95

.
6
IMPULS, MOMENTUM VE
KDTLE MERKEZi

Bilardo toplarmm c;arp1~mas1

srrasmda olu~an kuvvetler c;ok
karma~1k yap1da olup, incelen-
mesi zordur.
Oysa, c;arp1~ma oncesi ve son-
rasmda hep aym kalan bir ni-
celik vard1r. Bunun ne oldu-
gunu bu boli.imde ogrenecegiz
(Foto: Dave Jackson)

Newton yasalanmn dogrudan uygulanmaslillil zor oldugu durumlardan biri

de c;arp1§ma problemleridir. iki bilardo topu c;arp1§tigmda, o c;ok kisa sure ic;inde
aralarmda etki-tepki kuvvetleri olu§ur. Bu kuvvetlerin yap1s1 c;ok karma§1k ola-
bilir ve incelenmesi zordur. Oysa, bu iki top ba§lang1c;ta belli h1zlara sahiptiler ve
c;arpt§madan sorua da belli h1zlar kazand1lar. Acaba, c;arp1§manm ic; mekanizma-
sma bakmadan, ba§lang1c; ve son dururnlar arasmda bir ili§ki kurabilir miyiz?
Bu bolumde, iki veya daha c;ok say1da parc;ac1gm etkile§mesi s1rasmda yo-
rurnlamas1 kolay olan, impuls ve momentum kavramlarm1 tanrmlayacag1z. Bu
kavramlardan momentumun bir korunum yasasma uyuyor olmas1, pekc;ok prob-
lem c;ozumunu de kolayla§tiracaktir.
96 6. iMPULS, MOMENTUM VE KOTLE MERKEZi

6.1 iMPU!LS VE MOMENTUM

ikinci Newton yasasm1 gozoniine alahm. Bu yasadaki ivmenin h1zm tiirevi
oldugunu biliyoruz:
.... .... dv d(mV)
F =m a = m - = - -
dt dt
m kiitlesi sabit oldugu i~in tiirevin i~ine katilabilir. Bu ifadeye bakild1gmda, kuv-
vetin kendisi de ba§ka bir niceligin tiirevi olmaktadir.
v
Tamm: Kiitlesi m ve h1z vektorii olan bir cismin momentum vektorii,

p.... =m v.... (Momentum) (6.1)

olur. Momentum birirni kg.m/s olup, ozel bir ad1 yoktur. 0 halde, ikinci Newton
yasas1 §6yle de yazilabilir (Newton da kitabmda 2. yasay1 boyle yazrru§h):
~ekil 6 .1: Momentum vekt6rii.
. . dp
F =- (6.2)
dt

Bu m kiitleli cisim ba§lang1~ta p = mv momentumuna sahip iken, kii~iik

bir l::.t zaman arahgmda sabit F kuvvetinin etkisiyle p' = mv' momentumuna
ge~rni§ olsun. Yukardaki ifadeyi l::.t i~in yazarsak,

A _, _, I _,
..., up p - p
F =-=--
1::.t l::.t
veya,
p+FM = p' (6.3)
mv+Ft:.1 = mv'
Bu ifade Boliim 5 te gordiigiimiiz i§-enerji teoremine ~ok benzemektedir. Orada,
kinetik enerjideki arh§ F kuvvetinin yaphg1 i§e e§it oluyordu. Bu formillde ise,
momentumdaki arh§ kuvvetin zamarua ~arpuruna e§it olmaktadir. Bu kuvvetin
zamarila ~arp1m1 yeni bir kavram olarak tarurnlanir:
....
Tamm: Degi§ken bir F kuvvetinin soruu bir [t1 , t2] arahgmdaki integrali,

(impuls) (6.4)

olup, impuls ad1 verilir. Birimi momentumla aym, kg.m /s olur. impuls kavram1
daha ~ok, k1sa siireli etkiyen kuvvetler i~in kullan1hr.
impuls-momentum teoremi: Yukardaki bagmtiy1 momentum ve impuls
cinsinden yeniden yazahm:

p+}=p' (impuls-momentum teorerni) (6.5)

Bu ifadeye impuls-momentum teorerni denir. Boylece, cismin ivmesini bilmeye

gerek kalmadan, ilk ve son h1zlar arasmda kolay yorurnlanabilen bir ifade elde
edilmi§ olur. Bu, 2. Newton yasasma e§degerdir.
bnemli not: i§ ve enerjinin aksine, impuls ve momentum vektorel nicelik-
lerdir. Formiillerde kullani11rken yorueri dikkate almmal1dir.
6.2. MOMENTUM KORUNUMU YASASI 97

c.a.msa• <;ozum
Burada h1zlann i~aretine dikkat etmek gerekir. impuls-
momentum teoremi bir boyutta yaz1hr:

x mu+ F 6.t =mu'

- v· Pozitif x-yoni.i son h1z yoni.inde se~ ilirse , buna ters yon-
deki ilk h1z negatif olur:
Bir tenis~i kendisine dogru 20 m/ h1zla gelmekte olan topa
vurarak onu 30 m/ h1zla geri gonderiyor. 56 g kutleli topun F = mu' - mu 0.056 x 30- 0.056 x (-20)
raketle temas1 0.05 saniye surdugune gore, top uzerindeki or- 6.t = 0.05 = 56 N
talama kuvveti hesaplayin.

'·U.!Jiii <;ozum
impuls-momentum teoremini iki boyutta F kuvveti i~in ya-
1 1/ , zalim:
F6.t = mv'-mv ~f=!!!.._6.v
/)..(
Buna gore, F vektori.i 6.v vekt6ri.i yoni.inde olacaktu. ~ekilde
g6ri.ildi.igi.i gibi, 6. v = v ' - v vektori.i, [v' + (-V)] toplarru
olarak ~izildiginde, duvara dik olur.
m
0 halde, 6.v ile oranttl1 olan F vektori.i de duvara dik ve +x
yoni.inde olur.
ilk ve son h1zlarm bi.iyi.ikli.igi.i e~it oldugundan, ~ekilden
Kutlesi I kg ve hm v = 10 m/ olan bir top, bir duvara 53° gori.ildi.igi.i gibi, 6.u = 2u cos 37° olur. Buradan F kuvveti-
a~1yla ~arptp, aym ap ve ayni htz la yans1yor. Topun duvarla
nin ~iddeti hesaplanu:
temast 0.02 s surdugune gore, duvann topa uygulad1g 1 kuv- m 6. u 2mu co 37° __ 2 x I 0 x 0.8 __
vetin yonu ve ~ iddeti ne kadar olur? F =M = 6.t 0.02 800 N

6.2 MOMENTUM KORUNUMU YASASI

Newton yasas1m momentum cinsinden yazmak, tek cisirn ivin fazla bir yeni-
lik getirmez. Onun astl gi.ici.i, etkile§en iki cisim ir;in yaz1ld1gmda gori.ili.ir.
Ba§lang1r;ta momentumlan Pi = m 1 v1 ve p2 = m 2 Vi olan iki kiitle gozoniine
alal1m. Bu sisteme hir;bir di§ kuvvetin etkimedigini, kiitlelerin sadece birbirleriyle
etkile§tigini varsayahm ($ekil 6.2). Bu etkile§me sonunda momentumlar Pi '
p
mi vi ' ve 2 ' = m 2 Vi ' degerlerini alsm.
mi ki.itlesi ivin Newton yasasm1 (6.3) denklemindeki haliyle yazahm:
~ekil 6.2: Etkile~en iki ki.itle .

...,
Burada 2. cismin birinciye uygulad1g1 kuvveti F2i ile gosterdik. Aym yasay1 2.
cisim ivin yazalrm:

Bu iki denklemi alt alta yaz1p toplayal1m:

..., ...,
Parantez ir;indeki toplam s1fu olur, r;i.inkii etki-tepki yasasma gore, F21 = - F12
olmak zorundad1r. Buradan momentum korunumu yasas1 r;ikar:

-J
Pi
-J
+ P2 =Pi
-I I -J
+ P2
I
= sa b"it (momentum korunumu yasas1) (6.6)
98 6. jMPULS, MOMENTUM VE KOTLE MERKEzj

Dikkat edilirse, iki cisim arasmdaki etkile§menin aynnhlanm bilmeye gerek yok-
tur.
Bu sonuc; c;ok genel olup, ikiden fazla cisim ic;in de gec;erlidir. Bu durumda,
bir sistemin toplam momentumu §i:iyle tammlamr:
-; -; -+ -;
p= p, + P2 + ... + PN (toplam momentum) (6.7)
0 halde, genel momentum korunumu yasas1 §Oyle ifade edilebilir:

Momentum Korunumu Yasas1

Bir sisteme etkiyen d1~ kuvvetler s1fir ise, sistemin toplam mo-
mentumu sabit kabr:

LF11~ =0 ~ p P'
i (6.8)
.... .... .... -+1 -+1 -+1
Pi+ P2 + ... + PN p, + P2 + . . . + PN

Bu vektor e§itlik, hesaplarda bile§enler ic;in yaz1hr. Sadece 2 cisim ic;in bile-
§enleri yazahm:
1111U1x + 1112u2x = 1111u '1x + 1112u2' x
(6.9)
1111u1y + 1112u2y = 1111u;Y + 1112u;Y

1·'"'11¥' c;ozum
Kiitlesi m 1 = 1 kg olan bir blok siirtiinmesiz raylar iize- Momentum korunumu i<;in bulunan (6.9) formiillerini bir bo-
rine 8 m/s h1zla gelip, aynz yonde 5 m/s h1zla gitmekte olan yutta yazahm (indisleri yazmaya gerek yoktur):
m 2 = 10 kg hk bloga <;arp1yor. <;arp1~ma sonrasmda, m 2 blo-
m,u, + m 2u2 = m,u; + m2u;
gunun yine aynz yonde 6 m/s h1zla gittigi gozleniyor. m 1 blo-
gunun son hlZZnz bulun. +x yi:inii iki cismin hareket yi:iniinde ser;ilirse,
8 m/s
-
5 m/s
1 x 8 + 10 x 5 = 1 x u; + 10 x 6
Buradan u;
= -2 m/ s bulunur. Eksi
geri yi:inde gittigini bildirir.
i~aret m blogunun
1

,.u.r;11• c;ozum
Siirtiinmesiz yatay bir yolda 8 m/ s hlZZyla gitmekte olan M = Ba~lang1r;ta bir M kiitlesi vard1r. Bunun h1zma V dersek mo-
l 0 kg kiitlesi birden pathyor ve iki par<;aya aynhyor. Par<;alar- mentum korunumu ~i:iyle yaz1hr:
dan m2 = 7 kg kutleli olanz aynz yon de 14 m/ s hzzla hareket
MV = m,u; + m2u;
ettigine gore, 3 kg kiitleli par<;anm hlZZnz bulun.
8 mis 14 m/s m 1 = 3, m2 = 7 kg ahmr ve say1sal degerler yerine konulur:
v ,=? -
10 x 8 = 3u~ + 7 x 14
M Buradan u'1 = -6 m / s bulunur. m 1 kiitlesinin h1z1 geri
yi:indedir.

6.3 BiR BOYUTLU <;ARPl~MALAR

Bu k1s1mda iki cismin c;arp1§mas1 sonrasmda neler olabilecegini yorumlaya-
bilmek istiyoruz. <;:arpi§ma deyince "c;ok k1sa siiren etkile§me" anla§ihr. Bu, temas
eden iki bilardo topu olabilecegi gibi, birbirine degmeden kiitle c;ekim kuvvetiyle
etkile§en iki gokcismi de olabilir.
Matematik zorluklan en aza indirebilmek amac1yla, once bir-boyutlu c;arp1§-
malan ele almak dogru olur. Bu incelemede c;arpi§malar iki grupta toplamrlar.
6.3. BiR BOYUTLU (:ARPI$MALAR 99
Elastik (Esnek) <;arp1~malar

Ti.im c;:arp1§malarda momentumun korundugunu biliyoruz. Bunu sadece x

bile§eni ic;:in yazalJm:
(6.10)
(Burada x-indislerini yazmadik, fakat bu v h1zlarmm birer bile§en oldugunu,
yani artJ-eksi degerler alabilecegini unutmayal1m.) .~
<;elik veya cam toplarm c;:arp1§malar1 yakmdan incelendiginde, bunlarm me-
kanik enerjiyi koruduklan gozlenir. Toplar birbirine degdiginde, yi.izeyler birer
yay gibi esneyip geri c;:ekilirler ve enerjiyi depolarlar. <;arp1§madan sonra eski
formlarma donerken, bu potansiyel enerjiyi tekrar kinetik enerji olarak geri ve-
rirler. Kil veya hamurdan yapilm1§ cisimlerin c;:arp1§masmda bu ozellik yoktur,
deformasyona ugray1p kinetik enerjiyi 1s1 olarak kaybederler. 0 halde, kinetik
•
enerjinin korundugu c;:arpt§malara elastik (esnek) c;:arpt§ma diyoruz.
Bu tan1ma gore, esnek c;:arpi§malarda, kinetik enerji de korunur: ~ekil 6.3: Bir boyutlu <;arp1§ma.

(6.11)

Boylece bu iki denklem (6.10 ve 6.11) c;:ozi.ilerek, c;:arp1§ma sonrasmdaki v~ ve v;

h1zlar1 bulunur. Enerji denkleminde h1zlarm kareleri yer ald1g1 ic;:in, genel c;:ozi.i-
miin analitik ifadesi karma§1ktir.
Burada ozel bir durum ic;:in c;:ozi.im arayahm. Eger m1 ki.itlesi ba§lang1c;:ta ha-
reketsiz ise, yukardaki iki denklemde v2 = 0 al1p §6yle sadele§tiririz:

= m, v, + m1v2
I I

12
= m1 v121 + m2v
.
2

Her iki denklemde v; bilinmeyenini yalruz b1raka1Jm:

iki kare farklill (v1 - v~ )(vi + v~) olarak yaz1p taraf tarafa bolersek,

olur ve kareli enerji denkleminden kurtulmu§ oluruz. $imdi, bu son ifadeyi mo-
mentum korununum denklemi (6.10) ile birlikte ele alirsak, c;:ozi.im §Oyle c;:ikar:
mi - m2
I
v, u,
mi +m2
(6.12)
2m1
V2
I
= mi u,
+ m2
$imdi, bu sonuc;:lar1 giinli.ik hayattan orneklerle irdeleyelim:
1. Eger ki.itleler e§itse (m 1 = 1112): v; = 0 ve v; = v , olur. Yani, gelen ki.itle
c;:arpi§ma sonucu tum enerjisini kaybedip durur, digeri onun luz1yla hare-
kete ba§lar. Bilardo toplarmda tam merkezden c;:arpt§malarda bunu gozleriz.
Yandaki §ekilde, "Newton be§igi" denilen zarif oyuncak bu ozelligi kullan1r: ~ekil 6.4: Newton be§igi. Ki.it-
Bir uc;:taki top c;:ekilip birakild1gmda, aradaki toplar hareketsiz kalrr ve diger leler e§it oldugu i~in gelen to-
pun momentumu tamamen so-
uc;:taki top d1§ar1 firlar. Ki.itleler e§it oldugundan, aradaki her top tum enerjisi
nuncu topa aktanhr.
ve momentumunu bir sonrakine aktar1p hareketsiz kalir.
100 6. lMPULS, MOMENTUM VE KOTLE MERKEZi

2. Eger m 1 > m2, yani gelen kiitle daha agir ise, her iki kiitlenin son h1zlan
da pozitiftir, ikisi de ayru yonde yollarma devam ederler. Bir kamyon du-
ran bir otomobile i;arptigmda, onu oniine katip siiriikler. (Kamyon-otomobil
i;arp1§mas1 esnek degildir, bu formiilii uygulamak yanh§ olur. Fakat, yakla§1k
olarak bu davraru§1 bekleyebiliriz.)
3. Eger m1 < m2, yani gelen kiitle daha hafif ise, gelen kiitlenin son h1z1 negatif,
yani geri yonde olur. Bir otomobil duran bir kamyona i;arpt1gmda onu oniine
katip si.iriikleyemez, kendisi geri z1plar.
4. Eger gelen kiitle ~ok daha hafif ise, yani m1 /1112 ~ 0 ise, son luzlar u~ ~ -u,
ve u;~ 0 olur. Yani gelen hafif kiitle ayru hizla geri z1plar, duran kiitle yerin-
den kmuldamaz. Bu, bir duvara ~arp1p yansrma demektir. Rutherford atom
yap1slll boyle ke§fetmi§ti. Kiitlesi biiyiik olan altm (Au) atomlar1ru hafif alfa
par~aciklar1yla bombardrman ettiginde, baz1 alfa par~aciklarmm ayru h1zla
geri z1pladiglll gozledi. Bu, atomun merkezinde ~ok ag1r bir ~ekirdek oldu-
gunun bir gostergesiydi.
Plostik (Esnek Olmoyon) <;orp1~molor

Kinetik enerjinin korunmad1g1 ~arp1§malara plastik veya esnek olmayan

~arp1§ma ad1 verilir. Burada ~arp1§an cisirnler deforme olabilir, kinetik enerji 1S1ya
donii§ebilir. Her iki durumda kinetik enerji azalm1§ olur. Sporda kullarulan lastik
veya plastik toplarm ~arp1§malar1 veya trafikteki araba ~arp1§malar1 birer plastik
~arp1§mad1r.
Plastik ~arp1§malarda momentum korunumu hala ge~erlidir:

(6.13)

Fakat, kinetik enerjinin korunumunu artik yazamay1z. Bu yiizden, son hizlarm

ikisini birden tayin etmek imkans1zd1r. Baz1 durumlarda ek bilgi verilmi§ olabilir.
Bu durumda, son h1zlar hesaplanabilir.
Tom Plastik <;orpt~mo

Plastik ~arp1§manm bu ozel halinde, iki kiitle ~arpl§ma sonrasmda birbirine

yap1§1r veya kenetlenirler. Diinyaya ~arpan bir gokta§1, hedefe saplanan mermi
veya ok bu tiirden ~arp1§malara ornektir. Bu durumda cisimlerin son ruzlar1 or-
taktir ve momentum korunumu ~oziimii verir:

~ekil 6.5: Otomobiller bir

iyarpI§mada on Ve arka ta-
Buradan ortak son hiz bulunur:
raflan i;okecek §ekilde imal
edilirler. Boylece yolculara
daha az enerji ve momentum (6.14)
yans1yacakt1r.

'·fo@iii
Kutlesi 3 kg olan bir top LO m/s h1zla gelip, durmakta olan
lunan (6.12) formiilii kullanillr:
I 1111 -mi 3- 5
VI= V1 = - - X 10 = -2.5 m/
5 kg lik diger bir topa qarp1yor. <;arp1$ma esnek olduguna gore 1111 + 1112 3+5
toplarm son h1zlann1 bulun. Eksi i§areti m1 topunun geri z1plad1g1m gosterir. ikinci to-
pun hm da aym formiille hesaplan1r:
<;ozi.im
I 2m1 2X3
Kiitlelerden biri durgun oldugu ii;in, esnek i;arp1§ma ii;in bu- vi = v1 = - - x 10 = 7.5 m/ s
1111+111 2 8
6.3. BIR BOYUTLU C,:ARPI$MALAR 101

nur. Enerji korunumuna g6re, kinetik enerjinin tamam1 po-

Kiitlesi mJ = I kg ve h1z1 8 m/s olan blok durmakta olan tansiyel enerjiye donii§iir:
m 2 = 2 kg Ltk bloga r;arp1yor. C,:arp1§madan sonra, m 2 blogu J
2m2u r2 } , ~h
2 =m2gi ~ u2 = y,:,gn
si.irti.inmesiz bir egik di.izlemde 45 cm yi.iksege r;1k1yor. jk; ki.it- Buradan u;
h1z1 hesaplanir:
Lenin r;arp1§madan hemen sonraki h1zlanni hesaplayin.

- 8 mis v;= v2x 10x0.45=3m/s

Sonra, c;arp1§ma ic;in momentum korunumu yaz1hr:
nlJUJ + m2u2 = mJu; + m2u;
- " ' - - - ' - - - - ' -- ....--'----------- Say1sal degerler yerine konularak u; hesaplanir:
<;oz um I x8+0= I xv;
+2x3
Once, 1112 blogunun c;arp1§madan hemen sonraki hlZI bulu- u; = 2m/s
1.a.r;1u <;ozi.im
Once (mermi+blok) sisteminin, c;arp1§madan hemen sonraki
Balistik sarkaf. Mermi h1zlann1 tayin etmekte kullanilan bu hlZI, yani sarkac; dii§ey konumundayken olan hlZI bulunur.
alet, L uzunlugunda bir ipin ucuna ki.itlesi r;ok bi.iyi.ik olan bir Bu plastik c;arp1§ma ic;in momentum korunumu yazil1r:
tahta blok asilarak yapilm1§ bir sarkar;t1r. m ki.itleli mermi u lllJUJ +m2u2 = (mJ +m2)u'
hlZlyla gelip M ki.itleli bloga sapland1gmda, (mermi+blok) sis- olur. Burada l1IJ = m ve m2 = M ve sistemin son hlZI V ile
temi h kadar yi.ikselir. Merminin hlZlni h yi.iksekligi cinsinden gosterilirse,
hesaplayin. Say1sal ornek: m = 50 g, M = 5 kg , L = 2 m ve m
mu + M.O = (111 + M) V ~ V = - - - u
h = 80cm. m+M
(Mermi+blok) sisteminin bu V hmyla c;ikabilecegi yiiksek-
lige h diyelirn. Enerji korunumuna gore, ba§lang1c;taki kine-
tik enerjinin tiimii yerc;ekimi potansiyel enerjisine donii§iir:
!<m + M) V 2 = (m
+ M) gh
V degeri yerine konur ve u ic;in c;ozi.iliirse,
---f
-
m+M ~
Ill v I' h v= --y2gh
. . ._.\_/_ . __= ________J m
Say1sal degerler yerine konulursa, u = 400 m/s bulunur.

(a) Yaym sikt§mas1 maksirnum iken, bloklarm ortak luzma u'

Si.irti.inmesiz yatay bir diizlemde durmakta olan 2 kg lik bir dersek, momentum korunumu yaz1br:
blogun on tarafina yay sabiti k = I 00 N/m olan bir yay monte lnJVJ +O=(mJ +m2)u'
edilmi§tir. Ki.itlesi I kg olan diger bir blok 6 m/s h1Z1yla ge- lnJUJ Ix 6
u' = = + = 2 m/s
lip ya ya r;arp1yor. (a) Yay en fazla ne kadar s1k1§1r ve bu anda mJ +m2 1 2
bloklann h1zlan ne kadar olur? (b) Bloklar birbirinden aynl- Enerji korunumunu yazarken, esneklik potansiyel enerjisi de
d1ktan sonra h1zlan ne kadar olur?
hesaba katilu:
6 m/s
- v J
2mJUJ2 = 2J(lnJ + 1112) ur2 + 2Jk.r2
k
Buradan yaym sikt§ma miktar1 hesaplamr:
nlJ u~ - (mJ + m2)u' 2

<;ozi.im
·-
" - k =0.49m .

<;arp1§ma s1rasmda enerji yay tarafmdan depoland1g1 ve

sonra geri verildigi ic;in, bu da elastik bir c;arpi§ma ti.iriidiir. (b) Bloklar ayrildiktan sonra, enerji ba§lang1c;taki degerini
Buna gore, (b) §ikklm hemen c;ozebiliriz. Fakat (a) §ikklnda ahr, yani c;arp1§ma elastik olur. m 2 blogu ba§lang1c;ta hare-
bir incelik vard1r: Hem bloklarm son h1zlan ve hem de ya- ketsiz oldugundan, (6.12) formi.illeri kullamlu:
ym sikt§ma miktar1 3 bilinmeyen demektir. Oysa, §U noktaya , l17J - m2 I -2
uJ = VJ = - - x 6 = -2 m/s
dikkat edelim: yaym maksimum sikt§ma anmda, bloklann mJ + 1112 I+2
h1zlar1 (bir an ic;in) e§it olurlar. Boylece, enerji ve momen- I 2tnJ 2
tum korunumu c;oziim ic;in yeterli olurlar. u2 = VJ = - x 6 = 4 m/s
mJ +m2 3
102 6. iMPULS, MOMENTUM VE KOTLE MERKEZi

6 .4 iKi-BOYUTLU <;ARPl~MALAR
Bir boyutlu 9arp1-?malar 9ok nadir gozlenir. Genelde, 9arp1-?an iki cisim apayn
yonlerde uzakla-?irlar. En genel durumda, ii9-boyutlu uzaydaki 9arp1-?malar da iki
boyutta incelenebilirler. <;unki.i iki cismin dogrultusu 9arp1-?ma noktasmda bir-
le-?tigine gore, bir diizlem olu-?tururlar. <;arpI§ma diizlemi denilen bu diizlemde
9al1-?1hrsa, iki-boyutlu inceleme yeterli olur.
y

~ekil 6.6: iki boyutlu c;arp1~­ _.X

mada koordinatlar.
m, v' .
- ............:.?

Momentum korunumu yasasm1 veren Denklem 6.6 vektorel bir e§itlik olarak
bulunmu-?tu. 0 halde, iki boyutlu 9arp1§malarda, her iki bile§en i9in ayn ayn
ge9erli olmal1dir:

m1V1 x +m2u2x = m1u; x +m2u;x

(6.15)
{ m1u1y+m2u2y = m1u 1Y+m 2u2Y
I I

Bu iki denl<lemli sistemde, son hizlar iki bile§enle yeraldig1 i9in, 4 bilinmeyen
vardir ve ek bilgi olmadan 96ziimii imkans1zd1r. Eger, 9arp1-?ma elastik ise, bir
denl<lem de kinetik enerji korunumundan gelir:

(elastik 9arp1-?ma i9in) (6.16)

<;oziim ic;in bilinmeyenlerden birinin olc;iilerek belirlenmesi gerekir.

Tam plastik c;arp1§ma i9in bu sorun yoktur. Son hizlarm e§it oldugu yaz1hrsa,

v1' = ~' = v'

m1u1 x + m2u2x = (m1 + m2)u'r
(6.17)
m1 u1y + m2u2y = (m1 + m2)u~
Bu iki bilinmeyenli iki denl<lem son hizm bile-?enlerini verir.

i·"'Mli' p1$madan sonraki siyah lastik izlerinin Dog u yonii ile 30°
ap yapt1gin1 ol~iiyorsunuz. Sadece bu bilgiden yararlanarak,
u2/ui oranin1 hesaphyor ve hangi siiruciiniin daha h1zl1 gitti-
gini tespit ediyorsunuz. Bu hesab1 nastl yaparsin1z?
Cozum
~ekildeki eksen sec;imine gore, 2-boyutlu plastik c;arp1~ma
ic;in buldugumuz (6.17) formiillerini kullanmz:
miui x+m1u2x = (mi+m2)u~" ~ miui+O = (mi+m2)u' cos30°
miuiy+m2u2y =(mi +m2)u~ ~ O+m2u2 =(mi +m 2)u' sin 30°
Bir kav$akta Dog u yoniinde gitmekte olan mi = 800 kg kiit-
Bu iki denklem taraf tarafa boliiniirse, u2 / vi oram bulu-
leli bir otomobil ile kuzey yonune gitmekte olan m 1 = 1200 kg nur:
kiltleli bir kamyonet kafa kafaya ~arpl$LP kenetleniyorlar. iki V2 1111 0
800
siiriicii de digerinin kav$aga aw1 h1zl1 girdigini iddia ediyor. - = - tan 30 = - - x 0.58 = 0.38
Vi 1112 1200
Siz bir bilirki$i olarak olay yerine geliyorsunuz. Asfaltta ~ar- Bu sonuca gore, mi kiitleli otomobilin kamyonetten
6.5. KOTLE MERKEZi 103
yakla§i.k 3 kat daha h1zh gittigi anla§Llir. (Bu ornegi hafife tum ve enerji korunumudur.)
almaym. Traill< bilirki§lerinin en biiyiik yardimc1s1 momen-

'·"'Mil'·'
Niikleer fizikte proton -proton farp1$malan onemli bir bilgi
Ai;1lar1 bulmak iizere, §ekilde gosterilen eksenlere gore iki-
boyutlu momentum korunumu yazil1r:
kaynag1d1r. HIZI 5 x I 06 m/s olan bir proton durmakta olan 1111 VJ\ + l112V2x = 1111 v;.1 + l1l2v;x ~ V1 = v; COS 01 + v; COS 02
diger bir proton la esnek farp1$ma yap1yor. Gelen protonun far-
p1$ma sonrasinda 3x I 06 m/s h1Z1yla safild1g1gozleniyor. Pro- 1111 V1y + l112V2y = 111 1v;y + l112V;y ~ 0 = v; Sin 61 + v; Sin 62
ton Lann safilma aplann1 ve ikinci protonun hlZ!nt hesaplayin. Bu iki denklem arasmdan 9 1 ve 92 bulunur:
y
v; cos 62 = v, - v; cos 61
Ill
v; in 62 = -v;
sin 61
iki tarafm karesi alm1p toplanrr ve (s in 2 92 + cos 2 92 = I )
0I x
--- 111 1--~---··--· -m - -1-- ozde§ligi kullaru.J.usa,
82 v212 =v12 . 2 ( 2
1 sm 91 + v1 -v 1cos 91)
I

Ill
olur. Parantez ai;ilir ve enerji korunumundan VT - v~ -- v12
I
degeri de kullaruhr:

Cozum
ikinci protonun v;
h1ZJ enerji korunumundan hemen bulu-
" v1
cos61 = _!_ = -
v,
3
5
Buradan 9 1 = 53° bulunur.
nabilir ( 111 1 = m2 = /11 ): Bu 0 1 degeri momentumun y-bile§eni denkleminde kul-
2 12 12 lantl1Csa fh bu.J.unur:
2 I + 0 = l2111v I + l111v
lmv 2 2
v; = ~VT - v; 2 = v5 2 - 32 x I 06 =4 x I06 m/s · 92 = -- 3 sm
m
3
· 91 = -- ~ 92 = - 3 7 °
4 5

6.5 KUTLE MERKEZi

Bir kalas1 ta§unak istedigimizde, onu ortasmdan kaldmp gotiiri.iriiz. Bir ucu
daha ag1r olan ~ubugu ortasmdan degil de, ag1r ucuna yakm bir yerden tutanz.
Bir kay1ga binen k.i§iler hepsi bir yere toplanmaz, kay1gm devrilmemesi i~in de-
gi§ik yerlere otururlar. Bu ornekler, kapsamh cisimlerde, bu kiitleyi temsil eden ~ekil 6. 7: Bir ucu daha ag1r
ortalama bir noktanm varhgma i§aret eder. olan i;ubugu dengede tutan yer.

Tan1m: Bir sistemi olu§turan kiitle konumlarmm "ag1rhkh" ortalamasma

kiitle merkezi denir. Burada agirhkl1 ortalamadan §Unu anhyoruz: Her konum
kendi kiitlesi kadar bir katsay1yla ~arptlarak ortalamaya kat1hr.
Bu tanuna gore, bir boyutta x-ekseni boyunca xi, x2 ... XN konumlarmda
bulunan m 1, 1112 •.. m N kiitlelerinirl kiitle merkezi ifadesi §6yle olur:

L;:I m;X;
XK.M = = .r,;:,m ; (6.18)

3-boyutlu uzayda kiitle merkezinin y- ve :::- koordinatlar1 da benzer §ekilde ta-

mmlanir:
L,;m;y; L,;m;z;
YKM = ::;KM= (6.19)
M M
Burada M = m 1 + · · · + mN toplam kiitle olur. Bu ii~ bagmti, vektorel olarak bir
defada yaz1hrsa,

"°' · m · f
'1<M = Lo 1 1
(kiitle merkezi) (6.20)
M
104 6. UvtPULS, MOMENTUM VE KOTLE MERKEZi

En basit sistemde, x-ekseni i.izerinde, xi ve x2 konumlannda bulunan m1 ve

m 2 ki.itlelerini gozoni.ine alalim ($ekil 6.8). Ki.itle merkezi formi.ili.i uygulanrrsa,
- Xi - - - -

x XKM=----- (6.21)
2
m1 +m2

olur. Eger ki.itleler e§itse (1111 = m2), ki.itle merkezi XKM =(xi + x2)/2 yani tam
~ekil 6.8: iki cismin kiitle mer- ortada olur. Bu ifade gi.inli.ik deneyimlerimize uygundur. Di.izgi.in bir <;ubugu or-
kezi. tasmdan tutanz ama, bir ucuna ilave ki.itle konulmu§sa, o tarafa yakm bir yerden
tutanz.
Slirekli Dag1lm1~ Klitlenin Merkezi
Hacimli cisimlerde ki.itle si.irekli dagtlrm§ oldugundan toplama yapamay1z.
Bunun yerine, iki farkh yol bulunabilir:

~ekil 6.9: Kiltlesi homojen da-

gilm1§ simetrik cisirnlerin kiitle
merkezleri.

1. Homojen ve simetrik par<;alardan olu ~ an cisimJer. $ekilde gori.ildi.igi.i

i.izere i.i<;gen, kare, dikdortgen, daire, <;ember gibi geometrik §ekiller homo-
jen ise, yani yogunluklar1 di.izgi.in dagtlrru§sa, herbirinin ki.itlesini kendi si-
metri merkezinde toplanm1§ gibi varsayabiliriz. Boylece, noktasal cisimler
i<;in buldugumuz ki.itle merkezi ifadesi burada da kullarulabilir.
2. integralli kiitle merkezi. Ki.itlenin uzayda dagtlimI bir fonksiyon olarak
biliniyorsa, integral teknigi kullarulu.
Hacirnli cismi, herbiri (x;, y;, z;) konumlu yerde bulunan, N say1da ki.i<;i.ik
!im; ki.itlelerine bolelim. Bu ki.i<;i.ik par<;alar i<;in ki.itle merkezi formi.ili.i uy-
gulanusa, ornegin x-bile§eni

olur. Paydadaki toplam M toplam ki.itlesi olarak yaz1ldi. y- ve ;:-bile§enleri

i<;in de benzer formi.iller yaztlabilir.
$imdi lim; ~ 0 limitine gidildiginde, paydaki toplam integral olur. 0 halde,
x
her ii<; bile§enin integralli ifadeleri §i::iyle yazilu:
~ekil 6.10: Siirekli dagilmI§
kiitle irrin dm kiitle elemam. Jydm
IJKM = ---;;,- , (6.22)

Bu integrallerde ki.itlenin, konuma bagh bir yogunluk cinsinden dm =

p(r) dr §eklinde ifade edilmesi gerekir.

l·"'Nii'' y
$ekilde kiitleleri ve xy diizleminde konumlan belirtilen 3
kiitleli sistemin kiitle merkezini tayin edin.

<;oz um
Kiltie merkezi koordinatlan irrin buldugumuz (6.20) formil-
liinil x- ve y-bile§eni irrin yaz1p hesaplanz:
u------ -
2
--
3
x
6.5. KOTLE MERKEZi
105
L;m;x, I x I + 4 x 3 + 5 x 0
XKM = - -- = = l .3m
L ; 111; I +4+5

L: ; m;y; l x 0+4xl+5x2
YKM =--- = 10 = 1.4m
l:;m,
Kiltie merkezinin yeri §ekilde i§aretlenmi§tir.

'·"'Miifi c;ozum
Once levhay1 §ekildeki gibi iki basit par1;aya ayuahm. Her
I
par1;amn ki.itlesi kendi yiizey alam olarak almabilir, 1;i.inki.i

·[b,
I I
I I

)'
I
I I
I pay ve paydada aym yogunluk 1;arpam birbirini goti.irecektir.
Yogunluklar1 homojen oldugu i1;in bu par1;alarm ki.itle mer-
Lx 4 ,'\
I
"'
I
I '
2 kezleri kendi orta noktalan olurlar.
Buna gore, ki.itle merkezinin koordinatlar1 hesaplamr:
m1x1 + m2x2 4 x 0.5 + 2 x 2
XKM = = + = I birirn
111 1 +111 2 4 2
Sekilde boyutlan gosterilen L harfi ~eklindeki ve yogunlugu m, !11 + m2!J2 4 x 2 + 2 x 0.5
!/KM = + = = 1.5 birim
homojen olan levhamn kiitle merkezini bulun. 1111 1112 6

Ornek 6.13 rinde x ile x+dx arasmda, kalmhg1 dx kadar olan bir par1;a
ekildeki dik kenarlan a, b uzunlukta ve yogunlugu homojen se1;elim. Bu par1;anm alan1 y dx olup, ki.itle merkezi kendi x
olan dikii~gen ~eklindeki levhanin kiitle merkezinin koordinat- koordinatl olur. Orijinden ge1;en ve egirni (b/a) olan dogru-
lanni integral yoluyla hesaplayin. nun denklemi y = (b/a) x dir. Buna gore, (6.22) formi.ili.ini.i
yazal1m:
yl ~9~~ =M If =- -I['
a
L2Ju_ x x +dx x
XKM x dm
ab/2

2 [' x(b/a)xdx= a22

= -b
0
x(ydx)

21 :::__331°
[ ' x 2 dx = 2
a 0 0 a 0
c;ozum
XKM =~Cl
Diki.i1;gen homojen oldugundan ki.itleler yiizol1;i.imleriyle
orant1hdu. Eksenleri §ekildeki gibi se1;elirn ve x-ekseni i.ize- Benzer bir hesapla !/KM = ~ b bulunur.

Kutle Merkezinin Dinamigi

iki par~ac1ktan olu§an bir sistem gozoni.ine alahm. Boli.im 4 de bu kiitlelere
etkiyen kuvvetlerin iki grupta toplanabilecegini gormii§tiik: Di§ kuvvetler ve bir-
birlerine uygulad1klar1 kuvvetler. Buna gore, m1 kiitlesine uygulanan di§ kuvveti
ti·~ ile ve 2. kiitle tarafmdan uygulanan kuvveti F21 ile gosterelirn. Newton yasa-
Sllli her iki par~acik i~in ayn ayn yazarken, ivmeleri de konumun 2. tiirevi olarak
kullanahm:
d2
mi i~in: m1i11 = dt2(m1r1)
d2
m2 i~in: m2i12 = d 12 (m2r 2)
olur. Bu iki denklerni taraf tarafa toplayallm:
106
~ekil 6.11: Yi.iri.irken vi.icudu-
nuzun kiitle merkezi yukan-
a§ag1 hareket eder ve yen;:eki-
mine kar§1 i§ yapmi§ olursunuz.
Ki.ir;i.ik ad1mlar atarsamz daha
az yorulursunuz.
~ekil 6.12: Denize atlayan bu
c;ocugun kol ve bacaklar1 kar-
ma§ik yori.ingeler r;izebilir, ama
oyle bir noktas1 vardu ki egik
ati§taki paraboli.i izler. 0 nokta
kiitle merkezidir. Resimdeki r;o-
cugun kann hizasmda bulunan
ki.itle merkezinin mi.ikemmel bir
parabol c;izdigine dikkat edin.
(Foto: Erik Forsberg).
6. .iMPULS, MOMENTUM VE KOTLE MERKEZi
3. yasaya gore, ki.itleler arasmdaki etki tepki kuvvetleri e§it ve zit olacagmdan,
F21 = - F 12 ve sol taraftaki ikinci parantez s1fmirr. Sag taraf1 M toplam kiltlesiyle
c;arp1p bolerek, ki.itle merkezini olu§tururuz:
E§itligin sag tarafmdaki ikinci ti.irev, kiltle merkezinin iiKM ivmesi olur. Sonuc;
olarak, ki.itle merkezinin hareketini belirleyen Newton yasas1 §Oyle yazilir:
(ki.itle merkezinin hareketi) (6.23)
Bu sonuc; onemlidir: <;ok parc;actkh sistemlerde, di§ kuvvetlerin bile§ke-
siyle hareket eden oyle bir nokta vardir ki aym toplam kiitle bir noktaya
toplanm1§ gibi Newton yasasma uyar. (6.23) ifadesi aslmda ki.itle merkezinin
gerc;ek tanlIDldir.
6.6 ROKET HAREKETi
Uc;aklar havanm normal tepki kuvvetinden yararlanarak uc;arlar. Bu sebeple,
uzun yillar boyunca, atmosfer d1§mdaki uzay bo§lugunda uc;abilen arac;lann ya-
pdamayacagma inand1yordu, c;ilnkil itecek bir hava yoktu. Oysa, giini.imilzde ro-
ketler uzay bo§lugunda momentum korunumu ilkesini kullanarak uc;uyorlar. Bir
roket, yakitm1 geri yonde yiiksek h1zla falatarak, ileri yonde kazand1g1 momen-
tumla hareket eder.
Roket hareketini yerdeki bir gozlemciye gore inceleyelim (~ekil 6.13). Yer-
c;ekimi olmayan bir ortamda, herhangi bir r anmda roketin yakit1yla beraber
toplam ki.itlesi m ve hm pozitif yonde u olsun. Daha sonraki bir r + dt anmda
roketin ki.itlesi m + dm olsun. Buradaki dm nin negatif bir say1 olacagma dikkat
edelim. Aym zaman aral1gmda roketten d1§ar1, geri yonde (-dm) kadar bir ya-
kit ki.itlesi, rokete gore Vekz ekzos hmyla atdmi§ olsun. Bu h1Zl yerdeki gozlemci
u - Uekz olarak olc;ecektir. Bu dt zaman1 sonunda roketin m + dm kiltlesinin h1Zl
u +du olsun.
6.6. ROKET HAREKETi
107
-----x
(-dm)
~ekil 6.13: Roket-yaJut sistemi-
nin onceki ve sonraki hizlan.

Roket+yaki t sistemi ii;in momentum korunumu yaz1hrsa,

mu = (m + dm)(u +du)+ (-dm) (u - VekJ

Sadele§tirme yap1lirken, dm du i;arp1rru da i;ok kiii;iik oldugu ii;in ihmal edilir:

-Ueki dm = m du (6.24)

Bu ifadeyi daha iyi yorumlamak iizere, her iki taraf1 dt ile bolerek tiirevler olu§-
turahm:

dm du
-Uck7 - = m -dt = ma (roket hareketi) (6.25)
.....___,,__.,
dt
F

E§itligin sol tarafmdaki - dm / dt oram, birim zamanda atilan yak.it kiitlesidir.

Sag tarafta roketin kiitlesiyle ivmesinin i;arp1m1 yer alir. Bu ifadeye F = ma
yasas1 goziiyle bakihrsa, sol taraftaki i;arprma yakitm itici kuvveti (thrust) ad1
verilir. Goriildiigii gibi, yak.it kiitlesi ne kadar yiiksek bir h1zla at1hrsa, itici kuvvet
o kadar bi.iyiik olur.
Diinya yiizeyinden kalki§ta, bu ifadenin sol tarafma - mg agirhglnl da ekle-
mek gerekir, yani itici kuvvet aguhktan biiyiik olmal1d1r: F - mg > 0 .
Tekrar (6.24) ifadesine donelim ve onu §6yle yazalrm:

dm
-Uekz - =du
111

Roketin ba§lang1i;taki kiitlesi m 0 ve hm u0 iken, sonunda m ve u degerine geli-

yor olsun. Taraf tarafa integral alm1rsa,

"'dm

m
-Uekz
l lllo m
m0
- =[du
Vo

-Uekz. In -
m0
= Uekz In -
m
= u- Vo

(Eksi i§aretten kurtulmak ii;in logaritmarun ln(a/b) = - ln(b / a) ozelligi kulla-

mldi.) Buradan, kiitle kayb1 cinsinden roketin son hiz1 bulunur:
mo
u = u0 + Uekz In - (6.26)
m

c.a.t;tll' h1z hesaplamr:

1110
Uzay bo§lug unda sabit 80 m/s h1Z1yla giden bir roket, ki.it- v = Vo + Ueki In -
111
lesinin I /20 oranindaki miktar yak1t1 kendine gore 200 m/s Burada 1110 /m = 20/ 19 dur. Aynca, Vekl ve v0 say1sal de-
hlZlyla geri at1yor. Roketin son h!ZI ne olur? gerleri de, formiildeki tammlara uygun olarak, pozitif olarak
Cozum verilmi~tir. Buradan son h1z bulunur :

Kiitle kayb1 111 0 / 111 verilmi~ oldugundan, (6.26) formiiliiyle v = 80 + 200ln(20/19) = 80 + 10 = 90 m/s
108 6. iMPULS, MOMENTUM VE KOTLE MERKEZi

Ornek 6.15 dm nin negatif oldugunu belirtmi§tik. dm - !Okg ve

Kiitlesi I 000 kg olan bir roket dunya yiizeyinden kalki§ta, her dt = I s almirsa,
saniyede IOkg yakit1 1200m/s h1zlafirlat1yor. (a)lticigii~ - 10
F = - 1200 x - = 12000N
ne kadardzr (b) Roketin ba§lang1~ ivmesi ne kadar olur? I
(b} Rokete etkiyen net kuvvet ic;in 2. yasa yaz1hr:
c;:ozum F - mg 12000 - 10000 _ 2
(a) itici kuvvet ic;in bulunan (6.25) formi.ili.ini.i kullanalun: F - mg = ma ---+ a = - - - = - 2 m /s
dm 111 1000
F =-Ueki dt Bu ivme, ki.itle degi§tigi ic;in, daha sonra gec;erli olmaz.

Test
1. Ti.im c;arp1§malarda korunan nicelik hangisidir? (a) K = p 2 /2
(a) Potansiyel enerji. (b) K = p 2 / 2m
(b) Kinetik enerji. (c) K = 2mp2
(c) Momentumun bi.iyi.ikli.igi.i. (d} K = 2p2
(d) Momentum vekt6ri.i.
9. Si.irti.inmesiz yatay bir di.izlemde duran 2m ki.itleli bir c;o-
2. Hangisi yanl1§tir? cuk, elindeki m ki.itleli paketi u hiziyla +x yoni.inde fir-
lat1yor. <;ocugun hn1 ne kadar olur?
(a) Kinetik enerji s1fosa momentum da s1f1rd1r.
(a) 0 (b) -u (c) -2u (d) -u/2
(b) H1z stfirsa momentum da stf1rdir.
(c) Potansiyel enerji stf1rsa momentum da stfirdir.
10. iki. ki.itle birbirine c;arp1p yap1§tigmda, a§ag1dakilerden
(d) Hic;biri.
hangisi dogrudur?
(a) Momentum korunur.
3. m ki.itleleri e§it olan iki cisim, e§it ve zit u hizlar1yla c;ar-
(b) Kinetik enerji korunur.
p1§1yorlar. Sistemin toplam momentumu ne kadardu?
(c) Hem momentum hem de kinetik enerji korunur.
(a) O (b) mu (c) 2mu (d) - mu
11. Duran bir cisme t saniye si.ireyle etkiyen F kuvveti,
4. Bir parc;ac1gm h1z1 2 katma, ki.itlesi 3 katma c;tkanhyor. cisme u h1z1 kazandmyor. 3t saniye etkiyen 3F kuv-
Momentumu kac; kat artar? veti ne kadar h1z kazand1ru?
(a) 2 (b) 6 (c) 12 (a) u (b) 3u (c) 9u (d) u/3
(d) 18
12. iki blok arasma bir yay koyup stkt§ttnltyor. Bloklar ser-
5. iki cisim ic;in hangisi dogrudur? best buaktld1gmda, hangisi dogru olur?
(a) Momenturnlar1 e§itse, kinetik enerjileri de e§ittir. (a) e§it ve zit h1zlarla giderler.
(b) Momenturnlart e§itse hizlar1 da e§ittir. (b) Ki.itlesi bi.iyi.ik olanm hlZI da bi.iyi.ik olur.
(c) Momenturnlar1 e§itse yonleri de aymdir. (c) Ki.itlesi bi.iyi.ik olamn hlZI ki.ic;i.ik olur.
(d) Momenturnlar1 e§itse ki.itleleri de e§ittir. (d) Hic;biri.

6. Elastik (esnek) c;arp1§ma ic;in hangisi dogrudur? 13. iki. blok arasma bir yay koyup stkt§tinhyor. Bloklar ser-
(a) Sadece momentum korunur. best buaktld1gmda, hangisi dogru olur?
(b) Sadece kinetik enerji korunur. (a) Bloklarm kinetik enerjileri e§it olur.
(c) Hem momentum, hem de kinetik enerji korunur. (b) Momentumlan e§it ve zit olur.
(d) Hic;biri. (c) Ki.itlesi bi.iyi.ik olanm momentumu bi.iyi.ik olur.
(d) Hic;biri .
7. H!Zl 3 m/s olan bir blok, durmakta olan e§it ki.itleli diger
14. Bir otomobil ile bir kamyonet c;arp1§1p kenetleniyorlar.
bir bloga esnek olarak c;arp1yor. Gelen blogun son h!Zl
ne olur? A§ag1dakilerden hangisi dogrudur?
(a) Otomobil i.izerindeki kuvvet daha bi.iyi.ikti.ir.
(a) O (b) -3 m /s (c) +3 m/s (d) 6 m/s
(b) Kamyon i.izerindeki kuvvet daha bi.iyi.ikti.ir.
(c) Kamyonun kaybettigi kinetik enerjiyi otomobil ahr.
8. Kinetik enerjinin momentum cinsinden ifadesi hangisi- (d) Kamyonun kaybettigi momentumu otomobil alir.
dir?
PROBLEMLER
109
15. Bir sistemin toplam momentumu s1fir ise, a§ag1dakiler- 18. Konumlar1 X1 ve x 2 olan e§it kiltlelerin kiltle merkezi
den hangisi yanh§trr? koordinatI ne olur?
(a) Kinetik enerjisi de s1fir olur. (a) X 2 - X1
(b) Kiltie merkezi hareketsizdir. (b) Xz + XJ
(c) Sisteme etkiyen net kuvvet s1f1rdJT. (c) (xi + x1 )/2
(d) Hepsi. (d) (xi - XJ )/2

16. Bir cisme etkiyen net kuvvet s1f1r ise, a§ag1dakilerden 19. Bir tilfek ate§lendiginde a§ag1dakilerden hangisi dogru-
hangileri dogrudur? dur?
(a) impuls s1firdir. (a) Tilfek ve merminin momentumlar1 e§it ve z1ttir.
(b) Momentum sabit kahr. (b) Tilfek ve merminin kinetik enerjileri e§ittir.
(c) Kiltie merkezi dilzgiln dogrusal hareket yapar. (c) Tilfegin kinetik enerjisi mermininkinden bilyilkti.ir.
(d) Hepsi. (d) Hi<;biri.

17. m kiltlesinin konumu x 1 = 0 ve 2m kiltlesinin ko- 20. iki blok arasma bir yay koyup SUu§tinhyor. Bloklar ser-
numu x 2 = 6 birim ise, kiltle merkezinin XKM konumu best b1raktld1gmda, hangisi dogru olur?
ne olur? (a) Kiltie merkezi sabit h1zla gider.
(a) 2 (b) 2.5 (c) 3 (d) 4 (b) Kiltie merkezi agir olan bloktan tarafa gider.
(c) Kiltie merkezi hareketsiz kalir.
(d) Hi<;biri.

Problemler

6. l impuls ve Momentum 6.5 Si.irtilnmesiz yatay bir yolda 8 m/ h1z1yla gitmekte olan
6.1 Bir futbolcu kendisine dogru 30 m/s h1zla gelmekte olan 2 kg kiltleli bir blok, kar§J yonden 6 m/ hmyla gelmekte
400 g kiltleli futbol topuna vurarak, onu aym dogrultuda olan 3 kg kiltleli diger bir bloga <;arp1p kenetleniyor. <;ar-
40 m/ h1zla geri gonderiyor. Topun ayakla temas1 0.04 s pi§ma sonras1 bloklarm hlZlm bulun. [C: -0.4 m/s .]
silrdilgilne gore, futbolcunun ayagmdaki ortalama kuvvet ne
kadardir? [C: 700 N .]
40 m/s
6.6 Silrtilnmesiz yatay bir yolda, kiltlesi I kg olan bir blok
30 m/s h1zla giderken, kar§I yonden gelmekte olan 4 kg ki.it-
I
leli diger bir blokla ~arp1§1yor. c;:arp1§ma sonras1 iki blok da
4I [_ ____ 30 111/s f!ii;}, hareketsiz kahyorlar. ikinci blogun ilk hlZI ne idi?
~ ~ [C: 7.5 m/ .]
Problem 6.2
6.2 Bir futbolcu sagdaki kornerden 30 m/s h1zla gelmekte
olan 400 g kiltleli topa vurup, geli§ dogrultusuna dik yonde
40 m/ hizla kaleye gonderiyor. Topun ayakla temas1 0.05 s
silrdilgilne gore, topa etkiyen ortalama kuvveti ve yonilnil
bulun. [C: 400 N ve 53° .]
6.3 Kiltlesi 0.5 kg olan bir top h 1 = 5 m yiikseklikten b1-
rakiliyor. Top yere ~arptiktan sonra h2 = 3.2 m yilkseklige
- v :I .... 30
I
cm-:

z1phyor. Yere ~arpma sirasmda topa etkiyen impuls ne ka- Problem 6.7
dardir? [C: J = 9 kg · m/s .]

6.2-3 Momentum Korunumu-Bir Boyutlu <;ar- 6.7 Kiltlesi 950 g olan tahta bir blok si.irtilnmesiz yatay dilz-
p1~malar lemde k = IOON /m sabitli bir yaym serbest ucuna baglan-
6.4 Silrtiinmesiz yatay bir yolda I 0 m/ hmyla gitmekte m1§t1r. Ba§lang1~ta yay normal uzunlugundadir. Kiltlesi 50 g
olan I kg kiltleli bir blok, hareketsiz duran 4 kg kiltleli diger olan bir mermi u h1z1yla gelip tahta bloga saplan1yor. Yay
bir bloga ~arp1yor. c;:arp1§ma elastik olduguna gore, bloklarm 30 cm silu§t1gma gore, merminin ilk h1z1 ne kadardir?
son h1zlarm1 bulun. [C: - 6, +4 m/s .] [C: 60m/ .]
110 6. iMPULS, MOMENTUM VE KOTLE MERKEZi

-i·

Ill------ ,\f

.... ....
yi.ikseklikteki C noktasma tlrman1p, di.izleme tespit edilmi§
olan k = 400 / m sabitli yay1 s1k1§tmyor. (a) <;:arp1~madan
hemen sonraki h1z, (b) C noktasmdaki h1z, (c) Yaym sik1~ma
....
'' miktan ne kadar olur?
' '' [C: (a) 6 m/s, (b) 4 m/ , (c) 40 cm.]
'\
\
I
3m I

- ,.2
Proble m 6.8
6.8 Yatay dogrultuda ate§lenen /11 = 50 g ki.itleli bir mermi,
yerden 80 cm yuksekte bir masanm kenannda durmakta Proble m 6. 12
olan M = 950 g ki.itleli tahta bloga r;arp1p saplamyor.
(Blok+mermi) ki.itlesi masadan 3 m uzakta yere di.i~i.iyor. 6. 12 Si.irti.inmesiz yatay bir di.izlem i.izerinde M 1 = 5 kg
Merminin ilk hmm buJun. [C: 150 m/s .] ve M 2 = 0.95 kg ki.itleli bloklar hareketsiz durmaktad1rlar.

6 mis
-3 111/s
u = 400 111/ h1z1yla ate§lenen /11 = 50 g Ilk bir mermi birinci
blogu delip ger;iyor ve ikinci bloga saplan1yor. C::.arp1§ma son-
ras1 birinci blogun h1z1 3 111 /s olarak olr;i.ili.iyor. lkinci blogun
h1zm1 bulun. [C: 5111/s.]
Problem 6.9
6.9 Si.irti.inmesiz yatay bir di.izlemde 3 m/s gitmekte olan
2 kg hk bir blogun arka tarafma yay sabiti k = I 00 NI m
olan bir yay monte ediJmi§tir. Ki.itlesi I kg olan diger bir blok o•
6 m/ h1Z1yla gelip yaya r;arp1yor. Yay en fazla ne kadar stla- 53 :
§Ir ve bu anda blokJarm ruzlar1 ne kadar oJur? l
[C: 4 m/s ve 24 cm.]
m, ',
3 - ......... .... .... -.
' \
\
Proble m 6.13
\
I 6.13 E§it L uzunlukta iki ipin ucuna ki.itleleri m 1 = 3 kg ve
I m2 = 2 kg olan iki top as1larak yanyana iki sarkar; yaptlrru§-
I
I tir. Birinci top ip di.i~eyden 53° aynlarak serbest buak1hyor.
iki top elastik r;arp1~tigma gore, ikinci topun di.i§eyle yapt1g1

--
/
/
n1 v /
,\/ - ..- maksimum ar;1 ne kadar olur? [C: 65° .]

Problem 6.10
6. 10 m = 50 g ki.itleli mermi u hmyla gelip, L = 2 m uzun-
lugunda ipe bagh olan M = 950 g ki.itleli bloga saplamyor.
(Mermi+blok) sisterninin B noktasmdan ip gev§emeden bir
tur atabilrnesi ir;in merminin u hlZI ne kadar olmal1dir? 6.4 iki Boyutlu <;arp1~malar
[C: 200 m/s .]
m, y

, ,,
k ,'. ·)600 x

3.2 Ill r ('

·-.m-
I
fl/
Im
1112 Proble m 6. 14

Problem 6.11 6.14 Si.irti.inmesiz yatay bir di.izlemde m 1 = I kg ki.itleli top

6.11 Si.irti.inmesiz ABC yolu i.izerinde, 3.2 m yi.ikseklikte bir v0 = I 0 m/s hlZlyla gelip, durmakta olan m2 = 2 kg ki.itleli
A noktasmdan ilk ruzs1z b1rakilan m 1 = 3 kg ki.itleli top, B topa r;arp1yor. <;arp1§ma sonras1 111 1 topu 60° apyla sar;lilf-
noktasmda durmakta olan m 2 = I kg ki.itleli diger bir topa ken, m2 topu -37° ar;1yla sar;illyor. Toplarm son ruzlarm1
r;arp1p yap1§1yor. <;:arp1~madan sonra (m 1 + 1112) sistemi I m hesaplaym. [C: u1 = 6.0, u = 4.4 m/ .]
2
PROBLEMLER 111

6.5 KUtle Merkezi

4

3
( )
Problem 6.17
6.17 ~ekilde boyutlar1 verilen T §eklindeki homojen levha-
nm ki.itle merkezini bulun. (C : YKM = 2.6]

m .sijen y m.sijen

Problem 6.15
6.15 Dogu yoni.inde gitmekte olan 800 kg ki.itleli bir otomo-
biJ ile kuzey yoni.inde gitmekte olan 1200 kg ki.itleli bir kam-
yonet bir kav§akta s:arp1§1p kenetleniyorlar. Yerdeki tekerlek
izlerine gore, aras:lar Dogu ile 37° as:1 yapan bir dogrultuda
9 m si.iri.ikleniyorlar. Asfaltm si.irti.inme katsay1s1 µ = 0.8 ol-
duguna gore, her iki aracm s:arp1§madan onceki h1zlanm ta-
yin edin. [C: Otomobil: 24 m/s , kamyonet: 12 m/ .]
x
Problem 6.18 Ki.lkOrt
6.18 Ki.iki.irt dioksit ( S 0 2 ) moleki.ili.inde Si-0 baglan
0.14 nm uzunlukta olup, aralarmdaki as:1 120° dir. Ki.iki.irti.in
ki.itlesi oksijenin yakla§tk iki kati olduguna gore, bu mole-
ki.ili.in ki.itle merkezinin Si atomuna uzak11gm1 bulun.
[C: YKM = 0 .035 nm.]

6.6 Roket Hareketi

()
Problem 6.16
6.16 ~ekildeki m 1 = I kg ki.itleli top +x yoni.inde u1 =
IOm/ s h1zla giderken, x ekseniyle -53° ap altmda u2 =
5 m/ s h1zla gelmekte olan m 2 = 2 kg ki.itleli top ile s:arp1§1-
yor. <;arp1§ma sonrasmda 111 1 ki.itlesi x-ekseniyle 45° as:1yla
ve 15 m/s h1zla sas:1hyor. m2 ki.itlesinin h1z bile§enlerini he-
saplaym. [C: 2.7, -1.3 m/ .]
6.19 Uzay bo§lugunda sabit 120m/s h1z1yla dogrusal hare-
ket yapmakta olan bir roket, motorlanm ate§leyip, ki.itlesinin
I /30 oranmdaki miktar yakJh kendine gore 300 m/ s hmyla
geri yonde ahyor. Roketin son h1z1 ne olur?
[C: 130 m/ .]
6.20 Ki.itlesi 800 kg olan bir roket di.inya yi.izeyinden ka1-
k1§ta, dakikada 500 kg yak1t1 1500 m/ s ruzla f1rlat1yor. (a)
itici gi.is: ne kadardu (b) Roketin ba§lang1s: ivmesi ne kadar-
du? (c) Ki.itlesinin yar1sm1 kaybettiginde hm ne olur?
[C: (a) 12500 N , (b) 5.6 m/s 2 , (c) 832 m/s .]