26 ovesnay, xawn, corraE kkaidejbiedy obcego ezlowicka rozplywalo sig w smut, Inaeze} bowiem enodiwy, nieustannie mieknae we wspdlezs- §ncych tzach, stalby se pray’ calej swe} dobroci sercanicaym ‘Wwigce| ni thliwym prOéniakiem”™. Slowa te napisane zostaly w roku 1764 w Obserwaciach na tematpighna i wenioslosi, jenak zawierajajnicharaktery styezny nastrdj dominujacy w pétniejsaejetyce Kanta, Ze vw tym domintjacym nastrojui tym glownym preekonaniem Kant nie mégl wytrwaé pray Russie, Ze niejedno musiat suwaiaé 1 niego 2a osobliwe i dziwacene - wytlaje sie oczy- ‘wiste, Sam Rasso bowiom, cho¢ tak wysoko windowal swoje idealy moraine, nie by! nigdy pewien nawrotbw innego £0- dain wrailiwosei. W Confessions opsa, jak w milossi do Madame dHoetot preeobrail sg ilozof, krytyka sp0- leczetstwa, apostola wolnosei, w grorpustnego pasterza”. ld le grave citoyen de Geneve” ~wydaje bolesny okravk 1 wo austere Jean-Jacques, a prés de quavante-cing ans, redevenu tout a coup le berger extravagant™ Jednak Kant, rye nader surowy, nie daje si takimi ekstrawagancjami ‘hig tropa w swoim podiwie dle pism Russa iuwielhieniu Ala ego osoby. Wyrainie bicrze Russa w obrone preed zara ten, jest on tylko fantast,dziwakiem, oryginalom, Wry stydesowi wyznacram miejsce pos lchwiarzy, Epiktetowi posréd dworzan, Janow Jakubowi Russowi zaé posréd dok- torow Sorbony. 1 zdaje mi sie, Se slysxe gromls, sxyderezy Sraiech, a setka glos6w wola: co za oryginaly! ‘Ten mylacy por6r maraycielstwa w odexsciach moralayeh, w sobie do- ‘yeh, jest entuzjazmem ibex nego niczego wielkiegonigdy w Swiecie nie osiggnigto"®. W ten spos6b na praykladzie Russa Kant wyjasnia shsenosé slow Platona na temat theia mania (Oe wav). “Tym, co weigi od nowa godailo Kanta x puradoksami im zycelstwem Russa, bya nieustraszonos astonomia mye { odeauwani, berkompromisowose, zjaka sie w nego spoty KANT 1ROUSSEAL 27 kksl. Kanta przenikal bowiom silny zmyst niezaleznosei, chociai obey byl mu wszelki bunt preeeiwko panujacej whe day. Niejedno w jego sposobie iycia, co nas uderza i moe niekiedy wydawaé sie daiwaczne ub kapsysine,thamacay sie ta zasadinieza cecha jego charakteru: pragnieniem zachowania niezaleinosci w KaZdym poloieniu Zyeiowym i we wezelkich ‘okolicznosciach. Rownied jego teoria etyezns zalieza nieza- Ieinose w pocret najwy2szych débr moralayeh..W skuéalezosei {est ni tylko cos skrajnie niebezpieczmego - powiada w prey- piskach do Obserivacfina temat uceucia pighna iwanioslosei ~ leex réwnied jakas breydota i nleugodnos, ktdre zarazema Swindera 0 jej nieprawosei. Zwierze nie jest jeszcze istota dloskonala, poniewad brak mu éwiadomosei samego sicbie ‘nie wie niczego o wlasnym istnieniu, Lecz 4 exiowiek mnial- by nie potrzebowat duszy i nie mieé wiasnej woli i ie jakas inna dusza mialaby porusza¢ jego cztonkami, jest niedorzecy ne i opaczne. Taki calowiek jest poniekd tylko sprzetem domowym....Celowiek, kiéry twa w zalednosc, nie jest ju czlowiekiem, uracil te godnose, jest niczym wigce) nié nae ‘vedziem innego czlowicka"™ To przeswiadezenie pozwala ‘Kantowi spotkaé sie z Russem i wanaé w nim filozofieznego oswobodziciela. 1, Russo i ,antropologia flozaficena” Kant nie mogl udzietiéteorii Russa wigks2ej pochwaly, nid zestawiajgc ja bezposrednio 2, daiclom Newtona: ,Newton Jako pierwszy dostrzeg! porzadek i prawidlawose spraymie reone x wielka prostota tam, série pr2ed nim napotykalo sie chaos i kiepsko skomponowana réimorodos i od tego cz su komety poruszaja sie po geometrycanyeh arbitach, Russo jako pierwszy odkryt pod r6inorodnoscia postaci praybieta: inych przez ludzi gleboko ukryta nature celosvieka i utajona ‘zasade, podlug ktdrej zjego obserwacii wywiedsiona zostaje28 ROUSSEAU, KANT, GORTHE Opstranoie. Prvattom obowiaaywaly obiekeje Alfonse Ka- siyliskiego i Manes, Po Newtonie i Russe Bog jes spa ‘wiedliwiony,atwierdzeni Pope's pravidziwe™™ ‘Na pier wsny raitoka nie hare) diwacznego ni poréw- nanie, jakie Kent zamiorza tu przeprowadsi¢. Na caym bo ‘wien polegae misloby stertinm comparationis™? Russo ‘gly nie wystepowal jako hadacr empiryezn, wysuwey pretensje do to, aby sprowadziéIudzlie bytowanie do ‘gélnych zasad, kite mona by dokladnic pozsaéisformu loving. Wile XVI iy wiara w rozum i nauke iw abydwa Wwideiatsnajwyisea sil erlowicka’. Udowadnil, Ze potre- ‘ba gtko potnego rozwrinigeia ntl, yo sorkwitawszyst ch sil duchowyeb, aby clowieks prockszenli tie we- ‘wnetiznie¥ doprowadsié do powstania now, seczeliwe} Indekose, Russo jednak zerwal tq wiara; praecinstawi je} plomienna mowe oskariycilska przeciwho satukom i na ‘kom, zamieszezona w jego pierwsaym Discours™. W jaki ‘wig sos Kant, krego wlaseiwy alent polegl a Sis roninianini wymacranix ganic, mg porswaywaéze sobq diva tak odmienne osggnieia, jak terie Newions i Russ, ‘1 Russowski pojece stanunatury podnosi do rang oly cia" naulkowego? ‘tym 2 Ruso mal na mys szukal exegosinnego, mote nna prackonaé ju ego wlasny opis powstania Discours sur Tinégalte". Obra pierwotn} ludekosc, jai tm secu, rie wytonil si abstrakeyjne} analy poeciowe cz zjawil roma ok marzenie senne. Opowiada, jak pierwszy ponysl §ego daiela powstal w trakeie dalekich wedrOwek po lsach ‘taceagcych Saint Germain: zalebiony w les, szukalem w nim i znajdowalem oraz pierwsaych czas6w ludakosct { ediem wapaniale ich histori Scigalem reke na drobne Mlamstwa lade; wadylem sig odslonié w cal nagosc ich nature, i 2a postepem ezas6w i rzocny, kre ja znioksatal ely, i pordwaujaeexlowieka spolecznego x clowiekiem n KART ROUSSEAU 29 tury wakzaé w jego rzekomym udoskonaleniu prawdziwe {rbd jego ned", Diaczego jednak Kant, ktéry by! tak niechetny wszelkiemm smarzycielstwa i drwil ze wspélczesnych metafizykOw, nary- ‘wajae ich ,architektami napowietranych swiatow wymysto- rnych”, dy usilowali oni weniesé sie pond doswiadczenie i zasadniezo je praekroczyé -widril w mysli Russa 008 wiece} niczystafantasmagorig? C6 mig wasnie on proziaé2 Res sowskiego rozrinienia homme de la nature” i sbomme de homme"? Kant nie traktowal te dystynkej ani jako historyca- nego opisu drogi preebytej przez ludzl0s, ani jako hipotexy na temtjej rozwoju Widzial w niejracuej narzedaie krytyki ‘moralne}ispoleczne}:rozgraniezenie wartose autentycnnyeh i falszywych. [rozdzial ten prayjmowal 2 satysfakeja. Pochwalal Russa za to, Ze dobitniej od inayeh rozréinial smaske iprawdziwe obliczeeziowieks, Rawnicé wedlug Ka ta istnigje nieskoriczenie wicle pocornych ,débr” kultury, ktdre w nierym nie 2wieksraja wartosci celowieka, lec prze- sania jai ezynia problematyema, Ogeomna exes tee0, 20 calowiek zbiegiem czasu wehlonal 2 zewngtrz oraz naszezepil ‘wsobie drickikeztaleniu sie i tradyei, pozostaje w spreecuosei 2 jego yprawedziva natura’, wlasciviym i pierwotnym powo- laniem. Dlatego tei Kant nigdy nie bierze pojecia homme naturel” w sensie cxysto fizycznym iub historyeenym, lecz cetyounym i teleologicanym. Prawdziwie staly jest w nature ludakiej nie pewien stan, niegdy jj wlaseiwy i obecnie 2a: raucony, leczce, dla kt6rego ona istneje’ dokesego zmierza, Chodai tu nie o staloss bytu,leez powinnose, Iu Russaety- ka pochwala Kant to, de poza wstelkimi znielsztalceniami i zastonam, poza wszelkimi maskami,jakie ludzie stworzgli i zakladali w trakcie swojej histori, dostrvega on yprawdai ‘wego czlowieka”, to znaczy rozponnaje i przywraca do e7ci ‘ego wlagciwe i nieumienne zadanie. Te droge Russa Kant ‘amierzal kontynuowa¢ i pdisé nig do korica.30 ROUSSEAU, FANT, GORTHE ‘Wiadomo, zona tym polegalo zadanie, jakie w latach szes- Aiesigtych umiegc w centrum swojego nauczania akade- rmickiego. ,Rorwaiajge historycenie i flozoficenie w teori not kadorazowo to, co zachodzi, zanim wskuig to, co po- ‘winno micé miejsce ~ méwi Kant w zawiadomienin o swoieh ‘wykiadach na rok 1756/1766 - sprecyzuje metode, wedlug re) naleiy baa nie tylko exlowieka takiego, jaki wskutek ‘amionne} postaci, odcisnietej na nim przea jego praypad- kkowy stan, zostal znicksztelcony i niemal zawsze byl za posnawany nawet prior. filoxofow, lece rowniet nature cexlowieka, kidra jest trwala, oraz jej miejsce posedd stwo- xzenia™, Sposréd filozofow z tym zadaniem rozmineli sie — wedlug Kanta - wlasnie empiryey, ktrzy pozwalalt instru owaé sig doswiadezenin i wiedze 0 cxlowieku cheieli oprzet na histori jego dotychezasowego rozwoju. Dostrzegali oni jedynie to, co zmienne i praypadkowe, nie a6 to, co istotne i trwate, «co wlasciwe jest etyene, a nie fizyezne| naturze edlowicka, Kantowskie spojrzenie na 6w caynnik istotowy ‘wyostrayt wlasnie Russo i dlatogo Kant pochwalajego spo- s6b ronwazania natury ludzkiej jako nowa epoke mysi jako =piglene odrycie nasrych czas6w”,calkowicieniennane staro Fyimym" Mysliciel pokroju Kanta dla spelnienia tak postawionego aadania dysponowal natiralnio calkowicie odmiennymi Srodkam niteli posiadane pruez Russa. Jako uczesi Newtona, zamierzal rownied metafizyke wprawdzie nie tyle oprzeé na doswiadezenits, co jednak utrzymaé w zakresie modliwego dosviadezenia; wymagal, aby zawsze opierala siena danych { niepowatpiewalnych ajawiskach ipraeprowadzala ich seista analizg. ,Ciggle jesneze odlegly jest czas - wyjasnia Kant w-rolus 1763 w Badaniach dotycegcych wyraénosei zasad teo log naturaing) i auki 0 moralnose - kiedy w metafizyce ‘hedvie mozna postepowaé syntetyeznie; dopiero gdy analiza dostarezy nam wyraéayeh i preeyzyjnie rozumianych pojes, kant novssea a synteza zdolasprowadzié poznanis rlodonedo najprostsaych, Jak w matematyce"™ Ze wagleds na to fandamentalne praekonanie metodolo- scene Kant nie moze podadaé sladem Russa tam, gdzie ten ‘worry exyste konstrukcje, na prayktad ,stan natury” biorae 1a ocaywisty fat, x ktOrego wyciaga wlasne wnioski, Meta figyce nie wolno opieraé sig na faktach zmyslonych lub file cyjnych hipotezach; musi zaczynaé od tego, co dane, empi- xycanie pewne. W tym sense dany nam jest jedynie ezlowiek Ikultury, nie zas Russowski dai, kiry samotnie wlsezy sig ppo lasach. Nie lekcewadae byngimniej wartosei problem, postavionego przer, Russa, Kant musi tu odwréeé jego me tode badania. ,Russo - wyjasnia - postepuje syntetyeznie i zaczyna od calovrieka naturalnego je postepuje analitycanie i raczynam od eywilizowanogo™. Taki punkt wyjécia jest wskazany, bowiem stan ucywilizowania nie naledy do pojecia calowieka jako cecha jedynie ubocena lub praypadkowa, lect ‘onnacza jego wlaseiw istote, jego szezegélny charakter. Kto hoe hadaé zwierzecosé, musi wyjS¢ od stanu drikosci,leez eto chee poznaé erlowieka, musi rozpatrzy6 go w jego twor- ze} sile, jego twérezych dokonaniach, to maczy w jego ultarze™, 2 tego jednak, ie etyk, zgodnie 2 powyisrym, wenaé musi fake kulturowy”, i na nim sie oprzeé, podobnie jak Kant Ww swojej teorii poznania wyszodt od yfaktu” matematyki {i matematyezne) nauki o priyrodaie, nie wynika, isby ni pozwalatsobie tego fakeu poddas krytyee. Réwnied tu chee {i musi oddzielié to, co praypadkowe, od tego, co konieezne iw tym podziale Kant upatruje najwainiejsce zadanie filo- zofi: Jest istnieje jakeé nauka rzccaywiscie potrzebne cxlowickowi - oswiadeza Kant ze éwiadomoscig mis kry- tycznego mystciela- to jest nig ta, ktGra ja glosze, aby nale- fyeie spelnié zadanie wyznaczone czlowiekowi we wszech- Swiecie,izktGrej mozna nauenyé sig, kim tracha by, aby bye32 ROUSSEAU, KANT, GORTHR czlowielien. Nawet gdyby 2 wysolca Tub zniska czlowiek do- swiadeeyl zwodnicaych praynet odingajacych go nieposteze- ‘enie od wlasciwe} mu pozyeii, to owo pouczenie penywra- caloby mu ponownie poaiom celowieczerstwa i jak bardzo nie odeasvwathy swe malscii niezdatnosci,tojednak bedi na wiasciwym miejscu, poniewai jest wlagnie tym, ceym byt powinien"™ ‘Micjsce wyznaczone” czlowickowi nie ley wedlug Kanta 1 samej naturze; powinno howiem wenosié sie ponad nia, porn yc cxysto wegetatywne lub zwiernece. Zarazem jednak nie lety poza natura w cxystych zaswiatach i transcendendi Wiasciwej zasady swojego istnienia i postepowania calowiek nie powinien saukaé ani pone) siebe, ani ponad soba, lez czerpac a. siehie samego iksetaltowaé scbie wedlug decyzji ‘wlasne| woine| woi, Do tego potrzebne jest mu zarcwno dye ww spoleczeistwie jak i wewnetrana wolnos w stosuik do tego, co spoleczeistwo to uznato za norme, oraz samodzielna Jaryeyka jego konwengjonalnych débr, Jué po ukorizeniu swojego krytycenego system Kant oswiadcaa w Pomstach do wicia histori powszechnejw aspekcie swiatonymn (1784): Rousseau nie bez stusznosei od stanu wspélezesnego wy} Stawial stan exlowieka dzikiego - oczywidce jes nie bierze sig pod uwage tego ostatniego szezchla, na jaki weniesi sig dys ludzkose, Degli sete i nauce jestemy jw wysokim stopniu kulturalni (cultiviet),Jestesmy aznazbyt wey wilizowani (ciilisert), jes idzie 0 roumaite formy _uprzejmoe!towarayskie} i dobrego wychowanin. Ale bardzo duo brakuje nam jeszeze do tego, Zebysmy mogti uwaiaé sie jniza umoralnionyeh (moralisert)[..Jakalugo pas- prOinych i brutalnych cel6w zaborezych i jak dtugo bed ustawicznie prueszkadzaé swym obywatelom w powolne} i trudne pracy nad wewngtranym wyksztaleeniem sposobua ‘mySlenia |. ne motemy ocuekiwaé nadejécia stanu moral- KANT 1 ROUSSEAU 33 nose, poniewad do osiagnigcia takiego stant jest potrzebna lugotrwala obrébka wewnetrzne strukeury kaddego pat stwa, tak aby moglo ono wychowywaé swoich obywatel Dobro, jeZeli nie jest ugruntowane w moralnie dobrym prze Konaniu i usposobieniu (Gesinnung), jest tylko pozorem i blichtrem, spoza ktdrego wyziera nedaa™®, Kontynuujac zasadnicze mysli Russa, Kant uwolnil je od pewne} dwuzmucznosc,jaka od dawna byla i jeszoxe dais jest _przesckoda with rozumieniu. Sam Russo nigdy nie wyjasni, ‘w jakim stop jego pojece stam natury jest deg”, jakim a8 doswiadezeniem. Ciagle wahal sig on migdzy ujeciem faktycanym a caysto idealnym. W praedmowie do Discours sur Vorigine et les fondements de l'inégaité akcentyje to ostatnie, Wyjasnia, ze wyszed! od stann ldzkosei, jaki ju nie istneje, nigdy nie istnal i prawdopodobnie istnicé nie Dedzie, a ktory jednak musimy zalo’yé, aby mée wlascivie osadzié sytuacje wspéiezesna, Jecnak Russo nie zawsze wy- rafal sie w taki sposoh. Dos cuasto my/il swoia role wycho- -waswey, krytyka spoleczeristwa i filozofa moralnoseiz rola hhistoryka. ,O homme, de quelque contrée que tu sois ~po- ‘wiada - quelles que soient tes opinions, éeoste: void tom hi- store, telle que era la ire, non dans ls livres de tes semb- lables qui sont menteurs, mais dans la nature, ui ne ment jamais, Perspektywe te podtrzymal rwnied w ostatnim spojrzenia na celosé wiasnego dxiea, jakim byla roxprawa Rowsseau juge de Jean-Jacques. Powiada taza 0 sobic, de jest pierwszym prawdziwym ,daiejopisem natury ludzkie}”. ‘Tej wartoSei Kant nigdy nie preypisywat teorli Russa; od poczatiat byl krytykiem zbyt praenikliwym, aby nie dostrzee rOinicy, jaka zachodsa migdzy etycanymi ,prawdami rom ‘mowymi” a historyeznymi ,prawdami o faktach”. W ten ‘posh dzieto Russa podde! temu, co nazywal,sztula anali- zowania myst", aco sam w Krytyce praktycemego rexiuma pporéwnal ze satuky analizy chemicznej. Kant, Ktdry wpro-34 ROUSSEAU, Raver, CouTiE ‘wail na niemieckie uniwersytety antropologie jako praed: ‘miot nauezania i wykladal ja egularnie przex driesicioleca, byl w tej driedzinie zbyt pewnym swego empirykiem, aby zaaé sig na kierownictwo Russa, Hipotex na temat stantt pierwotnego Iudzkosci Kant nie wysuwal. Gdy raz odwaizyt sig-na taki krok ~ jak w artykule Preypuszczalny poczatek ludekij istorii (1786), to weyradaie oswiadery}, ie chodi te nie o cise naukowa teore, lee jedynie o zwykla wycieczke fantazji poeta dlarozrywkiw towarzystwie rozurm™, Weréd tex Russa Kant roztGinia jednak cise to, eo ,historycene” i to, co sracjonalne” i r6wniet tam, gdzie opowiada sie za ‘ostatnim, postrzega je nie ze stanowiska teoretyemego, locz spraktycenego rozum” josadea wedi jego kryteriow. Rus- 50 pozostal dla niogo myélicielem, kedry go ,wyrwal x dog- :matycznej dremki"™ w daiedzinie etyki,skonfrontowel 2 no- ‘wymi pytaniami i zainspirowat do nowych odpowiedsi IIL Prawo i paristwo ‘Wedlug Kanta zamiarem Russa nie bylo wezwanie ezlowie ‘ka do powrotu do stanu natury, leer ukazanie tego stan ww retrospektywie tak, aby widocane staly sig manowee isla bose’ spoleczeristwa opartego na umowie, Najlepsuym po: ‘ovierdzeniem tej opinii Kenta jest Russowska teoria prava tej czeSijego teori. Niepojetybrak konsekwengiiodstepstwo ‘Russa od wlasciwe; mays preewodniej upatrywali w tym, Ze ‘w Discours sur Vorigine et les fondements de Vinégaité wy- powiedzial on spoleczeristwn wojne i uczynil je edpowie- dvialnym 2a cale so ludzkote, podezas gy w Contrat social cheial dla tegoi spotecresistwa napisaé kodeks pravy ito taki, 1ry mial zwigza’ jednostke ze wspélnota i podporzadkowaé ja tak mocno i side, jak nigdy preedtem, aw 1 RoUuSHEAD 35 _Jednak praeciwko takim zarautom, ktbrych nie sexeduono smu jeszexe za iycia, Russo sam wyradnie zaprotestowal ww owe rewigii wlasne) egzystencii i dale, jaka w pésnych latach oglsit w rozprawie Rousseau juge de Jean-Jacques. ‘Wyjasnia tam, 4e r6wnied w pismach wezesnych chee zatrzy :mania kota dziej6w icofnigeiaczlowieka do punktu poczatko- ‘wego, x ktérego wysvedl, nie bylajego zamiarem. yLa nature umaine ne rétrograde pas”; calowiek nie moze samowolnie odwracatkierunku drogi, jaa niegdySobral, moze kroczyé nia jedynie napra6d, nigdy 2aS wstecz, Ran, zadanych dotychezas Iudekosei praen spoleccerisewo, nie sposdb praeto wyleczyé, niszozae samo narzedzi, trzeba natomiast spojreé glebiej i ugodai¢ reke, kt6ra nim kierowala, Wina nie ledy po stronie ormy xwigak spolecznego jako takiego; ponosi ja racze} przenikajgea ten awiguek Wola, Jake dlugo poxostaje ona na uuslugach poseczegolnych jodnostek badé grup, ktére dzieki ‘wladzy i bogactwu adobyly porycie uprzywilejowana, jest ‘réaiem ala, protektorka i obroriczynia wstekiejniedol i hea prawia jake ludzie zdolni sq nawzajem sobie wyradzac, Nie jest to jednak naruralnym przeanaczeniem woli spo: Iecanej,aracrej jl 2epsuciem. Réwnied paristwo ma wlasna, mature”, do Ktérej Russo pragnie je sprowadzi¢, chociad, natura ta nie polega na jakims pierwotnym stanie, lecz 1a pewnym pierwotnym zadaniu, Tym zadaniem jest aaprowadzenie i wymierzenie sprawiedliwosei. W swojej teori paristwa Russo od poczaticu by platonikiem: platoiska Republika naleiaia od ezas6w jego mlodosci do jego ulubio- nych ksiag, Gdy jako eudajmonista namigtnie staral sie do- prowadzié ludakose do szczescia, musial corax wyreiniej ozpounawaé, Ze zanim yprawa czlowieka” nie zostana r3- _gwarantowane, dazenie to pozostanie daremne, Praekonanie ‘0 wamoenito sig i pogiebito dzigki waladowi we wlaéciwy _panujacemu usirojowi sposdb ronwiazywania spraw polityez- nych i dyplomatyeznych, jaki Russo wzyskal, bedae sekreta-36 ROUSSEAU, KANT, COBTHE rem poselstwa w Wenecji. Iw tym istotnym i najtrudnie)- szym zadanin nie dal sig porwaé nadmiarowi entazjaxane i odurayé ucauciem, jak w swoich pismach wezesnyeh.Z pro- jektem ,insttutions politiques” nosil sig trzynaseie lub exter ‘nasce lat, nie mowilo nim nawet najblizszym prryjaciolom, takim jak Diderot. Odezuwal cay cigzarzadania, jake ma nion spoczywat,iswiadom by! swojej odpowiedzialnosi,,Ujraa- em ogwiadeza w Wyznaniach ~ is wsaystho wine sig zasad- niczo 2 polityka i Ze w jaki bad2 sposoh patreeé na rzeezy, iden nar6d nie bedzic nigdy nicaym nny, jak tyko tym, czym uczyni go charakter jogo aad", Od tego pankta nale- ay micxaé. Merzenie o ludzkim sucuescin ronwiewa sig, jes nie dae sig pombe w zwycigstwie prawa posréd ludzkosi Praygladajac si istniejacym postaciom ,filozofi polityki, asso wanaje wszystkie 22 niewystarczajgceibezpodstawne, Jedynie Paton dostrzegal, jogo zdaniem, prawérivy problems, podczas ady inn, kiGrzy praysali po nim, zapornawali gol co ngjmniej znicksztaleali. Teorig Arystotclesowska, fe czlo- Wiek yz natury” jest istotaspoteczna, Zoov zokve1K6V, Rass0 ‘odrzuca, Nie wierzy w dw yinstynkt spoleemy", na ktGrym teoretyey XVILi XVIII wieku cheieliahudowaé spotecreristwo, Pod tym wugledem kwestionuje zar6wne teorie Grociusza, Jaki teorie Diderotajeneyklopedyst6w. Ani fizyczna natura calowieka, ani jakas pierwotnie wpojona mu potrzeba nie popychaja go w kierunku bligniego. Czlowiek z natury zna tylko jeden instynkt:-zachowanie wlasnego istnienia, Tego asadniczego daienia ,suum esse conservare” exlowiek musi sig wyrzee 2 chwila wojécia do wspélnoty. ‘Traci swa yin- dépendance naturelle" a utracony raj awe niezaleimosc, edly tylko uczyniony zostal pierwszy krok, nie moze mu byé da- rowany po raz drugi. Nigily juinie odnajdzie ,samego sibic", ‘wid siebie uwildanym w tysiace roszezet i wymagats, sta ‘wianych mu 1 zewnatrs. Dlatego ted czlowiek obdarzony reczywistym zmystem niezaleinosi, homme indépendant”, aK 1 noussEAW ar ktérego wizerunek kreshi Russo w swoich wezesnych projek tach politycanych, nigdy dobrowolnie nie ugnie sig pod Jjarzmem spoleczeistwa. We wszystkich ,podstawach praw “hych”, jake teoria filozoficzna wymystila dla spolecxesistwa cobyywatelskiogo, rychio odkryje podstawowy blad, wadliwe rouumowanie w sprawie zasad™. Jedi jednak musimy zrexygnowaé 1 wyobraienia pierwor- rego popedu spolecmego, kisry popyeha Iudzi ku sobie, wéwezas pozostajeteoriapaistwa, jaka posréd nowodytaych ‘enajwieksza ostrogia i stonowezoScig reprezentowana byla praca Hobhesa. Zamiast widziee w spoleczeristwie urzecay- wistnienie sklonnosci do sympatii (.sympathische” Tieb), -masimy je traktowaé jako wytw6r czystego dazenia do wiaday (Machttrieb), Opiera si¢ ono na wladzy i tylko dzieki nie} rote sie utraymaé, Rusto rzeczywiseie zasued! tak daleko w zwalezaniv Grocjusza i encylopedystéw, ie przeciwko nim odwolal si do Hobbesa jako swojego sprzymierzetica even dlgi czas widael w Tobbesie wielkiego politycznego realiste ~ jako takiemu udzielal pierwszeristwa nad tymi ‘wsnystkimi, Ktdrny spoleczeristwo ludakie zwylti praedsts- wing w pieknych barwach. W pewnym szkicu nazwal go Jjednym z najwighsaych flozofbw i najznakomitszych genin- s2y", ,Gdyby spolecrnosé powszechna istniala gz indzie} nz w systemach filozofévr ~ argumentaje ~ bylaby bytem ‘moralnym o specyFicanych wlaseiwosctach, réanych od tych, t6re praysluguja bytom ezastkowym, skladajacym sie na te spoleczos¢ [..} Istnialby Jezyk powszechny, ktdrego przy- ‘oda nauenylaby wszystkich ludz i ktéry bylby pierwszym Srodkiem do weajemnego ich porozumiewania sg. Istnialoby cog w rodzaju wrailiwosei powszechnej, ktdra shuiylaby ‘wspéldzialaniu exeéei. Dobro lub fo og6hu nie byloby tylko siuma dobra lub zl jednostek jak w awyklym zbiorze cues, leoe rasadaatoby sie na wiexi, ktéra czeécilaczy; byloby ono -wiekszo, miz sume czesei™*38 ROUSSEAU, KANT, GORTHR ‘Tymezasem taki ,powszechne wigei, »powszeckinej wel” nie spos6b wskazaé jako faktu danego empirycunie; datego = nlaniem Russa ~ empiryk Hobbes stusznie odméwil mu istnienia, Jednak Russo ealkowicie kwestionuje wszelkie ‘wymogi jae 7 ej nedeciiwyprowadzit Hobhes-etyk, W Hiob- besowskiej teorii pasistwa silnej reki (Macbrstaat) Russo, czytelniki wielbiciel Paton, rozpoznal tezy ronwijane przez ‘Traxymacha w pierwsze) ksigdze Platorisiej Republik, Ina mocy tej ngodnoSei odnalazl w myst Hobbesa nic innego, jak ‘ylko odrodzenie antyczne] sofistyki, kira nie wspiera prawa, Tec je unicestwia Cz. jednak pozostaje w sytuacii, gy idyll pierwotnego popedu spolecznego w cxlowieku zostaje unicestwiona, ‘2 Hobbesowska charakterystyka ,wojny warystkich przeciw ‘wsnystkim’” poezytana 2a paradoksalna praesade, za karyka- ‘ture? Na czym jeszcze moina opraeé spoleczeristwo, gdy “obydwa rodzaje wyobrazesi uanalo sig za cxyste plody spel lacji?Jaka jest prawedziwa natura ,wiesi spotocene}”,ktérej nie odsionia jeszeze dna teoria polityerna? Z, pierwsuego szkicu Russa do Contrat social mozemy wnosié, e x tego ‘wlasnie pytania zrodzita sie koncepeja jego driela™, A odpo- wiedé na nie wytyoza nowe i wlasne drogi. Jeding z najosobliwszych i najexesciej niedocenianych cech tori Russa jest ta, ie Ow suermierz ueracia i ,praw sexca” riecydowanie zapraecua prymatowi uezucia w swoj) tori ‘prava i paristwa. Dia prawa i paristwa male#é musi inny fundament; one bowiem sa dle niego wytworami wolii tym samy podlegaja swoistej zasadzie, prawidlowoic sui gene- ris. W naturze pasistwa tkwi, 2 nie pragnie ono zespolenia ucré w jedno, lecz zjednoezenia aktéw woli i odniesienia ich do wspélnego celu. Zadanie to spelnia jedynie wowczas, ‘sdy owo zjednoczenie rzeczywiseie nastepuje, to maczy gay lkatdy wymog, jaki paristwo stawia jednostee, mote rostaé przez nig potraktowany i uznany a wyraz woli powszechne}. sxawr rxovsteaw 39 Diatego tet prawdaiwa ied spolezns” pega wedlug Rus- sa nie na tym, ie poszexegsne jednosti lu grapy zotajg powolane do panowania nad inaya, gly wo ~ niealeznie od sti doskonalose i ueywilizowania” form, w jakich ‘lade jest spravowana ~prowadai nas 2 powrotem do aj gorszego niewolaictwa. To niewolnictwo anika dopiero ‘wowezas, ay prawo jako take prugimujekierownictwo ster { gdy we waajersaych stosunkach jeden nie jst postuseny dragiemu, lecz. wo shuienie i postuch zastepaje wepélne podporzadkowanie sie prawu. “Ten entuxjzm da prava jako ,glosu powszechnego" pre- tka wszystkie poltycanerozprawyiszkice Russa ,Jakée to mote byé~ pyta Russo w arykule Economie politique ~ ie ludrie 6 postusmn, nie majge nad sobg niko, Ko im rx kazuj, He suia, nie majac pana Ze tym bards sa woln, say kai wich, dzaljasniby pod praymusom, tac tylko te cxgie nwoj) wolnose,kedra mode sokodaiéinnym ,Ces ‘rodiges sont 'ouvrage de la Loi. Ces a Lai see que les hommes doivent la justice eta ibe; cest cet organe salu- taire dela olonté de tous qu rétablit dan le doit Yegalté naturelle entre les hommes; est cette voix ofleste qui dcte 4 chaque citoyen ls précepts de la raison publique, et Ini fapprend a agi selon les maximes de son propre jugement, et Aner pas en contradiction avec Iui-méme™ Dopiero teraz znajdujemy - wedlug Russa ~ prawdriwe pojece, wie’ poleczne. Maona qcayé ze soba ne martwe 2007, lees swobodnie dsialajqce podaioty; nie moze ater bye cxymé nuauconym pdmiotowe| wolit zewnatr,lece si byé ustanowiona i wytworzona przex nia sama, Tym samym wpadajq wszelkic teovie, ktére usta sprowadzig _smowre spolecznq”w jakijkolwiok postaci do paktu podipo Fadkowania, do ypaction subjections”. Nezleinie oto, cay 2a pocuatek to roduajupaktu podporzadkowania wzna- ny - za Hobbesem - umowe mit podanymi a pamcy-40 OUSSEAD, KANT, COHTHE mi, czy tei ~ za Grogjuszem - oprzemy go na faktyeenym ‘ujaramieniu przez podbej, zasadniczy zaraut povostaje xa- ‘weve taki sam. Bowiem w ten sposbh kaidorazowo povwstas mote tylko 2wiazek faktyceny, nigdy 238 nwiqaek o charak- terze prawnym. ,Zawsze bedzie wielka réinica miedy pod- pporzadkowaniem tum arzadzeniem spoleczeristwem, Kiedy Induie rozproszeni, hex wagledu na swa liccbe, zostaja stop. niowo ujarzmieni praez jednego, widzg tu tylko pana i nie ‘wolnikéw, ale nie widze weale Indi ego naczelnika; jest to, 7ec moda, agregat (agrégation), a nie stowarzysvenie (as sociation); nie ma tu ani dobra publicznego, ani ciala pol tgemeg™ Nie treba bie} dowodsie, 2 usposoienie wyralajace sie w tych zdaniach musialo oddzialaé na Kanta, W istotnych { rozstraygajacych twierdzeniach Kantowskiej ety slysaymay Dbowiem oddwiek i reperkusje tych mysli, Fundamentalne prawo czystego rozanmu praktyezmego: dita} tak, aby mak syma twojej woli mogla jednoczesnie keidorazowo nostaé ‘uanana 2a zasade powszechinego prawodavrstwa”, zbiega sig ‘tym, co Russo waza za wlasciwg fundamentalna zasade kuidego ,prawowitego” porzadka spoleemego. Moina tei naobserwowaé, te Russo oddzialal nie tylko na tres i syste- suatyke Kantowskiego wzasadnieniaetyki, lcr uksstaktowat owniet je) jenyki styl StovegOlnie wyrafnie wystepuje to w drugim, znamiennym sformulowaniu ,imperatywu kategoryeznego”, jakie Kant ppodal w Uzasadnienin metafizyki moralnosei:,postepus tak, by erlowieczeristwa tak w twej osobie, jak tei w osobie kkaidego innego wiywal zawsze zarazem jako eelu, nigdy tylko jako srodce™. Podezas gy w pierwszym sformutowa- nia imperatywu kategorycunego, ktére Kladzie nacisk na »powszechne prawo", rozpoznajemy Russa - flozofa pat twa, filozofa glosuacego volonté générale, tak w dragim zo stajemy skonfrontowani Russowska teorig wyeho- KANT | KOUSSEAU a wania. W je) centrum stoi postulat, aby wychowanka kesztaleié dla niego samego, a nie dla innyeh, Powinien zosta wychowany na czfowieka, ale ,naturalnego”, homme nat rel” nie 2a na calowieka konwencji, ,bossme artifice! Diatego nie wolno nam wystepowaé wobec niego od naj- wevesniejsaych lat wymaganiami,ktOre pochodza wylaeznie ze nmanierowane} i Konwencjonalne) struktury daisiejszego spoleccesisewa, Miast wtlaczaé go w gorsettych konwencii powinnigmy obuadziéw nim poezacie samodzielnosei, zamiast stawaé na shadbie cudaych celéw, powinion on nauczyé sie :myleéo sobie jako celu samoistnym i daialaé w zgodzie tq ‘myslg, Dopioro gy w tym sense stan sig wolny wewnetr nie, powinien praystapic do spoleczetstwa i woweras zdola ‘wlaseiwie duialaé na jego r20er; tylko czlowiek wolny moie byé prawdziwym ,obywatelem”. To jest tomat przewodni Emila i maksyma, ktéra Russo kate wypowiedzicé Madame de Wolmar w péaniejszych ezgéciach Nouvelle Héloise: homme .. est un étte trop noble pour devoir servirsim- plement dinsteument a d'autres, et Yon ne doit point 'em- ployer 8 ce qui leur convient sens consulter aussi ce qui Iai ‘convient a lui-méme,.. Il n'est jamais permis de détériorer tune dme humaine pour Vavantoge des autres “Jednak réwnici tu Kant, choe tak Dliski tresi dei Russa, ddokonat zasadniozego zvwrotu w ich metodycznym waasad- nieni i dopiero drigki emu uwolil je od niejedne} dwu- snacanosei, aka byly obciione we wlasnym przedstawieniu Russa, Nickiedy slusznie podnoszono, ie Russo swojemu sdownema duielu poltyeznemu nadaltytul Contrat social za smiast pozostae pray ,meutralnym" tytule De la société civil, Jaki wezesniej bral pod uwage"”. Okreslenie ,umowa spolect- nna” Igezy sig daigki wickowe) tradycji prawa naturalnego ‘-sozmaitymi mySlami uboeznymi, ktre nie maja nie wsp6l- nego z wlasciwym zadaniem, jie tawiasobie Russo. Okres Ienie to wziudze mysl 0 poctatku spoleczerstwa w czasie,a2 ROUSSEAU, KANT, COBTHE ojednorazowym akcie, w ktdrym ono samo powolalo sichie do istnienia, Russo wprawdzie sam podkreslal, te nie chodi ‘mu o taki poezatek,lecz0 ,zasade” spoleczetstwa, ie zaznie- ‘zal opracowaé pewien problem filozoficzno-prawny, nie za$ historyezny. od tym wzgledem 2decydowanie rorgranicaylwlasne zante nienie i zadanie socjologi empiryezne}. Nawet Monteskit: szowi weytyka, ie ne signal po zasady prawa, leez zadowolit sie opisowym poréwnaniem istniejaeyeh form prawnyeh. Nie wv tym sensie jednak Russo rozumie ,ducha praw”. ,lstnieje tysige sposob6w, aby zblizyé Iudzi do siebic ~ powiada ‘w pierwszym szkicu do Contrat social -itylko jeden, aby ich ‘jednoczyé, Dlatego w tym dxiele podaj tylko jena metod Judowania spoteczetistw polityeznych, chociaé mote w mno- {soSci stowarzyszet, jakie obecnie isteja pod ta nazwa, nie ima dwch, ktére powstaly w ten sam spos6b i ani jednego, kre powstalo w sposbb praeze mnie podany. Jednak ja po. srakuje tu pravea i racji spoleczetstwa i nie spieram sie ‘ofakty” (je recherche le droit et la raison et ne dispute pas des fait). To zastrzezenie Russa nie praeszkodzio jednak tems, aby historyczna szkola prawa* wanala mows spotecz; 1a za fat historyeany i jako taki krytykowala jai odrzucala, 1 do dais jesceze posréd je} krytykow nie ma zgody w tym punkcic™, Sposobowi wyradania sie Russa, zar6wno tu, jak {iw innych miejscach, rzecaywiscie braltuje pelne dokiadnosei { pozostawia on miejsce na rozmaite wyMladaie. Kant natomiast még! swoja zasadnicra mysl ujaé tylko vw jednym sensie i uwypukll go jasno i niedwuznacenie. Podobnie jak w kxytyee poznsnia, tak r6wniek w filozofi awa 2 cal Scisloscia oddziela on pytanie quid iuris od py- tania quid fact. Paktycamosé umowy spoteczne) nie tylko uchodai w jego oczach za nieistotn, leez t6wnied 2a niemoi- liwa, co jednak nie uniewasnia je) sens i nie exyni je} pro- biematyezng, ,Aktem, mocq ktdrego lud samodzielnie kon- ant rnovsseatt 43 stytuuje sie w paistwo - wyjasnia w Metafieycanych podsta- ‘wach teort prawa ~ a side tylko jogo idea, wodkug kt6rej Jedynie mona pomyslesjego prawomocnosé ~jest umowa pierwotna, wmyalktirej wszyscy ikaidy zosobna (omnes et singuli) rezygnuja ze swoje} zewnetrme} wolnosci, aby ‘natychmiast odzyskaéjq x powrotem jako calonkowie pewne} republii, ij. udu uwazanego za pasistwo (univers). ,Nie Jesthynajmniej koniecanym, aby taka umowe uweiaé 2a fakt ~ jako taki nie jest ona w ogéle modiwa’ jest ona, jedyni cezysta idea rozumu, ktGrajednak posiada swoja niewatpliwa realnosé praktycana: zobowigauje kaédego prawodawce do stanowienia praw w taki spos6b, ze mogiyby one wynikaé ze jednocuone woli calego ind, oraz do traktowania kaédego ppoddanego, o ile pragnie on by¢ obywatelem, w taki spos6b, jak gdyby peayehylal sie wrax x prawodawea do takiej wol [Na tym bowiem polega probiers prawomocnosci wszelkiego prawa publicznego™. Tym samym w zwiazku 2 pojeciem sumowy spolecznej dokonsl Kant takiego samego zwrot me- todyeznego, jaki zastosowal wobec ,stanu natury”. Obydwa prucksrtalell x ,doswiadczenia” w , idee"; wierayhjednak, Ze nie ujmuje im w ten spos6b nicxego 2 ich wartosi, lecz ete ‘wartosé-w sensie Seisiym dopiero uzasadniaj ocala. IV. Problem optymizan W roku 1755 w poemacie dydaktycznym o tragsieninziemi \w Lizhonie Wolter po raz picrwszy proypuszcza gwaltowny atak praeciwko systemowi flozoficznego optymizma. Ar gamenty Leibniza za ,najlepszym ze swiatéw” posiadaly Jesacae w pierwsze} polowie XVIII wick pelnie obowiaza- Sce) moey i duieki esejowi Pope'a Essay on Mam ogromnie sie rozpowszechnily®,Jednak prueeiwho texie Pope's: alls right” Wolter kieruje teraz caly ore: swoje)dialektykt i reto- yk. OSwiadcza, io tylko abstrakeyjna i oderwana od fycia