ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ δυτικής αττικής

Δυτική
Αττική
Δυτική Αττική

Western Attica
Ιστορία - Πολιτισμός
History - Culture
Πολιτισμός
Ιστορία

Δείγμα τελικού αποτελέσματος (ασημί - πορτοκαλί)

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
Δρ Αναστασία Λερίου
Αρχαιολόγος-Μουσειολόγος

ΚΕΙΜΕΝΑ
Δρ Αναστασία Λερίου

Βασιλική Αθανασάκου
Αρχαιολόγος

Άννα Μουρουγκλού
Ιστορικός

Μαρία Γκίνη ACADEMIC SUPERVISION

Επικοινωνιολόγος-Δημοσιογράφος
Dr Anastasia Leriou
Archaeologist-Museologist
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ
Σπύρος Παναγιωτόπουλος TEXTS
Dr Anastasia Leriou
ΣΥΛΛΟΓΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ
Κώστας Σταμούλης
Vassiliki Athanassakou
Ιστορικός
Archaeologist
ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-
ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΙΚΟΝΩΝ-ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ Anna Mourouglou
Historian
Δημιουργικό Τμήμα
Ε.Ε.-Ελληνικών Εκδόσεων Α.Ε.
Maria Ghini
Communication specialist-Journalist
οργάνωση παραγωγής:
PHOTOGRAPHS
Spyros Panagiotopoulos

ILLUSTRATIONS COLLECTION
Kostas Stamoulis
Historian
Φειδίου 14-16, Τ.Κ. 10678, Αθήνα
Τηλ.: 210 3634330, Fax: 210 3645608 EDITING MANAGEMENT-ENGLISH
RENDERING-IMAGE PROCESSING-
Πολυτεχνείου 31, Τ.Κ. 54626 Θεσσαλονίκη
Τηλ.: 2310 272720, Fax: 2310 243609
DTP MANAGEMENT
Atelier E.Ε.-Ellinikes Ekdoseis S.A.

production Design:
E.Ε.-Ellinikes Ekdoseis S.A.
14-16, Feidiou Str., GR-10678, Athens, Greece
Tel.: 210 3634330, Fax: 210 3645608
31, Polytechniou Str., GR-54626, Thessaloniki, Greece
Tel.: 2310 272720, Fax: 2310 243609

© 2010 ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΔΥΤΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ ISBN: 978-960-93-2040-5

© 2010 PREFECTURE of WESTERN ATTICA

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, στο σύνολο

ή τμημάτων του, με οποιονδήποτε τρόπο, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν. 2121/1993
και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης – Παρισιού, που κυρώθηκε με τον Ν. 100/1975.
Τέλος, απαγορεύεται η αναπαραγωγή της συνολικής αισθητικής εμφάνισης
του βιβλίου (στοιχειοθεσίας, εξωφύλλου κ.λπ.) με φωτοτυπίες ή άλλες μεθόδους,
σύμφωνα με το άρθρο 51 του Ν. 2121/1993 • All rights reserved
 Χάρτης
της Δυτικής
Αττικής

14
 Κεφάλαιο I

Αν α σ τ α σ ί α Λε ρ ί ο υ Η Δυτική Αττική
κατά την αρχαιότητα

Γνωριμία με την αρχαία γεωγραφία

της Δυτικής Αττικής

Τ α εδάφη που κ αταλαμβάνουν οι σύγ-

χρονοι δήμοι και κοινότητες που εντάσσονται στη Νο-
μαρχία Δυτικής Αττικής αποτέλεσαν περιοχές μεγάλης
οικονομικής και στρατιωτικής σημασίας κατά την αρχαιότητα.
Αυτό οφειλόταν αφενός μεν στον στενό τους συσχετισμό με το
κέντρο των Αθηνών και αφετέρου στη γεωφυσική τους διαμόρ-
φωση, η οποία περιλαμβάνει εκτεταμένους ορεινούς όγκους,
εύφορες πεδινές εκτάσεις, καθώς και μια μακριά ακτογραμμή
με πολλαπλούς ευλίμενους κόλπους.
Η Δυτική Αττική ορίζεται στα βόρεια από το όρος Πάστρα
και τον Κιθαιρώνα, ο οποίος στα ανατολικά, στην περιοχή του
Δήμου Φυλής, συναντά τους ορεινούς όγκους της δυτικής Πάρ-
νηθας. Τα βουνά αυτά αποτέλεσαν ουσιαστικά ένα φράγμα, το
οποίο αναχαίτιζε, κατά κάποιον τρόπο, τη μετάβαση από τους
χερσαίους δρόμους της κεντρικής και της δυτικής Ελλάδας
στην πόλη των Αθηνών, αλλά και στα σημαντικά κέντρα της
Ελευσίνας και των Μεγάρων, που εντοπίζονται στα δυτικά της
πρωτεύουσας και εντός των ορίων της Δυτικής Αττικής. Χαρα-
κτηριστικό είναι το γεγονός ότι στις πλαγιές των βουνών αυτών
έχει εντοπιστεί αξιόλογος αριθμός σημαντικών αρχαίων φρου-
ρίων, όπως αυτά στα Αιγόσθενα, στις Ελευθερές, στη Φυλή και
αλλού, για τα οποία θα γίνει αναλυτικά λόγος σε επόμενη ενό-
τητα. Στα δυτικά, η Δυτική Αττική ορίζεται από τον Κορινθιακό
κόλπο, τον κόλπο των Αλκυονίδων και τα Γεράνεια όρη, στα
δυτικά των Μεγάρων, ενώ ο Σαρωνικός κόλπος αποτελεί το νό-
τιο όριο της υπό εξέταση περιοχής. Στα ανατολικά, την περιοχή
«φράζει» το όρος Αιγάλεω, που συναντά την Πάρνηθα στα Άνω
Λιόσια.
Οι παραπάνω ορεινοί όγκοι κυκλώνουν τη Δυτική Αττική,
πλαισιώνοντας μια κεντρική πεδινή έκταση, η οποία μοιάζει να
χωρίζεται στα δύο από το όρος Πατέρας, που ξεκινάει από το
δυτικό τμήμα του Κιθαιρώνα με κατεύθυνση νοτιοανατολική.
Το ανατολικό τμήμα της πεδιάδας είναι το Θριάσιο Πεδίο, συν-
δεδεμένο με αρχαίες παραδόσεις, ενώ στα δυτικά απλώνεται η

15
 Κεφάλαιο I
Άποψη πεδιάδα των Μεγάρων. Αυτές οι εκτάσεις τροφο-
της Πάρνηθας δότησαν με δημητριακά τις πόλεις των Μεγάρων
(φωτογραφικό
και της Ελευσίνας, αλλά και της Αθήνας από τα
αρχείο Νομαρχίας
Δυτικής Αττικής) προϊστορικά χρόνια και για πάρα πολλούς αιώ-
νες. Επιπλέον, οι ομαλές ακτές της Δυτικής Ατ-
τικής ευνόησαν τη δημιουργία λιμανιών, όπως
της Ελευσίνας και των Μεγάρων. Σε συνδυασμό
με τη συστηματική γεωργική παραγωγή και την
κτηνοτροφία, που ευνοήθηκε από την παρουσία
εκτεταμένων ορεινών και ημιορεινών εκτάσεων,
τα λιμάνια αυτά οδήγησαν στην ανάπτυξη σημα-
ντικών αστικών κέντρων, τα οποία καθόρισαν και
την ανάπτυξη της περιοχής από την αρχαιό­τητα
μέχρι σήμερα. Έτσι, κρίθηκε σκόπιμο να ξεκινή-
σουμε την επισκόπηση της ιστορίας και του πο-
λιτισμού των εδαφών της Δυτικής Αττικής ρίχνο-
ντας μια εμπεριστατωμένη ματιά στα κυριότερα
στοιχεία που συνθέτουν το φυσικό περιβάλλον
της περιοχής.
16
Πάρνηθα. Η Πάρνηθα αποτελεί εκτεταμένο
ορεινό συγκρότημα μήκους 30 χιλιομέτρων και
μέγιστου πλάτους 20 χιλιομέτρων στη βορειοδυ-
τική πλευρά της Αττικής. Ένα μέρος της ανήκει
στον νομό Βοιωτίας, ενώ το νοτιοδυτικό κομμά-
τι της Πάρνηθας εμπίπτει στα διοικητικά όρια
της Δυτικής Αττικής. Η υψηλότερη κορυφή της
εντοπίζεται στη θέση Καραβόλα (1.413 μέτρα). Η
βλάστηση είναι ιδιαίτερα πυκνή. Στα ψηλότερα
τμήματα είναι καλυμμένη από ελατοδάση, ενώ
στα μεσαία και χαμηλότερα επίπεδα υπάρχουν
πεύκα και ποικιλία θαμνωδών φυτών. Η χλωρί-
δα της Πάρνηθας περιέχει πάνω από 1.000 είδη,
ενώ η πανίδα της περιλαμβάνει ελάφια, τσακά-
λια, αλεπούδες, λαγούς, νυφίτσες και πάνω από
130 είδη πτηνών. Ο Παυσανίας (Ι, 32, 1) αναφέρει
ότι στην Πάρνηθα μπορούσε κανείς να κυνηγήσει
αρκούδες και αγριογούρουνα.
Η Πάρνηθα χαρακτηρίζεται από έντονο ανά-
γλυφο, το οποίο περιλαμβάνει απότομες πλα-
γιές, εντυπωσιακές χαράδρες, κοιλάδες και ορο-
πέδια. Επίσης, υπάρχουν πολλά σπήλαια· το πιο
γνωστό από αυτά είναι η Λυχνοσπηλιά, στην πε-
ριοχή της Φυλής, σε υψόμετρο 675 μέτρων, όπου
λατρευόταν ο τραγοπόδαρος θεός Πάνας και οι
Νύμφες.
Κατά την αρχαιότητα, στην Πάρνηθα υπήρχαν
πολυάριθμα φρούρια, καθώς το βουνό αποτε-
λούσε το φυσικό σύνορο της πόλης των Αθηνών
με τους γείτονές της στα βορειοδυτικά. Το πιο ση-
μαντικό φρούριο στο δίκτυο των οχυρώσεων της
Πάρνηθας είναι το επιβλητικό φρούριο της Φυ-
λής, στα βορειοδυτικά της Μονής Κλειστών. Επί-
σης, στην ευρύτερη περιοχή της Πάρνηθας εντο-
πίζονται και αρκετοί αρχαίοι δήμοι, όπως αυτοί
της Φυλής, των Αχαρνών και των Κρωπιδών.
Η Πάρνηθα αποτέλεσε έδρα σημαντικής λα-
τρείας του Δία. Ο Παυσανίας (Ι, 32, 2) μιλάει για
την ύπαρξη χάλκινου αγάλματος του Παρνήσιου
Δία, βωμού του Δία Σημαλέου, δηλαδή αυτού
που σχετίζεται με τα προμηνύματα της βροχής,
καθώς και βωμού, όπου θυσίαζαν άλλοτε στον
Όμβριο Δία και άλλοτε στον Δία Απήμιο. Το επί-
θετο «απήμιος» έχει να κάνει με την ιδιότητα του
Δία να προκαλεί κεραυνούς και καταιγίδες και
έτσι να γίνεται πρόξενος «πημάτων», δηλαδή ζη-
μιών ή δυστυχημάτων. Καθώς η δραστηριότητα
ενός καιρικού θεού πιστευόταν ότι εκδηλωνόταν
στις πιο ψηλές κορυφές, η λατρεία του Δία ως
εξουσιαστή των νεφών και της βροχής στις κο-
ρυφές των βουνών υπήρξε αρκετά συνηθισμέ-
νο φαινόμενο σε ολόκληρη την Ελλάδα. Έτσι, η
απλή δήλωση μιας κορυφής, όπου λατρευόταν ο
 Αρχαιότητα

Ο χάρτης
στο φύλλο VI
από το έργο
Karten von Attika
των Γερμανών
Ιωάννη Κάουπερτ
και Ερνέστου
Κούρτιους,
που εκδόθηκε
για πρώτη φορά
στο Βερολίνο
το 1881· είναι
σχεδιασμένος
από τον
τοπογράφο-
χαρτογράφο
Κάουπερτ
και απεικονίζει
το όρος Αιγάλεω
και το νότιο
τμήμα της
Πάρνηθας
(συλλογή
Ιωάννη Ιγγλέση)

Δίας, π.χ. Υμήττιος, Παρνήσιος, Ιδαίος, Ολύμπι-
ος, αρκούσε για να σημάνει την ιδιότητά του ως
καιρικού θεού. Το ιερό του Παρνήσιου Δία, που
αναφέρει ο Παυσανίας στο παραπάνω απόσπα-
σμα, τοποθετείται από κάποιους ερευνητές στην
περιοχή του Άρματος, κορυφής που υψώνεται
στα ανατολικά του φρουρίου της Φυλής και στα
βόρεια της Μονής Κλειστών. Επίσης, ευρήματα
σε άλλο ύψωμα, που εντοπίζεται ανατολικά του
Άρματος, πιθανώς να ανήκουν στο ιερό του Δία
Παρνήσιου.
Εκτός από τον Παυσανία, την Πάρνηθα ανα-
φέρουν και άλλοι αρχαίοι συγγραφείς, όπως ο
Αριστοφάνης (Νεφέλαι, 323), ο φιλόσοφος Θεό-
φραστος (Περί σημείων, υδάτων και πνευμάτων,
Γ 43 και Γ 47), ο Λουκιανός (Ικαρομένιππος, 11)
και άλλοι. Στους νεότερους χρόνους, η Πάρνηθα
αναφέρεται συχνά με το όνομα «Οζάς» ή «Οζέον
όρος».
Κιθαιρώνας. Καλυμμένος από πυκνά δάση
πεύκων και ελάτων, ο Κιθαιρώνας απλώνεται
στα βορειοδυτικά της Αττικής, στα σύνορα της
Μεγαρίδας και της Βοιωτίας, και αποτελεί τμή-
μα της οροσειράς που συνδέει την Πάρνηθα με
τον Παρνασσό. Ξεκινάει στα δυτικά από τον όρμο
Λιβαδόστρου, βαίνει παράλληλα προς την ακτή
του κόλπου των Αλκυονίδων και, ενωμένος με
τον ορεινό όγκο της Πάστρας, φθάνει στο ορο-
πέδιο της Σκούρτας, στην περιοχή των Δερβενο-
χωρίων. Προς τη μεγαρική πεδιάδα, ο Κιθαιρώ-
νας εκτείνεται μέχρι το όρος Πατέρας. Το μήκος
του είναι περίπου 32 χιλιόμετρα και το μέγιστο
πλάτος του περί τα 6 χιλιόμετρα. Η υψηλότερη
κορυφή του είναι ο Προφήτης Ηλίας ή Ελατιά
(1.409 μέτρα) και εντοπίζεται μεταξύ Πλαταιών
και Αιγοσθένων.
O ορεινός όγκος της Πάστρας βρίσκεται μετα-
ξύ των Ερυθρών και του οικισμού των Σκούρτων.

17
 Κεφάλαιο I
Τοπίο με έλατα
στον Κιθαιρώνα,
1938· στο βάθος
διακρίνεται
ο Κορινθιακός
κόλπος
(φωτογραφικό
αρχείο Ελληνικού
Λογοτεχνικού
και Ιστορικού
Αρχείου)
Χαρακτηρίζεται από απότομες πλαγιές και με-
γάλες ρεματιές. Μεταξύ του Κιθαιρώνα και της
Πάστρας υπάρχει το πέρασμα της Κάζας, από
όπου διέρχεται η παλαιά εθνική οδός Αθηνών-
Θηβών. Από εκεί περνούσε και ο δρόμος «δι’
Ελευθερών» ή Δρυός Κεφαλών ή Τριών Κεφα-
λών, ο οποίος συνέδεε τη Θήβα με την Ελευσίνα
κατά την αρχαιότητα και αποτελούσε το κύριο
πέρασμα προς τη Βοιωτία. Στα ανατολικά του
δρόμου, λίγο πάνω από την Κάζα, αμέσως βόρεια
της διασταύρωσης προς Βίλια, σε μεμονωμένο
ύψωμα, δεσπόζουν τα εντυπωσιακά ερείπια του
φρουρίου των Ελευθερών, που είναι γνωστό και
ως Γυφτόκαστρο. Πρόκειται για θέση εξαιρετι-
κής στρατηγικής σημασίας, καθώς επόπτευε το
σημαντικό πέρασμα, αλλά και την εύφορη πεδιά-
δα της Οινόης.
Εκτός από τον «δι’ Ελευθερών» δρόμο, υπήρχε
και δεύτερη δίοδος, πιο απότομη, που οδηγούσε
από τα Μέγαρα ή την Ελευσίνα (μέσω Βιλίων) στις
Πλαταιές μέσω του Κιθαιρώνα. Επιπλέον, έχουν
εντοπιστεί και άλλοι μικρότεροι δρόμοι, που δεν
αποτελούσαν κύρια περάσματα, στα ανατολικά
του δρόμου Μεγάρων-Πλαταιών. Αυτοί φαίνεται
πως χρησιμοποιούνταν από την αρχαιότητα μέ-
χρι τα νεότερα χρόνια και μπορεί κανείς να τους
διακρίνει ακόμη και σήμερα στις πλαγιές του Κι-
θαιρώνα, πάνω από τις Ερυθρές.
Τα ορεινά μονοπάτια του Κιθαιρώνα, αρχαία
18
ή νεότερα, τα διέσχισαν πολλοί από τους Ευρω-
παίους περιηγητές, οι οποίοι ταξίδευαν από τη
Βοιωτία προς την Αττική ή αντιστρόφως. O πε-
ρίφημος Γάλλος συγγραφέας Γουσταύος Φλω-
μπέρ, ο οποίος ταξίδεψε από την Αθήνα στους
Δελφούς τον Ιανουάριο του 1851, περιγράφει τη
διαδρομή από την Κάζα προς το Κριεκούκι, δη-
λαδή τις σημερινές Ερυθρές:
«Ο δρόμος στην ανατολική πλευρά του Κι-
θαιρώνα ακολουθεί μια ξερή χαράδρα, ένας πα-
γωμένος άνεμος φυσάει στο πρόσωπό μας, είμαι
αναγκασμένος, παρά το τριπλό μου ντύσιμο, να
χτυπιέμαι με τα μπράτσα μου όπως κάνουν οι
αμαξάδες στο Παρίσι. Ο δρόμος είναι αμαξιτός ή
σχεδόν· κάθε τόσο, στις στροφές, πέτρινες γέφυ-
ρες πάνω στο χείμαρρο.
Στους πρόποδες αυτού του βουνού ο δρόμος
χάνεται, κατεβαίνουμε ανάμεσα στις πέτρες στην
κατεβασιά. Από το σημείο αυτό απλώνεται
μπροστά σου όλη η πεδιάδα των Πλαταιών· αρι-
στερά, πολύ κοντά, και δεσπόζοντας από πάνω
σου, ο Κιθαιρώνας σκεπασμένος με χιόνια που
στοιβάζονται και ενοποιούνται όσο το μάτι ανε-
βαίνει προς την κορυφή, στεφανωμένη, σε ολό-
κληρο το μακρόστενο σχήμα της, μ’ ένα σκουφί
κάτασπρα σύννεφα που θα έλεγες από μακριά
πως είναι παγετώνας. […] Στα πόδια μας, στο τέ-
λος της κατηφοριάς, λίγο δεξιά, το μικρό χωριό
Κριεκούκι. Στο βάθος του ορίζοντα και κλείνο-

ντας τη μεγάλη πεδιάδα, ο Ελικώνας αριστερά
και ο Παρνασσός δεξιά: ο πρώτος, με μυτερό
τρούλο ή γωνία με απαλή κορυφή· ο δεύτερος
απλώνεται πιο πολύ και τον σκεπάζουν περισ-
σότερα χιόνια απ’ όσα το γείτονά του. Τη δεξιά
πλευρά της πεδιάδας (την ανατολική) την κρύ-
βουν από τα μάτια μας ο ποικιλόμορφος τοίχος
των βουνών της Εύβοιας· ο τοίχος που σχηματί-
ζεται βρίσκεται στη μέση· στα δύο άκρα, βουνά
που προχωρούν σ’ ένα πιο κοντινό επίπεδο.
Μας δείχνουν τη μύτη της Χαλκίδας, κορυφή
εντελώς χιονισμένη και που γυαλίζει στον ήλιο,
δεξιά, σχεδόν ολότελα πίσω μας» (Flaubert 2000,
σελ. 32-33).
Ο Παυσανίας (ΙΧ, 1, 2) αναφέρει ότι ο Κι-
θαιρών ήταν παλαιός βασιλιάς των Πλαταιών,
από τον οποίο πήρε το όνομά του το γειτονικό
βουνό. Ο Ψευδοπλούταρχος (Περί ποταμών, ΙΙ,
2) παραδίδει μια διαφορετική εκδοχή, κατά την
οποία ο Κιθαιρών ήταν ένας όμορφος βοσκός,
τον οποίο ερωτεύθηκε η Τισιφόνη, μία από τις
Ερινύες. Καθώς, όμως, την περιφρόνησε, η Ερι-
νύα έστειλε εναντίον του Κιθαιρώνα φίδι από
την κόμη της, το οποίο σκότωσε τον βοσκό. Σύμ-
φωνα με τον Ψευδοπλούταρχο (ό.π.), υπάρχει και
μία τρίτη παράδοση, η οποία θέλει τον Κιθαιρώ-
να άπληστο και σκληρό άνδρα, που σκότωσε τον
πατέρα του και αποπειράθηκε να γκρεμίσει τον
αδελφό του, τον μειλίχιο Ελικώνα, από βράχο. Οι
Αρχαιότητα
Η δυτική
απόληξη
του όρους
Πατέρα
με τον κόλπο
της Ψάθας
στον Κορινθιακό
στο βάθος
(φωτογραφικό
αρχείο Νομαρχίας
Δυτικής Αττικής)
θεοί μεταμόρφωσαν τα δύο αδέλφια στα ομώνυ-
μα βουνά: ο Ελικών, εξαιτίας της πραότητας του
χαρακτήρα του, έγινε ενδιαίτημα των Μουσών,
ενώ ο ασεβής Κιθαιρών των Ερινυών.
Πατέρας. Το όρος Πατέρας, με υψηλότερη κο-
ρυφή το Λεοντάρι (1.132 μέτρα), καταλαμβάνει
το βορειοδυτικό τμήμα της Δυτικής Αττικής. Οι
πλαγιές του είναι απότομες, αυλακωμένες από
μεγάλες ρεματιές και καλυμμένες με πεύκα, σκί-
να, κουμαριές και έλατα. Στις βορειοανατολικές
υπώρειες του Πατέρα, κοντά στο Παλαιοχώρι,
έχει εντοπιστεί τειχισμένη ακρόπολη με ίχνη κα-
τοίκησης από τη Γεωμετρική περίοδο έως τα ρω-
μαϊ- κά χρόνια, η οποία έχει ταυτιστεί από κά-
ποιους ερευνητές με αυτήν της αρχαίας Ερένειας.
Γεράνεια. Τα Γεράνεια όρη, οροσειρά κατάφυ-
τη από πεύκα και έλατα με σχετικά απόκρημνες
πλαγιές, εκτείνονται από τα Μέγαρα μέχρι το
Λουτράκι και την Περαχώρα στον νομό Κοριν-
θίας. Ουσιαστικά, αποτελούν το φυσικό όριο με-
ταξύ της Μεγαρίδας και της Κορινθίας. Οι νοτιο-
ανατολικές παρυφές της οροσειράς καταλήγουν
στις Σκιρωνίδες Πέτρες, τη σημερινή Κακιά Σκά-
λα, από όπου ο Αθηναίος ήρωας Θησέας γκρέμι-
σε τον διαβόητο ληστή Σκίρωνα.
Το όνομα του βουνού απαντά στους αρχαί-
ους συγγραφείς ως θηλυκό, δηλαδή η Γεράνεια.
19
 Κεφάλαιο I

μέτρα). O Γάλλος διανοούμενος Φραγκίσκος

Πουκεβίλ, που περιηγήθηκε την Αττική αλλά και
ολόκληρη την Ελλάδα κατά την περίοδο 1805-
1815, διάβηκε τα Γεράνεια όρη στην πορεία του
από την Αθήνα προς την Κόρινθο:
«Ξαφνικά μπήκαμε στο πέρασμα της Κακής
Σκάλας. Αυτή η κάθοδος, που δεν έχει απολύ-
τως τίποτε το άσχημο, μας έφερε σ’ έναν ωραίο
δρόμο, χαραγμένο στην πλαγιά του όρους Μα-
κρυπλάγι, το οποίο βλέπει τον όρμο του Σάρου
[σσ: εννοεί τον Σαρωνικό]. Κάποιοι κυνηγοί με
πληροφόρησαν πως υπάρχει μία λίμνη στα από-
κρημνα σημεία αυτού του όρους, καθώς και αρ-
κετά ελάφια, ζαρκάδια και αγριογούρουνα. Τρι-
γύρω σ’ αυτούς τους βράχους είδα να πετούν
αετοί, μιλάνοι και μπόλικα αγριοπερίστερα. Πα-
ρατήρησα εκτεταμένες καταστροφές στα πευκο-
δάση, που οι βοσκοί τα καίνε απλά και μόνο για
την απόλαυση της καταστροφής κι αν ήταν πε-
ρισσότερα θα τα εξαφάνιζαν τελικά» (Pouqueville
1995, σελ. 458).

Αιγάλεω. Η οροσειρά Αιγάλεω αποτελεί ένα

από τα πλέον χαρακτηριστικά γεωγραφικά στοι-
χεία του τοπίου στα δυτικά της πόλης των Αθη-
νών, την οποία χωρίζει από την πεδιάδα της
Ελευσίνας. Πρόκειται για οροσειρά-προέκταση
της Πάρνηθας, η οποία ξεκινάει από τα Άνω
Λιόσια και φθάνει έως το στενό της Σαλαμίνας.
Έχει πλάτος γύρω στα 5 χιλιόμετρα και μήκος
περίπου 20. Το Αιγάλεω δεν διέθετε ποτέ επαρ-
κή πηγαία νερά, πράγμα που οδήγησε σε ιδιαίτε-
ρα αραιή βλάστηση, αποτελούμενη κυρίως από
πεύκα. Η έλλειψη υδάτων οφείλεται στην ασβε-
Άποψη Ο Παυσανίας (Ι, 40, 1) αναφέρει ότι η ονομασία στολιθική γεωλογική σύνθεση του εδάφους.
των Γερανείων
αυτή σχετίζεται με τους γερανούς, υδρόβια που- Η οροσειρά του Αιγάλεω είναι δικόρυφη· ανα-
ορέων·
τα Γεράνεια, λιά με μακρύ λαιμό. Σύμφωνα με μια παράδοση, πτύσσεται σε δύο όγκους, που χωρίζονται από
ή η Γεράνεια ο Μέγαρος, γιος του Δία και μίας από τις Σιθνίδες φυσική στενωπό. Η στενωπός αυτή, την οποία
των αρχαίων
νύμφες, που ζούσαν στην περιοχή των Μεγάρων, διέσχιζε η Ιερά Οδός, βρίσκεται στο ύψος της
συγγραφέων,
είναι οροσειρά επιβίωσε του κατακλυσμού που έγινε την εποχή Μονής Δαφνίου. Το ανατολικό τμήμα της οροσει-
κατάφυτη από του Δευκαλίωνα, ανεβαίνοντας στην κορυφή των ράς, δηλαδή αυτό που ξεκινά από το Δαφνί και
πεύκα και
Γερανείων. Ο Μέγαρος κατάφερε να κολυμπήσει φθάνει μέχρι τα Λιόσια και το Δέμα, ήταν γνωστό
έλατα, που
εκτείνεται από μέχρι εκεί, οδηγούμενος από τις κραυγές των κατά την αρχαιότητα ως Κορυδαλλός. Η υψηλό-
τα Μέγαρα μέχρι γερανών που πετούσαν πάνω από το βουνό. Πά- τερη κορυφή του σχηματίζεται πάνω από το Κα-
το Λουτράκι και
ντως, το όνομα της οροσειράς πιθανώς να σχετί- ματερό, έχει ύψος 453 μέτρα και ονομάζεται Ζα-
την Περαχώρα,
αποτελώντας ζεται και με το μακρόστενο σχήμα της. Σύμφωνα χαρίτσα. Με το πέρασμα του χρόνου, η ονομασία
το φυσικό με αρχαίο σχόλιο στον Θουκυδίδη (Ι, 105), η Γε- του βουνού παραφράστηκε σε «Σκορδαλλός» ή
όριο μεταξύ
ρανία ήταν ακρωτήριο της Μεγαρίδας, το οποίο «Σκορδιλό». Η ονομασία αυτή έχει συνδεθεί με
Μεγαρίδας
και Κορινθίας είχε ονομαστεί έτσι εξαιτίας του μακρόστενου τον αρχαίο δήμο των Κορυδαλλέων της Ιπποθωο­
(φωτογραφικό σχήματός της. Η έννοια της μακρόστενης ορο- ντίδας φυλής, ο οποίος τοποθετείται από τους
αρχείο Νομαρχίας
σειράς ή κορυφογραμμής είναι σύμφωνη και με περισσότερους ερευνητές στους νοτιοανατολι-
Δυτικής Αττικής)
το νεότερο όνομα της υψηλότερης κορυφής των κούς πρόποδες της οροσειράς.
Γερανείων, που ονομάζεται Μακρυπλάγι (1.369 Ο δυτικός όγκος της οροσειράς, με άλλα λό-

20
Αρχαιότητα

Χάρτης της
Δυτικής Αττικής,
που εκδόθηκε
από τη
Γεωγραφική
Υπηρεσία
Στρατού
το 1936

21
 Κεφάλαιο I
για το τμήμα που ξεκινά από το Δαφνί και φθά-
νει στην ακτή του Σκαραμαγκά, ήταν γνωστός
ως «Αιγάλεως» και το μέγιστο ύψος του είναι τα
468 μέτρα. Διακρίνεται σε τρεις μάζες: το Τρίκορ-
φο, που βρίσκεται κατά μήκος της νότιας ακτής
και σχηματίζει το ακρωτήριο του Περάματος, το
Δαφνοβούνι, πάνω και γύρω από τη Μονή Δαφ-
νίου, και το βουνό του Σκαραμαγκά, που υψώνε-
ται στα δυτικά, πλησίον του Ελευσινιακού κόλ-
που. Η λέξη «Αιγάλεως» είναι σύνθετη και σημαί-
νει τον μεγάλο ορεινό όγκο (λᾶας, λᾶς και λᾶος, ὁ
= σκόπελος, βράχος, αλλά και πέτρα που ρίπτε-
ται από πολεμιστή), πάνω στον οποίο σπάνε τα
κύματα (αἰγίς, ἡ = ορμητική καταιγίδα, θύελλα).
Το όρος είναι γνωστό μεταξύ των αρχαιομαθών
ως ο τόπος που επέλεξε ο Ξέρξης, προκειμένου
να παρακολουθήσει την περίφημη ναυμαχία της
Σαλαμίνας.
Με τον όρο «Ποικίλο όρος», ο οποίος για
πρώτη φορά απαντά στον Παυσανία, οι αρχαίοι
Αθηναίοι κατά πάσα πιθανότητα εννοούσαν το
τμήμα της οροσειράς όπου ενώνονταν οι ορεινοί
όγκοι του Αιγάλεω και του Κορυδαλλού, δηλα-
δή την περιοχή στο ύψος της Μονής Δαφνίου
και του ιερού της Αφροδίτης. Η ονομασία «Ποι-
κίλον» προέρχεται πιθανότατα από τον «ποικι-
λόν», ο οποίος, σύμφωνα με τον λεξικογράφο
Ησύχιο, «είναι πτηνόν φέρον στίγματα και τρώ-
γον τα αυγά του κορυδαλλού». Αν έτσι έχουν τα
πράγματα, η ονομασία αυτή αποτελεί ακόμη μια
έκφραση της πασίγνωστης σκωπτικής διάθεσης
των Αθηναίων.
Πάντως, υπέρ των ξεχωριστών ονομάτων για
διάφορα τμήματα της οροσειράς είναι και το
σχόλιο του αθηναιολόγου Δημητρίου Καμπού-
ρογλου στον Αναδρομάρη της Αττικής (1920):
«Καυχάται λοιπόν ο Αιγάλεως με όλον του το
δίκιο, εις το σημείον που αποφασίζει να μας
αφίση ένα στενόν, το οποίον μας οδηγεί εις την
ωραίαν θάλασσαν, και να λάβη εκεί δεξιά και
αριστερά του διάφορα τμηματικά ονόματα, καυ-
χάται διά το ένα και καλόν του Μοναστήρι, διά
την ψηφιδωτήν αίγλην του Δαφνιού» (Καμπού-
ρογλου 1920α, σελ. 86).
Θριάσιο Πεδίο. Αμέσως δυτικά του όρους Αι-
γάλεω απλώνεται η μεγάλη πεδιάδα του Θριάσι-
ου. Στα δυτικά και βορειοδυτικά κλείνεται από
τους ορεινούς όγκους του Πατέρα, στα βόρεια
από τον Κιθαιρώνα και στα βορειοανατολικά
από την Πάρνηθα. Στα νότια βρέχεται από τη θά-
λασσα του κόλπου της Ελευσίνας. Στο ανατολικό
τμήμα του Θριάσιου Πεδίου βρίσκεται η σύγχρο-
22
νη πόλη του Ασπροπύργου, ενώ στο δυτικό η
Μάνδρα και στο νοτιοδυτικό η Ελευσίνα.
Το Θριάσιο Πεδίο συνδεόταν με την Αθήνα
μέσω δύο δρόμων. Ο πρώτος ήταν η Ιερά Οδός,
που διέσχιζε το παράκτιο νότιο τμήμα του έως
την Ελευσίνα. Για τον λόγο αυτόν, το Δίπυλο, η
αφετηρία της Ιεράς Οδού, ήταν γνωστό και ως
«Θριάσιαι Πύλαι». Ο δεύτερος δρόμος ξεκινού-
σε από την πόλη με βορεινή κατεύθυνση και,
αφού διέσχιζε τις Αχαρνές, στρεφόταν δυτικά
και περνούσε μέσα από το στενό πέρασμα που
σχηματίζεται μεταξύ του Ποικίλου όρους και της
Πάρνηθας. Από εκεί περνούσε στο βόρειο τμήμα
του ανατολικού Θριάσιου Πεδίου, που απλωνό-
ταν προς τα νότια μέχρι τη θάλασσα. Το Θριάσιο
Πεδίο θεωρείτο από τους αρχαίους κατοίκους
της Αττικής ως η πιο εύφορη πεδιάδα τους, διό-
τι, σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση, εκεί
αναπτύχθηκε για πρώτη φορά η γεωργία με την
καθοδήγηση της θεάς Δήμητρας. Η πεδιάδα αρ-
δευόταν από τον ελευσινιακό Κηφισό (Σαραντα-
πόταμο) και παρήγε δημητριακά, λάδι και κρασί.
Η συστηματική καλλιέργεια του Θριάσιου Πεδί-
ου συνεχίστηκε, σχεδόν χωρίς διακοπή, έως τις
πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, όταν ξεκίνησε
η εκβιομηχάνιση και η συνακόλουθη περιβαλλο-
ντική επιβάρυνση της περιοχής.
Η ετυμολογία της ονομασίας του Θριάσιου
Πεδίου σχετίζεται με τις Θρίες. Σύμφωνα με τις
μυθολογικές παραδόσεις, οι Θρίες ήταν φτερω-
τές νύμφες, τροφοί του Απόλλωνα, που κατοι-
κούσαν στον Παρνασσό και μπορούσαν να μα-
ντεύουν το μέλλον από την κίνηση των χαλικιών
μέσα στο νερό. Έτσι, τα μικρά χαλίκια που χρη-
σιμοποιούνταν στη μαντική ονομάστηκαν θριές.
Άλλες παραδόσεις αναφέρουν ότι οι Θρίες δίδα-
ξαν τη μαντική τέχνη με χαλίκια στην Αθηνά, ενώ
άλλες ότι η Αθηνά ήταν αυτή που την επινόησε.
Ο ερευνητής της ελληνικής μυθολογίας Ζαν Ρι-
σπέν (Richepin 1975, σελ. 95-96) μας πληροφορεί
σχετικά με μια παράδοση που υποστηρίζει ότι ο
Απόλλων ενοχλήθηκε με τη μαντική δραστηριό­
τητα της Αθηνάς, καθώς ήθελε να κρατήσει για
τον εαυτό του το προνόμιο του αποκλειστικού
διερμηνέα των βουλών του Δία. Έτσι, παραπο-
νέθηκε στον τελευταίο, ο οποίος τον δικαίωσε. Η
Αθηνά, ενοχλημένη, πέταξε τα χαλίκια στον κά-
μπο, που από τότε ονομάστηκε Θριάσιο Πεδίο.
Μια άλλη ετυμολογική ερμηνεία συσχετίζει το
Θριάσιο Πεδίο με το δέντρο της συκιάς, καθώς
«θρίον» σημαίνει φύλλο συκής. Την πρώτη συκιά
της Αττικής τη χάρισε η θεά Δήμητρα στον Φύτα-
λο, προκειμένου να τον ευχαριστήσει για τη φι-

λοξενία που της προσέφερε στο σπίτι του, στις
όχθες του αθηναϊκού Κηφισού. Επίσης, υπάρχουν
μαρτυρίες για τη λατρεία του ήρωα Θριάσιου
στην περιοχή του ανατολικού Θριάσιου Πεδίου.
Το όνομά του αναφέρεται ότι έχει εντοπιστεί σε
επιγραφή αφιερωματικής στήλης με αετωματική
επίστεψη, που ανασκάφηκε στον Ασπρόπυργο
και χρονολογείται στα τέλη του 1ου αιώνα π.Χ.
Έχει γραφτεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να μιμείται
το μέτρο των χρησμών της Κλασικής εποχής και
το περιεχόμενό της προτρέπει τους περαστικούς
να λατρεύουν τον ήρωα Θριάσιο.
Ρειτοί (.λίμνη Κουμουνδούρου). Στο νοτιοδυ-
τικό άκρο της Δυτικής Αττικής βρίσκεται η λίμνη
Κουμουνδούρου, στο σημείο όπου εντοπίζονταν
οι λιμνούλες των Ρειτών κατά την αρχαιότητα. Σε
αυτές αναφέρεται ο Παυσανίας (Ι, 38, 1-2) αμέ-
σως μετά την περιγραφή του ιερού της Αφροδί-
της στην Αφαία Σκαραμαγκά, στην πορεία του
από την πόλη των Αθηνών προς την Ελευσίνα:
«Οι λεγόμενοι Ρειτοί μόνο που ρέουν όπως
τα ποτάμια· το νερό τους είναι θαλασσινό. Θα
μπορούσε να πιστέψει κανείς πως από τον Εύ-
ριπο της Χαλκίδας ρέουν κάτω από το έδαφος
σε μια θάλασσα χαμηλότερη. Οι Ρειτοί από πα-
ράδοση θεωρούνται αφιερωμένοι στην Κόρη και
τη Δήμητρα, και ψάρια από αυτούς μπορούν να
πιάνουν μόνο οι ιερείς. Οι Ρειτοί, όπως μαθαίνω,
Αρχαιότητα
Η Ιερά Οδός
κατά μήκος
της παραλίας
στην περιοχή
των Ρειτών,
δεκαετία 1930
(Πρακτικά της
Αρχαιολογικής
Εταιρείας 1937,
σελ. 40, εικ. 19)
στην παλιά εποχή αποτελούσαν το σύνορο της
χώρας των Ελευσινίων προς τους άλλους Αθη-
ναίους» (για τη μετάφραση, βλ. Παπαχατζή 1994,
σελ. 471-472).
Οι Ρειτοί ήταν δύο μικρές τεχνητές λίμνες που
σχηματίστηκαν από ομάδα πηγών στις δυτικότα-
τες παρυφές του όρους Αιγάλεω και γύρω στα
300 μέτρα βόρεια της ακτής. Οι πηγές βρίσκονταν
σε φυσικά βαθουλώματα του εδάφους, τα οποία
φράχτηκαν προς την πλευρά της θάλασσας κατά
την αρχαιότητα. Τα ρεύματα που περιγράφει ο
Παυσανίας είναι οι εκροές των φραγμάτων προς
τον κόλπο της Ελευσίνας. Αυτές ήταν γεφυρωμέ-
νες, προκειμένου να διευκολύνεται η διέλευση
των ταξιδιωτών. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι η
διαμόρφωση των λιμνών και των διαρροών των
υδάτων προς τη θάλασσα έγινε στα κλασικά χρό-
νια. Νωρίτερα, η διέλευση από το σημείο αυτό θα
πρέπει να ήταν αδύνατη, εξαιτίας των ρευμάτων
και των ελών που τα τελευταία θα σχημάτιζαν·
έτσι, η Ιερά Οδός θα πρέπει αρχικά να έκανε πα-
ράκαμψη προς τα βόρεια, ώστε να περάσει πίσω
από τις πηγές. Το νερό των Ρειτών ήταν υφάλμυ-
ρο, λόγω της μικρής απόστασης που τους χώριζε
από τη θάλασσα.
Η βόρεια λίμνη ήταν αφιερωμένη στη θεά
Δήμητρα, ενώ η «προς το άστυ» στην κόρη της,
Περσεφόνη. Μόνον οι ιερείς των θεοτήτων αυτών
είχαν το δικαίωμα να ψαρεύουν εκεί. Η νότια λί-
23
 Κεφάλαιο I
μνη της Περσεφόνης διατηρείται μέχρι σήμερα,
είναι γνωστή ως λίμνη Κουμουνδούρου και εντο-
πίζεται στα σύνορα του σύγχρονου Δήμου Χαϊ­
δαρίου με τον Ασπρόπυργο. Αντίστοιχα, στην
αρχαιότητα οι Ρειτοί αποτελούσαν το όριο μετα-
ξύ Αθηνών και Ελευσίνας. Στο κέντρο περίπου
της λίμνης Κουμουνδούρου ο Ιωάννης Τραυλός
εντόπισε μακρύ τοίχο, ο οποίος προφανώς απο-
τελούσε μέρος του φράγματος που συγκρατούσε
τα ύδατα και διαμόρφωνε τη λίμνη. Ο Τραυλός
αναγνώρισε ότι οι λίθοι που είχαν χρησιμοποιη­
θεί στο φράγμα ήταν σε δεύτερη χρήση και βάσει
της μορφολογίας τούς συνέδεσε με το δομικό υλι-
κό του ελευσινιακού τελεστηρίου, που είχε ανε-
γείρει ο Πεισίστρατος και κατακάηκε από τους
Πέρσες στα 479 π.Χ.
Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ελευσίνας
υπάρχει επιγραφή με τμήμα ψηφίσματος της
αθηναϊκής βουλής, σχετικά με τη γεφύρωση ενός
από τα δύο ρεύματα των Ρειτών. Η επιγραφή
χρονολογείται στα 421 π.Χ. και αναφέρει ότι οι
Αθηναίοι είχαν αποφασίσει να κατασκευάσουν
λίθινη γέφυρα πλάτους πέντε ποδών, δηλαδή
περίπου 1,5 μέτρου, προκειμένου οι ιερείς που
μετέφεραν τα ιερά της Δήμητρας στην Αθήνα να
περνούν με ασφάλεια τα ρεύματα. Παράλληλα,
το μικρό πλάτος της γέφυρας απαγόρευε την
έλευση τροχοφόρων, καθώς οι συνοδοί των ιερών
Το ψηφισματικό
ανάγλυφο των
Ρειτών, γύρω
στο 420 π. Χ.
(Αρχαιολογικό
Μουσείο
Ελευσίνας)
24
αντικειμένων της θεάς ήταν υποχρεωμένοι να εί-
ναι πεζοί. Η επιγραφή επιστέφεται από ανάγλυ-
φη παράσταση που απεικονίζει τις ελευσινιακές
και τις αθηναϊκές θεότητες. Στην αριστερή άκρη
έχουμε τη Δήμητρα και δίπλα της την Περσεφό-
νη, που κρατά δάδες, ενώ στα δεξιά εικονίζεται η
θεά Αθηνά πάνοπλη να δίνει το δεξί χέρι σε νεα-
ρό άνδρα που στέκεται μπροστά της, δίπλα στην
Περσεφόνη. Αυτός έχει ταυτιστεί από κάποιους
αρχαιολόγους με τον Ελευσίνιο ήρωα Τριπτόλε-
μο, ενώ άλλοι θεωρούν ότι πρόκειται για προσω-
ποποίηση του δήμου των Ελευσινίων.
Παρ’ όλο που ο Παυσανίας αναφέρει μόνο
τα ρεύματα, είμαστε βέβαιοι πως είδε και τις λι-
μνούλες, οι οποίες, σύμφωνα με διάφορους πε-
ριηγητές, διατηρούνταν καθ’ όλη τη διάρκεια του
19ου αιώνα μ.Χ. Μάλιστα, οι εκροές των λιμνών
προς τη θάλασσα χρησιμοποιούνταν για να θέ-
τουν σε κίνηση δύο παράλιους υδρόμυλους, που
είχαν κτιστεί κοντά στις λίμνες στις αρχές του πε-
ρασμένου αιώνα, αν όχι νωρίτερα. Ο Φραγκίσκος
Πουκεβίλ επισκέφτηκε την περιοχή κατά το α΄
μισό της δεκαετίας του 1810:
«Αφού πήρα μερικά δείγματα του εδάφους
(μετά το στενό πέρασμα μεταξύ Ποικίλου και
Αιγάλεω), επέστρεψα στην Ιερά Οδό και την
ακολούθησα ως τους Ρειτούς ή αλμυρές πηγές
αφιερωμένες στη Δήμητρα και την Περσεφόνη,
δίπλα στις οποίες έχουν κτίσει μύλους. Απ’ αυτό
το σημείο έχασα τα ίχνη τροχών που είχαν σχη-
ματίσει οι ρόδες των κάρων και τα οποία ακο-
λουθούσαμε από το ναό της Φίλης Αφροδίτης
(ιερό Αφροδίτης Σκαραμαγκά)» (Pouqueville
1995, σελ. 429).
Ο Φλωμπέρ, στα τέλη του 1850, ακολούθησε
ανάλογη πορεία με τον Πουκεβίλ:
«Μονομιάς, στο τέλος της κατεβασιάς (αμέ-
σως μετά το πέρασμα μεταξύ Ποικίλου και Αι-
γάλεω), στρίβουμε δεξιά, οι βράχοι είναι κομμέ-
νοι ίσια, ο δρόμος έχει κατασκευαστεί απάνω
τους: είναι δίχως αμφιβολία ο αρχαίος δρόμος. Ο
δρόμος περνάει ανάμεσα στη θάλασσα και τις
λίμνες Ρειτοί, ένα γεφύρι σου επιτρέπει να πε-
ράσεις το μικρό αυλάκι που τις ενώνει. Οι λίμνες
Ρειτοί θυμίζουν τους ορμίσκους που διαμορφώ-
νει η παλίρροια. Λένε οι λίμνες· εγώ βλέπω μόνο
μία ή μάλλον κάτι σαν πλημμυρισμένο βάλτο»
(Flaubert 2000, σελ. 25).
Όταν πέρασε από τους Ρειτούς ο Γάλλος πε-
ριηγητής Ερρίκος Μπελ, κατά τη δεκαετία του
1860, η περιοχή παρουσίαζε εικόνα εγκατάλει-
ψης, ενώ οι δύο λίμνες θύμιζαν βάλτους. Η καλ-
λιέργεια των πεδινών εκτάσεων γύρω από τις

λίμνες ήταν σαφώς υποβαθμισμένη, εξαιτίας της
έλλειψης επαρκών πόρων και αποτελεσματικής
οργάνωσης:
«Περνάμε δίπλα από δύο μεγάλους βάλτους
με πέτρινα φράγματα και γεμάτους αλμυρό νερό
[σσ: εννοεί τις λίμνες των Ρειτών], και δια- σχί-
ζουμε το Θριάσιο Πεδίο που είχε καταστεί τόσο
εύφορο, όταν η Δήμητρα δίδαξε στον Τριπτόλε-
μο την καλλιέργεια της γης. Η περιοχή είναι σή-
μερα πολύ παραμελημένη. Η αμέλεια των κατοί-
κων άφησε τ’ αυλάκια της αποστράγγισης να
βουλώσουν, και τα νερά έχουν καταλάβει κατά
τα τρία τέταρτα τα προσχώματα που θα μπο-
ρούσαν να παράγουν μεγαλύτερες ποσότητες
φυτών καλλιέργειας. Υπάρχει εδώ μία πηγή
πλούτου γι’ αυτούς τους αδιάφορους και κακο-
ντυμένους Αρβανίτες που βλέπουμε να τρυγούν
μερικά αμπελάκια στις όχθες των βάλτων. Έχουν
βέβαια αποστραγγίσει κάποιες περιοχές, μα δεν
έχει γίνει κανένα έργο ούτε καν προγραμματι-
σμός, για ν’ απαλλαγεί η πεδιάδα από τους πυ-
ρετούς και τα νερά. Η κοινότητα είναι πολύ
φτωχή και το κράτος πολύ αδιάφορο» (Belle
1993, σελ. 160-161).
Παλαιοί κάτοικοι της περιοχής αναφέρουν ότι
και οι δύο λίμνες υπήρχαν μέχρι και τη δεκαε-
τία του 1950. Τις περιγράφουν με καθαρά, συνε-
χώς ανανεούμενα ύδατα, γεμάτες ψάρια, κυρίως
κέφαλους, αλλά και λαβράκια, χέλια κ.ά. Περι-
Αρχαιότητα
Η λίθινη γέφυρα
του Ελευσινιακού
Κηφισού
(Σαρανταπόταμου)
στα ανατολικά
της Ελευσίνας,
1ος αιώνας μ.Χ.
βάλλονταν από ψηλούς καλαμιώνες, όπου έβρι-
σκαν καταφύγιο πολλά πουλιά και αποτελούσαν
πραγματικούς υδροβιότοπους. Η ονομασία της
νότιας λίμνης, δηλαδή της λίμνης Κουμουνδού-
ρου, ανάγεται είτε στο όνομα οικογένειας γαιο-
κτημόνων, στους οποίους ανήκε η περιοχή κατά
τον 19ο αιώνα, είτε στον πρωθυπουργό Αλέξαν-
δρο Κουμουνδούρο, στη θητεία του οποίου, κατά
το β΄ μισό της δεκαετίας του 1860, έγιναν έργα
επιχωμάτωσης και οδοποιίας μεταξύ της ακτής
του Σκαραμαγκά και της λίμνης. Μετά τον Β΄
Παγκόσμιο Πόλεμο, η επιφάνεια της λίμνης Κου-
μουνδούρου μειώθηκε σημαντικά εξαιτίας της δι-
απλάτυνσης της εθνικής οδού Αθηνών-Κορίνθου.
Η βόρεια λίμνη, γνωστή ως Κεφαλάρι, απο-
στραγγίστηκε και επιχωματώθηκε κατά τη δεκαε­
τία του 1950 ως συνέπεια της εγκατάστασης δι-
υλιστηρίων στην παράκτια περιοχή του Ασπρο-
πύργου. Σήμερα, η θέση της λίμνης αυτής υποδη-
λώνεται από βάλτο που σχηματίζεται μεταξύ των
Ελληνικών Διυλιστηρίων Ασπροπύργου (ΕΛ.Δ.Α.)
και της λίμνης Κουμουνδούρου.
Ο ελευσινιακός Κηφισός. Η μετά τους Ρειτούς
πορεία προς τα δυτικά, επί του παραλιακού τμή-
ματος της Ιεράς Οδού, οδήγησε τον Παυσανία (I,
38, 5-6) στην όχθη του ελευσινιακού Κηφισού:
«Κηφισός ποταμός ρέει και κοντά στην Ελευ-
σίνα με ρεύμα πιο ορμητικό από τον Κηφισό
25
 Κεφάλαιο I
που ανέφερα πριν. Κοντά σε αυτόν είναι ένας
τόπος που τον ονομάζουν Ερινεό και λένε πως ο
Πλούτων, όταν άρπαξε την Κόρη, κατέβηκε απ’
αυτού. Κοντά σε αυτόν τον Κηφισό ο Θησεύς
σκότωσε το ληστή που ονομάζονταν Πολυπή-
μων, επικαλούνταν όμως Προκρούστης» (για τη
μετάφραση, βλ. Παπαχατζή 1994, σελ. 474-476).
Ο ποταμός που αναφέρει ο περιηγητής δεν εί-
ναι σήμερα τίποτα περισσότερο από έναν ξερο-
πόταμο, ο οποίος είναι γνωστός ως Σαρανταπότα-
μος. Στην αρχαιότητα, όμως, ο ποταμός ήταν ορ-
μητικός, καθώς σχηματιζόταν από τα πολλαπλά
ρέματα της δυτικής Πάρνηθας και του ανατολι-
κού Κιθαιρώνα. Περνούσε μέσα από το Θριάσιο
Πεδίο και κατά τους χειμερινούς μήνες πλημμύ-
ριζε τη νοτιοδυτική περιοχή της πεδιάδας, κατα-
στρέφοντας καλλιέργειες, αλλά και τις ανατολι-
κές παρυφές της αρχαίας πόλης της Ελευσίνας.
Ο Παυσανίας πέρασε τον ελευσινιακό Κηφισό
από μεγάλη λίθινη γέφυρα στο σημείο συνάντη-
σης του ποταμού με την Ιερά Οδό. Η θέση αυτή εί-
ναι σήμερα γνωστή ως «Καλό Πηγάδι» και απέχει
περί το 1 χιλιόμετρο από το ιερό της Ελευσίνας.
Η γέφυρα, μήκους 50 και πλάτους 5,5 μέτρων,
σώζεται σήμερα σε πολύ καλή κατάσταση δίπλα
στη σύγχρονη γέφυρα. Είναι κατασκευασμένη
από καλολαξευμένους πειραϊκούς πωρόλιθους,
συναρμοσμένους με εξαιρετική ακρίβεια. Απο-
τελείται από τέσσερα χαμηλά τόξα, που πατούν
σε τρεις ισχυρούς πεσσούς, θεμελιωμένους στην
κοίτη του ρέματος. Η κοίτη κάτω από τη γέφυρα
είναι στρωμένη με μεγάλες ορθογώνιες πλάκες
από ελευσινιακό λίθο, ώστε τα θεμέλια της γέφυ-
ρας να είναι πιο ανθεκτικά. Πιθανότατα, οι πλά-
κες αυτές προέρχονταν από αρχαιότερα κτήρια
του ελευσινιακού ιερού. Τα σημεία όπου η γέφυ-
ρα πατά στις όχθες του ποταμού είχαν ενισχυθεί
με ισχυρούς επικλινείς αναλημματικούς τοίχους,
προκειμένου να αποτραπεί η κατάρρευσή τους
εξαιτίας πιθανής ορμητικής πλημμύρας. Πριν
από τη γέφυρα αυτή θα υπήρχε κάποια άλλη ξύ-
λινη ή λίθινη κατασκευή.
Η πρωτοβουλία για την κατασκευή της λίθινης
γέφυρας αποδίδεται στον Αδριανό, ο οποίος είχε
μυηθεί στα Ελευσίνια Μυστήρια κατά τη διάρ­
κεια πολύμηνης επίσκεψής του στην Αθήνα το
124 μ.Χ. Φαίνεται ότι μια καταστροφική πλημμύ-
ρα του ελευσινιακού Κηφισού το φθινόπωρο του
έτους αυτού ώθησε τον Ρωμαίο αυτοκράτορα να
διατάξει την αντικατάσταση της υπάρχουσας γέ-
φυρας με τη στιβαρή κατασκευή που περιγράψα-
με παραπάνω. Ως ιδιαίτερα ευλαβής πιστός της
Δήμητρας και των Μυστηρίων της, ο Αδριανός,
26
εκτός από τη γέφυρα του Κηφισού, φρόντισε για
την κατασκευή πολλών έργων για χάρη των Ελευ-
σινίων. Σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να τοποθε-
τηθεί και η επισκευή της Ιεράς Οδού, καθώς και
της προέκτασής της προς την Κόρινθο.
Η λίθινη γέφυρα του Κηφισού ανασκάφηκε
από τον Ιωάννη Τραυλό κατά το 1950. Στη διάρ­
κεια της έρευνας, εντοπίστηκε επιγραφή των
τελών του 3ου αιώνα π.Χ. από πεντελικό μάρ-
μαρο, εντοιχισμένη σε μεσαιωνικό οχυρωματικό
πύργο που είχε κτιστεί δίπλα στη γέφυρα. Στην
επιγραφή αναφέρονται έξι πρόσωπα, πέντε εκ
των οποίων κατάγονταν από τον αρχαίο δήμο
Κόπρου. Η επιγραφή ανήκε πιθανότατα σε κά-
ποιο ταφικό μνημείο στημένο στην περιοχή γύρω
από τη γέφυρα. Στον ίδιο χώρο θα πρέπει να το-
ποθετηθεί και ο δήμος Κόπρου, που ανήκε στην
Ιπποθοωντίδα φυλή.
Στα μέσα του 19ου αιώνα, όταν ο Γουσταύος
Φλωμπέρ πέρασε από την περιοχή, η γέφυρα δεν
ήταν ορατή. Στην περιοχή είδε μόνο ένα κτιστό
πηγάδι:
«Στην είσοδο του χωριού [σσ: της Ελευσίνας]
ένα αρχαίο πηγάδι: μεγάλος δίσκος από πέτρες,
τοποθετημένες σαν σε πλακόστρωτο και που
ανεβαίνουν ως το κεντρικό σημείο, ως τον ομφα-
λό θα λέγαμε, όπου βρίσκεται το ίδιο το πηγάδι,
δηλαδή το στόμιο. Πρασινόχρωμες οι πέτρες στο
εσωτερικό. Στο βυθό το νερό ρυτιδώνεται σε
αδιάκοπα ημικύκλια, από μια χοντρή σταλαγμα-
τιά νερό που πέφτει ανάμεσα στις πέτρες 5 ή 6
δάχτυλα πιο ψηλά» (Flaubert 2000, σελ. 26).
Το πηγάδι αυτό αναφέρεται και από τον Που-
κεβίλ (Pouqueville 1995, σελ. 430)· πιθανότατα
ταυτίστηκε από τον Φλωμπέρ με το Καλλίχορο
φρέαρ, το οποίο βρισκόταν στην πραγματικότη-
τα στα ανατολικά των Μεγάλων Προπυλαίων του
ελευσινιακού ιερού.
Σαρωνικός κόλπος. Μετά το στενό πέρασμα
μεταξύ του Αιγάλεω και του Ποικίλου όρους, οι
ταξιδιώτες της Ιεράς Οδού έβλεπαν τη γαλάζια
επιφάνεια του Σαρωνικού κόλπου να απλώνε-
ται μπροστά τους. Αν και σήμερα το τοπίο έχει
επιβαρυνθεί από τις πολυάριθμες βιομηχανικές
μονάδες που έχουν συγκεντρωθεί κατά μήκος της
ακτής, ο Σαρωνικός κόλπος χάριζε μια εξαιρετικά
ειδυλλιακή θέα μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του
20ού αιώνα. Οι εντυπώσεις που παρατίθενται στο
παρακάτω απόσπασμα ανήκουν στον Γάλλο Ερ-
ρίκο Μπελ και ανάγονται στη δεκαετία του 1860:
«Φεύγοντας από το Δαφνί, ακολουθεί κανείς
μια κατηφοριά ως την ακτή του κόλπου της

Ελευσίνας· ο δρόμος κατεβαίνει, έχοντας δεξιά
τις ασβεστολιθικές πλαγιές του Ικάριου όρους
[σσ: εννοεί τον Κορυδαλλό] και αριστερά τους
απότομους βράχους του Κορυδαλλού [σσ: εννοεί
το Αιγάλεω], σκεπασμένους με χαμηλή, μα ακ-
μαία βλάστηση.
Στην ακτή του κόλπου ο δρόμος είναι σκαμ-
μένος στο βράχο και τα τοιχία στήριξης έχουν τα
πόδια τους μέσα στη θάλασσα. Η θέα αυτής της
μεγάλης, ήρεμης και σιωπηλής κυκλικής παραλί-
ας που περιβάλλεται από ψηλά βουνά, είναι
πραγματικά αξιοθαύμαστη. Οι καθαρές κορυφο-
γραμμές διαγράφονται στο λαμπερό ουρανό και
αντικατοπτρίζονται μέσα στη γαλάζια θάλασσα.
Απέναντι οι κιτρινωποί βράχοι της Σαλαμίνας πέ-
φτουν απότομα μέσα στον κόλπο· δεξιά, οι πλα-
γιές του Κιθαιρώνα και της Πάρνηθας περιορίζο-
νται σε ζεστούς και φωτεινούς γκρίζους τόνους·
στα πόδια τους απλώνεται η ιερή πεδιάδα της
Δήμητρας, λουσμένη από το φως του ήλιου, χω-
ρισμένη από τη γαλάζια ακίνητη θάλασσα με μια
στενή παραλία από άσπρα και τριανταφυλλιά
βότσαλα» (Belle 1993, σελ. 158-160).
Ο Σαρωνικός κόλπος, γνωστός και ως κόλπος
της Αίγινας, αποτελεί τμήμα (εγκόλπωση) του Αι-
γαίου πελάγους και εντοπίζεται μεταξύ της Ατ-
τικής και του βορειοδυτικού τμήματος της Πελο-
ποννήσου. Στα βόρεια και στα βορειοανατολικά
ορίζεται από τα νότια παράλια της Αττικής, ενώ
στα βορειοδυτικά και στα δυτικά τον «κλείνουν»
οι ακτές της Κορινθίας και του Άργους. Στο δυτι-
Αρχαιότητα
κότερο σημείο του Σαρωνικού κόλπου βρίσκεται Ο Σαρωνικός
κόλπος
ο Ισθμός της Κορίνθου. Το ανατολικό του όριο με το νησί
είναι η νοητή γραμμή που ενώνει το ακρωτήριο της Σαλαμίνας
Σκύλλαιο στην Τροιζηνία με αυτό του Σουνίου στο βάθος
(φωτογραφικό
στο νοτιότατο άκρο της Αττικής, η οποία είναι αρχείο Νομαρχίας
γύρω στα 27 ναυτικά μίλια. Δυτικής Αττικής)
Τα μεγαλύτερα νησιά εντός του Σαρωνικού
είναι η Αίγινα, ο Πόρος και η Σαλαμίνα, ενώ το
Αγκίστρι, το Γαϊδουρονήσι (νήσος Πατρόκλου),
οι Φλέβες, η Κυρά (Πιτυόνησος), οι Λαγούσες, οι
Διαπόριες νήσοι και στο ανατολικότερο άκρο το
νησάκι του Αγίου Γεωργίου είναι σαφώς μικρό-
τερα. Η Σαλαμίνα βρίσκεται πολύ κοντά στο λι-
μάνι του Πειραιά και ακριβώς απέναντι από τον
κόλπο της Ελευσίνας. Έτσι, το νησί ήταν ορατό
και από την Ιερά Οδό αμέσως μετά το στενό πέ-
ρασμα μεταξύ Αιγάλεω και Ποικίλου όρους, δη-
λαδή από την περιοχή του Σκαραμαγκά έως την
Ελευσίνα. Αυτό το τμήμα της πορείας της Ιεράς
Οδού ήταν σχεδόν παραθαλάσσιο. Το ακρωτήριο
που σχηματίζεται από τον Σκαραμαγκά, βιομη-
χανική περιοχή στα νοτιοανατολικά του κόλπου
της Ελευσίνας, και το γειτονικό Πέραμα ήταν γνω-
στό στην αρχαιότητα με την επωνυμία Αμφιάλη,
από το επίθετο «αμφίαλος», που σήμαινε αυτόν
που βρέχεται από τη θάλασσα και από τις δύο
πλευρές (ἀμφί + ἅλς). Έτσι, ο σημερινός όρμος
Σκαραμαγκά ονομαζόταν στο παρελθόν όρμος
της Αμφιάλης (Στράβωνα Γεωγραφικά ΙΧ, 14).
Μεταξύ του ακρωτηρίου της Αμφιάλης και της
Σαλαμίνας πραγματοποιήθηκε το 480 π.Χ. η πε-
27
 Κεφάλαιο I

Χάρτης-
αναπαράσταση
της ναυμαχίας
της Σαλαμίνας
από επανέκδοση
(1835) του
τετράτομου έργου
του Γάλλου Ζαν-
Ζακ Μπαρτελεμύ
με τίτλο
Voyage du jeune
Anacharsis
en Grèce,
που εκδόθηκε
για πρώτη φορά
το 1787 στο
Παρίσι (συλλογή
Ιωάννη Ιγγλέση)

ρίφημη ναυμαχία μεταξύ Περσών και Ελλήνων.
Ο Σαρωνικός αποτελεί τον σημαντικότερο
κόλπο της Ελλάδας, ως πεδίο σημαντικής ναυ-
τιλιακής και βιομηχανικής δραστηριότητας. Οι
περιοχές κατά μήκος της ακτής του Σαρωνικού
από τον Σκαραμαγκά έως την Ελευσίνα γνώρισαν
ταχεία βιομηχανική ανάπτυξη, ήδη από τα χρό-
νια του Μεσοπολέμου. Το όνομα του Σαρωνικού
κόλπου οφείλεται στον μυθολογικό βασιλιά της
Τροιζήνας Σάρωνα, ο οποίος πνίγηκε στη θάλασ-
σα κυνηγώντας ένα ελάφι. Ο Παυσανίας (ΙΙ, 30,
3-5) διηγείται:
«Μετά τον Άθληπο έγινε βασιλιάς ο Σάρων, ο
οποίος έλεγαν πως ίδρυσε το ιερό για την Άρτε-
μη σαρωνίδα κοντά σε μία θάλασσα μάλλον, τελ-
ματώδη και ρηχή, η οποία γι’ αυτό λεγόταν και
Φοιβαία λίμνη. Ο Σάρων, ο οποίος αγαπούσε
πολύ το κυνήγι, συνέβη, καταδιώκοντας ένα ελά-
φι που φεύγοντας έπεσε στη θάλασσα, να πέσει
κι αυτός μαζί του· το ελάφι κολυμπούσε απομα-
κρυνόμενο από τη στεριά, και ο Σάρων δεν άφη-
νε το κυνήγι μέχρις ότου από το πείσμα του
έφτασε στο πέλαγος· εκεί κουράστηκε, σκεπά-
στηκε από τα κύματα και πνίγηκε. Το σώμα του
που εκβράστηκε στη Φοιβαία λίμνη, το έθαψαν
στο άλσος της Άρτεμης, μέσα στον ιερό περίβο-
λο, και απ’ αυτόν ονόμασαν την εκεί θάλασσα
Σαρωνίδα αντί Φοιβαίας» (για τη μετάφραση, βλ.
Παπαχατζή 1976, σελ. 244).
Η Φοιβαία λίμνη, γνωστή και ως Ψιφαία, απο-
τελούσε εκτεταμένο βάλτο στα βόρεια της Τροι-
ζήνας και στα δυτικά του Πώγωνα έως τα υψώμα-
τα πριν από τον Ισθμό των Μεθάνων. Η Φοιβαία
λίμνη επικοινωνεί με την Ψιφαία θάλασσα στα
νοτιοδυτικά του παραπάνω ισθμού, που αποτε-
λεί μέρος του Σαρωνικού κόλπου.
Κόλπος Αλκυονίδων. Ο κόλπος των Αλκυο-
νίδων αποτελεί το ανατολικότερο τμήμα του Κο-
ρινθιακού κόλπου και βρέχει τις δυτικές ακτές
της Δυτικής Αττικής, δηλαδή αυτές που εκτείνο-
νται ανάμεσα στον Κιθαιρώνα και τα Γεράνεια.
Εκεί βρίσκονται οι Αλκυονίδες νήσοι, γνωστές
και ως «Καλά νησιά». Ουσιαστικά, πρόκειται
για τις τέσσερις κορυφές (Δασκαλειό, Ζωοδόχος
Πηγή, Γλαρονήσι και Πρασονήσι) υφαλονήσου,
που βρίσκεται σε βάθος 190 μέτρων περίπου.
Στα νησιά αυτά, που είναι ακατοίκητα, έχουν
εντοπιστεί ίχνη αρχαίων κτισμάτων. Το όνομά
τους προέρχεται από τις πολυάριθμες αλκυόνες
που μαζεύονται στα σπήλαια και στις σχισμές
των απόκρημνων ακτών των νησιών.

28
 Αρχαιότητα

Αρχαία φρούρια και πύργοι ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Άγις. Η κατασκευή αυτών

στη Δυτική Αττική των οχυρωματικών έργων τοποθετείται στα κλα-
σικά χρόνια, με εξαίρεση το φρούριο στο Λειψύ-

Η Αττική και η Μεγαρίδα χωρίζονται από τη δριο, που ίσως ανάγεται στα τέλη της Αρχαϊκής
Στερεά Ελλάδα με την Πάρνηθα και τη δυτι- περιόδου. Καθώς αυτές οι οχυρώσεις βρίσκονται
κή της προέκταση, τον Κιθαιρώνα. Οι εκτεταμένοι εκτός των ορίων της Δυτικής Αττικής, δεν θα γί-
ορεινοί όγκοι που φράσσουν τα σύνορα προς τη νει αναλυτική αναφορά σε αυτές παρακάτω.
Βοιωτία περιελάμβαναν διάφορα περάσματα και
δρόμους που οι αρχαίοι Αθηναίοι επιδίωξαν να Αιγόσθενα. Η θέση βρίσκεται σε λόφο, τμήμα
προστατεύσουν, κατασκευάζοντας ισχυρά φρού- των νοτιοανατολικών υπωρειών του Κιθαιρώνα,
ρια. Επιπλέον, προκειμένου να εξασφαλίσουν τον που δεσπόζει στον μικρό όρμο του Πόρτο Γερ-
αποτελεσματικό έλεγχο αυτής της συνοριακής μενό, στο ανατολικότερο άκρο του Κορινθιακού
γραμμής, είχαν εγκαταστήσει εκτεταμένο σύστη- κόλπου. Το φρούριο, που αποτελεί ένα από τα
μα επικοινωνίας μέσω φρυκτωριών. Στην ουσία, πιο χαρακτηριστικά δείγματα της οχυρωματικής
επρόκειτο για δίκτυο υψηλών πύργων, από όπου τέχνης του 4ου αιώνα, διατηρείται σε εξαιρετικά
μεταδίδονταν σήματα μέσω καπνού και φωτιάς καλή κατάσταση. Αυτό αποδίδεται από τον Πα-
από πυρσούς (φρυκτός = πυρσός), ένα σύστημα παχατζή (1994, σελ. 512) στο ότι κατά τα χρόνια
επικοινωνίας πολύ διαδεδομένο στην αρχαία Ελ- της Τουρκοκρατίας ο όρμος του Πόρτο Γερμενό Ένας από τους
16 σωζόμενους
λάδα. Στον Αγαμέμνονα (280-316), ο Αισχύλος, παρέμενε σχεδόν έρημος, εξαιτίας της απουσίας τετράπλευρους
μέσω του στόματος της Κλυταιμνήστρας, αναφέ- κάποιου μεγάλου κέντρου στην άμεση ενδοχώρα. πύργους
ρει πώς έφτασε η είδηση της άλωσης της Τροίας Έτσι, το αρχαίο οικοδομικό υλικό, το οποίο σί- του φρουρίου
των Αιγοσθένων,
στις Μυκήνες μέσα σε μία νύχτα, μέσω του δικτύ- γουρα θα εκμεταλλεύονταν οι κάτοικοι ενός πι- που υψώνεται
ου των φρυκτωριών. Πολλές από τις φρυκτωρίες θανού μεταβυζαντινού οικισμού στην ευρύτερη στη νοτιανατολική
της αρχαιότητας χρησιμοποιήθηκαν, χωρίς δια- περιοχή του φρουρίου, παρέμεινε στην αρχική γωνία
του περιβόλου
κοπή, κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου του θέση. (φωτ. Σπύρος
και της Τουρκοκρατίας. Η αρχαία οχύρωση έχει στενόμακρο σχήμα, Παναγιωτόπουλος)
Οι διαδοχικές πολεμικές συγκρούσεις, στις
οποίες ενεπλάκησαν οι Αθηναίοι, αλλά και οι
υπόλοιποι κάτοικοι της Αττικής, καθώς και αυ-
τοί της Μεγαρίδας κατά τον 5ο και τον 4ο αιώνα,
αντικατοπτρίζονται στις πολλαπλές οχυρώσεις
που οικοδομήθηκαν ή/και επισκευάστηκαν κατά
την περίοδο αυτή εντός των ορίων της Δυτικής
Αττικής. Στην οχυρωματική ζώνη που προστά-
τευε τα βορειοδυτικά σύνορα της Αττικής και
της Μεγαρίδας εντάσσονται τα αρχαία φρούρια
των Αιγοσθένων στο Πόρτο Γερμενό, των Ελευ-
θερών στο πέρασμα της Κάζας, της Οινόης, του
Πανάκτου κοντά στο χωριό Πράσινο, του Κορυ-
νού, της Φυλής, του Δέματος στα Άνω Λιόσια,
του Πλακωτού και του Παλαιόκαστρου στη Μα-
γούλα, της θέσης που ταυτίζεται με την Ερένεια
κοντά στη Μάνδρα και άλλα. Επίσης, εδώ θα
πρέπει να ενταχθούν και οι πύργοι στην Οινόη,
στο Βελατούρι, στα Βαθυχώρια και στο Πυργάθι
κοντά στο Δέμα, που πρέπει να λειτουργούσαν
ως φρυκτωρίες, αλλά και ως παρατηρητήρια.
Τέλος, στην Πάρνηθα εντοπίζονται και τα ση-
μαντικά φρούρια στις θέσεις Λειψύδριο (Κορα-
κοφωλιά), Λοιμικό, Παλαιόκαστρο, στην περιοχή
του Τατοΐου, και Κατσιμίδι στον Δήμο Δεκελείας,
το οποίο κατά πάσα πιθανότητα ταυτίζεται με το
τείχος της αρχαίας Δεκελείας, που έκτισε το 413

29
 Κεφάλαιο I
Το φρούριο
των Αιγοσθένων,
κτισμένο κατά
το ισόδομο
σύστημα, αποτελεί
ένα από τα πιο
χαρακτηριστικά
δείγματα
της οχυρωματικής
τέχνης
του 4ου αιώνα
(φωτ. Σπύρος
Παναγιωτόπουλος)
με τις στενές πλευρές (μήκους 200 μέτρων πε-
ρίπου) στα ανατολικά και στα δυτικά. Οι μα-
κρές πλευρές (μήκους 450 μέτρων περίπου)
κατηφορίζουν μέχρι την παραλία στα δυτικά.
Το φρούριο είναι κτισμένο σύμφωνα με το ισό-
δομο σύστημα. Το καλύτερα διατηρημένο τμήμα
βρίσκεται στην ανατολική πλευρά, όπου και η
ακρόπολη, η οποία χωρίζεται από τον υπόλοιπο
οχυρωμένο χώρο με εσωτερικό τείχος. Αντίθετα,
το νότιο και το δυτικό σκέλος είναι σχεδόν ολο-
κληρωτικά κατεστραμμένα. Μάλιστα, το τείχος
της νότιας πλευράς μπορεί να μην ολοκληρώθη-
κε ποτέ, καθώς η ισχυρή οχύρωση της ακρόπο-
λης είχε πιθανότατα κριθεί επαρκής. Επιπλέον,
παράλληλα προς τη νότια πλευρά του φρουρί-
ου κυλούσε ρέμα, η κοίτη του οποίου είχε εκβα-
θυνθεί σημαντικά· το χώμα είχε χρησιμοποιηθεί
στη δημιουργία αναχώματος, το οποίο παρακο-
λουθούσε την πορεία του ρέματος και παρείχε
περισσότερη ασφάλεια. Σώζονται 16 από τους
τετράπλευρους πύργους του φρουρίου, με πιο
καλοδιατηρημένο αυτόν στη νοτιοανατολική
γωνία του περιβόλου. Ο πύργος αυτός έχει σχή-
μα τετράγωνο με πλευρά 8 μέτρων και, έως τον
σεισμό του 1981, σωζόταν σε ύψος 15 μέτρων,
δηλαδή μέχρι τις επάλξεις. Κτισμένος από ασβε-
στόλιθο και κροκαλοπαγή λίθο, ο οχυρωματικός
πύργος διέθετε δύο ορόφους με ξύλινα δάπε-
δα. Το φρούριο είχε τουλάχιστον δύο πύλες, οι
30
οποίες έχουν εντοπιστεί στο βόρειο σκέλος του.
Η ακριβής χρονολογία οικοδόμησης του
φρουρίου των Αιγοσθένων παραμένει άγνωστη.
Βάσει αρχιτεκτονικών μελετών, έχουν προταθεί
οι αρχές και τα τέλη του 4ου, καθώς και οι αρ-
χές του 3ου αιώνα. Το φρούριο κατασκευάστηκε
από τους Μεγαρείς, ίσως με τη βοήθεια των Αθη-
ναίων. Μια εναλλακτική υπόθεση συνδέει την
ανέγερση του φρουρίου των Αιγοσθένων με τον
Μακεδόνα βασιλιά Δημήτριο Α΄, στο πλαίσιο της
εκστρατείας του εναντίον του Κασσάνδρου. Πά-
ντως είναι βέβαιο ότι κάποιο οχυρωματικό οικο-
δόμημα προϋπήρχε του 4ου αιώνα, αφού έχουν
αποκαλυφθεί τμήματα τείχους με πολυγωνική
τοιχοποιία στο εσωτερικό της οχύρωσης.
Η κατοίκηση στα Αιγόσθενα ανάγεται στον 8ο
αιώνα, αν όχι νωρίτερα. Κατά τη διάρκεια των
αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, ο οικισμός ανή-
κε στα Μέγαρα και αποτελούσε έναν από τους
συνοριακούς προμαχώνες τους. Στους γύρω λό-
φους έχουν εντοπιστεί νεκροταφεία, ενώ στα βό-
ρεια και στα ανατολικά του φρουρίου εκτείνο-
νται χωράφια που κατά την αρχαιότητα θα χρη-
σιμοποιούνταν πιθανότατα για την καλλιέργεια
του περίφημου Αιγοσθενίτη οίνου.
Ελάχιστες είναι οι αναφορές που γίνονται στα
Αιγόσθενα από τις γραπτές πηγές. Οι πιο σημα-
ντικές από αυτές βρίσκονται στα Ελληνικά του
Ξενοφώντα, όπου αναφέρεται ότι οι Σπαρτιάτες
 Αρχαιότητα

πέρασαν από τα Αιγόσθενα το 378 (V, 4, 16-18) και είναι σήμερα γνωστό και ως «Γυφτόκαστρο».
και το 371 (VI, 4, 26), μετά την ήττα τους στα Περιλαμβάνει τειχισμένο χώρο ακανόνιστου ορ-
Λεύκτρα από τους Θηβαίους. Ήταν ένας ιδιαίτε- θογώνιου σχήματος (300 x 125 μέτρα). Το τείχος,
ρα δύσβατος δρόμος. Στην πρώτη περίπτωση, οι που διατηρείται σχεδόν ανέπαφο στη βόρεια
πολεμιστές, βαδίζοντας σε ιδιαίτερα επικίνδυνο πλευρά του κάστρου, είναι κατασκευασμένο με
μονοπάτι του Κιθαιρώνα, που περνούσε δίπλα ιδιαίτερη επιμέλεια κατά το ισόδομο σύστημα.
στους γκρεμούς των απότομων βορειοανατολι­ Έχει δύο όψεις με ορθογώνιους ογκόλιθους από Το φρούριο
κών ακτών του Κορινθιακού, αντιμετώπισαν ασβεστόλιθο, ενώ το κενό ανάμεσά τους έχει γε- στο πέρασμα
ιδιαί­τερα αντίξοες καιρικές συνθήκες. Φυσούσε μίσει με μικρούς, ακατέργαστους λίθους. Πρό- της Κάζας,
στην παλαιά
δυνατός άνεμος, που παρέσυρε πολλά από τα κειται για ένα από τα πιο αξιόλογα παραδείγμα- εθνική οδό
υποζύγια και τις ασπίδες των οπλιτών στα βάθη τα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής του 4ου αιώνα Αθηνών-
της ανταριασμένης θάλασσας. Καθώς ήταν εξαι- στον ελλαδικό χώρο. Θήβας, γνωστό
σήμερα και ως
ρετικά δύσκολο να προχωρήσουν με τις βαριές Κατά μήκος της βόρειας πλευράς σώζονται επτά «Γυφτόκαστρο»·
ασπίδες στα χέρια, οι άντρες αποφάσισαν να τριώροφοι, ιδιαίτερα ισχυροί, τετράπλευροι πύρ- χρονολογείται
αφήσουν όσες είχαν απομείνει στερεωμένες με γοι. Οι σειρές οπών στους τοίχους είχαν γίνει για στο β΄ τέταρτο
του 4ου αιώνα
πέτρες στο χώμα, ώστε να μπορέσουν να κατέ- τα δοκάρια που υποστήριζαν τα ξύλινα δάπεδα. και ταυτίζεται
βουν στα Αιγόσθενα, για να περάσουν τη νύχτα. Οι τοξότες έριχναν τα βέλη τους από τις τοξοθυ- από τους
Το πρωί, αφού η θύελλα είχε περάσει, επέστρε- ρίδες (παράθυρα-σχισμές) του δεύτερου ορόφου, περισσότερους
ερευνητές
ψαν στο βουνό, μάζεψαν τις παρατημένες ασπί- ενώ τα παράθυρα του τρίτου χρησιμοποιούνταν με την ακρόπολη
δες και συνέχισαν τον δρόμο τους. σαν καταπέλτες. Υπήρχαν δύο μεγάλες πύλες με των αρχαίων
Τα Αιγόσθενα έγιναν μέλος της Αχαϊκής Συ- εσωτερική αυλή στη νοτιοανατολική και στη νοτι- Ελευθερών
(φωτογραφικό
μπολιτείας το 243, ενώ αργότερα τέθηκαν υπό οδυτική γωνία της οχύρωσης. Επιπλέον, στο τείχος αρχείο Νομαρχίας
τον έλεγχο της Βοιωτίας. Ο Παυσανίας (Ι, 44, 5) είχαν ανοιχτεί τέσσερις μικρότερες πύλες. Δυτικής Αττικής)
μας πληροφορεί ότι:
«Στα Αιγόσθενα υπάρχει ιερό του Μελάμπο-
δα, του γιου του Αμυθάονα, και παράσταση
ενός άνδρα, όχι μεγάλη, σκαλισμένη πάνω σε
στήλη. Για το Μελάμποδα υπάρχει θυσία και
μία εορτή που γίνεται κάθε χρόνο. Αυτός λένε
πως δεν προμηνύει το μέλλον ούτε με όνειρα
ούτε με κανένα άλλο τρόπο» (για τη μετάφραση,
βλ. Παπαχατζή 1994, σελ. 511-514).
Τα αρχαία Αιγόσθενα ήταν το κέντρο της λα-
τρείας του μάντη και θεραπευτή Μελάμποδα.
Ο Ηρόδοτος (ΙΙ, 49) θεωρεί ότι ο Μελάμπους
υπήρξε ο εισηγητής της λατρείας του Διονύσου,
είχε την ικανότητα να μιλάει με τα ζώα, ήταν πο-
λυμαθής και διέθετε μαντικές δυνάμεις. Τα της
λατρείας του Διονύσου τα είχε μάθει από τον
Κάδμο τον Τύριο, που με άλλους Φοίνικες είχε
εγκατασταθεί στη Βοιωτία. Το δημοφιλές ιερό
του ήρωα έχει εντοπιστεί κάτω από μνημειώδη
πεντάκλιτη βασιλική των παλαιοχριστιανικών
χρόνων, η οποία ανασκάφηκε κοντά στον πέμ­
πτο από τους πύργους της βόρειας πλευράς της
οχύρωσης.

Ελευθερές. Το εντυπωσιακό αρχαίο φρούριο

που δεσπόζει στην κορυφή υψώματος στο πέρα-
σμα της Κάζας, στην παλαιά εθνική οδό Αθήνας-
Θήβας, ταυτίζεται από τους περισσότερους ερευ-
νητές με την ακρόπολη των αρχαίων Ελευθερών.
Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 4ου αιώνα

31
 Κεφάλαιο I

Ελευθεραί,
Ακρόπολη, 1923
(φωτ. Dorothy
Burr Thompson,
Αμερικανική
Σχολή Κλασικών
Σπουδών)

Η βορεινή
πλευρά
του φρουρίου
στην Κάζα (φωτ.
Α. Γκινάκος,
φωτογραφικό
αρχείο Μουσείου
Μπενάκη)

32
 Αρχαιότητα

Εντός των ορίων του τειχισμένου χώρου, κοντά

στο βόρειο σκέλος της οχύρωσης, έχει εντοπιστεί
κτίσμα ορθογώνιας κάτοψης, το οποίο χωρίζεται
στα δύο από κεντρικό διάδρομο. Εκεί στεγαζό-
ταν, πιθανότατα, το αρχηγείο της φρουράς που
διέμενε στην ακρόπολη, ενώ οι στρατιώτες θα
πρέπει να διέμεναν σε αντίσκηνα ή ξύλινα παρα-
πήγματα. Στα δυτικά του κτίσματος αυτού έχουν
ανασκαφεί ερείπια κατοικιών. Όταν το φρούριο
έπαψε να χρησιμοποιείται ως στρατιωτική βάση,
στον χώρο δημιουργήθηκε μικρός συνοικισμός.
Μάλιστα, στο κτίσμα με τον κεντρικό διάδρομο
έχουν βρεθεί βαρίδια αργαλειού, πράγμα που
υποδεικνύει μια σαφώς οικιστική εγκατάσταση.
Η τελευταία πρέπει να πραγματοποιήθηκε κατά
τα πρώιμα ρωμαϊκά χρόνια. Πάντως, όταν ο Παυ-
σανίας πέρασε από εκεί, το φρούριο ήταν εντε-
λώς ερημωμένο (Ι, 38, 9). Κατά τη δεκαετία του
1860, ο Ερρίκος Μπελ είδε τα ερείπια στην κατά-
σταση, περίπου, που σώζονται σήμερα:
«[…], ο δρόμος προχωρεί ανάμεσα σε μεγάλα
κοφτά βράχια και μπαίνει σε ένα άγριο φαράγγι
όπου δεσπόζουν τα επιβλητικά ερείπια του αρ-
χαίου κάστρου των Ελευθερών, που προστά-
τευε το πέρασμα από τις επιδρομές των Βοιω-
τών στην Αττική. Επτά μεγάλοι τετράγωνοι πύρ-
γοι, αρκετά καλά διατηρημένοι, υψώνουν τους
τοίχους τους στην κορυφή ενός απότομου λό- κάτω από την αθηναϊκή Ακρόπολη, φυλασσόταν Τα ερείπια
του ναού
φου. Δημιουργούν ένα γραφικό σύνολο, ιδίως το ξόανο του θεού, που είχε έρθει από τις Ελευ-
του Διονύσου
όταν προσπεράσει κανείς το λόφο και γυρίσει θερές, προφανώς στο πλαίσιο της παραπάνω Ελευθερέως,
πίσω του να δει, καθώς προχωρεί στις κορδέλες συμμαχίας. Με ανάλογο τρόπο είχε μεταφερθεί που έχουν
εντοπιστεί,
του βουνού, που περνούν πολλές φορές πάνω στην Αθήνα η ελευσινιακή λατρεία της Δήμητρας
εξαιρετικά
από τη στενή κοίτη του χειμάρρου» (Belle 1993, και της Κόρης μέσω της ίδρυσης του Εν Άστει αποσπασματικά,
σελ. 167). Ελευσινίου, αμέσως μετά την τελική προσάρτηση στα νότια
του οχυρού
Το οχυρό των Ελευθερών βρισκόταν σε εξαι- της Ελευσίνας τον 6ο αιώνα. Ο Παυσανίας (Ι, 38,
των Ελευθερών
ρετικά στρατηγική θέση, καθώς φρουρούσε ση- 8-9) αναφέρει σχετικά:
μαντικό πέρασμα στον δρόμο που συνέδεε την «Πρωτύτερα τα σύνορα της Βοιωτίας προς
Αθήνα με τη Θήβα. Οικοδομήθηκε είτε από τους την Αττική ήταν στις Ελευθερές. Επειδή όμως
Θηβαίους, είτε από τους Αθηναίους ως μέρος οι Ελευθερείς προσχώρησαν στους Αθηναίους,
ενός ευρύτερου δικτύου μεθοριακών οχυρώσεων, σύνορο της Βοιωτίας είναι πλέον ο Κιθαιρών.
που είχαν ως στόχο την αναχαίτιση των εισβολέ- Οι Ελευθερείς προσχώρησαν χωρίς να εξανα-
ων. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 4ου αιώνα, γκασθούν με πόλεμο, αλλά γιατί θέλησαν να γί-
το φρούριο επισκευάστηκε και ενισχύθηκε, προ- νουν πολίτες Αθηναίοι και γιατί μισούσαν τους
φανώς εν όψει της απειλής του Φιλίππου Β΄. Θηβαίους. Στην πεδιάδα των Ελευθερών υπάρ-
Οι Ελευθερές αρχικά ανήκαν στη Βοιωτία. χει ναός του Διονύσου, από όπου το αρχαίο ξό-
Σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις, ήταν η γενέτει- ανο μεταφέρθηκε στην Αθήνα· εκείνο που
ρα του Διονύσου, ο οποίος λατρευόταν εκεί με το υπάρχει στις Ελευθερές σήμερα έχει γίνει κατ’
προσωνύμιο «Ελευθερεύς». Κάποια στιγμή, κατά απομίμηση του αρχαίου.
τη διάρκεια του 6ου αιώνα, κατά πάσα πιθανό- Σε μικρή απόσταση από το ναό υπάρχει μία
τητα επί Πεισιστράτου, τάχθηκαν στο πλευρό σπηλιά, όχι μεγάλη, και κοντά σ’ αυτήν πηγή
των Αθηναίων, εξέλιξη που θα πρέπει να συνδε- κρύου νερού. Υπάρχει παράδοση σχετικά με τη
θεί με τη μεταφορά της λατρείας του Διονύσου σπηλιά πως η Αντιόπη γέννησε και άφησε μέσα
Ελευθερέως στην Αθήνα. Στο ιερό του Διονύσου, σ’ αυτή τα παιδιά της, και σχετικά με την πηγή

33
 Κεφάλαιο I

τιστεί με σπήλαιο στη θέση Κισσός, στα δυτικά

του φρουρίου, ή με σπηλαιόμορφο βαθούλωμα
που έχει εντοπιστεί στα ανατολικά της οχύρωσης
από τον ανασκαφέα Ε. Στίκα.

Οινόη. Στα νότια του σύγχρονου χωριού της Οι-

Ο αρχαίος πύργος πως ο βοσκός που βρήκε τα παιδιά, τα ελευθέ-
της Οινόης·
ρωσε από τα σπάργανά τους και εδώ πρώτη
διατηρείται
η βορειοδυτική φορά τα έλουσε. Διατηρείται ακόμα ένα μέρος
γωνία του τείχους των Ελευθερών, καθώς και ερείπια
τετράπλευρου
σπιτιών. Απ’ αυτά είναι φανερό πως η πόλη
οχυρωματικού
πύργου του 4ου ήταν χτισμένη προς τον Κιθαιρώνα, λίγο ψηλό-
αιώνα, που πρέπει τερα από την πεδιάδα» (για τη μετάφραση, βλ.
να εντασσόταν
Παπαχατζή 1994, σελ. 482-484).
σε δίκτυο
φρυκτωριών, Στις Ελευθερές, στα νότια του φρουρίου,
δηλαδή σημείων έχουν εντοπιστεί, εξαιρετικά αποσπασματικά,
από όπου
τα ερείπια του ναού του Διονύσου Ελευθερέως.
εκπέμπονταν
σήματα Πρόκειται για ναό δωρικού ρυθμού του 4ου αι-
με τη χρήση ώνα, γύρω από τον οποίο εντοπίστηκαν και ίχνη
πυρσών
οικισμού. Ο τελευταίος υπήρχε κατά τα χρόνια
(φωτ. Σπύρος
Παναγιωτόπουλος) του Παυσανία. Επιπλέον, στα ανατολικά του
λόφου ανασκάφηκαν τα θεμέλια δύο παλαιο-
χριστιανικών βασιλικών, που υποδεικνύουν συ-
νέχιση της κατοίκησης στους πρώτους μεταχρι-
στιανικούς αιώνες. Η σπηλιά με την πηγή κρύου
νερού, όπου λεγόταν ότι η Αντιόπη γέννησε τους
γιους του Δία, Ζήθο και Αμφίονα, μπορεί να ταυ-
νόης, που είναι γνωστό και ως Μάζι, υψώνονται
τα ερείπια τετράπλευρου οχυρωματικού πύργου
του 4ου αιώνα. Το οικοδόμημα υπολογίζεται ότι
είχε τέσσερις ορόφους, ενώ το ύψος του θα πρέ-
πει να έφτανε τα 16 μέτρα. Μία από τις γωνίες
του πύργου διατηρείται σχεδόν σε ολόκληρο το
ύψος της. Στις πλευρές των σωζόμενων τοίχων
υπάρχουν σειρές οπών, στις οποίες τοποθετού-
νταν τα ξύλινα δοκάρια για τη στήριξη των δαπέ-
δων, καθώς και στενά παράθυρα, που επέτρεπαν
τον έλεγχο του παρακείμενου δρόμου. Επιπλέον,
ο πύργος της Οινόης πρέπει να εντασσόταν σε
δίκτυο φρυκτωριών, δηλαδή σημείων από όπου
εκπέμπονταν μηνύματα με τη χρήση πυρσών. Η
φρυκτωρία της Οινόης ήταν κτισμένη σε ακατοί-
κητη περιοχή και συνδεόταν με γειτονική οχύρω-
ση στα βορειοανατολικά του σύγχρονου χωριού,
καθώς και με το φρούριο των Ελευθερών. Φαίνε-
ται πως παρέμεινε σε χρήση μέχρι τα χρόνια της
Τουρκοκρατίας.
H οχύρωση στα βορειοανατολικά της σύγ-
χρονης Οινόης, σε θέση γνωστή ως «Μυούπολη»,
ταυτίζεται από κάποιους ερευνητές με τα ερεί-
πια της αρχαίας Οινόης. Το φρούριο, που επό-
πτευε την ομώνυμη εύφορη πεδιάδα, περιλαμ-
βάνει οχυρωματικό περίβολο μικρού μεγέθους,
περίπου τετράγωνου σχήματος, ενισχυμένο από
τετράπλευρους, ισοδομικά κτισμένους πύργους.
Τόσο στο εσωτερικό, όσο και στο εξωτερικό του
φρουρίου έχουν εντοπιστεί ίχνη κτισμάτων, τα
οποία θα πρέπει να ανήκαν στην πολίχνη που
υπήρχε δίπλα στο αρχαίο κάστρο.
Πάνακτο. Το φρούριο που κατά την αρχαιότητα
ήταν γνωστό ως Πάνακτο έχει ταυτιστεί με οχύ-
ρωση που έχει ανασκαφεί στη θέση Καβασάλα,
κοντά στο χωριό Πράσινο. Πρόκειται για μεγάλο
φρούριο των μέσων του 5ου αιώνα, κτισμένο σε
λόφο που δεσπόζει πάνω από την πεδιάδα των
Σκούρτων, το οποίο αποτέλεσε το ισχυρότερο
προπύργιο του βορειοδυτικού συνόρου της Ατ-
τικής. Παρ’ όλο που το Πάνακτο υπέστη σοβαρές
ζημιές κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431-
404), σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (V, 3, 5 και 39,
3), επισκευάστηκε και παρέμεινε σε χρήση κατά
τη διάρκεια του 4ου και του 3ου αιώνα.
Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980, διάφο-

34
 Αρχαιότητα

ροι ερευνητές, μεταξύ των οποίων και ο Παπαχα-
τζής (1994, σελ. 484-485), σχολιαστής του Παυσα-
νία, ταύτιζαν το αρχαίο Πάνακτο με το Γυφτόκα-
στρο. Αυτή η υπόθεση έχει πλέον εγκαταλειφθεί·
η ταύτιση του οχυρού στο Πράσινο με το Πάνακτο
είναι πλέον αδιαμφισβήτητη, καθώς βασίζεται σε
επιγραφή που αποκαλύφθηκε σε ανασκαφές της
περιοχής κατά τη δεκαετία του 1990.
Κορυνός. Το φρούριο του Κορυνού βρίσκεται
στα ανατολικά της Οινόης και νότια του Πανά-
κτου, γύρω στα 3 χιλιόμετρα νοτίως της Καβασά-
λας και της πεδιάδας των Σκούρτων. Καταλαμβά-
νει την κορυφή υψώματος, το οποίο δεσπόζει δί-
πλα στον δρόμο που οδηγεί από την πεδιάδα των
Σκούρτων στο Θριάσιο Πεδίο μέσω Πάρνηθας.
Τα κατάλοιπα του κάστρου του Κορυνού πε-
ριλαμβάνουν αποσπασματικά σωζόμενο οχυρω-
ματικό περίβολο ακανόνιστου πολυγωνικού σχή-
ματος. Το τείχος, το πιο καλοδιατηρημένο τμή-
μα του οποίου εντοπίζεται στα δυτικά, έχει δύο
όψεις από αργούς λίθους μεσαίου μεγέθους και
γέμισμα από μικρότερους. Η πύλη τοποθετείται
στην ανατολική πλευρά, η οποία έχει καταρρεύ-
σει σχεδόν ολοκληρωτικά. Καθώς δεν έχουν εντο-
πιστεί ερείπια κτισμάτων, κεραμικά όστρακα ή
άλλα ευρήματα στο εσωτερικό της οχύρωσης, οι
ερευνητές πιστεύουν ότι δεν φιλοξενούσε φρου-
ρά σε μόνιμη βάση, όπως για παράδειγμα τα
φρούρια των Ελευθερών και της Φυλής. Πιθανώς
οικοδομήθηκε βιαστικά, ως αποτέλεσμα κάποιας
επείγουσας κατάστασης, μιας απειλούμενης επί-
θεσης, διαρκών επιδρομών στα σύνορα κ.ά.
θεί χώρος αρκετά επίπεδος για να φιλοξενήσει
οικοδομήματα. Πρόκειται για καταλύματα και
κτήρια, τα οποία εξυπηρετούσαν τις καθημερι-
νές ανάγκες της φρουράς που κατοικούσε εκεί σε
μόνιμη βάση. Από τα κτίσματα αυτά έχουν δια-
σωθεί μόνο τα θεμέλια.
Ο οχυρωμένος χώρος είναι σχετικά περιορι-
σμένος (30 x 100 μέτρα). Το τείχος έχει πλάτος 2,5
μέτρα κατά μέσο όρο και επιστέφεται από επάλ-
ξεις. Είναι κατασκευασμένο από καλοδουλεμέ-
νους ορθογώνιους ογκόλιθους από ντόπιο γκρίζο
ασβεστόλιθο. Διαθέτει τέσσερις πύργους, τρεις
ορθογώνιας κάτοψης και έναν κυκλικής. Ο κυκλι-
κός πύργος, με διάμετρο περί τα 6 μέτρα, είναι
ο ισχυρότερος. Βρίσκεται στη βορειοανατολική
γωνία, η οποία είναι και η πλέον ευπρόσβλητη, Η κύρια πύλη
καθώς εκεί το έδαφος είναι πολύ πιο ομαλό. Στην της οχύρωσης
ανατολική πλευρά του τείχους, κοντά στον κυκλι- στη Φυλή
(φωτογραφικό
κό πύργο, υπάρχει η κύρια πύλη του κάστρου. αρχείο Νομαρχίας
Μια δεύτερη πύλη βρίσκεται στη νότια πλευρά. Δυτικής Αττικής)

Φυλή. Το αρχαίο οχυρό της Φυλής εντοπίζεται

στη βορειοδυτική πλαγιά της Πάρνηθας, σε υψό-
μετρο 850 μέτρων, γύρω στα 10 χιλιόμετρα βο-
ρειοδυτικά του σύγχρονου οικισμού της Φυλής.
Πρόκειται για ένα από τα πολυάριθμα παραμε-
θόρια φρούρια που είχαν κατασκευάσει οι Αθη-
ναίοι, προκειμένου να ελέγχουν τους δρόμους
που οδηγούσαν στην αττική ενδοχώρα. Το φρού-
ριο της Φυλής, που χρονολογείται στον 4ο αιώνα,
κατέχει στρατηγική θέση, καθώς βρίσκεται πάνω
στον πιο άμεσο, αν και όχι τον ευκολότερο, δρό-
μο που συνέδεε την Αθήνα με τη Θήβα.
Το ακανόνιστου σχήματος τείχος αγκαλιάζει
την ανατολική πλευρά του υψώματος. Η δυτική
πλευρά του υψώματος είναι τόσο απόκρημνη,
ώστε δεν χρειάστηκε να περιβληθεί με τείχος.
Η κορυφή του υψώματος προσφέρει μία εξαι-
ρετική θέα της πόλης των Αθηνών. Τα απότομα
βράχια εκεί εξομαλύνθηκαν, ώστε να δημιουργη-

35
 Κεφάλαιο I

36
 Αρχαιότητα

Άγνωστο παραμένει αν υπήρξε προγενέστε-

ρη οχύρωση στην περιοχή. Τμήματα τοίχων πο-
λυγωνικής τοιχοδομίας, τα οποία εντοπίστηκαν
στα βορειοανατολικά του φρουρίου του 4ου αι-
ώνα, στην περιοχή της Αγίας Παρασκευής, έχουν
αποδοθεί από κάποιους ερευνητές σε αρχαιότε-
ρη οχύρωση. Πιθανώς να πρόκειται για το οχυ-
ρό που, σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, κατέλαβε ο
Θρασύβουλος το 404. Ήταν τη χρονιά που, μετά
την ήττα των Αθηναίων από τους Σπαρτιάτες στη
Θήβα, η Αθήνα βρέθηκε υπό τον έλεγχο των Τριά­
κοντα Τυράννων. Ο Θρασύβουλος, ηγούμενος μι-
κρής ομάδας πολεμιστών, έσπευσε στην πόλη με
στόχο την κατάλυση του νέου καθεστώτος και
την απομάκρυνση της σπαρτιατικής φρουράς
που το προάσπιζε (Ξενοφώντα Ελληνικά II, 4,
2-7). Κινήθηκε, λοιπόν, από τη Θήβα προς την
Αθήνα, χρησιμοποιώντας τον ορεινό δρόμο της
Πάρνηθας που προαναφέρθηκε.
Το πρώτο φρούριο των Φυλασίων θα πρέπει
να συνδεόταν με τρεις πύργους, τα ερείπια των
οποίων σώζονταν μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα
σε χαμηλούς λόφους στα νότια και στα ανατολι-
κά της οχύρωσης του 4ου αιώνα. Δύο από αυτούς
απείχαν γύρω στα 500 μέτρα από την πηγή, ενώ
ο τρίτος εντοπιζόταν κάτω από τα ερείπια της
εκκλησίας του Προφήτη Ηλία, περίπου 1.000
μέτρα ανατολικά. Ο τέταρτος πύργος υπήρχε σε
ύψωμα στη θέση Βίγλα ή Άρμα, που βρίσκεται
100 μέτρα νοτιοδυτικά της Φυλής. Το οικοδόμη-
μα αυτό θα πρέπει να αποτελούσε παρατηρητή-
ριο-φρυκτωρία, καθώς προσέφερε ανεμπόδιστη
θέα στον παρακείμενο δρόμο.
Κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι τα τμήματα
πολυγωνικής τοιχοποιίας στα βορειοανατολι-
κά του φρουρίου του 4ου αιώνα δεν ανήκουν
σε οχυρό, αλλά σε οικισμό. Αν αυτή η ερμηνεία
ισχύει, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι ο Θρασύ-
βουλος κατέλαβε αυτό το χωριό και το χρησι- Άποψη
της Πάρνηθας
μοποίησε ως ορμητήριο εναντίον του Πειραιά.
από το φρούριο
Πάντως, ανεξάρτητα από την ύπαρξη φρουρίου, της Φυλής·
και η θέση του αρχαίου δήμου της Φυλής εντο- λιθογραφία
από το Views
πίζεται κάπου μεταξύ αυτής της τοποθεσίας και
and descriptions
πηγής άφθονου νερού στα ανατολικά της οχύρω- of Cyclopian or
σης του 4ου αιώνα. Η ανέγερση της τελευταίας Pelasgic remains
in Greece and Italy
εντάχθηκε σε ένα γενικότερο πρόγραμμα κατα-
του Ιρλανδού
σκευής οχυρώσεων, που πραγματοποίησαν οι ζωγράφου-
Αθηναίοι μετά την ήττα τους στον Πελοποννησι- συγγραφέα
Εντουαρντ
ακό Πόλεμο.
Ντόντγουελ,
Το φρούριο της Φυλής αναφέρεται σε επιγρα- που εκδόθηκε
φές και ψηφίσματα του 4ου αιώνα. Χρησιμοποιή- στο Λονδίνο
το 1819
θηκε συστηματικά στους πολέμους εναντίον των
(Εθνικό Ιστορικό
Μακεδόνων, κατά τον 3ο αιώνα. Το 304 πολιορκή- Μουσείο Αθηνών)

37
 Κεφάλαιο I

Ερείπια
του Δέματος
(φωτ. Σπύρος
Παναγιωτόπουλος)

θηκε και καταλήφθηκε από τον Κάσσανδρο στο

πλαίσιο της σύγκρουσής του με τον Δημήτριο Α΄
τον Πολιορκητή και παρέμεινε στην κατοχή του
μέχρι το 283. Η τελευταία επιγραφική μαρτυρία
σχετίζεται με επισκευές που πραγματοποιήθη-
καν στο τείχος και χρονολογείται το 236.

Δέμα. Στα βορειοανατολικά του Ασπροπύρ-

γου, γύρω στα 2,5 χιλιόμετρα δυτικά των Άνω
Λιοσίων, στο στενό πέρασμα μεταξύ Αιγάλεω και
Πάρνηθας, βρίσκεται εκτεταμένο αρχαίο τείχος
γνωστό ως «Δέμα» ή «Δέσις». Η ονομασία αυτή
δεν είναι αρχαία· την επινόησαν οι κάτοικοι της
περιοχής κατά τη Μεταβυζαντινή περίοδο, πι-
θανότατα στις αρχές του 19ου αιώνα, καθώς το
τείχος «έδενε» τα δύο βουνά, κλείνοντας τη μετα-
ξύ τους δίοδο. Το Δέμα είχε μήκος γύρω στα 4,5
χιλιόμετρα και είχε οικοδομηθεί προκειμένου να
προστατεύει το μεγάλης στρατηγικής σημασίας
πέρασμα, που οδηγούσε από τις Αχαρνές στο
Θριάσιο Πεδίο. Από εκεί είχαν εισβάλει οι Σπαρ-
τιάτες, υπό τις διαταγές του Αρχίδαμου, στο
Αχαρνικό Πεδίο κατά το 431 π.Χ., το πρώτο έτος
του Πελοποννησιακού Πολέμου· από τότε, το εν
λόγω πέρασμα, το οποίο ο Θουκυδίδης (ΙΙ, 19)
ονόμασε «Κρωπειά», αποτέλεσε τη βασικότερη
δίοδο εισβολής των πελοποννησιακών δυνάμεων

38

στην Αττική. Σήμερα από το πέρασμα αυτό διέρ­
χονται σιδηροδρομική γραμμή και αυτοκινητό-
δρομος, που συνδέουν τα βόρεια προάστια των
Αθηνών με το Θριάσιο Πεδίο.
Το τείχος είχε κτιστεί από αδρά λαξευμένους
πολυγωνικούς ογκόλιθους χωρίς συνδετική ύλη,
ενώ τα κενά είχαν γεμιστεί από μικρότερους λί-
θους. Η οχύρωση δεν είναι ενιαία· αποτελείται
από πολλαπλά μικρά, επικαλυπτόμενα τμήματα,
που δημιουργούν στενούς διαδρόμους και εισό-
δους με επικλινείς ράμπες πίσω τους, για εύκολη
πρόσβαση στην επίπεδη κορυφή του. Το πάχος
των τειχών κυμαίνεται μεταξύ των 1,5 και 2,8 μέ-
τρων. Στη μέση, περίπου, του μήκους του Δέμα-
τος ανοίγονταν δύο πύλες. Η βορειότερη οδηγού-
σε στον δήμο Οίης και η νοτιότερη στο Θριάσιο
Πεδίο. Ίσως υπήρχε και τρίτη πύλη.
Σε απόσταση 225 μέτρων ανατολικά του τεί-
χους, έχει εντοπιστεί το Πίσω Τείχος, χαμηλό
φράγμα από αργολιθοδομή μήκους 120 μέτρων
περίπου, το οποίο βαίνει παράλληλα προς το
κυρίως Δέμα. Το συνολικό του μήκος έχει υπο-
λογιστεί στα 200 μέτρα. Στόχος του ήταν η παρε-
μπόδιση εχθρικών στρατευμάτων προς την πεδι-
άδα των Άνω Λιοσίων, της οποίας την ανατολική
πλευρά έφραζε. Το Πίσω Τείχος οικοδομήθηκε,
κατά πάσα πιθανότητα, την ίδια εποχή με το
Δέμα ή λίγο αργότερα. Πάντως, οι δύο οχυρώσεις
μοιάζουν να αποτελούν μέρη του ίδιου οικοδο-
μικού προγράμματος, καθώς το Πίσω Τείχος ενι-
σχύει το Δέμα στο σημείο όπου το δεύτερο είναι
πιο εύκολα προσπελάσιμο, και συνεπώς ευπρό-
σβλητο, λόγω της ομαλότητας του εδάφους.
Αν και η χρονολόγηση της ανοικοδόμησης του
Δέματος είναι αρκετά προβληματική, λόγω έλλει-
ψης δεδομένων, οι περισσότεροι αρχαιολόγοι την
τοποθετούν στο α΄ μισό του 4ου αιώνα. Μάλι-
στα, το συνδέουν με τον Βοιωτικό Πόλεμο (378-
377 π.Χ.) θεωρώντας ότι κατασκευάστηκε για να
λειτουργήσει ως προμαχώνας ενός μεγάλου στρα-
τού, που θα έδινε μάχη σε ελεύθερο πεδίο. Θα το
υπερασπίζονταν πολυάριθμοι οπλίτες, ιππείς
και πελταστές. Επιπλέον, θα πρέπει να τονιστεί
ότι το Δέμα δεν οικοδομήθηκε για να αναχαιτίσει
τους εχθρούς που θα κινούνταν προς την πόλη των
Αθηνών, αλλά για να τους καθυστερήσει. Έτσι, ο
αθηναϊκός στρατός, ενημερωμένος για την εχθρι-
κή επέλαση μέσω του ταχύτατου συστήματος των
φρυκτωριών, θα προλάβαινε τους επιτιθέμενους
πριν φτάσουν στην πόλη. Επιπλέον, το Δέμα δεν
θα επέτρεπε τη διάβαση μιας μεγάλης στρατιάς
σε πλήρη σχηματισμό, διευ­κολύνοντας, έτσι, τις
δολιοφθορές, ιδίως στην οπισθοφυλακή.
Αρχαιότητα
Πυργάθι. Στον λόφο Πυργάθι, στα ανατολι-
κά του Δέματος, υπάρχει πύργος κυκλικής δια­
τομής με διάμετρο 7,5 μέτρων. Το οικοδόμημα
σώζεται σε ύψος 2 μέτρων. Προφανώς, πρόκει-
ται για φρυκτωρία-παρατηρητήριο σχετιζόμενο
με το κυρίως τείχος, καθώς η θέση του επέτρεπε
στον «βιγλάτορα» ανεμπόδιστη επισκόπηση ολό-
κληρου του τείχους και του πεδίου μπροστά από
αυτό. Ο ανασκαφέας του κυκλικού πύργου έχει
τοποθετήσει την οικοδόμησή του στην τρίτη δε-
καετία του 4ου αιώνα.
Οχύρωση Λάγκερ. Σε ύψωμα που δεσπόζει
πάνω από το Θριάσιο Πεδίο, γύρω στα 3 χιλιό-
μετρα νοτιοδυτικά του Δέματος, έχει εντοπιστεί
μεγάλο οχυρό. Αποτελείται από φρούριο ακα-
νόνιστου ελλειψοειδούς σχήματος, από όπου
ξεκινάει τείχος που κατεβαίνει την πλαγιά του
υψώματος με νοτιοανατολική κατεύθυνση και
συνολικό μήκος γύρω στα 510 μέτρα.
Οι τοίχοι του φρουρίου, που σώζονται σε
εξαιρετικά ερειπωμένη κατάσταση, είχαν όψεις
από ακατέργαστες πέτρες μεγάλου μεγέθους, συ-
ναρμοσμένες επιμελώς, και γέμισμα από μικρό-
τερους λίθους και χώμα. Το ύψος τους υπολογί-
ζεται ότι ξεπερνούσε τα 2 μέτρα και το πλάτος
τους ήταν γύρω στα 2,25 μέτρα. Η οχύρωση είχε
συνολικό μήκος περί τα 380 μέτρα και ήταν κατά
τόπους ενισχυμένη από τετράπλευρους οχυρω-
ματικούς πύργους. Οκτώ τέτοιοι πύργοι έχουν
εντοπιστεί κτισμένοι σε ακανόνιστα διαστήματα.
Στο εσωτερικό του φρουρίου έχουν αποκαλυ-
φθεί τουλάχιστον τρία μεγάλα κτήρια με ορθο-
γώνια δωμάτια.
Το τείχος ήταν κτισμένο από ακατέργαστους
λίθους. Είχε πλάτος 1 μέτρο, ενώ το ύψος του
υπολογίζεται πως δεν ξεπερνούσε τα 75 εκατο-
στά. Δεν επρόκειτο, λοιπόν, για ισχυρό οχυρωμα-
τικό τείχος, αλλά για χαμηλό προτείχισμα, που
στόχευε στην προσωρινή κάλυψη των αμυνομέ-
νων πίσω από αυτό.
Η ανέγερση των οχυρώσεων στη θέση Λάγκερ
τοποθετείται από τους ερευνητές στον 4ο αιώνα
π.Χ., κατά πάσα πιθανότητα στο β΄ μισό του. Βέ-
βαια, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η χρονολό-
γηση αυτή δεν είναι απόλυτα βεβαιωμένη, καθώς
ο χώρος δεν έχει ανασκαφεί συστηματικά. Έτσι,
τα κινητά ευρήματα που έχουμε στη διάθεσή μας
είναι ελάχιστα. Επιπλέον, τόσο τα τείχη, όσο και
τα κτήρια εντός αυτών σώζονται σε ιδιαίτερα
αποσπασματική κατάσταση και δεν είναι δυνατό
να προκύψουν αξιόπιστα χρονολογικά τεκμήρια
από την τοιχοδομία χωρίς συστηματική μελέτη.
39
 Κεφάλαιο I
Πλακωτό. Η θέση Πλακωτό, όπου υπάρχει
ακόμη ένα αρχαίο φρούριο, εντοπίζεται γύρω
στα 13 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Ελευσί-
νας, εντός των ορίων της κοινότητας Μαγούλας.
Τα αρχαία ερείπια εντοπίζονται στην κορυφή χα-
μηλού λόφου, κοντά στη σύγχρονη πόλη της Μα-
γούλας. Η θέση έχει μεγάλη στρατηγική σημασία,
καθώς επιτρέπει τον απρόσκοπτο έλεγχο του
Θριάσιου Πεδίου στα νότια, από την Ελευσίνα
έως το όρος Αιγάλεω, και της κοιλάδας του Σα-
ρανταπόταμου στα βόρεια. Μαζί με το φρούριο
στο Παλαιόκαστρο, που παρουσιάζεται αμέσως
μετά, το Πλακωτό πλαισίωνε τον δρόμο που οδη-
γούσε από τα Σκούρτα στο Θριάσιο Πεδίο μέσω
Πάρνηθας, πάνω στο βόρειο τμήμα του οποίου
συναντάμε το αρχαίο κάστρο του Κορυνού.
Η οχύρωση στο Πλακωτό είναι ορθογώνιας
κάτοψης και μικρού μεγέθους (25 x 33 μέτρα),
με καλοκτισμένους τοίχους από επιμελώς λα-
ξευμένους λίθους. Στο κέντρο της οχυρωμένης
έκτασης υψώνεται εντυπωσιακός, κυλινδρικός
πύργος. Οι ισχυροί του τοίχοι είχαν πάχος γύρω
στο 1,1 μέτρο και ήταν κατασκευασμένοι με την
ίδια επιμέλεια με αυτούς του κάστρου. Το κτίσμα
σώζεται σε ύψος μεγαλύτερο των 3 μέτρων, ενώ
το πεσμένο δομικό υλικό γύρω από αυτό υποδει-
κνύει ότι ήταν πολύ υψηλότερο. Περιμετρικά της
ορθογώνιας οχύρωσης υπάρχουν εξωτερικά τεί-
χη που περιβάλλουν την ανατολική, τη νότια και
τη δυτική πλευρά της. Πρόκειται για κατασκευές
ακανόνιστου σχήματος, σαφώς προχειρότερες,
από μικρούς, σχεδόν ακατέργαστους, λίθους.
Το συγκρότημα θα πρέπει να λειτούργησε
τόσο ως παρατηρητήριο, όσο και ως αμυντικό
οχυρό. Η εξαιρετική ποιότητα της κατασκευής
του εσωτερικού φρουρίου και του πύργου υπο-
δεικνύει οργανωμένο σχεδιασμό, με στόχο τη μό-
νιμη εγκατάσταση κάποιας φρουράς. Η εξωτερι-
κή οχύρωση, αντιθέτως, κατασκευάστηκε σε δεύ-
τερη φάση και αρκετά πρόχειρα. Αυτό έγινε, πι-
θανώς, σε κάποια χρονική στιγμή κατά την οποία
κάποια έκτακτη ανάγκη επέβαλε την ταχεία διεύ­
ρυνση του αρχικού περιβόλου. Η ανέγερση του
τελευταίου τοποθετείται στην Κλασική περίοδο,
αλλά τα ανασκαφικά δεδομένα δεν επαρκούν για
μια πιο ακριβή χρονολόγηση.
Παλαιόκαστρο. Το Παλαιόκαστρο ή Παλαιοχώ-
ρι βρίσκεται στα βορειοανατολικά του Πλακωτού.
Πρόκειται για κτίσμα κυκλικής κάτοψης με διά-
μετρο 20 μέτρα, κατασκευασμένο από ημίεργους
λίθους. Το πλάτος των τοίχων είναι 1,9-2,1 μέτρα.
Η είσοδος εντοπίζεται στη βορειοδυτική πλευ-
40
ρά, ενώ στα βόρεια της πύλης υπάρχουν τα κα-
τάλοιπα πέτρινης κλίμακας. Η χρονολόγηση του
οικοδομήματος στο Παλαιόκαστρο είναι ασαφής,
ενώ η χρήση του είναι δύσκολο να προσδιοριστεί.
Αν και το μεγάλο μέγεθός του υποδεικνύει ότι
δεν στεγαζόταν, δεν διαθέτει τα χαρακτηριστικά
της αττικής οχυρωματικής αρχιτεκτονικής των
κλασικών χρόνων. Επιπλέον, η έκτασή του δεν
θα επαρκούσε για να καλύψει τις ανάγκες μιας
φρουράς. Τέλος, η υπερυψωμένη θέση του προ-
σφέρει εξαιρετική θέα της γύρω περιοχής, αλλά
καθιστά το κτίσμα ιδιαίτερα ευάλωτο σε επιθέ-
σεις. Καθώς τα κατάλοιπα στο Παλαιόκαστρο
δεν έχουν ερευνηθεί ακόμη συστηματικά, τόσο η
ταύτιση του κτίσματος, όσο και η χρονολόγησή
του θα πρέπει για την ώρα να περιμένουν.
Βελατούρι. Στα νότια της Οινόης και γύρω στα
10 χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Πλακωτού εντο-
πίζεται η κορυφή Βελατούρι (532 μέτρα) του
όρους Πατέρας, όπου υπάρχουν τα ερείπια πύρ-
γου. Πρόκειται για κτίσμα κυκλικής διατομής,
κτισμένο από προσεκτικά συναρμοσμένους ορθο-
γώνιους λίθους κατά τον 4ο αιώνα. Η προνομια­
κή του θέση, που επιτρέπει στον επισκέπτη την
απρόσκοπτη θέα ολόκληρης της Μεγαρίδας και
του Θριάσιου Πεδίου μέχρι το Αιγάλεω, υποδει-
κνύει ότι ο πύργος χρησιμοποιείτο ως φρυκτω-
ρία και παρατηρητήριο.
Βαθυχώρια. Το Μεγάλο Βαθυχώρι εντοπίζεται
σε οροπέδιο στα νότια του Πόρτο Γερμενό και
στα βόρεια της κορυφής Κορώνα (761 μέτρα),
στο βορειοδυτικό τμήμα του Πατέρα. Γύρω στο
1 χιλιόμετρο βορειοανατολικά του Μεγάλου Βα-
θυχωρίου υψώνεται εντυπωσιακός πύργος κυ-
κλικής διατομής. Το μνημείο σώζεται σε ύψος 12
μέτρων και διατηρείται σχεδόν ακέραιο, καθώς
λείπει μόνο η ανώτατη σειρά των δόμων. Διέθετε
τρεις ορόφους και στενά παράθυρα-τοξοθυρίδες.
Είναι κατασκευασμένο με επιμέλεια από καλο-
λαξευμένους ορθογώνιους ντόπιους ασβεστό-
λιθους. Ο πύργος, που περιβαλλόταν από ορ-
θογώνιο περίβολο, πρέπει να χρησιμοποιήθηκε
ως φρυκτωρία-παρατηρητήριο και φαίνεται πως
συνδεόταν με κάποιο αγρόκτημα, όπως προκύ-
πτει από το παρακείμενο κτηριακό συγκρότημα.
Η ύπαρξη τοξοθυρίδων υποδεικνύει και την πι-
θανή παρουσία ένοπλης φρουράς.
Κοντά στον πύργο έχουν εντοπιστεί τμήμα-
τα αρχαίου δρόμου, που οδηγούσε από τα Αι-
γόσθενα στα Μέγαρα, διασχίζοντας τα διάσελα
του όρους Πατέρα και την πεδιάδα των Βαθυ-

χωρίων. Κατά τόπους έχουν διατηρηθεί τα ίχνη
από τις ρόδες των κάρων που θα τον διέσχιζαν
σε καθημερινή βάση. Πρόκειται για τον «δρόμο
των πύργων», την πιο σύντομη και προστατευμέ-
νη οδό που συνέδεε τη Μεγαρίδα με τη Βοιωτία,
παρακάμπτοντας την Αττική. Σε σχέση με τον
αρχαίο δρόμο, υπάρχουν πέντε ακόμα πύργοι
στην ευρύτερη περιοχή των Βαθυχωρίων. Ένας
από αυτούς σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση
και μεγάλο ύψος. Εντοπίζεται στο οροπέδιο του
Μικρού Βαθυχωρίου. Το οικοδόμημα, γνωστό
ως «Πύργος του Γερμενού», είναι τετράπλευ-
ρης διατομής, κατασκευασμένο από επιμελώς
λαξευμένους λίθους κατά το ισόδομο σύστημα.
Ο πύργος εντασσόταν σε συγκρότημα που πε-
ριελάμβανε διάφορα κτήρια και μία δεξαμενή.
Ομοίως προς το μνημείο στο Μεγάλο Βαθυχώρι,
ο Πύργος του Γερμενού πρέπει να λειτουργούσε
ως παρατηρητήριο, φρυκτωρία και πιθανότατα
σταθμός φρουράς, ενώ, παράλληλα, εντασσόταν
σε αγρόκτημα.
Ερένεια. Γύρω στα 17 χιλιόμετρα βορειοδυτι-
κά της Μάνδρας, στους βόρειους πρόποδες του
όρους Πατέρα, υπάρχει ύψωμα με αρχαία ερεί-
πια, κοντά στο οποίο εντοπίζεται ναΐσκος αφι-
ερωμένος στον Άγιο Γεώργιο, καθώς και μικρό
τρουλωτό οικοδόμημα από τα χρόνια της Τουρ-
Αρχαιότητα
κοκρατίας. Η περιοχή τοποθετείται στο δυτικό Πύργος κυκλικής
διατομής στα
άκρο της πεδιάδας των Κουνδούρων και χωρίζε-
βορειανατολικά
ται από τη Μεγαρίδα με τον επιμήκη ορεινό όγκο του Μεγάλου
του Πατέρα. Τα οικοδομικά κατάλοιπα περιτρέ- Βαθυχωρίου.
Το μνημείο σώζεται
χουν τη νότια πλαγιά του υψώματος· πρόκειται
σε ύψος 12 μέτρων
για ισχυρό οχυρωματικό τείχος πλάτους 3,2-3,5 και διατηρείται
μέτρων, με όψεις από μεγάλους πολυγωνικούς σχεδόν ακέραιο.
Περιβάλλεται
λίθους και γέμισμα από μικρότερους. Σώζεται σε από ορθογώνιο
μήκος περίπου 50 μέτρων, ενώ κατά τόπους έχει περίβολο
διατηρηθεί σε ύψος 3,5 μέτρων. Τρεις πύργοι ενι- και πρέπει να
χρησιμοποιήθηκε
σχύουν την οχύρωση. Ένα δεύτερο τείχος περι- ως φρυκτωρία-
τρέχει τη βόρεια πλευρά του υψώματος. Πρόκει- παρατηρητήριο
ται για κατασκευή μόνο με εξωτερικό πρόσωπο (φωτ. Σπύρος
Παναγιωτόπουλος)
πάχους 1-2 μέτρων, από καλοδουλεμένους λί-
θους. Μεταξύ αυτού του τείχους και της πλαγιάς
έχουν σωρευτεί μικροί λίθοι. Το βόρειο τείχος
σώζεται σε ύψος 1-1,5 μέτρου.
Εντός του οχυρωμένου χώρου, στην ουσία
έχουμε να κάνουμε με μια ακρόπολη, έχουν
εντοπιστεί τα κατάλοιπα κάποιων οικοδομη-
μάτων απροσδιόριστης χρήσης. Η χρονολόγησή
τους, καθώς και των τειχών, είναι προβληματική.
Διάσπαρτα κτηριακά κατάλοιπα μπορεί να δει
κανείς σε ολόκληρη την έκταση της βόρειας πλα-
γιάς που βρίσκεται εκτός οχύρωσης, δηλαδή του
χαμηλότερου τμήματος, καθώς και στην περιοχή
μεταξύ του υψώματος και του εξωκκλησιού του
Αγίου Γεωργίου. Αυτά είναι τα κατάλοιπα του
41
 Κεφάλαιο I

42

οικισμού που φρουρούσε η ακρόπολη. Τα κινη-
τά ευρήματα υποδεικνύουν ότι ο χώρος τόσο της
ακρόπολης, όσο και του οικισμού κατοικείτο από
τα γεωμετρικά έως τα ρωμαϊκά χρόνια. Η οχύρω-
ση της ακρόπολης θα πρέπει, κατά πάσα πιθα-
νότητα, να τοποθετηθεί στην Κλασική περίοδο.
Κάποιοι ερευνητές ταυτίζουν τον οικισμό
με την αρχαία Ερένεια, την οποία ο Παυσανίας
(Ι, 44, 5) αναφέρει ως κώμη των Μεγάρων. Η ταύ-
τιση αυτή βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο
γεγονός ότι ο αρχαίος περιηγητής κάνει λόγο για
την Ερένεια σε χωρίο, όπου εξετάζει άλλες πόλεις
της βόρειας Μεγαρίδας, όπως τα Αιγόσθενα. Η
εναλλακτική ταύτιση της αρχαίας Ερένειας με τα
Κούνδουρα είναι προφανώς λανθασμένη, καθώς
στην περιοχή δεν έχουν βρεθεί καθόλου αρχαία
κατάλοιπα. Πάντως, η πεδιάδα των Κουνδούρων
πρέπει να ανήκε στην Αττική και όχι στη Μεγα-
ρίδα, καθώς οι ορεινοί όγκοι στα νότια, δυτικά
και βόρεια σύνορά της την απέκοπταν από την
τελευταία. Αντίθετα, η επαφή με την Αττική γινό-
ταν ομαλά, χωρίς εμπόδια. Υπό αυτό το πρίσμα, η
ταύτιση των αρχαιολογικών καταλοίπων που ανα-
σκάφηκαν κοντά στο εκκλησάκι του Αγίου Γεωρ-
γίου με την Ερένεια δεν είναι βεβαιωμένη. Πάντως,
οι υπάρχουσες πληροφορίες δεν μας επιτρέπουν,
προς το παρόν τουλάχιστον, να ταυτίσουμε την
εν λόγω θέση με κάποιον άλλο οικισμό με ακρό-
πολη, γνωστό από τις γραπτές πηγές.
Αρχαίοι δήμοι, πόλεις και κώμες
Κ ατά την αρχαιότητα, τα 1.059.824 στρέμματα
γης που αποτελούν τη σύγχρονη Νομαρχία
Δυτικής Αττικής ανήκαν στην αρχαία Αττική και
στη Μεγαρίδα, ενώ ένα μικρό τμήμα στα βόρεια
των Ελευθερών εντασσόταν στη Βοιωτία. Τα εδά-
φη αυτά εκτείνονται στα δυτικά του κέντρου των
Αθηνών και χαρακτηρίζονται από αξιοσημείωτη
μορφολογική ποικιλία, καθώς περιλαμβάνουν
ορεινούς όγκους και λόφους, απότομους ή πιο
ομαλούς, δασώδεις περιοχές, καλλιεργήσιμες πε-
διάδες και εκτεταμένες ακτές. Μέσα σε αυτό το
περιβάλλον αναπτύχθηκαν οι σημαντικές πόλεις
της Ελευσίνας και των Μεγάρων, αλλά και μικρό-
τερα κέντρα, κώμες και χωριά. Επιπλέον, κατά τα
κλασικά και τα ελληνιστικά χρόνια, η Δυτική Ατ-
τική υπήρξε η κοιτίδα αρκετών δήμων, οι οποίοι
παρουσιάζονται στην επόμενη ενότητα.
Αττική. Με στόχο τη συνένωση των ανθρώπινων
ομάδων, που παρέμεναν χωρισμένες, λόγω της
δια­φορετικής τους κοινωνικής, οικονομικής, εδα-
Αρχαιότητα
φικής και θρησκευτικής κατάστασης, σε ένα ομοι- Αριστερά:
Χάρτης
ογενές σύνολο, αποτελούμενο από πολίτες όμοι-
της Αττικής
ους και ίσους, ο Κλεισθένης διαίρεσε τους Αθη- σχεδιασμένος
ναίους σε δέκα φυλές με αποκλειστικά τοπική από τον Άρθουρ
Μιλχόφερ από
σημασία. Αυτές αντικατέστησαν τις τέσσερις πα-
το Karten von Attika
λαιές φυλές που είχαν οικογενειακό-κληρονομικό (Curtius und Kaupert
χαρακτήρα. Τα ονόματα των νέων φυλών σχετίζο- 1881)· εκτός
από τα γεωφυσικά
νταν με μυθολογικούς ήρωες της Αττικής και ορί- στοιχεία,
στηκαν από το μαντείο των Δελφών (Επώνυμοι έχει καταγραφεί
Ήρωες). Επιπλέον, ο Κλεισθένης μοίρασε την Ατ- το οδικό δίκτυο,
αρχαίο και νεότερο,
τική σε τρεις γεω­γραφικές περιφέρειες: το άστυ, και παρέχονται
την παραλία και τη μεσογαία. Κάθε φυλή έπρεπε τα αρχαία
να περιλαμβάνει δήμους (οικισμούς και χωριά) τοπωνύμια
και από τις τρεις αυτές περιφέρειες. Οι δήμοι
Ακέφαλο
μιας φυλής που βρίσκονταν στην ίδια γεωγραφική γυναικείο άγαλμα
περιφέρεια συναπάρτιζαν μία τριττύ. Έτσι, κάθε που εντοπίστηκε
στη χωματερή
φυλή αποτελείτο από τρεις τριττύς: του άστεως,
των Λιοσίων,
την παραλιακή και τη μεσόγεια. 4ος αιώνας π. Χ.
Στο ανατολικότερο άκρο της Δυτικής Αττικής, (Αρχαιολογικό
Μουσείο Πειραιά,
στην περιοχή του σύγχρονου Δήμου Άνω Λιοσί-
Πλάτωνος-Γιώτα
ων, εντοπίζεται ο δήμος των Ευπυριδών. Η ταύ- 2004, σελ. 50,
τιση αυτή βασίζεται σε επιγραφικά δεδομένα (IG εικ. 11)
II2, 6146), καθώς και σε αρχαιολογι-
κά κατάλοιπα που έχουν ανασκα-
φεί στα Άνω Λιόσια. Τα ευρήμα-
τα αυτά εντοπίζονται στο νότιο
και στο νοτιοδυτικό τμήμα του
σύγχρονου δήμου. Περιλαμβά-
νουν τάφους από την Κλασική περί-
οδο έως τα ρωμαϊκά χρόνια, καθώς
και κατάλοιπα αρχαίου ναού και
άλλων μεγάλων οικοδομημάτων.
Στην Άνω Λίμνη Ζωφριάς, στο ση-
μερινό Ζεφύρι, έχει αποκαλυφθεί
αγροικία και λουτρικό συγκρό-
τημα που χρονολογείται στη Ρω-
μαϊκή περίοδο και φαίνεται πως
έχει κτιστεί στη θέση αρχαιότερου
τεμένους, πιθανότατα με ναϊκό οι-
κοδόμημα. Η ονομασία του δήμου,
που έχει προκύψει από το επίθε-
το «εύπυρος», δηλαδή εύφορος
ως προς τα σιτηρά, υποδηλώνει
την ευφορία του τόπου, καθώς
και τις γεωργικές δραστηριότητες
των ανθρώπων του.
Ο δήμος των Ευπυριδών απο-
τελούσε μέρος τρικωμίας, όπου
εντάσσονταν και οι δήμοι Κρωπιδών
και Πηλήκων. Τα σχετικά αρχαιο­
λογικά δεδομένα είναι μηδαμι-
νά. Ο πρώτος τοποθετείται στα
δυτικά των Άνω Λιοσίων, στην
43
 Κεφάλαιο I
ευρύτερη περιοχή του Δέματος και ανατολικά
του αρχαίου δήμου Όης ή Οίης, ο οποίος, όπως
θα δούμε παρακάτω, βρισκόταν στα βορειοανα-
τολικά του Ασπροπύργου, στους πρόποδες του
όρους Καλιστήρι. Το συμπέρασμα αυτό βασίζε-
ται σε επιφανειακές ενδείξεις, καθώς και στο γε-
γονός ότι ο Θουκυδίδης (ΙΙ, 19) ονομάζει «Κρω-
πειά» το πέρασμα που φράζεται από το αρχαίο
τείχος Δέμα.
Πολύ κοντά στο Δέμα έχει ανασκαφεί εντυ-
πωσιακό οικοδόμημα των κλασικών χρόνων, η
λεγόμενη «Οικία του Δέματος», που πρέπει να
ενταχθεί στον αρχαίο δήμο των Κρωπιδών. Κτί-
στηκε στις αρχές του 4ου αιώνα, ενώ οι ανασκα-
φείς εντόπισαν δεύτερη φάση χρήσης, η οποία
τοποθετείται στο γ΄ τέταρτο του ίδιου αιώνα.
Πρόκειται για κτίσμα ορθογώνιας κάτοψης και
μεγάλων διαστάσεων (16 x 22 μέτρα), που περι-
λαμβάνει εννέα δωμάτια τοποθετημένα σε σχήμα
Γ γύρω από ορθογώνια ανοιχτή αυλή. Η αυλή κα-
ταλάμβανε περίπου το ένα τρίτο του συνολικού
εμβαδού του οικοδομήματος και διέθετε «παστά-
δα», δηλαδή ανοικτή στοά τοποθετημένη κατά
μήκος της νότιας πλευράς της, απέναντι από το
σύμπλεγμα των δωματίων. Στη δεύτερη φάση
χρήσης της Οικίας του Δέματος προστέθηκε βοη-
θητικός χώρος στα ανατολικά.
Η Οικία του Δέματος είχε πλίνθινους τοίχους,
που στηρίζονταν σε θεμέλια από ακατέργαστους
λίθους. Διέθετε δεύτερο όροφο και είχε δίρριχτη
στέγη καλυμμένη από κεραμίδια. Τόσο ως προς
τη μορφή, όσο και ως προς τα υλικά της δομής
της, ακολουθεί σαφώς την αττική οικιστική πα-
ράδοση των κλασικών χρόνων. Παρ’ όλα αυτά, η
ακριβής χρήση της Οικίας του Δέματος δεν έχει
ακόμη αποσαφηνιστεί με βεβαιότητα. Τα πολλα-
πλά δωμάτια υποδεικνύουν ότι ίσως έχουμε να
κάνουμε με κάποιον ξενώνα ή με την κατοικία
των λειτουργών κάποιου κοντινού ιερού, που
δεν έχει ακόμη αποκαλυφθεί· τέλος, δεδομένου
του έντονου γεωργοκτηνοτροφικού χαρακτήρα
της περιοχής, είναι πιθανό η Οικία του Δέματος
να ήταν, απλώς, μια πλούσια αγροτική κατοικία.
Ο δήμος των Πηλήκων τοποθετείται πιθανό-
τατα στην ευρύτερη περιοχή της Χασιάς, στα νο-
τιοδυτικά του δήμου Παιονιδών (περιοχή Θρα-
κομακεδόνων) και στα νοτιοανατολικά του δή-
μου Φυλασίων. Οι δύο τελευταίοι εντοπίζονται
επί του ορεινού όγκου της Πάρνηθας. Οι δήμοι
Ευπυριδών, Κρωπιδών, Πηλήκων και Παιονι-
δών ανήκαν στη μεσόγεια τριττύ της Λεοντίδος
φυλής. Στην ίδια τριττύ εντασσόταν και ο μικρός
δήμος Χαστιέων, η θέση του οποίου έχει εντοπι-
44
στεί στην περιοχή Γκούριζα, κοντά στη σημερινή
Χασιά. Η ταύτιση αυτή βασίζεται σε επιφανεια-
κά ευρήματα. Στην ίδια περιοχή υπήρχε και φρυ-
κτωρία-παρατηρητήριο, που σχετιζόταν με το
αρχαιότερο φρούριο της Φυλής.
Ένας από τους μεγαλύτερους αρχαίους δή-
μους της Πάρνηθας ήταν αυτός της Φυλής, η
θέση του οποίου εντοπίζεται γύρω στα βορειοα-
νατολικά του φρουρίου του 4ου αιώνα, στην πε-
ριοχή της Αγίας Παρασκευής. Αυτή η θέση είναι
γνωστή μεταξύ των ντόπιων ως «Μάλλια Φυλί»,
δηλαδή Βουνό της Φυλής. Τα όρια του αρχαίου
δήμου ήταν ιδιαίτερα εκτεταμένα και, σύμφω-
να με τον Στράβωνα (ΙΧ, 404), κατά τη Ρωμαϊ-
κή περίοδο υπολογίζεται ότι έφταναν μέχρι την
Τανάγρα στα βόρεια και μέχρι την Ελευσίνα στα
δυτικά. Εκτός από τα ερείπια στιβαρών τοίχων
από ακατέργαστους ή πολυγωνικούς λίθους, τα
οποία έχουν αμυντικό χαρακτήρα και αναφέρ-
θηκαν στην ενότητα για το φρούριο της Φυλής
του 4ου αιώνα, στο Φυλί έχουν ανασκαφεί από
τον Α. Σκιά πολυάριθμα οικοδομήματα και τά-
φοι του 5ου και του 4ου αιώνα. Επιπλέον, σε
χαράδρα κοντά στην πηγή της Αγίας Παρασκευ-
ής αποκαλύφθηκαν ίχνη σημαντικής κατοίκησης
που ανάγεται στα ύστερα ρωμαϊκά και στα βυζα-
ντινά χρόνια. Προφανώς, οι κάτοικοι της Φυλής
μετακινήθηκαν σε αυτήν τη θέση προκειμένου να
είναι πιο ασφαλείς.
Οι Φυλάσιοι, άνθρωποι τραχείς, πολεμικοί
και ανταγωνιστικοί, ανήκαν στην Οινηίδα φυλή.
Σύμφωνα με επιγραφικά δεδομένα από την Ελευ-
σίνα (Πλάτωνος-Γιώτα 2004, σελ. 348 και 397), η
πιο σημαντική λατρεία των Φυλασίων ήταν αυτή
της Αρτέμιδος Αγροτέρας, την οποία τιμούσαν
με μεγάλη γιορτή με θυσίες. Παρ’ όλα αυτά, δεν
έχουν ακόμη εντοπιστεί αρχαιολογικά κατάλοι-
πα που να πιστοποιούν τα δεδομένα της επιγρα-
φής. Ιδιαί­τερα σημαντική για τους Φυλασίους
θα πρέπει να ήταν και η λατρεία του Παρνήσιου
Δία, αν αποδεχτούμε την ταύτιση της κορυφής
του Άρματος, στα ανατολικά του φρουρίου της
Φυλής και στα βόρεια της Μονής Κλειστών, με τη
θέση του ιερού. Εκεί, σύμφωνα με τον Παυσανία
(Ι, 32, 2), υπήρχαν βωμοί και χάλκινο άγαλμα του
Δία. Ως εστία της λατρείας του Παρνήσιου Δία
φέρεται πάντως και το σπήλαιο κάτω από την
κορυφή Καραβόλα, στα ανατολικά του Άρματος.
Τα ευρήματα από το σπήλαιο προέρχονται από
δύο φάσεις χρήσης: η πρώτη τοποθετείται στην
Πρώιμη Εποχή του Χαλκού και η δεύτερη από
τις αρχές της Γεωμετρικής περιόδου μέχρι τον
6ο αιώνα. Το νεότερο στρώμα, που είναι και το
 Αρχαιότητα

Άποψη
της «Οικίας
του Δέματος»
από τα ανατολικά
(Πλάτωνος-Γιώτα
2004, σελ. 102,
εικ. 21)

Λίθινο
αναθηματικό
ανάγλυφο
του Τηλεφάνους
από το σπήλαιο
του Πάνα
στην Πάρνηθα·
απεικονίζεται
ο Ερμής να οδηγεί
χορό Νυμφών,
ο Παν να παίζει
αυλό καθισμένος
οκλαδόν
στην πάνω
αριστερά γωνία,
πιο εκτεταμένο, περιλαμβάνει κεραμικά αγγεία, η λατρεία του Πανός αποτελεί τη «συνέχεια» κά- και κάτω
αριστερά
στάχτη από έμπυρες θυσίες και πάνω από 3.000 ποιας πανάρχαιας λατρείας, πιθανότατα σχετι- η προτομή
σιδερένιες αιχμές δοράτων. ζόμενης με τη φύση. Περαιτέρω έρευνα ενδέχεται του Αχελώου,
Αναμφισβήτητα ίχνη λατρείας αφιερωμένης να φωτίσει το ζήτημα. ποτάμιας
θεότητας
στον Πάνα και στις Νύμφες έχουν ανακαλυφθεί Το σπήλαιο του Πανός και των Νυμφών συνε- που λατρευόταν
σε σπήλαιο στην Πάρνηθα, στη χαράδρα της χίστηκε να χρησιμοποιείται και κατά τους πρώ- στο σπήλαιο
Γκούρας, γύρω στα 3 χιλιόμετρα βόρεια της Μο- τους μεταχριστιανικούς αιώνες, από τους οποί- του Πάνα
(Πλάτωνος-Γιώτα
νής Κλειστών. Η λατρεία του Πανός στο σπήλαιο ους προέρχεται μεγάλος αριθμός πήλινων λυχνα- 2004, σελ. 399,
της Πάρνηθας τοποθετείται στα κλασικά, ελληνι- ριών, περίπου 1.000. Για τον λόγο αυτόν, το σπή- εικ. 177)
στικά και ρωμαϊκά χρόνια και θεμελιώνεται από
τα κινητά ευρήματα: επιγραφές, μαρμάρινα ανά-
γλυφα και αγάλματα που απεικονίζουν τον Πάνα
ή/και τις Νύμφες, καθώς και πήλινα ειδώλια του
Σειληνού. Επίσης, στο σπήλαιο ανασκάφηκαν
νομίσματα, κοσμήματα και κεραμικά αγγεία.
Κάτω από το κλασικό-ρωμαϊκό στρώμα, οι ανα-
σκαφείς εντόπισαν δύο προϊστορικές φάσεις: η
αρχαιότερη χρονολογείται στην Πρωτοελλαδική
περίοδο, αν όχι νωρίτερα, και η υστερότερη στα
μυκηναϊκά χρόνια. Τα προϊστορικά ευρήματα πε-
ριλαμβάνουν κυρίως κεραμικά αγγεία· έτσι, δεν
είναι εύκολο να καθορίσουμε τον χαρακτήρα της
χρήσης του σπηλαίου κατά τις περιόδους αυτές.
Πάντως, δεδομένης της δυσπρόσιτης θέσης του,
καθώς και της στενής σύνδεσης των σπηλαίων με
λατρευτικές δραστηριότητες ήδη από τη Νεολι-
θική εποχή, θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι

45
 Κεφάλαιο I
Γενική άποψη
της ανασκαφής
στον χώρο
του αρχαίου
δήμου Οίης
από νοτιοδυτικά
(Λαμπηδόνα 7,
σελ. 8)
λαιο του Πανός έγινε γνωστό μεταξύ των ντόπιων
Αρβανιτών ως «Σπέλα Λυχναρίτε» ή «Λυχναρί-
τεζα». Η παρουσία των λυχναριών υποδεικνύει
τη χρήση του σπηλαίου ως κέντρου χριστιανικής
λατρείας.
Στους νοτιοδυτικούς πρόποδες της Πάρνη-
θας, εκεί που ξεκινάει το Θριάσιο Πεδίο και βο-
ρειοανατολικά της σύγχρονης πόλης του Ασπρο-
πύργου, τοποθετείται ο μεγάλος αγροτικός δή-
μος της Όης ή Οίης. Ανήκε στην παράλια τριττύ
της Οινηίδος φυλής. Εντοπίστηκε στη θέση Σπη-
λιές, στους νοτιοδυτικούς πρόποδες του όρους
Καλιστήρι, κοντά στο ρέμα της Μαύρης Ώρας,
όπου έχουν ανασκαφεί (1996-1999) εκτεταμένα
οικιστικά κατάλοιπα, που χρονολογούνται από
τους ελληνιστικούς έως τους ύστερους ρωμαϊ-
κούς χρόνους, δηλαδή από τον 4ο π.Χ. μέχρι τον
5ο μ.Χ. αιώνα.
Τα ευρήματα περιλαμβάνουν πολλαπλούς
τοίχους οικιών και μεγάλες ποσότητες θραυσμά-
των χρηστικής κεραμικής και κεραμιδιών ορο-
φής. Οι οικίες είχαν κτιστεί εκατέρωθεν χειμάρ-
ρου, που είχε κατεύθυνση από τον βορρά προς
τον νότο και σήμερα είναι αποξηραμένος. Πάνω
στον χείμαρρο είχε τοποθετηθεί μικρή γέφυρα
κατασκευασμένη από μεγάλους αργούς λίθους
συναρμοσμένους με το εκφορικό σύστημα. Στα
ανατολικά του συγκροτήματος των οικιών έχει
εντοπιστεί σχετικά μικρό οίκημα, λαξευμένο
46
στον φυσικό βράχο. Το κτίσμα, που ανασκάφη-
κε κατά τη δεκαετία του 1910 από τον Α. Σκιά,
ονομαζόταν από τους ντόπιους «Πελεκητόν» ή
στα αρβανίτικα «Γκουρ-ί-κελεπίσσμ». Ο Σκιάς
(1919, σελ. 36) το ερμήνευσε ως «τάφο εις σχήμα
ναΐσκου ή ηρώου κατεσκευασμένο», προφανώς
αφιερωμένο σε κάποιον επιφανή άνδρα ή τοπι-
κό ήρωα. Οι νεότεροι ανασκαφείς, από την άλλη
πλευρά, πιστεύουν ότι πρόκειται για το κεντρι-
κό ιερό του οικισμού.
Τα αρχαία κατάλοιπα εκτείνονται μέχρι το
ρέμα της Γιαννούλας προς τα δυτικά και 1 χιλιό-
μετρο προς τα νότια του ιερού. Συνεπώς, η κατοί-
κηση στην περιοχή θα πρέπει να ήταν ιδιαίτερα
εκτεταμένη. Ο Σκιάς περιγράφει:
«Τα πλησίον εν τω πεδίω φαινόμενα λείψανα
αρχαίου συνοικισμού τα σημειούμενα εν τω χάρ-
τη έχουσιν ικανήν έκτασιν, πολυάριθμοι δε είναι
οι υπό τυμβωρύχων ανεσκαμμένοι αρχαίοι τά-
φοι, ώστε φαίνεται ότι έκειτο αυτόθι δήμος τις
όχι ασήμαντος. Η ύπαρξις τοιούτου συνοικι-
σμού εν μικρά από της Θρίας αποστάσει δεν εί-
ναι παράδοξος, διότι ως έμαθον, οι αυτόθι αγροί
καίπερ πλήρεις πετρών όντες είνε λίαν εύφοροι,
ένεκα των δαψιλέστερον πιπτουσών βροχών
και των εκ του όρους κατερχομένων χειμάρρων.
Όθεν υπήρχον αυτόθι ικανά τα μέσα της συντη-
ρήσεως πληθυσμού ικανώς πολυαρίθμου. Το μέ-
γεθος του αυτόθι κειμένου αρχαίου συνοικισμού

δεικνύουσιν και τα πολλά εν τω βράχω λελαξευ-
μένα κωνοειδή φρέατα» (Σκιάς 1919, σελ. 36).
Τα κωδωνόσχημα πηγάδια, που αναφέρονται
από τον Σκιά, είναι ορατά μέχρι σήμερα. Πρέπει
να ερευνηθούν με ιδιαίτερη προσοχή, διότι είναι
πιθανό κάποια από αυτά να μην κατασκευάστη-
καν κατά την αρχαιότητα, αλλά από τους Αρβα-
νίτες που ζούσαν στις γειτονικές Ομπόρες. Τα
αρβανίτικα πηγάδια έχουν κατά κανόνα σφαιρο-
κωνικό σχήμα και είναι γνωστά ως «γκρόπες».
Ο αρβανίτικος οικισμός Ομπόρες ιδρύθηκε
μετά τον 14ο αιώνα, σε θέση κοντινή προς τον αρ-
χαίο δήμο Οίης. Οι κύριοι λόγοι επιλογής της συ-
γκεκριμένης θέσης από τους Αρβανίτες πιθανό-
τατα ήταν η εύφορη, επαρκώς αρδευόμενη γη, σε
συνδυασμό με την παρουσία πλούσιου οικοδομι-
κού υλικού από τα ερείπια του αρχαίου δήμου.
Εκτός από την Οίη, στην παράλια τριττύ της
Οινηίδος φυλής ανήκε και ο δήμος Θρίας, και,
κατά πάσα πιθανότητα, οι δήμοι Κοθωκιδών
και Ιπποτομάδων· και οι τρεις εντοπίζονται στο
ανατολικό Θριάσιο Πεδίο. Ο δήμος των Ιπποτο-
μάδων ήταν σχετικά μικρός· πιθανώς βρισκόταν
στα βορειοδυτικά του λόφου του Κυρίλλου,
στα βόρεια του Ασπροπύργου, όπου είναι ορα-
τά τα κατάλοιπα αρχαίων κτισμάτων. Ο δήμος
των Κοθωκιδών τοποθετείται στην περιοχή της
Γκορυτσάς ή κοντά στον λόφο Δεμερτζή, καθώς
και στις δύο θέσεις έχουμε επιφανειακά ίχνη αρ-
Αρχαιότητα
Τα ερείπια
του αρχαίου
ιερού
της Ελευσίνας
σε επιστολικό
δελτάριο
που απεστάλη
το 1904
(φωτογραφικό
αρχείο Ελληνικού
Λογοτεχνικού
και Ιστορικού
Αρχείου)
χαίου οικισμού. Ο δήμος Θρίας εντοπίζεται από
τους ερευνητές κοντά στην παραλία, στο νοτιο-
ανατολικό τμήμα του Θριάσιου Πεδίου. Αμέσως
μετά τη Θρία, στην περιοχή του ελευσινιακού
Κηφισού βρισκόταν και ο δήμος του Κόπρου της
Ιπποθωοντίδας φυλής. Στην περιοχή της αρχαί-
ας Ελευσίνας εντοπίζεται ο μεγάλος δήμος των
Ελευσινίων, ο οποίος ανήκε στην παράλια τριττύ
της Ιπποθωοντίδας φυλής. Στην Ιπποθωοντίδα
φυλή εντασσόταν και ο μικρός δήμος Ελαιούντα,
καθώς και ο δήμος Οινόης. Με τον πρώτο συσχε-
τίζονται κατάλοιπα αρχαίου οικισμού γύρω στα
4 χιλιόμετρα βόρεια της Ελευσίνας· η θέση του
δεύτερου τοποθετείται στα σύνορα της Αττικής
με τη Βοιωτία και για κάποιους ερευνητές ταυτί-
ζεται με τα ερείπια οχύρωσης και πολίχνης στη
θέση Μυούπολη, κοντά στη σύγχρονη Οινόη, ενώ
για άλλους παραμένει άγνωστη. Ο αρχαίος δήμος
Οινόης εντάχθηκε γύρω στα μέσα του 3ου αιώνα
στην Πτολεμαΐδα φυλή, μία από τις πέντε μετα-
κλεισθένειες φυλές της Αττικής.
Ελευσίνα. Τα ερείπια της αρχαίας Ελευσίνας και
του φημισμένου ιερού της, γύρω στα 19 χιλιόμετρα
δυτικά της Αθήνας, αποτελούν χωρίς αμφιβολία
τον πιο σημαντικό αρχαιολογικό χώρο της Δυτικής
Αττικής. Ο αρχαιολογικός χώρος και το Αρχαιολο-
γικό Μουσείο Ελευσίνας βρίσκονται σε λόφο που
υψώνεται στο νοτιοδυτικό τμήμα της σύγχρονης
47
 Κεφάλαιο I

Λεπτομέρεια
του χάρτη
στο φύλλο ΧΧVI
του Karten von
Attika (Curtius
und Kaupert
1881), όπου
εικονίζεται
η παραλία της
Ελευσίνας,
ενώ προς
το εσωτερικό
του κάμπου
σημειώνεται
ο νεότευκτος
σιδηρόδρομος
Αθηνών-
Πελοποννήσου

πόλης, σε μικρή απόσταση από την ακτή. δέθηκε με τον βασιλιά Κελεό, κατά τη βασιλεία
Κάτοψη, όπου
απεικονίζονται τα
Οι πρωιμότερες μαρτυρίες για ανθρώπινη πα- του οποίου οικοδομήθηκε το πρώτο ιερό της
Τελεστήρια που ρουσία στην ευρύτερη περιοχή ανάγονται στην θεάς Δήμητρας, σύμφωνα με τον Ομηρικό ύμνο.
οικοδομήθηκαν Πρωτοελλαδική περίοδο, αλλά είναι λιγοστές. Η Το πρώτο ιερό έχει ταυτιστεί με μεγαροειδές κτί-
στο ελευσινιακό
ιερό διαδοχικά
Ελευσίνα κατοικήθηκε για πρώτη φορά κατά τη σμα που βρέθηκε κάτω από το Τελεστήριο, στη
από τα αρχαϊκά Μεσοελλαδική περίοδο, όπως προκύπτει από τα βορειοανατολική του γωνία, ανάγεται στον 15ο
μέχρι τα κατάλοιπα οικισμού, τα οποία έχουν εντοπιστεί αιώνα και είναι γνωστό ως «Μέγαρο Β΄». Το εύ-
ρωμαϊκά χρόνια
(φωτογραφικό
στην κορυφή του λόφου που καταλαμβάνει ο αρ- ρημα αυτό υποδεικνύει την ύπαρξη κάποιου εί-
αρχείο χαιολογικός χώρος. Κατά τη διάρκεια της Υστε- δους λατρείας στον χώρο που μετέπειτα κατέλα-
Γερμανικού ροελλαδικής περιόδου, ο οικισμός επεκτάθηκε βε ο ναός της θεάς Δήμητρας, το Τελεστήριο, ήδη
Αρχαιολογικού
Ινστιτούτου
σημαντικά, καλύπτοντας ολόκληρο τον λόφο. από τα προϊστορικά χρόνια. Σε αυτή τη φάση, η
Αθηνών) Πρόκειται για τη φάση που παραδοσιακά συν- λατρεία θα είχε τοπικό χαρακτήρα.
Κατά τον 12ο αιώνα, εγκαταστάθηκαν στην
Ελευσίνα ο Εύμολπος και οι άντρες του από τη
Θράκη. Σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση,
οι Θράκες πήγαν στην Ελευσίνα, προκειμένου να
βοη­θήσουν τον βασιλιά της στον αγώνα του ενα-
ντίον του Αθηναίου βασιλιά Ερεχθέα. Ο τελευ-
ταίος επιθυμούσε να καταλάβει το γειτονικό βα-
σίλειο λόγω της εύφορης γης, αλλά και της στρα-
τηγικής θέσης του, καθώς εκεί κατέληγαν όλοι οι
δρόμοι που οδηγούσαν από την Πελοπόννησο,
τη Στερεά και την κεντρική Ελλάδα στην Αθήνα.
Προφανώς, αυτοί είναι και οι λόγοι για τη σημα-
ντική ανάπτυξη του οικισμού της Ελευσίνας κατά
τα μυκηναϊκά χρόνια. Στη μυθική μάχη εναντίον
του Ερεχθέα οι Ελευσίνιοι ηττήθηκαν. Οι απόγο-
νοι του Ευμόλπου παρέμειναν στην περιοχή και
αποτέλεσαν το ιερό γένος των Ευμολπιδών, από
όπου προέρχονταν οι ιεροφάντες, οι ανώτατοι
λειτουργοί των Mυστηρίων. Τα αρχαιολογικά δε-
δομένα υποδεικνύουν ότι υπήρξε σημαντική μεί-

48
Αρχαιότητα

Μερική άποψη
της Ελευσίνας και
του αρχαιολογικού
χώρου από
τα δυτικά, 1900
(φωτογραφικό
αρχείο Γερμανικού
Αρχαιολογικού
Ινστιτούτου Αθηνών)

Τα Μικρά
Προπύλαια
από τα νότια
(φωτ. Fred Boissonas,
© Αρχείο Fred
Boissonnas,
Οργανισμός
Προβολής Ελληνικού
Πολιτισμού /
Θεματοφύλακας:
Μουσείο
Φωτογραφίας
Θεσσαλονίκης)

49
 Κεφάλαιο I

Άποψη
του αρχαιολογικού
χώρου
της Ελευσίνας
(φωτ. Σπύρος
Παναγιωτόπουλος)

Το Πλουτώνιο,
σπήλαιο,
από όπου,
σύμφωνα
με τη μυθολογική
παράδοση,
είχε εμφανιστεί
ο Πλούτωνας,
για να αρπάξει
την Περσεφόνη
(φωτ. Σπύρος
Παναγιωτόπουλος)

50

ωση των κατοίκων της Ελευσίνας κατά τον 12ο
και τον 11ο αιώνα, εποχή ταραγμένη, συνδεδεμέ-
νη με καταστροφές και μετακινήσεις πληθυσμών
σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο. Ίχνη σημαντι-
κής κατοίκησης έχουμε ξανά από τον 10ο αιώνα
και εξής· προέρχονται από εκτεταμένη νεκρόπο-
λη στους νότιους πρόποδες του λόφου της ακρό-
πολης, η οποία παρέμεινε σε χρήση καθ’ όλη τη
διάρκεια της αρχαιότητας.
Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Θησέα,
οι Ελευσίνιοι υποτάχθηκαν στους Αθηναίους και
εντάχθηκαν στην Ιπποθoωντίδα φυλή. Τόσο η κα-
τοίκηση στην περιοχή, όσο και η λατρεία στο Μέ-
γαρο Β΄ συνεχίστηκαν κατά τη Γεωμετρική περίο­
δο. Μάλιστα, γύρω στο 760, δελφικός χρησμός
καθιέρωνε γιορτή πριν τη σπορά, προς τιμήν της
θεάς στην Ελευσίνα, όπου θα συμμετείχαν όλες
οι ελληνικές πόλεις. Τα διάφορα κτίσματα που
οικοδομήθηκαν στην περιοχή του Τελεστηρίου σε
αυτή τη φάση υποδηλώνουν τη σταδιακή αύξηση
της σημασίας της λατρείας της Δήμητρας.
Περί το γ΄ τέταρτο του 7ου αιώνα, η Ελευ-
σίνα ανέκτησε την ανεξαρτησία της, αλλά μόνο
για ένα σύντομο χρονικό διάστημα· στα τέλη του
ίδιου αιώνα, επί Σόλωνα, πέρασε και πάλι στα
χέρια των Αθηναίων. Η γιορτή της Δήμητρας κα-
θιερώθηκε να γιορτάζεται ως ενιαία και στις δύο
πόλεις. Τότε ανεγέρθηκε και το πρώτο Τελεστή-
Αρχαιότητα
ριο, η μεγάλη τετράγωνη υπόστυλη αίθουσα που Ο χώρος
της εισόδου
φιλοξενούσε τις μυστηριακές τελετές. Στα πρώι­
στο ελευσινιακό
μα αρχαϊκά χρόνια, ο οικισμός της Ελευσίνας ιερό, μπροστά
καταλάμβανε τον λόφο της ακρόπολης. Κατά τις στα Μεγάλα
Προπύλαια
επόμενες περιόδους, η πόλη επεκτάθηκε σε τόσο
(φωτ. Σπύρος
μεγάλο βαθμό, ώστε στους ρωμαϊκούς χρόνους Παναγιωτόπουλος)
είχε φτάσει στην ακτή.
Επί Πεισιστράτου και των διαδόχων του, η
προσάρτηση της Ελευσίνας στην πόλη των Αθη-
νών παγιώθηκε, ενώ το ιερό της Δήμητρας λα-
μπρύνθηκε με μεγαλοπρεπή οικοδομήματα και
η αίγλη του κορυφώθηκε. Επιπλέον, το ιερό και
η πόλη οχυρώθηκαν πίσω από ισχυρό τείχος. Το
ελευσινιακό ιερό καταστράφηκε από τον Ξέρξη
και τον Μαρδόνιο κατά τα Μηδικά (499-448). Οι
επισκευές του ξεκίνησαν αμέσως μετά το τέλος
των Περσικών Πολέμων, αλλά γενικεύθηκαν και
πήραν τη μορφή οργανωμένου οικοδομικού προ-
γράμματος επί Περικλή. Έτσι, το ιερό επεκτάθη-
κε σημαντικά. Η λατρεία είχε λάβει πλέον πανελ-
λήνιο χαρακτήρα, καθώς άνθρωποι από ολόκλη-
ρο τον ελλαδικό χώρο κατέφθαναν στην Ελευσίνα
για να μυηθούν στα φημισμένα Μυστήρια.
Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πο-
λέμου, οι Σπαρτιάτες σεβάστηκαν το ιερό της
Δήμητρας. Στις ταραχές που ακολούθησαν το τέ-
λος αυτού του πολέμου, η περιοχή της Ελευσί-
νας αποχωρίστηκε για μικρό χρονικό διάστημα
51
 Κεφάλαιο I

Σελίδες από
τα σημειωματάρια
του Ουίλιαμ
Τζελ,
που φυλάσσονται
στη Βρετανική
Αρχαιολογική
Σχολή Αθηνών
με τον τίτλο
Travel Notes and
Sketches και Book
of Marble.
Ο Τζελ
ήταν Άγγλος
περιηγητής,
αρχαιολόγος
και τοπογράφος.
Είχε αξιόλογη
κλασική παιδεία
και επισκέφθηκε
αρκετές φορές
την Ελλάδα
κατά τις πρώτες
δεκαετίες
του 19ου
αιώνα. Έκανε
τοπογραφικές
μελέτες
και κατέγραψε
χρήσιμες
πληροφορίες
για τον ταξιδιώτη

52
Αρχαιότητα

53
 Κεφάλαιο I

Στις σελίδες των

σημειωματαρίων
του, ο Ουίλιαμ
Τζελ κατέγραφε
την ακριβή
διαδρομή που
ακολουθούσε στις
περιηγήσεις του,
τις αποστάσεις
που διήνυε
και τα ευρήματά
του κατά
τις επισκέψεις
του σε γνωστούς
και άγνωστους
αρχαιολογικούς
χώρους.
Γνώριζε καλά
τον Παυσανία και
αντιπαρέβαλλε
συχνά τις
παρατηρήσεις
του με αυτές
του αρχαίου
περιηγητή

54
 Αρχαιότητα

από την Αθήνα και αποτέλεσε σημαντικό κέντρο

στρατιωτικών επιχειρήσεων. Εκεί κατέφυγαν οι
ηττημένοι από τον Θρασύβουλο Τριάκοντα Τύ-
ραννοι (403-400), εξολοθρεύοντας όσους από
τους Ελευσινίους δεν εμπιστεύονταν. Μετά την
τελική πτώση των Τριάκοντα, η Ελευσίνα ενώθη-
κε, για μία ακόμη φορά, με την Αθήνα και παρέ-
μεινε ένα από τα ισχυρότερα αθηναϊκά φρούρια
μέχρι τα χρόνια των Μακεδόνων.
Τον 4ο αιώνα, ιδίως κατά το β΄ μισό του, το
ιερό της Ελευσίνας αποτέλεσε εστία σημαντικής
οικοδομικής δραστηριότητας. Κατά την Ελληνι-
στική περίοδο, στο ιερό είχε εγκατασταθεί μα-
κεδονική φρουρά, ενώ στην κορυφή του λόφου
είχε κτιστεί κάστρο. Πάντως, η πιο εντυπωσιακή
οικοδομικά φάση του ιερού της Δήμητρας ήταν
στα αυτοκρατορικά χρόνια, όταν ο Αδριανός, ο
Αντωνίνος ο Ευσεβής και ο Μάρκος Αυρήλιος
πραγματοποίησαν εκτεταμένες επισκευές και
προσέθεσαν μνημειώδη κτήρια, όπως θριαμβικές
αψίδες, προπύλαια και άλλα. Τότε ήταν που το
δικαίωμα μύησης στα Μεγάλα Μυστήρια, απο-
κλειστικό προνόμιο των Ελλήνων, επεκτάθηκε
σε όλους τους υπηκόους της Ρωμαϊκής Αυτοκρα-
τορίας. Έτσι, χιλιάδες ανθρώπων από όλες τις
άκρες της αχανούς αυτοκρατορίας των Ρωμαίων
συνέρρεαν στην Ελευσίνα.
Το 170 μ.Χ., η Ελευσίνα δέχτηκε τη βάρβαρη
επίθεση των Κοστοβώκων, λαού σκυθικής κατα-
γωγής που κατοικούσε στα ανατολικά παράλια φές στον χώρο, που τραβούσε σαν μαγνήτης τους Το Τελεστήριο
και αργότερα στα βόρεια της Δακίας. Τα οικοδο- στον αρχαιολογικό
Ευρωπαίους περιηγητές της Αττικής από τον
χώρο
μήματα του ιερού υπέστησαν σοβαρές ζημιές, οι 17ο αιώνα, αν όχι νωρίτερα, ξεκίνησαν το 1812. της Ελευσίνας,
οποίες όμως επισκευάστηκαν και δεν ανέστειλαν Πραγματοποιήθηκαν με χρηματοδότηση της αρ- με τη θάλασσα
τη λειτουργία του. Αυτό έγινε λίγο αργότερα, με του Σαρωνικού
χαιόφιλης βρετανικής εταιρείας των Ντιλετάντι
στο βάθος·
τη σταδιακή επικράτηση του χριστιανισμού και και δεν διήρκεσαν πολύ. Από το 1882 μέχρι σή- πίνακας του Πωλ
τα αυστηρότατα διατάγματα εναντίον των εθνι- μερα, η Ελευσίνα ανασκάπτεται συστηματικά Μπρε στο έργο
κών, που εξέδωσαν οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες του Καμίλ
από την Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία.
Μωκλαίρ με τίτλο
κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ., παράγοντες που οδήγη- Κατά την αρχαιότητα, η είσοδος στο ιερό γι- Athènes,
σαν στην παρακμή των ιερών της Ελευσίνας. Η νόταν, όπως και σήμερα, από τη μεγάλη πλακό- που εκδόθηκε
χαριστική βολή δόθηκε από τους Βησιγότθους στο Παρίσι
στρωτη αυλή (2ος αιώνας μ.Χ.) στα βόρεια, όπου
το 1935 (συλλογή
του Αλάριχου, οι οποίοι το 395 μ.Χ. εισέβαλαν κατέληγε η Ιερά Οδός από την Αθήνα, ο δρόμος Ιωάννη Ιγγλέση)
στον ιερό χώρο και τον καταλεηλάτησαν, μετα- των Μεγάρων και η οδός του λιμανιού. Η αυλή
τρέποντάς τον σε ερείπια. πλαισιωνόταν από δύο στοές και δύο θριαμβι-
Τα μεσαιωνικά χρόνια η αίγλη της Ελευσίνας κές αψίδες, αντίγραφα της αψίδας του Αδριανού
είχε μειωθεί σημαντικά και η αρχαία πόλη είχε στην Αθήνα. Οι τελευταίες είχαν τοποθετηθεί
καταλήξει μικρό χωριό με διαρκώς μειούμενο στα σημεία κατάληξης των οδών των Μεγάρων
πληθυσμό, εξαιτίας των πειρατικών επιδρομών. και του λιμανιού. Στο κέντρο της αυλής μπορεί
Έτσι, κατά τη Μεταβυζαντινή περίοδο είχε ερη- κανείς να δει την κρηπίδα του μικρού δωρικού
μώσει εντελώς. Μόνιμη κατοίκηση στην περιοχή ναού της Προπυλαίας Αρτέμιδος και του Πατρός
δεν εμφανίστηκε πριν από τις αρχές του 18ου αι- Ποσειδώνος (2ος αιώνας), καθώς και τους μαρ-
ώνα, ενώ τα χρόνια της Επανάστασης η Ελευσίνα μάρινους βωμούς τους. Τα κτήρια πίσω από την
φιλοξένησε για πολλούς μήνες το στρατόπεδο ανατολική αψίδα είχαν οικοδομηθεί κατά τα ρω-
του Γεωργίου Καραϊσκάκη. Οι πρώτες ανασκα- μαϊκά χρόνια, για να καλύψουν τις ανάγκες των

55
 Κεφάλαιο I
Κιβωτιόσχημος
τάφος στον
λόφο Πυργάρι,
ανατολικά
της ακρόπολης
των Παγών
στο σημερινό Κάτω
Αλεποχώρι·
στο βάθος
διακρίνονται
οι υπώρειες
των Γερανείων
και ο Κορινθιακός
κόλπος
(φωτ. Σπύρος
Παναγιωτόπουλος)
επισκεπτών (λουτρά, καπηλεία, πανδοχεία).
Στον χώρο του ιερού μπαίνει κανείς από δω-
ρικό πρόπυλο, γνωστό ως «Μεγάλα Προπύλαια»
(2ος αιώνας μ.Χ.), που αποτελεί ακριβές αντίγρα-
φο των Προπυλαίων της Ακρόπολης των Αθη-
νών. Στα ανατολικά των Μεγάλων Προπυλαίων
εντοπίζεται το Καλλίχορο φρέαρ (6ος αιώνας),
το πηγάδι όπου, σύμφωνα με την παράδοση,
κάθισε περίλυπη και κατάκοπη η θεά Δήμητρα
μόλις έφτασε στην Ελευσίνα (βλ. παρακάτω). Τα
Μεγάλα Προπύλαια ακολουθεί μικρή αυλή στα
νότια, η οποία οδηγεί διά μέσου των λεπτοφτιαγ-
μένων Μικρών Προπυλαίων (1ος αιώνας) στον
κυρίως χώρο του ιερού. Στα δυτικά των Μεγάλων
Προπυλαίων έχουν ανασκαφεί αποθήκη σιτηρών
(6ος αιώνας), το ρωμαϊκό πρυτανείο και η ιερή
οικία των Kηρύκων (2ος αιώνας μ.X.).
Στο κυρίως ιερό, στα νοτιοδυτικά των Μικρών
Προπυλαίων, υπάρχει ο τριγωνικός περίβολος
που περιέβαλλε το Πλουτώνιο, δηλαδή σπήλαιο
από όπου είχε εμφανιστεί ξαφνικά ο Πλούτωνας,
για να αρπάξει την Περσεφόνη (βλ. παρακάτω).
Εντός του περιβόλου υπάρχει μικρό ναϊκό οικο-
δόμημα του 4ου αιώνα, που έχει κτιστεί πάνω σε
αρχαιότερο ναό (6ος αιώνας). Στα νοτιοανατολικά
του ναΐσκου εντοπίζονται βαθμιδωτή εξέδρα για
τελετουργικά δρώμενα και τα θεμέλια του ναού
της Eκάτης πάνω στον βράχο. Η βραχώδης προε-
56
ξοχή πίσω από την εξέδρα ταυτίζεται από αρκε-
τούς ερευνητές με την «αγέλαστη πέτρα», όπου,
σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση, κάθισε η
θλιμμένη Δήμητρα, για να ξαποστάσει.
Το πιο σημαντικό κτήριο του ελευσινιακού ιε-
ρού ήταν το περίφημο Τελεστήριο, με αρχιτεκτο-
νική μορφή σε άμεση σχέση με τον μυστηριακό
χαρακτήρα των όσων τελούνταν στο εσωτερικό
του. Πρόκειται για ένα περίπου τετράγωνο οι-
κοδόμημα με 42 εσωτερικούς κίονες για τη στή-
ριξη της στέγης. Βαθμίδες περιέτρεχαν και τους
τέσσερις τοίχους και προσέφεραν κάθισμα στους
μυημένους που παρακολουθούσαν τα Μυστή-
ρια. Στο κέντρο βρισκόταν το ανάκτορο με τα
ιερά σύμβολα της θεάς. Ο χώρος, κατά πάσα πι-
θανότητα, δεν είχε παράθυρα· υπήρχε μόνο ένα
άνοιγμα στην οροφή για εξαερισμό. Ο φωτισμός
θα γινόταν από αναμμένους δαυλούς, οι οποίοι
θα δημιουργούσαν μια ιδιαίτερα μυσταγωγική
ατμόσφαιρα μέσα στο δάσος των κιόνων.
Τα ερείπια του Τελεστηρίου που αντικρίζει
ο σημερινός επισκέπτης ανήκουν στον 4ο αιώνα.
Οι αρχαιολόγοι έχουν εντοπίσει και αρχαιότερες
φάσεις, που ανάγονται στον 5ο και στον 6ο αιώ-
να. Διακεκριμένοι αρχιτέκτονες εργάστηκαν κατά
καιρούς στον σχεδιασμό του, όπως ο Iκτίνος, ο
Kόροιβος, ο Mεταγένης και ο Ξενοκλής. Ο Φίλω-
νας προσέθεσε στοά στην ανατολική πλευρά του
Τελεστηρίου κατά τον 4ο αιώνα.
Στα νότια του λατρευτικού συγκροτήματος
έχουν ανασκαφεί διάφορες στοές, δεξαμενές και
αποθήκες, το βουλευτήριο (4ος αιώνας), το ρω-
μαϊκό γυμνάσιο, ένας ναός προς τιμήν της αυτο-
κράτειρας Φαυστίνας (ναός L) και ένα Μιθραίο.
Μεγαρίδα. Η Μεγαρίδα, εκτεινόμενη στα δυ-
τικά της Αττικής, στα βορειοδυτικά της Κορινθί-
ας και στα νότια της Βοιωτίας, αποτέλεσε πεδίο
στρατηγικής σημασίας και συχνά το μήλον της
έριδος στις συγκρούσεις της Αττικής με τα γει-
τονικά κράτη καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότη-
τας. Η περιοχή της αρχαίας Μεγαρίδας οριζόταν
στα βόρεια από τον Κιθαιρώνα, στα νότια από
τον Σαρωνικό κόλπο και στα ανατολικά από το
όρος Τρικέρατο ή Κέρατα, τη νοτιοανατολική
απόληξη του όρους Πατέρα, που αποτελούσε
και το σύνορο με την Αττική. Από τα μέσα του
6ου αιώνα και εξής, τα Γεράνεια όρη και ο Κο-
ρινθιακός κόλπος αποτελούσαν τα μεγαρικά δυ-
τικά σύνορα· πιο πριν, η Μεγαρίδα εκτεινόταν
προς τα δυτικά έως τον Ισθμό. Το δυτικό τμήμα
της Μεγαρίδας, δηλαδή τα εδάφη ανάμεσα στον
Ισθμό και τα Γεράνεια, κατακτήθηκε από την Κό-

ρινθο την Αρχαϊκή εποχή. Έτσι, η αρχική έκταση
της Μεγαρίδας μειώθηκε από 650 σε 420 τετρα-
γωνικά χιλιόμετρα.
Πρόκειται για περιοχή ορεινή, δασώδη και
δύσβατη, με λίγες καλλιεργήσιμες εκτάσεις: την
πεδιάδα των Μεγάρων, καθώς και εκτάσεις στα
παράλια, σε οροπέδια και σε πλαγιές βουνών.
Ξεχωριστής σημασίας ήταν η Οργάδα, η ιερή πε-
διάδα της Δήμητρας (Παυσανία ΙΙΙ, 4, 2), που το-
ποθετείται στα σύνορα Αττικής και Μεγαρίδας,
δηλαδή μεταξύ του Θριάσιου και της μεγαρικής
πεδιάδας. Για την Οργάδα υπήρχε έριδα μεταξύ
Ελευσίνας και Μεγάρων, η οποία αποτέλεσε και
μία από τις αιτίες του Μεγαρικού Ψηφίσματος
(432) των Αθηναίων. Το τελευταίο επέβαλε σκλη-
ρό οικονομικό αποκλεισμό στα μεγαρικά προϊό-
ντα σε ολόκληρη την επικράτεια της Αθηναϊκής
Συμμαχίας, με την αιτιολογία ότι οι Μεγαρείς
προστάτευαν φυγάδες που είχαν δραπετεύσει
από την Αθήνα και καλλιεργούσαν τα ιερά εδά-
φη της Οργάδας στην Ελευσίνα, τα οποία δεν
έπρεπε να καλλιεργούνται και, επιπλέον, ανή-
καν στην Αθήνα. Το Μεγαρικό Ψήφισμα θεωρεί-
ται ως μία από τις αφορμές του Πελοποννησια-
κού Πολέμου. Η ακριβής θέση της Οργάδος θα
πρέπει να τοποθετηθεί, κατά πάσα πιθανότητα,
στην κοιλάδα που βρίσκεται στους βορειοανα-
τολικούς πρόποδες του Τρικέρατου. Εκεί έχουν
Αρχαιότητα
Νεκροταφείο με
κιβωτιόσχημους
τάφους
λαξευμένους
στον ψαμμίτη,
που εντοπίστηκε
στον λόφο
Πυργάρι, 4ος-2ος
αιώνας π.Χ.
εντοπιστεί ίχνη οχυρωμένου οικισμού των ελλη-
νιστικών χρόνων.
Τα αρχαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας
στη Μεγαρίδα ανάγονται στην Παλαιολιθική πε-
ρίοδο: στην περιοχή της Κακιάς Σκάλας έχουν
ανακαλυφθεί αρκετά σπήλαια, με πιο γνωστό το
σπήλαιο Ζαΐμη, που διασώζουν κατάλοιπα κα-
τοίκησης από τα παλαιολιθικά, αλλά και τα νεο­
λιθικά χρόνια. Η σημαντικότερη πόλη της Μεγα-
ρίδας ήταν τα Μέγαρα, με συνεχή κατοίκηση από
τον 8ο αιώνα μέχρι σήμερα. Για αυτά γίνεται ανα-
λυτική συζήτηση στην επόμενη ενότητα. Άλλες
μεγαρικές πόλεις και κώμες ήταν τα Αιγόσθενα,
η Πάνορμος, η Ερένεια, ο Τριποδίσκος και η Κυ-
νόσουρα, ενώ η περιοχή ήταν κατάσπαρτη από
μικρότερους οικισμούς. Τέλος, η Μεγαρίδα διέ-
θετε και δύο σημαντικά λιμάνια, τις Παγές στον
Κορινθακό και τη Νίσαια, το επίνειο των Μεγά-
ρων, στον Σαρωνικό κόλπο.
Έχει ήδη γίνει αναφορά στα Αιγόσθενα, τη βο-
ρειότερη πόλη της Μεγαρίδας, όπου λατρευόταν
ο μάντης και θεραπευτής Μελάμπους, και στον
οικισμό που ταυτίζεται από κάποιους με την αρ-
χαία Ερένεια στα βορειοδυτικά της Μάνδρας. Ο
Τριποδίσκος τοποθετείται γύρω στα 10 χιλιόμε-
τρα δυτικά των Μεγάρων, στους πρόποδες των
Γερανείων, ενώ η θέση της Κυνόσουρας παραμέ-
νει ασαφής. Η Πάνορμος, γνωστό λιμάνι κατά την
57
 Κεφάλαιο I

Ίχνη οχύρωσης
στην Πάνορμο,
γνωστό λιμάνι
της αρχαιότητας,
που ταυτίζεται με
τη σύγχρονη Ψάθα
(φωτ. Σπύρος
Παναγιωτόπουλος)

αρχαιότητα, βρίσκεται στα νότια των Αιγοσθένων
και ταυτίζεται με τη σύγχρονη Ψάθα.
Τα ερείπια των Παγών, του δυτικού λιμα-
Μεγαρικό
νόμισμα των
νιού των Μεγάρων, βρίσκονται στην περιοχή του
αυτοκρατορικών Κάτω Αλεποχωρίου, περί τα 20 χιλιόμετρα βο-
χρόνων, στο οποίο ρειοδυτικά των Μεγάρων. Εκεί, σε χαμηλό λόφο
απεικονίζεται
λυσίππειος Ζευς
που υψώνεται πάνω από τον σύγχρονο οικισμό,
με κεραυνό υπάρχει οχυρωμένη ακρόπολη του β΄ μισού του
στο υψωμένο δεξί 4ου αιώνα. Ίχνη κατοίκησης, ιερά, νεκροταφεία
χέρι του·
καθώς η παράσταση
και οικιστικά σύνολα, που χρονολογούνται από
προέρχεται από τη Γεωμετρική περίοδο μέχρι τον 5ο αιώνα, έχουν
ονομαστό χάλκινο εντοπιστεί στην πεδιάδα που απλώνεται δυτικά
λατρευτικό άγαλμα
των Μεγαρέων, ο
της ακρόπολης, από τους πρόποδες των Γερα-
Ζευς απεικονίζεται νείων μέχρι την ακτή του Κορινθιακού. Στη θέση
στημένος στο Μπούρι, στις υπώρειες του λόφου της ακρό-
βάθρο του. Φέρει
την επιγραφή
πολης και σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα,
ΜΕΓΑΡΕΩΝ έχει ανασκαφεί πλούσιο αρχαϊκό ιερό (τέλη 7ου-
μέσα 5ου αιώνα). Βάσει των χιλιάδων
πήλινων ειδωλίων που βρέθηκαν
στο ιερό, οι ανασκαφείς θεω-
ρούν ότι ήταν αφιερωμένο σε
γυναικεία θεότητα με θερα-
πευτικές ικανότητες, κατά
πάσα πιθανότητα στη Δή-
μητρα. Περίπου 150 μέτρα
ανατολικά της ακρόπολης,
στον λόφο Πυργάρι, έχει
εντοπιστεί νεκροταφείο με
βαθείς, κιβωτιόσχημους τά-
φους, λαξευμένους στον ψαμ-
μίτη. Χρονολογείται από τον 4ο
αιώνα μέχρι τη Μέση Ελληνιστική περίοδο.
Οι Παγές υπήρξαν εξαιρετικά σημαντικές για
την πόλη των Μεγάρων, καθώς μαζί με τη Νίσαια
εξυπηρέτησαν την έντονη εμπορική και αποικι-
στική δραστηριότητα των Μεγαρέων καθ’ όλη
τη διάρκεια της αρχαιότητας. Όταν τα Μέγαρα
μπήκαν στην Αθηναϊκή Συμμαχία (461), οι Πα-
γές έγιναν το ορμητήριο των Αθηναίων στον Κο-
ρινθιακό κόλπο, με στόχο να χτυπούν τους Κο-
ρινθίους και από τα δυτικά. Όταν οι Μεγαρείς
επέστρεψαν στην Πελοποννησιακή Συμμαχία
(446), οι Αθηναίοι αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν
τις Παγές. Παρέμειναν κύριοι του λιμανιού μέ-
χρι την υπογραφή της τριακονταετούς ειρήνης
το 445, ένας από τους όρους της οποίας ήταν να
αποσυρθούν από τις Παγές. Με την προσχώρησή
τους στην Αχαϊκή Συμπολιτεία (234), οι Παγές
έγιναν ανεξάρτητη πόλη. Σε νομίσματα που έκο-
ψαν το 192 υπάρχει η επιγραφή «Αχαιών Παγαί-
ων», ενώ κατά τα ρωμαϊκά χρόνια τα νομίσματα
των Παγών, που παρέμεναν ανεξάρτητες, έφεραν
την επιγραφή «Παγαίων».
Ίχνη σημαντικής κατοίκησης αγρο - κτηνοτρο-
φικού χαρακτήρα έχουν εντοπιστεί και στα δύο
εύφορα οροπέδια των Βαθυχωρίων, που κατα-
λαμβάνουν το δυτικό τμήμα του όρους Πατέρα,
στα νότια του Πόρτο Γερμενό. Από εκεί περνού-
σε και ο συντομότερος και ασφαλέστερος δρό-
μος που συνέδεε τη Στερεά Ελλάδα και την Πε-
λοπόννησο. Δύο ακόμα σημαντικοί δρόμοι ήταν η
παραλιακή Σκιρωνία οδός, που έβαινε περίπου

58

παράλληλα με την παλαιά εθνική οδό Ελευσί-
νας-Κορίνθου, καθώς και συνοριακός δρόμος
γνωστός ως «πέρασμα Καντήλι», ο οποίος ξεκι-
νούσε από τη μεγαρική πεδιάδα με ανατολική
πορεία και έστριβε προς τα βόρεια στην περιο-
χή της Αγίας Τριάδας, ακολουθώντας ρέμα που
ταυτίζεται με τον αρχαίο ποταμό Ίαπι. Εκτός
από τους παραπάνω δρόμους, η Μεγαρίδα διέ-
θετε πυκνό οδικό δίκτυο σε σχεδόν ολόκληρη την
έκτασή της, πολλά τμήματα του οποίου παρα-
μένουν ορατά μέχρι σήμερα. Το δίκτυο αυτό, σε
συνδυασμό με τις πολυάριθμες μεγαρικές οχυ-
ρώσεις-παρατηρητήρια, υποδεικνύει την έντονη
κινητικότητα των ανθρώπων, ντόπιων και ξένων,
που περνούσαν από τη Μεγαρίδα, προκειμένου
να πάνε στην Αττική, στη Στερεά Ελλάδα ή στην
Πελοπόννησο, καθώς και τη μεγάλη στρατηγική
σημασία της περιοχής.
Μέγαρα. Τα αρχαιότερα ίχνη ανθρώπινης πα-
ρουσίας στα Μέγαρα περιλαμβάνουν κεραμική
που ανάγεται στην Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο,
δηλαδή στα μέσα της 3ης χιλιετίας. Εντοπίστη-
καν στον λόφο του Αγίου Γεωργίου, στην περιο­
χή της σύγχρονης Πάχης, στα νοτιοανατολικά
των Μεγάρων. Στη θέση αυτή έχει εντοπιστεί και
μεγάλο φρούριο του 5ου αιώνα, ενισχυμένο με
διπλά προτειχίσματα και τετράπλευρους πύρ-
γους. Η Πάχη ταυτίζεται με τη Νίσαια, το αρχαίο
λιμάνι των Μεγάρων. Κατάλοιπα από την Πρω-
τοελλαδική περίοδο έχουμε και από τον μικρό
λόφο Παλαιόκαστρο, στο δυτικό άκρο της Νί-
σαιας. Εδώ, ίσως, βρισκόταν και το τέμενος του
Ποσειδώνα, που αναφέρεται από τον Θουκυδίδη
(IV, 117). Τόσο στον Άγιο Γεώργιο, όσο και στο
Παλαιόκαστρο υπάρχουν ενδείξεις για κατοίκη-
ση από τα προϊστορικά έως τα ρωμαϊκά χρόνια.
Στο Παλαιόκαστρο έχει εντοπιστεί και μεσαιω-
νικό κάστρο, στο οποίο, προφανώς, οφείλεται η
ονομασία της θέσης.
Σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση, οι
αρχαιότεροι κάτοικοι των Μεγάρων ήταν οι Λέ-
λεγες. Μάλιστα, ο Παυσανίας (Ι, 44, 3) αναφέρει
τον τάφο του μυθικού Λέλεγα, γενάρχη των Λε-
λέγων, κοντά στην ακρόπολη της Νίσαιας. Ο Λέ-
λεγας, γιος του Ποσειδώνα και της Λιβύης, μετα-
κινήθηκε από την Αίγυπτο στον ελλαδικό χώρο
και έγινε βασιλιάς των Μεγάρων (Παυσανία Ι, 44,
3 και Οβιδίου Metamorphoses, VII, 443 και VIII,
567 και 617). Αργότερα, στα Μέγαρα εγκαταστά-
θηκαν Ίωνες. Ο Παυσανίας (Ι, 39, 4) υποστηρί-
ζει ότι τα Μέγαρα ανήκαν στους Αθηναίους, από
τους οποίους τα απέσπασαν οι Δωριείς της Πε-
Αρχαιότητα
λοποννήσου, όταν ήταν βασιλιάς ο μυθικός Κό-
δρος (11ος αιώνας):
«Όταν αργότερα ήταν βασιλιάς ο Κόδρος, οι
πελοποννήσιοι έκαμαν εκστρατεία κατά των
Αθηνών· και καθώς, χωρίς καμιά εξαιρετική επι-
τυχία, γύριζαν πίσω, αφαίρεσαν από τους αθη-
ναίους τα Μέγαρα και έδωσαν την άδεια να
εγκατασταθούν εκεί όσοι ήθελαν από τους κο-
ρίνθιους και από τους άλλους συμμάχους. Έτσι
οι μεγαρείς άλλαξαν τις συνήθειες και τη διάλε-
κτό τους και έγιναν δωριείς» (για τη μετάφραση,
βλ. Παπαχατζή 1994, σελ. 487).
Για την ετυμολογία του ονόματος της πόλης
των Μεγάρων, που ήταν γνωστή ως «Μάγαρα»
κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, ο Παυσανίας (Ι, 39,
5) αναφέρει τα εξής:
«Η πόλη λένε πως ονομάστηκε έτσι, όταν
ήταν βασιλιάς στο τόπον αυτόν ο Κάρας, γιος
του Φορωνέα. Τότε λένε πως πρώτη φορά έκα-
μαν αυτοί ιερά της Δήμητρας, τότε οι άνθρωποι
χρησιμοποίησαν το όνομα Μέγαρα· αυτά λένε οι
μεγαρείς για τον εαυτό τους» (για τη μετάφραση,
βλ. Παπαχατζή 1994, σελ. 487).
Τα ιερά που αναφέρει ο Παυσανίας, γνωστά
και ως «μέγαρα της Δήμητρας» ή «κατάγεια βά-
ραθρα», ήταν κοιλότητες τριγωνικές, τετράγωνες,
ορθογώνιες ή τραπεζιόσχημες, σκαμμένες στον
βράχο. Έχουν εντοπιστεί πάνω από 100 τέτοιες
κατασκευές εντός της αρχαίας πόλης. Εδώ, οι Νόμισμα των
Μεγαρείς πετούσαν γουρουνάκια και ζυμαρένια αυτοκρατορικών
ομοιώματα φαλλών, τα οποία συμβόλιζαν την ευ- χρόνων, που
απεικονίζει την
γονία. Άφηναν τις προσφορές να αποσυντεθούν Αρτέμιδα σώτειρα
(θεσμά ή θεσμοί) και μετά από αρκετό καιρό, το των Παγών
φθινόπωρο, κατά τις τελετές των Θεσμοφορίων μέσα σε ναΐσκο·
η παράσταση
για την ευλογία της σποράς, τις μάζευαν οι θε- αντιγράφει
σμοφόρες γυναίκες και τις τοποθετούσαν σε βω- λατρευτικό
μούς της θεάς. Από εκεί, οι αγρότες έπαιρναν τα άγαλμα των
Μεγαρέων. Φέρει
θεσμά και τα ανακάτευαν με το σιτάρι της σπο- την επιγραφή
ράς, προκειμένου να υπάρξει πλούσια συγκομι- ΠΑΓΑΙΩΝ
δή. Τα αρχαιότερα μέγαρα ανάγονται στον
7ο αιώνα. Αρχικά κυκλικοί λάκκοι
από αργούς λίθους, κατά την
Κλασική περίοδο έλαβαν μνη-
μειώδη μορφή και μετατρά-
πηκαν σε υπόγειους θαλά-
μους με κλιμακοστάσιο και
λίθινη στέγη στηριγμένη σε
κεντρικούς πεσσούς. Ένα
από τα μέγαρα της Δήμη-
τρας είχε διατηρηθεί μέχρι
τα χρόνια του Παυσανία (Ι,
40, 6), ο οποίος το τοποθετεί
στην ακρόπολη της Καρίας. Το
59
 Κεφάλαιο I
Το Παληόκαστρο, μέγαρο που είδε ο Παυσανίας ταυτίζεται με τη
Μέγαρα Αττικής,
περίπου 1930
σπηλιά του Μουρμούνη, στη νότια πλαγιά της
(φωτ. Περικλής ακρόπολης της Καρίας.
Παπαχατζιδάκης, Η πόλη των Μεγάρων προέκυψε από τη συνέ-
φωτογραφικό
αρχείο Μουσείου
νωση των κωμών Ηραίας, Περαίας, Τριποδίσκου,
Μπενάκη) Κυνοσούρας και Νίσαιας, γύρω στα μέσα του
8ου αιώνα ή λίγο αργότερα. Από αυτήν την πε-
ρίοδο έχουν διασωθεί τα θεμέλια μεγάλου οικο-
δομήματος στο νότιο τμήμα της αρχαίας αγοράς
στην πλατεία Ηρώων, καθώς και ομάδα κιβωτιό-
σχημων τάφων. Στις τελευταίες δεκαετίες του 8ου
και κατά τον 7ο αιώνα, τα Μέγαρα ανέπτυξαν
αξιοσημείωτη αποικιστική δράση, ιδρύοντας τα
Υβλαία Μέγαρα (728) και τον Σελινούντα (651 ή
628) στη Σικελία, καθώς και τον Αστακό (684), τη
Χαλκηδόνα (680), τη Σηλυβρία (662), το Βυζάντιο
(658) και την Ηράκλεια (558) στην Προποντίδα.
Η Αρχαϊκή περίοδος σηματοδότησε την αρχή
των προστριβών με τις γειτονικές Κόρινθο και
Αθήνα, που κράτησαν μέχρι και τον 4ο αιώνα.
Ο 6ος αιώνας, στις αρχές του οποίου δέσποσε η
μορφή του τυράννου Θεαγένη, χαρακτηρίστηκε
από την εσωτερική διαμάχη μεταξύ δημοκρατι-
κών και ολιγαρχικών, αλλά και από σημαντι-
κή οικοδομική δραστηριότητα. Έτσι, κτίστηκαν
εντυπωσιακά κτήρια και κατασκευάστηκαν ση-
μαντικά δημόσια έργα, όπως το υδραγωγείο στον
ελαιώνα, στα βόρεια της πόλης. Υπήρξε έργο του
διά- σημου Μεγαρέα μηχανικού Ευπαλίνου, για
τον οποίο γίνεται λόγος παρακάτω.
Οι Μεγαρείς πήραν μέρος στους Περσικούς
Πολέμους, στέλνοντας 20 πλοία στη ναυμαχία
60
της Σαλαμίνας (480) και 3.000 οπλίτες στη μάχη
των Πλαταιών (479). Κατά τη διάρκεια του Πε-
λοποννησιακού Πολέμου, η πόλη των Μεγάρων
ταλαιπωρήθηκε σε μεγάλο βαθμό. Έχει γίνει ήδη
αναφορά στο Μεγαρικό Ψήφισμα, το οποίο εξέ-
δωσαν οι Αθηναίοι εναντίον των Μεγαρέων και
αποτέλεσε μία από τις αφορμές της πολύχρονης
πολεμικής διαμάχης των Ελλήνων. Παρ’ όλα αυτά,
ο 4ος αιώνας βρήκε τα Μέγαρα να ευημερούν οι-
κονομικά και πολιτισμικά. Χαρακτηριστικό πα-
ράδειγμα της πνευματικής άνθησης των Μεγαρέ-
ων υπήρξε η φιλοσοφική σχολή που ίδρυσε ο Ευ-
κλείδης και είναι γνωστή ως «Μεγαρική Σχολή»
(βλ. παρακάτω).
Κατά την Ελληνιστική περίοδο, τα Μέγαρα
εντάχθηκαν στο βασίλειο του Κασσάνδρου, ενώ
το 307 τα κατέλαβε ο Δημήτριος ο Πολιορκητής.
Ο Μακεδόνας στρατηγός πήρε ως λάφυρο όλους
τους δούλους των Μεγαρέων, προκαλώντας σο-
βαρή ζημιά στην παραγωγική δραστηριότητα και
στην οικονομία της πόλης. Κατά τα επόμενα χρό-
νια, οι Μεγαρείς εντάχθηκαν στην Αχαϊκή (243),
στη Βοιωτική (224) και ξανά στην Αχαϊκή Συμμα-
χία (190), με στόχο τη διατήρηση της αυτονομίας
τους. Κυριεύθηκαν από τους Ρωμαίους το 146·
γύρω στα 100 χρόνια αργότερα, καταστράφηκαν
από τον Ιούλιο Καίσαρα στο πλαίσιο του εμφυ-
λίου πολέμου των Ρωμαίων. Στα αυτοκρατορικά
χρόνια, τα Μέγαρα, υποστηριζόμενα κυρίως από
τον φιλέλληνα Αδριανό, κατάφεραν να ανακτή-
σουν ένα μέρος της παλαιότερης αίγλης τους. Η
πόλη καταλεηλατήθηκε το 395 μ.Χ. από τους Βη-

σιγότθους του Αλάριχου, που, όπως στην Ελευσί-
να, άφησαν μόνο συντρίμμια στο πέρασμά τους.
Τα Μέγαρα διέθεταν δύο τειχισμένες ακρο-
πόλεις, οι οποίες εντοπίζονται στην κορυφή των
λόφων της Καρίας στο ανατολικό τμήμα της αρ-
χαίας πόλης και του Αλκάθου στο δυτικό. Μόνο
η οχύρωση στον λόφο του Αλκάθου έχει διασω-
θεί, και μάλιστα σε αποσπασματική μορφή. Εδώ
έχουν εντοπιστεί δύο αρχαία ναϊκά οικοδομήμα-
τα, ενώ υπάρχουν αρκετά εκκλησάκια με εντοι-
χισμένο άφθονο αρχαίο υλικό. Ο Παυσανίας (Ι,
42, 4-6) αναφέρει ότι στην ακρόπολη Αλκάθου
είδε τρεις ναούς-ιερά αφιερωμένα στην Αθηνά,
αρχαίο ναό του Απόλλωνα, πρόσφατα ανακαινι-
σμένο από τον Αδριανό, και ιερό της Δήμητρας
Θεσμοφόρου.
Στην ακρόπολη της Καρίας, ο αρχαίος περιη­
γητής (Ι, 40, 6) συνάντησε τέμενος αφιερωμένο
στον Δία, ναό του Διονύσου Νυκτελίου, ιερό της
Επιστροφίας Αφροδίτης, μαντείο της Νύχτας,
ναό του Δία Κονίου, αγάλματα του Ασκληπιού
και της Υγείας φιλοτεχνημένα από τον Βρύαξι,
γνωστό Αθηναίο γλύπτη του 4ου αιώνα, καθώς
και το μέγαρο της Δήμητρας. Το τελευταίο ταυτί-
ζεται με τη σπηλιά Μουρμούνη, που αναφέρθηκε
παραπάνω. Ο ναός του Διονύσου Νυκτελίου ήταν
το κέντρο της μεγάλης μεγαρικής εορτής των Νυ-
κτελίων, που περιελάμβανε νυκτερινά δρώμενα.
Ο Δίας Κόνιος είχε ενδεχομένως σχέση με τον
καιρό (κονίη=σκόνη) ή με την ευγενή άμιλλα στην
κονίστρα του γυμναστηρίου. Από την άλλη μεριά,
η Επιστροφία Αφροδίτη ετιμάτο για να στρέφει
Αρχαιότητα
τα συναισθήματα προσώπων αγαπημένων στους Όρμος Πάχης,
Μέγαρα Αττικής,
αναθέτες υπέρ των τελευταίων. Τέλος, η λειτουρ- περίπου 1930
γία του μαντείου της Νύχτας θα πρέπει να βα- (φωτ. Περικλής
σιζόταν στην παρατήρηση ουρανίων φαινομένων Παπαχατζιδάκης,
φωτογραφικό
κατά τη διάρκεια της νύχτας (σελήνης, αστεριών, αρχείο Μουσείου
μετεωριτών κ.λπ.), ή σε θυσίες που τελούνταν τη Μπενάκη)
νύχτα προς τιμή χθονίων θεοτήτων.
Στην περιοχή ανάμεσα στις δύο ακροπόλεις
εντοπίζεται η περίφημη κρήνη του Θεαγένη.
Πρόκειται για μία από τις αρχαιότερες και πιο
καλοδιατηρημένες αρχαίες κρήνες σε ολόκληρη
την Ελλάδα. Αποτελείται από μία δεξαμενή και
μία ορθογώνια λεκάνη στην πρόσοψή της. Αν και
οι αρχαιολόγοι τοποθετούν την κρήνη στις αρ-
χές του 5ου αιώνα, βάσει της τοιχοδομίας της, η
κατασκευή της αποδίδεται από τον Παυσανία (Ι,
40, 1) στον τύραννο Θεαγένη, ο οποίος κυβέρνη-
σε τα Μέγαρα κατά το διάστημα 640-580:
«Στην πόλη τους έχουν οι μεγαρείς μία κρήνη
που τους την έχτισε ο Θεαγένης, για τον οποίο
και πριν ανέφερα, για την κόρη του που την πά-
ντρεψε με τον Αθηναίο Κύλωνα. Αυτός ο Θεαγέ-
νης, όταν ήταν τύραννος, έχτισε την κρήνη που
είναι αξιοθέατη για το μέγεθός της και για το διά-
κοσμο και για το πλήθος των κιόνων της. Το νερό
που τρέχει μέσα στην κρήνη αυτή λέγεται των
Σιθνιδών νυμφών» (για τη μετάφραση, βλ. Παπα-
χατζή 1994, σελ. 490-491).
Οι Σιθνίδες νύμφες, στις οποίες έχει γίνει
αναφορά σε προηγούμενη ενότητα, κατοικούσαν,
σύμφωνα με την παράδοση, στην περιοχή των
Μεγάρων. Η δεξαμενή της κρήνης του Θεαγένη
61
 Κεφάλαιο I

62

συγκέντρωνε το νερό, που έφτανε μέσω αγωγών
από τα βόρεια και τις υπώρειες των Γερανείων
στα δυτικά.
Σε μικρή απόσταση από την κρήνη του Θεα­
γένη, στην περιοχή της σύγχρονης πλατείας
Ηρώων, έχει ανασκαφεί η αρχαία αγορά των Με-
γάρων, όπου κατά τα ρωμαϊκά χρόνια οικοδο-
μήθηκε εκτεταμένο λουτρικό οικοδόμημα. Γύρω
από την αγορά, οι Μεγαρείς είχαν ιδρύσει ηρώα
αφιερωμένα σε παλιούς βασιλείς και ήρωες. Στην
περιοχή της αγοράς βρισκόταν και το βουλευτή-
ριο, το πρυτανείο, το αρχείο, καθώς και οι ναοί
της Αφροδίτης, της Τύχης και του Διονύσου Πα-
τρώου. Στα δυτικά της αγοράς έχει εντοπισθεί το
ιερό του Απόλλωνα Προστατηρίου, όπου υπήρ-
χαν τα λατρευτικά αγάλματα του Απόλλωνα, της
Αρτέμιδας και της Λητούς, έργα του Πραξιτέλη
(Παυσανία Ι, 44, 2). Κοντά στην κρήνη του Θεα-
γένη, κατά μήκος της διαδρομής προς την ακρό-
πολη της Καρίας, υπήρχε το ιερό της Αρτέμιδας
Σωτείρας και το Ολυμπείο. Το πρώτο φιλοξενού-
σε αγάλματα των 12 ολύμπιων θεών φιλοτεχνη-
μένα από τον Πραξιτέλη, καθώς και άγαλμα της
Αρτέμιδος φτιαγμένο από τον Αθηναίο γλύπτη
Στρογγυλίωνα, ενώ στο Ολυμπείο βρισκόταν μι-
σοτελειωμένο το χρυσελεφάντινο άγαλμα του
Δία, έργο του Μεγαρέα Θεοκόσμου, που, όπως
θα δούμε σε επόμενη ενότητα, είχε μαθητεύσει
κοντά στον Φειδία (Παυσανία Ι, 40, 2-5). Τέλος,
στην ευρύτερη περιοχή της μεγαρικής αγοράς
υπήρχαν ναοί αφιερωμένοι στον Αγραίο Απόλ-
Αρχαιότητα
Το μέγαρο
της Δήμητρας,
το οποίο
ταυτίζεται
με τη σπηλιά
Μουρμούνη
στη νότια πλευρά
της ακρόπολης
της Καρίας
των Μεγάρων
(φωτ. Σπύρος
Παναγιωτόπουλος)
λωνα, στην Αγροτέρα Αρτέμιδα και στην Ίσιδα
(Παυσανία Ι, 41, 3).
Στην κεντρική περιοχή της αγοράς κατέληγαν
οι δρόμοι από την Ελευσίνα στα ανατολικά, από
την Ερένεια και τη Θήβα στα βόρεια, από τις Πα-
γές και τον Τριποδίσκο στα βορειοδυτικά, από
την Κόρινθο στα νότια και από τη Νίσαια στα νο-
τιοανατολικά· ο τελευταίος ήταν γνωστός ως «Ευ-
θεία οδός», καθώς η διαδρομή του ήταν απόλυτα
ευθεία, ενώ η ακανόνιστη πορεία των υπολοίπων
δρόμων υποδεικνύει ότι η πόλη των Μεγάρων δεν
διέθετε κανονικό πολεοδομικό σύστημα.
Τα Μέγαρα ήταν προστατευμένα από ισχυ-
ρό τείχος, το οποίο είχε κατασκευαστεί κατά τη
διάρ­­κεια του γ΄ τετάρτου του 5ου αιώνα. Διέθετε
έξι πύλες, από τις οποίες διέρχονταν οι δρόμοι
που αναφέρθηκαν παραπάνω. Το 461 οι Αθη-
ναίοι κατασκεύασαν τα Μακρά Τείχη, που συνέ-
δεαν τα Μέγαρα με τη Νίσαια, καλύπτοντας μια
απόσταση περίπου 1,5 χιλιομέτρου. Οι Αθηναίοι
εγκατέστησαν φρουρά στα Μακρά Τείχη με στόχο Αριστερά:
να ελέγχουν τους Μεγαρείς. Οι τελευταίοι αντιλή- Η κρήνη
φθηκαν το σχέδιο των Αθηναίων και κατεδάφι- του Θεαγένη
στα Μέγαρα,
σαν τα τείχη κατά το 8ο έτος του Πελοποννησια- αρχές 5ου αιώνα·
κού Πολέμου (424). Τα Μακρά Τείχη ξανακτίστη- πρόκειται
καν από τον Αθηναίο στρατηγό Φωκίωνα το 340. για μια από
τις αρχαιότερες
Μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου, η και πιο
οχύρωση της πόλης των Μεγάρων ενισχύθηκε με καλοδιατηρημένες
στιβαρούς πύργους ημικυκλικής κάτοψης. κρήνες
στην Ελλάδα
Οι νεκροπόλεις των Μεγαρέων βρίσκονταν (φωτ. Σπύρος
εκτός των τειχών, γύρω από την πόλη. Τα πιο Παναγιωτόπουλος)
63
 Κεφάλαιο I
Το περίφημο
ελευσινιακό
ανάγλυφο,
όπου απεικονίζεται
η θεά Δήμητρα
στα αριστερά,
ο βασιλιάς
της Ελευσίνας
Τριπτόλεμος
και η Περσεφόνη
στα δεξιά, μέσα του
5ου αιώνα (Εθνικό
Αρχαιολογικό
Μουσείο)
α­­ξιόλογα νεκροταφεία εντοπίζονται εντός των
Μακρών Τειχών, καθώς και έξω από τις πύλες
της Κορίνθου και του Τριποδίσκου.
Βοιωτία. Οι Ερυθρές και οι Υσιές ήταν αρ-
χαίες βοιωτικές πόλεις, οι οποίες εντοπίζονται
στα όρια των νομαρχιών Δυτικής Αττικής και
Βοιωτίας. Οι Ερυθρές βρίσκονταν στους πρό-
ποδες του Κιθαιρώνα, σε απόσταση περίπου
4,5 χιλιομέτρων βορειοανατολικά του Κριεκου-
κίου, το οποίο αργότερα πήρε την ονομασία
«Ερυθρές». Η ακριβής θέση της πόλης πρέπει
να τοποθετηθεί δίπλα στον σύγχρονο αγροτικό
δρόμο, που οδηγεί από το Κριεκούκι στο βοιω-
τικό χωριό Δάφνη, κοντά στην Αγία Τριάδα. Οι
Υσιές τοποθετούνται γύρω στα 2,5 χιλιόμετρα
νοτιοδυτικά των αρχαίων Ερυθρών, στο ύψω-
μα της Παντάνασσας. Το συμπεράσματα αυτά
βασίζονται στην παρουσία αρχαίων λειψάνων,
ιχνών τοίχων και διάσπαρτων αρχιτεκτονικών
μελών στις παραπάνω θέσεις, αλλά και κατά μή-
κος του αγροτικού δρόμου. Επαναχρησιμοποιη­
μένο αρχαίο οικοδομικό υλικό υπάρχει και σε
κάποια νεότερα οικοδομήματα στο Κριεκούκι.
Οι Ερυθρές ήταν γενικά γνωστές ως αρχαιότα-
64
τη πόλη· αναφέρονται για πρώτη φορά από τον
Όμηρο (Β, 499), στον Νηών Κατάλογο, ως μία
από τις βοιωτικές πόλεις που πήραν μέρος στον
Τρωικό Πόλεμο. Η αρχαιότητα των Ερυθρών στά-
θηκε αφορμή να θεωρηθούν λανθασμένα ως η
μητρόπολη των ιωνικών Ερυθρών (Στράβωνα ΙΧ,
404). Ο Παυσανίας (ΙΙΙ, 7), όμως, αναφέρει πως
οι Ερυθραίοι της Ιωνίας θεωρούσαν ότι η πόλη
τους ήταν κρητική αποικία. Τόσο οι Ερυθρές, όσο
και οι Υσιές ήταν ερειπωμένες όταν τις επισκέ-
φτηκε ο Παυσανίας (ΙΧ, 2, 1-2).
Τέλος, στη Βοιωτία ανήκαν αρχικά και οι
Ελευθερές, το κέντρο της δημοφιλούς λατρείας
του Διονυσίου Ελευθερέως. Κατά τη διάρκεια
του 6ου αιώνα, πιθανότατα όσο κυβερνούσε ο
Πεισίστρατος, οι κάτοικοι των Ελευθερών προ-
σχώρησαν στους Αθηναίους. Κάπως έτσι θα πρέ-
πει να μεταφέρθηκε η λατρεία του Διονύσου
Ελευθερέως στην Αθήνα.
Ελευσίνια Μυστήρια
Η λατρεία της Δήμητρας και της Κόρης, σημα-
ντικότερη έκφανση της οποίας ήταν τα πε-
ρίφημα Ελευσίνια Μυστήρια, αποτέλεσε στοιχείο
καθοριστικής σημασίας για την ανάπτυξη όχι μόνο
της ίδιας της Ελευσίνας, αλλά και ολόκληρης της
παραλιακής ζώνης κατά μήκος της Ιεράς Οδού. Ο
συσχετισμός της λατρείας της με την ευκαρπία και
τη βλάστηση έκανε τη Δήμητρα ιδιαίτερα αγαπη-
τή σε μια περιοχή, η οικονομία της οποίας βασι-
ζόταν κατά κύριο λόγο στη γεωργική παραγωγή,
όπως το νοτιοδυτικό τμήμα της Δυτικής Αττικής.
Τα Ελευσίνια Μυστήρια σχετίζονταν με τη μυθική
αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα και
την ακόλουθη προσπάθεια που κατέβαλε η θεά,
προκειμένου να ξαναβρεί το παιδί της.
Ο μύθος. Σύμφωνα με τον Ομηρικό ύμνο στη
Δήμητρα (7ος αιώνας), η θεά ζούσε στο Θριάσιο
Πεδίο, το πιο εύφορο μέρος της Αττικής, μαζί με
την αγαπημένη κόρη της, την Περσεφόνη. Μια
μέρα, ενώ η Κόρη έπαιζε με τις κόρες του Ωκεα­
νού σε ολάνθιστο αγρό, ο άρχοντας του Κάτω
Κόσμου, Πλούτωνας, άρπαξε τη νέα και την έσυ-
ρε στο σκοτεινό του βασίλειο, με σκοπό να την
κάνει γυναίκα του. Η Δήμητρα συντετριμμένη,
όταν πληροφορήθηκε τα συμβάντα, ξεκίνησε την
περιπλάνησή της, προκειμένου να βρει το χαμένο
παιδί της. Την ένατη ημέρα της μάταιης αναζήτη-
σης, μεταμορφωμένη σε γριά και εξουθενωμένη,
η θεά έφτασε στην Ελευσίνα. Κάθισε να ξεκου-
ραστεί δίπλα στο Καλλίχορο φρέαρ, από όπου

έπαιρναν νερό οι νεαρές Ελευσίνιες. Εκεί τη συ-
νάντησαν οι όμορφες κόρες του βασιλιά Κελεού,
που τη λυπήθηκαν και της προσέφεραν φιλοξε-
νία στο ανάκτορο. Έτσι, η Δήμητρα έμεινε κοντά
στην οικογένεια του Κελεού ως παραμάνα.
Προκειμένου να εκφράσει την ευγνωμοσύνη
της, η θεά της γεωργίας αποφάσισε να χαρίσει
την αθανασία στον μικρό γιο του Κελεού, τον
Δημοφώντα, που είχε αγαπήσει πολύ και, κατά
κάποιον τρόπο, είχε τοποθετήσει στη θέση της
χαμένης Περσεφόνης. Κάθε βράδυ άλειφε τον
μικρό Δημοφώντα με αμβροσία και πέρναγε το
κορμί του πάνω από φλόγες, για να γίνει αθά-
νατος. Το αγόρι μεγάλωνε εντυπωσιακά γρήγορα
και γινόταν τόσο δυνατό και όμορφο, που κίνησε
την περιέργεια της μητέρας του, Μετάνειρας. Ένα
βράδυ, η βασίλισσα παραφύλαξε τη Δήμητρα, και
όταν την είδε να βάζει τον γιο της στη φωτιά έβα-
λε τις φωνές και έδιωξε την τροφό. Ενοχλημένη η
Δήμητρα, αποκάλυψε την πραγματική ταυτότητά
της λάμποντας μέσα σε θεϊκό μεγαλείο. Διέταξε
τον Κελεό να της κτίσει ναό κάτω από την πόλη
και το τείχος, σε ύψωμα πάνω από το Καλλίχο-
ρο φρέαρ, όπου απομονώθηκε. Οργισμένη με
τους θεούς και αποφασισμένη να αφανίσει το
ανθρώπινο γένος, προκάλεσε ξηρασία και λιμό,
καθώς και την ανησυχία των υπόλοιπων θεών. Με
την παρέμβαση των τελευταίων, συμφωνήθηκε η
Κόρη να παραμένει με τη Δήμητρα για έξι μήνες,
ενώ το υπόλοιπο έτος να το περνάει με τον Πλού-
τωνα στον Κάτω Κόσμο. Χαρούμενη τότε η Δήμη-
τρα, κάλυψε το ξερό χώμα με φύλλα και άνθη και
δίδαξε στους Ελευσίνιους, που τη φιλοξένησαν,
την καλλιέργεια της γης για την υλική τους ευημε-
ρία και τα λεγόμενα «σεμνά όργια» για την ηθική
τους εξύψωση. Απαράβατος όρος για την τέλεση
της λατρείας της ήταν η απόλυτη μυστικότητα.
Η λατρεία και οι τελετές. Οι τελετές στο
πλαίσιο των Ελευσινίων Μυστηρίων πραγματο-
ποιούνταν για να τιμηθεί η θεά Δήμητρα, αλλά
είχαν να κάνουν και με την επιλογή και τη μύη­
ση πιστών στη λατρεία της. Πριν ξεκινήσει η κα-
τήχησή τους, οι υποψήφιοι πιστοί δεσμεύονταν
με όρκο να κρατήσουν μυστικά όσα θα έβλε-
παν και θα άκουγαν κατά τη διάρκεια των τελε-
τουργιών. Για τον λόγο αυτόν, οι πληροφορίες
που διαθέτουμε σήμερα σχετικά με το περιε­
χόμενό τους είναι ελάχιστες και περιορίζονται
στις εξωτερικές, φανερές πράξεις των τελετών.
Η λατρεία της Δήμητρας στην Ελευσίνα ανάγεται
στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, ενώ τοπική λα-
τρεία γυναικείας θεότητας σχετικής με τη βλάστη-
Αρχαιότητα
ση των σιτηρών μαρτυρείται στην Ελευσίνα ήδη
από τα μυκηναϊκά χρόνια. Η στενή σύνδεση της
Ελευσίνας με την Αθήνα ήδη από τον 7ο αιώνα,
αν όχι νωρίτερα, αντικατοπτρίζεται στην τοποθέ-
τηση μέρους των μυστηριακών τελετουργιών σε
αθηναϊκούς χώρους. Επί Σόλωνα, η ελευσινιακή
λατρεία εντάχθηκε επισήμως στις ιερές αθηναϊκές
τελετές, ενώ κατά τη διάρκεια του 6ου αιώνα οι-
κοδομήθηκε το Εν Άστει Ελευσίνιον στα ανατολι-
κά κράσπεδα της οδού των Παναθηναίων, βόρεια
του βράχου της Ακρόπολης. Το Εν Άστει Ελευσί-
νιον αποτέλεσε το αθηναϊκό κέντρο της λατρείας
της Δήμητρας και βασική εστία τελετουργιών στο
πλαίσιο των Ελευσινίων Μυστηρίων.
Στα κλασικά χρόνια, τα Μεγάλα Μυστήρια
τελούνταν κάθε φθινόπωρο· εκτός από αυτά,
υπήρχαν και τα Μικρά ή Εν Άγραις Μυστήρια,
που πραγματοποιούνταν σε ετήσια βάση στις
αρχές της άνοιξης, δηλαδή κατά τον μήνα Ανθε-
στηριώνα του αττικού ημερολογίου. Τα Μικρά
Μυστήρια αποτελούσαν το πρώτο στάδιο μύη­
σης και διεξάγονταν στην ανατολική όχθη του
Ιλισού, σε θέση γνωστή ως Άγρα ή Άγραι. Κατά
τη διάρκεια των Μικρών Μυστηρίων, οι ιερείς
προετοίμαζαν τους υποψήφιους μύστες με τε-
λετουργικούς καθαρμούς στα νερά του Ιλισού,
προκειμένου να δεχθούν τη μύηση στα Μεγάλα
Μυστήρια. Τα τελευταία διαρκούσαν εννέα ημέ-
Πήλινος πίνακας
με ερυθρόμορφη
διακόσμηση
του αγγειογράφου
Νιννίου, η οποία
απεικονίζει σκηνές
από την ελευσινιακή
λατρεία, α΄ μισό
4ου αιώνα ( Εθνικό
Αρχαιολογικό
Μουσείο)
65
 Κεφάλαιο I

66
 Αρχαιότητα

ρες. Ξεκινούσαν στις 14 του μήνα Βοηδρομιώνα μητρας έκαναν στάσεις για να ξεκουραστούν ή να Αριστερά:
Αποθήκη
(μεταξύ Σεπτεμβρίου και Οκτωβρίου), με θυ- τελέσουν ιερουργίες ή προσφορές σχετιζόμενες
του Αρχαιολογικού
σίες που τελούνταν στην εσχάρα και στους βω- με τα Μυστήρια. Τέτοια ορόσημα υπήρξαν ο ναός Μουσείου Ελευσίνας·
μούς της Δήμητρας και της Κόρης στην Ελευσίνα του Απόλλωνα, στη θέση όπου βρίσκεται σήμε- στα δεξιά διακρίνεται
η Καρυάτις-
(«προθύματα»). Κατόπιν, σχηματιζόταν πομπή με ρα η Μονή Δαφνίου, το ιερό της Αφροδίτης στο
Κιστοφόρος,
επικεφαλής το ελευσινιακό ιερατείο, πλαισιωμέ- Χαϊδάρι και οι λίμνες των Ρειτών, όπου σήμερα ένα από τα δύο
νο από τιμητική φρουρά, η οποία μετέφερε στην βρίσκεται η λίμνη Κουμουνδούρου. γυναικεία αγάλματα
που υποστήριζαν
Αθήνα μέσω της Ιεράς Οδού τα ιερά αντικείμενα Η μεγαλοπρεπής πομπή κατέληγε στην εξω-
την προς το Τελεστήριο
της Δήμητρας σε ειδικό κιβώτιο. Τα αντικείμενα τερική αυλή του ελευσινιακού ιερού, όπου την πλευρά της στέγης
αυτά, που φυλάσσονταν στην Ελευσίνα όλο τον υποδέχονταν οι ιερείς, καθώς και οι αμύητοι που των Μικρών
Προπυλαίων.
χρόνο και δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς περιελάμ- είχαν φτάσει στην Ελευσίνα δύο ημέρες νωρίτε-
Χρονολογείται
βαναν, τοποθετούνταν στο Εν Άστει Ελευσίνιον. ρα. Ολονύχτιοι χοροί προς τιμήν της Δήμητρας από τον 1ο αιώνα μ.Χ.
Κατά τη διάρκεια αυτής της πομπής, η Ιερά Οδός λάμβαναν χώρα στο Καλλίχορο φρέαρ, ενώ την (φωτ. Fred Boissonas,
© Αρχείο Fred
ήταν στρωμένη με καρπούς και λουλούδια. επομένη ξεκινούσε στο Τελεστήριο το δεύτερο
Boissonnas, Οργανισμός
Την επόμενη ημέρα, ο ιεροκήρυκας κήρυτ- στάδιο της μύησης. Το περιεχόμενο των τελετουρ- Προβολής Ελληνικού
τε επισήμως στην Ποικίλη Στοά την έναρξη των γιών παραμένει άγνωστο και πρέπει να περιε- Πολιτισμού /
Θεματοφύλακας:
εορτασμών στην Αθήνα («πρόρρησις»). Καλού- λάμβανε ένα είδος αναπαράστασης («δρώμενα»),
Μουσείο Φωτογραφίας
νταν να συμμετάσχουν όλοι όσοι επιθυμούσαν, πιθανώς της αρπαγής της Κόρης, ενώ ακούγο- Θεσσαλονίκης)
εκτός από αυτούς που είχαν διαπράξει φόνο, νταν μυστικιστικές φράσεις («λεγόμενα») και κά-
ήταν ιερόσυλοι ή δεν μιλούσαν Ελληνικά. Οι τε- ποια ιερά αντικείμενα φανερώνονταν («δεικνύ-
λετές περιελάμβαναν καθαρμούς στη θάλασσα μενα»). Στις 21 του Βοηδρομιώνα λάμβανε χώρα
του Φαλήρου ή του Πειραιά, θυσίες χοιριδίων η «εποπτεία», το τρίτο και τελευταίο στάδιο της
Η Ιερά Οδός
και προσφορές στο Εν Άστει Ελευσίνιο. Στις 17 μύησης στην ελευσινιακή λατρεία. Σε αυτό μπο- με τον Σαρωνικό
του Βοηδρομιώνα, οι υποψήφιοι μύστες ξεκινού- ρούσαν να πάρουν μέρος πιστοί οι οποίοι είχαν κόλπο στο βάθος·
υδατογραφία
σαν για την Ελευσίνα, στην οποία έφταναν μέσω μυηθεί πριν, τουλάχιστον, έναν χρόνο. Την επο-
του Γάλλου
της Ιεράς Οδού, ενώ οι παλαιοί μύστες της θεάς μένη τελούνταν οι «πλημοχόαι», σπονδές προς Φραγκίσκου Περιλλά
παρέμεναν στην Αθήνα και συνέχιζαν τους τελε- τιμήν των νεκρών, ενώ στις 23 του Βοηδρομιώνα από το έργο του
με τίτλο Daphni: le
τουργικούς εορτασμούς. οι μύστες επέστρεφαν στην Αθήνα γαληνεμένοι,
monastère, l’église,
Κατά την πέμπτη ημέρα των Μεγάλων Μυστη- έχοντας εξασφαλίσει μια ευτυχισμένη μεταθανά- l’histoire, les mosaïques,
ρίων, τα ιερά αντικείμενα της Δήμητρας επέστρε- τια ζωή. Η επιστροφή τους γινόταν και πάλι μέσω που εκδόθηκε
στη Θεσσαλονίκη
φαν στην Ελευσίνα συνοδευόμενα από πολυ- της Ιεράς Οδού, αλλά αυτή τη φορά δεν υπήρχε
το 1928 (συλλογή
πληθή πομπή πιστών, που είχαν ήδη μυηθεί στη οργανωμένη πομπή. Ιωάννη Ιγγλέση)
λατρεία της Δήμητρας. Με επικεφαλής το ελευ-
σινιακό ιερατείο, που μετέφερε τα ιερά κιβώτια,
η πομπή ξεκινούσε από το Εν Άστει Ελευσίνιον,
ακολουθούσε την οδό των Παναθηναίων, διέσχι-
ζε την Αγορά και τον Κεραμεικό και έφθανε στην
περιοχή του Διπύλου, της μνημειώδους πύλης
στο δυτικό τμήμα των αθηναϊκών τειχών. Εκεί πι-
θανότατα βρισκόταν και το Ιακχείο, δηλαδή το
ιερό του θεού Ιάκχου, παρέδρου της Δήμητρας
και της Κόρης. Από το Ιακχείο οι μύστες παρα-
λάμβαναν το στεφανωμένο ξόανο του Ιάκχου, το
τοποθετούσαν σε άρμα στην κορυφή της πομπής
και έμπαιναν στην Ιερά Οδό με κατεύθυνση προς
την Ελευσίνα.
Η πορεία από την Αθήνα προς την Ελευσίνα
είχε μήκος περίπου 19 χιλιόμετρα. Η διαδρομή
περνούσε μέσα από αγρούς και καλλιεργημένα
χωράφια, τον Ελαιώνα και δροσερές δασώδεις
εκτάσεις, ενώ ιερά και εντυπωσιακά ταφικά μνη-
μεία κοσμούσαν τις παρυφές της Ιεράς Οδού. Σε
κάποια από τα παρόδια ιερά, οι πιστοί της Δή-

67
 Κεφάλαιο I
Ιερά Οδός
Ο δρόμος που ένωνε την πόλη των Αθηνών με
την Ελευσίνα συμβόλιζε την ένωση του άστε-
ως με το σημαντικότατο ιερό στα σύνορα Αττικής
και Μεγαρίδας. Είναι χαρακτηριστικό ότι, κατά
την αρχαιότητα, κάθε δρόμος που ένωνε μια πόλη
με ένα μεγάλο περιφερειακό ιερό έπαιρνε την
ονομασία «Ιερά Οδός». Από επιγραφές και αρ-
χαία ορόσημα γνωρίζουμε ότι η επίσημη ονομασία
της αθηναϊκής Ιεράς Οδού ήταν «Ελευσινιακή».
Χάρτης Υποθέτουμε πως διαμορφώθηκε κατά την Υστε-
της Δυτικής
ροελλαδική περίοδο από κατοίκους της Αθήνας
Αττικής,
όπου σημειώνεται που ήθελαν να φτάσουν στον σημαντικό οικισμό
η πορεία της Ελευσίνας, αλλά και αντιστρόφως. Η έναρξη
της Ιεράς Οδού·
της λατρείας της Δήμητρας στην περιοχή χρονο-
επιχρωματισμένη
λιθογραφία λογείται από τους περισσότερους ερευνητές στον
από το έργο του 11ο αιώνα ή και νωρίτερα. Γύρω στα μέσα του
λόγιου Άγγλου
8ου αιώνα, όταν οι εορτασμοί και οι θυσίες στην
αιδεσιμότατου
Κρίστοφερ Ελευσίνα καθιερώθηκαν επίσημα, βάσει δελφικού
Γουορντσγουόρθ χρησμού, η πορεία της Ιεράς Οδού πρέπει να είχε
με τίτλο Greece:
παγιωθεί σε μεγάλο βαθμό. Κατά το β΄ μισό του
pictorial,
descriptive and 6ου αιώνα, δηλαδή επί του τυράννου Πεισιστρά-
historical, του και των γιων του, η Ελευσίνα προσαρτήθηκε
που εκδόθηκε
οριστικά στο αθηναϊκό κράτος και το ιερό λα-
το 1839 στο
Λονδίνο (συλλογή μπρύνθηκε με νέα κτίσματα και προβλήθηκε σε
Ιωάννη Ιγγλέση) πανελλήνιο επίπεδο. Τότε ολοκληρώθηκε και η
68
διαμόρφωση της Ιεράς Οδού, που, μέσω πολλα-
πλών επισκευών, παρέμεινε σε χρήση καθ’ όλη τη
διάρκεια της αρχαιότητας.
Η αρχαία Ιερά Οδός των Αθηνών πλαισιώθη-
κε από διάφορα θρησκευτικά μνημεία, τα οποία
σχετίζονταν κυρίως με την ελευσινιακή πομπή,
καθώς και από πολυάριθμα νεκροταφεία και
ταφικά μνημεία. Η συνήθεια των Αθηναίων να
θάβουν τους νεκρούς εκτός των τειχών σχετίζε-
ται με παλαιό νόμο, που απαγόρευε την ίδρυ-
ση νεκροταφείων σε κατοικημένες περιοχές και
που τέθηκε ξανά σε ισχύ αμέσως μετά την οι-
κοδόμηση του Θεμιστόκλειου τείχους (478). Για
τα νεκροταφεία, λοιπόν, επιλέγονταν κοντινές
περιοχές γύρω από την πόλη, ώστε οι συγγενείς
των νεκρών να μπορούν να μεταβαίνουν εκεί με
ευκολία για τις απαραίτητες τελετουργίες και
προσφορές. Επιπλέον, οι Αθηναίοι επιθυμούσαν
οι τάφοι τους, ιδίως οι πιο μνημειώδεις, να βρί-
σκονται σε κοινή θέα, σε περιοχές με αυξημένη
κίνηση και κατά μήκος δρόμων που αποτελού-
σαν κύρια περάσματα. Έτσι, θα μπορούσαν όλοι
να αντιληφθούν πόσο τιμήθηκε ο νεκρός από την
οικογένειά του, αλλά και την οικονομική επιφά-
νεια της τελευταίας. Υπό το πρίσμα αυτό, είναι
αυτονόητο ότι οι περιοχές κατά μήκος της πο-
λυσύχναστης Ιεράς Οδού αποτέλεσαν ιδιαίτερα
δημοφιλείς τόπους ταφής.
Η επικράτηση του χριστιανισμού προκάλεσε
την παρακμή του ελευσινιακού ιερού κατά τον
4ο αιώνα μ.Χ., ενώ η καταστροφική επιδρομή των
Βησιγότθων (395 μ.Χ.) σήμανε το οριστικό κλείσι-
μό του. Παρ’ όλα αυτά, η χρήση της Ιεράς Οδού
συνεχίστηκε επί πολλούς αιώνες, καθώς ο δρό-
μος εξυπηρετούσε την επικοινωνία του οικισμού
της Ελευσίνας και των γύρω χωριών με την Αθή-
να. Επιπλέον, ήταν η κύρια οδική αρτηρία, στην
οποία κατέληγαν οι δρόμοι από την Πελοπόννη-
σο και τη Στερεά Ελλάδα. Κατά τον 19ο αιώνα
πολλά τμήματα της αρχαίας οδού ήταν ορατά ή
ακόμα και σε χρήση, αρκετές φορές επισκευα-
σμένα στα νεότερα χρόνια. Η Ιερά Οδός παρέ-
μεινε ο κύριος δρόμος μετάβασης από την Αθήνα
στη Δυτική Αττική έως τον Νοέμβριο του 1962,
όταν παραδόθηκε στην κυκλοφορία η ταχείας
κυκλοφορίας εθνική οδός Αθηνών-Κορίνθου,
γνωστή και ως λεωφόρος Καβάλας ή Αθηνών. Στο
11ο χιλιόμετρό της, δηλαδή στο ύψος της Μονής
Δαφνίου, αυτή η ταχείας κυκλοφορίας λεωφόρος
συναντά την Ιερά Οδό και συνεχίζει ακολουθώ-
ντας χονδρικά την πορεία του αρχαίου δρόμου.
Όσον αφορά στο τμήμα της Ιεράς Οδού πριν τη
συμβολή με την εθνική οδό Αθηνών-Κορίνθου,
 Αρχαιότητα

παρέμεινε στα χνάρια της αρχαίας διαδρομής, αν

και διαπλατύνθηκε σημαντικά, λόγω αυξημένης
κυκλοφορίας.
Οι έρευνες για την Ιερά Οδό ξεκίνησαν με
αφορμή τις σημαντικές αρχαιολογικές ανακαλύ-
ψεις στην Ελευσίνα και στον χώρο του αθηναϊκού
Κεραμεικού, λόγω του στενότατου συσχετισμού
του αρχαίου δρόμου με τα δύο μεγάλα αττικά
κέντρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι ανασκαφές
που πραγματοποιήθηκαν στις αρχές της δεκαε-
τίας του 1930 κατά μήκος της Ιεράς Οδού, από
τον λόφο του Προφήτη Ηλία μέχρι τη λίμνη Κου-
μουνδούρου, στα σύνορα των σύγχρονων δήμων
Χαϊδαρίου και Ασπροπύργου, οφείλονταν στην
επιθυμία του τότε διευθυντή της αρχαιολογικής
υπηρεσίας, Κωνσταντίνου Κουρουνιώτη. Έχο-
ντας ερευνήσει διεξοδικά τον αρχαιολογικό χώρο
της Ελευσίνας, ο Κουρουνιώτης επιδίωξε να επε-
κτείνει τις ανασκαφές και στην Ιερά Οδό, προ-
κειμένου να ολοκληρώσει τη μελέτη των ελευσι-
νιακών ιερών. Επιπλέον, πολλά τμήματα της Ιε-
ράς Οδού ήρθαν στο φως κατά τη διάρκεια έργων
διαπλάτυνσης της σύγχρονης οδού και σωστικών
ανασκαφών σε οικόπεδα επ’ αυτής, καθώς και
κατά τη διάρκεια των πρόσφατων εργασιών για
την επέκταση της γραμμής 3 του Μητροπολιτι-
κού Σιδηροδρόμου Αθηνών στην περιοχή του
Μοναστηρακίου, της Γεωπονικής Σχολής και των
σταθμών του Ελαιώνα και του Αιγάλεω. τμήματα διαπιστώθηκαν πολλαπλά οδοστρώμα- Η επιγραφή
Τμήματα της Ιεράς Οδού έχουν ανασκαφεί του Στράτωνα
τα, τα οποία υποδεικνύουν συνεχή χρήση έως τον
στα ερείπια
εντός των ορίων του αρχαιολογικού χώρου του 2ο αιώνα μ.Χ. ή και πολύ αργότερα, σε κάποιες του Άσπρου Πύργου
Κεραμεικού, αλλά και κατά μήκος του σύγχρο- περιπτώσεις μέχρι τα χρόνια της Τουρκοκρατί- (φωτ. Σπύρος
νου ομώνυμου δρόμου, από τη συμβολή του με Παναγιωτόπουλος)
ας. Τα οδοστρώματα αποτελούνται από τη λεια-
την οδό Πειραιώς έως τη Γεωπονική Σχολή. Εκεί σμένη επιφάνεια του φυσικού βράχου (κιμηλιά)
έχουν ανασκαφεί και εκτεταμένες νεκροπόλεις, ή είναι κατασκευασμένα από χαλίκια ή βότσαλα
που χρονολογούνται από τις αρχές του 7ου αι- και μικρούς αδούλευτους λίθους, μπηγμένους σε
ώνα έως τα ρωμαϊκά χρόνια. Μεγάλα και καλο- σκληρό χωμάτινο υπόστρωμα ή λιθόστρωτα. Το
διατηρημένα τμήματα του αρχαίου δρόμου έχουν πλάτος του δρόμου ορίζεται από αναλημματι-
αποκαλυφθεί στο ύψος της Γεωπονικής Σχολής, κούς τοίχους μικρού ύψους, κατασκευασμένους
όπου ανασκάφηκε και ιερό της Δήμητρας, στον από μεγαλύτερους λίθους. Σε βραχώδεις πλα-
χώρο του σταθμού Αιγάλεω του Μητροπολιτικού γιές, όπως στον λόφο της Ηχούς (λόφος Καψα-
Σιδηρόδρομου Αθηνών, μπροστά από το 9ο Δη- λώνας, βορειοανατολικές υπώρειες του Ποικί-
μοτικό Σχολείο Χαϊδαρίου και μπροστά στο ιερό λου όρους), γίνονταν λαξεύσεις ή εκβραχισμοί,
της Αφροδίτης στην Αφαία Σκαραμαγκά, στο προκειμένου να χαραχθεί η πορεία της οδού, ενώ
Χαϊδάρι. Από το σημείο αυτό έως την Ελευσίνα στις κατηφοριές ο δρόμος υποστηριζόταν από
έχουν αποκαλυφθεί πολλά μικρότερα τμήματα, κτιστά αναλημματικά τοιχάρια. Σε αμμώδεις πε-
ενώ εκτεταμένο κομμάτι συναντά ο επισκέπτης ριοχές, όπως στα περίχωρα της λίμνης Κουμουν-
και στην αρχή του αρχαιολογικού χώρου της δούρου, το υπόστρωμα αποτελείτο από μικρές
Ελευσίνας. Πρόκειται για την κατάληξη της Ιεράς πέτρες και χώμα. Στο οδόστρωμα του τμήματος
Οδού, που σηματοδοτούσε την ολοκλήρωση της της Ιεράς Οδού που περνά μπροστά από το
ελευσινιακής πομπής. ιερό της Αφροδίτης έχουν διατηρηθεί αυλακιές-
Το πλάτος της Ιεράς Οδού συχνά ξεπερνούσε αποτυπώματα από τις ρόδες των διερχόμενων
τα πέντε μέτρα. Σε κάποια από τα ανεσκαμμένα αρμάτων και αμαξιών.

69
 Κεφάλαιο I
Ο Άσπρος Πύργος
και ο τάφος του Στράτωνα
Έ να από τα πολυάριθμα αρχαία μνημεία που
είχαν ανεγερθεί δίπλα στην πολυσύχναστη
Ιερά Οδό ήταν ο τάφος του Στράτωνα, που σχε-
τίζεται με μεσαιωνικό πύργο στην περιοχή του
Ασπροπύργου, λίγα μέτρα ανατολικά της σύγχρο-
νης διασταύρωσης για Ασπρόπυργο. Πρόκειται για
τον λεγόμενο «Άσπρο Πύργο», που έδωσε και το
όνομά του στον σύγχρονο οικισμό. Το τετράπλευ-
ρο πυργοειδές κτίσμα δεν είναι καθόλου ορατό
σήμερα, καθώς η θέση του έχει εξ ολοκλήρου κα-
λυφθεί με άσφαλτο, λόγω της διαπλάτυνσης της
Ιεράς Οδού. Το μεγαλύτερο μέρος του δομικού
υλικού έχει τοποθετηθεί εν είδει λιθοσωρού πα-
ραπλεύρως του δρόμου.
Ο πύργος ήταν κτισμένος από πωροπλίνθους
και μαρμάρινες πλίνθους, το λευκό χρώμα των
οποίων χάρισε την ονομασία «Άσπρος Πύργος»
στο μνημείο. Μέρος αυτού του οικοδομικού
υλικού ήταν σε δεύτερη χρήση και πιθανότατα
προερχόταν από τη διάλυση του κτίσματος του
τάφου του Στράτωνα, που υπήρχε σε κάποιο
σημείο στη γύρω περιοχή. Το συμπέρασμα αυτό
προκύπτει από επιγραφή που εντοπίστηκε σε
μία από τις μαρμάρινες πλίνθους. Το μνημείο έχει
Υπέργειο τμήμα
του Αδριάνειου
υδραγωγείου
στην Ελευσίνα
(φωτογραφικό
αρχείο Νομαρχίας
Δυτικής Αττικής)
70
χρονολογηθεί από τους ερευνητές στα μεσαιωνι-
κά χρόνια, αλλά ο τάφος του Στράτωνα ανάγεται
στην Κλασική εποχή.
Το Αδριάνειο υδραγωγείο
Ι διαίτερα σημαντικά ευρήματα, που χρονολο-
γούνται στα ρωμαϊκά χρόνια, αποτελούν τα
τμήματα υπόγειου αγωγού του Αδριάνειου υδρα-
γωγείου, καθώς και τα ερείπια δεξαμενής, που
εντοπίστηκαν στον χείμαρρο της Γιαννούλας, στα
βόρεια και στα βορειοανατολικά του λόφου του
Κυρίλλου. Ο αγωγός αυτός συνδεόταν με υπέργειο
κτιστό αγωγό, που υδροδοτούσε την Ελευσίνα.
Επίσης, έχει εντοπιστεί μικρό τμήμα υπόγειου
αγωγού στην πλαγιά του χειμάρρου, νοτιότερα
της παλαιάς γέφυρας του Αγίου Γεωργίου Ασπρο-
πύργου. Πιθανότατα, το τμήμα αυτό ανήκε σε επι-
μέρους διακλάδωση του παραπάνω αγωγού, προ-
κειμένου να υδροδοτηθεί η παράκτια περιοχή του
ανατολικού Θριάσιου Πεδίου. Τμήματα υπέργειων
αγωγών έχουν αποκαλυφθεί και στην Ελευσίνα,
παράλληλα με τη σύγχρονη οδό Δήμητρας, κοντά
στο Πομπιείο και στην απόληξη της Ιεράς Οδού.
Το Αδριάνειο υδραγωγείο ήταν ένα μεγαλεπή-
βολο έργο, που στόχευε να καλύψει τις αυξανό-
μενες ανάγκες υδροδότησης της Αθήνας. Το έργο
ξεκίνησε ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός,
στα πλαίσια των εκτεταμένων έργων που διενήρ-
γησε, προκειμένου να αναβαθμίσει και να κοσμή-
σει την πόλη των Αθηνών, την ιστορία και τον
πολιτισμό της οποίας θαύμαζε. Το υδραγωγείο
του Αδριανού ολοκληρώθηκε από τον διάδοχό
του, Αντωνίνο τον Ευσεβή. Ως προς τον ακριβή
χρόνο κατασκευής του υδραγωγείου, υπάρχουν
διαφωνίες. Κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι
αυτό είχε ξεκινήσει να κατασκευάζεται ήδη από
το 117 μ.Χ. και ότι αποπερατώθηκε το 161 μ.Χ.,
άλλοι κάνουν λόγο για το διάστημα μεταξύ 125
και 140 μ.Χ. και άλλοι προσδιορίζουν τον χρόνο
κατασκευής του μεταξύ 134 και 140 μ.Χ.
Το Αδριάνειο υδραγωγείο αποτέλεσε την κύ-
ρια πηγή υδροδότησης των Αθηνών για 18 αιώ-
νες περίπου. Κατά τα βυζαντινά χρόνια, τη Φρα-
γκοκρατία και την Τουρκοκρατία, όχι μόνο δεν
κατασκευάστηκε κάποιο άλλο αξιόλογο έργο
υδροδότησης, αλλά και το ήδη υπάρχον δίκτυο
έμεινε ασυντήρητο και σε αρκετά σημεία κατα-
στράφηκε. Ο 19ος αιώνας βρήκε την Αθήνα να
αντιμετωπίζει έντονο υδροδοτικό πρόβλημα, κα-
θώς το λιγοστό νερό που ανάβλυζε από κάποια
σημεία ήταν βρώμικο ή μολυσμένο. Οι αγωγοί του
Αδριάνειου υδραγωγείου είχαν αποφραχθεί στο

μεγαλύτερο μέρος τους από λάσπη ή κατάρρευση
των τοιχωμάτων τους, με αποτέλεσμα οι περισ-
σότεροι κάτοικοι να καταφεύγουν στην άντληση
νερού από πηγάδια.
Το υδραγωγείο ήταν εξαιρετικά εκτεταμένο
και είχε σχεδιαστεί με τέτοιον τρόπο, ώστε να
συγκεντρώνει τα νερά από τις πηγές των νοτιοα-
νατολικών κλιτύων του όρους Πάρνηθα και των
βορειοδυτικών της Πεντέλης και να τα διοχετεύει
προς την πόλη των Αθηνών. Για τον σκοπό αυ-
τόν, κατασκευάστηκε ένα δίκτυο από αγωγούς,
υπόγειους και υπέργειους, συνολικού μήκους
άνω των 25 χιλιομέτρων. Ο κλάδος της Πάρνηθας
πιθανότατα είχε δύο σκέλη: το δυτικό, που ξεκι-
νούσε από το Μετόχι της Αγίας Τριάδας, και το
βόρειο, που ξεκινούσε από το φαράγγι Αμπούλ-
θι στη Δεκέλεια. Το υδραγωγείο κατέβαινε μέσα
από την περιοχή της Βαρυμπόμπης προς το Με-
νίδι και προχωρούσε παράλληλα με την κοίτη
του Κηφισού ποταμού (Αγ. Σωτήρα – Κόκκινος
Μύλος), συνέχιζε προς τη Μεταμόρφωση, διέσχι-
ζε το Νέο Ηράκλειο, περνούσε τους Αμπελοκή-
πους και κατέληγε σε μεγάλη δεξαμενή, που είχε
κατασκευαστεί στη νότιο κλιτύ του Λυκαβηττού.
Ο αγωγός που εντοπίστηκε στον Ασπρόπυργο
Αρχαιότητα
αποτελεί τμήμα του κλάδου της Πάρνηθας προς Τα υδραγωγείο
του Αδριανού·
τα δυτικά, προκειμένου να μεταφερθεί νερό στη χαλκογραφία
Φυλή και στην Ελευσίνα. από το έργο
Ο πεντελικός κλάδος ξεκινούσε από την περιο­ Les ruines des plus
beaux monuments
χή της Παλαιάς Πεντέλης με κατεύθυνση προς de la Grèce,
Χαλάνδρι, ενωνόταν με τον κλάδο της Πάρνηθας considérées
και κατέληγε και αυτός στη δεξαμενή του Λυκα- du côté de l’histoire
et du côté de
βηττού. Καθ’ όλο το μήκος της διαδρομής των l’architecture
κύριων κλάδων είχαν κατασκευαστεί μικρότερα του Γάλλου
βοηθητικά υδραγωγεία, που συνεισέφεραν ύδα- αρχιτέκτονα
και αρχαιολόγου
τα στους κεντρικούς αγωγούς. Η δεξαμενή στον Ζουλιέν-Νταβίντ
Λυκαβηττό είχε χωρητικότητα γύρω στα 500 κυ- Λε Ροΰ,
βικά μέτρα και βρισκόταν σε υψόμετρο 136 μέ- που εκδόθηκε
το 1758
τρων από την επιφάνεια της θάλασσας. Η πρόσο- στο Παρίσι
ψή της, στραμμένη προς την πόλη, ήταν πλούσια
διακοσμημένη με μαρμάρινο προστώο και ιωνικούς
κίονες, οι οποίοι σώζονταν μέχρι τον 18ο αιώνα.
Ο τρόπος κατασκευής των αγωγών ήταν σχετι-
κά απλός και ιδιαίτερα αποτελεσματικός: αρχικά
διανοίγονταν, ανά 35-40 μέτρα, κατά μήκος της
χαραγμένης διαδρομής, κατακόρυφα πηγάδια
(φρέατα). Στη συνέχεια, από κάθε τέτοιο πηγάδι
ξεκινούσε η διάνοιξη της σήραγγας και προς τις
δύο κατευθύνσεις, μέχρι το τμήμα που ξεκινούσε
από το ένα πηγάδι να συναντήσει το τμήμα που
71
 Κεφάλαιο I
διανοιγόταν από το επόμενο, προς την αντίθετη
κατεύθυνση. Η μέθοδος αυτή επιτάχυνε κατά
πολύ τους ρυθμούς διάνοιξης των σηράγγων, ενώ
τα φρέατα παρείχαν αερισμό και φωτισμό, διευ-
κολύνοντας ταυτόχρονα και την απομάκρυνση
των προϊόντων της εκσκαφής. Η διαδρομή των
σηράγγων φυλασσόταν μυστική, ενώ τα στόμια
των φρεάτων σκεπάζονταν και παραλλάσσονταν
μετά τη διάνοιξη κάθε τμήματος, ώστε να μη δια-
κρίνονται εύκολα, ακόμα και από μικρή απόστα-
ση. Κατά τον τρόπο αυτόν, λαμβάνονταν προφυ-
λάξεις για το ενδεχόμενο εσκεμμένης μόλυνσης
του νερού, είτε ως αποτέλεσμα δολιοφθοράς,
είτε κατά τη διάρκεια τυχόν πολιορκίας της πό-
λης από κάποιον εχθρό.
Ανάλογα με τον τύπο του υπεδάφους, οι αγω-
γοί αλλού ήταν λαξευμένοι μέσα στον φυσικό
βράχο και αλλού πλινθόκτιστοι, προκειμένου να
εμποδίζεται η κατάρρευση των μαλακών χωμά-
τινων τοιχωμάτων εντός του αυλού. Διέρχονταν
σε βάθη 10 έως 40 μέτρων από την επιφάνεια
του εδάφους και η διατομή τους είχε σχήμα όρ-
θιου ορθογώνιου παραλληλόγραμμου, με το άνω
τμήμα αποστρογγυλεμένο (ύψος 1,60 μέτρα και
πλάτος 70 εκατοστά).
Οι άνθρωποι της αρχαίας
Δυτικής Αττικής
Χ ωρίς αμφιβολία, ο πιο διάσημος «γόνος» των
περιοχών που εντάσσονται στο πλαίσιο της
Δυτικής Αττικής είναι ο τραγικός ποιητής Αισχύ-
λος, ο οποίος γεννήθηκε στην Ελευσίνα το 524 και
ήταν γιος του πλούσιου γαιοκτήμονα Ευφορίω-
να. Κατά τη διάρκεια της 70ής Ολυμπιάδας (499-
496), όταν ο Αισχύλος ήταν σε νεαρή ηλικία, έκανε
την πρώτη του εμφάνιση σε δραματικούς αγώνες.
Το 490 πολέμησε ως οπλίτης στη μάχη του Μαρα-
θώνα, και, λίγα χρόνια αργότερα, στις μάχες της
Σαλαμίνας (480) και των Πλαταιών (479) εναντίον
των Περσών. Γνωστός για την ανδρεία που επέδει-
Δεξιά: ξε στη μάχη του Μαραθώνα είναι και ο αδελφός
Χάλκινος
του Αισχύλου, Κυναίγειρος. Ο Ηρόδοτος (VI, 114)
ανδριάντας
του μεγάλου αναφέρει ότι, όταν οι Πέρσες επιβιβάστηκαν στα
τραγικού ποιητή πλοία τους για να υποχωρήσουν, ο Κυναίγειρος
Αισχύλου·
βρήκε ηρωικό θάνατο, προσπαθώντας να συγκρα-
πρόκειται για έργο
του γλύπτη τήσει ένα από αυτά με τα χέρια του.
Γιάννη Παρμακέλη Η συμμετοχή του Αισχύλου στους αγώνες ενα-
(1977)
ντίον των Περσών καθόρισε σε μεγάλο βαθμό τη
και βρίσκεται
στην είσοδο σκέψη και το έργο του. Επίσης, πιθανολογείται
της πόλης ότι ήταν μυημένος στα Ελευσίνια Μυστήρια. Σε
της Ελευσίνας
ώριμη ηλικία, καλλιτεχνικά καταξιωμένος πλέον,
(φωτ. Σπύρος
Παναγιωτόπουλος) ο Αισχύλος ταξίδεψε στις Συρακούσες, στην αυλή
72
του φιλότεχνου τύραννου Ιέρωνα, όπου λέγεται
πως παρουσίασε για δεύτερη φορά τους Πέρσες.
Πέθανε στη Γέλα της Σικελίας το 456. Το ποιη-
τικό έργο του συνέχισε ο γιος της αδελφής του,
Φιλοκλής, ο γιος του Φιλοκλή, Μόρσιπος, καθώς
και ο γιος του Μορσίπου, Αστυδάμας.
Οι σωζόμενες τραγωδίες του Αισχύλου είναι:
Πέρσες, Ικέτιδες, Προμηθέας Δεσμώτης, Επτά
επί Θήβας, Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες. Η
συνεισφορά του αισχύλειου έργου στην εξέλιξη
της τραγικής ποίησης, αλλά και στην αρχαία ελ-
ληνική διανόηση εν γένει υπήρξε τεράστια.
Μία ακόμα σημαντική μορφή της Δυτικής Ατ-
τικής είναι ο γλύπτης Μύρων, ο οποίος καταγό-
ταν από τις Ελευθερές. Η καλλιτεχνική δραστη-
ριότητα του Μύρωνα, με πιο διάσημο έργο τον
Δισκοβόλο, τοποθετείται στην περίοδο 480-440.
Είναι γνωστός για τα αγάλματα αθλητών, κατά
κανόνα μπρούτζινα, τα οποία χαρακτηρίζονταν
από τον συνδυασμό δυναμικότητας και αρμονίας
της φόρμας.
Πολλές σημαντικές προσωπικότητες των
γραμμάτων και των τεχνών της αρχαιότητας έλ-
κουν την καταγωγή τους από την πόλη των Με-
γάρων. Πριν όμως προχωρήσουμε σε αυτές, πρέ-
πει να αναφερθούμε στον Θεαγένη, τον διάσημο
τύραννο των Μεγάρων. Η δράση του, που τοπο-
θετείται στο β΄ μισό του 7ου και στις πρώτες δε-
καετίες του 6ου αιώνα, χαρακτηρίζεται από τη
συστηματική υποστήριξη των λαϊκών τάξεων εις
βάρος των ευγενών. Επιπλέον, ο Θεαγένης έμεινε
γνωστός και ως προστάτης των τεχνών. Η κατα-
σκευή του αρχαίου υδραγωγείου της πόλης απο-
δίδεται σε δική του πρωτοβουλία.
Ένας από τους πιο διάσημους αρχαίους Με-
γαρείς υπήρξε ο αρχιτέκτων Ευπαλίνος, γιος
του Ναυστρόφου. Θεωρείται ο δημιουργός της
σήραγγας του υδραγωγείου της Σάμου, του γνω-
στού «Ευπαλίνιου ορύγματος», που κατασκευά-
στηκε γύρω στα μέσα του 6ου αιώνα, επί τυραν-
νίας Πολυκράτη.
Ο Σουσαρίων, γιος του Φιλίνου από τη μεγα-
ρική κώμη του Τριποδίσκου, συστηματοποίησε
τα σκωπτικά πειράγματα των γλεντοκόπων και
θεωρείται από κάποιους ερευνητές ως ο πατέρας
της αττικής κωμωδίας, ενώ άλλοι τον συγκαταλέ-
γουν μεταξύ των θεμελιωτών του έμμετρου κωμι-
κού λόγου. Κατά το β΄ μισό του 6ου αιώνα έζησε
ο ελεγειακός ποιητής Θέογνις, ο οποίος ανήκε
στη μεγαρική αριστοκρατική τάξη. Στις τελευταί-
ες δεκαετίες του επόμενου αιώνα τοποθετείται η
καλλιτεχνική δραστηριότητα του γλύπτη Θεοκό-
σμου, ο οποίος είχε φιλοτεχνήσει το χρυσελεφά-
 Αρχαιότητα

ντινο άγαλμα του Δία για τον ναό του θεού στα
Μέγαρα. Τόσο ο γιος του Θεοκόσμου, Καλλικλής,
όσο και ο εγγονός του, Απελλάς, υπήρξαν σημα-
ντικοί γλύπτες.
Ο Διευχίδας ο Μεγαρεύς ήταν ιστορικός που
έζησε τον 4ο αιώνα και συνέγραψε εκτενές έργο
αφιερωμένο στην ιστορία των Μεγάρων με τον
τίτλο Μεγαρικά. Λίγες δεκαετίες μετά τον Διευ-
χίδα έδρασε ο ιστορικός Ηρέας, η ύπαρξη του
οποίου μαρτυρείται μόνο από τον Πλούταρχο
στον Θησέα (ΧΧ, 2).
Στα Μέγαρα είχε αναπτυχθεί και φιλοσοφική
σχολή, με ιδρυτή και σημαντικότερο εκπρόσωπο
τον Ευκλείδη. Έχοντας φοιτήσει στην Ελεατική
Σχολή και διατρίψει κοντά στον Σωκράτη, ο Ευ-
κλείδης συνδύαζε τις διδαχές του μεγάλου φιλο-
σόφου με τα δόγματα των Ελεατών, κυρίως του
Παρμενίδη και του Ζήνωνα. Υποστήριζε ότι το
«Αγαθόν» ταυτίζεται με το «Εν» των Ελεατών και
αποτελεί τη μόνη πραγματικότητα, ενώ ονόμαζε
το ανώτατο αγαθό σοφία, θεό και νου.
Από τον Φαίδωνα (59, b-c) του Πλάτωνα προ-
κύπτει ότι ο Ευκλείδης ήταν παρών στον θάνατο
του Σωκράτη. Μετά το γεγονός αυτό, πολλοί από
τους μαθητές του μεγάλου φιλοσόφου, μεταξύ
των οποίων και ο Πλάτων, κατέφυγαν στα Μέγα-
ρα. Εκεί φιλοξενήθηκαν από τον Ευκλείδη.
Διάδοχοι του Ευκλείδη στη Μεγαρική Σχολή
ήταν ο Ευβουλίδης από τη Μίλητο, ο Διόδωρος, ο
Κρόνος και ο Στίλπων. Ο τελευταίος αντιτάχθηκε
στην πλατωνική θεωρία των Ιδεών και οι διδαχές
του προσέγγισαν σε μεγάλο βαθμό αυτές των Κυ-
νικών. Μαθητής του Στίλπωνα υπήρξε ο Ζήνων ο
Κιτιεύς, ο ιδρυτής του στωικισμού. Η δραστηριό­
τητα της Μεγαρικής Σχολής σταμάτησε κάποια
στιγμή κατά τη διάρκεια του 3ου αιώνα.
Ο πιο σημαντικός επώνυμος δημότης της Οίης
ήταν ο φιλόσοφος Πολέμων, γιος του Φιλόστρα-
του και διακεκριμένος μαθητής του Πλάτωνα.
Ως μαθητής του Ξενοκράτη, πίστευε ότι η φιλο-
σοφία πρέπει να εφαρμόζεται και όχι απλά να
σπουδάζεται, ενώ θεωρούσε ως υπέρτατο αγαθό
το να ζει κανείς σύμφωνα με τη φύση. Ο Πολέ-
μων διαδέχθηκε τον Ξενοκράτη στη διεύθυνση
της Ακαδημίας Αθηνών κατά το 314. Παρέμεινε
σε αυτή τη θέση μέχρι το 276, οπότε και πέθανε.
Αξίζει να αναφερθεί ότι τον διαδέχθηκε ο Κρά-
της, ο γιος του Αντιγένους, ο οποίος προερχόταν
από τον δήμο Θρίας.
Τέλος, ο φιλομακεδόνας ρήτορας Αισχίνης, ο
μεγάλος πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη,
καταγόταν από τον δήμο των Κοθωκιδών, στο νο-
τιοανατολικό Θριάσιο Πεδίο.

73
 Panoramic view
of the Psatha
beach with
the snowy slopes
of mount Pateras
in the background
( Prefecture
of Western Attica
photo archive)

74
 CHAPTER I

by A n a s t a s i a L e r i o u Western Attica
during antiquity

An introduction to Western Attica’s

ancient geography

Τ he t erritories o ccupied by the mod-

ern municipalities and communities of the Prefecture of
Western Attica were areas of great economic and military
significance during ancient times. This was partly due to their close
association to the centre of Athens, as well as their geophysical
characteristics, which include extensive mountain ranges, fertile
plains, and a long coastline with multiple favourable bays.

Mount Parnes. Parnes is an extensive, 30 km long mountain

range with a maximum width of 20 km. It is located in the north-
western section of Attica. Mount Parnes’ highly rugged relief fea-
tures steep slopes, spectacular gorges, valleys, and plateaus. There
are also several caves, the most famous being Lychnospelia in
Phyle, at an altitude of 675 m, where the goat-footed god Pan and
the Nymphs were worshipped.
In antiquity, Parnes accommodated several fortresses, as it
constituted the natural boundary between the territory of Athens
and that of its northwestern neighbours. Moreover, a major shrine View of mount
Pateras ( Prefecture
dedicated to the cult of Zeus, as well as many ancient towns and of Western Attica
villages have been identified across Parnes. photo archive)

Mount Cithaeron. Covered by dense

forests of pines and firs, Mount Cithaeron
stretches to the northwest of Athens, along
the border between Boeotia and the Meg-
arid, and belongs to the mountain range
connecting Parnes to Mount Parnassus. It
begins to the west of Livadostros bay, runs
along the coast of the Alkyonides gulf and,
united with Mount Pastra, reaches the Sk-
ourta plain, in the Dervenochoria region.
Pastra, characterised by steep slopes
and deep valleys, is to be found between
Erythres and the town of Skourta. The

75
 Chapter I

Beacon- mountainous massifs of Cithaeron and Pastra are

watchtower
separated by the Kaza passage, which is crossed by
in the region
of Megalo the old national road from Athens to Thebes. To the
Vathychori, east of the road, just above Kaza, stand the impres-
to the east
sive ruins of the Eleutheres fortress, also known as
of Psatha
( Prefecture Gyftokastro.
of Western Attica
photo archive)
Mount Pateras. Mount Pateras occupies the
northwestern section of Western Attica. It features
steep slopes and deep gorges covered with pine and
fir trees, lentisks, and arbuti. On the northeastern
slopes of Mount Pateras, near Palaiochori, a walled
citadel with traces of habitation from the Geometric
until the Roman period has been found; it has been
identified by some researchers with that of ancient
Ereneia.

Mount Geraneia. Geraneia, a mountain range

with relatively steep slopes covered with pine and
fir trees, stretches from Megara to Loutraki and
Perachora, in the Prefecture of Corinth. In fact, it
constitutes the natural boundary between Corinth
View of lake
Koumoundourou and the Megarid. The southeastern end of Geraneia
( photo by Spyros meets the Skironian Rocks, a site currently known
Panagiotopoulos) as Kakia Skala. It is off this steep and dangerous
coast that the Athenian hero Theseus toppled the
notorious bandit Skiron.

Mount Aigaleo. The mountain range of Aigaleo

is one of the most prominent geographical features
of the landscape to the west of Athens, separating
the latter from the Eleusinian plain. It is, essential-
ly, an extension of Parnes starting from Ano Lio-
sia and running southwards to the Salamis strait.
Mount Aigaleo, about 5 km wide and 20 km long,
has never had adequate spring waters and, thus, its
vegetation has been rather thin, mainly consisting
of pine trees.
Aigaleo features two peaks, as it consists of two
large mountainous massifs connected by means of
a narrow neck; the latter was crossed by the Sacred
Way, in the vicinity of the famous Dafni monastery.
The range’s eastern section, i.e. that from Dafni to
Liosia and Dema, was known in antiquity as “Co-
rydallus”; the western part of the mountain range,
namely the section from Dafni to the Scaramangas
coast, was called “Aigaleos”. Aigaleo is generally
considered as the place chosen by the Persian king
Xerxes to watch the sea battle of Salamis.

Thriasian Plain. The large Thriasian Plain stret­

ches to the west of Mount Aigaleo. To the west and
northwest it is flanked by Mount Pateras, to the

76

north by Cithaeron and to the northeast by Parnes;
the Eleusinian coast runs along its southern boun­
dary. In the plain’s eastern section, the modern city
of Aspropyrgos is to be found, whereas Mandra and
Eleusis are located to the western and the south-
western regions respectively.
The ancient inhabitants of Attica regarded the
Thriasian Plain as their most fertile piece of land, as
it was there, where agriculture was practiced for the
very first time. According to mythological tradition,
this was done under the godly guidance of Demeter.
The plain was irrigated by the Eleusinian Cephis-
sus (Sarantapotamos river) and produced grain,
oil, and wine. The systematic cultivation of the
Thriasian Plain continued, with almost no inter-
ruption, until the first decades of the 20th century,
when industrialisation and the consequent environ-
mental damage initially occurred.
Reitoi ( lake Koumoundourou). The modern lake
Koumoundourou, in the southern region of the
Municipality of Aspropyrgos, is identified with the
site of the ancient twin ponds of Reitoi. The Rei-
toi were small artificial lakes created by the waters
of a group of springs on the western foot of Mount
Aigaleo, about 300 m north of the coast. The nor-
thern lake was devoted to Demeter, whereas the
Antiquity
southern to Persephone. The latter has been pre- Panoramic view
of Alepochori
served until the present day and is currently known
with the Alkyonides
as “lake Koumoundourou”. It marks the border islands and
between the modern towns of Haidari and Aspro- the Corinthian gulf
in the background
pyrgos. Similarly, in ancient times the Reitoi lakes
( photo by Spyros
constituted the boundary separating Athens and Panagiotopoulos)
Eleusis.
Old residents of the area have reported that du­ring
the 1950s both lakes existed; they had clear, perpetu-
ally changing waters with natural fish reserves. The
enlargement of the Athens-Corinth national road,
which took place after World War II, reduced the
surface of lake Koumoundourou significantly. The
northern lake, known as “Kephalari”, was drained
and filled with earth during the construction of the
Aspropyrgos oil refinery in the 1950s.
The Eleusinian Cephissus. While travelling
westwards from the Reitoi lakes, on the coastal
section of the Sacred Way, Pausanias (I, 38, 5-6)
reached the bank of the Eleusinian Cephissus,
which is currently a mere brook known as “Saran-
tapotamos”. In antiquity, however, Cephissus was a
fast flowing river consisting of several streams from
western Parnes and eastern Cithaeron. It passed
through the Thriasian Plain and would often flood
its southwestern region during the winter, thus de-
77
 Chapter I

The temple stroying crops, as well as the eastern section of the

of Venus,
town of Eleusis. Pausanias crossed the Eleusinian
the Sacred Way,
and the Saronic Cephissus by means of a large stone bridge, which
gulf in had been erected at the point where the river met
the background;
the Sacred Way. The construction of the bridge had
painting
by the Scot been commissioned by the Roman emperor Hadri-
painter James an, who had been initiated into the Eleusinian Mys-
Skene, 1840
teries during his long stay in Athens, in AD 124.

Saronic gulf. After the narrow Aigaleo-Poikilo

passage, the traveller moving along the Sacred Way
would sight the blue surface of the Saronic gulf
stretching right ahead. Although today the region
has been considerably burdened by the large number
of industrial units concentrated along the coast, the
Saronic gulf used to offer a magnificent view until
the first decades of the 20th century.
The largest islands in the Saronic gulf are Aegi-
na, Poros, and Salamis, while Agistri, Gaidouronisi
(Patroklos island), Fleves, Kyra (Pityonisos), La-
gouses, Diapories islands and the island of Saint
George are considerably smaller. Salamis is very
close to the port of Piraeus, just across Eleusis bay.

Alkyonides gulf. Alkyonides gulf constitutes the

easternmost part of the Corinthian gulf; it is sur-
The Aigosthena
fortress, 1924 rounded by the western coast of Western Attica, i.e.
( photo by Dorothy that stretching between the mountainous massifs of
Burr Thompson, Cithaeron and Geraneia. This is where the Alkyo-
American School
of Classical nides islands, also known as “Kala Nisia” (=Good
Studies at Athens) Islands), are located.

78

Ancient fortifications in Western Attica
A ttica and the Megarid are separated from main-
land Greece through Mount Parnes and its wes-
tern extension, Cithaeron. The extensive mountain
ranges that mark the Attic border to Boeotia included
several passages and roads that the ancient Athe-
nians sought to protect by means of fortifications.
Moreover, in order to ensure the effective control of
the Attica-Boeotia borderline, they had installed an
extensive communication system employing watch-
towers-beacons. The successive military conflicts, in
which the Megarians, the Athenians and other Attic
populations were involved during the 5th and 4th
centuries, are reflected in the numerous fortifica-
tions that were constructed and/or repaired during
this period all over Western Attica.
Aigosthena. The site is located on a hill attached
to the southeastern foot of Mount Cithaeron, which
stands over the little bay of Porto Germeno. The
fort, which is one of the most typical examples of
4th century military architecture, is excellently pre-
served. The ancient fortress is of rectangular shape,
built according to the isodomic system. Sixteen tow-
ers have been preserved.
The exact date of the Aigosthena fortress con-
struction remains unclear; on the basis of the archi-
tecture, it could be placed within the late 4th or the
early 3rd century. The fort was built by the Megar-
ians, perhaps with some help from the Athenians.
Antiquity
Contemporary view
of the Aigosthena
fortress
( photo by Spyros
Panagiotopoulos)
An alternative hypothesis associates the Aigosthe-
na fort with the Macedonian king Demetrius I, who
is thought to have had Aigosthena erected during
his military campaign against Cassander.
Habitation in Aigosthena dates from the 8th
century, if not earlier. During the Archaic and Clas-
sical periods, the settlement was attached to Megara
as one of its borderline forts. Moreover, ancient Ai-
gosthena was the centre of Melampus’ cult; Melam-
pus, a renowned diviner and healer, was though to
have introduced the cult of Dionysus.
Eleutheres. The impressive ancient fortress,
standing out on the hilltop overlooking the Kaza
passage, is identified by most researchers with the
citadel of ancient Eleutheres. Currently known as
“Gyftokastro”, its erection dates from the 2nd quar-
ter of the 4th century; it includes a walled space of
irregularly rectangular shape. The walls were me-
ticulously constructed according to the isodomic
system. Along the northern side, seven particular-
ly strong, three-storied towers of rectangular plan
have been preserved.
The fortress of Eleutheres was located in a high-
ly strategic position overlooking the significant pas-
sage on the road connecting Athens to Thebes. It
was built either by the Thebans or the Athenians,
as part of a wider network of frontier forts aiming
at stopping the advance of invaders.
Eleutheres belonged initially to Boeotia. Accor-
ding to some traditions, it was the birthplace of the
79
 Chapter I

The Eleutheres god Dionysus, who was worshiped there as “Eleu-

fortress at Kaza,
thereus”. During the 6th century, the people of Eleu-
a strategic
location theres took the side of the Athenians, a fact that
on the road should be associated with the transmission of the
connecting Athens
cult of Dionysus Eleuthereus to Athens. The remains
to Thebes;
it dates from the of a temple dedicated to Dionysus Eleuthereus have
4th century been identified to the south of the fort.
( photo by Spyros
Panagiotopoulos)
Oenoe. The ruins of a 4th century rectangular
fortification tower have been identified in the area
to the south of the modern village of Oenoe. It has
been estimated that the building had four storeys
and must have been over 16 m in height. The tow-
er of Oenoe, erected in an uninhabited area, must
The well-known
“Pyrgos have been part of a network of towerlike beacons.
tou Germenou” It was connected to the Eleutheres fort, as well as a
(=Tower of Germeno)
nearby fortress situated to the northeast of the mod-
at Mikro Vathychori,
to the east ern village. The latter, located at a site known as
of Psatha; “Myoupolis”, is identified by some researchers with
made of well-hewn
stone, this structure
the ruins of the ancient settlement of Oenoe.
is of square section.
It was most
Panakto. The fortress known as “Panakto” in an-
probably used
as a watchtower, tiquity has been identified with a fortification exca-
a beacon, and vated at the site of Kavassala, near Prasino village.
a garrison station
This is a major mid-5th century fortress built atop a
( Kostas Stamoulis
collection) hill overlooking the valley of Skourta; it constituted

80

the most significant stronghold of the northwestern
Attic frontier.
Korynos. The fort of Korynos is situated to the
east of Oenoe and to the south of Panakto, about
3 km to the south of Kavassala and the Skourta
plain. Its remains, a poorly preserved fortification
wall of polygonal shape, are to be found on the top
of a hill near the road leading from the Skourta plain
to the Thriasian Plain via the Parnesian passage.
Phyle. The ancient fortress of Phyle is located
on the northwest slope of Mount Parnes, at an al-
titude of 850 m, and about 10 km to the northwest
of the modern settlement of Phyle. Its construction
dates from the 4th century. It occupies a strategic
location, as it is situated on the most direct, though
definitely not the easiest, road connecting Athens
with Thebes. The fortification is of irregular plan
featuring four towers; it was constructed of well-
hewn rectangular blocks of local grey limestone.
The fortress of Phyle is mentioned on 4th cen-
tury inscriptions and decrees. It was systematically
in the war against the Macedonians, which took
place in the 3rd century. Between 304 and 283 the
fortress was occupied by Cassander, during his
Antiquity
conflict with Demetrius I. The latest related epi- Lithograph
depicting
graphic evidence dates from 236 and is associated
the ancient
with repairs. castle of Phyle,
19th century
Dema. The extensive wall known as “Dema” or
“Desis” is located to the northeast of Aspropyrgos
and about 2.5 km to the west of Ano Liosia, in the
narrow passage between Aigaleo and Parnes. Dema,
built to protect the strategic passage between Ach-
arnes and the Thriasian Plain, was almost 4.5 km in
length. It was constructed of rough-hewn polygonal
blocks. Its erection is generally placed in the first
half of the 4th century.
Pyrgathi. On the hill of Pyrgathi, to the east of
Dema, a circular tower with a diameter of 7.5 m is
to be found. It is preserved to a height of 2 m and
dates from the third decade of the 4th century. The
Pyrgathi structure, apparently a tower-beacon, was
directly connected to the wall of Dema.
Lager fortification. Atop a hill overlooking the
Thriasian Plain, about 3 km to the southwest of
Dema, a major fortress has been identified. It con-
sists of an inner enclosure of irregularly oval plan,
from which a 510 m long wall running down across
81
 Chapter I

The almost
intact circular tower
at Megalo Vathychori;
sections of the “road
of the towers”,
an ancient pathway
connecting Aigosthena
to Megara,
has been identified
in the tower’s vicinity
( photo by Spyros
Panagiotopoulos)

82

the slope with a southeastern direction begins. Ar-
chaeologists place the construction of the Lager
fortification in the 4th century BC, probably in its
second half.
Plakoto. The site of Plakoto site, where an an-
cient fortification is to be found, is located about
13 km to the northeast of Eleusis, within the mod-
ern Community of Magoula. The ancient remains
are located atop a hill. This location is of great
strategic importance, as it allows the unhindered
view of the region defined by the Thriasian Plain to
the south and Eleusis, the Sarantapotamos valley
and Mount Aigaleo to the north. The structure was
erected during the Classical period to be used both
as a fortress, and an observation post.
Palaiokastro. The site of Paleokastro or Pale-
ochori, located to the northeast of Plakoto, fea-
tures a circular building with a diameter of 20 m
made of semi-hewn stones. As the archaeologi-
cal remains in Paleokastro are yet to be system-
atically investigated, both the identification
and the dating of the building will have to wait.
Antiquity
Velatouri. The peak called Velatouri (532 m) on The Dema wall
( photo by Spyros
Mount Pateras, where the remains of a 4th century Panagiotopoulos)
tower have been identified, is located to the south of
Oenoe and about 10 km to the northwest of Plakoto.
This privileged location allowing the unhindered
view of the greatest section of the Megarid and the
Thriasian Plain as far as to the west as Aigaleo,
suggests that the tower was used both as a watch-
tower and a beacon.
Vathychoria. Megalo Vathychori is located in
a plateau to the south of Porto Germeno and to the
north of the Korona peak (761 m), on the north-
western section of Mount Pateras. An impressive
tower of circular plan, most probably a beacon, is
to be found about 1 km to the northeast of Mega-
lo Vathychori. A second tower, known as “Pyrgos
tou Germenou” (=Tower of Germeno) has been pre-
served in the Mikro Vathychori plateau.
Ereneia. Ancient remains that have been iden-
tified by some researchers with the settlement of
Ereneia have been unearthed on the slope of a
hill near a church dedicated to Saint George and
83
 Chapter I
a small domed building dating from the Ottoman
period, about 17 km to the northwest of Mandra, on
the northern foot of Mount Pateras. They include a
walled cit­adel and a fortified settlement; the exca-
vated finds indicate that both the citadel and the
settlement were inhabited from the Geometric until
the Roman period, whereas the citadel fortification
should probably be placed in the Classical period.
Ancient demes, cities, and towns
D uring antiquity, the 1,059,824,000 m2 of land
of the Prefecture of Western Attica were divided
between Attica and the Megarid, while a small sec-
tion to the north of Eleutheres belonged to Boeotia.
This territory, stretching to the west of Athens, is
characterised by significant geo-morphological di-
versity, as it includes mountainous massifs and hills,
forested lands, arable fields, and an extended coast-
line. It was within this versatile environment that
the important centres of Eleusis and Megara, as well
as smaller towns and villages developed. Moreover,
Western Attica accommodated several ancient demes
during the Classical and the Hellenistic period.
Column
of Hymettian
marble bearing
the inscription
ΔΟΚΙΜΟΣ
ΕΥΠΥΡΙΔΗΣ
(Epigraphical
Museum)
84
Attica. The location of the ancient deme of Eupy-
rides is placed in the eastern end of Western Attica,
near the modern Municipality of Ano Liosia. This
identification is based on epigraphic data, as well
as several archaeological remains that have been
excavated at Ano Liosia. The deme of Eupyrides
belonged to a trikomia (=three-deme community),
where the demes of Kropides and Pelikes were also
included. The associated archaeological evidence
is minimal. The Kropides deme was located to the
west of the Ano Liosia region, in the general area
of Dema, and to the east of the ancient deme of Oe.
The deme of Pelikes was most probably situated in
the region of Chasia, to the southwest of the deme
of Paeonides (Thrakomakedones area), and to the
southeast of the deme of Phyle; the last two were
located on Mount Parnes. The demes of Eupyrides,
Kropides, Pelikes, and Paeonides belonged to the
inland trittys of the Leontis tribe. This is also where
the small deme of Chastieis also belonged; its lo-
cation has been identified with Gkouriza, near the
modern settlement of Chasia. One of the oldest Par-
nesian demes was that of Phyle, which was located
near the 4th century fortress, in the site of Saint
Paraskevi. The rough Phylasians, renowned warri-
ors, belonged to the Oeneis tribe.
The large rural deme of Oe was located on the
southwestern slope of Mount Parnes, where the
Thriasian Plain begins, and to the northeast of the
modern town of Aspropyrgos. Its extensive remains
have been excavated at the site of Spilies, on the
southwestern foot of Mount Kallistiri. They date
from the Hellenistic to the Late Roman period. Oe,
together with the demes of Thria, Kothokides and
Hippotomades, belonged to the coastal trittys of the
Oeneis tribe. All of them were located in the eastern
section of the Thriasian Plain. Immediately to the
west of Thria, near the Eleusinian Cephissus, the
deme of Kopros of the Hippothoontis tribe was to
be found. The deme of Eleusis was included in the
coastal trittys of the Hippothoontis tribe. The demes
of Elaious and Oenoe belonged to this tribe, as well.
Eleusis. Though very limited, the earliest ev­
idence of human presence in the region dates from
the Early Helladic period but is scarce. Eleusis was
inhabited as early as the Middle Helladic period.
During the Late Helladic period, the settlement ex-
panded considerably, covering the entire hill. This
is the phase which is traditionally associated with
the legendary king Celeus; according to the Homer-
ic Hymn, it was during his reign that the very first
temple of Demeter was built.
 Antiquity

Classical
architectural
members encased
in the walls
of a Late Roman
building
at the site
of Tsouklidi,
Ano Liosia
( Πλάτωνος-Γιώτα
2004, p. 78,
fig. 8b)

Marble votive
relief depicting
the god Pan
in the upper
right corner,
Priapus,
the river
Achelous
and the Nymphs,
The archaeological data suggest that a signifi- Aurelius sponsored major construction and repair 2nd century
cant population decrease occurred during the 12th projects. It was then that the right to become ini- BC ( National
and 11th centuries, a period of upheaval and tur- tiated into the Great Mysteries of Eleusis, an ex- Museum,
Πλάτωνος-Γιώτα
bulence associated to the disasters and population clusively Greek privilege until then, was offered to 2004, p. 403,
movements attested all over the Greek world. The subjects of the Roman Empire. fig. 181)
earliest evidence for a more substantial habitation
at Eleusis dates from the 10th century. During The-
seus’ reign, the Eleusinians were conquered by the
Athenians and were included in the Hippothoontis
tribe. Around 760, a Delphic oracle imposed the es-
tablishment of a festival honouring Demeter at Eleu-
sis, where all Greek city-states would participate.
During the 3rd quarter of 7th century, Eleusis
resumed its autonomy; however, it was only for a
short period of time. By the end of the century, that
is during the rule of Solon, the town was once more
occupied by the Athenians. The celebrations in hon-
our of Demeter in Athens and Eleusis would take
place during the same time of the year. During the
rule of Peisistratus and his successors, the Athe-
nian dominance over Eleusis was stabilised, where-
as the Eleusinian shrine was adorned through the
erection of impressive buildings.
In the time of Pericles, the worship of Demeter
had developed into a Panhellenic cult and people
from all over the Greek world would travel as far
as Eleusis in order to be initiated into the Myster-
ies. The Eleusinian shrine’s most impressive ar-
chitectural phase occurred during the Imperial pe-
riod, when Hadrian, Antoninus Pius and Marcus

85
 Chapter I

View of Eleusis
from the west
with the mountainous
massif of Parnes
in the background

General plan
of the archaeological
site of Eleusis

86
 Antiquity

The Telesterion
of Eleusis ( photo
by Fred Boissonas,
© Fred Boissonnas
Archive,
Hellenic Culture
Organization /
Thessaloniki
Museum
of Photography)

In AD 170, Eleusis suffered the brutal Kostovok
attack. As the badly damaged temple buil­dings were
repaired very soon after the attack, the sanctuary’s
did not cease. This happened slightly later, as a re-
sult of Christianity’s eventual predominance and the
decrees against the Dodecatheon cults issued by the
Byzantine emperors during the 4th century AD. The
final blow was provided by Alaric’s Visigoths, who
plundered the Eleusinian sanctuary in AD 395.
Megara, which was continuously inhabited from
the 8th century onwards. Other Megarian towns
were Aigosthena, Panormos, Ereneia, Tripodiskos,
and Kynosoura, while several ancient villages have The court
been identified. Finally, the Megarid had two har- of the Archaeological
Museum of Eleusis
bours, Pages on the Corinthian and Nisaia, the port ( photo by Spyros
of Megara, on the Saronic coast. Panagiotopoulos)

The Megarid. The Megarid, stretching to the west

of Attica, northwest of Corinth and south of Boeo-
tia, was an area of strategic importance and often
the apple of discording Athens’ conflicts with the
neighbouring city-states. The region of the ancient
Megarid was defined by Cithaeron to the north, the
Saronic gulf to the south, and Mount Trikeraton
or Kerata, the southeastern end of Mount Pateras,
to the east. A mountainous land with several for-
ested areas, the Megarid boasted very limited ar-
able fields: the Megara plain and the fertile lands in
coastal a­reas, highland plateaus, and across moun-
tain slopes.
The earliest traces of human presence in the
Megarid date from the Paleolithic period: in Ka-
kia Skala area several caves preserving traces of
Paleaolithic and Neolithic occupation have been
discovered. The major town of the Megarid was

87
 Chapter I

Theagenes’
fountain at Megara
( photo by Spyros
Panagiotopoulos)

Columns
in the courtyard
of the Archaeological
Museum of Megara
( photo by Spyros
Panagiotopoulos)

88
 Antiquity

Megara. The earliest traces of human presence in Karyatis

from the Lesser
Megara include pottery dating from the Early Hel- Propylaea
ladic II period. According to mythology, the Leleges at Eleusis
were the earliest inhabitants of Megara. Later, Io- ( photo by Spyros
Panagiotopoulos,
nians settled here. Pausanias (I, 39, 4) maintains Archaeological
that Megara initially belonged to the Athenians; Museum
later, during the reign of the mythical Codrus (11th of Eleusis)

century), the Peloponnesian Dorians occupied the

town, thus detaching it from the Athenians.
The establishment of the town of Megara result-
ed from the unification of Heraia, Peraia, Tripodis-
kos, Kynosoura, and Nisaia around the mid-8th
century, or later. During the last decades of the 8th
and throughout the 7th century, Megara developed
considerable colonial activity in Sicily and the Pro-
pontis. The 6th century, an era characterised by
the rule of the tyrant Theagenes, witnessed inter-
nal conflict between democratic and oligarchic ele-
ments, as well as significant architectural develop-
ment. Despite the ordeals that the Megarians went
through during the Peloponnesian war (431-404),
during the 4th century the town of Megara enjoyed
remarkable economical and cultural prosperity.
During the Hellenistic period, Megara joined the
kingdom of Cassander, while in 307 it was captured
by Demetrius the Besieger. It was conquered by the
Romans in 146; about 100 years later it was de-
stroyed by Julius Caesar during the civil war of the
Romans. In imperial times, Megara, having been
supported mainly by the philhellene Hadrian,
managed to regain some of their earlier
glory. The city was looted in AD 395 by
Alaric and his Visigoths who reduced it to
rubble, as they did in Eleusis, as well.

Boeotia. Erythres and Ysies, located

on the borderline between the Prefectures
of Western Attica and Boeotia, belonged to
Boeotia during antiquity. Erythres was located
at the foot of Mount Cithaeron, approximately
4.5 km to the northeast of Kriekouki, which la­
ter became known as “Erythres”. Ysies was located
about 2.5 km to the southwest of the site of ancient
Erythres, on the hill of Pantanassa.

The Eleusinian Mysteries

T he worship of Demeter and Persephone, its most

important manifestation being the renowned
Eleusinian Mysteries, was a significant factor for the
development not only of Eleusis itself, but also of the
entire coastline along the Sacred Way. The associa-
tion of this cult with vegetation and fruitfulness made

89
 Chapter I
it very popular among the people of a region with an
almost exclusively agricultural economy, such as the
southwestern part of Western Attica. The Eleu­sinian
Mysteries were associated with the mythological rape
of Persephone by Pluto and the subsequent struggle
of Demeter to find her daughter.
The Sacred Way (=Iera Odos)
T he route of the Sacred Way of Athens must
have been established during the Late Helladic
period by Athenians wishing to travel to the impor-
tant settlement of Eleusis, and vice versa. The road’s
formation must have been finalised by the second
half of the 6th century, when Eleusis was perma-
nently attached to the Athenian city-state. A highly
popular road, the Sacred Way was adorned by vari-
ous shrines and cultic areas, mostly related to the
Eleusinian procession, as well as numerous cemeter-
ies and burial monuments. Although the Eleusinian
sanctua­ry was closed du­ring the 4th century AD, the
use of the Sacred Way continued for several centu-
ries, as it facilitated the communication of Eleusis
and the surrounding villages with Athens. Moreover,
it constituted the main traffic artery, where the roads
from the Peloponnese and Central Greece met. Du­
ring the 19th century, many parts of the ancient road
The Sacred Way
were still visible or in use having been extensively
with the Saronic sea
in the background repaired. The Sacred Way remained the main road
on a postcard issued connecting Athens to Western Attica until Novem-
by Pallis and Gotzias
ber 1962, when the Athens-Corinth national road
( Ioannis Inglesis
collection) was inaugurated.
90
The Hadrianic aqueduct
T he sections of the built underground pipeline
and the cistern’s remains near the Giannoula
stream, to the northeast of the Kyrillos hill, belonged
to the extended aqueduct sponsored by the emperor
Hadrian. The pipeline was connected to the exposed
Eleusinian pipe. Furthermore, a small section of
an underground pipeline run along a stream to the
south of the old Saint George bridge, in Aspropyrgos.
This was most probably a branch supplying water to
the coastal area of the eastern Thriasian Plain. More
exposed pipes have been excavated in Eleusis, along
Dimitra Street, near the Pompeion and the end of
the Sacred Way.
The people of ancient Western Attica
U ndoubtedly, the most renowned “offspring” of
the people of Western Attica was the tragic
poet Aeschylus, who was born in Eleusis in 524, as
the son of the rich landowner Euphorion. The active
participation of Aeschylus in the struggle against the
Persians determined greatly his way of thinking, as
well as his works to a large extent. Additionally, it is
possible that he had been initiated into the Eleusin-
ian Mysteries. Philocles, son of Aes­chylus’ sister,
Morsipos, son of Philocles, and Astydamas, son of
Morsipos, continued their ancestor’s poetic tradition.
The preserved tragedies of Aeschylus are the fol-
lowing: The Persians, The Suppliants, Prometheus
Bound, Seven Against Thebes, Agamemnon, The
Libation Bearers, and The Eumenides. The con-
tribution of Aeschylus’ work to the development of
tragic poetry and ancient Greek thought has been
enormous.
One more distinguished personality of Western
Attica is the sculptor Myron, who originated from
Eleutheres. The artistic work of Myron, whose most
famous work was the Discobolus, is placed between
480 and 440. Myron was famous for his statues,
usually of bronze, that depicted athletes and were
characterised by dynamism, balance, and harmony.
Many important personae of ancient arts and
letters originated from Megara. One of the most
famous Megarians was the architect Eupalinos,
son of Naustrophos. He is considered to have been
the designer of the homonymous tunnel in Samos,
which was built in the mid-6th century.
Susarion, son of Philinos from the Megarian vil-
lage of Tripodiskos, is considered by some research-
ers as the founder of Attic comedy, whereas others
classify him among the creators of metrical comedy.

The elegiac poet Theognis, a member of the Meg-
arian aristocracy, lived during the second half of
the 6th century. The artistic activity of the sculptor
Theokosmos, who created the gold and ivory statue
of Zeus for the god’s temple in Megara, is placed
in the last decades of the 5th century. Both Calli-
cles and Apellas, Theokosmos’ son and grandson
respectively, were distinguished sculptors.
Dieuchidas of Megara, a 4th century historian,
wrote an extensive work on the history of Megara.
Another Megarian historian, Hereas, lived a few
decades after Dieuchidas. Moreover, Megara boast-
ed a school of philosophy, which had been estab-
lished Euclid, who combined Eleatic philos­ ophy
with Socratic ideas, was succeeded in the Megarian
Antiquity
School by Eubulides of Miletus, Diodorus Cronus, Map of Athens
and its surroundings
and Stilpo, the teacher of Zeno of Citium, the found-
created by the Bavarian
er of the Stoic School. The activity of the Megarian cartographer Johann
School ceased sometime during the 3rd century. Adolph Sommer from
Ferdinand Stademann’s
The most important citizen of Oe was the phi-
Panorama von Athen,
losopher Polemon, son of Philostratus and a di­ which was published
stinguished student of Plato. Polemon succeeded in 1841 in Munich
Xenokrates in the administration of the Athenian
Academy in 314. He retained this position until his
death, in 276 and was succeeded by the Thriasian
Crates, son of Antigenes. Lastly, the great orator
Aeschines, a member of the pro-Macedonian fac-
tion and the great political rival of Demosthenes,
originated from the deme of Kothokides in the
southeastern Thriasian Plain.
91

Ελληνικοί τίτλοι
ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ, Α. 1907. «Εργασίαι Μυστρά και Δαφνίου», Πρακτι-
κά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, 129-146
ΑΔΑΜΟΠΟΥΛΟΥ, Μ.Ι. 2003. Εθνική Αντίσταση, ονόματα Μεγα-
ριτών και η δράση των 1941-1944. Μέγαρα: Π.Ε.Α.Ε.Α.
Μεγάρων
ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ-ΜΠΑΓΙΑ, Π. 1985. Ιστορία της Ελευσίνας. Από
την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο. Ελευσίνα:
Δήμος Ελευσίνας
ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ, Ε. 1999. «Οχυρωματικά έργα κατά την αρ-
χαιότητα και την Ενετοκρατία στην Πάρνηθα και τις νό-
τιες υπώρειες της», στα Πρακτικά Ζ΄ Συμποσίου Ιστο-
ρίας & Λαογραφίας Αττικής, Ελευσίνα 28 Μαϊου-1
Ιουνίου 1997. Αθήνα: Δήμος Ελευσίνος, 72-87
ΑΝΩΓΙΑΤΗΣ-ΠΕΛΕ, Δ. 1993. Δρόμοι και διακίνηση στον ελλαδι-
κό χώρο τον 18ο αιώνα. Αθήνα: Παπαζήσης
ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ-ΑΤΖΑΚΑ, Π. 1998. Σύνταγμα παλαιοχρι-
στιανικών ψηφιδωτών Ελλάδος, τ. Β΄, Πελοπόννη-
σος-Στερεά Ελλάδα. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Βυζαντινών
Ερευνών
Βακαλόπουλος, Α. 1975. «Η Επανάσταση κατά το 1826», στην
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ΄, Η Ελληνική
Επανάσταση και η ίδρυση του ελληνικού κράτους.
Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 408-434
ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Α. 2005. Νέα ελληνική ιστορία, 1204-1985.
Θεσσαλονίκη: Βάνιας
ΓΑΡΔΙΚΑΣ, Γ.Κ. 1920. «Οι αρχαίοι της Αττικής δήμοι», Πρακτικά
Αρχαιολογικής Εταιρείας, 61-64
ΓΕΡΟΝΤΑΣ, Α.Η. 1984. Οι Αρβανίτες της Αττικής. Αθήνα: Ιστορι-
κή και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος
Γιαννακόπουλος, Γ. 2003. «Η Ελλάδα με τους πρόσφυγες. Η
δύσκολη προσαρμογή στις νέες συνθήκες», στην Ιστορία
του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. 7, Ο Μεσοπόλεμος,
1922-1940 [επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος]. Αθήνα: Ελληνι-
κά Γράμματα, 89-100
ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ι. 1971. Η διοικητική οργάνωσις της Στερεάς
Ελλάδος κατά την Τουρκοκρατίαν (1393-1821). Συμ-
βολή εις την μελέτην της επαρχιακής διοικήσεως του
κυριάρχου οθωμανικού κράτους. Αθήνα: Βιβλιοθήκη
Σοφίας Ν. Σαριπόλου
Γιαννόπουλος, Ι. 2003. «Τα πολεμικά γεγονότα: η κρίσιμη τρι-
ετία, 1825-1826», στην Ιστορία του Νέου Ελληνισμού
1770-2000, τ. 3, Η Ελληνική Επανάσταση 1821-1832. Ο
αγώνας της Ανεξαρτησίας και η ίδρυση του ελληνικού
κράτους [επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος]. Αθήνα: Ελληνικά
Γράμματα, 103-118
ΓΙΩΤΑΣ, Δ. 1990. Οι Μενιδιάτες κατά τον 18ο αιώνα και την
Επανάσταση του ’21. Αχαρνές: Ιστορική και Λαογρα-
φική Εταιρεία
ΓΙΩΤΑΣ, Δ. 1992. «Οι Χασιώτες στον αγώνα του 1821 και ο καπε-
τάν Μελέτης Βασιλείου», στα Πρακτικά Β΄ Συμποσί-
ου Ιστορίας & Λαογραφίας Βόρειας-Δυτικής Αττικής,
Ασπρόπυργος 20-23 Σεπτεμβρίου 1989. Αθήνα: Δήμος
Ασπροπύργου, 21-55
ΓΙΩΤΑΣ, Δ. 2002. Συμβολή στην ιστορική έρευνα της Αττικής
1821-1833. Αθήνα: Γιώτας
ΓΙΩΤΑΣ, Δ. 2004. Παλιά Μοναστήρια της Πάρνηθας. Φυλή: Δήμος
Φυλής
ΓΚΗΤΑΚΟΣ, μ. 1953. Ο εν ελαιώνι των Μεγάρων βυζαντινός
ναός του Σωτήρος Χριστού. Αθήνα
ΓΚΙΝΗΣ, Σ. 1987. Τα Μέγαρα, 1676-1897. Μέγαρα
ΓΚΙΟΛΕΣ, Ν. 2002. «Οι δέκα άγιοι μάρτυρες των Μεγάρων, η επο-
χή επανεμφάνισής τους και τα κατάλοιπα των παλαι-
οχριστιανικών μαρτυριών τους», Δελτίο Χριστιανικής
Αρχαιολογικής Εταιρείας, 83-97
ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Δ. 1965. Αντάρτης στα βουνά της Ρούμελης. Αθήνα
ΔΗΜΗΤΣΑΝΤΟΥ-ΚΡΕΜΕΖΗ, Α. 1986. Το καμαρόσπιτο της Αττι-
κής. Προέλευση και αντιστοιχίες μιας βασικής αρχιτε-
Βιβλιογραφία
κτονικής ιδιοτυπίας. Αθήνα: Αλεξάνδρου
ΔΡΑΓΑΤΣΗΣ, Ι.Χ. 1884. Εκδρομή εις Ελευσίνα. Αθήνα
δρουλια, Λ., κουμαριανου, α., φραγκισκος, ε.ν., μουλ-
λας, π., σαββιδης, γ.π., αγγελου, α. 1968. Περιη-
γήσεις στον ελληνικό χώρο (επιλεγόμενα Κ.Θ. Δημαρά),
Αθήνα
ΕΝΙΣΛΕΙΔΗΣ (ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ – ΣΤΡΑΤΟΚΟΠΟΣ), Χ.Μ. 1984. Ατ-
τικά, τ. 4, Φυλαί και δήμοι. Αθήνα
ΖΑΚΥΘΗΝΟΣ, Δ. 1934. «Ειδήσεις περί της εμπορικής κινήσεως των
λιμένων της Αττικής κατά τα μέσα του ΙΖ΄ αιώνος», Ελ-
ληνικά 7, σ. 256
ΖΗΒΑΣ, Δ. και ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ, Κ.Σ. 1970. Βυζαντινά μνη-
μεία: εκκλησίαι περιοχής Αττικής. Αθήνα: Εθνικό Με-
τσόβιο Πολυτεχνείο
ΖΟΡΙΔΗΣ, Π. 2008. «Μέγαρα», στο Αρχαιολογία, Εύβοια και Στε-
ρεά Ελλάδα [επιμ. Α. Βλαχόπουλος]. Αθήνα: Μέλισσα,
200-205
ΘΡΕΨΙΑΔΗΣ, Ι. και ΤΡΑΥΛΟΣ, Ι. 1934. «Ανασκαφικαί έρευναι εν
Μεγάροις», Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής
Εταιρείας, 39-57
Καιροφύλας, Γ. 1995. Τοπωνύμια της Αθήνας, του Πειραιά και
των περιχώρων. Αθήνα: Φιλιππότης
Καλλιβρετάκης, Λ. 1996. «Η Αθήνα του 19ου αιώνα. Από
επαρχιακή πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πρω-
τεύουσα του Ελληνικού Βασιλείου», στο Αρχαιολογία
της πόλης των Αθηνών [επιμ. Ε. Γραμματικοπούλου].
Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 173-96
ΚΑΛΛΙΕΡΗΣ, Δ. 1992. «Επώνυμα των κατοίκων της δυτικής Ατ-
τικής τον 19ο αιώνα που περιλαμβάνονται στα μητρώα
αρρένων των δήμων», στα Πρακτικά Β΄ Συμποσίου
Ιστορίας & Λαογραφίας Βόρειας-Δυτικής Αττικής,
Ασπρόπυργος 20-23 Σεπτεμβρίου 1989. Αθήνα: Δήμος
Ασπροπύργου, 117-65
ΚΑΛΛΙΕΡΗΣ, Δ. 1996. «Συγκρούσεις στο Θριάσιο πεδίο κατά τη
διάρκεια της πολιορκίας της Ακρόπολης από τον Κιου-
ταχή», Λαμπηδόνα 2, 7-9
ΚΑΛΛΙΕΡΗΣ, Δ. 1999α. «Καταγραφή των αρχαιολογικής και ιστο-
ρικής σημασίας λειψάνων του ανατολικού Θριάσιου
που εξαφανίστηκαν στην εκπνοή του εικοστού αιώνα»,
στα Πρακτικά Ζ΄ Συμποσίου Ιστορίας & Λαογραφίας
Αττικής, Ελευσίνα 28 Μαϊου-1 Ιουνίου 1997. Αθήνα:
Δήμος Ελευσίνος, 388-406
ΚΑΛΛΙΕΡΗΣ, Δ. 1999β. «Ασπρόπυργος: η εκατονταετηρίδα της
μετονομασίας», Λαμπηδόνα 14, 1-11
ΚΑΛΛΙΕΡΗΣ, Δ. 2000. «Ασπροπύργιοι μετανάστες στην Αμερική
στις αρχές του 20ού αιώνα», Λαμπηδόνα 31, 18-21
ΚΑΛΛΙΕΡΗΣ, Δ. 2001α. «Εθελοντική παρουσία Ελλήνων Αρβανι-
τών στο Μακεδονικό αγώνα (1904-1908), στους Βαλκα-
νικούς Πολέμους (1912-1913) και στο Βορειοηπειρωτι-
κό αγώνα (1914)», Λαμπηδόνα 21, 15-22
Καλλιέρης, Δ. 2001β. «Επιρροές και επιδράσεις στον Ασπρό-
πυργο από την εγκατάσταση προσφύγων στην Αττική»,
Λαμπηδόνα 20, 18-21
ΚΑΛΛΙΕΡΗΣ, Δ. 2006. Στο δρόμο προς την εθνεγερσία. Τα προ-
νόμια του δερβενίου της Χασιάς, ο αγώνας της ανε-
ξαρτησίας και η συμμετοχή των Χασιωτών. Ασπρόπυρ-
γος: Καλλιέρης
ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ, Ν.Δ. 1935. «Βυζαντινά Μνημεία Μεγαρι-
κής», Νέα Εστία 18, 758-767
ΚΑΛΟΜΕΝΙΔΗΣ, Γ., ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪΔΗΣ, Λ. και ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ,
Γ. 2006. Βιομηχανικές αναμνήσεις: 67 συμπολίτες μας
εξιστορούν βιώματα και περιστατικά από την επαγ-
γελματική τους ζωή στις βιομηχανίες της περιοχής μας.
Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας
ΚΑΛΟΝΑΡΟΣ, Π.Π. 1940. Το χρονικόν του Μορέως, Αθήνα
ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΛΟΥ, Δ. 1889. Ιστορία των Αθηναίων: Τουρκοκρα-
τία. Αθήνα: Παπαγεωργίου
ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΛΟΥ, Δ. 1889-1892. Μνημεία της ιστορίας των
Αθηναίων. Αθήνα: Παπαγεωργίου
339
 Βιβλιογραφία
Καμπούρογλου, Δ. 1920α. Ο Αναδρομάρης της Αττικής. Αθή-
να: Ζησάκης
Καμπούρογλου, Δ. 1920β. Το Δαφνί. Αθήνα: Εστία
ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΛΟΥ, Δ. 1920γ. Τοπωνυμικά παράδοξα. Αθήνα:
Εστία
ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΛΟΥ, Δ. 1922. Αι παλαιαί Αθήναι. Αθήνα: Βασιλείου
ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΛΟΥ, Δ. 1923-1925. Μελέται και έρευναι. Αθήνα:
Εστία
ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΛΟΥ, Δ. 1931. Αι Αθήναι κατά τα έτη 1775-1795
(επί τη βάσει των πηγών και ιδίως της αυτοβιογραφι-
κής χρονογραφίας του Παναγή Σκουζέ). Αθήνα: Εστία
ΚΑΝΤΑ, Κ. 1993. Ελευσίνα. Ο αρχαιολογικός χώρος και το μου-
σείο της. Μυθολογία – Μυστήρια – Ιστορία. Αθήνα:
Ινστιτούτο του Βιβλίου – Μ. Καρδαμίτσα
καρινου-κολοβου, φ. 1979. Ιστορικός και αρχαιολογικός οδη-
γός των Μεγάρων. Αθήνα
ΚΑΡΥΔΗΣ, Δ.Ν. 1981. Πολεοδομικά των Αθηνών της Τουρκοκρα-
τίας [διατριβή επί διδακτορία]. Αθήνα
ΚΑΡΥΔΗΣ, Δ.Ν. και KIEL, M. 1985. «Το Σαντζάκι του Ευρίπου,
15ος – 16ος αι.», Τετράμηνα 28-29, 1859-1903
ΚΑΣΟΜΟΥΛΗΣ, Ν. 1939-1942. Ενθυμήματα στρατιωτικά της
επαναστάσεως των Ελλήνων μετά μακράς εισαγωγής
περί κλεφτών και αρματωλών, 1821-1833 [εισαγ. Γ.
Βλαχογιάννης]. Αθήνα: Βάρτσος
ΚΟΚΚΟΥ, Α. 1970. «Αδριάνεια έργα εις τας Αθήνας», Αρχαιολογι-
κό Δελτίο 25 Α΄, 150-173
ΚΟΚΛΑ, Ι. 1999. «Αναφορά στην ετυμολογία, ονοματοθεσία Ελευ-
σίνος και Θριάσιου πεδίου», στα Πρακτικά Ζ΄ Συμποσί-
ου Ιστορίας & Λαογραφίας Αττικής, Ελευσίνα 28 Μαϊ-
ου-1 Ιουνίου 1997. Αθήνα: Δήμος Ελευσίνος, 174-184
ΚΟΛΛΙΑΣ, Α. 1983. Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνων:
ιστορική, λαογραφική, πολιτιστική, γλωσσολογική επι-
σκόπηση. Αθήνα: Ράλλης
ΚΟΥΜΑΝΟΥΔΗΣ, Σ. 1871. Αττικής επιγραφαί επιτύμβιοι. Αθήνα:
Αντωνιάδης
ΚΟΥΡΟΥΝΙΩΤΗΣ, Κ. 1923. «Ελευσινιακά», Αρχαιολογικόν Δελτί-
ον 8, 155-174
ΚΟΥΡΟΥΝΙΩΤΗΣ, Κ. 1934. Ελευσίς, οδηγός των ανασκαφών και
του μουσείου. Αθήνα: Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία
ΚΟΥΡΟΥΝΙΩΤΗΣ, Κ. 1937. «Ελευσινιακή δαδουχία», Αρχαιολογι-
κή Εφημερίς, 223-253
ΚΟΥΡΟΥΝΙΩΤΗΣ, Κ. και ΤΡΑΥΛΟΣ, Ι. 1936. «Ανασκαφαί Ιεράς
οδού», Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εται-
ρείας, 28-36
ΚΟΥΡΟΥΝΙΩΤΗΣ, Κ. και ΤΡΑΥΛΟΣ, Ι. 1938. «Ανασκαφαί Ιεράς
οδού», Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εται-
ρείας, 39-41
ΚΟΥΡΟΥΝΙΩΤΗΣ, Κ. και ΤΡΑΥΛΟΣ, Ι. 1939. «Ανασκαφαί Ιεράς
οδού», Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εται-
ρείας, 39-41
κραντονελλη, α. 1991. Ιστορία της πειρατείας στους μέσους
χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699. Αθήνα
ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ, Β.Ν. 1972. Το εμπόριο της Πελοποννήσου στον
18ο αιώνα (1715-1792) με βάση τα γαλλικά αρχεία
[επιμ. Ε.Ι. Μοσχονάς]. Αθήνα
Λαζαρίδης, Π. 1977. Μονή Δαφνίου. Σύντομος εικονογραφημέ-
νος αρχαιολογικός οδηγός. Αθήνα: Hannibal
ΛΑΖΑΡΟΥ, Ν. 1999. «Τα χάνια της Δυτικής Αττικής», στα Πρακτι-
κά Ζ΄ Συμποσίου Ιστορίας & Λαογραφίας Αττικής,
Ελευσίνα 28 Μαϊου-1 Ιουνίου 1997. Αθήνα: Δήμος
Ελευσίνας, 38-71
ΛΑΜΠΑΚΗΣ, Γ. 1889. Χριστιανική αρχαιολογία της μονής Δαφ-
νίου. Αθήνα: Παπαγεωργίου
ΛΑΜΠΑΚΗΣ, Γ. 1899. Η μονή Δαφνίου μετά τας επισκευάς.
Αθήνα: Κωνσταντινίδης
ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ, Α.Θ. 2002. Λατρευτικά σπήλαια του Πανός.
Αθήνα: Σεμέλη
ΛΑΜΠΡΟΣ, Σ. 1878. Αι Αθήναι περί τα τέλη του ΙΒ΄ αιώνος
κατά πηγάς ανεκδότους. Αθήνα
ΛΑΜΠΡΟΣ, Σ. 1880. Μιχαήλ Ακομινάτου του Χωνιάτου τα σωζό-
μενα, τ. Β΄. Αθήνα: Παρνασσός
ΛΕΡΙΟΥ, Α. 2008. Ιερά Οδός. Αναζητώντας το ίχνος. Αθήνα: Δήμος
Αιγάλεω
ΛΟΥΒΗ, Λ. 2003. «Το ελληνικό κράτος 1833-1871. Το πολιτικό
340
πλαίσιο των πρώτων βηματισμών», στην Ιστορία του
Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. 4, Το ελληνικό κράτος,
1833-1871. Η εθνική εστία και ο ελληνισμός της Οθω-
μανικής Αυτοκρατορίας [επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος].
Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 9-26
Μακρυγιάννης 1977 [α΄ έκδοση: 1907]. Στρατηγού Μακρυ-
γιάννη απομνημονεύματα. Αθήνα: Μπάυρον
ΜΑΛΤΕΖΟΣ, Γ.Θ. 1960. Μνημεία Τουρκοκρατίας Αθηνών. Αθήνα:
Σπανός
ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ, Γ. 2003α. «Η εμπόλεμη Ελλάδα: Βαλκανικοί πόλε-
μοι, Μακεδονικό μέτωπο, Ουκρανία», στην Ιστορία του
Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. 6, Η εθνική ολοκλήρω-
ση (1909-1922). Από το κίνημα στο Γουδί ως τη Μι-
κρασιατική Καταστροφή [επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος].
Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 63-82
Μαργαρίτης, Γ. 2003β. «Ο πόλεμος του 1940-1941. Ιταλική επί-
θεση και γερμανική εισβολή», στην Ιστορία του Νέου
Ελληνισμού 1770-2000, τ. 8, Η εμπόλεμη Ελλάδα,
1940-1949. Αλβανικό έπος – Κατοχή και Αντίσταση –
Εμφύλιος [επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος]. Αθήνα: Ελληνικά
Γράμματα, 9-32
Μαργαρίτης, Γ. 2003γ. «Η ένοπλη αντίσταση. Κατακτήσεις και
συγκρούσεις», στην Ιστορία του Νέου Ελληνισμού
1770-2000, τ. 8, Η εμπόλεμη Ελλάδα, 1940-1949. Αλ-
βανικό έπος – Κατοχή και αντίσταση – Εμφύλιος
[επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος]. Αθήνα: Ελληνικά Γράμμα-
τα, 111-158
Μεθενίτης, Α. 1971. Το χρονικό της Λεψίνας από την κα-
τάργηση της αρχαίας λατρείας ως το 1925. Αθήνα:
Κουλουφάκος
ΜΙΧΑΗΛ-ΔΕΔΕ, Μ. 1995. Τουρκαλβανοί και Έλληνες Αρβανίτες.
Ιωάννινα: Ίδρυμα Βορειοηπειρωτικών Ερευνών
ΜΟΣΧΟΝΑΣ, Ν.Γ. 1996. «Η τοπογραφία της Αθήνας κατά τη βυζα-
ντινή και τη μεταβυζαντινή περίοδο», στο Αρχαιολογία
της πόλης των Αθηνών. Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών
– Δήμος Αθηναίων, Πνευματικό Κέντρο, 137-156
ΜΟΣΧΟΝΑΣ, Ν.Γ. 1997α. «Το Δουκάτο της Αθήνας», στο Αθήνα
(Παρθενώνας – Πλάκα – Βυζαντινά μνημεία – Ομό-
νοια). Αθήνα: Η Καθημερινή, 142-144
ΜΟΣΧΟΝΑΣ, Ν.Γ. 1997β. «Η Αθήνα στη μεσοβυζαντινή περίοδο»,
στο Αθήνα (Παρθενώνας – Πλάκα – Βυζαντινά μνημεία
– Ομόνοια). Αθήνα: Η Καθημερινή, 133-135
ΜΟΥΖΑΚΗΣ, Σ. 1992. «Οι μεταβυζαντινές εκκλησίες της περιο-
χής Ασπροπύργου και η σημασία τους για την ιστορι-
κή έρευνα του χώρου», στα Πρακτικά Β΄ Συμποσίου
Ιστορίας & Λαογραφίας Βόρειας-Δυτικής Αττικής,
Ασπρόπυργος 20-23 Σεπτεμβρίου 1989. Αθήνα: Δήμος
Ασπροπύργου, 517-590
ΜΟΥΖΑΚΗΣ, Σ. 1994. Σχεδίασμα ιστορίας χωριών λεκανοπεδίου
Αττικής: ιστορία χωρίου Κουκουβάουνες, 4000 π.Χ.-
1821. Αθήνα: Τεχνική Εκδοτική
ΜΟΥΡΙΚΗ Ν. 1978. Οι τοιχογραφίες του Σωτήρα κοντά στο Αλε-
ποχώρι Μεγαρίδος. Αθήνα
ΜΟΥΡΙΚΗ, Ν. 1978. «Ο ζωγραφικός διάκοσμος του τρούλλου του
Αγίου Ιερόθεου κοντά στα Μέγαρα», Αρχαιολογικά
Ανάλεκτα εξ Αθηνών 11, 115-142
ΜΟΥΣΤΟΞΥΔΗΣ, Α. 1843. Ελληνομνήμων ή Σύμμικτα ελληνικά,
τ. 1, Αθήνα
ΜΠΑΖΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΒΑΛΑΒΑΝΗ, Ε. 2008α. Μεγαρίς. Τόποι,
μνημεία, διαδρομές. Αθήνα
ΜΠΑΖΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΒΑΛΑΒΑΝΗ, Ε. 2008β. «Μεγαρίδα», στο
Αρχαιολογία, Εύβοια και Στερεά Ελλάδα [επιμ. Α. Βλα-
χόπουλος]. Αθήνα: Μέλισσα, 206-211
ΜΠΕΝΑΡΔΗΣ, Μ. 1936α. Ψήγματα Μεγαρικών, τ. 1, Μυθολογικά,
ιστορικά. Μέγαρα: Δήμος Μεγάρων
ΜΠΕΝΑΡΔΗΣ, Μ. 1936β. Ψήγματα Μεγαρικών, τ. 2, Μεγαρείς και
Δερβενοχωρίται. Μέγαρα: Δήμος Μεγάρων
ΜΠΙΡΗΣ, Κ. 1940. Αι εκκλησίαι των παλαιών Αθηνών. Αθήνα:
Εστία
ΜΠΙΡΗΣ, Κ. 1960. Αρβανίτες, οι Δωριείς του νεώτερου ελληνισμού.
Ιστορία των Ελλήνων Αρβανιτών. Αθήνα: Μπιγούμης
ΜΠΙΡΗΣ,Κ. 1971. Αι τοπωνυμίαι της πόλεως και των περιχώρων
των Αθηνών. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού – Γενική Δι-
εύθυνση Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως

ΜΠΟΥΡΑΣ, Χ. 1979-1982. Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλω-
ση. Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο
Μπούρας, Χ. 1991. Μαθήματα ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, τ.
Α΄. Αθήνα: Συμμετρία
ΜΠΟΥΡΑΣ, Χ., ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ, Α. και ΑΝΔΡΕΑΔΗ, Ρ. 1969.
Εκκλησίες της Αττικής. Αθήνα: Μακρής
Μπουτσίνης, Γ. («Νικήτας») 1979. Το αντάρτικο στην Αττική
1941-1945. Αθήνα: Νεόκοσμος
ΜΩΛΟΣ, Θ. 1993. Λαογραφία των Μεγάρων. Μέγαρα: Πολιτιστι-
κός Σύλλογος Μεγάρων
ΝΕΖΗΣ, Ν. και ΓΙΩΤΑΣ Δ. 2006. Πάρνηθα: γεωγραφία, φυσικό
περιβάλλον, άθληση, τοπωνύμια, βιβλιογραφία, πολι-
τισμός, ιστορία, μνημεία. Αθήνα: Νομαρχιακή Αυτοδιοί-
κηση Ανατολικής Αττικής
ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΔΥΤΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ 2005.
Οδηγός Δυτικής Αττικής 2006. Ελευσίνα: Νομαρχιακή
Αυτοδιοίκηση Δυτικής Αττικής
ΝΤΟΚΟΣ, Κ. 1975. Η Στερεά Ελλάς κατά τον Ενετοτουρκικόν
πόλεμον, 1684-1699, και ο Σαλώνων Φιλόθεος. Αθήνα:
Εταιρεία Στερεοελλαδικών Μελετών
ΞΕΝΟΓΙΑΝΝΗΣ, Κ. 1981. Το φωτάναμμα της βυζαντινής μονής
Αγίου Ιερόθεου Μεγάρων. Αθήνα: Εταιρεία Παραδοσι-
ακών Σπουδών
ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Α. 2007. Φύση, τεχνολογία και κοινωνία στις ορει-
νές κοινότητες του Κιθαιρώνα. Αθήνα: Οδυσσέας
ΟΡΛΑΝΔΟΣ, Α. 1935. «Οι σταυρεπίστεγοι ναοί της Ελλάδος», Αρ-
χείο Βυζαντινών Μνημείων Ελλάδος 1, 40-50
ΟΡΛΑΝΔΟΣ, Α.Κ. 1933. Μεσαιωνικά μνημεία της πεδιάδας των
Αθηνών και των κλιττύων Υμηττού – Πεντελικού, Πάρ-
νηθος και Αιγάλεω. Αθήνα: Υπουργείο Παιδείας και
Θρησκευμάτων
ΟΡΛΑΝΔΟΣ, Α.Κ. 1952. Η ξυλόστεγος παλαιοχριστιανική βασι-
λική της μεσογειακής λεκάνης. Αθήνα: Εν Αθήναις Αρ-
χαιολογική Εταιρεία
ΟΡΛΑΝΔΟΣ, Α.Κ. 1955-1956. «Νεώτερα ευρήματα εις την μονήν
Δαφνίου», Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελ-
λάδος 8, 68-99
Ορλάνδος, Α.Κ. 21958 [α΄ έκδοση: 1926]. Μοναστηριακή αρχιτε-
κτονική. Αθήνα: Εστία
Ορλάνδος, Α.Κ. 22000. Η εν Ελλάδι εκκλησιαστική αρχιτεκτο-
νική επί της Τουρκοκρατίας. Αθήνα: Εν Αθήναις Αρχαι-
ολογική Εταιρεία
ΠΑΛΑΙΟΚΡΑΣΣΑ, Λ. 2008. «Ιερά της Αττικής», στο Αρχαιολογία,
Εύβοια και Στερεά Ελλάδα [επιμ. Α. Βλαχόπουλος].
Αθήνα: Μέλισσα, 174-199
ΠΑΠΑΓΓΕΛΗ, Κ. 2002. Ελευσίνα. Ο αρχαιολογικός χώρος και το
μουσείο. Αθήνα: EFG Eurobank Ergasias
ΠΑΠΑΦΡΑΓΚΟΣ, Β. 2005. Μεγαρείς στον πόλεμο της Μέσης
Ανατολής 1941-1945. Μέγαρα: Νάστος
Παπαχατζής, Ν.Δ. 1976. Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, τ. 2,
Κορινθιακά και Λακωνικά. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών
Παπαχατζής, Ν.Δ. 1994. Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, τ. 1,
Αττικά. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών
Παπαχατζής, Ν.Δ. 2002. Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, τ. 5,
Βοιωτικά και Φωκικά. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών
ΠΑΠΠΑΣ, Α. 1999. Η ύδρευσις των αρχαίων Αθηνών. Αθήνα:
Ελεύθερη Σκέψις
ΠΑΡΑΡΑ, Α. 1960. Ο εν Ασπροπύργω ανέκδοτος ναός του Αγίου
Ιωάννου του Νηστευτού. Αθήνα
ΠΑΣΑΓΙΑΝΝΗΣ, Κ. 1922. Αττικοί περίπατοι. Αθήνα: Ελευθερου-
δάκης
ΠΕΠΠΑΣ, Γ. 2003. Αρβανίτες: ενδεικτική εισαγωγή σε μιαν ανα-
τρεπτική ερευνητική οπτική της ως τώρα αντιμετώπι-
σής τους. Βαρνάβας Αττικής: Ιστορικό και Λαογραφικό
Μουσείο
Περραιβός, Χ. 1956 [α΄ έκδοση 1836]. Απομνημονεύματα πο-
λεμικά: διαφόρων μαχών συγκροτηθεισών μεταξύ Ελ-
λήνων και Οθωμανών κατά τε το Σούλιον και Ανατ.
Ελλάδα από του 1820 μέχρι του 1829 έτους [επιμ. Ε.Γ.
Πρωτοψάλτης]. Αθήνα: «Βιβλιοθήκη» Γ. Τσουκαλά
Πετροπουλάκου, Μ. και Πεντάζος, Ε. 1973. Αττική, οικιστι-
κά στοιχεία – Πρώτη έκθεση. Αρχαίες Ελληνικές Πόλεις
21. Αθήνα: Δοξιάδης
ΠΗΛΙΛΗΣ, Ι. 1991. Γενική ιστορία των Μεγάρων από των προϊ-
Bibliography
στορικών χρόνων έως της εποχής του Ιησού Χριστού.
Αθήνα: Γράμμα
ΠΙΚΟΥΛΑΣ, Γ.Α. 2002. Οίνον ιστορώ ΙΙ, Μεγαρίς, η αμπελοοινι-
κή της ιστορία, επιστημονικό συμπόσιο. Αθήνα: Κτήμα
Εύχαρις
ΠΛΑΤΩΝΟΣ-ΓΙΩΤΑ, Μ. 2004. Αχαρναί. Αθήνα: Δήμος Αχαρνών
ΠΛΑΤΩΝΟΣ-ΓΙΩΤΑ, Μ. 2005. «Κυκλικός περίβολος στη θέση Σπη-
λιές-Καλιστήρι του Δήμου Φυλής», στο Αττικής Οδού
περιήγηση [επιμ. Γ. Σταϊνχάουερ]. Αθήνα: Αττική Οδός,
22-23
ΠΛΑΤΩΝΟΣ-ΓΙΩΤΑ, Μ. και ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Χ. 1997.
«Πρόσφατες ανασκαφές στον αρχαίο δήμο της Όης»,
Λαμπηδόνα 7, 6-9
ΠΟΛΙΤΗΣ, Α. 1993. Ρομαντικά χρόνια: ιδεολογίες και νοοτροπί-
ες στην Ελλάδα, 1830-1880. Αθήνα: Εταιρεία Μελέτης
Νέου Ελληνισμού
ΠΡΕΚΑ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ, Κ. 32003 [α΄ έκδοση 1991]. Ελευσίς. Αθή-
να: Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πό-
ρων και Απαλλοτριώσεων
ΡΗΓΑΣ, Κ. 1986. Η ιστορία των Μεγάρων: περίοδος 1821-1826.
Αθήνα
ΡΟΔΗΣ, Κ.Σ. 1980. Ουμπόρα. Το αρχείον της αρβανίτικης καθό-
δου το 1350 μ.Χ. στην Αττική. Αθήνα: Ρόδης
ΡΟΥΜΠΑΝΗΣ, Δ. 1996. Μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου Αττικής.
Αθήνα: Μπαρτζουλιάνος
ΡΩΜΑΣ, Γ. 2003. Πέντε δίκλιτοι ναοί στο λόφο Αλκάθου των
Μεγάρων: ιστορική, αρχαιολογική και θεολογική προ-
σέγγιση. Αθήνα
ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ, Μ. και ΦΑΡΑΚΛΑΣ, Ν. 1972. Μεγαρίς, Αιγόσθε-
να, Ερένεια. Αθήνα: Αθηναϊκόν Κέντρον Οικιστικής
ΣΓΟΥΡΙΔΗΣ, Γ.Α. 21999 [α΄ έκδοση 1968]. Η Πέραμος της Κυζί-
κου. Νέα Πέραμος: Σύλλογος Περαμίων Κυζικηνών
σιμόπουλος, Κ. 1973. Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα 1700-
1800, Αθήνα
ΣΚΙΑΣ, Α. 1919. «Γ΄ Αττικής: Το λεγόμενο Δέμα και άλλα ερεί-
πια». Αρχαιολογική Εφημερίς, 35-37
ΣΟΥΡΜΕΛΗΣ, Δ. 1834. Ιστορία Αθηνών κατά τον υπέρ ελευθερί-
ας αγώνα αρχομένη από της επαναστάσεως μέχρι της
αποκαταστάσεως των πραγμάτων. Αίγινα: Κορομηλάς
ΣΟΥΡΜΕΛΗΣ, Δ. 1854. Αττικά ή περί δήμων Αττικής εν οις και
περί τινών μερών του άστεως. Αθήνα
ΣΤΑΘΑΣ, Ν. και ΚΡΑΒΑΡΤΟΓΙΑΝΝΟΥ Δ. 1974. Spon Jacob. Περι-
ηγήσεις στη Στερεά Ελλάδα Ι: η αφήγηση του γιατρού
Σπον. Άμφισσα
ΣΤΑΪΝΧΑΟΥΕΡ, Γ. 2008. «Αττικοί δήμοι», στο Αρχαιολογία, Εύ-
βοια και Στερεά Ελλάδα [επιμ. Α. Βλαχόπουλος]. Αθή-
να: Μέλισσα, 156-173
ΣΤΑΜΟΥ, Χ. 2005. Οι Αρβανίτες στη Δυτική Αττική. Μάνδρα
ΣΤΕΡΓΙΟΥ, ΓΡ. 1998. Μεγαρέων ψυχής καταφύγια. Οδοιπορικό
στα εξωκκλήσια και παρεκκλήσια των Μεγάρων. Μέ-
γαρα: Ενημέρωση
ΣΤΟΥΦΗ-ΠΟΥΛΗΜΕΝΟΥ, Ι. 2005. «Οι ναοί του Αγίου Γεωργίου
και Αγίου Δημητρίου Καρδατά Μεγάρων», στο Πρό-
γραμμα και περιλήψεις εισηγήσεων και ανακοινώσε-
ων 25ου Συμποσίου Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής
Αρχαιολογίας. Αθήνα: Χριστιανική Αρχαιολογική Εται-
ρεία, 126
ΣΤΟΥΦΗ-ΠΟΥΛΗΜΕΝΟΥ, Ι. 2007. Βυζαντινές εκκλησίες στον
Κάμπο των Μεγάρων. Αθήνα: Αρμός
ΣΥΡΚΟΣ, Χ. 2009. Μεγαρικόν λαόν επικαλούμαι. Η πορεία μας
ως συνδυασμός και διοίκηση. Τα έργα υποδομής της
τετραετίας 2003-2006. Μέγαρα
ΣΦΥΡΟΕΡΑΣ, Β. 1985. Ιστορία της Ελευσίνας, από τη Βυζαντινή
περίοδο μέχρι σήμερα. Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας
Σφυρόερας, Β. 1997. «Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελευσί-
να: η προσαρμογή και η ανάπτυξη», στα Πρακτικά Ζ΄
Συμποσίου Ιστορίας & Λαογραφίας Αττικής, Ελευσί-
να 28 Μαϊου-1 Ιουνίου 1997. Αθήνα: Δήμος Ελευσίνας,
512-518
ΤΙΜΑΓΕΝΗΣ, Ι. 1952. Ιερά Μονή της Θεοτόκου των Κλειστών.
Αθήνα: Σαλίβερος
ΤΟΠΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΔΗΜΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΑΤΤΙΚΗΣ 2005.
Αττική, Δήμοι και Κοινότητες. Αθήνα: Τοπική Ένωση
Δήμων και Κοινοτήτων Αττικής
341
 Βιβλιογραφία
ΤΡΑΥΛΟΣ, Ι. 1937α. «Ανασκαφαί Ιεράς Οδού», Πρακτικά της εν
Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, 25-41
Τραυλός, Ι. 1937β. «Σπήλαιον του Πανός παρά το Δαφνί», Αρχαι-
ολογική Εφημερίς, 391-409
ΤΡΑΥΛΟΣ, Ι. 1962. Χριστιανικαί Αθήναι. Αθήνα
ΤΡΑΥΛΟΣ, Ι. 1971. Μέγαρα. Αθήνα: Δομή
Τραυλός, Ι. 21993 [α΄ έκδοση 1960]. Πολεοδομική εξέλιξις των
Αθηνών. Αθήνα: Εκδόσεις Καπόν
ΤΣΕΛΕΜΠΗ, ΕΒΛΙΑ. 1959. Τα Αττικά του Εβλιά Τσελεμπή: αι
Αθήναι και τα περίχωρά των κατά τον 17ον αιώνα
[σχολ. Κ. Μπίρης]. Αθήνα: Πιγκουίνος
ΤΣΙΓΚΟΣ, Α.Σ. 1991. Κείμενα για τους Αρβανίτες. Αθήνα: Τσί-
γκου-Κολυβά
ΤΣΙΓΚΟΥ-ΑΝΤΩΝΙΟΥ, Σ. και ΤΣΙΓΚΟΥ-ΚΟΛΥΒΑ, Ν. 1999.
«Ασπροπυργιώτες δήμαρχοι τ. Δήμου Φυλής, πρόεδροι
Κοινότητος & δήμαρχοι Ασπροπύργου», Λαμπηδόνα
12, 19-23
Τσικούρα, Α. και Γεωργίνης, Δ. 1997. 40 Χρόνια ΕΛ.Δ.Α., Ελ-
ληνικά Διυλιστήρια Ασπροπύργου. Αθήνα: Καπόν
ΤΣΙΡΙΓΩΤΗ-ΔΡΑΚΩΤΟΥ, Ι. 1992. «Η πορεία της Ιεράς Οδού και η
σημασία της». Αρχαιολογία 43, 28-32
ΤΣΟΡΒΑΣ, Π. 1971. Τα δίκλιτα ναΰδρια των Μεγάρων και η Ιερά
Μονή Αγ. Ιεροθέου: συμβολή εις την Μεγαρικήν Εκ-
κλησίαν. Αθήνα: Λεοντιάδης
ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΥΣ, Θ.Ν. 1902. Ιστορία των Αθηνών επί Τουρκο-
κρατίας, από του 1400 μέχρι του 1800. Αθήνα: Σα-
κελλαρίου
ΦΙΛΗΜΩΝ, Ι. 1859-1861. Δοκίμιον ιστορικόν περί της ελληνικής
Επαναστάσεως. Αθήνα: Κτενάς & Σούτσας
ΦΙΛΙΟΣ, Δ. 1892. «Ανασκαφαί Ελευσίνος», Πρακτικά της εν Αθή-
ναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, 31-41
ΦΙΛΙΟΣ, Δ. 1906. Ελευσίς, μυστήρια, ερείπια και μουσείον αυτής.
Αθήνα: Σακελλαρίου
ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ, Δ. και ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΣ, Γ. 1970 [α΄ έκδοση: 1791].
Γεωγραφία νεωτερική της Ελλάδος [επιμ. Αικ. Κουμα-
ριανού]. Αθήνα: Ερμής
ΦΟΥΝΤΕΝΕΚΑΣ, Γ. 1984. Το χρονικό της Μονής των Κλειστών.
Το πολύπαθο μοναστήρι στην αρχαία Φυλή. Αθήνα:
Μητρόπολη Αττικής
ΦΟΥΡΙΚΗΣ, Π. 1929. «Συμβολή εις το τοπωνυμικόν της Αττικής»,
Αθηνά 41, 77-178
ΦΟΥΡΙΚΗΣ, Π. 1930. «Συμβολή εις το τοπωνυμικόν της Αττικής»,
Αθηνά 42, 111-136
ΦΩΚΑ, Ι. και ΒΑΛΑΒΑΝΗΣ, Π. 1994. Περίπατοι στην Αθήνα και
την Αττική: τόποι – θεοί – μνημεία. Αθήνα: Κέδρος
ΦΩΤΕΙΝΑΚΗΣ, Κ. 2002. «Από τον αρχαίο δήμο Έρμο στο σύγχρο-
νο Χαϊδάρι», Εννεάδα 10-11, 46-51
Φωτιάδης, Δ. 1977. Η Επανάσταση του Εικοσιένα. Αθήνα: Βότσης
ΦΩΤΙΑΔΗΣ, Δ. 141995 [α΄ έκδοση 1956]. Καραϊσκάκης. Αθήνα: Ζα-
χαρόπουλος
ΧΑΣΙΩΤΗΣ, Ι. 1975. «Οι Έλληνες και οι πόλεμοι μεταξύ Οθωμα-
νικής Αυτοκρατορίας και ευρωπαϊκών κρατών, 1669-
1792. Η κάμψη της οθωμανικής δυνάμεως», στην Ιστο-
ρία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ΄, Ο ελληνισμός υπό
ξένη κυριαρχία (περίοδος 1669-1821). Τουρκοκρατία-
Λατινοκρατία. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 8-51
ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ, Π.Φ. 1971-1972. «Η περί τον Κορινθιακόν περι-
οχή κατά τα τέλη του ΙΗ΄ αιώνος», Επετηρίς Εταιρείας
Στερεοελλαδικών Μελετών 3, 458-474
ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ, Π.Φ. 1992. «Δέμα και Κατάδεμα», στα Πρακτι-
κά Β΄ Συμποσίου Ιστορίας & Λαογραφίας Βόρειας-
Δυτικής Αττικής, Ασπρόπυργος 20-23 Σεπτεμβρίου
1989. Αθήνα: Δήμος Ασπροπύργου, 465-477
ΧΡΥΣΟΛΟΓΗΣ, Α. 1877. Νικόλαος Κριεζώτης: διατριβή αναγνω-
σθείσα εν τω Φιλολογικώ συλλόγω Βύρωνι εν δυσί
συνεδριάσει τω 1873. Αθήνα: Αφοί Βαρβαρρήγου
Andersen, H.C. 21999 [α΄ έκδοση 1974]. Οδοιπορικό στην Ελ-
λάδα [μτφρ. Allan Lund]. Αθήνα: Εστία
BELLE, H. 1993. Ταξίδι στην Ελλάδα, 1861-1874, τ. Α΄, Ύδρα –
Πειραιάς – Αθήνα – Αττική – Βοιωτία – Εύβοια [μτφρ.
Λ. Σταματιάδη]. Αθήνα: Ιστορητής
Chateaubriand, F.-R. 1979 [α΄ έκδοση 1860]. Οδοιπορικόν εκ
Παρισίων εις Ιεροσόλυμα και από Ιεροσολύμων εις
342
Παρισίους, τ. α΄– τχ. 2 [μτφρ. Εμμ. Ροΐδης]. Αθήνα: Αφοί
Τολίδη
Dakin, D. 1983. Ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία,
1821-1833 [μτφρ. Ρ. Σταυρίδη-Πατρικίου]. Αθήνα: Μορ-
φωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
DUCELLIER, A. 1994. Οι Αλβανοί στην Ελλάδα 13ος-15ος αι.:
η μετανάστευση μίας κοινότητας [μτφρ. Κ. Νικολάου].
Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν
Flaubert, G. 52000 [α΄ έκδοση 1989]. Το ταξίδι στην Ελλάδα
[μτφρ. Π.Α. Ζάννας]. Αθήνα: Ολκός
Graves, R. 1979. Οι ελληνικοί μύθοι [μτφρ. Λ. Ζενάκος]. Αθήνα:
Πλειάς – Ρούγκας
LESKY, A. 51990 [α΄ έκδοση 1964]. Ιστορία της αρχαίας ελληνι-
κής λογοτεχνίας [μτφρ. Α. Τσοπανάκης]. Θεσσαλονίκη:
Αφοί Κυριακίδη
MEE, C. και SPAWFORTH, A. 2001. Αρχαιολογικός οδηγός της
Αττικής [μτφρ. Ι. Κράλλη]. Αθήνα: Leader
MILLER, W. 1908. Ιστορία της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα,
1204-1566 [μτφρ. Σπ. Λάμπρος]. Αθήνα
OSTROGORSKY, G. 1989. Ιστορία του βυζαντινού κράτους [μτφρ.
Ι. Παναγόπουλος]. Αθήνα: Βασιλόπουλος
POUQUEVILLE, F.-C.-H.-L. 1995. Ταξίδι στην Ελλάδα: Στερεά-
Αττική-Κόρινθος [μτφρ. Μ. Σκάρα]. Αθήνα: Αφοί Τολίδη
Richepin, J. 1975. Μεγάλη ελληνική μυθολογία [μτφρ. Κ. Πολίτης
και Ά. Αλεξάνδρου]. Αθήνα: Κουτσούμπος
Ross, L. 1976. Αναμνήσεις και ανακοινώσεις από την Ελλάδα
(1832-1833) [μτφρ. A. Σπήλιος]. Αθήνα: Αφοί Τολίδη
RUBIO Y LLUCH, A. 1912. Περί των καταλανικών φρουρίων της
ηπειρωτικής Ελλάδος [μτφρ. Γ.Ν. Μαυράκης]. Αθήνα:
Εστία
VON MAURER, G.L. 1976. Ο ελληνικός λαός: δημόσιο, ιδιωτικό
και εκκλησιαστικό δίκαιο από την έναρξη του αγώνα
για την ανεξαρτησία ως την 31 Ιουλίου 1834 [μτφρ. Ο.
Ρομπάκη]. Αθήνα: Αφοί Τολίδη
Ξενόγλωσσοι τίτλοι
ADAM, J.-P. 1982. L’ architecture militaire Grecque. Paris: Picard
BARTHÉLEMY, J.-J. 1787. Voyage du jeune Anacharsis en Grèce.
Paris: Sanson
Bouras, Ch. 1998. “The Daphni monastic complex reconsidered”, in
Studies in honour of Cyril Mango presented on April 14,
1998 [ed. by I. Ševčenco and I. Hutter]. Stuttgart & Leipzig:
Teubner, 1-14
BURKERT, W. 1987. Ancient mystery cults. Cambridge, Massachu-
setts: Harvard University Press
CHANDLER, L. 1926. “The northwest frontier of Attica”, Journal
of Hellenic Studies 46, 1-21
CHANDLER, R. 1776. Travels in Greece or an account of a tour
made at the expense of the Society of Dilettanti. Dublin:
Price, Whitestone and others
Chatzidakis, M. 1956. Byzantine monuments in Attica and Boe-
otia: architecture – mosaics – wallpaintings. Athens
Chatzidakis, M. 1965. Byzantine Athens. Athens: Pechlivanides
CHOISEUL-GOUFFIER, A. 1782. Voyage pittoresque de la Grèce.
Paris
CORONELLI, V. 1686. Memorie istoriografiche de regni della Mo-
rea, Negroponte, e littorali fin’ a Salonichi, accresciute
in questa seconda edizione. Venice
CURTIUS, E. und KAUPERT, J.A. 1881. Karten von Attika. Berlin:
Reimer
DAKYNS, H.G. 1890. The works of Xenophon, vol. I. London: Mac-
millan
Diez, E. and Demus, O. 1931. Byzantine mosaics in Greece, Ho-
sios Loukas and Daphni. Cambridge, MA: Harvard Uni-
versity Press
Dodwell, E. 1819. A classical and topographical tour through
Greece during the years 1801, 1805 an 1806. London:
Rodwell and Martin
DODWELL, E. 1834. Views and descriptions of Cyclopian or Pelas-
gic remains in Greece and Italy. London: Richter
DOW, S. 1942. “The Aigaleos-Parnes wall”, Hesperia 11, 193-211
DU MONCEL, TH. 1845a. Excursion par terre à Athènes et à Nau-
plie. Paris: Claye & Taillefer

DU MONCEL, TH. 1845b. Vues pittoresques des monuments
d’Athènes. Paris: Fournier
FRAZER, J.G. 1898. Pausanias’ description of Greece. London: Mac-
millan
GALT, J. 1813. Letters from the Levant, containing views of the
state of society, manners, opinions and commerce in
Greece and several of the principal islands of the Archi-
pelago. London: T. Cadell & W. Davies
GELL, W. 1810. The itinerary of Greece, with a commentary on
Pausanias and Strabo and an account of the monuments
of antiquity at present existing in that country; compiled
in the years 1801-06. London: Payne
GOETTE, H.R. 2001. Athens, Attica and the Megarid; an archaeo-
logical guide. London & New York: Routledge
HAMMOND, N.G.L. 1954. “The main road from Boeotia to the Pelo-
ponnese through the northern Megarid”, The Annual of
the British School at Athens 49, 103-122
HIGHBARGER, E.L. 1927. The history and civilisation of ancient
Megara. Baltimore: John Hopkins University Press
HOBHOUSE, J. 1817. A journey through Albania and other prov-
inces of Turkey in Europe and Asia to Constantinople,
during the years 1809 and 1810. London: Cawthorn
HOLDT, H. 1922. Griechenland: Baukunst, Landschaft, Volksleben.
Berlin: Wasmuth
HOLLAND, H. 1815. Travels in the Ionian Isles, Albania, Thes-
saly, Macedonia, &c. During the years 1812 and 1813.
London: Longman, Hurst, Rees, Orme & Brown
JOHNSON, A.C. 1913. “The creation of the tribe Ptolemais at Ath-
ens”, American Journal of Philology 34: 4, 381-417
JONES, J.E. 1974. “Two Attic country houses”, Αρχαιολογικά
Ανάλεκτα Αθηνών 7, 293-313
JONES, J.E., SACKETT, L.H., and ELIOT, C.W.J. 1957. “Το Δέμα: a
survey of the Aigaleos-Parnes wall”, The Annual of the
British School at Athens 52, 152-189
JONES, J.E., SACKETT, L.H., and GRAHAM, A.J. 1966. “The Dema
house in Attica”, The Annual of the British School at
Athens 57, 75-114
KERENYI, K. 1962. Die Mysterien von Eleusis. Zürich: Rhein
Verlag
KIEL, M. 1987. “Population growth and food production in 16th cen-
tury. Athens and Attica according to the Ottoman Tahrir
Defters”, in Comité International d’Études Pré-Ottomanes
et Ottomanes VI Symposium, Cambridge, 1-4 July 1984.
Varia Turcica 4. Istanbul: Institut Français d’Études Ana-
toliennes, 115-133
Kitsiki-Panagopoulos, B. 1979. Cistercian and Mendicant
monasteries in Medieval Greece. Chicago & London: The
University of Chicago Press
KURUNIOTIS, K. 1935. “Das eleusinische Heiligtum von den Anfän-
gen bis zur vorperiklischen Zeit”, Archiv für Religionswis-
senschaft 32, 52-78
Kyriacopoulou, E. and Petronotes, A. 1956. The Daphni
monastery: history – architecture – mosaics. Athens: Pho-
tiades
LACOUR, J.L. 1834. Excursions en Grèce pendant l’occupation de
la Morée par l’armée française dans les années 1832 et
1833. Paris: Bertrand
LANGDON, M.K. 1994. “A Cyclopean bridge and rutted road in the Thria-
sian plain”, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici 34, 51-60
LAUTER, H., LAUTER-BUFE, H., und LOHMANN, H. 1989. At-
tische Festungen, Beiträge zum Festungswesen und zur
Siedlungsstruktur vom 5. bis zum 3. Jh. v. Chr. Marburger
Winckelmann Programm. Marburg
LE ROY, D. 1758. Les ruines des plus beaux monuments de la
Grèce, considérées du côté de l’histoire et du côté de
l’architecture. Paris: Delatour
LEAKE, W.M. 1841. The Topography of Athens with some remarks
on its antiquities. London
LEGON, P.P. 1981. The political history of a Greek city-state to
336 BC. Ithaca, NY: Cornell University Press
LENORMANT, F. 1862. Recherches archéologiques à Éleusis. Paris:
Librairie de L. Hachette
LENORMANT, F. 1864. Monographie de la voie sacrée éleusini-
enne. Paris: Librairie de L. Hachette
Bibliography
LOWE, C.G. 1936. “Fauvel’s first trip through Greece”, Hesperia,
206-224
McCREDIE, J. 1966. Fortified military camps in Attica. Hesperia
Supplement 11. Princeton, New Jersey: American School of
Classical Studies at Athens
Millet, G. 1899. Le monastère de Daphni. Histoire, architecture,
mosaïques. Paris: Leroux
MUNN, M.H. 1993. The defence of Attica. The Dema wall and the
Boiotian war of 378-375 BC. University of California
Press: Berkeley, Los Angeles & Oxford
MYLONAS, G.E. 1942. The hymn to Demeter and her sanctuary at
Eleusis. St. Louis: Washington University Studies
MYLONAS, G.E. 1961. Eleusis and the Eleusinian Mysteries. Princ-
eton, New Jersey: Princeton University Press
OBER, J. 1985. Fortress Attica. Defence of the Athenian land fron-
tier 404-322 BC. Brill: Leiden
OBER, J. 1987. “Pottery and miscellaneous artifacts from fortified
sites in Northern and Northwestern Attica”, Hesperia 56,
197-227
OLIVIER, G.-A. 1801. Voyage dans l’Empire Othoman, l’Egypte et
la Perse. Paris: Agasse
Osborne, R. 1985. Demos: the discovery of classical Attica. Cam-
bridge: Cambridge University Press
OSBORNE, R. 1996. Greece in the making, 1200-479 BC. London
and New York: Routledge
PARKE, H.W. 1977. Festivals of the Athenians. London: Thames
and Hudson
PERILLA, F. 1928. Daphni: le monastère, l’église, l’histoire, les
mosaïques. Salonique
REINGANUM, H. 1825. Das alte Megaris: ein Beitrag zur Alter-
tumskunde Griechenlands. Berlin: Reiner
SCRANTON, R.L. 1941. Greek walls. Cambridge, MA: Harvard Uni-
versity Press
SHEAR, L.T. 1982. “The demolished temple at Eleusis”, in Studies
in Athenian architecture, sculpture and topography pre-
sented to Homer A. Thompson. Hesperia Supplement XX.
Princeton, New Jersey: American School of Classical Stud-
ies at Athens, 128-140
SOCIETY OF DILETTANTI 1817. The unedited antiquities of At-
tica: comprising the architectural remains of Eleusis,
Rhamnus, Sunium and Thoricus. London: Longman,
Hurst, Rees, Orme & Brown
SOMMER, J.A. 1841. Répertoire analytique et descriptif pour la
carte d’Athènes et ses environs. Munich
SPON, J. and WHELER, G. 1678. Voyage d’Italie, de Dalmatie, de
Grèce et du Levant: fait aux années 1675 et 1676. Lyon:
Cellier
STACKELBERG, Ο.Μ. 1831. Trachten und Gebräuche der Neu-
griechen. Berlin: Reimer
Traill, J.S. 1986. Demos and trittys: epigraphical and topographi-
cal studies in the organisation of Attica. Toronto: Athe-
nians, Victoria College
TRAVLOS, J. 1971. Pictorial dictionary of ancient Athens. London:
Thames and Hudson
TRAVLOS, J. 1988. Bildlexicon zur Topographie des antiken Attika.
Tübingen: Ernst Wasmuth Verlag
VAN DE MAELE, S. 1980. “Le site d’Ereneia et la frontière Atticome-
garienne”, Phoenix 34:2, 153-159
VANDERPOOL, E. 1953. “New evidence for the location of the Attic
deme Kopros”, Hesperia 22, 175-176
VANDERPOOL, E. 1978. “Roads and forts in northwestern Attica”,
California Studies in Classical Antiquity 11, 227-245
WHELER, J. 1682. A journey into Greece. London: Cademan
Whitehead, D. 1986. The demes of Attica 508/7, a political and
social study. Princeton: Princeton University Press
WILLIAMS, H.W. 1829. Select views in Greece: with classical illus-
trations. London: Longman, Rees, Orme, Brown & Green
WORDSWORTH, C. 1836. Athens and Attica: journal of a resi-
dence there. London: Murray
WORDSWORTH, C. 1839. Greece: pictorial, descriptive and histori-
cal. London: Orr & Co
zakythinos, D. 1939. “Corsaires et pirates dans les mers greques
au temps de la domination turque”, L’ Hellenisme Contem-
porain, Athènes, 695-738
343