Professional Documents
Culture Documents
Ates-Uysal-Selcuk Tar. Gid Bi̇l Der Ozel Sayi 2015 Tam Metin
Ates-Uysal-Selcuk Tar. Gid Bi̇l Der Ozel Sayi 2015 Tam Metin
Araştırma Makalesi
www.ziraat.selcuk.edu.tr/ojs
Selçuk Üniversitesi
Selçuk Tarım ve Gıda Bilimleri Dergisi-A
27 (Türkiye 8. Bağcılık ve Teknolojileri Sempozyumu
Özel Sayısı): (2015)
ISSN:1309-0550
Özet
Şaraplık üzümler geniş bir iklim yelpazesine uyum sağlamakla birlikte özel iklim
şartlarının bulunduğu bölgelerde en iyi ürünü meydana getirirler. Sıcaklık gelişme sezonu
boyunca üzüm kalitesi ve canlılığını etkileyebilmektedir. Uygun iklim koşulları şarabın
kalitesini artırabilmektedir. Bu çalışmada, İç Anadolu ve Orta Karadeniz Bölgelerinin bazı
alanlarındaki iklim verileri dikkate alınarak şaraplık üzüm çeşitlerinin bölgeye
uygunluklarını belirlemek amaçlanmıştır. Bu amaca yönelik olarak uzun yıllar iklim verileri
Merkez-Nevşehir, Ürgüp-Nevşehir, Kalecik-Ankara, Merkez-Tokat, Erbaa-Tokat ve Niksar-
Tokat ilçelerinin dahil olduğu meteoroloji istasyonlarından elde edilmiştir. Bu çalışmada
incelenen bölgelerde heliotermik ve hidrotermik indeksler hesaplanarak bu bölgelerdeki üzüm
çeşitleri için değerlendirmeler yapılmıştır. Emir, Kalecik arası ve Dimrit Nevşehir’de;
Kalecik Karası Ankara’da; Narince, Tokat ilinde adapte olmuştur ve iklim koşulları açısından
iyi bir şekilde yetiştirilebileceği sonucuna varılmıştır
Anahtar kelimeler: Şaraplık üzüm, Yetiştirme, Adaptasyon, İklimsel veriler
Giriş
Asma, ülkemizin hemen her yöresinde yetişmekte birçok bölgemizde çok uzun yıllardır,
ticari amaçlarla üretimi yapılmaktadır. Dünyada önemli bir yere sahip olan ülkemiz bağcılığı,
kapsadığı alan ve ülke ekonomisine sağladığı gelir bakımından önemli tarım kollarımızdan
247
birisidir. Türkiye yaklaşık 478 bin ha bağ alanı ve 4,26 milyon ton üzüm üretimi ile dünyanın
önemli bağcı ülkeleri arasında (alan bakımından5., üretimde ise 6. sırada yer almaktadır.
Üzüm üretiminin %52,9’u sofralık, %36,3’ü kurutmalık ve %10,8’i şıralık-şaraplık
çeşitlerden oluşmaktadır (Anonymous, 2010).
İç Anadolu Bölgesinde Ankara (Kalecik) ve Nevşehir (Merkez ve Ürgüp ilçeleri); Orta
Karadeniz Bölgesinde Tokat (Merkez, Erbaa ve Niksar) illerinin toplam alanı 6461 km2’dir.
İncelenen çalışma alanının toplam şaraplık üzüm bağ alanı 100763 da, toplam şaraplık üzüm
üretim miktarı ise 77898 tondur (Tablo 1). İlçeler içerisinde Ürgüp ilçesi en fazla bağ alanı
(31810 da) ve en fazla üretim miktarına (31810 ton) sahiptir. Çalışma alanının ortalama
verimi 708 kg da-1’dır.
Tablo 1. İlçelere ait yüzölçümü, bağ alanı, üretim ve verim değerleri
(Anonymous, 2011)
kuzey-güney kesimleri arasında kuzeye doğru genişleyen bir biçimde Kızılırmak nehrinin
yatağı uzanır. İlçe 2000 m yükseklikteki İdris dağı ile 500 m yükseklikteki Kızılırmak vadi
çukuru arasında yerleşmiştir. İşte bu 1500 m yükselti farkının tam arasında bulunması ve
Kızılırmak’ın ilçe yanından geçmesi nedeni ile Kalecik`te mikroklima iklim karakteri
görülmektedir. Bununla beraber yaz ve kış sıcaklık farkları yüksektir.
Merkez-Tokat
Tokat; kuzeyinde Samsun, kuzeydoğusunda Ordu, güneyinde Sivas, güneybatısında
Yozgat, batısında Amasya ili ile çevrilidir. İlin toplam yüzölçümü: 10.071 km2 dır. Kapladığı
alan açısından Türkiye topraklarının % 1.3'ünü kapsar. Denizden yükseltisi 623 m’dir.
Coğrafi Koordinatları: 39o 51' – 40o 55' kuzey enlemleri ile 35o 27'- 37o 39' Doğu boylamları
arasındadır.
Erbaa- Tokat
Erbaa, Karadeniz Bölgesi'nin, Orta Karadeniz Bölümünde yer alır. Kuzeyden Samsun'un
Çarşamba ilçesi ile Ordu ilinin Akkuş ilçesi, batıdan Amasya'nın Taşova ilçesi, doğudan
Tokat'ın Niksar ilçesi, güneyden Tokat merkez ve güneybatıdan Turhal ilçesi ile çevrilidir.
Rakımı ortalama 245 metre olan Erbaa, Tokat'ın en düşük rakım değerlerine sahip
topraklarıdır. İlçe toprakları, kısmen Tozanlı çayı olmak üzere özellikle Kelkit Irmağı
boyundaki bir ova ile bunu çevreleyen dağlık yerleri içine alan 1111 km²’lik yüz ölçüme
sahiptir. Erbaa’nın kuzey kısmında yer alan Karınca dağı ile Güneyindeki Sakarat ile Boğatlı
dağları Kuzey Anadolu dağ silsilesi içerisinde bulunmaktadır.
Erbaa'da kara iklimi ile ılıman deniz iklimi arasında bir geçiş iklimi görülür. Kışları ılık ve
yağışlı geçmektedir. Erbaa'da en uzun ve kararlı mevsim sonbahardır. Sonbahar ılık ve
devamlı, kış kısa ve genelde ılımandır. Yazın en sıcak aylar temmuz- ağustostur. Bu aylarda
sıcaklık ortalama 36-39 oCdir.
Kışın en soğuk ayları ocak ve şubattır. En fazla yağış mayıs ayında, yıllık ortalama
580 mm, en az yağış ağustos ayında (8.03 mm) tespit edilmiştir. Ortalama nispi nem %59 en
yüksek değerler %66’ ya kadar çıkmaktadır. İlçenin iklimi son yıllarda çevrede yapılan
barajların etkisiyle ılımanlaşmıştır.
Niksar-Tokat
Niksar'ın rakımı ortalama 350 metre olup kuzeyinde Canik Dağları, güneyinde Dönek
Dağı ve bu iki dağın arasında ise Niksar Ovası yer almaktadır. Canik Dağları Karadeniz’e
paralel uzanan platolarla kaplıdır. Bu platolardan Çamiçi Yaylası yalnız Niksar’ın değil
Tokat’ın da en önemli yaylalarındandır.
Akarsular bakımından oldukça zengin olan Niksar topraklarını Kelkit Çayı ve bu çayın irili
ufaklı kolları sular. Kelkit Çayı’nın suladığı ve taşıdığı alüvyonlarla bereketine bereket kattığı
Niksar Ovası, Karadeniz Bölgesi’nin en önemli ovalarından birisidir.
Niksar’da Orta Karadeniz Bölümü iklimiyle, İç Anadolu iklimi arasında bir geçiş iklimi
görülür. Kışlar genellikle ılık ve yağışlı, yazlar sıcak geçer. Her ay yağış alan ilçenin yıllık
yağış ortalaması 563 mm, yıllık sıcaklık ortalaması ise 13,9 °C’dir.
Türkiye asmanın (Vitis vinifera L.) gen merkezi olması nedeniyle çok zengin genetik
potansiyele sahiptir. Üzüm çeşidinin olgunluk, verim ve kalite değerlerinin oluşumunda iklim
koşulları önemli rol oynamaktadır. Yapılan çalışmalarla; Vitis vinifera çeşitleri ile iklimsel
etkenler arasındaki ilişkileri gösteren ve ortamın asma yetiştiriciliği açısından uygun olup
olmadığını belirleyecek kriterler ortaya konulmuştur (Branas, 1974; Constantinescu, 1967;
Huglin, 1986; Işık, 1988).
249
Belli sıcaklık ihtiyacı verileri her üzüm çeşidi için temel bilgidir. Eşik sıcaklık derecesi
olan 10°C üzerindeki Etkili Sıcaklık Toplamı baz alındığında her çeşit için anahtar olan
fenolojik aşamalara ulaşmak mümkündür (Van Leeuwen ve ark., 2008). Vejetasyon
döneminin başlangıcından olgunluk dönemine kadar her bir üzüm çeşidinin belli bir sıcaklık
toplamına ihtiyacı vardır (Winkler ve ark., 1974). Üzümün olgunlaşma zamanı yerel iklim
şartları ile yakından ilişkilidir. Fenolojik gelişme dönemleri, çeşitten çeşide değişen genetik
bir özelliktir (Van Leeuwen ve ark., 2008).
Ankara koşullarında sofralık üzüm çeşidinde vejetasyon dönemindeki sıcaklık toplamı
isteğinin 1210 0C (Cardinal) ile 1500 0C (Müşküle) arasında (Çelik ve ark., 1988); Akdeniz
koşullarında ise 1033 0C (Uslu) ile 1538 0C (Alphonse L.) arasında değiştiği tespit edilmiştir.
İncelenen ekolojide bir üzüm çeşidi, tanelerini istenilen düzeyde olgunlaştıramıyorsa, bölge
için tavsiye edilemez sonucu çıkmaktadır (Uzun, 1996).
Oraman (1970), yaptığı çalışmada üzümlerin olgunlaşmasında, sıcaklık kadar, düzenli
güneşlenme süresinin de önem taşıdığını ve asmanın yıllık güneşlenme süresinin, 1300 saatin
altında olmaması gerektiğini vurgulamıştır. Çelik ve ark.(1998)’na göre ise, ekonomik
anlamda bir üzüm yetiştiriciliğinde, bu değerin 1500–1600 saatin altına düşmemesi ve
vejetasyon süresinin de 180 günden fazla olması gerekmektedir.
Bir bölgenin üzüm çeşidi tercihinde vejetasyon dışı koşullar da (özellikle don riski bulunan
yörelerde) önem kazanmaktadır. Üzüm çeşitlerinin düşük sıcaklıklara dayanımları çok
farklıdır. Nitekim bir bölgede 10 yıl içinde sıcaklık -20,5 oC altına 3 kez ve daha az düşüyorsa
buranın ideal bir bağcılık bölgesi olduğu bildirilmektedir (Çelik ve ark., 1998).
“Derece-gün” veya “Isı Üniteleri” olarak ifade edilen EST bağcılıkta en fazla kullanılan
iklim indisidir (Winkler ve ark., 1974). EST, bölgelerin bağcılık potansiyelinin ve o bölgede
yetiştirilecek üzüm çeşitlerinin olgunlaşma durumlarının belirlenmesine yardımcı bir yöntem
olarak bilinmektedir (Prescott, 1969; Çelik ve ark., 1988).
Tomasi ve Castacurta (1993), İtalya’da 12 yıl süre ile topladıkları meteorolojik verileri
kullanarak 13 farklı biyoklimatik indis değeri hesaplamışlardır. İklimsel indisler ile bağcılıkta
kullanılan parametreler arasında yapılan korelasyon analizleri, değişik çevre şartlarına uyum
sağlayan tek bir iklim indisi bulmanın zor olduğunu tespit etmiştir.
Bir üzüm çeşidinin vejetasyon döneminde, ortamın uygunluğu bakımından sadece sıcaklık
toplamı değil, bununla birlikte güneşlenme ve yağış miktarının da dikkate alınması
gerekmektedir (Constantinescu, 1967; Branas, 1974; Karantonis, 1978;Huglin, 1986).
Karantonis (1978)’e göre, üzüm üretimi için ortamın sadece sıcaklık değerleri değil, önemli
olan sıcaklık ile güneşlenme arasındaki dengedir. Heliotermik orantı (X*12-3/H*10-3) değeri 1
veya daha yüksek olan ortamların üzüm için uygun olduğu belirtilmiştir.
Üzüm çeşidi ile çevre koşulları (iklim, toprak) arasındaki ilişkileri araştırarak, belli bir alan
üzerinde uyum sağlayabilecek çeşitlerin belirlenmesi yöntemi, dünyanın birçok ülkesinde
uygulama alanı bulmuştur. Ülkemizde Ege Bölgesi ve Marmara Bölgesinin iklim verilerine
göre yetiştirilebilecek üzüm çeşitleri yapılan çalışmalarla belirlenmiştir (Işık ve ark., 2001a ve
b). Ege Bölgesinde şaraplık üzüm yetiştiriciliğinin gelişmesi için bölgenin iklim faktörleri
itibariyle bölgeye uyum sağlamış gerek yerli gerekse yabancı kökenli kaliteli şaraplık üzüm
çeşitlerinin belirlenmesine yönelik çalışmalar son yıllarda önem kazanmıştır. Bu çalışmada, İç
Anadolu ve Orta Karadeniz Bölgesi'nin bazı alanlarında yetişen şaraplık üzüm çeşitlerinin
bölgeye uygunlukları bazı iklim verileri dikkate alınarak değerlendirilmiştir.
250
Materyal ve Yöntem
Materyal
Bu çalışmada, ilk grup materyal Ankara (Kalecik), Nevşehir (Merkez ve Ürgüp) veTokat
(Merkez, Erbaa ve Niksar) illerindeki şaraplık üzüm üreticileri ile görüşmelerden elde edilen
verilerdir. Diğer materyal ise ilçelerin meteoroloji istasyonlarından temin edilen uzun yıllara
ait iklimsel verilerden (sıcaklık, yağış vb) oluşmaktadır.
Yöntem
Çalışmada İç Anadolu Bölgesinde şaraplık üzüm üretimi bakımından önemli alan ve
çeşitlere sahip illerden Ankara ve Nevşehir örnekleme alanını oluşturmuştur. Ankara ilinden
Kalecik; Nevşehir ilinden Merkez ve Ürgüp ilçeleri örnek alınmıştır.
Orta Karadeniz Bölgesinde şaraplık üzüm üretimi bakımından önemli alan ve çeşitlere
sahip olan Tokat ili örnekleme alanını oluşturmuştur. Tokat ilinden Merkez, Erbaa ve Niksar
ilçeleri örnek olarak alınmıştır.
Şaraplık üzüm üretiminin en az %50’sini sağlayan ilçeler örnekleme için seçilmiştir.
Seçilen ilçelerden 40’ ar şaraplık üzüm üreticisi ile gayeli örnekleme metodu ile
görüşülmüştür.
Şaraplık çeşitlerin o bölgedeki sıcaklık isteklerini belirlemede etkili parametrelerden biri
olan “Etkili Sıcaklık Toplamı (EST)” hesap edilmiştir. Gün-derece (GD) olarak ifade edilen
bu değerin hesaplanmasında asma için gelişmenin başladığı eşik sıcaklık olarak kabul edilen
10°C ) esas alınmıştır (Çelik ve ark., 1998). Değerlendirmeler her istasyondaki uzun yıllar
ortalaması günlük ortalama sıcaklığın ve bu süredeki her gün için ortalama sıcaklığın eşik
sıcaklığın çıkarılarak elde edilen sıcaklıkların toplamı aşağıdaki formüle göre yapılmıştır.
EST=∑(T-Te)
EST= Etkili sıcaklık toplamı (°C-gün)
T= Günlük ortalama sıcaklık (°C)
Te: Eşik sıcaklığı (°C)
Asmanın su ihtiyacının doğal yollardan karşılanabilirliğinin belirlenmesi için hidrotermik
indisler hesaplanmıştır. Bu hesaplamada çeşitlerin Mayıs-Temmuz dönemindeki sıcaklık
değişimine ve yağışa bağlı olarak su tüketiminin doğal yollardan karşılanıp karşılanmadığı
belirlenmiştir.
Hidrotermik İndis: (∑P*10)/ ∑T°
∑P = Toplam yağış (mm),
Üzüm üretimi için sıcaklık ile güneşlenme arasındaki dengenin belirlenmesi için
heliotermik indis hesaplanmıştır.
Heliotermik indis: X*12-3/H*10-3
X: Vejetasyon dönemince etkili sıcaklık toplamı
H: Günlerin (gündüz) saat toplamı
251
Araştırma Sonuçları
İç Anadolu Bölgesinden Ankara (Kalecik), Nevşehir (Merkez ve Ürgüp); Orta Karadeniz
Bölgesinde Tokat (Merkez, Erbaa ve Niksar) çalışma alanını oluşturmuştur.
Çalışma alanının coğrafik ve topoğrafik durumu ile ilişkili olarak karasallık değeri 21,8
(Ürgüp-Nevşehir)-24,2 (Erbaa-Tokat) arasında değişmektedir (Tablo 2). Karasallık değerinin
değişimi, düşük sıcaklıkların değişimi, yıllık toplam yağış ve rakım farkının etkileri
gözlenmiştir.
Çalışma alanında uzun yıllar ortalama sıcaklık değeri12,30C (Merkez-Tokat) ile 14,80C
(Kalecik-Ankara) arasında ölçülmüştür (Tablo 2).
Ekstrem yüksek sıcaklık değerleri 38,9 0C (Ürgüp-Nevşehir)- 45,00C (Merkez-Tokat,
Erbaa-Tokat ve Niksar-Tokat) arasındadır (Tablo 2).
Düşük sıcaklıkların uç değerleri -22,4 0C (Ürgüp-NEVŞEHİR) ile -22,10C(Merkez-Tokat,
Erbaa-Tokat ve Niksar-Tokat) arasında değişim göstermiştir (Tablo 2).
Tablo 2. Çalışma Alanındaki iklim Özellikleri
Tablo 3. Çalışma Alanının Şaraplık Üzüm Yetiştiriciliği Bakımından Potansiyel Biyoklimatik Değerleri
(Ortalama Günlük Sıcaklık ≥100C Dönem )
Süre ∑T(0C) Ortalama Hidrotermik
Başlama Yağış Heliotermik
İSTASYON (Gün) Sıcaklık İndis
(Tarih) Toplam Etkili (mm) İndis
(0C) (Mayıs-Temmuz)
Merkez-
10.4 199 3686 2198 20,1 208,6 9,43 0,27
Nevşehir
Ürgüp-
10.4 204 3528 2137 19,9 215,2 9,46 0,22
Nevşehir
Kalecik-
12.4 211 3902 2145 19,8 199,8 6,15 0,35
Ankara
Merkez-
09.4 205 4823 2961 21,8 213,9 8,23 0,23
Tokat
Erbaa-
10.4 202 4798 2872 22,4 224,4 8,27 0,24
Tokat
Niksar-
09.4 203 4812 2854 20,9 221,6 8,32 0,25
Tokat
Fark 3 12 1195 824 2,6 24,6 3,31 0,13
Tartışma
Yapılan değerlendirmeler sonucunda;
Etkili sıcaklık toplamı Tokat’ın Merkez ilçesinde 2961 0C, Erbaa’da 2872 0C ve Niksar
ilçesinde 28540C’ (Tablo 3) iken Narince üzüm çeşidinin sıcaklık isteği 14180C’dir (Tablo 4).
Etkili sıcaklık toplamı Nevşehir’in Merkez ilçesinde 21370C ve Ürgüp’de 28720C’ (Tablo
3) iken, Emir’ in 15020C, Kalecik Karası’nın 14210C ve Dimrit çeşidinin 1400 0C Etkili
sıcaklık istediği belirlenmiştir(Tablo 4).
Ankara’nın Kalecik ilçesinde etkili sıcaklık toplamı 21450C (Tablo 3) iken Kalecik Karası
üzüm çeşidinin istediği sıcaklık 14210C’dir (Tablo 4).
Tablo 4. Bazı Şaraplık Üzüm çeşitlerinin Sıcaklık İsteği (Çelik ve ark., 1988 a)
Çelik, H., Ağaoğlu, Y.S., Fidan, Y., Marasalı., B., Söylemezoğlu, G.,1998. Genel Bağcılık SunfidanYayınları,
253 s. ANKARA
Çelik, S., 1998. Bağcılık (Ampeloloji). Cilt 1. 426 s. TEKİRDAĞ.
Huglin, P., 1986. Biologie et ecologie de la vigne. Relation sentreles facteurs dumilieu naturel et la vigne. 264-
309. Editions Payot Lausanne. Paris.
Işık, H., 1988. Üzüm Çeşidi ve Uyumlu Yer Seçimine ilişkin V. vinifera L. Üzerine Biyoklimatik Araştırma.
Bilim Ünvan. Tezi. Pleven.
Işık, H., Öztürk, H., Gökçay, E., Kader, S., 2001a. Ege Bölgesinde Sofralık Üzüm Yetiştiriciliğine ilişkin
Biyoklimatik Araştırmalar. Manisa Bağcılık Araştırma Enstitüsü, Sonuç Raporu. Yayın No: 86. Manisa.
Işık,, H., Yüksel Delice, N.,Özer, C., 2001 b. Sofralık Üzüm Çeşitlerinin Marmara Bölgesi Koşullarına
Biyoekolojik uyumu ile Muhafaza ve Pazarlama Sorunlar Üzerinde Araştırmalar. Bağcılık Araştırma
Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları Sonuç. Raporu, Tekirdağ.
Karantonis, N., 1978. InfluencedesFacteursEcologiques sur la ProductionduRaisindeTable. Ecologie de la Vigne
(1.er Symposium International su I’Ecologie de la Vigne)Constanta.
Prescott, J.A. T, 1969. Climatology of theVine (V. Vinifera L). A Comparasion of France and Australia on the
Basis of theTemperature of the Warmest Month Royal Society of S. Australia, 93:7-15.
Toması, D. and Costacurta, A. 1993. Aptitude of Some Bioclimatic Indicesto Value the Enviromental Viticulture
Potentiallity. Atti del Convegno Studio Ambienti Asti 14e 15 Luglio, 281-290 p.
Uzun, H., 1996. Fercal Asma Anacına Aşılı Bazı Sofralık Üzüm Çeşitlerinin Verim ve Kalite Özellikleri Üzerine
Araştırmalar. Akdeniz üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 9, 40-60.
Van Leeuwen C., Garnier C., Agut C., Baculat B., Barbeau G., Besnard E., Bois B., Boursiquot J.-M., Chuine I.,
Dessup T., Dufourcq T., Garc.a-Cortazar I., Marguer.T. E.,Monamy C., Koundouras S., Payan J.-C.,
Parker A., Renouf V., Rodriguez-Lovelle B.,Roby J.-P., Ton.etto J. And Trambouze W., 2008. Heat
requirements for grapevine varieties is essentialin for mationto adapt plant material in a changing
climate. VIIe Congrès International desterroirs viticoles / VIIth International terroir Congress.
Winkler, A.J.,Cooke, J.A., Kliewer, M., Lider, L.A., 1974. General Viticulture, CaliforniaUni. Pres.