Michał Szyszka

Doradztwo, poradnictwo i wsparcie jako role

i zadania terapeuty zajęciowego. Terapia
zorientowana na poszerzanie obszarów
partycypacji i współpracę w środowisku klienta

Wprowadzenie
Niniejszy artykuł wskazuje na tradycyjne oraz współczesne definicje i rozumienie
terapii zajęciowej, poszerzające się zakresy ról oraz celów współczesnej terapii, jej
rosnącą rangę, możliwości stosowania nowych technik i narzędzi, a także na rolę
współpracy z innymi profesjonalistami. Celem jest wskazanie i omówienie w skró-
cie ewolucji zawodu terapeuty w kontekście wykorzystywania terapii w procesach
edukacji, wsparcia oraz inkluzji społecznej. W niniejszym tekście wskazuję także
na dokonujący się proces profesjonalizacji zawodu w Polsce, a także — co łączy się
z powyższym — rosnący poziom autonomii terapeuty i towarzyszący mu jednocześ-
nie dezyderat współpracy z innymi specjalistami, pracującymi z i na rzecz klientów
oraz ich środowisk. Analiza roli i zadań terapeuty zajęciowego w Polsce została
zestawiona z wybranymi aspektami funkcjonowania terapii w krajach Europy Za-
chodniej, definicjami i modelami promowanymi przez główne instytucje zrzeszają-
ce i reprezentujące branżę: ENOTHE1 oraz WFOT2. W dalszej kolejności zostały
przywołane — na konkretnych przykładach — szersze perspektywy i możliwości
włączania terapii w różne formy wspierania partycypacji i rozwijania współpracy
terapeutów. Wnioskowanie wyprowadzone zostało na podstawie literatury przed-
miotu oraz obserwacji dokonujących się przemian3; w Polsce nie prowadzono do tej

1
The European Network of Occupational Therapy in Higher Education — Europejska Sieć
Terapii Zajęciowej w Szkolnictwie Wyższym.
2
World Federation of Occupational Therapists — Światowa Federacja Terapeutów Zaję-
ciowych.
3
Autor jest absolwentem ponad 2-letniego projektu edukacyjnego Doskonalenie potencjału
dydaktyczno-naukowego w zakresie terapii zajęciowej kluczem do rozwoju uczelni wyższych,
w ramach którego odbywało się kształcenie wiedzy i umiejętności z zakresu TZ, prowadzone
354 Michał Szyszka

pory szerszych badań poświęconych roli i funkcjonowaniu terapeutów zajęciowych,

brakuje publikacji w tym zakresie, a większość dostępnych materiałów ma charak-
ter poglądowy lub metodyczno-instruktażowy. Tekst niniejszy ma zatem charakter
cząstkowy i wskazuje na istotne luki, które — z uwagi na dokonujący się proces pro-
fesjonalizacji TZ oraz jej funkcjonowanie jako samodzielnego kierunku studiów —
powinny zostać wkrótce uzupełnione.
Terapia zajęciowa, pomimo długiej i bogatej tradycji rozwijanej m.in. w cie-
szącym się wysoką reputacją szkolnictwie zawodowym na poziomie policeal-
nym, de facto dopiero od niedawna wpisuje się w pełni w wymiar, który może
być określany jako profesjonalizacja zawodu. Profesjonalizację warunkujemy
bowiem nie tylko rozwojem praktyki, ale m.in. dezyderatem prowadzenia badań
naukowych w przedmiotowym zakresie, dostępem do zestandaryzowanych narzę-
dzi, kształceniem na poziomie uniwersyteckim oraz autonomią zawodu4. W tym
kontekście wskazać można iż terapia zajęciowa staje się współcześnie dziedziną
interdyscyplinarną, znacznie poszerzają się narzędzia i dostępne metody pracy,
zakresy współpracy (kooperacji z innymi profesjami, praca w zespole interdyscy-
plinarnym), jak również grupy klientów korzystających z pomocy, wsparcia i dzia-
łań terapeutycznych. Trzeba też zwrócić uwagę na zmieniające się role i zadania
terapii zajęciowej, wciąż poszerzający się katalog możliwości w tym zakresie,
a zwłaszcza w pracy i edukacji różnych grup klientów (terapia zajęciowa w pe-
diatrii, w pracy z zaburzeniami w uczeniu się, w psychiatrii, w geriatrii, kliniczna
terapia zajęciowa, ergonomia etc.).

Tradycyjne rozumienie terapii zajęciowej

Za punkt wyjścia dla podejmowanego tu dyskursu przywołać można samo rozumie-
nie terminu terapii jako profesji. Już tu bowiem obserwujemy istotne akcenty: rozło-
żone punkty ciężkości pomiędzy orientacją medyczną a społeczną, które mają istotny
wpływ na aplikowane role i zadania terapeuty. Samo pojęcie terapia zajęciowa wy-
prowadza się od greckich terminów therapeía (służba, pielęgnowanie, posługa) oraz
érgon (trud, praca, wysiłek). Tłumaczenie to lokuje terapię zajęciową blisko ergote-
rapii (gr. ergon — praca, zajęcie; tłum. terapia przez pracę, wykonywanie czynności,
zajęcie), i w ten właśnie sposób dziedzina ta rozumiana i definiowana jest w więk-
szości krajów zachodnich, takie rozumienie promuje ENOTHE, WFOT, AOTA5 czy

przez zagranicznych edukatorów i ekspertów ENOTHE oraz WFOT. Część informacji i re-
fleksji przedstawionych w niniejszym tekście powstało na bazie obserwacji funkcjonowania
różnych systemów w krajach zachodnich.
4
A. Zasada-Chorab, Kształtowanie się zawodu pracownika socjalnego w Polsce, Często-
chowa 2004, s. 32.
5
American Occupational Therapy Association — Amerykańskie Towarzystwo Terapii Za-
jęciowej.
Doradztwo, poradnictwo i wsparcie jako role i zadania terapeuty... 355
CAOT6. W Polsce jednak — podobnie jak w Czechach i na Słowacji — tradycyjnie
pojmowano ergoterapię inaczej, nie jako synonim terapii zajęciowej (occupational
therapy), ale jako jedną z jej metod: obok socjoterapii oraz arteterapii7. „W wąskim
znaczeniu terapię zajęciową, nazywaną ergoterapią (...) odnosi się do wyspecjalizo-
wanych form rehabilitacji, przyjmujących postać zajęć w pracowniach ceramicznych,
rzeźbiarskich, tkackich itp.”8 W konsekwencji terapia zajęciowa rozumiana jest jako
dziedzina obejmująca podstawowe rodzaje terapii: ergoterapię, arteterapię i kulturo-
terapię oraz socjoterapię, a w ich ramach techniki, m.in. biblioterapię, ludoterapię,
hortikuloterapię, silvoterapię etc.9
Czym właściwie jest terapia zajęciowa w tradycyjnym ujęciu? Klasyczne już
i do dziś szeroko funkcjonujące rozumienie10 wprowadziła w latach sześćdziesią-
tych ubiegłego wieku prof. Kazimiera Milanowska, wskazując, iż terapia zajęciowa
obejmuje „zbiór praktyk łączących określone czynności o charakterze zajęć fizycz-
nych lub umysłowych, które winny być zalecone przez lekarza, prowadzone zaś
przez fachowców w danej dziedzinie”. Cel aplikowanych zajęć skupia się przede
wszystkim wokół „przywrócenia choremu sprawności fizycznej i psychicznej”. Na
bazie tej definicji, ciążącej ku modelowi medycznemu, funkcjonuje zapatrywanie,
że terapia zajęciowa to przede wszystkim „leczenie za pomocą pracy i zajęcia”11;
„zestaw czynności fizycznych i umysłowych inspirowanych i prowadzonych przez
zespół specjalistów w celu utrzymania czy przywrócenia odpowiedniej sprawności
psychofizycznej podopiecznych lub jej nabycia12.
Przywołany tutaj kierunek definiowania terapii odnosi się przede wszystkim do
wspomagania sfer fizycznego, umysłowego oraz psychicznego funkcjonowania
klientów (użytkowników)13 — osób poddanych terapii — która winna być prowa-
dzona adekwatnie do posiadanych przez uczestnika zasobów: umiejętności, zain-
teresowań, możliwości. Już tradycyjne — zdefiniowane pół wieku temu — rozu-
mienie TZ, pomimo medycznej proweniencji, mocno akcentuje interdyscyplinarny
charakter tej profesji oraz praktyk. Zaakcentowana jest tu pomoc medyczna, ale tak-

6
Canadian Association of Occupational Therapists — Kanadyjskie Towarzystwo Terapeu-
tów Zajęciowych.
7
E. Baum, Terapia zajęciowa, Warszawa 2009, s. 22.
8
Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 4, red. T. Pilch, Warszawa, 2007, s. 673.
9
Ibidem.
10
Zwłaszcza w polskich szkołach przygotowujących do wykonywania zawodu terapeuty
zajęciowego.
11
K. Limanowska (red.), Techniki pracy w terapii zajęciowej, Warszawa 1982, s. 15.
12
L. Kozaczuk, Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej: przewodnik metodyczny,
Katowice 1999, s. 7.
13
Współcześnie, w związku z wieloaspektowością terapii zajęciowej, w zależności od kon-
tekstu stosowane są różne określenia: użytkownik, klient, uczestnik, w klinicznej terapii za-
jęciowej także pacjent.
356 Michał Szyszka

że psychologiczna, pedagogiczna, socjalna. Niemniej w tradycyjnym ujęciu terapia

zajęciowa postrzegana była przede wszystkim jako dziedzina rehabilitacji, łącząca
elementy fizjoterapii, psychoterapii i ergoterapii oraz arteterapii i kulturoterapii —
terapii przez sztukę i kulturę14, które dzięki odpowiednio dobranym czynnościom
ruchowym dają możliwość wyćwiczenia niezbędnych ruchów lub wyuczenia odpo-
wiedniej kompensacji, przyczyniając się do poprawy stanu psychicznego i fizyczne-
go pacjenta15. Rozumienie to w założeniach wynika ze źródła stanowiącego początek
terapii zajęciowej — z nauk medycznych, tym samym kwalifikując ją i przyporząd-
kowując tej dziedzinie. Warto dodać już na wstępie, że obecnie, w większości kra-
jów Europy Zachodniej, terapia zajęciowa funkcjonuje jako kierunek medyczny
lub interdyscyplinarny, obok niej rozwija się niezależnie profesja arteterapii, łączą-
cej kulturoterapię, socjoterapię etc.16 W Polsce profesja ta obecnie, zgodnie z tzw.
benchmarkiem (opisem kierunku i ramowych efektów kształcenia) lokowana jest
interdyscyplinarnie: w obszarze nauk medycznych oraz społecznych, co wydaje się
bardzo perspektywiczne i atrakcyjne pod kątem poszerzających się możliwości pra-
cy i łączenia tych obszarów17.
Z tradycyjnym, medycznym rozumieniem terapii zajęciowej ukonstytuowało się
wiele stereotypów. Będzie to, po pierwsze, powiązanie terapii z pracą z osobami nie-
pełnosprawnymi oraz osobami z chorobami psychicznymi, po drugie, powiązanie jej
z arteterapią: terapią przez sztukę oraz wykonywaniem prac manualnych. Te uprosz-
czenia niestety przekładają się w Polsce na modele organizacyjne, m.in. ze względu
na stworzone w latach dziewięćdziesiątych i sprawnie do dziś funkcjonujące ramy
instytucjonalne systemu pomocy i wsparcia społecznego oraz mechanizmy finanso-
wania instytucji prowadzących terapię zajęciową, umożliwiające relatywnie łatwe
powstawanie i prosperowanie warsztatów terapii zajęciowej18. De facto najszersza
grupa terapeutów zajęciowych zatrudniona jest w warsztatach terapii zajęciowej,
środowiskowych domach samopomocy, ośrodkach rehabilitacyjnych, ważną grupą
instytucji zatrudniających TZ są też domy pomocy społecznej.

14
Szeroko na ten temat: W. Szulc, Arteterapia. Narodziny idei, ewolucja teorii, rozwój prak-
tyki, Warszawa 2011.
15
A. Kwolka, (red.), Rehabilitacja medyczna, Wrocław 2003, s. 460.
16
W. Szulc (red.), Arteterapia jako dyscyplina akademicka w krajach europejskich, red. War-
szawa 2010.
17
Opis efektów kształcenia dla kierunku terapia zajęciowa studia I stopnia (profil ogólno-
akademicki i praktyczny). Dokument opracowany na zlecenie Ministerstwa Zdrowia przez
zespół: J. Bromboszcz, A. Dąbrowska, M. Kuśnierz, M. Szyszka, konsultacja: H. van Brug-
gen.
18
Por. S. Golinowska, Integracja społeczna osób niepełnosprawnych. Ocena działań insty-
tucji, Warszawa 2004.
Doradztwo, poradnictwo i wsparcie jako role i zadania terapeuty... 357

Terapia zajęciowa w definicji WFOT

W krajach zachodnich obecnie akcentuje się inne aspekty terapii zajęciowej, co wy-
nika przede wszystkim z odrębnych tradycji, innych rozwiązań systemowych oraz
innego umiejscowienia praktyk ergoterapii. Co prawda definiowanie zakresu obo-
wiązków czy sposobów terapii może być różne w zależności od kraju, to jednak
podstawowa charakterystyka, role, jakie terapeuta odgrywa w społeczeństwie, czy
metody oceny efektywności terapii i stopnia zadowolenia beneficjentów terapii naj-
częściej są podobne. Warto wskazać, że sam termin terapia zajęciowa (occupational
therapy) w większości krajów europejskich utożsamiany jest bezpośrednio z ergote-
rapią lub stanowi jego synonim19 (terapia przez pracę/zajęcie), kiedy w Polsce ergo-
terapia definiowana jest jako jeden z rodzajów terapii zajęciowej.
Własne definicje (i rozumienia) przyjęły oraz promują główne organizacje przed-
stawicielskie, wspominane europejskie ENOTHE, światowe WHOT, oraz amerykań-
skie CAOTA oraz AOTA. Można przyjąć już na wstępie uogólnienie, że o ile w rozu-
mieniach tradycyjnych, funkcjonujących w Polsce, terapia zajęciowa w dużej mierze
skupia się na aranżowaniu zajęć — stwarzaniu możliwości wykonywania konkretnych
działań, które mają wymiar terapeutyczny (np. ceramika, biblioterapia, rysunek i ma-
larstwo, decoupage etc.) w rozumieniach tutaj przywołanych częściej wysiłki terapeuty
koncentrują się na zwykłych zajęciach, typowych czynnościach wykonywanych przez
klienta / użytkownika terapii. Jest to jedna z płaszczyzn porównania, ale warto na nią
zwrócić uwagę. Terapia zajęciowa na Zachodzie częściej będzie opierać się na założe-
niu, że zwykłe, typowe zajęcia, takie jak praca, zabawa, czynności dnia codziennego,
czynności samoobsługowe, hobby, rekreacja etc. mają działanie regeneracyjne oraz nor-
malizujące, zatem stanowić mogą działania i cele procesu terapeutycznego20. Celem tak
pojętego procesu, obejmującego m.in. diagnozę, planowanie, negocjację celów, inter-
wencję, adaptację oraz ewaluację, jest pomoc beneficjentowi w osiąganiu maksymalne-
go poziomu sprawności i niezależności. Można wskazać na takie aspekty, jak edukowa-
nie, podnoszenie sprawności w różnych wymiarach, pomoc w pełnieniu różnorodnych
ról społecznych, rozwijanie umiejętności, których poziom uległ obniżeniu w wyniku
wieku, choroby, wypadku lub niepełnosprawności, a co się z tym wiąże wzrost poziomu
samodzielności, autonomii, samooceny oraz poczucia własnej wartości21.

19
Nazwy profesji w wybranych krajach: Dania — Ergoterapeu; Finlandia — Ergoterapeut; Fran-
cja — Ergothérapeute; Grecja — Ergotherapist; Niemcy — Ergotherapeut/Ergotherapeutin; Ho-
landia — Ergotherapeut; Litwa — Ergoterapeits; Luksemburg — ergothérapeute, occupational
therapist; Norwegia — Ergoterapeut, Occupational therapist; Portugalia — Terapeuta Ocupacio-
nal; Szwajcaria — Ergoterapeutin HF, Ergotherapie FH; Szwecja — Arbetsterapeut, Occupatio-
nal Therapist; Wielka Brytania — Occupational Therapist; Włochy — Terapista Occupazionale.
20
A. Bac, G. Bednarczuk, A. Kulis, B. Kucharczyk, Charakterystyka terapii zajęciowej jako
profesji oraz specyfika pracy terapeuty zajęciowego, „Postępy rehabilitacji” 2011, t. 2, s. 44.
21
Ibidem, s. 45.
358 Michał Szyszka

Warto przywołać pojęcia promowane przez główne organizacje przedstawiciel-

skie: WFOT oraz ENOTHE. Według WFOT terapia zajęciowa jest definiowana jako
„profesja skoncentrowana na promowaniu zdrowia i dobrostanu klienta poprzez
odpowiedni dobór zajęć (zajęcia). W obszarze głównych celów terapii zajęciowej
leży umożliwianie klientom partycypacji w aktywnościach dnia codziennego. Te-
rapeuta zajęciowy osiąga te cele poprzez pracę z klientami oraz pracę w ich oto-
czeniu, aby zwiększać ich możliwości do angażowania się w te zajęcia, które leżą
w obszarach ich chęci, potrzeb lub oczekiwań. Zadania te realizowane są poprzez
dostosowywanie narzędzi, modyfikowanie lub dostosowywanie samych zajęć oraz
środowiska w celu wzmocnienia zaangażowania klienta”22. Aby ukazać kontekst tej
definicji — i istoty działań terapeutycznych — konieczne jest odniesienie się do ro-
zumienia terminu zajęcie (occupation). Przywołam tu terminologię ENOTHE, zgod-
nie z którą zajęcie jest to „grupa aktywności, które charakteryzują się osobistym oraz
społeczno-kulturowym znaczeniem, które umożliwiają partycypowanie w różnych
wymiarach funkcjonowania społeczności. Zajęcia w tej perspektywie mogą zostać
podzielone na trzy grupy: związanych z samoobsługą klienta (toaleta, sprzątanie,
przygotowywanie i spożywanie posiłków) jego produktywnością (edukacja, szkole-
nie, praca) oraz wypoczynkiem i spędzaniem wolnego czasu (ta kategoria obejmuje
hobby, wypoczynek, ale także rozwijanie więzi społecznych)”23.

Terapia zajęciowa w projekcie krajowych ram kwalifikacji

Terapia zajęciowa jako kierunek kształcenia (i zawód regulowany) w Polsce wpisana
została w system szkolnictwa policealnego — jest to do tej pory najpowszechniej-
sza forma kształcenia terapeutów zajęciowych, prowadzona w ramach Klasyfikacji
zawodów szkolnictwa zawodowego. Ponadto kształcenie w zakresie TZ prowadzo-
ne jest na studiach podyplomowych, jako specjalność na studiach pedagogicznych,
a także w formie specjalistycznych kursów. Jako samodzielny kierunek studiów
funkcjonuje dopiero od 2011 r. System kształcenia policealnego (zawody szkolnic-
twa zawodowego) jednak pod kątem możliwości znacznie odbiega od współczes-
nych standardów i wymogów, w tym promowanych przez ENOTHE i WFOT, od
dawna zauważa się potrzebę wprowadzenia w Polsce kierunku studiów terapia za-
jęciowa24. Warto z tego powodu przyjrzeć się zaproponowanej przez Ministerstwo

22
WFOT Statement of occupational therapy, [online] http://www.wfot.org/Portals/0/PDF/
STATEMENT%20ON%20OCCUPATIONAL%20THERAPY%20300811.pdf (dostęp
21.01.14). Tłumaczenie własne.
23
ENOTHE Tuning and Quality: Terminology, [online] http://www.enothe.eu/index.php?pa-
ge=tch/terminology — dostęp 21.01.14. Tłumaczenie własne.
24
N. Adamowicz-Morgulec, Terapia zajęciowa w Polsce w kontekście światowych i europej-
skich standardów kształcenia oraz ram kwalifikacji zawodowych, [online] http://www.pjrr.pl/ —
dostęp 04.01.2014.
Doradztwo, poradnictwo i wsparcie jako role i zadania terapeuty... 359
Zdrowia koncepcji kierunku, opublikowanej — na rok przed reformą szkolnictwa
wyższego — jako tzw. benchmark: modelowy opis kierunku i ramowych efektów
kształcenia. Nowa strategia zawodu stanowiła jeden z elementów gruntownej re-
formy Ministerstwa, mającej na celu generalnie podwyższenie statusu, rangi i za-
kresów obecności terapeutów zajęciowych w systemie ochrony zdrowia oraz po-
mocy i integracji społecznej25; niestety, działania te nie zostały ukończone. Terapia
zajęciowa w tej koncepcji ulokowana została międzyobszarowo, w zakresie nauk
o zdrowiu: w bio-psycho-społecznym ujęciu; zaś sama koncepcja kierunku w inte-
resujący sposób łączyć miała aspekty medyczne profesji, obszary nauk o zdrowiu,
nauk o kulturze fizycznej z szerokimi aspektami społecznymi (obszary kształcenia
w zakresie nauk społecznych z elementami nauk humanistycznych). Terapia zaję-
ciowa, jak wskazuje dokument, została bardzo szeroko zdefiniowana: „zajmuje się
wieloaspektową rehabilitacją, poprawą dobrostanu fizycznego, psychicznego i spo-
łecznego osób i grup społecznych, poprzez wsparcie uczestnictwa w zajęciach uzna-
nych przez osobę lub grupę społeczną, jako mające wartość i znaczenie. Aktywności
te są związane z obszarami dbania o siebie i samoobsługi, edukacji i pracy oraz wy-
poczynku i spędzania czasu wolnego, pozwalają uczestniczyć w życiu społecznym
i ekonomicznym społeczności26.
Zatem adekwatnie do przyjętej koncepcji terapia ma być rozumiana jako sfera
działań praktycznych, a jednocześnie dyscyplina naukowa (paradygmat profesjo-
nalizacji). Zakłada się tutaj interdyscyplinarne podejście oraz bardzo szeroki zakres
zawodowy, co umożliwia podejmowanie pracy z różnymi grupami klientów, w róż-
nych instytucjach, zarówno autonomicznie i w wielospecjalistycznych zespołach.
Adekwatnie do wizji zawodu opisywany benchmark wskazuje na bardzo obszer-
ny katalog kompetencji i projektowanych czynności zawodowych. Pośród różnorod-
nych działań wskazuje zarówno na te o proweniencji medycznej, jak i społecznej, są
to między innymi działania „na rzecz poprawy dobrostanu fizycznego, psychicznego
i społecznego jednostek i grup, w formie bezpośredniej terapii albo w obszarze or-
ganizowania wsparcia osób z ograniczeniami w funkcjonowaniu, osób z niepełno-
sprawnością oraz osób wykluczonych społecznie, dla poprawy ich funkcjonowania,
integracji społecznej i aktywizacji zawodowej. A także „Na rzecz promocji zdrowia
i zapobiegania niepełnosprawności i ograniczeniom w uczestniczeniu w życiu spo-
łecznym”. Opis efektów kształcenia wskazuje również na rozległy wachlarz insty-
tucji — do współpracy z którymi powinny przygotowywać studia na tym kierunku.
Będą to między innymi jednostki ochrony zdrowia, pomocy i integracji społecznej,
jednostki edukacyjne, zakłady pracy, a także różnorodne instytucje działające „na

25
K. Chmielewska, Kształcenie terapeutów zajęciowych w Polsce na tle europejskich roz-
wiązań edukacyjnych. Materiały szkoleniowe, Ministerstwa Zdrowia, Departamentu Nauki
i Szkolnictwa, Warszawa 2010.
26
Opis efektów kształcenia dla kierunku...
360 Michał Szyszka

rzecz osób z ograniczeniami w funkcjonowaniu, osób z niepełnosprawnością oraz

osób wykluczonych społecznie lub zagrożonych wykluczeniem”. Ważną perspekty-
wą jest również przygotowanie terapeuty zajęciowego do pracy w miejscu (środo-
wisku) zamieszkania klienta.
Pomimo iż w związku z przyjętą w 2013 r. reformą szkolnictwa wyższego przy-
gotowany benchmark nie uzyskał pierwotnie projektowanego znaczenia i pomimo
pozytywnych recenzji pozostał w statusie projektu, dokument odgrywa istotną rolę
projektującą w ukierunkowaniu kształcenia w zakresie terapii zajęciowej w syste-
mie szkolnictwa wyższego, stając się swego rodzaju pomostem pomiędzy mode-
lami zachodnimi, ideą poszerzenia zakresów interwencji oraz autonomii terapeuty
a dotychczasowymi, bogatymi i sprawdzonymi praktykami w zakresie kształcenia
i funkcjonowania terapii.
Warto przy okazji wskazać, że bardzo podobna — szeroka i interdyscyplinar-
na — formuła przyjęta została w nowym projekcie ram kwalifikacji dla szkolnic-
twa policealnego (KOWEZIU)27, jednakże trzeba pamiętać, że umiejscowienie nie
w systemie szkolnictwa wyższego (jak przyjęte to jest na Zachodzie), a policealnego
nie nadaje temu zawodowi należnej rangi, adekwatnej do autonomii profesji oraz
zakresu działań przypisywanych i realizowanych przez terapeutów zajęciowych.

Terapia zajęciowa jako forma specjalistycznego poradnictwa

na rzecz wspierania klientów w partycypacji
Terapeuta zajęciowy, jak już wskazywano, w nowej, otwartej formule odgrywa bar-
dzo ważną rolę w profilaktyce opieki zdrowotnej i promowaniu uczestnictwa w ży-
ciu społecznym różnych grup klientów. Terapia zajęciowa (ergoterapia), wpisując się
interdyscyplinarnie i międzyobszarowo — ma szanse uzupełniać takie obszary za-
bezpieczenia społecznego, jak pomoc i integracja społeczna, opieka zdrowotna, po-
radnictwo specjalistyczne, rehabilitacja medyczna, społeczna i zawodowa. Terapeu-
ci zajęciowi posiadają bowiem kwalifikacje do pracy w różnorodnych instytucjach,
szpitalach i placówkach opieki medycznej, zakładach rehabilitacyjnych, w szkołach,
więzieniach, ośrodkach opiekuńczo-wychowawczych, zakładach pracy zatrudniają-
cych osoby z niepełnosprawnością etc. De facto w obszar interwencji terapeutycznej
wchodzić może każdy rodzaj dysfunkcji, nie tylko fizycznej i psychicznej, ale także
społecznej28. Pomoc terapeuty zajęciowego na Zachodzie włącza się m.in. w takich
problemach, jak depresja, uzależnienia, problemy w uczeniu się, dysfunkcje uwa-
gi i koordynacji, anoreksja, a także w schorzeniach, takich jak np. udary, choro-

27
http://www.koweziu.edu.pl/programy_nauczania/pliki/TZ_325907_program_P_2012–06
–30_JK.pdf — dostęp 1.02.2014.
28
Bogatą literaturę w tym zakresie przywołuje: A. Bac i in., Charakterystyka terapii zaję-
ciowej...
Doradztwo, poradnictwo i wsparcie jako role i zadania terapeuty... 361
by onkologiczne, wieku starczego etc. Jak wskazują autorzy pierwszego w Polsce
opracowania na temat zachodnich modeli tej profesji, podstawowym filarem terapii
zajęciowej jest założenie, iż zajęcie (occupation) oraz możliwość zaangażowania
klienta jest jednym z podstawowych bodźców terapeutycznych, a jednocześnie jed-
nym z celów planowanej i prowadzonej interwencji. Jak bowiem wskazywano, tera-
pia zajęciowa, utożsamiana z ergoterapią to profesja zorientowana na promowanie
oraz wspieranie zdrowia i dobrego samopoczucia poprzez zajęcia, zaś jej podstawo-
wym celem jest umożliwianie klientom nie tylko poprawy dobrostanu (well being),
ale i pełnienia różnych ról społecznych, pełnego uczestnictwa w czynnościach dnia
codziennego, związanych z samoobsługą, pracą i edukacją, a także spędzaniem cza-
su wolnego i rozwijaniem relacji społecznych. Terapia zajęciowa staje się zatem
kompleksową interwencją, która koncentruje się na umożliwieniu różnym grupom
klientów osiąganie satysfakcjonującego poziomu funkcjonowania oraz rozwijanie
jak najszerszego uczestnictwa (partycypacji) w życiu społecznym. Tę perspektywę
można nazwać integralną — łączy bowiem zarówno tradycyjne rozumienie terapii
(m.in. praktyki obecne szeroko w Polsce np. w WTZ lub DPS) oraz współczesne,
zachodnie rozwiązania, rozwijane np. w brytyjskich szpitalach lub w organizacjach
non profit.
W terapii na rzecz osób starszych, osób niepełnosprawnych, chorych psychicz-
nie, osób po wypadku lub w kryzysie, takie zajęcia, jak powtarzane wykonywanie
odpowiednio dobranych czynności (praca), samoobsługa, czynności dnia codzienne-
go (pranie, sprzątanie, sporządzanie posiłków, zakupy etc.), aktywna rozrywka i za-
bawa, kontakty ze środowiskiem mają bardzo istotne działanie regeneracyjne oraz
normalizujące. Stają się zatem istotnym obszarem wzmacniania (empowerment).
Można wskazać w tym kontekście na dwa wymiary działania w terapii zajęcio-
wej zorientowanej na wzmacnianie partycypacji: terapia przez zajęcie oraz terapia
do zajęcia. Terapia przez zajęcie wykorzystuje różnorodne zajęcia, przede wszyst-
kim manualne, których wykonywanie w odpowiedni sposób, w odpowiednio re-
gularnych czasookresach może — zgodnie z planem — poprawić lub utrzymywać
pewne określone sprawności. W ten sposób, przykładowo, regularne wykonywanie
czynności manualnych przy użyciu odpowiedniego oprogramowania komputerowe-
go i interface, które sprawiają beneficjentowi terapii przyjemność (dają satysfakcję)
ma za zadanie usprawnianie motoryki pewnych części ciała (np. dłonie, nadgarstki),
przywracanie lub podtrzymywanie sprawności psychoruchowej, w tym odpowied-
niej koordynacji. Terapia przez zajęcie wykorzystuje różnorodne metody i techni-
ki: mogą to być przykładowo metody projekcyjne: omawianie wybranych zdjęć,
obrazów w celu ćwiczenia pamięci lub koncentracji, specjalne gry komputerowe
z odpowiednimi interfejsami, aby przywrócić umiejętności manualne, w tym samym
celu stosuje się arteterapię (terapię przez sztukę): malowanie, rysunek, ceramikę,
decoupage lub prace ogrodowe (horikulturoterapia). Działania terapeuty zajęciowe-
go wspomagają proces leczenia poprzez właściwie dobraną aktywność, która ma na
celu poprawienie funkcjonowania uczestników terapii w odpowiednich obszarach.
362 Michał Szyszka

Podczas usprawniania terapeuci wykorzystują różne formy, czyniąc zajęcia bardziej

atrakcyjne dla klienta, przykładem są np. zajęcia taneczne czy wspomniany już kon-
takt z szeroko rozumianą sztuką. Terapeuta również w tym zakresie edukuje uczest-
nika np. w kontekście dbałości o jego samopoczucie, zdrowie lub podejmowane
decyzje w życiu, które mają wpływ na funkcjonalną niezależność.
Drugą wskazaną tu kategorią jest terapia do zajęcia. Polega ona na wykorzys-
tywaniu różnorodnych technik, zaplanowanych, koordynowanych czynności i ich
sekwencji wykonywanych w celu osiągnięcia konkretnego, zaplanowanego wcześ-
niej i ustalonego wraz z terapeutą celu. Cele mogą być bardzo różne, może być
nim przykładowo osiągnięcie samodzielności w poruszaniu się, samodzielne przy-
gotowywanie posiłków, zaplanowanie i realizacja zakupów lub też np. umiejętność
nawiązywania i podtrzymywania relacji społecznych, umiejętność funkcjonowania
w grupie etc. W tym przypadku, w terapii do zajęcia, klient uczony jest krok po
kroku wykonywania czynności, często są to sekwencje działań różnorodnych, lecz
połączonych wspólnym celem. Zajęcie (occupation) w tym kontekście rozumiane
jest w sposób kompleksowy i odnosi się głównie do czynności dnia codziennego,
pracy/produktywności oraz konstruktywnego (np. aktywnego) spędzania wolnego
czasu. Jak już wspomniano, może odnosić się do funkcjonowania w relacjach spo-
łecznych, instrumentalnych czynności dnia codziennego, np. samodzielne ubieranie
się, mycie, sprzątanie, jedzenie, wychodzenie z domu, uczęszczanie na zorganizo-
wane zajęcia, przełamywanie barier w interakcjach międzyludzkich itp. Zajęcia są
każdorazowo postrzegane jako działania, które mają istotne znaczenie i są celowe
w życiu beneficjenta, ich osiąganie jest dla niego znaczące (meaningfull) w wymia-
rze osobistym lub socjokulturowym. Zajęcia w założeniu powinny być istotne dla
osoby, dla jej funkcjonowania, samopoczucia, kompetencji, relacji społecznych;
w dalszej perspektywie mają wielki wpływ na sposób spędzania czasu, styl życia,
funkcjonowanie w najbliższym środowisku oraz podejmowanie dalszych decyzji29.
Można w tym kontekście przywołać ciekawy przykład roli terapeuty zajęciowego —
w systemie brytyjskim — pracującego w szpitalu, z osobą po wypadku (m.in. po wy-
lewie) w konfrontacji z rolami zawodowymi lekarza, pielęgniarki oraz pracownika
rehabilitacji. O ile bowiem zadaniem lekarza jest leczenie, rolą pielęgniarki jest w ta-
kim kontekście dbałość o funkcje somatyczne oraz higienę, rehabilitant pracuje nad
motoryką w wymiarze ogólnym, terapeuta zajęciowy wpisuje się w tym kontekście
w model ko-terapeuty, prowadzącego i uzupełniającego działania z zakresu rehabi-
litacji, zabezpieczenia dobrostanu, wzmacniania i usprawniania. Cele te realizuje
poprzez instruktaż, motywowanie, edukowanie a przede wszystkim towarzyszenie:
codzienne regularne wspólnie wykonywane ćwiczenia — na rzecz samodzielności
pacjenta, zwłaszcza w obszarze typowych zajęć: aktywności dnia codziennego, roz-
wijania — poprzez różne formy działalności — relacji społecznych i komunikacji

29
A. Bac i in., Charakterystyka terapii zajęciowej ...
Doradztwo, poradnictwo i wsparcie jako role i zadania terapeuty... 363
z bliższym i dalszym środowiskiem. Terapeuta zajęciowy w takim przypadku współ-
pracuje z innymi specjalistami oraz spędza czas z pacjentem: kształci i przysposabia,
pilnuje odpowiedniego wykonywania czynności, dostarcza narzędzia (dobiera lub
projektuje adaptacje), skupia się na wykonywaniu przez pacjenta ważnych czyn-
ności dnia codziennego, co ma ogromne znaczenie rehabilitacyjne. Innym wartym
przywołania przykładem będzie współpraca terapeuty zajęciowego z klientem oraz
jego najbliższą rodziną bezpośrednio w środowisku –– miejscu zamieszkania. Tak
ukierunkowana praktyka umożliwia odpowiednią diagnozę funkcjonowania, loka-
lizowanie i likwidację barier, optymalizację wykonywanych czynności oraz odpo-
wiedni instruktaż (klienta i opiekunów). Równie ważna płaszczyzna działania wiąże
się z ewentualnymi adaptacjami projektowanymi przez terapeutę i jego zespół na
rzecz lepszego funkcjonowania klienta w swoim naturalnym środowisku — za które
uznać można miejsce zamieszkania, miejsce pracy lub spędzania wolnego czasu.

Perspektywa client centered practice

i role terapeuty zajęciowego
Odnosząc przywołane przykłady w przestrzeni aksjologii, przywołać trzeba zasadę,
jaką jest praktyka zorientowana na klienta. Client centered practice jest zasadą przy-
jętą przez większość organizacji branżowych (ENOTHE, WFOT, AOTA, CAOT) za
uniwersalne podejście w procesach terapeutycznych i rehabilitacji, na której win-
na opierać się działalność terapeuty zajęciowego. Podejście to zakłada dezyderat
pełnego otwarcia na klienta, przyjęcia jego perspektywy: analizy potrzeb, zasobów
i dostarczenie adekwatnego wsparcia w trzech, wskazanych obszarach: samoobsłu-
gi, produktywności oraz spędzania wolnego czasu. Client centered parctice zakłada,
iż zewnętrzna pomoc (asystentura, rehabilitacja, terapia) stanowi rodzaj facylitacji,
która pomaga klientowi podejmować decyzje, uświadamiać potrzeby oraz osiągać
cele. Perspektywa client centered parctice zakłada dobieranie, organizowanie oraz
prowadzenie działań ze ścisłym uwzględnieniem potrzeb klienta oraz jego otoczenia
w ważnych dla niego kontekstach. Dobór działań i aktywności ważnych (meaning-
ful), celowych i znaczących (purposeful), osiągalnych (achievable, realistic) dla
klienta i jego funkcjonowania w naturalnych dla niego środowiskach (praca, szkoła
miejsce zamieszkania). W każdym przypadku jednak to użytkownik ustala cele oraz
strategie interwencji, jak również ma możliwość dokonania wyboru spośród propo-
nowanych rodzajów, technik, metod, a ewentualna interwencja dobierana jest pod
kątem celów istotnych dla klienta i jego dobrostanu. Ta perspektywa zakłada kon-
centrację na potrzebach i zasobach, które wiążą się z wykonywaniem określonych
czynności, nie tylko na deficytach/problemie/chorobie. Działania terapeutyczne wią-
żą się tym samym każdorazowo z opracowaniem indywidualnych wzorców zajęć dla
każdego uczestnika, z uwagi na różnorodność potrzeb oraz możliwości.
Wychodząc z perspektywy CCP można wskazać, że celem terapii zajęciowej jest
pomoc w osiąganiu maksymalnego poziomu niezależności funkcjonalnej, wzrostu
364 Michał Szyszka

poziomu samooceny i poczucia własnej wartości poprzez rozwijanie umiejętności,

których poziom uległ obniżeniu na skutek wieku, w wyniku choroby, wypadku lub
niepełnosprawności30. Osiąganie tak sformułowanych celów umożliwia z jednej
strony wnikliwa diagnoza możliwości funkcjonalnych klienta, ocena jego funkcjo-
nowania, wsparcia uzyskiwanego w środowisku oraz sposobów ewentualnego pod-
niesienia ich poziomu31, z drugiej strony realizacja tych celów nie byłaby możliwa
bez odpowiednich postaw zawodowych.
Konkretne oczekiwania i potrzeby beneficjenta są bowiem najistotniejsze w pla-
nowaniu kierunku i rodzaju terapii. Przykładem realizacji tej idei w lokalnej prak-
tyce może być terapia zajęciowa stosowana w domach pomocy społecznej oraz in-
stytucjach długoterminowej opieki nad osobami starszymi. Na szeroką skalę stosuje
się tu różnorodne, dobierane do potrzeb, zainteresowań oraz możliwości metody
i techniki z trzech obszarów: arteterapii, ergoterapii oraz socjoterapii i rehabilita-
cji. Innym przykładem może być stosowanie poradnictwa zawodowego na rzecz
osób niepełnosprawnych, opartego na głębokiej analizie (rozpoznanie) deficytów
i zasobów oraz możliwości wsparcia środowiskowego lub taki dobór zajęć, który
w sposób istotny przekłada się na rozwój kluczowych kompetencji potrzebnych na
dalszym etapie przygotowania zawodowego.
Warto dodać, że jednym z istotnych wymiarów pracy terapeuty jest współpraca
w lokalnym środowisku klienta lub grup klientów. Może to być zarówno miejsce za-
mieszkania, miejsce jego edukacji i pracy (np. osoby z niepełnosprawnością), warsz-
tat terapii zajęciowej — gdzie uczęszcza grupa osób z podobnym schorzeniem, Cen-
trum Integracji Społecznej, Klub Integracji Społecznej czy też szkoła — zarówno
typowa, jaki i skupiająca środowiska problematyczne. Role terapeuty zajęciowego
skupiają się w takich przypadkach na pracy w środowisku, jego diagnozie (np. funk-
cjonowanie klienta), a następnie odpowiednich procesach interwencji, polegających
m.in. na poradnictwie, konsultacjach, wsparciu osobistym lub pracy z grupą, a tak-
że — co bardzo istotne — na modyfikacji otoczenia, dostarczaniu narzędzi, odpo-
wiedniej reorganizacji przestrzeni, tak aby była przyjazna dla osób z konkretnymi
dysfunkcjami. Terapeuta w takich przypadkach działa według indywidualnego pla-
nu, który opracowuje wspólnie z klientem (i jego opiekunami) we własnym zakresie
na podstawie wywiadów i obserwacji lub w szerszym gronie: wraz z opiekunami
klienta lub też we współpracy z innymi specjalistami.
Ważną rolą terapeuty będzie w takim przypadku konsultowanie i doradztwo (po-
radnictwo). Terapeuta pracując z osobą niepełnosprawną, będzie prowadził jedno-
cześnie działania z zakresu rehabilitacji społecznej i zawodowej — a tym samym
doradztwo zawodowe, konsultacje z zakresu wyboru kierunku szkoleń i rehabilita-
cji. W przypadku pracy z rodzicami dziecka z problemami rozwojowymi terapeuta

30
A. Bac, G. Bednarczuk i in., op. cit., s. 42.
31
Ibidem.
Doradztwo, poradnictwo i wsparcie jako role i zadania terapeuty... 365
będzie w stanie konsultować różne kierunki działań, a także pomagać wybrać od-
powiednią placówkę rehabilitacyjną, odpowiedni rodzaj zalecanej aktywności spo-
łecznej (hobby) lub fizycznej (sport), a także wybrać im właściwą szkołę dla dziecka
czy rodzaj klasy. Również w przypadku pracy z osobami starszymi lub z demencją
terapeuta jest w stanie umożliwić poprzez odpowiednie poradnictwo i dostarczenie
narzędzi wiele różnych form aktywności, poszerzanie repertuaru codziennych prac,
rozwijanie rutyn, urozmaicanie form spędzania wolnego czasu, przygotowywanych
i spożywanych posiłków etc. Kolejną możliwością pracy w środowisku, wypełniają-
cą bardzo często poważną lukę w systemie poradnictwa specjalistycznego (i pomocy
społecznej) — jest edukowanie rodzin i opiekunów klientów. Często bowiem naj-
bliższe środowiska nie dysponują możliwością dotarcia do wiedzy fachowej, a na-
wet prostych rozwiązań, które dla specjalisty mogą się okazać oczywiste. Chodzi tu
o takie pozornie błahe, a bardzo ważne działania jak poradnictwo w sprawie mon-
tażu adaptacji (uchwytów, poręczy), dostarczenie narzędzi lub udogodnień, odpo-
wiedniego oznakowania sprzętów (w przypadku osób z barierami w komunikacji lub
z demencją), a także pomoc i instruktaż we włączaniu klienta w rutyny i aktywności
środowiska, co ma wymiar zarówno rehabilitacyjny, jak również integracyjny.
We wskazanych tutaj przypadkach, kiedy praca terapeuty zajęciowego rozszerza
się na środowisko, praktyka zorientowana na klienta zyskuje wymiar community-
-centerd practice, tj. np. praktyki zorientowanej na rodzinę (family-centerd practice)
lub też praktyki zorientowanej na szkołę (school-centered practice). W przypadku
współpracy ze szkołą terapeuta zajęciowy proponuje dostosowanie pomieszczenia
klasowego do potrzeb dziecka, długości czasu, jakiego dziecko potrzebuje na zajęcia
indywidualne lub opracowuje specjalny program pracy z uczniem. Terapeuci poma-
gają zaadoptować uczestników do ich środowiska życia bądź wspomagają modyfi-
kacje do aktualnych potrzeb oraz pomagają — w ogólnym wymiarze — radzić sobie
w życiu codziennym. Rozwijają wśród klientów cechy myślenia przyszłościowego,
pobudzając do podejmowania decyzji czy realizacji zaplanowanych zajęć. Terapeuci
mają możliwość wpływania na życie klientów poprzez zwiększanie ilości społecz-
nych interakcji, zachęcanie do rozrostu grup samopomocowych, stowarzyszeń czy
zainteresowań, tym samym zapobiegając izolacji, wycofaniu uczestników32 oraz ich
instytucjonalizacji
Nietrudno o konkluzję, że specyfika pracy terapeuty zajęciowego wymaga
szczególnych cech: kreatywności, komunikatywności, umiejętności obserwacji,
znajomości narzędzi diagnostycznych oraz stałego poszukiwania rozwiązań i moż-
liwości interwencyjnych — także nowatorskich i nieszablonowych. Wyjątkowość
pracy, jaką wykonuje terapeuta zajęciowy, zobowiązuje go do ciągłej eksploracji
różnych podejść oraz rozwiązań dotyczących pomocy dla klienta, działania te częs-

32
M. Cylkowska-Nowak, Terapeuta zajęciowy w zespole geriatrycznym, „Nowiny Lekar-
skie” 2010, t. 79, nr 5, s. 395.
366 Michał Szyszka

to są nowatorskie oraz nieschematyczne. Terapeuta musi posiadać i wykorzystywać

wiedzę z zakresów różnych dziedzin naukowych, takich jak: psychologia, patolo-
gia, pedagogika, rehabilitacja czy sztuka, powinien równocześnie posiadać zdol-
ność do ustalania granicy oddziaływania na podopiecznego tak, aby nie wywoły-
wać niekorzystnych efektów.
Posiadana wiedza nie jest jedynym istotnym czynnikiem, jaki wpływa na
efektywność pracy terapeuty, bardzo ważna jest również osobowość. Szczególną
rangę zyskuje umiejętność obserwacji, diagnozowania oraz zaplanowania terapii
wraz z idącą z tym w parze umiejętnością właściwego doboru zajęć i w trakcie ich
trwania — zdolnością do odczytywania komunikatów płynących od uczestników
oraz poprawnej interpretacji prac podopiecznych. Terapeuta zajęciowy powinien
odznaczać się m.in. twórczością, tolerancją, cierpliwością wyrozumiałością,
życzliwością, serdecznością oraz otwartością wobec podopiecznych33. Praca ta
wymaga ogromnej kreatywności, komunikatywności oraz posiadania i doskona-
lenia wielu kompetencji, które pomagają sprostać wymogom świadczeń zdro-
wotnych, np. w pracy z osobami starszymi. Jak już wskazywano, jednym z istot-
nych paradygmatów współczesnej terapii jest koncentracja nie na deficytach czy
chorobie, tylko na potrzebach związanych z realizacją określonych zadań oraz
zasobach. Interwencja jak wiadomo wymaga opracowania indywidualnych wzor-
ców zajęć, ze względu na różne potrzeby klientów oraz możliwości i zasoby ich
samych oraz ich środowisk. Aby móc realizować takie zadania, terapeuta zaję-
ciowy posiadać musi bardzo wysokie kompetencje (wskazana profesjonalizacja
zawodu), wiedzę i praktyczne umiejętności, natomiast jego narzędziami pracy
mogą być zwykłe, codzienne czynności oraz dokonywane adaptacje i interwencje
w środowisku klienta, których wykonywanie w określony sposób ma wpłynąć na
poprawę jego funkcjonowania.
Podsumowując, gdyby przywołać role realizowane współcześnie przez terapeu-
tów zajęciowych można wskazać na takie szerokie obszary jak poradnictwo, co-
aching, facylitację, edukowanie, instruowanie, a także koordynację z lokalną siecią
instytucji oraz koordynowanie pracy środowisk klientów. Uogólniając zaś same za-
dania terapeuty, wskazać należy zarówno na rozwój, jak i przywracanie zdolności
potrzebnych nie tylko do wykonywania ważnych i znaczących czynności, obejmują-
cych ADL, edukację, pracę i wypoczynek. W tym celu profesja wykorzystuje różno-
rodne środki i narzędzia, które w efekcie wspomogą, przywrócą i rozwiną zdolności
poznawcze, motoryczne czy psycho-społeczne. Terapeuta — w założeniu — wy-
korzystuje nie tylko typowe narzędzia i komunikację interpersonalną, dostarcza
nowych narzędzi, powinien też charakteryzować się umiejętnościami adaptowania
i przygotowania sprzętu pomocnego klientom w funkcjonowaniu w ich środowis-

33
A. Godlewska, Czym jest terapia zajęciowa?, „Niepełnosprawność i Rehabilitacja” 2010,
t. 4, s. 38–39.
Doradztwo, poradnictwo i wsparcie jako role i zadania terapeuty... 367
kach: domowym, edukacyjnym oraz w pracy. Terapeuta również edukuje klienta,
jego rodzinę i współpracowników, rozszerzając zakresy wsparcia34.
Sprowadzając działania TZ pod wspólny mianownik, można także wskazać na
cztery podstawowe obszary: zadania o charakterze społecznym, ergonomicznym,
arte- i kulturoterapeutycznym oraz medycznym. Pierwsza kategoria obejmuje sze-
roko pojętą komunikację z klientem, diagnozę i ocenę sytuacji społecznej uczestni-
ka, ustalenie oddziaływania środowiska społecznego bezpośrednio na uczestnika,
rozwiązywanie sytuacji trudnych społecznie, organizację działań integracyjnych
(zajęcia, wyjścia, wyjazdy, turnusy), doradztwo, poradnictwo, edukację i wsparcie.
Grupa działań o charakterze arte- i kulturoterapeutycznym obejmuje prowadzenie
terapii indywidualnej i grupowej w ramach wskazanych rodzajów, metod i technik
oraz projektowanie działań, wraz z ich organizacją oraz prowadzeniem pracowni,
instruktaż i naukę, wykorzystywanie różnych form pracy, działań, a także ekspresji.
Trzecia grupa (działania o charakterze ergonomicznym) obejmuje m.in. planowa-
nie oraz prowadzenie pracy o charakterze indywidualnym oraz grupowym, naukę
uczestników TZ wykonywania różnorodnych czynności z zakresu samoobsługi,
przygotowania do edukacji/pracy, dobór prac adekwatnych do sytuacji, zdrowia,
wieku, zainteresowań i potrzeb uczestników, kontrolowanie pracy, organizowanie
miejsca pracy zgodnego z wymogami ergonomii, w tym obszarze mieści się także
projektowanie przyjaznej przestrzeni, projektowanie, dobieranie i dostarczanie od-
powiednich sprzętów, projektowanie adaptacji oraz ortez. Na czwartą grupę dzia-
łań — o charakterze medycznym — składa ją się m.in. diagnoza i ocena spraw-
ności, sytuacji zdrowotnej, potencjału, możliwości i barier, wyjaśnianie procesów
patologicznych, działania z zakresu rehabilitacji medycznej, działania motywacyjne
do rehabilitacji i leczenia, promowanie zdrowego stylu życia i projektowanie dzia-
łań w tym zakresie, korelowanie oddziaływania terapeutycznego z oddziaływaniem
leczniczym i rehabilitacyjnym etc. Oczywiście wskazane zakresy nie wyczerpu-
ją praktyk i możliwości, pośród licznych pozostałych trzeba wskazać ponadto na
współpracę z zespołami terapeutycznym oraz interdyscyplinarnym w planowaniu
oraz realizowaniu terapii, a także stałe rozwijanie wiedzy i warsztatu, używanie róż-
nych źródeł informacyjnych w doskonaleniu zawodowym etc.

Typowe i możliwe zastosowania terapii zajęciowej a ich

efektywność — na przykładzie działań z zakresu rehabilitacji
zawodowej osób z niepełnosprawnością
Warto w kontekście podjętego tematu zestawić, skonfrontować ze sobą dwa za-
kresy stosowania terapii zajęciowej: jeden współczesny, funkcjonujący w szero-
kim zakresie oraz drugi: możliwy — przewidziany w obowiązującym prawie, roz-

34
A. Bac i in., op. cit., s. 44.
368 Michał Szyszka

wijającym się systemie kształcenia i rozwiązaniach instytucjonalnych, znacznie

bardziej efektywny, lecz niestety funkcjonujący incydentalnie. Pierwszy zakres
sprowadza terapię zajęciową do jednego z wymiarów: zbioru działań w obszarze
-arte, -kulturo, -socjo i ergoterapii. Obecny jest on w każdym z ponad 600 funk-
cjonujących współcześnie zarówno WTZ, jak i ŚDS, DPS etc. Jest to bardzo
ważna perspektywa, lecz jak wskazano niewyczerpująca zakresów możliwości
terapii zajęciowej. Drugi zakres, występujący w Polsce rzadziej, choć bardziej
efektywny, rozszerza terapię zajęciową o dodatkowe płaszczyzny, wychodząc
z opisanego modelu narzędzi i kwalifikacji, umożliwia łączenie różnorodnych
działań w szerokich zakresach i płaszczyznach, w tym poradnictwie, doradztwie,
wsparciu, projektując rolę terapeuty zaangażowanego w pracę różnych instytu-
cji. Obejmuje nie tylko obręb warsztatów, ale aktywnie wychodzi w przestrzeń
publiczną, obejmuje pracę w środowisku, w tym w miejscu zamieszkania oraz
w zakładzie pracy.
Jak już wspomniano, jednym z podstawowych miejsc pracy terapeutów są obec-
nie warsztaty terapii zajęciowej — instytucje zaangażowane w szeroko pojętą reha-
bilitację zawodową osób niepełnosprawnych. Praca, jak podkreśla się współcześnie,
jest kluczową formą i podstawowym celem w rehabilitacji zawodowej35; wprowadza
niepełnosprawnych w środowisko osób zdrowych, integruje ze społeczeństwem, i co
się z tym wiąże — socjalizuje. Praca daje poczucie spełnienia i samorealizacji, nada-
je sens egzystencji, umożliwia wejście we wspólnotę (grupę), funkcjonowanie zgod-
ne z obowiązującymi wzorami społecznymi. Trudno przecenić jej znaczenie w pro-
cesie rehabilitacji; praca zmusza do organizacji / reorganizacji czasu, sumienności
w wypełnianiu obowiązków, nadaje rytm czynnościom życia codziennego (ADL),
podporządkowując je rytuałom, co w przypadku osób z niepełnosprawnością inte-
lektualną pozwala na łatwiejsze przysposobienie ich do obowiązków. Powtarzalność
czynności pozwala wspierać naukę, umożliwia osiąganie wprawy w rozwijanych
formach aktywności.
Oczywiście wprowadzanie osób z niepełnosprawnością na chroniony, a zwłasz-
cza otwarty rynek pracy nie jest wyzwaniem ani łatwym, ani krótkoterminowym36.
Z jednej strony mamy wiele programów, kampanii i akcji promujących zatrudnie-
nie oraz umożliwiających adaptacje i dofinansowanie miejsc pracy, z drugiej stro-
ny często takich możliwości nie ma (wysokie bezrobocie), poszukuje się nie osób
z orzeczoną niepełnosprawnością, lecz pełnosprawnych do wykonywania konkret-
nych zadań zawodowych. Często też brakuje sprawdzonych schematów i obecnych
wzorów sprawiających, że praca osób niepełnosprawnych w środowiskach otwar-

35
Konwencja nr 159 Międzynarodowej Organizacji Pracy.
36
Por. J. Mikulski, Osoby niepełnosprawne na otwartym rynku pracy — badania i praktyka,
[w:] J. Mikulski, A. Kurzynowski, (red.) Rehabilitacja i zatrudnienie osób niepełnospraw-
nych na otwartym rynku pracy, Warszawa 2004.
Doradztwo, poradnictwo i wsparcie jako role i zadania terapeuty... 369
tych jest „czymś normalnym”37. Wskazany problem w szczególnym stopniu do-
tyczy osoby z niepełnosprawnością intelektualną (dużą grupę uczestników WTZ,
które postrzegane są w świadomości społecznej często jako zupełnie lub prawie zu-
pełnie niezdolne do samodzielnego funkcjonowania, w tym do podjęcia pracy)38.
W aspekcie rehabilitacji zawodowej tej grupy osób kluczowym celem działań rozpa-
trywanych w różnorakich aspektach (fizycznym, psychicznym, zawodowym i spo-
łecznym) jest przygotowanie, a w ostatecznym rezultacie, podjęcie pracy. W tym
celu konieczne jest nie tylko zapewnienie odpowiednich warunków do zdobycia
wykształcenia i praktyki. Poprzez kształcenie, a w jego rezultacie — podjęcie pra-
cy i możliwość korzystania z usług socjalnych — dokonuje się trójtorowy proces
rehabilitacji w wymiarze: ekonomicznym, zawodowym i społecznym. Zwraca się
tu uwagę na wymóg komplementarności różnorodnych działań; przywołując J. Za-
błockiego „rehabilitacja zawodowa stanowi część ogólnego procesu rehabilitacji,
który polega na świadczeniu takich usług, jak: poradnictwo zawodowe, szkolenie
zawodowe i zatrudnienie, aby umożliwić [osobom niepełnosprawnym] uzyskanie
i awans w odpowiedniej pracy, a przez to umożliwić [im] integrację lub reintegrację
w normalne życie społeczne”39.
Zwrócić trzeba uwagę na kluczową rolę warsztatów terapii zajęciowej na każ-
dym z kroków tego procesu. Efektywność rehabilitacji zawodowej warunkowana jest
istotnymi kwestiami organizacyjnymi, a zwłaszcza poziomem dostosowania charak-
teru i miejsca pracy do dysfunkcji i zasobów pracownika. Przy kwalifikowaniu osób
przeważnie brane są pod uwagę takie kryteria, jak stopień niepełnosprawności inte-
lektualnej, ogólny stan zdrowia, poziom rozwoju intelektualnego i przystosowania
społecznego, typ i rodzaj ukończonej szkoły i posiadanych kwalifikacji, poziom kwa-
lifikacji (wiedza zawodowa, postawa i umiejętności), cechy osobowościowe i spo-
łeczno-obywatelskie, lokalne możliwości zatrudnienia w wyuczonym zawodzie etc.
Działaniami wymienianymi w sprawozdawczości — jako realizowane przez
WTZ-y są — oprócz klasycznej terapii zajęciowej — między innymi: prowadze-
nie pracowni aktywizacji zawodowej; udział w szkoleniach i warsztatach; udział
w spotkaniach z pracodawcami, doradcami zawodowymi i psychologami; rejestra-
cja osób chcących podjąć pracę w Powiatowych Urzędach Pracy; podejmowanie
staży; udział w projektach systemowych realizowanych w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego; indywidualna praca pracownika socjalnego z podopiecz-
nymi poszukującymi pracy; pomoc w przygotowaniu dokumentów; towarzyszenie

37
A. Barczyński, P. Radecki, Identyfikacja przyczyn niskiej aktywności zawodowej osób nie-
pełnosprawnych, Warszawa 2008.
38
I. Fajfer-Kruczek, Aktywizacja zawodowa i zatrudnianie osób niepełnosprawnych inte-
lektualnie w Polsce, [w:] I. Fajfer-Kruczek, S. Wrona, (red.), Wsparcie instytucjonalne osób
niepełnosprawnych w Polsce i Republice Czeskiej, Cieszyn 2010, s. 151.
39
J. Zabłocki, Psychologiczne i społeczne wyznaczniki rehabilitacji zawodowej inwalidów,
Warszawa 1995, s. 25.
370 Michał Szyszka

w rozmowach kwalifikacyjnych. Jak jednak pokazuje praktyka polska, rzeczywi-

stość w stopniu dalekim odbiega od tej, jaka powinna być. Powszechnie zwraca się
uwagę na kontrast pomiędzy postulowanymi i opisywanymi formami aktywności
(wpisującymi się w projektowane miejsce WTZ w systemie rehabilitacji zawodo-
wej), a danymi liczbowymi wskazującymi na efektywność prowadzonych działań.
Powyższa sprzeczność potwierdza znaną nie tylko ze statystyk, ale i wielu obserwa-
cji i refleksji w dyskursie naukowym i publicznym regułę, iż WTZ-ty pomimo statu-
towo zarysowanej podstawy działania nie przygotowują efektywnie podopiecznych
do podjęcia pracy. Stały się rodzajem placówek dziennego pobytu, pełniąc tym sa-
mym funkcję ustawowo przypisaną innym instytucjom, zwłaszcza środowiskowym
domom samopomocy, skupiającym wysiłki wokół rehabilitacji społecznej, nie za-
wodowej40. Dlatego właśnie w obiegowej opinii przyjęło się powszechnie, iż WTZ
jak i inne instytucje wspierania osób niepełnosprawnych powołane zostały, by peł-
nić określone role, w praktyce jednak realizują zupełnie inne41.
Warto jednak wskazać, że obecna sytuacja jest także wynikiem instytucjonali-
zacji osób niepełnosprawnych oraz instytucjonalizacji samej terapii zajęciowej,
która koncentruje się wokół ergoterapii i artetrapii, a pomija często całe spektrum
przynależnych jej możliwości działania w pozostałych wymiarach, we współpracy
z otoczeniem i w środowisku osoby niepełnosprawnej oraz w kooperacji z praco-
dawcami. Terapia zajęciowa, oparta na roli aktywnego koordynowania i kreowania
lokalnej polityki społecznej, obejmująca działania z zakresu poradnictwa i wsparcia,
umożliwia znacznie szersze pola aktywności, a jednocześnie podwyższenie efek-
tywności podejmowanych działań.
Rehabilitacja zawodowa bowiem wymaga nie tylko konkretnej edukacji i pra-
cy z osobami niepełnosprawnymi, lecz także odpowiedniego przygotowania środo-
wiska, współpracowników, wypracowania modeli oraz wzorów dobrych praktyk.
Bardzo ważne jest zatem, by w promowaniu zatrudnienia osób niepełnosprawnych
(na różnych poziomach i w różnych wymiarach) wskazywać i nagłaśniać, iż praca

40
Trzeba jednak zwrócić uwagę na pewien pragmatyzm zaistniałej sytuacji; nie budzi wątp-
liwości, że nie mieści się ona w obszarze złych intencji osób kierujących jednostkami. Jest
ona — w zasadniczym zrębie — wyrazem tzw. niemocy, braku alternatyw instytucjonalnych,
braku zarówno odpowiednich miejsc pracy, jak i infrastruktury, sprawdzonych i obecnych
szeroko w społecznej przestrzeni wzorców zatrudniania osób niepełnosprawnych sprawia-
ją, iż osoby niepełnosprawne w praktyce nie mają większego wyboru. Wielkie znaczenie
mają także obawy samych uczestników o możliwości adaptacyjne, nie zawsze wystarczające
wsparcie oraz związane z utratą wsparcia, wraz z wyjściem z instytucji i drogą „w nieznane”.
Często tzw. stałe funkcjonowanie w WTZ osób niepełnosprawnych jest alternatywą wobec
przebywania w domu pod opieką rodziców, a nie dla podjęcia pracy.
41
I. Lindyberg, Kultura organizacyjna w Warsztacie Terapii Zajęciowej, [w:] C. Kossakow-
ski, A. Krause, M. Wójcik, (red.), Dyskursy pedagogiki specjalnej. Relacje i doświadczenia
społeczne osób z niepełnosprawnością, Toruń–Olsztyn 2009, s. 222 i n.
Doradztwo, poradnictwo i wsparcie jako role i zadania terapeuty... 371
Tabela 1. Etapy adaptacji zawodowej a rola terapeuty zajęciowego

Odpowiednie przygotowanie do pracy — wskazać należy zwłaszcza na rolę diagno-

zy predyspozycji oraz dobór i prowadzenie
pracowni WTZ
dobór rodzajów i warunków pracy przy w tym przypadku istotna jest rola działań dia-
uwzględnieniu psychofizycznych możliwości gnostycznych, poradnictwa zawodowego oraz
i kwalifikacji zawodowych, a także zaintereso- pomocy w poszukiwaniu pracy
wań, preferencji oraz aspiracji osoby niepeł-
nosprawnej
odpowiednie przygotowanie społecznego w tym przypadku pojawia się perspektywa
środowiska pracy do współdziałania z osobą bezpośredniej współpracy terapeuty zajęcio-
niepełnosprawną wego z pracodawcą oraz użytkownikiem
odpowiednie przygotowanie techniczne stano- rola terapeuty zajęciowego jako ergonoma,
wiska pracy (adaptacja) projektowanie w TZ
monitoring i wsparcie w różnym wymiarze w tym przypadku rola terapeuty zajęciowego
(m.in. psychologiczne) początkowym okresie zyskuje wymiar monitoringu, konsultacji,
zatrudnienia oraz jego późniejszych etapach wsparcia i poradnictwa.
Źródło: Opracowanie własne.

zawodowa nie tylko daje wynagrodzenie materialne, które zaspakaja potrzeby byto-
we, ale ma ogromny wpływ na kształtowanie się psychiki, rozwój osobowości i bieg
życia osób niepełnoprawnych.
Sam proces rehabilitacji zawodowej podzielić można na kilka etapów. Pierw-
szy wymaga określenia zdolności samej osoby niepełnosprawnej do podjęcia pracy,
w tym wymiarze mieści się tzw. poradnictwo zawodowe. Kolejny etap obejmuje
przygotowanie osoby do pracy poprzez odpowiednie szkolenia oraz kształcenie za-
wodowe. W tym etapie ważne są działania prowadzone m.in. w ramach specjalnych
szkół zawodowych, zakładów rehabilitacji zawodowej czy specjalnych zakładów
pracy. Z finalnym etapem rehabilitacji zawodowej wiąże się przystosowanie osoby
niepełnosprawnej oraz podjęcie pracy w trybie trwałym do pracy. Niestety, pomimo
zestawiania terapii zajęciowej z rehabilitacją zawodową (WTZ) nie jest powszech-
nie obowiązującym modelem uczestniczenie samych terapeutów we wszystkich
tych etapach, znacznie częściej ich rola redukowana jest do prowadzenia konkretnej
pracowni. A tymczasem na pomyślność procesu i właściwą adaptację zawodową
wpływ ma wiele różnorodnych czynników.
Terapeuta zajęciowy, zgodnie z promowaną koncepcją zawodu (client cente-
red practice oraz community centered practice), może i powinien być obecny na
wszystkich etapach tego procesu; ma możliwość prowadzenia konsultacji, ada-
ptacji i interwencji w środowisku klienta, współpracując z jego otoczeniem, także
w miejscu pracy. Jak już podkreślano, najistotniejszymi czynnikami warunkują-
cymi zawodową i społeczną integrację osób z niepełnosprawnością intelektualną,
a zwłaszcza młodzieży, jest odpowiednia, regularna i kompleksowa rehabilitacja,
na którą składają się m.in. prawidłowy dobór zawodu, planowanie i odpowiedni
372 Michał Szyszka

dobór działań, szkolenia, terapia zajęciowa — adekwatne do możliwości i zaso-

bów przygotowanie zawodowe, a także dobór odpowiedniego stanowiska pracy
w zakładzie oraz właściwa opieka w zakresie adaptacji zawodowej — są to dzia-
łania wchodzące w kompetencje terapeutów zajęciowych, niestety na obecnym
etapie rzadko stosowane są w rzeczywistości, a terapia tak często poprzestaje na
stosowaniu metod i technik arteterapii. To z kolei przekłada się tak niską efek-
tywność warsztatów terapii zajęciowej w zakresie zatrudnienia osób z niepełno-
sprawnością.

Podsumowanie
Terapia zajęciowa przeszła długą drogę od funkcjonowania sensu stricte w obsza-
rze nauk i praktyki medycznej (dziedzina rehabilitacji) do umocowania interdy-
scyplinarnego, w obszarze nauk medycznych i społecznych. Proces ten szybciej
zakończył się w krajach Europy Zachodniej, obecnie trwa w Polsce. Pomimo nadal
obecnych różnic, adekwatności TZ do lokalnych czy krajowych specyfik i różnych
zasobów i możliwości, można uogólnić wspólne rozumienie terapii jako profesji,
której celem jest pomoc w osiąganiu maksymalnego poziomu sprawności i nieza-
leżności klientów oraz wsparcie partycypacji: w pełnieniu różnorodnych ról spo-
łecznych. Terapia zajęciowa, co zostało kilkukrotnie wskazane, odgrywa znaczącą
rolę, a w przyszłości odgrywać może jeszcze większą, w promowaniu zdrowia,
dobrostanu, samodzielności, uczestnictwa i włączania klientów do życia społecz-
nego, we współpracy z różnymi instytucjami oraz specjalistami. Stwarza bowiem
szerokie, atrakcyjne, a przede wszystkim efektywne możliwości działania. Można
tu wskazać z jednej strony na takie dziedziny terapii zajęciowej, jak biblioterapia,
specjalne gry komputerowe, dedykowane aplikacje wii, arteterapia i ergoterapia:
różnorodne prace i robótki manualne dedykowane dla konkretnych grup wieko-
wych (ludoterapia), muzykoterapia, różne formy rekreacji (w tym silvoterapia,
ogrodnictwo) etc. Z drugiej strony na szczególną uwagę zasługuje terapia scha-
rakteryzowana jako do zajęcia, a więc np. kompleksowe uczestniczenie w proce-
sie wspierania zatrudnienia osoby niepełnosprawnej czy też diagnoza i instruktaż
osób starszych w celu wzmacniania samodzielności i zakresów wykonywanych
czynności oraz rutyny dnia codziennego. W tym zakresie można wskazać m.in. na
instruktaż i ćwiczenia z osobami po wylewie czy chorobą Alzheimera, odpowied-
nie zestawy instruktażowe i edukacyjne wspierające różnorodne czynności wyko-
nywane przez osoby z ograniczoną sprawnością, a także odpowiednie adaptacje
przestrzeni seniorów i dostarczanie odpowiednio zaprojektowanych urządzeń.
Pierwszy obszar — terapia przez zajęcie — funkcjonuje w powszechnym zakresie,
drugi — terapia do zajęcia — jest istotnym wyzwaniem teraźniejszości. Szczególną
rolę w tym zakresie zajmuje współpraca z najbliższym i sąsiedzkim środowiskiem
klienta oraz współpraca z innymi specjalistami, m.in. lekarzem, rehabilitantem,
pielęgniarką środowiskową, pracownikiem socjalnym, animatorem wolnego czasu,
Doradztwo, poradnictwo i wsparcie jako role i zadania terapeuty... 373
instytucjami kultury i rekreacji etc.42 W związku z dokonującą się profesjonali-
zacją zawodu należy wskazać również na rosnący poziom autonomii zawodowej te-
rapeuty zajęciowego, który zamiast realizującego zalecenia, staje się współcześnie
wyposażonym w odpowiednie narzędzia diagnostą, projektantem — ustalanie z klien-
tem celów do osiągnięcia, metod, zakresów czasowych, planowanie terapii i jej ko-
lejnych kroków — oraz ewaluatorem. Równocześnie wzrasta rola konsultacji i pracy
zespołowej, współcześnie terapeuci zajęciowi powinni pracować w ramach zespołów
interdyscyplinarnych, umożliwiających szersze spojrzenie na dany problem klienta
oraz konsultację pomiędzy przedstawicielami rożnych dyscyplin. Terapeuta zgodnie
z tym dezyderatem stale współpracuje z innymi specjalistami, w zależności od potrze-
by: z psychologiem, pedagogiem lub andragogiem, lekarzem rehabilitantem etc.
Istotna różnica pomiędzy polskim a zachodnim modelem stosowania terapii
zajęciowej leży w grupie odbiorców — beneficjentów procesu terapeutycznego.
W Polsce typowymi miejscami pracy terapeutów zajęciowych są warsztaty terapii
zajęciowej, ośrodki rehabilitacyjne i sanatoria, środowiskowe domy samopomo-
cy oraz domy pomocy społecznej. Te instytucje wskazują również na podstawowe
grupy beneficjentów terapii, a są nimi osoby z niepełnosprawnością intelektualną,
osoby starsze, w tym z demencją, osoby z zaburzeniami zdrowia psychicznego. Rza-
dziej — choć oczywiście mamy takie praktyki — specjalistów terapii zajęciowej
zatrudniają szpitale, zakłady pracy, zakłady pracy chronionej, więzienia, jednostki
opiekuńczo-wychowawcze, obecność terapeuty zajęciowego nie jest jednak obo-
wiązującym modelem w instytucjach pomocy i integracji społecznej. Tym bardziej
trudno mówić o prywatnej praktyce terapeutów zajęciowych — a taki model funk-
cjonuje m.in. w Kanadzie. Można zatem wskazać na duży zakres instytucjonalizacji
terapii zajęciowej w Polsce, powiązania jej z konkretnymi typami placówek i kon-
kretnymi grupami klientów (użytkowników). Znacznie rzadziej terapeuta ma moż-
liwość mobilności zawodowej, pracy z różnymi grupami klientów, pracy z różnymi
środowiskami, nie wspominając o interwencjach i możliwościach ich organizacji,
np. w zakresie ergonomii. Tymczasem współcześnie specyfiką profesji terapeuty
zajęciowego jest współpraca z różnorodnymi instytucjami (nie tylko w obszarze za-
bezpieczenia społecznego), a także praca z różnymi kategoriami klientów: osobami
w różnym wieku, z różnym rodzajem zaburzeń i problemów niepełnosprawności,
a co się z tym wiąże z różnymi potrzebami. Terapeuta zajęciowy — w zależności od
specjalizacji — prowadzi interwencje zarówno we współpracy z osobami chorymi,
jak i zdrowymi, dziećmi i dorosłymi, w obszarze wsparcia medycznego i społeczne-
go — to istotne wyzwanie w naszej rzeczywistości.
Na zakończenie chciałbym wskazać na istotną refleksję. W krajach Europy Za-
chodniej terapia zajęciowa opiera się na modelu, terapeuci pracują zgodnie z mo-

42
Por. P. Bronowski, Zespół interdyscyplinarny — nowa jakość w opiece środowiskowej,
„Postępy Psychiatrii i Neurologii” 2011, t. 20, nr 3, s. 194–198.
374 Michał Szyszka

delami (m.in. Canadian Model of Occupational Performance, Person — Environ-

ment — Occupation Model, Person-Environment-Occupation-Performance Model,
Kawa Model czy Model Of Human Occupation (MOHO). Podstawą wszystkich
modeli jest z kolei uniwersalna praktyka zorientowana na klienta (client centered
practice) zdefiniowana przez Rogersa. Z każdym z modeli wiąże się pewien zasób
nie tylko filozoficzny, ale i instrumentalny: narzędzia i metody diagnostyczne, for-
mularze oceny, schematy postępowania terapeutycznego. W Polsce, podobnie jak
Czechach czy Słowacji, modele nie były propagowane — posługujemy się innymi
narzędziami metodycznymi, zorientowanie na kliencie jest jednak uniwersalną, choć
niezależnie wypracowaną praktyką, wynikającą przede wszystkim z aksjologicz-
nych podstaw terapii zajęciowej, jej humanistycznych podstaw. Co prawda brakuje
jeszcze szerokiego instrumentarium, profesjonalnych narzędzi OT wypracowanych
i doskonalonych na szeroką skalę — jak ma to miejsce np. w Kanadzie czy Wielkiej
Brytanii, terapeuci zajęciowi często jednak sami, kompensując deficyty instrumen-
talne, poszukują własnych, praktycznych i skutecznych rozwiązań. Terapia zajęcio-
wa zmierza różnymi ścieżkami, jednak jej cele i głęboko humanistyczna perspekty-
wa, niezależnie od obranych, postrzegane i osiągane są bardzo podobnie.

Consultancy, counselling and assistance as the roles and tasks

of occupational therapists. Therapy oriented towards the increase
of the particpation areas and cooperation in clients’ environment.

Occupational therapy, in a traditional meaning, plays a specific role in social and vocational
rehabilitation of the disabled. Presently, the dynamic changes in this area can be observed:
the roles and the meaning of this profession is being enriched by wide aspect of prophylaxis,
support, education, new objectives in the health care and promotion of social participation
among various groups of clients. The catalogue of professional roles that provide a space for
the activity of an occupational therapist is developing; it includes such roles as: clinician,
counselor, coworker, tutor, educator as well as ergonomist.
Today, occupational therapy is a complex intervention that is focused on enabling different
groups of beneficiaries (clients) to reach satisfactory level of functioning and participation
in social and vocational life. An important group of these clients are elderly. The profession
of occupational therapist provides wide range of possibilities to work with this group, both
in supporting them in sickness and in organizing their free time, education, facilitating,
strengthening and maintaining their participation in social life.