LAB.2.

MOMENTUMUN KORUNMASI YSASI

DENETLEME
Çalışmanın amacı: Şok olaylarını tanımak ve uyguladıkları yasaların
.
doğruluğunu pratikte test etmek.
Ləvazimat: Arabalar, döner hareket sensörü, arabaların hareket etmesi
için 2,2 m uzunluğunda demir ray, destekler, kol ölçeği, arayüz Data Studio
yazılımı (proqram teminatı)
Saklama yasaları
Doğanın temel ve genel yasaları olan korunum yasaları modern fiziğin
temelini oluşturur. Fizikte çeşitli korunum yasaları vardır: kütlenin, enerjinin,
momentumun, açısal momentumun, elektrik yükünün korunumu yasaları
vb.
1. Enerjinin korunumu kanunu. Maddenin her türlü hareketinin evrensel
ölçüsüne enerji denir. Maddenin mekanik, termal, elektriksel, kimyasal vb.
Farklı hareket biçimlerine göre mekanik, iç, elektriksel, kimyasal vb. enerji.
Gibi türler var Maddenin bir hareketi diğerine dönüşebilir. Bu dönüşümler
enerji adı verilen bir miktarla karakterize edilir.
Enerjinin korunumu kanunu genel bir doğa kanunudur. Bu yasa şunları
belirtmektedir:və «Data Studio » proqram təminatı
Yalıtılmış bir sistemde meydana gelen herhangi bir işlem sırasında
sistemin toplam enerjisi değişmez, yani sabit kalır. Bu sırada enerji
bir türden diğerine dönüştürülür.
Hareket halindeki cismi karakterize eden fiziksel niceliklerden biri
momentumdur.
Bir cismin momentumuna kütlesinin ve hızının çarpımı denir:

⃗p=m⃗υ .
Momentum vektörü hız vektörü boyunca yönlendirilir.
Mekanik bir sistemin momentumu, bu sistemi oluşturan cisimlerin
momentumlarının vektör toplamı anlamına gelir:
 n
⃗
p= ⃗
p 1 +⃗ pn = ∑ ⃗
p2 +¿⋅¿+ ⃗ pi
i =1

Farklı kütlelere sahip n sayıda cisimden oluşan mekanik bir

sistemin dt zamanında momentum değişimi Newton'un ikinci
yasasına göredir.
n
d ⃗p1 +d ⃗p2 +. . .. .. .+d ⃗p n =d ( ⃗p1 +⃗p2 +.. .. . . ⃗pn )=∑ ⃗Fi⋅dt
i=1

Farklı kütlelere sahip n sayıda cisimden oluşan mekanik bir sistemin dt

zamanında momentum değişimi Newton'un ikinci yasasına göredir.
n
d ⃗p1 +d ⃗p2 +. . .. .. .+d ⃗p n =d ( ⃗p1 +⃗p2 +.. .. . . ⃗pn )=∑ ⃗Fi⋅dt
i=1

n
∑ F⃗ i d ( ⃗p1 +⃗p 2 +. .. .. . ⃗p n ) =0
işte - i=1 =0. Onda olar. Bu şu demek .
mekanik sistemi etkileyen dış kuvvetlerin geometrisi
n
⃗p=⃗p 1 +⃗p2 +¿⋅¿+ ⃗pn =∑ ⃗pi =const
, i =1 .
Yani kapalı bir mekanik sistemdeki nesnelerin (cisimlerin)
momentumları (Darbeləri )geometrik toplamı sabit bir miktardır. Buna
kapalı bir mekanik sistem için momentumun korunumu yasası denir.
Bu nedenle kapalı bir mekanik sistem oluşturan nesneler etkileşime
girdiğinde her birinin momentumu değişebilir. Ancak bu anda tüm sistemin
toplam momentumu zamanla değişmez, sabit kalır
Enerji ve momentumun korunumu kanununun kürelerin çarpışmasına
uygulanması
Ani, yani çok kısa süreli bir etkileşim sırasında nesnelerin hızının değişmesi
olgusuna çarpma veya çarpışma denir. Çarpışma sırasında nesneler
deformasyona uğrar. İki tür deformasyonu ayırt ederler: elastik ve elastik
olmayan (plastic)
Elastik bir çarpışma sırasında, mekanik enerjinin tamamı depolanır, diğer
enerji türlerine, örneğin termal enerjiye dönüşümü gerçekleşmez. Esnek bir
çarpışma sırasında, hem momentumun hem de toplam mekanik enerjinin
korunumu yasaları karşılanır.
Esnek olmayan bir çarpışma sırasında mekanik enerjinin bir kısmı iç
enerjiye dönüştürülür. Esnek olmayan bir çarpışma sırasında momentumun
korunumu yasası sağlansa da, toplam mekanik enerjinin korunumu yasası
sağlanmaz. Şimdi kürelerin esnek ve esnek olmayan çarpışmalarını ayrı
ayrı ele alalım.
● Kürelerin m1 ve m2 kütleli iki kürenin merkezi, elastik çarpışması.
Eğer kürelerin merkezleri çarpışmadan önce ve sonra aynı düz çizgi
üzerinde bulunuyorsa bu tür bir çarpışmaya merkezi çarpışma denir.
Küreler hem zıt yönlerde çarpışabilir hem de birbiri ardına hareket edebilir.
Kürelerin çarpışmadan önceki hızlarını υ1və υ2ile, çarpışmadan sonraki
hızlarını ve ile gösterelim. Çarpışan kürelerin, içinde korunumlu kuvvetlerin
etkidiği kapalı bir system(daxilində konservativ qüvvələr təsir edən qapalı sistem
)oluşturduğunu varsayalım. Böyle bir sistem için mekanik enerjinin
korunumu yasası
W k1 +W k 2 +W p =W 'k 1 + W 'k 2 +W 'p

W W
olarak yazılmıştır Burada k1 ve k2 çarpışmanın başladığı t anında 1-ci ve
2-ci kürelerin kinetik enerjileri ve kürelerin bu andaki deformasyon enerjileri
şöyledir:
W p=W p + W p )
( 1 2 ;
' '
W k1
ve W k vçarpışmanın sona erdiği t' anındaki kürelerin kinetik enerjileri ve bu
2

'
W p andaki kürelerin deformasyon enerjisi:

Çarpışmanın başlangıcında, t zamanında, küreler henüz deforme

W p =W p2 =W p =0
olmamıştır 1 olur.
Bu aynı zamanda mutlak elastik deformasyonun tamamlandığı, yani
kürelerin şeklini tamamen geri kazandığı t' zamanında da meydana
W 'p1=W 'p2 =W 'p =0
gelir.
Daha sonra bu iki an için toplam mekanik enerjinin korunumu yasası

m 1 υ21 m 2 υ22 m1 u12 m 2 u22

+ = +
2 2 2 2 (1)
şeklini alır Bu kapalı bir sistem için momentumun korunumu yasasıdır
m1 υ 1 +m2 υ 2=m1 u1 +m2 u2 (2)

eşitliği elde ederiz Denklem (1) ve (2)'yi birlikte çözüp u1 ve u2 hızlarını bulmak

m1 (υ 21 −u21 )=m2 (u 22−υ 22 )

m1 (υ 1 −u1 )=m2 (u2 −υ 2 ) (3)

formda yaz Bu denklemleri yan yana bölersek υ 1 +u1 =u2 + υ2 (4)

eşitliği elde ederiz (4) belirleyerek u1 ve ya u2 momentumun korunumu yasasını

yazarak u1 ve u2 v hızları için
( m 1−m2 ) υ1 +2 m2 υ 2
u1 =
m 1 +m2 (5)
( m 2 −m 1 ) υ 2 +2 m 1 υ1
u2 =
m 1 +m2 ( 6)
ifadeleri elde edilebilir.Bu ifadeler merkezi elastik çarpışmaya maruz kalan
kürelerin hızlarını hesaplamamızı sağlar.Birkaç özel duruma bakalım:
A. Sistemin toplam momentumunun sıfır olduğunu varsayalım.
m1 ⃗
υ 1 +m2 ⃗
υ 2=m1 ⃗
u1 +m2 ⃗
u2 =0
Bu durum çarpışan kürelerin hızlarının birbirine zıt olması durumunda gerçekleşe
m2 ( υ 2−υ 1 ) m1 ( υ 2−υ 1 )
u1 = u2 =−
bilir.Bu durumda denklem (5) ve (6) m1 + m2 ve m1 +m2

Bu açıklamalarda m2 υ 2=−m1 υ 1 göz önüne alındığında,

 m 2 υ 2−m2 υ 1 −m1 υ 1−m2 υ 1
u1 = = =−υ 1
m 1 +m 2 m 1 +m 2
m1 υ 2−m1 υ 1 m 1 υ 2 +m 2 υ 2
u2 =− =− =−υ2
m1 + m2 m 1 +m
2

olur. Yani bu durumda kürelerin hızı ve momentumu yalnızca çarpışma sırasında

işaretlerini değiştirir. Çarpışmadan sonra karşıt küreler aynı hızla zıt yönlerde
hareket eder.
B. Çarpışmadan önce kürelerden birinin, örneğin ikinci kürenin hareketsiz
olduğunu varsayalım. Sonra denklemler (5) ve (6)
(m1−m2 )υ1 2m 1 υ 1
u1 = u2 =
m1 + m2 ve m 1 +m 2

formu alır Çarpma sonrasında 2. Küre 1. küre ile aynı yönde hareket edecek ve
hızı çarpışan kütlelerin kütle oranına bağlı olacaktır. m =m , ve u1 =0 u2 =υ 1 ise,
1 2
yani 1. Küre çarpışmadan sonra duracak ve 2. Küre, çarpışmadan önceki Küre 1'in
hızına eşit hızla hareket edecek, yani 1. Küre hızını 2. Küre'ye aktaracaktır. Bu
nedenle aynı kütleye sahip kürelerin çarpışma sırasında hızları değişir.
●Kürelerin m1 ve m2 kütleli iki kürenin merkezi, esnek ( qeyri -elastiki )
olmayan çarpışması.
. Esnek olmayan bir çarpışma durumunda toplam mekanik enerjinin korunumu
yasası ihlal edilir. Toplam mekanik enerjinin bir kısmı başka bir enerji türüne,
örneğin iç enerjiye dönüştürülür. İki küreden oluşan kapalı bir sistemdeki kürelerin
esnek olmayan çarpışması sırasında, toplam mekanik enerji değişimi korunumlu
olmayan kuvvetlerin işine eşittir:
'
A=W M −W M
Burada WM, sistemin çarpışmadan önceki toplam mekanik enerjisidir ve W' M,
sistemin çarpışma sonrasındaki toplam mekanik enerjisidir. Mutlak esnek olmayan
çarpışma sırasında küreler bir araya gelir ve çarpma sonrasında aynı hızla hareket
ederler.Kürelerin çarpışmadan önceki hızlarını υ1 ve υ2 ile, esnek olmayan
çarpışmadan sonraki hızlarını ise u ile gösterelim. Çarpışmadan önce sistemin
m 1 υ 21 m 2 υ 22 ' ( m1 + m2 ) u2
W M= + W =
toplam mekanik enerjisi 2 2 çarpışmadan sonra M 2
Daha sonra
A=
( m1 +m2 ) u2
2
−(m1 υ12 m2 υ 22
2
+
2 ) olacak
Bu kapalı sistem için momentumun korunumu yasası
m1 υ 1 +m2 υ 2=(m1 +m2 )u

olarak yazılmıştır Burada u, çarpışma sonrasında kürelerin toplam hızıdır:

m 1 υ 1 +m 2 υ 2
u=
esnek olmayan çarpışma sırasında
m 1 +m 2
m1 m2
A= ( υ −υ )2
Eğer u' nun bu değerini A'nın ifadesinde değiştirirsek 2( m1 + m2 ) 1 2

Bu nedenle, tamamen esnek olmayan bir çarpışma sırasında, iç korunumsuz

kuvvetlerin işi ve ya daha doğrusu, tam mekanik enerjinin termal enerjiye dönüşen
kısmı, kürelerin bağıl hızının karesine bağlıdır.
Momentumun korunumu yasasının doğrulanması
Momentumun korunumu yasasını doğrulamak için kullanılan cihazın genel bir
görünümü şekilde gösterilmektedir.
Elastik çarpışma koşullarını elde etmek için manyetik pedler, elastik olmayan
çarpışma koşullarını elde etmek için ise kolay bağlanan malzeme kullanılır.
Arabalar ray üzerine yerleştirildikten sonra halatın bir ucu araba braketine
bağlanır. İp daha sonra destek üzerindeki makaradan geçirilir ve dönme
hareket sensörünün nispeten büyük yarıçaplı makaralarına bağlanır.
Dönme hareketi sensörü, arabaların hareket hızının kaydedilmesine olanak
sağlar. Bu, arabaların hareket hızının sürekli kontrolüne olanak sağlar. Elde
edilen sonuçlara göre arabaların çarpışma öncesi ve sonrası kinetik
enerjileri hesaplanabilmektedir.
Deney ünitesinin montajı ve çalışır duruma getirilmesi
Rayın alt kısmına takılan vidalar yardımıyla yatay konumu, ray üzerine
yerleştirilen aletlerin kendi kendine hareket etmeyecek şekilde
ayarlanmalıdır.
1. Deneyde kullanılan cihazın şeması aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.

Arabacıqları fərqləndirmək üçün onların birini qırmızı, digərini göy rəngdə

seçirlər. Arabacıqların hər biri kronşteyn xəttinə bağlanır. Fırlanma hərəkəti
sensorundakı böyük radiuslu şkivə keçirilmiş ip, relsin əks ucundakı kiçik radiuslu
şkivdən keçirilməklə arabacığa bağlanır, bu da arabacığın rels üzrə düz xətli
hərəkətini təmin edir. İp həddindən artıq gərilmiş vəziyyətdə olmamalıdır.
Fırlanma hərəkəti sensoru şkiv vasitəsilə arabacığın hərəkət istiqamətini dəyişə
bilir.
2. Bilgisayardaki "Date Studio"da "Impulse" dosyası açılır.
3. Kırmızı arabanın bağlı olduğu dönme hareketi sensörünün çıkış kabloları
arayüzün 3 ve 4 numaralı kanallarına bağlanır. Sarı ve siyah kabloları değiştirerek
arabanın hızının yönünü değiştirebilirsiniz.
İş akışı: Görev 1. Aynı kütledeki arabaların çarpışması sırasında momentumun
korunumu yasasını kontrol etmek.

1. Arabaların kütleleri kol terazisi üzerinde belirlenerek braket vasıtasıyla

halata bağlanıp ray üzerine yerleştirilir. Etkileşimli arabaların birbirine
 bağlanabilmesi için ray üzerinde aynı düz çizgide hareket etmeleri
gerekmektedir.
2. Döner hareket sensörünün ekseni manuel olarak döndürülerek arabalar
harekete geçirilir ve bilgisayardaki "Başlat" düğmesine basılır. Çarpışmanın
ardından bilgisayardaki "Durdur" butonuna basılıyor.
3. Monitörde arabaların zaman içindeki hız grafikleri alınır ve bu grafiklere
dayanarak çarpışma anındaki hız değerleri bulunur. Grafiği büyüterek
ilgilendiğimiz hızın değerini belirtebiliriz.
4. Çarpışmadan sonra arabaların darbeleri karşılaştırılır. Teorik olarak,
dürtülerinin değeri eşit ve işareti zıt olmalıdır. Deneysel değerlere bakılarak
bu darbelerin birbirinden yüzde kaç farklı olduğunun belirlenmesi gerekir.
Görev 2. Farklı kütlelerdeki arabaların çarpışması sırasında
momentumun korunumu yasasını kontrol etmek.
Bir el terazisi kullanılarak farklı yüklerin kütleleri bulunur ve sırayla mavi
arabaya yerleştirilir. darbelerin birbirinden yüzde kaç farklı olduğunun
belirlenmesi gerekir
Görev 1'de listelenen tüm çalışmalar bu görev için de tekrarlanır.
2. Farklı kütlelere sahip kırmızı ve mavi arabaların çarpışmasından
sonra her arabanın kinetik enerjisi hesaplanır

Görev 3. Aynı kütleye sahip arabaların esnek olmayan çarpışması

sırasında momentumun korunumu yasasının doğrulanması.
1. Aynı kütledeki kırmızı ve mavi arabaların esnek olmayan çarpışmasını
sağlamalıdır;
2. Arabaların hızlarının zamana bağımlılığına dayanarak, çarpışmadan
önceki itme kuvvetlerinin vektör toplamını bulun.

Carpışmadan önce carpışmadan sonrasında

3. Arabaların hızlarının zamana bağlılığını belirlerken aşağıdaki 4 durum
dikkate alınmalıdır:
- arabalardan biri υ hızıyla hareket eder ve aynı kütleye sahip başka bir
araba ile durgun halde çarpışır (a);
- υ1 hızıyla hareket eden araba, aynı yönde υ2 hızıyla hareket eden aynı
kütleli ikinci arabaya ulaşır ve onunla çarpışır (b);
- aynı kütleye ve aynı hıza sahip arabalar birbirine doğru hareket eder ve
çarpışır;
- aynı kütleye ve farklı hızlara sahip arabalar birbirine doğru hareket eder
ve çarpışır.
- Yukarıdaki işlemler farklı kütlelere sahip arabaların çarpışmasına
uygulanabilir.
4. Her esnek olmayan çarpışma için momentumun korunumu yasası
kontrol edilir ve arabaların kinetik enerjileri hesaplanır.
5. Deneyin hatası hesaplanır.

Soruları gözden geçirin

1. Fizikte hangi korunum yasalarını biliyorsunuz?
2. Enerji nedir? Mekanik iş ile enerji arasındaki ilişki nedir?
3. Enerjinin korunumu yasası nasıl ifade edilir?
4. Ne tür mekanik enerji vardır? Kinetik ve potansiyel enerji nedir?
5. Mekanik enerjinin korunumu kanunu hangi sistemler için doğrudur ve
nasıl ifade edilir?
6. Momentum nedir ve momentumun korunumu yasası nasıl ifade edilir?
7. Vuruş, merkez vuruş ve vuruş çizgisine ne denir?
8. Tam elastik çarpışma nedir? Bu çarpışma sırasında hangi saklama
yasaları geçerlidir?
9. Kesinlikle esnek olmayan çarpışma nedir ve bu çarpışma sırasında
hangi korunum yasaları sağlanır?
10. Kesinlikle esnek olmayan bir çarpışma sırasında mekanik enerji
kaybına ne bağlıdır?

 bir parçacığın diğerine göre olan bağıl hızı çarpışma sonucunda tersine çevrilir.
 iki parçacık için de çarpışmadan önceki ortalama momentumu çarpışmadan sonraki
ortalama momentumuna eşittir
Beklenildiği üzere, sabit öteleme hızıyla birlikte referans noktası kullanıldığında, bütün hızlara sabit
bir değer eklendiğinde çözümün değişmez olduğu görülür.

erilen, M = 30g kütleli kürenin hızı u1=0.2m/s'dir.

m = 10g kütleli kürenin hızı u1=- 0.4m\s'dir.
https://www.youtube.com/watch?v=C2_pckR5SRI https://www.youtube.com/watch?v=C2_pckR5SRI