7

1
BiRiMLER VE VEKTbRLER

ISS (Uluslararas1 Uzay istas-

yonu) penceresinden, Rus ya-
p1m1 oyuz uzay gemisi ve arka
planda Di.inya. Bu iki uzay ge-
misi Ocak 2011 de yerden 400
km yi.iksekte kenetlendiler.
$u gori.inti.ini.in gen;ekle~ebil­
mesi Fizik bilirninin yi.izytl-
larca si.iren geli~mesi sayesinde
mi.imki.in olabilmWir.

1.1 BOYUTLAR ve BiRiMLER

Doga bilimlerinin ba~lamas1 oli;me ile olmu~tur. dli;me, tarihi;ilere gore, Mi-
lattan 3000 ytl kadar once Eski MlSlr'da ba~ladi. Nil nehri her sene ta~1yor ve
tarlalar1 sular altmda birakiyordu. Sular i;ekildikten sonra insanlarm eski tarla
sm1rlarm1 bulabilme sorunu vardi. Bunu nastl i;ozdiiklerini kolayca tahmin ede-
biliriz: dnce sabit bir kaya pari;as1 veya agai; tespit ettiler. Sonra, bir uzunluk
birimi kararla~tirdilar. Bu birim cinsinden tarla smularmm orijine uzakhklarm1
olc;:tip kay1t altma aldilar.
Buradan, oli;me i~leminin genel yaplSlru gorebiliriz:
dnce fiziksel bir etkiyi veya durumu belirleyen fiziksel nicelikler gozleriz:
uzaklik, h1z, kuvvet, basmc;:, ... gibi. Bu fiziksel niceliklerin temel karakteri olan
boyutlar vardir: drnegin, en, boy, i;ap, c;:evre, ... farkl1 olsalar da, ortak yonleri
bir u zunluk oli;iisii boyu tunda olmalandir. Bir tabloda baz1 ornekler verelim:
8 1. BiRiMLER VE VEKTORLER
Fiziksel nicelik Boyut
mesafe, geni§lik,
} uzunluk
derinlik, boy . ..

giin, ay, y1l, }

zaman
mevsim, periyot,. ..

Baz1 niceliklerin boyutlan, daha temel boyutlar cinsinden ifade edilebilirler.

Ornegin:

Yiizey alaru enxboy = (uzunluk) 2

Hacim enxboyxyiikseklik = (uzunluk) 3

Daha sonra, her bir boyut i9in bir boyut standard1 veya birim kararla§tmhr.
Ornegin, uzunluk boyutu i9in tarih boyunca aqm, fersah , metre, yarda, ... gibi
farkl1 birimler kullantlm1§tir.
Boylece ol9me i§lemi, o fiziksel niceligin kendi boyut standard1, yani birimi
cinsinden ne kadar geldiginin tespit edilrnesi i§lemidir. Ornegin, bir masanm
enini veya boyunu ol9mek i9in bir metre 9ubugu ahp, masa uzunlugunu ka9 bi-
rim ile katettigimizi sayar1z : 3.45 metre, 0.86 metre, . .. gibi.
Burada onemli bir noktay1 vurgulayalrm: Her ol~iimiin sonucu birimli
olarak ifade edilmelidir. Giinliik hayatta "Boyum 1.67," diye konu§ulsa da, as-
lmda yanh§tir; bilimsel olarak dogru olaru "boyum 1.67 metre" ifadesidir.
Uluslararasr Birim Sistemi (SI)
<;ok say1da birim arasmdan hangileri temel birimler olarak almmahdir? Bu
se9im tarih boyunca, farkl1 iilkelerde farkh §ekillerde yaptlrm§tl. Fakat, giiniimiiz
biliminde uluslararas1 kabul goren Uluslararas1 Birim Sistemi (SI =Systeme
Internationale) veya eski ad1yla MKS Birim Sistemi kullarulmaktad1r.
SI Birim Sistemi 7 adet temel birimden olu§ur. Boylece, tiim fiziksel nicelikler
bu temel birimler cinsinden eksiksiz olarak ifade edilebilir ve ol9iilebilirler.

SI sisteminde temel birimler

Boyut Birim K.isaltma
Zaman saniye s
Uzunluk metre m
Kiitle kilogram kg
Elektrik akrm1 amp er A
S1caklik kelvin K
l§ik §iddeti kandela cd
Madde miktar1 mol mo!

Bu birimlerden ilk 3 tanesi, Metre, Kilogram ve Saniye (MKS) mekanik ko-

nular1 i9in yeterlidirler. Diger birimler s1ras1 geldiginde tan1mlanacaklardir.
,Simdi, bu temel birimleri tanrmlayalrm:
• Metre : l§igm bo§lukta I / 299 792 458 saniyede ald1g1 yoldur.
• Saniy e : Cs 133 atomunun belirli bir titre§im periyodunun 9 192 631 770 ka-
tidir.
1.1. BOYUTLAR VE BOOMLER
9
Bu iki birimin atomik yontemlerle tammlandiklanna dikkat edelim. Metre
ve saniye birimleri get;mi§te farkh §ekillerde tammlanrm§lardi: Metre ic;in
meridyen uzunlugunun bir kesri veya, Fransa'da saklanan ozel bir platin c;u-
bugun uzunlugu ahmyordu. Keza, saniye ic;in Diinya'nm Giine§ c;evresindeki
hareketinin (ytl) veya kendi ekseni etrafmdaki donii§iiniin (giin) kesirleri
kullan1lrm§h. Fakat, bilimde olc;iimlerin hassasiyeti giderek artmca, bunlar
yetersiz kaldi. Atomik tammlar hem c;ok hassas, hem de Fransa'ya gitmeye
gerek kalmadan diinyamn her yerinde tekrarlanabilir niteliktedir.

~ekil 1.1: Metre birimini tespit

eden lazerli dilzenek (solda).
Saniye birimini veren sezyurnlu
atomik saat (ortada). Kilogram
standard1 olarak Paris'de sak-
lanan platin-iridyum silindir
(sagda).

• Kilogram : Paris 'te Bureau International des Poids et Mesures (BIPM) ku-
rumunda saklanan platin-iridyum ala§lffil bir silindirin kiitlesidir.
Kiitle biriminin atomik yolla tan1mlanam1yor olmas1, pratik bir sebepten
kaynaklamr: Atom kiitleleri yakla§Ik I 0- 26 kg mertebesindedir. Yani, 1 ki-
logram platin elde etmek ic;in, her defasmda yakla§Ik I026 tane atomu tek
tek say1p biriktirmek gerekir ki siire olarak insan kapasitesinin otesindedir.
Yine de, atomik yolla kiitle tan1m1 it;in degi§ik yollar aranmaktadrr.
Askatlar ve Oskatlar
Say1larm bilimsel gosteriminde iisler kullamhr. drnegin, I 350 000 yerine
1.35 x I 06 veya, 0.000047 yerine 4. 7 x I o-5 gibi. Fakat, konu§ma dilinde bunu
ifade etmek sorun yaratrr. Bunun yerine, her birimin oniine takilar konularak, as
ve iiskatlar kolayca ifade edilebilirler. En c;ok kullamlan taktlar a§ag1daki tabloda
gosterilmi§tir:

Oskatlar Askatlar
ad1 k1saltma miktan ad1 kisaltma miktar1
kilo k 10 3 santi c 10-2
mega M 106 mill m 10- 3
ciga G 109 mikro µ 10- 6
tera T 101 2 nano n 10- 9

Bu takilar giinliik hayata da girmi§tir: kilometre (km), gigahertz (GHz), tera-

bayt (TB), . .. gibi.
TUretilmi~ Birimler
Yukarda verdigimiz 3 temel birim (metre, kilogram ve saniye) diger tiim fi-
ziksel niceliklerin birimlerini tayin etmeye yeterlidir. Bunun ic;in, o niceligin ta-
mmmdan yararlanmz. Baz1 ornekler §unlardu:
10 1. BlRlMLER VE VEKTbRLER

Baz1 tiiretilini§ birimler

nicelik tarumi birimi kisaltmas1
Alan enxboy (metre) 2 m2
Hacirn enx boyxyilkseklik (metre) 3 m3
H1z yol/zaman metre/saniye m/
ivme hiz/zaman metre/(saniye) 2 m/s 2
Kuvvet ki.itlexivme kilogramxmetre/(saniye) 2 kg · m/s 2
i~ kuvvetxyol kilogramxmetre 2/ (saniye) 2 kg . m2/ 2

Birimlerin Tutarhhg1
Fiziksel formi.illerde e~itligin iki tarafmda sadece sayilarm e~it olmas1 yetmez.
Birimler de tutarh olmahdu. Diger bir deyi~le, "elmalarla armutlar1 toplamamak"
gerekir.
Fiziksel ili§kileri ifade eden formiillerde e§itlij!;in her iki tarafmdaki
terimlerin birimleri ayru olmahdrr.
Ornek olarak, liseden bildiginiz ivmeli hareket formi.ili.ine bakahm:

Bu e~itligin sol taraf1 uzunluk birimindedir. 0 halde, sag taraftaki her terirn de
uzunluk biriminde olmalid1r. H1z ve ivmenin birimlerini ai;ik yazahm:

metre metre ---~

metre= ~x~+ ~X...-ri.ye- =metre

Bu bize, kulland1gim1z formi.ili.in tutarh olup olmad1g1 hakkmda daha ba~tan bir
ipucu verir.
Birimler i.izerine ornekleri bir sonraki klSlmla birlikte, say1sal hesaplar1 nasil
yi.iri.itecegimizi ogrendikten sonra ele alacag1z.
Diger Birim Sistemleri
SI birim sistemi d1~mda, diger iki birim sistemini tan1makta yarar vardu:
• CGS sisteminde temel birimler cm, gram ve saniye oldugu ii;in SI sistemine
doni.i~ti.irmesi kolaydu.
• ingiliz Birim Sistemi anglo-sakson di.inyasmda kullarulu. Uzunluk birimi
a yak (foot), ki.itle birimi paund (pound) ve zaman birimi saniyedir. Uzunluk
biriminin askatlar1 in<; (inch) ve i.iskatlar1 yard ve mil olurlar.
Bu birirnler SI sistemine ~u bagmttlarla doni.i~ti.iri.ili.ir :

1 ayak (ft) 12 inch (in) 0.3048 metre

1 paund (lb) 16 ons (oz) 0.453 kg

1.2 HATA PAYI -ANLAMLI HANE SAYISI

Mutlak Hata - Bagll Hata
Fiziksel niceliklerin oli;i.im hassashg1, kullan1lan oli;i.i aletinin kapasitesiyle
s1rurhdu. Bir niceligin geri;ek degeri ile oli;i.ilen degeri arasmdaki farka hata
1.2. HATA PAYI - ANLAMLI HANE SAYISI
11
pay1 denir. Her olc;iim bir hata pay1 ic;erir. Olc;me ve hesaplarda hata pay1ru gozo-
niine alarak, sonucu dogru ifade etmek gerekir. Ornegin, bir bakkal terazisinde
kiitlenin olc;iim sonucunu 3.52846 1 gram, veya bir cetvelle olc;:iilecek uzunlugu
25.87346 cm olarak 6ngormek yanh§tu.
Bir olc;:ii aletinin olc;ebildigi en kiic;:uk degere mutlak hata denir. Bir cetvelle
kitabm1zm boyunu olc;:tiigiiniizii dii§iiniin. Cetvel iizerindeki en kiic;:i.ik bolme 1
milimetredir. Bu cetvelle milimetreden daha kiic;:iik uzunluklar1 olc;mek miimkiin
degildir. 0 halde, bu cetvelle yap1lan olc;:iimlerin mutlak hatas1 !iL = I mm de-
mektir. (Aslmda milimetrik cetvelin mutlak hatas1 0.5 mm dir, c;iinkii iki bolme
arasmdaki okumanm hangi tarafa daha yakm oldugu kestirilebilir. Burada anla-
trm1 basit tutmak amac1yla 1 mm kabul edelim.)
Kitabm boyu, 6rnegin L = 294 mm olsun. Bu durumda olc;:me sonucu, hata
paym1 da hesaba katarak, §6yle ifade edilir:

L± !il = 294mm ± I mm

Buna gore, kitabm boyu (293 mm < L < 295 mm) arahgmda olacak demektir.
!ill L oranma bagtl h ata denir ve yuzde (3 ) olarak ifade edilir. Ornegin, bir
cismin kiitlesi m = (35 ± I) g olarak verilmi§se bag1l hatas1 §6yle hesaplanu:

11111
= _!_ = 0.029 ::::: % 3
m 35
Gerek mutlak hata ve gerekse bag1l hata, bu olc;:iimlerle yaptlan hesaplara
da yans1r. Ornegin, yukardaki cetvelle kitabm en, boy ve yiiksekligini olc;:tiikten
sonra kitabm V hacmini hesaplay1p yine V ± ti V hata pay1 ile vermek gerekir.
Hesaplarda hata payllli yuriitmek ic;:in iki basit kural vardu:
• Toplama ve p karmada mutlak hatalar toplarur:

~ =a ± b ~ 6::.. = !ia + lib

• <;arpma ve bOlmelerde bagtl hatalar toplarur:

ab !iy !ia lib

y = { a/b -=- + -
y a b

Bu iki kural daha karma§ik hesaplarm hata paym1 bulmak ic;:in yeterlidir. Orne-
gin, ~ = a 3 (b + c) 2 ifadesinin hata pay1 §6yle bulunur:

a 3 (b + c)2
!i(b + c) 2
!i(a 3 )
= --+----
a3 (b + c) 2
= [!ia + !ia + !ia I + [!i(b + c) + !i(b + c)]
a a a b+ c b+c
ti - !ia lib + tic
= 3-+2---
- a b+c

Bir verinin ifadesinden hata paym1 gormek miirnkiindi.ir. Ornegin, iki ayn
kiitle olc;:iimii 45 g ve 45.0 g olarak verilmi§ ise, birinci olc;iimde gramdan son-
ras1 bilinmiyor demektir, yani mutlak hata !im = I g du. ikinci olc;:iimde gramm
onda11g1 da olc;:iilmii§ ve 0 bulunmu§tur, yani mutlak hata !im = 0. I g d1r.
12 1. BiR.iMLER VE VEKTORLER

Anlamh Hane Say1s1

Bir fiziksel verinin hassashg1 her zaman mutlak hatas1yla verilmez. Bazen de
veriyi ifade eden saymm anlamh hane say1s1 ile anla§tlu.
Ornegin, bir cismin kiitlesi 76.4 g olarak verilmi§se, anlarnh hane say1s1 3 h.ir.
Bunu kilogram olarak 0.0764 kg §eklinde ifade ettigimizde, anlamh hane saym
degi§mez, yine 3 tiir. Bir saymm anlamli hane say!Sl soldaki sifirlan gozonune
almadan hesaplanir. Ornegin,

1.2398 Anlamh hane say1s1: 5

0.00000039 Anlamh hane say1s1: 2
3.00007 Anlarnh hane say1s1: 6
2.70 Anlamh hane saym: 3

(Son satudaki veride en sagdaki s1fu yaztld1gma gore, olr;ulmii§ demektir ve bu

yiizden anlarnh hane saym 3 olur.) Anlamh hane saym ne kadar r;ok ise, o nicelik
daha hassas biliniyor demektir.
Boyle iki say1yla dort i§lem yapild1gmda sonucun anlarnh hane say1s1 ne ka-
dar olur? Ornegin, hareketli bir cisim 3.0 saniye ir;inde 8.0 metre yol alrru§sa, biz
degeri u = 8/3 = 2.6666 ... olarak uzay1p gider. Bunu nerede kesmek gerekir?
Hesap sonur;larmm anlarnh bane saym ir;in, yine r;ok basit ii<; kural vardu:
• Toplama ve pkarmada, ondahk basamak say1s1 en az olan korunur:

3.2339 + 5.4 = 8.6339 = 8.6

9. 12 - 5.4917 = 3.6283 = 3.63

(Son satuda iki hane atiluken yuvarlama kurah uygulanrru§tlr. Bu kurala

gore, attlan kzsmm ilk rakam1 5 veya daha buyuk ise, tutulan son hane bir ust
rakama yuvarlanir. Bu ornekte, atilan kisrnm ilk rakam1 8 olup, tutulan son
rakam 2 iken 3 yapilrru§tu.)
• <;arpma ve bolmede, anlamh hane say 1s1 en az olan korunur:

3.4567 x 2.7 = 9.33309 = 9.3

15.67 x 0.00012 = 0.00 18804 = 0.0019

• Saymakta kullan1lan dogal say tlarm anlamh hane say 1s1 sonsuzdur.
Ornegin, bir kitabm kiitlesi 285.6 g ise, 3 kitabm kiitlesi 3 x 285.6 = 856.8 g
olur, yani hane kaybetmez.
Bu kurallara gore, yukardaki ornekte cisrnin hlZl u = 2.666666 ... = 2.7 m/s
almmal1du. Bu dersteki hesaplarda genel kuralumz §U olacaktu: Aksi belirtilme-
diki;e, anlamlt hane say1s1 ara hesaplarda 3, sonui;ta 2 tutulacakt1r.

1.a.;;;11 c;ozum
(a) Once, halmm yiizol~i.imi.i hesaplamr:
Bir halinin boyutlan,
A= ab= 5.2 x 8.3 = 43.16m 2
(a) a = (5.2 ± 0. 1) m ve b = (8.3 ± 0.2) m olarak veriliyor.
Haltnin yuzoli;umunu hata pay1yla hesaplayin. Yi.izol~i.im bir ~arp1m gerektirdigi i~in, bagtl hata formi.ili.i
{b) Boyutlar sadece a= 5.2 m ve b = 8.3 m olarak veriliyor. kullamhr:
M Lia M
Yine yuzoli;umu hesaplayin. -=-+-
A a• b
1.3. VEKTbRLER
13
LiA 0. 1 0.2
43.2 = = 0.043
5.2 + 8.3 (b) En ve boyun anlamh hane say1s1 2 dir. Buna gore, ikisinin
c;arp1mmda sadece 2 anlarnl1 hane korunur:
LiA = 43 .2 x 0.043 = 1.87 ~ 2 m2
Son satirda yi.izolc;i.imi.in hatasm1 tek haneye indirdik, c;i.inki.i A = ab = 5.2 x 8.3 = 43. 16 ~ 43 m2
en ve boyun hata paylan tek haneli idi. Buna gore, halmm
yi.izolc;i.imi.ini.i yazarken, mutlak hatasmdan daha otedeki ha-
neleri yazmay1z:
A± LiA = (43 ± 2) m2

1.a.i;;11 larnl1 hane tutulacaktll'. I mil = 1.609 km almusa,

Bir otomobilin h!Zl 34 mph (mil/saat) olarak veriliyor. HIZI 34 mph = 34 x 1.609 = 54.706 = 55 km /saat
km / aat ve m/ cinsinden hesaplayin. (I mil= I 609 m). Benzer ~ekilde, l aat = 60 dakika ve I dakika = 60 saniye
alm1rsa,
Cozum 55 x IOOO
55 km /saat = s = 15.27 = 15 m/s
H1z 2 anlarnl1 hane ile verilmi~tir. 0 halde sonuc;larda 2 an- 3600

,.,;.r;;;•
Kiitlenin enerjiye donii §iimii Einstein'zn me§hur formiilii ile
hesaplanir:
E = m c2
Burada c = 2.997925 x 108 m/s l§lk hlZI, E enerji olup SI
sisteminde birimi joule (J) dir. (I J = I kg· m2/s 2 ).
1.0 gram maddenin enerjisini hesaplayzn.
<;ozum
m = 1.0 g maddenin, sagdaki s1fm da hesaba katarsak, an-
lamh hane say1s1 2 dir. 0 halde, sonucu 2 anlamh hane ile
vermek gerekir. Bunu bildikten sonra, 1~ik hlZlm 3 haneye
yuvarlamak yeterli olur:
E mc2 = (I x I0- 3 kg) x (3.00 x 108 ) 2
E = 9.0 x 10 13 J

1.3 VEKTORLER
Fiziksel niceliklerin ol~iimlerine baktld1gmda hemen bir ozellik a~1smdan iki
gruba aynld1klan gozlenir: Baz1 nicelikler i~in sadece say1sal bir deger belirtmek
yeterlidir. Bunlarm tiiriine skaler nicelikler diyoruz. Ornegin, "bu odanm s1-
cakhg1 18° derece," veya "§u masanm kiitlesi 25 kg;· demek yeterlidir. Skaler
tiirden diger nicelikler arasmda zaman, enerji, hac1m, periyot, s1ga, elektrik di-
renci, kmlma indisi, ... saytlabilir.
Diger baz1 nicelikler i~in sadece say1sal deger belirtmek yeterli olmaz. Orne-
gin, "bu geminin hlZl 10 km/saat," dedigimizde bize sorarlar: "Arna hangi yonde
10 km/ saat?" Oysa, "kuzey-dogu yoniinde 10 km/saat," dersek, geminin hlZlru
tam olarak belirtmi§ oluruz.
Tamm: Bir bii.yii.klii.k (veya, §iddet, norm) ve bir de yon ile belirlenen nicelik-
lere vek tor diyoruz. Vektor nicelikler arasmda yerdegi§tirme, h1z, ivme, kuvvet,

~
momentum, elektrik alan, ... say1labilir. Vektorler, harfin iizerine ok i§areti ( _, )
konarak gosterilir: A, F ... gibi.
....
Bir vektoriin biiyiikhigii (§iddeti, normu) IAI veya kisaca A ile gosterilen $ekil 1.2: A vektori.ini.in goste-
pozitif skaler bir say1du. rimi.

Vektorii bir §ekil iizerinde gostermek istersek, o vektoriin yoniinde bir ok

~izilir. Okun boyu, vektoriin §iddetinin bir ol~iisiidiir.
14 1. BiJUMLER VE VEKTORLER

Bir Vektorun Skaler Bir Say1 he <;arp1m1

Bir c sayisi ile A vektori.ini.in 9arpirru olan cA vektori.i, §iddeti cA kadar
olan yeni bir vekt6rdi.ir. Bunun yoni.i,
c pozitif ise A ile cA aym yonde,
c negatif ise cA zit yonde olur.
drnegin 3A vekt6ri.i A vektori.i yoni.inde 3 kat daha uzun bir ok, - 2A vektori.i
ise zit yonde iki kat uzunlukta bir ok ile gosterilir.

~
~eki l
_, _,
_,
1.3: A, 3A ve -2A vek-
iki Vektorun Toplam1
iki vektori.in toplarm aritmetik toplamaya benzemez, 9i.inki.i bunlar yonli.i ni-
t6rleri. celiklerdir. drnegin, bir gemi once doguya 3 km, sonra kuzeye 4 km yer degi§-
tirdiginde, toplam yerdegi§tirme 3 + 4 = 7 km degil, sadece 5 km olur. 0 halde,
vektor cebiri skaler saytlardan farkhdir, ti.im cebirsel i§lemler yeniden tan1mlan-
mal1dir.
A ve B vektorlerinin toplami olan A+ B vektori.i ii~gen kuralt veya paralel-
kenar kurali ile tan1mlanir. Bu kurallar ~ekil 1.4 ve 1.5 da gosterilmi§tir.
------.... -.. . . ----------·,:;1
~ekil 1.4: Paralelkenar kural1. + /:/
-------- A
Paralelkenar kuralrnda once her iki vektor, yonleri korunarak, ba§lang19-
lari aym noktaya gelecek §ekilde kaydmhr. Daha sonra, herbir vektoriin biti§
noktasmdan digerine paralel dogrular r;izilerek bir paralelkenar olu§turulur. Bu
paralelkenarm vektorler arasmda kalan ko§egeni A+ B vektorii olur.

~ekil 1.5: O<;:gen kural1. +

:4
Daha kullani§h olan Dr;gen kurahnda, vektorlerden biri (A veya B) , kendi-
sine paralel kaydirtlarak diger vektoriin biti§ noktasma kadar getirilir (~ekil 1.5).
Birinci vektori.in (A) ba§lang1r; noktasmdan ikinci vektori.in (B) biti§ noktasma
r;izilen vektor A+ B olur.

~ekil 1.6: (i) O<;:gen kuraliyla,

<;:ok say1da vekt6ri.in toplam1
daha kolay olur. (ii) Sag taraf- (i)
( ii)
taki be~ vekt6ri.in toplam1 sizce
ne olur?

Her iki kural da aym sonucu verir. Fakat, ikiden fazla vektor toplanmak is-
tendiginde paralelkenar kurah uygun degildir, §ekil hemen kan§ir. Oysa, i.i9gen
kurah ile ikiden r;ok vektori.in toplarru bir anda r;izilebilir (~ekil 1.6). Vektorleri ur;
uca dizdikten sonra, birinci vektoriin ba§lang1r; noktasmdan sonuncu vektori.in

n -·
biti§ noktasma bir vektor r;izmek kafidir.
Vektorlerin <;1karilmas1
Vektorlerin r;ikar1lmasi da aym kuralla yapilir. A-B farki A ile - B vektor-
A lerinin toplammdan ba§ka bir §ey degildir:
~ekil 1. 7: iki vektori.in farki.
A. - .B =A.+ <- B) (1.1)
1.3. VEKTORLER
15
$e~l 1.7 de dikkat edilirse, A - B vektori.ini.in ucu, art1 i§aretli olan vektOrde
(+A) bi tmektedir.

l·"'IJll' A
~ekilde bu toplam vekt6rler r;izilmi§tir:

c
$ekilde grafik kag 1dmda gosterilen A, B, C vektOrlerinin,
{b) iki vektori.in fark1 A - B = A + (-B) §eklinde yaz1la-
(a) A + B ve B+ C toplamlanni, rak toplama doni.i§ti.iri.ili.ir. Burada - .B vektori.i Bye zit yon-
(b) A - B ve C- B farklann1 , dedir. Or;gen kural1 yine uygulamrsa, sonur;lar §ekildeki gibi
il~gen kuralina gore g rafik yolla hesaplayin. olur:

c;ozum
Or;gen kuralma gore, iki vektorden biri alm1p digerin ur;
noktasma kadar, kendisine paralel kalacak §ekilde kaydmhr.
Daha sonra, sabit tutulan vektori.in ba§lang1<; noktasmdan ,
kaydmlan vektori.in ur; noktasma r;izilen vekt6r toplam olur.

Bir VektorOn Bile~enleri

Vektorler ic;in toplama ve diger i§lemleri, grafik olarak degil de cebirsel olarak
yapabilrnek ic;in vektor bile§enleri tan1mlanrr. Bile§enler birer say1d1r.
Once, di.izlemde bildigirniz dik koordinat sistemi alimr. Buna kartezyen ko-
ordinat sisterni diyoruz. Bu sistem bir 0 orijini ve x-, y- gibi iki koordinat
ekseninden olu§ur. Eksenlerin orijinden ok i§areti yoni.indeki yansmda pozitif
koordinatlar, diger yar1smda negatif koordinatlar bulunur.
Orijine yerle§tirilmi§ bir A vekt6ri.ini.in uc; noktasmdan x- ve y-eksenlerine
birer paralel c;izelirn. Ax
....
Bu paralellerin eksenleri kestigi uzunluklar A vektori.ini.in x- ve y- $ekil 1.8: Bir A vekt6ri.ini.in bi-
bile§enleri olup, siras1yla Ax ve A!I ile gosterilirler. Bunu belirtmek ic;in, le§enleri.

yazilir.
Daha gene! olarak, i.ic; boyutlu uzayda, x-, y-, z- gibi i.ic; koordinat ekseni ol- :::
dugunda, bile§enler §6yle bulunur: A vektori.ini.in uc; noktasmdan xy-di.izlemine
bir dikme inilir. Bunun di.izlemi kestigi noktadan x- ve y-eksenlerine birer pa-
T
_, AZ
ralel c;izilir. Bu paralellerin eksenleri kestigi uzunluklar A vekt6rilni.in Ax ve
: Ix
)r---~-~-.v
A!I bile§enleri olurlar. Di.izleme inilen dikme, veya onun :::-ekseni i.izerindeki iz- ../
di.i§i.imi.i ise A ~ bile§eni olur: x
$ekil 1.9: 3-boyutta vekt6r bi-
le§enleri.

$imdi, di.izlemde bir A vektori.ini.in bile§enlerini veren bagmtilar1 c;1karalun.

e e
Bu vekt6ri.in bi.iyi.ikli.igi.i A ve +x ekseniyle yaptig1 ac;1 olsun. a~tsmm pozitif
yonii, saat ibrelerinin donme yoniiniin tersi yoniinde kabul edilir.
16 1. BWMLER VE VEKTORLER

Bir dik uc;:gendeki trigonometrik bagmttlan hatirlayahm:

. a b
b Stn e = -bc , cose = -
c
, tan e = -
a
(1.2)

a Bu formiilleri A nm bile§ertlerine uygularsak,

~ekil 1.10: Dik ii<;gen.
Ax
co e ~ Ax = A co e
A
Ay
sine ~ Ay =A ine
A
olur.
Bunun tersi durumda, yani bile§ertler verilmi§se, bir vektoriin §iddeti ve
yonii, §U bagmtilarla bulunur (Pisagor bagmt1sm1 hatirlayahm):

A ~A~ +A~
Ay
tane =
Ax
Boylece, bir vektorii ister bile§ertleri cinsinden, ister §iddet ve yonii cinsinden
gostermek istedigirnizde, birinden digerine bu formiillerle gec;:ebiliriz.
Bu onemli bagmt1lar1 toplu halde gosterelim.

Ax = A co e A= ~A~ +A~
Ay (1.3)
Ay =A ine tane =-
Ax

(} aps:uun tayininde dikkat edilecek nokta: (1.3) formilliindeki tan e ifadesi

hesap makinasmda ters trigonometrik fonksiyon olarak hesapland1gmda, her za-
man dogru cevab1 vermeyebilir. Bazen, o ac;:mm tiimleyenini verir, c;:iinkii makina
ic;:in (-3)/4 ile 3/(-4) aym -0.75 degerindedir.
-+
Fakat, A vektoriiniin diizlemin hangi c;:eyreginde olacag1 onceden tahmin
edilirse, makinamn cevab1 diizeltilebilir. Bunu bize Ax, Ay bile§enlerinin i§areti
soyler. Ornegin, Ax = -3, Ay = 4 ise, A vektOrii 2. c;:eyrekte, yani [90° < e< 180°]
olmahd1r. Keza, Bx = 2, By = -5 ise, B vektorii dordiincii c;:eyrekte, yani
[- 90° < e< 0°] olur. (Burada [270° < e< 360°] demek yanh§tir, 180° den biiyiik
ac;:tlar negatif taraftan soylenir.)

l·fo@iii Cozum
$ekilde gosterilen a, c,
b, d vektorlerinin bile$enlerini tayin Bile§enlerin i§aretlerine dikkat ederek grafik kag1dmdan
edin . (Herbir bolme l birim dir.) okuyabiliriz:

,:,~
r . ·'
a, = 5
b, = 7
C.1 = -4
Gy

b y=

Cy=
=2
-2
0
d, = - 3 dy = -2
1.3. VEKTORLER
17
•c~~lij,ltijlilllji~----------------------------9-o-.z-u-m------------------------------
Gerekli aplar ve §iddetler kullamlarak hesaplarnr:
$ekilde, boylan ve ar;tlan belirtilmi§ olan A, B, C, D vektorle- 0
A_.. =A cos(90 - 30) = I0 x cos 60° = I0 x 0.5 = 5
rin in bile§enlerini hesaplayin. (Bilinmeyen sinus ve kosiniisler
ir;in, kitabin sonundaki Ek C yi kullanabilirsiniz.) Ay = A sin60° = 10 x 0.87 = 8.7
0
B,. = B cos( l80-37) = 6x(-cos37°) = -6x0.8 = 4.8
A By= B sin(J80- 37)° = 6 x sin 37° = 6 x 0.6 = 3.6
Cx = -C cos25 ° = -8 x 0.91 = - 7.3
Cy = -C sin 25° = -8 x 0.42 = -3 .4
Bir vektor eksenlerden biri iizerindeyse, diger bile§eni s1fu
demektir:
Dr= 0 ve Dy = -3

*·U.NIM
F G
ve vekt0rlerini11 bile§enleri §Dyle verilmi§tir:
Tanjanti 1.33 olan iki acr1 + 127° ve - 53° dir. Bunlardan
hangisi olacagma bile§enlerin i§aretine bakarak karar veri-
F, = 3, G, = -5 riz. F nin sadece y-bile§eni negatif oldugu ic;:in, bu ac;:1 4. crey-
Fy=-4, Gy=- 12 rektedir. 0 halde, cevap (} = -53° olur.
Bu vektorlerin §iddetlerini ve yonlerini bulun. G ic;:in hesapta aym yolu izleriz:
9ozum G = .J(-5)2 + (-12) 2 = 13
-12
(1.3) formiillerinin §iddet ve yonii veren ifadeleri kullamhrsa, tanB = - = 2.4
-5
F = ~F~+ F~= .J32+(-4)2= 5 Tanjantl 2.4 olan iki acr1 +64° ve -113° dir. G nin her iki
Fy -4 bile§eni negatif oldugu icrin, bu ac;:1 3. creyrektedir. 0 halde,
tan(} = - = - = -1.33 cevap B = - I 13° olur.
F, 3

Birim Vektorler
Vektor i§lemlerini kolayla§tlrmak iizere, eksenler boyunca birim (1) uzun-
lukta vektorler tammlamr. Once, x-ekseni boyunca, pozitif yonde, birim uzun-
lukta 1 vektorii ahmr. Bunun bile§enlerini yazahm:

l : (l,0,0) j
> - - --- y

Burada §apka ( ~ ) i§areti, bir vekt6riin birim uzunlukta oldugunu belirtmek ic;:in x

kullamhr. Her vektor ic;:in bir birim vektor tammlanabilir. drnegin A yazd1g1- ~ekil 1.11: Birim vektOrler.
rruzda, .ii vektorii yoniindeki birim vektorii anlar1z.
Benzer §ekilde, y -ekseni yoniindeki birim vektorii j ve z-ekseni yoniindeki
birim vektorii k tammlamr. Bunlarm da bile§enleri §oyledir:
y
j : (0, I, 0), k: (0, 0, I)

$imdi, bu ogrendiklerirnizle, diizlemde bir A vekt6riinii in§a edelim. dnce,

Axt c;:arp1mmm ne oldugunu gormeye c;:al1§ahm ($ekil 1.12). Bu, Ax say1s1 ile c;:ar-
j
pilm1§ birim uzunlukta bir vekt6rdiir. Biiyiikliigii Ax kadar, yonii de 1, yani +x- x
ekseni yoniindedir. Benzer §ekilde, Ay] c;:arpim1 da +y yoniinde ve boyu Ay f AJ
kadar olan bir vektor olur. ~ekil 1.12
$imdi, bu iki vektoriin toplamma bakahm: Bunlar1 orijinden itibaren uc;: uca
yerle§tirirsek, iic;:gen kuralma gore varacag1m1z yer .ii vektorii olur:

A = Axt + Ay]
18 1. BOOMLER VE VEKTORLER

Bu yaz1hm §ekli 3-boyutlu uzayda kolayca genelle§tirilir:

(1.4)

Bu ifade ~ok kullamlacaktir. Vektorler i.izerine yaptlan her ti.irli.i toplama ve

~arpma i§lemleri, bu gosterimle yaz1ldiktan sonra, bildigirniz aritmetik i§lemleri
gibi si.irdi.iri.ilebilirler. Keza, boyle bir gosterimde verilen vekt6ri.in bile§ertleri he-
men gori.ilebilmektedir. drnegin,

D= 3'i - SJ+ 6k
l l l

ifadesi bize, Dx = 3, Dy = - 5, Dz = 6 oldugunu gosterir.

Vektor Bile~enleriyle Toplama
A ve B gibi iki vektori.i bile§ertleri ve birim vekt6rler cinsinden yazahm:
A = Ax'i + Ay] + Azk
B = Bx'i +By]+ Bzk
Buradan C= A + B vektori.ini.i olu§turahm:
c = A.+..B
= (Ax'i + Ay] + Azk) + (Bx'i +By]+ Bzk)
= (Ax+ Bx)'i + (Ay +By)]+ (A z + Bz)k
c = Cx'i +Cy]+ Czk
Son iki satu kar§da§tutlusa, A ve B vektorlerinin toplam1 olan C vekto-
riiniin bile§enleri, her iki vektoriin bile§enlerinin aritmetik toplamas1
olurlar. Diger bir ifadeyle,

Cx= Ax +Bx
c=A.+..B
{ Cy = Ay +By
Cz = Az + Bz
(1.5)

Bile§ertlerle bildigirniz toplama ve ~ikartma yaparak ~alI§mak grafik yontemler-

den ~ok daha kolaydu. Bu yontem ikiden fazla ve katsaydarla ~arp1lrru§ vektor
ifadeleri i~in de ge~erlidir.

<;ozum
(a) i, J, k birim vekt6rlerinin onilndeki katsaytlar s1ras1yla
A = 3i- 4] + 7k , B= 2i- 3k C= 8] vektorleri x-, y - ve z-bile§enleri olurlar. Verilen vektOr ifadelerinden
veriliyor. bile§enler tespit edilir:
Ax = 3 Ay = - 4 Az = 7
(a) Herbir vektariin bile§enlerini yazin. Bx= 2 By = 0 Bz = -3
(b) A+ B toplam1nz ve B- Cfarkin1 hesaplayin. Cx = 0 Cy = 8 C, = 0
(c) 3A - SB+ 9C ifadesini hesaplayin. (b) Bile§enlerle toplama ve c;ikarma yaparken, birim vektor-
1.3. VEKTORLER
19
lerin katsay1lan cebirsel olarak toplamr veya c;lkaribr: (c) Yine, katsayilar cebirsel i~lernlerle hesaplamr:
A+ n= (31 - 4 J + 1 k) + (21 - 3 k)
= 51-4] +4k 3A - 8B + 9c = 3(31 - 4J+1 k ) - 8(21 - 3 k ) + 9(8])
n- c = c21- 3 k) - C8J) = 21 - 8J - 3 k = - 71 + 60 J + 45 k

'·"·Nii' B, = - 8 cos 37° = -6.4 By= -8 sin 37° = -4.8

Buna gore, birim vektorler cinsinden:
Ji= 21+4J
x
n= - 6.41 - 4.8J
(b) R vektori.i hesaplamr:
.., .., ~

R = 3A - 2n = 3(41 + 3]) - 2(-6.41- 4.8])

$ekilde A ve B vektarlerinin boylan ve aplan verilmi$tir.
(a) Bile$enleri hesaplaym ve bu iki vektaril birim vektorler R =2t.81+21.6J
cinsinden ifade edin, (c) R nin §iddeti hesaplanu:
-+ ...., ;t -+
(b) R = 3A - 2n olan R vektarilnil hesaplay1n.
R = ~R~+ R~= V21.8 2 +2 1.62=3 1
(c) R vektorilnun $iddeti ve yonilnil tayin edin.
Yoni.i +x ekseniyle yapt1g1 ac;i olarak hesaplan1r:
<;oziim Ry 21.6
tan(} = - = - ~ I
(a) Bile~enler: R, 21.8
A,=5cos53° =3 Ay = 5 in 53° = 4 Bile§enler pozitif oldugundan ac;1 (} = 45° dir.

Skaler <;arp1m
Fizikte pek <;ok bagmti vektor <;arpunlan olarak ifade edilebilmektedir. Bu
ama<;la 2 farkh <;arprm tanunlamr:
(1) Skaler <;arprm,
(2) Vektorel <;arp1m.
Adlarmdan da anla§tlacag1 i.izere, birincisinin sonucu skaler bir say1, ikincisinin
sonucu bir vektordi.ir. Once, skaler <;arp1m1 ele alalrm.
Tamm: Aralarmdaki a<;1 (} olan A ve B vektorlerinin skaler <;arpuru A· B ....
ile gosterilen bir say1d1r ve degeri, A
~ekil 1.13: Skaler c;arp1m.

A . .B = A B cos (} (Skaler <;arprm) (1.6)

olur. Burada A ve B vektorlerin §iddetini, (} a<;1s1 iki dogrultu arasmda daha

kii<;iik olan a<;1y1 gosterir.
Skaler <;arp1mm onernli ozelliklerini vurgulayalrm:

• S1ra degi§tirme: A · B = B· A
• Dag1lma: A -(B+ C) = A · B+ A · C
• (} = 90° ise, yani iki vektor birbirine dik ise, skaler <;arpumn sonucu
sifrr olur. (cos 90° = 0 ). Bu ozellik hesaplarda diklik ko ~ ulu olarak <;ok
kullan1hr.

• A·A = A A co 0° = A 2 veya, bir vektori.in kendisiyle skaler <;arplilli

§iddetinin karesini verir.

• Skaler <;arp1mm i§areti cos(} teriminden gelir. iki vekt6r arasmdaki a<;1 90°
den kii<;iikse <;arprm pozitif, bi.iyi.ikse <;arp1m negatif olur.
20 1. BiRiMLER VE VEKTORLER

Skaler c:;arp1mm Bile~enler Cinsinden ifadesi

Once, (1, j, k) birirrl vektorlerinin birbirleriyle skaler 9arp11nlanm bulahm:

1· 1 = I . I . cos 0 =I
1· j = I . I. cos 90° = 0

Benzer §ekilde, j ve k vekt6rlerinin kendileriyle skaler 9arp11nlar1 1, diger ka-

n§ik 9arp1mlar s1f1r olurlar. 0 halde,

1· 1=J·J=k · k= I
(1.7)
1· J=j·k=k · 1=0

~irrldi , bu sonu9lar1 bile§enleriyle verilmi§ iki vektori.in skaler 9arpimmda kulla-

nalim:
A · B = (A xl + Ay] + A z k) · (B xl + By] + Bz k)
Parantezler i9indeki skaler 9arpunlar a91hrken, birer say1 olan bile§enler katsay1
olur ve sadece birirrl vektorlerin skaler 9arpimlar1 kalir:

A· B = A xBx (1 · Z) + AxBy (l · ]) + AxB: (l · k) +

+A yBx (j · 1) + AyBy (j · j) + AyB: (j · k) +
+A:Bx (k · t) + A :By (k · j) + A-:. B: (k · k)

Bu ifade i9indeki birim vektorlerin skaler 9arpunlar1 ya 1 yahut da 0 olacagmdan,

sonu9 §6yle sadele§ir:

Ozel olarak, bir vektori.in kendisiyle skaler 9arpim1, §iddetinin karesini verir:
2
A =A..., · A..., = A 2x + A 2y +A:2 (1.8)

Sonu9 olarak, skaler 9arpim1 iki farkh yoldan hesaplayabiliriz. Vektorlerin

bile§enleri verilmi§se bu formi.ili.i , fakat §iddeti ve yoni.i verilmi§se (1.6) formi.i-
li.indeki tanlffil kullanmz:

Skaler <;arpim: (1.9)

Skaler 9arplill1Il iyi bir uygulamas1, iki vektor arasmdaki a91y1 bulmaktir. Yu-
kardaki iki ifadeyi birle§tirip, co (} i9in yaz1hrsa,

(l.10)

Skaler 9arp1m fizikte i§, elektrik potansiyel, manyetik aki, . . . gibi pek9ok ta-
mmda kullantlacaktir.
1.3. VEKTbRLER
21

'·"'"' '·'
$ekilde gosterilmi$ olan A, B ve
ska/er r;arp1mlannz tayin edin.
C vektorlerinin birbirleriyle
Cozum
A.B = AB co B formiiliinii kulJarurken, vektorler arasmdaki
ac;tlar §ekilden hesaplanu:
A· B =AB cos(l80° - 37°) = 3 x 5 x (- cos 37°)
Ji . .B = 15 x (-0.8) = - 12
A· C = AC cos(90° - 30°) = 3 x 4 x cos 60°
.A . c = 12 x co.5) = 6
B· C= BC cos(90° + 67°) = 5 x 4 x cos 157°
.B · c = 20 x <- cos 23°) = 20 x (-0.92) = - 18
,.,;,;;5111 p = p; + p~ = .J32 + c- 8)2 = m "" 8.5
p = 31.- 8j, i.j = 81+7 j
(a) p· q ska/er r;arp1min1 bulun, q = ..../8 2 + 72 = Vil3 :::: II
(b) Bu iki vektOr arasindaki ar;iy1 tayin edin. Bu veriler (l.10) formiiliinde kulJantltr:

Cozum p. q - 32
co (} = - = = - 0.34
(a) Skaler c;arp1mm bile§enli ifadesi kulJamhr: pq 8.5x II
P· q = p,q r +Py% = 3 X 8 + (-8) x 7 = -32 (} = 110°
(b) Once vektorlerin §iddetleri bulunur: Skaler c;arp1m eksi oldugundan sonuc; geni§ ac;1 olur.

l·"'Mllf' Cozum
iki vektor dik ise skaler c;arp1mlan s1ftr olmahdtr. Bu ko§ulu
A=A,i+ 12}, B=41+5j bile§enler cinsinden yazarsak,
Bu iki vektoriin birbirine dik olmas1 ir;in, bilinmeyen A., bile- A · B=A,B,+A yBy =O
$eni ne olmal1d1r? Ar X4+12 X 5=0 --t Ar=-60/ 4= - 15

Vektorel <;arp1m
Fizikte iki vektorel niceligin yeni bir vektore yolac;:tig1 pekc;:ok bagmti vardu.
Bu amac;:la, sonucu vekt6r olan bir vektorel c;:arp1m tan1mlamak kolayhk saglar.
e
Tamm: Aralarmdaki ac;:1 olan A ve B vektorlerinin vektorel c;:arp1m1,
_, _, wt
C=Axn

ile gosterilen yeni bir vektor olup,

• ~iddeti: C =AB sine olur.

C=A,. 8
• Yonii: A ve B nin olu§turdugu diizleme dik dogrultuda ve sag-el kurah
ile verilir.

Sag-el Kurah: Bu derste sag-el kurah pekc;:ok yerde kullamlacag1 ic;:in, ba§tan
iyice kavramak yararh olacaktir. Bu kural degi§ik kitaplarda farkh §ekillerde an-
latilabilmektedir. Burada verecegimiz ifade §ekli c;:ok yaygm olmakla birlikte, size
uygun gelen ba§ka ifade tarz1 varsa, onu kullanmaya devam edebilirsiniz.
~e kil 1.14: Vektorel c;arpmun
Sag elin dart parmag1 1. vektor (A) yoniinde ve avuc;:ic;:i 2. vektore ( B) baka-
yonii sag-el kurah ile verilir.
cak §ekilde uzatild1gmda, ha§ parmak C vektoriiniin yoniinii verir.
Vektorel c;:arp1mm onemli ozelliklerini vurgulayahm:
22 1. BiTUMLER VE VEKTORLER

• Vektorel ~arpunda srra onemlidir: Bx A= -Ax B

• Dag11ma ozelligi: A x (B + q = A xB+A x C

• iki vektor para1el ( (} = 0) veya anti-paralel
( (} = 180° ) ise, sini.isler s1fir
olacagmdan, vektorel \:arpurun sonucu s1fir olur.
Ozel olarak, bir vektori.in kendisiyle vekt6rel \:arpirm s1fird1r: Ax A =0
Vektorel c;arp1mm Bile~enler Cinsiinden itadesi
Once, ('i, j , k) birirn vektorlerinin birbirleriyle vektorel \:arpirn1arm1 bula-
lun. Her vekt6ri.in kendisiyle vektorel \:arp1m1 s1f1r olacagmdan,

'ix'i=)xj=kxk=O

olur. Sonra, 1 x J \:arpunma bakalun: Boylar 1 ve aradaki a\:1 90° oldugundan,

vektorel \:arpirnm sonucunda boyu 1.1 . sin 90° = I olan bir vektor \:ikacakt1r.
Bunun yoni.i de sag-el kuralma gore, +:: yoni.inde olu§ur. Oysa bu, bildigimiz k
birirn vektori.idi.ir.
Aynca, vektorel \:arpun sira degi§tirmediginden, J x 1 = - k olacakt1r.
Boylece, birirn vektorlerin vekt6rel \:arpunlar1 §oyle olur:

'ix'i = )x) = k x k =O
(1.11)
l x J = k, Jx k = l, k xl =J
$imdi, bu sonu\:lar1 bile§enleriyle verilmi§ iki vektori.in vektorel \:arpunmda kul-
lanahm:
C=AX B =(Art+ A!fj + A: k ) X (Bxt + B!f j + B: k)
Parantezler a\:WP bile§enler vektorel \:arpun1arm di§ma almusa,

c = AxBx Ci x 1) + AxB!f (1 x J) + AxB: (1 x k) +

+A!fBx ()xi)+ A!fB!f () x j) + A!fB: () x k) +
+A : B., (~__;!) + A: B!f CJ:::J) + A: B: (~-~)
J -1 0
Bu terimlerde birim vektorlerin vekt6rel \:arpun ifadeleri kullarulusa, sonu\: ~oyle
sadele§ir:

C= A X B = (A!JB: - A: B!f) l + (A : Bx - A,, BJ j + (A ,, B!f - A!J B ,) l (1.12)

'--v---"' '----v---' '----v---'
c" c !f c:
Bu formi.ili.i aktlda tutmak i\:in doner permiitasyon teknigi kullanilu. indislerin
birbiri pe§inden §oyle dondi.igi.ini.i di.i§iini.in:

x~y~::. ::~x~y

Y......___,=
Buna gore, Cx bile§enini (x) yazarken once A nm y-bile§eni ile B nin ::-bile§eni
~ekil 1.15: Doner permi.itas-
\:arp1lu, sonra indisler yer degi§tirilip \:ikar1hr. Diger bile§enler i\:in de, indislerin
yon.
donel permi.itasyonu yap1hr:

c = A!J B: - A: Blj,
I C!f = A, Bx -A .,B:, C: = A_,B!f - A!IB-'
"----v---' "----v---' "----v---'
.1--+lj-+: !J-+:-+ \ :-+x-+!f
1.3. VEKTORLER
23
Diger bir gosterim, determinant 9arprm1 §eklinde yazmaktu. Determinant a9liIIm
kurallan hatrrlanma,
l J k
A X B= det Ax Ay Az (1.13)
Bx By B~
Bu determinant1 1. satmn minorlerine gore a9t1grm1zda vektorel 9arprmm Denk-
lem 1.12 ifadesini aynen verir.
Fizikte vektorel 9arprm olarak ifade edilen nicelikler arasmda bir kuvvetin
momenti (tork), a91sal momentum, manyetik kuvvet ... saytlabilir.
Burada smuh olarak verdigimiz vektor bilgisi, daha ilerdeki konular1 anla-
mada ka9mtlmaz olan bilgilerdir. Bunlan 6zumsemeden ge9mek yanli§ olur.

1.a.r;;111
$ekilde bir kenan bi rim (I) uzunlukta olan kubun ki:i$elerine
<;izilmi$ olan vektorler gorulmektedir.
c J
ax b, x d, ex vektorel <;arp1mlannzn sadece yonlerini
tayin edin ve bir $ekil uzerinde i$aretleyin.
J--l- r;
<;oz um
Sag-el kuralma gore, dart parmak 1. vektor yoniinde ve avu-
\:i\:i 2. vektore bakacak §ekilde uzatllirsa, ba§parmak \:arplm
yonilnde olur. Buna gore, sonu\:lar §U §ekilde olu§ur:
- taxb b
~ -·

er- j ,i
)'
,,,~ -~(
..
............................ J'
-y /
c.a.r;;;;1 edin.

$ekilde xy -duzleminde yeralan a, ;; vektorlerinin boy/an s1- <;oz um

ras1yla a = 15 ve b = 12 birimdir. Once c vektorilniln §iddetini bulalrm. ~ekilden iki vektor
:: arasmdaki a\:1mn 90 - (23 + 30) = 37° oldugu tayin edilir.
Buna gore,
y
c = ab sin 37 = 15 x 12 x 0.6
x
c = 108
c nin dogrultusu xy-diizlemine dik, yani z-dogrultusunda
c= ax b <;arpimi olan c vektorunun $iddeti ve yonunu tayin olrnal1dir. Sag-el kural1 uygulamrsa, -z yonilnde bulunur.

1·'1.!iii?i
~ ~ A
saglar:
u = 31 - 5 j , E = 7i - 3 k vektorleri veriliyor.
Fx = DyEr. - DzEy = - 5 x (- 3) - 0x0 = 15
F = f> x E vekti:irel <;arp1m1 olan F vektorilnun bile$enlerini
hesaplayin. Fy = D:Ex - D.,Er. = 0 x 7 - 3 x (-3) = 9
"oz
Y
um Fz = DxEy - DyEx = 3 x 0 - 5 x 7 = -35
Bile§enleri veren (l.12) formilllerini kullanmz. Bile§en in-
dislerinin <loner permiltasyonu indisleri kolay hat1rlamam1z1 Buna gore, F= 15i + 9 j - 35 ic olarak yaz1hr.
24 1. BiRiMLER VE VEKTORLER

Test
1. 0.003804 say1smda anlamh hane say1s1 kac;:t1r?
11. iki vektOriin vektorel c;:arp1m1 s1f1r ise a§ag1dakilerden
(a)2 (b)3 (c)4 (d)5 hangisi dogrudur?
(a) VektOrler paraleldir.
2. 1.2 + 0.222 =? sonucu nas1l ifade edilmelidir?
(b) Vektorler diktir.
(a) 1.2 {b) 1.22 (c) 1.4 (d) 1.422
(c) Vektor §iddetleri e§ittir.

3. Bir madeni liranm kiitlesi (8.2±0. 1) gramd1r. iki madeni

liranm kiitlesi kac;: gram olur? 12. Bir vektoriin kendisiyle skaler c;:arp1m1 (A· A) ,

(a) 16.4 (b) 16.4±0.2 (c) 16.6 (d) 16±0. 1 (a) S1firdir.
(b) $iddetine e§ittir.
4. Bir kiibiin bir kenanmn olc;:iimiinde bagtl hata 3 1 dir. Kii- (c) $iddetinin karesine e§ittir.
biin hacminin bag tl hatas1 ne olur?
13. A§ag1daki e§itliklerden hangisi dogrudur?
(a) 3 1 (b) 3 2 (c) 3 3 (d) 3 4
(a) .A . .B = .B . .A
5. Bir cismin kiitlesi 8.888 g ve hacmi 2.0 cm 3 diir. Bu cis- (b) .A x .B = - .B x .A
min yogunlugu kac;: g/cm 3 olur? (c) .Ax .A= o
(a) 4 (b) 4.4 (c) 4.44 (d) 4.444 (d) Hepsi

6. A§ag1daki niceliklerden hangisi vektorel bir nicelik de- 14. ii vektoriiniin §iddeti 5 birirn ve b vektoriiniin §iddeti
gildir?
3 birimdir. Buna gore, ii+ b nin §iddeti a§ag1dakilerden
(a) H1z hangisi olamaz?
(b) Kuvvet
(a) 1 (b) 3 (c) 5 (d) 7
(c) Elektrik alan
(d) Hacim
15. A§ag1daki onermelerden hangisi dogrudur?
7. iki vektOr birbirine dik ise, a§ag1dakilerden hangisi kesin (a) Boylan farkb olan iki vektoriin toplam1 s1f1r olabilir.
dogrudur? (b) Vektoriin boyu, dik bile§enlerinden daha biiyiiktiir.
(a) VektOr §iddetleri aymd1r. (c) (1 + J) vektorlerinin toplam1 da birim vektordiir.
(b) Skaler c;:arp1mlan s1firdir. (d) ii= b+ c ise, dairna a > b ve a > c olur.
(c) Vektorel c;:arp1mlar1 s1firdir.
(d) Bile§enleri e§it olur. 16. A§ag1daki vektOr cebri i§lemlerinden hangisi kurallara
uygun degildir?
(a) A- c.B x q
(b) .Ax c.B + q
(c) .A x c.B . q
(d) .A x c.B x C)

17. A§ag1daki vektor e§itliklerden hangisi yanh§tir?

8. Diyagram 1 deki ii<; vektor ic;:in hangi toplam dogrudur?
(a) c
.A . c.B + C) = .A . .B + .A .
(a) ii = b+ c (b) b = ii+ c (c) c = ii+ b (d) Hic;:biri
(b) .A x c.B + q =.A x .B +.Ax c
9. Diyagram 2 deki ii<; vektor ic;:in hangi fark yanli§tlr?
(c) .A. c.A x .8) o=
(d) .A . c.B x .8) = B2 .A
(a) ii = b- c (b) b = ii - c (c) c = ii - b (d) Hic;:biri

10. Diyagram 3 deki ii<; vektor ic;:in hangi e§itlik dog rudur? 18. Oc;: vektoriin toplarru s1f1r oluyorsa, a§ag1dakilerden
hangisi dogrudur?
(a) c = ii+ b
(a) Vektorlerin ii<;ii aym diizlemde olurlar.
(b) ii - b = c
(b) Vektorler birbirine dik olurlar.
(c) ii+ b+ c= 0 (c) Vektorler birbirine e§it boyda olurlar.
(d) b =ii+ c (d) Oc;: vektoriin toplam1 s1f1r olamaz.
PROBLEMLER 25
19. iki vektoriin skaler <;arpum negatif ise, a~ag1dakilerden 20. a·;; = a·c ise, a§ag1dakilerden hangisi daima dogrudur?
hangisi dogrudur?
(a) b= c
(a) Vektorler e~it ve zit yonde olurlar. c
(b) bile aym yondedir.
(b) Aralanndaki ac;:1 geni~ ac;:1 olur. c
(c) bile birbirine diktir.
(c) Vektorler birbirine diktir. c a
(d) ;; ile nin yoniindeki izdii~iimleri e§ittir.

Problemler

1. 1 Boyutlar ve Birimler 1.3 Vektorler

1.1 Bir otomobilin yak1t tiiketimi 60.0 mil/galon olarak
veriliyor. Bunu km / litre birimine donii§tiiriin. ( I mil =
1.609 km ve I galon = 3.788 litre.) [Cevap: 25.5 km/L]

1.2 Astronomide kullamlan bir uzunluk birimi olan l$1k-y1l1,

i~1gm c = 2.998 x I 0 8 m/s hlZlyla 1 ytlda ald1g1 yoldur. Diger
bir uzunluk birimi Astronomik Birim (AB) ortalama Diinya-
Giine§ uzakhg1 olup I AB = 1.50 x I 0 8 km dir. (a) 1 1§1k-ytl1
kac;: metre eder? (b) 1 I§ik-ytl1 kac;: AB eder?
[C: (a) 9.45x 10 15 111 , (b) 6.3x 104 AB]
1.3 1.0 litre boya ile 6.0 m 2 duvar boyanabilmektedir. Boya
kalmbg1 ne kadar olur? [C: 0.17 mm]
1.4 ~u verileri temel birimlerin askat veya ilskatlan olarak
ifadeedin: 3 x JQ- 9 m , 8x 10 13 bayt , 5x 10- 6 saniye .
[C: 3nm , 80terabayt , 5µs .]
4 6
Problem 1.9
1.9 $ekilde milimetrik kag1tta gosterilen vektorler i<;in, a+;;'
b+c ve a+c toplarnlarm1 il<;gen kuralma gore, c;:izerek bulun.
1.10 Oc;: vektoriln boylan ve +x ekseniyle yaptiklar1 ac;:1-
lar §oyle verilmi§tir: (a) 33 m/s, 60°, (b) 128 m/s, 150°, (c)
22 m/s, -145° . Bu vektOrlerin bile§enlerini hesaplaym.
[C: (a) 17, 29 , (b) - 111 , 64 , (c) -18, -13.]

1.2 Hata Pay1 - Anlamh Hane Say1s1

1.5 Bir kiirenin yan<;ap1 6.5 ± 0.2 cm olarak olc;:iililyor. Bu
kiirenin yiizolc;:iimilnil ve hacmini arti-eksi hata pay1 ile he- 30
saplaym. (Kilrenin yi.izolc;:i.imii A = 4rrr2 , hacmi ise V =
(4/ 3)rrr3 tiir.)
[C: A = (531 ± 30) cm 2 , V = ( 1150 ± I 00) cm 3 .] Problem 1.11
1.11 $ekilde boylar1 ve yonleri verilen A, B ve C vektorle-
rinin bile§enlerini hesaplaym.
1.6 Bir saat markas1 saatlerinin 1 yilda 8 saniyelik ha ta yapa-
[C: A,=52,Ay=30 , B, = -24, By = 32 , C, = 0, Cy = -30]
bildigini iddia ediyor. (a) Bu saatin bagtl hatas1 ne kadard1r?
(b) 90 dakikalik bir ma<;m sonunda ne kadar hata yapar? 1.12 Bile§enleri ile verilen ~u ii<; vektoriin boylar1111 ve yon-
[C: (a) 3 x I0- 7 , (b) 0.001 s.] lerini (x ekseniyle yaptiklan ac;:1y1) hesaplaym: a , = 5, ay =
12 , bx = - 4, by= -3 , c, = -3, Cy= I.
[C: a = 13, 67°, b = 5, -143°, c = YJ6, 162° .]
1.7 Bir levhamn boyu milimetrik cetvelle ol<;illilp 18 mm
bulunuyor. Daha sonra eni mikrometre ile daha hassas ol-
<;iiliip 3.5 mm bulunuyor. (a) En ve boyun bagil hatalar1111
bulun. (b) Levhanm yiizolc;:ilmiinii arti-eksi hata pay1 ile bil-
dirin. [C: (a) 0.06, 0.03. (b) (63 ± 6) mm 2 .]

1.8 FiFA kurallarma gore bir futbol sahasmm eni 65 - 75 m

ve boyu I 00-1 I 0 m arasmda olmal1dir. (a) En ve boyun bag1l Problem 1.13
hatalar1 ne kadar olur? (b) Bu sahay1 c;:imle kaplamak ister- 1.13 (a) $ekilde gosterilen A ve B..., vektorlerini
..., ~
(1, j) bi-
sek, sahanm yiizolc;:ilmiinii arti-eksi hata pay1 ile hesaplaym. rim vekt6rleri cinsinden yazm. (b) C = 2A - 3n vektorilnil
[C: % 7, % 5.(b) 7350±882m 2 .] bulun. (c) C vektorilniln §iddeti ve yonilnil hesaplaym.
26 1. BWMLER VE VEKTORLER

[C: (a) A= 241+32], B = - 17i- IOJ . (b) C = 991+94] .

(c) C= 137,8=44° .]

1.14 F = -21 + 3J + 6k ve G = 41 - 7 J - 4k vektorleri

__
Y
veriliyor. (a) Vektorlerin boylanm hesaplaym. (b) F- G vek-
toriinii hesaplaym. it ~ .
[C:{a)7ve9{b) F - G =-61+ IOJ + IOk .] v"
Problem 1.18
1.15 (a) A = 21- 2] + le
ile B = 6i + 2] - 3 k vektorleri- 1.18 ~ekilde gosterilen vektorler i~in a x b' cx d' ex J,
nin §iddetlerini hesaplaym. {b) Skaler ~arpunlanm hesapla- gx h ~arpunlannm sadece yonlerini §ekil iizerirlde gosterin.
ym. (c) iki vekt6r arasmdaki a~1y1 bulun.
(C: (a) 3 ve 7. (b) 5. (c) 76° .] 1.19 A ve B vektorlerirlin boylar1 A = 1.2 ve B = S olarak
biliniyor. Bu iki vektoriin vektorel ~arpmu A x B = 31 - 4 J
oluyor. Bu iki vektor arasmdaki a~1y1 bulun. [C: S3° .]
1.16 i1 = 21- Sk , b = 3J - 4k , c= Si+ 2] vektorleri 1.20 (a) A = 21 + 2] - le ile B = 4i + 4J + 1 k vektorle-
.... .... ;t
veriliyor. a· (b- C) skaler ~arp1mm1 hesaplaym. (C: 10.) rinirI §iddetlerini hesaplaym. (b) C = A x n vektorel ~arp1 -
mmm bile~enlerini bulun. (c) C nin ~iddetini hesaplaym. (d)
iki vektor arasmdaki a~1y1 bulun.
1.17 a= 31 - sJ vekt6riine dik olan oyle bir b vekt6rii (C: (a) 3 ve 9, (b) C, = 18, Cy= - 18 , Cz = 0,
bulun ki b, bile§eni 4 birim olsun. [C: b= 41+2.4] .] (c) C= 18Vl, (d) 71 ° .)