......

u
'C/l
o
z~
o
~
o
 Ukochanej i nieodżałowanej pamięci tej, która była na-
tchnieniem a w części autorem wszystkiego, co jest najlepsze
w moich pismach - przyjaciółce i żonie, której wzniosłe
poczucie prawdy i słuszności było dla mnie najsilniejszą
podnietą a uznanie najwyższą nagrodą - poświęcam tę ksiqźkę.
podobnie jak wszystko, co napisałem w ciągu wielu lat, jest
ona zarówno jej dziełem, jak moim; lecz w obecnej swojej
formie nie dostąpiła w wystarczającym stopniu bezcennego
przywileju jej oceny; niektóre z najważniejszych ustępów nie
doczekają się nigdy zamierzonego staranniejszego opracowa-
nia. Gdybym zdołał ukazać światu połowę wielkich myśli
i szlachetnych uczuć pogrzebanych w jej grobie, wynikłaby
stąd dla niego większa korzyść od tej, jaką kiedykolwiek
mógłbym przynieść, pisząc bez zachęty i pomocy jej niezrów-
nanej mądrości.
 Wielką zasadą przewodnią, do udowodnienia której wszyst-
kie argumenty podane na tych kartach bezpośrednio zmie-
rzają, jest absolutne i istotne znaczenie rozwoju ludzkiego
w całym bogactwie jego różnorodności.
Wilhelm von Humboldt, Zakres i obowiązki rządu

Rozdział I

Rozważania wstępne

Przedmiotem niniejszego szkicu nie jest tak zwana wolność

woli, tak nieszczęśliwie przeciwstawiana niewłaściwie na-
zwanej doktrynie filozoficznej konieczności, lecz wolność
obywatelska lub społeczna: charakter i g@!lic_e_wł-adzy,której
społeczeństwo ma rawo iJ~2~ządkować jednostkę. Jest to
kwestia rzadko formułowana i prawie nigdy nie roztrząsana
w kategoriachogólnych, lecz wywiera ona głęboki, choć
ukryty wpływ na praktyczne spory bieżącego wieku i będzie
zapewne niedługo uznana za żywotną kwestię przyszłości. Nie
jest ona bynajmniej nowa i w pewnym znaczeniu dzieliła
ludzkość niemal od najdawniejszych czasów; ale w tej fazie
postępu, w którą wkroczyły bardziej cywilizowane odłamy
naszego gatunku, przedstawia się w nowym świetle i wymaga
odmiennego i bardziej zasadniczego potraktowania. Walka
między wolnością a władzą jest najbardziej uderzającym
rysem najwcześniej szych znanych nam okresów historii,
a w szczególności historii Grecji, Rzymu i Anglii. Ale
w dawnych czasach był to bój między poddanymi lub pewnymi
klasami poddanych a rządem. Wolność oznaczała ochronę
przed tyranią władców politycznych. W pojęciu ogółu władcy
(z wyjątkiem niektórych ludowych rządów Grecji) zajmowali
z konieczności antagonistyczne stanowisko wobec ludu, którym
rządzili. Rząd składał się z jednej osoby, rodu lub kasty, które
otrzymywały władzę dziedzicznie lub zdobywały na drodze
podboju, a w każdym razie nie sprawowały jej na życzenie
rządzonych, i których zwierzchnictwa ludzie nie ośmielali się,
 95
Rozdział l. Rozważania wstępne
94 o wolności ---------------~~~~~~~----~---------------
przeciwne im interesy za konieczność natury. Wydało im się,
a może nie pragnęli łamać b że byłoby daleko lepiej, gdyby różni urzędnicy państwowi
ostrożności można by'ło' d .ez ~zględu na to, jakie środki
prze SIęWZIąĆp . byli pełnomocnikami lub delegatami odwoływalnymi wedle
Władzę rządzących u . ~zeclw temu uciskowi.
. wazano za komec l . ich woli. Zdawało się, że tylko w ten sposób mogliby mieć
wysoce mebezpieczną _ b' , zną, a e także za
, . za ron ktorą li . zupełną pewność, iż rząd nie będzie nadużywać swej władzy
rowme dobrze przeciw s. ' mog skierować
· . WOlm poddanym .ak . na ich niekorzyŚĆ. Stopniowo to nowe żądanie wybierania
przyjaciołom zewnętrznym Dl ,J przeciw nie-
czasowych władców stało się naczelnym celem dążeń partii
społeczności przed . l' . a ochrony słabszych członków
· . mez Iczonyrm s . ludowej, gdziekolwiek partia taka istniała, i w znacznym
drapieżne zwierzę silni . . ęparm potrzebne było
IeJsze od innych . . stopniu zajęło miejsce poprzednich prób ograniczenia potęgi
wodzy. Ponieważ jednak te n król o sępow ' l b trzymające
ł ' . ich na
władców. W miarę postępu walki o ustanowienie rządu na
o atakowania stada Tak .. y rowme skłonny
d . , J mmeJsze harpi . drodze okresowego wyboru niektórzy ludzie zaczęli sądzić, że
rzeczą rmec się stal b ,. ie, Olezbędną było
. e na acznOSCI d' przykłada się zbyt wielką wagę do samego ograniczenia
l pazurami. Celem patriotó bvło wi prze .Jego dziobem
władzy. Był to (mogłoby się wydawać) środek na władców,
panującego nad sPołeczno~ci y ~ WIęC,~granlczenie władzy
których interesy były zwykle przeciwne interesom ludu.
oznaczało dla nich wolnoś Uą'ł włas~e to ograniczenie
'b c. SI owano Ją zd b ' Obecnie potrzeba było, by władcy utożsamili się z ludem, by
sposo . Po pierwsze za o yc w dwojaki
I ., , pomocą uzyska . ich wola i interesy były wolą i interesami narodu. Naród nie
ejow zwanych politycznymi swobod . ma pewnyc~ przywi-
potrzebował ochrony przed swoją własną wolą; nie było
przestrzeganie było obowi ki arru lu~ prawami, których
. IąZ em władcy któ obawy, by tyranizował samego siebie. Niech rząd będzie
cerue przez niego usprawiedli . ł b ' l torych pogwał-
rzeczywiście przed narodem odpowiedzialny i łatwo usuwalny,
Drugim i zwykle po" .. iwia o y opor lub ogólny bunt
zruejszym spo b b . a naród będzie mógł powierzyć mu władzę i decydować sam
konstytucyjnych hamulcó so em yło wprowadzenie
w, za pomocą któ o jej użyciu. Władza byłaby przecież wtedy władzą narodu
zgodę społeczności lub jaki " . orych uczyniono
. . . ego s Ciała mają w skoncentrowanej i ułatwiającej jej sprawowanie formie. Ten
Jej interesy koniecznym nki cego reprezentować
waru em do d . sposób myślenia lub mOże raczej odczuwania był rozpo-
szych postanowień rządu W wi ' . wy awama ważniej-
wszechniony wśród ostatniego pokolenia europejskiCh libera-
władcy zostali w większ~j lub !iS~OSC~ eu.ropejskich krajów
łów i, jak się zdaje, dotąd przeważa u nich na kontynencie. Ci,
podporządkowania się . ejszej rmerze zmuszeni do
· pIerwszemu z ty h ' którzy wyznaczają działalności rządu jakąś granicę - wyjąwszy
czema. Inaczej miały . c sposobow ograni-
. SIę rzeczy z dru im' . . rządy, które ich zdaniem nie powinny istnieć - są uderzającymi
-lub, w razie gdy już był c ,. g., l wprowadzenie go
. ZęSCIOWOuzywa . wyjątkami pośród kontynentalnych myślicieli. podobne uczucia
go w całej rozciągłości _ tało si .ny, wprowadzenie
ił ' . , s a o SIę wszędzie łó przeważałyby teraz w naszym własnym kraju, gdyby okolicz-
rru osnikow wolności P 'ki' . g ownym celem
.. . o tez ludzie zado l l' . ności, które im przez jakiś czas sprzyjały, pozostały bez
czamem Jednego niep . . l wa a l SIę zwal-
. rzyjacie a za pom dm'
SIę na to, by mieć pana d . ocą giego i godzili zmiany.
. . ,po warunkiem . b d Ale zarówno u jednostek, jak w teoriach politycznych
WIęcej skutecznie zabezpi . ,ze ę ą mniej lub
. Ieczem przed . i filozoficznych powodzenie odsłania wady i słabe strony,
posuwah się dalej w swoich .. Jego tyranią, nie
D' . pragnieniach które w razie niepowodzenia mogłyby wymknąć się obser-
zięki postępowi spraw ludzkich . wacji. Mniemanie, że lud nie potrzebuje ograniczać swojej
ludzie przestali uważać . l' nadszedł jednak czas gdy
rueza ezne rząd Y w ł a d ców mających '
 96
o wolności
władzy, mogło się wydawać aksjomatem, gdy rząd ludowy
był tylko marzeniem lub opisaną w książkach dawną prze-
szłością. Mniemania tego nie zachwiały przejściowe wypacze-
nia Rewolucji Francuskiej, gdyż najgorsze z nich były dziełem
garstki uzurpatorów, a w każdym razie nie były rezultatem
stałego funkcjonowania instytucji ludowych, lecz nagłego
i gwałtownego wybuchu przeciw despotyzmowi monarchii
i arystokracji. Z czasem jednak pewna demokratyczna repub-
lika zajęła dużą część globu ziemskiego i dała się poznać jako
jeden z najpotężniejszych członków wSpólnoty narodów;
a odpowiedzialny rząd z wyboru stał się przedmiotem obser-
wacji i krytyk nieodłącznych od wielkiego faktu. Spostrzeżono
wkrótce, że takie zwroty jak "samorząd" i "władza ludu nad
sobą" nie wyrażają istotnego stanu rzeczy. "Lud" sprawujący
władzę to nie zawsze ten sam lud, nad którym ta władza jest
sprawowana; a "samorząd", o którym mowa, nie oznacza, że
każdy rządzi sobą, lecz że każdym rządzą wszyscy poZostali.
Ponadto wola ludu jest w praktyce wolą najliczniejszej lub
najaktYWniejszej części ludu, większości lub tych, którzy za
większość uchodzą: lud może więc pragnąć pognębienia jednej
ze swych części i środki ostrożności dla zapobieżenia temu są
rÓwnie potrzebne jak przeciw każdemu innemu nadużyciu
władzy. A zatem ograniczenie władzy rządu nad jednostkami
nie traci nic ze Swojej doniosłości, gdy dzierżyciele władzy są
stale odpowiedzialni przed społecznością _ to znaczy przed jej
najsilniejszą partią. To zapatrywanie jednakowo trafiające do
przekonania myślicielom i tym ważnym klasom europejskiego
społeczeństwa, których rZeczywistym lub rzekomym interesom
demokracja się sprzeciwia, ustaliło się bez żadnej trudności;
i w rozważaniach politycznych "tyrania większości" uważana
jest teraz powszechnie za zło, przed którym Społeczeństwo
winno się mieć na baczności.
PodoJ:>nie jak inne tyranie, tyrania większości budziła
z początku i budzi jeszcze Pospolicie obawę głównie wtedy,
gdy znajduje wyraz w zarządzeniach władz publicznych.
Rozdział 1. Rozważania wstępne 97
-
Myślący ludzie spostrzegli jednak, że społeczeństwo będące
samo tyranem - tyranizujące zbiorowo poszczególne jed-
nostki, z których się składa - nie ogranicza się do czynów
wykonywanych rękami jego politycznych funkcjonariuszy.
Społeczeństwo może spełniać i spełnia swoje własne zlecenia:
a jeśli wydaje zlecenia niesłuszne zamiast słusznych lub
dotyczące rzeczy, do których nie powinno się wtrącać,
uprawia tyranię społeczną straszniejszą od wielu rodzajów
politycznego ucisku; albowiem chociaż nie grozi zazwyczaj
tak surowymi karami, to pozostawia mniej sposobów ucieczki,
wnika o wiele głębiej w szczegóły życia i ujarzmia samą
duszę. Dlatego ochrona przed tyranią urzędnika nie wystarcza;
potrzebna jest także ochrona przed tyranią panującej opinii
i nastroju; przed skłonnością społeczeństwa do narzucania
za pomocą innych środków niż kary prawne swoich własnych
idei i praktyk jako reguł postępowania tym, którzy się
z nimi nie godzą; do krępowania rozwoju lub, jeśli można,
zapobiegania powstaniu jakiejkolwiek indywidualności nie
stosującej się do jego zwyczajów oraz do zmuszania wszy-
stkich charakterów, aby się kształtowały na jego modłę.
Istnieje granica uprawnionego naruszania niezależności jed-
nostki przez opinię ogółu i znalezienie tej granicy oraz
utrzymanie jej wbrew wszelkim zakusom jest równie ko-
niecznym warunkiem należytego układu stosunków ludzkich,
co ochrona przed politycznym despotyzmem.
Chociaż jednak nikt nie przeczy w teorii temu twierdzeniu,
praktyczna kwestia wyznaczenia granicy - dopasowania do
siebie niezależności jednostki i kontroli społecznej - pozostaje
nadal otwarta. Wszystko, co nadaje wartość egzystencji
człowieka, zależy od nałożenia hamulca na czyny innych
ludzi. Pewne reguły postępowania muszą więc być narzucone,
najpierw przez prawo, a w wielu rzeczach, które nie nadają
się do prawnego traktowania, przez opinię. Pytanie, jakie
powinny być te reguły, odgrywa zasadniczą rolę w stosunkach
ludzkich; ale jeśli wyłączymy kilka najbardziej oczywistych
 98
o wolności
99
Rozdział l. Rozważania wstępne

wypadków, dalecy jeszcze jesteśmy od jego rozwiązania. ---

Ledwo znalazłyby się dwa kraje, nie mówiąc już o dwóch cz n które wpływają. na ich .życzenia .
różnorodnych przy ~'. ch i które są równie liczne jak
wiekach, które by rozstrzygnęły je jednakowo; i decyzja dotyczące postępo~arua 1~~ Ż czeniach w każdym .ir:n~m
jednego kraju lub wieku zdumiewa drugi. Jednak trudności te Yczyny decydujące o 1 . Y _ kiedy indziej Ich
prz .est to Ich rozum
są tak niewidoczne dla ludzi każdego wieku i każdego kraju, rzedrniocie. Czasem J . h społeczne a nierzadko
jak gdyby to była kwestia, w której ludzkość była zaWSze Puprzedzenialub zabobony; ,c~ęS.tOhlC awiść lub ~azdrość, ich
jednomyślna. Reguły obowiązujące u nich wydają się im ł skłonności ic z . . l b
ich antyspo eczne '., ciej ich pragruerua u
oczywiste i nie wymagające usprawiedliwienia. To prawie hardość lub wzgarda;. lecz nbaJc~ęsawna korzyść własna.
POWszechne złudzenie jest jednym z przykładów magicznego . h awmona lu mepr , .
obawy - lC upr . duża część moralności
.
GdziekolwIe is m J k . t ieie klasa panująca, . ,.
wpływu zwyczaju będącego nie tylko, jak powiada przysłowie,
. .. 'w klasowyc h 1..JeJ' poczucia wyzszosci.
drugą naturą, ale ciągle poczytywanego za pierwszą. Zwyczaj wypływa z Jej lllteres:ran do helotów, plantatorów do ~urzy-
rozprasza wszelkie wątpliwości dotyczące reguł postępowania, Stosunek moralny Sp l hty do plebejuszy, męzczyz~
które ludzie sobie narzucają, tym skuteczniej, że tłumaczenie nów książąt do poddanych, sz ac t ch klasowych uczuc
ich sobie lub innym uważa się zwykle za zbyteczne. Ludzie ' ażnie tworem y . ły
do kobiet był przew sób uczucia oddziaływa
wierzą zazwyczaj - i znajdują zachętę do tej wiary u niektórych ' odzone w ten spo . . . h
i interesow; a zr. członków klasy panującej w ic
osób uważających się za filozofów - że w tego rodzaju z kolei na Uczu.cla moral~edrU iei strony tam, gdzie poprzed-
sprawach uczucia są ważniejsze od uzasadnienia rozumowego stosunkach wzajemnych. g J agę lub gdzie przewaga
kl traciła swą przew
i czynią uzasadnienie zbędnyrn. Praktyczną zasadą, która nio panująca asa u. . moralne noszą często
. l a górujące UCZUCIa d
doprowadza ich do tych poglądów na regulowanie ludzkiego jej jest mepopu arn,. .' . Inną naczelną zasa ą
. ., hęci do wyzSZOSCl. ,
postępowania, jest tkwiące w umyśle każdego człowieka piętno gniewnej ruec l b opinię reguły zarowno
mniemanie, że wszyscy powinni postępować tak, jak on i jego .
określającą narzucon e przez prawo u. .est służalczosc " lud Zl.
przyjaciele sobie życzą. Nikt nie przyznaje, że jego sąd opiera . b' o postępowama J
czynnego Jak ierneg b ' l b wstrętów ich doczes-
się na jego własnych upodobaniach; ale opinia o jakimś wobec przypuszczalnych upodo a~ lc , , choć zasadniczo
sposobie postępowania nie Oparta na przesłankach rozumowych b ' Ta słuza czosc, .
nych panów lub ogow. . d' ełnie szczere UCZUCIe
. . t błudą 1 bu Zl Zup ,
może być uważana tylko za skłonność jednostki; a jeśli egoistyczna me jes o ., ników i heretykow.
podane uzasadnienie jest jedynie odwołaniem się do POdobnych ' ał l dziom palić czarow .
odrazy' ona to kaz a U łeczeń twa mają naturalme
' .' teresy spo eczens .
skłonności innych ludzi, jest to tylko upodobanie wielu ludzi Ogólne i OCZyWIsteIII . .ami moralnyrru, na
zamiast jednego. Dla przeciętnego jednak człowieka jego . kierowaniu UCZUCI ak
swój udział, i to duzy, w . ł warni' nie tyle jedn
własna skłonność poparta w ten sposób jest uzasadnieniem nie ' '. . . szlachetnyrru wp y. 'ak
~owm z WIelu mruej . i cz nnik samodzielny, co J o
tylko całkowicie wystarczającym, ale i jedynym, jakie zwykle Jako wynik rozumowama ~. 'ch zrodzonych; a sym-
... typatu z m
znajduje dla swoich pojęć dotyczących moralności, smaku lub ko~se~wencja ~ym?atll 1. an nic lub bardzo mało wspólneg~
tego, co właściwe, pojęć, których nie zaleca wyraźnie jego Palle 1 antypatie me mające . no dały się odczuc
religia oraz główną wskazówką nawet do interpretacji tych z interesami społeczens ' tw a rówme moc
zaleceń. Zgodnie z tym opinie ludzi o tym, co zasługuje na Przy ustalaniu zasad moralnych., l b J'akiejś potężnej
. . h . społeczenstwa u
pochwałę lub naganę, zmieniają się zależnie od tych wszystkich . Upodobania 1 mec .ęCl, raktyce normy, których
JegOczęści głównie WIęCokreslały w p
 101
Rozdział l. Rozważania wstępne
100 o wolności -------------------------------~~---------------
Wypadków, gdy indyferentyzm religijny, który nie lubi, by mu
ogół miał przestrzegać pod roźb spory teologiczne spokój zakłócały, przeważył szalę swoim
prawo lub opinię, Przeważni~ , ą ~ar nakładanych przez
wiek m 'l' , , CI, ktorzy wyprzedzali swoi ciężarem, Umysły niemal wszystkich osób religijnych, nawet
ys l uczuciem me atak
ą l' J
W najbardziej tolerancyjnych krajach, przyjmują obowiązek
rzeczy, jakkolwiek mo~1' ' ~wa l zasadniczo tego stanu
W tolerancji z pewnymi zastrzeżeniami. Jedna osoba pogodzi się
z nim w kolizję Zaimo l ł ,mhetóry~h punktach wchodzić
~' ~ wa o IC raczej bad ' iaki z odmiennym zdaniem w kwestii zakresu władzy kościoła, ale
społeczeństwo powinno lubić lub ' ,~~, J e rzeczy
czy jego upodobania l b . h pot~PIaC, mz zagadnienie, nie w kwestii dogmatów; druga może tolerować każdego poza
. U mec ęCI winn b' papistami i unitarianami; inna każdego, kto wierzy w ob-
Jednostek. Woleli zmienić . y yc prawem dla
w których sami byli heret u~:;;~Ia l.~dzkoś~~w tych punktach, jawienie; niektórzy posuwają swoją wyrozumiałość nieco
swobody razem z innyrru~ h ,nklz bromc wspólnej sprawy dalej, ale zatrzymują się, gdy chodzi o wiarę w Boga i życie
. erety ami J d . pozagrobowe. Gdziekolwiek większość żywi jeszcze szczere
wierzeń religijnych wsz sc z w. . . ~ ~me w wypadku
stanęli z zasady na WYZ~y YJ.ątki~~melicznych jednostek i mocne uczucie, domaga się, aby mu wszyscy byli posłuszni,
szym pOZIOmIel tr l" W Anglii, dzięki szczególnym okolicznościom naszej historii
konsekwentnie; wypadek bardzo o ,u zyma I,SIę na nim
darni _ a zwłaszcza jak d ,P uczajacy pod WIelu wzglę- politycznej, choć jarzmo opinii jest cięższe, być może niż
co nazywamy poczucie~ um~::~ąc;.przy~ad ,omylności tego, w większości innych krajów europejskich, to jarzmo prawa
szczerego bigota jest . d y, ~dyz odium theologicum jest lżejsze i istnieje silna niechęć do bezpośredniej interwencji
Je nym z naJbard ,. , władzy prawodawczej lub wykonawczej w sprawach prywat-
uczuć moralnych CI' któ ,. Zlej niewątpliwych
, , orzy pierwsi prz ł li . nych; nie tyle ze słusznego szacunku dla niezależności
noszącego nazwę pow h e ama Jarzmo kościoła
szec nego rów . ł ' jednostki, ile z istniejącego jeszcze zwyczaju pOczytywania
tolerować różnice opinii Iizii ~e ma o byli skłonni
jednak zarzewie konflik~e wgIJ~yCh, J~ sam kościół. Gdy rządu za reprezentanta interesów sprzecznych z interesem
stronie całkowitego . yg sł.o, me przynosząc żadnej ogółu. Większość nie czuje jeszcze, że władza rządu jest jej
zwycięstwa l k .d koś
zmuszony był ogranicz' " . az y ościół lub zbór władzą lub jego opinie jej opiniami. Gdy będzie tak uważać,
, yc swoJe nadziei e d . . swoboda jednostki będzie prawdopodobnie tak samo naruszana
tereme, który już zajął .. ,. J. o utrzymama SIę na
większościami musI'ały' mme~~zoscI, WIdząc że nie staną się przez rząd, jak dziś przez opinię publiczną, Ale jak dotąd
, proSIC tych któ h . istnieje poważna Opozycja gotowa wystąpić przeciw wszelkiej
wrócić, by pozwolili im b ' d .' oryc me mogły na-
obrona praw J'ednostki yc o rruennego zdania. A zatem próbie kontrolowania ludzi przez prawo w rzeczach, w których
ze względów d ' nie są do tej kontroli przyzwyczajeni; i to bez wielkiego
zakusami społeczeństwa i otwarte z zas~ n.lczych przed
do władzy nad różnowiercami miał w.al.czaru~Jego roszczeń rozróżniania, czy dana sprawa słusznie czy niesłusznie podlega
na tym polu walki W' l ' Ymiejsce memal wyłącznie prawnej kontroli; tak dalece, że Opozycja ta, na ogół bardzo
, Ie cy pIsarze któ " zbawienna, jest w poszczególnych wypadkach równie często
tę religijną swobodę, .ak ' ,?ry~ świat zawdzięcza
jako nietykalne J . ~osIa~~, popierali wolność sumienia
ą nieuzasadniona, co usprawiedliwiona, W gruncie rzeczy nie
. prawo 1 twierdzili sta . . ma uznanego zwyczajowego kryterium właściwości lub nie-
me jest odpowiedzialna d' no.wczo, ze Istota ludzka
. .. prze mnyrru za s . , . Właściwości interwencji rządowej. Ludzie decydują o tym
re lIgIJne. Jednakże lud zk osc " Jest. z natur tak woje . wierzenia
.
w sprawach które [ą y nietolerancyjna zgodnie ze swymi osobistymi upodobaniami, Niektórzy, gdy
. ,J naprawdę obchodzą . .. widzą coś dobrego do zrobienia lub zło, które powinno być
me została bodaj nigd . ' ze swoboda religu
żre wprowadzona w życie, z wyjątkiem
 103
Rozdział J. Rozważania wstępne
102 o wolności --------------------------------~----------------
wieśĆ,musi zmierzać do wyrządzenia krzywdy komuś innemu.
naprawione, chętnie namówilib rz d ... Każdy jest odpowiedzialny przed społeczeństwem jedynie za
podczas gdy inni wolą zno ., ~ ą do zajęcia SIę tą sprawą,
. ~~m~MJ'g ł tę część swego postępowania, która dotyczy innych. W tej
niź poddać pod kontrol r . . orsze z o społeczne,
interesów A lud' ~ ządu jeszcze Jedną dziedzinę ludzkich części, która dotyczy wyłącznie jego samego, jest absolutnie
. Zle stają w każdym ' niezależny; ma suwerenną władzę nad sobą, nad swoim
po jednej lub d .. . poszczegolnym wypadku
~ ruglej strome zgodnie 'l . . ł-""I--
swoich uczuć lub zgodni . z ogo nym kierunkiem ciałem l umys em. - -- -
, e ze stopniem s . y eczną rzeczą jest może mówić, że ta doktryna może się
tą rzeczą, której zrobienie rz d .. wego ~amteresowania
zgodnie z żywionym pr ą. °hWIs~ęproponuje, lub wreszcie stOSOwaćtylko do ludzi dojrzałych. Nie mówimy o dzieciach
. zez mc mnIema . . lub młodzieży poniżej wieku, w którym prawo uznaje męż-
Ją lub nie uczyni w sposób dla nich .mem, ze rząd uczyni
rzadko z powodu jakiejś ko p~ządany - lecz bardzo czyzn i kobiety za pełnoletnich. Ci, którzy potrzebują jeszcze
o tym, jakie rzeczy w~hOdZnse!wentme wyznawan~j opinii opieki, muszą być chronieni przed swoimi własnymi czynami
I zdaje mi się że skutki ą zakres kompetencji rządu tak samo, jak przed zewnętrznym obrażeniem. Z tego samego
błędów obu s'tron jest j:;n:~:b~~ re~uły lub zasady, liczb~ powodu możemy pominąć te zacofane społeczeństwa, w któ-
potrzebnie o interwenci a. rowrue często woła się nie- rych cały szczep uważać można za niepełnoletni. Początkowe
potępia. encJę rządową ' jak niepotrzebnie
. . się ją przeszkody, jakie napotyka na swej drodze spontaniczny
postęp, są tak wielkie, że rzadko wybiera się środki do ich
/celem niniejszego ki . pokonania; a władca ożywiony duchem reformatorskim ma
prostej zasady, która s~in~~ je:~ ~t~ierd~nie je$Lej bardzo
kontrolowania lub przy mu . ~~Iecac wszelkim próbom prawo używać wszelkich sposobów do osiągnięcia nieosiągal-
szarua Je nostki nego może na innej drodze celu. Despotyzm jest uprawnioną
stwo, bez względu na t ~ ~~ przez społeczeń-
taci sankcji prawnych o'c~~ tu~ywa ono siły fizycznej w pos- metodą rządzenia barbarzyńcami, byleby miał na celu polep-
publicznej. Zasada ta 'brzmi e~ ~rdmusu moralnego opinii szenie ich losu i usprawiedliwił swoje środki rzeczywistym
liwiającym ograniczenie pr;~:el~~/n~~ .celem. usprawied- osiągnięciem tego celu. WolnośĆ jako zasada nie ma za-
zbiorowo swobody dzi ł . . . kość, indywidualnie lub stosowania do stanu rzeczy poprzedzającego okres, w którym
, la allla jakiegok l . k . ludzie stali się zdolni do przeprowadzania reform na drodze
samoobrona e . d ż o WIe człowieka J'est
, Je ynym celem dl . .. swobodne' dyskus"i międz równymi. Aż do tej chwili nie ma
się prawo sprawować ł d ' a OSlą~lllęcla którego ma
wazę nad członki
społeczności wbrew jego w u . ~n:
innych. Jego własne dobro o~' Jest zapobieżenie krzywdzie
..
c~wllizowanej
dla nich nic lepszego niż ślepe posłuszeństwo dla jakiegoś
Akbara lub Karola Wielkiego, jeśli mają szczęście go znaleźć.
wystarczającym usprawI'edl.' .lz~czne lub moralne, nie jest Ale gdy tylko ludzie nauczyli się dochodzić do ulepszeń za
iwieniem N' . pomocą przekonywania lub namawiania (faza, w którą wkro-
do uczynienia lub zaniechania cze " ie n:ozn~ go zmusić
czyły wszystkie narody, którymi będziemy się tutaj zajmować),
dla niego lepiej, ponieważ to o uszc;o~'. P?llle~aZ tak będzie
innych osób będzie to m g ęśliwi, ponieważ zdaniem przymus jako środek użyty dla ich własnego dobra, czy to
Są to poważne powody \drym lub na~et ~łusznym postępkiem. bezpośrednio, czy w formie przykrości i kar za krnąbrność,
rozumu, przekonywać g'o ~ugbO naP?~lnac, ~rzemawiać mu do staje się niemożliwy do przyjęcia i daje się usprawiedliwić
' prosie, ecz me by g , tylko wtedy, gdy jest stosowany w obronie bezpieczeństwa
lub k arac w razie gdyby' ' o zmuszac
usprawiedliwion;, postęp~~a:: SłudChkał: Aby to ostatnie było innych ludzi.
, o torego chcemy go od-
 102
o wolności
Rozdział l. Rozważania wstępne 103
naprawione, chętnie namówili b rz ".
podczas gdy inni wolą zno " ~ ąd do ZajęcIa SIę tą sprawą, wieść, musi zmierzać do wyrządzenia krzywdy komuś innemu.
niż poddać pod kontrolę rzą~c ~emal ?ajgorsz~ zł~ społeczne, Każdy jest odpowiedzialny przed społeczeństwem jedynie za
interesów A l d . . u Jeszcze Jedną dZledzlllę ludzkich tę część swego postępowania, która dotyczy innych. W tej
. u ZIe stają w każdym '
po jedne] lub dm . . . .POszczegolnym wypadku części, która dotyczy wyłącznie jego samego, jest absolutnie
J glej strome zgodnie z 'l ki
swoich uczuć, lub zgodnie ze sto niem ogo ny~ erunkiem niezależny; ma suwerenną władzę nad sobą, nad swoim
tą rzeczą, której zrobienie rząd p.. swego zamteresowania ciałem i umysłeIT;".'--------
zgodnie z żywionym p . °hWIs~ępro~onuje, lub wreszcie y eczną rzeczą jest może mówić, że ta doktryna może się
'. rzez me mlllemamem' d .
ją lub me uczyni w sposób dla nich . ' ze rzą uczyni stosować tylko do ludzi dojrzałych. Nie mówimy o dzieciach
rzadko z powodu jakieis k k p~ządany - lecz bardzo lub młodzieży poniżej wieku, w którym prawo uznaje męż-
o tym, jakie rzeczy w~hOd~ns~ wentnie wyznawan~j opinii czyzn i kobiety za pełnoletnich. Ci, którzy potrzebują jeszcze
I zdaje mi się że skutkie ą zakres kompetenCjI rządu. opieki, muszą być chronieni przed swoimi własnymi czynami
błędów obu s~ronjest je~::gO b~ak~ re~uły lub zasady, liczba tak samo, jak przed zewnętrznym obrażeniem. Z tego samego
potrzebnie o interwencję rz o~~ ro~me ~zęsto woł~ się. ni~- powodu możemy pominąć te zacofane społeczeństwa, w któ-
potępia. ą ą, Jak lllepotrzebllle SIę ją rych cały szczep uważać można za niepełnoletni. Początkowe
(Celem ninieis ki' przeszkody, jakie napotyka na swej drodze spontaniczny
. J zego sz cu Jest stwierdzenie jedn . b d
prOStej zasady, która winna rzvświ . ar zo postęp, są tak wielkie, że rzadko wybiera się środki do ich
kontrolowania lub przymuszania ~wlecac. wszelkim próbom pokonania; a władca ożywiony duchem reformatorskim ma
stwo, bez względu na to, cz ~Iedn~s~ p~zez sp?łeczeń- prawo używać wszelkich sposobów do osiągnięcia nieosiągal-
taci sankcji prawnych cz/ t .Y a ono siły fizycznej w pos- nego może na innej drodze celu. Despotyzm jest uprawnioną
PUblicznej. Zasada ta 'brzmi e~ ~rdmusu moralnego opinii metodą rządzenia barbarzyńcami, byleby miał na celu polep-
liwiającym ograniczenie r;ezzel~e yn~~ .celem. usprawied- szenie ich losu i usprawiedliwił swoje środki rzeczywistym
zbiorowo, swobody dZiał~ia' .dzkosc, .mdywldualnie lub osiągnięciem tego celu. Wolność jako zasada nie ma za-
samoobrona, że jedynym cele~~~gOk~IWI~k ~złowieka jest stosowania do stanu rzeczy poprzedzającego okres, w którym
się prawo sprawować władz n~d a OSIą~lllęCIak~~rego ma ludzie stali się zdolni do przeprowadzania reform na drodze
społeczności wbrew jego ~.. członki~m cywIlIzowanej swobodne' dyskus'i międz równ mi. Aż do tej chwili nie ma
innych. Jego własne dob wOf~'Jest zapobIeżenie krzywdzie dla nich nic lepszego niż ślepe posłuszeństwo dla jakiegoś
ro, izyczne lub mo l '.
wystarczającym usprawI'edl' '. . ra ne, me Jest Akbara lub Karola Wielkiego, jeśli mają szczęście go znaleźć.
IWlelllem NIe m . "
do uczynienia lub zaniechania c ., . ozn~ go zmUSIC Ale gdy tylko ludzie nauczyli się dochodzić do ulepszeń za
dla niego lepiej '. zegos, pomewaz tak będzie pomocą przekonywania lub namawiania (faza, w którą wkro-
J, pomewaz to go uszczę'l" .
innych osób będzie to m s lWI,pomeważ zdaniem czyły wszystkie narody, którymi będziemy się tutaj zajmować),
Są to poważne powody ~drym lub na",:,et~łusznym Postępkiem. przymus jako środek użyty dla ich własnego dobra, czy to
rozumu, przekonywać g'o ~ugbO nap?:mlnac, ~rzemawiać mu do bezpośrednio, czy w formie przykrości i kar za krnąbrność,
lu b k arac' w razie gdyby' ProSIC, ecz me by go
' zmuszac
' staje się niemożliwy do przyjęcia i daje się usprawiedliwić
usprawiedliwione: postęp~~a:: Słudchkał~ Aby to ostatnie było tylko wtedy, gdy jest stosowany w obronie bezpieczeństwa
, o torego chcemy go od- innych ludzi.
 104
o wolności Rozdział lo Rozważania wstępne 105

Należy stwierdzić, że wyrzekam się wszelkiej korzyści, - • o o

o 'o al e powody te muszą
d d owiedzialności,
jaką moje rozumowanie mogłoby czerpać z idei abstrakcyjnego zwolniema Jej o 0 0ch okoliczności:
~ albo dlatego, że
prawa niezależnego od użyteczności. Uważam użyteczność za wypływać ze specja ny o ogół prawdopodobnie
adku będzie ona na o oo
ostatnią instancję we wszystkich etycznych kwestiach; ale w danym wYPo o ł kę niż w razie poddama Jej
' lepiej na w asną rę o
musi to być użyteczność w naj szerszym znaczeniu tego słowa, postępowac o d o i kontroli społecznej, lub dlatego, ze
ugruntowana na niezmiennych interesach człowieka jako istoty jakiemukolwiek r? za~o~ k troli sprowadziłaby zło większe
postępowej. Utrzymuję, że te interesy uprawniają do poddania próba sprawowama na mą o o~ Gdy takie powody uniemoż-
własnej samorzutnej woli jednostki kontroli zewnętrznej tylko od tego, jakiem~ by zapoo:~ ~ości sumienie samego spraw-
w zakresie tych czynów, które wpływają na interesy innych liwiają ponoszeme odpowi zi b ' sędziowską i chronić
o, , pustą try unę
ludzi. Jeśli ktoś wyrządzi szkodę innym, to mamy primafacie cy powinno wejsc n~ aią zewnętrznej ochrony, sądząc go
powód do ukarania go na mocy prawa lub, gdy kary prawnej interesy tych, którzy me m J d k wyklucza postawienie go
tym surowiej, że d~~~ wypa e
nie da się zastosować, za pomocą ogólnej nagany. Istnieje
również wiele czynów korzystnych dla innych, do których przed sądem jego bhzmc\ o którą społeczeństwo, w odróż-
można go słusznie zmusić - jak na przykład do składania Istnieje jednak s~e~a dzia uesi. t lko ośrednio _ obejmująca
nieniu od jednost~, l~teresuJ~::Ja cziowieka, która wpływa
I poti:
zeznań w sądzie, do uczestnictwa we wspólnej obronie lub
jakiejś innej zbiorowej pracy niezbędnej dla społeczeństwa, całą tę cz~ść życia ieśli wpływa na innych, :0ty~o
które go i chroni, oraz do wyświadczania pewnych indywidual- tylko na mego samego o~ ~ lnemu przyzwoleniu I wspoł-
nych dobrodziejstw, takich jak ocalenie życia bliźniemu lub dzięki ich swobodnemu I o rowo o amego mam na myśli:
o o Gd mówię' tylko na mego s, o
interwencja w celu ochrony bezbronnych przed złym trak- udziałowi, Y o tkim: d ż to co wpływa na mego
towaniem - rzeczy, za zaniechanie których może być słusznie bezpośrednio i przede w~zys o ' gh Yza j'ego pośrednictwem,
odpowiedzialny przed społeczeństwem, w razie gdy zrobienie samego, może wpłyn~c n~ m~yc tejo ewentualności, będzie
. któ może Się oplerac na od o
ich jest oczywistym obowiązkiem człowieka. Osobnik może I zarzut, tory T o iest właściwą dzie zmą
o t ony o więc J
zaszkodzić innym nie tylko czynem ale i bezczynnością w następstwie rozpa rz o . o pierwsze wewnętrzną
, o Ob mUJe ona po ,
i w każdym i z tych wypadków słusznie odpowiada przed ludzkiej wolności. ej " o oenia w naj szerszym
'o o danie wolności surm o
nimi za szkodę. Co prawda w drugim z tych wypadków trzeba sferę świadomości: zą 'o śli o uczucia' absolutnej
ł o olności mys I I ,
być o wiele ostrożniejszym ze stosowaniem przymusu niż znaczeniu tego s owa, w ki h rzedmiotach praktycz-
o oo o du we wszyst c P o
w pierwszym. Regułą jest pociąganie każdego do odpowie- swobody opmn I osą h alnych lub teologiCZ-
dzialności za szkodzenie innym; pociąganie go do odpowie- nych lub filozoficznych, nau~~w~oin~~~ wyrażania i ogłasza-
dzialności za to, że nie zapobiegł złu, jest, stosunkowo biorąc, nych. Mogłoby się w~da~ac, ze d ż wchodzi w skład tej
wyjątkiem. Jest jednak wiele wypadków dostatecznie jasnych nia opinii wynika z innej za~ady; g dYt czy innych ludzi.; ale
, o oa JO
ednostki ktora o y 'li
i dostatecznie poważnych, by ten wyjątek usprawiedliwić. We CZęSCIpostępowam o' o ł oak sama wolność mys ,
o oo WIO e rówme domos a, J o t
wszystkich rzeczach dotyczących stosunków jednostki ze POlllewaz Jest pra h amych podstawach, jes
o o o o rze na tyc s
I opiera się w dużej rrue d o zasada ta wymaga
światem jest ona de jure odpowiedzialna przed tymi, których o o o dłączna Po rugle, o
interesy wchodzą w grę, a w razie potrzeby przed społeczeń- w praktyce od mej meo . o lanu naszego życia
, o o 'o opracowama P
stwem jako ich opiekunem. Istnieją często ważne powody do Swobody gustów I zajęć; iał o iak nam się podoba,
zgodnie z naszym c h ar akt er em ,o dZI ama J
 106
o wolności
Rozdział l. Rozważania wstępne 107
pod W nki
~u ~m ponoszenia konsekwenc.i. . -Ó»

- bez żadnej przeszkody z t ] , Jakie mogą nastąpie zgubny, że nie mogły czekać na zbawienne i stałe skutki
nasze czyny im nie s k de s rony naszych bliźnich, dopóki wolności. W świecie nowożytnym większe rozmiary państw,
z o zą, choćby n . .
postępowanie za głupie awet uwazali nasze a nade wszystko odłączenie władzy duchowej od doczesnej
, przewrotne lub ni łu
z tak pojętej swobody każde. . d .es szne, Po trzecie, (nie dopuszczające do kierowania sumieniami ludzi przez
w tych samych gram·cach d ~ Je ~ostki wynika swoboda tych, którzy kontrolują ich ziemskie sprawy), zapobiegły tak
o zrzeszam . . ,
łączenia się w kaz·dym ' l. a SIę Jednostek; swoboda wielkiemu wtrącaniu się prawa do szczegółów życia prywat-
ce u me przy
przy czym przypuszczam . noszą.cym szkody innym, nego. Ale represję moralną stosuje się jeszcze energiczniej
Y
pe~oletnie i nie są zmuszo ' lze zrz.esz~ące się osoby są względem tych, którzy nie zgadzają się z panującą opinią
Z d ne u b zWIedzIOne w sprawach osobistych, niż nawet względem tych, którzy
a ne społeczeństwo w kto .
biorąc, szanowane, nie j~st w o('m ~wObody te nie są, na ogół mają odmienne zdanie w sprawach społecznych, gdyż religia,
rządu; i żadne społeczeństwo ~ n~, ez wzg~ę~u na formę jego najpotężniejszy z czynników wchodzących w skład uczuć
są one w nim uznawane b ~ J~st całkowIcIe wolne, jeśli nie moralnych, ożywiona jest niemal zawsze albo ambicją hierar-
Jedyną swobodą zasłu . ez za nych absolutnie zastrzeżeń chii starającej się kontrolować każdą dziedzinę ludzkiego
gującą na to mi . .
do własnego dobra na s ,. ł ano Jest swoboda dążenia postępowania, lub też duchem purytanizmu. A niektórzy
wOJ w asny spo 'b ·1 .
pozbawić innych ich dobra lub so.:.0 l e me usiłujemy z nowoczesnych reformatorów znajdujących się w najostrzej-
ciu. Każdy winien sam pil Prz~szkodzIC Im w jego osiągnię- szej opozycji do religii przeszłości bynajmniej nie pozostają
l nowac swego d . .
umysłowego i duchowego L d k " .z rowia cIelesnego, w tyle za kościołami lub sektami w swoich pretensjach do
ka . . u z osc zyskuje . .
panowania duchowego: w szczególności p. Comte, którego
. zdemu żyć wedle jego upodob. .. ~ wlę.ceJ; pozwalając
zył wedle upodobania pozost łamha, rnz zmuszając każdego, by system społeczny, rozwinięty w jego Systeme de politique
Ch . a yc .
ocraż ta doktryna nie .est b nai .. positive, dąży do ugruntowania (choć bardziej za pomocą
osobom może się wydać t! y ajmnre] nowa i niektórym moralnych niż prawnych środków) despotyzmu społeczeństwa
ruizrnem bardzi . .
powszechne i tendenc.iI· d . .. .' lej SIę ona sprzeciwia nad jednostką przewyższającego wszystko, co przewidywał
• J J zIsIeJszeJ .... . .
wiek inna. Społeczeństwo .ł ~plmII prak~yki ruż jakakol- ideał polityczny naj surowszego zwolennika dyscypliny spośród
swojej mądrości) zmusić lud' .UdSIując (zgodme ze stopniem starożytnych filozofów.
. ZI o stosowani . d .
o osobiste] i społecznej doskonał ' . a SIę o Jego pojęć Poza indywidualnymi zasadami poszczególnych myślicieli
ilość energii na obie t 'b OSCI,~ydatkowało jednakową istnieje również wzrastająca skłonność szerokiego ogółu do
sobie prawo, popierane ;r!:o
o
fii~
S~~ozytne republiki rościły nadmiernego rozszerzania władzy społeczeństwa nad jednostką,
c~ęści prywatnego postępowani: ow, do regulowa~a każdej zarówno za pomocą nacisku opinii jak i prawodawstwa;
tej podstawie, że cielesna i duch przez w~~dze. publIczne na a ponieważ wszystkie zmiany wprowadzane na świecie dążą
tela leży w interesie państw ow~ karnosc kazdego obywa- do wzmocnienia społeczeństwa i ograniczenia potęgi jednostki,
a - sposob śleni
w małych republikach ot mys erua dopuszczalny ta uzurpacja nie jest jedną z tych plag, które samorzutnie
ciół, zagrożonych ciągle ~CZ~~~Ch przez potężnych nieprzyja_ znikają, lecz przeciwnie, staje się coraz groźniejsza. Chęć
lub rozruchów wewn trzn pa rem n~ skutek ataku z zewnątrz ludzi, tak władców jak obywateli, narzucania bliźnim swoich
osłabienia energii i p~no yc~, dla ktorych nawet krótki okres opinii i skłonności jako reguł postępowania jest tak energicznie
warna nad sobą mógł tak ł
atwo być rozdmuchiwana przez niektóre najlepsze i najgorsze uczucia
 .,
108
o wolności

właściwe naturze ludzkiej, że hamuje ją tylko niemożnosc

użycia władzy; a ponieważ ta władza nie słabnie, lecz wzrasta,
więc jeśli nie przeciwstawimy temu złu mocnej zapory
moralnego przekonania, musimy się spodziewać w obecnych
warunkach jego pogłębienia.
Dla naszego rozumowania dogodniej będzie, jeśli zamiast
rozpatrywać od razu tezę w całej rozciągłości, ograniczymy Rozdział II
się do jednej z jej gałęzi, w której zasada tutaj określona jest,
jeśli nie w pełni, to jednak do pewnego stopnia uznana przez o wolności myśli i słowa
dzisiejszą opinię. Gałęzią tą jest wolność myśli, od której
. . miejmy nadzieję, czas, gdy trzeba było
niepodobna oddzielić pokrewnej jej wolności słowa i druku.
Przeminął J~z: druku" jako jednego ze sposobów zabez-
Jakkolwiek te swobody wchodzą w dużej mierze w skład bronić .wolności nemu lub tyrańskiemu
. . eciw skorumpowa
politycznej moralności wszystkich krajów opowiadających się pieczema SIę prz / . / że zbyteczne teraz będą ar-
za tolerancją religijną i wolnymi instytucjami, zarówno rządowi. Możemy przypuscic, d zej lub wykonawczej,
filozoficzne jak praktyczne podstawy, na których się opierają, . ładzy prawo awc
gumenty przeciw w. . SWOlC
. t żsarniając . h' in teresów z interesami ludu,
nie są być może tak dobrze znane szerokiemu ogółowi ani tak b
która y, me u.o. . ał iakie doktryny lub argumenty
wysoko cenione nawet przez wielu i sterników opinii, jakby zalecała mu op~~e I ~ecydow ~ J za tym moi poprzednicy tak
się tego należało spodziewać. Podstawy te, o ile są dobrze mogą dochodzić do Jego u~zu. o iali tę stronę kwestii, że
zrozumiane, znajdują zastosowanie nie tylko w jednym dziale . aki owodzemem omaWI . .
często I z t . m ~ . ecialnie tutaj zajmować. Choc~az
naszego przedmiotu i gruntowne rozważenie tej części zagad- nie potrzebuję SIę ~~~ sp /J . służalcze po dziś dzień, Jak
nienia będzie najlepszym wstępem do pozostałych. Mam e Anglii Jest rowme /
prawo prasow/ Tudorów . ma WIe
me . !ki e go niebezpieczenstwa
przeto nadzieję, że ci, którzy nie znajdą w tym, co powiem,
za czasow.. '. kusii olitycznej, chyba podczas
nic nowego, wybaczą mi, jeśli ośmielę się napisać jedną posłużenia s~ę ~ ?rzecIwkdys dJpoPwstaniem każe ministrom
rozprawę więcej o przedmiocie, który już od trzech wieków ./ . paniki gdy lę prze / .
przeJsclOweJ, . /.. i na ogół mOWIąc,
tak często był poruszany. i sędziom zapomnieć o przyzwoitoset

. d' akby w celu dobitnego im

• Zaledwie słowa te zostały napisane, g y J sądowe To nierozsądne
d ł prasie w 1858 roku sprawy '. ak d
zaprzeczenia rzą wytoczy, 'd ku" nie skłoniło mnie jedn o
b d publicznej ys SJI , 'e
pogwałcenie swo o y ,. i nie osłabiło mego przekonania, z
zmiany bodaj jednego słowa w tekście iiki era szykan i kar za dyskusję
z wyjątkiem okres6w chwilowej :m 'Gdyż po pierwsze, sprawy sądowe
polityczną przeminęła już w nasz~m 'ałyaJu. ni'gdy ściśle biorąc, charakteru
d 'e me rru one, d
zostały umorzone, a po rugi, t kowanie instytucji lub członków rzą u
politycznego. Oskarzano me o kry:. , doktryny tyranob6jstwa, uważanej
albo ich czyn6w, lecz o rozpowszec ruarue

za niemoralną. . ' , . z m rozdziale mają jakąś wagę, powinna

Jeśli argumenty wysunięte w mmeJs.y , ' jako kwestii etycznej,
istnieć całkowita swoboda wyznaw arua J roztrząsam a,
 110
o wolności
w krajach konstytucyjnych nie należy się obawiać, że rząd,
całkowicie lub częściowo przed narodem odpowiedzialny,
będzie często usiłował kontrolować wyrażanie opinii, z wyjąt-
kiem wypadków, gdy czyniąc to staje się sam organem pow-
szechnej nietolerancji ogółu. Przypuśćmy zatem, że rząd jest
tego samego, co naród, zdania i nigdy nie myśli o stosowaniu
żadnego przymusu inaczej jak za jego zgodą. Ale odmawiam
ludowi prawa do stosowania takiego przymusu, czy to włas-
nymi siłami, czy też za pośrednictwem rządu. Sama władza
tego rodzaju jest nieprawowita. Najlepszy rząd nie ma do niej
większego prawa niż najgorszy. Jest ona tak samo lub bardziej
jeszcze szkodliwa, gdy się ją sprawuje zgodnie z głosem
opinii publicznej niż wbrew niemu. Gdyby cała ludzkość
z wyjątkiem jednego człowieka sądziła to samo i tylko ten
jeden człowiek był odmiennego zdania, ludzkość byłaby
równie mało uprawniona do nakazania mu milczenia, co on,
gdyby miał po temu władzę, do zamknięcia ust ludzkości.
Gdyby opinia była osobistym mieniem mającym Wartość
jedynie dla właściciela, gdyby zakaz jej wyznaWania był tylko
krzywdą prywatną, istniałaby pewna różnica między wy-
I
rządzeniem tej krzywdy tylko kilku lub też wielu osobom. Ale
liill
SZczególnie złą stroną zmuszania opinii do milczenia jest to,
każdej doktryny, jakkolwiek niemoralną mogłaby się ona wydawać. Badanie
tutąj, czy doktryna tyranob6jstwa zasługuje na ten epitet, byłoby zatem
niewłaściwe i nie na miejscu. Zadowolę się stwierdzeniem, że przedmiot ten
był zawsze jedną z nierozstrzygniętych kwestii moralnych; że zabicie przez
zwykłego obywatela przestępcy, kt6ry dzięki Swemu wysokiemu stanowisku
znajduje się poza zasięgiem prawnej kary lub kontroli, nie jest POczytywane
przez cale narody i przez niekt6rych Spośr6d nąjlepszych i najmądrzejszych
ludzi za zbrodnię, lecz za akt wzniosłej cnoty; i że, słuszne czy niesłuszne,
nie jest ono z natury swej morderstwem, lecz epizodem wojny domowej.
Utrzymuję, że podżeganie do niego może w specjalnym wypadku zasługi_
wać na karę, ale tylko jeśli nastąpił po nim jawny czyn i można Ustalić
przynajmniej prawdopodobieństwo związku między czynem a POdżeganiem.
Nawet wtedy nie obcy rząd, ale jedynie sam rząd zaatakowany jest uprawniony
do ukarania w obronie własnej atak6w skierowanych przeciw jego istnieniu.
Rozdział II. O wolności myśli i słowa III
że ograbia ono cały rodzaj ludzki; zarówno przyszłe pokolenia
jak współczesnych, a tych, którzy się nie godzą z daną opinią,
bardziej jeszcze niż tych, którzy ją głoszą. Jeśli ta opinia jest
słuszna, pozbawia się ich sposobności dojścia do prawdy; jeśli
niesłuszna, tracą coś, co jest niemal równie wielkim dob-
rodziejstwem: jaśniejsze zrozumienie i żywszą świadomość
prawdy wywołane przez jej kolizję z błędem.
Musimy rozważyć osobno te dwie hipotezy, gdyż każdej
z nich odpowiada inna część rozumowania. Nie możemy
nigdy być pewni, że opinia, którą usiłujemy kneblować, jest
fałszywa; a gdybyśmy byli tego pewni, zakneblowanie jej
byłoby nadal złem.
Po pierwsze, opinia, którą próbujemy zagłuszyć za pomocą
autorytetu, może być prawdziwą. Ci, którzy pragną ją za-
głuszyć, przeczą, rzecz jasna, jej prawdziwości, ale nie są
nieomylni. Nie mają prawa rozstrzygać tej kwestii dla całej
ludzkości i nie pozwalać żadnej innej osobie na wyrobienie
sobie o niej sądu. Ludzie, którzy odmawiają wysłuchania
opinii, ponieważ są pewni jej fałszywości, zakładają, że ich
pewność równa się pewności absolutnej. Wszelkie przecinanie
dyskusji jest zakładaniem nieomylności. Możemy oprzeć jego
potępienie na tym pospolitym argumencie, który nie traci siły
z racji swej pospolitości.
Na nieszczęście dla rozsądku ludzi fakt ich omylności,
zawsze uwzględniany w teorii, daleki jest jeszcze od wpływa-
nia na ich sądy praktyczne, gdyż podczas gdy każdy wie
dobrze, że jest omylny, niewielu uważa za konieczne zabez-
pieczyć się przed skutkami własnej omylności lub przypuścić,
że jakaś opinia uważana przez nich za bardzo pewną może
być przykładem błędów, które, jak przyznają, mogą popełniać.
Władcy absolutni lub inni rządzący przyzwyczajeni do bez-
granicznego szacunku mają zwykle tę bezwzględną wiarę
w słuszność swoich opinii w każdym niemal przedmiocie.
Ludzie w szczęśliwszym położeniu, których opinie są czasem
zwalczane a błędy wytykane, polegają z całą pewnością tylko
 112
o wolności
Rozdział II. O wolności myśli i słowa 113

na tych. swoich opiniach, które są podzielane przez całe ich

ciążącego na nich, pomimo ich omylności, ~bowią~ku ~ział~a
otocz~me l~b przez osoby, których zdanie poważają; gdyż
zgodnie z nakazem sumienia. Gdybyśmy nigdy me d~lałah na
człowle~ wle~zy zazwyczaj w nieomylność "świata" na ogół
podstawie naszych opinii, ponieważ ~ogą one. b~c błędne,
I;ro?orcJ?nalme do braku zaufania do swego własnego sądu.
zaniedbywalibyśmy wszystkie nasze mteresy l me wypeł-
~wlat zas oz~acza dla .każdego osobnika tę jego część, z którą
nialibyśmy żadnych naszych obowiązków '. Zar.zut odnosz,ący
SIę sty~a - J~go partię, sektę, kościół lub klasę społeczną:
się do całego naszego postępowania może SIę me stos~wa~ do
~ .porownamu z tym można nazwać niemal liberalnym
postępowania w poszczególnych, spra.wach... O~owl~zkiem
l wlelkodus~n~m człowieka, którego świat obejmuje jego kraj
rządów i jednostek jest wytworzyc sobie możliwie najpraw-
lub epokę. SWladomość, że inne wieki, kraje, sekty, kościoły,
dziwsze opinie; wyrobić je sobie starannie i nigdy nie narzucać
klasy i partie sądziły i nawet teraz sądzą wręcz odwrotnie nie
ich innym, jeśli nie są zupełnie pewni ich słusznośc.i. Ale g~y
podważa bynajn;?iej jeg~ ~iary w ten zbiorowy auto~tet.
mają tę pewność (mogą rozumować nas~ ?~OnencI): ul~gaJą
Zrzuca on na swoj własny swiat odpowiedzialność za słuszność
nie głosowi sumienia, lecz tchórzostwu, jeśli .uchylają ~lę od
~w~ch prz~konań .odrzucanych przez światy innych ludzi;
działania w myśl swoich opinii i pozwalają szerzyc bez
l nigdy me przejmuje się faktem, że czysty przypadek
przeszkody doktryny, które uczciwie po~zytują za niebez-
zade~ydował, .w którym z tych licznych światów pokładać
pieczne dla dobra ludzkości, czy to w ŻyCIU~o.cz~s~ym, czy
będ~le z.aufame i że te same przyczyny, które uczyniły go
przyszłym, dlatego że inni ludzie w czasach mm~J oswleco~ych
anglikanmem w Londynie, zrobiłyby z niego buddystę lub
wyzna:vcę Konf~cJusza w Pekinie. Jednakże jest rzeczą samą prześladowali opinie uważane teraz za. prawdzl':~. St:rzezm~
przez SIęzrozumiałą, której żadna liczba argumentów nie może się, może ktoś powiedzieć, abyśmy me popełml~ tej samej
ucz~nić bardziej o~zywistą, że epoki nie są bardziej nieomylne omyłki; lecz rządy i narody popełniały błędy .w ~ych rze~
czach, które bezsprzecznie wchodzą w zakres działania wła~zy.
od Jednostek, pomeważ każdy wiek wypowiadał wiele opinii
nakładały niesprawiedliwe podatki, toczyły ni~słu.sz~e wojny.
u~nanych prze~ następne wieki nie tylko za fałszywe, ale i za
Czyż powinniśmy przeto nie nakładać podatkow l n!e prow~-
medo~zeczne;. l to pewna, że wiele opinii rozpowszechnionych
dzić wojen bez względu na jakiekolwiek zaczepki? Lud~le
?becme ,b~~zle ,o,drzuconych przez wieki przyszłe, podobnie
i rządy muszą działać jak mogą najlepiej. Taka, ~zecz Jak
J~ ter~zmeJszosc odrzuca wiele sądów rozpowszechnionych
megdys. absolutna pewność nie istnieje, ale mamy pe~nosc. wystar-
czającą dla celów ludzkiego życia. Możemy l musl~y po=
Zarzuty. przeciw. temu rozumowaniu przybrałyby praw-
czytywać naszą opinię za prawdziwą, ab~ mogła .kie~owac
dO~~do.bmenastę~uJ.ącą formę: przypisywanie sobie nieomyl-
naszym postępowaniem; i nie zakła~amy ~lczego wl~ceJ, gdy
noscl.m~ ~yst~puJe Jaskrawiej w zakazie krzewienia błędu niż
zakazujemy złym ludziom demorahzowac społeczenst,:o za
w każdej m~eJ rzeczy dokonanej przez władze publiczne na
pomocą krzewienia opinii, które uważamy za zgubne l fał-
własn~ rękę. l odpowiedzialność. Zdolność sądzenia dana jest
czło~le~o~l po. to, ab~ ~ ~ej robił użytek. Czyż należy szywe. . .. .. lb
pOWIedZlecludziom, by Jej me używali, dlatego że może b ' Odpowiadam, że zakładamy o WIele ~l~~eJ. IstmeJe? -
u~yt~ niewłaściwie? ~akazywanie tego, co uważają za zgUb:e~ rzymia różnica między uznawaniem opinn za pr~,:dzl,:ą:
me Jest pretendowamem do nieomylności, lecz spełnianiem ponieważ nie została odparta mimo wielu spo~obnoscl do J~J
zwalczania, a zakładaniem jej prawdy w celu niedopuszczenia
 114
o wolności
do jej odparcia. Całkowita swoboda przeczenia i oponowania
naszej opinii jest jedynym warunkiem usprawiedliwiąjącym
przyjmowanie jej prawdziwości w celu działania; i tylko na
tych warunkach istota obdarzona ludzkimi zdolnościami może
być rozumowo pewna, że ma słuszność.
Rozważając historię opinii lub zwykły przebieg ludzkiego
życia, stawiamy sobie pytanie, czemu przypisać należy, że ani
pierwsza, ani drugi nie są gorsze? Z pewnością nie należy
przypisywać tego wrodzonemu rozumowi ludzkiemu, gdyż
w każdej sprawie, kt6ra nie jest oczywista, znąjdujemy jedną
osobę zdolną do wydania o niej sądu na dziewięćdziesiąt
dziewięć zupełnie do tego niezdolnych; a zdolność tej jednej
osoby na sto ma tylko względną wartość, gdyż większość
wybitnych ludzi każdego minionego pokolenia wyznawała
wiele opinii uznanych teraz za błędne i robiła lub zalecała
sporo rzeczy, kt6rych nikt dzisiaj nie usprawiedliwia. Dlacze-
góż zatem, na og6ł biorąc, przeżywają wśr6d ludzi rozumne
opinie i rozumne postępowanie? Jeśli ta przewaga istnieje
rzeczywiście - a musi tak być, gdyż w przeciwnym razie
sprawy ludzkie znajdowałyby się zawsze w rozpaczliwym
niemal stanie - zawdzięczamy ją pewnej właściwości ludzkiego
umysłu będącej źródłem wszystkiego, co w człowieku szacun-
ku jest godne, czy to z intelektualnego, czy z moralnego
punktu widzenia, a mianowicie zdolności poprawienia swych
błęd6w. Czł~iek może pro.§.to.wać...sW.oj~omyłki~omocą
.dY~dOświadcz~nia. Sa~o doświa~czenie ~e. wysta:cz~,
mUSImu towarzyszyc dyskusja wskazująca, w jaki sposob je
tłumaczyć. Błędne opinie i praktyki ustępują stopniowo przed
faktem i argumentem; ale fakty i argumenty muszą być
umysłowi przedstawione, jeśli mają wywołać jakiś skutek.
Bardzo nieliczne fakty są zrozumiałe bez komentarza wyjaś-
niającego ich znaczenie. Ponieważ więc cała wartość ludzkich
sądów zależy od tej jednej właściwości, że jesteśmy w stanie
je skorygować, gdy są błędne, możemy polegać na nich tylko
wtedy, gdy mamy pod ręką środki do ich skorygowania.
et
Rozdział II. O wolności myśli i słowa 115
Weźmy człowieka, którego sąd istotnie zasługuje na zaufanie,
i zapytajmy, dlaczego mu ufamy? Dlatego że nie odrzucał
krytyki swojej opinii i postępowania. Dlatego że zwykł
przysłuchiwać się wszystkiemu, co mogło być powiedziane
przeciw niemu, korzystając z tego, co było słuszne, i wyjaś-
niając sobie, a przy sposobności i innym, błędność tego, co
było błędne. Dlatego że czuł, że jedyną drogą do całkowitego
opanowania jakiegoś przedmiotu jest wysłuchanie wszystkiego,
co o nim mogą powiedzieć osoby najrozmaitszych przekonań,
i przestudiowanie wszystkich punktów widzenia, z których
mogą go rozpatrywać wszelkiego rodzaju umysły. Żaden
mądry człowiek nie nabył swojej mądrości w inny sposób
i zdobywanie mądrości na innej drodze nie zgadza się z naturą
ludzkiego intelektu. Stały zwyczaj poprawiania i uzupełniania
swojej własnej opinii przez porównywanie jej z opiniami
innych nie tylko nie prowadzi do chwiejności i niepewności
przy stosowaniu jej w praktyce, lecz jest jedyną stałą podstawą
do słusznego jej ufania; gdyż znając wszystko; co mu,
przynajmniej na pierwszy rzut oka, zarzucić można i zająwszy
swoje stanowisko wobec wszystkich przeciwników - wiedząc,
że szukał zarzut6w i trudności, zamiast ich unikać, i nie
wyłączał żadnego światła, które mogłoby być rzucone z jakiej-
kolwiek strony na dany przedmiot - ma prawo uważać, że sąd
jego jest lepszy od sądu jakiejkolwiek osoby lub zbiorowiska
osób, które nie przeszłyby przez podobny proces.
Nie jest zbyt wielkim żądaniem, by to różnorodne zbiorowis-
ko niewielu mądrych i wielu głupich jednostek zwane publicz-
nością poddało się temu, co najmądrzej si ludzie, ci którzy
mają największe prawo ufać swym sądom, uznają za konieczne
dla usprawiedliwienia swojej ufności. Kościół rzymskokato-
licki, najbardziej nietolerancyjny ze wszystkich kościołów,
nawet przy kanonizacji świętego dopuszcza i wysłuchuje
cierpliwie "adwokata diabła". Jak się zdaje, najświętszy z ludzi
nie może być czczony po śmierci, póki wszystko, co diabeł
mógłby powiedzieć przeciw niemu, nie zostanie zbadane
 ]]6 o wolności
i rozważone. Gdyby nie wolno było podawać w wątpliwość
filozofii Newtona, ludzkość nie miałaby tej całkowitej pewno-
ści jej prawdziwości, jaką posiada obecnie. Wierzenia, które
uważamy za najbardziej uzasadnione, nie są otaczane specjalną
opieką, przeciwnie, zaprasza się stale cały świat, by dowiódł
ich bezpodstawności. Jeśli wyzwanie to zostaje odrzucone lub
jest przyjęte i próba się nie udaje, nie mamy jeszcze zupełnej
pewności, lecz uczyniliśmy wszystko, na co się dzisiaj może
zdobyć rozum ludzki, nie zaniedbaliśmy niczego, co po-
zwoliłoby prawdzie dotrzeć do nas; jeśli szranki są otwarte,
możemy mieć nadzieję, że w razie istnienia lepszej prawdy
znajdziemy ją, gdy umysł ludzki będzie do tego zdolny;
a tymczasem możemy ufać, że zbliżyliśmy się do prawdy
o tyle, o ile jest to możliwe w naszych czasach. Taka jest
pewność osiągalna dla omylnej istoty i taka jest jedyna droga
do jej osiągnięcia.
Dziwne to, że ludzie przyjmują prawdziwość argumentów
na korzyść swobodnej dyskusji, lecz oponują przeciw "wycią-
ganiu z nich krańcowych wniosków", nie rozumiejąc, że jeśli
te racje nie są dobre w krańcowym wypadku, to nie wystarczą
i w żadnym innym. Dziwną też jest rzeczą, że nie widzą oni
swoich pretensji do nieomylności, gdy uznają, że powinno się
swobodnie roztrząsać wszystkie przedmioty, które mogą być
wątpliwe, ale sądzą, że należy zakazać kwestionowania jakiejś
zasady lub doktryny, ponieważ ona jest tak pewna; to znaczy,
ponieważ oni są pewni, że ona jest pewna. Nazywać jakieś
twierdzenie pewnym, gdy jest ktoś, kto zadałby mu kłam,
gdyby mu na to pozwolono, ale tego pozwolenia nie posiada,
znaczy pasować nas samych i tych, którzy się z nami zgadzają,
na sędziów pewności, i to sędziów, którzy nie wysłuchają
strony przeciwnej.
W naszym wieku - który opisywano jako wiek "pozbawiony
wiary, lecz żywiący strach przed sceptycyzmem" _ w którym
ludzie są pewni nie tyle prawdziwości swych opinii, ile tego,
że nie wiedzieliby, co bez nich począć - wymaganie opinii,
Rozdział II. O wolności myśli i słowa 117
by ją chroniono przed publicznymi napadami, opiera się nie
tyle na jej prawdziwości, ile na jej znaczeniu dla społeczeń-
stwa. Istnieją rzekomo pewpe wierzenia tak pożyteczne, że nie
powiem niezbędne, dla osiągnięcia pomyślności, iż popieranie
ich jest takim samym obowiązkiem rządów jak ochrona
wszelkich innych interesów społeczeństwa. Utrzymuje, się, że
wobec takiej konieczności i tak oczywistego obowiązku nie
trzeba aż nieomylności, by upoważnić, a nawet zobowiązać
rządy do działania na zasadzie swojej własnej opinii potwier-
dzonej przez powszechną opinię ludzkości. Często się też
dowodzi, a jeszcze częściej myśli, że tylko źli ludzie mogą
pragnąć osłabienia tych zbawiennych wierzeń; i sądzi się, że
nie może być nic złego w powściąganiu złych ludzi i zakazy-
waniu tego, co jedynie tacy ludzie pragnęliby wprowadzić
w życie. Ten sposób myślenia usprawiedliwia ograniczanie
dyskusji nie z punktu widzenia prawdziwości doktryn, lecz ich
użyteczności, i łudzi się, że na tej drodze uniknie odpowiedzial-
ności podawania się za nieomylnego sędziego opinii. Ale ci,
którzy się tym zadowalają, nie spostrzegają, że zakładanie
nieomylności przesunęło się tylko z jednego punktu na drugi.
Pożyteczność opinii jest sama przedmiotem opinii równie
spornym i wymagającym dyskusji jak sama opinia. Tak samo
potrzebny jest nieomylny sędzia do decydowania o zgubności,
jak o fałszywości opinii, chyba że potępiana opinia ma
wszelką sposobność do obrony. Nie wystarczy powiedzieć, że
można by zakazać heretykowi dowodzenia prawdziwości
swojej opinii, lecz pozwolić na obronę jej nieszkodliwości lub
użyteczności. Prawda doktryny jest częścią jej użyteczności.
Gdybyśmy chcieli wiedzieć, czy wiara w jakieś twierdzenie
jest pożądana, czyż moglibyśmy nie rozważyć jego praw-
dziwości? Zdaniem nie złych, lecz najlepszych ludzi żadne
wierzenie, które się mija z prawdą, nie może być istotnie
użyteczne; i czy można powstrzymać takich ludzi od tej
wymówki, gdy są oskarżeni o odrzucanie jakiejś doktryny
uznanej przez innych za użyteczną, lecz uważanej przez nich
 118
o wolności
Rozdział II. O wolności myśli i słowa 119

za fałszywą? Ci, którzy skłaniają się do przyjętych opinu,

- . być ktoś przekonany nie tylko o fałszywości,
wyciągają wszelką możliwą korzyść z tej wymówki; oni nie wiek ~ocno mozech nastę stwach _ nie tylko o zgubny~h
traktują kwestii użyteczności tak, jakby ją można było lecz I o zgubny . ~ .ę wyrażeń, które bezwzględnie
całkowicie oddzielić od kwestii prawdziwości; przeciwnie, następstwach, . lecz (Ize ,U~~Jbezbożności jakiejś opinii _ jed-
. ) o memora nosci I
utrzymują że znajomość ich doktryny lub wiara w nią jest
nieodzowna przede wszystkim dlatego, że to jest prawda. Nie ~~:I:li na zasa~zie te~o OSkr°baiJ~utef~bs~~P' ~~~~~~:co:,a~~!~
. ię publiczną Jego ,,
może być uczciwej dyskusji w kwestii użyteczności, gdy tylko przez oplm, '" zakłada swoją nieomylność.
jedna strona może używać tak potężnego argumentu. W samej możliwia tej opinn ,o~ro?ę" " anne lub niebez-
rzeczy, gdy prawo lub nastroje publiczności nie pozwalają Założenie to bynajmmeJ, ~Ie Jest ~~~i;;~ralną lub bezboż-
roztrząsać prawdziwości opinii, nie tolerują również zaprze- pieczne dlatego, że tę opimę nazkyw ~ się naj'bardziej zgubne,
t m wypadku o azuje
czania jej użyteczności. Co najwyżej godzą się na pewne ną, a naw~t ,w y , których ludzie popełniają straszne
złagodzenie bądź absolutnej konieczności uznawania tej opinii, Są to własme sytuacje, w " W takich
bądź potępienia za jej odrzucanie. łki budzące zdumienie ' , I, gr ozę potomnoser. '" kł d
omy, ami tne w histom przy a y
W celu lepszego uwidocznienia zła, jakie wyrządzamy, okolicznościach spotykamy p ę , , naJ'lepszych ludzi
" m w celu wytępienia
odmawiając wysłuchania opinii, o których wydaliśmy sąd posługiwania s~ę,prawe n _ z odnym pożałowania
y
ujemny, pożądane będzie przedyskutowanie jakiegoś konkret- i najszlachetniejszych dOktr l d' ~hoć niektóre z tych
d ' w stosunku do u Zl, ,
nego wypadku. Wybieram wypadki najmniej mi sprzyjające powo zemem , , (jakby na pośmiewisko) do
- w których argumenty przeciw wolności opinii, zarówno ze doktryn przetrwały, by słuzyc, bec tych którzy się nie
względu na prawdę jak użyteczność, są uważane za naj silniej- obrony podobnego po~tę~owam~ w; ich tłu~aczeniem,
sze. Niech atakowaną opinią będzie wiara w Boga i życie godzą z nimi lub z ogolnie przyjęty , 'ludzkości że żył
pozagrobowe lub któraś z powszechnie przyjętych doktryn Nie można zbyt często przyponun~c dł' amiętną
moralnych. Staczanie bitwy na takim terenie daje wielkie , dyś człowiek imieniem Sokrates, ktory p~p~ w P, ki
meg 'd i ub liczną opiruą swej epo ,
korzyści nieuczciwemu przeciWnikowi, gdyż powie on na kolizję z prawowitą wła zą ' P dał wielu wielkich ludzi,
iek i kraju ktory wy ,
pewno (a wielu innych bynajmniej nie skłonnych do nie- Urodzony w WIe u I wan iako naj cnotliwszy człowiek
sprawiedliwości ludzi pomyśli to sobie w duchu): Czy to są J
został o~ nam odmalo ktXrz tak jego, jak i swoje czasy
doktryny, których nie uważa pan za dostatecznie pewne, by swego Wieku przez tych, y go jako głowę i prototyp
wziąć je pod opiekę prawa? Czy wiara w Boga jest jedną najlepiej znali; podc~as gdy my zn~y nauczycieli cnoty, jako
z tych opinii, których można być pewnym tylko wtedy, gdy ~s,zystkic~ następu~ącyc:h ~~tc~~:ń Platona jak i rozumnego
przypisujemy sobie nieomylność? Niech mi jednak wojno zrodło zarowno wzmosły, tri di color che sanno, tych
będzie zauważyć, że nie nazywam przypisywaniem sobie utylitaryzmu Arystotelesa, ,l ,m:~s szelkiej innej filozofii, Ten
nieomylności przekonania o pewności jakiejś doktryny (jaką- dwóch zdrojów tak etycznej Ja , I w yślicieli którzy po nim
' tki h wy bitnyc h m ,
kolwiek by ona była), lecz podejmowanie się decydowania tej uznany mistrz wszys c dal po upływie przeszło
kwestii za innych, którym nie daje się wysłuchać argumentów przyszli - którego sław~ r~snąca ~:ie resztę imion uświet-
strony przeciwnej. Piętnuję i zwalczam tę pretensję zupełnie dwóch tysięcy lat przycnu~wa pr tał skazany na śmierć
' d' e nuasto - zos
tak samo, gdy chodzi o moje najgłębsze przekonania. Jakkol. niających Jego ro zmn li ocy orzeczenia sądowego,
przez swych współobywate l, na m
 120 ·0 wolności
za bezbożność i niemoralność. Za bezbożność dlatego, że
odrzucał bogów uznanych przez państwo; w samej rzeczy
oskarżyciel jego twierdził (patrz Obrona Sokratesa .), że on
w ogóle w żadnych bogów nie wierzył. Za niemoralność
dlatego, że "psuł młodzież" swymi doktrynami i pouczeniami.
Mamy wszelkie powody do sądzenia, że trybunał uczciwie
uznał go za winnego i skazał na śmierć jako zbrodniarza
człowieka, który prawdopodobnie zasłużył się ludzkości
więcej, niż ktokolwiek z jego współczesnych.
Przejdźmy teraz do jedynego innego przykładu krzyczącej
niesprawiedliwości sądowej, której wspomnienie po historii
skazania Sokratesa nie będzie obniżeniem naszych uczuć _ do
zdarzenia, które miało miejsce na Kalwarii przed osiemnastu
przeszło wiekami. Człowiek, który pozostawił w pamięci
świadków jego życia i rozmów takie wrażenie swej moralnej
wyższości, że osiemnaście następnych wieków składało mu
hołd jako Wszechmogącemu we własnej osobie, został hanieb-
nie skazany na śmierć jako kto? Jako bluźnierca. Ludzie nie
tylko zapoznali swego dobroczyńcę, ale zobaczyli w nim
antytezę tego, czym był i potraktowali go jako potwora
bezbożności, za co z kolei sarni zostali takimi potworami
nazwani. Uczucia, z którymi ludzkość spogląda teraz na te
godne pożałowania wypadki, a szczególniej na drugi z nich,
czynią jej sąd o ich nieszczęśliwych sprawcach krańcowo
niesprawiedliwym. Nie byli to według wszelkich pozorów źli
ludzie - nie gorsi od innych, lecz raczej odwrotnie, ludzie,
którzy odczuwali żywo, a nawet trochę bardziej niż żywo,
religijne, moralne i patriotyczne uczucia swego wieku i narodu:
właśnie ten typ człowieka, który we wszystkich epokach, nie
wyłączając naszej, ma wszelkie szanse prowadzenia nie-
skazitelnego i otoczonego ogólnym szacunkiem życia. Arcy-
kapłan, który rozdarł swoje szaty, gdy padły słowa stanowiące,
• Por. wznowiony przekład W. Witwickiego Obrony Sokratesa, PWN,
1958 r. [1988 r.]
121
Rozdział I!. O wolności myśli i słowa
-
zgodnie ze wszystkimi pojęciami jego kraju, największe
przewinienie, był według wszelkiego prawdopodobieństwa
równie szczery w swojej grozie i oburzeniu, jak jest nim
dzisiaj ogół czcigodnych i bogobojnych ludzi w swoich
uczuciach moralnych i religijnych; a wielu z tych, którzy
wzdrygają się na wspomnienie jego postępowania, uczyniłoby
to samo, gdyby urodzili się jako żydzi w jego epoce.
Prawowierni chrześcijanie skłonni do sądzenia, że ci, którzy
ukamienowali pierwszych męczenników, gorszymi od nich
byli ludźmi, powinni przypomnieć sobie, że jednym z tych
prześladowców był święty Paweł.
Dodajmy jeszcze jeden przykła<1,najbardziej uderzający ze
wszystkich, jeśli mierzyć wielkość błędu mądrością i cnotą
tego, który weń popada. Jeśli kiedykolwiek jakiś władca miał
powody do uważania się za najlepszego i najbardziej oświe-
conego ze swych współczesnych, to był nim cesarz Marek
Aureliusz. Ten absolutny monarcha całego cywilizowanego
świata nie tylko przestrzegał przez całe życie ścisłej sprawied-
liwości, ale miał także, czego runiej można było po jego
stoickim wychowaniu się spodziewać, najczulsze serce. Nie-
liczne braki, które mu przypisywano, wypływały tylko ze
zbytniej łagodności, ajego pisma, tlajwznioślejszy twór etyczny
starożytnej umysłowości, nie różnią się prawie - jeśli w ogóle
istnieje tu jakaś różnica - od najbardziej charakterystycznych
nauk Chrystusa. Człowiek ten, lepszy chrześcijanin (choć nie
w dogmatycznym znaczeniu tego słowa) niż prawie każdy
z pozornie chrześcijańskich władców, którzy po nim panowali,
prześladował chrześcijan. Stojąc u szczytu wszystkich po-
przednich osiągnięć ludzkości, mając otwarty, nieskrępowany
umysł i charakter, który pozwolił mu ucieleśnić ideał chrześ-
cijański w jego pismach moralnych, nie dostrzegł jednak, że
chrześcijaństwo przyniesie dobro, a nie zło światu, z którym
łączyło go głębokie poczucie obowiązku. Widział on, że
współczesne mu społeczeństwo znajdowało się w pożałowania
godnym stanie; ale widział zarazem, lub mniemał, że widzi,
 122
o wolności
Rozdział ll. O wolności myśli i słowa 123

iż wiara i cześć dla uznanych bogów spajała je i chroniła od

nia świadomi tego że każdy
większego zepsucia. Rządząc ludzkością, uważał on za swój Nieprzyjaciele swo~ody wyzn~ k~ei J'ako środka zapobie-
umen t a stosowaniem repreSjI J • •
obowiązek nie dopuścić do rozpadu społeczeństwa; a nie widział arg z ,. i o inii niereligijnych usprawiedliwiałby
możliwości zadzierzgnięcia nowych węzłów społecznych po gającego kr~eWlen~as;ur~liusza przyjmują czasem tę konsek-
zniszczeniu już istniejących. Nowa religia dążyła jawnie do postępowame Mar d 'Johnsonem że prześladowcy
.. iadają wraz z r. , . .
rozerwania tych węzłów; jeśli zatem przyjęcie tej religii nie było wencję l pow l ., rawo: że prześladowanie Jest
jego powinnością, czuł się obowiązany ją wytępić. Ponieważ chrześcijaństwa rrueh do tego p .,,' winna i którą zawsze
' którą prawda przeJsc ,
więc teologia chrześcijańska nie wydawała mu się prawdziwa probą, pr~ez. d ż sankcje prawne są ostatecznie
lub od Boga pochodząca ponieważ nie uznawał tej dziwnej przechodzi zwycięsko, g Y 'b ią czasem dobroczynne
. b awdy choc ywaJ
historii o ukrzyżowanym Bogu za wiarogodną, a nie mógł bezsilne wo ec pr , ł 'l' ch błędów. Ta forma
' w stosunku do z os lWy .
przewidzieć, że system oparty na tak nieprawdopodobnej largumen
skutecztne
u na korzyść religijnej .. , nietolerancji jest dostatecznie
podstawie będzie czynnikiem odnowy, którym się rzeczywiście
. b' zając
po wszystkich represjach okazał - ten najłagodniejszy i najmil- godna uwagi, a y SIę mą. .' . a usprawiedliwić prze-
szy z filozofów, kierowany uroczystym poczuciem obowiązku, Teoria, która utrzymuJ~, ze. m~zn, est ono w stanie jej
, 'awdy pomewaz me J ,,
uprawnił prześladowanie chrześcijaństwa. Moim zdaniem, jest śladowanie pr , , karż o rozmyślną wrogosc do
'" 'e byc os arzona
to jeden z najtragiczniejszych faktów historycznych. Gorycz zaszkodzić, me moz., ać za pochwały godną
d' lecz me mozemy uzn, ,,
zalewa nas na myśl, jak inaczej wyglądałoby chrześcijaństwo, nowych praw. ' " ' traktuie ona osoby, którym ludzkosc
gdyby zostało przyjęte jako religia państwowa pod egidą Marka wspaniałomyslno~c, z Jaką cie Jświatu czegoś, co go głęboko
Aureliusza zamiast Konstantyna. Byłoby jednak zarówno te prawdy zawdzięcza Odkr Y. . wiedział dowiedzenie mu,
. , m poprze dmo me ,
niesprawiedliwością wobec Marka Aureliusza, jak fałszem obchodzi l o czy , " nkci d iosłym pod względem
lił akims pu Cle om
twierdzić, że w czasie gdy karał krzewienie chrześcijaństwa, że się omy w J , t' edną z największych usług,
brakowało mu choćby jednej z wymówek przytaczanych na doczesnym lub ducho~ym, Je,s J . bliźnim, a w pewnych
obronę karania nauk antychrześcijańskich. Żaden chrześcijanin jaką ludzk: ~~ota ::yo::;:~~~r::~~~h chrześcijan i przywód-
nie sądzi bardziej stanowczo, że ateizm jest fałszywy i prowadzi wypadkac , J . '!'. , z adzai ą się z dr. Johnsonem,
do rozkładu społeczeństwa, niż sądził to Marek Aureliusz ców Reformacji, CI" k.torzy g. akiJ można było obdarzyć
' , a najcenniejszy dar, J m ,
o chrześcijaństwie - on, który Spośród wszystkich Ówczesnych uznają Ją z . h' lki h dobroczyńców męczen-
ludzi mógł być uważany za najbardziej zdolnego do jego oceny. ludzkość. Nagrodze~Ie. tY~akwle. CSZyChzbrodniarzy nie jest
traktowame Ich J naJgor , .
O ile ktoś, kto pochwala kary za głoszenie opinii, nie pochlebia stwem, po. . ł ow anr'a błędem i nieszczęściem,
" dny m poza
sobie, że jest mądrzejszym i lepszym człowiekiem od Marka według tej teoru go . laki ć siedząc w worze i posy-
Aureliusza - głębiej przenikniętym mądrością swojej epoki, o które ludzkość powinna op wa l' m i daj ącym się uspra-
. . łem lecz norma ny . .
bardziej górującym nad nią intelektualnie, żarliwszym w poszu- pując głowę pOpIO, d' z tą doktryną głOSICIel
kiwaniu prawdy i szczerzej do niej przywiązanym po jej wiedli wić stanem r~e.czy .. ~go r~~:ktodawca nowego prawa
znalezieniu - niech powstrzyma się od tego przypisywania nowej prawdy powiruen J, .~ o~ stać ze stryczkiem na szyi,
wspólnej nieomylności sobie i zbiorowości, którego rezultat był wedle prawodawstwa lokryjski ~, d" w razie gdyby
tak nieszczęśliwy dla wielkiego Antonina. b l natychrruast za USIC
aby go można ~o ł chaniu jego wywodów nie
zgromadzenie publiczne po wys u
 124
o wolności

przyjęło na miejscu jego pro o ..

by ludzie broniący tego sp~soz:UCj~NIe mo~na przypuSzczać,
przywiązywali
.

wielką wartoś , d . ak towania dobroczyńców

--
- Rozdział II. O wolności myśli i słowa

a dostateczne zastosowanie prawnych lub nawet społecznych

kar kładzie zwykle kres propagandzie tak jednej, jak drugiej.
125

. c o IC hdobrod .. .
ze ten pogląd wyznają przeważnie lu. ,ZIejstw, I sądzę, Rzeczywista przewaga prawdy polega na tym, że gdy opinia
nowe prawdy mogły b'. , dzie, ktorzy uważają, że jest prawdziwa, można ją zagłuszyć raz, dwa razy lub
. yc megdys poż d
mamy Ich już dosyć. ą ane, lecz obecnie wielokrotnie, lecz w ciągu wieków znajdą się zazwyczaj ludzie,
Ale w sarnei . którzy ją będą odkrywać na nowo, póki nie pojawi się w mo-
. . ".) rzeczy powIedzenie .
trIUmfuje nad prześladowanie . .' ze prawda zawSze mencie, gdy sprzyjające okoliczności pozwolą jej uniknąć
fałszów, które ludzie powtaj- ~, j~sdt jednym z tych miłych prześladowania i wzmóc się na tyle, by odeprzeć wszystkie
st . zają je en za drug· 'ki
aną SIę komunałami ale kto' bii . lm, po nie późniejsze próby jej zdławienia.
H·tstona. roi się od przykł ,
d'
re z Ija kazd d ' .
e oswIadczenie. Powiedzą nam, że nie skazujemy obecnie na śmierć głosicieli
w
waniem. Jeśli nie zgn. a.o p:awdy zduszonej prześlado- nowych opinii; nie jesteśmy podobni do naszych ojców, którzy
leCIOno jej n
pognębiona na całe wieki M' . a zawsze, może być zabijali proroków, wznosimy im nawet pomniki. Prawda, że nie
. OWIąCtylko o r··
przypominamy, że Reformac·a r re Ig~jnych opiniach, karzemy już heretyków śmiercią, a surowość kar, które by
dwadzieścia razy przed L J OZ~oczynała SIę przynajmniej tolerowała opinia nowoczesna w stosunku do naj szkodliwszych
Arn utrern l stale ul ł
old z Brescii został pok ega a przemocy. nawet sądów, nie wystarcza do ich wyplenienia. Ale nie
onany Fra Dolci
ny. Savonarola został pok .. ino został pokona- pochlebiajmy sobie, że jesteśmy już wolni od plamy nawet
W aldensowie zostali pok onany . L·
AlbIge· .
nSI zostau pokonani
. onam. olIard· . . prawnego prześladowania. Prawo przewiduje jeszcze kary za
HUSYCIzostali pokona . N OWIe zostalI pokonani opinię lub przynajmniej za jej wyrażanie, a nakładanie ich nie jest
m. awet po L .
prześladowanie trwało nadal d ~poce utra, gdziekolwiek tak rzadkie, nawet w dzisiejszych czasach, by przywrócenie im
we Włoszech we Flandri. ' o nosiło sukcesy. W Hiszpanii dawnej siły było nie do pomyślenia. W roku 1857 na letniej sesji
, l, W cesar t .. '
tantyzm został wyk . . s WIe austnackim protes- sądowej hrabstwa Kornwalii pewien nieszczęśliwy człowiek"
orzemony I to .
dopodobnie w Anglii gdy b król samo. st~oby SIę praw- o nieposzlakowanej reputacji skazany został na dwadzieścia jeden
Elżbieta umarła. Pr;es'lad y ~ owa Marla zyła lub królowa miesięcy więzienia za wypowiedzenie i napisanie na bramie kilku
. owanie zawsz ' . .
z wYjątkiem krajów, w ktor c . e SWIęCIło Sukcesy, słów obrażających chrześcijaństwo. W niespełna miesiąc potem
zbyt silne, by można ie b ło h stron~ctwo Y heretyków było w Old Bailey dwóch ludzi nie zostało przyjętych, w dwóch
rozsądny człowiek niej ~ Sku~~c~me prześladować. Żaden odrębnych sprawach **, na członków sądu przysięgłych, a jeden
być wytępione w carstw~oze WątPI.C,ze chrześcijaństwo mogło z nich został brutalnie znieważony przez sędziego i jednego
re rzymskim Sł· .
kało przewagę dlatego że '1· z~rzy o SIę ono I uzys- z adwokatów, ponieważ uczciwie oświadczyli, że nie mają żadnej
od czasu do czasu, tr~ały :~~~ a~obwanIa zdarzały się tylko teologicznej wiary; trzeciemu zaś, cudzoziemcowi "', odmówio-
okresami prawie nicz . O! ył~ przeplatane długimi
.
d zerue, yrn me zakłocaneT pr
że prawda .".) opagandy. Twier- • Tomasz Pooley, sesja sądowa w Bodmin, 31 lipca 1857 r. W grudniu
, po prostu jako pra d .
wrodzoną siłę przezwy ... ..;' .a, posIada jakąś tegoż roku został ułaskawiony przez władzę monarszą.
. CIęZarua WIęZIen l t ' •• Jerzy Jakub Holyoake, 17 sierpnia 1857 r., i Edward Truelove w lipcu
poz b aWlOne są błędy . t s osow, której
tymentalizmu. Ludzie' ~es łu ~ytwo~e~ .bezpodstawnego sen- 1857 r.
me s zą gorlIWIej prawdzie niż Om ł ••• Baron de Gleichen, sąd poLicyjny przy ulicy Marlborough, 4 sierpnia
y ce, 1857 r.

a
 o wolności
Rozdział II. O wolności myśli i słowa 127

no z tego samego powodu WYmierzenia sprawiedliwości w spra-

- uszczemem . . pOJęCIe,
ze ... J akie sobie wyrobili
, .
wie przeciwko złodziejowi. Ta odmowa zadośćuczynienia tej zasady prz~p. . ' ły ich własnej świadomości.
nastąpiła na zasadzie doktryny prawnej, że nie wolno zeznawać o chrześcijańskiej. cnocie, wy~o ~~:ępy i pozostałości okres~
w sądzie osobie, która nie wierzy w Boga (każdy bóg wystarczy) Są to w samej rzeczy t~ .ane nie tyle za oznakę ChęCI
i w życie pozagrobowe; co równa się wyjęciu takich osób d . i mogą byc uwaz , .
prześla owama d . bardzo częstej ułomności
spod prawa i pozbawieniu ich sądowej ochrony; nie tylko prześladowania, il~ za p~zy~a. t~J znajdować niedorzeczną
mogą one być ograbione i napadnięte bezkarnie, jeśli świadkami lm
angielskich umysłow,. ktora .aze ł ].normy gdy nie są już
są tylko one same i osoby o POdobnych im przekonaniach, . ,, przy]mowamu z e , . L
przYJemnosc w. .,' prowadzić w ŻyCIe. ecz
lecz także każdy inny może być ograbiony lub napadnięty . T by Ją rzeczywiscie w
dostateczme z l, . .. blicznej nie daje gwaran-
bezkarnie, jeśli dowiedzenie tego faktu zależy od ich świadec- ,. becny stan Oplllll pu .
na nieszczęście. o ... ej przez Je no pokolenie zawieszeme
. . d
twa. Opiera się to na przypuszczeniu, że przysięga osoby, cji, że trwające mruej WIęC śladowania utrzyma się nadal.
która nie wierzy w życie pozagrobowe, jest bezwartościowa; ostrzejszych form praw~ego prz~s hnię rutyny równie często
teza ta zdradza wielką nieznajomość historii u tych, którzy na . k spokojną powIerzc .
W naszym WIe u ł J'ak wprowadzema
nią przystają (ponieważ jest prawdą historyczną, że wielka ' kr eszenia dawnego z a . ..
mącą proby ws zł' dzisiaj odrodzenie religii
część niewierzących wszystkich wieków odznaczała się prawo- d b dzi jstw Wys awiane , .
nowych o ro ZIe '.. k t łconych umysłach rowme
ścią i szlachetnością) i nie podtrzymywałby jej nikt, kto by . ych l mewy sz a . l d
jest zawsze w ciasn .. dzie w uczuciach u u
miał naj słabsze pojęcie o tym, ile osób słynących zarówno d . bigotem' a tam, g
dobrze odro zemem , . .. a tkwi on zawsze
z wielkich cnót jak zdolności jest dobrze znanych, przynajmniej . . ł ferment nietolerancji ,
istnieje SIlny l sta y ... le potrzeba, by wywołac
bliskim przyjaciołom, ze swego ateizmu. Co więcej, reguła ta d .. szego kraju meWIe .
w klasie śre mej na. h' któ ch ta klasa nigdy me
jest samobójcza i podważa swoją własną podstawę. Pod 'l dowame tyc ory . •
czynne przes a , . ' rzedmiot prześladowama .
pretekstem, że ateiści muszą być kłamCami, przyjmuje świadec- przestała uważać za właściwy p
two wszystkich ateistów, którzy godzą się kłamać i odrzuca
tylko tych, którzy mają odwagę wzgardzić obmową i raczej . być silna namiętność prześladowania,
• Dostatecznym ostrzeżeniem moze . tronami naszego charakteru
przyznać się publicznie do znienawidzonego wierzenia, niż . y rru najgorszyrru s ,
która się przejawiła, wraz z mn . ., Bredzenie fanatyków lub szarla~anow
dopuścić się kłamstwa. Zasada, która sama się doprowadza do narodowego, z okazji powstania slpajo~. I przywódcy partii ewangelicznej
absurdu, o ile chodzi o zamierzony cel, może utrzymać się na ambonie może być niegodne uwagi H'ecdz arni i mahometanami, że należy
pos d
w mocy jedynie jako objaw nienawiści, pozostałość prze- tawili sobie za zasa w rz ądzernu ł m us których nie wykłada Się
ę
. Biblii
I 11,
b d" szko om w I b
śladowania - i to prześladowania mającego tę SZczególną odmawiać rządowych su SY,IOW d bliczne wyłącznie rzeczywistym u
a w konsekwencji powierzac urzę y ids kr tarzy stanu w dniu 12 listopada
właściwość, że podlegają mu ci, którzy wyraźnie dowiedli, że ' .. Jeden z po se e ó . ia:
rzekomym chrześcijanom. 'ak odaje sprawozdanie z przem wren .
na nie wcale nie zasłużyli. Zasada ta wraz z teorią, z której 1857 r. powiedział swym wyborcom,.j ,~ wiarę stu milionów poddanych
wynika, niemniej jest obraźliwa dla wierzących jak dla nie- Rząd brytyjski, tolerując Ich. wiarę I( eligią obniżył autorytet imienia
wierzących. Gdyż jeśli ten, kto nie wierzy w życie pozagrobowe, " 'nazwa I r , . b ł
brytyjskich), "przesąd, ktory om zrost chrześcijaństwa ... Tolerancja y a
koniecznie musi kłamać, to tych, którzy w nie wierzą, chroni brytyjskiego i wstrzymał zba~lenny \':' ch naszego kraju, ale nie pozwólmy
kamieniem węgielnym swobod religijny ." W jego rozurniernu tolerancja
przed kłamstwem - o ile chroni ich w ogóle - jedynie strach
im nadużywać tego cennego wyrazu stkich.swobodę wyznania dla chrześcijan,
przed piekłem. Nie chcemy krzywdzić twórców i stronników
oznacza całkowitą swobodę dla wszysdtki 'oznacza tolerancję wszystkich sekt
którzy czczą Boga na tej. sam ej zasa Zle,
J
 129
Rozdzial /l. O wolności myśli i słowa
128 o wolności
skłania ludzi do ukrywania ich lub powstrzymania się. ~d
Gdyż właśnie to - wyznawane przez ludzi opinie i żywione
wszelkich usiłowań ich rozpowszechnienia. Heretyckie opmie
pr.zez ~ich uczucia w stosunku do tych, którzy nie podzielają
nie zyskują u nas ani nawet nie trac~ na sile W. ~ażdym
wierzen .za ważne poczytywanych - pozbawia nasz kraj
dziesięcioleciu lub pokoleniu; nigdy me wybuchają Jasnym
duchowej swobody. Głównym złem wyrządzanym od dawna
płomieniem, lecz tlą się w małych kółkach myślących i ~d-
przez sankcje prawne jest to, że wzmacniają one piętno
danych nauce ludzi, wśród których si~ rodZą; ~e oswle~aJąc
społeczne. Właśnie to piętno jest rzeczywiście skuteczne, i to
nigdy czy to prawdziwym, czy zwodmcz~m sWlatłem naJb~-
do tego ,stopni~, że wyznawanie opinii potępianych przez
dziej zasadniczych spraw rodzaju ludzkieg.o. W ten sposob
~połeczenst:,o Jest w Anglii o wiele rzadsze, niż w wielu
utrzymuje się stan rzeczy bardzo zadowalająCY dla pewny~h
innych .kraJac~ . przyznawanie się do poglądów karanych
umysłów, gdyż nie pozwala. zakł~cić ~pokoju wszystkim
sądownie, Opinia w tym przedmiocie działa na wszystkie
panującym opiniom i to bez meprzYJemneJ p.rocedury,k~a~a
osoby - ~oza t~r,ni,których warunki materialne uniezależniają
kogokolwiek grzywną lub więzieniem, a Jedn~czes~e me
od dobr.eJ ~oh H~nycb ludzi - równie skutecznie jak prawo;
zakazuje bezwzględnie kierowania się rozumem mnowler.c0r,n
p~zb~w~eme ~udzl środków utrzymania nie jest lżejszą karą od
dotkniętym chorobą myślenia. Dog~dn~ to pl~ dl~ usp~k?Jema
:'lęzlema. CI, którzy mają chleb zapewniony i nie pragną
świata intelektualnego i zachowama Jego mezrmennos~l. ~le
za~n~ch. łask od dzierżycieli władzy, towarzystw lub publicz-
ceną, jaką płacimy za tego rodzaju intelektualną. pacyfikaCJę,
nos~l, ?Ie potrzebują się obawiać, że otwarte przyznanie się
jest wyrzeczenie się całej odwagi ~oral~e~ ludzkiego .umysłu.
do Jaki~~olwiek opinii przyniesie im coś gorszego od złej
Stan rzeczy, przy którym wiele najbardziej czynnych I ~adaw-
reputacji l obmowy, a żeby to znieść, nie trzeba być bohaterem.
czych intelektów uważa za stosowne ukrywać v: ~łębl ducha
Wszelki apel ad misericordiam na korzyść tych osób jest
ogólne zasady i podstawy swych przekonan I u~I~Je :' sw~ch
zbytecz~y. Ale cho~iaż nie wyrządzamy obecnie tyle złego
publicznych wystąpieniach dopasować jak najwięcej SWOIch
tym, ktorzy są odmiennego od nas zdania, co niegdyś, nasze
własnych wniosków do odrzuconych wewnętrznie ,prz~sła~ek,
obchodzenie się z nimi szkodzi nam tak samo, jak dawniej.
nie może wydać szczerych, nieulękłych charakte.row,l logiCZ-
Sokrates został skazany na śmierć, lecz sokratyczna filozofia
nych, konsekwentnych intelektów, ~tóre były. kiedyś ozdobą
~zeszła jak słońce na niebie i rozjaśniła swym blaskiem cały
świata intelektualnego. Ludzie, ktorych mozna Się w. ty~
I~telektualny firmament. Chrześcijan rzucano lwom na pożar-
stanie rzeczy spodziewać spotkać, są albo niewolnikarm
cie, lecz kościół chrześcijański wzrósł jak wspaniałe i roz-
komunału, albo oportunistami, których argumenty we wszyst-
~oży~te ~rz~wo, p~zewyższając starsze i mniej silne rośliny
kich wielkich przedmiotach są przeznaczone dla słuch~cz~,
I za~lerając lm życie swym cieniem. Nasza wyłącznie społecz-
lecz nie trafiają im samym do przekonania. C~,.któ.rzy umkaj~
na nietolerancja nie zabija nikogo, nie wykorzenia opinii, lecz
tej alternatywy, ograniczają zakres swych myśli l zamtere~ow~n
i w~znań chrześcijańskich wierzących w to samo pośrednictwo. Pragnę
do rzeczy, o których można mówić bez zapuszczama SIę
ZWroCIĆuwagę na fakt, że człowiek, którego liberalne ministerstwo uznalo w dziedzinę zasad - to znaczy do drobnych spraw prakty~z~
godnym wysokiego stanowiska rządowego w naszym kraju, popiera doktrynę, nych które by się same uregulowały, gdyby umysł ludzkości
ze CI wszyscy: którzy nie wierzą w bóstwo Chrystusa, nie zasługują na zost~ł rozwinięty i udoskonalony, i które aż do tego ~zasu
tolerancję. Kt~z po ty~ idiotycznym popisie może się jeszcze łudzić nadzieją, nigdy nie będą uporządkowane; a tymczasem zarzuca Się to,
ze nietolerancja religijna przerrunęła bezpowrotnie?
 131
130 o wolności Rozdział II. O wolności myśli i słowa

-. h . Ale żaden naród nie rozwijał ani nie

co rozwinęłoby i udoskonaliłoby ludzkie umysły: swobodne .ewoli duc oweJ. aki . terze
i śmiałe rozważanie najwyższych przedmiotów. ru .' e nigdy intelektualnej działalności w t ej atmos .:
rozwlr:zie .akiś naród rozwijał ją chwilowo, mógł ~o czy.mc
Ci, w których oczach ta powściągliwość heretyków nie jest
Tam g J ł si akiś czas obawy przed mnowier-
złem, powinni przede wszystkim pamiętać, że skutkiem tego dl ate.go ' że wyzbywa
,..
Się na J
Tam gdzie istnieje milcząca umowa, ze
.
nie dochodzi nigdy do rzetelnej i gruntownej dyskusji nad czyrro r~zmy~lan~a~. asady gdzie dyskusja w największych
heretyckimi opiniami; i że te z nich, które nie mogłyby się nie n~ezy s~le~ac Się o zza'mo~ać ludzkość, uważana jest za
ostać w takiej dyskusji, choć nie mogą się rozkrzewić, jednak kwestIach, J~e m.ogą ~ dziewać tego ogólnego wyso-
nie znikają. Ale potępienie wszelkiego badania nie prowadzą- zamkniętą, me mozemy Się spo ., óżniał ewne
cego do prawowiernych wniosków nie demoralizuje najbardziej kiego poziomu działalności umysłowej, ktory wyr d . t P dość
umysłów heretyckich. Największą szkodę wyrządza się tym, okresy historyczne. Gdy dysputa p.o~łała pr~e rmo~e do-
którzy nie są heretykami i których cały rozwój umysłowy jest . . . d . ł by mogły wzniecic entuzjazm,
Wielkie l omos e . . mys
. d do owszechnego ożywlema u -
skrępowany a rozum sterroryzowany obawą przed herezją.
prowad~ał~ ~na ~g Ydniet; która by podniosła nawet osoby
Kto może obliczyć, ile świat traci na tym, że istnieje mnóstwo łowego I m.e. awa a.po i~telekcie do godności istot myś-
obiecujących intelektów połączonych z lękliwymi charak- o najbardZiej przeciętnym . . .a w Europie jest okres
terami, które nie mają odwagi pójść za jakimś śmiałym, lących .. Przykładen; t~ego o°ie7~:acji; za drugi przykład:
ożywczym i niezależnym biegiem myśli, by nie doprowadził następujący bezposredmo P t' do bardziej oświeconej
on ich do czegoś, co by miało pozór niereligijności lub , . ony do kontynen u I .
choc ogramcz , druoiej połowie OSlem-
niemoralności? Pośród nich widzimy czasem jakiegoś czło- kl oże służyc ruch umysłowy w l::> • k
asy, m . . . t krótszy jeszcze okres intele -
wieka wielce sumiennego, lotnego i rozumnego, który spędza nastego Wieku; a..trzecI~ jes czasów Goethego i Fich-
życie na wprowadzaniu w błąd intelektu nie dającego się tualnej fermentacji ,v: ~Ie:cze~~e~: w poszczególnych roz-
zmusić do milczenia i używa całej swej pomysłowości, by tego. Okresy te r.ozm~ . \ l podobne były do siebie
pogodzić nakazy swego sumienia i rozumu z prawowiernością, wijanych przez me ~plmac 'ln~cz się z J'arzma autorytetu.
co mu się może jednak nie udać do końca życia. Nie może . odczas nich uwo iono
w tym, ze p. d otyzm duchowy został obalony,
być wielkim myślicielem ten, kto nie uznaje, że obowiązkiem W każdym z ~ch ~tm:Y esp.. Impuls dany w ciągu tych
jego jako myśliciela jest iść za intelektem bez względu na to, a żaden inny me zajął Jego miejsca. jest ona obecnie.
, bił z Europy to, czym
do jakich wniosków może on doprowadzić. Prawda zyskuje trzech okresow. zro I ludzkie o umysłu, czy też instytucji
więcej nawet na błędach kogoś, kto po należytych studiach Każde ulepszeme ~zy to . gh Od pewnego czasu dużo
i przygotowaniu myśli samodzielnie, niż na prawdziwych . .sać Jednemu z mc . . ,
mozna przypi . ulsy przestały już działać
opiniach tych, którzy je wyznają, ponieważ nie pozwalają . tym że te trzy Imp .
przemawia za '., lotu póki nie utwierdZimy
sobie na myślenie. Swoboda myśli nie jest potrzebna głównie i nie możemy oczekiwac nowego wz ,
lub jedynie do wytwarzania wielkich myślicieli; przeciwnie, . duchowej swobody. .
na nowo naszej ." ci naszego rozumowama
jest ona równie, a może bardziej, niezbędna dla przeciętnych .d'
Przej z. my teraz do drugiej częs I . ..
. że niektóre z przyjętych opmn
ludzkich istot, gdyż pozwala im wznieść się na poziom i odrzucając przYPuszc~~~le, . są prawdziwe i zbadajmy,
umysłowy, do osiągnięcia którego są zdolne. Wielcy myśliciele mogą być fałszywe, za ozmy, ~~. h znawania, gdy nie są
pojawiali się nieraz i mogą pojawić się znowu w atmosferze jaka jest prawdopodobna wartosc IC wy

..
 132
o wolności
Rozdział II. O wolności myśli i słowa 133

szczerze i swobodnie rozważane Jakk l iek '

, ' o WIe mech t' ł słusznie, powinni być zdolni do obrony swego zdania przynaj-
wiek mający silne przekonanie 'd ę me cz 0-
, " moze opuszczac m 'l' 'ć mniej przed pospolitymi zarzutami, Ale ktoś może powiedzieć:
ze oplmajego jest fałszywa powinie ' oz IWOS ,
" ,n SIę zastanowi' d "Niech ich nauczą uzasadnień ich poglądów, Z tego, że nigdy
ze chocby ona była prawdziwa b d ' c na tym,
martwy dogmat, a nie jako żywa 'pra~;~e , ~~zn~wana , jako nie słyszą polemiki na ich temat, nie wynika jeszcze, że
przedmiotem gruntownej częstej i śmiał : Jdesli m~ stanie SIę muszą je powtarzać jak papugi, Osoby uczące się geometrii
I '" 'J ej yskusji nie uczą się po prostu twierdzeń na pamięć, lecz rozumieją je
stmeją ludzie (na szczęście nie tak' 'l' " '
k t Órzy sądzą, że wystarczy, jeśli ktoś rzvsrni JUZ ICZm Jak da ") i uczą się ich na przykładach; i byłoby niedorzecznością
WOleJ,
na to, co oni za prawdę uw ' , p zys~aJe, bez zastrzeżeń posiedzieć, że nie znają zasad prawd geometrycznych, dlatego,
, , ' .. , azają, choc me m " że nie słyszą nigdy by im ktoś przeczył i usiłował je obalić",
o podstawie tej opmu I nie mógłby' 'b ', a POJęcIa
, Jej o romc przed na 'b d' , Bez wątpienia; i taka nauka wystarcza w przedmiotach takich
powIerzchownymi zarzutami Tac l d' " ~ ar Zlej
" ,y u zre, jeśli raz W 'd ' jak matematyka, gdzie nie ma nic do powiedzenia o odwrotnej
u władz nauczame Ich wyznania wi YJ~ nają
zezwolenie na podawanie go w WątPli~' ,S~d~ą naturalme, że stronie danej kwestii, Dowody na korzyść prawd matematycz-
wosc me przy' , , nych mają tę szczególną właściwość, że całe rozumowanie
d obrego, a nawet pewną szkod T " niesie ruc
, ę, am, gdzie Ich wpł jest jednostronne, Nie ma tu zarzutów ani odpowiedzi na
przewaza, uniemożliwiają oni prawi yw
' "~ e rozumne i ' zarzuty, Ale w każdym przedmiocie, w którym różnica zdań
o dr zuceme przyjętej opinii ch" rozwazne
, , , ,oc moze ona b ć d jest możliwa, prawda zależy od ustalenia równowagi między
rzucana nierozwazrue i bez znaiom ' , y na al od-
, , ~ OSCI rzeczy' gdy' dk dwoma sprzecznymi dowodzeniami, Nawet w naukach przy-
u d aJe SIę całkowicie wykluczyć d sku ' " z rza o
SJę rodniczych istnieje zawsze jakieś inne możliwe wyjaśnienie
zacznie, wierzenia nie Oparte n y k , ~ gdy SIę ona raz
a prze onamu ustę , ł tych samych faktów; jakaś teoria geocentryczna zamiast
przed najlżejszym pOzorem dowod J 'l" pUją atwo
'li " u, es l zas wykluc heliocentrycznej, jakiś flogiston zamiast tlenu; i należy wyka-
moz wosc i przypuścimy, że prawdziwa " zyrny t~
w umyśle, ale tkwi jako przesąd jako w' o~Im~ stale tkwi zać, dlaczego ta druga teoria nie może być prawdziwa;
rozumowania głuche na wszelki', ierzerue mezależne od a dopóki tego nie wykazano i dopóki nie wiemy, w jaki to
' " e argumenty - ni ' wykazano sposób, nie rozumiemy podstaw naszej opinii, Gdy
ł
w as CIwy sposób wyznawania pra d e Jest to
' w y przez rozu ' jednak zwrócimy się do przedmiotów nieskończenie bardziej
N ie poznaje się prawdy na tei drodze p d mną istotę,
, , J, rawatak wyz skomplikowanych, do moralności, religii, polityki, stosunków
Je~t Jednym przesądem więcej, przypadkowo c "naw~a
słow, które głoszą prawdę, zeplającym SIę społecznych i zadań życiowych, trzy czwarte argumentów na
korzyść każdej spornej opinii polega na rozpraszaniu pozorów
Jeśli powinno się rozwijać umysł i zdoI ' , ,
przemawiających za jakąś odmienną opinią, Jeden z najwięk-
- rzecz, której przynajmniej protestanci Si:~~~ sądu u, l~d~I
- to na czym lepiej może je ktoś ćwiczyć 'ak ' sprzeCIWIają szych mówców starożytności wspomina w swoich pismach, że
które go tak mocno obchodzą , ,J, me w sprawach, zawsze rozpatrywał stanowisko przeciwnika z równym napię-
, , ze uważa SIę za ko '
miał na nie swój pogląd? J 'l' '" tueczne, by ciem jak swoje własne, jeśli nie z jeszcze większym, To,
, , ' es I rozwIJarue wied czego Cyceron używał jako środka do odnoszenia sukcesów
głowme na jednej rzeczy, to jest nią nie h b' zy polega
C oratorskich, powinno być naśladowane przez wszystkich,
uzasadnień własnych poglądów C k I ~ me pOznawanie
, ' o o wiek ludzi , którzy studiują jakiś przedmiot w celu dotarcia do prawdy,
w przedmiotach, o których jest rzeczą , iek ' Ie, myślą
naJwIę szej wagi sądzić Ten, kto zna tylko swoje własne stanowisko w jakiejś sprawie,
 134 o wolności
n~e zna jej dokładnie. Jego argumenty mogą być dobre i nikt
me z~ołał n:?że ich obalić, lecz jeśli on również nie jest
wstanie obalić argumentów strony przeciwnej, jeśli ich nawet
nie zna, nie ma żadnej podstawy do przekładania jednej opinii
n.ad drugą. Chcąc zająć racjonalne stanowisko, musi wstrzymać
SIę od sądu; a jeśli go to nie zadowala, albo opiera się na
autorytecie, albo przechodzi, podobnie jak ogół, na tę stronę
do której czuje największą skłonność. Nie wystarczy mu ted
:vysłuchanie ~?u~entów przeciwników w tej postaci, w jakiej
Je p~ze~stawI~Ją Jego nauczyciele, z dołączeniem tego, co
podają Jako Ich obalenie. Nie może w ten sposób oddać
sprawiedliwości tym argumentom lub przetrawić ich w swoim
w~~s~ym u~yśl.e. Musi on usłyszeć je od osób, które rzeczy-
":IscIe ~ ~e WIerzą, które bronią ich na serio ze wszystkich
~Ił. MUSI Je poznać w ich najbardziej zasługującej na wiarę
I przek?nującej formie, musi zrozumieć całą trudność, którą
pr~wdzI':"'y .pogląd na dany przedmiot ma napotkać i rozwiązać
- inaczej nigdy nie przyswoi sobie tej części prawdy, która tę
trudność zwalcza i usuwa. Dziewięćdziesięciu dziewięciu na
stu t~ .zwanych ludzi wykształconych znąjduje się w tym
położeniu - nawet spośród tych, którzy umieją biegle uzasad-
mać s~oje opinie. O ile wiedzą, wnioski ich mogą być
pr~wdzl\v.e, ~ec/z mogł~by także być fałszywe; nigdy nie
próbowali zając stanowiska tych, którzy odmiennie od nich
~yślą, .i rozważyć, co takie osoby mogą mieć do powiedzenia;
I skutkiem tego nie znają, w żadnym istotnym znaczeniu tego
słow~, doktryny, którą sami wyznają. Nie znają tych jej
CZęŚCI,.~tóre wyjaśniają i usprawiedliwiają resztę; nie znają
ro~wa.zan wykaZUjących, że jakieś pozornie sprzeczne fakty
d.aJą SIę ze ~O?ą pogodzić lub że z dwóch na pozór jednakowo
silnych racjr Jedną należy przełożyć nad drugą. Obcą im jest
cała ta c.zęŚć ~rawdy, która przeważa szalę i decyduje o sądzie
dokładnie pomformowanego umysłu; jest ona rzeczywiście
znana tylko tym, którzy wysłuchali z równą bezstronnością
obu stron, usiłując rzucić największy snop światła na ich
135
-
Rozdział /l. O wolności myśli i słowa
umenty. Praktyka ta jest tak niezbędna do zrozumienia
::estii społecznych i moralnych, że j~śli j~aś donios~~
wda nie znajduje przeciwników, trzeba Ich sobie wyobrazić
pra .. .. .. . ..
i zapatrzyć ich w najsilniejsze argumenty, Jakie najsprytniejszy
adwokat diabła może wynaleźć. . . /
Nieprzyjaciel wolności słowa mógłby pow~edzI~c w c~l~
zmniejszenia siły tych uwag, że nie ma żadnej koruec~nos.cI:
by ludzkość znała i wiedziała w.szystko, .co ~ogą powI~dzI~C
za lub przeciw jej opiniom filozofowie I teologowie. ~e
zwykłym ludziom nie jest potrzebna zdolnoś~ wykazama
nieścisłości lub błędów przemyślnego oponenta. Ze wystarczy,
jeśli zawsze jest ktoś zdolny do udziel~~ia odpowiedzi
obalającej wszystko, co mogłoby wprowadzić w błą~ osoby
niewykształcone. Że proste umysły, które nauczyły SI~ oczy-
wistych zasad wpajanych w nie prawd, mogą zaufac. aut~-
rytetowi co do reszty, a zdając sobie sprav..:ę z teg~, ze. m~
mają dostatecznej wiedzy ani talentu do rozwIązywama ~~zd~J
trudności którą można by wysunąć, mogą zadowolić SIę
przeświadczeniem, że wszystkie wysunięte trudności zostały
już lub mogą być pokonane przez osoby specjalnie do tego
uzdolnione.
Nawet przyznając temu poglądowi na nasz przedmiot całą
słuszność, jaką mogą mu przypisać ludzie najłatwi~j za~owa-
lający się naj słabszym zrozumieniem prawdy, w ktorą wI~r~ą,
nie osłabiamy przez to bynajmniej argumentów przemawIaJ~-
cych za wolnością słowa. Gdyż nawet ta doktryna uznaje
prawo ludzi do uzasadnionej pewności, że wszystkie zarzuty
Zostały w zadowalający sposób odparte; a jak mają być od-
parte, jeśli to, co wymaga odpowiedzi, nie jest wypowiedzi~e?
lub w jaki sposób można uznać odpowiedź za zad~wa~aJ~cą,
jeśli przeciwnicy nie mają sposobności do wy~az~n.Ia,. ze Jest
ona niezadowalająca? Jeśli nie ogół, to przynaJmmeJ !Ilozofo-
wie i teologowie, którzy mają rozwiązać trudnośc~, mus.zą
zapoznać się z tymi trudnościami w ich naj zawilszej forrru~;
a nie można tego dokonać; jeśli nie są one swobodnie
 137
136 o wolności

przedstawiane w najkorzystniejszym dla nich świetle, Kościół

--,
Rozdział lI. O wolności myśli i słowa

uzasadnienia danej opinii, ale także aż,nazbyt czę~t~

nIe tylko 'Sł które ją wyrażają, przestają zaszczeprac
katolicki ma swój własny sposób traktowania tego kłopotliwego jej znaczema, a~w::UUa których były pierwotnie użyte" l~b
problemu, Rozróżnia on na ogół tych, którym wolno wyznawać idee, do, p~zeklk~ drobną ich cząstkę, Zamiast jasnego pOJęCIa
jego doktrynę na podstawie przekonania i tych, którzy muszą zaszczepIają ty ie tvlk kilka mechanicznie powtarzanych
ją przyjmować na wiarę, Ani jednym, ani drugim nie pozo- ,' ' wiary pozostaje ty o ,
1 zyweJ 'h" ę tylko łupina i plewa znaczema,
stawia się swobody wyboru tego, co mają przyjąć; ale frazesów; lub te~ ~ac oW~J,e,~ż w wietrzała, Nie można zb~~
duchownym zasługującym na zaufanie jest dozwolone, a nawet którego subtelmeJ~z,a tresc J, , ~ emego rozdziału histom
poczytywane za zasługę, zapoznawanie się z argumentami gorliwe studiować l rozwazac o sz
przeciwników w celu ich obalenia i dlatego wolno im czytać ludzkości, który ,:ypełn~a ~a;pra~a'wSzystkich niemal etycz-
książki heretyków, Natomiast ludzie świeccy nie mogą tego Ilustracją tego Jest dOswla czem~ 'ary Są one wszystkie
, lizi ych wyznań WI '
czynić bez specjalnego pozwolenia, które trudno jest otrzymać, nych doktryn ,l r~ ~glJn "dl t ch którzy je tworzą i dla
Ta dyscyplina uznaje, że poznanie stanowiska nieprzyjaciół pełne znaczema l zy::otnosc~ ,a Y Z~aczenie ich wywiera
, d' h uczmow twórców. , '
jest korzystne dla nauczycieli, lecz znajduje dające się z tym bezposre nic " iadamia się nawet coraz ŻyWIeJ,
pogodzić środki niedopuszczenia do tego poznania reszty niesłabnący wpływ l uswia k ' dla danej doktryny lub
świata, dając w ten sposób elicie więcej kultury umysłowej, dopóki trwa walka o uzys ame " "W końcu
, ' ad innyrm WIerzemaml.
chociaż nie więcej swobody, niż masom, Za pomocą tego wyznania WIary przewagI n , ' ' owszechnie przyjętą
, 'l staje SIę P
sposobu udaje się kościołowi katolickiemu osiągnąć ten rodzaj doktryna albo hierze gorę ", z muie się na zdobytym
wyższości umysłowej, jakiego wymagają jego cele, gdyż choć opinią, albo pr~estaje się r~zw;J~c,;u~/ je~en z tych dwóch
kultura bez wolności nigdy nie wydała wielkiego i liberalnego terenie, lecz ~e ~zerz,y SIę a e~lemla w tym przedmiocie
umysłu, może jednak wydać zręcznego nisi prius adwokata rezultatów staje SIę WIdoczny, Pk aJ'ęła swoie miejsce,
, " ' ' ra Do tryna z J
sprawy, Ale kraje protestanckie odrzucają ten sposób, ponieważ CIchnie l stopmow~ zarm~ " 'ak' edna z uznanych sekt
protestanci utrzymują, przynajmniej w teorii, że każdy sam jeśli nie jako przy~ę~~o~mla, ~o J ,o J wyznają, przeważnie
ponosi odpowiedzialność za wybór religii i nie może zrzucać lub odłamów opmn; CI, którzy J~" od J'edneJ'doktryny
, , " ' jęli; aprzeJscle ,
jej na swych nauczycieli, Poza tym w warunkach panujących odziedziczyli Ją, a me przy" ' h CIieli gdyż staje SIę
, , t myślI IC nauczy ,
dziś na świecie ukrywanie przed ludźmi niewykształconymi do drugiej mał~ zaprzą a iast 'ak z początku, być stale
pism czytanych przez wykształconych jest rzeczą praktycznie zdarzeniem WYJątkowym, Zarm, .' J albo go nawracać, na
" ' przed sWlatem,
niemożliwą. Jeśli nauczyciele ludzkości mają być powiado- gotowym albo brom c SIę " m'e słuchaJ'ą o ile to
, ' z losem l am '
mieni o wszystkim, co wiedzieć powinni, musi istnieć cał- swoją wiarę, godzą SIę om , wyznaniu wiary, ani
,, ' przeCIW swemu ,
kowita swoboda pisania i ogłaszania drukiem, mozhwe, argumento~ , "l' ' cy) argumentarm na
, " rcow Ges l są Ja
Gdyby jednak szkodliwe działanie braku wolności słowa, Ule niepokoją irinowie "kle osłabienie
, su datuje SIę zwy
w wypadku gdy przyjęte opinie są prawdziwe, ograniczało się Jego korzyść, Od tego cza ekania nauczycieli
,
zywotności doktryny, Słysz yrny często narz , w umysłach
do trzymania ludzi w nieświadomości podstaw tych opinii, , d ość utrzymama
można by pomyśleć, że jest to zło intelektualne, ale nie
moralne i nie zmniejsza wartości wpływu tych opinii na
charakter. Faktem jest jednak, że bez dyskusji zapomina się
rOzmaitych wyznan na, tr,u n
Wierzących jasnego pOjęCIa praw
Wyznawanej, tak by mogła ona przen ąc
rn ~ d f rmalnie przez nich
uczucia i rzeczywiś-

138 o wolności
cie kie~~wać postępo~aniem. Nie słychać uskarżania się na tę
trudnosc, g~y w.yzn~e w~czy jeszcze o swoją egzystencję;
?awet sł~bsI bojownicy wiedzą wtedy i czują za co walcz
l rozurruej.ą róż~icę .między swym wyznaniem a innymi
doktrynarru. W tej fazie egzystencji każdego wyznania wiary
spotykamy często ludzi, którzy uprzytomnili sobie jego
podsta:v~w.e zasady ,:e wszystkich formach myśli, którzy
~ozwazyli l. rozpatrzyli ~szys~e jego najważniejsze strony
l przekonali SIę w całej pełni na sobie, jak zmienia się
charakt~r pod wpływem głęboko przepojonego wiarą w to
:vyzn~me umysłu .. Gd~ jedn~ staje się ono dziedzicznym
~ ~rzYJmowanym biernie, a me czynnie - gdy umysł nie jest
JUz ~muszony w tym sa~ym stopniu co na początku ćwiczyć
~w~J~ władze w. k:v~stIach z tym wyznaniem związanych,
Is~meJe~oraz to SIlmejsza dążność do zapominania całej treści
wIerze:ua. z .wyjątkiem formułek lub do przystawania na nie
bez~yslm: ~ o~pa.le,j~by się je przyjmowało na wiarę, bez
konieczności uswI.adarmania go sobie lub wypróbowywania
go na dro?ze ~SObI,St~gO doświadczenia, aż w końcu przestaje
ono prawie ~IąZ~C SIę z duchowym życiem istoty ludzkiej.
Wtedy .zd~zają SIę wypadki, tak częste w naszym wieku, że
St~O~I~ niemal większość, w których wyznanie wiary pozo-
s~aJ.eniejako 'poza obrębem umysłu, opancerzając go i umac-
maJ.ąc prze.cIw. wszelkim wpływom odwołującym się do
wyz~zych pIerwIa.stk~w naszej natury; przejawiając swoją siłę
w nicdopuszczaniu zadnego nowego i silnego przekonania,
lecz me dając sercu lub umysłowi nic poza pilnowaniem, by
były puste.
Sposób wyznawania chrześcijaństwa przez większość wie-
rząc~ch ~kazuj.e nam, w jakiej mierze doktryny zdolne do
wyw~era~Ia najgłębszego wpływu na umysł mogą pozostać
w mm, J~o ma,rtwe wierzenia nie docierające nigdy do
wyobraźni, u,c~uc lub rozumu. Mówiąc o chrześcijaństwie,
~am na myśli to, co poczytują za nie wszystkie kościoły
I sekty - przypowieści i przepisy Nowego Testamentu. Są one
-
139
Rozdział /I. O wolności myśli i słowa
ważane za święte i przyjmowane jako prawo przez wszystkich
~hrześcijan, jednak nie powiemy chyba za ~użo,. jeśli st:vie~-
dzimy, że nawet jeden chrześcijanin na tysiąc me sto~uJ~ s~ę
do tych praw w swym postępowaniu. Norma, do. ktorej. SIę
stosuje, to zwyczaj jego narodu, klasy lub wyznarna. POSIada
on w ten sposób z jednej strony zbiór prz~pisów etycznyc~:
które, jak wierzy, zostały mu zesłane przez nieomylną ~ądrosc
J'ako reguły postępowania, a z drugiej szereg codziennych
. .
sądów i praktyk, które godzą się do pewne.go sto.pma. z me-
którymi z tych maksym, znacznie mniej z mnymi, a Jes.zcze
innym wręcz się sprzeciwiają i są na ogół kompromisem
między wiarą chrześcijańską a interesami i podszeptami Zy~l~
doczesnego. Pierwszej z tych norm oddaje on hołd, drugiej
przestrzega rzeczywiście. Wszyscy chrześcijanie wierzą, ~e
błogosławieni są ubodzy, poniżeni i pokornego serca; z~
łatwiej wielbłądowi przejść przez ucho igiel~e, .niż b~~aczo':l
wejść do królestwa niebieskiego; że nie powmni s~dzI~, by m~
byli sądzeni; że nie powinni przysięgać; że powinni koch~c
bliźniego jak siebie samego; że jeśli kto weźmie im suknię,
powinni dodać mu i płaszcz; że nie powinni myśleć o jutrze;
że jeśli chcą być doskonałymi, powinni sprzedać cały. swój
majątek i rozdać ubogim. Nie są oni bynajmniej ob~dm, g~y
mówią, że wierzą w te rzeczy. Wierzą w nie tak jak ludzie
wierzą w rzecz stale chwaloną, a nigdy nie roztrząsaną .. Ale
w znaczeniu tej żywej wiary, która kieruje postępowamem,
wierzą oni w te doktryny tylko do tego punktu, do któreg~ j~st
zwyczajem według nich postępować. Doktryny w całej Ich
czystości służą do rażenia przeciwników; a jest rze~zą s~mą
przez się zrozumiałą, że wysuwa się je (gdy to możliwe) jako
powody wszelkich czynów uznawanych przez ludzi za chwa-
lebne. Ale gdyby im ktoś przypomniał, że te maksymy
wymagają nieskończenie wielu rzeczy, których i~ na,:et me
przychodzi do głowy robić, zyskałby tyl~o tyl:, ze z~hc~ono
by go do tych wysoce niepopularnych osob, ktore udają, z~ są
lepsze od innych. Doktryny te nie mają wpływu na przecięt-
 141
140 o wolności

nych wy~nawców - nie opanowały ich umysłów. Mają oni

-- Rozdział II. O wolnoici myśli i słowa

To samo stosuje się, na ogół biorąc, do wszystkich tradycyj-

nych doktryn - zarów~o doty~~~cych roz,:a~i i ~.ąct:ości
zazwyczaj respekt przed brzrnieniem ich słów, lecz nie żywi
. któ
UCZUCIa, tore łączy słowa z wyrażonymi rzeczami i zmusz
ą życiowej jak moralnośc~ lub ~eligll. Ws.zys~~ Języki l.litera~
tury są przepełnione ogolnyrm uwagami o ZyClU, traktu}ący~
umysł do ogarnięcia rzeczy i uczynienia ich zgodnymi z for.
o jego istocie i o tym, jak nim pokierow~ć - uw~garm, ktor.e
mułą. T~ gdzie chodzi o postępowanie, oglądają się oni na
każdy zna, powtarza lub słucha z uznamem, ~ore s.ą przYł~
pana A l pana B, aby otrzymać wskazówkę, jak daleko ma ich
mowane jako truizmy, lecz których znaczema większość
zaprowadzić posłuszeństwo wobec Chrystusa.
ludzi dowiaduje się naprawdę dopiero wtedy, gdy doświad-
Otóż. moż~my być pewni, że z pierwszymi chrześcijanami
, rzecz , s~~ ~Illała z.upełnie inaczej. W przeciwnym wypadku,
czenie, zazwyczaj bolesne, przeobraziło je dla nich w rzeczy-
wistość. Jakże często przychodzi człowiekowi na myśl, gdy
chrześcijaństwo mgdy by się nie rozwinęło z nieznanej sekty
boleje nad nieprzewidzianym nieszczęściem lub rozczarowa-
pogar~zanyc? ~ebr~jczyków na religię cesarstwa rzymskiego.
niem, jakieś przysłowie lub oklepane powiedzenie znane mu
Gdy ~lepr.zYJaclele Ich mówili: .Patrzcie, jak ci chrześcijanie
przez całe życie, którego znaczenie, gdyby je czuł t~ żywo
kochają s~ę ~awzajem" (uwaga, której nikt by teraz praw-
jak obecnie, uratowałoby go od klęski. Is~nieją w sam~J rzeczy
d?po~obme m.e zro~~ł): ~usieli ~ni z pewnością mieć żywsze
inne jeszcze tego powody poza brakiem dyskusji; pełne
m~ kiedykolw~ek pozruej poczucie znaczenia swego wyznania
znaczenie wielu prawd nie może dotrzeć do świadomości,
Wlary~ .~ ,to Jest zapewne główną przyczyną, dla której
dopóki osobiste doświadczenie w umysł go nie wpoi. L~cz
c~zescIJanstwo tak słabo się teraz krzewi i po osiemnastu
zrozumienie znaczenia nawet tych prawd byłoby o WIele
wlek~ch .o~anicza się jeszcze prawie wyłącznie do Europej-
większe, a to, co jest zrozumiane, pozostawiłoby daleko
cz~kow ~ Ich po~omków. Nawet u ludzi bardzo religijnych,
głębszy ślad w umyśle, gdybyśmy byli przyzwyczajeni ~o
kt?rz~ biorą s~oJe. doktryny na serio i przywiązują do nich
słuchania argumentów na ich korzyść i niekorzyść wypowIa-
WIęcej zna~zema, niż ogół ludzi, widzimy zwykle, że ta część
danych przez ludzi, którzy je zrozumieli. Zgubna ~ążno~ć
doktryn, ktora oddziaływa na ich umysł, jest tworem Kalwina
ludzkości do porzucania myśli o rzeczach, które JUż me
Knoxa lub jakiejś innej bardziej zbliżonej do nich charakterem
podlegają wątpliwości, jest przyczyną połowy jej błędó~.
o~oby. Powiedzenia Chrystusa istnieją w ich umysłach w stanie
Jeden z autorów współczesnych słusznie mówi o "głębokim
biernym, nie wywołując żadnego skutku poza tym, jaki sprawia
sam.o pr~ysłuch~w~nie się. słowom tak miłym i łagodnym. śnie ustalonych opinii".
Cóż znowu l - może ktoś zapytać - czyż brak jednomyślno-
Moz~a ~ewątphwle rozmaicie tłumaczyć, dlaczego doktryny
ści jest nieodzownym warunkiem prawdziwej wiedzy? Czy
specjalnie cechujące jakąś sektę zachowują więcej żywotności
dla umożliwienia komuś dotarcia do prawdy jest rzeczą
od doktr.yn wspólnych wszystkim uznanym sektom i dlaczego
konieczną, by pewna część ludzkości trwała w błędzi.e? Czy
~au~zyclel~ zadają sobie więcej trudu, aby zachować je przy
wierzenie traci swoją realność i żywotność z chwila gd~
~YClU; ale Je,dnym z powodów jest z pewnością okoliczność,
zostaje powszechnie przyjęte i czy twierdzenie może by~
~e te szczeg~lne d?~rr:yny są bardziej podawane w wątpliwość
głęboko pojmowane i odczuwane tylko wtedy, gdy bU?~1
I m~szą .byc częściej bronione wobec przeciwników. Nau-
jeszcze pewne wątpliwości? Czy prawda ginie dla ludzkoS~I,
czyclel~ I uc~ni?wie zasypiają na swoich posterunkach, gdy
gdy tylko zostanie jednogłośnie przyjęta? Uważano dotąd, ze
tylko nieprzyjaciel ustępuje z pola.
 142
o wolności
Rozdział Jl. O wolności myśli i słowa 143

najwyższym celem i najlepszym rezultatem rozwoju inteligen_

- . .d' na drogę wiodącą do trwałej wi~,
cji jest stopniowe jednoczenie ludzkości w uznaniu wszystkich ignorancJę, wej ZIe .. zarówno znaczenia doktryn Jak
. . snym zrozurrnemu . .
doniosłych prawd; czyż inteligencja trwa jedynie do czasu
osiągnięcia swego celu? Czy owoce zwycięstwa giną właśnie
z powodu jego zupełności?
opartej na Ja..
ich uzasadnienia. Scho i
last czne dysputy w średm0v.:lec~u
Służyły one do upewnienia SIę,
zmierza~y do p~dobne?o ~~~~ą opinię oraz (dzięki ko~iecznej
Nie twierdzę nic podobnego. W miarę rozwoju ludzkości że uczen roz~~e swoją. i może umotywować pierwszą,
ilość bezspornych i niewątpliwych doktryn będzie stale korelacji) opinię przeclw~ą. Takie spory miały jednak tę
wzrastać i można prawie mierzyć pomyślność ludzkości liczbą a obalić argumenty drugler ł się do przesłanek opartych
, i doniosłością prawd, które nie są już zwalczane. Zaprzestanie nieuleczalną wadę, że odwo ywa ~. J'ako sposób kształcenia
. l cz na autorytecie; a
poważnej polemiki w jednej kwestii za drugą jest jednym nie na rozumie, e 'd ględem potężnej dialektyce,
ły pod kaz ym wz ,
z koniecznych następstw ustalania się opinii - ustalania się umysłu ustępowa ak ych Socratici viri; lecz
zwan
równie zbawiennego, gdy opinia jest prawdziwa, jak niebez- która kształtowała intele~ty t b kierunkom znacznie
. dzięcza o u tym
piecznego i szkodliwego w razie jej fałszywości. Chociaż umysł nowoz~tny zaw h tę przyznać, a dzisiejsze
. ,. do tego ma oc o h '
jednak to stopniowe zmniejszanie się różnorodności opinii jest więcej, mz SIę . .' ni'czego co by c oc
h 'a me zawierają ,
konieczne w obu znaczeniach tego słowa, będąc jednocześnie metody ,w.yc owam. ło któryś z nich zastąpić. Osoba
nieuniknione i niezbędne, nie jesteśmy obowiązani wyciągać w najmniejszym stopmu m;g ośrednictwem książek lub
z tego wniosku, że wszystkie jego skutki muszą być do- czerpiąc~ ~ałą swo~ą, ~a~~ea n~pastującej ją pokusy zado-
broczynne. Konieczność wyjaśniania i obrony atakowanej nauczycieli, nawet jeśli u .. nie J'est zmuszona wy-
,. ym pochłanianiem, . d
prawdy pomaga wielce do wyrobienia sobie o niej inteligentnej wolem a SIę sarn śliciele rzadko znają wa
' . przeto nawet mys
i żywej opinii; utrata tej pomocy, chociaż nie przeważa słuchac obu stron, a , , , t go co ktoś przytacza
' " aJsłabszą CZęSClą e ,
dobrodziejstwa ogólnego uznania prawdy, nie jest bynajmniej punkty widzenia; a n .,. , d' J'aką szykuje dla
., . l Jest odpowie z, , .
drobną niedogodnością. Przyznaję, że chciałbym, by nau- na obronę swojej opm~ ., d lekceważenie logiki
' ikó W chodzi dZIS w mo ę ki
czyciele ludzkości spróbowali znaleźć namiastkę tej korzyści przeciwn ,OWo k ' tyka słabe strony te on' l' lub błędy prakty ,
tam, gdzie już ona nie istnieje - jakiś sposób uprzytomnienia negatywnej, tora wy ch Taki negatywny
uczniowi trudności danej kwestii tak żywo, jakby mu je nie ustalając żadnych p~awd pozytywn~ re'zultatem ostatecz-
przedstawiał innowierca starający się go nawrócić. krytycyzm byłby w samej rzeczy artość iako środek do osiąg-
' , ioną war osc J
Ale zamiast szukać nowych sposobów do tego celu, utracili nym, ale posiada meocen, . d lub przekonania, które by
oni te, które posiadali dawniej. Dialektyka sokratyczna, której nięcia wszelkiej poz~tyw~e! w~e ;~ ludzie nie będą znowu
wspaniałym przykładem są dialogi Platona, była takim sposo- były godne tego. miana,. l ~ ~cz ć będziemy mieli mało
bem. Była ona zasadniczo negatywnym roztrząsaniem wielkich systematycznie SIę w nll~ cw , y, ' 'om umysłowy we
zagadnień życia i filozofii, dążącym z mistrzowską zręcznością wielkich myślicieli i ogolny niski POZlt tyką i fizyką,
'
wszystkich dziedzinac
. h
mys l
T poza, ma.. ema 'e zasługują na
do przekonania każdego człowieka powtarzającego ogólnie
. , . e opmle m
przyjęte komunały, że nie rozumie danego przedmiotu, że nie W każdym innym przedmiocie niczyj dkó w których ktoś
. tki tych wypa w,
przypisuje jeszcze żadnego określonego znaczenia doktrynom, nazwę wiedzy, z wyją em. duchowy proces,
alb d browolnie ten sarn . ,
które wyznaje - w nadziei, że gdy uświadomi sobie swoją przeszedł z musu o o 'ywionej polemiki
który by się w nim dokonał podczas oz
 145
Rozdział II, O wolności myśli i słowa
144 o wolności
---- . "
et w czasie przewrotu w opiniach, Jedna częsc
z oponentami, Jeśli więc jakaś rzecz jest tak niezbędna a tak: Stąd, naw nik d druga się pojawia, Nawet postęp,
trudna do wytworzenia, gdy jej nie ma, jakąż niedorzecznością prawdy zwykle z a, g Y 'ć przeważnie zastępuje tylko
jest z niej rezygnować, gdy sama się nastręcza! Jeśli są osoby, który powinien pr~w~y pornnazar~wdę taką samą inną; ulep-
które zwalczają przyjętą opinię lub będą to czynić, gdy prawo jedną częściowa 1 lll~zu~ełną Ptyrn że nowy ułamek prawdy
, l aJące głowllle na 'u, ,
lub opinia im zezwoli, podziękujmy im, słuchajmy ich szeOle po ,e~, ' e iei dostosowany do potrzeb danej
i cieszmy się, że ktoś wykonuje za nas pracę, którą w przeciw- jest bardZ1eJpozą~any 1 l .P, J zaJ'muJ'e, Ponieważ panujące
, ., t którego miejsce , '
nym razie sami z daleko większym trudem powinniśmy epoki mz en, , ' h akter nawet gdy opierają SIę
" 'taki częSClOWyc ar , h
wykonać, jeśli nas choć trochę obchodzi pewność lub żywo- OpInIe mają , każ da opinia zawierająca okruc
d' m fundamenCIe, , b'
tność naszych przekonań, na praw ,ZlWY 'owszechna opinia pomija, winna yc
Pozostaje nam jeszcze do omówienia jedna z głównych tej CZęŚCIprawdy. która p, d była w niej zmieszana
chocby prawa,
przyczyn, dla których różnorodność opinii jest i będzie uważana za cenn ą , ", 'CI' Z'aden trzeźwy sędzia
, 'l" błędów 1 meJasnos ' ,
korzystna, póki ludzkość nie dojdzie do takiego poziomu z pokazną nosera "b rzać dlatego że [udzie
'h ' będzie SIę o u '
rozwoju intelektualnego, jaki wydaje się obecnie nieskończenie spraw ludzkic me " wd które byśmy w przeciw-
daleki, Rozważaliśmy dotąd tylko dwa możliwe wypadki: że zmuszający nas do zau,wazelll,apr~eo~zają niektóre z prawd
przyjęta opinia może być fałszywa, a przeto jakaś inna nym razie przeoczyb, SaIDl ? '
OsądzI on raczej,
z'e dopóki popularna
prawdziwa; albo że w razie prawdziwości przyjętej opinii dostrzeganych przez nas, , zkodzi by niepopulama
, 'd stronna me zas ,
konflikt z przeciwstawionym jej błędem jest niezbędny do Prawda Jest Je, no,,,' d ostronnych zwo enn
l ików - zważyw-
jasnego pojmowania i głębokiego odczuwania zawartej w niej prawda miała rowmez Je n " ' , ' najlepiej potrafią
prawdy, Zdarza się jednak jeszcze jeden wypadek częstszy od szy że tacy są ~wykle najenerg~~z:~J~ł~ek prawdy, który
poprzednio wymienionych: gdy nie ścierają się ze sobą dwie zwrócić naszą mechętną uwagę
doktryny, jedna prawdziwa a druga fałszywa, lecz każda za całą prawdę podają, , wieku gdy prawie wszyscy
z nich zawiera połowę prawdy i dysydencka opinia jest Tak na przykład w OSlemnasty~ ' n;rni ludzie niewy-
" yscy Idący za lllU~

potrzebna do uzupełnienia prawdy, której część tylko mieści ludzie wykształcem ,l ~sz odziwie dla tego, co nazywali
się w przyjętej opinii, Popularne opinie o przedmiotach nie kształceni rozpływal: SIę w ~ ' ki literatury i filozofii
nau
podpadających pod zmysły są często prawdziwe, ale rzadko cywilizacją i dla cudów nowozytn~J d l' darni nowożytnych
" ,,' cę rmę zy u <uw

lub nigdy w całości, są one częścią prawdy - czasem większą, i wielce przecemaJąc roz~ " rzeświadczeniem, że cała
czasem mniejszą częścią, lecz przesadzoną, przekręconą i starożytnych cza~ów; upaJ,ah S,lę~ b wiennym wstrząsem
i odłączoną od prawd, które powinny ją otaczać i ograniczać, ta różnica była na Ich korzysć - Jakim z .które wybuchły niby
Z drugiej strony heretyckie opinie zaliczają się zwykle do tych okazały się dla nich paradoksy Rousseau" d ostronnej opinii
przemilczanych i zaniedbanych prawd, które rozrywają swoje granaty, ruszając z posad zbitą mas~ Je, nw lepsze formy
, " ' iastki do łączema SIę
więzy i albo usiłują się pojednać z prawdą zawartą w po- l zmuszając Jej pierw las " hnie przyjęte opinie
, , kł dnikaIDl powszec
wszechnej opinii, albo występują przeciw niej i ogłaszają się l z dodatkowymi s a ' ,, inie Rousseau;
nie były na ogół dalsze od prawdy mz op , ły więcej
z taką samą wyłącznością za całkowitą prawdę, Ten ostatni " bli ne zaWIera
wypadek zachodzi dotąd najczęściej, ponieważ umysł ludzki przeciwnie, były bar~ziej do, mej ~ ' l~~ d6w, Niemniej znaj-
pozytywnej prawdy l znaczme mniej ę
jest z reguły jednostronny, a wyjątkowo tylko wszechstronny,
 o
146 wolności
dowała się W doktrynie Rousseau i wraz z nią popłynęła
z prądem opinii pokaźna ilość tych właśnie prawd, których
brakło opinii ogółu; i prawdy te stanowią osad, który pozostał,
gdy powódź opadła. Większa wartość prostego życia, dener-
wujący i demoralizujący wpływ powikłań i obłudy cywilizo-
wanego społeczeństwa, są to idee, które odkąd pisma Rousseau
istnieją, zagnieździły się na stałe w wykształconych umysłach
~ z czasem wywołają należyty skutek, choć dzisiaj potrzebują
Jeszcze poparcia, i to poparcia czynem, gdyż słowa wypowia-
dane w tym przedmiocie straciły już prawie swoją siłę.
Dalej, w polityce jest niemal komunałem twierdzić, że
zarówno partia ładu lub konserwatyzmu jak partia postępu lub
reformy są niezbędne do zdrowego życia politycznego, dopóki
jedna z nich nie rozszerzy do tego stopnia swego horyzontu
umysłowego, że stanie się jednocześnie partią ładu i postępu,
znającą i rozróżniającą, co należy zachować, a co wymieść.
Jeśli opinie sprzyjające demokracji i arystokracji, własności
~ równości, współpracy i współzawodnictwu, zbytkowi
I wstrzemięźliwości, towarzyskości i indywidualizmowi, wol-
ności i dyscyplinie, oraz wszystkie inne stałe antagonizmy
spotykane w praktyce życiowej nie będą wyrażane z równą
swobodą oraz popierane i bronione z równym talentem
i energią, nie oddamy sprawiedliwości obu składnikom każdej
pary; jedna szala wagi będzie na pewno iść w górę, a druga
opadać. W wielkich praktycznych sprawach życia prawda jest
tak dalece kwestią godzenia i łączenia przeciwieństw, że
~ardzo nieliczni ludzie posiadają umysły dostatecznie bystre
I bezstronne, by mogli do tego dopasowania choć w przy-
bliżeniu poprawnie doprowadzić i musi ono być wynikiem
zaciekłych starć między bojownikami walczącymi pod wrogimi
sztandarami. Jeśli w którejkolwiek z tych wielkich właśnie
wymienionych spornych kwestii jedna z tych dwóch opinii ma
większe prawo od drugiej nie tylko do tolerancji, lecz do
poparcia i zachęty, jest nią ta, która w danym czasie i miejscu
uzyskała mniejszość głosów. Jest to opinia, która reprezentuje
-
Rozdział /l. O wolności myśli i słowa 147
w chwili obecnej zaniedbane interesy, tę stronę .ludz~~j
myślności, której grozi niebezpieczeństwo otrzy~ama mnI~J,
~ż się jej należy. Zdaję sobie sprawę z tego,. ze w kraju
:aszym toleruje się różnice opinii w ,:"iększoŚCl tych przed-
iotow. Przytaczam je w celu wykazama za pomocą uznanych
~iCZnych przykładów powszechnoś~.i faktu, :~ w ?~~cny~
stanie ludzkiego intelekt~ tylko ro~norodnosc opmu daje
szanse uczciwego zbadama wszystkich stron p~~wdy. G~y
znajdują się osoby, które czynią wyło~ W. po~orneJ jednomyśl-
ności świata w jakimkolwiek przedmiocie, Jest zawsze praw~
dopodobne - nawet jeśli świat ma słuszn~ść - że, opone~cI
mają coś na swoją obronę i że prawda straciłaby cos przez Ich
milczenie.
Ktoś może mi postawić zarzut: "Ależ niektóre z przyjętych
zasad, szczególniej w najwznioślej szych i najżywomieiszvch
przedmiotach, są czymś więcej niż połowicznymi prawdami.
Na przykład chrześcijańska moralność jest całą prawdą w ty~
przedmiocie i jeśli kto uczy innej moralności, jest bezwzglę~e
w błędzie". Ponieważ sprawa ta jest w praktyce ze wszystkich
najważniejsza, żadna nie może być stosowniej~za do wy-
próbowania ogólnej zasady. Zanim jednak orzekniemy,. czym
chrześcijańska moralność jest lub nie jest, byłoby poządan~
zadecydować co przez nią rozumiemy. Jeśli ma oznaczac
moralność Nowego Testamentu, to dziwię się, jak ~t~ś
czerpiący jej znajomość z tego dzieła może pr~~puszczac, ~e
miało ono być całkowitą doktryną moral~~scl. Ewangel~~
POwołuje się zawsze na poprzednio ~s~meJącą m,oralnosc
i ogranicza swe przepisy do szczegołow, w ktorych ta
moralność winna być skorygowana lub zastąpiona przez s~ersz~
i wyższe zasady moralne; ponadto wyraża się ogólm~am.I,
których często nie można brać dosłownie i które robią wr~zen~e
raczej poezji lub retoryki niż ścisłości prawodawczej. NIe
mOżna było nigdy wyprowadzić z niej całokształtu. doktryny
etycznej bez pomnażania go naukami zaczerpniętymi ze
Starego Testamentu - to znaczy z systemu szczegołowo
 148 o wolności
~pracowanego, lecz pod wielu względami barbarzyńskiego
l przeznaczonego tylko dla barbarzyńskiego ludu. Święty
Paweł, zdeklarowany wróg tego judejskiego sposobu tłurna,
czenia i uzupełniania planu jego Mistrza, również zakłada
poprzednio istniejącą moralność - a mianowicie moralność
G~eków i Rzymian; i jego rady dla chrześcijan są w dużej
~erze ~rzystosowaniem się do niej, aż do usankcjonowania
mew~l~~ct;va włącznie. Nauka, którą nazywamy moralnością
c~ZeSCljans~ą, choć powinna raczej nosić nazwę teologicznej,
me była dziełem Chrystusa lub Apostołów, lecz powstała
znacznie później; wytworzył ją stopniowo Kościół katolicki
w ciągu pierwszych pięciu wieków swego istnienia i choć
ludzie nowożytni i protestanci nie przyjęli jej bez zastrzeżeń,
dokonali w niej znacznie mniejszych zmian, niż można się
był~ spodziewać. W samej rzeczy zadowolili się przeważnie
obcięciem tego, co dodano do niej w średniowieczu, przy
czym każda sekta wstawiła na to miejsce nowe dodatki
odpowiadąjąc.e jej własnemu charakterowi i dążeniom. Byłbym
chyba ,~stat?Im człowiekiem, który by przeczył temu, że
ludzkos~ WIele zawdzięcza tej moralności i jej pierwszym
nauczycI~lom; lecz powiadam o niej bez skrupułów, że jest
ona w WIelu ważnych punktach niekompletna i jednostronna
i że gdyby idee i uczucia przez nią nie usankcjonowane nie
przyczyniły się do ukształtowania europejskiego życia i charak-
teru, stan spraw ludzkich byłby gorszy niż obecnie. Moralność
chrześcija~~ka (~~ zwana) ma wszystkie cechy reakcji; jest
~na w du~ej CZęSCIprotestem przeciw poganizmowi. Ideał jej
jest. raczej negatywny niż pozytywny; raczej bierny niż czynny;
mający na celu raczej niewinność niż szlachetność, raczej
wstrzymywanie się od złego niż energiczną pogoń za dobrem;
a w j~j przepisach (jak to dobrze powiedziano) "nie będziesz"
zbytnio góruje nad "będziesz". W trwodze przed zmysłowością
stworzyła ona bożka ascetyzmu, który stopniowo dzięki
kompromisom zmienił się w bożka legalności. Moralność ta
ofiarowuje nadzieję nieba i groźbę piekła jako z góry wy-
149
Rozdział II. O wolności myśli i słowa
---
znaczone i właściwe bodźce do prowadzenia cnotliwego życia
i spada pod tym względem poniżej poziomu mędr~ów sta~o-
iytnych oraz nadaje etyce ludzkiej ~harakter. zasadniczo ego~s-
tyczny, ponieważ oddziel~ p~czuCte. ?~owlązku poszczego~-
nego człowieka od interesow jego bhzmch,. poza wypad~~,
w których daje mu interesowną pobudkę do Ich uwzględmama.
Jest ona zasadniczo doktryną biernego posłuszeństwa; wpaja
uległość dla wszystkich ustalonych władz, który~h. wprawd~ie
nie należy słuchać, gdy nakazują coś, czego religia zabrama,
ale którym nie wolno się opierać, a tym mniej bunt przeciw
nim podnosić, bez względu na krzywdę, jaką nam wyrządzają.
Podczas gdy obowiązek wobec państwa zajmuje w moralności
najlepszych narodów pogańskich nieproporcjonal~i~. ~użo
miejsca, naruszając wolność jednostki, czysto chrześcijańska
etyka zaledwie wymienia lub uznaje ten doniosły obowiązek.
Nie w Nowym Testamencie, lecz w Koranie czytamy na-
stępującą maksymę: "Władca, który powołuje jakiegoś czło-
wieka na urząd, podczas gdy w jego posiadłościach znajduje
się inny człowiek zdolniejszy do jego sprawowania, grzeszy
przeciw Bogu i państwu". To słabe uznanie, które idea obo-
wiązku względem ogółu znajduje w moralności współczes-
nej, pochodzi nie z chrześcijańskich, lecz z greckich i rzym-
skich źródeł; a nawet w moralności życia prywatnego cała
wspaniałomyślność, wielkoduszność, godność osobista, a nawet
Poczucie honoru, są owocem czysto świeckiego, a nie religij-
nego działu naszego wychowania i nigdy nie mogłyby wyros-
nąć na gruncie etyki, dla której jedyną wartością jest po-
słuszeństwo.
Daleki jestem od twierdzenia, ze wady te są wrodzo~e
chrześcijańskiej etyce bez względu na sposób jej ujmowama
lub że liczne składniki niezbędne dla całkowitej doktryny
tnoralności, których ona nie zawiera, nie dałyby się z ~ą
pogodzić. Jeszcze mniej podejrzewałbym o to nauki i przepisy
samego Chrystusa. Sądzę, że powiedzenia Chrystusa w~raża~ą
Wszystko, co - o ile mogę stwierdzić - było ich celem; ze dają
 151
Rozdział /l. O wolności myśli i słowa
150 o woLności
--- .' . simy J'e uważać za
. , że go zawsze umkmemy, l mu . .,
się one pogodzić ze wszystkimi wymaganiami wszechstronnej spodzlewac, . ane dobro Musimy i powmmsmy
łaconą za meoszacow· d .
etyki; że można w nich wyczytać wszystko, co jest doskonałe cenę P .' .owej prawdy do bycia całą praw ą,
w etyce, bez większego naciągania, niż to czynili ci, którzy odrzucać. pretensję cz~s~~ rowadził z kolei protestujących do
usiłowali wysnuć z nich jakikolwiek praktyczny system a gdyby impuls ~e~cJI. ~y ubolewać nad tą jednostronnością
postępowania. Ale można w całkowitej z tym zgodzie sądzić, niesprawIedhwosCI, moze "ą tolerować. Jeśli
lką inną lecz mUSImy J
że zawierają one i miały zawierać tylko część prawdy; że jak na..d ~sze ,, .ewierząc ch sprawiedliwości dla
zapisane wypowiedzi Założyciela chrześcijaństwa nie dają chrześcIJame chcą uc.zy~ fi . odda:ać sprawiedliwość ich
i nie miały dawać wielu istotnych składników wyższej chrześcijaństwa, pOWI~1 s~ dzie zamykając oczy na
moralności i że te składniki zostały całkowicie wyrugowane niewierze. Nie prz~słuZy:~:lę ~:;ierzchownie obeznanym
z systemu etyki opracowanego przez kościół chrześcijański na wiadom~ :VSZystki~: °żc ~uża część naj szlachetniej szych
e
podstawie tych wypowiedzi. Uważam wobec tego za wielki z histoną. l~teratury t, ch b la dziełem nie tylko lu-
błąd szukać nadal w doktrynie chrześcijańskiej tego cało- i najcenmeJszych n~uk m~r~~n~ kiej ywiary ale i ludzi, którzy
dzi, którzy nie znali chrzescIJans '
kształtu wskazówek, który miała ona, w intencji jej twórcy,
sankcjonować i popierać, lecz tylko częściowo podawać. ją znali i odrzucili.. . swoboda wypowiadania
. .ę że meogramczona
Sądzę też, że ta ciasna teoria staje się w praktyce poważnym NIe utrzymuj ' . .. ł żyłaby kres religijnemu lub
złem, zmniejszającym wielce wartość moralnego wychowania wsze~ch możliwych oplml t~~zie o ciasnych horyzontach
i nauczania, za którym opowiada się dziś tylu ludzi dobrej filozoficznemu sekCIarstwU. ., wpaj ać a nawet pod
b dą na pewno poplerac, '
woli. Obawiam się, że usiłowania kształtowania umysłu i uczuć umys ł owyc h ę . ,.' każdą prawdę, którą biorą
na wyłącznie religijną modłę, z pominięciem tych świeckich wielu względarru stos~wac w zyc:u. 'e żadneJ' innej prawdy
. ak' akby me było na SW1eCI .
norm (jak je można nazwać w braku lepszego miana), które na seno, t. J... . .e' która by mogła Ją zmodyflko-
istniały dotąd obok chrześcijańskiej etyki i uzupełniały ją na lub przynajmmej żadnej taki .J,. 'swobodniejsza dyskusja
wać lub ograniczyć. Przyznaję, z~ ~~J b się stać
drodze wzajemnego oddziaływania, da nam w rezultacie, . . każ dej opmn do tego, a Y
a nawet daje już teraz, niski, nędzny, służalczy typ charakteru, nie zmienia dążenia az . . da którą
maga J' e l zaostrza, praw ,
który choćby się poddawał bez zastrzeżeń temu, co uważa za sekciarską, a często wz "e wI'dzl'ało zostaje
.d . , lecz SIę m '
Najwyższą Wolę, nie jest zdolny wznieść się do zrozumienia powinno się było WI ZI~C.'. łoszą ją osoby uważane za
i darzenia sympatią pojęcia Najwyższej Dobroci. Sądzę, że dla odrzucona tym gwałtoW~leJ, ze g ł tej kolizji opinii działa
odrodzenia moralnego ludzkości potrzebne jest istnienie obok przeciwników. Ale zbaw.lenny wp yw kojniejszego i bardziej
nie na namiętnego stronnika, lecz na spo k flikt między
etyki chrześcijańskiej innej etyki, nie zaczerpniętej wyłącznie .d 1 N' e gwałtowny on
z chrześcijańskich źródeł; i że system chrześcijański nie jest bezinteresownego WI za.. 'lczanie jej połowy jest
,., dy ale spokOjne przemi .
wyjątkiem od reguły, że dopóki umysł ludzki jest niedoskonały , czesciami praw, . "'ki ludzie są zmuszem
groźnym złem; zawsze Jest ~adz1eJa, po żai ą tylko na jedną,
interesy prawdy wymagają różnorodności opinii. Nie jest to
wysłuchać obie strony; doplero gdy zwa J prawda nazbyt
wcale konieczne, aby ludzie, którzy przestali ignorować prawdy
błędy krystalizują się w przesądy, aAsamal'eważ ~ało jest
moralne nie zawarte w chrześcijaństwie, musieli ignorować b' .enie fałszu pon
którąkolwiek z prawd, jakie ono zawiera. Takie uprzedzenie przesadzona, ro l wraz ci zdolności wydania in-
przymiotów umysłu rzadszych o
lub przeoczenie jest bezwzględnie złem, lecz nie możemy się
154 o wolności
przeciwnej
. jako ludzi złych Ii niemoralnych
. Ck' -
niepopularne opinie są szczególni . . . I, torzy wyznają
.. ' te narazem na tak
p~~ewaz są na ogół nieliczni i pozbawieni w ~ ~otwarz,
runu o sprawiedliwość dl a ruc . h Sięsie me
ni upo· pływul l. nikt poza
z natury . rzeczy nie nadaj e Się . d] a tych ktorzy ,rrnna; ecz broń.. ta
atakui Rozdział ID
panującą; użycie jej byłoby nieb .' Ją opuuę
a gdyby nawet nim nie b ło ezpleczne. dla ~ch samych, o indywidualności jako jednym
s~rawie. Na ogół opinie sprz:Ci~ia~aszk~dzlł~b~ Ich własnej Z elementów dobrobytu
me przyjętym mogą uzyskać osłu;:ce Się o~ml?m powszech-
Przedstawiliśmy powody nakazujące dbać o to, by ludzie
mu umiarkowaniu języka or:z t tylko dZI~kip~zemyślane-
mogli swobodnie wyrabiać sobie poglądy i wyrażać je bez
zbytecznej obrazy i tracą zwol S ~::me~~ ~nikarnu wszelkiej
w najmniejszym choćby st e~m ow, jeśli odstępują od tego niedomówień, oraz zgubne skutki wynikające dla intelektualnej
stronników panującej . ..opmu; podczas gdy ostre nagany a przez to i moralnej natury człowieka gdy ta swoboda nie jest
opmll rzeczywiści d . zapewniona lub gdy walczy się o nią wbrew istniejącym
głoszenia przeciwnych .... ie o straszają ludzi od
zakazom. Zbadajmy teraz, czy te same powody nie wymagają,
którzy je głoszą. DlategOO~~~~:ro~ przysłuc?iwania się tym,
by ludzie mogli działać zgodnie ze swymi opiniami - wpro-
daleko bardziej leży powści . e~le prawdy I sprawiedliwości
,. . cIągmęcIe obelżywej . wadzać je w życie bez przeszkody moralnej lub fizycznej ze
SCIniż mniejszości i na przykład d ' wej m?w.y większo-
daleko potrzebniej sze b ł b ,g yby~my musieli wybierać, strony swoich bliźnich, dopóki robią to na własne ryzyko. To
. y o y wstrzymame ob 'li ostatnie zastrzeżenie jest naturalnie niezbędne. Nikt nie
na niedowiarstwo niż na relizi J. raz wych ataków
utrzymuje, że czyny powinny korzystać z tej samej swobody
że powściąganie jednych i d gl~. hes.t Jedn~ rzeczą oczywistą,
. . ruglc me nalezy do . co opinie. Przeciwnie, nawet opinie tracą swoje przywileje,
opima zaś . powinna za każd ym razem wydawać prawa k I władz,.. gdy są wyrażane w takich okolicznościach, że stają się zachętą
o d. okoliczności
, danego w ypa dk u Obowiązki . .c wyro... zależnie do szkodliwego czynu. Opinia, że handlarze zbożem ogładzają
plac . ..każdego, po ktorejkolwile k stoi Ol on strome . em JejbJest .potę-
. 'l· biedaków lub że własność prywatna jest kradzieżą, nie powinna
opmu. w sposób zdradzający ni
ący nieszczerość zł T ' jes 'I ,.roru swej . być szykanowana, gdy jest tylko ogłaszana drukiem, lecz
u nietolerancję; lecz nie . k ,os lWOSC,bigoterię
l b , wruos ować o t h może zasługiwać na karę, gdy się ją wypowiada ustnie wobec
podstawie
' stanowiska ,J iakie k tos' w danejyck przywarach .. . na podnieconego tłumu zgromadzonego przed domem handlarza
ch ocby ono było naszym p l d . wes~ zajmuje,
zbożem lub gdy ktoś rozrzuca ją wśród tego tłumu w postaci
zasłużone honory każde bog om przecI,:ne; l oddawać
ą

. . mu, ez względu na Je . . odezwy. Wszelkie czyny przynoszące innym szkodę bez

spo kojrue . rozpatruje l. uczcIwie .. wyłus go..opimę, kto
usprawiedliwionej przyczyny mogą, a w ważniejszych wypad-
przeciwników .' nie przesadzając
zając ni niczego zzeza ui opime dl . swoich . . kach muszą, wywoływać nieprzyjazne uczucia, a w razie
~kr ywając niczego, co przemawia lu jmą a mch I me potrzeby czynną interwencję społeczeństwa. Wolność jednostki
Ich korzyść. Taka jest pra d . b mogłoby przemawiać na
.. w ZIwa moralność bl· . musi być ograniczona do tego stopnia, by nie sprawiała
sji; a choć często jest gwał . c p~ . icznej dysku-
. . cona z przYJemnos . przykrości innym. Lecz jeśli człowiek nie wtrąca się do
ze Wielu polemistów w d .. '. .. Clą stwierdzam.
. . . uzeJ rrnerze Jej prz t . cudzych spraw i po prostu kieruje się swoją skłonnością
więcej usilnie do ni . d . es rzega, a Jeszcze
ej ązy.
 156
o wolności
Rozdział lII. O indywidualności jako jednym z elementów dobrobytu 157
i sądem w sprawach własnych te same -
wykazują potrzebę wolności o . ..' k . , p0:V0dy, które dla niej żadnych względów. Większość jest zadowolona
bez żadnego dokuczania b pinn, azą n:u rownież pozwolić z dzisiejszych metod postępowania ludzkości (gdyż są one jej
, , Y stosował SwoJe o . .
na swoj własny koszt. Że ludzkość nie . ~Ime w praktyce dziełem) i nie może pojąć, dlaczego by te metody nie miały
p~a~dy są po większej części ołowi Jest .m~omylna, = jej być dostatecznie dobre dla każdego; a ponadto samorzutność
me Jest pożądana jeśli . p . czne, ze Jednomyslność nie wchodzi w skład ideału większości reformatorów moral-
. , 1 me wynika z najd kł d ..
1 nąjswobodniejszego poro . . o a meJszego nych i społecznych, dla których jest raczej przedmiotem
norodność opinii nie jest Złwnamla przecIwnych opinii, a róż- podejrzliwości jako kłopotliwa, a może i buntownicza prze-
. em, ecz dobrem d 'ki l
me stanie się o wiele bardziel zd . . ' opo udzkość szkoda do powszechnego przyjęcia tego, co ich zdaniem
stronnego poznawania ~ olna rnz obecnie do Wszech- byłoby najlepsze dla ludzkości. Mało osób poza Niemcami
zastosować tak samo dopsraw ~, - są. to ~asady dające się pojmuje znaczenie doktryny, którą Wilhelm von Humboldt,
opinii. Ze względu na nie~~:~ oW dZIałanIa ludzi jak do ich wybitny uczony i polityk, obrał za temat swojej rozprawy
ł stan ludzkości zarówno
pożyteczną jest rzeczą b . t . ona ~. - doktryny głoszącej, że "celem człowieka, czyli tym, co
, y IS mały rozne o .. iak i
Sposoby życia by zostawia '. puue, J 1 rozmaite dyktują mu wieczne i niezmienne nakazy rozumu, a nie
pole, pod wa:unkiem . no roznorodnym charakterom wolne podszepty mglistych i chwilowych pragnień, jest najwyższy
, lllewyrządzarua bliźni kr .
wartość różnych trybów ż cia . .mm. zywdy; 1 by i najbardziej harmonijny rozwój jego władz złączonych w jedną
gdy ktoś uważa za stosown~ je uWI~~czmła SIę w praktyce, logiczną całość"; że przeto celem" do którego musi bezustan-
jest rzeczą . d . wypro ować. Krótko mówiąc nie dążyć każda ludzka istota i którego szczególniej osobom
pozą aną, by mdywid ln " .. '
w sprawach, które nie dot cz ua osc ?rz~Jawlała się zamierzającym wpływać na swoich bliźnich nie wolno nigdy
gdzie regułą postępowaJa ą .pr~ede wszystkim mnych. Tam tracić z oczu, jest silna i rozwinięta indywidualność"; że do
tradycje lub zwyczaje innych ~e dJ~S~ wła.sny charakter, lecz tego są niezbędne dwie rzeczy, "wolność i rozmaitość sytua-
składników ludzkiego s ,.u ~I, .rak Jednego z głównych cji"; i że z ich zjednoczenia powstaje "indywidualna dzielność
indywidualnego i społecZCZęscla 1 ną]ważniejszego składnika i nieprzebrana różnorodność", których skojarzenie daje "ory-
. . znego postępu.
NajWIększą trudnością iak s ginalność'" .
zasady, nie jest ocena : Jdk~ potykamy przy wysuwaniu tej Jakkolwiek mało ludzie są przyzwyczajeni do podobnej
sro ow prowadzą h d
~elu, lecz obojętność ludzi dla sa cyc o uznanego doktryny i jakkolwiek dziwną może im się wydać tak wysoka
z~ swobodny rozwój indYWidu~g? ~~lu. ~dyby rozumiano, ocena indywidualności, niemniej sądzimy, że może to być
mczych składników dobrob tu. . O~CIJest Jednym z zasad- tylko kwestia stopnia. Nikt nie wyobraża sobie, że ludzie
współrzędny z tym ws tkirn ze Jest to me tylko element doszliby do szczytu doskonałości w postępowaniu, gdyby
zys m co nazyw ...
wykształceniem, wychowa· : ku arny cywIlIZacją, naśladowali się jedynie nawzajem. Nikt nie twierdzi, że ludzie
część i warunek tych niem 1. lturą, lecz także niezbędna nie powinni ujawniać w swoim trybie życia i w swoich
rzeczy, me byłob . b .
zlekceważenia wolno' .. . y me ezpIeczeństwa sprawach własnego sądu lub charakteru. Z drugiej strony
SCI 1 me przedst . ł b .
ności wyznaczenie granic . d awia o y WIelkiej trud- byłoby niedorzecznością utrzymywać, że ludzie powinni żyć
Ale zło tkwi w tym że y vkł. zy nią a kontrolą społeczną.
wewnętrznej wartoś~i indzw~d y sP~sób myślenia nie uznaje • Zakres i obowiązki rządu barona Wilhelma von Humboldta, tłumaczenie
yWI ualneJ samorzutności i nie ma
z niemieckiego, s. 11-13.

j
 158
o wolności
Roz d zw' ł 1lI, O indywidualności jako jednym z element6w dobrobytu 159

tak, jakby świat, na który przyszli, był pogrążony w całkowitej

niewiedzy; jakby doświadczenie nie wykazało jeszcze w naj- -, rz wiązanie lub prawa innych), wytwm:~a to
wchodzI w gr~,~ Y, , ł " zamiast aktywności i energu.
mniejszym stopniu, że jeden tryb życia i postępowania jest w nim biemosc l ocięza ?S~ t lub naj'bliższemu otoczeniu
lepszy od drugiego, Nikt nie zaprzeczy, że należy uczyć kto pozwala swia u ł '
Temu, , " nie o otrzebna jest tylko ma pw
i wychowywać młodzież tak, aby mogła poznać i Spożytkować ułożyć plan Jego ZyCI~Z\ g kt~ sam swój plan układa,
ustalone rezultaty ludzkiego doświadczenia, Lecz przywilejem zdolność naśladowanI~, denl' , , Musi on obserwować, by
i właściwością człowieka dojrzałego jest wyzyskiwanie i tłu- " stkie swoje z o nosct. , b
rozwIJa wszy " d" by przewidywać, działac, y
maczenie obcego doświadczenia na swój własny sposób, Do widzieć, rozumowac l są ZIC, dec z' i rozróżniać, by móc
niego należy wyszukanie, która część przekazanego mu zebrać materiały pO,trzebne ddO ł ~a~hować stałość i pano-
doświadczenia da się odpowiednio zastosować do jego włas- d ' gdy SIę zdecy owa, A '
decy owac, a , się przemyślanej decyzji, lm
nego położenia i charakteru, Tradycje i zwyczaje innych ludzi wanie nad sobą, by trzym~c iu własnym, sądem
są do pewnego stopnia dowodem, czego ich doświadczenie ' , , w SWOImpostępowan
częściej kieruje SIę, , h alet potrzebuje i silniej je
nauczyło i jako przypuszczalny dowód mają prawo do jego ' , tym WIęcej tyc z d b
i UCZUCIamI, 'b tego skierować na o rą
szacunku; lecz po pierwsze, doświadczenie ich może być zbyt rozwija, Można by go zapewne ~ lez ile wart będzie jako
ograniczone lub niewłaściwie tłumaczone, a po drugie, ich ' hroni od szwanku, ecz l ,
drogę, l ue ~mc, 't lko to, co ludzie czynią, ale t~e
tłumaczenie doświadczenia może być właściwe, lecz nie-
człowIek? Wa~ne Jes~ ~le ;ieł na doskonaleniu i upiększa?lU
odpowiednie dla niego, Zwyczaje są wytworem zwykłych jacy są CIludzie. Spo~rod d d " życie najdonioślejszym Jest
okoliczności i charakterów, a jego okoliczności i charakter których ludzie słuszme spę zają ,,' że byłoby możliwe
' , łowiek Przypuscmy,
mogą być niezwykłe, Po trzecie, choćby zwyczaje były dobre
.i dla niego odpowiednie, jednak stosowanie się do zwyczaju
z pewnosetą sam cz , , b' staczać bitwy sądzić sprawy,
budować domy, upraw~ac z ,ozdme, " modli~wy za pomocą.
po prostu dlatego, że jest zwyczajem, nie kształci ani nie " k ' ioły l o aWlac
a nawet wznosie osc , l d k Ponieślibyśmy znaczną
rozwija w nim żadnej z przyrodzonych zalet człowieka, , [ących postac u z ą.

automatow mając " , tomaty nawet mężczyzn

Ludzka zdolność, postrzegania, sądzenia, rozróżniania i od- d b śmy wyrmemh na te au ,
stratę, g y Y, , d ' , 'bardziej cywilizowane rejony
czuwania, działalność umysłowa, a nawet skłonności moralne, i kobiety zamieszkujących zls,laJ k nał mi okazami tego, co
doskonalą się tylko przy dokonywaniu wyboru, Kto czyni coś, świata i będących na pewno ,m~dos o ludzka nie jest maszyną
ponieważ jest to zwyczajem, nie czyni wyboru, nie zdobywa natura może i chce stworzyć. atura , ądo wykonywania
żadnej wprawy w rozpoznawaniu lub życzeniu, sobie tego, co b dług modelu l postawton " ,
z udowaną ,we acy lecz drzewem, które rośnie i rozwija Się h
jest najlepsze, Władze umysłowe i moralne, podobnie jak siły wyznaczonej pr , d' iem sił wewnętrznyc ,
fizyczne, rozwijają się tylko dzięki ich używaniu, Nie wy- na wszystkie strony zgodnie z ązem
ćwiczymy naszego umysłu, czyniąc coś jedynie dlatego, że które czynią je żywą istotą, b' , iest rzeczą pożądaną, by
inni to czynią, ani też wierząc w coś tylko dlatego, że inni Z d' ię prawdopodo me, ze J , ,
go ZImy SI, " ',' nteligentne przyjęcie zwy-
w to wierzą, Jeśli kto przyjmuje jakąś opinię, choć jej ludzie ćwiczyh swoj ro~um ,l ze l d tąpienie od zwyczaju
uzasadnienie nie wydaje mu się przekonujące, nie wzmacnia czaJ'u a czasem nawet mtehgentne o ~ h' ie Świat
swego rozumu, lecz go osłabia; a jeśli pobudki działania nie ' ,
jest lepsze od przestrzegam a go ślepo l mec
'" amczn
y mieć ,własny
godzą się z jego uczuciami i charakterem (tam gdzie nie przyznaje do pewnego s.' topnia że powmmsm ać że powinniśmy
rozum, ale nie ma wielkiej ochoty przyzn, ,
 160
o wolności
również mieć własne pragnienia i popędy lub że posiadanie
własnych silnych popędów niekoniecznie jest niebezpieczeń_
stwem i zasadzką. A jednak pragnienia i impulsy są tak samo
częścią doskonałej istoty ludzkiej, jak wierzenia i hamulce
moralne. Silne popędy są niebezpieczne tylko wtedy, gdy nie
są należycie zrównoważone; gdy jeden zespół celów i skłon-
ności silnie się rozwinął, podczas gdy inne, które powinny
istnieć obok nich pozostają słabe i bezczynne. Ludzie postępują
źle nie dlatego, Że ich popędy są silne, lecz dlatego, że ich
sumienia są za mało wrażliwe. Nie ma naturalnego związku
między silnym popędem a stępionym sumieniem. Naturalny
związek jest raczej przeciwny. Powiedzieć, że pragnienia
i uczucia jednej osoby są silniejsze i różnorodniejsze niż
drugiej, znaczy po prostu powiedzieć, że jest w niej więcej
surowego materiału natury ludzkiej, a przeto może ona
zapewne uczynić więcej złego, lecz niezawodnie i więcej
dobrego. Silne popędy są tylko inną nazwą energii. Energia
może być źle użyta, ale człowiek energiczny może zawsze
zrobić więcej dobrego, niż gnuśny i apatyczny. Ci, którzy
mają najwięcej naturalnego uczucia, mogą zawsze najsilniej
rozwinąć w sobie ukształcone uczucia. Ta sama silna wraż-
liwość, która decyduje o żywości i sile osobistych popędów,
jest także źródłem najnamiętniejszego umiłowania cnoty
i najsurowszego panowania nad sobą. Właśnie za pomocą jej
kształcenia społeczeństwo zarówno spełnia swój obowiązek,
jak chroni swoje interesy; nie za pomocą odrzucania materiału
na bohaterów dlatego tylko, że nie potrafi go obrobić.
O człowieku, którego pragnienia i popędy są wyrazem jego
natury - rozwiniętej i zmodyfikowanej własną pracą _ mówi-
my, że ma charakter. Kto nie posiada własnych pragnień
i popędów, ma tyle charakteru, co maszyna parowa. Jeśli zaś
człowiek posiada popędy nie tylko własne, ale i silne,
kierowane silną wolą, to ma energiczny charakter. Kto sądzi,
że nie należy popierać rozwoju indywidualnych pragnień
i popędów, musi także twierdzić, że społeczeństwo nie
Rozdział II/. O indywidualności jako jednym z element6w dobrobytu 161
potrzebuje silnych natur, że nie jest lepsze, gdy liczy wiele
silnych charakterów, i że wysoki przeciętny poziom energii
nie jest pożądany.
We wczesnych stadiach rozwoju społecznego siły indywi-
dualności mogły istotnie przewyższać zdolność społeczeństwa
do ich poskramiania i kontrolowania. Był kiedyś nadmiar
pierwiastka indywidualnej samorzutności i zasady społeczne
miały z nim ciężką walkę. Trudno było wtedy nakłonić ludzi
silnych fizycznie lub umysłowo do uległości względem norm,
które żądały od nich poskramiania swoich popędów. Dla
przezwyciężenia tej trudności prawo i dyscyplina, podobnie
jak papieże walczący z cesarzami, rościły pretensje do władzy
nad całym człowiekiem, do kontrolowania całego jego życia
w celu ujęcia w karby jego charakteru, którego społeczeństwo
nie umiało w żaden inny sposób dostatecznie okiełznać. Ale
teraz społeczeństwo osiągnęło wyraźną przewagę nad in-
dywidualnością i naturze ludzkiej nie grozi dziś niebez-
pieczeństwo nadmiaru, lecz braku osobistych popędów i skłon-
ności. Stan rzeczy bardzo się zmienił od tego czasu, gdy
namiętności ludzi wysoko postawionych lub utalentowanych
buntowały się stale przeciw prawom i przepisom i musiały
być surowo poskramiane, by osoby znajdujące się w ich
zasięgu mogły się cieszyć przynajmniej względnym bez-
pieczeństwem. W naszych czasach, począwszy od klasy
najwyższej aż do najniższej , każdy żyje jak gdyby pod okiem
wrogiej i przerażającej cenzury. Nie tylko w rzeczach, które
dotyczą innych, ale i we własnych sprawach jednostka i rodzina
nie stawiają sobie pytania: co wolę? lub: co bardziej odpowiada
mojemu charakterowi i skłonnościom? lub: co dałoby wystar-
Czającą szansę pomyślnego rozwoju najlepszym i najwznioś
lejszym pierwiastkom mojej istoty? Natomiast pytają sami
siebie: co się zgadza z moją pozycją społeczną? co czynią
Zwykle osoby mające moje stanowisko i majątek? lub (gorzej
jeszcze): jak postępują zwykle osoby wyższe ode mnie
stanowiskiem i zamożniejsze? Nie chcę przez to powiedzieć,
 162 o wolności
że ludzie ci przekładają zwyczaj nad to, co odpowiada ich
skłonności. Nie przychodzi im do głowy mieć jakąś skłonność
do tego, czego zwyczaj nie nakazuje. W ten sposób sam umysł
jest w jarzmie; nawet czyniąc coś dla przyjemności, ludzie
przede wszystkim oglądają się na innych; lubią to, co lubią
inni; wybierają tylko to, co inni zwykle czynią; unikają
osobliwości gustu i oryginalności postępowania jak zbrodni
i zagłuszają głos swojej własnej natury tak długo, że w końcu
przestają go słyszeć; ich władze duchowę marnieją i słabną,
tak że stają się niezdolni do odczuwania silnych pragnień lub
szukania własnych przyjemności i nie mają zazwyczaj samo-
dzielnych poglądów ani spontanicznych uczuć. Czy jest to
pożądany, czy też niepożądany stan natury ludzkiej?
Według nauki Kalwina stan taki jest pożądany, gdyż
samowola jest głównym wykroczeniem popełnianym przez
człowieka. Całe dobro, do którego ludzkość jest zdolna,
mieści się w posłuszeństwie. Nie macie wyboru; musicie
działać tak, a nie inaczej; "co nie jest obowiązkiem, jest
grzechem". Ponieważ natura ludzka jest z gruntu zepsuta,
nie ma dla człowieka odkupienia, póki jej w sobie nie
zabije. Dla zwolennika tej teorii życia zagłada ludzkich
władz duchowych, zdolności i wrażliwości nie jest złem;
człowiekowi potrzebna jest jedynie zdolność ulegania woli
Bożej i jeśli nie używa swoich zdolności wyłącznie w celu
skuteczniejszego spełniania tej domniemanej woli, lepiej
by ich nie posiadał. Taka jest teoria kalwinizmu wyznawana
w złagodzonej formie przez wielu ludzi nie uważających
się za kalwinów; interpretują oni rzekomą wolę Bożą mniej
ascetycznie twierdząc, że Bóg chce, aby ludzie zaspokajali
niektóre swoje skłonności, oczywiście nie w ten sposób,
w jaki by pragnęli, lecz na drodze posłuszeństwa _ to
znaczy w sposób przepisany im przez zwierzchność, a zatem
z konieczności jednakowy dla wszystkich.
W podobnie podstępnych formach przejawia się dzisiaj
silne dążenie do stosowania tej ciasnej teorii życia i wy-
Rozdział llI. O indywidualności jako jednym z element6w dobrobytu
-
163
tWarzania spaczonego i ograniczonego typu ludzkiego charak-
teru, któremu ona patronuje. Wiele osób bez wątpienia szczerze
myśli, że takie skrępowane i skarłowaciałe istoty ludzkie
wyglądają tak, jak to leżało w zamiarach ich Stwórcy, podobnie
jak wielu ludzi sądzi, że drzewa są o wiele piękniejsze, gdy
im obcięto wierzchołek lub nadano kształty zwierząt, niż
w swojej naturalnej postaci. Jeśli jednak wiara, że człowiek
został stworzony przez dobrą Istotę, stanowi część religii, to
konsekwentniej jest wierzyć, że ta Istota dała człowiekowi
wszystkie jego zdolności na to, aby je kształcił i rozwijał,
a nie wykorzeniał i niszczył, i że cieszy ją zbliżanie się jej
stworzeń do ucieleśnionej w nich idealnej koncepcji i wzrost
ich zdolności pojmowania, działania lub uprzyjemniania życia.
Istnieje typ ludzkiej doskonałości odmienny od kalwińskiego:
pojęcie ludzkości mającej inne cele niż wypieranie się swojej
natury. "Pogańskie obstawanie przy swoich prawach", jest
równie dobrze jednym ze składników wartości człowieka, jak
"chrześcijańskie samozaparcie"·. Platoński i chrześcijański
ideał panowania nad sobą zlewa się z greckim ideałem
samodzielnego rozwoju, ale go nie zastępuje. John Knox stoi
może wyżej od Alcybiadesa, ale Perykles jest wyższy od nich
obu; i gdybyśmy dzisiaj mieli pośród nas Peryklesa nie
brakowałoby mu żadnej z zalet cechujących Johna Knoxa.
Ludzkie istoty stają się szlachetnym i pięknym przedmiotem
rozmyślania nie dzięki zacieraniu wszystkich przymiotów
indywidualnych w celu ich ujednostajnienia, lecz dzięki ich
doskonaleniu i używaniu w granicach wyznaczonych przez
prawa i interesy innych; a ponieważ dzieła odzwierciedlają
charakter swoich twórców, ludzkie życie wskutek tego samego
procesu wzbogaca się, urozmaica i ożywia, dostarczając
Większej obfitości materiału do wzniosłych myśli, uszlachet-
niając uczucia i wzmacniając węzły łączące każdą jednostkę
z rodzajem ludzkim przez nadanie mu nieskończenie większej
• Eseje Sterlinga.
164 o wolności
warto~ci. W. ~~ę ro~woju swojej indywidualności każdy
~złowlek . wyżej SIę ceru, a przeto może być i cenniejszy dla
I.nnych. ~~cie. jego staje się pełniejsze, a gdy jest więcej
żywotności w jednostkach, jest jej również więcej w masach
które się z tych jednostek składają. Nie można się obejść be~
t~~j. ilości przymusu, jaka jest konieczna do powstrzymania
silniejszych ludzkich natur od naruszania cudzych praw; lecz
naw~t z punktu widzenia rozwoju ludzkości dostajemy za to
~owlte wynagrodzenie. Potrzebne do rozwoju środki, które
Jednostka traci, gdy nie może zaspokoić swoich skłonności ze
~zkodą dla i.nnych, są otrzymywane głównie kosztem rozwoju
mnych ludzi. A nawet ona sama uzyskuje pełne odszkodowa-
nie, ~?~ż. powściągnięcie jej egoizmu umożliwia silniejszy
rozwoj jej społecznych instynktów. Trzymanie się surowych
reguł sprawiedliwości przez wzgląd na innych rozwija uczucia
i zdo.lności, które mają dobro innych na celu. Ale gdy
ogramczarny człowieka w rzeczach, które innych ludzi nie
doty~~ą po prostu dlatego, że im się one nie podobają, nie
rozw.lj~y nic cennego poza siłą charakteru wyrobioną przy
s~awla~u opo~ ~m ograniczeniom. Jeśli zaś człowiek godzi
SIę na me, stępia 1 zuboża całą swoją naturę. Chcąc dać równe
szanse naturze każdego, trzeba pozwolić, by różne osoby
prowadziły różny tryb życia. Im szerszą była ta swoboda
w jakim~ .wieku, tym bardziej był on godnym uwagi dla
potomności. Nawet despotyzm nie daje nam odczuć swoich
~ajgorszych . skutków, dopóki indywidualność istnieje pod
jego rządami; a to, co miażdży indywidualność, jest zawsze
?espotyzmem, bez względu na to, pod jaką występuje nazwą
l czy ~odaje za swój cel wypełnianie woli Bożej, czy ludzkich
nakazowo
Po,:,,:,i~~ziawsz~, . że indywidualność jest tym samym co
rozwoj l ze tylko Jej kształcenie wytwarza lub może wytwarzać
do~rze rozwinięte ludzkie istoty, mógłbym zakończyć tutaj
mOJ~ d0.w~dze.nie.; gdyż ~óż więcej lub co lepszego można
powiedzieć o jakichkolwiek warunkach społecznych, jak to,
Rozdział Jll. O indywiduaLności jako jednym z eLement6w dobrobytu 165
---
że zbliżają istotę ludzką do najlepszego dla niej stanu? Lub co
gorszego można powiedzieć o jakiejś przeszkodzie na drodze
do dobra, jak to, że do niego nie dopuszcza? Bez wątpienia
jednak rozważania te nie wystarczą do przekonania tych,
którzy tego najbardziej potrzebują; i w dalszym ciągu musimy
wykazać, że te rozwinięte istoty ludzkie przynoszą pewien
pożytek nierozwiniętym - uprzytomnić tym, którzy nie pragną
wolności i nie chcieliby z niej korzystać, że mogą być w jakiś
zrozumiały sposób wynagrodzeni, jeśli pozwolą innym ludziom
bez przeszkód jej używać.
Najpierw zatem chciałbym nadmienić, że mogliby się
zapewne czegoś od nich nauczyć. Nikt nie zaprzeczy, że
oryginalność jest cennym czynnikiem w ludzkich sprawach.
Zawsze potrzebne są osoby, które by nie tylko odkrywały
nowe prawdy i wykazywały, że to, co było niegdyś prawdą,
już nią być przestało, lecz także stosowały nowe metody
i dawały przykład mądrzejszego postępowania, lepszego gustu
i większego rozsądku w swoim trybie życia. Kto by się temu
sprzeciwiał, musiałby wierzyć, że świat doprowadził już
wszystkie swoje zwyczaje i metody do stanu najwyższej
doskonałości. Nie każdy może wprawdzie wyświadczyć to
dobrodziejstwo; w porównaniu z całą ludzkością mamy tylko
garstkę osób, których doświadczenia, w razie przyjęcia ich'
przez innych, byłyby ulepszeniem ustalonej praktyki. Ale ta
garstka jest solą ziemi; bez niej życie ludzkie stałoby się
nieruchornym stawem. Ci nieliczni ludzie nie tylko wprowa-
dzają dobre rzeczy, których przedtem nie było, ale także
utrzymują przy życiu te, które już istnieją. Gdyby nie było nic
nowego do zrobienia, czy intelekt ludzki przestałby być
potrzebny? Czy z tej racji ci, którzy przestrzegają starych
Zwyczajów, powinni zapomnieć, dlaczego je przyjęto i trzymać
się ich jak stado, a nie jak ludzkie istoty? Najlepsze wierzenia
i zwyczaje mają aż nadto silną tendencję do wyradzania się
w coś mechanicznego; i gdyby nie szereg osób, których wciąż
powtarzająca się oryginalność nie pozwala uzasadnieniom
166 o wolności
tych wierzeń i zwyczajów stać się czysto tradycyjnymi, taka
martwica nie wytrzymałaby naj słabszego uderzenia czegoś
- Rozdział Ill. O indywidualności jako jednym z elementów dobrobytu
jaki z niej będą mieli pożytek; w jaki sposób mogliby to
spostrzec? Gdyby widzieli jej użyteczność, nie byłaby już
naprawdę żywego i cywilizacja zamarłaby, podobnie jak
w cesarstwie bizantyńskim. Osoby genialne stanowią wpraw-
dzie i zawsze będą stanowić drobną mniejszość, ale po to, by
je mieć, trzeba zachować glebę, na której rosną. Geniusz może
oddychać swobodnie tylko w atmosferze wolności. Osoby
genialne mają ex vi termini więcej indywidualności od innych
ludzi - a zatem trudniej im dopasować się bez okaleczenia do
jednej z nielicznych form, których dostarcza społeczeństwo
swoim członkom, aby zaoszczędzić im trudu kształtowania
własnego charakteru. Jeśli geniusz jest tak nieśmiały, że daje
się wcisnąć w jedną z tych form i pozostawia odłogiem tę
część swej indywidualności, która nie może się rozwinąć pod
naciskiem, społeczeństwo niewiele zyska na jego genialności.
Jeśli zaś ma silny charakter i zerwie swoje więzy, stanie się
celem pocisków społeczeństwa, któremu się nie udało przy-
kroić go do zwykłej miary i które będzie uroczyście ostrzegać
przed nim, nazywając go "dzikim", "nieobliczalnym" itd.;
zupełnie jakby się skarżyło na Niagarę, że nie płynie tak
spokojnie, jak kanał holenderski.
Podkreślam zatem z naciskiem doniosłość geniuszu i konie-
czność jego swobodnego rozwoju zarówno w dziedzinie myśli,
jak w życiu praktycznym, wiedząc dobrze, że nikt nie
zaprzeczy temu założeniu w teorii, lecz zdając sobie zarazem
sprawę z tego, że niemal każdemu jest to w rzeczywistości
całkiem obojętne. Ludzie uważają, że geniusz jest piękną
rzeczą, jeśli pozwala człowiekowi napisać porywający poemat
lub namalować obraz. Ale chociaż nikt nie mówi, że geniusz
w jego prawdziwym znaczeniu, w znaczeniu oryginalności
myśli i czynu, nie jest rzeczą godną podziwu, niemal wszyscy
myślą w duchu, że mogą się doskonale bez niego obejść. Na
nieszczęście jest to tak naturalne, że trudno się temu dziwić.
Oryginalność jest jedyną rzeczą, której użyteczności nie mogą
pojąć nieoryginalne umysły. Ludzie tacy nie mogą dojrzeć,
\ 67
oryginalnością. Pierwszą jej usługą dla nich jest otwarcie im
oczu, po czym mogą sarni stać się oryginalni. Na razie niech
pamiętają, że nigdy nie zrobiono czegoś, czego by ktoś
pierwszy nie uczynił i że wszystkie dobre rzeczy, jakie
istnieją, są owocem oryginalności i niech się zdobędą na tyle
skromności, by wierzyć, że oryginalność ma jeszcze coś do
roboty i że oni sami tym bardziej jej potrzebują, im mniej są
tego braku świadomi.
Prawdę mówiąc, mimo hołdów składanych słowem i czynem
prawdziwej lub rzekomej wyższości, wszystko dąży do tego,
by mierność panowała nad światem. W starożytności, w śred-
niowieczu, a w coraz to mniejszym stopniu podczas długiego
przejścia od feudalizmu do dzisiejszych czasów, jednostka
była sama przez się siłą, a jeśli posiadała wielki talent lub
wysokie stanowisko społeczne, stanowiła poważną siłę. Dzisiaj
jednostka gubi się w tłumie. W polityce powiedzenie, że
opinia publiczna rządzi dzisiaj światem, jest prawie komuna-
łem. Jedyną siłą zasługującą na tę nazwę jest siła mas lub
rządów, które stały się organem wyrażającym dążenia i in-
stynkty mas. Odnosi się to zarówno do moralnych i społecz-
nych stosunków życia prywatnego jak do spraw publicznych.
Ci, których opinie znane są pod nazwą opinii publicznej, nie
zawsze należą do tej samej warstwy społecznej; w Ameryce
jest to cała ludność biała; w Anglii głównie klasa średnia. Ale
są to zawsze masy - to znaczy zbiorowa miernota. Większą
jeszcze nowością jest fakt, że masy nie przejmują teraz swoich
opinii od dygnitarzy kościoła lub państwa, od ludzi uchodzą-
cych za przywódców lub z książek. Myślą za nich podobni im
ludzie, którzy zwracają się do nich lub przemawiają w ich
imieniu pod wrażeniem chwili za pośrednictwem gazet. Nie
uskarżam się na ten stan rzeczy; nie twierdzę, by coś lepszego
dało się w zasadzie pogodzić z obecnym niskim poziomem
umysłowym ludzkości. Lecz nie przeszkadza to bynajmniej
 168
o wolności
, ' Ja
Rozdział /11, O indywidualnosoi ' d nym z e/ement6w dobrobytu
, Iw Je 169

temu, że rząd miernoty jest miernym rządem, Żaden rząd

- , naln do zawartej w nim ilości geniusz~,
utworzony przez demokrację lub liczną arystokrację nie był zwykle pro~orCJo aln ,y Fakt że tak mało osób odważa SIę
wzniósł się nigdy ani wznieść się nie mógł ponad mierność, energii i odwagi n;~r ej. l' .' główne niebezpieczeństwo
na ekscentry:znosc, sygna IZUJe
czy to w swoich czynach politycznych, czy w popieranych
przez siebie opiniach, zaletach i postawach umysłu, chyba naszych, czasow. , łości pozostawienia możli,:,ie najszer-
w tej mierze, w jakiej suwerenna Mnogość ulegała wpływowi Mówiłem o domo~ , by okazało SIę z czasem,
rad (i w najszczęś1iwszych okresach zawsze tak czyniła) szego pola rzecz~m mezwyczaJd~' w zwyczaj, Ale niezależ-
bardziej utalentowanego lub wykształconego Jednego lub które z nich nalezało?'y ,:prowa Zl, ługują na zachętę nie
' " nuJame zwyczaju zas ,
Nielicznych, Inicjatywa wszystkiego co mądre lub szlachetne ność działania l po l ienia lepszych sposobow
dl 'e daj'ą szanse wyna eZI 'ł
wychodzi i musi wychodzić od jednostek; zazwyczaj najpierw tylko atego, z ,, d " ch przyj ęcia przez ogo;
od jednej jednostki, Przeciętny człowiek widzi swój zaszczyt " yczaJow go mejszy , ,
działam a l zw , ł snego trybu życia me Jest
i chwałę w tym, że jest zdolny pójść za tą inicjatywą, że i słuszne prawo = p~owadz~:~d:n:cZająCYCh się wyższością
mądre i szlachetne rzeczy znajdują w nim oddźwięk i że dąży wyłącznym przywilejem osdO d budowania każdej ludzkiej
do nich świadomie, Nie popieram tego rodzaju "czci dla ł Nie ma powo u o J T
umys ową, , l b łej liczby wzorów, es l
bohaterów", która oklaskuje silnego i genialnego człowieka, egzystencji według Jednego u ma sądku l' doświadczenia,
'l " drowego roz
gdy zagarnia on siłą władzę nad światem i każe ludziom ktoś posiada pewną l osc z, bie życia jest najlepszy, nie
wbrew ich własnej woli spełniać jego rozkazy, Bohaterowi jego własny sposób urządzarna so , lecz dlatego, że jest
wolno żądać tylko prawa do wskazywania drogi, Zmuszanie dlatego że jest najlepszy sam ~rzez Sltę'dem owiec: a nawet
ki 't ty me są s a ,
innych do wejścia na tę drogę nie tylko jest sprzeczne ze jego własny, Ludz ,e ,ISo C łowiek nie może sobie
' ełnie jednakowe, z ,
swobodą i rozwojem innych ludzi, ale także demoralizuje owce me są zup "'li 'e są zrobione na Jego
samego silnego człowieka, Wydaje się jednak, że gdy opinie ' kurtki l b pary butow, jes m ł
dobrac u , ' 'h obie gotowych z ca ego
mas złożonych z przeciętnych ludzi stają się lub stały się już miarę lub jeśli me ,:,~blerz:U~rz ~ mu życie niż kurtkę? lub
czynnikiem decydującym, przeciwwagą i korektywą tego magazynu; a czy ła,t':'I~J przy siebre całym swoim fizycznym
dążenia będzie coraz to wybitniejsza indywidualność tych, czy ludzie podobniejsi są do ł swoich nóg? Gdyby
, niż kszta tern
którzy stoją na Szczytach myśli, Właśnie w tych okolicznoś- i duchowym ustrojem, h byłoby to J'Uż dostatecznym
' Ó' 'l' , tylko w gustac , dl
ciach należy nie odstraszać, lecz zachęcać wyjątkowe jednostki ludzie r zru l SIę , ' h tkich na jedną mo ę,
b ie kształtować IC wszys ,
do postępowania odmiennie od mas, W innych czasach nie powodem, ~ me , ' także odmiennych warunkow
przynosiło to żadnej korzyści, chyba że postępowały one nie Ale odmienni ludzie wymagaj~ , ak mo nie mogą żyć
tylko odmiennie, ale i lepiej; lecz w naszym wieku sam h o rozwoju l t sa ,
dla swego duc oweg l ' J'ak różne rodzaje
przykład niejednomyślności, sama odmowa ugięcia kolan ' i atmosferze mora ne],
zdrowo w tej samej a, 'f' m Te same rzeczy,
przed zwyczajem, jest już przysługą, Właśnie dlatego, że klimacie lZyczny , , tki
roślin w tym samym, " wać wyższe pierwias
tyrania opinii robi zarzut z ekscentryczności, potrzeba dla które pomagają jednej osobie Plelędrgno, , Ten sam tryb życia
złamania tej tyranii, by ludzie zachowywali się ekscentrycznie, szkodą dla ugleJ, ,
Swojej natury, są prze, d w odnietą utrzymującą
Ekscentryczność występowała zawsze tam, gdzie było dużo jest dla jednego człowlek~ z ~o ,ą ,P wania w najlepszym
siły charakteru; a zasób ekscentryczności w społeczeństwie Wszystkie jego zdolności dZIałama, l uz~ śnyrn ciężarem,
stanie, podczas gdy d l a dr UgI'ego Jest ruezno
 170
o wolności Rozdział III. O indywidualności jako jednym z element6w dobrobytu 171

który przytłacza lub miażdż całe' . -

istoty tak dalece róż' . y. życie wewnętrzne. Ludzkie Jeden szczególniej rys dzisiejszej opinii publicznej nie
przyjemności w ~ą. SIę ~~dz~ ~obą w swoich źródłach pozwala jej tolerować wyraźnych przejawów indywidualności .
. ki .' swojej wrażliwości na ból i w działan° Ludzie przeciętni mają nie tylko umiarkowaną dozę rozumu,
Ja e na nich wywiera' ,. . . . lU,
. 'l' . ją rozne czynniki fizyczne i moralne . ale i skłonności; nie mają gustów lub pragnień dostatecznie
jes I me ma odpowiada" ,. ' Ze
.. '. ~ąceJ temu roznorodności w ich tr b' silnych, by ich skłaniały do robienia czegoś niezwykłego
życia, am me otrzymują naleź ". y ie
osiągają um słowe eznej I~ cząstki szczęścia, ani nie i w konsekwencji nie mogą pojąć tych, którzy je mają
którego nat~ra iChg~~;o;~~:!O ~~:tetyc~~eg~ poziomu, do i zaliczają ich do kategorii ludzi dzikich i niepowściągliwych,
na których zwykli patrzeć z góry. Otóż dodajmy tylko do tego
opinii Pkubycznej ogranicza się t~lko ~~~~~~ g:~~~;~l~:y~~ja
zycIa, tore wymusiły sobie uzn . , . ow ogólnego faktu przypuszczenie, że rozpoczął się silny ruch
zwolenników? Rozmait " .arue mnogosCIą swoich w celu poprawy moralności a jasną rzeczą będzie, czego
którymi klasz;omYmi ins~s~c ~::u Jest wszędzie (poza nie- mamy oczekiwać. W dzisiejszych czasach mamy podobny
dniana; człowiek może b~z n~gan~ ~~~;vn~mł stop~u uwzglę- ruch, który skutecznie zachęca do prowadzenia regularnego
papierosów, muzykę gimnast k IC WłOSowarue, palenie życia i odstrasza od ekscesów; i szerzy się duch filantropii, dla
ę którego najwdzięczniejszym polem działania jest uczenie
albo też tych rzeczy ~ie lub' , Ydl , sza~hy, k,arty lub studia,
. IC, atego ze zarown . k ' bliźnich moralności i przezorności. Te dążenia naszych czasów
SIę one podobają, jak i ci, któ '. o .CI, tórym
liczni, aby się dali zgn b" m 7
SIę ~e podobają, są zbyt
jeszcze kobieta którą mo~ IC. kec~ męzczyzna, a bardziej
skłaniają publiczność bardziej niż w poprzednich wiekach do
zalecania ogólnych zasad postępowania i do żądania, by
, zna os arżyć o t . lb " każdy zastosował się do przyjętej normy. A normą tą, wyraźnie
"czego nikt nie czyni" alb' . o, ze a o robi cos
. , o me robi czegoś określoną lub domniemaną, jest brak wszelkich silnych prag-
czynią", jest przedmiotem tak wielu ł .' "co wszyscy
gdyby się dopuściła iakie o' ... uw aczających uwag, jak nień. Jej ideałem charakteru jest nie mieć wybitnego charak-
nego. Ludzie J.g s ,cIęzkiego przewinienia moral-
muszą posiadać tytuł l b 'ak ' . swojej zdolności postrzegania i opisywania wydaje się odbiegać od zupełnej
god.ności lub poważania możnowładc~w Jb ąs I,nną ozn~~ banalności, jest przedstawiane przysięgłym jako dowód obłąkania i często
sobie w pewnej mierze na zb te ' y ~OC. pozwolić z powodzeniem, gdyż przysięgli są prawie takimi samymi prostakami
podoba bez uszczerbku dla y k. ~ostępow~~a Jak im się i ignorantami, co świadkowie, a sędziowie z tą nadzwyczajną nieznajomością
. swoJeJ reputacji Po t natury ludzkiej i życia, kt6ra staJe zadziwia nas u angielskich prawników,
w pewnej mierze gd . kt Warzam, J •

kierunku .'. yz, o pozwala sobie za dużo w tym często przyczyniają się do wprowadzenia ich w błąd. Procesy te są wymownym
" ' naraza SIę na cos gorszego niż obrnow _ . Świadectwem stanu uczuć i opinii tłumu w kwestii ludzkiej wolności.
komisja de lunatico , któora odbiIera mu . t k ę. grOZImu
. Sędziowie i przysięgli bynajmniej nie cenią indywidualności - bynajmniej nie
krewnym pod zarząd'. mają e I oddaje go szanują prawa każdej jednostki do postępowania zgodnie ze swym sądem
i skłonnościami w rzeczach obojętnych, nie mogą nawet pojąć, że ktoś przy
• Jest coś zaró Zdrowych zmysłach może tej swobody pragnąć. W dawnych czasach, gdy
owno godnego pogard .ak . .
dOWodowym, na podstawie kt6reg . y J przerazającego w materiale zamierzano palić ateistów, miłosierni ludzie proponowali zwykle, by ich
.
k azdą o mozna w ostat . h I h '
osobę za niezdolną do kierow' '. mc atac uznac sądownie Zamknięto zamiast tego w domu obłąkanych; nie zdziwiłoby nas zbytnio,
unieważnić jej testament jeśli tylk am,a .SWOlrru sprawami, a po jej śmierci gdyby to uczyniono dzisiaj, a sprawcy tego chwaliliby się, że zamiast
procesu. Wydobywa się 'na jaw o sputk.is~lznawystarcza na pokrycie kosztów prześladować tych nieszczęśliwych za religię, obrali tak humanitarny i chrześ-
. . . wszys e drobne szcz 6ł '.
zycia I wszystko, co najpodlejszemu z . eg y Jej codziennego cijański sposób ich traktowania, nie bez ukrytego zadowolenia, że spotkało
podłych ludzi patrzącemu przez szkła ich to, na co zasłużyli.
 172
o wolności
te~; okale~~yć za pomocą .u~isku, podobnie jak stopę Chinki,
~a~dą częsc n~tury ludzkiej, która wybija się na wierzch
I medwuznaczme odróżnia daną osobę od zwykłego gminu.
Jak to zwykle. ma miejsce z ideałami, które wyłączają
połowę tego, co Jest pożądane, obecnie aprobowana norma
w~tw~~a ty~~ ~arną imitację tej drugiej połowy. Zamiast
wielkiej energn kierowanej bystrym rozumem i silnych uczuć
mocno kontrolowanych przez posłuszną sumieniu wolę daj
. ,
ona w rezu ltacie słabą energię i nikłe uczucia, które można
p.rzy~toso,,:ać zewnętrznie do przepisów bez współudziału
silnej wol.1 lub rozumu. Energiczne charaktery przerastające
zwy~ą miarę przechodzą już do tradycji. Nie ma u nas teraz
prawI~ żadnego ujścia dla energii z wyjątkiem interesów.
EnergIę wydatkowaną w tej dziedzinie można jeszcze uważać
za, znacz~ą. PO,zo~tałą resztę zużywa się na jakiegoś konika,
kto~ moze byc uz.ytec::n~ a nawet mieć charakter filantropii,
al~ Jes~, zaws~~ .jakąś Jedną i zazwyczaj drobną rzeczą.
WI.elkosc .Anglii J.est obecnie zbiorowa: mali indywidualnie,
stajemy Się zdolni do rzeczy wielkich tylko dzięki naszemu
przyzwyczajeniu do wspólnej akcji, co zadowala całkowicie
naszy~h mora~~ch i r~ligijnych filantropów. Ale ludzie innego
pokroju uc~ymli Anghę tym, czym jest i potrzeba będzie ludzi
tego pokroju, aby zapobiec jej upadkowi.
Despotyzm zwyczeju jest wszędzie stałą przeszkodą do
po~tę~u ludzkości, pomeważ sprzeciwia się bezustarmie temu
dąze.m? do cze~oś lepszego od istniejącego zwyczaju, które
zależnie od okolIczności nazywamy duchem swobody, postępu
lub re!~rmy. Duch reformatorski nie zawsze jest duchem
wolności, gdyż może dążyć do przeprowadzania reform siłą
w~rew ,,:oli narod~; a duch wolności, w tej mierze, w jakiej
oP.lera SIę tym probom, może zawrzeć lokalny i chwilowy
s~Jusz z przec.iwnikami reform; lecz wolność jest jedynym
m~zav.:0dnym I stałym źródłem reform, ponieważ dzięki niej
kazda Jednostka .może się stać niezależnym ogniskiem postępu.
Zasada postępu Jednak, czy to w postaci umiłowania wolności,
Rozdział III. O indywidualności jako jednym z elementów dobrobytu 173
czy też zamiłowania do reform, sprzeciwia się władzy zwy-
czaju, pociągając za sobą przynajmniej uwolnienie się z te~~
·arzma; a walka tych dwóch czynników jest najbard~IeJ
interesującą rzeczą w historii ludzkości. Większa część ŚWIata
nie ma, ściśle mówiąc, żadnej historii, ponieważ despotyzm
zwyczaju jest tam wszechwładny. Stan ten panuje na cały~
Wschodzie. Zwyczaj jest we wszystkich rzeczach ostatnią
instancją; sprawiedliwość i prawo oznaczają trzymanie. się
e
zwyczaju; nikt nie stawia mu oporu, chyba jakiś tyr~ up~Jon~
władzą. Widzimy skutki tego stanu. Narody te musiały kiedy s
nosić cechę oryginalności; nie wyrosły one z ziemi wielkie,
wykształcone i obznajomione z wieloma umiej~tn.ościami:
same doszły do tego wszystkiego i były wówczas największymi
i najpotężniejszymi narodami świata. Czym są. teraz? Pod~
danymi lub wasalami plemion, których przodkowie wędrowali
po lasach, gdy ich ojcowie mieli wspaniałe pałace i oka:a~e
świątynie, ale u których zwyczaj dzielił się władzą z wolnością
i postępem. Naród, jak się wydaje, może kroczyć drogą
postępu przez jakiś czas a potem stanąć; kiedyż. st~je? Gdy
zatraca swoją indywidualność. Jeśli narody europejskie ulegną
podobnej zmianie, przybierze ona inną postać: despotyzm
zwyczaju, który tym narodom grozi, nie doprowadza. do
zastoju. Zakazuje on odrębności, lecz nie wyłącza ZIlll~,
byleby wszyscy zmieniali się razem. Odrzuciliśm~ tr~dy.cYJne
stroje naszych przodków; każdy musi jeszcze ubierać SIę tak
jak inni, lecz moda może się zmieniać raz lub d~,~ raz~ na
rok. W ten sposób staramy się, by mająca n~deJsc. z~an~
wypływała z zamiłowania do zmiany, a me z Jaki.eg~s
wyobrażenia piękna lub wygody; gdyż to samo wyobrazeme
piękna lub wygody nie przyszłoby w tej samej chwili. całe~~
światu do głowy i nie byłoby jednocześnie w innej ChWIlI
przez wszystkich odrzucone. Jesteśmy jednak ró:,nie ~o-
stępowi jak zmienni: robimy ciągle nowe wynalazki w ~zIe-
dżinie mechaniki i stosujemy je, póki nie zostaną zastąpione
przez lepsze; ulepszamy gorliwie politykę, wychowanie a na-
 Rozdział Jll. O indywidualności jako jednym z elementów dobrobytu 175
174 o wolności
Co uchroniło dotąd Europę od tego losu? Co uczyniło
wet moralność, choć w tym ostatnim zakresi . europejską rodzinę ludów postępową, a nie stojącą w miejscu
polegają głównie na namawiani l akresie ~Ie~szema nasze
aby byli tak cnotliwi J.ak m u .ubN~muszanlUinnych ludzi, częścią ludzkości? Nie jakaś wyższoŚĆ, która jeśli istnieje, to
y sarrn. Ie występujem . jest skutkiem, a nie przyczyną; lecz godna uwagi różnorodność
postępowi; przeciwnie po hl b. ... y przeciw
dziej postępowym nar~de~ ~~;t~? e
dsot , ~e J~ste~my najbar- charakteru i kultury. Jednostki, klasy i narody były nadzwyczaj
niepodobne do siebie; torowały sobie najrozmaitsze drogi,
dualność jest tym wrogiem'; któ e y ~1':Iek Istrnał: !ndywi-
żeśmy dokazali cudów d 'b ' oryr.n wOJuJemy; sądzilibyśmy, z których każda wiodła do jakiegoś wartościowego celu;
siebie, zapominając ż~gb~~sm~ SI~~szyscy stali podobni do a choć w każdym okresie ci, którzy szli różnymi drogami, nie
dru i . . . po obieństwa jednej osoby d tolerowali się nawzajem i każdy zmusiłby chętnie wszystkich
g ej Jest zwykle pierwszą rzeczą któ o pozostałych do pójścia jego szlakiem, próby wzajemnego
z nich na niedoskonałość wł asnego,ratypu l~wraca w· uwagę
, , d każdej
.
albo na możliwość utw . , yzszosc rugiego, hamowania swego rozwoju rzadko się udawały i każdy
typów za pomocą POłącz~~:~~~ czegos lepszeg? od obu tych przyjmował z czasem bez sprzeciwu dobro, które mu inni
dem mogą być dla nas Chin zalet. ?dstraszającym przykła- ofiarowali. Moim zdaniem, Europa zawdzięcza cały swój
pewnymi względami nawet m: - ~m:Od.utale~towany, a pod wszechstronny postęp tej mnogości dróg. Ale wpływ tego
które go wcześnie obd ł dry, zięki rzadkiemu szczęściu dobrodziejstwa zaczyna już słabnąć. Europa zbliża się wyraźnie
arzy o szczególnie d b ' do chińskiego ideału upodobnienia wszystkich ludzi do siebie.
zwyczajowym , dziełem IudZI, . któtorych najb odziei rym kodeksem
, .
Europejczyk musi' ar Zlej oswiecony Tocqueville w swoim ostatnim doniosłym dziele zwraca naszą
uznac, z pewnymi .. uwagę na to, że dzisiejsi Francuzi są o wiele podobniejsi do
mędrców i filozofów Ch.' .zastrzezemarni, za
. mczycy są god . siebie niż Francuzi poprzedniego pokolenia. Ta sama uwaga
względu na swoie doskonal e urzą d.zeOla do Ol wp·
uwagi również ze
. k .
J

członkowi społeczeństw ił . . aJarna azdemu stosuje się w daleko większym stopniu do Anglików. Wilhelm
mądrości, jaką POSiadaJ·ąa, i ~ e to ~o~hwe, największej von Humboldt w przytoczonym już ustępie podaje dwa warunki
.. . o zapewOlarna tym któ .. konieczne do rozwoju ludzkości, ponieważ wytwarzają różnice
najwięcej zdobyli, zaszczytn ch i w. '. orzy Jej
którzy tego dokazali odkr Yli ysokich stanowisk. Ludzie, między ludźmi, a mianowicie wolność i rozmaitość sytuacji.
postępu i musieli za;sze y d zape,wne tajemnicę ludzkiego Drugi z tych warunków coraz to rzadziej występuje w naszym
nie, stanęli w miejscu i stof:~~ ~~ac ~ałemu św.ia,~? Przeciw- kraju. Okoliczności, w których się znajdują różne klasy
kiedy dalej, będą to zawdzi czać tySlęC~lat, a jeśli posuną się i jednostki i które kształtują ich charaktery, stają się z każdym
udało się nadspodziewa . ę . cudzoziemcom. Chińczykom dniem podobniejsze do siebie. Dawniej ludzie na różnych
me osiągnąć to d stanowiskach, z różnych okolic i różnych zawodów żyli
pracują angielscy filantropowi ,na ~zym tak pilnie
siebie, wszyscy kierują ~~w~ ~W~zyscy.ludzle są podobni do w różnych, że tak powiem, światach; obecnie żyją oni w dużej
samymi maksymami l. ę. .y~lac~ l postępowaniu tymi mierze w tym samym świecie. Stosunkowo biorąc, czytają oni
przepisarru; l widzi iaki teraz te same rzeczy, słuchają tych samych rzeczy, widzą te
Nowoczesny regime opinii blic: .. zimy, J e są owoce.
formą tego, co u Chińcz kó~. icznej Je~t nieskrystalizowaną same rzeczy, odwiedzają te same miejsca, kierują swoje
wychowawczym i POII.tY Jest zorganizowanym systemem nadzieje i obawy w tę samą stronę, mają te same prawa
ycznym· . T· . i swobody i te same środki do ich ugruntowania. Jakkolwiek
zdoła zrzucić tego jarzm E ,a .Jes I indywidualność nie
, .. a, uropa rrnmo swei p. len . wielkie są pozostałe różnice sytuacji, nie mają one żadnego
SCIl swego chrześcij ańst wa stame .. SIę drugimi IęChin
J ej przeszło-
.
arrn.
 k .d z elementów dobrobytu 177
Rozdział lll. O indywidualności ja o Je nym
176 o wolności
- ." b wszyscy ludzie byli do siebie
znaczenia w porównaniu z tymi, które zniknęły; a upodobnianie opór jej zalewOWI.Ządame, Y wsze gdy mu dogadzamy.
bni taje się coraz natarczy, .
posuwa się wciąż naprzód. Wszystkie polityczne zmiany podo m, s 'ki ż cie nie zostanie ogranICZOne
naszych czasów popierają je, ponieważ dążą do podniesienia Jeśli zaczekamy z opor~m, ~o y wzoru to wszelkie od-
. d . dnego mezIlliennego, .
warstw niższych i zniżenia wyższych. Każde rozszerzenie prawte o Je d k ńcu uważane za bezbozne,
zasięgu nauczania popiera je, gdyż nauczanie poddaje ludzi chylenia od tego wzoru bę ą W. o eciwne naturze. Ludzkość
nawet potworne I prz , . . 'l'
działaniu tych samych wpływów i otwiera im dostęp do niemora ln e, a.. d' owania różnorodnoscI, jes I
wspólnego zasobu uczuć i faktów. Ulepszenie środków komu- szybko staje S1ęmezdolna . o P?Jm .' widoku.
iakiś czas odzwyczaiła SIę od Jej
nikacji popiera je, umożliwiając osobiste kontakty mieszkań- przez J
ców odległych okolic i szybką zmianę miejsca zamieszkania.
Wzrost handlu i przemysłu popiera je, upowszechniając
korzyści płynące z dostatku i czyniąc najwyższe nawet cele
ambicji przedmiotem ogólnego współzawodnictwa, tak że
chęć wyniesienia się nie jest już rysem jakiejś poszczególnej
klasy, lecz wszystkich klas. Jeszcze potężniejszym od tych
wszystkich czynnikiem urabiającym ludzkość na jedną modłę
jest przemożny wpływ na państwo opinii publicznej w naszym
kraju oraz w innych wolnych krajach. W miarę jak niweluje
się stopniowo wyżyny społeczne, które pozwalały stojącym na
nich osobom nie zważać na opinię tłumu; w miarę jak sama
myśl opierania się wyraźnie wyrażonej woli ogółu przestaje
przychodzić do głowy praktycznym politykom, znika wszelkie
społeczne poparcie dla odmiennych poglądów - jakakolwiek
istotna siła społeczna, która by się przeciwstawiła przewadze
liczby i wzięła w opiekę opinie i dążenia niezgodne z opinią
i dążeniami ogółu.
Połączony wpływ tych wszystkich przyczyn jest tak wrogi
indywidualności, że nie łatwo jest dostrzec, w jaki sposób
może się ona utrzymać. Zadanie to będzie dla niej coraz
trudniejsze, jeśli inteligentna część ogółu nie zrozumie jej
wartości - nie przekona się, że różnice są dobrą rzeczą nawet,
gdy nie stanowią ulepszenia; nawet, gdy niektóre z nich mogą
się wydawać pogorszeniem. Jeśli prawa indywidualności mają
być kiedykolwiek uznane, musi się to stać dzisiaj, gdy wiele
jeszcze brakuje do uzupełnienia wymuszonej monotonii.
Jedynie w tych początkowych fazach można stawić skuteczny
 Rozdział IV. O granicach władzy społeczeństwa nad jednostką 179

dobro, nie posuwając się do pogwałcenia przysługujących im

praw. Chociaż prawo nie jest w stanie ukarać wtedy winowaj-
cy, może to słusznie uczynić opinia. Skoro tylko postępki
jakiejś osoby przynoszą uszczerbek interesom innych, społe-
Rozdział IV czeństwo sprawuje nad. nimi jurysdykcję i wyłania się kwestia,
czy wtrącenie się do nich będzie korzystne dla dobra ogółu.
o granicach władzy społeczeństwa
Nie ma jednak okazji do podnoszenia takiej kwestii, gdy
nad jednostką
postępowanie człowieka wpływa wyłącznie na jego własne
Jakaż więc jest ł / . interesy lub może wpływać na interesy innych tylko za ich
nostki nad sobą? ~ a~cIwa granica suwerennej władzy jed-
pozwoleniem (oczywiście wszystkie osoby zainteresowane
Jaka część życia· IUdz~: zacz~na się wład~~ społeczeństwa? muszą być pełnoletnie i przeciętnie rozsądne).We wszystkich
a jaka społeczeństwu? go winna podlegac Indywidualności, takich wypadkach powinno się mieć całkowitą prawną i spo-
~a~dej z tych władz przypadnie należna .. / / . /. łeczną swobodę dokonywania czynu i ponoszenia jego kon-
wezmie to, co ją bardziej obchodzi IndYWidU~~ ~:ęsc, jeśli sekwencji.
zawładnąć tą częścią życia ktor, . / .osc.powmoa Zrozumielibyśmy bardzo źle tę doktrynę, gdybyśmy przy-
jednostka; społeczeństwo _ ~ cz ~. SIę ~łowm~ ~teresuje puszczali, że jest ona wyrazem samolubnej obojętności, która
jego zainteresowanie. ęSCIą, ktora głowme budzi utrzymuje, że człowieka nie powinno obchodzić postępowanie
Choć społeczeństwo· . . jego bliźnich i że wolno mu się troszczyć o ich dobro tylko
umowy w celu w me ~pIera. s~ę na umowie i zmyślanie
wtedy, gdy to jest w jego własnym interesie. Potrzeba nam nie
do niczego nie ~~~::~~e~:ż~ me~obowiązkó.w społecznych mniej, lecz znacznie więcej bezinteresownej działalności dla
społeczeństwa wi . ' Y to pozosraj- pod opieką dobra innych. Ale bezinteresowna życzliwość może znaleźć
, Imen mu odpłaci /
a sam fakt v . IC za to dobrodziejstwo
zycia w gromadzie wyrna a b kaź . ' inne sposoby namawiania ludzi do dobrego, niż bicze i szpic-
przestrzegać pewnych rawideł g, ~ aźdy musiał ruty w znaczeniu literalnym lub przenośnym. Doceniam
stałych ludzi. Postępow!ue to POI~;:tępo~ama wobec pozo- w zupełności egotyczne cnoty; jeśli nawet uznamy je za mniej
ludzie nie naruszali . po pierwsza na tym, aby ważne od społecznych, to staną w drugim rzędzie zaraz za
tych interesów któr~awzaJem swoich interesów lub raczej
nimi. Wychowanie powinno kształcić zarówno jedne jak
milczącego PO;OzumienI~aanmaloc'yzastrzeżeń prawnych lub drugie. Ale nawet wychowanie działa tak dobrze perswazją
. ezy uważać za
drugIe na tym, b każda . /. prawa, a po i namową jak przymusem, a gdy się ono skończyło, powinniś-
jakiejś słusznej pYodsta .o)sobamiała s~oJ ~dział (ustalony na
WIe w pracach 1 ofiarach tr b my wpajać egotyczne cnoty jedynie za pomocą środków
dla obrony społeczeństwa lub ie o / po ze nych pierwszego rodzaju. Ludzie winni pomagać sobie nawzajem
i napastowaniem. Społeczeńst~; członkow przed krzywdą w odróżnianiu rzeczy lepszych i gorszych i udzielać sobie
narzucania tych warunk / ma prawo bezwzględnego zachęty do wybierania pierwszych a unikania drugich. Powinni
Uprawmema.. ow tym, którzy usiłuią· ł /
społeczeństwa si a· . J Je z amac.
. oni stale pobudzać się wzajemnie do gorliwszego ćwiczenia
może szk d . / . ęg ~ą Jeszcze dalej. Jednostka
o ZICInnym lub ni . / . swoich duchowych zdolności i wytrwalszego obierania za cel
me rruec zadnego względu na ich
swoich uczuć i dążeń rozumnych, a nie głupich, wzniosłych,
 Rozdział IV. O granicach władzy społeczeństwa nadjednostk4 181
180 o wolności

się do ideału doskonałości natury ludzkiej. Jeśli zupełnie brak

a nie nikczemnych przedmiotów i zamierzeń. Ale ani jedna
mu tych zalet, wzbudzi uczucie wręcz odwrotne od podziwu.
os~ba, a.ni pewna liczba osób nie ma prawa powiedzieć innej
Spotykamy czasem głupotę i to, co można nazwać (choć ~o
dojrzałej ludzkiej istocie, że nie wolno jej robić ze sobą dla
wyrażenie nie jest bez zarzutu) pospolitością lub deprawac~ą
swego wł.as?eg~ ~obra, co się jej żywnie podoba. Dobro tej
gustu, w stopniu, któr~ chocia~ nie u~prawi~d~iwia ~z~o~zem~
?soby najwięcej mteresuje ją samą; zainteresowanie kogoś
przejawiającej je osobie, budzi z komec~noscI d~ m~J mec~ę~
mne~o z wyjątkiem wypadków, gdy wchodzi w grę silne
a w ostateczności nawet pogardę; me moghbysmy miec
osobiste przywiązanie, jest drobnostką w porównaniu z zain-
należycie silnych odwrotnych wadom zalet nie żywiąc tych
t~res?~anie~, jakie czuje ona sama; społeczeństwo interesuje
uczuć w stosunku do wad. Człowiek może nikogo nie
SIę ~~ jako.jednostką - poza jej stosunkiem do innych - tylko
krzywdzić, a jednak postępować w ten sposób, że zm~szeni
CZęSClOWO I pośrednio, podczas gdy najzwyklejszy człowiek
jesteśmy uznać go za głupca lub niższą od nas ~stot~;
zna sw~je .uczucia i położenie nieskończenie lepiej, niż
a ponieważ ten sąd jest fakt~m, którego ~olałby, on unikną~,
kto~o.lwlek mn~. Int~rwencja społeczeństwa, w celu przekreś-
oddajemy mu usługę ostrzegając go przed mm z gory, podobme
leill~je.go są~u I zamiarów w sprawach jego tylko dotyczących,
jak przed wielką inną nieprzyjernnośc,ią, na kt~r~ s~ę nara,ża.
musr SIę.opierać na ogólnych przypuszczeniach, które mogą
Byłoby dobrze w samej rzeczy, gdybysmy mogli sWladczyc t~
być całkiem błędne, a nawet jeśli są słuszne, bywają z r6wnym
usługę o wiele częściej, niż na to dzisiejsz~ ~ojęcie grz~czno~c~
prawdopodobieństwem dobrze jak źle stosowane w indywidu-
pozwala i gdyby jedna osoba mogła uczcIwIe. wytknąc ~ugleJ
alnych wypadkach przez osoby, które znają okoliczności
jej wady, nie narażając się na zarzut meokrzesama lub
towarzyszące tym wypadkom jedynie z zewnątrz. Ta zatem
arogancji. Mamy również prawo postępować zgod~e ~ n~szą
dziedzina spraw ludzkich jest właściwym polem działania
niekorzystną o kimś opinią, nie w celu zg~ęb~e~a J~go
indywidualności. We wzajemnym postępowaniu ludzi wobec
indywidualności, lecz w celu przejawienia naszej. NIe Jestesmy
siebie. ~otrzebne jest zazwyczaj przestrzeganie ogólnych
na przykład obowiązani szukać jego towarzystwa; mamy .
przepisów, aby ludzie wiedzieli, czego mają się spodziewać;
prawo go unikać (choć bez ostentacji), gdyż wolno nam
ale każ.dy człowiek jest uprawniony do samorzutnego działania
obierać sobie najodpowiedniejsze dla nas towarzystwo. Mamy
w swoich sprawach. Inni mogą dawać mu, a nawet narzucać, prawo, a może to być naszym obowiązkiem, ostrzegać innych
rad~ przydatne do wyrobienia sobie sądu i napomnienia
przed nim, jeśli sądzimy, że jego przykład lub rozmowa
~ające wzm~cnić jego wolę; lecz on sam rozstrzyga ostatecz-
będzie prawdopodobnie wywierać zgubny wpływ na tych,
~e. Ws~ys.tkie błędy, jakie mógłby popełnić wbrew uwagom
z którymi przestaje. Możemy go pominąć, gdy ś:viad~zymy
l ostrzezemo.m, ważą mniej od krzywdy, jaka go spotyka, gdy
innym dobrowolne usługi, z wyjątkiem usług zrruerzających
pozwalamy Innym zmuszać go do tego, co uważają za jego
do jego poprawy za pomocą tych różnych sposobów po-
dobro.
stępowania możemy wymierzać danej osobie bardzo surowe
. ~ie c,hcę prz~z to ~owiedzieć, że egotyczne zalety lub wady kary za winy, które bezpośrednio tylko jej samej ~ot~c.zą, lecz
~akiegos człowieka me wpływają na żywione dla niego przez osoba ta ponosi te kary jedynie w tej mierze, w Jakiej są one
Innych uczucia. Nie jest to możliwe ani pożądane. O ile
naturalnym i jak gdyby samorzutnym następstwem sam~ch
odznacza się j.akimiś zaletami prowadzącymi do jego własnego win, a nie dlatego, że została rozmyślnie ukarana. Człowiek.
dobra, o tyle jest odpowiednim przedmiotem podziwu i zbliża
 182
o wolności
Rozdział IV. O granicach władzy społeczeństwa nad jednostką 183

który się odznacza popędliwością, Uporem, zarozumialstwem

- kt?ry ~e może się utrzymać z umiarkowanych funduszów
- k~ory me, może ~owstrzymać się od szkodliwego pobłażania
sobie - ktory gonr za zwierzęcymi przyjemnościami zamiast
za ~u~how~mi - m.u~i być przygotowany na to, że inni będą
mysl~c o mm gorzej I odnosić się do niego mniej przychylnie;
ale me ma ~:awa się ,na nich skarżyć, chyba że zasłużył na ich
~rzychylnosc szczegolnym uzdolnieniem do życia społecznego
~uzyskał w.t~n ~posób tytuł do ich usług, którego nie osłabiają
Jego przewlmema względem siebie.
Utrzymu~ę, że nied~godności nieodłączne od nieprzychyl-
nego są~u mnych ,s~ Jedyną karą, której człowiek powinien
podlegac. za tę częsc swego postępowania i charakteru, która
doryczy Je~o własne~o dobra, lecz nie wpływa na interesy
innych osob. pozostą)ących z nim w stosunkach. Postępki
krzY~dzą~e innych wymagają zupełnie innego traktowania.
Wdzlera~e SIę w ic.hp~a~a; wyrządzanie im jakiejś straty lub
szkody me usprawIedliWIOnej własnymi prawami· fałsz lub
dwuznaczność w postępowaniu z nimi; nieuczciwa lub nie-
szlachetne ~or~ystanie z przewagi nad nimi; nawet egoistyczne
wstrzymame SIę od obrony ich przed krzywdą _ oto stosowne
przedmioty moralnego potępienia, a w ważniejszych wypad-
~ach, moralnego ~dwetu i kary. I nie tylko te postępki; ale
~prowadz.ące do nich skłonności, są już właściwie niemoralne
I zasług~~ą na naganę, która może się zmienić w odrazę.
Skł0n.n~sc do Okrucień~tw~; złośliwość i nieżyczliwość; naj-
ba:d~leJ anty~~ołeczna ~n~Johydniejsza ze wszystkich narnięt-
noscr, zazdrosc; obłuda I meszczerość; porywczość występująca
bez dostatecznego po~od~ i mściwość nie stojąca w żadnym
sto~u~u, do zaczepki; żądza przewodzenia nad innymi;
chclwosc ~ys~ z uszcz~rbkiem dla drugich (grecka nĄ€OV€~La);
py~ha znaJ.dująca: pr~~~e.~ość w poniżaniu innych; egotyzm,
kto:y ?w.az~ swoje ,Ja I Jego sprawy za najważniejszą rzecz
na sw~:cle I rozstrzyga wszystkie wątpliwe kwestie na swoją
korzysc - oto są moralne przywary składające się na zły
i wstrętny charakter, przywary nie dające się. por,ówn~ć
z poprzednio wymienionymi egotycznymi :va~a:ru' .ktore m.e
są właściwie niem oralne i nawet gdy przejawiają Sl~ w ,n~J-
wyższym stopniu, nie można ich nazwać niegodzlwo~clą:
Mogą one być dowodem wielkiej głupoty lu~ braku OSO~ISt~J
godności i szacunku dla siebie, lecz zasługują na. potępl~me
moralne tylko wtedy, gdy pociągają za sobą złamanie ob~wląz-
ku względem innych, dla dobra których jednostka zobowiązana
jest zważać na siebie. Tak z~ane. obowiązki .wzglę~em ~a~
samych nie są społecznie obowiązujące, chyba ze okoh~znoscl
uczynią je jednocześnie obowiązkami względem lllnych~
Termin "obowiązek względem siebie", o ile oznacza cos
więcej niż roztropność, to znaczy on tyle co szacune~ dl~
siebie lub samodzielny rozwój; a nikt nie jest za te obowiązki
odpowiedzialny przed swymi bliźnimi, ponieważ dobro ludz-
kości bynajmniej tej odpowiedzialności nie wymaga: .
Różnica między utratą szacunku, na którą słusznie nar~za
człowieka brak przezorności lub godności osobistej, a p~tę~Ie-
niem należnym mu za pogwałcenie praw cudzych. me Jest
czysto nominalna. Nasze uczucia i nasze postępowarue w st~-
sunku do niego różnią się wielce zależnie od tego, czy sprawia
nam przykrość rzeczami, w których zda~e się n~, że ma~y
prawo go kontrolować, czy też rzeczarru, do k~orych nam ~Ię
wtrącać nie wolno. Jeśli wywołuje on nasze ,m~zado~oleme,
możemy dać wyraz naszej niechęci i odsunąc SIę zarowno ~d
niego jak i od rzeczy, która nam się ~ie podo.ba;. ale me
będziemy odczuwali potrzeby zatruwama mu Z~CIa. ~o~~
ważymy, że ponosi on już lub poniesie karę za ~wóJ.~łąd; Jesl~
kieruje źle swoim życiem, nie będziemy z tej racji pra~nąc
dalszego pogorszenia jego sytuacji; zamiast kar~ć go, będzl~m~
raczej usiłowali złagodzić jego karę, wykaZUjąC mu,. w Jaki
sposób może ominąć lub uleczyć zło, kt~re SWOIm po-
stępowaniem na siebie ściąga. Może on by~ dla n~~ przed-
miotem litości lub niechęci, lecz nie będzie budzić w ~as
gniewu lub chęci zemsty; nie będziemy go traktować Jak
 ł enstwa nad [ednostką 185
Rozdział IV. O granicach władzy spo ecz
184 o wolności
- ... m ernniej (mogą powiedzieć)
wroga społeczeństwa; naj gorszą rzeczą, do jakiej będziemy szkodzą bezpośr~dmo mnym
d lct
m i powinniśmy ją zmusić
się czuli uprawnieni, jest pozostawienie go samemu sobie, działa ona zgubme swym przy a e h których widok jej
. . ze względu na tyc ,
jeśli zainteresowanie się jego losem lub troska o niego nie do opanowama SIę. ' , . m mogłaby zepsuć lub
skłonią nas do życzliwej interwencji. Zupełnie inaczej rzecz postępowania lub wJadomosc o m
się przedstawia, jeśli pogwałcił on przepisy chroniące jego wprowadzić na złą drogę. złe o postępowania
bliźnich indywidualnie lub zbiorowo. Złe skutki jego czynów A nawet (dodadzą) j.eśliby n:~tę~~~abezr!YŚlną jednostkę,
spadają wówczas nie na niego, lecz na innych i społeczeństwo mogły spadać wyłączme na wy ęp ., kierowanie swoim
, t winno pozostawlc , .
jako obrońca wszystkich swoich członków musi wziąć na nim czyż społeczens wo . . do tego niezdolni? Jeśli
t ' rzy są wldoczme d
odwet; musi mu sprawić ból za karę i postarać się, by ta kara życiem tym, k o . ależy się ochrona prze
. ł l tnim bezsprzeczme n
była dostatecznie surowa. W tym wypadku jest on winowajcą dzieciom l ma o e ,. . t również obowiązane
. . połeczenstwo me Jes . .
stojącym przed naszymi kratkami sądowymi, a my mamy nie nimi samymI, czyz s d. ł które także nie umieją
tylko go osądzić, ale i w tej czy innej formie wykonać nasz chronić tak samo ')os~i sz:i:::ae'pijaństwo, rozpusta, pró~-
wyrok; w drugim zaś nie jest naszą rzeczą zadawać mu jakieś panować nad. sobą .. Je,s, tak samo ~atruwają szczęście i hamUją
cierpienia, z wyjątkiem tych, które mogą przypadkowo wynik- niactwo lub mechluJnosc . ', ów zakazanych przez
iak . l lub wlększosc czyn . , d
nąć z naszego korzystania w naszych sprawach z tej samej postęp, J WIe e , rawo nie miałoby dązyc o
swobody, jaką mu w jego sprawach zostawiamy. prawo dlaczegóż (mogą zapytac) p sposób możliwie
, '. . także i tych przywar w . .
Wiele osób nie zgodzi się uznać wykazanej tutaj różnicy pOWScląganla ł n'stwa naj doo-odnieJszy? Czyz
.. . dla spo ecze b ..
między tą częścią życia człowieka, która tylko jego samego najpraktyczmeJszy l . . uzu ełniając nieunikmone
.. bliczna me powmna, p . .. al
dotyczy i tą, która dotyczy innych. W jaki sposób (mogą one opmia pu ,. ić w roli potężnej pOliCjI zw -
zapytać) może jakakolwiek część postępowania członka spo- niedokładnoscl prawa, wystąp . , owe kary społeczne
. .' . . wyrmerzac sur .
łeczeństwa być obojętna dla innych członków? Żaden człowiek czającej te zdroznosC1 l . n N· ma tu mowy (mo zna
. . h dopuszczają f le
nie jest całkiem odosobnioną istotą; nie może on szkodzić tym, którzy SIę IC. .. d .. dualności lub przeszkadza-
.') gramczamu 10 yWl d .
sobie stale i poważnie bez wyrządzania szkody swoim bliskim powiedzlec o o . . lo h sposobów życia. Je ynyrm
krewnym a często i dalszemu otoczeniu. Jeśli rujnuje swój niu realizacji nowych l ory~a yc · c są rzeczy wypróbowa-
. k ' staramy SIę zapob le , k '
majątek, szkodzi tym, którzy pośrednio lub bezpośrednio się rzeczarm, torym , . ta aż do dzisiaj; rzeczy, tore,
z niego utrzymywali i uszczupla zwykle w większym lub ne i potępiane od P?CZątku. SWl~ ą pożyteczne ani odpowied-
mniejszym stopniu zasoby ogółu. Jeśli osłabia swoje fizyczne jak wykazało dOśwladczeme, me s ł ieka Musi istnieć jakiś
. ' . . dnego cz OWI . ,
lub duchowe zdolności, nie tylko wyrządza wiele złego nie dla indywldual~OSCI za, o romadzi się pewien zasob
wszystkim tym, których szczęście choć w pewnej mierze od okres czasu, w CIągU kto~egkt ,grego możemy uznać pewne
. d .. po upływie o .
niego zależało, ale staje się także niezdolnym do oddawania doświa czema l ustalone· i pragmemy
1 e lub rozumowe za '.. t
bliźnim zwykłych usług; będzie może ciężarem, którym się prawdy mora n . koleniu od stoczema się w ę
obarczą z przywiązania lub życzliwości; a gdyby takie jedynie ustrzec pokolen~e pOIP,ol· gubę ich poprzednicy.
,, której zna ez l z , bi
postępowanie często się zdarzało, żadne chyba inne prze- samą przepasc, w .. kr da J.aką ktos so ie
tncści ze zyw, .ak
kroczenie nie zmniejszałoby szybciej ogólnej sumy dobra. Przyznaję w ~upe "": dbić zarówno na uczuciach J
Wreszcie jeśli nawet przywary i szaleństwa jakiejś osoby nie wyrządza, może SIę powaznle o

186 o wolności
interesach jego bliskich, a w mniejszym stopniu i na całym
społeczeństwie. Gdy postępowanie tego rodzaju doprowadza
kogoś do złamania wyraźnie oznaczonego obowiązku względem
innej osoby lub osób, wypadek taki przestaje się zaliczać do
kategorii czynów egotycznych i staje się przedmiotem nagany
moralnej, we właściwym znaczeniu tego słowa. Jeśli na przykład
człowiek nie może spłacić swoich długów z powodu niewstrze-
mięźliwości i rozrzutności lub obarczywszy się moralną odpo-
wiedzialnością za rodzinę nie jest w stanie z tego samego
powodu utrzymać jej lub wychować, zostaje słusznie potępiony
i zasługuje na karę; lecz nie za rozrzutność tylko za uchybienie
obowiązkom względem rodziny lub wierzycieli. Gdyby ulokował
on sumy dla nich przeznaczone w najroztropniejszy sposób, jego
przewinienie moralne byłoby takie samo. Jerzy Barnwell
amordował swego wuja, aby zdobyć pieniądze dla kochanki,
lecz gdyby to uczynił w celu założenia przedsiębiorstwa, również
nie uszedłby szubienicy. Dalej, często się zdarza, że człowiek
sprawia zmartwienie rodzinie swymi nałogami i zasługuje na
wyrzuty za szorstkość lub niewdzięczność; ale może na nie
zasłużyć i za uleganie nawykom, które nie są same przez się
zdrożne, jeśli dokuczają tym, którzy razem z nim spędzają życie
lub których wygody z powodu węzłów natury osobistej zależą od
niego. Jeśli ktoś nie uwzględnia uczuć i interesów innych, nie
będąc do tego zmuszonym jakimś bardziej naglącym obowiąz-
kiem lub uprawnionym godziwym względem na siebie samego,
staje się przedmiotem moralnej nagany za tę bezwzględność, lecz
nie za jej przyczynę, ani za błędy osobiste, które mogły do niej
doprowadzić. Podobnie gdy człowiek skutkiem postępowania,
które tylko jego samego dotyczy, stanie się niezdolnym do
wykonania jakiegoś określonego spoczywającego na nim publi-
cznego obowiązku, popełnia przestępstwo społeczne. Nikt nie
powinien być karany po prostu za pijaństwo, lecz żołnierz lub
policjant, który się upił w czasie służby, musi ponieść karę. Gdy
tylko, krótko mówiąc, stwierdzamy określoną szkodę lub
wyraźne jej ryzyko czy to dla jednostki, czy dla społeczeństwa,
Rozdział IV. O granicach władzy społeczeństwa nad jednostką 187
przenosimy taki wypadek z dziedziny wolności w dziedzinę
moralności lub prawa.
Gdy jednak chodzi o przypadkowe lub, jak możemy je
nazwać, pośrednie krzywdy wyrządzane społeczeństwu przez
człowieka, którego postępowanie nie łamie żadnego specjal-
nego obowiązku względem ogółu, ani nie przynosi widocznego
uszczerbku nikomu poza nim samym, społeczeństwo może się
z tą niedogodnością pogodzić przez wzgląd na większe dobro:
ludzką wolność. Jeśli dorośli ludzie mają być karani za to, że
nie troszczą się należycie o siebie, wolałbym, aby to się działo
raczej ze względu na nich samych, niż pod pozorem prze-
szkodzenia im w nadwyrężaniu swojej zdolności do świad-
czenia społeczeństwu dobrodziejstw, których ono nie ma
prawa wymagać. Nie mogę się jednak zgodzić na roztrząsanie
tego punktu w ten sposób, jakby społeczeństwo nie miało
innych środków skłaniania swych słabszych członków do
przeciętnie rozumnego postępowania prócz wyczekiwania,
póki nie uczynią oni czegoś nierozsądnego i karania ich za to
później prawnie lub moralnie. Społeczeństwo miało nad tymi
ludźmi absolutną władzę w pierwszej fazie ich egzystencji:
przez cały okres ich dzieciństwa i małoletności miało prawo
rozwijać w nich zdolności do racjonalnego postępowania
w życiu. Żyjące pokolenie stanowi zarówno o wychowaniu
jak o wszystkich okolicznościach życia przyszłego pokolenia;
nie może ono wprawdzie uczynić go idealnie mądrym i cnot-
liwym, ponieważ jemu samemu na nieszczęście tak wiele do
mądrości i cnoty brakuje; a w indywidualnych wypadkach
jego największe wysiłki nie zawsze dają najlepsze wyniki;
lecz doskonale potrafi ono wychować młode pokolenie tak, by
było równie dobre jak ojcowie, a nawet trochę lepsze. Jeśli
społeczeństwo pozwala, by znaczna liczba jego członków
wyrastała jedynie na dorosłe dzieci, które nie umieją kierować
się przemyślanymi motywami, samo zasługuje na naganę za
konsekwencje. Uzbrojone nie tylko w całą władzę wychowaw-
czą, ale i autorytet, jaki ma dla umysłów niezdolnych do
 188
o wolności
Rozdział N. O granicach władzy społeczeństwa nad jednostką 189
własnego sądu przyjęta o inia: '
karami nieuniknienie d ~ , ,I WSpomagane naturalnymi wtrącanie się jest zwykle niesłuszne i niestosowne. W kwes-
siebie niechęć lub po spad ą]ącYIll1 na tych, którzy ściągają na tiach dotyczących moralności społecznej, obowiązku względem
, gar ę swego otocz '
me powinno domagać ' erua - społeczeństwo drugich, opinia publiczna - to znaczy opinia przeważającej
' ,
k azow I wymuszania posłu SIę ponadto władzy d '
' wy awama roz. większości - choć często się myli, częściej jeszcze ma rację,
, szenstwa w os b', h
~ednostek, w których wedłu w lki o Istyc ,sprawach gdyż w takich kwestiach wymaga się od niej tylko wyroko-
g
I sztuki rządzenia pow' .d sze ch zasad spraWIedliwości wania o własnych interesach, o sposobie w jaki wpływałby na
mm ecydow ' . k '
konsekwencje. Nic nie rz .ac ~I, torzy mają ponosić nie pewien rodzaj postępowania, gdyby został dozwolony. Ale
kredytowania i zmarnowP .ycz yma SIę bardziej do zdys. opinia takiej samej większości narzucona prawnie mniejszości
ania lepszych ' dk '
wpłynąć na postępowanie niż . '. sro ow mających w kwestiach dotyczących postępowania w stosunku do siebie
Wśród tych, których usił~'e siucIekan~~ SIę do gorszych. Jeśli może być z równym prawdopodobieństwem słuszna jak
wstrzemięźliwości znajd J . ę. zmUSIC do przezorności lub niesłuszna, gdyż w tych wypadkach opinia publiczna wyraża
• ' 'J ą SIę silne i ni l'
podmosą one niezawodnie bunt r ' .eza ezne. charaktery, co najwyżej opinię niektórych osób orzekających, co jest dla
ludzi nie da się nigdy k p zeCIW jarzmu. Żaden z tych innych osób złe lub dobre. Bardzo często nie ma ona nawet
prze onać że" . .
prawo kontrolowania 'e o ' . mm ~ą]ą takie samo tego znaczenia, gdyż ogół nie zwraca najmniejszej uwagi na
szkodził im w ich sp/a; ~~~a; jak zapobIegania, by nie to, co jest przyjemne lub dogodne dla tych, których po-
jawny Opór takiei u acn: I. atwo dochodzi do tego że stępowanie krytykuje i kieruje się tylko własnymi upodoba-
~ zurpowanej wł d . ,
stępowanie wręcz odwrot' .. a zy I ostentacyjne po- niami. Wielu ludzi uważa wszelkie postępowanie budzące
me mz ona nakaz . .
oznakę odwagi i siły ducha od '. uje, uwazane są za w nich niesmak za wyrządzoną im krzywdę i za obrazę ich
w których po fanatycznej' :iet~l~~e j~ za czasó.w Karola II, uczuć. Przypominają oni bigota, który gdy go oskarżają
stała się modna Szorstk. ~CjI moralnej Purytanów o lekceważenie uczuć religijnych innych ludzi, odpowiada, że
a meprzystojn " C
uchronienia społeczeństw d osc. o do konieczności tamci lekceważą jego uczucia, obstając przy swoim obrzydłym
. a o złego przykł d . .
mnym ludzie występni lub błaź . a u, jaki dają kulcie lub wyznaniu. Ale przywiązanie jakiejś osoby do
że zły przykład . ~o, aZą]ący sobie, to jest prawdą swojej opinii i uczucie innej, którą wyznawanie tej opinii
moze rnrec zgubne kutki '
przykład bezkarnego krzy d' .s , szczególniej uraża, tak samo nie dadzą się połączyć znakiem równości, jak
teraz o postępowaniu kt'; ze~a drugIch. Mówimy jednak pragnienie złodzieja przywłaszczenia sobie portmonetki i prag-
. " ' ore me krzywd .
przymesc wielką szkod ząc mnych może nienie prawowitego właściciela, by ją zachować, A upodobanie
. , ę samemu sprawcy N'
zumIec, w jaki sposoj, . kto . ie mogę zro- jakiejś osoby jest równie dobrze jej wyłączną sprawą, jak jej
d ostrzegać, że taki przykł CI, d
torzy tak
'.
d
są zą, mogą nie opinia lub portmonetka. Łatwo jest wyobrazić sobie idealne
.. a mUSI dZIała' .
nIZ szkodliwie gdyż uk '. c raczej zbawiennie społeczeństwo, które pozostawia jednostkom swobodę wyboru
" ' azuje me tylko ł
także jego przykre i '.. z e postępowanie ale we wszystkich wątpliwych sprawach i wymaga od nich tylko,
postępowanie musi we !~:IZ:C~ konsekwencje, któr~ to by unikały tych sposobów postępowania, które powszechne
szości wypadków po' ć ys c wypadkach lub we wiek- doświadczenie potępiło. Lecz czy widział kto kiedy społeczeń-
. , CIąga za sobą jeśli łu '.
Naj sIlniejszym jednaj, ' s szme jest ganione. stwo, które wyznaczyłoby swojej krytyce takie granice? lub
'ł argumentem p .
ogo u do czysto osobist ch . rzeciw wtrącaniu się kiedy społeczeństwo troszczy się o powszechne doświad-
Y Spraw jest okoliczność, że to czenie? Wtrącając się do postępowania jednostki, rzadko
 190
o wolności
Rozdział IV. O granicach władzy społeczeństwa nad jednostką 191
myśli ono o czymś i ..
odczuwania odrru'ennnI'enymd'ru~ o zb~odni postępowania lub kroczenie picie wina, którego im także ich religia zabrania, ale
o niego; l d' "
wszystkich moralistów i filo t,' zIew~ęc dziesiątych nie mają do niego odrazy. Natomiast ich wstręt do mięsa
normę sądzenia z lekka t lk zo ow przedsta:Vla, ludzkości tę .mieczystych zwierząt" ma szczególny charakter i przypomina
i filozofii Uczą oni . y o zamaskowaną Jako nakaz religii tę instynktowną antypatię, którą gruntownie wpojone pojęcie
. , ze rzeczy są słu dl
słuszne; dlatego, że je jako takie odcz szne ate!50: że są nieczystości zdaje się zawsze wywoływać nawet w tych,
abyśmy szukali w naszych umysłach uwarny. Mhowią nam, którzy czystości bynajmniej skrupulatnie nie przestrzegają
st '. l sercac praw P i której godnym uwagi przykładem jest silne poczucie religijnej
ępowarua ObOWIąZUjąCYChdla' '. 0-
. b'
moze iedne społe' . nas l wszystkich Innych . C"oz nieczystości u Hindusów. Przypuśćmy teraz, że muzułmanie
, czenstwo Innego uczynić jak ,., , .
wskazowkami i narzucić całem ,. '. pojsc za tymi stanowiliby większość w jakimś narodzie i że ta większość
zła i dobra, jeśli się praw' u światu s:V0Je własne pojęcia domagałaby się wydania zakazu jedzenia wieprzowiny w gra-
, . te wszyscy na rue godzą?
Zło, ktore tutą) wykazałem . . . nicach kraju. Nie byłoby to nowością w krajach islamu", Czy
i czytelnik może się d" ~e. Jest tylko teoretyczne opinia publiczna jest uprawniona do takiego sprawowania
spo ziewac ze wymi .
nadawania przez publiczn ,,' erue przykłady moralnej władzy, a jeżeli nie, to dlaczego? Jedzenie wiep-
osc naszego wiek . kr . .
upodobaniom charakteru praw moraln ch .u l. aju SWOIm rzowiny jest rzeczą naprawdę oburzającą dla takiej publiczno-
o wypaczeniach dzisiejszych uczuć y '1NIe PI~Zę rozprawy ści, która wierzy również święcie, że Bóg zakazuje i nie cierpi
zbyt ważny, by roztrz sać .mora nych; Jest to temat tej praktyki. Nie można by też uważać powyższego zakazu za
O
Przykłady są jednak ą · bgd 'naWIasowo tytułem ilustracji. prześladowanie religijne. Źródłem jego może być religia, ale
nIez ę ne dla w k . .
którą głoszę, ma, duże prakt y a~a~a, ze zasada, nie byłby on prześladowaniem za religię, ponieważ niczyja
wznieść zapory przeciw uroj~~::u z~~zem~ l że nie usiłuję religia nie zobowiązuje do jedzenia wieprzowiny. Można by
na szeregu przykładów eż . . I rue trudno okazać go potępić jedynie z tej racji, że ogół nie powinien się wtrącać
, rozszerzarue gra . t .
by nazwać moralną policją 'ki . m~ ego, co mozna do spraw i gustów osobistych.
'b " .
naj ardzie] mewątpliw . . ' po '. me obejmą one t erenu
J Przyjrzyjmy się nieco bliższemu krajowi: większość Hisz-
. . ej l uprawnione] wolności . d .
Jest Jednym z najpowszech " h ' Je nostki, panów uważa, że jest wielką bezbożnością, ubliżającą Naj-
Rozważmy'ak' ruejszyc popędow ludzkich. wyższej Istocie, oddawać Jej cześć w inny sposób niż rzym-
J o pIerwszy przykład t . ,
żywią jedynie na tei pod t '. an ~patIe, ktore ludzie skokatolicki i prawo nie uznaje na ziemi hiszpańskiej żadnego
J s aWle, ze osoby Innych ,.
przestrzegają ich praktyk l'" wyznan nie
. " re IgIJnych a w szc 'l ". • Parsowie w Bombaju są ciekawym tego przyk1adem. Gdy to pracowite
rehgIJnych zakazów P t ' zego noscr Ich
. . rzy oczę dość błah kład+ n: i przedsiębiorcze plemię, potomkowie perskich czcicieli ognia, uciekając ze
rue wzmaga nienawI's'c' ah y przy ad. me tak
l m orne tan do . ,. swego rodzinnego kraju przed kalifami, przybyło do Indii zachodnich, władcy
chrześcijańskich jak ~akt· h ,.. wierzeń l praktyk hinduscy zgodzili się tolerować ich obecność pod warunkiem, że nie będą jeść
, L" ze c rzescIJanie . d' .
Mało postępków budzi w hr ,.. Je zą WIeprZOWInę. wołowiny. Gdy mahometańscy zdobywcy opanowali potem te ziemie, Parsowie
c zescIJanach . E .
odrazę większą od tej jak' luropejczykach uzyskali od nich obietnicę dalszej tolerancji pod warunkiem, że przestaną jeść
zaspokajania głodu. J~st tą mają.muzułmanie dl~ tego sposobu wieprzowinę. To, co było z początku posłuszeństwem władzy, stało się drugą
ta okoliczność bynajmn' ~ P? p~rwsze obraza Ich religii; ale naturą i Parsowie do dziś dnia wstrzymują się. od jedzenia zarówno wołowiny,
jak wieprzowiny. Chociaż nie zalecony przez religię, ten podwójny zakaz
ich wstrętu gdyż lej me t maczy stopnia ani rodzaju
przeszedł z czasem w zwyczaj ich plemienia - a zwyczaj na Wschodzie jest
, wszyscy muzułmanie poczytują za prze-
religią.

192 o wolności
i.nneg~ kultu '. Ludność całej Europy południowej sądzi, że
z~nacI kapłam są nie tylko niereligijni, ale sprośni, nieskromni,
~e~krzesani i wstręt~i. C~ myślą protestanci o tych niewątp-
liwie szczerych uczuciach I o próbach zmuszania niekatolików
by się ni~ ki~rowali? Jeśli jednak ludzkość jest uprawnion~
do ograruczarua wolności każdego człowieka w rzeczach
które innych ludzi nie dotyczą, to na jakiej podstawie można
by bez ~opad~~ęcia v: sprzeczność wykluczyć te wypadki? lub
kto ~oze garuc ludzi za pragnienie skasowania czegoś, co ich
zdaruem g~rszy Boga i ludzi. Nie ma silniejszego powodu do
~~azy~arua rzekomej niemoralności osobistej niż powód,
J~ ma}ą do skasowania wyżej wymienionych praktyk ci,
kto~z~ Je za bezbożne uważają; a jeśli nie chcemy uznać
~ogiki prześladowców i powiedzieć, że możemy prześladować
mnych, bo mamy słuszność, a im nie wolno prześladować nas
bo nie maj~ racji, musimy strzec się przyjęcia zasady, której
z~stosow~ru~ d~ ~as samych wydałoby się nam krzyczącą
niesprawiedliwością.
Powyższym przykładom można by, jakkolwiek niesłusznie
zar~ucić,. że. s.ą rezu~tatem wydarzeń niemożliwych u nas:
poruewaz opm~a ~ublic~na w naszym kraju nie zakazywałaby
prawd?podobme jedzenia pewnego rodzaju mięsa, nie wtrąca-
łaby. s~ę do religii l.udzi i pozostawiłaby im swobodę wyboru
małzenstwa lub celibatu zależnie od ich wiary lub skłonności.
~~stęp~y przykład będzie jednak ilustracją naruszenia wolno-
SCI,kt?rego niebezpieczeństwo jeszcze u nas całkowicie nie
~rzermn~ło. T~n:' gdzie purytanie byli dostatecznie potężni,
Jak t~ rmało ~Ie!sce.w Nowej Anglii i w Wielkiej Brytanii za
czasow republiki, usiłowali oni z dużym powodzeniem skaso-
w~ć wszys~~ r.ozrywki publiczne i prawie wszystkie prywat-
ne. sz~zegolmeJ muzykę, tańce, zabawy publiczne lub inne
zebrama o ch~akterze rozrywkowym i teatry. Istnieją jeszcze
w naszym kraju duże grupy osób, które potępiają te zabawy
ze w~ględu na swoiście pojmowaną religię i moralność;
a porueważ te osoby należą głównie do klasy średniej, która
Rozdział IV. O granicach władzy społeczeństwa nad jednostką 193
zdobywa coraz większą władzę w. dz~si.ejszych ~aru~ach
społeczno-politycznych, nie jest bynaJmm.eJrz?czą,me~ozhw~:
sc
że osoby żywiące te uczucia uzyskają kiedys wlększo
w parlamencie. Jak spodobałoby się P?zostałym członkom
społeczności wydzielanie dozwolonych Im .r~zrywek na. pod-
stawie moralnych i religijnych uczuć bardZiej ortodokSYjnych
kalwinów i metodystów? Czy nie poprosiliby z całą stanow-
czością tych natrętnie pobożnych członków. społeczeństwa, ~y
pilnowali swych własnych spraw? Zupełru~ to .sam~ n~lezy
powiedzieć każdemu rządowi. i każ~e~u ?gołoWI, ktory z~da,
aby nikt nie cieszył się przYJernnosclarm z~ złe 'przez. rue~o
uważanymi. Jeśli jednak uznajemy w zasadZie to ~ądame: nikt
nie może podnieść słusznego zarzutu przeciw r~ahzowamu. go
przez większość lub inną przeważając~ w kraju nas.zy~ silę;
i wszyscy muszą być przygotow~Ul1.d~ ulegama Ide~m
chrześcijańskiej wspólnoty w rozurmemu ple~,:szych koloms~
ah
tów Nowej Anglii, jeśli religia podobna do tej Jaką wyzn.av:
odzyska kiedy utracone wpływy, co się tak często rehglOm
rzekomo chylącym się do upadku przydarzało. .
Wyobraźmy sobie inny przypadek, .który p~aw.dopodobme
prędzej się może zdarzyć od osta~o. :,y~emon~go~ ,Jak
wiadomo, w świecie nowoczesnym istnieje Silna dąznosc ~o
społecznej demokracji, której towarzyszą nieraz ludowe m-
stytucje polityczne. Utrzymuj~, = w. kraju, w którym ~a
tendencja dała największe wymki, gdzie zarowno społeczen-
stwo jak rząd są najbardziej demokrat~czne -. w Stana~h
Zjednoczonych _ większość czuje się urazona kazdym pr~eJ~-
wem życia bardziej wystawnego I zbytko~nego o,d,tego, Jakie
ona prowadzi. Uczucia te działają tam J~o dosc s~utec.zne
prawo przeciw zbytkowi i w wielu okoh~ach. Sta~ow ZJed-
noczonych jest naprawdę trudno osobi.e maJ,ąceJduz.e ~o~hOdy
znaleźć jakiś sposób ich wydatkowama, ktory .by n~e ściagnal
na nią powszechnej nagany. Chociaż twierdzema takie przesad-
nie przedstawiają istniejące fakty, stan rz~czy, z którym nas
zaznajamiają, jest nie tylko możliwym, ale I prawdopodobnym
 ł ństwa nad jednostką J 95
Rozdział N. O granicach władzy spo ecze
194 o wolności
. 'ak to
. . h s rzedaży jest faktyczme, J
leczniczych, gdyz zakaz IC. h . P ania A chociaż niewyko-
rezultatem demokratycznych uczuć połączonych z poglądem,
. zakazem IC uzyw· , d
że ogół ma prawo przepisywać jednostkom, w jaki sposób było zarmerzone, d adziła wiele stanów o
a w praktyce oprow
mają one wydawać swoje dochody. Dodajmy do tego tylko nalność tego praw . któremu zawdzięcza ono
łani .e wyłączając tego, li .
znaczne rozpowszechnienie socjalistycznych opinii a posiada- jego odwo arua, m .' ł się agitacja gor WIe
. l niernmeJ rozpoczę a d
nie majątku przewyższającego jakąś skromną kwotę lub swoją nazwę , . znan ch filantropów za wprowa ze-
dochodu niepłynącego z pracy fizycznej może stać się hańbą prowadzona przez WIelu YStowarzyszenie noszące nazwę
w oczach większości. Opinie zasadniczo do powyższych niem u nas podobnego prawa. kalo pewien rozgłos dzięki
podobne przeważają zawsze w klasie rzemieślników i przy- "Ligi", zawi~zane w tym c~~.'i:r:dZY jego sekretarzem a je?-
tłaczają najbardziej tych, którzy są odpowiedzialni głównie opublikowanlU ko.respond~, ) stanu Anglii, którzy utrzymuJą,
przed opinią tej klasy - a mianowicie jej własnych członków. nym z tych nieWIelu m~zow . 'się na zasadach. Udział
Wiadomo, że źli robotnicy, stanowiący większość pracow- że opinie polityka powmny oplerdac ., wzmacnia nadzieje
te)' korespon encJI dk
ników w wielu gałęziach przemysłu, bronią z całą stanow- lorda Stanleya w. h kt'rzy wiedzą, jak rza o
. . w mm przez tyc, o . l t
czością opinii, że źli robotnicy powinni otrzymywać tę samą pokładane JUz. .' olitycznym posiadają za e y
płacę, co dobrzy i że nikomu nie powinno się pozwolić, aby osobistości figurujące w życiu p. .ach publicznych. Organ
.ego w wystąplem . k
pracując na akord lub w inny sposób zarabiał dzięki swej ujawnione przez m ł d znaniem jakiejkolWIe
. b dzo by ubolewa na u . . .
zręczności lub pracowitości więcej od innych. Stosują oni Ligi pisze, ze" ar d . 'w celu usprawiedhwlema
" 'na by na uzyc k
presję moralną, która przechodzi czasem w fizyczną, aby zasady, ktorej ~oz . ,,' ode'muje się wskazać "szer~ ~
odstraszyć zręcznych robotników od przyjmowania, a przed- bigoterii i przesladowama . lIP. ) takie zasady od zasad LIgI;
orę" oddzle aJącą . ."
siębiorców od dawania, większego wynagrodzenia za pożytecz- i nieprze b ytą zaP . do myśli, opinii i surmema ,
niejsze usługi. Jeśli ogół ma jakąś jurysdykcję nad prywatnymi "Wszystkie sprawy odno~~ące.s::. mi się zdaje, poza sfer~
sprawami, to uważam, że ludzie ci w niczym nie zawinili i że powiada ten organ, ,,1 .ą, J związane ze społecznyrm
. wszystkie sprawy .' .
nie można ganić otoczenia żadnej jednostki za roztaczanie nad prawodawstwa, a . .' nkami znajdują SIę w JeJ.
. czajanu l stOSU l' .
jej indywidualnym postępowaniem takiej samej kontroli, jaką postępkarlll, zwy . .czonej władzy przyna ezneJ
społeczeństwo roztacza nad ludźmi w ogóle. obrębie i podlegają tylk.Ome~,graN~ ma tu żadnej wzmianki
. sobmkoWI le . .
Lecz nie ma potrzeby rozwodzić się nad hipotetycznymi państwu, a me o .' dnich - a mianOWICIe
.' . rl~;enne) od obu poprze .
przykładami. W naszych własnych czasach gwałcą brutalnie o trzeciej klasie ounu " są społeczne, lecz m-
. kach ktore me .
wolność życia prywatnego, grożąc nam większymi jeszcze o czynach l nawy , , . wodnie do tej klasy SIę
' .' e trunkow rueza .
gwałtami z pewną nadzieją powodzenia i wypowiadają opinie dywidualne; ch oc pICI . . d ak handlem a handel Jest
broniące nieograniczonego prawa ogółu nie tylko do prawnego zalicza. Sprzedaż trunków Jest J~ n .' ednak na naruszenie
, . ł Nie uskarzamy SIęJ .
zakazywania wszystkiego, co wydaje mu się złe, ale także czynnosclą spo eczną. " bywcy i konsumenta,
, . d lecz wolnos na CI b
zakazywania rzeczy, które uznaje za niewinne, w celu dotarcia wolności sprze awcy. ! '1" mu nabycie wina, mogło y
, two umemoz iwia .' da
do źródła rzekomego zła. gdyż skoro pans , . ić Sekretarz Ligi pOwIa
Pod pretekstem zapobiegania pijaństwu prawo zakazuje równie dobrze zakaz ac mu Je p .
ludności jednej angielskiej kolonii i prawie połowy Stanów
Zjednoczonych używania wszelkich trunków, chyba w celach 1 Tj. stanu Maine.
 196
o wolności
jednak: "Domagam się jako obywatel prawa do wydawania
ustaw, gdy tylko czyny społeczne innych ludzi naruszają moje
społeczne prawa". A teraz przypatrzmy się jego określeniu
tych "społecznych praw". "...jeżeli w ogóle coś narusza moje
społ~czne prawa, czyni to handel napojami wyskokowymi.
Odbiera ~ o~ moje elementarne prawo do bezpieczeństwa,
wy~warzając 1 potęgując ciągle nieład społeczny; narusza
moje prawo rów~ości, czerpiąc zyski z wytwarzania nędzarzy,
których utrzymują płacone przeze mnie podatki. Przekreśla
wreszcie moje prawo do nieskrępowanego moralnego i in-
telektualnego rozwoju, piętrząc niebezpieczeństwa na mojej
drodze oraz osłabiając i demoralizując społeczeństwo, od
~tó~e~o mam pra:vo żądać wzajemnego Wspomożenia i wspoł-
Z~CI~. Taka teona "społecznych praw" nie była prawdopodob-
me Jeszcze nigdy sformułowana; oznacza ona po prostu że
ka~da j~dnos~a ma absolutne społeczne prawo wymagać: by
~~da mna. Jednostka postępowała pod każdym względem
ściśle .t~, Jak powinna; że ktokolwiek uchybia temu w naj-
dro.b~eJszy~ szczególe, gwałci moje społeczne prawa i upo-
waznia mnie do żądania od prawodawstwa, by tę krzywdę
u~~~ęł~. !ak potworna zasada jest o wiele niebezpieczniejszą,
nrz jakieś poszczególne naruszenie wolności; nie ma pogwał-
cem~ wolności, którego by ona nie usprawiedliwiła; nie
uznaje ona prawa do żadnej swobody, wyjąwszy może
swo~odę pota!emnego wyznawania opinii bez ich rozgłaszania;
gd~z .z chwilą gdy opinia, którą uważam za szkodliwą,
wYJdz~,ez czyichś ust, narusza ona wszystkie "społeczne
p~awa p~zyznane mi przez Ligę. Doktryna ta nadaje wszyst-
kim ludzI.om prawo do wzajemnego interesowania się swoją
moralną, mtelektualną a nawet fizyczną doskonałością okreś-
laną przez każdego swoją własną miarą.
Innym ważnym przykładem nieprawnego ograniczenia słusz-
nej woln?ści jednostki, nie będącego groźbą lecz triumfującym
faktem, Jest prawodawstwo przeciw gwałceniu dni świątecz-
nych. POwstrzymywanie się na jeden dzień w tygodniu od
Rozdział IV. O granicach władzy społeczeństwa nad jednostką 197
zwykłych codziennych zatrudnień o tyle, o ile pozwalają na
to wymogi życia choć nie zobowiązuje do niego żadna religia
prócz żydowskiej, jest bez wątpienia wielce dobroczynnym
zwyczajem. A ponieważ nie można go przestrzegać bez
ogólnej zgody klas pracujących, więc w tej mierze, w jakiej
praca jednych robotników może narzucić tę samą konieczność
pracy drugim, byłoby dopuszczalną i słuszną rzeczą, by prawo
zagwarantowało każdemu przestrzeganie tego zwyczaju przez
innych za pomocą zawieszania w oznaczonym dniu większych
prac przemysłowych. Lecz to usprawiedliwienie opart~ n~
bezpośredniej korzyści, którą inni odnoszą z przestrzegarua tej
praktyki przez każdą jednostkę, nie stosuje się do samodzielnie
wybranych zajęć, którym ktoś chce poświęcić swój wolny
czas, ani nie daje najmniejszej podstawy do prawnego ogran.i-
czania zabaw. Zabawa jednych jest wprawdzie powszednią
pracą drugich, ale przyjemność, jeśli nie pożyteczna .ro~rywka,
wielu warta jest pracy niewielu, byleby to zatrudruerue było
dobrowolne. Robotnicy mają zupełną słuszność twierdząc, że
gdyby wszyscy pracowali w niedzielę, trzeba by pracować
siedem dni za sześciodniową płacę; lecz póki większość prac
jest zawieszona, nieliczni ludzie, którzy muszą jeszcze praco-
wać dla uciechy innych, otrzymają odpowiednią podwyżkę
zarobków; nie muszą też pracować, jeśli przekładają wypo-
czynek nad zysk. Jeśli szuka się jeszcze innego środka
zaradczego, to mogłoby nim być ustanowienie zwyczajowego
święta dla osób tej kategorii w jakimś innym dniu tygodnia.
Jedyną podstawą do obrony ograniczenia zabaw niedz~elny~h
musi być ich niewłaściwość z religijnego punktu widzenia
- motyw prawodawczy, przeciw któremu nigdy nie można
protestować zbyt energicznie. Deorum injuriae Diis curae.
Nie jest dowiedzione, że społeczeństwo lub niektórzy jego
urzędnicy mają otrzymane z nieba pełnomocnictwo do po-
mszczenia każdej przypuszczalnej obrazy Wszechmocnego,
która nie jest zarazem krzywdą dla naszych bliźnich. Mniema-
nie, że jest obowiązkiem człowieka nawracać innych, było
 198 o wolności
podstawą wszystkich dotychczasowych prześladowań religij-
nych i gdybyśmy się na nie zgodzili, usprawiedliwiłoby je
w zupełności. Chociaż uczucie, które przejawia się w wielo-
krotnych próbach uniemożliwienia podróży koleją w niedzielę,
w niedopuszczaniu do otwierania muzeów itp., nie da się
porównać z okrucieństwem dawnych prześladowców, jest
jednak oznaką zasadniczo tego samego stanu umysłu. Jest to
postanowienie zakazania innym czynów, na które im ich
religia pozwala dlatego, że nie godzą się z religią prześladow-
cy. Jest to wierzenie, że Bóg nie tylko brzydzi się postępkiem
niewiernego, ale nie uzna nas za niewinnych, jeśli pozostawimy
go w spokoju.
Nie mogę się powstrzymać od dodania do tych przykładów
lekceważenia ludzkiej wolności wyraźnej zachęty do prze-
śladowania, jaką daje nasza prasa, gdy tylko czuje się
w obowiązku zauważyć godne uwagi zjawisko noszące nazwę
mormonizmu. Wiele można by powiedzieć o nieoczekiwanym
i pouczającym fakcie, że religia oparta na rzekomym nowym
objawieniu - wynik namacalnego oszustwa nawet nie popar-
tego urokiem nadzwyczajnych zalet jej założyciela _ znalazła
wiarę u setek tysięcy i stała się fundamentem społeczeństwa
w wieku gazet, kolei żelaznych i telegrafu bez drutu. Tutaj
obchodzi nas jednak ta okoliczność, że mormonizm, podobnie
jak inne a lepsze religie, ma swoich męczenników; że jego
prorok i założyciel został za swoją naukę zabity przez tłum;
że inni jego zwolennicy postradali życie skutkiem tego samego
bezprawnego gwałtu; że wypędzono ich wszystkich siłą
z rodzinnego kraju; a teraz gdy zostali zapędzeni do samotnego
ustronia pośród pustyni, wielu ludzi w naszym kraju publicznie
oświadcza, że byłoby rzeczą słuszną (tylko że niepraktyczną)
wysłać przeciw nim wyprawę, która by ich zmusiła przemocą
do postępowania zgodnie z opiniami innych ludzi. Główną
pobudką do antypatii zrywającej zwykłe tamy religijnej
tolerancji jest artykuł doktryny mormonów sankcjonujący
poligamię, która choć dozwolona mahometanom, Hindusom
Rozdział IV. O granicach władzy społeczeństwa nad jedn.ostką 199
i Chińczykom, zdaje się wywoływać nieubłaganą wrogość,
gdy ją praktykują osoby, które mówią po angielsku i podają
się za chrześcijan. Nikt nie potępia bardziej ode mnie tej
mormońskiej instytucji; zarówno z innych powodów jak
dlatego, że nie tylko nie znajduje żadnego poparcia w zasadzie
wolności, ale bezpośrednio ją gwałci, zakuwając w kajdany
jedną połowę społeczności i zwalniając drugą od wzajemności
obowiązków. Należy jednak pamiętać, że stosunek ten tak
samo zależy od dobrej woli zawiązujących go kobiet, które
mogą być uważane za jego ofiary, jak każda inna forma
małżeństwa; i chociaż fakt ten może się wydać zadziwiający,
tłumaczy się on zwykłymi wyobrażeniami i zwyczajami świata,
które pouczają kobiety, że małżeństwo jest jedyną potrzebną
dla niej rzeczą i pozwalają nam zrozumieć, że niejedna
kobieta woli być jedną z wielu żon niż żyć w panieństwie.
Mormoni nie żądają, by inne kraje uznawały takie związki lub
uwalniały pewną część mieszkańców od posłuszeństwa swoim
własnym prawom z powodu ich mormońskich opinii. Lecz
gdy innowiercy pod naciskiem wrogich uczuć zrobili więcej
ustępstw, niż tego słusznie można było żądać; gdy opuścili
kraje, które nie chciały przyjąć ich nauki i osiedlili się
w odległym zakątku, który uczynili pierwsi możliwym do
zamieszkania dla ludzkich istot; trudno zrozumieć, na jakiej
zasadzie prócz zasady tyranii można zabronić im, by tam
mieszkali pod opieką praw, jakich sobie życzą, byleby nie
napadali na inne ludy i nie stawiali przeszkód wyjazdowi tych,
którym się sprzykrzy ich tryb życia. Jeden z nowszych
pisarzy, zasłużony pod niejednym względem, proponuje (że
użyję jego własnych słów) wydać tej poligamicznej społecz-
ności wojnę nie krzyżową, lecz cywilizacyjną, by położyć kres
temu, co wydaje mu się wstecznictwem. Ja także uważam to
za krok wstecz, ale wiem, że żadna społeczność nie ma prawa
cywilizować siłą drugiej. Póki ofiary złego prawa nie wzywają
na pomoc innych społeczności, nie mogę przyznać, że osoby
nie pozostające z nimi w żadnym związku, powinny się do
 200 o wolności

tego wtrącać i żądać położenia kresu st .

zdaje się zadowalać wszystkich ludzi b ano~I rz~czy,. który
sowanych dlatego . l ezpośrednio zamtere-
tysięcy Illi.'l· . d ze g?rszy on ludzi oddalonych o kilka
l me o czuwających . k tkó .
jeśli mają ochotę misjonarz ~~~o s u owoNIech posyłają,
przeciw podobny:U doktr noY,. ?rzy by wygłaszali kazania
środków (do których ~ m'l ~ech za pomocą godziwych Rozdział V
me na ezy nakaz . .
propagatorom) zapobiega. .. y.wame milczenia
kr . , . .. ~ą szerzemu SIę Ich we ł Zastosowania
aju. Jeśli cywilizacja pokonała barbar ' w asnyrn
ono na całym świecie zb d . zynst~o, .gdy panowało
Zasady wysunięte na tych kartach muszą być uznane za
całkowicie poskromione 'barb~e ,Jtest ,:yraz~me. o~awy, by
podstawę do roztrząsania szczegółów, zanim będzie można
cywilizacji. Cywilizacj a kto yns w~ me odzyło l me podbiło
. ' ora moze w ten 'b przystąpić do skutecznego i konsekwentnego ich zastosowania
zwyctężonemu już wro owi .. .. sposo ulec we wszystkich dziedzinach administracji państwowej i moral-
tego stopnia, że ani jej ta ł~:~SI SIę na~plerw :v~ro?zić do
ności. Kilka uwag o poszczególnych kwestiach, jakie zamie-
nie są w stanie lub nie ch~ na~~zyc:e!e, aru mm ludzie
tego dochodzi im ' .ą.WYStąPICw Jej obronie. Jeśli do rzam zrobić, ma na celu raczej zilustrowanie tych zasad, niż
, wczesmeJ taka c ·1·· . wyciąganie z nich konsekwencji. Podaję tu nie tyle za-
lepiej St .. . . yWIIzacJa upadnie tym
u- an Jej moze SIę tylko po ar ' ,... . ' stosowania, co próby zastosowań; posłużą może do wy-
i nie odrodzą (podobnie .ak Z h g ~zac, poki Jej me zburzą
jaśnienia znaczenia i określenia granic dwóch zasad skła-
jacyś energiczni barbarz~ńCY. ac odnie Cesarstwo Rzymskie)
dających się na doktrynę przedstawioną w niniejszej roz-
prawie i ważąc je na szali pomogą do wydania sądu,
gdy zachodzi wątpliwość, którą z nich należy w danym
wypadku zastosować.
Zasady te głoszą po pierwsze, że jednostka nie jest od-
powiedzialna przed społeczeństwem za czyny, które wyłącznie
jej dotyczą. Rady, pouczenia, przekonywanie i unikanie jej,
jeśli inni ludzie uznają to za konieczne ze względu na ich
własne dobro, są jedynymi środkami, za pomocą których
społeczeństwo może 'Całkiem słusznie wyrażać swoją ujemną
opinię o jej postępowaniu. Po drugie, że jednostka jest
odpowiedzialna za czyny szkodzące interesom drugich i może
ponieść społeczną lub prawną karę, jeśli społeczeństwo uzna,
że jedna lub druga jest potrzebna dla jego ochrony.
Przede wszystkim nie należy bynajmniej przypuszczać, że
szkodzenie lub prawdopodobieństwo zaszkodzenia interesom
innych, będące jedynym usprawiedliwieniem interwencji spo-
 202 o wolności
łeczeństwa, musi zawsze taką interwencję usprawiedliwiać.
W wielu wypadkach jednostka dążąca do słusznego celu
wyrządza z konieczności a przeto zgodnie z prawem przykrość
lub szkodę innym lub uprzedza ich w osiągnięciu korzyści,
których mogli się spodziewać. Takie kolizje między interesami
jednostek wynikają często ze złych urządzeń społecznych,
lecz nie można ich uniknąć, póki te urządzenia istnieją;
a niektóre z nich są nieuniknione przy wszelkich urządzeniach.
Kto zwycięża konkurentów w jakimś zawodzie lub na konkur-
sowym egzaminie; kto uzyskuje pierwszeństwo przed innym
w walce o przedmiot, którego dwóch pragnie, odnosi korzyść
kosztem drugich, kosztem ich daremnych wysiłków i zawie-
dzionych nadziei. Lecz wszyscy uznają, że lepiej jest dla
ludzkości, by jednostki dążyły do swoich celów bez względu
na tego rodzaju konsekwencje. Innymi słowy, społeczeństwo
nie przyznaje zawiedzionym konkurentom żadnego ustawo-
wego lub moralnego prawa do uniknięcia tych przykrości
i czuje się w obowiązku interweniować tylko wtedy, gdy dla
odniesienia sukcesu użyto środków, które nie mogą być
dozwolone jako sprzeczne z interesami ogółu - a mianowicie
oszustwa, zdrady lub gwałtu.
Dalej, handel jest czynnością społeczną. Kto podejmuje się
publicznej sprzedaży jakichkolwiek towarów, wpływa tym
samym na interesy innych osób i społeczeństwa w ogóle;
a zatem postępowanie jego należy w zasadzie do jurysdykcji
społeczeństwa; zgodnie z tym uważano dawniej za obowiązek
rządów ustalanie cen i regulowanie prac przemysłowych we
wszystkich ważniejszych wypadkach. Obecnie uznaje się
jednak, choć dopiero po długiej walce, że najskuteczniejszym
środkiem zapewnienia sobie zarówno tanich jak dobrych
towarów jest pozostawienie producentom i sprzedawcom
zupełnej swobody, którą hamuje jedynie okoliczność, że
nabywcy mogą się swobodnie zaopatrywać gdzie zechcą. Jest
to tak zwana doktryna wolnego handlu, która opiera się na
odmiennych podstawach niż głoszona w niniejszej rozprawie
Rozdział V. Zastosowania 203
zasada wolności jednostki, choć podstawy te są równie mocne.
Ograniczenia handlu lub produkcji w celach handlowych są
w gruncie rzeczy hamowaniem a wszelkie hamowanie jako
takie jest złe; ale hamulce, o których mowa, dotyczą tylko tej
części postępowania, którą społeczeństwo hamować ma prawo
i są złe wyłącznie dlatego, że nie dają zamierzonych rezul-
tatów. Zasada wolności jednostki nie ma związku z doktryną
wolnego handlu ani z większością kwestii wyłaniających się
przy określaniu granic tej doktryny, jak na przykład, w jakim
stopniu dopuszczalna jest kontrola społeczna celem zapobie-
żenia oszukańczym zafałszowaniom lub w jakiej mierze należy
zmuszać pracodawców do przestrzegania przepisów higieny
i bezpieczeństwa pracy w celu ochrony robotników pracujących
w zawodach szkodliwych dla zdrowia. Takie kwestie wiążą
się z uwzględnianiem wolności tylko o tyle, że caeteris
paribus zawsze jest lepiej pozostawiać ludziom swobodę, niż
ich kontrolować, ale nie da się zaprzeczyć, że w zasadzie
kontrolowanie ich w tych celach jest słuszne. Z drugiej strony
istnieją kwestie dotyczące wtrącania się do handlu, które są
w istocie kwestią wolności, jak na przykład wspomniane już
prawo stanu Maine, zakaz importu opium do Chin, ogranicze-
nia sprzedaży trucizn - krótko mówiąc, wszystkie wypadki,
w których celem interwencji jest uniemożliwienie lub utrud-
nienie nabycia pewnego towaru. Można krytykować taką
interwencję jako pogwałcenie wolności nie producenta lub
sprzedawcy, lecz konsumenta.
Jeden z powyższych przykładów, a mianowicie sprzedaż
trucizn, wysuwa nową kwestię: jakie są właściwe granice
tego, co możemy nazwać funkcją policyjną; w jakiej mierze
jesteśmy uprawnieni do naruszania wolności w celu zapobie-
gania zbrodniom lub nieszczęśliwym wypadkom. Jedną z bez-
spornych funkcji rządu jest przedsięwzięcie środków ostroż-
ności przeciw zbrodni przed jej popełnieniem, jak również
wykrycie i ukaranie jej, gdy już została dokonana. Rząd
nadużywa jednak ze szkodą dla wolności daleko częściej swej
 204 o wolności
fu~~ji prew~ncyjnej niż władzy karania, gdyż nie ma prawie
takiej .cząs~ upra~~o~ej swobody działania przysługującej
~złOWIek?WI,? ktorej me można by (i słusznie) powiedzieć,
ze ułatwia tę czy inną formę przestępstwa. Niemniej jeśli
~ład~e publiczne ~ub naw~t osoby prywatne widzą kogoś
Jawm~ przygotowującego SIę do popełnienia zbrodni, nie są
ObowIąza~e przypatrywać się bezczynnie, póki nie zostanie
ona spełniona, lecz mogą jej zapobiec. Gdyby trucizny były
kupowane lub używane jedynie w zbrodniczych zamiarach
?yłoby słu~zne zakazać i~h produkcji i sprzedaży. Mogą on~
Je.dnak byc potrzebne me tylko do niewinnych, ale i do
uzytecznyc~ celów .i ni~ mo.żna narzucać ograniczeń w jednym
",:ypadk~, .me r?ZcIągaJąc Ich na inne. Dalej, ochrona przed
mes~częshwyrm wypadkami jest właściwym zadaniem władz
pubhcznyc? G?yby albo urzędnik, albo ktoś inny zobaczył
osob.ę zarmerz~Jącą ,:ejść na most, któremu, jak stwierdzono,
g:OZI ~awa~eme, a me byłoby czasu, by ją ostrzec o niebez-
pieczenstwie, m.óg~b~pochwycić ją i zawrócić bez rzeczywis.
~ego.pog",:ałceru~ Jej wolności, gdyż wolność polega na tym,
z~ SIę :O.bI,co SIę chce, a ta osoba nie chce wpaść do rzeki.
Niemniej, gdy niesz~zęście nie jest pewne, lecz tylko praw-
dopodobne, wyłączrue osoba zainteresowana może osądzić
czy ma dos~a~e.cznypowód, aby się na nie narazić; w tym więc
wypa~ (jesh ta osoba nie jest dzieckiem, szaleńcem lub
". sta~e podniece~a albo .zaabsorbowania nie pozwalającego
Jej SIę zastanowić) powinna, moim zdaniem być t lk
trzeż . . , ,y o
os zez~na. o ~IebezpIeczenstwie, a nie wstrzymana siłą od
wy~t~wIem~. ~Ię na nie. Podobne uwagi w odniesieniu do
taI?eJ kwes~I~Jak sprzedaż trucizn pozwolą nam rozstrzygnąć,
~tore z m~zhwych. sposobów jej rozwiązania nie sprzeciwiają
SIę nasze]. zasadZI: .. Można by na przykład zmuszać bez
pogwałcema wolności do stosowania takiego środka ostr .
, .. ak ozno-
S~I] zaopatrywanie narkotyku w etykietę wyjaśniającą jego
~ebez.pIeczny charakter; nabywca nie może pragnąć, by go
me poinformowano o trujących własnościach posiadanej przez
Rozdział V. Zastosowania 205
niego rzeczy. Ale wymagając świadectwa lekarskiego w każ-
dym wypadku, uczynilibyśmy nabywanie pewnych artykułów
do nieszkodliwego użytku czasem niemożliwym a zawsze
kosztownym. Widzę tylko jeden sposób, który może utrudnić
popełnianie zbrodni na tej drodze bez poważniejszego po-
gwałcenia wolności osób żądających trucizny w innych celach;
polega on na dostarczeniu tego, co Bentham trafnie nazywa
"z góry wyznaczonym dowodem". Każdy spotyka się z tym
zastrzeżeniem przy umowach. Przy zawieraniu umowy prawo
zazwyczaj słusznie wymaga jako warunku jej ważności, by
przestrzegano pewnych formalności, jak na przykład składania
podpisów, zeznań świadków itp., co w razie późniejszego
sporu może być dowodem, że umowa rzeczywiście została
zawarta i że nie towarzyszyły jej żadne okoliczności, na
podstawie których można by ją prawnie unieważnić. Skutkiem
tego jest bardzo trudno zawierać umowy fikcyjne lub robić je
w okolicznościach, które by ich ważność obalały. Podobnych
środków ostrożności można by wymagać przy sprzedaży
artykułów mogących służyć za narzędzie zbrodni. Można by
na przykład wymagać od sprzedawcy, by zarejestrował do-
kładną datę sprzedaży, nazwisko i adres nabywcy i ściśle
określoną ilość oraz jakość sprzedanego towaru; by spytał
o cel zakupu i zanotował otrzymaną odpowiedź. Jeśli nie ma
lekarskiej recepty, można by wymagać obecności jakiejś
trzeciej osoby, by udowodnić ten fakt nabywcy w razie gdyby
później zrodziło się podejrzenie, że użyto tego artykułu ~o
zbrodniczych celów. Takie przepisy nie utrudniałyby zbytruo
otrzymywania tego artykułu, lecz byłyby wielką przeszkodą
do potajemnego użycia go w niewłaściwy sposób: ..
Przysługujące społeczeństwu prawo do zabezpieczema SIę
przed zbrodniami antyspołecznymi prowadzi do widocznego
ograniczenia zasady, że nie należy uprzedzać lub kar~ć złe~o
postępowania dotyczącego jedynie osoby w ten sposob dzia-
u
łającej. Pijaństwo na przykład nie jest w zwykłych wypadkach
+ odpowiednim przedmiotem prawnej interwencji; uważałbym
"
ł

206 o wolności
jednak za całkowicie słuszne roztoczenie specjalnego prawnego
nadzoru nad osobą, która dopuściła się już na innych gwałtu
pod wpływem alkoholu, tak aby groziła jej kara za każde
następne upi~~e się i aby karano ją jeszcze surowiej, w razie
gd~?y , po, pijanemu znowu jakieś przestępstwo popełniła,
Upijaniesię osoby, którą pijaństwo pobudza do krzywdzenia
innych, Jest zbrodnią przeciwko innym. Podobnie lenistwo
- z, wyjątkiem próżniaków korzystających z funduszów
pubh~zn,ych lub łamiących umowy - nie może być karane bez
nad~~ycI,a praw~; j~śli,jednak ktoś z lenistwa lub jakiejś innej
m?zh,;eJ do uniknięcia przyczyny nie wypełnia swych obo-
WJ~zkow praw~yc,h względem innych, na przykład nie utrzy-
~uJe sw?,ch d~lecI, me Jest nadużyciem zapędzić go, w braku
lllnych. sro~ow, do przymusowej pracy, aby wykonał to
zobowiązanie.
Dal~j, jest :-,iele.czynów, których nie powinno się zakazywać
prawme, po~ewaz S~~dzą bezpośrednio tylko samym spraw-
com~ nat?~ast ,obra~ają dobre obyczaje, jeśli są dokonywane
publicznie i ~tając Się w ten sposób wykroczeniami przeciw
mnym słus,zme m~gą być zakazane. Do tej kategorii należą
,,:ykroczem~ przeciw przyzwoitości, nad którymi nie potrzeba
Się roZWOdZIĆ, gdyż ~.ają one tylko pośredni związek z naszym
tem~tem, tym bardziej ze sprzeciwiamy się równie stanowczo
publicznemu wykonywaniu wielu czynności, które nie są
naga~e, sa~e przez się ani potępienia nie wywołują.
Istn~eJe Jedna jeszcze kwestia, którą musimy rozwiązać
zgod~e ze sformułowanymi tutaj zasadami. Weźmy wypadki
osobistego postępowania, które społeczeństwo gani, ale z sza-
~unku dla ,:"oln~ści nie uniemożliwia go ani nie karze, gdyż
Je~o bezposredmch złych skutków doznaje tylko osoba dzia-
łająca; czy powinno się pozwolić innym osobom na doradzanie
lub namawianie do tego, co popełniać wolno? Kwestia ta
~as.tręc~a pewne trudności. Gdy jakaś osoba zachęca drugą do
Jakie~os cz~nu" postępowanie to nie dotyczy wyłącznie jej
samej. Udzielanie rady lub dawanie komu okazji do czegoś
Rozdział V, Zastosowania 207
jest czynnością społeczną a zatem może, podobni~ jak inn~
czynności, które wpływają na drugich, p.odlegac ko~tro,li
społecznej. Ale krótki namysł prostuje ~o pIe,r~s~e ~r~e.~ie
i wykazuje, że choć ten wypadek me ~~SCi SI,ę sCis~e
w granicach określenia wolności jednostki, Jedn~e moze
być w ten sam sposób co zasada wolności jednostki umoty-
wowany, Jeśli musimy pozwolić ludziom, aby w sprawach
dotyczących tylko ich samych czynili co uznają za stoso/w~e
na własne ryzyko, musi im być również wolno naradzac SI~
między sobą co należy uczynić, wymieniać opin~~, wys~wa~
i przyjmować propozycje. Cokolwiek w~lno czy~c, mUSI~yc
wolno i doradzać. Kwestia ta staje Się wątpliwa dopiero
wtedy, gdy namawiający czerpie korzyść ?s~bistą .ze swej
rady; gdy popiera zawodowo celem zapew~ema sobie ~trzy-
mania lub pieniężnego zysku rzeczy, ktore społeczenstwo
i państwo za złe uważają, Wtedy w .s~~j r:-e~zy występuje
na jaw nowa komplikacja, a mianowicie Istrueme całych klas
osób, których interesy sprzeciwiają się temu, co .za ~obro
publiczne uważamy i których ~~ / życi~ gruntuje Się n~
działaniu wbrew niemu. Czy powlllmsmy Się do tego wtrącac:
czy nie? Nierząd na przykład i gry h~zardowe ~usz~ by~
tolerowane; ale czy komuś powinno byc wolno ~osredmczyc
w nierządzie lub utrzymywać dom gry? Jest t~ Je~en .z ty~h
wypadków, które leżą na samej l~ ro~gramc~aJąceJ dw.le
zasady i nie widać od razu, która z nich Się do m~~o stosuJ~:
Obie strony wysuwają swoje argumenty. Na korzysc tolerancji
można powiedzieć, że fakt uprawiania czegoś zawodow.o
i czerpania z tego źródła środków utrzymania lub zysku n:e
może uczynić przestępstwem tego, co /'; prz~ciwnym, razl~
byłoby dopuszczalne; że jakaś czynnosc powmna byc al~
bezwarunkowo dozwolona, albo bezwarunkowo zakaz,ana; ze
jeśli zasady, których broniliśmy dotąd, są, p~awdzlw~, ~~
uznawanie za złe czegoś, co dotyczy wyłączme Jednos~, m
jest rzeczą społeczeństwa jako społeczeństwa; że ~oze on~
tylko odradzać i że jednej osobie tak samo powlllno byc
 208 o wolności
wolno doradzać, jak drugiej odradzać. W przeciwieństwie do
tego można utrzymywać, że choć ogół lub państwo nie są
upoważnione do wyrokowania w celach represyjnych lub
karnych, czy takie albo inne postępowanie wpływające tylko
na interesy jednostki jest dobre lub złe, mają one jednak
wszelkie prawo sądzić, jeśli poczytują je za złe, że charakter
jego jest kwestią sporną; a jeśli to przypuścimy; nie mogą one
działać niesłusznie, usiłując wykluczyć wpływ interesownych
zaproszeń oraz namowy osób, które nie mogą być bezstronne
- które we własnym bezpośrednim interesie przechylają się na
jedną stronę i właśnie na stronę uważaną przez państwo za
niewłaściwą, jawnie ją popierając w celach "Vyłącznie osobis-
tych. Można podkreślić, że nic na tym nie stracimy i nie
poświęcimy żadnej korzyści, jeśli urządzimy rzeczy w ten
sposób, że każdy uczyni rozsądny lub nierozsądny wybór
z własnego natchnienia, uwolniony o ile możności od sztuczek
osób pobudzających jego skłonności w interesownych celach.
Tak więc (można powiedzieć), choć ustawy o nieprawnych
grach hazardowych nie dają się obronić - choć każdemu
powinno być wolno oddawać się tym grom we własnym lub
obcym domu, albo w miejscu urządzonym za składkowe
pieniądze, do którego wstęp mają tylko członkowie i goście
- jednak publiczne domy gry powinny być zakazane. Zakaz
ten.c? pr~wda ~~dy nie jest skuteczny i gdybyśmy obdarzyli
policję najbardziej rozległą tyrańską władzą, domy gry mogły-
by zawsze być pod różnymi pretekstami utrzymywane; lecz
~ogłyby być zmuszone do funkcjonowania po cichu i w tajem-
~cy, tak a?y wiedzieli o nich jedynie ci, którzy ich szukają;
niczego WIęcej społeczeństwo nie powinno mieć na celu.
Argumenty te są bardzo silne. Nie ośmielę się rozstrzygać,
cz.y wy~tarczą do usprawiedliwienia moralnej anomalii wy-
~erz~ma ~ary wspólnikowi, podczas gdy główny sprawca
Jest (I mUSI być) wolny; karania grzywną lub więzieniem
stręczyciela, lecz nie rozpustnika, właściciela domu gry, lecz
me gracza. Na podstawie analogicznych argumentów nie
Rozdział V. Zastosowania 209
powinniśmy się również wtrącać do .zw~kłych ~brotów han?-
lowych. Prawie każdego artykułu zną)QuJącego SIę w sprzedazy
można używać niewstrzemięźliwie a sprzedawcy we własnym
interesie zachęcają do tej niewstrzemięźliwości; nie jest to
jednak ąrgumentem na korzyść na przy~ad praw~ st~u
Maine, gdyż choć szynkarze ciągną zys~ z naduz~wama
napojów wyskokowych, są oni niezbęd~e potrz~bn.I ty~,
którzy je piją umiarkowanie. Jed~~~e ~n~e~es, Jaki m~Ją
szynkarze w popieraniu niewstrzerruęzlIwoSCI, Jest rzeczywis-
tym złem i usprawiedliwia państwo, gdy narzuca ~no ?g~an.l-
czenia i wymaga gwarancji, które bez teg~ uspraWIedlIwIema
byłyby naruszęniem uprawni.onej wolno~cl. .
Dalej wyłania się kwestia, czy panstw~ zezwala!ąc ~a
pewien sposób postępowania nie P?winno numo to P?sredmo
do niego zniechęcać, jeśli uważa Je za sprzec.zne z ~stotnym
interesem osoby działającej; czy na przykład me powmno o~~
przedsięwziąć kroków, by podnieść koszt trunków lub utrudm~
ich nabywanie za pomocą ograniczenia liczby szynk~w; W tej
kwestii, podobnie jak w większości innych. zaga~Ien prak-
tycznych, należy uwzględnić niejedną okolicznosc. Op~da~-
kowanie napojów wyskokowych wyłącznie w.celu utrudmema
ich nabywania jest środkiem różniącym SIę ty~o .co. do
stopnia od całkowitego ich zakazu i byłoby u~pr~w~~dlIwI~ne
tylko wtedy, gdyby zakaz dał się uspraw~edliwI,c. K~z~e
podniesienie ceny jest zakazem d~a tych, ktorych srodki, me
wystarczają na zakup po wyższej cenie, a dla tych, ktor~y
mogą sobie na to pozwolić, jest ono karą za dogadzame
pewnym gustom. Jeśli jednak wyko,nali ~~i swoje praw~e
i moralne zobowiązania względem panstwa I J~dno~tek, wybor
rozrywki i sposób wydawania dochodów Jest Ich. sp~awą
i musi zależeć od ich własnego sądu. Uwagi te z~aJą SIę.~a
pierwszy rzut oka potępiać specjalne opodat~o~ame napoJ~w
wyskokowych na rzecz skarbu państwa. Nalezy Jed~ak ?a~ę-
f tać że podatki w celach skarbowych są absolutme meunik~
r , , . kr ., ą one być w znacznej
nione; że w wiekszości ajow musz

210 o wolności
mierze pośrednie; że państwo nie może zatem dać sobie rady
bez nakładania kar, które dla niektórych osób mogą się
ró:vnać zakazowi, za używanie pewnych artykułów konsump-
cyjnych. Z tego względu państwo powinno nakładać podatki
na towary, bez których konsumenci najłatwiej mogą się
obejś~; i a fortiori, wybierać przede wszystkim te, których
nadrruerne używanie jest niewątpliwie szkodliwe. Opodat-
kowanie więc napojów wyskokowych aż do punktu, który
przynosi największy dochód (przypuściwszy, że państwo
całego tego dochodu potrzebuje) jest nie tylko dopuszczalne
ale i chwalebne. ' jak go nazywają, patriarchalnego
.Na .zapytanie, czy sprzedaż tych towarów ma być mniej lub
WIęcej wyłącznym przywilejem, musimy różnie odpowiedzieć
~ależnie o~ celu tego ograniczenia. Wszystkie miejsca pub-
lI~z~e powmny być pod nadzorem policji, a w szczególności
miejsca tego rodzaju, ponieważ najłatwiej dochodzi w nich do
wykroczeń przeciw społeczeństwu. Należy więc nadawać
p:.awo sprzedawania tych towarów (przynajmniej do konsump-
CJI na ffil~JSC~) jedynie osobom znanym z nienagannego
prowadzenia SIę lub mającym odpowiednią porękę; wydawać
takie prz~pisy dotyczące godzin otwierania i zamykania, jakie
~?~ą byc ?otrze~ne w ~elu nadzoru a także odbierać licencję,
jeśli s.poko] publiczny Jest stale zakłócany dzięki pobłażaniu
lu? .niedołęstwu gospodarza lub jeśli jego zakład staje się
miejscem ~chadze~ dla osób planujących i przygotowujących
wy~oczem.a przeciw prawu. Wszelkie dalsze ograniczenia są,
mmm. zdaniem, w zasadzie nieusprawiedliwione. Na przykład
ogramczeni~ il~ści. miejsc '":Yszynku piwa i wódki w wyraźnym
celu utru~ema Ich odwiedzania i dania mniej okazji do
po~~y me tylko naraża wszystkich na niewygodę z powodu
możliwych nadużyć niektórych osób, lecz jest odpowiednie
tylko ?a taki~ stopniu rozwoju społecznego, na którym
o.tw~rcle traktuje się robotników jak dzikich lub dzieci i trzyma
SIę Ich, v: kar~ach, aby stali się godni przyszłego przywileju
wolności. W zadnym wolnym kraju nie rządzi się robotrJikarni
Rozdział V. Zastosowania 211
na podstawie takiej zasady; i każdy, kto przypisuje wolności
należytą wartość, nie zgodzi się, aby tak nimi rządzono, chyba
że wszystkie wysiłki w celu wychowania ich na wolnych ludzi
okazały się daremne i udowodniono ostatecznie, że można się
tylko opiekować nimi jak dziećmi. Samo postawienie takiej
alternatywy wykazuje niedorzeczność przypuszczenia, że
czyniono takie wysiłki w jakimkolwiek wypadku zasługującym
tutaj na rozpatrzenie. Wielka ilość sprzeczności w instytucjach
naszego kraju jest jedyną przyczyną przenikania do naszej
praktyki rzeczy charakterystycznych dla despotycznego lub,
systemu rządów, podcz~s
gdy ogólna swoboda naszych instytucji wyłącza sprawowame
kontroli niezbędnej do przekształcenia ograniczenia na rze-
czywiście skuteczny środek moralnego wychowania. ,.
W jednym z poprzednich rozdziałów tej rozprav:~ zwrocJłe~
uwagę na to, że wolność jednostki w rzeczach Jej wyłączme
dotyczących oznacza zarazem dla dowolnej liczby jed~o~tek
odpowiednią wolność urządzania za wspólnym porozurrueme~
spraw, które oprócz nich nikogo więcej nie obchodzą. !<wes~a
ta nie nastręcza żadnych trudności, póki wola wszystkich osob
zainteresowanych pozostaje niezmienna; ponieważ jednak wola
ta może się zmieniać, zachodzi często, nawet w rzeczach,
które ich tylko dotyczą, potrzeba zaciągania wzajemnych
zobowiązań, które z reguły winny być wykonywane. Jednak
ustawy wszystkich prawdopodobnie krajów dopuszczają p~wn:
wyjątki z tej reguły i nie tylko zwalniają o~ zobowląz~
naruszających prawa osób trzecich, ale uważają c~asem,. ze
szkodliwość zobowiązania dla osoby, która je zaciąga, Jest
dostatecznym powodem do jej zwolnienia. Gdyby ktoś z~-
przedał się w niewolę lub wyraził na to swoją zgodę: to t~~
zobowiązanie, zarówno w naszym kraju jak w większości
cywilizowanych krajów, byłoby uznane za ni~ważne ,- Ole
miałoby za sobą prawa ani opinii publicznej. P?wod do
takiego ograniczenia swobody rozporządzania SWOIm lose~
. .. krań wym wypadku. NIe
jest Jasny I rzuca SIę w oczy w tym anco
 212 o wolności
wtrącamy się do dobrowolnych czynów człowieka, chyba
przez wzgląd na drugich, gdyż szanujemy jego wolność. Jego
dobrowolny wybór dowodzi, że to, co wybiera, jest dla niego
pożądane lub przynajmniej znośne i na ogół naj1epiej zabez-
pieczymy jego dobro, pozwalając mu dążyć do niego swoją
własną drogą. Ale zaprzedając się w niewolę; rezygnuje ort ze
swojej wolności; wyrzeka się korzystania z niej w przyszłości
poza tym jednym czynem. Obraca więc w niwecz właśnie ten
cel, który usprawiedliwia pozwolenie na swobodne rozpo-
rządzanie się samym sobą. Nie jest już wolny; lecz znajduje
się odtąd w położeniu, na którego korzyść nie przemawia już
przypuszczenie, że pozostaje w nim dobrowolnie. Zasada
wolności nie może wymagać, aby mu wolno było nie być
wolnym. Możność pozbycia się wolności nie jest wolnością.
Te argumenty, których siła jest tak widoczna w tym po-
szczególnym wypadku, mogłyby oczywiście znaleźć daleko
szersze zastosowanie; jednak natykają się one wszędzie na
konieczności życia, które nieustannie od nas wymagają wpraw-
dzie nie rezygnacji z naszej swobody, ale zgody na te czy inne
jej ograniczenie. Zasada jednak, która żąda nieograniczonej
swobody działania we wszystkim, co dotyczy tylko osób
działających, wymaga, by ci, którzy zaciągnęli wzajemne
zobowiązania w jakiejś rzeczy nie obchodzącej nikogo poza
nimi, mogli się od nich zwolnić; a nawet pominąwszy takie
dobrowolne zwolnienie, nie znajdujemy bodaj umów ani
zobowiązań, z wyjątkiem pieniężnych, o których odważylibyś-
my się powiedzieć, że nie powinno być żadnego sposobu do
wycofania się z nich. Baron Wilhelm von Humboldt w cyto-
wanej już tutaj znakomitej rozprawie wyraża przekonanie, że
zobowiązania pociągające za sobą osobiste stosunki i usługi
powinny być ważne tylko przez ograniczony przeciąg czasu;
a do rozwiązania najważniejszego z nich, tzn. małżeństwa,
mającego tę szczególną właściwość, że nie może osiągnąć
swoich celów, jeśli uczucia obu stron nie są z nimi w harmonii,
powinna wystarczyć zdeklarowana wola jednej ze stron.
Rozdział V. Zastosowania 213
Przedmiot ten jest zbyt doniosły i skomplikowany, by go
roztrząsać mimochodem, nadmieniam więc o nim tylko o tyle,
o ile jest potrzebny jako przykład. Gdyby baron Humboldt,
pisząc zwięzłą i ogólną dysertację, nie musiał się zadowolić
w tym wypadku sformułowaniem wniosku bez roztrząsania
przesłanek, uznałby niewątpliwie, że nie można rozstrzygać
tej kwestii za pomocą argumentów tak prostych, jak te, do
których się ogranicza. Gdy ktoś daje wyraźną obietnicę lub
postępuje w sposób pozwalający drugiej osobie sądzić, że
i nadal będzie tak działał - opierać na tym przypuszczeniu
swoje nadzieje i rachuby oraz budować na nim plan swego
życia - ma względem tej osoby nowy szereg moralnych
obowiązków, które może zlekceważyć, lecz nie zignorować.
A dalej, jeśli stosunek między umawiającymi się stronami
pociągnął za sobą konsekwencje dla innych; jeśli postawił
trzecie osoby w jakimś szczególnym położeniu lub, jak to jest
w wypadku małżeństwa, nawet obdarzył trzecie osoby życiem,
powstają dla umawiających się stron względem tych osób
trzecich obowiązki, których wypełnienie, lub w każdym razie
sposób wypełniania, w dużej mierze zależy od dalszego
trwania lub zerwania stosunku między pierwszymi kontrahen-
tami. Nie wynika z tego jednak i nie mogę uznać, że te
zobowiązania wymagają dotrzymania umowy kosztem szczęś-
cia pragnącej się wycofać strony; lecz są one ważną stroną tej
kwestii; i nawet jeśli, jak von Humboldt utrzymuje, nie
powinny mieć żadnego wpływu na prawną swobodę obu stron
(a i moim zdaniem nie powinny mieć wielkiego wpływu),
muszą wywierać wielki wpływ na ich swobodę moralną.
Człowiek jest obowiązany wziąć pod uwagę wszystkie te
okoliczności, zanim zdecyduje się na krok, który może wpłynąć
na tak doniosłe interesy drugich; a jeśli nie uwzględnia tych
interesów w należytym stopniu, jest moralnie odpowiedzialny
za wyrządzoną krzywdę. Czynię te proste uwagi w celu
lepszego uwidocznienia zasady wolności, a nie w związku z tą
poszczególną kwestią, która przeciwnie jest zwykle roztrząsana
 214 o wolności
t~, j~by chodziło tylko Ointeresy dzieci, a interesy dorosłych
me nuały żadnego znaczenia.
Zauważyłem już, że skutkiem braku jakichś ogólnie uzna-
nych zasad przyznaje się często wolność wtedy, gdy należałoby
jej odmówić i odwrotnie; a w jednym wypadku, w którym
poczucie wolności nowoczesnych Europejczyków jest najsil-
niejsze, wydaje mi się ono całkiem nie na miejscu. Każdemu
powinno być wolno robić, co mu się podoba, w swoich
własnych sprawach; ale nie powinno mu być wolno robić, co
mu się podoba, w imieniu drugich pod pretekstem, że ich
sprawy są jego własnymi sprawami. Państwo jest obowiązane
szanować wolność każdego w rzeczach szczególnie go ob-
chod~ącyc~, ~ecz czujnie kontrolować wykonywanie władzy
nad mnyrm, Jaką mu powierza. Obowiązek ten jest prawie
ca~o.wicie ~anie~bany w dziedzinie stosunków rodzinnych,
k~oreJ bezposredm wpływ na szczęście ludzi jest donioślejszy,
niż wszystkich innych dziedzin razem wziętych. Nie będziemy
się tu rozpisywać o prawie despotycznej władzy mężów nad
żonami, ponieważ do zupełnego usunięcia tego zła wystar-
czyłoby nadanie kobietom tych samych praw co innym osobom
i ~toczenie ich tą samą opieką prawną; i dlatego, że obrońcy
tej zakorzenionej niesprawiedliwości nie powołują się na
wolnoś.ć, lecz występu~ą otwarcie jako stronnicy przemocy.
Natomiast gdy chodzi o dzieci, źle zrozumiane pojęcia
v.:0l~oś~i są dla państwa rzeczywistą przeszkodą do wypeł-
manta Jego obowiązków. Można by niemal sądzić, że dzieci
są istotnie, a nie w przenośni, częścią swego ojca, widząc jak
bardzo opinia publiczna jest wrażliwa na najlżejsze wtrącenie
się prawa do jego absolutnej i wyłącznej władzy nad nimi
- ,:"rażl.iwszaprawie niż na krępowanie jego własnej swobody
działania: o tyle mniej ceni ludzkość wolność niż władzę.
~ozw~żmy na przykład kwestię wychowania. Czyż pewnik,
! tych, które nie mają nikogo, kto by za nie płacił. Zarzuty
ze panstwo powinno wprowadzić przymus nauczania, aż do
pewneg~ poziomu, k~żdej lud.zkiej istoty będącej jego obywa-
telem, me Jest OCZyWIsty?A Jednak kto się nie obawia uznać
Rozdział V. Zastosowania 215
i bronić tej prawdy? Wprawdzie nikt prawie nie zaprzeczy, że
rodzice (lub zgodnie z obecnymi prawami ojciec) mają święty
obowiązek dać istocie przez nich na świat wydanej wy-
chowanie, które pozwoliłoby jej wykonać swoje zadanie
życiowe w sposób zadowalający ją samą i innych. Lecz choć
oświadcza się jednogłośnie, że to jest obowiązkiem ojca, nikt
prawie w naszym kraju nie chce słyszeć o zmuszeniu go do
wypełnienia tego obowiązku. Zamiast żądać od niego, by
kosztem wszelkich wysiłków lub ofiar zapewnił swemu dziecku
wychowanie, pozostawia mu się do wyboru przyjąć je lub
odrzucić, gdy mu się je przynosi w darze. Nie uznajemy
jeszcze, że obdarzenie dziecka życiem bez widoków zapew-
nienia mu nie tylko pokarmu dla ciała, ale i umysłowego
wykształcenia jest moralną zbrodnią zarówno wobec nie-
szczęsnego potomka jak wobec społeczeństwa; i że jeśli
rodzice nie wypełniają tego obowiązku, państwo powinno
dopilnować jego wypełnienia, o ile możności ich kosztem.
Gdyby raz uznano obowiązek wprowadzenia powszechnego
przymusu nauczania, skończyłyby się trudności określenia,
czego i w jaki sposób państwo uczyć winno i przedmiot ten
przestałby być polem walki dla sekt i partii marnujących na
sporach o wychowanie czas i pracę, które by wychowywaniu
należało poświęcić. Gdyby rząd zdecydował się żądać dobrego
wychowania dla każdego dziecka, mógłby oszczędzić sobie
trudu dawania tego wychowania. Mógłby pozostawić rodzicom
troskę o wychowanie dziecka zgodnie z ich upodobaniem
i zadowolnić się dopłacaniem do opłat szkolnych biedniejszych
dzieci i pokrywaniem wszystkich kosztów nauki szkolnej
słusznie wytaczane przeciw wychowaniu kierowanemu przez
państwo nie stosują się do państwowego przymusu naucza~ia,
lecz do obejmowania przez państwo kierownictwa, co Jest
zupełnie inną rzeczą. Odradzam złożenia całości lub dużej
części wychowania narodu w ręce państwa równie stanowczo
jak ktokolwiek inny. Wszystko, co było powiedziane o zna-
216 o wolności
czeniu indywidualności charakteru i różnorodności opinii oraz
sposobów postępowania, pociąga za sobą jako rzecz równie
doniosłą i rozmaitość wychowania. Ogólne wychowanie
państwowe jest po prostu sposobem kształtowania ludzi na tę
samą modłę; a ponieważ forma, którą im się nadaje, odpowiada
tyczeniom panującego rządu, czy będzie on w rękach monar-
chy, czy kapłanów, arystokracji lub większości żyjącego
pokolenia, daje to w rezultacie, proporcjonalnie do jego
sprawności i sukcesów, despotyczną władzę nad umysłem
prowadzącą w naturalny sposób do zawładnięcia ciałem. Jeśli
wychowanie wprowadzane i kontrolowane przez państwo ma
istnieć w ogóle, to tylko jako jeden z wielu współzawod-
niczących eksperymentów będących dla innych przykładem
i podnietą do utrzymania się na pewnym stopniu doskonałości.
Chyba że społeczeństwo jest w samej rzeczy tak zacofane, że
nie może lub nie chce wytworzyć dla siebie odpowiednich
instytucji wychowawczych, o ile rząd się tego nie podejmie;
wtedy istotnie rząd powinien, wybierając mniejsze z dwojga
łego, zająć się zakładaniem szkół i uniwersytetów, podobnie
jak to czyni ze spółkami akcyjnymi, gdy przedsiębiorstwa
prywatne, które by mogły wykonać wielkie prace przemysłowe,
nie powstały jeszcze w danym kraju. Na ogół jednak jeśli kraj
posiada dostateczną liczbę osób mających kwalifikacje do
nauczania pod zwierzchnictwem rządu, te same osoby mogłyby
równie dobrze nauczać przy zastosowaniu zasady dobrowol-
ności, gdyby miały zapewnione wynagrodzenie dzięki prawu
o przymusie nauczania połączonemu z pomocą państwową dla
osób nie będących w stanie pokryć jego kosztów.
Środkiem do wprowadzenia tego prawa w życie mogłyby
być tylko egzaminy publiczne dla wszystkich dzieci, za-
czynając od wczesnego wieku. Można by ustalić wiek,
w którym każde dziecko musi być poddane egzaminowi
z czytania. Jeśli się okaże, że dziecko nie umie czytać, można
by ojca nie mającego dostatecznego usprawiedliwienia ukarać
niewielką grzywną, którą w razie potrzeby odrobiłby swoją
Rozdział V. Zastosowania 217
pracą, a dziecko umieścić w szkole na jego koszt. Egzaminy
powinno się wyznaczać co rok, rozszerzając stopniowo zakres
przedmiotów, tak aby zdobycie, a co więcej zachowanie
w pamięci, pewnego minimum całej wiedzy przez ogół stało
się faktycznie przymusowe. Powyżej tego minimum powinno
się urządzać dobrowolne egzaminy ze wszystkich przedmiotów
i wszyscy, którzy by wykazali pewien stopień biegłości,
mogliby żądać odpowiedniego świadectwa. Aby uniknąć
niewłaściwego wpływu państwa na opinie za pomocą tych
urządzeń, powinno się ograniczyć wiedzę wymaganą do zdania
egzaminu (poza czysto techniczną częścią wiedzy jak, na
przykład znajomość języków), nawet przy wyższych eg-
zaminach, wyłącznie do faktów i nauk ścisłych. Egzaminy
z religii, polityki lub innych przedmiotów spornych nie
powinny się zajmować prawdziwością lub fałszywością opinii,
lecz faktem, że dana opinia jest wyznawana z takich a takich
powodów przez tych lub owych pisarzy czy przez różne
szkoły albo kościoły. Przy tym systemie dorastające pokolenie
miałoby równie dobre pojęcie o wszystkich spornych prawdach
jak dzisiaj; wychowywano by młodych ludzi, podobnie jak
teraz, na anglikanów lub dysydentów, a państwo starałoby się
tylko, by byli oświeconymi anglikanami lub oświeconymi
dysydentami. Nic nie stałoby na przeszkodzie, aby pobierali
naukę religii, jeśli chcieliby tego ich rodzice, w tej samej
szkole, w której wykładano by im inne przedmioty. Wszystkie
usiłowania państwa, by wpłynąć na sądy swoich obywateli
w kwestiach spornych, są szkodliwe; lecz może ono z całą
słusznością upewnić się i poświadczyć, że ktoś posiada wiedzę
potrzebną do nadania powagi jego zdaniu o danym przed-
miocie. Człowiek studiujący filozofię odniósłby korzyść, gdyby
umiał przedstawić na egzaminie poglądy Locke'a i Kanta, bez
względu na to, czy się zgadza z pierwszym czy z drugim,
"
a nawet jeśli się nie zgadza z obydwoma; nie ma też żadnego
rozumnego zarzutu przeciw egzaminowaniu ateisty z dowodów
na korzyść chrześcijaństwa, byleby nie żądało się od niego
 218 o wolności
oświadczenia, że w nie wierzy. Wyższe egzaminy powinny
jednak, moim zdaniem, być całkowicie dobrowolne. Dalibyśmy
rządom zbyt niebezpieczną władzę, gdybyśmy im pozwolili
pozbawić kogokolwiek prawa wykonywania zawodu, nawet
nauczycielskiego, za rzekomy brak kwalifikacji; i sądzę wraz
z Wilhelmem von Humboldtem, że wszyscy zgłaszający się
do egzaminu powinni po złożeniu go otrzymać stopień
naukowy lub inne publiczne świadectwo nabycia naukowych
lub zawodowych wiadomości; lecz świadectwa takie nie
powinny dawać żadnej przewagi nad współzawodnikami poza
znaczeniem, jakie mogłaby przywiązywać do nich opinia
publiczna.
Nie tylko w dziedzinie wychowania niewłaściwe pojęcia
wolności przeszkadzają uznaniu moralnych obowiązków ro-
dziców i narzuceniu obowiązków prawnych w wypadkach,
w których najsilniejsze argumenty przemawiają zawsze za
pierwszym a częstokroć także za drugim. Sam fakt wydania
na świat ludzkiej istoty jest jednym z czynów pociągających
za sobą największą odpowiedzialność w ludzkim życiu.
Wzięcie na siebie tej odpowiedzialności - obdarzenie życiem,
które może stać się przekleństwem lub błogosławieństwem
- jest zbrodnią przeciw tej istocie, o ile nie damy jej
przynajmniej zwykłej szansy zadowalającego istnienia.
A w kraju przeludnionym lub zagrożonym przeludnieniem
płodzenie większej liczby dzieci obniża płace na skutek
współzawodnictwa i jest poważnym przewinieniem wobec
wszystkich żyjących z pracy swoich rąk. Prawa, które w wielu
krajach kontynentu zakazują małżeństwa, jeśli zawierające je
osoby nie mogą przedstawić dowodu posiadania środków na
utrzymanie rodziny, nie przekraczają uprawnień państwa;
a bez względu na to, czy takie prawa są wskazane (co zależy
głównie od miejscowych warunków i uczuć), nie można się
w nich dopatrzyć pogwałcenia wolności. Prawa takie są
interwencją państwową w celu przeszkodzenia szkodliwemu
i krzywdzącemu innych czynowi, który powinien być przez
Rozdział V. Zastosowania 219
społeczeństwo potępiony i napiętnowany, nawet gdy nie uważa
się za wskazane obostrzyć to potępienie karą prawną. Jednak
rozpowszechnione pojęcie wolności, tak łatwo przystosowujące
się do rzeczywistego pogwałcenia swobody jednostki w rze-
czach jej tylko dotyczących, odrzuciłoby wszelką próbę
poskromienia jej skłonności, gdy następstwem dogadzania im
jest nędzne i występne życie potomków wraz z rozlicznymi
przykrościami dla tych, którzy znajdują się dostatecznie blisko,
by odczuwać skutki ich postępowania. Gdy porównyw~my
dziwny szacunek ludzi dla wolności z ich dziwnym brakiem
szacunku dla niej, moglibyśmy sądzić, że człowiek posiada
przyrodzone prawo szkodzenia drugim, ale nie jest uprawniony
do sprawiania sobie przyjemności bez zadawania komuś bólu.
Odłożyłem na sam koniec rozpatrzenie licznej grupy zagad-
nień dotyczących granicy interwencji państwowej, które ch~ć
ściśle związane z przedmiotem niniejszej rozprawy, me
wchodzą właściwie w jego zakres. Istnieją wypadki, w których
argumenty przeciw interwencji nie opierają się na zasad~ie
wolności, gdyż chodzi wtedy nie o ograniczenie, lecz o popie-
ranie czynności jednostek; wyłania się pytanie; czy rząd
powinien coś zrobić lub nakazać zrobić dla ich dobra, czy też
pozostawić im tę rzecz do zrobienia w pojedynkę lub dob-
rowolnie połączonymi siłami. . .
Zarzuty przeciw interwencji państwowej nie pociągającej
za sobą naruszenia wolności są trojakiego rodzaju:
Pierwszy z nich pojawia się, gdy chodzi o rzeczy, które
jednostki zrobią prawdopodobnie lep~ej od ~zą.du. ,Ogólnie
mówiąc, nikt nie nadaje się lepiej do kierowama jakąś spraw~
lub decydowania, w jaki sposób i przez kogo ma by.c
prowadzona, jak ci, którzy są w niej osobiści~ za.interesowam.
Zasada ta potępia tak częste niegdyś wtrącame SIę praw~daw-
stwa lub urzędników do zwykłej produkcji przemysłowej.. Ale
ta strona przedmiotu została już wyczerpująco przeds.ta.w~on~
przez ekonomistów i nie wiąże się z zasadami mniejszej
rozprawy.
 220 o wolności
Drugi zarzut jest bardziej związany z naszym przedmiotem.
W wielu wypadkach, choć jednostki nie załatwią, przeciętnie
biorąc, danej sprawy tak dobrze jak urzędnicy państwowi,
niemniej jest pożądane przekazanie tej sprawy do zrobienia
im nie rządowi w interesie ich własnego wychowania umys-
łowego - w celu wzmocnienia ich zdolności działania,
wyćwiczenia ich sądu i zapoznania ich ze sprawami, które im
się pozostawia. Jest to głównym, chociaż nie jedynym,
powodem do zalecania instytucji sądu przysięgłych (w spra-
wach nie mających charakteru politycznego), wolnych i ludo-
wych, lokalnych i miejskich instytucji oraz prowadzenia
przemysłowych i filantropijnych przedsięwzięć przez dob-
rowolne stowarzyszenia. Kwestia ta nie dotyczy wolności
i daleki tylko z tym przedmiotem ma związek, lecz jest to
kwestia rozwoju. Nie będę się w tym miejscu rozwodzić nad
znaczeniem tych rzeczy dla wychowania narodowego; są one
w istocie szkoleniem obywateli, praktyczną częścią politycz-
nego wychowania wolnych ludzi, która wyrywa ich z ciasnego
kręgu osobistego i rodzinnego egoizmu i usposabia do zro-
zumienia wspólnych interesów oraz prowadzenia wspólnych
spraw - przyzwyczajając ich do działania ze społecznych lub
na wpół społecznych motywów i stawiania sobie celów, które
ludzi łączą, a nie dzielą. Bez tych nawyków i uzdolnień nie
da się wprowadzić ani zachować wolnościowego ustroju, jak
o tym świadczy tak często napotykany przejściowy charakter
wolności politycznej w krajach, w których nie opiera się ona
na dostatecznie szerokiej podstawie swobód lokalnych. Dalej,
prowadzenie czysto lokalnych spraw przez władze miejscowe,
a wielkich przedsiębiorstw przemysłowych przez spółki tych,
którzy dostarczają dobrowolnie środków pieniężnych, jest
godne zalecenia ze względu na wszystkie wyłuszczone w tej
rozprawie korzyści wynikające z rozwoju indywidualności
i różnorodnych sposobów działania. Czynności rządowe zmie-
rzają wszędzie w tym samym kierunku. Przeciwnie, jednostki
i zrzeszenia dobrowolne podejmują rozmaite eksperymenty,
Rozdział V. Zastosowania 221
wynosząc z nich nieskończenie różnorodne doświadczenie.
Państwo może z pożytkiem stać się ośrodkiem gromadzącym
doświadczenie nabyte w wielu próbach, by je potem przeka-
zywać i szerzyć. Zadaniem jego jest umożliwić każdemu, kto
robi doświadczenia, korzystanie z doświadczeń cud~ch,
zamiast tolerować jedynie eksperymenty własne.
Trzecim i najbardziej przekonywającym powodem do ogra-
niczenia interwencji rządu jest wielkie zło wynikające z niepo-
trzebnego potęgowania jego władzy. Każda funkcja dodana do
tych, które rząd już sprawuje, rozszerza jego wpływ na nasze
nadzieje i obawy i coraz bardziej zmienia czynną i ambitną
część społeczeństwa w stronników rządu lub jakiejś partii
dążącej do władzy. Gdyby zarząd dróg publicznych, kolei
żelaznych, banków, towarzystw ubezpieczeniowych, wielkich
spółek akcyjnych, uniwersytetów i towarzystw dobroczynności
znajdował się w rękach państwa; gdyby w dodatku samorząd
miejski i gminny wraz ze wszystkim, co obecnie do niego
należy, stał się działem administracji centralnej; gdyby pracow-
nicy wszystkich tych różnych przedsięwzięć byli mianowani
i opłacani przez rząd i od niego tylko spodziewali się
polepszenia swego losu, to mimo swobody prasy i wybierania
prawodawców przez lud, kraj nasz czy jakikolwiek inny byłby
wolny jedynie z imienia. Zło zaś byłoby tym większe, im
sprawniej i bardziej naukowo skonstruowano by machinę
administracji - im umiejętniej dobierano by do kierowania nią
najzdolniejsze ręce i głowy. Niedawno zaproponowano w An-
glii, by wybierać wszystkich urzędników państwowych na
podstawie egzaminów konkursowych celem powierzenia tych
stanowisk ludziom najzdolniejszym i najbardziej wykształ-
conym; i wiele pisano na korzyść i przeciw tej propozycji.
Przeciwnicy jej podkreślają najsilniej argument, że posada
etatowego urzędnika państwowego nie daje dostatecznych
widoków wynagrodzenia i poważania, by mogła przyciągać
największe talenty, które zawsze zrobią świetniejszą karierę
w wolnych zawodach lub w służbie spółek przemysłowych
 222 o wolności
lub innych stowarzyszeń. Nie dziwiłbym się, gdyby ten
argument został wysunięty przez zwolenników powyższej
propozycji w odpowiedzi na główną jej trudność. W ustach
przeciwników brzmi on dość dziwnie. To, co postawiono jako
zarzut, jest klapą bezpieczeństwa proponowanego systemu.
Gdyby wszyscy wysoce utalentowani ludzie w kraju dali się
wciągnąć do służby rządowej, propozycja zmierzająca do tego
rezultatu mogłaby wywołać niepokój. Gdyby wszystkie sprawy
społeczne, których załatwianie wymaga zorganizowanej dzia-
łalności lub szerokich horyzontów, znajdowały się w rękach
rządu i gdyby urzędy państwowe były powszechnie obsadzone
najzdolniejszymi ludźmi, cała wyższa kultura i wyrobiona
inteligencja kraju, z wyjątkiem czysto filozoficznych umysłów,
ześrodkowałyby się w licznej biurokracji, do której reszta
społeczności zwracałaby się we wszystkich rzeczach: pospól-
stwo, aby otrzymać wskazówki i kierować się nimi we
wszystkim, co musiałoby czynić, a ludzie zdolni i mający
wyższe aspiracje, by pójść w górę. Przyjęcie do szeregów tej
biurokracji, a następnie wspinanie się ze szczebla na szczebel,
stałoby się jedynym celem ambicji. Przy takim systemie
rządów nie tylko ogół poza obrębem biurokracji jest niezdolny
z braku praktycznego doświadczenia krytykować lub hamować
wybryki biurokracji, ale nawet gdyby rząd despotyczny lub
normalnie funkcjonujące instytucje ludowe wyniosły na szczyt
władzy władcę lub władców o reformatorskich skłonnościach
nie dałoby się przeprowadzić żadnej reformy sprzecznej
z interesami biurokracji. W takim smutnym stanie znajduje się
imperium rosyjskie, jak wykazują sprawozdania tych, którzy
mieli okazję bliżej mu się przypatrzyć. Sam car jest bezsilny
wobec biurokratów; może wysłać kogokolwiek z nich na
Sybir, lecz nie może rządzić bez nich lub wbrew ich woli.
Mogą oni założyć milczące weto przeciw każdemu jego
ukazowi, wstrzymując się po prostu od jego wykonania.
W krajach bardziej cywilizowanych i buntowniczych ludzie
przyzwyczajeni są do oczekiwania wszystkiego od państwa
Rozdział V. Zastosowania 223
lub przynajmniej do pomagania sobie tylko za pozwoleniem
i zgodnie z instrukcją państwa, przypisują mu naturalnie
odpowiedzialność za wszelkie zło, jakie na nich spada, a gdy
to zło wyczerpie ich cierpliwość, powstają przeciw rządowi
i robią to, co nazywamy rewolucją; po czym ktoś inny
z upoważnienia lub bez upoważnienia narodu wdziera się na
tron, wydaje rozkazy biurokracji i wszystko idzie mniej
więcej tym samym torem, ponieważ biurokracja się nie
zmieniła, a nikt nie umie jej zastąpić.
Całkiem odmienny widok przedstawiają narody przyzwy-
czajone do samodzielnego załatwiania swoich własnych spraw.
We Francji, gdzie znaczna część narodu odbywa służbę
wojskową a wielu rekrutów dosługuje się przynajmniej stopnia
podoficera, znajduje się w każdym ludowym powstaniu kilka
osób zdolnych do objęcia dowództwa i ułożenia naprędce
jakiego takiego planu akcji. Amerykanie wykazują te same
zdolności we wszelkiego rodzaju sprawach cywilnych, co
Francuzi w rzeczach wojskowych; każda grupa Amerykanów
pozostawiona bez rządu potrafi na poczekaniu utworzyć nowy
i kierować tą czy inną publiczną sprawą inteligentnie, planowo
i stanowczo. Każdy wolny naród powinien być do tego
zdolny; a naród mający tę zdolność jest pewny swej wolności;
nie da się nigdy ujarzmić żadnemu człowiekowi lub grupie
ludzi dlatego tylko, że mogą oni uchwycić i ściągać cugle
rządów centralnych. Żadna biurokracja nie może mieć nadziei,
że skłoni taki naród do wykonania lub znoszenia czegoś, co
mu jest niemiłe. Ale tam, gdzie wszystko się robi za pośred-
nictwem biurokracji, nie można przeprowadzić niczego, czemu
ona jest naprawdę przeciwna. Konstytucją takich krajów jest
zorganizowanie z ludzi doświadczonych i praktycznych zdys-
cyplinowanej grupy w celu sprawowania rządów n~~ r~s~t~
narodu; a im doskonalsza jest ta organizacja, im lepiej SIęJej
uda przyciągnąć i wychować w swoim duchu najzd~lniejsz~ch
ludzi ze wszystkich warstw społecznych, tym większą Jest
niewola wszystkich, nie wyłączając biurokratów. Rządzący są
224 o wolności
bowiem tak samo niewolnikami swojej dyscypliny i or-
ganizacji, jak rządzeni niewolnikami władców. Mandaryn
chiński jest tak samo narzędziem i tworem despotyzmu, jak
prosty wieśniak. Każdy jezuita jest niewolnikiem swego
zakonu, który go w najwyższym stopniu poniża, choć sam
zakon służy do zwiększenia zbiorowej potęgi i znaczenia
swych członków.
Nie należy również zapominać o tym, że wcielenie wszyst-
kich najzdolniejszych ludzi w kraju do grupy rządzącej prędzej
czy później stanie się zgubne dla sprężystości umysłowej oraz
postępowości tej grupy. Urzędnicy państwowi będąc silnie
związani ze sobą - pilnując funkcjonowania systemu, który
podobnie jak wszystkie systemy trzyma się w dużej mierze
ustalonych prawideł - są wystawieni na ciągłą pokusę po-
grążenia się w gnuśnej rutynie, lub jeśli od czasu do czasu
przestają chodzić jakby w kieracie, chwycenia się jakiejś
niedowarzonej nowości, która przypadła do gustu któremuś
dygnitarzowi, a jedynym hamulcem tych ściśle złączonych ze
sobą, choć pozornie przeciwstawnych dążności, jedyną pod-
nietą, która może utrzymać wysoki poziom zdolności urzęd-
ników, jest poddawanie ich krytyce równie zdolnych osób nie
należących do ich grupy. Jest więc rzeczą niezbędną, by
można było niezależnie od rządu kształcić takie zdolne osoby
i dać im doświadczenie oraz sposobność do wyrobienia sobie
trafnego sądu w doniosłych sprawach praktycznych. Jeśli
chcemy mieć zespół kompetentnych i sprawnych funkcjona-
riuszy, a przede wszystkim zespół zdolny do projektowania
reform i skłonny do ich przyjmowania, jeśli nie chcemy, by
nasza biurokracja wyrodziła się w pedantokrację, zespół ten
nie powinien monopolizować wszystkich zajęć kształcących
i rozwijających zdolności potrzebne do rządzenia ludźmi.
Określenie punktu, w którym tak groźne dla ludzkiej
wolności i postępu złe strony zbiorowego zastosowania sił
społeczności, pod kierunkiem jej uznanych przywódców,
w celu usunięcia przeszkód do jej dobrobytu, zaczynają się
Rozdział V. Zastosowania 225
pojawiać lub raczej zaczynają przeważ.ać n~d .jeg~ dobry~
stronami, zapewnienie krajowi możliwie najwięcej korzyści
wypływających z centralizacji władzy i inteligencji. bez
przekazywania rządowi zb wielkiej części .ogó~ej ~zIałal-
ności - jest jednym z najtrudniej szych l najzawIlszy~h
problemów sztuki rządzenia. Jest to w dużej mierze ~we~tIa
szczegółów, przy rozważaniu których trzeba uwzględmc wiele
rozmaitych okoliczności i nie można ustalić żadnej bez-
względnej reguły. Sądzę jednak, że praktyczną zasadę zapew-
niającą bezpieczeństwo, ideał, który należy ~ieć na oku;
miarę, którą będziemy przykładać do wszystkich urządzen
mających tę trudność usunąć, można streścić w n~stępujący~h
słowach: największa decentralizacja władzy, Jaka da SIę
pogodzić ze sprawnością, lecz możliwie największa cent-
ralizacja wiedzy i rozpowszechnianie jej przez ten ośrodek.
Tak na przykład w zarządzie miejskim rozdzi~lono by b~d~o
szczegółowo między wybranych przez gmmę ~r,zędnikow
wszystkie sprawy, których nie można pozostawlc. osob.o~
bezpośrednio zainteresowanym, podobni~ j~ to SIę ~ZIeje
w stanach Nowej Anglii; lecz oprócz tego istniałaby w kazdym
wydziale spraw lokalnych centralna władza n~dzor.cza będąca
gałęzią rządu. W or~anie tej ~ła?zy ~a~zorczej. ogniskowałyby
się najrozmaitsze informacje l doswmdczema zaczerpm~te
z prowadzenia tych samych spraw publicznych we wszystkich
miejscowościach, z analogicznej działalności w krajach obcych
i z ogólnych zasad umiejętności politycznych. Ten or~an
centralny powinien mieć prawo dowiadywania się o wszystkim,
co się dzieje, i jego specjalnym obowiązkiem byłoby u~ostęp-
nianie wiedzy nabytej w jednym miejscu mieszkańcom innych
terenów. Rada jego, dzięki wyższemu stanowisku i wsze.ch-
stronnej obserwacji wolna od drobiazgowyc? up:ze~zeń i clas~
nych poglądów lokalnych, miałaby naturalnie WIelki autorytet:
lecz jego rzeczywista władza jako stałej instytucji pO~lf~a
się moim zdaniem, ograniczać do zmuszania urzędmkow
, . . łu .' wytyczne
lokalnych, by słuchali praw mających lm s zyc za
226 o wolności Rozdział V. Zastosowania 227

postępowania. We wszystkich rzeczach nie przewidzianych a przy sposobności potępiać, każe im pracować w kajdanach
przez przepisy ogólne urzędnikom tym powinno być wolno lub usuwa je na bok i wykonuje za nie pracę. Wartość państwa
kierować się własnym sądem, za który byliby odpowiedzialni na długą metę równa się wartości jednostek, które się na nie
przed swymi wyborcami. Za pogwałcenie przepisów od- składają; a państwo, które stawia ich rozwój duchowy i uszla-
powiadaliby przed prawem, a same przepisy powinny być chetnienie niżej od nieco lepszej administracji lub tego pozoru
ustanowione przez władzę prawodawczą; centralna władza jej ulepszenia, który daje wprawa w szczegółowym załatwianiu
administracyjna czuwałaby tylko nad ich wykonaniem, a gdyby spraw; państwo, które pomniejsza swoich obywateli, aby byli
były niewłaściwie wprowadzane w życie, odwoływałaby się, posłusznymi narzędziami w jego rękach, choćby nawet dla
zależnie od charakteru danego wypadku, do trybunałów ażeby dobroczynnych celów - przekona się, że nie można dokonać
te zmusiły do przestrzegania prawa lub do wyborców, by żadnych wielkich rzeczy z małymi ludźmi i że doskonałość
usunęli funkcjonariuszy, którzy je źle stosowali. Taka jest mechanizmu, dla której wszystko poświęciło, na nic mu się
w ogólnych zarysach centralna władza nadzorcza, którą Urząd w końcu nie przyda z powodu braku siły żywotnej, której ono
Prawa dla Ubogich sprawuje w całym kraju nad zarządcami wolało się pozbyć, a która jest niezbędna do tego, aby
podatku dla ubogich. Wszelkie dalej sięgające pełnomocnictwa maszyna mogła funkcjonować bez zarzutu.
Urzędu były w tym wypadku słuszne i konieczne dla wyko-
rzenienia złych administracyjnych nawyków w sprawach
wywierających głęboki wpływ nie tylko na poszczególne
gminy, ale i na całą społeczność; ponieważ żadna gmina nie
l
t
ma moralnego prawa, by stać się wskutek złej administracji F
siedliskiem ubóstwa, które z konieczności rozchodzi się na
inne gminy i pogarsza stan moralny i fizyczny całej pracującej
ludności. Uprawnienie Urzędu Prawa dla Ubogich do stoso-
wania przymusu administracyjnego i wydawania pomniejszych
praw (które jednak, z powodu panującej opinii publicznej
w tym przedmiocie, jest bardzo mało przezeń wykorzys-
tywane), chociaż daje się całkowicie usprawiedliwić w wypad-
ku mającym dla narodu pierwszorzędne znaczenie, byłoby
zupełnie nie na miejscu przy nadzorowaniu spraw czysto
lokalnych. Ale centralny organ udzielający informacji i po-
uczeń całemu krajowi byłby równie pożądany we wszystkich
gałęziach administracji. Działalność rządu nie jest nigdy zbyt
szeroka, jeśli nie hamuje, lecz popiera i pobudza usiłowania
i rozwój jednostek. Zło zaczyna się dopiero wtedy, gdy rząd,
zamiast wzmagać działalność i siły jednostek i grup, zastępuje
je swoją własną działalnością; gdy zamiast informować, radzić,