6 Monitor Prawniczy • 24/2006 Opinie

Dziedziczenie prawa do wizerunku

w Niemczech
dr Teresa Grzeszak*
Ewolucja prawa do wizerunku w Niemczech osiągnęła punkt zwrotny. To pierwsze z praw, tradycyjnie zalicza-
nych do osobistych, którego majątkowy składnik wszedł do spadku.
Niemiecki Trybunał Konstytucyjny postanowieniem z 22.8.2006 r. odrzucił skargę konstytucyjną Toschiby,
która przegrała proces o pośmiertne naruszenie prawa do wizerunku Marleny Dietrich, prowadzony przez jej
córkę Marię Riva. Tym samym historyczne orzeczenie BGH (Związkowego Trybunału Sądowego - najwyższej
instancji sądownictwa powszechnego w Niemczech) z 1.12.1999 r. (Marlene Dietrich) przyznające powódce
prawo do odszkodowania pozostało niezmienione.
Postanowienie to stanowi kolejny krok w kierunku patrymonializacji prawa do reklamowego wykorzystania
wizerunku. Pierwszy przełom nastąpił, gdy w orzeczeniu z 8.5.1956 r. (Paul Dahlke) sąd zasądził na rzecz
uprawnionego, wynagrodzenie odpowiadające rynkowej wartości korzystania z jego wizerunku. Od tego czasu
stało się to stałą praktyką w przypadkach bezumownego wykorzystania wizerunku w celach reklamowych.
Jednakże dotychczas dotyczyło to wyłącznie wizerunków osób żyjących.

Stan faktyczny Dopiero w orzeczeniach3 z 1.12.1999 r. (Marlene

Toschiba reklamowała nową kserokopiarkę hasłem na-
wiązującym do filmu „Błękitny anioł” i zdjęciem aktorki
ustylizowanej na Marlenę Dietrich, w charakterystycznej
pozie, jaką przybierała ona śpiewając piosenkę „Jestem
stworzona do miłości”. Reklama została rozpowszechniona
w 1993 r., przed upływem 10 lat od jej śmierci.
Historia sporu
Córka M. Dietrich wystąpiła z roszczeniami odszkodo-
wawczymi, żądając wynagrodzenia za reklamowe wyko-
rzystanie wizerunku jej matki. Sądy niższych instancji od-
daliły pozew o odszkodowanie argumentując, że po śmierci
osoby portretowanej jej bliscy mogą tylko żądać zakazania
rozpowszechniania jej wizerunku, natomiast nie służy
im ochrona interesów czysto majątkowych. Odpowiadało
to dotychczasowej praktyce sądowej. Również doktryna
w przeważającej masie akceptowała ten stan rzeczy.
Zgodnie z postanowieniem § 22 (2) KUG1 prawo do wi-
zerunku w okresie 10 lat od śmierci portretowanego może
być wykonywane przez najbliższych zmarłego, wymienio-
nych w tym przepisie (pozostałego przy życiu małżonka,
lub partnera2, dzieci, a w razie ich braku - rodziców).
Tradycyjnie sądy przyjmowały, że wykonywanie tego pra-
wa nie może polegać na dochodzeniu roszczeń odszkodo-
wawczych za szkody majątkowe, lub niemajątkowe. Było to
konsekwencją kwalifikacji tego prawa jako składnika ogól-
nego prawa osobistości.
Z orzecznictwa BGH i Trybunału Konstytucyjnego wy-
nikało dotąd, że po śmierci uprawnionego, ochronie
podlega tylko godność człowieka, której depozytariu-
szami są bliscy zmarłego. W obronie tej godności można
zakazać innym pewnych zachowań, natomiast nie można
jej przekształcić w źródło dochodów, obojętne, czy kwalifi-
kowanych jako odszkodowania za szkody majątkowe, czy
niemajątkowe.
Dietrich) BGH odważył się przewartościować prawo do
wizerunku (i ogólne prawo osobistości) w taki sposób, aby
mogło ono chronić interesy idealne i majątkowe zarówno
pierwotnie uprawnionego, jak i po jego śmierci - jego bli-
skich. Przyjął, że skoro rynek nadaje wartość rynkową
(majątkową) korzystaniu z wizerunku w celach reklamo-
wych, to prawo powinno wyciągnąć z tego wnioski. BGH
zadecydował, że również spadkobiercy, którzy są równo-
cześnie bliskimi zmarłego, wymienionymi w § 22 (3)
KUG, powinni mieć prawo do takiego odszkodowania.
Wyraźnie wyodrębnił uprawnienie do decydowania o re-
klamowym wykorzystaniu wizerunku, nazywając je „po-
siadającym wartość majątkową składnikiem ogólnego
prawa osobistości”.
Dwa tygodnie później zarysował się spór między
BGH a Trybunałem Konstytucyjnym. W postanowieniu
z 15.12.1999 r.4 w sprawie Caroline von Monaco II Trybunał
Konstytucyjny podkreślił, że ogólne prawo osobistości nie
istnieje po to, by umożliwiać jednostce komercjalizację
swej osobistości. To stwierdzenie padło w związku z oceną
prawa do prywatności. Możliwość decydowania o swoich
osobistych sprawach, która stanowi rdzeń ogólnego prawa
osobistości (z art. II ust. 1 Konstytucji) nie może być utoż-
samiana z monopolem eksploatacji informacji na swój te-
mat. Trybunał nie wyodrębnił majątkowych składników
prawa osobistości. Nie wypowiedział się w ogóle na temat
* Autorka jest adiunktem w IPC WPiA UW.
1
Gesetz betreffend das Urheberrecht an Werken der bildenden Künste
und der Photographie (Kunsturheberrechtsgesetz ) z 9.1.1907 r. (RGBl.
S. 7, BGBl. III 440-3)
2
Krąg uprawnionych poszerzono ustawą z 16.2.2001 r. o zarejestrowa-
nym życiowym partnerstwie.
3
Tego samego dnia zapadły dwa wyroki BGH dot. komercjalizacji oso-
bowości Marleny Dietrich, a konkretnie jej wizerunku (wykreowanego przez
aktorkę grającą ją w musicalu) i imienia (jako nazwy serii kosmetyków).
4
Caroline von Monaco III [BVerfG], 15.12.1999 r. (BVerfGE 101, 361)
Opinie
uprawnienia do reklamowego wykorzystania atrybutów
osobistości, ponieważ nie było ono przedmiotem skargi.
Reakcje na orzeczenie BGH z 1.12.1999 r.
(Marlene Dietrich)
Orzeczenie w sprawie Marleny Dietrich wywołało burz-
liwą dyskusję w Niemczech i zaowocowało kilkoma mo-
nografiami na temat komercjalizacji dóbr osobistych.
Dominował w nich pogląd, że teoretycznie możliwe i prak-
tycznie pożądane byłoby rozciągnięcie ochrony majątko-
wych interesów związanych z reklamowym wykorzysta-
niem wizerunku na okres po śmierci portretowanej osoby.
Tylko wtedy, gdy bezprawne reklamowe wykorzystanie wi-
zerunku zmarłego będzie groziło zapłatą odszkodowania
− bliscy posiadać będą skuteczną broń przeciwko takim
praktykom. Samo roszczenie zakazowe nie wystarcza,
zwłaszcza, że uprawniony dowiaduje się o reklamie post
factum. Zakwestionowano pogląd zgodnie z którym prawo
osobiste ma chronić tylko interesy idealne ( a ewentualnie
„przy okazji” interesy majątkowe). Zaproponowano nową
definicję praw osobistych, jako praw chroniących interesy
idealne i majątkowe odnoszące się bezpośrednio do osoby
uprawnionego. Podkreślano heterogeniczną naturę praw
osobistych. Prawa te ujmowane są w nowszej literaturze
częściej jako prawa monistyczne, niż jako prawa duali-
styczne. Inspirację stanowi monistyczny model prawa au-
torskiego w niemieckim prawie. Orzeczenie w sprawie
Marleny Dietrich uznano za pierwszy krok w kierunku za-
akceptowania przez sądy niemieckie również zbywalności
inter vivos prawa do reklamowego wykorzystania wize-
runku.
Orzeczenie to spotkało się natomiast z krytyką tych,
którzy uważali, że wzmocnienie ochrony interesów mająt-
kowych pociągnie za sobą osłabienie ochrony interesów
idealnych i erozję ogólnego prawa osobistości. Wszyscy
oczekiwali na stanowisko w tej sprawie Trybunału
Konstytucyjnego.
Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego
Skargę konstytucyjną złożyła Toschiba, która przegrała
proces. Powołała się na naruszenie przez BGH art. II ust. 1
i art. XX ust. 3 Konstytucji. Jej zdaniem, sąd zamiast stoso-
Monitor Prawniczy • 24/2006 7
wać ustawę − stworzył nową normę prawną. Dokonał
twórczej wykładni prawa, która została oceniona przez
wnoszącego skargę jako niedozwolone przez konstytucję
tworzenie prawa sędziowskiego. Zarzuciła również BGH
niewłaściwe zinterpretowanie ogólnego prawa osobi-
stości5.
Trybunał Konstytucyjny postanowieniem z 22.8.2006 r.6
odrzucił tę skargę, gdyż nie stwierdził naruszenia Kon-
stytucji. Ani nie nakazuje ona, ani nie zakazuje pośmiert-
nej ochrony interesów majątkowych związanych z wize-
runkiem. Każe tylko chronić godność człowieka (art. I
Konstytucji). § 22 (3) KUG wskazuje jako uprawnionych
do prawa do wizerunku po śmierci portretowanego − jego
bliskich (wymienionych w ustawie). Zdaniem Trybunału,
przepis ten nie przesądza jednak o tym komu wtedy przy-
sługuje prawo czerpania korzyści majątkowych z korzysta-
nia z wizerunku. Musi to rozstrzygnąć wykładnia sądowa.
Włączenie tego prawa do spadku odpowiada zasadom
ogólnym prawa cywilnego. Jednocześnie Trybunał podkre-
ślił, że spadkobiercy muszą wykonywać prawo osobiste
zmarłego zgodnie z jego dorozumianą wolą. W ten spo-
sób możliwe stanie się pogodzenie ochrony interesów ide-
alnych zmarłego z interesami majątkowymi jego spadko-
bierców.
Postanowienie to jest wyrazem realizmu. Rynek od
dawna traktuje wizerunek jak dobro o wartości majątko-
wej. Natomiast doktryna i orzecznictwo spierają się o sta-
tus tego dobra i chroniącego go prawa. Czy więc wykładnia
sędziowska doprowadziła w Niemczech do stworzenia no-
wego, majątkowego prawa na dobrze niematerialnym? Czy
będzie nim wizerunek, czy „coś innego”? W reklamie wy-
korzystuje się przecież również nazwisko, pseudonim, au-
tograf, głos itp. po to by wywołać skojarzenie ze znaną oso-
bą, lub by przyciągnąć uwagę widza. Czy dobra te mają
jakiś „wspólny mianownik”? Komu będzie służyło prawo
do odszkodowania za wykorzystanie reklamowe wizerun-
ku, gdy spadek przypadnie osobie spoza grona bliskich,
wymienionych w cytowanym wyżej § 22(2) KUG?
5
Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego nie zostało dotąd opubli-
kowane, dostępny jest tylko komunikat prasowy, więc niemożliwe jest
przedstawienie pełnej argumentacji prawnej wnioskodawcy i Trybunału.
6
Az. 1 BvR 1168/04, komunikat prasowy BVerfG z 27.9.2006 r.