BÖLÜM-1

Ölçme
Bu bölüm kapsamÕnda aúa÷Õdaki baúlÕklar üzerinde durulacaktÕr:

¾ Bir fiziksel niceli÷in

÷ ölçülmesi
ç

¾ Birimler, birim sistemleri

¾ Mekanikte temel birimler

¾ Birim dönüúümleri

¾ Ölçümlerdeki duyarlÕlÕk

(1-1)

Ölçme: miktar belirleme iúlemidir.

Fizikte, nicelikleri ölçmek için birtakÕm deneyler yapar ve ölçülen
Fizikte
nicelikler arasÕnda bir ba÷ kurmaya çalÕúÕrÕz. Bu ba÷lar genellikle
matematiksel eúitlikler yoluyla ifade edilir.
edilir

Buna en iyi örnek Ohm YasasÕ

YasasÕ’ dÕr.
dÕr Bu yasanÕn özü,
özü bir iletkenin iki
ucu arasÕna uygulanan potansiyel fark ile iletken üzerinden akan
elektrik akÕmÕnÕn ölçülmesi esasÕna dayanÕr.

Uygulanan potansiyel fark (V) ile elektrik akÕmÕ (I) arasÕndaki iliúki
çizgiseldir ve aúa÷Õdaki matematiksel form ile verilir

V
R Constant
sabit
I

Bu eúitlik “Ohm
Ohm YasasÕ
YasasÕ” olarak bilinir
bilinir.
Eúitlikteki R, iletkenin “direnci” dir. (1-2)
Birimler: Fiziksel bir büyüklü÷ü tam olarak tanÕmlayabilmek için o
büyüklü÷ün nasÕl ölçülece÷ini bir kurala ba÷lamak ve bir birim ile ifade
etmek gerekir. Böylece büyüklükleri bir standarda ba÷lamÕú oluruz.

Temel Büyüklükler: Büyüklüklerin tümü birbirinden ba÷ÕmsÕz de÷ildir.

BazÕ büyüklükler temel büyüklük,
büyüklük di÷erleri ise bu temel büyüklüklerden
türetilmiú büyüklüklerdir.

Temel büyüklükler için bir standart saptanÕr ve di÷er büyüklükler

temel büyüklükler cinsinden birimlendirilir.

Temel büyüklüklerin belirlenmesi amacÕ ile, 1875 yÕlÕnda kurulan ve

halen Paris’te bulunan UluslararasÕ A÷ÕrlÕk ve Ölçmeler Bürosu
(IBWM = International Bureau of Weights and Measurements) 1971
yÕlÕnda bir toplantÕ yapmÕú ve Tablo 1’de verilmiú olan 7 büyüklü÷ü temel
bü üklük olarak
büyüklük l k seçmiútir.
i ti
(1-3)

Bu 7 büyüklük uluslararasÕ birim sistemini

(The International Systems of Units = SI) oluúturur.

Tablo 1. SI temel büyüklükleri

Büyüklük AdŦ Sembolü
Uzunluk Metre m
Kütle Kilogram kg
Zaman Saniye s
El kt ik k
ElektrikakŦmŦ A
Amper A
SŦcaklŦk Kelvin K
Madde
dd miktarŦ
k Moll moll
IƔŦkƔiddeti Kandela Cd

Mekanikte sadece üç tane niceli÷e ihtiyaç duyulur.

Bunlar uzunluk, zaman ve kütledir.
(1-4)
 Metre:
BaúlangÕçta metre, kuzey kutbu ile ekvator arasÕndaki
mesafenin on
on-milyonda
milyonda biri olarak tanÕmlanmÕútÕr (1792)
(1792).

AB
1m{ ; (R Dünya 6370 km)
km)
107
Pratik
P tik nedenlerden
d l d ötü ü daha
ötürü d h sonra metre,
t
platin-iridyumdan yapÕlmÕú standart bir ölçüm çubu÷u
üzerindeki iki çizgi arasÕndaki mesafe olarak
tanÕmlanmÕútÕr.

1983’ ten beri metre, 1/299792458 s’ lik zaman

aralÕ÷Õnda ÕúÕ÷Õn boúlukta aldÕ÷Õ yol olarak
tanÕmlanmÕútÕr. Bu yeni tanÕmÕn sebebi, ÕúÕk hÕzÕnÕn çok
hassas bir úekilde ölçülebiliyor olmasÕdÕr.
olmasÕdÕr
(1-5)

Saniye:
BaúlangÕçta saniye, Dünya’nÕn kendi ekseni etrafÕndaki tam bir dönüú
süresinin (24x60x60)’ ta biri olarak aúa÷Õdaki gibi tanÕmlanmÕútÕr.
1
1 saniye {
24 u 60 u 60

Bu tanÕmdaki
B t d ki problem,
bl úekilde
kild
gösterildi÷i gibi, bir günlük
sürenin sabit olmayÕúÕdÕr.
olmayÕúÕdÕr

Bu nedenle 1967’ den beri saniye, Cessium-133 elementinin yaydÕ÷Õ

b lli bir
belli d l b d ki ÕúÕ÷Õn
bi dalga-boyundaki ÷ 9192631770 tit
titreúimi
i i için
i i geçen süre
ü
olarak tanÕmlanmaktadÕr.
(1-6)
 Kilogram:

SI birim sisteminde kütle standardÕ olan bir pplatin-iridyum

y ú ÷
silindir aúa÷Õda
verilmiútir.

Bu silindirin
B ili di i kütlesi
kü l i 1 kilogram
kil olarak
l k kabul
k b l edilmiú
dil i ve Paris’
P i ’ teki
ki
UluslararasÕ Kütle Ölçüm Bürosu’ nda tutulmaktadÕr. Hassas kopyalarÕ
da baúka ülkelere gönderilmiútir.
gönderilmiútir

(1-7)

Birimdönüútürme:
Birim dönüútürme:

Ço÷u zaman fiziksel niceliklerin birimlerini de÷iútirmeye ihtiyaç duyarÕz.

duyarÕz Bunu
yapmak için, iki birim arasÕndaki dönüúüm faktörünü bilmemiz gerekir.

Örnek: karayolu
y hÕz limiti olan 65 mil/saat' i m/s cinsinden ifade ediniz.
1 mil = 1609 m ve 1 saat = 3600 s

Bu durumda,

mil § 1609 m · m
65 ¨ 65x ¸ 29
saat © 3600 s ¹ s

bulunur. Bu hÕz limitini km/sa cinsinden bulunuz.

(1-8)
Ölçümlerdeki DuyarlÕlÕk :

Belli bir nicelik, örne÷in bir cismin uzunlu÷u L, de÷iúik duyarlÕlÕklarda belirlenebilir.
DuyarlÕlÕk ölçüm yöntemine ve ölçüm aletine ba÷lÕdÕr.

En küçük ölçe÷i 1 mm olan bir cetvel ile ölçüm yapÕyorsak L uzunlu÷unu,

uzunlu÷unu
L = 1.234 m úeklinde vermek gerekir.
nl ÷ dört anlamlÕ sa
Yani L uzunlu÷u sayÕÕ ile verilmelid
erilmelidir.

Cetvel üzerindeki en küçük ölçek 1 mm oldu÷undan,

oldu÷undan
L' yi L = 1.2346 m biçiminde vermek anlamsÕz olacaktÕr.
Di÷er taraftan, duyarlÕlÕ÷Õ 0.1 mm olan verniyeli kumpas kullanÕyorsak,
L = 1.2346 m úúeklinde verilebilir ve bu durumda beúú anlamlÕ sayÕ
y ile ifade edilir.

Hesaplanan nicelikteki anlamlÕ sayÕ, hesaplamalarda kullanÕlan niceliklerin anlamlÕ

sayÕlarÕndan fazla olamaz.
(1-9)

Örnek: Sabit v hÕzÕyla hareket eden bir araç

d = 123 m' lik yolu t = 7.89
7 89 s' de alÕyor.
alÕyor
AracÕn hÕzÕnÕ bulunuz.

d 123 m
AracÕn hÕzÕ : v= = =15.5893536 m/s
t 7.89
7 89 s

v' yii if
ifade
d etmek
k için
i i dokuz
d k rakam
k kullanmak
k ll k anlamlÕ
l l de÷ildir.
d ildi
Çünkü, v' nin hesaplanmasÕnda kullanÕlan d ve t nicelikleri
sadece üç anlamlÕ sayÕ ile verilmiútir.

DolayÕsÕyla v' de üç anlamlÕ sayÕ içerecek úekilde verilmelidir:

v = 15.6 m/s.

(1-10)
 Birimlerin alt ve üst katlarÕ: BazÕ büyüklükler aynÕ birim ile ifade edildi÷i halde
sayÕsal de÷erleri birbirinden çok farklÕ olabilir. Örne÷in, bir atomun yarÕçapÕ ile
Dü ’ nÕn yarÕçapÕ metre
Dünya’ t olarak
l k ifade
if d edilir, d ÷ l i çokk farklÕdÕr.
dili ancakk sayÕsall de÷erleri f kl d
Bu nedenle SI birimlerin alt ve üst katlarÕnÕ gösteren iúaretler kullanÕlÕr.
Faktör øsim Sembol GünlükdildekiadŦ
Günlük dildeki adŦ
1024 Yotta Y 1 septilyon
1021 Zetta Z 1 sekstilyon
1018 Exa E 1 kentilyon
1015 Peta P 1 katrilyon
1012 Tera T 1 trilyon
109 Giga G 1 milyar
106 Mega M 1 milyon
103 Kilo k bin
102 H t
Hecto h yüz
ü
101 Deka da on
10-1 Deci d onda bir
10-22 C ti
Centi c yüzde
ü d bir
bi
10-3 Milli m binde bir
10-6 Micro m milyonda bir
10-99 N
Nano n milyarda
il d birbi
10-12 Pico p trilyonda bir
10-15 Femto f katrilyonda bir
10-18
18 Att
Atto a k til
kentilyonda d bir
bi
10-21 Zepto z sekstilyonda bir
10-24 Yocto y septilyonda bir (1-11)
.

BazÕ Ölçme Aletleri

(1-12)
.

Cetvel

(1-13)
.

Verniyeli
y Kumpas
p

(1-14)
.

Mikrometre

(1-15)
.

BÖLÜM-2
V ktö l
Vektörler
Fizikte sadece büyüklükleri
y ile tanÕmlanan niceliklere “skaler”
nicelikler diyoruz. SÕcaklÕk, kütle, enerji bunlardan bazÕlarÕdÕr.
Büyüklük yanÕnda ayrÕca yön bilgisi içeren veya gerektiren di÷er fiziksel
niceliklere ise “vektörel” nicelikler diyoruz. Yer-de÷iútirme, hÕz, ivme, kuvvet
bunlardan bazÕlarÕdÕr.

Bu bölüm kapsamÕnda, aúa÷Õdaki konulara de÷inece÷iz:

¾Vektörleri geometrik toplama ve çÕkarma iúlemi

¾Vektörleri bileúenlerine ayÕrma
¾Birim vektör notasyonu
¾Bileúenler yardÕmÕyla toplama ve çÕkarma
¾Bir vektörün bir skaler ile çarpÕlmasÕ
¾øki vektörün skaler (dot veya nokta) çarpÕmÕ
¾øki vektörün vektörel (cross) çarpÕmÕ
(2-1)
.

Bir vektörün üç elemanÕ vardÕr.

Uygulama NoktasÕ (baúlangÕç noktasÕ): Vektörel büyüklü÷ün

uygulandÕ÷Õ noktaya uygulama ya da baúlangÕç noktasÕ denir.
YukarÕdaki
k d ki vektörün
k uygulama
l noktasÕ
k O noktasÕdÕr.
k d
y ÷ Vektörün sayÕsal
Büyüklü÷ü: y ÷
de÷erine ÷ denir.
o vektörün büyüklü÷ü
y
G
ùekilde verilen a vektörünün büyüklü÷ü a AB' dir.

Yönü:Vektörel büyüklü÷ün yönü, do÷ru parçasÕnÕn ucuna konulan

G
okun yönündedir. ùekildeki a vekötürnün yönü O
O' dan A' ya yöneliktir
veya do÷u yönündedir.

(2-2)
.

A noktasÕndan B noktasÕna hareket eden bir cismin yer

yer-de÷iútirme
de÷iútirme
vektörü A noktasÕndan B noktasÕna çizilen bir okla gösterilir.

nl ÷ yer-de÷iútirmenin
Ok n uzunlu÷u
Okun er de÷iútirmenin büyüklü÷ü
bü üklü÷ü ile orantÕlÕdÕr.
orantÕlÕdÕr
Okun yönü ise yer-de÷iútirmenin yönü ile ilgilidir.
ùekilde A dan B ye, A' den B' ne ve A'' nden B'' ne çizilen
vektörlerin büyüklükleri ve yönleri aynÕdÕr.

Vektörler, büyüklükleri ve do÷rultularÕ de÷iútirilmeden

istenildi÷i gibi kaydÕrÕlabilir.

Kitaplarda vektörler sembolik olarak iki úekilde gösterilir:

G
a (niceli÷in üzerine bir ok çizilir)

a ( i lik koyu
(nicelik k yazÕlÕr)
l )

G
Vektörün büyüklü÷ü de a veya a biçiminde sembolize edilir.
(2-3)
.

Vektör iúlemleri

• Vektörlerin Eúitli÷i
• Bir Vektörün Negatifi
• Vektörün TaúÕnmasÕ
• Vektörlerin ToplanmasÕ
• Vektörlerin ÇÕkarÕlmasÕ
• Vektörün Bileúenlerine AyrÕlmasÕ
• Vektörün Büyüklü÷ünün BulunmasÕ
• Vektörün
V ktö ü bi
bir eksenle t ÷ açÕnÕn bulunmasÕ
k l yaptÕ÷Õ b l
ú
• Vektörlerin bileúenleri cinsinden toplanmasÕ
p
devam p
(2-4)
.

Vektör iúlemleri

• Vektörlerin ÇarpÕlmasÕ:
1. Bir Vektörün Bir Skaler ile ÇarpÕlmasÕ
2. øki Vektörün Skaler (dot veya nokta çarpÕm) ÇarpÕlmasÕ
3 øki Vektörün Vektörel ÇarpÕlmasÕ
3.

• Vektörlerin Skalere Bölünmesi

• VEKTÖR VEKTÖRE BÖLÜNMEZ !!!

(2-5)
.

Vektörlerde Geometrik Toplama :

G G G
s a b

G G
b vektörünün
ktö ü ü bbaúlangÕç
l noktasÕ
kt a vektörünün
ktö ü ü
G
ucuna gelecek úekilde b vektörü kaydÕrÕlÕr.
G G
a vektörünün baúlangÕç noktasÕndan b vektörünün
G
uç noktasÕna
k çizilen
i il vektör
k s vektörüdür.
k d
G
ø vektör arasÕndaki açÕ T olmak üzere, s vektörünün büyüklü÷ü,
øki
s 2 =a 2 +b 2 +2abcosT
ile verilir (kosinüs teoremi).
(2-6)
.

Vektörlerde Geometrik Toplama :

B
A
A
R=A+B
R=A+B=?

C D
A C
B
D R=A+B+C+D=? B
R=A+B+C+D
R A+B+C+D
A

(2-7)
.

Vektörel top
toplama
lama iúleminin
"de÷iúme özelli÷i" vardÕr:
G G G G
a b b a

G G
b vektörünün negatifi (-b ),
G
b vektörü ile aynÕ büyüklükte
fakat ters yöndedir.

(2-8)
.

Örnek : Kuzeye ÷ yyönelmiúú 20 km' lik bir vektör ile 60o

y do÷ru
kuzey-batÕya do÷ru yönelmiú 35 km' lik vektörün bileúkesini bulunuz.

øki vektör arasÕndaki açÕ 60 o ' dir.

Kosinüs teoremine göre bileúke vektörün büyüklü÷ü,

s a 2 +b 2 +2abcosT
2 2
20 + 35 +2 20 35 cos 60 o
= 48.2
48 2 km

i E sin
sin i T b 35
o sinE sinT sin(120D ) 0.629
b s s 48.2
E 38.9o
(2-9)
.

Vektörlerde Geometrik ÇÕkarma:

G G G
d a b

G G G G G
d a b a  b biçiminde yazÕlabilir.
yazÕlabilir

G G G
b vektöründen  b vektörü bulunur ve a vektörü
ile toplanÕr.
p

Not: Vektörleri
N V k ö l i bileúenleri
bil l i vasÕtasÕyla
l toplamak
l k veya çÕkarmak
k k
mümkündür. Uygulamada bu yöntem çok daha kullanÕúlÕ ve kolaydÕr.

(2-10)
.

Vektörlerde Geometrik ÇÕkarma:

-B B
A
A
R=A-B=? R=A-B

B
R=A-B+C
A C R=A-B+C=?
R AB C ?
B A
C
-B

(2-11)
.

Vektörün bileúenleri ve bir eksenle yaptÕ÷Õ açÕ:

Bir
i vektörün
k bi
bir eksen
k yönündeki
d ki bil
bileúeni,
i vektörün
k o eksen
k
G
üzerindeki izdüúümüdür. Örne÷in÷ ax , a vektörünün x - ekseni
üzerindeki izdüúümüdür. Vektörün ax bileúeni, baúlangÕç ve uç
noktalarÕndan x - eksenine çizilen dikmeler arasÕ mesafedir.
mesafedir
G
a vektörünün x- ve y-bileúenleri
ax a cosT ve ay a sinT .
eúitlikleri ile verilir.
a x ve a y bileúenleri biliniyorsa, vektörün büyüklü÷ü
ve sÕrasÕyla x ve y ekseni ile yaptÕ÷Õ açÕ bulunabilir.
ABC di
dikk üçgeninden:
ay ax
a a a 2
x
2
y ve tan T x ; tan T y
ax ay
olarak bulunur. (2-12)
.

Birim vektörler :
Herhangi bir do÷rultuda,
do÷rultuda büyüklü÷ü "1"
1 olan vektöre "birim vektör " denir.
denir

Birimsizdir ve sadece sadece yön göstermek

amacÕyla kullanÕlÕr.

x, y ve z - eksenleri yönündeki birim vektörler,

vektörler
sÕrasÕyla, ˆi , ˆj ve kˆ ile gösterilirler.

Tüm vektörler birim vektörler cinsinden yazÕlabilir.

G G
ùekildeki vektörler: a a i  a j ; b b ˆi  b ˆj
ˆ
x
ˆ
y x y

G G
a ve b yönündeki birim vektörler:
G G
a b
aˆ = ; bˆ = ile verilir.
verilir
a b
G G
Bu durumda a ve b vektörleri,,
G G
a aa ; b bbˆ biçiminde de yazÕlabilir.
ˆ
(2-13)
.

Bileúenleri YardÕmÕyla Vektörlerin ToplanmasÕ:

G
a a x ˆi  a y ˆj½° G G G
G ¾ o r a b ?
b bx ˆi  by ˆj °¿
G
r ax  bx ˆi  a y  by ˆj

Bileúenleri YardÕmÕyla Vektörlerin ÇÕkarÕlmasÕ:

G
a ax ˆi  a y ˆj°½ G G G
G ¾ o d a b ?
b bx ˆi  by ˆj °¿ G
d ax  bx ˆi  a y  by ˆj

(2-14)
.

Örnek : Bir cisim üç ardÕúÕk yer-de÷iútirme yapÕyor. Bunlar sÕrasÕyla,

G G G
d1 = 15i + 30j+12k cm, d 2 = 23i 14 j  5k cm ve d3 = 13iˆ +15jˆ cm
ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ
ld ÷
oldu÷una göre,
ö toplam d ÷i ti
t l yer-de÷iútirme vektörünün
ktö ü ü bileúenlerini
bil l i i ve
büyüklü÷ünü bulunuz.
G G G G
R d1  d 2  d3 15  23  13 ˆi + 30  14 +15 ˆj + 12  5 kˆ
= 25iˆ + 31jˆ + 7kˆ cm

Rx 25 cm ; Ry 31 cm ; Rz 7 cm

25  31  7
2 2 2
R Rx2 + Ry2 + Rz2 40.4 cm

(2-15)
.

Örnek: A úehri B úehrinin 46 km batÕ ve 35 km güneyinde yer

almaktadÕr Bu iki úehir arasÕndaki en kÕsa mesafenin büyüklü÷ünü
almaktadÕr.
ve yönünü bulunuz.
G
R  46iˆ – 35 ˆj
46 km
I "
R (46 km) 2  (35 km) 2

35 km
B

R = 57.8 km R=?

35 km A
tan I
46 km
I = 37.30

(2-16)
.

Örnek: Bir erkek çocu÷u bir kÕza, úekildeki gibi, 240 N’ luk bir kuvvet
uygulamaktadÕr. KÕzÕn kolu yatayla 28q açÕ yaptÕ÷Õna göre bu kuvvetin
bileúenlerini bulunuz.

F = 240 N

Fy F Fy
280
Fx

Fx = -|(240
|( N)) cos 280| = - 240*0.88= -212 N Birim vektörler cinsinden
G
F  212 N iˆ  113 N ˆj
Fy = +|(240
|( N)) sin 280| =240*0.47= +113 N

(2-17)
.

Örnek: Bir kaplumba÷a aúa÷Õda verilen ardÕúÕk üç yerde÷iútirme ve

÷ú
bu yyer de÷iútirmelerin yatayla
y p ÷ açÕ
y yyaptÕ÷Õ ú Kaplumba÷anÕn
ç verilmiútir. p ÷
toplam yer de÷iútirme vektörü R’ nin büyüklü÷ünü ve yönünü
bulunuz.
C=00.5
5m
A = 5 m, 0 0
R
B=2
2.1
1m
B = 2.1 m, 200 T 200
C = 0.5
05m m, 900
A=5m

cos 200= 0.94

0 94 sin 200= 0
0.34
34

Vektör f ú
X-bileúeni ((i)) ú
Y-bileúeni (j)
A=5 m 00 +5m 0
B 21
B=2.1m 200 +(2.1
(2 1 m)) cos 200 +(2.1
(2 1 m)) sin
i 200
C=0.5 m 900 0 + 0.5 m
Rx = Ax+Bx+Cx Ry = Ay+By+Cy
(2-18)
.

Örnek devam: Verilen üçç vektörün toplamÕnÕ

p bulunuz.
A = 5 m,00; B = 2.1 m, 200; C = 0.5 m, 900.

x-bileúeni (i) y-bileúeni (j)

Ax = + 5.00
5 00 m Ay = 0
Bx = +1.97
9 m By = +0.718
0 8m
Cx = 0 Cy = + 0.50 m

A = 5.00 i + 0j

B = 1.97 i + 0.718 j
C= 0i+ 0
0.50
50 j

R= 6
6.97
97 i + 1
1.22
22 j

(2-19)
.

Bi Vektörün
Bir V k ö ü Bir
Bi Skalerle
Sk l l ÇÇarpÕmÕ :

G
s bir skaler nicelik ve a ' da bir vektör olmak üzere,
G G
bunlarÕn çarpÕmÕ b sa ile verilen yeni bir vektördür.
vektördür

B yenii vektörün
Bu k ö ü büyüklü÷ü
bü üklü÷ü b = s | a | il
ile verilir.
ili
G G
s ! 0 ise, b vektörü a ile aynÕ yöndedir.
G G
s  0 ise, b vektörü a ile ters yöndedir.

G G
Örnek : F ma

(2-20)
.

øki Vektörün Skaler Ç

ÇarpÕmÕ
p :

øki vektörün
ktö ü skaler
k l çarpÕmÕ, "dot
"d t veya nokta" çarpÕm olarak
l k da d bilin
bili ir.
i
G G G G
a ve b vektörlerinin skaler çarpÕmÕ a ˜ b =ab cos I ifadesi ile verilir.
verilir

Örnek: øú
G G
W Fxx

(2-21)
.

Bileúenleri Cinsinden Skaler ÇarpÕm :

G G
a ˜ b = a x ˆi  a y ˆj  a z kˆ ˜ bx ˆi  by ˆj  bz kˆ

ˆi A ˆj A kˆ oldu÷undan,

ˆi ˜ ˆi ˆj ˜ ˆj kˆ ˜ kˆ 1 ½
°
ˆi ˜ ˆj ˆj ˜ ˆi 0 ° G G
¾ o a ˜b ax bx  a y by  az bz bulunur.
bulunur
ˆi ˜ kˆ kˆ ˜ ˆi 0 °
ˆj ˜ kˆ kˆ ˜ ˆj 0 °
¿

(2-22)
.

G G
Örnek : A = 2i + 3jj + k ve B = 4iˆ + 2jˆj  kˆ vektörleri arasÕndaki
ˆ ˆ ˆ
açÕyÕ bulunuz.
Bu soruda, iki vektör arasÕndaki açÕyÕ bulmak için vektörlerin iki
farklÕ yolla skaler çarpÕm iúleminden yararlanaca÷Õz. øki sonucu
birleútirerek açÕya geçece÷iz
geçece÷iz.

G G
I. Yol : A ˜ B ABcosș = (2) 2  (3) 2  (1) 2 ˜ (4) 2  (2) 2  (1) 2 ˜ cosș
= 14 ˜ 21 ˜ cosș
cosș
G G
II Y
II. Yoll : A ˜ B Ax Bx  Ay By  Az Bz (2)(4)  (3)(2)  (1)(1) 3

G G
A˜ B 3 3
cosș =   0.175 o ș = 100o
AB 14 21 294
(2-23)
.

G G
Örnek : A ve B vektörlerinin büyüklükleri aynÕ ve 5 birimdir.
G G
A+ B = 6iˆ oldu÷una göre, bu iki vektör arasÕndaki açÕyÕ bulunuz.
G G
Kosinüs teoremine göre: A+B A2 + B 2 + 2 A B cosT ' dÕr.

62 52 + 52 + 2 5 5 cosT
Buna göre,
(6 0) 2  (5) 2  (5) 2
(6.0) 14
cosT  0.28 o T 106.3o bulunur.
2(5)(5) 50
G G G
Örnek : A 6i  8j ; B 8i + 3j ve C 26iˆ +19jˆ vektörleri veriliyor.
ˆ ˆ ˆ ˆ
G G G
aA+bB+C = 0 eúitli÷ini sa÷layan a ve b sayÕlarÕnÕ hesaplayÕnÕz.
G G G
A+bB +C (6a  8b+ 26)iˆ + (  8a  3b  19)jˆ 0
aA+bB
6a  8b 26 ½
¾ o a 5 ve b 7 bulunur.
b l
8a  3b 19 ¿
(2-24)
.

Vektörel Çarpma:
G G G G G
a ve b vektörleri arasÕndaki vektörel çarpma iúlemi, c a u b
G
ile verilen yeni bir vektör oluúturur. c vektörünün büyüklü÷ü
G G
c ab sin I ile verilir ve a ile b vektörlerinin oluútur
ú du÷÷u
düzleme diktir. Yönü "sa÷-el-kuralÕ" ile belirlenir:

Vektörel çarpÕm, "cross" çarpÕm olarak da bilinir.

Sa÷ el kuralÕ:
G G
i. a ve b vektörlerinin baúlangÕç noktalarÕnÕ birleútiriniz.
G
ii. a vektörünü parmak uçlarÕnÕz onun yönünü gösterecek
úekilde ÷ avuç içine
kild sa÷ i i yatÕrÕnÕz.
t
G G
iii. a vektörünü küçük açÕ yönünde b ' nin üzerine süpürünüz.
G
iv. Baú parma÷ÕnÕz c vektörünün yönünü verir.
(2-25)
.

Sa÷ el kuralÕ:

(2-26)
.

G G G
Vektörel çarpÕmÕn özellikleri: c a x b
1 c ab
1. i T
b sin
G G
2. a ve b birbirine p
paralel veya
y antiparalel
p ise c 0'dÕr.
G G
3. c A a ½° G G G
G G ¾ c vektörü a ve b ' nin bulundu÷u÷ düzleme diktir.
4. c A b °¿
G G G
5. c ( b x a ) vektörel çarpÕmda de÷iúme özelli÷i yoktur.

(2-27)
.

Bileúenleri Cinsinden Vektörel Çarpma :

G G
a ub a x ˆi  a y ˆj  a z kˆ u b x ˆi  by ˆj  bz kˆ
ˆi u ˆi ˆj u ˆj kˆ u kˆ 0 ½
ˆi u ˆj kˆ ; ˆj u ˆi  kˆ °
°
¾ oldu÷undan
kˆ u ˆi ˆj ; ˆi u kˆ  ˆj °
ˆj u kˆ ˆi ; kˆ u ˆj  ˆi °¿
G G
a ub a y bz  az by ˆi  az bx  ax bz ˆj  ax by  a y bx k̂
G G
Not : a u b, aúa÷Õdaki determinant yolu ile de belirlenebilir.
i j k
G G G G G G
aub ax ay az ; Not : a u b  b ua
bx by bz

(2-28)
.

G G G
Örnek : A = 2i + 3j + k, B = 4i + 2j  k ve C 5iˆ  2jˆ vektörleri verilsin.
ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ
G G G G G G G G G
a ) A u B = ? , b) C u (A+B) C u A+C u B oldu÷unu gösteriniz.

ˆi ˆj kˆ
G G
a ) Au B 2 3 1 = 5iˆ  2ˆj +16kˆ
4 2 1

ˆi ˆj kˆ
G G G
b ) C u (A+ B ) 5 2 0 = 21kˆ
2 5 0
ˆi ˆj kˆ ˆi ˆj kˆ
G G G G
Cu A 5 2 0 = 2i  5j +19k ve C u B
ˆ ˆ ˆ 5 2 0 = 2iˆ + 5jˆ + 2kˆ
2 3 1 4 2 1

G G G G G G G
C u A  C u B = 2iˆ  5jˆ +19kˆ  2iˆ + 5jˆ + 2kˆ 21kˆ C u (A+B)
(2-29)
.

(2-30)
.

(2-31)
.

(2-32)
.

T=0
Ÿ cosT

(2-33)
.

BÖLÜM-3
Bir Do÷ru Boyunca Hareket
Bu bölümde,
B bölü d cisimlerin
i i l i bir d ÷ boyunca
bi do÷ru b ÷i
h k ti i inceleyece÷iz.
hareketini i l
Aúa÷Õdaki fiziksel nicelikleri ayrÕntÕlÕ bir úekilde tanÕmlayaca÷Õz.
¾ Konum ve Yer-de÷iútirme
¾ Ortalama HÕz
¾ Ortalama Sürat
¾ AnlÕk HÕz
¾ O
Ortalama ve AnlÕk
A øøvme

Sabit ivmeli hareket için,

için herhangi bir andaki hÕzÕ ve konumu
veren ba÷ÕntÕlarÕ türetece÷iz.
AyrÕca, yer yüzeyine yakÕn noktalarda yerçekimi etkisi altÕnda cisimlerin
hareketini inceleyece÷iz.

Son olarak da, ivmenin sabit olmadÕ÷Õ durumlarda, cismin hareketini e÷ri
altÕndaki alanÕn hesaplanmasÕ yöntemiyle inceleyece÷iz. (3-1)

Kinematik,
Ki tik cisimlerin
i i l i hareketini
h k ti i inceleyen
i l mekani÷in
k i÷i birbi alt
lt dalÕdÕr.
d ld
Bir cismin konumu zamanla de÷iúiyorsa o cisim hareketlidir deriz.

Hareketli cisimlerin noktasal parçacÕklardan oluútu÷unu ve hepsinin de

y úúekilde hareket etti÷ini
aynÕ ÷ kabul edece÷iz.
÷

Bu bölümde, harekete neyin sebep oldu÷uyla ilgilenmeyece÷iz.

x-ekseni boyunca hareket eden bir cisim düúünelim.

Herhangi bir t anÕnda, orijine göre cismin konumu x(t) ile
tanÕmlanÕr. x-ekseninin hangi tarafÕnda bulundu÷una göre,
cismin koordinatÕ negatif veya pozitif olabilir.

KONUM: Bir cismin yerinin bir referansa göre

belirlenmesidir.

Bir cismin “konum vektörü”, bulundu÷u koordinat

sisteminin orijininden cismin bulundu÷u noktaya çizilen
vektördür.
ktö dü

(3-2)
Not: Yer-de÷iútirme ile gidilen toplam yol aynÕ úey de÷ildir !!

(3-3)

B Yol=100 m

Yer de÷iútirme
50 m

Örnek: x1 5 m konumundan pozitif yönde x2 200 m konumuna

giden ve oradan tekrar baúlangÕçtaki konumuna dönen bir cisim
dü ü li
düúünelim.

Cisim toplam olarak 390 m yol aldÕ÷Õ halde,

÷ú
yyer-de÷iútirmesi ǻx 0’ dÕr.

(3-4)
 Yer-de÷iútirme Vektörü: Bir cisim x1 konumundan x2 konumuna
hareket etmiúse, konumundaki de÷iúim yer
yer-de÷iútirme
de÷iútirme ile tanÕmlanÕr.
G G G
'
Nx x  x1
yer de÷iútirme
N2 N
son konum ilk konum
SI sisteminde birimi (m)

Ö ÷i ilk konumu
Örne÷in, k x1 5 m ve son konumu
k x2 12 m olan
l bir
bi cismin
i i yer-
de÷iútirmesi ǻx 12–5 7 m olacaktÕr. ǻx’ in pozitif olmasÕ, yer-
÷ú
de÷iútirmenin +x y ÷
yönünde oldu÷unu ggösterir.

Cisim x1 5 m konumundan x2 1 m konumuna hareket etseydi, yer-

d ÷i ti
de÷iútirme ǻ
ǻx 1 5
1–5 l d ǻx’
– 4 m olurdu. ǻ ’ in
i negatif
tif olmasÕ,
l yer-
de÷iútirmenin –x yönünde oldu÷unu gösterir.

Yer-de÷iútirme, hem büyüklü÷ü hem de yönü olan vektörel bir niceliktir.

Tekk boyuttaki
T b tt ki hareketi
h k ti inceledi÷imiz
i l di÷i i bu
b bölümde, d ÷i ti
bölü d yer-de÷iútirme yönü
ö ü
olarak ǻx’ in iúaretini kullanaca÷Õz.
(3-5)

Konum-zaman Grafi÷i ve Ortalama HÕz:

Bir cismin hareketini tanÕmlamanÕn bir yolu, cismin konumunu zamana

÷ olarak ççizmektir.
ba÷lÕ

Herhangi bir t1 anÕ ile t2 anÕ arasÕnda, canlÕnÕn x1 konumundan x2 konumuna ne

k d hÕzlÕ
kadar h l gitti÷i
itti÷i konusunda
k d “ortalama
“ t l h ” bize
hÕz” bi bir
bi fikir
fiki verecektir.
kti

Konum-zaman g ÷
grafi÷inde ÷
((t1, x1) noktasÕndan ((t2, x2) noktasÕna ççizilen do÷runun
e÷imi, cismin t1 ve t2 aralÕ÷Õndaki vort hÕzÕna eúittir.

G G G
G x2  x1 'x
vort ortalama hÕz
t2  t1 't

(3-6)
 Hareket ve konum-zaman
konum zaman grafi÷i

Cismin hareketini tanÕmlayÕnÕz. Duran bir cismin konum-zamana grafi÷i.

Ci i duruyor.
Cisim d

(3-7)
.

Hareket ve konum-zaman
konum zaman grafi÷i

Cismin
Ci i hareketini
h k ti i tanÕmlayÕnÕz.
t l
Cisim +x yönünde sabit hÕzla gidiyor.

De÷iúen bir hÕzla hareket eden

bir canlÕnÕn konum-zaman
grafi÷i

(3-8)
.

Hareket ve konum zaman grafi÷i

x (m)

x B

A 'x
't t

vort 'x / 't Bir cismin konum-zaman grafi÷i

ú . Bu
ggrafiktee verilmiútir.
ve u ccismin
s
ortalama hÕzÕ hesaplayÕnÕz.

vort = ' x/' t=2.0/6.0=1/3

t=2 0/6 0=1/3 m/s

(3-9)
.

Örnek: ùekilde bir cismin t1 = 1 s ve t2 = 4 s anlarÕndaki konumlarÕ

x1 =  4 m ve x2 = 2 m’dir.
Cismin ortalama hÕzÕnÕ bulalÕm.
bulalÕm

x2  x1 2  (4) 6m
vort 2 m/s
t2  t1 4 1 3s

(3-10)
.

toplam yol
Ortalama Sürat (vsürat_ort): vsürat_ort
't
Ortalama sürat, ǻt zaman aralÕ÷Õnda alÕnan “toplam yol” cinsinden tarif edilir.
Ortalam sürat ortalama hÕzÕn büyüklü÷ü de÷ildir.

Ö rnek : ùekildeki otomobilin,

otomobilin A ve F
noktalarÕ arasÕndaki, ortalama hÕzÕnÕ
ve süratini hesaplayÕnÕz ( t A = 0 ve
x A = 30 m ; t F = 50 s ve x F =  53 m).

xF  x A 53  30
vort
tF  t A 50  0
83
 1.66 m/s
50
x AB  xBD  xDF 22+52+53
vsürat_ort
50 50
127
2.54 m/s
50 (3-11)
.

Örnek : x-ekseni boyunca hareket eden bir cismin

konum-zaman grafi÷i yanda verilmiútir.
Cismin 0  2 s ; 0  4 s ; 0  7 s ; 0  8 s
aralÕklarÕnda ortalama hÕzÕnÕ bulunuz.
0  8 s aralÕ÷Õnda
÷ cismin hÕz-zaman graf ÷ çiziniz.
g i÷ini ç

Konum-zaman grafi÷inden;
10  0 50
vort(0-2) 5 m/s ; vort(0-4) 1.25 m/s
20 40
5  0 00
vort(0-7) 0.714 m/s ; vort(0-8) 0
70 80

dx 10  0 5  10
v o v(0-2) 5 m/s ; v(2-4) 2.5 m/s
dt 20 42
55 5  5
v(4-5) 0 ; v(5-7) 5 m/s
54 75
0  (5)
v(7-8) 5 m/s
87 (3-12)
 AnlÕk HÕz:
Ortalama
O t l h bir
hÕz, bi cismin l÷ d
i i t1 ve t2 zaman aralÕ÷Õnda
ne kadar hÕzlÕ oldu÷u bilgisini içerir. Herhangi bir
t anÕnda cismin ne kadar hÕzlÕ oldu÷u bilgisi “anlÕk
anlÕk
hÕz” tanÕmÕyla verilir.

AnlÕk hÕz, ortalama hÕzÕn ǻt ĺ0

durumundaki limitidir.

'x dx
v lim
't o0 't dt

Bu tanÕmdan
B d anlÕk
l k hÕz,
h cismin
i i x konumunun
k
zamana göre birinci türevidir.
Yani, konum-zaman grafi÷inin herhangi bir
andaki e÷imidir.

AnlÕk sürat anlÕk hÕzÕn büyüklü÷üdür.

(3-13)

Örnek : x-ekseni boyunca hareket eden bir cismin konumu

x(t ) 4t +2t 2
ifadesine göre de÷iúmektedir (t saniye, x metre cinsindendir).

a ) 0  1 s ve 1  3 s aralÕklarÕnda cismin ortalama hÕzÕnÕ bulunuz

a bulunuz.

b ) t 2.5
2 5 s anÕndaki
d ki hÕzÕnÕ
h bbulunuz.
l

a) vort(0-1)
> 4  2@  >0@ 2 m/s b ) v(t )
dx
4 + 4t m/s
1 0 dt

vort(1-3)
> 12 18@  > 4  2@ 4 m/s
v((2.5)) 4 + 4(2.5)
( ) 6 m/s
3 1

(3-14)
 Ortalama øvme:
t1 ve t2 anlarÕ
l arasÕndaki
d ki ortalama
t l ivme:
i

v2  v1 'v
aort m// s2
t2  t1 't

AnlÕk øvme:
AnlÕk ivme, ortalama ivmenin ǻtĺ0
durumundaki limitidir ve herhangi bir t anÕnda
hÕzÕn ne kadar hÕzlÕ de÷iúti÷ini gösterir.
gösterir

'v dv dv d § dx · d 2x
a lim
't o 0 't
; a ¨ ¸
dt dt dt © dt ¹ dt 2

Bu tanÕmdan
B t d anlÕkl k ivme,
i cismin
i i hÕzÕnÕn
h zamana
göre birinci türevidir. Yani, hÕz-zaman grafi÷inin
÷
g bir andaki e÷imidir.
herhangi

(3-15)
.

Sabit øvmeli Hareket :

t 0'da
0 da cismin hÕzÕ v0 ve konumu x0 olsun.
olsun
v t t
dv
a o dv dt o ³ ddv
d adt ³ adt
dt a ³ dt o v(t ) v0  att (E
(Eú-1)
1)
dt v0 0 0

x t t
dx
v o dx vdt v0  at dt o ³ dx ³ v dt  a ³ tdt
0
dt x0 0 0

1
x(t )  x0 v0t  at 2 (Eú-2)
2

Bu iki eúitlikten t yok edilirse: v 2 v02  2a x  x0 (Eú-3)

(3-16)
.

Konum x(t ), hÕz v(t ) ve ivmenin a(t ) zamanla de÷iúimleri :

Konum-zaman grafi÷i, düúeyi x x0’ da kesen bir

paraboldür.
paraboldür

1
x  x0 v0t  att 2
2

HÕz-zaman grafi÷i, düúeyi v v0’ da kesen ve

÷
e÷imi ivmeye ú bir do÷rudur.
y ((a)) eúit ÷

v v0  at

Burada ivme (a) sabittir.

(3-17)
.

Sabit øvmeli Hareket Denklemleri :

1. v v0  at v  v0
a
1
t
2 x  x0
2. v0t  at 2
2

3. v 2 v02  2a ( x  x0 )

1
4. x  x0 vort t (v0  v)t
2

(3-18)
.

Örnek : x-ekseni boyunca

y ilerleyen
y bir sürücü, t 10 s içinde
ç hÕzÕnÕ düzgün
g
olarak 10 m/s' den 30 m/s' ye çÕkarÕyor.
a) Sürücünün ivmesini bulunuz.
bulunuz
b) Bu ivmelenme sürecinin ilk yarÕsÕnda otomobil ne kadar yol alÕr?
c) Bu ivmelenme sürecinde otomobil ne kadar yol alÕr?

30  10
a ) aort 2 m/s 2
10  0
1 2 1
b  ) 'x xs  xi vi t  at 10 (5)  (2) (5) 2 75 m
2 2

1 1
c ) 'x xs  xi vi t  at 2 10 10  (2) (10) 2 200 m
2 2

(3-19)

Örnek : Durgun halden harekete baúlayan bir cismin

ivme-zaman grafi÷i yanda verilmiútir.
a  ) t 10 s ve t 20 s anlarÕnda cismin hÕzÕ nedir?
b ) ølk 20 s içinde cisim ne kadar yol almÕútÕr?

a) t 0 10 s o a 2 m/s2 o v v0  at o v 20 m/s

10-15 s aralÕ÷Õnda a 0 oldu÷undan hÕz sabittir ve 20 m/s' dir.

15-20 s aralÕ÷Õnda a 3 m/s 2 ve ilk hÕz 20 m/s' dir.

v v0  at o v 20  (3)) ((5)) 5 m/s
/
(20) 2  (0) 2
b) 0-10
0 10 s aralÕ÷Õnda: v  v 2 2
0 2a x  x0 o 'x1 = =100 m
2(2)
10-15 s aralÕ÷Õnda: a 0 ve v 20 m/s o 'x2 =20 (5)=100 m
(5) 2  (20) 2
15-20 s aralÕ÷Õnda: v 2
v  2a x  x0 o 'x3 =
2
= 62.5 m
2 (3))
0

'x 'x1  'x2  'x3 262.5 m

(3-20)
.

Serbest Düúme:
Dünya yüzeyinin yakÕnlarÕnda tüm cisimler büyüklü÷ü 9.8 m/s2 ve yönü
dünyanÕn merkezine do÷ru olan bir ivmenin etkisinde hareket ederler.
Serbest düúmede cisimlerin ivmesi sembolik olarak “g” ile gösterilir.

y-ekseni düúeyde ve yukarÕ yönde alÕnÕrsa,

serbest düúmede cismin ivmesi a = g olur.

v v0  gt (Eú 1)
(Eú-1)
1
y  y0 v0t  gt 2 (Eú-2)
2
v2 v02  2g y  yo (Eú
(Eú-3)
3)

(3-21)
.

Örnek : 50 m yüksekli÷inde bir binanÕn tepesinden bir taú düúey

d ÷ lt d yukarÕ
do÷rultuda d ÷ 20 m/s
k do÷ru / hhÕzla
l ffÕrlatÕlÕyor.
l tl (g 10 m / s 2 )
a ) Taú maksimum yüksekli÷e ne kadar zamanda çÕkar?
b) Bu nokta yerden ne kadar yüksektedir?
c) Taú fÕrlatÕldÕ÷Õ seviyeye ne kadar zamanda gelir? Bu noktada hÕzÕ ne olur?
d ) t 5 s anÕnda taúÕn hÕzÕ ve konumu nedir?

a ) M
Maksimum
ki yükseklikte
ük klikt cismin
i i hhÕzÕ sÕfÕrdÕr:
f d v v0  gtt o t 2s

b ) v 2 v02  2 g y  yo o y  yo 20 m o h 70 m
1 2 1 2 (20)
c ) y  y0 0 v0t  gt
g o t (v0  gt
g ) 0ot 4s
2 2 10
v v0  gt 20  10 (4) 20 m/s
d ) v v0  gt 20  10 (5) 30 m/s
v 2  v02 900  400
y  50 25 m o y 25 m
2 (10) 20
(3-22)
.

Örnek : Bir helikopterin yerden yüksekli÷i y 3t 2 ile veriliyor. Burada

t saniye
y ve y metre cinsindendir. t 2 s anÕnda helikopterden
p bir paket
p
serbest bÕrakÕlÕyor.
a) P
Paket
k t ne kkadar
d zamanda d yere ulaúÕr
l (g 10 m / s2 )?
b) Paket yere ulaútÕ÷Õ anda hÕzÕnÕn büyüklü÷ü kaç m/s'dir?
c) Paketin ivmesi için ne söyleyebilisriniz?
dyy
a ) v 6t o paket
k t serbest b k ld ÷ andaki
b t bÕrakÕldÕ÷Õ d ki hÕzÕ
h v0 12 m/s
/
dt
÷ y0 12 m' dir.
ve yyerden yyüksekli÷i
1 12  384
y  y0 v0t  gt 2 o 0  12 12t  5t 2 o t 3.16 s
2 10
b ) Paketin hÕzÕnÕn zamana ba÷lÕ fonksiyonu: v(t ) 12  gt
v 12  10 3.16
3 16 1919.66 m/s
dv
c ) Paketin ivmesi a g 10 m/s 2 dir ve sabittir.
sabittir
dt
(3-23)

Duran bir cismin

konum-zaman, hÕz-zaman, ivme-zaman grafikleri:

x v a

t t t

Konum-zaman
o u a a HÕz-zaman
HÕz zaman øvme-zaman

(3-24)
.

Sabit hÕzla hareket eden bir cismin

konum-zaman, hÕz-zaman, ivme-zaman grafikleri:

x v a

t t t

Konum-zaman
o u a a HÕz-zaman
HÕz zaman øvme-zaman
øvme zaman

(3-25)
.

Sabit ivme ile hareket eden bir cismin

konum-zaman, hÕz-zaman, ivme-zaman grafikleri:

x v a

t t t

øvme zaman
øvme-zaman
Konum-zaman HÕz-zaman

(3-26)
.

øvmenin Sabit OlmadÕ÷Õ Durum :

Ci i ivmesi
Cismin i i sabit d ÷il cismin
bit de÷ilse, i i hÕzÕnÕ
h v (t ) ve kkonumunu x (t )
integrasyon yoluyla bulabiliriz.

øntegrasyon analitik olarak veya grafik yaklaúÕmÕ ile yapÕlÕr.

v1 t1 t1 t1
dv
d
a o dv adt o ³ dv ³ adt o v  v ³ adt o v
1 0 1 v0  ³ adt
dt v0 t0 t0 t0

t1

³ adt > a(t)  t grafi÷inde e÷ri altÕnda kalan alan@

t0

x1 t1
dx
v o dx vdt o ³ dx ³ vdt
dt x0 t0
t1 t1 t1

x1  x0 ³ vdt o x
t0
1 x0  ³ vdt
t0
³ vdt >v(t)  t grafi÷inde e÷ri altÕnda alan@
to
(3-27)
.

G G G
x (t )), v (t ) ve a (t ) arasÕndaki iliúki:

Türev Türev
G K K
x (t ) v (t ) a ((t )
øntegral øntegral

G
G dx G G t K
v x (t ) x0  ³ v(t)
(t)dt
0
dt
G
K dv K K t K
a
dt
v (t) v0  ³0 a (t ) d t
(3-28)
.

BÖLÜM-4
øki ve Üç Boyutta Hareket
Bu bölümde, tek boyut kÕsÕtlamasÕ olmadan, bir düzlemde ve uzayda
cisimlerin hareketini incelemeye devam edece÷iz.

Düzlemde harekete örnek olarak “e÷ik atÕú” ve “düzgün dairesel

hareket” ayrÕntÕlÕ bir úekilde incelenecektir.
hareket incelenecektir

Son olarak da, birbirlerine göre sabit hÕzla hareket eden referans
sistemlerine göre bir cismin hareketi incelenecektir. (Ba÷Õl hareket)

(4-1)

Konum Vektörü
G
Bir parçacÕ÷Õn konum vektörü r , bulundu÷u koordinat sisteminin
÷ bulundu÷u
merkezinden pparçacÕ÷Õn ÷ noktaya
y çizilen vektördür.

Örnek : ùekilde P noktasÕnda bulunan cismin konum vektörü

G
r xˆi  yˆj  zkˆ

G
P r 3iˆ  2ˆj  5kˆ (m)

(4-2)
.

Yer-de÷iútirme Vektörü
G G
r1 konumundan r2 konumuna hareket eden bir cismin yer-de÷iútirme vektörü,
G G G G G
'r r2  r1 biçiminde tanÕmlanÕr. r1 ve r2 konum vektörleri bileúenleri cinsinden
G G
r x ˆi  y ˆj  z kˆ ve r x ˆi  y ˆj  z k̂ biçiminde ifade edilirse, yer-de÷iútirme
1 1 1 1 2 2 2 2

vektörü de bileúenleri cinsinden

G
'r x2  x1 ˆi  y2  y1 ˆj  z2  z1 kˆ 'xˆi  'yˆj  'zkˆ
olur
olur.

'x x2  x1
'y y2  y1
'z z2  z1

(4-3)

Ortalama ve AnlÕk HÕz

Bölüm 3’ de tanÕmlandÕ÷Õ gibi,

Yer-de÷iútirme
Yer de÷iútirme
Ortalama HÕz = biçiminde verilir.
Zaman

G
G 'r 'xˆi  'yˆj  'zkˆ 'x ˆ 'y ˆ 'z ˆ
vort i j k
't 't 't 't 't

ise ortalama hÕzÕn 't o 0

AnlÕk hÕz ise,
durumundaki limitidir.

G G
G 'r dr
v lim
't o0 't dt
(4-4)
.

't ' nin sÕfÕra gitmesi durumunda:

G G G
1. r2 vektörü r1 vektörü üzerine do÷ru kayar ve 'r o 0 durumu gerçekleúir.

G
'r G
2. vektörü (yani vort ), "1" noktasÕnda yörüngeye çizilen te÷et yönündedir.
't

G G
3. vort o v

G d ˆ ˆ ˆ dx ˆ dy ˆ dz ˆ
v xi  yj  zk i j k
dt dt dt dt
G
v v ˆi  v ˆj  v kˆ
x y z

HÕz bileúenleri úu eúitliklerle verilir:

G
G dr dx dy d
dz
v vx ; vy ; vz
dt dt dt dt
(4-5)

Ortalama ve AnlÕk øvme

G G G
HÕzdaki de÷iúim G v2  v1 'v
Ortalama ivme o aort
Zaman 't 't

AnlÕk ivme ise, ortalama ivmenin 't o 0 durumundaki limiti olarak tanÕmlanÕr :
G G
G 'v dv d ˆ dvx ˆ dv
d y ˆ dvz ˆ
a lim vx i  vy ˆj  vz kˆ i j k axˆi  ay ˆj  az kˆ
't o0 't dt dt dt dt dt

Not: øvme vektörünün, hÕzdaki gibi, izlenilen yörüngeyle özel bir iliúkisi yoktur.
øvme bileúenleri úu eúitliklerle verilir:

G
G ddv ddv x d y
dv ddv z
a o ax ; ay ; az
dt dt dt dt

(4-6)
.

Örnek : Bir cisim, ilk hÕz bileúenleri v0 x 20 m/s ve v0 y 15 m/s olacak
úekilde, t 0 anÕnda orijinden harekete baúlÕyor. xy -düzleminde hareket
eden cismin ivme bileúenleri de a x 4 m/s 2 ve a y 0 ' dÕr.
a) Cismin herhangi bir andaki hÕzÕnÕ bulunuz.
b) Cismin herhangi bir andaki konumu nedir?

a ) v x v0 x  ax t 20  4t m/s ; v y v0 y  a y t 15 m/s

G
v 20  4t ˆi  15jˆ m/s

b ) t 0 o x0 y0 0:
1 ½
x(t ) x0  v0 x t  ax t 2 20t  2t 2 °
2 ° G
¾or 20t  2t 2 ˆi  15t ˆj m
1
y (t ) y0  v0 y t  a y t 2 15t °
2 °¿

(4-7)

E÷ik AtÕú

Bir cismin yer-çekimi kuvvetinin etkisi altÕnda düúey düzlemdeki hareketi

“e÷ik
e÷ik atÕú”
atÕú hareketi olarak adlandÕrÕlÕr.
G
Cisim hareketine v0 ilk hÕzÕyla baúlar.
ølk hÕzÕn yatay ve düúey bileúenleri úu ifadelere sahiptir:

v0x v0 cosT0 ; v0 y v0 sinT0

E÷ik atÕú hareketi, x-ekseni ve y-ekseni boyunca ayrÕ ayrÕ incelenecektir. Bu

iki hareket birbirinden ba÷ÕmsÕzdÕr. x-ekseni
ekseni yönündeki hareketin ivmesi
sÕfÕr, y-ekseni yönündeki hareketin ivmesi ise a g’ dir.
(4-8)
.

Yatay Hareket : ax 0' dÕr ve x-ekseni yönündeki hÕz de÷iúmez.

vx v0 cos T 0 (Eú-1) ve x  x0 v0 cos T 0 t (Eú-2)

Düúey Hareket : ay  g' dir vee y-eksenindeki

eksenindeki hareket serbest düúmedir.
düúmedir
1
vy v0 sin T0  gt (Eú-3) ve y  y0 v0 sin T0 t  gt 2 (Eú-4)
2
v0 sin T 0  2 g y  y0
2
Eú-3' ten t bulunup Eú-4' te kullanÕlÕrsa; v y2
ba÷ÕntÕsÕ elde edilir.
edilir

Bu eúitliklerdeki x0 ve y0 , cismin harekete

baúladÕ÷Õ noktanÕn koordinatlarÕdÕr.

Ço÷u problemde hareketin baúladÕ÷Õ nokta

orijin olarak alÕnÕr (x0 0 ; y0 0).

(4-9)

Yörünge denklemi :

vx v0 cos T 0 (Eú - 1) ; x v0 cos T 0 t (Eú - 2)

1
vy v0 sin T 0  gt (Eú - 3) ; y v0 sin T 0 t  gt 2 (Eú - 4)
2

ú den t ççekilip
Eú-2' ú te kullanÕlÕrsa,,
p Eú-4'
g
y tan T 0 x  x2
2 v0 cos T 0
2

bulunur ve bu eúitlik cismin izledi÷i yörüngenin denklemidir.

Yörünge denklemi y = ax + bx 2 formundadÕr ve bir parabolü tanÕmlar.

(4-10)
.

v02 sin 2T 0
Yatay Menzil ( R ) : R
g

Cismin harekete baúladÕ÷Õ nokta ile yere düútü÷ü nokta x -ekseni

üzerindeyse (y0 y 0), cismin yatayda aldÕ÷Õ yol (R ) menzil
olarak bilinir. Eú-4' ten
1 2 § 1 · 2v0 sini T0
v0 sin T 0 t  0 o t ¨ v0 sin T 0  gt ¸ 0 o t
gt
2 © 2 ¹ g
bulunur t , cismin uçuú süresidir ve Eú-2 [x v0 cos T 0 t ]]' de
bulunur.
yerine konursa
2v02 v 2 sin2ș0
R sin T 0 cos T 0 o R = 0 bulunur
bulunur.
g g

Cisim t l T0
Ci i yatayla 45 q' lik açÕ yapacakk úekilde
kild atÕlÕrsa
tl
A t
O v 02
maksimum menzile ulaúÕr. Rmax =
g
R

(4-11)

v02 sin 2 T 0
Maksimum Yükseklik (H): H
2g
2g

vy v0 sin T 0  gt
A noktasÕnda, v y 0:
v0 sin T 0
v0 sin T 0  gt 0ot
g

H y (t ) o
2
1 2 v0 sin T 0 1 § v0 sin T 0 ·
H v0 sin T 0 t  gt v0 sin T 0  g¨ ¸
2 g 2 © g ¹
v02 sin 2 T 0
H
2g
(4-12)
.

Örnek : Bir taú, yüksekl÷i 45 m olan bir binanÕn

tepesinden yatayla 30o açÕ yapacak úekilde
v0 20 m/s' lik ilk hÕzla fÕrlatÕlÕyor.
a ) Taú,
Taú ne kadar sürede yere düúer?
b) Taú, atÕldÕ÷Õ noktadan ne kadar uzakta yere düúer?
cc)) Taú, yere hangi hÕzla çarpar?

1
a ) y  y0 v0 y t  gt 2 o 5t 2  20 sin(30)t  45 0 o t 4.22 s
2
1 2
b ) x  x0 v0 x t  axt o x 20 cos(30)t 73 m
2
c ) vx v0 x 20 cos(30) 17.3 m/s
v y v0 y  gt 20 sin(30)  (9.8) (4.22) 31.4 m/s
G
v 17.3iˆ  31.4ˆj m/s
(4-13)

Örnek : Bir kurtarma uça÷Õ yerden 100 m yükseklikte, 40 m/s yatay hÕzla giderken,
mahsur kalmÕú bir grubun bulundu÷u noktaya yardÕm paketi ulaútÕrmak istiyor.
istiyor
a ) Paketin grubun bulundu÷u noktaya düúmesi için geçen süre nedir?
b ) Hangi yatay uzaklÕktan bÕrakÕlmalÕdÕr?
c ) Paket hangi hÕzla yere çarpar?

1 2 1
a  ) y  y0 v0 y t  gt o  100  (9.8) t 2
2 2
t 4.52 s

1
b ) x  x0 v0 x t  ax t 2 o x v0 x t 40 (4.52)
(4 52) 181 m
2

c ) vx v0 x 40 m/s
v y v0 y  gt (9.8) (4.52) 44.3 m/s
G
v 40iˆ  44.3jˆj m/s

(4-14)
.

Örnek : Bir kayakçÕ, úekildeki gibi 25 m/s' lik yatay bir hÕzla atlayÕú yapÕyor
düúüyor RampanÕn e÷im açÕsÕ 35 o ' dir.
ve rampanÕn alt ucuna düúüyor. dir
a  ) KayakçÕ ne kadar süre havada kalÕr?
b  ) RampanÕn uzunlu÷ u ( d ) ne kadardÕr?
c ) KayakçÕ rampaya hangi hÕzla çarpar?

1
a ) x v0 x t 225t d cos(35)
(3 ) ; y  gt 2 44.9
9t 2  d sin(35)
i (3 )
2
4.9t 2 25 tan(35)
 tan(35)
( ) ot 3.57 s
25t 49
4.9

25 (3.57)
b ) 25t (35) o d
d cos(35) 109 m
cos(35)

c ) vx v0 x 25 m/s ;
v y v0 y  gt (9.8) (3.57) 35 m/s
G
v 25iˆ  35jˆ m/s

(4-15)

Düzgün Dairesel Hareket:

YarÕçapÕ r olan çembersel bir yörüngede sabit v
hÕzÕyla hareket eden cisim “düzgün
düzgün dairesel
hareket” yapÕyor denir.
hareket denir Yörüngenin her
noktasÕnda cismin hÕzÕnÕn büyüklü÷ü aynÕ fakat
yönü farklÕdÕr.

HÕzÕn de÷iúmesi ivmenin sÕfÕr olmadÕ÷Õ anlamÕna gelir.

gelir.
Dü ü dairesel
Düzgün d i l harekette
h k tt ivme
i úu özellikleri
ö llikl i taúÕr:
t
1. Çember üzerindeki her noktada çemberin merkezi olan C noktasÕna
do÷rudur ve bu nedenle “merkezcil ivme” olarak adlandÕrÕlÕr.
adlandÕrÕlÕr
v2
2. Büyüklü÷ü a ba÷ÕntÕsÕ ile verilir.
r

Cisim bir tam turunu bir periyotluk sürede (T) alÕr ve

2S r ile ifade edilir.
T
v
(4-16)
.

G
v vx ˆi  v y ˆj v sin T ˆi  v cos T ˆj

P noktasÕnda konum, hÕz ve ivme :

yP r sin T , xP rcosT
G
G § y P · ˆ § xP · ˆ G dv § v dyyP · ˆ § v dxP · ˆ
v ¨ v ¸ i  ¨ v ¸ j ; a = ¨ ¸i ¨ ¸j
© r ¹ © r ¹ dt © r dt ¹ © r dt ¹

G § v2 · ˆ § v2 ·ˆ v2
¨  cos T ¸ i  ¨  sin T ¸ j ; a a a
2 2
a x y
© r ¹ © r ¹ r

ay  v 2 / r sin T
tan I tan T o I T o ivme, C' ye do÷rudur.
ax  v 2 / r cos T
(4-17)

Örnek : Bir taú, 0.5 m uzunlu÷undaki bir ipin ucuna asÕlmÕú

ve úekildeki gibi düúey düzlemde çembersel bir yörünge
üzerinde salÕnÕm yapmaktadÕr. øp, düúey eksenle 20o ' lik açÕ
yaptÕ÷Õnda, taúÕn hÕzÕ 1.5 m/s' dir.
a) Tam bu anda, radyal ve te÷etsel yönlerdeki ivme nedir?
b) Tam bu anda, net ivmenin büyüklü÷ünü ve yönünü bulunuz?

v2 (1.5)2
a) ar 4.50 m/s2
r 0.5
at g sin(T ) 9.8 sin(20) 3.35 m/s2

b ) a ar2  at2 (4.50) 2  (3.35) 2 5.61 m/s 2

3.35
I tan 1 ( ) 36.7 o (ivmenin ip do÷rultusu ile yaptÕ÷Õ açÕ)
4 50
4.50

(4-18)
.

Bir Boyutta Ba÷Õl Hareket:

Hareket:
Bir P cisminin,
cisminin birbirine göre hareketli A ve B gözlem çerçevelerine göre
ölçülen hÕzlarÕ birbirinden farklÕdÕr. B gözlemcisinin durgun olan A
gözlemcisine göre sabit bir vBA hÕzÕ ile hareket etti÷ini varsayalÕm. Herhangi
bir anda A ve B gözlemcileri, sÕrasÕyla, P cisminin konumunu xPA ve xPB
olarak ölçsünler. xBA’de B gözlemcisinin A gözlemcisine göre konumu olsun.

d d d
xPA xPB  xBA o xPA xPB  xBA o vPA vPB  vBA
dt dt dt

dvBA
0 o aPA aPB
dt
N t A ve B gözlemcileri
Not: ö l il i P
cisminin hÕzÕnÕ farklÕ ölçerler
fakat ivmesini aynÕ ölçerler.

(4-19)

øki Boyutta Ba÷Õl Hareket :

B gözlemcisinin A gözlemcisine göre xy - düzleminde sabit bir vBA hÕzÕ ile

hareket
h k t etti÷ini
tti÷i i varsayalÕm.
l Herhangi
H h i birbi anda,
d A ve B gözlemcileri
ö l il i P
G G G
cisminin konum vektörünü, sÕrasÕyla, rPA ve rPB olarak ölçsünler. rBA ise B
gözlemcisinin A gözlemcisine göre konum vektörü olsun.
G G G dG dG dG G G G
rPA rPB  rBA o rPA rPB  rBA o vPA vPB  vBA
dt dt dt

G
dv BA G G
0 o a PA a PB
dt

(4-20)
.

Örnek : Geniúli÷i 3 km olan ve do÷u yönünde 5 km/sa düzgün

hÕzla akan bir nehirde, kayÕkçÕ rotasÕnÕ tam olarak kuzeye
yönlendirmiú ve suya göre 10 km/sa hÕzla ilerlemektedir.
a) Karadaki
d bbir gö
gözlemciye
e c ye ggööre,
e, kayÕkçÕnÕn
y ç hÕzÕnÕ bu
bulunuz.
u u.
b) KayÕkçÕ ne kadar sürede karúÕ kÕyÕya ulaúÕr?
c) Tam karúÕdaki
ú bir noktaya ú
y ulaúmasÕ için
ç rotasÕ ne olmalÕdÕr?

G G G
a  ) v KY v KN  v NY 10 Nˆ  5 Eˆ km/sa
§ 5 ·
vKY = 10 2  5 2 11.2 km/sa ; T tan 1 ¨ ¸ 26.6 o
© 10 ¹

3
b ) d vKN t o t 0.3 sa 18 dk
10
G G G
c ) vKY = vKN + vNY o vKY = vKN
2
 vNY
2
102  52 8.66 km/sa
§ 5 ·
T tan 1 ¨ ¸ 30.2
o

© 8.66 ¹
(4-21)

vbakan
ú g ç noktalarÕnÕ
PRATøK: HÕzlarÕn baúlangÕç
birleútir, bakandan bakÕlana vektör çiz. vba÷Õl
vbakÕlan
Çizdi÷in bu vektör ba÷Õl vektördür.

Örnek: ùekilde, bir dörtyol kavúa÷Õna aynÕ v hÕzÕ ile

gelmekte
l kt olan
l K,K L,
L M ve N araçlarÕ
l görülmektedir.
ö ül kt di

a) K’ dan bakan L’ yi nasÕl görür?

L K
v
v L
v M
vLK v 2
K v
v
N b ) M’ den bakan K’ yÕ nasÕl görür?
vM vK
vKM=2v
2

(4-22)
.

÷ y do÷ru
Örnek: Do÷uya ÷ v hÕzÕyla
y ggitmekte
olan bir aracÕn içindeki yolcu yere düúen vya÷mur-yer=?
ya÷mur damlasÕnÕ güneye v hÕzÕyla
gidiyormuú gibi görüyor.
görüyor Buna göre varaç-yer
ya÷mur damlasÕnÕn yere göre hÕzÕ nedir?

vbakan varaç-yer= v
vya÷mur-yer= v 2
vbakÕlan vba÷Õl vya÷mur
ya÷mur-yer
yer vya÷mur-araç
ya÷mur araç= v

G G G G
vDY = vDA + v AY o vDY vˆj  vˆi y
G § v ·
v  v 2 2v ; T tan 1 ¨ ¸ 45o
2
vDY =
© v ¹ x

(4-23)

Örnek: Do÷uya do÷ru gitmekte olan X aracÕndaki gözlemci Y aracÕnÕ

do÷uya do÷ru, Z aracÕnÕ batÕya do÷ru gidiyormuú gibi görüyor. Buna göre,
Y ve Z araçlarÕnÕn hareketleri hakkÕnda neler söylenebilir?

Y kesinlikle do÷uya do÷ru gidiyor ve hÕzÕ X’in

hÕzÕndan büyüktür.

Buna göre,
g ,

1) Z, X’ in hÕzÕndan daha düúük bir hÕzla do÷uya gidiyor olabilir.

2) Z durgun olabilir.

3) Z batÕya do÷ru gidiyor olabilir

olabilir.

(4-24)
.

Nehir Problemleri:

1- Suya göre hÕz: Su durgun iken yüzücünün veya kayÕ÷Õn sahip

ld ÷ hÕzdÕr.
oldu÷u h d

y ÷ ggöre hÕz: KayÕk

2- KayÕ÷a y durgun y ÷ içindeki
g iken kayÕ÷Õn ç
hareketlinin hÕzÕdÕr.

33- Yere
Y göreö h hÕz: Suya
S göre
ö hhÕz il
ile akÕntÕ
k t hÕzÕnÕn
h vektörel
ktö l
bileúkesi olan hÕz. Yani yerde duran bir gözlemciye göre hÕzdÕr.

NOT: Nehir problemlerinde yere göre hÕz ile iúlem yapÕlÕr.

(4-25)

Örnek: AkÕntÕ hÕzÕnÕn 5 m/s oldu÷u bir

nehirde,
hi d bir
bi kayÕk
k k K noktasÕndan
k d L vsu=5 m/s
noktasÕna, suya göre sabit hÕzla 10 s’de
gidiyor
g y ve 20 s’de ggeri dönüyor.
y Buna vkayÕk
göre K-L uzaklÕ÷Õ kaç cm’dir? K L

KL=LK o (vkayÕk  5) 10 (vkayÕk  5) 20

vkayÕk 15 m/s
KL (vkayÕk  5) 10 (15  5) 10 200 m

(4-26)
.

øki Boyutta Nehir Problemleri:

L M

vsu
vkayÕk-su vkayÕk-yer

N t 11: Her
Not H hhÕz kkendi
di yolunu
l alÕr.
l

Not 2: KayÕk karúÕ kÕyÕya her zaman yere göre hÕzÕ do÷rultusunda çÕkar.

KL=(vkayÕk-su) t
LM=(vsu) t
KM=(v
KM (vkayÕk-yer
k k ) t

(4-27)

BÖLÜM-5
Kuvvet ve Hareket I
ùu ana kadar hareketli bir cismin konum,
konum hÕz ve ivmesini tanÕmladÕk.
tanÕmladÕk
Cismin Hareketine neyin sebep oldu÷uyla ilgilenmedik.
Bu ve sonraki bölümde ise, klasik mekani÷in temeli olan ve geniú bir
aralÕkta pek çok fiziksel olguyu açÕklayan Newton yasalarÕnÕ ö÷renece÷iz.

Ö ÷i yÕldÕz
Örne÷in, ld ve gezegenlerin
l i hareketleri
h k tl i Newton
N t yasalarÕna
l uyar.
Ancak, aúa÷Õdaki iki koúulda bu yasalarÕn geçersiz oldu÷unu akÕlda
tutmak gerekir.
gerekir

1. Cisimlerin hÕzlarÕnÕn ÕúÕk

ú hÕzÕna ççok yyakÕn oldu÷u
÷ durumlarda ((% 99
veya üzeri). O zaman Einstein’ in özel görelilik teorisini (1905)
kullanmamÕz gerekecek.

2. øncelenen cismin boyutlarÕnÕn çok küçük oldu÷u durumlarda

(elektron proton,
(elektron, proton nötron veya atom).
atom) O zaman da,
da Kuantum
mekani÷ini (1926) kullanmamÕz gerekecek.
(5-1)
 Newton’un Birinci YasasÕ = Eylemsizlik YasasÕ
Newton’ dan önce, bir cismin sabit bir hÕzla hareket etmesi için bir kuvvetin
etkimesi gerekti÷i düúünülüyordu. Bir cismin durgun olmasÕ onun “do÷al
durumu” olarak biliniyordu. Ancak bu hata, “sürtünme” nin de bir kuvvet
oldu÷unun anlaúÕlmasÕndan önceydi.
Örne÷in, bir cisim pürüzlü yatay bir düzlemde v0 ilk hÕzÕyla harekete
ú
baúlarsa bir süre sonra duracaktÕr.
Di÷er yandan, aynÕ cisim aynÕ ilk hÕzla daha pürüzsüz bir yüzeyde
harekete baúlarsa çok daha sonra duracaktÕr.
duracaktÕr
Newton bu fikri ay ve gezegenlerin hareketlerine uyguladÕ. Uzayda
sürtünme olmadÕ÷Õ için,
için do÷rulu÷u kesin olan “Newton’ un birinci
yasasÕ” ortaya çÕkmÕú oldu. Buna göre,

Bir cisme net bir kuvvet etkimiyorsa, cisim durumunu korur.

Durgunsa durmaya, hareketliyse aynÕ hÕzla düzgün do÷rusal
hareketine devam eder.
(5-2)

K
Kuvvet:
t Bir
i cisme
i etkiyen
ki k
kuvvet, sebep
b
oldu÷u ivmenin ölçülmesi ile belirlenebilir.

Sürtünmesiz bir yüzey üzerine kütlesi m = 1 kg olan bir cisim koyalÕm

ve uygulanan bir F kuvvetinin oluúturdu÷u a ivmesini ölçelim.

Kuvvet, cismin ivmesi a = 1 m/s2 olacak úekilde ayarlanÕrsa,

uygulanan kuvvet, F = 1 newton (N)’ dur denir.

(5-3)
 F
m0 Kütle: Cisme özgü bir sabittir ve cisimdeki
a0 madde miktarÕnÕn bir ölçüsüdür. Bir cismin
kütlesi, cisme etki eden F kuvveti ile bu kuvvetin
F
sebep oldu÷u a ivmesini birbirine ba÷layan cisme
mX
ö ü bir
özgü bi niceliktir.
i likti
aX

Kütlesii m0 = 1 kg
Kütl k olan
l bir
bi cisme
i F = 1 N kuvvet
k t uygulayalÕm.
l l
2
Bu kuvvet cisme a0 = 1 m/s ivmesini kazandÕrÕr.

AynÕ kuvveti, kütlesi mX olan bir cisme uyguladÕ÷ÕmÕzda cisme

kazandÕraca÷Õ ivme de aX olsun. Bu durumda,
mX a0 a0
o mX m0
m0 aX aX

bulunur. Böylece, aX ivmesi ölçülerek herhangi bir cismin mX kütlesi

belirlenebilir.
(5-4)

Newton’un økinci YasasÕ

Bir cisme etki eden net kuvvet (Fnet), bu kuvvetin cisme kazandÕrdÕ÷Õ ivme
(a) ve cismin kütlesi (m) arasÕndaki iliúki “Newton’un ikinci yasasÕ”
olarak adlandÕrÕlÕr ve úöyle tanÕmlanÕr:
÷ ivme
y net kuvvet ile cisme kazandÕrdÕ÷Õ
Bir cisme etkiyen
Fnet do÷ru orantÕlÕdÕr ve orantÕ sabiti de o cismin kütlesine
eúittir.
m
a
G G
Fnet ma
G G G
Not : Cisme FA , FB ve FC gibi çok sayÕda
kuvvet etkiyorsa, net kuvvet
bunlarÕn vektörel toplamÕdÕr ve
G G G G
Fnet FA  FB  FC ile verilir.
verilir

Üç boyutlu uzayda (xyz-koordinat sistemi) bileúenleri cinsinden Newton’ un

ikinci yasasÕ:
Fnet, x max ; Fnet, y ma y ; Fnet, z maz
(5-5)
Mekanik Problemlerinde Çok SÕklÕkla KarúÕlaúaca÷ÕmÕz Kuvvetler
ve BunlarÕn Özellikleri:

Yer-çekimi
ç Kuvveti: Bir cisme Dünya
y tarafÕndan
uygulanan kuvvettir. DünyanÕn merkezine do÷rudur ve
Newton’ un ikinci yasasÕna göre úöyle verilir.
G G G
Fg ma mgˆj o Fg mg

Newton’un evrensel kütle çekim yasasÕnÕn

mekanizmasÕ; bir nokta kütle (m1) di÷er bir nokta
kütleyi (m2), iki kütlenin çarpÕmÕ ile do÷ru,
aralarÕndaki (r) uzaklÕ÷ÕnÕn karesi ile ters orantÕlÕ
olacak büyüklükteki bir F kuvveti ile çeker.

Kütlelerden
Kütl l d ve bu
b kütl l i
kütlelerin aralarÕndaki
l d ki
G, kütle çekim sabitidir. uzaklÕktan ba÷ÕmsÕz olarak |F1| ve |F2|
kuvvetlerinin büyüklükleri
y her zaman birbirine
eúittir.
(5-6)

A÷ÕrlÕk: Bir cismin a÷ÕrlÕ÷Õ, cismin serbest düúmesini

A÷
engelleyecek kuvvetin büyüklü÷ü olarak tanÕmlanÕr.
g W y

mg

Fnet,
net y ma y W  mgg 0 oW mg
g

Not: A÷ÕrlÕk ve kütle farklÕ niceliklerdir. Yer-çekiminin

farklÕ oldu÷u yerlerde (örne÷in ayda, gm = 1.7 m/s2),
kütle de÷iúmezken a÷ÕrlÕk de÷iúir.
(5-7)
De÷me Kuvveti: øsminden de anlaúÕlaca÷Õ gibi, bu kuvvetler birbirleriyle
temas halindeki y yüzeyler
y ú
arasÕnda oluúur. øki tür temas kuvveti vardÕr.
Birincisi temas yüzeyine dik yöndeki “normal kuvvet”, ikincisi de temas
yüzeyine paralel olan “sürtünme kuvveti” dir.

Normal Kuvvet: Bir cisim bulundu÷u yüzeye bir baskÕ uygularsa,

uygularsa yüzey
deforme olur ve cisme, temas yüzeyine dik yönde, ismine “normal kuvvet”
y ÷
diyece÷imiz bir kuvvet uygular.
yg Bir masa üzerinde duran kütlesi m olan bir
blok düúünelim.
Fnet,t y ma y FN  mg 0 o FN mg
bulunur. (5-8)

Sürtünme kuvveti: Bir cismi bulundu÷u yüzey

ü e de harekete
üzerinde e e e zorlarsak
o s bbir ddirençle ú ú .
e ç e karúÕlaúÕrÕz.
Bu direnç “sürtünme” olarak bilinir ve kayma
e÷ilimine ters yöndedir.

(5-9)
 G il
Gerilme: Bir
i cisme
i ba÷lÕ
b l olan
l ipte
i oluúan
l bir
bi kuvvettir
k i
ve úu özelliklere sahiptir:

1. Her zaman ip boyunca yönelir.

2. Her zaman cismi çekecek yöndedir.
3. øp üzerinde A ve B noktalarÕnda aynÕ büyüklüktedir.

ùu kabullenmeler yapÕlacaktÕr:

a. øpin kütlesi, ba÷lÕ olduklarÕ cisimlerin kütlesine

göre
ö çokk küçüktür.
kü ük ü

b øp uzamasÕzdÕr
b. uzamasÕzdÕr.

c. Makara
a a a kullanÕlmasÕ
u a as durumunda,
du u u da, makara
a aa
sürtünmesizdir ve kütlesi ihmal edilebilir.
(5-10)
.

Newton yasalarÕnÕ uygularken takip edilecek yol:

1. øncelenecek sistemin basit bir úeklini çizin.

2. Probleme uygun bir koordinat sistemi seçin.

3 Sistemdeki tüm kuvvetleri belirleyin ve serbest-cisim

3. serbest cisim
diyagramÕ üzerinde gösterin.

4. Newton yasalarÕnÕ sisteme uygulayÕn.

(5-11)
 Örnek : Kütlesi 0.3 kg olan bir hokey diski sürtünmesiz bir yüzey üzerinde
k
kaymaktadÕr. Di k úekildeki
kt d Diske, kild ki gibi
ibi F1 = 5 N ve F2 = 8 N' lluk
k iki kuvvet
k t
etkimektedir.
a) Diskin ivmesinin büyüklü÷ünü ve yönünü bulunuz.
b) Diskin ivmesini sÕfÕr yapacak üçüncü kuvvet ne olmalÕdÕr?

a ) a x
¦F x 5 cos(20)  8 cos(60)
29 m/s 2
m 03
0.3

ay
¦ Fy 5 sin(20)  8 sin(60)
17.4 m/s 2
m 0.3
ax2  a y2 29  17.4
2 2
a 33.8 m/s 2
17.4
17 4
T tan 1 ( ) 31o
29
G
b) a ax ˆi +ay ˆj 0 o ¦ Fx F1x  F2x  F3x 0 o F3x 5 cos(20)
(20)  8 cos(60)
(60) 8.7
8 N
¦F y F1y  F2y  F3y 0 o F3y 5 cos(20)  8 cos(60) 5.2 N
G
F3 F3x ˆi + F3y ˆj 8.7iˆ  5.2jˆ N
(5-12)
.

Örnek : A÷ÕrlÕ÷Õ 125 N olan trafik ÕúÕklarÕ úekildeki gibi

iplerle asÕlÕ durmaktadÕr. Üstteki kablolarÕn yatayla
yp
yaptÕklarÕ açÕlar ÷
ç 37o ve 53o oldu÷una ggöre, her üçç teldeki
gerilme kuvvetlerini hesaplayÕnÕz. Hangi durumda
T1 T2 olur?

Sistem dengede oldu÷una göre, T3 Fg 125 N bulunur.

¦F x T1 cos(37)  T2 cos(53) 0 (Eú-1)
¦F y T1 sin(37)  T2 sin(53)  T3 0 (Eú-2)
cos(53) 0.8
Eú-1' den: T1  T2 = T2 bulunur.
cos(37) 0.6
06
0.6
Bunu Eú-2' de yerine koyarsak: T1 (0.6)  T1  125 0 o T1 75.1 N
08
0.8
0.6
T2 T1 99.9 N bulunur.
08
0.8
Eú-1' e göre, iplerin yatayla yaptÕklarÕ açÕlar aynÕ olsaydÕ, T1 T2 olurdu.
(5-13)
.

Örnek : Kütlesi m olan bir sandÕk, e÷im açÕsÕ T olan

sürtünmesiz e÷ik bir düzlem üzerinden serbest bÕrakÕlÕyor.
a)) SandÕ÷Õn ivmesini bulunuz.
a
b) SandÕk e÷ik düzlemin tabanÕna ne kadar sürede
ulaúÕr
l ve bu
b anda
d hhÕzÕ ne olur?
l ?

a ) ¦F x mg sin T max o ax =g sin T

¦F y N  mg cos T 0

1 2d
b  ) x  x0 axt 2 o t bulunur
bulunur.
2 g sin T
vs2 vi2 + 2a x ǻ x o vs 2 g sin T d olur.
(5-14)
.

Newton’un Üçüncü YasasÕ: Etki-Tepki YasasÕ

øki cisim arasÕndaki etkileúme kuvvetlerinin büyüklükleri aynÕ, do÷rultularÕ
ters yöndedir.

ùekildeki gibi C blo÷una yaslanmÕú bir B cismi düúünelim.

G
C blo÷unun B cismine uyguladÕ÷Õ kuvveti FBC , benzer úekilde
G
B cisminin C blo÷una uyguladÕ÷Õ kuvveti de FCB ile gösterelim.

G G
Newton' un üçüncü
ç ÷ , FBC
yyasasÕ ggere÷i,  FCB olur.

økinci bir örnek ise yandaki úekilde verilmiútir.

Newton' un üçüncü yasasÕ gere÷i,
G G
FCE  FEC olur.

(5-15)
.

Newton YasalarÕnÕn UygulanmasÕ/Serbest-Cisim DiyagramlarÕ:

Newton yasalarÕnÕ uygulayarak mekanik problemlerinin çözümü
serbest-cisim diyagramÕnÕ çizmekle baúlar.
Bu, incelenen sistem bir bütün olarak veya her cisim için ayrÕ ayrÕ yapÕlÕr.
Daha sonra her cisim için uygun bir koordinat sistemi seçilir.
seçilir

Aúa÷Õda verilen örne÷i gözönüne alalÕm. Sürtünmesiz bir sistem

G
A ve B gibi iki blok ve A blo÷una etkiyen bir FdÕú kuvveti içermektedir.

ùöyle "sistem" ler düúünebiliriz:

G
a. Sistem
Si t = blok
bl k A + block
bl k B. Yatay
Y t kuvvet
k t FdÕú .
G G
b. System = blok A. Cisme etkiyen iki yatay kuvvet vardÕr: FdÕúú ve FAB .
G
c. System = blok B. Cisme etkiyen yatay kuvvet FBA .
(5-16)

Örnek : Kütleleri m1 ve m2 olan iki blok yatay sürtünmesiz bir

düzlemde temas halindedir. m1 kütlesine sabit bir F kuvveti uygulanÕyor.

a ) Blok sisteminin ivmesini bulunuz.

b ) Bloklar arasÕndaki temas kuvvetini bulunuz.
b bulunuz

F
a ) ¦ Fx (sistem) F (m1  m2 )ax o ax
m1  m2
b ) m2 blo÷u için Newton' un ikinci yasasÕndan:
m2
¦F x F21 m2 ax o F21
m1  m2
F F12 bulunur.
(5-17)
.

Örnek : Bir kiúi elindeki m kütleli balÕ÷Õ asansörün

içinde tavana
ta ana asÕlÕ yaylÕ
a lÕ bir tera
terazii ile tartmak istiyor.
isti or
Asansör ister yukarÕ ister aúa÷Õ do÷ru ivmelensin,
balÕ÷Õn gerçek kütlesinden daha farklÕ bir de÷er ölçer.
øspatlayÕnÕz.
øspatlayÕnÕz
Asansör yukarÕ do÷ru ivmelensin:
¦F y T  mg ma o T m(g  a )

Asansör aúa÷Õ do÷ru

d ivmelensin:
i l i
¦F y T  mg ma o T m(g  a )

Asansör sabit hÕzla hareket etsin:

¦F y T  mg 0 o T mg
Görüldü÷ü gibi, ivmeli hareket durumunda balÕ÷Õn a÷ÕrlÕ÷Õ (T ),
gerçek a÷ÕrlÕ÷Õndan farklÕ ölçülür. (5-18)

Örnek : Kütleleri farklÕ iki cisim, a÷ÕrlÕ÷Õ ihmal edilebilir

sürtünmesiz bir makara üzerinden bir iple úekildeki gibi
asÕlmÕútÕr. Bu sisteme "Atwood düzene÷i" diyoruz. Sistem
serbest bÕrakÕldÕ÷Õnda, kütlelerin ivmesi ve ipteki gerilme
kuvveti ne olur?
m2 ! m1 oldu÷unu kabul edelim:
m1 ve m2 için Newton
Newton' un ikinci yasasÕ
yasasÕ, sÕrasÕyla:
¦F y T  m1 g m1a (Eú-1)
¦F y T  m2 g m2 a (Eú-2)
Bu iki denklemden T' yi yok edersek ivme
ivme,
§ m2  m1 ·
a ¨ ú de yerine
¸ g bulunur. Bunu da Eú-1' y koyarsak,
y ,
© 2
m  m1 ¹

§ m2  m1 · § 2m1m2 ·
T m1 a  g m1 ¨  1¸ g ¨ ¸ g bulunur.
b l
© 2
m  m1 ¹ © 2
m  m1 ¹
(5-19)
.

Örnek : Kütleleri m1 ve m2 olan iki blok, sürtünmesiz ve

a÷ÕrlÕksÕz bir makara üzerinden a÷ÕrlÕksÕz bir iple birbirine
ba÷lÕdÕr. m2 blo÷u, e÷im açÕsÕ T olan sürtünmesiz e÷ik
düzlem üzerindedir
üzerindedir. Sistem serbest bÕrakÕldÕ÷Õnd m2 blo÷u
e÷ik düzlemden aúa÷Õya do÷ru kaydÕ÷Õna göre, hareketin
ivmesini ve ipte oluúan gerilme kuvvetini bulunuz.
bulunuz

m1 ve m2 için Newton' un ikinci yasasÕ, sÕrasÕyla:

¦F y T  m1 g m1a (Eú-1)
¦F x' m2 g sin T  T  m2 a (Eú-2)
¦F y' N  m2 g cos T 0 (Eú-3)
Eú-1 ve Eú-2 denklemlerinden T' yi yok edersek ivme,
§ m2 sin T  m1 ·
a ¨ ¸ g bulunur.
bulunur
© m 2  m 1 ¹
2m1m2 1  sin T
B
Bunu da
d EEú-1'
1' dde yerine
i koyarsak,
k k T g bbulunur.
l
m2  m1
(5-20)

BÖLÜM-6
Kuvvet ve Hareket-II

B bölüm
Bu bölü kkapsamÕndaki
d ki ttemell amaçlarÕmÕzÕ
l úöyle
ö l sÕralayabiliriz:
l bili i

• øki cisim
i i arasÕndaki
d ki sürtünme
ü tü k
kuvvetini
ti i ttanÕmlamak.
l k

• St
Statik
tik ve kinetik
ki tik sürtünme
ü tü k
kuvvetlerini
tl i i anlamak
l k ve b
bunlarÕn
l
özelliklerini ö÷renmek.

• Statik ve kinetik sürtünme katsayÕlarÕnÕ tanÕmlamak.

• Merkezcil kuvvet açÕsÕndan düzgün dairesel harekete tekrar

bakmak
bakmak.
(6-1)
 Sürtünme : Yatay zeminde duran bir sandÕk düúünelim.
S d ÷ sola
SandÕ÷Õ d ÷ artan
l do÷ru t bibir kkuvvetle
tl çekelim.
k li SandÕk
S dk
hareket etmedi÷i sürece, temas yüzeyinde, uyguladÕ÷ÕmÕz
G G
F kuvvetini dengeleyen bir f s kuvveti oluúur. Bu kuvvet
"statik sürtünme kuvveti" olarak tanÕmlanÕr.
Uygulanan F kuvveti arttÕkça, f s kuvveti de artar.

Uygulanan F kuvveti belli bir eúik de÷ere ulaútÕ÷Õnda,

hareket baúlar ve sandÕk sola do÷ru ivmelenir.
ivmelenir SandÕk harekete
baúladÕktan sonra, sandÕkla zemin arasÕndaki kuvvet artÕk
G
"ki tik sürtünme
"kinetik ü tü kuvveti
k ti" dir
di ve f k ile ö t ili ( f k  f s ).
il gösterilir )

SandÕ÷Õn sabit bir hÕzla harekete devam etmesini istiyorsak,

uyguladÕ÷ÕmÕz F kuvvetini f k ' yÕ dengeleyecek úekilde
düúürmemiz gerekecektir.
(6-2)

Sürtünmenin Kuvvetinin Özellikleri :

Özellik -1:
1: Temas eden iki yüzey birbirlerine göre hareketli de÷illerse,
de÷illerse statik
G G
sürtünme kuvveti f s , uygulanan F kuvvetini dengeler.

Özellik - 2 : Statik sürtünme kuvveti f s ' nin büyüklü÷ü sabit de÷ildir.

0' dan f s ,max P s FN de÷erine kadar de÷iúir.
Burada, P s statik sürtünme katsayÕsÕdÕr.
Uygulanan F kuvveti, f s ,max kuvvetini aútÕ÷Õ anda
ú
sandÕk harekete baúlar.

Özellik - 3 : SandÕk harekete baúladÕktan sonra, sürtünme kuvveti artÕk

G
"kinetik sürtünme kuvveti" f k ' dÕr ve büyüklü÷ü f k Pk FN
eúitli÷i
i li÷i ile
il verilir. B d Pk kinetik
ili Burada ki ik sürtünme
ü ü katsayÕsÕdÕr.
k d
(6-3)
 f s ,max P s FN

0  f s d P s FN

fk Pk FN

Not - 1 : Statik ve kinetik sürtünme kuvvetleri temas yüzeyine paraleldir.

x Kinetik sürtünme kuvveti harekete ters yöndedir.
yöndedir
x Statik sürtünme kuvveti kayma e÷iliminin tersi yönündedir.

Not - 2: Kinetik sürtünme katsayÕsÕ Pk , hareket eden cismin hÕzÕna ba÷lÕ de÷ildir.

(6-4)

Örnek : m kütleli bir blok sürtünmeli e÷ik bir düzlem üzerindedir.

E÷im açÕsÕ T , blok hareket edinceye kadar artÕrÕlabiliyor.
Blo÷un kaymaya baúladÕ÷Õ kritik açÕ T k oldu÷una göre,
zeminle blok arasÕndaki statik sürtünme katsayÕsÕ P s nedir?

Kritik durumda
(kayma baúlamadan hemen önce):

¦F x mg sin T  f s ma x 0
¦F y N  mg cos T ma y 0
§ N ·
fs mg sin T ¨ ¸ sin T N tan T
© cos T ¹
f s,max N tan T k P s N o P s tan T k
(6-5)
Örnek : Donmuú bir gölet üzerinde, bir buz hokeyi
diskine 20 m/s' lik bir ilk hÕz veriliyor. Disk, buz
üzerinde 115 m yol aldÕktan sonra durdu÷una göre,
zeminle hokey diski arasÕndaki kinetik sürtünme
kaysayÕsÕ P k nedir?

¦F y N  mg ma y 0 o N mg

¦F x  fk max
fk Pk N Pk mg o ax  Pk g
202 40
v2
s v  2ax 'x o ax 
2
i 
( )
2(115) 23
ax  Pk g  Pk (9.8) o Pk 0.177
(6-6)

Örnek : Pürüzlü bir yüzey üzerindeki m1 kütleli blok,

hafif bir iple sürtünmesiz
sürtünmesi vee kütlesi ihmal edilebilir bir
makara üzerinden m2 kütleli küresel cisme ba÷lanmÕútÕr.
m1 blo÷una úekildeki gibi yatayla T açÕsÕ yapan bir F
kuvveti uygulanÕyor. Blok ile zemin arasÕndaki kinetik
sürtünme katsayÕsÕ P k ise, sistemin ivmesini bulunuz.

m1 blo÷u: ¦F x F cos T  T  f k m1 a (1)

¦F y N  F sin T  m1 g 0o N m1 g  F sin T

fk Pk N Pk m1 g  F sin
i T

m2 blo÷u: ¦ Fy T  m2 g m2 a
F ((cos T  Pk sin T )  g (m2  Pk m1 )
B if
Bu ifadeleri
d l i (1) denkleminde
d kl i d yerine
i koyarsak,
k k a
(m2  m1 )
(6-7)
Örnek : Kütlesi 40 kg olan bir kalas sürtünmesiz yatay
düzlemde, üzerinde 10 kg' lÕk blok ile birlikte hareketsiz
durmaktadÕr. Blok ile kalas arasÕndaki statik ve kinetik
sürtünme katsayÕlarÕ sÕrasÕyla 0.6 ve 0.4' tür. Blo÷a 100
G
N' luk bir F kuvveti úúekildeki ggibi uygulanmaktadÕr.
yg ÷ ve kalasÕn
Blo÷un
ivmelerini bulunuz.

E÷er iki kütle arasÕndaki sürtünme kuvvetinin maksimum de÷eri 100 N’

dan küçük
ç ise m2 blo÷u ÷ kalas üzerinde sola do÷ru
÷ hareket edecektir.

f s ,max
max Ps N ' P s m2 g 0.6(10)(9.8)
( )( ) 58.8 N
F ! f s ,max oldu÷una göre, iki kütle arasÕndaki sürtünme
k
kuvveti
ti kinetiktir.
ki tikti

(6-8)

ùimdi herbir kütlenin serbest cisim diyagramÕnÕ çizerek

h k tl i i inceleyelim:
hareketlerini i l li

N ' m2 g 10 9.8 98 N
fk Pk N ' 0.4 9.8 39.2 N

m1 kalasÕ: m1a1 fk Ÿ
39.22
39
a1 0.98 m / s 2
40

m2 blo÷u: m2 a2 F  fk Ÿ
100  39.2 60.8
a2 6 08 m / s 2
6.08
10 10

(6-9)
 Düzgün Dairesel Hareket, Merkezcil Kuvvet:
Düzgün dairesel hareket yapan bir cismin herhangi
bir andaki ivmesinin büyüklü÷ü
a = v2/r
di ve dairenin
dir d i i merkezine d ÷ d
k i do÷rudur.

Newton nun ikinci yasasÕna göre cisme etki eden kuvvet

Newton’
de dairenin merkezine do÷rudur ve büyüklü÷ü
mv 2
F
r
ifadesi ile verilir. Bu kuvvete “merkezcil kuvvet” diyoruz.

Merkezcil kuvvet yeni bir kuvvet de÷ildir,

de÷ildir C noktasÕ etrafÕnda
dönen cisme etkiyen net kuvvettir.
Duruma göre
D ö merkezcil
k il kuvvet
k b
bazen sürtünme,
ü ü b
bazen normal,
l
bazen de yer-çekimi kuvveti olabilir.
(6-10)
.

Örnek: Kütlesi m olan bir yarÕú arabasÕ düz (yatay) bir yolda R yarÕçaplÕ
bir virajÕ v hÕzÕyla dönmek istiyor.
istiyor Araba ile yol arasÕndaki sürtünme
kuvvetini belirleyiniz.

ArabanÕn serbest-cisim diyagramÕ

y g ççizilirse,, virajÕn ÷
j merkezine do÷ru
olan net kuvvetin statik sürtünme kuvveti fs oldu÷u görülür.
DolayÕsÕyla, statik sürtünme kuvveti fs merkezcildir. ArabanÕn virajdan
savrulmadan dönmesini sa÷lar.
mv2
Fnet ,r fs
R (6-11)
.

Örnek : E÷imli viraj :

Tamamen buzla
T b l kaplÕ
k l (sürtünmesiz),
( ü tü i ) 50 m
yarÕçaplÕ bir viraji 13.4 m/s hÕzla geçmek için,
yolun e÷im açÕsÕ kaç derece olmalÕdÕr?

Araba

mv2
¦ Fr N sin T
R
((1 )

¦ Fy N co s T  m g 0 o N co s T mg (2 )
(1 ) ve (2 ) d en k lem lerin d en N ' yi yo k ed ersek ,
v2 (1 3 .4 ) 2
tan T 0 .33 6 6 4 o T 1o
2 0 .1
gR (9 .8)(5 0 )
b u lu n u r. (6-12)
.

Örnek: Rotor, ekseni etrafÕnda v hÕzÕyla dönen R

yarÕçaplÕ içi boú bir silindirdir.
silindirdir Kütlesi m olan bir çocuk,
çocuk
sÕrtÕ silindirin iç duvarÕna yaslanmÕú bir úekilde ayaktadÕr.
Silindir dönmeye baúlÕyor ve önceden belirlenmiú bir hÕz
de÷erine ulaútÕ÷Õnda, silindirin tabanÕ aniden düúmesne
ra÷men çocuk silindir duvarÕnda tutulu kalmaktadÕr.
Rotor duvarÕyla çocuk arasÕndaki statik sürtünme
katsayÕsÕ ȝs oldu÷una göre, Rotor’ un minimum hÕzÕ ne
olmalÕdÕr.
l ld
Çocuk için serbest-cisim diyagramÕ çizilirse, normal kuvvet FN ’
nin
i merkezcil
k il kuvvet
k ld ÷ görülür.
oldu÷u ö ülü

mv 2
Fx ,net FN ma = (Eú
(Eú-1)
1)
R
Fy ,,net f s  mg 0, f s P s FN Ÿ mg P s FN (Eú-2)

mv 2 Rg Rg
ú ve Eú-2
Eú-1 ú bbirleútirilirse,
eú se, mg Ps Ÿ v2 Ÿ vmin bu
bulunur.
u u.
R Ps Ps
(6-13)
.

Örnek: Çember úeklindeki platformun

yarÕçapÕ R’ dir. Platformun en tepesinde
sürücünün düúmemesi için o andaki v hÕzÕ ne
olmalÕdÕr.

Sürücü platformun tepesinde iken serbest-cisim

diyagramÕnÕ çizersek,
çizersek sürücüye etki eden yer yer-çekimi
çekimi
kuvveti Fg ve normal kuvvet FN aúa÷Õ yöndedir.

O noktada sürücünün minimum hÕza sahip olmasÕ

durumunda, platformla temasÕ kesilir ve FN = 0 olur.
Bö l
Böylece, sürücüye
üü ü etki
tki eden
d t k kuvvet
tek k t Fg’ dir
di ve
merkezcildir. Bu durumda,
2
mvmin
Fnet , y mg o vmin Rg
R
bulunur.
(6-14)
.

Örnek : Kütlesi 0.5 kg olan bir taú, 1.5 m uzunlu÷undaki bir ipin
ucuna ba÷lanmÕú ve yatay bir düzlemde döndürülmektedir. TaúÕn
ba÷lÕ oldu÷u ip en fazla 50 N
N' luk bir kuvvete dayanabildi÷ine göre,
ipin kopmadan hemen önceki hÕzÕ ne olur?

mv2 rT m ax 1.5(50)
T o v m ax 12.2 m /s
r m 0.5
(6-15)
.

Örnek : Kütlesi m olan bir cisim L uzunlu÷undaki bir ipin ucunda

úekildeki gibi yatayda r yarÕçaplÕ çembersel bir yörüngede v hÕzÕ
ile dönmektedir (Konik sarkaçç)). Cismin hÕzÕnÕ bilinen nicelikler
cinsinden ifade ediniz.

T cos T mg
mv 2
TsinT =
r

v2
ta n T
gr

v g r ta n T g L s in T ta n T
(6-16)
.

Örnek : Kütlesi m olan bir cisim uzunlu÷u R olan

bir ipin ucunda, úekildeki gibi düúey düzlemde
O noktasÕ etrafÕnda dönmektedir. øpin düúeyle T
açÕsÕ yaptÕ÷Õ bir anda cismin hÕzÕ v ise, ipteki
gerilme kuvveti ne olur?
g

Te÷etsel kuvvet

¦F t mg sin T mat o at g sin T (hÕzdaki de÷iúimin kayna÷Õ)

§ v2 ·
¦F r T  mg cos T mar o T m ¨  g cos T ¸
©R ¹
Radyal kuvvet
§ v2 ·
Üst noktada (T 180 ) o Tüst
o
m¨  g ¸
©R ¹
§ v2 ·
Alt noktada (T 0 ) o Talt
o
m¨  g ¸
©R ¹ (6-17)
Örnek : Kütlesi m olan bir cisim, sa÷a do÷ru ivmeli hareket yapan bir yük
vagonunun içinde tavana asÕlÕdÕr
asÕlÕdÕr.
a) Vagonun dÕúÕndaki durgun bir gözlemciye göre aracÕn ivmesi nedir?
b ) Vagonun
b V iiçindeki
i d ki bir
bi gözlemciye
öl i göre
ö durumu
d inceleyiniz?
i l i i ?

a ) ¦F x T sin T ma
¦F y T cos T mg
a g tan T

b ) ¦F' x T sin T  f hayali 0

¦F' y T cos T mg
f hayali mg tan T ma
(6-18)

BÖLÜM-7
BÖLÜM 7
Kinetik Enerji ve øú

Bu bölümde úu konulara de÷inece÷iz:

¾ Hareket eden bir cismin kinetik enerjisi

¾ Bir kuvvetin yaptÕ÷Õ iú
¾ Güç

Ek olarak, iú-kinetik enerji teoremini ö÷renip de÷iúik problemler çözece÷iz.

HÕz ve ivme gibi vektörel nicelikler yerine iú ve kinetik enerji gibi skaler
nicelikleri kullanarak problemleri çözece÷imiz için, bu yöntemle iúlemler
daha kolay olacaktÕr.
olacaktÕr

(7-1)
 Kinetik Energy:
Bir cismin hÕzÕndan dolayÕ ÷ enerjidir.
y sahipp oldu÷u j
HÕzÕ v, kütlesi m olan bir cismin kinetik enerjisi
úu ifadeye sahiptir:

1 2 SI sistemindeki birimi
K mv g 2/s2 = jjoule
kg.m
2 ve sembolik olarak J ile gösterilir.

Kütl i m = 1 kg
Kütlesi k olan
l bir
bi cisim
i i v = 1 m/s
/ hÕzÕna
h sahipse,
hi ki tik enerjisi
kinetik ji i K = 1 J’ dür.
dü

øúú ((W):
) Kütlesi m olan bir cisme bir F kuvveti uygulandÕ÷Õnda
yg ÷ cisim ivmelenir
ve hÕzÕnÕ (v) dolayÕsÕyla da kinetik enerjisini (K) artÕrabilir veya azaltabilir.

Cismin kinetik enerjisindeki de÷iúim miktarÕ,

miktarÕ F kuvveti tarafÕndan cisme
aktarÕlan veya cisimden dÕúarÕya alÕnan enerji (W) kadardÕr.

Cisme enerji
Ci ji aktarÕlmÕúsa
kt l W pozitiftir
itifti (W > 0) ve F kuvveti
k ti cisim
i i üzerinde
ü i d pozitif
itif
iú yapmÕútÕr denir.
Aksine,
Ak i cisimden
i i d dÕúarÕya
d enerji
ji alÕnmÕúsa
l W negatiftir
tifti (W < 0) ve F kuvveti
k ti
cisim üzerinde negatif iú yapmÕútÕr denir.
(7-2)

øú:
ùekilde kütlesi m olan cisim sürtünmesiz bir yüzeyde
x-ekseni yönünde hareket edebilmektedir.
G
Cisme yatayla I açÕsÕ yapacak úekilde bir F kuvveti uygulanÕyor.
G
Newton' un ikinci yasasÕ gere÷i: Fx max ' dÕr. Cismin baúlangÕçtaki hÕzÕnÕn v0
G G
ve d kadarlÕk bir yer-de÷iútirme sonundaki hÕzÕnÕn da v oldu÷unu varsayalÕm.

Kinemati÷in üçüncü denklemi: v 2 v02  2ax d eúitli÷inden,

§m· 2 §m· 2 §m· m Fx

¨ ¸ v  ¨ ¸ v0 ¨ ¸ 2a x d 2 d Fx d F cos I d
©2¹ ©2¹ ©2¹ 2 m

1 2 1 2
Ki mv0 ; K s mvs o 'K =K s  K i Fd cos M
2 2
G G
W 'K o W Fd cos M o W F ˜ d
øúin birimi, kinetik enerjinin birimiyle aynÕdÕr (J). (7-3)
Not-1: øú
ø iiçin
i bulunan
b l ba÷ÕntÕyÕ,
b F kuvvetinin
k i i sabit
bi oldu÷u
ld d
durum için
i i türettik.
ik
Not-2: Cismin noktasal oldu÷unu kabul ettik.
N t 3 0  I  90 q Ÿ W ! 0 ; 90 q  I  180 q o W  0
Not-3:

G G G
NET øù: Cisme birden fazla kuvvet etkiyorsa (örne÷in FA , FB ve FC ),
net iú (Wnet )'
) in hesaplanmasÕ:

Yol-1: Herbir kuvvetin yaptÕ÷Õ iúler (WA , WB ve WC ) ayrÕ ayrÕ hesaplanÕr ve

sonra da toplanÕr (Wnet WA  WB  WC ).

G G G G
Yol 2: Cisim üzerine etki eden net kuvvet (Fnet
Yol-2: FA  FB  FC ) bulunur ve
G G
sonra da net kuvvetin yaptÕ÷Õ iú hesaplanÕr (Wnet Fnet ˜ d ).

(7-4)

G
Örnek : xy -düzlemindeki
düzlemindeki bir cisim F 5.0i 5 0iˆ + 2.0j
2 0jˆ (N)
G
kuvvetinin etkisiyle d 2.0iˆ + 3.0jˆ (m) ile verilen bir
yer-de÷iútirme yapÕyor.
p ÷ iúi
a)) Kuvvetin yyaptÕ÷Õ ú
b) Kuvvetle yer-de÷iútirme vektörü arasÕndaki açÕyÕ bulunuz.

G G
a ) W F ˜d (5
(5.0) (2 0)  (2.0)
0) (2.0) (2 0) (3.0)
(3 0) 16 J
G G
b ) F ˜ d Fd cos T 29 13 cos T
16
T cos 1 ( ) 35o
377

(7-5)
Örnek : øki blok hafif bir iple, sürtünmesiz ve T
fk
a÷ÕrlÕksÕz bir makara üzerinden birbirlerine
T
÷ ú Sistem serbest bÕrakÕldÕ÷Õnda,
ba÷lanmÕútÕr. ÷ ,
bloklar sabit hÕzla hareket etmektedirler.
A blo÷u sa÷a do÷ru
do÷ru, B blo÷u aúa÷Õ do÷ru 75 cm hareket etti÷inde,
etti÷inde
bloklara etkiyen kuvvetlerin yaptÕklarÕ iúleri bulunuz.
HÕz sabit ise ivme sÕfÕrdÕr.
Blok A: ¦ Fx T  fk 0 ½°
¾T fk 12N
Blok B: ¦ Fy T  12 0 °¿

Blok A: WT 12 (0.75) cos(0) 9 J ; W fk 12 (0.75) cos(S ) 9 J

Wmgg 20 (0.75) cos(S /2) 0 ; WN 20 (0.75) cos(S /2) 0

Blok B: WT 12 (0.75) cos(S ) 9 J ; Wmg 12 (0.75) cos(0) 9 J

N t H
Not: Her iki bl
blokta
kt sabit
bit hÕzla
h l hareket
h k t etti÷i
tti÷i iiçin,
i hher iki bl
blokk üzerine
ü i etkitki
eden kuvvetlerin yaptÕ÷Õ net iú=0’ dÕr.
(7-6)

øú - Kinetik Enerji Teoremi :

Bir cisim üzerine yapÕlan net iúin Wnet K s  K i oldu÷unu daha önce
bulmuútuk.

Kinetik enerjideki de÷iúimin de 'K K s  K i oldu÷u dikkate alÕnÕrsa,

iú kinetik enerji teoremi:
iú-kinetik

'K K s  Ki Wnet

ªBir cismin kinetik º

«enerjisindeki ÷ » = >Cisim üzerinde yapÕlan net iú @
¬ j de÷iúim ¼

Wnet ! 0 o K s  K i ! 0 o K s ! K i
Wnet  0 o K s  K i  0 o K s  K i
(7-7)
Örnek : Kütlesi 6 kgg olan bir blok sürtünmesiz
bir düzlemde duruyorken, 12 N' luk sabit bir
yatay kuvvetin etkisiyle harekete baúlÕyor.
baúlÕyor Blok
yatayda 3 m yol adÕktan sonra hÕzÕ ne olur?

G G 1 2
W = F ˜ d = 12 3 cos(0) = 36 J o K s  Ki mvs  0 36 J
2
72
vs 12 3.5 m/s
6

AynÕ problemi kinematikten yola çÕkarak tekrar çözelim:

12
¦ Fx 12 max o ax
6
2 m/s 2

vs2 vi2  2ax 'x 2 2 3 12 o vs 12 3.5 m/s

(7-8)

Örnek : Kütlesi 6 kg olan bir blok kinetik sürtünme katsayÕsÕ Pk = 0.15 olan
bir düzlemde
bi d l d dduruyorken,
k 12 N' lluk k sabit
bi bir
bi yatay kkuvvetin
i etkisiyle
ki i l harekete
h k
baúlÕyor. Blok yatayda 3 m yol adÕktan sonra hÕzÕ ne olur?

G G
W = F ˜ d = 12 3 cos(0) = 36 J ( F' nin yaptÕ÷Õ iú)

fk Pk mg 0.15 6 9.8 8.82 N

G G
W f = f k ˜ d = Pk mg cos(S ) = 8.82 3 = 26.5 J ( f k ' nÕn yaptÕ÷Õ iú)

W Wf 36  26.5
26 5 99.5
5
1 2 1 2 1 2 19
W Wf mvs  mvi mvs 9.5 o vs 1.8 m/s
2 2 2 6
AynÕ problemi kinematikten yola çÕkarak tekrar çözelim.

3.18
¦F x 12  f k 12  8.82 = 3.18 = max o ax
6
0.53 m/s2

vs2 vi2  2ax 'x 2 0.53 3 3.18 o vs 3.18 1.8 m/s

(7-9)
 p ÷ øú :
Yerçekimi Kuvvetinin YaptÕ÷Õ
Kütlesi m olan bir cism A noktasÕndan v0 ilk hÕzÕyla
yukarÕ do÷ru fÕrlatÕlsÕn.
fÕrlatÕlsÕn
Cisim yükseldikçe, yer-çekimi kuvveti (Fg mg ) tarafÕndan
yavaúlatÕlÕr ve B noktasÕnda daha düúük bir v hÕzÕna sahip olur.

Cisim A noktasÕndan B noktasÕna giderken,

yer-çekimi kuvvetinin yaptÕ÷Õ iú:
G G
Wg A o B Fg .d mgd cos180 q  mgd

Cisim B noktasÕndan A noktasÕna dönerken,

yer-çekimi kuvveti tarafÕndan yapÕlan iú:

G G
Wg B o A Fg .d mgdd cos 0q  mgdd
(7-10)

Yükseltme Kuvvetinin YaptÕ÷Õ øú :

Kütlesi m olan cismi bir F kuvvetiyle (dÕú kuvvet) A noktasÕndan
B noktasÕna yyükseltmek isteyelim.
y ú ÷
Cisim harekete baúladÕ÷Õ
A noktasÕnda ve ulaútÕ÷Õ B noktasÕnda durgun olsun. Bu
aralÕkta uygulanan F kuvvetinin sabit olmasÕ gerekmiyor.
gerekmiyor

Cisme etki eden iki kuvvet vardÕr.

vardÕr Biri yerçekimi kuvveti Fg , di÷eri
de cismi yukarÕ kaldÕrmak için dÕúardan uyguladÕ÷ÕmÕz F kuvvetidir.

Wnet 'K 0 o WdÕú  Wg 0 o WdÕú Wg

Wg mgd cos180q mgd o WdÕú mgd

Alçaltma
Al lt K
Kuvvetinin Y t ÷ øú
ti i YaptÕ÷Õ ø :
Bu durumda cisim B noktasÕndan A noktasÕna hareket etmektedir.
Wg mgd cos 0q mgd o WdÕú Wg =  mgd
(7-11)
 De÷iúken K uvvetin YaptÕ÷Õ øú :
ùekilde konuma ba÷lÕ olarak de÷iúen bir F kuvveti
ùekilde,
verilmiútir. Bu kuvvetin xi ile x s noktalarÕ arasÕnda
t ÷ iiúii ( W ) bbulmak
yaptÕ÷Õ l k isteyelim.
i t li
Bunun için xi , xs aralÕ÷Õ, geniúli÷i 'x olan N tane
ince úerite bölünür.

j. aralÕkta yapÕlan iú 'W j Fj ,ort 'x kadardÕr.

N
Bu durumda toplam iú, W ¦F
j 1
j , ort 'x olur.

'x o 0 (N o f) durumunda,
N xs

W lim ¦ Fj ,ort 'x ³ F ( x)dx

'x o 0
j 1 xi
xs

W ³ F ( x)dx o > F ( x)  x grafi÷i altÕnda kalan alan @

xi (7-12)

Örnek : Bir cisim üzerine etkiyen kuvvetin cismin

k
konumuna ÷l l ÷ úekildeki
bba÷lÕlÕ÷Õ kild ki gibidir.
ibidi
a ) x = 0  8 m,
b ) x = 8  12 m
c ) x = 0  12 m
aralÕklarÕnda bu kuvvetin yaptÕ÷Õ iúi bulunuz.

xs 8
8 6 x = 0 - 8 m aralÕ÷Õdaki
a ) W08 = ³ F ( x)dx = ³ F ( x)dx = 24 J üçgensel bölgenin alanÕ
xi 0
2

4(3)
xs 12
b ) W812 = ³ F ( x)dx ³ F ( x)dx = = 6 J x = 8 - 12 m aralÕ÷Õdaki
2 üçgensel bölgenin alanÕ
xi 8

c  ) W = W0  8  W8 12 24  6 18 J

(7-13)
Örnek : Bir cisme etkiyen kuvvet, x metre cinsinden olmak üzere,
F = (8 x  16) N ifadesine göre de÷iúmektedir.

a  ) x = 0  3 m aralÕ÷Õnda kuvvetin yaptÕ÷Õ iúi bulunuz.

b  ) Kuvvet-konum
Kuvvet konum grafi÷ini çiziniz ve x = 0  3 m aralÕ÷Õnda
kuvvetin yaptÕ÷Õ iúi grafikten bulunuz.
3
§ x2 ·
xs 3
a ) W = ³ F ( x)dx = ³ (8 x  16)dx ¨ 8  16 x ¸ 12 J
xi 0 © 2 ¹0

2((16)) 1 8
b) W =W
W02 +W23 =  = 12 J
2 2

(7-14)

G
Örnek : F = ((4xˆi + 3yyˆj) N' luk kuvvetin etkisindeki bir cisim
orijinden baúlayarak x = 5 m noktasÕna hareket etmektedir.
K
Kuvvetin t ÷ iúi
ti yaptÕ÷Õ i i bulunuz.
b l
G G
rs
G
W = ³ F ˜ dr = ; dr dxˆi + dyˆj
ri

rs

W = ³ (4 xiˆ  3 yjˆ).(
) (dxiˆ  dyjˆ)
ri
rs 5 0
W = ³ (4 xdx  3 ydy ) ³ 4 xdx  ³ 3 ydy
ri 0 0
5
§ x2 ·
W = 4¨ ¸ 50 J
© 2 ¹0
(7-15)
 Yay Kuvveti :
Denge durumundaki bir yaya (uzamamÕú veya
sÕkÕúmamÕú yay) bir blok ba÷lÕ bulunsun.
YayÕ d kadar gerecek úekilde blo÷u sa÷a do÷ru
bir miktar çekelim. Yay elimize ters do÷rultuda
bir direnç kuvveti (F ) uygular.
YayÕ d kadar sÕkÕútÕracak úekilde blo÷u sola do÷ru
itersek, yay elimize yine ters do÷rultuda bir direnç
kuvveti (F ) uygular
uygular.

Her iki durumda da,, yyay

y tarafÕndan elimize uygulanan
yg F kuvveti yayÕ
yy
do÷al uzunlu÷una getirecek yönde etkir. Büyüklü÷ü ise, uzama veya
sÕkÕúma miktarÕ (x) ile orantÕlÕdÕr.
orantÕlÕdÕr
Eúitlik olarak F kx ba÷ÕntÕsÕ
÷ ile verilir. Bu eúitlik "Hooke y
yasasÕ" ,
k ise "yay sabiti" olarak bilinir.
(7-16)

Yay Kuvveti TarafÕndan YapÕlan øú :

Yay sabiti k olan bir yayÕn boyunu, kuvvet uygulayarak
xi ' den xs ' ye getirmiú olalÕm. YayÕn elimize uyguladÕ÷Õ
kuvvetin yaptÕ÷Õ iúi (Wyay ) hesaplamak isteyelim.

YayÕn kütlesiz oldu÷unu ve Hooke yasasÕna uydu÷unu varsayalÕm.

De÷iúken kuvvetin yaptÕ÷Õ iú ba÷ÕntÕsÕndan,

xs
ª x2 º
xs xs xs
1 2 1 2
W yay ³ F ( x)dx
xi
³ kxdx
xi
 k ³ xdx  k « »
xi ¬ 2 ¼ xi 2
kxi  kxs
2
bulunur.
Yay baúlangÕçta uzamasÕz durumda ise (xi 0) ve yayÕ x kadar
germiú veya sÕkÕútÕrmÕú isek( xs r x), yay kuvvetinin yaptÕ÷Õ iú
1
Wyay  kx 2 olarak bulunur.
2
(7-17)
Örnek : Kütlesi 1.6 kg olan bir blok, yay sabiti k = 1 u 10 3 N/m olan
yatay bir yaya ba÷lÕdÕr. Yay 2 cm sÕkÕútÕrÕlÕp durgun halden serbest
bÕrakÕlÕyor. (Yüzey sürtünmesizdir).
a  ) Blok denge noktasÕndan (x = 0) geçerken hÕzÕ ne olur?
bb ) AynÕ soruyu
soruyu, sabit ve 4 N büyüklü÷ünde bir sürtünme kuvveti
olmasÕ durumunda tekrar cevaplayÕnÕz.

1 1 2
a) Wyay = kxm2 1u103 2 u102 0.2 J
2 2
1 1 2Wyay 2(0.2)
Wyay = mvs2  mvi2 o vs = = = 0.5 m / s
2 2 m 16
1.6

b) Wf =  fk xm = 4 2 u102 00.08

08 J sürtünme kuvvetinin yaptÕ÷Õ iú.
ú

1 2 (0.12)
'K Wyay  W f o mvs2 0 2  00.08
0.2 08 o vs = = 00.39 m / s
2 1.6
(7-18)

Örnek : Kütlesi 5 kg olan bir blok sürtünmesiz

bir yüzeyde,
bi ü d yay sabiti biti k = 500 N/
N/m olan
l
yatay bir yaya v0 = 6 m/s hÕzla çarpÕyor ve
yayÕ sÕkÕútÕrÕyor.
a ) Yaydaki sÕkÕúma ne kadardÕr?
b) Yay en fazla 15 cm sÕkÕúabiliyorsa, v0 hÕzÕ en fazla ne olur?
1 2 1 2 1 2 1 2
a ) W yyayy = kxi  kxm mvs  mvi
2 2 2 2
1 2 1 2 m 5
k m = mvi o xm =
kx vi = (6) = 00.6
6m
2 2 k 500
m k 500
b ) xm = vi o vi = xm (0.15) 1.5 m / s
k m 5
(7-19)
 Üç-Boyutlu Uzayda Kuvvetin YaptÕ÷Õ øú :
G
Üç-boyutlu
Üç boyutlu uzayda tanÕmlÕ bir F kuvveti genel olarak
G
F F x, y, z ˆi  F x, y, z ˆj  F x, y, z kˆ
x y z

biçiminde tanÕmlanabilir.

Böylesi bir kuvvetin etkisinde, bir cismi koordinatÕ xi , yi , zi olan

A noktasÕndan koordinatÕ xs , ys , zs olan B noktasÕna,
noktasÕna belirli bir
yol boyunca, hareket ettirmek için yapÕlacak iú,
G G
dW F ˜ dr Fx dx  Fy dy  Fz dz
B xs ys zs

W ³ dW
A
d ³ F ddx  ³ F ddy  ³ F ddz
xi
x
yi
y
zi
z

il verilir.
ile ili
(7-20)

De÷iúken Kuvvet ve øú - Kinetik Enerji Teoremi :

De÷iúken bir F (x ) kuvveti yardÕmÕyla kütlesi m olan bir cismi A ( x xi )

noktasÕndan B ( x xs ) noktasÕna hareket ettirelim. Newton' un ikinci
dv
yasasÕna göre,
ö F ma m ' di
dir.
dt

Eúitli÷in her iki tarafÕnÕ dx ile çarpÕp xi ve xs aralÕ÷Õnda integralini alÕrsak,

xs xs
dv dv dv dx dv dv dx
³ Fdx
xi
³m
xi
dt
dx
dt dx dt
o dx
dt dx dt
dx vdv

xs
m 2 xs 1 2 1 2
W m ³ vdv ªv º mvs  mvi K s  Ki 'K bulunur.
xi
2 ¬ ¼ xi 2 2
÷ ggibi iú-kinetik
Not : Görüldü÷ü ú enerji
j teoremi,
kuvvetin sabit oldu÷u durum ile aynÕdÕr.
(7-21)
Örnek : Kütlesi 0.1 kg olan bir blok hava-rayÕ üzerinde yay sabiti k = 20 N/m
olan yatay bir yaya ba÷lÕdÕr.
ba÷lÕdÕr Blok denge noktasÕndan sa÷a do÷ru 11.5
5 m/s hÕzla geçiyor
geçiyor.
a) Hava-rayÕ sürtünmesiz ise, blok ne kadar sa÷a gidebilir?
b)) Hava rayÕ sürtünmeli ise (Pk = 00.47),
Hava-rayÕ 47) blok ne kadar sa÷a gidebilir?

1 2 1 2 1 2 1 2
a ) W yay = kkxi  kx
k m mvs  mvi
2 2 2 2
1 2 1 2 m 01
0.1
kxm = mvi o xm = vi = (1.5) = 0.106 m
2 2 k 20
b ) W f =  f k xm =  P k mg xm sürtünme kuvvetinin yaptÕ÷Õ iú.
1 1
'K Wyay  W f o  mvi2  kxm2  Pk mgxm o øú-kinetik
ø enerji teorimi
2 2
1 1
 0.1 (1 ) 2  20 xm2  0.47
0 1 v(1.5) 0 4 00.11 99.8
8 xm
2 2
10 xm2  0.461xm  0.113 = 0 o xm = 0.086 m 8.6 cm

(7-22)

Örnek : SalÕnca÷a binmiú w a÷ÕrlÕ÷Õndaki bir çocu÷u,

dü l T0 açÕsÕ yapana kadar
i l düúeyle
ipler k d (burada
(b d çocuk k
durgundur) yatay bir F kuvvetiyle itti÷inizi düúünün.
Bunun için uygulamanÕz gereken kuvveti, sÕfÕrdan
ú y
baúlayarak ççocuk dengeye ÷ kadar
g y ggelene kadar belirli bir maksimum de÷ere
artÕrmanÕz gerekir. UyguladÕ÷ÕnÕz F kuvvetinin yaptÕ÷Õ iúi bulunuz.

Denge durumunda : ¦ Fx = F  T sin T 0 ; F = T sin T

¦F y = T cos T  w
N
a÷ÕrlÕk
0 ; T w / cos T

T0 T0
G G
F = w tan T o W = ³ F ˜ dl ³ F (N
RdT ) cos T wR ³ sin T dT
0 dl 0

W =  wR cos T @00
T
wR 1  cos T 0

(7-23)
Güç :
Gü F kkuvveti
Güç, ti tarafÕndan
t f d birimbi i zamanda
d yapÕlan
l iúi veya F kkuvvetinin
ti i
iú yapma hÕzÕ olarak tarif edilir.

F kuvveti 't zaman aralÕ÷Õnda W kadar iú yapmÕúsa, ortalama güç

W
Port
't
AnlÕk güç ise
dW
P ile tanÕmlanÕr.
dt
SI sistemindeki birimi "J/s = watt" tÕr.
"kilowatt
kilowatt-sa
saat" (kW) iú birimidir.
idir

Örne÷in,
Ö e÷ , 1000
000 W gücündeki
gücü de bir
b motor
o o 1 saat
s sü süreyle
ey e
çalÕúÕyorsa yaptÕ÷Õ iú W =Pt =1000 3600 3600 kJ bulunur.
(7-24)

B ÷l Gü
H Ba÷lÕ
HÕza Güç øf
øfadesi
d i:

Hareket eden bir cisme, hareket do÷rultusu ile

I açÕsÕ yapacak úekilde bir F kuvveti uygulayalÕm.

Uygulanan F kuvvetinin iú yapma hÕzÕ

dW F cos I dx dx
P F cos I Fv cos I
dt dt dt

G G
P F ˜v
verilir.

(7-25)
 Örnek : Bir asansörün kütlesi 1000 kg' dÕr ve toplam
800 kg taúÕyabilmektedir. Asansör yukarÕ çÕkarken
4000 N' luk sabit bir sürtünme kuvveti etkimektedir.
a) Asansör 3 m/s' lik sabit hÕzla yukarÕ çÕkÕyorsa,
b)) Asansör 1 m/s2' lik ivme ile yukarÕ çÕkÕyorsa,
b çÕkÕyorsa
Asansör motorunun sa÷ladÕ÷Õ güç ne olur?

a) v sabit o a 0 : ¦F y =T  f w 0
T f  w (1000  800) 9.89 8  4000 22.16
16 u104 N
GG
P = T .v = T v cos0 2.16 u104 3 6.48 u104 W
b ) a z 0 : ¦F y = T  f  Mg Ma
T f  M ( g  a ) 4000  1800*10.8 2.34 u104 N
GG
2 34 u104 v W (burada v anlÕk hÕzdÕr)
P = T .v = T v cos0 = 2.34
(7-26)

BÖLÜM-8
Potansiyel Enerji ve Enerjinin Korunumu
Bu konu kapsamÕnda úu konulara de÷inece÷iz:

¾ Potansiyel enerji
¾ Korunumlu ve korunumsuz kuvvetler
¾ Mekanik enerjij
¾ Mekanik enerjinin korunumu

Birçok
ço pproblemi
ob e “enerjinin
e ej korunumu”
o u u u teo
teoreminden
e de çö
çözece÷iz.
ece÷ .

Burada vektörel nicelikler yerine iú, kinetik enerji ve potansiyel enerji gibi
skaler nicelikler kullanaca÷ÕmÕz için iúlemler daha kolay yapÕlabilecektir.
yapÕlabilecektir

(8-1)
 øú ve Potansiyel Enerji:
Y
Yer-çekimi
ki i potansiyel
t i l enerjisi:
ji i
• Kütlesi m olan bir cisim v0 ilk hÕzÕyla A noktasÕndan
yukarÕ do÷ru fÕrlatÕlÕyor.
fÕrlatÕlÕyor
• Cisim ve yer bir sistemdir.
• Yerçekimi kuvvetinin etkisiyle cisim yavaúlayarak
yükselecek ve B noktasÕnda tamamen duracaktÕr.
duracaktÕr
• Sonra da, aúa÷Õ do÷ru hareket ederek orijinal v0 hÕzÕyla
A noktasÕna ulaúacaktÕr.

Cisim A noktasÕndan B noktasÕna giderken Fg kuvvetinin yaptÕ÷Õ iú

W1 =  mgh’g dir. Bunun anlamÕ,, Fg kuvveti cismin kinetik enerjisini
j
yerçekimi potansiyel enerjisine (U) dönüúmüútür.
Cisim B noktasÕndan A noktasÕna düúerken ise, Fg kuvvetinin yaptÕ÷Õ iú
W2 = mgh ’ dir. Bunun anlamÕ da, Fg kuvveti cismin yerçekimi potansiyel
enerjisini kinetik enerjiye dönüútürmüútür.

Sistemin potansiyel enerjisindeki de÷iúim úu ifadeyle verilir: 'U W

(8-2)

Yay potansiyel enerjisi:

• Kütlesi m olan blok,
blok yay sabiti k olan bir yaya ba÷lÕdÕr.
ba÷lÕdÕr
• Yay ve kütle bir sistemdir.
• Herhangi
H h i birbi andad A noktasÕndan
kt d geçerken
k ki hÕzÕ
h v0 olan
l
blok, yay kuvvetinin etkisiyle yavaúlayacak ve yayÕ x
kadar sÕkÕútÕrarak B noktasÕnda tamamen duracaktÕr.
• Sonrada, yay kuvvetinin etkisiyle ters yönde harekete
baúlayacak ve A noktasÕndan v0 hÕzÕyla geçecektir.

Blok A noktasÕndan B noktasÕna hareket ederken yay kuvveti Fyay tarafÕndan

yapÕlan iú W1 =  kx2/2’ dir. Bunun anlamÕ, yay kuvveti Fyay cismin kinetik
enerjisini
ji i i potansiyel
t i l enerjiye
ji (U) dönüútürmüútür.
dö ü tü ü tü

Blok B noktasÕndan A noktasÕna hareket ederken ise, yay kuvveti Fyay tarafÕndan
yapÕlan iú W2 = kx2/2/2’ dir.
dir Bunun anlamÕ da,
da yay kuvveti Fyay cismin potansiyel
enerjisini kinetik enerjiye dönüútürmüútür.

Sistemin potansiyel enerjideki de÷iúimi yine 'U W ifadesine sahiptir.

(8-3)
 Korunumlu ve Korunumsuz Kuvvetler:
Cismin sadece kinetik ve potansiyel enerjileri
arasÕnda bir dönüúüme neden olduklarÕ için,
yerçekimi kuvveti ve yay kuvveti “korunumlu”
korunumlu
kuvvetlerdir.

Buna karúÕn, sürtünme kuvveti “korunumlu olmayan” bir kuvvettir.

Sürtünmeli bir yüzey üzerinde A noktasÕndan v0 ilk hÕzÕyla harekete

baúlayan bir blok düúünelim. Blok ile zemin arasÕndaki kinetik sürtünme
katsayÕsÕ ȝk olsun. Blok, kinetik sürtünme kuvveti fk etkisiyle d kadar yol
aldÕktan sonra B noktasÕnda duracaktÕr.

A ve B noktalarÕ arasÕnda sürtünme kuvvetinin yaptÕ÷Õ iú Wf =  ȝkmgd

olacaktÕr. Sürtünme kuvveti, blo÷un tüm kinetik enerjisini “ÕsÕ
enerjisi” ne dönüútürmüútür. Bu enerji tekrar kinetik enerjiye
dö ü tü ül
dönüútürülemez ve bu
b nedenle
d l sürtünme
ü tü k
kuvveti
ti korunumlu
k l bir
bi
kuvvet de÷ildir.
(8-4)

1. KapalÕ bir yol boyunca, korunumlu bir

kuvvetin bir cisim üzerinde yaptÕ÷Õ net iú
sÕfÕrdÕr (ùekil-a).

Wnet 0

Yerden yukarÕ do÷ru fÕrlatÕlan taú ve kütle-yay

kütle yay sistemi buna
birer örnektir. Wnet = Wab,1 + Wba,2 = 0

2. a’dan b’ye giden bir cismin üzerine etki eden korunumlu

bir kuvvetin yaptÕ÷Õ iú gidilen yoldan ba÷ÕmsÕzdÕr.
ùekil - a' dan : Wnet = Wab,1 + Wba,2 = 0 o Wab,1 =  Wba,2
ùekil - b' den : Wab,2 =  Wba,2

W W
ab
b,1
1 abb,2
2
(8-5)
 Potansiyel Enerjinin bulunmasÕ :
Bir cisme etkiyen korunumlu kuvveti biliyorsak,
xi ve xs gibi iki nokta arasÕnda cismin potansiyel
enerjisindeki de÷iúimi ('U ) hesaplayabiliriz.

Korunumlu bir F kuvvetinin etkisindeki bir cisim x-ekseni

boyunca xi noktasÕndan xs noktasÕna hareket ediyor olsun.
F kuvveti tarafÕndan cisim üzerinde yapÕlan iú
xs

W ³ F (x)dx eúitli÷i ile verilir.

xi

Böylece, potansiyel enerjideki de÷iúim

xs

'U W  ³ F ( x)dx bulunur.

xi
(8-6)

Yerçekimi Potansiyel Enerjisi :

Düúey do÷rultuda (y-ekseni
ekseni boyunca) yukarÕ do÷ru yi noktasÕndan
ys noktasÕna hareket eden m kütleli bir cisim düúünelim.

Cisme etki eden yerçekimi kuvveti nedeniyle cisim-yer sisteminin

potansiyel enerjisinde de÷iúim olacaktÕr. Az önce buldu÷umuz sonucu
kullanarak, cismin potansiyel enerjisindeki de÷iúimi hesaplayaca÷Õz.
yf ys ys

'U  ³ F ( y)dy  ³ mg dy mg ³ dy mg > y @ ys mg ys  yi mg 'y

y
i
yi yi yi

Cismin bulundu÷u son noktayÕ genelleútirirsek U ( y)  Ui mg y  yi

bulunur.
Genellikle hareketin baúladÕ÷Õ konum yi
Genellikle, 0 ve bu noktadaki
potansiyel U i 0 olarak seçilir. Bu durumda,
U ( y) mgy
bulunur.
(8-7)
Örnek : Yerden h kadar yükseklikten m kütleli
bir cisim serbest bÕrakÕlÕyor. Cismin herhangi
bir andaki hÕzÕnÕ, yerden olan yüksekli÷ine ba÷lÕ
olarak bulunuz.

'K = 'U o K s  K i  Us Ui

Ki Ui Ks Us
1
0  m gh m v s2  m g y
2
vs 2 g (h  y )

(8-8)

Örnek : ùekilde L uzunlu÷undaki bir ipin ucuna

ba÷lÕ m kütlesinden oluúan bir basit sarkaç verilmiútir.
Cisim T A açÕsal konumundan serbest bÕrakÕlmÕútÕr ve
dönme ekseninin geçti÷i P noktasÕ sürtünmesizdir.
a) Cisim en alt noktadan (B noktasÕ) geçerken hÕzÕ nedir?
b ) Cisim en alt noktada iken ipteki gerileme kuvveti nedir?
b

1 2
a) Ki  Ui K s  U s o mgh
h mvB o vB L(1  cos T A )
2 gL
2

mvB2
b ) ¦ Fr TB mg o TB mg  2mg (1  cos T A )
L
TB mg 3  2 cos T A

(8-9)
 Yaydaki Potansiyel Enerji :
Bir kütle-yay sisteminde,
sisteminde blok xi noktasÕndan xs
noktasÕna hareket etsin. Yay kuvveti bir iú (W )
yapacaktÕr ve kütle-yay
kütle yay sisteminin potansiyel
enerjisinde bir de÷iúim meydana gelecektir.
xs xs
§1 1 ·
W ³ F ( x)dx
xi
³ kxdx
xi
 ¨ kxs2  kxi2 ¸
©2 2 ¹
1 2 1 2
'U W o U ( xs )  U i kxs  kxi
2 2
Genellikle hareketin baúladÕ÷Õ konum xi 0 ve bu noktadaki
y Ui
ppotansiyel 0 olarak seçilir.
ç
Denge noktasÕndan herhangi bir x uzaklÕ÷Õnda,
1 2
yaydaki potansiyel enerji: U kx
2
(8-10)

Mekanik Enerjinin Korunumu :

Bi sistemin
Bir i i mekanik
k ik enerjjiisi, o sistemin
i i kinetik
ki ik ve potansiyel
i l enerjilerinin
jil i i
toplamÕ olarak tarif edilir
(M k ik enerji
(Mekanik ji = Emek K U )

Sistemin çevresinden izole oldu÷unu, dÕú kuvvetlerin olmadÕ÷ÕnÕ

ve sistemdeki kuvvetlerin ise korunumlu oldu÷unu kabul ediyoruz.
Sistemdeki iç kuvvetin yaptÕ÷Õ iú sistemin kinetik enerjisinde
bir de÷iúim meydana getirecektir.
'K W (Eú-1)
(Eú 1)
Bu, aynÕ zamanda sistemin potansiyel enerjisinde de bir
de÷iúim meydana getirecektir
'U W ((Eú-2).
ú ).

(8-11)
 Bu iki eúitlik birleútirilirse,
'K 'U
K s  Ki  U s  Ui
Ki  U i Ks  U s
sonucuna ulaúÕlÕr.
Bu "mekanik
Bu, korunumu yasasÕdÕr ve úu úekilde özetlenebilir.
mekanik enerjinin korunumu" r
'Emek. 'K  'U 0
Korunumlu ve korunumsuz kuvvetlerin oldu÷u izole bir sistemde bu yasa
'Emek. Wkorunumsuz
f
formundadÕr.
d d

Burada Wkorunumsuz , sistemdeki tüm korunumsuz kuvvetler tarafÕndan y

yapÕlan
p iúútir.

(8-12)

ùekilde m kütleli bir cisim ve asÕlÕ oldu÷u

ipten oluúan basit sarkaç verilmiútir.

Cisim-yer sisteminin mekanik enerjisi

sabittir. Sarkaç salÕndÕkça, sistemin
kinetik ve potansiyel enerjileri
arasÕnda sürekli bir dönüúüm olacaktÕr.
olacaktÕr

Cisim en alt noktadayken potansiyel

enerjiyi “sÕfÕr” seçersek, bu noktalarda
kinetik enerji maksimum olacaktÕr
(a ve e durumu).
durumu)

c ve g durumlarÕnda ise potansiyel

enerji
ji maksimum,
ki ki ik enerji
kinetik ji sÕfÕr
f
olacaktÕr.
(8-13)
 Örnek : YaylÕ bir oyuncak tabancanÕn yay sabiti bilinmemektedir.
Yay 12 cm sÕkÕútÕrÕlÕp düúey yönde ateúlendi÷inde, 35 gg' lÕk bilye
atÕldÕ÷Õ noktadan 20 m yukarÕya yükseliyor. Tüm sürtünmeleri
ggözardÕ ederek,,
a) TabancanÕn yay sabitini bulunuz.
b)) Bilye
y tabancayÕ
y hangi
g hÕzla terkeder?
c) Bilye atÕldÕ÷Õ noktadan 10 m yukarÕdayken hÕzÕ nedir?

1 2mgh
a) EA EC o kx 2 mgh o k 953 N/m
2 x2
1 1 k 2
b ) E A EB o kx 2 mgx  mvB2 o vB x  2 gx 19.7 m/s
2 2 m
1 2 1 k 2
c ) kx mgh ' mvh2' o vh ' x  2 gh ' 14 m/s
2 2 m
(8-14)

Örnek : øki blok hafif bir iple, a÷ÕrlÕksÕz ve sürtünmesiz

bi makara
bir ü i d úekildeki
k üzerinden kild ki gibi
ibi birbirine b ÷l
bi bi i ba÷lanmÕútÕr.
t
Sistem durgun halden serbest bÕrakÕlÕyor. 5.00 kg' lÕk blok
yere çarptÕ÷Õnda, 3.00 kg' lÕk blo÷un hÕzÕ ne olur?

1 1
Ei Es o m1 gh m2 gh  m2v2  m1v 2
2 2
2 m1  m2 gh 2 2 98
9.8 4
v 19.6 4.43 m/s
m1  m2 8

(8-15)
 Potansiyel Enerjiden Kuvvetin BulunmasÕ :

Bilinmeyen bir F kuvvetinin etkisi altÕnda x-ekseni boyunca hareket eden bir
cismin potansiyel enerjisinin konuma ba÷lÕlÕ÷Õ U (x) biliniyor olsun.
Cisim koordinatÕ x olan bir A noktasÕndan koordinatÕ x + 'x olan çok yakÕndaki
bir B noktasÕna hareket etsin. Kuvvetin cisim üzerinde yaptÕ÷Õ iú
W F 'x (Eú-1)
ile verilir.
Kuvvetin
K t ÷ bu
ti yaptÕ÷Õ b iú,
i sistemin
i t i potansiyel
t i l enerjisinde
ji i d bir d ÷i i meydana
bi de÷iúim d getirir.
ti i
'U W (Eú-2)
Bu iki eúitlik birleútirilirse,
'U dU ( x)
F  bulunur. 'x o 0 durumundaki limit de÷eri ise F ( x) 
'x dx
olur.
(8-16)

Potansiyel Enerji E÷risi:

Cismin
Ci i potansiyel
t i l enerjisinin
ji i i konuma
k
ba÷lÕ de÷iúimini çizersek, F kuvvetinin
etkisi altÕndaki cismin hareketi
konusunda detaylÕ bilgiler elde etmek
mümkün olur.
Ci
Cisme etki
tki eden
d k
kuvveti ÷ d ki
ti aúa÷Õdaki
ba÷ÕntÕ yardÕmÕyla konumun fonksiyonu
olarak bulabiliriz.
dU ( x)
F ( x) 
dx
Örnek olarak yukarÕdaki grafi÷i inceleyelim:
x2 , x3 ve x4 noktalarÕnda potansiyel e÷risinin türevi sÕfÕrdÕr. DolayÕsÕyla
bu noktalarda cisme etkiyen kuvvet de sÕfÕr olur.
x2 ve x3 noktalarÕ arasÕnda dU/dx pozitif oldu÷undan, kuvvet –x yönündedir.
x3 ve x4 noktalarÕ arasÕnda dU/dx negatif oldu÷undan, kuvvet +x yönündedir.
(8-17)
 Dönüm NoktalarÕ :
Sistemin toplam mekanik enerjisi Emek. K ( x)  U ( x).
Toplam mekanik enerji sabittir (5 J) ve yatay bir çizgi
ile gösterilmiútir. Herhangi bir x noktasÕnda U ( x)
belirlenip yukarÕdaki denklemde yerine konur ve cismin
K kinetik
ki tik enerjisi
ji i bulunabilir.
b l bili
Kinetik enerji, tanÕmÕ gere÷i negatif olamaz. Böylece cismin, x-ekseninin
hangi bölgesinde hareketli oldu÷unu belirleyebiliriz.
K ( x) mek  U ( x )
Emek.
K ! 0 o Emek  U ( x) ! 0 o U ( x)  Emek. Hareket izinlidir.
K  0 o Emek  U ( x)  0 o U ( x) ! Emek. Hareket yasaklÕdÕr.

Emek. U ( x) oldu÷u noktalar, "dönüm noktalarÕ" dÕr.

YukarÕdaki
k d ki grafi÷e
fi göre, x1 dönüm
d noktasÕdÕr
k d ve bub noktada
k d K 0 'dÕr.
d
(8-18)

Yandaki grafikte Emek. = 4 J durumunu gözönüne alalÕm.

Buna göre dönüm noktalarÕ (Emek. = U ) x1 ve
x > x5 noktalarÕdÕr. x > x1 bölgesinde hareket
izinlidir E÷er mekanik enerjiyi 3 J veya 1 JJ’ e
izinlidir.
düúürürsek, dönüm noktalarÕ ve hareketin
izinli oldu÷u bölge de de÷iúecektir.

Denge NoktalarÕ: Potansiyel enerji e÷risinde e÷imin sÕfÕr (dU/dx = 0) ve

y y da kuvvetin sÕfÕr ((F = 0)) noktalar denge
dolayÕsÕyla g noktalarÕdÕr. Kuvvetin
sÕfÕr oldu÷u bölgeler de (x > x5) do÷al denge bölgeleridir.
j y Emek.
Mekanik enerjiyi mek = 4 J seçersek,
ç , kinetik enerji
j K = 0 olur ve cisim
x > x5 bölgesinde hareketsiz olur.

Potansiyel enerji
enerji-konum
konum e÷risinde minimumlar,
minimumlar kararlÕ denge konumlarÕ,
konumlarÕ

Potansiyel enerji-konum e÷risinde maksimumlar, kararsÕz denge

konumlarÕdÕr.
(8-19)
 Not: ùekil üzerindeki mavi oklar,
dU ( x)
F ( x) 
dx
ba÷ÕntÕsÕ uyarÕnca cisim üzerine etkiyen
kuvvetlerin yönünü göstermektedir.

KararlÕ Denge KonumlarÕ: Potansiyelin minimum oldu÷u x4 noktasÕnÕ

gözönüne alalÕm. Mekanik enerji Emek. = 1 J olsaydÕ, bu noktada cisim
hareketsiz olacaktÕ (K = 0).
0) Cismi x4 noktasÕnÕn çok az soluna veya sa÷Õna
çekersek, cismi denge noktasÕna getirmek için bir kuvvet oluúur. Bu nokta
kararlÕ denge noktasÕdÕr.

KararsÕz Denge KonumlarÕ: Potansiyelin maksimum oldu÷u x3

noktasÕnÕ gözönüne alalÕm.
alalÕm Mekanik enerji Emek.k = 3 J olsaydÕ, bu
noktada cisim hareketsiz olacaktÕ (K = 0). Cismi x3 noktasÕnÕn çok az
soluna veya sa÷Õna çekersek, her iki durumda da cismi bu noktadan
d h fazla
daha f l uzaklaútÕracak
kl k úekilde
kild bir
bi kuvvet
k oluúur.
l B nokta
Bu k kararsÕz
k
denge noktasÕdÕr.
(8-20)

Örnek : Bir moleküldeki iki nötr atom arasÕndaki etkileúme kuvveti ile ilgili
potansiyel, Lennard
Lennard-Jones
Jones potansiyel enerji fonksiyonu ile verilir:
ª§ V ·12 § V ·6 º
U ( x ) 4H «¨ ¸  ¨ ¸ »
«¬© x ¹ © x ¹ »¼
x atomlar arasÕndaki mesafe, V ve H ise deneysel sabitlerdir.
øki tipik
ti ik atom
t i i V
için, 0 265 nm ve H
0.265 1 51u 10 22
1.51 22
J' dür.
dü
Atomlar arasÕndaki etkileúme kuvvetini ve minimum uzaklÕ÷Õ bulunuz.
dU d
Fx  = 4H ª¬V 12 x12  V 6 x6 º¼ = 4H ª¬12V 12 x 13  6V 6 x7 º¼
dx dx
ª12V 12 6V 6 º
Fx 4H « 13  7 »
¬ x x ¼
ª12V 12 6V 6 º
Fx 4H « 13  7 » 0ox 21/6 V 0.3 nm
¬ x x ¼

(8-21)
Örnek : øki boyutlu
y uzayda ÷
y bir kuvvetle ba÷lantÕlÕ ppotansiyel
y enerji
j
fonksiyonu,
U ( x, y ) 3x3 y  7 x
ile veriliyor. Cisme etkiyen kuvveti bulunuz.

dU d
Fx  =  ª¬3 x3 y  7 x º¼ =  ª¬9 x 2 y  7 º¼
dx dx
dU d
Fy  =  ª¬3 x3 y  7 x º¼ =  ª¬3 x3 º¼
dy dy

G
F Fx ˆi  Fy ˆj 7  9 x 2 y ˆi  3 x3 ˆj

(8-22)

p ÷ øú:
DÕú Kuvvetin Bir Sistem üzerinde YaptÕ÷Õ
ùu ana kadar, dÕú kuvvetlerin olmadÕ÷Õ izole
sistemleri ele aldÕk. ùimdi de, dÕú kuvvetlerin
etkidi÷i bir sistemi ele alalÕm.

Bir oyuncu tarafÕndan fÕrlatÕlan bowling topunu göz önüne alalÕm.

Bowling topu ve dünya bir sistem oluúturur.
oluúturur

y
Oyuncu tarafÕndan topa
p uygulanan
yg kuvvet dÕúú kuvvettir. Bu durumda
sistemin mekanik enerjisi sabit de÷ildir, dÕú kuvvetin yaptÕ÷Õ iú kadar
de÷iúir.

W 'E 'K  'U

mek.

(8-23)
Örnek : Uzunlu÷u 1 m olan 30o ' lik e÷ik düzlemin
en üst noktasÕndan,, kütlesi 3 kgg olan bir kutu durgun
g
halden aúa÷Õya do÷ru kaymaya baúlÕyor. Kutuya
5 N' luk sabit bir sürtünme kuvveti etkimektedir.
a) E÷ik düzlemin tabanÕnda kutunun hÕzÕ ne olur?
b)) Kutunun ivmesi nedir?
1
a ) Ei K i  U i = mgh = 3(9.8)(0.5) = 14.7 J ; Es K s  U s = mv 2
2
'E =  f k d = 5(1) 5 J
1 2 2(9.7)
Es  Ei mv  14.7 5 o v 2.54 m / s
2 3
3(9.8)(0.5)  5
b) ¦ Fx mg sin(30)  fk ma o a 3.23 m / s2
3
(8-24)

Örnek : Kütlesi 20 kg olan bir çocuk, 2 m yüksekli÷inde

düzgün olmayan bir kaydÕra÷Õn tepesinden ilk hÕzsÕz
kaymaya baúlÕyor.
a) Sürtünme olmadÕ÷ÕnÕ varsayarak, kaydÕra÷Õn en alt
noktasÕnda
k d çocu÷un hÕzÕ
h nedir?
di
b) Sürtünme olmasÕ durumunda, çocu÷un en alt noktadaki
hÕ Õ 3 m/s old
hÕzÕ ÷ na göre sistemin mekanik enerjisindeki
oldu÷una
kayÕp ne kadardÕr?

1
a) Ki  Ui = Ks  Us o mgh= mvs2
2
vs = 2gh = 2 9.8 (2) = 6.26 m / s

1 2 1
b ) 'E = Es  Ei mvs '  mgh = (20) 3  20(9.8)(2) 302 J
2

2 2

(8-25)
Örnek : Bir kayakçÕ 20 m yükseklikteki rampadan
ilk hÕzsÕz kaymaya baúlÕyor.
baúlÕyor RampanÕn alt ucundan
sonra, düz olan bölgede kayakçÕ ile zemin arasÕnda
sürtünme katsayÕsÕ 00.21
21' dir.
dir
a) KayakçÕ, rampanÕn alt ucundan duruncaya kadar ne kadar yol alÕr?
b) E÷ik düzlemin kendisi de aynÕ sürtünme kaysayÕsÕna sahip olsaydÕ,
olsaydÕ
(a) úÕkkÕnÕn cevabÕ ne olurdu?
1
a ) Ki  U i = K s  U s o mgh = mvB2 o vB 2 gh 19.8 m / s
2
1 vB2
'E EC  EB = 0  mvB2 =  Pk mgd o d 95.2 m
2 2Pk g
1 2
b ) mgh  Pk mg cos T L mvB o vB 2 gh >1  Pk cot(20)@ 12.9 m / s
2
vB2
d 40.3 m
2Pk g
(8-26)

Örnek : øki blok hafif bir iple, sürtünmesiz ve a÷ÕrlÕksÕz

bir makara üzerinden birbirine ba÷lÕdÕr.
ba÷lÕdÕr Yatayda bulunan
m1 kütleli blok, yay sabiti k olan bir yaya ba÷lÕdÕr. Yay
uuzamasÕz
a as dudurumda
u da iken
e sistem
s ste seerbest
best bÕrakÕlÕyor
b a yo ve m2
kütleli blok h kadar düúünce bir an için duruyor. m1 kütleli
blok ile zemin arasÕndaki sürtünme katsayÕsÕ
y nedir?

'K 0 ve 'E ' U g + ' U yay  P k m1 gh

'U g U s  Ui 0  m2 gh ½
° 1 2
1 2 ¾ o  P m g
gh kh  m2 gh
g
'U yay
k 1
kh °¿ 2
2
§ 1 ·
¨ m2 g  kh ¸
Pk ¨ 2
¸
¨ m 1 g ¸
© ¹
(8-27)
Örnek : Bir blok, h yüksekli÷indeki
sürtünmesiz bir rampadan ilk hÕzsÕz
kaymaya baúlÕyor ve karúÕda bulunan
L
÷i açÕsÕ T olan
ve e÷im l bir ÷ik düzlemi
bi e÷ik dü l i
tÕrmanÕyor. Blok ile e÷ik düzlemin
arasÕndaki kinetik sürtünme katsayÕsÕ
P k oldu÷una göre, blok bu düzlemde
ne kadar yükselir?
ymax
'K 0 ; 'E 'U g  Pk mg cos T L ; L=
sin T
'U g U s  Ui mgymax  mgh
§ y · h
 Pk mg cos T ¨ max ¸ mgymax  mgh o ymax
i T¹
© sin 1  Pk cott T
(8-28)

Örnek : Kütlesi 10 kg olan blok,

ilk hÕzsÕz olarak A noktasÕndan
bÕrakÕlÕyor. Uzunlu÷u 6 m olan
sürtünmeli
ü tü li bir
bi bölgeyi
böl i ( BC arasÕ))
geçtikten sonra, yay sabiti
k = 2250 N/m yaya
a a çarparak 30 cm sÕkÕútÕrÕyor.
sÕkÕútÕrÕ or
BC arasÕ bölgenin sürtünme katsayÕsÕnÕ bulunuz.

'K 0 ; 'E 'U g  'U yay  Pk mgL

1 2
'U g U s  Ui 0  mgh ; 'U yay kxm  0
2
1
mgh  kxm2
1 2
 Pk mgL kxm  mgh o Pk 2 0.328
2 mgL

(8-29)
 Örnek : E÷ik düzlem üzerindeki m1 = 20 kg'lÕk
bl k hafif
blok, h fif bir
bi iple,
i l m 2 = 30 kg'lÕk
k 'l k bbaúka
k bir bl ÷
bi blo÷a
ba÷lÕdÕr. m 2 blo÷u da, úekildeki gibi yay sabiti
250 N/
N/m olan
l bir b ÷l d Bu
bi yaya ba÷lÕdÕr. B haliyle
h li l yay
uzamasÕzdÕr ve e÷ik düzlem sürtünmesizdir. m1 blo÷u e÷ik düzlemden
÷ ddo÷ru
aúa÷Õ ÷ 20 cm çekilip bl ÷ yerden
kili (m 2 blo÷u d 40 cm yüksekte)
ük kt ) ilk hÕzsÕz
h
bÕrakÕlÕyor. Yay uzamasÕz hale geldi÷inde bloklarÕn hÕzÕ ne olur?

'E ' K  ' U g  ' U yay 0 (Tüm kuvvetler korunumlu oldu÷u için)
§1 1 2· 1
'K ¨ m1v  m2 v ¸ ; 'U g
2
(m1 gL sin T  m2 gL) ; 'U yay  kL2
©2 2 ¹ 2
1 1
m1  m2 v 2  (m1 sin T  m2 ) gL  kL2 0 L 20 cm
L=20
2 2 k=250 N/m
kL2  2((m2  m1 sin T ) ggL 10  67.2 m1=20 kg
v 1 24 m/s
1.24 m2=30 kg
m1  m2 50
(8-30)

BÖLÜM-9
Kütle Merkezi ve Çizgisel Momentum
Bu bölümde aúa÷Õdaki konulara de÷inilecektir:
¾ Bir parçacÕk sisteminin kütle merkezi
¾ Kütle merkezinin hÕzÕ ve ivmesi
¾ Bir ÷ ve parçacÕk
Bi parçacÕ÷Õn k sistemlerinin
i t l i i çizgisel
i i l momentumu
t

Kütle merkezinin nasÕl hesaplanaca÷ÕnÕ ve çizgisel

÷ ÷
momentumun korunumu ilkesini ö÷renece÷iz.

Son olarak, çizgisel momentumun korunum ilkesi yardÕmÕyla

bi ve iki boyutta
bir b çarpÕúma problemlerini ÷i
bl l i i çözece÷iz.
ö

(9-1)
 Kütle Merkezi :
x-ekseni
ekseni üzerinde
ü erinde x1 vee x2 noktalarÕnda bulunan,
b l nan sÕrasÕyla,
sÕrasÕ la
m1 ve m2 kütlelerine sahip iki noktasal cismin kütle merkezi,
m1 x1  m2 x2
xkm
m1  m2
b ÷
ba÷ÕntÕsÕ ile
il verilir.
ili
x-ekseni üzerine yerleútirilmiú n tane parçacÕk durumunda bu ba÷ÕntÕ:
m1 x1  m2 x2  m3 x3  ...  mn xn m1 x1  m2 x2  m3 x3  ...  mn xn 1 n
xkm
m1  m2  m3  ...  mn M M
¦m x
i 1
i i

olur. Burada M sistemdeki parçacÕklarÕn toplam kütlesidir.

Üç boyutlu uzayda (xyz -koordinat
Üç-boyutlu koordinat sistemi) parçacÕk sisteminin kütle
G
merkezi de, kütlesi mi olan parçacÕ÷Õn konum vektörü ri olmak üzere,
daha genel bir ifade ola
olann
G 1 n
G
rkkmm
M
¦ i i ba÷ÕntÕsÕna sahiptir.
m
i 1
r

(9-2)

G
Konum vektörü rkm xkm ˆi  y km ˆj  z km kˆ biçiminde de yazÕlabilece÷inden, kütle
merkezinin
k i i koo
k rdinatlarÕ
di l
1 n 1 n
1 n
xkm ¦ m i xi
M i1
y km
M
¦m y
i 1
i i z km
M
¦m z
i 1
i i

ile verilebilir.
Bir parçacÕk sisteminin kütle merkezi,
merkezi sistemdeki tüm
parçacÕklarÕn toplandÕ÷Õ bir nokta ve sistem üzerine etki
eden
d tütüm dÕú
d kuvvetler
k tl o noktaya
kt etkiyormuú
tki gibi
ibi
düúünülebilir.
Bir beyzbol sopasÕnÕn úekildeki gibi havaya fÕrlatÕldÕ÷ÕnÕ
ve y
yer-çekimi
ç ú
kuvvetinin etkisi altÕndaki hareketini düúünelim.
SopanÕn kütle merkezi siyah bir nokta ile iúaretlenmiútir.
÷
Kütle merkezinin hareketine bakÕldÕ÷Õnda, , bunun bir
e÷ik atÕú hareketi oldu÷u kolayca görülür.

Ancak, kütle merkezi dÕúÕndaki noktalarÕn hareketleri oldukça karmaúÕktÕr.

(9-3)
 Örnek : KonumlarÕ úúekilde verilen
m1 = m2 = 1.0 kg ve m3 = 2 kg kütleli
üç parçacÕktan oluúan sistemin
kütle merkezini bulunuz.
G
rkm
)T

¦m xi 1
i i
m1 x1  m2 x2  m3 x3 (1)(1)  (1)(2)  (2)(0)
xkm 0 75 m
0.75
M m1  m2  m3 11 2
n

¦m y
i 1
i i
m1 y1  m2 y2  m3 y3 (1)(0)  (1)(0)  (2)(2)
ykm 1m
M m1  m2  m3 11 2
G
rkm 0.75iˆ  ˆj m
1
T tan 1 ( ) 53.1o
0.75
(9-4)

G G
Örnek : xy -düzlemindeki konumlarÕ r1 12ˆj (cm), r2 12iˆ (cm) ve
G
r 12iˆ  12ˆj (cm) olan cisimlerin kütleleri de sÕrasÕyla, m = 0.4 kg ve
3 1

m2 = m3 = 0.8 kg ile veriliyor. Sistemin kütle merkezini bulunuz.

¦m x
i 1
i i
m1 x1  m2 x2  m3 x3 (0.4)(0)  (0.8)(12)  (0.8)(12)
xkm 0
M m1  m2  m3 0.4  0.8  0.8

¦m y i i
m1 y1  m2 y2  m3 y3 (0.4)(12)  (0.8)(0)  (0.8)( 12)
ykm i 1
1.2 cm
M m1  m2  m3 11 2

G
rkm xkm ˆi  ykm ˆj 1.2ˆj cm

(9-5)
 KatÕ Cisimlerin Kütle Merkezi :

Maddenin, içinde homojen bir úekilde da÷ÕldÕ÷Õ sistemlere katÕ cisimler diyebiliriz.
Böyle cisimlerin kütle merkezlerini bulmak için,
için kesikli toplama iúlemi yerine
sürekli toplama iúlemi olan integrali kullanaca÷Õz:
1 1 1
xkm
M ³ xdm ykm
M ³ ydm zkm
M ³ zdm
Cisimlerin simetrisi (simetri noktasÕ, simetri ekseni, simetri düzlemi) uygun ise integral
ú
alma iúlemine ggerek kalmayabilir.
y Kütle merkezi simetri elemanÕ üzerinde olacaktÕr.

Örne÷in bir kürenin kütle merkezi, kürenin merkezidir. C x

Bir dikdörtgenin kütle merkezi, karúÕlÕklÕ köúegenleri

birleútiren do÷rularÕn kesiúim noktasÕdÕr. C

(9-6)

KatÕ cisim L uzunlu÷una ve M kütlesine sahip

bi çubuk
bir b k ise,
i kütle ÷ l ÷ çizgiseldir:
kü l yo÷unlu÷u i i ldi
dm M 1
O
dl L
o xkmk
M ³ xO dx

KatÕ cisim
i i A yüzey alanÕna
l ve M kütlesine
k l i sahip
hi M,A
dm
ince bir plaka ise, kütle yo÷unlu÷u yüzeyseldir: dA

dm M 1 1
M³ ³ yV dA
V o xkm xV dA ; y km
dA A M
M,V
KatÕ cisim V hacmine ve M kütlesine sahip ise,
dm
kütle yo÷unlu÷u hacimseldir: dV

dm M 1 1 1
M³ M³ M³
U o xkm xU dV ; ykm yU dV ; zkm z U dV
dV V

(9-7)
Örnek :
a ) Kütlesi M ve uzunlu÷u L olan homojen bir çubu÷un
kütle merkezini bulunuz.
b) Çubu÷un
Ç b çizgisel
i i l kütle
k l yo÷unlu÷u
l O = D x ise,
i kütle
k l
merkezini bulunuz. (x çubu÷un sol ucundan olan
uzaklÕk, D da bir sabittir).

1 1
L
O O L2 L2 § M · L
³ xdm ³ xO dx
L
a  ) xkm ªx º 2
¨ ¸
M M 0
2M ¬ ¼ 0 2M 2M © L ¹ 2

1 1
L
1
L
D D L3
³ xdm ³ xO dx ³x
L
b ) xkm D x dx ª¬ x º¼ 3

M M 0
M 0
3M 0 3M
L L
D D L2
³ O dx ³
L
M D x dx ªx º 2

0 0
2 ¬ ¼0 2
D L3 L3 § 2M · 2
xkm ¨ 2 ¸ L
3M 3M © L ¹ 3
(9-8)

Örnek : Kütlesi M ve boyutlarÕ úekilde verilen dik üçgen

bi i i d ki plakanÕn
biçimindeki l k k l merkezini
kütle k i i bulunuz.
b l

M 2M y b
d
dm u ( ydx
d ) u ( ydx
d ) ve
§1 · ab x a
¨ ab ¸
©2 ¹
a
§b · 2 § x3 ·
a a
1 2 2 2
xkm
M ³ xdm b ³0
ab
xydx ³ x ¨ x ¸ dx
b 0 ©a ¹
ab
¨ ¸
a 2 © 3 ¹0 3
a

M 2M b y b
dm u (a  x)dy u (a  x)dy ve
§1 · ab ax a
¨ ab ¸
©2 ¹
b b
1 2 2 a
ykm
M ³ ydm
b ³0
ab
y (a  x)dy
abb ³0 b
y (b  y )dy

b
2 ª y 2 y3 º 1
ykm
b2 «b 2  3 » b
¬ ¼0 3
(9-9)
 ParçacÕk Sistemlerinde Newton'un økinci YasasÕ :
G G G G
Kütleleri m1 , m2 , m3, ..., mn ve konum vektörleri r1 , r2 , r3 ,..., rn
olan n parçacÕklÕ bir sistem düúünelim. Kütle merkezinin
konum vektörü úu ifadeyle verilir:
G G G G
G m1r1  m2 r2  m3r3  ...  mn rn
rkm
M
Her iki tarafÕn zamana göre türevi alÕnÕrsa,
d G 1 § d G d G d G d G·
rkm ¨ 1
m r1  m 2 r2  m 3 r3  ...  m n rn ¸
dt M © dt dt dt dt ¹
G G G G G
Mvkm m1v1  m2 v2  m3 v3  ...  mn vn
G G
bulunur. Burada vkm kütle merkezinin hÕzÕ, vi ' de i. parçacÕ÷Õn hÕzÕdÕr.
H iki tarafÕn
Her t f bir bi kez
k ddaha
h zamana göre
ö türevi
tü i alÕnÕrsa,
l
d G 1 § d G d G d G d G ·
vkm ¨ 1
m v1  m2 v2  m3 v3  ...  m n vn ¸
dt M © dt dt dt dt ¹
G G G G G
Makm m1a1  m2 a2  m3a3  ...  mn an
G G
bulunur. Burada akm kütle merkezinin ivmesi, ai ' de i. parçacÕ÷Õn ivmesidir.
(9-10)

G
i. parçacÕ÷a etkiyen kuvvet Fi ' dir ve Newton'un ikinci yasasÕ
gere÷i,
i
G G G G G G G
mi ai Fi o Makm F1  F2  F3  ...  Fn
yazÕlabilir.
G G G dÕú G i ç
Fi kuvveti
k i dÕú
d ve iç
i olmak
l k üzere
ü iki bileúene
bil ayrÕlabilir:
l bili Fi Fi  Fi
Bu durumda yukarÕdaki eúitlik úöyle bir forma dönüúür:
G G G G G G G G G
Makm F1dÕú  F1i ç  F2dÕú  F2i ç  F3dÕú  F3i ç  ...  FndÕú  Fni ç
G G G G G G G G G
M km
Ma F1ddÕúú  F2ddÕúú  F3ddÕúú  ...  FnddÕúú  F1i ç  F2i ç  F3i ç  ...  Fni ç
G
Eúitli÷in sa÷Õndaki ilk parantez, sistem üzerine etki eden net kuvvettir (Fnet ).
økinci parantez ise, Newton'un üçüncü yasasÕ gere÷i sÕfÕrdÕr. Bu durumda,
G G
kütle merkezinin hareket denklemi Makm Fnet ' dir ve bileúenler cinsinden
Fnet, x Makm, x Fnet, y Makm, y Fnet, z Makm, z
÷
ba÷ÕntÕlarÕ ile verilir.

(9-11)
 G G
Yandaki eúitlikler, bir parçacÕk sisteminin kütle Makm Fnet
merkezinin, sistemdeki tüm parçacÕklarÕn toplandÕ÷Õ
Fnet, x Makm, x
ve tüm dÕú kuvvetlerin etkidi÷i bir noktasal kütle
gibi hareket edece÷ini göstermektedir. Fnet, y M km, y
Ma
ùekildeki örne÷i ele alalÕm. Fnet,
et, z Makm,, z
Yerden ateúlenen bir roket yerçekimi kuvvetinin
etkisi altÕnda p
parabolik bir yol
y izler.
Belli bir anda roket patlar ve birçok parçaya ayrÕlÕr.
Patlama olmasaydÕ, roketin izleyece÷i yol kesikli
çizgiyle gösterilen yörünge olacaktÕ.
Patlamada ortaya çÕkan kuvvetler iç kuvvetler
oldu÷undan vektörel toplamÕ sÕfÕr olacaktÕr.
Roket üzerinde etkin olan kuvvet hala yerçekimi kuvvetidir.
Bunun anlamÕ, patlamada ortaya çÕkan parçalar da yerçekimi
kuvveti etkisiyle parabolik bir yörüngede hareket ederler.
DolayÕsÕyla
D l l kütle
tl merkezinin
k i i yörüngesi,
öü i patlamadan
tl d önceki
ö ki
yörüngesiyle aynÕ olacaktÕr.
(9-12)

Çizgisel Momentum :
G
Kütlesi m ve hÕzÕ v olan bir cismin çizgisel momentumu
G G
G G p mv
p mv
il tanÕmlanÕr.
ile t l SI sistemindeki
i t i d ki birimi
bi i i kg.m/s'
k / ' dir.
di

Momentum ifadesinin her iki tarafÕnÕn zamana göre türevi alÕnÕrsa,

G G
G G dp d G dv G G
p mv o mv m ma Fnet
dt dt dt
G G
dp
Fnet bulunur.
dt
Bu ifade Newton' un ikinci yasasÕnÕn bir baúka ifade úeklidir.

Sözlü olarak: "Bir cismin çizgisel momentumunun de÷iúim hÕzÕ, o cisme etkiyen
net kuvvetin büyüklü÷üne eúittir ve onunla (net kuvvetle) aynÕ yöndedir.

Bu eúitlik, bir cismin çizgisel momentumunun ancak bir dÕú kuvvetle

de÷iúebilece÷ini göstermektedir. DÕú kuvvet sÕfÕr ise, cismin çizgisel
momentumu de÷iúmez.
(9-13)
 ParçacÕk Sistemlerinin Çizgisel Momentumu:
G
i. parçacÕ÷Õn kütlesi mi , hÕzÕ vi ve çizgisel momentumu
G
pi oolsun.
su . n tane
ta e parçacÕktan
pa çac ta oluúan
o uúa bir
b sistemin
s ste çizgisel
ç g se
momentumu úu úekilde verilir:
G G G G G G G G G G
P p1  p2  p3  ...  pn m1v1  m2 v2  m3v3  ...  mn vn Mvkm
Bir parçacÕk sisteminin çizgisel momentumu,
momentumu sistemdeki parçacÕklarÕn
G
toplam kütlesi (M ) ile kütle merkezinin hÕzÕnÕn (vkm ) çarpÕmÕna eúittir.
Her iki tarafÕn zamana göre türevi alÕnÕrsa,
G
dP d G G G
M km
Mv M
Makm Fnet
dt dt
bulunur. Bu eúitlik, parçacÕk sisteminin çizgisel momentumunun ancak bir dÕú
kuvvetle de÷iúecebilece÷ini göstermektedir.

DÕú kuvvet sÕfÕr ise, parçacÕk sisteminin çizgisel momentumu de÷iúmez.

(9-14)

Örnek : Kütlesi 2 kg olan bir cismin hÕzÕ (2iˆ  3j)ˆ m/s ve kütlesi 3 kg olan bir cismin

hÕzÕ da (iˆ + 6j)

ˆ m/s' dir. øki parçacÕktan oluúan bu sistemin kütle merkezinin hÕzÕnÕ ve
momentumunu bulunuz.
N
G
G ¦ ii
m v
2(2iˆ  3j)
ˆ + 3(iˆ + 6j)
ˆ
vkm i 1
4iˆ  2.4
1.4i
1 2 4ˆj m/s
M 23
G G
Pkm Mvkm 51 4iˆ  22.4
1.4i 4ˆj 7iˆ  12ˆj kg ˜ m/s

÷ ateúlenen
Örnek : Yerden yyukarÕ do÷ru ú bir roket 1000 m y
yükseklikte 300 m/s hÕza sahipken
p
patlayarak üç eúit parçaya bölünüyor. Birinci parça 450 m/s hÕzla aynÕ yönde, ikincisi
240 m/s hÕzla do÷uya gidiyor.
gidiyor Üçüncü parçanÕn hÕzÕ nedir?

M
m1 m2 m3
3
G G G G G G G G
Mvi m1v1  m2 v2  m3v3 o v3 3vi  v1  v2
G
v3 900  450 Kˆ  240 Dˆ 450 Kˆ  240 Dˆ m/s
(9-15)
ÇarpÕúma ve øtme :
Bir cisme sÕfÕrdan farklÕ bir dÕúú kuvvet etkidi÷inde
÷ cismin çizgisel
ç g
momentumunun de÷iúebilece÷ini ö÷rendik.
øki cismin ççarpÕúmasÕ
pú sürecinde böyle
y kuvvetler ortaya
y çÕkar.
ç
Bu kuvvetlerin úiddetleri çok büyük ancak, etkime süreleri çok kÕsadÕr.
ÇarpÕúan cisimlerin çizgisel momentumlarÕndaki de÷iúimin kayna÷ÕdÕrlar.

øki cisim arasÕndaki çarpÕúmayÕ düúünelim. ÇarpÕúma,

cisimlerin temas etti÷i ti anÕnda baúlar ve temasÕn kesildi÷i
G
t s anÕnda biter. Cisimler çarpÕúma süresince birbirlerine F (t )
ile verilen
il il de÷iúken
d i k birbi kuvvet
k uygularlar.
l l Bu kuvvetin
k i
de÷iúimi ùekil-a' da verilmiútir.

G G
dp G
F (t ) ile verilir. Burada p, cisimlerden birisinin çizgisel
dt
momentumudur.
G G ts
G G
ts

dp F (t )dt o ³ dp ³ (t )dt
F
ti ti

(9-16)

ts
G G G G
³ dp
ti
ps  pi 'p momentumdaki de÷iúim

G G
ts

J ³ (t )dt "itme" veya "impuls" olarak tanÕmlanÕr.

F
ti
G G
øtme, çarpÕúan bir cismin çizgisel momentumundaki de÷iúime eúittir: J 'p
Genellikle, çarpÕúma süresince cisimler arasÕndaki etkileúme kuvvetinin zamanla
nasÕl de÷iúti÷ini bilemeyiz. Ancak, itmenin büyüklü÷ü kuvvet-zaman grafi÷inde
e÷ri altÕnda kalan alana eúittir.

AynÕ alanÕ verecek úekilde ortalama bir kuvvet (Fort ) bulursak,

cisimlerin birbirlerine uyguladÕ÷Õ itmeyi,
J Fort 't Fort (ts  ti )
úeklinde yazabiliriz.

Geometrik
G t ik olarak,
l k F (t )-) t grafi÷i
fi÷i altÕnda
lt d kalan
k l alan
l
ile Fort -t grafi÷i altÕnda kalan alan aynÕdÕr (ùekil-b)

(9-17)
 Seri ÇarpÕúmalar :
G
Kütlesi m ve +x-yönünde
y hÕzÕ v olan özdeúú pparçacÕklarÕn
ç sürekli
bir úekilde sabitlenmiú bir hedefe çarptÕ÷ÕnÕ düúünelim.
't süresince n tane parçacÕ÷Õn hedefe çarptÕ÷ÕnÕ varsayalÕm
varsayalÕm. Herbir parçacÕ÷Õn
momentumundaki de÷iúim 'p olacaktÕr. Herbir çarpÕúmada  'p kadarlÕk bir
momentum hedefe
h d f aktarÕlacaktÕr.
k l k
't süresince hedef üzerindeki itme ((impuls)
p )J n'p oldu÷undan,
÷
J n'p n
Fort  m'v olur. Burada 'v, çarpÕúma nedeniyle
't 't 't
herbir parçacÕ÷Õn hÕzÕndaki de÷iúim miktarÕdÕr. DolayÕsÕyla,
'm
Fort  'v
't
'm
yazÕlabilir.
l bili Buradaki
B d ki , parçacÕklarÕn
kl hedefe
h d f çarpma hÕzÕdÕr.
h d
't
duruyorsa, 'v
ÇarpÕúmadan sonra parçacÕklar duruyorsa 0v v olur
olur.
ÇarpÕúmadan sonra parçacÕklar tam olarak yansÕyorsa, 'v v  v 2v olur.
(9-18)

Örnek : Kütlesi 400 g olan bir top 30 m/s hÕzla,

úekildeki gibi bir duvara do÷ru fÕrlatÕlÕyor. Top
duvara çarptÕktan sonra geliú do÷rultusunun tersi
yönünde 20 m/s hÕza sahiptir.
a) DuvarÕn topa
p uyguladÕ÷
yg ÷Õ itme nedir?
b) Topun duvarla temas süresi 10 ms ise, duvarÕn topa uyguladÕ÷Õ
ortalama kuvvet nedir?

G G G G
a) J 'P mvs  mvi 0.4 ¬ª20iˆ  (30i)
ˆ º 20iˆ kg ˜ m/s
¼
G
G G G J 20iˆ
b ) J Fort 't o Fort 2000iˆ N
't 0.01

(9-19)
Örnek : Kütlesi 400 g olan bir top 20 m/s hÕzla yatay
do÷rultuda sola do÷ru geliyor. Oyuncu topa geliú
do÷rultusunun tersi yönünde yatayla 45o ' lik bir
açÕyla vuruyor ve topa 30 m/s' lik bir hÕz kazandÕrÕyor. Top ile oyuncu
÷
arasÕndaki temas süresi 10 ms oldu÷una göre,
g ,
a  ) Oyuncunun topa uyguladÕ÷Õ itme nedir?
b )) Oyuncunun topa uyguladÕ÷Õ ortalama kuvvet nedir?
G G G G
a ) J 'P mvs  mvi 0.4 ¬ª 30 cos 45iˆ + 30sin45jˆj  (  20i)
ˆ) º
¼
G
J 16.5iˆ + 8.5jˆ kg ˜ m/s
G
G G G 16.5iˆ + 8.5jˆ
J
b ) J Fort 't o Fort 1650iˆ + 850jˆj N
't
0.01
§ 850 ·
1856 N ; T tan 1 ¨
1650  850 =1856
2 2
Fortt 27.25o
¸ =27.25
© 1650 ¹
(9-20)

Çizgisel Momentumun Korunumu :

Bir parçacÕk sistemi üzerine etkiyen net kuvvet
G
G dP G G
Fnet 0 o Fnet 0 o P sabit bi
dt

Bir parçacÕk sistemi üzerine dÕú kuvvet etkimiyorsa,

G
toplam çizgisel momentum P de÷iúmez.
de÷iúmez
ªHerhangi bir ti anÕndaki º ªHerhangi bir t s anÕndaki º
«çizgisel momentum » = «çizgisel momentum »
¬ ¼ ¬ ¼

Çizgisel momentumun korunumu önemli bir ilkedir ve çarpÕúma problemlerinin

çözümünde büyük kolaylÕk sa÷lar.
sa÷lar
G
Not : Bir sistem üzerine etkiyen dÕú kuvvet Fnet 0 ise, iç kuvvetler ne kadar
bü ük olursa
büyük l olsun,
l çizgisel
i i l momentum
t her
h zaman korunur.
k

(9-21)
Örnek : Bir niúancÕ 3 kg' lÕk bir tüfe÷i geri tepmesine
izin verecek úekilde tutuyor.
tutuyor Yatay do÷rultuda
niúan alarak 5 g' lÕk mermiyi 300 m/s hÕzla eteúliyor.
a) Tüfe÷in
f i gerii tepme hÕzÕnÕ,
h
b) Merminin ve tüfe÷in momentumunu,
c) Merminin ve tüfe÷in kinetik enerjisini bulunuz.
G G G G
G mv § 0.005
0 005 ·
a  ) P mv  MVR 0 o VR  ¨ ¸ 300i =  0.5i m/s
ˆ ˆ
M © 3 ¹
G G
b ) Pm mv (0.005)300iˆ 1.5iˆ kg ˜ m/s
G G
PR MVR (3) 0.5i 0 5iˆ 1.5i k ˜ m/s
1 5iˆ kg /
1 2 1
c ) K m mv = (0 00 )(300) 2 =226
(0.005)(300) 226 J
2 2
1 1
KR mVR2 = (3)(0.5) 2 =0.375 J
2 2 (9-22)

ÇarpÕúmalarda Momentum ve Kinetik Enerji :

G G
Kütleleri m1 vee m2 , ilk hÕzlarÕ
hÕ larÕ v1i vee v2i ,
G G
çarpÕúmadan sonraki hÕzlarÕ da v1s ve v2s
olan
l iki cisim
i i düúünelim.
dü ü li
G
Sistem izole ve Fnet 0 ise, çizgisel momentum korunur.
Bu kural, çarpÕúmanÕn türüne bakÕlmaksÕzÕn do÷rudur.
p ú a a iki sÕnÕfta
ÇarpÕúmalarÕ
Ça s ta toptoplamak
a a mümkündür.
ü ü dü .
"Esnek (elastik)" ve "Esnek olmayan" olmayan çarpÕúmalar.
Kinetik enerjide bir kayÕp yoksa (K i K s ),
) çarpÕúma esn
esnek
ek çarpÕúmadÕr.
çarpÕúmadÕr
Kinetik enerjide bir kayÕp varsa (K s  K i ), çarpÕúma esnek olmayan çarpÕúmadÕr.
Bu kayÕp baúka bir enerji formuna
formuna dönüúmüútür deriz.
deriz

øki cisim çarpÕútÕktan sonra birbirine yapÕúÕp birlikte hareket ediyorsa,

cisimler "tamamen esnek olmayan" veya "esnek olmayan tam çarpÕúma"
yapmÕútÕr deriz. Bu tür çarpÕúmalar esnek olmayan çarpÕúma türüdür ve
kinetik enerjideki kaybÕn en fazla oldu÷u çarpÕúma türüdür.
(9-23)
 Bir - Boyutta Esnek Olmayan ÇarpÕúma :
Bu tür çarpÕúmalarda, çarpÕúan cisimlerin
çizgisel momentumlarÕ korunur:
G G G G G G G G
p1i  p2i p1s  p2 s o m1v1i  m2v2i m1v1s  m2v2 s

Bir - Boyutta Tamamen Esnek Olmayan ÇarpÕúma :

Bu tür çarpÕúmalarda, çarpÕúan cisimler yapÕúÕr ve çarpÕúmadan
sonra birlikte hareket ederler.
ederler Soldaki resimde,
resimde
G
v2 i 0 özel durumu için:
m1
m1v1i m1V  m 2V o V v1i
m1  m 2
bulunur.

Bu tür çarpÕúmalarda kütle merkezinin hÕzÕ

G G G G
G P p1i  p2i m1v1i
vkm
m1  m2 m1  m2 m1  m2
il verilir.
ile ili
(9-24)

Örnek : Kütleleri 0.5 kg ve 0.3 kg olan iki blok úekildeki gibi birbirine do÷ru
2 m/s'
m/s lik hÕzlarla hareket ediyorlar.
ediyorlar ÇarpÕúmadan sonra iki blok birleúip birlikte
hareket ettiklerine göre, çarpÕúmadan sonra bloklarÕn ortak hÕzÕ nedir?
Sistemin çarpÕúmadan önceki ve sonraki kinetik enerjisini kÕyaslayÕnÕz.
kÕyaslayÕnÕz

G G G
m A v A1  mB vB1 m A  mB v AB 2

G (0.5) 2iˆ  (0.3)( 2i)

ˆ
v AB 2 0.5iˆ m/s
0.5  0.3
1 1 1
K1 m A v A2 1  mB vB2 1 1.6 J ; K2 m A  mB v AB
2
2 0.1 J
2 2 2
'K K 2  K1 1.5 1 5 J' lük enerji kaybÕ vardÕr
vardÕr.

(9-25)
Örnek : Kütlesi m olan bir mermi, kütlesi M olan tahta
blo÷a do÷ru ateúleniyor ve tamamen esnek olmayan çarpÕúma
yapÕyorlar. Blok+mermi sistemi maksimum y yüksekli÷ine
çÕkÕyor. Merminin geliú hÕzÕnÕ, bilinenler cinsinden bulunuz.

mv
mv m M V oV
mM
1
mM V2 m  M gy o V 2 2 gy
2

§mM ·
2
§ m · 2
¨ ¸ v 2 gy o v ¨ ¸ 2 gy
©mM ¹ © m ¹

(9-26)

Örnek : Bir tüfekten ateúlenen 8 g kütleli mermi yatay, sürtünmesiz bir

yüzeyde
ü d bbulunan
l ve bi ÷l
bir yaya bba÷lanmÕú 0.992
0 992 kg
k kütleli
kütl li tahta bl ÷
t ht blo÷a
saplanÕyor. Blok+mermi yayÕ 15.0 cm sÕkÕútÕrÕyor. YayÕ 0.25 cm uzatmak
için gerekli kuvvet 0.75 N oldu÷una göre, çarpÕúmadan hemen sonra
blok+mermi sisteminin hÕzÕ nedir?

Merminin çarpÕúmadan önceki hÕzÕ nedir?

0.75
k 300 N /m
0 25 u 10  2
0.25
mv
mv mM V oV Blok+merminin çarpÕúmadan sonraki hÕzÕ
mM
1 1 2 k
mM V 2
kx o V x 2.6 m /s
2 2 mM
mM
M
Merminin
i i çarpmadan
d önceki
ö ki hhÕzÕ: v V 325 m/s
/
m
(9-27)
 Bir - Boyutta Esnek ÇarpÕúma :
G G
Kütleleri m1 ve m2 , ilk hÕzlarÕ v1i ve v2 i ,
G G
çarpÕúmadan sonraki hÕzlarÕ da v1s ve v2 s
olan
l iki cisim
i i düúünelim.
dü ü li

Bu tür çarpÕúmalarda hem çizgisel momentum,

momentum hem de kinetik enerji korunur.
korunur

G G G G
Çi i l momentumun
Çizgisel t korunumu:
k m1v1i  m2 v2 i m1v1s  m2 v2 s (E 1)
(Eú-1)
1 1 1 1
Kinetik enerjinin korunumu m1v12i  m2 v22i
: m1v12s  m2 v22s (Eú-2)
2 2 2 2
G G
øki bilinmeyenli (v1s ve v2 s ) bu iki denklem çözülürse, cisimlerin çarpÕúmadan
sonraki hÕzlarÕ için úu ifadeler elde edilir:
G m1  m2 G 2m2 G
v1s v1i  v2i
m1  m2 m1  m2
G 2m1 G m2  m1 G
v2 s v1i  v2i
m1  m2 m1  m2
(9-28)

G
Esnek ÇarpÕúmada Özel Durum v = 0 :
2i
G
Az önce elde edilen eúitliklerde v2i 0 yazarsak,
G G
v1s ve v2 s :
G m1  m2 G 2m2 G G m1  m2 G
v1s v1i  v2i o v1s v1i
m1  m2 m1  m2 m1  m2
G 2m1 G m2  m1 G G 2m1 G
v2 s v1i  v2i o v2 s v1i
m1  m2 m1  m2 m1  m2
÷
bulunur. Aúa÷Õdaki özel durumlara göz
g atalÕm:

1. m1 m2 m
G m1  m2 G mm G
v1s v1i v1i 0
m1  m2 mm
G 2m1 G 2m G G
v2 s v1i v1i v1i
m1  m2 mm
ÇarpÕúan cisimler hÕzlarÕnÕ de÷iútirirler.
(9-29)
.

m1
2. m2  m1 o 1
m2
m1
1
G m1  m2 G m2 G G
v1s v1i v1i |  v1i
m1  m2 m1
1
m2
§m ·
2¨ 1 ¸
G 2 m1 G © m2 ¹ vG | 2 § m1 · vG
v2 s v1i ¨ ¸ 1i
m1  m2
1i
m1 © m ¹
1 2
m2

m1 cismi (küçük cisim) aynÕ hÕzla geliú yönünün tersi yönünde hareket eder.
m1
m2 cismi (büyük cisim) ileri yönde çok küçük bir hÕzla hareket eder (  1).
m2

(9-30)
.

m2
3 . m1  m 2 o 1
m1
m2
1
G m1  m 2 G m1 G G
v1 s v1 i v1 i | v1 i
m1  m 2 m
1 2
m1
G 2 m1 G 2 G G
v2 s v1 i v1 i | 2 v1 i
m1  m 2 m
1 2
m1

m1 cismi
i i (büyük
(bü ük cisim)
i i ) neredeyse
d aynÕ hÕzla
h l yoluna
l devam
d eder.
d
m2 cismi (küçük cisim) gelen cismin yaklaúÕk iki katÕ bir hÕzla hareket eder.

(9-31)
.

Örnek : Kütleleri 0.50 kg ve 0.30 kg olan A ve B bloklarÕ birbirine

do÷ru 2.0
2 0 m/s hÕzlarla yaklaúÕp çarpÕúÕyorlar
çarpÕúÕyorlar. ÇarpÕúmadan sonra
B blo÷u aynÕ hÕzla ters yönde giderken A blo÷unun hÕzÕ ne olur?
Ç
ÇarpÕúmanÕn türü
ü ü ne olabilir?
l bili ?

G G G G G
m A v Ai  mB vBi m A v As  mB vBs o 0.50(2.0i)
( ˆ)  0.30(( 2.0i)
ˆ) 0.50v As  0.30(2.0i)
( ˆ)
G 0.20iˆ
v As  0.40iˆ m/s
0 50
0.50

1 1 1 1
Ki mAv Ai2  mB vBi2 (0.50)(2.0) 2  (0.30)( 2.0) 2 1.6 J
2 2 2 2
1 1 1 1
Ks 2
mAv As  mB vBs 2
(0 50)( 00.40)
(0.50)( 40) 2  (0 30)(2 0) 2 00.64
(0.30)(2.0) 64 J
2 2 2 2

Ki ik enerji
Kinetik ji korunmuyor
k o "esnek
k olmayan
l çarpÕúma"
(9-32)

øki - Boyutta ÇarpÕúma :

Kü l l i m1 and
Kütleleri d m 2 olan
l iki cismin
i i xy -düzleminde
dü l i d
çarpÕútÕklarÕnÕ gözönüne alalÕm.
G G G G
Sistemin çizgisel momentumu korunur: p1i  p2i p1s  p2 s
j de korunur: K1i  K 2i
p ú esnek ise kinetik enerji
ÇarpÕúma
Ç K1s  K 2 s
ÇarpÕúmadan önce m2 parçacÕ÷ÕnÕn durgun oldu÷unu, çarpÕúmadan sonra da
m1 cisminin geliú do÷rultusuyla T1 , m2 cisminin de T 2 açÕsÕ yaptÕ÷ÕnÕ varsayalÕm
varsayalÕm.
Bu durumda, momentumun ve kinetik enerjinin korunum ifadeleri:
x  ekseni: m1v1i m1v1s cos T1  m2 v2 s cos T 2 (Eú-1)
y  ekseni: 0 m1v1s sin T1  m2 v2 s sin T 2 (Eú-2)
1 1 1
m1v12i m1v22s  m2 v22s (Eú-3)
2 2 2
olur.

Yedi bilinmeyenli (m1 , m2 , v1i , v1s , v2 s , T1 , T 2 ) üç tane denklemimiz var

var. Bunlardan
herhangi dört tanesinin verilmesi halinde, di÷er üçü kolaylÕkla bulunabilir.
(9-33)
.

Örnek : Kütlesi 20 kg bir oyuncak robot (A) +x yönünde

2 m/s hÕzla giderken, yolu üzerinde durgun halde bulunan
ve kütlesi 12 kg olan baúka bir robota (B ) úekildeki gibi
çarpÕyor ÇarpÕúmadan sonra A robotu geliú do÷rultusu ile
çarpÕyor.
30o açÕ yapacak úekilde yukarÕ yönde 1 m/s hÕzla hareket
ediyorsa B robotunun hÕzÕ ne olur?
ediyorsa,
G G G G
m A v Ai  m B v Bi m A v As  m B v Bs Momentumun korunumu

Pxi Pxs o 20(2i) ( vB cos E ))iˆ o vB cos E

)ˆ  (12
( ˆ) ((20 cos 30)i 1.89

Pyi Pys o 0 (20sin 30)ˆj  (12vB sin E )jˆ o vB sin E 0.833

0.833
0 833 00.833
833
E tan 1 ( ) 23.8o o vB 2.06 m/s
1.89 sin E

(9-34)
.

Örnek : Kütlesi 0.5 kg olan bir bilye (A) +x yönünde 4 m/s hÕzla
giderken, yolu üzerinde durgun halde bulunan ve kütlesi 00.3
giderken 3 olan
baúka bir bilyeye (B ) esnek olarak çarpÕyor. ÇarpÕúmadan sonra
A bilyesi geliú do÷rultusu ile bilinmeyen bir D açÕsÕ yapacak
úekilde 2 m/s hÕzla hareket etmektedir. B bilyesinin hÕzÕnÕ, D ve
E açÕlarÕnÕ hesaplayÕnÕz
hesaplayÕnÕz.

1 1 1 1
mAvAi2  mBvBi2 2
mAvAs
A  2
mBvBs
B Kinetik enerjinin korunumu
2 2 2 2
mA 2 0.5
vBs (vAi  vAs
2
) (16  4) 4.47
4 47 m/s
mB 0.3
G G G G
mAv Ai  mB vBi mAv As  mB vBs Momentumun korunumu
Pxi Pxs ˆ 0.5(2 cos D )iˆ  0.3(4.47 cos E )iˆ o cos D  1.341cos E 2
o 0.5(4i)
Pyi Pys o 0 0.5(2sin D )ˆj  0.3( 4.47 sin E )jˆ o sin D  1.341sin E 0
D 8o ve E
36.8
36 26 5o
26.5

(9-35)
.

BÖLÜM-10
Dönme
Bu bölümde,
bölümde katÕ cisimlerin bir eksen etrafÕndaki dönü hareketi
incelenecektir. Bu konu kapsamÕnda aúa÷Õdaki konulara de÷inilecektir:

¾ d ÷i ti
AçÕsall yer-de÷iútirme
A
¾ Ortalama ve anlÕk açÕsal hÕz (Ȧ)
¾ ç
Ortalama ve anlÕk açÕsal ivme ((Į))
¾ Dönme eylemsizlik momenti (I)
¾ Tork (IJ)
AyrÕca,
¾ dönen katÕ cisimlerin kinetik enerjisi,
j ,
¾ dönen cisimler için Newton’ un ikinci yasasÕ
¾ dönme hareketi için iú-kinetik
iú kinetik enerji teoremi
üzerinde de durulacaktÕr. (10-1)

Dönmedeki De÷iúkenler:
KatÕ
K t cisim,
i i üzerindeki
ü i d ki tümtü noktalarÕn
kt l bi bi l i göre
birbirlerine ö
hareket etmedi÷i cisimlerdir.
Bir eksen
Bi k etrafÕnda
t f d dönendö k t bir
katÕ bi cismi
i i tek
t k bir
bi
de÷iúkenle tarif edebiliriz.
Dönme ekseninin
k i i z-ekseni
k i oldu÷u
ld soldaki
ld ki katÕ
k cismi
i i
göz önüne alalÕm. Cisim içinde ve dönme eksenine dik
bir referans çizgisi seçelim. KatÕ cismin üstten görünüúü
hemen alttaki resimde verilmiútir.

Herhangi bir t anÕnda referans çizgisinin açÕsal konumu, t = 0 anÕndaki

açÕsal konumuyla ș kadar bir açÕ yapÕyor olsun. KatÕ cisim üzerindeki
olduklarÕndan ș referans çizgisi
noktalar birbirlerine göre hareketsiz olduklarÕndan,
üzerindeki tüm noktalarÕn açÕsal konumudur ve dönme ekseninden r kadar
uzaktaki bir noktanÕn çizdi÷i yay uzunlu÷u s’ ye úu úekilde ba÷lÕdÕr:
s
T Not: ș radyan cinsindendir.
r
(10-2)
.

AçÕsal Yer -de÷iútirme:

Soldaki resimde t1 ve t2 anlarÕndaki referans çizgileri
gösterilmiútir. Bu zaman aralÕ÷Õnda katÕ cismin yaptÕ÷Õ
açÕsal yer-de÷iútirme 'T T2  T1 kadardÕr.

AçÕsal HÕz :
T 2  T1 'T
t1 , t2 zaman aralÕ÷Õnda ortalama açÕsal hÕz: Zort
t2  t1 't
ile tanÕmlanÕr ve SI sistemindeki birimi rad/s' dir.

AnlÕk açÕ
ç sal hÕz ise,, ortalama açÕsal
ç hÕzÕn 't o 0 durumundaki limitidir:
'T dT
Z lim
't o0 't dt

(10-3)

AçÕsal øvme:
Dönen katÕ cismin açÕsal hÕzÕnda bir de÷iúim oluyorsa,
bu de÷iúimin ne kadar hÕzlÕ oldu÷u açÕsal ivme ile
açÕklanabilir.

Üstteki resimde referans çizgisinin t1 ve t2 anlarÕndaki durumlarÕ verilmiútir.

KatÕ cismin t1 anÕndaki açÕsal hÕzÕ Z1 ve t2 anÕndaki açÕsal hÕzÕ da Z2' dir.
Z2  Z1 'Z
t1 , t2 zaman aralÕ÷Õnda ortalama açÕsal ivme: D ort
t2  t1 't
ile tanÕmlanÕr ve SI sistemindeki birimi rad/s2 ' dir.

AnlÕk açÕsal ivme, ortalama açÕsal ivmenin 't o 0 durumundaki limitidir:

'Z d Z
D lim
't o 0 't dt
(10-4)
.

AçÕsal HÕz Vektörü :

AçÕsal hÕz vektörü, katÕ cisim saat ibrelerinin
tersi y
yönünde dönüyorsa
y pozitif, saat ibreleri
p
yönünde dönüyorsa negatif alÕnÕr.

G
AçÕsal hÕz vektörü Z dönme ekseni do÷rultusundadÕr ve kesin yönü
"sa÷ el kuralÕ" na göre belirlenir.
sa÷-el-ku

S ÷ - ell - k
Sa÷ kuralÕ
l : Dönme eksenini,
k i i parmakk uçlarÕnÕz
l d
dönme yönünü
gösterecek úekilde sa÷ avcunuza alÕn ve dönme yönünde bir tur
G
atÕn. Baúparma÷ÕnÕzÕn yönü açÕsal hÕz vektörünün (Z ) yönünü verir.

(10-5)

Örnek : Bir döner kapÕnÕn açÕsal konumu T (t ) = 5+10t + 2t 2 rad ifadesi ile veriliyor.
t = 0 ve t = 3 s anlarÕnda
anlarÕnda, kapÕnÕn açÕsal hÕzÕnÕ ve açÕsal ivmesini bulunuz.
bulunuz
dT
Z (t ) 10  4t o Z (0) 10 rad/s ve Z (3) 22 rad/s
dt
dZ
D (t ) 4 o D ((0)) D ((3)) 4 rad/s 2
d
dt
Örnek : Bir mil 65 rad/s hÕzla dönerken, t 0 anÕnda D (t ) 10  5t (rad/s 2 ) ile
verilen
il ivmeli
i li bir
bi harekete
h k baúlÕyor.
b l t 3 s anÕndaki
d ki açÕsall hÕzÕnÕ
h ve bu
b 3 s'' lik
süredeki açÕsal yerde÷iútirmesini bulunuz.
Z
dZ
3
D (t ) o ³ dZ ³ D dt o Z (t ) 65  10t  2.5t 2 o Z (3) 12.5 rad/s
dt Z0 0

T
dT
3
ª 5 3º
3 3
Z (t ) o ³ dT ³ Z dt o 'T ³ (65  10t  2.5t
2
) «¬ 65t  5t 2
 t
dt T0 0 0
6 »¼ 0
'T 117.5 rad
(10-6)
.

Örnek : Kütlesi 6 kg olan bir blok sürtünmesiz e÷ik bir düzlem

üzerindeki A noktasÕndan serbest bÕrakÕlÕyor. Blok P noktasÕnda
iken sahip oldu÷u ivmenin te÷etsel ve radyal bileúenlerini bulunuz.

1
mgh mgR  mv 2 o v 2 g (h  R) 2(9.8)(5  2) 7.67 m/s
2
v2 G G G
ar 29.4 m/s 2
Ft mat mg gˆj o at 9.8jˆj m/s 2
R
Radyal ivme Te÷etsel ivme
(10-7)

Sabit AçÕsal øvme ile Dönme:

Dönme hareketinin açÕsal ivmesi sabit ise,
ise cismin açÕsal hÕzÕnÕ ve açÕsal konumunu
zamana ba÷layan basit eúitlikler bulmak mümkündür. Benzer ba÷ÕntÕlarÕ ötelenme
hareketini incelerken çÕkarmÕútÕk.
çÕkarmÕútÕk Ötelenme hareketi ile dönme hareketi arasÕndaki
benzerlik, aúa÷Õdaki nicelikler arasÕndaki ba÷lar dikkate alÕnarak kolayca kurulabilir.

Ötelenme
Ö Dönme
x l T
v l Z
a l D
v v0  at l Z Z0  D t (Eú-1)
1 1
x xo  v0t  at 2 l T T 0  Z0 t  D t 2 (Eú 2)
(Eú-2)
2 2
v 2  v02 2a x  xo l Z 2  Z02 2D T  T 0 (Eú-3)

(10-8)
.

Ö e : Bir tekerlek
Örnek d/s 2 ' lik sabit
e e e 3.5 rad/s s b açÕsal
ç s ivme
v e ilee dönmektedir.
dö e ed .
Tekerle÷in t = 0 anÕndaki açÕsal hÕzÕ 2 rad/s oldu÷una göre,
aa) ilk 2 s içinde ne kadarlÕk açÕsal yer
yer-de÷iútirme
de÷iútirme yapmÕútÕr?
b) t = 2 s anÕndaki açÕsal hÕzÕ nedir?

1 1
a ) 'T Z0 t  D t 2 2(2)  (3.5)(2) 2 11 rad
2 2
11
N 1.75 tur yapmÕútÕr.
2S
b  ) Z Z0  D t 2  3.5(2) 9 rad/s

(10-9)

Örnek : Bir CD-çalarda, bilgi okuyucu lensin yüzeye

temas etti÷i noktanÕn çizgisel hÕzÕ 1.3 m/s' dir ve sabittir.
CD' nin boyutlarÕ úekilde verilmiútir.
a ) CD' nin iç ve dÕú kenarlarÕnda iken, lens bilgiyi
h
hangi
i açÕsall hÕzlarla
h l l okur?
k ?
b ) Müzik çalma süresi 74 dak+33 s oldu÷una göre,
CD kaç defa döner?
c ) øvmenin sabit oldu÷unu varsayarak, bu zaman aralÕ÷Õnda
CD' nin ortalama açÕsal ivmesini bulunuz.
v 1.3 v 1.3
a ) v rZ o Ziç 56.5 rad/s ; Z dÕú 22.4 rad/s
riç 23 u 10 3 rdÕú 58 u 10 3
1 § Zs  Zi · 2 § Zs  Zi ·
b ) Zs Zi  D t o 'T Zi t  ¨ ¸t ¨ ¸t
2 © t ¹ © 2 ¹
'T § 22.4  56.5 · 74 u 60  33
n ¨ ¸ 28100 tur
2S © 2 ¹ 2S
Zs  Zi 22.44  56.5
22 56 5
c ) Zs Zi  D t o D 7.6 u103 rad/s 2
t 74 u 60  33
(10-10)
.

Çizgisel ve AçÕsal De÷iúkenler ArasÕndaki øliúki :

Bir eksen
Bi k etrafÕnda
t f d dö dönen katÕ
k t cisim
i i üzerindeki
ü i d ki bir
bi P
noktasÕnÕ ele alalÕm. t 0 anÕnda referans çizgisi x -ekseni
üzerinde ve P noktasÕ da A noktasÕnda bu lunsun.
lunsun

P noktasÕ t kadarlÕk bir sürede, AP yayÕ boyunca hareket ederek

s yolunu alÕr. Bu sürede referans çizgisi (OP ) T açÕsÕ kadar döner.

AçÕsal HÕz ve Çizgisel

g HÕz arasÕndaki iliúki :
r OP olmak üzere, yay uzunlu÷u s ve T açÕsÕ arasÕndaki iliúki s rT eúitli÷ine uyar.

ds d rT dT
P noktasÕnÕn çizgisel hÕzÕ: v r rZ AçÕsal hÕz:
dt dt dt
2S 1
Z 2S f o T
çevre 2S r 2S r 2S Z f
Hareketin periyodu: T
hÕz v Zr Z

(10-11)

øvme :
ú
P noktasÕnÕn ivmesi iki bileúenlidir. Birincisi "radyal
y " yyönde
O noktasÕna do÷rudur ve merkezcil ivme olarak adlandÕrÕlÕr.
Büyüklü÷ü,
v2
ar Z 2r
r
if d i sahiptir.
ifadesine hi ti

økinci bileúen ise, P noktasÕnÕn izledi÷i çembersel yörüngeye "te÷et"

yöndedir ve te÷etsel bileúen diye adlandÕrÕlÕr. Büyüklü÷ü,
dv d Z r dZ
at r rD
dt dt dt
ifadesine sahiptir.
G
DolayÕsÕyla ivme vektörü a at t  ar rˆ ve büyüklü÷ü de,
a at2  ar2
ile verilir.
(10-12)
.

Dönme Kinetik Enerjisi :

Soldaki dönen katÕ cismi, kütleleri m1 , m 2 , m3 ,..., mi ,....
olan çok küçük parçalara bölelim. P noktasÕ, kütlesi
mi olan i. parçacÕk olsun.
KatÕ cismin dönme kinetik enerjisi, noktasal
cisimlerin kinetik enerjilerinin toplamÕna eúittir:
1 1 1
K m1v12  m2 v22  .... ¦ mi vi2
2 2 i 2

1 1§ · 1 2
Z ri o K ¦2m Z ri ¦ mi ri 2 ¸ Z 2 IZ
2
i. elemanÕn çizgisel hÕzÕ vi i ¨
2© i
i ¹ 2
I ¦m r
i
i i
2
terimi, katÕ cismin dönme eksenine göre "eylemsizlik momenti" dir.

Eylemsizlik momenti katÕ cismin kütlesine ve dönme ekseninin konumuna

ba÷lÕ oldu÷u için, bilinmelidir. KatÕ bir cismin eylemsizlik momenti, katÕ
cismin kütlesinin dönme eksenine göre nasÕl da÷ÕldÕ÷ÕnÕ tanÕmlar.
1 2
I ¦ mi ri 2 ; I ³ r 2 dm ; K IZ
i 2
(10-13)

Örnek : xy-düzleminde bulunan bir oksijen molekülü O2 olsun ve

ortasÕndan dik olarak geçen z-ekseni
ekseni etrafÕnda dönsün.
dönsün Herbir oksijen
atomunun kütlesi 2.66 u1020 kg' dÕr ve oda sÕcaklÕ÷Õnda aralarÕndaki
mesafe 1 21u1010 m'' di
f 1.21 dir.
a) Molekülün z-eksenine göre dönme eylemsizlik momenti nedir?
b) Molekülün dönme açÕsal hÕzÕ 4.6 u1012 rad/s ise, dönme kinetik
enerjisi nedir?
2
§ 1.21u1010 ·
2
§d ·
a) I ¦mr i i
2
1 1  m2r2
mr 2 2
2m¨ ¸
© 2¹
2 2.66u1020 ¨ ¸
© 2 ¹
I 1.95u1040 kg ˜ m2

1 2 1 2
b ) K IZ 1.95 u1040 4.6 u1012 20.6 u1016 J
2 2
(10-14)
.

Örnek : Dört adet küçük küre úekildeki gibi hafif çubuklarÕn uçlarÕna
tutturulmuú
l ve sistem
i d l i úekildeki
xy-düzlemine kild ki gibi
ibi yerleútirilmiútir.
l i il i i
a) Sistem y  ekseni etrafÕnda Z açÕsal hÕzÕ ile döndürülürse,
sistemin dönme eylemsizlik momenti ve dönme kinetik enerjisi nedir?
b) Sistem z  ekseni etrafÕnda Z açÕsal hÕzÕ ile döndürülürse,
sistemin dönme eylemsizlik momenti ve dönme kinetik enerjisi nedir?

a ) I y ¦m r i i
2
M 2
2Ma
1 1
Ky I yZ 2 2Ma 2Z 2 Ma 2Z 2
2 2
b ) I z ¦m ri i
2
2 Ma 2  2mb 2
1 1
Kz I zZ 2 2 Ma 2  mb 2 Z 2 Ma 2  mb 2 Z 2
2 2

(10-15)

BazÕ katÕ cisimlerin dönme eylemsizlik momentleri:

(10-16)
.

Eylemsizlik Momenti HesabÕ :

Noktasal pparçacÕklardan
ç ú sistemlerde: I
oluúan ¦m r
i
i i
2
÷
ba÷ÕntÕsÕndan hesaplanÕr.
p

³ r dm ba÷ÕntÕsÕndan hesaplanÕr.
2
KatÕ cisimlerde: I
Paralel - Eksen Teoremi :
Eylemsizlik momenti dönme ekseninin konumuna
ba÷lÕ oldu÷undan, her farklÕ dönme ekseni için I' yÕ
tekrar hesaplamamÕz gerekir.

Bunun için, çok kolay bir yöntem olan

"par ÷
p alel-eksen teoremi" ni kullanaca÷Õz.
Üstteki M kütleli katÕ cismin kütle merkezinden geçen ve sayfa düzlemine
dik olan eksene göre eylemsizlik momentini (I km
k ) bildi÷imizi varsayalÕm.

Bu eksene paralel ve h kadar uzaktaki bir P noktasÕndan geçen

eksene göre eylemsizlik momenti (I ) úu ifadeyle verilir:
I I km  M h 2 "paralel-eksen teoremi"
(10-17)

Paralel - Eksen Teoreminin øspatÕ :

Soldaki katÕ cismin, koordinatlarÕ (a,b) olan bir
P noktasÕndan sayfa düzlemine dik olarak geçen
eksene g
göre eylemsizlik
y momentini (I ) bulalÕm.

A noktasÕnda seçilen bir elemanÕn kütlesi dm ve koordinatlarÕ da (x, y ) olsun.

xa  y b
2 2
A ve P noktalarÕ arasÕndaki uzaklÕk r olur.

³ r dm ³ ¬ª x  a  y  b ¼º dm ³ x 2  2 ax  a 2  y 2  2by  b 2 dm
2 2 2
IP

³ x  y dm  2 a ³ xdm  2b ³ ydm  ³ a 2  b 2 dm
2 2
IP

økinci ve üçüncü integraller kütle merkezinin x ve y koordinatlarÕna karúÕlÕk

geldikleri için sÕfÕrdÕr.
sÕfÕrdÕr
ølk integral I km ' ye eúittir. a 2  b 2 h 2 oldu÷undan dördüncü integral,
h 2 ³ dm Mh 2 bulunur. Buradan da, I I km  Mh 2 sonucu elde edilir.
(10-18)
.

Örnek : Kütlesi M ve yarÕçapÕ R olan çembersel bir halkanÕn,

aa ) yüzeyine dik ve merkezinden geçen eksene göre eylemsizlik
momenti nedir?
bb ) yüzeyine paralel ve çapÕ boyunca olan bir dönme eksen ine
göre eylemsizlik momenti nedir?

a ) I ³ dmR
2
M R2

b ) I ³ dmy ³ O dl R sin T O R 3 ³ sin 2 T dT

2 2

S S
§ 1  cos 2T · ª 1 º
2O R ³ ¨ 3
¸ dT O R «T  sin 2T »
3

0© ¹ ¬ ¼0
2 2
§ M · 3 1
I ¨ ¸R S MR 2
© 2S R ¹ 2

(10-19)

Örnek : Kütlesi M ve uzunlu÷u L olan bir çubu÷un merkezinden

dik olarak geçen y  eksenine göre eylemsizlik momenti nedir?

§M · 2
³ dmx ³ O dx x 2 ³ ¨©
2
I ¸ x dx
L ¹

M § L3 · 1
L /2
M M 3 L /2
³ ªx º
2
I x dx ¨2 ¸ ML2
L  L /2
3L ¬ ¼  L /2
/ 3L © 8 ¹ 12

Örnek : Kütlesi M , yarÕçapÕ

arÕçapÕ R vee yüksekli÷i
üksekli÷i L olan katÕ bir silindirin
eksenine göre eylemsizlik momenti nedir?
Silindirle aynÕ boyda, r yarÕçaplÕ ve dr kalÕnlÕ÷Õnda silindirik
bir kabuk seçersek, dm U dV U L 2S rdr bulunur.
§ M ·
³ dmr ³ U L 2S rdr r 2 L 2S ³ r 3 dr
2
Buna göre, I ¨ 2 ¸
©SR L ¹
2M § R 4 ·
R
2M 3 1
R 2 ³0
I r dr ¨ ¸ MR 2
R2 © 4 ¹ 2
(10-20)
.

Örnek : Paralel-eksen teoremini kullanarak,

kütlesi l ÷ L olan
kütl i M ve uzunlu÷u l bir b ÷
bi çubu÷un
sol ucundan dik olarak geçen y  eksenine
göre eylemsizlik momenti nedir?
2
1 §L· 1
I I km  Mh 2
ML2  M ¨ ¸ ML2
12 ©2¹ 3

Örnek : AynÕ çubu÷un kütle merkezinden

L /4 kadar
k d uzaktan
k geçen ve y  eksenine
k i
paralel bir eksene göre eylemsizlik momenti
nedir?
2
1 §L· 7
k  Mh ML  M ¨ ¸
2 2
I I km ML2
12 ©4¹ 48
(10-21)

Tork :
G
KatÕ bir cisim, O noktasÕndan r kadar uzaktaki P noktasÕna uygulanan bir F
kuvvetinin etkisiyle O noktasÕ etrafÕnda rahatça dönebilmektedir (ùekil-a ).
G
ù kil b' de
ùekil- d F kkuvvetii radyal ÷
d l ve te÷etsel
l bileúenlerine
bil l i ayrÕlmÕútÕr.
l

O noktasÕndan geçen çizgi boyunca etkidi÷i için

kuvvetin Fr bileúeninin dönmeye katkÕsÕ yoktur.

Ancak, kuvvetin te÷etsel bileúeni (Ft F sin I )

O noktasÕ etrafÕnda dönmeye sebep olur.

G
F kuvvetinin döndürme etkisi, OP r uzaklÕ÷Õna ve
÷
te÷etsel ú
kuvvet bileúeninin ÷
(Ft ) büyüklü÷üne
y ÷
ba÷lÕdÕr.

(10-22)
.

T k W
Tork, rFt rF i I
F sin ÷
rA F bba÷ÕntÕsÕ ile
il tanÕmlanÕr.
l
rA uzaklÕ÷Õ, kuvvetin O noktasÕna olan dik uzaklÕ÷ÕdÕr
ve kuvvet kolu olarak adlandÕrÕlÕr.

W rA F rFA rFt

Torkun yönü, cisme etkiyen kuvvet,

Ÿ cismi saat ibrelerinin tersi yönünde döndürüyorsa "pozitif"
Ÿ saat ibreleri yönünde döndürüyorsa "negatif" alÕnÕr.

(10-23)

Örnek : YarÕçaplarÕ R1 ve R2 olan iki silindir

úekildeki
kild ki gibi bi l i il i i (R1 ! R2 ).
ibi birleútirilmiútir ) YarÕçapÕ
R1 olan silindir üzerine sarÕlmÕú ip sa÷a do÷ru F1 ,
yarÕçapÕ R2 olan silindir üzerine sarÕlmÕú ip aúa÷Õ
do÷ ru F2 kuvvetiyle çekiliyor.
z  eksenine göre oluúan net tork nedir?
G
W R1 F1 (kˆ)  R2 F2 (kˆ)  R1 F1  R2 F2 kˆ

F1 5N
N, R1 1 m
m, F2 15 N,
N R2 0.5
0 5 m ise,
ise net torkun
G
büyüklü÷ü ne kadardÕr? W 5  7.5 kˆ 2.5kˆ
W 2.5 N ˜ m

Sili di hhangii yönde

Silindir ö d dö
döner?? z-ekseni
k i etrafÕnda
f d saatin
i tersii yönünde
ö ü d döner.
dö

(10-24)
.

Örnek : MakaralarÕn sürtünmesiz ve ihmal

edilebilir kütlelere sahip oldu÷unu varsayarak,
varsayarak
kütlesi M 1500 kg olan aracÕ dengeleyecek
blo÷ n m kütlesini bulunuz.
blo÷un b l n

K üçük m akarayÕ gözönüne alalÕm :

2 T1 i T
M g sin i ( ) o T1
1500 9.8 sin(45) 5197 N
G G G T1
¦W 0 o W T1 W T o rT1 3rT2 o T2
2
3
1732 N

T2
T2 mg o m 176.8 kg
g

(10-25)

Dönmede Newton'un økinci YasasÕ :

Ötelenme hareketinde,
hareketinde Newton
Newton' un ikinci yasasÕ cisme etkiyen
kuvveti cismin ivmesine ba÷lar. Benzer bir iliúki, kuvvetin katÕ
yg
cisim üzerine uyguladÕ÷Õ÷ tork ile cismin açÕsal
ç ivmesi arasÕnda
da vardÕr. Bu iliúki, Newton' un ikinci yasasÕnÕn dönmedeki
karúÕlÕ÷ÕdÕr.

Kütlesi m olan bir cisim r uzunlu÷unda a÷ÕrlÕksÕz bir çubu÷un ucuna

G
yapÕútÕrÕlmÕútÕr. Cisim üzerine uygulanan F kuvveti ile sistem, orijinden
geçen eksen etrafÕnda dönsün.
G
Daha önceden oldu÷u gibi F kuvvetini radyal ve te÷etsel bileúenlerine
ayÕralÕm. Radyal kuvvetin dönmeye katkÕsÕnÕn olmadÕ÷ÕnÕ biliyoruz.
Ft mat o W Ft r mat r m Dr r mr 2 D ID
W ID
bulunur (F ma ile karúÕlaútÕrÕnÕz).
(10-26)
.

Dönen KatÕ Cisimler øçin Newton'un økinci YasasÕ :

÷
r uzunlu÷unda ÷
a÷ÕrlÕksÕz ÷ ucuna ba÷lÕ
bir çubu÷un
ç ÷ m kütleli parçacÕk
p ç özel
durumu için, Newton' un ikinci yasasÕnÕn dönme hareketindeki karúÕlÕ÷ÕnÕ
bulduk. ù
ùimdi ise,, bunu çok
ç daha genel
g durumlar için
ç tekrarlayalÕm.
y
Net bir torkun etkisiyle (W net ) O noktasÕndan geçen eksen
etrafÕnda dönebilen çubuk benzeri katÕ bir cisim olsun
olsun.
Çubu÷u, O noktasÕndan olan uzaklÕklarÕ r1 , r2 , r3 ,..., rn ve
kütleleri m1 ,m2 , m3 ,..., mn olan küçük parçalara bölelim.
bölelim
Her bir parçaya, dönme için Newton' un ikinci yasasÕnÕ uygularsak;
W1 I1D ; W 2 I 2D ; W 3 I 3D ; ....
eúitliklerini elde ederiz. Cisme etki eden toplam tork,
W net W 1  W 2  W 3  ...  W n I1  I 2  I 3  ...  I n D olacaktÕr.
l kt
Burada, I i mi ri 2 i. elemanÕn dönme eylemsizlik momentidir ve I1  I 2  I 3  ...  I n
t l
toplamÕ d katÕ
da, k t cismin
i i dönme
dö eylemsizlik
l i lik momentidir.
tidi
Buradan da, W net ID yazÕlÕr.
(10-27)

Örnek : YarÕçapÕ R, kütlesi M ve eylemsizlik momenti I olan bir tekerlek

úekildeki
kild ki gibi
ibi ortasÕndan
t d geçen sürtünmesiz
ü tü i yatay
t bir
bi aksa b ÷l d Tekerlek
k ba÷lÕdÕr. Tk lk
etrafÕna sarÕlmÕú hafif bir ipin ucuna da m kütlesi asÕlmÕútÕr.
Sistem serbest bÕrakÕldÕ÷Õnda m kütlesinin çizgisel ivmesini,
ipte oluúan gerilme kuvvetini ve tekerle÷in açÕsal ivmesini bulunuz.
Ia
mg  T ma ; ¦W ID oTR ID oT R2
g I mg
a T a
§ I · R2 § mR 2 ·
¨  1¸ ¨1  ¸
© mR ¹
2
© I ¹

a g
D
R § I ·
¨  R¸
© mR ¹
(10-28)
.

Örnek : Kütleleri m1 ve m2 olan iki blok hafif iplerle,

Kütlesi M , yarÕçapÕ
y ç p R ve eylemsizlik
y momenti I olan
sürtünmesiz iki özdeú makara üzerinden birbirine
÷ ú
ba÷lanmÕútÕr.
Sistem durgun halden serbest bÕrakÕldÕ÷Õnda, bloklarÕn ivmesi ne olur?

m1 g  T1 m1a ½
¾ o T1  T3 m1  m2 g  m1  m2 a (Eú-1)
T3  m2 g m2 a ¿

¦W ID o T1  T2 R ID ½°
¾ o T1  T3 2I
a
(Eú-2)
¦W ID o T2  T3 R ID °¿ R2

m1  m2 g
(Eú-1) (Eú-2) o a
§ I ·
¨ m1  m2  2 2 ¸
© R ¹
(10-29)

Örnek : Kütleleri m1 =2 kg ve m2 = 6 kg olan iki blok hafif

bir iple, yarÕçapÕ R = 0.25 m ve kütlesi M = 10 kg olan disk
úeklindeki bir makara üzerinden birbirine ba÷lanmÕútÕr. Tüm
yüzeylerde kinetik sürtünme katsayÕsÕ 0.36' dÕr ve m2 blo÷u
30 o ' lik e÷ik düzlem üzerindedir.
x Sistem serbest bÕrakÕldÕ÷Õnda bloklarÕn ivmesini ve makaranÕn
her iki yanÕndaki iplerde oluúan gerilme kuvvetlerini bulunuz.
T1  P k m1 g m1 a ; m 2 g sin T  P k m 2 g cos T  T2 m2 a
T1  T2 m1  m2 a  g Pk m1  Pk m2 cos T  m2 sin T
ID 1 a R
¦W I D T1  T2 R o T1  T2 
R
 MR 2
2 R
0.5 Ma

g m2 sin T  Pk m1  Pk m2 cos T
a 0.309 m/s 2
m1  m2  0.5M

T1 m1 ( Pk g  a) 7.67 N T2 T1  0.5Ma 9.22 N

(10-30)
.

øú ve Dönme Kinetik Enerjisi :

Bölüm-7' de, bir kuvvetin bir cisim üzerinde yaptÕ÷Õ iúin (W ), o
cismin kinetik enerjisindeki de÷iúime ('K ) eúit oldu÷unu gördük.

Benzer úekilde, bir torkun dönen bir cisim üzerinde yaptÕ÷Õ iú, o
cismin dönme kinetik enerjisindeki de÷iúime eúittir.
Kütlesi m olan cisim, r uzunlu÷unda a÷ÕrlÕksÕz bir çubu÷un ucuna yapÕútÕrÕlmÕútÕr.
G
KatÕ cismin dT kadar dönmesi için F kuvvetinin yaptÕ÷Õ iú: dW Ft rdT W dT
ile verilir.
Kuvvetin radyal bileúeni Fr harekete dik yönde oldu÷u için iú yapmaz.
Ti ve T s aralÕ÷Õnda
l ÷ d kuvvetin
k ÷ toplam
i yaptÕ÷Õ l iú:
i
Ts
W ³ F rdT T³ W dT
t
i

olur. øú-enerji teoreminden kinetik enerjideki de÷iúim de úu ifadeye sahiptir:

1 2 1 2 1 2 2 1 2 2 1 2 1 2
'K W mvs  mvi mr Zs  mr Zi I Zs  I Zi
2 2 2 2 2 2
(10-31)

Örnek : Kütleleri M ve m olan iki cisim L uzunlu÷unda a÷ÕrlÕksÕz

÷ uçlarÕna yyapÕútÕrÕlmÕútÕr.
bir çubu÷un p

Çubu÷a dik bir eksene göre eylemsizlik momentinin

minimum oldu÷u noktayÕ ve bu noktadan geçen
eksene göre eylemsizlik momentini bulunuz.

I ¦m r i i
2
oI Mx 2  m( L  x) 2 Mx 2  mx 2  2mLx  mL2

dI
0 o 2( M  m) x  2mL
L 0
dx
§ m ·
x ¨ ¸L
©M m¹
§ m2 2m 2 · 2
I (M  m )x  2m Lx  m L 2 2
¨   m ¸L
© M  m M  m ¹
§ mM · 2
I ¨ ¸L
© M  m ¹
(10-32)
Örnek : Kütlesi M ve boyu L olan çubuk, bir ucundan geçen eksen
etrafÕnda düúey düzlemde dönebilmektedir. Çubuk úekildeki gibi
yatay konumdan serbest bÕrakÕlÕyor.
a  ) Çubu÷un bÕrakÕldÕ÷Õ andaki açÕsal ivmesi, kütle merkezinin ve
uç noktasÕnÕn çizgisel ivmesi nedir?
b  ) Çubuk düúey konuma geldi÷i anda açÕsal hÕzÕ, kütle merkezinin
ve uç noktasÕnÕn çizgisel hÕzÕ nedir?

§1 2· L 3g
a ) ¦ W ID rFA o ¨ ML ¸D Mg o D
©3 ¹ 2 2L
2L
L § 3g · 3 § 3g · 3
at rD o at ,km ¨ ¸ g ; at ,uç L¨ ¸ g
2 © 2L ¹ 4 © 2L ¹ 2

L 1 2 1§1 2· 2 3g
b ) Ei Es o Mg IZ ¨ ML ¸ Z o Z
2 2 2©3 ¹ L
L 3g 1 3g
v rZ o vkm 3 gL
L vuç L 3 gL
2 L 2 L
(10-33)

Örnek : Kütlesi m1 ve m2 (m1 z m2 ) olan iki blok úekildeki gibi

hafif bir iple,
p , yarÕçapÕ
y ç p R ve eylemsizlik
y momenti I olan sürtünmesiz
bir makara üzerinden birbirine ba÷lanmÕútÕr. Sistem durgun halden
y
serbest bÕrakÕlÕyor.
m2 blo÷u h kadar alçaldÕ÷Õ anda hÕzÕ ne olur?
ç
Tam bu anda makaranÕn açÕsal hÕzÕ nedir?
§1 1 1 · 1§ I · 2
' K = K s  K i = ¨ m1v 2 + m 2 v 2 + I Z 2 ¸  0 ¨ m1  m 2  2 ¸ v
©2 2 2 ¹ 2© R ¹
'U = U s  U i = m1 gh  m2 gh Z
v
R
1§ I ·
'K  'U 0 o ¨ m1  m2  2 ¸ v 2  m1 gh  m2 gh 0
2© R ¹
2(m2  m1 ) gh v 1 2(m2  m1 ) gh
v o Z
§ I · R R § I ·
¨ m1  m2  2 ¸ ¨ 1
m  m  ¸
© R ¹ 2
© R2 ¹
(10-34)
 Güç :
Güç, bir kuvvet tarafÕndan iúin yapÕlma hÕzÕ olarak tarif edilir.
Güç edilir
Dönme durumunda ise güç, tork tarafÕndan iúin yapÕlma hÕzÕ
olarak tarif edilir.
Cisim dT kadar döndü÷ünde, torkun yaptÕ÷Õ iú dW W dT
÷
oldu÷una göre,
g , güç
g ç ifadesi
dW d dT
P W dT W WZ
dt dt dt
G G
úeklinde elde edilir. (P F ˜ v ile karúÕlaútÕrÕnÕz).

øú-Dönme
ú kinetik enerjisi
j teoremini özetleyecek
y olursak:
Ts
W ³T W dT ; tork sabit ise o W W T s  Ti
i

1 2 1 2
W 'K I Zs  I Zi øú-Dönme Kinetik Enerjisi Teoremi
2 2
P WZ Güç
(10-35)

Ötelenme ve Dönme Hareketleri ArasÕndaki Benzerlik :

Ötelenme Dönme
x l T
v l Z
a l D
v v0  at l Z Z0  D t
at 2 Dt2
x xo  v0t  l T T 0  Z0 t 
2 2
v 2  v02 2a x  xo l Z 2  Z02 2D T  T 0
1 2 1 2
K mv l K IZ
2 2
m l I
F ma l W ID
F l W
G G
W= ³ F .dx l W= ³ W .dT
G G
P F ˜v l P WZ (10-36)
 BÖLÜM-11
BÖLÜM 11
Yuvarlanma, Tork ve AçÕsal Momentum

Bu bölümde úu konulara de÷inece÷iz:

¾ Çembersel cisimlerin yuvarlanmasÕ ve sürtünmeyle olan iliúkisi

¾ Tork’ a genel bir bakÕú
¾ ParçacÕk ve parçacÕk sistemlerinin açÕsal momentumu
¾ Dönmede Newton’ un ikinci yasasÕ
¾ AçÕsal momentumun korunumu
¾ AçÕsal momentumun korunumu ile ilgili uygulamalar

(11-1)

Ötelenme + Dönme = Yuvarlanma

Bir yüzey üzerinde kaymadan yuvarlanan çembersel kesitli
bir cisim düúünelim.

Cismin bu hareketini, kütle merkezinin ötelenmesi ile kütle merkezi

etrafÕndaki dönme hareketinin bir toplamÕ olarak düúünebiliriz.

Kaymadan yuvarlanan bir bisiklet tekerle÷inin t1 = 0 ve t2 = t anlarÕnda çekilmiú

resimleri yukarÕda verilmiútir.
verilmiútir

Y d ddurgun olan
Yerde l bir
bi gözlemci,
öl t k l ÷i kütle
i tekerle÷in kütl merkezi
k i O noktasÕnÕn
kt vkm hÕzÕyla
h l
ilerledi÷ini görecektir.

Tekerle÷in zeminle temas etti÷i P noktasÕ da aynÕ hÕzla hareket edecektir.

(11-2)
 t1 ile t2 zaman aralÕ÷Õnda O ve P noktalarÕnÕn her ikisi de
s kadarlÕk bir çizgisel yol alÕrlar. DolayÕsÕyla,

ds ds dT
vkm (E 1) ;
(Eú-1) s RT o R =RZ (E
(Eú-2)
2)
dt dt dt
Bu iki eúitlik
B itlik birleútirilirse,
bi l ti ili kaymadan
k d yuvarlanan
l bir
bi cisim
i i için:
i i
vkm RZ
eúitli÷i elde edilir.
(11-3)

vkm RZ

YuvarlanmanÕn, vkm hÕzÕyla ötelenme ve kütle merkezi etrafÕnda Z vkm / R açÕsal hÕzÕyla
p
dönme hareketlerinin toplamÕ ÷
oldu÷unu biliyoruz.
y
Ÿ Cisim üzerindeki her noktanÕn hÕzÕ, bu iki hareketin hÕzlarÕnÕn vektörel toplamÕdÕr.
Ÿ Saf
S f dö
dönme hhareketinde,
k ti d hhÕz noktadan
kt d noktaya d ÷i kt di ve büyüklü÷ü
kt de÷iúmektedir bü üklü÷ü
O noktasÕndan olan uzaklÕk r olmak üzere, Zr' ye eúittir .Yönü de, her noktada
çembere te÷ettir (ùekil-a).
G
Ÿ Saf ötelenme hareketinde, her noktanÕn hÕz vektörü (vkm ) aynÕdÕr (ùekil-b).
Ÿ Yuvarlanma hareketinde hÕz, bu iki hÕzÕn vektörel toplamÕdÕr. Buna göre, P noktasÕnÕn
G
hÕzÕ her zaman sÕfÕr, O noktasÕnÕn hÕzÕ vkm (r 0) ve en üstteki T noktasÕnÕn hÕzÕ da
G
2vkm ' dÕr.
(11-4)
 Yuvarlanma Hareketi ve "Saf Dönme":
Yuvarlanma hareketine de÷iúik bir bakÕú úekildeki gibidir.
gibidir
Bu hareket, tekerlekle yolun temas etti÷i P noktasÕndan dik
vkm
olarak geçen eksene göre açÕsal hÕzÕ Z olan "saf dönme"
R
÷
hareketi olarak de÷erlendirilebilir.
Tekerlek üzerindeki her noktanÕn hÕzÕnÕ bulmak için, hÕzÕn
o noktadaki büyüklü÷ünü ve yönünü bilmemiz gerekir.
gerekir
G
HÕzÕn yönü, çembere her noktada te÷ettir. Örne÷in, A noktasÕnÕn hÕzÕ v A , A ve P
noktalarÕnÕ birbirine ba÷layan, kesikli çizgilerle gösterilen do÷ruya diktir.
r , P noktasÕna olan uzaklÕ÷Õ göstermek üzere, tekerlek üzerindeki her noktanÕn
çizgisel hÕzÕ v Z r ile verilir.

÷ , T noktasÕnda r
Örne÷in, ÷
2 R oldu÷undan,
, vT 2 RZ 2vkm ,
O noktasÕnda r R oldu÷undan, vO Z R vkm ve
P noktasÕnda r ÷
0 oldu÷undan,
, vP 0' dÕr.

(11-5)

Yuvarlanmada Kinetik Enerji :

Solda yuvarlanan
Solda, arlanan bir cisim verilmiútir.
erilmiútir Bu
B cismin P de÷me
noktasÕ etrafÕnda "saf dönme" hareketi yaptÕ÷ÕnÕ düúünürsek,
ki ik enerjiyi
kinetik ji i hesaplamak
h l k çokk kolay
k l olacaktÕr.
l k
Cismin kütlesi M ve yarÕçapÕ da R olsun.

I P , P noktasÕna göre dönme eylemsizlik momenti olmak üzere, kinetik enerji

1
K I PZ 2 ba÷ÕntÕsÕ ile verilir.
2
I P paralel
paralel-eksen
eksen teoreminden bulunabilir,
bulunabilir
1 1 1 1 1
IP I km  MR 2 o K I km  MR 2 Z 2 I kmZ 2  MR 2Z 2 I kmZ 2  Mvkm
2

2 2 2 2 2
bulunur.
Bu
u ifadedeki
adede ilk terim,
te , kütle
üt e merkezi et a da Z aç
e e O etrafÕnda açÕsal
sa hÕzÕyla
y a dönen
dö e ccismin
s kinetik
et
enerjisini, ikinci terim ise vkm hÕzÕyla ötelenen cismin kinetik enerjisini temsil eder;
1 1
K I kmZ 2  Mv 2
M km
2 2
(11-6)
Örnek : YarÕçapÕ r olan katÕ bir küre, R yarÕçaplÕ yarÕm
kü úeklindeki
küre kli d ki bir
bi kabÕn
k b içinde dü l T açÕsÕ yapacakk
i i d düúeyle
úekilde ilk hÕzsÕz serbest bÕrakÕlÕyor. Küre kaymadan
yuvarlandÕ÷Õna göre, kabÕn en alt noktasÕndaki açÕsal hÕzÕ
ne olur?

Ei Es
Referans noktamÕz O noktasÕ (r yarÕçaplÕ kürenin merkezi) olsun
olsun.
1 1 1 1§2 ·
mg R  r (1  cos T ) 2
mv km  IZ 2 mr 2Z 2  ¨ mr 2 ¸ Z 2
2 2 2 2©5 ¹

7 2 2 10 g R  r (1  cos T )
g R  r (1  cos T ) r Z oZ
10 7r 2

(11-7)

Sürtünme ve Yuvarlanma :
Sabit bir hÕzla yuvarlanan bir cisim (úekil - a) durumunda
durumunda, de÷me
noktasÕ P' nin kayma e÷ilimi yoktur ve dolayÕsÕyla bu noktada
sürtünme kuvveti yoktur.
yoktur
Yuvarlanan cisme net bir kuvvet etkimesi durumunda, kütle
G
merkezi
k i sÕfÕrdan
f d ffarklÕ
kl bi
bir akm iivmesine
i sahip
hi olur
l (ùekil-
(ù kil b).
)
Yuvarlanan cisim sa÷a do÷ru ivmeleniyorsa, P noktasÕ sola
do÷ru kayma e÷iliminde olurdu. Bu nedenle, statik sürtünme
G
kuvveti f s sa÷a ÷ olacaktÕr. f s  f s ,max
÷ do÷ru ÷ sürece
max oldu÷u

hareket düzgündür, yani kayma yoktur.

Kaymadan yuvarlanan bir cisim için vkmk Z R' dir. Her iki tarafÕn zamana göre türevi
alÕnÕrsa, yuvarlanan cismin kütle merkezinin çizgisel ivmesi (akm ) ile açÕsal ivmesi (D )
arasÕndaki iliúkinin:
dvkm dZ
akm R RD
dt dt
oldu÷u görülür.
(11-8)
 E÷ik Düzlemden Aúa÷Õ Do÷ru Yuvarlanma :
Kütlesi M ve yarÕçapÕ R olan yuvarlak düzgün bir cisim
cisim,
e÷im açÕsÕ T olan e÷ik bir düzlemden aúa÷Õ do÷ru kaymadan
yuvarlanmaktadÕr x -ekseni
yuvarlanmaktadÕr. ekseni boyunca ötelenme ve dönme
hareketi için Newton' un ikinci yasasÕnÕ uygulayarak cismin
kütle merkezinin
merke inin ivmesini
i mesini (akm ) hesaplayabiliriz.
hesapla abiliri

x -ekseni y
yönünde ötelenme için Newton' un ikinci y
yasasÕndan:
f s  Mg sin T  Ma km (Eú-1)

Kütle merkezi etrafÕnda dönme için Newton' un ikinci yasasÕndan:

akm akm akm
W Rf s k D
I km , D o Rf s I km
k o fs I km
k (Eú-2)
(Eú 2)
R R R2
akm g sin T
Buradan da,
da I km
k  Mg sin T  Makkm Ÿ akm
k
R2 I
1  km 2
MR
sonucuna ulaúÕlÕr
sonucuna ulaúÕlÕr.

(11-9)

g sin T
akm
I
1  km 2
MR

Çember Silindir Küre

I km MR 2 MR 2 2
I km I km MR 2
5
g sin T 2
akm g sin T g sin T
1  I km / MR 2 akm akm
1  I km / MR 2 1  I km / MR 2
g sin T
akm g sin T g sin T
1  MR 2 / MR 2 akm akm
1  2 MR 2 / 5MR 2
1  MR 2 / 2 MR 2
g sin T g sin T
akm g sin T akm
11 akm
1  1/ 2
k
1 2 / 5
1
akm g s in T akm
2
g sin T akm
5
g sin T
2 3 7

(11-10)
 Yo - Yo :
Kütlesi M , yarÕçapÕ R ve aksÕnÕn yarÕçapÕ da R0 olan Yo-Yo
bir ip boyunca aúa÷Õya do÷ru yuvarlanarak iniyor. Daha önceki
problemde oldu÷u gibi
gibi, y-ekseni
ekseni boyunca ötelenme ve dönme
hareketi için Newton' un ikinci yasasÕnÕ uygulayarak cismin
kütl merkezinin
kütle k i i iivmesini
i i (akm ) hesaplayabiliriz.
h l bili i

y -ekseni boyunca
y ötelenme için
ç Newton' un ikinci yyasasÕndan:
Mg  T Makm (Eú-1)

Kütle merke
merkezii etrafÕnda dönme için Ne
Newton'
ton' un
n ikinci yasasÕndan:
asasÕndan:
akm a
W R0T I kmD , D o T I km km2 (Eú-2)
R0 R0
akm g
Buradan da, Mg  Ikm Makm o akm
R02 I
1  km 2
MR0
Sonucuna ulaúÕlÕr.
(11-11)

Tork :
Bölüm 10 da bir eksen etrafÕnda dönen katÕ bir cisme etkiyen torku (W )
10' da,
hesapladÕk. ùimdi de, herhangi bir do÷rultuda hareket eden bir cisme
etkiyen torku belirli bir noktaya göre hesaplayaca÷Õz.
hesaplayaca÷Õz
G
Bir cisme etkiyen F kuvvetinin uygulanma noktasÕnÕn belirli bir noktaya göre konum
G G G G
vektörü r ise, bu kuvvetin oluúturdu÷u tork W r u F ifadesi ile verilir.
G G
Aúa÷Õdaki úekilde, r ve F her ikisi de xy -düzlemindedir. Sa÷-el kuralÕndan, torkun
z -ekseni yönünde oldu÷unu kolayca görebiliriz.
G G G
W r uF

G G
r ile F arasÕndaki açÕ I olmak üzere, torkun büyüklü÷ü W rF sin I ' dir.
OAB üçgeninden, r sin I rA o W rA F bulunur ve Bölüm 10' daki tanÕmÕ ile uyumludur.
(11-12)
 AçÕsal Momentum :
G G
Çi i i l momentumun (p
Çizigisel mv ) dönme
dö hareketindeki
h k i d ki
karúÕ-geliri açÕsal momentum vektörüdür. Bu yeni vektör,
G G G
A r u p ile tanÕmlanÕr.
G G
Soldaki resimde, r ve p her ikisi de xy -düzlemindedir.
düzlemindedir.
G
Sa÷-el kuralÕnÕ uygulayarak A ' nin z -ekseni yönünde
oldu÷unu kolayca bulabiliriz.
bulabiliriz
G G
r ile p arasÕndaki açÕ I olmak üzere,
açÕsal momentumun büyüklü÷ü
A rmv sin I ' dir.
OAB üçgeninden: r sin I rA o A rA mv bulunur.

Not : AçÕsal momentum, orijinin nerede seçildi÷ine ba÷lÕdÕr. Orijini kaydÕrÕrsak,

açÕsal momentum için farklÕ bir de÷er buluruz. SI sistemindeki birimi kg ˜ m2 / s
veya J ˜ s ' dir.
(11-13)

G
Örnek : xy  düzleminde hareket eden 1.5 kg kütleli bir cismin hÕzÕ v = 4.2iˆ  3.6ˆj (m/s)
G
il veriliyor.
ile ili Cismin
Ci i konumu
k 1 5iˆ 2 2ˆj (m)
r = 1.5i+2.2 ld ÷ d açÕsall momentumu ne olur?
( ) oldu÷unda, l ?
G G
p = mv = 1.5 2iˆ  33.6
1 5( 44.2i 3iˆ  55.4
6ˆj ) = 66.3i 4ˆj
ˆi ˆj kˆ
G G G
l rup 1.5 2.2 0 >1.5 ( 5.4)  6.3 (2.2) @ kˆ = 22kˆ (kg ˜ m 2 /s)
6.3 5.4 0

Örnek : xy  düzleminde hareket eden 2.0 kg kütleli bir cismin herhangi bir andaki konumu
G ˆ
r = 6.0i+5.0tˆj (m) ile veriliyor. Cismin açÕsal momentumunu bulunuz.
G
G dr G G
v 5.0ˆj o p mv 2.0 5.0ˆj 10.0ˆj
dt
ˆi ˆj kˆ
G G G
l rup 6.0 5.0t 0 60.0 kˆ (kg ˜ m 2 /s)
0 10.0 0
(11-14)
Örnek : Uzunlu÷u L olan hafif bir ipin ucuna ba÷lÕ m kütlesi,
úekildeki
kild ki gibi
ibi yatay
t düzlemde
dü l d dairesel
d i l hareket
h k t yapÕyor
(konik sarkaç). Hareket süresince ipin düúeyle yaptÕ÷Õ T
açÕsÕ sabit oldu÷una göre, cismin açÕsal momentumunu
bulunuz.
v2 ½
T sin T m ° v2
R ¾ o tan T
R
gR
T cos T mg °¿

v R tan T
gR o p mv R tan T
m gR
G G G
l r u p o lr ,net 0 radyal yönde net açÕsal momentum sÕfÕrdÕr.
sÕfÕrdÕr
lz l sin T z -ekseni yönünde net bir açÕsal momentum vardÕr.

sin 4 T
lz >Lp sin(90)@ sin T Lm gR tan T sin T 2
m gL 3

cos T
l
R L sin T
(11-15)

Newton'un ikinci yasasÕnÕn açÕsal formu :

G G
dp
Ötelenme hareketi için Newton' un ikinci yasasÕ: Fnet ' dir.
dt
Bunun dönme hareketindeki karúÕ-geliri nedir?

G G G
G G G dA d G G § dr G G dv · G G G G
A m r uv o m r uv m¨ uv  r u ¸ m v uv  r ua
dt dt © dt dt ¹
G
G G dA G G G G G G G
v uv 0 o m r ua r u ma r u Fnet W net
dt
G
G dA
Dönme hareketinde Newton' un ikinci yasasÕ: W net ' dir.
dt

(11-16)
 ParçacÕk Sistemlerinin AçÕsal Momentumu:
n tane parçacÕktan oluúan bir sistemde, parçacÕklarÕn
G G G G
ç momentumlarÕ A1, A2 , A3 ,,...,, An olsun. Sistemin
açÕsal
toplam açÕsal momentumu:
G G G G G G
n
L A1  A2  A3  ...  An ¦ Ai ile verilir.
i 1

Her iki tarafÕn zamana göre türevinden,

G G G G
dL n
d Ai d Ai G dL n
G G
=¦ , W net,i o ¦ W net,i W net
dt i 1 dt dt dt i 1

bulunur. Bu tork, sistem üzerine etki eden dÕú torktur.

Newton' un üçüncü yasasÕ gere÷i, parçacÕklarÕn birbirlerine

uyguladÕklarÕ torklarÕn (iç tork) toplamÕ sÕfÕrdÕr.

(11-17)

Bir Eksen EtrafÕnda Dönme, KatÕ Cismin AçÕsal Momentumu :

ekseni olarak alalÕm ve katÕ cismi kütleleri 'mi ,
Dönme eksenini z -ekseni
G
konum vektörleri ri olan n tane parçaya bölelim. i. elemanÕn açÕsal
G G G
momentumu Ai ri u pi ve büyüklü÷ü de A i ri pi sin 90q ri 'mi vi
ifadesine sahiptir.
AçÕsal momentumun sadece z -bileúeni vardÕr ve büyüklü÷ü,
A izi A i sin Ti ri sin Ti 'mi vi rAi 'mi vi
bulunur.
A
AçÕsal
l momentumlarÕn
l z -bileúenlerinin
bil l i i toplamÕ
l d
da:
n n n
§ n ·
Lz ¦A
i 1
iz ¦r
i 1
Ai 'mi vi ¦r
i 1
Ai 'mi Z rAi Z ¨ ¦ 'mi rA2i ¸
©i1 ¹
olacaktÕr.
n

¦ 'm r
i 1
2
i Ai toplamÕ, katÕ cismin dönme eylemsizlik momenti oldu÷undan:

Lz IZ
(11-18)
 Örnek : Kütlesi 6 kgg ve yarÕçapÕ
y ç p 12 cm olan bowlingg topu
p
kendi ekseni etrafÕnda saniyede 10 defa dönmektedir.
Topun açÕsal momentumu nedir?

L IZ
2 2
I R2
mR (6)(12 u 102 ) 2 345 6 u104 kg ˜ m 2
345.6
5 5

L IZ o L 345 6 u104 ˜ 10 u 2S
345.6 17 kg ˜ m 2 / s
22.17
(11-19)

Örnek : Kütlesi M ve uzunlu÷u l olan çubuk, kütle merkezinden

dik olarak geçen eksen z -ekseni
ekseni etrafÕnda rahatça dönebilmektedir
dönebilmektedir.
øki ucuna m1 ve m2 kütlelerine sahip bilyeler monte edilmiú sistem
dü l d Z hhÕzÕ ile
düúey düzlemde
dü il dönmektedir.
dö kt di
a  ) Sistemin açÕsal momentumu nedir?
b  ) Çubuk yatayla T açÕsÕ yaptÕ÷Õ bir anda sistemin açÕsal ivmesi ne olur?

2 2
1 §l· §l· l2 § M ·
a ) L IZ o I Ml 2  m1 ¨ ¸  m2 ¨ ¸ ¨  m1  m2 ¸
12 ©2¹ ©2¹ 4© 3 ¹
l2 § M ·
L IZ ¨  m1  m2 ¸Z
4© 3 ¹
W
 
ª §l· §l· º
« 1 ¨2¸
m g cos T  m 2 ¨
g ¸ cos T »
¬ © ¹ ©2¹ ¼ 2 m1  m2 g cos T
b ) ¦W ID o D
l §M
2
· §M ·
¨  m  m 2¸
l ¨  m1  m2 ¸
© 3 ¹
1
4© 3 ¹
(11-20)
Örnek : ùekildeki gibi, bir noktadan sabitlenmiú hafif iple sarÕlmÕú R
yarÕçaplÕ, M kütleli bir disk verilmiútir. Sistem serbest bÕrakÕldÕ÷Õnda,
a) ipte oluúan gerilme kuvvetini ve diskin kütle merkezinin ivmesini
bulunuz.
b) disk h kadar alçaldÕ÷Õ andaki hÕzÕnÕ bulunuz.

a §1 2· a 1
a ) Mg  T Ma ; ¦W ID o TR I
R
oT ¨
©2
MR ¸ 2
¹R 2
Ma
1 Mg 2
Mg  Ma Ma o a g
2 § 1 · 3
¨ M  M¸
© 2 ¹
2 1
T M ( g  a)M ( g  g) Mgg
3 3
1 1 1 1§1 · 3
b ) Ei Es o Mgh Mv 2  I Z 2 Mv 2  ¨ MR 2 ¸ Z 2 Mv 2
2 2 2 2©2 ¹ 4
4
v ghh
3
(11-21)

Örnek : Kütlesi M , yarÕçapÕ R olan bir çim biçme silindirine yatay

do÷rultuda úekildeki gibi bir F kuvveti uygulanÕyor. Silindir yatay
düzlemde kaymadan yuvarlanmaktadÕr. Kütle merkezinin ivmesinin
G
§ 2F · § F ·
¨ ¸ ve statik
ik sürtünme
ü ü kkatsayÕsÕnÕn ¨ ld ÷
¸ oldu÷unu gösteriniz.
ö i i
© 3M ¹ © 3Mg ¹

a §1 2· a 1
¦W ID o f s R I
R
o fs ¨
©2
MR ¸ 2
¹R 2
Ma

G
§ 1 · G 2F
F  fs Ma o ¨ M  M ¸ a F oa
© 2 ¹ 3M
3M

2F
2F F F
fs P s Mg F  Ma F M o Ps
3M 3 3Mg

(11-22)
Örnek : Kütlesi m, yarÕçapÕ r olan bir küre, e÷ik bir düzlem üzerinden úekildeki gibi h
yüksekli÷inden ilk hÕzsÕz bÕrakÕlÕyor (h > r ) ve kaymadan yuvarlanarak R yarÕçaplÕ
çembersel bir yola giriyor. a) Çembersel yoldaki turu tamamlayabilmesi için minimum
h yüksekli÷i ne olmalÕdÕr.
a ) Ei Es 1 2 1§2 2· 2 1 2
IZ ¨ mr ¸ Z mv
1 1 2 2©5 ¹ 5
mgh 2mgR  mv 2  I Z 2
2 2
1 1 7 7 2
mgh 2mgR  mv 2  mv 2 2mgR  mv 2 o h 2 R  v
2 5 10 10 g
10g
Çemberin içinde dairesel hareket yapan küre çemberin en tepesinde iken üzerine etki
v2
eden
d merkezcil t N  mg
k il kuvvet:
k m
olacaktÕr.
l kt h' nin i minumum
i olmasÕ,
l h
hÕzÕn dda
R
mimumum olmasÕnÕ sa÷layacaktÕr. Bu noktada hÕzÕn minumum olmasÕ için N 0 olmalÕ.
7 2 7 § 7·
vmin gR ve hmin 2R  vmin 2R  gR ¨ 2  ¸ R 2.7 R
10 g 10 g © 10 ¹
b) h = 3R durumunda, P noktasÕnda küreye etki eden merkezcil kuvvet nedir?
7 2 7 2 10 gR
h 2R  v o 3R 2 R  v o v2
10 g 10 g 7
v2 10 gR 10
P noktasÕnda merkezcil kuvvet: Fmer m m mg
R 7R 7 (11-23)

AçÕsal Momentumun Korunumu :

K t cisimlerde
KatÕ i i l d dahil,
d hil tüm
tü parçacÕkk sistemleri
i t l i içini i Newton'
N t ' un
G
dL G
ikinci yasasÕnÕn açÕsal formu: W net ' tir.
tir
dt
G
E÷er sistem üzerine etkiyen net tork sÕfÕrsa (W net 0):
G
dL G
0 o L sabit olur. Bu, açÕsal
ç momentumun korunum
d
dt
ilkesidir.

Bir baúka deyimle;

§ Herhangig bir t i anÕndaki · § Herhangi
g bir t s anÕndaki ·
¨ ¸ ¨
= ¸
© net açÕsal momentum ¹ © net açÕsal momentum ¹
G G
Li Ls

Not : DÕú torkun belli bir eksen yönündeki bileúeni sÕfÕrsa, açÕsal
momentumun o eksen yönündeki bileúeni de÷iúmez (korunur).
(11-24)
 Resimdeki ö÷renci, düúey eksen etrafÕnda dönebilen
bi taburenin
bir b i üzerinde
ü i d oturmaktadÕr.
k d KollarÕnÕ
K ll iki
yana açan ö÷rencinin ellerinde özdeú a÷ÕrlÕklar
varken Zi açÕsal hÕzÕyla dönmektedir. Bu durumdaki
G
açÕsal momentum vektörü L dönme ekseni boyunca
yukarÕ yöndedir (ùekil-a ).

Ö÷renci belli bir anda kollarÕnÕ topluyor (ùekil-b) ve bu hareket sonucunda, dönme
eylemsizlik momenti, I i ' den daha düúük bir de÷er olan I s ' ye düúüyor. Ö÷renci ve
tabure sistemi üzerine dÕú bir tork etkimedi÷inden, açÕsal momentum korunur.

ti anÕnda: Li I iZi ve ts anÕnda: Ls I sZ s oldu÷undan,

oldu÷undan
Ii
Li Ls o I iZi I sZ s o Z s Zi bulunur.
Is
Ii
I s  Ii o ! 1 o Zs ! Zi . Ö÷renci son durumda daha hÕzlÕ döner.
döner
Is
(11-25)

Örnek : Düúey eksen etrafÕnda rahatça dönebilen bir taburenin

üzerindeki ö÷rencinin elinde, 3.9 devir/s' lik bir açÕsal hÕzla
dönen ve eylemsizlik momenti 1.2 kg ˜ m2 olan bir bisiklet
tekerle÷i vardÕr. Ö÷renci, belli bir anda tekerle÷i aynÕ açÕsal
yönde dönecek úekilde
hÕzla ters y ú çeviriyor.
ç y Bunun sonucunda,
ö÷rencinin açÕsal hÕzÕ ne olur?
Ö÷renci (ö÷) + tabure
tabure (t)
birleúik sisteminin toplam dönme eylemsizlik momenti
I ö÷ + I t = 6.8 kg ˜ m 2

I bt 1.2 kg ˜ m 2 ; Zbt 3.9 dev/s ; I ö÷ t 6.8 kg ˜ m 2 o Zö÷ ?

Li Ls o Lbt  Lbt  Lö÷  t o Lö÷  t 2 Lbt

2 I btZbt 2 u 1.2 u 3.9

2 I btZbt I ö÷  tZö÷ o Zö÷ 1.4 dev/s
I ö÷  t 68
6.8

(11-26)
Örnek : YarÕçapÕ R 2 m, kütlesi M 100 kg olan disk úeklindeki
bi platform,
bir l tf merkezinden
k i d dik olarak
l k geçen eksen
k etrafÕnda
t f d rahatça
ht
dönebilmektedir. Kütlesi m 60 kg olan bir ö÷renci platformun dÕú
kenarÕ üzerindeyken platformla birlikte 2 rad/s hÕzla dönmektedir.
Ö÷renci daha sonra platformun merkezine do÷ru yürümeye baúlÕyor.
r 0.5 m noktasÕna geldi÷inde ö÷renci+platform hangi hÕzla döner?

Ii
Li Ls o I iZi I sZ s o Z s Zi
Is
1 1
MR 2  mR 2 ; I s MR 2  m r
2
Ii
2 2
§1 2·
¨ MR  mR ¸
2

©2 ¹ Z 200  240
Zs ((2)) 4.1 rad/s
§1 2· 200  15
i

¨ MR  m r ¸
2

©2 ¹

(11-27)

Örnek : Kütle merkezinden dik olarak geçen eksene

göre eylemsizlik
l k ˜ m 2 ve uzunlu÷u
i lik momentii 12 kg l
4 m olan ince bir çubuk úekildeki gibi düúey olarak
durmaktadÕr. Kütlesi 2 kg olan bir cisim 15 m/s yatay
hÕzla çubu÷un tepe noktasÕna esnek olarak çarpÕp aynÕ
yönde yoluna devam ediyor. ÇarpÕúmadan sonra cismin
çizgisel hÕzÕ ve çubu÷un açÕsal hÕzÕ nedir?
vs
Li Ls o rmvi rmv s  I Z rmv s  I
r
m 2
vs vi 15 6 m/s
§ I · § 12 ·
¨ m  ¸ ¨2 ¸
© r2 ¹ © 4¹

vs 6
Zs 3 rad/s
r 2
(11-28)
Örnek : Kütlesi M olan tahta bir blok sürtünmesiz yatay bir
masa üzerinde nl ÷ na sahip
ü erinde kütlesi ihmal edilebilir l uzunlu÷una
ince bir çubu÷a monte edilmiútir. Çubuk di÷er ucundan geçen
dik eksen etrafÕnda serbes
serbestçe
tçe dönebilmektedir.
dönebilmektedir Kütlesi m olan
bir mermi çubu÷a dik do÷rultuda v hÕzÕyla tahta blo÷a çarpÕp saplanÕyor. Mermi+blok
hÕ Õ ne olur?
sisteminin çarpÕúmadan sonraki açÕsal hÕzÕ ol r? Bu
B çarpÕúmada hangi oranda bir
kinetik enerji kaybÕ olmuútur?
Li Ls
lmv mv
lmv IZ o Z
M  m l2 M m l
1 2 1 2
mv  I Z M  m l2 § ·
2
Ki  K s Z
2
2 2 I § · m
1 ¨ ¸ 1 ¨¨ ¸¸
Ki 1 2
mv m© v ¹ m © M  m l ¹
2
Ki  K s m M
1
Ki M m M m

(11-29)

Ötelenme ve Dönme Hareketleri ArasÕndaki Benzerlik :

Ötelenme Dönme
x l T
v l Z
a l D
p l A
1 2 1 2
K mv l K IZ
2 2
m l I
F ma l W ID
F l W
P Fv l P WZ
G G
G dp G dA
Fnet l W net
dt dt
p mv l L IZ

(11-30)
 BÖLÜM-12
Titreúimler
Bu bölümde úu ana baúlÕklara de÷inilecektir:
¾ Basit harmonik harekette yer
yer-de÷iútirme
de÷iútirme, hÕz ve ivme
¾ Basit harmonik salÕnÕcÕnÕn enerjisi
¾ Harmonik salÕnÕcÕlara örnekler:
i. Kütle-yay
Kütle yay sistemi
ii. Basit sarkaç
iii. Fiziksel sarkaç
iv Burulma sarkacÕ
iv.
¾ Sönümlü harmonik hareket
¾ Zorla salÕnÕmlar/rezonans
(12-1)

Basit Harmonik Hareket :

ùekil-a ' da basit harmonik hareket yapan bir cisim resmedilmiútir.

x(t ) xm cos Zt  I

Cismin yer-de÷iútirmesi x(t ) xm cos Zt  I ba÷ÕntÕsÕ ile verilir ve zamanla

nasÕl de÷iúti÷i ùekil-b' de resmedilmiútir.

(12-2)
 x(t ) xm cos Zt  I Konum fonksiyonu = cismin denge noktasÕna olan uzaklÕ÷Õ

xm niceli÷i "genlik" olarak bilinir ve cismin maksimum yer-de÷iútirmesidir.

Z niceli÷i de hareketin "açÕsal frekans" ÕdÕr ve
2S
Z 2S f
T
ifadesine sahiptir ve SI sisteminde birimi rad/s' dir.
Zt  I ise t anÕndaki faz açÕsÕdÕr ve SI sisteminde birimi radyandÕr.
Õr

I niceli÷i, salÕnÕcÕnÕn "faz sabitidir" ve salÕnan cismin t 0 anÕndaki x(0)

konumuna ve v(0) hÕzÕna ba÷lÕdÕr. SI sisteminde birimi radyandÕr.

Hareketin zaman içinde kendisini tekrarladÕ÷Õna dikkat ediniz.

ediniz
Bir tam salÕnÕm için geçen süre "period (T )" olarak tarif edilir.
SI sistemindeki
i t i d ki birimi
bi i i saniye
i dir
di .

Birim zamandaki salÕnÕm sayÕsÕ

y "frekans (f )" olarak tanÕmlanÕr.
SI sistemindeki birimi hertz (s-1 )' dir.
(12-3)

x (t ) x m cos Z t  I I 0 durumunda x (t ) xm cos Zt' dir

ve ùekil-
ù kil a' da
d çizilmiútir.
i il i ti

B it H
Basit Harmonik
ik S
SalÕnÕcÕnÕn
l H :
HÕzÕ
dx(t ) d
v(t ) ª xm cos Zt  I ¼º Z xm sin Zt  I
d
dt d ¬
dt

Z xm çarpÕmÕ hÕzÕn alabilece÷i maksimum

de÷erdir (vm ). I 0 durumunda
i Zt' di
v(t ) vm sin dir ve ùekil
ù kil-b' dde çizilmiútir.
i il i ti

Basit Harmonik SalÕnÕcÕnÕn øvmesi :

dv (t ) d
a (t ) ª Z xm sin
i Z t  I º¼ Z 2 xm cos Z t  I Z 2 x (t )
dt dt ¬
Z 2 xm ivmenin alabilece÷i
÷ maksimum de÷erdir
÷ (am )).
I 0 durumunda a (t ) Z 2 xm cos Zt' dir ve ùekil-c' de çizilmiútir
(12-4)
Basit Harmonik Hareket øçin
ç Kuvvet YasasÕ :
Basit harmonik salÕnÕcÕ için a (t ) Z 2 x(t ) oldu÷unu biliyoruz.

Newton' un ikinci yasasÕna göre: F ma mZ 2 x  mZ 2 x olur.

"Bir cisme etkiyen ÷ú

y net kuvvet ile cismin yyer-de÷iútirmesi arasÕnda,,
Hook YasasÕ olarak bilinen, F  C ˜ x úeklinde bir iliúki varsa
(burada C bir sabit),
sabit) o cisim basit harmonik hareket yapÕyor
yapÕyor" denir.
denir

B ddurumda,
Bu d basit
b i harmonik
h ik salÕcÕnÕn
l periyodu
i d
m
mZ 2 C o T 2S olarak bulunur.
lunur
C

(12-5)

Üstte sürtünmesiz bir düzlemde, yay sabiti k olan bir

yaya ba÷lÕ m kütleli cismin hareketi resmedilmiútir.

m kütleli cisme etkiyen net kuvvet Hooke yasasÕna uyar: F  kx.

B
Bunu, F Cx
C il
ile karúÕlaútÕrÕrsak
k l k C = k bbulunur.
l

B d dda, hhareketin
Buradan k ti açÕsall frekansÕ
f k ve periyodu
i d
C k m m
Z ve T 2S 2S
m m C k
olarak
l k hesaplanÕr.
h l
(12-6)
Basit Harmonik Hareketin Enerjisi :
Basit harmonik hareket yapan bir cismin mekanik enerjisi E , herhangi bir
anda cismin potansiyel enerjisi U ile kinetik enerjisi K' nÕn toplamÕdÕr.

1 2 1 2
Potansiyel Enerji: U kx kxm cos2 Zt  I
2 2

1 2 1 1 k 2
Kinetik Enerji: K mv mZ 2 xm2 sin 2 Zt  I m xm sin 2 Zt  I
2 2 2 m
1 2 1 2
Mekanik Enerji: E U  K kxm ª¬ cos 2 Zt  I  sin 2 Zt  I º¼ kxm
2 2
ùekilde potansiyel enerji "yeúil", kinetik enerji "kÕrmÕzÕ" ve mekanik
enerji de "siyah" çizgi ile gösterilmiútir. U ve K zamanla de÷iúirken,
E sabittir. SalÕnÕm yapan cismin potansiyel ve kinetik enerjileri
arasÕnda dönüúüm olurken, toplamlarÕ sabit kalmaktadÕr.
(12-7)

Örnek : x -ekseni üzerinde basit titreúim hareketi yapan bir cismin konumu
4 (3S t + S ) if
x (t ) = 4cos(3 ifadesi
d i il
ile veriliyor
ili (t saniye
i ve x cm cinsindendir).
i i d di )
a  ) Hareketin frekansÕnÕ ve periyodunu bulunuz.
b ) Hareketin genli÷ini ve faz sabitini bulunuz.
c  ) Cismin t = 0.25 s anÕndaki konumunu bulunuz.

a ) Z 3S o Z 2S f 3S o f 1.5 hertz
1 2
T 0.67 s
f 3

b ) x(t ) xm cos(Zt  I ) o xm 4 cm ve I S

1
c ) x(0
(0.25)
25) 4 cos(3S S) 22.83
83 cm
4

(12-8)
Örnek : Yay sabiti 8 N / m olan bir yaya ba÷lÕ 0.5 kg kütleli cisim, genli÷i
10 cm olan basit harmonik hareket yapÕyor.
yapÕyor
a  ) Cismin maksimum hÕzÕ ve ivmesi nedir?
b ) Cisim denge noktasÕndan 6 cm uzakta iken hÕzÕ ve ivmesi nedir?
b
c  ) Cisim x = 8 cm' den x = 0' a ne kadar zamanda gider?

k
a) x(t ) xm cos(Zt  I ) ; Z 4 rad/s ; xm 10 cm
m
v(t ) 40sin(4t ) ½ vm 40 cm/s 0.4 m/s
x(t ) 10 cos(4t ) o ¾o
a (t ) 160 cos(4t ) ¿ am 160 cm/s 2 11.66 m/s 2

cos 1 (0.6)
b ) x(t ) 10 cos(4t ) 6 Ÿ t 00.23
23 s
4
v((0.23)) 40sin(4
( u 0.23)) 32 cm/s 0.32 m/s
a (0.23) 160 cos(4 u 0.23) 97 cm/s 2 0.97 m/s 2

(12-9)

c ) x(t ) 10 cos(4t )
cos 1 (0.8)
x1 8 o t1 0.161 s
4
cos 1 (0)
x2 0 o t2 0.392 s
4
't t2  t1 0.231 s

(12-10)
Örnek : Yay sabiti 25 N / m olan bir yaya ba÷lÕ 1.0 kg kütleli bir cisim x - ekseni
üzerinde basit harmonik hareket yapÕyor. da x = 3 cm noktasÕndan
yapÕyor Cisim t = 00' da,
serbest bÕrakÕldÕ÷Õna göre,
a ) Hareketin periyodu nedir?
a
b) Cismin konumunu, hÕzÕnÕ ve ivmesini zamanÕn fonksiyonu olarak bulunuz.
c ) Cismin maksimum hÕzÕ ve ivmesi nedir?
k 25 2S 2(3.14)
a) Z 5 rad/s ; Z oT 1.256
1 256 s
m 1.0 T 5

b ) x(t ) xm cos(Zt  I ) Ÿ t 0 'da x 3 cm vee v0 0 ŸI 0

x(t ) 3cos(5t )
dx
d
v(t ) 15sin(5t ) c ) vm 15sin(5t ) 15 cm/s 0.15 m/s
dt 
1
d 2 x dv am 75cos(5t ) 75 cm/s 2 0.75 m/s 2
a (t ) 75cos(5t ) 
dt 2 dt 1

(12-11)

Örnek : Yay sabiti 20 N / m olan bir yaya ba÷lÕ 0.5 kg kütleli cisim x - ekseni
üüzerinde
i d genli÷i
li÷i 3 cm olan
l bbasit
i harmonik
h ik hareket
h k yapÕyor.
a) Sistemin mekanik enerjisini ve cismin maksimum hÕzÕnÕ bulunuz.
b ) Cisim denge noktasÕndan 2 cm uzakta iken hÕzÕ nedir?
c ) Cisim bu noktadayken kinetik ve potansiyel enerjisi nedir?

1 2 1
a) E K U kx m (20)(0.03) 2 9 u 10  3 J
2 2
1 2(9 u 10  3 )
x 0oU 0o E m v m2 o v m 0.19 m /s
2 05
0.5

1 2 1 2 2 E  kx 2
b ) E mv  kkx o v B00.141
141 m/s
/
2 2 m
1 2 1
c ) K 5 u103 J
2
mv (0.5) B0.141
2 2
U EK 9 u 103  5 u103 4 u103 J
(12-12)
Örnek : Sürtünmesiz yatay bir yüzeyde bulunan P blo÷unun
üzerinde
i d m kütleli
k l li baúka
b k bir
bi bl
blok
k ( B bl ÷ ) bbulunmaktadÕr.
blo÷u) l k d
BloklarÕn temas yüzeylerinde statik sürtünme katsayÕsÕ
Ps = 0.6' dÕr. P blo÷u bir yaya ba÷lÕdÕr ve f = 1.5 Hz frekansÕnda basit harmonik
hareket yapmaktadÕr. B blo÷unun P' nin üzerinden kaymamasÕ için, harmonik
hareketin maksimum genli÷i ne olmalÕdÕr?

B blo÷u da P blo÷u ile birlikte basit harmonik hareket yapar.

¦F y N  mg 0o N mg o f s , m P s mg ma m

Basit harmonik harekette, am Z 2 xm ile verilir.

Ps g
P s mg mam o P s g 2S f xm o xm
2
am
2S f
2

xm 0.0662 m 6.62 cm

(12-13)

Örnek : Kütlesi m ve yarÕçapÕ R olan katÕ bir küre,

5 R yarÕçaplÕ
l silindirik
ili di ik bir
bi yüzeyde
ü d kaymadan
k d 4R
ș
yuvarlanarak, düúey eksen etrafÕnda küçük
salÕnÕmlar yapÕyor. SalÕnÕm periyodunun
28 R
T 2S
5g
oldu÷unu göste
gösteriniz?
riniz?

v 4 RZO o ZO : kü
küçük
ük kü
kürenin
i O noktasÕna
kt göre h ½
ö açÕsall hÕzÕ
¾Z 4ZO
v RZ o Z : küçük kürenin kendi eksenine göre açÕsal hÕzÕ ¿

1 1
E mg 4 R (1  cos T )  mv 2  I Z 2 bulunur.
 2 2
U 
K

(12-14)
v 4 RZO ve Z 4ZO ifadelerini enerji eúitli÷inde yerine yazar ve zamana
göre türev alÕp sÕfÕra eúitlersek (enerji korundu÷u için zamanla de÷iúmez)
1 1 ­ 2 ½
mg 4 R(1  cos T )  m 4 RZO  mR 2 4ZO
2 2
E ®küre için I mR 2 ¾
2 5 ¯ 5 ¿

dE dT dZO 32 d ZO
4 g sin T  16 RZO  RZO 0 ^sin T | T küçük açÕ`
dt dt dt 5 dt
32
4 gTZO  16 RZOD  RZOD 0
5
20 g 5g
D  T  T oD Z 2T
112 R 28 R
5g 2S 28 R
Z oT 2S bulunur.
28 R T 5g

(12-15)

Örnek : Kütlesi M olan bir cisim, O noktasÕ etrafÕnda serbestçe dönebilen

L uzunlu÷unda a÷ÕrlÕksÕz bir çubu÷a monte edilerek úekildeki gibi fiziksel
bir sarkaç yapÕlmÕútÕr. Sarkaç, ba÷lantÕ noktasÕndan h kadar aúa÷Õdaki bir
noktadan da yay sabit k olan bir yaya ba÷lanmÕútÕr.
ba÷lanmÕútÕr Sistem bir miktar sola
çekilip serbest bÕrakÕlÕyor ve basit harmonik hareket yapÕyor. SalÕnÕmÕn
frekansÕnÕ bulunuz.

Enerjinin korunumundan,
1 1
E M gL (1  cos T )  M v 2  kx 2 yazÕlabilir.
2 2
v LZ , x h sin T ve cosT # 1 ifadelerini yukarda yerine yazar
ve zamana göre türev alÕrsak,
§ MgL  kh 2 cos T ·
D ¨ 2 ¸T
© ML ¹
bulunur. Küçük açÕ ^cosT # 1` yaklaúÕmÕ ile birlikte,
1/2
§ MgL  kh 2 · 1 kh 2
2S f ¨ ¸ o f gL  elde edilir.
© ML
2
¹ 2S L M
(12-16)
Örnek : Kütlesi m ve uzunlu÷u L olan ince bir çubuk,
bir ucundan ggeçen
ç mil etrafÕnda serbestçe
ç dönebilmektedir.
Çubu÷un di÷er ucu da yay sabiti k olan bir yaya ba÷lanmÕútÕr.
Çubu÷un sa÷ ucu úekildeki gibi küçük bir T açÕsÕ kadar
kaldÕrÕlÕp serbest bÕrakÕlÕyor ve sistem basit salÕnÕm hareketi
yapÕyor SalÕnÕmÕn periyodunu bulunuz.
yapÕyor. bulunuz

Enerjinin korunumundan,
2
1 2 1 1 2 1§1 ·§ v · 1 2 1
E kx  I Z 2 kx  ¨ mL2 ¸ ¨ ¸ kx  mv 2
2 2 2 2©3 ¹© L ¹ 2 6
yazÕlabilir.

Her iki tarafÕn zamana göre türevini alÕr sÕfÕra eúitlersek,

eúitlersek
1 3k
kxv  mva 0 o a  x bulunur.
3 m
2S 3k m
Buradan da periyoda geçersek, o T 2S elde edilir.
T m 3k
(12-17)

Burulma SarkacÕ :
Eylemsizlik
E l i lik momentii I olan
l disk,
di k bir
bi tell ile
il asÕlmÕú
l ve ekseni
k i
etrafÕnda salÕnÕm yapmaktadÕr. Diskin açÕsal yer-de÷iútirmesi
T oldu÷unda telin diske uyguladÕ÷Õ geri ça÷ÕrÕcÕ tork W NT
olur. Bu,, Hooke yasasÕnÕn
y ç formudur. Burada N telin
açÕsal
burulma sabitidir.

W NT ile F C ˜ x ifadelerini karúÕlaútÕrÕrsak, C N buluruz.

Kütlenin de dönmede eylemsizlik
y ú
momentine karúÕlÕk ÷
geldi÷ini
g
hatÕrlarsak, salÕnÕmÕn açÕsal frekansÕ ve periyodu,

C N I I
Z ; T 2S 2S
I I C N
olarak bulunur. Burada I, diskin tele göre eylemsizlik momentidir.
AçÕsal yer-de÷iútirme de T (t ) T m cos Zt  I ifadesine sahiptir.

(12-18)
 Basit Sarkaç :
Sabit bir noktaya ba÷lÕ L uzunlu÷undaki ip ile ipin ucuna ba÷lÕ
m noktasal cisminden oluúur. Kütle denge konumundan bir
miktar uzaklaútÕrÕlÕp serbest bÕrakÕlÕrsa,
bÕrakÕlÕrsa basit harmonik hareket
yapacaktÕr.
Bi i yerçekimi,
Biri ki i di÷eri
di÷ i de
d ipteki
i ki gerilme
il olmak
l k üzere,
ü cisme
i
etkiyen iki kuvvet vardÕr. Bu kuvvetlerin oluúturdu÷u net
t kW
tork  rA Fg  Lmg i T ' dÕr.
L sin B d T , radyan
d Burada d cinsindendir
i i d di
ve ipin düúey eksenle yaptÕ÷Õ açÕdÕr. T  1 (T <10q) durumunda,
sinT # T yaklaúÕmÕ yapÕlabilir ve W #  Lmg T bulunur.

Bunu F
Bunu, C ˜ x ile karúÕlaútÕrÕrsak,
karúÕlaútÕrÕrsak C Lmg buluruz.
buluruz Kütlenin
de dönmede eylemsizlik momentine karúÕlÕk geldi÷ini hatÕrlarsak,
salÕnÕmÕn açÕsal frekansÕ ve periyodu
periyodu

C mgL I I mL2 L
Z ; T 2S 2S 2S 2S
I I C mgLL mgL
L g
olarak bulunur. (12-19)

Küçük-açÕ yaklaúÕmÕnda, T 1 ve dolayÕsÕyla sinT # T

k b ll
kabullenmesini
i i yaptÕk.
tk

“küçük”
küçük açÕ? Neye göre? NasÕl karar verece÷iz?

T (derece)
( ) T (radyan)
( ) i T
sin
5 0 087
0.087 0 087
0.087

10 0.174 0.174
15 0.262 0.259 (~% 1’lik fark)
20 0 349
0.349 0 342 ((~%
0.342 % 2’lik fark)
f k)

Sonuç: T 10o durumunda, küçük-açÕ yaklaúÕmÕnÕ kullanabiliriz.

(12-20)
 Fiziksel Sarkaç :
Bir O noktasÕndan asÕlmÕú ve yerçekimi etkisiyle bu nokta
etrafÕnda salÕnÕm yapan katÕ cisimdir. Cisme etkiyen net tork,
W  mgh sin T ifadesine sahiptir. Burada h, katÕ cismin kütle
merkezi ile O noktasÕ arasÕndaki mesafedir.

Küçük-açÕ yaklaúÕmÕ (T  10q) yaparsak, net tork

W #  mgh T olur.
Bunu, F C ˜ x ile karúÕlaútÕrÕrsak C mgh buluruz.

Kütlenin
K l i de
d dönmede
d d eylemsizlik
l i lik momentine
i karúÕlÕk
k l k geldi÷ini
ldi÷i i hatÕrlarsak,
h l k
salÕnÕmÕn açÕsal frekansÕ ve periyodu
C mgh I I
Z ; T 2S 2S
I I C mgh
Burada I , katÕ cismin O noktasÕndan geçen eksene göre dönme eylemsizlik
momentidir(
idi (I I km  mh
h2 ).
)
(12-21)

Örnek : Kütlesi M ve uzunlu÷u L olan ince bir çubuk, bir ucundan geçen
mil
il etrafÕnda
t f d serbestçe
b t dönebilmektedir.
dö bil kt di Küçük
Kü ük salÕnÕmlar
l l için
i i hareketin
h k ti
periyodunu bulunuz.
I. Yol :
Enerjinin korunumundan,
L 1 L 1§1 ·
E Mg (1  cos T )  I Z 2 Mg (1  cos T )  ¨ ML2 ¸ Z 2
2 2 2 2©3 ¹
yazÕlabilir.
Her iki tarafÕn zamana göre türevini alÕr sÕfÕra eúitlersek;
L 1 3g 2S 3g 2L
Mg sin
N T Z  ML2ZD 0 oD  To oT 2S
2 T 3 2L T 2L 3g
II. Yol :
L
Mg sin T
3g 2S 3g 2L
¦W ID o D 
1
2 
2L
To
T 2L
oT 2S
3g
ML2
3
(12-22)
 Basit Harmonik Hareket ve
Düzgün Dairesel Hareket :
Bir cismin, yarÕçapÕ xm olan çembersel
bir yörünge
bi öü üüzerinde
i d sabit
bit bi
bir v hhÕzÕyla
l
hareket etti÷ini düúünelim.
Pc noktasÕnda bulunan cismin x-ekseni
üzerindeki izdüúümü P noktasÕdÕr.
noktasÕdÕr Bu
noktanÕn koordinatÕ da
x(t ) xm cos Zt  I
olacaktÕr.

Pc noktasÕ çembersel yörünge üzerinde

d
düzgün ddairesel
i l hareket
h k yaparken,
k
izdüúümü olan P ise x-ekseni üzerinde
basit harmonik hareket yapacaktÕr.
(12-23)

Pc noktasÕnÕn v hÕzÕ, Z xm çarpÕmÕna eúit ve

G
÷
ççembere her noktada te÷ettir. v hÕzÕnÕn
x-ekseni üzerindeki izdüúümü:
v(t ) Z xmsin
i Zt  I if
ifadesine
d i sahiptir.
hi ti

G
øvme a ise, her noktada çemberin merkezi olan O
noktasÕna do÷rudur ve x-ekseni üzerindeki izdüúümü
a (t ) Z 2 xm cos Zt  I ifadesine sahiptir.
sahiptir

Sonuç : øster yer-de÷iútirmeye, ister hÕza, isterse de ivmeye bakalÕm, düzgün dairesel
h k t yapan bir
hareket bi cismin
i i x-ekseni
k i üzerindeki
ü i d ki izdüúümü
i dü ü ü basit
b it harmonik
h ik hareket
h k t yapar.

(12-24)
Örnek : Bir cisim 3 m yarÕçaplÕ bir çember etrafÕnda 8 rad / s sabit açÕsal hÕzla dönmektedir.
t = 0 anÕnda cismin x koordinatÕ 2 m noktasÕdÕr ve sa÷a do÷ru hareket etmektedir
etmektedir. Cismin x
koordinatÕnÕ, çizgisel hÕzÕnÕn ve ivmesinin x  bileúenlerini bulunuz.

Z 8 rad/s ve xm 3 m olarak verilmiútir. Buna göre,

x (t ) xm cos(Z t  I ) 3 cos(8t  I )

t 0 ' da, x
2 m oldu÷una göre,
2
2 3cos(I ) o I cos 1 ( ) 48.2o
3
§ dx ·
Cisim t 0 anÕnda sa÷a do÷ru hareket etti÷i için, ¨ ! 0¸
© dt t 0 ¹
olmalÕdÕr. Bu nedenle de, I 48.2o 0.841 rad alÕnmalÕdÕr.

­ vx 24sin(8t  0.841)
x(t ) 3cos(8t  0.841) o ®
¯ax 192 cos(8t  0.841)
0 841)
(12-25)