitüsü, Sakarya.

6 Schooler, R.D. & Sunoo, D.H. (1969), “Consumer perceptions of international products”, Social Science Quarterly, Vol 49,
March, pp 886-90
7 Dinnie, K (2003), Country-of-Origin 1965-2004: A Literature Review, Journal of Customer Behaviour, 3(2), 165-213
8 Nagashima, A (1977), A Comparative ‘Made In’ Produc Image Survey among Japanese Businessmen, The Journal of
Marketing, 41(3), 95-100
520
çalışmadaki temel değişken köken ülke etkisi olup, geliştirilen bu model sonucunda, turistik satın alma zamanı
köken ülkenin önemliliği araştırılmıştır.
Yerli Turistik
Ürün
Satın Alma
Kararı
Yabancı
Turistik Ürün
Şekil 2: Kavramsal Model

Araştırma üç aşamada ele alınmıştır. Birinci aşamada araştırma konusu ile ilgili olan kavramlar tanımlanmış
ve bu kavramlara ilişkin açıklamalar yapılmıştır. İkinci aşamada, konu ile benzerlik teşkil eden çalışmalardakı
ölçekler literatür taraması ile incelenmiş ve araştırma konusuna uygun bir ölçek geliştirilmiştir. Üçüncü ve son
aşamada ise, ölçeğin belirlenen örnekleme uygulanması ile elde edilen veriler farklı analizlerle test edilmiş ve bu
doğrultuda sonuç ve öneriler verilmiştir.
Araştırma evreninde 16 yaş ve üzeri Bakü’deki bütün tüketiciler yer almaktadır. Araştırmada örnekleme
yöntemi olarak tesadüfi olmayan örneklem metotlarından “Kolayda Örnekleme Yöntemi” kullanılmıştır. Devlet
İstatistik Kurumu’nun verilerinde araştırmamıza konu olan 16 yaş ve üzeri insanların Bakü şehrindeki nüfus sayısı
belirtilmediğinden evrenin kaç kişiden oluştuğu tam olarak bilinmemektedir ancak 2014 verilerine göre Bakü’nün
toplam nüfusu 2.118.800’dür. Yine aynı verilere göre Bakü’deki 15-29 yaş genç nüfusu 582.700’dür. Örneklem
büyüklüğü Altunışık ve diğerleri9 (2012) tarafından oluşturulan tabloya göre evren 100.000 ve üzeri olduğunda
384 olarak alınabileceği belirlenmiştir. Buna göre araştırmamızın evreni olan 16 yaş ve üzeri Bakü nüfusu
minimum değer olarak belirlenen 100.000’nin üzerindedir. Bu araştırma 10-25 2015 Nisan tarihleri arasında Bakü
şehrinde yapılmıştır. Anket araştırması için 450 anket dağıtılmış onlardan 420 anket dönüşümü olmuştur. Elde
edilen 420 anketten hata ve yanlışlıklar olan, eksik doldurulan anketlerin elenmesiyle kabul edilebilir anket sayısı
400 olarak kabul edilmiş ve 400 anket sonuçları analize tabi tutulmuştur.
3.Araştırma Verilerinin Analizi
Yapılan literatür araştırması ile farklı çalışmalarda yapılmış ölçeklerden yararlanılarak araştırma ölçeği
oluşturulmuştur. Bu ölçek aracılığı ile elde olunan verilerin bilgisayar ortamında analizi için SPSS 15.0 for
Windows (Statistical Package for Social Sciences) programı ile analiz edilmiştir. Öncelikle demografik bilgilere
ilişkin frekans ve yüzde dağılımlarını içeren tanımlayıcı istatistikler verilmiştir. Vatandaşların yerli ve yabancı
turistik ürünlere karşı tutumlarının demografik özellikler bakımından farklılık gösterip göstermediğini belirlemek
için ANOVA ve Bağımsız t-testi yapılmıştır. Bundan başka katılımcıları yerli ve yabancı turistik ürünlere karşı temel
boyutlarının belirlenmesi için Temel Bileşenler Faktör Analizi yapılmıştır.
Ankete katılanlara ilişkin demografik özellikler tablo 1’de gösterilmektedir. Demografik verilere
baktığımızda, katılımcıların %53,5’ni kadınların, 46,5’ni ise erkeklerin oluşturduğu görülmektedir. Yaş aralığına
baktımızda ise büyük kısmın (% 61,5) gençlerden oluşmaktadır. Bunun nedeni yaşlılara kıyasla gençlerin soruları
cevaplamaya daha istekli olması ile ilgilidir. Gençlerin fazla olması sebebiyle medeni hali bekâr olanlar da
üstünlük teşkil etmektedir. Eğitim durumu itibariyle üniversite mezunu olanlar çoğunluk teşkil etmektedir.
Katılımcıların büyük kısmı alt ve orta gelir grubunda olduklarını belirtmişlerdir. Bu da son zamanlar Azerbaycan’da
yaşanan ekonomik problemlerin sonucu olan genel ücretler düzeyindeki düşüklük ile ilgilidir. Anketi
cevaplayanlardan öğrenciler çoğunluk teşkil etmektedir. Bundan başka doktor, öğretmen, ofis çalışanları ve diğer
meslek sahipleri de (mimar, berber, muzisyen, ev hanımı ve sair) yer almaktadır. Katılımcılar içinde birey sayısı 4
olan ailelerin daha fazla olduğunu göstermektedir.
Tablo 1: Katılımcıların Demografik Özellikleri
9 Altunışık, R. ve diğerleri (2012). Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntmleri: SPSS Uygulamalı. Sakatya Yayıncılık. Sakarya
521
Özellik Frekans % Özellik Frekans %

Cinsiyet Yaş
Kadın 214 53,5 16-25 246 61,5
Erkek 186 46,5 26-35 76 19
Medeni Durum 36-45 29 7,3
Bekar 267 66,8 46-55 28 7
Evli 113 28,2 56 –üstü 21 5,3
Cevapsız 20 5
Eğitim Durumu Meslek
İlkokul ve altı 5 1,3 Doktor 11 2,8
Ortaokul 21 5,3 Öğretmen 85 21,3
Lise 46 11,5 Öğrenci 129 32,3
Meslek Okulu 30 7,5 İşçi 20 5
Lisans 208 52 Ofis Çalışanı 55 13,8
YL ve Doktora 90 22,5 Diğer 100 25
Katılımcıların sosyo-ekonomik durumu Ailede kişi sayı
Alt Gelir 103 25,8 1 ve 2 31 7,1
Alt-Orta Gelir 87 21,8 3 72 18
Orta Gelir 167 41,8 4 165 41,3
Orta-Üst Gelir 31 7,8 5 76 19
Üst Gelir 12 3 6 ve üzeri 55 13,8
4.Turistik Tüketim Alışkanlıkları

Anketi cevaplayan katılımcıların büyük bir kısmı (%73,3) tatili dinlenme ve eğlence olarak algılamaktadır. Az
bir kısmı ise spor, deniz ve diğer yanıtı altında uyumak, akrabaların ziyareti olarak belirtmiştir. Yıllık ortalama tatil
harcaması sorusuna ise cevaplayanların yaklaşık yarısı 0-250 dolar olarak yanıt vermiştir. Bu daha çok Azerbaycan
vatandaşının turistik tüketim kültürünün zayıflığından, ülkemizdeki turizm tesis ve bölgelerin pahalığından ve
maddi durumdan kaynaklanmaktadır. 1000 dolar ve üzeri harcayanlar ise %13,5’lik kısmı oluşturmaktadır.
Yabancı ülkeye turist olarak gitme isteği %92,5’lik paya sahiptir. Bu katılımcıların büyük kısmının gençlerden
oluşmasından kaynaklanmaktadır. Bundan sonrakı sorularda bir kaç cevap seçme olanağı bulunmaktadır. Bu
şekilde dikkate alırsak cevaplayanların %82’si tatil için yaz mevsimini seçtiklerini belirtmişlerdir. Bunun nedeni de
okulların yaz aylarında tatil olması, çalışanların daha çok bu aylarda izin haklarını kullanmaları ve tatil için en
uygun hava şartlarının bu mevsimde olmasından kaynaklanmaktadır. Tatil için çoğunlukla dinlenme tercih
edilmiştir. Bunların akabinde ise kültürel ve deniz yer almaktadır. Bu ise sade vatandaşların turizm türü olarak
daha çok dinlenmeyi seçtiğinin göstergesidir. Bundan başka dini ve sağlık turizmini tercih edenler daha genellikle
İran ve Türkiye’ye gidenlerdir. İş turizmi ise ülkemizde yerel üretimin yaygın olmaması nedeniyle komşu ülkeler
Türkiye ve İran, Duabi’den tekstil ve diğer ürünleri ithal eden vatandaşların tercihidir. Dini turizm olarak ise daha
çok komşu ülke İran’dakı “Meşed” ziyareti tercih edilmektedir. Tatil yeri seçme konusunda önemli özellik olarak
ise birinci doğal güzellik ona yaklaşık olarak ise fiyat, daha sonra ise kalite yer almaktadır. Bu ise çoğunlukla genç
nüfusun bölgenin doğal güzelliyi ve daha çok alt gelir grubuna ait olduklarını belirten insanların fiyatı
önemsediklerini göstermektedir. Katılımcıların tatil amaçlı bulundukları ülkelerde ise, yabancı ülkelerde
bulunanların büyük bir kısmı Türkiye’de olmuştur. Hemen ardında ise Gürcistan ve Rusya yer almaktadır. Bu ise
ismi belirtilen ülkelerin coğrafi yakınlığı yani komşu ülke olmasından kaynaklanmaktadır.
522
Tablo 2. Katılımcılarrın Turistik Ürün Alışkanlıkları

Özellik Frekans Yüzde Özellik Frekans Yüzde
Tatil Denildiğinde Düşünülen Yıllık Ortalama Tatil Harcaması
Eğlenme/Dinlenme 293 73,3 0-250 $ 190 47,5
Spor 18 4,5 251-500$ 76 19
Deniz 44 11 501-750$ 40 10
Diğer 45 11,3 751-1000% 40 10
1001 $ ve üstü 54 13,5
Yabancı Ülkeye Turist Gitme İsteği Tatil Yeri Seçerken Önemli Faktörler
Evet 370 92,5 Doğal Güzellik 246 61,5
Hayır 30 7,5 Hizmetin Kalitesi 178 44,5
Tatil İçin Tercih Edilen Mevsim (Mevsimler) Fiyat 211 52,8
İlkbahar 118 29,5 Marka değeri 44 11
Yaz 328 82 Mesafenin Yakınlığı 24 6
Sonbahar 65 16,3
Kış 69 17,3
Tercih Edilen Turizm Türleri Tatil Amaçlı Gidilen Ülkeler
Dinlenme 285 71,3 Türkiye 192 48
Spor 62 15,5 Gürcistan 106 26,5
Kültürel 119 29,5 İran 78 19,5
Dini 72 18 Birleşik Arap Emirlikleri 48 12
Deniz 97 24,3 Fransa 35 8,8
İş 58 14,5 İtalya 20 5,5
Politik 11 2,8 Almanya 24 6
Kongre 61 15,3 Amerika 20 5
Sağlık 21 5,3 Diğer 39 10,3
Açık sorulan “Tatil için yurt dışını terih ettiyseniz ve ya gelecekte ederseniz bunun sebebini belirtiniz”
sorusuna ise 120 kişi cevaplamamış, cevaplayanlar ise daha çok seyahat, yeni yerler ve kültürler ile tanışlık, iş ve
eğitim için gideceklerini belirtmişlerdir. Açık uçlu sorular da cevaplanmama oranı genelde yüksek olduğundan
araştırmamızda da bu kendini göstermiştir.
5.Yerli ve Yabancı Menşeli Turistik Ürünlere Karşı Tutumlar
Yerli ve yabancı turistik ürünlere karşı olan tutumlar tablo 3’de gösterilmektedir. Pahalı hizmetlerin
kaliteliliği, tanınmış turistik yer seçimi gibi prestij göstergesi sorularda katılıyorum cevabının oranı yüksektir.
Pahalı hizmetler kalitelidir, yurt dışına gitmek prestij göstergesidir, tanınmış turizm yerlerini tercih ederim, fazla
para harcanılsa da yabancı ülkelerin tercihi, eşit miktar ve eşit kalitede yerli yabancı yerler arasında yabancı
bölgelerin tercihi, komşu ülkelerin seçilmesi, gidilecek yerden daha çok tatilden memnun kalmanın önemliliyi ve
ilk gidilmeli yerlerin yerli bölgeler olması sorularında katılıyorum cevabı verenlerin oranı yüksektir. Bu ise,
Azerbaycan vatandaşlarının daha çok gösteri tüketimine meraklı olduklarını, pahalı olan hizmetleri kaliteli
algıladıklarını ve yabancı ülkelere olan ilginin yüksek olduğunu göstermektedir. Bazı ifadeler de katılımcıların
kararsız oldukları görülmektedir. Turistik satın alma da fiyatın en önemli faktör olması, kendi ülkemizin yabancı
ülkelerden daha az çekici olması, az gelişmiş ülkelerde hizmet kalitesinin düşük olması, her zaman en doğru olan
523
kendi ülkemizin seçilmesi, paramız yurtdışına akmasın diye kendi bölgelerimizin seçilmesi, gerekmedikce
yurtdışına gidilmemeli, ülke ekonomisine zararından dolayı kendi ülkemiz seçilmeli sorularında kararsızlık oranı
daha yüksektir. Bu ise vatandaşların tatil zamanı fiyatı konusunda, kendi ülkemizle ilgili olan çekicilik, ekonomik
faydayla ilgili kendi ülkenin seçilmesi konularında ne olumlu nede olumsuz düşündüklerini göstermektedir.
Tablo 3. Turistik Ürünlere Karşı Tutumlar ve Etnosentrik Tüketim İstatistikleri

Tanımlayıcı
Tutum İfadeleri düzeyleri (%)
İstatiskler
Ne Katılıyorum Ne
Standart Sapma
Katılmıyorum
Katılmıyorum
Katılmıyorum
İfadeler
Katılıyorum
Katılıyorum
Ortalama
Kesinlikle
Kesinlike
Turistik Ürünlere Karşı Tutumlar
1. Kaliteli tatil için tanınmış yerleri tercih ederim 8,3 13,5 27,5 29,3 21,8 3,43 1,21
2. Pahalı hizmetler genellikle kaliteli hizmetlerdir 7 16,5 26,3 34 16,3 3,36 1,14
3. Yurtdışına gideceksem hangi ülkeye gideceğim
2,5 5,3 16,5 33,5 42,3 4 1,08
önemlidir
4. Önemli olan tatilin kalitesidir yeri/ülkesi değil 3,3 14,5 31,3 30,3 20,8 3,51 1,07
5. Az gelişmiş ülkelerdeki turistik hizmet düşük kalitelidir 7,8 18,8 39,8 22,5 11,3 3,11 1,07
6. Tatile yurt dışına gidersem, önceliğim komşu ülkeler
10,5 24 23,5 32,5 9,5 3,06 1,16
olur
7. Turistik satın almada fiyat her şeyden önce gelir 4,5 11,8 37,5 29,5 16,8 3,42 1,04
8. Tatil için genelikle kendi ülkemi tercih ederim 11,3 19,5 33,8 26 9,5 3,3 1,24
9. Ülkemiz turistik bakımdan daha az çekicidir. 8,8 19,3 34,3 22,8 15 3,16 1,16
10. Pahalı da olsa, yurt dışına gitmeyi tercih ederim 5,5 13,8 27,8 32,5 20,5 3,48 1,12
11.Tatil için yurtdışına gitmek bir prestij göstergesidir 15,5 20 28 24,3 12,3 2,97 1,24
12.Aynı fiyat ve kalitede ise yabancı ülkeyi tercih ederim 4,8 7,5 22,5 33,5 31,8 3,8 1,11
13.Yabancı kültürlere karşı açıklık düzeyim çok yüksektir 4,5 4,5 21,3 31,3 38,5 3,94 1,08
14.Tatili yeri önemli değil, önemli olan memnun kalmam 4,3 7,3 25,5 36,5 26,8 3,74 1,06
15.Milli değerler benim için çok önemlidir 5,5 7,5 24,8 27,5 34,8 3,78 1,16
Etnosentrik Tüketim Ölçeği (CETSCALE)
1.Tatil için öncelikle kendi ülkesimizi tercih etmeliyiz 25 29,8 23,8 13 8,5 2,51 1,34
2. Bizde olmayan turizm türleri için yurt dışına gidilebilir 17,8 28,5 20,5 21,8 11,5 2,81 1,28
3. Halkımın faydası içim kendi ülkemi tercih ederim. 13,8 16,8 29,5 24,3 15,8 3,11 1,36
3. Öncelikle yerel turistik bölgeler görülmelidir. 12,5 13,5 27 31 16 3,35 1,34
4. Yabancı ülkeleri tercih etmek doğru değildir. 42,3 23,5 18 8,8 7,5 2,26 1,37
5. Yabancı turitik markaları tercih etmek doğru değildir 35,5 24,8 21 13,5 5,3 2,28 1,22
6. Gerçek Azerbaycan’lı her zaman ülkesini tercih eder 39 21,8 17,8 12 9,5 2,31 1,34
7. Yerli ürünleri kullanmalıyız ki dışarıya para gitmesin 23,5 17,5 29,3 19,8 10 2,75 1,28
8. Doğru olan kendi ürünlerimizi tercih etmektir. 21,3 23 31,5 14,8 9,5 2,68 1,22
9. Zorunlu değilse yabancı ülkeler tercih edilmemelidir 22,8 22,3 28,5 17,8 8,8 2,67 1,24
524
10. Ülke ekonomisi için kendi ülkemiz tercih edilmelir 24 22,5 29 15,8 8,8 2,62 1,24
11. Tatil için yurt dışına çıkılmaya engeller getirilmelidir 44,3 20,8 19,8 9,8 5,5 2,11 1,23
12. Bana maliyeti fazla olsa da kendi ülkemi tercih ederim 29,8 25 23,3 16 6 2,43 1,23
13.Yabancıların bizden kazanmasına izin verilmemeli. 26,3 18,5 27 17,5 10,8 2,68 1,31
14. Ülkemizde olmayan ürünler için yurt dışına gidilebilir 11,5 10,8 27 35,5 15,3 3,32 1,19
15.Yabancı ürünleri tercih edenler işsizlikten
26,8 20 19,5 19,5 9,5 2,65 1,31
sorumludurlar.
Bazı sorularda ise katılımcılar kesinlikle katılmıyorum cevabını daha fazla seçmişlerdir. Bu sorular; yutdışına
gidilmesine engeller getirilmeli (%44,3), yabancı ülkeleri seçmek gerçek Azerbaycan’lıya yakışmaz (%39), iyi
vatandaş her zaman kendi ülkesini seçer (%43,3), uzun vadede meliyetli olsa da yine ülkemi seçerim gibi radikal
sorulardır. Bu sorulara katılımcıların kesinlikle olumsuz yaklaştıkları görülmektedir. Bu ise vatandaşların yurtdışına
çıkılmasına engeller getirilmesi konusuna kesinlikle olumsuz yaklaştıklaırnı göstermektedir.
Diğer bir bulgu ise gidilecek ülkenin hangi ülke olması, yabancı kültürlere karşı merak düzeyinin fazlalığı,
milli değerlerin önemliliyi sorularında katılımcıların kesinlikle olumlu yaklaşdığını görmekteyiz. Bir başka bulgu ise
daha çok etnosentrik sorularda katılmıyorum ve kararsızlık cevapları arasında farkın fazla bulunmamasıdır.
Maliyeti fazla olsa da yerli bölgelerin tercihi, yutdışına gidilmesine engeller getirilmesi ve yurtdışının tercihinin
doğru olmaması gibi ifadelerdeki cevaplarda iki şık arasında fazla fark bulunmamaktadır. Etnosentrizm ile ilgili
sorularda, ortalama değerler 2,11 ve 3,32 arasında değişmektedir. Bu ise katılımcıların az ile orta arasında
etnosentrik eğilime sahip olduklarını göstermektedir.
6.Araştırma Hipotezlerinin Test Edilmesi
Araştırma konusu ile ilgili geliştirilen hipotezler çeşitli istatistiksel yöntemlerle test edilmiş ve bu testlerin
sonuçları değerlendirilmiştir. Bu hipotezler katılımcıların eğitim, yaş, cinsiyyet ve gelir gruplarına göre yerli ve
yabancı turistik ürünlere karşı tutumlarında farklılık olup olmamasını ortaya koymak amacıyla yapılmıştır. Yerli
turistik ürünlere karşı tutumu ölçmek için “Tatil için genelikle kendi ülkemi tercih ederim” ve ”Turistik bakımdan
kendi ülkemi yabancı ülkelerden daha az çekici buluyorum” ifadelerine, yabancı turistik ürünlere ve ülkelere karşı
tutumun ölçümü için ise “Fazla para harcasamda, yurt dışına gitmeyi tercih ederim” ve ”Eğer tatil için eşit fiyatta
ve eşit kalitede olan yerli ve yabancı ülkeler arasında seçim karşısında kalırsam, yabancı ülkeni tercih ederim”
ifadelerine katılımcıların verdiği cevaplar yukarıda belirtilen demografik özellikleri ile karşılaştıılmış ve farklılık
gösterip göstermediği ortaya koyulmuştur. Likert soruları içerisinden seçilen bu öneriler, yerli ve yabancı türistik
ürünlere karşı tutumları en iyi ifade ettikleri için seçilmiştir.
Tablo 5. Hipotez 1(a) Anova Testi
Önerme Eğitim Gelir
Yaş Cinsiyet
Düzeyi Düzeyi
F p F p t p F p
1.Tatil için genelikle kendi ülkemi tercih
1,971 0,069 3,59 0,007 0,244 0,236 1,668 0,157
ederim
2. Ülkem yabancı ülkelerden daha az çekicidir 1,44 0,198 0,380 0,823 0,177 0,377 1,038 0,387
3. Pahalı da olsa, yurt dışına gitmeyi tercih
1,129 0,345 0,307 0,873 0,606 0,299 1,734 0,142
ederim
4. Fiyat ve kalite denk ise yurt dışı tercihimdir 1,221 0,294 0,996 0,409 2,595 0,213 2,212 0,067
Ankete cevap verenlerin demografik yapılarına göre farklılık analizi yapılarak yerli ve yabancı turistik
ürünlere karşı tutumun;
Eğitim düzeyinde farklılık gösterip göstermediği (H1a).
Yaş gruplarına göre farklılık gösterip göstermediği (H1b).
525
Cinsiyete göre farklılık gösterip göstermediği (H1c).

Gelir grubu bazında farklılık gösterip göstermediği (H1d) belirlenmeye çalışılmıştır. Buna göre;
Yapılan ANOVA testi sonucuna göre yerli ya da yabancı turistik ürün tercihi eğitim düzeyi açısından farklılık
göstermemektedir. Bu ise eğitimin, yerli ve yabancı turistik ürünere karşı tutumlarda önemli role sahip olmadığı
göstermektedir. Yaş grubuna göre ise birinci önermede farklılık bulunurken diğer önermelerde farklılık
bulunmamıştır. Buna göre ilk önermeyle ilgili 16-25 ve 56+ yaş grupları arasında anlamlı bir farklılık tesbit
edilmiştir. Bu ise gençlerin daha çok yabancı ülkeleri tercih eğilimi gösterdikleri anlamına gelmektedir.
Katılımcıların cinsiyetlerine göre farklılığın olup olmadığına ilişkin olarak bağımsız t-testi yapılmıştır. Buna göre,
hiç bir önermede, yerli ve yabancı turistik ürünlere karşı tutumlarda anlamlı bir farklılık görülmemiştir. Yani,
belirtilen kavramsal modele uygun olarak, turistik satın alma kararlarında, köken ülke faktörü bakımından cinsiyet
faktörü önemli role sahip değildir. Dördüncü hipotez ise gelir grupları ile yerli ve yabancı turistik ürünlere karşı
tutumlarla ilgilidir. Tablodan görüldüğü gibi hiç bir önermede gelir grupları arasında yerli ve yabancı turistik
ürünlere karşı tutumlarda anlamlı bir farklılık bulunmamıştır. Bu ise gelir grubunun, turistik ürünlere karşı olan
tutumlarda önemli role sahip olmadığını göstermektedir.
Kaynakça
Altunışık, R. ve diğerleri (2012). Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntmleri: SPSS Uygulamalı. Sakatya Yayıncılık.
Sakarya.
Dinnie, K (2003), Country-of-Origin 1965-2004: A Literature Review, Journal of Customer Behaviour, 3(2),
165-213.
Guliyev, O. (2007), Azerbaycan Tüketicilerinin Yerli ve Yabancı Markalı Ürünlerin Tercihinde Köken Ülke
Faktörünün Önemi, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Universitesi Sosyal Bilimler Enistitüsü, Sakarya.
Halis, Mine. (2015). Küreselleşmenin Kimlik Algısı Üzerindeki Etkisi: Kırgızistan Üniversite Öğrencilerinden
Bulgular, Kastamonu Üniversitesi Eğitim Dergisi, 23(3), 1167-1184.
Han, C. M. & V. Terpstra (1988), Country-of-Origin Effects for Uni-National and Bi-National Products,
Journal of International Business Studies, 19(2), 235-255.
Morello, B (1984), The “Made In” Issue: A Comparative Research on the Image of Domestic and Foreign
Products, European Research, (June), 95-100.
Nagashima, A (1977), A Comparative ‘Made In’ Produc Image Survey among Japanese Businessmen, The
Journal of Marketing, 41(3), 95-100.
Nart, S (2008), Menşe Ülke Etkisinin Tüketici Algılamaları ve Davranışlarına Yansımaları: İngiltere Pazarında
Türk ve Alman Markalarının Karşılaştırılması, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi
Dergisi, 13(3), 153-177.
Schooler, R.D. (1965), “Product bias in the Central American common market”, Journal of Marketing
Research, Vol 2, No 4, pp 394-397.
Schooler, R.D. & Sunoo, D.H. (1969), “Consumer perceptions of international products”, Social Science
Quarterly, Vol 49, March, pp 886-90.
526
AZƏRBAYCANDA TURİZMİN MARKETİNQİ VƏ ÖLKƏNİN TURİZM İMKANLARININ
TANIDILMASINDA DÜNYA ÖLKƏLƏRİNİN TƏCRÜBƏSI
Anar Nazim oğlu EMİNOV*

Giriş
Turizm; müasir dünyanın qlobal əhəmiyyətə malik olan, sosial və iqtisadi əlaqələrini tənzimləyən, müxtəlif
ölkələr və xalqlar arasında qarşılıqlı münasibətlər yaradan, biznes maraqlarının əhatə dairəsini genişləndirən sahədir.
Dünyanın hər yerində turizmin inkişafına dövlətlər və sivilizasiyalar səviyyəsində böyük maraq göstərilir. Elə buna
görə də, hazırda beynəlxalq maliyyə qurumları və təşkilatları turizmin inkişafına öz maraq və diqqətlərini artırırlar.
Azərbaycan Respublikasının kifayət qədər imkanları və təbii-coğrafi potensialı vardır. Dünyada mövcud olan 11 iqlim
qurşağının 9-nun Azərbaycanda olması bu ölkənin turizm üçün əlverişli bir məkan kimi tanınmasına müsbət təsir
göstərmişdir. Elə bu faktın özü Azərbaycanın beynəlxalq turizm marşrutuna daxil olması üçün kifayət edir. Ölkəmizin
dənizi, aranı, dağı, meşələri, çayları, bulaqları, gölləri, yaylaqları turistlərin buraya cəlb olunması üçün diqqəti çəkən
obyektlərdir. Ölkəmizdə sahibkarlıq inkişaf etdikcə bu obyektlərin hər birində turizm mərkəzlərinin yaradılması
imkanları artır.
Turizm fəaliyyətində, kəskin rəqabətin hökm sürdüyü məkanda marketinq informasiyası mühüm rol oynayır.
Marketinqlə informasiya bir-birilə sıx bağlıdır. Beləliklə, marketinq informasiyası maliyyə sərvətləri kimi, təcrübəli
personal kimi və bəlkə də, onlardan artıq turizm məhsulunu satmaqdan ötrü lazımdır. Turizmi əhatə edən mühit və
hadisələr çox dəyişkəndirlər. Belə şəraitdə turist məhsulunu hərəkətə gətirmək dəqiq informasiyanın olmasını tələb
edir. Marketinq fəaliyyəti turizmdə turizm məhsulunun istehsalçısından alıcıya çatdırmaqla məşğuldur.
I Tanıdılmada Dünya Təcrübələrinin Təhlili
Dünyanın hər yerində turizmin inkişafına dövlətlər və sivilizasiyalar səviyyəsində böyük maraq göstərilir. Elə
buna görə də, hazırda beynəlxalq maliyyə qurum və təşkilatları turizmin inkişafına öz maraq və diqqətlərini artırırlar.
Bu nöqteyi nəzərdən çıxış edərək aralarında önəmli rəqiblərimizin də olduğu 10 ölkənin turizmi necə idarə etdiyini
araşdıran bir sıra müəssisələrin gəlmiş olduğu nəticəyə əsasən bu ölkələrin çoxunda özəl və yerli sektorlardakı turizm
müəssisələrinin daha çox söz sahibi olduğu ortaya çıxarmışdır.
Araşdırma çərçivəsində İspaniya, Yunanıstan, Almaniya, Avstriya, İsveç, Portuqaliya, Norveç, Xorvatiya, İtaliya və
İslandiyada ibarət olan ölkələr arasında yalnız Yunanıstanda turizm nazirliyi var. Bu ölkədə də Turizm Nazirliyi 2004-cü
ildə qurulmuşdur. Digər ölkələrin böyük hissəsində isə turizm hökumətlər səviyyəsində rabitə, məşğulluq və
iqtisadiyyat sahəsindəki nazirliklərlə təmsil edilərkən, çoxunda turizm idarəedilməsində ən yüksək nüfuz olaraq dövlət
və özəl sektorun birlikdə təmsil edildiyi muxtar təşkilatlar var.
Cədvəl. Ölkənin Turizm İmkanlarının Tanıdılmasında Dünya Ölkələrinin Təcrübəsi
Ölkələr Hökumət səviyyəsində təmsil Muxtar təşkilatlar Özəl sektor
Sənaye Turizm və Ticarət Hökumətlərarası Turizm Komitəsi Turizm Konfransında iştirak

Nazirliyi strukturundakı Turizm edir.
Turizm Konfransı
İspaniya və İqtisadi baş katibliyi
19 Muxtar bölgəyə aid
19 Muxtar bölgəyə aid Turizm Turizm şuralarını təmsil
şuraları edir.
* Doç.Dr. Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti, “Marketinq” Kafedrasının Müdiri.
527
Turizm Nazirliyi strukturundakı Yox Turizmin idarə olunmasında

Yunanıstan Yunan Milli Turizm Təşkilatı özəl sektor yoxdur.
(GNTO)
İqtisadi və Araşdırma Nazirliyi Alman Turizm Mərkəzi (DZT) Özəl sektor müəssisə və
təşkilat istifadəçiləri DZT-də
Turizm İnformasiya Şurası Dövlət-özəl sektor ortaqlığı var.
Almaniya hökumət təmsilçiləri ilə
İdarəetmə heyətinin seçimi ilə
birgə söz sahibidirlər.
fəaliyyətə başlayır.
Büdcəsini əsasən dövlətdən alır.
İqtisadi işlər Nazirliyi Avstriya Milli Turizm Ofisi Federal Ticarət Palatasının
iştirakı ilə Avstriya Milli
Avstriya 9 federal bölgəyə aid turizm Nazirlik, federal hökumətlər və
Turizm Ofisində soz
idarəetməsi böyük səlahiyyətə Federal Ticarət Palatası
haqqına sahibdir.
sahibdir. Büdcəsini əsasən dövlətdən alır.
İş və kommunikasiya Nazirliyi İsveç Turizm Nüfuzu (STA) İsveç Turizm və Səyahət
Şurasında özəl sektor təmsil
Regional quruluşlar Nazirlikdən asılı olmayan ən üst
edilir.
turizm quruluşdur.
İsveç Əksəriyyəti Turizm Komitələri
şəklində və xüsusilə tanıtım İsveç Səyahət və Turizm Şurası
sahəsində fəaliyyət göstərir.
Tanıtımla vəzifəli büdcəsini dövlət
təmin edir.
İqtisadi Nazirliyinə bağlı Turizm Portuqaliya xarici ticarət institutu Turizmin idarə olunmasında
baş direktorluğu (İCEP) özəl sektor yoxdur.
Portuqaliya
Təşkilatın idarə heyəti Nazirlər
kabineti tərəfindən təyin edilir.
Norveç Ticarət və Sənaye Norveç Turizm Ofisi Norveç Turizm Ofisində
Norveç Nazirliyi dövlət və özəl sektor ortaq
olaraq təmsil edilirlər.
Dəniz, Turizm, Nəqliyyat və Xorvatiya Milli Turizm heyəti Özəl sektor CNTB-da təmsil
Xorvatiya
İnkişaf Nazirliyi (CNTB) olunur.
Məhsuldar fəaliyyətlər Nazirliyi İtaliya Dövlət Turizm Təşkilatı Özəl sector ENİT-in idarə
(Ministry ofProductive (ENIT) olunmasında söz sahibidir.
Activities)
İdarə heyəti dövlət, yerli
Turizm baş direktorluğu rəhbərliklər və özəl sektor
İtaliya
nümayəndələrindən meydana gəlir
Milli Səyahət və Turizm Sənayesi
Federasiyası (Federturismo-
Confindustria)
Kommunikasiya Nazirliyi Islandiya Turizm Ofisi (ITO) Özəl sektor İslandiya Turizm
Ofisinin rəhbərliyinə 5
7 adamdan ibarət olan idarə
adam göndərir.
heyətinin 2-si nazirlik, qalanı
İslandiya Səyahət Sənayesi Birliyi, yerli
nüfuzlar və Turizm Birliyi
tərəfindən göstərilən namizədlər
arasından təyin edilir.
İspaniya. İspaniya dövlət strukturundakı turizm təşkilatlarının ən əhəmiyyətlisi Sənaye Turizm və Ticarət Nazirliyi
528
strukturundakı Turizm və İqtisadiyyat baş katibliyidir. Bununla birlikdə, hökumətlərarası Turizm Komitəsi ilə özəl
sektor və dövlət nüfuzunun birlikdə iştirak etdiyi Turizm Konfransı da turizm siyasətinin və planlarının yaradılmasında
başlıca rol oynayır. Quruluşun son illərdə hazırladığı və icraya qoyduğu planlardan "Plan de Calidad Turística
Espanola" (İspaniya Turizm Keyfiyyət Planı), turizm sənayenin informasiya texnologiyalarından faydalanması
istiqamətindəki EDİ, TURINTER, TURCENTRAL kimi texnoloji layihələr də təşkilatın fəaliyyətləri arasındadır. Turizm
tanıtımına cavabdehlik və büdcəsini ümumi büdcədən alan Turespana və turizm araşdırmaları və sənədləşmə ilə
vəzifələnmiş Turizm Araşdırmalar İnstitutu, Turizm və İqtisadiyyat Ümumi Katibliyinə aid orqanlar olaraq vəzifələrini
yerinə yetirirlər.Baş katib, ölkə daxilində turizm rəhbərliyinin koordinasiyasını təmin edərkən bölgələr səviyyəsində
bütün muxtar hökumətlərin öz turizm təşkilatları (Turizm Şurası şəklində təşkilatlanmış) mövcuddur. Bu turizm
müəssisələrini muxtar hökumətlər, bələdiyyələr və özəl sektor təşkilatları təmsil edilirlər. 19 ayrı muxtar hökumətin
olduğu İspaniyada bu hökumətlərin turizmin hər sahəsində geniş səlahiyyətləri var.
Balear Adaları hökumətinin turizm müəssisələrində Ecotourist Tax adı altında ətraf mühit vergisi alma qərarını
qəbul etməsi bu səlahiyyətlərin ölçülərini göstərən yaxşı bir nümunədir. (2002-ci ildə alınmağa başlanan bu verginin
2003-cü ildə isə xitam verildiyini xatırladaq).
İspaniyada yerli və ya xarici səyahətin təşkil edilə bilməsi üçün səyahət agentliyi sənədinə sahib olma zəruriliyi
var. Qanunlarda səyahət agentləri və dövr operatorları ayrı-ayrı təyin olunur. Ayrıca səyahət agentliyi olmaq üçün
qanunla təyin olunmuş bir ödənmiş sərmayə alt limiti və yenə limitləri təyin olunmuş peşə sığorta veksellərindən
sahib olmaq kimi meyarlar da var. İspaniyada səyahət agentliklərinin qanuni olaraq üzv olmasını zəruri edən bir birlik
yoxdur. Ölkədə, ümumiyyətlə regional olan bir çox səyahət agentlikləri var. Bu səyahət agentliklər birlikləri FEAAV
(İspaniya səyahət agentləri Birlikləri federasiyası) himayəsi altında toplanmış vəziyyətdədir.
Yunanıstan.Yunanıstanda 1950-ci ildən 2004-cü ilə qədər Yunan Milli Turizm Təşkilatı (GNTO, Yunanca EOT)
Hökumətin turizmlə əlaqədar siyasətlərini və strategiyalarını təklif etmək, tətbiq etmək və tanıtımını təşkil etməklə
vəzifəli ən üst dövlət quruluşu vəziyyətində idi. Ancaq 2004-cü ildə bu təşkilat 122/2004 nömrəli fərmanla uzun
illərdən sonra yenidən qurulan Turizm Nazirliyinin səlahiyyəti altına keçdi. Qanunla ilk dəfə 1927-ci ildə qurulan və ən
son qanun revezyonu 2001-ci ildə edilən quruluşun, Tanıtım və İnkişaf olmaqla iki baş direktorluğu var. Quruluşun
başçısı 3 illik müddət ilə Turizm Naziri tərəfindən təyin edilir. Bu quruluşun strukturu hələ də bir dəst olaraq fəaliyyət
göstərən Hellenic Tourism Real Estate SA var. Bu gün bu şirkətin əlində otellər,limanlar,düşərgə sahələri, çimərlik
işlətmələri və termal təsislər kimi növlərdən ibarət olan geniş bir müxtəliflik içində 700-ü aşan turistik təsis var.
Şirkət, bu aralar əlindəki mülklərin bir hissəsini birjaya açmaqla özəlləşdirilməyinə səy göstərilir.
Travelling.gr qaynaqlı bir xəbərdə GNTOin tanıtım büdcəsinin 2002-ci ildə 30 və 2003-cü ildə də 38 milyon
dollar olduğunu göstərir.
7 Martda edilən parlament seçkilərindən çıxan yeni hökumətin siyasəti hələ çox dəqiq deyilsə də əvvəlki
hökumətin İnkişaf Naziri Əks Tsohatzopoulos GNTOin yalnız tanıtımdan məsul bir quruluş halına gətirilməsi və turizm
siyasətlərinin və infrastruktur sərmayələri ilə əlaqədar mövzuların Nazirlik strukturu bir baş katibliklə icra edilməsinin
planlandığını açıqlamışdır. Tsohatzopoulos həmçinin tanıtım üçün GNTO strukturun qurulacağı bir şirkətin tanıtım
işlərini icra etməsinin də uyğun olacağı fikirində idi. Yeni hökumətin bu sahədəki ən əhəmiyyətli işi isə Turizm
Nazirliyini quraraq GNTOi Nazirlik səlahiyyəti altına almaq oldu.
Almaniya. Turizm Nazirliyinin olmadığı və turizm siyasətinin İqtisadiyyat və Araşdırma Nazirliyinin cavabdehliyi
ilə Almaniyada turizm tanıtımı və marketinqi Alman Turizm Mərkəzi (Deutsche Zentrale für Tourismus / DZT)
vasitəsilə həyata keçirilir. Mərkəz eyni zamanda bazar araşdırmaları da edir. 2002-ci ilin büdcəsi 30,4 milyon avro
olan DZT, 50 ildən bu yana Federal Hökumət adına Almaniyanın daxili və xaricində tanıtım və marketinq fəaliyyətlərini
icra edir. Almaniyanın İqtisadi Nazirliyindən verilən məlumata görə DZT'nin bu fəaliyyətlərinə Nazirlik müdaxilə etmir.
49 üzvü və 24 fərqli ölkədə nümayəndəlikləri olan DZT'nin 2002-ci il üçün büdcəsi 30.8 milyon avro idi. Bu
büdcənin 73%-i nazirlikdən, yüzdə 18-i vermiş olduğu xidmətlərdən, 1,6%-i üzvlərdən, 1,4'%-i xüsusi layihələrdən,
qalan hissə isə federasiyalardan əldə edilən fondlar vasitəsilə formalaşır.
DZT'nin 50 üzvü arasında Accor, Sheraton, Start Amadeus, TUI Almaniya, Tomas Cook kimi turizm şirkətləri,
Regional Marketinq Birlikləri ilə DRV, DTV, RDA, DHV kimi turizm birlikləri də iştirak edir.
529
Daxildə və xaricdə Almaniyanın imicini inkişaf etdirmək, mədəni dəyərlərini xaricdə tanıtmaq, turist trafikini
artırmaq, gəlirləri artırmaq, turizmin Alman iqtisadiyyatı içindəki payını artırmaq kimi bir çox missiyası olan DZT'nin
məhsul inkişaf etdirmək, iş sahələri meydana gətirmək, mərkəzi hökumət fondlarından qaynaq təmin etmək, media
və reklam dünyasıyla yaxşı əlaqələr aparmaq də vəzifələri arasında daxildir
DZT, dərnəklər qanunu ilə müəyyən edilmiş bir birlikdir. DZT'nin qərar mexanizmi isə idarə heyəti və üzvlərlə
birgə keçirilən məclisdə meydana gəlir. Məsləhət komitəsi isə komitələrin məsləhət və marketinqini icra edir. Alman
hökuməti, həm İnzibati Məclisin həm də Məşvərət Kabinetində təmsil edilir. DZT'nin idarə heyəti seçilmiş üzvlərdən
ibarətdir. Idarə heyətində ayrıca 2 nazirlik nümayəndəsi iştirak edir. Qərar mexanizmi və Məsləhət Komitəsinin
seçilmiş üzvləri özəl sektor nümayəndələrindən ibarətdir. Nazirlikdən isə nümayəndə səviyyəsində iştirak edilir.
Federal və Əyalət Turizm Komitəsi isə federal hökumət ilə əyalət hökumətləri arasındakı koordinasiyasını təmin
etmək məqsədiylə qurulmuş bir birlikdir. Komitə, həm İqtisadi və Araşdırma Nazirliyi, həm də turizmdən məsul əyalət
nazirliklərindən ibarətdir. Qanuni bir mövcudluğu olmayan və könüllülük əsasında qurulmuş olan bu komitə, daha çox
hökumət və əyalətlər arasında əməkdaşlığın düzgün icra edilməsi hədəfini güdür.
Akademik və ticarət ətrafları, bələdiyyə orqanlarını və digər birlikləri turizm mövzusunda bir araya gətirə bilmək
məqsədiylə 1977-ci ildə İqtisadi və Araşdırma Nazirliyində Turizm barədə məsləhət Şurası yaradılmışdır. Şura, turizm
siyasətinin yaradılması mövzusunda nazirliyə dəstək və məsləhətlər verir.
Avstriya. Turizmin cəmi ümumi daxili hasilatının yüzdə 6,5-inə bərabər olan ölkədə yerli rəhbərliklərin və özəl
sektorun turizm rəhbərliyində əhəmiyyətli yeri var.
Avstriyanın tanıtımında ən üst quruluş olan Avstriya Milli Turizm Ofisi'nin büdcəsi 2002-ci ildə 45 milyon dollar
idi. İqtisadi işlər nazirliyinin başçısı olduğu təşkilatın üzvləri Federasiya, federativ əyalətlər, Federal İqtisadiyyat
palatasından yaranır.
Təşkilatın büdcəsi İqtisadi Nazirlikdən alınan vəsait istisna olmaqla, öz gəlirləri və Avstriya Ticarət Palatalarının
iştirakı ilə təmin edilir.
Avstriya qanunları turizmlə əlaqədar hər şey 9 federal vilayətinin məsuliyyətində idarə olunur. Avstriya İqtisadi
işlər Federal Nazirliyi isə bu federal hökumətlər və digər turizmlə əlaqədar vahidlərin arasındakı koordinasiyasını
təmin edir. Strukturunda bir Turizm Sənayesi Şöbəsi var.
Turizm sənayesinin qanuni nümayəndəlikləri arasında Avstriya Federal İqtisadiyyat Palatası başda gəlir. Palataya
bağlı Turizm və Əyləncə Sektoru hissəsinin təxminən 88,477 zəruri üzvü var. Bunların təxminən 50 mini restoran, 19
minə yaxını otel, 1934-ü səyahət agentliyi və dövr operatoru, 2473-ü üzmə hovuzu, 846-sı SPA mərkəzi, 1188də
əyləncə mərkəzi, 430-u kino və 12,663-ü isə əyləncə sektoru müəssisələrində meydana gəlir. Dövlət işçiləri və
idarəedicilər istisna olmaqla yuxarıda qeyd edilən sektorlarda çalışanlar bu palataya üzv olmaq məcburiyyətindədir.
Qanunla qurulmuş Turizm Birlikləri isə belə sıralanır: Avstriya Otelçilər Birliyi (ÖHV), Avstriya səyahət agentləri
Birliyi, QonaqlamaSektor Birliyi, SPA Birliyi Otel proyektlərinə maliyyə və məsləhət dəstəyi verən Avstriya Turizm
Bankı; turizm sektorundakı KOS-lara dəstək verən AWS; Milli və regional işləri dəstəkləyən Avstriya Regional
Planlaşdırma Konfransı; Federal Dövlət, Rayon Hökumətlər və turizm & əyləncə sektoru arasındakı əlaqələri
koordinasiya edən Avstriya Turizm sektoru Mütevelli Heyəti də turizm sahəsindəki digər əhəmiyyətli quruluş və
təşkilatlar.
İsveç. İsveç Hökuməti, turizmə marketinq işlərinə birbaşa qatılmır. Hökumət turizmin inkişafına istiqamətli
kömək göstərəcək qərarlarda məsələn KOS siyasəti, regional siyasət, struktur siyasəti və mədəni siyasətlər kimi
mövzularda qərarlar qəbul edir.
İsveç Turizm Nüfuzunun (STA) verdiyi məlumata görə, İsveçdə turizm sənayesini hökumət səviyyəsində, İş və
kommunikasiya Nazirliyi təmsil edir. Bununla birlikdə, dövlətə aid birbaşa turizmlə əlaqədar ən üst quruluş olan STA,
nazirlikdən asılı olmayaraq xidmət edir. Quruluşun, İsveç turizmini inkişaf etdirmək, statistikaları yığmaq və turizmin
inkişaf etdirilməsi istiqamətindəki bütün fəaliyyətlərdə iştirak etmək, bölgələr arası əməkdaşlığı inkişaf etdirmək,
turizmlə əlaqədar hər cür məlumatı yığaraq nəzərinə çatdırmaq, dövlət və özəl sektor əməkdaşlığını inkişaf etdirmək
kimi bir çox missiyası var.
530
Özəl sektor və dövlət qurumlarının yarıyarıya təmsil edildiyi İsveç Səyahət və Turizm Şurası (STTC) rəhbərliyində
özəl sektorun da olduğu bir quruluşdur. İsveçi bir destinasiya olaraq marketinq üzrə qurulmuş olan STTC'nin özəl
sektora aid yüzdə 50 hissəsi 200-ə qədər turizmlə əlaqədar özəl sektor şirkətinə aiddir. 13 marketinq ofisində
təxminən 60 işçisi olan Şuranın bütün xərcləri dövlət tərəfindən qarşılanır. 2004-cü il üçün dövlət tərəfindən ayrılan
büdcə 87 milyon İsveç kronudur.
İsveç Turizm və Səyahət Sənayesi Federasiyası: İsveç turizm sənayesinin çətiri olan federasiyada, parlament,
hökumət və digər rəsmi orqanlar və özəl sektor təşkilatları da təmsil edilir. İsveç Dövr operatorları Birliyi (FRA və RIS),
İsveç Avtomobil İcarəsi Birliyi (BURF), İsveç səyahət agentlikləri Birliyi (SRF), İsveç Gəmi Sərnişinləri Birliyi (PRF) və
İsveç Hava yolları Birliyi kimi bir çox birlik Federasiya üzvüdür. 1937-ci ildə qurulan İsveç səyahət agentlikləri Birliyi
SRF'nin görə çox üzvü var. İsveçdə olan səyahət agentliklərinin böyük bir hissəsi bu birliyin üzvüdür. İsveç Turizm
Şəbəkəsi: Turizmlə əlaqəli hər cür imkan və şərtləri inkişaf etdirmək və sənayeyə daxil olmanı artırmaq kimi
missiyaları var.
Norveç. Turizmin ölkə iqtisadiyyatında yüzdə 4 nisbətində bir payı var.Sənaye, cəmi məşğulluğun təxminən
yüzdə 6.7-ini əhatə edir.Norveç turizm sənayesində ən əhəmiyyətli orqanlardan biri olan Norveç Turizm Ofisi 1984-
cü ildə Norveç Hökuməti və Norveç turizm sənayesi tərəfindən qurulan ticari bir quruluşdur.Quruluşun ana hədəfi,
ölkəyə gələn əcnəbilərin sayını artırmaq və ölkənin imicini istər ölkə daxilində, istər xaricdə
gücləndirməkdədir.Norveç turizm sənayesi, Norveç Ticarət və Sənaye Nazirliyinə bağlı olaraq icra edilir.Norveçdə
səyahət sənayesi ümumiyyətlə kiçik və orta şirkətlərdən meydana gəlir.Bunların böyük bir əksəriyyəti qəsəbələrdə
xidmət edir. Bu şirkətlər bölgəyə gəlir qapısı yaratdığından bölgə sənayesi üçün də böyük əhəmiyyət daşıyır.
Portuqaliya. Özəl sektorun turizm rəhbərliyində birbaşa rolu olmadığı Portuqaliyada turizm sənayesi İqtisadiyyat
Nazirliyinə bağlı Turizm Baş İdarəsi (DGT) əliylə idarə olunur. 1968-ci ildə qurulan bu Müdirliyin qanunvericiliyi 1998-
ci ildə qəbul olunan bir qanunla yenilənmişdir (DL 292/98 18 Sentyabr). Bu təşkilatın vəzifəsi ölkənin turizm
siyasətlərini yaratmaq və tətbiq etmək, turizm inkişafı istiqamətində alt və üst səviyyəli sərmayələrini planlamaq,
standartları təyin və nəzarət etməkdir.
Baş Katibliyə bağlı təşkilatlardan biri Turizm Maliyələşmə və Dəstəkləmə İnstitutudur. Turizm sektorunun alt və
üst quruluşunu birbaşa ya da bilvasitə olaraq inkişaf etdirmək, gücləndirmək və modernləşdirmək, əlaqədar
investisiya və layihələrə dövlət subsidiyaları təqdim vəzifəli bu quruluşun təmin etdiyi təşviqlər arasında kreditlər,
birbaşa ortaqlıqlar, konsorsium iştirakında yer ala bilir.
Portuqaliyada tanıtım mövzusuna turizmin də daxil olduğu daha geniş bir baxımdan baxan bir quruluş olan
Portuqaliya Xarici Ticarət İnstitutu da (ICEP) var. Yenə bir dövlət quruluşu olan ICEP'in İdarə Şurası, İqtisadi və Xarici
İşlər nazirliklərinə tövsiyəsi ilə Nazirlər Kabinetinin tərəfindən təyin edilir. ICEP, Portuqaliya iqtisadiyyatının
beynəlxalqlaşması, iqtisadi fəaliyyətlərin tanıdılması, Portuqaliya imicinin və Portuqaliya markalarının beynəlxalq
səviyyədə tanıdılması üçün səy göstərən bir quruluşdur.
1949-cu ildə qurulan quruluşa hər hansı bir özəl sektorun müdaxiləsi yoxdur. Təşkilat, büdcəsi, əsasən dövlət
büdcəsindən ayrılan təhsisata yönələn, ancaq, maliyyə və inzibati muxtariyyət də sahibdir. Bu vaxt təmin etdiyi bəzi
məhsul və xidmətlərdən və sahibi olduğu daşınar daşınmaz mülklərdən də gəlir əldə edir..
ICEP-i yalnız bir tanıtım quruluşu olaraq göstərmək səhv olar. Eyni zamanda xarici sərmayəyə məsləhət və
rəhbərlik xidməti verən bir xüsusiyyəti də var. Təşkilatın xaricdə 46 ofisi var.
Təxminən 800-ə yaxın səyahət agenliklərinin olduğu Portuqaliyada səyahət agentliyi ola bilmək üçün Turizm Baş
İdarəsi tərəfindən verilən bir lisenziya sahib olmaq və minimum sərmayə kafiliyi kimi bəzi meyarları yerinə yetirmək
lazımdır. Səyahət agentliklərinin ən böyük təşkilatı Portuqaliya səyahət agentlikləri Dərnəyi APAVT-ın 250-yə yaxın
üzvü var.
İslandiya. İslandiya, turizm rəhbərliyində özəl sektorun söz sahibi olduğu ölkələrdən biridir. İslandiya Turizm
Ofisi , kommunikasiya Nazirliyinə bağlı olaraq xidmət edir. Ölkənin tanıtım və marketinqi Ito tərəfindən reallaşdırılır.
Nazirlik çevrilməli olaraq hər dörd ildə bir 7 adamı uzaqlaşdırır.Bu kəslərin iş müddətləri 4 il olmaqla birlikdə, nazirin
iş müddəti dolduqda mənimsətmələr də yenidən həyata keçirilir.Ito başçısı və prezident vəkili nazirlik tərəfindən bir-
başa attanırkən, digər beş nəfər üzvün ikisi İrlandiya Səyahət Sənayesi Birliyi, digər ikisi Yerli nüfuzlar Birliyi və 1-i də
İrlandiya Turizm Birliyinin göstərdiyi namizədlər arasından seçilir. Ito, fərqli mövzularda işləmək üçün komitələr
531
meydana gətirə bilir. ITO-nun mövzuları arasında bunlar vardır. Bu prinsilər Kotlerin nəzəriyyələrində də öz əksini
tapır:
• İslandiya turizmini təşkil etmək və planlaşdırmaq
• Turizm sahəsində lazımi araşdırma və anket işlərini icra etmək
• Turizmlə əlaqədar beynəlxalq yığıncaqlara qatılmaq
• Marketinq və tanıtım[3,s.154]
• turistlərlə bağlı hər növ sənədləşməni hazırlamaq
• Ətraf ilə əlaqədar hər cür təşkilatla əməkdaşlıq etməklə çalışmaq
• Konqres və konfransları təşkil etmək[3,s.156]
Maliyyə vəziyyəti:
İTO tərəfindən nəzarət edilən maliyyə resursları bu məqsədlərlə istifadə edilir:
1-Turizm fəaliyyətlərini icra etmək üzrə özəl və dövlət təşəbbüslərinə kredit dəstəyini təmin etmək.
2-Tanıtımın da daxil olduğu layihələri icra etmək
3-Turizm fonduna kredit köçürmək.
ITO ildə bir dəfə büdcəsini hazırlayaraq kommunikasiya Nazirliyinin təsdiqinə təqdim edir.
Bundan əlavə həyata keçirilən xərclər, milli büdcəsi xəzinə tərəfindən ITO-ya ödənir.
Xorvatiya. Ölkədə turizm hökumət səviyyəsində Dəniz, Turizm, nəqliyyat Və İnkişaf Nazirliyi ilə təmsil
edilir.Xorvatiya Milli Turizm heyəti (CNTB), ölkənin lazım gələrsə daxilində lazım gələrsə xaricində bir destinasiya
olaraq tanıtımını təmin etmək məqsədiylə qurulmuşdur.Bu quruluş dövlət və özəl sektorun rəhbərlik quruluşunda
iştirak etdiyi bir quruluş olaraq diqqət çəkir.
Vəzifələri arasında:
-Xorvatiyanın tanıtım üçün bazar araşdırmaları etmək,
-Turizm məhsullarının marketinqi istiqamətində strategiyaları inkişaf etdirmək,
-Tanıtım fəaliyyətlərinin analizlərini etmək,
-Xorvatiya informasiya şəbəkəsi yaratmaq,
-Xorvatiya turizminə istiqamətli hər cür mövzuda araşdırmalar aparmaq,
-Turizm sektorunun inkişafına istiqamətli hər cür fəaliyyəti həyata keçirmək
CNTB'nin rəhbərlik heyəti Xorvatiya Parlamenti (Sabor), Turizm heyəti, Müşahidəçi Komitə və Prezidentdən
ibarətdir.Dəniz, Turizm, nəqliyyat və İnkişaf etdirmə naziri eyni zamanda CNTB'nin Başçısı mövqeyindədir.Ancaq, illik
iş proqramı və maliyyə proqram quruluşun ümumi təşkilatı tərəfindən təyin olunur.Təşkilat maliyyə resurslarını,
turizm vergilərini, üzvlük haqqlarından, dövlət büdcəsi və digər mənbələrdən təmin edir.
İtaliya. Turizm Nazirliyinin olmadığı İtaliyada turizm hökumət səviyyəsində Məhsuldar fəaliyyət Nazirliyi
(Ministero delle Attivita Produttive) təmsil edir. Bu Nazirliyin strukturunda bir turizm baş direktorluğu mövcuddur.
İtaliya Dövlət Turizm heyəti (ENIT) isə tanıtım və marketinq, araşdırma və koordinasiya işlərindən məsul qanunla
qurulmuş bir dövlət quruluşudur . 2003-cü ildə təxminən 28 milyon avro tanıtım büdcəsi olan qurumun idarə
heyətində dövlət nümayəndələri, yerli rəhbərliklər və özəl sektor təşkilatlarının da nümayəndələri var.
Son illərdə ENIT-in quruluşunun özəl sektor və yerli təşkilatların da söz sahibi olması üçün yenidən təşkil
edilməsi məqsədi ilə Nazirlik səviyyəsində işlər planlaşdırılır. İtaliyada özəl sektor və turizmlə əlaqədar yerli
rəhbərliklər İtaliya Milli Səyahət və Turizm Sənayesi Federasiyası səlahiyyəti altında toplanmışdır. Səlahiyyət altında
olma müəssisələrin, səyahət agentliklərinin, dövr operatorlarının birlikləri ilə yanaşı yerli rəhbərliklər və özəl şirkətlər
də vardır. Bu quruluşu ilə Federasiya olduqca güclü bir sənaye birlik mövqeyindədir. Ancaq tanıtım və turizm
rəhbərliyindən məsul ENIT daxilində bu Federasiyanın söz sahibi olmaması mübahisə mövzusudur.
532
II TURİZM MARKETİNQ VASİTƏÇİLƏRİ

Bir məhsul və ya xidmətin marketinqinin təşkil edilməsində fəallığı artıran, satışı asanlaşdıran bir sıra vasitəçilər
mövcuddur. Bunlardan faydalanan təşkilat və ya qurum sahib olduğu bazarı qoruya, mövcud bazar daxilindəki payını
genişlədə və məhsulları üçün yeni bazarlar tapa bilər [15, s.74].
Turizm sənayesində yaradılan marketinq vasitəçiləri, qurum və təşkilatlar arasında fərqlilik göstərməklə bərabər
başlıca dörd qrupda toplanıla bilər. Bunlara aşağıdakılar daxildir:
1-Turizm bazarı;
2-Turizm məhsulu;
3-Turizm məhsulu qiyməti;
4-Turizmdə stimullaşdırma qərarlarıdır.
A. Turizm bazarı:
Bazar, müəyyən bir məhsula ehtiyacı, malı satın almaq üçün pulu və pulunu xərcləməyə istəkli olan insanlar və
ya təşkilatlar toplusu olaraq ifadə oluna bilər.
Ümumi bazar anlayışının açıqlanmasından sonra turizm bazarına aşağıdakı kimi tərif vermək olar:
Turizm bazarı, turizm baxımından böyük qüvvəyə malik olan işçilərə, turizm təchizatına malik olan, turizm
məlumatlarının turizm hərəkətlərinə hədəf olduğu yerdir[9,s.75].
Dünyadakı hər hansı bir tətil yerinə hamı tərəfindən eyni dərəcədə üstünlük verilə bilməz. Bu səbəbdən, bütün
turistlərə xitab etmək cəhdi ilə əldəki marketinq mənbələrini paylaşdırmaq əvəzinə, bazarın bir tətil yeri üçün müştəri
təmin etməyə ən uyğun bölgəsini müəyyənləşdirdikdən sonra tanıtma fəaliyyətini bu bölgənin xüsusiyyətlərinə və
ehtiyaclarına uyğun olaraq təşkil etmək daha düzgün olardı.
B. Turizm məhsulu:
“Məhsul” sözü konkret və ya mücərrəd anlayış olaraq ayrılıqda xüsusiyyət və hal ifadə edər. Məsələn, bir
restoran aşbazı tərəfindən hazırlanan yeməklər və ya bir bölgəyə ya da bir muzeyə ziyarət edən zaman göstərilən
xidmətlər. Turizm məhsulu müxtəlif xarakterli ünsürlərdən kompleks şəklində meydana gəlmişdir. Bu formalaşma
aşağıdakı ünsürlərdən meydana gəldiyini göstərmək olar [4, s.41]. Turist cəlbetməyə və onu səyahət etməyə razı
salan təbii, mədəni, incənət, tarixi və texnoloji varlıqlar.
Tək başına səyahət səbəbi daşımayan, lakin iştirakları olmadıqları şəraitdə səyahət edilməsinin mümkünsüz
olduğu ünsürlər: otel, restoran, mədəni və idman təchizatı;
Turistin seçdiyi yerə getmək üçün istifadə edəcəyi ünsiyyət vasitələri üçün yaradılmış üstünlüklər. Bu üstünlüklər
cağrafi cəhətdən uzaqlıqdan çox iqtisadi cəhətdən əldə edilə bilən olaraq hesablanır.
C. Turizm məhsulunun qiyməti
Qiymət, turizm məhsulunun mübadilə zamanı dəyərinin pul ilə ifadə edilməsidir. Digər mal və xidmətlərin
qiyməti kimi turizm məhsulunun qiyməti tələb və təklif şərtləri ilə bağlıdır. Turizmdə istehsal edilən məhsulun
istehlakçı bazarında müştəri tapması rəqib ölkələrə və qurumlara təqdim etdiyi qiymətdən asılıdır[4,s.14].
Qiymət amili fərdi büdcədə və ya tətil yerindəki gündəlik araşdırmalarda nəzərə alınan vacib bir amildirsə,
qiymətin funksiyası olaraq tətil yerinin seçimində bir çox amillər onun davranışına təsir göstərə bilər. Bu mövzuda
aşağıdakı amillərin təsirli olduğunu söyləmək mümkündür.
A) Vərdiş
Turistin xidmətlərə olan tələbi əvvəlcədən qazanılmış bir sıra vərdişlər nəticəsində az-çox dəyişilməz bir
xüsusiyyət daşıya bilər. Yeniliklərə çox açıq olmayan kütlə mənzərəsi, xidməti və bunun kimi bəzi özəllikləri səbəb
olaraq göstərərək fərqli bir yerə getmək arzusunu yaşamaz.
B) Regional renta
533
Regional rentanın özünü imtiyazlı etdiyini düşünərək, bənzər şirkətlərdən daha fərqli bir qiymət siyasəti
izləyərək, əhəmiyyətini ortaya qoyduğunu, bəlkə də psixoloji olaraq özünü bu mövzuda rəqibsiz görməsinə səbəb
olacaq.
C) Göstəriş arzusu
Bəzi sosial siniflərə bənzəmək, onları imitasiya etmək, həyat tərzlərini təqlid etmək turizm istehlakına təkan
verər, öz gəlir səviyyəsinə aldırmadan bir sıra borclara girməli olsa da belə onlar kimi tətil etmək planını dəyişdirməz
D) Xərcləmə zövqü
Əgər turist tətilini keçirdiyi yerdə lazımi səviyyədə güvəni və hüzuru hiss edirsə, psixologiyaya görə tətildə
gündəlik həyat standartı şəraitində xərclədiyindən daha çox xərcləyir. Bu səbəbdən də turizm yerlərindəki qiymət
fərqlərindən o dərəcədə də təsirlənməz.
E) Məlumat çatışmazlığı
Fərdi tətil etmək qərarı alacağı təqdirdə (istehlakçı davranış modelinə görə) ümumiyyətlə, reklamlardan,
konsultasiya qruplarından aldığı məlumatlar və əldə etdiyi təcrübələr yolu ilə qərar vercəkdir. Bu qərarın irrassional
olması, ümumilikdə duyğusal kompanentlə qərar alması da qiymət amilini nəzərdə saxlamağa səbəb olur.
F) Ənənələrin davam etdirilmə istəyi
Turist səyahətə getdiyi yerdə də adi həyat tərzində də icra etdiyi bəzi vərdişləri təkrarlamaq məcburiyyətindədir.
Ancaq həyat tərzləri arasında böyük fərqlər olan ölkələrdə qiymət baxımından bəzi ziddiyyətlər ortaya çıxa bilər.
İnflyasiya ilə əmək qarşılığı düz mütənasib olmayan, hələ inkişaf etməmiş ölkələrdə bu bariz şəkildə ortaya
çıxır[12,s.35].
G) Çatdırılma
Turizm bölgəsi özəlliyini çox yaxşı bir şəkildə özündə əks etdirən yer də belə, nəqliyyat ilə baglı qiymətlərin
istehlakçıya təsir etməsinə, onun qərarına təsir etmək gücünə malikdir.
H) Reklam fəaliyyəti
Qiyməti nə dərəcədə yüksək olursa olsun inkişaf etmiş və müvəffəqiyyətli bir reklam kampaniyası ilə qiymətin
təsir göstərməməsi aradan qalxa bilər
I) Gəlir səviyyəsinin qiymətə təsirləri
Gəlir səviyyəsinin yüksəldiyi toplu və ya fərdi tətildə satın almaq qərarına qiymətin demək olar ki heç təsir
etmədiyi göz önündədir. Gəlir səviyyəsinin yüksəkliyinə bağlı olaraq “dəbdə” olan səyahəti satın almaq qərarı daha
yayılmış bir vəziyyətdədir
D. Turizmdə dəsdəkləmə qərarları
Qurumların etdiyi hər şey, xüsusən marketinq fəaliyyəti dəsdəkləməyə istiqamətlənmişdir. Dəsdəkləmə isə fərdi
satış, satışın stimullaşdırılması, ictimaiyyətlə əlaqələr və reklam fəaliyyətlərindən formalaşır.
Turizm marketinqinin mal, xidmət və fikirlərin insanların ehtiyaclarını ödəməsi ilə yaratdığı faydalar vardır.
İstehsal istiqamətli fayda yaratmaq dörd formadadır. Bunlar məhsulların şəklini dəyişdirərək şəkil faydası, məhsullar
məhdud olduğu zamanlarda mühafizə edərək zaman faydası, məhsulların bol olduğu yerlərdən məhdud olduğu
yerlərə çatdırılaraq yer dəyişikliyi faydası və məhsul mülkiyyətinin dəyişdirərək mülkiyyət dəyişikliyi faydası
formasında ifadə edilmişdir.
Mal sektorunda olduğu kimi xidmət sektorunda da məhsulların istehlakçılara təqdim edilməsi, ümumilikdə
dağıtım kanallarındakı vasitəçilərlə həyata keçirilir. Dağıtım sistemində yer alan vasitəçi səyahət şirkətləri həm
istehlakçılara, həm də digər turizm müəssisələrinə müxtəlif faydalar təmin edir. Vasitəçi səyahət şirkətləri malik
olduqları xüsusi məlumat və təcrübə nəticəsində digər turizm müəssisələrinin və istehlakçılarının fərdi olaraq əldə
edəcəkləri nəticələrlə müqayisədə daha uğurlu nəticələr əldə etmək şansına malikdirlər[1,s.14].
534
Turizm müəssisələri ümumiyyətlə turizm məhsulunun tərkib hissəsi olan məhsul və xidmətləri yalnız özləri təşkil
edə bilməzlər. Hal-hazırda operatorlar fərqli turizm müəssisələri tərəfindən istehsal edilən mal və xidmətləri
birləşdirərək tur paket adlandırıb, birlikdə işlədiyi səyahət agentləri və ya birbaşa turistlərə təklif edirlər. Turizm
marketinqinə turizm baxımından yanaşıldıqda, hər bir turizm müəssisəsinin istehsal etdiyi mal və xidmətlər turizm
məhsulu adlandırılmaqdadır. Mehmanxanalar tərəfindən təqdim edilən yemək-içmək, əyləncə-idman, alış-veriş,
üzgüçülük hovuzları, maşın kirayələmək kimi xidmətlər turizm məhsulunun ayrı bir parçasını təşkil edir. Turizm
müəssisələri də müəssisə daxilində müxtəlif forma və fərqli məhsullarla istehlakçılara xidmət təklif edirlər.
Turizm sektorunda turizm marketinqi ilə formalaşan faydaların xüsusi yeri vardır. Xüsusilə tur paket ilə
birləşdirilən komonentlərin sektordakı hər seqmentə vacib faydalar yaratdığını qeyd edilə bilərik. Ancaq yaranan
faydalar ayrı-ayrılıqda aşkarlanmamışdır. Ancaq, formalaşdırılan tur paket ilə potensial istehlakçıların hərəkətli şəkildə
turizm hadisələrinə qoşulmasına hiss ediləcək dərəcədə yarar verdiyi məlumdur. Hal-hazırda ənənəvi rəqabət
vasitələrinə müxtəlif faktorlarda əlavə edilə bilər. Bunlardan biri də turizm marketinqi ilə formalaşan faydalardır.
Nəticə
Yuxarıda qeyd edilənləri ümumiləşdirərək ölkə turizmini daha da irəliyə aparacaq bir neçə tədbiri sadalamaq
məqsədəuyğun olardı.
Bir çox materialları araşdırdıqdan, bir çox destinasiyaların təcrübəsinə nəzər saldıqdan sonra əminliklə deyə
bilərik ki, hər hansı bir yerin turizm destinasiyası kimi uğur qazanmasının ən birinci şərti onun bazarda xüsusi
mövqeləndirilməsidir. Bu mövqe rəqiblər üzərində rəqabət üstünlüyü qazanmağa xidmət edən faktorlardan biridir.
Turizm destinasiyasi turistləri cəlb edə bilmək üçün turistlərə qonşularına və ümumiyytlə rəqiblərinə nisbətdə hansı
əlavə dəyərləri verdiyini göstərməlidir.
Məhz bu xüsusiyyət reklam prosesi ndə xüsusilə vurğulanmalı və obraz olaraq onun potensial turistlərin
beynində qalması təmin olunmalıdır. Bir çox destinasiyalar etdiyi kimi TWITTER, FACEBOOK və s. kimi internet
portallarından daha geniş istifadə Azərbaycanın daha da böyük göstəricilərə nail olmasına gətirib çıxaracaqdır.
Ölkəyə gələn turistlərin demoqrafik göstəriciləri diqqətlə öyrənilməli və məlumat bazası yaradılmalıdır. Bu
reklam prosesinin, qiymət strategiyasının inkişaf etdirilməsi zamanı destinasiya marketinq təşkilatlarına böyük
imkanlar yaradacaqdır.
Azərbaycan haqda mövcud olan mənfi rəylər ölkəmizə turist axını ləngidən ən böyük faktorlardandır. Bu
mübarizə aparılamlı ən başlıca məsələdir [1] və [2]. Lakin bu problemlərlə mübarizə apararkən, Kolumbiyanın krizis
menecmentinə əsaslanaraq yalnız doğru və obyektiv məlumatlar verilməlidir.
Türkiyənin də istifadə etdiyi kimi müxtəlif bazarlarda müxtəlif reklam roliklərinin nümayişi həm rekamın
effektivliyini həm də turist sayını artıracaqdır. Çünki müxtəlif ölkələrdə yaşayan potensial turistlərin gözləntiləri, istək
və ehtiyacları müxtəllifdir. Buna ümumilikdə müxtəlif hədəf kütlələrinin müəyyənləşdirilməsi də deyə bilərik.
1.Azərbaycan turizminin tanıdılması fəaliyyətləri, ümumi–ölkənin turizminin tanıdılması şəklində yox, dünyanın
inkişaf etmiş ölkələrində olduğu kimi, ayrı-ayrı turizm destinasiyalarının bilavasitə özləri tərəfindən həyata keçirilməli
və tanıtım fəaliyyətləri destinasiyalar tərəfindən fərdi şəkildə təşkil olunmalıdır. Bu həmin destinasiyaların turizmdən
əldə edə biləcəkləri gəlirlərin daha çox artırılmasının mümkün ola bilməsiylə yanaşı, böhran şəraitində (təbii hadisələr
və s.) ölkənin digər turizm destinasiyalarının və bütövlükdə isə ölkə turizminin nisbətən az zərər görməsinə də imkan
yaradacaqdır. Çünki, bu gün dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin turizm imkanlarının tanıtım tədbirləri də sübut edir ki,
bu işdə destinasiya əsaslı tanıtım strategiyasının tətbiq edilməsi–yəni, ölkənin bütövlükdə yox onun ayrı-ayrı turizm
destinasiyalarının tanıdılması strategiyasının tətbiq edilməsi daha müsbət nəticələr verməkdədir.
2.Ölkənin təbii imkanlarının və dəyərlərinin kütləvi informasiya vasitələri ilə reklamının həyata keçirilməsi
şəklində reallaşdırılan tanıtım fəaliyyətləri bəzi hallarda effektli nəticələr versə də son nəticədə destinasiyaların təklif
etdikləri digər dəyərlərlə əlaqəli kifayət qədər məlumat ötürə bilməməsi səbəbiylə bu destinasiyaların rəqabət
gücünü artırması baxımından yetəriz qalır. Bu mənada turizm tələbinin ölkəyə çəkilə bilməsi sistemli kommunikasiya
və marketinq fəaliyyətlərinin həyata keçrilməsini tələb edir.
3.“Azərbaycan turizminin dəyər zənciri”nin işlənib hazırlanması görülməsi lazım olan əsas işlərdəndir. Bu
mənada yaxşı olardı ki, ilk əvvəl Azərbaycanın milli turizm strategiyası işlənib hazırlansın və bu strateji plan
535
çərçivəsində ölkəmizin turizm marketinqi siyasətinin və strategiyasının formalaşdırılması bunun məntiqi davamı
olaraq da öz konkret destinasiyalar üçün marketinq və tanıtma fəaliyyətləri inkişaf etdirilsin.
4.Bu gün Azərbaycan turizminin tanıdılmasında yalnız dövlət qrumlarının aparıcı rol oynadığı və ölkənin ayrı-ayrı
turizm destinasiyalarının, o cümlədən turizm sahəsində geniş fəaliyyətləri olan özəl sektor nümayəndələrinin
fəaliyyətləri hiss olunmur. Şübhə doğurmur ki, ölkə turizminin tanıdılmasında dövlət qurumlarının aktiv fəaliyyəti
(daha doğrusu icraçı mövqedən çıxış etmələri) son nəticədə ölkənin beynəlxalq miqyasda tanıdılmasında böyük fayda
verə biləcəyi halda ölkənin ayrı-ayrı turizm imkanlarının, o cümlədən ölkədəki müxtəlif turizm destinasiyalarının
tanıdılmasında effektsiz olacaqdır. Bu mənada tanıtma işində dövlətin koordinator özəl sektorun və ya turizm
destinasiyalarının isə icraçı olmaları daha müsbət nəticələr verə bilər.
5.Kütləvi tanıtım və təbliğat strategiyası yox hər bir hədəf bazarın öz xüsusiyyəti, istək və arzuları, istifadə
etdikləri media vasitələri əsas alınmalıdır. Yəni tanıtma işində media vasitələrindən istifadə edərkən bu umumi
xarakter daşımamalı və potensial turistin olduğu hər bir hədəf bazarın özünə məxsus media vasitəsindən istifadə
olunmalıdır. Belə ki, bizə hansı ölkələr daha çox turist göndərirlər və bu ölkələrin insanları daha çox hansı kütləvi
informasiya vasitəsindən istifadə edirlər? Bu müəyyən olunduqdan sonra reklam və s. tanıtma tədbirləri məhz daha
çox bu informasiya vasitəsi ilə həyata keçirilməlidir. Əks təqdirdə hədəf bazarın xüsusiyətinə uyğun gəlməyən hər
hansı media vasitəsi ilə həyata keçirilən reklam və tanıtım fəaliyyətləri effektli nəticə verməyəcəkdir.
6.Ölkəmizin hər bir regionunun özünə məxsusu sənətkarlıq üslubu və məhsulları vardır. Bu baxımdan ölkəmizdə
milli sənətkarlıq vəsuvenir məhullarının istehalının və satışının təşkili ölkəmizin turizm imkanlarının tanıdılmasına
böyük töhvə verə biləcəkdir.
7.Müasir dövrdə informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının marketinq və tanıtma fəaliyyətlərinə böyük
imkanlar yaratdığı bilinməkdədir. Bu mənada ölkəmizdə mövcud olan hər bir destinasiyanın özünün veb səhifəsinin
qurulması həmin destinasiyanın dünya miqyasında tanıdılması baxımından geniş imkanlar yaradacağı şübhə
doğurmur. Bu veb səhifələri hazırlanarkən əlaqədar təşkilatlar arasında koordinasiya təmin edilməli, səhifənin
məlumat verici, diqqət cəkici və təşviq edici yönləri müasir texnikanın imkanlarıyla daha da gücləndirilərək onun
interaktiv olmasına və yüksək standartlara cavab verməsinə nail olunmalıdır. Həmçinin bu veb səhifəsinin müxtəlif
dillərdə hazırlanması diqqətdən kənarda qalmamalıdır.
Ədəbiyyat
1-"Azərbaycan Respublikasında kurortların 2009-2018-ci illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı"6 fevral 2009-cu il.
2-"Azərbaycan Respublikasında 2010-2014-cü illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı" 6 aprel 2010-cu
il.
3-Armstronq H.B, Kotler F. Marketinq. İlk Addım, 7-ci nəşr, Bakı:”Azərbaycan marketinq cəmiyyəti”, 2006, 582 s.
4-Aktaş A. ; Turizm İşletmeciliği Ve Yönetimi, Detay Yayıncılık, Antalya, 2002.
5-Artun, Halk Kültürünün Uluslararası İlişkilerde Ülkelerin Tanıtımına Katkısı, 2003.
6-Avcıkurt, C. ,Turizmde Tanıtma ve Satış Geliştirme, V Ulusal Pazarlama Kongresi, 2005.
7-Çeken H., Ateşoğlu L., Dalgın T., Karadağ L., Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Turizm Talebine Bağlı Olarak
Uluslar Arası Turizm Hareketlerindeki Gelişmeler, Güz- 2008 C.7 S.26, 2008.
8-Hayri Ülgen, Sadri Mirze. İşletmelerde Stratejik Yönetim. Literatür yayınları, İstanbul. 2004.
9-İçöz O. , Turizm İşletmelerinde Pazarlama, Turhan Kitabevi Yayınları, İzmir, 2001.
10-Mehmet OLUÇ, Pazarlama Dünyası Dergisi, Sayı 17 s. 3
11-Mithat ÜNER, Pazarlama Dünyası Dergisi, Sayı 43 s. 6
12-Olalı H. , "Dış Tanıtım Ve Turizm", İs Bankası Yayınları, Ankara, 1983.
13-Rızaoğlu B. , Turizmde Tanıtma, Detay Yayıncılık, Ankara, 2004.
14-Sarı Y.; Kozak M., "Turizm Pazarlamasına İnternetin Etkisi: Destinasyon Web Siteleri için Bir Model Önerisi",
Akdeniz Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 2005.
536
II. ABDÜLHAMİT DÖNEMİ OSMANLI LUGATLARINDA AZERBAYCAN
Fahri MADEN*
Özet
II. Abdülhamit döneminde ilim ve kültür alanında yapılan faaliyetler içerisinde lugat çalışmaları dikkat
çekmektedir. Keza sözünü ettiğimiz dönemde çok sayıda Türkçe lugat ortaya konulmuştur. Bunların en önemlileri
Şemseddin Sami’nin Kamus-ı Türkî ve Kamusü’l-A‘lâm’ı, Ahmed Rif‘at Efendi’nin Lugat-ı Târihiyye ve Coğrafiyye’si,
Ebuzziya Tevfik’in Lugat-ı Ebuzziya’sı, Muallim Naci’nin Lugat-ı Naci’si, Ali Cevad’ın Memâlik-i Osmaniyyenin Tarih
ve Coğrafya Lugatı’dır. Sözü edilen lugatlar dönemin Osmanlı tarihini, kültürünü ve coğrafyasını yansıtmaları
bakımından önem taşımaktadır.
Bu çalışmada adı geçen lugatlardaki Azeri, Azerbaycan, Bakü, Nahçivan, Şirvan, Karabağ, Erdebil, Tebriz,
Meraga, Hoy gibi maddelerde yer alan bilgiler ışığında Azerbaycan’ın tarihi ortaya konulmaya çalışılacaktır. Adı
geçen maddelerde Azerbaycan isminin ortaya çıkışı; Azerbaycan, Nahcivan, Şirvan ve Karabağ’ın tarihteki coğrafi
konumları, dini durumları, İslamiyet’in bölgede yayılması, bölgede Türk ve İran idaresinin oluşması, bölgenin idari
yapısı ve madenleri gibi detay bilgiler yer almaktadır. Bu çalışma ile bugünkü Azerbaycan coğrafyasının
Osmanlı’nın son dönemi eserlerine (lugatlar) yansımaları ortaya çıkarılmış olacaktır.
Anahtar Kelimeler: II. Abdülhamit, Azerbaycan, Bakü, Baku, Nakhchivan, Shirvan, Karabakh, Ardabil, Tabriz,
Maragha, Hoy, Şemseddin Sami, Ahmed Rıfat Efendi.
Giriş: II. Abdülhamit Dönemi Osmanlı’da Lugat Çalışmaları
II. Abdülhamit dönemi Osmanlı kültür ve eğitim hayatında önemli bir yere sahiptir. Özellikle kültür
hayatımızın kilometre taşlarından olan lügat çalışmalarının bu dönemde ivme kazandığı, birbiri ardınca Osmanlı
ilim adamlarının lügat çalışmaları yapıp eserler verdikleri yıllardır. II. Abdülhamit döneminde dikkatimizi çeken bu
lugatlar Şemseddin Sami’nin Kamus-ı Türkî ve Kamusü’l-A‘lâm’ı, Ahmed Rif‘at Efendi’nin Lugat-ı Târihiyye ve
Coğrafiyye’si, Ebuzziya Tevfik’in Lugat-ı Ebuzziya’sı, Muallim Naci’nin Lugat-ı Naci’si, Ali Cevad’ın Memâlik-i
Osmaniyyenin Tarih ve Coğrafya Lugatı’dır. Bu eserler bizdeki ilk ansiklopedik eserlerdir ve dil alanında modern
anlamdaki sözlük çalışmalarının alt yapısı oluşturmaktadırlar. Bu lugatlardan ikisini Azerbaycan bölgesine ait
bilgiler vermesi açısından makalemizde ele alacağız.
1.Şemseddin Sami ve Kâmusü’l-Alâm
İlk ansiklopedistimiz, ilk romancımız, ilk sözlükçümüz, ilk gazetecilerimizden Şemseddin Sami, Yanya’nın
Fraşeri kasabasında doğdu. İlköğrenimini özel olarak yapmıştır. Orta öğreniminde Fransızca, İtalyanca, Rumca ve
eski Yunanca’yı öğrendi. Medrese eğitimi de gördü. Dinî bilgilerini medresede pekiştirip Arapça ve Farsça
öğrendi. İslâm tarihini inceledi. Bildiği dilleri sadece konuşacak kadar değil, yazacak kadar hatta bazılarında, üslûp
sahibi olacak kadar bilirdi. Medrese tahsilini yürütürken Batı’daki yeni bilim gelişmelerini izledi. Medrese
öğrenimini tamamladıktan sonra, matbuat kalemine girdi. Bildiği yabancı dillerinden yararlanarak tercümeler
yaptı. Fakat onun asıl istediği şey, Batı gazetelerine benzeyen bir gazete çıkarmaktı. Nitekim bu isteğine de bir
süre sonra kavuştu ve İstanbul’da kendi namına “Sabah” gazetesini çıkardı.
Şemseddin Sami, çok iyi Farsça, Arapça bildiği halde, konuşmaların ve yazışmaların sade Türkçe ile
yapılmasından yana idi. Şinasi’nin başlattığı sadelik hareketini yürütmek istiyordu. Çıkardığı gazetede bu sade dili
kullandı. Fakat bir süre sonra, yazdığı yazılar yüzünden, gazetesi kapandı ve sürgüne gönderildi. Bu zorunlu
sebeple, önce Trablusgarp’ta, sonra başka şehirlerde bulunduktan sonra İstanbul’a döndü.
Sultan II. Abdülhamit, Şemseddin Sami’ye karşı birçok sebeplerden ötürü dikkatli idi. Bir kere Şemseddin
Sami, Arnavutluk’un en soylu ailelerinden birinin oğlu idi. Fraşerilerin oyu alınmadan Arnavutluk’ta hiç bir şey
yapılamazdı. Oysa Şemseddin Sami, çıkardığı gazetesinde ilerici fikirleri tutmuş, Genç Osmanlıların başlattığı
hareketin fikriyatını yapmıştı. Ayrıca Şemseddin Sami, dil biliyor, eli kalem tutuyor, güzel konuşuyordu. Bu
bakımdan da Padişah’ın gözü üstünde idi. Bu sebeplerle sürgünden döndükten sonra 1880 yılında sarayda görev
* Yrd. Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, fahrimaden@kastamonu.edu.tr
537
yapan “Teftiş-i Askerî Komisyonu”na katip olarak atandı. Sonradan başkatipliğine getirildiği bu komisyonda,
hayatının sonuna kadar görevde kaldı.
Kendisini ”Kamus-ı Türki” yazmaya teşvik edenin Sultan II. Abdülhamit olduğu ve her sayfasına bir altın
ödediği, sonradan ailesi tarafından açıklanmıştır. Kamusü’l-Alâm’ın da aynı şekilde desteklenmiştir. Çünkü Sultan
II. Abdülhamid’in, sarayda yapacak işi olmadığı zamanlar, Şemseddin Sami’yi Erenköy’ündeki evine gönderdiği ve
burada gözaltında bulundurarak çalışmalarını izlediği bilinmektedir. Nitekim Şemseddin Sami de, Sultan’ın bu
davranışlarından hiç şikâyet etmemiş ve hatta kardeşi, Arnavutluk’ta isyana karar verince, ağabeysinin de
kendisine yardım etmesini istediği zaman, Şemseddin Sami’nin “Ben bir Osmanlıyım ve isyana karşıyım” dediği
ayrıca bilinmektedir.
Şemseddin Sami, edebî çalışmalarını gençlik yıllarında yapmış, gazetecilik, hikâyecilik ve romancılık üstünde
çalışırken, çağdaş fikirleri savunmuş ve dikkate değer eserler vermiştir. O, bütün eserlerinde, Türklük şuurunun
uyanışını ve gelişmesini sağlamaya çalıştı. Türk dilinin ne kadar zengin bir dil olduğunu ispatlayan Kamus-u
Türki’si, bugün de en büyük kaynak eser haysiyeti ile ayakta durur. Kendisinden sonra sözlük yapanların hepsi, bu
kaynaktan yararlanmışlardır.
Kamusü’l-Alâm başlı başına 6 ciltlik büyük bir ansiklopedidir. Bütün dünyada heyetler tarafından yapılan
ansiklopedilere karşılık, Şemseddin Sami’nin tek başına 6 ciltlik büyük bir ansiklopediyi bitirmeye muvaffak
olması, onun şaşılacak bir çalışma gücüne sahip olduğunu gösterir. “Türk kültür hayatında tarih ve coğrafya ile
dünya sahnesinden çekilmiş devletler, milletler ve ülkelerle meşhur adamlar üzerine Doğu ve Batı kaynaklarından
faydanılarak hazırlanmış olan ve Türkiye’deki ilk ansiklopedi kabul edilen Kamusü’l-A’lâm, müellifi tarafından
‘tarih ve coğrafya fenlerinin bir mahzen-i kebiri’ diye nitelenmiştir. Fasiküller halinde yayımlanan bu altı ciltlik
eser alfabe sırasına göre tertip edilmiş olup toplam 4.830 sayfadır. Devrinde şarkiyatçıların takdirini kazanan eser
önemli bir başvuru kaynağı olma özelliğini hala korumaktadır.”1
Kamus-ı Fransevî adı altında, Fransızca’dan Türkçe’ye, Türkçe’den Fransızca’ya olmak üzere tamamladığı iki
ciltlik sözlük; “Besa”, “Seyit Yahya”, “Gave” adlı üç tiyatro eseri vardır. Bu oyunlar, günümüzün zevklerine cevap
vermese bile, zamanının gerçeklerini tamamen yansıtmışlar ve yazarın ne kadar gerçekçi olduğunun belgesi
olmuşlardır. Ayrıca, Batı’dan bazı eserlerin çevirilerini yapmış ve bu arada Viktor Hugo’nun “Sefiller”ini ilk defa
dilimize çevirmiştir. “Robinson Crusoe” romanını da ilk olarak dilimize çevrilen, Şemseddin Sami’dir. 1905’de
hayata gözlerini yumduğu zaman, ardında elliden fazla büyük eser bırakmıştır.
2.Ahmed Rif‘at Efendi (Yağlıkçızade) ve Lugat-ı Târihiyye ve Coğrafiyye
“Tanzimat dönemi ansiklopedi yazarı ahlâkçı ve tarihçisidir. İstanbul’da doğdu. Daha çok Yağlıkçızâde adıyla
tanınan Şâbanzâde ailesinden Ispartalı Mehmed Emin Efendi’nin oğludur. Küçük yaşta maliyeye girdi, burada
yetişti ve sırasıyla Bahriye muhasebeciliği, İdâre-i Bahriyye reisliği, Girit defterdarlığı, İzmir Rüsûmat müdürlüğü,
Islahat Komisyonu üyeliği, Eshâm-ı Fevkalâde müdürlüğü, Selânik defterdarlığı gibi memuriyetlerde bulunduktan
sonra Muhâsebât-ı Atîka muhasebeciliğinden emekli oldu. 1895 yılı başlarında vefat etti. Kabri Fatih’te Emîr
Buhârî Tekkesi’ndedir.
Devlet hizmetlerinin yanı sıra ilmî çalışmalar yapan ve kaynaklarda ressam olduğu kaydedilen Ahmed Rif’at
Efendi, tarihe ve ahlâka dair bazı eserler kaleme almış, fakat daha çok Lugat-ı Târihiyye ve Coğrafiyye adlı kitabı
ile tanınmıştır. Bu eser, aslında meşhur şahıslar ve müelliflerin biyografileri, önemli olaylar, tarih boyunca
kurulmuş devletler, milletler ve belli başlı şehirlerin tarihî coğrafyaları hakkında alfabetik maddeler halinde
bilgiler verdiğinden dolayı kapsamlı bir tarih ve coğrafya sözlüğü sayılırsa da, öteki ilim ve fenlere dair pek çok
bilgiyi de ihtiva etmesi bakımından genel bir ansiklopedi niteliği taşımaktadır.
Lugat-ı Târihiyye ve Coğrafiyye: Osmanlılar’da XIX. yüzyılda hazırlanmasına ferdî olarak teşebbüs edilip
tamamlanabilmiş ansiklopedi çalışmalarının iyi bir örneği kabul edilebilir. Bazı yanlış ve eksikliklerine rağmen,
günümüzde bile müracaat kitabı olma özelliğini koruyan eser, ilk iki cildi 1299, son beş cildi ise 1300 tarihinde
olmak üzere, yedi cilt halinde İstanbul’da basılmıştır.
Ahmed Rifat Efendi’nin diğer eserleri şunlardır:
Nakdü’t-tevârîh: Yaratılıştan 1878 yılına kadar gelen bir genel tarihtir. Kronolojik olarak özet bilgiler veren
bir el kitabı olup kaynak eser niteliğini taşımamaktadır (İstanbul 1296).
1 Abdullah Uçman, “Şemseddin Sami”, DİA, C.XXXVIII, s.521.
538
Tasvîr-i Ahlâk: Alfabetik bir ahlâkî terimler sözlüğüdür (İstanbul 1305). Eser, aynı zamanda Latin harfleriyle
de neşredilmiştir (İstanbul 1975).
Bergüzâr: Kınalızâde’nin Ahlâk-ı Alâî’sinden özetlediği bir kitaptır (Hanya 1291). Bu eser Bergüzâr-ı Ahlâk
adıyla iki kere daha basılmıştır (İstanbul 1315, 1318).”2
3.II. Abdülhamit Dönemi Osmanlı Lugatlarında Azerbaycan Bölgesi
II. Abdülhamit’in Türkçe’ye verdiği değer onun zamanında ortaya çıkan bu lugatlar ile perçinlenmiştir.
Sultan’ın Kanun-ı Esasi’de Türkçe’nin resmi dil olması konusunda gösterdiği hassasiyetin yanı sıra okullarda
Türkçe’nin ders dili olarak okutulması noktasında da hassas davrandığı bilinmektedir. Keza Çarlık Rusya’sının
bölgede yayılmacı politikaları sonrası Azerbaycan okullarında ortaya çıkan Türkçe yasağını kaldırtan da II.
Abdülhamit’tir.
Yukarıda belirtilen II. Abdülhamit dönemi Osmanlı lugatlarında Azerbaycan bölgesine bakacak olursak
özellikle Şemseddin Sami’nin 6 ciltlik Kâmusü’l-A’lâm’ında bugünkü Azerbaycan bölgesi ile Osmanlı dönemindeki
Azerbaycan eyaletinin siyasi, tarihi, sosyal ve ekonomik durumu ile ilgili detaylı bilgilerle karşılaşılmaktadır. Bu
lugata göre Azer, İran Mecusilerinin itikadınca güneş ve ateşe müvekkil bir melektir. Asıl manası “Ateş” olup eski
İranlılar ateşperest olduklarından, bunu bir melek itibarıyla takdis etmişlerdir. Eski İran Mecusilerine “Azeri”
derler. Eski İran’da mevcut olan 7 büyük ateşgedenin, yani Mecusi mabedinin isimleri terkibine dahil edilmiştir.
Bu ateşgedelerin isinleri şunlardır: Azermehr, Azernuş, Azerbehram, Azeriyan, Azerharin, Azerberin, Azer
zerdehset.3
Azerabad, Azerabadgan, Azerbadgan veyahut Azerbeygan İslam öncesi İran’ın Tebriz şehrinde bir büyük
ateşgede idi. Tebriz şehrine de bu ismi verirlerdi. Tebriz vilayetine verilen Azerbaycan ismi “Azerbaygan”
kelimesinden gelmektedir4. Kâmusü’l-A’lâm’ın Azerbaycan maddesine göre Azerbaycan İran’ın kuzey batısında bir
vilayettir. Doğudan Gilan vilayeti ve Rusya’nın elinde bulunan Hazar Denizi sahili ile kuzeyden Rusya sınırını ayıran
Aras nehriyle, batıdan Osmanlı sınırı ile yani Bayezid sancağı ve Kürdistanla, güneyden de İran’ın elinde bulunan
Kürdistanla ve Irak Acemi ile çevrilidir5.
Azerbaycan’ın asıl eski ismi Azerbaygan veya Azerbadgan olup, bu tabir “haftnar (ateş döven)” manasına
gelmektedir. İlk olarak bir büyük ateşgedeye ve sonra bu ateşgedenin bulunmuş olduğu Tebriz şehrine ve nihayet
merkezi Tebriz olan bu vilayete isim olmuştur. Diğer bir rivayet ve ihtimale göre de Azerbaycan ismi
Aterupatene’den bozma olup, bu da İskender’in serdarlarından Aterupatus’a nispetle hasıl olmuş bir isimdir.
Çünkü Aterupatus İskender’in vefatında orada istiklal ilan ederek Aterupatene ismiyle küçük bir devlet teşkil
etmiştir. Roma devleti zamanından kalmış olan Latin ve Yunan tarihlerinde Azerbaycan’ın ismi Aterupatene diye
zikredildiği gibi bazı Pehlevi eserlerde dahi Aterupatani suretinde ise de Tevarih-i Farisi’de ve Ermeni tarihlerinde
Aderbadgan veya Azerbaygan suretinde olduğundan birinci ihtimal daha kuvvetlidir. Sam ibn Nuh’un neslinden
Azer isminde bir zata veyahut Şapur Zilkitaf zamanında zuhur ile peygamberlik iddiasında bulunmuş olan Azerbad
isminde bir kişiye nispetle bu memleketin Azerbaycan tesmiye olunması rivayeti ise kabule şayan değildir.
Azerbaycan memleketi dağlık olup doğu ve batı sınırında birer sıra dağ mevcuttur. Memleketin deniz
seviyesinden yüksekliği 1200’den 1500 metreye kadar olup, en yüksek dağları 4.752 metre olan (Sevalan) dağıyla
2.505 metre yüksekliği bulunan (Sihind) dağıdır ki ikisinin yukarı tarafları daima kar ile kaplıdır. Bu iki dağın
birincisiyle Kürdistan dağları arasında (Rumiye) gölü bulunuyor. Memleketin toprağı bereketli araziden olup, gaz
çıkarır yerleri ve neft kuyuları çok olduğu gibi, zelzeleleri dahi pek sık olup, kasabaları ve Tebriz şehri pek çok defa
harap olmuştur. Cahiliye zamanında ateşgedelerinin çokluğu ve belki (Azerbaygan) tesmiye olunması dahi bir
ateş-i daimi halinde olan neftlerinin kesretinden ileri gelmiştir. Havası umumiyet üzere mutedil ise de kışın
yüksek yerlerinde soğuk ve yazın da alçak mahallerinde sıcak fazlacadır. Güneyden kuzeye mesafe tahmini 500 ve
doğudan batıya mesafe 400 kilometre kadar olduğu halde, ahalisi 7-800.000 kişiden fazla değildir.
İran’ın diğer tarafları hilafında olarak, Azerbaycan’ın suları bol olup, Rumiye ovasıyla diğer düz mahalleri pek
münbittir. Her ne kadar ki Hazar Denizi sahili kadar ağaç ve ormanları yok ise de meyve ağaçları, çınar ve kayak
gibi ağaçları şehir ve köylerinin etrafında o kadar çoktur ki uzaktan orman gibi görünürler. Arazisi çeşitli türden
hububat ile beraber türlü meyveler ve gayet güzel bir üzüm verir ki bundan meşhur şarap yapılır. Tebriz’in doğu
cihetinde gümüş, Erdebil’in yakınında bakır ve diğer bazı taraflarda pek iyi demir madenleri bulunursa da ihraç
2 Abdülkadir Özcan, “Ahmed Rifat Efendi Yağlıkçızade”, DİA, C. II, s.130-131.

3 Şemseddin Sami, “Âzer”, Kâmusü’l-A‘lâm, C.I, İstanbul 1306, s.67.
4 Şemseddin Sami, “Âzerâbâd”, Kâmusü’l-A‘lâm, C.I, İstanbul 1306, s.67.
5 Şemseddin Sami, “Âzerbâycân”, Kâmusü’l-A‘lâm, C.I, İstanbul 1306, s.67.
539
olunamıyor. Ancak ahiren memlekette kömür madeni bulunduğu dahi tahakkuk etmiş olduğundan, eğer ilk
olarak kömür çıkarılıp da sonra bunun vasıtasıyla öteki madenler işlenilir ise memleketin serveti pek çok artıp,
parlak bir istikbali olabilecektir. Tebriz’in civarındaki dağlarda yeşim ve beyaz mermer bulunur.
Memleketin meraları dahi çok olup, hayli hayvanat ve güzel bir cins at yetiştirilir. Meralarının çokluğu
eskiden beri Türkmen aşiretlerini celp edegelemiş olduğundan, Azerbaycan’ın hemen her tarafında Türkmenlere
mahsus olan bir nevi Türkçe lisan-ı umumi hükmüne geçip, Faris yalnız büyük şehirlerinde söyleniyor.
Kuzeybatı cihetinde (Aras) nehri civarlarında Ermeniler ve güneybatı cihetinde (Rumiye) gölünün
civarlarında Kürtler çoğunluk üzere bulunuyorlar. Azerbaycan memleketi 10 “tümen” yani kazaya ayrılmış olup
bunlar: Tebriz, Meşkin, Hoy, Serah, Curas, Meraned, Meraga, Gulistan, Erdebil, Halhal kazalarıdır. İngiliz
seyyahlarından (Muntayet) Abbas Mirza’nın emriyle memleketin her tarafını gezerek, ahvalini mükemmel surette
yazmıştır6.
Bakü maddesinde ise şu bilgiler bulunmaktadır: Bakü (Bakou) Rusya’nın elinde bulunan Şirvan sınırında,
Hazar Denizi’nin batı sahilinde eyalet merkezi bir kasabadır. Pek sağlam istihkamatı, güzel limanı, pazarı, Şah II.
Abbas tarafından tesis edilmiş bir büyük sarayı, Ejderhan ve diğer cihetlerle büyük bir ticareti ve çoğunluğu İslam
olmak üzere 5.000 ahalisi vardır. Etrafında pek çok neft kuyuları bulunup, külliyetli neft ihraç olunur. Bazı
bataklıklarda neft gazları bulunup, tutuştuğunda aralıksız yandığından, bu mahalle eskiden beri Zerdüştiler
tarafından bir arz-ı mukaddes nazarıyla bakılırdı. Hala bir miktar ateşperest ahalisi vardır. Poti ve Batum’dan
başlayıp Tiflis’ten geçen demiryolu hattı bu kasabaya müntehi olmakla, günden güne önemi artmaktadır. Yakut
Hamevi buna (Bakü’ye) ismini verip, neftlerini tarif ediyor. Bakü eyaleti Rusya’nın Mavera-yı Kafkas’taki
eyaletlerinden olup, Hazar Deniziyle (Kör) nehri arasında Şirvan sınırı arasındadır. Doğudan Hazar Denizi,
güneyden Karabağ ile Gürcistan’ın bir kısmı, kuzeyden ise Dağıstanla komşu ve çevrilidir. Kuzeyi Kafkas silsilesinin
eteklerinden ve bazı şubelerinden ibaret olup, en yüksek dağları Şahü’l-berz, Tefan, Babadağ ve Beş Parmak
dağlarıdır ki ekseriyeti daimi surette karla kaplıdırlar. Diğer tarafları düz olup, (Kör) nehrinin vadisi havasının
güzelliğiyle ve toprağının verimliliğiyle cennet-âsâ bir yerdir. Hatta çoğunlukla sene de iki defa mahsul verir.
Ancak yılan ve sair haşeratı pek çoktur. Mağân sahrası ise susuz ve kumluk bir çöldür. Eyaletin yüz ölçümü 39.000
kilometrekare ve ahalisi 515.560 kişidir. Çoğu Müslüman ve Şii olup; İrani, Türk ve Türkmen’dir. Yalnız 122.000’i
Ermeni ve 7.000 kadarı Yahudi’dir. Eyalet 6 kazaya ayrılmıştır. Burası vaktiyle müstakil bir hanlık olup, sonra İran’a
tabi olmuş ve birçok defa Rusya tarafından zapt olunarak geri bırakılmış, nihayet 1801’de kesin olarak Rusya’ya
terk edilmiştir7.
Şemseddin Sami Şirvan’a dair de bilgiler vermektedir. Buna göre Şirvan, Kafkas beldelerinden Hazar
Denizi’nin batı sahilinde ve Kafkas dağ silsilesinin (Kör) nehrinin aşağı mecrası arasında bir hatta olup merkezi
(Şimahi) kasabasıdır. Halen Rusya’nın elinde olup (Bakü) eyaletine mülhaktır. Kuzey kısmı Kafkas Dağı
eteklerinden ve güney kısmı Kör mecrasına ve deniz sahiline dek düz ovalardan ibarettir. Kuzeyden Kafkas Dağı
sırtıyla Dağıstan ve güneyden Kör nehri mecrasıyla Karabağ’dan ayrılmıştır. Kör ırmağı ve doğrudan doğruya
denize dökülür birkaç nehri vardır. Arazisi pek münbit ve mahsuldardır. Bu bölge Emeviler zamanında İslam
memleketlerine ilhak olunarak, IX. Hicri asırda Şirvanşah’ın zamanında müstakil bir hükümet suretine girmiştir.
Daha sonra İran’a dahil edilmiş, 1579 tarihinde Sultan III. Murad feth ile memalik-i Osmaniyyeye katılarak 14
sancağa ayrılmıştır. Bir hayli vakit idare-i Osmaniyye altında kaldıktan sonra, yeniden İran’a geçmiş, 1813
tarihinde yapılan Gülistan Antlaşmasıyla Rusya’ya terk olunmuştur 8.
Kâmusü’l-Alâm’da Nahçivan’a dair ise şu bilgiler tespit edilmektedir: Nahçivan, Rusya’nın Mavera-i Kafkas
eyaletinden Erivan eyaletinde ve Erivan’ın 137 kilometre güneydoğusunda kaza merkezi bir kasabadır.
Debbağhaneleri, tuğla ve çanak çömlek kârhaneleri, birer kaya tuzu, değirmen taşları ve kanla işlek ticareti vardır.
Pek eski bir şehir olup, Ermeniler Hazret-i Nuh (A.S)’ın tesis ettiğine ve Nuh (A.S)’ın mezarının burada
bulunduğuna inanırlar. Ahalisi 66.775 kişi olup büyük bir kısmı Tatar, bir miktarı Ermeni’dir 9.
Karabağ’a gelince burası Kafkasya’da Kör ile Aras mecraları ve Erivan eyaleti arasındadır. 1813 tarihinde
İran’dan Rusya’ya geçmiştir. 250.000 ahalisi vardır. Ahalisinin yarısı Azerbaycan Türklerinden olup diğer yarısı
İranî, Ermeni ve Rus’tan oluşmaktadır. Arazisi dağlık olup umumiyet üzere dağları kuzeybatıdan güneydoğuya
uzanır. Devamlı karlarla kaplı üç yüksek dağı olup bunlardan Kamış Dağı’nın 3.740 ve Kapucak Dağı’nın 3.715
metre yüksekliği vardır. Bayır ve vadileri, siyah ve pek münbit bir topraktan ibaret olduklarından memleketin ismi
6 Şemseddin Sami, “Âzerbâycân”, s.67-68.

7 Şemseddin Sami, “Bakü”, Kâmusü’l-A‘lâm, C.II, İstanbul 1306, s.1205.
8 Şemseddin Sami, “Şirvan”, Kâmusü’I-A’lâm, C.IV, İstanbul 1311, s.2853.
9 Şemseddin Sami, “Nahçivan”, Kâmusü’l-A’lâm, C.VI, İstanbul 1316, s.4570.
540
bundan ileri geliyor. Yüksek yerlerinin bitkileri Avrupa dağlarınınkine benzer. Sarp yerlerde keçi gibi tırmanır bir
cins atları vardır. Zararlı haşeratı çoktur10.
Erdebil, İran’ın Azerbeycan vilayetinde, (Seylan) veya (Sevalan) Dağı’nın doğu eteğinde, (Aras) Irmağı’na
bağlı olan Karasu’ya tabi bir derenin üstünde, kaza merkezi bir şehirdir. Erdebil ovası denilen geniş bir ovanın
güneyinde bulunup 12.000 ahalisi mevcuttur. Erdebil ovasının boyu ve eni takriben 65 kilometre olup deniz
seviyesinden yüksekliği 1.800 metredir. Safevi sülalesinin büyük ceddi olan Şeyh Safiyüddin İshak hazretleri bu
şehirde metfun olup mükemmel bir türbesi vardır. Erdebil 1140 (Miladi 1727-1728) tarihinde Azerbaycan’ın çoğu
taraflarıyla birlikte Bağdat Valisi Ahmet Paşa’nın kumandası altındaki Osmanlı ordusu tarafından zapt edilmiş, bir
süre Devlet-i Osmaniyye’nin elinde bulunmuştur. Birçok meşhur ilim adamı ve şairlerin yetiştiği yerdir. Safeviler
zamanında bu şehir pek mamur idiyse de sonradan harap hale gelmiştir11.
Şemseddin Sami’nin detaylı bilgi verdiği bir başka şehir Tebriz’dir. Tebriz, İran’ın en büyük ve en meşhur
şehirlerinden olup, Azerbaycan bölgesinin merkezidir. Urmiye Gölü’nün doğu sahiline dek olan geniş bir ovanın
kenarında, Acı Çay denilen büyük bir nehrin üzerinde ve Sihind Dağı’nın kuzeydoğu eteğinde, Tahran’ın 480
kilometre kuzeybatısında, Urmiye Gölü’nün 40 kilometre kuzeydoğusunda bulunmaktadır. 170.000 ahalisi, Cihan
Şah’ın ve Şah Ali’nin harap bulunan birkaç büyük ve geniş Camii-i Şerifi, Kayseriye ismiyle güzel ve geniş çarsısı,
geniş sokakları, meyve ağaçları, pek çok bağ ve bahçeleri, Sultaniye namıyla çekirdeksiz bir çeşit üzümüyle diğer
güzel üzümleri, pek makbul kayısıları ve sair meyveleri, meşhur şarabı, ipek fabrikaları, ipekten bazı akkaşeleri;
Hindistan, Horasan, Rusya ve Memalik-i Osmaniyye ile pek işlek ticareti vardır. İskelesi Trabzon’dur. Farsça’da
“Dâfi’ü’l-hüm” isminden de anlaşıldığı üzere, havası mutedil ve gayet sağlamdır. Tarihçiler Tebriz’in Harun
Reşid’in zevcesi (Zebide) tarafından tesis ve sonra zelzeleden harap olmakla, Mütevekkil zamanında yeniden inşa
edildiğini beyan ediyorlarsa da, Yakut Hamevi Mütevekkil’in zamanına dek bir köy olduğunu ve Harun Reşid
devrinde biraderleri orada konak yaptırmakla, tedricen büyüyüp bir büyük şehir olduğunu yazıyor. Tebriz İslam
medeniyeti zamanlarında çok defa imar edilip, ahalisi 500.000’den fazla idi. Moğolların hücumlarında ahalisi
büyük fidyeler vermekle bu şehri tahripten kurtarmış oldukları gibi, Timurlenk dahi tahrip etmeyip, bilakis tamir
ve tezyin etmiştir. Ancak daha sonra Osmanlılarla Safeviler arasında vuku bulan savaşlar sırasında harap olup
ahalisinin çoğu dağılmış ve 1722 tarihindeki büyük zelzelede ahalisinden yüz bine yakını telef olmuş, ayrıca
mamur binalarının çoğu harap hale gelmiştir. Safeviler’den Şah II. Tahmasb zamanında Devlet-i Osmaniyye’nin
eline geçip sonra Nadir Şah tarafından geri alınmıştır. Bu şehirde ulema, edebiyatçılar ve şairlerden pek çok zevat
neşet etmiştir. Bunlardan en meşhurları Hatip Tebrizi denilen İmamü’l-üdebâ Ebu Zekeriya Yahya bin Ali ile Şemsi
Tebrizi ve sairdir12.
Hoy ise İran’ın Azerbaycan bölgesinde Tebriz’in 110 kilometre kuzeybatısında ve Osmanlı sınırına 38
kilometre mesafede bir kasabadır. 30.000 ahalisi, geniş çarşı ve pazarları, etrafında pek çok bağ, bahçe ve meyve
ağaçları vardır. Bu kasabanın haricinde Yavuz Sultan Selim Han ile Şah İsmail Safevi arasında bir muharebe vuku
bulmuştur. Hoy kasabası Sultan IV. Murad Han ve sonra Sultan III. Ahmet döneminde feth olunarak, hayli vakit
Osmanlı idaresinde kalmıştır13.
Halhal, İran’ın Azerbaycan bölgesinde kaza merkezi bir kasaba olup, Gilan bölgesi hududunda ve dağlık bir
mahalde bulunmaktadır14.
Kâmusü’l-A’lâm’da sözü edilen bir başka Azerbaycan şehri Meraga’dır. Meraga, İran’ın Azerbaycan
eyaletinde, Tebriz’in 80 kilometre güneyinde ve (Urmiye) Gölü’ne dökülen bir nehrin üzerinde bir kasabadır.
15.000 ahalisi, yüksek ve harap bir suru, büyük çarşısı, büyük bir hamamı ve etrafında güzel bağ ve bahçeleri
vardır. Hülagu tarafından payitaht ittihaz olunmakla, Devlet-i İlhaniye zamanında büyük bir şehir haline gelmiştir.
Nasiruddin Tusi’nin bina etmiş olduğu rasathane ile şöhret bulmuştur. Yakınlarında Degürgan köyünde ince ve
şeffaf levhalara ayrılan bir cins güzel mermer çıkıp İran’ın her tarafına gönderilir 15.
Urmiye ise İran’ın Azerbaycan bölgesinde aynı isimli büyük bir gölün batı cihetinde, gölün batı sahilinde
takriben 20 kilometrelik mesafede, göle dökülen küçük nehrin sol kenarında bir kasabadır. Suyu ve havası güzel,
bağ ve bostanı çoktur. Eski bir kasaba olup Yakut Hamevi bu kasabayı ziyaret etmiş olduğunu beyan ettikten
10 Şemseddın Sami, “Karabağ”, Kâmusü’l-A’lâm, C.V, İstanbul 1314, s.3621.

11 Şemseddin Sami, “Erdebil”, Kâmusü’l-A’lâm, C.I, İstanbul 1306, s.104.
12 Şemseddin Sami, “Tebriz”, Kâmusü’l-A’lâm, C.III, İstanbul 1308, s.1623-1624.
13 Şemseddin Sami, “Hoy”, Kâmusü’l-A’lâm, C.III, İstanbul 1308, s.2070.
14 Şemseddin Sami, “Halhal”, Kâmusü’l-A’lâm, C.III, İstanbul 1308, s.2053.
15 Şemseddin Sami, “Meraga”, Kâmusü’l-A’lâm, C.VI, İstanbul 1316, s.3256.
541
sonra, büyük ve mamur bir şehir olduğunu söylüyor. Bu kasabadan vaktiyle birçok ulema ve sair meşahir zuhur
etmiştir. Şimdiki halde ahalisinin çoğu Kürt’tür. Bu kasabaya şimdiki halde İranlılar (Urumi) dahi derler16.
Öte yandan Ahmed Rif‘at Efendi’nin Lugat-ı Târihiyye ve Coğrafiyye’sinde Azerbaycan ile ilgili kısa bilgilere
rastlanmaktadır. Azerbaycan, İran memleketinin kuzeybatısında, Rusya ve Devlet-i Aliyye sınırı üzerinde bir büyük
bölgedir. Merkez idaresi (Tebriz) şehri olup (Hoy) ve (Salmas) ve (Erdebil) ve (Acnan) ve (Meraga) meşhur
memleketlerindendir. (Azerbaycan) isminin (Aterpatan)’dan geldiğini ve Aterpatan’ın İskender’in generallerinden
bir şahıs olduğunu bazı tarihçiler söylemektedirler. Burada demir, bakır ve tuz madenleri vardır. Kaplıcaları
hastalara faydalıdır. Azerbaycan (Miladi 706 ve Hicri 88) tarihinde İslamiyete geçmiştir. Sultan I. Selim ve Sultan
III. Murad tarafından birkaç defa feth olunduysa da muhafazası mümkün olamamıştır. Bu bölgede önceden 4
milyona yakın ahali mevcut iken uğradığı inkılabat münasebetiyle şimdi 1,5 milyona düşmüştür 17.
(Baku) yahut (Bakü), deniz sahilinin batısında ve Şirvan eyaleti dahilinde bir küçük yarım ada üzerinde
Rusya’nın ticaretgah bir şehridir. Şimdi nüfusu 5-6.000 raddesinde ise de limanı Hazar Denizi limanlarının birincisi
olduğundan itibarlıdır. Şah Abbas’ın vaktiyle burada bina ettiği saray halen mevcut eski eserlerdendir. Ahalisinin
çoğu Müslüman ve Sünni’dir. Bakü ve havalisinde pek çok neft yağı ve bataklarından gaz çıkar. Bu gazlar havaya
temas etmesiyle geceleri bir ziya hasıl olur. Binaenaleyh vaktiyle ateşperestler burasını pek mukaddes tutarlar idi.
Bakü (Miladi 1579 ve Hicri 987) tarihinde Devlet-i Aliyyeye geçip daha sonra Acemler tarafından geri alındı.
(Miladi 1813 ve Hicri 1229) tarihinde Rusya’ya intikal etti18.
Karabağ: Rusya Asya’sında bir hanlıktır. Kuzeyden Kör, doğu ve güneyden Aras nehirleri, batı ve güney
batıdan Rusya Ermenistan’ı, kuzeybatıdan Gürcistan ile çevirilidir. Merkezi Şuşa şehridir. Ahalisinin yarısı İslam,
diğer yarısı Hristiyan’dır. Burası vaktiyle Timurlenk tarafından idare merkezi kabul edilmiştir. Karabağ suyu
Arpaçay’ının güneyinden geçer19. Şirvan, Rusya Asya’sında ve Hazar Denizi’nin batısında bir vilayettir. Bu vilayet
kuzeyden Dağıstan, güneyden Erivan ve Kör nehirleri, batıdan Gürcistan, doğudan Hazar Denizi ile sınırlıdır. İdare
merkezi Kafkasya eteğinde kain (Şimahi) şehri olup 120.000 nüfusu barındırır. Vilayet Şimahi, Bakü, Nuşi, Şuş
şehirleri olmak üzere dört eyalete taksim edilir. Havası güzel, arazisi gayet arızalı ve mamurdur. Şirvan (Miladi
732 ve Hicri 114) tarihinde Emeviye’den Mervan e’l-Hımari marifetiyle muharebesiz feth edildi. (Miladi 1579 ve
Hicri 987) tarihinde Devlet-i Aliyye tarafından zapt olunup daha sonra İranlılar tarafından geri alındıysa da (Miladi
1813 ve Hicri 1229) tarihinde tamamen Rusya’ya intikal eyledi20.
Erdebil, İran memleketlerinden olan Azerbaycan vilayetinde ve Tebriz’in doğusunda bir şehirdir. Bu şehrin iç
kalesi mukaddema Fransızlar marifetiyle yapılmış ve (Miadi 1727 ve Hicri 1140) tarihinde Devlet-i Aliyye
tarafından zapt edilip geri verilmiştir. Şeyh Safiyüddin Ederbili hazretlerinin kabri buradadır 21.
Ekler
Ek 1. Şemseddin Sami’nin Kâmusü’l-A‘lâm’ında “Azer”, “Azerabad”, “Azerbaycan”, “Bakü”, “Erdebil”,
“Hâlhal”, “Hoy”, “Karabağ”, “Meraga”, “Şirvan”, “Tebriz” Maddeleri.
Şemseddin Sami’nin Kâmusü’l-A‘lâm’ında “Azer” ve “Azerabad” maddeleri (Şemseddin Sami, Kâmusü’l-
A‘lâm, C.I, İstanbul 1306, s.67).
16 Şemseddin Sami, “Urmiye”, Kâmusü’l-A’lâm, C.II, İstanbul 1306, s.841-842.

17 Ahmed Rif’at Efendi, “Azerbaycan”, Lugat-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye, C.I, İstanbul 1299, s.139.
18 Ahmed Rif’at Efendi, “Bakü”, Lugat-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye, C.II, İstanbul 1299, s.37-38.
19 Ahmed Rif’at Efendi, “Karabağ”, Lugat-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye, C.V, İstanbul 1300, s.283.
20 Ahmed Rif’at Efendi, “Şirvan”, Lugat-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye, C.IV, İstanbul 1300, s.139-140.
21 Ahmed Rif’at Efendi, “Şirvan”, Lugat-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye, C.I, İstanbul 1299, s.118-119.
542
(s.67) Âzer: İrân mecûsilerinin i‘tikâdınca güneş ve ateşe müvekkil bir melekdir. Sene-i şemsiyenin
dokuzuncu ayıyla şuhûr-ı şemsiyenin beher dokuzuncu güünü bu meleğe mensûb ve mukaddes add olunurdu.
Asıl ma‘nâsı “Âteş” olub eski İranlar dahî âteşperest olduklarından, bunu bir melek i‘tibârıyla takdis etmişlerdir.
Eski İran mecûsilerine “Âzerî” dahî derler. İran-ı kadimde mevcûd bulunmuş yedi büyük âteşgedenin, ya‘ni mecûs
ma‘bedinin isimleri terkibine dahî dâhil olur. Bu âteşgedelerin her biri ma‘bûdlarından ma‘dûd olan bir siyâreye
(?) mensub add olunurdu. İsimleri şunlardır: Âzermehr, Âzernûş, Âzerbehrâm, Âzerâyîn, Âzerharîn, Âzerberîn,
Âzer zerdehset.
Âzerâbâd: Âzerâbâdgân, Âzerbâdgân veyahûd (Âzerbeygân) kable’l-islâm İran’ın Tebrîz şehrinde bir büyük
âteşgede idi. Tebriz şehrine dahî bu nâmı verirlerdi. Tebriz vilâyetine verilen (Âzerbaycân) ismi dahî “Âzerbaygân”
kelimesinin mu‘rebidir. (Âzerbaycân kelimesine mürâca‘at buyurula).
Şemseddin Sami’nin Kâmusü’l-A‘lâm’ında “Azerbaycan” maddesi (Şemseddin Sami, Kâmusü’l-A‘lâm, C.I,

İstanbul 1306, s.67-68).
543
(s.67) Âzerbaycân: İran’ın şimâl-i garbî hududunda vâki‘ bir vilâyetdir. Ki şarken Gilân vilâyeti ve Rusya’nın
elinde bulunan Bahr-i Hazar sâhiliyle şimâlen Rusya hudûdunu ayıran (Aras) nehriyle, garben hudûd-ı Osmaniyye
ile ya‘ni Bâyezid sancağı ve Kürdistânla, cenûben dahî İran’ın elinde bulunan Kürdistanla ve Irak Acemi ile
mahdûd ve mehâtdır. Asıl ism-i kadîmi (Âzerbâygân) veya (Âzerâbâdgân) olub, bu ta‘bîr “hâfıtnâr” ma‘nasına
gelmekle, ibtidâ bir büyük âteşgedeye, ve ba‘dehu ta‘mîm suretiyle bu âteşgedenin bulunmuş olduğu Tebriz
şehrine ve nihâyet merkezi Tebriz olan bu vilâyete ilm olmuşdur. Diğer bir rivâyet ve ihtimâle göre de,
(Âzerbâycân) ismi (Âterupâtene) den muharref olub, bu da İskender’in serdârlarından (Âterupâtus)’a nisbetle
hâsıl olmuş bir isimdir. Çünkü merkûm Âterupâtus İskender’in vefâtında orada i‘lân-ı istiklâl ederek,
(Âterupâtene) ismiyle küçük bir devlet teşkil etmişdi. Vâkı‘a, Roma devleti zamanından kalmış olan Latin ve Yunan
tarihlerinde Âzerbaycan’ın ismi (Âterupâtene) diye zikr olunduğu gibi, ba‘zı Pehlevi eserlerde dahî (Âterupâtgân)
suretinde ise de, tevârih-i Fârisi’de ve Ermeni tarihlerinde (Âderbâdgân) veya (Âzerbâygân) suretinde
olduğundan, birinci ihtimâl dah kavî görünüyor. Sam ibn Nuh’un neslinden (Âzer) isminde bir zata veyahut Şapur
Zi’l-kitâf zamanında zuhur ile iddi‘â-yı nübüvvet etmiş olan (Âzerbâd) isminde bir âdeme nisbetle, bu memleketin
(Âzerbâycân) tesmiye olunması rivayeti ise şâyân-ı kabul değildir. Memleket dağlık olub ale’l-husûs hudûd-ı
şarkiye ve garbiyesi birer sıra cebâl ile mahdûd olduğu halde, 36 arz-ı şimalden 50 38’ye ve 50 41 tûl-ı
şarkîden 25 46’ye kadar mümted olur. Cenûb-ı şarkîden şimâl-i garbîye doğru olan tûl-ı a‘zamî ale’t-tahmin 500,
ve şarkdan garba olan arzı dahî 400 kilometre kadar olduğu hâlde, ahalisi yedi sekiz yüz bin kişiden ziyade
değildir. Hadd-i vustâ olarak memleketin hiza-yı bahrden irtifâ‘ı 1200’den 1500 metreye kadar olub, en yüksek
dağları 4752 metre irtifâ‘ı olan (Sevâlân) dağıyla 2505 metre irtifâ‘ı bulunan (Sihind) dağıdır, ki ikisinin dahî yukarı
tarafları dâ’imi surette kâr ile mesturdur. Bu iki dağın birincisiyle Kürdistan dağları arasında (Rumye) gölü
bulunuyor. Ki bunun sathı hiza-yı bahrden 1250 metre yüksektir. Memleketin toprağı arazi-i berekâniyyeden
olub, gaz çıkarır yerleri ve neft kuyuları çok olduğu gibi, zelzeleleri dahî pek sık olub, kasabaları ve ale’l-husûs
(s.68) merkezi olan Tebriz şehri def‘âtle harab olmuşdur. Zaman-ı câhiliyetde âteşgedelerinin kesreti ve belki
(Âzerbâygân) tesmiye olunması dahî bir âteş dâ’imi hâlinde olan birgân ve neftlerinin kesretinden ileri gelmişdir.
Havası umumiyet üzere mu‘tedil ise de, kışın mürtefi‘ yerlerinde soğuk ve yazın da alçak mahallerinde sıcak
ziyadecedir. İran’ın sâ’ir tarafları hilafında olarak, Âzerbaycân’ın suları bol olub, ale’l-husûs Rumye ovasıyla sa’ir
düz mahalleri pek münbitdir. Her ne kadar ki Bahr-i Hazar sevâhili kadar hüdâyî nâbet eşcârı ve ormanları yoğ ise
de, eşcâr-ı müsmiresi ve sûkûd, çınar, kavâk gibi ağaçları şehr ve karyelerinin etrafında o kadar çokdur. Ki
uzakdan orman gibi görünürler. Arazisi hububat-ı mütenevvi‘a ile beraber envâ‘ meyveler ve ale’l-husûs gayet
güzel bir üzüm verir, ki bundan meşhur şarab yapılır. Tebriz’in şark cihetinde gümüş, Erdebil’in kurbunda bakır ve
sâ’ir ba‘zı taraflarda dahî pek iyi demir ma‘denleri bulunursa da, odunun kalatından (?) ihrâc olunamıyor. Ancak
ahiren memlekette kömür ma‘deni bulunduğu dahî tahakkuk etmiş olduğundan, eğer ibtidâ kömür çıkarılubda,
ba‘dehu bunun vasıtasıyla öteki ma‘denler dahî işlenilirse, memleketin serveti pek çok artub, parlak bir istikbâli
olabilecektir. Tebriz’in civarındaki dağlarda yeşm (?) ve beyaz mermer bulunur. Memleketin mer‘âları dahî çok
olub, hayli hayvânât ve ale’l-husûs güzel bir cins ât yetiştirilir. Oranın atları (Meydiye) devleti zamanında dahî
meşhur idi. Mer‘âlarının kesreti eskiden beri Türkmen aşiretlerini celb edegelmiş olduğundan, Âzerbâycân’ın
hemen her tarafında Türkmenlere mahsus olan bir nev‘ Türkçe lisan-ı umumi hükmüne geçüb, Farisî yalnız büyük
şehirlerinde söyleniyor. Şimal-i garbî cihetinde (Aras) nehri civarlarında Ermeniler, ve cenûb-ı garbî cihetinde
(Rumye) gölünün civarlarında dahî Kürdler kesret üzere bulunuyorlar. Âzerbâycân memleketi 10 “tümen” ya‘ni
kazaya münkısım olub, bunlar dahî: Tebriz, Meşkin, Hoy, Serah, Curas, Meraned, Meraga, Gulistan, Erdebil,
Halhal kazalarıdır. İngiliz seyyahlarından (Muntayet) Abbas Mirza’nın emriyle memleketin her tarafını gezerek,
ahvâlini mükemmel suretde yazmışdır.
Şemseddin Sami’nin Kâmusü’l-A‘lâm’ında “Bakü” maddesi (Şemseddin Sami, Kâmusü’l-A‘lâm, C.II, İstanbul
1306, s.1205).
544
Bakü: (Bakou) Rusya’nın elinde bulunan Şirvan hatasında (?), Bahr-i Hazar’ın sâhil-i garbîsinde ve Âbharun
Şebe Ceziresi’nin sahil-i cenûbîsinde eyâlet merkezi bir kasaba olub, pek metîn istihkâmâtı, güzel limanı, bazarı,
kâr ve insirâyı (?), Şah Abbas-ı Sânî tarafından te’sîs edilmiş bir büyük sarayı, Ejderhân ve sâ’ir cihetlerle büyük bir
ticâreti ve ekseri İslam olmak üzere 5000 ahalisi vardır. Etrafında pek çok neft kuyuları bulunub, külliyetli neft
ihrâc olunur. Ba‘zı bataklıklarda neft gazları bulunub, iş‘âl olununca lâ-yenkati‘ yandığından, bu mahalle eskiden
beri Zürdüştiler tarafından bir arz-ı mukaddes nazarıyla bakılub, el-yevm dahî ba‘zı kebr (?) ya‘ni âteşperest
ahalisi vardır. Poti ve Batum’dan bedâ’ ile Tiflis’den geçen demiryol hattı bu kasabaya müntehi olmağla, günden
güne kesb-i ehemmiyet etmekdedir. Yakut Hoy buna (Baküye) ismini verüb, neftlerini dahî ta‘rîf ediyor. Bakü
eyâleti Rusya’nın Mâverâ-yı Kafkâs’daki eyâlâtından olub, Bahr-i Hazarla (Kör) nehri arasında Şirvan hattasını ve
nehr-i mezkûrun cenubunda olan (Mağân) badiyesinin nısfıyla (Taliş) hattasını câmi‘dir. Şarken Bahr-i Hazarla,
cenûben Karabağ ile Gürcistân’ın bir kısmından ibaret olan (Yılızabtopol) eyaletiyle, şimâlen dahî Dağıstanla
mehât ve mahdûddur. Kısm-ı şimâlisi Kafkas silsilesinin eteklerinden ve ba‘zı şu‘belerinden ibaret olub, en yüksek
dağları Şahü’l-berz, Tefan, Babadağ ve Beş Parmak dağlarıdır ki ekseriyeti dâ’imi surette karla mesturdurlar. Diğer
tarafları düz olub, (Kör) nehrinin vadisi havasının güzelliğiyle ve toprağının kuvve-i inbâtiyesiyle cennet-âsâ bir
yerdir. Hatta ekseriya sene de iki def‘a mahsûlât verir. Ancak yılan ve sâ’ir haşerât-ı mühlikesi pek çokdur. Mağân
badiyesi ise susuz ve kumluk bir çöldür. Eyaletin musâha-i sathiyyesi 39000 mürebbi‘ kilometre ve ahalisi 515560
kişidir ki ekseri Müslüman ve şi‘î olub, İranî, Türk ve Türkmân’dır. Yalnız 122000’i Ermeni ve 7000 kadarı
Yahudi’dir. Eyâlet 6 kazaya münkısımdır. Bu hatta vaktiyle müstakil bir hanlık olub, ba‘dehu İran’a tâbi‘ olmuş, ve
defâ‘atle Rusya tarafından zabt, ve yine istirdâd olunarak, nihâyet 1801’de kat‘îyen Rusya’ya terk olunmuşdur.
Şemseddin Sami’nin Kâmusü’l-A‘lâm’ında “Ârdebil” maddesi (Şemseddin Sami, Kâmusü’l-A‘lâm, C.I, İstanbul
1306, s.104)
545
Ârdebil: İran’ın Âzerbeycan vilâyetinde, (Seylan) veya (Sevâlan) Dağı’nın şarkî eteğinde, (Aras) Irmağı’na
mansıb olan Karasu’ya tâbi‘ bir derenin üstünde kaza merkezi bir şehr olub, Tebriz’in 210 kilometre şarkında ve
38 10 20 arz-ı şimalîde, Ârdebil ovası denilen vâsi‘ bir ovanın müntehâ-yı cenubunda vâki‘ ve 12.000 ahaliyi
câmi‘dir. Mezkûr ovanın boyu ve eni takriben 65 kilometre olub, hiza-yı bahrden irtifâ‘ı dahî 1800 metredir.
Mülûk-ı Safeviye sülalesinin cedd-i ekberi olan Şeyh Safiyüddin İshak hazretleri bu şehirde medfûn olub,
mükemmel bir türbesi vardır. Ârdebil 1140 (1727-1728) tarih-i hicriyyesinde Âzerbaycan ekser taraflarıyla
beraber, Bağdad valisi Ahmed Paşa’nın kumandası altında sevk olunan Osmanlı ordusu tarafından zabt olunarak
bir müddet Devlet-i Osmaniyye’nin elinde bulunmuşdur. Meşahir-i ulemâ ve şu‘arâdan bir çok zevâtın miskat-ı
re’isidir. Bu şehir İran-ı kadîm tarihinde meşhur olub, tarih-i mezkûrun rivayetine göre, ibtidâ-yı emirde
(Röindej?) nâmıyla gayet metîn bir kal‘adan ibaret bulunmuş, ve Gihsaru (?) ile Ammi Feribrez emr-i saltanatında
beynlerinde münâza‘a ettikleri vakt, bu kal‘ayı feth edebilen tahta geçmek üzere karar verüb, ibtidâ Feribrez ile
Tus gitmiş ise de, feth edemediklerinden, ba‘dehu Gihsaru Gûderzele (?) gidüb, kal‘ayı feth, ve Ârdebil şehrini
dahî o vakit te’sîs etmişdir. Mülûk-ı Safeviye zamanında bu şehr pek ma‘mûr idiyse de, ba‘dehu harabe yüz
tutmuşdur.
Şemseddin Sami’nin Kâmusü’l-A‘lâm’ında “Erdebil” maddesi (Şemseddin Sami, Kâmusü’l-A‘lâm, C.II,
İstanbul 1306, s.824).
Erdebil: (Ârdebil maddesine mürâca‘at buyurula.)
Şemseddin Sami’nin Kâmusü’l-A‘lâm’ında “Tebriz” maddesi (Şemseddin Sami, Kâmusü’l-A‘lâm, C.III, İstanbul
1308, s.2053).
Halhâl: İrân’ın Âzerbaycan hattasında kaza merkezi bir kasaba olub, Gilan hattası hududunda ve dağlık bir
mahalde vâki‘dir.
Şemseddin Sami’nin Kâmusü’l-A‘lâm’ında “Hoy” maddesi (Şemseddin Sami, Kâmusü’l-A‘lâm, C.III, İstanbul
1308, s.2070)
Hoy: İran’ın Âzerbaycân hattasında Tebriz’in 110 kilometre garb-ı şimâlisinde ve hudûd-ı Osmaniyyeden 38
kilometrelik mesâfede bir kasaba olub, 30000 ahalisi, vâsi‘ çarşı ve bazarları, meyâh-ı câriyeleri ve etrafında pek
çok bağ ve bağçe ve eşcârı vardır. Bu kasabanın haricinde Yavuz Sultan Selim Hân ile Şah İsmail Safevî arasında bir
muhârebe vukû‘ bulmuşdur. Hoy kasabası Sultan Murad Hânı Râbi ‘ ve ba ‘dehu Sultan Ahmed Hân-ı Sâlis
zamanında feth olunarak, hayli vakt taht-ı idare-i Osmaniyyede bulunmuşdur.
546
Şemseddin Sami’nin Kâmusü’l-A‘lâm’ında “Karabağ” maddesi (Şemseddin Sami, Kâmusü’l-A‘lâm, C.V,

İstanbul 1314, s.3621).
Karabağ: Kafkasya’da Kör ile Aras mecraları ve Erivan eyaleti arasında bir hatta olub, 1813 tarih-i
miladiyesinde İran’dan Rusya’ya geçmiş, ve Yılısavtopol kazâsına mülhak (Şose) kazâsını teşkil etmişdir. Mesâha-i
sathiyyesi 18.000 merba‘ kilometre olub, 250.000 ahalisi vardır. Ahalisinin nısfı Âzerbâycân Türklerinden olub,
nısf-ı diğeri İrânî, Ermeni ve Rus’dan mürekkebdir. Bu hattanın ism-i Fârsîsi (İran)’dır. Arazisi dağlık olub,
umumiyet üzere dağları şimâl-i garbîden cenûb-ı şarkîye doğru uzanır. Sermedi karlarla mestur üç yüksek dağı
olub, bunlardan Kamış Dağı’nın 3.740 ve Kapucak Dağı’nın 3.715 metre irtifâ‘ı vardır. Bayır ve vadileri siyah ve
pek münbit bir toprakdan ibâret olduklarından, memleketin ismi bundan ileri geliyor. Yüksek yerlerinin nebâtâtı
Avrupa dağlarınınkine meşâbitdir. Sarb yerlerde keçi gibi tırmanır bir cins atları vardır. Haşerât-ı muzırrasın
çokdur.
Şemseddin Sami’nin Kâmusü’l-A‘lâm’ında “Merâga” maddesi (Şemseddin Sami, Kâmusü’l-A‘lâm, C.VI,
İstanbul 1316, s.3256).
547
Merâga: İrân’ın Âzerbaycan eyaletinde ve Tebriz’in 80 kilometre cenûbunda olarak, Sihind kûhın (?) cenubu
eteğinde ve (Urmiye) Gölü’ne dökülen bir nehrin üzerinde vâki‘ bir kasaba olub, 15.000 ahalisi, mürtefi‘ ve harab
bir suru, büyük çarşısı, cesim bir hamamı ve etrafında güzel bağ be bağçeleri vardır. Kurun-ı Vusta’da çok daha
büyük olub, ale’l-husûs Hülagu tarafından payitaht ittihâz olunmağla, Devlet-i İlhaniye zamanında büyük bir şehr
haline geçerek, Nasiruddin Tusi’nin bina etmiş olduğu rasadhâne ile şöhret bulmuşdu. Kurbunda vâki‘
(Degürgân?) karyesinde ince ve şeffâf levhalarla yarılmak isti‘dâdını hâ’iz bir cins güzel mermer çıkub, İran’ın her
tarafına sevk olunur.
Şemseddin Sami’nin Kâmusü’l-A‘lâm’ında “Nahcivan” maddesi (Şemseddin Sami, Kâmusü’l-A‘lâm, C.VI,
İstanbul 1316, s.4570).
Nahçivân: (Nakhitchevan) Rusya’nın Mâverâ-i Kafkas eyaletinden Erivan eyâletinde ve Erivan’ın 137
kilometre cenûb-ı şarkisinde kaza merkezi bir kasaba olub, kısm-ı küllisi Tatar ve bir mikdârı Ermeni olmak üzere,
5.390 ahalisi, debbağhaneleri, tuğla ve çanak çömlek kârhâneleri, kurbunda senevî dört buçuk milyon kilo mahsul
ve birer kaya tuzu, değirmen taşları ve İranla işlek ticareti vardır. Pek eski bir şehir olub, Ermeniler Hazret-i Nuh
(A.S)’ın te’sîs gerdesi olduğuna ve benî-i müşârünileyhin merkadi bunda bulunduğuna mu‘tekiddirler. –Kazasının
mesâha-i sathiyyesi 4.365 merba‘ kilometre ve ahalisi 66.775 kişi olub, kısm-ı a‘zamı Tatardır.
Şemseddin Sami’nin Kâmusü’l-A‘lâm’ında “Şirvân” maddesi (Şemseddin Sami, Kâmusü’l-A‘lâm, C.IV,
İstanbul 1311, s.2853.
548
Şirvân: (Aslı Şinek fethiyle olub, zebâzdi (?) kesr iledir) bilâd-ı Kafkas’dan Bahr-i Hazar’ın sâhil-i garbîsinde ve
kafkâs silsile-i cibâliyle (Kör) nehrinin aşağı mecrası arasında bir hatta olub merkezi (Şemahi) kasabasıdır. Elyevm
Rusya’nın elinde olub (Bakü) eyaletine mülhakdır. Kısm-ı şimalisi cibâl-i Kafkas eteklerinden ve kısm-ı cenûbîsi Kör
mecrasına ve sahil-i bahre dek mümted olan düz ovalardan ibaret olub, şimâlen silsile-i mezkûr sırtıyla Dağıstan
ve cenuben nehr-i mezkûr mecrasıyla Karabağ’dan ayrılmışdır. Kör ırmağına ve doğrudan doğruya denize dökülür
birkaç nehri vardır. Arazisi pek münbit ve mahsuldardır. Bu hatta müluk-ı Emeviye zamanında memalik-i
İslamiyyeye ilhak olunarak, dokuzuncu kurun-ı hicrîde Şirvanşâhân zamanında müstakil bir hükûmet suretine
girmiş, ve ba ‘dehu İran’a mülhak olub, 986 tarihinde Sultan Murad Hân-ı Sâlis devrinde feth ile, memalik-i
Osmaniyyeye zam olunarak, 14 sancağa taksim olunmuşdu. Bir hayli vakt idare-i Osmaniyye altında kaldıktan
sonra, yeniden İran’a geçüb, 1813 tarih-i miladiyyesinde akd olunan Gülistan mu‘âhedesiyle Rusya’ya terk
olunmuşdur.
Şemseddin Sami’nin Kâmusü’l-A‘lâm’ında “Tebriz” maddesi (Şemseddin Sami, Kâmusü’l-A‘lâm, C.III, İstanbul
1308, s.1623-1624.
(s.1623) Tebriz: (Tauris, Tebriz) İran’ın en büyük ve en meşhur şehirlerinden olub, Âzerbaycân hattasının
kürsisidir. Urmiye Gölü’nün sâhil-i şarkîsine dek mümted olan vâsi‘ bir ovanın kenarında, Acı Çay denilen büyük
bir nehrin üzerinde ve sihned-i (?) cebel mürtefi‘nin şimâl-i şarkî eteğinde olarak, Tahrân’ın 480 kilometre garb-ı
şimâlisinde, Urmiye Gölü’nün 40 kilometre şimâl-i şarkîsinde ve 38 3 arz-ı şimâl ile 44 12 tul-i şarkîde vâkidir.
170.000 ahalisi, Cihan Şah’ın ve Şah Ali’nin kiler (?) gibi harab bulunan birkaç cesim ve musanni‘ câmi‘-i şerifi,
Kayseriye (s.1624) nâmıyla güzel ve vâsi‘ çarsısı, geniş sokakları, meyâh-ı (?) câriyesi, pek çok bağ ve bağçeleri,
Sultaniye namıyla çekirdeksiz bir nev‘ üzümüyle sâ’ir güzel üzümleri, pek makbul kayısıları ve sâ’ir meyveleri,
meşhur şarâbı, ipek fabrikaları, ipekden ba‘zı akkaşeleri, Hindistan ve Horasan ve Rusya ve Memalik-i Osmaniyye
ile pek işlek ticâreti vardır. İskelesi Trabzon’dur. Farsîde “dâfi‘ü’l-hümâ” demek isminden dahî anlaşıldığı üzere,
havası mu‘tedil ve gayet sağlamdır. Müverrihin İrân-ı Tebriz’in Harunü’r-Reşid’in zevcesi meşhûre (Zebide)
tarafından te’sîs ve ba‘dehu zelzeleden harab olmağla, Mütevekkil zamanında tecdid olunduğunu beyan
ediyorlarsa da, Yakut Hamevi Mütevekkil’in zamanına dek bir karye olduğunu, ve halife-i müşarünileyhin
devrinde (Revâd Ezdi?) ile biraderleri orada birer konak yapdırmağla, tedricen büyüyüb bir şehr-i azîm olduğunu
yazıyor. Her hâlde Tebriz medeniyet-i İslamiyye zamanlarında pek çok umrân bulub, ahalisi 500.000’den ziyade
idi. Moğolların muhâcemâtında ahalisi büyük fidyeler vermekle bu şehri tahribden kurtarmış oldukları gibi,
Timurlenk dahî tahrib etmeyüb, bi’l-akis ta‘mîr ve tezyin etmişdi. Ancak mu’ahharan Osmanlılarla mülûk-ı
Safeviye arasında vukû‘ bulan muharebat-ı mütevâliye sırasında harab olub, ekser ahalisi dağılmış, ve 1722 tarih-i
miladisinde vuku‘bulan bir büyük zelzele ahalisinden yüz bine karib nüfusun telefini ve ekser ebniye-i
ma‘muresinin harabını mucib olmuş idi. Mülûk-ı Safeviye’den Şah Tahmasb-ı Sani zamanında Devlet-i
Osmaniyye’nin eline geçüb, ba‘dehu Nadir Şah tarafından istirdâd olunmuşdur. Bu şehirde ulemâ ve üdebâ ve
şu‘arâdan pek çok zevat neş’et edüb, en meşhurları Hatib Tebrizi denmekle ma‘rûf imâmü’l-üdebâ Ebu Zekeriya
Yahya bin Ali ile Şemsi Tebrizi ve sâ’irdir.
549
Şemseddin Sami’nin Kâmusü’l-A‘lâm’ında “Urmiye” maddesi (Şemseddin Sami, Kâmusü’l-A‘lâm, C.II,

İstanbul 1306, s.841-842.
(s.841) Urmiye: İran’ın Âzerbaycan hattasında hemnâmı olan büyük bir gölün garb cihetinde, gölün sâhil-i
garbisinde takriben 20 kilometrelik mesafede ve mezkûr göle mansıb olan bir küçük nehrin sol ya‘ni şimali
kenarında vâki‘ bir kasaba olub, âb ve havâsı güzel ve bağ ve bostanı çokdur. Eski bir kasaba olub, Yakut Hamevî 22
bu kasabayı ziyaret etmiş olduğunu beyan ettikden sonra, cesim ve ma‘mûr bir şehr olduğunu söylüyor. Ba‘dehu
hayli tedenni etmişdir. Bu kasabadan vaktiyle birçok ulemâ ve sâ’ir meşâhir zuhûr etmişdir. Şimdiki (s.842) hâlde
ahalisinin kısm-ı a‘zamı Kürddür23. Bu kasabaya şimdiki hâlde İranlılar (Urumî) dahî derler.
Ek 2. Ahmed Rif‘at Efendi, Lugat-ı Târihiyye ve Coğrafiyye’sinde “Âzerbaycan” Maddeleri.
Ahmed Rif‘at Efendi, “Azerbaycan”, Lugat-ı Târihiyye ve Coğrafiyye, C.I, İstanbul 1299, s.139.
(s.139) Âzerbaycân: İran memâlikinin garb-ı şimâlisinde ve Rusya ve Devlet-i Aliyye hududu üzerinde bir
kıt‘a-i cesimedir. Ve Merkez idaresi (Tebriz) şehri olub (Hoy) ve (Selmas?) ve (Erdebil) ve (Acnân?) ve (Merâga)
memalik-i meşhuresindendir. Bu kıt‘ada mukaddemâ dört milyona karib ahali mevcûd iken uğradığı inkılabât
münasebetiyle şimdi bir buçuk milyona tenezzül eyledi.
Burada pek tîmur ve bakır ve tuz ma‘denleri vardır ve kaplıcaları hastalara nâfi‘dir. Azerbaycan (M 706 ve H
88) tarihinde yed-i İslamiyete geçti ve Sultan (Murad-ı Sâlis) ve Sultan (Selim-i Evvel) hazerâtı tarafından gereği
gibi tehdîd ve birkaç def‘a istilâ olunduysa da muhafazası mümkün olamadı. (Âzerbaycan) nâmının (Âterpâtân)’ın
galatı olduğunu ve Âterpâtân İskender-i Rûmî cenerâllerinden bir şahs idüğünü ba‘zı müverrihin beyan ediyor.
22 Yakut Hamevi 1229 yılında vefat eden Mu’cemü’l-büldân ve Mu’cemü’l-üdebâ’ adlı eserleriyle tanınan coğrafyacı, tarihçi,
edip ve seyyahtır. Casim Avcı, “Yâkût el-Hamevî”, DİA, C. 43, 2013, s.288-291.
23 İran’ın en büyük onuncu şehri olan Urmiye'nin nüfusu 2012 yılı verilerine göre 1,265,721 kişidir. Urmiye nüfusunun
tahmini %90'ını Azeriler geri kalan kısmını ise Kürtler, Süryaniler ve Ermeniler oluşturmaktadır.
550
Ahmed Rif‘at Efendi, “Bakü”, Lugat-ı Târihiyye ve Coğrafiyye, C.II, İstanbul 1299, s.37-38.
(s.27) (Baku) yahud (Bakü): -Bahr-i sâhil-i garbisinde ve Şirvan eyaleti dâhilinde ve bir küçük yarım ada
üzerinde Rusya’nın ticaretgâh bir şehridir. Şimdi nüfus-ı mevcudesi beş altı bin raddesinde ise de limanı Bahr-i
Hazar limanlarının birincisi olduğundan mu‘teberdir ve Şah Abbas’ın vaktiyle burada bina ettiği saray elyevm
mevcud âsâr-ı atikadandır ve ahalisinin ekserisi Müslüman ve Sünnidir. Baku ve havalisinde pek çok neft yağı ve
bataklarından gaz çıkar ve bu gazlar havaya (s.28) temas etmesiyle geceleri bir ziya hâsıl olur. Binaenaleyh
vaktiyle ateşperestler burasını pek mukaddes tutarlar idi.
Baku (M 1579 ve H 987) tarihinde Devlet-i Aliyyeye geçüb mu’ahharan Acemler tarafından istirdâd olundu
ve (M 1813 ve H 1229) tarihinde sâ’ir memalik-i mincâvere ile Rusya’ya intikal etti.
Ahmed Rif‘at Efendi, “Karabağ”, Lugat-ı Târihiyye ve Coğrafiyye, C.V, İstanbul 1300, s.283.
(s.283) Karabağ: Asya-yı Rusîde bir hânlıkdır. Şimalen Kur şarken ve cenuben Aras nehirleri ve Karadağ ve
garb ve cenub-ı garbide Rusya Ermenistan’ı ve şimal-i garbide Gürcistan ile mahdud olub makarrı (Şuşa) şehridir.
Ahalisi nısfen İslam ve nısfen Hristiyan’dır. İş bu memleket vaktiyle Timurlenk tarafından makarr-ı idare ittihâz
olunmuşdu. Karabağ suyu Arpaçay’ının cihet-i cenubisinden geçer.
Ahmed Rif‘at Efendi, “Şirvan”, Lugat-ı Târihiyye ve Coğrafiyye, C.IV, İstanbul 1300, s.139-140.
551
(s.139) Şirvan: Asya-yı Rusîde ve Bahr-i Hazar’ın cihet-i garbîsinde bir vilâyetdir. İş bu bvilayet şimalen
Dağıstan cenuben Erivan ve Kur nehirleri garben (s.140) Gürcistan şarken Bahr-i Hazar ile tahdid olunur. Kürsi-i
idaresi Kafkasya eteğinde ka’in (Şemâhî) şehri olub yüz yirmi bin nüfusu câmi‘dir. Vilayet-i mezkûre her birinin
merâkiz idareleri kadîm Şimâhi, Bakü, Nûşî, Şûş şehirleri olmak üzere dört eyalete taksîm edilir. Havası güzel ve
arazisi gayet arızalı ve ma‘mûrdur.
Şirvan mukaddemâ (Ater ve Pâten) tesmiye olunan kıt‘a-i arazide bulunmakda idi ve Dağıstan ile bir olduğu
hâlde vaktiyle (Elbani) nâmını hâ’iz idi. (M 732 ve H 114) tarihinde Emeviye’den Mervan e’l-Hımârî ma‘rifetiyle
bilâ muharebe feth ve (M 1579 ve H 987) tarihinde Devlet-i Aliyye tarafından zabt olunub mu’ahharan İranlılar
tarafından yine istirdâd olunduysa da (M 1813 ve H 1229) tarihinde bütün bütün Rusya’ya intikâl eyledi.
Ahmed Rif‘at Efendi, “Erdebil”, Lugat-ı Târihiyye ve Coğrafiyye, C.I, İstanbul 1299, s.118-119.
(s.118) Erdebil: İran memâlikinden olan Azerbaycan vilâyetinde (s.119) ve Tebriz’in cihet-i şarkisinde ve yüz
altmış dört kilo metre ba‘dında bir şehirdir. Bu şehrin iç kal ‘ası mukaddema Franszılar ma‘rifetiyle yapılmış ve (M
1727 ve H 1140) tarihinde Devlet-i Aliyye tarafından zabt ve yine i‘âde olunmuşdu. Şeyh Safiyüddin Ederbili
hazretlerinin kabri buradadır.
Kaynakça
Ahmed Rif’at Efendi, “Azerbaycan”, Lugat-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye, C.I, İstanbul 1299, s.139.
Ahmed Rif’at Efendi, “Bakü”, Lugat-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye, C.II, İstanbul 1299, s.37-38.
Ahmed Rif’at Efendi, “Karabağ”, Lugat-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye, C.V, İstanbul 1300, s.283.
Ahmed Rif’at Efendi, “Şirvan”, Lugat-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye, C.IV, İstanbul 1300, s.139-140.
Ahmed Rif’at Efendi, “Şirvan”, Lugat-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye, C.I, İstanbul 1299, s.118-119.
AVCI, Casim, “Yâkût el-Hamevî”, DİA, C.43, İstanbul 2013, s.288-291.
ÖZCAN, Abdülkadir, “Ahmed Rifat Efendi Yağlıkçızade”, DİA, C.II, s.130-131.
552
Şemseddin Sami, “Âzer”, Kâmusü’l-A‘lâm, C.I, İstanbul 1306, s.67.

Şemseddin Sami, “Âzerâbâd”, Kâmusü’l-A‘lâm, C.I, İstanbul 1306, s.67.
Şemseddin Sami, “Âzerbâycân”, Kâmusü’l-A‘lâm, C.I, İstanbul 1306, s.67-68.
Şemseddin Sami, “Bakü”, Kâmusü’l-A‘lâm, C.II, İstanbul 1306, s.1205.
Şemseddin Sami, “Erdebil”, Kâmusü’l-A’lâm, C.I, İstanbul 1306, s.104.
Şemseddin Sami, “Halhal”, Kâmusü’l-A’lâm, C.III, İstanbul 1308, s.2053.
Şemseddin Sami, “Hoy”, Kâmusü’l-A’lâm, C.III, İstanbul 1308, s.2070.
Şemseddin Sami, “Karabağ”, Kâmusü’l-A’lâm, C.V, İstanbul 1314, s.3621.
Şemseddin Sami, “Meraga”, Kâmusü’l-A’lâm, C.VI, İstanbul 1316, s.3256.
Şemseddin Sami, “Nahçivan”, Kâmusü’l-A’lâm, C.VI, İstanbul 1316, s.4570.
Şemseddin Sami, “Şirvan”, Kâmusü’I-A’lâm, C.IV, İstanbul 1311, s.2853.
Şemseddin Sami, “Tebriz”, Kâmusü’l-A’lâm, C.III, İstanbul 1308, s.1623-1624.
Şemseddin Sami, “Urmiye”, Kâmusü’l-A’lâm, C.II, İstanbul 1306, s.841-842.
UÇMAN, Abdullah, “Şemseddin Sami”, DİA, C.XXXVIII, s.521.
553
AZERBAYCAN`DA OSMANLI ULEMASI`NIN İSLAMİ YAZMA ESERLERİ
Naile SÜLEYMANOVA*
Özet
Uzun zaman içerisinde ve büyük zahmetle meydana getirilmiş yazma eserler ilim bakımından olduğu gibi,
tarihi ilişkiler bakımından da çok değerli anıtlardır. Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetleri arasında tarih boyunca
ilim sahasında karşılıklı ilişkilerin önemli olan mevcut göstergesi Azerbaycan`da M. Fuzuli adına Elyazmalar
Enstitüsü`nde korunmakta olan Osmanlı ulemasının İslami eserlerinin yazma nüshalarıdır. Bu yazma eserler
islami ilimlerin bütün sahalarını içiren yazma eserler olup, geçmiş ve gelecekte Türkiye ve Azerbaycan
Cumhuriyetleri arasında bir köprü vazifesini gördüğü için çok ehemmiyetlidir. Bu makalede Osmanlı ulemasının
İslami eserlerinin yazma nüshaları değerlendirilmiş ve bir sonuca varılmağa çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Yazma, Ulema, Osmanlı, Azerbaycan, Tarih
Giriş
Türk Sanat Tarihi`nde önemli yer tutan sanatlardan biri elyazma kitap sanatıdır. Dünyanın her yerinde bilim
insanlarının ilmi servetleri el ile yazılarak kâğıttan kâğıda aktarılmış ve günümüze kadar ulaşmıştır. IX. yüzyıldan
başlayarak dini ve dünyevi ilimlere ait olan yazma kitaplar Türk Sanat Tarihi`nde hususi bir yeri olan hat, cilt,
tezhib gibi sanatların en nefis tezahürlerini ortaya koymuştur. Türklerin yaşadığı çok farklı coğrafyalarda bu sanat
yaranmış ve asırdan-asra gelişmiştir. İslam dininin Türk toplumlarını fethetmesi ile elyazma kitap sanatı hususu
bir dönemine ayak basmıştır. Böyle Türk toplumlarından biri Azerbaycan`dır. Azerbaycan`da ölçüye ve değere
sığmayan büyük manevi servet, elyazma kitaplar korunmaktadır. Elyazma kitap sanatının Azerbaycan`da gelişmesi
asrılar boyu devam etmiştir. Hattat, müzehhib, ressam, nakkaş ve ciltçi sayesinde ortaya çıkan yazma eserler
evlerde, imalathanelerde ve hatta saraylarda hazırlanıyordu. Devrimize dek muhafıza olunmuş elyazma kitapların
ilkin nüshaları XII. asrın ortalarına aittir. Umumiyetle herhangi bir ülkenin elyazma eserlerinin tarihinin tetkiki o
ülkedeki, tahsil ve ilminin gelişimi ile alakalıdır. Kaynaklardan bilinir ki, artık IX. asrın sonu - X asrın birinci yarısında
bir sıra Azerbaycan alimi ve şairlerinin eserleri Hilafet’te meşhur idi. Mesela, Ahmed ibn Harun el-Berdeci,
Ahmed bin Süleyman et-Tebrizi , Fazl bin Hatim et-Tebrizi gibi alimlerin eserleri (AME.2007:523). Bu eserlerin
elyazmaları sonraki eserlerde yazıya alınmış ve Azerbaycan`da bulunmaktadır.
AMEA Fuzuli adına Elyazmalar Enstitüsü`nde günümüze kadar ulaşmış tıp, felsefe, edebiyat, dil, astronomi,
riyaziyat, mantık ve İslam ilahiyatına dair eserlerin 40 bine yakın nadire elyazma ve eski çap kitaplarının nüshaları
bulunmaktadır. Bu zengin kitap hazinesinde Azerbaycanlı müelliflerin eserlerinden başka, müellifi Azerbaycanlı
olmayan, lakin Azerbaycan’da hazırlanan kitaplar da muhafıza ediliyor (Musayeva, 2012:11). Bu eserlerden
tekstoloji ve bedii tertibatı bakımından kıymetli yazmalardan olan ve özenle korunan Osmanlı ulemasının İslami
eserlerinin yazma nüshalarıdır. Günümüzde de bu eserler ilim ve kültürel tarih alanında araştırma yapacak bilim
adamları tarafından kaynak ve müracaat kitabı olarak mütalaa edilmektedir.
1.Kuran İlimlerine Dair Yazma Eserler
Osmanlı uleması Kuran İlimleri sahasında her dönemde beğenilip övülen eserlere imza atmışlar. Onların bu
sahada yazdıkları eserler daha çok dikkati çekmektedir. Bu eserler Osmanlı Devletinin sınırlarını aşmış ve dünya
kütüphanelerinde oldukça fazla ve güzel yazmaları vardır. Azerbaycan`da M.Fuzuli adına Elyazmalar
Enstitüsü`nde de Osmanlı ulemasının İslami eserleri yazmaları bulunmaktadır. Bu yazmalar Kuran ilimleri, hadis,
akaid, fıkıh ve tasavvufa ait olan eserlerdir.
Kuran İlimlerine ait aşağıdaki eserler bulunmaktadır.
Muhammed bin Pir Ali el-Birgivi (ö. 981/1573) Osmanlı Devleti`nin vaiz, fakih, müfessir, muhaddis, nahiv ve
feraiz âlimlerinden olup, birçok kıymetli esere imza atmıştır. O. tecvide dair meşhur Dürrül-Yetim fî İlmi`t-Tecvid
isimli eserin müellifidir (Bursalı 1915: I,225).
* Doç. Dr., Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi, Azerbaycan
554
Osmanlı Devleti`nin medreselerinde olduğu gibi bu eser Azerbaycan medreselerde de uzun müddet ders
kitabı olarak okutulmuştur. Eserin M.Fuzuli adına Elyazmalar Enstitüsü`nde 4 nushası ( A-390; B-2784; B-7674; M-
64) bulunmaktadır. Bu yazmaların üçü (A-390; B-2784; B-7674) kütüphane nüshaları olup, medreselerde
hazırlanmış mecmuaya dâhil edilmiştir. Bunlardan en kadimi (B-2784) 1704.yılda yazıya alınmıştır. Nüshalardan
biri (M-64) ise 1903. yılda siparişle hazırlanan mecmuaya dâhil edilmiştir.
Bu eserden başka İmam Birgivi`nin Vasiyetname (B-7635) ve Risale el-Edeb (B-733) eserlerinin yazmaları da
korunmaktadır. İmam Birgivi`nin eserlerinin bu yazma nüshaları tetkikat sonucu tertibatına ve hattına göre
medreselerde yazıya alındığı ihtimal edilir. Alimin Metnu Usulu`l-l-Hadis adlı (B-503) adlı diğer küçük hacimli bir
eserinin nüshası da Elyazmalar Enstitüsü`nde bulunmaktadır. Yazma mecmuaya dâhil edilmiş ve Azerbaycan`nın
meşhur kitapşinas âlim, müderris ve hattatı Abdulğani Haliseqarizade Nuhavi`nin kütüphanesinin nüshasıdır.
Abdulğani Nuhavi`nin kendi kütüphanesini açmak için yıllar boyu medrese dersliklerini yazıya almıştır. Aynı
zamanda tahsil ve seyahatler zamanı birçok eserleri satın almış ve halkın ulaşabildiği kütüphanesini
zenginleştirmiştir (10, 5-7.).
Karabaş tecvidi adlı eser Osmanlılar Devleti`nde mekteplerde okutulan tecvid kitabı olmuştur. Bu kitap üç
müellife ait edilir. Bunlardan birincisi, Kastamonulu Şeyh Şaban Veli silsilesinden olan Ali Efendi`dir
(ö.1096/1685). İkinci Ahmed Efendi`dir ki, onun türbesi İstanbul`da, Eyüp civarındadır. Üçüncüsü, Abdurrahman
Karabaş Efendi`dir (ö.941/1534). Bu tecvid kitabı onun soyadına nispet edilerek Karabaş adlandırılır.
Elyazmalar Enstitüsü`nde 1850.yılda yazıya alınmış bir nüshası (B-733) bulunmaktadır. Bu nüsha Abdulğani
Nuhavi kütüphanesinden olan mecmuaya dahil edilmiştir. Bu eser Azerbaycan`da uzun müddet tecvid
derslerinde kullanılmıştır.
Azerbaycan`da M.Fuzuli adına Elyazmalar Enstitüsü`nde büyük Türk müfessiri ve Şeyhülislamı olan Ebu`s-
Suud Muhammed bin Muhammed bin Mustafa el-İmadi`nin (ö.892/1574) İrşadu`l-Akli`s-Selim ila Mezaye`l-
Kurani`l-Azım Arapça tefsirinin yazma nüshaları korunmaktadır. (Cerrahoğlu 1997: I, 225; Kehhali 2002: 143-
144;). 1565. yılında yazılmış olan bu tefsir Ebu`s-Suud Efendi Kanuni Sultan Süleymanà (ö. 982/1566)
sunmuştur. Bazı bilginlere göre bu eser kaynağı durumundaki tefsirleri aşmıştır. Azerbaycan`da bu tefsirin birinci
cildinin iki nüshası bulunmaktadır. Tefsirin B-894 şifresi altında korunan birinci nüshası el-Fatiha suresinden
başlayıp, el-Maide suresi ile sona eriyor. Tefsirin M-418 şifreli ikinci yazma nüshası nefis tertibatlı olup, siparişle
hazırlanmıştır. Ayetler büyük nesih hattı ile üzerinden altın renkli mürekkeple çizgi çekilerek yazılmıştır. 1b
sayfasında, mavi ve kırmızı boyalarla çiçek motifleri ile tezhib yapılarak başlık tertip edilmiştir. Sure adları altın,
mavi, kırmızı ve narıncı renklerle tezhib yazılmıştır. Abide, el-Fatiha suresinden başlayıp, el-Araf suresi ile sona
eriyor. Elyazmanın cildi koyu kahverengi deri olup, üzerine altın renkle tezhib yapılmıştır. Üzerine salbekli şemse,
köşebend ve zencirek basılmıştır. Cildin iç tarafı siyah renge boyanmış ve üzerine altın renkli şemse ve köşebend
basılmıştır.
Muhammed bin Necib el-Karahisari Osmanlılar devrinde yetişen meşhur Türk müfessiri ve Hanefi fakihi
olmuştur (ö.950/1543). Fıkha ve tefsire dair eserleri mevcuttur. O, “Revneku`t-Tefasir” adlı Arap dilinde tefsir
yazmıştır (Doğan 2011: 256; Nasuhi 1974: II,617). Azerbaycan`da Elyazmalar Enstitüsü`nde bu tefsirinin bir tam
yazma nüshası (B-232) korunmaktadır. Sade tertibatlı olup, kütüphane nüshasıdır. Yazma 1694. yılda yazıya
alınmıştır.
İsmail Hakkı bin Mustafa el-İslambulu el-Bursevi (ö.1137/1724) müfessir ve çok faziletli bir sufi olmuştur.
Osmanlı âlimleri ve şeyhleri içinde eserlerini çokluğu ile tanınmış bir alimdir (Doğan 2011: 143) Onun eserleri
arasında “Ruhu`l-Beyan” isimli tefsiri hususi bir yer tutuyor. Bu tefsiri âlim 23 ile yazıp bitirmiştir. “Ruhu`l-Beyan”
üç cilt olup, defalarca basılmıştır. Elyazmalar Enstitüsü`nde İsmail Hakkı`nın “Ruhu`l-Beyan” adlı tefsirinin er-Rum,
Lokman ve es-Secde surelerinin tefsiri yazılmış bir elyazma nüshası (D-934) korunmaktadır. Mecmuaya dâhil
edilmiş bu tefsir Azerbaycan`da şahsı nüsha gibi hazırlanmış ve sonralar vakfedilmiştir.
Ebu Said Muhammed bin Mustaf el-Hadimi (ö.1176/1762) ünlü fakih, sufi, muhaddis, müfessir, mantık ve
usul âlimidir. Aslen Baharalı olan âlim Konya`da Hadim ilçesinde doğan Hadimi Hanefi âlimlerindendir. (Doğan,
2011:119). Elyazmalar Enstitüsü`nde Ebu Said el-Hadimi`nin “Şerh-u Besmele” adlı tefsirinin iki yazma nüshası
(B-733, B-6752) bulunmaktadır. Her iki elyazma çok güzel tertibatlı olup, kütüphane nüshalarıdır. Hadimi ilim ve
şair olduğu kadar, kıymetli bir hukukçu idi (Doğan, 2011., 121). Onun Haşiyetü`d-Dürer ve`l- Ğurar (B-2435) isimli
fıkha dair eserin bir nüshası da Elyazmalar Enstitüsü`nde korunmaktadır. Bu yazma eser kütüphane nüshası olup,
medreselerde okutulmuştur. Hadimi`nin eserlerinin yazma nüshalar 1860-1868.yıllarda Abdulğani Nuhavi
tarafından hazırlanmış ve kütüphanesinde bulunmakta idi.
555
Muhyiddin Muhammed bin eş-Şeyh Muslihuddin Mustafa el-Kucevi (ö.951/1544) müfessir, Hanefi fakihi ve
faraiz âlimi olmuş ve “Şeyhzade” diye meşhur olmuştur. Tahsilini İstanbul`da tamamlayıp, uzun yıllar müderrislik
etmiştir. Amasya kadısı olan âlimin birçok eserleri vardır. (Demir 2007: 330; Nasuhi 1974: II, 435). Onun mühim
serlerinden biri Beydavi`nin tefsirine yazdığı haşiyedir. Bu haşiyenin Elyazmalar Enstitüsü`nde el-Fatiha
suresinden başlayıp, el-İsra suresi ile sona eren birinci cildin iki nüshası (B-725; D-298) ve Kehf suresinden
başlayıp en-Nas suresi ile sona eren ikinci cildin bir nüshası (B-3599) korunmaktadır. Bu yazmalardan ikisi (B-725
ve B-3599) Abdulğani Nuhavi`nin kütüphanesindendir. Her iki elyazma Nuhavi tarafından 1841-1843. yıllarda
Azerbaycan`da Nuha şehrinde yazıya alınmış kütüphane nüshalarıdır. Bu tefsir Osmanlı medreselerinde olduğu
gibi, Azerbaycan`da medreselerde okutulmuştur.
Ahmed bin İbrahim bin el-Aydini el-Germiyani Dai (ö.820/1417) II. Murad`ın himayesinde bulunmuş,
Osmanlı`nın en meşhur alim, edip, şair ve müfessirlerinden biri olmak üzere tarihe geçmiştir (Demir 2007: 466).
Türkçe büyük tefsirlerin tercümeleri XV. yüzyılın sonlarında başlamıştır. Ahmed Dai, Ebu`l-Leys es-
Semerkandi`nin (ö.373/983) Tefsiru`l-Kuràn eserini Türk diline tercüme etmiştir.
Bu tefsirin Enfesü`l-Cevahir adlandırılmış (M-313) el- Fatiha suresi ile başlayıp, el-Maide suresi ile sona eren
bir nüshası Elyazmalar Enstitüsü`nde korunmaktadır. Siparişle hazırlanan nefis tertibatlı bu nüsha 989/1581.
yılında yazıya alınmıştır.
2.Hadise Dair Yazma Eserler
Osmanlı döneminde hadis sahasında da nice meşhur âlim bulunmaktadır. Hadis ilminde büyük uğurları olan
Osmanlı ulemasının çok saylı eserleri bulunmaktadır. Bu çalışmalar sonunda hadis ilmi, İslam âleminde sahası en
geniş ilimlerden biri haline geldi. Azerbaycan`da Elyazmalar Enstitüsü`nde bu eserlerin bazısının yazma nüshaları
korunmaktadır.
Davut bin Muhammed el-Karsi el-Hanefi (ö.1169/1756 ) çok yönlü Osmanlı alim ve müderrisidir.. Onun
fıkıh, hadis, tasavvufa dair eserleri var (Demir 2007: 82). Elyazmalar Enstitüsü`nde Şerhu risalet-i fi`l-Usuli Hadis
adlı eserinin bir nüshası bulunmaktadır (B-503). Mecmuaya dahil edilmiş bu eser 1875. yılda Mir Muhammed bin
Hacı Abdullah yazıya alınmıştır. Aynı mecmuada büyük veli ve alim Ahmed Ziyaeddin bin Mustafa Gümüşhanevi
Hazretleri`nin (ö.1311/1893) Hadîs-i Erbaîn adlı eseri yer almıştır. Bu elyazma da Azerbaycan`da Nuha şehrinde
1875. yılda aynı katip tarafından yazıya alınmıştır.
Muhammed bin İshak Sadreddin Konevi (ö.673/1274) büyük velîlerden olup, çok iyi bir tahsil görmüş,
kelam, hadis ve tasavvuf üzerine birçok kıymetli eser yazmıştır (Onun Şerh-u Ehâdîs-i Erbain (A-409) eserinin
mükemmel tertibatlı bir nüshası Azerbaycan`da Elyazmalar Enstitüsü`nde korunmaktadır. Bu yazma nüshası
tertibatına ve cildine göre siparişle hazırlandığı aydındır.
İbrahim bin Mustafa Bergamavi (ö.1014/1605) Bergama'lı bir Osmanlı âlimidir. Tefsir, hadis, kelam
ilimlerinde ihtisas sahibi bir bilgin olarak tanındı (İA 2014:40, 291). Başlıca eserlerinden olan Envaru`l-bevarik fi
Tertibi Şerhi`l-Meşarik adlı eserin bir nüshası (S-730) Azerbaycan`da Elyazmalar Enstitüsü`nde korunmaktadır.
Hadise dair 1562.yılda yazıya alınan bu elyazmanın yazıldığı mekân belli olmasa da, Türkiye`de yazıldığı ihtimal
edilir. Tertibatına göre nüsha şahsi olup, defalarla sahibinin değiştiğini gösteren mühürler vurulmuştur.
3.Fıkha Ve Akaida Dair Yazma Eserler
Osmanlı uleması fıkıh ve fetva alanında İslam hukukuna büyük hizmetlerde bulunmuşlar. Hanefi fıkhına dair
yazılmış abideler çoktur. Bunlardan biri Arapça manzum fıkıh kitabının Türkçe’ye tercüme etmekle şöhret bulmuş
Devletoğlu Yusufùn (ö. 828/1424’ten sonra) eseridir. Hayatı hakkında bilgi yoktur. Balıkesirli olduğu
bilinmektedir. Asıl şöhretini, Arapça manzum bir fıkıh kitabını Türkçe’ye tercüme etmekle sağlamıştır (Süreyye
1893: 243).
Elyazmalar Enstiitüsün`de adı geçen eserinin bir kıymetli nüshası (B-7075) bulunmaktadır. Bu nüsha 1469.
yılında Seyyid Muhammed Mukaddes tarafından yazıya alınmış, ikinci kadim nüshadır. Bu nüshanın birinci kadim
nüshası Topkapı Sarayı müzesinde bulunuyor. Bu elyazmanın nefisliği ve harekelerle yazılması onun meziyetinin
esas cihetlerindendir. Tertibine göre nüshanın siparişle yazıldığı bellidir. Devletoğlu bu eseri 827’de (1423)
tercüme etmeye başlamış ve 828’de (1424) tamamlayarak Sultan II. Murad’a sunmuştur. Eserin dünya
kütüphanelerinde daha on yazma nushasının bulunduğu malumdur.
İshak bin Hasan ez-Zencani et-Tokadi er-Rumi el-Hanefi hayatı hakkında bilgiler çok sınırlıdır. İshâk Efendi,
Güney Azerbaycan’da Zencan şehrinden ailesiyle göç ederek Tokat’a yerleşmiştir. Zencan şehrinden Tokat’a
gelmesi sebebiyle bazı kaynaklar ona İshâk Zencânî’de derler (Krkmaz 2002: 185-202). Onun meşhur eserlerinin
556
yazma nushaları bircok dünya yazma eser kütübhanelerinde bulunduğu gibi Azerbaycan`da Elyazmalar
Enstitüsü`nde bulunuyor. Nazmü’l-Ulum (B-733; B-1487) çeşitli ilimlerden bahseden bir eseridir. Bu eserin
1850.yılda Azerbaycan`da Abdulğani Nuhavi tarafından hazırlanmış mecmuaya dâhil edilmiştir. Nazmü`l-
Leâlî veya Manzûme-i Akâid adlı diğer eseri âlimler tarafından çok beğenilmiş bir eserdir. Bu eserin iki nushası (B-
6817; B-1487) Azerbaycan`da Elyazmalar Enstitüsü`nde korunmaktadır. Bunlardan biri (B-1487) 1790.yılda
Abdüsselam Seni Nuhavi tarafından Azerbaycan`da yazıya alınmış ve nefis tertibatlıdır. Diğeri ise da Nuha`da
Abdulğani Nuhavi tarafından şahsı nüsha gibi 1832.yılda hazırlanmıştır.
4.Tasavvufa Dair Yazma Eserler
Osmanlı İmparatorluğu`nun bilim, kültür, tasavvuf ve edebiyat tarihinde Erzurumlu İbrahim Hakkı
(ö.1194/1780) Hazretlerinin önemli bir yeri vardır. Dini ve tasavvufî bir gelenek içinde bilim ve kültüre hizmet
ederek geniş halk kitlelerine seslenmeyi başaran bu âlimdir. Divan (İlahinâme) (M-28; B-4223) ve Marifetname
(B-6864; B-733) eserlerinin yazma nüshaları Azerbaycan`da Elyazmalar Enstitüsü`nde korunmaktadır. Divanın bir
nüshası (M-28) siparişle hazırlanmış nefis tertibatlı yazmadır. Bu yazma 1178.yılda Abdullah bin Yusuf bin Ömer
bin Mustafa tarafından muhtemelen Türkiye`de yazıya alınmıştır.
İkinci eserin ise (Marifetname ) ancak bir hissesi mecmuaya dâhil edilmiştir.
Muhammed Emin bin Sadreddin Şirvani (ö.1036/1626) Azerbaycan’ın kuzeyindeki Şirvan’da doğdu. Sonralar
Osmanlı Devleti’ne göç etmiştir. Olgunluk dönemini Osmanlı Devletine ilmi faaliyetlerle hizmete geçirmiş ve
çeşitli eserler kaleme almıştır. Vasiyeti üzerine Şirvani Üsküdar’da defnedildi. Şirvânî`nin Cihetiü`l-vaĥde isimli
eserinin bir nüshası (B-7472) Azerbaycan`da Elyazmalar Enstitüsü`de bulunmaktadır. Nüsha Abdulğani Nuhavi`nin
kütüphanesinden alınmıştır. Lakin nüshanın Türkiye`de hazırlandığı ihtimal edilir.
Sonuç
Osmanlı uleması her devirde bilim camiasını ilgilendiren birçok çalışmaya imza atmıştır. Onların ünlerini
bütün ilim âlemine duyuran eserleri günümüzde dünya kütüphanelerinde bulunmaktadır.
Azerbaycan`da M.Fuzuli adına Elyazmalar Enstitüsü`nde bulunan Osmanlı ulemasının İslami eserlerinin
yazma nüshaları Türkiye ile Azerbaycan arasında asırlar boyu ilmi ve kültürel tarihi bir köprünün olunduğuna
delalet ediyor. Bu yazma eserlerin arasında nüshaları Azerbaycan arazisinde hazırlandığı gibi, Osmanlı Devleti`nde
de hazırlanmış olan nüshalar da mevcuttur. Elyazmaların bazı müelliflerinin ve kâtiplerinin nisbelerinden de
anlaşılıyor ki, onların bazısı Azerbaycan`dan Osmanlı devletine göçmüşler. Bu elyazmalar Türkiye ile Azerbaycan
arasındaki ilmi-tarihi bağların olduğunu göstermesi acısından önemlidir.
Kaynakça
Azerbaycan Milli Ansiklopedisi. Baku, 2007
Darabadi Q.A. Kalliqrafiya. Bakı,1953
Bursalı M.T. Osmanlı Müellifleri. 3 cilt. İstanbul, 1333/1915.
Cerrahoğlu İ. Tefsir Üsulu. Ankara, 1997.
Doğan İ. Osmanlı Müfessirleri.İstanbul, 2011
Demir Z.Osmanlı Müfessirleri. İstanbul,2007
Nasuhi B. Büyük Tefsir Tarihi. 2 cilt. İstanbul, 1974.
Musayeva A.Elyazma kitabı ve XV-XVI esrler Azerbaycan edebiyyatı, Baku, 2012
Kazıçı.Z. İslam Kültür ve Medeniyeti. İstanbul, 1996.
Kehhali Ö.Mucemul-muellifin. III-IV cild, Beyrut, 2002.
Korkmaz, Seyfullah, Tokatlı Şâir Rızâî İshâk B. Hasan'ın Bir Mersiyesi Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi sayı 12, 185–202, 2002.
İslam Ansiklopedisi. TDV. İstanbul. 2014, 40 cilt.
Süreyye M. Siccil Osmaniyye. 3 cild.İstanbul, 1311/1893.
Şerifli K. Ebdülğani Efendi Haliseqarızadenin Kataloku. I cild, Bakı, 2009.
Tuncer Baykara.Türk Kültürü.İstanbul, 2011.
Zirikli H. el-Alam VI cilt. Beyrut, 2002.
557
AZERBAYCAN İLİSU SULTANLIĞI’NIN ADINA GÖNDERİLMİŞ OSMANLI
SULTANLARININ FERMANLARI
Elvira LATİFOVA*
Özet
XVI-XIX yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğunun dış politikasında Kafkasya önemli yere sahipti. Kafkasya
uğrunda mücadelede siyasi açıdan parçalanmış ve zayıflamış Gürcistan, önemli askeri-stratejik role sahipti. Bu
sırada daha X. yüzyıldan başlayarak işgal edilmiş Azerbaycan’ın kuzeybatı toprakları da Gürcistan devletinin
yönetimi altında bulunmaktaydı.
Hem Safevi devleti, hem de Osmanlı İmparatorluğu, Gürcistan'ın tamamını kendine bağlamak amacıyla, bu
bölgeyle sınır olan Azerbaycan'ın kuzey-batı topraklarında Müslüman feodal yönetimlerin (Şeki hakimliği, İlisu
sultanlığı ve Car-Balaken camaatlığı) kurulması ve güçlendirmesi siyasetine özel önem veriyorlardı. Bunu Osmanlı
ve Safevi saraylarından bölge hakimlerine gelen mektuplar ve fermanlar ispat etmektedir.
Söz konusu fermanlarla ilgili ilk bilgiler XIX. yüzyılın 40’lı yıllarına aittir. Bu dönemde son Ilısu Sultanı Danyal
Sultan söz konusu fermanları özel komisyona takdim etmiştir. Osmanlı Sultanları tarafından Azerbaycan İlisu
yöneticilerine hayli sayıda ferman gönderilmişti. Onların bir bölümü XIX yüzyılda Kafkasya'nın Rusya
İmparatorluğu tarafından işgali bittikten sonra Kafkas Arxeoqrafiya Düzenlemelerinden yayımlanmıştır.
Fermanların 14 adeti ise Gürcistan Devlet Tarih Arşivi'nde bulunmaktadır. Ayrıca Osmanlı Sultanı III. Ahmet
(1703-1730) tarafından 1728 yılında Car-Tala Cemaatliği’nin aksakalları adına gönderilmiş fermanın özel nüshası
günümüzde Azerbaycan Cumhuriyeti Zakatala şehrindeki Tarih-Diyarşinaslık Müzesi’nde muhafaza edilmektedir.
Kısaca günümüze kadar Osmanlı Sultanları tarafından Azerbaycan Han ve Sultanları adına gönderilmiş çok az
sayıda ferman bilinmekte ve bu açıdan tahkik ettiğimiz söz konusu fermanlar büyük önem arzetmektedir.
Anahtar kelimeler: Azerbaycan'ın kuzey-batı toprakları, fermanlar, Osmanlı, Safevi, İlisu sultanlığı
Giriş
XVI. yüzyılın ilk yarısında Kafkasya, Osmanlı ve Safevi İmparatorluklarının mücadelesine sahne olmuştur.
Bölge uğrunda yaşanan Osmanlı-Safevi rekabetinde Azerbaycan'ın kuzeybatı toprakları önemli rol oynamaktaydı.
Hem Safeviler hem de Osmanlı, Gürcistan'ın tamamını kontrol altına almak amacıyla, bu bölgeyle sınır olan
Azerbaycan'ın kuzeybatı topraklarında Müslüman feodal yönetimlerin (Şeki Hanlığı, Sahur (İlisu) Sultanlığı ve Car-
Balaken Cemaatliği) kurulması ve güçlendirilmesi siyasetine özel önem vermekteydiler.
Bölge hangi imparatorluğun yönetiminde olursa olsun, hem Safevi Şahları, hem de Osmanlı Sultanları bu
siyaseti sürdürüyorlardı. Bunu Osmanlı ve Safevi saraylarından bölge yöneticilerine gönderilen mektup ve
fermanlar doğrulamaktadır.
XVI. yüzyılın sonu-XVIII. yüzyılın 30'lu yılları arasında Osmanlı Sultanları ve Safevi Şahları tarafından Sahur
(Ilısu) Sultanlarının adına 35 ferman gönderilmiştir. Arazice çok da büyük olmayan ama mühim jeopolitik konuma
sahip olan Azerbaycan”ın kuzeybatısında XVI yüzyılda meydana gelmiş İlisu sultanlığı Safevi-Osmanlı
karşıdurmasında önemli rol oynamaktaydı.Bu fermanlar Sahur (Ilısu) arşivlerinde muhafaza edilmiştir.
Söz konusu fermanlarla ilgili ilk bilgiler XIX. yüzyılın 40’lı yıllarına aittir. Bu dönemde son Sahur (Ilısu) Sultanı
Danyal Sultan, komşu Car-Balaken Cemaatliği ile çıkan arazi anlaşmazlığında haklılığını kanıtlamak amacıyla söz
konusu fermanları özel komisyona takdim etmiştir.1 Ayrıca XIX. yüzyıl Rus kaynaklarına göre Danyal Sultan bu
fermanların bir nüshasını İmparator I. Nikolay’a yazdığı mektubuna eklemiştir. 2
* Doç. Dr. Bakü Devlet Üniversitesi, Azerbaycan.

1 Lineviç İ.P., “Bıvşeye İlisuyskoye sultanstvo”, Sbornik Svedeniy o Kavkazskix Qortsax, sy. VII, (1873), s.6-7.
2 Kolonialnaya Politika Rossiyskogo Tsarizma v Azerbaycane v 20-60-e gg XIX veka, c. I, Moskva-Leningrad, 1936, s. 72-73.
558
Söz konusu fermanlara dayanarak yönetici soyundan olduğunu ispatlamaya çalışmakta ve Rusya
İmparatorundan Ilısu Sultanlığı üzerindeki hakimiyetini tanımasını talep etmekteydi. 3
Fermanların bir bölümü XIX. yüzyılda Kafkasya’nın Rusya tarafından işgali tamamlandıktan sonra Kafkas
Arkeografiya düzenlemelerinde yayımlanmıştır. Fermanların 29 tanesi ise Gürcistan Devlet Tarih Arşivi’nde
mevcuttur. Bunlardan 14’ü Osmanlı Sultanları, 15’i ise Safevi Şahları tarafından gönderilmiştir. Ayrıca Osmanlı
Sultanı III. Ahmet (1703-1730) tarafından 1728 yılında Car-Tala Cemaatliği’nin aksakalları adına gönderilmiş
fermanın özel nüshası günümüzde Azerbaycan Cumhuriyeti Zakatala şehrindeki Tarih-Diyarşinaslık Müzesi’nde
muhafaza edilmektedir.4
Kısaca günümüze kadar Osmanlı Sultanları tarafından Azerbaycan Han ve Sultanları adına gönderilmiş çok az
sayıda ferman bilinmekte ve bu açıdan tahkik ettiğimiz söz konusu fermanlar büyük önem arzetmektedir.
1. XVI. Yüzyılda Kafkasya Uğrunda Osmanlı-Safevi Rekabeti ve Azerbaycan’ın Kuzeybatısındaki İlk Müslüman
Yönetimler
XVI. yüzyılın başlarında başkenti Tebriz olan Safeviler Devleti kurulduktan sonra Osmanlı İmparatorluğu ile
aralarında güçlü rekabet başlamıştır. İki Türk devleti arasında yaşanan bu rekabet, 1836 yılında Safevilerin
çöküşüne kadar devam etmiştir. Söz konusu dönemde iki imparatorluğun çıkarlarının çatıştığı bölgelerden biri de
Güney Kafkasya idi.
Kafkasya uğrunda mücadelede siyasi açıdan parçalanmış ve zayıflamış Gürcistan, önemli askeri-stratejik role
sahipti. Bu sırada daha X. yüzyıldan başlayarak işgal edilmiş Azerbaycan’ın kuzeybatı toprakları da Gürcistan
devletinin yönetimi altında bulunmaktaydı.5
Azerbaycan’ın zengin ipekçilik bölgeleri olan Şeki ve Şirvan, o cümleden Hazar’a kıyı bölgeler üzerinde
denetimi sağlamaya çalışan Osmanlı, Safevilerden önce Gürcistan’ın batısında konumunu güçlendirmişti. Safevi
Şahları ise Gürcistan’ın doğu bölgelerinde etkin olmaya çalışmaktaydı.
Siyasi parçalanmışlık dönemini yaşayan Gürcistan, ne Osmanlı, ne de Safevi devleti ile mücadele etme
iktidarında değildi. Bunu anlayan Gürcü hükümdarlar, Sultanla Şah arasında manevra etmeğe ve hatta aralarında
yaşanan iç çekişmelerde de Osmanlı ve Safevilerin bölgedeki çıkarlarından yararlanmaya çalışmaktaydılar. Gürcü
hükümdarları arasında Kahetiya Kralı Aleksandır Safevilere bağlılığı kabul etmişti. Lakin bu bağımlılık formaliteden
ibaretti. Şah İsmail muntazam olarak Gürcü hükümdarları tarafından başlatılan ayaklanmaları bastırmak zorunda
kalıyordu. Şöyle ki, 1521 yılında Gürcistan’a karşı düzenlenen seferin asıl amacı, Gürcü Kralı Lenvend’in bölgede
Safevilerin sadık müttefiki olan Şeki Hanlığı’na karşı planladığı saldırıyı önlemekti. 6 Buna rağmen 1524 yılında
Kahetiya hükümdarı Levend Han yeniden Şeki’ye saldırmıştır. 7
Böyle bir durumda Gürcü hükümdarlarını tamamen boyun eğdirmek amacıyla hem Safeviler hem de
Osmanlı, Gürcistan’a sınır bölgelerde Müslüman yönetimlerin kurulması ve güçlendirilmesi siyasetinden
yararlanmaya başlamışlardır. Safeviler daha çok Şeki Hanlığı’nın güçlenmesini önemsiyorlardı.
XVI. yüzyılın II. yarısında Şeki Hanlığı’nın kuzeybatısında daha bir Müslüman devletin-Sahur (gelecekte Ilısu)
Sultanlığı’nın temelinin atılmasına ortam yarandı.
1555 yılında Osmanlı ve Safevi devletleri arasında Amasya Barış Antlaşması imzalandıktan sonra Şah
Tahmasb Gürcü Krallıkları ile sınır olan Azerbaycan topraklarında yeni Müslüman devletlerin kurulmasına daha
fazla önem vermeğe başladı. Bu siyasetin devamı olarak Şah Tahmasb 1562 yılında Sahur Hakimi Adıgörklü Bey’e
Büyük Kafkas dağlarının güney eteklerinde bulunan Babalı, Gorağan ve Şotavar köylerini (Çağdaş Azerbaycan Gah
iline bağlı köyler-E. L.) hediye etti.8 Fermanda Kahetiya hakimi Levend Han’ın ise Adıgörklü Bey’in ihtiyarında olan
topraklara saldırması yasaklanmaktaydı.
Fakat 1590 yılında Osmanlı Devleti ile Safeviler arasında İstanbul Barış Antlaşması imzalandıktan sonra
Kuzey Azerbaycan ve Gürcistan toprakları tamamen Osmanlıların denetimine geçti. 9 Buna rağmen Osmanlı
hükümeti de bölgede Müslüman askeri-siyasi grupların oluşturulması ve güçlendirilmesi siyasetini sürdürmeye
3 Latifova E.M., Severo-Zapadnıy Azerbaycan: İlisuyskoye Sultanstvo, Baku, 1999, s. 65-66.

4 Süleymanova S.A., “Zagatala Tarih-Diyarşünaslıg Muzeyinin XVIII-XIX EsrlereDair Arkeografik Senedleri ”, Azərbaycan Elmler
Akademiyasının Haberleri, Tarih, Felsefe ve Hügug Seriyası, sy.4 (1990), s.51, 53-54
5 Latifova E.M., İlisuyskoye Sultanstvo, Baku, 2010, s. 44.
6 Efendiyev, O. A., Azerbaydjanskoye Gosudarstvo Sefevidov, Baku, 1981, s. 63
7 Latifova, a.g.e., s. 51.
8 “Firman Taxmasib şaxa Saxurskomu vladeltsu Adi Kurkulu beku ot redjeba 970 (1562) goda”, Aktı Sobrannıye Kavkazskoy
Arxeoqrafiçeskoy Komissiyey (AKAK), c. II cilt, senet 1, Tiflis, 1868, s. 321.

9 Azərbaycan tarixi, III cilt, Bakü, 1999, s.241
559
devam etti. Sonuçta Sultan III. Murat (1574-1595) 1591 yılında Sahur hakimi Adıgörklü Bey adına özel ferman
gönderdi. Fermanda şöyle denmekteydi:
“...Şeki Eyaleti hakimi Emir Osman bize, tahtımıza özel sadakatinizle diğerlerinden ayrıldığınızı ve daim kutsal
hanedanımıza hizmet etmeye hazır olduğunuzu gösterdiğinizi bildirmektedir. Bu yüzden Şeki Eyaleti’ne bağlı olan
ve savaş sırasında halkı çeşitli bölgelere dağılmış Gah ve Meşebaş köylerinin size yurtluk-ocaklık olarak verilmesini
rica etmektedir. Ayrıca verildiği takdirde, sizin bu köylerin dağılmış halkını yeniden bir araya getirerek söz konusu
köylere yerleştirebileceğinizi eklemektedir...
Bunu dikkate alarak biz, özel lütfumuzla yukarıda ismi geçen köyleri tüm vergileriyle birlikte belirtilen
şartlarla size, yurtluk-ocaklık olarak hediye ediyoruz. Siz ise Şeki Eyaletini daima çeşitli lezgi boylarının saldırılarına
karşı savunmalısınız. Size bundan sonra söz konusu köylerin hakimi olarak tahtımıza samimi sadakatle hizmet
etmenizi emrediyoruz. İşbu ferman bu amaçla verilmiş ve kesin olarak yerine yetirilmesi talep edilmektedir.”10
Böylece Azerbaycan’ın kuzeybatı toprakları Kafkasya’da Osmanlı hakimiyeti döneminde de sınır (uç) bölge
görevini sürdürmüştür. Şunu da kaydedelim ki, yukarıda takdim etdiğimiz fermandan da göründüğü gibi Sahur
(Ilısu) Sultanlığı’ndan Osmanlı hazinesine her hangi bir vergi talebinde bulunulmamakta, tam tersi hediye edilen
köylerden alınacak vergiler Adıgörklü Bey’in emrine tahsis edilmekteydi. Adıgörklü Bey’den ise bölgede düzenin
sağlanması ve bu toprakları yabancı saldırılarına karşı savunması istenmekteydi.
2. XVII. Yüzyılda Osmanlı-Safevi Çatışması ve Azerbaycan İlisu Sultanlarına Gönderilen Fermanlar
1590 yılından XVII. yüzyılın başlarına kadar Azerbaycan’ın kuzeybatı toprakları Osmanlı İmparatorluğu
yönetiminde kalmıştır. Sultan III. Murat’ın yerine tahta geçen Sultan I. Ahmet de (1603-1617) selefinin Kafkasya
politikasını sürdürmüştür. 11 Şunu da kaydedelim ki, Sultan I. Ahmet’in tahta oturuduğu yılda Osmanlı-Safevi
savaşlarının üçüncü aşaması (1603-1639) başlamıştır.
Sultan I. Ahmet de Gürcistan’a sınır bölgelerde Müslüman yönetimlerin güçlendirilmesi ve desteklenmesi
siyasetini sürdürmüştür. Bu durumu 1607 yılında Sahur (Ilısu) Hanı Ali Sultan’a gönderdiği ferman açıkça
göstermektedir. Fermanda şöyle denmekteydi: “... Bizim Hatt-ı Şerif-î-Âliyemi aldığınızda bilin ki, konumunuzun
önemini, şahsi keyfiyetlerinizi ve tahtımıza eskiden beri var olan sadakatinizi dikkate alarak âli lütfumuzun
göstergesi olarak size Meşebaş, Kah, Zerne, Kum, Lekit ve Alagöz köylerini hediye ettik. Şu andan itibaren, söz
konusu köylerin hakimi olarak, bu köyleri yabancıların saldırısına karşı korumalısınız.” 12 Göründüğü gibi bu ferman
Osmanlı Devleti’nin bölgedeki hakimiyetini açıkça ortaya koymaktadır. Lakin Osmanlıların bu başarısı uzun
sürmedi.
Aynı yıl Şah Abbas Şirvan ve Dağıstan’ın bir kısmını ele geçirdi. Özetle XVII. yüzyılın başlarında dört yıl devam
eden (1603-1607) Safevi-Osmanlı savaşlarının ilk aşaması Safevilerin galibiyeti ile sonuçlandı. Azerbaycan’ın tüm
toprakları ve Dağıstan’ın bir kısmı Şah I. Abbas’ın hakimiyetine geçti. 13
Şunu da kaydedelim ki, Azerbaycan’ın kuzeybatı topraklarının stratejik önemini dikkate alan Şah Abbas,
önceki Safevi-Osmanlı hükümdarlarının politikasını devam ettirerek bu bölgede Müslüman yönetimlerine özel
önem vermekteydi. Bu durum 1609 (hicri 1018) yılında Şah Abbas tarafından Sahur (Ilısu) Hanı Ali Sultan’a
gönderilen fermanda da açıkça görünmektedir. Şah Abbas, bu fermanla Şirvan vilayetinden Safevi hazinesine
dahil olan meblağdan Ali Sultana maaş ayrılması emrini vermektedir. 14 Ayrıca hem Osmanlı Sultanları, hem de
Safevi Şahları Azerbaycan’ın kuzeybatı topraklarından vergi almamakta, tam tersi buraların yöneticilerine sınır
(uç) bölgelerini muhafaza karşılığında hazineden maaş ayırmaktaydılar. 15
Öte yandan Safeviler Osmanlı ile barış yapmaya çalışmakta, fakat tüm bu çabalar başarısızlıkla
sonuçlanmaktaydı.
Lakin 1612 yılının baharında Osmanlı Sultanı I. Ahmet, ordusunun Azerbaycan’a yaptığı başarısız seferini
dikkate alarak Şah I. Abbas’la görüşmelere tekrar başlamaya razı oldu. Sultan 1555 yılı Amasya Barışı’nın şartlarını
işler hale getirilmesi teklifini kabul etdi. Şah I. Abbas’ın elçileri 17 Ekim 1612 yılında Osmanlı Sultanı I. Ahmet
tarafından kabul edildi.
Sonuçta Şah I. Abbas’ın teklif ettiği 1555 yılı Amasya Barışı’nın şartları bazı ilavelerle işler hale getirildi. 16 Bu
barışa göre Azerbaycan’ın kuzeybatı toprakları Safevilere geri verilmekteydi. Lakın 1612 yılı barışı sağlam değildi.
10 Gürcistan Devlet Tarih Arşivi (GRDTA), f. 236, liste 2, iş 88, v. 8-9.

11 Halil İbrahim İnal, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, İstanbul, 2007, s. 278.
12 Firman turetskogo sultana na imya Ali sultana Saxurskogo ot poslednix çisel şabana 1016 (1607) qoda, AKAK, c. II, senet 2,
s. 1085.
13 Azerbaycan tarixi, s.260
14 GRDTA, f.236, siy.2, iş 88, v.10-10(ob.)
15 Süleymanova S. A., “Molla Muhammed el-Cari”, Car Salnamesi, Bakü1997, s. 10-11.
16 Azerbaycan tarixi, s.259-260
560
Şah I. Abbas’ın Güney Kafkasya halklarını boyun eğdirmek için büyük ordu ile Azerbaycan’ın kuzey
vilayetlerine ve Gürcistan’a 1613 yılının Ekim ayında düzenlediği sefer başarı ile sonuçlandı. Safevilerin
Kafkasya’da güçlenmesi Osmanlı yönetimini ciddi şekilde rahatsız etmeye başladı 17. Artık yeni bir savaşın
kaçınılmaz olduğu açıktı. Böyle bir durumda Gürcistan ve Şirvan’da Safevilere karşı isyanlar başladı. Bu yüzden
1616 yılında Şah Abbas Gürcistan’a sefer düzenledi.18 Şirvan Beylerbeyi Yusufhan ve Sahur Hanı Ali Sultan da
sefere katılma emrini aldı.19
1616 yılında Azerbaycan’ın kuzeybatısında, Zeyem Nehri kıyısında Safevi orduları ile Gürcüler arasında
meydana gelen savaşta Gürcüler bozguna uğratıldı ve Şah Abbas Kaheti’yi ele geçirdi. 20
Özetle XVII. yüzyılda Kafkasya uğrunda Safevi-Osmanlı rekabeti Safevilerin galibiyeti ile sonuçlandı. Bu
savaşların sonuçları 17 Mayıs 1639 yılında imzalanmış Kasr-ı Şirin Barış Antlaşmasına yansıdı. 21 Böylece Osmanlı-
Safevi savaşlarınının III. aşamasını sonuçlandırmış olan Kasr-ı Şirin Antlaşması’nın şartlarına göre Azerbaycan’ın
kuzeybatı toprakları da Safevilerin yönetimine geçti. Bu durum XVIII. yüzyılın başlarına kadar devam etti. Bu
dönemde Safevi şahları Safi, II. Abbas ve Sultan Hüseyn defalarca Sahur (Ilısu) Hanlarına, onların hakimiyetlerini
ve yetkilerini onaylayan fermanlar gönderdiler.22 Söz konusu fermanların muhtevasından Safevi Şahlarının
Azerbaycan’ın kuzeybatı topraklarının stratejik önemini dikkate aldıkları açık şekilde kendisini göstermektedir.
Ayrıca XVII. yızyılın sonlarına doğru Sahur (Ilısu) Sultanlığı’ndan batıda, Gürcistan’la sınır topraklarda daha
bir Müslüman yönetimin-Car-Balaken Cemaatliği’nin temeli atıldı. 23 Bu dönemde hem Car-Balaken Cemaatliği,
hem de Sahur (Ilısu) Sultanlığı Safevi Devletinin sınır (uç ) topraklarının koruyucusu rolünü oynamaktaydı.
3.XVIII. Yüzyılın Başlangıcı-30’lu Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Kafkasya Politikasında Azerbaycan’ın
Kuzeybatı Toprakları
XVIII. yüzyılın başlarına doğru Safevi Devleti ağır siyasi ve ekonomik krizle karşı karşıyaydı. 1699-1702
yıllarında vergileri artırarak boşalmış devlet hazinesini doldurmak amacıyla genel sayım yapıldı. Hatta din
adamları bile vergi ödemek zorundaydılar.24
Öte yandan Şii din adamlarının ısrarıyla Şah Sultan Hüseyn (1694-1722) Kuzey Azerbaycan ve Dağıstan
topraklarının bir kısmında Sünni halkı sıkıştırma politikası yürütmekteydi. 25
Safevilerin sınır (uç) topraklarında özellikle Car-Balaken Cemaatliği ve Sahur (Ilısu) Sultanlığı’nın bulunduğu
kuzeybatı bölgesinde siyasi durum değişmişti. Safeviler bu bölgenin idaresinde Şiiliği kabul etmiş Gürcü
şehzadelerine daha fazla güvenmekte, kendilerine vali statüsünde ülkeyi idare etme yetkisi vermekteydiler. 26
Sahur (Ilısu) Sultanlığı ve Car-Balaken Cemaatliği’ne ise eskisi gibi önem verilmemekteydi.
Feodal sömürünün güçlenmesi ve dini ayrımcılık siyaseti Kafkasya’nın birçok yerinde, özellikle kuzeybatı
Azerbaycan’da halk isyanlarını ateşledi.
Safevilere karşı ilk ve en büyük isyan, Azerbaycan’ın kuzeybatısında-Car-Balaken, Sahur (Ilısu) ve Şekililerden
oluşan ortak kuvvetler tarafından başlatıldı. Bu isyana Ilısulu Ali Sultan liderlik etmekteydi. 27 İsyan daha çok
Safevilerin yürüttüğü dini ayrımcılığa karşı başlatılmıştı.
Safevi Devleti’ni kriz ve isyanların sardığı bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu tedricen Kafkasya politikasını
etkin hale getirdi. İlk olarak Osmanlı Devleti Azerbaycan’ın kuzeyinde dini propagandayı güçlendirdi. Daha XVII.
yüzyıldan itibaren Osmanlıların çalışmaları sonucunda Azerbaycan’ın kuzeybatı bölgeleri, Şirvan, Kuba ve
Kürdemir’de “Nakşibendi” tekkesi kurulmuştur. Bu durumu, söz konusu bölgelerde günümüze kadar muhafaza
edilen epigrafik yapıtlar da doğrulamaktadır. 28 Böylece XVII. yüzyılın büyük bir kısmı boyunca Azerbaycan’ın
kuzeybatı bölgelerinin Safevi hakimiyeti altında olmasına rağmen, ideolojik açıdan söz konusu bölgelerde
Osmanlıların etkisi devam etmekteydi.
1711 yılında Sahur (Ilısu) Sultanlığı ve Car-Balaken Cemaatliği’nin ortak kuvvetleri Ilısulu Ali Sultan’ın
liderliğinde yeniden Safevilere karşı isyan başlattılar. İsyancılar Şeki mahallinde Şirvan Hanı Hasan Ali Han’ın

18 Latifova, a.g.e., s.52
19 Firman Şax Abbasa Saxurskomu vladetelyu Ali sultanu ot rebi ul-evvelya 1025 (1616) qoda, AKAK, II cilt, senet3
20 A. Aşraf gızı, Car-Balakən Camaatlığı, Bakı, 2009, s. 39.
22 AKAK, II cilt, Tiflis, 1868, s.1086-1089
23 A. Aşraf gızı, a.g.e., s. 42.
24 Yesayi Hasan Calalyan, Kratkaya İstoriya Stranı Albanskoy, Baku, 1989, s. 19.
25 Calalyan, a.g.e., s. 19.
26 A.Aşraf gızı, a.g.e., s. 91.
28 Neymat, M. S., Korpus Epigrafiçeskix Pamyatnikov Azerbaijana, Baku, 2001, s. 18.
561
kuvvetlerini bozguna uğratarak Gabele’ye, oradan da Ağstafa, Gencebasar, Kürekbasar ve Berde’ye saldırdılar. 29
Bu isyan sırasında Safevilerin askeri kuvvetlerine büyük zarar verildi.
Zamanla Ali Sultan, Safevilere karşı başlatılan diğer isyanların liderleri Kazıkumuklu Surhay Han ve Şirvan’ın
Dini lideri Hacı Davut’la ittifak yaptı.
Özetle, Safevilere karşı başlatılan isyanlar XVII. yüzyılın 20’li yıllarında zirveye ulaşır. 30 Şöyle ki, artık 1721
yılında Azerbaycan’ın büyük bir kısmı, yönetim merkezi Şamahı şehri ile birlikte Hacı Davut, Ilısulu Ali Sultan ve
Kazıkumuklu Surhay Hanın liderliğindeki isyancıların eline geçer. 31
Şunu da kaydedelim ki, söz konusu dönemde Kafkasya’daki siyasi durum Osmanlı İmparatorluğu lehine
gelişmekteydi. Şöyle ki, Safevi Devleti’nin zayıflamasına paralel olarak kuzeybatı Azerbaycan yönetimlerinin
Osmanlıya olan meyilleri açık şekilde görünmekteydi. Fakat bu yıllarda Kafkasya’da Osmanlı bir rakiple daha-
Rusya ile mücadele etmek zorundaydı. Çünkü XVII. yüzyılın 20’li yıllarında Rusya Kafkasya’da geniş işgal siyasetine
başlamıştı.
Rus İmparatoru I. Petro’nun 1722 yılının yazında düzenlediği sefer sonucunda Azerbaycan’ın Hazar’a kıyı
bölgeleri Rusların eline geçti. Lakin Petersburg’da durum kritik olduğundan I. Petro Bakü’nün işgal görevini
Generel Matyuşkin’e vererek dönmek zorunda kaldı. 32
Osmanlı İmparatorluğu Kafkasya’da yaranan elverişli durumdan yararlanarak, ordularını Güney Kafkasya’ya
gönderdi. Artık 1723 yılında Osmanlı Kuzey Azerbaycan’daki konumunu güçlendirmeyi başardı. Osmanlılar
Safevilerin başarısız dini politikasından yararlanarak Kuzey Azerbaycan halkının ekseriyetini kendi tarafına
çekebildiler. 33
Yine de önceki dönemlerde olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğu Kafkasya siyasetinde Azerbaycan’ın
kuzeybatı bölgelerine özel önem verdi. Bunu söz konusu yıllarda Osmanlı Sultanları tarafından gönderilen
fermanlar da doğrulamaktadır. Örneğin, 1722 yılında Sultan III. Ahmet Ilısulu Ali Sultan’a aşağıdaki muhtevada
ferman göndermiştir:
“Devlet-i Aliyemizin siz tecrübeli, cesur ve alicenap Dağıstan emirine olan lütfunun tezahürü olarak şimdiki
hicri 1135 yılının Zilkade ayının birinci günü sizi Sahur Sancağı dahil olmakla Şeki Hanlığı’nın Beylerbeyi görevine
atıyoruz. Bu yüzden bu ferman-ı aliyeni aldığınız günden itibaren söz konusu Hanlık ve Sancağın idaresine
başlayasınız. .. Bizden Kırım Hanı unvanını almış Şirvan Beylerbeyi Hacı Davud Hanla birlikte daima her iki hanlığın
halkı arasında Şeriatın güçlenmesine hizmet edin... Diyarın ve tebaalarınızın güvenliğine ve adaletin sağlanmasına
özel dikkat yetirin.” 34.
Böylece bu fermanla Sahur (Ilısu) Sultanlığı Şeki Hanlığlı ile birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nun hakimiyetine
geçti.
Osmanlı hükümeti tarafından Ali Sultan’ın Şeki Beylerbeyi olarak atanması tesadüf değildi. Osmanlı yönetimi
Safevilere karşı harekattaki hizmetlerini dikkate alarak, Ali Sultan’ı Kuzey Azerbaycan’daki konumlarını
güçlendirmek için güvenilir bir muttefik olarak görmekteydiler. Osmanlıların bu siyaseti Sahur (Ilısu) Sultanlığı’nın
bölgedeki konumunun güçlenmesine ortam yaratmaktaydı. Şunu da kaydedelim ki, Ilısulu Ali Sultan, Sahur (Ilısu)
Hanlığı’nın kurucusu Adıgörklü Bey’in oğlu Sarı Ali Bey’in torunu idi. Sarı Ali Bey ise daha önce de kaydettiğimiz
gibi XVII. yüzyılın başlarında Kafksya’da güçlendikleri zaman Osmanlı İmparatorluğu’na sadakat göstermiş ve
adına Osmanlı sarayından ferman gönderilmişti. Anlaşılan, Sultan III. Ahmet Ilısulu Ali Sultan’ı Şeki Beylerbeyi
görevine atarken babasının da Osmanlılara karşı yapmış olduğu hizmeti dikkate almıştır.
Kuzey Azerbaycan’da güçlendikten sonra Osmanlı İmparatorluğu bu bölgede Safeviler döneminde mevcut
olmuş idari yapıda bazı değişiklikler yapmıştır. Azerbaycan toprakları Vilayet (Eyalet) veya Beylerbeylikleri ve
Sancaklara bölünmüştür.35 Vilayetlerle Beylerbeylikler bir birine denkti. Bunlar Sancaklara bölünmekteydi.
Sancakların arazisi önceki ülkelerin, bazı durumlarda mahallerin arazisine denk gelmekteydi. Sancaklar ise
mahallere ve nahiyelere bölünmekteydi.36 Vilayetlerde en üst askeri-idari ve siyasi yönetim savaş dönemlerinde
Serasker, barış dönemlerinde ise Muhafız olarak isimlendirilen Osmanlı komutanlarına mahsustu. Sancakbeyleri,
mahal ve nahiye naipleri ise genellikle yerel feodallerden atanmaktaydı.
Kür Nehri’nin kuzeyindeki Azerbaycan toprakları ise özel statüye sahipti. Bu araziler, yerli vasal yöneticiler
tarafından yönetilmekteydi. Örneğin daha önce de kaydettiğimiz gibi Paşa rütbesini almış Ali Sultan özel fermanla

30 Aliyev, F. M., Antiiranskiye Vıstupleniya i Borba Protiv Turetskoy Okkupatsii v Azerbaydjane v Pervoy Polovine XVIII v., Baku,
1975, s. 27.
33 Mustafazade, T. T., Azerbaydjan i russko-turetskiye otnoşeniya v pervoy treti XVIII veka, Baku, 1993, s. 30-31.
34 GRDTA, f. 236, liste 2, iş 88, v. 27-28.
35 Mustafazade, a.g.e., s. 111.
36 Azərbaycan tarixi, s.370
562
Şeki vilayetinin Beylerbeyi görevine atanmıştı. 1725 yılından ise Ali Sultan’ın yönetimine vasal mülkü olarak Ereş
de geçti. Şöyle ki, 1725 yılında Sultan III. Ahmet tarafından Ali Sultan’ın oğlu Muhamme Ali Sultanzade’nin adına
özel ferman gönderildi. Bu fermanda ayrıca Muhammed Bey’in, Osmanlı Paşalarının daveti üzerine 300 seçkin
askeri ile Gence, Şirvan ve diğer savaş ihtimali olan bölgelere giderek askeri hizmette bulunması gerektiği de
kaydedilmişti. 37
Ali Sultan Şeki Beylerbeyi olarak atandıktan sonra, önceleri Sahur (Ilısu) Hanlığı’na bağlı olmuş Gah da
Muhammed Bey’in emrine geçmiş ve kendisine Kah Beylerbeyi unvanı verilmiştir. 38.
Söz konusu yıllarda Kafkasya uğrunda Rusya ve Osmanlı arasındaki rekabetin keskinleşmesine rağmen, kısa
süre önce İsveçlerle savaştan çıkmış (1724) Rusya, açık bir şekilde Osmanlılara karşı savaşa girmekten
çekinmekteydi. Uzun süren görüşmelerden sonra taraflar Kafkasya’daki Safevi topraklarının paylaşılması
konusunda uzlaşmaya vardılar.
12 Temmuz 1724 yılında İstanbul’da Rusya ve Osmanlı arasında barış antlaşması imzalandı. İstanbul
Barışı’nın maddelerine göre Hazar’ın batı kıyısına sınır olan vilayetler Rusya’ya bırakılmaktaydı. Rusya ise
Osmanlılar tarafından Batı Kafkasya ve Güney Azerbaycan’ın ele geçirilmesine engel olmamayı taahhüt ediyordu.
Antlaşmanın özel maddesi ise Şirvan’a (Hazar’a kıyı vilayetler müstesna-E.L.) aitti. Şirvan Osmanlı
İmparatorluğu’nun koruması altında yarı bağımsız Hanlık olarak ilan edilmekteydi. Şirvan Hanlığı’na ise yerli halk
arasında büyük nüfuza sahip Hacı Davut atanmaktaydı. 39
Antlaşmaya rağmen Rusya, Osmanlının Kafkasya’da güçlenmesini istemiyor ve ona karşı tahribatlara
girişiyordu. Konuyla ilgili olarak fermanlarda önemli bilgilerle karşılaşmaktayız. Örneğin, hicri 1142 yılının Zilhicce
ayında (1729) Sultan III. Ahmet’in İstanbul’dan Şeki Beylerbeyi Ali Paşa adına gönderdiği fermanda şöyle
denmekteydi:
“... Signah sakinlerinden olan Abram isimli bir alçak, oraya gelerek İsfahan Şahı’nın sahte fermanını takdim
etmiş ve nüshalarını farklı yerlere göndermiştir. Şiilerin ekseriyeti bu fermana önem vermeseler de, gençlerin bir
kısmı söz konusu fermanı gerçek kabul ederek o alçak Abram’ın çevresinde toplanmışlar. Bu konuda bize bilgiyi
Gence hakimi, vezirimiz İbrahim Paşa vermiştir. Bu yüzden bizim yüksek irademizle o vezire Abram’ın ve
çevresindekilerin mahvedilmesi emri verilmiştir. Onun emrine ordularımızın bir kısmın vermişizdir. Bu yüzden de
size, bizim değerli paşamıza emrediyoruz: güvenli bir ordu toplayarak birlikte hareket etmek amacıyla vezirimize
katılın...” 40.
Yukarıdaki fermanda ismi geçen Abram, Rusya’nın Safevi Devletindeki ajanlarından biri idi. O Rusya
tarafından Osmanlı İmparatorluğu’nun denetimi altında olan Signah’a (şimdiki Gürcistan sınırları içinde-E. L.),
Osmanlılara karşı isyan başlatmak amacıyla gönderilmişti. 41 Osmanlı İmparatorluğu’nun bu gibi isyanların
bastırılmasında Ali Sultan’ın hizmetlerinden yararlanması, bölgede onun şahsi nüfuzunu ve özetle Ali Sultan’ın
simasında Azerbaycan’ın kuzeybatı bölgesine verilen önemi göstermektedir.
Aynı zamanda bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu Kafkasya siyasetinde Şeki ve Sahur Hanlıklarına komşu
Car-Balaken Cemaatliği’ne de özel önem vermekteydi. İstanbul Barışı’nın maddelerine göre, Car-Balaken
Cemaatliği’nin toprakları da Osmanlıların kontrolüne geçmişti. Fakat Car-Balakenliler yaklaşık 4 yıl Osmanlılara
bağımlılığı kabul etmediler. 42 Car-Balakenliler yalnız 1828 yılında Osmanlı hakimiyetini kabul ettiler. 43 Bunu
doğrulayan Sultan III. Ahmet’in Car-Balaken Cemaatiliği adına göndermiş olduğu fermanın bir nüshası halen
Zakatala Tarih-Diyarşünaslık Müzesinde muhafaza edilmektedir. 44 Bu fermanla Osmanlı Sultanı Car Beylerinin
kontrolünde olan topraklar üzerindeki hakimiyeti, önceki dönemlerde olduğu gibi “Sınır Muhafızları” görevini
yerine yetirmeleri şartıyla tanımaktaydı.
Fakat söz konusu dönemde Safevi Devleti’nde de durum değişti. Şah Tahmasb’ın yanında hizmete başlamış
Nadir Han kısa süre sonra güçlerini harekete geçirerek Safevilere karşı isyan başlatmış Afgan askeri kuvvetlerini
bozguna uğrattı. 1729 yılının sonlarında Şah Tahmasb İsfahan’a dahil oldu.
1730 yılı Safevi Devleti için Osmanlıya karşı askeri operasyonlara başlama açısından elverişli bir yıl oldu.
Çünkü bu dönemde yapılan bir darbe sonucunda III. Ahmet tahttan indirilmiş ve ülkede kaos hüküm sürmekteydi.
37 Firman sultana Axmeda III na imya Ali sultana Şekinskoqo ot zil-kade 1135 (1722) qoda, AKAK, II cilt, senet 18, s.1091
38 Firman turetskoqo sultana Axmeda III na imya şekinskoqo beqlyarbeka Ali Paşi ot poslednix çisel zil-hicce 1142 (1729) qoda,
AKAK, II cilt, senet 19, s.1092
40 GRDTA, f.236, siy.2, iş88, v.34-35
41 Neymat, a.g.e., s. 20-21.
42 Neymat, a.g.e., s. 20-21.
43 Süleymanova S. A., “XVIII yüzyılda Osmanlıların Azerbaycandaki Faaliyetinin Arap Dilinde Yazılı Yerel Kaynaklarda Tasviri”,
XIII. Türk Tarih Kongresi, 2002, s. 177.

44 Süleymanova, a.g.m., s. 53-54.
563
Darbe sonucunda tahta I. Mahmut45 oturmuştu. Kurallara uygun olarak iktidar değişikliği imparatorluğun
tamamına yayılmış, vasal hakimlere özel fermanlar gönderilmişti. Bu fermanlardan biri de 1730 yılında Şeki
Beylerbeyi Ali Paşa’ya gönderilmişti.46 Fermanla birlikte Ali Paşa’ya kürk de gönderilmişti. Fermanda aynı
zamanda paraların artık Sultan I. Mahmut adına bastırılmasından bahsedilmekte ve Ali Paşa’nın yönettiği
topraklarda yeni sultan adına hutbe okutulması ve bu olayın ateşli bir şekilde kutlanması talep edilmekteydi.
Ayrıca Rusya imparatorluğu artık Safevileri desteklemekteydi. 47 Yaranmış müsait ortamı doğru
değerlendiren Safevi Devleti, Osmanlılara karşı yeniden savaşa başladı.
Sonuç
Böylece, XVI. yüzyılın ortalarından Kafkasya uğrunda başlamış Safevi-Osmanlı rekabeti XVIII. yüzyılın 20-
30’lu yıllarında zirveye ulaştı. Bu mücadele Rusya’nın da Kafkasya’ya ilgisinin artmasıyla daha da keskinleşti.
Sonuçta Kafkasya Safevi-Osmanlı-Rusya savaşlarının meydanına dönüştü. Söz konusu savaşların gidişatında
Azerbaycan topraklarının kaderi esasen 1735 yılında çözüldü. 21 Mart 1735 yılında Gence çevresinde Rusya ile
Safevi devleti arasında sonralar “Gence Antlaşması” ismini almış bir antlaşma imzalandı. Bu antlaşmanın
maddelerine göre Rus orduları Hazar’a kıyı vilayetleri tamamen terketmek zorundaydı. 48
Hazar’a kıyı vilayetleri ele geçiren Nadir Han, Güney Kafkasya’da Osmanlı yönetimine karşı halledici
savaşlara başladı. Taraflar arasında halledici savaş 1735 yılının Haziran ayında Eçmiedzin’in kuzeydoğusunda
yaşandı. Bu savaş Nadir’in galibiyeti ile sonuçlandı.
Birkaç başarısızlıktan sonra Osmanlı kumandanlığı 1735 yılının sonunda ordularını Güney Kafkasya
sınırlarından tamamen çekmek zorunda kaldı.
Böylece Osmanlı İmparatorluğu’nun üç asır boyunca hayata geçirdiği Kafkasya siyaseti, XVIII. yüzyılın 30’lu
yıllarının ikinci yarısına doğru mağlubiyete uğradı.
Kaynakça
Aşraf gızı, Arzu. Car-Balakən Camaatlığı, Bakı: UniPrint 2009, s. 39.
AKAK, II cilt, Tiflis: Tip. Glavnogo Upravleniya Namestnika Kavkazskogo, 1868, s.1086-1089
Aliyev, Fuad. Antiiranskiye Vıstupleniya i Borba Protiv Turetskoy Okkupatsii v Azerbaydjane v Pervoy Polovine
XVIII v., Bakı: Elm, 1975, s. 27.
Azərbaycan tarixi, III cild, Bakı: Elm, 1999.
Efendiyev, Oktay. Azerbaydjanskoye Gosudarstvo Sefevidov, Baku: Elm, 1981, s. 63
Firman sultana Axmeda III na imya Ali sultana Şekinskoqo ot zil-kade 1135 (1722) qoda, AKAK, II cilt, senet
18, 1091
Firman sultana Mahmuda na imya Ali Paşi Şekinskoqo ot poslednix çisel rabi-ul-evvelya 1143 (1730) qoda,
AKAK, VI \II cilt, senet 14, Tiflis, 1875, s.775
Firman Şax Abbasa Saxurskomu vladetelyu Ali sultanu ot rebi ul-evvelya 1025 (1616) qoda, AKAK, II cilt,
senet3
Firman Taxmasib şaxa Saxurskomu vladeltsu Adi Kurkulu beku ot redjeba 970 (1562) goda, Aktı Sobrannıye
Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissiyey (AKAK), c. II cilt, senet 1, Tiflis, 1868, s. 321.
Firman turetskogo sultana na imya Ali sultana Saxurskogo ot poslednix çisel şabana 1016 (1607) qoda,
AKAK, c. II, senet 2, s. 1085.
Firman turetskoqo sultana Axmeda III na imya şekinskoqo beqlyarbeka Ali Paşi ot poslednix çisel zil-hicce
1142 (1729) qoda, AKAK, II cilt, senet 19, s.1092
GRDTA, f. 236, liste 2, iş 88, v. 27-28.
GRDTA, f.236, siy.2, iş 88, v.10-10(ob.)
Gürcistan Devlet Tarih Arşivi (GRDTA), f. 236, liste 2, iş 88, v. 8-9.
Halil İbrahim İnal, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, İstanbul: Nokta Kitap, 2007.
Kolonialnaya Politika Rossiyskogo Tsarizma v Azerbaycane v 20-60-e gg XIX veka, I cilt, Moskva-Leninqrad,
1936.
Latifova Elvira. İlisuyskoye Sultanstvo, Bakı, Şərq-Qərb, 2010.
Latifova Elvira. Severo-Zapadnıy Azerbaycan: İlisuyskoye Sultanstvo, Baku: Şərq-Qərb 1999.
Lineviç İ.P., “Bıvşeye İlisuyskoye sultanstvo”, Sbornik Svedeniy o Kavkazskix Qortsax, sy. VII, (1873).
45 İnal, a.g.e., s. 14.

46 Firman sultana Mahmuda na imya Ali Paşi Şekinskoqo ot poslednix çisel rabi-ul-evvelya 1143 (1730) qoda, AKAK, VI \II cilt,
senet 14, Tiflis, 1875, s.775
564
Mustafazade, Tofik. Azerbaydjan i russko-turetskiye otnoşeniya v pervoy treti XVIII veka, Baku, 1993, s. 30-
31.
Neymat, Meşadixanum. Korpus Epigrafiçeskix Pamyatnikov Azerbaijana, Baku, 2001, s. 18.
Süleymanova, Sevda. “XVIII yüzyılda Osmanlıların Azerbaycandaki Faaliyetinin Arap Dilinde Yazılı Yerel
Kaynaklarda Tasviri”, XIII. Türk Tarih Kongresi, 2002, s. 177.
Süleymanova, Sevd., “Molla Məhəmməd el-Cari”, Car salnamesi, Bakı, 1997.
Süleymanova, Sevda. “Zagatala Tarih-Diyarşünaslıg Muzeyinin XVIII-XIX EsrlereDair Arkeografik Senedleri ”,
Azərbaycan Elmler Akademiyasının Haberleri, Tarih, Felsefe ve Hügug Seriyası, sy.4 (1990).
Calalyan, Yesayi Hasan, Kratkaya İstoriya Stranı Albanskoy, Baku: Elm, 1989, s. 19
565
TÜRKİYE-AZERBAYCAN SOSYO-EKONOMİK İLİŞKİLERİ, NAHCİVAN VE ERMENİSTAN
Kerem KARABULUT*
Özet
Türkiye ile Azerbaycan ilişkileri, tarihi, kültürel, etnik ve coğrafi özellikler gibi pek çok değişkene sahiptir.
1991 yılında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) dağılmasından sonra ilişkiler gelişmiştir. Bu
bağlamda, ticari ilişkiler her yıl iyiye doğru gitmiştir. Ancak, Ermenistan iki ülke açısından da bölgedeki önemli bir
problem olmuştur. Azerbaycan’a bağlı özerk bir Cumhuriyet olan Nahcivan ise, Türkiye’nin Azerbaycan ve Türk
Dünyası ile kara sınırının olduğu “sembolik bir merkez” konumundadır.
Bu çalışmada, Türkiye-Azerbaycan sosyo-ekonomik ilişkileri hakkında kısa bilgi verildikten sonra, Ermenistan
sınır kapıları sorununa değinilecektir. Son olarak da Nahcivan’da ticaret yapan firmalar ile gerçekleştirilen anket
çalışmasının özet sonuçları paylaşılacaktır. Çalışmada, hem teorik hem de uygulamaya ait verilerden elde edilen
sonuçlara göre öneriler de sunulmaya çalışılacaktır.
Giriş
Türkiye-Azerbaycan ilişkileri 1991 yılında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin dağılması ile başlamış ve
günümüze kadar gelişerek devam etmiştir. Bu sürecin gelecek dönemler için de süresiz devam edeceği tahmini
yapılabilir. Çünkü, Türkiye ile Azerbaycan, din, dil, ırk, tarih, kültür vb birlik ve benzerliklerin yanı sıra, iksisadi ve
siyasi olarak da birbirlerine bağımlı hale gelmişlerdir. Azerbaycan’ın zengin petrol ve doğalgaz yataklarına sahip
olması, Türkiye’nin Orta Asya’ya ve dolayısıyla Türk Dünyasına açılan kapısı ve ilerleme noktası konumunda
olması Türkiye’nin Azerbaycan’a bağımlılığını artırmaktadır. Türkiye’nin ise büyük bir coğrafya ile nüfusu ve
ekonomisi bakımından dünyanın sayılı ülkeleri arasında yer alması, Azerbaycan’ın bir anlamda kaynaklarını ve
siyasi bağlantılarını batıya taşıyacak olması ve bölge ve dünya siyasetinde önemli tecrübeye sahip olması gibi
hususlar da Azerbaycan’ın Türkiye’ye bağımlılığını artırmaktadır.
Nahcivan Özerk Cumhuriyeti ise Türkiye’nin Türk Cumhuriyetleri ile tek kara sınırı olması, Ermenistan ve
İran arasında stratejik bir konuma sahip olması, Türkiye’nin Orta Asya’ya karadan giriş toprağına sahip olması,
Azerbaycana bağlı bir Özerk Cumhuriyet olması ve Türkiye’nin garantörlük gibi ilişkilerinin bulunması dolayısıyla
Türkiye için büyük önem arzetmektedir.
Ermenistan ise Osmanlı İmparatorluğu döneminde önemli görev ve etkinliklere sahip olan bir halk olarak
“Milleti sadıka” olarak adlandırılabilmiş, ancak bu konumdan Osmanlı’yı arkadan hançerleyen konuma geçebilmiş
bir milletten oluşturulan coğrafi, nüfus ve ekonomik olarak küçük bir ülke konumundadır. 1915’ten sonraki
olumsuz gelişmelere rağmen, 1991 yılındaki bağımsızlık sonrası Türkiye ile iyi komşuluk ilişkileri kurabilme
imkanlarına ve Türkiye’nin bu doğrultudaki çabalarına karşın, toprak ve tazminat talebi, asılsız soykırım iddiası ve
Azerbaycan topraklarının % 20’sini işgal etmesi ve Hocalı soykırımı gibi olayları gerçekleştirmesi gibi sebeplerle
Türkiye ile ilişkileri bozulmuş ve sınır kapıları kapatılmıştır.
Çalışmada Türkiye ile Azerbaycan ve Nahcivan arasındaki ilişkilerin önemi vurgulanmakta, ilişkilerde etkin rol
oynayan ekonomik verilere bakılmakta ve yapılan saha araştırmasından elde edilen temel sonuçlar
değerlendirilmektedir. Ayrıca Türkiye-Ermenistan ilişkileri ve sınır kapıları sorunu da bilimsel değerlendirmeler ile
ele alınarak konunun analizi yapılmaya çalışılmaktadır. Çalışmada elde edilen bulgular doğrultusunda, uygun
öneriler de sunulmaya çalışılmaktadır.
1.Azerbaycan ve Nahcivan’in Türkiye İçin Anlam ve Önemi
Azerbaycan ve Nahcivan’ın Türkiye için ne anlam ifade ettiğini, iki ülke kurucu liderlerinin sözleri ile
vurgulamak yerinde olur.
Azerbaycan, 1917 yılında Gürcistan ve Ermenistan ile birlikte, Maverai Kafkas (Trans-Kafkas) Komiserliği’ni
kurmuştur. Bu yarı bağımsız federasyon altı ay kadar sonra dağılınca Azerbaycan tam bağımsızlığını 28 Mayıs
1918 tarihinde ilan etmiştir. Türkiye Cumhuriyetinden beş yıl önce ilan edilen bu cumhuriyet Devleti’nin kurucusu
* Prof. Dr., Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü, kerem@atatuni.edu.tr
566
olan Mehmet Emin Resulzade; “Azerbaycan Cumhuriyeti âlem-i İslamda teşekkül eden ilk Cumhuriyettir. Bu
Cumhuriyet aynı zamanda bir Türk Cumhuriyetidir.; tabiri diğerle, küçük Türkiye’dir” diyor ve ekliyor: “Küçük
Türkiye halkı ile büyük Türkiye halkı arasındaki münasebet iki kardeş münasebeti kadar samimanedir…
Azerbaycan meselesi aynı zamanda Türkiye için yaşamsal önemde olan Kafkasya meselesinin de bir parçasıdır” 1
Şeklinde Türkiye-Azerbaycan ilişkisini dile getirmektedir.
Daha sonra Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) kontrolüne giren ve yaklaşık 70 yıl sonra 1991
yılında yeniden bağımsızlığına kavuşan Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Ebulfez Elçibey’den sonra Cumhurbaşkanı
olan Haydar Aliyev; “Biz İki Devlet Bir Milletiz” sözü ile iki ülke ilişkilerinin ne düzeyde olduğunu ortaya koymuş ve
bu sözü tarihe mal ederek iki ülke halkının tamamının kısa ve özet olarak ilişkilerde kullandığı temel done haline
gelmesini sağlamıştır.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu büyük lider Mustafa Kemal Atatürk ise; 14 Ekim 1921’de, “Rumeli ve
Anadolu halkı Azeri kardeşlerinin kalbi kendi kalbi gibi çarptığını bilirler. Bunun için Azeri Türklerinin de bir daha
esarete düşmemeleri ve hukuklarının pâymâl edilmemesi temenni ve arzusunu izhar eylerler. Azeri Türklerinin
dertleri kendi dertlerimiz ve sevinçleri kendi sevinçlerimiz gibi olduğu için, onların muratlarına nail olmaları, hür
ve müstakil olarak yaşamaları bizi pek ziyade sevindirir”2. Yine Mustafa Kemal Atatürk’ün 18 Kasım 1921’de
Azerbaycan Büyükelçiliği’nin açılışı esnasında söylediği; “Azerbaycan Asya’daki kardeş hükümet ve milletler için
bir temas ve ilerleme noktasıdır…” sözü Azerbaycan’ın Türkiye için aynı zamanda Orta Asya’ya giriş için de bir
anahtar olduğunu göstermektedir ki, günümüzde bu konum daha iyi anlaşılabilmektedir.
Türkiye’nin Türk Dünyası ile tek kara sınırının olduğu Azerbaycan’a bağlı Özerk Cumhuriyet olan Nahcivan ile
ilişkilerde Azerbaycan ile olan bağlarla aynıdır ve hatta daha önemlidir. Çünkü; Nahcivan bir Türk toprağıdır ve
burada yaşayan halk ile Türkiye arasında sağlam bağlar vardır. Türkiye’deki gelişmeler Nahcivan’a, Nahcivan’daki
gelişmeler de Türkiye’ye kısa sürede yansımaktadır. Tarihi Moskova ve Kars anlaşmaları Nahcivan ile Türkiye’yi
birbirinden ayrılmaz bağlarla birleştirmiştir.
Diğer taraftan, Nahcivan muhafaza ettiği konum itibariyle Türkiye ve Türk Dünyası için bir anahtardır.
Nahcivan’ın sosyal-ekonomik yönden gelişmesi, güçlenmesi ve “Şarkın Kapısı” olma özelliği Türkiye ve
Azerbaycan için çok önemlidir.
Ayrıca, Nahcivan Özerk Cumhuriyeti, Türk Cumhuriyetleri arasında Türkiye’yle fiziki bağlantısı bulunan tek
toprağa sahip olması nedeniyle Türkiye için özel bir anlam ve önem taşımaktadır.
2.Azerbaycan’ın Coğrafi Yapısı, Ekonomisi ve Türkiye İle Ticareti
2.1.Nüfus ve Coğrafya
Güney Batı Asya’da İran ve Rusya arasında Hazar Denizinin kıyısında yer alan Azerbaycan, toplam 86600
kilometre karelik bir alana sahiptir. Kuzeyinde Rusya Federasyonuna bağlı Dağıstan Özerk Cumhuriyeti,
1 Bilal Şimşir, Azerbaycan; Azerbaycan’ın yeniden Doğuş Sürecinde Türkiye-Azerbaycan İlişkileri, Bilgi Yayınevi, Nisan 2011,
ss.22-23.
2 Bilal Şimşir,a.g.e., s.5.
567
Kuzeybatısında Gürcistan, batısında Ermenistan, Güneyinde İran ve Doğusunda Hazar denizi yer almaktadır 3. Sınır
komşuları ve komşularıyla olan sınır uzunlukları ise şöyledir 4:
Ermenistan (Azerbaycan tarafı); 566 km, Ermenistan (Nahcivan tarafı), 221 km, Gürcistan; 322 km, İran
(Azerbaycan tarafı) ; 432 km, İran (Nahcivan tarafı); 179 km, Rusya; 284 km ve Türkiye (Nahcivan tarafı); 9 km.
Yaklaşık 35 milyonluk Azeri Türklerinin büyük bir bölümü İran sınırlarında yaşamaktadır. İran ile Rusya
arasında 1813 yılında Gülistan ve 1828 yılında Türkmençay Anlaşması ile Azerbaycan Kuzey ve Güney Azerbaycan
olarak ikiye bölünmüştür. Böylece, Azerbaycan Hanlığı da tarihe karışmıştır. 1917 Bolşevik ihtilalinden sonra 28
Mayıs 1918’de Mehmet Emin Resulzade başkanlığında kurulan “Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti” 27-28
Nisan 1920 gecesi Ruslar tarafından işgal edilmiştir. Daha sonra 1922’de Kafkasya Ötesi Federal Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti’ne katılmış ve 1936’dan sonra ise Azerbaycan SSCB adını almıştır. 1980’li yıllarda Mihail Gorbaçov
tarafından uygulanan “glasnost” politikaları sonucunda çöken SSCB’nin ardından 18 Ekim 1991’den bu yana
bağımsız bir devlet olarak yaşamaktadır5.
Ülke büyüklüğü açısından değerlendirildiğinde, Azerbaycan, Birleşmiş Milletlerde temsil edilen 186 devletin
70’inden ülke alanı, 100’ünden de nüfus yönünden daha büyük bir ülkedir. Minyatür devletlerden başka,
Yunanistan, Bulgaristan, Macaristan, Avusturya, Portekiz, Arnavutluk, İsviçre, Belçika, Hollanda, Danimarka,
İrlanda, Ürdün, Lübnan ve İsrail gibi devletlerden daha geniştir6.
Dünya bankası verilerine göre, 2012 yılı itibarıyla Azerbaycan’ın nüfusu 9.297.507’dir 7. 1992 Mart ayında
Birleşmiş Milletler (BM) üyesi olan Azerbaycan, AGİK, IMF ve Dünya Bankası’na da üye statüsünde katılmıştır
(Çınar ve Oğuz; 2004:590). Azerbaycan’ın jeopolitik konumuna büyük önem verilmektedir. Bu önem, ülkenin
stratejik coğrafi konumundan kaynaklanmakla birlikte, büyük güçlerin Azerbaycan’ın sahip olduğu enerji
kaynaklarından yararlanma isteğinden de kaynaklanmaktadır8.
“Avrupa ile Asya’nın kavşağında bulunan Azerbaycan, tedricen Avrupa-Kafkasya-Asya nakliye koridorunu
oluşturabilme ve tarihte olduğu gibi güçlü iletişim merkezine dönüşebilme olanağına sahiptir. Her türlü ulaşım
araçlarının hareketini sağlayacak böyle bir koridorun oluşmasına Avrupa ve Asya’nın güçlü devletleri son derece
ilgi duymaktadır. Bu ilgi, öncelikle Hazar Denizinin ve Hazar kıyısındaki arazilerin petrol ve gaz rezervi ile zengin
olmasından kaynaklanmaktadır”. Hazar havzasının 200 milyar varil düzeyinde petrol rezervine sahip olduğu ifade
edilmektedir. Bu miktar, dünya petrol rezervlerinin yaklaşık %10’una tekabül etmektedir 9.
Azerbaycan'ın dış siyasetinin temeli, Rusya, Türkiye ve iran gibi komşuları ve ABD ile AB gibi küresel güçlerle
olan ilişkilerin dengeli bir şekilde sürdürülmesidir. ABD ile bu ülkenin Azerbaycan petrol sektöründeki büyük
yatırımları nedeniyle gelişmeye başlamış olan ilişkiler, son dönemlerde "küresel terörle mücadele" çerçevesinde
yeni bir mecraya girmiştir. Diğer yandan Azerbaycan ile Rusya Federasyonu arasında da işbirliğinin artırılması ve
diyalogun dengeli bir şekilde sürdürülmesi için adımlar atılmaktadır. Şubat 2004'te imzalanan Moskova
Deklarasyonu ile taraflar bu konudaki kararlılıklarını somutlaştırmışlardır. Azerbaycan, İran destekli radikal İslamcı
faaliyetlerden endişe etmekte, İran ise kendi sınırları içerisinde Azeri kökenlilerin çoğunlukta olduğu bölgelerde
Azeri milliyetçiliğinin gelişmesinden çekinmektedir. Bununla birlikte, Hazar Denizi'ndeki petrol ve doğalgaz
kaynaklarının paylaşımındaki anlaşmazlıklar da iki ülke arasındaki ilişkileri etkileyen bir faktördür 10.
Haydar Aliyev'in deyişiyle "bir millet, iki devlet" olan Azerbaycan ve Türkiye arasındaki ilişkiler ekonomik
alanda olduğu kadar siyasi ve askeri alanlarda da sıkı bir şekilde sürdürülmektedir. Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol
Boru Hattı'nın hizmete girmesi, ülkeleri daha da yakınlaştıran bir unsur olmuştur. Türkiye ile Azerbaycan
arasındaki diyalog, devletin en üst kademelerinde ve oldukça kuvvetli bir biçimde devam etmektedir. İlham
Aliyev'in döneminde Azerbaycan'ın dış siyasetinde ulusalcı yaklaşım ağır basmaya başlamış ve bu durum,
hükümetin Dağlık Karabağ sorununa yaklaşımında da kendini göstermiştir. Azerbaycan ile Ermenistan, bu
3 Bulut ÇINAR, Gonca OĞUZ, “İran, Azerbaycan ve Demokratik Model Olarak Türkiye”, Uludağ Üniversitesi I. Ulusal Genç Bilim
Adamları Sempozyumu, Değişen Dünyada Türkiye’nin Önemi, 6-7 Mayıs 2004, s. 509.
4 http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/aj.html (Giriş: 16.05.2012).
5 O. Nuri ARAS, “Azerbaycan Ekonomisi ve Dönüşüm Süreci”, Akademik Araştırmalar Dergisi, Yıl 5, sayı 19, Kasım 2003- Ocak
2004, s.13 ve Orhan KARACA, Türkiye’de Bölgeler Arası Gelir Farklılıkları: Yakınsama Var mı?, Türkiye Ekonomi Kurumu,
Tartışma Metni, 2004/7, ss.214-215.
6 , Muzaffer ÖZDAĞ, Türkiye ve Türk Dünyası Jeopolitiği Üzerine, ASAM, 2001, ss. 116 ve 212.
7 http://www.worldbank.org/az (Giriş: 17.05.2012).
8 Fuad HÜSEYNOV, “Azerbaycan’ın Jeopolitik Konumu, Enerji Kaynakları ve Dış Ekonomik İlişkiler Sistemi”, Dış Ticaret Dergisi,
Yıl 6, Sayı 20, Ocak 2001, s. 72.

9 Fuad HÜSEYNOV, a.g.e.,s.72.
10 DEİK, Azerbaycan-2008.
568
bölgenin kontrolü için 1988 ile 1994 yılları arasında savaşmışlar, daha sonra ateşkes imzalanmasına rağmen
soruna kalıcı bir çözüm getirilememiştir. Savaş yüzünden çoğunluğu Azeri olmak üzere 1 milyondan fazla insan
göç etmek korunda kalmıştır. Bu anda Dağlık Karabağ, resmi olarak Azerbaycan'a bağlı olsa da, bölgede Ermeni
azınlık çoğunluktadır ve Ermenistan ordusunun fiili mevcudiyeti söz konusudur 11.
2.2.Genel Ekonomik Yapı
Azerbaycan, 1991 yılında bağımsızlığını kazandıktan sonra, önemli siyasi, askeri, sosyal ve ekonomik
problemlerle karşı karşıya gelmiştir.
SSCB döneminde sistemli olarak Cumhuriyetler arasında bağımlılığı bir anlamda zorunlu kılan ekonomik
yapının ani çöküşü, pazar ekonomisine geçişte; ekonomik, siyasi, hukuki bir alt yapının olmaması, teknolojinin
eski olması, serbest piyasa modelinin bilinmemesi, Ermenilerin işgalci tutumu sonucu topraklarının %20’sinin
kaybedilmesi, 1.2 milyon kişinin kendi ülkesinde mülteci durumuna düşmesi ve benzeri sebeplerle üretim durma
noktasına gelmiş, sonuç olarak da ekonomi üzerinde insiyatif tamamen kaybedilmiştir.
Ülkede siyasi istikrarın sağlanması ve ermenilerle geçici ateşkese varılmasından sonra dikkatler ekonomi
üzerinde yoğunlaşmaya başlamıştır12.
Azerbaycan petrol, doğalgaz ve demir cevheri başta olmak üzere önemli yeraltı zenginliklerine sahiptir.
Ekonomik altyapısı sanayi üretimi ağırlıktadır. Son yıllarda ekonomik performansı pozitif olan Azerbaycan’ın
büyümesinin kaynağında, yabancı yatırımların da katkısı ile başta enerji olmak üzere sanayi sektörden
kaynaklanmaktadır. 2012 yılı verilerine göre Azerbaycan’ın GSMH’sinın % 66,8’i sanayi sektöründen gelmektedir.
Azerbaycan ekonomisi, devletin halen ciddi bir ağırlığa sahip olduğu, planlı ekonomiden pazar ekonomisine
geçiş sürecinde plan bir yapıya sahiptir. Ülkenin ekonomik açıdan en büyük zenginlikleri sahip olduğu büyük
petrol ve doğalgaz yatakları, tarıma elverişli toprakları ve SSCB döneminden miras kalan büyük sanayi tesisleri ve
sanayi altyapısıdır13.
Ülkede siyasi istikrarın sağlanması ve Ermenilerle geçici ateşkese varılmasından sonra dikkatler ekonomi
üzerinde yoğunlaşmaya başlamıştır. İşte bunun sonucu olarak 20 Eylül 1994 tarihinde “Asrın Anlaşması” olarak
adlandırılan Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi ile dünyanın önde gelen petrol şirketleri arasında “Hazar Denizinin
Azerbaycan’a ait Bölümünde Azeri, Çırağ, Güneşli Yataklarının Birlikte İşlenmesi ve Paylaşılması Hakkında” ilk
Anlaşma imzalanmıştır. Alınan önlemler neticesinde, GSYİH’nın reel seviyesi 1996 yılında, 1988 yılından beri ilk
defa %1,3 artmıştır. Azerbaycan ekonomisinde 1996 yılından itibaren başlayan büyüme 2010 yılında da
sürmüştür. GSYİH bu dönemde %5,0 artarak 51,8 milyar dolara yükselmiştir 14. 2012 verilerine göre ise bu miktar
66.6 milyar dolar olmuştur15.
Doğrudan yabancı yatırımlar Azerbaycan’ın ekonomik canlanmasında anahtar rolü oynamıştır. Azerbaycan
ülkedeki ekonomik sorunların aşılması ve istikrarın sağlanması neticesinde özellikle petrol çıkarma ve işleme
sanayii bakımından yabancı yatırımlar açısından çok cazip bir pazar haline gelmiştir. Ülke ekonomisi çift yapılıdır.
Bir yandan petrol (hidrokarbon) ve ona bağlı hizmetler ile müteahhitlik sektörlerinde hızlı bir gelişme eğilimi
gözlenirken, diğer yandan petrol dışı sanayi sektörlerinde yatırım eksikliği gözlenmektedir. Bunun sonucunda
petroldışı sektörlerde düşük istihdam, yetersiz vergi geliri ve ihracat dolayısıyla da ithal ürünlerinde rekabetle
başa çıkamama gibi sorunlar yaşanmaktadır.
Azerbaycan sahip olduğu enerji kaynakları sebebiyle “Kafkasya’nın Kuveyt’i” olarak ta adlandırılmaktadır 16.
Tespit edilen petrol rezervi yaklaşık 9 milyar varil, doğalgaz miktarı ise 1,34 trilyon metreküptür17.
Türkiye, Azerbaycan enerji sektöründe; TPAO aracılığı ile güçlü bir şekilde varlığını sürdürmekte olup, 3.5
milyar $’ı aşan yatırımı ile, bir Türk kamu şirketinin yurtdışında gerçekleştirdiği en büyük yatırımdır. Bu projelerde
TPAO; ACG (Azeri-Çıralı-Güneşli) Projesi (%6,75), Şah Deniz Projesi (%9), Alov Projesi (%10) hisseleri oranında yer
almaktadır. Ayrıca, Bakü-Tiflis-Ceyhan Ana İhraç Ham Petrol Boru Hattı Projesini hayata geçirmek amacıyla
12 T.C. Ekonomi Bakanlığı, İhracat Bilgi Platformu
14 T.C. Ekonomi Bakanlığı, İhracat Bilgi Platformu.
15 The World Bank.
16Sinan OĞAN, “Bağımsızlığının Onuncu Yılında Azerbaycan Ekonomisi ve Türkiye İle Ekonomik İlişkileri”,
www.ceterisparibus.net/arsiv/s-ogan.pdf (Giriş: 14. 09. 2004).
17 http://www.worldbank.org/az
569
kurulan BTC Co.'da %6,53, Şah Deniz gazını taşıyacak Güney Kafkasya Doğal Gaz Boru Hattı projesinde ise %9
hisseyle yatırımcı konumundadır(T.C. Ekonomi Bakanlığı, İhracat Bilgi Platformu).
Azerbaycan’ın 2012 yılı GSYH’sı yaklaşık 66,6 milyar dolar, kişi başına düşen milli geliri 6.220 dolardır.
GSYH içinde sektörlerin payları 2011 yılı itibariyle sanayi % 66.8, hizmet %27.4, tarım % 5.8’dir. 2010 yılında
Azerbaycan’ın ithalatı 5 milyar euro, ihracatı ise 16 milyar eurodur. Bu miktar 2012 yılında ise sırasıyla; 9.3 ve
20.1 milyar eurodur. İhraç ettiği ürünlerin başında; petrol ve gaz(% 90), makineler, pamuk ve gıda maddeleri yer
alırken ithal ettiği ürünlerin başında ise; makine ve ekipman, petrol ürünleri, gıda ürünleri, metaller ve
kimyasallar gelmektedir.
Azerbaycan ekonomisi küresel rekabet endeksi sıralamasında 2010 yılı itibariyle dünyada 57. sırada
gelmektedir.
Azerbaycan enerji ihracat eden bir ülkedir. Enflasyon 2012 itibariyle TÜFE’de yıllık %1’dir. Askeri harcamalar
2012’da GSYH’nın %3,9’u kadardır. Toplam dış borç stoğu 2012 yılı itibariyle yaklaşık 9.7 milyar dolardır.
Özellikle temel tarım ürünlerine olan ihtiyacın ortalama yüzde sekseninin ülke içindeki üretimle
karşılanabildiği ifade edilmektedir (Ehmedov; 2005: 198-199). Bu nedenle, Nahcivan üzerinden Azerbaycan’ın
tarım ürünleri ihtiyaçlarının karşılanması için etkin politikalar üretilmesi Türkiye açısından önemli kazanç
sağlayabilecektir.
Azerbaycan GSYİH, 2005-2011 döneminde yılda ortalama yüzde 15'den fazla büyümüştür. Özellikle
petrolden kaynaklanan bu büyümeden elde edilen gelirlerin önemli bir bölümü hükümet tarafından kamu yatırım
programını finanse edilmesinde, altyapı ve sosyal hizmetlerin güçlendirilmesin kullanıldığını görmekteyiz 18.
Tablo 1: Türkiye- Azerbaycan Arasındaki İkili Ticari İlişkiler (milyon Dolar).
YILLAR İHRACAT İTHALAT HACİM DENGE
2010 1,550 865 2,415 685
2011 2.063 1.388 3.453 677
2012 2.584 1.638 4.222 946
2013 2.960 1.726 4.686 1.233
2014 2.876 2.229 5.105 646
2013-2014 % -%2,8 %29,1 %8,9 -%47,6
Kaynak: http://www.mfa.gov.tr/azerbaycanekonomisi.tr.mfa (Giriş:03.05.2016)
Türkiye ile Azerbaycan arasındaki dış ticaret, Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazandığı 1991 yılından günümüze
kadar sürekli gelişim göstermiştir. Özellikle son yıllarda Azerbaycan’ın lehine bir gelişme olduğu söylenebilir.
Bunun temel sebebi, Türkiye’nin petrol ve doğal gaz ithalatçısı, Azerbaycan’ın ise bu ürünlerin ihracatçısı ülke
konumunda olmalarıdır.
3.Türkiye ve Nahcivan’da Ticaret Yapan Firmalara Yönelik Yapılan Saha Araştırmasının Özet Sonucu
IĞDIR NAHÇIVAN
Nahçıvan ile ticaret yapılmasının temel nedenleri Türkiye ile ticaret yapılmasının temel nedenleri
önem sırasına göre şöyledir: önem sırasına göre
 Ticaret karlı  Kendimi bu
olduğu için, bölgenin İnsanlarına yakın hissetti-
 Pazara erken ğim içine
girebilmek için,  Ürünler
 Kendimi bu kaliteli olduğu için,
bölgenin insanına yakın issettiğim için  Türkiye ile
ticaret karlı olduğu için.
18 http://www.worldbank.org/az
570
Iğdır’da Nahcivan denilince akla gelen ilk üç Nahcivan’da Türkiye denilince akla gelen ilk üç
kelime şöyledir kelime şöyledir:
 Kardeşlik,  Dostluk,
 Dostluk,  Atatürk,
 Yakınlık.  Kardeşlik.
Nahçıvan ile yapılan ticarete konu olan ürün Türkiye ile yapılan ticarete konu olan ürün türleri
türleri şöyledir: şöyledir:
 İnşaat  İnşaat
malzemeleri, malzemeleri,
 Gıda ürünleri,  Gıda
 Mobilya- maddeleri.
kereste ürünleri
Iğdır’da ticaret daha çok hangi ülkelerle yapılır? Nahçıvan’da ticaret daha çok hangi ülkelerle
yapılır?
 Nahçıvan,  Türkiye,
 AB ülkeleri,  İran,
 BDT ülkeleri,  BDT ülkeleri.
 İran.
Iğdır’da yapılan ticari faaliyette karşılaşılan en Nahçıvan’da yapılan ticari faaliyette karşılaşılan
önemli güçlükler nelerdir? en önemli güçlükler nelerdir?
 Gümrüklerde  Gümrüklerde
ki altyapı yetersizlikleri, ki altyapı yetersizlikleri,
 Devlet  Türkiye’den
otoritesinin eksik olması, kaynaklanan olumsuzluklar,
 Yolsuzlukların  Danışmanlık
yüksek olmasıdır hizmetinin olmayışıdır.
Iğdır’da mevcut faaliyet alanında geleceğe yönelik Nahçıvan’da mevcut faaliyet alanında geleceğe
endişeler önem sırasına göre şöyledir: yönelik endişeler önem sırasına göre şöyledir:
 Siyasilerin
Türkiye-Nahcivan arasındaki ticaretin
 Türkiye’nin
artırılmasına yeterince önem vermemesi,
yanlış politikalarından dolayı ticareti-
 Dünya
mizin gelişemeyeceği,
siyasetindeki gelişmelere bağlı olarak
 Siyasilerin
bölgesel aktörlerin değişebileceği endişesi,
Türkiye-Nahçıvan arasındaki ticaretin artırılmasına
 Nahçıvan’ın
yeterince önem
yanlış politikalarından dolayı
vermemesi,
ticaretimizin gelişemeyeceği şeklinde ki endişeler.
 Siyasilerin dış
ticaretin önemin uygun politikalar
uygulayamaması
Türkiye’nin Nahçıvan’a yönelik ticaret politikasın- Nahçıvan’ın Türkiye’ye yönelik ticaret
da ki temel eksiklikler önem sırasına göre şöyledir: politikasında ki temel eksiklikler önem
sırasına göre şöyledir:
 Nahçıvan’dak  Türkiye’de
i merkeziyetçilik ticari kayıplara ticaretle uğraşanlara gerekli devlet
yol açmaktadır. desteği ve kolaylıklar sağlanmamaktadır.
 Nahçıvan’da  Türkiye’de
ticaretle uğraşanlara gerekli devlet bürokrasi ticareti olumsuz yönde etki-
desteği ve kolaylıklar sağlanmamaktadır. lemektedir.
571
 Nahçıvan’dak  Türkiye’nin
i bürokrasinin fazlalığıdır. tanıtıcı faaliyetlerinin yetersiz
olmasıdır.
Türkiye açısından uzun dönemde ilişkilerin ve Nahçıvan açısından uzun dönemde ilişkilerin ve
ticaretin yoğunlaşacağı düşünülen pazarlar ticaretin yoğunlaşacağı düşünülen pazarlar
önem sırasına göre şöyledir: önem sırasına göre şöyledir:
 İran,  Türkiye,
 Nahçıvan,  İran,
 Irak.  Türkmenistan
,
 Rusya.
Nahçıvan’ın Türkiye ile ticaretini geliştirmesi Türkiye’nin Nahçıvan ile ticaretini geliştirmesi
için önem sırasına göre neler yapılmasını için önem sırasına göre neler yapılmasını
beklersiniz: beklersiniz:
 Giriş  Nahçıvan
çıkışlarda fon vb. adlarla alınan paralar bölge ülkeleriyle bir entegrasyon
kaldırılmalıdır. (serbest ticaret bölgesi, gümrük birliği, ortak
 Vergi indirimi pazar gibi) oluşturma çabasına girmelidir.
gibi teşvikler ve kredi desteği  Türkiye ile
sağlanmalı veya mevcutlar artırılmalıdır. ekonomik ve siyasi ilişkiler
 Merkeziyetçili sıkılaştırılmalıdır.
k azaltılmalıdır.  Vergi indirimi
gibi teşvikler ve kredi desteği
sağlanmalı veya mevcutlar artırılmalıdır.
2011 yılında Türkiye ve Nahcivan tarafında ticaret yapan firma yönetici veya sahiplerine yönelik uygulanan
saha araştırmasından elde edilen temel sonuçlar üstteki tablo da sunulmaya çalışılmıştır. Araştırmada 53 firma
Türkiye (Iğdır) tarafından, 24 firma da Nahcivan tarafından kapsama alınmış ve toplam 23 sorudan oluşan anket
verilerinden elde edilen sonuçlardan en önemlileri tabloya dahil edilmiştir19.
4.Türkiye Ve Azerbaycan’ı İlgilendiren Ermenistan Sorunu
4.1.Sorunun Genel Analizi
Bilindiği gibi, Türk-Ermeni ilişkilerinde Azerbaycan’la da bağlantılı olarak sorunlar yaşanmaktadır. Sınır
kapısına yönelik her olumsuz bakışın temel sebebi de bu sorunlardır. Bu sorunların çözülmesi durumunda, tarihte
uzun yıllar Türklerle birlikte yaşamış ve Türkiye’nin sınır komşusu olan bu ülkenin öncelikle kendisinin büyük
menfaatleri vardır.
Hiçbir denize bağlantısı olmayan Ermenistan’ın hem ekonomik hem de politik istikrarı için Türkiye ile iyi
ilişkiler içinde olması önem arz etmektedir. Ermenistan’ın Türkiye ile iyi ilişkiler kuramamasının temel üç sebebi
vardır20:
 Hiçbir hakkı olmamasına rağmen, Türkiye’den toprak talebinde bulunması,
 Asılsız soykırım iddialarının sürekli gündeme getirilmesi ve
 Karabağ sorununun çözümünde uzlaşmaz bir çizgi izlemesi.
19 Serap BEDİR, Dilek ÖZDEMİR, Kerem KARABULUT, “Türkiye İle Nahçıvan Arasındaki Sosyo-Ekonomik İlişkilerin Analizi”, Iğdır
Üniversitesi, Iğdır Valiliği ve İstanbul Üniversitesinin Birlikte Düzenlediği II. Uluslar arası Aras Havzası Sempozyumu, Iğdır, 13-
15 Aralık, 2011.
20 Şenol KANTARCI, Kamer KASIM, İbrahim KAYA, Sedat LAÇİNER, Ermeni Sorunu El Kitabı, SAEMK (Stratejik Araştırma ve
Etüdler Milli Komitesi) ve ASAM Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, Ankara 2002, s.120.
572
İşte Ermenilerin bu üç yanlış politikası Türkiye ve Azerbaycan ile normal diplomatik ilişkiler kurmasına engel
olmaktadır.
Aslında, Türkiye-Ermenistan ilişkilerinde yaşanan sorunların kaynağının bugün Ermenistan’da oturan
Ermenilerin olmadığı, asıl kaynağın tarihi süreç içerisinde ABD’ye ve diğer gelişmiş ülkelere yerleşen ve bu
ülkelerde etkin hale gelen Ermeni diasporasıdır denilebilir. Konuyla ilgili birçok araştırma yapan Şenol Kantarcı’nın
bu konudaki tespiti aynen şöyledir: “Bugün Fransa’nın (sözde) soykırımı kabul etmesi, yarın diğer Avrupa
ülkelerinin haçlı zihniyetiyle gündemlerine getirecekleri karar tasarısını ABD’nin henüz kabul etmemesinin
altında, şimdilik bölgedeki çıkarlarının yattığının, unutulmaması gereken bir gerçek olduğu kabul edilmelidir.
Planlı bir şekilde Kongresi’nde sürüncemede bırakması da, “bölgede güçlenmesi istenmeyen Türkiye’ye karşı
yapılması düşünülen yaptırımlarda kullanılacak bir koz olarak” tutulması olarak değerlendirilmelidir” 21. Bu
nedenle, Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin geliştirilmesini ya da sınır kapılarının açılması incelenir ve
değerlendirilirken, işin ekonomik boyutunun dışında mutlaka uluslar arası siyasi boyut ve çıkarlarında hesaba
katılması gerekmektedir. Aksi takdirde, yanlış sonuçlara gitmek çok muhtemeldir. Bütün bunlar, dışarıya da bağlı
olarak Ermenistan’ın Türkiye’ye ve Azerbaycan’a karşı üstte de belirtilen yanlış politikalar uyguladığını
göstermektedir. Türkiye ve Azerbaycan’ın Ermenistan ile ilişkilerinin normalleşmesi için de Ermenistan’ın bu
politikaları terk etmesi ve normal komşuluk ilişkilerine dönmesi gerekir. Aksi takdirde, çözüm zorlaşır.
Türkiye’de, Ermenistan ile ilişkilerin analizi çalışmalarının 1970’li yıllardan sonra yoğunlaştığı görülmektedir.
Tarihi olaylara bağlı olarak yapılan bu değerlendirmelerde Türkiye’nin geç kaldığı ve yaşanan olaylardaki haklılığını
dünya kamuoyuna tam anlatamadığı anlaşılmaktadır. Oysa Ermenistan diasporası bu çalışmalarını 1920’li
yıllardan bu yana yapmış ve Türkiye’ye yönelik takındığı politikalarla dünya kamuoyunun dikkatini sürekli
kendisine çekerek bir nevi varlığını buna bağlamıştır. 1991 yılında SSCB dağılınca, bu politikasına daha da hız
vermiştir. Çünkü, hem ekonomik hem de coğrafi açıdan son derece muhtaç bir konumda olmuştur. Bu durumdan
kurtulmanın ya da yaşamanın yolu ise dış desteğe bağlı olmuş, bunun için de kullanılabilecek en etkin politika ise
Türkiye üzerinden yapılmaya çalışılmıştır.
4.2.Ermenistan’ın Coğrafi ve İktisadi Potansiyel Olarak Önemi
Güney Batı Asya ve Türkiye’nin doğusunda yer alan Ermenistan, toplam 29 800 kilometrekarelik bir alana
sahiptir. Sınır komşuları ve komşularıyla olan sınır uzunlukları ise şöyledir: Azerbaycan; 566 km, Nahcivan, 221
km, Gürcistan; 164 km, İran; 35 km ve Türkiye; 268 km.
Ermenistan’ın nüfusu konusunda çok çelişkili veriler ortaya atılmaktadır. Kimi kaynaklar 3 milyon civarında
bir nüfustan bahsederken, kimileri de bu rakamın çok abartılı olduğunu ve günümüzde ki Ermenistan nüfusunun
en fazla 2 milyon olabileceğini ifade etmektedirler. Ermenistan nüfusundaki azalmanın temel sebebi, dağlık bir
coğrafya da yer alan ülkeden kalifiye elemanların sürekli göç etmesidir. Bu durum nüfus azalmasına yol açtığı gibi
ekonomik durumunu da olumsuz etkilemektedir. Ermenistan resmi rakamlarına göre, 1990-2001 yılları arasında
900 bin Ermeni ekonomik sebeplerle ülkeden ayrılmıştır22. Ülke nüfusunun olduğundan daha fazla gösterilmeye
çalışılmasının bir sebebi de, resmi kurumların diğer ülkelerden nüfusa göre aldıkları yardımları korumak
istemesidir. Ancak, son yıllardaki göç olgusunun ülkeyi zor durumda bırakacak bir seviyeye geldiği ifade
edilmektedir. Örneğin batılı büyükelçilerin bile Ermenistan’ın 2002’deki nüfusunun 800 bin ile 1 milyon 250 bin
arasında olabileceği tahminlerinde bulunmaktadırlar23. Bütün bu tahminler dikkate alındığında, bu ülkenin
nüfusunun en iyimser olasılıkla 1,5-2,5 milyon arasında olacağını söylemek mümkündür.
Ermenistan nüfusunun etnik yapı açısından çeşitlilik göstermediği görülmektedir. SSCB’nin en homojen
cumhuriyetlerinden biri olan Ermenistan’da 1989’daki nüfus sayımına göre, nüfusu yaklaşık 2,5 milyon ve etnik
azınlıklar bunun %4,3’ünü oluşturmaktadır. Bu sayıma göre, en fazla nüfusa sahip olan kesim Azerilerdir.
Günümüz itibarıyla, ekonomik sıkıntılar ve Karabağ sorunu dolayısıyla ülkede Azeri vatandaş bulunmamaktadır.
Ermeni milliyetçiliğinin sonucu olarak 185.000 Azeri Ermenistan ve Karabağ bölgesini terk etmiştir. Ermenistan’da
yaklaşık 35.000 kadar da Kürt kökenli insan yaşamaktadır 24.
21 Şenol KANTARCI, “ABD-AB Kıskacında Türkiye- Ermenistan İlişkileri”, ASAM Ermeni Araştırmaları Enstitüsü 2003,
www.stradigma.com, Aylık Strateji ve Analiz e-Dergisi (Giriş: 14.09.2004).
22 Şenol KANTARCI, “ABD-AB Kıskacında Türkiye- Ermenistan İlişkileri”, ASAM Ermeni Araştırmaları Enstitüsü 2003,
www.stradigma.com, Aylık Strateji ve Analiz e-Dergisi (Giriş: 14.09.2004).
23 Sedat LAÇİNER, “Ermenistan-Türkiye İlişkilerinde Sınır Kapısı Sorunu ve İlişkilerde Ekonomik Boyut”, Ermeni Araştırmaları,
Sayı 6, Yaz 2002, s. 67.

24 Haluk SELVİ, “Türkiye-Ermenistan İlişkilerinin geleceği”, 2003, www.stradigma.com , Aylık Strateji ve Analiz e-Dergisi (Giriş:
14.09.2004).
573
Ermenistan’ın temel iktisadi göstergeri ise aşağıdaki gibidir25:

 2013 yılı itibarıyla Ermenistan’ın Gayri Safi Yurt İçi Hasılası (GSYİH) 10,44 milyar $, Azerbaycan’ın 76,01
milyar dolar ve Türkiye’nin ise 821,8 milyar $’dır. Buna göre Ermenistan’ın GSYİH’sı Türkiye’nin %1,3’ü
Azerbaycan’ın ise % 14’ü kadardır.
 Satınalma Gücü Paritesine göre Kişi Başına Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (KBGSYİH) açısından ise 2013 yılı
itibarıyla; Türkiye 15.300 $, Azerbaycan 10.800 $ ve Ermenistan ise 6.300 $’a sahiptir.
 Ermenistan’da 2009 yılı Açlık Sınırının Altındaki Nüfus Oranı %34,1’dir. Bu oran 2006 yılında %26,5’dir.
Bunun anlamı, Ermenistan’da Nüfusun %34,1’i yaşam mücadelesi verdiğidir. 2010 yılı itibarıyla Azerbaycan’da
açlık sınırının altındaki nüfus %11, Türkiye’de ise %16,9’dur.
 Ermenistan’ın 2013 yılı itibarıyla ihracatı; 1 milyar 653 milyon $ iken, ithalatı 3 milyar 459 milyon $’dır.
Türkiye’nin ihracatı 168 milyar dolar, ithalatı ise 243 milyar dolardır. Azerbaycan’ın 2013 yılı ihracatı yaklaşık 35
milyar $ ve ithalatı ise 10 milyar 72 milyon $’dır.
4.3.Türkiye Tarafında Ermenistan İle İlişkilerin Başlatılmasını Arzu Edenlerin Temel Bakışları
Türkiye’de özellikle Kars ve Iğdır gibi sınır illerinde Türkiye’nin Azerbaycan’dan bağımsız olarak sınır
kapılarını açmasını ve Ermenistan ilişki kurulmasını isteyenler vardır. Bunların temel gerekçeleri, ekonomiktir ve
Türkiye’nin ve bölgenin kazançlı çıkacağını savunmaktadırlar. Bu grubun temel yanılgılarını aşağıda üç maddeyle
özetlemek mümkündür.
 1991 sonrası dönemde Nahcivan ile yaşanan sınır ticaretinde önemli kazanımlar elde edildi. Bu
durumun, Ermenistan sınır kapısının açılmasında da yaşanacağı düşünülmüş olabilir. Oysa, 2002’den beri sınır
ticareti kaldırılmıştır. Ayrıca, Nahcivan ile olan ticarette petrol varken, Ermenistan ile olması istenen ticarette
buda yoktur.
 Sınır kapısının açılması yönündeki istekliliği artırma yönündeki çalışma ve propagandaların da etkili
olduğu söylenebilir. Çünkü; Türkiye’nin devlet politikasının aksine bazı kişi ve kuruluşların rant elde etme ya da
bilinçsizce sınır kapılarının açılması yönünde lobi çalışmaları yaptığı bilinmektedir.
 Tarih, siyaset ve bölgesel gelişmelerden haberdar olmamanın sonucu da olabilir. Yani düz ekonomik
bakışın bir sonucu olabilir.
Ermenistan’ın Ticari partnerlerinin dağılımı aşağıdaki gibidir.
Tablo 2: Ermenistan’ın Ticaret Partnerlerinin Dağılımı (2003-2012).
2003 2012
ÜLKELER İhracat (%) İthalat (%) İhracat (%) İthalat (%)
Belçika 18,5 12,1 8,9 9,0
İngiltere 17,0 - - -
İsrail 13,0 9,3 - -
Rusya 11,6 14,2 19,6 20,0
İran 8,0 9,2 6,9 6,5
ABD 6,3 9,9 6,1 6,1
Almanya 5,1 7,0 10,7 11,0
İtalya - 4,9 - -
Bulgaristan - - 9,1 9,0
Hollanda - - 5,6 5,6
Kanada - - 6,0 5,9
Gürcistan - - 5,7 5,6
İsviçre - - 5,0 5,2
Türkiye - - - -
Diğerleri 20,5 33,4 16,4 16,1
Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0
Kaynak: http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/am.html (Giriş: 08.09.2014)
25 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html (Giriş: 09.09.2014).
574
Tabloya göre, 2003 ile 2012 arasında Ermenistan’ın ticari partnerlerinde ciddi değişim yaşanmıştır. Örneğin
yapılan ihracatta 2003 yılında Belçika birinci sıradayken, 2012 yılında Rusya birinci sıraya çıkmıştır. Yapılan
ithalatta ise Rusya hem 2003 hem de 2012 yılında birinci sıradadır. Yine 2012 yılında yapılan ithalatta Rusya ve
İran dışında diğer ülkelerin tamamı değişmiştir. Bu durum, Ermenistan’da bir eksen kayması olduğu ve bu
kaymanın daha çok yakın ülkelere ve doğuya yönelik olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumda temel etkileyici ülkenin
ise Rusya olduğu düşünülebilir.
Şimdi üstteki ticari partnerlik oranlarına göre sınır kapılarının açılması durumunda Türkiye’nin ne kadarlık bir
ticari potansiyeli ve karı olabileceğini hesaplamak mümkündür: 2013 yılı tahmini verilere göre, Ermenistan’ın
ihracatı 1 milyar 653 milyon dolar, ithalatı ise 3 milyar 459 milyon dolardır 26. Buna göre şöyle bir düşünce
geliştirilebilir. Varsayalım ki Türkiye sınır kapılarını açtı. Ermenistan Türkiye’den ne kadar ithalat yapacak ve ne
kadar Türkiye’ye ihracat yapacaktır? Bunun için alınabilecek en iyi örnek İran’dır. Çünkü İran Türkiye’den 1-2
milyonluk nüfus fazlalığına sahip bir ülke ve coğrafyası Türkiye’nin iki katından biraz daha büyük bir ülkedir. Yine
Türkiye gibi Ermenistan’ın sınır komşusu ve siyasi ilişkileri en iyi olan ülkelerden biridir. Bu bakışla Ermenistan’ın
Türkiye ile olacak ihracat ve ithalat oranlarını İran’ınki ile aynı oranlar olarak alalım. Yani Ermenistan toplam
ihracatının %6,9’unu ve toplam ithalatının da %6,5’ini Türkiye’den yapıyor olsun. Buna göre şu hesaplamayı
yapalım: Ermenistan’ın Türkiye’ye toplam ihracatı: 1.653.000.000 $ x %6,9= 114.057.000 $ olacaktır.
Ermenistan’ın Türkiye’den toplam ithalatı ise: 3.459.000.000 $ x %6,5= 224.835.000 $ olacaktır. Demek ki en
iyimser bakışla sınır kapıları açılırsa ve Türkiye-Ermenistan ilişkileri düzelirse bu ülke ile Türkiye’nin toplam ticaret
hacmi yaklaşık 330 milyon dolar olacaktır. Türkiye’nin toplam dış ticaret hacminin 2014 sonu itibarıyla yaklaşık
450 milyar dolar olacağı varsayıldığında bu rakamın ne kadar küçük kaldığı kolay anlaşılacaktır. Ayrıca, Türkiye’nin
kazancı; yaklaşık 225 milyon dolarlık yapacağı ihracattan %30 net kazanç hesabıyla (ticarette ortalama kar oranı
% 25-30’dur) toplam 67,5 milyon dolar olur. Türkiye’nin bu ülkeden yapacağı ithalat da hesaba katıldığında
aslında Türkiye’nin, dikkate alınabilecek anlamlı bir kazancının olmayacağı ortaya çıkmaktadır.
Üstte yapılan Türkiye ile Ermenistan dış ticaret kazancına karşılık, kapıların açılması durumunda ne gibi
ekonomik ve siyasi kayıplar söz konusu olabilecektir?
 Azerbaycan ile ilişkileri zarar görür. Bunu hem Türkiye hem de Azerbaycan İstemez.
 Azerbaycan farklı arayışlar içine girer, bu ne ABD’nin ne AB’nin ne de Türkiye’nin istediği bir şey olur.
 Türkiye bölgedeki geleceğini kaybeder.
 Ermenistan’ın isteklerine boyun eğmek zorun da kalır.
 Türkiye’nin şimdiye kadar uygulanan politikalara boğun eğdiği bundan sonra da kapıları kapatmayı göze
alamayacağı gibi bir kanı oluşur.
 Kendi içindeki istikrarsızlıkların artmasına sebep olabilir.
 Diğer Kafkasya ve Orta Asya ülkeleri nezdinde itibar kaybeder ve bunun ekonomik değeri, milyarlarca
dolar olur.
 En basit hesapla, 225 milyon dolarlık Ermenistan’a yapılacak ihracat uğruna 2013 yılı TÜİK verilerine
göre yaklaşık 3 milyar dolarlık Azerbaycan’a yapılan ihracattan olunulur ki, bu sadece görünen basit ekonomik
kayıp olur. Çünkü Türkiye’nin Ermenistan sorununda Azerbaycan’sız bir çözümü hedeflemesi, Azerbaycan ile
ilişkilerin tamiri zor bir şekilde bozulması sonucu doğuracağı, yapılan saha araştırmalarında ve yüz yüze
görüşmelerde net bir şekilde anlaşılmaktadır.
4.4.Türkiye ve Azerbaycan’ın İşbirliği Yapması ve Ermenistan Sorununa Yaklaşımları Nasıl olmalıdır?
Türkiye Ermenistan sınır kapılarını açmamalıdır. Çünkü, sınır kapıları, siyasi, tarihi, Karabağ sorunu ve
ekonomik nedenlere bağlı olarak kapatılmak zorunda kalınmıştır. Bu nedenle, bu sorunlar çözülmeden kapıları
açmak hem Türkiye’ye hem de Azerbaycan’a zarar verecek niteliktedir. Ayrıca, Ermenistan’ın Türkiye’ye yönelik
asılsız iddiaları ve Azerbaycan topraklarını işgali devam etmektedir.
Türkiye ve Azerbaycan’ın ekonomik ve siyasi işbirliğini mevcut durumun çok daha ilerisine taşıması bölgesel
barışa ve Ermenistan ile yaşanan sorunların çözümüne katkı yapacak niteliktedir. Çünkü, Ermenistan coğrafi
konum ve ekonomik özellikler itibarıyla Türkiye’ye muhtaç konumdadır. Ayrıca, Ermenistan pazarı Türkiye için çok
önemsiz bir pazardır. Türkiye-Ermenistan dış ticaret hacmi iyimser bakışla 200 milyon dolardır. Bu rakam
26 http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/am.html (Giriş: 08.09.2014)
575
Türkiye’nin toplam dış ticaret hacminin %0,05’i kadardır. Türkiye ve Azerbaycan’ın işbirliklerini bozacak yanlış bir
adım her iki ülke için de telafisi zor olan olumsuz sonuçlar doğurabilecektir. Bu nedenle, Ermenistan sorunu
konusunda;
 Mevcut koşullarda Türkiye sınır kapılarını açmamalıdır.
 Ermenistan’ın asılsız iddialarından vazgeçmesi ve Azerbaycan topraklarını terk etmesi koşuluyla sınır
kapılarının açılabileceği hem Türkiye hem de Azerbaycan tarafından vurgulanmalıdır.
 Sınır kapısının kapalı olması, diğer sorunların çözümüne hizmet eder. Eğer kapı açılırsa, diğer sorunlar
(tarihi, siyasi.) ve Karabağ sorunu çözülemez. Şeklinde bir anlayışın kabul edilmesi gerekmektedir.
Türkiye ve Azerbaycan tarih, dil, din, ırk ve kültür birliği olan ve bölgedeki tüm uygulama ve amaçlarında
birbirini düşünmek ve birlikte hareket etmek zorunda olan iki devlettir. Ermenistan sorunu konusunda da
Türkiye, soruna sadece ekonomik bakışla bakmamalıdır ki, uygulanan politika bu yöndedir. Ermenistan sınır
kapılarının kapalı olmasının nedenleri, siyasi, tarihi, Karabağ sorunu ve diğer ekonomik ve sosyal sebeplere
bağlıdır. Yapılan bilimsel çalışmalar ve tarihi gelişmelere bağlı olarak değerlendirmeler göstermektedir ki, Türkiye-
Ermenistan sınır kapılarının kapalı olması, Türkiye’nin değil Ermenistan’ın aleyhinedir. Eğer Türkiye mevcut
şartlarda sınır kapılarını açar ise bu kapılardan yapılacak ticaret dolayısıyla elde edeceği maddi kazancın
karşılığında, telafisi mümkün olmayan maddi ve manevi kayıplarının olacağı düşünülmektedir. Bunlardan en
önemlisi, Azerbaycan pazarını kaybetme, bölgedeki ve Türk Dünyası’ndaki şimdi ve gelecekteki iktisadi ve siyasi
çıkarlarından olma olarak özetlenebilir. Dolayısıyla Türkiye’nin Ermenistan’a yönelik mevcut politikasının doğru
olduğu ve hem Türkiye’ye hem de Azerbaycan’a yönelik yanlış politika ve uygulamalarından vazgeçmedikçe de
sınır kapılarının açılmasının rasyonel olmadığı anlaşılmaktadır.
Türkiye-Azerbaycan ticaretindeki gelişmeye bakıldığında, hem ithalat hem de ihracat rakamları gittikçe
artmaktadır. Bu durum iki ülke arasındaki bağların da gittikçe güçlendiğine işaret etmektedir. Türkiye ve
Azerbaycan’ın ekonomik ve siyasi işbirliği, Ermenistan’ı çözüme zorlar ve bölge istikrarına katkı yapacak
özelliktedir. Bu nedenle, Türkiye-Azerbaycan işbirliğini artırarak bölgedeki etkinliklerini çoğaltmak için iki ülkenin
iktisadi ilişkilerinin geliştirilmesi gerekir. Türkiye’nin Azerbaycan’a ihracatının 10 milyar dolara ve ithalatının da
bununla orantılı artırılması durumunda iki ülkenin var olan bağlarının güçlendirilmesi sağlanmış olacaktır.
Diğer taraftan, Nahcivan muhafaza ettiği konum itibariyle Türkiye ve Türk Dünyası için bir anahtardır.
Nahcivan’ın sosyal-ekonomik yönden gelişmesi, güçlenmesi ve “Şarkın Kapısı” olma özelliği Türkiye ve
Azerbaycan için çok önemlidir. Nahcivan Özerk Cumhuriyeti, Türk Cumhuriyetleri arasında Türkiye’yle fiziki
bağlantısı bulunan tek toprağa sahip olması nedeniyle de Türkiye için özel bir anlam ve önem taşımaktadır.
Türkiye’nin bu ülkeye yönelik politikalarının da bu doğrultuda olduğu söylenebilir. Ayrıca Nahcivan da Türkiye’yi
çok önemsediğini ve yakın ticari ve siyasi ilişkiler içerisinde olduğunu her halükarda göstermektedir. Bunun en
önemli göstergesi ise; Nahcivan’ın toplam ithalatının yaklaşık %80’nin Türkiye’den yapılıyor olmasıdır.
Bu çerçevede, Türkiye-Azerbaycan, Nahcivan ve Ermenistan ilişkileri konusunda alttaki hususların
uygulayıcılar tarafından dikkate alınması önemli olacaktır.
 Türkiye ve Azerbaycan tüm siyasi ve iktisadi uygulamalarda birlikte hareket etmelidir. Bu aynı zamanda
bir zorunluluktur. Karabağ sorunu konusunda da her daim bir devlet gibi davranmalıdırlar. Bu Azerbaycan
açısından; Türkiye’nin bölgesel konumu ve tecrübesinden yararlanma, ekonomik çıkar, tarih, kültür, din, dil ve
etnik birlikteliğin bir gereğidir.
 Azerbaycan için geçerli olan bütün gerekçeler Türkiye için de geçerlidir. Ayrıca; Azerbaycan’ın Türkiye
açısından önemi, ekonomik yarar, ırk, dil, din, kültür ya da Azerilerin Türk olma bağlarından başka, şu üç
unsurdan ötürü de önem arzetmektedir. 1-)Hazar petrollerinin bugün dünya için sahip olduğu önem. 2-
)Azerbaycan Türkiye’nin “Türk Dünyasına Açılma Politikası”nın ana kapısıdır. Azerbaycan’sız Ankara’nın Orta
Asya’da etkin bir rol oynaması olanaksızdır. Türkiye’siz Azerbaycan’ında dünya ve bölge siyasetinde etkin olması
zordur. 3-)Azerbaycan, Rusya ve İran devletleri ile Türkiye’nin siyasi ve iktisadi ilişkileri açısından da önem arz
eden bir devlettir. Dolayısıyla, İki ülke ilişkilerinin değerlendirilmesinde her iki tarafında ısrarla vurguladığı;
dostluk ve kardeşlik bağlarının göz ardı edilmeyerek Ermenistan’a yönelik politikalar oluşturulmalıdır.
 Özellikle Nahcivan ile Türkiye arasındaki Dilucu Sınır Kapısından giriş çıkışların Gürcistan örneğinde
olduğu gibi kimlik kartlarıyla olması iki ülkenin ilişkilerinin ve ticaretinin gelişmesine katkı yapabilecektir.
576
Kaynakça
BEDİR, Serap, Dilek ÖZDEMİR, Kerem KARABULUT, “Türkiye İle Nahçıvan Arasındaki Sosyo-Ekonomik
İlişkilerin Analizi”, Iğdır Üniversitesi, Iğdır Valiliği ve İstanbul Üniversitesinin Birlikte Düzenlediği II. Uluslararası
Aras Havzası Sempozyumu, 13-15 Aralık Iğdır, 2011.
ÇINAR, Bulut, Gonca OĞUZ, “İran, Azerbaycan ve Demokratik Model Olarak Türkiye”, Uludağ Üniversitesi I.
Ulusal Genç Bilim Adamları Sempozyumu, Değişen Dünyada Türkiye’nin Önemi, 6-7 Mayıs 2004.
EHMEDOV, Nazim, Naxçıvan İqtisadiyatı İnkişaf Yollarında, “Elm” Neşriyatı, Bakü, 2005.
ERSUNGUR, Mustafa, Alaattin Kızıltan, Kerem Karabulut, “Türkiye İle Diğer Türk Cumhuriyetlerinin Ekonomik
İlişkilerinin Analizi”, Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Yıl 14, Sayı 35, Erzurum 2007.
http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/aj.html (Giriş: 16.04.2016).
http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/am.html (Giriş: 08.09.2014)
http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/am.html (Giriş:03.05.2016).
http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/gg.html (Giriş: 17.04.2016).
http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/ir.html (Giriş: 01.05.2016).
http://www.mfa.gov.tr/azerbaycanekonomisi.tr.mfa (Giriş:03.05.2016)
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html(Giriş:09.09.2014).
HÜSEYNOV, Fuad, “Azerbaycan’ın Jeopolitik Konumu, Enerji Kaynakları ve Dış Ekonomik İlişkiler Sistemi”, Dış
Ticaret Dergisi, Yıl 6, Sayı 20, Ocak 2001.
KANTARCI, Şenol, “ABD-AB Kıskacında Türkiye- Ermenistan İlişkileri”, ASAM Ermeni Araştırmaları Enstitüsü
2003, www.stradigma.com, Aylık Strateji ve Analiz e-Dergisi (Giriş: 14.09.2004).
KANTARCI, Şenol, “Amerika Birleşik Devletleri’nde Ermeniler ve Ermeni Lobisi”, Aktüel Yayınları, İstanbul,
Ekim 2004.
KANTARCI, Şenol, Kamer KASIM, İbrahim KAYA, Sedat LAÇİNER, Ermeni Sorunu El Kitabı, SAEMK (Stratejik
Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi) ve ASAM Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, Ankara 2002.
KARABULUT, Kerem, “Iğdır Ekonomisinin Gelişmesinde Ticaretin ve Özellikle Sınır Ticaretinin Yeri ve Önemi”,
İktisadi Araştırmalar Vakfı, Iğdır İlinin Ekonomik Kalkınması Semineri, Iğdır, 2000.
KARABULUT, Kerem, Dilek Özdemir, Fatma Pınar Eşsiz, Alper Yalçın, Serap Bedir, Türkiye-Ermenistan Sınır
Kapıları Sorunsalı Ekonomik Analiz, Nobel, Kasım 2011.
KARABULUT, Kerem, Doğu’da Yakalanan Kalkınma Fırsatı: Ticaret: Bir Alt Bölge Uygulaması, Atlas Yayın
Dağıtım, İstanbul. 2005
KARACA, Orhan, “Türkiye’de Bölgeler Arası Gelir Farklılıkları: Yakınsama Var mı?”, Türkiye Ekonomi Kurumu,
Tartışma Metni, 2004/7.
LAÇİNER, Sedat, “Ermenistan-Türkiye İlişkilerinde Sınır Kapısı Sorunu ve İlişkilerde Ekonomik Boyut”, Ermeni
Araştırmaları, Sayı 6, Yaz, 2002
OĞAN, Sinan, “Bağımsızlığının Onuncu Yılında Azerbaycan Ekonomisi ve Türkiye İle Ekonomik İlişkileri”,
www.ceterisparibus.net/arsiv/s-ogan.pdf (Giriş: 14. 09. 2004).
ÖZDAĞ, Muzaffer, Türkiye ve Türk Dünyası Jeopolitiği Üzerine, ASAM, 2001.
SELVİ, Haluk, “Türkiye-Ermenistan İlişkilerinin Geleceği”, 2003, www.stradigma.com, Aylık Strateji ve Analiz
e-Dergisi (Giriş: 14.09.2004).
ŞİMŞİR, Bilal, Azerbaycan –Azerbaycan’ın Yeniden Doğuş Sürecinde Türkiye-Azerbaycan İlişkileri-, Bilgi
Yayınevi, İstanbul, Nisan 2011.
TÜİK: Dış Ticaret Verileri 2015.
577
BİR ÖZERK CUMHURİYET ÖRNEĞİ OLARAK NAHÇIVAN ÖZERK CUMHURİYETİ
Bahadır Bumin ÖZARSLAN*
Özet
Egemen bir devlet sınırları içinde belirli bir topluluğa idarî düzlemde bazı yetkiler veren özerklik, iç hukuk ve
uluslararası hukuk açısından genel olarak uzlaşılmış bir tanıma sahip değildir. Her devletin kendi egemenlik yetkisi
kapsamında sınırlarını çizdiği özerklik kavramı, genellikle belirli bir bölgeyle sınırlıdır. Bununla birlikte farklı
özerklik türleri de bulunmaktadır.
Özerklik statüsünde, ilgili devletin kendi hukukî düzenlemeleri temel belirleyicidir. Bu yönüyle bakıldığında
uluslararası müdahaleye kapalı olan ve bir devletin kendi iradesiyle gerçekleşen bir duruma işaret eder. Bu
bildiride, uluslararası hukuk açısından bir özerk cumhuriyet örneği olması münasebetiyle Nahçıvan Özerk
Cumhuriyeti ele alınacak ve özerklik kavramı çerçevesinde değerlendirilecektir.
Anahtar Kelimeler: Özerklik, özerklik türleri, egemenlik, Azerbaycan, Nahçıvan
Giriş
“Nahçıvan Türk kapısıdır. Bu hususu nazar-ı itibara alarak elinizden geleni yapınız.”1
Son yıllarda Türkiye’de tartışılan meselelerden biri de özerkliktir. Doğrudan doğruya hukuk disiplinini
ilgilendiren bir konu olmasına rağmen, Türk kamuoyunda daha çok hukukçular dışında bir tartışma ekseni
yaratılmıştır. Özerklik, bir devletin egemenlik yetkisi bağlamında sınırlarını kendi çizdiği hukukî bir kavramdır.
Bununla birlikte, konunun hukukî yönü göz ardı edilmekte ve mesele, kısır siyasî çekişmelere malzeme
yapılmaktadır.
Azerbaycan Cumhuriyeti ile sınırımızı teşkil eden Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, Azerbaycan sınırları içinde
yer alan ve özerklik statüsüne sahip bir idarî birimdir. Ayrıca Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin sahip olduğu bu
statü, gerek tarihî boyutu gerekse içeriği sebebiyle kendine has bazı özellikler taşımaktadır. Bu sebeple değişik
aşamalardan geçerek bu statüye sahip olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, muhtelif yönlerden ele alınmayı
gerektirmektedir.
Tebliğde öncelikle özerklik statüsü üzerinde durulacak ve konu, hukukî yönüyle ele alınacaktır. Özerklik
kavramının içeriği ve uluslararası hukuktaki karşılığı incelenecek, bu incelemede özerklik türleri de belirtilerek bu
kavramın değişik boyutlarına değinilecektir. Tebliğin teorik alt yapısı bu şekilde oluşturulduktan sonra, Nahçıvan
Özerk Cumhuriyeti’nin bugün için sahip olduğu statü ele alınacaktır. Bu kapsamda Gümrü, Moskova ve Kars
Antlaşmaları ile oluşturulan bu statünün tarihî boyutunun günümüzdeki somut yansıması, Azerbaycan
Cumhuriyeti ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasalarında bulunmaktadır. Bu sebeple her iki anayasada,
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin sahip olduğu yetkiler incelenecek ve özerklik statüsünün Azerbaycan iç
hukukundaki mevcut durumu tespit edilecektir. Son olarak da Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin sahip olduğu
özerklik statüsü hukukî açıdan değerlendirilecektir.
1.Özerklik Kavramı
Özerklik, Türk Dil Kurumu’nun Güncel Türkçe Sözlüğü’nde “Bir topluluğun, bir kuruluşun ayrı bir yasaya bağlı
olarak kendi kendini yönetme hakkı, muhtariyet, otonomi, otonomluk ve bir kişinin, bir topluluğun kendi uyacağı
yasayı kendisinin koyması” şeklinde tanımlanmıştır2. Bilindiği üzere Türkiye Türkçesi’nde daha önce özerklik
kavramı yerine muhtariyet” sözcüğü kullanılmıştır. Batı dillerinde ise özerkliğin karşılığı olarak “autonomy”
*Dr., Hacettepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Milletlerarası Hukuk Ana Bilim Dalı Öğretim Görevlisi
1Gazi Mustafa Kemâl Paşa (Atatürk)’nın 13 Aralık 1921 tarihinde, Moskova Antlaşması görüşmelerine giden Türk heyeti üyesi
Yusuf Kemâl Bey (Tengirşek)’in “Paşam Ruslar Nahçıvan üzerinde ısrar ederlerse ne yapalım?” şeklindeki sorusuna verdiği
cevaptır. Ayrıntılı bilgi için bkz. İbrahim Ethem Atnur, Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahçıvan (1918-
1921), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2001, s. 438-439
2 Tanım için bkz Türk Dil Kurumu Resmî İnternet Sayfası, http://www.tdk.gov.tr /index.php?option=com_
gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.57d144fda3e726.48320402, (08.08.2016)
578
kavramı yer almaktadır ve bu kavram da Türkiye Türkçesi’ne “otonomi” şeklinde girmiştir. Bu üç kelime içinde
günümüzde, Türkiye Türkçesi’nde “özerklik” tabiri, daha yaygın olarak kullanılmaktadır.
Batı’daki “autonomy” kelimesi Grekçe’den gelmektedir ve “auto (kendi)” ile “nomos (kanun, kural)”
kelimelerinden oluşan bileşik bir sözcüktür. Bir kişinin kendi işlerini kendisinin yapabilme ve kararlarını kendisinin
verebilme yetkisi ve kapasitesi, kendi kurallarını belirleyebilmesi veya kendi kendini yönetmesi anlamlarına
gelmektedir. Diğer bir ifadeyle yasa yapımında ve kural belirlenmesinde görece bağımsız olma, demektir3.
Tarihî sürece bakıldığında, özerklik kavramının ilk olarak kendi kanunlarını kendileri yapan insanlardan
oluşan Grek şehir devletleri için kullanıldığı görülmektedir. Bu kavram daha sonra gündemden düşmüştür.
Rönesans süreciyle birlikte yeniden kullanılmaya başlanmış, kiliselerin Katolik Kilisesi’nden bağımsızlaşması
sürecinde yaşanan tartışmalarda yararlanılan bir araç olmuştur. Daha sonraki süreçte, felsefe dünyasında
karşımıza çıkan özerklik kavramı Kant, Spinoza, Hobbes, Locke, Rousseau, Hegel gibi düşünürlerin, doğrudan veya
dolaylı bir şekilde ele aldığı bir konu olmuştur. Özerklik kavramı daha sonra siyasî bir anlam kazanmaya
başlamıştır. Bu bağlamda Raz, Lindley, Berlin, Raz, Dahl, Wolff, Downie, Telfer, Rawls, Habermas ve Nozick gibi
konu üzerinde çalışan kişiler eliyle siyasî yönü öne çıkan özerklik kavramı, bu yönüyle muhtelif boyutlara evrilmiş
ve değişik sınıflandırmalara konu olmuştur4.
Özerklik kavramı, tarihî sürece uygun olarak birden çok bilim alanının konusunu teşkil etmektedir. Bu
sebeple özerklik, bağlamına göre değişkenlik gösteren bir görünüm sergilemektedir5. Psikolojiden teolojiye pek
çok disiplinin konusunu oluşturan özerklik, bu kavramın daha çok akla geldiği hukuk veya siyaset bilimi alanları
içinde bile farklı anlamlarda kullanılmakta ve yorumlanmaktadır 6. Bu farklılıkların ortaya çıkmasındaki temel
mesele, özerklik kavramının içeriğinde bulunan “kendi kendini yönetme ve kendi kendine düzenleme hakkı”dır.
Bu hakkın kapsamı içinde kalan görece bağımsız olma durumu, farklı devlet biçimleri içinde devlet gücünün
sınırları ve araçları bakımından değişkenlik göstermektedir. Öte yandan, aşağıda değinilecek olan özerklik türleri
de konunun sınırları ve boyutları bakımından başka bir farklılığa yol açmaktadır 7.
Hukukî açıdan bakıldığında özerklik kavramına ait genel kabul görmüş net bir tanım bulunmamaktadır. Bu
sebeple herkesin üzerinde mutabık kaldığı, ortak bir statü ve ilkeler belirlemek mümkün değildir 8. Bununla
birlikte konuya çok genel hatlarıyla yaklaşıldığında, özerklik için “egemen bir devlet içinde hükümete ait yetkilerin
özel bir biçimde dağıtılması” denebilir9. Hukukî dayanak açısından bakıldığında, özerkliğin içeriği ve mahiyeti
genellikle iç hukuk eliyle belirlenir. Zaman zaman uluslararası hukuk belgeleri de bu konuda belirleyici
olmaktadır10. Ayrıca uluslararası teamül hukuku sonucu özerk bir rejim kurulabileceği gibi bahsi geçen
düzenlemelerin bileşimi yoluyla da özerklik statüsü tesis edilebilir 11. Dolayısıyla özerklik kavramı tanımı, yapısı ve
kaynağı üzerinde bir uzlaşma olmaması münasebetiyle “somut örneğe göre değişkenlik gösteren” bir mahiyete
sahiptir.
2.Özerklik Türleri
3 Bkz. Ruth Lapidoth, “Autonomy: Potential and Limitations”, International Journal on Gorup Rihgts 1, 1994, Kluwer Academic
Publishers, Netherlands, s. 276; Asbjorn Eide ve diğerleri, “Cultural Autonomy: Concept, Content, History and Role in the
World Order”, Autonomy: Applications and Implications, Edited by Markku Suksi, The Hague: Kluwer Law International,
1998, s. 251; Turgay Cin, Yunanistan’daki Türk Azınlığın Hukuki Özerkliği, Ankara: Orion Kitabevi, 2009, s. 15; Yoram
Dinstein, “Autonomy Regimes and International Law”, Villanova Law Review, Volume 56, 2011, Number 3, s. 437; Thomas
Benedikter, Modern Özerklik Sistemleri-Dünya Özerklik Örnekleri (Çevirenler: Hülya Türker, Mehmet Salim, Özgür Demirel,
S. Erdem Türközü, Ümit Kaya, Yasemin Salar), Ankara: Nika Yayınevi, 2014, s. 37
4 Özerklik kavramının tarihî süreciyle ilgili örnek olarak bkz. Matti Wiberg, "Political Autonomy: Ambiguities and Clarifications",
Autonomy: Applications and Implications, Edited by Markku Suksi, The Hague: Kluwer Law International, 1998, s. 48-56;
Mehmet Emin Akgül, İdari Örgütlenme ve Siyasi Yönetim İlkesi Olarak Özerklik Kavramı, Ankara: Turhan Kitabevi, 2013, s. 5-
16
5 Hans-Joachim Heintze, “On the Legal Understanding of Autonomy”, Autonomy: Applications and Implications, Edited by
Markku Suksi, The Hague: Kluwer Law International, 1998, s. 7

6 Benedikter, s. 37
7 Bilge Bingöl, Üniversite Özerkliği, Ankara: Sistem Ofset Yayıncılık, 2013, s. 221-222
8 Bkz. Douglas Sanders, “Is Autonomy a Principle of International Law?”, Nordic Journal of International Law, Volume: 55,
1986, Issues: 1-2, s. 17; Heintze, s. 7-8; Eide ve diğerleri, s. 251; Natalia Loukacheva, On Autonomy and Law, Toronto:
Working Paper Series, Institute on Globalization and the Human Condition, 2005, s. 2; Yash Ghai, “Introduction: Nature and
Origins of Autonomy”, Practising Self-Government: A Comparative Study of Autonomous Regions, Edited by Yash Ghai and
Sophia Woodman, New York: Cambridge University Press, 2013, s. 5-8; Benedikter, s. 38-39
9 Albert H. Y. Chen, “Some Reflections on Hong Kong’s Autonomy”, Hong Kong Law Journal, V. 24, 1994, N. 2, s. 174
10 Heintze, s. 17
11 Lapidoth, s. 279
579
Özerklik, tanımı üzerinde uzlaşma olmamasının yanında, sınıflandırılma açısından da farklı yaklaşımların
olduğu bir konudur. Bu çalışmada, sınıflandırmaya ilişkin tartışmalar üzerinde durulmayacak; siyasî, kültürel ve
idarî özerklik olmak üzere üç özerklik türüne, ana hatlarıyla yer verilecektir.
2.1. Siyasî Özerklik
Siyasî özerklik veya yaygın olarak kullanılan diğer adıyla bölgesel özerklik, özerklik türleri içinde en sık
rastlanan türdür. Bu özerklik biçiminde, bir ya da birkaç bölgeye özel bir statü verilir. Genellikle bu bölgede veya
bölgelerde yaşayan bir topluluk veya topluluklar da bu vesileyle özel bazı haklara sahip olur. Bununla birlikte
özerklik, belirli bir bölgeyle sınırlandırıldığı için yalnızca o bölgede yaşayan özel bir topluluk/topluluklar değil o
bölge nüfusunun tamamı da aynı haklardan yararlanır. Ayrıca belirtilmesi gereken bir diğer husus da özerkliğin
belirli bir coğrafî sınırlandırması yapıldığı için bölgede yaşayan ve özel haklara sahip olan toplulukların bölge
dışında yaşayan mensupları, aynı haklardan yararlanamaz. Zira siyasî özerklik, temelde topluluğa değil bölgeye
hasredilmiştir12. Dolayısıyla bölge halkına mensup olup bölge dışında yaşayanlar, bu haklardan faydalanamazlar.
Doğal olarak bu coğrafî sınır, egemen merkezî devlet tarafından belirlenir.
Siyasî özerklikte özerk bölge vatandaşlarının sahip olduğu haklarla ilgili dikkat çekici bir durum
bulunmaktadır. Söz konusu vatandaşlar, özerklik statüsünden kaynaklanan bazı haklara sahip olmanın yanında, o
ülkedeki diğer vatandaşlarla da aynı hakları kullanmaktadırlar. Söz gelimi özerk bölge vatandaşları, o bölgenin
yasama organının seçiminde oy verme hakkına sahip olduğu gibi merkezî devletin yasama organı için yapılan
seçimlere katılma hakkına da sahiptir 13. Bu durumun tersi ise mümkün değildir. Yani özerk bölge dışında yaşayan
vatandaşlar, özerk bölgenin yasama organı için yapılan seçimlere iştirak edemezler. Dolayısıyla özerk bölge
vatandaşları, aynı zamanda o ülkenin vatandaşı olmaları münasebetiyle özerk bölge dışındaki vatandaşlarla
kıyaslandığında, sahip olduğu haklar bakımından bir ayrıcalık elde etmiş olmaktadırlar.
Siyasî özerklik, bazı temel alanlarda yasa yapma yetkisine sahip olan bir yasama organının, merkezî
yönetimden ayrı fakat egemenlik iddiası olmayan ve özerk yasama organının koyduğu yasaları uygulayacak bir
yürütme organının bulunduğu sistemdir. Bu sistemde, demokratik seçimlerle belirlenmiş yerel siyasî temsilciler
ve yine seçimler yoluyla iktidara gelmiş yerel bir hükümet de yer alır. Siyasî özerklik sisteminde ayrıca belirli bir
ölçüde yargı organları da yer alabilir. Bununla birlikte merkezî devlet, egemen güç olarak varlığını korur. Özerk
yapı, merkezî devlet tarafından belirlenmiş yetkilere dayanır 14. Kısacası verilen yetkiler kapsamında, yasama ve
yürütme alanında, görece özgür hareket edebilme imkânı bulunmaktadır.
Siyasî özerklikle ilgili bir diğer önemli konu, verilen yetkiler içerisinde kendi kararlarını alabilme ve
uygulayabilmedir. Egemen devlet ülkesi içinde bir toprak parçasıyla bağlantılı bir statü olan siyasî özerklikte,
egemen devletin rızasıyla yasama, yürütme ve bazı durumlarda sınırlı bir yargı yetkisi verilir. Özerklikle ilgili olarak
belirlenmiş bu yetkiler, hukuk kurallarıyla belirlenir ve devletin yapısı içinde yer alan kurumlar eliyle kullanılır. Bu
bağlamda, bölge halkı veya siyasî özerklik yetkisi tanınmış topluluk, hukuk kurallarıyla belirlenmiş yetkileri
kullanırken “dış müdahale”ye kapalı olmalıdır. Yani ülkenin geri kalan nüfusu, diğer topluluklar ve merkezî
hükümet bu statüden kaynaklanan yetkilerin kullanımına müdahil olmamalı; bu yetkiye sahip bölge halkı veya söz
konusu topluluk, kendi kararlarını alabilmeli ve uygulayabilmelidir15.
Siyasî özerklikte en önemli konulardan biri de merkezî makamlarla özerk birim arasında, yetkilerin
bölüşülmesidir. Bu sebeple özerk bir rejim kurulduğunda, yetkilerin mümkün olduğunca açık bir şekilde tarif
edilmesi ve ayrıştırılmış olması gerekmektedir. Uygulamada derece ve içerik açısından farklılıklar olsa da
genellikle kültür, sosyal işler ve ekonomi gibi alanlarda özerk birim; dış ilişkiler ve dış güvenlik konularında
merkezî makamlar yetkili olmaktadır 16.
Siyasî özerklikle ilgili önemli bir konu da merkezî hükümet ile özerk birim arasında işbirliğini sağlamak ya da
çıkabilecek sorunları çözmektir. Merkezî makamlar ile yerel birimler arasında işbirliği ve koordinasyon, siyasî
özerklik statüsünün kabul edildiği devletler bakımından elzemdir. Özellikle yetkilerin içeriğine ve hangi birimin
yetki alanı içinde kaldığına yönelik farklı bakış açıları ortaya çıkabilir veya değerlendirmeler yapılabilir.
12 Heintze, s. 18
13 Markku Suksi, “Sub-State Governance through Territorial Autonomy: On the Relationship between Autonomy and
Federalism”, Political Autonomy and Divided Societies: Imagining Democratic Alternatives in Complex Settings, Edited by
Alain-G. Gagnon and Michael Keating, England: Palgrave Macmillan, 2012, s. 68
14 Benedikter, s. 42, 73
15 Ghai, s. 5-6, 26
16 Lapidoth, s. 277-278
580
Uygulamada, her iki maksada yönelik olmak üzere, her iki birimin temsilcilerinden oluşan ortak bir organ
kurulduğu ya da özel bir usûl kabul edildiği görülmektedir 17.
2.2. Kültürel Özerklik
Kültürel özerklik, merkezî devlet içinde dağınık yaşayan ve etnisite, din, dil, vb açısından farklı topluluklara
tanınmış bir statüdür. Bu topluluklar, kültürel farklılıklarını yaşatabilmek amacıyla kendi hukuk kurallarını
belirlerler. Bu kurallar, kültürel konularla sınırlıdır. Burada amaç, o grubun kültür dokusunu korumak ve kültürel
gelişimini sağlamaktır. Bu amaçla yapılacak hukukî düzenlemeler, o topluluk tarafından belirlenir. Söz konusu
düzenlemeler, merkezî devlet mekanizmaları eliyle değil topluluğun özgür iradesiyle tespit edilir18.
Kültürel özerklik, siyasî özerklikten farklı olarak belirli bir bölgeye değil belirli bir gruba tanınmıştır. Kültürel
özerklikte kişilere tanınan haklar, bu kimselerin ilgili kültürel gruba mensup olması sebebiyle tanınmış olan
haklardır19. Yine bir diğer farklılık da kültürel konular çerçevesinde ve ilgili grup eliyle belirlenecek düzenlemelerin
sadece o gruba uygulanabilmesidir. Merkezî devlet, bu düzenlemeleri kendisi belirleyemez ve o grup eliyle tespit
edilmiş düzenlemeleri devre dışı bırakamaz. Buradaki tek kayıt, yapılacak düzenlemelerin o gruba tanınan yetki
sınırları içinde olmasıdır. Yetki aşımı olması hâlinde, merkezî devlet, bu düzenlemeleri geçersiz kılabilir 20. Kültürel
özerklik kapsamına giren konular merkezî devlet eliyle belirlenirken bu konularla ilgili karar alma yetkisi, bahsi
geçen kültürel gruba aittir.
Kültürel özerklikte söz konusu topluluk tarafından kuralların belirlenmesi, o topluluğa ait kurumlar
tarafından yerine getirilir. Bu kurumlar, o topluluk tarafından özgür seçimlerle belirlenmiş kültürel kurumlar
olmalıdır. Bu kurumlarla ilgili önemli bir husus da kurumların, o topluluğun bütün üyelerini temsil etme
kapasitesine sahip olmasıdır. Genel kültürel konular bu kapsama girmektedir. Bunlar içinde eğitim, iletişim ve
medya, ulusal sembollerin kullanılması, tarihî eserlerin korunması, geleneklerin ve göreneklerin idamesi, yer
adlarının verilmesi gibi konular kültürel özerklik çerçevesinde öne çıkmaktadır21. Dolayısıyla kültürel özerklikte
karar alma yetkisinin kullanılması, bir karışıklığa yol açmaması bakımından kültürel topluluğa ait kurumlara
bırakılmaktadır. Burada önemli olan husus, ilgili kurumların kültürel grubu temsil edebilir niteliğe sahip ve meşru
olmasıdır.
2.3. İdarî Özerklik
İdarî özerklik ise egemen devletin kullandığı bir yönetim aracıdır ve “yerinden yönetim” kavramının
karşılığıdır22. Topluma sunulacak bazı idarî hizmetlerin merkezî devlet teşkilatı dışında, kamu tüzel kişileri
tarafından yerine getirilmesi anlamına gelmektedir. Bu kamu tüzel kişileri, merkezî idare teşkilatı içinde yer almaz
ve yine merkezî idare hiyerarşisi dışındadırlar23. Atay’a göre bu ilke, merkezî idare dışında yer alan ve ayrı bir tüzel
kişiliğe sahip kamu tüzel kişilerinin kamu hizmetlerini yürütmesi demektir. Söz konusu kamu tüzel kişileri ile
merkezî idare arasındaki hiyerarşik ilişki, basit bir denetim ve gözetim ilişkisine dönüştürülerek kaldırılmıştır24.
İdarî özerklikte, seçilmiş yerel kurumlar bazı idarî yetkilere sahiptir 25. Yürütme organına ait olan bu idarî
yetkiler, merkezî hükümet tarafından mahallî alt birimlere devredilmiştir 26. Buradaki devir, kamu hizmetlerinin
yürütülmesi yöntemine ilişkindir. Devlete ait yetkilerin bölünmesi ve devri söz konusu değildir zira bu tip bir yetki
bölünmesi, devletin niteliğinde bir değişime yol açar. Oysa idarî özerklik üniter devlet yapısı içinde yer alan ve
devlet yapısı içinde idarî teşkilatlanmayla ilgili bir ilkedir. Dolayısıyla bu ilke, federalizm anlamına gelmez27.
İdarî özerklik, sınırlı şekilde düzenleme yapma yetkisini içerir. Bununla birlikte bu yetki, yasama yetkisi
değildir28. Anayasada esasları belirlenmiş, sınırları ve içeriği merkezî hükümet tarafından çizilmiş bir alanda, idarî
17 Lapidoth, s. 278
18 Heintze, s. 21. Aynı yönde bkz. Eide ve diğerleri, s. 252
19 Michael Tkacik, “Characteristics of Forms of Autonomy”, International Journal on Minority and Group Rights 15, 2008, No.
2/3, s. 375
20 Eide ve diğerleri, s. 252
21 Benedikter, s. 75
22 Akgül, s. 34
23 Metin Günday, İdare Hukuku, Ankara: İmaj Yayınevi, 2013, s. 70
24 Ender Ethem Atay, İdare Hukuku, Ankara: Turhan Kitabevi, 2012, s. 213
25 Benedikter, s. 76
26 Stefan Wolff, Approaches to Conflict Resolution in Divided Societies-The Many Uses of Territorial Self-Governance, Exeter:
University of Exeter-Exeter Centre for Ethno-Political Studies, 2010, s. 10

27 Atay, s. 213
28 Tkacik, s. 372
581
birimlere aktarılmış yürütmeye ait yetkilerin kullanıldığı bir zemindir 29. İdarî özerklikte kamu hizmetlerinin
sunulması bakımından karar alma ve uygulama yetkisi de özerklik yetkisine sahip kuruluşlara bırakılmıştır30.
İdarî özerklik kavramı, coğrafî bir temele dayanıyor gibi gözükse de aslında, “hizmet”i ve “faaliyet türü”nü
esas alan uygulamaları kapsar. Bu bağlamda, “yer yönünden” ve “hizmet yönünden” olmak üzere ikiye ayrılır. Yer
yönünden yerinden yönetim, insanların bir toplum olarak yaşamaya başlamalarından kaynaklanan müşterek
sorunların çözümü mecburiyetinden doğmuştur31. Bu yönüyle kavram, sosyolojik bir gerçeklik olarak ortaya
çıkmış yerel topluluklara tüzel kişilik kazandırılması ve bu toplulukların ortak ihtiyaçlarının giderilmesi amacıyla
örgütlenmiş idarî birimler eliyle hizmetlerin yerine getirilmesi anlamına gelmektedir. Köyler ve belediyeler, tipik
örneklerdir32. Merkezî idare dışındaki bu birimler ve bu birimlerin organları, coğrafî kıstas esas alınarak yetkilerin
verildiği tüzel kişiliklerdir33.
Hizmet yönünden yerinden yönetim ise zaman açısından bakıldığında, yer yönünden yerinden yönetim
usûlüne göre çok daha sonra ortaya çıkmış bir yönetim biçimidir. Devletin üstlendiği hizmetlerin artmasıyla ve
çeşitlenmesiyle birlikte gündeme gelmiştir 34. Bugün için bu kavram, özelliği gereği merkezî idare tarafından
yerine getirilmesi güç veya imkânsız olan hizmetlerin ayrı bir tüzel kişilik eliyle yerine getirilmesini içerir.
Üniversiteler ve kamu iktisadî teşekkülleri, bu gruba giren kamu kurumlarıdır 35. Bu tüzel kişiliklerin yetkileri, belirli
bir alanla sınırlıdır ve organları eliyle o alandaki kamu hizmetlerinin yönetimini ve yürütülmesini
gerçekleştirirler36.
3. Uluslararası Hukukta Özerklik
Uluslararası hukukta da genel kabul görmüş bir özerklik tanımı yoktur. Bu sebeple özerkliğin çerçevesini
kesin bir şekilde belirlemek mümkün değildir. Yine uluslararası hukuk açısından konuya yaklaşıldığında, bir
uluslararası hukuk ilkesi olarak özerkliğin varlığı da tartışmalıdır ve bu yönde, herhangi bir uzlaşma söz konusu
değildir37. Bu durum, devletler açısından bir fırsat yaratmış ve özerklik, devletlerin kendi iç politikaları
çerçevesinde yaptıkları değerlendirmeyle egemenlik yetkisi kapsamında kullandıkları ya da kullanmadıkları bir
statü niteliği kazanmıştır.
Özerkliğin uluslararası hukuk çerçevesi içindeki belirsiz durumu, devletler için özgür bir alan yaratmıştır. Bu
bağlamda hiçbir devlet, kendi ülkesi içinde özerk bir bölge oluşturmaya veya özerklik statüsü vermeye
zorlanamaz. Hiçbir devletin böyle bir yükümlülüğü yoktur. Dolayısıyla özerklik, uluslararası hukukun bir
yükümlülüğü olmaması sebebiyle genellikle bir devletin iç hukukundan doğar ve bu statünün ihlâl edilmesi
hâlinde de sorun, iç hukuk eliyle çözümlenir. Bununla birlikte bu statü, uluslararası bir antlaşma yoluyla
düzenlenmiş ve antlaşmadaki yükümlülükler ihlâl edilmişse sorun, antlaşma hükümlerine göre giderilir38. Öte
yandan, bir devletin tanıdığı özerkliğin de asgari ve/veya azami sınırı olmaz. Bu düzenleme de yine bir devletin
kendi egemenlik alanı içinde değerlendirilmekte, statünün çerçevesinin çizilmesinde devlet tek belirleyici
olmaktadır.
Uluslararası hukukta özerklik kavramının geçmişi, Milletler Cemiyeti (MC) dönemine uzanmaktadır.
Azınlık hakları ve kendi kaderini tayin etme hakkı çerçevesinde, MC döneminde özerklik kavramı kullanılmış ancak
devlet egemenliği ilkesine bağlı kalınmıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Milletler Cemiyeti’nin Birleşmiş
Milletlere (BM) dönüşmesiyle birlikte bu kavram tekrar gündeme gelmiştir. Bununla birlikte özerklik, BM’nin
kuruluş antlaşmasında yer almamıştır. BM çerçevesinde ilk düzenleme, Medeni ve Siyasî Haklar Sözleşmesi
(MSHS)’dir39. MSHS’nin 1. ve 27. maddeleri, özerklik kavramıyla ilgilidir. 1. maddedeki kendi kaderini tayin hakkı
29 Atay, s. 70; Akgül, s. 37

30 Gonca Kozanoğlu, Üniter Devlet Modelinde Mahalli İdarelerin Özerkliği İlkesi, Ankara: Adalet Yayınevi, 2015, s. 34
31 Günday, s. 70
32 Şeref Gözübüyük ve Turgut Tan, İdare Hukuku, Cilt I, Genel Esaslar, Ankara: Turhan Kitabevi, 2013, s. 144-145
33 Atay, s. 214
34 Günday, s. 73
35 Gözübüyük ve Tan, s. 145
36 Atay, s. 214
37 Bkz. Hurst Hannum and Richard B. Lillich, “The Concept of Autonomy in International Law”, American Society of
International Law, Vol. 74, October 1980, No. 4,, s. 858-860; Sanders, s. 20; Loukacheva, s. 3-6, 19
38 Dinstein, s. 438-439
39 Bkz. Akgül, s. 18-21
582
ile 27. maddedeki kültür, din ve dil ile ilgili yararlanma hakkı, özerklikle ilişkilendirilmektedir40. Bununla birlikte bu
bakış açısı, uluslararası toplumda yeterince güçlü bir desteğe sahip değildir 41. Ayrıca BM bünyesinde, “özerkliğin
bir hak olarak tanınması” girişimleri ise üye devletlerin büyük çoğunluğu tarafından reddedilmiştir. Öte yandan
Uluslararası Adalet Divanı, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Avrupa Topluluğu Adalet Divanı gibi uluslararası
yargı organları nezdinde, özerklik statüsü belirli rollere sahip olsa da özerklikle ilgili belirli bir tanıma ve usûle
rastlanmamaktadır. Dolayısıyla uluslararası toplumda, özerkliğin bir hak olarak tanınması söz konusu değildir zira
devletler, sınırları belirsiz bir hakkın egemenlik yetkilerini zedeleyebileceği eğilimindedirler 42.
4. Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin Statüsü
Azerbaycan Devleti sınırları içinde yer alan Nahçıvan bölgesi, Türkiye’nin yanı sıra İran ve Ermenistan ile
sınırı olan bir toprak parçasıdır. Nahçıvan, Azerbaycan içinde yer alan on iktisadî bölgeden biridir. Yüzölçümü,
5502 km2’dir. Bilindiği üzere Nahçıvan, tipik bir eksklav43 özelliği göstermektedir. Diğer bir deyişle hukuken sınırları
içinde yer aldığı Azerbaycan ile fizikî olarak bağlantısı olmayan bir bölgedir.44.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin bugün için sahip olduğu statü, özerk cumhuriyet statüsüdür. Bu statü,
tarihî bir boyuta sahip olup 1920 Gümrü, 1921 Moskova ve 1921 Kars Antlaşmaları neticesinde ortaya çıkmıştır.
Günümüzde, tarihî temellerinden hareketle Azerbaycan iç hukuku tarafından çerçevesi belirlenmiş olan bu statü,
Azerbaycan Devleti Anayasası ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası’nda yer almaktadır. Aşağıda bu statü,
gerek tarihî boyutu gerekse günümüzdeki durumu itibarıyla ele alınacaktır.
4.1. Statünün Ortaya Çıkışı
Bölgesi’nin günümüzdeki statüsü, bahsedildiği gibi tarihî bir boyuta sahiptir ve bazı uluslararası
antlaşmalarla ortaya çıkmıştır. Bu antlaşmalardan ilki, Gümrü Antlaşması’dır. Antlaşmanın ortaya çıkışı, Türkiye
Büyük Millet Meclisi (TBMM) Hükümeti ile Ermenistan arasında yaşanan silahlı çatışmadır. Haziran 1920’de
Ermeni çetelerinin başlattığı saldırı üzerine diplomatik yollar denenmiş ancak bir sonuç alınamamıştır. Bunun
üzerine TBMM Hükümeti, karşılık vermiş ve Kazım Paşa (Karabekir)’nın Eylül 1920’de başlattığı karşı saldırıyla
Ermenistan zor duruma düşmüştür45. Ermenilerin Şark cephesi Kumandanlığı’na mütareke yapma teklifi, Türk
tarafınca kabul edilmiş ve 25 Kasım 1920’de Ermeni yetkililer ile Kazım Paşa arasında görüşmeler başlamıştır.
Taraflar arasındaki görüşmeler 2 Aralık günü sona ermiş ve 2 Aralık’ı 3 Aralık’a bağlayan gece, Gümrü Antlaşması
imzalanmıştır46. Antlaşmanın 2. maddesi, Nahçıvan’ın sınırlarıyla ve statüsüyle alakalıdır47. Buna göre Nahçıvan,
daha sonra yapılacak bir halkoylamasına kadar Türkiye’nin koruyuculuğunda bir yerel yönetim olarak kalacaktır.
Bu yönetim biçimine, Ermenistan kesinlikle müdahil olamayacaktır.
Gümrü Antlaşması, TBMM Hükümeti’nin imzaladığı ilk antlaşmadır. Bu antlaşma, Kafkasya’daki gelişmeler
sebebiyle Ermenistan tarafından onaylanamamış ve yürürlüğe girememiştir. Zira Kızılordu’nun baskısıyla
40 MSHS’nin özgün metni için bkz. BM Resmî İnternet Sayfası, https://treaties.un.org/ doc/publication/unts/volume
%20999/volume-999-i-14668-english.pdf, (28.08.2016). Türkçe metin için bkz. Aslan Gündüz, Milletlerarası Hukuk, Reşat
Volkan Günel (Editör), İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, 2014, s. 457-473
41 Loukacheva, s. 6-7. Aynı yönde bkz. Benedikter, s. 66-67. Ayrıca Benedikter, her ne kadar hiçbir belgede açıkça değinilmese
de benzer bir mantıkla Avrupa Konseyi, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı ile Avrupa Birliği gibi uluslararası kuruluşlar
çerçevesinde, azınlıklarla ilgili bazı düzenlemelerin de özerklikle ilişkilendirilebileceğini belirtmektedir. Bkz. Benedikter, s.
67-68
42 Bkz. Akgül, s. 22-23. Aynı yönde bkz. Athanasia Spiliopoulou Akermark, "The Procedural Position of Autonomous Regions
Before International Judicial and Quasi Judicial Organs", Autonomy: Applications and Implications, Edited by Markku Suksi,
The Hague: Kluwer Law International, 1998, s. 139-150
43 Eksklav, bir devlete ait olan ancak o devletin ülkesinden başka bir devletin toprakları sebebiyle ayrılmış bir toprak parçasıdır.
Anklav ise tamamen bir devletin topraklarıyla çevrili ve başka bir devlete ait olan toprak parçasıdır. Bu durumda bir toprak
parçası, hukuken bağlı olduğu devlet bakımından eksklav, bu toprak parçasını çevreleyen devlet bakımından ise anklavdır.
Bkz. Funda Keskin, “Anklav ve Eksklav Kutusu”, Türk Dış Politikası-Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar,
Cilt I: 1919-1980 (Editör: Baskın Oran), İstanbul: İletişim Yayınevi, 2005, s. 745
44 Serhat Zaman, Siyasi Coğrafya Açısından Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, Ankara: Pegem Akademi, 2014, s. 2-3, 6-7
45 Bkz. Dursun Yıldırım ve M. Cihat Özönder, Karabağ Dosyası, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1991, s.
22-23; Hikmet Bayur, Türkiye Devletinin Dış Siyasası, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1995, s. 67; Mehmet Gönlübol ve
Cem Sar, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk
Araştırma Merkezi, 2013, s. 21-22; Erel Tellal, “1919-1923 Sovyetlerle İlişkiler”, Türk Dış Politikası-Kurtuluş Savaşından
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980 (Editör: Baskın Oran), İstanbul: İletişim Yayınevi, 2005, s. 170
46 Bayur, s. 67; Gönlübol ve Sar, s. 22; Atnur, s. 399-401
47 Gümrü Antlaşması’nın tam metni için bkz. İsmail Soysal, Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal
Andlaşmaları, I. Cilt (1920-1945), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2000, s. 19-23
583
Gürcistan’dan ve Azerbaycan’dan sonra Ermenistan’da da Bolşevikler iktidarı ele geçirmiş ve Ermenistan,

Sovyetler Birliği’ne bağlı bir sosyalist cumhuriyete dönüşmüştür 48. Bu gelişmeler sebebiyle Sovyetler Birliği,
Gümrü Antlaşması’nı feshetmek istemiştir. TBMM Hükümeti ise antlaşmanın devam etmesinden yana bir tavır
takınmıştır. Yapılan müzakereler neticesinde, 18 Mart 1921’de Moskova Antlaşması imzalanmıştır49. Moskova
Antlaşması’nda Nahçıvan’ın statüsüyle ilgili bir düzenleme de bulunmaktadır. Moskova Antlaşması’nın 3.
maddesine göre Nahçıvan, koruyuculuk hakkı hiçbir devlete bırakılmamak kaydıyla Azerbaycan’ın uhdesinde
kalacaktır ve Azerbaycan, özerk bir bölge50 oluşturacaktır.
Moskova Antlaşması’nın Nahçıvan ile ilgili 3. maddesine bakıldığında, Gümrü Antlaşması’nda Nahçıvan için
belirlenen sınırların korunduğu görülmektedir. Öte yandan Nahçıvan, Türkiye’nin himayesinden çıkmış ancak
Azerbaycan’a bırakılmıştır51. Maddede dikkat çeken hususlardan bir diğeri, Nahçıvan’ın Azerbaycan’a
bırakılmasının şarta bağlanmış olmasıdır ki Azerbaycan, bu konuda yükümlülük altına girmektedir. Yani Nahçıvan,
bir başka devletin koruyuculuğuna terk edilmemek kaydıyla Azerbaycan’ın uhdesindedir. Bir başka husus da
Nahçıvan’ın özerk bir bölge olmasıdır. Azerbaycan’ın egemenliği altında oluşturulacak bu statü, Azerbaycan
sınırları içinde yer alacak olan Nahçıvan’ın idaresinin kendine has bir özellik taşıyacağını göstermektedir.
Nahçıvan’ın bugünkü statüsüyle ilgili son uluslararası antlaşma ise 13 Ekim 1921 tarihinde imzalanan Kars
Antlaşması’dır52. Moskova Antlaşması’nın 15. maddesine göre Moskova Antlaşması’nda Güney Kafkasya
Cumhuriyetlerine ilişkin hükümlerin Türkiye ile bu devletlerarasında yapılacak antlaşmalarda uyulmasını zorunlu
kılmak için Sovyetler Birliği, bu devletler nezdinde gerekli girişimlerde bulunmayı taahhüt etmiştir. Bu maddeyle
Sovyetler Birliği, açıkça zikredilmese de Gümrü Antlaşması’nı hükümsüz hâle getirmiştir zira Moskova Antlaşması
hükümlerinin kabulünü sağlamayı kendisi üstlenmiştir. Kars Antlaşması da bu bağlamda gündeme gelmiştir.
Ayrıca Türk tarafı, Rusların yaptığı Azerbaycan’ın, Gürcistan’ın ve Ermenistan’ın Moskova Antlaşması’na katılması
teklifini reddetmişti. Dolayısıyla Kars Antlaşması bir anlamda, Rusların yaptığı bu teklifin reddi üzerine ortaya
çıkan Moskova Antlaşması’nın 15. maddesindeki hükmün gereğinin yerine getirilmesidir 53. Zaten TBMM
Hükümeti de sınırdaş olduğu Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ile doğu sınırlarıyla ilgili olarak ayrı bir
antlaşma yapma arzusundaydı. Zira Türkiye’nin özellikle Ermenistan ile sınır sorunları vardı ve her ne kadar
Sovyetler Birliği ile Moskova Antlaşması imzalanmış olsa da konunun sınırdaş devletlerle de kayıt altına alınması
istenmekteydi54.
TBMM Hükümeti, Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan arasında imzalanan ve Sovyetler Birliği temsilcisinin
de katıldığı Kars Antlaşması’nın 5. maddesinde, Nahçıvan’ın statüsüyle ilgili bir hüküm bulunmaktadır. Yukarıda
bahsedilen ve değerlendirilen Moskova Antlaşması’nın 3. maddesinde yer alan hükümleri büyük ölçüde
barındıran bu maddeye göre Nahçıvan’ın Azerbaycan’ın koruyuculuğunda özerk bir bölge55 olması
kararlaştırılmıştır. Farklılık, Nahçıvan’ın sınırlarıyla alakalıdır. Nahçıvan’ın sınırları, Gümrü ve Moskova
Antlaşmalarına nazaran küçülmüştür. Bununla birlikte Ermenistan’ın Nahçıvan’ı, Azerbaycan toprağı olarak kabul
etmesi, bu antlaşma bakımından önemli bir kazanım olarak dikkat çekmektedir56. Antlaşmanın diğer hükümleri
Moskova Antlaşması ile kıyaslandığında, ortaya çok büyük oranda benzerlik ortaya çıkmaktadır. Her ne kadar
Sovyetler Birliği ile imzalanan Moskova Antlaşması, rejim değişikliği sebebiyle Güney Kafkasya Cumhuriyetlerini
kapsasa ve Kars Antlaşması, bu yönüyle yeni bir hukukî güvence getirmese de tarihî gerçeklerin bir kez daha yazılı
hâle getirilip diğer taraflarca da kabulü, büyük bir önem taşımaktadır 57. Nitekim Sovyetler Birliği’nin dağılması
48 Soysal, s. 17; Gönlübol ve Sar, s. 22-23

49 Bununla birlikte antlaşmanın altına 16 Mart 1921 tarihi atıldı. Ruslar tarafından yapılan ve Türk tarafınca kabul edilen bu
teklifin sebebi, İstanbul’un bir yıl önce 16 Mart tarihinde işgal edilmesidir. Bkz. Rıza Nur, Dr. Rıza Nur’un Moskova-Sakarya
Hatıraları, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1991, s. 111; Tellal, s. 173. Gürün ise Moskova Antlaşması’nı imzalayan Türk heyeti
üyelerinin hatıralarından yaptığı derlemede, Rusların antlaşmayı 18 Mart günü ilân etmeyi teklif ettiğini zira Rusların
İngilizler ile 16 Mart günü bir ticaret antlaşması imzalayacaklarını, bu antlaşma imzalanmadan Türklerle yapılacak bir
antlaşmanın Ruslar açısından tehlike yaratabileceğini belirtmektedir. Bkz. Kâmuran Gürün, Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953),
Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010, s. 67-68. Benzer yönde bkz. Atnur, s. 440-441. Moskova Antlaşması’nın tam
metni için bkz. Rıza Nur, s. 345-357; Soysal, s. 32-38; Enver Bozkurt, Türkiye’nin Uluslararası Hukuk Mevzuatı, Ankara: Nobel
Yayın Dağıtım, 2003, s. 67-72
50 Antlaşmanın özgün hâlinde, “muhtar bir arazi” tabiri yer almaktadır.
51 Atnur, s. 441
52 Antlaşmanın tam metni için bkz. Soysal, s. 41-47; Bozkurt, s. 73-78
53 Gürün, s. 70
54 Atnur, s. 443-444
55 Antlaşmanın özgün hâlinde, “muhtar bir arazi” tabiri yer almaktadır.
56 Bkz. Atnur, s. 443-446
57 Soysal, s. 39
584
sonrasında, Güney Kafkasya’da bağımsızlığını yeniden kazanan bu devletlerle ilişkilerde, Türkiye ve Azerbaycan
açısından Kars Antlaşması önemli bir araç olmuştur. Bu da göstermektedir ki zamanında kayıt altına alınan ve
taahhüt edilen hususlar, devletlerin geleceğini önemli oranda etkilemektedir.
Her üç antlaşma değerlendirildiğinde, ortaya şöyle bir tablo çıkmaktadır. Moskova Antlaşması’nın 3.
maddesiyle Kars Antlaşması’nın 5. maddesi, özünde birbirinin muadilidir. Bu maddeler çerçevesinde, Nahçıvan’da
TBMM Hükümeti’nin himayesi sona ermiş ancak bölge, Azerbaycan sınırları içinde kalmıştır. Bununla birlikte
Azerbaycan, Nahçıvan’ın himayesini üçüncü bir devlete bırakmama yükümlülüğü altına girmiştir. Öte yandan
Nahçıvan, özerk bir bölge haline gelmiştir. Dolayısıyla Azerbaycan sınırları içinde özerk bir bölge niteliği kazanan
Nahçıvan, Azerbaycan’daki merkezî hükümetle ilişkilerinde, diğer idarî birimlere göre farklılık taşıyacaktır.
Nahçıvan’a özerk bölge statüsü verilmekle birlikte bu statünün çerçevesi belirlenmemiştir. Bu durumda,
özerkliğin sınırları Azerbaycan tarafından belirlenecektir.
Gümrü, Moskova ve Kars Antlaşmalarıyla belirlenen statü birlikte değerlendirildiğinde, Gümrü
Antlaşması’nda düzenlenmiş olan Nahçıvan ile ilgili hükümler, Moskova ve Kars Antlaşmaları ile ortadan kalkmış
olmaktadır. Bununla birlikte Moskova ve Kars Antlaşmaları ile belirlenen statünün ortadan kalkması durumunda,
bir önceki hüküm yani Gümrü Antlaşması devreye girecektir. Böylesi bir durumda, Gümrü Antlaşması’nın 2.
maddesine göre Nahçıvan’da bir halk oylaması yapılacak ve Nahçıvan’ın statüsü, bu halk oylamasının sonucuna
göre belirlenecektir. Yine aynı maddeye göre bahsi geçen halk oylaması gerçekleşene kadar Nahçıvan, Türkiye’nin
himayesi altına girecektir. Dolayısıyla Nahçıvan’da Azerbaycan’ın hükümranlık hakkını kaybetmesi durumunda
ve/veya Moskova ile Kars Antlaşmalarında belirlenen statünün değişmesi halinde, gerçekleştirilecek halk
oylamasına kadar Türkiye’nin Nahçıvan üzerinde himaye hakkı olacaktır.
4.2. Statünün Mevcut Durumu
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin bugünkü statüsünün diğer önemli bir ayağı da Azerbaycan iç hukukudur.
Tarihî temellere dayanan ve yukarıda ele alınan bu statünün çerçevesi, Azerbaycan Anayasası ve Nahçıvan Özerk
Cumhuriyeti Anayasası tarafından belirlenmiştir. Aşağıda her iki düzenlemeye de yer verilecektir.
4.2.1. Azerbaycan Anayasası
Azerbaycan Anayasası’nın 134.-141. maddeleri, “Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti” başlığı altında, Nahçıvan
Özerk Cumhuriyeti’nin statüsünü ve Azerbaycan iç hukukundaki yerini düzenlemektedir 58. 134. maddeye göre
Azerbaycan Cumhuriyeti’nin ayrılmaz bir parçası olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, Azerbaycan Cumhuriyeti’ne
bağlı özerk bir devlettir ve statüsü de Azerbaycan Anayasası ile belirlenmiştir. Aynı maddenin 5. fıkrasında
belirtilen bir diğer husus ise Azerbaycan Anayasası’nın, kanunlarının, Azerbaycan Cumhurbaşkanı fermanlarının
ve Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu kararlarının Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ülkesinde de bağlayıcı bir
nitelik taşımasıdır. Aynı şekilde Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin kabul ettiği anayasa, yasa ve kararlar da fıkrada
bahsi geçen düzenlemelere aykırılık teşkil edemez. Bu hükümlerin doğal bir sonucu niteliğindeki 6. fıkrada da
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası’nın Azerbaycan Cumhurbaşkanı eliyle Azerbaycan Millî Meclisi’ne
sunulacağı ve anayasa kanunu ile onaylanacağı ifade edilmiştir.
Azerbaycan Anayasası’na göre Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde kuvvetler ayrılığı sistemi vardır. 135.
maddeye göre Âli Meclis, Bakanlar Kurulu ve mahkemelerden oluşan yasama-yürütme-yargı düzeni içinde, bahsi
geçen organlar, kendi yetki alanı içinde bağımsızdırlar. Yasama organı olan Âli Meclis, 137. maddede belirtildiği
üzere 45 üyeden oluşur ve görev süresi 5 yıldır. Âli Meclis, Âli Meclis Başkanı’nın ve onun yardımcılarını seçer.
Azerbaycan Anayasası’nın 137. maddesine göre Âli Meclis Başkanı yüksek görevli kişidir yani Nahçıvan Özerk
Cumhuriyeti içinde en yetkili makamın sahibidir.
Azerbaycan Anayasası’nın 148. maddesine göre yasama sistemi, Azerbaycan yasama sistemine uygun olmak
zorunda olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Âli Meclisi’nin yasama yetkileri, 138. maddede sıralanmıştır. Maddeye
göre Âli Meclis seçimler, vergiler, ekonomik gelişme politikası, sosyal güvenlik, çevrenin korunması, turizm, sağlık,
bilim ve kültür alanlarında kanun yapma yetkisine sahiptir. Ayrıca 139. maddede belirtilen Nahçıvan Özerk
Cumhuriyeti Âli Meclisi’nin çalışma düzeni, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin bütçesinin onaylanması, Nahçıvan
Özerk Cumhuriyeti’nin ekonomik ve sosyal programlarının onaylanması, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti
Başbakanı’nın göreve atanması ve görevden alınması, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu’nun
onaylanması ve Bakanlar Kurulu’na güvenoyu verilmesi konularında karar alma yetkisi de yine Nahçıvan Özerk
Cumhuriyeti Âli Meclis’e aittir. Temel yetkileri bu şekilde belirlenmiş olan Âli Meclis’in bir diğer yetkisi de
58 Azerbaycan Anayasası için bkz. Azerbaycan Respublikasının Milli Meclisi Resmî İnternet Sayfası,
http://www.meclis.gov.az/?/az/topcontent/2, (01.09.2016)
585
Azerbaycan Anayasası’nın 96. maddesine göre Azerbaycan Millî Meclisi’ne kanun teklifi sunma yetkisidir.
Maddeye göre bu teklif, 2 ay içinde oylanır. Eğer teklifin, acil bir nitelik taşıdığı ilân edilmişse bu süre, 20 gündür.
140. madde, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin yürütme organı olan Bakanlar Kurulu’nu düzenlemektedir.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Başbakanı’nın önerisi üzerine Âli Meclis tarafından onaylanan Bakanlar Kurulu’nun
başı Başbakan’dır. Başbakan ise Azerbaycan Cumhurbaşkanı’nın önerisi üzerine Âli Meclis tarafından atanır.
Bakanlar Kurulu bütçeyi hazırlar, Âli Meclis’in onayına sunar ve bütçe harcamalarını gerçekleştirir. Ekonomik
programların ve sosyal politikaların hayata geçirilmesini temin etmekle yetkili olan Bakanlar Kurulu, Azerbaycan
Cumhurbaşkanı tarafından kurulun yetki alanı içine bırakılan konularda da karar alabilir.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin yargı organlarıyla ilgili bir düzenlemenin bulunmadığı Azerbaycan
Anayasası’nda, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile ilgili bu kısımdaki son madde olan 141. maddede ise yerel
yürütme organları düzenlenmiştir. Buna göre yerel yürütme organlarının başkanları, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti
Âli Meclis Başkanı’nın önerisi üzerine Azerbaycan Cumhurbaşkanı tarafından atanır.
4.2.2. Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası
Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası’nın 134. maddesinin 5. fıkrası gereğince Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti
Anayasası, Azerbaycan Anayasası hükümlerine uygun olarak hazırlanmıştır 59. Azerbaycan Anayasası’nda Nahçıvan
Özerk Cumhuriyeti’ne tanınan statü çerçevesinde hazırlanan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası’nda özerklik
statüsü, belirleyici hukuk kuralı olan Azerbaycan Anayasası çerçevesinde daha da somutlaştırılmış ve
ayrıntılandırılmıştır. Aşağıda, bu statü ele alınacak ancak Azerbaycan Anayasası’nda belirtilen hükümler
tekrarlanmayacak, sadece Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası’nda dikkat çeken düzenlemelere yer
verilecektir.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası’nın Giriş kısmında ve 1. maddede, Azerbaycan Anayasası’ndan farklı
olarak Moskova ve Kars Antlaşmalarına atıf yapılmıştır. Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin özerklik statüsünün tarihî
dayanağına yapılan bu göndermenin yanında, bu statünün Sovyetler Birliği döneminde de devam ettiği
vurgulanmıştır. Dolayısıyla bağımsız Azerbaycan Devleti’nin de bu statüye sadık kaldığı işaret edilmektedir.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası’nın 3. maddesinde, kuvvetler ayrılığı ilkesinin bulunduğu ve bu
kapsamda Âli Meclis’in, Bakanlar Kurulu’nun ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti mahkemelerinin yasama, yürütme
ve yargı organlarını teşkil ettiği ifade edilmiştir. Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası, Azerbaycan
Anayasası’nda yasama ve yürütme alanlarında verilmiş yetkileri tekrarlamış ve detaylandırmıştır. Azerbaycan
Anayasası’nda, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin yasama organı olan Âli Meclis ile ilgili belirtilmeyen önemli bir
husus vardır ki bu da Âli Meclis Başkanı’na verilen bir yetkidir. Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası’nın 5.
maddesine göre Âli Meclis Başkanı, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin yetkilendirildiği ve yukarıda belirtilen
alanlarda, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ni dış ilişkilerde temsil etme hakkına sahiptir.
Yukarıda ele alındığı üzere Azerbaycan Anayasası, ayrı bir madde olarak Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin
yargı organlarından bahsetmemiştir. Bu sebeple Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası, yargı organlarıyla ilgili
olarak 43. ve 46. maddeler arasında detaylı düzenlemeler yapmıştır. Bu kapsamda, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti
Anayasası’nın 43. maddesine göre Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin yargı organları Âli Mahkeme, İktisat
Mahkemesi, Genel Mahkemeler ve İhtisas Mahkemeleridir. Bu mahkemelerin görev ve yetki alanı, bahsi geçen
maddelerde ayrıntılı bir şekilde ve ayrı ayrı belirlenmiştir.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası’nın 47. maddesine göre en üstün hukuk kuralı olan anayasanın
değiştirilebilmesi için 45 sandalyeli Âli Meclis’te 35 oy gerekmektedir. 50. maddede belirtilen bu karar yeter
sayısının yanında aynı maddede, anayasa değişiklikleri için gerekli usûlî meselelere de yer verilmiştir. Buna göre
anayasa değişiklikleri için iki görüşme yapılmaktadır. İki görüşme arasında ise 3 aylık bir süre kabul edilmiştir.
Kabul edilen değişiklikler, Âli Meclis Başkanı’nın imzasıyla onaylanmak üzere Azerbaycan Millî Meclisi’ne
sunulmak durumundadır. Bu çerçevede değinilmesi gereken son husus, yine 50. maddede yer almaktadır. Buna
göre değişiklikler, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası’nın asıl metnine aykırı olmamalıdır.
4.3. Anayasalarda Yer Alan Statünün Değerlendirilmesi
Azerbaycan Anayasası’nda Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile ilgili bölümde yer alan maddeler ve Nahçıvan
Özerk Cumhuriyeti Anayasası birlikte değerlendirildiğinde, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin statüsünün açık bir
şekilde belirlendiği görülmektedir. Bu statü, Moskova ve Kars Antlaşması’nda belirtilmiş olan özerkliktir. Söz
59 Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası için bkz. Azerbaycan Respublikasının Milli Meclisi Resmî İnternet Sayfası,
http://www.meclis.gov.az/?/az/topcontent/24, (04.09.2016)
586
konusu antlaşmalarda “özerk bir bölge” tabiri yer almaktadır. Üniter bir devlet olmasına rağmen Azerbaycan,
“özerk bölge”den daha üstün bir durum olan “özerk devlet” şeklinde bir statü belirlemiştir. Dolayısıyla
antlaşmaların özüne sadık kalınmış ve hatta Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin statüsü daha ileri bir boyuta
taşınmıştır. Bu çerçevede dikkat çeken husus, Azerbaycan Anayasası’nda, belirlenen statüyle ilgili olarak Moskova
ve Kars Antlaşmalarına herhangi bir açık veya dolaylı atfın yapılmamış olmasıdır. Böyle bir hukukî yükümlülük
olmamakla ve mevcut hâliyle Azerbaycan Anayasası, antlaşmalardaki statüyü tesis etmiş olmakla birlikte
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası’nda, bahsi geçen antlaşmalara açık atıf yapıldığı görülmektedir.
Statüyle ilgili dikkat çeken bir diğer husus, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası’nın 50. maddesinde
düzenlenmiş olan anayasa değişiklikleriyle ilgilidir. Anayasada değişiklik yapılmasını mümkün kılan bu maddede,
yapılacak değişikliklerin Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası’nın asıl metnine aykırı olmaması gerektiği ifade
edilmiştir. Anayasada asıl metnin ne olduğuna dair bir hüküm bulunmamakla birlikte bu ifadelerin Nahçıvan
Özerk Cumhuriyeti’nin statüsüyle alakalı olduğu sonucunu çıkarmak mümkündür. Bu durumda değişiklik teklifi,
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin statüsünü değiştirmeye yönelik olamaz. Gerek Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti
Anayasası’nın gerekse Azerbaycan Anayasası’nın lafzından ve ruhundan böyle bir kanaat uyanmaktadır.
Özerk devlet niteliği verilen Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin temel devlet organları ve yetkileri, her iki
anayasada da sıralanmıştır. Çerçeve norm olan Azerbaycan Anayasası’ndaki hükümler, Nahçıvan Özerk
Cumhuriyeti Anayasası’nda somutlaştırılmış ve ayrıntılandırılmıştır. Burada dikkat çeken husus, Azerbaycan
Anayasası’nda yargı organlarından ayrıca bir madde altında bahsedilmemiş olmasıdır. Yargı organlarıyla ilgili
düzenleme, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası’nda detaylı bir şekilde yer almaktadır.
Azerbaycan Anayasası’na bakıldığında, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin yasama ve yürütme organlarının
yetkilerinin sınırlı olduğu görülmektedir ki bu durum da yukarıda bahsedildiği üzere, özerk devletin yetkileri
çerçevesinde doğaldır. Zira özerklikte, karar alma ve uygulama yetkisi bulunmakla birlikte bu yetki, sınırsız
olmayıp merkezî devlet eliyle belirlenmektedir. Özerk birimler de bu yetki alanı içinde, sahip oldukları yetkileri
kullanabilmektedir.
Her iki anayasaya bakıldığında, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ne tanınan özerkliğin siyasî özerklik olduğunu
söylemek mümkündür. Yukarıda ifade edildiği üzere siyasî özerklik veya diğer adıyla bölgesel özerklik, bir bölgeye
ve bu bölgede yaşayan vatandaşlara merkezî hükümet eliyle tanınmış sınırlı yasama, yürütme ve yargı yetkilerinin
tanındığı bir statüdür. Bu statü, bir devletin egemenlik yetkisi çerçevesinde, sınırlarını kendisinin belirlediği bir
durumdur. Nitekim statüsü uluslararası antlaşmalara bağlı olarak ortaya çıkmış ve tarihî süreklilik içinde devam
etmiş olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin sahip olduğu yetkiler, her üç erk için de geçerlidir ve çerçevesi
Azerbaycan Devleti tarafından belirlenmiştir. Bu sınırlar içerisinde karar alma ve uygulama yetkisinin olduğu da
anlaşılmaktadır. Ayrıca tanınmış olan özerklik statüsü, üniter devlet modeli içinde yerel yönetimlere tanınmış
idarî özerklik olmayıp doğrudan doğruya özerk devlet statüsüdür. Öte yandan her iki anayasada da kültürel
özerklikle ilgili hükümlere rastlanmamaktadır. Bu da gayet doğaldır zira Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ahalisi, etnik
ve millî kimlik açısından bağlı bulunduğu Azerbaycan’dan farklı bir özellik taşımamaktadır. Nüfusunun % 99.5’i
Azerbaycan Türkü’dür ve hatta bu oran, Azerbaycan’ın Nahçıvan dışındaki nüfusundan bile daha türdeş
(homojen) bir durumu göstermektedir60. Zaten Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti sınırları içinde yaşayanlar,
Azerbaycan Devleti vatandaşı olmaları münasebetiyle Azerbaycan iç hukukundan kaynaklanan her türlü hakka
doğal olarak sahiptirler. Ayrıca kültürel kimlikleri farklı olmadığı için de herhangi bir yeni kültürel hak tanınması
gerekli değildir. Bu yönde bir toplumsal beklenti ve talep de bulunmamaktadır.
Sonuç
Egemen bir devlet sınırları içinde tesis edilen ve uluslararası hukuk açısından genel olarak uzlaşılmış bir
tanıma sahip olmayan özerklik, her devletin kendi egemenlik yetkisi çerçevesinde sınırlarını belirlediği bir
kavramdır. Bu yönüyle bakıldığında, uluslararası müdahalenin mümkün olmadığı ve bir devletin kendi iradesinin
temel belirleyici olduğu bir duruma işaret eder.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, Azerbaycan sınırları içinde yer alan özerk bir devlettir. Bu özerklik, Moskova ve
Kars Antlaşmaları ile ortaya çıkmış ve 1921’den bu yana tarihî temeline uygun olarak kesintisiz bir şekilde devam
etmiştir. Günümüzde, bu tarihî temelden hareketle Azerbaycan Anayasası tarafından şekillendirilmiş olan statü,
çerçeve düzenleme olan Azerbaycan Anayasası’nın belirlediği yetki alanı içinde Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti
Anayasası eliyle somutlaştırılmıştır. Bu statünün içeriği ve işleyişi, tamamıyla Azerbaycan Devleti tarafından
60 Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin etnik yapısıyla ilgili olarak bkz. Zaman, s. 53-54
587
belirlenmiş ve iç hukuk kuralı olarak kayıt altına alınmıştır. Dolayısıyla iç hukuk boyutu bakımından Azerbaycan,
egemen devlet olma vasfının tabiî bir sonucu olarak özerklik statüsünü ve sınırlarını kendi iradesiyle belirlemiştir.
Bilindiği üzere Nahçıvan, eksklav niteliği taşımakta yani fiziken Azerbaycan ile toprak bütünlüğü olmayan bir
durum içinde bulunmaktadır. Bununla birlikte demografik ve kültürel açıdan Azerbaycan ile özdeş bir yapıdadır.
Merkezî hükümet ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasında herhangi bir sorun yoktur. Bu sebeple bazı
kaynaklarda, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin statüsü, sıra dışı ve sembolik bir özerklik örneği ya da özerklik
benzeri bir iktidar paylaşımı olarak gösterilmektedir61. Zira dünyadaki örneklerde siyasî özerklik daha çok ilgili
coğrafyadaki hâkim nüfustan farklı etnik grupların meskûn olduğu bölgeye verilen ve/veya bu bölgedeki farklı
etnik topluluklardan birine veya birkaçına yönelik olarak kabul edilen statüdür. Bu yönüyle bakıldığında, Nahçıvan
Özerk Cumhuriyeti’nin statüsü için sembolik tabiri kullanılabilir. Bununla birlikte özerklik kavramı, doğası ve
felsefesi gereği bir devletin kendi iradesiyle belirlediği veya belirlemediği bir statü olması, böyle bir statü kabul
etmişse bu statünün hukukî zeminini de yine kendi egemenlik yetkisi çerçevesinde çizmesi bakımından da
alabildiğine sınırsız ve geniş bir alanı kapsamaktadır. Dolayısıyla örneklerin belirli özellikler çerçevesinde
yoğunlaşmış olması, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti örneğinin sembolik veya atipik olması sonucunu doğurmaz.
Tam tersine, özerklikteki her farklı örnek, kendine has olma özelliği taşımakla birlikte özerklik kavramıyla
uyumluluk gösterir ve bu çerçevede sıra dışı ya da sembolik olarak kabul edilmemelidir. Aksi takdirde, hukukî
açıdan kabul edilen ilkelere ters bir durum ortaya çıkar ve uluslararası hukukun temel kişisi olan devletlerin
egemen olma vasfı zedelenir. Bu sebeple ülkemizde zaman zaman yapılan özerklik tartışmalarında, özerkliğin bu
karakteri ve zemini dikkate alınmalıdır. Aksi bir eğilim, hem özerklik kavramının içinin boşaltılmasına ve kavramın
çarpıtılmasına hem de Türk kamuoyunun yanlış bilgilendirilmesine yol açar.
Kaynakça
Akermark, Athanasia Spiliopoulou. "The Procedural Position of Autonomous Regions Before International
Judicial and Quasi Judicial Organs", Autonomy: Applications and Implications, Edited by Markku Suksi, The Hague:
Kluwer Law International, 1998, s. 139-150
Akgül, Mehmet Emin. İdari Örgütlenme ve Siyasi Yönetim İlkesi Olarak Özerklik Kavramı, Ankara: Turhan
Kitabevi, 2013
Atay, Ender Ethem. İdare Hukuku, Ankara: Turhan Kitabevi, 2012
Atnur, İbrahim Ethem. Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahçıvan (1918-1921), Ankara: Türk
Tarih Kurumu Basımevi, 2001
Bayur, Hikmet. Türkiye Devletinin Dış Siyasası, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1995
Benedikter, Thomas. Modern Özerklik Sistemleri-Dünya Özerklik Örnekleri (Çevirenler: Hülya Türker,
Mehmet Salim, Özgür Demirel, S. Erdem Türközü, Ümit Kaya, Yasemin Salar), Ankara: Nika Yayınevi, 2014
Bingöl, Bilge. Üniversite Özerkliği, Ankara: Sistem Ofset Yayıncılık, 2013
Bozkurt, Enver. Türkiye’nin Uluslararası Hukuk Mevzuatı, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2003
Chen, Albert, H., Y. “Some Reflections on Hong Kong’s Autonomy”, Hong Kong Law Journal, V. 24, 1994, N.
2, s. 173-180
Cin, Turgay. Yunanistan’daki Türk Azınlığın Hukuki Özerkliği, Ankara: Orion Kitabevi, 2009
Cornell, Svante E. Autonomy and Conflict: Ethnoterritoriality and Separatism in the South Caucasus-Cases in
Georgia, Stockholm: Elanders Gotab, 2002
Dinstein, Yoram. “Autonomy Regimes and International Law”, Villanova Law Review, Volume 56, 2011,
Number 3, s. 437-453
Eide, Asbjorn ve diğerleri. “Cultural Autonomy: Concept, Content, History and Role in the World Order”,
Autonomy: Applications and Implications, Edited by Markku Suksi, The Hague: Kluwer Law International, 1998, s.
251-276
Ghai, Yash. “Introduction: Nature and Origins of Autonomy”, Practising Self-Government: A Comparative
Study of Autonomous Regions, Edited by Yash Ghai and Sophia Woodman, New York: Cambridge University
Press, 2013, s. 1-31
Gönlübol, Mehmet ve Sar, Cem. Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), Ankara: Atatürk Kültür, Dil
ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, 2013
Gözübüyük, Şeref ve Tan, Turgut. İdare Hukuku, Cilt I, Genel Esaslar, Ankara: Turhan Kitabevi, 2013
Günday, Metin. İdare Hukuku, Ankara: İmaj Yayınevi, 2013
Gündüz, Aslan. Milletlerarası Hukuk, Reşat Volkan Günel (Editör), İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, 2014
61 Örnek olarak bkz. Svante E. Cornell, Autonomy and Conflict: Ethnoterritoriality and Separatism in the South Caucasus-Cases
in Georgia, Stockholm: Elanders Gotab, 2002, s. 104; Benedikter, s. 425; Zaman, s. 98
588
Gürün, Kâmuran. Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010
Hannum, Hurst and Lillich, Richard, B. “The Concept of Autonomy in International Law”, American Society of
International Law, Vol. 74, October 1980, No. 4, s. 858-889
Heintze, Hans-Joachim. “On the Legal Understanding of Autonomy”, Autonomy: Applications and
Implications, Edited by Markku Suksi, The Hague: Kluwer Law International, 1998, s. 7-32
http://www.meclis.gov.az
http://www.tdk.gov.tr
http://www.un.org
Keskin, Funda. “Anklav ve Eksklav Kutusu”, Türk Dış Politikası-Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler,
Yorumlar, Cilt I: 1919-1980 (Editör: Baskın Oran), İstanbul: İletişim Yayınevi, 2005
Kozanoğlu, Gonca. Üniter Devlet Modelinde Mahalli İdarelerin Özerkliği İlkesi, Ankara: Adalet Yayınevi, 2015
Lapidoth, Ruth. “Autonomy: Potential and Limitations”, International Journal on Gorup Rihgts 1, 1994,
Kluwer Academic Publishers, Netherlands, s. 269-290
Loukacheva, Natalia. On Autonomy and Law, Toronto: Working Paper Series, Institute on Globalization and
the Human Condition, 2005
Rıza Nur, Dr. Rıza Nur’un Moskova-Sakarya Hatıraları, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1991
Sanders, Douglas. “Is Autonomy a Principle of International Law?”, Nordic Journal of International Law,
Volume: 55, 1986, Issues: 1-2, s. 17-21
Soysal, İsmail. Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, I. Cilt (1920-1945),
Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2000
Suksi, Markku. “Sub-State Governance through Territorial Autonomy: On the Relationship between
Autonomy and Federalism”, Political Autonomy and Divided Societies: Imagining Democratic Alternatives in
Complex Settings, Edited by Alain-G. Gagnon and Michael Keating, England: Palgrave Macmillan, 2012, s. 60-77
Tellal, Erel. “1919-1923 Sovyetlerle İlişkiler”, Türk Dış Politikası-Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular,
Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980 (Editör: Baskın Oran), İstanbul: İletişim Yayınevi, 2005, s. 155-177
Tkacik, Michael. “Characteristics of Forms of Autonomy”, International Journal on Minority and Group
Rights 15, 2008, No. 2/3, s. 369-401
Wiberg, Matti. "Political Autonomy: Ambiguities and Clarifications", Autonomy: Applications and
Implications, Edited by Markku Suksi, The Hague: Kluwer Law International, 1998, s. 43-57
Wolff, Stefan. Approaches to Conflict Resolution in Divided Societies-The Many Uses of Territorial Self-
Governance, Exeter: University of Exeter-Exeter Centre for Ethno-Political Studies, 2010
Yıldırım, Dursun ve Özönder, M. Cihat. Karabağ Dosyası, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü
Yayınları, 1991
Zaman, Serhat. Siyasi Coğrafya Açısından Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, Ankara: Pegem Akademi, 2014
589
AKTİF İŞGÜCÜ PİYASASI POLİTİKALARI BAĞLAMINDA TÜRKİYE VE AZERBAYCAN
İŞGÜCÜ PİYASALARININ KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ
Özgür ÖNGÖRE*
Özet
Türkiye ve Azerbaycan işgücü piyasalarının benzer, farklı, güçlü ve sorunlu yönleri üzerinde durulmuş
böylece ekonomik kalkınma ve toplumsal refahın artması için gerekli görülen aktif politikaların her iki ülke için
nasıl şekillenmesi gerektiği el edilen bulgular ışığında ele alınmıştır. İstihdamın ve işgücüne katılma oranlarının
Türkiye’ye göre Azerbaycan’da daha yüksek olduğu görülmüştür. İki ülkenin işgücü piyasası cinsiyet faktörü
açısından karşılaştırıldığında, Türkiye’de var olan kadın ve erkek işgücüne katılma oranı farkının Azerbaycan için
geçerli olmadığı saptanmıştır. Türkiye’de kayıt dışı istihdam cinsiyet farkı gözetmeksizin yüksek çıkmıştır.
Azerbaycan’da ise kayıt dışı istihdamın daha çok kadınlarda yoğunlaştığı saptanmıştır. Farklı düzey ve boyutlarda
da olsa toplumsal cinsiyet eşitsizliği iki ülke için de geçerlidir. Toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması için eğitim
programlarının aktif işgücü piyasası politikalarının ötesinde sosyal politika kapsamında değerlendirilmesi ve
cinsiyet ayrımcılığının toplumsal bir risk olarak algılanması önemlidir.
Yaygın kayıt dışı istihdam, düşük ücret düzeyleri ve adaletsiz gelir dağılımının her iki ülkede görülen ortak
yapısal sorunlar olduğu bulunmuştur. Katma değeri yüksek ürünler üretmek bu yapısal sorunların çözümü için
zorunludur. İşletmelerin ürünlerden elde edecekleri gelir düzeyi artacağından, çalışanların ücretleri, sigortası ve
sendikalaşması gibi bireysel ve sosyal haklar işveren açısından karşılanabilir hale gelecektir. Sınırlı kaynaklara
sahip ve daha çok küçük ve orta ölçekli işletmelerin (KOBİ) hakim olduğu Türkiye ve Azerbaycan gibi gelişmekte
olan ekonomilerde, araştırma ve geliştirme (ARGE) faaliyetlerine ihtiyaç vardır. Teknokentler ve üniversite sanayi
işbirlikleri gibi yatırımlar, gerekli teknolojilerin geliştirilmesi ve üretime kazandırılması açısından büyük önem arz
etmektedir.
Aktif işgücü piyasası politikaları bağlamında girişimciliğin desteklenmesi, teknolojiye dayalı üretim araçlarını
kullanabilecek nitelikli işgücünün hizmet, sanayi ve tarım sektörleri için yetiştirilmesi ve yetişen işgücünün
çalışabileceği insana yakışır işlerin yaratılması öncelikli bir gerekliliktir.
Giriş
Dost ve kardeş ülke olan Türkiye ve Azerbaycan’ın işgücü piyasaları, ekonomik göstergeler ışığında
karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Türkiye ve Azerbaycan işgücü piyasalarının benzer, farklı, güçlü ve sorunlu
yönleri üzerinde durulmuştur. İki ülke işgücü piyasasında saptanan benzer ve farklı sorunların giderilmesine katkı
sağlayabilecek aktif işgücü piyasası politikaları üzerinde yoğunlaşılmıştır. Ekonomik kalkınma ve toplumsal refahın
artması için gerekli görülen aktif işgücü piyasası politikaları, Türkiye ve Azerbaycan açısından ele alınmıştır.
Aktif işgücü piyasası politikaları, işsizlerin işgücü piyasasında iş bulmalarını ve işe yerleşmelerini
kolaylaştırmayı amaçlayan politikalardır. Bu politikaların içerisinde kişinin kendi işini kurmasını sağlayan bağımsız
çalışma programlarından, nitelik kazandıran mesleki eğitim programlarına kadar geniş bir çeşitlilik mevcuttur
(Kapar, 2005).
Bu araştırmada Türkiye ve Azerbaycan işgücü piyasalarının karşılaştırmalı analizini yapabilmek için makro
ekonomik göstergelerden içerisinde yer alan istihdam, işgücüne katılım, Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH), ücret ve
işsizlik verilerinden faydalanılmıştır. Elde edilen bulgular ışığında aktif işgücü piyasası politikalarının bugünü ve
geleceği iki ülke açısından tartışılmıştır.
1.İstihdamın Genel Yapısı
Kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfus1 içerisinde yer alan ücretli, maaşlı, yevmiyeli, kendi hesabına,
işveren ya da ücretsiz aile işçisi olarak iktisadi faaliyette bulunan kişiler ile referans haftasında çeşitli nedenlerle
* Öğr. Gör. Dr., Kastamonu Üniversitesi.
590
işinin başında bulunamayanlar, istihdam edilen nüfus olarak tanımlanmaktadır. İstihdamın, kurumsal olmayan
çalışma çağındaki nüfus içindeki oranına ise istihdam oranı denir (TÜİK, 2011).
Türkiye’nin istihdam verileri incelendiğinde istihdam oranı % 45.5 olarak saptanmıştır. Zamana bağlı eksik
istihdam oranı (haftada 35 saatten az çalışanların oranı) % 2.1 olarak belirlenmiştir (ILOSTAT, 2015). Zamana bağlı
eksik istihdam edilenler, ulusal düzeyde belirlenen normal çalışma süresinden az çalışan ve daha fazla süre
çalışmak istediğini belirten ve mümkün olduğu takdirde daha fazla çalışmaya başlayabilecek olan kişilerdir (TÜİK,
2011). Haftada 48 saatten fazla çalışanların oranı % 38.3 olarak bulunmuştur (ILOSTAT, 2015). Türkiye işgücü
piyasasında fazla çalışmanın yaygın olduğu görülmüştür.
Azerbaycan’ın istihdam verileri incelendiğinde istihdam oranı % 61.9 olarak saptanmıştır. Zamana bağlı eksik
istihdam oranı (haftada 35 saatten az çalışanların oranı) % 18.3 olarak saptanmıştır (ILOSTAT, 2015). Çalışma
süreleri ile ilgili veri Azerbaycan için sınırlı düzeydedir. 2010 yılı için 48 saatten fazla çalışmanın Azerbaycan için
sadece % 5.7 olduğu saptanmıştır (ILO, 2012).
Tablo 1. İstihdam Oranları
Göstergeler Türkiye Azerbaycan Yıl
İstihdam Edilen
Nüfusun Oranı (%) 45.5 61.9 2014
Zamana Bağlı
Eksik İstihdam Oranı (%) 2.1 18.3 2014
48 Saatten
Fazla Çalışma (%) 38.3 5.7 2014/2010
Kaynak: ILO, 2012; ILOSTAT, 2015
Her iki ülkenin istihdam verileri karşılaştırıldığında, Azerbaycan’ın istihdam oranın % 16.4 daha fazla olduğu
görülmektedir. Böylece çalışabilir nüfusun iş bulabilme olasılığının, Azerbaycan için belirgin düzeyde daha fazla
olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Azerbaycan’da 35 saatten az çalışanlar % 16.2 oranında Türkiye’den daha fazla
çıkmıştır. Aradaki asgari çalışma sürelerine ilişkin bu belirgin farklılık, kısmi süreli (part time) çalışanların
Azerbaycan’da daha fazla olduğunu göstermektedir. Kısmi süreli çalışma istihdamı arttırması nedeniyle genellikle
önerilen bir istihdam biçimidir. Ancak kısmi süreli çalışmada, kişi tam süreli çalışanlara göre daha kısa süreli
çalıştığı için aldığı ücret de daha az olmaktadır.
Avrupa Birliği (AB) güvenceli esneklik (flexicurity) kavramını 2006 tarihinde yayınladığı Yeşil Belge ile işsizliğe
çözüm olarak önermiştir (Süzek, 2009). Türkiye ve Azerbaycan gibi gelişmekte olan ülkelerin işgücü piyasalarında
ücret düzeylerinin düşüklüğü ve kayıt dışı istihdam gibi yapısal sorunlar göz önünde bulundurulduğunda, kısmi
süreli çalışma gibi esnek çalışma biçimlerinin işsizliğe çözüm sağlayamayacağı açıkça görülmektedir.
Fazla çalışma, bir çalışanın normal çalışma süresinin üzerinde çalışması anlamına gelmektedir (Yücesoy ve
Demir, 2011). Bu yüzden işgücünün bir kısmı, çalışanın uzun saatler boyunca istihdam edilmesinden kaynaklı işsiz
kalmaktadır. Ayrıca fazla çalışma ile normal çalışma süresi aşıldığından çalışanlarda, iş kazası ve meslek hastalığı
riskleri artmaktadır. Gelişmekte olan piyasalarda düşük ücret ve kayıt dışı istihdam yaygın olduğundan,
çalışanların birçoğuna fazla çalışma ücretlerinin ödenmediği de ortadadır.
Kısmi süreli çalışma Azerbaycan’da Türkiye’ye göre belirgin düzeyde daha fazladır. İstihdam oranlarına ilişkin
veriler bir arada değerlendirildiğinde, Türkiye’ye göre Azerbaycan’daki işsizliğin düşük ve istihdamın yüksek
olduğu görülmektedir. Bu farklılığın temel nedeni Türkiye işgücü piyasasında fazla çalışmanın, Azerbaycan işgücü
piyasasında ise kısmi süreli çalışmanın yaygınlığıdır.
1.1.Sektörlere Göre İstihdam
Türkiye’de sanayinin sürükleyici bir sektör olabilmesi ve ekonomik büyümeyi sürdürülebilir kılması için
istihdama, sosyal ve çevresel sorunlara duyarlı bir sanayileşme stratejisine ihtiyaç vardır (Eser, 2014). Bir ülkenin
kalkınmasında ve uluslararası rekabet gücü kazanmasında sanayi politikalarının dolayısıyla sanayi sektörünün
1Üniversiteyurtları, yetiştirme yurtları (yetimhane), huzurevi, özel nitelikteki hastane, hapishane, kışla vb. yerlerde ikamet
edenler dışında kalan 15 ve daha yukarı yaştaki nüfustur (TÜİK, 2011).
591
önemi büyüktür (Kundak, 2015). Sanayi sektörü, diğer sektörlerle olan bağlantısının yanı sıra yarattığı katma
değer ve sağladığı istihdam olanakları ile ekonomik büyümenin kilit sektörü konumundadır (Arisoy, 2008). Sanayi
sektörünün GSYH içindeki payı % 24.1’dir. Hizmet sektöründen (%57.7) sonra GSYH açısından ikinci sırada yer
almaktadır (TÜİK, 2015a). Güçlü bir sanayiye sahip olmadan hizmetler-finans sektörünün etkisinde kalan Türkiye
gibi ülkeler istikrarlı bir büyüme sürecine girememişlerdir (Eser, 2014).
Sanayi sektöründe istihdam edilen işgücünün payı % 27.9’dur (ILOSTAT, 2015). Türkiye Azerbaycan gibi
enerji kaynaklarına sahip olmasa da jeopolitik konumu ve sağlanan istikrar ile birlikte doğu ve batı arasında doğal
bir enerji koridoru haline gelmiştir. Günümüzde Hazar Havzası’nda üretilen petrol ve doğal gaz; Bakü-Tiflis-
Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı ve Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı gibi hatlar ile Türkiye üzerinden Avrupa’ya
pazarlanmaktadır (Açıkgöz, 2011). Tarım sektöründe istihdam oranlı % 21.1, hizmet sektöründe istihdam oranı
ise % 51.1’dir (ILOSTAT, 2015).
Azerbaycan için GSYH içerisindeki en yüksek payın sanayi sektörüne (% 41.5) ait olduğu görülmektedir
(ADİK, 2015a). Ülke ekonomisinin temelini enerji sektörü oluşturmaktadır (Yücekayalı, 2013). Doğal kaynak
rezervleri ile ekonomik açıdan güçlü bir potansiyele sahiptir. Petrol ve gaz üretimi ile bu kaynakların rafine
edilmesi ekonominin temel dayanağıdır. Azerbaycan net petrol ihracatçısı bir ülkedir. Ülkenin petrol ihracatı
sürekli artış göstermektedir (Benli, 2008; Somuncuoğlu, 2011). Dünyanın en eski petrol üreticisinin Azerbaycan
olduğu belirtilmektedir (Benli, 2008).
Azerbaycan ekonomisinde büyük paya sahip olan petrol sanayisi emek-yoğun değildir (Bağırzade, 2011).
Sanayi sektöründe istihdam edilen işgücünün payı % 14.3’tür (ILOSTAT, 2015). Hizmet sektörü (% 33.4) GSYH
açısından sanayi sektöründen (% 41.5) sonra ikinci sırada yer almaktadır. Düşük istihdam oranına rağmen petrol
sanayinin Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH) içindeki payı % 39’dur. Petrol dışı sektörlerin GSYİH içindeki payı ise %
61’dir (ADİK, 2015a).
Tarım ise Azerbaycan ekonomisinin petrolden sonra ikinci sırada yer alan önemli bir sektörüdür (DEİK, 2013;
Huseyn, 2011). Toplam işgücünün % 36.8’i tarım sektöründe istihdam edilmektedir (ILOSTAT, 2014). Ancak GSYH
içerisinde tarımın payı % 5.3 oranında kalmaktadır (ADİK, 2015a). Hizmet sektörü ise % 48.9’luk pay ile istihdamın
en çok olduğu alandır (ILOSTAT, 2015). Azerbaycan ekonomisi enerji sektörüne bağımlı büyüme göstermektedir.
Ülke ekonomisinin sadece petrol ve doğalgaz gelirlerine bağımlı bir durumdan çıkarılması için diğer sektörlerin
geliştirilmesi ve ekonomik yapının çeşitlendirilmesi Azerbaycan hükümetinin önceliğidir (Coşkun, 2013).
Tablo 2. Sektörlere göre İstihdam Oranları
Tarım Sektöründe İstihdam 21.1 36.8 2014
Edilenlerin Oranı (%)
Sanayi Sektöründe İstihdam 27.9 14.3 2014
Hizmet Sektöründe İstihdam 51.1 48.9 2014
Kaynak: ILOSTAT, 2015
Azerbaycan büyük ölçüde gelir sağladığı enerji sektörü dışındaki diğer sektörlerde yetersiz kalmaktadır.
Türkiye, Azerbaycan’a göre daha fazla sektörde önemli yatırımları olan bir ülkedir. Ancak üretilen ürün ve
hizmetler yeterli düzeyde katma değer yaratmamaktadır. Kısaca Türkiye ve Azerbaycan açısından ARGE
faaliyetlerinin çoğaltılması ve teknolojiye yatırım yapılması öncelikli bir gerekliliktir. Böylece yetişmiş işgücünün,
yurtiçinde istihdamı da söz konusu olacaktır. Nitelikli işgücünün uygun iş bulmadaki zorluklar nedeniyle beyin
göçü ile gelişmiş ülkelere yerleşmesi karşılaşılan bir sorundur. Beyin göçünün durması hatta tersine beyin
göçünün sağlanması ancak ARGE faaliyetlerine gereken önemin verilmesi ve katma değeri yüksek ürünlerin
üretilmesi ile mümkün olabilir.
Tablo 3. Sektörlere göre GSYH Oranları
Tarım Sektörünün GSYH 7.1 5.3 2014
İçerisindeki Payı (%)
592
Sanayi Sektörünün GSYH 24.1 41.5 2014

Hizmet Sektörünün GSYH 57.7 33.4 2014
Net Vergilerin GSYH İçerisindeki 11.0 7.3 2014
Payı (%)
Kaynak: ADİK, 2015a; TÜİK, 2015a
Azerbaycan ekonomisi için tarımsal kalkınma son yıllarda tartışılsa da ekonomik refah düzeyinin artması ve
petrol sanayisine olan bağımlılığın ortadan kalkabilmesi için tarım sektörünün tek başına yetersiz kalacağı
ortadadır. Daha önce belirtildiği gibi Azerbaycan yoğun tarımsal nüfusu ile düşük tarımsal katma değer yaratan
bir ülke konumundadır.
Türkiye için tarım sektörü değerlendirildiğinde, Türkiye’nin geniş tarım alanlarına sahip bir ülke olmasına
rağmen tarımda verimliliğin düşük, üretim maliyetlerinin ise yüksek olduğu söylenebilir (Gülçubuk, 2005). Tarım
sektörünün GSYH içindeki payı % 7.1’dir (TÜİK, 2015a). Tarımsal yöntemlerin geliştirilmesi ve makine yoğun
tarımın gelişmesi tarımsal nüfusun azalması durumunda (Çakman ve Başaran, 2011) her iki ülke için muhakkak
olumlu sonuçlar doğuracaktır. Ancak tarımsal kalkınmanın sağlayacağı katma değerin gelişmiş bir ülke ideali için
tek başına yeterli olmayacağı bir gerçektir. Ayrıca Azerbaycan için petrol rezervlerinin azalması ile mevcut
ekonominin kötüye gitmesi gibi bir riskte vardır.
Azerbaycan enerji sektörüne bağımlı bir ekonomiye sahipken Türkiye birçok sektörde önemli yatırımları
olan ekonomisini çeşitlendirmiş bir ülkedir. Azerbaycan devlet petrol şirketi (SOCAR), Türkiye’de özelleştirme
kapsamında Türkiye’nin en büyük petrokimya kuruluşu Petkim’i satın almıştır. Petkim, Azerbaycan’ın kendi
petrolünü işleyip katma değeri yüksek ürünler haline getirebileceği bütünleşmiş tesisleri ile limanıyla, tecrübeli
kadrosuyla ve rakipsiz pazar payı ile kriz yıllarında yaptığı en stratejik ve karlı yatırımıdır (Baloğlu, 2010). Ancak
yine de gerçekleştirilen üretim çeşitliliği yeterli düzeyde gelir sağlayamamakta ve ekonomik refah sınırlı düzeyde
kalmaktadır.
Azerbaycan’da faaliyet gösteren 800’ün üzerindeki Türk şirketi tarafından gerçekleştirilen yatırımların
toplam değerinin 3 milyar doları aştığı tahmin edilmektedir. Enerji sektörüne yönelen yatırımlar Türkiye Petrolleri
Anonim Ortaklığı (TPAO) da dahil edildiğinde bu miktar 6 milyar doların üzerine çıkmaktadır (T.C. Dışişleri
Bakanlığı, tb.).
Türk iş adamlarının Azerbaycan’da telekomünikasyondan gıdaya, lokantadan fabrikaya her türlü alanda
yatırımları bulunmaktadır. Azerbaycan’da kurulmuş olan Kafkas Üniversitesi de Türk iş adamları tarafından
yapılan bir üniversitedir. Ayrıca Türk liseleri de mevcuttur (Mikail ve Tazegül, 2012).
Dolaylı vergiler üretim ve ithalata dayalı vergilerdir (EUROSTAT, 2016). Tablo 3’te yer alan vergi kalemleri, iki
ülkeye ait üretim ve ithalat kaynaklı net vergi gelirlerinin yani katma değer ve özel tüketim vergisi gibi dolaylı
vergilerin GSYH içindeki oranını göstermektedir. Buna göre Türkiye, Azerbaycan’a göre sektörlerden daha fazla
oranda (+ % 3.7) dolaylı vergi toplayan bir ülke konumundadır.
1.2.Kayıt Dışı İstihdam
Ekonomilerde kayıt dışı sektörlerin büyümesine paralel olarak standart dışı, a tipik, düzensiz, tehlikeli ve
benzeri kayıt dışı istihdam biçimlerinin yaygınlaştığı da görülmektedir (Hussmanns, 2004). Kayıt dışı istihdam her
iki ülkede işgücü piyasasına ilişkin yaygın yapısal bir sorundur. Türkiye’de kayıt dışı istihdam oranı % 30.6’dır.
Azerbaycan’da ise kayıt dışı istihdam oranı % 26.5’dir. Cinsiyet açısından karşılaştırdığımızda Azerbaycan’da kayıt
dışılığın erkeklere (% 16.6) göre kadınlar (% 41.7) için çok daha büyük bir risk olduğu görülmektedir.
Azerbaycan’da erkeklere göre kadınlarda kayıt dışılığın çok daha yaygın olması, kadınların daha çok çevre işgücü
olarak düşük ücretli ve güvencesiz işlerde tercih edildiği şeklinde yorumlanabilir. Erkekler ise daha güvenceli,
görece yüksek ücretli işlerde daha çok çekirdek işgücü olarak istihdam edildiği sonucuna varılabilir. Türkiye
açısından kayıt dışılığı cinsiyet açısından ele aldığımızda hem kadınlar (% 32.6,) hem de erkekler (% 30.1) için kayıt
dışı istihdamın birbirine yakın ve yüksek olduğu görülmektedir (ILO, 2011). Kısaca Türkiye için kayıt dışılık cinsiyet
farkı gözetmeksizin çözülmesi gereken yapısal bir sorundur.
593
Azerbaycan için kadınların kayıt dışı olarak yaygın çalıştırılması işgücü piyasasına ilişkin ayrımcı bir yaklaşımın
göstergesidir ve bu sorunun çözülmesi toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması açısından gereklidir.
Tablo 4. Kayıt dışı İstihdam Oranları
Türkiye Azerbaycan Yıl
Kadınlarda Kayıt dışı 32.6 41.7 2009
İstihdam Oranı (%)
Erkeklerde Kayıt dışı 30.1 16.6 2009
İstihdam Oranı (%)
Toplam Kayıt dışı İstihdam 30.6 26.5 2009
Oranı (%)
Kaynak: ILO, 2011
Özetle, kayıt dışılık Azerbaycan ve Türkiye işgücü piyasaları için yapısal bir sorundur. Kayıt dışılığın sermaye
ve gelirin az, denetimin ise yetersiz olduğu daha çok küçük ve orta ölçekli işletmelerde yoğunlaştığı bilinmektedir.
Özellikle asgari ücretteki artışlar, ekonomik büyüme ile doğru orantılı olmadığı durumlarda kayıt dışılığın
artması doğal bir sonuçtur. İşletmeler, gelirlerin az olduğu durumlarda, maliyetleri azaltma yoluna gitmek ve
işgücü maliyetlerini azaltmak için de kayıt dışı istihdama yönelmektedirler. Sigorta primlerinin işveren payının
azaltılması, sigortalı çalışan sayısını arttırabilir. Uzun vadede ise katma değeri yüksek ürünlerin üretilmesiyle,
işletmelerin gelirini önemli ölçüde arttırılabilir böylelikle kayıt dışılık da azaltılabilir.
Sigortasız çalışanlar, kayıt dışı istihdam edildikleri için asgari ücretin altında ücret alma riskine maruz
kalmaktadırlar. Aynı zamanda ücretli izin, fazla çalışma ücretleri, emeklilik ve sağlık hizmetlerinden faydalanma
gibi diğer sosyal ve ekonomik haklardan yoksun kalmak kayıt dışılığın diğer olumsuz sonuçları olarak
görülmektedir.
2.Ücret
Toplumların refah düzeylerinin artırılmasına yönelik çabalar, emeğin verimliliğini, istihdamı ve ücreti önemli
hale getirmiştir (Sarıca ve ark., 2015).
Azerbaycan’da 2014’e ait yıllık verilere göre ortalama aylık ücretin, 445 AZN’ye (261 EUR) kadar yükseldiği
görülmektedir. Ortalama ücretin geçen 14 yıllık süreçte 400 AZN (234 EUR) arttığı saptanmıştır (ADİK, 2015b).
Asgari ücret ise 2013 yılı için brüt 105 AZN’ye (62 EUR) kadar çıkmıştır (ILOSTAT, 2015). 2015 yılında ise brüt
asgari ücretin 131 (77 EUR) AZN’ye kadar yükseldiği görülmektedir (ACMB, 2016).
Türkiye’de 2014’e ait yıllık verilere göre ortalama aylık ücretin 2,207 TL (672 Euro) olduğu saptanmıştır
(TÜİK, 2016a). Asgari ücret 2016 yılı için brüt, 1,647 TL (502 EUR), net 1,301 TL’ye (396 EUR) kadar yükseldiği
görülmektedir. Bir önceki asgari ücrete göre 300 TL’lik (91 EUR) belirgin bir artışın olduğu belirlenmiştir (ÇSGB,
2016).
Grafik 1. Gelir Dağılımı ve Ücrete İlişkin Göstergeler
Kaynak: ADİK, 2015b; ILOSTAT 2015; ACMB, 2016; ÇSGB, 2016
594
Azerbaycan zengin doğal kaynaklara sahip bir ülke olmasına rağmen bu zenginliğin çalışanın ücretlerine ve
refahına yansımadığı görülmektedir. Türkiye, ortalama ve asgari ücret açısından Azerbaycan’a göre çok daha
yüksek düzeyde emeği ücretlendirmektedir. Özellikle sanayisi petrol ve doğal gaz ile sınırlı kalan bir ülke olması,
Azerbaycan’ın ulusal gelirini ücretli emeğe yansıtmasını sınırlandırmaktadır. Enerji sektörü dışında imalat sanayisi
gibi diğer sanayi alanlarına da yatırımların yapılması ve sanayide çeşitliliğe gidilmesi Azerbaycan ekonomisi ve
refahı açısından önemli bir gerekliliktir.
Uluslararası mal ve hizmet piyasalarında ücret düzeyinin düşük tutulması ülkeler için üretimde rekabet
üstünlüğü sağlamakta fakat bu durum ücret, refah ve sosyal güvenlik gibi çalışan ile ilgili konularda olumsuz
sonuçlar yaratmaktadır. Türkiye ve Azerbaycan işgücü piyasaları, düşük ücret düzeyleri ile rekabette üstünlük
sağlayan piyasalar içerisinde yer almaktadırlar.
Kişisel gelir dağılımına ilişkin en çok kullanılan göstergelerden biri Gini katsayısıdır. Gini katsayısı, Lorenz
eğrisine bağlı ve eğri ile köşegen arasında kalan alanın, köşegenin altında kalan toplam alan oranına eşittir.
Toplumda, gelir adaletli olarak paylaşılmışsa (herkes aynı gelire sahip olduğu durum, mükemmel eşitlik), Gini
katsayısı “0”a eşit, toplumdaki gelirleri yalnız bir kişi almışsa (bütün gelirin en yüksek gelire sahip olana gitmesi,
mükemmel eşitsizlik) , Gini katsayısı “1” e eşit olmaktadır (OECD, 2012, TÜİK, 2015b). 2013 yılına ait Gini katsayısı
Azerbaycan için 0.337, Türkiye için 0.402 olarak saptanmıştır (UNDP, 2013). Gelir dağılımının hem Türkiye hem
de Azerbaycan açısından adaletsiz olduğu söylenebilir. Gelirin daha adil ve dengeli dağılımına hizmet edecek
sosyal politika ve vergi politikası uygulamalarına ihtiyaç olduğu görülmektedir. Yoksulluk ve işsizlikle mücadele,
istihdam ve girişimciliğin yaygınlaştırılması gibi gelir dağılımını iyileştirici sosyal politika uygulamalarına ağırlık
verilmesi gerekmektedir. Vergi yükünün tüketici lehine iyileştirilmesi ve dolaylı vergilerin azaltılırken doğrudan
vergilerin arttırılması da gelir dağılımı üzerinde olumlu etki yaratacaktır.
3.İşsizliğin Genel Yapısı
Azerbaycan devleti işsizlik ile mücadele etmek amacıyla yeni iş yerlerinin açılmasını, uygun pazar sisteminin
kurulmasını (emek piyasası, meslek değişme kursları vb.) ve işsizlerin sosyal güvenliği için çeşitli önlemler
almaktadır (Elçin ve Ayaz, 2009). Azerbaycan’ın işsizlik oranlarını istikrarlı bir seyirle düşürmeyi başarmış örnek bir
ülkedir. İki ülkenin işsizlik oranları karşılaştırıldığında Azerbaycan’ın işsizlik oranının % 4.9, Türkiye’nin ise % 9.9
olduğu görülmüştür (ILOSTAT, 2015). Bu başarının ardında kısmi süreli çalışma ile fazla çalışmanın olduğunu
belirtmekte fayda vardır.
Cinsiyete göre işsizlik oranları karşılaştırıldığında, Azerbaycan için kadınlarda % 5.8, erkeklerde % 4.0 olarak
bulunmuştur. Türkiye için işsizlik kadınlarda % 11.8, erkeklerde % 9.0 olarak saptanmıştır (ILOSTAT, 2015).
İstihdam yapısı incelenirken, Azerbaycan için kısmi süreli çalışmanın Türkiye’ye göre belirgin düzeyde yaygın
olduğu belirlenmiştir. Kısmi süreli çalışma istihdamın arttırması aynı zamanda işsizliğin azalması anlamına
gelmektedir. Türkiye ve Azerbaycan için işsizlik riskinin erkeklere göre kadınlar için daha yüksek olduğu
saptanmıştır. Kadın istihdamının arttırılması ve işsizliğin azaltılması için aktif işgücü politikaları çerçevesinde
kadınların eğitim faaliyetlerine ağırlık verilmesi gerekmektedir. Ancak toplumun kadına bakış açısı değiştirilmediği
sürece kadın özgürleşse bile kadının ataerkil yapı içerisindeki istihdamı sınırlı düzeyde kalacaktır.
Tablo 5. İşsizlik Oranları
Kadınlarda 11.8 5.8 2014
İşsizlik Oranı (%)
Erkeklerde 9.0 4.0 2014
İşsizlik Oranı (%)
Toplam İşsizlik Oranı (%) 9.9 4.9 2014
Gençlerde işsizlik oranları incelendiğinde, Azerbaycan’da % 13.5, Türkiye’de % 17.8 olarak saptanmıştır
(ILOSTAT, 2015). Gençlerin işsizlik riski, Türkiye’de Azerbaycan’a göre % 4.3 daha fazla olduğu görülmüştür.
İşsizlik gençlerde daha yüksek bir risktir. Gençlerin tecrübesizliği, iş bulabilirliklerini olumsuz etkileyen önemli bir
unsurdur. Özellikle uzun süreli işsizlik öğrenilmiş bilgilerin geçersiz hale gelmesi veya unutulması riskini
barındırdığından kaçınılması gereken bir işsizlik türüdür.
595
Türkiye’deki nüfusun genç ve artan bir nüfus oluşu, fırsat penceresi olarak nitelendirilmektedir. Türkiye’nin
ihtiyaç duyduğu ekonomik ve sosyal kalkınmayı sağlayacak potansiyel emek gücü vardır. Ancak bu emek gücünün
kalkınma yönlü yetiştirilmemesi ve iş yaratmadaki yetersizlikler Türkiye’de işsizlik oranının yüksek kalmasına
neden olmaktadır. Kısaca aktif işgücü piyasası politikalarının yetersiz olduğu söylenebilir. Emek arzını karşılayacak
ölçüde ve ihtiyaç duyulan alanlarda girişimci yetiştirilmemekte ve yeni kurulan işletmeler de hem nitelik hem de
nicelik bakımından yetersiz kalmaktadır. Azerbaycan izlediği ekonomik ve sosyal politikalar ile işsizliği azaltmıştır.
Ancak Türkiye ve Azerbaycan işgücü piyasaları benzer yapıda ve aynı sorunları yaşamaktadır. Kısaca her ikisi de iş
yaratma, girişimcilik ve ARGE yatırımları açsından yetersiz düzeydedir. Ucuz işgücüne dayalı üretim, her iki
ülkenin işgücü piyasasına ilişkin benimsenmiş bir politikadır.
4.İşgücüne Katılım
İşgücü, istihdamda olanlar ile işsizlerin toplamı olarak tanımlanmaktadır. İşgücüne katılma oranı ise
işgücünün, kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfus içindeki oranıdır (TÜİK, 2011).
Türkiye’de işgücüne katılma oranı % 50.5’dir. Cinsiyete göre işgücü katılma oranı kadınlarda % 30.2,
erkeklerde % 71.2’dir. Gençlerin işgücüne katılma oranı ise % 40.8’dir (ILOSTAT, 2015). Azerbaycan’da işgücüne
katılma oranı % 65.1’dir. Cinsiyete göre işgücü katılma oranı kadınlarda % 62.0, erkeklerde % 68.3’dür. Gençlerin
işgücüne katılma oranı ise % 35.7’dir.
Tablo 5. İşgücüne Katılım Oranları

Kadınlarda 30.2 62.0 2014
İşgücüne Katılım Oranı (%)
Erkeklerde 71.2 68.3 2014
İşgücüne Katılım Oranı (%)
Gençlerde 40.8 35.7 2014
İşgücüne Katılım Oranı (%) /2008
Toplam İşgücüne Katılım Oranı (%) 50.5 65.1 2014
İki ülkenin işgücü piyasasını cinsiyet faktörü açısından karşılaştırdığımızda kadın ve erkek arasındaki istihdam
farkının Azerbaycan için geçerli olmadığı saptanmıştır. Erkek ve kadın işgücüne katılma oranı arasındaki fark
sadece % 1’dir. Bu veriler ışığında Azerbaycan için kadınlar ve erkekler arasında işgücüne katılım açısından
eşitliğin sağlandığı sonucuna varılmıştır. Türkiye’de kadın ve erkek işgücüne katılma oranları arasındaki fark %
41’dir. Bu büyük uçurum, kadınların işgücüne katılmasının düşük düzeyde kaldığını ve kadın ile erkeğin
çalışmasına ilişkin toplumsal bakış açısının farklı olduğunu gösteren bir sonuçtur. Yapılan araştırmalar
göstermiştir ki birçok erkek kadının çalışmasına karşıdır. Kentsel yaşamda ise bu bakış açısını benimsemiş
erkekler, ekonomik zorluklar nedeniyle kadınının sadece belirli işlerde çalışmasına izin verebilmektedir (Fidan,
2000).
Türkiye ve Azerbaycan genç nüfusa sahip gelişmekte olan ülkelerdir. Çalışma çağındaki nüfusun (15-64 yaş)
oranı 2015 için Türkiye’de % 67.8 (TÜİK, 2016b); Azerbaycan’da ise % 71.6 (ADİK, 2015c) olduğu saptanmıştır.
Genç nüfusun ülkenin kalkınmasına ve refahına fayda sağlayabilmesi ancak insana yakışır işlerin (decent work)
çalışabilir yaştaki nüfus özellikle de gençler için yaratılması ile mümkün olabilir. Aktif istihdam politikaları
bağlamında insana yakışır işlerin yaratılması, gençlere yönelik mesleki eğitimler ve girişimciliğin desteklenmesi
gerekmektedir.
Sonuç
Sosyal güvenlikten yoksun kişi sayısının fazlalığı ve görece düşük ücretli çalışanlar iki ülke için de geçerli
yapısal sorunlardır. Katma değeri yüksek ürünler üretmek bu yapısal sorunların çözümü için zorunludur. Böylece
işletmelerin ürünlerden elde edileceği gelir düzeyi artacağından, çalışanların ücretleri, sigortası ve sendikalaşması
gibi bireysel ve sosyal haklar işveren açısından daha karşılanabilir hale gelecektir.
Ucuz işgücüne dayalı rekabetin bırakılması, ihtiyaç duyulan nitelikli işgücünün yetiştirilmesi her iki ülke
içinde öncelikli olmalıdır. Tarımsal verimliliğin arttırılması, sanayinin çeşitlendirilmesi, üretimde otomasyona geçiş
gibi ihtiyaçların yaratacağı işsizlik hizmet sektörünün büyümesi ve istihdamın hizmet sektörüne kayması ile
596
çözülebilir. Bilindiği gibi gelişmişliğe bağlı olarak sanayileşmeyle birlikte köyden kente göç yaşanmakta ve sanayi
işçisi çoğalmakta, gelişme arttıkça, sanayiden ise hizmet sektörüne doğru bir geçiş yaşanmaktadır. Hizmet
sektöründeki büyüme ile istidam edilecek nüfusun eğitimi için aktif işgücü piyasası politikalarına ihtiyaç vardır.
Hizmet sektöründe ihtiyaç duyulan işgücünün eğitimi en az sanayi işçisinin eğitimi kadar önemlidir. Bu yüzden
teknolojik gelişmelere bağlı eğitimlerin yanı sıra iletişim, satış, pazarlama ve psikoloji gibi farklı alanlarda da
hizmet sektöründeki işgücünün eğitilmesi gerekmektedir. Aktif işgücü piyasası politikaları ile bu eğitimlerin
desteklenmesi ve arttırılması sağlanabilir.
Türkiye’de toplumsal cinsiyet eşitliğinin işgücü piyasasında sağlanabilmesi için aktif politikalar çerçevesinde
yürütülen eğitimlerde, kadın erkek eşitliğine vurgu yapılması böylece toplumsal eşitliğinin çalışma yaşamında
benimsenmesine ve farkındalığın yaratılmasına çaba harcanması gerekmektedir. Ataerkil bakış açısının kırılması
için kültürel bir değişim gerektirdiği göz önüne alındığında toplumsal cinsiyet eşitliğine yönelik eğitimlerin sürekli
olması ve ilgili kurumlar (İŞKUR, Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlükleri vb.) tarafından il örgütlerince de
eğitimlerin toplumun geneline verilmesi gerekmektedir. Bu eğitim programlarının aktif işgücü piyasası
politikalarının ötesinde sosyal politika kapsamında değerlendirilmesi ve cinsiyet ayrımcılığının toplumsal bir risk
olarak algılanması önemlidir. Azerbaycan için işgücü piyasasında toplumsal cinsiyet eşitsizliği, kadınların daha çok
kayıt dışı istihdamda tercih edilmesinde görülmektedir. Kadınların güvencesiz ve düşük ücretli işlerde yaygın
çalıştırılması, toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanmasında Türkiye için ihtiyaç duyulan politikaların Azerbaycan için
de gerekli olduğunu göstermektedir.
İnsana yakışır işlerin yaratılması özellikle gelişmekte olan ülkeler için önem arz etmektedir. Çevre ve
çekirdek işgücü arasındaki çalışma koşullarına ilişkin uçurumun ortadan kaldırılması da insan onuruna yakışır
işlerin yaratılması ile mümkündür. Sınırlı kaynaklara sahip ve daha çok küçük ve orta ölçekli işletmelerin (KOBİ)
hakim olduğu gelişmekte olan ekonomilerde, ARGE faaliyetlerine ihtiyaç vardır. Teknokentler ve üniversite sanayi
işbirlikleri gibi yatırımlar, gerekli teknolojilerin geliştirilmesi ve üretime kazandırılması açısından büyük önem arz
etmektedir. Böylece katma değeri yüksek, teknolojik ürünler üretilebilir ve işletmenin elde ettiği yüksek gelir
vasıtasıyla işveren için emeğin ücreti ve diğer hakları daha karşılanabilir hale gelir. Aktif işgücü piyasası politikaları
ile mal ve hizmet piyasalarının ihtiyaç duyduğu işgücü arzı, işgücünün planlı ve örgütlü bir biçimde eğitilmesi ile
sağlanabilir. Böylece ekonomik kalkınmanın gerek duyduğu işgücü arzı, aktif politikalar aracılığıyla mal ve hizmet
üretimi ile sağlıklı bir biçimde bütünleştirilebilir.
Kaynakça
Arisoy, İ. (2008). Türkiye’de sanayi sektörü-iktisadi büyüme ilişkisinin Kaldor hipotezi çerçevesinde test
edilmesi, (No. 2008/1), Tartışma Metni, Türkiye Ekonomi Kurumu, Ankara.
Açıkgöz, Ş. (2011). Hazar petrollerinin pazarlanmasında Türkiye’nin jeopolitik konumunun önemi, Selçuk
Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Konya: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankası (ACMB), (2016). Emek piyasası istatistikleri, asgari ücret.
http://esasodi.cbar.az:9704/obiee/ESAHS.jsp, erişim tarihi: 09.06.2016.
Azerbaycan Devlet İstatistik Komitesi (ADİK), (2015a). Production of GDP. http://www.stat.gov.az, erişim
tarihi: 26.02.2016.
Azerbaycan Devlet İstatistik Komitesi (ADİK), (2015b). Labour Market, Statistical yearbook, Bakü.
Azerbaycan Devlet İstatistik Komitesi (ADİK), (2015c). Population: Sex and age structure of population,
www.stat.gov.az/source/demoqraphy/en/001_7-10en.xls, erişim tarihi: 09.06.2016.
Bağırzade, E. R. Oğlu. (2011). Bağımsızlığının 20. yılında Azerbaycan Cumhuriyeti ekonomisi. HÜTAD, (15),
277-312.
Baloğlu, M. (2012). Azerbaycan devlet petrol şirketi yatırımlarının Türkiye ekonomisine etkilerinin
değerlendirilmesi (The evaluation of the effects of state oil company of Azerbaijan Republic investments to
Turkish economy). Journal of Qafqaz University, (33).
Benli, A. O. (2008). Azerbaycan Cumhuriyeti ülke raporu, Başbakanlık, Dış Ticaret Müsteşarlığı, İGEME.
Çakman, K., ve Başaran, M. (2011). Türkiye’nin yılda ortalama %6.5-%8 büyüyebilmesinin ön-koşulları (25-
Yıllık Senaryolar ve Elde Edilen Sonuçların Yorumları). Ekonomik Yaklaşım, 22(78), 1-66.
Coşkun, A. (2013). Türkiye-Azerbaycan ekonomik ilişkileri artıyor,
http://www.turcomoney.com/turkiye-azerbaycan-ekonomik-iliskileri-artiyor.html, erişim tarihi: 13.02.2016.
ÇSGB, (2016). Yıllar itibarıyla net ve brüt asgari ücretler, http://www.csgb.gov.tr/media/2981/
net_brut_asgari_uc.pdf, erişim tarihi: 11.06.2016.
597
Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), (2013). Azerbaycan ülke bülteni, Türk- Azerbaycan İş Konseyi.
Elçin, S., ve Ayaz, Z. (2009). Azerbaycan ekonomisinin bağımsızlık sonrası makroekonomik göstericilerinin
ekonomik istikrar açısından genel değerlendirilmesi. Azərbaycan, Journal of Qafqaz University. 26, Səhifə/Səhifə
Aralığı, 137-143.
Eser, U. (2014). Dünya yeniden sanayiye dönerken Türkiye Dünya sanayinin neresinde, İktisat ve Toplum,
Sayı: 45.
EUROSTAT, (2016). Tax revenue statistics, http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-
explained/index.php/Tax_revenue_statistics, erişim tarihi: 12.06.2016.
Fidan, F. (2000). Kapitalizmin gelişme sürecinde kadının çok yönlü konumu (medya örneği), Bilgi. (2),1: 117-
133.
Gülçubuk, B. (2005). Kırsal kalkınma (4. Bölüm). Yavuz, F. (editör) Türkiye’de Tarım. Tarım ve Köyişleri
Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Huseyn, R. (2011). Azerbaycan’da petrole dayalı ekonomiden çok sektörlü ekonomiye geçişin gerekliliği ve
tarım, Bilig, Sayı 59, 147-166.
Hussmanns, R. (2004). Defining and measuring informal employment. Bureau of Statistics Paper, ILO,
Geneva, February. http://www.ilo.org/public/english/bureau/stat/download/papers/meas.pdf, erişim tarihi:
09.06.2016.
ILO, (2011). Statistical update on employment in the informal economy, Department of Statistics.
http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/---stat/documents/presentation/wcms_157467.pdf,
erişim tarihi: 08.02.2016.
ILO, (2012). Decent work country profile, Azerbaijan, Geneva.
ILOSTAT, (2015). Country profiles,
https://www.ilo.org/ilostat/faces/home/statisticaldata/ContryProfileId?_afrLoop=453246153304399#%40%3F_a
frLoop%3D453246153304399%26_adf.ctrl-state%3Da5tuzcuup_158, erişim tarihi: 09.06.2016.
Kapar, R. (2005). Aktif işgücü piyasası politikaları. İktisat Fakültesi Mecmuası, 55(1), 341.
Kundak, S. (2015). Türkiye’de imalat sanayinin ithalata bağımlılığının analizi, Afyon Kocaeli Üniversitesi,
Afyon: Yayınlanmamış Doktora Tezi.
Mikail, E. H. ve Tazegül A. (2012). Türkiye ile Azerbaycan siyasi ve ekonomik ilişkileri (1990-2005), IQ Kültür
Sanat Yay.
Musayeva, A. (2011). Azerbaycan’da gelir dağılımı, Sosyal Siyaset Konferansları, 60 (1) 393-432.
OECD (2012). “Equity indicators”, in society at a glance: Asia/Pacific 2011, OECD Publishing.
http://dx.doi.org/10.1787/9789264106154-9-en, erişim tarihi: 08.02.2016.
Sarıca, S., Çetin, A. K. ve Kutlutürk, M. M. (2015). Türkiye’de reel ücret ve GSYH’nin istihdama etkisi: Zaman
serisi analizi, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(14): 123-138.
Süzek, S. (2009). İş hukuku (5. Baskı). Beta Yayınevi, İstanbul.
Somuncuoğlu, T. (2011). Azerbaycan ülke raporu, Ankara. T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı
Geliştirme Etüd Merkezi.
T.C. Dışişleri Bakanlığı, (tb.). Türkiye - Azerbaycan siyasi ilişkileri, http://www.mfa.gov.tr/turkiye-azerbaycan-
siyasi-iliskileri.tr.mfa, erişim tarihi: 13.02.2016.
TÜİK, (2011). Tanım ve kavramlar, http://www.tuik.gov.tr/
MicroVeri/Hia_2011/turkce/metaveri/tanim/index.html, erişim tarihi: 08.02.2015.
TÜİK, (2015a). İktisadi faaliyet kollarına göre cari fiyatlarla gayrisafi yurtiçi hasıla,
http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=18730, erişim tarihi: 08.02.2016.
TÜİK, (2015b). Gelir ve yaşam koşulları araştırması metodolojisi hakkında genel açıklama,
http://www.tuik.gov.tr/HbGetir.do?id=18633&tb_id=8, erişim tarihi: 09.06.2016.
TÜİK, (2016a). Ortalama çalışma süreleri ve aylık ortalama brüt ücret,
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1008, erişim tarihi: 09.06.2016.
TÜİK, (2016b). Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları, 2015, TÜİK Haber Bülteni, Sayı: 21507,
http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=21507, erişim tarihi: 09.06.2016.
UNDP, (2013). Human Development Report. http://hdr.undp.org/en/content/income-gini-coefficient,
erişim tarihi: 08.02.2015.
Yücekayalı, N. E. (2013). Azerbaycan ekonomisi, http://www.tusiab.az/makale/89/azerbaycan-ekonomisi-n-
esin-yucekayali#.V0srj-SVd-w, erişim tarihi: 13.02.2016.
Yücesoy, Y. ve Demir, M. (2011). Çalışma yaşamında haklar el kitabı, Uluslararası Çalışma Ofisi, Ankara.
598
AZƏRBAYCANDA TURİZM POTENSİALININ FUNKSİONAL-MƏQSƏDLİ NÖVLƏR ÜZRƏ
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Anar Faiq oğlu MİRZƏYEV*
Giriş
Bu gün öz sabit inkişaf xəttinə, iqtisadi-coğrafi imkanlarına və milli qonaqpərvərliyinə görə regionun turizm
baxımından ən yaxşı perspektivə malik olan ölkəsi Azərbaycan Respublikasıdır. Ölkəmizin turizm imkanlarını
qiymətləndirərkən onun təbii-iqlim xüsusiyyətləri, sahib olduğumuz qədim mədəniyyət, xalqımızın zəngin
qonaqpərvərlik xüsusiyyətləri həmişə ön plana çəkilir. Bununla bərabər, Azərbaycanda turizm dedikdə, ilk olaraq,
keçmişin zəngin tarixi-mədəni ənənələri ilə birgə vəhdət təşkil edən müasir dövrün hərtərəfli inkişafının yaratdığı
perspektivlər də nəzərdə tutulur. Əgər ölkəmizdə müstəqilliyin ilk illərindən başlayaraq neft müqavilələrinin
bağlanılması ilə işgüzar turistlərin axını başlamışdısa, indi Azərbaycan bu marşrut üzərində hərəkət edən
turistlərin istirahət, rekreasiya, tanışlıq, biznes, idman, müalicə və sağlamlıq, ziyarət və nostalgiya məqsədli
səfərlərinin ən sevimli, ən təhlükəsiz destinasiyasına çevrilmişdir.
Ölkəmizin mövcud ərazi rekreasiya potensialının araşdırılaraq dünyaya bir turizm ölkəsi kimi tanıdılması,
turizm potensialından səmərəli istifadənin təmin olunması, investisiyalardan istifadənin səmərəliliyin
yüksəldilməsi yollarının öyrənilməsi və elmi cəhətdən əsaslandırılmış müvafiq təklif və tövsiyələrin işlənib
hazırlanması olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bütün bunlar tədqiqat mövzusunun seçilməsini
əsaslandıraraq onun aktuallığını şərtləndirir.
Funksional-Məqsədli Növlər Üzrə Qiymətləndirilməsi
Zəngin təbii, tarixi, mədəni, insan potensialına və əlverişli coğrafi şəraitə malik olan ölkəmiz iqtisadi
inkişafın müasir mərhələsində karbohidrogen ehtiyatlarının istismarından əldə etdiyi gəlirlərini iqtisadiyyatın
diversifikasiyasında səmərəli istifadəsinə yönəldərək bir çox sahələr kimi turizmin inkişafında da uğurlu strateji
hədəfə köklənmişdir. Bu baxımdan ölkəmizdə turizm sektorunun inkişafı və beynəlxalq turizm bazarına
inteqrasiyasının həyata keçrilməsi üçün 2002-2005 və 2010-2015-cü illərdə “Azərbaycan Respublikasında
turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı” həyata keçirilmişdir. Həyata keçirilmiş proqramlar əsasında ölkəmiz
2005-ci ildən sürətli iqtisadi inkişafa meyllənmişdir ki, bu da öz növbəsində turizm sektorundan yan keçməmişdir.
Turizm məqsədi ilə ölkəyə gələn xarici…

2500
2129,5 2159,7
2000 1985,9 1921,9
1500 1569,1
1279,8
1000 1042,5 1005,4
692,7 681,8 731,8

500
0
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Şək. 1 Turizm məqsədi ilə ölkəyə gələn xarici vətəndaşların sayı. (min nəfərlə).
Mənbəə: ADSK-nin “Azərbaycanda turizm” 2015 nəşri səh. 37.
2005-ci ildə ölkə iqtisadiyyatında turizmdə ümumi əlavə dəyərin həcmi 123,6 milyon manat olduğu halda,
2014-cu ildə bu rəqəm 1869,0 mliyon manata yüksəlib. Son on ilin müqayisəsində yerləşdirmə yerlərinin sayı 2
dəfə artıb. 2006-ci ildə turizm müəssisələrinin sayı 96, mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin sayı 285
* Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti, “İqtisadiyyat” kafedrasının baş müəllimi E-mail: anar_1976_az@yahoo.com
599
olduğu halda 2014-cü ildə müvafiq göstəricilər 218 (turizm müəssisələri) və 535 (mehmanxana və mehmanxana
tipli müəssisələr) olmuşdur. Ümumilikdə son 10 ildə turizm məqsədilə ölkəyə gələn xarici vədəndaçların sayı 3
dəfəyə yaxın artmışdır. Beləki, əgər 2005-ci ildə gələn turistlərin sayı 692,7 min nəfər olmuşdursa, 2014-cü ildə
bu göstərici 2159,7 min nəfərədək artmışdır.(Şəkil 2.1) 1.
Bu yüksək rəqəm Ümumdünya Turizm Təşkilatı tərəfindən də qeyd olunub. Dünyada turizm sahəsində
böhran və çətinliklərin olmasına baxmayaraq, Azərbaycan turist sayının yüksək artımına nail olub. Son illərdə
Azərbaycanın dünyada dinamik iqtisadiyyata malik ölkə kimi qazandığı uğurları qiymətləndirilərkən
müvəffəqiyyətlərin mərkəzində həyata keçirilən layihələr, dövlət proqramları və islahatlar öz əksini tapır. Zəngin
təbii, mədəni və tarixi irsə malik olan ölkəmiz turizm ehtiyatlarından səmərəli istifadə etməklə, infrastrukturunu
genişləndirməklə daxili və xarici turist axınını genişləndirir. Əsrarəngiz tarixi memarlıq abidələri, təbii ehtiyatlar, o
cümlədən dünyada yeganə müalicəvi neft olan – naftalan nefti, özünəməxsus mədəniyyət, milli mətbəx və bir çox
diggər amillər ölkəmizdə turizmin bütün məqsədli: istirahət, əyləncə, işgüzar, müalicəvi, dini, qohumların,
dostların ziyarəti və digər( idman, tanışlıq, ovçuluq, ekzotik, çimərlik və hətta qastronomik) növlərinin inkişafı
üçün şərait yaradır. Son illərin statistika məlumatları təsdiq edir ki, bu turizm növlərindən istirahət, əyləncə,
işgüzar və qohumları ziyarət turizm növləri xüsusi çəkiyə malikdir.(Şəkil 2.2). Turizmin inkişaf istiqamətlərini təyin
etmək üçün onun iqtisadi bazası ilə yanaşı, təbii turizm ehtiyatlarının da öyrənilməsi vacibdir.
Elmi ədəbiyyatlarda turizm növləri müxtəlif meyarlar əsasında qruplaşdırılır. Hesab edirik ki, Azərbaycanın
turizm potensialının qiymətləndirilməsi və onun cəlbediciliyini daha əyani təsəvvür edilməsi üçün ölkənin turizm
imkanlarının iştirakçıların funksional məqsədlərinə görə qruplaşdırılması məqsədəuyğundur 2, səh.335. Son ilin
2016-cı ilin statistika məlumatlarına əsaslansaq Azərbaycanda turizm potensialından istifadə edən turistləri
məqsədlərinə görə şəkil 2-dəki kimi qruplaşdırmaq mümkündür.
Müalicəvi turizm əhəmiyyətli mineral və termal sularla zəngin ölkəmiz üçün xarakterik olsa da mövcud
potensialı baxımından çox səmərəsiz istifadə olunan turizm növüdür. Statistik məlumatlara nəzər yetirdikdə
görünən hal budur ki, müalicəvi turizm növü üzrə ölkəyə gələn xarici vətəndaşların sayı ümumi gəlmə turizminin
2 %-ni təşkil edir 3.
digər İstirahət
Qohuml məqsədl ,
uq; 542 ər; 42,2 əyləncə;
709,9
İstirahət,əyl
əncə
İşgüzar
Dini ; Müalicə
Müalicə;
11,5
Dini
36,5
İşgüzar; Qohumluq
632,3
Şək.2 Azərbaycana turizm məqsədi ilə gələnlərin məqsədli turizm növləri üzrə bölgüsü (min nəfərlə).
Mənbəə 2016-ci il DSK-nin məlumatları əsasında müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir.
Bu isə potensial baxımından 1500-dən artıq mineral və termal su məmbələrinə, müalicəvi əhəmiyyətə malik
olan dörd palçıq vulkanına və bir əsas müalicəvi neft mənbəyinə malik ölkə üçün aşağı göstəricidir. Mineral
suaların yerləşdiyi ərazilər baxımdan potensial imkanların təhlil edərkən görürük ki, ölkəmiz üçün bu yerləşmə
xəritəsi Masallı, Lənkəran, Astara, Şuşa, Gədəbəy, Kəlbəcər, Naxçıvan MR, Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala
bölgələrini əhatə edir. Abşeron yarımadası, Masallı, Lənkəran və Astara rayonalrı mineral sularla yanaşı eyni
zamanda termal suları ilə də məşhurdur. Həm mineral sular, həm də termal suların ümumilikdə gün ərzində debit
gösəricisi təxminən 1,2-1,5 mln. litr təşkil edir. Ərazilərdə mineral və termal suların mövcudluğu həmin
regionların sanatoriya-kurort müəssisələrinin inkişafına təkan verən xüsusi göstəricidir 4,səh. 27-29. Eyni
zamanda qeyd etmək lazımdır ki, mineral suların süfrə suyu kimi istifadəsi regionlarda bu suların istehsalı üzrə
müəssisələrin yaradılmasına və sahibkarlığın inkişafına xüsusi təkan verir ki, bu da mineral suların regionlarda
müalicəvi turizmin inkişafı ilə yanaşı iqtisadi əhəmiyyətliliyini də artırmış olur. Müalicə suların iqtisadi
əhəmiyyətliliyi aşağıdakı kimi izah oluna bilər:
600
 müalicəvi mineral sularının hasil olunaraq, qablaşdırılıb süfrə suyuna gətirlməsi

və bazarda istehlakçı kütləsinə təklif olunması;
 mineral və termal sulardan bir çox xəstəliklərin müalicəsi məqsədi ilə kompleks
kurort və SPA xidmətlərinin təşkili;
 mineral və termal sulardan istifadə zaman digər turizm resurslarından istifadə
olunma imkanları.
Müalicəvi süfrə sularının rentabelliyin müəyyən olunmasında onların gündəlik debiti, yerləşdiyi ərazidə
infrastrukturun inkişaf səviyyəsi, mənimsənilmə imkanları nəzərə alınır. Qeyd olunan renta göstəriciləri
baxımından ölkənin mineral sularının əksəriyyəti uyğun gəlsə də, infrastrukturun inkişaf səviyyəsi aşağı, ərazinin
mənimsənilməsi imkanları isə çətindir. Azərbaycanda mineral və termal suların tərkibi hidrokarbonatlı-xloridli,
hidro-karbonatlı-xlorlu-sulfatlı, xlorlu və hidrogen-sulfidli, kükürdlü və yodlu-bromlu sulardır. Coğrafi yayılmasına
görə Kiçik Qafqaz, Naxçıvan mineral sularla zəngin olduğu halda, Talış bölgəsi, Kiçik-Qafqaz, Abşeronda termal
sular daha çox yayılıb [5, səh 80-117].
Bölgələr baxımından müalicəvi turizm imkanlarını araşdırarkən Abşeronun xüsusi özəlliyinin qeyd olunması
yerinə düşərdi. Belə ki, bu bölgədə termal su mənbələri daha çox yayılmışdır. Burada olan termal su mənbələri
əsasən yodlu-bromlu və hidrogen-sulfidlidir. Qala, Bilgəh, Şıx və Suraxanı Abşeronun ən məşhur termal sularına
aid edilir. Bu suların ümumi debiti 240 mln l/gündən çoxdur. Dəri, dayaq-hərəkət orqanları və s. xəstəliklərin
müalicəsində istifadə olunan bu sular regionun ən məşhur müalicəvi termal sularındandır. Bölgənin termal suları
ərazidə sanatoriya-kurort, müalicə müəssisələrinin inkişafına təkan verir. Sıx termal suyunun bazasında 200 yerlik
sanatoriya fəaliyyət göstərir.
Lənkəran-Astara bölgəsində 100-dən çox termal su mənbəyi aşkar olunmuşdur. Tərkibi sulfidli və hidrogen-
sulfidli, həmçinin natrium-xloridli minerallardan ibarət olan bu sular öz müalicəvi xüsusiyyətləri baxımından ürək-
damar, ginekaloji, dəri və s. xəstəliklərin müalicəsi üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Ərkivan, Orva, Ənci, Meşəsu,
Biləsər, Aşağı Ağ Körpü, Qızılca, Qotursu, İsti su, Daştvənd, Qəriblər kimi məşhur termal sular və bunların
bazasında yaradılmış Lənkəranda 400 yerlik müalicəvi pansionat, İstisu, Yanardağ kimi müalicə ocaqlar regionda
müalicəvi turizmin inkişafı baxımından xüsusi dəyərləndirilir. Termal sular yaxınlığında kənd sakinlərinin yerli
əhəmiyyətli kustar üsulla hazırlanmış müalicəvi vannalar da reginda turizmin inkişafı baxımından xüsusi töhvələr
verir.
Ölkəmizdə müalicəvi turizmin inkişaf etdirilməsi baxımından 240 mln l/gün hidrokarbanatlı-xlorlu-natrium
tərkibinə malik 250-dən çox xüsusi mineral ehtiyyatlara malik regionlarımızdan biri də Naxçıvan MR-dir. Badamlı
(1070 m3/gün), Darıdağ (4507 m3/gün), Vayxır (270 m3/gün), Sirab (1053 m3/gün), Tivi (2000 m3/gün), Sədərək
hidrokarbanatlı-sulfatlı sular (500 m3/gün) və s. regionda müalicəvi və süfrə suyu kimi istifadə olunan məşhur
mineral sulardır [6, səh 117]. Ümumilikdə ölkəmiz üzrə karbon qazlı suların 35%-i Naxçıvanda aşkar edilib. Əlliyə
qədər bulağı əhatə edən Badamlı mineral suları qaraciyər, öd kisəsi, mədə-bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində
müsbət təsirə malikdir. Yessentuki, Kislovodski, Truskavets müalicəvi istirahət zonaları ilə rəqabətə girmək
iqtidarındadır. Bu suyun bazasında yerli əhəmiyyətli müalicə müəssisəsi yaradılmış və yeni texnologiya ilə mineral
süfrə suyu istehsalı təşkil edilmişdir. Naxçıvan Muxtar Respublikasında müalicə turizminin inkişafında xüsusi
çəkiyə malik olan müəssisələrdən biri də “Duzdağ” Fizioterapiya Mərkəzidir. Təbii ehtiyatları 90 milyon ton təşkil
edən Duzdağ ölkəmizdə təkcə saf və təmiz duzu ilə deyil, həm də şəfaverici xüsusiyyətlərinə görə tanınmışdır.
Duzun tərkibindəki zəngin minerallar və kimyəvi elementlər də orqanizmə müsbət təsir göstərir. Oksigen və
zəngin duz minerallarının yaratdığı hava ağciyər xəstəlikləri – bronxit, bronxial astma və bu kimi xroniki
xəstəliklərin müalicəsində müstəsna rola malikdir. Çarpayıların sayı 100 ədəd olan bu fizioterapiya mərkəzində
illik xəstə qəbulu 1600-1700 nəfər təşkil edir. Nəzərə alsaq ki, 1 xəstənin orta müalicə müddəti 14-18 gündür.
Belə olan halda illik qəbul imkanı 2500-3000 xəstə ən optimal hal sayıla bilər [7, səh. 420-425].
Temperatur dərəcəsinə görə aşağı, minerallaşma dərəcəsinə görə yüksək 30-dək sulara malik Şəki-Zaqatala
və Şirvan bölgələri müalicəvi turizmin inkişafına görə regionda potensial imkanlarına malikdir. Bum, Qəbələ,
Nicdəki hidrokarbonatlı sular, Şəkidə Xal-Xal, Qaxda hidrokarbonatlı İlisu suları bu bölgənin müalicəvi sularına aid
edilir. Bu sulardan Qax mineral suları həm debitinə, həm də kimyəvi tərkibinə görə seçilir. Bu mineral suların
köməyi ilə müxtəlif uroloji, mədə xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur. Bu cür istfadə imkanları Qaxda 100
çarpayılıq İlisu pansionatı fəaliyyət göstərməsinə şərait yaratmışdır. “Narzan” və “Esentuki” müalicəvi suları ilə
oxşarlığı olan bu müalicəvi suların səmərəli istifadəsi bölgənin turizm imkanlarının inkişafı baxımından daha
cəlbedicidir. Çuxuryurd mineral bulaqlar kompleksi, Qırxbulaq, Cəngi kükürdlü suları (Şamaxı), İsmayıllı
601
rayonunda Basqal, İstisu, Bədo mineral termal sularını da bölgənin debiti yüksək olan məşhur mineral sularına aid
etmək olar. Fikrimizcə, Şəki-Zaqatala və Şirvan bölgələrində mineral sulardan istifadə etməklə İstisu, Xal-xal, Bum
və Çuxuryurd əlverişli və cəlbedici təbii landşafta malik olduğuna görə balneoloji kurortların yaradılması
məqsədəuyğun olardı.
Dəniz səviyyəsindən 1500-1800 m yüksəklikdə yerləşən, 26-dan çox mineral su mənbələrinə, yüksək debitlili
(270 min l/gündən çox) və temperaturlu (16-22C) mineral sulara malik Azərbaycanın potensial müalicəvi turizm
bölgələrindən biri də Quba-Xaçmazdır. Burada məxsusiliyi ilə seçilən mineral sulara Xaltan, Cimi, Xası, Sona
bulağı, Pirbənövşə və s. vardır. Bu bölgənin özəlliklərindən biri ətrafında meşə və mənzərəli dağ landşaftlarının
olmasıdır.Bu isə öz növbəsində mineral suların turizm-kurort əhəmiyyətini daha da artırır. Hazırda Xaltan və
Xaşıda yerli əhəmiyyətli müalicəvi vannalardan istifadə edilir.
Böyük Qafqaz silsiləsinin şimal-şərq hissəsində yerləşmiş, zamanında böyük karvanların əsas dayanacaq yeri
olmuş turizm potensialına malik ərazilərimizdən biri də Şabran (keçmiş Dəvəçi ) rayonudur. Rayonun ərazisi
mineral sular və palçıq vulkanları ilə zəngindir. Yerli meşələrin Zağlı Zeyvə adlanan ərazisində yeraltı neft
ehtiyatları da tapılmışdır. Şabranda getdikdə çoxlu sayda neft buruqları görmək mümkündür. Rayonun ərazisində
iki tarixi-arxeoloji qoruq yerləşmişdir. Söhbət Şabran haqqında gedəndə qeyri iradi Çıraqqala qalasını
xatılrlayırsan. Qalaaltı adlanan ərazi öz adını elə bu səbəbdən almışdır, çünki Çıraq qalasının altında yerləşir.
Böyük Qafqazın ətəklərində, dəniz səviyyəsindən 1000 metr hündürlükdə yerləşən, xüsusi təbii gözəlliyə malik,
Xəzər dənizinin sahilində meşə yamacları ilə əhatə olunmuş cazibadar Qalaaltı balneoloji kurortu öz mineral su
mənbəyi ilə ölkəmizin müalicəvi turizmində xüsusi yer tutur. 10-dan çox mieral su mənbəyinə, 200 min l/gün
debiti olan karbonat və hidrokarbonat tərkibli mineral sulara malik Qalaaltı mineral su mənbəyi təkcə ölkəmizdə
deyil regionda rəqabət üstünlüyünə malik müalicəvi istirahət zonasıdır. Bu mineral su Çexiyanın Karlovı Varı
suyundan üstündür. Hazırda bu mineral suyun bazasında 152 superior, 15 suit otaq və 3 villa üçün nəzərdə
tutulmuş əsrarəngiz üslubda inşa edilmiş, müasirliyi və rahatlığı ilə digər istirahət mərkəzləri arasında xüsusən
seçilən Qalaaltı sanatoriya kompleksi fəaliyyət göstərir.
Tarixi araşdırmalar göstərir ki, işğal altında olan Yuxarı Qarabağ və Kəlbəcər-Laçın bölgələridə də mineral
sular tərkibli 10-a yaxın bulaqlar vardır. Bunların da 7-si, xüsusilə ümumi debiti 400 min l/gündən yüksək olan
Turşsu, Sırlan, Nurəddin su mineral suları Şuşada cəmlənib 6, səh. 176-179. Kəlbəcər-Laçın bölgəsində olan
mineral sulara baxdıqda, bölgədə 5 iri termal və mineral su mənbələri, 20-dən çox az debitli müalicəvi bulaqlar
mövcud olduğunu deye bilərik. Bölgənin mineral su mənbələrinin tərkibi hidrokarbonatlı, hidrokarbonatlı-xloridli
sulardan ibarət olub, temperaturu nisbətən yüksəkdir (200C). Bu mineral suların ümumi debiti gün ərzində 1 mln
litrdən çoxdur . İşğaladək Kəlbəcərin məşhur istisu mineral su mənbələrinin bazasında ildə 100 min deka litr
istehsal gücü olan və 563 yerlik eyni adlı kurort-sanatoriya kompleksi fəaliyyət göstəriridi. Laçında isə Minkənd,
Əhmədli və Qoturlu mineral su mənbələri debitinə görə digərlərindən fərqlənir. Minkənd mineral su kompleksinə
7 bulaq daxildir və əsasən termal sulara aid edilir. Tərkibi hidrokarbonatlı-xloridlidir. «Narzan» tipli sulara aid
edilir. Suyunun temperaturu 20-28C təşkil edir. Gün ərzində ümumi debiti 100 min litrdən çoxdur. Laçında olan
Əhmədli su mənbəyi soyuq bulaqlar qrupuna daxildir. Tərkibi hidrokarbonatlıdır və minerallaşma dərəcəsi
yüksəkdir. Gün ərzində ümumi debiti 80 min l təşkil edir. Əlverişli coğrafi şəraitdə yerləşməklə, çay dərəsi və
ətrafını əhatə edən dağətəyi meşələrlə örtülür ki, bu da onun rekreasiya-turizm imkanlarını artırır. Hazırda bu
bölgələrin bütün ərazisi Erməni işğalı altında olduğuna görə onların sərvətlərindən istifadə etmək mümkün deyil.
Gəncə-Qazax bölgəsi həm balneoloji kurort ehtiyatlarından sayılan mineral su mənbələrinə, həm də
müalicəvi Naftalan neftinə malikdir. Müalicəvi sular baxımından bu bölgənin mineral sular mənbələri əsasən
Gədəbəydə cəmlənmişdir. 50-dən çox mineral su mənbəyinə malik Gədəbəydə ən məşhur mineral sular
Slavyanka mineral bulaqlar kompleksi, Caldağ, Qalakənd, Qızılca, Narzan, Mor-Mor və s. bulaqları aiddir. Bu
mineral su mənbələri əsasən soyuq bulaqlar qrupuna aid edilərək, gün ərzində debiti 600-650 min litrdən çoxdur
(73). Gədəbəydəki mineral suların tərkibi hidrokarbonatlı-sulfatlı sulardan ibarət olub, ürək-damar, müxtəlif dəri
xəstəlikləri, mədə-bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilə bilər.
Azərbaycanın qərb bölgəsində yerləşən Goranboy rayonu yaxınlığında respublika tabeli turistik əhəmiyyətli
şəhərlərindən biri də Naftalan şəhəridir. Naftalan müalicəvi neftinin tarixi XIII-XV əsrlərə aiddir. Hələ XIII əsrdə
dövrünün görkəmli səyyahlarından olan avropalı səyyah Marko Pola Naftalan ərazisinin əhəmiyyətindən
danışaraq qeyd edirdi ki, ərazidə mövcud olan müalicəvi yağ quyulardan çıxarılaraq dəvələr vasitəsilə başqa
yerlərə daşınırdı [8, səh.156]. 1783-cü ilədək Naftalan neftinin hasilatı əl ilə qazılmış quyulardan istifadəyə
əsalanırdı. 1890-cı ildən alman mühəndis E.İ.Yegerin texnalogiyasına əsalanaraq Naftalan neftinin hasilatı sənaye
üsulu ilə əvəzləndi. Bu isə müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə Naftalan neftinin dünyada əhəmiyyətliliyinin bir daha
artmasına səbəb oldu.
602
Naftalan ərazisində müalicəvi neftin 4 mənbəyi vardır. Bu mənbələrdən çıxan müalicəvi neftin debiti
yüksəkdir. Nadir müalicəvi xüsusiyyətlərə malik olan Naftalan nefti əsəb, ginekoloji, uroloji, dəri xəstəliklərinin,
həmçinin qaraciyər xəstəliklərinin, oynaqların müalicəsində istifadə olunur. Naftalan müalicəvi neftindən müxtəlif
dərmanlar da hazırlanır. Hal-hazırda Naftalanda bu müalicəvi neftin bazasında"Çinar",”Qaşaltı”,
“Naftalan”,”Sehirli Naftalan”, “Möcüzəli Naftalan” sanatoriyaları fəaliyyət göstərir.
Müalicəvi turizmin ölkənin iqtisadi inkişafında turizm növləri daxilində xüsusi imkanlara malikdir və bu
növün gələcək turizm sferasının prioritet sahələrindən biri saymaq olar. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, hələ də bu
fəaliyyət növünün inkişafı nəzərəçarpacaq qədər deyildir və mövcud potensial baxımından istifadə imkanları 50%
civarındadır. Belə ki, ölkədə müalicə turizmindən istifadənin potensial imkanlarının göstəricisi olan sanatoriya-
kurort, istirahət evləri və istirahət bazalarının ölkə üzrə sayı son 2016-cı ilin statistik məlumatlarına görə 70, bu
mərkəzlərdəki çarpayı sayları 10004-dür. Müalicədən istifadə edən hər bir turistin orta müalicə müddətini 20-25
gün civarında dəyişməsini nəzərə alsaq və illik istifadə günlərini 50 faiz həcmində ( yəni 182,5 gün) götürsək o
zaman müalicəvi turizm üçün gələn turistlərin optimal sayı 81143 nəfər dəyərləndirilir. Yəni optimal turist
sayı=(çarpayı sayı*ilin 50 faiz günləri)/orta qalma günləri və ya (10004*182,5)/((20+25)/2)=81143. Bu isə bizə
onu deməyə əsas veriri ki, adı çəkilən turizm növünün inkişafdan geri qalması ölkənin ÜDM-də hər il milyonlarla
vəsaitin itkisinə gətirib çıxarır.
Bu xidmətlər rentabelliyinin göstəricisini aşkar etmək üçün Azərbaycanda pullu xidmətlər məcmuəsində
əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin strukturunda əksini tapıb 9, səh.16. (cədvəl 2.1) Cədvəldəki məlumatlardan
istifadə edərək mövcud statistik məlumatları “E-views” tətbiqi proqram paketindən emal etsək aşağıdakı xətti
loqarifmik reqresiya tənliyini almış olacağıq.
Cədvəl 2.1: 2009-2015-ci illərin müalicəvi turizmin dəyişmə meyli.
Gəlmə turizmində müalicə Sanatoriya-kurort müəssisələrində

İllər turizminin payı - MMG göstərilən pullu xidmətlər-SKMGPX
(min nəfərlə) (milyon manatla)
2009 11,1 49496,6

2010 14,1 54124,0
2011 33,3 63988,5
2012 43 72792,5
2013 46,2 81891,7
2014 46,3 86302,2
2015 36,5 70035,1
Mənbə: ARDSK-nin 2016-ci il məlumatları.
LOG(SKMGPX) = 9.99701642199 + 0.333559342982*LOG(MMG) (2.1)
Loqarifmik reqresiya tənliyi əsasında deyə bilərik ki, 1% müalicəvi turizm məqsədi ilə gələn turistlərin
sayının artımı sanatoriya-kurort müəssisələrində göstərilən pullu xidmətlərin həcmini 0,33% artıracaqdır. Və ya
bunu belə vurğulamaq olar ki, müalicəvi turizmdə hər min turistin artımı sanatoriya-kurort müəssisələrində
göstərilən pullu xidmətlərin həcmində 887,98 min manatın artımına səbəb olacaq.
Müalicəvi turizmlə yanaşı dini turizmin son ilin statistika məlumatlarına baxdıqda görə bilərik ki, hazırda
ölkəmizdə dini abidələr siyahısına 1750-dən çox məscid, 40 kilsə, sinaqoq və digər ibadət yerləri, 500-dək pirlər
və ziyarətgahlar daxildir. Dini turizm dərketmə baxımından xüsisi bir növ turizm olması ilə yanaşı, eyni zamanda
iqtisadi əhəmiyyətə də malikdir. Belə ki, bu turizmin inkişafı turizm obyektinin yerləşdiyi region əhalisinin, biznes
və dövlət qurumlarının iqtisadi mənfəətlərini yüksəldir, eyni zamanda dini birlik və təşkiatlara yardım göstərir. Bu
turizmin iqtisadiyyata birbaşa təsiri turistlərin məqsədləri baxımından istiqamətlənmiş xərcləri, dolayı təsiri isə
digər turizm növlərində olduğu kimi turistlərin yardımçı sahələrə xərcləri şəklində ifadə olunur. Dini turizmin bir
iqtisadi xüsusiyyəti onunla dəyərləndirilir ki, bu turizmi seçmiş insanlar müxtəlif kateqoriyaları təmsil edir və
onların xərcləri məhdud olur. Bunu nəzərə alan firmalar bu növ turizmin inkişafı üçün turistlərin qalma müddətini
məhdudlaşdırmalıdır ki, qiymət aşağı və cəlb edici olsun. Bu turizm növünün iqtisadi göstəriciləri və səmərəliliyin
hesablanma metodu digər turizm növlərində olduğu kimi tədqiq olunur.
Ölkəmiz üçün son beş ilin statistik məlumatlarına nəzər yetirsək, görərik ki, bu dövrdə dini turizm məqsədi
ilə ölkəyə gələn əhali sayı 2,5 dəfə artmışdır. Beləki, əgər 2009-cu ildə bu məqsədlə ölkəyə 6,0 min turist
603
gəlmişdirsə, 2014-cü ildə bu rəqəm 13,7 min turist olmuşdur. Bu cür artıma baxmayaraq mövcud dini memarlıq
potensialı baxımdan hələ də bu növ turizmin səmərəliliyi nəzərə çarpacaq dərəcədə deyildir.
Ölkəmiz üçün xarakterik ən geniş yayılmış turizm növlərindən biri istirahət və əyləncə turizm növüdür. Bəzi
hallarda bu turizm növünü rekreasiya turizmi də adlandırılır. Rekreasiya turizmi insanların sağlamlıq, fiziki,
mənəvi, psixoloji və emosional güclərinin bərpası və inişafı məqsədi ilə rəngarəng proqramlarını, idman növlərini,
maraqlar çərçivəsində məşğulluğu əhatə edir.
Azərbaycanın istirahət turizminin inkişafı üçün təkan verici amillərindən biri dəniz turizmidir. Bu turizm
növünün inkişafı ölkəmizdə Xəzər dənizi potensialının imkanları ilə əlaqələndirilir. 1200 km. uzunluğa, orta
hesabla 310 km. enində bir çökəklikdə yerləşmiş 400 min kv/km-dən artıq su səthi olan Xəzər dənizi Avropa və
Asiya qitələrinin qovuşduğu meridian istiqamətində yerləşən yer kürəsinin ən böyük axarsız nadir göllərindəndir.
Xəzərsahili çimərliklərinin coğrafi mövqeyindən asılı olaraq mövsümülüyün 120-160 gün davam etməsi,
dayazlığı, suyun şəffaflığı, mövsüm dövründə temperaturun əsasən 20-25C-dən yüksək olması kütləvi istirahətin
təşkili üçün əlverişli şərait yaradır. Müqayisə üçün deyək ki, Qara dəniz sahilərində mövcud olan çimərliklərə
nəzər yetirsək burada mövsümiliyin 70-90 gün olduğunu görə bilərik. Bu isə istirahət üçün Xəzərin müqayisəli
üstünlüyünü göstərir. Bundan əlavə Xəzərsahili çimərliklərdə temperatur göstəriciləri Qara dəniz sahili
çimərliklərinin coğrafi mövqeyindən asılı olaraq 5-8C yüksəkdir. Xəzərsahili çimərliklərdə mövsümün uzanmasını
MDB-yə daxil olan dövlətlərdən və Rusiyadan gələn turistlər hesabına artırmaq olar.
Çimərlik əraziləri ilə təmin olunma baxımından Xəzər Qara dəniz sahili çimərliklərindən geri qalır. Belə ki,
Rusiya sahilləri 12,2 m2, Ukrayna sahilləri 18,8 m2, Xəzər sahilində isə 3,4 m2 təşkil edir. Xəzərsahili çimərliklərdə
kütləvi istirahət mövsüm dövründə sıxlıq daha yüksək olur. Xüsusilə, Bakı şəhər aqlomerasiyasında yaşayan
əhalinin kütləvi istirahəti birbaşa Xəzərsahili çimərliklərlə bağlıdır. Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, Bakı şəhəri
əhalisinin 40-60%-i Xəzər sahillərində qısa müddətli istirahətə üstünlük verirlər.
Bundan əlavə ölkəmizin bütün turizm bölgələri üzrə çoxsaylı istirahət və əyləncə mərkəzləri fəaliyyət
göstəriri ki, bu da gəlmə turizminin inkişafında xüsusi çəkiyə malikdir. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda gəlmə turizmi
üzrə mövzud turistlırin sayının təxminən 33 faizini istirahət və əyləncə məqsədi üzrə gələnlər təşkil edir 3.
Azərbaycanın potensial turizm gəlirlərindəki artıma ən böyük töhfəni verəcək sahələrdən biri məhz konqres
turizmi ola bilər. İpək Yolu üzərində yerləşən və həyəcan verici tarixi və mədəni imkanlar aləminin qapısı olan
Azərbaycan, alternativ mərkəzlərə görə nisbətən aşağı maliyyə üstünlüyünə də sahibdir 10, səh.56-59.
Ölkəmiz üçün çoxsaylı turizm növlərindən biri də ekoloji turizmdir. Azərbaycan təbii ekoturizm sahəsində
real potensial imkanlara malikdir. Ölkəmizdə 4500-dən artıq müxtəlif mənşəyli bitki növlərinə rast gəlmək
mümkündür ki, bu da Qafqazın zəngin bitki aləminin 64 %-ni təşkil edir. Mütəxəsislərin fikrincə bunlardan 240-ı
endemikt və relikt növlərdir. 140 nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki növü , eyni zamanda fauna növlərindən
14000 həşəratkimilər, 123 balıq, 9 suda-quruda yaşayanlar, 54 sürünənlər 360 quş və 99 məməli olmaqla,
bunlardan 108 növ “Qırmızı kitaba” salınmışdır 11, səh. 8. İstirahət, təbiət ərazilərinin bialoji müxtəlifliyinin
qorunması, regionların iqtisadi davamlılıq səviyyəsinin yüksəldilməsi yolu ilə onların ekoloji turizm sahəsinə cəlb
olunması, istirahət ərazilərinin etnoqrafik statusunun saxlanması, ekoloji mədəniyyətin artırılması ölkə ərazisində
ekoloji turizmin inkişaf prisipləri sayılır.
Azərbaycan ərazisinin 10 faizi dağ meşələrindən ibarətdir və onlar 600-700 m-dən 1800 m-dək
yüksəkliklərdə ucalır. Bu meşələr enliyarpaqlıdırlar və əsasən palıd, vələs, fıstıq, ağcaqayın və göyrüş ağaclarından
ibarətdir. Dağ meşəlikləri suların və torpaqların qorunmasında mühüm əhəmiyyətlidir. Bundan əlavə həmin
meşələr ovçuluq, istirahət və turizm nöqteyi-nəzərindən də cəlbedici sayılırlar. Azərbaycanda ekoloji turizmin
inkişafına töhfə verə biləcək milli parklar, göllər zəngin fauna və flora mövcuddur. Azərbaycanda milli parklar
kateqoriyasına Akademik Həsən Əliyev adına Ordubad, Şirvan, Ağgöl, Hirkan, Altıağac və Abşeron milli parkı
daxildir.
Hazırda Azərbaycan meşələrinin ümumi sahəsi 1290 min hektar və ya ölkə ərazisinin 11 faizini təşkil edir.
Ölkəmizin meşə ehtiyatlarının 48,8 faizi və ya 592 min hektarı Böyük Qafqaz regionunun, 14,5 faizi və ya 176 min
hektarı Kiçik-Qafqaz regionunun, 2,5 faizi və ya 30 min hektarı Kür-Araz ovalığının, 0,5 faizi və ya 6 min hektarı
NMR-in payına düşür. Azərbaycan Respublikasında adambaşına 0,12 hektar meşə sahəsi düşür.
Ölkədə Şahbuz və Eldar Şamı Dövlət Təbiət qoruğu mövcuddur.Azərbaycan Respublikasında qoruqların
ümumi sahəsi 197 min hektara çatır. Qoruqlarda qonur ayılar, İran bəbirləri, vəhşi qabanlar, vəhşi pişiklər və s.
vardır. Dövlət qoruqlarına Qobustan, Göygöl, Qızılağac, Zaqatala, Hirkan, Turyançay, Şirvan, Qaragöl, Pirqulu,
Qarayazı, Bəsitçay, Ağgöl, İsmayıllı, Altıağac və İlisu qoruqları daxildir.
604
Bunlarla yanaşı, Azərbaycanda ümumi sahəsi 244 min hektara yaxın yasaqlıq əraziləri də mövcuddur.
Yasaqlıq-təbii komplekslərin ərazi, yaxud akvatoriya daxilində xüsusi qanunla qorunan hissədir. Qoruqlardan
fərqli olaraq yasaqlıqlarda bütün təbii kompleks deyil, onun ayrı-ayrı komponentləri (bitki örtüyü, heyvan, quş)
qorunur və mühafizə olunur. Ölkə ərazisində Şəki, Laçın, Daşaltı, Arazboyu Qubadlı, Qəbələ, Qarayazı-Ağstafa,
Şəmkir, Qızılca, İsmayıllı, Ordubad, Qusar, Abşeron, Zuvand, Korçay, Ağgöl, Bərdə, Bəndovan, Gil adası, Kiçik
Qızılağac kimi yasaqlıqlar vardır. Ölkə ərazisində - Lerik və Yardımlıda füsunkar şəlalələr, Göygöl (Gəncə) və
Batabat (Naxçıvan MR) kimi göllər mövcuddur.
Azərbaycanın bitki növləri dünyada mövcud olan bitki növlərinin 0,84 faizini, Qafqazın bitki növlərinin isə 66
faizini təşkil edir. Dünyada yalnız Azərbaycan Respublikası ərazisində bitən bitki (bunlar endemik bitkilər adlanır)
növlərinin sayı 370-dən artıqdır. Endemik bitki növləri ölkənin flora tərkibinin təxminən 9 faizini təşkil edir.
Naxçıvan MR-də və Talış dağlarındakı Zuvand çökəkliyi endemik bitkilərin çoxillik ot növləri ilə zəngindir.
Azərbaycan florası üçüncü dövrün relikt (qalıq) bitkiləri ilə zəngindir. Onların əsas məskəni Talış dağları olsa da,
bəzi növlərə ölkənin digər sahələrində də (Böyük Qafqazda, Ceyrançöldə və s.) rast gəlinir. Onlara dəmirağac,
şabalıd-yarpaq palıd, Lənkəran akasiyası, qaraçöhrə, şümşad, Qafqaz xurması, Eldar şamı və s. misal ola bilər.
Ölkədə 20 minə yaxın fauna növü mövcuddur. Azərbaycan Respublikasının təbii şəraitinin müxtəlifliyi
heyvanlar aləminin də zənginliyinə səbəb olmuşdur. Azərbaycan Respublikasında 600-dən çox heyvan növü vardır
ki, bu da dünyada olan heyvan növlərinin 5,6 faizini təşkil edir. Təbiətin qoynunda yuva salmış əsas məməli
heyvanlara bəbir, nəcib və xallı marallar, ceyran, cüyür, dağ keçisi, çöl donuzu, ayı, safsar, dələ, çölpişiyi, canavar,
tülkü, çaqqal, yenot və həmçinin Xəzərin sularında yaşayan suiti və s. daxildir. Azərbaycanın müxtəlif guşələrində
yaşayan kəklik, turac, qırqovul, sultan toyuğu, bildirçin, qaz, ördək, qu quşu, qartal və s. təbiətin inciləridir 12
səh. 12-14.
Azərbaycanda 11 iqlim qurşağından 9-na rast gəlmək mümkündür. Bitkilərdə olduğu kimi, Azərbaycanın
heyvan aləminə təbiət tarixi öz təsirini göstərmişdir. Bir neçə zoocoğrafi bölgələri, oraya məxsus flora növləri ilə
səciyyələndirilməsi mümkündür.
Dağların təmiz və gözəl havasından, verdiyi digər imkanlardan (xizəkçilik, alpinizm) faydalanmaq məqsədilə
insanların həyata keçirdikləri turizm fəaliyyətinə dağ, qış və xizək turizmi deyilir. Ümumdünya Turizm Təşkilatının
statistik göstəricilərinə görə, hər il dünya üzrə turistlərin təxminən 30-35%-i istirahət mərkəzlərində qış aylarında
dincəlir. Qış turizminin yüksək inkişaf etdiyi dövlətlər isə əsasən İsveçrə, Çex Respublikası, Kanada, ABŞ, Rusiya və
Skandinaviyadır Ərazisinin yarısından çoxu dağlardan ibarət olan Azərbaycan həmçinin dağlarla əhatə olunur.
Şimalda Böyük Qafqaz sıra dağlarının ən yüksək zirvəsi sayılan Bazardüzü (4,466 m) yerləşib (cənub hissəsi
Azərbaycanadək uzanır), cənub-qərbdə Ermənistan və Gürcüstanadək uzanan və Kiçik Qafqaz Dağları ilə
sərhəddə olan silsilə Cənubi Qafqaz Dağları ilə və cənub bölgəsində Talış Dağları ilə əhatə olunub.
Azərbaycanın qış və xizək turizmini də inkişaf etdirmək potensialı mövcuddur. Avstriya, İsveçrə, Fransa,
Andorra qış turizminin başlıca mərkəzlərinin dağlıq ərazilərinin landşaftı Naxçıvan ilə oxşardır. Qafqaz dağları
fonunda mənzərəli kəndlər yaxınlığında kənd evlərində (pansion) qalmaq imkanları mövcuddur. Qış turizmi
Azərbaycanda yeni turizm növlərindən biridir. Şübhəsiz ki, turizmin bu növünün inkişafı da məhz “Şahdağ” və
“Tufandağ” turizm komplekslərinin adı ilə bağlıdır. Lakin Azərbaycanın fiziki-coğrafi mövqeyi, təbiəti və iqlim
şəraiti qış turizminin daha da genişləndirilməsinə, inkişaf etdirilməsinə böyük imkan verir. Halbuki yerli təbiətin
potensialından heç 25-30 faiz də istifadə olunmur.
Əslində ölkədə turizmin inkişafı dəniz səviyyəsindən çox yüksəklikdə yerləşən rayon və kəndlərimizin inkişafı
baxımından da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, Göygöl gölündən, çoxlu bulaqlardan, çaylardan və dağ
göllərindən formalaşan Göygöl dövlət qoruğu dəniz səviyyəsindən 1556 m hündürlükdə yerləşir. Maralgöl dəniz
səviyyəsindən 1902 m hündürlükdə yerləşir və subalp çəmənlikləri ilə əhatə olunub. Qaragöl, Zəligöl və Şamlıgöl
göllərinin ətrafı da dağ meşələri ilə örtülüb. Azərbaycanın şimal-şərqində, dəniz səviyyəsindən xeyli yüksəkdə
yerləşən Qusar, Şahdağın ətəkləri də geniş turizm potensialına sahibdir. Eyni zamanda bir sıra dağ rayonlarımız
qış və xizək turizmi üçün də əlverişlidir.
Şamaxı və Qusarda lisenziyaya sahib olanlara, bir çox meşə heyvanı və quşlarını ovlama imkanı verilir.
Müntəzəm bir qoruq olan Qızılağac qoruğunu qış aylarında sayca 1 milyondan artıq 2 min növ quş ziyarət edir. Bu
qoruqda yabanı heyvan və quşların şəkillərini çəkmək mümkündür.
Ümumiyyətlə, Azərbaycan Respublikasında su-bataqlıq quşlarının daimi qışladığı yerlərə Ağcabədi, Astara,
Cəlilabad (Qırmızı kənd ovçuluq təsərrüfatı istisna olmaqla), Beyləqan, İmişli (Sarısu və Bozqobu ovçuluq
təsərrüfatı istisna olmaqla), Lənkəran (Qavzava ovçuluq təsərrüfatı istisna olmaqla), Masallı, Biləsuvar
605
(Mahmudçala və Zavvar ovçuluq təsərrüfatı istisna olmaqla), Ceyranbatan gölü və Abşeron yarımadasının başqa
su anbarları, həmçinin Mingəçevir su anbarını aid etmək olar.
Azərbaycan Respublikasının “Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında” və “Heyvanlar aləmi haqqında”
Qanunlarını əsasən, ölkə ərazisində vəhşi heyvan və quşların sayının tənzimlənməsinin təmin edilməsi və
ovlanmasının müddət və normalarının müəyyən edilməsi üçün xüsusi normalar mövcuddur.
Hazırda Avropada aqroturizm daha çox populyarlaşıb. Turistlər tətillərini fermer təsərrüfatlarında keçirməyə
üstünlük verirlər. Avropa Birliyində belə fermer təsərrüfatlarının sayının 600 mini keçdiyi qeyd olunur.
Aqroturizm səsli-küylü şəhər həyatından kənarlaşmaqla, ekoloji baxımdan təmiz kənd təsərrüfatı məhsulları, həm
də mənzərəli yerlərin seyrinə yaranan ehtiyacından irəli gəlir.
Qafqaz dövlətləri arasında dağ turizmi, aqroturizm və qorunan ərazilərdə ekoturizmin inkişafı ilə bağlı
Azərbaycanın imkanları daha yüksəkdir. Kənd təsərrüfatı bütün ev təsərrüfatlarının 45 faizini əhatə edir. Ölkəyə
gələn qonaqlara xidmət göstərilməsi üçün fermerlərə təlimlərin keçilməsi mümkün deyil, lakin Qafqaz dağları
fonunda mənzərəli kəndlər yaxınlığında kənd evlərində qalmaq imkanları mövcuddur. Ölkənin cənub
rayonlarında (xüsusilə Lənkəranda) aqro-turların təşkil edilməsi və bu qəbildən olan digər tədbirlərin keçirilməsi
üçün böyük imkanlar mövcuddur.
Nəticə
Azərbaycanda turizm spotensialının funksional-məqsədli (turizm növləri üzrə) baxımından təhlilindən əldə
olunan nəticələr ölkəmizin çoxnövlü turizm istiqamətləri üzrə ixtisaslaşaraq dünya bazarında rəqabətə
davamlılığının təmin edilməsi üçün zəngin potensiala malik olduğunu göstərir.
Azərbaycanın geniş təbiət resursları-regionlarının hər birinin özəllikləri ilə fərqlənən mənzərələri, dəniz,
meşələr, dağlar, bulaqlar ölkədə ekoturizmin inkişafını şərtləndirir. Bununla yanaşı, digər növlər də inkişaf edir.
İdmanda qazanılan nailiyyətlər bu sahənin turizmlə “əl-ələ verərək” yeni bir növünü - idman turizmini yaradıb.
İndi Azərbaycan həqiqətən, turizm növlərinin müxtəlifliyi ilə seçilir.
Ədəbiyyat
1-Azərbaycan Respublikasinin Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanin Statistik Göstəriciləri 2015, Bakı:
2015, 814 səh.
2-Soltanova H.B. Azərbaycan Respublikasında turizm və onun inkişafı. Bakı:AzTU–nun mətbəəsi, 2013, 476s.
3-Azərbaycan Respublikasinin Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanda turizm. Bakı: 2015, 220 s.
4-Bilalov B.Ə. Azərbaycanda müalicə - sağlamlıq turizmi : problemləri və perspektivləri// “Turizm və
Qonaqpərvərlik” jurnalı, Bakı, 2013, № 3, səh.24-32
5-Bəhərçi T., Mehdiyeva V. Azərbaycan Respublikasının təbii şəraiti, təbii ehtiyatları, onların iqtisadi –
ekoloji qiymətləndirilməsi. Dərslik. Bakı: "İqtisad Universiteti” nəşriyyatı, 2012, 304 s.
6-Dərgahov V.S. Rekreasiya-turizm ehtiyatları Bakı: “MBM”, 2008, 216s.
7-Turizmin əsasları: Ali məktəb üçün dərslik / dossent B.Ə.Bilalov və dossent Ç.G.Güləlıyevin redaktəsi ilə.
Bakı: “QHT Nəşriyyatı” , 2015, 496 s.
8-Bilalov B.Ə. Turizmin tarixi: Dərs vəsaiti, Bakı, Mütərcimi,2008, 328s.
9-Azərbaycan Respublikasinin Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanda pullu xidmətlər. Bakı: 2015, 47 s.
10-Bilalov B.Ə. Azərbaycanda işgüzar turizm // “Dirçəliş XXI əsr” jurnalı, 2005, № 86-87, s. 56-59.
11-Əsgərov Ə.T., Bilalov B.Ə., Gülalıyev Ç.G. Ekoloji turizm. Bakı: Adiloğlu nəşriyyatı, 2011, 276 s.
12-Məmmədov Q.Ş., Yusifov E., Xəlilov M.Y., Kərimov V. Azərbaycan: ekoturizm potensialı: 2-cilddə , I c.,
Bakı: “Şərq-Qərb”nəşriyyatı, 2012, 360 s.
606
AZƏRBAYCAN-TÜRKIYƏ MƏDƏNİ MÜNASİBƏTLƏRİNDƏ İMİC YARADICI FORMALAR
(ƏDƏBİYYAT, KİNO VƏ TELEVİZİYANIN İMİC YARADICI GÜCÜ)
Maral YAQUBOVA*
Özət
Azərbaycan və Türkiyə arasındakı əlaqələr uzun bir keçmişə söykənir. Ortaq mənşə, dil, din birliyi, oxşar
mədəniyyət, adət və ənənələr bu əlaqələri zəruri edən başlıca faktorlardandır. Bir ölkənin mədəniyyəti, sənəti,
kinosu, arxitekturası, musiqisi, təhsil sistemi, rəqabət mühiti, azadlıqları, demokratiyası, yaradıcı düşüncəsi, insan
keyfiyyəti və ictimai sərmayəsi, tarixi təcrübəsi, mədəni zənginliyi, elm və texnologiya infrastrukturu, innovasiya
tutumu, diplomatik bacarığı və özünü təqdimetmə qabiliyyəti həmin ölkənin yumşaq güc ünsürlərini təşkil edir. Bu
ünsürləri bir araya gətirən bir ölkə, bir cazibə mərkəzi halına gəlir. Dil, sənət, ədəbiyyat və folklor, doğru və sistematik
bir şəkildə istifadə edildikdə ciddi bir güc ünsürüdür Kino, televiziya, ədəbiyyat kimi media vasitələri, bir yerlə
əlaqədar məlumat qaynağı olmaları səbəbiylə destinasiya imici meydana gəlməsinə təsir edən faktorlardandır. Bu üç
imic yaradıcı media ünsürü bir çox mövzuda olduğu kimi mədəni münasibətlərin formalaşmasında da insanlara təsir
etmədə, zehinlərində iştirak etmədə və onları hərəkətə keçirmədə çox müvəffəqiyyətli vasitələrdir.
Giriş
Mustafa Kamal Atatürkün “Azərbaycanın sevinci bizim sevincimiz, kədəri isə bizim kədərimizdir” və Heydər
Əliyevin “Biz bir millət, iki dövlətik” fikirləri həm Türkiyədə, həm də Azərbaycanda iki ölkə arasındakı münasibətlərin
tarixini, bu gününü və perspektivlərini özündə dəqiq ifadə edən ən mükəmməl formul kimi qəbul edilməkdədir.
Azərbaycan və Türkiyə mədəni münasibətlərinin tarixi türkün tarixi qədər qədimdir. Ortaq kök, ortaq tarixi yaddaş,
eyni milli statusa rəğmən, bugün Türkiyə və Azərbaycan beynəlxalq siyasi müstəvidə iki müsəqil dövlət mövqeyinə
malikdir. Etnik, mədəniyyət və dil baxımından bir-birilə sıx bağlı olan bu iki ölkə arasında qarşılıqlı münasibətlər bu
gün strateji əməkdaşlıq səviyyəsində daha da genişlənməkdə və dərinləşməkdədir. Bugün mədəni qloballaşma mühiti
də türkdilli xalqların əməkdaşlığı, inteqrasiyası və beynəlxalq münasibətlər sistemindəki fəaliyyətinə bu və ya digər
səviyyədə təsir edən amil kimi səciyyələndirilir. Mədəni qloballaşma tendensiyasının alt qatında millətlərin, xalqların
mədəni dəyərlərini-milli xarakter və mədəniyyətlərini, adət-ənənələrini sıradan çıxararaq homogen mədəniyyət
yaratmaq kimi ideyalar dayanır. Bəzən mədəni qloballaşma adı altında həyata keçirilən inteqrasiya prosesi çox
hallarda kiçik millətlərin və etnik qrupların assimilyasiyasına səbəb olur. Mədəni qloballaşma prosesinin fonunda
türkdilli xalqların qarşılıqlı tarazlı inteqrasiyası, dəyərlərin uzlaşdırılması və payılaşılması, eləcə də yeni dəyərlərin
yaradılması proseslərinin ortaya çıxması assimilyasiya təhlükəsinin və digər təhdidlərin neytrallaşmasında mühüm rol
oynayır. Hər bir milli respublikanın suverenliyi və tam müstəqilliyi iqtisadi-sosial sahələrlə yanaşı, onun milli
mədəniyyətinin də hər vasitə ilə inkişaf etdirilməsini, bu mədəniyyətin özünəməxsusluğunun qorunub saxlanmasını,
xalq ənənələrinin, mərasim və adətlərinin, mənəvi dəyərlərinin dirçəldilməsini və eyni zamanda xarici ölkələrlə
mədəni əməkdaşlığı genişləndirməklə bədii və qarşılıqlı yaradıcılıq əlaqələrinin bir daha möhkəmləndirilməsini tələb
edir. XXI əsr bütün dünya dövlətləri və millətləri arasında iqtisadi, siyasi, mədəni əlaqələrin artması, son nəticədə
qloballaşma ilə xarakterizə olunmaqla yanaşı, eyni zamanda ayrı-ayrı xalqların etnik-mənəvi köklərinə yenidən dönüşü
ilə də səciyyələnir. Bugün böyük qloballaşmaya aparıb çıxaran nəhəng inteqrasiya kontekstində etnomilli
mövcudluğun siyasi, iqtisadi, mədəni, mənəvi suverenliyi ilə bağlı milli konsepsiya və konseptual ideyalar yekcins
deyil. Bu qloballaşma ortamına hər bir etnosun milli-mənəvi “Mən”ini dərk edərək qoşulması lazımdır. Hər bir millət
dünyaya öz mədəniyyətinin gözü ilə baxır. Eyni zamanda hər bir millətin dünya sivilizasiyasındakı yeri onun mənsub
və daşıyıcısı olduğu mədəniyyətlə müəyyənləşir. Bir xalqın, millətin, dövlətin, ölkənin dünyaya özünü təqdimetmə
şəkli yaratdığı imiclə səciyyələnir. Bugün Azərbaycan və Türkiyə kültürəl münasibətlərin başlıca vəzifəsi eyni millətin
iki dövlət şəklində bir-biri ilə mədəni müstəvidə dialoq qurmasıdır. Hülusi Kılıça görə, “Azərbaycan ilə münasibətlərdə
Türkiyənin xarici siyasətini müəyyənləşdirən faktorlar "mənfəət" lərin xaricində, bu ölkəylə olan tarixi, mədəni və
* Dr., Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
607
humanitar bağlarımız və ortaq maraqlarımızdır. Başqa sözlə, Türkiyə Azərbaycana qarşı "dəyər" əsaslı bir xarici siyasət
davam etdirməkdə və bu əsas üzərində ikitərəfli və çoxtərəfli səviyyədə əməkdaşlığı daha da inkişaf etdirməyə səy
göstərir. Münasibətlərin sahib olduğu bu xüsusi mahiyyət çərçivəsində siyasi, iqtisadi, hərbi, mədəni, sosial, bütün
sahələrdə Türkiyə və Azərbaycanın daha böyük uğurlara birgə imza atmaları hamımızın ortaq istəyi və arzusudur” 1.
1.“İmic” Qavramı və Onun Mədəni Münasibətlərin Formalaşmasındakı Rolu
İngiliscə, “görk”, “təsvir” mənasını ifadə edən imic reklam və kütləvi informasiya vasitələrinin nəsnə və adamlar
haqqında məqsədyönlü şəkildə yaratdığı təsəvvür deməkdir. İstənilən nəsnə və ya kimsə, o cümlədən hər hansısa
qurum haqqında əvvəlcədən düşünülmüş şəkildə bir görk yaradılır və təqdim olunur. Stabler imici qısaca olaraq
"zehni dünyagörüş, qavrama və ya ideya" kimi təsvir edir2. Digər bir mövqeyə görə imic, insanların bir obyekt,
müəssisə, yer və ya başqa bir adam haqqındakı qavrayış və düşüncələrinin cəmidir3. Hirshmana görə "imic zehni bir
prototip"dir. İnsanın qarşısındakı nəsnə haqqında, onu hələ tam mənasıyla tanımadan, var olduğunu hesab etdiyi
şeydir. 4 İnsanın beynində prototipini yaratması üçün nəsnə haqqında bir sıra məlumatlara malik olması lazımdır və
həmin nəsnənin imici, məlumatın mənbəyinə və xarakterinə görə yaxşı və ya pis ola bilir. Qavrayanın şəxsi
xüsusiyyətləri, ictimai normaları, içində yaşadığı mühitlə qarşılıqlı dialoqunun göstəriciləri kimi bir çox amil imicin
formalaşmasında təsirli rol oynayır. İmic anlayışı 1955-ci ildə ilk dəfə Sidney Levy tərəfindən istifadə edilmişdir. İmic,
özümüzü daxildən necə gördüyümüz, başqalarının bizi kənardan necə gördüyü, bizim özümüzü necə görmək və
başqaları tərəfindən necə görülmək istədiyimizlə bağlıdır. Fərdi imic mövcud təsvirlə istənilən, arzulanan təsvirin
birləşməsindən yaranan mürəkkəb bir bütövdür. İnsanın fiziki görünüşü, geyimi, çıxışı, davranışları, tərzi, bədən dili,
ünsiyyət tərzi, duruşu bir sözlə xarici görünüşünə aid hər şeyi o insanın imicinə təsir edir. Ölkə imici isə, bir bütün
olaraq çoxistiqamətlidir. Ölkənin beynəlxalq aləmdə yaratdığı obrazlar həmin ölkənin imicini formalaşdırır. Ölkə imici,
yalnız bir neçə xüsusiyyətlə məhdudlaşmayan, hər şeyi ilə bir bütün olaraq bir ölkənin prototipini formalaşdırır.
Ölkənin içində olduğu vəziyyətdən ziyadə, onun tarixi keçmişi, keçmişdə yaşadığı siyasi və iqtisadi hadisələr və digər
ölkələrlə olan münasibətləri ölkə imicini müəyyənləşdirən ünsürlərdir. İmic bir ölkənin xaricdəki kimlik vəsiqəsi
dəyərindədir. İmic uzun və mürəkkəb bir proseslə formalaşdığı kimi, dəyişməsi də olduqca çətindir. Ölkələrin sahib
olduğu dəyərlər yalnız təbii və tarixi gözəlliklər ilə məhdudlaşmır. Ölkə imicinin ən qüvvətli ünsürü həmin ölkənin
insanıdır. Ölkəni müxtəlif səviyyələrdə təmsil edən intelektual-ziyalı təbəqə ehtiva etdiyi məzmun ilə imic yaradıcı
gücə malikdirlər. Xalq mənsub olduğu ölkənin mədəniyyətini təqdim edəndir və ölkə imicinin yaradılmasında ən əsas
rol xalqa məxsusdur. İstənilən nəsnə haqqındakı mövqe və hərəkətlərimiz, o nəsnə haqqındakı ilk çağırışlarımıza görə
formalaşır və bu çağırışlar zehnimizdə müsbət və ya mənfi şəkildə təzahür edirlər. Bu ilk çağırışlar həmin nəsnənin
obrazını yaradırlar və əgər bu obraz müsbət istiqamətdə isə münasibət və davranışların da o nəsnənin lehinə olması
gözlənilir. İmic adamların zehinlərində formalaşdıqdan sonra, qərarların verilməsində təsiredici qüvvəyə malikdir.
İmic əbədi dəyişməyən bir anlayış deyil, zaman içərisində yenilənən məlumatlar və yaşanılan təcrübələrlə dəyişikliyə
məruz qalır. İmicyaratma idarə olunması mümkün prosesdir və hədəf kütlədə müəyyən imic formalaşdırmaq
çoxplanlı fəaliyyət tipidir. Yaradılması nəzərdə tutulan imicin əvvəlcədən müəyyənləşdirilməsi və həyata keçirilməsi
üçün müvafiq strategiyanın seçimi, vasitə və materialların tətbiqi, qısa, orta və uzun müddətli yanaşmalarla
planlaşdırma vacib amillərdir. Mədəni münasibətlərin formalaşmasında və inkişafında imic yaratmağın xüsusi
əhəmiyyəti var. İmic mədəniyyətin özünü təqdimat şəklidir. Mədəniyyətin əsas funksiyası isə humanist insani
funksiyadır. İnsan mədəniyyət nümunələri yaradaraq bəşər tarixinə töhvələr verir, sonda onun yaratdığı mədəniyyət
yenə də insanın, cəmiyyətin xidmətində durur. Çoxsaylı tədqiqatçıların bu fikri ilə razılaşmaq lazımdır ki, mədəniyyət
sırf sosial hadisə olub, insanların həyat fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Mədəniyyət– cəmiyyətin bütün tarixi boyu əldə
etdiyi maddi və mənəvi sərvətlərin məcmusudur, həmçinin onların yaradılması qabiliyyəti və bəşəriyyətin tərəqqisi
üçün onlardan istifadə etmək və onları nəsildən– nəsilə vermək bacarığıdır. Onun özünü dərk etməsi və şəxsiyyətin
mövcudluq üsuludur. Mədəni münasibətlər dövlətlər və xalqlar arasında əlaqələrin inkişafı və möhkəmləndirilməsi
vasitələrindən biri olmaqla yanaşı, həm də müxtəlif xalqların bir-birini yaxından tanımasına, onların arasında
mədəniyyət, elm, iqtisadiyyat sahələrində qarşılıqlı anlaşmaya, əməkdaşlığın inkişafına əlverişli imkanlar yaradır.
1 Hülüsi Kılıç, Son yirmi yilda Azerbaycan ve Türkiye ilişkilerine kisa bir bakiş. Azerbaycan-Türkiye: Dostluk, Kardeşlik Ve Strateji
Ortaklik. Ankara, Berikan Yayinevi, 2012, s.19-20
2 Stabler, Michael “Image of Destination Regions: Theoretical and Empirical Aspects”, Marketing in the Tourism Industry: The
Promotion of Destination Regions. Routledge, U.K. 1988 pp. 133–161.

3 Okay, Ayla Kurum Kimliği. İstanbul: Mediacat Kitapları, 2000
4 Hirshman, Elizabeth “Retail Research and Theory”, In Review of Marketing. Chicago, American Marketing, 1981 pp 54–55.
608
2.Ədəbiyyat, Televiziya və Kino Üç Qüvvətli İmic Yaradıcı Forma Kimi

Bəşər estetik fikrinin keçdiyi uzun və mürəkkəb inkişaf yolu özünün zəngin mənzərəsi ilə yanaşı bu mənzərəni
ortaya gətirən mənəvi münasibətlərin qarşılıqlı əlaqələri və dinamik irəliləyişi ilə də səciyyəvidir. Sivilizasiya özünün
müxtəlif tarixi istiqamətləri, coğrafi çevrələri, eləcə də sosial-iqtisadi arealları daxilində çoxsaylı və çoxçeşidli
mədəniyyət tiplərinin yaranmasına imkan açdığından mədəniyyətlərin özünəməxsusluğu anlayışı kimi qarşılıqlı əlaqə
və dialoqun qurulması da tarixi zərurətdən irəli gələn bir qanunauyğunluqdur. Məhz bu kontekstdə qurulmuş olan
tarixi-mənəvi münasibətlərin, mədəniyyətlərarası əlaqə və dialoqun yaratdığı münbit zəmin dünya sivilizasiyasını
daim zənginləşdirən və bu zənginləşmədən də təkan alaraq bəşər cəmiyyətini irəliyə, yeniliyə, daimi ardıcıl inkişafa
aparan tükənməz enerji mənbəyidir. Şərq-qərb problemini estetik səviyyədə çözməyə istiqamətlənən, bu problemi
mədəni və fəlsəfi məzmunları ilə əks etdirən, xüsusilə empati quran, makro yerinə mikro olanı görmənin əhəmiyyətli
olduğunu ifadə edən, islamiyyət, qadın, mistisizm, tarixi yaddaş məzmununda divan ədəbiyyatı, zəngin türk
mədəniyyət tarixini müasir sənətin meyarları ilə uzlaşdırmağı, oxucuda (tamaşaçıda) həyəcan və tarixi keçmişə maraq
oyatmağı məqsəd qoyan ədəbiyyat, kino və televiziya (xüsusilə serial sektoru) son illərdə Türkiyənin yaratdığı imicə
müsbət təsir edən faktorlardandır. Türkiyə ədəbiyyatı ilə Azərbaycan ədəbiyyatı arasında qarşılıqlı dialoq da zəngin
tarixi mənzərəyə malikdir. Müxtəlif cəmiyyətlərin bir-birinin ədəbiyyat əsərlərini tərcümə ilə yolu oxuması, həmin
cəmiyyətlərin bir-birini tanımasının, mədəni əlaqə qurmasının ən bariz formalarından biridir. Belə bir əlaqə, iki
cəmiyyətin fərdlərinin bir-birlərinin dilindən bir şey oxumaları ilə məhdudlaşmır. Mədəni əlaqə - deyə adlandırdığımız
əlaqə, bir başqa mədəniyyət şəraitində yaradılmış bir əsəri onun tərcüməsi vasitəsilə tanıdığımız anda deyil,
bütövlükdə həmin əsəri oxuyarkən yaşadığımız estetik duyum anında qurulur, həmin əsər bir informasiya mənbəyinə
çevrilir. Qarşımızdakı tolumun düşüncəsini, dünyagörüşünü, duyğularını, hiss və həyəcanlarını, həyata dair
mülahizələrini öyrənmiş oluruq. Tərcümədən ziyadə, Türkiyə türkcəsindən Azərbaycan türkcəsinə, eyni zamanda
əksinə, uyğunlaşdırma desək, daha düzgün olar. Bugün Azərbaycan oxucusu Türkiyə ədəbiyyatını türk dilində
asanlıqla oxuya bilir. Eyni millətin nümayəndəsi olan oxucular üçün adi haldır. Ortaq mənəvi dəyərlərimizin
yaşamasında və gələcəyə daşınmasında ən önəmli vəzifələrdən biri də ədəbi şəxsiyyətlərin və onların ərsəyə
gətirdikləri əsərlərin üzərinə düşür. Belə vəzifənin əhəmiyyəti və vacibliyi, xüsusilə Azərbaycanın müstəqilliyi
yaşamadığı XIX yüzildə və xarici əlaqələrinin məhdud olduğu sovet dövründə daha çox hiss edilir. Azərbaycanının
sovetlər birliyi çərçivəsindən kənardakı türk dünyası ilə əlaqələri yox dərəcəsində idi. Belə bir zamanda yalnız sovetlər
birliyinin mərkəzdən idarə edilən beynəlxalq mədəni proqramları çərçivəsində gerçəkləşən tədbirlər istisna olmaqla
Türkiyə və Azərbaycan ədiblərinin əlaqələri mümkün deyildi. Əlaqələrin belə çətin və imkansız olduğu zamanlarda da
Azərbaycanda Türkiyə ədəbiyyatına, Türkiyədə də Azərbaycan ədəbiyyatına maraq olduqca böyükdü. O dövrdə
Türkiyə ədəbiyyatını tam şəkildə təmsil edə bilməsə də, məhdud sayda yazıçıların əsərləri Azərbaycan dilində nəşr
olunmuşdu. Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələrinin müstəqillik qazandığımız 1990-cı illərdən sonrakı dövrü, yeni
tədqiqatlar üçün kifayət qədər ədəbi-bədii materiala malikdir. Azərbaycan–Türkiyə ədəbi əlaqələrinin təməlində
“Orxon-Yenisey”, “Qutadqu bilik”, “Oğuz Xaqan”, “Dədə Qorqud” kimi ortaq ədəbimədəni abidələr, qarşılıqlı ədəbi
tərcümələr, Azərbaycan ədəbiyyatında Türkiyə, Türkiyə ədəbiyyatında Azərbaycan mövzusu, bu sahədə aparılan
tədqiqatlar, yazıçı və şairlərimizin, ədəbiyyat adamlarının dostluq və yaradıcılıq əlaqələri durur. Azərbaycan və
Türkiyə arasındakı münasibətlərin bədii təcəssümünə Bəxtiyar Vahabzadənin və Abdürrahim Karakoçun şeriləri ən
yaxşı nümunədir:
Bəxtiyar Vahabzadə, “Azərbaycan-Türkiyə” (1991)
Bir millətik, iki dövlət
Eyni arzu, eyni niyyət.
Hər ikisi cümhuriyyət
Azərbaycan-Türkiyə”5
Abdürrahim Karakoç “Karabağa mektub” (1992)
Bahtına ağlayan Azeri kızı
Sen Karabağ dersin, ben karayazı
Boşlukta çırpınır Türk’ün avazı
Sanma ki dertlerin azı bizdedir
Sizdeki yaranın özü bizdedir. 6
5 Bəxtiyar Vahabzadə. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild (Şeirlər). Bakı, "Öndər nəşriyyat", 2004, s.319
6Abdürrahim Karakoç. Akıl Karaya Vurdu. Ankara, Ocak yayınları, 1997, s.29
609
Azərbaycanın Türkiyə ədəbiyyatındakı ən gözəl imajını təqdim edən bədii mətn örnəklərindən biri də, Nurullah
Gençin “Gülnare” şeiridir. Türk mifoloji dünyagörüşündə nar alovu simvolizə edir, alov və gül birləşərək Nurullah
Çetinin şeirində bütövlükdə Qarabağı işğal olunmuş, Xocalı qətliamını yaşamış Azərbaycanı obrazını yaradır:
...tarihin her sayfası soluyor pare pare
karasevda burcunu yıkıyorsun, Gülnare
Azerbaycan ufkunda bir divanedir gönül
böylesi tarümar olmadı belki de gül
torprak, bir bakışınla kızıl renge büründü
yıldızlar ülfet için gündüz vakti göründü
gözlerin binlerce yıl ötesinden yadigar
nerdesin, ey Bakü’den, Gence’den esen rüzgar7
Qədim dövrlərdən eyni tarixi, mədəniyyəti, soykökü, dili, dini inancları və s. paylaşan Türkiyə və Azərbaycan
türkləri XIX əsrdən etibarən islamçılıq, türkçülük və yeniləşmə ideyalarının yaranmasında, inkişafında və
formalaşmasında bərabər iştirak etmişlər. Orta Asiya, Turan-Altay, Qafqaz-Azərbaycan, Anadolu kimi kifayət qədər
geniş ərazilərdə məskunlaşmış türklərin ortaq ideyaları vahid türk təfəkkürdən, türk inancından, türk düşüncə
sistəmindən qaynaqlanır. Türkiyə və Azərbaycan arasında ideya mübadiləsində türkçülük bu gün də aktuallığını
qoruyub saxlayır. Həm Türkiyə, həm Azərbaycan vahid bir millətin min illiklər boyu qoruyub saxladığı və yaşatdığı milli
tarixdən, milli fəlsəfi fikirdən, ədəbiyyatdan, milli ideyalardan çıxış etməli, qarşılıqlı münasibətlərdə məhz bu əqidəyə
söykənməlidirlər. Yəni estetik dünyaduyumunu təhkiyələr vasitəsilə topluma çatdıran sənətkarın ideoloji mövqeyində
türkçülük aparıcı olmalıdır. Rolan Bart, təhkiyənin əhatə dairəsində mifləri, əfsanələri, təmsil və nağılları, novella,
epopeya, faciə, dram, komediya kimi janrları, pantomima, kətandakı rəsim, vitraj, kinemetoqraf, komiks, qəzet
xronikaları, tarixin özünü, adi məişət söhbətləri də daxil olmaqla rəngarəng bir dünyanı görürdü. Təhkiyəsi olmayan
toplum yoxdur, təhkiyələr hər zaman və hər yerdə var və bəşəriyyətin özü ilə bərabər başlayır.8 Çağdaş dünyanın
düşüncə sistemini elə paradiqmalar müəyyənləşdirməyə başlayıb, ki, bunları ayrıca hər hansı sərhədlərlə qapalı
kultoroloji struktur sistemlərlə bağlamaq olmur. Bugün mətn kimi oxunmayan, mətn adlandırılmayan, mətn olmayan
heç nə yoxdur: Mətn müasir dünyanın qavrayış və dərk etmə prosesini yönəldir və idarə edir. Özündə başqa –
özündən əvvəlki və özündən sonrakı mətnlərdən izlər daşıyan istənilən mətnin tərkibi müxtəlif mənşəli laylardan
ibarətdir. İntertekstual münasibətlərdə fəal oxucu (və ya tamaşaçı-M.Y.) amili əsasdır, çünki, bu zaman oxucu nəinki
qarşısındakı mətndə intermətn münasibətlərin olduğunu dərk edəndir, hətta onun identifikasiya və şərh etmə
hüququna malikdir.9 Oxuduğu mətndə intermətni sezgisini duyan oxucu həmin intermətni yaradan başqa mətnləri
yaddaşında axtarır. Oxucunun yaddaşı intermətnin müəyyənləşməsi üçün əsas vasitəyə çevrilir. İntermətni
müəyyənləşdirən və onu deşifrə etməyə çalışan oxucu öz fərdi yaddaşı ilə məxsus olduğu toplumun yaddaşı arasında
zəncirvari bir əlaqə yaradır, belə ki, toplumun yaddaşı özündə milli, dil və ədəbi ənənənin canlılığını, tarixi-mədəni,
ictimai-siyasi inkişafın fasiləsizliyini nümayiş etdirir. Yaddaş verbal strukturdur, diaxron özüldür. Mətn oxuma
prosesində, intermətnin deşifrəsi üçün vasitənin seçilməsi, əlaqələri tənzimləyən digər mətnlərin mənbəyinin
müəyyənləşməsi – obyektin tapılması yaddaşda dərininə hərəkətlərlə müşaiyət olunur. Çağdaş Azərbaycan
ədəbiyyatının Türkiyədə ən çox tanınan nümayəndələrindən biri olan Anarın “Ağ qoç və qara qoç” əsəri iki hissədən
ibarət olub, utopik və antiutopik nağıllar şəklində təqdim edilir. Anar romanın birinci nağılında utopiya anlayışında
işıqlı dünyanı nəzərdə tutur. Yazıçı bu hissədə ən böyük problemi–Qarabağ münaqişəsi həll olunmuş Azərbaycanı
təsvir edir: «Milli Məclisin iclas salonunda Dövlət bayrağı və gerbiylə bərabər Ana Yasanın əsas müddəaları da həkk
olunmuşdu: “Birləşmiş Azərbaycan Respublikası Azəri türk millətinin vahid, azad, müstəqil, demokratik, dünyəvi
dövlətidir. Azərbaycan respublikasının bütün vətəndaşları irqindən, millətindən, dilindən, dinindən, sosial
durumundan, sinfi mənsubiyyətindən, cinsindən asılı olmayaraq bərabər hüquqlara malikdirlər. Azərbaycan böyük
Türk dünyasının ayrılmaz parçasıdır”10. Yazıçı bu müddəalarda Azərbaycanın uzun müddət münasibəti kəsilmiş olan
7 http://www.antoloji.com/gulnare-siiri/
8 Барт Р.Введение в структурный анализ повествовательных текстов./Зарубежная эстетика и теория литературы XIX-XX
вв. Трактаты. Статьи. Эссе / Составление, общая редакция и вступит. статья Г.К. Косикова. – М.: Издательство
Московского университета, 1987. - 511 с. cт. 387
9 Пьеге-Гро Натали. Введение в теорию интертекстуальности: Пер. с фр. / Общ. ред. и вступ. ст. Г. К. Косикова. - М.:
Издательство ЛКИ, 2008. – с. 132

10 Anar. Əsərləri. IV cild. Bakı: Nurlan, 2004, s.329-330
610
türk dünyasına qovuşmasını vurğulayır. Romanın bu hissəsində diqqəti çəkən məqamlardan biri milli özünəqayıdış,
kökədönmədir. Belə ki, romanda küçələrin, universitetlərin, meydanların adları dəyişdirilmiş, Türk dünyasının, o
cümlədən Azərbaycanın tarixində mühüm rol oynayan böyük şəxsiyyətlərin adlarından istifadə olunmuşdur. Onun
təsvir etdiyi Azərbaycanın Füzuli universiteti, Mahmud Qaşqarlı universiteti, Hunlar, Manas, Orxon meydanları, Boz
qurd heykəli, Nuru paşa prospekti, Mürsəl paşa prospekti və Ənvər paşa prospektləri var. Göründüyü kimi, türkçülük
ideyası bütün ağırlığı ilə romana hakimdir. Yazar, Azərbaycan türkünün imicini yaradır. Anarı atası, məşhur
Azərbaycan şairi Rəsul Rzanın Nəcib Fazil Qısakürəyin “Otel odalarında” şeirini vaxtilə Azərbaycan türkcəsinə
uyğunlaşdırmışdır. 24-25 il sonar Anar Nəcib Fazilin Vətənində başlayıb, Rəsul Rzanın Vətənində bitən “Otel otağı”
(Sıraselvilerde Otel odası) əsərini yazır. Hazırda Azərbaycan Türkiyə Dostluq Cəmiyyətinin sədri olan Anarın bu əsəri
Erməni işğalından Azəri ziyalısına, Türk-Azərbaycan əlaqələrindən türkçülük fikrinə qədər geniş səpkidə təsirli və
faciəli səhnələrlə doludur.
Türkiyəli yazar Osman Qazi Kandemirin Ankarada türk dilində 2013-cü ildə nəşr olunmuş "Qərənfil" romanını
real müşahidələr əsasında və səmimi, təsirli bir dildə yazılmışdır. Romanındakı hadisələr Bakının, Azərbaycanın tam
20 illik keçmişinə qədər gedir. Belə ki oxucu asanlıqla və çətinlik çəkmədən həmin aləmə, çoxumuzun şahidi olduğu
tarixin təbii aləminə, ab-havasına daxil olur. Əsərdə qərənfil həmin dönəmlərdə Azərbaycanın yaşadığı faciələrin
simvoluna çevrilir, şəhid qanı və göz yaşını əxz etdirir. Belə ki, Türkiyədən Qarabağ savaşına qatılmış Seyfi ilə
Naxçıvandan olan Reyhanın saf məhəbbəti əsərin süjet xəttini təşkil edir. Sonda Seyfi şəhid olur.
Dünyada tarixi hadisələri bütün gerçəkliyi ilə əks etdirən mükəmməl bədii əsər axtarmaq mənasızdır. Sənədli-
elmi-publisistik sənət növlərindən fərqli olaraq tarixi mövzulu incəsənətdə ictimai-siyasi hadisələrin baş verdiyi kimi
göstərilməsi mümkünsüzdür. Hər hansı sənət əsəri gerçəkliyin müəllif yozumu sayıldığından bədii mətndə tarixi
hadisələrə müəllif müdaxiləsinin obyektivliyi şərtidir. Postmodernist mühitdə tarixi hadisəni kontekstindən
çıxarmamaq, xronoloji ardıcıllığını qorumaq, kinoşirkətin, sənətkarın imicinə, filmi nümayiş etdirən telekanalın
reytinqinə zərər vurduğundan sərfəli deyil. Özündən əvvəlki bədii-estetik konsepsiyalardan fərqli olaraq
postmodernizm keçmişlə kifayət qədər sərbəst davranır: tarixi-mədəni hadisələri yenidən şərh edir, qədim abidələrin
mətnlərini yenidən yazır, ədəbi, dini süjetləri dekonstruksiyaya məruz qoyur, arxetipləri deformasiyaya uğradır və s.
Keçmiş istənilən halda, istər ənənəvi-klassik, istərsə də qeyri-ənənəvi-postmodernist estetika baxımından özündə
zamanın olub-bitmiş, bir daha təkrarlanmayacaq hadisə və proseslərini ehtiva edir. Postmodern insanın keçmişə
münasibətini klassik əcdadından bu qədər fərqləndirənin nə olduğunu öyrənmək istəyi zaman faktoru ilə toqquşur,
zamana ənənəvi və qeyri-ənənəvi baxışların müqayisəsini tələb edir. Tarixin metatəhkiyəsinə, fərdi akademik
dəyərləndirmənin nəticəsində tarix haqqında mövcud informasiyaların saflığına inanmayan postmodernist səbəb və
nəticə arasındakı yolu yenidən, bildiklərini şərh etmə prinsipi ilə nəzərdən keçirir. Keçmişə qarşı dekonstruktiv
münasibət sərgiləyən postmodernistlərin bu zaman müstəvisində hadisələrin təsvirində tutduğu mövqenin
özünəqədər mövcüd elmi və bədii konsepsiyalardan kəskin şəkildə fərqlənməsində postmodernizmin “tarixi
ekzistensial və mədəni fonu” olan posttarix (tarix sonrası) əsas faktdır. Postmodernist fəlsəfədə “tarix”in ənənəvi
konsepti, sosial proseslərin zamanın məhvərli konsepsiyasından, loqosentrizmdən, transendental olandan imtinaya
və indinin mümkün yeniliklərdən məhrum olması fərziyyəsinə söykənən təzahür forması - “posttarix” anlayışı ilə
əvəzlənir. Posttarix pessimistdir, passivdir, çünki bu zaman bəşərin inkişafı son mərhələsinə çatır, bütün mövcud
imkanlar bir-birini neytrallaşdırır, etinasızlığın, laqeydliyin baş alıb getdiyi sivilaziya, J. Bodriyara görə “maşın qiqanta”
çevrilərək, bütün fərqlilikləri “homogenləşdirir.” Fərqlilik qeyri fərqliliklərlə əvəz olunur, hər şey “past perfect”dir,
“Deja-vu”nun təsir dairəsindədir. Postmodernin isə bu şəraitdə yeganə çıxış yolu deyilənlər, olub-bitmişlər haqqında
yenidən danışmaqdır, yəni sadəcə olaraq, “incəsənət haqqında incəsənət”, “ədəbiyyat haqqında ədəbiyyat
yaratmaqdır”. Belə bir mühitdə, milli dəyərləri qorumaq o qədər də asan məsələ deyil. Həm Türkiyə, həm
Azərbaycan sənətkarları postmodernin “oyunbazlıq” mahiyyətindən düzgün istifadə etməlidir. Bütün tərs tərəflərinə
rəğmən, postmodernizm keçmişin bugünün müstəvisinə gətirilməsi üçün əlverilişli mühit yaradır. “Oyunbaz” yazıçı,
rejissor və ya ssenarist öz oyununu tətbiq etmək üçün Türkün keçmişindən istədiyi zaman kəsimini, istədiyi şəxsiyyəti
və s. seçə bilər. Müasir Azərbaycan bədii fikrində Azərbaycanın tarixi keçmişinin fraqmentarlaşmış, mərkəzsiz, təhrif
olunmuş təsvirinə “Yarımçıq əlyazma” (Kamal Abdulla) romanı uyğun misaldır. Roman “Kitabi-Dədə Qorqud”
dastanından seçilmiş süjetlərin dekonstruksiyası şəklində qurulur. Eyni müəllifə məxsus başqa bir roman, “Sehrbazlar
dərəsi” özündə ehtiva etdiyi arxetiplərin say çoxluğu və onların zühur etdiyi gəlib-getmiş ədəbi-bədii mətnlər
oxucunun düşüncəsində oxuduğu əsərlərdən ibarət kollaj yaradır. Təkcə, sehrbaz arxetipi və onun təsvir
variasiyalarına aid kifayət qədər misal çəkmək olar. Bütövlükdə isə bu roman müxtəlif cinsli mətnlərin – dini, mədəni,
tarixi və ədəbi mətnlərin kollajıdır. Türkiyədə Orxan Pamuk, Elif Şafak və başqalarının əsərlərini örnək gətirmək olar.
611
Bu əsərlər türk imicini “postmodernistcəsinə” təhrif etsələr də, son qərarı vermık ixtiyarını oxucuya verdikləri üçün
təhlükəli hesab edilmir. Oxucusunun şüurunda keçmişlə indinin qarşıdurmasını yaradan, bu qarşıdurmada haqlı
mövqeyin təsbitini oxucuya həvalə edən, intellektualları hədəf seçən bədii əsərlərin rəğbət doğurması təbiidir. Lakin,
pop-kültürü təmsil edən, böyük kütlələrə ünvanlanan, reytinq və ya qazanc üzərindən idarə olunan ədəbiyyat, kino və
televiziya məhsullarının cəmiyyətdə yaratdığı təsirlər kifayət qədər geniş mövzudur. Çağdaş dünyada televiziya çeşidli
xəbər ötürən, maarifləndirən kütləvi informasiya vasitəsi olmasının yanında bir də funksional baxımdan cəmiyyətin
altsisteminə çevrilmiş toplumun mənəvi səhhətinin, dəyərlərimizin məsuliyyətini daşıyır. Televiziyanın bütövlükdə
cəmiyyət qarşısındakı sosial məsuliyyəti müasir tamaşaçının dünyagörüşünün formalaşmasında, etik-əxlaqi və
mənəvi-estetik dəyərlər sisteminin, eləcə də dünyaya pozitiv baxışların formalaşmasındakı rolu ölçüyəgəlməzdir.
İnformasiyanın strateji məhsula çevrildiyi müasir cəmiyyətdə orta statistik tamaşaçı sövq-təbii televiziya ekranında
gördüyünün total psixoloji təsirinə düşərək özünü “efir qəhrəmanı” ilə bütövləşdirir, öz hərəkət və dünyaduyumunu
ona uyğunlaşdırır. Belə bir vəziyyətdə şübhəsiz, televiziyanın daşıdığı məsuliyyət qat-qat artır. Millətin də millət kimi
təşəkkül tapmasında, zövq və mədəni səviyyəsinin yüksəlməsində teleradiokanallar xüsusi önəm daşıyırlar. Ötən əsrin
ortalarından bədii ədəbiyyat oxuyanların çoxunu televizya (kino və seriallar), sözün məcazi mənasında oğurladı.
Televiziya sürətlə öz auditoriyasını genişləndirdi. Kitab və ekran əsərləri arasında məsafə uzaq olduğu qədər də
yaxındır. Kinodan qat-qat qədim olan kitab özlüyündə potensial kinodur. Bəşəriyyətin kultu, sivilizasiyanın ən önəmlisi
olan kitaba sahib olmaq dəyərlərin ən yüksəyidir. Bugün gənc və cazibədar kino kitablardan süjetləri, mövzuları seçir,
yenidən interpretasiya edir, oxucunu tamaşaçıya çevirir. Savadlı, kitab oxumağı sevən toplumlar üçün oxuduqları
əsərlərin ekran variantını görmək bilginin yenilənməsi, informasiyanın təzələnməsi funksiyası daşıyır. Eyni əsərin
ekran və kitab variantı arasında müqayisələr apara bilən, yazar-rejissor qarşıdurmasında haqlını müəyyənləşdirməyi
bacaran oxucu-tamaşaçı auditoriyasına sahib olmaq çox gözəl duyğudur. Bədii əsərlərin kino kimi böyük kütlələrə
təqdimatının müsbət tərəflərindən biri də, kitab oxumağı sevməyənləri az da olsa bədii ədəbiyyata yönləndirə bilir.
Həftədə bir seriyası təqdim olunan uzun serialların son nəticəsi ilə maraqlanan tamaşaçı kitaba müraciət edir. Hər
şeydən əvvəl serialların ədəbiyyatdan yola çıxmaları çox müsbət bir şey; Çünki seriallar dünyanın hər yerində
ədəbiyyata çox düşkün olmayan oxucuları ədəbiyyata cəlb edilməsində təsirli olur. “Aşkı-Məmnu”, “Hanımın ciftliği”,
“Yaprak dökümü” və s. əsərlərin ekranlaşdırılmasından sonra həmin kitabların satışının artması faktları vardır. Türk
ədəbiyyatının ən güclü əsərlərini reytinq və şou dünyasına gətirən zaman çox diqqətli olmaq lazımdır. Həmin
əsərlərin mövcud imiclərinə xələl gətirilməməlidir. Bir neçə il bundan əvvəl, Türkiyə kanallarının birində Rəşad Nuri
Güntəkinin eyni adlı romanı əsasında çəkilmiş “Çalıkuşu” serialı yayımlandı. İnternet səhifələrində serialla bağlı yazılan
şərhlərə istinadən, demək olar ki, tamaşaçıların böyük əksəriyyətinin fikrinə görə, serialın həm mənasız yerə çox
uzadılması, üstəlik heç əsərdə olmayan, artıq süjetlərin filmdə çox yer alması serialı maraqsız, mənasiz edib.
“Çalıkuşu” əsəri nəinki Türkiyədə, Azərbaycanda dönə-dönə oxunan bir kitabdır. Kitabın ekran variantı əsər qədər
rəğbət doğurmadı. Türk ədəbiyyatının şah əsərlərindən biri olan “Çalıkuşu”nun indiyə qədər yaratdığı imicin
korlanmasını istəməyən intelektual tamaşaçı, öz oxucu mövqeyini qorudu, serialın izləmədi. Ümumiyyətlə, yazıçıların
romanları əsasında çəkilmiş filmlərdə bu dərəcədə çox dəyişikliklər edilməsi və artıq süjetlərin artırılması o qədər də
düzgün deyil. Digər bütün istehsallar kimi kino da cəmiyyətdən qaynaqlanır və cəmiyyətə qayıdır. Ancaq kinonun
əlində saxladığı vizuallığın və şüuraltı birbaşa ünsiyyətə keçən gücü digər bütün sənətlərdən üstündür. Kinonun
inkişaf tarixinə qısa nəzər salsaq görərik ki, bu janrın təsir gücündən dünyanın çox önəmli tarixi proseslərində,
cəmiyyətlərin taleyini müəyyənləşdirəcək məqamlarda, insanların istiqamətləndirilməsi məqsədilə siyasi qüvvələr
tərəfindən həmişə istifadə edilib. Kino hisslərin təzahürünün ən sağlam və təbii şəkildə baş verən üsuludur. Hər bir
sənət növü kimi, o da təxəyyülün gücünə əsaslanır, lakin bu da bir həqiqətdir ki, bir cəmiyyət məhəbbətini, acılarını,
sevincini, kədərini, müharibəsini, sülhünü kino pərdəsində yaşaya bilir. Kino bir toplumun yaşayışını, nəfəs alışını
özündə təcəssüm etdirən böyük bir güzgüdür. Qloballaşan dünyada, açıq və gizli təbliğatların aparıldığı bir ortamda
kino və serialların, o cümlədən ədəbiyyatın doğru əllərdə, düzgün məqsədlər üçün istifadə edilməsi vacib məsələdir.
Bu gün Orta Şərqdən Balkanlara, Orta Asiyadan Cənubi Amerikaya qədər bir çox ölkədə boy göstərən Türk serial
sektoru, göstərdikləri ölkələrdə ən çox izlənənlər arasındadır. Bu da Türkiyənin imicinə böyük töhfə verir. Bugün
Türkiyə kinosunun və seriallarının dünyadakı şöhrəti danılmazdır. Azərbaycan kinosu isə hələ müstəqilləşmədən
sonrakı mərhələni yaşayır. Türkiyə Azərbaycan üçün örnək modelə çevrilməlidir. Türkiyədə həm dövlət, həm də özəl
sektorun marağı sayəsində kino və serial sektoru sahələrində son illərdə böyük uğurlar əldə edilib. Türk seriallarının
70-dən çox ölkəyə satıldığı məlumdur. Türk serial sektorunun ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti, xalqın xoşuna gələcək yeni
üzlər tapmasıdır. Bundan başqa geniş kütlələri ithaf edən, onların hisslərinə tərcüman olan mövzulara əl atmasıdır.
Maddi sıxıntılar yaşayan təbəqələrin, məhəbbətləri, gündəlik dərdləri, həyata baxışları bu seriallarda tez-tez mövzu
kimi işlənir. Belə mövzular yalnız Türk xalqını maraqlandıran məsələlər deyil. Bəşəriyyətin ortaq dərdləri, gündəlik
612
həyat macəraları və sevgi hekayələri bu serialların ortaq mövzularıdır ki, bu mövzularda, milliyyət, din və s. faktları
deyil, bəşəriyyətin ortaq dəyərləri önə çıxmışdır. Bu seriallarda obrazlar, əlbəttə, öz milli dəyərlərini, mədəniyyətlərini
əks etdirir, amma bu dəyərlər eyni zamanda bütün bəşəriyyətə aiddir. Türk serial sektoru son dövrdə tarixi filmlər ilə
bu uğurunu davam etdirir. Son dönəmlərin ən məşhur türk seriallarından birində, “Möhtəşəm Yüzyıl” serialında filmin
baş qəhrəmanı Sultan Süleymanın saraydakı səhər toplantısında əvvəl Süleymanın adamları tərəfindən Şah İsmayıl
yaltaq kimi qələmə verilir, daha sonra isə Sultan özü Şah İsmayılın Şahlığını gülünc hissi ilə qarşılayaraq, katibinin “Şah
İsmayılamı məktub yazırıq”, sualına, “Əmirlər nə vaxtdan Şah olublar, Çaldıran düzündənmi”, - deyə, kinayə ilə
soruşur və ardınca əlavə edir: “Yaz, hökumət və əmirlik sahibi Şeyx İsmayıl Heydər oğlu Səfəvi, Allah sizə doğru yolu
göstərsin. Belə görünür ki, İslam dininin böyük zəfəri və Peyğəmbərimizin şəriətinin aşkar yolu sənə keçmiş adət-
ənənələrin bildiyi şəkildə çatdırılmış və gərəkli cavab və salam bu məktubla sizə yazılmışdır...” Göründüyü kimi,
burada ilk olaraq Şah İsmayılın Şahlığı kinayəylə qarşılanır və onun Çaldıran döyüşündəki məğlubiyyəti böyük qələbə
kimi göstərilərək, Şah İsmayılın şah deyil, əmir olduğu bildirilir. Bu cür faktlar Azərbaycan-Türkiyə mədəni
münasibətlərində “qardaş” mövqeyinə xələl gətirir, tarixini və keçmişini çox gözəl bilən Azərbaycanlı tamaşaçıda
narazılığa səbəb olur.
Azərbaycan kinosu hər zaman fərqliliyi, milliliyi özündə birləşdirib. Hətta sovet rejimində belə filmlərimizdə bizə
xas olan dəyərlərimiz elə ustalıqla verilib ki, hər dəfə bu filmlərə baxanda tamaşaçı özü üçün yenilik tapa bilir.
Azərbaycan kinosunun yaşının dünya kinosunun yaşı qədər olduğunu bəlkə də, bir çoxları bilmir. Azərbaycan kino
sənətinin tarixi 1898-ci il avqustun 2-dən başlayır. İlk filmlər fotoqraf və nasir Aleksandr Mişon tərəfindən çəkilmiş
xronika süjetlər - "Bibiheybətdə neft fontanı yanğını", "Şəhər bağında xalq gəzintisi", "Qafqaz rəqsi"ndən və bir bədii
kinosüjetdən - "İlişdin"dən ibarət idi. Bugün Azərbaycan kinosunun inkişf xəttini daha çox milli vətəndaşlıq mövqeyi
müəyyənləşdirir. Qarabağda gedən müharibə və onun fəsadları kinolentlərə köçdü - "Fəryad", "Ağ atlı oğlan" və s.
"Qala", "Qırxıncı qapı", "Cavad xan", "Niyyət", "Hökmdarın taleyi" və daha neçə-neçə filmlərimiz ölkəmizdən kənarda
da tanınır. Bir çox problemlər hələ də öz həllini tapmasa da, kino ictimaiyyəti bu maraqlı sənəti yaşatmaq üçün əzmlə
çalışır. Qarabağdakı Erməni soyqırımının dünya ictimaiyyətinə düzgün şəkildə çatdırılması üçün də kino sektorunun
inkişaf etdirilməsi çox vacibdir. Günümüz dünyasında kino sektoru xüsusilə Amerikan kinosunun suverenliyi altında
kimidir. Halbuki bir çox ölkə kimi Azərbaycanda da film prodüserləri həm texniki, həm də estetik olaraq uğurlu işlərə
imza atır. Ancaq dünyada kino sektorunun kommersiya strukturu və monopoliyaların səbəbiylə bir çox ölkənin uğurlu
filmləri tamaşaçı qazanmaq məqamında problemlərlə qarşılaşır. Eyni vəziyyət Azərbaycan üçün də keçərlidir. Son
illərdə Türk kino sənayesindəki inkişaf və yeni formalaşan bazarlar, Türkiyə-Azərbaycan müştərək film abidələrinin
şansını çox artıracaqdır. Hər bir sahədə olduğu kimi iki qardaş ölkə kino sənayesində də birlikdə olmalıdır. Azərbaycan
yazıçısı Elçinin “Mahmud və Məryəm” romanı əsasında ekranlaşdırılan “İmkansız bir eşq hekayesi: Mahmut ile
Meryem” filmi bu sahədə atılmış uğurlu addımdır.
Türkiyə və Azərbaycan mədəni münasibətlərində erməni məsələsi ən incə və həssas məqamlardan biridir. 2014-
cü ilin aprel ayında Bakıda Azərbaycan Yazıçılar Birliyində Türkiyə Yazarlar Birliyi, "Gənclərin Elmi Araşdırmalarına
dəstək" İctimai Birliyi və Yazıçılar Birliyinin təşkilatçılığı ilə "Müasir Azərbaycan və Türkiyə ədəbiyyatında erməni
məsələsi" adlı ikigünlük beynəlxalq konfrans keçirilmişdir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbiyyatında “erməniçilik”
mövzusu və erməni xislətinin ifşasının ən kəskin mərhələsi müstəqillik illərinə düşür. Bu dövr Ermənistanın
Azərbaycana qarşı təcavüzü və işğalçılıq müharibəsinin, Dağlıq Qarabağın və ətraf rayonlarımızın - ərazimizin 20
faizinin işğalı, Xocalı soyqırımı, erməni vandalizmi, terroru mərhələsi kimi tarixə düşmüş, proses hələ də davam
etməkdədir Bu qəbildən Nigar Qarayevanın “Daş hasar”, Nüşabə Məmmədlinin “Zəngulə”, Əli Əmirlinin “Ölü doğan
şəhər”, Sabir Əhmədlinin “Ömür urası”, Aqil Abbasın “Dolu” , “Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz”, Əli
İldırımoğlunun “Daş yağan gün”, Taleh Şahsuvarlının “Canlanma”, Seymur Baycanın “Quqark” romanlarını, Mahir
Qabiloğlunun “Ərmən - Şuşanikin sevgisi”, “Debil Armen” hekayələrini və s. adını çəkmək olar. Türkiyədə 2011-ci ildə
Tufan Gündüz tərəfindən qələmə alınan "Aprelin 2 Günü" adlı roman, sadəcə 1915-ci ilin iki önəmli günü olan 24 və
25 aprel günlərindən bəhs edir. Roman boyu göstərilən bütün erməni camaatının başbilənlərinin ruslarla əməkdaşlıq
etdiyini görürük. Erməni Daşnak təşkilatının bir nömrəli adamı olan Kevork Demirciyan, müstəqil Erməni dövlətini
qurmağa çalışan bir xain kimi təqdim olunur. Tələt Paşanın Demirciyana işarə barmağını qaldırıb, "Hər Kəs ayağını
dəng alsın" deməsi və sərt davranışları yazar tərəfindən səhnə effekti ilə işlənilmişdir. Ahmet Günbay Yıldız tərəfindən
yazılan “Figan”, Metin Yıldırımın “Ölüm Ötesine Kaçış: Kaderimi Ermeniler Yazdı” romanları ermənilərin gerçək
kimliyini ortaya qoyan maraqlı əsərlərdir. Eyyüp Altunun “Sona” adlı əsərində nənəsinin faciəli hekayəsini nəql
edərkən, oxucunu gerçək tarixi hadisələri sorğu-sual etməyə vadar edir. Bu cür əsərlərin yazılması vacib və mühüm
məsələdir. Ermənilərin uzun illərdir, dünyanı inandırmağa çalışdıqları yalanları doğru bilib, türk genetik yaddaşına aid
613
mətnlərə, sənət əsərlərinə mövzu olaraq gətrimək qətiyyən düz deyil. Ermənilərin daim özünü “ən birinci”, “ən
yaxşı”, “ən gözəl”, “ən ağıllı” və digər “ən”li sifətlərlə təqdim və təsdiq etmək niyyətinin altında, əslində olmayanı olan
kimi göstərmək məqsədi yatır. Ermənilərin tarixin ən qədimlərində, müasir dünya coğrafiyasında, bəşərin yaddaşında
daima özünə yer tapmaq ehtiyacını görməmək mümkün deyil. Bu ehtiyacını ödəmək üçün, hər cür addımı atmağa
hazır olan ermənilərin davranışları heç bir etik-əxlaqi çərçivəyə sığmır. Tarixi saxtalaşdırmaq, qonşu torpaqlar
hesabına coğrafi arenada özünə yer etmək, bu torpaqların sahiblərinin soyunu tükədəcək qədər qəddar olmaq,
ermənilərin əsl sifətidir. Ermənilər bugün özlərini “Məzlum”, “Əzabkeş”, “Qurban” statuslu xalq kimi dünyada
tanıtmağa çalışırlar. Bu adlar altında onlar iki vacib məqamı gizlətməyə çalışırlar: utancverici qul psixologiyasını və heç
vaxt nail ola bilməyəcəkləri qədər şərəfli tarix yazmış Türklərə qarşı olan həsəd və paxıllıq hisslərini. Çünki, ermənilər,
yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi müasir kimliklərini məhz türk mədəniyyəti və tarixini saxtalaşdırmqala mənimsəyərək
qura bilmişlər. Türkün böyüklüyünü və özünün acizliyini kifayət qədər yaxşı tanıyan ermənilər dünyaya bunun əksini,
özlərinin nə qədər böyük və türklərin nə qədər aciz olduğunu göstərmək üçün dəridən-qabıqdan çıxırlar. Bədii
ədəbiyyatın insani hiss və duyğulara birbaşa təsir edəcək potensialından yararlanan erməni yazarların yaratdıqları
türk obrazları bunun əyani sübutudur. Micheline A. Marcomun “Three apples fell from heaven” (Göydən üç alma
düşdü) adlı əsərində yazar, qorxunc, işğəncə verməkdən zövq alan, yaşlı və gənc demədən ermənilərə işgəncə verən
Türk qövmünü təsvir etmişdir. Ermənilər yenə də, özlərinin xristian kimliyinə qarşı türklərin müsəlman kimliyini bu
işgəncənin səbəbi kimi göstərirlər. Əsərin ümumi ab-havasından belə çıxır ki, erməni-türk məsələsi təkcə iki millətin
məsələsi deyil, bu qərbin barbarlıqla, xristianlığın İslamla mücadiləsidir. Həmin əsər Amerikada 11 sentyabr
hadisələrindən sonra çap olunmuş və həmin dövrdə az qala müsəlmançılıqla terrorizmi eyni ad altında birləşdirməyə
çalışan maralı təbəqələr arasında diqqət cəlb etməyə bilməzdi. Bu növbəti erməni məqsədinin gerçəkləşməsi idi.
Ermənilər Qərb psixologiyasının zəif məqamlarına toxunmaq məqsədlərinə əslində türklərə süni şəkildə geydirdikləri
“qəddar”, “əzazil”, “zalım”, “qaniçən” libaslarını ilə dini mənsubiyyət arasında bir bağlantı olduğunu vurğulamaqla
nail olurlar. Türklərin ermənilərə qarşı sözdə qərəzli münasibətinin kökündə məhz dinin dayandığını vurğulayan
əsərlərdən biri də, Abraham Hartunyanın “Neither to Laugh Nor to Weep” (Nə gülmək, nə də ağlamaq üçün) əsəridir.
Bu əsərdə də “gerçək” tarixi hadisələrin nəql olunduğunu iddia edən yazar Sivərək və ətrafında otuz minə qədər
müsəlmanın olduğunu, onların qana susamış və tərkibcə vəhşi türklərdən, ərəblərdən, çərkəzlərdən, çeçenlərdən və
zazalardan ibarət olmasını, ermənilərin isə yeddi minlik kiçik bir azğınlıq olub, adı çəkilən, təpədən dırnağa silahlanmış
birləşmənin ölüm əmrini gözlədiklərindən bəhs edir. Sivereklilərin kilsəni, İncili yandırması və qələbə işarəsi kimi La
ilahə illallah deməsi vurğulanır. Yenə də, “Three Apples Fell From Heaven” əsərində türk əsgərlərin süngü ilə uşaq
öldürmə işini zövqlü bir oyuna çevirmələrindən bəhs olunur. 1992-ci il Xocalı faciəsində ermənilər tərəfindən min bir
əziyyətlə öldürülmüş Azərbaycan uşaqlarının başına gələnlərinin bədii təsvirindən başqa bir şey deyil bu. Sadəcə
olaraq, rollar süni şəkildə dəyişdirilib. Türklərin öldürdükləri insanların qulaqlarını kəsməsi, ölmüş ermənilərin qanlı
paltarlarını şərəfli günlərin xatirəsi kimi götürüb saxlaması və s. kimi hadisələrin bədii təqdimatının altında
ermənilərin öz aciz kimliklərini pərdələmək niyyəti yatır. Türk əsilli yazar, türk mühacir ədəbiyyatının nümayəndəsi
Doğan Akhanlının “Kayıb denizler” trilogiyasının üçüncü kitabı olan “Kiyamet gününün yargıçları” əsərində yenə də öz
dini inancları yolunda, dini rəhbərllərinin təkid və israrları ilə, “sarıklı” və “kürahlı” müsəlmanların, “günahsız”
erməniləri qətl etməkdən zövq almaları, bu işi savab əməl kimi yerinə yetirmələrindən bəhs olunur. Bir türk mənşəli
müəllifin ermənilərin yalançı iddialarını gerçək qəbul etməsi təəccüb hissi oyadır. Qondarma “üç min illik tarix”ə
sahib olan bu xalqın yüksək savadlı, bilikli, qabiliyyətli, sənətkar ruhlu, incə duyğulu, mənəviyyatca zəngin təqdimatı
bu əsərlərin xarakterik cəhətidir. Bu cür təqdimat vasitəsilə ermənilər özlərinin “nə qədər sakit, savaş və müharibələri
istəməyən, öz işi ilə məşğul olan yüksək və ən ali təbəə” olduqlarını dünyaya çatdırmağa çalışırlar. Müasir erməni
ədəbiyyatı erməni-türk məsələsinin gerçək tarixini bilməyən oxucunun mövqe seçimində ermənilər deməsi üçün
kifayətdir. Həmin əsərlərdə süni şəkildə öz xarakterlərini türk kimliyi ilə birləşdirmək cəhdlərini biz görə bilərik. Dünya
ictimaiyyətinə türklərin ermənilər tərəfindən “barbar” kimi təqdim olunmasının müqabilində biz ədəbiyyat vasitəsilə
nəyə nail oluruq, sualını özümüzə mütləq verməliyik. Ermənilərin tərs psixoloji təsir vasitəsilə, qurban imajı altında,
özlərinin qul keçmişindən doğan, özlərindən xeyli yüksəkdə duran xalqa qarşı kin-küdurətini və nifrətinin nəticəsi
kimi, həmin xalqı “təhqir etmək”lə yaratdıqları bədii ədəbiyyata qarşı biz gerçəkləri, əsl gerçəkləri dünyaya tanıtmaq
üçün nə edirik?! Azərbaycan, türk ədəbiyyatında tarix boyu ermənilərin təhqir olunması faktlarına rast gəlinməyib.
Dözümlülük türk, Azərbaycan ədəbiyyatının səciyyəvi cəhətlərindəndir. Xaqanidən, Nizamidən tutmuş M.F.
Axundzadəyə qədər bütün yazarların əsərlərində erməni obrazı var. Bu obrazların heç biri ermənilərin yaratdığı
obrazlarla müqayisə edilə biləcək qədər mənfi təsvir olunmayıblar. Lakin bugün şərtlər başqa cürdür. Bir əsr ərzində
dəfələlərlə Azərbaycan türklərinə qarşı soyqırım aktları törətmiş ermənilərin gerçək üzünü bütün vasitələrlə dünyaya
tanıtmalıyıq. Erməni-türk məsələsinin bədii dərkində və təqdimində yumşaq davranmaq və ya kompramisə getmək
614
ermənilərin öz böyük məqsədlərinə çatmasına kömək etməkdən başqa heç nəyə yaramaz. Türkiyə və Azərbaycanın
xarici siyasətlərində yolgöstərici birlikdə hərəkət etmə, həmrəylik içərisində olmaq prinsipidir. İki ölkənin yaxın
əməkdaşlıq apardığı əsas məsələlərdən biri Dağlıq Qarabağ problemidir. Türkiyə, Azərbaycanın müstəqilliyi sonra
üzləşdiyi Dağlıq Qarabağ probleminin də ən başından bəri yaxından izləmiş, Azərbaycanın haqlı mövqeyini beynəlxalq
aləmdə və ikitərəfli görüşlərdə gündəmə gətirməyə səy göstərmişdir. Azərbaycan və Türkiyənin ortaq tarixi doktrina
yaratması istiqamətində gördüyü və ya görəcəyi işlər günümüzün geosiyasi reallıqları ilə üst-üstə düşməlidir. İki ölkə
arasında və ümumiyyətlə Türk coğrafiyasında birlik və bərabərliyi təmin etmək ilk baxışda çətin görünür. Amma bu
istiqamətdə inamla atılan hər kiçik addım, Azərbaycan və Türkiyə arasında və ümumiyyətlə Türk coğrafiyasında bir
kərpicin daha yerinə oturması kimi qiymətləndirilməlidir. Təxminən 100 ildir ki, davam edən Erməni təbliğatı
sayəsində Türkiyə Avropanın bir çox dövləti və ABŞ tərəfindən qondarma Erməni soyqırımı ilə günahlandırmış,
Azərbaycan torpaqlarının Ermənistan tərəfindən işğal edilməsi millətlərin öz müqəddəratlarını təyin etməsi kimi
qiymətləndirilmişdir. Bu Türkiyə və Azərbaycanla müqayisədə hər baxımdan olduqca kiçik olan Ermənistanın
nailiyyətidir. Ermənistanın tarixi həqiqətlərdən məhrum olan, yalnız böhtan və yalanlar üzərində qurulmuş təbliğatı
bu gün daha da geniş vüsət alır. Erməni təbliğatının nəticə verməsində təsirli olan amillərə qarşı Azərbaycan və
Türkiyə davamlı və təsirli əks mexanizm təqdim etməlidirlər. Bugün təbliğat mexanizmi dünyada ən son texnologiya
ilə istehsal olunan silahdan daha təsirlidir. Bugün dünyada “məzlum” imici formalaşdıran ermənilər, eyni zamanda
“zalım” türk obrazını da tədim edirlər. Azərbaycan və Türkiyə ermənilərin təbliğat aparatına qarşı ortaq məxrəcdən
çıxış etməlidir.
Nəticə
Bugün Azərbaycan və Türkiyə mədəni münasibətlərində hər iki ölkənin mədəniyyəti, teatrı, musiqisi, ədəbiyyatı,
təsviri incəsənəti ortaq türk dünyagörüşü dəst-xəttində inkişaf etməli, yayılmalı, təbliğ olunmalıdır. Türk tarixinin
həqiqətləri, onun keçmişi, bu günü və adət-ənənələrinin təbliğində bütün sahələr fəal iştirak etməlidir. Hər bir millət
və dövlət özü ilə bağlı məqamları təbliğat aparatı olmadan gerçəkləşdirə, cəmiyyətə çatdıra bilməz. Millətin
dünyagörüşünün formalaşması və inkişafında incəsənət sahələri mühüm rola malikdir. Bu mənada həmin sahələrdə
türk xalqının qəhrəmanlığı, adət-ənənələri, tarixi həyatı və s. bu kimi məqamlar geniş təbliğ olunmalıdır ki, onlar
beynəlxalq arenada da özünə möhkəm dayaq tapa bilsin. Türkiyə və Azərbaycan arasında mədəni əlaqələrin
yaranmasında ədəbiyyat, kino və televiziya üçlüsünün təsiri, bu təsirin müsbət və mənfi tərəfləri ilə birlikdə meydana
gəlmə mexanizmi həmişə diqqət mərkəzində olmalıdır. Bu üçlü sürətlə qloballaşan dünyada, mədəni müxtəlifliyin
aradan qalxdığı və insanlığın tək tipləşməyə doğru getdiyi bir müddətdə Türkiyə və Azərbaycanın mədəni
görüntüsünü qorunub tanıtılmasında və gələcək nəsillərə ötürülməsində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Türkiyə və
Azərbaycanın mədəni imajının formalaşması prosesində türkçülük əqidəsini, ortaq kök və dil birliyini, etnik yaxınlığı və
mədəni-siyasi maraqların eyniliyini unutmamaq lazımdır.
Qaynaqlar
Hülüsi Kılıç, Son yirmi yilda Azerbaycan ve Türkiye ilişkilerine kisa bir bakiş. Azerbaycan-Türkiye: Dostluk,
Kardeşlik ve Strateji Ortaklik. Ankara, Berikan Yayinevi, 2012
Stabler, Michael “Image of Destination Regions: Theoretical and Empirical Aspects”, Marketing in the Tourism
Industry: The Promotion of Destination Regions. Routledge, U.K. 1988
Okay, Ayla Kurum Kimliği. İstanbul: Mediacat Kitapları, 2000
Hirshman, Elizabeth “Retail Research and Theory”, In Review of Marketing. Chicago, American Marketing, 1981
Bəxtiyar Vahabzadə. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild (Şeirlər). Bakı, "Öndər nəşriyyat", 2004
Abdürrahim Karakoç. Akıl Karaya Vurdu. Ankara, Ocak yayınları, 1997
http://www.antoloji.com/gulnare-siiri/
Барт Р.Введение в структурный анализ повествовательных текстов. / Зарубежная эстетика и теория
литературы XIX-XX вв. Трактаты. Статьи. М.: Издательство Московского университета, 1987. - 511 с. cт. 387
Пьеге-Гро Натали. Введение в теорию интертекстуальности: Пер. с фр. / Общ. ред. и вступ. ст. Г. К.
Косикова. М.: Издательство ЛКИ, 2008. – с. 132
Anar. Əsərləri. IV cild. Bakı: Nurlan, 2004, s.329-330.
615
KAZDAĞI TAHTACI TÜRKMENLERİNDE KULLANILAN KELİMELER İLE
AZERBAYCAN’DA KULLANILAN KELİMELER ARASINDAKİ BENZERLİKLER
Sinan KAHYAOĞLU*
Necat ÇETİN**
Özet
Kazdağı Kuzey Ege’de bulunan Edremit yakınında doğu-batı yönlü uzanan bir dağdır. Edremit körfezinin
kıyısında olup, körfezi kuzey rüzgârlarından korur. Mitolojide adı İda Dağı’dır. Dağın güney yamaçlarında denize
karşı köyler dağ eteğinde bir tespih tanesi gibi dizilmişlerdir.
Tahtacılar ise Türkiye’de Gaziantep’in İshahiye ilçesinden başlayıp tüm Toroslar ve Ege dağlarının
eteklerinde yaşayan bir gruptur. İki ocakları vardır. Birisi İzmir Narlıdere’deki Yanyatır Ocağı, diğeri Aydın’ın
Germencik ilçesinin Kızılcapınar köyündeki Hacıemirli Ocağı’dır. Türkiye’de iki yerde yoğunlaşmışlardır. Birisi
Antalya çevresindeki Teke yarımadası, diğeri ise Kazdağı civarıdır.Doğu Akdeniz Tahtacıları ile Kuzey Ege
Tahtacıları arasında bazı yerel ve bölgesel farklılıklar olmasına rağmen pek çok gelenek,görenek ve kullanılan
güncel kelimeler birbirine benzer.Tahtacı coğrafyasında kullanılan kelimeler üzerine bir çalışma maalesef
yapılmamıştır.
1986-1989 yılları arasında çalıştığım Iğdır’da Azerilerin kullandığı günlük kelimeler ile Kazdağı Tahtacı
Türkmenlerinin kullandığı günlük kelimeler arasında şaşırtıcı derecede benzerlikler tespit ettim. Katıldığım
uluslararası sempozyumlarda tanıdığım Azeri akademisyenlerden öğrendiğim kadarıyla kullanılan kelimelerin
yanında gelenek ve göreneklerde de pek çok benzerliğin olduğunu gördüm. Doğu Türkleri ile Batı Türkleri
arasında dil birliğine (Hazar ile Ege arasında) katkı sağlamak için Kazdağı Tahtacı Türkmenleri arasında günlük
hayatta kullanılan kelimelerden tespit edebildiklerimin bazıları aşağıdadır.
Al: Kırmızı Aralık: Sokak, Bacı: Cemlerde kadın, Baya: Oldukça, epeyce, Büngüş: Köşe, Cibil: Obur, Çarpana:
Dokuma tezgâhında kullanılan araç, Duluk: Yanak, Eci: Anneanne, Ede: Ağabey, Evze: Yemek malzemesi, Ferfil:
Saf, aptal, Gayıl: Razı olmak, Gevgev: Gereksiz konuşma, Güdük: Kısa, Höşlen: Uçurum, Könçek: Kadın şalvarı,
Pöçük: Keçi kuyruğu, Sası: Tatsız, Sepi: Gelin çeyizi, Terlik: Kadın başlığı, Ülüş: Komşulara dağıtılan yemek, Yılık:
Yamuk Zibil: Çöp
Anahtar Kelimeler: Kelime, Tahtacı Türkmenleri, Azeriler, Günlük dil
Giriş
Türklerin yaşadığı coğrafya çok geniştir. Bundan dolayı Türkler gittikleri coğrafyalara uyum sağlarlarken
kendi kültürlerini de gittikleri coğrafyalara götürmüşlerdir. Zaman içinde yeni coğrafyanın kültürü benimsenirken
getirilen kültür ile harmanlanmıştır. Bundan dolayı Türklerin yaşadığı coğrafyalarda getirilen kültürler ön plana
çıkarılırsa benzerlikler ortaya çıkacaktır.Eğer kabul edilen kültürler ön plana çıkarılırsa benzerlikler
kaybolacaktır.Bu durum ise Türk kültürünün yok olması demektir.Oysa çok zengin ve kadim bir kültür olan Türk
kültürünün incelenip ortaya çıkarılması gerekir.Hazar Denizi kıyıları ile Ege Denizi kıyıları da Türklerin yaşadığı
yerlerdir.Hazar Denizi’nin doğu kıyıları ve batı kıyıları Türklerle meskundur.Tespit edebildiklerime göre gerek
Hazar’ın doğusunda gerek batısında gerek Ege kıyılarında pek çok benzer gelenekler ve kelimeler mevcuttur.Biz
bu çalışmamızda Ege kıyılarında yaşayan Kazdağı Tahtacı Türkmenleri ile Azerbaycan arasındaki ortak kelimeler
üzerinde duracağız.Azerbaycan Hazar Denizi’nin batı kıyılarındadır.Kazdağı ise Ege Denizi’nin kıyısındadır.
1.Tahtacılarla Azerbaycan İlişkileri
* Yerel araştırmacı, emekli öğretmen. Torbalı.

** Yerel araştırmacı, emekli öğretmen. Torbalı.
616
Tahtacılar genel kabule göre Orta Asya’daki Ağaçerilerin torunlarıdırlar. Bazı araştırıcılara göre 455 yılında
Azerbaycan üzerinden Anadolu’ya gelmişlerdir 1.Bazılarına göre ise daha sonraki yıllarda 13.y.y.da da yine
Azerbaycan üzerinde gelmişlerdir2. Hatta Azerbaycan’da kalan Tahtacılara Aşarı denilmektedir. Aşarıların bir kısmı
Erdebil’in kuzeyinde Mersinli ve Acırlı adları ile hala yaşamaktadırlar 3.Azerbaycan coğrafyasındaki bazı yerleşim
adlarının anısı Tahtacı coğrayasında da mevcuttur. Aşıklar, Arablu, Bayat, Çobanlı, Çiçili, Gökçeli, Harmandalılılar
ve Usalı Tahtacı gruplarının adlarıdır. Bu isimlerde Azerbaycan’da da yerleşim yerleri vardır 4. Ayrıca Hazar Kalesi
Sarkel’deki tuğlaların üzeri ile Hazar Bölgesi Türklerinden kalan mezar taşlarında kazayağı figürü vardır 5. Kazayağı
ise Tahtacıların sembolüdür. Yine Edremit’in üstündeki Kazdağı’nın bir kolu olan dağın adı Durdağı’dır. Burada Hz.
Ali’nin atı Düldül’ün nal izleri vardır. Aynı geleneğin Bakü yanında da olduğunu öğrendim. Edremit’teki Düldül’ün
nal izlerinin yanında Çanlı Ali Baba’nın Bektaşi tekkesi bulunmaktadır. Bugün tekke yoktur Çanlı Ali Baba’nın
türbesi vardır6 . Tahtacılarla Azerbaycan arasında bir de inanç bakımından benzerlikler vardır. Tahtacılar Alevi
inançlı bir zümredir. Anadolu’daki Türk kültürünü en iyi koruyan gruplardandır. Cemlerinde Şah Hatayi’den
nesefler okurlar. Şah Hatayi onlar için son derece önemlidir. Kazdağı Tahtacı Türkmenlerinde de bu böyledir.
Hatta yöre saz ustaları kendi yazdıkları nesefleri dahi Şah Hatayi adına okuyarak kendi kişiliklerini Hatayi
kimliğinde eritmişlerdir. Şah Hatayi ise 1500 yılında Safevi Devletini kurmuştur. Türk dünyasının en önemli
ozanlarındandır. Aleviliğin yedi ulu ozanından birisidir. Kazdağı yöresinde okunan neseflerde Erdebil,
Isfahan,Kayabaşı çok sık geçer. Tahtacılar Gaziantep’ten başlayıp tüm Akdeniz Bölgesinde ve Ege kıyılarında
yaşayan bir zümredir. İnanç merkezleri İzmir’in Narlıdere ile Aydın Germencik’in Kızılcapınar Köyüdür. Narlıdere
Yanyatır Ocağı’nın merkezidir. Kızılcapınar ise Hacıemirli Ocağı’nın merkezidir.Yanyatır Ocağı’nın piri Dur Hasan
Dede olup mezarı Ceyhan’ın Durhasandede köyündedir. Hacıemirli Ocağı’nın piri ise İbrahim-i Sani olup
Gaziantep Islahiye’nin Çercili köyündedir. Tahtacıların en yoğun toplandıkları yerler Teke yarımadası ile Kazdağı
çevresidir. Kazdağı eteklerinde Edremit’e bağlı Hacıhasanlar, Çamcı, Mehmetalan, Yassıçalı, Tahtakuşlar,
Kavlaklar, Arıtaşı, Kızılçukur, Doyran, Çanakkale Ayvacık’a bağlı, Bahçedere, Boztepe, Kıztaşı, Çiftlik v.d.köyler
vardır. Tahtacılar Çanakkale’ye kadar giderler. Gelibolu yarımadasında Tahtacı köyü yoktur. Çanakkale
çevresindeki Tahtacılar Mazıcı ve Çiçili diye iki oymağa ayrılırlar. Edremit’e bağlı Tahtakuşlar köyünde Köy
Enstitüsü mezunu emekli öğretmen Hasan Kudar ile kardeşi emekli öğretmen Alibey Kudar 1991 yılında
Tahtakuşlar Etnoğrafya Galerisini kurmuşlardır. Galeriye Azeri ressam Selim Turan büyük destek vermiştir. Selim
Turan Paris’ten Hasan Kudar’ın arkadaşıdır. Galerinin sergi salonuna onun adı verilmiştir. Kendisi Ankara’ya da
hareketli bir Sarıkız heykeli dikmiştir.2013 yılında Azerbaycan Dede Gorgut Uluslararası Milli Vakfı İstanbul şubesi
tarafından Tahtakuşlar Etnoğrafya Galerisine Altın Yürek madalyası verilmiştir(Foto-1).Vakfın İstanbul şubesi
başkanı Refik Azizov Tahtakuşlar köyünü her yıl ziyaret etmektedir.
2.Tahtacıların Dili
Tahtacılar Türkçeden başka dil bilmezler. Ağız olarak Balıkesir’de diğer gruplardan oldukça farklı özellikler
gösterirler. Sadece Çepnilerle bazı benzerlikleri vardır. Kazdağı Tahtacı Türkmenlerinin ağızları boy-ağız ilişkisi
bakımından önemli bir örnektir7.Tahtacı coğrafyasında Tahtacıların kullandıkları kelimeler hakkında detaylı
araştırmalar yapılmamıştır. Bunun nedeni Tahtacıların kıyı bölgelerinde ve dağlık alanlarda yaşamalarıdır. Bu
durum onları merkezi yerlerden izole etmiştir. Bu izole olma onların bazı ağız ve kültürel özelliklerini
korumalarına yardım etmiştir. Günümüzde ise Tahtacılarda yerleşik hayata geçmişler ve kentlerde yaşamaya
başlamışlardır. Bu durum ise Tahtacı kültürü ile ağzının hızla dejenarasyona uğramasına neden olmuştur. Kazdağı
çevresinde kullanılan kelimeler üzerinde ilk çalışma Emekli Öğretmen Alibey Kudar tarafından yapılmıştır. Alibey
Kudar öncelikle kendi köyünden ve çevre Türkmen köylerinden topladığı kelimeleri 1997 yılında broşür olarak
yayınlamıştır8 .Daha sonra bu çalışmaya ilave olarak nacizane fakirde bazı kelimeleri toplamaya çalışmış ve bunları
2000 yılında yazıya almıştır. Fakat bu malzeme yayınlanamamıştır. Son yıllarda Hacıhasanlar Köyünden Sayın
1 Birdoğan N.-1993-Tahtacıların Dünü, Tahtacılar Sempozyumu Bildirileri, Kültür Bak. Ank.s:10

2 Yılmaz A.-1948-Tahtacılarda Gelenekler, Ulus Basımevi, Ank. s:11
3 Yılmaz. A.-1948,a.g.e. s:12
4 Aksüt A.-2006-Azeri ve Tahtacı Grupları Üzerine, Yol Dergisi Sayı:27, s:56
5 Aksüt A.-2006-a.g.e. s:62
6 Balcıoğlu T.H.-1937-Tarihte Edremit Şehri, Edremit Halkevi Yay, Edremit s:35
7 Umaç Z.Ş.-2012-Kazdağı Tahtacı Türkmenlerinin Ağız Özellikleri ve Çepni Ağzı ile Karşılaştırılması,Kazdağları 3.Ulusal
Sempozyumu Bildirileri,Dileksan Kağıtcılık san.Ti.ltd.Şti.,Balıkesir s:309

8 Kudar A.-1997-Tahtakuşlar Sözlüğü, Tahtakuşlar Etnoğrafya Galerisi Yay. Edremit
617
Mehmet Biçer’de Facebook’ta Türkmence Sözlük(Kazdağı Türkmencesi) adı altında yöremiz Tahtacı Türkmen
köylerinin kullandıkları kelimeleri yayınlamaktadır. Her geçen gün bulduğu yeni kelimeleri sayfasına eklemekte ve
çalışmaları devam etmektedir. Tahminimce bazı eski kelimelerde gerek gençlerin ilgisizliği gerekse kullanım
alanlarının yok olması gibi nedenlerle yok olmuştur. Çünkü köyümüzde yirmi yıl öğretmenlik yapmış rahmetli
öğretmenim Hüseyin Öztürk köyde bazı eski kelimeleri tespit ettiğini söylemişti. O zamanlar bizlerde bu konular
üzerinde uğraşmıyorduk. Aşağıda Kazdağı Tahtacı Türkmenlerinde kullanılan kelimelerden örnekler vardır.
-A-
Abarin: Sevgi ve korkuları ifade eden şaşkınlık kelimesi Aboov: Hayret
Ağa: Evli kadınların kayınlarına hitap şekli. Al: Kırmızı Alaf: Vücut ateşi, öfke
Alı: Ali, Alma: Elma, Amel: Alın yazısı, İsal Andık: Sırtlan, Angılık: Hatıra
Anıl: Yeter (Fazla oluyor), Aralık: Sokak, Aşır: Oruç ayı olan Muharrem-isim olarak Şakir
Ayaz: Soğuk, Aydede: Ay
-B-
Babıç: Ayakkabı, Bacı: Törelerde kız kardeş, cemlerde kadınlar, Badıl: Perişan
Bağdat: Kadın adı, Balçık: Laden meyvası, çamur, Baya: Epeyce, oldukça
Bazama: Saçta pişirilen ekmek, bazlama, Bazar: Pazar, Beysiz: Eğitilmemiş, söz dinleme
Beytambal: Evlendiği halde çocuk sahibi olmayan Bıcak: Etraf, çevre
Bıdırdamak: Yavaşça sohbet etmek Bineyt: Hamur veya ekmek taşıma tahtası
Birelleş: Yardımlaşma, Bişi: Yağda kızartılmış yiyecek, lokma
Boş ay: Kurban bayramına kadar geçen 30 günlük süre, Boyunlanmak: Üstlenmek
Bozambık: Maki bitkilerinden olan laden, Bunar: Pınar, Buru: Bir defa
Busat: Kahve takım sepeti, Buturak: Çok fazla, Büngüldek: Çifte atan hayvan, çok hareketli
Büngüş: Köşe, Bürümbe: Gelinlerin başına taktıkları örtü
Büşülenmek: Oyalanmak, ufak işler yapmak
-C-
Cambaz: Düğünlerde süslenerek bayrak gönderine takılan hayat ağacı
Canavar: Kurt, Cavır Börülcesi: Sarmaşık türünden bir bitki
Ceneze: Cenaze, Cevze: Cezve, Ceynem: Cehennem, Cıda: Kötü düşünce
Cıkcıkdede: Uğur böceği
Cılbak: Kazdağı’nda Sarıkız efsanesinde Sarıkız’ın babası, dağın zirvelerinden birisi
Cılbır: Hayvan çekme ipi, yular, Cırnavık: Ağustos böceği, Cışak: Gevşek
Cıynak: Tırnak, Cibil: Çok yemek yiyen, doymayan, obur, Cinibet: Beyin
Cireet: Cerahat, Cönk: Varlık, Cücük: Civciv
-Ç-
Çakaliyesi: Çıkası kalmış çam odunu
Çalpara: Yaban hayvanlarını korkutmak için ağaçlara asılan teneke
Çaman: Pirzola, Çanak: Toprak tabak, yemek yenilen kap, Çapıt: Bez parçası
Çarpana: Dokuma tezgâhında kullanılan çiğ deve derisi
Çara: Hayvandan akan pislik, cerahat, Çatal don: Erkek kilotu
Çav: Erkek hayvan organı, Çekme: Bağ bıçağı, Çente: Çanta
Çencere: Tencere, Çepel: Bulaşık, yabani ot, belalı kimse
Çevlik: Türkmen çadırının tepe kısmı, Çeydambaş: Bağdaş
Çıbık: Asma dalı, sigara çubuğu, Çıkla: Yalnız
Çıntık: Parmak ucuyla vurma, Çıtırgan: Kermez meşesi,
Çipli: İnce dal parçası, Çimdinme: Azar azar yemek yeme, iştahsız yeme
Çimmek: Yıkanmak, banyo yapmak, Çince: Serçe kuşu
Çöğsü: Türkmen çadırının tavan süsü, Çörtük: Ahlat
Çörü çama dayamak: Tükenmek, sona gelmek
-D-
Dalaklı: Az hareketli, hastalıklı, cılız, Darsıkma: Her bakımdan ani sıkılma, kaygılanma
Daz: Kuzu dalıcının iç derisi, Deyre: Üç etek entari
618
Delil: Törelerde aydınlatarak yol gösteren yağ kandili, Depere: Aniden, yoktan
Derme: Yağmur duası için her evden toplanmış malzeme ile yapılan yemek
Dernek: Çalgısız düğün, Deşirmek: Toplamak, Değmiş: Perişan, zor duruma sokmak
Dudaksız: Geveze, sır saklamayan, dedikoducu Don: Süslenmek için giyilen elbise, yeni elbise
Donanmak: Süslenmek, Dubuz: Yalan, Duluk: Yanak
Dümenci: Yanlış yönlendiren, sinsi planlar yapan
Dünne: Dünya, Dürme: Sarmalama,
Dürü: Düğünlerde düğün sahibine verilen yardım amaçlı para.
Düşgün: İşlediği suç nedeniyle toplum dışı kalan aşağılık.
-E-
Ebe: Babaanne, Ebiş: Parmakla gözün alt kapağını çekerek beni aldatamazsın hareketi
Eci: Anneanne, Ede: Ağabey, Eğrilce: Ucu kıvrık ördek tüyü, Eke: Çalışkan
Emeeçer: İyice, Emel: Alın yazısı, kader, Emmi: Amca, Endeki: Onu, şunu
Engelgat: Kalabalık, Eniş: İniş, Emeçer: İyice, Esiran: Hamur kesme aracı
Eski: Ucu ateşli odun parçası, Evlengeç: Evlenme çağına gelen
Evinsiz: Tohumsuz, bereketsiz, Evreeç: Bazama çevirme aracı, Evze: Yemek malzemesi
-F-
Ferfil: Saf, aptal, Fıstanfıli: Kertenkelenin büyüğü, Filcen: Fncan, Fasfas: Kuzu akciğeri
Fosurdumak: Uyumak
-G-
Gabıklı: Sünnet olmamış, Galefir: Karanfil, Galibeme: Galiba
Gamalak: Çam ağacından soyulan kabuk
Gangılız: Yaban gelinciği, Gangımak: Zıplamak, Garagura: Karabasan
Garçın: Göçebe dönemi çamaşır kılıfı
Garsambaç: Karla pekmezi karıştırma sonucu oluşan yemek
Gayı: Artık, Gayıl: Razı olmak, Gaytan: Türkmen giysisinin etrafına çekilen bez.
Gazez: Gazoz, Gazaztıra: Kadastro, Gedik: Bayram, Geez: Galiba
Gelinbi: Amca karısı, gelin bibi, Gevgev: Gereksiz konuşma
Gılçıklı: Kılçık atan, rahatsız eden, Gıldırtı: İnce odun, Gıliş: Fikir
Gılparanda: Her şeyi düzenli, Gırtık: Yaprağı azalmış kısa boylu bitki
Gıvrak: Siyah renkli ferece(kadın giysisi) Gicişmek: Kaşınmak
Gire: Pazar günü, Girertesi: Pazartesi, Girenlemek: Havanın bulutlanması
Goşar: Kadın başlığına dikilen altın dizisi, Goz: Ceviz
Göbelek: Kuzu göbeği mantarı, Göğnümek: Bir bezin yanar derecede sararması
Gök: Mavi, olmamış meyve, Gökcecik: Gözel, Gubuz: Yalan
Gulbiz: Kendini bir şey sanan, Guli: Hindi
Gullik: Her gece bir evde saraylı tatlısı ve börek yeme geleneği
Gumandar: Yönetici, Güdük: Kısa, Gursaklı: Otomatik av tüfeği
-H-
Habar: Haber Haflı durmak: Dikkatli durmak, Halaslama: Büyük parçalara ayırma
Halatır: Hal hatır sorma, Halayık: Büyük görünümlü, Har yaprağı: Defne
Harabeti: Harap eden, müflis, Harkıltı: Evdeki insan kalabalığı
Harimestek: Düzensizlik, Hayırlı: Gülbank, Helgin: Bakraç Helik: Rol
Hengine: Keyfine, Henk Yeri: Düğün gecesi toplu eğlence yeri
Hillingaç: Çocuk beşiği, Hızır: Kurtarıcı, erkek ismi olarak Kadir
Hindi: Şimdi, Hopuç: Omuz, Horanta: Aile, Höşlen: Uçurum, Hötüm: Sakatlanma
-I-
Ikırcık: Şüphe, Ikrar: Söz verme, Iyrat: Reddetme
-İ-
İbik: Burun ucu, İhi: İşte şurada, İlbiz: Kelebek, İleçer: Reçel, İlik: Düğme, kemik içi
İmik: Beyin, İmize: İsim olarak Hamza, İreli: Uzak şehir, dış ülke
İspirtu: Kibris, ispirto, İvirdemek: Çok arzu etmek durmadan söylenmek
İye: Eğe, kaburga
-K-
619
Kamzıra: Dışa giyilen iş gömleği, Kaytan: Deyre etrafına dikilen ince süs
Kefkir: Su kabağı, Kekme: Rahatsız etme, Kepez: Gelin başlığı
Kemre-Kerme: Gübre, Kertiş: Duvarda yürüyen kertenkele
Kepiş: Kadın cinsel organı, Kılçıklı: Huzur kaçıran, Kırçıl: Siyah beyaz karışımı
Kırıntı: İnce odun, Kirç: Kuru çam yaprağı, Kirmen: İp eğirme aracı, kirman
Koki: Çam kozalağı ile oynanan bir oyun, Kokurca: Krem, Koza: Asma kilit
Kömbe: Ateşte atılarak pişirilen patlıcan, Könçek: Kadın şalvarı
Köynek: Gömlek, Kurtlanmak: Duramaz olmak
-L-
Landıra: Büyük, geniş, Lobaz: Yobaz, çalışmayan, tembel, Laara: Nara, bağırma
-M-
Mazak: Gelişmemiş meyve, Micez: Bitkilerdeki keyf, Melki: Mantar
Melemitleme: Ufak tefek tamirat, Mennik: Boğaz, Merem: Gaye, amaç
Meymenetsiz: Sevimsiz, Mırık: İştah, heves, arzu, Motalak: Hayvan yavrusu
Murt: Mersin ağacı
-N-
Nakbet: Muhtaç, Nalın: Takunya, Navrız: Nevruz, güzel, Nemneşe: Bambaşka, acayip
-O-
Oba: Köy, Oma: Baldır eti, but, Ongatlama: Önden yürütme, düzene sokma
Oranlama: Taşlama, hicivli konuşma
-Ö-
Ödek: Korkak, ödlek, Ölümlülük: Ölüm halinde gerekli masraf birikimi
Örken: Geniş dokunan örme ip, Örülme: Bağlanma, Öseyin: Hüseyin
Öşürmek: Çalmak, azaltmak, Öyke: Öfke
Özengilik: Gelin attan inmeden verilen bağış
-P-
Parpı: Sıkıştırma, azarlama, dövme, Patırdamak: Söylenmek, kızmak
Paytaat: Payitaht, başşehir, merkez, Pellempeçik: Belden aşağısı açık
Perpil: Yaban üzümü, gözyaşı, Pezene: Mızrap
Pırtma: Çözülen düğüm, düşme, Pırtpırt: Çuha bez
Pısırküsür: Fiskos, Pinticik: Ufacık
Pöçük: Hayvan kuyruğu dalıç, özellikle keçi kuyruğu
Pömpe: İri, kalın, Pürçek: Çam yaprağı, Püsü: Kedi
-S-
Sakandırık: Çene altlığı bağı, Salkı: Aşağı uzanan uç, sarkan
Sarayli: Burma tatlısı, Sarıbadalan: Hastalıklı
Sarıkız çayı: Kazdağında yetişen bir ada çayı
Sası: Tadı az olan Sazandar: Saz çalan Sede: Sade karışık olmayan
Seğen: Bakır tabak Seki: Oturulan divan Sekirgen: Sürekli titreme
Seknime: Yağmurda hafifleme, seyrelme
Seleften geçirme: Kız yada oğlanı evlendirme
Sepi: Kız çeyizi Serpinti: Dağılmış ürün Seypatan: Biraz açıklık, uzaklık, tenha
Sındı: Makas, Sındırmak: Sindirmek, usandırmak Sıngın: Sındırılmış, üzüntü
Sıylan: Cilalı, kaygan Silahlık: Deyre etrafına dikilen ayrı renkli bez.
Silik: Yüzsüz şımarık kız Simtek: Zorluk çeken, mağdur, Sini: Tepsi
Sokum: Lokma, Söbe: Yassı, uzun, Söörme: Pirzola Söblen: Uzun
Söykenmek: Yaslanmak, dayanmak Surfa: Sofra Sursalmak: Can sıkıntısı çekmek
Susak: Su kabağı, Süllüm: Uzun odun, Sündürme: Uzatma Sürgeç: Bulaşık bezi
-Ş-
Şaad: Şahit, tanık, Şahbaz: Hareketli, canlı
Şarapana: Şarap yapmak için üzüm ezilen ağaç kap
Şire: Tatlı, şıra, Şivşetme: Sivriltme, tahrik etme Şörlek: Yüksekten akan su,
-T-
Takalak: Zayıf, geniş kabukla örülmüş küçük sepet, Talaz: Rüzgar
620
Tap: Yöntem, usul, Tek damar: Aksilikten vazgeçmeyen

Telpeşik: Dolaşık, Terlik: Kadın başlığı, Tespek: Tespih
Tığteber: Elinde avucunda bir şeyi kalmayan Tozak: Gelin başlığı kepezin üstüne takılan tül
Töpeleme: Yuvarlama Tusba: Kaplumbağa, Tülek: Halı
-U-
Uğunmak: Boğulurcasına öksürmek, Urfa: Hamur açarken yapışmaması için kullanılan un
Uşluk: İğneye takılan iplik, Uyra: Rüya, düş
-Ü-
Üflük: Islık, Ürfene: Arada bir toplumun et ihtiyacı için ortaklaşa kesilen kurban
Ülüş: Komşuların birbirlerine götürdüğü yemek
-Y-
Yalanmak: Faydalanmak, Yalazı: Ateş alevi, Yalım: Galiba, alev
Yampiri: Yan çizen, yalpalamak, Yannık: Yayık, Yapıldak: Eğrelti otu
Yapsan: Yassı, Yarpız: Dağ nanesi, Yaşıl: Yeşil, Yayalak: Yalpalayarak yürüyen
Yazgara: Pul ve boncukla süslenmiş yünlü püskül
Yeldirme: Samah oyununda ikinci bölüm, Yeleme: Yeni yetişme, delikanlılık çağına girme
Yeyni: Hafif, Yılık: Yamuk, Yılkış: Çapsız, Yolluk: Evlenme çağına girmiş kız
Yorşunuk: Az giyilmiş çamaşır, Yunmak: Yıkanmak, aklanmak
Yunnak: Yunak, banyo, çamaşır yıkanan yer, Yivlen: Sığ, derin olmayan
-Z-
Zaar: Galiba, Zevzek: Uzun boylu, Zibidi: Parasız, Zibil: Çöp
Zilli: Oynak, Zöhre: Zühre, Zubun: Gömlek
Zati: Aynen, öyle
Kaynakça
AKSÜT A.Azeri ve Tahtacı Grupları Üzerine, Yol Dergisi Sayı:27 Ankara,2006
BALCIOĞLU T.H.- -Tarihte Edremit Şehri, Edremit Halkevi Yay. Edremit,1937
BİRDOĞAN N.- Tahtacıların Dünü, Tahtacılar Sempozyumu Bildirileri, Kültür Bak. Ank. 1993
KUDAR A.- -Tahtakuşlar Sözlüğü, Tahtakuşlar Köyü Etnoğrafya Galerisi Yay.,Edremit,1997
UMAÇ Z.Ş.- -Kazdağı Tahtacı Türkmenlerinde Ağız Özellikleri Ve Çepni Ağzı İle Karşılaştırılması, Kazdağları
3.Ulusal Sempozyumu Bildirileri, Dileksan Kağıtcılık, Balıkesir, 2012
YILMAZ A.-Tahtacılarda Gelenekler, Ulus Basımevi, Ank. 1948
BİÇER M.-Türkmence Sözlük(Kazdağı Türkmencesi)Facebook Sayfası
Ek-Fotoğraflar
Foto-1:Kazdağı eteklerinde Tahtakuşlar Köyü(Kahyaoğlu)
621
Foto-2:Tahtakuşlar Köyü Etnoğrafya Galerisinde Dede Gorgut Tabelası(Kahyaoğlu)
Foto-3:Etnoğrafya Galerisi sahibi Alibey Kudar galerisinin önünde(Kahyaoğlu)
622
MÜASİR DÖVRDƏ AZƏRBAYCAN VƏ TÜRKİYƏ SOSİAL ƏLAQƏLƏRİ
Aynur BAĞIRLI*
Özet
Azərbaycan və Türkiyə arasında sosial münasibətlərin tənzimlənməsi müasir əlaqələr çərçivəsində ən vacib
məsələlərdən hesab edirlir. Mövzuya uyğun ədəbiyyatlardan, arxiv materiallarından və hər iki ölkənin müvafiq
nazirliklərin rəsmi saytlarından istifadə edərək yazılmış məqalədə 1994-2015-ci illər ərzində sosial sahələrədə (əmək
miqrasiyası, məşğulluq, sosial müdafiə, əlillərin reabiltasiyasının həyata keçiriləməsi və.s. ) əməkdaşlığa dair atılan
addımlar, imzalanan sözləşmələr və nəzərdə tutulan işlər haqqında bəsh edilir. Azərbaycan öz müstəqilliyini əldə
etdikdən sonra 1994-cü il 9 fevral tarixində tərəflər arasında imzalanmış “Təhsil, Teknika, Sosial, Mədəni ve İqtisadi
sahələrdə əlaqələr” anlaşması ilə bu sahədə əlaqələr qurulmağa başlamışdır. Daha sonra 1998, 2000, 2004, 2013 və
2015-ci illərdə imzalanan vacib sazişlərlə davam etdirilmişdir. Müəyyən nəticələr əldə etmək üçün Türkiyə və
Azərbaycan arasında əmək və sosial müdafiə sahəsində əməkdaşlıq üzrə Birgə Daimi Komissiya yaradılmış və müxtəlif
zamanlarda iclaslar keçirilir, problemlər müzakirə edilərək həll edilməyə cəhd edilir.
Türkiyə və Azərbaycan arasında bütün sahələrdə olduğu kimi sosial sahələrdə də əlaqələr daim inkişaf edir və
məsələlərin həlli üçün tədbirlər həyata keçirilir.
Giriş
Azərbaycan və Türkiyə arasında münasibətlər onların ortaq tarixindən qaynaqlanır. Türk dillərinin oğuz qrupuna
aid olan Azərbaycan türkcəsi və türk dilinin yaxınlığı, din, xalq birliyi daim bu ölkələr arasındakı münasibətləri müsbət
yönə istiqamətləndirmişdir. Ziya Göyalp qeyd edirdi ki “Türklük siyasi bir partiya deyil, elmi, fəlsəfi, estetik bir
məktəbdir, başqa bir deyimlə kültürlə bağlı bir çalışma və yüksəlmə yoludur. Əli bəy Hüseynzadə isə “Türk qanlıyam,
islam imanlıyam, firəng qiyafəliyəm” fikri ilə Ziya Göyalpın “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” fikri ilə
razılaşırdı. Biz iki dövlətin yaxınlığının ən vacib səbəbi türklüyümüzdür. Bu yaxınlıq tarxi boyu özünü göstərməkdədir.
Sovetlər birliyi dağıldıqdan sonra Azərbaycanın müstəqilliyini ilk tanıyan ölkələrdən biri də Türkiyə oldu. Yeni yaranan
dövlətin qarşısına çıxacaq çətinliklərin aradan qaldırılmasında dəstəyə ehtiyacı vardır. Bu baxımdan Türkiyə öz
köməyini xalqımızdan, dövlətimizdən əsirgəməmişdir. Həmçinin Ermənistanın Azərbaycana təcavüzünü pisləyərək və
Ermənistanla sərhədi bağlayaraq Türkiyə bizə sadiq olduğunu sübut etmiş oldu. Ermənistanın Azərbaycana sonuncu-2
aprel 2016-cı il tarixində növbəti dəfə təxribatı zamanı Türkiyə hər zaman olduğu kimi öz qardaşlıq mövqeyini əks
elətdiridi və Azərbaycanın bu haqlı savaşında onun yanında olduğunu bildirdi. Bugün Qarabağ məsələsinin həllində də
Azərbaycan tərəfini dəstəkləyən dövltlər sırasındadır.
1.Azərbaycan və Türkiyə arasında 1998-ci il 17 iyul tarxində imzalanmış “Sosial güvənlik” sözləşməsi.
Azərbaycan və Türkiyə arasında sosial münasibətlərin tənzimlənməsi müasir əlaqələr çərçivəsində ən vacib
məsələlərdən hesab edilir. Bu sahədə əlaqələr 1992-ci ildə Azərbaycan Prezidentinin Türkiyəyə rəsmi səfəri zamanı
imzalanmış müqavilər, 1994-cü il 9 fevral tarixində tərəflər arasında imzalanmış “Təhsil, Teknika, Sosial, Mədəni ve
İqtisadi sahələrdə əlaqələr” anlaşması ilə başlamışdır. Anlaşma Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin 8-11 fevral
tarixlərində Türkiyəyə həyata keçirilmiş rəsmi səfəri çərçivəsində əldə edilmişdir. Bu anlaşma nəticəsində istər təhsil,
istər iqtisadi, istər sə də sosial və mədəni sahələrə dair 16 adda sənəd imzalanmışdır. (3, 1) Daha sonra 17 iyul .1998-
ci ildə Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Cümhuriyyəti arasında beş bölmə, beş hissə, 32 maddədən ibarət “Sosial
güvənlik” sözləşməsi imzalanışdır. Lakin bu sözləşmə qanuni olaraq 1 noyabr 2000-ci ildən həyata keçirilməkdərir. Bu
günə qədər öz əhəmiyyətini qoruyan və əsas sənəd hesab edilən bu sazişdə Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə
Respublikası sosial müdafiə sahəsində müxtəlif məslələr üzrə əməkdaşlıq etmək razılığına gəlmişlər. Saziş Azərbaycan
Respublikası baxımından “Sosial sığorta haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu; «Əhalinin məşğulluğu
haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu; «Əməyin mühafizəsi haqqında» Azərbaycan Respublikasının
* Dr., Azərbaycan Turizm və Menecment Univeristeti, aynurbagirli15@gmail.com
623
Qanunu; «Məzuniyyətlər haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu; «Vətəndaşların pensiya təminatı

haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə tənzimlənir. Anlaşmaya görə bir tərəfin qanunvericiliyində
dəyişikliklər edildikdə (yardımlar üçün), digər tərəfə üç ay ərzində məlumat verilir. Digər tərəf üç ay ərzində həmin
dəyişikliklərə öz etirazını bildirməzsə, bu anlaşmaya həmin dəyişikliklərə də tətbiq edilir. Sazişdə məşğulluq, tibbi
sığorta, aylıq, analıq, əlliliyə, qocalığa və ölümə görə, əmək xəstəliyi və peşə xəstəliyi ilə bağlı, işsizliyə görə
müavinətin verilməsi və vergi, rüsum və digər xərclərdən azad edilmə, yaxud onlarla bağlı güzəştlərin edilməsinə dair
məsələlər öz əksini tapmaqdadır. Sazişin III bölməsində xüsusi müddəlar başlığı ilə qeyd edilən maddələrdə
sığortalılıq müddətlərinin birləşdirilməsi məsələsini ortaya çıxardır və həlli yolunu göstərir. Qeyd edilir ki, tərəflərdən
birinin qanunvericiliyinə görə xəstəlik, hamiləlik və doğumla əlaqədar yardım hüququnun meydana gəlməsi, müəyyən
sığortalılıq müddətlərinin tamamlanmasına bağlı olduğu hallarda, bir Tərəfin Səlahiyyətli İdarəsi sığortalılıq
müddətlərini birləşdirmək yolu ilə digər Tərəfin qanunvericiliyinə görə tamamlanmış sığortalılq müddətlərini, eyni
vaxta təsadüf etməmək şərti ilə öz qanunvericiliyinə görə tamamlanmış müddətlər kimi nəzərə alır. (Sosial güvənlik”
sözləşməsi. Bakı, 17 iyul 1998, səh 5) Məsələn, İşəgötürənləri tərəfindən müəyyən bir işin icrası üçün müvəqqəti
olaraq digər Tərəf ölkəsinə göndərilən sığortalanan şəxsin təcili müalicəyə ehtiyacı olarsa, onun müalicəsi getdiyi
ölkənin əlaqədar idarəsi tərəfindən həyata keçirilir. Bu halda, xəstəxanada yatmaq da daxil olmaqla müalicə xərcləri
göndərən ölkənin sosial müdafiə idarəsi tərəfindən, müalicəni həyata keçirən orqana ödənilir. Həmçinin sazisin 15-ci
maddəsində göstərilir ki, bir sığortalı qadının analığa görə yardımı yalnız uşağın doğulduğu ölkədə qüvvədə olan
qanunvericiliyin müddəaları alır. Qanuna görə, sığortalı kişinin sığortalı olmayan arvadı da analıq vəziyyətində tibbi
yardımlardan istifadə edir.
Digər vacib məslələrdən biri əmək fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxs, bu fəaliyyətlə əlaqədardır. Doğrudur 1998-ci
ildə imzalanan bu sazisdə immiqrantlarla bağlı maddələr yer almır. 7-ci maddədə 6 bandlə əmək fəaliyyəti ilə məşğul
olan şəxslərin fəaliyyət müddəti və hansı ölkənin qanunvericiliyinə tabe olacaqları göstərilir. Qeyd edilir ki, 24 aydan
az bir müddətə işləməyə göndərilən bir şəxs, onu göndərən ölkənin qanunvericiliyinə tabe olur. Hər iki Tərəfin
Səlahiyyətli Orqanlarının əvvəlcədən təsdiqi ilə bu müddət, ümumilikdə 60 ayı keçməmək şərtilə uzadıla bilər. Tərəf
ölkələrdən birinin ərazisində öz vəsaiti hesabına fəaliyyət göstərən şəxs, öz fəaliyyətini müvəqqəti olaraq ikinci Tərəf
ölkənin ərazisində həyata keçirmək məqsədi ilə bu ölkəyə gəldiyi halda, 24 aya kimi birinci ölkədə fəaliyyət
göstərirmiş kimi ona birinci Tərəfin qanunvericiliyi tətbiq edilir. Hər iki Tərəfin Səlahiyyətli Orqanlarının əvvəlcədən
təsdiqi ilə bu müddət, ümumilikdə 60 ayı keçməmək şərtilə uzadıla bilər. Tərəf ölkələrdən birinin ərazisində öz vəsaiti
hesabına fəaliyyət göstərən şəxs, öz fəaliyyətini müvəqqəti olaraq ikinci Tərəf ölkənin ərazisində həyata keçirmək
məqsədi ilə bu ölkəyə gəldiyi halda, 24 aya kimi birinci ölkədə fəaliyyət göstərirmiş kimi ona birinci Tərəfin
qanunvericiliyi tətbiq edilir. Hər iki Tərəfin Səlahiyyətli Orqanlarının əvvəlcədən təsdiqi ilə bu müddət, ümumilikdə 60
ayı keçməmək şərtilə uzadıla bilər. Tərəf ölkələrin birində mərkəzi olan hava, avtomobil və dəmir yolu nəqliyyatı və ya
telekommunikasiya firma və şirkətlərində işləyən şəxsə, digər Tərəf ölkəyə göndərildiyi halda, göndərən tərəfin
qanunvericiliyi tətbiq edilir. Gəmi heyəti və gəmidə olan digər əməkdaşlar gəminin daşıdığı bayrağın aid olduğu Tərəf
ölkənin qanunvericiliyinə tabedirlər. (Sosial güvənlik” sözləşməsi. Bakı, 17 iyul 1998 səh 3)
Lakin tərəflərdən birinin digər Tərəf ölkəsindəki şöbə və ya daimi nümayəndəlik bürolarında işləyən şəxslər,
şöbə və ya nümayəndəliyin yerləşdiyi Tərəf ölkənin qanunvericiliyinə tabedirlər.
2.Son illərdə iki ölkə arasında sosial müdafiə sahəsində əməkdaşlıq
Müəyyən nəticələr əldə etmək üçün Türkiyə və Azərbaycan arasında əmək və sosial müdafiə sahəsində
əməkdaşlıq üzrə Birgə Daimi Komissiya yaradılmış və müxtəlif zamanlarda iclaslar keçirilir, problemlər müzakirə
edilərək həll edilməyə cəhd edilir. 2004-cü il 6 may-da Bakıda iki ölkə hökümətləri arasında qəbul edilən protokolda
tərəflərin əmək, məşğulluq və əmək miqrasiyası və təcrübə mübadiləsi, məşğulluq siyasətinin aparılması, işaxtaran və
işsiz vətəndaşların peşə hazırlığının təşkili və s. əməkdaşlığın həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdu. 2006-cı il
sentyabrın 18-də komissiyanın III iclasının yekunlarına dair protokol imzaldı. Azərbaycan və Turkiyə hökumətləri
arasında sosial müdafiə sahəsində "Əməkdaşlıq haqqında" 17 iyul 1998-ci ildə imzalanmış sazişə "Dəyişikliklər
barədə" əlavə saziş bağlanmışdır. Daha sonra Ankarada 2010-cu ildə Birgə daimi komissiyanın keçirdiyi 7-ci toplantıda
əmək, sosial müdafiə, məşğulluq, miqrasiya, əməyin mühafizəsi və təhlükəsizliyi, əməyin təftişi, peşə standartlarının
hazırlanması, kadr hazırlığı, xaricdə işləyən vətəndaşlarına göstərilən xidmətlər, beynəlxalq təşkilatlarla əmək və
sosial müdafiə məsələləri üzrə fəaliyyətə dair əməkdaşlıq üzrə müzakirələr apardılar və bu sahələrdə qarşılıqlı
təcrübə mübadiləsinin daha səmərəli şəkildə davam etdirilməsini məqsədəuyğun hesab ediblər
624
2013-cü ilin noyabrında Türkiyədə iki ölkənin hökumətləri arasında bir sıra sahələrdə olduğu kimi, əmək, əmək
miqrasiyası, sosial müdafiə və məşğulluq sahəsində də əməkdaşlığa dair imzalanan Sazişin imzalanmışdır. Həmin il ilk
dəfə olaraq azərbaycanlı əlilliyi olan şəxslər reabilitasiya məqsədi ilə Türkiyənin Dənizli bölgəsindəki tibbi-sosial
reabilitasiya mərkəzinə bərpa müalicəsi məqsədilə göndəriliblər və bu proses davam etdiriləcək. Onlara mərkəzdə
yüksək səviyyədə bərpa-müalicə xidməti göstərilib ki, bu da onların səhhətində müəyyən yaxşılaşmaya səbəb olub.
Türkiyənin Dənizli bölgəsi özünün müalicəvi təbii potensialı, o cümlədən müalicəvi palçıq sahələri, mineral bulaqları,
şəfalı havası və suyu ilə tanınan sanator-kurort məkanıdır: Burada bölgənin müalicəvi resurslarından istifadə
olunmaqla səmərəli fizioterapevtik müalicə metodları (hidroterapiya, palçıq müalicəsi, tibbi masaj, sudaxili məşqlər,
mexanoterapiya, hidroprosessor və s.) tətbiq olunur.
2015-ci ilin aprel ayınında Türkiyə və Azərbaycan arasında əmək və sosial müdafiə sahəsində əməkdaşlıq üzrə
Birgə Daimi Komissiyanın 8-ci iclası keçirilmişdir.
2015-ci il dekabr ayının 1-də Azərbaycan Respublikasının Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyində Türkiyə
Respublikasının Məşğulluq Agentliyinin (İŞKUR) mütəxəssisləri ilə birgə məşğulluq xidməti əməkdaşları üçün əmək
bazarının öyrənilməsi, aktiv məşğulluq tədbirlərinin təşkili, gənclər üçün məşğulluq xidmətləri üzrə iki günlük təlim
kursu həyata keçirilib. Azərbaycanla Türkiyə arasında həm ikitərəfli formatda, həm də beynəlxalq təşkilatlar
çərçivəsində fəal əməkdaşlıq əlaqələri vardır. Bu iki günlük proqramda İslam Əməkdaşlıq Təşkilatına (İƏT) üzv ölkələr
arasında əmək, məşğulluq və sosial müdafiə sahəsində də əməkdaşlıq həyata keçirildi. Bu tədbirdə məqsəd də işsiz və
işaxtaran şəxslərin məşğulluğunun təminatı sahəsində Türkiyənin təcrübəsi ilə tanış olmaq, eyni zamanda bu sahədə
təcrübə mübadiləsi aparmaq idi.
2016-cı ilin 18 aprel tarixinə İstanbulda Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası (TDƏŞ) ilə İslam ölkələri
Statistika, İqtisadiyyat, Sosial Araşdırma və Tədris Mərkəzi (SESRİC) arasında əməkdaşlıq protokolu imzalanıb
3.Azərbaycan və Türkiyə Arasında Sosial Əlaqələr Çərçivəsində Problemli Məsələr və Həlli Yolları.
İki ölkə arasında önəmli problemlərdən biri Azərbaycanda məcburi-tibbi sosial sığortanın tam həyata
keçirilməməsidir. Azərbaycanda sosial sığorta ödənişi ilə Türkiyədəki ictimai sığorta ödənişi eyni deyil. Türkiyədə
işçidən təhsil edilən sığorta ödənişi səhiyyə sığortası, pensiya sığorta ödənişi, işsizlik sığortası başda olmaq üzrə 9
sığortadan 8ini tam olaraq əhatə edir. Belə olduqda hər iki ölkə vətəndaşları qarşı ölkədə yaşadıqda müəyyən
problemlərlə qarşılaşır. Azərbaycanlılar Türkiyədə yaşadıqları müddətdə məcburi tibbi sığortadan keçirlər. 2016-cı il
yanvar ayından Türkiyədə məcburi tibbi sosial-sığortanın qiyməti artırıldığı üçün vətəndaşlarımız sığorta ödənişlərinə
əlavələr etmək məcburiyyətində qalmışlar. Əgər ölkəmizdə bu sistem tam olaraq işləsə hər iki ölkənin vətəndaşlarının
xeyrinə olacaqdır.
Azərbaycanda əmək haqqı Türkiyəyə görə aşağı olduğu üçün əmək haqqında kəsilən və gələcəkdə işçinin
təqaüdçü maaşına daxil ediləcək olan pulun miqdarı, Türkiyəyə görə çox aşağıdadır. Bu səbəbdən Türk vətəndaşının
burada təqaüdçü maaşı üçün etdiyi ödəmələrini Türkiyəyə transfer edəcək olsaq, arada çox böyük bir fərq mövcud
olacaqdır. Mövcud vəziyyətdə Azərbaycanda çalışan bir Türk işçi Türkiyədə pensiya ayrılmaq istəsə, çalışdığı dövr
üçün Türkiyədə borçlanır. Buradakı xidmət əvəzlərindən də Türkiyəyə transfer edərək pensiya ayrılır. Ya da,
Azərbaycanda 12 il sığortalı olaraq çalışaraq 63 yaşına gələn bir adamın təqaüdçülüyü ayrılabileceği xüsusu nəzərə
alınaraq, Türkiyə vətəndaşının Türkiyədəki xidmət əvəzləri Azərbaycana transfer edilərək və burada ictimai sığortalı
olaraq çalışdığı müddət də üzərinə əlavə edilərək Azərbaycanda aldığı maaş qarşılığında burada pensiya ayrıla bilər.
Türk işçilərin böyük əksəriyyəti təqaüdçü maaşları yüksək olduğu üçün Türkiyədə pensiya ayrılmağı seçərlər. Buna
görə də onların Azərbaycanda ödədikləri pulların, gələcək həyatlarında ciddi rolu olmayacaqdır. Bu ya maaşın və ya
sosial sığorta haqqının artırılmasıyla əlaqədar bir mövzudur. Bunların həlli üçün də zamana ehtiyac var. Ancaq, bu
məsələnin ya qarşılıqlı güzəştlər, ya da sığorta haqlarının uyğunlaşdırılması yolu ilə həll edilməsi lazımdır. Əks halda
eyni dövr üçün işçi həm Azərbaycanda, həm də Türkiyədə sosial sığorta etdirə və ya ödəniş ödəyə bilməz.
Azərbaycanda dövlət xəstəxanaları pulsuz xidmət göstərdiyindən məcburi tibbi sığrtanın həyata keçirlməsi çətinləşir.
Qeyd etmək lazım gələn digər problem digər miqrasiya və işlə əlaqədar icazələrin verilməsidir. Azərbaycanda
Miqrasiya ilə bağlı qanun və bu qanunlarla fəaliyyət göstərən qurum var. Azərbaycanda işlə bağlı icazələrin 50 faizinin
Türkiyə vətəndaşlarına verildiyi həqiqətdir. Həmçinin Azərbaycanlılar da Türkiyənin müxtəlif ərazilərində əmək
fəaliyyəti ilə məşğuldurlar. İş gücünün iki ölkə arasında sərbəst dövranı barəsində qarşılıqlı olaraq bir sıra problemlər
mövcuddur. Türkiyədə Azərbaycan vətəndaşlarının köçünə istiqamətli xüsusi güzəştlər yoxdur. Ancaq bu cür xüsusi
625
güzəştlər olması lazımdır. Çünki hər şeydən əvvəl bu iki ölkə vətəndaşları bir-birlərinə qohum və qardaş kimi
görməkdədir. Hər iki ölkə vətəndaşlarının öz ölkələrindən sonra yaşamaq üçün seçdikləri ilk yer Türkiyə və
Azərbaycandır. Bu insanlar Azərbaycanda və ya Türkiyədə özlərinə iş tapa bildikləri təqdirdə onların iş və iqamət icazə
əməliyyatlarını sadələşdirmək lazımdır. Kardeş kardeşin evine izinlemi gider?
Hər iki dövlət arasında ticarət həcminin 5 milyard Dollara çatdırılmasını hədəfləməkdədirlər. Hədəflərə çatmaq
üçün bu maneələr aradan qaldırılmalıdır. Təbii, iş gücü dövranında çətinliklər var və iş adamlarının ölkəyə uzun
müddətli sərmayə yatırmasına mane olmaqdadır. Bu maneələri aradan götürsək Türkiyədən Azərbaycana daha
təşəbbüskar iş adamları gələ bilər və daha böyük sərmayələr yatırılabilir, həmçinin buradan da Türkiyəyə bir axın ola
bilər.
Əmək əlaqələrini təşkil edən dövlət təşkilatları və özəl təşkilatların iş bazarının təşkili ilə əlaqədar məlumat və
təcrübə mübadiləsi edə biləcəkləri ortaq proqram, seminar, kurs və s. təşkil edilə bilər. Ən riskli sahələrdən biri olaraq
sayılan tikinti sektorunda fəaliyyət göstərən işçilərin həyat və iş təhlukəsizliyidir. Hər hansı bir şirkət Əmək və Sosial
Müdafiə Nazirliyi ilə birlikdə tikinti işlərinin daha geniş şəkildə edildiyi bölgələrdə iş təhlükəsizliyi və sağlamlığı,
işçilərin peşəkarlığı ilə əlaqədar məlumatlandırma və təhsil mərkəzləri qurula bilər. Çünki iş təhlükəsizliyi təmin
edilməsə iqtisadi baxımdan əlavə xərclər ortaya çıxarar. İş qəzaları nəticəsində ölüm, yaralanma və maddi itkilərlə
işçi, işəgötürən və ölkə böyük çətinliklərə və öhdəliklərə dözmək məcburiyyətində qalar. İki ölkə təcrübəsinin
paylaşılması və bu çərçivədə ortaq layihə və standartlar hazırlanması böyük əhəmiyyət daşımaqdadır.
Nəticə
Türkiyə və Azərbaycan arasında bütün sahələrdə olduğu kimi sosial sahələrdə də əlaqələr daim inkişaf edir və
məsələlərin həlli üçün tədbirlər həyata keçirilir. Türkiyə və Azərbaycan arasında münasibətlərin müsbət yönümü,
əlaqələrin genişlənməsi dövlətçilik ənənələrinimizin möhkəmlənməsində Türkiyə təcrübəsindən istifadə baxımından
çox əhəmiyyətlidir.
Əmək və sosial müdafiə sektoru iki ölkə arasındakı əlaqələrin gələcəyi baxımından çox əhəmiyyətlidir.
Diqqətinizi çəkmək istəyirəm ki, qeyd etdiyim xüsuslar yalnız Azərbaycan vətəndaşlarının deyil, Türkiyə
vətəndaşlarının da mənfəətləri baxımından mühüm mövzulardır.
Ədəbiyyat Siyahısı
Ali G, Ali O, Canikoğlu N. Sosial güvenlik hukuku, Yenilenmiş 11, İstanbul, Çağaloğlu 2011
Azərbayan qəzeti, 9 fevral 1994-cü il
Azərbaycan Respublikasının Əmək və Əhalinin sosial Müdafiəsi Nazirliyi. Soaial təminata dair qanunvericilik
toplusu. Bakı, Tərəqqi, 2010
Əliyev.M. Sosial təminat hüququ, Bakı, Adiloğlu, 2007
Mehdiyev R. Heydər Əliyev - Müstəqilliyimiz Əbədidir, Bakı, Azәrnәşr, 2009,
Məşğulluq haqqında Azərbaycan respublikasının qanunu. Bakı, 2 iyul 2001
Müjdat Ş. Sosial sığortalar uyğulaması. İstanbul, Cağaloğlu,2002
Sosial sığorta haqqında Azərbaycan respublikasının qanunu. Bakı, 18 fevral 1997-ci il
“Sosial güvənlik” sözləşməsi. Bakı, 17 iyul 1998
Vəliyev C, Rəsullu R, Aslanlı K. Azərbaycan-Türkiyə: dostluk, kardeşlik və strateji ortaklık. Ankara, Berikan, 2012
626
AMERİKALI EVANJESTLERİN AZERBAYCAN İLK DÖNEM FAALİYETLERİ ÜZERİNE BİR
DEĞERLENDİRME
Özlem KUTKAN*
Özet
XIX. yüzyılın ilk yarısında kuzey ve güney Azerbaycan olarak Rusya ve İran’ın hâkimiyet sahasına giren
Azerbaycan için aynı dönem ABCFM misyonerlerinin de ilgi ve faaliyetlerinin başladığı bir evreyi temsil eder.
Ancak, söz konusu faaliyetlere ilişkin araştırmalar hâlâ oldukça sınırlıdır. Dolayısıyla bu tebliğde, Kuzey ve Güney
Azerbaycan coğrafyasında yürütülen söz konusu misyoner faaliyetlerinin ilk evresinin niteliği ve misyonerlerce
tutulan arşiv kayıtlarının tutulma biçimlerinin değerlendirilmesi hedeflenmiştir.
Giriş
Hristiyanlığın temel dinamiklerinden misyonerliğin Hristiyanlık tarihi kadar eski oluşu ve konuya yönelik
ilginin derinliği bugün zengin arşiv kayıtları üzerinden çok sayıda araştırma çalışmasının ortaya çıkmasına yol
açmıştır1. Dolayısı ile meselenin tarihçesine girilerek bir literatür tekrarına yol açılmak istenmediğinden kısaca söz
konusu ilgi ve harekete 1810 yılında eklemlenen ABCFM’in2 bu sunumun merkezindeki aktif teşkilât olduğu ifade
edilebilir3.
Protestan mezhebinin Evanjelistleri olan ABCFM misyonerlerinin 4 ana kıta dışına ilk kez misyoner gönderme
tarihleri 1812, Osmanlı İmparatorluğu’na misyonerlerini atama tarihleri 1818 ve söz konusu misyonerlerin
imparatorluğa ulaşma tarihleri ise 1820’dir 5.
Bu noktadan itibaren BOARD’ın, Azerbaycan coğrafyasına ilgisinin tarihçesi ya da sahanın fark edilişi
üzerinden meseleye giriş yapıldığında Osmanlı coğrafyası üzerinden yürütülen misyonerlik faaliyetlerinin dikkatli
okunuşunun Kuzey ve Güney Azerbaycan’a yönelik ilginin anlaşılmasına imkân tanıdığı anlaşılacaktır. Nitekim
Kuzey Azerbaycan’ın Ermeni Misyonu faaliyetlerinin bir bölümünü oluşturması ayrıca sahaların coğrafi olarak
yakın oluşları bu anlamda söz konusu faaliyetlerin Osmanlı İmparatorluğu misyonerlik faaliyetlerinden kopuksuz
olmayacağını ortaya koymaktadır6. Ancak bu tebliğin hedefini, Azerbaycan sahasını Amerikalı Evanjelistlerin
faaliyetleri üzerinden okumak ve bu faaliyetlerin niteliğini anlamak oluşturduğundan meseleye BOARD Arşiv
sistemi üzerinden girilecektir.
* Yrd. Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü
1 Hz. İsa’nın ilk misyoner olduğunu da iddia eden Slater, “İsa’nın Kilisesi’ni Misyoner Kilisesi” olarak niteler ve Prof. Max
Müller’in “ Hırıstiyanlık, bir misyoner dinidir” yorumuna atıf yapar The Philosophy of Missions, London: James Clarke and
Co., 1882, 50-55. Konuya ilişkin çeşitli literatürler için bkz. John R. Mott, Cooperation and the World Mission, New York:
International Missionary Council, 1935; Ed. Edwin Hooder, Conquests of the Cross: A Record of Missionary Work Throught
The World, v. III, London: Cassel & Company Limited, 1890 ; Harvey Newcomb, Cyclopedia of Missions Containing A
Comprehensive View of Missionary Operations Throught The World, New York: C. Scribner, 1856 ; Uygur Kocabaşoğlu, “XIX.
Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Okulları”, Osmanlı Ansiklopedisi, c.V, Ankara, 1999, ss.340-349. E.W.
Hopkins, G.F. Moore, M. Halidi, Ö. Ferruh, Tarihte ve Günümüzde Misyonerlik, İstanbul: Örgün Yayınevi, 2006; Ussama
Makdisi, “Reclaming the Land of Bible: Missionaries, Secularism and Evangelical Modernity”, The American Historical
Review, The University of Chicago Press, http://www.jstor.org/stable/2171506, 1997, s.680-713.
2 ABCFM ( American Board of Commissioners for Foreign Missions).
3 Rufus Anderson, History of the Missions American Board of Commissioners For Foreign Missions, v. I, Boston:
Congregational Publishing Society , s.VIII- IX.; Fanning, Amerikalı misyonerlerin ilk aşamada ana kıtaya ve sınır bölgelerine
odaklandığını ardından kıta dışına yayılma çalışmalarının başlatıldığına dikkat çeker. Yazar, ayrıca Amerika’nın BOARD ile
eklemlendiği misyonerlik hareketinin Evanjelizm hareketinin ikinci uyanış evresinin bir parçası/neticesi olduğunu da değinir.
“Brief History of Methods and Trends of Missions”, Lynchburg: Liberty University, 2009, s. 17-18. BOARD’ın Osmanlı
İmparatorluğu’ndaki faaliyetleri için bkz. Edwin E. Bliss, Missions of The American BOARD in Asiatic Turkey, Boston: Printed
for American Board,1897.
4 Ali Rafet Özkan, Amerikan Evanjelikleri, Erzurum: IQ Yayıncılık, 2005, s.13- 23., Ali İ. Güngör, Hırıstiyanlıkta Evanjelik Hareket,
Ankara : Aziz Andaç Yayınları, 2005, s. 1-54.

5 Anderson, a.g.e v. I, s. IX-10.
6Eli Smith, H. G. O. Dwight, Missionary Researches in Armenia, , London: Printed by J.S. Hodson, , 1834, s. XVI-XVII.; Rufus
Anderson, a.g.e, v. I, s.164-169.
627
Son derece sistemli ve hiyerarşi kurallarına kişisel mektuplarındaki hitaplarına değin riayet eden ve en
azından kayıtlardan anlaşılacağı üzere hemen her türlü meseleden merkezi haberdar eden BOARD üyelerinin
kayıtlarının toplandığı en zengin/ana arşiv Boston’da Harvard Üniversitesi bünyesinde muhafaza edilmektedir.
Dolayısıyla bugün alana ilişkin çalışma yapacak olan araştırmacıların başvuracağı belki de ilk kaynak Harvard
Üniversite’sinin çevrimiçi olarak erişime sunduğu katalog olacaktır7. Nitekim bu araştırmada da XIX. Yüzyılın ilk
yarısında ikiye ayrılmış olan Azerbaycan coğrafyasının8 BOARD kayıtlarındaki yeri ve ağırlığının anlaşılması için ilk
olarak söz konusu katalog taranmış ancak burada Azerbaycan ismi ile karşılaşılmadığından adeta ilk aşamada söz
konusu tarihçe bir görünmezlik haline bürünmüştür. Oysa bunun nedeni BOARD çalışma haritasının ve
adlandırma biçiminin her zaman ülkelerin siyasi haritaları ile uyuşmamasıdır. Sahalar kimi zaman coğrafi
koşullarca çizilmiş kimi zaman da odaklanılan inanç ya da etnisite üzerinden belirlenmiştir. Her halükarda Osmanlı
İmparatorluğu’nda olduğu gibi çalışma alanına ilişkin bu belirlemelerin sahadan alınan geri bildirim uyarınca
tekrar ve tekrar şekillendiği de eklenmelidir. Yani bir saha ismi “Türkiye” ismi kullanılarak saptanabildiği gibi
etnisite ya da dini inançlar mozaiği üzerinden de adlandırıldığı görülür ki Ermeni, Nesturi misyonları
adlandırmaları bu örneğe uygundur. İşte, Azerbaycan coğrafyası söz konusu inanç ve etnisite çalışmalarının bir
hedef sahası olarak bu nitelikte BOARD Arşivlerindeki yerini almıştır9.
Bu noktadan itibaren bu araştırmadaki kilit kaynaklardan birinin Doğu Hırıstiyanlığı misyonerliğinin genel
sekreterliğini yürütmüş olan Rufus Anderson’un kurumsal ve mesleki birikimlerini dertli toplu bir biçimde iki cilt
halinde kaleme aldığı “History of the Misssions of the American BOARD of the Commisioners for Foreign Missions
to the Oriental Churches adlı eserlerinden ilk cildi10 olduğu görülecektir. Nitekim bu eserde Azerbaycan’da hangi
misyonerlerin hangi istasyon adı altında çalıştıkları ve bu çalışmaların nitelikleri Bay Anderson’a gönderilen
raporlar, mektuplar uyarınca kaleme alınmıştır 11. Konuya dönem tanığı olan misyonerlerin hatıratları ya da saha
rapor ve mektuplarının matbu olarak yayınlandığı eserler üzerinden devam ettiğimizde Güney Azerbaycan
sahasında Bay Perkins, Kuzey Azerbaycan sahasında ise Bay Smith’in eserlerinin konuya kaynaklık ettikleri
görülecektir12.
1.Güney Azerbaycan
Gerek XIX. yüzyılda gerekse bugün İran sınırları dahilinde yer alan Güney Azerbaycan,13 ABCFM
misyonerlerinin çalışma sahasında “Nesturi Misyonu” başlığı altında yer almıştır14. ABCFM’in Güney
Azerbaycan’a ilişkin “Nesturi Misyonu” öncesindeki bilgi birikimi ise Bay Dwight ve Smith’in Ermeni Misyonu
faaliyetleri üzerinden gerçekleşmiştir. Nitekim bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nda bulunan Bay Dwight ve
Smith’in çevre coğrafyaya yönelik bir nevi tanıma /gözlemleme amacıyla gerçekleştirdikleri seyahatin durağının
Urumiye oluşu kendilerinin burada bir rapor düzenlemelerine olanak tanımıştır 15. BOARD’ın Nesturiler üzerinden
Güney Azerbaycan’a ilişkin ayrıntılı bilgi birikimine ihtiyaç duyması/edinmesi ise Bay Perkins’in 1833 yılında
Nesturi halkına misyoner olarak atanması ile resmileşmiştir. Teşkilâtın bu görevlendirme ile kendisinden
beklentisi Nesturilerin ahlaki değerlerine, ritüllerine, yaşam koşullarına değin tam teşeküllü bir rapor
hazırlamasıdır16. Söz konusu rapor silsilesi bugün, BOARD Arşivinde 555. mikrofilmde el yazısı olarak kimi
yerlerinde mürekkeplerin silikleştiği el yazısı biçiminde kayıtlı iken bu kayıtların ayrıca büyük ölçüde “8 Years in
Persia” başlığı altında yayınlandığı görülmektedir. Bay Perkins’in kaleminden Azerbaycan’ı, zengin mineral
yatakları, bölgede kontrol altında tutulamayan Kürt aşiretleri, en iyi fiziki özelliklere sahip ve adeta nezaketleri ile
Asya’nın Fransızları olarak görülebilecek olmalarına rağmen bölgedeki diğer halklar gibi dürüstlükleri
sorgulanabilecek halde olan İranlı Azerbaycanlıları ve eğitim sorunları gibi farklı gözlem ve yorumlarla
okuyabilmekteyiz. Esasen olumsuz yorumların özellikle güvenlik sorununda belirginleştiği aktarımlarda
7https://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwjxorH3wNjNAh
WBQBQKHbYUCP0QFggrMAA&url=http%3A%2F%2Foasis.lib.harvard.edu%2Foasis%2Fdeliver%2F~hou01467&usg=AFQjCN
GQ5uKXXywv4-k1GgZ7T27Vpt5OHg
8 Mahmud İsmailov, Azerbaycan Tarihi, Aktaran: Vefa Kurban, 2014, İstanbul: IQ Yayıncılık, s.225 -287.
9 Reel 535, 552, 642.
10 Araştırma kapsamı bağlamında.
11 Rufus Anderson,a.g.e, v. I. ; Rufus Anderson, History of the Missions American Board of Commissioners For Foreign
Missions,v.II , Boston: Congregational Publishing Society , 1872.

12 Justin Perkins , A Residence of Eight Years in Persia Among The Nestorian Christians With Notices of The Muhamedans,
Boston: Andover: Allen, Morill &Wardwell, 1843; Eli Smith, H. G. O. Dwight, Missionary Researches in Armenia, London:
Printed by J.S. Hodson, 1834.
13 İsmailov, a.g.e, s. 275-287.
14 Reel 555., Anderson, a.g.e. v. I, 164-223., Perkins, a g.e.
15 Anderson, a.g.e. v. I,s. 164-165.; Perkins, a.g.e, s. 25-30.
16 Anderson, a.g.e v. I, s. 164-166.; Perkins, a.g.e, s. 27- 35.
628
Nesturilerin Kürt şefleri ve aşiretlerinin faaliyetlerinden ötürü kendilerini güvende hissetmedikleri hatta sahanın
bu bağlamdaki kontrol dışılığının özellikle Tebriz’e uzanan yolda misyonerlerin yaşamını tehdit eden bir
düzensizliğe değin ulaşabildiği yönünde olduğu görülür17.
Bu noktadan itibaren kısaca BOARD’ın sahadaki kurumsal bütçe, yıllık rapor, personel sayısı üzerinden
oluşturduğu yer yer matematiksel izlenebilirliği olan raporlar ve şemaları içeren mikrofilm kayıtlarına ilişkin
oldukça genel bir değerlendirmede bulunulduğunda ise 1846 yılında BOARD’ın Güney Azerbaycan’da kurumsal
yapı olarak temel atma sürecinde olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim bu tarihte sadece Urumiye’de istasyonu olan
BOARD’ın 1851 yılına değin düzenlediği yıllık raporlarına eklenen açıklamaların adeta birbirini tekrarlar mahiyette
oldukları görülür. Bu notlara hakim olan ifadeler genel itibarı ile “ İncil’in düzenli olarak vaaz edilen yerler dışında
ve misyon üyeleri dışında başka sahalarda çalışan kişilerce de vaaz edilebildiği” yönündedir. Son olarak Güney
Azerbaycan’ daki misyon faaliyetlerinin 1851 yılından itibaren belirgin bir yükselişe geçtiği söylenebilir. Nitekim
bu tarihte 1850 yılında dahi hala sadece 5 yerde düzenli vaaz verilebildiği halde bu sayı 1851 yılında 10’a çıkmış
ayrıca Urumiye dışında Sein ve Gawar’da da istasyonlar açılmıştır. Her ne kadar bu tarihte iki istasyon isminin
kayıtlara yansıdığı görülse de sahada çalışan misyonerlerce Urumiye ve Sein’in tek bir istasyon olarak
değerlendirildiği de eklenmelidir 18.
2.Kuzey Azerbaycan
XIX. Yüzyılda İran ve Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya arasında sırasıyla imzalanan Türkmençayı ve Edirne
Antlaşmaları’nın ardından Rusya’nın idaresine geçen Kuzey Azerbaycan’ın 19 misyoner belgelerindeki varlığı
“Armenians” başlığını taşıyan çalışma sahasının içinde görülür. Esasen misyonerlerce çizilen Ermeni çalışma
sahasının sınırları Osmanlı topraklarından, Rusya, Gürcistan ve İran’a değin uzandığından Rusya sınırları dahilinde
yer alan Kuzey Azerbaycan sahasında yürütülen ABCFM misyonerlik faaliyetleri bu başlık altında
gerçekleştirilmiştir. Nitekim, Eli Smith ve H.G.O. Dwight’ın misyonerlik faaliyetlerinin sonucunda ortaya çıkan
“Missionary Researches in Armenia” adlı eser bölgenin misyonerlerce çizilen haritasını açıklamaktadır. Esasen bu
kitap, BOARD mikrofilmlerinin de 535. Reelini oluşturmaktadır. Dolayısı ile söz konusu eser, misyoner arşivlerini
ilk kez çalışacak araştırmacılara kimi zaman silikleşen el yazılarını ve özel isimleri çözümleme olanağını ve söz
konusu kayıtları okuma pratiğini kazandırma imkânını da sunmaktadır20.
Bu noktadan itibaren, ilgili kaynaklar üzerinden Kuzey Azerbaycan’a ilişkin okumalar yapmaya çalışıldığında
Güney Azerbaycan’a olduğu gibi Kuzey Azerbaycan’a da misyonerlerin Osmanlı İmparatorluğu üzerinden
ulaştıkları görülür. Esasen Smith’in yayınlanan eserinin başlığından da anlaşılacağı üzere bu tarihte ABCFM
misyonerleri sahaya araştırma amacıyla gelmişlerdir ve sahada çalışan biraderleri Alman misyonerlerdir. Alman
misyonerlere Rus hükümeti tarafından koloni kurma sistemi üzerinden tanınan çalışma yöntemini olumlu bulan
Bay Smith, Rus Hükümeti’nin ilk etapta sadece Müslümanlara yönelik misyonerlik faaliyetlerine olumlu bakarken
zaman içinde Ermeni dini otoritelerinin muhalefetine ve cemaatlerine uyguladıkları baskıya rağmen kişinin
gerçekten din değiştirmedeki ısrarlı ve istekli olması halinde Evanjelist misyonerlerin cemaatlerine dahil
olmalarına izin verdiklerini kaydeder21 ve idari yönetimde zamanla yaşanan söz konusu dönüşümü aşağıda yer
alan ilki bir Rus valisine ikincisi ise imparatora ait olan ifadeler ile somutlaştırır:
“ Bu nasıl olur? Siz Almanlarsınız Ermenilere müdahale ediyorsunuz. Sizler Almanlar olarak kalın ve onların
da Ermeniler olarak kalmalarına müsaade edin.” 22.
Eğer bir kişi Ermeni Kilisesi’nden ayrılmak konusunda tamamı ile kararlıysa din damlarının onu zorla Ermeni
Kilisesi’nde tutmaya hakları yoktur. Onları derhal hoşnut oldukları halde bırakın.” 23.
Nihayetinde Smith, Rus yönetiminin misyonerlere gösterdiği hoşgörünün azalacağı yerde giderek daha ılımlı
hale geldiği ve bu halin devamı için de misyonerlerin kanuna uygun hareket etmeleri gerektiği sonucuna ulaşır.
Bununla birlikte sahaya Amerika’dan misyonerlerin gönderilmesi konusunda halen çok fazla zorluk olduğundan
bu teşebbüsün tavsiye edilmediği halde sahaya bir terk ediş düşüncesi ile yaklaşılmasının da doğru olmadığını
17 Perkins, a.g.e.
18 Annual Tabular Views for the Years 1846, 1847, 1850, 1851, Reel 555.
19 İsmailov, a.g.e, 275-286; Ziya Musa Buniyatov, “Azerbaycan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Ankara: Türkiye
Diyanet Vakfı, c. IV, s. 317.

20 Reel 535.
21 Smith, Dwight, a.g.e, s. 9-198.
22 Smith, Dwight, a.g.e, s. 212.
23 Smith, Dwight, a.,g.e, s.213-214.
629
aktarır ve maddi zorluklarla görev yapan Alman misyonerlere destek verilmesi ile Evanjelizmin güçlendirilmesini
önerir 24.
Sonuç
Azerbaycan’da yürütülen ABCFM misyonerlik faaliyetlerine yönelik giriş niteliğini taşıyan bu tebliğ, doğal
olarak çıkış noktasını söz konusu hareketin başlangıç noktası olarak tayin etmiştir. Döneme ilişkin kayıtlar
incelendiğinde Azerbaycan’a yönelik faaliyetlerin Kuzey Azerbaycan için “ Armenians” Güney Azerbaycan için ise
ilk keşif hareketinin yine “Armenians”, örgütlenme aşamasının ise “Nestorians” başlığı altında yürütüldüğü
görülmüştür. Gerek Kuzey gerekse Güney Azerbaycan’a Osmanlı toprakları üzerinden geçiş yapan misyonerler,
Kuzey Azerbaycan’da en azından incelediğimiz dönemde keşif niteliğinde faaliyet gösterirlerken Güney
Azerbaycan’da sistemlerini oturtma tercihi ile bir adım ileriye gitmişlerdir. Bu araştırma kapsamında Bay Smith ve
Dwight sonrasında Kuzey Azerbaycan’da sürdürülen çalışmaların ne olduğuna ilişkin ayrı bir zaman ayrılmış
değildir. Nitekim, yukarıda da ifade edildiği üzere konu ve sahaya ilişkin bir giriş çalışması olan bu tebliğin
ardından burada ele alınan dönemin dahi son derece genel hatları ile değerlendirildiği göz önünde tutulmalıdır.
Nitekim bu çalışma bir nevi konuya dikkat çekiş niteliğindendir. Şüphesiz ilerleyen dönemlerde Güney
Azerbaycan’da yaşanan gelişmelerin neler olduğu ve Kuzey Azerbaycan’da Evanjelizmin hangi kurumlar
üzerinden ne şekilde yürütüldüğü gibi farklı sorular ya da ilgiler, yine farklı yaklaşım ve metotlar ile incelenecek ve
çok daha zengin bir literatür birikimi ortaya çıkacaktır.
Kaynakça
ABCFM Reel 535, 552, 555, 642.
ANDERSON, Rufus History of the Missions American Board of Commissioners For Foreign Missions, Vol. I,
Boston: Congregational Publishing Society, 1872.
ANDERSON, Rufus History of the Missions American Board of Commissioners For Foreign Missions, Vol. II,
Boston: Congregational Publishing Society, 1872.
BLISS, Edwin E. Missions of The American BOARD in Asiatic Turkey, Boston: Printed for American BOARD,
1897.
BUNİYATOV, Ziya Musa “Azerbaycan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. IV, s. 317-322.
Cyclopedia of Missions Containing A Comprehensive View of Missionary Operations Throuht The World,
New York, 1855.
FANNING, Don “Brief History of Methods and Trends of Missions”, Liberty University, 2009, ss. 1-29.
GÜNGÖR, Ali İ. Hırıstiyanlıkta Evanjelik Hareket, Ankara: Aziz Andaç Yayınları, 2005.
HOPKINS, E; MOORE,G.F.; HALİDİ,M.; FERRUH, Ö. Tarihte ve Günümüzde Misyonerlik, İstanbul: Örgün
Yayınevi, 2006.
İSMAİLOV, Mahmud Azerbaycan Tarihi, Aktaran: Vefa Kurban,İstanbul: IQ Yayıncılık, 2014.
KOCABAŞOĞLU, Uygur “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Okulları”, Osmanlı Ansiklopedisi,
c.V, 1999, ss.340-349.
MAKDİSİ, Ussama “Reclaming the Land of Bible: Missionaries, Secularism and Evangelical Modernity”, The
American Historical Review, http://www.jstor.org/stable/2171506, 1997,680-713.
MOTT, John R. Cooperation and the World Mission, New York: International Missionary Council, 1935.
Ed. Edwin Hooder, Conquests of the Cross A Record of Missionary Work Throughout the World, v. III,
London: Cassel & Company Limited, 1890.
ÖZKAN, Ali R., Amerikan Evanjelikleri, Erzurum: IQ Yayıncılık, 2005.
PERKINS, Justin, A Residence of Eight Years in Persia Among The Nestorian Christians With Notices of The
Muhannedans, Boston: Andover: Allen, Morill &Wardwell, 1843.
SLATER, The Philosophy of Missions, London: James Clarke and Co., 1882.
SMITH, Eli and DWIGHT H. G. O. Missionary Researches in Armenia, London: Printed by J.S. Hodson, 1834.
TOZLU, Necmettin “Osmanlı İmparatorluğu’nda Misyonerlik”, Osmanlı Ansiklopedisi, c. V, 1999, ss. 329-
339.
https://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKE
wjxorH3wNjNAhWBQBQKHbYUCP0QFggrMAA&url=http%3A%2F%2Foasis.lib.harvard.edu%2Foasis%2Fdeliver%2
F~hou01467&usg=AFQjCNGQ5uKXXywv4-k1GgZ7T27Vpt5OHg
24 Smith, Dwight, a.g.e, s.215- 216.
630
TÜRKİYE’DE YÜKSEKÖĞRENİM GÖREN AZERBAYCANLI ÖĞRENCİLERİN
KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR: BİR DURUM ÇALIŞMASI
Yüksel KAŞTAN*
Özet
Bu araştırma ile Antalya’da Yüksek Öğrenim gören Azerbaycanlı öğrencilerin karşılaştıkları sorunlar ve çözüm
önerileri hakkında görüşlerinin tespit edilmesi amaçlanmıştır. Bu araştırma için Akdeniz Üniversitesi fakülte,
yüksekokul ve enstitülerde lisans ve yüksel lisans programlarına devam eden öğrenciler arasından sondajlama
yöntemiyle belirlenmiş olan öğrenciler seçilmiştir. Araştırma bütüncül çoklu durum deseninde nitel bir çalışmadır.
Araştırmanın evrenini, Akdeniz Üniversitesi’nde lisans öğrenimini yapan 5 önlisans, 301 lisans, 32 yüksek lisans ve
4 doktora öğrencisi olmak üzere toplam 361 öğrenci oluşturmaktadır. Araştırmanın çalışma grubunu bu ölçüte
uyan ve gönüllülük esasına göre seçilen 6 lisans ve 3 yüksek lisans ve 1 doktora öğrencisi oluşturmaktadır.
Bu çalışmada veri toplama yöntemi olarak bireysel görüşme kullanılmıştır. Veri toplama araçları olarak açık
uçlu sorulara dayanan yarı yapılandırılmış bireysel görüşme formları kullanılmıştır. Veri toplama araçlarının da
özellikleri dikkate alınarak veriler içerik analizi ile incelenmiştir. Bu veri analizine dayanarak araştırmanın bulgu ve
yorumları oluşturulmuştur. Araştırmanın sonucuna dayalı olarak önerilerde bulunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Akdeniz Üniversitesi, öğrenci, sorun, çözüm, öneri.
Giriş
Küreselleşen dünyada diğer alanlarda olduğu gibi eğitim alanında da hızlı değişimler gözlenir. Gelişen dünyada
eğitim amaçlı ülkesine gelen öğrenciler adeta bir sektör haline dönüşür. Özellikle gelişmiş ülkelerin üniversiteleri
birçok ülkeden çektiği öğrenci nedeniyle hem ekonomisine büyük katkı sağlarken hem de kendi dilini, kültürünü ve
siyasetini öğrenciler vasıtasıyla diğer ülkelere yaymaktadır. Öğrenciler bazı ülkeler için ekonomide önemli bir
sektöre dönüşmüştür. ABD Ticaret Bakanlığı’nın 2000 yılı verilerine göre yükseköğrenim seviyesindeki yabancı
uyruklu öğrencilerin ABD ekonomisine katkısı, hizmet sektöründe beşinci sıraya çıkar. OECD’nin 2008’deki
raporuna göre dünyada 1975’de 600 000 civarındaki yabancı uyruklu öğrenci sayısı 2006’da 3 milyona ulaşır.1
Türkiye Cumhuriyeti kuruluşundan itibaren kendi içinde kapalı bir ülke olmayıp uluslararası kuruluşlara
mümkün olduğunca yeri ve zamanı gelince üye olmuştur. Ülkeler arasındaki karşılıklılık gereği barış, yardımlaşma,
eğitim, ekonomi ve kültürle ilgili çalışmalara yer vermiştir. Türkiye uluslararası anlaşmalara ilaveten ülkeler
arasında ikili veya daha çok ülkeli barış, ticaret, eğitim, kültür, bilim ve askeri alanda da anlaşmalar yapmıştır.
Türkiye yabancı ülkelerle imzalamış olduğu eğitim ve kültür anlaşmaları gereği ülke dışına öğrenci gönderirken ülke
dışından da öğrenci kabul etmektedir. Cumhuriyet sürecinde daha çok Türkiye’den batı ülkelerine ve Amerika
Birleşik Devletleri’ne öğrenci giderken, Asya ve Afrika ülkelerinden de Türkiye’ye üniversite tahsili görmek veya
askeri alanda eğitim almak üzere öğrenci gelmiştir.2
Türkiye’de 1981 yılında yükseköğrenim görmek isteyen yabancı öğrenciler için Yabancı Uyruklu Öğrenci Sınavı
(YÖS) başlar. 1983 sonrasında hükümetlerin liberalleşme siyaseti kapsamında Türkiye’de yükseköğrenim görmeye
gelen öğrenciler için 1985 tarihinde Resmi Gazete ’de 2922 Sayılı “Türkiye’de Öğrenim Gören Yabancı Uyruklu
Öğrencilere ilişkin Kanun” gereği bir yönetmelik yayımlanmıştır. 3 Bu yönetmeliğin amacı birinci maddede kanunun
uygulanması, Değerlendirme Kurulunun toplanma, çalışma esas ve usulleri, yabancı uyruklu öğrencilerin Türkiye'ye
gelişleri, öğretim kurumlarını kabulleri, ayrılışları, ilgili kurum ve kuruluşlar ve yabancı uyruklu öğrencilerin
yükümlülükleri ile diğer hususları düzenlemek olarak açıklanmıştır. Yönetmeliğin ikinci maddesinde Türk
Hükümetince çeşitli anlaşmalar çerçevesinde yabancı hükümetler emrine verilen burslardan yararlanmak suretiyle
* Doç. Dr. Akdeniz Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, kastanyuksel@hotmail.com

1 L. A. Stephenson, A comparative study of cognitive and non-cognitive factors relationship to academic success for foreign
master’s students, Unpublished doctoral dissertation, University of Maryland, 2004,Akt. Kıroğlu ve diğ., 2010: 27.
2 Yüksel Kavak, G. A. Başkan, “Türkiye’nin Türk Cumhuriyetleri, Türk Ve Akraba Topluluklarına Yönelik Eğitim Politika Ve
Uygulamaları”, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Ankara,2001,20: 92 -103; Kasım Kıroğlu ve diğerleri,
“Türkiye’de Öğrenim Gören Yabancı Uyruklu Lisans Öğrencilerinin Sosyo-Kültürel ve Ekonomik Sorunları”, Mersin Üniversitesi
Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 2, Mersin, 2010, s.26-39.
3 Resmi Gazete,30.4.1985, Sayısı: 18740.
631
veya kendi imkânlarıyla her derece ve dalda öğrenim yapmak üzere Türkiye'ye gelen yabancı uyruklu öğrencileri
ve ilgili kurum ve kuruluşları kapsar.4
Dördüncü maddede Değerlendirme Kurulu, her yıl Mart ve Eylül aylarının ilk yarısında, yılda iki defa olağan
olarak toplanır. Kurul başkanı veya kurulda temsil edilen diğer kurum ve kuruluşların isteği ve Başkanın uygun
görmesi halinde de olağanüstü toplanabilir denmektedir. Altıncı maddede Türkiye’deki kurum ve kuruluşların,
Yedinci maddede de ise öğrencilerin yükümlülükleri yer alır. Dokuzuncu maddede ise lisansını Türkiye’de bitiren
öğrencilerin lisansüstü öğrenimini yaparken izin alınmasına gerek olmadığına yer verilir. Onuncu maddede yabancı
uyruklu öğrencilerin öğrenimleri süresince gelir getiren herhangi bir işte çalışamayacakları, ancak, lisansüstü
öğrenim gören yabancı uyruklu öğrenciler, araştırma yaptıkları yükseköğretim kurumlarında ücret karşılığı
çalıştırılabilecekleri yer alır.5
1989 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılması sonrasında Türk Cumhuriyetleri’ndeki öğrencilerin Türkiye’de
eğitim görebilmesi amacıyla 1992 yılında Türk ve Akraba Toplulukları Sınavı (TCS) yapılmaya başlanır. Bu anlamda
Türkiye'nin önderliğinde başlayan "Büyük Öğrenci Projesi", Türk Devletlerinde eğitim sektörünün yerini
güçlendirme açısından önemli bir adımdır.6 Her sene ÖSYM tarafından Türkiye’de yükseköğrenim görecek yabancı
uyruklu öğrencileri seçmek için Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Tacikistan ve Tataristan’da TCS
yapılmaktadır. Ayrıca İslam Kalkınma Bankası, Türk Diyanet Vakfı ve benzeri kuruluşlar vasıtasıyla da yabancı
uyruklu öğrenciler Türkiye’ye gelmektedir.7
Yabancı uyruklu öğrencilerin gerek dünya ve gerekse Türkiye’deki hareketliliği doğal olarak dil ve eğitime
ilişkin sorunlara ilaveten birçok sosyal, kültürel ve ekonomik sorunu da beraberinde getirmiştir. Yabancı uyruklu
öğrenciler üzerinde yapılan çalışmalar bu öğrencilerin yalnızlık, uyumsuzluk, çekingenlik, kültürel şok ve psikolojik
sorunlar yaşadıklarını ortaya koymuştur.8 Yang İngiltere’de okuyan 12 Çinli öğrenciyle yaptığı nitel çalışmada
yabancı öğrencilerin yaşadıkları en önemli sorunun sosyo-kültürel uyum olduğunu belirlemiştir.9 Mori ve Sandhu
ise çalışmalarında kültürel farklılıkların ve evden uzakta olmanın yabancı uyruklu öğrenciler için önemli stres
kaynakları olduğunu belirlemişlerdir.10 Berry bu durumu yabancı uyruklu öğrencilerin sıklıkla yaşadığı bir
kültürlenme stresi olarak tanımlar.11 Yabancı uyruklu öğrencilerin üstesinden gelmesi gereken diğer sorunlar
arasında barınma, yemek, sağlık, iklim, ulaşım ve ev özlemi gibi konular yer alır.12 Bunlara ilaveten literatürde
yabancı uyruklu öğrencilerin karşılaştıkları ön yargıların öğrencilerin psikolojik durumunu ve kültürel uyumunu
güçleştiğini ortaya koyan çalışmalar yer alır.13 Sosyo-kültürel sorunların yanı sıra ekonomik durumun da yabancı
4 http://www.ytb.gov.tr, 2012.
5 Resmi Gazete, 30.4.1985, Sayısı: 18740.
6 Yüksel Kavak ve G. A. Baskan,a.y,s.95.
7 MEB, Türk Cumhuriyetleri İle Türk Ve Akraba Topluluklarından Gelerek Ülkemizde Yüksek Öğrenim Gören Devlet Burslusu
Öğrencilerin Öğrenim Düzeylerine Göre Dağılımı,19/10/2010, Ankara,2010; http://yeogm. meb.gov.tr/

istatistik/aogrenci.html,17.10.2010.
8 H.Lewins, Living needs, In Kinnell, M., The learning experiences of overseas students, Buckingham: Open University Press.
1990; A. Furnham, The experience of being an overseas student, In McNamara, D. and Harris, R., Overseas students in the
higher education, London: Routledge,1991; J.Biggs, Teaching international students: Teaching for quality learning at
university, England: SRHE and Open University Press,1999; P.Tomich, J. J.McWhirter and W. E.King, International student
adaptation: Critical variables, International Education, 2000,29 (2), s.37-46.
9 H.Yang, Understanding experiences of being a Chinese overseas student in the United Kingdom: Learning, culture and identity,
In “Ways of knowledge and doing”, Student Conference, University of Birmingham,2006.

10 D. S. Sandhu, “An Examination Of The Psychological Needs Of The İnternational Student: Implications For Counseling And
Psychotherapy”, International Journal of Advancement of Counseling,1995, s.17, 229-239; S. Mori, “Addressing The Mental
Health Concerns Of İnternational Students”, Journal of Counseling and Development,2000, 78 (2), s.137-143.
11 J. W. Berry, Immigration, acculturation and adaptation, Applied Psychology, 1997,46(1), s.5-34.
12 E. A. Arubayi, A comparative analysis of identified problems as perceived by Nigerian students enrolled in the regents’
systems of Kansas, Unpublished M.A thesis, Kansas State University, Manhattan, KS.1980, (ERIC Document Reproduction
Service Number ED 198- 424); N. Güçlü, “Yabancı Öğrencilerin Uyum Problemleri”, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Dergisi, 1996,12, s.101-110; D. S. Sandhu, B. R. Asrabadi, Development of an acculturative stress scale for international
students: Preliminary findings, Psychological Reports,1994, s.75, 435-448.
13 R. L.Hayes, H. Lin, “Coming To America: Developing Social Support Systems For İnternational Students”, Journal of
Multicultural Counseling and Development, 1994, M. Winkelman, “Cultural Shock And Adaptation”, Journal of Counseling
and Development, 1994, s.73(6), 121-126. s.22, 7-16; D. S. Sandhu, age,s. 229-239; Ezeh, G. C. Nebedum, An examination of
the experiences and coping strategies of African students at predominantly while institution of higher education in the United
States, Dissertation Abstracts International, 1997, 53(06), 2106A, (UMI No. AAT 9737567); S. Mori, agy, s.137-143; S.
Manyika, Negotiating identities: African students in British and American universities, Dissertation Abstract International,
632
uyruklu öğrencilerin önemli sorunlarından biri olduğu görülmüştür. Deressa ve Beavers’in yaptıkları çalışmada
yabancı uyruklu öğrencilerin yaşadıkları en önemli sorunun maddi nitelikte olduğu belirlenmiştir. 14
Türkiye ise 1990’lı yılların başına kadar üniversite öğrenimi görmek üzere yurtdışına öğrenci gönderen bir ülke
iken bu durum 1990’lı yıllarının başında değişmeye başlamış ve üniversiteler daha fazla yabancı uyruklu öğrenci
kabul eden ve her geçen günde eğitim- öğretim görmek için gelen öğrenci sayısını artıran bir ülke konumuna
gelmiştir. Özellikle Türk Cumhuriyetleri, akraba toplulukları ve gelişmekte olan kültür anlaşmalı ülkelerden çok
sayıda öğrenci gelmektedir. Ölçme, Seçme ve Yerleştirme Merkezi (ÖSYM) 2012 yılı istatistiklerine göre 2011-12
eğitim öğretim döneminde 10.841 kadın, 21.092 erkek olmak üzere toplam 31.933 yabancı uyruklu öğrenci
Türkiye’de öğrenim görmektedir. Ülkede öğrenim gören yabancı uyruklu öğrencilerin önemli bir kısmını Türk
Cumhuriyetleri ve Türk Akraba Toplulukları ile Türkiye’ye yakın ülkelerden gelen öğrenciler oluşturur. En az sayıda
bulunanlar ise Uzakdoğu ülkeleri ile uzak mesafeli ülkelerden gelen öğrencilerdir. 15
Türkiye’de öğrenim gören yabancı öğrencilerin dil, kültür ve eğitimle ilgili problemlerini içeren pek az çalışma
yer alır.16 Bu öğrencilerin sosyo-kültürel ve ekonomik sorunları hakkında da az sayıda araştırma vardır.
Annaberdiyev yaptığı çalışmada öğrencilerin psikolojik yardım arama tutumlarını, ihtiyaçlarını ve uyumlarını çeşitli
değişkenler açısından karşılaştırmıştır.17 Soyutürk18yaptığı çalışmada, Balkan ülkelerinden eğitim-öğretim için gelen
öğrencilerin sosyal yapıya uyumlarını incelerken, Garabayev Türkiye'de yükseköğrenim gören Türk Cumhuriyetleri
öğrencilerinin uyum sorunlarını, Türkiye ve Türklere ilişkin kalıp yargılarını incelemiştir.19 Otrar ve arkadaşları ise
Türk ve akraba topluluk öğrencilerinin stres kaynakları, başa çıkma tarzları ile ruh sağlığı arasındaki ilişkiyi
incelemişlerdir.20 Ercan yabancı uyruklu öğrencilerle ilgili yaptığı araştırmasında; öğrencilerin sırası ile benlik, aile,
gelecek, sağlık ve arkadaşlık ile ilgili konularda sorunlar yaşadığını ortaya koymuştur. 21 Karaoğlu ise kültürel
farklılıklar arttıkça uyma davranışının olumsuz etkilendiğini, kültürel benzerlikler arttıkça öğrencilerin içinde
yaşadığı kültürü benimseme düzeylerinin arttığını belirlemiştir. 22
Geçmişte ÖSYM tarafından merkezi olarak uygulanan ve kendi ülkelerinde girdikleri sınavlarda başarı
sağlayarak ülkeye gelmeye hak kazanan öğrenciler, 2010 yılında Yabancı Öğrenci Sınavı’nın (YÖS) kaldırılmıştır.
Üniversiteler kendi düzenlemeleriyle kabul ölçütlerini belirleyerek 2011 yılından itibaren yabancı öğrenci almaya
başlamıştır. Yabancı öğrencilerden Türkçe ’ye öğrenim görecek yeterlilikte sahip olmayanlar ilk yıl Türkçe Öğrenim
ve Araştırma Merkezlerinde (TÖMER) Türkçe dil hazırlık kursu alırlar ve daha sonra öğrenim görecekleri
üniversitelere devam ederler. Milli Eğitim Bakanlığı verilerinde 21.11.2011 tarihinde TÖMER’e devam eden lisans,
yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin sayısı 6.639’tür. Türk ve akraba topluluklarından gelen öğrenciler devlet
2001, 62(01), 97A, (UMI No. AAT 3002182); E.Yoon, T. A.Portman, “Critical İssues Of Literature On Counseling İnternational
Students”, Journal of Multicultural Counseling and Development, 2004,32(1),s. 33-44.
14 B.Deressa, I.Beavers, “Needs Assessment Of International Students In A College Of Home Economics”, Educational Research
Quarterly, 1988,12(2), s.51-56.

15 (http://www.osym.gov.tr,2012).
16 M.S. Adıgüzel, Türkmen Öğrencilerinin Türkiye Türkçesi Öğrenim Problemleri, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Gazi
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1994; D. Dağaşan, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri`nden (Azerbaycan-
Özbekistan-Kazakistan) Gelen Öğrencilerin Türkiye Türkçesine İntibakta Karşılaştıkları Güçlükler, Yayımlanmamış yüksek lisans
tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara,1994; A.Açıkalın, Ö. Demirel, ve R. Önsoy, Türkiye’de Yüksek Öğrenim
Gören Türk Cumhuriyetleri Öğrencilerinin Sorunları, Ankara: Pegem A Yayıncılık,1996; H. Tutar, Türk Cumhuriyetleri Ve
Akraba Topluluklarından Gelen Öğrencilerin Başarısızlık Nedenleri, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Kırıkkale Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale,2002.
17 D. Annaberdiyev, Türkiye’de Eğitim Gören Türk Cumhuriyetleri Ve Türk Üniversite Öğrencilerinin Psikolojik Yardım Arama
Tutumları, Psikolojik İhtiyaçları Ve Psikolojik Uyumlarının Bazı Değişkenler Açısından İncelenmesi, Yayımlanmamış yüksek
lisans tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir,2006.
18 M. Soyutürk, Balkan Ülkelerinden Eğitim-Öğretim İçin Gelen Öğrencilerin (Batı Trakya Örneği) Sosyal Yapıya Uyumları,
Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara,2000.
19 B. Garabayev, Türkiye'de Yükseköğrenim Gören Türk Cumhuriyetleri Öğrencilerinin Uyum Sorunları Ve Türkiye Ve Türklere
İlişkin Kalıp Yargılar, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde,2000.
20 M. Otrar ve diğerleri, “Türkiye’de Öğrenim Gören Türk Ve Akraba Topluluk Öğrencilerinin Stres Kaynakları, Başa Çıkma Tarzları
İle Ruh Sağlığı Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma”, Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 2002, 2 (2), s.473-506.
21 L. Ercan, “Yabancı Uyruklu Ve Türk Üniversite Öğrencilerine Ait Sorunların Bazı Değişkenler Açısından İncelenmesi”, Hacettepe
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2001,21, s.165-173.

22 F. Karaoğlu, Yabancı Uyruklu Öğrencilerde Uyma Davranışı: TÖMER Örneği, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Gazi
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara,2007.
633
bursu, hükümet bursu gibi burslardan da yararlanmaktadırlar. 27.12.2011 tarihinde 3.433 öğrenci MEB burs
almaktadır.23
Türkiye’de 11 Ocak 2012 tarihinde Yabancı Öğrenci Değerlendirme Kurulu tarafından Devlet-Hükümet
Bursları uygulaması Türkiye Bursları adı altında birleştirilmiş ve yeniden düzenlenmiştir. Yine buna bağlı olarak Türk
Cumhuriyetleri ile Türk ve Akraba Toplulukları Sınavı (TCS) uygulaması da kaldırılmıştır. Türkiye bursları, Türkçe
öğrenim, ön lisans, lisans, yüksek lisans, doktora, uzmanlık ve araştırma bursları olarak verilmekte olup, aylık burs,
barınma desteği, üniversite öğrenim katkı payı ödemeleri, Türkçe dil öğrenimi ödemeleri, genel sağlık sigortası
ödemeleri ve temel ulaşım giderlerini kapsamaktadır.24
Türkiye'de Türkçe kursu, yükseköğrenim kuramlarına seçim, eğitim-öğretim, barınma, burs ve sağlık
hizmetleri farklı birimlerce yerine getirilmektedir. Bu ve benzer nedenlerle, dünyanın değişik ülkelerinden gelerek
Türkiye'de yükseköğrenim gören yabancı uyruklu öğrencilerin sorunlarının olduğu bilinmektedir. Türkiye’ye eğitim
görmek amacıyla gelen yabancı uyruklu öğrencilerin karşılaşacakları temel sorunların dil ve akademik olacağının
varsayıldığı ve çalışmaların genellikle bu alanda yoğunlaştığı görülmektedir.
Yöntem
Yabancı bir ülkeye eğitim amacıyla gelen öğrencilerin öncelikli amacı süresi içerisinde öğrenimini
tamamlayarak ülkesine geri dönebilmektir. Oysaki başka bir ülkede tahsil yapan bir öğrencinin öğrenim kurumu,
şehir ve çevrede o çevrenin yaşamına uyabilmek için sıkıntı çekmektedirler. Öğrencinin maddi, manevi ve
toplumsal çevresinin değişmesi öğrencide bazen olumsuz etkiler bırakarak okuldan ve derslerden soğumasına
neden olmaktadır.25
Araştırma ile yabancı bir ülkeye yükseköğrenim tahsili yapmak amacıyla gelen öğrencilerin karşılaştıkları
güçlükler belirlenmeye çalışılacaktır. Araştırma yabancı bir ülkede yükseköğrenim gören öğrencilerin karşılaştıkları
güçlüklere yönelik çözüm önerilerini dikkate alarak karşılaşılan güçlüklerin daha derinlemesine araştırılarak
anlaşılması ve bu güçlüklerin giderilmesi açısından önemlidir. Bu araştırma ile Antalya ili Akdeniz Üniversitesi’nde
Azerbaycan’dan gelerek yükseköğrenimlerini yapan öğrencilerin görüşlerinin tespit edilmesi amaçlanmaktadır.
Akdeniz Üniversitesi’nde yüksek tahsil yapan Azeri öğrencilerin sorunları ve çözümlerine ilişkin öğrencilerin
görüşleri nelerdir? Bu amaca uygun olarak nitel araştırma desenlerinden durum çalışması deseni kullanılır. Yin’e
göre durum çalışması, araştırılan olguyu kendi yaşam çerçevesi içinde inceleyen, olgu ve içinde bulunduğu ortam
arasındaki sınırların kesin hatlarla belirgin olmadığı ve birden fazla kanıt veya veri kaynağının mevcut olduğu
durumlarda kullanılan bir araştırma yöntemidir.26
Araştırmada durum çalışması desenlerinden bütüncül çoklu desen kullanılır. Bütüncül çoklu durum
desenlerinde, isminden de anlaşılabileceği gibi birden çok kurum ve öğrenci söz konusudur. Bütüncül çoklu durum
desenin çalışılması doğal olarak daha çok problemlerle karşılaşılması demektir. Nicel çalışmalar ile
karşılaştırıldığında, nitel çalışmalar derinlemesine bilgi, kavrayış ve anlayış sağlamaktadır. Nitel araştırmada,
tümevarım ilkesiyle hareket edilir ve incelenen probleme ilişkin toplanan verilere açıklamalar getirilir. Nitel
çalışmalarda amaç, sayılar yoluyla genelleyebilir sonuçlara ulaşmak değil; araştırılan konu ile ilgili betimsel ve
gerçekçi bir resim sunmaktır. Araştırma sonuçlarının geçerlik ve güvenirliği açısından verilerin olabildiğince ayrıntılı
ve doğrudan sunulması önemlidir Bu tür durumların çalışılması daha sonraki araştırmalara temel oluşturacaktır. 27
Örneklem
Araştırma bütüncül çoklu durum desenine uygun olarak Antalya’da Akdeniz Üniversitesi’nde geçmektedir. Bu
üniversitenin çeşitli fakülte ve enstitülerinde 2015-2016 öğretim yılında öğrenim gören 361 öğrenci yer almaktadır.
Araştırmanın çalışma grubu kolay ulaşılabilir örnekleme yöntemine ve gönüllülük esasına göre seçilmiştir. Bu
örnekleme yöntemi araştırmaya hız ve pratiklik kazandırmıştır. Araştırmaya katılacak olan öğrenciler daha çok yakın
zamanda Türkiye’ye gelmiş olan öğrencilerdir. Ancak birkaç yıl önce gelmiş öğrencilere de yer verilmiştir.
Araştırmada belirlenen öğrenciler kolay ulaşılabilir durum örnekleme yöntemine göre belirlenmiştir. Araştırmanın
23 http://sgb.meb.gov.tr, 2012.
24 http://www.ytb.gov.tr, 2012.
25 Cavit Binbaşıoğlu, “Eğitimde Günlük Olaylar Ve Öğretimi”, Çağdaş Eğitim Dergisi,2004, s.130.
26 R.Yin, Case study research: Design and methods, Beverly Hills, CA: Sage Publishing,1994; Erol Özçelik, Soner Yıldırım, “Web
Destekli Öğrenme Ortamlarında Bilişsel Araçların Kullanımı: Bir Durum Çalışması”, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
Uluslararası Açıktan ve Uzaktan Eğitim Sempozyumu, 23-25 Mayıs, Eskişehir, 2002.
27 Ali Yıldırım, Hasan Şimşek, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2005.
634
çalışma grubunu bu ölçüte uyan ve gönüllülük esasına göre seçilen 6 lisans ve 3 yüksek lisans ve 1 doktora öğrencisi
olmak üzere toplam 10 öğrenci oluşturmaktadır.
Katılımcıların soruları içtenlikle cevaplamaları için isimleri belirtilmeyip kodlanarak araştırmacı tarafından saklı
tutulmuştur. Katılımcıların görüşlerinden alıntılar yapılırken şu kodlama sistemi yapılmıştır. LÖ lisans öğrencisi
olduğunu, YLÖ yüksek lisans öğrencisi, DÖ doktora öğrencisi olduğunu ifade etmektedir. Örneğin (LÖ1), kodu bir
numaralı lisans öğrencisini ifade etmektedir.
Bu araştırma 2015-2016 öğretim yılında Antalya ilinde Akdeniz Üniversitesi’nin çeşitli fakülte ve
enstitülerinde yüksek tahsil yapan öğrenciler ve onlardan elde edilen bilgiler ile (görüşme kayıtları) sınırlıdır.
Araştırmaya katılan öğrencilerin görüşmeye başlanılmadan önce kişisel özellikleri Tablo 1’de gösterilmiştir.
Buna göre araştırmaya katılan öğrencilerin 5 tanesi erkek, 5 tanesi ise bayandır. Öğrencilerin yaşları ve Akdeniz
Üniversitesi’nde kaçıncı yılı olduğu tabloda verilmiştir. Öğrencilerin 6 tanesi Lisans, 3 tanesi Yüksek Lisans ve 1
tanesi Doktora öğrencisidir. Öğrencilerin yaşları 20 ile 27 arasında sınıflarına göre değişmektedir. Bu araştırmaya
dâhil olan lisans öğrencilerinin bir kısmı ülkelerinde düz lise, mühendislik okuyanlar meslek lisesi çıkışlı iken, Yüksek
Lisans ve Doktora yabanlar üniversite mezunlarıdır.
Tablo 1. Araştırmaya Katılan Öğrencilere İlişkin Veriler
Katılımcı
Cinsiyet Öğrenim Yaş Sınıfı Fak. Kaldığı Yer Öğr. Masrafı Şehri
Öğrenciler
LÖ1 Kız 1.sınıf 20 Sınıf Eğitimi Eğitim Ev Ailesi Bakü
LÖ2 Erkek 3.sınıf 26 İktisat İ.İ.B.F. Ev Çalışarak Bakü
LÖ3 Erkek 3.sınıf 23 İnşaat Müh. Mühen. Ev Çalışarak Bakü
LÖ4 Kız 3.sınıf 20 Turizm işl. Turizm Ev Aile Bakü
LÖ5 Kız 3.sınıf 20 Mimarlık Mimarlık Özel Yurt Aile Bakü
LÖ6 Erkek 3.sınıf 27 Turizm İşl. Turizm Ev Çalışarak Masallı
YLÖ1 Erkek Tez 24 Uluslar.İliş. İ.İ.B.F. Ev Çalışarak Gence
YLÖ2 Kız Ders 23 Coğrafya Edebiyat Ev Çalışarak Bakü
YLÖ4 Kız Ders 22 Sınıf Eğitimi Eğitim Ev Çalışarak Kah

DÖ1 Erkek Ders 26 Uluslar.İliş. İ.İ.B.F. Ev Çalışarak Bakü
Veri Toplama Araçları

Araştırmada nitel veri toplama yöntemi olarak bireysel görüşme formları kullanılmıştır. Katılımcıların
okullarında yaşadıkları sorunlar ve çözüm önerilerine ilişkin görüşlerini almak amacıyla açık uçlu sorulara dayanan
yarı yapılandırılmış görüşme soruları katılımcıya uygun bireysel görüşme formlarına dönüştürülmüş ve bu formlar
uygulanmıştır. Ayrıca konuyla ilgili literatür taraması yapılmıştır.
Çalışmada yer alan görüşme soruları şu şekildedir:
Bireysel Görüşmeler Sonucu Öğrencilerin,
1.Akdeniz Üniversitesi’nde Yüksek Öğrenim görmenizde etkili olan unsurlar nelerdir?
2.Karşılaşılan eğitimle ilgili sorunlar hakkında öğrencilerin görüşleri nelerdir?
3.Karşılaşılan ekonomik sorunlar hakkında öğrencilerin görüşleri nelerdir?
4.Karşılaşılan sosyal ve kültürel sorunlar hakkında öğrencilerin görüşleri nelerdir?
Verilerin Toplanmasında Etik Prosedürler
Bu araştırmada Azerbaycan’dan Türkiye’ye gelerek Akdeniz Üniversitesi’nde yükseköğrenim gören tek
katılımcı türü bulunmaktadır. Bu katılımcılarla görüşmeye geçmeden önce kendileri araştırmanın amacı hakkında
635
bilgilendirildi. Araştırmanın katılımlarının gönüllülük esasına dayalı olarak gerçekleştirileceği belirtildi. Araştırmada
hiçbir surette isimlerinin geçmeyeceği ve kendilerine takma bir isim atanacağını söylendi. Bu sayede araştırmanın
gizliliği ve güvenliği konusunda katılımcılara güven verildi. Araştırmanın kaydedilmesindeki iki neden açıklandı:
birincisi görüşmeden elde edilecek verilerin daha iyi analiz edilebilmesi ve ikincisi zaman kazanmak. Katılımcıların
görüşmenin kaydedilmesi konusunda hem fikir olmaları ve araştırmaya gönüllü olarak katılacaklarını beyan
etmelerinin ardından onlardan araştırmaya katılım için izin formunu okuyup imzalamalarını istenildi.
Verilerin Analizi
Araştırma nitel veri toplama aracı olarak bireysel görüşmeler kullanılmıştır: Veri toplama araçlarının da
özellikleri dikkate alınarak veriler içerik analizi ile çözümlenmiştir. Fox’a göre içerik analizi, sözel ve yazılı verilerin
belirli bir problem veya amaç bakımından sınıflandırılması, belirli değişken veya kavramların ölçülmesi ve bunlardan
belirli bir anlam çıkarılması için taranarak kategorilere ayrılmasıdır. 28 İçerik analizinde temel amaç, toplanan verileri
açıklayabilecek kavramlara ve ilişkiler ulaşmaktır. Nitel araştırma verileri dört aşmada analiz edilir: (1) verilerin
kodlanması, (2) temaların bulunması, (3) kodların ve temaların düzenlenmesi, (4) bulguların tanımlanması ve
yorumlanması ulaşmaktır.29
Bu nedenle, araştırma verilerinin çözümlenmesi sürecinde öğrencilerin verdikleri yanıtlar, araştırma amacına
göre kodlanmıştır. Verilerden hareketle, kodların benzerlik ve farklılıkları, birbiriyle ilişkili olmaları dikkate alınarak
kategoriler oluşturulmuş ve her bir öğrencinin görüşü, orijinal formu ve anlamı bozulmadan bu kategorilere
yerleştirilmiştir. Analiz birimi olarak cümleler kullanılmıştır. Nitel verilerin çözümlenmesi betimsel analizlere
(doğrudan alıntılara) uygun olarak yapılmıştır. Veriler, genel ve alt kategorilere göre düzenlenmiş ve işlenmesi için
kavramsal bir yapı oluşturulmuştur. Daha sonra, her bir kategorinin hangi sıklıkla tekrar ettiği (frekansı)
bulunmuştur. Frekans değerleri aynı zamanda yüzde olarak ta verilmiştir. Böylece, nitel veriler nicelleştirilmiştir.
Nitel verilerin nicelleştirilmesindeki temel amaç; güvenirliği arttırmak, yanlılığı azaltmak ve kategoriler arasında
karşılaştırmalar yapmaktır.30 Verilerin analizinde, toplamda ne kadar görüş ifade edildiğinin görülmesi açısından
toplam frekanslar verilmiştir. Bazı sorularda öğrencilerin birden fazla görüş ifade ederken bazı sorularda ise
herhangi bir görüş ifade etmemişlerdir. Verilerin yorumlanmasında öğrencilerin görüşleri doğrudan aktarılmıştır.
Karşılaşılan Güçlükler
Öğrencilerle yaşanan zorluklardan birisi okuldaki öğrencilerin ders, proje ve ders dışı faaliyetlerinden dolayı
görüşmeye zaman ayırmakta zorlanılmasıdır. Bu nedenle öğrencilerle yapılan görüşme saatlerinin ayarlanması
sorun olmuştur. Görüşmeler daha çok akşam saatlerinde derslerin bitmesiyle olmuştur. Görüşmeler öğrencilerin
çekintisi nedeniyle 10-20 dakika arasında sınırlı kalmıştır. Azeri öğrencilerin dil problemi olmaması nedeniyle ya
kendilerine tembihlerden ya da daha önceden yaşanmışlıklar nedeniyle özelikle kendi öğrenim gördükleri alan ve
fakülte dışından bir öğretim üyesi ile bireysel görüşme yapmakta güçlük çektikleri gözlenmiştir. Öğrenciler kısa,
geçiştirici, sorulara derinlemesine inmeyen, acaba kendileri ile ilgili bir araştırma mı yapıldığı gibi kuşkulardan dolayı
Türkiye’den ve Akdeniz Üniversitesi’nden hep memnun olduklarını belirtmişlerdir. Ancak biraz sohbet ve güvenden
sonra daha derinlemesine ve içten bilgi vermeye başlamışlardır. Öğrencileri konuşma frekansına getirmekte
oldukça güçlük çekilmiştir.
BULGULAR
1. Akdeniz Üniversitesi’nde Yükseköğrenim Görmenizde Etkili Olan Unsurlar Nelerdir?
Tablo 2. Akdeniz Üniversitesi’nde Yüksek Öğrenim görmenizde etkili olan unsurlar nelerdir?
Unsurlar LÖ1 LÖ2 LÖ3 LÖ4 LÖ5 LÖ6 YLÖ1 YLÖ2 YLÖ3 DÖ1 Frekan %
s
Eğitimi √ √ √ √ √ √ √ √ 8 80
Şehrin avantajları √ √ √ √ √ √ √ √ 80
Dil ve kültürün √ √ √ √ √ 5 50
yakın olması
28 D. Fox, The Research Process in Education, Holt Rinehart, 1969,s.37; N.Yalçın ve Diğerleri, “Hacettepe Üniversitesindeki
Makalelerin Niteliği: İçerik Analizi,” I. Uluslararası Türkiye Eğitim Araştırmaları Kongresi Bildirileri Kitabı, 1-3 Mayıs, Çanakkale,
2009,s.3.
29Ali Yıldırım, Hasan Şimşek, age.
30 Ali Yıldırım, Hasan Şimşek, age.
636
Bölümü √ √ √ √ √ 5 50
araştırdınız mı?
Arkadaşlarının √ √ √ √ 4 40
tavsiyesi
Yurtdışı tecrübesi √ √ 2 20
yaşamak için
Türkiye’nin √ 1 10
Azerbay- can’a
yakın olması
Yabancı √ 1 10
öğrencilerin
çokluğu
Kendim istediğim √ 1 10
için
Tablo 2’de görüldüğü gibi Akdeniz Üniversitesi’nde Yüksek Öğrenim görmenizde etkili olan unsurlar nelerdir
sorusuna % 80 oranında eğitim ve aynı oranda şehrin avantajları gelmektedir. Buna göre Azeri öğrencilerin
çoğunluğu hem iyi bir eğitim alabilmek hem de Antalya’nın şehir avantajlarından yararlanmak istemektedirler.
LÖ1: Daha iyi bir eğitim alabileceğimi düşündüğüm için.
LÖ4: Mimarlık alanında Türkiye’nin daha yeterli olacağını düşündüğüm için.
YLÖ1:Akdeniz Üniversitesi’nde eğitimini daha yüksek gördüğümden.
YLÖ3: Türkiye’de Yükseköğrenim görme tercihimde en etkili unsur Türkiye’yi sevmemdir. Akdeniz’i ise bir başka
seviyorum. Akdeniz Üniversitesi’nin eğitim seviyesini beğendiğim için.
İkinci sırada % 50 oranıyla dil ve kültürün yakın olması ile öğrenim gördüğünüz bölümünüzü araştırtınız mı
gelmektedir.
YLÖ1:Kendi kültürüme yakın olduğu için de tercih ettim.
YLÖ2:Dilime ve kültürüme yakın olması, sistemlerinin gelişmiş olması.
LÖ4: Mimarlık, 6.sınıftan beri araştırıyorum.
YLÖ2:Evet araştırdım. Buradaki okuyan arkadaşlarımla yardımlaşma içerisine girdim ve buradaki okuduğum
bölümden dünyadaki bütün kapıları açacağını düşünüyorum.
Üçüncü sırada % 40 oranıyla arkadaşlarının ve tanıdıklarının tavsiyesi ile geldikleri yer alır.
LÖ1:Antalya’yı da merak ediyordum ve buraya gelen arkadaşlarım vardı. Onlarda etkili oldu seçmemde.
LÖ4:Arkadaşlarım, sosyal çevrem sayesinde buraya gelmeye karar verdim.
YLÖ1:Üniversite web sayfasından ve facebook sayfasından baktım, Burada okuyan arkadaşlara sordum ve
öyle geldim.
Dördüncü sırada % 20 oranı ile yurtdışı tecrübe yaşamak için geldiğini 2 kişi söyler.
LÖ1:Eğitimimi farklı yerler görerek farklı kültürler bilerek yapmak istediğim için burayı tercih ettim. Şehir etkisi
ile uluslararası bir okul olduğunu düşündüğüm için.
YLÖ3: Yurtdışı eğitimin avantajları, kalite, kendimi geliştirme
Daha sonra % 10 oranıyla Türkiye’nin Azerbaycan’a yakın olması, yabancı öğrencilerin çokluğu ve kendi
istediği için gelir.
LÖ4:Türkiye’ye yakın ilişkiler olduğu için.
LÖ6:Yabancı öğrencilerin fazla olması, farklı kültürleri tanıyorum, daha güzel.
YLÖ1: Türkiye’yi çok merak ediyordum.
637
Öğrenciler Türkiye’nin büyük, gelişmiş ve modern bir ülke olduğu, bilimin Türkiye’de daha fazla gelişmiş
olduğu, istedikleri bölümde okuma şanslarının olduğu, yurtdışı tecrübesi, Türkiye’de özgürce hareket edebileceği
gibi nedenlerle Türkiye’yi ve özellikle de Akdeniz Üniversitesi’ni seçtiklerini belirtirler.
2. Karşılaşılan Eğitimle İlgili Sorunlar Hakkında Öğrencilerin Görüşleri Nelerdir?
Tablo 3. Karşılaşılan eğitimle ilgili sorunlar hakkında öğrencilerin görüşleri nelerdir?
Görüşler LÖ1 LÖ2 LÖ3 LÖ4 LÖ5 LÖ6 YLÖ1 YLÖ2 YLÖ2 DÖ1 Frekans %
Bu üniversitede √ √ √ √ √ √ √ √ √ √ 10 100
öğrenim görmekten
memnunum
Derslerin işlenişi ile √ √ √ √ √ √ √ √ √ 9 90
ilgili bir problem
yaşadınız mı?
Danışmanla problem √ √ √ √ √ √ √ √ 8 80
yaşadınız mı?
Yükseköğretimden √ √ √ √ √ √ √ √ 8 80
beklentilerinizle
buradaki
karşılaştıklarınız
örtüştü mü?
Üniversiteye kabul √ √ √ √ √ √ 6 60
sınavında güçlük
çektiniz mi?
Öğretim √ √ √ √ √ √ 6 60
Elemanlarıyla bir
problem yaşadınız
mı?
Kütüphane √ √ √ √ √ √ 6 60
hizmetleri yetersiz
Kültür farklılıkları ile √ √ 2 20
ilgili eğitiminizde bir
problem yaşadınız
mı?
Fakülte/ Enstitü ile √ 1 10
ilgili bir problem
yaşadınız mı?
Sosyal ve kültürel √ 1 10
alandaki eksiklikler
Akdeniz Üniversitesi’nde yükseköğrenim görürken öğrencilerin karşılaştıkları eğitimle ilgili sorunlar kısmında
ilk sırada % 100 ile bu üniversite ve bölümde okumaktan memnunun cevabı çıkar.
LÖ2: Evet memnunum, hem hocalar hem de öğrenci arkadaşlarla çok güzel bir uyum içerisindeyiz ve çok güzel
şeyler öğreniyoruz.
LÖ3: Memnunum. Okuduğum bölümde gelişmek ve yeterli iş imkânı bulmak istiyorum.
LÖ4: Çok memnunun. Okuduğum bölümde staj yapabileceğim imkân ve otel çok.
YLÖ2: Evet memnunun, çünkü hayallerimi gerçekleştirecek kadar bir yer burası.
DÖ1: %50.
İkinci sırada derslerin işlenişi ile ilgili bir problem yaşadınız mı sorusuna % 80 oranında yaşadıkları yönünde
cevap verilmiştir.
LÖ2:Evet dersler çok zor. Matematik sorularında zorlandım.
638
LÖ3: Derslerle ilgili bazen problem oldu. Anlamadığım, anlam veremediğim dersle oldu.
L4:Yeni bir fakülte binası istiyorum. Kalabalık sınıfta yeterince yer bulmak zor oluyor. Çizim yapmakta
zorlanıyorum. Kalabalık ve yetersiz sınıf. Bana az sürede çok şey katması. Düşündüğüm gibi oldu. Hocaların
yetersizliği.
LÖ5: Tarih ve Türk Dili derslerinde biraz zorlandım. Konuşmak ve anlaşmak.
LÖ6: İngilizce öğretmeni sürekli gramer konularında Türkçe açıklama yapmak yerine İngilizce anlatıyor.
Üçüncü sırada danışmanızla bir problem yaşadınız mı sorusuna % 80 oranında yaşadıklarını ve yine % 80
oranında Yüksek Öğretimden beklentileri ile burada karşılaştıklarının örtüştüğü gelmektedir.
LÖ1:Danışmanıma ulaşmakta zorluk çekiyorum. Ne zaman odasına gitsem olmuyor.
LÖ2:Danışmanım her zaman yoğun ve sinirli oluyor
LÖ4.Danışmanı ben seçmedim, benim neden danışman seçme hakkım olmuyor?.
LÖ6: Danışmanım çok fazla ilgilenmiyor.
YLÖ2: Danışmanın beni fazla yönlendirmiyor. Her şeyi benden bekliyor.
LÖ1: Tam anlamıyla örtüşmese de bir miktar beklentilerimi karşıladı.
LÖ2: Yüzde yetmiş örtüştü diyebilirim.
LÖ5: Beklentilerimi tam karşılamasa da iyidir.
YLÖ2: Bölümümü seviyorum ama eğitim beklentimin altında.
YLÖ3:Türkiye’de Yükseköğrenim beklentilerimle karşılaştıklarım kısmen örtüştü.
Dördüncü sırada % 60 oranında üniversiteye kabul sürecinde çekilen güçlükler, öğretim elemanlarıyla
yaşanan güçlükler ve kütüphane hizmetlerinin yetersizliği gelmektedir.
LÖ1: Üniversiteye kabul süreci biraz uzun ve zaman alıcı oluyor. Çok fazla belge topluyoruz ve bu süreç bizi çok
zorluyor.
LÖ4: Türkçe yeterlilik sınavında problem yaşadım.
YLÖ3: Üniversiteye kabul sınavında biraz güçlük çektim, çünkü lisans döneminde Türkiye Coğrafyası dersini
almamıştım.
DÖ1: Evrak işleri zor. Süreç çok yorucu. Bürokrasi aşırı düzeyde.
LÖ2: Biraz tartışmamız oldu. Matematik hocasıyla.
YLÖ3: Hocalar herkese aynı yaklaşmıyor.
YLÖ1: Burası Türkiye cümlesini çok duydum. Ancak şöyle bir durum var. Ben ne Türküm ne de burada büyüdüm.
DÖ1: Bazen hocalar birbirleriyle anlaşamıyor, bu nedenle öğrenciler sorun yaşıyor.
LÖ4: Kütüphanede yetersizlik var. Kalabalık olduğu için malzeme eksiği var.
LÖ6: Evet, kısıtlı ve yabancı dilde olanlar da tercüman edilse daha doğru olur.
DÖ1: Antalya’da kitap satışı çok gelişmemiş. Kütüphane hizmeti oldukça yetersiz.
Beşinci sırada kültür farklılıkları nedeniyle eğitimde bir güçlük yaşadınız mı sorusuna % 20 oranında yaşadıkları
cevabı verilir.
LÖ1:İlk zamanlar yalnız hissettim, arkadaş bulamayacağımı düşündüm. Bir de dil ile alakalı ufak tefek
problemler yaşadım.
YLÖ2: Evet. Kültür farklılıkları var. Bizim de kültürlerimize yer açılsa bu beni daha çok mutlu eder.
Altıncı sırada ise Fakülte, Enstitü ile bir problem yaşadınız mı sorusuna % 10 oranında sadece bir öğrenci
yaşadığını ifade ederken yine sosyal ve kültürel alandaki eksiklikler kısmına da bir öğrenci fikrini söylemiştir.
YLÖ1: Enstitü hep meşgul oluyor ve çok ilgili olduklarını söyleyemiyorum
639
YLÖ1: Üniversitede sosyal faaliyetler çok zayıf ve yabancı uyruklu çok öğrenci var. Üniversitemizde bize yönelik
bazı faaliyetler de bekliyorum. Sadece ben bir kültür tanımak istemiyorum. Başka ülkedeki arkadaşlarımla
kaynaşmak, kendi kültürünü öğrenmek istiyorum.
Öğrenciler Türkiye’de yükseköğrenim görmekten beklentileriyle ilgili aşağıdaki cevapları vermişlerdir:
LÖ1:Okuduğum bölümde gelişmek ve yeterli iş imkânı bulmak istiyorum. Kendimi daha iyi yetiştirmek ve yeterli
bir eğitim almak. Yeterli bir eğitim almak. Yeterli bir eğitim alıp kendimi geliştirmek. Dil eğitimimi yeterli bir şekilde
tamamlamak. Biraz daha sistemli bir eğitim bekliyorum.
LÖ2: İyi bir eğitim almak ve iş hayatımda da bana katkı sağlayacak güzel bir eğitim görmeyi bekliyorum. Daha
kaliteli bir eğitim bekliyorum. Burs yardımı almak istiyorum. KYK yurdunda özel bir kontenjan olmasını isterdim,
vatandaşlık verilmesini isterdim. KYK, kaliteli bir eğitim, sosyal aktiviteleri burs imkânı. İyi, kaliteli bir eğitim, öğrenci
merkezli bir eğitim.
LÖ3: Eğitimden beklentim kendi dalımda iyi seviyelere gelmektir.
LÖ4: : Eğitimin iyileştirilmesi. Yabancı üniversitelerle iletişim
LÖ5: Güzel bir yerdir, çalışmak iş sahibi olmak. Akıllı olmak ve hayatı ayrışmamak.
LÖ6: Turizm daha da gelişmeli. Bildiklerimize yeni bilgiler katmak.
YLÖ1: Beni geleceğe çok iyi hazırlamasını istiyorum. Rakiplerimin önüne geçecek çalışmalar ve bilgiler
aktarılırsa beklentilerimi karşılar. Ben akademik kariyer düşünüyorum. Türkiye’de iyi yerlere gelmiş birçok
Azerbaycan vatandaşı var. Ben de onlar gibi olmak istiyorum.
YLÖ2: Bana gelecek hakkında yolda nasıl yürümem gerektiğini aşılaması. Emek harcayıp öğrendiğim tüm
profesyonel bilgilerimle daha iyi bir yerlere gelmek için bizlere sahip çıkması. : İyi bir araştırmacı olmak. Ülkeden
vatandaşlık almak ve iyi bir dalda çalışmak. Üniversiteden beklentim tezimi savunup diplomamı almamdır.
YLÖ3: Gördüğüm kadarıyla üniversitemizin artık bireyler yetiştirip taze yenici beyinleri değerlendirmesi
beklentimdir. Eğitimde eksiklikler olması ortada. Eğitimlerin bireylere değil, aslında bireylerin eğitimi iyileştirmesi
gerekmektedir. Yabancılara çalışma imkânlarının geliştirilmesi. Bölümle ilgili daha çok ve katkı sağlayabilecek
etkinlik, program ve derslerin olması. Yüksek Lisans öğrencilerine avantajlar ve kendisini ispatlama şanslarının
sağlanması
Öğrencilerin bazı derslerde başarılı olamamaları, dersleri anlamakta zorluk çekmeleri, Öğretim Üyeleri’ne
kolayca yaklaşıp sorunlarını dile getirememeleri, diğer öğrencilere göre daha fazla çalışmalarına rağmen bazı
dönemlerinde basarız olmaları ve notlarının düşük olması öğrencileri karamsarlığa, umutsuzluğa, içe kapalılığa
itmektedir. Böyle durumlarda öğrenci psikolojik olarak zor anlar yaşamakta, baş ağrısı, karın ağrısı, başında bir
ağırlık, karasızlık, acelecilik, mide ağrısı, kabızlık, yorgunluk hissi, ruhsal çöküntü, birine aşırı bağlılık, aşırı
heyecanlanma ve arkadaş edinememe gibi nedenlere sebep olmaktadır.
Öğrenciler üniversitede derslere uyumsuzluk, sınıf arkadaşları ile uyumsuzluk, derslerle ilgili ders notu ve
kaynak temininde sorun yaşama, kaynak ve materyal temininde, istediği bölümde okumamaktan oluşan
uyumsuzluk, eğitim sisteminden doğan uyumsuzluk, dersin Öğretim üyeleri ile bazen yaşanan uyumsuzluklar yer
almaktadır.
Öğrencilerin Türkiye’ye gelmeden önce beklentileri ile geldiklerinde karşılaştıkları ve zaman içinde burada
yaşadıkları önceki beklentilerinin tamamını karşılamamakla birlikte büyük ölücüde karşılamakta ve burada
yaşamakta ve öğrenim görmekte olduklarından memnun olduklarını ifade etmektedirler.
Öğrencilerin çoğunluğu derslere devam ederken bir kısmı ekonomik nedenlerle, bir kısmı da Öğretim üyesi
ile aralarında geçen çatışmadan dolayı derslere devam etmediklerini ifade etmektedirler. Bazı derslerin öğretmen
merkezli ve oldukça sıkıcı olduğunu, anlatım yerine daha fazla öğrencinin katıldığı interaktif ve öğrenci merkezli bir
ders işlemenin daha fazla faydalı olacağını belirtilmektedir. Öğrencilerin bir kısmı dersi takip etmekte
zorlandıklarından arkadaşlarından hem dersi anlamak hem de dersi takip edebilmek için yardım istemektedirler.
Bazen de dersin öğretim üyesinden dersi anlayabilmek için yardım talep etmektedirler.
Lisans öğrencileri danışmanlık hizmetinin yeterli olmadığını danışmanlarının kendileri ile yeterince
ilgilenmediğini, hatta bazılarının danışmanlarını şahsen tanımadıklarını belirtirken, Yüksek Lisan ve Doktor
öğrencileri danışmanlarının kendilerinde yeterince ilgilendiklerini, kendilerini motive ettiklerini, yakından ilgi
640
gösterdiklerini, her türlü sorunlarına çözüm bulmaya çalıştıklarını ve danışmanlarından oldukça memnun
olduklarını ifade etmektedirler.
Bölümlerindeki öğretim üyelerinin ve yöneticilerin büyük çoğunluğunun kendileri ile ilgilendiğini, dersine
giren öğretim üyelerinin kendilerine sıcak davrandığını, yakından ilgilenmeye çalıştıklarını, dersle ilgili sorunlarına
çözüm bulduklarını, pek az öğrettim üyesinin ilgisiz kaldığı ifade eder. Bu nedenle öğrenim gördükleri öğretim
üyelerinin oldukça yeterli olduğunu bölüm ve öğretim üyelerinden memnun olduklarını ifade etmektedirler.
Öğrencilerin yüzde ellisi derslerden başarılı olduklarını, diğer kısmı ise derslerin zor olması, ekonomik
nedenler, ders notu ve kitabına sahip olamama, bulunduğu çevreye uyum sağlayamama, öğretim üyelerinin
ilgisizliği, aile ve sıla özlemi, kapasitelerini yeterince kullanamamaları, üniversiteye ve bölüme uyum sağlayamama,
bölümünü sevememe, sağlık problemleri, barınma ve beslenme problemleri, yalnızlık duygusu gibi nedenlerin
başarısızlıklarının nedenleri oluşturduğunu söylerler.
Üniversitenin eksikleri bakımından ders araç gereçlerinin yetersiz olması, kütüphanenin ve kütüphane
hizmetlerinin yetersizliği, bazı öğretim üyelerinin öğrenci seviyesine inememeleri ve öğrenciyle fazla
ilgilenmemeleri, danışmanlık ve sağlık hizmetlerinin yetersizliği, üniversitenin kendilerine burs vermediği, iş imkânı
sağlamadığı, öğrencilerini takip etmediği gibi olumsuzlukları ifade ederler. Ancak bütün bunlara rağmen
üniversiteden memnun olduklarını, şehri çok sevdiklerini ve burada yerleşmek istediklerini belirtmektedirler.
3. Karşılaşılan Ekonomik Sorunlar Hakkında Öğrencilerin Görüşleri Nelerdir?
Tablo 4. Karşılaşılan ekonomik sorunlar hakkında öğrencilerin görüşleri nelerdir?
Burs veya kredi √ √ √ √ √ √ √ √ √ √ 10 100
almıyorum
Barınma problemi √ √ √ √ √ √ √ √ √ √ 10 100
Hayat Pahalılığı √ √ √ √ √ √ √ √ √ √ 10 100
Yeme-içme √ √ √ √ √ √ √ √ 8 80
Masraflarımı hem √ √ √ √ √ √ √ √ 8 80
ailemin gönderdiği
para hem de
çalışarak
karşılıyorum
Masraflarımı √ √ √ √ √ √ √ 7 70
çalışarak
karşılıyorum
Ulaşım √ √ √ √ √ √ √ 7 70
Uçak ücretlerinin √ √ √ √ √ √ 6 60
pahalılığı
Masraflarımı √ √ √ 3 30
ailem karşılıyor
Öğrencilere herhangi bir kişi veya kurumdan burs/kredi alıp almadıkları sorulduğunda tamamı almadığını
söyler. Öğrencilerin burada karşılaştıkları en büyük problemin barınma ve hayat pahalılığı olduğunu (% 100
oranında) söyler.
LÖ1: KYK yurdunda bize öncelik verilmiyor. Kira ücretleri çok pahalı.
LÖ3:Ev fiyatları çok yüksek.
LÖ4:Öğrencileirn çoğu evde arkadaşlarıyla kalmaktadırlar. Antalya’ya gelen öğrenci hemen diğer Azerbaycanlı
vatandaş ve öğrenciler tarafından himaye edilmekte ve kendilerine bir barınma imkânı sağlanmaktadır.
LÖ5:Arkadaşlarımla kalıyorum. İçlerinde Azeri ve buradan Türkiyeli de var.
YLÖ1: Evet öğrenciye ev vermiyorlar, zaten onun haricinde yabancı uyruklu olduğumuzu söyleyince daha
pahalı söylüyorlar.
641
YLÖ2: Barınma ciddi anlamda problemli. Fiyatlar çok yüksek. Devletin bu konuyla ilgili bir çalışma yapması iyi
olacaktır.
YLÖ2: Benim babam eczacı, annem ev hanımı. Sadece babam çalışıyor. Bu nedenle bana fazla para
gönderemiyorlar. Oradan gönderdiklerinde diyorlar ki “çok gönderdik” ama burada bana yetmiyor.
YLÖ2: Evet. Emlakçılar öğrenciye hiç de kolaylık sağlamıyor. Komisyon çok fazla.
LÖ3:Bu şehir oldukça pahalı
YLÖ1: Bir öğrenci için bu şehir çok pahalı. Bizim orası daha ucuz.
Öğrenciler şehirde yeme- içmenin de oldukça pahalı olduğunu % 80 oranında ifade ederler. Bu durumda
masraflarını nasıl karşıladıkları sorusuna % 80 oranında hem ailelerin gönderdiği ve hem de çalışarak, % 70 oranında
kendileri çalışarak ve % 30 oranında ailelerin gönderdiği para ile karşıladıklarını ifade ederler. Öğrencilerin % 70’i il
içinde ulaşımın, % 60’ı da ülkelerine uçak ücretlerinin çok pahalı olduğu bu nedenle ülkelerine gidemediklerini ve
ailelerini çok özlediklerini söylemektedirler.
LÖ3:Bu şehirde ulaşım pahalı
LÖ3: Yemek ve içmek oldukça pahalı
LÖ1:Ailemi özlüyorum. Ülkemin her şeyini özlüyorum. Özellikle sınav dönemlerinde geri dönmek istiyorum.
LÖ4: Ailemi çok özlüyorum. Dönmek istediğim zamanlar da oldu ama sonuçta ben kendi
İsteğimle geldiğim için katlanırım.
Türkiye ile Azerbaycan arasında uçak ücretlerinin pahalı, karayolunun oldukça zahmetli olması nedeniyle
öğrenciler memleketlerine istedikleri zamanlarda gidememekte, hatta bazen yılda bir defa, bazen de hiç
gidememektedirler. Başka bir memlekette memlekete gidememeleri psikolojik olarak üzerlerinde bir etki
oluşturmaktadır.
Bu araştırmada yer alan öğrencilerin bir tanesi özel yurtta kalırken diğerleri evde kalmaktadır. Evde kalanlar
diğer Azerbaycanlı öğrencilerle evi paylaşmaktadır. Ev fiyatlarının yüksek olması, ev sahiplerinin yabancı
öğrencilere pek ev vermek istememeleri, paralarının biraz geciktirince pek hoş görülü olmamaları, kira için depozite
almaları önemli sorunlar arasındadır. Ayrıca eve gelen gideninin fazla istenmemesi, gürültü yapılmaması talep
edilmektedir. Öğrencilerin evde elektrik ve su kullanım ücretinin de Azerbaycan’a göre oldukça fazla olduğunu ve
bu ücreti ödemekte de zorluk çekmektedirler.
Öğrencilerin Antalya’da en rahat ettikleri husus ise sebze ve meyvelerin hem taze hem de ucuz olmasıdır.
Buna mukabil et, balık, yumurta, peynir ve süt fiyatının Azarbaycan2a göre daha pahalı olduğu belirtilmektedir.
Öğrenciler burada hayvansal ürünlerle değil de sebze ve meyve ağırlıklı beslendiklerini ifade etmektedirler.
Öğrenciler Kredi Yurtlar Kurumu’nda yeterince yer olmadığını, kendilerinin de bu yurtlarda barınmak
istediklerini, bu tür Yurtların çoğaltılması gerektiğini belirtmektedirler. Öğrenciler hem kendi ülkelerinden hem de
Türkiye’den herhangi bir kurumdan burs veya kredi almadıklarını, kendilerine bu konuda yardım edilmesi
gerektiğini söylemektedirler. Öğrencinin biri özel yurtların pahalı olduğu, eve çıkacak arkadaş bulamayınca özel
Yurtta kalmak zorunda kaldığı, bunun da kendisine oldukça fazla maliyet getirdiği belirtir. Özel yurtta kendisine
görevlilerin davranışlarının bazen kötü olduğunu anlatmaktadır. Evde kalan öğrenciler çalışma şartlarının pek
uygun olmadığını, bu nedenle bazen derslerine yeterince çalışamadıklarını belirtirlerken, devamlı açık ve ders
çalışma imkânı olan yerlerin yapılması gerektiğini belirtirler.
Dışarıda yemek ücretlerinin kendileri için oldukça pahalı olduğunu, üniversitede öğleyin çıkan yemeklerin ve
ücretinin iyi olduğu belirtilirken, kantinlerde çay ücretinin, diğer meşrubat ve yiyecek ücretlerinin pahalı olduğu
belirtilir. Yurtta kalan öğrenciler daha ucuz ve çeşitli yemek imkânına sahipken evde ve özel yurtta kalan öğrenciler
bu imkânlardan yararlanamamaktadırlar.
Öğrenciler Antalya’nın bir turizm şehri olması nedeniyle dışarıda her türlü sosyal faaliyetin oldukça pahalı
olduğunu, bu nedenle halkın arasına ve sokağa fazla çıkamadıklarını söyler. Üniversitede de sosyal faaliyetlerin
kısıtlı olduğunu, Akdeniz Üniversitesi’nin büyük ve öğrenci yoğunluğunun fazla olmasından dolayı nereye gitseler
bir kalabalıkla karşılaştıklarını, bazen de kaynaşmada zorluk çektiklerini ifade etmektedirler. Bu durum kendileri
üzerine bir baskı oluşturduğunu, psikolojik olarak rahatlayamadıklarını belirtirler. Bu tür durumlarda ya ağladıklarını
ya da telefon veya yüz yüze arkadaşlarıyla uzun süre konuştuklarını söylemektedirler.
642
Bu çalışmada yer alan öğrencilerin büyük kısmı ailelerin ekonomik durumunun orta seviyede bir kısmı ise daha
alt seviyede olduğu belirtirken hiç kimse ailesinin ekonomik durumunun çok iyi olduğunu belirtmemiştir. Öğrenciler
Türkiye’nin yaşam şartlarının Azerbaycan’dan yüksek olduğunu, ancak sağlık, ulaşım, beslenme gibi temel alanlarda
Azerbaycan’ının daha iyi olduğunu belirtirler. Azerbaycan’da az bir gelirle yaşanabilirken Türkiye’de ora seviyede
geliri olan Azerbaycanlı ailelerin çocukları rahat yaşayamamaktadır.
Öğrenciler ilk geldiklerinde uyum zamanına kadar ailelerini, arkadaşlarını ve memleketlerini özlemektedirler.
İlk fırsatta ailesini ziyaret etmek istemelerine rağmen uçak ücretlerinin pahalı olmasından dolayı ancak yaz tatilinde
gidebilmektedirler, hatta bazıları burada kalarak çalışmaktadır.
4. Karşılaşılan Sosyal Ve Kültürel Sorunlar Hakkında Öğrencilerin Görüşleri Nelerdir?
Tablo 5. Karşılaşılan sosyal ve kültürel sorunlar hakkında öğrencilerin görüşleri nelerdir?
Ulaşımla ilgili √ √ √ √ √ √ √ √ √ √ 10 100
problem
yaşadım
Arkadaşlarınıza √ √ √ √ √ √ √ √ √ √ 10 100
bu üniversiteyi
tavsiye eder
misiniz?
Üniversitede √ √ √ √ √ √ √ √ √ 9 90
arkadaşlarınızla
bir problem
yaşadınız mı?
İklimle ilgili bir √ √ √ √ √ √ √ 7 70
problem
yaşadınız mı?
Dil problemi √ √ √ √ √ √ 6 60
yaşadım
Yemeklerle ilgili √ √ √ √ √ 5 50
problem
yaşadınız mı?
Güvenlikle ilgili √ √ √ √ √ 5 50
problem
yaşadım
Üniversite √ √ √ 3 30
personeli ile bir
sorun yaşadınız
mı
Resmi dairelerle √ √ 2 20
yaşanan
problemler
Kültür problemi √ 1 10
yaşadım
Sağlık problemi √ 1 10
yaşadım
Tablo 5’te yer aldığı gibi Akdeniz Üniversitesi’nde yükseköğrenim gören Azerbaycanlı öğrencilerin en fazla
sosyal ve kültürel alanda karşılaştıkları sorun % 100 ile ulaşım olmaktadır.
LÖ1: Ulaşımda ilgili olarak otobüsler geç geliyor. Dolu oluyor ve otobüs ücretleri pahalı. Çok aktarma oluyor.
643
LÖ2:Kampüs içi öğrenci otobüslerinin çoğaltılması gerekir ulaşımda çok zorluk çekiyoruz. Kampüste Fakülteler
arasındaki mesafe çok uzak. Sivil arabalar bizi almıyor.
YLÖ1: Ulaşım çok karışık ve bir öğrenci için çok pahalı. Aktarma sisteminin de kalkması ile çok çok pahalı hale
geldi. Zaten halkın ihtiyacı olmasa otobüs kullanmaz. Çünkü inanılmaz pahalı ve konforsuz.
DÖ1: Üniversiteye tramvay gerek. Konyaaltı’ndan Lara’ya metro gerek.
İkinci sırada % 90 oranıyla öğrencilerin arkadaşlarıyla yaşadıkları sorunlar gelmektedir.
LÖ1: Kesinlikle dışlanmadım. Dışlanmak bence biraz da kişiden kaynaklanır. Doğru arkadaşlarla karşılaşınca
herhangi bir problem yaşanmaz.
LÖ3:Öğrencilerden herkes aynı şekilde sıcaklık kurmuyor. Kişiye göre değişiyor.
LÖ4: Azerbaycanlı arkadaşlar burada olmasaydı, burada uyum konusunda çok zorluk çekerdim.
YLÖ2:Arkadaşlarla önemli bir problem yaşamadım. Sürekli bir şeyler anlatan insanlar zaten. Turizm bölgesinde
olduğumuz içinde belki. Ders ve eğitim konusunda bir problem yaşamadım.
YLÖ3: Öğretim elemanlarının bana karşı yaklaşımı kötü değil, ama öğrenci arkadaşlarım o kadar da sıcak değil.
Üçüncü sırada % 70 ile Antalya’da iklimle ilgili öğrencilerin yaşadıkları problemler gelmektedir.
LÖ2: Evet yazın çok sıcak olduğu için sorun oluyor.
LÖ5: Havanın aşırı nemi ve sıcaklığı, bahar sonları ve yazları zorluyor.
YLÖ2: Sıcaklıklar uyku problemi yapıyor.
Dördüncü sırada % 60 oranıyla dil problemi gelir.
LÖ1: Kendimi ifade etmekte ilk zamanlar biraz sorun yaşadım.
LÖ5: Biraz yaşadım. Bazı sözcükleri anlamıyordum. Yardım alıyordum.
YLÖ1: Dil problemi yaşıyorum. Bu beni etkiliyor. Dilin haricinde kültürümüz benzer, ama Türkçe kendi dilimden
bazı kelimeler bakımından değişik ve gündelik hayatta kullandığım bazı kelimeler burada argo olabiliyor. Bu nedenle
dil problemi bazen yaşıyorum. Burada bazı kelimeler farklı olaylara yol açabiliyor. Bu konuda eğitim verilmesini
isterim.
Beşinci sırada % 50 oranıyla yemekle ve güvenlikle ilgili yaşanan problemler gelmektedir.
LÖ1: Buradaki etler çok tatsız. Ama bunun dışında da bizim kültürümüze benzer yemekler olduğundan çok
fazla bir problemim yok.
LÖ4:İlk başta zor geliyor ama alışıyorsun. Ben alıştım. Burada sebzeye ağırlık veriyorlar, ama bizim orda et
ağırlıklı. Çorbaya bile et katarız. Yemekler benim için sorun oldu. Sebzeli çorbalar, yemekler etsiz geldi, ama zamanla
alıştım.
YLÖ1: Yemeklere alışmakta çok zorluk çektim. Burada daha çok sebze ağırlıklı yemek kültürü var.
LÖ1: Okula giriş ve çıkışlar pek güvenli değil, bazı fakültelerde güvenlik sistemi var, bazılarında yok. Şehir içinde
de pek güvenlik yok. Sık sık taciz olayları oluyor.
YLÖ1: Şehir ve ülke ne olursa olsun bize yabancı ve tedirgin oluyoruz. Bu durumdan. Özellikle gece sokakta
yürürken bir kadın olarak ülkede olan ve haberler kadın cinayetleri yüzünden hep tedirginim. Kadın cinayetleri beni
çok derinden etkileyip korkutuyor. Bu sorun devam ettikçe ben hiçbir arkadaşıma burayı önereceğimi
düşünmüyorum. Akdeniz Üniversitesi güzel. Fakat ülkenin hali güvenli değil.
YLÖ2: Akdeniz üniversitesini seviyorum. Ama söz konusu ülkeye gelince bu ülkenin çok karışık olduğunu
düşünüyorum. İnsanlar ölüyor. İslamiyet’ten bahsedip ticaret yapanlar, dürüstlükten bahsedip işine geldiği gibi
davranan herkesin kafası bunalmış durumda. Bu beni az da olsa korkutuyor.
Altıncı sırada % 30 oranıyla öğrencilerin üniversite personeli ile yaşadığı sorunlar yer alır.
LÖ2: İlk geldiğim zamanlarda idari personel ile bazı sorunlar yaşadım.
LÖ6: Evet öğrenci işleri çok kötü durumda, hiç yardımcı olmuyorlar.
644
YLÖ3: Üniversite personeli ile Türkçe konuşmak ve anlaşmak konusunda problem yaşadım. Bana iyi
davranmadılar ve alay ettiler.
Yedinci sırada % 20 oranıyla öğrencilerin resmi dairelerde yaşadıkları sorunlar gelir.
LÖ1:Resmi daire ile ilgili ikametgâh vs. çok sorun yaşıyoruz.
LÖ4: Emniyette yanlışlıkla beni evrak eksiklinden boşuna Ankara’ya yolladılar.
Sekizinci sırada % 10 oranıyla kültür ve sağlık problemi gelmektedir.
YLÖ1: Bazı kültür problemleri yaşıyorum.
LÖ1:Evet yaşamadım. Hastayken sigortam yoktu. Çok pahalı oldu.
Öğrencilerin Akdeniz Üniversitesi ve Antalya’da yükseköğrenim görmekten memnun olarak arkadaşlarına
tavsiye eder misiniz sorusuna öğrenciler üniversite ve şehirde yaşadıkları tüm sorunlara rağmen % 100 oranıyla
tavsiye ederiz cevabı vermişlerdir.
LÖ2: Kısmen edebilirim. Farklı bir deneyim, farklı kültürlere ve düşüncelere sahip bireylerle eğitim görmek iyi
bir deneyim.
LÖ3: Şehri zaten tavsiye ediyorum, çok sakin ve güzel bir şehir. Akdeniz Üniversitesinde iki senedir
yükseköğrenim görüyorum ve çok memnunum. Hocalarım ve arkadaşlarım çok iyiler.
LÖ5:Evet, başka yerleri kazandığım halde buraya geldim ve çok mutluyum. Tavsiye ederim.
LÖ6:Türkiye’ye geldiğim için çok mutluyum. Problemler yaşasam da bu şehirde olmaktan çok memnunum.
Eğitim olarak iyi. Kesinlikle öneririm.
YLÖ2:Tavsiye ederim, ama sadece okul olarak, dışarıdaki olaylar hayatı zorlaştırıyor.
YLÖ3: Kesinlikle ediyorum. Hatta tavsiye ettim, önümüzdeki yıl bir arkadaşım gelecek.
Öğrencilerin Türk ve diğer ülkelerden arkadaş çevresi olmakla birlikte daha çok kendi ülkelerinden olanlarla
arkadaşlık kurmaktadırlar. Yabancı bir ülkede olma psikolojisi nedeniyle kendi vatandaşlarına daha fazla yakınlık ve
ilgi duymaktadırlar. Bunun yanında Türk arkadaşlar ve Türk ailelerle de dostluk kuranlar yer almaktadır. Diğer
ülkelerden gelen öğrencilerle kurulan arkadaşlıklar oldukça düşüktür. Ülkedeki diğer şehirlerdeki üniversitelerde
öğrenim gören Azerbaycanlı öğrencilerle sürdürülen arkadaşlıklar, kendilerini daha önceden şehirden veya liseden
tanıdıkları için daha kuvvetli olmaktadır.
Azerbaycanlı öğrenciler arkadaş edinmede kız erkek ayrımı yapmamakta, kızlar hemcinsleri ve karşıt
cinsleriyle arkadaşlık kurabilirlerken aynı şekilde erkek öğrenciler de hemcinsleri ve karşıt cinsle arkadaşlık
kurabilmektedirler.
Öğrenciler gerek dil becerileri ve gerekse psikolojik nedenlerle kendilerini ifade etmekte zaman zaman güçlük
çekmektedirler. Öğrencilerin şivelerinin farklı ve öz Türkçe kelimeler kullanmaları arkadaşları ve üniversite dışında
halkla olan iletişimlerinde bazen sorun olabilmektedir. Bazen aynı kelimeyi birkaç defa tekrar ettirilmekte, bazen
tebessümle ve bazen de açıktan gülerek tepkiyle karşılaşabilmektedirler.
Öğrenciler dil yeterliliği bakımından anlama, dinleme, konuşma ve yazma bakımından çok zorluk
çekmediklerini, bazen anlamada ve kendilerini ifade etmekte zorluk çektiklerini söylemektedirler. Öğrencilere
üniversite halk iletişimin ne düzeyde olduğu, birlikte projeler ve etkinlikler düzenlenip düzenlenmediği sorulunca,
bu konuda yetersizlik olduğu, kurum dışında bir program ve etkinliğe katılmadıklarını ifade derler.
Öğrenciler kendi ülkelerinden ilde bir temsilcisi olmasını ve kendileriyle yakından ilgilenmelerini, en azından
bir sorun yaşadıklarında kapılarını çalabilecekleri, üzerlerinde devletlerinin koruyucu bir temsilci güveninin olması
istemektedirler. Hoş her türlü problemleri ile Türk yetkililerin ilgilendikleri belirtilmesine rağmen böyle bir
güvencenin kendileri için daha iyi olacağı belirtilmektedir.
Yabancı bir ülkede bulunan öğrencilerin çoğunluğu birden fazla sağlık sorunu yaşarken sadece çok az kısmı
herhangi bir sorun yaşamadığını belirtir. Öğrenciler psikolojik nedenlerle yaşadıkları sağlık problemleri ile ilgili
mümkün olduğunca doktora gitmemekte, Sağlık Kültür ve Spor Dairesi’ni ise kullanmamaktadırlar. Ancak diğer
sağlık problemleri acil ise hastaneye gitmekte, değil ise memleketlerine gidince doktora gitmeyi tercih
etmektedirler.
645
Azerbaycanlı öğrenciler üniversite dışında kültür, dil ve başka bir sebepten doğan çok fazla uyumsuzluk
yaşamamaktadırlar. Şehir turistik olmasına rağmen halkın tutucu olmasından dolayı rahat giyim, rahat davranma
bazen şehirde sorun olmaktadır. Bazı zamanlarda akşam ve geceleri sokağa yalnız bayanların çıkması diğerleri
tarafından yanlış yorumlanmakta ve bu nedenle bayan öğrenciler geceleri pek dışarı çıkamamaktadır.
Antalya yazları çok sıcak oluyor. Bu sıcağa uyum sağlamak, sıcakta uyumak, dinlenmek, ders çalışmak derse
girmek oldukça zor olmaktadır. Diğer zamanlarda hava mülayim olmasına rağmen çok şiddetli yağmurları ulaşımda,
dışarı çıkmakta engel olmaktadır. Öğrenciler bütün bunlara rağmen Antalya’da yaşamaktan çok memnun
olduklarını, halkın sıcakkanlı ve yardımsever olduğunu, Türk arkadaşların da yardımsever olduklarını belirtirler.
Öğrencilerin büyük çoğunluğu emniyet ve diğer kamu kurumlarında herhangi bir sorunla karşılaşmadıklarını
belirtirlerken çok azı emniyette, su veya elektrik kurumunda, ulaşımla ilgili belediyede sorun yaşadığını
belirtmektedir.
Öğrencilerin yaklaşık yarıya yakını sınıf arkadaşlarından memnun olduklarını, onlarla iyi geçindiklerini ve
kendileriyle ilgilenildiğini belirtirken bir kısmı ise sınıfla çok arkadaşlık kurmadığını, sınıfın kendisine yaklaşmadığını
söyler.
Üniversitenin sağlık, spor ve kültürel imkânlarının oldukça yeterli olmasına rağmen kendilerinin yeterince
bunlardan yararlanamadıklarını, ama üniversite ve imkânlarından memnun olduklarını belirtirler.
Yabancı öğrenciler bulundukları şehirde arkadaşlık ilişkileri, dışlanma ve önyargı olmak üzere üç ana eksende
sorunlar yaşamaktadır. Azerbaycanlı öğrenciler öncelikle kendi vatandaşlarıyla daha sonra Türklerle arkadaşlık
kurmaktadırlar.
Antalya’da beslenme daha ziyade sebze ağırlıklı olduğu için bazı öğrenciler zorlanmaktadır. Öğrenciler et
ağırlıklı yemekleri özlemektedirler.
Sonuç ve Tartışma
Son yirmi yıldır üniversiteler küresel ekonomik pazarın hem “oyun alanı” hem de “oyuncusu” olmaya
başlamıştır.31 Bu dönüşüm üniversiteleri sosyal politikanın parçası olmaktan ziyade ekonomik politikanın bir parçası
haline getirmiştir.32 Yabancı uyruklu öğrenciler de bu pazarın en önemli figürleridir. Hâlihazırda dünya ölçeğinde
üç milyona varan yabancı uyruklu öğrenci sayısı doğal olarak pek çok sorunu da beraberinde getirmektedir. Bu
çalışmada Antalya’da yükseköğrenim gören Azerbaycanlı öğrencilerin eğitim, ekonomi, sosyal ve kültürel alanda
yaşadıkları sorunların ortaya koyulması amaçlanmıştır.
Öğrencilerle yapılan bireysel görüşmeler sonucunda aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır:
a) Azerbaycanlı öğrencilerin tamamına yakınının öncelikle kendi ülkelerinden gelen öğrencilerle ikincil olarak
da çoğunlukla Türk öğrencilerle arkadaşlık yapmayı tercih ettikleri, öğrencilerin büyük çoğunluğunun dışlanma
duygusunu yaşamadıkları ve Türk öğrencilerin genel olarak kendilerine önyargılı davranmadıkları belirlenmiştir.
b) Öğrencilerin çoğunluğunun ekonomik anlamda sorun yaşadığı, ailelerinin desteğinin yeterli gelmemesi
nedeniyle çalışarak ve ek gelir sağlayarak yaşamlarını sürdürdükleri belirlenmiştir.
c) Öğrencilerin birçoğunun barınma sorunu yaşadığı ve çoğunluğunun evde arkadaşlarıyla kaldıkları
belirlenmiştir.
d) Öğrencilerin tamamına yakınının ev özlemi çektikleri ve ailelerini, arkadaşlarını ve memleketlerini
özledikleri, yol ücretlerinin pahalı olmasından dolayı sıkça ülkelerine gidemedikleri belirlenmiştir.
e) Öğrencilerin Türkiye’deki yemek kültürüne kısa sürede alıştıkları belirlenmiştir.
f) Kendi ülkelerindeki ve Türkiye’deki gelenek-göreneklerin birbirine çok benzemesi nedeniyle öğrencilerin
tamamına yakınının gelenek-görenek açısından sorun yaşamadığı belirlenmiştir.
Yabancı uyruklu öğrencilerin kendilerini dışlanmış hissetmelerinde veya kendilerine ön yargılı davranıldığını
düşünmelerinde en belirleyici etken, eğitim amacıyla gittikleri ülkenin kendilerine olan kültürel ve coğrafik uzaklığı-
31 H. de Wit, Internationalization of higher education inthe United States of America and Europe: A historical, comparative and
conceptual analysis, Westport, CT: Greenwood,2002.
32 R.J. Currie And others, Globalizing practices and university responses, London: Praeger,2003.
646
yakınlığıdır.33 Bu bağlamda, çalışmaya katılan yabancı uyruklu öğrencilerin kendi kültürleriyle Türk kültürünün
benzerlik göstermesi nedeniyle Türkiye’de önyargı ya da dışlanma ile karşılaşmadıkları belirlenmiştir. Bunun temel
nedeni Azerbaycan halkının Türkiye Cumhuriyeti’ni bir Müslüman Türk devleti olarak algılamalarıdır. 34 Benzer
şekilde Ertürk ve arkadaşları yaptıkları çalışmada da Türk Cumhuriyetleri’nden gelen öğrencilerin Türkiye’de
öğrenim görme nedenlerinin başında tarihsel ve kültürel bağlar olduğu ortaya konulmuştur.35 Bu sonuç,
Karaoğlu’nun ve Şen’in yaptıkları çalışmalardaki yabancı uyruklu öğrencilerin kendilerine önyargılı
davranılmadığına yönelik olan bulgu ile benzerlik göstermektedir. 36
Azerbaycanlı öğrencilerin sorunlarıyla ilgili yapılan çalışmalarda en önemli sorun kaynaklarından birinin de
ekonomik sorunlar olduğu görülmektedir. Bu sorunun sadece Türkiye’de öğrenim gören yabancı uyruklu
öğrencilere özgü bir sorun olmadığı, farklı ülkelerde yapılan çalışmalarda da benzer sonuçlara ulaşıldığı
görülmüştür.37 Güçlü yaptığı çalışmada, yabancı uyruklu öğrencilerin en fazla güçlük çektikleri sorunlardan birinin
mali yardım konusu olduğunu ortaya koymuştur.38 Kaçmazoğlu- Şeker ve Çağlar’ın yaptıkları araştırmalarda
yabancı uyruklu öğrencilerin aldığı burs miktarının oldukça düşük olduğu ve bunun öğrenciler için büyük sıkıntılar
doğurduğu belirlenmiştir.39 Çağlar bu sıkıntıların öğrencilerin ders materyali temininden sağlıklı beslenmelerine
kadar pek çok konuyu etkilediğini saptamıştır.40 Bu çalışmada Azerbaycanlı öğrencilerin ekonomik kaynaklarının
aileleri olduğu ve aileleri tarafından gönderilen paranın yetersiz kaldığı belirlenmiştir. Bu nedenle öğrenciler
kendileri çalışarak ek gelir elde ettikleri tespit edilmiştir.
Bu araştırmanın sonuçları göstermektedir ki, Türkiye’de öğrenim gören Azerbaycanlı öğrencilerin tamamına
yakını gelenek-görenek ve kültür konularında sorun yaşamamaktadırlar. Gülnar ve Balcı’nın yaptıkları araştırma 41,
yabancı uyruklu üniversite öğrencilerinin, kendi kültürel geleneklerini sürdürürken Türk kültürüne uyum
göstermeye de sıcak baktıklarını ortaya koymaktadır. 2006 yılında yaklaşık üç milyon olan yabancı uyruklu öğrenci
sayısının 2025 yılında sekiz milyona ulaşacağı tahmin edilmektedir. 42 Bu artış doğal olarak bir dizi sorunu
beraberinde getirecek ve değişim programına katılan öğrencilerin hâlihazırda yaşadıkları ve ileride yaşayacakları
sorunlara farklı bir bakış açısıyla yaklaşılmasını zorunlu kılacaktır. Bu anlamda öğrencilerin geldikleri ülke,
üniversite, fakülte, bölüm, sınıf, cinsiyet gibi değişkenler göz önünde bulundurularak Türkiye’nin diğer
üniversitelerinde geniş kapsamlı nicel çalışmalar yapılabilir.
33 P. B. Pedersen, “Counseling international students”, Counseling Psychologist, 1991,19, s.10-58; G.R.Sodowsky, B.S.Plake, “A
study of acculturation differences among international people and suggestions for sensitivity to within-group differences”,
Journal of Counseling and Development,1992, 71, s.53-59.
34 B. E. Behar, TÜRK CUMHURİYETLERİ KÜLTÜR PROFİLİ ARAŞTIRMASI, Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara,1995.
35 Y. E. Ertürk, H. Beşirli ve T. Dursun, Türk Cumhuriyetleri Öğrencilerinin Türk Dünyasına Bakışları, Siyasal Kitabevi, Ankara,
2004.
36 F. Karaoğlu, age; H. A. Şen, Türkiye’de Öğrenim Gören Yabancı Uyruklu Öğrencilerin Eğitim Ortamındaki İletişim
Deneyimlerine İlişkin Görüşlerinin İncelenmesi, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Enstitüsü, Ankara,2008.
37 J. Morrison, International education and the junior college, Proceedings of a conference sponsored by the Sub-Committee
on International Education of the Commission on Administration, 1966,AAJC, ED 013596; A. Motarassed, Humanities

education adaptation of foreign students to a land-grant university in the United States, Unpublished doctoral dissertation,
West Virginia University,1979; M. Giammarella, A profile of the foreign student at a public two-year college: The borough of
Manhattan community college response to the financial problems of foreign students, Community Review, 1986,7 (1), s.6-
13; C. F. Meloni, Adjustment problems of foreign students in U.S. colleges and universities, QandA,1986, ED276296; B.
Deressa, I.Beavers, “Needs assessment of international students in a college of home economics”, Educational Research
Quarterly, 1988, 12(2),s. 51-56; D. J.Taub, S. R. Komives, “A comprehensive graduate orientation program: Practicing what
we preach”, Journal of College Student Development, 1988,39 (4),s. 394-398; M. S. Munoz and M.A.Munoz, Needs
assessment in higher education environment: International student programs, Louisville, Kentucky: University of Louisville.
2000.
38N. Güçlü, agy,s.101-110.
39 H. B Kaçmazoğlu, H.Şeker, “Türk Cumhuriyetleri, Türk Ve Akraba Topluluklarından Gelen Öğrencilerin Türkiye Ve Kendi
Ülkeleriyle İlgili Gözlemlerine Dayanarak Ortaya Koydukları Sorunlar: Atatürk Üniversitesi Örneği”, Sosyoloji Araştırmaları
Dergisi, 1998,1 (1-2),s. 86-104; A.Çağlar, “Türk Üniversitelerinde Öğrenim Gören Türk Cumhuriyetleri Ve Akraba Toplulukları
Öğrencilerinin Sorunları”, TODAİE Amme İdaresi Dergisi, 1999,32 (4), s.133-169.
40 A.Çağlar, agy,s. 133-169.
41 B.Gülnar, Ş. Balcı, “Televizyon İzleme Motivasyonları Ve Kültürleşme: Yabancı Uyruklu Üniversite Öğrencileri Üzerine Bir
Araştırma”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2001,28, s.447-483.

42 A.Bohm and others, Global student mobility 2025: Forecasts of the global demand for higher education”, Paper presented at
the 16th Australian International Education Conference, Hobart, Tasmania,2002; OECD, Education at a glance 2008,
Retrieved on 08-May-2009; http://www.oecd. org/document/9/0,3343,en_2649_ 39263238_41266761_1_1_1_1,00.html
647
Azerbaycan’dan Türkiye’ye gelerek yükseköğrenim görmek isteyen öğrenciler Türkiye’nin yakınlığı,

Antalya’nın turizm şehri ve tanınmış olması, dil ve kültürün ortak olması, Türkiye’deki eğitimin seviyesi nedeniyle
Antalya’yı tercih etmektedirler. Bu çalışmaya katılan öğrenciler de bunu ifade etmişlerdir.
Akdeniz Üniversitesi’nde öğrenim gören Azerbaycanlı öğrencilerin eğitimle ilgili aha çok öğretim üyeleri,
üniversite personeli ve danışmanlarıyla münferit problemler yaşadıkları, fakat bunların çok önemli olmadıkları
görülmektedir. Eğitimle ilgili en önemli sorunun kütüphane hizmetleri olduğu görülür. Yukarıda değinildiği gibi
öğrenciler diğer yabancı öğrencilere göre daha avantajlı ve daha az problemle karşılaşmaktadırlar. Öğrenciler
Akdeniz Üniversitesi’nde öğrenim görmekten genel olarak memnun ve diğer vatandaşlarına da tavsiye
etmektedirler.
Kaynakça
AÇIKALIN,A. DEMİREL,Ö. ve ÖNSOY, R., Türkiye’de Yüksek Öğrenim Gören Türk Cumhuriyetleri
Öğrencilerinin Sorunları, Ankara: Pegem A Yayıncılık,1996.
ADIGÜZEL,M.S., Türkmen Öğrencilerinin Türkiye Türkçesi Öğrenim Problemleri, Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara,1994.
ANNABERDIYEV, D., Türkiye’de Eğitim Gören Türk Cumhuriyetleri Ve Türk Üniversite Öğrencilerinin
Psikolojik Yardım Arama Tutumları, Psikolojik İhtiyaçları Ve Psikolojik Uyumlarının Bazı Değişkenler Açısından
İncelenmesi, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir,2006.
ARUBAYI,E. A., A comparative analysis of identified problems as perceived by Nigerian students enrolled
in the regents’ systems of Kansas, Unpublished M.A thesis, Kansas State University, Manhattan, KS.1980,
(ERIC Document Reproduction Service Number ED 198- 424).
BEHAR, B. E., Türk Cumhuriyetleri Kültür Profili Araştırması, Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane
Basımevi, Ankara,1995.
BERRY ,J. W., Immigration, acculturation and adaptation, Applied Psychology, 1997.
BIGGS ,J., Teaching international students: Teaching for quality learning at university, ngland: SRHE and
Open University Press,1999.
BİNBAŞIOĞLU ,C., “Eğitimde Günlük Olaylar Ve Öğretimi”, Çağdaş Eğitim Dergisi,2004.
BOHM A. and others, “Global student mobility 2025: Forecasts of the global demand for higher education”,
Paper presented at the 16th Australian International Education Conference, Hobart, Tasmania,2002.
CURRİE, R.J. and others, Globalizing practices and university responses, London: Praeger,2003.
ÇAĞLAR, A., “Türk Üniversitelerinde Öğrenim Gören Türk Cumhuriyetleri Ve Akraba Toplulukları
Öğrencilerinin Sorunları”, TODAİE Amme İdaresi Dergisi, 1999.
DAĞAŞAN,D., Orta Asya Türk Cumhuriyetleri`Nden (Azerbaycan-Özbekistan-Kazakistan) Gelen
Öğrencilerin Türkiye Türkçesine İntibakta Karşılaştıkları Güçlükler, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Gazi
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara,1994.
DERESSA,B., BEAVERS, I., Needs assessment of international students in a college of home economics,
Educational Research Quarterly, 1988.
DE WİT,H., Internationalization of higher education in the United States of America and Europe: A
historical, comparative and conceptual analysis, Westport, CT: Greenwood,2002.
ERCAN, L., “Yabancı Uyruklu Ve Türk Üniversite Öğrencilerine Ait Sorunların Bazı Değişkenler Açısından
İncelenmesi”, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2001.
ERTÜRK,Y. BEŞİRLİ ,E. H. ve DURSUN, T., Türk Cumhuriyetleri Öğrencilerinin Türk Dünyasına
Bakışları, Ankara: Siyasal Kitabevi,2004.
FOX,D., The Research Process in Education, Holt Rinehart, 1969.
FURNHAM ,A., The experience of being an overseas student, In McNamara, D. and Harris, R., Overseas
students in the higher education, London: Routledge,1991.
GARABAYEV, B., Türkiye'de Yükseköğrenim Gören Türk Cumhuriyetleri Öğrencilerinin Uyum
Sorunları Ve Türkiye Ve Türklere İlişkin Kalıp Yargılar, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Niğde Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde,2000.
GIAMMARELLA, M., A profile of the foreign student at a public two-year college: The borough of
Manhattan community college response to the financial problems of foreign students, Community Review,
1986.
GÜÇLÜ, N., “Yabancı Öğrencilerin Uyum Problemleri”, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi,
1996.
GÜLNAR, B. BALCI, Ş., “Televizyon İzleme Motivasyonları Ve Kültürleşme: Yabancı Uyruklu Üniversite
Öğrencileri
648
Üzerine Bir Araştırma”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2001.

HAYES, R. L.,LIN, H., “Coming to America: Developing social support systems for international students”,
Journal of Multicultural Counseling and Development, 1994,
MEB, “Türk cumhuriyetleri ile Türk ve akraba topluluklarından gelerek ülkemizde yükseköğrenim gören devlet
burslusu öğrencilerin öğrenim düzeylerine göre dağılımı (19/10/2010)”, Ankara,2010.
KAÇMAZOĞLU, H. B., ŞEKER,H., “Türk Cumhuriyetleri, Türk Ve Akraba Topluluklarından Gelen
Öğrencilerin Türkiye Ve Kendi Ülkeleriyle İlgili Gözlemlerine Dayanarak Ortaya Koydukları Sorunlar: Atatürk
Üniversitesi Örneği”, Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 1998.
KARAOĞLU,F., Yabancı Uyruklu Öğrencilerde Uyma Davranışı: TÖMER Örneği, Yayımlanmamış
yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara,2007.
KAVAK, Yüksel, BAŞKAN, G. A., “Türkiye’nin Türk cumhuriyetleri, Türk ve akraba topluluklarına yönelik
eğitim politika ve uygulamaları”, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Ankara,2001.
KIROĞLU, Kasım ve diğerleri, “Türkiye’de Öğrenim Gören Yabancı Uyruklu Lisans Öğrencilerinin Sosyo-
Kültürel ve Ekonomik Sorunları”, Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 2, Mersin, 2010.
LEWİNS, H., Living needs, in Kinnell, M., The learning experiences of overseas students, Buckingham:
Open University Press, 1990.
MANYIKA, S., Negotiating identities: African students in British and American universities, Dissertation
Abstract International, 2001.
MELONİ, C. F., Adjustment Problems Of Foreign Students İn U.S. Colleges And Universities,
QandA,1986.
MORI,S. “Addressing The Mental Health Concerns Of İnternational Students”, Journal of Counseling and
Development,2000.
MORRİSON,J., International education and the junior college, Proceedings of a conference sponsored by
the Sub-Committee on International Education of the Commission on Administration, 1966.
MOTARASSED, A., Humanities education adaptation of foreign students to a land-grant university in the
United States, Unpublished doctoral dissertation, West Virginia University,1979.
MUNOZ, M. S. and MUNOZ ,M.A., Needs assessment in higher education environment: International
student programs, Louisville, Kentucky: University of Louisville. 2000.
NEBEDUM, Ezeh, G. C., An examination of the experiences and coping strategies of African students at
predominantly while institution of higher education in the United States, Dissertation Abstracts International,
1997.
OECD, Education at a glance 2008, Retrieved on 08-May-2009.
OTRAR, M. ve diğerleri, “Türkiye’de Öğrenim Gören Türk Ve Akraba Topluluk Öğrencilerinin Stres
Kaynakları, Başa Çıkma Tarzları İle Ruh Sağlığı Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma”.,Kuram ve Uygulamada
Eğitim Bilimleri, 2002.
ÖZÇELİK, E., YILDIRIM, Soner, “Web Destekli Öğrenme Ortamlarında Bilişsel Araçların Kullanımı: Bir
Durum Çalışması”, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Uluslararası Açıktan ve Uzaktan Eğitim
Sempozyumu, 23-25 Mayıs, Eskişehir, 2002.
PEDERSEN, P. B., “Counseling international students”, Counseling Psychologist, 1991.
RESMİ GAZETE, Tarihi: 30.4.1985, Resmi Gazete Sayısı: 18740.
SANDHU, D. S, “An Examination Of The Psychological Needs Of The İnternational Student: Implications For
Counseling And Psychotherapy”, International Journal of Advancement of Counseling,1995.
SANDHU, D. S., ASRABADİ, B. R., Development of an acculturative stress scale for international
students: Preliminary findings, Psychological Reports,1994.
SODOWSKY,G.R., PLAKE, B.S., “A Study Of Acculturation Differences Among İnternational People And
Suggestions For Sensitivity To Within-Group Differences”, Journal of Counseling and Development,1992.
SOYUTÜRK,M., Balkan Ülkelerinden Eğitim-Öğretim İçin Gelen Öğrencilerin (Batı Trakya Örneği)
Sosyal Yapıya Uyumları, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Ankara,2000.
STEPHENSON, L. A., “A comparative study of cognitive and non-cognitive factors relationship to academic
success for foreign master’s students”, Unpublished doctoral dissertation, University of Maryland, 2004,Akt.
Kıroğlu ve diğ., 2010.
ŞEN,H. A., Türkiye’de Öğrenim Gören Yabancı Uyruklu Öğrencilerin Eğitim Ortamındaki İletişim
Deneyimlerine İlişkin Görüşlerinin İncelenmesi, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Eğitim
Bilimleri Enstitüsü, Ankara,2008.
TAUB, D. J., KOMİVES,S. R., “A Comprehensive Graduate Orientation Program: Practicing What We
Preach”, Journal of College Student Development, 1988.
649
TOMICH, P., MCWHİRTER ,J. J. and KING, W. E., “International Student Adaptation: Critical Variables,”
International Education, 2000.
TUTAR, H., Türk Cumhuriyetleri Ve Akraba Topluluklarından Gelen Öğrencilerin Başarısızlık
Nedenleri, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale,2002.
YALÇIN, N. ve Diğerleri, “Hacettepe Üniversitesindeki Makalelerin Niteliği: İçerik Analizi,” I. Uluslararası
Türkiye Eğitim Araştırmaları Kongresi Bildirileri Kitabı, 1-3 Mayıs, Çanakkale, 2009.
YANG, H., Understanding experiences of being a Chinese overseas student in the United Kingdom: Learning,
culture and identity, In “Ways of knowledge and doing”, Student Conference, University of Birmingham,2006.
YILDIRIM,Ali, ŞİMŞEK, Hasan, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Seçkin Yayıncılık, Ankara,
2005.
YIN, R., Case study research: Design and methods, Beverly Hills, CA: Sage Publishing,1994.
YOON, E., PORTMAN, T. A., “Critical İssues Of Literature On Counseling İnternational Students”, Journal
of Multicultural Counseling and Development, 2004.
WİNKELMAN, M., “Cultural Shock And Adaptation”, Journal of Counseling and Development, 1994.
http://yeogm.meb.gov.tr/ istatistik/aogrenci.html,17.10.2010
http://www.ytb.gov.tr, 2012.
http://www.osym.gov.tr,2012
http://sgb.meb.gov.tr, 2012
http://www.ytb.gov.tr, 2012
http://www.oecd. org/document/9/0,3343,en_2649_39263238_41266761_1_1_1_1,00.html
650
TÜRK KÜLTÜR COĞRAFYALARI, AZERBAYCAN-TÜRKİYE ARASINDAKİ EĞİTİM
İLİŞKİLERİ VE YANSIMALARI
Birol DOK*
1.Türk Kültür Coğrafyaları ve Türkler

Dünyanın en kadim milletlerinden olan Türkler, tarihin her döneminde adına Dünya denilen yeryüzü
parçasının her karışına damgasını vurmuş bir millettir. Dünyanın her karışında Türklerin mührünü görmek ve Türk
medeniyetinin yansımalarını bulmak mümkündür. Tarih, Türkler gibi bir asil milletin bilimde, sanatta, estetikte,
kültürde hülasa insana hizmet anlamında sayısız eserlerine tanıklık etmiştir.
Kimilerince “Türk Dünyası” kimilerince “Türk Kültür Coğrafyaları” ve kimilerince de “Türkler Dünyası”
denilen tabir ile ilk kastedilen coğrafya; Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti,
Özbekistan, Türkmenistan ve Türkiye ile diğer Türk ve akraba topluluklarının yaşadıkları yeryüzü parçalarına işaret
etmektedir. Hülasa, beş kıtaya yayılmış bir milletin adıdır; Türk.
Dünyanın her tarafına bilim ve medeniyet götürmüş olan Türkler, sadece bir bölgede bir kıtada devlet
kurmuş, medeniyet yaratmış değildirler. Binlerce yıllık tarihi geçmişe sahip olan Türklerin, Türkistan’dan başlayan
tarihî yolculuğu, benimsedikleri kültür ve hayat tarzı sebebiyle anayurt sınırlarını aşmıştır. Türkistan’da bugünkü
Moğolistan ve Çin’den Balkanlar’a kadar uzanan çok geniş bir sahada yaşayan Türk toplulukları, tarihin birçok
devrinde büyük ülkülere yönelmişler ve ortak bir kültür oluşturmuşlardır. Bu kültürel ve idarî birliktelikler de
güçlü büyük devletler kurmalarıyla sonuçlanmıştır.
Büyük Okyanus’tan Atlas Okyanusu’na kadar uzanan coğrafyada kendini gösteren Türkler, tarihe yön
vermiş, çağ açıp çağ kapamış ve dünyanın seyrini değiştirmiş, beş kıtada önemli izler bırakmışlardır. Bugün de
dünyanın çok çeşitli yerlerinde gelişen ve değişen güçleriyle gerek siyasî ve gerekse kültürel varlıklarını devam
ettirmektedirler.
Moğolistan bozkırlarından Hazar Denizi’ne hâkimiyetler kuran Türkler, kimi zaman Volga’yı geçip Avrupa’ya
kadar, bazen Sirderya’yı geçip İran’a kadar uzanan bir güç alanı oluşturmuşlardır. Azerbaycan’a, Mezopotamya’ya
kadar hâkimiyet kuran, Sümerlerle komşu olan Türkler, İskit, Saka, Hun, Göktürk, Selçuklu, Osmanlı ve Türkiye
Cumhuriyeti gibi büyük ve köklü devletler kurmuşlardır.
Büyük Türk Devleti Göktürklerin lideri Bilge Kağan ve onun kardeşi Kül Tigin, Büyük Okyanus’a, İran
hududuna, Tibet’e, Sibirya’ya kadar topraklarını genişleterek bütün Türkleri bir birlik altında toplamışlardır. Bilge
Kağan, yaptıklarını Bengütaşlara, yani ölmez taşlara yazdırdı. 732 ve 735 yıllarında Moğolistan’da Orhun suyu
kıyısında Bengütaşlar diktirdi. Bengütaşlar üstüne silinmez yazılar yazdırdı. Orhun Abideleri, bütün Türklerin ortak
eseri, ortak kitabıdır. Göktürkler de Türklüğün ata babalarıdır.
Türkçe konuşan bütün halklara “Türk” diyen bu anlayış, bugün de Moğolistan’da, Çin’de, Doğu ve Batı
Türkistan’da, Kafkaslarda, İdil-Ural’da, Kırım’da, Balkanlar’da ve Türkiye’de canlı bir şekilde yaşamaktadır. Türk
Dünyasında Divanü Lügati’t-Türk, yani Türk Dillerinin Divanı’ndan Oğuz Han, Dede Korkut, Köroğlu destanlarına
kadar ortak edebiyata, ortak dile ve ortak anlayışa sahip olan Türkler, bugün de dünyanın yeniden şekillendiği bir
zamanda yeni bir anlayışla aynı duygulara sahip olmanın heyecanı içerisindedirler.
Dünyanın yeni bir çehreye büründüğü 1991 yılından itibaren Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin
dağılmasıyla Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan adları altında beş Türk cumhuriyeti
tarih sahnesindeki yerlerini aldılar. Ayrıca bu Türk cumhuriyetlerinin yanı sıra Moğolistan, Tacikistan gibi kimi
Türk ve akraba toplulukları bünyelerinde yaşatan ülkelerle, Rusya Federasyonu içerisinde yaşayan özerk Türk ve
akraba topluluklar kendi kimlikleriyle gün yüzüne çıktılar.
Türk ve Akraba Topluluklar arasında binlerce yıllık dil, tarih, kültür, örf, adet, gelenek ve din birliğimizin
bulunduğu, bilinen bir gerçektir.
* Bilim Uzmanı, Başbakanlık Müşaviri
651
Bugün dünya devletleri arasında şanlı ve şerefli yerlerini alan Türk cumhuriyetleri; yani Azerbaycan,
Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan’la diğer özerk olan ve olmayan Türk toplulukları
incelendiğinde görüyoruz ki hızla gelişen, ileri giden ve çağı yakalayan birer güçlü devlet görünümündedirler.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin dağıldığı o günlerden bugünlere doğru şöyle bir tarih sürecine
baktığımızda görüyoruz ki, başta Türk cumhuriyetleri olmak üzere Türk toplulukları modern, çağdaş ve ileri bir
hayat tarzını gerek ekonomik ve gerekse sosyal açıdan yakalamışlardır. Artık Türkiye Cumhuriyeti dışında yaşayan
Türkler için kötü ve karanlık günler geride kalmış, önlerinde yeni bir dünya açılmıştır.
Türkler, binlerce yıllık geçmişleri ve daima ilahi vahye dayalı inançları ile Dünya tarihinde önemli yer tutmuş
öncü bir millettir. Türkler, tarihin her döneminde büyük millet olmanın avantajlarından faydalandığı gibi
dezavantajlarının getirdiği sıkıntıları da yaşamıştır.
Dünyanın kadim ve köklü milletlerinden olan Türklerin, tarihin en eski çağlarından bu güne kadar belirli bir
kavram veya kavimler birliğini gösteren nev’i şahsına münhasır bir ad olarak varlığı aşikârdır. Milattan önce V.
Asırda yaşayan Heredot’un Doğu kavimleri arasında zikrettiği Targita’lardan Çin kaynaklarında geçen Tiele
kelimesine, Zend-Avesta rivayetlerinden tarihçi Taberi, Mesudi, İbnu’l-Esir, Kaşgarlı Mahmud’a kadar Türk adı,
milattan önceki asırlardan günümüze değin bugünkü telaffuzu ile tek heceli bir millet olarak söylenegelmiştir.
Milattan Sonra 732 ila 735 yılları arasında, Bilge Kağan’ın yaptıklarını anlatmak için diktirdiği “Bengü Taşları”
yani “Orhun Kitabeleri” de buna işaret etmektedir. Bu kitabelerde Türk veya Türük olarak, Türk ismi geçmektedir.
Ayrıca, Türk adı, t’au-kive biçiminde altıncı yüz yıl Çin kaynaklarında da görülmektedir.
Türk kelimesini Türk devletinin adı olarak ilk kullanan devlet; 522 ila 744 yılları arasında hüküm süren
Göktürk İmparatorluğu’dur.
Millet ve devlet adı olarak Türk kelimesine; ilk defa Çin’de 557 ila 559 yılları arasında hüküm süren Chou
Sülalesi zamanında, Batıda ölüm tarihi 582 olan Bizanslı tarihçi Agathias’ın eserinde, Arapça’da Cahiliye devri
şairlerinden ölüm tarihi 600 olan Nabiga’t’uz-Zübyani’nin divanında ve on ikinci asırda yaşamış olan Islavera’nın
eserinde rastlanmaktadır.
lV. yüzyıldan itibaren Turan ülkesinde yaşayan birçok topluluğa Türk denilmiştir. Volga’dan Orta Avrupa’ya
kadar uzanan topraklar üstünde, Sabirler, Hazarlar, Macarlar, Selçuklular, Kölemenler ve Osmanlılar Türk adı ile
zikredilmişlerdir. Selçuklular döneminde Bizans haritalarında Anadolu; “Türkiye” olarak yazılmıştır. Bütün bunlar
Çin’den Orta Avrupa’ya kadar uzanan muazzam bir alanda çok eskiden günümüze kadar Türk adlı büyük bir
milletin olduğunun göstergesidir.
Kaşgarlı Mahmut’un ünlü eseri “Divan-ı Lugat’it-Türk”te Türk; “olgunluk zamanı, olgunluk, güneşin olgunluk
zamanı, gün ortası, gençlik çağının ortasında olan genç, cesur, sert” anlamına gelen Türküt sözü olarak
zikredilmektedir.
Tarih boyunca Türklerle yakın bir temas halinde olan Avrupalı; asker, aydın, seyyah, şair, edip ve benzeri
birçok seçkin insan Türk’ün özgün karakterini tanımış ve onu övmüştür.
Campanella, Tasse, Leydi Montegu, Commte de Bonneval, Napolyan Bonapart, Decamps, Hammer, Pitti,
Demirbaş Şarl, Prince Eugene, Lamartin, Chateaubriand, De Recamir, Çemayef, Monteecucoli, Gerard Nerval,
Edmondo Amicis, Durend de Fontmagne, De Fontomain, Ubucini, Piyer Loti gibi ünlü şahsiyetler Türkleri öven
yazılar yazmışlardır. Özellikle “Güneş Ülkesi” adlı eseriyle meşhur olan Campanella’nın; bir ütopist olarak aradığı
adil sistemi Türklerin kurabileceğine inanması dikkat çekicidir.
Yukarıda adlarını zikrettiğimiz Batılı aydınlar ile Cahiz, Semame gibi Arap tarihçilerin Türkleri anlatırken
vardıkları ortak tanım şudur: “Türkler, savaşçı, vatansever, azametli ve güzel vücutlu, cesur, adil, fikir ve vicdan
hürriyetine önem veren, asil, yüce yaratılışlı, müsamahakâr, mağrur, necip, efendi, sade, muhteşem, güzel ve
iffetli insanlardır.”
Türkler, Türkçe konuşan bütün halklara tarihte Türk demişlerdir. Onun için Türkçe’ye, Türk dili diye ad
verilmiştir. Moğolistan’da, Çin’de, Doğu ve Batı Türkistan’da, Kafkaslarda, İdil-Ural’da, Kırım’da, Türkiye’de ve
Balkanlarda yaşayan bütün Türk dilli halklar Göktürklerden bu yana Türk adını almıştır.
Bugün Anadolu coğrafyasında ikamet edenler ile bütün Orta Asya Turan zümrelerine bir üst kimlik ifadesi
olarak dünyanın her yerinde Türk denilmektedir. Türk ismi bugün Türk devlet ve toplulukları ile akraba
toplulukları da içine alacak şekilde kabul gören bir anlayışa kavuşmuştur. Türk sözü bugün bir ırk için değil, Türkçe
652
konuşan, tarihin belli bir dönemini beraber yaşamış olan ortak atalara ve kültüre sahip bir millet için
kullanılmaktadır.
Türkiye, binlerce yıllık varlığı ile büyük bir tarihi mirasa ve sorumluluğa sahip bir ülkedir. Türkler, tarih
boyunca geniş bir coğrafyada medeniyetler kurmuş, farklı topluluk ve kültürlerle etkileşim içinde olmuştur.
Bugün tarihteki bu yaşananların izleri hala canlılığını sürdürmektedir. Soğuk savaştan sonraki dönemde bu canlılık
dikkat çekecek şekilde artmıştır. Türkiye’nin önünde yeni bir pencere açılmıştır. Balkanlar’dan Doğu Türkistan’a,
Filistin’den Sibirya’ya, Gagauzya’dan İran coğrafyasına kadar uzanan bölgelerde yaşayan Türk ve akraba
toplulukların yüzü Türkiye’ye dönmüştür.
Dünyada söz sahibi olan ülkeler, dış dünyada olup bitenlere kayıtsız kalamazlar. Türkiye de, yukarıda
aktarılan bilgilerden de anlaşılacağı üzere; gerek “Türk” kavramının muhtevi olduğu anlamın yüklediği
sorumluluk açısından gerekse tarih sahnesinde oynadığı rol bakımından Dünyada söz sahibi olan sayılı ülkeler
arasındadır. Bu çerçevede Türkiye, dün olduğu gibi bugünde üstüne düşen kardeşlik görevini daima yerine
getirmiş ve getirmeye devam etmektedir.
2. Dost ve Kardeş Ülke Azerbaycan
Kadim bir Türk yurdu olan Azerbaycan coğrafyasında Milattan Önce üçüncü bin yılın ikinci yarısında toplu
yaşam başlamıştır. Urmiye Gölü çevresinde Sümerler ile Kutiler, Azerbaycan coğrafyasının ilk toplu yaşayan
halklarıdır. Azerbaycan’a Milattan Önce dördüncü yüzyıldan itibaren Türkler yerleşmeye başlamışlardır. Bu
yüzyılda ilk defa bölgeye Saka Türkleri gelmişlerdir. Milattan Sonra dördüncü ve beşinci yüzyıllarda ise Güney
Kafkaslar’a ve Azerbaycan’a Hun Türkleri gelmişlerdir. Diğer Türk kavimleri olan Bulgarlar, Hazarlar, Ağaçeriler ve
Sabirler bölgede yaşayan diğer unsurlardır.
Türk boyları onbirinci yüzyıldan itibaren bölgenin tam hâkimi olmuşlardır. Azerbaycan toprakları uzun yıllar
Selçuklu, İlhanlı, Akkoyunlu ve Karakoyunlu gibi Türk devletlerinin ve en son Türk devleti olarak da Safeviler’in
hâkimiyetinde kalmıştır. Rusların onsekizinci yüzyıldan itibaren güçlenmesi ile Azerbaycan Rus tehdidini hissetmiş
ve Karabağ, Derbent, Şirvan ile Bakü gibi Türk şehirleri Rusların eline geçmiştir. İran ile yaptığı savaşta galip gelen
Rusya Azerbaycan’ın birçok bölgesini ele geçirmiştir.
Rusya ile İran arasında yapılan Türkmençay antlaşması neticesinde 1828 tarihinde Azerbaycan ikiye
bölünmüştür. Azerbaycan toprakları İran ile Rusya arasında paylaşılmıştır. Özellikle Rus işgali bölgede çok ağır
tahribatlara neden olmuştur. Ancak daha sonra 1911 yılında Mehmet Emin Resulzade önderliğinde Azerbaycan’ın
bağımsızlığı için çalışmalar yapılmıştır.
Rus desteğini alan Ermeniler Azerbaycan’a saldırmışlar ve 18 Mart 1918’de Bakü’yi işgal etmişlerdir.
Binlerce Azerbaycan Türkünü katleden Ermenilere karşı, Azerbaycan Türkleri Osmanlı Devleti’nden yardım
istemişlerdir. Osmanlı Türk Ordusunun Bakü’ye yönelmesi üzerine, Bakü’yü İngilizler’e teslim eden Ermeniler’in
buradaki katliamları günlerce devam etmiştir. Bu katliam ve vahşet Osmanlı Türk Ordusunun Bakü’ye girmesiyle
son bulmuştur. Osmanlı Devleti’nin buradaki varlığı Birinci Dünya Savaşı’nın sona ermesi ve Osmanlı Devleti’nin
bu savaştan yenilgi ile çıkması ile son bulmuştur. Böylece, Bakü tekrar İngiliz işgaline girmiştir.
İngilizler, Azerbaycan Cumhuriyeti’ni 1919’un Ağustos ayına kadar denetim altında tutmuşlardır.
1920 Nisan ayında ise Sovyet Kızıl Ordusu, Azerbaycan Cumhuriyeti’ni işgal etmiştir. Azerbaycan, 1936
yılında ise Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ne bağlı bir federe devlet haline getirilmiştir.
Azerbaycan Türkleri, tarihte önemli başarılara imza atmış bir Türk topluluğudur. Azerbaycan Türkleri 1918
ila 1920’de Kafkasya kurultayını toplamış ve 28 Mayıs 1918 tarihinde Milli Azerbaycan Devletini kurmuşlardır.
Azerbaycan Türklerinin milli direniş ile tanınmış öncü kimliği; 20 Ocak 1990 yılında yine öne çıkmıştır. Bu
tarihte Rus ordusu Bakü sokaklarını tankları ile bir kez daha işgal etmiş ve yüzlerce Azerbaycan Türkü şehit
olmuştur.
Azerbaycan Türkleri, Kafkasya bölgesinde en büyük Türk topluluğunu oluşturmaktadırlar. Kültürel ve
tarihsel birikimiyle en önde gelen Türk topluluklarından olan Azerbaycan Türkleri, Bakü kentini de milli uyanışın
merkezi yapmışlardır.
Azerbaycan Cumhuriyeti, onlarca yıl süren esaretten sonra tekrar hâkimiyetini 23 Eylül 1989 yılında ve
istiklalini de 30 Ağustos 1991 yılında ilan etmiştir. Başkenti Bakü olan Azerbaycan Cumhuriyeti’nin nüfusu yaklaşık
on milyon ve yüzölçümü seksen altı bin altıyüz kilometre karedir. Topraklarının yüzde yirmisi Ermeni işgali altında
653
bulunan Azerbaycan, halen haklarının ve işgal edilmiş topraklarının geri verilmesi için uluslar arası arenada
mücadele vermektedir.
Kafkaslarda olan Azerbaycan’ın batısında Ermenistan, kuzeybatısında Gürcistan, güneyinde İran
Azerbaycan’ı, doğusunda ise Hazar denizi bulunmaktadır. Azerbaycan genel olarak kuzey ve güney olmak üzere
iki ana bölgeye ayrılır. Kuzey Azerbaycan bugün bağımsız bir devlettir. Güney Azerbaycan ise bugün İran
yönetimi altındadır.
Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Nahcivan ve Karabağ adıyla iki otonom bölgesi de vardır. Azerbaycan’ın en
önemli özelliği kuzey-güney ve doğu-batı istikametinde uzanan tarihi geçit ve ticaret yolları üzerinde
bulunmasıdır.
Azerbaycan’ın başlıca şehirleri; Sumgayıt, Guba, Alibayramlı, Lenkeran, Mingeçevir, Hankendi, Naftalan,
Gence ve Suşa’dır.
Azerbaycan Türkleri sadece milli uyanıştaki öncü rolleri ile değil Türk Edebiyatı içindeki seçkin yerleri ile de
öne çıkan bir Türk topluluğudur. Azerbaycan Türk Edebiyatının önemli şahsiyetlerine bakacak olursak; Hasanoğlu
mahlasını kullanan Pir Hasan, Erzurumlu Darir, Kadı Burhaneddin ve Seyit Nesimi sıralanabilir. Daha sonra Habibi
ile devam eden bu gelenek onaltıncı yüzyılda Fuzuli gibi dev bir sanatçı ile doruğa çıkmıştır.
Kısa bir duraklama döneminden sonra tekrar atağa geçen Azerbaycan Türk Edebiyatının önemli isimlerini
şöylece sıralayabiliriz: Mehseti Gencevi, Hakani Şirvani, Nizami Gencevi, Şems Tebrizi, Vedadi. Vakıf, Mirza
Fethali, Zekir, İzzettin Hasanoğlu, Mirza Elekber Sabir, Ahmet Cevat, Cafer Cabbarlı, Ali Merdan Topçubaşı, Nesip
Bey Yusufbeyli, Fethali Han Hoylu, Şeyh Muhammet Hıyabani, Mir Cafer Pişeveri, Prof. Dr. Ahmet Ağaoğlu, Prof.
Dr. Ali Bey Hüseyinzade ve büyük bestekâr, kompozitör Üzeyir Hacıbeyli.
Güney Azerbaycan Türklerinin ve Türklüğün iftihar kaynaklarından biri olan büyük şair Şehriyarı da burada
zikretmeden geçmeyelim
3.Türkiye’nin Öğrenci Projeleri ve Azerbaycan Türkleri Üzerinde Tesirleri
Türkiye’nin hayata geçirdiği öğrenci projeleri kapsamında en önemli kontenjanların tahsis edildiği
ülkelerden biri olan dost ve kardeş ülke Azerbaycan ile eğitim ilişkilerimiz çok eskilere dayanmaktadır.
Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kuruluşundan itibaren Türkiye’ye öğrencilerin gönderildiği bilinmektedir. Şimdi
eğitimin Azerbaycan üzerindeki tesirlerini bir müşahhas misalle açıklamaya çalışalım.
19. Yüzyılın sonu ile 20. Yüzyılın başlarında Azerbaycan ve Türkiye’de büyük içtimai, siyasi, milli ve harsi
hadiseler yaşanmıştır. Bu devirde Osmanlı Devleti ile Azerbaycan coğrafyasında yaşanan içtimai ve siyasi
hadiseler dönemin münevverleri üzerinde derin izler bırakmıştır. Her iki Türk coğrafyasında yaşanan bu hadiseler
tüm toplumun üzerinde tesirler sonucu Hüsiyenzade Ali Bey, Mehemmed Hadi, Abdullah Şaik, Hüseyin Cavid gibi
mümtaz şahsiyetler özellikle kendi halklarının tarihi vetiresi içerisinde yaşadıkları sıkıntıları dile getirmişlerdir. Bu
gibi şahsiyetler aynı zamanda Azerbaycan Türklerinin varlık mücadelesini de yazıya dökmüşlerdir.
Azerbaycan edebiyatında özellikle 1905 yılından itibaren millî bir tavır kendini gösterir ki, bu yıllarda
milliyetçilik akımının etkisiyle eser veren sanatçılar arasında Hüseyin Cavid’in ayrı bir yeri vardır. Hüseyin Cavid, o
dönemde kaleme aldığı değişik türdeki eserleri ile Azerbaycan Türkleri'nin verdiği milli kurtuluş mücadelesinin
panoramasını ortaya koymuştur. Sanatçı, özellikle Namık Kemal, Abdülhak Hamit, Mehmet Emin Yurdakul, Rıza
Tevfik Bölükbaşı ve Mehmet Akif Ersoy gibi şahsiyetlerin sanatsal etkisi altında kalmış ve Türkçülük, İslamcılık
akımlarının etkisi ile millî edebiyat cereyanı doğrultusunda bu yıllarda yazdığı pek çok eserinde vatan sevgisini
ortaya koyarken birçok tarihî olayı da edebî sahaya aksettirmiştir. Azerbaycan edebiyatında milliyetçilik akımının
yeşermesi ve yaşatılmasında önemli bir rol sahibi olan Hüseyin Cavid, Azerbaycan Türkleri arasında Türkçülük
bilincinin uyanmasında da müstesna hizmetler vermiş bir yazardır. Yazar, “Deniz Tamaşası”, “Harb va Falakat” gibi
şiirlerinde, “Azer” poemasında, “Şeyh Senan” ve “Uçurum” gibi piyeslerinde vatan sevgisini lirik bir üslupla dile
getirmiş; makaleleriyle verilen bağımsızlık mücadelesinde halkının manevi dünyasını güçlendirmeyi amaçlamıştır.
Büyük yazar Hüseyin Cavid’in İstanbul günleri, kıymetli araştırmacı ve akademisyen Zhala BABASHOVA
tarafından hazırlanan “19. YÜZYILIN SONU 20. YÜZYILIN BAŞLARINDA AZERBAYCAN VE TÜRK EDEBİYATI; HÜSEYİN
CAVİD, TÜRK EDEBİYATI İLE ETKİLEŞİMLERİ” isimli doktora tezinde anlatılmıştır. Bu konu ile ile ilgili anlatılanlar
Azerbaycan Türklerinin Türkiye’deki tehsil hayatları hususunda verdiği ipuçları bakımından önem
arzetmektedir.(*)
“Azerbaycan Cumhuriyeti Talebeleri” isimli değerli eserin kıymetli yazarları Adalet Tahirzade ile Oğuztoğrul
Tahirli’nin uzun araştırmalar sonucu ortaya koydukları verilere göre Azerbaycan’dan Türkiye’ye gelen ilk
654
öğrenciler 1919 yılında dört talebe (a.g.e. sayfa 59) ve 1920 yılında 9 talebe ki isimleri de zikredilmiş; 1.Abdül
Karbalayı Abbas oğlu Abdülov, 2.Sadi Hacı Hasan oğlu, 3.Mehemmedzeki Dursunzade, 4. Alimuhtar Yakub oğlu
Hasanov, 5.Ali Meşedi Haspulat oğlu Kerimov, 6.Abdulla Tahirov, 7.Mehemmed Bey Helef Beyoğlu, 8.Aliyusuf
Meşedi Abdutalıb oğlu Caferov, 9.Mehemmedhanife Zeynallı’dan müteşekkildir (a.g.e. sayfa 110). Tabii ki bu
talebeler bu rakamlarla sınırlı kalmamıştır. Nitekim bu değerli kitapta verilen isimlere baktığımızda yukarıda
sayılan isimlerin dışında da Türkiye’de tahsil görmeye gelen talebelerin mevcut olduğu görülmektedir.
Türk Cumhuriyetlerinin istiklallerini kazanmalarından sonra hayata geçirilen ve 1992 yılından itibaren
başlatılan Büyük Öğrenci Projesi yani diğer adıyla Türk Cumhuriyetleri ile Türk ve Akraba Topluluklarından
Öğrenci Getirme Projesi, hiç şüphesiz ki öncelikle beş Türk Cumhuriyeti’nin ihtiyaçlarına binaen başlatılmış bir
proje idi. Projenin ilk başlangıcında bu beş Türk Cumhuriyetinden toplamda on bin öğrenci getirilmiş idi. Daha
sonraları ihtiyaçlara göre en az yüzelli (150)şer yükseköğrenim öğrencisi getiriliyordu. Ta ki 2012 yılına kadar.
Azerbaycan’ın ihtiyaçlarına göre ayarlanan kontenjanlar, iki ülke arasında ki anlaşmalarla hayata geçiriliyor
ve daima bir reel karşılığı oluyordu. Bunun neticesinde bugün mutlulukla görmekteyiz ki Azerbaycan’da Türkiye’yi
tanıyan, seven, bilen ve ikili ilişkilerimizi daima ileriye götüren seçkin bir Türk münevver çoğunluğu vardır.
4. Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Daimi Hizmet Alanı; Eğitim
Eğitim hiç şüphesiz ki insanlığın temel dayanağı ve en önemli gücüdür. Eğitim ile hayat anlam
kazanmaktadır. Dünyadaki büyük devletlerin kendi etki alanlarında yaptıkları barışçıl icraatların başında eğitim
alanındaki işbirliği gelmektedir. Büyük ülkelerin diğer topluluklarla iyi ilişkiler sürdürmek için kullandıkları en
önemli yöntem burslu öğrenci okutmaktır. Bu aynı zamanda milletlerarası medeniyet yarışı, bilimsel ve kültürel
alış verişle birlikte dışa açılma faaliyetidir. Türkiye hem bu anlamda hem de tarihî sorumlulukları çerçevesinde
dost ve kardeş topluluklardan öğrenci getirerek onların Türkiye’de öğrenim görmelerini temin etmektedir.
Türklerin kurdukları her devlet yapısında en önemli müessese olarak eğitim yapılanmaları öne çıkmaktadır.
Eğitim alanında Türkiye’nin yaptığı faaliyetler yani mevcut sınırları dışındaki Türk ve akraba topluluklarına olan
ilgisi önemli bir geçmişe sahiptir
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Milli Eğitim Bakanlarından olan Hamdullah Suphi Tanrıöver eğitim alanında ki
özgün çıkışları ile dikkat çekmiş bir Türk aydınıdır. Romanya’da Büyükelçi olarak 1931–1944 yılları arasında görev
yapan Hamdullah Suphi Tanrıöver, Mustafa Kemal Atatürk’ün direktifleriyle Türkiye’den seksen ilkokul
öğretmenini bu bölgeye götürmüş; oradan da Türkiye’ye yüz öğrenci getirmiştir. O yıllarda Gagauz Türklerinin
yaşadığı bölge Romanya’ya bağlıydı.
Yine Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün direktifleriyle 1937 yılında, başta Doğu
Türkistan Vakfı Genel Başkanı Emekli Tuğgeneral merhum Mehmet Rıza Bekin olmak üzere bir kısım öğrenci
Afganistan üzerinden Türkiye’ye getirilmiştir. Bu öğrencilerden gerek Gagauz gerek Doğu Türkistan Türklerinden
büyük bir kısmı çok önemli görevler ifa etmişlerdir. Tabii ki öğrenci getirme işlemi sadece bu bölgelerle sınırlı
kalmamıştır. Türkiye Cumhuriyeti kim eğitime muhtaçsa oraya elini uzatmıştır. Ayrıca, bu tür faaliyetlerin Osmanlı
Devleti zamanında da etkin olarak sürdürüldüğü de Devlet Arşivlerindeki kayıtlardan bilinmektedir.
İstiklal Harbi’nden sonra Türkiye Cumhuriyeti zor şartlar altında kurulmasına ve Misak-ı Milli sınırlarına
çekilmek zorunda kalmasına rağmen, dünyadaki ortak kültür ve soy birliğine sahip topluluklara duyarsız
kalmamıştır. Ülke şartlarına ve dünya konjonktürüne bağlı olarak çoğu zaman uzak durmak mecburiyetinde
kalınması, bu konuda ilgisiz olduğunu göstermemektedir. Zaten Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin
dağılmasından sonra ortaya çıkan yeni durumda hemen hareketlenme başlamıştır. Bağımsızlıklarına kavuşan Türk
Devletleri ile işbirliği yolları aranırken, ilk atılan adımlardan birisi eğitim alanındaki “Türk Cumhuriyetleri ile Türk
ve Akraba Topluluklardan Öğrenci Getirme Projesi” yani kısa adıyla “Büyük Öğrenci Projesi” olmuştur.
5. Türkiye’nin Önünü Açan Adım: Büyük Öğrenci Projesi
5.a) Büyük Öğrenci Projesi’nin Çıkış Noktası
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) esareti altında uzun yıllar kalan Türk cumhuriyetleri ile Türk ve
akraba toplulukları, Türkiye’den ve birbirlerinden uzak, çeşitli baskı ve yabancılaştırma uygulamalarına bu
dönemde maruz kalmışlardır. Bu süre içinde maddî ve manevî tahribata da uğramışlardır. Ayrıca, dış dünyayla
iletişim imkânlarından da mahrum kaldıkları için ortak değerler de zarar görmüştür.
Bahse konu olan Türk ülkeleri, tarihî dönüm noktası sayılan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin 1991
yılında dağılmasından sonra, yeni bir sürece girdi. Bu süreçte yeni şartlarla yeni imkân ve fırsatlar ortaya çıktı.
655
Millî istiklâline kavuşan bu ülkeler, kendi kaderlerini tayinle kendi istikballerini de kurma yoluna girdiler. Bu
şartlarda kendi ayakları üzerinde durma çabasına giren Türk Cumhuriyetleri ile Türk ve Akraba Toplulukları, birer
millî devlet olmak için gereken içtimaî, iktisadî, harsi ve maarif sahalarında gerekli alt yapıdan mahrum
bulunmaktaydılar.
Türk Cumhuriyetleri ile Türk ve Akraba Topluluklarının başta eğitim olmak üzere birçok ihtiyaçlarının
karşılanabilmesi için; Türkiye’nin her sahada acilen yardım elini uzatması gerekiyordu. Türkiye Cumhuriyeti
Devleti, bu şartları değerlendirerek üzerine düşen tarihî görevi başarılı bir şekilde “Büyük Öğrenci Projesi”si
aracılığı ile yerine getirdi.
5.b) Büyük Öğrenci Projesi’nin Gayesi
Büyük Öğrenci Projesi (Türk Cumhuriyetleri ile Türk ve Akraba Topluluklarından Öğrenci Getirme Projesi),
Türkiye’nin kardeş ülke ve topluluklarla ortak değerlerimizi yenileyerek kaynaşmayı tesis etmek ve onlara her
türlü desteği sağlamak amacıyla 1992 yılında başlatılmıştır. Yok olmaya neredeyse mahkum olmuş topluluklar için
bir ümit kaynağı olan Büyük Öğrenci Projesi, büyük hayatî önemi haizdir.
1992 yılından itibaren hayata geçirilen Büyük Öğrenci Projesi ile; Adıgey, Altay, Başkurdistan, Buryat,
Çeçenistan, Doğu Türkistan, Çuvaşistan, Dağıstan halkları (Lak, Lezgi, Kumuk, Nogay ve diğerleri), Hakasya,
İnguşetya, Kabartay-Balkar, Kalmukya, Karaçay-Çerkez, Moğolistan (Tuva ve Kazak Türkleri), Gagauzya, Rusya
Federasyonu Tuva, Yakutistan (Saha) ve benzeri yok olma tehlikesi tehdidi altında kalan topluluklar Türkiye’ye
yüksek öğrenim görmek üzere burslu getiriliyorlardı.
Ayrıca stratejik öneme de sahip olan bu faaliyet, özellikle başladığı tarihten itibaren etki alanı genişleyerek
yeni hedeflere de yönelmiştir.
Bu proje, Türk cumhuriyetleri ile Türk ve akraba topluluklarının eğitim düzeylerini arttırmak, yetişmiş insan
gücü ihtiyaçlarını karşılamaya yardımcı olmak, Türkiye dostu bir nesil yetiştirmek ve Türk dünyası ile kalıcı bir
kardeşlik ve dostluk köprüsü kurmak gibi amaçlar taşımaktadır. Türkiye’nin Türk dünyasına yönelik olarak
yürüttüğü en büyük ve en önemli projelerinin başında gelen Büyük Öğrenci Projesi ile Türkler, var olma veya yok
olma noktasına gelen halklara bir ümit kaynağı oluşturmuştur.
5.c) 1992 Yılından İtibaren Büyük Öğrenci Projesi Çerçevesinde Yapılan Çalışmalar
Projenin başladığı 1992–1993 öğretim yılında bu ülke ve topluluklardan 3000’i orta öğretim öğrencisi ve
7000’i yükseköğrenim öğrencisi olmak üzere toplam 10.000 öğrenci devlet burslusu olarak ülkemize getirilmiştir.
Büyük Öğrenci Projesi’ne genel olarak bakıldığında, Türkiye Cumhuriyeti Devleti, 1992–2012 yılları arasında
44.680 burs tahsis etmiştir. Yüksek Öğretim Kurulu Verilerine göre Büyük Öğrenci Projesi kapsamında 2012 yılı
itibariyle; 7.301 öğrenci öğrenim görmektedir. Bu öğrencilerden Mayıs 2012 yılı verilerine göre 10.061 öğrenci
mezun olmuştur. Diğer yandan, zaman zaman Büyük Öğrenci Projesi ile bu dönemlerde karıştırılan ve Millî Eğitim
Bakanlığı Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü koordinesinde yürütülen ve kültür anlaşmalarıyla gelen kültürel değişim
programları burslusu öğrencilerin sayısı ise 2012 yılı itibariyle 2898’dir. Bugüne kadar mezun olan öğrenci sayısı
ise bu burs kapsamında 859’dur.
5.d) Büyük Öğrenci Projesi’nin Kapsadığı Ülke ve Topluluklar
Büyük Öğrenci Projesi kontenjanları 57 ülke ve topluluğu kapsamaktadır.
Bu çerçevede, Belarus, Bulgaristan, Kosova, Moldova, Gagauz Yeri, Romanya, Bosna-Hersek, Arnavutluk,
Litvanya, Ukrayna, Kırım, Makedonya, Sancak, Batı Trakya, Hırvatistan, Karadağ, Polonya, Moğolistan, Tacikistan,
Tataristan, Kabartay-Balkar, Karaçay-Çerkez, Çuvaşistan, Başkurdistan, Saha (Yakut), Dağıstan, Kalmukya, Tuva,
Altay, Adıgey, Buryat, Gürcistan, Afganistan, Irak’ı sayabiliriz.
6.Türkiye Tarafından Eğitim Alanında Yürütülen Faaliyetlerinin Önemli Ayakları
Türkiye’de 2012 Yılına Kadar Yürütülen Yabancı Uyruklu Öğrenci Getirme Projeleri şunlardır:
 Devlet Bakanlığı, Millî Eğitim Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı ve Yükseköğretim Kurulu’nun
birlikte organizasyonu ile 2922 sayılı kanun çerçevesinde Türk Cumhuriyetleri ile Türk ve Akraba Topluluklarından
Öğrenci Getirme Projesi (Büyük Öğrenci Projesi).
 Millî Eğitim Bakanlığı Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü koordinesinde yürütülen ve kültür anlaşmalarıyla
gelen kültürel değişim programları burslusu öğrenciler.
656
 Diyanet İşleri Başkanlığı koordinesinde yürütülen Uluslararası İlahiyat Projesi’yle Türk Cumhuriyetleri,
Türk ve Müslüman topluluklarının bulunduğu ülkelerden ilahiyat fakültelerine getirilen burslu öğrenciler.
 İslâm Kalkınma Bankası burslusu öğrenciler.
 TÜBİTAK, TİKA ve diğer bazı kurum ve kuruluşların mahdut sayıdaki bursuyla okuyan öğrenciler.
2012 yılından itibaren öğrenci projeleri; Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Yurdışı Türkler ve Akrabalar
Topluluklar Başkanlığı tarafından yürütülmeye başlanmıştır.
7. Türkiye-Azerbaycan Eğitim İlişkilerinda Bugünkü Durum:
Dost, müttefik ve iki kardeş ülke olan Azerbaycan ile Türkiye arasında her alanda olduğu gibi eğitim
alanında da hızla ileriye giden ve başarılı sonuçlar veren bir seyir izlendiği aşikardır. Bu çerçevede ki en önemli
kanıt ise Türkiye’de okuyan Azerbaycan Türklerinin sayılarıdır. Mutlulukla görüyoruz ki; Türkiye’de 2015-2016
eğitim-öğretim döneminde yeni kayıt yapan Azerbaycan Türkü talebe sayısı 3233’dür. 2016 yılı itibariyle ise; ön
lisans talebe sayısı 674, lisans talebe sayısı 9821, yüksek lisans talebe sayısı 1645 ve doktora talebe sayısı ise
362’dür. Türkiye’de yükseköğrenim gören Azerbaycan Türkü öğrenci sayısı 2016 yılında toplam 12504’e
ulaşmıştır.
Bu rakamlar bizlere ümit vermektedir. “Bir millet iki devlet” olan ve sevinçte ve kederde ortak olan
Azerbaycan ve Türkiye Türkleri sonsuza kadar bu iyi ilişkilerini devam ettirecektir. Dostlara ümit ve düşmanlara
korku salacak bu birliktelik, Büyük Türk Milleti’nin geleceği üzerindeki en büyük teminattır. Bu birliktelik ile
Türkler yeniden mükemmel bir medeniyet kurmanın adımlarını atmışlardır. Türkiye ile Azerbaycan kardeşliği,
dostluğu, birlikteliği yeni ve güzel gelişmelerin müjdecisidir.
Türkiye ile Azerbaycan; ayrılmaz bir vahdetin şahikadaki en güzel şaheseridir.
----------------------------------------------------------------------
( *) Hüseyin Cavid’in İstanbul Dönemi
Hüseyin Cavid’in hayatında dönüm noktası 1903 yılında Turkiye’ye (İstanbul’a) gelmesiyle başlar. Bazı
yazarlar Hüseyin’i Cavid’leştiren şehrin İstanbul olduğunu yazıyorlar. 1905-1909 yılları yazarın hayatında önemli
bir dönemdir. İstanbul, yazarın burada bulunduğu edebî ortam onun fikrî ve edebî yönden gelişimini büyük
ölçüde etkilemiştir. Hüseyin Cavid Güney Azerbaycan’da 1903 yılının Mayıs ayına kadar kalmıştır. Buradan
Nahcivan’a geçmiş kısa bir süre sonra da yüksek eğitimine devam etmek için Türkiye’ye İstanbul’a gelmiştir. Fakat
burada ağır hastalandığından 1904 yılında Nahçivan’a geri dönmüş bir süre burada kalıp iyileştikten sonra
Hüseyin Cavid Bakü’ye gitmiştir. 20 Mayıs 1905 tarihinde Türkiye’ye, 22 Mayısta da İstanbul’a gelir Cavid, kendi
hatıralarında İstanbul’a gelişini şöyle anlatır: “Ayın 20’sinde sabah vapurumuz Trabzon’a yanaştı… Sonuncu İskele
ki, Anadolu’dan ibarettir 3 saat oraya yanaşıp, sonra bir buçuk gün- 36 saat yol gelip gece üç buçukta İstanbul’un
boğazına girdik. Ele ki (öyleki) sübh açıldı. Temaşa ettik. Boğaz ne boğaz... Allah zeval vermesin… Muhtasar üç
saat gözetlemeden sonra topçu askerlerden ve iki nefer kapitan teşrif getirip, vapuru muayene edip, sonra icaze
verdiler. Bir buçuk saat Boğazın içiyle yol gelip, akıbet köprüye yanaştık. Ve boğazın evvelinden köprüye kimi
(kadar) her bir taraf imaret, mescid seyahat etmeli ve sefalı yerler idi… Gayıga minip, rıhtıma çıktık. Amma
Boğazın içinde silah ve bir para (kısım) yazıdan dolayı bizi aradılar. Lakin heç bir şey bulamadılar. “Haydi, yavrum,
haydi oğlum Allah’a ısmarladım.”deyip bıraktılar. O dönem Çarlık Rusya’sından Türkiye’ye “İkmal-ı Tahsil” için bir
grup gönderilmiştir. Bunlardan biri Bakü’den diğeri Nahçıvan’dan ve diğerinin de Gence’den toplam üçü
Azerbaycan Türkü olmak üzere İstanbul’a gelmişlerdir. Hüseyin Cavid’in İstanbul’da eğitim alması konusunda üç
büyük şahsiyetin tartışmasız rolü vardır. Bunlar, Ali Bey Hüseyinzade, İsmail Bey Gaspıralı ve en nihayet Rıza
Tevfik’tir. Rıza Tevfik 1927 yılının Eylül ayında dostu Rıza Turgut Bey’e Amman’dan yazdığı mektubunda bu
durumu şöyle anlatıyor: “İlan-i Meşrutiyetten uzun zaman önce büyük filozof Rıza Tevfik bütün Türk alemini,
uyandırmak, fikir ve himmetinde bulunmuş ve Sultan Hamit’in bu mütevehhim zamanlarında Rusya’dan meşhur
muharriri milliyetperver İsmail Gaspıralı üç diğer arkadaşıyla beraber İstanbul’a mütenekkiren (tanınmamak
üzere kıyafetlerini değişerek) gelmiş ve filozof Rıza’yı sormuş ve onun eski mektep arkadaşı ve dostu olan
Kafkasyalı Doktor Hüseyizade Ali Bey vasıtasıyla Rıza Tevfik’e mülaki olmuş ve Kadıköy’de Cevizlikte’ki köşkünde
üç gece misafir olarak Türklerin uyandırılması konusunda bu muteber şahıslar büyük filozoftan bilgi almışlar. Aynı
zamanda Meşrutiyet’ten çok önce İsmail Gaspıralı’nın rica ve iltiması üzerine Rusya’dan gönderilecek on bir Türk,
Tatar ve Azerbaycanlı gençlere Rıza Tevfik kimseye sızdırmadan, kendi evinde 2 sene ders vermiştir. Bunun
büsbütün kişisel ve sırf medeniyet-i cedideye tevcih ve zihinleri açmak için bu dersleri vermiştir. Daha sonra Rıza
Tevfik’ten ders alan şahıslar memleketlerine dönerek büyük adamlar olmuşlar. Demek, Meşrutiyetten çok önce
657
yahutTurancılığın esasını yine filozof kurmuş ve işi laf ile nazariyat derecesine bırakmayarak Türk âleminde bir
cereyan açmış. Sonra on dört kişiyi iki sene terbiye edip memleketlerine mürşit olarak göndermiş.”
Hüseyin Cavid İstanbul’a yalnızca eğitim için gelmemişti. Kendi hatıralarından ve tutuklandıktan sonra 10-
11 Kasım 1938 tarihlerinde savcıya verdiği ifadelerinde gözlerindeki rahatsızlığı nedeniyle İstanbul’da da tedavi
olunduğunu belirtmiştir. Hüseyin Cavid, ömrünün sonuna kadar gözlerinden rahatsız olduğu, sürgündeyken zor
şartlardaki hayat tarzından dolayı da ölmeden önce yazarın gözlerinin tamamen görme yetisini kaybettiği de
kaynaklarda geçiyor. Kendi hatıralarında İstanbul’daki tedavisini söyle anlatıyor: “İstanbul’a yetişen gibi Ziya
Efendi ki, Almanya’nın göz doktorluğunun mektebini birinci rütbe ile bitirmiş diplomatlardandır, yanına gidip
gözümü gösterdim. Bir deva ve ilaç verip, bir gözlük numarası yazdı. Arayıp İstanbul’da bulamadım, Paris’e
gönderip üç dört günden sonra aldım. Şimdi onun vasıtasıyla bu saadete muvaffak oldum. Bu hususta 3 Lira
masraf yaptım. Ama şükürler olsun ki tahsil-i İlime iyice devam edebiliyorum”. Hüseyin Cavid bundan sonra
uzunca bir süre gözleriyle ilgili rahatsızlık yaşamıyor. İstanbul’da olduğu zamanda önce burada İdadi’de eğitim
alıyor. Bu dönemde İdadi’nin sınavlarını verirken Fransızca da öğrenmeye başlamıştır. Cavid, İstanbul’daki eğitim
hayatının başlangıcını arkadaşı Kurbanali’ye yazdığı mektupta şöyle anlatır: “Efendi, bendeniz ta Ramazan’a kadar
beş-altı ay idadi programını ikmale çalışırdım. Her hafta de meşhur filozof Rıza Tofig (Tevfik) Bey’den bazı
hagayıga dair bir iki ders program haricinde okuyordum. Sonra Ramazan’da Daru’lFünun’a edebiyat şubesine
kayıt ve kabul olundum. Şimdiye kadar da devam ediyorum.” Hüseyin Cavid, 1937 yılında tutuklanınca savcının
Türkiye’de kalması ve gözlerinin tedavisi için parayı nasıl temin etmesiyle ilgili sorusuna verdiği ifadesinde
durumunu şöyle açıklamıştır: “Türkiye’ye gider, bir kaç xaçla(halı) aldım. Bunların toplam değeri 2000 rubul idi,
onları satandan sonra parayla gözümü müalice (tedavi) ettirmek için İstanbul’un meşhur göz hekimi Ziya’ya
müracaat ettim ve bir il (sene) sonra Rıza Tevfik’in zemanetiyle de Daru’l-Fünun’un Tarih-Edebiyat fakültesini
kazandım.”Aynı zamanda Rıza Tevfik’ten evinde de özel ders almıştır. İdadiyi bitirdikten sonra bir sene okula
alınmıyor. Dolayısıyla Rıza Tevfik’in yanında özel ders alıyor. Bir sene sonra Rıza Tevfik edebiyat fakültesinin
başkanlığına geçince Rıza Tevfik aracılığı ve referansıyla İstanbul Daru’l-Fünun’un edebiyat Fakültesine kaydını
yaptırır. Hüseyin Cavid, Daru’l-Fünun’da eğitiminin ilk senesinde 1. sınıfın derslerini ve 2. sınıfın birinci
sömestirine ait dersleri birlikte alır. Sonraki yıl 2. sınıfın ikinci sömestirinin derslerini alır ve 3.sınıfın derslerine de
dinleyici olarak katılır. Böylece, edebiyat fakültesinden ikinci sınıftan 1909’ un sonunda mezun olur. Cavid’in
eğitim aldığı dönemde adı geçen üniversitede üç yıllık bir eğitim programı uygulanmaktaymış. Daru’l-Fünun’daki
eğitim süresince, dönemin edebî şahsiyetleri ve aydınlarıyla yakın münasebetler kurar. Tevfik Fikret ve Abdulhak
Hamit ile tanışır, Rıza Tevfik’ten felsefe ve edebiyat dersleri alır. Cenab Şehabettin, Halit Ziya ve Mehmet Akif gibi
Türkiye’de önemli olan fikir ve edebiyat adamları da bu dönemde Daru’l-Fünun’da ders anlatıyorlardı. Böylece
yazara Türk edebiyatının en mümtaz şahsiyetleriyle tanışmak onlardan ders almak ve eserlerini mütalaa etmek
fırsatı olmuştur. Daru’l-Fünun’dan mezun oluncaya kadar yılmadan çalışan, araştıran yazar Tanzimat ve Servet-i
Fünun yazarlarının bakış açılarını ve eserlerini iyice incelemiştir. Özellikle 2. Meşrutiyet’in ilanından sonra
hızlanan kültür ve sanat faaliyetlerinin şahidi olmuştur. Üniversitedeki eğitimi süresince edebiyat-ı Osmanî,
edebiyat-i Farsi, tarihi-edebiyat, mebadiyi-felsefe, tarihî-umumi ve siyasî, coğrafiya-i tarihi, tabii ve ümrani
derslerini almıştır. Eğitimi süresince aynı zamanda özel olarak Fransızca dersleri de almaktadır ve Fransız
edebiyatı ile ilk tanışması bu dönemde başlar. Şairliğinin yanında büyük bir dramaturg olan Hüseyin Cavid’in
tiyatro eğilimi Türkiye’de daha da artmıştırki bu da tesadüfî değildir. Çünkü bu dönem Namık Kemal ve Abdulhak
Hamit’in tiyatro dönemi idi. Adı geçen yazarların piyeslerini derinden mütalaa etmekle beraber, Türkiye’de
tiyatro sanatına büyük ilgi ve merak beslemiş, Türk tiyatrosunu yakından seyredebilmiştir. Hüseyin Cavid’in
İstanbul’dan yazdığı mektupları esas alarak onun ilgi alanına buradaki tiyatroların, müzelerin ve matbuatın
girdiğini söyleyebiliriz. Yine arkadaşı Kurbanali Şerifzade’ye yazdığı mektuplarda dönemi şöyle anlatıyor: “Dört
beş sene bundan egdem (önce) Türkiye’de hür eserler var imiş… Amma (ama) şimdi yasak olmuş. Müteeddit ve
gunagun teatrolar var… Müze sanatına terakki vermeye çok telaş ve şey (gayret) olunur…İçkide acnebilere
mümaniet yog, amma (ama) Müslümanlara hep yasagdır…Kart vereg (kağıt) bilümum yasagdır…İstanbul’da çok
böyük (büyük) kıraathane ve kütüphaneler var, amma layiginca kitapları ve gazeteleri yogdur…”İstanbul Daru’l-
Fünun’da çıkan yangından dolayı üniversitenin arşivinde 1927 yılından önceki kayıtlara rastlanmıyor. Ama yazarın
o dönem samimi olduğu kişilerle mektuplarına, notlarına dayanarak ve Bakü’deki ev müzesinde üniversitedeki
eğitimiyle ilgili belgeler, onlara dayanarak yazarın bu dönemde üniversite eğitimi aldığını kesin söyleyebiliriz. Yine
yazarın kendi hatıralarına ve yazılarına dayanarak üniversite hayatında XVI. yüzyılda IV. Murat’ın annesi Kösem
Sultan tarafından yaptırılmış, günümüzde de muhteşemliğini korumuş Validehan hanında yaşadığını öğrenmiş
oluyoruz. Hüseyin Cavid’in İstanbul’daki eğitim dönemi çok büyük sıkıntılarla geçmiştir. Bu dönemde ağabeyi
Muhammed Rasizade’nin maddi anlamda çok büyük desteği olmuştur. Cavid, İstanbul’a geldiğinde artık “Servet-i
Fünun” dergisi eski ününü kaybetmişti. Fakat Servet-i Fünunculardan; Tevfik Fikret, Halit Ziya Uşaklıgil, Nigar
Hanım, Cenab Şehabettin, Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit Yalçın ve Hüseyin Suat Yalçın’ın temsil ettiği Edebiyat-i
658
Cedide oluşmakta ve gelişmekteydi. Cavid’in İstanbul’da eğitim aldığı dönem Osmanlı İmparatorluğu’nun en
gergin yıllarıydı. Meşrutiyetin ilanı, 31 Mart olayları, İttihat ve Terakki’nin iktidara gelmesi, Sultan II.
Abdülhamit’in 35 yıllık hâkimiyetinden sonra istifaya mecbur edilmesi ve V. Reşad’ın sultan ilan edilmesi,
imparatorluktaki azınlıkların dış güçlerce kışkırtılması sonucunda milliyetçilik hareketlerinin ortaya çıkması ve
imparatorluğun ayakta kalması yıkılmaması gibi tarihî gerginliklere sebep olan olaylardan en önemlileriydi. Böyle
gergin bir ortamda çözüm arayışlarına girerler ve farklı cereyanlar akımlar meydana gelirki bu dönemde bunlara
örnek olarak Osmanlıcılık ve İslâmcılık fikir akımlarının yanı sıra o dönem olaylarının doğal sonucu olarak
Türkçülük akımı da oluşmuş ve diğer akımların yanında yer almıştır. Hüseyin Cavid’in eserlerinin tahlili
yapıldığında açıkça Türkçülük ve milliyetçilik akımlarının etkisinde kaldığı söylenebilir. Bunun sebeplerinden biri
olarak, Türkiye edebî vesiyasî muhitinde oluşmasını istediği millî hassasiyetin, kendi ülkesinde Çar despotizmi
altında yurttaşlarının ezilmesine tepki olarak zuhur ettiği söylenebilir. Sanatın da olduğu gibi özel hayatında da
şahsiyetlere karşı, hassas davranan Cavid, sonralar Sultan Abdülhamit’in despotizmine karşı gençlik çılgınlığı ile
konuşsa bile, yeri geldiğinde sultanın olumlu anlamda yaptıklarını da görebiliyordu. Hatta Osmanlı sultanını İran
şahı ile kıyaslarken daha çok Sultan Abdülhamit’e üstünlük tanıyordu. Sultanıneğitim alanında yaptığı reformları
takdir ederken şöyle derdi: “Sultan Abdülhamit on binlerce idadî, rüştü, iptidaî, tıbbî, mülki, askerî okullar
açılmasına müsaade etti. Hamit’in sonunu getiren, mahvına sebep olan ve saltanatına son veren de kendisinin
açtırdığı okullar oldu”. Hüseyin Cavid’in İstanbul’da eğitim aldığı dönem aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğunun
çözülmeye başladığı dönemdir. Abdülhamit tahtan indirildikten sonra ülkede hâkimiyete gelen, Sultan Reşat değil
esasen İttihat ve Terakki mensuplarının oluşturduğu millet meclisiydi.17 Aralık 1908 tarihindeII. Meşrutiyet
Meclisi ilân edilmiş ve 27 Nisan 1909 tarihinde Abdülhamit tahtan indirilmişti. Cavid hürriyetin, özgürlüğün
tarafındaydı. 1908 yılında arkadaşı Kurbanali Şerifzade’nin Meclis-i Mebusan’ın açılışı ile ilgili tebrikine yazar şöyle
cevap vermiştir. “İdarey-i ürfiyye kalkmış, sükûnet, emniyet, hökümferma, ciddiyet ve faaliyet azacık görülmeye
başlıyor. Bendenizi mesut Türkiye’nin büyük başarısı ile Meclis-i Mebusan güşadı ile tebrik ediyorsunuz. Filhakika
mesut gibiyim, belki de mesudum.” İstanbul’da eğitim aldığı dönemde Cavid’in sanatının temel ilkeleri olan;
hakikat ve aşk ideali oluştu ve şekillendi. Yine arkadaşı Kurbanali Şerifzade’ye yazdığı mektuplarından birinde
büyüdüğü sosyal ve siyasî ortamı eleştiriyor. Hemen söyleyelim ki, bu döneme kadar açıktan rejime karşı
çıkmamıştır. Ama yukarıda sözünü ettiğim arkadaşına yazdığı mektupta açık bir şekilde şöyle demektedir: “Fakat,
işte olayın şu en yaralı noktası istifhamlı, bu acayip fakat, Neden mürekkeptir. Çünkü bu fakat… Çocukluğumdan
itibaren görmediğim, bilmediğim, sevmediğim, sevemeyeceğim o korkunç, o müthiş hiçliye (dilencilik) denilen o
kuduz illete yalvartmak istiyor. Fakat efsus, benim doğam, yaratılışım, bütünü bütüne bu illetten kaçar. Bu
zilletten korkar. Ben hamallığı, hizmetkârlığı pek ziyade severim. Fakat böyle bir Devr-i Hürriyet ve Zaman-i
Saadete benliğimi satmak, rehin olmak istemem. Kölesi olduğum bir şey varsa o da hakikat ve aşktır.” Buradan
anlayabileceğimiz gibi köleliğe razı olmuyor. Fakat Hüseyin Cavid İstanbul’da yaşadığı dönemde, tek bir köleliği
kabul ediyor, o da aşka ve hakikate bağlılık köleliği idi. Hüseyin Cavid bu manevî kanaate vardı. İstanbul
döneminde Hüseyin Rasizade çok önemli bir olay daha yaşamıştır. O da soyadı Rasizade’yi Cavid’le değiştirmesi.
Şöyleki, hayatının bu döneminde Cavid soyadını, imzasını kullanmaya başlar. Hatta hapsedilip 1938 yılında
sürgüne gönderildiği zamanlarda bile bütün evrak kayıtlarda artık Rasizade ismini göremezsiniz. Bundan dolayıdır
ki, birçok araştırmacılar İstanbul dönemine, buradayken eğitim sürecine Cavidleşme dönemi de diyorlar.
İstanbul’dayken “Sırat-i Mustakim” dergisinde Hüseyin Cavid’in; “Yâdi Mazi”, “Son Bahar”, “Elm-i Beşeri” şiirleri
yayımlanır. İstanbul’a Hüseyin Salik Rasizade olarak gelen şair, burada Cavid’leşiyor. Yani arkadaşı Kurbanali’ye
mektuplar dışında Rasizade’yi kullanmıyor. Bu tarihlerde “Sırat-i Mustakim” dergisiyle edebiyat camiasında
Hüseyin Cavid olarak tanınmaya başlıyor.... İstanbul’dan Sonraki Dönemde Öğretmenlik Faaliyeti: Darü’l- Fünun’u
başarıyla bitiren Hüseyin Cavid, 1909 yılının sonunda doğduğu şehirden Nahçıvan’a döner. Memleketine büyük
umutlarla dönen, yeni yetişen gençlere faydalı olmak, büyük işler yapmak arzusuyla gelen Hüseyin Cavid, çok kısa
zaman sonra bedbinleşiyor. Yazarın bedbinleşmesine sebep olarak o dönemde Nahçivan’a dönünce
Azerbaycan’ın milliyetçi aydınlarına, özellikle Türkiye’de eğitim almış açık fikirli gençlere iş kapılarının kapalı
olduğunu anlamasıdır. Diğer taraftan yaklaşmakta olan Balkan Savaşları’nın gergin havası yüzünden, ister
Azerbaycan’da olsun isterse Türkiye’de aydınların çalışabilme imkânları kısıtlı hale gelmiş, vatanperver
öğretmenler çeşitli sebeplerle okullardan uzaklaştırılmışlardı.”
Kaynakça
1. Azerbaycan Kültür Derneği’nin internet sitesi www.azerbaycankuldur.org
2. BABASHOVA, Zhala, “19. Yüzyıl Sonu 20. Yüzyılın Başlarında Azerbaycan ve Türk Edebiyatı; Hüseyin Cavid,
Türk Edebiyatı ile Etkileşimleri”, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Ankara 2014.
3. Bağımsızlıklarının 15. Yılında Türk Cumhuriyetleri, ATO Yayınları, (Yayına Hazırlayan: Hatice Doğan) 2007,
659
4. Bağımsızlıklarının 15. Yılında Türk Cumhuriyetleri, TOBB Yayınları, (Editörler: Orhan Kavuncu, Alaaddin
Korkmaz) 2007.
5. Belgelerle Osmanlı-Türkistan İlişkileri, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2004.
6. BEKİN, M. Rıza, Doğu Türkistan Vakfı Başkanı M. Rıza Bekin’in Anıları, Kastaş Yayınları, İstanbul 2005.
7. BULGAR, Stepan, ARSEVEN, Veysel (Vasili Öküzçü) 1919-1977/Biyografisi, Makaleleri ve Müzik Eserleri,
Türksoy Yayınları, Ankara 2004.
8. CEBECİ, Dilaver, Türk’e Dair, İstanbul 2001.
9. ÇAY, Abdulhaluk, Türk Cumhuriyetleri ve Akraba Toplulukları ile Koordinasyondan Sorumlu Devlet
Bakanlığı’nın Faaliyet Raporu, Cilt 1, Tamga Yayıncılık, Ankara 2000.
10. DOK, Birol, Türkiye’nin Gururu Büyük Öğrenci Projesi, Türk Yurdu Dergisi, Ankara Nisan-2009, Sayı: 260.
11. DOK, Birol, Türk Kültür Coğrafyaları: Bugün ve Yarın Ne Yapmalıyız, Türk Yurdu Dergisi, Ankara Nisan-
2016, Sayı:342
12. ERCİLASUN, Ahmet Bican, Türk Dünyası Üzerine İncelemeler, Ankara 1997.
13. ERKAL, Mustafa, İlkel Etniklik, Çağdaş Etniklik ve Türk Kimliği,(Atatürk Döneminden Günümüze
Cumhuriyetin Eğitim Felsefesi ve Uygulamaları Sempozyumu Bildirileri), Ankara 2006.
14. GÜLER, Ali, AKGÜL, Suat, Türklük Bilgisi, Ankara 2001,
15. Kül-Tegin, Orhun-Yenisey Yazıtları (Vl-Vlll. Yy.) Türksoy Yayınları, Ankara 2003.
16. MERÇİL, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara 2000,.
17. NİYAZİ, Mehmed, Millet ve Türk Milliyetçiliği, İstanbul 2000.
18. ÖZKAN, İsa, Türk Cumhuriyetlerinde Dil, Eğitim ve Kültür Alanındaki Değişme ve İşbirliği Çabaları,
Bağımsızlıklarının 15. Yılında Türk Cumhuriyetleri, Yayına Hazırlayan: Hatice Doğan, Ankara 2007.
19. ÖZTUNA, Yılmaz, Cumhuriyet Dönemi Öncesinde Türkler, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul 2004.
20. RASONYI, Laszlo, Tarihte Türklük, Ankara 1993.
21. 23. TAHİRZADE, Adalet, TAHİRLİ, Oğuztoğrul, Azerbaycan Cumhuriyeti Talabeleri (Tarihi, Arayış, Belgeler,
Yaşamlar), Bakü 2016.
22. TANERİ, Aydın, Türk Kavramının Gelişmesi, Ankara 1983.
23. TÜRKEŞ GÜNAY, Umay, Türklerin Tarihi –Geçmişten Geleceğe, Ankara 2006.
24. Yükseköğretim Kurulu’nun 2012 veri ve bilgileri, BÖM.
660
AZERİ VE TÜRK ÖĞRENCİLERİN GİRİŞİMCİLİK EĞİLİMLERİNİN BELİRLENMESİNE
YÖNELİK KASTAMONU ÜNİVERSİTESİ ÖĞRENCİLERİ ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA
Niyazi GÜMÜŞ*
Orhan KANDEMİR**
Tahir BENLİ***
Özet
Ülkelerin yaşadığı ekonomik problemlerin başında bölgesel gelişme farklılıkları ve işsizliğin geldiği herkesin
hem fikir olduğu bir konudur. Küreselleşme sürecinin yaşandığı günümüzde bölgesel gelişmenin sağlanmasında
ve işsizliğin önlenebilmesinde anahtar rolün ilgili bölge ya da ülkenin gelişme potansiyelini ortaya çıkarabilecek
genç girişimcilerde olduğu düşünülmektedir. Bu doğrultuda kamu kurumlarının girişimciliğe yönelik sağlayacakları
desteklerin belirlenmesinde gençlerin girişimciliğe bakış açıları başta olmak üzere girişimcilik eğilimlerinin
belirlenmesi ve bu sayede desteklerin düzenlenmesi desteklerin amacına ulaşmasını kolaylaştıracaktır. Tek millet
iki devlet olduğu düşünülen Azerbaycan ve Türkiye gençlerinin girişimciliğe bakış açılarının belirlenmesi, aradaki
farklılıkların ortaya konulması çalışmanın temel amacını oluşturmaktadır. Çalışma kapsamında Kastamonu
Üniversitesi’nde eğitim gören Azeri ve Türk öğrencilere 01-20 Mart 2016 tarihleri arasında anket uygulanmış
olup, elde edilen veriler SPSS programı ile analiz edilmiştir. Çalışmada, Azeri ve Türk öğrencilerin girişimcilik
eğilimleri arasındaki farklılıklar ortaya konulmuştur. Bu açıdan çalışmanın her iki ülkeye girişimcilik destekleri ile
ilgili düzenlemeler konusunda önemli ipuçları sağlayacağı düşünülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Girişimcilik Eğilimi, Bölgesel Gelişme, Azerbaycan, Türkiye
Giriş
Girişimciler bir bölge ya da ülkenin ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan gelişmesinde önemli bir etkiye
sahiptirler. Girişimcilerin bu öneminin dikkate alınması ve devlet politikaları aracılığı ile desteklenmeleri
gerekmektedir. Girişimciler içinde bulundukları kültürden, ekonomik sosyal koşullardan etkilenmekte bu sayede
çeşitli özellikler edinmektedirler. Elbette ki girişimcilerin bir takım kendine has ya da doğuştan gelen özellikleri
olabilir. Ancak girişimcilerin sahip oldukları özelliklerin önemli bir kısmının, bireylerin devletin girişimcilik
politikaları doğrultusunda eğitilmelerine, ihtiyaç duyulan yetkinliklerle donatılmalarına ve ihtiyaç duydukları
ekonomik, teknolojik imkânların sağlanmasına bağlı olduğu unutulmamalıdır. Girişimcileri etkileyen önemli bir
faktör de şüphesiz onların doğup büyüdüğü, yetiştiği toplumun kültürüdür.
Günümüzün bölgesel kalkınma anlayışında, özel sektör ön planda olup, yerel kalkınma dinamikleri devletten
ziyade yaratıcı girişimciler sayesinde harekete geçirilebilmektedir. Bu nedenle ülkelerin girişimcilik potansiyeli
olan gençlere sahip olması ülke ya da bölgenin gelişmesinde önemli bir avantajdır. Bu bağlamda çalışmanın
amacı; gerek Azeri gerekse Türk öğrencilerin içinde yetiştikleri kültürün girişimcilik eğilimlerine ne ölçüde
yansıdığını tespit etmektir. Üniversite öğrencilerinin girişimci olmaya yönelik düşünceleri, girişimcilik özellikleri ve
girişimciliğe yönelik eğilimlerinin öğrenilmesi ile her iki ülkedeki politika yapıcılar, gençlerin girişimciliğe
özendirilmesinde daha etkin politikalar uygulayabileceklerdir.
Belirlenen amaca ulaşmak için çalışmada, ilk olarak değişen kalkınma anlayışında ülkeler için girişimciliğin
neden önemli olduğu vurgulanmıştır. Daha sonra girişimcilik kavramı, girişimciliğin temel fonksiyonları ve
kültürün girişimcilik üzerindeki etkisi ele alınmıştır. Daha sonra Kastamonu Üniversitesi’ndeki Azerbaycan ve Türk
öğrencilerin girişimcilik eğilimlerinin belirlenmesine yönelik yapılan anket sonuçları ve bu kapsamda yapılan t-
testi sonuçları analiz edilerek yorumlanmıştır. Sonuç bölümünde konu özetlenerek konu ile ilgili önerilere yer
verilmiştir.
1.Değişen Kalkınma Anlayışında Girişimciliğin Ülkeler İçin Önemi
* Yrd. Doç. Dr. Kastamonu Üniversitesi

** Yrd. Doç. Dr. Kastamonu Üniversitesi
*** Yrd. Doç. Dr. Kastamonu Üniversitesi
661
Kalkınma iktisadı 1950’lerde önemli çalışma alanlarından birisi olmuştur. Bu döneme hâkim olan Keynesyen
politikaların da etkisiyle 1945-1970 döneminde devletçi politikalar ön plana çıkmış ve dolayısıyla bölgesel
kalkınma politikaları merkezi devlet tarafından uygulanmıştır (Tiftikçigil, 2009:717-718). Fakat 1970’li yıllarda
ortaya çıkan petrol kriziyle beraber büyük endüstriler istihdam yaratma işlevlerini yitirirken, büyük ölçekli ve
kitlesel üretime dönük kamu harcamaları önemli ölçüde azalmış, yerini esnek üretim modeline bırakmıştır. Petrol
krizini takiben, geleneksel bölgesel kalkınma politikalarının yerini yeni bölgesel kalkınma politikaları almaya
başlamıştır (Yılmaz, 2011:31). Yeni bölgesel kalkınma politikalarının etkisiyle 1980’li yılların sonlarına doğru
geleneksel tavandan tabana yönelen kalkınma politikaları terk edilerek yerine tabandan tavana gerçekleştirilen
bir politika anlayışı hakim olmuştur (Zibel, 2009:680). Bu yeni anlayış ile bölgeden merkeze doğru bir kalkınma
yapısı benimsenmiş ve bu çerçevede, bölgesel ekonomilerin kendi iç dinamikleri doğrultusunda planlanması
gerektiği ortaya çıkmıştır (Tiftikçigil, 2009:720).
1980 sonrası dönemde piyasanın genişleme sürecine girmesi ile birlikte kamu girişimleri özelleştirilmeye
başlanmış, kamu yatırımları azalmıştır. Dolayısıyla bütün dünyada kalkınmanın itici gücü olarak kamu sektörü
yerine özel sektör görülmeye başlanmıştır (Tüylüoğlu, 2004:276).
Günümüzün bölgesel kalkınma anlayışının temeli, merkezi politikalardan ziyade özel sektör ve yerel
girişimciyi ön plana çıkararak yerel potansiyeli harekete geçirmeyi amaçlayan, bir bölgesel kalkınma anlayışına
dayanmaktadır (Keskin ve Sungur, 2010: 278). Geçmişte iktisadi kalkınma için güçlü bir sermayenin varlığı gerekli
görülürken bu gün öncelikle iyi yetişmiş beşeri kaynağa ve bilgi birikimine ihtiyaç duyulmakta, sermaye sonradan
gelmektedir. Küreselleşen dünyada artık büyük kuruluşlardan ziyade küçük ve orta ölçekli kuruluşlar etkili
olmaktadır. Bu nedenle bölgedeki girişimciliğin teşvik edilmesi bölge dolayısıyla ülke kalkınmasında etkili
olmaktadır (Kaya, 2007:31-33).
Günümüzde girişimciler toplumun ihtiyaçlarını belirleyerek bunları yatırıma dönüştürdükleri için toplumsal
refah artışının da anahtarıdır. Çünkü girişimciler sayesinde ortaya çıkan yatırım artışı; ekonomide istihdam ve
gelir düzeyi artışı, kalkınma ve sanayileşmenin yaygın hale gelmesi, dış ödemeler dengesi açıklarının kapatılması
gibi olumlu etkiler doğurarak refahı artırmaktadır (Kasalak, 2014:253).
Ayrıca yapılan araştırmalarda dünyada sınırlı kaynaklara sahip olan bazı ülkelerin ekonomik yönden güçlü
oldukları gözlenmektedir. Bu ülkelerin kıt kaynaklarına rağmen zengin olmalarının nedeni, güçlü bireysel ve
kurumsal girişimcilik yeteneklerine sahip olmalarıdır. Girişimciliğin yoğun olduğu ülkelerde kaynakların birçok
sektör arasında dengeli paylaşımı sayesinde ilgili ülkeler rekabetçi bir yapıya kavuşabilmektedir (Yıldırım ve diğ.,
2011:190).
Bu nedenle ülkeler sahip oldukları genç potansiyeli iyi değerlendirmeli, onların girişimcilik yeteneklerini
ortaya çıkarmak için gereken tedbirleri almalıdırlar. Bu sayede bölge ve dolayısıyla ülkenin mevcut potansiyeli en
iyi şekilde değerlendirilerek kalkınma yarışında önemli avantaj elde edilecektir. Bunun yanında küreselleşme
sürecinin yarattığı artan rekabet ortamı ancak ülkelerin sahip olduğu yaratıcı girişimcilerin varlığı sayesinde
avantaja dönüşebilir. Ülkelerin yaratıcı genç beyinlere vereceği destekler sayesinde uluslararası piyasalarda
rekabet gücü yüksek ürünler ortaya çıkacak, bu sayede bu gün dünya ülkelerinin karşılaştığı işsizliğin önlenmesi
ve dış açıkların kapatılması gibi sorunlar daha kolay çözülebilecektir.
2.Girişimcilik Kavramı
Girişimcilik ülkelerin ve bölgelerin gelişmesinde temel bir motivasyon olarak görülmekte ve hakkında çok
sayıda tanım yapılmaktadır. Herkesin kabul ettiği tanımlardan ilki Fransız asıllı İrlandalı Ekonomist Richard
Cantillon tarafından yapılmıştır. Tanıma göre girişimci; kar elde etmek amacıyla iş organize eden ve işin riskini
üstlenen kişidir (Döm, 2012:1). Başka bir tanımda ise girişimci; mal ve hizmet üretimini gerçekleştirebilmek için
riski üstlenerek doğal kaynak, sermaye, emek gibi üretim faktörlerini bir araya getirip faaliyete geçiren kişi olarak
tanımlanmaktadır. Bu faaliyete genel olarak girişimcilik denilmektedir (Tekin, 2012:3; Top, 2006:5).
Girişimciliğin ortaya çıkışına bakıldığında ise serbest piyasa ekonomisinin temel motivasyon olduğu
görülmektedir. Çünkü serbest piyasa ekonomisi, insanların zihinsel, bedensel güçlerinin başarılı bir şekilde
kullanıldığı rekabete dayalı bir sistemdir. Bu sistemde müşteri istek ve beklentilerinin en iyi biçimde karşılanması
öngörülmektedir. Bu sistem özel sektör anlayışına göre çalışan, temelinde rekabet olan açık ve yeniliğe dayalı bir
sistemdir. İşletmeler bu sistemin temelini oluşturmaktadır. İşletmelerin kurulması, çoğalması ve büyümesi ise
girişimciler aracılığı ile olmaktadır. Bu anlamda bir ekonominin gücü ekonomik sistem içinde yer alan girişimci ve
işletme sayısına bağlı olmaktadır. Bu açıdan bakıldığında girişimcilerin başta ülke ya da bölge ekonomisi olmak
üzere oldukça önemli olduğu anlaşılmaktadır. Bundan dolayı hükümetlerin ve devletlerin girişimcileri teşvik
662
edecek ekonomik, siyasi ve hukuki ortamı hazırlamasının, ülkelerin ekonomik göstergelerini olumlu yönde
etkileyeceğine yönelik ekonomistler arasında fikir birliği mevcuttur (Tekin, 2012:2; Çokgezen ve Özcan, 2008:19).
Ülke ekonomileri için son derece önemli olan girişimciler sahip oldukları birtakım özellikler nedeniyle diğer
bireylerden ayrışmaktadırlar. Girişimci bireylerin sahip olduğu özellikler aşağıda sıralanmaktadır (Güney,
2008:56);
 İş fırsatlarını görüp değerlendirebilme
 Kaynakları bir fayda yaratmak amacıyla bir araya getirebilme
 Başarıyı sağlayacak uygun eylemleri başlatabilme
 İş kurmaya istekli olma
 Başarısızlığa rağmen vazgeçmeme
 Kendine güven
 Kararlılık
 Risk yönetimi
 Yaratıcılık
 Değişimi fırsat olarak görmek
 Belirsizliğe karşı tolerans yenilikçi olmak
 Detaylara önem vermek ve mükemmeliyetçilik
Elbette tüm girişimcilerin aynı özelliklere sahip olması beklenmemektedir. Ancak risk almak, yenilikçi olmak,
iş kurmaya hevesli olmak vb. özelliklerin girişimcilerin temel özellikleri olduğu söylenebilir.
2.1.Girişimciliğin Temel Fonksiyonları
Girişimcilik gerek ekonomik yaşamın canlanması, yeni istihdam olanaklarının geliştirilmesi gerekse toplum
hayatına yaptığı katkılar bakımından oldukça önemlidir. Bu anlamda girişimcilikten beklenen temel fonksiyonlar
aşağıdaki gibi olmaktadır (Marangoz, 2012:5):
 Yeni mal ve hizmet üretmek veya bilinen mal ve hizmetlerin nitelik ve kalite düzeylerini yükseltmek,
 Yeni üretim yöntemleri geliştirme ve uygulayabilme yeteneği,
 Endüstride yeni organizasyonlar kurmak,
 Yerel pazarlara ulaşmak,
 Hammaddelerin ve benzeri maddelerin sağlanabileceği yeni kaynaklar bulmak,
 İstihdam yaratmak,
 Sermaye birikimi sağlamak.
Girişimciliğin bu temel fonksiyonlarının yanı sıra küresel ekonomide ortaya çıkan hızlı değişim ve ülkelerin
aleyhine ortaya çıkan güç kaymaları ile mücadele etmek, yeni tetikleyici iş fırsatlarına daha önce ulaşmak,
piyasaların kalitesini ve ülkenin refah düzeyini yükseltmek ve diğer ülkelerin hegemonyasına girilmemesi için
ülkenin kalkınmasına yönelik çaba göstermek gibi fonksiyonları da bulunmaktadır (Top, 2006).
2.2.Girişimcilik ve Kültür
Bireylerin girişimci olmalarını etkileyen çok sayıda faktör söz konusudur. Bunlardan biri de bireyin içinde
yetiştiği kültürdür. Kültür; belirli bir toplumda yaşayan insanların dilini, dinini, yiyip içmesini, sosyal yaşantısını,
bilgi, görgü kurallarını, manevi değerlerini içine alan bir yapıdır. Toplum yaşamını düzenleyen değer, inanç, yasa,
örf ve adetler ile ahlak kuralları kültürü oluşturmaktadır (Coşgun, 2012:839). Bu doğrultuda girişimcilik ile bireyin
içinde yaşadığı, doğup büyüdüğü toplumsal yapı arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Birey içinde yaşadığı
toplumun sosyal yapısından, teknolojik, ekonomik yapısından ve eğitim durumundan büyük oranda etkilenmekte
ve geleceğe dair düşünce yapısına büyük oranda bu ortam şekil vermektedir (Ersoy, 2010:73). Bu bakımdan
bireylerin kültürel farklılıkları, doğal olarak, farklı kişilik, benlik ve karakter yapılarının oluşmasına neden
olmaktadır. Her bir kültür, diğerine göre, farklı anlam ölçülerine, değer ve norm sistemlerine, tutum ve
davranışlara atıfta bulunmaktadır. Bu yüzden her kültürün insan tipi görece birebirinden farklılık
gösterebilmektedir. Kimi kültürler, bireylerin dışa dönük, özgür, bağımsız kişilikler olmalarına imkân tanırken kimi
kültürler, bireylerin bağımlı, korumacı ve konformist biçimde yetişmesine neden olmaktadır (Aytaç, 2006:149).
Örneğin bu konuda araştırma yapan Hofstede, girişimcilik ve girişimci bireyin ortaya çıkmasının kolektivist ve
bireyci toplumsal yapılar açısından farklılaştığını belirtmektedir. Hofstede göre, Kolektivist ve bireyci toplumların
özellikleri aşağıdaki gibi olmaktadır (Hofstede, 1994’den, aktaran, Aytaç, 2006:149);
Kolektivist toplumların özellikleri;
663
 Kolektif çıkarlar bireysel çıkarlardan daha önemlidir.

 Özel hayat toplum tarafından denetlenir.
 Kararlar grup tarafından önceden alınır.
 Ekonomi kolektif çıkarlara dayanır.
 Eşitlik anlayışı bireysel özgürlükler üzerine baskındır.
 Toplumda uyum ve konsensüs nihai bir hedeftir.
 İnsanlar geniş aile ya da sadakate dayalı gruplar içinde doğar ve yetişirler.
 Kimlikler, birbirine bağlı sosyal ilişki ağları içinde oluşur.
 Çocuklar, “ben” yerine “biz” duygusu etrafında yetiştirilir.
 Eğitimin amacı, “nasıl yapılacağını öğretmektir”
 İşveren ile isçi arasındaki ilişki ahlaki değerlere dayanmaktadır.
Bireyci toplumlarda ise;
 Bireysel çıkarlar kolektif çıkarlara baskındır.
 Özel hayat gizlilik esaslarına tabiidir.
 Herkesin, kendine özgü düşüncelere sahip olması beklenir.
 Ekonomi bireysel çıkarlar üzerine inşa edilir.
 Bireysel eşitlik ideolojileri, eşitlik ideolojileri üzerine baskındır.
 Her bireyin kendisini gerçekleştirmesi nihai bir hedeftir.
 Kimlik bireysel esaslar üzerine inşa olur.
 Çocuklar “biz” yerine “ben” odaklı yetiştirilir.
 Eğitimin amacı “öğrenmeyi nasıl öğretmektir”.
 İşveren ve isçi arasındaki ilişki karşılıklı çıkar üzerine temellenmiş bir sözleşmeye dayanır.
 Yönetim bireyci bir yönetimdir.
Hofstede, bu toplumsal yapıların, bireylerin girişimci eylem yapılarının ortaya çıkmasında belirleyici
olduğunu ifade etmektedir. Ayrıca kolektivist yapıdaki toplumların girişimci eğilimleri baskılamalarına karşın,
bireyci toplumsal yapıların girişimciliği teşvik ettiğini ve geliştirdiğini ifade etmektedir (Hofstede, 1994’den,
aktaran Aytaç, 2006:149).
Toplum kültürü ülkedeki girişimcilik düzeyini önemli biçimde etkilemektedir. Toplumun girişimciye olan
bakış açısı önemli olmaktadır. Örneğin Amerika’da girişimciler kahraman olarak görülmekte ve onların başarı
hikâyeleri toplumun ilgisini çekmektedir. Başarılı girişimcilerin uyguladığı yöntemler model olarak alınmakta ve
toplum nezdinde geniş kabul görmektedir (Güney, 2008:216).
Kazakistan ve Türkiye’de üniversite okuyan öğrencilerin girişimcilik özelliklerinin belirlenmesine yönelik
yapılan bir araştırmada genel olarak Türk öğrencilerin Kazak öğrencilere göre yenilikçi ve yaratıcı oldukları, buna
karşılık Kazak gençlerin Türk gençlerine nazaran risk alma ve hayal kurmadan daha fazla hoşlandıkları
görülmektedir. Yine Kazak gençlerin Türk gençlerine göre problem çözümünde adım adım ilerleme metodunu
daha çok tercih ettikleri zamanın iyi planlanması ve organize edilmesinden yana oldukları ortaya çıkmıştır (Güney
ve Nurmakhamatuly, 2007:82).
3.Araştırmanın Yöntemi
Kastamonu Üniversitesinde çeşitli bölümlerde öğrenim gören Azerbaycan ve Türk öğrencilerin girişimcilik
eğilimlerinin belirlenmesi amacıyla gerçekleştirilen bu çalışma kapsamında 01-20 Mart 2016 tarihleri arasında
kolayda örnekleme yöntemi ile belirlenen toplam 221 öğrenciye yüz yüze anket yapılmıştır. Hazırlanan anket
formunda öğrencilerin demografik özelliklerinin yanı sıra girişimciliğe yönelik eğilimlerini ölçmeye yönelik sorular
yöneltilmiştir. Girişimcilik eğiliminin belirlenmesine yönelik sorularda Yılmaz ve Sünbül (2009) tarafından
geliştirilen girişimcilik ölçeğinden yararlanılmıştır.
4.Bulgular ve Yorum
Bu bölümde araştırma kapsamında Azeri ve Türk öğrencilerden elde edilen verilerin analizi ve analizler
neticesinde ortaya çıkan bulgular yer almaktadır.
Tablo 1. Katılımcıların Demografik Özellikleri 1
Ülke Toplam
664
Türkiye Azerbaycan
F % F %
Bay 53 43,44 69 56,56 122

Cinsiyetiniz
Bayan 95 95,96 4 4,04 99
Toplam 148 66,97 73 33,03 221
18-20 51 54,84 42 45,16 93
Yaşınız 21-23 89 78,76 24 21,24 113
24-26 7 58,33 5 41,67 12
Toplam 147 67,43 71 32,57 218
1 46 63,01 27 36,99 73
2 37 78,72 10 21,28 47
Sınıfınız
3 33 53,23 29 46,77 62
4 30 88,24 4 11,76 34
Toplam 146 67,59 70 32,41 216
Normal öğretim 67 56,30 52 43,70 119

Öğretim türü
İkinci öğretim 79 87,78 11 12,22 90
Toplam 146 69,86 63 30,14 209
1300 ve altı 25 56,82 19 43,18 44
1301-2000 37 62,71 22 37,29 59

Ailenizin aylık
2001-3000 47 75,81 15 24,19 62
ortalama geliri
3001-4000 21 70,00 9 30,00 30
4001 ve üstü 18 69,23 8 30,77 26
Toplam 148 66,97 73 33,03 221
2000 ve altı 5 83,33 1 16,67 6

2001-20000 17 80,95 4 19,05 21
En uzun 20001-50000 12 54,55 10 45,45 22

yaşadığınız
50001-100000 18 47,37 20 52,63 38
yerleşim yerinin
nüfusu 100001-250000 21 61,76 13 38,24 34
250001-750000 20 64,52 11 35,48 31

750001 ve üstü 54 81,82 12 18,18 66
Toplam 147 67,43 71 32,57 218
Tablo 1’ de Azeri ve Türk öğrencilerin demografik özellikleri görülmektedir. Araştırmaya katılan Türk
öğrencilerin çoğunlukla bayanlardan oluştuğu, 21-23 yaşlarında olduğu ikinci öğretimde olduğu görülmektedir.
Türk öğrencilerin ailelerinin çoğunlukla ortalama 2000-3000 TL gelire sahip oldukları ve çoğunlukla
büyükşehirlerde yaşadıkları anlaşılmaktadır.
Azeri öğrenciler de ise çoğunluğun baylardan oluştuğu, 18-20 yaş aralığında olduğu, normal öğrenim ağırlıklı
oldukları, gelir bakımında ise çoğunlukla ortalama 1300 -2000 TL gelire sahip oldukları son olarak yaşanılan en
uzun yer bakımından ise çoğunlukla şehirlerde yaşadıkları tablodan anlaşılmaktadır.
Tablo 2. Katılımcıların Demografik Özellikleri 2
665
Ülke
Türkiye Azerbaycan Toplam
Sayı Yüzde Sayı Yüzde
1 34 61,82 21 38,18 55
2 46 62,16 28 37,84 74
Kardeş sayınız 3 31 62 19 38 50
4 15 83,33 3 16,67 18
5 ve daha fazla 20 90,91 2 9,09 22
Toplam 146 66,67 73 33,33 219
Okuryazar değil 5 62,5 3 37,5 8
İlkokul 75 96,15 3 3,85 78
Ortaokul 32 69,57 14 30,43 46
Annenizin eğitim durumu
Lise 31 56,36 24 43,64 55
Üniversite 4 13,79 25 86,21 29
Yüksek Lisans/Doktora 0 0 3 100 3
Toplam 147 67,12 72 32,88 219
İlkokul 42 91,3 4 8,7 46
Ortaokul 39 86,67 6 13,33 45
Babanızın eğitim durumu Lise 41 74,55 14 25,45 55
Üniversite 21 34,43 40 65,57 61
Yüksek Lisans/Doktora 3 25 9 75 12
Toplam 146 66,67 73 33,33 219
Sağ 147 67,74 70 32,26 217
Annenizin sağlık durumu
Ölü 1 25 3 75 4
Toplam 148 66,97 73 33,03 221
Sağ 145 67,44 70 32,56 215
Babanızın sağlık durumu
Ölü 3 50 3 50 6
Toplam 148 66,97 73 33,03 221
Ev Hanımı 119 69,59 52 30,41 171
Özel Sektör Çalışanı 12 66,67 6 33,33 18
Serbest
Meslek(Avukat,doktor,mali 0 0 4 100 4
müşavir)
Annenizin mesleği Kamu Sektörü Çalışanı 6 66,67 3 33,33 9
Tacir/Esnaf 1 100 0 0 1
Emekli 4 80 1 20 5
Çiftçi 2 66,67 1 33,33 3
Diğer 4 44,44 5 55,56 9
Toplam 148 67,27 72 32,73 220
Serbest Meslek
(Avukat,doktor,mali müşavir) 12 44,44 15 55,56 27
Özel Sektör Çalışanı 24 66,67 12 33,33 36
Kamu Sektörü Çalışanı 38 80,85 9 19,15 47
Babanızın mesleği Tacir/Esnaf 16 69,57 7 30,43 23
İşsiz 2 40 3 60 5
Emekli 32 71,11 13 28,89 45
Çiftçi 12 92,31 1 7,69 13
Diğer 12 48 13 52 25
Toplam 148 66,97 73 33,03 221
Azeri ve Türk öğrencilerin aile yapılarına ilişkin özelliklere bakıldığında Türk öğrencilerin çoğunlukla 2 kardeş
oldukları, anne ve babalarının sağ ve çoğunlukla ilkokul mezunu oldukları, meslek olarak ise annelerin ev hanımı
babaların ise kamu sektörü çalışanı oldukları görülmektedir. Azeri öğrencilerin aile yapılarına bakıldığında ise
666
anne ve babalarının sağ ve çoğunlukla üniversite mezunu oldukları annelerin ev hanımı babaların ise çoğunlukla
doktor, avukat, mali müşavir gibi serbest meslek sahibi oldukları anlaşılmaktadır.
Tablo 3. Katılımcıların Girişimciliğe Bakışı
Ülke
Toplam
Türkiye Azerbaycan
F % F %
Ailenizde girişimci var mı? Evet 41 57,75 30 42,25 71
Hayır 107 71,33 43 28,67 150
Toplam 148 66,97 73 33,03 221
Herhangi bir yerde yarı zamanlı tam Evet 101 64,74 55 35,26 156
zamanlı çalıştınız mı? Hayır 47 72,31 18 27,69 65
Toplam 148 66,97 73 33,03 221
Ülkenizde devletin girişimciyi Destekliyor 54 70,13 23 29,87 77
yeterince desteklediğini düşünüyor Fikrim yok 42 52,5 38 47,5 80
musunuz? Desteklemiyor 52 81,25 12 18,75 64
Toplam 148 66,97 73 33,03 221
Ekonomik belirsizlikler 82 77,36 24 22,64 106
Girişimciliğin devlet tarafından 15 57,69 11 42,31 26
Ülkenizdeki girişimcilik önündeki desteklenmemesi
engelleri işaretleyiniz Güvenli iş ortamının olmaması 30 65,22 16 34,78 46
Bürokrasinin fazla olması 16 61,54 10 38,46 26
Diğer 5 29,41 12 70,59 17
Toplam 148 66,97 73 33,03 221
Ülkenizdeki finansal kurumlardan Düşünüyorum 48 64,86 26 35,14 74
girişimcilik ile ilgili yeterli desteği Fikrim Yok 53 65,43 28 34,57 81
alabileceğinizi düşünüyor musunuz? Düşünmüyorum 46 70,77 19 29,23 65
Toplam 147 66,82 73 33,18 220

Mezun olduktan sonra hangi ülkede Türkiye 141 81,03 33 18,97 174
girişimci olmak istersiniz? Azerbaycan 4 9,3 39 90,7 43
Diğer 3 75 1 25 4
Toplam 148 66,97 73 33,03 221
Girişimcilik açısından hangi ülke Türkiye 108 68,35 50 31,65 158
koşullarının daha uygun olduğunu Azerbaycan 7 30,43 16 69,57 23
düşünüyorsunuz? Diğer 33 82,5 7 17,5 40
Toplam 148 66,97 73 33,03 221
Girişimcilik eğitimi (Eğitim, kurs) Evet 67 77,91 19 22,09 86
aldınız mı? Hayır 81 60 54 40 135
Toplam 148 66,97 73 33,03 221
Mezun olduğunuzda ailenizin iş Kamu Sektörü 124 86,71 19 13,29 143
hayatınız ilgili öncelikli beklentisi Özel Sektör Çalışanı 12 37,5 20 62,5 32
nedir? Kendi işimi kurmam 10 25,64 29 74,36 39
Diğer 2 28,57 5 71,43 7
Toplam 148 66,97 73 33,03 221
Tablo 3’te Azeri ve Türk öğrencilerin girişimcilikle ilgili sorulan sorulara verdikleri cevaplar görülmektedir.
Tablo özetlenecek olursa Türk öğrencilerin ailelerinin çoğunda girişimci bulunmamaktadır. Buna karşın Azeri
öğrencilerin ailelerinin yarıya yakınında girişimci bulunmaktadır. Her iki ülke öğrencileri de ülkelerinin girişimciliği
desteklediğini ifade etmektedirler. Her iki ülke katılımcısı da girişimcilik önündeki engeller olarak ekonomik
belirsizliği göstermektedir. İkinci olarak ise güvenli iş ortamının olmaması engeli gelmektedir. Her iki ülke
katılımcılarının da ülkelerindeki finansal kuruluşlardan yeterli desteği alabilecekleri konusunda fikirleri
bulunmamaktadır. Türk öğrenciler mezun olduktan sonra Türkiye’de girişimci olmayı düşünürken Azeri
öğrencelerin yarıya yakını da Türkiye’de girişimci olmayı istemektedir. Her iki ülke katılımcılarının çoğunluğu
girişimcilik eğitimi almamıştır. Türk öğrencilerin büyük çoğunluğu mezun olduktan sonra ailelerinin onların kamu
sektöründe çalışmasını beklediklerini ifade etmişlerdir. Azeri öğrencilerin çoğunluğu ise ailelerinin mezun
olduktan sonra kendi işlerini kurmalarını beklediklerini ifade etmişlerdir.
667
4.1.T Testi Sonuçları

Araştırmada iki ülke katılımcılarının girişimcilik eğilimleri arasındaki farklılıkları belirlemeye yönelik t testi
yapılmıştır. Aşağıda t testi sonuçlarına ilişkin tablolar yer almaktadır.
Tablo 4. Zor Durumlarda Seçenekler Oluşturabilirim.
Ülke N SS Sd T p
Türkiye 148 3,97 0,863 115,341 2,684 0,008

Azerbaycan 73 3,57 1,098
Azeri ve Türk öğrencilerin “Zor Durumlarda Seçenekler Oluşturabilirim” ifadesi bakımından aralarında
anlamlı farklılık olduğu görülmektedir (p<0,05). Ortalamalara bakıldığında Türk öğrencilerin bu ifadeye daha çok
katıldıkları ifade edilebilecektir.
Tablo 5. Denemediklerimi Denemekten Çekinmem.
Ülke N SS Sd t p
Türkiye 148 4,09 0,928 115,366 3,016 0,003
İki ülke katılımcıları arasında “Denemediklerimi Denemekten Çekinmem” ifadesi bakımından istatistiki
olarak farklılık söz konusudur. Ortalamalara bakıldığında Türk öğrencilerin bu ifadeye daha çok katıldıkları
anlaşılmaktadır(p<0,05). Bu durumda Türk öğrencilerin Azeri öğrencilere göre daha fazla risk alabilecekleri
söylenebilecektir.
Tablo 6. Yeni Bir Şeyleri Denememe İmkân Veren Projeler Üzerinde Çalışmayı Severim.
Ülke N SS Sd t p
Türkiye 148 3,9 0,939 117,592 2,978 0,004
İki ülke katılımcıları arasında “Yeni Bir Şeyleri Denememe İmkân Veren Projeler Üzerinde Çalışmayı Severim”
ifadesi bakımından anlamlı farklılık söz konusudur(p<0,05). Ortalamalara bakıldığında Türk öğrencilerin
ortalamasının 3.9 Azeri öğrencilerin ortalamasının 2.42 olduğu görülmektedir. Bu durumda Türk öğrencilerin bu
ifadeye daha çok katıldıklarını söylemek yanlış olmayacaktır.
Tablo 7. Eski Fikirlere Ve Uygulamalara Meydan Okumayı ve Daha İyilerini Araştırmayı Severim.
Ülke N SS Sd t p
Türkiye 148 3,86 0,938 120,135 2,211 0,029

Azeri ve Türk öğrenciler arasında “Eski Fikirlere Ve Uygulamalara Meydan Okumayı Ve Daha İyilerini
Araştırmayı Severim” ifadesi bakımından anlamlı bir farklılık olduğu görülmektedir(p<0,05). Bu ifadede Türk
öğrencilerin ortalamaları daha yüksek çıkmaktadır. Bu da Türk öğrencilerin yenilikleri araştırmaya ve yenilikleri
ortaya koymaya daha eğilimli olduklarını göstermektedir.
Tablo 8. Yeterli Çabayla Her Türlü Sorunu Ortadan Kaldırabilirim.
Ülke N SS Sd t p
Türkiye 148 3,84 0,858 104,04 2,163 0,033
Azeri ve Türk öğrenciler arasında “Yeterli Çabayla Her Türlü Sorunu Ortadan Kaldırabilirim” ifadesi
bakımından anlamlı farklılık ortaya çıkmıştır(p<0,05). Türk öğrencilerin ortalamasının daha yüksek olduğu
görülmektedir. Bu durum problemlerle başa çıkma noktasında Türk öğrencilerin kendilerine daha fazla
güvendiklerini ortaya koymaktadır.
668
Tablo 9. Yeni Bir Durum Ve Uygulamaya Adapte Olmakta Sorun Yaşamam
Ülke N SS Sd t p
Türkiye 148 3,91 0,865 116,594 2,517 0,013
Türk ve Azeri öğrenciler arasında “Yeni Bir Durum Ve Uygulamaya Adapte Olmakta Sorun Yaşamam” ifadesi
bakımından anlamlı farklılık ortaya çıkmıştır(p<0,05). Tablo incelendiğinde Türk öğrencilerin ortalamalarının
yüksek olduğu görülmektedir. Bu durumda Türk öğrencilerin Azeri öğrencilere göre yeniliklere uyum sağlama ve
bunu sürdürme noktasında daha iyi olduklarını söylemek yanlış olmayacaktır.
Tablo 10. Karşıma Çıkan Fırsatları Değerlendirebilirim
Ülke N SS Sd t p
Türkiye 148 4,06 0,974 217 2,305 0,022
Türk ve Azeri öğrenciler arasında “Karşıma Çıkan Fırsatları Değerlendirebilirim” ifadesi bakımından anlamlı
bir farklılık Türk öğrenciler lehine söz konusudur(p<0,05). Tablo incelendiğinde Türk öğrencilerin fırsatları
değerlendirme noktasında kendilerine daha fazla güven duydukları söylenebilecektir.
Tablo 11. İşimde Yaratıcılık Yönüm Güçlüdür
Ülke N SS Sd t p
Türkiye 148 4,01 0,955 112,873 3,566 0,001

Azeri ve Türk öğrenciler arasında “İşimde Yaratıcılık Yönüm Güçlüdür” ifadesi bağlamında istatistiki açıdan
anlamlı bir farklılık söz konusudur(p<0,05). Tablo incelendiğinde Türk öğrencilerin ortalamasının daha yüksek
olduğu görülmektedir. Bu durumda Türk öğrencilerin Azeri öğrencilere nazaran yaratıcılık yönlerinin daha güçlü
olduğu söylenebilecektir.
Tablo 12. İşimi Gerçekleştirirken, Herhangi Bir Ekip Ya Da Kişiyle Çalışabilirim.
Ülke N SS Sd t p
Türkiye 148 4,12 0,832 106,598 3,77 0,000

“İşimi Gerçekleştirirken, Herhangi Bir Ekip Ya Da Kişiyle Çalışabilirim” ifadesi bakımından Azeri ve Türk
öğrenciler arasında anlamlı bir farklılık söz konusudur(p<0,05). Türk öğrencilerin ortalamasının daha yüksek
olduğu görülmektedir. Bu durumda Türk öğrencilerin takım çalışmasına daha yatkın olduklarını söylemek yanlış
olmayacaktır.
Tablo 13. Bir İşte Ya Da Uygulamada Liderliği Ele Almaktan Çekinmem
Ülke N SS Sd t p
Türkiye 148 4,09 0,979 218 3,046 0,003
Son olarak “Bir İşte Ya Da Uygulamada Liderliği Ele Almaktan Çekinmem” ifadesi açısından da Azeri ve Türk
öğrenciler arasında istatistikî açıdan bir farklılık söz konusudur(p<0,05). Türk öğrencilerin ortalamasının daha
yüksek olduğu tablodan anlaşılmaktadır. Bu durumda Türk öğrencilerin liderlik yönlerinin daha güçlü olduğu
dolayısıyla sorumluluk alma duygularının daha yüksek olduğu söylenebilecektir.
Sonuç
Küreselleşme süreciyle birlikte gerek ülke, gerekse bölge ekonomilerinin gelişmesinde yeni kalkınma anlayışı
gereği girişimcilik ve girişimciler çok önemli hale gelmiştir. Bu nedenle politika yapıcıların girişimciliğin önündeki
669
engelleri ortadan kaldırması, hatta teşvik etmesi ekonomilerin gelişmesine büyük katkı sağlayacaktır. Günümüzde
ülkelerin ancak yetenekli girişimciler aracılığıyla yeterli büyüme hızını yakalayabileceği ve ekonomik sorunları
daha kolay çözebileceği hemen hemen herkesin hem fikir olduğu bir konudur.
Azeri ve Türk öğrencilerin girişimcilik eğilimlerini belirlemeye yönelik yapılmış olan bu çalışma ortaya çıkan
sonuçlar aşağıda sıralanmaktadır:
 Azerbaycan ve Türkiye’de ekonomik belirsizlikler ve güvenli iş ortamının olmaması girişimciliğin
önündeki en büyük engeller olarak ortaya çıkmaktadır.
 Azeri öğrencilerin büyük çoğunluğunun anne ve babalarının eğitim seviyeleri üniversite mezunu
seviyesindedir. Türk öğrencilerinin ise ilkokul seviyesindedir.
 Her iki ülke katılımcılarının da ülkelerindeki finansal kuruluşlardan yeterli desteği alabilecekleri
konusunda fikirleri bulunmamaktadır.
 Türk öğrenciler mezun olduktan sonra Türkiye’de girişimci olmayı düşünürken Azeri öğrencelerin yarıya
yakını da Türkiye’de girişimci olmayı istemektedir.
 Türk öğrencilerin büyük çoğunluğu mezun olduktan sonra ailelerinin onların kamu sektöründe
çalışmasını beklediklerini ifade etmişlerdir. Azeri öğrencilerin çoğunluğu ise ailelerinin mezun olduktan sonra
kendi işlerini kurmalarını beklediklerini ifade etmişlerdir.
 Azeri ve Türk öğrencilerin girişimcilik eğilimleri arasındaki farklıkları tespit etmeye yönelik yapılan t testi
sonuçlarına göre ise Türk öğrencilerin yeniliklere karşı daha açık, risk almaya daha yatkın, sorumluk almaya ve
liderlik yapmaya daha eğilimli oldukları ortaya çıkmıştır. Yine Türk öğrencilerin zor durumlarda kendi
alternatiflerini oluşturabilme, yeniliklere adapte olma, zor koşulları aşmada kendine duyduğu güven, fırsatları
değerlendirme ve ekip çalışmasına yatkın olma bakımından Azeri öğrencilere göre daha önde oldukları tespit
edilmiştir.
Bu sonuçlar bağlamında girişimciliğin gelişmesi için politika yapıcılara şu öneriler getirilebilir;
Gençlerin girişimcilik konusunda finansal kuruluşlardan yeterli destek alabilme durumları hakkında tam bir
bilgiye sahip olmamaları, girişimciliğin adeta ekonomik gelişmenin dinamiği olduğu günümüzde kabul edilemez
bir durumdur. Bu nedenle her iki ülke yetkililerinin girişimcilikle ilgili mevcut finansal destek mekanizmalarını
ivedilikle özellikle gençlere tanıtmaları gereklidir. Bu sayede gençler daha cesur bir şekilde gelecekteki girişimcilik
hayalleri ile ilgili projeleri üretebilecektir.
t testi sonuçlarında, Türk öğrenciler, yeniliklere karşı daha açık olma, risk almaya daha yatkın olma,
sorumluk almaya ve liderlik yapmaya eğilimli olma gibi girişimciliğin temel belirleyicilerinde görece daha üstün
olmalarına karşın aileleri, çocuklarının daha çok kendi işlerini kurmalarını bekleyen Azeri ailelerin aksine, kamu
kurumunda çalışmalarını istemektedir. Bu çelişkili durumu ortadan kaldırmak için kamu otoritelerinin, girişimcilik
yetenekleri yönünden oldukça iyi olan öğrencilere kendi işlerini kurabilmeleri için gerekli, bilgi, imkân ve cesareti
vermelidir. Burada Türkiye’de üniversitelerde devam eden girişimcilik eğitimlerinin ve KOSGEB gibi kurumların
girişimcilik konusundaki desteklerinin önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Bu eğitim ve destekler daha da
yaygınlaştırılmalı, gerekirse gençlerin ailelerine de bu konuda bilgi verilerek, gençlerin iş hayatındaki başarısında
çok önemli bir husus olan aile desteğini de almaları sağlanmalıdır.
Yapılan bu çalışma sadece Kastamonu Üniversitesi özelinde yapılmıştır. Bundan sonraki çalışmaların daha
geniş bir örneklem üzerinde yapılması ve araştırmaya diğer Türk Cumhuriyetlerine mensup öğrencilerin de dâhil
edilmesi araştırmanın önemi ve katkısı bakımından önerilmektedir.
Kaynakça
Aytaç, Ö. (2006), “Girişimcilik: Sosyo-Kültürel Bir Perspektif”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,
Sayı 15 (Ağustos).
Coşgun, M. (2012), “Popüler Kültür ve Toplum”, Journal of Life Sciences,Volume 1,Number 1
Çokgezen, M. ve Özcan B. G. (2008), “Orta Asya'da Girişimcilik: Fırsatlar, Sorunlar ve Çözüm Önerileri”,
İstanbul Ticaret Odası Yayınları, Yayın No:: 2008-05. İstanbul.
Döm, S. (2012), Girişimcilik ve Küçük İşletme Yöneticiliği, Detay Yayınları: Ankara.
Ersoy, H. (2010), “Kültürel Çevrenin Girişimcilik Tercihine Etkisi”, Organizasyon Ve Yönetim Bilimleri Dergisi
Cilt 2, Sayı 1, 2010 ISSN: 1309 -8039 (Online).
Güney, S. ve Nurmakhamatuly A. (2007), “Kültürün Girişimciliğe Etkisi: Kazakistan ve Türkiye Üniversite
Öğrencilerinin Girişimcilik Özelliklerinin Belirlenmesine Yönelik Kültürlerarası Bir Araştırma”, Balıkesir Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 10 Sayı 18 Aralık 2007 ss.62-86.
Güney, S. (2008), Girişimcilik Temel Kavramlar ve Bazı Güncel Konular, Siyasal Yayınları: Ankara.
670
Kaya, A. (2007), Bilişim ve İletişim Işığında Girişimcilik ve KOBİ Yönetimi, 2. Baskı, Eğitim Kitabevi, Konya.
Kasalak, M. A. (2014), “Bölgesel Kalkınma Açısından Sosyokültürel Yapının Girişimciliğe Etkisi”, SDÜ Fen
Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Nisan 2014, Sayı: 31, ss.249-266.
Keskin, H. ve Sungur, O. (2010), “Bölgesel Politika Ekseninde Yaşanan Dönüşüm: Türkiye’de Kalkınma
Planlarında Bölgesel Politikaların Değişimi”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2010,
Sayı:21, ss.271-293.
Marangoz, M. (2012), Girişimcilik. İstanbul: Beta Yayınları.
Tekin, M. (2012), Girişimcilik ve Küçük İşletme Yöneticiliği, Günay Yayınları: Konya
Tiftikçigil, B. Y.(2009), Bölgesel Kalkınmada Aşağıdan Yukarıya Yönetim Anlayışı ve Bölgesel Kalkınma
Ajanslarının Ortaya Çıkışı”, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü, (TODAİE), Ulusal Kalkınma ve Yerel
Yönetimler Kongresi, 19-20 Ekim 2009, Ankara, 715-726.
Top, S. (2006), Girişimcilik Keşif Süreci, Beta Yayınları: İstanbul.
Tüylüoğlu, Ş. (2004), “Küreselleşme Sürecinde Kalkınma Politikaları ve Devletin Zayıflayan Rolü”, Süleyman
Demirel Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Y.2004, C.9, S.1, ss.257-280.
Yıldırım, M. H., Demirel Y., İçerli L.(2011), “İşletme Sahibi Yöneticilerin Girişimci Kişilik Özellikleri İle
Girişimcilik Becerileri Arasındaki İlişkinin Tespiti: Aksaray Örneği”, Organizasyon Ve Yönetim Bilimleri Dergisi Cilt
3, Sayı 2, 2011 ISSN: 1309 -8039 (Online).
Yılmaz, E. ve Sünbül A. M. (2009), “Üniversite Öğrencilerine Yönelik Girişimcilik Ölçeğinin Geliştirilmesi”,
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Sayı 21.
Yılmaz, B. (2011), “Bölgesel Politikaların Tarihsel Gelişimi ve Yeni Bir Model Olarak Kalkınma Ajansları”,
Akademik Fener, (15), 29-41.
Zibel, E. (2009), “Küreselleşme, Bölgesel Gelişme ve Kalkınma Ajansları”, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi
Enstitüsü, (TODAİE), Ulusal Kalkınma ve Yerel Yönetimler Kongresi, 19-20 Ekim 2009, Ankara, 679-685.
671
SOSYAL BİLGİLER, TARİH VE COĞRAFYA ÖĞRETİM PROGRAMLARINDA
AZERBAYCAN’IN YERİNİN İNCELENMESİ
Selahattin KAYMAKCI*
Özet
Türk Dünyası yeryüzü üzerinde Ekvator’a göre dünyanın kuzey yarımküresinde, başlangıç meridyenine göre
ise dünyanın doğu yarımküresinde bulunan coğrafi alanı kapsamaktadır. Aralarında Türkmenistan, Özbekistan,
Kazakistan, Kırgızistan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti’nin bulunduğu Türk Dünyası’nın
bağımsız devletlerinden biri de Azerbaycan’dır. Türkiye Cumhuriyeti ve Azerbaycan ilişkileri köklü bir tarihsel
geçmişe sahiptir. İki devlet tek millet sloganıyla yürütülen siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel ilişkilerden eğitim
de hissesini almıştır. Bu araştırmanın amacı sosyal bilgiler, tarih ve coğrafya öğretim programlarında
Azerbaycan’ın yerini ortaya koymaktır. Nitel yaklaşımın esas alındığı araştırmada doküman inceleme yöntemi
kullanılmıştır. Araştırmada veri kaynağı olarak Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen sosyal bilgiler, tarih ve
coğrafya öğretim programları incelenmiştir. Araştırmada toplanan veriler içerik analiziyle çözümlenmiştir.
Araştırma sonucunda sosyal bilgiler, tarih ve coğrafya dersi öğretim programlarında Azerbaycan’a yeterince yer
verilmediği ortaya çıkmıştır.
Anahtar Kelimeler: Sosyal bilgiler, tarih, coğrafya, öğretim programı, Türkiye, Azerbaycan
Giriş
Türk milleti şüphesiz ki insanlık tarihine yön veren, insanlık tarihini etkileyen en eski ve en önemli
milletlerden biridir. Soyu Tevrat’tan nakledilen ve İbn Haldun’dan aktarıldığına göre Hz. Nuh’un oğlu Yafes’in Türk
adındaki oğluna dayanmaktadır1. Türkler dominant ırklardan biri olan beyaz ırka mensupturlar. Ortaçağ
kaynaklarında Türkler Turan tipini temsil eden Orta Asya, Maveraünnehir ve diğer yakın doğu Türkleri beyaz tenli,
koyu parlak gözlü, değirmi yüzlü (ay yüzlü, badem gözlü), endamlı, sağlam yapılı erkek ve kadınlarıyla güzelliğe
örnek insanlar topluluğu olarak nitelendirilmektedirler 2.
Türk kelimesi ilk defa Göktürkler zamanında kullanılmış olup, zamanla Türk soyuna mensup ve Türkçe
konuşan bütün toplulukların genel adı olmuştur. Türk kelimesinin isim olarak türeyen, çoğalan; sıfat olarak güçlü,
kuvvetli, olgun anlamına geldiği bilim insanları tarafından kabul edilmektedir. Türklerin anayurdu olarak Orta
Asya gösterilmektedir. Orta Asya’nın neresi olduğuyla ilgili olarak bilim adamları arasında net bir görüş yoktur.
Ancak yapılan araştırmalardan elde edilen veriler Orta Asya’nın coğrafi alan olarak Altay Dağları’nın kuzeybatısı,
Tanrı Dağları’nın kuzeyi, Aral Gölü’nün çevresi ve Hazar Gölü’nün doğusu olduğunu ortaya koymaktadır 3.
Tarihsel süreç içerisinde Türkler Orta Asya’dan dünyanın değişik yerlerine birçok göçler yapmışlardır. Bu
yerlerden biri de Azerbaycan’dır. Günümüzde 38-42 derece kuzey paralelleriyle 44-51 derece doğu meridyenleri
arasında kalan ülkenin batısında Ermenistan ve Türkiye Cumhuriyeti, kuzeyinde Rusya Federasyonu ve Gürcistan,
güneyinde ise İran bulunmaktadır4.
Azerbaycan adı ve ortaya çıkışına ilişkin muhtelif görüşler mevcuttur. Azerbaycan adının Büyük İskender’in
ölümünden sonra (MÖ 323), burayı yöneten komutanlarından Atropates’ten geldiği söylenmektedir. Atropates,
Büyük İskender’in ölümünden sonra Küçük Medya (günümüzde Azerbaycan’ın güneyi ile İran Azerbaycan’ının
batı kısımları) bölgesinde kendi devletini kurmuş ve bu devlete Grekçede ‘Atropates’in Ülkesi’ anlamına gelen
‘Atpopatene’ adını vermiştir. Sonraki dönemlerde bu ad, Ermenicede ‘Atropatakan’, Orta Farsçada ‘Aturpatakan’,
Süryanicede ‘Azerbaygan’ şekline dönüşmüş, Arapçadaki g/c değişikliğiyle de ‘Azerbaycan’ olmuştur. İsmin
* Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Sosyal Bilimler ve Türkçe Eğitimi Bölümü, Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim
Dalı, e-posta: kaymakci37@yahoo.com
1 Zekeriya Kitapçı, Yeni İslam Tarihi ve Türkler Cilt I-II, Konya, 2001, s. 78.
2 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul, 1999, s. 47.
3 Muhammet Şahin, Türk Tarihi ve Kültürü, Ankara, 1999, s. 9.
4 Cemalettin Şahin, Ülkeler Coğrafyası, Ankara, 1999, s. 151.
672
Pehlevîce ve Mecusilikle ilgili ‘od (ateş)’ anlamındaki ‘âzer’ ve ‘muhafız’ anlamındaki ‘bâykân’ kelimelerinden de
geldiği söylenmektedir5.
Azerbaycan Coğrafyasına Türklerin gelişinin ilk defa Saka Türkleri tarafından M.Ö. 7. yüzyılda
gerçekleştirildiği ileri sürülmektedir. Sakalar uzun yıllar bugünkü Azerbaycan topraklarında yaşamışlardır. Tarihsel
süreç içerisinde Azerbaycan topraklarına Medler, Persler, Türk oldukları söylenen Albanlar, Makedonlar,
Romalılar, Hunlar, Köktürkler, Hazarlar, Bulgarlar, Araplar, Selçuklular, Harezmliler, İlhanlılar, Temürlüler,
Akkoyunlu ve Karakoyunlular, Safeviler, Osmanlılar, İranlılar ve Ruslar hâkim olmuşlardır6,7. Azerbaycan’ın tam
bağımsız bir devlet olarak ortaya çıkışı ise 1991 yılında meydana gelmiştir.
Azerbaycan ile Türkiye ilişkilerinin tarihsel geçmişini 28 Mayıs 1918’de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan
Demokratik Cumhuriyeti’ne kadar götürmek mümkündür. Her ne kadar Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği
döneminde iki ülke arasındaki ilişkiler yatay yönde seyretmiş olsa da bağımsızlık sonrası siyasî, askerî, kültürel ve
ekonomik ilişkilerde hızlı bir yükseliş meydana gelmiştir. “İki devlet tek millet” sloganıyla ülkeler dış politikalarını
kurgulamakta, Türkiye Cumhuriyeti Azerbaycan’a Dağlık Karabağ Sorunu, askeri birliklerin eğitimi ve danışmanlık,
askerî yardım ve savunma sanayisinin güçlendirilmesi gibi konularda yardımcı olmaktadır. Ayrıca kültürel alanda
işbirliği ve birlikteliği sağlamak amacıyla TÜRKSOY ve TİKA gibi kuruluşlar çeşitli faaliyetler yürütmektedir8. Buna
ilaveten iki ülke şirketlerinin özellikle enerji alanında yaptıkları yatırımlar, ülkeler arasındaki ticaret hacminin her
yıl artış göstermesi, Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattı, Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hattı gibi büyük ölçekli
projeler Azerbaycan ve Türkiye’nin ekonomik ilişkilerinde gelinen noktayı ortaya koyması açısından önemlidir 9.
Azerbaycan ve Türkiye arasında yaşanan siyasî, askerî ve ekonomik işbirliğinin kültürel bağlamda eğitim-
öğretim alanına da yansıması gerekmektedir. Hiç kuşkusuz öğrenci ve öğretim elemanı değişim programları gibi
faaliyetler eğitim-öğretim açısından ülkeleri birbirine yaklaştırmakta ancak bu durum sadece sınırlı sayıda insanı
kapsamaktadır. Oysa iki ülkenin geleceğini kuracak ve şimdiye kadar belli bir seviyeye getirilen ilişkileri daha
ileriye taşıyacak genç nesillerin hem Azerbaycan hem de Türkiye’yi siyasî, sosyal, ekonomik ve kültürel açıdan
daha yakından tanıması gerekmektedir. Bunun sağlanması ise ancak eğitim-öğretim faaliyetleri kapsamında
öğretilecek sosyal bilgiler, tarih ve coğrafya dersleriyle mümkün olabilmektedir.
Amaç
Bu araştırmanın amacı sosyal bilgiler, tarih ve coğrafya öğretim programlarında Azerbaycan’ın yerini ortaya
koymaktır. Araştırmada aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır:
1-Sosyal bilgiler dersi öğretim programında Azerbaycan’ın yeri nedir?
2-Tarih dersi öğretim programında Azerbaycan’ın yeri nedir?
3-Coğrafya dersi öğretim programında Azerbaycan’ın yeri nedir?
Yöntem
Nitel araştırma, gözlem, görüşme ve doküman inceleme gibi nitel veri toplama yöntemlerinin kullanıldığı,
algıların ve olayların doğal ortamda gerçekçi ve bütüncül bir biçimde ortaya konmasına yönelik sürecin izlendiği
araştırma türü olarak nitelendirilmektedir. Bu araştırmada, araştırılması hedeflenen olgu veya olgular hakkında
bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsaması ve araştırmanın amacına uygunluğu nedeniyle nitel araştırma
yöntemlerinden biri olan doküman inceleme kullanılmıştır10.
Veri Kaynağı ve Verilerin Toplanması
Araştırmanın veri kaynağı (doküman) olarak Milli Eğitim Bakanlığı tarafından hazırlanan ve aşağıda künyeleri
verilen öğretim programları kullanılmıştır:
 MEB. (2005a). İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi 4-5. Sınıflar Öğretim Programı.. Ankara: MEB Yayınevi.
 MEB. (2005b). İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi 6-7. Sınıflar Öğretim Programı. Ankara: MEB Yayınevi.
 MEB. (2007). Ortaöğretim 9. Sınıf Tarih Dersi Programı. Ankara: MEB Yayınevi.
5 Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 4. Cilt, Ankara, 1991, s. 318.

6 Saadettin Gömeç, Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Ankara, 2011, s. 35-57.
7 Mehmet Saray, Azerbaycan Türkleri Tarihi, İstanbul, 1993.
8 Mehmet Seyfettin Erol, Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinin Siyasi, Güvenlik ve Kültürel Açıdan Analizi ve Gelecek İçin Öngörüler,
Türkiye Türk Cumhuriyetleri İlişkileri, H. Çakmak ve M. S. Erol (Ed.), s. 17-24.

9 Reşat Resullu ve Kenan Aslanlı, Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinin İktisadi ve Ticari Boyutu, Türkiye Türk Cumhuriyetleri İlişkileri,
H. Çakmak ve M. S. Erol (Ed.), s. 33-41.

10 Ali Yıldırım ve Hasan Şimşek, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Ankara, 2005, s. 39, 187.
673
 MEB. (2011a). Ortaöğretim 10. Sınıf Tarih Dersi Öğretim Programı ve 10. Sınıf Seçmeli Tarih Dersi
Öğretim Programı. Ankara: MEB Yayınevi.
 MEB. (2011b). Ortaöğretim 11. Sınıf Tarih Dersi Öğretim Programı. Ankara: MEB Yayınevi.
 MEB. (2011c). Ortaöğretim Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük Dersi Öğretim Programı.
Ankara: MEB Yayınevi.
 MEB. (2011d). Ortaöğretim Coğrafya Dersi Öğretim Programı (9, 10, 11 ve 12. Sınıflar). Ankara: MEB
Yayınevi.
 MEB. (2012). Ortaöğretim Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi Dersi Öğretim Programı. Ankara: MEB Yayınevi.
Veriler toplanırken araştırmacı tarafından geliştirilen doküman inceleme formu kullanılmıştır. Veriler 2015-
2016 eğitim-öğretim yılı bahar yarıyılında 15 Nisan-05 Mayıs 2016 tarihleri arasında toplanmıştır.
Verilerin Analizi
Araştırmada toplanan veriler içerik analizi yardımıyla çözümlenmiştir. Verilerin içerik analiziyle
çözümlenmesinin nedenleri olarak içerik analizinin daha derinlemesine veri analizi yapmaya olanak sağlaması,
temel amacının toplanan verileri açıklayabilecek kavramlara ve ilişkilere ulaşmak olması gibi özellikleri etkili
olmuştur11. Araştırma verilerinin analizinde araştırmacı üçgenlemesi yapılmış, bu bağlamda veriler iki alan uzmanı
akademisyen ve bir öğretmen tarafından analiz edilmiştir. Daha sonra yapılan analizler karşılaştırılarak uyuşma
yüzdesi %80,2 olarak belirlenmiştir. Analiz sonucu ortaya çıkan temalar tablolar halinde gösterilmiştir.
Bulgular ve Yorum
Sosyal bilgiler, tarih ve coğrafya öğretim programlarında Azerbaycan’ın yerini ortaya koymak amacıyla
gerçekleştirilen bu araştırmada elde edilen veriler çözümlenerek aşağıdaki bulgulara ulaşılmıştır:
Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Azerbaycan’ın Yeri
Tablo 1: Sosyal bilgiler dersi öğretim programında Azerbaycan’ın yerinin sınıf düzeyi, öğrenme alanı, ünite ve
kazanım sayısına göre dağılımı
Sınıf Düzeyi Öğrenme Alanı Sayısı Ünite Sayısı Kazanım Sayısı
4. Sınıf 1 1 4
5. Sınıf 1 1 6
6. Sınıf 2 2 10
7. Sınıf 3 3 5
Toplam 7 7 25
Tablo 1’de sosyal bilgiler dersi öğretim programında Azerbaycan’ın yeri sınıf düzeyi, öğrenme alanı, ünite ve
kazanım sayısına göre incelenmiştir. Buna göre 4. sınıfta 1 öğrenme alanı, 1 ünite ve 4 kazanımda Azerbaycan ele
alınırken, 5. sınıfta 1 öğrenme alanı, 1 ünite ve 6 kazanımda Azerbaycan’a yer verilmiştir. 6. sınıfta 2 öğrenme
alanı, 2 ünite ve 10 kazanımda Azerbaycan işlenirken, 7. sınıfta 3 öğrenme alanı, 3 ünite ve 5 kazanımda
Azerbaycan ile ilgili konulara değinilmiştir. Buradan hareketle sosyal bilgiler dersi öğretim programında toplamda
7 öğrenme alanı, 7 ünite ve 25 kazanımda Azerbaycan’a yer verildiği söylenebilir.
1.Sınıf Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı’nda Azerbaycan
İlkokul 4. sınıf düzeyinde doğrudan Azerbaycan’ı konu edinen öğrenme alanı, ünite ve kazanımlar
bulunmamaktadır. Bunun yerine dolaylı olarak Azerbaycan’ı konu edindiği düşünülen öğrenme alanı, ünite ve
kazanımlar bulunmaktadır. İlkokul 4. sınıfta Azerbaycan’ı dolaylı olarak konu edinen öğrenme alanı, ünite ve
kazanım örnekleri Tablo 2’de gösterilmiştir:
Tablo 2: Sosyal bilgiler dersi 4. sınıf öğretim programında Azerbaycan’ın yeriyle ilgili bilgiler
Sınıf Düzeyi Öğrenme Alanı Ünite Kazanımlar
4. Sınıf Küresel Bağlantılar Uzaktaki 1. Dünya üzerinde çeşitli ülkeler olduğunu fark
11 Ali Yıldırım ve Hasan Şimşek, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Ankara, 2005, s. 227.
674
Arkadaşlarım eder.
2. Görsel materyallerden yararlanarak çeşitli
toplumların günlük yaşamlarına ilişkin
çıkarımlarda bulunur.
3. Kendisi ile başka bir toplumdaki yaşıtlarının
günlük yaşamlarını karşılaştırır.
5. Sınıf Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı’nda Azerbaycan
Ortaokul 5. sınıf düzeyinde doğrudan Azerbaycan’ı konu edinen öğrenme alanı, ünite ve kazanımlar
kazanımlar bulunmaktadır. Ortaokul 5. sınıfta Azerbaycan’ı dolaylı olarak konu edinen öğrenme alanı, ünite ve
kazanım örnekleri Tablo 3’te gösterilmiştir:
1. Dünya çocuklarının ortak yönlerini ve ilgi
alanlarını fark eder.
2. Ülkeler arasında ekonomik alışveriş
olduğunu fark eder.
5. Sınıf Küresel Bağlantılar Hepimizin Dünyası
3. Ülkeler arasındaki ekonomik ilişkilerde
iletişim ve ulaşım teknolojisinin etkisini tartışır.
4. Çeşitli ülkelerde bulunan ortak miras
ögelerine örnekler verir.
4. İpek Yolu’nun toplumlar arası siyasal, kültürel
ve ekonomik ilişkilerdeki rolünü fark eder.
İpek Yolunda
Kültür ve Miras 6. Türklerin İslamiyet’i kabulleri ile birlikte siyasî,
Türkler
sosyal ve kültürel alanlarda meydana gelen
değişimleri fark eder.
6. Sınıf
2. Ülkemizin diğer ülkelerle olan ekonomik
ilişkilerini, kaynaklar ve ihtiyaçlar açısından
değerlendirir.
Küresel Bağlantılar Ülkemiz ve Dünya 3. Türk Cumhuriyetleri, komşu ve diğer ülkelerle
olan kültürel, sosyal, siyasi ve ekonomik
ilişkilerimizi Atatürk’ün milli dış politika anlayışı
açısından değerlendirir.
675

3. Osmanlı Devleti’nin fetih ve mücadelelerini,
Türk Tarihinde
Kültür ve Miras Osmanlı’da ticaretin ve denizlerin önemi açısından
Yolculuk
değerlendirir.
Bilim, Teknoloji ve Zaman İçinde 3. Türk ve İslam devletlerinde yetişen bilginlerin
7. Sınıf
Toplum Bilim bilimsel gelişme sürecine katkılarını değerlendirir.
1. 20. Yüzyılın başında Osmanlı Devleti ve Avrupa
Ülkeler Arası
Küresel Bağlantılar ülkelerinin siyasî ve ekonomik yapısıyla I. Dünya
Köprüler
Savaşı’nın sebep ve sonuçlarını ilişkilendirir.
Tarih Dersi Öğretim Programında Azerbaycan’ın Yeri
Tablo 6: Tarih dersi öğretim programında Azerbaycan’ın yerinin sınıf düzeyi, ünite ve kazanım sayısına göre
dağılımı
Sınıf Düzeyi Ünite Sayısı Kazanım Sayısı
8. Sınıf 2 5
9. Sınıf 5 12
10. Sınıf 5 7
11. Sınıf 3 5
12. Sınıf 5 11
Toplam 20 40
Tarih dersi öğretim programında Azerbaycan’ın yeri sınıf düzeyi, ünite ve kazanım sayısına göre Tablo 6’da
incelenmiştir. Buna göre 8. sınıfta 2 ünite ve 5 kazanımda Azerbaycan ele alınırken, 9. sınıfta 5 ünite ve 12
kazanımda Azerbaycan’a yer verilmiştir. 10. sınıfta 5 ünite ve 7 kazanımda, 11. sınıfta 3 ünite ve 5 kazanımda
Azerbaycan işlenirken, 12. sınıfta 5 ünite ve 11 kazanımda Azerbaycan ile ilgili konulara değinilmiştir. Buradan
hareketle tarih dersi öğretim programında toplamda 20 ünite ve 40 kazanımda Azerbaycan’a yer verildiği
söylenebilir.
8. Sınıf TC İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük Dersi Öğretim Programı’nda Azerbaycan
Ortaokul 8. sınıf düzeyinde doğrudan Azerbaycan’ı konu edinen ünite ve kazanımlar bulunmamaktadır.
Bunun yerine dolaylı olarak Azerbaycan’ı konu edindiği düşünülen ünite ve kazanımlar bulunmaktadır. Ortaokul
8. sınıfta Azerbaycan’ı dolaylı olarak konu edinen ünite ve kazanım örnekleri Tablo 7’de gösterilmiştir:
Tablo 7: 8. Sınıf TC İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük dersi öğretim programında Azerbaycan’ın yeriyle ilgili bilgiler
Sınıf Düzeyi Ünite Kazanımlar
1. Kurtuluş Savaşı’nda Doğu ve Güney cephelerinde yapılan

mücadeleleri, sebep ve sonuçları açısından değerlendirir.
Ya İstiklal Ya Ölüm!
6. Türk milletinin Kurtuluş Savaşı sürecinde elde ettiği askerî
başarılarının ulusal ve uluslararası etkilerini değerlendirir.
8. Sınıf
8. SSCB’nin dağılmasının dünyaya ve ülkemize etkileri hakkında
Atatürk’ten Sonra çıkarımlarda bulunur.
Türkiye: İkinci Dünya
Savaşı ve Sonrası 9. Türkiye ve yakın çevresindeki enerji kaynaklarının siyasî ve
ekonomik önemini değerlendirir.
9. Sınıf Tarih Dersi Öğretim Programı’nda Azerbaycan
Ortaöğretim 9. sınıf düzeyinde doğrudan Azerbaycan’ı konu edinen ünite ve kazanımlar bulunmamaktadır.
Bunun yerine dolaylı olarak Azerbaycan’ı konu edindiği düşünülen ünite ve kazanımlar bulunmaktadır.
Ortaöğretim 9. sınıfta Azerbaycan’ı dolaylı olarak konu edinen ünite ve kazanım örnekleri Tablo 8’de
gösterilmiştir:
676
Tablo 8: Tarih dersi 9. sınıf öğretim programında Azerbaycan’ın yeriyle ilgili bilgiler
4. Kavimler Göçü’nün sebep ve sonuçlarını siyasi, sosyal, kültürel ve
ekonomik açılardan değerlendirir.
İlk Türk Devletleri
8. Orta Asya ve Avrupa’da kurulan diğer Türk devlet ve
topluluklarını tanır.
İslam Tarihi ve
3. Dört Halife Dönemindeki siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik
9. Sınıf Uygarlığı (13. Yüzyıla
gelişmeleri değerlendirir.
Kadar)
4. Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluşunda ve teşkilatlanmasında
Türk-İslam Devletleri etkili olan faktörleri değerlendirir.
(10–13. Yüzyıllar) 6. Malazgirt Savaşı sonrası Büyük Selçuklu Devleti’nde meydana
gelen siyasi olayları değerlendirir.
10. Sınıf Tarih Dersi Öğretim Programı’nda Azerbaycan
Ortaöğretim 10. sınıfta Azerbaycan’ı dolaylı olarak konu edinen ünite ve kazanım örnekleri Tablo 9’da
gösterilmiştir:
Sınıf Düzeyi Ünite Kazanımlar Açıklamalar
2. Osmanlı-Avusturya ve Osmanlı-İran
savaşlarının Osmanlı Devleti’ne
Arayış Yılları (XVII. etkilerini değerlendirir.
Yüzyıl)
6. IV. Murat’ın siyasi ve askerî
10. Sınıf faaliyetlerini açıklar.
[!] Osmanlı-İran ilişkileri yüzyılın
Avrupa ve 2. III. Ahmet Dönemi iç ve dış
tamamını kapsayacak şekilde ele
Osmanlı Devleti politikadaki gelişmeleri ve ıslahat
alınarak Azerbaycan hanlıklarına
(XVIII. Yüzyıl) çalışmalarını değerlendirir.
da değinilecektir.
11. Sınıf TC İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük Dersi Öğretim Programı’nda Azerbaycan
Ortaöğretim 11. sınıfta Azerbaycan’ı dolaylı olarak konu edinen ünite ve kazanım örnekleri Tablo 10’da
gösterilmiştir:
1. Kurtuluş Savaşı’nda Doğu ve Güney cephelerinde yapılan
Kurtuluş Savaşı’nda mücadeleleri analiz eder.
Cepheler 4. Sakarya Meydan Savaşı’nın ve Büyük Taarruz’un
11. Sınıf
kazanılmasının Millî Mücadeledeki önemini değerlendirir.
Atatürk Dönemi Türk Dış 3. Lozan Barış Antlaşması sonrası dış politika gelişmelerini
Politikası kavrar.
12. Sınıf Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi Dersi Öğretim Programı’nda Azerbaycan
677
Ortaöğretim 12. sınıfta Azerbaycan’ı dolaylı olarak konu edinen ünite ve kazanım örnekleri Tablo 11’de
gösterilmiştir:
Tablo 11: 12. sınıf Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi dersi öğretim programında Azerbaycan’ın yeriyle ilgili bilgiler
Sınıf Düzeyi Ünite Kazanımlar Açıklamalar
2. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birliği (SSCB)’nin kurulması ve
20. Yüzyıl
sonrasında Orta Asya’daki Türk
Başlarında Dünya
devlet ve toplulukları ile ilgili
gelişmeleri kavrar.
12. Sınıf
[!] Azerbaycan, Kazakistan,
2. Türk Cumhuriyetlerinin Özbekistan, Türkmenistan,
Küreselleşen Dünya bağımsızlığını kazanma süreçlerini Kırgızistan devletlerinin siyasi,
açıklar. sosyal, ekonomik ve kültürel
faaliyetleri ele alınacaktır.
Coğrafya Dersi Öğretim Programında Azerbaycan’ın Yeri
Tablo 12: Coğrafya dersi öğretim programında Azerbaycan’ın yerinin sınıf düzeyi, öğrenme alanı, ünite ve
kazanım sayısına göre dağılımı
Sınıf Düzeyi Öğrenme Alanı Sayısı Kazanım Sayısı
9. Sınıf ---- ----
10. Sınıf 3 3
11. Sınıf 3 9
12. Sınıf 3 10
Toplam 9 22
Tablo 12’de coğrafya dersi öğretim programında Azerbaycan’ın yeri sınıf düzeyi, öğrenme alanı ve kazanım
sayısına göre incelenmiştir. Buna göre 9. sınıfta Azerbaycan’ı konu edinen herhangi bir öğrenme alanı ve kazanım
tespit edilememiştir. Buna karşın 10. sınıfta 3 öğrenme alanı ve 3 kazanımda Azerbaycan ele alınırken, 11. sınıfta
3 öğrenme alanı ve 9 kazanımda Azerbaycan’a yer verilmiştir. 12. sınıfta ise 3 öğrenme alanı ve 10 kazanımda
Azerbaycan işlenmiştir. Buradan hareketle coğrafya dersi öğretim programında toplamda 9 öğrenme alanı ve 22
kazanımda Azerbaycan’a yer verildiği söylenebilir.
10. Sınıf Coğrafya Dersi Öğretim Programı’nda Azerbaycan
Ortaöğretim 10. sınıf düzeyinde doğrudan Azerbaycan’ı konu edinen öğrenme alanı ve kazanımlar
bulunmamaktadır. Bunun yerine dolaylı olarak Azerbaycan’ı konu edindiği düşünülen öğrenme alanı ve
kazanımlar bulunmaktadır. Ortaöğretim 10. sınıfta Azerbaycan’ı dolaylı olarak konu edinen öğrenme alanı ve
Tablo 13: Coğrafya dersi 10. sınıf öğretim programında Azerbaycan’ın yeriyle ilgili bilgiler
Sınıf Düzeyi Öğrenme Alanı Kazanımlar
B.10.4. Tarihî metinler, belgeler ve haritalardan yararlanarak
B. Beşerî Sistemler dünyadaki göçlerin nedenleri ve sonuçları hakkında çıkarımlarda
bulunur.
10. Sınıf C. Mekânsal Bir Sentez: C.10.1.Türkiye’nin konumunu, özellikleri ve etkileri açısından
Türkiye değerlendirir.
Ç. Küresel Ortam: Ç.10.1. Uluslararası ulaşım hatlarının bölgesel ve küresel etkilerini
Bölgeler ve Ülkeler sorgular.
678
B.11.7. Doğal kaynakları sınıflandırarak doğal kaynak- ekonomi
B. Beşerî Sistemler
ilişkisini açıklar.
Ç.11.1. Kültürü oluşturan unsurlardan yola çıkarak farklı kültürel
bölgelerin yeryüzünde yayılış alanlarına ait analizler yapar.
Ç. Küresel Ortam: Ç.11.2. Ülkeler ve bölgeler arasındaki ticaretle ham madde,
11. Sınıf
Bölgeler ve Ülkeler üretim ve pazar alanlarını ilişkilendirir.
Ç.11.7. Bölgesel ve küresel ölçekteki örgütleri amaçları, işlevleri ve
etki alanları açısından değerlendirir.
D.11.1. Doğal kaynakların değeri ve kullanımındaki değişimi
D. Çevre ve Toplum
tarihsel süreçte farklı bölgelerle örneklendirir.
C.12.14. Türkiye’nin içinde yer aldığı jeopolitik bölgelerle olan
C. Mekânsal Bir Sentez: ilişkisini analiz eder.
Türkiye C.12.15. Türkiye’nin küresel ve bölgesel ölçekteki siyasi, askeri
ve ekonomik örgütlerle ilişkisini yorumlar.
Ç.12.2. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin coğrafî özelliklerini
karşılaştırarak ülkelerin farklı gelişmişliklerinin nedenlerini
12. Sınıf yorumlar.
Ç.12.4. Dünyanın önemli enerji nakil hatlarını bölge ve ülkelere
Ç. Küresel Ortam: etkileri açısından analiz eder.
Bölgeler ve Ülkeler
Ç.12.5. Bir ülkenin konumunun bölgesel ve küresel etkilerini
değerlendirir.
Ç.12.6. Ülkeler arasında sorun oluşturabilecek mekânsal
unsurları, günümüz çatışma alanlarıyla ilişkilendirir.
Sonuç
Azerbaycan ile Türkiye ilişkilerinin tarihsel geçmişi 20. yüzyılın başlarına kadar gitmektedir. 28 Mayıs
1918’de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ile başlayan ilişkiler Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birliği döneminde kesintiye uğramış, 1991 yılında Azerbaycan’ın bağımsız bir devlet haline
gelmesiyle yeniden başlamıştır. Günümüzde Azerbaycan ve Türkiye arasında siyasî, askerî, ekonomik ve kültürel
ilişkilerde birçok işbirliği faaliyeti yapılmaktadır. Yapılan faaliyetlerin geliştirilerek sürdürülebilmesi için iki ülkenin
geleceğini de şekillendirecek nesillerin bilinçlendirilmesi gerekmektedir. İşte bu noktada sosyal bilgiler, tarih ve
coğrafya derslerine önemli görevler düşmektedir. Sosyal bilgiler, tarih ve coğrafya dersi öğretim programlarında
Azerbaycan’ın yerinin incelendiği bu araştırmada şu sonuçlara ulaşılmıştır:
679
 Sosyal bilgiler dersi öğretim programında Azerbaycan toplamda 7 öğrenme alanı, 7 ünite ve 25
kazanımda kendisine yer bulmuştur. Azerbaycan’ı konu edinebilecek öğrenme alanı ve ünite sayısı en çok 7.
sınıfta bulunurken, en çok kazanım sayısı ise 6. sınıfta bulunmaktadır.
 Tarih dersi öğretim programında Azerbaycan toplamda 20 ünite ve 40 kazanımda konu edinilmiştir.
Öğretim programı içerisinde Azerbaycan ünite sayısı açısından en çok 9, 10 ve 12. sınıflarda yer alırken, kazanım
sayısı açısından ise en çok 12. sınıfta yer almıştır.
 Coğrafya dersi öğretim programında Azerbaycan toplamda 9 öğrenme alanı ve 22 kazanımda ele
alınmıştır. Coğrafya dersi öğretim programında 9. sınıfta hiçbir öğrenme alanı ve kazanım Azerbaycan ile
ilişkilendirilememiştir. Öte yandan öğrenme alanı açısından 10, 11 ve 12. sınıflarda Azerbaycan eşit sayıda
öğrenme alanlarında yer alırken, 12. sınıf en çok kazanıma sahip olan sınıf düzeyi olmuştur.
 Sosyal bilgiler, tarih ve coğrafya öğretim programlarının genel amaçlar ile programın uygulanmasına
ilişkin açıklamalarda doğrudan Azerbaycan’ı konu edinen bir ifade tespit edilememiştir.
 Öğretim programlarında Azerbaycan’ı ele alan doğrudan bir öğrenme alanı, ünite veya kazanım
bulunmamaktadır. Buna karşın dolaylı olarak Azerbaycan’ı konu edinebilecek öğrenme alanı, ünite veya
kazanımlar bulunmaktadır. Bu kazanımlar ise genellikle öğretim programlarının “Açıklamalar” sütunundaki
ifadelerden hareketle ilişkilendirilebilmektedir.
 Sosyal bilgiler öğretim programında 25, tarih öğretim programında 40 ve coğrafya öğretim programında
ise 22 olmak üzere Azerbaycan ile ilişkilendirebilecek toplam 87 kazanım bulunmaktadır.
 Dersler kazanım sayısı açısından çoktan aza doğru tarih, sosyal bilgiler ve coğrafya şeklinde
sıralanmaktadır.
 Dersler içerisinde coğrafyanın 9. sınıfı dışında tüm sınıf düzeylerinde Azerbaycan ile ilişkilendirme
yapılabileceği tespit edilmiştir.
 Kazanımların daha çok tarih disiplini açısından yakın tarihe odaklandığı görülmektedir.
 Sosyal bilgiler açısından ise daha çok kültürel boyutun ön plana çıktığı dikkat çekmektedir.
 Coğrafya açısından ise coğrafi konumla birlikte daha çok beşeri ve ekonomik konular odaklı bir yapı arz
ettiği tespit edilmiştir.
Kaynakça
EROL, Mehmet Seyfettin, 2013, Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinin Siyasi, Güvenlik ve Kültürel Açıdan Analizi ve
Gelecek İçin Öngörüler, Türkiye Türk Cumhuriyetleri İlişkileri, H. Çakmak ve M. S. Erol (Ed.), Orta Asya Türk
Cumhuriyetleri Dostluk Derneği Yayınları, Ankara.
GÖMEÇ, Saadettin, 2011, Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Akçağ Yay, Ankara.
KAFESOĞLU, İbrahim, 1999, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat., İstanbul.
KİTAPÇI, Zekeriya, 2001, Yeni İslam Tarihi ve Türkler Cilt I-II, Dizgi Ofset, Konya.
KOMİSYON, 1991, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 4. Cilt, TDV Yay., Ankara.
RESULLU, Reşat ve ASLANLI, Kenan, 2013, Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinin İktisadi ve Ticari Boyutu, Türkiye
Türk Cumhuriyetleri İlişkileri, H. Çakmak ve M. S. Erol (Ed.), Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Dostluk Derneği
Yayınları, Ankara.
SARAY, Mehmet, 1993, Azerbaycan Türkleri Tarihi, Nesil Matbaacılık, İstanbul.
ŞAHİN, Cemalettin, 1999, Ülkeler Coğrafyası, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara.
ŞAHİN, Muhammet, 1999, Türk Tarihi ve Kültürü, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara.
YILDIRIM, Ali ve ŞİMŞEK, Hasan, 2005, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Seçkin Yayıncılık,
Ankara.
680
BEYLİKLER DÖNEMİNDE KASTAMONU’DA ÇALIŞMIŞ İKİ AZERBAYCANLI BİLGİN:
HASAN EL-HÔYÎ VE FETHULLAH EŞ-ŞÎRVÂNÎ
Cevdet YAKUPOĞLU*
Namiq MUSALI**
Özet
Kastamonu ve civarında hüküm sürmüş Çobanoğulları ve Candaroğulları hanedanlarının ilmî ve kültürel
faaliyetlere verdiği destekten dolayı, Anadolu’nun ve İslâm âleminin farklı bölgelerinden birçok âlimler, şairler,
düşünürler gelerek buraya yerleşmişlerdir.
Çobanoğulları sarayında yaşamış ve eserler vermiş ilim ve edebiyat erbabından birisi de Azerbaycanlı bilgin
ve şair Hasan el-Hôyî olmuştur. XIII. yüzyıl son çeyreğinde Kastamonu’ya yerleşmiş olan el-Hôyî,
Çobanoğullarından Muzaffereddin Yavlak Arslan’ın ve onun oğlu Emir Mahmud’un himayesinde bulunmuş,
burada münşî ve şair olarak çalışmıştır. Kendisi Nüzhetü’l-Küttâb ve Tuhfetü’l-Ahbâb, Kavâ‘idü’r-Resâ‘il ve
Ferâ‘idü’l-Fezâ‘il, Rüsûmu’r-Resâ‘il ve Nücûmu’l-Fezâ‘il, Gunyetü’l-Kâtib ve Münyetü’t-Tâlib isimli inşâ
risalelerinin, Nasîbü’l-Fityân ve Nesîbü’t-Tibyân adlı Arapça – Farsça manzum sözlüğün, Mültemisât başlıklı şiirler
mecmuasının yazarı olarak bilinmektedir. Bunlardan başka, çeşitli kaynaklarda yazarın şiir dîvânının, Tuhfe-i
Hüsâm adlı Farsça – Türkçe manzum sözlüğünün ve Kenzü’l-Letâif başlıklı bir inşâ risalesinin de varlığından söz
edilmektedir.
Kastamonu’da ilmî faaliyetlerde bulunan diğer bir Azerbaycanlı bilim adamı Şabran doğumlu Fethullah eş-
Şîrvânî’dir. İsmi geçen âlim, Şirvan, Horasan ve Maveraünnehr’de zamanının önde gelen bilginlerinden iyi bir
eğitim görmüş, yetenekli bir bilim adamı olarak yetişmiştir. XV. yüzyılın ortalarında, Candaroğlu İsmail Bey
zamanında Kastamonu’da yaşamış ve çalışmış olan eş-Şîrvânî’nin burada kendi geliştirdiği metotlarla fıkıh, kelam,
hendese ve astronomi dersleri verdiği bilinmektedir. Çeşitli alanlarda 14 kitap yazarı olan bu müellifin,
Kastamonu’da yürütmüş olduğu faaliyetleriyle Anadolu’nun ilim ve kültür hayatına önemli katkılar sağladığını
ifade etmek mümkündür. Bu çalışmamız kapsamında bu iki Azerbaycanlı bilginin Kastamonu’daki faaliyetleri ele
alınmıştır.
Anahtar kelimeler: Kastamonu, Beylikler, Azerbaycan, Hasan el-Hôyî, Fethullah eş-Şîrvânî
Giriş
Selçukluların Kastamonu’yu Emir Kara Tegin eliyle fethettikleri 1080’li yıllardan itibaren burası, XII. yüzyıl
boyunca Bizans ile Türkler arasında birkaç defa el değiştirmiş, bu yüzyılın sonlarında ise Selçuklu komutanı
Hüsameddin Çoban Bey tarafından kalıcı olarak fethedilmiş ve böylece yörede dikkati çekecek düzeyde bir Türk
iskânı gerçekleşmiştir. Hüsameddin Çoban Bey, Selçuklulara bağlı olarak Kastamonu’da beylerbeyi sıfatıyla
Çobanoğulları Uc Beyliği’nin temellerini atmıştır.1
XIII. yüzyıl boyunca Çobanoğulları Beyliği, Kastamonu merkezli olarak bölge tarihinde etkisini hissettirmiş,
özellikle Bizans’a karşı gaza faaliyetlerinin yürütülmesinde ve Selçukluların Kırım seferinde büyük bir rol
üstlenmiştir. Bu çerçevede Kastamonu sosyal, kültürel, siyasi ve askerî bakımlardan Anadolu’nun önde gelen
vilayetleri arasındaki yerini almıştır. Aynı yüzyılın ortalarında Anadolu’da Moğol istilasının başlamasıyla birlikte
pek çok Türk boy ve topluluğuna mensup kitleler Kastamonu havalisine göç ederek hem şehrin nüfusunun
artmasına ve hem de kırsal alanlarda yeni yeni iskân birimlerinin oluşmasına sebep olmuşlardır. Bu göçler
esnasında bölgeye esnaf ve zanaatkârların yanı sıra ilim, irfan, kültür ve sanat adamları gelerek yerleşmiş ve
şehrin kültürel dokusunu güçlendirmişlerdir. Hüsameddin Çoban Bey’in oğlu Alp Yörük zamanında devam eden
bu göç hareketi, adı geçen hükümdarın oğlu Muzaffereddin Yavlak Arslan döneminde meyvesini vermeye
başlamıştır. Nitekim Azerbaycanlı bilginlerden Hasan el-Hôyî, İlhanlı döneminin büyük bilim adamlarından
Kutbeddin Şîrâzî ve bunlar gibi pek çok ilim ehli Kastamonu’yu tercih etmişlerdir. Yavlak Arslan, bu âlimlere
* Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.

** Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.
1 Kastamonu’nun Selçuklular ve Beylikler dönemi tarihi için son çalışmalardan biri olarak bkz.: Cevdet Yakupoğlu: Kuzeybatı
Anadolu’nun Sosyo-Ekonomik Tarihi (Kastamonu-Sinop-Çankırı-Bolu) XIII-XV. Yüzyıllar, Gazi Kitabevi, Ankara, 2009.
681
sarayının kapılarını ardına kadar açmış, onlara maddi ve manevi destek vermiş, eserlerini rahat bir ortamda
kaleme almalarını sağlamıştır.
1291 yılında Muzaffereddin Yavlak Arslan’ın öldürülmesi üzerine yerine geçen oğlu Nâsıreddin Mahmud Bey
devrinde de ilmi ve ilim adamlarını himaye etme geleneği devam ettirilmiştir. Hatta bu anlayış, Çobanoğullarının
Kastamonu’daki mirasını XIV. yüzyılın başlarında devralmış bulunan Candaroğulları hanedanı zamanında da
sürdürülmüştür. Özellikle Candaroğullarının kurucusu kabul edilen I. Süleyman Paşa, beyliğin en güçlü hükümdarı
sayılan İsfendiyar Bey ve hanedanın son resmî hükümdarı İsmail Bey, kendi dönemlerinde bu yönde büyük
yatırımlar yapmış, medreseler inşa etmiş, buralarda istihdam edilen müderris ve talebelere yüksek maaş ve
burslar tahsis etmişlerdir. Bildirimizin ikinci bölümünü oluşturan Azerbaycanlı âlim Fethullah eş-Şîrvânî işte bu
son dönemde Candaroğulları hükümdarı İsmail Bey’in himayesinde Kastamonu’da uzun bir süre ikamet ederek
ilmî çalışmalar yapmıştır.
1.Hasan el-Hôyî ve Kastamonu Muhitindeki Faaliyetleri
Hasan el-Hôyî, bugün İran sınırları içinde bulunan Güney Azerbaycan’da doğmuş, hayatının büyük bir
bölümünü Anadolu’da geçirmiş, bir süre Türkistan’a seyahat etmiş ve böylece kendi faaliyetleriyle Türk
dünyasının farklı bölgelerini ziyaret etme fırsatı bulmuştur. Münşî, şair, edip ve dilbilimci olan bu müellifin kendi
eserleriyle yüzyıllar boyunca Türk-İslâm dünyasına hizmet ettiği bir gerçektir.
1.1.Kastamonu’ya gelmeden önceki hayatına kısa bir bakış
Hasan b. Abdülmü’min el-Hôyî’nin doğum tarihi net olarak bilinmemektedir. Köken itibariyle Azerbaycan
Türklerinden olan Prof. Dr. Hüseyin Muhammedzade Sıddîk (Hüseyin Düzgün) ve Perviz Zare’ Şahmeresî, el-
Hôyî’nin H. VII / M. XIII. yüzyılın ilk on yılı içinde doğmuş olabileceğine ihtimal vermektedirler.2 Öte yandan diğer
bazı İranlı bilim adamları hazırlamış oldukları bir yazma eserler kataloğunda el-Hôyî’den bahsederken parantez
içinde 622 tarihini göstermekte ve bununla da muhtemelen adı geçen yazarın 622 / 1225 yılında doğduğuna
işaret etmektedirler.3 Fakat onlar bu konuda daha fazla ayrıntıya yer vermemişler ve bu açıklamalarını da hiçbir
kaynağa dayandırmamışlardır.
Eserlerini kaleme aldığı dönem esas alındığında, Hasan b. Abdülmü’min el-Hôyî’nin XIII. yüzyılın ikinci
çeyreği içinde Güney Azerbaycan’ın Hôy kentinde dünyaya geldiği anlaşılmaktadır.4 Çalışmaları göz önünde
tutulduğunda, onun iyi bir tahsil görmüş olduğu söylenebilir.5 Ana dili olan Türkçenin yanı sıra Arapça ve Farsçayı
da iyi derecede bilmekteydi. Onun, ilk eğitimini Hôy kentinde almış olması gerekir. İranlı bilim adamı Ali Rıza
Zekâvetî Karagözlü, el-Hôyî’nin Şafii mezhebine bağlı olduğunu belirtmektedir.6 Hayatının büyük bölümünü
İlhanlı ve Selçuklu ülkelerinde geçirmiştir. Moğolların Azerbaycan’ı işgal altında tuttukları ve Türkiye Selçukluları
üzerinde bir egemenlik oluşturdukları dönemde çok sayıda ilim ve irfan ehli mecburen Anadolu’ya göç etmiştir.
Bu çerçevede müellifimiz Hasan b. Abdülmü’min el-Hôyî de Anadolu’ya gelerek burada yerleşmiş olmalıdır.
Ailesi konusunda ayrıntılı ve somut bir bilgiye sahip olmasak da, Konya’da Ayyûkî isimli zat tarafından
hazırlandığı tahmin olunan Varka vü Gülşâh adlı Farsça mesnevînin minyatürlerini yapan ve Konya’daki Karatay
Medresesi’nin 651 / 1253 tarihli vakfiyesinde şahitler arasında ismi geçen Nakkaş Abdülmü’min b. Muhammed
el-Hôyî’nin, müellifimizin babası olma ihtimali çok yüksektir.7 Bu zat, Konya’da Selçuklu hizmetinde çalışmış,
minyatür sanatında ihtisas sahibi olmuş ve o devir vakfiyelerinde şahitlik edecek düzeyde itibar kazanmıştır.8
Dolayısıyla müellifimiz ergenlik yıllarında babası nezaretinde Konya’da ve diğer bazı Anadolu kentlerinde eğitimini
devam ettirmiş olmalıdır.
2 Hüseyin Muhammedzade Sıddîk, Perviz Zâre’ Şahmeresî: Pişgüftâr, Tuhfe-yi Hüsâm, İntişârât-ı Tekdireht, Tahran, 1389, s.16.
3 Seyyid Cafer Hüseynî Eşkeverî, Seyyid Sâdık Hüseynî Eşkeverî: Nushahâ-yi Akshâ-yi Merkez-i İhyâ-yi Mirâs-ı İslâmî, Çâphâne-
yi Sitâre, Kum, 1377, Cilt: 1, s.294.
4 Hoy hakkında bkz.: Ali Rıza Mukaddem: “Ahi Evren Veli’nin Doğduğu Şehir Hôy: Arapça ve Farsça Kaynaklara Göre”,
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi-The Journal of International Social Research, Vol. 3/10, (Winter 2010), s.470-477;
Mirza Bala: “Hôy”, MEB. İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 5 (1987), s.571-573; Tahsin Yazıcı: “Hôy”, TDV. İA, Cilt: 18 (1998), s.258.
5 Tahsin Yazıcı: “Hûî, Hasan b. Abdülmü’min”, TDV, İA, Cilt: 18 (1998), s.311.
6 Ali Rıza Zekâvetî Karagözlü: “Mecmû’a-i Âsâr-ı Hüsâmeddîn Hôyî”, Kitâb-ı Mâh: Edebiyyât ve Felsefe, No. 46-47, Tahran,
1380, s.42.
7 Bkz.: Osman Turan: Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, TTK, 2. Baskı, Ankara, 1988, s.9.
8 Bu sanatçı hakkında bkz.: Muammer Kemal Özergin: “Selçuklu Sanatçısı Nakkâş Abdülmü’min el-Hôyî Hakkında”, Belleten,
Cilt: 34, Sayı: 134 (Nisan 1970), s.219-229; Filiz Çağman: “Abdülmü’min el-Hûyî”, TDV. İA., Cilt: 1 (1988) s.274. O. Turan,
Karatay vakfiyesine dayanarak bu zatın babasının adını Mahmud olarak göstermiştir. Ancak Abdülmü’min el-Hôyî, Varkâ vü
Gülşâh’a çizdiği minyatürlerin birinde kendi babasının ismini Muhammed olarak yazmıştır. Bu minyatürün fotokopisi M. K.
Özergin’in adı geçen makalesinde (s.225) yer almaktadır.
682
1.2.Kastamonu’daki Faaliyetleri
Onun en azından XIII. yüzyılın son çeyreği içinde Selçuklu kentlerinden Kastamonu’da uzun süre ikamet
ettiği anlaşılıyor. Bu dönemde Kastamonu’da Selçukluların Uc Beyliği olan Çobanoğulları hüküm sürmekte idi.
Çobanoğulları hükümdarı Muzaffereddin Yavlak Arslan, gerek Selçuklu sultanları ve gerekse İlhanlı hükümdarları
ile iyi ilişkiler kurmuştu. İlhanlı başkenti Tebriz’e ve Selçuklu pâyitahtı Konya’ya birkaç defa giderek devrinin
hükümdarlarıyla görüşmüş ve bu bağlamda Kastamonu’da İlhanlı baskı ve zulmünün en asgarî düzeyde
hissedilmesi için elinden geleni yapmıştı. Nitekim bu hükümdar, beraberinde Türkiye Selçuklularının devrik
sultanlarından olup Kırım’da ikamete mecbur kalmış II. İzzeddin Keykâvus’un oğullarından Şehzade Mesud’u
Kastamonu’da ağırlamıştı. Daha sonra ise onu yanına alarak İlhanlı hükümdarı Abaka Han (1265-1282)’la
görüşmek ve bu hükümdarın desteğiyle, adı geçen bu şehzadeyi Konya’daki Selçuklu tahtına çıkarmak amacıyla
kulis çalışması yürütmek üzere İlhanlı başkenti Tebriz’e gitmişti. 1280 yılı civarında gerçekleştirdiği bu ziyaret
uzun sürmüş, 1282’de Abaka Han’ın ölümü üzerine yerine geçen Ahmed Teküdar’la da iyi ilişkiler kurmuştur.
Ardından onu devirerek yerine tahta geçen Argun Han (1283-1291)’a nihayet isteğini kabul ettirerek Şehzade
Mesud’u (Sultan II. Mesud) Selçuklu tahtına geçirmeyi başarmıştır (1284). Yavlak Arslan’ın Tebriz dönüşünde
yanında Azerbaycan yöresinden ilim adamları ve ediplerle döndüğünü tahmin edebiliriz. İşte Hasan b.
Abdülmü’min el-Hôyî ve onun gibi bazı yüksek şahsiyetler bu şekilde onunla birlikte Kastamonu’ya gitmiş
olabilirler. Müellifimizin babasının Nakkâş Abdülmü’min olduğu ihtimalinden ve müellifimizin de babasıyla
beraber Anadolu’ya gelmiş olabileceğinden az önce bahsettik. Diğer taraftan, el-Hôyî bir beytinde memleketinin
Hôy olduğunu, fakat bir süre Sivas’ta yaşadığını ifade etmiştir.9 Muhtemelen kendisi yetişkin yaşlarda iken tek
başına veya babasıyla birlikte ihtisas alanıyla ilgili bir sahada çalışmak gayesiyle bu şehirde ikamet etmiştir. Bu
durumda el-Hôyî, Kastamonu’ya gelmeden önce bir müddet Sivas’ta yaşamıştır. Eğer hâl böyle ise el-Hôyî’nin
Yavlak Arslan’la Tebriz dönüşünde Sivas’ta tanışarak Kastamonu’ya onunla birlikte gelmiş olması ihtimal
dâhilindedir.
Yavlak Arslan’ın yürüttüğü, yukarıda bahsedilen bu denge politikaları neticesinde Kastamonu, XIII. yüzyıl son
çeyreğinde Anadolu’nun güvenli kentlerinden biri olarak kabul görmüştü. İranlı bilim adamı Şehriyâr Hasanzâde,
“Yavlak Arslan’ın sarayının özelliklerinden birisi, buraya bilginlerin, âlimlerin ve âriflerin davet edilmesi ve himaye
olunmasıydı” diye bir tespitte bulunarak, Anadolu’nun kültür hayatında Kastamonu’nun rolünü teyit etmektedir.
Genelde Çobanoğulları hanedanının bilim ve edebiyata değer verdiğini belirten araştırmacı, ilim ve sanat ehlinin
cazip şartlarla Kastamonu’ya toplanması açısından Yavlak Arslan’ın daha da öne çıktığının altını çizmektedir.10
Dolayısıyla el-Hôyî ve onun gibi daha pek çok ilim erbabı, Kastamonu’da uygun bir yaşama ve çalışma ortamı
görmüşler ve nihayetinde bu kentte ikamet etmeyi uygun bulmuşlardır. Bu ilim adamının Kastamonu’da kaleme
aldığı eserlerin yazılış tarihinin 1285 ve sonrasına ait olması, bu zatın Muzaffereddin Yavlak Arslan’ın 1284 yılı
civarında Tebriz’den dönüşü esnasında onunla birlikte Kastamonu’ya ulaştığı görüşünü kuvvetlendirmektedir.
el-Hôyî, bazı kaynaklarda “Muzafferî” nisbesiyle anılmıştır ki bu nisbenin, yukarıda zikri geçen Çobanoğulları
hükümdarı Muzaffereddin Yavlak Arslan’ın isminden alındığı bellidir. Buna ilaveten el-Hôyî, şiirlerinde Hüsâm
mahlasını kullanmıştır.11 Yavlak Arslan’ın babası Alp Yörük’ün ve dedesi Çoban Bey’in Hüsâmeddin lakabını
kullandıkları şecerelerden görülmektedir. Dolayısıyla el-Hôyî’nin Hüsâm mahlasının da Çobanoğulları hanedan
üyelerinden kaynağını aldığını düşünebiliriz. Ayrıca el-Hôyî’nin Rüsûmu’r-Resâ’il’inden belli olduğu üzere saray
münşîlerine de “Hüsâmeddin” lakabı verilirdi.12 Eğer buradan yola çıkarsak, el-Hôyî’nin Hüsâm mahlasının ve
Hüsâmeddin lakabının, Çobanoğulları sarayında yürüttüğü münşîlik göreviyle alakalı olduğunu söyleyebiliriz.
el-Hôyî’nin Kastamonu ile olan bağlantıları konusunda Zeki Velidî Togan dikkat çekici tespitlerde
bulunmuştur: “Arapça ve Farsçanın fasih dîvân dilini ve her ikisinin edebiyatını mükemmel bilen bu müellif,
Selçuklular ve İlhanlılar devrinde Anadolu’da inkişaf etmiş olan İslâm medeniyetini Kastamonu’da lâyıkiyle temsil
etmiştir”.13
el-Hôyî’nin Kastamonu’daki ikameti uzun sürmesine rağmen onun belli aralıklarla bu şehir dışına çıktığı ve
bir ara Türkistan’a gittiği, dönüşünden sonra ise Kavâ‘idü’r-Resâ‘il adlı eserini yazdığı iddia edilmiştir.14 Hayat
9 Hasanzâde, Şehriyâr: “Derbâr-ı Edebî-yi Âl-i Cûpân (Selcûkî) ve Hüsâmeddîn Hôyî: Mebde’-i Mültemisât-ı Şi’rî”, Bahâristân-ı
Suhan (Fasılnâme-yi İlmî-Pejûheşî-yi Edebiyyât-ı Farsî), Sâl-ı 9, Şomâre-yi 22, Tâbestân-ı 1392, s.50.
10 Hasanzâde: “Derbâr-ı Edebî-yi Âl-i Cûpân…”, s.47,49.
11 Muhammed Ali Terbiyet: Dânişmendân-ı Azerbaycan, Matbaa-yı Meclis, Tahran, 1314, s.114.
12 el-Hôyî: Rüsûmu’r-Resâ’il, Ankara baskısı, s.30.
13 Z. Velidi Togan: Umumî Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1981, s.325.
14 M. Halil Yinanç: “Anadolu Selçuklularına Ait Bazı Kaynaklar”, lll. TTK Kongresi, Tebliğler (1948), s.96; Yazıcı: “Hûî, Hasan b.
Abdülmü’min”, s.311.
683
hikâyesine bakılırsa, onun Muzaffereddin Yavlak Arslan’ın oğlu Nâsıreddin Mahmud Bey zamanında da bir süre
Kastamonu’da ikamet ettiği varsayılabilir. Dolayısıyla bu zatın 1291 yılına kadar Kastamonu’daki varlığı kesin
gibidir. Gunyetü’l-Kâtib adlı eserinde müellif, Nasrullah adında bir oğlunun olduğunu bizzat kendisi
söylemektedir. Çok sevdiği bu oğlu için o tarihte inşâ üzerine Gunyetü’l-Kâtib adlı eseri kaleme almış ve oğlunun
söz söyleme, güzel konuşma ve yazma sanatlarında uzman olmasını hedeflemiştir. Dolayısıyla onun çocuğunun
bu tarihte henüz eğitim alma çağında, yani 20 yaşından daha küçük olması ihtimal dâhilindedir. Neticede el-Hôyî,
1291 yılında yetişkin bir çocuğa sahip olacak kadar olgun bir yaşta olmalıdır. En azından onun 1291 yılı itibarıyla
50 yaşları civarında olduğunu ve bu çerçevede XIII. yüzyıl ikinci çeyreği içinde, büyük ihtimal 1240 yılı civarında
dünyaya gelmiş olduğunu söyleyebiliriz. İşte bu yüzden biz, yukarıda ismi geçen İranlı araştırmacıların el-Hôyî’nin
doğum tarihini daha erken yıllara (XIII. yüzyılın ilk çeyreğine) nispet eden görüşlerini gerçekçi bulmuyoruz. Ayrıca
bu konuda net bilgi veren bir kaynağa da tesadüf edilememiştir. Yazarın 1291 tarihinden sonra Kastamonu’da
daha ne kadar kaldığına dair kesin bir hüküm verme imkânı şimdilik bulunmuyor.
Araştırmacılar, el-Hôyî’yi “Azerbaycan halkının seçkin bilginlerinden biri” olarak tanıtmakta ve onun “dil
bilimi ve sözlük yazımı alanının ileri gelen öncülerinden sayıldığını” belirtmektedirler.15
Eserlerine bakılırsa dönemine göre önemli bir şâir, edip, dilbilimci ve münşî olarak karşımıza çıkan el-Hôyî,
Kastamonu muhitinde kaleme aldığı inşâya dair eserlerde Selçuklu devlet teşkilatı bünyesinde mevcut bulunan
resmî devlet makamlarını göstermiş, makam sahiplerinin Arapça, Farsça ve Türkçe lakap ve unvanlarını bildirerek
teşrifat usûlünde önemli olan bilgileri tespit etmiştir. Yazışmaların resmen Türkçe olarak yapıldığı daha sonraki
dönemlerde, inşâ ve muharreratta görülen terim, unvan ve lakaplar, onun hazırlamış olduğu bu inşâ
örneklerinden faydalanılarak düzenlenmiştir.16
el-Hôyî’nin vefat tarihi ve kabrinin nerede bulunduğu tam olarak tespit edilememiştir. Hatta zikrettiği
yazarların vefat yıllarının belirtilmesine özen gösteren Kâtip Çelebi bile el-Hôyî’den söz ederken onun ölüm
tarihinin yerini boş bırakmıştır.17 Adnan Sadık Erzi, el-Hôyî’nin risalelerine yazdığı kısa Önsöz’de onun XIII. asrın
sonu ile XIV. asrın ilk yıllarında Kastamonu’da bulunduğunu belirtiyor. Başka bir iddiaya göre el-Hôyî 709 / 1309
yılında hâlen hayatta idi.18 Ancak buna dair bir belge gösterilememektedir. Bu ilim adamının Kastamonu’da iken
vefat etme ihtimali elbette vardır. Ona ait bir kabir veya türbenin izlerini öncelikle Kastamonu’da aramak icap
eder.
1.3.Eserleri
el-Hôyî tarafından telif edilmiş eserler, çoğunlukla inşâ üzerine olmuştur. Bu eserlerden yazılış tarihleri belli
olanların 1285 ilâ 1291 yılları arasına tekabül ettiği görülüyor. İranlı araştırmacılar, el-Hôyî’nin yedi eser kaleme
aldığını öne sürmekte ve bu eserleri şöyle sıralamaktadırlar: 1. Nüzhetü’l-Küttâb ve Tuhfetü’l-Ahbâb; 2.
Kavâ‘idü’r-Resâ‘il ve Ferâ‘idü’l-Fezâ‘il; 3. Gunyetü’l-Kâtib ve Münyetü’t-Tâlib; 4. Rüsûmu’r-Resâ‘il ve Nücûmu’l-
Fezâ‘il; 5. Nasîbü’l-Fityân ve Nesîbü’t-Tibyân; 6. Tuhfe-i Hüsâm; 7. Mültemisât.19 Müellifin bu yedi eserden
oluşan külliyatı, Suğra Abbaszâde tarafından 2000 yılında Tahran’da neşredilmiştir.20
Bu eserlerden ilk dördü genelde Farsça olup, inşâ risalesidir.21 Üçüncü ve dördüncü risalelerinin önemli
kısımları, Adnan Sadık Erzi tarafından kısa bir önsöz eklenerek Farsça yayınlanmıştır.22 Yine aynı risaleler, Zekiye
Abdülhamid Şerbînî tarafından Arapçaya çevrilerek incelenmiştir.23 Buna ilaveten ilgili bu iki risale, tarafımızdan
Türkçeye kazandırılmıştır ve basım aşamasına getirilmiştir. İtalyan oryantalist Mario Grignaschi, İran’da
yayınlanan bir dergide el-Hôyî’nin Rüsûmu’r-Resâ‘il ve Nücûmu’l-Fezâ‘il isimli risalesini tekrar yayınlamıştır.24 M.
15 Hüseyin Muhammedzade Sıddîk, Perviz Zâre’ Şahmeresî: Pişgüftâr, Tuhfe-yi Hüsâm, Tahran, 1389, s.16.
16 Yazıcı: “Hûî, Hasan b. Abdülmü’min”, s.311.
17 Kâtip Çelebi: Keşfü’z-Zunûn, Cilt: 4, s.1558,1567.
18 Hasan Gültekin: “İnşâ ve Tarihî Gelişimi”, International Journal of Central Asian Studies (IJCAS), Vol. 13 (2009), s. 331;
Karagözlü: “Mecmû’a-i Âsâr-ı Hüsâmeddîn Hôyî”, s. 42.

19 Hasanzâde: “Derbâr-ı Edebî-yi Âl-i Cûpân…”, s.51.
20 Hüsâmeddîn Hasan b. Abdülmü’min Hôyî: Mecmû’a-i Âsâr (mukaddime, tashîh ve tahkik: Suğra Abbaszâde), Mîrâs-ı
Mektûb, Tahran, 1379.

21 Ayrıntılı bilgi için bkz.: Turan: Vesikalar, s.172-184.
22 el-Hôyî, Hasan b. ‘Abdi’l-Mu’min. Gunyetu’l-Kâtib ve Munyetu’t-Tâlib; Rusûmu’r-Resâ’il ve Nucûmu’l-Fazâ’il, Yayınlayan:
Adnan Sadık Erzi, TTK Basımevi, Ankara, 1963.

23 Zekiyye Abdülhamid Şerbînî: “Gunyetü’l-Kâtib ve Münyetü’t-Tâlib ve Rüsûmu’r-Resâ’il ve Nücûmu’l-Fezâ’il” li’l-Hasan b.
Abdülmü’min el-Hôyî: derâse ve tercüme, Külliyyetü’d-Derâsâtü’l-İnsâniyye, No. 19 (2001), s.385-480.

24 Hasan b. Abdülmü’min el-Hôyî: “Rüsûmu’r-Resâ’il ve Nücûmu’l-Fezâ’il”, be kûşiş-i Mario Grignaschi, Ferheng-i İran-zemin,
Zemistân-ı 1368, No. 28, s.104-135.
684
Grignaschi’nin hazırladığı bu metnin yayınlandığı derginin aynı sayısında İtalyan müellifin Rüsûmu’r-Resâ‘il ve
Nücûmu’l-Fezâ‘il’e Göre Anadolu Selçuklularının İdarî Teşkilatı başlığını taşıyan Fransızca bir makalesi de yer
almıştır.25
Bu risalelerde resmî yazışma kuralları örnekler aracılığıyla ele alınmış, XIII. yüzyıl Selçuklu toplumunda ön
planda olan protokol mensuplarından idareciler, askerî personel, saray görevlileri, muhtelif meslek erbabı, dinî,
tasavvufî, ilmî, edebî zümre liderleri sıralanmış; yazışmalarda en üst düzeyden en alt düzeye kadar protokole
giren veya kendisiyle yazışma gerçekleştirilmesi icap eden kişilerle ilgili hitaplar, unvanlar, dua cümleleri, dilek ve
temenni formları tek tek gösterilmiştir. Böylece, el-Hôyî’nin inşâ risaleleri küçük hacimlerine rağmen son dönem
Selçuklu toplumunun sosyo-politik düzeninin ve medeni-manevi değerlerinin öğrenilmesi açısından belli bir önem
taşımaktadırlar.
el-Hôyî’nin Nasîbü’l-Fityân isimli eseri Arapça – Farsça, Tuhfe-i Hüsâm başlıklı eseri ise Farsça – Türkçe
manzum sözlüklerdir. İsmini andığımız son eser, Bakü’de ve Tahran’da yayınlanmıştır.26
Mütlemisât’a gelince, bu, el-Hôyî’nin çeşitli iltimasları konu eden şiirlerinden oluşturmuş olduğu manzum
bir mecmuadır.27
Bunların yanı sıra ismi geçen müellifin Farsça bir şiir divanının28 ve Kenzü’l-Letâif isimli bir inşâ risalesinin29
daha olduğu bilinmektedir. Fakat bu iki eser, zamanımıza ulaşmamıştır.30
2.Fethullah eş-Şîrvânî ve Kastamonu Muhitindeki Faaliyetleri
Türk-İslâm dünyasının XV. yüzyılda yetiştirmiş olduğu ünlü astronomi uzmanı, matematikçi, coğrafyacı,
musiki bilimcisi Fethullah eş-Şîrvânî, Azerbaycan’ın Şîrvân vilayetinde doğmuş, Türkistan’da eğitim görmüş ve
Anadolu’da çalışmıştır. İsmi geçen âlim böylece Türk dünyasının doğusuyla batısı arasında ilmî bir köprü vazifesini
görmüş, faaliyetleri vasıtasıyla Türk âleminin önemli bir kısmını kucaklamış, onlara hitap etmiştir.
2.1.Kastamonu’ya Gelmeden Önceki Hayatından Kesitler
Öncelikli olarak bu zatın Kastamonu’ya gelinceye kadarki hayatıyla ilgili bilgileri kısaca özetlemekte fayda
vardır. Devrin kaynaklarında Fethullah b. Ebî Yezid (Molla Şükrüllah) b. Abdülaziz b. İbrahim eş-Şabranî eş-Şamahî
eş-Şîrvânî şeklinde verilmiş31 olan künyesine göre babasının adı Ebî Yezid (Bayezid)32, dedesinin adı
Abdülaziz’dir. Bu künyeye göre onun memleketi hakkında da tespitler yapmak mümkündür.
Her ne kadar onun 1417 yılı civarında İlhanlı Devleti’ne bağlı bir eyalet merkezi olarak tanıtılan Şîrvân’ın
Şemahı şehrinde doğduğu iddia edilmiş33 olsa da, hakikatte İlhanlı Devleti bu tarihten çok önceleri yıkılmıştı.
Ayrıca İlhanlı Devleti var olduğu yıllarda bile Şîrvân, bu devletin bir eyaleti olmayıp, burada İlhanlılara bağlı
bulunan Şamahı (Şemâhî) merkez olmak üzere Şîrvânşahlar Devleti varlığını sürdürmekteydi.34 Diğer taraftan
Fethullah eş-Şîrvânî’nin nisbesinde Şamahı’dan ve Şîrvân’dan önce Şabran’ın zikredilmiş olması, onun bu
kasabada doğup, bilahare Şamahı’ya yerleştiğini ortaya çıkarmaktadır. Günümüz itibariyle Şabran, Azerbaycan
Cumhuriyeti’nin bir ilçesidir. Eski Şabran’ın harabeleri de bu ilçede bulunmaktadır.
25 Mario Grignaschi: “L'administration Des Saljuqiyan-i Rum D'apres Les Rosum Al-Rasail De Hasan-i Khoi”, Ferheng-i İran-
zemin, Zemistân-ı 1368, No. 28, s.338-351.
26 Hüsâmeddin Hôyî: Tuhfe-yi Hüsâm, Haz. Tayyibe Elesgerova, Cemile Sadıgova, Elm Neşriyatı, Bakü, 1996; Hüsâmeddîn
Hasan b. Abdülmü’min Hôyî: Tuhfe-yi Hüsâm (kadîmîterîn luğatnâme-yi manzum-i Farsî be Türkî), Mukaddime, tahşiyye ve
bâznevîsî: Hüseyin Muhammedzade Sıddîk ve Perviz Zâre’ Şahmeresî, İntişârât-ı Tekdireht, Tahran, 1389. Bazı
araştırmalarda Tuhfe-i Hüsâm, Hüsâm b. Hasan el-Konevî’ye atfedilmekte ve eserin 802 / 1399-1400 tarihinde yazıldığı
belirtilmektedir. Bkz.: Yusuf Öz: “Tuhfe-i Vehbî Şerhleri”, İlmî Araştırmalar. No: 5, İstanbul, 1997, s.219; Perihan Ölker:
“Klâsik Edebiyatımızda Manzum Lügat Geleneği ve Mahmudiyye”, Turkish Studies, Vol. 4/4, Summer 2009, s.875.
27 Hasanzâde: “Derbâr-ı Edebî-yi Âl-i Cûpân…”, s.47-64.
28 Bkz.: Yazıcı: “Hûî, Hasan b. Abdülmü’min”, s.312.
29 Kâtip Çelebi: Keşfü’z-Zunûn, Cilt: 3, s.1210.
30 06-08 Mayıs 2016 tarihlerinde Kastamonu Üniversitesi ev sahipliğinde düzenlenmiş olan “Kastamonu’da İlmî Hayat ve
Kastamonu Âlimleri” konulu III. Uluslararası Şeyh Şaban-ı Veli Sempozyumu’nda el-Hôyî’nin eserleri hakkında tarafımızca
daha ayrıntılı bilgiler içeren bir bildiri sunulmuştur.
31 Bayram Akdoğan: Fethullah Şirvânî ve “Mecelletun fi’l-Mûsîka” Adlı Eserinin XV. Yüzyıl Türk Mûsikîsi Nazariyatındaki Yeri.
Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, 1996, s.4; Cemil Akpınar:
“Fethullah eş-Şîrvânî”, TDV. İA, Cilt: 12 (1995), s.463.
32 Böyle bir isimlendirme, ünlü mutasavvıf Bayezid-i Bistâmî’ye duyulan saygıdan kaynaklanmış olmalıdır.
33 Bkz.: Akdoğan: Fethullah Şirvânî, s.4; Akpınar: “Fethullah eş-Şîrvânî”, s.463.
34 Bu devlet hakkında bkz.: Sara Aşurbeyli: Şirvanşahlar Devleti (VI-XVI. asırlar). Azerneşr, Bakü, 1997.
685
İlk tahsilini Şirvan’da babasının yanında gördükten sonra Serahs ve Tûs şehirlerinde öğrenimini
sürdürmüştür. Sonraki günlerde Sadeddin Taftâzânî (ö. 1390)’den ve Seyyid Şerif Cürcânî (ö. 1413)’den ders
aldığı ifade edilmişse de, bunların ölüm tarihleri böyle bir şeyin olamayacağını göstermektedir.
Fethullah eş-Şîrvânî, yüksek tahsil hayatı süresince değişik şehirlerde o devrin ünlü hocalarından dersler
almıştır. Örneğin Meşhed’de (Tûs’ta) Seyyid Ebû Tâlib’den ders aldığı bilinmektedir.
Fethullah eş-Şîrvânî, 1435 yılında Semerkant’a gitmiş ve Timurlu şehzâdesi Uluğ Bey’den büyük ilgi
görmüştür. Bu yıllarda Uluğ Bey Medresesi baş hocası olan Kadızâde-i Rûmî’den usul-i fıkıh, cedel, kelam,
astronomi, geometri ve diğer riyazi ilimleri okumuştur. Akabinde hocasından 13 Eylül 1440 tarihli bir icazetname
almıştır. Buna göre o, Semerkant’ta 5 yıl kalmış ve yüksek tahsilini tamamlamıştır. 1440 yılında Fethullah eş-
Şîrvânî, memleketi olan Şîrvân’a geri dönmüş ve ilmî birikimini, buradaki medreselerde ders vererek memleketine
aktarmıştır.35
2.2.Anadolu’ya Gelişinin ve Kastamonu’da İkametinin Nedenleri
Fethullah eş-Şîrvânî’nin, Anadolulu bir âlim olan hocası Kadızâde-i Rûmî’nin tavsiyeleri üzerine Anadolu’ya
gelmiş olduğu anlaşılıyor. Nitekim el-Ferâid ve’l-Fevâid adlı eserinin mukaddimesinde Türkistan’dan ayrılırken
Osmanlı ülkesine gitme planı olduğunu yazmıştır.36 Ancak onun bu ilk gelişinde Anadolu’da doğrudan Osmanlı
ülkesine gitmediği biliniyor. Diğer yandan onun Anadolu’da hangi şehirlere uğradığı ve bu şehirlerde ne kadar
süreliğine ikamet ettiği hakkında kaynaklar açık bir bilgi vermezler. Bu zat, 1441 yılı civarında Anadolu’ya gelmiş
ve muhtemelen bu coğrafyada bulunan birkaç kültür kentini ziyaret etmiş olmalıdır. Fethullah eş-Şîrvânî’nin, bu
şehirlerde uzun süre ikamet etmediğini biliyoruz. Şöyle ki o tarihlerde Anadolu’da ilim adamlarını himaye etme
anlayışını benimsemiş olan ve siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel manalarda güçlü bir yapıya sahip siyasi
teşekküllerin sayısı fazla değildi. Çünkü 1440’lı yılların başlarında Anadolu’nun doğu kısımlarına egemen olan Türk
hanedanlarından Karakoyunlular, gerek son 40 yıldır Timurlularla yaptıkları amansız mücadele ve gerekse en
yakın komşuları olan Akkoyunlularla giriştikleri rekabet yüzünden hem siyasi ve hem de kültürel anlamda bir
gerileme içerisinde idiler. Akkoyunlular ise başlatmış oldukları siyasi ve kültürel hamlenin meyvelerini henüz bu
tarihlerde tam manasıyla alabilmiş değillerdi. Mısır ve Suriye’ye egemen durumda olan Memlûkler her ne kadar o
dönemin belki de en büyük Müslüman-Türk devleti görünümüne sahip olsalar da, Sultan Çakmak (1438-1453)’ın
Rodos Adası’nı Haçlıların uzantısı Hospitalier Şovalyelerinin elinden alabilmek için büyük masraflarla girişmiş
olduğu deniz seferleri (1440, 1443, 1444), ülkede malî krizlere neden olmuştu. Maraş ve Elbistan yörelerine
hâkim Dulkadiroğulları Beyliği ise yüz yıldan fazla bir süredir bütün enerjisini Memlûklerin nüfuzundan
kurtulabilmek için harcamış, bu dönemde dikkat çekici bir ilmî birikim sağlayamamıştı.
Anadolu’nun orta, kuzey ve batı kesimlerine bakıldığında ise şöyle bir tablo ile karşılaşılıyordu:
Menteşeoğulları, Aydınoğulları, Saruhanoğulları, Hamidoğulları, Germiyanoğulları gibi beylikler Osmanlılar
tarafından ortadan kaldırıldıkları için bunların merkezleri olan Milas, Birgi, Tire, Manisa, Eğirdir, Kütahya gibi
şehirler, alelade birer Osmanlı kenti hüviyetine sahip olmaktan öteye geçememekte idiler. Konya ve çevresine
sıkışmış durumda olan Karamanoğulları ise birinci önceliğini her zaman olduğu gibi Osmanlı aleyhine toprak
genişletme ve yağma akınlarına verdiği için, savaş ekonomisi uygulamasına devam mecburiyeti altında ezilmekte
idi.
Anadolu’nun nerede ise yarısını ve Balkanlarda da mühim miktarda araziyi elinde tutan Osmanlılar ise
Sultan II. Murad (1421-1451)’ın saltanatının ikinci yarısında Balkan coğrafyasında Arnavutluk, Sırp, Eflak, Macar
problemleriyle boğuşmak durumunda kalmıştı. 1438’lerden 15 Kasım 1444’te cereyan eden Varna Savaşı’na
kadar olan safhada Osmanlı orduları arka arkaya mağlubiyetler almış, II. Murad cepheden cepheye koşmak
zorunda kalarak bir hayli yıpranmıştı. Hatta Varna Savaşı öncesi tahtı, çocuk yaştaki oğlu Şehzâde Mehmed’e
bırakma gereği duymuştu. Bütün bu gelişmeler, elbette Osmanlı coğrafyası dışında olumsuz tesirler uyandırmıştı.
Kafkasya ve Karadeniz’in kuzeyindeki geniş topraklara sahip Müslüman bir Türk devleti olan Altınordu Hanlığı ise
parçalanmış, daha küçük hanlıklara bölünerek Rus Knezlikleri karşısında kan kaybetmiş, dolayısıyla bölgede siyasi
istikrar yok olmuştu.
Fethullah eş-Şîrvânî’nin, bahis konusu ettiğimiz 1440-1444 yılları arasında Anadolu’daki ilk ikamet yıllarında
iç ve dışta huzurlu bir dönem geçiren, savaşlara bütçe ayırmak zorunda olmayan belki de yegâne beylik
Anadolu’nun kuzeyinde Kastamonu ve Sinop’a egemen olan Candaroğulları Beyliği idi. Bu beylik, İsfendiyar Bey
(1385-1440) idaresinde uzun yıllar (1402-1423) Osmanlılara karşı rekabet politikası izlemiş olsa da, 1423 yılında
35 eş-Şîrvânî’nin Kastamonu’ya gelmeden önceki hayatı, bildirimizin ana teması olmadığı için burada bu konuda tafsilata girme
gereği duyulmamıştır. Ayrıntı için bkz.: Akpınar: “Fethullah eş-Şîrvânî”, s.463-464; Akdoğan: Fethullah Şirvânî, s.4-7.
36 Akdoğan: Fethullah Şirvânî, s.7.
686
iki taraf arasında gerçekleşen barış anlaşmasından itibaren istikrara kavuşmuş ve daha çok ilmî, kültürel
hamlelere ağırlık vermişti. İsfendiyar Bey’in oğlu İbrahim Bey (1440-1443) devrinde bu barış ve huzur ortamında
daha da iyileşme sağlanmıştı. Bahsi geçen bu hükümdarın oğlu İsmail Bey (1443-1460)’in tahta çıkmasıyla ise
Candaroğulları topraklarındaki ilmî hareketlilik zirveye çıkmış oldu. Kısacası bu beylik, yıllardır birinci önceliğini iç
huzura ve ilmî faaliyetleri desteklemeye vermiş bulunuyordu.37
Esasen Kastamonu’da daha Selçuklu Uc Beyliği Çobanoğulları zamanında bilimsel etkinlikler bakımından bir
alt yapı oluşmuştu. Çobanoğullarının başkenti ve Bizans’a karşı gazaların yürütüldüğü, gazilerin istihdam edildiği,
askerî yığınak merkezi olan Kastamonu’da Selçuklu devlet adamı Süleyman Pervâne’nin oğlu Ali Bey tarafından
1272 tarihinde şehir merkezinde yaptırılmış olan bimarhâne (Yılanlı Şifahânesi) ile Atabey Gazi Medresesi,
Muzaffereddin Gazi Medresesi bu alt yapının birer parçası konumunda idiler. Buna ilaveten o dönemde bu
şehirde ilim adamları ikamet ederek bilimsel çalışmalar yapmışlardı. Buna Müfessir Alaaddin, Kutbeddin Şîrâzî,
Hasan el-Hôyî örnek olarak gösterilebilir. Bu çalışmalar Candaroğulları Beyliği zamanında da sürdürülmüştür. I.
Süleyman Paşa devrinde Kastamonu’da Sadreddin Süleyman el-Finikî adlı ilim adamı çalışmış ve bu şahıs adına bir
medrese inşa edilmişti. Yine Tâceddin es-Sultanöyüğî de bu şehirde müftülük yapan âlim bir müderris ve imam
idi. Bu zat Irakeyn’de ve Tebriz’de okumuş, bir müddet Tebriz’de kalmış, Dimaşk (Şam)’da ders görmüş ve
Haremeyn-i Şerifeyn (Mekke ve Medine)’de mücâvirlik yapmıştı. Candaroğlu Kötürüm Bayezid devrinde Meddah
mahlaslı Mevlevî Yusuf (Yusufî) adlı müellif, Ebû Mihnef’ten naklen Maktel-i Hüseyin adlı 3313 beyitli Farsça
mesnevî tarzındaki eseri kaleme almıştı. İsfendiyar Bey devrinde ise Cevahirü’l-Esdaf isimli Türkçe satır-arası tefsir
ile Aynü’l-Hayât fî Tefsîr-i Kelâm-ı Hâliki’l-Beriyyât bi-İrâd-ı Ahseni’l-İtirazât adlı tefsire dair diğer bir eser ortaya
konulmuştu. Tezkiretü'l-Evliya adlı yazarı bilinmeyen eser de İsfendiyar Bey’e sunulmuştu. Kâtip Fahreddin’e ait
Miracnâme Tercümesi, İsfendiyar Bey’in oğlu Hızır Bey adına 1411 tarihinde Arapçadan Farsçaya nakil şeklinde
kaleme alınmıştı. Sinoplu hekim Mümin b. Mukbil’in Miftâhu’n-Nûr ve Hazâinü’s-Sürûr isimli tıbbî mahiyette (göz
hastalıklarına dair) Türkçe eseri de Kastamonu muhitinde hazırlanmış ve bu şehirde Yılanlı Şifahânesi’nde ders
kitabı olarak okutulmuştu.
Görüldüğü üzere Fethullah eş-Şîrvânî’nin, Anadolu’daki bu ilk ikamet yıllarında Müslüman Türk siyasi
teşekkülleri içinde Candaroğulları ülkesini ve Anadolu şehirleri arasında ise nihayet Kastamonu’yu tercih
etmesinin bir takım nedenleri vardı. Kanaatimizce bu nedenlerin başında, yukarıda da dile getirildiği gibi,
Candaroğulları ülkesindeki siyasi, ekonomik istikrar ile ilmî, kültürel hamleler ve genel manadaki tarihî alt yapı
gelmekte idi. Buna ilave olarak şu nedenleri de sıralama imkânı bulunmaktadır:
İsmail Bey, Fethullah eş-Şîrvânî’nin pek çok alanda ihtisas sahibi bir âlim olduğunu anlamış ve onun
Kastamonu’da kalması yönünde iltifatlarda ve ricalarda bulunmuştur. Zaten İsmail Bey’in bizzat kendisi,
Hulviyyât-ı Şâhi adıyla Hanefi fıkhına göre hazırlanmış Türkçe bir fetva mecmuasının yazarı idi. Osmanlı ilim
adamlarından Molla Yegan’ın öğrencilerinden Hayreddin Halil (ö.879/1474), İsmail Bey’in himayesinde
Kastamonu’da ikametini sürdürüyordu.38 Kastamonulu Ömer b. Ahmed, Yunus b. Halil b. Mehmed, Seyyid
Alâaddin Ali ‘Acemî (ö.1456), Seyyid Sünnetî Efendi, Musa Fakih ve Bektaş oğlu Safiyüddin (ö.1448) de İsmail
Bey’in himayesinde Kastamonu’da ilmî çalışma yapanların başında geliyorlardı. Bu sonuncu âlim, ilmine
hürmeten İsmail Bey’in ailesinden kabul edilerek İsmail Bey Türbesi içine defnedilecektir. Safiyyüddin, ilim
adamlarına verdiği bu değerden dolayı İsmail Bey’i şiirlerinde övmüştür.39 Sinoplu Mehmed, Kastamonulu
Türabî, Hamidî, Senâyî, Hâkî gibi devrin bazı şairleri de Candaroğulları ülkesinde İsmail Bey’in desteğini
görmüşlerdir. Diğer taraftan Kırım’dan başlayıp Sinop üzerinden Kastamonu’ya ulaşan kuzey - güney ticaret yolu
İsmail Bey devrine kadar olan zaman diliminde Kastamonu’da ekonomik bir birikimin oluşmasına büyük katkı
sağlamıştı.
Sonuç olarak Fethullah eş-Şîrvânî’nin, Anadolu’nun diğer şehirlerinde fazla oyalanmadan, şöhretini duyduğu
Candaroğulları başkenti Kastamonu’ya gitmesine ve İsmail Bey’i ziyaret ederek burada ikamet etme kararı almış
olmasına fazla şaşırmamak gerekir.
2.3.Osmanlı Kaynaklarına Göre Fethullah eş-Şîrvânî’nin Hayatı, Kastamonu’daki İkameti ve Vefatı
37 Çobanoğulları ve Candaroğulları devrinde Kastamonu ve çevresindeki ilmî, kültürel durum ve burada çalışan ilim adamları
hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz.: Yakupoğlu: Kuzeybatı Anadolu…, s.327-595.
38 Hayreddin Halil’in hayatı için bkz.: Taşköprülüzâde Ahmed: Şakâ‘iku’n-Nu‘mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, Dâru`l-
Kitâbi’l-Arabî, Beyrut, 1975, s.72-74.

39 Seyyid Alâaddin Ali için bkz.: Talat Mümtaz Yaman: Kastamonu Tarihi, Kastamonu Halkevi Yayınları, 1935, s.153-154.
687
Fethullah eş-Şîrvânî’nin hayatı ve eserleri hakkında Osmanlı dönemi yazarlarından bazıları, ansiklopedi
niteliğindeki eserlerinde bilgi vermişler, onun Kastamonu ile olan bağlantılarına dikkat çekmişlerdir. Bu yazarların
ve eserlerinin belli başlıları şunlardır:
1.Taşköprülüzâde Ahmed: Şakâ‘iku’n-Nu‘mâniyye,
2.Edirneli Mehmed Mecdî: Hadâ‘ikü’ş-Şakâ‘ik
3.Hoca Sadeddin Efendi: Tâcü’t-Tevârîh,
4.Kâtip Çelebi: Keşfü’z-Zünûn,
5.Şemseddin Sâmî: Kâmûsu’l-A‘lâm,
6.Bursalı Mehmed Tâhir Efendi: Osmanlı Müellifleri.
Taşköprülüzâde’nin 965 / 1558 yılında bitirdiği Arapça Şakâ‘iku’n-Nu‘mâniyye’nin Edirneli Mehmed Mecdî
tarafından 995 / 1587 yılında tamamlanmış olan Hadâ‘ikü’ş-Şakâ‘ik isimli Türkçe çevirisinde Fethullah eş-Şîrvânî
konusunda aşağıdaki anlatımla karşılaşıyoruz:
“Mevlânâ Fethullah Şîrvânî (Rahmetullahi Aleyh): Ulûm-ı akliyye ve ulûm-ı şer‘iyyeyi Seyyid Şerîf Cürcânî
hazretlerinden ve funûn-ı riyâziyyeyi Kâdızâde-i Rûmî’den Semerkand’da telmîz eyledi. Bu makule esâtîn-i selâtîn-
i füzelâ-yı rafîü’l-cenâba ittisâl ile a‘lâ-yı zera-yı fezâ‘il ve müntehâ-yı evcât-ı derecât-ı kemâlâta vâsıl olduktan
sonra bilâd-ı Rûm’a gelüb, Emîr İsma‘îl Beg zamanında nefs-i Kastamoni’de tavattun eyledi. Kasaba-yı mezkûrede
kütüb-i ma‘kûleden Kitâb-ı Telvîh’i, Şerh-i Mevâkıf’ı, Kâdızâde-i Rûmî’nin musannefâtından Şerh-i Eşkâl-ı Te‘sîs ve
Şerh-i Çağmînî’yi, müellif-i Şakâ‘ik’in vâlid-i azizinin h̬âli Mevlânâ Muhammed Nîksârî’ye kendü ah̬z itdüği minvâl
üzere ta‘lîm tarikiyle ifâde eyledi. Mevlânâ Muhammed Nîksârî dahi müşârünileyh Fethullah Şîrvânî’den istifâde
itdüği gibi müellif-i Şakâ‘ik’in vâlid-i mâcidine ifâze eyleyüb, onlar dahi müellif-i Şakâ‘ik’in kendülerine ustâddan
gördüği gibi ta‘lîm ve tefhîm eyledi. Ol mazhar-ı feth-i Rabbânî, ya‘nî Fethullah Şîrvânî Şerh-i Muvâkıf’ın
ilâhiyyâtına haşiye tensik idüb, Şerh-i Çağmînî’ye bittamâm ve Şerh-i Muvâkıf’ın evâ‘iline tahkîkât-ı bâri‘a-yı
bedî‘ayı şâmil ta‘likât-ı fâ‘ika ta‘lîk eyledi.
Şi‘r
Cihân ze feyz-i ulûm-ı tô ânçenân por şod
Ki hîç eş‘ârî da’vâ-yı h̬alâ’ nekoned.40
Merhûm ve mağfurlehu Sultân Mehmed Hân hazretlerinin evâ‘il-i saltanatında vefât eyleyüb, kasaba-yı
mezkûrede genc-i medfûn gibi defn olındı. Nevveralahü kabrehu”.41
Bu bilgilere bakıldığında eş-Şîrvânî, Kastamonu’da uzun yıllar kalmış, İsmail Bey tarafından himaye görmüş,
Kastamonu medreselerinde kendi geliştirdiği eğitim metodu ile dersler vermiş ve talebeler yetiştirmiştir.
Taşköprülüzâde’nin babasının dayısı olan Niksarlı Mevlana Muhammed, eş-Şirvanî’nin geliştirdiği bu eğitim
metodunu bir öğrencisi olarak âlimin bizzat kendisinden öğrenmiş, daha sonra bu yöntemi Taşköprülüzâde’nin
babası olan Muslihuddin Mustafa Efendi’ye aktarmış, Taşköprülüzâde de bu eğitim usulünü babasından
öğrenmiştir. eş-Şirvanî’nin öğrencilerine okuttuğu kitaplar arasında Sadeddin Taftâzânî’nin Kitâb-ı Telvîh, Seyyid
Şerif Cürcânî’nin Şerh-i Mevâkıf ve hocası Kâdızâde-i Rûmî’nin Şerh-i Eşkâl-ı Te‘sîs ve Şerh-i Çağmînî isimli eserleri
vardır. Bu eserlerin muhtevasından yola çıkarak, eş-Şîrvânî’nin Kastamonu’da fıkıh, kelam, hendese ve astronomi
dersleri verdiğini söyleyebiliriz.
XVI. asırda yaşamış olan Osmanlı şeyhülislamı ve tarihçisi Hoca Sadeddin Efendi (ö. 1008 / 1599)’nin Tâcü’t-
Tevârîh isimli eserinin Hâtime kısmında Fethullah eş-Şîrvânî’ye yer verilmiştir:
“Molla Fethullah Şîrvânî: Asıl adı Mümin olup, Molla Şükrullah’ın oğludur. Şeriat bilimleri ile akla dayanan
bilimleri, Seyyid Şerif’in öğrencisi olmakla, bu üstattan almıştır. Matematiği Semerkant’ta Kadızâde-i Rûmî’den
okuyup Rûm diyarına gelmişti. Candaroğlu İsmail Bey zamanında Kastamonu’ya yerleşmişti. Şerh-i Mevâkıf’ın
ilahiyat bölümüne haşiyesi vardır. Hasan Çelebi onun kimi görüşlerini eleştirmiştir. Kadızâde-i Rûmî’nin
40 Farsçadan çevirisi: “Cihan senin ilimlerinin feyziyle öylesine doldu ki; hiçbir şiir ondan uzak duramaz”.
41 Mecdî, Mehmed: Tercüme-yi Şakâ‘iku’n-Nu‘mâniyye (Hadâ‘ikü’ş-Şakâ‘ik), Neşreden: Muhammed Recâî, Dârü't-Tıbaati'l-
Âmire, İstanbul, 1269, s.125; ayrıca bkz.: Taşköprülüzâde Ahmed: Şakâ‘iku’n-Nu‘mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye,
s.65-66.
688
Çağminî’ye yazdığı şerhe bir haşiye kaleme almıştır. Mevâkıf Şerhi’nin başındaki bölümlere de haşiyesi vardır.
Sultan Mehmed Han Gazi’nin saltanatının ilk günlerinde Kastamonu’da ölmüştür”.42
Hoca Sadeddin’in verdiği bu bilgilerde düzeltilmesi gereken bazı noktalar vardır. Şöyle ki Şirvani’nin kendi
ismi ile babasının ismi burada yanlış yer almaktadır. Ayrıca Seyyid Şerif’in onun hocası olmadığını da daha önce
ifade etmiştik. Burada hakkında bahsedilen Hasan Çelebi’nin Molla Muhammed Şah Fenarî’nin oğlu olan âlim
Fenarîzâde Hasan Çelebi (ö. 1486) olduğu anlaşılıyor.43
Kâtip Çelebi ondan Şah Fethullah eş-Şîrvânî ve Mevlâ Fethullah eş-Şîrvânî diye bahsetmiş ve bu müellifin
eserleri hakkında bilgiler vermiştir. Buna göre Fethullah eş-Şîrvânî, Sadeddin Mesud b. Ömer et-Taftâzânî’nin
nahiv hakkında 778 / 1376-77 yılında yazmış olduğu İrşâdü’l-Hâdî isimli eserini şerh etmiştir. Kendi hocası olan
Kadızâde-i Rûmî tarafından Çağmini’nin el-Mülahhas isimli eserine yazılmış olan şerhe dair bir haşiye kaleme
almıştır. Adudüddin Abdurrahman b. Ahmed el-Îcî (ö. 756 / 1355)’nin kelam üzerine yazmış olduğu el-Mevâkıf
isimli eserinin ilahiyatla ilgili bölümüne de “Fatih’in saltanatının başlarında” bir talik yazmıştır.44 Kâtip Çelebi,
Fethullah eş-Şîrvânî’nin Taftâzâni’nin öğrencisi olduğunu iddia etmiştir.45 Bunun böyle olmadığına dair yukarıda
görüş beyan edilmişti. Diğer taraftan Kâtip Çelebi, Taşköprülüzâde’den farklı olarak Fethullah eş-Şîrvânî’nin 891 /
1486 yılında vefat ettiğini belirtmiştir.46 Zaten araştırmacıların da görüşü bu yöndedir.
Kâtip Çelebi, Şemseddin Muhammed b. Eşref el-Hüseyni es-Semerkandî’nin Âdâbü’l-Fâdıl-i Şemseddin isimli
eserini şerh etmiş olan Kemaleddin Mesud eş-Şîrvânî er-Rûmî’nin, Fethullah eş-Şîrvânî’nin öğrencilerinden
olduğunu söylemiştir.47 Şîrvânlı olan bu şahıs, Fethullah eş-Şîrvânî gibi Anadolu’da ikamet etmiştir. Bu yüzden eş-
Şîrvânî nisbesinin yanı sıra er-Rûmî olarak da tanınmıştır. Kemaleddin Mesud eş-Şîrvânî er-Rûmî’nin, kendi hocası
olan Fethullah eş-Şîrvânî ile birlikte Şamahı’dan Kastamonu’ya gelerek bir süre burada ikamet etmiş olması
muhtemeldir.
Kemaleddin Mesud eş-Şîrvânî er-Rûmî’nin, “Kemaleddin” lakabını taşımış olduğu görülüyor. Onun,
Kastamonu’da ikameti esnasında himayesi altında bulunduğu Candaroğlu hükümdarı Kemaleddin İsmail Bey’in
kullandığı “Kemaleddin” lakabını taşıması manidardır. Adı geçen bu ilim adamının, İsmail Bey’den esinlenmiş
olduğu düşünülebilir. Nitekim Çobanoğulları zamanında Kastamonu’da ikamet eden Hasan el-Hôyî’nin, Muzafferî
nisbesini ve Hüsam mahlasını, hâmîsi olan Çobanoğulları hanedanı üyelerinden almış olma durumu söz konusu
idi. Burada da benzer bir durumla karşılaşılıyor.
Bursalı Mehmed Tâhir Efendi’nin Osmanlı Müellifleri adlı eserinin 1915’te yayınlanmış olan ilk cildinde eş-
Şîrvânî’nin hayatı ve faaliyetleri şöyle değerlendirilmiştir: “Riyâziye âlimlerinden olup, Sultan II. Murad devri
adamlarındandır. Başlıca eserleri Hâşiye-yi Telvîh, Hâşiye-yi Mevâkıf ile riyaziyeden Şerhu Eşkâl-i Te‘sis, Hâşiye-î
Şerh-i Çağmînî vesairedir. Semerkant’a giderek şer'î ilimleri Seyyid Şerif’ten ve riyazî ilimleri Ali Kuşçu’dan tahsil
etmiştir. 857 Hicrî’de (1453) vefat etti. Kabri ikinci memleket ittihaz ettiği Kastamonu’dadır. Fethullahzâde
şöhretiyle tanınmış olan oğlu da Şerhu Miftahi'l-Gayb, Hâşiye-yi Telvîh gibi eserleriyle âlim oğlu âlim olduğunu
ispat etmiştir”.48 eş-Şîrvânî’nin hocaları, vefat tarihi ve defnedildiği yer konusunda daha önce diğer bazı
yazarların eserlerinde gördüğümüz hataların burada da tekrar edilmesi söz konusudur. Yazarın burada verdiği
ölüm tarihindeki yanlışlık, Kâtip Çelebi’nin verdiği tarih kaydıyla tespit edilebilmektedir. eş-Şîrvânî’nin Ali
Kuşçu’dan ders alması kesin bir bilgi olmasa da, konunun uzmanı olan bilim adamları bunun mümkün
olabileceğine işaret etmektedirler.49
Kâmûsu’l-A‘lâm isimli meşhur ansiklopedik eserin yazarı olan Şemseddin Sâmî, Fethullah eş-Şîrvânî
konusunda Taşköprülüzâde’nin aktardığı bilgileri özetlemekle yetinmiştir.50
42 Hoca Sadettin Efendi: Tâcü’t-Tevârîh, Yalınlaştıran: İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1979, Cilt: 5,
s.95-96.
43 Hoca Sadettin Efendi: a.g.e., s.155-156; Akpınar: “Hasan Çelebi, Fenarî”, TDV. İA, Cilt:16 (1997), s.313-315.
44 Kâtip Çelebi: Keşfü’z-Zunûn, Cilt: 4, s.1453,1514.
48 Bursalı Mehmed Tâhir Efendi: Osmanlı Müellifleri, Hazırlayanlar: A. Fikri Yavuz, İsmail Özen. Meral Yayınevi, İstanbul, 1972,
s.315.
49 Bkz.: Yavuz Unat: “Candaroğulları Dönemi’nde Kastamonu’da Bir Bilim Adamı: Fethullâh Şirvânî”, Kuzey Anadolu Beylikleri
Dönemi Sempozyumu, Editör: Halil Çetin, Çankırı, 2012, s.299-318.

50 Şemseddin Sâmî: Kâmûsu’l-A‘lâm, Mihrân Matbaası, İstanbul, 1314, Cilt: 5, s.3340.
689
Fethullah eş-Şîrvânî, kaynakların verdiği bilgilere göre Kastamonu’da uzunca bir süre kalmıştır. Buna göre o,
Candaroğlu İsmail Bey’in hükümdarlığının ilk yıllarında yani 1443 yılından hemen sonra Kastamonu’ya gelmiştir.
1453 yılı civarına kadar aralıksız olarak Kastamonu’daki ikameti sürmüştür. O, bu yıllarda Kastamonu’daki
medreselerde yukarıda isimleri geçen dersleri okutmuştur. Bu esnada ise derslerini kendi belirlediği ve kurallarını
koyduğu eğitim-öğretim yöntemi ile yapmıştır. Bu yöntem ve metotlar, öğrencileri tarafından da kullanılmıştır.
Fethullah eş-Şîrvânî’nin, Osmanlı hükümdarı II. Mehmed (1451-1481) devrinin ilk yıllarında ve İstanbul’un
adı geçen bu sultan öncülüğünde fethinden (29 Mayıs 1453) hemen önce Bursa’ya gittiği iddia edilmiştir. Bu ilim
adamının Sultan II. Mehmed’in ününü duyarak Bursa’ya gidip onun hizmetine girmiş olması mantıken kabul
edilebilir. Ancak, konu üzerine araştırma yapanlar, bu zatın fetihten hemen sonra tekrar Kastamonu’ya dönmüş
olduğunu öne sürmüşlerdir. Eğer bu gerçekten doğru ise Fatih Sultan Mehmed’in, ona yeterli ilgiyi göstermemiş
olduğu söylenebilir. Esasen Sultan Fatih, İstanbul’un fethi sonrası, Avrupa’da meydana çıkan büyük infial
neticesinde Balkanlarda ve Akdeniz’de irili ufaklı birçok siyasi güçle mücadeleye girişmek zorunda kalmıştı. Bu
durumda, Bizans’ın elinde ve özelikle de Latin işgali esnasında harap duruma düşmüş, bilimsel çalışmaların büyük
oranda sekteye uğradığı, yeterli bir alt yapının da bulunmadığı bu yeni başkentte kalmasının bir anlamı elbette
olamazdı. Nitekim Candaroğullarının hizmetinde uzunca bir müddet çalışmış olan Kastamonulu âlim ve müderris
Hayreddin Halil de Kastamonu’nun Osmanlıların eline geçmesini müteakip, Fatih’in davetine rağmen İstanbul’a
gitme gereği duymamıştı.
Fethullah eş-Şîrvânî’nin, 1460 yılında Kastamonu’nun Fatih Sultan Mehmed’e savaşsız bir şekilde teslim
olmasını ve hâmisi olan İsmail Bey’in bu günkü Bulgaristan sınırları içinde kalmış bulunan Filibe sancağına vali
tayin edilmesini müteakip, Kastamonu’yu terke mecbur kalmış olmalıdır. Onun 1460-1465 yılları arasında nerede
ikamet ettiğine dair hiçbir bilgimiz yoktur. Ancak 1465’te bu zatın Hac yolculuğuna çıkmış olduğu görülüyor. Hac
yolculuğu sırasında Vâsit’in Bâderâiye köyünde ve Mekke’de bir süre ikamet ederek dersler verdiği ve öğrenciler
yetiştirdiği bilinmektedir. Hac dönüşü esnasında Kahire’ye de uğramış bulunan Fethullah eş-Şîrvânî’nin, Memlûk
ülkesi topraklarında bir süre yerleşmiş olması akla yatmaktadır. Çünkü o yıllarda Memlûklerin başında Sultan
Kayıtbay (1468-1496) bulunuyordu. Bu hükümdar askerî başarılar kazanmasının yanında ilmi, sanatı himaye eden,
hayır hizmetlerine, gezilere önem veren bir kültür adamı idi. Dolayısıyla Fethullah eş-Şîrvânî, bir süre Memlûk
ülkesinde çalışmış olabilir. Kahire’den İstanbul’a gelen eş-Şirvanî’nin en geç 1478 yılında memleketi Azerbaycan’a
dönerek Şirvanşah Ferruh Yesar’ın himayesi altına girdiği, ona eserler sunduğu ve 1486 yılının Şubat ayında
Şamahı’da vefat ettiği öne sürülmüştür.51
Onun kabrinin Şamahı’da veya Azerbaycan’ın başka bir şehrinde olması icap etse de, şimdiye kadar böyle bir
tespit yapılamamıştır. Osmanlı kaynaklarında geçtiği üzere acaba bu şahıs Kastamonu’da mı vefat etmiştir, bunun
da gerçek olma ihtimali çok düşüktür.
Fethullah eş-Şîrvanî kendi zamanının büyük bilim adamlarından birisi olarak kabul edilir. Araştırmacılar onun
astronomi, mantık, ilahiyat, dilbilim, musiki, hendese vs. alanlarda yazdığı 14 eserinden bahsetmektedirler.52
Sonuç
XIII. yüzyılın ikinci çeyreği içinde doğmuş olan Hasan el-Hôyî, ailesi ile birlikte Azerbaycan’dan Anadolu’ya
gelmiş, bir süre Konya ve Sivas’ta ikamet ettikten sonra Kastamonu’ya yerleşmiş ve Candaroğullarından Yavlak
Arslan’la oğlu Emir Mahmud’un himayesi altında bulunmuştur. XIII. yüzyılın sonları ile XIV. yüzyılın başlarında
Kastamonu’da yaşamış olan el-Hôyî’nin 5 inşa risalesinin, 2 manzum sözlüğünün ve 2 şiir kitabının müellifi olduğu
bilinmektedir. Onun inşa risaleleri Selçuklu ve Beylikler döneminin sosyo-politik yapılanmasını ve idarî teşkilatını
araştırmak isteyenlere değerli bilgiler sunmaktadır. Aynı zamanda dilbilimci ve şair olan el-Hôyî’nin bu faaliyetleri
onun Türk kültür tarihinde kendine özgü bir yer almasını sağlamıştır.
XV. yüzyılda Şirvanşahların, Timurluların, Osmanlıların, Candaroğullarının ve muhtemelen Memlûklerin
hizmetinde çalışmış veya onların ülkelerinde yaşamış olan Fethullah eş-Şîrvânî, ilgili bu yüzyılda yetişmiş en büyük
Müslüman Türk bilginlerinden biridir. Onun Şamahı’da, Serahs’ta, Tûs’ta, Semerkant’ta geçirdiği hayatının geriye
kalan büyük bir kısmı Anadolu topraklarında devam etmiştir. O, özellikle bu ülkede Candaroğulları memleketinde
İsmail Bey’in yanında yaşamayı tercih etmiş ve mecbur olmadıkça bu şehirden ayrılmamıştır. Burada kendine has
bir öğretim metodu geliştirmiş, bu metotla talebeler yetiştirmiştir. Kemaleddin Mesud eş-Şîrvânî er-Rûmî
bunlardan biridir. Bu zat Kastamonu’da da Fethullah eş-Şîrvânî’yi yalnız bırakmamıştır. Niksarlı Muhiddin
51 eş-Şîrvânî’nin hayatının son yılları hakkında bkz.: Akpınar: “Fethullah eş-Şîrvânî”, s.464; Akdoğan: Fethullah Şirvânî, s.9-11.
52 Akpınar: “Fethullah eş-Şîrvânî”, s.464; Akdoğan: Fethullah Şirvânî, s.9-11; Akdoğan: “Fethullah Şirvânî’ye Göre Makamların
Tesirleri ve İcrâ Edileceği Vakitler”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XLVIII (2007), Sayı: 1, s.77-82; Yavuz
Unat: “Candaroğulları Dönemi’nde Kastamonu’da Bir Bilim Adamı: Fethullâh Şirvânî”, s.299-318.
690
Muhammed (ö.1495) de ona talebelik yapmıştır. Kastamonu’da ikameti esnasında onun yakın ilim arkadaşları
arasında Hayreddin Halil, Seyyid Ali Acemi, Bektaş oğlu Safiyyüddin, Tebrizli Kemaleddin, Musa Fakih, Seyyid
Sünneti Efendi, Yunus b. Halil, Kastamonulu Ömer, Türabi vb. şahısların bulunduğunu söylemek mümkündür.
Fethullah eş-Şîrvânî, Seyyid Şerif Cürcânî’nin eseri Şerhü’l-Mevâkıf’a ve (Çağminî’nin astronomi üzerine
yazdığı el-Ferâid ve’l-Fevâid adlı eseri için hocası Kadızâde’nin yazdığı yorumuna haşiyeler yazmıştır. Astronomi ile
ilgili el-Mulahhas fi’l-Hey’e, Kelamla ilgili Şerhü’l-İşarat, Ayetelkürsi Tefsiri, Musiki ile ilgili Mecelle fi’l-Musıkâ
isimli eserlerin de yazarıdır. Bunlardan başka kitaplar da kaleme almıştır.
Fethullah eş-Şîrvânî’nin hayatını ele alan çalışmalarda düşülen bazı yanlışlıkların düzeltilmesine ihtiyaç
bulunuyor. Bu zatın doğum tarihi 1417 mi bu kesin değildir. Doğum yeri Şirvan, Şamahı denilse de özel manada
Şabran’dır. Şirvan, İlhanlı eyalet merkezi değildir. Çünkü 1410’lu yıllarda İlhanlılar çoktan tarih sahnesinden
çekilmişlerdi. Dolayısıyla bu âlim, Timurlular zamanında Şirvanşahlara bağlı bir yerde doğmuştur. Taftâzânî ve
Cürcânî’nin talebesi olması da mümkün değildir. Çünkü bu ilim adamları, Fethullah eş-Şîrvânî doğmazdan evvel
vefat etmişlerdi. Onun Semerkant’ta ders gördüğü yıllarda Uluğ Bey, sultan değildi. O, babası Şahruh (1405-1447)
adına Semerkant’ı idare eden bir Timurlu şehzadesi idi. Uluğ Bey’in sultanlık yıllarında (1447-1449) Fethullah eş-
Şîrvânî, Kastamonu’da bulunuyordu.
Fethullah eş-Şîrvânî’nin Kastamonu’da vefat etmiş olduğu bilgisi de teyide muhtaçtır. Ölüm tarihi de 1453
değil, bundan çok sonraki bir tarih olan 1486’dır.
Kastamonu’nun İnebolu ilçesine bağlı Gemiciler (Evrenye)’in Ayvat Köyü’ne tâbi Şîrvân mahallesinin
konumuz olan Fethullah eş-Şîrvânî ile bir münasebetini kurabilecek bilgi ve belge bulunmamaktadır.
Kesin olan şudur ki Fethullah eş-Şîrvânî’nin hayatının önemli bir safhası, kendisine ikinci vatan olarak
gördüğü Kastamonu’da geçmiştir. O, burada bilimsel çalışmalarında yeni bir ekol geliştirmiş ve bunun Türk-İslam
dünyasında yayılmasını sağlamıştır. Böylece bu ilim adamı hem Timurlular, hem Osmanlılar, hem de Beylikler
devri ilim camiası içinde adını altın harflerle yazdırmasını bilmiş; Doğu Türklüğü ile Batı Türklüğü arasında ilmî bir
köprü vazifesini başarıyla ifa etmiştir.
Kaynakça
Akdoğan, Bayram: Fethullah Şirvânî ve “Mecelletun fi’l-Mûsîka” Adlı Eserinin XV. Yüzyıl Türk Mûsikîsi
Nazariyatındaki Yeri. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim
Dalı, 1996.
Akdoğan, Bayram: “Fethullah Şirvânî’ye Göre Makamların Tesirleri ve İcrâ Edileceği Vakitler”, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XLVIII (2007), Sayı: 1, s.77-82.
Akpınar, Cemil: “Fethullah eş-Şîrvânî”, TDV. İA, Cilt: 12 (1995), s.463-466.
Akpınar, Cemil: “Hasan Çelebi, Fenarî”, TDV. İA, Cilt: 16 (1997), s.313-315.
Aşurbeyli, Sara: Şirvanşahlar Devleti (VI-XVI. asırlar). Azerneşr, Bakü, 1997.
Bala, Mirza: “Hôy”, MEB. İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 5 (1987), s.571-573.
Bursalı Mehmed Tâhir Efendi: Osmanlı Müellifleri, Cilt: 1, Hazırlayanlar: A. Fikri Yavuz, İsmail Özen. Meral
Yayınevi, İstanbul, 1972.
Çağman, Filiz: “Abdülmü’min el-Hûyî”, TDV. İA., Cilt: 1 (1988) s.274.
Eşkeverî, Seyyid Cafer Hüseynî ve Eşkeverî, Seyyid Sâdık Hüseynî: Nushahâ-yi Akshâ-yi Merkez-i İhyâ-yi
Mirâs-ı İslâmî, Cilt: 1, Çâphâne-yi Sitâre, Kum, 1377.
Grignaschi, Mario: “L'administration Des Saljuqiyan-i Rum D'apres Les Rosum Al-Rasail De Hasan-i Khoi”,
Ferheng-i İran-zemin, Zemistân-ı 1368, No. 28, s.338-351.
Gültekin, Hasan: “İnşâ ve Tarihî Gelişimi”, International Journal of Central Asian Studies (IJCAS), Vol. 13
(2009), s.317-341.
Hasanzâde, Şehriyâr: “Derbâr-ı Edebî-yi Âl-i Cûpân (Selcûkî) ve Hüsâmeddîn Hôyî: Mebde’-i Mültemisât-ı
Şi’rî”, Bahâristân-ı Suhan (Fasılnâme-yi İlmî-Pejûheşî-yi Edebiyât-ı Farsî), Sâl-ı 9, Şomâre-yi 22, Tâbestân-ı 1392,
s.47-64
Hoca Sadettin Efendi: Tâcü’t-Tevârîh, Cilt: 5, Yalınlaştıran: İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları,
İstanbul, 1979.
el-Hôyî, Hasan b. ‘Abdi’l-Mu’min. Gunyetu’l-Kâtib ve Munyetu’t-Tâlib; Rusûmu’r-Resâ’il ve Nucûmu’l-Fazâ’il,
Yayınlayan: Adnan Sadık Erzi, TTK Basımevi, Ankara, 1963.
Hôyî, Hüsâmeddîn Hasan b. Abdülmü’min: Mecmû’a-i Âsâr, Mukaddime, tashîh ve tahkîk: Suğra Abbaszâde,
Mîrâs-ı Mektûb, Tahran, 1379.
691
el-Hôyî, Hasan [b.] Abdülmü’min: “Rüsûmu’r-Resâ’il ve Nücûmu’l-Fezâ’il”, be kûşiş-i Mario Grignaschi,

Ferheng-i İran-zemîn, Zemistân-ı 1368, No. 28, s.104-135.
Hôyî, Hüsâmeddin: Tuhfe-yi Hüsâm, Hazırlayanlar: Teyyibe Elesgerova ve Cemile Sadıgova, Elm Neşriyatı,
Bakü, 1996.
Hôyî, Hüsâmeddîn Hasan b. Abdülmü’min: Tuhfe-yi Hüsâm (kadîmîterîn luğatnâme-yi manzum-i Farsî be
Türkî), Mukaddime, tahşiyye ve bâz-nevîsî: Hüseyin Muhammedzade Sıddîk ve Perviz Zâre’ Şahmeresî. İntişârât-ı
Tekdireht, Tahran, 1389.
Karagözlü, Ali Rıza Zekâvetî: “Mecmû’a-i Âsâr-ı Hüsâmeddîn Hôyî”, Kitâb-ı Mâh: Edebiyyât ve Felsefe, No.
46-47, Tahran, 1380, s.42-43.
Kâtip Çelebi: Keşfüz-Zünûn, Arapçadan tercüme eden: Rüştü Balcı, Cilt: 1-5, Tarih Vakfı Yurt Yayınları,
İstanbul, 2015.
Mecdî, Mehmed: Tercüme-yi Şakâ‘iku’n-Nu‘mâniyye (Hadâ‘ikü’ş-Şakâ‘ik), Neşreden: Muhammed Recâî,
Dârü't-Tıbaati'l-Âmire, İstanbul, 1269.
Mukaddem, Ali Rıza: “Ahi Evren Veli’nin Doğduğu Şehir Hôy: Arapça ve Farsça Kaynaklara Göre”,
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi - The Journal of International Social Research, Vol. 3/10, (Winter 2010),
s.470-477.
Ölker, Perihan: “Klâsik Edebiyatımızda Manzum Lügat Geleneği ve Mahmudiyye”, Turkish Studies -
International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vol. 4/4 (Summer 2009),
s.873-888.
Öz, Yusuf: “Tuhfe-i Vehbî Şerhleri”, İlmî Araştırmalar, Sayı: 5, İstanbul, 1997, s.219-232.
Özergin, Muammer Kemal: “Selçuklu Sanatçısı Nakkâş Abdülmü’min el-Hôyî Hakkında”, Belleten, Cilt: 34,
Sayı: 134 (Nisan 1970), s.219-229.
Sâmî, Şemseddin: Kâmûsu’l-A‘lâm, Cilt: 5, Mihrân Matbaası, İstanbul, 1314.
Şerbînî, Zekiyye Abdülhamid: “Gunyetü’l-Kâtib ve Münyetü’t-Tâlib ve Rüsûmu’r-Resâ’il ve Nücûmu’l-Fezâ’il”
li’l-Hasan b. Abdülmü’min el-Hôyî: derâse ve tercüme, Külliyyetü’d-Derâsâtü’l-İnsâniyye, No. 19 (2001), s.385-
480.
Taşköprülüzâde, Ahmed: Şakâ‘iku’n-Nu‘mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, Dâru`l-Kitâbi’l-Arabî,
Beyrut, 1975.
Terbiyet, Muhammed Ali: Dânişmendân-ı Azerbaycan, Matbaa-yı Meclis, Tahran, 1314.
Togan, Z. Velidi: Umumî Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1981.
Turan, Osman:Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, TTK, 2. Baskı, Ankara, 1988.
Unat, Yavuz: “Candaroğulları Dönemi’nde Kastamonu’da Bir Bilim Adamı: Fethullâh Şirvânî”, Kuzey Anadolu
Beylikleri Dönemi Sempozyumu, Editör: Halil Çetin, Çankırı, 2012, s.299-318.
Yakupoğlu, Cevdet: Kuzeybatı Anadolu’nun Sosyo-Ekonomik Tarihi (Kastamonu-Sinop-Çankırı-Bolu) XIII-XV.
Yüzyıllar, Gazi Kitabevi, Ankara, 2009.
Yaman, Talat Mümtaz: Kastamonu Tarihi, Kastamonu Halkevi Yayınları, 1935.
Yazıcı, Tahsin: “Hôy”, TDV. İA, Cilt: 18 (1998), s.258.
Yazıcı, Tahsin: “Hûî, Hasan b. Abdülmü’min”, TDV. İA, Cilt: 18 (1998), s.311-312.
Yinanç, M. Halil: “Anadolu Selçuklularına Ait Bazı Kaynaklar”, lll. TTK Kongresi, Tebliğler (1948), s.96-102.
692
SELÇUKLU OĞUZLARININ AZERBAYCAN’DAKİ FAALİYETLERİ
Ahmet TOKSOY*
Özet
Selçuklu Oğuzlarının Azerbaycan’daki faaliyetleri devlet kurulmadan önce başlamıştır. Bir yandan
Karahanlıların, bir yandan Gaznelilerin baskıları ve diğer yandan da amcası Arslan Yabgu tarafından yalnız bırakılıp
zor durumda kalan Selçuklulardan Çağrı ve Tuğrul Bey kendilerine daha elverişli yurt bulmak için, bir keşif seferi
yapmak hususunda anlaştılar. Tuğrul Bey taarruzdan uzak sahalara çekilirken, Çağrı Bey üç bin kişilik bir süvari
kuvveti ile batıya doğru hareket ederek Azerbaycan’a geldi. Azerbaycan’da daha önce Bizans’a karşı gaza için
gelmiş olan Türklere rastladı. Arkasından Doğu Anadolu üzerine hareket etti. Çağrı Bey, Azerbaycan’da hâkimiyet
boşluğu görmüş olacak ki, Tuğrul Bey’e; “Biz burada güçlü devletlerle yani Karahanlı ve Gazneli devletleriyle
mücadele edemeyiz. Ancak Horasan, Azerbaycan ve Doğu-Anadolu’ya gidip oralarda hükümran olabiliriz. Zira
oralarda bize karşı koyabilecek hiçbir kuvvete rastlamadım.” demişti. Böylece ileride Azerbaycan’ı faaliyet sahası
içine alacaklarının işaretini vermiştir.
Selçuklu başbuğu Arslan Yabgu’nun, Gazneli Sultan Mahmud tarafından tutuklanması üzerine Gazneli
topraklarına saldıran Yabgulu Türkmenleri, bizzat sultan tarafından mağlup edilmeleri üzerine başlarındaki
beylerin idaresinde iki bin kadar çadır halkı Azerbaycan’a gelerek burada yerleştiler. Böylece Azerbaycan ikinci
defa Selçuklu Oğuzlarının faaliyet alanı oldu. Tuğrul ve Çağrı Bey’in enişteleri Kızıl Bey ile Buğa/Boğa, Anası oğlu,
Dana, Göktaş ve Mansur gibi reislerin kumandasında olan ve sayıları on binden fazla bulunan Türkmenler, Gazneli
Mesut’un gönderdiği bütün kuvvetleri bozguna uğrattıktan sonra yanlarındaki mühim kuvvetle Azerbaycan’a
yürüdüler ve kendilerinden önce buraya gelmiş olan soydaşlarıyla birleştiler. Daha sonra bu Türkmenlerin bir
kısmı doğu ve güneye doğru gittilerse de önemli bir kısmı Azerbaycan’da kalmıştır.
Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Selçuklular, Oğuzlar
ACTİVİTİES OF SELJUK OGHUZ TURKS İN AZERBAIJAN

Abstract
The activities of Seljuk’s Oguz had been started before the state boards in Azerbaijan. Çağrı and Tuğrul Bey,
who were alone and pressed by on the one hand Karahanlilar and other hand Ghaznavids and on the other hand
by his uncle Arslan Yabgu, agreed on making an expedition for more favorable abroad. Tugrul Bey offensive
drawn to remote sites, Cağrı Bey came to Azerbaijan with moving to west three thousand cavalry people. He
came across the forces whom to agains Byzantines, in Azerbaijan. And then, he moved behind the Eastern
Anatolia. Çağrı Bey, who has seen the dominance of space, said to Tugrul Bey that "We couldn’t fight here with a
strong states which like Karahan and Ghaznavid state. But, we could sovereign and go to Khorasan, Azerbaijan
and eastern Anatolia. Because there I haven’t found no strength to stand against us.” Besides he gave the sign of
Azerbaijan where will take into the future field of activity.
Yabgul Turkmens, whom Seljuk chieftain Arslan Yabgu arrested by the Ghaznavid Sultan Mahmud, attacked
to Gazneli Land, settled to Azerbaijan to base on the administration of guys early on in the defeat personally by
the Sultan with came two thousand tents people. Thus, Azerbaijan was the second time the Seljuk Oguz scope.
Tugrul and Cagri Bey's uncle, the Red Bey Buga / Taurus, Main son, Dana, meteors and is in control of the head
like Mansur and number of the more than ten thousand Turkmens, Gazneli all forces by Mesut After defeating
the important forces of Azerbaijan on the side they walked and came together with compatriots who came here
before them. Later, some of these Turkmens has remained an important part of Azerbaijan, they went to the
east and south.
* Yrd. Doç. Dr., Adnan Menderes Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü 09010 Kepez / AYDIN
693
AZƏRBAYCAN VƏ TÜRKİYƏ MEMARLIQ ƏLAQƏLƏRİ
(ORTA ƏSRLƏRDƏN BU GÜNÜMÜZƏDƏK)
Sevil KƏRIMOVA*
Özet
Azərbaycan və Türkiyənin ortaq mədəni dəyərlərin və mədəni mirasın daşıyıcısı kimi müasir dünya arenasında
çıxış etməsi ümumi etnik köklərə, daim ünsiyyətə, ənənələrə əsaslanan və eyni zamanda mütəmadi dəyişikliklərə
dayanan bir mədəni hadisədir. Bu təbii və mürəkkəb mədəni prosesdə sənət və özəlliklə memarlıq xüsüsi yer tutur.
Artıq XI əsrdən başlayaraq Azərbaycan və Türkiyə arasında müəyyən tarixi-siyası və sosial-mədəni bağlantılar qurulur
ki, bunların ən mükəmməl göstəricisi kimi məhz memarlıq abidələri və onlarla bağlı mədəni komplekslər (yəni
memarlar, ustalar, planlar, tikinti materialları, üslublar, sifarışçilər, yazılı mənbələr və s.) çıxış edir. Bu dövrdə “səlcuq
üslubunun” formalaşmasına və onun klassik abidələrinin meydana gəlməsində, həmçinin Osmanlı memarlığının şah
əsərlərinin yaranmasında azərbaycan memarlarının mühüm rolu olmuşdur. Mənbələr Türkiyə ərazisində yaşayıb-
yaratmış iyirmiyə yaxın azərbaycanlı memarı qeyd edir ki, onların əsərləri ümumtürk mədəni mirasını təşkil
etməkdədir: Topqapı sarayının Bab üs Selam qapısı, Niksar Kırk Kızlar türbəsi, Ahlat Emir Bayandır Türbəsi, Hasan-Keyf
Zeynal bey türbəsi və s. Sonrakı dövrlərdə siyasi əlaqələr zəifləsə də, mədəni mübadilə məhz abidələr vasitəsi ilə
qorunub saxlanırdı və müasir şəraitdə yeni formalarda inkişaf etməkdədir.
Açar sözlər: memarlıq əlaqələri, Azərbaycan, Türkiyə, Orta əsrlər, Acəm Ali, müasir dövr.
Giriş
Azərbaycan və Türkiyə münasibətlərinin bədii təzahürü sistemində memarlıq xüsusi yerə malikdir. Daimi
ünsiyyət, ənənələrin eyniliyi, vahid etnik köklər, mədəni mübadilə memarlıq formalarının, tikili tiplərinin qarşılıqlı
təsirinə güclü təkan göstərmişdir. Bu mövzu uzun müddət elmi diqqət xaricində qalsa da, Azərbaycan
sənətşünaslığında xüsüsi tarixə malikdir. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Sovet dövləti tərkibində olan Azərbaycanın
Türkiyə ilə mədəni əlaqələrində durğunluq yaşanır, 1970-ci illərdə bu istiqamətdə müəyyən canlanma hiss olunmağa
başlayır. R.Əfəndiyevin, L.Bretanitskinin, C.Qiyasinin, Niyazinin, Z.Əliyevin 1 işlərində ədəbiyyat, musiqi, dekorativ-
tədbiqi sənətlər, rəssamlıq və memarlıq sahəsində Azərbaycan-Türkiyə qarşılıqlı bədii təsirlərinin müxtəlif aspektləri
araşdırılır, sənətkarların, memarların yaradıcılığı açıqlanır. Məhz bu dövrdə Türkiyə ərazisində yaşayıb yaratmış
azərbaycanlı memarların taleyi, yaratdıqları abidələri incələnir, bədii analoqları təhlil edilir. Lakin tədqiqatçıların
garşısında qaynaqlardan istifadə, Türkiyə ərazisində uzunmüddətli elmi-təcrübi ezamiyyətlərin təşkili, maliyyə və sair
bu kimi problemlər dururdu. Halbuki Azərbaycanın tarixi taleyində, milli varlığında və mənəviyyatında Türkiyə olduqca önəmli bir
yer tutmuşdur.
Sovet sistemi dağıldıqdan sonra yaranan geniş imkanlar Azərbaycan və Türkiyə arasındakı memarlıq əlaqələrinin
yeni təfəkkür işığında, yəni ümumtürk konsepti baxımından nəzərdən keçirilməsi, araşdırılıb xalqa çatdırılması zəruri və güclü zəmin və
şərt kimi milli elmdə müəyyənləşdi. Nəzəri araşdırmalarla yanaşı hər iki tərəfin memarları praktiki fəaliyyətlərə başlayır, müvafiq
məsələləri türk alimləri ilə müzakirə etmək imkanını müvəfəqiyyətlə istifadə edir.
1.Orta Əsrlərdə Türkiyə Ərazisində Azərbaycanlı Memarlar
Azərbaycan və Türkiyə memarlıq əlaqələrinin başlanğıc nöqtəsi, sözsüz ki, Qədim tarixi dövrə aiddir. Lakin
onların bilavasitə ikitərəfli inkşafı və qarşılıqlı təsiri Orta əsrlərlə bağlıdır. Əsrlər boyu Avrasiyanın geniş ərazisində köç edən
türk subetnosu, özünəməxsus bədii formalar yaradır və vaxtaşırı regionun mədəni mühitinə bilavasitə güclü təsir göstərərək, eyni
zamanda, digər mədəni qrupların üstün pozitiv cəhətlərini məharətlə əldə edib, mənimsəyir. XI əsrdə tarixi arenaya gələn möhtəşəm
* Dr., Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti, sevil.kerimova@mail.ru

1 Qiyasi C. «Uzaq-yaxın ellərdə», B, 1986.
694
türk dövləti, Səlcuq imperiyasının ərazisində ümumi bədii üslub formalaşır. Maraqlısı odur ki, Şərqdə türk elementinin güclənməsi eyni
zamanda İslamın da mövqeyini möhkəmləndirir, mədəni arealını genişləndirir. Məhz bu fakt «Səlcuq üslubunu» fərqləndirir.
Artıq XI əsrdən başlayaraq Səlcuq bədii mühitində Azərbaycan memarlarının nüfuzu artır və onlar müxtəlif
yollarla nəinki Türkiyə, bütün Şərq ölkələrində, möhtəşəm tikinti proseslərinə cəlb olunurlar. Maraqlıdır ki, Türkiyədə orta
əsrlər boyu qaynaqlarda adı keçən, ondan çox azərbaycanlı ustad çalışarkən, Azərbaycan ərazisində bu dövrdə fəaliyyət göstərən
əcnəbi mütəxəssis adı göstərilmir.
Ənənəvi olaraq, memarlarımızın adları və nisbələri abidələrin üzərində geyd olunur, lakin zamanın kontekstini
nəzərə alaraq, onları Orta əsrlərdə “azərbaycanlı” kimi konkretləşdirmək mümkün deyildi. Milli özünüidentifikasiya
ənənəsi konkret coğrafi region, bölgə və ya şəhər ilə məhdudlaşırdı. Qeyd edək ki, türk ədəbiyyatıda görkəmli sənət
tarixçiləri O.Aslanapanın, D.Kubanın, E.Ayverdinin 2 əsərlərində azərbaycanlı memarlar tərəfindən ucaldılan abidələr
ümumtürk mədəni irsi kontekstində araşdırılıbsa, Azərbaycanda bu ənənə müstəqillik illərində formalaşıb.
XI əsrdən başlayaraq Türkiyə ərazisindəki abidələrdə artıq müxtəlif azərbaycanlı nisbələri qeyd olunur. Bu
abidələr əsasən dini (islam) xarakterli və möhtəşəm olduqları azərbaycanlı memarlarının hörmət və nüfuzundan
xəbər verir. Nisbələrdə daha çox Təbriz, sonra Həmədan, Mərənd, Aran, Marağa, Tiflis, Şirvan göstərilib. Memar və
ustadlar Türkiyə ərazisinə adətən üç yolla gəlib çıxırdılar. Birinci qrupu səyyah mütəxəssislər təşkil edir. İkinci və
nisbətən azsaylı qrupu dəvətli memar və ustalar təşkil etmişdir. Bu memarlar daha sanballı və nüfuzlu olduqlarından
möhtəşəm dini və memorial tikililərdə iştirak etmək üçün rəsmi qaydada dəvət olunurdular. Və nəhayət, üçüncü
qrupu təşkil edən adətən əsir düşmüş çoxsaylı memar, mühəndis, nəqqaş, xəttat, müsəvvir, çiniçilərdir. Məhz onlar
Teymur, Toxtamış, Sultan Səlim, Sultan Süleyman Qanuni və Şah Abbasın dövründə kütləvi surətdə məcburi
köçürdülərək Azərbaycan bədii ənənələrinin yayılmasında və Osmanlı, Səlcuq üslublarının formalaşmasında mühüm
rol oynamışlar.
Anadoluda çalışmış ilk adı bəlli Azərbaycan memarı marağalı Həsən ibn Firuzdur. Memar XII əsrin ikinci yarısında
fəaliyyət göstərib və Mənqucuqların (bu türk sülaləsi Kemah, Ərzincan və Divriqdə XII-XIII əsrlərdə hökmranlıq edib)
saray memarı olmuşdur. Türkiyə ərazisində ən qədim məscidlərdən biri olan Divriq Qala məscidi (Divriq Kale Camii)
Ustad Həsən İbn Firuz tərəfindən hicri 576-cı (1180-1181) ildə Sultan ibn Şahinşahın əmri ilə tikilmişdir. Planda
dördkünc olan məscid nisbətən yaxşı vəziyyətdədir və XII əsr Anadolu memarlığının əsas istiqamətlərindən xəbər
verir. Kiçik ölçülü bu məscid interyerdə zəngin dekor elementləri ilə diqqəti cəlb edir. Binanı əhatə edən geniş bordür,
portal tağı, divar və künclər müxtəlif bəzək növləri ilə doldurulmuşdur. Eksteryerdə olan çini bəzəklər Anadolu
memarlığında (Siirt minarəsini istisna etməklə) ilk dəfə işlənsə də, memarın Vətəni üçün xarakterikdir (buna bənzər
çini ornament Marağa memarlıq məktəbinə xasdır). Həndəsi naxışlarla yanaşı, nəbati və çiçəklənən kufi də binaya
bəzək verir. Məscidin iç hissəsi nisbətən sadə qurulmuşdur. Buradakı əsas dekor mehrab cumaxatanına və tavanın alt
hissəsinə aiddir. Həsən ibn Firuz nülufər və palmettalarla həll olunmuş frizdə, stilizə edilmiş aslan başı ünsürlərindən
istifadə etməklə yerli ənənələri canlandırmışdır. Binanın örtüyündə memar innovativ konstruksiyaya müraciət
etmişdir. Üç hissəli zal üç eyni qübbə ilə simmetrik tamamlanır. Məscidin incə ağac oyma minbəri sonralar Cədid Paşa
məscidinə yerləşdirilmişdir və itirilmişdir.
Divriqdə daha bir azərbaycanlı ustadın adı göstərilir. Səlcuq memarlığının möhtəşəm abidələrindən biri – Divriq
Ulu məscidi (Divriq Ulu Camii) Şahinşahın nəvəsi Əhməd Şahın əmri ilə hicri 626-cı (1228-1229) ildə Dar-üş-Şifa ilə
birlikdə kompleks şəkildə ucaldılmışdır. Məscidin tikilməsindən 12 il sonra burada daha bir sənət «inci»sini
azərbaycanlı ustad Tiflisli Əhməd ibn İbrahim yaratmışdır.3 Məscidin unikal ağac oyma minbəri məhz onun əsəridir.
Minbərin pannoları həndəsi ornamentlərdən ibarətdir. Ən çox istifadə olunan motiv – onikiguşəli ulduzlar və
pannoları çərçivələndirən süls ilə icra olunmuş kitabələrdə 21 mətndən, üçü kitabə, 18 isə ayə və hadislərdir.
Mehraba doğru yerləşdirilən kitabələrin birində Tiflisli Əhməd ibn İbrahimin adı həkk olunub.
XII–XIII əsrlərdə Anadoluda cərəyan edən möhtəşəm tikinti prosesləri Səlcuq dövlətinin möhkəmlənməsindən,
siyasi-iqtisadi vəziyyətin stabilləşməsindən xəbər verir. Məscidlərlə yanaşı, böyük memorial komplekslər, dini-təlim
ocaqları, saray və xəstəxanalar, yeni magistrallar, karvansaralar, su-irriqasiya sistemləri yaradılır. Bu prosesə
2 Aslanapa O. «Türk Cümhuriyyetleri mimarlık abideleri», Ankara, 1996; Aslanapa O. «Türk sanatı», İstanbul, 1997, s. 156
3 Gülay Apa Kurtişoğlu, Anadolu Selçuklu döneminin iki minberi: Amasya Burmali Minare Camii minberinin Divriğ Ulu Camii
minberiyle ilişkisi üzerine, Tarihin peşinde ‐ uluslararası tarih ve sosyal araştırmalar dergisi‐ Yıl: 2014, Sayı: 11 Sayfa: 93‐126;
Kuban, Doğan, Divriği Mucizesi, İstanbul, 1999, s. 75.
695
imperiyanın ərazisində olan bütün mütəxəssislər cəlb olunur və bunun da nəticəsində müxtəlif cərəyanların, elmi-
texniki nailiyyətlərinin və bədii üslubların maraqlı sintezi yaranır. Bu təsirlər Azərbaycanda, Anadoluda, Səlcuq
üslubunda, sonralar isə Osmanlı memarlığında bəyan olunur.
XIII əsrin əvvəllərində Anadoluda fəaliyyət göstərmiş azərbaycanlı ustad Əhməd ibn Əbubəkr əl Mərəndinin
yaratdığı Qırx Qızlar türbəsi (Kirk Kızlar Kümbedi, Niksar), Sivasda ucaltdığı Sultan İzzəddin Keykavus türbəsi və Darüş
Sifa kompleksləri (hicri 617 (1220)) Səlcuq memarlığının klassik nümunələri siyahısındadır. Abidələrin strukturunda
Marağa məktəbinin konstruktiv həlli açıq şəkildə izlənilir. Qırx Qızlar türbəsi, daş təməlli kürsü üzərində səkkizbucaqlı
kərpic korpus yerləşdirilərək, piramidavari gümbəz ilə tamamlanır. Abidə dağılmış vəziyyətdədir. Vaxtı ilə firuzəyi
çinilərlə bəzədilmiş olsa da, bu günümüzdə bir neçə romb və ziqzaqlı friz hissələri salamatdır. Türbənin tarixi ilə bağlı
qaynaqlarda maraqlı əfsanə qeyd olunur. «Niksarda insanlara çox zülm edən bir hökmdarın qızı atasının qəddarlığına
qarşı mübarizə etmək qərarına gəlir. O, çevrəsinə qırx cəsur rəfiqələrini toplayır və zənginlərin, saraylarına,
karvanlarına qəflətən hücum edir, əldə etdiklərini isə kasıblara paylayır. Lakin xəyanət nəticəsində gözəl şahzadə və
onun dəstəsi həbs olunur və edam edilir. Qızların dəfn edildiyi məzarın üstündə isə göstərilən türbə ucaldılır.» Bu
abidəyə analoq Marağada olan Qumbadi Surx (Qırmızı türbə) sayılır. Əhməd Mərəndiyə aid edilən başqa abidə Səlcuq
sultanı İzzəddin Keykavusun Sivasda olan türbəsidir (1217). Ondilimli türbə çini ilə zəngin bəzədilib, həndəsi və kufi
yazı ornamentdən istifadə olunub. Türk alimlərinin fikrincə, (O.Aslanapa, L.Ayverdi) Anadoluda ancaq Səlcuq
sultanlarının türbəsi onbucaqlı olmuşdur. Qeyd edək ki, Azərbaycanda da, artıq XII ə. sonunda (1186) Möminə Xatun
türbəsi memar Əcəmi Naxçıvani tərəfindən məhz onbucaqlı olaraq ucaldılmışdır. Türbənin giriş portalı üzərində
yerləşən kitabədə kufi xətti ilə icra olunmuş və uzun müddət vərəmdən əziyyət çəkən, Sultan Keykavusa məxsus
nekroloji xüsusiyyətli cümlələr qeyd olunmuşdur: «Sonsuz və gözəl dünyadan dar sərdabəyə gəldim. Var-dövlətimin
heç bir əhəmiyyəti olmadı. Əbədiyyətə olan yolum bu gün başladı. 4 savval 617». Əbubəkr Mərəndinin Sivasda 1249-
cu ildə tikdirilən Göy mədrəsənin tikintisində də iştirakı istisna edilmir4. Onun adı əsasən bu abidələrin iç tərtibatı ilə
bağlıdır. Ustadın dəsti-xətti türk sənət tarixində “acemice”, yəni “acəmsayağı” kimi qeyd olunan və Orta əsr
Azərbaycan memarlıq bəzəklərinə müvafiq bədii tərtibatla bağlıdır. Burada zəngin palitralı incə çini kaşılardan yığılan
həndəsi keçmələr, ulduzlar, kufi, nəsx, süls yazılar, mavi, lacivərt, bəyaz rəngli kompozisiyalar mövcuddur.
Şərqi Anadoluda Ağqoyunlu dövrünə (1462-1482) aid edilən iki abidə azərbaycanlı memarlar tərəfindən icra
olunmuşdur. Ağqoyunluların hakimiyyətində olan Batman yaxınlığında, Həsənkeyfdə, XV əsrin 70-ci illərinə aid edilən
Zeynal Abdin bey türbəsinin müəllifi Pir Həsəndir (Hasan b. Əbdülrahman). Onun adı türbənin portalı üzərindəki
kitabədə kufi xətti ilə qeyd olunub. Türbə Uzun Həsənin oğlu, Otluqbeli döyüşündə yaralanıb Həsənkeyfdə vəfat edən
Zeynal Mirzənin xatirəsinə ucaldılmışdır. Hal-hazırda abidənin örtük hissəsi dağılmış vəziyyətdədir. Türbəni
Azərbaycan memarlığı üçün xarakterik olan qülləvari türbələr qrupuna daxil etmək olar. Yaxın analoqları kimi Bərdə
(Allah Allah türbəsi), Salmas, Ərdəbildə Şeyx Səfi türbələrini göstərmək olar. Türbənin silindrik gövdəsi kaşı bəzəyi ilə
tərtib olunub, qırmızı korpus üzərində «Allah» kəlməsinin ən parlaq nümunəsi Qarabağlar Türbəsidir. Türkiyə
ərazisində isə buna bənzər abidə Akşehirdə olan Mahmud Heyran türbəsidir.
Ağqoyunlulara aid edilən və Şirvan-Abşeron məktəbinə mənsub olan memar Baba Can, hicri 890 (1491) ilində
Ahlatda Əmir Bayandır ibn Rüstəm bəy türbəsini ucaldır. Massiv prizmatik kürsülük üzərində yerləşərən korpus
rotonda şəklində həll edilmişdir. Türbənin məhz bu həlli – incə sütunlarla əhatə olunmuş pavilyon abidəni Bakıda,
Şirvanşahlar sarayının Divanxanası və Tercanda yerləşən Mamaxatun türbəsi ilə səsləndirir. Türbəyə bitişik
asimmetrik portallı kiçik məscid binasında da Abşeron memarlıq ənənələri izlənir.
Səlcuqların mərkəzi olan qədim Konya Ələddin Keyqubad (1219-1236) və Heysəddin Keyxosrov (1236-1245)
zamanında çiçəklənmə dövrünü yaşayır. XII əsrin əvvəlində bura məşhur Cəlaləddin Ruminin (1207-1273) ailəsi köçür.
O dövrdən başlayaraq Konyanın adı hər zaman Rumi, Mövlana ilə yanaşı çəkilir. Şəms Təbrizini özünə müəllim sayan
Ruminin məqbərəsini də təbrizli ustad yaratmışdır. Zamanının dəyərli şəxsiyyətlərindən olan Bədrəddin Təbrizini xalq
arasında Şeyx Təbrizi adlandırırdılar. Mənbələrdə Şeyx Təbrizinin dərin biliklərə malik olduğu, hətta kimyagərliyi də
qeyd olunur. 1274-cü ildə Təbrizi Mövlanə türbəsinin tikintisini bitirir. Təəsüflər olsun, ki Türkiyənin mənəvi simvolu
olan bu abidə, tez bir zamanda dağılır və mütəxəssislərin fikrincə, 1396-cı ildə Karamanoğlu Ali Bəy tərəfindən
yenidən ilkin variantda bərpa olunsa da, dekorativ tərtibatının özəlliyini itirir.
XII-XIII əsrlərdə daha bir azərbaycanlı memarın adı və nisbəsi Konyada qeyd olunur ki, bu da Hacı Bəxtiyar
4 Kuban, Doğan, Divriği Mucizesi, İstanbul, 1999, s. 75.
696
Təbrizidir. Memar ictimai tikililər – Konya-Beyşehir yolunda yerləşən Kuruçeşlihan karvansarayını (1207) və
Anadolunun ən böyük Divlər Sərnici (1202)5, su anbarlarını yaratmışdır.
Səlcuq dövrünün əhəmiyyətli mərkəzlərindən olan Amasya azərbaycan mədəniyyəti ilə bilavasitə əlaqələndirilir.
Şəhərin ən qədim məscidlərindən biri, Burmalı Minare Camisinin mövcud olan iki kitabəsindən, birinin üzərində
“əməl-i Muhamməd b. Mahmud əl-Ərrani” qeyd olunub6. 1237- 1247-cı illərdə tikilən bu məscidin minbərinin
müəllifinin Tiflisli İbrahim olduğu son illərdə iddia edilir7.
Bir neçə əsr sonra cərəyan edən siyasi-sosial dəyişikliklər azərbaycanlıların Amasyada nüfuzunu artırır. XVIII
əsrin sonundan başlayaraq Rus işğalı nəticəsində Azərbaycandan Amasyaya gələn azərbaycanlı ailələri burada yerləşir
və Şirvanlı, Qarapapaklılar kimi qeyd olunurlar8.
Bunlardan biri bu gün türk tarixində qürurla qeyd olunan Şirvanzadə (Şirvanlı) sülaləsidir. XIX əsrin əvvəllərində
Amasyaya gələn İsmayıl Siracəddin Şirvani Halidi təriqətinin şeyxlərindən olmuşdur. Şeyxin oğlu Şirvanzadə Mehmet
Rüştü Paşa XIX əsr Osmanlı dövlətində dövlət vəzifələrində çalışmış, 1873-1874 «sadrazam» olaraq, nazirliklərin
yaranmasında yaxından iştirak etmişdir 9. Şirvanzadənin Amasyada ucaltdırdığı əsas abidə 1870-ci ildə Amasyanın
Şamlılar məzarlığında atası İsmayıl Şirvaninin möhtəşəm türbəsidir.
Amasyanın məşhur abidəsi Azərilər Camisidir. Məscid 1837-1893-cü illərdə Şeyx Hacı Mahmud Əfəndinin
azərbaycanlılardan topladığı vəsaitə tikdirilmişdir. 1891-ci ildə minarəsi əlavə edilmişdir. Ağ daş və mərmərdən geniş
istifadə olunmuşdur. Məscidə bəzən «Şirvanlılar Camisi» də deyilir. 1886-cı ildə Şeyx Hacı Hamza Nigari dəfn
edilmişdir10.
Osmanlı imperiyası dövründə azərbaycanlı ustadların adları bilavasitə böyük dövlət tikililəri ilə bağlıdır. Maraqlı
fakt odur ki, azərbaycanlıların çalışdığı coğrafi məkan da dəyişir. Artıq XV əsrdən başlayaraq sənətkarlarımızın adı
Anadoludan Qərbə doğru yerləşən abidələrdə qeyd olunur ki, bu da əsasən imperiyanın mərkəzi şəhərləri idi. Bursa,
Edime, İstanbul, Gebze. XIV əsrin sonunda intensiv inkişaf edən Osmanlı memarlığı Ankara döyüşündə (1402)
Teymura məğlubiyyətdən sonra ümumi mənəvi və maddi durğunluq dövrü yaşayır. 1403-cü ildə İldırım Bəyazidin
ölümündən sonra taxta hakim olan Çələbi Sultan Mehmed imperiyanı bərpa edir. Mədəniyyətdə, iqtisadiyyatda
canlanma başlayır. Çələbi dövrünün ən möhtəşəm abidəsi Bursadakı Yaşıl məsciddir (Yeşil Cami – 1424). Kompleks
xarakterli məscid 10 il ərzində tikilib və Sultan II Muradın zamanında bitirilib. Baş memarı Hacı Eyvaz (Hacı İvaz) olub.
Abidəni məşhur və füsunkar edən onun bəzək işləridir ki, bu da başdan-başa Təbrizli ustadların əməlidir. Məhz zəngin
çini kaşı bəzəkli tərtibat bu abidəni “yaşıl” adlı edir. Səlcuqlardan fərqli olaraq ustalar məscid və türbənin divarlarını
rəngli bəzəyiblər. Rəsm mövzuları da əvvəlki dövrə nisbətən daha naturalistikdir. Sarı, göy, yaşıl, ağ rənglərlə yanaşı
qırmızı-qara kontrastı da ilk olaraq oynadılıb. Tavanlarda isə bol qızılı boya istifadə olunub. Son illərdə aparılan bərpa
işləri nəticəsində müəyyən edilib ki, divarların üst hissəsi və qübbələrdə zəngin əlvan rəngli, qələmlə icra olunmuş
rəsmlər mövcuddur. Bütün kaşı işlərinin müəllifi kimi məscidin gümbəzaltı bəzək kəmərində Məhəmməd ibn Məcnun
əl Təbrizinin adı qeyd olunur. Bəzək üzrə baş usta Əli ibn İlyas Əli haqqında mənbələrdə belə xəbər verilir ki, o, 1402-
ci ildə Təbrizdən Teymur ilə birlikdə Səmərqəndə gətirilir, burada bir müddət qalaraq yerli sənət incilərinə yiyələnir.
Daha sonra Türkiyəyə dönən İlyas Əli ətrafına işçi qrupu toplayır ki, bu qrup tamamilə Təbriz sənətkarlarından ibarət
olur. Yaşıl Caminin mehrabında görünən «əməl-i Ustadan-i Təbrizi» kitabəsi də məhz bu qrup azərbaycanlı ustalarına
aiddir. Türbənin giriş qapısının üstündə yerləşən ornamental xonçada digər təbrizli sənətkar Hacı Əlinin adı müəllif
kimi qeyd olunur. Onun yaratdığı ağac portal dövrünün ən füsunkar sənət nümunələrindəndir. Qoz ağacından
yonulmuş qapı başdan-başa oyma ornamentlə örtülüdür. Burada usta Təbriz məktəbi üçün xarakterik olan nəbati
motivlərdən istifadə edilmişdir.
XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq Klassik Osmanlı memarlığı formalaşır və bu yolun başlanğıcında yer alan
5 Özyurt, Osman, Konya ve Çevresindeki Tarihi Su Sarnıçları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üni., Konya, 1988.
6 Yardım, A. Kitabe içerikleri için bkz.: Amasya Burmalı Minâre Câmii Kitâbeleri, Ankara, 2004.
7 Anadolu Selçuklu döneminin iki minberi: Amasya Burmali Minare Camii minberinin Divriğ Ulu Camii minberiyle ilişkisi üzerine.
Gülay Apa Kurtişoğlu, Tarihin peşinde, Uluslararasi tarih ve sosyal araştırmalar dergisi‐ Yıl: 2014, Sayı: 11 Sayfa: 93‐126.
8 O.Yeniaras “Karapapak ve terekemelerin siyasi ve kültür tarihine giriş”,İst., 1994”.
9 Özcan, Tahsin "Mehmed Rüşdî Paşa (Şirvanîzade)" (1999) Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İstanbul: Yapı Kredi
Kültür Sanat Yayıncılık A.Ş. C.2 s.179-180.

10 Mehmet Rıhtım. Qarabağlı Mir Həmzə Nigari, Azərbaycan jurnalı, No 1, 2012, s.171-178.
697
memarların ön sırasında azərbaycanlı memar Acəm Əli (Acem Ali) olmuşdur. Bu memar orta əsr Türkiyə ərazisində
adı görünən son məlum azərbaycanlı memardır. Prof.C.Qiyasinin axtarışları nəticəsində bu memar haqqında bizim
əsaslı məlumatlarımız var11. Türk ədəbiyyatında Acem Ali, Esir Ali, Acem İsa və ya Ələddin Əli bəy ibn Əbdülkərim
Təbrizi kimi göstərilən memar haqqında ilk məlumat 1503-cü ildə II Bəyazidin verdiyi ehsan ilə əlaqədar qeyd olunur.
Bu xəbərə əsaslanaraq, iddia etmək olar ki, II Bəyazidin hakimiyyət illərində İstanbula gətirilən Əli “Acəmoğlanları
ocağı”nda təlim-təhsil alır. Burada onun bədii istedada meylliyi bəlli olduğunda, hərbi təlimdən uzaqlaşdırılır və
dövrün məhşur memarı Hayrəddinin məktəbinə daxil olur. Artıq 1510-cu illərdə Bəyazid məscidinin memarı
Yaqubşahın dəstəsində adı çəkilir. Məhz bu memarla bərabər Acəm Əli 1507-ci ildə Bursada Pirinç Hanı, 1508-ci ildə
Amasyada, 1509-cu ildə İstanbulda bir hamam inşa edir. 1510-cu ildə İstanbulda tarixdə “kiyamet-i-suğra”
adlandırılan zəlzələdən sonra Acəm Əli bərpa işlərinə cəlb olunur və bu dövrdən başlayaraq onun adı və nisbəsi
müstəqil qeyd olunur. Maraqlıdır ki, Səfəvi-Osmanlı münaqişəsinin kəskin mərhələsində Təbrizli memarın getdikcə
nüfuzunun artması Sarayda adekvat şəkildə qəbul edilirdi. Sözsüz, burada Acəm Əlinin elmi və peşəkar nailiyyətləri,
təcrübəsi, vərdişləri və şəxsi xarizması da rol oynayırdı. Ələddin Əli bəy ibn Əbdülkərim Təbrizi 1519-cu ildə Osmanlı
İmperiyasının ilk baş memarı – Hassa mimarbaşı vəzifəsinə Soltan Səlim tərəfindən təyin olunur və 1536-cı ilədək
İmperiyanın bütün mühüm tikilələrinə başçılıq edir. Türk memarlığında tək gümbəzli tikili tipini tərtib edən Acəm Əli
22 illik fəaliyyətində Osmanlı Dövlətinin Asiya və Avropasında çalışıb. Daim axtarışda olan memar Osmanlı və
Azərbaycan, xüsusən, Təbriz memarlıq məktəbinin sintezinə meyllər göstərib. Bununla yanaşı əsərlərində Avropa
bədii ənənələridə yeni formatda biruzə olunur. Bu baxımdan 1523-cü ildə ucaltdığı Topqapı Sarayının II darvazası –
Bab üs Selam xüsusi diqqətə layiqdir. Memar ənənəvi şərq darvazasını roman üslubuna bənzədir və sarayın ümumi
kompozisiyasına uyğunlaşdırır. Sarayevoda 1523-cü ildə Misir beylərbeyi Qəbzə Çoban Mustafa ücün ucaltdığı
məscidin tərtibatında isə Acəm Əli məharətlə mərmərdən istifadə edib və Misir dekor elementlərini işlədib. Acəm
Əlinin yaratdığı abidələrin tam siyahısı, təəsüf ki, məlum deyil. Müxtəlif qaynaqlarda ona aid edilən tikililər aşağıdakı
ardıcıllıqla göstərilə bilər: Soltan Səlim məscidi, İstanbul; Qəbzə Çoban Mustafa məscidi, Sarayevo,1523; Çorlu
Süleymaniyyə məscidi; Bab üs Selam, Topqapı Sarayının II darvazası,1523; Qazi Xosrov Paşa məscidi, Sarayevo,1530;
Kadi Seyfəddin məscidi, Sofiya; Piri Mehmet Paşa Türbəsi, Sütlücə; Çərəzi Qasım Paşa məscidi, Eyup12. Bəzi
tədqiqatçılar Soltan Əhməd meydanında yerləşən və XVI əsr Türkiyəsinin ən və maraqlı şəxsiyyətlərindən olan Vəzir-i-
Azam İbrahim Paşanın sahib olduğu sarayı da Acəm Əlinın əməli hesab edirlər. Acəm Əlinin nüfuzunun yüksək olması
haqqında 1525 və 1539-cu illərə aid Saray vergi hesabatları məlumat verir. İstanbulun Mövlanə qapısında
memarbaşına aid məhəllə yerləşirdi. Burada onun imarəti, məktəb, illik 15000 akçe gəlir qətirən hamamı mövcud
olub. Acəm Əlinın əsas imarəti Oruc Qazi məhəlləsində idi. Memarbaşının varisləri kimi onun ailəsi göstərilir: Həyat
yoldaşı Fatma binti Hilal və övladları Həmzə, Həsən Çələbi, Səma, Sittə, Fatma. Türk qaynaqlarında Acəm Əliyə dair
son məlumat 1536-cı ilə aiddir. Məhz bu ildə o, vəzifəsindən uzaqlaşdırılır və Hassa Mimarbaşı Memar Sinan təyin
olunur. Qaynaqlarda onun haqqında son məlumat memarın ölüm tarixi ilə bağlıdır. İstanbulda Şehremini, Mövlanə
qapısında müəllifi olduğu məscidin həyətində yerləşən məzarının üzərində iki ölüm tarixi göstərilir- 1538 və ya 1539-
cu illər.
2.Müasir Dövrdə Azərbaycan və Türkiyə Memarlıq Əlaqələrinin Yeni Formaları.
XVII əsrdən başlayaraq türk-azərbaycan münasibətləri yeni müstəvidə inkişaf edir. Hər iki dövlətdə yaşanmağa
başlayan siyasi böhran, xarici təsirlərin artması, Səfəvi-Osmanlı qarşıdurması və daha sonra tarixi arenada Çar
Rusiyasının və Sovet İmperiyasının regiona müdaxiləsi, mədəni, xüsüsən də, memarlıq təzahürlərin zəifləməsi ilə
nəticələnir. XX əsr boyu mədəni mübadilədə baş verən azsaylı fraqmentlər yalnız təsviri incəsənət, musiqi, muzeyçilik,
ədəbiyyat, teatr və kino sahələrini əhatə edib.
SSSR-inin dağılması ilə Azərbaycan və Türkiyə memarlıq əlaqələri tamamən yeni formatda inkişaf etməyə
başlayır. Burada müasir qloballaşma şəraitini nəzərə alaraq, çoxşaxəli istiqamətlər aktivləşib.
İlk ciddi addımlar memarlıq təhsili və tədrisi sahəsində 1990-cı illərin əvvəllərində başladı. Azərbaycan Dövlət
11 Qiyasi C. «Uzaq-yaxın ellərdə», B, 1986.

12 İ. Hakkı Konyalı, İstanbul Âbideleri, İstanbul 1943, s. 95; L. A. Mayer, Islamic Architects and Their Works, Genève 1956, s. 48, 50;
C. Esad Arseven, Türk Sanatı Tarihi, İstanbul, ts., s. 761; F. Babinger, “Quellen”, JAK, I (1924), s. 38; İzzet Kumbaracılar, “Türk
Mimarları”, Arkitekt, sy. 2, İstanbul 1937, s. 59; Kemal Altan, “Klâsik Türk mimarlarından Esir Ali”, a.e., sy. 3 (1937), s. 81-83; M.
Zarif Orgun, “Hassa Mimarları”, a.e., sy. 12 (1938), s. 333; H. Baki Kunter, “Mimar Ali Beyin Bilinmeyen İki Vakfiyesi”, V. Türk
Tarih Kongresi (Bildiriler), Ankara 1960, s. 438-441
698
Memarlıq və İnşaat Universiteti, ölkənin bu sahədə aparıcı mərkəzi olaraq, tələbə və müəllim mübadiləsi, ortaq elmi-
təcrübi araşdırmalar və nəşrlər, konfrans və simpoziumların təşkilində Türkiyə Universitetləri ilə sıx əməkdaşlıq edir.
Hər iki ölkənin memarlıq tədris ocaqlarında təhsil alan tələbələr mübadiləni yaşatmaqla yanaşı, ənənələrin qorunub
saxlanmasında, inteqrasiya prosesində mühüm rol oynayır. Bununla yanaşı ADMİU, Türk Dünyası Mühəndislər və
Memarlar Birliyi (TDMMB), Türk Dünyası Qurultayı Memar Sinan Beynəlxalq Layihə Olimpiadalar təşkilatlarının
vasitəsi ilə əməkdaşlıq formalarını genişləndirir. 2016-cı ildə Bakıda Türk Dünyası Mühəndislik, Memarlıq və
Şəhərsalma Qurultayı keçirilməsi nəzərdə tutulub.
Memarlıq əlaqələrinin müasir dövrdə daha mühüm bir istiqaməti, memarların qarşılıqlı fəaliyyətidir. Uzun
zamanlı bir tənəffüsdən sonra bu prosesə təkan verən hadisələrdən biri prof.C.Qiyası tərəfindən İğdırda “Soykırım
anıt mezarı”nın ucaldılması oldu. “Ermeniler Tarafından Katledilen Şehit Türkler Anıt ve Müzesi” adı ilə tanınan bu
möhtəşəm abidə 1915-1920 tarixlərində bölgədə yaşayan Ermənilərin Türklərə qarşı törətdikləri soyqırımı simvolizə
edir. Qiyasinin müasir Türkiyədə digər uğurlu əsəri Ankarada “TÜRKSOY” təşkilatının qərargahıdır13.
Müstəqillik dövrünün maraq doğuran daha bir xüsusiyyəti məhz 1990-cı illərdə formalaşır ki, bu da
Azərbaycanda fəaliyyətə başlayan türk memarları və inşaatçılarının bədii və texniki təsirləri idi. Qeyd olunan dövrdə
Bakıda ucaldılmağa başlayan ilk göydələnlər məhz çağdaş Türkiyə memarlığı ilə assosiasiyalar yaradır. Bu gün Bakının
memarlıq simasını müəyyən edən möhtəşəm nümunələrin əksəriyyəti yenə də Türkiyə inşaat sənəti ilə bağlıdır.
Bunlardan Bakının yeni simvolu olan “Flame Tower” qüllələrinin və Zaha Hadidin memarı olduğu “Heydər Əliyev Mər-
kəzi”nin ucaldılmasında tərəfdaş olan “DİA Holdinq” inşaat şirkəti, “SOCAR”ın baş ofis binasını ucaldan “TEKFEN
İnşaat” şirkəti, Beynəlxalq Bakı Hava Limanın futuristik interyerini tərtib edən “Autoban” bürosunun memarları
Seyhan Özdəmir və Səfər Kaqlar qeyd etmək məqsədəuyğundur.
Nəticə
Müxtəlif tarixi mərhələlərdə memarlıq sahəsində Azərbaycan və Türkiyə arasındakı münasibətlərin
formalaşması və elmdə bu problemin araşdırılması zəruri olan kontekstlərin tədqiqi ilə bilavasitə bağlıdır. Orta
əsrlərdə Möhtəşəm Səlcuq İmperiyası dövründən başlayan ənənəyə etibarən, Azərbaycan memarları burada məscid,
xatirə kompleksləri, ictimai binalar yaradır və konstruktiv baxımdan bədii üslublara güclü təsir göstərir. İmperiya
ərazisində memarlıq dekoru və xüsusən, çini kaşıların tərtibatı üzrə ən peşəkar ustadlar məhz Təbrizli çiniçilər hesab
edilirdi. Osmanlı dönəmində, Səfəvilərlə qarşıdurmaya baxmayaraq, burada çalışan azərbaycanlı memar və ustadların
yayılma arealı nisbətən məhdudlaşsa da, onlar möhtəşəm tikililərə cəlb edilir. Osmanlıda ilk baş memar, “ustadların
naziri” məhz Təbrizli Acəm Əli olmuşdur. Əlaqələrin Yeni dövrdə zəifləməsi, siyasi tarix vasitəsi ilə hər iki ölkənin bir
birindən tamamən uzaqlaşması nəticəsində memarlıqda ortaq formaların qarşılıqlı təsirini yox səviyyəsinə endirir.
Postsovet dövründə bu sahədə münasibətlərin inkişafı mühüm addımlar atmaqdadır. Praktiki fəaliyyətlərlə yanaşı,
təhsil və elmi mübadilələr daha intensiv və məhsuldar əməkdaşlıq üçün perspektivlər formalaşdırır.
Ədəbiyyat
Altan K. «Klassik Osmanlı mimarlarından Esir Ali», Arxitekt 3/1937, s. 81-83.
Aslanapa O. «Türk Cümhuriyyetleri mimarlık abideleri», Ankara, 1996.
Aslanapa O. «Türk sanatı», İstanbul, 1997, s. 156.
Ayverdi E. «Hüsrev Paşa türbesi» İstanbul, 1955, s. 30.
Baki Kunter H., “Mimar Ali Beyin Bilinmeyen İki Vakfiyesi”, V. Türk Tarih Kongresi (Bildiriler), Ankara 1960, s.
438-441.
Babinger F., “Quellen”, JAK, I (1924), s. 38;
Bilal Dedeyev, Tofiq Necefli, Ramazan Uslu, Osmanlı İmperatorluğunda Baş Mimarlığa kadar yükselen Tebrizli
mimar Ali’nin hayatı ve eserleri. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History
of Turkish or Turkic Volume 9/4 Spring 2014, p. 329-340, Ankara.
Qiyasi C. «Uzaq-yaxın ellərdə», B, 1986.
Qiyasi C. «İğdır Soykırım anıtı», Ankara, 1999.
Özyurt, Osman, Konya ve Çevresindeki Tarihi Su Sarnıçları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üni.,
Konya, 1988.
13 Qiyasi C. «İğdır Soykırım anıtı», Ankara, 1999.
699
Özcan, Tahsin "Mehmed Rüşdî Paşa (Şirvanîzade)" (1999) Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi,
İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık A.Ş. C.2 s.179-180
Çağlıtütüncigil E. «Kuzey Azerbaycan’daki Türk dönemi yapılarında bulunan usta kitabeleri üzerine dair bazi
düşünceler» Ankara «Turkish Studies» 3/7-2008, s. 212.
Gülay Apa Kurtişoğlu. Anadolu Selçuklu döneminin iki minberi: Amasya Burmalı Minare Camii minberinin Divriği
Ulu Camii minberiyle ilişkisi üzerine. Tarihin peşinde, Uluslararası Tarih ve Sosyal araştırmalar dergisi, Yıl: 2014, Sayı:
11 Sayfa: 93-126;
Kuban, Doğan, Divriği Mucizesi, İstanbul, 1999, s. 75;.
Konyalı İ. H. İstanbul Âbideleri, İstanbul 1943, s. 95;
Kumbaracılar İzzet, “Türk Mimarları”, Arkitekt, sy. 2, İstanbul 1937, s. 59;
Mayer L. A. Islamic Architects and Their Works, Genève 1956, s. 48, 50;
Mülayim S. «Selçuklu çağı», İstanbul, 1982, s. 136.
Rıhtım Mehmet. Qarabağlı Mir Həmzə Nigari, Azərbaycan jurnalı, No 1, 2012, s.171-178
Sönmez Z. «Başlangıcından 16. Yüzyıla kadar Anadolu–Türk İslam mimarisinde sanatçılar» Ankara, 1989, s. 299-
300, 317.
«Tarih içinde Amasya», Ankara, 1997, s. 345.
Zarif Orgun M., “Hassa Mimarları”, a.e., sy. 12 (1938), s. 333;
Yardım, A.Kitabe içerikleri için bakınız; Amasya Burmalı Minâre Câmii Kitâbeleri, Ankara, 2004.
Yeniaras O. “Karapapak ve terekemelerin siyasi ve kültür tarihine giriş”, İst., 1994”.
700
XVI-XVII. YÜZYILLARDA AZERBAYCAN SAFEVİ DEVLETİNDEN
OSMANLI DEVLETİNE GÖNDERİLEN ELÇİLER
Mübariz AĞALARLI*
Özet
XVI-XVII. yüzyıllarda Avrasya mekanında siyasi olaylarla zengin olan bir dönemin esası koyulmuştur. Bu
dönem yeni imparatorlukların kurulması, siyasi, ekonomik, kültürel ve dini-ideolojik sınırlara bölünmesi ile
karakterize edilir. Bu dönemde Doğu'da yaşanan olaylar bölgenin yeni siyasi haritasını ortaya çıkardı. Bu siyasi
haritanın en öncül devletleri Osmanlı imparatorluğu ve Azerbaycan Safevi devleti idi. İşte Yakın ve Orta Doğu
bölgesinde yaşananlar esasen bu iki Türk Devleti arasında idi. Bu devletler uluslararası ilişkiler sisteminde
yakından iştirak ederek, Avrasya coğrafyasında yaşanan siyasi ve ekonomik gelişmelere büyük katkıda
bulunmuşlar.
XVI-XVII. yüzyıllarda Azerbaycan Safevi devleti ile Osmanlı Devleti arasında düzenli olarak harbi
münakaşalar, siyasi ve diplomatik ilişkiler mevcut olmuştur. Bu devletler arasında mevcut olan askeri çatışmaların
çözümünde diplomatik temsilcilerin ve elçilerin büyük rolü olmuştur.
Anahtar kelimeler: Osmanlı Devleti, Safevi devleti, azeri elçiler, diplomatik mektuplar
Giriş
XVI. yüzyılda Azebraycanda Safevi devletinin kurulmasıYakın ve Orta Doğu bölgesinde oldukça ehemiyyet
taşıyan bir olay idi. Safevi yönetiminin siyasi iktidara gelişi ile bölgede yeniden siyasi istikrar berkerar olmuş, dahili
hakimiyyet kavğalarına son koyulmuş, iktisadi ve ticari ilişkiler gelişmeye başlamıştır.
Aynı zamanda Safevi devletinin kurulması ile Ön Asyada hükmranlık eden diğer bir Türk Devleti – Osmanlı
imparatorlugu ile siyasi və dini-ideolojik rekabetin esası koyulmuştur. Mevcut devrde bu iki Türk Devleti arasında
harbi karşıdurmalar yaşanmışsa da, lakin taraflar arasında siyasi-diplomatik və ticaret münasebetleri de mevcut
olmuştur. Maalesef, tarihçiliğinde Osmanlı-Safevi ilişkileri araşdırılarken, harbi münasibetlere daha fazla önem
verilmiş, bu olaylar kabardılmış, lakin bu devletler arasındakı iktisadi, kültürel ve siyasi-diplomatik ilişkiler arka
planda kalmış veya yanlış yönden araştırılmıştır. Unutmayalım ki, Çaldıran savaşı (1514) bu iki devlet arasında
olmuşsa da, aynı zamanda Yakın ve Orta Doğuda uzun süre Barışı sağlayan Amasya (1555) ve Kasri Şirin
Antlaşmaları da bu Türk Devletleri arasında imzalanmıştır. Şüphesiz bu siyasi münasibetlerin kurulmasında ve
gelişmesinde elçilik heyetlerinin büyük rolü olmuştur.
Ortaçağlar döneminde uluslararası hukukun önemli alanlarından biri olan ve diplomatik ilişkileri yansıtan
diplomasi hukuku, devletlerarasında görüşmeler, anlaşmalar, diplomatik yazışmalar yoluyla gerçekleştirilmiştir.
Bu dönemde diplomatik elçilik ve elçilik hizmeti dokunulmazlık hakkına sahip olmuştur. Diplomatik temsilcilerin
dokunulmazlık hakkı askeri çatışmalar zamanı bazen devletler ve hükümdarlar tarafından bozulsa da, fakat siyasi
yönetimler bu kurala uymaya çalışımışlar.
Tarihçi İskender Bey Münşi "Tarih-i-alemaraye-Abbasi" eserinde elçilerin dokunulmazlığı hakkında ilginç
bilgi vermiştir: "Akıllı adamlara bellidir ki, alem sultanları ve dünya kralları arasında elçiler hakkında şöyle bir
kanun vardır: Elçilerin ister dostluk, birlik, gerekse düşmanlık ve ihtilaf zamanlarında incidilmeleri ve zarar
görmeleri "Allah ve halk tarafından" yol verilmeyen ve beğenilmeyen olaydır. Elçilerin canlarına ve mallarına karşı
Allah ve insanlar tarafından hoş görülmeyen hareketler hiç vech ile elçilere karşı yönelmemeli, çünkü elçiler onları
gönderen kişilerin buyruk adamlarıdır, elçilerin görevi elçilik hizmetlerini yerine yetirmek, mektup ve haber
iletmektir ... Güzel huyu tüm alem tarafından beğenilen ve cihan sultanları için desturülemele dönüşen Allah
Teala'nın Ali Hazreti ( yani Şah Abbas - Ş.F. ) cihana penah veren dergaha gelen Rum hanedanının muteber
elçilerinden Muhammed efendini Kazvin darüsseltenesinde izzet ve saygıyla saklamış, ondan sonra gelen Mustafa
ağaya ise, şahane dikkat çekmiş, onu nevazişlendirip kendi diyarına revan etmiştir" 1.
* Doç. Dr., Azerbaycan Turizm ve Menecment Universitesi, Azerbaycan.

1 İskender Bey Münşi, Tarihi-Alemaraye - Abbasi, fars dilinden cev. Şahin Ferzeliyev, II.cilt, Tehsil, Bakü, 2014, s.1883-1884.
701
Gerçekten de bu dönemde hükümdarlar tarafından elçilik heyetlerine ve elçilere büyük saygı gösterilmiş ve
en etkili şahslar hesap edilmişler.
Şah I. İsmail ve Şah Tahmasb zamanında Azerbaycan'dan Osmanlı sarayına gönderilen Elçiler
XVI. yüzyılın başlarında (1501) Şah İsmail'in Azerbaycan'da siyasi iktidara gelmesi ile kurulan Safevi devleti,
Azerbaycan'ın tüm arazisini kapsayarak, ayrıca Irak-i Arap, Irak-i Acem, Fars ve Horasan eyaletlerinide kendi siyasi
hakimiyetine dahil etmiş ve kısa bir sürede Ön Asya'da lider konuma sahip olan devletlerden birine dönüşmüştür.
Şah I. İsmail'in siyasi iktidara gelişini ortaçağ tarihçisi Emir Mahmut Handemir şöyle yorumluyor: "... Galip
padişah amacına ulaştığına göre saltanat bayrağını dalgalandırmış, türkmanlarin (Akkoyunluların-M.A.) zulmünü
bu memlekette ortadan kaldırmıştır, uzun süre gölgede kalan İmamiyye mezhebini yeniden yükselterek açığa
çıkartmış ve masum imamalrın (s) isimlerin yeniden yücelterek onlara ziynet vermiştir. Aynı dönemde Azerbaycan
memleketi gazilerin kılıcının gücüne cahillerden ve teessübkeşlerden temizlenerek, hak dini ve on iki imam
mezhebi revaç ve revnak bulmuştur"2.
XVI. yüzyılın başlarında siyasi-ekonomik ve dini açıdan Safevi devleti ile Osmanlı İmparatorluğu arasında
belli çatışmalara rağmen, Osmanlı Sultanı II. Bayezid Safevilerle dostluk ve barış ilişkilerini korumaya çalışıyordu.
Fakat Doğu Anadolu'da Safevi-Kızılbaşların siyasi ve dini mevkilerinin güçlenmesi, bu bölgeden nüfusun Şah
İsmail'e katılmak için toplu halde Azerbaycan'a göç etmesi Osmanlı hükümetini Kızılbaşlara karşı belli tedbirler
almaya zorluyordu. Hatta bu amaçla II Bayezid Türkmanların ülkeyi terk etmesini yasaklamış, bir kısmını da
Rumeli'ye sürgün etmiştir3.
Bu önlemlere rağmen, Osmanlı hakimiyeti 908 /1504’te elçi Muhammed Çavuş Balaban’ı özel hediyelerle
İsfahan'daki Neqş-i Cihan sarayında olan Şah İsmail'in yanına göndererek, Irak'ı ve Farsı alması dolayısıyla Safevi
Şah'ını tebrik etmiş, onu "Azerbaycan ve İran hükümdarı" gibi tanımıştır4. Böylece Osmanlı İmparatorluğu ile
Azerbaycan Safevi devleti arasında dostluk ilişkileri oluşmuştur. Şah İsmail 912 /1507’de Osmanlı Sultanı'na bir
mektup yazarak, Anadolu'dan Erdebil'e gelen ziyaretçilere ve müritlere geçiş izni verilmesini istemiş,. II. Bayezid
siyasi ilişkileri gerginleştirmemek için "ziyaretten geri döneceğine söz verenlere, ziyaret yasağının
uygulanmayacağını belirtmiştir"5.
1507’de Şah İsmail, Zülkadar beyi Alaüddövlenin üzerine yürüyüş yapmak için, Osmanlı hükümdarına izin
istemiş, II. Bayezid ise Safevilere Kayseriyye bölgesinin Sarız yolundan geçmeye izin vermiştir6.
Şah İsmail 1509’ta Osmanlı sarayına növbeti bir dostluk mektubu göndermiş ve önceki ahdi-peymanı
hatırlatarak, dostluk ve beraberliğin devam etmesini istemiştir.
Şah İsmail Özbekler üzerinde Merv zaferinden ( 1510 ) sonra da Osmanlı sarayına bir elçi heyeti
göndermiştir. Osmanlı sarayına Özbek hükümdarının başı ile birlikte, onun hazinesinden ele geçirilmiş Badahşan
leli ile dolu bir kutu ve Cengiz Han'ın adı nakşedilmiş bir çift bazubend de gönderilmiştir. Şah İsmail kendi zaferini
Osmanlı Sultanına elçisi aracılığıyla gönderdiği bir mektupla bildiriyordu. Bu mektupta deniliyordu: "Zaman var idi
ki, zati - alilerimiz Allah'ın yardımı ve masum imamların imdadı ile Gilan taraftan yedi kişi sufi ile xüruc etmiştir.
Şimdi ise Ulu Tanrı'nın inayeti sayesinde Belh kapılarından Durna ( Fırat ) nehri kıyısına kadar araziyi keskin
kılıcımızla feth ettik. Cengiz Han'ın torunlarından olan Şahibey Han ki, cahillik ve gururu yüzünden çok büyük
sözler konuşur, cüret meydanına kendi edepsizlik ayağını koymuştu, onun başını kesip, samanla doldurup,
hizmetinize gönderiyoruz ... Arzımız şu ki, oğlunuz Sultan Selim'e deyin ki, kendi halinde kalsın! Bundan sonra bir
de edepsizlik etmesin ki, iyi değildir”7.
Bu dönemde Trabzon Valisi Şehzade Selim'in Diyarbakır vilayetine saldırıları sürekli hal almıştır. Görüldüğü
gibi bu olaylar, Safevi Şah'ını ciddi rahatsız etmiş ve Sultan II. Bayezide gönderdiği mektupta Selim'le ilgili
önlemler almasını istemiştir.
2 Emir Mahmud Handemir, Şah İsmayıl ve Şah Tahmasb Safevi tarihi, hazırlayanı Mehmet Ali Cerrah, Tehran, 1370, s. 64.
3 Remzi Kılıç, Kanuni devri Osmanlı-İran münasebetleri (1520-1565), İQ Kültür Sanat Yayinçılıq ve Uluslararası Tanıtım
Hizmetleri Şti., İstanbul, 2006, s. 40.
4 Şükufe Memmedova, Hülaset et-tevarih eseri Azerbaycan tarihinin kaynağı gibi, Elm, Bakü, 1991, s.66; Namık Musalı, I. Şah
İsmayılın hakimiyeti ("Tarih-i alemara-yi Sah İsmayıl" eseri esasında), Elm ve Tehsil, Bakü, 2011, s. 232.
5 Faruk Sümer, Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara, TTK, 1999, s. 25.
6 Musalı, a.g.e., s. 232.
702
Safevi Şahı Horasan seferinden döndükten sonra başkent Tebriz'de olurken Diyarbakır hakimi Muhammed
Han Ustaclu bir temsilci göndererek şahzade Selim'in yine de Kızılbaş arazilerine saldırı haberini bildiriyor. Bu olay
Şah İsmail'in elçisi Süleyman Yasavulu İstanbul'a göndermesine neden oluyor. Bayezid'e gönderdiği mektupta Şah
İsmail ona "Sultânü'l - bərreyn vel - Bəhreyn" ( iki kıtanın ve iki denizin sultanı ) diye hitap ederek yazıyor: "Gerçi,
zati - alilərimiz eski ahdi - peymânın ve dostluk kurallarının ortadan qalxmamasını istese de, fakat her defasında
Sultan Selim'den bizim devletimizin mülazimlərinə karşı uygunsuz hareketler vaki olup ve olmaktadır. Şimdi ulu
dergahın mülazimləri sadece Rum mülkünün hükümdarının izzeti hatırına dostluğu korurlar". Daha sonra
mektupta Bayezid'e müracaat edilerek, ona Selimi bu hareketlerden sakındırmak tavsiye edilir 8.
Tarihi bilgilerden anlaşılmaktadır ki, bu dönemde her iki devlet arasında küçük sınır kavgaları baş verse de,
fakat Şah İsmail'le II. Bayazed arasında ilişkiler esasen "barışla yaşama" prensibine dayanarak dostluk karakteri
taşımıştır. Sultan II. Bayazed’in ölümünden (1512 yılı) sonra Osmanlı-Safevi ilişkilerinde ciddi siyasi değişim
yaşandı. Sultan Selim Yavuz'un iktidara gelişi ile (1512-1520) barış içinde devam eden devletlerarası ilişkiler sona
erdi. Bu dönemde Osmanlı sarayına gönderilen Safevi elçileri ağır şartlar altında kendi siyasi misyonlarını yerine
yetirmek zorunda kalıyorlardı. Elçilerin yaptığı görüşmeler çoğunlukla sonuçsuz kalıyor, bazen Safevi elçileri
Osmanlı sarayında tutuklanıyor ve uzun süre cezaevinde kalıyorlardı.
Azerbaycan Safevi devleti ile Osmanlı İmparatorluğu arasında siyasi ilişkiler Çaldıran Savaşı (1514) sırasında
daha da gerginleşmiştir. Her iki devlet birbirine karşı belli askeri-siyasi ve ekonomik tedbirlere el attı. Aynı
zamanda hükümdarların karşılıklı tehdit mektupları ilişkileri daha da gerginleştirdi. Sultan Selim'in Sah İsmail'e
yazdığı tehdit mektuplarına cevap olarak Şah I. İsmail 19 Temmuz 1514’te elçisi Şahqulu Ağa ile Sultan Selim'e bir
cevap mektubu göndermiştir. Mektupta deniliyordu: "Sevgi dolu selam, sevgiyle ifade edilen mektup İslam'ın
penahı olan hükümdar, devlet, saltanat, dünya ve din için mücadele eden Sultan Selim şaha. Allah ona ebedi
devlet bahşeylesin. Ona sonsuz mutluluk arzu ediyoruz. Bu şerif mektupların sonuncusuna sonrakısı (Her şey
sadece üç olduktan sonra çift oluyor) geldi. Onun özeti kin ve düşmanlıktan, cüret ve cesaretten haber verir.
Ondan çok zevk olur. Ama onun nedeninin ne olduğunu bilemedik. Cennetmekân babanızın zamanında bizim galip
ordumuz Alaüddövle Zulkadarın özbaşınalığına göre Rum sınırlarına gitti ve iki taraf arasında sadece dostluk
oluştu, o zaman Trabzon Valisi olan o cenab da birüzlülük göstermiştir. Şimdi husumetin nedeni bilinmemektedir.
Saltanat amacıyla gelmesi ise her şeyden haber verir.
Bizim tehirin iki nedeni vardır. Biri bu ki, o memleketler halkının çoğu ecdadımızın müritleri olmuştur. İkincisi
ona göre ki, bizim o gazi sülalesine sevgimiz var ve istemiyorduk ki, Timur'un döneminde olduğu gibi, orada isyan
çıksın, şimdi de istemiyoruz... Ama namunasib sözlerine hiç lüzum yoktu. Bu sözler uyuşturucu içeriğe bağımlı olan
münşilərin dinsiz fikirlerinin, afyon içeriğe bağımlı olan kuru beyinlerinin ürünüdür. Tüm bu durmanın da zorunlu
bir nedeni olduğunu düşünüyoruz. Bu nedenle Hümayuna özel madde ile dolu altın bir kutu gönderildi. Eğer
gerekirse, kullanırlar. Anlasınlar ki, Allah'ın yardımı ile takdir zarında gizli olan gerçekleşecektir. Ama benim
fikrime gelince, herkesin sözüyle oturup durmuyorum. Onlar da kendi görüşlerine arxalansınlar ki, sonraki
pişmanlık fayda vermeyecek. Bu mektubu yazarken biz İsfahan civarında avlanmakta idik. Şimdi biz taraftan savaş
hazırlıklarına başlanmıştır. Bu cevabı dostça yazdık. Ali evladları ile savaşanlar kendileri yok olur gider. İş savaşla
sonuçlanacak olursa onu geciktirmek doğru olmaz, vesselam!" 9.
Safevi devleti ile Osmanlı İmparatorluğu arasında yaşanan Çaldıran savaşı (1514) her iki devletin siyasi ve
stratejik çıkarları için uzun süredir devam eden siyasi gerginliğin son aşaması oldu. Taraflar arasında yaşanan bu
savaşta (23 Aqustos 1514) Osmanlı ordusu zafer kazandı10.
Çaldıran savaşından sonra barış görüşmeleri yapmak için, 1514’te Şah İsmail Seyyid Abdül Vahabın yönetimi
ile Kadı İshak, Mevlana Şükrüllah Muğani ve Hamza beyden oluşan bir elçi heyetini Amasya'da kışlayan Sultan
Selim'in yanına göndermiştir. Elçilik heyəti kiymetli hediyyelerle birlikte Safevi Şahının türkçe yazılmış mektupunu
da Sultan Selime getirmiştir. Mektupta denilirdi: “Merhum Sultan Bayezid Han devrinde kimse benden sadıklıktan
ziyade nese görmemiştir. Onun mülküne tamah salmadım. Acem mülkü ile kifayetlendim, edeb kaydalarına riayet
edip hilaf bayrağını kaldırmadım... Eğer dilersiniz haraç verəlim. Benim mezhepime hakaret edenler
kısmındasınız. O, şahisler ki, bana allahsız münasebet gösterir, onu Allah sözü ile cevaplarım. Benim aslım Beyt-i

9 Ali Akber Vilayeti, Şah İsmayıl Safevi devrinde İranın harici alakalar tarihi, Elhuda, Bakü, 1998, s. 148-149; Kılıç, a.g.e., s. 85.
10 İskender Bey Münşi, Tarih-i Alemara-yi Abbasi, I. cilt, Farscadan tercüme ve şerhler Prof. Dr. Oktay Efendiyev, Doç. Dr.
Namık Musalı, Bakü, Tehsil, 2009, s. 113-114; Oktay Efendiyev, Azerbaycan Safeviler Devleti, Azerneşr, Bakü, 1993, s. 50-53;
Yakub Mahmudov, Azerbaycan diplomatiyası, Tehsil, Bakü, s. 204.
703
Peyğember-i ve dinim paklıkta zeri-Caferidir...”. Aynı zamanda bu mektupta Şah İsmayıl Osmanlı Sultanına
düşmanlıktan vaz geçmeyi teklif etmiştir11.
Fakat bu elçilik heyeti Sultan Selim'in emriyle hapsedilmiştir. İstanbul'a gönderilen elçilik heyetinin başkanı
Seyyid Abdül Vahab uzun süre Osmanlı hapishanesinde kalmış, Sultan Selim'in vefatından ( 1520 ) sonra Sultan
Süleyman tarafından serbest bırakılmıştır. Fakat uzun süre ( 7 yıl ) hapis hayatının ağırlığı nedeniyle biraz sonra
vefat etmiş ve İstanbul'un Eyüp mezarlığında defin edilmiştir 12
Şah I. İsmail barış teşebbüslerini devam etdirmek için Aralık 1515’te Kemalüddin Haydar Bey ve Bahram
Ağa'dan oluşan yeni bir elçi heyetini İstanbul'a göndermiştir. Bu elçi heyetinin getirdiyi mektupta da Safevi
hükümdarı barış teklif etmiş ve önce İstanbul’a gelen Safevi elçilerinin geri dönmediyi nedeniyle endişe etdiğini
bildirmiştir. Bu elçilerin ise “imkân düşen kibi” geri gönderilmesini istemiştir13.
Şah I. İsmail’in Sultan Selim’e yazdığı bu mektupta denilirdi: “ Sonu hayır ve mutlulukla kurtaracak Şah
İsmayil tarafından Sultan Selim Hana Allah ona rehim etsin ve bağışlasın! Hamd olsun Allah Tealaya ve onun adı
ile Sultan Selim Şahın saltanatı, adaleti, azameti, şohreti ve saadeti ucalsın!... Yüksek nesilden olan, Hazret,
saltanatın penahı, adaletli, Cemşit rütbeli, memleketleri bezeyen melek hisletli, en büyük sultanların iftiharı,
kudretli Hakanların dayağı, İslamın ve Müslümanların hamisi... Şah İsmail ibn Haydar ibn Cüneyt as-Safevi –
Allahın lütfü ve sexaveti ile onun hakimiyet ve sultanlığı devam etsin... Ben kendi tabiat ve hisletime uyğun şekilde
düşmanlık ve özbaşınalık yolunu tutuanlara karşı savaşırken sizin taraftan buna karşı mühalif olacağını aklıma ve
tasavvuruma getirmidim... Her halde iki kardeş arasında barış berkarar eden herkes diğerlerinden daha tez
behişte gideçektir... Barış daha hayırlıdır... Birlik yaratmak, düşmanlığı aradan kaldırmak için seyidlerin nuru Emir
Abdül Vahabı siz tarafa gönderdik... Artık bir süre keçip ve ondan haber yoktur... Aklıma gelen budur ki, her iki
taraftan bazı emirler bizim haberimiz olmadan yüksek makamlı seyidin çatdıracağı bilgilere aykırı olan işler
yapmışlar. Buna göre de yüksek emirlik makamına layik görülmüş Kemalüddin Hüseyn beyi ve büyüklerin başçısı
Bahram Ağanı huzurunuza gönderirim. Meselelerin tafsılatını çatdırmak onlara havale olunmuştur. İmkan olan
gibi onları geri gönderin... Bu mektub ebedi ve mühkem dualarla Tebriz ikametgâhından yazılıp sona yetdi”14.
Barış görüşmeleri yapmak için İstanbul’a gelen Safevi elçileri Sultan Selim tarafından kabul edilseler de, bu
elçiler de Sultan Selim'in talimatı ile gözaltına alınmıştır15.
Osmanlı tarihçisi Hoca Sadettin Efendi kendi kaynağında İstanbula gelen Safevi elçilerinden bahs etmiştir:
“Sultan Selim Han’ın İdris Bitlisi’ye yazdığı mektupta bildirir ki, Şah İsmayıl barış teklifi ilə Hüseyn bey ve Bahram
ağa adlı adamlarını onun huzuruna göndermiştir. Lakin onun sözlerine ve niyyetine etibar edilmediyine göre, bu
elçileri Dimatoka kalesinde ve diğer adamlarını da Kilid-ül behr kalesinde hapse attırdım”16.
Mısır seferi’nden sonra Şam’da kışlayan Sultan Selim, Halep’e geldiği bi sırada, 15 Şubat 1518’de Şah
İsmayıl tarafından Saru-Şeyh adlı bir Safevi elçisi barış antlaşması ricasıyla Sultan Selim’e kıymetli hediyyeler
getirmiştir. Bu elçi, Mısır’ın fethinden dolayı Sultan Selim’e bir de tebrikname getirmiş ve Osmanlı Devleti lehine
bir hudut tashihi yapılmak şartıyla barış istemiştir. Yavuz Sultan Selim ise tamamen Safevi Devletine ve Şiilik
mezhebine son vermek istediğinden barış teklifi neticesiz kalmış ve elçi Yedi Kule’ye gönderilip hapsedilmiştir 17.
Başkent Tebriz'den Osmanlı sarayına gönderilen sonraki elçilik heyeti Osmanlıların Belgrad'ın (1521) ve
Rodos'un (1522) fethinden sonraya rastlar. Safevi sarayından 1523’de Osmanlı devletine Taceddin Hasan
Halife'nin başkanlığında 500 kişilik bir elçi heyeti gönderilmiş, bu diplomatik heyetten 20 kişiye İstanbul'a gitmeye
izin verilmiştir. Sultan Selim'in ölümünden sonra baş sağlığı vermek, Sultan Süleyman'ı tahta çıkması ve Rodos'un
fethi münasebetiyle tebrik etmek için İstanbul'a gelen elçi heyeti Şah İsmail'in mektubunu Osmanlı sultanına
sunmuştur. Şah mektupta şöyle yazmaktaydı: " ... Mukaddes kalbe melum ve aşikardır ki, “Sen olmasaydın,
felekleri (alemleri) yaratmazdım” hökmüne uyğun şekilde mümükünlük dünyasında insandan haysiyetli ve
leyaketli bir mehluk yoktur... Şeksizdir ki, İslamın küfr, düz yolun ise azğınlık üzerinde her bir zaferi Allahın kayb
perdesi arkasından gönderdiyi kömek, uğur ve inayet sayesinde baş verir. Bu büyük olayı büyük tatil ve sonsuz
11 Vilayeti, a.g.e., s. 173-174; Kılıç, a.g.e., 107-108

12 Babek Cavanşir. İrandakı türk boyları ve boy mensubu kişiler (Safevi dönemi – I.Şah Tahmasb hakimiyyetinin sonuna kadar
/1576). Doktora tezi. İstanbul: 2007, s. 185-186; Kılıç a.g.e., s. 111.
13 Şahin Ferzelibeyli Azerbaycan ve Osmanlı imparatorluğu (XV-XVI yüzyıllar), Azerneşr, Bakü, 1995, s. 102.
14 Vilayeti, a.g.e., s. 185-187.
15 Kılıç, a.g.e., 111; Ferzelibeyli, a.g.e., 102; Vilayeti a.g.e., 184.
16 Hoca Sadettin Efendi, Şehzadelerin Girişimleri-Selimname ve Yavuz Sultan Selim Dönemi, Cilt. 4, Yalınlaştıran: İsmet
Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1979, s.271-272.

17 Remzi, a.g.e., s. 117.
704
sevinç hesap ederek, Taceddin Halifeyi büyük başarılarınızı kutlamak için sarayınıza gönderir, Samimiyetle
mehribanlığımı sadakatle etimadımı sunarım" 18.
Şah İsmail'in gönderdiği mektupa cevaben, Sultan Suleyman 23 Kasım 1523 tarihinde Safevi sarayına
dostluk ilişkilerini yansıtan bir cevap mektubu göndermiştir19.
Safevilerle-Osmanlılar arasında devam eden barış ve diplomatik ilişkiler Şah I. İsmail'in ölümünden (1524)
sonra yeniden gerginleşti. Her iki devletin bölgedeki siyasi ve ekonomik-ticari çıkarları bu barış ilişkilerinin
gelişmesine izin vermedi. Şah Tahmasb'in iktidarı döneminde (1524-1576) Osmanlı-Safevi savaşları (1534-1554)
yeniden başlandı.
Osmanlı hükümdarı Sultan Süleyman'ın Nisan 1535’te ikinci kez Tebriz’de iken Şah Tahmasb bir elçilik
heyeti gönderip barış teklif etmiştir. Ustaclu Han Türkman başkanlığındakı elçilik heyeti kabul edilip dinlenilmiştir.
Dergüzin konağına gelen Safevi elçilerinin İrakeyn-i iki devlet arasında taksim etmek yani İrak-i Acem Safeviler-de,
İrak-i Arap’da Osmanlılar’da kalmak şartıyla barış teklif etmişler. Fakat bu teklif kabul edilmemiş ve Safevi elçileri
geri gönderilmiştir.
“Şah Tahmasb’ın tezkiresi”n’de verilen bilgiye göre şu dönemde Şah Tahmasb Seyd Abdullah ve Mir
Şahsuvarı barış elde etmek için İbrahim Paşanın yanına göndermiş, fakat bu teşebbüs de başarısız
tamamlanmıştır20.
Fakat birinci seferde (1534) olduğu gibi Osmanlılar, bu askeri seferde de kendi isteklerini tam hayata
geçirememiş ve Sultan Süleyman, 27 Ağustos 1535 tarihinde İstanbul yönünde geri dönmüş, İraqeyin seferi sona
ermiştir21.
Sultan Süleyman'ın Azerbaycan'a bu seferleri Osmanlılar için gerekli başarılarla sonuçlanmadı. Bu askeri
seferde Osmanlılar Safevi devletinin varlığına son koyamamış, fakat İraqeyn seferi sonucunda Safevi
imparatorluğuna bağlı olan Iraki-Arap ele geçirilerek Osmanlı devletine katılmıştır. Osmanlıların Safevi devletine
bu askeri seferinden sonra taraflar arasında herhangi bir barış antlaşması yapılmamıştır. Şah I. Tahmasb'ın
Osmanlı sarayına üç defa elçilik göndermesine rağmen, görüşmeler başarısız sona ermiştir22.
Sultan Süleyman'ın üçüncü seferinden (1548) sonra, Safevi hükümdarı barış görüşmeleri yapmak için Şemsi
Feleki Dəvvar adlı elçisini bir mektupla Osmanlı sarayına göndermiştir. Osmanlı Sultanına yazmış olduğu bu
mektupta, Şah Tahmasb Van Valisi İskender Paşa'nın, "Safevi topraklarına baskınlar yaptığı, Kızılbaş sınır beylerine
edebsizce tehdit mektupları yazdığı, artık bu işin son haddi aştığını" bildirmiş ve bu eylemlere son verilmesini
istemiştir. Sultan Suleyman Safevi hükümdarına yazdığı cevap mektubunda (h. 959/1552) İskender Paşa'nın bu
eylemlerini takdir etdiğini bildirmiş, "kendisinin de yakın zamanlarda Acem ülkesine geleceğini" söylemiştir23.
Şah Tahmasb Mart 1553 tarihinde Nahçıvan'a dönerek, Erzurum’da esir ettiği Bige sancaqbəyi Mahmut
beyi serbest bırakmış, bir mektupla İstanbul'a göndermiştir. Bu mektupta, Safevi hükümdarı Osmanlı sultanına
barış sunuyor ve yakında kendi elçisini osmanlı sarayına göndereceğini bildiriyordu. Bunun ardından Şah
Tahmasb elçisi Emir Şemseddin Dilcanini barış görüşmeleri yapmak için Osmanlı sarayına göndermiştir. Safevi
elçisi İstanbul'a ulaşırken, artık Sultan Suleyman Azerbaycan'a yürüyüş hazırlıklarını sona erdirmiştir. Dolayısıyla
Safevi hükümdarının bu diplomatik adımı da Osmanlı sultanı tarafından değerlendirilmemiş ve barış teklifi
reddedilmiştir24.
Sultan Suleyman henüz Nahçıvan'da olurken, Şah Tahmasb ona bir mektup göndermişti. Mektupta
deniliyordu: "... Bana demişler ki, rum kavmi amansız kademlerini Nahçıvan vilayetine basıp ... zulüm bayrağını
ucaltmışlar .. Bu haber bana ulaşınca, aziz farzendim İsmail Mirza ... bazı tanınmış emirler ... orduyla arkalarından
gitmek izni istedi ... Ben buna izn vermedim ... Bana yazdığın " ben bir kaç kez senin memleketine saldırı ettiysem
de, sen öne çıxmadın ... gibi kaba sözlerine karşı sunuyorum ki ... adlı - sanlı sultanlar ... mertliği, merdaniliyi,
yiğitliği ve bilgeliği sana şamil etmiyorlar ... sen asla yiğitler sefinden olmamışsın, bilgelik ve yiğitlik yapmamışsın
18 Vilayəti, a.g.e., s. 195; Ferzelibeyli, a.g.e., s. 106.

19 Fahrettin Kırzıoğlu, Osmanlılar’ın Kafkas-elleri’ni fethi (1451-1590), Türk tarih kurumu basımevi, Ankara, 1993, s. 123;
Vilayeti, a.g.e., s. 197.
20 Şah Tahmasb’ın tezkiresi. Farscadan cev. Ebülfez Rehimov, Azerneşr, Bakü, 1996, s. 41.
21 Şaraf-xan Bidlisi, Şaraf-Name, perevod i prilojeniya E.İ.Vasilyevoy, tom 2. Nauka, Moskva, 1976, c.183; Efendiyev, a.g.e., s.
67-68; Kırzıoğlu, a.g.e., s. 156.

22 Kılıç, a.g.e., s. 236-237.
23 Kırzıoğlu, a.g.e., s. 211.
24 Kırzıoğlu, a.g.e., s. 217; Ferzelibeyli, a.g.e., s. 114.
705
... Eğer sultanlık, şehriyarlık, şecaat ve yiğitliğin varsa erkek gibi girdiğin top - tüfek kalesinin içinden çık ki, bizim
hümayun askerlerimizin yiğitliğini müşahede edesen ..." 25.
Bu dönemde Azerbaycan'ı ele geçirmek teşebbeslerinin mümkün olmadığını anlayan Sultan Süleyman
Safevilerle barış görüşmelerine başlamaya karar verdi. Bu hususta Hasan bey Rumlu yazıyordu: "Şah Tahmasb
Osmanlılar üzerine saldırıya geçen gibi" xandigar "(Sultan Suleyman) tarafından barış istenildiyi için dinin penahı
olan Şah anlaştı .. her iki tarafın kin-küdureti aradan kaldırılmış oldu" 26.
Safevi-Osmanlı barış görüşmeleri konusunda tarihçi Hace Zeynalabidin Ali Şirazi de ayrıntılı bilgi
vermektedir: "... Xandigar (Sultan Süleyman) işi böyle görünce barış istemek kararına gelmiştir... Sultan
Süleyman'ın baş heremi ve kızı, dinin penahı Şah yanında hürmeti son derece aziz olan Şah'ın kardeşi Şehzade
(Məhinbanu) Sultanım hanıma mektup yazmışlar. Xandigarın Baş Veziri ve damadı olan Rüstem Paşa da büyük
emirlere mektup yazıp barış istemişler ... Ali nəvvabi-kamyab (Şah Tahmasb) onların gerçekten barış istediklerini
kesinleştirmek için Ecem Irakî'nin saygın seyitlerinden Mir Şemsettin Ali el-Hüseyni el-Dilicanini oraya temsilci
göndermiştir"27.
Belirtmek isteriz ki, barış için ilk teşebbüsün hangi taraftan geldiği hakkında Osmanlı tarihçileri ile Safevi
tarihçileri arasında bir yetkil fikir yoktur. Safevi tarihçileri barış teklifinin Osmanlılar tarafından yapıldığını
bildirmekte, Osmanlı tarihçileri ise eserlerinde bu teklifin Safevi hakimiyeti tarafından ileri sürüldüyünü
söylemektedirler. Fakat bu fikir çeşitliliğine rağmen, şu dönemde her iki devlet için barış görüşmelerinin önemi
oldukça büyük olmuştur.
Osmanlı sultanının Baş Veziri Rüstem Paşa ile Safevi Vezirleri arasında yapılan mektup mübadelesinin
devamı olarak, barış görüşmeleri için, 26 Eylül 1554’te Safevi elçisi Qorçubaşı Şahqulu Kaçar Ağa Safevilere esir
düşmüş Sinan Bey ile birlikte, Erzurum'da bulunan Osmanlı Sultanı'nın huzuruna gönderilmiştir. Safevi elçisinin
yaptığı görüşmeler olumlu sonuçlanmış ve elçi değerli hediyelerle geri dönmüştür28.
Nihayet, Şah Tahmasb barış antlaşması yapmak için Eşik Ağası Ferruhzade Beyin başkanlığında bir elçi
heyetini Amasya'ya göndermiştir. 10 Mayıs 1555’te kiymetli hediyyelerle Amasya'ya gelen Safevi elçileri, Şah
Tahmasb'ın barış şartlarını Osmanlı hükümetine sunmuştur.
Kanuni Sultan Süleyman’a Safevi elçisi Ferruhzade Kemalüddin Bey tarafından gönderilen, barış için gelen
mektup, Kur’an-ı Kerim’den bir ayetle başlıyor. Hz. Peygember ve Hz. Ali’ye selat-ü selamdan sonra Şiirle Padişah
methediliyor. On bir Şiirle süslenen bu mektup “Zamanın Süleymanı ve adaletli Sultanı..., Cihanın hakimi
koruyucusunPadişah Hazretlerine hürmetlerimi sunarım” şeklinde başlıyor. Şah Tahmasb, yazdığı mektupta
devamla: “...İslam sınırlarının ve Müslümanların koruyucususun... Dileklerim şunlardır; Bundan sonra haberleşme
kapısı her zaman açık bulundurulsun ki, iki tarafın ihtiyacı olan barış gerçekleşsin, zavallı halk arasında da iyi
münasebetler kurulabilsin... Kutsal yerler olan, ziyaret-i Beytü’l- Haram ve Medine-i Müşerrefe ve Mükerreme gibi,
daha başka yer ve mezarlar, Meşahid-i Mukaddese’yi isteyenlere müsade buyrulursa, bu lütfunuza karşılık, herkez
size duaçı olur...” demektedir29.
21 Mayıs 1555’te Safevi elçisinin de yer aldığı Osmanlı Divan-Hümayun'u barış şartlarını müzakere ederek
kabul etti. Böylece, Amasya'da ilk Safevi-Osmanlı Barışı imzalandı30. Amasya Barışı belli dönemde Safevi-Osmanlı
ilişkilerinde istikrar yaratmış, Safevi Devleti Osmanlı Devleti tarafından resmen tanınmıştır.
Amasya Antlaşmasından sonra Safeviler Devleti ile Osmanlı İmparatorluğu uzun bir süre barış içinde
yaşamış, taraflar arasında dostluk ilişkileri berkerar olmuştur.
Amasya Barışından sonra taraflar arasında sınır bölgelerde küçük askeri çatışmalar yaşanmış, lakin yapılan
diplomatik görüşmeler sonucunda bu tartışmalar ortadan kaldırılmıştır. Şah I. Tahmasb bu amaçla elçisi Hamza
Sultanı Osmanlı sarayına göndermiş ve yapılan görüşmeler neticesinde taraflar arasındaki tartışmalara son
verilmiş, her iki tarafta barışa uymaya gayret göstermiştir.
25 Fezelibeyli, a.g.e., s. 116-118.

26 Şahin Ferzeliyev, XV-XVI. esrlerde (Hasan bey Rumlunun «Ahsenüt-tevarih» eseri üzre), Elm, Bakü, 1983, s. 118.
27 Zeynalabidin Ali Abdi bey Şirazi, Tekmiletül-ehpar, . Fars dilinden cev. Ebülfez Rehimli, Elm, Bakü, 1996, s. 101.
28 Kılıç, a.g.e., s. 343-344.
29 Kılıç, a.g.e. s. 350-351.
30 Mehmet Solakzade, Tarih (Azerbaycan tarihine dair iktibaslar), Osmanlı türkçesinden cev. Prof. Dr. Ziya Bünyatov, Elm,
Bakü, 1992, s. 52-53; Kılıç, a.g.e., s. 348-349; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı tarihi. c II. TTK, Ankara, 1988, 450-451.
706
Süleymaniye Camisi'nin açılışına katılmak için şevvel 963/15 Ağustos 1556’da Safevi hükümeti tarafından
Osmanlı sarayına bir elçilik heyetinin gönderilmesi, Safevi - Osmanlı dostluk ilişkilerinin güçlendirilmesi yönünde
atılmış önemli bir adım olmuştur. Caminin açılışına katılmak ve Rüstem Paşa'nın ikinci defa Veziri - Azam seçilmesi
münasebetiyle tebrik etmek için Şah Tahmasb Kemaleddin Tebet Ağa'nın yönetimi ile İstanbul'a değerli
hədiyylərlə birlikte yetkili bir elçilik heyeti göndermiştir. Osmanlı sarayına gelen elçilik heyeti Safevi hükümdarının
"Tebrikname"sini Sultan Süleyman Hazretlerine sunmuş ve nefis şekilde olan "Kur'an-ı Kerim" in nuhsalarından
ona hediye edilmiştir. İstanbul'da büyük saygıyla kabul edilen Safevi elçiliği değerli hediyeler ve Sultan Suleyman
tarafından yazılan "Teşekkürname" ile geri dönmüştür31.
1559’da Osmanlı şehzadeleri Selim'le Bayezid arasında siyasi nüfuz ve veliahtlik uğruna giden mücadele
sonucunda şahzade Bayazed yenilerek ( 29 Mayıs 1559 ) Safevi sarayına sığınmıştır. Bu olay Safevi - Osmanlı
ilişkilerinde yeni siyasi gerginlik yaratmıştır. Şahzade Bayazedin Safevi devletine kaçması İstanbul'da ciddi
rahatsızlığa neden olmuştur. Çünkü Osmanlı Sultanı ihtiyat ediyordu ki, Safevi Devleti Osmanlı Devletinde hüküm
süren siyasi gerginlikten yararlanarak Amasya barışı sonucunda Osmanlıların kontrolüne geçen Safevi bölgelerini
geri almak için askeri yürüyüşe başlayabilir. Dolayısıyla Sultan Süleyman hemen Şah I. Tahmasb'a Sinan Paşa
aracılığıyla bir mektup göndermiş, Bayazedin iadesini talep etmiştir. Ayrıca Şehzade Selim de elçisi Durak Ağa'yı
bu konuda Safevi sarayına göndermiştir. Ayrıca Şah Tahmasb da elçisi Kemalüddin Tebet Ağa'yı ve Seyfettin Eriş
Ağa'yı osmanlı elçileri ile birlikte Osmanlı sarayına göndermiş, Şahzade Bayazedin Osmanlı Sultanı tarafından
affedilmesini istemiştir32.
Safevi devleti ile Osmanlı İmparatorluğu arasında elçiler aracılığıyla yapılan diplomatik görüşmeler
nihayetinde olumlu sonuç ile bitmiş büyük miktarda altın para ve Kars kalesini iade karşılığında Osmanlı
Şehzadesinin geri gönderilmesine karar verilmiştir. 16 Temmuz 1562’de Hüsrev Paşa'nın yönetimi ile Başkent
Kazvine gelen Osmanlı elçilik heyeti saygıyla kabul edilmiş ve Şahzade Bayazed onlara tahvil verilmiştir. Osmanlı
elçilik heyetinin terkibinde Kazvine gelen Cellat Ali Ağa tarafından Şahzade Bayazed ve dört oğlu katledilerek (21
Temmuz 1562) tabuta koyulmuş ve Osmanlı devletine sevk edilmiştir. Şah Tahmasb'in talepleri ise Osmanlı
Sultanı tarafından belli bahaneler getirilerek, yapılmamıştır33.
Sultan Süleyman'ın vefatından (1566) sonra da Safevi-Osmanlı dostluk ilişkileri devam etmiştir. Sultan II.
Selim tahta çıktıktan (1566) sonra yeni Osmanlı Sultanın'dan mektup alan Şah I. Tahmasb Sultan II. Selim'in
cülusunu tebrik etmek için Osmanlı sarayına Çukur-Saad hakimi Şahqulu Sultan Qacarın yönetimi ile kalabalık bir
elçilik heyeti göndermiştir. Sınırda Erzurum beylerbeyi tarafından saygıyla karşılanan elçilik heyeti, Şubat 1568’de
Erzurum-Tokat-Amasya-Merzifon-Osmancık-Bolu yolu ile Edirne'de bulunan Sultan II. Selim'in yanına gelmiştir.
Osmanlı Sultanı tarafından büyük hürmetle karşılanan elçi heyeti Şah Tahmasb'ın mektubunu Sultan II. Selim'e
sunmuştur. Bu görüşmede Amasya Barışı yeniden tazelenmiştir34.
III. Muratın zamanında da Osmanlı İmparatorluğu ile diplomatik ilişkileri sürdüren Safevi hükümeti Sultan III.
Murat'ın cülusunu tebrik etmek için 250 kişiden oluşan kalabalık bir elçilik heyeti göndermiştir. Tokmak
Muhammed Han Ustaclı yönetimi ile İstanbul'a gelen bu elçilik heyeti, 13 Mayıs 1576’ta Divan-i Hümayunda
kabul edilmiş ve Şah Tahmasb'ın hediye ve mektubunu sunmuştur. Safevi hükümdarı bu mektupta, III. Murat'ın
sultan seçildiğini Safevi devletine gelen hacı ve tacirlerden öğrendiğini, Sultanın devlet ve saadetinin devamını
arzu ettiğin bildirmiştir35.
Tarihçi İskender bey Münşi bu elçi heyeti hakkında şunları yazır: “Rum padşahı Selim Han’ın vefatı nedeni
ve onun tahtına oğlu Sultan Murat’ın taxtda culus etmesi sebebiyle cennetmekan Şah istədi ki, Sultan Selimin
vefatına başsağlığı vermek və Sultan Murat’ın culusunu tebrik etmək için akil ve uzakgören emirlerinden birini
Rum elçiliyine göndersin..O, evvelce Hüseyn bey Yüzbaşını bu hizmete tayin etti. Lakin o, Meşhed ziyaretine
gitmek istediğihi bildirip üzrhahlık etti ve... Şerefli Hükümdar... Ustaclı tayfasının möteber emirlerinden olan
Çuhursad hakimi Muhammet Han Tokmağı bu hizmeti yapmaya gönderdi...” 36.
Şah Tahmasb'ın vefatı (1576) Safevi devletinin dahilinde büyük siyasi krizin temeline neden olmuş, bu kriz
komşu devletlerin ülke topraklarına askeri seferlerinin başlamasına siyasi zemin yaramıştır.
31 Ferzelibeyli, Azerbaycan ve Osmanlı., s. 122-123; Kılıç, s. 363-365.

32 Solak-Zade, a.g.e., s. 53-54; Şirazi, a.g.e., s. 110-114; Memmedova, a.g.e., s. 85-86; Kılıç, a.g.e., s. 392-393.
33 Kılıç, a.g.e., s. 404; Ferzelibeyli, Azerbaycan ve Osmanlı., s. 130, Memmedova, a.g.e., s. 87.
34 Bekir Kütükoğlu, Osmanlı-İran siyasi münasebetleri (1578-1612), Özal Matbaası, İstanbul, 1993, s. 5; Ferzelibeyli,
Azerbaycan ve Osmanlı., s. 131.

35 Kütükoğlu, a.g.e., s.7.
36 Münşi, a.g.e., cilt I. s. 271-272.
707
Şah Tahmasb'ın Vefatından Sonra Safevi Devletinden Osmanlı Sarayına Gönderilen Elçiler
XVI. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlıların Hazar Denizi havzasındaki siyasi ve ticari çıkarları, yeni Osmanlı-
Safevi savaşına neden olmuştur. Savevi hükümdarı II. İsmail'in ölümünden (1577) sonra Safevi sarayında yaşanan
siyasi çatışmadan yararlanan Osmanlı Devleti Azerbaycan'a yürüyüşe başlamış, gerçekleştirilen askeri
operasyonlar sonucunda Azerbaycan Safevi devletinin kuzey bölgesi ve Hazar kıyısı topraklarının bir kısmı ele
geçirilmiştir.
Siyasi durumun ağır olduğunu fark eden Safevi hükümdarı Şah Muhammed Hudabende, 16 Ekim 1579’da
Sultan III. Murat'a mektup göndererek onu barışa davet etmiştir. Muhammed Hudabendenin bu mektubunu alan
III. Murat ona hakaret dolu bir name yollamş ve ondan teslim olmayı talep etmiştir37.
Safevi hükümeti 1582’de barış görüşmeleri için İbrahim Han Türkmanın yönetiminde 200 neferlik elçi
heyetini İstanbula göndərmiştir. 29 Mart 1582’de Osmanlı payıtahtına gelmiş elçi heyti, 7 Nisan tarihinde Divani-
Hümayunda kabul edilmiş, getirdiği hediyeleri ve Şahın mektubunu taktim etmiştir. Safevi tarihçisi İskendr Bey
Türkman yazır ki, İbrahim Han İstanbula Rum Hükümdarı Sultan Murat’ın huzuruna çıktığı zaman fitne sahipleri
hususen de Osman Paşa Sinan Paşanı taksirkarlıkta suçlamış barışın kabuledilmez olduğunu arz etmiştir. Bu
nedenle de İbrahim Han İstanbulda uğur kazana bilmemiştir. Bu nedenle görüşmeler başarısız tamamlanmış,
sonuçsuz bitmiştir. Elçi İbrahim Han ise Sokullu Mehmet Paşa sarayında gözaltına alınmıştır38.
Şah Muhammed Hudabendenin hakimiyeti zamanında (1578-1587) ülkedeki siyasi istikrar bozulmuş, dahili
çatışmalar şiddetlenmiş ve sonuçda, o, iktidardan uzaklaştırılmıştır. Şah Hudabendeden sonra tahta Şah I. Abbas
çıkarılmıştır (1587-1529).
İlk zamanlar Şah I. Abbas'ın ülke topraklarını işğaldan kurtarmak için attığı askeri-siyasi adımlar gerekli
sonuç sağlayamamıştır. Çünkü devletin askeri-siyasi gücünün zayıfladığı bir dönemde iki cephede, Osmanlılara ve
Özbeklere karşı aynı anda mücadele etmek oldukça zorluydu. Bu açıdan Safevi devletinin askeri gücünü yeniden
sağlamak için Osmanlılarla barış yapmak oldukça önem taşıyordu. Bu nedenle Safevi hükümdarı Osmanlılarla
barış görüşmelerine başlamaya karar vermiştir.
Barış görüşmelerine başlayan taraflar, 1586’da Ferhat Paşa ve veliaht Hamza Mirza tarafından yürütülen
barış müzakerelerinin sürdürülmesi kararına varmışlardır. Müzakereler zamanı Şah I. Abbas Ferhat Paşa'ya
Azerbaycan Türkçesinde (Kızılbaş Türkçesi) yazılmış bir mektup da göndermiştir. Mektupta deniliyordu: “ ….Bizim
razılıq və fermanımızla, vekilimiz Mürşüd Kulu Hanı fitneni aradan kaldırmaq için sizin hüzurunuza ezam etmiş və
karara gelmişik ki, alimeqamlı Şahzadenin sözü və ahalinin telebine asasen İslam Padişahının (Osmanlı Sultanı)
huzuruna yetişsin… ve bu Han, Şahzadenin (Heyder Mirze) gönderilmesi hakkında bazi meseleleri hüzurunuzda
beyan edecektir. Öz memleketine ve Padişahına hizmet ettiyin və fedakarlık göstərtiyin gibi bize de dostluk edip iki
memleket arasında adaletin möhkemlenmesi için teşebbüs göstermelisen ki, etdiyin şu iş dünya durdukca ebedi
kalsın….İnşaallah –Təala”39.
Nihayet, Osmanlı elçisi Veli Ağa ile Şah Abbas'ın vezirleri arasında barış şartları ele alındı ve düzenlemeler
yapıldı. Barış sözleşmesini imzalamak için Eylül 1589’da Safevi hakimiyeti Erdebil hakimi Mehdikulu Han
Ustaclunun yönetiminde İstanbul'a bir elçi heyeti göndermiştir. Osmanlı hakimiyetinin talebi ile elçilik heyeti ile
birlikte Hamza Mirzanın 9 yaşlı oğlu Haydar Mirza de rehin olarak İstanbul'a gönderilmiştir40.
1000 kişilik Kızılbaş süvarisinin muhafaza ettiği Safevi elçiliç heyeti Ferhat Paşa'nın yanına ulaştıktan sonra
onunla birlikte Ocak 1590’ta İstanbul'a gelmişlerdi. 24 Ocak’ta Divan - ı Hümayunda barış teklifleri müzakere
edilmiştir41.
Nihayet, İstanbul'da yapılan görüşmeler sonucunda, 21 Mart 1590’da taraflar arasında, 12 yıllık Osmanlı-
Safevi Savaşına (1578-1590) son veren barış imzalandı. 4 maddeden oluşan bu andlaşmanın 2. paragrafında
Osmanlı İmparatorluğu'na katılan Safevi devletinin toprakları yansımıştır: "H. 998 Nevruzi - firuzi ( 21 Mart 1590 )
tarihine kadar, Kızılbaşların elinden alınarak Osmanlı devletinin kontrölüne geçen bu araziler Osmanlı mülkiyeti
37 Ferzelibeyli, Azerbaycan ve Osmanlı., s. 143.

38 Kütükoğlu, a.g.e. s. 117-119.
39 Ebülhüseyn Nevai, Şah Abbas: Mecmua-i Esnad ve Mekatibat-ı Tarihi Hemrah ba Yâddaşthâ-yı Tafsilî, İntişârât-ı Bünyâd-ı
Ferheng-i İran, 1352, s. 52-55.

40 Mustafa Efendi Selaniki Tarih-i Selaniki (1563-1600) (Azerbaycan ve konşu ülkelerin tarihine dair iktibaslar), . Osmanlı
türkcesinden cev. Prof. Dr. Ziya Bünyatov, Elm, Bakü, 1992, s.39-40; Bidlisi, a.g.e., s.260-261; Kırzıoğlu, a.g.e., s. 375.
41 Solakzade, a.g.e., s. 67; Kırzıoğlu, a.g.e., s. 379.
708
sayılmalıdır: Tebriz, Qaracadağ ve çevresi, Gence, Karabağ ve çevresi, Şirvan, Gürcistan, Nihavent, Luristan ..."42.
Kaydedildiği gibi İstanbul Barışına göre, Safevi devletinin büyük bir kısmı Osmanlı devletinin hudutlarına dahil
edilmiştir.
Safevi devleti ile Osmanlı devleti arasında imzalanan İstanbul Barışı Safevi hükümetinin mecburiyetten
bağladığı bir antlaşma idi. Çünkü Safevi hükümdarı Şah I. Abbas'ın devletin askeri-siysi ve ekonomik gücünü
artırmak ve merkezi yönetimi güçlendirmek için bu antlaşmaya büyük ihtiyacı vardır.
Osmanlı hükümdarı III. Mehmet (1595-1603) zamanında da Safevi devleti ile Osmanlı İmparatorluğu
arasında siyasi ve diplomatik ilişkiler devam etmekteydi. Her iki taraf İstanbul Barışını korumak için siyasi
teşebbüslerini sürdürmekte devam etmişlerdir. Bu amaçla Sultan III Mehmed'in tahta çıktığı sırada, Safevi elçisi
Kerem Han Osmanlı sarayına gönderilmiştir. Elçinin amacı her iki devlet arasında diplomatik ilişkileri geliştirmek
ve Şahzade Haydar Mirza'nın durumu ile ilgilenmek olmuştur. Aynı zamanda elçi Irak'ta Şiiler için kutsal sayılan
yerlerde fakirlere kontrol edilmesi için bu yerlere iki kişi Safevi temsilcisinin tayinini istemiştir43.
Şah I. Abbas 1596 yılında III Mehmet'in (1595-1603) cülusunu tebrik etmek, babasının vefatından dolayı baş
sağlığı vermek, aynı zamanda Özbek hanı üzerinde kazandığı zaferi iletmek için değerli hediyelerle elçisi Erdebil
hakimi Karamanlı Zülfikar Han'ın yönetimi altında büyük bir elçi heyetini İstanbul'a göndermiştir. Bin kişiden fazla
olan elçi heyeti 12 Kasım 1596’da İstanbul'a ulaşmıştır44.
Sultan III. Mehmet, Ocak 1597’de Safevi elçisini kabul etmiştir. Zülfikar Han, Şah Abbas’tan getirdiği
mektubu ve hediyeleri Padişah’a takdim ederek, Şah’ın tebriklerini ve temennilerini iletmiştir. Şah bu
mektubunda III. Mehmet’e şöyle yazmaktaydı: “Padişahlığını tebrik ederim. Aslında bizim zât-i âlinizin tahta
oturması nedeniyle bir temsilcimizi size göndermemiz gerekiyordu. Ama Özbekler Horasan’da karışıklık
çıkardıklarından bizim oraya acilen müdahale etmemiz gerekti. Böylece ansızın bölgeye hareket ettik. Bu yüzden
özür diliyoruz. Bizim kusurlarımız zât-ı âliniz bağışlayacaktır. Sizin hilafete başlamanızla bize de Horasan
tarafından iyi haberler gelmektedir. Abdülmümin Han, Horasan’a girmişti. Ama orada tutunamayıp kaçmayı
tercih etti. Bizim ordumuz onun ordusuna ulaşıp ağır bir darbe indirdi. Çoğunu kılıçtan geçirdi. Daha sonra Özbek
temsilcileri Kazvin’e gelip af ve bağışlanma talep etmişlerdir. Ben güvendiğim bir yakınımı [Zülfikar Han-ı
Karamanlu] size gönderiyorum. En kısa zamanda iki büyük ülke arasındaki tedirginliklerin kalkmasını arzuluyorum.
Çünkü barış ve huzur her şeyden önemlidir. Bu Müslümanların daha yararınadır.” 45.
Şah Abbas’a yazılan dostluk ve barış ifadeleri dolu olan cevapta ise İstanbul’da rehin olarak bulunmakta
olan Haydar Mirza’nın 1005 [1596/1597] yılında veba nedeniyle vefatından dolayı Padişah III. Mehmet,
üzüntülerini bildirmiştir46.
Temmuz 1599 tarihinde Şah Abbas’ın elçisi Eşik Ağası Arabgirlü Muhammed Kulu Bey [Kara Han] İstanbul’a
gelmiştir. Elçinin getirdiği nâmede Şah Abbas’ın Özbeklere karşı kazandığı zafer haber verilmekte ve aynı
zamanda Abdullah Han’ın vefatı sebebiyle Özbek Hanlığında çıkan kargaşadan istifade ile Safevilerin Horasan’ı ele
keçirmiş olduğu bildirilmektedir. Ayrıca Şah Abbas, gönderdiği elçisi ile Özbeklerden zaptettiği 24 şehir ve kalenin
anahtarlarını da Padişah’a yollamıştır47.
XVII yüzyılda da siyasi müzakere ve diplomatik ilişkileri sağlamak için Azerbaycan Safevi devletinden
Osmanlı sarayına elçilik heyetleri gönderilmiştir. 1603-1612 tarihlerinde Osmanlılara karşı Safevilerin
gerçekleştirdiği askeri operasyonlar sonucunda Safeviler kaybettikleri birçok eski Safevi topraklarını geri aldı.
Taraflar yeniden barışı sağlamak için siyasi görüşmelere başladılar.
Bu elçilik heyetlerinden biri Eylül 1612 tarihinde Kadıasker Kadı Han'ın yönetimi ile İstanbul'a gelen elçi
heyeti olmuştur. Bu elçilik heyetine İsfahan ve Kazvin Kadıları Müizzi İsfahani ve Hüseyin Yezdi de dahildi. Bu
elçilik heyetinin yaptığı başarılı barış görüşmeleri sonucunda taraflar arasında II. İstanbul Barışı (20 Kasım /1612)
imzalanmıştır48.
Tarihte Serav barışı olarak bilinen Safevi-Osmanlı Antlaşmasının bağlanmadsında rolü büyük olan Safevi
elçilerinden biri de Yadigar Ali Sultan olmuştur (asıl adı Burun Kasım beydir). Bu elçinin rehberlik ettiği elçilik,
42 Kütükoğlu, a.g.e., 195-197; Solakzade, a.g.e., s. 67; Kırzıoğlu, a.g.e., s. 379-381; Efendiyev, a.g.e., s. 179.
43 Kütükoğlu, a.g.e. s. 216.
44 Remzi Kılıç. XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı-Safevi antlaşmaları.Tez Yayınları, İstanbul, 2001, s. 140.
45 Z. Sâbityan, Esnâd ve Nâmeha-yı Târihî Devre-i Safeviyye, Be Sermaye-i Kitabhâne-i İbn-i Sina, Tahran, 1343, s. 268-274.
46 İsmayıl Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. 3, Kısım 1. TTK, Ankara, 1983, s. 246.
47 Cihat Aydoğmuşoğlu, Şah Abbas ve zamanı, Doktora Tezi, Ankara, 2011, s. 133.
48 Kılıç, XVI. ve XVII. Yüzyıllarda., s. 166-167.
709
1618 yılında Serav barış andlaşmasını onaylamak için 29 Eylül 1619’ta İstanbul'a gelmiş ve bu sözleşme
imzalanmıştır49.
Safevi hükümdarı Şah Sefi zamanında (1629-1642) da Safevi-Osmanlı elçilik görşmeleri devam etmiştir.
1636 tarihinde Revan şehri Osmanlılardan geri alınandan sonra Şah Sefi Maksud Hanı İstanbul'a göndererek barış
istemiştir. Fakat bu elçi hapis edilerek barış teklifi reddedilmiştir. Sadece 1638 yılında bu elçi tahliye edilmiş ve
Osmanlı Sultanı'nın yazdığı bir "tehtitname" ile geri gönderilmiştir50.
XVII yüzyılın ilk yarısında devam eden Safevi-Osmanlı Savaşı sonuçta Kasri- Şirin Antlaşması ile sona ermiştir.
Barış görüşmelerinin yapılmasında Safevi elçileri Saru Han ve Muhammed Kulu Han büyük katkıda bulunmuştur.
Bu Safevi elçilerinin yaptığı barış görüşmeleri neticesinde 17 Mayıs 1639 tarihinde Azerbaycan Safevi devleti ile
Osmanlı İmparatorluğu arasında barış antlaşması imzalanmıştır. Kasri-Şirin Barış Antlaşması ile uzun süre devam
eden Safevi-Osmanlı siyasi ve askeri rekabetine son koyulmuş, taraflar arasında siyasi ve ticari ilişkilerin
gelişmesine münbit zemin yaranmıştır.
Kasri-Şirin Barış antlaşmasından sonra da Safevi devleti ile Osmanlı Devleti arasında siyasi ilişkiler normal
şekilde devam etmekteydi. Haziran 1641 tarihinde Şah Sefi Osmanlı Sultanı İbrahim'e babasının vefatı dolayısıyla
başsağlığı vermek ve onu iktidara gelmek münasebetiyle tebrik etmek için elçisi Maksut Sultanı İstanbul'a
göndermiştir. Hediyelerle Osmanlı sarayına gelen Safevi elçisi yapılan görüşmeler sonucunda Yedikule kalesinde
hapiste saklanılan Safevilerin tahliye edilerek vatana dönmesine ve IV. Murad zamanında Osmanlılara sığınmış
Revan hakimi Tehmasib Kulu Han'ın katledilmesine nail olmuştur51.
Bu olayı Osmanlı tarihçisi Mehmet Solak - Zade şu şekilde açıklamıştır: "10 Şubat 1640 tarihinde Sultan
Murad Han vefat etti. Cülus merasiminden sonra Acem şahı Şah Sefiden elçi geldi .Vezir Revan'ın fethi zamanı
tabi olup İstanbul'da sakin olan Emürgüne oğlu Yusuf Han'ın elçi ile Aceme dönmek fikrinde olduğunu Sultana
sunduğunda, Sultan "Emigüne oğlu gitmeyi kendimi istedi? Yoksa elçinin tahriki şu? diye Vezirden sormuş, o ise
fitnekarlık ederek şunun Yusuf Han'ın kendi rızası ile olduğunu bildirmiştir. Sultan kızıp Yusuf hanı öldürmüştür...
"52.
II. Şah Abbas döneminde (1642-1666) Savevi devleti ile Osmanlı İmparatorluğu arasında dostluk ilişkileri
daha da güçlendi. Taraflar arasında elçilik ilişkileri aktifleşti. 1642 tarihinde II. Şah Abbas dostluk ilişkilerini
güçlendirmek için elçisi Maksud Hanı değerli hediyelerle Osmanlı sarayına göndermiştir 53.
Dostluk ilişkilerini sürdürmek için başkent İstanbul’a diğer bir Safevi elçisinin gelişi 1649’a tesadüf edir. IV.
Mehmed'in tahta çıkmasını kutlamak için hemen yıl II. Şah Abbas elçisi Mahmud Hanı Osmanlı sarayına
göndermiştir. İlgi çeken makamlardan biri bu ki, Osmanlı Sultanı'na gönderilen hediyeler içerisinde 2 tane fil de
olmuştur54.
İki devlet arasında dostluk ilişkilerini güçlendirmek için Kasım 1656 tarihinde Safevi yönetmeni Kelbalı Han
adlı elçiyi değerli hediyelerle İstanbul'a göndermiştir. Elçi II. Şah Abbas'ın mektubunu Osmanlı Sultanı'na sunmuş,
sonra Osmanlı elçisi Mütəfərriqbaşı ile birlikte Safevi sarayına geri dönmüştür. Ertesi yıl (1657) Kelbalı Han
yeniden Osmanlı sarayına elçi olarak teşrif buyurmuş ve devletlerarasında imzalanan Barış antlaşması (Kasri-Şirin)
bir kez daha tasdik olunmuştur55.
Görüldüğü gibi, II. Şah Abbas'ın hakimiyet döneminde Osmanlı Devleti ile dostluk ilişkileri daha da
möhkemlenmiş, siyasi ve ekonomik ilişkiler oldukça yetkili hale gelmiştir.
Şah Süleyman (1666-1694) ve Şah Sultan Hüseyin döneminde (1694-1722) de Safevi devletinin Osmanlı
İmparatorluğu ile siyasi ilişkileri pozitif yönde gelişmiş, öyle bir ciddi çatışma ve gerginlik yaşanmamıştır. Fakat
XVII yüzyılın sonları XVIII yüzyılın başlarında Safevi devletinde başlayan gerileme dönemi Safevi-Osmanlı
ilişkilerinin doğal olarak zayıflamasına neden oldu.
Sonuç

51 Uzunçarşılı, Osmanl tarihi C. 3., s. 249.
52 Mehmet Solak-zade, Solak-zade tarihi, c. II, Hazırlayan Vahid Çubuk, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1989, s. 553-554; Faruk
Sümer, “Safevi tarihi incelemeleri. I. Ve II. Abbas devrleri”. Türk dünyası araşdırılmaları, sayı 69, Ankara, (1990), s. 29.
53 Solak-zade, Solak- zade tarihi., s. 553-554.
54 Mehmet Saray, Türk İran münasebetlerinde şiiliğin rolü,Türk Kültürünü Araştırma Enstitütüsü, Ankara, 1990, s. 46.
55 Uzunçarşılı, Osmanlı tarihi, C III., s. 250.
710
Genellikle, XVI – XVI. yüzyıllarda Safevi-Osmanlı ilişkileri bir yandan harbi münakaşalarla karakterize edilse
de, diğer yandan dostluk ilişkilerine dayanmaktadır. Devletlerarasında siyasi sorunların yaşandığı dönemlerde bu
gerilimin zayıflatılması için her iki taraftan onlarca elçi faaliyet göstermiş, yüzlerce mektup yazılmıştır. Şahzade
Alkas Mirza Osmanlı Sarayı'na ve Şahzade Bayazed Safevi sarayına sığındıkları zamanlarda devletlerarası ilişkiler
daha da keskinleşmiş, tüm bu anlaşmazlıkların giderilmesinde elçilerin müstesna hizmetleri olmuştur. Bu
dönemde uluslararası barış antlaşmalarının imza törenlerinde her iki hükümdarın varlığı önemli değildi. Bu işin
sorumluluğu ve yükümlülüğü de işte elçilerin üzerine düşüyordu. Bu acıdan Amasya Barış Antlaşması ( 1555 )
Osmanlı Sultanı I. Süleyman ve Safevi elçisi Ferruhzad Bey tarafından imzalanmıştır.
Amasya Antlaşmasına kadar elçi heyetleri taraflar arasında esasen harbi münakaşaları düzene etmeye
çalışmışlarsa da, bu antlaşmadan sonra diplomatik temsilciler daha çok siyasi ilişkileri geliştirmek teşebbüsünde
bulunmuşlar.
Bu dönemde elçiler ağır siyasi şartlar altında faaliyet gösterseler de, onların büyük otoritesi, siyasi yeteneği
sayesinde her iki devlet arasında resmi barış anlaşmaları imzalanmış ve uluslararası askeri çatışmalara son
konulmuştur.
1590 tarihinde İstanbul Barışının hazırlanması ve imzalanmasında da elçilerin rolü büyük olmuştur. Feridun
Bey'in "Münşeati - Selatin" eserinde IV. Sultan Mehmet'in Safevi elçisi Nizamettin Ahmet ağa hakkında yüksek
fikirleri vardır: "...İsmi geçen elçi kendisinin elçilik kurallarını yüksek düzeyde yerine yetirdi. O, bizim izzet
busatımıza teşrif getirmezdən önce müdrik Vezirlerimiz ve müşküllər açan Vekillerimizle konuşma yapmış,
dikkate çatdırılası tüm konuları arz etti, hil'at alarak mürehhes oldu .."56. Görüldüğü gibi, hükümdardan
hükümdara gönderilen dostluk mektuplarının sonunda bir kural olarak, görevini onurla yerine yetiren elçi
hakkında hoş sözler yazılır, onun sayğıyla geri dönmesi hakkında bilgi verilirdi.
Kasrı Şirin Antlaşmasından (1639) sonra Safevi-Osmanlı ilişkileri öncelikle dostça geçmiş, askeri ihtilaflardan
eser kalmamış, siyasi ve ticari ilişkiler ön planda olmuştur.
XVI-XVI yüzyıllar boyu Safevi-Osmanlı siyasi alakalarına toplu şekilde baktığımızda görürüz ki, bu ilişkilerde askeri
çatışmalar ne kadar olmuşsa da en azından bir o kadar da dostluk ve karşılıklı anlayış ortamı hüküm sürmüştür.
Kaynakça
Aydoğmuşoğlu, Cihat, Şah Abbas ve zamanı, Doktora Tezi, Ankara, 2011.
Bidlisi, Şaraf-xan, Şaraf-Name, perevod i prilojeniya E.İ.Vasilyevoy, tom 2. Nauka, Moskva.
Cavanşir, Babek, İrandakı türk boyları ve boy mensubu kişiler (Safevi dönemi– I.Şah Tahmasb hakimiyyetinin
sonuna kadar /1576), . Doktora tezi, İstanbul, 2007.
Efendi, Hoca Sadettin, Şehzadelerin Girişimleri-Selimname ve Yavuz Sultan Selim Dönemi, Cilt. 4,
Yalınlaştıran: İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1979.
Efendiyev, Oktay, Azerbaycan Safeviler Devleti, Azerneşr, Bakü, 1993, s. 50-53;
Ferzeliyev, Şahin, XV-XVI. esrlerde (Hasan bey Rumlunun «Ahsenüt-tevarih» eseri üzre), Elm, Bakü, 1983.
Ferzelibeyli, Şahin, Azerbaycan ve Osmanlı imparatorluğu (XV-XVI yüzyıllar), Azerneşr, Bakü, 1995.
Handemir, Emir Mahmud, Şah İsmayıl ve Şah Tahmasb Safevi tarihi, hazırlayanı Mehmet Ali Cerrah,
Tehran, 1370.
Kılıç, Remzi, Kanuni devri Osmanlı-İran münasebetleri (1520-1565), İQ Kültür Sanat Yayinçılıq ve
Uluslararası Tanıtım Hizmetleri Şti., İstanbul, 2006.
Kılıç, Remzi XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı-Safevi antlaşmaları.Tez Yayınları, İstanbul, 2001.
Kırzıoğlu, Fahrettin, Osmanlılar’ın Kafkas-elleri’ni fethi (1451-1590), Türk tarih kurumu basımevi, Ankara,
1993.
Kütükoğlu, Bekir, Osmanlı-İran siyasi münasebetleri (1578-1612), Özal Matbaası, İstanbul, 1993.
Mahmudov, Yakub, Azerbaycan diplomatiyası, Tehsil, Bakü, 2006.
Memmedova, Şükufe, Hülaset et-tevarih eseri Azerbaycan tarihinin kaynağı gibi, Elm, Bakü, 1991.
Musalı, Namık, I. Şah İsmayılın hakimiyeti ("Tarih-i alemara-yi Sah İsmayıl" eseri esasında), Elm ve Tehsil,
Bakü, 2011.
Münşi, İskender Bey, Tarih-i Alemara-yi Abbasi, I. cilt, Farscadan tercüme ve şerhler Prof. Dr. Oktay
Efendiyev, Doç. Dr. Namık Musalı, Bakü, Tehsil, 2009.
Münşi, İskender Bey, Tarihi-Alemaraye - Abbasi, fars dilinden cev. Şahin Ferzeliyev, II.cilt, Tehsil, Bakü,
2014.
56 Ferzelibeyli, Azerbaycan ve Osmanlı., s. 178-179.
711
Nevai, Ebülhüseyn, Şah Abbas: Mecmua-i Esnad ve Mekatibat-ı Tarihi Hemrah ba Yâddaşthâ-yı Tafsilî,
İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran, 1352.
Sâbityan, Z, Esnâd ve Nâmeha-yı Târihî Devre-i Safeviyye, Be Sermaye-i Kitabhâne-i İbn-i Sina, Tahran, 1343.
Saray, Mehmet, Türk İran münasebetlerinde şiiliğin rolü,Türk Kültürünü Araştırma Enstitütüsü, Ankara,
1990.
Selaniki, Mustafa Efendi, Tarih-i Selaniki (1563-1600) (Azerbaycan ve konşu ülkelerin tarihine dair
iktibaslar). Osmanlı türkcesinden cev. Prof.Dr. Ziya Bünyatov, Elm, Bakü, 1992.
Solakzade, Mehmet, Tarih (Azerbaycan tarihine dair iktibaslar), Osmanlı türkçesinden cev. Prof. Dr. Ziya
Bünyatov, Elm, Bakü, 1992.
Solak-zade, Mehmet, Solak-zade tarihi, c. II, Hazırlayan Vahid Çubuk, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1989.
Sümer, Faruk, Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara, TTK, 1999.
Sümer, Faruk, “Safevi tarihi incelemeleri. I. Ve II. Abbas devrleri”. Türk dünyası araşdırılmaları, sayı 69,
Ankara, (1990).
Şah Tahmasb’ın tezkiresi. Farscadan cev. Ebülfez Rehimov, Azerneşr, Bakü, 1996, s. 41.
Şirazi, Zeynalabidin Ali Abdi Bey, Tekmiletül-ehpar, Fars dilinden cev. Ebülfez Rehimli, Elm, Bakü, 1996.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı tarihi. c II. TTK, Ankara, 1988.
Uzunçarşılı, İsmayıl Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. III, Kısım 1. TTK, Ankara, 1983.
Vilayeti, Ali Akber, Şah İsmayıl Safevi devrinde İranın harici alakalar tarihi, Elhuda, Bakü, 1998.
712
AZƏRBAYCAN-TÜRKİYƏ ƏLAQƏLƏRİNİN TARİXŞÜNASLIĞI
Məhərrəm Paşa Oğlu ZÜLFÜQARLI*
Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinin tarixşünaslıq baxımından tədqiqi müasir dövrdə mühüm aktuallıq kəsb edir.
Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinə aid M.Abdullayev, M.Qasımov, S.Ruinət və başqa tarixçilər bir sıra əsərlər
yazıblar.[1] Bu əsərlərin tarixşünaslıq baxımında tədqiqi iki dövlət arasında münasibətlərin daha da inkişafına
yaxından köməklik göstərə bilər. 2008-ci ildə Azərbaycan-Türkiyə Tarixi Araşdırmalar Fondunun yaradılması iki
ölkə arasında əlaqələrin tədqiqinə müsbət təsir göstərmişdir.[4]
Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinə aid yazılmış kitab və məqalələrin təhlili göstərir ki, bu əsərlər iki dövlət
arasında münasibətlərin tarixinə, I Dünya müharibəsi illərində gedən döyüşlərdə Türkiyə ordusunun tərkibində
döyüşmüş çoxlu sayda azərbaycanlı könüllünün fəaliyyətinə, Qafqaz İslam Ordusunun xilaskar yürüşünə,
Atatürkün həyat və fəaliyyətinə, iki dövlət rəsmilərinin səfərlərinə, qardaşılıq münasibətlərinin inkişafına,
mədəniyyət, turizm, iqtisadiyyat sahəsində əlaqələrə, bir-birinin haqq işinin dünya miqyasında müdafiəsinə,
beynəlxalq təzyiqlərə qarşı birgə müdafiənin təşkilinə və s. mövzulara həsr olunub.
N.Bayramlının “Türkiyədə Azərbaycan əsgərinin şərəfinə abidə ucaldılacaq: Çanaqqala savaşında
azərbaycanlı əsgərlər də döyüşüb” adlı məqaləsində [7] I Dünya müharibəsi illərində gedən döyüşlərdə Türkiyə
ordusunun tərkibində döyüşmüş azərbaycanlı könüllülərin qəhrəmanlıqları haqqında geniş məlumat verilir.
Abdulhamid Avşarın 2007-ci ildə nəşr olunmuş “Türkiyənin istiqlal müharibəsində Azərbaycan türkləri”
kitabında birinci dünya müharibəsi dönəmində və istiqlal savaşında Azərbaycan-Türkiyə arasıdakı siyasi, iqtisadi,
hərbi əlaqələr araşdırılıb. Tədqiqatçı bu əsərində mənbə kimi arxiv sənədlərinə və o zamankı türk yazılı mətbutına
istinad etmişdir. Azərbaycan-Türkiyə arasında əlaqələr çox qədim tarixə malikdir. Azərbaycan-Türkiyə
münasibətlərinin XX əsrə qədərki dövrünə aid bir sıra əsərlər yazılıb. Bunlardan, T.Mustafazadənin 2004-cü ildə
nəşr olunmuş “XVIII yüzillik-XIX yüzilliyin əvvəllərində Osmanlı-Azərbaycan münasibətləri” və s. kitabları
göstərmək olar.
Azərbaycan-Türkiyə arasında əlaqələrin tarixi qədim olsa da, bu əlaqələrdə önəmli yeri XX əsrin
əvvələrindən əsası Batum sülh müqaviləsi [4 iyun 1918-ci il] ilə qoyulan əlaqələr tutur. Çünki I və II Rus-İran
müharibəsindən sonra şimali Azərbaycanın Rusya tərəfindən işğal edilməsi ilə itirilən dövlət müstəqiliyi yalnız 28
may 1918-ci il tarixində bərpa edildi. Bu da iki qardaş ölkə arasında münasibətlərin yüksək səviyədə qurulmasına
imkan verdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 28 may 1918-ci ildə yarandıqdan 6 gün sonra qardaş Türkiyədən
yardım almaq üçün Batum müqaviləsini imzalandı. Bu müqavilə ilə bölgəyə gələn Qafqaz İslam Ordusu 1918-ci
ilin iyun-sentyabr aylarında Göycaydan Bakıya qədər bolşevik, erməni daşnak və ingilislərin dəstək verdiyi
sentrokaspi diktaturası qoşunlarına qarşı qəhrəmanlıqla döyüşərək 15 sentyabr 1918-ci ildə Bakını düşmənlərdən
azad etdi. Bu mövzuda Q.İlkin, Y.Gədikli, M.Rıhtım, M. Süleymanov, G.Mustafa, F.Xəlilli, M.Təkəli və digər
müəliflərin kitabları nəşr olunub [8]
M.Rıhtım və M.Süleymanovun 2008-ci ildə nəşr olunmuş “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam
Ordusu” kitabında Şərqdə ilk demokratik respublikanın-Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi ilə əlaqədar olan
cümhuriyyətin yaranması, onun milli istiqlalının qorunub saxlanılması, bu zaman Türkiyənin qardaşlıq köməyi,
göstərdiyi hərbi yardım, Qafqaz İslam ordusunun keçdiyi şərəfli döyüş yolu məsələləri geniş araşdırılıb. Kitaba
müvafiq mövzularla bağlı on beş tədqiqatçının 19 məqaləsi daxil edilib. Bu kitab 2008-ci ildə Ərzurum Atatürk
Universiteti tərəfindən türk dilində də nəşr olunub.
M.Süleymanovun 2008-ci ildə nəşr olunmuş “Nuri Paşa” kitabında XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan
xalqının erməni daşnakları və rus bolşevik qüvvələrinə qarşı apardığı mübarizəsində qardaşlıq dəstəyi verən və
Azərbaycanın Dövlət müstəqilliyi qazanmasında, istiqlalının qorunmasında həlledici rol oynayan Qafqaz İslam
Ordusunun komandanı şanlı Nuru paşanın həyatı və mübarizə yoluna həsr edilmişdir.
Türkiyəli araşdırmaçı A.Karslıoğlu “Kafkas İslam Ordusu Harekatı və Türkiyə-Azərbaycan ilişkilərindəki rolu”
məqaləsində də 1918-ci ildə qardaş Türkiyənin Azərbaycana hərbi yardımından bəhs olunur.[13]
* Doç. Dr., Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti, mzulfugarli@gmail.com
713
Bu kitab və məqalərdən başqa Azərbaycanda 1918-ci ilin iyun-sentyabr aylarında qızğın döyüşlərin getdiyi
Göyçay-Bakı istiqamətində Azərbaycan istiqlalı uğrunda şəhid olmuş türk əsgərlərinini qəhrəmanlıqlarına həsr
olunmuş bir sıra məqalələr də yazılıb. Bunlardan Əbdülhəmid Əfşarın 1918-ci ildə rus-erməni işğalçılarına qarşı
savaşda şəhid olan Qafqaz islam ordusuna mənsub türk zabit və əsgərlərin xatirəsinə ucaldılmış abidə haqqında
“Bığır kəndindəki Şəhid Əsgər məzarı” və Bakı-Şamaxı yolunda qəhrəman türk zabiti İzət bəyin məzar abidəsinə
həsr olunmuş “Tək, ancaq tənha olmayan məzar” məqalələrini göstərmək olar. [9]
Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycan xalqına qardaşlıq köməyinə həsr olunmuş kitab və məqalələr yanaşı
hər il bu mövzuda elmi konfranslar da təşkil olunur. Bunlardan Bakıda 26 aprel 2006-cı ildə təşkil olunmuş
“Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin inkişafında gənclərin rolu”, Azərbaycan Diplomatik Akademiyasında 20
sentyabr 2013-cü il tarixdə keçirilmiş “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu”, Ankarada 02
mart 2015-ci ildə keçirilmiş “Hacı Zeynalabdin Tağıyev və Qafqaz İslam Ordusu”, Bakıda Azərbaycan Mətbuat
Şurasının, Azərbaycanlıların və Digər Türkdilli Xalqların Əməkdaşlıq Mərkəzinin 14 sentyabr 2015-ci il tarixdə
təşkil etdiyi “Qafqaz İslam Ordusu-97” adlı konfransları və s. tədbirləri göstərmək olar.
27 aprel 1920-ci ildə XI sovet ordusunun təcavüzü nəticəsində tAzərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut
etdikdən sonra yaranmış Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası ilə də Türkiyə arasında əlaqələr davam etmişdir.
Bu dövrdəki Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinə aid M.K.Atatürkün 1966-cı ildə rus dilində Moskvada nəşr olunmuş
“Seçilmiş nitq və məruzələri” kitabında faktlar var. Türkiyədə 1921-ci ildə Azərbaycan SSR-in nümayəndəliyi
qarşısında bayraq qaldırılarkən M.K.Atatürk demişdir:“Mənə belə gəlir ki, Türkiyə və Azərbaycan arasında olan
qardaşlıq və səmimi münasibətlərin dərəcəsini izah etməyə ehtiyac yoxdur. Azərbaycan höküməti-bu xalq
hökümətidir. O, öz taleyini özü həll edir, öz taleyinin yiyəsidir.”[10]
Prof. M.Qasımovun “Xarici dövlətlər və Azərbaycan (Aprel işğalından SSRİ yaradılana qədərki dövrdə
diplomatik - siyasi münasibətlər)” kitabında Azərbaycan-Türkiyə arasında əlaqələr geniş tədqiq olunub.
“Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri” adlanan on birinci bölümdə XX-ci əsrin 20-ci illərin əvvəllərində Türkiyə ilə
Rusiyanı yaxınlaşdıran amillər, 1921-ci il 16 mart tarixli Rusiya-Türkiyə müqaviləsi və Azərbaycana münasibət,
Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinə Rusiyanın yaratdığı maneələr, keçirilən ikitərəfli görüşlərdə müzakirə
olunan məsələlər, Kars konfransında Azərbaycanın taleyinə aid müzakirə olunan məsələlər işıqlandırılıb. [11]
H.Ə.Həsənovun “Nəriman Nərimanovun milli dövlətçilik baxışları və fəaliyyəti” kitabında Türkiyədə nəşr
olunan əsərlərə xüsusi diqqət yetirib. Bu səpkidə Rza Nurun xatirələri və bu xatirələrdə N.Nərimanova verilən
qiymət çox dəyərlidir. Doğan Avçıoglunun əsərində Atatürk hökumətinə və Kazım Qarabəkir Paşaya
N.Nərimanovun başçılıq etdiyi Azərbaycan sovet hökumətinin göndərdiyi maliyyə yardımı haqqında danışılır.
Türkiyə nəşrləri araşdırılarkən M.Sarayın, İ.Bozdağın, İ.Yükselin, V.İmanovun əsərlərində Azərbaycanda sovet
hakimiyyəti qurularkən yaranmış şərait geniş təhlil olunur. Əsərlərdə N.Nərimanovun sovet Rusiyasının başqa
siyasətçiləri ilə birlikdə apardığı milli təmayülçülük fəaliyyəti haqqında geniş danışılır. [12,s.10]
Jalə Qurbanova və Musa Piriyevin 2002-ci ildə tərtib etdiyi “Azərbaycan - Türkiyə münasibətləri (1920-1922)
Sənədlər və materiallar” kitabında 1920-1922-ci illərdə Azərbaycan ilə Türkiyə arasında mövcud olmuş diplomatik
münasibətlərə aid sənədlərdən toplanıb. Kitaba daxil edilmiş sənədlər ilk dəfə nəşr olunub.
Atatürkün həyat və fəaliyyəti daim diqqət mərkəzində olduğunda Azərbaycanda bu mövzuda çoxlu sayda
kitab və məqalələr nəşr olunub.[5] Azərbaycan Respublikasının prezidenti H.Əliyevin 9 mart 2001-ci il tarixli
sərəncamı ilə Bakıda yaradılmış “Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi” Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinin tədqiqində
mühüm rol oynayır. Sərəncamda qeyd olunur ki, “Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi” “Türk dünyasının böyük
öndəri, Türkiyə Cümhuriyyətinin banisi və ilk prezidenti Mustafa Kamal Atatürkün türk tarixində tutduğu mühüm
yeri nəzərə alaraq, Atatürk irsinin, ümumiyyətlə, türk tarixi və mədəniyyətinin daha dərindən öyrənilməsi və
təbliğ olunması məqsədi” ilə yaradılmışdır. Mərkəzin nəşr etdiyi bülleten və kitablar Azərbaycan-Türkiyə
əlaqələrini inkişafına müsbət təsir göstərir. Mərkəz yarandığı gündən nəşr etdiyi kitablar sırasından M.K.Atatürkə
aid əsərlər üstünlük təşkil edir. Məsələn. Nazir Əhmədli 2002-ci ildə nəşr olunmuş “Müstafa Kamal Atatürk”
kitabında Türkiyə Cümhuriyyətinin yaradıcısı, bütün dünya ictimaiyyətinin yüksək qiymətləndirdiyi Qazi Mustafa
Kamal Paşa Atatürkün yaşadığı tarixi şərait, həyatı və fəaliyyəti təsvir edilmişdir. Mətn maraqlı tarixi
illüstrasiyalarla zənginləşdirilmişdir.
“Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi”nin 2003-cü ildə nəfis tərtibatla nəşr etdirdiyi “Heydər Əliyev Atatürk
haqqında” hədiyyə kitabı, 2004-cü ildə ingilis dilində çap edilib. Həmin əsər Prezident İlham Əliyevin şəxsi
tapşırığı ilə hər iki dildə Mərkəzin internet saytında yerləşdirilmişdir. Bundan başqa 2003-cü ildə Samirə
Məmmədovanın tərtibatında nəşr olunmuş “Azərbaycanda Atatürk və Türkiyə Cümhuriyyəti araşdırmaları”
714
biblioqrafik kitabda azərbaycanlı alimlərin və müəlliflərin Azərbaycanda və xarici ölkələrdə Türkiyə

Cümhuriyyətinə və Atatürkə aid nəşr olunmuş elmi əsərləri barədə məlumat verilib.
Mərkəzin direktoru Prof. Dr. Nizami Cəfərov və Prof. Dr. Mehmet Akif Turalın 2008-ci ildə yazdığı
“Atatürkün Azərbaycan siyasəti” kitabdaTürkiyə Cumhuriyyətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkün
Azərbaycana aid nitq, çıxış və mülahizələri toplanıb. A.N.Abbasovun (Nurağaoğlu) 2007-ci ildə çapdan çıxan
“Atatürk pyesi” kitabında böyük tarixi şəxsiyyət, türk dünyasının sevimlisi və fəxri, Türkiyə Cümhuriyyətinin
yaradıcısı və ilk prezidenti Mustafa Kamal Atatürkün milli-azadlıq mübarizəsi, müstəqil, azad və suveren Türkiyə
uğrunda xarici və daxili düşmənlərə qarşı apardığı mübarizə təsvir edilmişdir. Kitabda milli ordu quruculuğu
məsələləri, İnönü döyüşləri, Sakarya Meydan mübarizəsi, Böyük Türk hücumu, yaxud Baş komandanın Meydan
mübarizəsi, İzmirin yunanlardan azad olunması geniş işıqlandırılıb.
Anadolu Abilovanın 2003-cü ildə rus dilində nəşr olunmuş “Atatürkün azərbaycanlı dostu- İbrahim Əliyev”
kitabı Azərbaycanın Türkiyədəki ilk səfiri İbrahim Əbilovun diplomatik fəaliyyətindən, Mustafa Kamal Atatürklə
İ.Əbilovun dostluğundan bəhs edir. Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinin tarixşünaslıq baxımından tədqiqində
“Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri” bibloqrafik kitabı [2] mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu kitabda iki dövlər arasında
müxtəlif sahələrdə əməkdaşlığı həsr olunmuş kitab və məqalələrin siyahısı və onların qısa təhlili verilmişdir.
Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin müəllifliliyi ilə 1997-2007-ci illərdə çap olunmuş 22 kitabdan ibarət
“Müstəqilliyimiz əbədidir” kitabı [3,s.3-23] Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinin tədqiqi baxımında çox dəyərlidir. Bu
22 kitabda 10 fevral 1994-cü il tarixindən başlayaraq 2 noyabr 1999-cu ilə qədərki dövrə qədər Azərbaycan-
Türkiyə əlaqələrinin bütün sahələrinə aid yazılar toplanıb. Fikrimicə bu 22 kitab Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinin
tədqiqində mənbəşünaslıq bazası kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bir məqalədə 22 kitabda toplanmış
materiallar haqqında məlumat verməyin qeyri mümkün olmasını nəzərə alaraq bunlardan yalnız biri haqqında
məlumat verməyi lazım bilirik.
“Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinə aid materialların toplandığı “Müstəqilliyimiz əbədidir” kitabının
sonuncu nəşrində aşağıdakı məlumatlar verilib: “Türkiyə Respublikasının Prezidenti Süleyman Dəmirələ “İstiqlal”
ordeninin təqdim edilməsi mərasimində nitq” [28 oktyabr 1999-cu il], “, “Türkiyə Respublikasının baş naziri
zatialiləri cənab Bülənd Ecevitə müraciət” [28 oktyabr 1999-cu il], “Türkiyə böyük millət məclisinin sədri zatialiləri
cənab Yıldırım Akbuluta müraciət” [28 oktyabr 1999-cu il], “Türkiyə və Azərbaycan Prezidentlərinin Kocaeli
bölgəsinin “Kösəköy” hava limanında jurnalistlər qarşısında bəyanatları [1 noyabr 1999-cu il], “Türkiyə silahlı
qüvvələrinin maddi-texniki yardım mərkəzi tərəfindən inşa edilmiş çadir şəhərciyində çixiş” [1 noyabr 1999-cu il],
“Beynəlxalq Atatürk sülh mükafatının təqdim olunması mərasimində nitq” [1 noyabr 1999-cu il], “Böyük
Atatürkün xatirəsinə ehtiram”[2 noyabr 1999-cu il], “Gülhanə hərbi tibb akademiyasında xüsusi cərrahiyyə
şöbəsinin ayrı-ayrı palatalarında müalicə olunan zabit və əsgərlərlə görüşdə söhbət” [2 noyabr 1999-cu il] və s.
Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinə aid
çoxlu sayda dissertasiyalar müdafiə olunub. Bunlardan Tayfun Atmaca, Ziya Səmədli, Elza Paşayeva və
başqalarının elmi işlərini göstərmək olar.[6]
Son illər qardaş Türkiyədə Azərbaycan alimlərinin əsərləri nəşr olunur ki, bu da Azərbaycan-Türkiyə
əlaqələrinin inkişafına müsbət təsir göstərir. Bunlardan Araz Aslanlının 2015-ci ildə nəşr olunmuş “Qarabağ
problemi və Türkiyə-Ermənistan münasibətləri” adlı kitabı göstərmək olar. Kitabda Azərbaycanın 20 faiz ərazisinin
Ermənistan tərəfindən işğalı, işğalın Qafqaz və qonşu ölkələr üçün yaratdığı problemlər, Dağlıq Qarabağ
probleminin həlli yolları, bu problemin Türkiyə-Ermənistan münasibətlərinə təsiri, problemin həllinin region üçün
əhəmiyyəti izah olunub. Kitab iki hissədən ibarətdir. Birinci hissədə Anadoluda və Cənubi Qafqazda “erməni
məsələsi”nin ortaya çıxması, bu prosesdə bölgədə strateji maraqları olan dövlətlərin rolu, Dağlıq Qarabağ
probleminin səbəbləri və tarixi şərh edilib. Bundan başqa Dağlıq Qarabağ problemin həlli ilə bağlı irəli sürülən
təşəbbüslər, müzakirə olunan həll yolları, Azərbaycanın beynəlxalq hüquqa əsaslanan mövqeyi, Birləşmiş
Millətlər Təşkilatının, Avropa Şurasının və digər beynəlxalq təşkilatları qəbul etdiyi qərarlar izah edilib.
Kitabın ikinci hissəsində Türkiyə-Ermənistan münasibətlərinin tarixi və hazırki durumu, Türkiyə-Ermənistan
münasibətlərinin yaxşılaşdırılması ilə bağlı təşəbbüslər və bunlara mane olan amillər araşdırılıb. Bundan başqa
Türkiyə Cümhuriyyətinin Azərbaycanın işğal edilmiş əraziləri azad olunmayanadək Ermənistanla sərhədlərinin
açmayacağı ilə bağlı prinsipial mövqe izah edilib.
Sina Kısacıkın, Hakan Sezgin Erkan və Damla Sevimli ilə birlikdə yazdıqları “XV-əsrdən XXI-əsrə Türkiyə-
Azərbaycan əlaqələri və Azərbaycanın sosial, iqtisadi və mədəni mübadiləsi”adlı kitabı Türkiyə-Azərbaycan siyasi
əlaqələrinin 500 ildən artıq tarixinə həsr olunub. Kitabın ilk fəslində Azərbaycanı daha yaxından tanımaq üçün
Qafqaz regionunu geosiyasi mənzərəsi açıqlanıb. Kitabın ikinci fəslində Azərbaycan adının mənşəyi və
715
Azərbaycanın Qafqaz bölgəsinin tarixində oynadığı rol araşdırılıb. Kitabın doqquzuncu fəslində, Qafqaz
regionunun ən böyük problem olan Dağlıq Qarabağ probleminin tarixi tədqiqi edilib. Kitabın son fəsillörində
Azərbaycanın enerji strategiyası və Xəzərin hüquqi statusu ilə bağlı müzakirə olunan məsələlər araşdırılıb.
Türkiyə alimlərinin Azərbaycanla bağlı araşdırmaları da iki ölkə arasında əlaqələrin inkişafına müsbət təsir
göstərir. Bunlarda Türkiyənin kültür bakanlığının 1993-cü ildən “Türkiyə dışındakı türk ədəbiyyatları
antalogiyası”adlı çoxcildliyin ilk 5 cildi – “Azərbaycan türk ədəbiyyatı” kitabını, Yavuz Akpınarın 1995-ci ildə nəşr
olunmuş “Azeri ədəbiyyatı araşdırmaları”adlı iri həsmli kitabı, C.Yener 1996-cı ildə çap olunmuş
“Füzuli”monoqrafiyasını və digər əsərləri göstərmək olar. Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinin tarixşünaslığının
tədqiqində mədəni əlaqələr, qardaşlaşmış şəhərlər və s. mövzulara aid yazılmış kitab və məqalələrin da təhlil
edilməsinin mühüm əhəmiyyəti var. Belə məqalələrdən O.Bayramovun “Türkiyənin Ceyhan şəhərində Heydər
Əliyev Muzeyi açılımışdır”, “Ceyhanda “Türkiyə-Azərbaycan qardaşlığı parkı”nın təntənəli açılışı”, H.Həsənovun
“Qədim Bursada yeni ünvan:Azərbaycan-Türkiyə Qardaşlıq Parkı”, “Çanaqqalada açılan Piri Rəis muzeyindəki
portretləri azərbaycanlı rəssam çəkib” və s. yazıları göstərmək olar. (14
Azərbaycan-Türkiyə əlqalərinin inkişafına iqtisadi, o cümlədən Türizm əlaqaləri də mühüm rol oynayır. Bu
əlaqələrə aid iki ölkə alimləri çoxlu sayda kitab və məqalələr yazıblar. Bunlardan Y.Binəlinin “Bakı-Tiflisi-Qars
dəmir yolu strateji əməkdsaşlıq layihəsidir”, R.Yusiflinin “Azərbaycan-Türkiyə mədəni əlaqələrində və turizmin
inkişafında yeni mərhələ”, Həqiqətin “Turizmin inkişafı üçün coğrafi şəraitin imkan verməsi azdır: Türkiyə
Azərbaycana öz təcrübəsini təklif edir”, “Türkiyə mütəxəssisləri turizm sənayesinni inkişafına dair mükəmməl
plan hazırlanmasında Azərbaycana kömək edəcəklər”, “Azərbaycan ilə Türkiyənin turizm sahəsində əməkdaşlığı
üçün böyük imkanlar var” və s. məqalələri göstərmək olar.(15) Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri ildən-ilə inkişaf edib,
təkmilləşdikcə bu əlqələrin müxtəlif sahələrinə aid hər iki ölkə alimləri çoxlu sayda kitab və məqalələr yazırlar.
Fikrimizcə bu əsərlərin tarixşünaslıq baxımından tədqiqi gələcəkdə bu əlaqələrin inkişafına öz töhvəsini verə
bilər.
İstifadə Edilmiş Ədəbiyyat
1. Abdullayev, M. Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri.- B.: Mütərcim, 1998.- 112 s.; Qasımov. M. Azərbaycan –
Türkiyə diplomatik siyasi münasibətləri: [Aprel 1920-ci il- dekabr 1992-ci il].- B.: Mütərcim, 1998.- 118; Ruinət S.
Azərbaycan türk dövlətləri ilə siyasi əlaqələr sistemində :[XX əsrin 90-cı illəri].- B.: Adiloğlu, 2005.- 211 s.
2. Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri. Tərt. ed. Şirəliyeva E., Əsədova S.; red. M. Vəliyeva; M.F.Axundov adına
Azərbaycan Milli Kitabxanası-Bakı,2008- 115 S.
3. Əliyev H. Müstəqilliyimiz əbədidir: 22 kitabda. В., Azərnəşr, 2007.-22-ci kitab.- 528 s.
4. Nərmin. Azərbaycan-Türkiyə Tarixi Araşdırmalar Fondu yaradılıb. “Paritet” qəz., 7-9 iyun 2008-ci il
5. Əliyev H. Atatürk haqqında. Bakı: Az. AtaM, 2003- 78 s.; Qəzənfəroğlu, F. Bir türkün manfesti: Türklük
davası, türk dili və türk liderləri ilə bağlı məruzə və məqalələr.-Bakı, 2003.- 134 s.; Atatürkün xatirələri və Atatürk
haqqında xatirələr-Bakı Elm, 2006-265 s.; Mustafa Kamal Atatürk və türkçülük: Atatürkün anadan olmasının 125
illiyi.- Bakı: Nurlan, 2006.- 73 s.; Nəzərli S. Müdrik Atatürk :[Gerçək hekayələr].- Bakı: Az.AtaM, 2006.-106s. və s.
6. Paşayeva E. 1801-1830-cu illərdə Rusiya, Türkiyə və İran münasibətlərində Azərbaycan problemi.
Dissertasiya. Gəncə, 2003.-158 s.; Səmədli Z. Müasir beynəlxalq münasibətlərdə türk dövlətlərinin rolu:
dissertasiya. 23.00.04 - Bakı, 2005.-160 s.; Atmaca T. XX əsrin axırlarında Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri:
dissertasiya. 23.00.04 - Bakı, 2007.-145 s.;
7. “Yeni Azərbaycan” qəzeti 16 mart 2005-ci il, s.6
8. İlkin Q. Türk ordusu Bakıda. Bakı-AzAtaM, 2003; Gədəkli Y. Ənvər Paşa. Nitqləri, məqalələri, bəzi
bəyannamələri və məktubları. Bakı 2005; Mustafa G. Türk Qafqaz İslam Ordusu və ermənilər: 1918. Bakı 2008;
Rıhtım M., Süleymanov M. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu. Bakı, Nurlar, 2008; Rıhtım M.,
Xəlili F. Kaymakam Rüştü bəy “Qafqaz Türk-İslam Ordusu Bakı yollarında. Bakı 2008; Təkləli M., Rıhtım M. Qafqaz
İslam Ordusunun Xronologiyası. Bakı 2008; Süleymanov M. Nuri Paşa. Bakı 2008 və s.
9. “Dialoq-XXI əsr” jurnalı № 2, 2007-ci il, s.17; “Azərbaycan” qəzeti 15 sentyabr 2002-ci il, s.5
10. Zülfüqarlı M.P. Azərbaycan tarixi. İkinci Respublikanın tarixşünaslığı. Bakı, Çaşıoğlu-200, s.30
11. Qasımov M. Xarici dövlətlər və Azərbaycan (Aprel işğalından SSRİ yaradılana qədərki dövrdə diplomatik-
siyasi münasibətlər). Bakı, Qanun, 1998, 356 s.
12. Həsənov H.Ə. Nəriman Nərimanovun milli dövlətçilik baxışları və fəaliyyəti. Bakı: Elm, 2005. 248 səh.
13. “Hərbi and” qəzeti, 11sentyabr 2007, s.11.
14. “Xalq” qəzeti 15 iyul 2006, s. 2; “Respublika” qəzeti 1 iyun 2007, s. 9; “Azərbaycan” qəzeti 16 may 2008,
s. 6; “Mədəniyyət” qəzeti 31 iyul 2008, s. 2.
15. “Yeni Azərbaycan” qəzeti 13 sentyabr 2006, s.3; “Kaspi” qəzeti 13 sentyabr 2006, s.2; “Paritet” qəzeti
15-16 iyul 2008, s.7; “Respublika” 7 oktyabr 2007, s.2
716
BAŞBAKANLIK CUMHURİYET ARŞİVİ’NDE YER ALAN AZERBAYCAN İLE İLGİLİ ARŞİV
BELGELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Ercan ÇELEBİ*
Özet
Tarih araştırmalarında arşiv belgelerinin önemi büyüktür. Ana kaynak olması itibariyle “arşiv belgeleri”, türü
ne olursa olsun tarih alanındaki bütün bilimsel çalışmaların ana iskeletini oluşturan önemli tarihî malzemelerdir.
Bu bildiride Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde yer alan Azerbaycan ile ilgili arşiv belgelerinin bir
değerlendirilmesinin yapılması düşünülmüştür.
Anahtar Kelimeler: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Arşiv Belgesi, Türkiye, Azerbaycan.
Giriş
Sosyal ve beşeri bilimler için ana kaynak hükmünde olan arşiv belgeleri, bir devletin ve milletin tarihine ışık
tutan, önemli tarihî materyallerdendir. Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlıdan devraldığı milyonlarca arşiv belgesinin
yanı sıra Millî Mücadele ve Cumhuriyet Dönemine ilişkin önemli ölçüde belge birikimine sahiptir1 ve sahip olduğu
150 milyon civarındaki arşiv belgesiyle yalnızca ülkemizin değil, bugün bağımsızlığını ilan etmiş 35’e yakın ülkenin
tarihine ışık tutabilecek bir hazineye sahiptir.2
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde belgeler fon adına, konu adına ve indeks adına göre tasnif edilmiştir.
Fonlar: Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü Evrakı Kataloğu, Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü Evrakı
Kataloğu, Müşterek Kararnameler Kataloğu, Bakanlar Kurulu Kararları Kataloğu, Bakanlar Kurulu Kararları Ekleri,
Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu Kararları Kataloğu, Diyanet İşleri Başkanlığı Kataloğu, Bayındırlık Bakanlığı
Kataloğu, Toprak İskân Genel Müdürlüğü Kataloğu (Muhacirin Fonu), Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Maden
Dairesi Başkanlığı Kataloğu, Cumhuriyet Halk Partisi Evrakı Kataloğu, Azerbaycan Milli Arşivindeki Türkiye ile İlgili
Belgelerden Örnekler Kataloğu, Rusya Federasyonu Arşivi’ndeki Türk Tarihi ile İlgili Belgeler Kataloğu, Muhtelit
Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri Kataloğu, Yargıtay Başkanlığı Kararları Envanteri ve Milli Eğitim
Bakanlığı Kataloğu olmak üzere 16 fondan oluşmaktadır.3 Aşağıdaki tabloda Cumhuriyet Dönemine ait fonlar
gösterilmiştir.4
Tablo 1 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Fonları
Fon Kodu Fonun Adı Ait Olduğu Tarih
Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü Evrakı Kataloğu: Başbakana ve
Başbakanlığa gönderilen her türlü konudaki belgeleri içerir.
030.01 (1924-1969-….)
Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü Evrakı Kataloğu: Başbakanlığın,
Bakanlıklar ile çeşitli kurum ve kuruluşlarla yapmış olduğu yazışmaları
030.10 (1920-1951)
ihtiva eder.
Müşterek Kararnameler Kataloğu: Tayin, terfi, azil ve ödül gibi kararların
yer aldığı belgelerdir.
030.11 (1923-1975-….)
Bakanlar Kurulu Kararları Kataloğu: Her türlü konuda Bakanlar Kurulunca
* Yrd. Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, ecelebi@kastamonu.edu.tr
1 Ayrıntılı bilgi için bkz. Hacı Haldun Şahin, “Arşiv Kanunu Rafa mı Kaldırıldı? Millî Davamız; Arşivlerimiz”, Arşiv Dünyası, 2006,
Sayı: 8, s. 2-5.
2 Fatih Rukancı, “Arşiv Belgelerimizin Uluslararası Önemi”, s. 205, http://www.ayk.gov.tr/wp-
content/uploads/2015/01/RUKANCI-Fatih-AR%C5%9E%C4%B0V-BELGELER%C4%B0M%C4%B0Z%C4%B0N-ULUSLARARASI-
%C3%96NEM%C4%B0.pdf.28.04.2016.
3 Bkz. http://katalog.devletarsivleri.gov.tr/cumhuriyet/arsiv.aspx.08.03.2016.
4 http://www.devletarsivleri.gov.tr/icerik/6/cumhuriyet-donemi-fonlari/.08.03.2016.
717
030.18 alınan kararları ihtiva eder. (1920-1975-….)

030.18 Bakanlar Kurulu Kararları Ekleri (1920-….)
Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu Kararları Kataloğu: Yüksek
Denetleme Kurulu tarafından denetlenen Kamu İktisadi Teşekkülleri
37.5./37.10 (1938-1975)
hakkında detaylı raporlardan oluşmaktadır.
Diyanet İşleri Başkanlığı Kataloğu: Diyanet İşleri Başkanlığı’nın
merkezinde illere göre teşekkül etmiş belgeler yer almaktadır.
051.V.. (1921-1945)
Bayındırlık Bakanlığı Kataloğu: Osmanlı döneminde başlayıp, Cumhuriyet
dönemine kadarki süreçte Anadolu’da ve İstanbul’da yapılan bayındırlık
230. (1858-1948)
ve elektrik işleri ile ilgili belgeleri ihtiva etmektedir.
Toprak İskân Genel Müdürlüğü Kataloğu (Muhacirin Fonu): Mübadele
dışında Anadolu’ya, göçmen muhacir gibi çeşitli konumda gelen
272.1.. (1909-1967)
soydaşlarımız ve vatandaşlarımızın iskânı için yapılan işlemlere ilişkin
belgeler yer almaktadır.
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Maden Dairesi Başkanlığı Kataloğu: Bu
Fon yurdumuzun yeraltı ve yerüstü doğal kaynaklarının aranması,
310.10. (1870-1951)
işletilmesi ve çalıştırılması gibi konulardaki her türlü belgeleri
içermektedir.
Cumhuriyet Halk Partisi Evrakı Kataloğu: 1924 yılından 1950 yılına kadarki
dönemde, Partinin merkezindeki teşekkül etmiş evrakı içermektedir.
490.01. (1870-1951)
Azerbaycan Milli Arşivindeki Türkiye ile İlgili Belgelerden Örnekler
Kataloğu: Türkiye-Azerbaycan, Türkiye-Rusya ve Ermenistan-Azerbaycan,
930.01. (1907-1948)
Ermenistan-Rusya konulu belgeleri kapsar.
Rusya Federasyonu Arşivi’ndeki Türk Tarihi ile İlgili Belgeler Kataloğu:
Türkiye ile Rusya arasındaki siyasi, ekonomik ve askerî ilişkilere dair
930.02. (1914-1939)
belgeleri kapsar.
Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri Kataloğu: 1923’ten
itibaren mübadelesine başlanan Yunanistan tebaalı Müslüman Türklere
130.16.13.02 (1923-1930)
ait tasfiye talepnamelerinden oluşmaktadır. Talepnameler Mübadillerin
geldikleri yerlere göre düzenlenmiştir.
011 Yargıtay Başkanlığı Kararları Envanteri: Yargıtay Ceza ve Hukuk (1920-1977)
Dairelerine ait kararları ihtiva etmektedir.
Milli Eğitim Bakanlığı Kataloğu (Genel): Öğretmen Okulları ve Sanayi-i
Nefise Mektepleri, ders kitapları, eski eserler, müzeler ve arkeolojik
180.9 (1920-1928)
kazılar ve diğerleri…
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde Azerbaycan ile ilgili toplam 223 belge tespit edilmiştir. Belgelerden 184’ü
Azerbaycan Milli Arşivi’ndeki Türkiye ile İlgili Belgelerden Örnekler Kataloğu, 17’si Bakanlar Kurulu Kararları
Kataloğu, 12’si Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü Evrakı Kataloğu, 8’i Bakanlar Kurulu Kararları Ekleri, 1’i
Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü Evrakı Kataloğu ve 1’i Müşterek Kararnameler Kataloğu Fonu’nda yer
almaktadır.
Aşağıdaki tabloda Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde yer alan Azerbaycan ile ilgili belgelerin fonlara göre
dağılımı gösterilmiştir.
Tablo 2 Cumhuriyet Arşivi’ndeki Azerbaycan ile İlgili Belgelerin Fonlara Göre Dağılımı
Fon Kodu Fonun Adı Belge Adedi
030.01 Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü Evrakı Kataloğu 1
718
030.10 Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü Evrakı Kataloğu 12

030.11 Müşterek Kararnameler Kataloğu 1
030.18 Bakanlar Kurulu Kararları Kataloğu (1920-1975) 17
030.18 Bakanlar Kurulu Kararları Ekleri (1920-….) 8
930.01 Azerbaycan Milli Arşivi’ndeki Türkiye ile İlgili Belgelerden Örnekler Kataloğu 184
Toplam 223
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’ne, Azerbaycan ile ilgili çok az sayıda belge yansımıştır.5 Bu belgelerin
toplamı 39’dur. Geri kalan 184 belgenin orijinalleri Azerbaycan Millî Arşivi’nde yer almakta olup; bahse konu
belgelerin fotokopisi alınarak, Cumhuriyet Arşivi’nde bununla ilgili olarak Azerbaycan Milli Arşivi’ndeki Türkiye ile
İlgili Belgelerden Örnekler Kataloğu Fonu oluşturulmuştur.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’ndeki Azerbaycan ile ilgili ilk belge 12.12.1920 tarihli olup, “İran ve
Azerbaycan Türklerinden olup Türkiye’ye muhacir olarak gelen ailelerin vatandaşlığa kabulü ve Van ili çevresinde
iskân edilmeleri”6 ile alâkalıdır. Son belge ise 10.7.1952 tarihli olup “İran’da yayınlanan Azerbaycan adlı Türkçe
gazetenin yurda sokulmasının ve dağıtılmasının yasaklanması”7 na dairdir. Geri kalan 37 belge, 1920-1952 yılları
arasına dağılmış durumdadır.
Belgelerden en önemli grup, Kafkas Hükümetleri ile imzalanan bir kısım anlaşmaları ihtiva eder. “Kars’ta
Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan Cumhuriyetleri ile yapılacak konferansa katılacak heyete harcırah
verilmesi”,8 “Kars’ta Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan Cumhuriyetleri’nin katılmasıyla yapılacak konferans
süresince, misafir heyet üyelerinin masrafları için kredi açılması”9 ve 22.1.1922 tarihli “13 Ekim 1921 yılında
Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan ile imzalanan Kars Anlaşması’nın onayı”10 konulu belgeler, Kars
Anlaşması11 çerçevesinde ele alınabilecek önemli belgeler arasındadır. Diğer taraftan 22.11.1922 tarihli
“T.B.M.M Hükümeti ile Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Hükümetleri arasında Tiflis’te akdedilen
Konsolosluk Anlaşması’nın tasdiki”,12 “T.B.M.M Hükümetiyle Rusya, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan
Hükümetleri arasında Tiflis’te akdolunan Posta ve Telgraf Anlaşması’nın T.B.M.M’nce kabulü hakkında kanun
tasarısı”,13 “T.B.M.M Hükümeti ile Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri
arasında Tiflis’te akdolunan Muavenet-i Mütekabile-i Adliye’ye dair anlaşmanın tasdiki”14 ve “T.B.M.M
Hükümeti’yle Rusya Sovyet Sosyalist Federatif Şuralar Cumhuriyet Hükümeti, Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan
5 Bilindiği üzere Maveray-ı Kafkas Konfederasyonu’ndan önce Gürcistan ve Ermenistan, arkasından Azerbaycan ayrılmış, 28
Mayıs 1918’de yayınlanan bir deklarasyon ile Azerbaycan bağımsızlığını kazanmıştır. Bununla birlikte 27 Nisan 1920 gecesi
Rus ordusunun ani saldırısı ile Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti sona ermiştir. Bkz. Mirza Bala Mehmetzade, Milli
Azerbaycan Hareketi, Ankara 1991, s. 89-135. Bu sebeple Mart 1921 tarihinde Sovyetler Birliği ile Türkiye Büyük Millet
Meclisi Hükümeti arasında imzalanan Dostluk ve Kardeşlik Anlaşması’ndan, 30 Ağustos 1991 tarihinde Azerbaycan’ın
bağımsızlığını kazanmasına kadar geçen süreçte Ankara ile Bakü arasındaki ilişkiler, dikkate alınamayacak ölçüde
zayıflamıştır. Bkz. Kaan Gaytancıoğlu, “Son Dönem Türkiye-Azerbaycan İlişkileri Çerçevesinde Yaşanan Bayrak Krizi’nin
Değerlendirilmesi”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 1, 2010, s. 44.
6 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30..18.1.1/2.24..3. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, bundan sonraki dipnotlarda BCA olarak
gösterilecektir.
7 BCA, 30..18.1.2/129.55..18.
8 BCA, 30..18.1.1/3.31..9.
9 BCA, 30..18.1.1/3.31..10.
10 BCA, 30..18.1.1/3.31..9.
11 Bilindiği üzere Kars Anlaşması, Türkiye ile Sovyet Rusya arasındaki mevcut bazı sorunları çözmek ve Moskova Antlaşması’nın
hükümlerini, Kafkas Cumhuriyetleri’ne onaylatmak amacıyla toplanmıştır. Kars Anlaşması’nda TBMM Hükümeti’ni Edirne
Milletvekili ve Doğu Cephesi Komutanı Kazım Karabekir Paşa, Burdur Milletvekili ve Bayındırlık Bakanlığı eski Müsteşarı
Muhtar ve Türkiye’nin Azerbaycan Temsilcisi Memduh Şevket Bey’ler; Ermenistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti’ni Dışişleri
Komiseri İskinaz Maradya ve İçişleri Komiseri Boğuz Makizyan; Azerbaycan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti’ni Devlet Denetimi
Halk Komiseri Behbut Şah Tahtineski; Gürcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti’ni Kara ve Deniz Kuvvetleri Halk Komiseri Şalva
İlyava ve Dışişleri ve Maliye Komiseri Aleksandr Sıvanidze; Rusya Sovyet Sosyalist Federal Cumhuriyeti’ni ise Letonya’daki
Temsilcisi Jak Halski temsil etmiştir. Ayrıntılı bilgi için Bkz. Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz II, (Sadeleştiren: Faruk Özergin),
İstanbul, 1993, s. 296; İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları (1920-1945), Cilt: I, Ankara 2000, s. 41.
12 BCA, 30..18.1.1/6.35..1.
13 BCA, 30..18.1.1/6.35..2.
14 BCA, 30..18.1.1/6.35..3.
719
Hükümetleri arasında Tiflis’te yapılan Demiryolları Anlaşması’nın tasdiki”15 konulu belgeler, Türkiye Büyük Millet
Meclisi Hükümeti ile Sovyet Rusya ve Kafkas Cumhuriyeti arasında erken dönemde imzalanan anlaşmalar olarak
karşımıza çıkmaktadır.
Nahcivan ile ilgili en önemli belge, “1921 tarihli Moskova Anlaşması’nda ve Kars Anlaşması’nda Azerbaycan
yönetiminde muhtar Nahcivan bölgesinin Azerbaycan’a ilhak edilemeyeceği” ne dair olan 6.5.1923 tarihli
belgedir.16 Geriye kalan belgeler vatandaşlık,17 iltica/mülteci18 ve Azerbaycan’da neşredilen bir kısım yayınların
Türkiye’ye sokulmasının yasaklanmasına19 dairdir.
Kaynaklar
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi:
BCA, 30..18.1.1/3.31..10.
BCA, 30..18.1.1/3.31..9.
BCA, 30..18.1.1/6.35..1.
BCA, 30..18.1.1/6.35..2.
BCA, 30..18.1.1/6.35..3.
BCA, 30..18.1.1/6.35..4.
BCA, 30..18.1.1/7.18..13.
Hacı Haldun Şahin, “Arşiv Kanunu Rafa mı Kaldırıldı? Millî Davamız; Arşivlerimiz”, Arşiv Dünyası, 2006, Sayı:
8, s. 2-5.
Fatih Rukancı, “Arşiv Belgelerimizin Uluslararası Önemi”, s. 205, http://www.ayk.gov.tr/wp-
content/uploads/2015/01/RUKANCI-Fatih-AR%C5%9E%C4%B0V-BELGELER%C4%B0M%C4%B0Z%C4%B0N-
ULUSLARARASI-%C3%96NEM%C4%B0.pdf.28.04.2016.
http://katalog.devletarsivleri.gov.tr/cumhuriyet/arsiv.aspx.08.03.2016.
http://www.devletarsivleri.gov.tr/icerik/6/cumhuriyet-donemi-fonlari/.08.03.2016.
Kaan Gaytancıoğlu, “Son Dönem Türkiye-Azerbaycan İlişkileri Çerçevesinde Yaşanan Bayrak Krizi’nin
Değerlendirilmesi”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 1, 2010, s. 44.
Bilindiği üzere Kars Anlaşması, Türkiye ile Sovyet Rusya arasındaki mevcut bazı sorunları çözmek ve
Moskova
Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz II, (Sadeleştiren: Faruk Özergin), İstanbul, 1993, s. 296; İsmail Soysal,
Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları (1920-1945), Cilt: I, Ankara 2000, s. 41.
15 BCA, 30..18.1.1/6.35..4.
16 BCA, 30..18.1.1/7.18..13.
17 Bkz. “İran ve Azerbaycan Türklerinden olup Türkiye’ye muhacir olarak gelen ailelerin vatandaşlığa kabulü ve Van ili
çevresinde iskân edilmeleri” (BCA, 30..18.1.1/2.24..3.); “Azerbaycanlı Hacı Alioğlu Abdülmecid’in Osmanlı uyruğuna kabulü”
(BCA, 30..18.1.1/3.23..10); “Azerbaycan’ın Şahtemenni kazasından Trabzon’a gelen Alioğlu Mehmed ve eşi Hure’nin
vatandaşlığa kabulü” (BCA, 30..18.1.1/4.37..17.); “Komünizme karşı olmaları sebebiyle Kafkas ve Azerbaycan’dan Tebriz’e
kaçanların istisnai olarak vatandaşlığa alınamayacakları” (BCA, 30..18.1.1/4.48..16.); “Göç ve iltica yoluyla gelen
Azerbaycanlı Hamit Safyurtlu’nun vatandaşlığa alınması (BCA, 30..18.1.2/71.2..7.); “Azerbaycanlı uçak mühendisi Balaoğlu
Cihangir’in vatandaşlığa alınması” (BCA, 30..18.1.2/83.56..15.); “Azerbaycanlı Fethullah Kalaç ve eşinin vatandaşlığa
alınması” (BCA, 30..18.1.2/91.50..13.); “2/9536 sayılı kararın Azerbaycan eski Adliye Nazırı Halil Gürgören’in Türk
vatandaşlığından çıkarılmasına dair hükmün kaldırılması” (BCA, 30..18.1.2/102.44..16.).
18 “Azerbaycanlı mülteci Hüsrev Beyin hastalığından dolayı İstanbul’dan Bursa’ya gitme isteği” (BCA, 30..10.0.0/116.807..1);
“Azerbaycan’dan gelen siyasî mültecilerin iaşelerinin muhacirin ödeneğinden karşılanması” (BCA, 30..18.1.1/3.18..16);
“Azerbaycan’ın Kars Konsolosu İslam’ın ilticasının kabulü” (BCA, 30..18.1.1/4.44..10.).
19 Bkz. “Azerbaycan’da çıkan Azat Millet ve Azerbaycan adlı gazetelerin komünizm propagandası yaptıkları için yurda
sokulmaması isteği” (30..10.0.0/87.573..5); “Mehmedzade Mirza Bala’nın Berlin’de basılan Milli Azerbaycan Hareketi adlı
eserinin yasaklanması” (BCA, 30..18.1.2/84.81..8.); “Azerbaycan-Şimali Kafkas Cumhuriyeti Millet Fırkası’nın Berlin’de
yayınladığı bildirilerin yurda sokulmaması” (BCA, 30..18.1.2/85.95..20); “Mustafa Nizamettin Tebrizli’nin Bugünkü
Azerbaycan Davası Esas ve Sebepleri İstanbul 1946, Gün Matbaası’nda basılan eserinin yurda sokulmasının yasaklanması”
(BCA, 30..18.1.2/112.85..4.); “İran’da yayınlanan Azerbaycan adlı Türkçe gazetenin yurda sokulmasının ve dağıtılmasının
yasaklanması (BCA, 30..18.1.2/129.55..18.)
720
HÜSAMETTİN TUĞAÇ’IN CENUBÎ KAFKASYA RAPORU
Qiyas ŞÜKÜROV*
Özet
Raporun müellifi, VII. dönem Ağrı Milletvekili, VIII. ve IX. dönemler Kars Milletvekilli olarak TBMM
çalışmalarına katılan Türk siyasetçilerinden Hüsamettin Tuğaç’tır. Birinci Cihan Harbi devrinde Kafkas İkinci Süvari
Fırkası Yirmi İkinci Alayı Birinci Bölüğü’nde mülazımısani rütbesiyle savaşlara katılan Tuğaç, Sarıkamış hareketi
sırasında Ruslar tarafından esir alınmıştır. Rusya’daki ihtilal devrinde esaretten firar ederek, Bakü ve Gence’de
teşkilatlanma işlerine yardımcı olmuştur. Gence Milli Komitesi Murahhası olarak İstanbul’a gönderilen Naki
Şeyhzamanlı ile birlikte Suşehri’ne gelmiş ve yeniden Kafkas Ordusu’na iltihak etmiştir. Birinci Cihan Harbi
yıllarında müşahede ettikleri ve yaşadıklarını cumhuriyet devrinde “Bir Neslin Dramı” ismiyle hatırat kitabı olarak
yayımlamıştır. Bu kitabında Cenubî Kafkasya hakkında bir rapor hazırladığını ve bu raporu Kafkas Ordu
Kumandanlığı’na sunduğunu bildirmektedir. Fakat söz konusu rapor uzun müddetten beri kayıp muamelesi
görmüştür. Genelkurmay ATASE (Askeri Tarih ve Stratejik Etüt) Daire Başkanlığı Arşivi’nde bulduğumuz bu rapor
nüfus ve demografi verilerini, Rus ihtilali sonrasında Kafkasya milliyetleri arasındaki münasebetleri, Kafkasya’da
Osmanlı’ya ılımlı yaklaşan zevatın isimlerini muhtevidir. Bu bildiri çerçevesinde rapor müellifinin esaret hayatı,
Kafkasya’da geçirdiği iki ay zarfındaki müşahedeleri ve faaliyetleri, raporun içeriği ve sunumu hususundaki diğer
arşiv kayıtlarının temin ettiği bilgilerin tahlili yapılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Güney Kafkasya, Azerbaycan, Gence Milli Komitesi, Hüsamettin Tuğaç
Giriş
Bir Neslin Dramı ismiyle ilk baskısı 1966 senesinde Ankara’da yayımlanan hatıratında Hüsamettin Tuğaç,
Birinci Cihan Harbi devrindeki esaret hayatı ve Kafkasya’dan Sibirya’ya ve Türkistan’a kadar uzayan yolculuk
sırasında başından geçen olayları nakletmektedir. Hatıratın son sayfalarında, esaretten kurtulduktan sonra
Kafkasya’da geçirdiği iki ay zarfında edindiği izlenimler ve bilgileri, III. Ordu Komutanı Vehip Paşa’nın isteği
üzerine, rapora dönüştürdüğünü bildirmektedir. Hatıratın müteakip sayfalarında ise raporun kısa özetini
vermektedir. Lakin raporun suretinin elinde bulunmadığını, Genelkurmay’ın Harp Tarihi Dairesi Arşivi’nde Cihan
Harbi dönemindeki III. Ordu’nın harekât dosyasında veya ordunun harp ceridesinde bulunabileceğini beyan
etmektedir.1
Raporun nerede bulunabileceği hususu, her ne kadar hatırat müellifi tarafından işaret edilmiş olsa da, bu
mesele şimdiye değin pek dikkat çekmemiş ve haliyle kayıp muamelesi görmüştür. Bununla birlikte raporun
mevcudiyeti hiç unutulmamıştır. Hatta Kafkasya tarihinin yüz sene öncesini tetkik edinen birçok çağdaş
araştırmada hem raporun mevcudiyetinin bahsi geçmiş hem de hatıratta özetlenen kısım nakledilmiştir. Bu
bağlamda raporu ilk ele alan müellifler arasında Selami Kılıç’ın ismi zikredilmelidir. Kılıç’ın Brest-Litovsk
müzakerelerini tetkik eden çalışmasının dipnotlar kısmında hatıratta kayıtlı rapor özeti nakledilmiştir.2 Benzer
şekilde Trabzon ve Batum Konferanslarını irdeleyen çalışmasında Enis Şahin, Osmanlı ileri hareketine bilgi kaynağı
teşkil etmesi bağlamında esaretten kurtulan Türk zabitlerin hazırladıkları raporlardan bahsederken, Tuğaç’ın
* Bozok Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi. e-mail: qiyassukurov@gmail.com Bu araştırmada
kullanılan arşiv belgelerinin diplomatik özelliklerinin çözümündeki yardımlarından dolayı akademisyen arkadaşım Doç. Dr.
Yunus Özger’e teşekkür borçluyum. Konu açısından problem teşkil eden birçok meseleye Türkiye ve Azerbaycan’daki aile
büyükleri ile yaptığım sözlü tarih çalışmaları sayesinde çözüm bulabildim. Bu nedenle aile büyüklerinden Melike Solmaz
Tuğaç (Hüsamettin Tuğaç’ın kızı, 93 yaş, Adana), Baykal Gögen (Hüsamettin Tuğaç’ın kardeşi oğlu, 76 yaş, Ankara) ve Füzuli
Ahmedov’a (Hüsamettin Tuğaç’ın Azerbaycan doğumlu amcazadesi, 67 yaş, Antalya) müteşekkirim. Buna ek olarak, aile
büyükleri ile sözlü tarih çalışması yapmama yardımcı olan aile mensuplarından Emil Ahmedov’a (Hüsamettin Tuğaç’ın
Azerbaycan doğumlu akrabası, 28 yaş, Moskova) teşekkür ederim.
1 Hüsamettin Tuğaç’ın raporla ilgili kayıtları için bakınız: Hüsamettin Tugaç, Bir Neslin Dramı, Mars Matbaası, Ankara, 1966, s.
168-170.
2 Selami Kılıç, Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu: Brest-Litovsk Barışı ve Müzakereleri (22 Aralık 1917-3 Mart 1918), Ülke
Kitapları, İstanbul, (t.y.), s. 262-263 (211 numaralı dipnot).
721
raporunu önemli bulmuş ki rapor özetini eserinin dipnotlar kısmına aktarmıştır.3 Kafkasya ve Ahıska Türklerini
temsilen İstanbul’a gönderilen Kafkas Heyeti’nin seferini tetkik eden makalesinde Mustafa Sarı, Hüsameddin
Efendi’nin Gence’deki faaliyetlerinden kısa şekilde bahsettikten sonra, rapor özetini nakletmiş ve raporun önemi
üzerinde durmuştur.4 Çağdaş Azerbaycan tarihçilerinden Vasif Qafarov’un 1917-1922 seneleri arasındaki Türk-
Rus münasebetleri çerçevesinde Azerbaycan meselesini irdeleyen monografisinde ise Türk Teğmen Hüsameddin
Efendi’nin Gence’deki teşkilatlanma ve ordu kuruculuğu faaliyetlerinden söz edilmiştir.5 Cumhuriyetin kuruluş
döneminde Azerbaycan’da vaki olan istiklal ve ilhak tartışmalarıyla ilgili makalemizde biz de Hüsameddin
Efendi’nin Gence’deki faaliyetlerine ilaveten, Vehip Paşa’ya sunduğu rapordan bahsetmişiz.6 Senaryo yazarlığı ve
yönetmenliğini Zakir Muradov’un üstlendiği “Hüsameddin Tuğaç: İki Cumhuriyetin Askeri” isimli belgeselde de
böyle bir raporun varlığından bahsedilmiştir.
Konunun çalışılma düzeyiyle ilgili önceki paragraftaki notlarımız raporun tarih camiasında bilinirliğini gösterir
mahiyettedir. Ortaya çıkan manzara, alan araştırmalarında hatırattaki rapor özetinin kullanıldığını
göstermektedir. Osmanlı arşivinde raporun izini sürmek ise abesle iştigal etmek gibi bir iştir. Zira Başbakanlık
Osmanlı Arşivi’nin zengin belge koleksiyonunda raporun kopya nüshasına veya rapora münhasır resmi işlemi
gösterir bir kayda ulaşmak şu aşamada mümkün gibi gözükmemektedir. Hâlbuki Cihan Harbi döneminde
Osmanlı’nın Kafkasya siyasetini alakadar eden hususlarla ilgili ehemmiyeti haiz bir meselenin, diğer birçok
örnekte olduğu üzere, dahiliye veya hariciye dosyalarında kopya nüshasının bulunması gerekirdi. Burada
bulabildiğimiz birkaç belge ise genellikle rapor müellifinin esaret sonrasındaki hayatını açıklığa kavuşturur
niteliktedir. Hatta en somut belge 1918 tarihli olup, Süvari Yirmi İkinci Alay Yaveri Hüsameddin Efendi’nin yüzbaşı
rütbesine terfii hususunu tanzim etmektedir.7 Terfi meselesi, tartışmaya mahal bırakmaksızın sonuçtur ve savaş
dönemindeki başarılarından dolayı bir teğmenin ödüllendirilmesidir. Binaenaleyh konumuz açısından problematik
teşkil eden meselelerin çözüme kavuşturulabilmesi için müdekkik tarihçinin ve iştiyaklı tarih okurunun tarihin
çarkını geçmişe doğru sarması ve zamanın karanlık tünelinde yolculuk yapması gerekir. Öyle tahmin ediyoruz ki
bu yolculuk, aşamalı olarak, raporun müellifi, raporun içeriği ve çağdaş Kafkasya araştırmaları açısından raporun
arz ettiği önemi sarahaten ortaya koymamıza yardım edecektir.
1.Esaret ve Firar
Bu çalışma bağlamında mercek altına alınan vaka, Birinci Cihan Harbi senelerinde vukua gelen genel olaylar
çerçevesinde harbe iştirak eden bireylerin kendi çaplarında bireysel öyküler oluşturdukları döneme münhasırdır.
Bireysel vakaların ve bireyin başından geçenlerin genel harp sahnelerinin gölgesinde kaldığı böylesine mutantan
manzara karşısında bizim için önem arz eden hususlarla ilgili tespitlere ve kanıtlara ulaşabilmemiz için cihan
harbinin oldukça geniş sahasında dar bir patikada 1914’ten 1918’e kadar süren zaman diliminde yolculuk
yapmamız gerekir. Bu yolculuk sırasında merak ettiğimiz sorulara yanıt bulma ümidimiz vardır. Hatırattaki
kayıtlara istinaden girizgâhta ifade ettiğimiz husus bu aşamada anahtar olarak kabul edilip, hatırat müellifinin
işaret ettiği rotayı takip ederek, raporun özgün nüshasına ulaşmamız mümkündür. Yakınçağ Osmanlı harp tarihini
alakadar eden meseleler, Genelkurmay ATASE (Askeri Tarih ve Stratejik Etüt) Daire Başkanlığı Arşivi’nde
muhafaza edilen belgelerde saklıdır. Ne var ki bu arşivin Birinci Dünya Harbi Koleksiyonu zengin içeriğe sahiptir ve
belge çeşitliliği cihan harbinin meseleleri kadar iç içe geçmiştir. Bu karmaşık kayıtlar arasında aranılan bir belgeyi
bulmak, gece karanlığında kaybedilmiş bir iğneyi bulmaya eşdeğerdir. Şans var ise belgenin kendisi meraklısını
bulur. Böyle bir şans eseri bulunan rapor,8 bizim açımızdan önem arz eden bir soruyu gündeme getirmektedir:
Acaba Hüsamettin Tuğaç’ın hatıratında naklettiği rapor bu mudur? Zira soyadı kanununun ihdasından önceki
dönemde hazırlanmış olan bu raporun altında sadece “Mülgâ Kafkas İkinci Süvârî Fırkası’na Mensûb 22. Alay 1.
Bölük Mülâzımısânîsi Hüsameddin” ibaresi bulunmaktadır.9 Bu kadarcık bilgi ile raporun Türk siyasî tarihinde üç
dönem milletvekili olarak TBMM çalışmalarına katılan Hüsamettin Tuğaç’a ait olduğu tescillenebilir mi ve bu
mülahazayı teyit eden ek kanıtlar var mıdır? Bu soruları yanıtlayabilmek için eldeki tüm kanıtları bir bütün halinde
değerlendirmek ve analitik yöntem kullanarak sonuca varmak zorundayız.
3 Enis Şahin, Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (12917-1918), TTK Yayınları, Ankara, 2002, s. 214 (88 numaralı
dipnot).
4 Mustafa Sarı, “Kafkas Murahhaslarının İstanbul Seyahati ve Kafkasya Cephesi (1918)”, Kafkasya Çalışmaları-Sosyal Bilimler
Dergisi, c. I, sy. 2 (Mart 2015), ss. 82-83.

5 Vasif Qafarov, Türkiye-Rusiya Münasibetlerinde Azerbaycan Meselesi (1917-1922), Azerneşr, Bakı, 2001, s. 190-191.
6 Qiyas Şükürov, “Cumhuriyetin Kuruluş Devrinde Azerbaycan’da İstiklâl ve İlhak Tartışmaları”, Büyük Devletler Kıskacınca
Bağımsız Azerbaycan (1918-1920), ed. Qiyas Şükürov, Vasif Qafarov, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2010, s. 45-46.
7 BOA, İ.DUİT, no. 156/41.
8 Rapor için bakınız: ATASE, BDH, kl.no. 2916, d.no. 487, f. 1, 1-1, 1-1a, 1-2.
9 ATASE, BDH, kl.no. 2916, d.no. 487, f. 1.
722
Kafkas Ordusu Kumandanlığı’na taktim edilen 20 Şubat 1918 tarihli arz evrakında rapor müellifi konumuz
açısından önemi haiz bazı ipuçları vermektedir:
“Suşehri’nde Kafkas Ordusu Kumandanlığı Cânib-i Âlîsi’ne,
Suşehri,
20 Şubat [1]334
27 Kânûnuevvel [1]330 senesi Kafkas Cebhesi’nde İslamsor civârında esîr olmuştum. Sibirya’dan ikinci defa
olarak firâren 20 Şubat [1]334 târîhinde Suşehri’ne vâsıl oldum. Kafkasya’da geçirdiğim iki aylık müddet zarfındaki
tedkîkât ve müşâhedâtım netîcesi olarak mahall-ı mezkûr hakkında tanzîm ettiğim rapor leffen takdîm-i huzûr-ı
sâmîleri kılınmıştır.
Mülgâ Kafkas İkinci Süvârî Fırkası’na Mensûb
22. Alay 1. Bölük Mülâzımısânîsi Hüsameddin.”10
Bu kayıtlar, Mülazımısani Hüsameddin Efendi’nin İkinci Süvari Fırkası’na bağlı Yirmi İkinci Alay Birinci
Bölüğü’nde hizmet ettiğini ayan beyan ortaya koymaktadır. Hatıratındaki kayıtlara göre ise Hüsameddin Efendi,
savaşın erken evresinde II. Kolordu’nun sağında Aras vadisinin kuzeyinde Rusları takip eden İkinci Fırka’nın çoğu
kez keşif kolunda hizmet etmiştir.11 Esaret hadisesi ise bir keşif sırasında Rumi takvimle 27 Aralık 1330 tarihinde
İslamsor köyü yakınlarında vukua gelmiştir. Görüldüğü üzere rapor ve hatırattaki kayıtlar esaretin vukua geldiği
yer ve tarih hususunda birbirini tamamlamaktadır.12 Rumi takvimle 27 Kanunuevvel 1330 tarihinin miladi takvime
dönüşümündeki 13 günlük fark göz önünde bulundurulduğunda esaret vakasının 9 Ocak 1915’te meydana geldiği
ortaya çıkmaktadır. Esir alınma yeri olarak zikrettiğimiz İslamsor ise günümüzde Kars’ın Sarıkamış ilçesine bağlı
Taşlıgüney köyüdür. Bu kıymeti haiz bilgi konunun işleyişi açısından bizi yönlendirmektedir. Öyle gözükmektedir ki
hatırattaki bilgilerle rapordaki bilgileri birleştirmeliyiz.
Esaretini müteakip Hüsameddin Efendi’yi uzun bir yolculuk beklemektedir. Sibirya’ya kadar uzayan bu
yolculuğun ana güzergâhları şöyledir: Sarıkamış-Kars-Tiflis-Gence-Bakü-Petrovsk-Samara-Çelyabinsk-Tomsk-
İrkutsk. Meşakkatli esarete götüren rotanın mühim bir durağı Türk teğmen için özel önem arz eder ki burası
Gence’dir. Güney Kafkasya’nın bu şehri Hüsameddin Efendi’nin ata yurdu sayılır. Zira babası Ahmed Efendi aslen
Gence yakınlarındaki Karacaemirli köyünde ikamet eden Hacı İsmailoğulları ailesine mensuptur.13 “Hüsameddin
Tuğaç: İki Cumhuriyetin Askeri” isimli belgeselde konuşan ailenin Azerbaycan’daki amcazadelerinden Füzuli
Ahmedov’un anlatılarına göre, Ahmed Efendi bazı köylülerle birlikte hac ziyaretine gitmiş ve dönüşü sırasında
Gence’ye gelmeyip Türkiye’de kalmıştır. Burada Fatma isimli bir hanımefendi evliliğinden Hüsameddin,
Celaleddin ve Ziya isimli 3 oğlu ve Şefika isimli 1 kızı doğmuştur.14 Araştırmamıza mevzu teşkil eden Hüsameddin
Efendi ise 1889’da Erzurum’un Hasankale ilçesinde doğmuştur.15 Harp mektebinde eğitim almış, zabit olarak
Bağdat ve Şam’da görev yapmıştır. 1912-1913 senelerinde Balkan savaşlarına katılmış, Birinci Cihan Harbi’nde
Sarıkamış uğurundaki savaşlarda görev almış, yukarıda zikredildiği üzere, İslamsor köyü yakınlarındaki keşif
faaliyetleri sırasında Ruslar tarafından esir alınmıştır.
Hüsameddin Efendi’nin esaret hayatının ikinci kısmını firar girişimleri oluşturmaktadır. İrkutsk’ta üsera
kampına yerleştikten sonra firar etmeye çalıştı, ama yakalandı ve yeniden İrkutsk’a gönderildi. Bu ilk firar
teşebbüsünün ardından Ulan Ude’ye, Ulan Ude’den Troyskosavsk’a, oradan ise Krasnoyarsk’a sevk edildi.
Krasnoyarsk’taki üsera kampında Hüsameddin Efendi’nin ikinci firar teşebbüsü başarılı oldu. Firar rotasının ana
durakları şöyledir: Krasnoyarsk-Tomsk-Barnaul-Semipalat-Barnaul-Novosibirsk-Omsk-Çelyabinsk-Ufa-Samara-
Orenburg-Taşkent-Semerkand-Buhara-Krasnovodsk-Bakü-Gence. Bu rotanın son iki şehri Türk teğmen için
önemlidir: Bakü ve Gence. Bu iki şehirde Hüsameddin Efendi, o dönem Azerbaycan milli istiklal mücadelesinin
öncü isimleri, gazete muharrirleri, münevverler ve siyasilerle tanışmıştır. Bilhassa Bakü’deki milli ruhtan, şehri

11 Tugaç, Bir Neslin Dramı, s. 7.
12 ATASE, BDH, kl.no. 2916, d.no. 487, f. 1; Tugaç, Bir Neslin Dramı, s. 8-9.
13 Tugaç, Bir Neslin Dramı, s. 10, 17. Bu köy günümüzde Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Şemkir reyonunun il sınırları içindedir.
14 “Hüsameddin Tuğaç: İki Cumhuriyetin Askeri” İsimli Belgesel, senaryo yazarı ve yönetmen: Zakir Muradov, görüntü dakika:
01:30-01:45, 05:20-06:15.
15 “Hüsamettin Tugaç”, TBMM Albümü (1920-2010), ed. Sema Yıldırım, Behçet Kemal Zeynel, TBMM Basın ve Halkla İlişkiler
Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2010, c. II, s. 573.
723
bekleyen elim istikbalden endişeyle söz etmektedir. Şehirde arkadaşlık tesis ettiği kişiler arasında Milli Komite
Reisi Ali Merdan Topçubaşov ve Mirza Davud gibi zevatın isimlerini zikreder hatıratında.16
Bakü’deki üç gün süreli bekleyişten sonra Hüsameddin Efendi Gence yolunu tuttu. Gence hem onun ata
yurdu hem de özgürlüğün sembolüdür. Bakü’ye göre Gence’nin konumu umut vaat etmektedir. Hüsameddin
Efendi de olayların akışından etkilenmektedir ve bir anda kendini Gence’deki milli teşkilatlanma ve ordu
kuruculuğu işlerinin içinde bulmaktadır. Kısa sürede Milli Komite Reisi Nasip Yusufbeyli ve komite azaları, şehir
ileri gelenleri ile tanışmıştır. Öylesine bir dönem ki Kafkasya’nın istikbali açısından zaman hızlanmıştır, çarlık rejimi
devrilmiştir, geçici hükümet düşmüştür, Bolşevikler iktidarı ele almışlardır. Brest-Litovsk’ta İttifak Devletleri ile
Bolşevikler arasında sulh müzakereleri cereyan etmektedir. Kafkasya’nın mukadderatı belirsizdir. Tiflis merkez
olmak üzere kurulan Mavera-yı Kafkasya Komiserliği’nde Müslüman delegeler de temsil edilmektedir. Fakat
komiserliğin faaliyet alanı dar ve kısıtlıdır. Müslümanlar, Ermeniler ve Gürcüler, Kafkasya’nın bu üç milleti kendi
mukadderatını belirlemek için hummalı çalışmalar yürütmektedirler. Bölgelerde milli komiteler ve şuralar
teşekkül bulmuştur. İşte böylesine kaotik dönemde Gence Milli Komitesi’nin omuzlarında ağır yük vardır. Çarlık
döneminde Müslümanların askere alınmamalarının sıkıntıları belirivermiştir. Muadilleri Gürcüler ve Ermenilerin
askerî teşkilatlanmaları karşısında Türkler geç kalmışlardır. Bu noksanı giderebilmek için Mülazımısani
Hüsameddin Efendi’ye de önemli görevler tevdi edilmiştir. Pek çok eksiklik vardır, askerî talim ve teşkilatlanma
yok gibidir. En önemlisi silah ve mühimmat eksiktir. Sonuncu noksanı gidermek amacıyla 1918’in Ocak ayında,
raporunda ve hatıratında ifade ettiği üzere, Hüsameddin Efendi’nin de katılımıyla Kafkas Cephesi’nden avdet 30
civarında Rus askerî treni Gence civarındaki Şemkir istasyonunda tevkif edilmiş ve silahlar müsadere edilmiştir.17
Bu vakadan sonra Gence’de Milli Komite, Türk Adem-i Merkeziyet Fırkası, İttihad-ı İslam Fırkası, Sosyalist
Fırkası ve şehir ileri gelenlerinin katılımıyla gerçekleşen toplantıda, Kafkasya’nın genel durumu tartışmaya açılmış,
Osmanlı Devleti’nden askerî yardım talep edilmesi hususunda karara varılmıştır. Bu hususun iletilmesi için Türk
Teğmen Hüsameddin Efendi ile Milli Komitesi üyelerinden Naki Şeyhzamanlı görevlendirilmiştir.18 Bu heyet,
Gence’den Tiflis’e geçti, burada Seym üyelerinden Hüsrev Sultanov aracılığıyla Trabzon’a gidebilmeleri için
kendilerine vesika temin edildi. Tiflis’ten Batum’a geçildi. Batum’da Acara ahalisi namına Hamşizade Cemal
Paşa’nın oğlu Celil Bey, Ahıska ahalisi namına Ömer Faik Numanzade, Ahılkelek ahalisi namına Efraim Bey bu
heyete katıldılar.19 Heyetler arası birleşimden sonra oluşan umum Kafkas Heyeti Batum’dan Trabzon’a geçti.
Trabzon’dan sonra Tirebolu ve Giresun rotasını takip eden heyet üyeleri 19 Şubat 1918’de Suşehri’ne ulaştılar.20
Suşehri’nde heyet üyeleri ile III. Ordu Komutanı Vehip Paşa arasında uzun uzadıya görüşmeler yapıldı, heyet
üyelerinin teklif ve mülahazalarına kulak verildi. Kendisiyle bizzat mükâlemede bulunan Vehip Paşa, Cenubî
Kafkasya’daki iki aylık müşahede ve tetkiklerine dair Hüsameddin Efendi’den rapor hazırlamasını istedi. Bu talebe
binaen hazırladığı raporu ise bir gün sonra 20 Şubat 1918’de Vehip Paşa’ya taktim etti. Heyetin diğer üyeleri ne
oldu? Enver Paşa’nın direktifleri doğrultusunda üyelerden Naki Şeyhzamanlı ve Ömer Faik Numanzade Sivas-
Kayseri-Ulukışla-Konya yolu ile İstanbul’a gönderildiler.21 Hüsameddin Efendi ise Kafkasya ahvaline vakıf bir subay
olarak, ordudaki asli görevine dönüş yaptı.
Böylece, raporu hazırlayan teğmenin esaret hayatını muhtevi geçmişine seyahat etmek suretiyle raporun
nasıl ve hangi ortamda hazırlandığını keşfetmiş bulunmaktayız. Daha önemlisi raporun arz kısmındaki kayıtlar ile
hatırattaki bilgiler birebir örtüşmektedir ve ortaya çıkan tablo raporun müellifi ile hatırat yazarının aynı şahıs
olduğunu kesin olarak ortaya koymaktadır. Bu faslı kapatmadan önce şu hususu da ifade etmeliyiz ki Hüsameddin
Efendi’nin Kafkasya’da yaptığı işler Türkiye’de yapılmış hizmet olarak telakki edilmiş olmalı ki esaret yaşamında
karşılaştığı zorluklar ile Kafkasya’daki teşkilatlanma faaliyetlerine katkılarından dolayı rütbesi yüzbaşılığa terfi
etti.22
2.Raporun İçeriği
16 Hüsameddin Efendi’nin Bakü izlenimleri için bakınız: Tugaç, Bir Neslin Dramı, s. 137-140.
17 ATASE, BDH, kl.no. 2916, d.no. 487, f. 1-1; Tugaç, Bir Neslin Dramı, s. 151-153; Naki Keykurun, Azerbaycan İstiklâl
Mücadelesinden Hatıralar (1905-1920), İlke Kitabevi Yayınları, Ankara. 1998, s. 79-83.
18 Gence’de yapılan toplantı ve alınan kararlar için bakınız: Keykurun, Azerbaycan İstiklâl Mücadelesinden Hatıralar, s. 83-84;
Tugaç, Bir Neslin Dramı, s. 156-157; Qafarov, Türkiye-Rusiya Münasibetlerinde Azerbaycan Meselesi, s. 189-190; Sarı,
“Kafkas Murahhaslarının İstanbul Seyahati ve Kafkasya Cephesi (1918)”, s. 79-80.
19 Tugaç, Bir Neslin Dramı, s. 158-159; Sarı, “Kafkas Murahhaslarının İstanbul Seyahati ve Kafkasya Cephesi (1918)”, s. 81.
20 Kafkas Heyeti’nin izlediği rota ve Suşehri’ne ulaşımı için bakınız: BOA, DH.ŞFR, no. 578/23; BOA, DH.EUM.5.Şb., no. 55-26, v.
3, s. 1.
21 Kafkas Heyeti’nin Suşehri’nden itibaren İstanbul’a ulaşmak için izlediği rota için bakınız: Tugaç, Bir Neslin Dramı, s. 171;
Keykurun, Azerbaycan İstiklâl Mücadelesinden Hatıralar, s. 94-95.

22 BOA, İ.DUİT, no. 156/41.
724
Önceki sayfalarda Hüsameddin Efendi’nin Güney Kafkasya’nın durumuna dair bir rapor hazırladığını ifade
etmiştik. Gence’deki milli teşkilatlanma işlerinde birlikte çalıştığı Naki Şeyhzamanlı’nın hatıratındaki kayıtlara
göre, hele Vehip Paşa ile görüşmeden önce Hüsameddin Efendi’nin ilgili mercilere rapor sunma isteği vardı. Hatta
Gence Milli Komitesi Reisi Nasip Yusufbeyli bile Hüsameddin Efendi’nin Türk ordusuna Kafkasya ahvaline dair
rapor sunacağı hususunda Naki Şeyhzamanlı’yı bilgilendirmişti. 23 Ama burada bir tenakuz söz konusudur. Zira
Hüsameddin Tuğaç’ın kendi hatıratında raporunu Vehip Paşa’nın talebi üzerine hazırladığı kayıtlıdır. 24 Raporun
hazırlanış şeklindeki ihtilaflar sonucu pek değiştirmez. Çünkü böyle bir raporun mevcudiyeti ve Hüsameddin
Tuğaç’a ait olduğu kesinleşmiş haldedir. Şimdi yapmamız gereken birkaç işlem vardır, önce ATASE arşivinde
muhafaza edilen mezkûr raporun asıl nüshasını çözümlemek, sonra ise hatırattaki rapor özeti ile karşılaştırmak,
nihayet raporun tarihî değer ve önemini ortaya koymak gerekir. Binaenaleyh ilk olarak, raporun özgün nüshasının
transkripsiyonunu yapmalıyız. Okunurluğu kolaylaştırmak adına basit transkripsiyon kurallarını benimsemiş
bulunmaktayız. Metnin sayfalarının aktarımında karışıklığa yol vermemek için ilk kısımda arz evrakını, ikinci
kısımda ise asıl nüshayı okuyalım. Birinci kısmın başlığı tarafımızdan verilmiştir, ikinci kısmın başlığı ise raporun
doğrudan kendisinde mevcuttur.
2.1.Arz Evrakı
Suşehri’nde Kafkas Ordusu Kumandanlığı Cânib-i Âlîsi’ne
Suşehri,
20 Şubat [1]334
27 Kânûnuevvel [1]330 senesi Kafkas Cebhesi’nde İslamsor civarında esîr olmuştum. Sibirya’dan ikinci defa
olarak firâren 20 Şubat [1]334 târîhinde Suşehri’ne vâsıl oldum. Cenubî Kafkasya’da geçirdiğim iki aylık müddet
zarfındaki tedkîkât ve müşâhedâtım netîcesi olarak mahall-ı mezkûr hakkında tanzîm ettiğim rapor leffen takdîm-i
huzûr-ı sâmîleri kılınmıştır.
Mülgâ Kafkas İkinci Süvârî Fırkası’na Mensûb
22. Alay 1. Bölük Mülâzımısânîsi Hüsameddin
***
Bu rapor da aynen Başkumandanlığa ve Altıncı Ordu Kumandanlığı’na verilsin ve Kafkasya’ya dâir olan
malûmâtımız – velev nâkıs ve gayr-ı kâfî olsun – kolordulara teblîğ olunsun!
M.
BDH, kl.no. 2916, d.no. 487, f. 1.
***
2.2.Cenûbî Kafkasya Hakkında Rapor
Müslümanların Nüfûsu ve Ahvâl-ı Rûhiyesi,
Muhtelif Milletlerin Muhârebe ile Münâsebetleri,
Suşehri,
20 Şubat [1]334
1 – 3,5 milyon tahmîn edilen Müslümanlar yalnız Bakü ve Gence Vilâyetleri’nde ekseriyet teşkîl ederler. Kars
ve Batum dâirelerinde dahi nüfûsça Hıristiyanlara fâiktirler. Tiflis Vilâyeti’nde takrîben Hıristiyanlarla aynı
mikdârdadırlar. Revan ve Gümrü havâlîsinde Ermenilerden azdırlar.
Müslümanlarda ahvâl-ı ruhiye iyi ve Hükümet-i Osmaniye’ye temâyülleri ziyâdedir. Müslümanların
münevver aksâmı, Kafkasya’da yalnız kaldıkları takdîrde yaşayamayacaklarını ve irsî düşmanları olan Ermenilerle
ve son zamânlarda müttefiki olan Gürcülerle muhârebeye mecbûr kalacaklarını kaviyen bildikleri için, avam halk
ise en ziyâde hiss-i dînî sâikasıyla Hükümet-i Osmaniye ile birleşmek arzusundadırlar. Kafkasya’da hâlihâzırda
devâm eden hükûmetsizlik, anarşi ve şekâvet Osmanlı Ordusu’nun bir an evvel oraya girmesi ve orada kuvvetli bir
hükûmet tesîs edilmesi arzularını daha ziyâde artırmaktadır. Hükümet-i Osmaniye ile birleşmek Kafkasya’da
umûm Müslümanların emel ü arzularından en büyüğünü teşkîl etmekle berâber sûret-i idâre hakkında muhtelif
23 Şeyhzamanlı’nın raporla ilgili kayıtları için bakınız: Keykurun, Azerbaycan İstiklâl Mücadelesinden Hatıralar, s. 84, 93.
725
fırkaların noktainazarları vardır. Meselâ, en ziyâde hâiz-i nüfûz olan Türk Adem-i Merkeziyet Fırkası Müsavat;
Kars, Ardahan ve Ahıska tarafları olmasa bile Gence, Bakü ve Karabağ cihetlerinin, lehçe farkı ve husûsiyet-i
mahalliyesi nazaridikkate alınarak muhtâriyet idâreye tâbi bulundurulmasını istiyor.
Müslümanların bilhâssa sık bulundukları ve ekseriyet teşkîl ettikleri yerlerde (Acara, Ardahan, Ahıska
cihetleri, Gence ve Bakü Vilâyetleri) mevki ve ehemmiyetleri Ermenilerle Gürcüleri ciddî sûrette düşündürecek
derecede büyüktür. Bu Kânûnusânî ayında Gence civârı Müslümanlarının Kafkas hudûdundan Rusya’ya avdet
eden otuza karîb askerî trenin Müslümanlar tarafından tevkîf ve silâhlarının harben zabt olunması –
muhârebelerde bizzât bulundum – İslâmların kuvve-i maneviyesini daha ziyâde artırmış ve Ermenilerle Gürcüleri
de o nisbette endîşeye düşürmüştür.
2 – Kafkas Hıristiyan akvâmının Kafkas Cebhesi’ndeki muhârebelerle münâsebetleri fiilîdir. Bir buçuk, iki ay
evvel Tiflis’te Hükümet-i Osmaniye’ye karşı Kafkas seferberliği ilân olundu. Ermeni ve Gürcü ve Kafkas Rusları bir
kolordu, Hıristiyan Osetinlerle Kafkaslı Rumlar ise birer fırka teşkîl ediyorlar. Teşkîlât İngiliz parasıyla ve elyevm
Tiflis’te bulunan yüzü mütecâviz İngiliz zâbitân ve mühendislerinin yardımıyla icrâ olunuyor. Ermeniler âteşîn
faâliyetle çalışıyorlar. Bir kolorduları esâsen Rus Ordusu’nda hıdmet eden Ermeni askerlerinden evvelce teşkîl
olunmuştu. Ermeni kıtaatının merkez-i sıkleti Revan ve Gümrü cihetlerindedir. Van taraflarına ve Erzurum’a
Ermeni kıtaâtı ve çeteleri sevk olunmuştur. Kars mevki-i müstahkemi bütün techîzâtıyla Ermenilerin elindedir. Rus
Ordusu’nun cebhede ve Kafkasya’da terk ettiği esliha ve mühimmât ve malzeme-i harbiye Ermenilerle Gürcülerin
eline geçmiş olduğundan gerek bu husûsta, gerekse erzâk ve para husûsunda sıkıntı çekmezler. Ermeniler
Hükümet-i Osmâniye’ye karşı muayyen ve açık bir hatt-ı hareket takîb ediyorlar: Ya mahvolmak yahut maksada
vusûl. Ermenilerin maksadları son zamânlarda Ermenistan teşkîli tabakalarından hayli aşağı inmiştir. Gazetelerden
muhtâriyete kanâat da edecekleri anlaşılıyor. Ermenilerde de muhârebe aleyhtarları varsa da ancak muhârebe
taraftarı olan milliyetperver Taşnaksagan mensûbîni pek çok olduğundan muhâlifler tesîrsiz kalıyorlar. Muhâlifler
ekseriyet itibârıyla Osmânlı Ermenileri’ndendir.
Gürcülerin muhârebe ile alâkaları pek ciddî ve umûmî değildir. Gürcülerde Sosyalizm ve Bolşeviklik ziyâdece
olduğundan teşkîlât batâetle gidiyor. Halk Ruslar gibi, Rumlar gibi silâh altından kaçıyor. Gürcülerin hudûd
civârında ciddî bir müdâfaada bulunacaklarını zannetmiyorum.
Ruslarla Osetin ve Rumların da vaziyeti Gürcülere yakındır. Kuvvetli bir taarruz karşısında ciddî ve devâmlı
sûrette müdâfaa edeceklerini zannetmiyorum.
İslâmlarda teşkîl edilmiş, talîm ve terbiye görmüş muntazam kıta yoktur. Son zamânlarda Osmânlı üserâ
zâbitân ve küçük zâbitânı marifetiyle ekser yerlerde silâhlı İslâm ahâlî talîm görmekte idi. Ahâlî kısmen
müsellahtır. Silâhı en çok olan, Gence havâlîsi halkıdır.
Kafkasya’da bildiğim ve işittiğim zî-nüfûz zevâttan bazılarının esâmîsini – lüzumu olur mülâhazasııyla – derc
ediyorum:
Ahıska ve Ardahan havâlîsinde Ömer Faik Efendi Numanzade, Celal Bey ve birâderi Rasim Bey
Abbasbeyzade, Efraim Efendi.
Acara ve Batum havâlîsinde Cemal Bey, İsa Bey, Timur Bey, Celil Bey.
Gence Vilâyeti’nde Şeyhülislam Ahund Muhammed Pişnamazzade, Ali Ekber Bey Refibeyov, Millî Komite
azâları, sâbık vâlî İsmail Han.
Bakü Vilâyeti’nde Ali Merdan Bey Topçubaşov, Mehmed Emin Bey Resulzade.
Süvârî 22. Alay 1. Bölük
Mülâzımısânî
Hüsameddin
ATASE, BDH, kl.no. 2916, d.no. 487, f. 1-1, 1-1a, 1-2.
***
3.Tahlil
Suşehri’nde 20 Şubat 1334’te kaleme alındığı sarih olan raporun arz evrakının alt kısmında, önceki
sayfalarda ifade ettiğimiz üzere, “Mülgâ Kafkas İkinci Süvârî Fırkası’na Mensûb 22. Alay 1. Bölük Mülâzımısânîsi
Hüsameddin” imzası bulunmaktadır. Raporun hazırlanışının arka planını açıklığa kavuşturan anlatımızın son
paragrafında esaretten firarı ve Kafkasya’daki başarılı faaliyetlerinden dolayı Hüsameddin Efendi’nin rütbesinin
726
yüzbaşılığa terfi ettiğini bildirmiştik. Osmanlı askerlik teşkilatında yüzbaşıdan aşağı derecedeki zabitin rütbesi
mülazımıevveldir. Bu rütbenin bir derece altı ise mülazımısanidir. Mülazımısani terfi edince mülazımıevvel,
mülazımıevvel terfi edince yüzbaşı olurdu.25 Normal koşullarda Hüsameddin Efendi’nin benzer şekilde
mülazımıevvel rütbesine terfi etmesi gerekirdi. Ama bu örnekte doğrudan yüzbaşılığa terfi gerçekleştiği
görülmektedir. Bu durum nasıl açıklanabilir? Hatıratındaki kayıtlara göre, Azerbaycan’da görmüş olduğu işler,
Türkiye’de başarılmış hizmet gibi telakki edilmiş olup, hizmetin mükâfatı olarak terfii hususu Ordu Komutanı
Vehip Paşa tarafından Harbiye Nezareti’ne yazılmıştır.26 Kafkasya’daki çalışmaları olumlu intiba uyandırmış olmalı
ki 27 Şubat 1918 tarihinde Harbiye Nezareti Muamelat-ı Zatiye Müdüriyeti tarafından Hüsameddin Efendi’nin
rütbesinin yüzbaşılığa terfii hususunu muhtevi arz tezkeresi Enver Paşa’nın imzası ile Sadaret’e sunulmuştur.
Mezkûr tezkerenin içeriği şöyledir:
Harbiye Nezâreti
Muâmelât-ı Zâtiye Müdîriyeti
4/154
Marûz-ı çâker-i kemîneleridir ki,
Süvârî Yirmi İkinci Alay Yaveri olup Kafkasya’da Gürcü İslâmları arasında teşkîlât vücûda getirmek ve Gürcü
Kıtaâtı Kumandasını bilfiil deruhde ederek düşmanı bittakîb birçok esliha ve mühimmât igtinâm etmek gibi
hıdemât-ı fevkalâdesi sabkeden Süvârî Mülâzımıevvel Hüsâmeddîn Efendi’nin kıdemine üç sene zamla yüzbaşılığa
terfi-i rütbesi hakkında tanzîm olunan irâde-i seniyye lâyihası leffen arz u takdim kılınmağla iktizâsının îfâ ve
netîcesinin emr ü fermân buyurulması bâbında emr ü fermân hazret-i men-lehü’l-emrindir.
fi 15 Cemâziyelevvel sene [1]336 ve fî 27 Şubat sene [1]334
Harbiye Nâzırı
Enver27
Bu tezkere ile leffi hemen değerlendirmeye alınımış olup, ertesi gün 28 Şubat 1918’de Harbiye Nazırı Enver
Paşa, Sadrazam Mehmed Talat Paşa ve Sultan V. Mehmed Reşad tarafından imzalanan irade-i seniyye28 ile
Hüsameddin Efendi’nin rütbesinin yüzbaşılığa terfiine karar verilmiş ve irade-i seniyyenin icrasına Harbiye Nazırı
memur kılınmıştır:
Harbiye Nezâreti
Muâmelât-ı Zâtiye Müdîriyeti
316
İrâde-i Seniyye
Esnâ-yı muhârebede düçar-ı esâret olmuşken, Sibirya’daki menfâsından firâr ederek bir buçuk seneden beri
Kafkasya’da Gürcü İslâmları arasında teşkîlât vücûda getirmek ve Rusların son ricatlerinde bilfiil Gürcü Kıtaatı’nın
kumandasını deruhde ederek düşmanı düçar-ı hezîmet ve birçok esliha ve mühimmât igtinâm eylemek gibi
fevkalâde meâsir-i fedâkârîsi sabkeden Süvârî Yirmi İkinci Alay Yaveri Süvârî Mülâzımıevvel Hüsâmeddîn [1-327]
Efendi’nin kıdemine üç sene zamla rütbesi yüzbaşılığa terfî edilmiştir. Bu irâde-i seniyyenin icrâsına Harbiye Nâzırı
memûrdur.
fî 16 Cemâziyelevvel sene 1336
fî 28 Şubat sene 1334
Harbiye Nâzırı Sadrazam Mehmed Reşad
Enver Mehmed Talat
İrade-i Seniyye metninden görüleceği üzere, normal koşullarda mulazımıevvel rütbesinde bulunması
gerekirken, Kafkasya’daki teşkilatlanma ile Rus ordusundan silah ve mühimmat alınması çalışmalarına
katılmasından dolayı istisnai hal olarak Hüsameddin Efendi’nin kıdemine üç sene zammedilmiş ve böylece rütbesi
25 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB Yayınları, İstanbul, 1993, c. II, s. 612.
27 BOA, İ.DUİT, no. 156/41, v. 2.
28 BOA, İ.DUİT, no. 156/41, v. 1.
727
yüzbaşılığa terfi etmiştir. İrade-i Seniyye metninde onun ahvaline dair ciddi tahrifatın yapıldığı sarihtir. Buradaki
anlatılara göre, Hüsameddin Efendi bir buçuk sene boyunca Güney Kafkasya’da Müslüman Gürcülerin
teşkilatlanmasında görev almış ve hatta cepheden ricat eden Rus kıtaatının silah ve mühimmatının alınması
işinde Gürcü kıtaatına komuta etmiştir. Oysaki hatırat ile rapordaki kayıtlar bu hususu teyit etmez. Sarih olan şu ki
Hüsameddin Efendi, Gence’deki Müslüman Türklerin teşkilatlanma çalışmalarına katkıda bulunmuş ve hatta
Gence yakınlarındaki meşhur Şemkir istasyonunda Rus askerî trenlerinin tevkif edilip silahlarının alınması
vakasına bilfiil katılmıştır.29 Öyle gözükmektedir ki rapordaki “Gence Müslümanları” ibaresi, İrade-i Seniyye’de
“Gürcü İslamları” ibaresine dönüşmüştür. Eğer bu dönüşüm, Vehip Paşa tarafından Harbiye Nezareti’ne
gönderilen yanlış bilgilendirmeden kaynaklanmış değil ise, söz konusu kamuflajın Brest-Litovsk görüşmelerinin
son aşamasında Kafkasya Türkleri ile Osmanlı arasındaki irtibat ve teşkilatlanma çalışmalarının müttefik Almanya
ve Bolşevik Rusya katında oluşturması muhtemel kuşkuları izale amaçlı önlem olduğu düşünülebilir. Diğer
taraftan ise Hüsameddin Efendi’nin Azerbaycan’daki iki-üç ayı kapsayan teşkilatlanma faaliyetlerine katılım süresi,
İrade-i Seniyye metnine bir buçuk sene gibi abartılı süre olarak yansımıştır. Süre hususundaki abartılı ifade, bir
Türk teğmenin hizmetlerinin destansı anlatısı olarak algılanabilir.
Buraya kadar ifade ettiklerimiz, büyük oranda raporun dış kısmını ilgilendiren meselelerdir. Hâlbuki raporun
metin kısmına özgü bir takım problematik meseleler vardır ve bunların içerik açısından tetkike tabi tutulması
gerekir. Bunun için hatırattaki rapor özeti ile raporun asıl nüshası arasında karşılaştırma yapmalıyız. Başından beri
sürekli atıfta bulunduğumuz hatırattaki rapor özeti şöyledir:
“Rapor özetle şu noktaları içine almıştı:
a. Rus ordusunun Bolşevik propagandası altında kumanda ve subayı tanımayarak nasıl dağılıp eve döndüğü
ve cephemizde bugün Rus ordusu diye muntazam hiçbir kuvvet kalmadığı,
b. Azerbaycan’dan geçip Rusya’ya gitmek isteyen Rus askerî trenlerinin Gence yakınlarında yerli halk
tarafından nasıl durdurulup silahlarının iyilikle ve bazen de zorla nasıl alındığı,
c. Tiflis’te oturan bir İngiliz-Fransız Askerî Misyonu’nun cepheyi terk eden Rusların yerine bir Ermeni, bir
Gürcü kolordusu ile Güney Kafkasya’daki Ruslardan ve Rumlardan birer tümen kurmaya çalıştıkları. Azerbaycan
da silahlanmak ve teşkilatlanmak için Tiflis’teki Seym Hükümeti’ne başvurmuşsa da ne bu hükümetin ne de
İngiliz-Fransız Misyonu’nun Azerbaycanlılara güvenleri olmadığından zorluk çıkardıkları ve Azerbaycanlıların
silahlanma işini Şimalî Kafkasya’da olduğu gibi kendi hesaplarına milis teşkilatla Rus askerî trenlerini soyarak
başarmaya çalıştıkları,
d. Azerbaycan’daki genel durum ve Bakü’den başlayıp bütün Azerbaycan’ı kapsayacak nitelikte olan
müşterek Ermeni-Bolşevik taarruzları tehlikesi ve yerli Türkler arasında bunları birbirine öldürtme gayretleri (yani
Bolşevik propagandaları),
e. Bir katliam tehlikesi karşısında Türk ordusundan kurtarım bekleyen Azerbaycanlıları temsilen Gence Millî
Komitesi’nin ve siyasî partilerinin iştirakiyle aldıkları karar üzerine Türk ordusunu davet için temsilci gönderdikleri,
f. Rus ordusunun terk ettiği vilayetlerimizden tek bir İslam bırakmamak maksadıyla Ermeni Taşnak
Komitesi’nin hazırladığı katliam planı ve Taşnak Mavzerist Livası’nın bu bölgelerde cinayetlere giriştiği,
g. Rus ordusunun harekat alanında ve geri bölgede pek çok miktarda yiyecek, harp araç ve gereçleri
bırakmış olduğu.
Şahsen gördüğüm ve işittiğim fakat hiçbir şüphe ve tereddüde mahal olmayan yukarıdaki açıklamalardan
başka şu mülahazalar da raporumda yer almıştır:
1. Ordumuzun vakit kaybetmeden ileri harekete geçmesi lüzumu. Bu işte ne kadar geç kalınırsa Ermenilerin
giriştikleri katliam işinin o kadar geniş olacağı ve Ruslardan kalan harbe lüzumlu maddelerin belki de tamamının
imha olunmak ihtimali,
2. Bakü ve Gence’de tanıdığım önemli kişilerin hakkımızdaki fikirleri ve bize faydalı olabilme derecesi
hakkındaki düşünceler.”30
Konunun tarih yazıcılığı kısmında zikretmiştik, günümüze kadar alan araştırmalarında hatırattaki bu rapor
özeti kullanılmıştır.31 Sarih biçimde görülmektedir ki ikinci bölümde transkripsiyonunu verdiğimiz raporun asıl
29 ATASE, BDH, kl.no. 2916, d.no. 487, f. 1-1; Tugaç, Bir Neslin Dramı, s. 151-153.
30 Tugaç, Bir Neslin Dramı, s. 169-170.
728
nüshası ile hatırattaki rapor özeti arasında bazı farklar mevcuttur. Hatta asıl nüshada mevcut olmayan birçok
husus rapor özetine eklenmiştir. Somut olarak, rapor özetinde mevcut olan a, d, e ve f şıkları ile birinci madde
raporun asıl nüshasında mevcut değildir. Bunun böyle olmasının anlaşılabilir tarafı vardır. Unutmayalım ki bahse
konu hatırat, olayların vukuundan yaklaşık olarak elli sene sonra kaleme alınmıştır. Bu meyanda hatırat yazarının
rapora yazdığı ile sözlü ifadelerini birbirine karıştırmış olması olasıdır. Daha önemlisi hatıratına rapor metniyle
ilgili ancak hatırlayabildiği kadarını aktarmıştır.
Raporun asıl nüshasında hangi meseleler ele alınmıştır? Bu sorunun yanıtını kapsamlı verebilmek için
çalışmamızın ikinci bölümünde transkripsiyonunu verdiğimiz raporun asıl nüshasını tetkike tabi tutmamız gerekir.
Öncelikli olarak söylemeliyiz ki, rapor iki kısım olarak hazırlanmıştır. İlk kısımda Kafkasya’da Müslümanların
nüfusu ve içinde bulundukları durum, ikinci kısımda ise çeşitli milletlerin muharebe ile münasebetleri ele
alınmıştır. Raporun genel çerçevesini oluşturan bu iki kısmı ana hatlarıyla dokuz başlık altında irdelemek
mümkündür:
1. Kafkasya’da Müslümanların demografik durumu: Hüsameddin Efendi’nin kayıtlarına göre, Kafkasya’da
Müslümanların miktarı 3,5 milyon civarındadır. Müslümanlar Bakü ve Gence vilayetlerinde ekseriyet teşkil
etmektedirler. Kars ve Batum vilayetlerinde Müslüman nüfus gayrimüslimlerden daha fazladır. Tiflis vilayetinde
nüfus oranı eşittir. Revan ve Gümrü havalisinde ise Ermenilere nispetle Müslüman nüfuz azdır. 32 Hüsameddin
Efendi’nin temin ettiği demografik veriler tahmini olmakla beraber genel nüfus istatistiklerini göstermek
açısından önem arz etmektedir. Harp öncesine ait Rusya demografik verileri bu meyanda genel tabloyu
değiştirmeyecek mahiyettedir. Bu verilere istinaden Osmanlı’da hazırlanan demografik haritaya göre, umum
Kafkasya’da mukim 11,919,853 kişiden 4,679,487’si Müslümandır ve bu nüfus Bakü, Gence, Kars, Batum ve
Dağıstan vilayetlerinde kahir ekseriyeti teşkil etmektedir. 33 Harp sonrasına münhasır demografik veriler ise
Hüsameddin Efendi’nin temin ettiği nüfus istatistiklerine daha yakındır (3,3 milyon ahali).34
2. Kafkasya Müslümanlarının Osmanlı Devleti’ne yaklaşımları: Harp senelerinde Kafkasya Müslümanlarının
Osmanlı Devleti’ne yaklaşımları üzerinde durulması gereken konular arasındadır. Bu hususla ilgili raporda kıymeti
haiz bazı bilgiler vardır. Bu bilgilerden öğrendiğimiz kadarla mevzubahis devirde Kafkasya Müslümanlarının
Osmanlı Hükümeti’ne yönelmeleri su götürmez gerçektir. Toplumun münevver kesimi yalnız kaldıkları takdirde
Ermeniler ve Gürcüler ile savaşın kaçınılmaz olacağının bilincindedir. Dini hassasiyetlerden dolayı umum ahali
Osmanlı ile birleşme arzusundadır.35 Sırası gelmişken ifade edelim ki ltihak mevzuunu bu rapor dışında teyit eden
başka argümanlar da vardır. 1917’nin Aralık ayından itibaren iki ay zarfında Kafkasya’da bulunan Rüştü Bey’in
hazırlayıp 1918’in Şubat ayında Başkumandanlık Vekaleti’ne gönderdiği istihbarat raporu bu hususa somut örnek
teşkil eder. Rüştü Bey’in raporu benzer eğilimler içermekte olup, Osmanlı sınırlarının Gence vilayetine kadar
uzanması ve Osmanlı ile federasyon teşkili hususunda Kafkasya Müslümanlarının umum arzusunu muhtevidir.36
3. Kafkasya’daki Müslüman fırkaların istikbal kaygıları: Ahalinin Osmanlı’ya genel yönelimine karşın, Güney
Kafkasya’daki Müslüman siyasal fırkalarının istikbal hususunda plan ve projeleri farklılık arz etmekteydi. Örnek
olarak, Türk Adem-i Merkeziyet Fırkası Müsavat, rapordaki ifadelere binaen, Kars, Ardahan ve Ahıska tarafları
müstesna olmak üzere Gence, Karabağ ve Bakü cihetlerini kapsayan mahalli muhtariyet tezini savunmaktaydı.37
Aslında Müsavat programındaki bu yönetim modeli, üniter yapılı Rusya düşüncesini benimseyen siyasal fırkaların
programına alternatif olarak ileri sürülmüştü. Gence’de Nasip Yusufbeyli ile Bakü’de Mehmed Emin Resulzade’nin
önderliğini üstlendiği bu fırka, Çarlık döneminde adem-i merkeziyet usulüyle idareye taraftar olduğundan İhtilalci
Sosyalistler ile işbirliği yapmıştı. Fakat çarlık rejiminin yıkılmasını müteakip Kerenski Hükümeti döneminde bu
fırka, mahallî muhtariyet düşüncesini benimsedi. Hatta komşu milletlerin saldırılarından korunabilmek için Türk
ordusunun Azerbaycan’a davetini arzu eden fırka ileri gelenleri, Azerbaycan’ın İstanbul’dan idaresi meselesinde
pek istekli değillerdi.38 Bolşevik ihtilalinin temin ettiği imkânlardan faydalanan bu fırka, oluşan yeni siyasal
31 Selami Kılıç, Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu: Brest-Litovsk Barışı ve Müzakereleri (22 Aralık 1917-3 Mart 1918), Ülke
Kitapları, İstanbul, (t.y.), s. 262-263 (211 numaralı dipnot); Enis Şahin, Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları
(12917-1918), TTK Yayınları, Ankara, 2002, s. 214 (88 numaralı dipnot); Mustafa Sarı, “Kafkas Murahhaslarının İstanbul
Seyahati ve Kafkasya Cephesi (1918)”, Kafkasya Çalışmaları-Sosyal Bilimler Dergisi, c. I, sy. 2 (Mart 2015), ss. 82-83.
32 ATASE, BDH, kl.no. 2916, d.no. 487, f. 1-1.
33 BOA, HRT, no. 0080.
34 Kerim Şükürov, “Cumhuriyet Döneminde Azerbaycan’ın Yüzölçümü ve Demografik Durumu”, Büyük Devletler Kıskacında
Bağımsız Azerbaycan (1918-1920), ed. Qiyas Şükürov, Vasif Qafarov, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2010, s. 287.
36 Rüştü Bey’in raporu için bakınız: BOA, HR.SYS, no. 2448/23, v. 2-4.
38 Tugaç, Bir Neslin Dramı, s. 143-144, 155.
729
konjonktürde beklentilerinin ötesinde müsait zemin bulmuş olmalı ki, bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nin
teşekkül devrindeki siyasal değişimlere eşzamanlı olarak, parti programını tamamen revize etti ve millî istiklal
mefkûresini benimsedi.39
4. Kafkasya’da İngiliz Askerî Misyonu: Bolşevik ihtilali ve Erzincan mütarekesini müteakip süreçte Rus
ordusunun Kafkasya cephesini tahliye etmesi İtilaf Devletleri’nden bilhassa İngiltere’de endişeler uyandırmıştı.
Zira Rusların cepheden çekilmesiyle birlikte Türk ileri hareketinin önünde hiçbir engel kalmamıştı. Binaenaleyh
Tiflis’e bir askerî misyon gönderen İngiltere Hükümeti Ermeniler, Gürcüler ve Kafkasya Ruslarından müteşekkil
birer kolordu, Hıristiyan Osetinler ve Kafkasyalı Rumlardan müteşekkil birer fırka kurulması hususunu teşvik
etmekteydi. Teşkilatlanma çalışmaları İngiliz parası ve Tiflis’te bulunan yüzü mütecaviz İngiliz zabitan ve
mühendisin yardımı ile yapılmaktaydı.40 Hatırattaki rapor özetinin c şıkkı ile diğer kayıtlara göre, bahse konu
misyon İngiliz-Fransız ortak çalışması olup, Kafkasya’daki Ermeniler, Gürcüler, Osetinler ve Rumları
teşkilatlandırmakla meşgul idi ve Müslümanların teşkilatlanması işine her türlü zorluklar çıkarmaktaydı.41
5. Kafkasya Müslümanlarının teşkilatlanma faaliyetleri: Acara, Ardahan, Ahıska, Gence ve Bakü gibi
bölgelerde Müslüman ahalinin ekseriyet teşkil etmesinin Ermeniler ve Gürcüler nezdinde endişe uyandırması ve
buna karşı faaliyetler yürütülmesi üzerine Kafkasya Müslümanları ordu teşkilatlanması işine girişmek
mecburiyetinde kalmışlardır. Bu işin en önemli zorluğu silah ve mühimmat noksanı idi. Güney Kafkasya’da Ermeni
ve Gürcü kolordularının teşkilatlanma ve silahlanmasına mukabil Müslümanlara silah temini hususunda Seym
Hükümeti’nin gevşek davranması alternatif yollara başvurulmasına neden olmuştur. Böyle bir ortamda bizzat
Hüsameddin Efendi’nin katılımı ile Gence yakınlarındaki Şemkir istasyonunda Kafkas cephesinden Rusya’ya avdet
eden otuz civarında askerî tren durdurulmuş ve silahlarına el konulmuştur.42 Ne var ki tarihin bu döneminde
“Dikaya Divizya” hariç olmak üzere, Kafkasya Müslümanlarına ait herhangi bir talim ve terbiye görmüş askerî
kıtaat mevcut değildi. Bu noksanın giderilmesini amaçlayan talim ve teşkilat işini genelde esir kamplarından firar
eden Türk zabit ve küçük zabitler üstlenmişlerdir.43 Bu işte Nargin adasından kaçırılan Türk zabitlerin rolü
büyüktür. Örneğin, Bakülü Hüseyinzade Zeynelabidin Efendi ve rüfekası sayesinde esaretten firar eden Binbaşı
Kemal Bey, Yüzbaşı Hasan Basri Bey, Yüzbaşı Galip Bey, Yüzbaşı Nedim Bey ve Mülazımıevvel Sabit Bey Bakü’de
bir harp okulu tesis ederek, Zeynelabidin Efendi başta olmak üzere 200 kadar Bakülü genci bu okulda
eğitmişlerdir.44 Adı geçen Türk zabitlerin himmeti ile İstanbul’a giden Hüseyinzade Zeynelabidin Efendi ise Enver
Paşa’nın arz tezkeresi üzerine tanzim edilen irade-i seniyye ile 26 Mayıs 1918’de askerî eğitim alabilmesi için
Kuleli Mekteb-i İdadisi’ne kabul edilmiştir.45
6. Ermenilerin maksat ve meramları: Birinci Cihan Harbi devrinde Ermenilerden oluşan bir kolordu
kurulmuştu. Bolşevik ihtilali sonrasında, yukarıda ifade ettiğimiz üzere, İngiliz Askerî Misyonu teşviki ile Seym
Hükümeti’ne bağlı olarak ikinci Ermeni kolordusu teşkil edilmişti. Cepheden Rusya’ya avdet eden Rus ordusunun
silah ve mühimmatının büyük bir kısmı bu kolordunun eline geçmişti. Türk ileri hareketi öncesinde Ermeni kıtaatı
genellikle Erivan, Gümrü, Van, Erzurum ve Kars havalisine sevk edilmiştir. Ermenilerin Osmanlı’ya karşı siyasetleri
“ya maksada ulaşmak, ya da mahvolmak” gibi kesin çizgiler içermekteydi. Ermenistan teşkili fikri tahfif etmişti,
kamuoyunun gazetelere yansıyan bakışları ise muhtariyet eğilimi etrafında odaklanmıştı. Ermeni toplumunda
savaş karşıtları da vardı, ama milliyetçi Taşnakların savaş eğilimi karşısında etkisiz idiler.46
7. Gürcülerin ahvali ve olaylara yaklaşımları: Tiflis’teki İngiliz Askerî Misyonu’nun teşviki ile Seym
Hükümeti’ne bağlı Gürcü kolordusu teşkil edilmiş olmasına rağmen, Ermeni-Türk ihtilafında Gürcüler savaşmaya
pek istekli değillerdi. Sosyalistlik ve Bolşeviklik cereyanları Gürcülerin teşkilatlanmasını da yavaşlatmaktaydı.
Raporun bu hususla ilgili nihai tespiti şu ki savaş durumunda Gürcüler sınırda pek ciddi savunmada
bulunamayacaklardır.47
8. Ruslar, Osetinler ve Rumların durumu: İngiliz Askerî Misyonu, Güney Kafkasya’nın demografik haritasında
azınlık konumunda bulunan Ruslar, Osetinler ve Rumlardan oluşan birer fırka teşkilini de teşvik etmişti. Ama
39 Mehmed Şerif Efendizade, Azerbaycan ve İnkılâbı, Şirket-i Mürettebiye Matbaası, İstanbul, 1337/1921, s. 22.
41 Tugaç, Bir Neslin Dramı, s. 149-150, 169.
42 ATASE, BDH, kl.no. 2916, d.no. 487, f. 1-1; Tugaç, Bir Neslin Dramı, s. 149-153, 169.
44 “Kafkasya’da Esir Osmanlı Zabitleri”, Ati, no. 173 (22 Haziran 1334), s. 2.
45 BOA, İ.DUİT, no. 163/12; BOA, BEO, no. 4517/338752.
46 ATASE, BDH, kl.no. 2916, d.no. 487, f. 1-2. Hatırattaki rapor özetinin f şıkkında Rus ordusunun tahliye ettiği doğu
vilayetlerinde Ermeni Taşnak Komitesi’nin katliam hazırlığında olduğu ve Taşnak Mavzerist Livası’nın cinayetlere giriştiği
kayıtlıdır. Bakınız: Tugaç, Bir Neslin Dramı, s. 170.
730
savaş konusunda bu üç milliyet, Gürcülerin siyasetini benimsemiş olup, savaşmaya istekli değildi. Bu nedenle
rapordaki kayıtlara göre, kuvvetli bir taarruz karşısında onlardan pek ciddi müdafaa beklenmemelidir. 48 Hatta bu
milliyetlerden biri olan Rumlar müteakip üç sene zarfında Kafkasya’da meydana gelen olaylar nedeniyle aşamalı
olarak Kafkasya’yı terk ettiler, Yunanistan ve Makedonya’ya göç ettiler.49
9. Kafkasya’da Osmanlı siyaseti açısından işe yarar zevat: Raporunun son kısmına lüzumu olur gerekçesiyle
Hüsameddin Efendi, Kafkasya’da bildiği ve duyduğu bazı şahısların isimlerini muhtevi nüfuz çetelesi eklemiştir. Bu
listede Ahıska ve Ardahan havalisinden Ömer Faik Numanzade, Celal Abbasbeyzade, Rasim Abbaszade ve Efraim
Efendi, Acara ve Batum havalisinden Cemal Bey, İsa Bey, Timur Bey ve Celil Bey, Gence vilayetinden Şeyhülislam
Ahund Muhammed Pişnamazzade, Ali Ekber Refibeyov, İsmail Han Ziyadhanlı ve bilumum Milli Komite azaları,
Bakü vilayetinden Ali Merdan Topçubaşov ve Mehmed Emin Resulzade gibi toplum ve kanaat önderlerinin
isimleri vardır.50 Müstakbel Azerbaycan Cumhuriyeti’nin teşekkülünde bu zevattan bazılarının oynamış oldukları
ehemmiyeti haiz roller göz önünde bulundurulduğunda, Hüsameddin Efendi’nin gözlemlerinin ne denli isabetli
olduğu kendiliğinden ortaya çıkmış olur.
Nihayet-i kelam olarak, bu raporun tahrir edildiği dönemde belirsiz bir coğrafya olarak görülen Kafkasya’ya
yönelik Osmanlı siyasetinin biçimlenişine ilişkin katkısını açıklığa kavuşturmamız gerekir. Bu hususa raporun
yazıldığı dönemde özel önem atfedilmiş olmalıdır ki arz evrakının en alt sol köşesine M. imzası ile birkaç
cümleden oluşan not düşülmüştür: “Bu rapor da aynen Başkumandanlığa ve Altıncı Ordu Kumandanlığı’na
verilsin ve Kafkasya’ya dâir olan malûmâtımız – velev nâkıs ve gayr-ı kâfî olsun – kolordulara teblîğ olunsun!”51 Bu
notların III. Ordu Komutanı Vehip Paşa’ya ait olduğunu tahmin etmekteyiz. Sınırın beri tarafında Kafkasya’yla ilgili
enformasyon kıtlığının olduğu böylesine bir dönemde Mülazımısani Hüsameddin Efendi’nin temin ettiği bilgilerin
yetersiz ve noksan olmasına rağmen ehemmiyet arz ettiği sarihtir. Bunun içindir ki raporun Başkumandanlık
makamına, Altıncı Ordu Kumandanlığı’na gönderilmesi ve kolordulara tebliğ olunması emredilmektedir.
Sonsöz
Bu çalışma kapsamında raporunu ve dolaylı olarak hatıratını tetkik ettiğimiz Hüsamettin Tuğaç’ın başına
sonraki senelerde neler geldi, ne ile iştigal etti? Azerbaycan Cumhuriyeti’nin teşekkül devrinde tekrar Gence’ye
gitti, teşkilatlanma işlerinde görev aldı. Mütarekeden sonra Türkiye’ye döndü, Milli Mücadele’ye katıldı. Milli
Mücadele’deki faaliyetlerinden dolayı İstiklal Madalyası ile taltif edildi. Sırasıyla Tiflis, Tahran ve Viyana’da
ataşemiliter oldu. Genelkurmay Haberalma Dairesi Subayı, Dâhiliye Vekâleti Seferberlik Müdürü, İaşe
Müsteşarlığı Tedarik ve Dağıtım Genel Müdürü görevlerini üstlendi. VII. Dönem Ağrı Milletvekili, VIII. ve IX.
Dönemler Kars Milletvekili olarak TBMM çalışmalarına katıldı. 2 Ocak 1975 tarihinde 86 yaşında vefat etti,52
Ankara’da Cebeci Asri Mezarlığı’ndaki aile kabristanına defnedildi. Hüsamettin Tuğaç’ın Ahmet ismiyle bir oğlu ve
Melike Solmaz ismiyle bir kız evladı oldu. Ahmet Bey doktor olarak Kore Savaşı’na katıldı ve burada yakalandığı
hastalıktan dolayı 1977’de vefat etti. Kızı Melike Solmaz ise 93 yaşında olup, günümüzde Adana’da ikamet
etmektedir. Solmaz Hanım’ın Türkan ve Deniz ismiyle iki kızı ve Ahmet isimli bir oğlu vardır. Kızlarından Türkan
Hanım ABD’de, Deniz Hanım Adana’da, oğlu Ahmet Bey ise Ankara’da ikamet etmektedir.
Kaynakça
1.Arşiv Belgeleri
ATASE (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı Arşivi), BDH (Birinci Dünya Harbi
Koleksiyonu), kl.no. 2916, d.no. 487, f. 1, 1-1, 1-1a, 1-2.
BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), DH.EUM.5.Şb. (Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Beşinci
Şube), no. 55-26.
BOA, BEO (Bab-ı Ali Evrak Odası), no. 4517/338752.
BOA, DH.ŞFR (Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi), no. 578/23.
BOA, HR.SYS (Hariciye Nezareti Siyasî Kısım), no. 2448/23, v. 2-4.
BOA, HRT, no. 0080.

49 Kafkasyalı Rumların Makedonya ve Yunanistan’a göçleri için bakınız: “Makedonya’da Kafkasya Rum Muhacirleri”, Hakimiyet-
i Milliye, no. 8361 (24 Mayıs 1336), s. 1; “Kafkasya Rumları”, İkdam, no. 8407 (20 Temmuz 1336), s. 1; “Makedonya’da
Kafkas Rumları”, Peyam-ı Sabah, [Peyam] no. 570 / [Sabah, no. 11000] (2 Temmuz 1336), s. 1; “Kafkasya’daki Rumlar”,
Tercüman-ı Hakikat, no. 14120 (18 Temmuz 1920), s. 2.
50 ATASE, BDH, kl.no. 2916, d.no. 487, f. 1-1a. Hatırattaki rapor özetinin ikinci maddesinde bu hususa bir cümle ile yer atıf
yapılmıştır. Bakınız: Tugaç, Bir Neslin Dramı, s. 170.

52 “Hüsamettin Tugaç”, TBMM Albümü (1920-2010), c. II, s. 573.
731
BOA, İ.DUİT (İrade Dosya Usulü), no. 156/41.

BOA, İ.DUİT, no. 163/12.
2.Gazete Haberleri
“Kafkasya Rumları”, İkdam, no. 8407 (20 Temmuz 1336), s. 1.
“Kafkasya’da Esir Osmanlı Zabitleri”, Ati, no. 173 (22 Haziran 1334), s. 2.
“Kafkasya’daki Rumlar”, Tercüman-ı Hakikat, no. 14120 (18 Temmuz 1920), s. 2.
“Makedonya’da Kafkas Rumları”, Peyam-ı Sabah, [Peyam] no. 570 / [Sabah, no. 11000] (2 Temmuz 1336), s.
1.
“Makedonya’da Kafkasya Rum Muhacirleri”, Hakimiyet-i Milliye, no. 8361 (24 Mayıs 1336), s. 1.
3.Kitaplar ve Makaleler
“Hüsamettin Tugaç”, TBMM Albümü (1920-2010), ed. Sema Yıldırım, Behçet Kemal Zeynel, TBMM Basın ve
Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2010, c. II, s. 573.
Efendizade, Mehmed Şerif; Azerbaycan ve İnkılâbı, Şirket-i Mürettebiye Matbaası, İstanbul, 1337/1921.
Hüsameddin Tuğaç: İki Cumhuriyetin Askeri, belgeselin senaryo yazarı ve yönetmeni: Zakir Muradov.
Keykurun, Naki; Azerbaycan İstiklâl Mücadelesinden Hatıralar (1905-1920), İlke Kitabevi Yayınları, Ankara.
1998.
Kılıç, Selami; Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu: Brest-Litovsk Barışı ve Müzakereleri (22 Aralık 1917-3 Mart
1918), Ülke Kitapları, İstanbul, (t.y.).
Pakalın, Mehmet Zeki; Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB Yayınları, İstanbul, 1993, c. II.
Qafarov, Vasif; Türkiye-Rusiya Münasibetlerinde Azerbaycan Meselesi (1917-1922), Azerneşr, Bakı, 2011.
Sarı, Mustafa; “Kafkas Murahhaslarının İstanbul Seyahati ve Kafkasya Cephesi (1918)”, Kafkasya Çalışmaları-
Sosyal Bilimler Dergisi, c. I, sy. 2 (Mart 2015), ss. 75-99.
Şahin, Enis; Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (12917-1918), TTK Yayınları, Ankara, 2002.
Şükürov, Kerim; “Cumhuriyet Döneminde Azerbaycan’ın Yüzölçümü ve Demografik Durumu”, Büyük
Devletler Kıskacında Bağımsız Azerbaycan (1918-1920), ed. Qiyas Şükürov, Vasif Qafarov, IQ Kültür Sanat
Yayıncılık, İstanbul, 2010, ss. 282-287.
Şükürov, Qiyas; “Cumhuriyetin Kuruluş Devrinde Azerbaycan’da İstiklâl ve İlhak Tartışmaları”, Büyük
Devletler Kıskacınca Bağımsız Azerbaycan (1918-1920), ed. Qiyas Şükürov, Vasif Qafarov, IQ Kültür Sanat
Yayıncılık, İstanbul, 2010, ss. 38-72.
Tugaç, Hüsamettin; Bir Neslin Dramı, Mars Matbaası, Ankara, 1966.
732
FUZÛLÎ’NİN BİR GAZELİNE YAPILAN TAHMİSLER
Fatih SONA*
Özet
Fuzûlî, Âzeri edebiyatının en büyük şairlerinden olduğu kadar bütün Türk edebiyatının en büyük
şairlerindendir. Fuzûlî’nin asıl adı Mehmed’dir. Irak’ta yaşayan Türkmenlerin Bayat boyundandır. Doğum tarihi
kesin olarak bilinmese de 1483 yılında doğduğu kabul görmüştür. Fuzûlî, ömrünü Hille, Kerbelâ, Necef, Bağdat
gibi şehirlerde geçirmiştir. Fuzûlî, 1556 yılında veba salgınından ölmüştür. Fuzûlî mükemmelin, doğrunun ve
güzelin peşinde olan yaradılıştadır.
Fuzûlî, bazı şairlerden etkilendiği gibi başka şairleri de etkilemiştir. Geniş bir coğrafyada çeşitli şairler onun
şiirlerine nazireler yazmışlardır. Bu nazirelerin yanında bazı şairler onun şiirlerine tahmisler yazmışlardır. Tahmisin
kelime anlamı beşlemedir. Şairin kendisinin veya bir başka şairin gazelinin beyitlerine veya mısraına üç veya dört
mısra ekleyerek beşer mısra halinde yazdığı şiirlere tahmis denilir. Tahmiste önemli olan, ilave edilen mısralarla
esas şiirin bir mana bütünlüğü göstermesidir.
Fuzûlî’nin şiirlerine çeşitli şairler tarafından tahmisler yazılmıştır. Ancak hepsini incelemek burada mümkün
olmayacağından bu bildiriyi Fuzûlî’nin “nedir” redifli şiiri ile sınırlandırdık. Bu gazel Fuzûlî’nin Leyla ile Mecnun
isimli eserinin içindedir. “Bu gazel Mecnûn’un dilindendür” başlığını taşımaktadır. Fuzûlî’nin bu gazeline Şeyh
Gâlib, Şeref Hanım ve Bursalı Emrî tahmisler yazmışlardır. Biz de bu bildiride Fuzûlî’nin bu gazeline yapılan
tahmisleri incelemeye çalışacağız.
Anahtar Kelimeler: Fuzûlî, Divan edebiyatı, şiir, tahmis, nazire.
Giriş
Fuzûlî, Âzeri edebiyatının en büyük şairlerinden olduğu kadar bütün Türk edebiyatının en büyük
şairlerindendir. Fuzûlî’nin asıl adı Mehmed’dir. Molla Süleyman isimli bir kişinin oğludur. Irak’ta yaşayan
Türkmenlerin Bayat boyundandır. Fuzûlî Bağdâdî olarak anılmasına rağmen doğum yeri Hille, Necef veya Kerbelâ
olarak gösterilmektedir. Doğum tarihi kesin olarak bilinmese de “menşe ve mevlidim Irak” sözünün ebced
değerinden 1483 yılı kabul görmüştür.1 Fuzûlî, çocuk denilebilecek yaşta ilim hayatına atılmıştır. İlk bilgilerini Hille
müftüsü olan babasından edindiği, Rahmetullah isimli bir âlimden ders aldığı çeşitli kaynaklarda yer almaktaysa
da kesin değildir. Fuzûlî, ilk gençliğinden itibaren kuvvetli bir eğitim görmüş, Arapça ve Farsça’yı da iyi bir şekilde
öğrenmiştir. O, ilmini Kerbelâ’dan başlayarak Hille ve özellikle de Bağdat’ta ilerletmiştir.2
Fuzûlî, bu mahlası neden seçtiğini Farsça Divanı’nın önsözünde şöyle açıklar: “Şiire yeni başlarken yeni bir
mahlas almak için günlerce düşündüm. Bir süre aldığım mahlasa bir ortak çıktığını görerek değiştirdim. Fuzûlî
mahlasını kimsenin beğenmeyeceğini düşünerek seçtim. Çünkü bu adı kimsenin beğenmeyeceğini biliyordum. Ben
tek olmak istiyordum. Bu mahlas bana bunu sağladı. Fuzûl sözlükte anlamı, ulûm ve fünûn vezninde fazlın
çoğuludur. Fuzûlî’nin halk dilindeki anlamı ise boşboğaz demektir. Bazen âlimlerin hükümlerine itiraz ederim,
tartışmalı meselelerin asıllarını ayırt etmek iddiasında bulunurum. Bu Fuzûlî kelimesinin anlamına da bir işarettir.3
Fuzûlî, bütün ömrünü Hille, Kerbelâ, Necef, Bağdat gibi şehirlerde geçirmiştir. Bağdat ve çevresinin Safevîler
ve Osmanlılar arasında zaman zaman el değiştirmesi, şairin sürekli bir koruyucudan mahrum kalmasına neden
olmuştur. Necef’te Hz. Ali türbesindeki görevinden uzaklaştırılınca bu göreve tekrar iade edilmesi için Seyyid
Muhammed Necefî’ye kaside yazarak ricada bulunmuştur.4
1534 yılında Kanunî Sultan Süleyman, Bağdat’ı fethettiğinde Fuzûlî, padişaha uzun bir kaside sunmuş ve
“Geldi burc-ı evliyâya pâdişâh-ı nâmdâr” dizesini tarih düşürmüştür. Bunun yanında çeşitli devlet adamlarına
* Yrd. Doç. Dr., Çankırı Karatekin Üniversitesi.

1 Ahmet Atilla Şentürk- Ahmet Kartal Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul, 2013, s.295.
2 Abdülkadir Karahan, Fuzûlî, Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti, Ankara, 1995, s.76.
3 Hasibe Mazıoğlu, Fuzûlî Farsça Divan, Ankara, 1962, s.10-12.
4 Yaşar Aydemir-Cemal Kurnaz, “XVI.yy. Klasik Türk Edebiyatı”, Türk Edebiyatı Tarihine Bir Bakış, Eski Türk Edebiyatı, Ankara,
2013, s.121.
733
kasideler sunmuştur. Fuzûlî’nin Hayâlî Bey ve Yahyâ Bey gibi tanınmış Osmanlı şairleri ile karşılaşması bu sefer
sırasında olmuştur.5
Bağdat’ın fethinden ölümüne kadar (1534-1556) geçen zaman içinde Fuzûlî’nin ömrünü nerelerde geçirdiği
tam olarak bilinmemektedir. Onun bazı şiirlerinde Bağdat’ı övdüğü, bazı şiirlerinde ise Bağdatlıları eleştirdiği ve
ömrünün o bölgede geçmesine hayıflandığı görülür. Şair yukarıda bahsi geçen türbedarlık görevi dolayısıyla
Kerbela ve Necef’te bulunmuş olmalıdır.6
Fuzûlî, 1556 yılında veba salgınından ölmüştür. “Geçdi Fuzûlî” ibaresiyle öldüğüne tarih düşürülmüştür.
Fuzûlî’nin mezarının Kerbelâ’daki Hz. Hüseyin yakınında olduğu düşünülmektedir.7
Fuzûlî mükemmelin, doğrunun ve güzelin peşinde olan yaradılıştadır. Arap ve Acem edebiyatçılarının
kendi dillerini çok iyi kullandıkları gibi o da Türk diliyle mükemmel eserler vermek istemiştir. Bunun için bütün
Türk ülkelerinde Türkçeyi güzel kullanmış olan Türk şairlerin eserleriyle ilgilenmiştir.8
Fuzûlî, Ali Şîr Nevâyî, Nizâmî, Necatî, Hâfız, Selman-ı Savecî, Habibî9, Hidâyet, Kişverî10 gibi şairlerden
etkilenmiştir.
Fuzûlî, bazı şairlerden etkilendiği gibi başka şairleri de etkilemiştir. Geniş bir coğrafyada çeşitli şairler onun
şiirlerine nazireler yazmışlardır. Bu nazirelerin yanında bazı şairler onun şiirlerine tahmisler yazmışlardır.
Tahmisin kelime anlamı beşlemedir. Şairin kendisinin veya bir başka şairin gazelinin beyitlerine veya
mısraına üç veya dört mısra ekleyerek beşer mısra halinde yazdığı şiirlere tahmis denilir. Tahmisi yapılan eserin ilk
beyti kafiyeli ise, kafiye düzeni şu şekildedir: aaaaa-bbbba …Kafiyeli değilse kafiye düzeni şu şekildedir: aaaab-
ccccb…11 İlave etmek şekliyle meydana getirilen müşterek şiirlerin en çoğunu tahmisler oluşturur. Kasideler bile
tahmis edilmiştir. Her beyte ilave edilen üçer mısra esas beytin üstüne değil de birinci ve ikinci mısralar arasına
yerleştirilmek şeklinde yazılan tahmislere tahmis-i mutarraf denir. Tahmiste önemli olan, ilave edilen mısralarla
esas şiirin bir mana bütünlüğü göstermesidir. Bu bir çeşit edebiyat kuyumculuğudur; herkes yapamaz. Üstâdâne
olmayan tahmislerde esas ve ilave mısralar birbirine uyumlu olmaz.12 Tahmis ile muhammes şeklen birbirini
andırmaktadır. Bununla birlikte aralarındaki temel fark, muhammesin tek bir şairin kaleminden olması, diğerinin
ise iki şairin sanki müşterek şiiri olmasıdır. İki ayrı metni birbirine ekleme işleminde titiz davranılması ve birinin
diğeri ile anlam ve söz bakımından uyumlu kılınması gerekir.13
Fuzûlî’nin şiirlerine çeşitli şairler tarafından tahmisler yazılmıştır. Ancak hepsini incelemek burada mümkün
olmayacağından bu bildiriyi Fuzûlî’nin “nedir” redifli şiiri ile sınırlandırdık. Bu gazel Fuzûlî’nin Leyla ile Mecnun
isimli eserinin içindedir.14 “Bu gazel Mecnûn’un dilindendür” başlığını taşımaktadır.
Fuzûlî’nin bu gazeline Şeyh Gâlib, Şeref Hanım ve Bursalı Emrî tahmisler yazmışlardır.
Şeyh Gâlib, 1757 yılında İstanbul’da Yenikapı Mevlevihanesi civarındaki bir evde dünyaya gelmiştir. İlk
eğitimini babasından almış, bazı hocalardan Arapça ve Farsça dersler almıştır. Ailesi de Mevlevi olan ve böylece
bir Mevlevi muhitinde büyüyen Şeyh Gâlib, aynı tarikatın şeyhlerinden dersler alarak yetişmiş ve sonunda bir
Mevlevi dervişi olmuştur. Şeyh Gâlib 3 Ocak 1799’da vefat etmiştir. Şeyh Gâlib, Klasik Türk Edebiyatı’nın bu
yüzyıldaki güçlü kalemlerindendir. Aynı zamanda Sebk-i Hindî’nin Türk şiirindeki son büyük temsilcisi olmanın yanı
sıra bu üslubu şiirlerinde en iyi ve en fazla yansıtan şair olarak da kabul edilmektedir.15 Şeyh Gâlib, Fuzûlî’nin bu
gazeline tahmis yazmıştır. İnceleyeceğimiz tahmisin başlığı “ Tahmîs-i Gazel-i Dîğer-i Fuzûlî-i Bağdâdî rahmetullâhi
aleyh”dir.16 Bu tahmis şöyledir:
Sorma benden meşreb-i rindân-ı bî-pervâ nedir
5 Haluk İpekten, Fuzûlî, Hayatı, Sanatı, Eserleri, Ankara, 1999, s.25-6.

6 Muhsin Macit, Fuzûlî, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Ahmet Yesevi Üniversitesi Yay., 2013.
7 Hasibe Mazıoğlu, “Fuzûlî” Eski Türk Edebiyatı Makaleleri, Ankara, 2009, s.402-3.
8 Hasibe Mazıoğlu, “Fuzûlî ve Türk Dünyası” Fuzûlî Üzerine Makaleler, Ankara, 1997, s.226.
9 Abdülbâkî Gölpınarlı, Fuzûlî Divanı, İstanbul, 1985, s.22-52.
10 İbrahim Sona, “Akkoyunlu Şâirlerin Fuzûlî’ye Etkisi”Journal Of Turkish Studies, Türklük Bilgisi Araştırmaları, Harvard, 2012,
s.133-4.
11 Ahmet Mermer, Neslihan Koç Keskin, Eski Türk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Ankara, 2005, 95-6.
12 Tahirü’l-Mevlevi, Edebiyat Lügatı, (Haz. Kemal Edip Kürkçüoğlu), İstanbul, 1994, s.141-2.
13 M.A.Yekta Saraç, Klasik Edebiyat Bilgisi, Biçim-Ölçü-Kafiye, İstanbul, 2007, s.130.
14 Necmettin Halil Onan, Fuzûlî Leylâ ile Mecnûn, İstanbul, 1956, 262.
15 Muhsin Kalkışım, Şeyh Gâlib Divanı, Ankara, 1994, s.13-24.
16 Muhsin Kalkışım, Şeyh Gâlib Divanı, Ankara, 1994, s.205-6.
734
Matlâb-ı bî-matlâbân vâdî-i sevdâ nedir

Tavr-ı mestân-ı şarâb-ı nergis-i şehlâ nedir
Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir
Men kimem sâkî olan kimdir mey ü sahbâ nedir
Bu ilk bentte Fuzûlî, öyle sarhoş olmuştur ki sâkî, şarap, kadeh ve dünya nedir unutmuştur. Şeyh Gâlib,
korkusuz rintlerin meşrebini benden sorma demektedir. Sevdâ vadisini sormakta; şehlâ gözlü şarabın sarhoşluğu
nedir demektedir.
Çarhda tab’-ı hüner-pîrâ içün kâm isterem

Özge nâ-kâmım ki ol rüsvâ içün kâm isterem
Kâfir-i bî-dînden Mevlâ içün kâm isterem
Gerçi cânândan dil-i şeydâ içün kâm isterem
Sorsa cânân bilmezem kâm-ı dil-i şeydâ nedir
Bu bentte Fuzûlî, cânândan divane gönlü için lezzet istemektedir. Sevgili sorsa tutkun gönlün isteğini
bilmemektedir. Şeyh Gâlib, felekte hüner söyleyen yaradılışlılar için kâm istemektedir. Şair öyle nâ-kâmdır ki
rüsva olanlar için bile kâm istemekte, dinsiz kafirlerden Mevlâ için kâm istemektedir.
Gamzesinde münderic sırr-ı celâl ü hem cemâl

Hatt-ı pür-şûr ile fikr-i bî-me’âlim pür-melâl
Haşre dek peyveste olmak yâ neden bu kîl ü kâl
Vasldan çün âşıkı müstağnî eyler bir visâl
Âşıka ma’şûkdan her dem bu istignâ nedir
Bu bentte Fuzûlî’ye göre âşığı bir kavuşma, vasldan doygun hale getirir. Bu yüzden sevgiliden âşığa karşı bu
eyvallah etmeme nedir diye sormaktadır. Şeyh Gâlib’e göre sevgilinin gamzesinde cemâl ve celâl sırları vardır.
Şair, sevgilinin hattının düşüncesi ile sıkıntı içinde kalmıştır. Mahşere kadar sözle bu kadar içiçe olmak nedir diye
sormaktadır.
Vasf-ı hüsnü pâk ü müstesnâ bilen ârif değil

Kadd-i yâri cümleden bâlâ bilen ârif değil
Öz vücûdın âlem-i kübrâ bilen ârif değil
Hikmet-i dünyâ vü mâfîhâ bilen ârif değil
Ârif oldur bilmeye dünyâ vü mâfihâ nedir
Bu bentte Fuzûlî, dünya ve âhireti bilenin değil; bilmeyenin, umursamayanın ârif olduğunu söylemektedir.
Şeyh Gâlib, güzelliğin vasfını pâk ve üstün bilenin; sevgilinin boyunun herşeyden üstün bilenin, öz vücudunun
büyük âlem bilenin ârif olmadığını söylemektedir.
Nakd-ı ömrünle değişdinse eğer dâğ-ı gamı
735
Levh-i sînenden silersin nakş-ı kayd-ı merhemi

Tab’-ı Gâlible hemân sâ’at kılırsın hem-demi
Âh u feryâdın Fuzûlî incidüpdür âlemi
Ger belâ-yı aşk ile hoşnûd isen gavgâ nedir
Bu bentte Fuzûlî’nin âhı ve feryadı âlemi incitmiştir. O aşk belası ile hoşnut isen kavga nedir diye
sormaktadır. Şeyh Gâlib, eğer ömrünü gam yarası ile değiştinse sinenin levhasından merhemin nakşını silersin
demektedir. Ayrıca kendi yaradılışını övmektedir.
Şeyh Gâlib, sebk-i hindi akımın önemli temsilcilerindendir. Bu akımın bir özelliği olarak kapalı, girift anlamlar
kullandığını bu şiirde görmekteyiz. Dolayısıyla kendi üslup özelliğini bu tahmiste yansıtarak Fuzûlî’den
farklılaşmıştır.
Diğer tahmis 19. yüzyıl şairi Şeref Hanım tarafından yazılmıştır. Şeref Hanım 1809 yılında doğmuştur. Şair
Mehmed Nebil Bey’in kızıdır. Doğum yeri hakkında kesin bir bilgi yoktur. Şair, İstanbul’da büyümüş ve orada
yaşamıştır. 1861 yılında vefat etmiş; Yenikapı Mevlevîhanesi’nde muhipler kabristanına defn olunmuştur.17 Şeref
Hanım da Fuzûlî’nin bu gazeline tahmis yazmıştır. Bu şiir “tahmis-i gazel-i Fuzûlî merhum”18 başlığını taşımaktadır:
‘Aşk ile bîhûde âyâ itdigim daʿvâ nedir
Gerçi Mecnûn’um sorulsa bilmezem Leylâ nedir
Özge bî-hûşem ki bilmem matlabım hâlâ nedir
Bu bentte Şeref Hanım, Fuzûlî’nin dünyayı anlayamaması yanında o da aşk ile boş yere ettiği davayı
sorgulamaktadır. Kendisi Mecnun gibi olmuş ve Leyla’yı bilmemekte, öyle akılsız olmuştur ki isteğinin ne
olduğunu bilmemektedir.
Cân fedâ itmekde yâre sanma ibrâm isterim
Ben şehîd-i tîğ-i ʿaşk olmak ile nâm isterim
Cümle hâtır-hâh u maksûdum velî tâm isterim
Gerçi cânândan dil-i şeydâ içün kâm isterim
Şeref Hanım, bu bentte sevgili uğruna canını zorla vermek istemekte, aşkın kılıcıyla şehit olup ün
arzulamakta, gönlün istediğini tam istemektedir.
Çekme gam yâr ey göñül itmez ise ʿarz-ı cemâl

ʿÂlem-i endîşede âmâdedir bezm-i visâl
Pertev-i mihr-i mahabbet dilde buldukda kemâl
Vasldan ger ‘âşıkı müstağnî eyler bir visâl
‘Âşıka ma‘şûkdan her dem bu istignâ nedir
17 Mehmet, Arslan, Şeref Hanım Divanı, İstanbul, 2003, s.12-4.

18 Mehmet, Arslan, Şeref Hanım Divanı, İstanbul, 2003, s.243.
736
Şeref Hanım bu bentte gönlüne seslenmektedir. Sevgili eğer kendini göstermek istemezse gam çekme
demektedir. Visâl meclisinin endişe âleminde hazır olduğunu ve muhabbet güneşinin ışığının gönülde kemal
bulduğunu anlatmaktadır.
Kıymet-ı cân u serin hâşâ bilen ‘ârif degil

Fikret-i imrûz ile ferdâ bilen ‘ârif degil
Ârzû-yı cennet ü havrâ bilen ‘ârif degil
Hikmet-i dünyâ vü mâfîhâ bilen ‘ârif degil
‘Ârif oldur bilmeye dünyâ vü mâfîhâ nedir
Bu bentte Fuzûlî’ye göre dünyanın hikmetini bilen değil, bilmeyen âriftir. Şeref Hanım’a göre can ve başın
kıymetini bilen, imruz düşüncesi ile öbür dünyayı bilen, cennet arzusunu bilen ârif değildir. Bunları umursamayan
âriftir.
Pend idüp dirdiñ Şeref bir bilme sabr it her demi

Vâkıf-ı râz eyleme âhıñla yâd u mahremi
Gör ne hâle kor imiş derd-i mahabbet âdemi
Âh u feryâdıñ Fuzûlî incidüpdür ‘âlemi
Ger belâ-yı ‘aşk ile hoşnûd iseñ gavgâ nedir
Son bentte Fuzûlî’nin âh ve feryâdı âlemi incitmekte, aşk belası ile hoşnut olduğundan kavganın ne
olduğunu sormaktadır. Şeref Hanım kendine seslenmektedir. O sabrı tavsiye etmekte, âhıyla gizli sırları meydana
çıkarmamasını, insanı muhabbet derdinin ne hâle koyduğunu söylemektedir.
Genel olarak baktığımızda Şeref Hanım, Fuzûlî’nin fikirlerini destekleyici görüşler ortaya koymuştur.
Fuzûlî’nin gazeline üslup olarak yaklaştığını söyleyebiliriz.
Fuzûlî’nin bu gazeline tahmis yazan şairlerden biri de Murad Emrî’dir. Murad Emrî Efendi, 1850’de
Yunanistan’da Tırnova kasabasında doğmuş, 1882’de Bursa’ya göç etmiştir. Murad Emrî Efendi, gazeteci, şair,
eğitimci-yazar, kütüphaneci, kitapçı ve bir matbaacı olarak Bursa halkına ve kültürüne uzun yıllar hizmet etmiştir.
Murad Emrî’nin Divan-ı Murad Emrî, Tahmis-i Terkib-i Bend-i Ziyâ Paşa, İhyâ-yı Âsâr-ı Eslâf (Tahmislerim),
Mudhikât-ı Dehr, Alacalı Defter-Hatırât ve Bursa Kaplıcaları adlı eserleri vardır. Eserlerinde sade bir Türkçe
kullanmaya özen gösteren Murad Emrî Efendi 1917’de Bursa’da vefat etmiştir.19 Murad Emrî, Fuzûlî’nin bu redifli
gazelini üç defa tahmis etmiştir. Biz bu bildiride aynı üslup özelliklerini gösterdiğinden dolayı ilk iki tahmisi
değerlendirmeye aldık. İlk tahmis şöyledir.20
Öyle Mecnûnam ki ben fark etmezem Leylâ nedir

Anlamam ednâ nedir bilmem dahı aʿlâ nedir
Verseler de istemem ben rütbe-i bâlâ nedir
19 İbrahim İmran, Öztahtalı, “Bursalı Murad Emrî Efendi Divanında Ehl-i Beyt Sevgisi ve Divan-ı Emrî’de Kerbelâ” Türk Kültürü
ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi S.57, Ankara, 2011, s.85.
20 İbrahim İmran, Öztahtalı, Bursalı Murad Emrî Efendi ve Divanı, Ankara , 2009, s.446-7.
737
Fuzûlî, öyle sarhoş olmuştur ki dünya, sâki ve kadehin ne olduğunu bilmemektedir. Bursalı Emrî, öyle
Mecnun (deli) olmuştur ki Leyla’nın kim olduğunu, alçak ve yücenin ne olduğunu anlayamaktadır. Yüksek makam
verseler de istememektedir.
Cân fidâ etmekle cânân râhına nâm isterim

Kûy-ı dil-dâre varınca öyle inʿâm isterim
Verse destiñle leb-â-leb bâde bir câm isterim
Gerçi cânândan dil-i şeydâ içün kâm isterim
Bu bentte şair, sevgilinin uğruna canını feda etmek, onun yoluna giderek ün istemektedir. Sevgilinin yanına
varınca ihsan istemekte, onun ellerinden kadeh içmek istemektedir.
Bi’z-zarûr geldim cihâne ben gidersem pür melâl
Öldürürse hasret-i hecrinde dil-dârım vebâl
Eyler ʿâlemde cefâ yetmez bu hâle intikâl
Vasldan çün ʿâşıkı müstağni eyler bir visâl
ʿÂşıka maʿşûkdan her dem bu istiğnâ nedir
Üçüncü bentte Bursalı Emri, bu cihana zaruri olarak gelmiş, sıkıntı içerisinde gitmektedir. Sevgilinin
ayrılığının hasretiyle ölürse günaha gireceğini söylemekte, bu durumu anlatmaya cefa kelimesinin yetmeyeceğini
söylemektedir.
Her ne isterse yapar fikrinde insân müstakil

Çünki halk etmiş seni Allah saña vermiş ʿakıl
Sen sebât göster sakın olma bu ʿâlemde sefîl
Hikmet-i dünyâ vü mâfìhâ bilen ʿârif degil
ʿÂrif oldur bilmeye dünyâ ve mâfìhâ nedir
Şaire göre insan her ne isterse bağımsız olarak yapmaktadır. Allah insana akıl vererek yaratmış, kişinin de bu
dünyada kararlılık göstererek sefil olmaması gerekmektedir.
Yâreler açdı ciger gâhımda bulsun merhemi

Saña lâzım Emri terk et gayrı bu câm-ı Cemi
Zevk ise fikriñ gözet bul kendiñe bir mahremi
Âh ü feryâdıñ Fuzûlî incidüpdür ʿâlemi
Ger belâ-yı ʿaşk ile hoşnûd iseñ gavğâ nedir
Son bentte sevgili, şairin ciğerinde yaralar açmıştır. Emri kendine seslenerek Cem’in kadehini terk et, zevk
ise kendine uygun bir sevgili bulmasını istemektedir.
Bursalı Emrî’nin bu gazele yazmış olduğu ikinci tahmisi şudur:21
21 İbrahim İmran, Öztahtalı, Bursalı Murad Emrî Efendi ve Divanı, Ankara , 2009, s.475-6.
738
Gayrı bülbülden bilen var mı gülü zîbâ nedir

Sorsalar Mecnûn bilir hâl-i dil-i Leylâ nedir
Ben gibi herkes de bilmez âlemi hâlâ nedir
Öyle sermestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir
Bursalı Emri ilk bentte bülbülden başka parlak, güzel gülü bilen var mı diye sormaktadır. Sorsalar Leyla’nın
gönlünü hâlini Mecnun’un bildiğini, kendisinin herkes gibi âlemin ne olduğunu bilmediğini söylemektedir.
Bezm-i rindânda bu şeb de bir câm isterem

Şâda gelsin gayrı cânân öyle hengâm isterem
Öyle zevk alsın ki kalsın haşre dek nâm isterem
Gerçi cânândan dil-i şeydâ içün kâm isterem
Emrî bu bentte rintler meclisinde o gece de bir kadeh istemekte, sevgilisinin sevinçli olduğu bir zamanın
gelmesini ve o kadar çok zevk almasını böylece mahşere kadar kendisinin ünlü olmasını istemektedir.
Bir zemân dünyâya meyl etmez muhakkak ehl-i hâl
Her neye baksa bilir anlar anı zıll u hayâl
Hikmeti var her sözüñ her sohbetiñ et intikâl
Vasldan çün ʿâşıkı müstağni eyler bir visâl
ʿÂşıka maʿşûkdan her dem bu istiğnâ nedir
Emrî’ye göre hâl ehli dünyaya meyl etmezler, her neye baksalar gölge ve hayali anlar, her sözün ve her
sohbetin bir hikmetinin olduğunu bilirler.
Çünki ʿâşıksıñ o yâriñ hecrine olma zelîl

Bir gün elbetde vusûl-ı yâr olur olma sakîl
Çünki sende var mahabbet etme gayrı bî-delîl
Hikmet-i dünyâ vü mâfîhâ bilen ârif degil
Ârif oldur bilmeye dünyâ vü mâfîhâ nedir
Bu bentte Emrî, âşığa seslenmektedir. Sevgilinin ayrılığından dolayı zelil olmamasını, bir gün yâre
kavuşmanın mümkün olabileceğini, zira kendisinde muhabbetin, aşkın olduğunu söylemektedir.
Geldi eyyâm-ı meserret Emri terk et mâtemi
Zümre-i hûbân içinden eyle tefrîk hem-demi
Tâ bulunca dilde yâriñ iltiyâm-ı merhemi
Âh u feryâdıñ Fuzûlî incidüpdür ʿâlemi
Ger belâ-yı ʿaşk ile hoşnûd iseñ gavgâ nedir
739
Son bentte şair, sevinçli günlerinin geldiğini ve mâtemi terk etmesini, güzellerin içinde sevgiliyi ayırt
etmesini, gönülde sevgilinin yarasının merhemle iyileşmeye başladığını söylemektedir. Genel olarak Emrî’nin
tahmisine bakarsak redif ve kafiye olarak ona uyduğunu ancak anlam olarak Fuzûlî’den farklılaştığını görmekteyiz.
Sonuç
Sonuç olarak Fuzûlî, sadece Irak ve Azeri bölgesinde kalmamış, Anadolu şairlerine de etki etmiştir. Buna
Anadolu sahasındaki şairlerin yazmış olduğu tahmisleri örnek olarak verebiliriz. Şeyh Gâlib, Şeref Hanım ve Bursalı
Murad Emrî’nin yazmış oldukları tahmisleri bu bağlamda değerlendirebiliriz. Onlar Fuzûlî’nin nedir redifli gazeline
tahmisler yazarak onu takdir ettiklerini göstermişlerdir.
Kaynakça
Arslan, Mehmet, Şeref Hanım Divanı, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2003.
Aydemir, Yaşar- Kurnaz, Cemal, “XVI. Yüzyıl Klasik Türk Edebiyatı” Türk Edebiyatı Tarihine Bir Bakış, Eski Türk
Edebiyatı, Editör M. Kayahan Özgül, Ankara:Kurgan Edebiyat Yay., 2013, s.105-194.
Gölpınarlı, Abdülbâkî, Fuzûlî Divanı, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1985.
İpekten, Haluk, Fuzûlî, Hayatı, Sanatı, Eserleri, Ankara: Akçağ Yay.,1999.
Kalkışım, Muhsin, Şeyh Gâlib Divanı, Ankara: Akçağ Yay., 1994.
Karahan, Abdülkadir, Fuzûlî, Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 1995.
Macit, Muhsin (2013). Fuzûlî, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Ahmet Yesevi Üniversitesi Yay.:
http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=624 Erişim Tarihi:[20.06.2016]
Mazıoğlu, Hasibe , “Fuzûlî” Eski Türk Edebiyatı Makaleleri, Ankara: TDK.Yay.,2009, s.395-427.
Mazıoğlu, Hasibe, Fuzûlî Farsça Divan, Ankara: TTK Basımevi, DTCF Yayınları, 1962.
Mazıoğlu, Hasibe, “Fuzûlî ve Türk Dünyası” Fuzûlî Üzerine Makaleler, Ankara: TDK.Yay., 1997, s.225-248.
Mermer, Ahmet-Keskin, Neslihan Koç, Eski Türk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yay.,2005.
Onan, Necmettin Halil, Fuzûlî Leylâ ile Mecnûn, İstanbul: Maarif Basımevi, 1956.
Öztahtalı, İbrahim İmran, “Bursalı Murad Emrî Efendi Divanında Ehl-i Beyt Sevgisi ve Divan-ı Emrî’de
Kerbelâ” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi S.57, Ankara: 2011, s.85-97.
Öztahtalı, İbrahim İmran, Bursalı Murad Emrî Efendi ve Divanı, Ankara : Gazi Üniversitesi Yayımlanmamış
Doktora Tezi, 2009.
Saraç, M. A. Yekta, Klasik Edebiyat Bilgisi, Biçim-Ölçü-Kafiye, İstanbul: 3F Yayınevi, 2007.
Sona, İbrahim, “Akkoyunlu Şâirlerin Fuzûlî’ye Etkisi”Journal Of Turkish Studies, Türklük Bilgisi Araştırmaları,
Harvard: Harvard Üniversitesi Yay., 2012, s.131-148.
Şentürk, Ahmet Atilla- Kartal, Ahmet, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergah Yay., 2013.
Tahirü’l-Mevlevi, Edebiyat Lügatı, (Haz. Kemal Edip Kürkçüoğlu), İstanbul: Enderun Kitabevi, 1994.
740
“HAYDAR BABA’YA SELAM” ŞİİRİNE FARKLI BİR BAKIŞ
Mehmet Malik BANKIR*
Özet
Milletlerin oluşumunda ve varlıklarını devam ettirmelerinde önemli birçok etmen vardır. Bu etmenlerden
biri de edebiyat tarihlerine mal olmuş ve toplumların birikimlerinden ortaya çıkmış edebi eserlerdir. Bu edebi
eserler içerisinde de öne çıkan ve nesilden nesle aktarılan, hiçbir zaman da eskimeyen, değerlerinden hiçbir şey
kaybetmeyen “klasik” terimiyle adlandırılan klasik edebi eserler veya klasik şahsiyetlerdir. Bu niteliği bünyesinde
barındıran, eser veya şair olabileceği gibi, o şair veya eseri ön plana çıkarabilecek bir şiir veya bir yazı da olabilir.
Azerbaycan Edebiyatı Tarihi incelendiğinde, yukarıda ifade etmeye çalıştığım özellikleri kendisinde barındıran
şiirlerden biri de Şehriyar’ın “Haydar Baba’ya Selam” adlı şiiridir.
Bir eser, klasik unvanını aldıktan ve topluma mal olduktan sonra o eser artık birçok yönden incelemeye tabi
tutulacak anlamına da gelmektedir. Durum böyle olunca inceleyeceğimiz şiir üzerinde de farklı açılardan
değerlendirmeler yapılmıştır. Biz de bu çalışmamızda, “Haydar Baba’ya Selam” şiirini farklı bakış açılarından
özellikle de dil ve edebiyatı ilgilendirdiği kadarıyla diğer sosyal bilimlerden faydalanarak metni değerlendirmeye
çalışacağız.
Anahtar Kelimeler: Derin Anlam, Şiir, Azerbaycan, Haydar Baba, Haydar Babaya Selam
Giriş
Yeryüzünde her milletin şiiri, masalı, destanı, hikâyesi, kültürü ve düşünce hayatı vardır. Bu birikimler o
milletin edebiyatını oluşturur. Edebiyatın da temel malzemesi kelimelerdir. Edebiyat türünden hangi türü ele
alırsak alalım o türün de vazgeçilmez unsuru kelimelerdir, kelimelerin farklı şekillerde dizilişidir. Edebiyat kelimesi
de etimologlara göre “edeb ‫ ”ﺍﺪﺏ‬kelimesinden türetilmiştir. Edeb kelimesinin tersten okunuşu da “bede’ ‫”ﺏﺪﺃ‬
şeklindedir. “bede’ ‫ ”ﺏﺪﺃ‬kelimesi de sözlükte “başlamak, yeltenmek, başlangıç, önce, başta, ilk, uç” anlamlarına
gelmektedir. Bu düşünce bizi felsefi olarak dinlerdeki düşünceye ve kutsal metinlere kadar götürür. Sözün
başlangıçtan beri var olduğu meselesi İslamiyet ve Hıristiyanlıkta da mevcuttur. Fakat teolojik düşünce ve
muhteva olarak birbirlerinden kesin çizgilerle ayrılmaktadırlar. Bu konunun muhtevası uzun olacağı için sadece bu
kadarıyla yetinmek istiyorum.
Büyük insanlar, sanatçılar; düşünür ve muhteşem eserler vücuda getirirler. Bizler de birikimimiz, kültürümüz
ve eğitimimiz miktarınca o değerleri incelemeye çalışırız. İncelemeye çalışacağımız eserlerden biri de Şehriyar’ın
hemen hemen bütün Türk dünyasında çok bilinen ve sevilen manzum eseri “Haydar Baba’ya Selam” şiiridir.
Muhammed Hüseyin Şehriyar, 1906-1988 yılları arasında Güney Azerbaycan’da yaşamış, Azeri Türkçesinin
olduğu kadar Türk dünyasının da önemli şairlerinden biri olarak edebiyat tarihinde yer edinmiş bir şahsiyettir.
Şiire başlık olan Haydar Baba, adını Şehriyar’ın doğduğu yerin eteğinde bulunan Haydar Baba dağından alır. Şiir,
hece vezninin 11’li ölçüsüyle beşer dizelik 125 kıtadan, 625 mısradan oluşmuştur. Buna küçük bir mesnevi de
denilebilir, diye düşünüyorum.
Usta bir sanatkâr önümüze sunacağı görseller ve manzaralarla bizi kelimelerin sihirli, efsunlu dünyasıyla
büyüler. Okuyucuyu çeşitli yönlerden etkisi altına alan, düşünmeye davet eden çağrılarda bulunur. Bu çağrıya
olumlu veya olumsuz bir şekilde cevap vermek ise kişinin bir dereceye kadar kendi inisiyatifindedir. Birey için
normal olan güzelliği ve güzeli tercih etmek, onu değerlendirmektir, güzele ve güzelliğe meftun olma, onunla
hemhal olmadır; onunla hemhâl olma da bireyde sonsuz ufuklar oluşturur. Bunu hayatın erken dönemlerinden
başlayıp bireyinde olumlu veya olumsuz ilişkiler kurma mekanizmasını gerçekleştiren toplumlar, çocuklarının
beynindeki nöral ağların gelişmesini artırmaya çalışan aileler, biyokimyasal materyallere katkı sağlayan çevresel
ve genetik faktörlere daha çok ihtimam gösteren eğitimciler, insanının gelişmesi için bu hususları göz önünde
bulunduran milletler geleceklerine daha ümitle bakabilirler.
Canlılar ve canlılar içerisinde de özellikle insan bedeni ve beyni dikkatli bir şekilde incelendiğinde, bireyi
oluşturan hücrelerin birbiriyle bağlantılı, ilişkili; bir o kadar da birbirinden bağımsız; birbirinden bağımsız oldukları
kadar da “neme lazımcı olmayan” son derece karmaşık ağlar sisteminden müteşekkil olduğu görülür.
Nöronlardan oluşan bu ağ şebekesi birbirinden sinaps adı verilen çok küçük boşluklarla ayrılırlar. Bu boşluklar ise
* Yrd. Doç. Dr. Kastamonu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, mmalikbankir@kastamonu.edu.tr
741
zannedildiği gibi bütünüyle boş alanlar değil, nöronların yaşamasını, büyümesini sağlayan oluşumlardır. Bu
görevleri üstlenen yapılar gibi birey ve toplum hayatında da bireyi ve toplumu etkileyen yapılar söz konusudur.
Canlılar arasındaki iletişimi sağlayan dil olduğu gibi nöronlar arasındaki iletişimi sağlayan da
biyoelektrokimyasallardır. Biyoelektrokimyasalların oluşturdukları fiziksel, kimyasal, biyolojik ve elektriksel
sinyaller duyu organlarına iletilir ve iletilen bu mesaja göre duyu organı yeni davranışlara bürünür. 1 Şimşek veya
yıldırım diye adlandırdığımız tabiat olayı da sonuçta pozitif ve negatif yüklü birer elektrik akımı değil midir?
Namık Kemal’in” Barika-i hakikat, müsademe-i efkârdan doğar” ibaresindeki barika ve müsademe kelimeleri
de tabiat olaylarının insana atfedilmesiyle söylenmiş ifadeler değil midir?
Beyin fonksiyonlarının gelişimiyle biyolojik fonksiyonların gelişiminin orantılı olarak birbirini etkilemesi
bireysel gelişim için en önemli konulardan biridir. Bunların birbiriyle orantılı biçimde gelişmesi, bireyin hayatı
boyunca gelişen uyum sağlama mekanizması için de önem arz etmektedir.
Bireysel gelişim, olgunluk ve dönüşüm; biyolojik organizma, genetik (kalıtsal) miras, çevresel ve toplumsal
etkiler arasındaki etkileşimlerin bir araya gelmesidir. Bu yüzden insan tutum ve davranışına kültürün aracılık ettiği
ve onu etkilediği de söylenebilir. İnsanlar kadar kültürel gruplar ve kültürel yapılar da kendilerini yeniden üretir.
Bu üretim hem biyolojik hem bireysel hem toplumsal hem de kültürel aktarımı gerektirir. Bu da milli değerler
vasıtasıyla mümkündür. Bireyin gelişim psikolojisinde bebek ve annesi arasındaki bağlanma şekli de milli
değerlerle bağlantılıdır ve çok önemlidir. Bu bağlanma anne-çocuk arasında olduğu gibi birey-nesne, birey-birey
arasında da olabilir. Bireyi etkileyen bu etmenler çeşitli amaçlar için kullanılabilir ve çeşitli bilim alanlarında da
kullanılmaktadırlar.
A. P. Fiski; sosyal algı, ilişki, güdü ve ahlaki yargılamayı açıklamada dört temel ilişkisel yapıdan söz
etmektedir. Bunlardan biri ve en önemlisi bireylerin grup üyeliğine katıldıkları ve ortak kimlik, birlik, beraberlik ve
aidiyet duygusuna sahip oldukları, kendilerini bazı önemli değerler açısından diğerleri ile-en azından-eşit
hissettikleri toplumsal paylaşım2 düşüncesi Şehriyar’ın “Menim de bir adım gelsin dilüze”3 mısraıyla dile
getirilmiştir. Buna bakarak toplumsal değerlerin mevcudiyeti gibi ferdi ve tabii değerler de vardır. Bu üç değerin
birbiriyle örtüşmesi toplumda, bireyde ve tabiatta olumlu etki oluşturur ve uyum sağlar. Çünkü insanoğlu, kendini
her an karmaşık, çekici, itici ve bazen de nasıl olduğu, ne olduğu, nereden geldiği ilk etapta bilinmeyen birtakım
olayların içerisinde bulur. İnsanoğlunun yaşadığı psikolojik ve biyokimyasal değişimler, onun tabiatla, sosyal
yapıyla, çevresiyle, kendisiyle ve sorunlarla başa çıkabilme kabiliyetini geliştirir. Biyolojik bağışıklık sistemi gibi
psikolojik bağışıklık sisteminin güçlenmesini sağlar.
Birey yapısı gereği hissettiği, duyduğu, gördüğü, algıladığı ve öğrendiği her şey, her varlıkla dolaylı ya da
direkt olarak ya halde, ya gelecekte ya da geçmişte bir ilişki içindedir. Kişiler arasındaki doğal, çevresel, toplumsal
ve kültürel ilişkiler, beyindeki nörokimyasalların düzen ve oranını değiştirerek çeşitli duyguların ortaya çıkmasına
ve duygulanımlara yol açarlar.
Her ilişkide sevgi, saygı, şehvet, güvenlik, statü, tehlike, sükûnet gibi birçok pekiştirici mevcuttur. Kişinin
çeşitli nöral sistemlerinin özelliklerine göre, bu pekiştiricilerin her biri ihtiyaç, ilgi ve arzu listesinde belli bir sıraya
oturur.4 Bu pekiştiriciler de er veya geç bir şekilde Baki’nin de dediği gibi ortaya çıkar ve zamanla anlam kazanır:
“Kadrüni seng-i musallada bilüp ey Baki
Durup el bağlayalar karşunda yaran saf saf”5
İnsanın bilinç alanına giren her özne ve nesne insan beyninde açık veya örtülü zamanlı zamansız, dolaylı
veya dolaysız bir şekilde ortaya çıkabilir. Bu bağlamda metne bakıldığında metinde geçen kelimeler ve
faydalanılan dilbilimsel ifadeler metnin şekilsel ve anlamsal yönünü oluşturur. Metinde tabiat, tabiat olayları,
bireyler, tabiatta bulunan nesneler ve bu nesnelerle bağlantılı alt veya üst nesneler ve varlıklar dikkat çeken
hususlardır. Yaşanılan coğrafyada bu nesne ve varlıkların şair tarafından okuyucu veya dinleyicinin dikkatine
sunulması ayrıca önemli bir husustur. İnsan bulunduğu coğrafya ve mekânda bu nesne ve varlıklarla duruma göre
bir ilişki içinde olmayı arzular.
1 Louis Cozolino, İnsan İlişkilerinin Nörobilimi, Çev. Mirel Benveniste, Psikoterapi Enstitüsü Eğitim Yayınları, İstanbul 2014, s.5
2 A. P. Fiski, Strutcures Of Social Life: The Four Elementary Forms Of Human Relations, Newyourk, The Free Press 1991
3 Muharrem Ergin,Azeri Türkçesi, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, No:1633, İstanbul 1971, s.1
4 Louis Cozolino, a.g.e. s.158
5 Baki Divanı, Haz. Sabahattin Küçük, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar genel Müdürlüğü 3143,
yayimlar@kulturturizm.gov.tr, s.178, Gazel 229
742
Mekânlar, her biri kendi içinde eşsiz zamansal parmak izlerine sahip olan kültürleri ve alt kültürleri
tarafından açıkça etkilenmiştir.6 Şehriyar’ın bir insan gibi karşısına alıp onunla konuştuğu Heyder Baba dağının
metinde otuz altı defa tekrarlanması, Robert Levine’in ifade ettiği mekânın insan hayatındaki yerine Şehriyar
sanatsal bir gözle bakarak konuyu estetiksel dille ifade etmiştir.
Birey-doğa ilişkisinde en önemli husus, organizmanın doğal çevreye uyumudur. Anahtar psikolojik formül
ise, kişinin sosyal çevresiyle ilişkisidir. Birey, yaşantısının anlamlılığını nesne ilişkilerinde bulur, hayat yalnızca bu
bakımdan bir anlam kazanır; çünkü nesne ilişkileri olmadan bireydeki “ben” duygusu gelişmez. 7 Şiir, bu yönüyle
bize zengin bir malzeme sunmaktadır. Şairin de metin boyunca bu dengeyi koruduğu görülmektedir: tabiat
manzarası, bütün ihtişamıyla “Heyder Baba Dağı”, ıldırımlar, sular, seller, keklikler, tavşan, bahçe, çiçek, çardak,
çiçekler arasında nevruz gülü, karçiçeği; ak bulutlar, bulaklar, gelinlik kızlar gibi somut kavramlarla “nesneye ve
içsel nesne ilişkilerine duyulan gereksinim”, ustaca ele alınmıştır. İçsel nesneler dünyasının ne anlama geldiğini
Guntrip, “Bir anlamda yaşamdaki tüm deneyimimizi saklayıp her şeyi ruhumuzda taşıma kabiliyetimizdir.
Nesneler, ruhta sırasıyla bellek ve içsel nesneler olarak adlandırılan iki metotla saklanır. İyi nesneler, bireyde önce
içselleştirilir daha sonra belleğe atılır. Bunların ortaya çıkması veya hatırlanması durumunda kişiye zevk ve haz
verir, bu durum bireyde doyum sağlar ve ileride geriye dönülüp büyük bir mutlulukla anımsanır.” 8 şeklinde ifade
eder. Bunu metnin birçok yerinde görmek mümkündür: “heyder Baba, Mir Ejder seslenende/Kend içine sesden
küyden düşende/Aşıh Rüstem, sazın dillendirende… Bir sinema perdesidir gözümde/Tek oturup seyrederem
özümde9
Zaman kavramı genel anlamıyla izafi olarak kabullenildiği için araştırmalardan yola çıkılarak kültür tempoları
göz önünde bulundurulmuş ve beş temel faktör ortaya atılmıştır: Canlı ekonomi, yüksek sanayileşme oranı, geniş
nüfus, serin iklim, bireycilik kültürüne eğilim gösteren yerler. Bu özellikleri üzerinde barındıran yerler daha canlı
ve temposu yüksek yerlerdir.10 Bu özellikleri üzerlerinde taşıyan yerlerde daha fazla hareket olduğu için canlılık
oranı da fazladır ve bu canlılık metnin diline de yansır. Metinde kullanılan zaman zarflı ifadeler, beraberinde
hareketli fiilleri gerektirirler. İçinde bulunulan zaman ise bir ilkbahardır. Tasvir edilen bu mevsimde hareketler,
yaşam ve eylemler peş peşe ve hızlıdır. Zaman dediğimiz kavram ise yukarıda da belirttiğimiz gibi izafi olarak
kabul edilir. Albert Einstein’ın dediği gibi iki saat boyunca sevdiğiniz biriyle oturursanız, bu size iki dakika gibi gelir;
iki d akikalığına sıcak bir sobanın ya da ocağın üzerinde oturursanız, bu size iki saat gibi gelir. Zamanda görecelilik,
edebi metinlerdeki ve özellikle şiirdeki göreceli algı da böyledir.
Metne bakıldığında şiirin bir hitapla başlaması dikkatleri celp etmekle beraber tabiattaki sembollerin ve
olayların (-ıldırımlar, seller, sular, kehlikler, dovşan…-) ardından +Anda zarf-fiil ekleri kendilerini metnin birçok
yerinde göstermektedir. Dikkatlerinize sunmak istediğim en önemli hususlardan biri yukarıda da söz ettiğim ve
daha çok Türkiye Türkçesi yazı dilinde –DIğIndA veya–DIğI zaman şeklinde kullanılan +AndA eki bir zamanı, bir anı
göstermektedir. Anılan bu an beraberinde “o anda ne oldu, ne olmuş, ne olacak?” sorularını akla getirir.
Nörologların araştırmalarına göre insan beynine bir saniyede bir milyon MB’den fazla bir bilgi ulaşıyor, bardaktan
boşanırcasına yağan yağmurun sele dönüşmesi gibi. Fakat bir sel gibi beyne hücum eden bu bilgi selinin ancak
kırk MB’lık kısmı algılanabiliyor. Durağanlaşmış ve hızı yavaşlamış veya akışı durmuş su gibi. Düşünceler, duygular,
söylemler, hareket ve davranışlar nöronlar arasındaki iletişimle meydana gelir. Bu iletişimi sağlayan seratonin, ve
dopamin hormonları gibi çeşitli sinir taşıyıcılarıdır. Şiire bu bağlamda bakıldığında kıtalar arasındaki ani geçişler bu
hızlı geçişin bir tezahürü olsa gerek. Tabiatta şimşek veya yıldırım çaktığı gibi insan beyninde de böyle fırtınalar
kopar. Beyindeki fırtınalar ise duygulardır, düşüncelerdir ve algılardır. Şimşek ve yıldırımdan sonra yağmur yağar,
ardından su ve sel oluşur. İnsan beynindeki şimşek ise bir anda parlayan, beyinde fırtınalar koparan, henüz
kelimelere dökülmemiş duygu, düşünce seli ile dolu kelimelerdir. Hemen ardından da artık daha durulmuş,
berraklaşmış cümle ve anlamlı ifadeler gelir. Kızların orada saf tutup bakması ise ve şiir de kelimelerin gerçek
anlamlarının yanında mecaz ve semboller manzumesi ise kanaatimce bu, kelimelerin şiir dili, inci dizisi halini
almasıdır. Nitekim bir şairin adının anılması, baki kalması ancak meydana getirdiği eserle mümkündür. Bu da
herkes için mümkün olmamakta ancak Şeyh Galib’in de dediği gibi gerçek şairler için söz konusu olabilmektedir:
Erzâkları belâ-yı nâgâh
Âteş yağar üstlerine her gâh
Ekdikleri dâne-i şirâre
Biçdikleri kalb-i pâre pâre
6 Robert Levine, Zamanın Coğrafyası, Çev. Özgür Umut Hoşafçı, Maya Kitap, İstanbul 2013, s.20
7 Harry Guntrip, Şizoid Görüngü Nesne İlişkileri ve Kendilik, Çev. İpek Babacan, Metis Yayınları, İstanbul 2013, s. 14
8 Harry Guntrip, a.g.e. s.14
9 Muharrem Ergin, a.g.e. s.2-3
10 Robert Levine, a.g.e. 32-35
743
Anlar ki kelâma cân verirler

Mecnûn o kabîledendi derler
Her kim ki belâya mürtekibdir
Elbet o ocağa müntesibdir
Satdıkları hep metâ’-ı cândır
Aldıkları sûziş-i nihândur11
Metinde dikkat çekici hususlardan biri de gerçek muhatap olan “Heyder Baba” dışında tali diyebileceğimiz
nesne, yerleşim birimi ve kişiliklerin ortaya çıkmasıdır: “Mir Ejder, Şengülova yurdu, Kuru göl, Karaçemen
caddası,Kerbela, Meşed Rahim, Melik Niyaz, Fatma Hala, Mirzemmed, Hecce Sultan, Mirza Tağı, Molla İbrahim,
Tebriz, Eflatun, Süleyman, Nuh, Amir Gafar, Mir Salih, Mir Aziz, Mir Memmed, Mir Abdül, Şah Abbas, Amir
Heyder, Fizze Hanım, Seyid Hüseyin, Emme Can.” Bu kişilikler, nesneler ve yerleşim birimleri metnin farklı
yerlerinde anılarak metin işlevsel hale getirilmiş ve şiirin 125 kıtalık, 625 mısralık bir manzum eser olmasını
sağlamıştır.
Sonsuzluk ve unutulmama arzusu her insanda vardır. Bu arzuyu insanlar içerisinde de en kolay sanatçılar
gerçekleştirir. Bunu gerçekleştirebilen sanatçı da o zaman hak iddia edebilme hakkına sahip olmaktadır: Baki’de
bu durum “Avazeyi bu âleme Davud gibi sal/Baki kalan bu kubbede bir hoş sada imiş” 12 Şehriyar’da ise “Menim
de bir adım gelsin dilüze” mısraıyla dile getirilmiştir.
Yukarıda belirttiğim haz ve mutluluk düşüncesinin aksine bir de “kötü nesne, kötü olay, kötü birey” olma
durumu vardır: Olay ve nesneler; nesnelerin değişmeleri, bireyin zihninde farklı biçimlere girmeleri veya kişinin
hayatından bir şekilde ortadan kaybolmaları, izlerinin silinmesi bu sefer kötü nesne veya kötü olay durumuna
dönüşürler. Bu şekilde sonuçlanan olaylar bireyin dünyasında daha köklü bir biçimde içselleştirilirler. Bireyde kötü
nesne imajı daha kalıcı şok etkisi oluşturmaktadır:
“Düşün bu aç, yolsuzların gözüne/ Temeddünün uyduk yalan sözüne/……Heyder Baba, şeytan bizi
azdırıp/mehebbeti üreklerden gazdırıp/…Behiştimiz cehennem olmaktadır/Zilheccemiz meherrem olmaktadır” 13
dizeleriyle kötü olaydan veya hayal kırıklığından kaynaklanan bir sitem söz konusudur. Üstelik Şehriyar’ın gerçek
dışı, sömürüye dayalı, sözde, kendi çıkarı hariç her şeyi sahte, söylediği ile yaptığı birbiriyle çelişen “medeniyet”e
karşı olan duygu ve düşünceleri Cemil Meriç ve istiklal şairimiz Akif’le örtüşmektedir.
Bireyler birbirleriyle kelimeler vasıtasıyla meramlarını dile getirdikleri için bu kelimelerin bir ortak duygu,
düşünce, anlayış ve algı oluşturmaları gerekir. Biz iletişimi sağlamak için birinin düşüncelerini bir başkasına aktarıp
onları anlamayı sağlayan, ortak anlayışı yansıtan karmaşık semboller adı verilen dil dizgelerini kullanmaktayız.
Şehriyar, şirini oluştururken sadece şiirin olmazsa olmazlarından olan duygusal, doğa ve sosyal boyuta önem
vermemiş, aynı zamanda bunlara ilaveten bize düşüncelerle duyguların bütünleşmesini, şiirde hikâyemsi bir dilin
nasıl kullanıldığını belirten bir bakış açısı da sunmaktadır:
“Garı nene gece nagıl deyende/Külek galhup gap bacanı döyende/Gurd geçinin Şengülüsin yiyende/Men
gayıdup bir de uşak olaydım/Bir gül açıp ondan sora solaydım”14
Vücuttaki nöral ağları tetikleyip harekete geçiren ve kanın içinde yer alan birçok biyokimyasal maddelerin
salgılanması ve düzenlenmesi gibi; kelime, kelime grupları ve ifadeler de beynin çeşitli bölgelerinde birtakım
işlevler gerçekleştirir. Bu işlevler, bize deneyimlerimizden faydalanma ve onları beynimizin uygun gördüğü
durumlarda kullanma fırsatı verir. Doğal olarak beynimiz her zaman haklı çıkmayabilir, yanlış aktarma olayı
gerçekleşebilir ve yanlış eski deneyimlerimizi şimdiki durumlara bazen uyarlayarak bu hatalar önyargılara, yanlış
aktarımlara ve kişiler arası çarpıtmalara, başkalarıyla ve başka nesnelerle çatışmaya neden olabilir:
“Heçi hala çayda paltar yuvardı/Memmed Sadıh damlarını suvardı/Heç bilmezdik dağdı, daşdı, duvardı/Allah
ne hoş gamsız gamsız yaşardıh”15
İnsan vücudunda ve daha çok da beyinde yer alan nöronlar sayesinde gerçekleşen elektriksel işlevler,
bireyin yaşamını sürdürebilmesi için çeşitli fonksiyonları yerine getirmektedirler. Bunlardan biri de geçmişte
11 Şeyh Galib, Hüsn ü Aşk, Haz. Muhammet Nur Doğan, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar genel
Müdürlüğü 3136, yayimlar@kulturturizm.gov.tr, s. 18
12 Haz. Sabahattin Küçük, a.g.e. s. 172, Gazel No:218
13 Muharrem Ergin, a.g.e. s. 3
14 Muharrem Ergin, a.g.e. s.5
744
başkalarıyla, doğayla ve başka nesnelerle yaşadığımız olaylar, sadece şimdiki durumumuzu etkilemekle kalmaz,
geleceğimizi de olumlu ya da olumsuz bir şekilde etkisi altına alır.
İmgelerin, mecazların, metaforların, çağrışımların, duyguların, düşüncelerin, algıların ve hatıraların günlük
yaşantılarımızdan arda kalan bilgi parçacıkların depolanması olarak tanımlanabilen hafızanın bunları tekrar
gündeme getirmesi şeklinde meydana gelen hatırlama olayı metinde: “Ahşam başı nahırılan gelende/Goduhları
çeküp vurardıh bende/Nahır geçüp gedüp yetende kende/Heyvanları çılpak minüp govardıh/Söz çıhseydi sine
gerip sovardıh”16 dizeleriyle ifade edilmektedir. Bu ifadeler, Heyder Baba Dağı muhatap alınarak duygusal ve
düşünsel iletişim aracı, gündelik dil ve deyimlerle zenginleştirilmiştir: “Heyder Baba, Nene gızın
gözleri/Rahşende’nin şirin şirin sözleri/Türki dedim, ohusunlar özleri/Bilsinler ki adam geder adam galar/”17
dizeleri ile okuyucuda yazarın paylaşmak istediği duygu, düşünce deneyim veya olay dizilerinin, okuyucunun
onları anlamasına ya da onlara tepki göstermesine değecek şekilde uyaran oluşturmuştur. 18
Hamilelik süresince ve bebeğin doğumuyla üst sınıra ulaşan bebeklik döneminde bebek-anne ilişkisi, belli bir
dönemden sonra yerini birey-birey, birey-çevre, birey-doğa ilişkisine bırakır. Bu ilişkide dokunma ve birlikte olma
isteği beynin çekirdeğine bağlıdır. Beynin bu noktası, yatıştırıcı duyguları, hormonal etkinleşmeyi, sevgi hissini
çağrıştırarak oksitosin ve endorfin seviyelerini yükseltir, bunun sonucunda sosyal bağlantılar pekişir; kişinin
sakinleşmesini, kan basıncının düşmesini sağlar ve otonom düzenlemeye ve kardiyovasküler sağlığa katkıda
bulunur.19
Şehriyar, Heyder Baba ile bir diyalog oluşturur. Bu diyalog mensur-manzum bir yapıya bürünür. Kullanılan
dilin yapısı ve içeriğinde bunu görmek mümkündür. Birçok kıtanın başlangıcında otuz altı defa Heyder Baba’ya
sesleniş vardır. Bu seslenişte toplumu oluşturan bireylerin ve toplumun yaşam tarzlarını, düşünsel yapılarını,
değer yargılarını, duygusal ve kültürel yönlerini bulmak da mümkündür. Her şiirsel metinde olduğu gibi bu şiirde
de bu dilsel anlatımlar düz yazınsal ifadeler gibi değil, sembolik ve az kelimeyle çok şey ifade eden bir dil kullanımı
söz konusudur.
Belleğin genel tanımı; imgelerin, duyguların, durum ve olayların günlük deneyimlerimizden kalan bilgi ve
parçacıklarının depolanmasıdır. Hafızamız; burada yer alan anılarımız, en özel anlarımızın duygusal ilişki ve
birlikteliklerimizle bir araya gelen isimler, fiiller, tarihler, tarihsel olaylar ve çok sayıda bilgiyle doludur. İnsanın
bilinç ve görsel alanına giren her şey, insan beyninde bir şekilde yerini alır. Bunlar zamanla farklı biçimlerde, farklı
zamanlarda ve farklı yerlerde ortaya çıkabilirler. Metne bu gözle de baktığımızda şimdiki durumla geçmiş arasında
bir aktarımın olduğuna şahit olmaktayız. Aktarım, kişinin geçmişte başkalarıyla veya nesnelerle ilgili olumlu ya da
olumsuz deneyimlerinin içinde bulunulan durumla birleşerek şekillenmesidir. Dil bilgisel açıdan da metne
baktığımızda geniş ve geçmiş zamanlı ifadelerin kullanıldığını görebiliriz. Bu da örtülü veya açık sosyal olayların
metne güzel bir şekilde dağılımının bir göstergesidir.
“Heyder Baba, ağaçlarun ucaldı/Amma heyif cevanların gocaldı/Tohlılarun arıhlıyup acaldı/Kölge döndi, gün
batdı, gaş gereldi/Gurdun gözi garanlıhda bereldi”20 kıtası Nabi’nin “Bağ-ı dehrin hem hazanın hem baharın
görmüşüz/Biz neşatın da gamın da rüzgârın görmüşüz” beytini çağrıştırmaktadır.
Söz sultanı şairler, sanatlarını kelimelerle oluşturdukları halde bazen susmanın veya az sözle çok şey ifade
etmenin en güzel söz olduğunu ve içten, yerinde kullanılan az ve öz bir sözün cevher kadar kıymetli olduğunu da
ifade ederler. Baki ile Şehriyar bu noktada da örtüşürler:
Şehriyar: “Menden ahunda yetirirsen selam/Edebli bir selam-ı malakelam”21
Baki: Çoğ olmaz bu tarza gazel Bakiya/Güzel söz güherdür güher az olur”22
Dünyanın fâniliği ve bu dünyaya bel bağlamama hususunda da Baki’yle hemfikirdir:
Şehriyar: “Heyder Baba, dünya yalan dünyadı/Süleyman’dan, Nuh’dan galan dünyadı/Oğul doğan derde
salan dünyadı/Her kimsiye her ne verüp alupdı/Eflatunnan bir guru ad galupdı”23

18 Aysu Erden, Kısa Öykü ve Dilbilimsel Eleştiri, Gendaş Kültür Yayınları, İstanbul 2002, s.105
19 Louis Cozolino, a.g.e. s.127
22 Haz. Sabahattin Küçük, a.g.e. s. 122, Gazel No:112
745
Baki: “Saltanat tacın giyen âlemde mağrur olmasun/Nice sultan börkin almışdur begüm bad-ı hazan”24
Süre, fiziksel olarak bir olayın devam ettiği zamanı ifade eder. İnsanların deneyimledikleri süre olgusu
algısını meydana getiren de kişinin kolundaki veya duvar ya da masadaki saat değil; daha çok belirsizliklerle dolu
olan psikolojik saattir.25 Can sıkıntısı, olumsuzluklar veya iç ferahlığı, sevinçler kişinin zaman mefhumunu kontrol
eder niteliktedir. Dille oluşturulan duygular, düşünceler ve ilgiler iletişim ihtiyacımızı karşılamada büyük bir
öneme sahiptir. İster mensur isterse manzum olsun her yazı türünde kelimeler, kişilerin birikimlerine,
deneyimlerine, düşüncelerine, bilgi ve kelime dağarcığına; içinde bulunulan zaman ve mekâna ve ruh dünyasına
göre şekillenir. Edebi türdeki yazılarda yer alan ifadeler; okuyucunun, dinleyicinin kendini onlarda bulmasını
sağlamaktadır. Okuyucu ve dinleyici de kendini bunlarda bulduğu kadar onlardan haz ve zevk alır.
Şiirin birinci kıtasında geçen işitsel, görsel ve düşünsel ifadeler ikinci kıtada görsel ve duygusal ifadelere
bürünmüştür.
Heyder Baba ildırımlar şahanda
Seller, sular şakgıldayup ahanda
Gızlar ona sef bağlayup bahanda
Selam olsun şovkatüze, elüze
Menim de bir adım gelsün dilüze
Heyder Baba, kehliklerin uçanda
Göl dibinden dovşan galhup gaçanda
Bahçalarun çiçeklenüp açanda
Bizden de bir mümkün olsa, yad ele
Açılmıyan ürekleri şad ele26
Gölün dibi, bireyin bilinçaltını; buradan kalkıp kaçanın da bilinçaltındaki kelimelerin, düşüncelerin, duygu ve
davranışların olduğunu düşünüyorum. Çünkü keklik nesli, güzel ve hoş sesiyle kendi neslini ele veren ilginç bir
türdür. Bilinçaltından çıkan kelimeler de bireydeki gizli ve saklı düşünceleri ele verirler.
Dağ mefhumu, tarihin ilk dönemlerinden beri, insanın dikkatini çeken, bazen ona korku veren, bazen
kendisine huzur ve güven veren muhteşem doğa şekilleridir. Göğe en yakın yerler gibi görünen dağlar, dinlerle,
tanrılarla ve peygamberlerle de ilişkilendirilmiştir. Yüksek yerler her zaman kutsal arayışlarla ilişkilendirilmiş ve
ruhani aşkınlığın, saflık hatta ölümsüzlüğün simgesidirler. Dağa tırmanmak çetindir, havanın azalan yoğunluğu
solunumu zorlaştırır ve sanrılara yol açar. Bu, temiz yürekli kişinin doruk noktasında aydınlanmağa eriştiği ruhani
bir yolculuk gibidir.27 Freud’un topografik zihin modeli düşüncesi de nihayetinde bir dağ şekli benzetmesidir.
İnsan zihnindeki sürekli değişen düşünceler gibi su da durmadan biçim değiştirir ve halden hale dönüşür. Su;
yağmur, kar, sel ya da dingin bir göl biçimini alabilir. Her birinin kendi simgeselliği olan çeşitli halleri mevcuttur:
akıcı, durağan, fırtınalı veya derin. Edilgen olmasına rağmen hava şartlarının tesiri altında olup yıkar, eritir,
aşındırır veya can verir. Birçok inançta arınma ve şifa kaynağı olarak kabul edilir. Göller ise huzur ve tefekkür
simgesidir.28
Tavşan öteden beri, doğurganlık ve yeniden doğuşla ilişkili tutulmuştur. Atikliğin ve utangaçlığın
sembolüdür.29
Şair, bu düşünceleri benzetmeler ve sembollerle ifade ederek şiirini kuru bir bilgi yığını olmaktan çıkarıp
estetiksel ve akıcı bir yapıya büründürmüştür. Biz birbirimizle kelimeler vasıtasıyla meramlarımızı dile getirdiğimiz
için bu kelimelerin bir ortak duygu, anlayış ve algı oluşturmaları gerekir. Şair düşüncelerini kâğıt üzerinde veya
sözlü olarak ortaya koyarken başkalarının da onları anlamasını sağlayan ortak anlayışı yansıtan karmaşık
24 Haz. Sabahattin Küçük, a.g.e. s. 22, Kaside No:42

25 Robert Levine, a.g.e. Çev. Özgür Umut Hoşafçı, s.52
26 Muharrem Ergin, a.g.e. s. 1
27 Kökenleri ve Anlamlarıyla Semboller ve İşaretler, Çev. Seda Toksoy, Alfa Yayınları, İstanbul 2014, s.29
28 Seda Toksoy, a.g.e. s.32-33
29 Seda Toksoy, a.g.e. s.53
746
semboller denilen dil dizgelerini kullanır, bu da manzum eserlerde beraberinde bir üst dil olan şiir dilini meydana
getirir.
Şehriyar, muhatabıyla olan diyalogunda duyu organlarından işitme duyusuyla başlamakta ve hemen
akabinde görme duyusuyla ilgili görsellere geçmektedir. Yapılan çalışmalarda da görme duyusunun insanlar için
en önemli duyu olduğu ifade edilmektedir. Hayvanlar, aralarında iletişim kurmak için kimyasallar, hormonlar
salgılarken insanlar; bireysel, sosyal ve çevresel iletişim için çok daha karmaşık görsel ve duyusal bilgiler
kullanmak zorundadırlar. Ortamın güvenli ya da güvensiz olduğunu görsel duyuyla müşahede eden insanoğlu,
kararını önce bu şekilde vermeye çalışır. Dış dünyadaki bütün olaylar, uyaranlar olarak aynı kategoride, aynı
derecede ve aynı etkide değildir. Aralarında önem sırasına göre bir hiyerarşi söz konusudur. Bu görsel uyaran,
başlangıçta ebeveynin özellikle de annenin bebeğine bakışları ile başlar ve sonraki yıllarda da bireyin hayatında
önemli bir şekilde yer edinir.
Şiirde tabiat ve sosyal yaşam ağırlığını hissettirmekle beraber bunlara iyi bir bilgelikli bakış açısı da kendini
göstermektedir. Bilgelik, bireyde düşüncelerle duyguların bütünleşmesini sağlamayı, toplumda ve bireyde
perspektif kazanmayı, merhameti, akıl yürütmeyi, bilinçlenmeyi, olgun insan olmayı ve anlayışı içeren karmaşık ve
çok yönlü bir olgudur. Bunu Ahmet Yesevi, Yunus Emre, Mevlana ve Hacı Bektaş Veli’nin eserlerinde ve
öğretilerinde de görmek mümkündür.
Kaynakça
Baki Divanı, Haz. Sabahattin Küçük: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar genel
Müdürlüğü 3143, yayimlar@kulturturizm.gov.tr
Cozolino, Louis: İnsan İlişkilerinin Nörobilimi, Çev. Mirel Benveniste, Psikoterapi Enstitüsü Eğitim Yayınları,
İstanbul 2014
Erden, Aysu: Kısa Öykü ve Dilbilimsel Eleştiri, Gendaş Kültür Yayınları, İstanbul 2002
Ergin,Muharrem: Azeri Türkçesi, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, No:1633, İstanbul 1971
Fiski, A. P. : Strutcures of Social Life: The Four Elementary Forms of Human Relations, Newyourk, The Free
Press 1991
Guntrip, Harry: Şizoid Görüngü Nesne İlişkileri ve Kendilik, Çev. İpek Babacan, Metis Yayınları, İstanbul 2013
Kökenleri ve Anlamlarıyla Semboller ve İşaretler, Çev. Seda Toksoy, Alfa Yayınları, İstanbul 2014
Robert Levine: Zamanın Coğrafyası, Çev. Özgür Umut Hoşafçı, Maya Kitap, İstanbul 2013
Şeyh Galib: Hüsn ü Aşk, Haz. Muhammet Nur Doğan, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve
Yayımlar Genel Müdürlüğü 3136, yayimlar@kulturturizm.gov.tr
747
AZERBAYCAN-TÜRKİYE İLİŞKİLERİ AÇISINDAN KUMUK
HASAY HAN USMİYEV’İN FAALİYETİ
Aynur GAZANFERKIZI*
Özet
Büyük bir alanda yerleşen Kafkasya’yı yönetmek zorluk çıkarmakta idi. Silah üreten fabrikaları, endüstriyel
merkezi olmayan Kafkasya’da Rusya aleyhine direniş harekâtı 60 seneye yakın sürdü ki, bunun da 30 senesine
Şeyh Şamil rehberlik etmiştir. Rusya işgal ettiği ülkelerin sadece rehberlerini değil, hatta bölgede sözü geçen,
nüfuz sahibi şahısların da çocuklarını rehin alarak S. Petersburg şehrine götürürdü. Bunun bir amacı çocukları
rehin olan babaların isyana teşebbüs göstermemeleri idi ise, diğer sebebi de rehin aldıkları çocukları okutarak ve
terbiye ederek ilerde hükümete sadık kadro gibi kullanmak idi.
Rehin alınan çocuklar arasında Kumuk Şamhalı, Musa-Hasay Han Usmiyev’in oğlu Hasay Han Usmiyev de
vardı. 1808 yılında doğan Hasay Han Usmiyev S. Petersburg şehrindeki askeri okulda eğitim aldığı zaman hocaları
tarafından becerikli öğrenci olarak çok sevilirdi. Nitekim komutanları asi, çılgın, becerikli Kafkasyalı öğrenciyi
değerlendirerek zamanından önce rütbesini yükseltirler. Canişinlikte çalışırken Karabağ hanının kızı, şair, ressam,
hayırsever Hurşid Banu Natevan ile evlenir. Rus ordusunun generali Hasay Han Usmiyev bir süre Karabağ’’da
yönetici olarak çalıştıktan sonra aniden onu tuttuğu görevden çıkarırlar ve Merkezi Rusya’nın Varonej şehrine
sürerler. Uzunca bir zaman bu sürgünün sebebinin aile içi tartışmalar, generalin çılgınlığı ile alakalı olduğu iddia
edilmiştir.
Fakat nedense Azerbaycan’da ve Dağıstan’da hayatı ve faaliyeti iyice araştırılmış Hasay Han Usmiyev’in
Osmanlı devleti ile işbirliği nedense dikkatlerden kaçmıştır. Oysaki RF Dağıstan Bilimler Akademisi Etnografi ve
Tarih Enstitüsü’nün Elyazması fonundaki bir belge generali (Hasay Han Usmiyev’i) izleyen rus ajanının verdiği
bilgide Hasay Han Usmiyev’in Osmanlı’dan gelen kişilerle yaptığı gizli toplantıdan haber vermekte. Toplantıda
hem de Azerbaycan’ın her hangi bir askeri taarruza maruz kalması durumunda Dağıstan aydınların nasıl
davranacağı da müzakere edilmiştir. Buradan anlaşıldığı üzere Hasay han Usmiyev’in Rus ordusunda general
olmasına, yönetici olarak çalışmasına rağmen Rusya’nın Müslüman halklara karşı yaptığı gaddarlıklar onu pek
memnun etmemiş. Bu yüzden de Osmanlı devlerinin yetkilileri ile ilişkisi olmuş. Bu ilişkiden haberdar olan
hükümet onu görevinden almış ve sürmüş. Hasay Han Usmiyev, 1867 yılında sürgünde olduğu Varonej’de vefat
etmiştir.
Bildirimizde Hasay Han Usmiyev’in bu güne kadar araştırmaya tabi tutulmamış mektuplarından, onun
hakkındaki gizli yazışmalardan söz edeceğiz.
Anahtar kelimeler: Hasay Han Usmiyev, Azerbaycan-Dağıstan ilişkileri, Osmanlı Devleti, Rusya
* Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Folklor Enstitüsü. aynurqezenferqizi@yahoo.com
748
CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK EDEBIYATI ÜZERİNE AZERBAYCAN’DA YAPILAN
YAYINLAR
Ülker SAMADOVA*
Özet
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bağımsızlığını ilan eden ülkeden biri olan Azerbaycan'ın
bağımsızlığını tanıyan ilk ülke Türkiye olmuşdur. Bu arkadaşlığın sonucunda diğer sahalarda olduğu gibi edebi
alakalarda gelişmeye başladı.ve Azerbaycanca okucu türkiye edebiyyatıyla tanışdı, Türkiye edebiyyatı Azerbaycan
okucuları tarafından ilgi görmeye başladı. Özellikle cumhuriyyet dönemi yazarları Azerbaycanda her zaman
okunmuş, bu sebeple sovetler döneminden itibaren Cümhuriyet dönemi Türk edebiyyatı örnekleri Azerbaycanca
türkcesine çevrilerek yayımlanmıştır. Makalemizde bu devir yazarları inceleme gereyi duyduk. Bu yazarlardan
Orhan Pamuk, Aziz Nesin, Elif Şafak, Aldemir Emel talep gorenlerdendir. Bildiride Azerbaycan Türkcesine çevrilen
bu ve diğer yazarların roman ve eserleri incelenecekdir.
Anahtar Kelimeler: Sovyetler Birliği, Azerbaycan, Türkiye, Cumhuriyyet, Edebiyat, Tercüme.
Azerbaycanda Yayımlanan Cumhuriyet Dönemi Türkiye Edebiyatı
Sözün asil manasında, ister dini, isterse de siyasi ambisiyalar en tehlükeli makamlarda bile ümumtürk, o
cümleden Azerbaycan-Türkiye birgeliyini poza bilmemiştir. Tarixler boyunca olduğu gibi son iki yüz yılda da
Azerbaycan-Türkiye birgeliyi çok ağır ve çok mekrli sınaklardan çıkmışdır. XIX yüzyıllığın başlanğıcından
Azerbaycanın şimal hissesi Rus imperiyası tarafından işğal edilmiş, Türkiyeye giden yollar sınır direklerine bend
edilmiş, tikanlı meftillerle örülmüşdürse de, gönülden-gönüle giden yollar her zaman açık olmuştur.
Sovyet döneminde de “formaca milli, mazmunca sosialist kalıba salınan, Marksist- Leninçi ideologiyanın
taşıyıcısı olmak mecburiyyetinde kalan ve esas yaradıcılık metodu sosializm realizmi olan sovyet dönemi
Azerbaycan edebiyatı öz türklüyünü koruyub saklamıştır. Bir sözle, XIX ve XX yüzyıllıklarda Azerbaycan-Türkiye
edebi alakaları tabii incelsede, üzülmemiştir. Tabii ki, ülke ve ya eyalet çerçivesinde olmasından asılı olmayarak,
edebi alakalar edebi şahsiyetlerin fealiyyeti sayesinde kurulur. Bu manada, edebiyyat örneklerinin azerbaycan
dilinden türk diline çevrilmesi ve ya aksine türk dilinden azerbaycan diline çevrilmesi büyük önem taşımaktadır.
Dilbiliminde çeviri, bir dildeki bir metnin başka bir dile aktarılması işlemini ve bu süreç sonucunda elde edilen
ürünü anlatmak amacıyla kullanılır.
Çeviri gereksinimi, insanlık tarihinde farklı dillerin oluşmasıyla birlikte başlamıştır. Dillerin 100.000 yıl önce
ortaya çıktığı, yazının bundan yaklaşık 5.000 önce bulunduğu düşünülürse çevirinin oldukça eskilere dayandığı
söylenebilir. Sözlü çeviri çok daha eskiye dayansa bile ilk yazılı çeviri örneklerine Sümerlere ait tabletlerde
rastlanır. Farklı dillere sahip toplumlar arasında yapılan resmi antlaşmaların farklı iki ya da daha fazla dilde yazılı
olarak tespit etme gereksinimi ilk çeviri örneklerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Özellikle matbaanın keşfinden
sonra çeviri çalışmaları hız kazanmış, Reformasyonun etkisiyle de latince metinler başta Almanca olmak üzere
hızla yerel dillere aktarılmıştır.
Azerbaycanda çeviri sanatının çok gelişdiyi bağımsızlık döneminde Aqşin Babayev, Arif Emrahoglu, Arif
Hacılı, Vagif Sultanlı, Resul Rza gibi tercümanların çevirdiyi eserler daha okunaklı hal alıyor. Tabii ki, Azerbaycanda
tercumanlık sanatı gelişmekdedir ve yeni genc çevirmenlerin çabasıyla yeni türkiye edebiyyatı nümuneleri
azerbaycancaceye çevrilecek. Amma şimdilik 2012 yılına kadar azerbaycancaya çevrilen ve en çok okunan ve
meşhurlaşan romanları, eserleri inceleyeceyiz.
Çeviri çalışmalarının yeni bir ivme kazandığı dönemde 19. yüzyılda Romantik akımla birlikte görülmektedir.
Aynı dönemde çevrinin ne olduğu ve nasıl yapılması gerektiği konusundaki çalışmalar da yoğunlaşır. Bu sebepden
bu yıllardan başlayarak türk edebiyyatının Azerbaycancaceye çevrilmesi kaçınılmaz oldu. Klassik ve çağdaş Türkiye
edebiyyatınınbir sıra nümuneleri (iki zirve, yaşam denizi topluları) Tofiq Fikret, N.Hikmet, Reşat Nuri Güntekin,
Suat Derviş,Orhan Kemal, Yakup Kadri ve başqa türk yazarların eserleri Azerbaycan diline tercüme olunub. Bunlar
haqqında biz kendi makalemizde bahs edeceyiz.
* Arş. Gör. Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi, Şarkiyat Enstitüsü
749
Karaosmanoglu Yakup Kadrinin “Zoraki Diplomat” adl romanı Z.Hüseynzade tarafından Azerbaycanca
türkcesine aktarılmış ve Azerneşr matbaasında 1982 yılnında basılmışdır. Yakup Kadri’nin, Zoraki Diplomat ile
yazdıkları, hayatının önemli bir bölümünü teşkil eden elçilik görevleri ile bu görevler öncesindeki hayatının kimi
yerde çelişmesi kimi yerde mukayesesinin kendine has üslubuyla ifade edilmesidir. Bu üslup da Azerbaycanca
tercumanlar tarafından saklanılmaya çalışılmış ve sağlanmışdır. Yazar diplomatlık günlerinden önceki yaşantısını,
kitabının birçok yerinde anekdotlarla geçmişe gidiş gelişlerle bağlantı kurarak işlemiştir. Tercumanlar da bu
bağlantıları ustalıkla ve hiç bir harer gelmeden çevirmişler .Ve kitap okunurken tercumanların ustalığı burda da
kendisini gösteriyor.
Çevirmenliyini F.Rzayevin, ön sözünü A.Emrahoğlunun üstlenmiş olduğu Halide Edip Adıvarın “Ateşden
gömlek” roman “Elm ve tahsil” matbaasında 2012 yılında yayınlanmışdır. “Ateşten gömlek” İzmir’in işgali üzerine
şehri kurtarmaya amaçlayan milli mücadele hareketlerinin hedeflerine nasıl ulaştığını anlatıyor. Anlatım yazar
tarafından çok güzel kurulmuşdur. İzmir’in işgalinde Yunanlıların, kocasını ve oğlunu öldürmeleri üzerine önce
İstanbul’a gelen ve sahip olduğu Türklük şuuru ve mücadele azmiyle İstanbullu gençlerin bilinçlenmesini sağlayan
Ayşe’nin uyandırdığı heyecana kapılan subaylar Anadolu’ya geçerler. Çeteler düşmanla savaşmaktadır. Ayşe de
ileri hatlar giderek orada can verir. Peyami ise kafasına aldığı kurşunla hastanede ölür. Tercümanlar da çeviri
zamanı büyük bir ustalıkla bu anlatım uslupunu saklamaya çalışmış ve buna nail olmuşlar.
Türk sinemasının sıra dışı filmlerinden biri olan Gizli Yüz ise bir Ömer Kavur eseridir. Senaryosunu Orhan
Pamuk yazmıştır. Bir çok kişinin hatırlayacağı filmin senaryosu kitaplaştırılarak okurlara sunulmuş. Fotoğraf
sanatçısı olan bir kadın ve aradığı ilginç yüzün çevresinde oluşan kitabın konusu, kadının aradığı yüzü bir saatçide
bulmasıyla karmaşık bir hale geliyor.Orhan Pamuk’un çok sevdiği yolculuklar bu kitapta da önemli bir yer tutuyor.
Kitap bir arayış, bir yolculuk ve saplantılı bir aşkın sıra dışı gizemlerle örülü ilginç öyküsü ile okuyucuyu
buluşturuyor. Pamuk senaryoyu Kara Kitap'taki "Karlı Gecenin Aşk Hikâyeleri" adlı bölümdeki bir hikâyeden yola
çıkarak yazmış ve 1992 senesinde kitap haline getirmiştir. Kitap azerbaycanca okurlar tarafından büyük ilgi
görünce A.Emrahoğlu, P.Alioğlu, S.Babullaoğlu tarafından azerbaycanca türkcesine çevrilmiş ve “Qanun”
matbaasında 2009 yılında basılmışdır ve tasarımcılığını M. Karaxanlının yapmış olduğu roman tümünü 68 sayfada
buluşdurularak okucuya sunuldu.
Azerbaycan Türkçesine çevrilen ikinci Orhan Pamuk eseri “Masumiyyet Müzesi” adlanıyor. Masumiyet
Müzesi, Nobel ödüllü Türk yazarının 29 Ağustos 2008 tarihinde tarafından piyasaya sunulan ve kızı Rüya'ya ithaf
ettiği aşk romanıdır. Günlük hayat, resim, arkadaşlık, yalnızlık, mutluluk, gazeteler ve televizyon, aile gibi konuları
barındıran roman, Pamuk'un on yıllık çalışması sonucu oluşturulmuştur. New York Times tarafından “2009'un en
iyi kitapları” listesinde yer alınca Azerbaycan Türkçesine cevrime mecburiyeti bulundu. Roman, Türkiye'de
piyasaya çıktıktan sonraki ilk üç günde en çok satanlar listesinde birinci sıraya yerleşti. Kitabın Türkiye’de böyle bir
ilgi görmesi her zaman Türk edebiyatıyla ilgilenen Azerbaycan Türkçesi okuyucuda da ilgi uyandırınca
tercümanlar tarafından çevrilerek okuyucuya sunuldu. Tercümanlığını K. Aliyeva üstlendiği ve editörlüğünü M.
Cavadoğlu’nun yapdığı “Maasumiyyet müzesi” romanı “Qanun” matbaasında 2012 yılında yayına sunuldu ve
Azerbaycanca okucular tarafından çok beğenilerek okundu.
1975 yılı ile başlayan kitapta, tekstil zengini Basmacı ailesinin okumuş 30 yaşındaki oğulları Kemal ile uzak
akrabaları, yoksul Keskin ailesinin 18 yaşındaki güzel kızı, tezgahtarlık yapan Füsun arasındaki aşk anlatılmaktadır.
Romanın çeviri hakları kitap basılmadan satıldı ve Türkiye'den sonra ilk kez Almanya'da Das Museum der
Unschuld adıyla yüz bin adet basılacağı bildirildi.
Yazarın bir başqa eserinin editörlüyünü ve tercümanlığını Y. Orucov, yayıncılığını X. Qüvvetov yapdığı “Kar
“romanı oldu ki, editör 356 sayfada buluşdurarak “Yurd” matbaasında 2006 yılında yayınlamışdır. Kitabın konusu
irtica ve başörtüsüdür. Romanda, Türkiye’nin içinde bulunduğu durumlardan en sorunlusu olmaya meyilli olan
“İrtica ve Başörtüsü” konusunun örneklendirerek açıklanması, kendilerine tapınılacak duruma getirdiklerini
anlatmaktadır. Bir diğer açıdan ülkemizin nasıl bu durumdan aciz kaldığı bazı konuları verse de, bu konularda
duyarlı olduğunu, görevli kişlerin konulara dikkat ve titizlikle yaklaştığını, ancak bazı insanlarımızın burada
sömürüldüğünü ana tema olarak işlenmiştir. Başörtüsü karşıtı bir tavırla yazıldığı çok açık olan romandır.
Romanda yazar, çok sevdiği arkadaşının anılarını anlattığını kitabın içinde değişik yerlerde vurgulamaktadır.
Kitabın ana fikri bir çok konu üzerine odaklanmış gibi görünsede ülkemizin doğu kesimlerinin gerçekten de
yokluk, ilgisizlik ve eğitimsizlikten nasıl geri kalmışlığını, nasıl cahil düşüncelerin kabul edildiğini, bu tip
düşüncelerin insanları nasıl hiçe saydığını anlatmaktadır.
H. Saday Azerbaycan Türkcesine çevirdiyi V. Eyyupun editörlüyünü yapdığı Elif Şafakın “İskender” romanı
“Qanun” yayınevinde 2011 yılında yayına sunulmuşdur. “En çok en sevdiklerimizi üzüyoruz” cümlesi ile başlayan
750
romanın konusu 1970 sonlarında, İskender ve annesi Pembe’nin çevresinde geçen hikaye İstanbul, Londra, Abu
Dabi gibi farklı şehirlerde geçiyor. Romanın hüzünlü hikayesi, bir Kürt köyünde yaşayan Pembe’nin evlenip önce
İstanbul’a sonra Londra’ya göç etmesi ve sonra kurduğu üç çocuklu ailesi üzerinden, İstanbul’da ve Londra’daki
göçmenlerin hayatını gözlemleme fırsatı veriyor.
Aziz Nesinin “Şimdiki çoçuklar bir mucize” adlı romanı H. Hasilova tarafından çevrilmiş ve O.İsmayılovun
editörlüyünü yapmış olduğu roman “Genclik” matbaasında 1972 yılında, 150 sayfada okucuya sunmuşdur.
Kitapın özeti şöyledir. Zeynep ve ailesi babasının yeni işi yüzünden Ankara’ya taşınmıştır. Ahmet onun
İstanbul’daki eski okulundan bir arkadaşıdır.Kitap bu iki çocuğun birbirine yazdığı mektuplardan
oluşmuştur.Zeynep Ahmet’e yeni evinden, okulundan bahseder.Ahmet de ona okullarına müfettiş geldiğinde
neler olduğunu bahseder. Zeynep daha sonra Ahmet’e babasının arkadaşlarının babalarıyla kavgasını,babasının
ve ailesinin öğütlerini anlatır.Ahmet’te ona yeni öğretmenini ve fedakarlık konusunda yazdığı yazıyı anlatır.
Zeynep ve Ahmet sürekli birbirlerine mektup gönderiyorlardı. Zeynep ve Ahmet bunları ardı ardına mektuplarla
birbirlerine anlatırlar.Mektuplar bitmek bilmez. Daha sonra Ahmet Zeynep’e çocuk bayramında yaşadıklarını
anlatır. Zeynep ve Ahmet her seferinde birbirlerine büyük bir heyecanla mektup yazarlar.Bu kitapta bütün bu
yaşanan olaylar ve heyecanlar bizlerle paylaşılıyor. Tercümanlarla bu olayları çeviri yapan zaman doğallıgını
bozmamaya çalışmış ve heyecanlı sahnelerde çeviri yapan zaman suni artırmalardan kaçınmışlar.
Y.Şirvan, O.Orucov, Q. İlkinin çevirisini yapdığı Aziz Nesinin ”Seçilmiş eserler” adlı kitapında yazarın bazı
eserleri seçilerek azerbaycancaceye çevrilmiş ve basılmışdır.bu muhteşem yapıtı Şerq-Qerb yayınevinde
üstlenmişdir. Kitab 2006 yılında yayınlandı. İ.Şıxlı, E.Şıxlının azerbaycanca türkcesine çevirdiyi Z.Cavanşirin
editörlüyünü üstlendiyi Aziz Nesinin bir başqa romanı olan “Gol Kralı” roman 1988 yılında “Genclik” matbaasında
yayınlanmışdır. Adı çekilen romanda köklü ve varlıklı bir ailenin mensubu olan Sait Sarıoğlu isimli gencin sevdiği
kız için futbolcu olma çabalarını anlatıyor. Sait güçsüz ve tam olarak gelişememiştir fakat daha sonra gördüğü
tedaviler sonucu futbolcu olma yolunda başarılı oluyor. Bu zorlu yolda başından geçen olaylar oldukça komik bu
roman daha sonra sinemaya da aktarılmıştır. Filmde de Sait rolünü Aziz Nesin gibi bir güldürü ustası olan Kemal
Sunal canlandırmıştır.
Konusu Azerbaycan okucusuna çok yakın olduğu için büyük beyeni toplayan Yıldız Bekirin “Kerbela”
romanını A.Memmedov azerbaycanca türkcesine çevirmiştir ve kitabı 128 sayfada birleşdiren tercüman onu
“Qanun” matbaasında 2012 yılında yayınlamışdır. romanın konunu şöyle özetliye biliriz: Zalim ve İnanmış.
Kerbela romanının en büyük başarısı İslam Mitolojisinin modern bir romana kaynaklık edebileceğinin anlaşılmış
olmasıdır. Romanda, zalimle-mazlumun, güçlüyle-güçsüzün, inanmışla-inanmamışın çatışması, Hazreti Hüseyin'in
kişiliğinde, yani Kerbela olayıyla, bugüne, hatta gelecek zamanlara ilişkin mesajlar içererek anlatılmaktadır.
Romanın sonunda, Atilla Özkırımlı, Ataol Behramoğlu ve Adnan Binyazar'ın yapıtı değerlendiren yazıları yer
almaktadır. Adları yuxarıda belirtilen kişilerin değendirmeleri de azerbaycan türkcesine çevrilmişdir.
Aldemir Emelin “Ölümü düşünmek” adı altında toplanan şeirleri azerbaycanca türkcesine aktaran ve
editörlüyünü E.İskenderzadenin ve O.Hacımusalının yapmış olduğu kitap “Vektor” yayınevinde 2011 yılında
yayınlanmış ve ressamlıgını H.Aygün üstlenmişdir. Tercümanlar tarafından bu şiirler poetikası ve uzlaşmaları
saklanmaqla çevrilmiş ve bu sebebden de okucular tarafından kısa bir zamanda sevilmiş ve meşhurlaşmışdır.
Tukay Qabdulla “ Samanpazarı yahut yeni Kesikbaş” kitabını X. Hümmetova Azerbaycan türkcesine aktarmış
editörlüyünü ise Almaz Ülvü Binnetova yapmış olduğu edebi nümunede şiirler ve denemeler yer almışdır. Bu
denemeler ve şiirler azerbaycanca türkcesine büyük ustalıkla çevrilmiş ve poetikasına hiç bir zarar vurulmamışdır.
“Samanpazarı yahut yeni Kesikbaş”kitabı “Elm ve Tahsil” matbaasında 2011 yılında yayınlanmışdır.
Büyük türk şairi ve Azerbaycanda sevilerek okunan ve tercumanlar tarafından defalarla kitapları
azerbaycanca türkcesine çevrilen Nazim Hikmetin şiirleri S.Rüstem, M.Rahim tarafından dilimize aktarılmış ve
“Uşaqgencneşr” matbaasında 1952 yılında basılmışdır.
Prof.Dr. Mustafa İsenin 2010-cu yılda Akçağ matbaasında ışık yüzü gören “Tezkireden biyografiye” adlı eseri
Azerbaycan diline çevrilerek 2012-ci ilde Bakıda “Oskar” matbaasında neşr olunmuşdur. Kitapın elmi editörleri
Prof. Dr. K. Nerimanoğlu ve Prof. Dr. Göyüşovdur. Kitapda M. İsenin tezkirelere hesr olunmuş ve bazı yıllarda neşr
etdirdiyi makaleleri dahil edilmişdir. Eser iki hisseden ibaretdir. I fesil “Türk biyografi geleneği”, II fesil ise
“Tezkireler işığında divan edebiyyatına bakışlar” adlanır. Eserin ön sözünde yazar tezkirelere olan sevgisini bu
şekilde dile getirir: “Elinizdeki çalışmayla birlikde hayatımın erken dönemlerinden itibaren odaklandığım bu
gelenekle ilgili çalışmalarımı bir araya getirip bu zengin birikimi ilgilileri ile paylaşmak istedim. Lisans öğrenciliği
yillarımdan başlayaraq şaire tezkireleri en büyük ilgi alanim oldu. Merhum hocam H.İpekten Beyin açtığı yoldan
yürüyerek yaklaşık otuz beş yıldır konu ile ilgili çalışmalar yaptım. Büyük keyf alarak gerçekleşen bu yolculukta
751
gördüklerimi de daha geniş çevrelere paylaşmak istedim”. Sonda bildirmek isterdik ki, bu kitapda yer alan
araştırmalar ister mövzu ve içerik, ister taşıdığı melumatlar ve isterse de, yanaşma metodu bakımından tekce
filoloqlar üçün deyil, tarihçiler ve medeniyyetşünaslar ve ümumiyyetle, türkoloklar üçün deyerli yapıtdır.
Örf tanımını yapmada ve kişilik canlandırımında başarılı, duygusal, ve sevgi dolu bir roman olarak kabul
edilen, şarkıları, filmlere, nostaljik romantizminize bolca konu olmuş aşkların unutulmaz romanlarından biri olan
ve Reşat Nuri Güntekini azerbaycanca okucuya sevdiren ilk romanlardandır “Dudaktan kalbe”. Bu müthiş yapıtı
Azerbaycan türkcesine M.Axundova çevirmiş ve editörlüyünü Y.Şirvanın yapdığı roman 1969 yılında Azerneşr
tarafından basılmış ve okuculara sunulmuşdur.
Reşat Nuri Güntekinin bir başqa romanı olan “Çalıkuşu” M.Rzakuluzade tarafından Azerbaycan türkcesine
çevrilmiş ve Işık yayınevinde 1987 yılında basılmıştır.
Yazarın başka bir muhteşem yapıtı olan “ Yaprak dökümü” V.Sultanlının tercümanlığını yapdığı roman
editörlüyü ise F.Qoçeliyevaya havale edilmişdir. 1994 yılında Arerbaycan Ansiklopedisi yayınevinde basılmışdır.
Eser 224 sayfada buluşturularak okucuya sunulmuşdur. Romanın okucu tarafında çok ilgi görmesi V.Sultanlı
tarafından ikinci defa çevrilmeye ihtiyac duyuldu ve 2007 yılında “Çinar-Çap” yayınevinde yeniden basılmışdır. Bu
defa naşirliyini Q.İsmayıloğlu yapdığı eser yıllar geçmesine bahmayarak yeniden sevilerek okunuyor. Konusu gelir
düzeyinin üzerinde bir hayat sürdürmek isteyen bir ailenin dağılışını konu edilen bu roman ulaşılmayacak
hayellerin, maddi israfların, lüzumsuz özentilerin hüküm sürdüyü bir ailede çöküntünun başlamasının kaçınmaz
olduğunu öne çıkarıyor.
Bir başka Cumhuriyyet dönemi yazarlarından olan Orhan Kemal da ülkemizde büyük ilgi görenlerdendir. Bu
sebepden Z.Hüseynli, P.Memmedova, A. Mamayevanın tercümanlığını yapdığı yazarın “Seçilmiş Eserleri” ve
romanları bir kitapda buluşdurularak editörlüyünü Esger quluyevin yapmış olduğu kitapın ön sözü Nizami
Ceferova mahsusdur. 304 sayfalık bu baş yapıt 2004 yılında Çaşıoğlu matbaasında basılmışdır.
Azerbaycan’da sevilen bir başqa türkiye cumhurriyet dönemi isimlerden biri de Fuat Köprülüdür ki, onun
“Azerbaycanca” adlanan bu eseri B.Halilov, M.Enserli çevirmiş ve B.Halilov hem de editörlüyünü üstlendiyi
nümune 2000 yılında “Elm” matbaasında basılmış ve okuculara sunulmuşdur.
Tabii ki, adları yukarıda çekilen yazarlar Azerbaycanca okucular tarafından sevilerek okunurdu. Lakin Nazim
Hikmet, Reşat Nuri Güntekin ve Nobel ödülü aldıkdan sonra dünyaca meşhurlaşan Orhan Pamuk Tercumanlar
tarafından ilgi odağına çevrildi. Nazim Hikmetin şiirleri hem türkce hemde Azerbaycancaceye çevrilmiş
versiyonda sevilerek okundu. Nazım Hikmet Azerbaycan halkının ve edebiyyatının yakın dostuydu. O, defalarca
Bakıya gelmiş, Azerbaycan şair ve yazıçılarının bir kaçıyla şahsen dost olmuş, onlarla yaradıcılıq alakası
saklamışdır. Azerbaycana adanmış şeirleri, Azerbaycan mediniyyetine dair makale ve hatıraları vardır. Eserleri
Azerbaycanda döne-dönetiyatroya uyarlanarak tiyatroya koyulmuşdur. Besteci A.Melikov şairin "Mehebbet
efsanesi" pyesi esasında eyni adlı balet yazmış, Azerbaycanın diger besteci şerlerine romanslar bestelemişler.
R.Babayev "Kelle" piyesine illüstrasiyalar çekmişler.
Türk edebiyyatının Azerbaycanca türkcesine çevrilmesi şimdilerde de devam ediyor. Kardeş ülkenin
edebiyyatını azerbaycan genc okucularına çatdırılması azerbaycanca çevirmenlerin en ümde vezifesi ve isteyidir.
Bu sebepden de çeviriler devam ediyor. Önümüzdeki günlerde Elif Şafak, İskender Pala gibi yazarların da
romanları çevrilerek okucuya sunulacak.
Kaynakça
Aldemir, Emel 2011, Ölümü düşünmek, ter ed. E.İskenderzade, O.Hacımusalı, Bakı: Vektor.
Aziz, Nesin 1988, Futbol Kralı, ter ed. İ.Şıxlı, E.Şıxlı, Bakı: Genclik.
Aziz, Nesin 2006, Seçilmiş eserler, ter ed. Y.Şirvan, O.Orucov, Q. İlkin, Bakı: Şerq-Qerb.
Aziz, Nesin 1972, Şimdiki çoçuklar harika, Ter ed. X. Hasilova, Bakı: Genclik.
Elif, Şafak 2011, İskender, ter ed. H. Saday, Bakı: Qanun.
Fuat, Köprülü 2000, Azerbaycanca, ter ed. B.Halilov, M.Enserlinin, Baki: elm.
Fahri, Göre 2011, Yuvasız kuşlar gibi, ter ed.. E. iskenderzade İsgenderzade, R. Rafiqqızı, O. Hacımusalı, Bakı:
Vektor.
Halide, Edip Adıvar 2012, Ateşden gömlek, Ter ed. F.Rzayev, Bakı: elmve tahsil
Kadri, Yakup, Kadri 1982, Zoraki Diplomat, ter ed Z.Hüseynzade, Bakı: Azerneşr.
Orhan, Pamuk 2009, Gizli yüz, ter ed. A.Emrahoğlu, P.Elioğlu, S.Babullaoğlu, Bakı: Qanun.
Orhan, Pamuk. 2012, Maasumiyyet müzesi, editör; K.Eliyeva, M.Cavadoğlu, Bakı: Qanun.
Orhan, Pamuk 2006, Kar. ter ed. Y. Orucov, Bakı: Yurd.
752
Orhan, Kemal 2004, Seçilmiş eserleri, ter ed. Hüseynli, P.Memmedova, A. Mamayeva, Bakı: Çaşıoglu.
Mustafa, İsen 2012, Tezkireden Bioqrafiye ve makaleler, ter ed. N. Nadirqızı, Bakı: Oskar.
Nazim, Hikmet 1952, Şiirler, ter ed. S. Rüstem, M. Rahim, Bakı: Uşaqgencneşr.
Reşat, Nuri, Güntekin 1987, Çalıkuşu, ter ed M.Rzakuluzade, Bakı: Işık.
Reşat, Nuri, Güntekin 1969, Dudakdan kalbe, ter ed M.Axundova, Bakı: azerneşr.
Reşat, Nuri, Güntekin 1994, Yaprak dökümü, ter ed V.Sultanlı, Bakı: Azerbaycan Ansiklopedisi.
Tuqay, Qabdulla 2011, Samanpazarı yaxud yeni Kesikbaş, ter ed. X. Hümmetova, Bakı: Elm ve Tahsil.
Yıldız, Bekir 2012, Kerbela, ter ed. A.Memmedov, Bakı: Qanun.
753
TÜRKİYE'DE AZERBAYCAN TARİHİ VE İKİ ÜLKE ARASINDAKİ SİYASÎ VE EKONOMİK
İLİŞKİLER ÜZERİNE YAPILAN LİSANSÜSTÜ ÇALIŞMALAR (1991-2016)
Mehmet OKUR*
Özet
Sovyetler Birliğinin dağılması gerek Türkiye ve gerekse Azerbaycan açısından yeni bir dönemin başlangıcı
olmuştur. Türk Hükümetleri Azerbaycan Cumhuriyeti ile siyasî, ekonomik, kültür ve eğitim gibi çeşitli alanlarda
işbirliği antlaşmaları imzalarken, üniversiteler ve araştırma merkezleri de Azerbaycan hatta daha geniş anlamda
Kafkasya üzerine lisans ve lisansüstü düzeyde programlar oluşturmaya, projeler yapmaya, tezler ve raporlar
hazırlatmaya başladılar.
Yapmış olduğumuz ön araştırma sonuncunda 1991’den 2016’ya kadar Türkiye’de, Azerbaycan tarihi, Türkiye
- Azerbaycan ilişkileri, Bakü-Ceyhan Boru Hattı, Hazar petrolleri, Kafkasya, Karabağ Meselesi, Azerbaycan’ın önde
gelen fikir ve devlet adamları üzerine lisansüstü düzeyde 400’e yakın tez çalışması yapıldığı tespit edilmiştir.
Tarih, Uluslararası İlişkiler, İktisat, İşletme, Kamu Yönetimi gibi Anabilim Dalları bünyesinde hazırlanan bu
çalışmaların büyük bir kısmı Türkiye’de eğitim gören Azerbaycanlı öğrenciler veya Azerbaycan asıllı Türkiye
Cumhuriyeti vatandaşları tarafından yapılmıştır.
Azerbaycan ile ilgili Türkiye’deki hemen her yükseköğretim kurumunda lisansüstü çalışma yapılmakla
beraber; Atatürk, Selçuk, İstanbul, Gazi, Marmara, Hacettepe, Dokuz Eylül ve Ege Üniversitesi öne çıkan belli başlı
üniversiteler olarak dikkati çekmektedir.
Anahtar Kelimeler: Türkiye, Azerbaycan, Üniversite, Lisansüstü, Tarih.
Türkiye'de Azerbaycan Tarihi ve İki Ülke Arasındaki Siyasî ve Ekonomik İlişkiler Üzerine Yapılan Lisansüstü
Çalışmalar (1991-2016)
Türkiye’nin gerek bireysel, gerekse kurumsal anlamda, Kafkasya ve Orta Asya’daki Türk toplulukları ile ilgili
bilimsel düzeyde araştırmalarda bulunması Avrupa devletlerine nazaran oldukça geç başladığı söylenebilir. 1 Bu
hususun şüphesiz dünyadaki gelişmelerin yeterince takip edilememesi, genel bir isteksizlik veya yetersizlikten
başka siyasi, sosyal ve ekonomik sebepleri de vardır. Bilindiği üzere Osmanlı Devleti, son yüzyılında iç ve dış
sorunlar karşısında ayakta kalma mücadelesi verirken, büyük mücadelelerle kurulan Türkiye Cumhuriyeti ise,
sosyo-ekonomik anlamda Avrupa’nın oldukça gerisinde kalan Anadolu’yu imar etmeye çalışmaktaydı. Bununla
beraber, XIX. yüzyılın sonlarından itibaren Türkçü aydınların girişimleriyle Türk tarihi ve Türk kültürüne dair
araştırmalar başlamış hatta “Türk Yurdu”, “Türk Sözü”, “Halka Doğru”, “Bilgi Mecmuası”, “Genç Kalemler” ve
“Milli Tetebbular” dergileri gibi yayınlar ile “Türk Derneği”, “Türk Ocağı” gibi teşkilatlar da bu çalışmalara öncülük
etmiştir.2
Cumhuriyetin ilk yıllarında ise, Türk Tarihi ve kültürüne dair araştırmalar hız kazanmıştır. Bu dönemde Türk
tarihine dair bireysel çalışmalardan başka Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş felsefesinin Türk kültür ve
medeniyetinden aldığını ifade eden Mustafa Kemal Atatürk’ün de yakından ilgilenmesi ile önce İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne bağlı Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, daha sonra da Türk Tarih Kurumu, Türk
Dil Kurumu ve Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi kurularak Türk tarihinin siyasî ve kültürel
derinliği irdelenmeye başlanmış, Türk kamuoyunun bilimsel ve güncel anlamda Türkiye dışındaki akraba
topluluklarla olan ilgisinin artırılmasına çalışılmıştır.
Ancak İkinci Dünya Savaşı sonrası başlayıp 1989’a kadar devam eden ve bütün dünyayı etkileyen siyasi
kutuplaşmanın bir sonucu olarak Türkiye ile Kafkasya ve Orta Asya Türkleri arasındaki bağlantılar da en asgari
* Prof. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.

1 Sanayi devrimi sonrası sıkı bir rekabete giren, dünyanın hemen her noktasında misyonerler vasıtasıyla nüfuzunu yaymaya
çalışan Avrupa’nın büyük güçleri özellikle XIX. yüzyıldan itibaren siyasî, sosyal, kültürel ve hatta etnik araştırmalar yapmaya
başlamışlar ve “Türkoloji Çalışmaları”, “Orta Asya”, “Kafkasya” “Orta Doğu”, “Yakın Doğu”, “Doğu Bilimleri Araştırmaları”,
“İslam İncelemeleri”, “Altay”, “Hint” ve “İran İncelemeleri” gibi çok sayıda enstitü kurmuşlardır. Bu konuda ayrıntılı bilgi için
bkz.: İsmail Soysal, Türk İncelemeleri Yapan Kuruluşlar, Ankara, 1977.
2 Yusuf Sarınay, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi gelişimi ve Türk Ocakları (1912-1931), İstanbul, 1994, s. 94-116, 163-165.
754
düzeye inmiş, dolayısıyla bu coğrafyalarla ile ilgili araştırmalar da sekteye uğratmıştır. Bu olumsuz duruma
rağmen yine de Türkiye’de Türk dünyası ile ilgili kurumlar kurulmaya3, akademik ve amatör olarak Sovyet
egemenliği altındaki Türklerle, bu anlamda özellikle Azerbaycan ve Azerbaycan Türkleri hakkında araştırmalar
yapılmaya, raporlar yazılmaya, kitaplar4 ve dergiler5 yayınlanmaya devam edilmiştir. Şüphesiz bu çalışmalarda
Sovyet rejiminden kaçarak Türkiye’ye sığınan Türk aydınlar da önemli rol oynamıştır.
Sovyetler Birliğinin dağılması ise gerek Türkiye ve gerekse Azerbaycan açısından yeni bir dönemin başlangıcı
olmuştur. Türk Hükümetleri Azerbaycan Cumhuriyeti ile siyasî, ekonomik, kültür ve eğitim gibi çeşitli alanlarda
işbirliği antlaşmaları imzalarken6, üniversiteler ve araştırma merkezleri de Azerbaycan hatta daha geniş anlamda
Kafkasya üzerine lisans ve lisansüstü düzeyde programlar oluşturmaya, projeler yapmaya, tezler ve raporlar
hazırlatmaya başladılar. Aynı şekilde üniversiteler çıkardıkları dergiler ve düzenledikleri kongre, sempozyum ve
çalıştaylarla Azerbaycan, Azerbaycan Türkleri, Kafkasya, Türkiye – Azerbaycan İlişkileri ve her iki ülkeyi ilgilendiren
Ermeni Meselesi gibi konuları irdelemişler, makale ve raporlar yayımlamışlardır.
Türkiye’de, Azerbaycan tarihi ve iki ülke arasındaki siyasî ve ekonomik ilişkiler üzerine yapılan lisansüstü
çalışmaların envanterine ve değerlendirilmesine yer verilecek olan bu bildiride ise 1991’den, diğer bir ifade ile
Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanmasından günümüze (2016’ya) kadar başlıkta belirtilmiş konularda
üniversitelerde yapılmış yüksek lisans ve doktora tezleri hakkında genel bir değerlendirme yapılacaktır. Bu
değerlendirmede sayfa sınırlaması nedeniyle tezlerin içerik analizlerine ve kullanılan kaynaklara dair ayrıntılı bir
tanıtım veya eleştiriye girilmeyecektir. Öncelikle bildiri başlığında yer alan konu alt başlıklara ayrılarak, bir
sınıflama yapılmış, hangi hususların araştırılıp irdelendiğine dair genel bir tablo çizilmek istenmiştir. Bu anlamda
ele aldığımız lisansüstü çalışmaları; Azerbaycan tarihi, Türkiye-Azerbaycan ilişkileri, Bakü-Ceyhan Boru Hattı,
Azerbaycan ekonomisi, basın ve halkla ilişkiler, Kafkasya, Karabağ ve Ermeni meselesi, Hazar petrolleri ve
Azerbaycan’ın diğer ülkelerle olan ilişkileri şeklinde sınıflandırabiliriz.
Yapmış olduğumuz ön araştırma sonuncunda yukarıda sınıflandırdığımız konularda 1991’den 2016’ya kadar
Azerbaycan ile ilgili Türkiye’de 46’sı doktora, 350’si de yüksek lisans olmak üzere 400’e yakın lisansüstü tez
çalışması yapıldığı tespit edilmiştir. Tarih, Uluslararası İlişkiler, Uluslararası Ticaret, İktisat, İktisat Politikası,
İşletme, Kamu Yönetimi, Avrupa Birliği, Avrasya Çalışmaları, Güvenlik Stratejileri, Coğrafya, Sosyoloji, İslam Tarihi,
Felsefe ve Din Bilimleri gibi çeşitli anabilim dalları bünyesinde hazırlanan bu çalışmaların büyük bir kısmı
Türkiye’de eğitim gören Azerbaycanlı öğrenciler veya Azerbaycan asıllı Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları
tarafından yapılmıştır.
Bu çalışmaların önemli bir kısmını (160 tez) Azerbaycan tarihi üzerine yapılan araştırmalar oluşturmaktadır.
Azerbaycan’ın Türkiye ile olan ilişkilerinde 60, Azerbaycan’ın diğer ülkeleri ile olan ilişkileri üzerine 75,
Azerbaycan petrolleri ve Hazar enerji kaynakları üzerine 60, Bakü-Ceyhan Boru Hattı ile ilgili 20, Azerbaycanlı Türk
fikir adamları üzerine 24, Karabağ ve Ermeni sorununa dair 43, Kafkasya başlığı altında 33, Azerbaycan ekonomisi
üzerine 12, basın ve halkla ilişkiler üzerine 13 lisansüstü çalışma kaleme alınmıştır. Ancak bazı tezlerde aynı başlık
altında iki farklı konunun da irdelendiğini veya bir tezin yukarıda sınıflandırdığımız konulardan birden fazlasını
ilgilendirdiğini de belirtmek yerinde olacaktır.
Bu çalışmalardan, 240’ı başka bir ifadeyle incelediğimiz konular çerçevesinde Azerbaycan üzerine
hazırlanan tezlerin yarısından çoğunu 1990’dan 2016’ya kadar olan gelişmeler oluştururken, Sovyetler Birliği
dönemine ait ise yalnızca 17 çalışma yapılmıştır. Bu döneme ait lisansüstü çalışmalar da daha çok 1920-1945
arasını incelemektedir. Azerbaycan’ın 1950-1980 arası dönemi ise neredeyse hiç çalışılmamış, yalnızca tarihçilik,
3 Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü ve Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı gibi. http://www.turkkulturu.org.tr;
http://turan.org.tr.
4 Mehmet Emin Resulzade’nin Milli Azerbaycan Cumhuriyeti (İstanbul, 1925), A. Zeki Velidi Togan’ın Umumi Türk Tarihi’ne
Giriş (1946), yine A. Zeki Velidi Togan’ın Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi için yazdığı “Azerbaycan” maddesi (1940),
İslâm Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü tarafından yayınlanan Türk Dünyası El Kitabı (1976), Mehmet Saray’ın Rusya’nın Türk
illerine Yayılması (1975), Nadir Devlet’in Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1985), aynı yazarın Çağdaş Türk Dünyası
Tarihi (1989) bu dönemde yayınlanan belli başlı kitaplar olarak karşımıza çıkmaktadır.
5 Bu dönemde yayınlanan dergilerden bazıları şunlardı: Türkeli, Kür Şad, Bozkurt, Tanrıdağı, Özleyiş, Toprak, Altınışık, Çınaraltı,
Orhun, Orkun, Türk Birliği Türk’e Çağrı, Türk Kültürü, Türk Dünyası Araştırmaları, Türk Dünyası Tarihi, Ötüken, Adsız, Turan,
Töre, Dilde Fikirde İşte Birlik, İlhami Egemen Darendelioğlu, Türkiye'de Milliyetçilik Hareketleri, İstanbul, 1968, s. 208-212;
Jacob M. Landau, Pantürkizm (Çev. Mesut Akın), İstanbul, 1999, s. 185-196, 235-244.
6 Mehmet Saray, Azerbaycan Türkleri Tarihi, İstanbul, 1993, s. 69-121.
755
tarih yazımı ve Sovyet politikası gibi konularda tezler üretilmiş, siyasî, sosyal ve kültürel duruma dair bir çalışma
yapılmamıştır.7
Sovyet öncesi döneme ait 50, Ebulfeyz Elçi Bey’le ilgili 2, Haydar Aliyev ile ilgili 6, İlham Aliyev ile ilgili 2,
Amerika Birleşik Devletleri-Azerbaycan ilişkileri, ABD’nin Azerbaycan Politikası ve ABD’nin Kafkasya politikası ile
ilgili 12, Azerbaycan-Rusya İlişkileri ve Rusya’nın Azerbaycan politikasına dair ise 21 lisansüstü çalışma yapılmıştır.
Azerbaycan ile ilgili Türkiye’deki hemen her yükseköğretim kurumunda lisansüstü çalışma yapılmakla
beraber; Atatürk, Selçuk, İstanbul, Gazi, Marmara, Hacettepe, Dokuz Eylül ve Ege Üniversitesi belli başlı
yükseköğretim kurumları olarak öne çıkmaktadır. Azerbaycan üzerine lisansüstü çalışmaların yapıldığı bir diğer
kuruluş ise Harp Akademileri Komutanlığı’na bağlı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü’dür.
Üniversiteler ve diğer resmi akademik kurumlar dışında başta Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü olmak
üzere çeşitli kurum, kuruluş ve yayın evleri tarafından çıkarılan kitap ve dergilerde de Azerbaycan tarihi ve iki ülke
arasındaki ilişkiler hakkında çok sayıda yayına rastlamak mümkündür.
YÖK veri tabanı üzerinden erişebildiğimiz lisansüstü araştırmalarda Türkiye-Azerbaycan ilişkileri kapsamında
hazırlanmış olan ilk çalışma Sovyetler Birliği’nin dağılma sürecinde başlayan Dağlık Karabağ olaylarını ve Azerî-
Ermeni münasebetlerini konu alan Nesrin Sarıahmetoğlu’nun yüksek lisans tezidir.8 Bu çalışmayı 1990’da Tahir
Sünbül tarafından kaleme alınan ve Azerbaycan’ın 1905-1920 arasındaki istiklal mücadelelerini irdeleyen yüksek
lisans çalışması izlemektedir. Bu iki çalışmayı takip eden diğer lisansüstü tezler ise şunlardır; Yusuf Gedikli’nin
İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde hazırladığı Azerbaycan Basınında Alfabe Tartışmaları (1990-
1991)9, Toğrul İsmailoğlu’nun Eski (1918-1920) ve Yeni Dönem Azerbaycan Türk Cumhuriyetleri’nin Kuruluş ve
Tekâmüllerinde Temel Sosyal Kavramların Yeri ve Önemi10, Mehmet Kaya tarafından 1993’de Ege Üniversitesi’nde
hazırlanan Türk Basınına Göre Kuzey Azerbaycan-Türkiye Siyasi İlişkileri (1918-1920)11 adlı yüksek lisans tezleri ile
Erol Kürkçüoğlu tarafından 1994’de Atatürk Üniversitesi’nde tamamlanan 1918-1920 Türkiye – Azerbaycan
İlişkileri12 adlı doktora çalışmasıdır.
Daha sonraki yıllarda Türkiye’nin çeşitli üniversitelerinde Azerbaycan tarihi ve Türkiye-Azerbaycan
ilişkilerinin çeşitli dönemlerine dair çok sayıda tez hazırlanmıştır. Bu kapsamda yapılan lisansüstü çalışmalar diğer
alanların aksine çoğunlukla birbirini tamamlar nitelikte olmakla birlikte sıklıkla tekrara düşüldüğü de
görülmektedir. Örneğin Mehmet Ali Çakmak tarafından 1996’da Gazi Üniversitesi’nde tamamlanmış olan
Hanlıklar Devrinde Azerbaycan-Türkiye Münasebetleri (1723-182913) adlı çalışma iki ülke arasındaki ilişkilere dair
ilk dönemler incelenmesi açısından önemlidir fakat Fariz Farzali’nin XX. Yüzyılda Azerbaycan-Türkiye İlişkileri14adlı
çalışması, Hilmi Bayraktar’ın hazırladığı Türkiye-Azerbaycan İlişkileri (1918-1920)15 ve Mehman Ağayev’in
hazırlamış olduğu Milli Mücadele Yıllarında Türkiye-Azerbaycan İlişkileri adlı doktora çalışmaları yukarıda
değindiğimiz 1993 ve 1994 yıllarındaki çalışmaların tekrarı şeklinde olmuştur. Adı geçen konunun mükerreren ele
alınması daha sonraki yıllarda da devam etmiştir. Fariz Hasanov tarafından 2004’de Osmangazi Üniversitesi’nde
7 Elnur Agayev, Sovyet İdeolojisi Çerçevesinde Türk Cumhuriyetlerinin Tarih Yazımı ve Tarih Eğitimi: Azerbaycan Örneği,
(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2006; Vugar
Akifoğlu, Stalin Dönemi Sovyetler Birliği’nin Azerbaycan Politikasında Mir Cafer Bagirov’un Rolü, (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2009.
8 Nesrin Sarıahmetoğlu, Azeri-Ermeni Münasebetleri ve Dağlık Karabağ Olayları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1989.

9 Yusuf Gedikli, Azerbaycan Basınında Alfabe Tartışmaları (1990-1991), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1992.

10 Toğrul İsmailoğlu, Eski (1918-1920) ve Yeni Dönem Azerbaycan Türk Cumhuriyetleri’nin Kuruluş ve Tekâmüllerinde Temel
Sosyal Kavramların Yeri ve Önemi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
İstanbul, 1992.
11 Mehmet Kaya, Türk Basınına Göre Kuzey Azerbaycan-Türkiye Siyasi İlişkileri (1918-1920), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 1993.

12 Erol Kürkçüoğlu, 1918-1920 Türkiye – Azerbaycan İlişkileri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Atatürk
İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Erzurum, 1994.

13 Mehmet Ali Çakmak, Hanlıklar Devrinde Azerbaycan-Türkiye Münasebetleri (1723-1829), (Yayınlanmamış Doktora Tezi),
Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1996.

14 Fariz Farzali, XX. Yüzyılda Azerbaycan-Türkiye İlişkileri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Kayseri 2011.

15 Hilmi Bayraktar, Türkiye Azerbaycan İlişkileri (1918-1920), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Konya, 1994.
756
hazırlanan Birinci Dünya Savaşı Sonrasında Türkiye-Azerbaycan İlişkileri (1918-1922)16 ile Elnur Mikoyilov’un
2010’da Selçuk Üniversitesi’nde tamamladığı Atatürk Dönemi Türkiye Azerbaycan İlişkileri (1919 – 1938)17 adlı
doktora çalışması mükerrer olarak yapılan çalışmalar olarak dikkati çekmektedir.
Bu durum Azerbaycan’ın bağımsızlığı sonrası iki ülke arasındaki ilişkiler üzerine yapılan çalışmalarda daha sık
görülmektedir. Bu dönemde 1991 yılı sonrası çeşitli aşamaların ele alındığı ancak bazı küçük isim ve kapsam
değişikliği yapmak sureti ile çoğu çalışmanın birbirinin tekrarı şeklinde olduğu görülmektedir. Örneğin 2004’de
Rashad Hasanov tarafından İstanbul Üniversitesi’nde hazırlanan 1991-2004 Dönemi Azerbaycan-Türkiye
Diplomatik İlişkileri18 adlı çalışma ile 2007’de Zeynep Salmanlı tarafından Gazi Üniversitesi’nde hazırlanan 1991
Sonrası Türkiye-Azerbaycan İlişkileri19, 2012’de Cemal Celil Karaman tarafından Beykent Üniversitesi’nde yapılan
Bağımsızlık Sonrası Türkiye-Azerbaycan İlişkileri20 ve 2012’de Ortadoğu Teknik Üniversitesi’nde yapılan
Azerbaycan-Türkiye İlişkileri (1992–2012): Bir Dış Politika Bilançosu21 küçük isim değişiklikleriyle aynı dönemi
irdeleyen başlıca çalışmalar olarak göze çarpmaktadır. Aynı şekilde Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan’ın Dış
Politikası (1993-2001)22, Bağımsızlık Dönemi Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Dış Politikası: 1991-200523 ve Haydar
Aliyev Döneminde Azerbaycan Cumhuriyetinin Dış Politikası (1993-2003)24 adlı çalışmaları da bu bağlamda
değerlendirmek mümkündür. Bu konu kapsamında en son yapılan tez ise Tolga Gürler tarafından kaleme alınan
Azerbaycan - Türkiye İlişkileri (1991 - 2003) Siyasi, Askeri, Sosyo - Kültürel ve Ekonomik Açıdan25 adlı yüksek lisans
çalışmasıdır.
Bakü-Ceyhan Boru Hattı, bu hattın Türkiye-Azerbaycan ilişkileri ile Türkiye ekonomisi üzerine etkisi
kapsamında ise 20 adet lisansüstü çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalardan Kenan Doğan’ın 2001 yılında hazırlanmış
olduğu Türkiye-Azerbaycan Ekonomik İlişkilerinde Bakü-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı26 adlı çalışma ile Kenan
Seyidov’un 2006 yılında hazırlamış olduğu Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattının Azerbaycan ve Türkiye
Ekonomilerine Muhtemel Etkileri27 adlı çalışmalar birbirinin tekrarı niteliğindedir. Aynı durum Bakü-Ceyhan boru
hattının Türkiye ekonomisi üzerinde etkisi kapsamında Hacettepe, Marmara, Uludağ ve Abant İzzet Baysal
Üniversitelerinde 2000, 2002, 2003 ve 2006 yıllarında hazırlanmış olan Melih Döngör, Baku – Tbilisi - Ceyhan
Pipeline and Its Impacts for Turkey28; Taleh Kerimbeyli, Bakü-Ceyhan Petrol Boru Hattı Projesi: Türkiye Ekonomisi
Üzerine Olası Etkileri ve Sonuçları29; Ruslan Verdiyev, Bakü-Ceyhan Ham Petrol Hattı Projesinin Türkiye Ekonomisi
16 Fariz Hasanov, Birinci Dünya Savaşı Sonrasında Türkiye-Azerbaycan İlişkileri (1918-1922), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, 2004.
17 Elnur Mikayılov, Atatürk Dönemi Türkiye Azerbaycan İlişkileri (1919 – 1938), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2010.

18 Rashad Hasanov, 1991-2004 Dönemi Azerbaycan-Türkiye Diplomatik İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2004.

19 Zeynep Salmanlı, 1991 Sonrası Türkiye-Azerbaycan İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2007.

20 Cemal Celil Karaman, Bağımsızlık Sonrası Türkiye-Azerbaycan İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Beykent
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2012.

21 Elbay Aliyev, Azerbaycan Türkiye İlişkileri (1992 – 2012): Bir Dış Politika Bilançosu, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Orta
Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2012.

22 Erkan Yılmaz, Bağımsızlık Dönemi Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Dış Politikası: 1991-2005, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale 2007.
23 İlham Hasanov, Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan’nın Dış Politikası (1993-2001), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2003.

24 Bahadur Karımov, Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan Cumhuriyetinin Dış Politikası (1993-2003), (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007.

25 Tolga Gürler, Azerbaycan - Türkiye İlişkileri (1991 - 2003) Siyasi, Askeri, Sosyo - Kültürel ve Ekonomik Açıdan,
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Nevşehir, 2015.
26 Kenan Doğan, Türkiye-Azerbaycan Ekonomik İlişkilerinde Bakü-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2001.

27 Kenan Seyidov, Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattının Azerbaycan ve Türkiye Ekonomilerine Muhtemel Etkileri,
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2006.
28 Melih Döngör, Baku – Tbilisi - Ceyhan Pipeline and Its Impacts for Turkey, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2003.

29 Taleh Kerimbeyli, Bakü-Ceyhan Petrol Boru Hattı Projesi: Türkiye Ekonomisi Üzerine Olası Etkileri ve Sonuçları,
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2002.
757
Açısından Değerlendirilmesi30; Mustafa Yüksel, Bakü Ceyhan Petrol Boru Hattı ve Türkiye Ekonomisine Etkileri 31
adlı çalışmalarda da gözlenmiştir.
Karabağ Sorunu ile ilgili hazırlanan lisansüstü çalışmaları incelediğimizde ise çalışma alanlarının daha çok
Karabağ sorununun tarihçesi, bu sorunun Ermeni-Azeri ve Azerbaycan-Türkiye ilişkileri üzerine etkisi etrafında
şekillendiği görülmekte ve aynı konu ile ilgili hatta aynı isimle birden fazla çalışma hazırlandığı dikkati
çekmektedir. Azerbaycan-Ermenistan ilişkileri ve Dağlık Karabağ Sorunu ile ilgili olarak 1989 yılında Nesrin
Sarıahmetoğlu tarafından hazırlanmış olan Azeri-Ermeni Münasebetleri ve Dağlık Karabağ Olayları, 1993’te Gazi
Üniversitesi’nde Timuçin Kodaman tarafından hazırlanan Dağlık Karabağ Olayları ve 1994’te Hacettepe
Üniversitesi’nde Cemalettin Taşkıran tarafından hazırlanan Tarih Akışı İçinde Karabağ Meselesi ve Türkiye’nin
Karabağ Politikası adlı çalışma tespit edebildiğimiz kadarıyla son dönem Karabağ meselesine dair yapılmış ilk
lisansüstü çalışmalar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla beraber adı geçen konu daha sonraki yıllarda defaten
işlendiği görülmektedir.
Bu çalışmalardan tespit edebildiklerimizi şöyle sıralamak mümkündür: 2002’de Trakya Üniversitesi’nde
Natıg Abdullayev tarafından hazırlanan Azeri-Ermeni İlişkilerinde Karabağ Sorunu; yine 2002’de İstanbul
Üniversitesi’nde Ramil Mustafayev tarafından kaleme alınan Dağlık Karabağ Problemi32, 2004 yılında Celal Bayar
Üniversitesi’nde Zafer Atar tarafından Doksan Üç Harbinden (1877-1878) 1923’e Karabağ Meselesi33, 2006’da
Ege Üniversitesi’nde Farid Asgarov tarafından Karabağ Sorunu Örneğinde Azerbaycan-Ermenistan İlişkileri ve
Rusya’nın Bölgeye Etkisi; yine 2006’da Selçuk Üniversitesi’nde Elshan İzzatov tarafından Tarihten Günümüze
Azeri-Ermeni İlişkilerinde Karabağ Sorunu, 2008 yılında Gazi Üniversitesi’nde Duygu Gözle tarafından Dağlık
Karabağ Sorununun Dünü, Bugünü ve Geleceği34, 2010’da Uludağ Üniversitesi’nde Tahir Allahverdiyev tarafından
Azerbaycan ve Ermenistan Arasındaki Karabağ Sorunu ve 2010’da Karadeniz Teknik Üniversitesi’nde Şevkiye
Duygu Ata tarafından hazırlanan Dağlık Karabağ Sorunu.
Ercan Durdular tarafından 1995 yılında ODTÜ’de hazırlan A Case Study: Nagorno Karabakh Dispute (Olay
Analizi: Dağlık Karabağ Anlaşmazlığı 1988-1994)35 adlı çalışmanın ise 2002 yılında Ankara Üniversitesi’nde Murat
Onur Sayılan tarafından hemen hemen aynı isimle 1988-95 Arası Dağlık Karabağ Sorunu36 adı altında tekrar
hazırlandığı görülmüştür. Aynı sorunu Dağlık Karabağ problemi ve bu problemin çözümü hususunda AGİT
tarafından yapılan çalışmalar konulu tezlerde de görmek mümkündür.37
Benzer durum Türkiye-Azerbaycan ilişkilerine dair hazırlanan tezler için geçerlidir. Tespit edebildiğimiz
kadarıyla bu alt başlığa dair Türkiye’de ilk çalışma, Erol Kürkçüoğlu tarafından 1994’de Atatürk Üniversitesi’nde
yapılan 1918-1920 Türkiye – Azerbaycan İlişkileri38 adlı doktora tezidir. Konuya dair bir diğer çalışma ise 2008’de
Trakya Üniversitesi’nde Mahir Aslan tarafından hazırlanmış olan Atatürk ve Azerbaycan Politikası39 adlı yüksek
lisans tezidir. Bu konu 2010’da Selçuk Üniversitesi’nde Elnur Mikayılov tarafından Atatürk Dönemi Türkiye
30 Ruslan Verdiyev, Bakü-Ceyhan Ham Petrol Hattı Projesinin Türkiye Ekonomisi Açısından Değerlendirilmesi, (Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2000.
31 Mustafa Yüksel, Bakü Ceyhan Petrrol Boru Hattı ve Türkiye Ekonomisine Etkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Abant
İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bolu, 2006.

32 Ramil Mustafayev, Dağlık Karabağ Problemi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İstanbul, 2002.

33 Zafer Atar, Doksan Üç Harbinden (1877-1878) 1923’e Karabağ Meselesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Celal Bayar
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa, 2004.

34 Duygu Gözlek, Dağlık Karabağ Sorununun Dünü, Bugünü ve Geleceği, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüksek Lisans
Tezi, Ankara, 2008.

35 Ercan Durdular, A Case Study: Nagorno Karabakh Dispute (Olay Analizi: Dağlık Karabağ Anlaşmazlığı 1988-1994),
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1995.
36 Murat Onur Sayılan, 1988-95 Arası Dağlık Karabağ Sorunu, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal

37 İrem Güner, The OSCE Mediation in the Nagorno Karabakh conflict / AGİT (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Topluluğu'nun Dağlık
Karabağ Çatışmasındaki Arabuluculuk Rolü), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1995; Rüfet Cavadov, Karabağ Sorunu Çerçevesinde AGİT Azerbaycan İlişkileri,
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006; Abdullah, Barutçu,
Uluslararası Anlaşmazlıkların Çözümünde AGİT’in Rolü: Dağlık Karabağ Olayı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Süleyman
Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta, 2012.
38 Erol Kürkçüoğlu, 1918-1920 Türkiye – Azerbaycan İlişkileri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Atatürk
İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Erzurum, 1994.

39 Mahir Aslan, Atatürk ve Azerbaycan Politikası, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Edirne 2008.
758
Azerbaycan İlişkileri (1919–1938)40 adı altında, 2015 yılında ise Ankara Üniversitesi’nde Ulviye Aliyeva tarafından
Azerbaycan ve Atatürk41adı ile tekrar hazırlandığını görmekteyiz.
Azerbaycan’ın diğer devletlerle ilişkileri üzerine hazırlanmış Yüksek Lisans ve doktora çalışmalarında da konu
tekrarlarına rastlamak mümkündür. 2004 yılında yapılmış olan Samir Guliyev, Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan-
ABD İlişkileri42 ile Hanıfa Ahmadov, Bağımsızlık Sonrası Dönemde Azerbaycan-ABD İlişkileri43 adlı çalışmalar aynı
yıl içerisinde birbirinden habersiz hazırlanmış olduğu anlaşılan çalışmalar olmakla beraber söz konusu
çalışmaların varlığına rağmen aynı konu 2006 yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nde Yeliz Küpçük tarafından
Sovyet Sonrası Dönemde ABD-Azerbaycan İlişkileri44 adlı yüksek lisans çalışması ve 2012 yılında Samir Mardanov
tarafından hazırlanan Azerbaycan-ABD İlişkileri ve Azerbaycan’da ABD Algısı adlı Doktora çalışması ile tekrar
edilmiştir.
Tarih, Türkiyat Araştırmaları ve Uluslararası İlişkiler anabilim dalları bünyesinde hazırlanan bu tezlerin
özellikle uluslararası ilişkiler alanında yapılmış olanlarında mükerrer konular dikkati çekmektedir. Şüphesiz adı
geçen anabilim dallarında mükerrer çalışmaların yapılmasında öncelikle farklı anabilim dallarının ortak disiplin
içerinde hareket etmemesi, ilgili çalışmaları yöneten tez danışmanlarının yeterli bilimsel dikkati göstermemesi ve
ele alınacak konu hakkında kapsamlı bir literatür taramasının yapılmaması gibi hususlar önemli rol oynamaktadır.
2006 yılında hazırlanmış olan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği’nin Yıkılışından Sonra Azerbaycan-Rusya
İlişkileri45 adlı çalışmanın küçük bir isim değişikliği ile 2009 yılında Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan-Rusya İlişkileri46
adı altında İstanbul Üniversitesi’nde hazırlanmış olması bu yöndeki kanaatimizi destekler niteliktedir.
Öte yandan bu çalışma kapsamında yaptığımız literatür taraması sonucunda lisansüstü çalışmalarda
gözlemlediğimiz birbirini tekrar etme problemi, aynı zamanda ilgili araştırmacının kendini tekrar etmesi şeklinde
de karşımıza çıkmaktadır. Bu kapsamda en çarpıcı örneği Elnur Agayev tarafından 2000 yılında yüksek lisans
çalışması olarak hazırlanan Sovyet İdeolojisinin Azerbaycan Tarihçiliğine ve Tarih Eğitimine Etkisi 47 adlı çalışmanın
2006 yılında aynı yazar tarafından Sovyet İdeolojisi Çerçevesinde Türk Cumhuriyetlerinin Tarih Yazımı ve Tarih
Eğitimi: Azerbaycan Örneği48 adı altında doktora çalışması olarak tekrar ele almış olması oluşturmaktadır. Benzer
durum Leyla Babayeva tarafından yapılan lisansüstü çalışmalar için de geçerlidir. Babayeva, Türkiye ve
Azerbaycan Bağımsız Denetim Sistemleri Karşılaştırılması adlı çalışmasıyla Sakarya Üniversitesi’nden yüksek lisans
mezunu olurken49, Uluslararası Denetim Standartları Uygulamaları: Türkiye-Azerbaycan Karşılaştırması adlı tezi
ile Dokuz Eylül Üniversitesi’nden doktora unvanı almıştır.50
Genelde yüksek lisans düzeyinde rastlanan bu tür tezlerde ayrıca sınırlı kaynak kullandığı, arşiv çalışması pek
yapılmadığı, gerek kendilerinden önce yapılan tezlere gerekse diğer akademik çalışmaları takip etmediği
40 Elnur Mikayılov, Atatürk Dönemi Türkiye Azerbaycan İlişkileri (1919 – 1938), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2010.
41 Ulviye Aliyeva, Azerbaycan ve Atatürk, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Ankara, 2015.
42 Samir Guliyev, Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan-ABD İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2004.

43 Hanıfa Ahmadov, Bağımsızlık Sonrası Dönemde Azerbaycan-ABD İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yıldız Teknik

44 Yeliz Küpçük, Sovyet Sonrası Dönemde ABD-Azerbaycan İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Orta Doğu Teknik
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006.

45 Namig Mahmudov, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği’nin Yıkılışından Sonra Azerbaycan-Rusya İlişkileri, (Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2006.
46 Faig Mammadov, Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan-Rusya İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2009.

47 Elnur Agayev, Sovyet İdeolojisinin Azerbaycan Tarihçiliğine ve Tarih Eğitimine Etkisi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2000.

48 Elnur Agayev, Sovyet İdeolojisi Çerçevesinde Türk Cumhuriyetlerinin Tarih Yazımı ve Tarih Eğitimi: Azerbaycan Örneği,
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2006.
49 Leyla Babayeva, Türkiye ve Azerbaycan Bağımsız Denetim Sistemleri Karşılaştırılması, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2006.

50 Leyla Babayeva, Uluslararası Denetim Standartları Uygulamaları: Türkiye-Azerbaycan Karşılaştırması, (Yayınlanmamış
Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2011.
759
görülmektedir. Bununla beraber incelediği konu hakkında ayrıntılı araştırmalarda bulunan, resmî belge ve
dokümanlara dayandıran ve çapraz değerlendirmeye tabi tutan çalışmaların da olduğunu belirtebiliriz. 51
Sonuç
1991-2016 yılları arasında Türkiye’de Azerbaycan tarihi ve iki ülke arasındaki siyasî ve ekonomik ilişkiler
üzerine genel bir değerlendirme yapılmıştır. Şüphesiz yukarıda yapılan kısa değerlendirmeler konuya dair kesin
sonuç veya yargıyı içermemektedir. Gerek konunun bir bildiri metnine sığmayacak kadar kapsamlı olması gerekse
Türkiye’deki akademik çalışmaların birbirinden kopuk ve takip edilebilir olmaktan uzak olması eksikliklerin başlıca
nedenini oluşturmaktadır. Yapılmak istenen, Türkiye’deki yükseköğretim kurumlarında Türk Dünyası
araştırmalarının bir parçası olarak Azerbaycan tarihi ve Türkiye – Azerbaycan siyasî ve ekonomik ilişkileri üzerine
yapılan çalışmaların boyutunu tespit etmektir. Örneğin Azerbaycan ile ilgili lisansüstü çalışmaların hangi yıllarda
ya da dönemlerde yoğunlaştığı, daha çok hangi konular üzerinde durulduğu ve kimlerin bu konuda çalışma
yaptığını ortaya koyarak Türk akademik çevrelerine eksikler ve kazanımlar hakkında bir değerlendirme yapma
imkânı vermektir.
Azerbaycan ile ilgili Türkiye’de yapılan çalışmalarda önemli bir bilgi birikiminin sağlandığı görülmekle
beraber, bu birikimin artırılması, derinleştirilmesi ve yeni çalışmalara yön vermesi için planlı bir çalışma yapılması
gerekmektedir. Bu anlamda öncelikle Türk dünyası araştırmaları alanında koordinasyonu sağlayacak bir birim
oluşturulmalıdır. Bu birim, bir ‘veri tabanı’ oluşturup dünyada ve Türkiye’de Türk dünyası ile ilgili araştırma yapan
kurum, kuruluş ve yayınevlerini, buralarda yapılan çalışmaları, çıkarılan yayınları, özellikle de lisansüstü tezleri
tespit etmeli, bu çalışmaların güncellenmesini, elektronik ortamda depolanmasını ve araştırmacıların kolayca
ulaşmasını sağlanmalıdır. Bu tür bir yapılanma aynı konuda farklı üniversitelerde veya araştırma merkezlerinde
yapılan mükerrer çalışmaları önemli ölçüde azaltacağı gibi, yeni araştırma konularının tespitine ve disiplinler arası
ortak çalışmalar yapılmasını da sağlayacaktır.
Böylece başta Azerbaycan olmak üzere Türkiye’nin Türk Cumhuriyetlerine, Türk cumhuriyetlerin de
Türkiye’ye yönelik yaklaşımlarının bilim, siyaset ve ekonomi politikalarının sağlıklı temellere dayanmasına katkıda
bulunulacaktır.
Kaynakça
Agayev, Elnur, Sovyet İdeolojisi Çerçevesinde Türk Cumhuriyetlerinin Tarih Yazımı ve Tarih Eğitimi:
Azerbaycan Örneği, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi
Enstitüsü, Ankara, 2006.
Agayev, Elnur, Sovyet İdeolojisinin Azerbaycan Tarihçiliğine ve Tarih Eğitimine Etkisi, (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2000.
Ahmadov, Hanıfa, Bağımsızlık Sonrası Dönemde Azerbaycan-ABD İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2004.
Akifoğlu, Vugar, Stalin Dönemi Sovyetler Birliği’nin Azerbaycan Politikasında Mir Cafer Bagirov’un Rolü,
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2009.
Aliyev, Elbay, Azerbaycan Türkiye İlişkileri (1992 – 2012): Bir Dış Politika Bilançosu, (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2012.
Aliyeva, Ulviye, Azerbaycan ve Atatürk, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal
Aslan, Mahir, Atatürk ve Azerbaycan Politikası, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne 2008.
Atar, Zafer, Doksan Üç Harbinden (1877-1878) 1923’e Karabağ Meselesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa, 2004.
Babayeva, Leyla, Türkiye ve Azerbaycan Bağımsız Denetim Sistemleri Karşılaştırılması, (Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2006.
Babayeva, Leyla, Uluslararası Denetim Standartları Uygulamaları: Türkiye-Azerbaycan Karşılaştırması,
(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2011.
Barutçu, Abdullah, Uluslararası Anlaşmazlıkların Çözümünde AGİT’in Rolü: Dağlık Karabağ Olayı,
(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta, 2012.
Bayraktar, Hilmi, Türkiye Azerbaycan İlişkileri (1918-1920), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1994.
51 Vugar İsmayilov, 2000 Yılı Sonrasında ABD Dış Politikası Kapsamında Azerbaycan, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Turgut Özal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2014.
760
Cavadov, Rüfet, Karabağ Sorunu Çerçevesinde AGİT Azerbaycan İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006.
Çakmak, Mehmet Ali, Hanlıklar Devrinde Azerbaycan-Türkiye Münasebetleri (1723-1829), (Yayınlanmamış
Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1996.
Darendelioğlu, İlhami Egemen, Türkiye'de Milliyetçilik Hareketleri, İstanbul: Toker Yayınları, 1968.
Devlet, Nadir, Çağdaş Türk Dünyası Tarihi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1989.
Devlet, Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1985.
Doğan, Kenan, Türkiye-Azerbaycan Ekonomik İlişkilerinde Bakü-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı,
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2001.
Döngör, Melih, Baku – Tbilisi - Ceyhan Pipeline and Its Impacts for Turkey, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2003.
Durdular, Ercan, A Case Study: Nagorno Karabakh Dispute (Olay Analizi: Dağlık Karabağ Anlaşmazlığı 1988-
1994), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1995.
Farzali, Fariz, XX. Yüzyılda Azerbaycan-Türkiye İlişkileri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2011.
Gedikli, Yusuf, Azerbaycan Basınında Alfabe Tartışmaları (1990-1991), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1992.
Gözlek, Duygu, Dağlık Karabağ Sorununun Dünü, Bugünü ve Geleceği, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2008.
Guliyev, Samir, Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan-ABD İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2004.
Güner, İrem, The OSCE Mediation in the Nagorno Karabakh conflict / AGİT (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği
Topluluğu'nun Dağlık Karabağ Çatışmasındaki Arabuluculuk Rolü), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bilkent
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1995.
Gürler, Tolga, Azerbaycan - Türkiye İlişkileri (1991 - 2003) Siyasi, Askeri, Sosyo - Kültürel ve Ekonomik Açıdan,
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Nevşehir, 2015.
Hasanov, Fariz, Birinci Dünya Savaşı Sonrasında Türkiye-Azerbaycan İlişkileri (1918-1922), (Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, 2004.
Hasanov, İlham, Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan’ın Dış Politikası (1993-2001), (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2003.
Hasanov, Rashad, 1991-2004 Dönemi Azerbaycan-Türkiye Diplomatik İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2004.
İsmailoğlu, Toğrul, Eski (1918-1920) ve Yeni Dönem Azerbaycan Türk Cumhuriyetleri’nin Kuruluş ve
Tekâmüllerinde Temel Sosyal Kavramların Yeri ve Önemi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul
İsmayilov, Vugar, 2000 Yılı Sonrasında ABD Dış Politikası Kapsamında Azerbaycan, (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Turgut Özal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2014.
Karaman, Cemal Celil, Bağımsızlık Sonrası Türkiye-Azerbaycan İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2012.
Karımov, Bahadur, Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan Cumhuriyetinin Dış Politikası (1993-2003),
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007.
Kaya, Mehmet, Türk Basınına Göre Kuzey Azerbaycan-Türkiye Siyasi İlişkileri (1918-1920), (Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 1993.
Kerimbeyli, Taleh, Bakü-Ceyhan Petrol Boru Hattı Projesi: Türkiye Ekonomisi Üzerine Olası Etkileri ve
Sonuçları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2002.
Küpçük, Yeliz, Sovyet Sonrası Dönemde ABD-Azerbaycan İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Orta
Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006.
Kürkçüoğlu, Erol, 1918-1920 Türkiye – Azerbaycan İlişkileri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Atatürk
Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Erzurum, 1994.
Landau, Jacob M., Pantürkizm (Çev.: Mesut Akın), İstanbul, 1999.
Mahmudov, Namig, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği’nin Yıkılışından Sonra Azerbaycan-Rusya İlişkileri,
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2006.
Mammadov, Faig, Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan-Rusya İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2009.
Mehmet Emin Resulzade, Milli Azerbaycan Cumhuriyeti, İstanbul, 1925.
761
Mikayılov, Elnur, Atatürk Dönemi Türkiye Azerbaycan İlişkileri (1919 – 1938), (Yayınlanmamış Doktora Tezi),
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2010.
Mustafayev, Ramil, Dağlık Karabağ Problemi, İstanbul Üniversitesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2002.
Salmanlı, Zeynep, 1991 Sonrası Türkiye-Azerbaycan İlişkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi
Saray, Mehmet, Azerbaycan Türkleri Tarihi, İstanbul: Nesil Yayıncılık, 1993.
Saray, Mehmet, Rusya’nın Türk illerine Yayılması, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1975.
Sarıahmetoğlu, Nesrin, Azeri-Ermeni Münasebetleri ve Dağlık Karabağ Olayları, (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1989.
Sarınay, Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi gelişimi ve Türk Ocakları (1912-1931), İstanbul: Ötüken Neşriyat,
1994.
Sayılan, Murat Onur, 1988-95 Arası Dağlık Karabağ Sorunu, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara
Seyidov, Kenan, Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattının Azerbaycan ve Türkiye Ekonomilerine Muhtemel
Etkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2006.
Soysal, İsmail, Türk İncelemeleri Yapan Kuruluşlar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1977.
Togan, A. Zeki Velidi, “Azerbaycan” Maddesi, MEB İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 2, Yıl: 1940, ss. 91-118.
Togan, A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihi’ne Giriş, İstanbul: Enderun Kitabevi, 1946.
Türk Dünyası El Kitabı, Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1976.
Verdiyev, Ruslan, Bakü-Ceyhan Ham Petrol Hattı Projesinin Türkiye Ekonomisi Açısından Değerlendirilmesi,
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2000.
Yılmaz, Erkan, Bağımsızlık Dönemi Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Dış Politikası: 1991-2005, (Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale On sekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale 2007.
Yüksel, Mustafa, Bakü Ceyhan Petrrol Boru Hattı ve Türkiye Ekonomisine Etkileri, (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bolu, 2006.
http://www.turkkulturu.org.tr; http://turan.org.tr
762
AZERBAYCAN’IN [TÜRKİYE BAĞLAMINDA] İKTİSADİ GELECEĞİ
İrfan KALAYCI*
Özet
Bu çalışmanın iki tematik sorusu vardır: İlki, “Azerbaycan gelecekte ne bekliyor?” (İradi.) İkincisi de
“Azerbaycan’ı gelecekte ne bekliyor?” (İrade dışı; küresel konjonktüre bağlı.) Her iki sorunun ortak tarafı ise,
Türkiye ve iktisadi bağlamda ele alınmasıdır. Bu sorular iyimser ve kötümser senaryolara göre yanıtlanmaya
muhtaçtır. Azerbaycan, Türkiye’nin öncülüğünde kurulan KEİB’in üyesidir. Fakat KEİB engelli bir entegrasyondur.
Gelecekte, her iki ekonomi, Afro-Avrasya Ortak Pazarı’nda buluşabilirler. Bu, bölgesel iktisadi ilişkilerde en üst
çıtadır. Azerbaycan’ın zengin petrolü ile Türkiye’nin büyüyen iktisadi gücü birleştiğinde bu Pazar bölgeselden
küresele doğru bir sinerji yaratabilir.
Anahtar kelimeler: Azerbaycan’ın İktisadi Geleceği, Türkiye, Afro-Avrasya Ortak Pazarı
Giriş
Azerbaycan, kıtalararası menteşe sayılan Kafkasya’nın bir parçasıdır. S. İlhan’ın deyimiyle,. “Kafkasya;
Avrupa, Asya, Afrika kıtalarının buluşma noktasındaki menteşe, bu menteşe üzerine vurulmuş kilit ve kilidi açan
anahtarı değerindeki Anadolu’nun bir uzantısı ve bütünleyicisidir.”1Menteşenin yerinde oynadığı, oynatıldığı
yıllar 1980’li yılların sonuydu. Bu son, Sovyet coğrafyasının dağılıp bağımsız devletlerin ortaya çıkmasının, ironik
bir şekilde başlangıcı olmuştur. Azerbaycan, dünyanın bir tarafı (Sovyetler Birliği-SB ve Yugoslavya) dağılırken bir
tarafının da (Avrupa-AB) birleştiği çelişkili bir konjonktürün ürünlerinden biridir. Azerbaycan, Sovyet-sosyalist
düzeni altında ve SB’nin bir parçası iken merkezi planlama2 ile yönetiliyordu.
Dönemin SB lideri Gorbaçov’un yürüttüğü ‘dışa açıklık’ politikası (glasnost), sosyalizmden kapitalizme
evrilmenin ilk adımlarından biri olurken, enflasyon ve hayat pahalılığının artmasının bir sonucu olarak, bir süre
‘içeride açlık’ sorunu olarak yankı buldu. Diğer politika olan ‘yeniden yapılanma’ (perestroyka) ise, ABD’nin
yürüttüğü ve tüm dünyaya ihraç ettiği kapitalist küreselleşme projesine şartsız eklemlenmeyi gerektirmekteydi.
Bu projesinin ambalajında ‘liberalizm+demokrasi’ yazıyordu ki, -ileri teknolojinin yardımıyla oluşturulan
parlaklığından dolayı ve ayrıca Batı’nın uzun vadeli çıkarlarına uygun olup olmadığına bakılmaksızın- tüm
dünyanın ilgisini çekiyordu. Zira bu projeye dahil olan her ekonomi tarihsel ‘kaos ve paradoks’ parantezinde
sıkışmaktan kurtulacak ve Batılı (ABD ve B.Avrupa devletlerinin; IMF ve Dünya Bankası gibi uluslararası finans
örgütlerinin) –bedelli / bedelsiz- fon kaynaklarının yardımıyla yakın gelecekte ‘istikrar ve refah’a ulaşacaktı.
Bu genel gelişmeler ve vaatler, yeni Azerbaycan’ın Haydar Aliyev önderliğinde kısmi bir ekonomi-politik
performans göstermesinde fırsatlara dönüştürülecekti. Ancak bağımsızlığını ilan edip sistem dönüşümü yaşayan
her eski Sovyet cumhuriyet gibi Azerbaycan da, yeni tanışacağı kapitalizmi içselleştirmesi hemen mümkün
olmayacak ve bir dizi sosyo-ekonomik ve ekonomi-politik arızalar ile karşılaşacaktı.
1.İktisadi Performans ve Sosyo-Ekonomik-Politik Arızalar
Azerbaycan, günümüzde yaklaşık 10 milyon nüfusuyla 170 milyar dolarlık –satın alma gücü paritesi (SAGP)
ile- gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) üreten, dünyanın sayılı petrol ülkelerinden biridir. Petrol, Azerbaycan
ekonomisinin ana damarı olup milli ekonomiyi beslemekte ve bölgesinde –halk düzeyinde olmasa bile- devlet
* Prof. Dr., İnönü Üniversitesi İİBF İktisat Bölümü/ Malatya, irfan.kalayci@inonu.edu.tr

1 Aktaran; Samir Guliyev, Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan-ABD İlişkileri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2004.
2 Bu sistem, felsefi temelleri Marx’ın, kapitalizmi eleştiren, piyasa ve sömürüyü reddeden komünist düşüncelerine ve SB’de
Marxizmin bir yorumu olan Leninizme dayanıyordu. (Merkezi planlama sisteminin iktisadi ve sosyo-politik çöküş nedenleri
hakkında bkz. İbrahim Bakırtaş, “Dönüşüm - Geçiş) Ekonomileri”, iç. Dünya Ekonomisinden Seçme Konular, F. Öztürk ve F.
Çelebioğlu (haz.), Seçkin Yayınevi, Ankara, 2006, s. 241-65.)
763
bünyesinde zengin ve güçlü olmasını sağlamaktadır. Bu ülke özellikle iktisadi büyümesini ve kalkınmasını petrole
borçludur. Azerbaycan, H. Aliyev döneminde (1993-2003) ciddi bir iktisadi performans göstermeye ve
Kafkasya’nın da (bölgesel) ‘yıldız ekonomisi’ olmaya başladı. Bunun nesnel dayanağı, elde edilen politik
bağımsızlığın petrol kaynağı üzerindeki mülkiyet ve yönetim sahipliğini ve milli sanayileşme dinamizmini de
kapsıyor olmasıdır.
Bütün bu mutlak/görece olumlu gelişmelere karşın, Azerbaycan, kısmen H.Aliyev döneminden kalma,
kısmen günümüze özgü olarak etkisini sürdüren ciddi sosyo-ekonomik ve ekonomi-politik ‘arızalar’ yaşamaktadır.
Bu arızaların bir bölümü yapısal (strüktürel) olup bir bölümü de arızidir (konjonktürel). Sözkonusu bu arızalardan
bazıları şöyledir: i-Ülke ekonomisinin makine-teçhizat denilen sermaye (yatırım) mallarına oldukça bağımlı olması;
ii- Mali piyasaların düşük derecede gelişmiş olması; iii-“Hollanda hastalığı” (petrol ithalatıyla ülkede oluşan döviz
bolluğunun milli parayı aşırı değerli hale getirmesi, böylece ithalatı ucuzlatıp yerli sanayi rekabetsiz kılması, ülkeyi
sanayisizleştirmesi olayı) tehdidinin var olması ve cari açıkları arttırması; iv-Sektörel dengesizlik (petrol-dışı
sektörlerin yeterince gelişmemesi); v-Bölgesel dengesizlik (Bakü düzeyinde gelişmiş başka şehrin olmaması); vi-
Gizli işsizlik; vii-Yoksulluk; viii-Adaletsiz gelir bölüşümü, ix-Rüşvetleşme, vb.
Azerbaycan’da yukarıda zikredilen sosyo-ekonomik-politik arızaların bir bölümü varlığını ve güncelliğini
aynen korurken, bir bölümünün etkisi ise hafiflemiştir. Bağımsız Azerbaycan’ın kurulduğu 1991 ya da H. Aliyev’in
(HA) cumhurbaşkanı seçildiği 1993 tarihinden 20 yıl sonrası olan bugünü (yani HA sonrasında devam eden oğul
İlhami Aliyev dönemini) bir kenara bırakıp, bugünden bir 20 yıl -hatta 40 yıl- sonrası (örneğin; 2030’lar, 2050’ler)
Azerbaycan’ın durumu merak edilebilir. Şu temel -ve iki şekilde okunabilecek-çapraz soru öne çıkmaktadır:
Azerbaycan(‘ı) gelecekte ne bekliyor?
2.Azerbaycan’ın İktisadi Geleceğine İlişkin Senaryolar
İlk soru şudur: “Azerbaycan gelecekte ne bekliyor?” Burada aranan yanıtın konuları, Azerbaycan’ın kısmen
iradesine ve çabasına bağlı, gerçekten olmasını az ya da çok arzu ettiği gelişmelerle ilgilidir. İki ayrı senaryo
geliştirilebilir:
i-Kötümser senaryoya göre; Azerbaycan, benimsediği küreselleşme ve liberalizmin değerleri nedeniyle
özellikle sanayileşmiş ülkelere doğru aktif emek göçü ve mali sermaye akışına engel olmamaktadır. Tersine göçü
ve akışı teşvik edemediği oranda yerleşik nüfus ve yerli üretiminde negatif büyüme oranları ile karşılaşabilir. Bu,
milli gelir toplamı, istihdam oranı ve ticaret hacminin düşmesi demektir ki Azerbaycan’ın bölgesindeki iktisadi güç
kaybına yansıyabilir.
ii-İyimser senaryoya göre; örneğin, yüksek reel büyüme hızı Çin’deki gibi yıllarca %10’larda seyrederse, fakat
ondan farklı olarak ‘sürdürülebilirlik’ politikaları işlevsel hale getirilebilirse, Azerbaycan; toplam ve kişi başına milli
geliri iki katına çıkarmanın yanı sıra doğayla uyumlu bir sanayileşmenin olumlu sonuçlarını da elde edebilir.
Uluslararası karşılaştırmalara ve sığ mantığa göre, Azerbaycan’ın başka ülkelerden daha fazla zengin olabilmesi
için rakiplerinin durağan ya da daha az gelişme göstermesi gerekir. Azerbaycan, 2020 yılında tam kapasiteyle
çalışması beklenen “Nabucco” gibi uluslararası doğal gaz boru hatlarından, AB’ye gaz tedarik eden bir ülke olarak
yüksek ve düzenli gelir beklemektedir. Diğer boru hatları Bakü-Tiflis-Ceyhan ve Bakü-Tiflis-Erzurum boru
hatlarıdır. Ayrıca, Azerbaycan’da orta vadede kimlik sorununun tarihe karışması, Rus kaynaklı benzeştirme
politikasının (asimilasyonun) kötü izlerinin silinmesi, Azerbaycanlılık aidiyetinin yayılması umulmaktadır. Bu
noktada –özellikle ABD’de “petrol lobiciliği” yapan- Azeri diasporasına da iktisadi ve kültürel görevlerin düştüğü
açıktır.
İkinci soru ise şöyle kurgulanabilir: “Azerbaycan’ı gelecekte ne bekliyor?” Bu sorunun yanıtı olacak konular,
doğal olarak, Azerbaycan’ın genellikle iradesi dışındaki gelişmeleri kapsamaktadır. Gerçekçi ve net kestirimler
yapmak pek kolay değildir; çünkü içinde yer aldığı Kafkas bölgesinin ekonomi-politik zemini son derece kaygan
olup her an her şey değişebilir. Burada da iki ayrı senaryo kurulabilir:
i- Kötümser senaryoya göre; örneğin, Orta Doğu ya da Kafkasya eksenli yeni bir bölge ya da dünya savaşı
çıkabilir. Böyle savaşlarda sınırlar tekrar çizilebilir. Petrol emperyalistleri, petrol dağıtım trafiğini yeniden
düzenleyebilir. Küresel iktidar, -eğer Avrupa Birliği bu konudaki adaylıkta yeterince iddialı ve ısrarlı davranmazsa-
ABD’den Çin’e ya da ‘Çindistan’a (Çin+Hindistan) geçebilir. Fakat ‘Çindistan’ın, mevcut yapısını sürdürmesi
halinde, ABD’ye kıyasla Azerbaycan’a yüksek teknoloji ve sanayi ihraç etmesi zayıf gözükmektedir. Öte yandan,
Azerbaycan, bir ‘tarihsel yanılgı’ (anakronik) şansızlığı olarak, azgelişmişlikle özdeşleştirilen ‘Üçüncü Dünya’
764
geleneğine sahip olan Asya bölgesinde yer almaktadır. Bu durum, Azerbaycan’ın kalkınmada sıçrama yapmasını
geciktiren mekanizmaları içinde barındırmaya devam edebilir.
ii-İyimser senaryoya göre; Azerbaycan, eğer satranç tahtasında petrolünü ‘piyon’ olarak değil de ‘at’ ya da
‘vezir’ olarak oynatırsa, kaybedenler tarafında yer almayacaktır. Ayrıca, dış politika bakımından Ermenistan ile
yaşanan Dağlık Karabağ sorunu uluslararası bir antlaşmayla kesin çözüme kavuşturulabilirse, iki ülkenin de
birbirilerini yoksullaştırıcı etkisi bulunan askeri harcamaları azalabilir,3 böylece iki taraf için de refah düzeyi
yükselebilir. Hem Azerbaycan hem de Ermenistan SB’nin eski parçasıdır; zira ortak ikinci dilleri Rusçadır. İki
ülkenin parçalarını birleştirmek için ortak iktisadi ve kültürel işbirliğini kurmaları halinde ekonomi-politik işbirliği
de doğacaktır. Bölgesel sinerji artarak yayılabilecektir.
3.Azerbaycan’ın Türkiye İle Ekonomi-Politik İlişkileri Bağlamında Geleceği
Azerbaycan, Sovyet bloğundan ayrıldıktan sonra, bağımsız bir ülke olarak tarihsel ve coğrafi yapıyla bağlı
olduğu Türkiye ile ekonomi-politik ilişkilerini geliştirdi. Türkiye, dünyada Azerbaycan’ın bağımsızlığını tanıyan ilk
devlet oldu. Cumhurbaşkanı T. Özal’ın Nisan 1993’te bağımsız Azerbaycan’a ilk resmi ziyaretinin ardından H.
Aliyev’in de Şubat 1994’te Türkiye’yi karşılık-ziyaret etmesiyle, iki ülke arasındaki ‘hasret köprüsü’ inşası bir ivme
kazandı.4 Azerbaycan’ın modernleşmesinde Türkiye’nin tarihsel ve manevi rolü büyük olmuştur. Zira Türkiye,
Azerbaycan için ‘Batı’(lı)dır. Yani ABD ve AB Türkiye için ne kadar ‘Batı’ ise, Türkiye de Azerbaycan için o kadar
Batı/lı ülke sayılabilir. Türkiye, 1.5. trilyon dolarla GSYH-SAGP bakımından dünyanın en büyük 18.ekonomisidir ve
bu sıfatla BM’nin bir danışma organı olan G-20 zirvelerine katılmaktadır. Bu temsili ve buna bağlı diğer durumlar,
Azerbaycan ve diğer Türki Cumhuriyetleri için –dış faydalar anlamında- iktisadi, ticari, politik, vb. çeşitli ‘pozitif
dışsallıklar’5 sağlamaktadır.
Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazandıktan sonra uluslararası toplumla birleşmek için açtığı kapıdan ilk giren
ülkelerden biri Türkiye olmuştur. Yapılan ikili anlaşmalarla gümrük vergilerinin esnek hale getirilmesiyle, Türkiye
kaynaklı malların kolayca Azerbaycan pazarına girmesi sağlandı. H. Aliyev döneminde resmi ticaretin yanı sıra özel
‘bavul ticareti’, özellikle İstanbul-Bakü hattını adeta ‘su yolu’ haline getirdi. Türkiye, Azerbaycan’ın bağımsızlığını
ilk tanıyan ülke olduğu için, 1992-1993 yıllarında hızla ikili anlaşmalar yaptı: Örneğin; “Türkiye-Azerbaycan Ticari
ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması”, “Türkiye Cumhuriyeti ve Azerbaycan Arasında Dostluk, İşbirliği ve İyi Komşuluk
Anlaşması”, “Türkiye ve Azerbaycan Arasında Kredi Konusunda Anlaşma”, “Karadeniz Ekonomik İşbirliği Eğitim,
Kültür, Bilim ve Haberleşme Anlaşması”. Ayrıca, bir protokol ile “Türk-Azerbaycan İş Konseyi” kuruldu. Halen DEİK
çatısı altında toplanan Türk-Avrasya İş Konseylerine bağlı olarak faaliyetlerini sürdürmektedir. ‘Bakü-Tiflis-Ceyhan
Boru Hattı’ (BTC-BH), bu konseyin destek verdiği en önemli icraatlardan biridir. Ayrıca, iki ülke arasında turizm,
ulaşım, iletişim, finans ve petrol6 alanlarında da ilişkiler sürmektedir.
BTC projesini takviye edecek ikinci proje ise, ‘asrın projesi’ sloganıyla 2014’te inşaatına başlanacak olan ve
maliyeti 7 milyar doları bulması öngörülen “Trans Anadolu Petrol Boru Hattı Projesi”dir (TANAP). Türkiye-
Azerbaycan arasında, ikili ilişkiler ve konsorsiyumlarla devam eden (ve bazıları fikir aşamasında olan) projeler7
dışında gerçekleşen çeşitli yatırımlar ve faaliyet gösteren şirketler bulunmakta8 ve tüm bunlar Türkiye-
Azerbaycan arasında kurulan sağlam ticaret-yatırım koridorunun –gelecekte de- genişleyerek varlığını
sürdüreceğine işaret etmektedir.
3 Benzeri bir sorun da, geçmişte, konjonktüre bağlı olarak “Kıbrıs sorunu” ya da “Ege sorunu” adı altında Türkiye ile
Yunanistan arasında yaşanmaktaydı. Bu, fiili bölgesel bir ‘soğuk savaş’tı ve dışa bağımlı silah harcamalarını arttırmaktaydı.
Ülkelerden birinin AB’nin tam üyesi, diğerinin de aday üyesi olmasının dolaylı etkisiyle bu harcamalarda bir azalma eğilimi
başlamıştır.
4 Bilal Şimşir, Azerbaycan: Azerbaycan’ın Yeniden Doğuş Sürecinde Türkiye-Azerbaycan İlişkileri, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2011.
5 Türk Cumhuriyetleri ile bölge ülkelerinin iktisadi gelişmeleri için bkz. Emin Çarıkçı, “Türk Cumhuriyetleri İle Bölge Ülkelerinin
Ekonomik Gelişmeleri, İşbirliği Potansiyelleri ve Sürdürülebilir Kalkınma”, TC Ekonomi Bakanlığı.

6 Türkiye-Azerbaycan arasında oldukça önemli bir ortak yatırım başlatılmıştır. PETKİM Aliağa Kompleksi’nde 1500 dönümlük
alana inşa edilecek olan 5 milyar dolarlık Star Rafinerisi’nin temeli atıldı. Yılda 10 milyon ton kapasiteli rafineride PETKİM’in
hammaddede dışa bağımlılığına tamamıyla son verilecektir. Yatırımı Azeri-Türk ortaklığı SOCAR&Turcas
gerçekleştirmektedir.
7 Kars-Iğdır-Nahçıvan Demiryolu”, “Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu”, “Bakü-Tiflis-Erzurum Doğalgaz Boru Hattı” projeleri.
8 İbrahim Ekinci, “Bakü Ticaret Müşaviri H.Necip Yavuz’la Röportaj: Azerbaycan’da faal Türk firmaları bin 685’e ulaştı”, Dünya
Gazetesi, 21 Haziran 2013; A-YDTA Azerbaycan-Yurt Dışı Tanıtım Ajansı, “Azerbaycan-Türkiye Ticaret Rehberi”, 2013;
Ekonomi Bakanlığı, “Ülkelere Göre Dış Ticaret”, 2013.
765
İlişkilerin yoğunlaştığı bir alan da iktisadi entegrasyondur. Bir kere, iki ülke arasında vizelerin kaldırılması
tarihsel ve sosyolojik açıdan bir gereklilikti. Bu gerekliliğin altyapısını hazırlayan gelişmelerden biri, 1992’de
imzalanan “Karadeniz Ekonomik İşbirliği Bölgesi” (KEİB) projesidir. Bu proje, sembolik düzeyde de olsa, iki ülke
arasındaki entegrasyon ilişkilerine bir ivme kazandırmıştır. AB ile müzakere konumunda olan Türkiye’nin tam üye
olması halinde, Azerbaycan, kendiliğinden –Türkiye üzerinden- AB’nin komşusu olacaktır. Bunun getireceği
üstünlükle, Azerbaycan’ın da, özel statü ile, AB üyesi olmak yolunda isteklenmesi (motivasyon) mümkündür.9 Bu
durumda, belki, Rusya’nın Kafkasya üzerindeki egemenliğini anlatan –M. Balbay’ın deyimi olan- ‘Ruskasya’ modeli
yerine, olsa olsa ‘Avrokasya’ modeli kurulabilecektir.
Sonuç
Her değişen konjonktür, tarih senaryosunu Azerbaycan için de tarih sahnesine çevirmiştir. “Tarih belki de
hazır senaryolar mağazasıdır; isteyen, her zaman kendisine uygun ve hazır bir senaryo bulabiliyor.”10 Bu çarpıcı
betimleme ve öngörü ışığında öyle anlaşılmaktadır ki, H.Aliyev, bir Transkafkasya ülkesi olan Azerbaycan’ın
geleceğinde önce ‘Politbüro’ üyesi olarak rol oynadı, sonra da Devlet Başkanlığını yaptığı bağımsız ülkesini adeta
bir ‘pilot’ gibi uçurmak istedi. Azerbaycan, bağımsız devlet olduktan itibaren, H. Aliyev’in öncülüğünde SB’deki
birikimi ve Batı’nın modernleştirici politikalarının yanı sıra iç dinamiklerini kullanarak, Kafkasya’da ters talihini
değiştirmeye çalıştı ve bunu da bir ölçüde başardı.
Bugüne ve geleceğe bakıldığında ise denilebilir ki, Azerbaycan, beşeri ve doğal kaynaklarını ‘iktisadi’
(akılcı/verimli) kullanabilirse, ‘Kafkasya’nın Kuveyt’i’ olmaya ve buna ek olarak ‘Kafkasya’nın Güney Koresi’ haline
gelebilir. Ancak bunun için öncelikle petrol gelirlerini reel yatırımlara dönüştürmeli; ar-ge harcamalarını
arttırmalı; toplum-bürokrasi arasında işleyen rüşvetleşme çarkını durdurmalı ve bölgesel ilişkiler bağlamında da
Ermenistan ile –savaşmaya değil- barışmaya hazır komşuluk iradesini göstermelidir. İki ülke arasındaki Dağlık
Karabağ sorunu bir kördüğüm ve bir kısır döngüdür. Azerbaycan ve Ermenistan, ‘FransAlmanya’ modeliyle sorunu
çözmek için karşılıklı taviz vermeli, ‘kazan-kazan’ oyunu oynamalıdırlar.11 Sadece birinin kazanıp diğerinin
kaybettiği ‘sıfır toplamlı oyun’ ile diplomatik sorunlar çözülemez. Gelişmiş bir Azerbaycan, sadece Türkiye, Rusya
ve İran’a değil, Ermenistan’a da büyük faydalar sağlayacaktır. Aksine, geri kalmış ya da geri bıraktırılmış bir
Azerbaycan tüm bölgeye zarar verir (Ermenistan için de aynı mantık geçerlidir).
Azerbaycan, gelecekteki refah ve istikrarı için bugünden itibaren ‘sürdürülebilir kalkınma’ paradigmasına
geçmelidir. Sürdürülebilir kalkınma; 1972 “BM İnsan Çevresi Konferansı”, 1978 “Roma Kulübü Raporu”, 1987
“BM Ortak Geleceğimiz” konulu raporlarla birlikte küresel kalkınma yazınına girmiştir. Bu modelin başlıca
hedefleri ise; yoksulların ihtiyaçlarını karşılamak; eğitim, sağlık ve sosyal refah düzeylerini yükseltmek; hava ve su
gibi doğal kaynakların kirlenmesini önlemek için çevre bilincini yerleştirmek; bugünkü nesillerin ihtiyaçlarını
karşılamak için yeraltı ve yerüstü zenginliklerini kullanırken gelecek nesillerin ihtiyaçlarını da dikkate almak, insani
sermayeye önem verirken -demokrasi gereği- alınan kararlarda yurttaşların etkin katılımını sağlamak; ticaret ve
finansmanda ve yenilik yolunda bir teknolojik sistemi uluslararası standartlarda oluşturmak şeklinde sıralanabilir.
Azerbaycan, değişen dünya konjonktüründe yerini almıştır. Çağımız bir entegrasyon çağıdır. Bu nedenle yeni
kurulacak, Avrasya Birliği,12 Karadeniz Ortak Pazarı13 ve hatta -burada ilk kez adlandırılan- Afro-Avrasya Ortak
9 AB, eski Sovyet Cumhuriyetlerinden Baltık ülkeleriyle birleşti. Önümüzdeki çeyrek yüzyılda Ukrayna ve Beyaz Rusya’nın yanı
sıra Gürcistan ve Ermenistan’la da birleşmesi olasılıklar arasındadır. Bu bakımdan, koşullar ve gelişmeler ‘petrol ve doğalgaz
deposu’ Azerbaycan için daha fazla uygun olabilir. Zaten AB’nin de, SB’nin yeniden dirilmesini önlemek için adı geçen
ülkelerle değişik derecelerde entegrasyon sürecini başlatması ve böylece ‘Sovyet rüyası’nı (kimine göre ‘Sovyet kâbusu’nu)
tarihe gömmesi, dünya ekonomi politiği ve post-modern küreselleşme senaryolarıyla örtüşmektedir.
10 Yalçın Küçük, Sovyetler Birliği’nde Sosyalizmin Çözülüşü, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1991.
11 Almanya ve Fransa da bir zamanlar birbirleriyle çok savaştı, fakat şimdi sanki tek devletmiş gibi AB’nin lokomotifi işlevini
görmektedirler. Türkiye de Kıbrıs sorunu yüzünden Rumlarla düşman değil, hatta onların yanında AB’ye tam üye olmak için
büyük uğraşı vermektedir. İsrail bile Filistin topraklarını yavaş yavaş terk etmektedir. Kısacası, Ermenistan da zamanla ikna
edilebilir.
12 Ayrıca, şimdi gündemde olan; Rusya, Kazakistan ve Belarus’un cumhurbaşkanları tarafından (Kasım 2011’de Moskova’da)
imzalanan ve 2015’e kadar Avrasya Birliği’nin prototipi sayılan “Avrasya Ortak Ekonomik Alanı” (AoEA) anlaşmasıdır. İleride,
gümrük birliği gibi çalışacak olan AoEA’ya eski SB üyelerinin katılması beklenmektedir (Milliyet gazetesi, 18 Kasım 2011).
13 Karadeniz Ortak Pazarı’, seçenek ve daha işlevsel bir entegrasyon modeli olarak ilk kez, Bakü ‘deki bir konferansta
tanımlanmış (bkz. İrfan Kalaycı, “Karadeniz Ekonomik İşbirliği: Dünya Ekonomisi Açısından Geleceği”, International
Conference on a Theme Caucasus and Central Asia in the Globalization Process, Bakü, May 12-13 2003) ) ve daha sonra
766
Pazarı gibi daha geniş ve etkili bölgesel entegrasyonlarda Azerbaycan’ın dışarıda kalma lüksü yoktur. Azerbaycan,
Kafkasya’nın (petrol zengini sıfatıyla) jeopolitik ve jeoekonomik üssü olarak, sürekli dönen bölgesel değişim ve
entegrasyon mekanizmasının önemli bir dişlisidir. ‘Azerbaycan dişlisi’ kendine bir zarar verir ya da başkası
tarafından zarar görür ise, Kafkasya enerji döngüsü rahat işleyemeyecek ve Avrasya bölgesi bundan rahatsız
olacaktır.
Osmanlı I. Paylaşım Savaşı’nda Azerbaycan’ı kurtarmak için İtilaf Devletlerine karşı bir Kafkasya Cephesi
açmıştı. Şimdi 21.yüzyıldayız ve Osmanlı’nın bakiyesi ve temsilcisi olan Türkiye Azerbaycan ile birlikte ortak
geleceğin devamı için bir ‘iktisat ve bilgi cephesi’ açmıştır. Bu cephenin sürdürülebilirliği ise “iki devlet-tek millet”
ilkesiyle örülmüş derin tarihsel-manevi bağların sağlamlığına bağlı ise, o halde Azerbaycan, -çok fazla iktisadi
çıkarlar aritmetiğini yapmadan-, petrol ve doğalgazını (PD) -‘ağabey’ saydığı- Türkiye’ye ‘maliyetine’ satmalıdır.
Zaten Türkiye –nitelikli PD müşterisi olduğu- Azerbaycan’ı karşılaşabileceği bölgesel risklerin etkisinden ‘patron’
edasıyla değil fakat ‘paratoner’ (yıldırımsavar) işleviyle önemli ölçüde korumaktadır.
Kaynakça
A-YDTA Azerbaycan-Yurt Dışı Tanıtım Ajansı. “Azerbaycan-Türkiye Ticaret Rehberi”, 2013,
http://www. azerbaycan-turkiye.com/ticariiliskiler.htm.
Bakırtaş, İbrahim. “Dönüşüm (Geçiş) Ekonomileri”, iç. Dünya Ekonomisinden Seçme Konular, F. Öztürk ve F.
Çelebioğlu (haz.), Seçkin Yayınevi, Ankara, 2006, s. 241-65.
Çarıkçı, Emin. “Türk Cumhuriyetleri İle Bölge Ülkelerinin Ekonomik Gelişmeleri, İşbirliği Potansiyelleri ve
Sürdürülebilir Kalkınma”, TC Ekonomi Bakanlığı, www.ekonomi.gov.tr (20/01/2016)
Ekinci, İbrahim. “Bakü Ticaret Müşaviri H.Necip Yavuz’la röportaj: Azerbaycan’da faal Türk firmaları bin
685’e ulaştı”, Dünya gazetesi, 21 Haziran 2013, http://www.dunya.com/azerbaycanda-faal-turk-firmalari-
bin-685e-ulasti-195769h.htm (20/01/2016)
Ekonomi Bakanlığı. “Ülkelere Göre Dış Ticaret”, 2013, http://www.ekonomi. gov.tr/index.cfm?sayfa=
7155BE01-D8D3-8566-45208351967592CF
Guliyev, Samir. Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan-ABD İlişkileri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2004.
Kalaycı, İrfan. “Karadeniz Ekonomik İşbirliği: Dünya Ekonomisi Açısından Geleceği”, International
Conference on a Theme “Caucasus and Central Asia in the Globalization Process”, Bakü, 12-13 May 2003.
Kalaycı, İrfan ve İsmail Özsoy. “Black Sea Common Market (bs-com):Possibility, Opportunities and
Constraints”, 2nd International Silk Road Symposium (“BSEC Studies”),Tbilisi, 6-7 May 2005.
Küçük, Yalçın. Sovyetler Birliği’nde Sosyalizmin Çözülüşü, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1991.
Milliyet Gazetesi. “Avrasya Ortak Ekonomik Alanı resmen kuruluyor”, 18 Kasım 2011.
Şimşir, Bilal. Azerbaycan: Azerbaycan’ın Yeniden Doğuş Sürecinde Türkiye-Azerbaycan İlişkileri, Bilgi
Yayınevi, Ankara, 2011.
Tiflis’teki bir konferansta ise, fırsatlar ve kısıtlar bağlamında işlenmiştir. (İrfan Kalaycı ve İsmail Özsoy, “Black Sea Common
Market (bs-com): Possibility, Opportunities and Constraints”, 2nd International Silk Road Symposium (“BSEC Studies”),
Tbilisi, 6-7 May 2005.)
767
MANAT REEL KURUNUN REEL PETROL FİYATLARINA ASİMETRİK UYUMU
Seymur AĞAZADE*
Özet
Azerbaycan temelde petrol ve petrol ürünleri ihracatçısı bir ülke olduğundan, manatın reel kurunun dünya
petrol fiyatlarına önemli derecede duyarlı olması beklenir. Bunun yanı sıra, birçok iktisadi değişken arasındaki
ilişkide olduğu gibi, yükseliş ve düşüşlerinde petrol fiyatındaki değişmelerin reel kuru farklı derecede etkilemesi
daha olasıdır. Ayrıca, reel döviz kuru petrol fiyatının ancak belirli bir düzeyin üzerindeki değişmelerine de uyum
gösterebilir. Bu çalışmada, Ocak 1995 ile Kasım 2015 dönemine ait aylık veri kullanılarak Azerbaycan için reel
döviz kuru ve dünya reel petrol fiyatları ilişkisi incelenmiştir. Bunun için değişkenler arasında asimetrik uyumu da
dikkate alan Enders ve Siklos (2001) tarafından önerilen TAR ve MTAR koentegrasyon yöntemleri kullanılmıştır.
Uygulanan asimetrik koentegrasyon testi manat reel kurunun reel petrol fiyatlarına asimetrik uyumunu
destekleyici zayıf bulgular sunmuştur.
Giriş
Petrol önemli bir üretim girdisi ve enerji kaynağı olduğundan, dünya petrol fiyatındaki değişmeler petrol
ihracatçısı ve ithalatçısı olan ülkelerde birçok iktisadi değişken üzerinde önemli etkilere neden olabilmektedir.
Petrol fiyatının yükselmesi özellikle petrol ithalatçısı olan ülkelerde üretim maliyetlerinin yükselmesine neden
olabilir ve bu yükselişin de nihayetinde fiyatlar genel düzeyine yansıması beklenir. Bunun yanı sıra, dünya petrol
fiyatlarının artması petrol ithalatçısı olan ülkelerin dış ticaret dengelerini olumsuz şekilde etkilerken, petrol
ihracatçısı olan ülkelerde tersi yönde sonuçlara ortaya çıkabilmektedir. Dünya petrol fiyatlarındaki değişmeler
maliyetler yoluyla fiyatlara yansımanın yanı sıra ülkelerin sahip oldukları döviz rezervlerinin miktarını ve reel döviz
kurunu değiştirici sonuçlara neden olabilmektedir.
Krugman (1980), petrolde daha yüksek fiyatların ödemeler dengesinde neden olduğu doğrudan olumsuz
etkilerinin yanı sıra petrol ihraç eden ülkelerce elde edilen gelirlerin ithalatçı ülke mallarına veya varlıklarına
harcanmasının dolaylı olumlu etkilerini de dikkate almıştır. Böylelikle petrol fiyatı artışının döviz kuru üzerindeki
başlangıç ve nihai etkilerinin farklılık gösterebileceğini ifade etmiştir. Buna göre, petrol ithal eden ülkenin dünya
petrol ithalatındaki payı, petrol ihraç eden ülkenin dış varlıkları içinde petrol ithal eden ülke menşeli olanların
payı ve yine petrol ihraç eden ülkenin ithalatında petrol ithal eden ülke payı petrol fiyatlarının döviz kuru
üzerindeki kısa ve uzun dönem etkilerinin farklılaşmasına yol açmaktadır. Krugman’a (1980) göre ampirik olarak
petrol fiyatı artışının başlangıç etkisi doların değerlenmesine ve nihai etki ise doların değer kaybetmesine neden
olur. Krugman (1983) ise, petrol fiyatındaki artışın, bu ürünü ithal eden ülke parası üzerindeki etkisini ithalata
olan nispi bağımlılık, nispi talep esnekliği ve petrol ihraç eden ülkelerin yabancı mallara ve varlıklara yönelik artan
harcamalarından aldıkları nispi paylar ile açıklamıştır. Benzer bir biçimde Golub (1983) de petrol fiyatlarındaki
değişmelerin reel kur üzerindeki etkisinin petrol ihraç eden ülkenin portföy tercihlerine ve ithalat kalıbına bağlı
olarak değişebileceğini ifade etmiştir. Amanoa ve Norden (1998a) da petrol fiyatlarındaki değişmelerin reel kur
üzerindeki etkisinin farklılaşabileceğini ifade etmişler. Bunlara göre, petrol fiyatlarının reel kur üzerindeki etkisi
ticaret ve ticaret dışı sektörlerin karşılaştırmalı olarak petrol yoğun bir üretim yapıp yapmadıklarına göre
değişecektir.
Petrol fiyatları ve döviz kuru ilişkisi uygulamalı çalışmalarda geniş bir şekilde ele alınmakla birlikte mevcut
literatür elde edilen sonuçlar bakımından da farklılıklar gösterir. Bunlardan Chaudhuri ve Daniel’e (1998) ait
çalışmada ABD dolarının 16 sanayileşmiş ülke parasına karşı reel kuru ve reel petrol fiyatları arasında
koentegrasyon ilişkisinin olduğu bulunmuştur. Amanoa ve Norden (1998a ve 1998b) de koentegrasyon ve
nedensellik yöntemi sonuçlarına dayanarak, petrol fiyatlarının ABD, Almanya ve Japonya için kalıcı reel döviz kuru
şoklarının temel kaynağı olabileceğini ifade etmişler. Reel petrol fiyatlarının, reel döviz kurunun temel belirleyicisi
olabileceği Chen ve Chen’in (2007) G7 ülkelerini ve Nikbakht’ın (2010) 7 OPEC üyesini kapsayan çalışmalarda da
panel koentegrasyon sonuçlarına dayanılarak ifade edilmiştir.
* Doç. Dr., Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü.
768
Huang ve Guo (2007) ise, Çin için reel petrol fiyatı şoklarının reel döviz kurunda küçük bir değerlenmeye
neden olduğunu bulmuş ve bunu Çin’in ithal petrole bağımlılığının düşük olması ve hükümetin sıkı enerji
düzenlemeleri ile açıklamışlar. Doğrusal dışı nedensellik ilişkisinin incelendiği Bal ve Rath’a (2015) ait çalışmada
ise bundan farklı olarak Çin ve Hindistan için çift yönlü nedensellik ilişkisi bulmuştur. Doğrusal ve doğrusal dışı
nedensellik testlerini kullanan Wang ve Wu (2012) ise, farklı enerji türlerine ait fiyatlar ile ABD doları kuru
arasındaki ilişkiyi incelemişler. Uygulanan testler sonucunda finansal kriz öncesi dönem için petrol fiyatlarından
döviz kuruna doğru nedensellik ilişkisi bulmuşlar. Fakat kriz sonrası dönem için elde edilen sonuçlar ise,
nedensellik ilişkisinin çift yönlü ve doğrusal dışı olduğunu desteklemiştir. Doğrusal dışılığın dikkate alındığı bir
diğer çalışmada Chen, Lee ve Goh (2013) ise, Filipinler için asimetrik uyarlamayı destekleyici sonuçlar bulmuşlar.
Zhang’e (2013) göre ise ABD’de ancak yapısal değişmelerin modellenmesi ile petrol fiyatları ve reel kur arasında
anlamlı bir ilişki ortaya çıkmaktadır. Etki tepki fonksiyonları dâhilinde günlük veri ile yapılan Turhan,
Hacihasanoglu ve Soytas’a (2013) ait çalışmaya ait sonuçlar, petrol fiyatında artışla birlikte yükselen ekonomilere
ait para birimlerinin dolara karşı önemli derecede değerlendiğini gösterir. Konuyu 14 petrol ihracatçısı ülke için
sınır testi yaklaşımı ile ele alan Jahan-Parvar ve Mohammadi (2011), reel döviz kuru ve reel petrol fiyatları
arasında istikrarlı ilişki olduğunu bulmuş ve bunun Hollanda hastalığını destekleyici nitelikte olduğunu ifade
etmişler.
Bu çalışmada, Ocak 1995 ile Kasım 2015 dönemi için dünya petrol fiyatları ile Azerbaycan manatının ABD
dolarına karşı reel kuru arasındaki ilişki incelenmiştir. Bunun için doğrusal bir koentegrasyon testinin yanı sıra
Enders ve Siklos (2001) tarafından önerilen eşik otoregresif (threshold autoregressive, TAR) ve ivme eşik
otoregresif (momentum threshold autoregressive, MTAR) modelleri kullanılmıştır. Petrol sektörünün Azerbaycan
ekonomisindeki ve petrol ihracatının bu ülkeye ait toplam ihracattaki payı oldukça yüksektir. Bu nedenle, dünya
reel petrol fiyatlarındaki değişmelerin, Azerbaycan ekonomisinde birçok değişkeni o cümleden reel döviz kurunu
da güçlü şekilde etkilemesi beklenir. Çalışmada ele alınan dönemde Azerbaycan sabit döviz kuru uyguladığından,
petrol fiyatlarındaki değişmelerin reel kuru nihayetinde fiyatlar genel düzeyi üzerinden etkilemesi beklenir.
Çalışmanın sonraki bölümleri şu şekilde düzenlenmiştir. Takip eden bölümde petrol sektörünün Azerbaycan
ekonomisindeki yeri, dünya petrol fiyatları ve reel döviz kurunun seyri ele alınmıştır. Üçüncü bölümde
ekonometrik yöntem tanıtılmış ve veri seti sunulmuştur. Dördüncü bölümde çalışma bulguları verilmiştir. Son
bölümde ise bulgular doğrultusunda değerlendirmeler yapılmıştır.
1.Azerbaycan Ekonomisinde Petrol Sektörü, Petrol Fiyatları ve Reel Döviz Kuru
Petrol sektörünün Azerbaycan ekonomisinin lokomotif sektörü olduğu değerlendirmesi yapılabilir. Grafik
1’de petrol ve doğalgaz sektörünün GDP içindeki payının yıllar itibariyle değişimi verilmiştir. Sektör verisi daha
önceki yıllar için mevcut olmadığından grafik 2000 yılından başlatılmıştır. Grafikten de görüldüğü gibi, petrol
sektörünün GDP içindeki payı 2005 öncesi yıllarda %40’ın altında seyretmiştir. Fakat 2005 yılı ile birlikte hem
dünya petrol fiyatlarının artması, hem de yeni madenlerin üretime geçmesi ile birlikte bu oranda keskin bir artış
görülmüştür. 2009 yılında petrol fiyatlarında yaşanan keskin azalmaya rağmen petrol ile ilgili sektörlerin GDP
içindeki payı %55’in üzerinde seyretmiştir. Bu oranın 2012-2014 yıllarında azalması ağırlıklı olarak petrol dışı
sektörlerin daha hızlı bir şekilde büyümesinden kaynaklanmıştır. 2015 yılında bu oranın %40’ın altına inmesi ilave
olarak petrol fiyatlarındaki keskin azalmanın da etkisi ile olmuştur.
Grafik 1: Petrol ve Doğalgaz Sektörünün GDP’de payı (%)
70
65
60
55
50
45
40
35
30
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi verilerinden hesaplanmıştır
769
Grafik 2’de Azerbaycan’ın petrol ve doğalgaz ihracatının toplam ihracattaki payının yıllar itibariyle nasıl
değiştiği verilmiştir. Grafik 3’te ise Azerbaycan toplam ihracatının, petrol ve doğalgaz sektörü ihracatının ve diğer
sektörlere ait ihracatın zaman yolu çizilmiştir. Bu iki grafikten de görüldüğü gibi hem petrol ve doğalgaz ihracatı,
hem de bunun toplam ihracattaki payı 2005 yılından itibaren keskin bir şekilde artmıştır. 2005 ve sonrası tüm
yıllarda petrol ve doğalgaz ihracatının Azerbaycan’ın toplam ihracatındaki payı %90’ın üzerinde seyretmiştir. 2009
yılında finansal kriz ile birlikte ve 2014 yılından itibaren dünya petrol fiyatlarında yaşanan azalma Azerbaycan’ın
petrol ve doğalgaz ihracatını ve toplam ihracat gelirlerini keskin bir şekilde azaltmıştır.
Grafik 2: Petrol ve Doğalgaz İhracatının Toplam İhracattaki Payı (%)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
2 004
1 996
1 997
1 998
1 999
2 000
2 001
2 002
2 003
2 005
2 006
2 007
2 008
2 009
2 010
2 011
2 012
2 013
2 014
2 015
1995
Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankası verilerinden hesaplanmıştır

Grafik 3: Toplam, Petrol ve Doğalgaz Sektörü ve Diğer Sektörlere Ait İhracat (Milyar ABD doları)
40
35
30
25
20
15
10
5
0
1997
2000
1995
1996
1998
1999
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Malların ihracı Petrol ve gaz sektörü Diğer sektörler
Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankası

Grafik 4 ve Grafik 5’de ise sırasıyla reel petrol fiyatları ile Azerbaycan manatının ABD dolarına karşın reel
kuru verilmiştir. Reel petrol fiyatları ABD’de ithal edilen ham petrole fiyatlarıdır. Reel döviz kuru ise iki ülkenin
mevsimsellikten arındırılmış tüketici fiyat endekseleri kullanılarak RE=TÜFEAZ/E*TÜFEUS şeklinde hesaplanmıştır.
Bazı istisnalar hariç, iki grafik petrol fiyatlarının ve reel döviz kurunun genel olarak ortak bir eğilime sahip
olduğunu gösterir. 2008 yılında reel petrol fiyatları oldukça keskin bir şekilde azalmasına rağmen aynı dönemde
reel kurda ihmal edilebilir bir azalma görülmüştür.
Grafik 4: Reel Petrol Fiyatları (ABD Doları)
770
140
120
100
80
60
40
20
2005
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Kaynak: ABD Enerji Enformasyon İdaresi (EIA)
Grafik 4: Manat Reel Döviz Kuru
1,5
1,3
1,1
0,9
0,7
0,5
0,3
2004
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankası ve WB Global Economic Monitor verileri ile hesaplanmıştır
2.Ekonometrik Yöntem ve Veri Seti
Bu çalışmada Azerbaycan için reel döviz kuru ve reel petrol fiyatları arasındaki ilişki doğrusal Engle ve
Granger (1987) ve doğrusal olamayan Enders ve Siklos (2001) koentegrasyon testleri yardımıyla incelenmiştir.
Engle ve Granger (1987) koentegrasyon testi ve durağanlık analizlerinin yapıldığı genelleştirilmiş Dickey ve Fuller
(1981) (ADF) ve Phillips ve Perron (1988) (PP) testleri literatürde yaygın bir şekilde kullanıldığından ve
bilindiğinden dolayı burada açıklanmamıştır.
Doğrusal olmayan Enders ve Siklos (2001) koentegrasyon testi değişkenler arasındaki uzun dönem uyarlama
sürecinin asimetrik olduğunu varsayar. Engle ve Granger (1987) koentegrasyon testinin genişletilmiş şekli olarak
görülebilecek olan bu testte hata terimleri belirli bir eşik düzeyinden büyük ve küçük olmak üzere iki gruba ayrılır.
Enders ve Siklos (2001) koentegrasyon testi asimetrik uyarlama sürecinin kukla değişkenlerle modele ilave
edildiği aşağıdaki regresyon denklemi ile açıklanabilir:
𝑝
∆𝜇𝑡 = 𝐼𝑡 𝜌1 𝜇𝑡−1 + (1 − 𝐼𝑡 )𝜌2 𝜇𝑡−1 + ∑𝑖=1 𝛾1 ∆𝜇𝑡−1 + 𝜀𝑡 (1)
Burada 𝜇 aralarında koentegrasyon ilişkisinin incelendiği değişkenlerin bir biri üzerine koşulmasından elde
edilen hata terimlerini, 𝐼 kukla değişkenleri göstermektedir. Kukla değişkenlerin belirlenmesi için, TAR ve MTAR
modellerinde sırasıyla aşağıdaki iki basamak fonksiyonu kullanılmaktadır:
771
1 𝑒ğ𝑒𝑟 𝜇𝑡−1 ≥ 𝜏
𝐼𝑡 = {
0 𝑒ğ𝑒𝑟 𝜇𝑡−1 < 𝜏
1 𝑒ğ𝑒𝑟 ∆𝜇𝑡−1 ≥ 𝜏
𝐼𝑡 = {
0 𝑒ğ𝑒𝑟 ∆𝜇𝑡−1 < 𝜏
TAR modelinde 𝜇𝑡−1 eşik değerinden büyük olduğunda uyarlama katsayısı 1 numaralı denklemdeki 𝜌1
katsayısı olmaktadır. Aksi durumda ise bu katsayı 𝜌2 ’dir. MTAR modelinde ise ∆𝜇𝑡−1 ’nin eşik değerinden büyük
olması durumunda uyarlama katsayısı 1 numaralı denklemdeki 𝜌1 olmaktadır. ∆𝜇𝑡−1 eşik değerden küçük
olduğunda ise uyarlama katsayısı 𝜌2 olmaktadır. Bu çalışmada, eşik değerlerin (𝜏) belirlenmesi için Chan (1993)
yöntemi kullanılmıştır. Buna göre TAR modelinde 𝜇𝑡 değerleri, MTAR modelinde ise ∆𝜇𝑡 değerleri küçükten
büyüğe sıralanır. Bu sıralamalarda her iki yandan %15’lik uç değerler çıkarılır. Bunun dışında kalan tüm gözlemler
eşik değer olarak kullanılır ve model tahmin edilir. Bu modeller arasında en küçük hata terimleri karesini sağlayan
eşik değer, en uygun eşik değer olarak belirlenir.
Değişkenler arasında koentegrasyon ilişkisinin test edilmesi ise şu şekilde yapılmaktadır. 1 numaralı eşitlikte
𝜇𝑡−1 değişkenine ait katsayıların birlikte istatistiksel olarak sıfır farksız olmaları, yani 𝜌1 = 𝜌2 = 0 𝐹 testi ile
incelenmektedir. Burada sıfır hipotezinin reddedilmesi hata terimlerinin uyarlamasını yani değişkenler arasında
koentegrasyon ilişkisinin varlığına işaret edecektir. Koentegrasyon ilişkisinde asimetrinin varlığını test etmek için
ise Enders ve Siklos’un (2001) önerdikleri hipotezde 𝜇𝑡−1 değişkenine ait katsayıların istatistiksel olarak
birbirinden farksız oldukları, yani 𝜌1 = 𝜌2 eşitliği ifade edilmiştir. İki katsayının istatistiksel olarak aynı yani
uyarlamanın simetrik olduğunu ifade eden sıfır hipotezinin reddedilmesi değişkenler arasında asimetrik
koentegrasyon ilişkisin varlığını gösterecektir.
Çalışmada Ocak 1995 ile Kasım 2015 dönemine ait aylık veri kullanılmıştır. Reel petrol fiyatları ABD Enerji
Enformasyon İdaresi (EIA) kaynaklı olup ABD doları cinsinden ithal reel ham petrol fiyatıdır. Reel döviz kurunun
hesaplanmasında kullanılan ABD dolarının manat kuru Azerbaycan Merkez Bankasından, iki ülkeye ait tüketici
fiyatları endeksleri ise Dünya Bankası Global Economic Monitor veri tabanından alınmış olup mevsimsellikten
arındırılmış değerlerdir. Reel döviz kuru Azerbaycan TÜFE’nin ABD TÜFE’si ile nominal kur çarpımına bölümü
şeklinde hesaplanmıştır.
Tablo 1: Değişkenleri Tanımlayıcı Bazı İstatistikler
OP RE
Ortalama 58.1019 0.9698
Medyan 47.8066 0.9203
Maksimum 139.0271 1.3917
Minimum 13.6116 0.4640
Standart hata 31.3702 0.2759
Çarpıklık 0.5172 0.2830
Basıklık 1.9966 1.6147
Jarque-Bera 21.6317 23.3257
Olasılık 0.0000 0.0000
Gözlem sayısı 250 250
Korelasyon OP 1 0.7705
Korelasyon RE 0.7705 1
Bulgular
Azerbaycan için reel döviz kuru ve dünya petrol fiyatları arasındaki ilişkinin incelemesine geçmeden önce,
değişkenlere ait bazı istatistiki özellikler ve korelasyon katsayısı Tablo 1’de verilmiştir. Tabloda ifade edilen OP
değişkeni reel petrol fiyatlarını, RE ise reel döviz kurunu ifade etmektedir. Buna göre, OP değişkeni yaklaşık olarak
58.10, RE değişkeni ise 0.97 ortalama değere sahiptir. OP maksimum değeri minimum değerlerinin yaklaşık
olarak 10 katına eşitken, RE değişkeni için bu değer yaklaşık olarak 3’tür. Her iki değişken sağa çarpık ve şişiktir.
Jarque-Bera istatistiği değişkenlerin normal dağılıma sahip olmadığını gösterir. Korelasyon katsayısı ise yaklaşık
olarak 0.77 bulunmuştur. Bu, OP ve RE değişkenlerinin nispeten yüksek bir oranda aynı yönde birlikte hareket
ettiklerini gösterir.
Tablo 2’de durağanlık testlerine ait sonuçlar sunulmuştur. Tablonun ilk kısmında değişkenlerin seviye, ikinci
kısmında ise birinci farklarına ait sonuçları verilmiştir. RE değişkenine ait modelin 𝑡 istatistikleri, reel kur serisinin
durağan olduğuna ilişkin herhangi bir destek sunmamaktadır. OP değişkenine ait ADF trendli model sonuçlarına
772
göre ise %10 anlamlılık düzeyinde reel petrol fiyatları serisinin birim kök içerdiğini ifade eden sıfır hipotezi
reddedilebilmektedir. Fakat bu sonuç ADF testine ait sabitli model ve PP testine ait her iki modelce
desteklenmemektedir. Tablonun ikinci kısmında reel kur ve reel petrol fiyatlarının birinci farkları olan DRE ve DOP
değişkenlerine ait birim kök testlerine ait 𝑡 istatistikleri ise %1 düzeyinde anlamlı bulunmuşlardır. Bu sonuç her iki
değişkene ait serinin farklarında durağan olduklarını destekleyici niteliktedir. Bu sonuçtan hareketle
koentegrasyon testlerinde her iki değişkenin seviye değerleri kullanılmıştır.
Tablo 2: Birim Kök Test Sonuçları
ADF PP
Trendli model Sabitli model Trendli model Sabitli model
RE –1.4141(1) –1.8792(1) –1.1792(6) –1.7592(6)
OP –3.2044(1)*** –2.2948(1) –2.3088(5) –1.9212(5)
DRE –10.1709(0)* –10.0800(0)* –10.0495(3)* –10.1395(3)*
DOP –8.9150(0)* –8.9083(0)* –8.8118(5)* –8.8103(5)*
Not: Parantez içindeki sayılar minimum Schwarz bilgi kriterine (SCI) göre gecikme uzunluklarıdır. * ve
***simgeleri ilgili istatistiği sırasıyla %1 ve %10 düzeyinde anlamlı olduğunu belirtir.
Engle ve Granger (1987) koentegrasyon testine ait sonuç tablo 3’de verilmiştir. Tablodaki 𝐹 istatistiği ve
buna ait olasılık değeri RE ve OP değişkenleri arasında koentegrasyon ilişkisinin varlığını desteklemektedir.
Enders ve Siklos (2001) doğrusal dışı yönteme ait sonuçlar Tablo 4’te sunulmuştur. TAR modeline ait 𝜌1
katsayısı istatistiksel olarak anlamsız iken, 𝜌2 katsayısına ait 𝑡 istatistiği anlamlı bulunmuştur. Modele ait eşik
değer 0.1803 olarak bulunmuştur. Koentegrasyon analizine ilişkin 𝜌1 = 𝜌2 = 0 olduğunu öneren sıfır hipotezi
%5 anlamlılık düzeyinde reddedilmiştir. Bu ilişkinin doğrusal dışılığını öngören ve 𝜌1 = 𝜌2 şeklinde ifade edilen
hipoteze ait istatistik ise tablodan da gösterilen %10 anlamlılık düzeyi eşik değeri olan 5.92’den küçüktür. Buna
göre TAR modeli RE ve OP değişkenleri arasında asimetrik koentegrasyonunu destekleyici bir bulgu sunmamıştır.
Tablo 3: Engle ve Granger (1987) Koentegrasyon Testi Sonuçları
𝐹 istatistiği 11.2022*
Optimal gecikme 1
Akaike kriteri –3.7845
Schwarz kriteri –3.7561
Durbin-Watson istatistiğ 1.9123
𝐿𝑀 istatistiği 1.8432
Not: * simgesi ilgili istatistiği %1 düzeyinde anlamlı olduğunu belirtir.
Tablo 4: Enders ve Siklos (2001) Koentegrasyon Testi Sonuçları
TAR MTAR
–0.0254 –0.1074
𝜌1
(–1.5402) (–3.5126)*
–0.0781 –0.0295
𝜌2
(–3.5616)* (–2.0132)**
𝐻0 : 𝜌1 = 𝜌2 = 0 için 𝐹 istatistiği 7.5122** 8.3009**
𝐻0 : 𝜌1 = 𝜌2 için 𝐹 istatistiği, Φ 3.6993 5.6108***
Eşik değer 𝜏 0.1803 –0.0299
Optimal gecikme 1 1
773
Akaike kriteri –3.7914 –3.7974

Schwarz kriteri –3.7489 –3.7549
Durbin-Watson istatistiği 1.9154 1.8708
𝐿𝑀 istatistiği 0.0000 4.0146
Not: Parantez içindeki sayılar 𝜌1 ve 𝜌2 katsayıları için 𝑡 istatistiklerini gösterir. 𝐹 istatistiklerinin anlamlılığına
Enders ve Siklos (2001) çalışmasının 250 gözleme ilişkin kritik değerlerine göre karar verilmiştir. *, ** ve ***
simgeleri ilgili istatistiği sırasıyla %1, %5 ve %10 düzeyinde anlamlı olduğunu belirtir.
Tabloda ifade edilen MTAR modeli 𝜌1 ve 𝜌2 katsayıları istatistiksel olarak sırasıyla %1 ve %5 düzeyinde
anlamlı bulunmuşlar. TAR modelinde olduğu gibi 𝜌1 = 𝜌2 = 0 olduğunu öne süren hipotez %5 anlamlılık
düzeyinde reddedilmektedir. Bu, Engle ve Granger (1987) testinde de bulunduğu gibi doğrusal koentegrasyon
ilişkisinin varlığını destekleyici niteliktedir. Asimetrik koentegrasyon ilişkisinin testine yönelik olan ve 𝜌1 = 𝜌2
şeklinde ifade edilen hipotez ise Enders ve Siklos’un (2001) kritik değerleri dikkate alındığında %10 istatistiksel
anlamlılık düzeyinde reddedilebilmektedir. Bu modele ait eşik değer ise –0.0299’dir.
Petrol Azerbaycan ekonomisinde önemli bir paya sahiptir. Bu nedenle, Azerbaycan için reel döviz kurunun
dünya petrol fiyatlarına duyarlı olması beklenir. İktisat teorisi de petrol fiyatlarının reel kur üzerindeki etkisinin
farklılık gösterebileceğini vurgular. Bu çalışmada, Ocak 1995 ile Kasım 2015 dönemine ait aylık veri kullanılarak
Azerbaycan için reel döviz kuru ve reel petrol fiyatları ilişkisi incelenmiştir. Çalışmada reel kurun reel petrol
fiyatlarına asimetrik şekilde uyarlamasına imkân tanıyan Enders ve Siklos (2001) tarafından geliştirilen
koentegrasyon testi uygulanmıştır. Bu test, değişkenler arasındaki uzun dönem denge ilişkisinde yaşanan
sapmaların veya bu sapmadaki değişimlerin büyüklüklerine göre farklılaşabilen dengeye dönüş mekanizmasını
modellemektedir.
Araştırma bulguları Azerbaycan için reel döviz kuru ve dünya petrol fiyatları arasında koentegrasyon
ilişkisinin varlığını göstermektedir. Buna göre, ele alınan dönemde, manatın ABD dolarına karşı reel kuru dünya
reel petrol fiyatlarına uyarlanmaktadır. Enders ve Siklos (2001) koentegrasyon testinin asimetrik uyarlama
sürecine ilişkin sonuçları ise, bu şekildeki bir uyarlama sürecini TAR modelinde desteklemezken, MTAR modelinde
zayıf şekilde desteklemektedir. Buna göre, reel kurun petrol fiyatlarındaki sadece belirli bir düzeyin üzerindeki
veya eşik değerin üzerindeki değişmelere uyarlanması Azerbaycan için güçlü şekilde desteklenmemektedir. Reel
kur ve reel petrol fiyatları arasındaki uzun dönem denge ilişkisinden bir sapma olduğunda, uyarlama veya
dengeye dönüş sürecinde asimetrik etkiler zayıf derecede mevcuttur. Uyarlama sürecinde, daha çok, reel döviz
kuru reel petrol fiyatlarındaki değişmelere homojen bir değişimle tepki göstermektedir. Elde edilen bu sonucun,
petrol sektörünün Azerbaycan ekonomisinde ve ihracatında çok yüksek bir paya sahip olmasından
kaynaklanabileceği düşünülmektedir.
Reel döviz kuru istikrarı özellikle Azerbaycan ekonomisinin petrol ve doğalgaz hariç diğer sektörlerinin
gelişimi için de önem taşımaktadır. Uluslararası petrol fiyatlarındaki değişmelerin güçlü şekilde reel döviz kuruna
yansıması petrol ve doğalgaz hariç sektörlerin rekabet edebilme kabiliyetini etkilemektedir. Bu sektörlerin
geliştirilmesinin Azerbaycan’ın öncelikli ekonomik politikaları arasında yer alması, bunlar açısından da rekabetçi
ve aynı zamanda istikrarlı bir reel kurun sürdürülmesini önemli kılmaktadır.
Kaynakça
Amanoa, R.A. ve Norden, S. van. (1998a), “Oil prices and the rise and fall of the US real exchange rate”,
Journal of International Money and Finance, 17(2), 299-316.
Amanoa, R.A. ve Norden, S. van. (1998b), “Exchange rates and oil prices”, Review of International
Economics, 6(4), 683–694.
Bal, D.P. ve Rath, B.N. (2015), “Nonlinear causality between crude oil price and exchange rate: A
comparative study of China and India”, Energy Economics, 51, 149–156.
Chan, K.S. (1993), “Consistency and limiting distributions of the least squares estimator of a threshold
autoregressive model”, The Annals of Statistics, 21(1), 520-33.
Chaudhuri, K. ve Daniel, B.C. (1998), “Long-run equilibrium real exchange rates and oil prices”, Economics
Letters, 58(2) 231-238.
Chen, J.E., Lee, C.Y. ve Goh, L.T. (2013), “Exchange rate and oil price: Asymmetric adjustment”, Applied
Economics Letters, 20(10), 987-990.
774
Chen, S.S. ve Chen, H.C. (2007), “Oil prices and real exchange rates”, Energy Economics, 29(3), 390–404.
Dickey, D. A. ve Fuller, W. A. (1981). “Likelihood ratio statistics for autoregressive time series with a unit
root”, Econometrica 49(4), 1057-72.
Engle, R.F. ve Granger, C.W.J. (1987), “Co-Integration and error correction: Representation, estimation, and
testing”, Econometrica, 55(2), 251-276.
Enders, W. ve Siklos, P.L. (2001), “Cointegration and threshold adjustment”, Journal of Business &
Economic Statistics, 19(2), 166-176.
Engle, R.F. ve Granger, C.W.J. (1987), “Co-integration and error correction: Representation, estimation, and
testing”, Econometrica, 55(2), 251-276.
Golub, S. S. (1983), “Oil prices and exchange rates”, The Economic Journal, 93(371), 576-593.
Huang, Y. ve Guo, F. (2007), “The role of oil price shocks on China's real exchange rate”, China Economic
Review, 18(4), 403-416.
Jahan-Parvar, M. R. ve Mohammadi, H. (2011), “Oil prices and real exchange rates in oil-exporting
countries: A bounds testing approach”, The Journal of Developing Areas, 45, 309-318.
Krugman, P. (1980), Oil and the dollar, NBER Working Paper No. 554.
Krugman, P. (1983), Oil shocks and exchange rate dynamics, NBER chapters in: Exchange rates and
international macroeconomics, 259-284.
Nikbakht, L. (2010), “Oil prices and exchange rates: the case of OPEC”, Business Intelligence Journal, 3, 83–
92.
Phillips, P. C. B. ve Perron, P. (1988), “Testing for a unit root in time series regression”, Biometrica, 75(2),
335-346.
Turhan I., Hacihasanoglu, E. ve Soytas, U. (2013), “Oil prices and emerging market exchange rates”,
Emerging Markets Finance and Trade, 49(1), 21-36.
Zhang, Y. (2013), “The Links between the price of oil and the value of US dollar”, International Journal of
Energy Economics and Policy, 3(4), 341-351.
Wang, Y. ve Wu, C. (2012), “Energy prices and exchange rates of the U.S. dollar: Further evidence from
linear and nonlinear causality analysis”, Economic Modelling, 29, 2289-2297.
775
ENERJİ POLİTİKALARI KAPSAMINDA AZERBAYCAN-TÜRKİYE İLİŞKİLERİ
Hayrettin KESGİNGÖZ*
Mehmet Murat TUNÇBİLEK**
Özet
Ülkelerin enerji tüketimlerini değerlendirirsek ve Türkiye’nin cari açığındaki en önemli payın da enerji olduğu
düşünülürse gün geçtikçe enerjiye olan ihtiyaç şiddetle artmaktadır. Ülkelerin enerjide tek bir ülkeye ve kaynağa
olan bağımlılığını 1973 ve 1979 petrol krizleriyle ülkeler görmüştür. Bu yüzden enerji kaynağı ve alınan ülkeler için
ülkelerin alternatif enerji politikaları olması önemlidir. Bu bağlamda Avrupa'nın en büyük doğal gaz tedarikçisi
konumundaki Rusya'dan yapılan sevkiyata alternatif olması amacıyla daha çok ABD ve AB tarafından desteklenen
Nabucco boru hattı projesi, Türkiye üzerinden AB ülkelerine doğal gaz taşımak üzere kurgulananmış
ancak 2007 yılında sekteye uğramıştır. Günümüzde ise Nabucco Batı ismini alarak Türkiye-Bulgaristan sınırından
başlayacak şekilde değiştirilmesiyle Türkiye, Azerbaycan ile gerçekleştireceği TANAP projesini hızlandırmaya
başlamıştır. Ayrıca ülkemizin "Doğu-Batı Enerji Koridoru" olma vizyonunun ilk adımı olan ve boğazlarımızdaki trafik
yüküne bağlı risklerinin en aza indirilmesi açısından da önemli bir avantaj sağlayan BTC ham petrol boru hattı ile
Azerbaycan’da üretilen petrol dünyanın ve Türkiye’nin çeşitli bölgelerine gönderilmektedir.
Türkiye’nin coğrafik konumu itibariyle Avrupa’ya açılan bir kapı olması, diğer Ortadoğu ülkelerine göre
güvenlik açısından istikrarlı olması itibariyle Avrupa enerji ihtiyacının Türkiye üzerinden karşılanması Azerbaycan-
Türkiye ilişkilerini stratejik ortaklık haline getirmiştir. Bu çalışmada Azerbaycan-Türkiye Doğalgaz ve ham petrol
boru hatlarının iki ülkeyi nasıl etkilediği ekonomik göstergelerle ve gerekçelerle gösterilmeye çalışılmıştır.
1.Giriş
Üretimin en önemli girdisi enerjidir. Enerjinin herhangi bir değişime uğramamış haline birincil enerji denir.
Birincil enerji kaynakları petrol, taşkömürü, linyit, doğal gaz, hidrolik ve jeotermal enerji, rüzgâr enerjisi, nükleer
enerji, güneş enerjisi kaynaklarıdır. Enerjilerin dönüştürülmesi ile elde edilen enerji türlerine de ikincil enerji denir.
İkincil enerji türleri ise elektrik, kok kömürü, havagazı ve sıvılaştırılmış petrol gazıdır.1 Enerji ile birlikte üretim,
tüketim ve yatırım harcamaları gerçekleşirler. Ayrıca enerji ile ülkelerin gelişmişlik düzeyleri arasında bir ilişki
bulunmaktadır.2 Ülke ekonomisindeki sektörlerin gelişmesi ve sektörlerin ülke ekonomisine katma değer sağlaması
için de enerjiye ihtiyaç duyulmaktadır. Bu enerji ihtiyacının sağlanması için ülkelerin kendi kaynaklarından veya dış
ülkelerden alması gerekmektedir. Ayrıca ülke enerji talebinin karşılanması için güvenli enerji koridorları üzerinden
taşınması gerekir. 2016 yılı itibariyle Ortadoğu’daki iç karışıklık ve savaş süreci sonucunda güvenli enerji
koridorlarının önemi bir kez daha ortaya çıkmıştır.
1970’li yıllarda yaşanan petrol krizleri enerji güvenliğinin ne kadar önemli olduğunu ortaya koymuştur. 2000’li
yıllarda Rusya ve Ukrayna arasında yaşanan doğalgaz krizlerinden sonra ise enerji güvenliği politikalarının yeniden
gözden geçirilmesi gerektiği ve yeni enerji politikalarının oluşturulmasının gerekliliği ortaya çıkmıştır. Ayrıca
ülkelerin güçlü bir ekonomik yapıya sahip olabilmesi için enerji güvenliği stratejik öneme sahiptir. Türkiye açısından
değerlendirildiğinde, enerjide yüksek oranlı dışa bağımlılık enerji güvenliğini tehdit eden önemli bir risktir.3 Güvenli
enerji koridorları, enerjide dışa bağımlılık ve yeni enerji politikalarının gerekliliğini göz önüne aldığımızda ülkelerin
enerji ihtiyaçlarının karşılanması için stratejik ortaklıkların yapıldığı gerçeği ortaya çıkmaktadır.
Enerji için yapılan stratejik ortaklıklara Avrupa için Türkiye, Irak, İran, Ortadoğu ülkeleri, Azerbaycan, Afrika
ülkeleri enerji koridorları sayılabilir. Ancak 2000’li yıllarda yaşanan gelişmeleri dikkate aldığımızda Ortadoğu ve
* Yrd. Doç. Dr., Karabük Üniversitesi, İ.İ.B.F., İktisat Bölümü.

** Yrd. Doç. Dr., Karabük Üniversitesi, İ.İ.B.F., İşletme Bölümü.
1 R., Karluk, Cumhuriyetin İlanından Günümüze Türkiye Ekonomisinde Yapısal Dönüşüm, 10. Baskı, İstanbul: Beta, 2005, 241-
242.
2 R., Karluk, Cumhuriyetin İlanından Günümüze Türkiye Ekonomisinde Yapısal Dönüşüm, 10. Baskı, İstanbul: Beta, 2005, 241-
242;
MÜSİAD, Türkiye’nin Enerji Ekonomisi ve Petrolün Geleceği, Araştırma Raporları: 49, Editörler: Öztürk, İ.ve Karbuz, S., Şubat,
2006,14.
3 V., Arslan, “Enerji Kaynaklarında Güvenirlilik ve Kömürün Yeri”, TMMOB İzmir Kent Sempozyumu, 8-9-10 Ocak, 2009, 215.
776
Afrika ülkelerindeki iç karışıklık ve savaş durumu, Rusya’nın tutumu, İran’a uygulanan ambargo gibi kriterler dikkate
alındığında enerji için yapılan stratejik ortaklıklarda Türkiye ve Azerbaycan’ın önemi Avrupa Birliğindeki ülkeler için
daha önemli hale gelmektedir. Bu çalışmada Türkiye ve Azerbaycan ülkelerinin enerji koridorları ve enerji arz-
talepleri için neden önemli oldukları, iki ülkenin enerji anlaşmaları ve iki ülke arasında yapılan stratejik ortaklıkların
ekonomilerindeki görünümleri dikkate alınarak ifade edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca 2016 yılında Türkiye-Rusya
arasında çıkan kriz nedeniyle de Türkiye’nin doğalgaz ihtiyacını karşılamak için Azerbaycan’ın önemi hem kardeş
ülke olmaları hem de Avrupa birliğinin doğalgaz ihtiyacının Rusya’ya alternatif bir başka ülkenin daha olmasının
istenmesi bakımından da bu iki ülke arasında strateji ortaklığı güçlendirmektedir. Çalışmada bu stratejik ortaklığın
önemi daha da vurgulanacaktır. Bunun için öncelikle ülkelerin enerji arz güvenliği ve jeopolitik önemi üzerinde
durulacaktır. Daha sonra Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki sorun nedeniyle Türkiye2nin önemi
vurgulanacaktır. Daha sonra Avrupa birliği-Türkiye ve Azerbaycan’ın enerji ilişkileri açıklanacaktır. Daha sonra
Azerbaycan-Türkiye ülkeleri için enerji sektörlerinin görünümü anlatılıp sonuç ve enerji politikaları önerileriyle
çalışma tamamlanacaktır.
2.Enerji Arz Güvenliği ve Jeopolitik Önem
Günümüzde ithal enerji kaynaklarına bağımlılığı yüksek Türkiye gibi ülkeler için enerji arz güvenliği, büyük
önem taşımaktadır. Enerji arz güvenliği; ülkelerin ekonomik gelişimlerini ve ulusal güvenliklerini etkileyen ve enerji
kaynaklarının sürekli, güvenilir, temiz, çeşitli kaynaklar ve ülkelerden olabildiğince ucuz fiyatla sağlanması ve verimli
kullanımını içermektedir.4 Uluslararası Enerji Ajansı’na göre ise enerji arz güvenliği istikrarlı doğal gaz ve petrol arzı
olarak tanımlamaktadır. Enerji talep güvenliği ise enerji ihracatçısı ülkelerin enerji kaynaklarını uluslararası
piyasalarda yeterince yüksek fiyatla satabilmesidir.5 Arz ve talebin birlikte gerçekleşmesi ise dengeyi sağlamaktadır.
Dengenin sağlanması enerji ihtiyaçlarının karşılanması anlamına gelmektedir. Türkiye ve Avrupa birliği ülkeleri için
artan enerji talebinin, yerli kaynaklar yerine ağırlıklı olarak dış kaynaklardan karşılanması; enerji arz güvenliği
sorununun sürekli olarak gündemde kalmasına neden olmaktadır. Enerji arz güvenliği için, enerjide dış kaynaklara
bağımlılığın mümkün olduğunca azaltılması ve herhangi bir kaynaktan ileri gelebilecek bir azalma, tükenme,
kesilme, devre dışı kalma gibi aksaklıkların yaşanmasına karşı önlemlerin alınması ve enerji kaynaklarının
çeşitlendirilmesi gerekmektedir.6 Ayrıca enerji arz güvenliği için enerji iletim yollarının güvenli olarak seçilememesi
ve güvenli bölgeler üzerinden seçilen iletim yollarının enerji akışı için güvenliğinin denetlenmesidir. Bu sorunlar
ağırlıklı olarak boru hatları yoluyla taşınan doğalgaz ve petrolün en önemli sorunudur. Bu sorunların yaşanmaması
için jeopolitik önem de ön plana çıkmaktadır.
Coğrafi olarak enerji kaynaklarına hakim olan ülkelerin enerji arzını uluslararası politikada bir güç aracı olarak
kullanmaları enerji arz güvenliğini tehdit ederken bu durum Türkiye gibi enerjiye dışa bağımlı ülkelerin cari açık
sorununun büyümesine neden olmaktadır. Son konutlaşmayla birlikte artan doğalgaz ithalatında kaynak
çeşitliliğinin sağlanamamış olması enerji güvenliğini tehdit eden diğer önemli bir risktir. Bu nedenle, doğalgaz
ithalatında kaynak çeşitliliğinin artırılması kısa vadede gerçekleştirilmesi gereken en önemli adımlardan birisidir.
Türkiye’nin enerji ithalatı düşünüldüğünde İran, Irak ve Rusya ve Rusya’ya alternatif Azerbaycan ülkeleri öne
çıkmaktadır. Petrol ve doğalgaz alımında İran’ın belirgin ağırlığı vardır. Günümüzde IŞİD terörü nedeniyle sıkıntı
yaşasa bile Irak’ın da petrol ve doğalgaz ithalatında önemi bulunmaktadır. Doğalgaz ithalatında belirgin bir ağırlığı
olmasına rağmen Rusya ile yaşanan uçak krizi ve dış ticarete uygulanan sınırlamalar nedeniyle Türkiye doğalgaz
ihtiyacını karşılamak için Rusya’ya alternatif olarak Azerbaycan ile enerji ilişkilerine girmiştir. Azerbaycan ile BTC
boru hattı ve yakın gelecekte planlanan TANAP doğalgaz hatları ile dış ticaret ve enerji işbirliği imkânları
düşünüldüğünde bu üç ülkenin Türkiye için önemli birer dış ticaret partneri oldukları inkâr edilemez bir gerçektir.
3.Ermenistan-Azerbaycan Sorunu Nedeniyle AB İçin Türkiye’nin Önemi
Azerbaycan Ermenistan çatışması geçmişi uzun, bugünü karışık, geleceği belirsiz olan bir sorundur. Sorunun
ortaya çıktığı günden bugüne çözüm için pek çok yollar denense de hep başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bu sorunun
çözümü için Azerbaycan uygun stratejik ortamı beklemek zorundadır. Uygun stratejik ortamın sağlanması için
Rusya’nın ve İran’ın bölgesel güç konumunun tamamen zayıflaması gerekmektedir. Ermenistan-Azerbaycan
çatışması Rusya’nın jeopolitik çıkarları doğrultusunda farklı bir öneme sahiptir. Rusya, Ermenistan ile Azerbaycan’ı
kontrol altında tutarak bölgedeki ekonomik çıkarlarını gerçekleştirmek için Ermenistan’ı bekçi olarak
kullanmaktadır. Ayrıca Avrupa Birliği’nin Azerbaycan üzerindeki Rusya etkisinin ortadan kalkmasının ve Rusya’ya
4J., Bielecki, “Energy Security: Is the Wolf at the Door?”, The Quarterly Review of Economics and Finance, Vol: 42,2002: 237.
5A. N. Pamir, “Enerji Arz Güvenliği ve Türkiye”, Stratejik Analiz, Sayı: 83, ASAM Yayınları, 2007: 14.
6 Ö. Uğurlu, “Türkiye’nin Enerji Güvenliğini Yeniden Tanımlamak”, TMMOB Çevre Mühendisleri Odası, 7. Ulusal Çevre
Mühendisliği Kongresi, Yaşam Çevre Teknoloji, 24-27 Ekim, İzmir, 2007: 83.
777
alternatif olarak bir enerji tedarikçisi olarak ellerinde alternatif bulundurmak istemeleri de Ermenistan-Azerbaycan
sorununun çözülmesi engellemektedir. Çünkü Rusya’nın bu sorunu derinleştirmesi Avrupa Birliğinin enerji
ihtiyaçlarının Rusya’ya dönmesine neden olacaktır.7 Fakat Rusya, Batı sermayesini Hazar Denizi’nden uzak
tutmanın mümkün olmadığını anladıktan sonra farklı yollarla Azerbaycan’ı enerji için Avrupa Birliğinden uzak
tutmak istemiştir. 1994 yılında Çeçen savaşını çıkarmış, 1995 yılında batı ülkelerine Bakü-Novorossiysk hattını
petrol hattı olarak kabul ettirmiş, ayrıca bölgede etnik ve politik ayrımların olacağını iddia ederek Bakü-Tiflis-
Ceyhan boru hattına yönelik olumsuz yaklaşımlarda bulunmuştur. 8 Rusya’nın bütün olumsuz baskılarına rağmen
Azerbaycan petrol politikasını değiştirmemiş ve haklarını korumayı başarmıştır. Diğer taraftan, 27 Haziran 2006
yılında Avrupa Komisyonu Karadeniz bölgesinden üç ülke (Türkiye, Bulgaristan, Romanya), Macaristan ve Avusturya
“Nabucco”yu gerçekleştirmek için anlaşmıştır. Bu hat Türkmenistan ve Azerbaycan’dan Türkiye, Bulgaristan,
Romanya ve Macaristan yolu ile Avusturya’ya 30 milyar m3 civarında doğal gaz nakledebilecek boru hattıdır. 9
4.AB-Türkiye-Azerbaycan Enerji İlişkileri
Enerjiye duyulan ihtiyacın artması enerji tüketicileri arasında rekabeti arttırırken, enerji üreticilerinin de doğal
kaynaklarını uluslararası ilişkilerde bir dış politika aracı olarak kullanmalarına neden olmuştur. 10 Enerjide dışa
bağımlı olan AB ülkeleri açısından Azerbaycan petrol ve doğal gazı, istikrar sorunu olan Ortadoğu ülkeleri ve enerji
kaynaklarını bir baskı aracı olarak kullanan Rusya’nın önünde bir seçenekti. Azerbaycan için AB’nin petrol şirketleri
en uygun yatırımcı, üye devletler ise alıcı konumundaydı. Bu anlamda Azerbaycan- AB ticari ilişkileri bir karşılıklı
bağımlılık modeli sayılabilir. Ayrıca Ermenistan-Azerbaycan sorununa da alternatif olarak enerji güvenliği açısından
da AB ülkeleri Türkiye hattını elinde bulunduruyordu. Avrupa Birliği, enerji kaynaklarına ulaşabilme olanağını
sürdürülebilir kılmak amacıyla taşıma güzergâhı üzerinde bulunan Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye arasındaki üçlü
işbirliğini desteklemektedir. Ayrıca Azerbaycan’ın, stratejik coğrafi konum ve zengin enerji kaynaklarına sahip
olması taraflar arasındaki ilişkilere AB-Rusya-İran-ABD ve hatta Çin ekseninde jeopolitik/ enerji jeopolitiği gibi çifte
bir önem daha katmaktadır.
Avrupa Birliği’nin Rusya’ya olan bağımlılıklarını azaltma çabaları için Azerbaycan ile imzalanan, 1994 yılında
“Asrın Anlaşması”na İngiltere’nin BP Exploration Limited Şirketi katılmıştır. 1998’de ABD’nin Amoco şirketini de
bünyesine dahil etmiştir. BP, Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattının ve Bakü-Tiflis-Erzurum doğalgaz boru hattının
işletmecisidir. Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı projesine Fransa’nın Total şirketi, İtalya’nın ENI şirketi de iştirak
etmektedir. Bu yatırımlar, Azerbaycan-AB ilişkileri sıkı bir işbirliğine dönüşmüştür. Enerji işbirliği ile başlayan ilişkiler
taraflar arasında ticaretin diğer alanlara yayılmasını teşvik etmiş ve ticaret hacminin artmasını sağlamıştır. Rusya’ya
olan bağımlılığını azaltmak isteyen Azerbaycan ilerleyen dönemlerde iki önemli boru hattı projesi
gerçekleştirmiştir. Azerbaycan son olarak TANAP ve TAP olarak iki dev girişime daha imza atmıştır. Söz konusu
projeler sadece ekonomik değil, siyasi bağlamda da AB ile Azerbaycan arasında daha da iyi bir şekilde stratejik
ilişkilerin kurulmasını sağlamıştır. Fakat bütün bu gelişmelere karşı Avrupa Birliği’nin Rusya’ya olan bağımlılıklarını
azaltma çabaları Rusya tarafından tehdit olarak algılanmış, 2008 yılında Rusya-Gürcistan savaşı ve 2014 yılında
Ukrayna-Kırım bölgesinin işgaline kadar beklenmedik boyutlara ulaşmıştır. Rusya’nın bu davranışları AB ülkelerinin
neden Rusya’ya bağlı kalmak istemediğinin haklı göstergeleridir.
Ermenistan kozunu elinde bulunduran Rusya’nın AB’ye karşı olumsuz tutumu, enerji nakil hatlarının bu
politikalardaki yerinin önemi ve sorunsuz bir akışın sağlanmasında ön planda olması, sorunsuz güzergâhlara ihtiyaç
duyulması da Türkiye’yi önemli hale getirmektedir. Ayrıca Türkiye, Avrupa şirketleri için önemli bir tüketim pazarı
olmakla birlikte aynı zamanda artan doğu-batı ticaretinin merkezinde; Bulgaristan, Yunanistan, Ukrayna, Rusya,
Gürcistan, Ermenistan, Irak, İran ve Suriye gibi ülkelerle komşu coğrafi konumuyla bu ülkeler arasında özel bir
aktarma noktası olma potansiyeline sahiptir.11
5.Azerbaycan ve Türkiye Ekonomisindeki Enerji Sektörünün Görünümü
Öncelikle Azerbaycan ve Türkiye ekonomisinin enerji sektörünün görünümüne geçmeden önce dünya enerji
arzının 2015-2040 yılları arasındaki enerji arzı için yapılan yatırımlarla birlikte hangi enerji türünün ilerleyen yıllarda
daha önemli olduğu görülecektir. Aşağıdaki tabloda da belirtildiği gibi 2015-2040 yılları için enerji alt yapısı için
yapılan yatırımlar sektörel olarak görülmektedir.
7 P. Amanda “Nagorno-Karabakh – A Taking Time Bomb,” European Policy Center, 2010, 2.

8 A., Hasanov, “Müasir Beynelhalk Münasebetler ve Azerbaycan’ın Xarici Siyaseti” Bakü: Azerneşr, 2005, 672.
9 N. Chitadze, “Gürcistan-Rusya Savaşının Ardından Güney Kafkasya’da Güvenlik,” Türk Dış Politikası. Uluslararası III. Türk Dış
Politikası Sempozyumu Tebliğleri (Ankara,2009), 123.

10 B. Shaffer, “Energy Politics,” Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2009,28-29.
11 S. Ovalı, “Traceca Projesi ve Türkiye”, International Journal of Economic and Administrative Studies, c. 1, 2008,163.
778
Tablo 1: Dünya Enerji Arzı Görünümü 2015-2040 Enerji Arzı Altyapısı İçin Yatırımlar
Enerji Verimliliği % 32
Elektrik % 29
Petrol % 23
Gaz % 14
Kömür %2
Kaynak: ETKB 2016 Raporu.
Tablo 1’den görüldüğü gibi enerji verimliliğine ayrılan pay % 32 ile ilk sıradadır. Bu durum mevcut enerji
kaynaklarının sınırlı olduğunu ve bu sınırlı enerji kaynaklarının nasıl verimli olarak kullanılması gerektiğinin önemi
ortaya çıkmaktadır. İkinci olarak elektrik, elektriği petrol ve gaz takip etmektedir. Bu durum enerjiyi verimli
kullanmak için en az ulaşım maliyetlerinin önemini ortaya koymaktadır. Bu tablodaki görüntü verimliliği arttırmak
için gerekli kriterlerin önemini vurgulamaktadır.
Dünyadaki enerji yatırımlarının hangi alanlara yöneldiğinin belirttikten sonra şimdi Azerbaycan ekonomisi ile
bilgiler vereceğiz. 1991 yılında bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan hem bölge, hem de dünya ülkeleri ile dış ticaret
ilişkilerini geliştirmiştir. Azerbaycan kısa sürede dış ülkelerle iyi ticari ilişkiler kurmuştur. Azerbaycan’ın coğrafi
konumu ve sahip olduğu doğal zenginlikleri ile dış ticaret hacmi artmıştır. Aşağıdaki tablodan Azerbaycan’ın yıllar
itibariyle dış ticareti görülmektedir.
Tablo 2: Yıllar İtibariyle Azerbaycan’ın Dış Ticareti
Yıllar İthalat İhracat Denge
2007 5713 6058 344
2008 7170 47756 40586
2009 6123 14701 8578
2010 6600 26560 19959
2011 9756 34405 24649
2012 9652 34160 24507
2013 10712 32841 22129
2014 9187 30274 21086
Kaynak: Azerbaycan Devlet İstatistik Komitesi, 2015.
Yukarıdaki tablodan da görüldüğü gibi, Azerbaycan’ın dış ticarette hiç açık vermediği görülmektedir. Bunun
en önemli nedeni, Azerbaycan’ın petrol ve doğal gaz ihracatçısı olmasıdır. Azerbaycan’ın dış ticareti enerji sektörü
sayesinde 2008 yılında 54.9 milyar dolarlık dış ticaret hacmiyle zirve yapmıştır. Küresel krizin etkisiyle bu rakam
2009 yılında % 50’den fazla düşse de, sonraki yıllarda toparlanarak, 2010 yılında 33.1 ve 2011’de 44.1 milyar
dolarlık dış ticaret hacmine ulaşmıştır. 2012 ve 2013 yıllarında da hemen hemen aynı rakam yakalanmıştır. 2014
yılında Azerbaycan’ın dış ticaret hacmi 39.4 milyar dolar olmuştur. Azerbaycan’ın ithalat hacminde kesin bir artış
veya düşüş gözlemlenmemektedir. 2008 krizi sonrası ülke ithalatı azalmış fakat daha sonraki yıllarda da artmıştır. .
Azerbaycan en çok ithalatı 2013 yılında yapmıştır. Azerbaycan’ın ithalatının yaklaşık %38’ini araç ve nakliye
malzemeleri oluştururken ihracatının %92’sini petrol ve doğal gaz oluşturmaktadır. Ayrıca ülke 1997 yılında 84,
1999 yılında 121, 2014 yılında ise 150’ye yakın ülke ile ticaret yapmıştır.12
Azerbaycan’ın yıllar itibariyle dış ticaretine baktıktan sonra şimdi 2014 yılında ihracat ve ithalat yaptığı
ülkelere bakarsak;
Tablo 3. Azerbaycan’ın 2014 Yılında En Fazla İthalat ve İhracat Yaptığı İlk 5 Ülke
12 Azerbaycan Devlet İstatistik Komitesi, 2015. http://www.stat.gov.az/erişim tarihi: 2.5.2016.
779
Ülke Sıralaması İthalattaki Payı Ülke Sıralaması İhracattaki Payı

1-Rusya 14.3 1-İtalya 22
2-Türkiye 14 2-Endonezya 9.2
3-İngiltere 10.6 3-Almanya 8.8
4-Almanya 7.7 4-İsrail 8.1
5-Çin 7.6 5-Fransa 7
14-Türkiye 2.3
Kaynak: Azerbaycan Devlet İstatistik Komitesi, 2015.
Tablo 2’de Azerbaycan’ın 2014 yılında en fazla ithalat ve ihracat yaptığı ilk 5 ülkenin sıralaması yer almaktadır.
Bağımsızlığını kazandığı ilk yıllarda Azerbaycan’ın en büyük ticari ortağı Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkeleri
iken, zamanla bu durum AB lehine değişmiştir. BDT üyeleri içerisinde Azerbaycan’ın en çok ticaret yaptığı ilk üç
ülke sırasıyla Rusya, Ukrayna ve Kazakistan’dır. 2014 yılında İtalya Azerbaycan’ın en çok ihracat yaptığı ülke olarak
görülmektedir. Türkiye ise % 14’lük pay ile ikinci sırada yer almaktadır. Türkiye’nin ithal ettiği ürün arasında doğal
gaz bulunmaktadır. Azerbaycan‘ın en çok ithalat yaptığı ülke ise Rusya’dır. Türkiye ihracat sıralamasında 14. Sırada
yer almaktadır. Azerbaycan’ın Asya ve Avrupa’yı birbirine bağlayan bir coğrafyada konumlanmış olması, bu ülkenin
dış ticaretinin bu iki kıtada yerleşen ülkelerle gerçekleştirmesini sağlamaktadır.
Dünya Ekonomik Forumu (DEF), Küresel Rekabet Endeksi 2014-2015 Raporu’na göre, Azerbaycan 144 ülke
arasında 4.53 puanla 38. sırada yer almaktadır. Rapora göre, sırasıyla İsviçre, Singapur, ABD, Finlandiya ve Almanya
ilk beşte yer alırken, Türkiye, Kazakistan, Rusya, Gürcistan, Ukrayna, İran ve Ermenistan sıralamada Azerbaycan’dan
sonra gelmektedir.13
Azerbaycan’ın enerji sektöründeki dış ticaret hacmi belirtildikten sonra şimdi de Türkiye’nin enerji sektörü ile
ilgili Azerbaycan ile dış ticaretini oluşturan en önemli ürün doğalgazdır. Tablo 4 ‘te Türkiye’nin hangi ülkelerden ve
Azerbaycan’dan ne kadar doğalgaz tedarik ettiği belirtilmektedir.
Tablo 4: Türkiye’nin Ülke Bazında Doğalgaz İthalatı %
Yıllar Rusya İran Azerbaycan
2007 63,5065008 16,8907985 3,509848781
2008 62,0053548 11,0120482 12,26238286
2009 54,3089023 14,6474788 13,83311022
2010 46,2088548 20,4148701 11,8861079
2011 57,9067329 18,6670921 8,674841592
2012 57,6869474 17,8890292 7,303688864
2013 57,90148 19,2842942 9,377070908
2014 54,8573404 18,1664735 12,35230716
Kaynak: ETKB 2016 Raporu.
Yukarıdaki tablodan da görüldüğü gibi Türkiye’nin en büyük doğalgaz tedarikçisi Rusya’dır. Rusya’yı sırasıyla
İran ve Azerbaycan takip etmektedir. 2014 yılı Türkiye’nin ithal ettiği doğal gazın ülkelere göre dağılım payları Rusya
% 54, İran % 18 ve Azerbaycan % 12’dir. 2007 yılından ve 2014 yıllına kadar gelindiğinde Türkiye’nin Rusya’dan
aldığı pay % 63.5’ten % 54 ‘e kadar düşmüştür. Yaklaşık bu % 10’luk azalmanın yerini enerji arz güvenliliğinin
sağlanması için gerekli olan tek ülkeye bağımlı olmama durumu ile İran’ın payında fazla bir değişme yok iken
Rusya’nın alternatifi olarak Azerbaycan almıştır. 2007 yılında % 3.5’lik pay 2014 yılında % 12’ye kadar yükselmiştir.
Ayrıca tablo 1’den de görüldüğü gibi 2015-2040 enerji alt yapısı raporunda da görüldüğü gibi enerji verimliliği için
birden fazla ülkeden enerjinin satın alınması gerekmektedir.
13 DEF Küresel Rekabet Endeksi, http://www.rekabet.gov.tr/tr-TR/Rekabet-Yazisi/Kuresel-Rekabet-Endeksi-2014-2015-Raporu
780
Ayrıca 2016 yılındaki Rusya ile olan uçak krizi ile Rusya’nın Türkiye’nin dış ticaretine izin vermemesi
Türkiye’nin yönünü Azerbaycan’a dönmesine neden olmuştur. Rusya ile çıkan kriz sonrasında Türkiye’nin doğalgaz
ihtiyacı için Azerbaycan’ın tamamını karşılayacak olması ve iki ülke arasındaki son dönemde yaşanan sıcak
temaslarla birlikte 2016 yılı ve sonrasında enerji ihtiyaçları için Rusya’nın zamanla yerini Azerbaycan’ın alacağı
düşüncesi hakimdir. Ayrıca Azerbaycan şirketi olan SOCAR’ın Türkiye’ye rafineri hizmeti giriş yapması bu durumun
göstergesidir.
Sonuç
Türkiye, 2014 yılı itibariyle doğalgaz ithalatının %12’sini Azerbaycan’dan karşılamaktadır. Türkiye’nin BTC ve
TANAP gibi petrol ve doğalgaz boru hatlarını hayata geçirmesi ve planlaması, hem kendi enerji arz güvenliği ve arz
kaynaklarını çeşitlendirmesi açısından önem taşımakta ve hem de bir enerji koridoru olarak dünya pazarlarına
Azerbaycan, İran ve Irak petrol ve doğalgazının ulaştırılması açısından büyük önem taşımaktadır. 14 TANAP projesi,
Türkiye’nin doğu ve kuzeyinde bulunan dünya rezervlerinin batıda bulunan tüketim noktalarına ulaştırılmasında
bir köprü ülke olmamızı sağlamaktadır. Bu coğrafi avantajın kullanılabilmesi ve enerji ticaretinin bu ülkelerle
yapılacak dış ticaretle dengelenebilmesi Türkiye açısından büyük önem taşımaktadır. Bu bağlamda, Azerbaycan,
İran ve Irak ile Türkiye arasındaki dış ticaret artırılmalı, bu ülkelerin enerji arz fazlalarının dünya pazarlarına
ulaştırılmasında Türkiye aktif dış politika izlemeye devam etmeli, TPAO ve BOTAŞ’ın Azerbaycan ve Irak’taki mevcut
girişimleri ve yeni girişimlerine destek olunmalı, özel sektörün bu iki ülkedeki enerji girişimleri desteklenmelidir.
Ayrıca Türkiye’nin enerji konusunda yapması gereken ilk iş enerji hamlelerine yön verebilecek bir enerji politikası
oluşturmasıdır. Sürdürülebilir ve toplum çıkarlarını gözeten, çevreye saygılı, temini güvenli olan enerji kaynaklarına
dayanan bir enerji politikası Türkiye’nin temel önceliği olmalıdır.15
Azerbaycan ve Türkiye’nin jeopolitik önemi ve işbirliği yıllar geçtikçe Avrupa Birliği ve diğer ülkeler için daha
önemli hale gelmiştir. Bu işbirliğinin sınırlarını ticari, ekonomik ve stratejik çerçeve belirlemektedir. Türkiye ile tam
üyelik müzakerelerini devam ettiren Avrupa Birliği’nin Rusya’ya alternatif olarak İran hükümeti ile anlaşma isteği
alternatif oluşturma düşüncesini desteklemektedir. İran ile anlaşmanın AB’nin Rusya’ya olan enerji bağımlılığını
azaltacağı kesindir. Dünya üzerinde hızla değişen ilişkiler taraflar arasındaki ticari ilişkileri de doğrudan
ilgilendirmekte ve şekillendirmektedir.
Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin gelişmesi yıllar geçtikçe daha da artacaktır. Çünkü Rusya ile 2016 yılında çıkan
kriz sonrasında Azerbaycan ile Türkiye’nin ilişkisinin önemi artmıştır. ABD’nin İran’a uyguladığı ambargo enerji
ticaretini etkilemiştir. Irak’taki iç savaş ve Ortadoğu’daki siyasi ve askeri istikrarsızlık Irak ve Ortadoğu’daki petrol
ve doğal gaz ulaşımını engellemektedir. Ortadoğu’daki karışıklık nedeniyle Türkiye-Azerbaycan geçiş hatlarının
önemi hissedilmektedir. AB ve diğer ülkelerin Rusya’ya alternatif oluşturma çabası ve Rusya’nın da AB’ye alternatif
Avrasya birliğini oluşturma çabası Azerbaycan ve Türkiye’nin önemini daha da arttırmıştır. Enerji arz güvenliği için
çeşitliliğin sağlanması enerji için farklı ulaşım hatlarının gerekliliğini ortaya koymaktadır. Rusya ile yaşanan son kriz
nedeniyle Türkiye’nin enerji sektöründe ihtiyaçları için özellikle doğalgaz için talebini Azerbaycan’ın karşılamak
istemesi ve Azerbaycan devlet başkanının yaptığı açıklamalar ve atılan somut adımlarla birlikte Türkiye-Azerbaycan
enerji arz-talep ilişkisi artmış ve daha da artacağı tahmin edilmektedir. SOCAR’ın Türkiye’de rafineri hizmeti ile giriş
yapması da atılan somut adımlara en güzel örnektir.
Kaynakça
Amanda, P., “Nagorno-Karabakh – A Taking Time Bomb,” European Policy Center, 2010, 2.
Arslan, V. “Enerji Kaynaklarında Güvenirlilik ve Kömürün Yeri”, TMMOB İzmir Kent Sempozyumu, 8-9-10 Ocak,
s. 215-228, 2009.
Azerbaycan Devlet İstatistik Komitesi, 2015. http://www.stat.gov.az/erişim tarihi: 2.5.2016.
Bielecki, J., “Energy Security: Is the Wolf at the Door?”, The Quarterly Review of Economics and Finance, Vol:
42, 2002,s. 235-250.
Chitadze, N., “Gürcistan-Rusya Savaşının Ardından Güney Kafkasya’da Güvenlik,” Türk Dış Politikası.
Uluslararası III. Türk Dış Politikası Sempozyumu Tebliğleri (Ankara,2009), 123.
DEF, Küresel Rekabet Endeksi 2014-2015 Raporu, http://www3.weforum.org/docs/WEF_
GlobalCompetitivenessReport_2014-15.pdf
ETKB, 2016 Faaliyet Raporu, Strateji Geliştirme Başkanlığı, 1 Ocak 2016, Sayı 11.
14 M.M. Tunçbilek, “Enerji Sektörüne Yönelik Hizmet Üreten Oyuncuların Rolü ve Önemi”, Sürdürülebilir Rekabet Avantajı Elde
Etmede Enerji Sektörü Sektörel Strajiler ve Uygulamalar, URAK Yayınları, İstanbul. 1081.
15 A. Satman, “Türkiye’nin Enerji Vizyonu”, Jeotermel Enerjiden Elektrik Üretimi Semineri, TESKON 2007, VIII. Ulusal Tesisat
Mühendisliği Kongresi, 25-28 Ekim, İzmir, 2007: 3.
781
Hasanov, A, Müasir Beynelhalk Münasebetler ve Azerbaycan’ın Xarici Siyaseti (Bakü: Azerneşr, 2005.
Karluk, S. R. (2005). Cumhuriyetin İlanından Günümüze Türkiye Ekonomisinde Yapısal Dönüşüm, 10. Baskı,
İstanbul: Beta.
Müsiad, Türkiye’nin Enerji Ekonomisi ve Petrolün Geleceği, Araştırma Raporları: 49, (Editörler: Öztürk, İ.ve
Karbuz, S., Şubat, 2006).
Ovalı, S., “Traceca Projesi ve Türkiye”, International Journal of Economic and Administrative Studies, c. 1, s. 1,
2008, s. 151-170.
Pamir, A. Necdet, “Enerji Arz Güvenliği ve Türkiye”, Stratejik Analiz, Sayı: 83, Asam Yayınları, 2007, s.14-24.
Satman, A. “Türkiye’nin Enerji Vizyonu”, Jeotermel Enerjiden Elektrik Üretimi Semineri, Teskon 2007, VIII.
Ulusal Tesisat Mühendisliği Kongresi, 25-28 Ekim, İzmir, 2007, s.3-18.
Shaffer, B., Energy Politics, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2009.
Tunçbilek, M.M.(2010). “Enerji Sektörüne Yönelik Hizmet Üreten Oyuncuların Rolü ve Önemi”, Sürdürülebilir
Rekabet Avantajı Elde Etmede Enerji Sektörü Sektörel Stratejiler ve Uygulamalar, Urak Yayınları, İstanbul.
Uğurlu, Ö. “Türkiye’nin Enerji Güvenliğini Yeniden Tanımlamak”, Tmmob Çevre Mühendisleri Odası, 7. Ulusal
Çevre Mühendisliği Kongresi, Yaşam Çevre Teknoloji, 24-27 Ekim, İzmir, 2007, s.81-92.
782
SEMPOZYUM DEĞERLENDİRME OTURUMU
Prof. Dr. Ali Rafet ÖZKAN (Oturum Başkanı- Kastamonu Üniversitesi)

Değerlendirme oturumuna katılan sayın konuşmacılarımız ve sayın dinleyicilerimiz hoş geldiniz. Yaklaşık elli
dakikalık bir değerlendirme oturumu olacağını planlamaktayız. Değerlendirmelerin sempozyumda sunulan
bildirilerin özü olduğunu düşünüyorum. Burada iki gün boyunca tüm bilim insanlarının aşkla, şevkle coşkuyla
bilgilerini, birikimlerini tecrübelerini gençlerimize, ilim dünyasına katkı sağlamak için çabalarını takdirle
karşılıyorum, emeği geçen herkese teşekkür ediyorum. Kardeşliğin en güzel örnekleri burada sergilendi. Bu tür
organizasyonların birinci faydası “Gelin tanış olalım, işi kolay kılalım, sevelim sevilelim, bu dünya kalmaz” diyen
Yunusun sözünün yerine gelmesidir. Hakikaten dünya güzeli insanlarla tanıştık. Bilim insanlarıyla tanıştık. Bu güzel
bir şey. Tanıdıklarımızın derinliklerini fark ettik. Tanıyoruz ama bilimsel birikimlerini bilmiyoruz, onları dinlerken
her gün beraber olduğumuz insanların bilgisinin, birikiminin, ufkunun ne kadar geniş olduğunun farkına vardık. Ve
bundan sonra, burada kalmayacak, söz unutulur yazı bakî kalır mantığından hareket edelim. Buradaki bütün
sunumlar yazıya geçirilecektir ve kıyamete kadar da ilim dünyasının bilgi birikimine armağan olacaktır.
Sempozyum vesilesiyle teşekkürü hak eden başta Kastamonu üniversitesi rektörlüğüne, rektörümüze,
Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi’nin çok kıymetli rektörü Prof. Dr. Cafer Caferov’a ve bütün
katılımcılara buradan duygularımızın tercümanı olarak şükranlarımı ve teşekkürlerimi arz ediyorum. Mutfakta
olan, bu işin esas kahramanı olan önde, gözükmeyen gizli kahramanlar vardır. Emeği geçen herkese ben teşekkür
ediyorum; öğrencilerimize, akademisyenlerimize ve çalışanlarımıza teşekkür ediyorum. Basın mensuplarımıza
teşekkür ediyorum. Çünkü sesimizi dünyaya duyuracak basındır. Basın olmadan biz kendi kendimize söyleriz,
kendi kendimizi dinleriz; ama basın bizi bütün dünyaya taşır, Allah onlardan emeklerinden razı olsun. İlk sözü
Prof. Dr. Nasib Nasibli Beye veriyorum.
Prof. Dr. Nasib NASİBLİ (Avrasya Üniversitesi)
Teşekkür ederim hocam. Öncelikle sizin söylediklerinize katılıyorum. Teşekkürlerinize, sempozyumun
önemine ilişkin söylediklerinize katılıyorum. Dört husus üzerinde durmak isterim. Bu iki günde hakikaten bir
şölen, bir bayram yaşadık. Bilimsel bir bayramdı ve burada çok değişik sunumlar oldu. Değişik fikirler seslendirildi.
Benim bu dört noktadaki fikirlerin arz edilmesini isterdim. Bir Kuzey Azerbaycan’ın en büyük sorunu millî kimliktir
ve bu konuşmaların bir bölümüdür. Ve bu sorun 1937’den bugüne, biz millî kimlik krizinin içindeyiz, yaşamaktayız.
Konuşmalarda bu krizin belirtileri açıkça görülmektedir. Rahmetli Elçi Bey’in bir sözü vardı; “Azerbaycan halkı
kendi Türklüğünü idrak ettikten sonra millî sorunlarını çözmeye başlayacaktır”. Bu çok önemli, çözmüyor,
çözmeye başlayacaktır diyor. İkincisi, kimlik krizinin çözümü için bayrağımıza bakmamız yeterlidir. Sunumlarda bu
konuyla ilgili birkaç tez seslendirildi. Çok ilginç meseleler de oldu. Bayrakta üç rengin neyi ifade ettiği iyi
bilinmelidir. Ve zamanında Ali Bey Hüseyinzade bunu böyle formüle etti, şöyle bir düstur çıkarttı. Buna üçlü
düstur denir. “Türk kanlı, İslam imanlı, frenk kıyafetli olalım”. Sonrasında bunu değiştirdi ve frenk kıyafetli ve
düşünceli olalım haline getirdi. Niye bunu söyledi? Çünkü Azerbaycan’ın coğrafi konumu, öyle ki bunlar birbirine
bağlıdır. Bunların birisini atıp, birisini görmezden gelmek mümkün değildir. Ve konuşmaların birinde de bu yönde
bence tartışmalı fikirler seslendirildi. Bunlar çok açıktır. Birincisi Türk kanlı olmak ne demektir? Kanımızın DNA’sı
meselesi değildir. Bu şuur meselesi, bilinç meselesidir. Ve ikinci İslam imanlı olmaktır. Çok önemli meselelerden
birisi de modernite meselesidir, batı düşünceli olmak meselesidir. Bununla da ilgili tartışmalı tezler seslendirildi.
Bu bence çok önemli meselelerden birisidir, hatta Kuzey Azerbaycan’ı Güney Azerbaycan’ı tanımak için bu
meselelere bir aydınlık getirmek gerekir. Üçüncüsü, ilişkilerin bugünkü düzeyde olması kanaat vericidir. Bu benim
sunumumda da oldu. Başka sunumlarda da oldu ve biz bunları dinledik. Birincisi bu meseleye filolojik bir bakış
olabilir. Mitolojik bakış olabilir, kültürel bakış olabilir, siyaset bilimi açısından bir bakış olabilir, ama en önemli
birisi güvenlik meselesidir. Türkiye’nin Azerbaycan’a ihtiyacı var. Azerbaycan’ın Türkiye’ye güvenlik bakımından
ihtiyacı var. Ve bu gelişi güzel bir söz değil. Bugün Türkiye’nin yaşadığı bu zorlukları biliyoruz, hissediyoruz;
Azerbaycan’ın sorunlarını biliyoruz. Bu devletler bir arada olsalar kendi sorunlarını çözebilirler. Ve dördüncü
husus çok önemli bir husus Bilal Hatemi hocamızın sunumunda da gündeme gelen sevindirici bir durum olan
Güney Azerbaycan üzerine konuşmalara şahit olduk. Azerbaycan’ı bir bütün halinde ele almak gerekir. Bir kitap
neşredildi. Azerbaycan ve Rusya’yı konu alan bu kitap 2001 yılında basıldı. Teknik bakımından, akademik
bakımından ilişkileri anlatan çok güzel tertip edilmiş bir kitaptır. Farklı ülkelerden araştırmacılar da bu kitaba katkı
sunmuşlardır. Ancak çok zararlı bir kitaptır. Neden? Ana hattında biz size kültür getirdik, biz size medeniyet
getirdik demektedir. Bir baksanız Azerbaycan-Türkiye ilişkileriyle ilgili kapsayıcı bir kitabımız yok. Ve umarım bu
783
sempozyumun materyalleri bu kapsayıcı kitapların birincisi olacaktır. Ve umarım bu birinci değil, birinci ama
sonuncu olmayacaktır. Ve bir meseleyi daha söyleyeyim. Bilmediğin, tanımadığın adamı, insanı sevmek mümkün
değildir. Birbirimizi tanımamız gerekir. Hatta bazı tartışmalı konular da dile getirilmelidir. Bizim tarihimizde,
geçmişimizde o kadar tartışmalı meseleler var ve bugün de var. Bir daha ben de kendi adıma bu sempozyumu
düzenleyenlere yürekten çok samimi teşekkürlerimi bildirir ve çok yakın zamanlarda bunun materyallerini ihtiva
eden kitabın basılmış olmasını temenni ederim. Teşekkür ederim.
Prof. Dr. Ali Rafet ÖZKAN (Oturum Başkanı)
Sayın Prof. Dr. Nasib Nasibli’ye bu değerlendirmesi için teşekkür ediyoruz. Kimlik önemlidir, kişilik önemlidir.
Toplumları, milletleri millet yapan değerler vardır. O değerlerin yeni nesillere aktarılmış olması önemlidir. Yahya
Kemal’in “Ben ne harâbîyim, ne harabâtîyim, kökü mâzîde olan âtîyim” sözüne dikkat etmemiz, köklerimize
dönmemiz gerekiyor. Köklerimizi bulmamız gerekiyor. Ama bu geleceği daha iyi inşa etme adına gerekiyor. Sözü
Sayın Prof. Dr. Mehmet Şahingöz hocamıza bırakıyorum.
Prof. Dr. Mehmet ŞAHİNGÖZ (Gazi Üniversitesi)
Aziz konuklar, sevgili öğrenciler, bugün burada tamamlamış bulunduğumuz bu sempozyum gerçekten bizim
Türkiye ve Azerbaycan Türkleri arasında milat sayılabilecek özellikte. Tabi, bu sempozyuma geçmeden önce
Kastamonu Üniversitesi yönetimine özellikle teşekkür ediyorum. Bu teşekkürüm klasik teşekkürlerden öte bir şey.
Ben Kastamonu’yu uzun yıllardır tanıyan birisiyim. Burası üniversite olmadan önce Gazi Üniversitesi’ne bağlı idi,
üç fakülte bulunmaktaydı. Ve biz de buraya çok sık gider gelirdik. Muazzam bir gelişme var. Ama bu gelişmede
dikkatimi çeken en önemli özellik şudur. Türkiye’nin yıllardır yaptığı bir eksikliği Kastamonu Üniversitesi görüyor,
eksikliği gideriyor. Türk Dünyasıyla akademik ilişkilerin kurulmasında çok önemli bir rol üstlenmiş gözüküyor.
Sokakta gördüğüm, bahçede gördüğüm, bugün Cuma namazında da dikkatimi çeken şey o oldu, burada Türk
Dünyasından yüzlerce öğrenciyi gördüm. Türk Dünyasındaki bu öğrencilerin burada eğitim almaları benim
açımdan çok sevindirici bir şey. Burası Türk Dünyasının üniversitesi haline dönüşüyor, hem istihdam edilen
akademisyenleriyle hem de öğrencileriyle bu açıkça görülüyor. Bu durum, köklü bir bağ kurulması açısından
önemli bir köprü olacağa benziyor. Bu vesileyle, Gazi Üniversitesi’nde bizim yapmaya çalıştığımız şeyi burada,
sayın rektör yardımcımızın da huzurunda belirtmiş olayım, Türkiye’de bizim bir de, ciddi anlamda bu
sempozyumları taçlandıracak olan Türk Dünyasını Araştırma Enstitüsü’yle yüksek lisans ve doktora yaptıran
araştırma enstitüsüne şiddetle ihtiyacımız var. Türkiye’de birkaç yerde Türk Dünyası Araştırma Enstitüsü var, ama
kuruluşlarındaki bazı sıkıntılardan dolayı sadece belirli alanda, örneğin halk edebiyatı alanında çalışan enstitüler
gibi. Oysa iktisadî tarihi, sosyolojiyi, ilahiyat alanını, sporu içine alan Türk Dünyasındaki her alanı kapsayacak
doktora ve yüksek lisans yaptıran enstitülere ihtiyaç var. Ve gördüğümüz üzere alt yapısıyla da Kastamonu
Üniversitesi buna müsait bir yer olarak görünüyor, bu sempozyumun başarısı da belki o alt yapının
sağlamlığından ileri geliyor. Bunu da böylelikle bir istirham olarak hocama iletmiş oluyorum. Ben şunu gördüm ki
bir tarihçi olarak sempozyumu başından beri takip ettiğim ve takip edemediklerimi başlıklarından çıkarabildiğim
kadarıyla Azerbaycan Türklüğüyle Türkiye Türklüğünün tarihten gelen derin dostluğunu hiçbir şey yıkamadı. Yani
zaman zaman burada da tartışıldığı gibi ne Safevî-Osmanlı çatışması ne Çarlık dönemi Rusya’nın bir dozer gibi
geçerek yarattığı ortam, kısa bir hürriyet ortamında Mehmet Emin Resulzade’nin Türkiye’yle ilişkilerinin en iyi
olduğu dönem olarak tarihimize geçiyor. Daha sonra Sovyetleştirme döneminde ve yetmiş yıl araya giren bütün
zararlı davranışlara rağmen görünen şey oldu ki aramızda bizim dostluğumuzu ve kardeşliğimizi yıkacak hiçbir
konu yoktur. Fakat başından beridir söylenilen ve kulağa hoş gelen “bir millet iki devlet” sözü gerçekten kulağa
hoş gelen bir söz, daha önce Elçi Bey’den de duymuştuk, Haydar Aliyev’den de duymuştuk, Bunun, içinde bazı
sakıncalar barındıran bir noktası var. Ben o noktaya dikkati çekmek ve sempozyum üzerinden yapılacak
çalışmalarla bunun aşılabileceğini düşünüyorum. Mesela bizim her iki devletin gündeminde yakıcı bir
problemimiz vardır, Ermeni meselesi. Ama yıllardır, bu yirmi yıla rağmen Azerbaycan’ın Ermeni meselesiyle
Türkiye’nin Ermeni meselesi birbirinden farklı yürütülüyor. Azerbaycan’da Türkler mazlumu, Anadolu’da ise
Ermeniler mazlum rolünü oynuyorlar. Ve bu da iki ayrı siyasetin gelişmesine yol açıyor. Oysa Ermeni meselesini
yaratan Taşnak Tiflis’te kuruldu, aynı Taşnak hem Anadolu’da hem Kafkasya’da faaliyet gösteriyordu. Ermeni’nin
meselesi bir ama Türklerin meselesi iki. Buradaki bu problem iki ayrı devlet olmanın iki ayrı devlet stratejisi
geliştirmekten kaynaklanan problemleri beraberinde getiriyor. Bu tür akademik toplantılarda ve çalışmalarda
bizim bunu teke indirmemiz icap ediyor. Ve bunları bildiriler içerisinde gördük. Bizim bir millet iki devlet sözünün
şehvetine kapılmamamız lazım. Bir millet ve bir devletmiş gibi davranalım. İki ayrı devlet olabilir, bu devlet
ortadan kalksın anlamında söylenilen bir söz değil. Ama bir millet ve bir devlet gibi stratejimizi belirlemeli,
ekonomimizi ona göre entegre etmeli, dış politikamızı ona göre entegre etmeli, halklar arasındaki ilişkilerimizi
784
yürütmeliyiz. Türkiye’yle Azerbaycan arasında nasıl vize olabilir? Çünkü bu iki kardeşi birbirinden ayırt eden bir
davranış olur. Dünyanın pek çok ülkesiyle vizeler kalkarken hala aramızda vize var. Bizim bunların üstesinden
gelmemiz lazım. Bunlar da dediğimiz gibi toplumları birbirine kaynaştırdığımız zaman olur. Benim Azerbaycan’a
seyahatim Kanlı Yanvar olaylarından hemen sonraki haziran ayındaydı. Otobüsle gitmiştik, Gürcistan üzerinden
girdiğimiz andan itibaren bizim şirketimiz özel bir şirketin otobüsü olmasına karşın Türkiye’den gelen otobüs diye
bir tek mazot parası ödemedik. Ben orada fotoğraf makinesi arıyorum, benden para almıyorlar. Ben
Azerbaycan’da ilk karşılaştığımda gördüğüm manzara bu idi. Bu iki milletin iki topluluğun nasıl birbirine
kaynaştığını gösteren bir şeydi. Ne kadar ezilip büzüldüğümü hatırlıyorum karşılığında bir şey yapamayınca
kendimi çok kötü hissetmiştim. Bu birlikteliğimizin üzerine gölge düşürecek dış güçlerin oyunları çok ve bunların
en kötüsü, en tehlikelisi akademik alanda yapılanlardır. Bu akademik alanda yapılanlara karşı, iki ülkenin
ilişkilerine zarar verecek bütün meselelere bizim akademik olarak cevap vermemiz gerekir. Hepimiz çok iyi
biliyoruz ki dünyada Türkoloji deyince akla Ruslar gelir. Dünyanın en büyük Türkologları Ruslardan çıkmıştır.
Bunun sebebi malumdur. Türkleri sevdikleri için değil. Ama Türkleri tanıyıp ona göre politika üretmek için ilmi
kullanmışlardır. Öyle ilmi de kaba saba da kullanmazlar en iyi şekilde incelemelerini yaparlar, o incelemelerden
zaafları tespit edip, o zaaflar üzerinden ayrıştırmayı sağlarlar. Bu hepimizin bildiği İlminskiy’in Çar’a verdiği
rapordan beri vardır. Bunun anacak Türk ve Azerbaycanlı akademisyenler üstesinden gelebilir. Bu birlik ve
dayanışmayı akademik çalışmalarla çözebiliriz. Ama hala sağlıklı biçimde Türkiyeli ve Azerbaycanlı
akademisyenlerin ortak kurumları yoktur. Kurumlar arası ilişkiler var ama ortak kurumlar yok. Bizlerin mutlaka bu
ortak kurumları ihdas etmemiz lazım. Bunu Azerbaycan ve bütün Türk Dünyası adına düşünmemiz lazım. Benim
enstitü talebimin altında yatan sebep budur. Buradaki bildirilerin çoğunda pek çok problemi çözebilecek kapsam
vardı. Ama o bildirilerin hayata geçirilmesini de sağlamak gerekiyor. Sadece bir bilgi yığını olarak bir kitabın
içerisinde kalmamalı, onları hayata geçirmeli ve verimli hale dönüştürecek kurumlara da sahip olmamız gerekiyor.
Bir de akademisyenlerin en önemli özelliği buradaki tartışmaların çoğunda dikkatimi çeken şeylerden birisi bizim
tarafımız olmaz. Biz ilim ne diyorsa onu demek zorundayız. İlimde mutlaka ve mutlaka objektifliği göz önünde
bulundurarak, millî çıkarlarımızı da gözeterek üretmek durumundayız. Ben kendi derslerimde öğrencilerime
belirttiğim üzere tarihçilerin en büyük sıkıntısı budur. Abdülhamidciler, Vahdeddinciler, Atatürkçüler diye bir şey
olur. Ben de hep şunu söylerim; biz bir kalenin içindeyiz, bunların her birisi bizim burçlarımız. Eğer kalenin içinde
biz bu burçlardan her birini hedef alır da topa tutar isek o kale yıkılır ve savunmasız gelir. Bunlar bizim savunma
mekanizmalarımızdır. Bu yüzden hem Azerbaycan tarihinde hem Türkiye tarihinde bütün değerlerimizi
sahiplenmek durumundayız. Ve bunların içerisinde tarafgir bir davranışın içerisine girmememiz gerekiyor ki
tartışmaların çoğunda bunun aksini gördük. Ve en büyük problemlerimizden birisi olan bu tartışmalardan birisi de
din konusudur. Dinin temel özelliği herkesin dininin kendine olmasıdır. Mezhep meselelerini fazla kaşımak,
konuşmak millî kimliğe zarar veren bir şey ve millî kimliğin oluşmasında önemli bir engel teşkil ediyor. Bizim
bunları da mutlaka aşmamız gerekiyor. Çünkü Allah’ın huzuruna gideceğimiz zaman cemaat olarak birlikte
gitmeyeceğiz, herkes kendisi gidecek ve kendisi verecek hesabını, yani onun için bu konuda da hassasiyet
göstermek gerektiğini ve akademik çalışmalarda bu tür ayrıntılardan uzaklaşmak gerektiğini düşünüyorum.
Hepinizi saygıyla selamlıyorum.
Prof. Dr. Ali Rafet ÖZKAN (Oturumu Başkanı)
Hocamıza teşekkür ediyoruz. Hocamıza katılıyorum her inanç ve itikat farklılığı zenginliğimizdir. Bunlara
saygı duymamız lazım. Her iki ülkenin ortak meselesi Ermeni meselesidir, bugün Avrupa Birliği, Avrupa ülkeleri
Ermeni soykırımı noktasından birlikte hareket ediyor, biz de maalesef canımız yandığı için Azerbaycan ve Türkiye
tarafından ses gelirken diğer taraftan ses çıkmıyor. Ama iyiye doğru bir gidiş olduğu kanaatindeyim. Şimdi sözü
sayın Prof. Dr. Olcabay Karatayev’e bırakıyorum.
Prof. Dr. Olcabay KARATAYEV (Kastamonu Üniversitesi)
Teşekkür ediyorum hocam. Muhterem hocalarımız, değerli katılımcılar, sevgili öğrenciler, bu ikinci gün
sempozyumun son günü. Yüzden fazla bildiri sunuldu. Hepsi güzel oldu. Tarih, antropoloji, etnoloji, Türkoloji ve
edebiyat alanında tebliğler verildi, hepsi de güzel oldu. Tüm katılımcılar için çok faydalı oldu. Sayın rektörümüze,
vekiline, dekanlığımıza, Tarih Bölüm başkanlığına, Prof. Dr. Mehmet Serhat Yılmaz hocamıza ve Tarih Bölümü’nün
öğretim elemanlarına çok teşekkür ederim. Bu güzel ve manalı sempozyum ulaşmak istediği amacına ulaştı. En
önemli mesesi Türkiye ve Azerbaycan ilişkileriydi. Önceki yıllarda burada Kastamonu Üniversitesi tarafından
Kırgızistan ve Türkiye münasebetleri sempozyumu yapıldı. O da çok büyük oldu, ilginç oldu, problemlere ilişkin
bildiriler okundu. Kırgızistan ve Türkiye arasında vize yok. Kırgızistan Türkiye’ye Orta Asya’daki en yakın devlettir.
Kırgızistan’da iki devlet, iki özel üniversite vardır. Ekonomik olarak ilişkiler ileridir. Biz Türkiye’yi Kırgızistan olarak
785
çok severiz. Türkiye Kırgızistan’ın bağımsızlığını tanıyan ilk devlettir. Yalnızca Azerbaycan’la değil tüm Türk
halklarını kapsayan bir işbirliği olmalıdır. Sempozyumun salon adları da tüm Türk Dünyasını kapsayacak isimlerdi.
Ötüken, Orhun, Altay isimleri Türklüğün ortak değerleridir. Bu değerler etrafında bütünleşelim. Hepinize çok
teşekkür ederim.
Prof. Dr. Olcabay Karatayev’e konuşması ve temennileri için teşekkür ederiz. Şimdi sözü Prof. Dr.
Minahanım Esedova’ya bırakıyorum.
Prof. Dr. Minahanım ESEDOVA (Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi)
Çok teşekkür ediyorum. Kastamonu ve Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi arasında gerçekleşen
bu iki günlük sempozyum çok yüksek seviyede geçti. Koordinatörler, düzenleme kurulu birlikte kurulmuştu. İlk
defa Kastamonu’da olduk, ama biz ilk defa olarak Kastamonu’da olduğumuzu hiç hissetmedik, evimizde gibiydik.
Mihmandarlık ve ilmî seviye çok yüksekti. Ve bu iki gün içinde çok konular tartışıldı. Biz esasen turizm sahasında
olan münasebetlere eğildik. Azerbaycan Türkiye alakalarının tarihi burada yüksek seviyede konuşuldu. Bundan
başka kültürel meseleler, tiyatro meselesi, ressamlık meselesi, mimarlıkta çok yüksek seviyede konuşmalar
dinledik. Ve Azerbaycan Türkiye ilişkilerinin tarihi burada çok yüksek seviyede konuşuldu. Burada belirtmek
istediğim bir husus var. Hüseyin Baykara’nın Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi adlı kitabında Nerman
Nermanov’la Atatürk’ün mektuplarından bahsetmektedir. Atatürk Azerbaycan’dan borç isterken Nerman
Nermanov cevaben; “kardeş kardeşe borç vermez, kardeş kardeşe yardım eder” demiştir. Ve bundan dolayı
Azerbaycan kadınları ve erkekleri yardımlarını esirgememişler, maddî manevî yardım etmişlerdir. Burada yurt
bilgisi adında muhtelif dergiler neşir olunmuştu. Ama Azerbaycan kadınları kendi altınlarını pırlantalarını yardım
için göndermiştir. Kafkas İslam Ordusu’nun terkibinde Azerbaycanlılar vardır. Bunların başında Yusuf Ziya
Tarıkzade bulunmaktaydı. Yusuf Ziya Türk ordusunda binbaşı rütbesindeydi. Enver Paşa’nın şahsî emrinde
gönüllüler ordusu vardı. Balkanlarda Çanakkale Savaşlarında, bütün savaşlarda Yusuf Ziya Tarıkzade yer almıştır.
Bugün Azerbaycan’da Türk şehitliği olduğu gibi Çanakkale’de yüzlerce Azerbaycanlının adı vardır. Harp alanında
ve diğer alanlarda Azerbaycan Türkiye ilişkilerinin çok yüksek seviyede olduğunu iki gün boyunca gördük. Ve
Kastamonu Üniversitesi’nin Rektörü Prof. Dr. Seyit Aydın beyefendinin bir sözü bizlere hatırlattı ki tarih bütün
olarak yazılmalıdır. Bir meseleyi de belirtmek isterim ki, bu sempozyumun teşkilatında koordinatör ve düzenleme
kurullarının konuları ve mevzuları beraber bulundurmaları çok ilginçti. Oturumlardaki bildiri konuları birbirini
tamamlar nitelikteydi. Azerbaycan’ın aydınlarından neşrettikleri dergilerden bahsedildi. Azerbaycan ve
Türkiye’nin bütün istikametlerdeki birliği bize bir daha sübut oldu. Tevfik Fikret’in dediği gibi biz; “can kardeşi, şan
kardeşi, kan kardeşiyiz”. Sayın Prof. Dr. Mehmet Şahingöz hocamın dediği gibi bizim ilişkilerimize hiçbir şey zarar
veremez. İki günlük sempozyumun bildirileri bütüncül tarih yazımına yardımcı olacaktır. Bütün teşkilatçılara,
rektörlüğe, başkanlığa Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi’nin faaliyetine teşekkür ederim.
Öğrencilere ve hocalarımıza teşekkür ederim. Türk Dünyasının birliğine hizmet eden bir sempozyum oldu. Çok
teşekkür ederim.
Prof. Dr. Mehmet Serhat YILMAZ (Kastamonu Üniversitesi)
Sayın başkanım, teşekkür ediyorum. Değerli rektörüm, Azerbaycan’dan gelen değerli misafirlerimiz, değerli
öğretim üyeleri, sevgili öğrenciler: İki gün boyunca Türkiye-Azerbaycan münasebetlerini çeşitli yönleriyle ele
aldık, tartıştık. Dolu dolu bir sempozyum olduğu kanaatindeyim. Sözlerime başlarken, sempozyumun
düzenlemesinde ev sahibi üniversite olmamız ve programın çalışmalarını Tarih Bölümümüzün yapması
münasebetiyle bir eksikliğimiz, kusurumuz olduysa hoşgörünüze sığınıyorum. Elbette ufak tefek eksiklerimiz
olabilir. Bu sempozyum, uluslararası ilişkiler alanında üniversitemizin düzenlediği ikinci uluslararası sempozyum.
İlki geçen yıl Türkiye-Kırgızistan Münasebetleri Sempozyumu’dur. Bu sene Türkiye-Azerbaycan Münasebetleri
Sempozyumu yapıldı. Gayet güzel. Bu alanda üçüncü ve dördüncü, diğer alanlarda da diğer ülkeler için de aynı
konularda sempozyumların yapılacağı düşüncesi artık oluştu. Bu sempozyum münasebetiyle katkı sağlayan
akademisyenlere, meslektaşlarımıza, misafirlerimize, paydaş üniversitemize tekrar teşekkür ediyorum.
Konu alanları itibariyle şöyle baktığımız zaman hangi konularda ne kadar bildiri sunuldu, ben şöyle bir
yüzdelerine baktım. Sempozyumda 106 tebliğ sunuldu. Konu ağırlığı bakımından tarih %18 ve edebiyat %19 alanı
önde geliyor. Demek ki sempozyumun %40’ını tarih ve edebiyat ile ilgili konular oluşturmuş. Hemen arkasından %
13 ile iktisat geliyor. Uluslararası ilişkiler bu bağlamda %11. Fikrî ve siyasî konularda % 8. Aslında daha farklı
olabilirdi, konu alanları artabilirdi, görüyoruz. Diğerleri % 3, 5, 4. Bunlara baktığımız zaman eğitim, mesela:
Eğitim meselesi çok önemli. Turizm, basın yayın konuları, dinî konular, sosyal meseleler, sanat, kültürel konular,
786
hukuk… Hukuk alanında çok az, 2 tebliğ vardı, spor ile ilgili bir tebliğ vardı, coğrafyayla ilgili bir tebliğ vardı.
Baktığımız zaman tarih ve edebiyat ağırlıklı geçtiğini görüyoruz. Diğer alanlarla olan tarihi ve edebiyatın ilişkilerini
de burada görmüş olduk. Yani tamamen iktisat tarihi, iktisat ile ilgili bir sempozyum olsaydı, hep ekonomi
konuşacaktık, ama onun uluslararası ilişkiler ya da siyasetle olan bağlantısını belki göremeyecektik. Bu
sempozyum vesilesi ile hemen her alanda tebliğin sunulmuş olması, bunların da birbiriyle ilintilerini kurmamıza
katkı sağladı. Ülkelerarası ilişkilerde politik zemin uygun olmaz ise istediğiniz kadar ticarî ilişkileri geliştirmeye
çalışın. Yok, yani şimdi Suriye’ye kim gidip yatırım yapar, kimse gitmez. İşin politik bir altyapısının muhakkak
olacağını da görmüş olduk. Bu bağlamda sempozyumun çok faydalı sonuçlar ortaya koyduğunu düşünüyorum.
Tarih demek coğrafya demek. Bu sempozyumda Azerbaycan coğrafyasıyla ilgili, coğrafyayla ilgili eksikler
olduğunu gördük. Özellikle şimdi sayın hocamız söylediler, işte kuzey güney Azerbaycan ile ilgili. Bunların da
coğrafi anlamda zaman içerisinde literatüre kazandırılması gerekiyor. Yukarıda eğitimle ilgili bir oturum olmuştu.
O oturumun yarısını izleme fırsatı buldum. Tarih, coğrafya ve sosyal bilgiler ile ilgili eğitim alanında bir oturum idi.
Oradan çok güzel neticeler, sonuçlar elde ettik. Ders kitaplarımızın ortak değerlerimiz ve ortak literatürümüz ve
kavramlarımız etrafında yeniden ele alınması gerektiği, bu arada büyük bir boşluk olduğu ortaya çıktı. Bir hocamız
Türkiye’deki ders kitaplarında Azerbaycan sözcüğünün geçmediğini söyledi. Sosyal Bilgiler ders kitabımızdan
öğrenci Azerbaycan’ı öğrenmeyecekse nereden öğrenecek, ne zaman öğrenecek. Dolayısıyla sosyal bilgiler
eğitimi, tarih eğitimi gibi temel eğitimde bizim pek çok şeyi halletmiş olmamız gerekiyor. Bizim geleceğimizi
çocuklarımız, öğrencilerimiz üzerinden kurmamız gerektiği kanaati hâsıl oldu bende. Belki bu sempozyumun
bende uyandırdığı en büyük etki genç nesle çok erişemememiz meselesi oldu.
Oradan çocuklara gelelim. Keşke okul öncesi eğitimi ile ilgili, çocuk eğitimi ile ilgili birkaç tebliğ gelseydi de
bu sempozyuma alsaydık. Çocuklarımız bizim gelecekte ilişkilerimizi devam ettirecek unsurlar. Onlar üzerine daha
çok yatırım yapmamız gerektiği sonucu ortaya çıktı. Millet Mektepleri açıldığı zaman Türkiye’de 46 yaşın
üzerindekileri zorunlu tutmamış. Ne yapacak 46 yaşın üzerindekileri. Yani O, daha gelecek vizyonunu ön gördüğü
için böyle bir karar almış. Bizimde bu eğitim meselesine özellikle ders kitapları üzerine gitmemiz lazım.
Azerbaycan’da ve Türkiye’deki ders kitaplarında bizi bir araya getiren temel kavramları derhal çıkartıp varsa
eksikler bunları Talim Terbiye Dairesine, ilgili ders kitabı yazarlarına iletmemiz lazım, varsa eleştirilerimiz bunları
muhakkak yapmamız lazım. Bu bağlamda program birlikteliği de sağlamamız lazım. Yani literatür birlikteliği,
kaynakça birlikteliğini sağlamamamız lazım. Bizim çıkan neşriyatımız ile Azerbaycan’da matbuatta çıkan yayınları
bir araya getirebilmemiz lazım. Bizim, günübirlik kendi kendimizi takip etmemiz lazım. Artık internet var, pek çok
imkânlar var. Bu imkânları değerlendirmemiz lazım. Bunları yaparken, yabancıların ki burada bahsedildi, yani
bizim üzerimizde olan kem gözlerin yaptığı metotlarla yapmak lazım. Bunları böyle yapmamız lazım. Mehmet
Emin Yurdakul “Cenge Giderken” adlı şiirini yazdığı zaman, “Ben bir Türküm dinim, cinsim uludur – Sinem, özüm
ateş ile doludur…” Daha Anadolu’ya ulaşmadan şarkiyatçıların eline ulaşmıştı. Osmanlı topraklarında yer alan
neşriyatı günlük takip ediyorlardı. 1910’larda Süleyman Nazif Kastamonu Valisi iken “Tiraje” isimli bir dergi
çıkarılmasını teşvik ediyor, destekliyor. Dergi yerel bir dergi, Kastamonu’da çıkan bir dergi. O dergide Ahmet Talat
Onay, orada Türkçe “Okut” adlı öz Türkçe, evladın okutulmasıyla, köylerde eğitimle ilgili bir makale neşrettiği
zaman, Vambery’den telgraf gelmiş ona, bir hafta sonra üstelik. O da telgrafı dergide yayınlıyor. Biz de oradan
biliyoruz. Anadolu’nun neşriyatı o dönemde de takip ediliyor. Bizim bu tebliğlerimiz de takip edilecek, buradan
ortaya çıkan neşriyat da okunacak, tartışılacak. Bize de bunun azami faydasının olmasını diliyorum. Bu bağlamda
kaynaklarımızı da karşılıklı iyi kullanmamız gerektiğini düşünüyorum.
Elbette eksik konularımız, tebliğlerimiz olacaktır. Bu tartışmalar esnasında tebliğlerde, tebliğ sahipleri gerekli
düzeltmeleri de zaman içerisinde yapacaklardır ve onları, bizlere o şekilde ulaştıracaklardır. Zamanı dikkatli
kullanmak adına her iki rektörümüzün himayesinde gerçekleştirilen bu sempozyumun verimli geçtiğini
düşünüyorum. Bizi bir araya getirdiğini düşünüyorum. Her şeyden ayrı olarak karşılıklı biliştiğimizi,
görüştüğümüzü, tanıştığımızı, tartıştığımızı görüyorum. Kim tartışıyor ise doğru yol üzerindedir, kim karşılıklı
birbirini dinliyor ve sual soruyorsa muhakeme yapıyor demektir. Biz burada bu muhakemeyi yaptık. Bu
muhakemenin bizi daha iyiye götüreceği kanaatindeyim. Bu vesile ile bölümümüz öğretim üyelerine, araştırma
görevlisine, sayın hocalarımıza, sağ olsunlar çok gayretle gecelerini gündüzlerine kattılar, huzurunuzda hepsine
ayrı ayrı teşekkür ediyorum. Tüm katılımcılara verdikleri katkılardan için tekrar teşekkür ediyorum.
“Söz gider, yazı kalır” sözünden hareketle en kısa zamanda tebliğlerin kitaplaştırılması arzusunda
olduğumuzu da ifade edeyim. Sözlerimi Kastamonu’ya sembol olmuş Hz. Pir Şeyh Şa’ban-ı Veli’nin bir sözüyle
bitiriyorum. Değerli katılımcılara, konuklarımıza “Gelişiniz güle güle, gidişiniz güle güle, her işiniz güle güle” olsun
diyorum.
787

Değerli konuşmacılar sempozyumla ilgili düşüncelerini, önerilerin dile getirdiler. Zannederim maksat hâsıl
olmuştur. Coğrafyanın illaki bir olması geremiyor. Gönüller bir olsun, fikirler bir olsun. Birlikte güzel işler
başarmayı Allah bizlere nasip etsin. Sempozyumun değerlendirme oturumun burada kapatıyor, sabırlarınız için
teşekkür ediyorum, katkılarınız için teşekkür ediyorum. Hepinize selamlar, saygılar sunuyorum.
788
KATILIMCI LİSTESİ
(12-14 Mayıs 2016)
ABİD Sabina (Yrd. Doç. Dr.) Artvin Çoruh Üniversitesi/Türkiye

ADİLOVA Surayya Sakarya Üniversitesi/Türkiye
AĞALAROV Mübariz (Doç. Dr.) Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan
AĞAZADE Seymur (Doç. Dr.) Recep Tayip Erdoğan Üniversitesi/Türkiye
AHADOV Rashad Sakarya Üniversitesi/Türkiye
AKÇAY Ekrem Yaşar (Yrd. Doç. Dr.) Hakkari Üniversitesi/Türkiye
ARIKAN Sühendan (Uzm.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
AYKIN Sibel Mehter (Doç. Dr.) Akdeniz Üniversitesi/Türkiye
AZİZALİYEVA Besire (Doç. Dr.) Azerbaycan Milli İlimler Akademisi/Azerbaycan
AZİZOVA Elnure (Doç. Dr.) Hazar Üniversitesi/Azerbaycan
BAĞIRLI Aygün (Doç. Dr.) Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan
BAĞIRLI Aynur (Dr.) Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan
BALTACI Burhan (Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
BANKIR Mehmet Malik (Yrd. Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
BAŞARSLAN Zekeriya (Yrd. Doç. Dr.) Marmara Üniversitesi/Türkiye
BAYAT Sevgi (Uzm.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
BAYRAM Ömer (Doç. Dr.) Gazi Üniversitesi/Türkiye
BAYRAM Parvana (Doç. Dr.) Gazi Üniversitesi/Türkiye
BENLİ Tahir (Yrd. Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
BİNNATOVA Almaz Ülvi (Prof. Dr.) Azerbaycan Milli İlimler Akademisi/Azerbaycan
BOSTANCI Mustafa (Yrd. Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
CAFEROV Nazim (Dr.) - ASLANLI Araz Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi
CANTÜRK Caner (Yrd. Doç. Dr.) Dumlupınar Üniversitesi/Türkiye
CAVADOVA Hormet (Doç. Dr.) Bakü Devlet Üniversitesi/Azerbaycan
CESUR Ekrem Ersin (Öğr. Gör.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
ÇELEBİ Ercan (Yrd. Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
ÇINAR Serhan Azerbaycan Milli İlimler Akademisi/Azerbaycan
DEMİRTAŞ Bahattin (Yrd. Doç. Dr.) Gazi Üniversitesi/Türkiye
DOK Birol (Uzm.) Başbakanlık Müşaviri/Türkiye
DUMANCI Mahmut Kara Harp Okulu/Türkiye
EĞİLMEZ Mustafa (Yrd. Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
BOZKURT Celil (Yrd. Doç. Dr.) Düzce Üniversitesi/Türkiye
ELEKBEROV Faik (Doç. Dr.) Azerbaycan Milli İlimler Akademisi/Azerbaycan
ƏLİYEV İbrahim (Doç. Dr.) Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan
789
EMİNOV Anar Nazimoğlu (Doç. Dr.) Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan

ERAVCI H.Mustafa (Prof. Dr.) Yıldırım Bayezid Üniversitesi/Türkiye
ESEDOVA Minahanım Rafiqqızı (Prof. Dr.) Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan
FERMAYILOV Anar Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan
GAZANFERKIZI Aynur Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi/Azerbaycan
GÜMÜŞ Niyazi (Yrd. Doç. Dr). Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
GÜN Musa (Yrd. Doç. Dr.) Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi/Türkiye
GÜNAY Nejla (Doç. Dr.) Gazi Üniversitesi/Türkiye
HALİS Mine (Yrd. Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
HALİS Muhsin (Prof. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
HATEMİ Bilal (Öğr. Gör.) Avrasya Üniversitesi/Türkiye
HÜSEYNLİ Ziver (Yrd. Doç. Dr.) Hazar Üniversitesi/Azerbaycan
İBRAHİMLİ Haleddin(Prof. Dr.) Avrasya Üniversitesi/Türkiye
İBRAHİMZADE Kemal (Yrd. Doç. Dr.) Gaziosmanpaşa Üniversitesi/Türkiye
JABRAYİLOV Mahammad (Doç. Dr.) Azerbaycan Milli İlimler Akademisi/Azerbaycan
KAHYAOĞLU Sinan - ÇETİN Necat Milli Eğitim Bakanlığı/Türkiye
KALAYCI İrfan (Prof. Dr.) İnönü Üniversitesi/Türkiye
KANDEMİR Orhan (Yrd. Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
KARABULUT Kerem (Prof. Dr.) Atatürk Üniversitesi/Türkiye
KARABULUT Tahsin (Doç. Dr.) Necmettin Erbakan Üniversitesi
KARADAĞ Haydar (Yrd. Doç. Dr.) Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi/Türkiye
KARAKUŞ, Girayalp Yıldırım Beyazıt Üniversitesi/Türkiye
KARATAYEV Oljobay (Prof. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
KAŞTAN Yüksel (Doç. Dr.) Akdeniz Üniversitesi/Türkiye
KAYMAKÇI Selahattin (Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
KEKEVİ Serkan (Dr.) Gaziosmanpaşa Üniversitesi/Türkiye
KƏRİMOVA Sevil (Dr.) Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan
KESGİNGÖZ Hayrettin (Yrd. Doç. Dr.) Karabük Üniversitesi/Türkiye
KILIÇOĞLU Gökmen (Yrd. Doç. Dr.) Düzce Üniversitesi/Türkiye
KILINÇARSLAN Sedat (Okt.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
KURBAN Vefa (Doç. Dr.) İzmir Ekonomi Üniversitesi/Türkiye
KUTKAN Özlem (Yrd. Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
KUZUCU Serhat (Yrd. Doç. Dr.) Kilis 7 Aralık Üniversitesi/Türkiye
LATİFOVA Elvira (Doç. Dr.) Bakü Devlet Üniversitesi/Türkiye
MADEN Fahri (Yrd. Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
MEMMEDOVA Rena (Doç. Dr.) Azerbaycan Milli İlimler Akademisi/Azerbaycan
MARAŞ İbrahim (Prof. Dr.) Ankara Üniversitesi/Türkiye
790
MEMMED Tahire (Prof. Dr.) Azerbaycan Milli İlimler Akademisi/Azerbaycan

MEMMEDZADE Vüsale (Dr.) Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan
MİRZAYEVA Nermin Gazi Üniversitesi/Türkiye
MİRZEYEV Anar (Dr.) Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan
MUSALI Vüsale (Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
MUSALI Namiq (Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
NASİB Tahir ( Dr.) Azerbaycan Milli İlimler Akademisi/Azerbaycan
NASİBLİ Nasib (Prof. Dr.) Avrasya Üniversitesi/Türkiye
NEMATZADE Sabira (Doç. Dr.) Bakü Devlet Üniversitesi/Azerbaycan
NORBAYEV Batır (Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
OKUR Mehmet (Prof. Dr.) Karadeniz Teknik Üniversitesi/Türkiye
ORDU Fatih (Yrd. Doç. Dr.) Murat Hüdavendigar Üniversitesi/Türkiye
ÖĞRETEN Ahmet (Yrd. Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
ÖNGÖRE Özgür (Öğrt. Gör. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
ÖZARSLAN Bahadır Bumin (Dr.) Hacettepe Üniversitesi/Türkiye
ÖZCAN Ahmet (Doç. Dr.) Çankırı Karatekin Üniversitesi/Türkiye
ÖZDEMİR Emin (Doç. Dr.) Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi/Türkiye
ÖZER Mehmet Akif (Prof. Dr.) Gazi Üniversitesi/Türkiye
ÖZKAN Ali Rafet (Prof. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
SALAHLİ Sefigehanim Gazi Üniversitesi/Türkiye
SAMADOVA Ulker (Arş. Gör.) Azerbaycan Milli İlimler Akademisi/Azerbaycan
SEFEROV Rehman (Doç. Dr. ) Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan
ŞENGÜL Betül Dumlupınar Üniversitesi/Türkiye
SONA Fatih (Yrd. Doç. Dr.) Çankırı Karatekin Üniversitesi/Türkiye
SONA İbrahim (Yrd. Doç. Dr.) Yıldız Teknik Üniversitesi/Türkiye
SÜLEYMANOVA Naile (Doç. Dr.) Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan
ŞAHİNGÖZ Mehmet (Prof. Dr.) Gazi Üniversitesi/Türkiye
ŞAMİL Ali (Doç. Dr.) Azerbaycan Milli İlimler Akademisi/Azerbaycan
ŞİMŞEK Oğuz (Yrd. Doç. Dr.) Ardahan Üniversitesi/Türkiye
ŞÜKÜROV Qiyas (Yrd. Doç. Dr.) Bozok Üniversitesi/Türkiye
TABAN Hayati (Okt.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
TAHİRZADE Adalet Şerif oğlu (Prof. Dr.) Bakü Avrasiya Universitesi/Azerbaycan
TAŞĞIN Ahmet (Prof. Dr.) Necmettin Erbakan Üniversitesi/Türkiye
TEKİNSOY Yunus Emre (Dr.) Gaziosmanpaşa Üniversitesi/Türkiye
TİKEN Servet (Yrd. Doç. Dr.) Atatürk Üniversitesi/Türkiye
TOKSOY Ahmet (Yrd. Doç. Dr.) Adnan Menderes Üniversitesi/Türkiye
TUNÇBİLEK Mehmet Murat (Yrd. Doç. Dr.) Karabük Üniversitesi/Türkiye
791
TURAN Erol (Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye

TURAN Refik (Yrd. Doç. Dr.) Aksaray Üniversitesi/Türkiye
TÜRKMEN İsmet (Doç. Dr.) Gaziosmanpaşa Üniversitesi/Türkiye
UYGUR Erdoğan (Prof. Dr.) Ankara Üniversitesi/Türkiye
ÜÇÜNCÜ Uğur (Doç. Dr.) Karadeniz Teknik Üniversitesi/Türkiye
YAQUBOVA Maral (Doç. Dr.) Azerbaycan Milli İlimler Akademisi/Azerbaycan
YAKUPOĞLU Cevdet (Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
YENEN İbrahim (Yrd. Doç. Dr.) Karabük Üniversitesi/Türkiye
YILMAZ Hakan (Arş. Gör.) Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi/Türkiye
YILMAZ Mehmet Serhat (Doç. Dr.) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
YILMAZ Seyhan (Doç. ) Kastamonu Üniversitesi/Türkiye
ZENGİN Eyüp (Prof. Dr.) İstanbul Üniversitesi/Türkiye
ZÜLFÜQARLI Məhərrəm Paşa oğlu (Doç. Dr.) Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi/Azerbaycan
792

I Milletlerarasi Turkiye Azerbaycan Semp

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

I Milletlerarasi Turkiye Azerbaycan Semp

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T. C.

(12-14 Mayıs 2016)

Prof. Dr. Mehmet Serhat YILMAZ

Doç. Dr. Cevdet YAKUPOĞLU

Doç. Dr. Namiq MUSALI

Bildiri kitabının tüm hakları Kastamonu Üniversitesi’ne aittir

Baskı Adedi: 150

Basım Tarihi: Aralık 2016

Basım Yeri: Kastamonu

SEMPOZYUM KURULLARI VII

DESTEKLEYEN KURUM VE KURULUŞLAR

SEMPOZYUM FAHRİ BAŞKANLARI

DÜZENLEME KURULU BAŞKANI

BİLİM VE HAKEM KURULU

Üniversitemiz ve Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi tarafından müşterek

Prof. Dr. Seyit AYDIN

Türkiye Cumhuriyeti ve Azerbaycan Cumhuriyeti arasındaki karşılıklı ilişkiler tarihî ve

PROF. DR. MEHMET SERHAT YILMAZ*

Sempozyumun düzenlenmesi için teşvik eden, destek veren Kastamonu Üniversitesi

DOÇ. DR. NECİBE NESİBOVA*

Sayın Vali Yardımcım, Saygıdeğer Rektörlerim, Kastamonu Üniversitesinin değerli hocaları,

PROF. DR. CAFER CAFEROV*

Hürmetli Kastamonu Vali Yardımcısı, hürmetli dostum, gardaşım olan Kastamonu

PROF. DR. SEYİT AYDIN*

Sayın Valim, Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi’nin hürmetli Rektörü, hürmetli

İnşallah, en yakın zamanda Karabağ işgalden kurtulacaktır. Ve inşallah, istikbalde Türkiye ve

* Pof. Dr., Avrasya Universitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler, haleddin.ibrahimli@avrasya.edu.tr;

3 Nesibli, Nesib. Güneyli Quzeyli məsələlərimiz. Bakı, Adiloğlu, 2013, səh.,14

9 İbrahimli, Haleddin. Deyişen Avrasiyada Kafkasiya. Ankara: ASAM, 2001

* Prof. Dr. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul 1994, s. 267-268.

Dergisi, c. 7, sayı: 2 (Haziran 2010), s. 150-176.

18 Bayat, a.g.e., s. 61-62.

22 Hüseyinzade Ali, “Siyaset-i Furûset”, s. 382.

AZERBAIJANI INTELLECTUALS AND BAKU TURKISH HEARTHS ACTING ROLES IN THE

Ali Şamil HÜSEYİNOĞLU*

Economics, University of Ljubljana, Tourism Management. Vol 21 No 2. pp 65- 78

İnternational Grarudate Tourism Research Conferanse, Kuala Lumpur, Malaysia

 Hükumet ve yerel yönetim

Sektördeki işletmelerin maruz kaldıkları bürokratik zorlukların düzeyi 4,36 0,48

4.1.Stratejik Rekabet Yapısı

İç Piyasadan Girdi/Yardımcı/Hammadde Kaynağının Sağlanabilme Düzeyi: Gence bölgesinde hizmet sektöründe

4.4.İlişkili ve Destekleyici Kuruluşlar

Harita 1. Azerbaycan’ın idari birimler haritası

* Doç. Dr., ATMU, Turizm Fakültesi Dekanı.

dinlenmek isteyenlere bu olanağı sunmaktadır.

- Hizmet kalitesinin artması,

Sibel Mehter AYKIN*

* Doç. Dr., Akdeniz Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi.

İstanbul: Derin Yayınları No:118, 2008, s.125-147.

2001 57.000.000 2,4 1.130.000 119.000.000 5,6

2013 2.130.000 2.618.000.000 7,3 4.285.000 3.032.000.000 15,6

10 http://www.azerbaijan.az/portal/Society/Tourism/tourism_01_a.html (Erişim Tarihi: 25 Nisan 2016).

2009 26.336.677 459.593 5.885.001 335.311

* ATMU, Doktora Öğrencisi.

İstanbul 2012, s. 39-40.

Milan1990, p. 71-72, 76.

Maruzât Evrakı (Y.A. HUS); 485/64, lef 2, 1332 M 12.

10 BOA. Y. A. HUS; 485/64, lef 6, 1332 M 12.

17 BOA. Y. A. HUS; 486/59, lef 3, 1323 S 11.

HUS; 491/51,1323 C 09.

Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2010, s. 25.

37 BOA. Y. A. HUS; 487/68, lef 2-3, 1323 Ra 16.

Doktora Tezi, Konya, 1999, s. 66-67.

Mondros Mütarekesi'ni imzalamak zorunda kalmışdı.