3 O século xvii en Europa

e en España

1. O
 século xvii. Transformacións
e conflitos

1.1 Transformacións Inicio do reinado de Guillerme III

de Inglaterra (1689-1702).
1689 Declaración de Dereitos
❚❚ Políticas. A monarquía autoritaria foi substituída 1688
pola monarquía absoluta, e xurdiron os sistemas España concede
a independencia a Portugal
parlamentarios. (1580-1688).
Segunda revolución inglesa.
Abdicación de Xacobe I
❚❚ Económicas. O comercio impulsou o capitalismo de Inglaterra

financeiro e impúxose o mercantilismo, unha nova

Iníciase
doutrina económica que baseaba o poder da mo- a construción
de Versalles
narquía e do país na acumulación de riqueza e
metais preciosos.

❚❚ Sociais. A sociedade estamental agretouse polo

auxe da burguesía. Paz dos Pireneos (final da guerra
entre España e Francia, 1648-1659)

❚❚ Culturais e artísticas. Nace a ciencia moderna e 1662

Bernini
xorde unha revolución científica. Na arte, aparece proxecta
1659 a Praza de
un novo estilo artístico, o Barroco, que xurdiu en San Pedro
do Vaticano
Italia e se estendeu polo resto de países europeos. 1656
1654

Inicio do reinado de Luis XIV

1.2 Conflitos europeos 1649
(1654-1715)

1648 Execución de Carlos I

1647 de Inglaterra (primeira
❚❚ A guerra dos Trinta Anos (1618-1648). Comezou revolución inglesa, 1640-1649)

como un conflito alemán que enfrontou ao empe- Paz de Westfalia (final da

Guerra dos Trinta Anos)
rador, católico e partidario da unidade do imperio,
cos príncipes alemáns, protestantes e defensores 1639 Grave epidemia de peste

da súa autonomía. Rembrandt pinta A rolda de noite

O conflito internacionalizouse cando ambos os dous

contendentes recibiron o apoio doutros países. Bernini esculpe Apolo e Dafne

Comenza a Guerra
Como resultado, España e o emperador foron dos Trinta Anos
derrotados en Rocroi (1643) e asinaron a Paz de Rubens pinta O descendemento
Westfalia (1648). Nela, o emperador aceptaba a
© Grupo Anaya, S. A. Material fotocopiable autorizado.

tolerancia relixiosa e España concedía a indepen-

1621
dencia das Provincias Unidas.
1618

❚❚ A guerra entre España e Francia (1648-1659). En-

Creación
frontou estes dous países por conseguir a hexe- da Compañía
1612
monía en Europa. Holandesa
das Indias
Orientais
España foi derrotada e asinou a Paz dos Pireneos
(1659), pola que cedía a Francia os territorios ca-
Creación
taláns situados ao norte dos Pireneos e se fixaba a da Compañía
inglesa
fronteira entre os dous países nesta cordilleira. 1602
das Indias
1600 Orientais
A paz supuxo o fin da hexemonía española en Eu-
ropa e o comezo da francesa.

20 Nome e apelidos: ......................................................................................................................................................................................................................... Data:..........................................

Área
fotocopiable ADAPTACIÓN CURRICULAR
 Avanza en competencias
Comprender textos Comprender a realidade histórica
1 Que é o mercantilismo? 4 Como comezou e como rematou a guerra
dos Trinta Anos?
..................................................................................................................................

..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
2 Con que paz se puxo fin á guerra dos Trin-
ta Anos? E con cal á guerra entre España e
Francia?
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
Usar o vocabulario
5 Escribe o termo definido.
a) Paz que supuxo o fin da hexemonía espa-
ñola en Europa.
.........................................................................................................................

..................................................................................................................................
b) Guerra que comezou como un conflito
alemán entre o emperador e os príncipes.
..................................................................................................................................
.........................................................................................................................

Relacionar informacións c) Paz pola que España daba a indepen-

3 Relaciona as seguintes características co dencia ás Provincias Unidas.
tipo de transformación: .........................................................................................................................

a) Monarquía absoluta. d) Guerra por conseguir a hexemonía euro-

b) Barroco. pea.
c) Ciencia moderna. .........................................................................................................................

d) Mercantilismo. Comprender o espazo

e) Auxe da burguesía. 6 Observa o mapa e cita as posesións espa-
f) Revolución científica. ñolas en Europa despois da Paz de Wes-
g) Sistema parlamentario. tfalia.

h) Capitalismo financeiro. ..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................
Política
Europa en 1648
SUECIA
Límite do imperio
alemán
Territorios españois ESCOCIA DINAMARCA
Territorios da casa E NORUEGA
de Habsburgo
0 200 400 600 km PROVINCIAS
UNIDAS
Económica IRLANDA INGLATERRA
© Grupo Anaya, S. A. Material fotocopiable autorizado.

SACRO SI
Países Baixos españois IMPERIO LE
SI
ROMANO A
Ducado de XERMÁNICO BOHEMIA
Luxemburgo FRANCIA
A

LORENA TIROL AUSTRIA

RÍ
NG

ESTIRIA
Franco Condado
HU

SUÍZA CARINTIA

Social SAVOIE CARNIOLA

Milán
Avignon
(do Papado)
TOSCANA
PORTUGAL ESPAÑA XÉNOVA VENECIA

Presidios de
Toscana
Nápoles
Illas
Cultural e Illas Tánxer Ceuta
Baleares Sardeña

Canarias Orán Sicilia

artística Melilla
Alxeria Tunisia ESTADOS
(Vasalos do imperio otomán) PONTIFICIOS

Nome e apelidos: ......................................................................................................................................................................................................................... Data:.......................................... 21

Área
ADAPTACIÓN CURRICULAR fotocopiable
 2. O
 s réximes modernos

2.1 As monarquías absolutas

Nas monarquías absolutas, o rei concentraba todos os poderes do Estado. As bases
do poder absoluto dos reis foron dous:
❚❚ A teoría da orixe divina do poder. Afirmaba que o poder do rei provén directa-
mente de Deus.
❚❚ A administración centralizada. Contaba con funcionarios que aseguraban o con-
trol do rei sobre a economía e o exército.
En Europa, o mellor exemplo de monarca absoluto foi Luis XIV de Francia
(1643-1715), coñecido como o «Rei Sol».

Luis XIV de Francia. Pazo de Versalles.

2.2 Os sistemas parlamentarios

Nos sistemas parlamentarios, o poder do rei ou do máximo gobernante estaba limi-
tado por un Parlamento.
❚❚ En Inglaterra, o choque entre a monarquía absoluta e o Parlamento provocou
dúas revolucións: a revolución de 1640, que rematou coa execución do rei Carlos I; e
a revolución de 1688, coa coroación do holandés Guillerme de Orange, que asinou
unha Declaración de Dereitos que obrigaba o rei a cumprir as leis aprobadas polo
Parlamento. Este foi o mellor exemplo de monarquía parlamentaria.
❚❚ As Provincias Unidas, independendizadas de España, constituíron unha república
formada por sete provincias, cada unha co seu propio Parlamento, e todas reuni-
das nos Estados Xerais para adoptar decisións comúns.
© Grupo Anaya, S. A. Material fotocopiable autorizado.

Execución de Carlos I de Inglaterra. Guillerme de Orange.

22 Nome e apelidos: ......................................................................................................................................................................................................................... Data:..........................................

Área
fotocopiable ADAPTACIÓN CURRICULAR
 Avanza en competencias
Adquirir vocabulario 10 Une mediante frechas.
7 Define. Luis XIV de Francia República
a) Monarquía absoluta: ............................................................
Guillerme de Orange Monarquía
.................................................................................................................................. de Inglaterra absoluta
..................................................................................................................................
Monarquía
b) Sistemas parlamentarios: ............................................. Provincias Unidas
parlamentaria
..................................................................................................................................
Comprender textos
..................................................................................................................................
11 Cita o nome dun monarca absoluto e outro
Diferenciar ideas esenciais dunha monarquía parlamentaria.
8 Que caracteriza á monarquía absoluta? E ..............................................................................................................................
aos sistemas parlamentarios?
..............................................................................................................................
..................................................................................................................................
Interpretar imaxes
..................................................................................................................................
12 A partir da ilustración, describe como era
Relacionar informacións un monarca do século xvii.
9 Relaciona as seguintes características co
seu réxime político correspondente: a) orixe
divina; b) varias provincias, cada unha co
seu Parlamento; c) o rei obrigado a cum-
prir as leis do Parlamento; d) administración
centralizada.
Monarquía Sistemas
absoluta parlamentarios

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

13 Utilizando a ilustración, describe un pala-

cio absolutista.
..............................................................................................................................

..............................................................................................................................
© Grupo Anaya, S. A. Material fotocopiable autorizado.

Nome e apelidos: ......................................................................................................................................................................................................................... Data:.......................................... 23

Área
ADAPTACIÓN CURRICULAR fotocopiable
 3. A
 monarquía hispánica no século xvii

3.1 Os monarcas e os seus validos

Durante o século xvii reinaron en España os chamados Austria menores: Felipe III
(1598-1621), Felipe IV (1621-1665) e Carlos II (1665-1700). En España tamén se im-
plantou a monarquía absoluta, aínda que os reis delegaron as tarefas de goberno en
validos, persoas que o exerceron no seu nome. Foi o caso dos duques de Lerma e
de Uceda, durante o reinado de Felipe III; do conde-duque de Olivares, no de Felipe IV;
e de Nithard e Valenzuela, con Carlos II.
Ademais, non se implantou unha administración centralizada, senón que cada terri-
torio mantivo a súa propia organización

3.2 As crises política, demográfica e económica

❚❚ En política, Felipe III mantivo a hexemonía hispánica. Felipe IV enfrontouse con
graves problemas no exterior que significaron o inicio da decadencia da monar-
quía; no interior, o conde-duque de Olivares intentou implantar unha administra-
ción centralizada que provocou a sublevación de Cataluña e a rebelión de Portu-
gal, que se independendizou de España en 1668, reinando xa Carlos II.
❚❚ En demografía, a poboación española reduciuse de 8 a 6 millóns de habitantes.
As causas do descenso ao longo da centuria foron as continuas guerras; as malas
colleitas; as epidemias de peste bubónica; a forte emigración a América; e a expul-
sión dos mouriscos decretada no reinado de Felipe III (1609), que supuxo a saída
de España dunhas 300 000 persoas.
❚❚ En economía, a agricultura atravesou unha forte crise. Entre as causas, a mencio-
nada expulsión dos mouriscos, que provocou o abandono dos cultivos de horta
en favor dos cereais.
A industria tivo escaso desenvolvemento. As riquezas traídas de América no sé-
culo anterior non se empregaron en promovela, senón en comprar produtos es-
tranxeiros. Todo iso provocou unha profunda crise dos gremios.
O comercio con América decaeu, debido aos ataques dos piratas ás frotas e á
grande extensión do contrabando e do comercio ilegal.

Zona de propagación
da peste Mar Cantábrico A Francia
1647 1650-1652
1648-1649
1650-1651 Huesca 1651
Dirección da
propagación 1652
© Grupo Anaya, S. A. Material fotocopiable autorizado.

Zaragoza
Barcelona
Tarragona
Mora de 1650 Tortosa
Chega Rubielos
a Valencia
desde Arxel 1648 Palma de
Mallorca
OCÉANO
Valencia
1647
1649
AT L Á N T ICO Chinchilla A Sardeña
e Nápoles
Córdoba
Alacant
1649 1647
Huelva Xaén Lorca áneo
iterr
Med
Sevilla
Málaga
Cádiz Murcia
ar 1648
M
Xibraltar
1649
0 100 200 km

24 Nome e apelidos: ......................................................................................................................................................................................................................... Data:..........................................

Área
fotocopiable ADAPTACIÓN CURRICULAR
 Avanza en competencias
Usar o vocavulario Traballar con datos estatísticos
14 Define valido. 20 Analiza o cadro estatístico inferior da po-
.............................................................................................................................. boación europea, e responde:
.............................................................................................................................. 1600 1700 1600 1700
Francia 18 19 Suecia 1 1,4
.............................................................................................................................. España 8 6 Estados alemáns 18 10
Inglaterra 4,5 5,5 Estados italianos 12 11,5
Comprender a realidade histórica Provincias
1,3 1,6 Rusia 11 12
Unidas
15 Nomea os monarcas españois do século
e anota, xunto a cada un, a cronoloxía
xvii
a) Que anos compara?
do seu reinado. .........................................................................................................................

..............................................................................................................................
b) Que países aumentaron e que países di-
.............................................................................................................................. minuíron a súa poboación?
..............................................................................................................................
.........................................................................................................................

16 Cita as causas do descenso da poboación c) En cantos millóns de habitantes aumen-

española no século xvii. tou ou diminuíu a poboación española no
.............................................................................................................................. século xvii?
..............................................................................................................................
.........................................................................................................................
..............................................................................................................................

Relacionar informacións Comprender o espazo

21 Con axuda dun atlas, escribe as provincias
17 Relaciona cada problema no seu lugar co-
españolas afectadas pola peste no século
rrespondente: a) expulsión dos mouriscos;
xvii.
b) abandono de cultivos de horta; c) con-
trabando; d) crise dos gremios; e) ataques ..............................................................................................................................

dos piratas ás frotas. ..............................................................................................................................

..............................................................................................................................
Agricultura
..............................................................................................................................

Industria
Traballar con mapas
Comercio 22 Relaciona as seguintes localidades co ano
en que chegou a elas a peste:
Huesca
18 Une con frechas o valido co seu rei. Xaén 1647
Duque de Lerma Carlos II Xibraltar  1648
Conde-duque de Oliveirais Felipe IV Alacant  1649
Valenzuela Felipe III Chinchilla 1651
© Grupo Anaya, S. A. Material fotocopiable autorizado.

Murcia  1652
Organizar a información Zaragoza
19 Completa o seguinte cadro resumo sobre a
política dos Austrias menores.
23 Observa o mapa.
a) En que provincia se iniciou o brote de
Felipe III peste? ............................................................................................................

....................................................................................................................................
Felipe IV
b) A que outros países se propagou? ..............
Carlos II
....................................................................................................................................

Nome e apelidos: ......................................................................................................................................................................................................................... Data:.......................................... 25

Área
ADAPTACIÓN CURRICULAR fotocopiable
 4. A
 arte barroca

4.1 O nacemento dun novo estilo

O Barroco xurdiu no século xvii na Roma dos papas. Foi un estilo caracterizado pola
novidade; o movemento; os contrastes; o gusto polo sorprendente e o teatral; e o
desexo de provocar emoción. Os clientes principais da arte foron a Igrexa católica,
que o usou para facer propaganda da súa doutrina fronte ao protestantismo; os
monarcas absolutistas, que o utilizaron para manifestar o seu poder; e a burguesía
enriquecida, que mostraba así o seu éxito económico.

4.2 A arquitectura barroca

❚❚ Os elementos arquitectónicos (muros, plantas, soportes, arcos e cubertas) teñen
gran movemento polo uso de liñas curvas. O mellor exemplo é a columna salomó-
nica, de fuste retorcido.
❚❚ Os edificios principais foron as igrexas, que adoptaron ás veces plantas ovaladas,
elípticas ou mixtilíneas; e os palacios. Os exteriores e interiores destes edificios
están cubertos de decoración.
❚❚ As escolas principais localizáronse en Italia, onde destacaron a columnata e o bal-
daquino de San Pedro do Vaticano, realizados por Bernini; en Francia, o palacio de
Versalles; e en España, a Praza Maior e o Concello de Madrid.

4.3 A escultura e a pintura barrocas

A escultura e a pintura barrocas tiveron en común carácteres xerais como o natura-
lismo, a expresividade, o movemento, os contrastes de luces e sombras, e as com-
posicións complexas. En ambos os dous casos, os temas principais foron relixiosos,
mitolóxicos, da vida cotiá, e os retratos.
❚❚ Dentro da escultura, en Italia destacou Gianlorenzo Bernini, que realizou a Éxtase
de Santa Teresa. En España, os escultores centráronse na talla de imaxes relixiosas
en madeira policromada, destacando Gregorio Fernández, Martínez Montañés e
Alonso Cano.
❚❚ Na pintura, destacaron Caravaggio en Italia (Vocación de San Mateo); Rembrandt
en Holanda (Conversión de San Pablo); Rubens en Flandes (As tres grazas), e Ve-
lázquez en España (As Meninas, A rendición de Breda). © Grupo Anaya, S. A. Material fotocopiable autorizado.

Baldaquino de San Pedro do Vaticano, de Bernini. Éxtase de Santa Teresa, de Bernini.

26 Nome e apelidos: ......................................................................................................................................................................................................................... Data:..........................................

Área
fotocopiable ADAPTACIÓN CURRICULAR
 Avanza en competencias
Comprender manifestacións artísticas nalidades verdosas e azuladas e unha luz
máis natural.
24 Onde e cando xurdiu o Barroco?
..............................................................................................................................
Ao seu regreso a Madrid, en 1631, realizou
retratos dos reis e de bufóns, e o cadro La
..............................................................................................................................
rendición de Breda.
..............................................................................................................................
Nunha segunda viaxe a Italia (1649-1651),
25 Cales son as principais características do pintou dous lenzos da Vila Médicis y A Venus
Barroco? do espello, e adquiriu unha gran mestría na
.............................................................................................................................. técnica da perspectiva aérea. Ao seu re-
greso de Italia pintou as súas dúas obras
..............................................................................................................................
mestras: As meninas, un retrato colectivo
.............................................................................................................................. da familia real; e Las fiandeiras, un cadro
Valorar achegas culturais mitolóxico que representa o castigo da te-
cedora Aracné pola deusa Palas Atenea.
26 Quen foron os principais clientes da arte
barroca e para que o utilizaron?
Cronoloxía das pinturas de Velázquez
..............................................................................................................................

1.
..............................................................................................................................

.............................................................................................................................. 2.

..............................................................................................................................
3.

Relacionar informacións 4.
27 Relaciona cada autor co seu lugar.
5.
Bernini Flandes
6.
Rembrand Holanda
7.
Gregorio Fernández Italia
8.
Rubens España
9.
Analizar estilos, artistas e obras
28 Le con atención a seguinte información so- 10.

bre Velázquez e numera os cadros de for-

ma cronolóxica.
Diego Rodríguez de Silva e Velázquez
(1599-1660) comezou a súa formación en
Sevilla dentro do tenebrismo. Alí realizou
obras de forte iluminación e gran realismo,
© Grupo Anaya, S. A. Material fotocopiable autorizado.

como O augador de Sevilla, Cristo na casa

de Marta e María ou A vella fritindo ovos.

En 1623 trasladouse a Madrid, onde se con-

verteu en pintor do rei Felipe IV. Alí reali-
zou os primeiros retratos dos reis e temas
mitolóxicos como O triunfo de Baco.

En 1629 viaxou a Italia. Alí pintou A fragua

de Vulcano e recibiu a influencia dos ar-
tistas italianos. Grazas a iso, abandonou o
tenebrismo e adoptou un colorido de to- As meninas.

Nome e apelidos: ......................................................................................................................................................................................................................... Data:.......................................... 27

Área
ADAPTACIÓN CURRICULAR fotocopiable