Farmakoterapia Proces starzenia się

u osó
osób w starszym wieku

rozpoczyna się w obrębie wszystkich tkanek

i narządów między 30. a 40. r.ż. i bardzo powoli,
Anna Wiela-
Wiela-Hojeń
Hojeńska ale nieuchronnie, postępuje

Katedra i Zakł
Zakł ad Farmakologii Klinicznej
Uniwersytetu Medycznego im. Piastó
Piastów Śl ąskich
Wieczorowska-Tobis K.: Pol. Arch. Med. Wewn., 118, 2008
we Wrocł
Wrocł awiu

Wedł
Według Światowej Organizacji Zdrowia Ocena pacjenta starszego
(WHO) istnieje podział
podział ludzi Wieczorowska-Tobis K.: Geriatria, 2010

w starszym wieku na kilka grup: Kompleksowa Ocena Geriatryczna

· od 45 do 60 roku życia
· od 61 do 75 roku życia
· od 76 do 90 roku życia
· > 90 roku życia
· klasyczne badanie podmiotowe i przedmiotowe
· analiza sprawności funkcjonalnej w zakresie
podstawowych i złożonych czynności życiowych
– starzejący się człowiek · ocena funkcji psychicznych – skryning w kierunku
– starszy człowiek depresji i otępienia
· ocena ryzyka upadków
– stary człowiek
· ocena niedożywienia
– bardzo stary człowiek · ocena występowania i natężenia bólu
· analiza sytuacji socjoekonomicznej pacjenta
· ocena znacznego ryzyka utraty autonomii w wyniku
utraty sprawności funkcjonalnej

Całościowa ocena geriatryczna

(comprehensive geriatric assesment) Zmiany
Derejczyk J., Bień B., Kokoszka-Paszkot J., Szczygieł J.: Gerontologia Polska, 2008

umożliwia:
· rozpoznanie możliwie wszystkich najważniejszych problemów zdrowotnych,
farmakokinetyki
środowiskowych i socjalnych pacjenta
· planowanie terapii z ustaleniem priorytetów kolejności rozwiązywania
problemów, z uwzględnieniem opinii pacjenta (jego opiekuna) i realnych
możliwości sprostania założonym celom oraz zasobów opieki zdrowotnej i
społecznej i
· kwalifikację lub dyskwalifikację do zabiegów chirurgicznych
· racjonalizację farmakoterapii w celu zapobiegania geriatrycznym zespołom
jatrogennym
· zaplanowanie i skoordynowanie leczenia farmakologicznego z terapią
pozafarmakologiczną (modyfikacja stylu życia, rodzaj aktywizacji fizycznej i
farmakodynamiki
psychicznej, zalecenia dietetyczne, postępowanie rehabilitacyjne)
· planowanie opieki długoterminowej
· zmniejszenie zbędnych konsultacji wąsko-specjalistycznych
· wyrównanie zaburzeń funkcjonalnych leków
· racjonalizację kosztów leczenia
 Farmakokinetyka u osó
osób w starszym wieku Farmakokinetyka u osó
osób w starszym wieku
wchł
wchłanianie wchł
wchłanianie
l wzrost pH soku żołądkowego (atroficzne zapalenie błony l upośledzenie wchłaniania leków
śluzowej żołądka, stosowanie leków hamujących wydzielanie kwasu absorbowanych za pomocą transportu
solnego)
czynnego, np.: witaminy B1, B6, preparatów
l zmniejszenie wydzielania soku żołądkowego
wapnia, żelaza
l zwolnienie perystaltyki przewodu
pokarmowego
l zwiększenie dostępności biologicznej leków
l zmniejszenie powierzchni wchłaniania
podlegających metabolizmowi pierwszego
l zmniejszenie przepływu krwi przez przewód przejścia np.: propranololu, werapamilu,
pokarmowy nifedypiny, molsydominy, labetalolu,
l zwiększenie suchości w jamie ustnej nefazodonu, azotanów

Farmakokinetyka u osó
osób w starszym wieku
Farmakokinetyka u osó
osób w starszym wieku
dystrybucja
wchł
wchłanianie
l zmniejszenie masy tkanek

Wchłanianie leków, zwłaszcza l rozrost tkanki tłuszczowej

l zmniejszenie beztłuszczowej masy ciała

hydrofilnych, przez skórę, z powodu
l zmniejszenie objętości wody całkowitej
związanych ze starszym wiekiem zmian l zmniejszenie stężenia albumin

morfologicznych i biochemicznych l zwiększenie stężenia kwaśnej alfa1-glikoproteiny

l zmniejszenie pojemności wyrzutowej serca

w skórze oraz gorszego przepływu krwi przez l zmniejszenie przepływu krwi przez tkanki i narządy miąższowe (wątroba,
nerki)
tkanki, może być upośledzone.

Wybrane zmiany zwią

związane z procesem
starzenia wpł
wpływają
ywające na dystrybucję
dystrybucję lekó
leków Farmakokinetyka u osó
osób w starszym wieku
Farmakologia ogó
ogólna i kliniczna, Wydawnictwo Czelej,
Czelej, 2012
dystrybucja
Zmienna Młodzi dorośli Dorośli w starszym
(20-30 lat) wieku (60-80 lat)
l zwiększenie objętości dystrybucji leków
Woda ustrojowa 61 53
(% masy ciała) lipofilnych, takich jak np.: amiodaron,
Beztłuszczowa masa ciała 19 12
(% masy ciała) werapamil, diazepam, lidokaina, haloperydol,
Tkanka tłuszczowa 26-33 k 38-45 k chlorpromazyna, dezipramina, amitryptylina,
(% masy ciała)
18-20 m 36-38 m
Albumina
barbiturany, glutetimid, klometiazol,
(g/dl) 4,7 3,8
teikoplanina

Farmakokinetyka u osó
osób w starszym wieku
dystrybucja
l zmniejszenie objętości dystrybucji leków
hydrofilnych, takich jak np.: antybiotyki
aminoglikozydowe, propranolol, atenolol,
sotalol, acebutolol, cymetydyna, teofilina,
digoksyna, hydrochlorotiazyd, sole litu, morfina
Farmakokinetyka u osó
osób w starszym wieku
dystrybucja
l zwiększenie stopnia wiązania z kwaśną a1-
glikoproteiną leków o odczynie zasadowym,
takich jak np.: propranolol, alprenolol,
imipramina, amitryptylina, chlorpromazyna,
lidokaina, chinidyna, mianseryna, dizopyramid
Farmakokinetyka u osó
osób w starszym wieku
metabolizm
l zmniejszenie klirensu wątrobowego i przedłużenie
biologicznego biologicznego okresu półtrwania leków
metabolizowanych całkowicie lub głównie w wątrobie
podczas procesów I fazy, takich jak: barbiturany,
fenylbutazon, paracetamol, teofilina, chinidyna,
pochodne benzodiazepiny (diazepam,
chlordiazepoksyd, flurazepam)
Farmakokinetyka u osó
osób w starszym wieku
dystrybucja
l zmniejszenie stopnia wiązania z białkami
surowicy krwi leków o odczynie kwaśnym
(cymetydyna, furosemid), a przede wszystkim
leków wiążących się z białkami w znacznym
stopniu, np.: warfaryna, fenylbutazon,
salicylany, pochodne sulfonylomocznika,
fenytoina
Farmakokinetyka u osó
osób w starszym wieku
metabolizm
l zmniejszenie przepływu wątrobowego (20-40%)
l zmniejszenie masy wątroby (o >30% do 90 r.ż.)
l zmniejszenie aktywności enzymów
wątrobowych odpowiedzialnych zwłaszcza za
procesy utleniania
Farmakokinetyka u osó
osób w starszym wieku
metabolizm
l procesy metaboliczne II fazy (wiązanie leków
lub ich metabolitów z kwasem glukuronowym,
siarkowym, acetylacja) nie ulegają istotnym
zmianom u osób w podeszłym wieku
 Proces starzenia a ryzyko niedożywienia
Uwaga
Starzenie fizjologiczne
l zmiany w regulacji pragnienia i poboru płynów
l wraz z wiekiem zmniejsza się zdolność l zmiany w regulacji głodu i poboru pokarmów
l gorsze kompensowanie zawartości energetycznej pokarmów
wątroby do regeneracji uszkodzeń l zaburzenia odczuwania sytości – zmiany poziomu leptyny, cholecystokininy,
opóźnione opróżnianie żołądka
spowodowanych alkoholem lub wirusowym l zmiejszone wydatkowanie energii – mniejsza aktywność fizyczna, zwolnienie
zapaleniem wątroby tempa metabolizmu
l osłabienie zmysłów węchu i smaku (mniejsza przyjemność odczuwana z
jedzenia)
Uwarunkowania socjo-ekonomiczne
l u osób w podeszłym wieku częściej występują l zła sytuacja materialna
l izolacja społeczna/samotność/okres żałoby
niedożywienie i choroby zaburzające czynność Starzenie patologiczne
l choroby przewlekłe
wątroby np. niewydolność serca wpływające na l zakażenia
zdolność tego narządu do metabolizowania l choroby nowotworowe, przewodu pokarmowego, choroby psychiczne
l polipragmazja
leków l zły stan uzębienia, protez

Farmakokinetyka u osó
osób w starszym wieku
Farmakokinetyka u osó
osób w starszym wieku
wydalanie
wydalanie
zmniejszenie:
l masy nerek
(z 250-270 g w wieku 40 lat do 180-200 g w wieku 80 lat)
l zmniejszenie klirensu nerkowego u pacjentów
l perfuzji nerek w następstwie miażdżycowego zwężenia światła naczyń
l filtracji kłębuszkowej odwodnionych np. z udarem lub innymi
(0,8-1,0 ml/min/rok, bez ↑ stężenia kreatyniny w surowicy ze względu na stopniowe Ż masy mięśni) zaburzeniami ruchowymi
l wydalania kanalikowego, wchłaniania zwrotnego
l zdolności nerek do zagęszczania (5% w ciągu dekady) i rozcieńczania moczu l zmniejszona wydolność oddechowa i częste
oraz regulacji pH
występowanie czynnej choroby płuc
(ograniczenie spożycia płynów powoduje mniejsze zmiany osmolarności w porównaniu z osobami
młodszymi, co przy jednoczesnym zmniejszeniu wrażliwości ośrodka pragnienia zwiększa
ryzyko odwodnienia)

Dawkowanie lekó
leków w niewydolnoś
niewydolności nerek
Farmakokinetyka u osó
osób w starszym wieku Jansen P.A.F., Brouwers R.B.J.:Clinical pharmacology in old persons
persons,, Scientifica
Scientifica,, 2012

wydalanie
Lek Klirens kreatyniny Postępowanie
ml/min
l zmniejszenie klirensu nerkowego leków kaptopril 10-30 12,5-25 mg/d – początek
terapii
wydalanych głównie przez nerki np.: 75-100 mg/d
enalapril 10-30 5 mg/d – początek terapii
antybiotyki aminoglikozydowe, digoksyna, 10 mg/d
cefazolin 30-50 500 mg co 12 h
enalapryl, kaptopryl, lizynopryl, niektóre 10-30 500 mg co 24 h
tolbutamid <50 połowa dawki – początek
cefalosporyny, penicyliny, kotrymoksazol, leki terapii

moczopędne (furosemid, amiloryd, digoksyna 10-50 50% zmniejszenie

początkowej dawki,
następnie 0,125 mg/d
hydrochlorotiazyd, triamteren), cymetydyna,
sotalol 30-50 160 mg/d – max
ranitydyna, pochodne sulfonylomocznika 10-30 80 mg/d - max

Ze względu na przedstawione zmiany
farmakokinetyczne szczególnej ostrożności
wymaga dawkowanie u ludzi starszych leków
podlegających prawom farmakokinetyki
nieliniowej np.: fenytoiny, teofiliny.
Niebezpieczeń
Niebezpieczeń stwa terapii u osó
osób w starszym
wieku zwią
związane ze zmianami włwłaściwoś
ciwości
farmakodynamicznych lekó
leków
l zaburzenia rytmu serca, zaburzenia czynności
przewodu pokarmowego i OUN, podczas
stosowania glikozydów nasercowych
l zaburzenia elektrolitowe, zwłaszcza hipokaliemia,
podczas stosowania leków moczopędnych
l nasilenie działania i toksyczności leków
hamujących czynność OUN, zwłaszcza
neuroleptyków, leków nasennych,
przeciwdepresyjnych, przeciwlękowych (pochodne
benzodiazepiny)
Niebezpieczeń
Niebezpieczeń stwa terapii u osó
osób
w starszym wieku zwią
związane ze zmianami
właściwoś
ciwości farmakodynamicznych lekóleków
l zmniejszenie wrażliwości receptorów beta
układu adrenergicznego, zmniejszenie
wrażliwości na działanie leków beta-
adrenomimetycznych (salbutamol, izoprenalina,
orcyprenalina), jak i beta-adrenolitycznych
(propranolol, sotalol, atenolol)
Niebezpieczeń
Niebezpieczeń stwa terapii u osó
osób w starszym
wieku zwią
związane ze zmianami włwłaściwoś
ciwości
farmakodynamicznych lekó
leków
l podciśnienie ortostatyczne podczas stosowania leków
hipotensyjnych
związane ze zmianami w układzie nerwowym, układzie krążenia
oraz:
l zmniejszeniem wrażliwości baroreceptorów tętniczych
l zwolnieniem przewodzenia impulsu w układzie nerwowym
(wydłużenie czasu reakcji)
l zwiększeniem sztywności naczyń
l zmniejszeniem odpowiedzi na stymulację beta-adrenergiczną
l zmniejszeniem zawartości wody w organizmie
Niebezpieczeń
Niebezpieczeń stwa terapii u osó
osób w starszym
wieku zwią
związane ze zmianami włwłaściwoś
ciwości
farmakodynamicznych lekó
leków
l ryzyko krwawień z powodu nasilenia
działania leków hamujących krzepnięcie
l znacznego stopnia hipoglikemia podczas
stosowania zwykłych dawek leków
przeciwcukrzycowych
Niebezpieczeń
Niebezpieczeństwa terapii u osó
osób
w starszym wieku zwią
związane ze zmianami
ciwości farmakodynamicznych lekó
właściwoś leków
l zwiększenie wrażliwości receptorów
muskarynowych na leki cholinomimetyczne,
zmniejszenie wrażliwości na atropinę i inne leki
cholinolityczne, jednakże ryzyko toksyczności
leków cholinolitycznych, zwłaszcza na układ
krążenia, jest większe
 Przykład kaskady przyjmowania leków
Ogó
Ogólne orientacyjne wskazó
wskazówki terapeutyczne,
terapia ACE-inhibitorami
wedł
według któ
których u pacjentó
pacjentów w wieku:

suchy kaszel
od 65 do 75 lat – należy zmniejszać dawki leków o 10%
samoleczenie – preparat OTC z kodeiną

zaparcia od 76 do 85 lat – należy zmniejszać dawki leków o 20%

środki przeczyszczające
powyżej 85 lat – należy zmniejszać dawki leków o 30%
zaburzenia elektrolitowe

Podstawowe zasady i środki ostroż

ostrożnoś
ności,
Podstawowe zasady i środki ostroż
ostrożnoś
ności, jakich należ
należy przestrzegać
przestrzegać podczas
jakich należ
należy przestrzegać
przestrzegać podczas farmakoterapii osó
osób w starszym wieku c.d.
farmakoterapii osó
osób w starszym wieku
l należy rozpoczynać leczenie wcześnie od
l stosować leki racjonalnie, zgodnie ze wskazaniami najmniejszych skutecznych dawek i stopniowo je
zwiększać w miarę potrzeby w myśl zasady „start
Czy lek jest konieczny? Czy za jego
low, go slow”, dawki leków muszą być
zastosowaniem przemawia właściwe i pełne
indywidualizowane
rozpoznanie?
Czy dawka jest właściwie dobrana?

Podstawowe zasady i środki ostroż

ostrożnoś
ności,
Podstawowe zasady i środki ostroż jakich należ
należy przestrzegać
przestrzegać podczas
ostrożnoś
ności,
farmakoterapii osó
osób w starszym wieku c.d.
jakich należ
należy przestrzegać
przestrzegać podczas
farmakoterapii osó
osób w starszym wieku c.d.
l wybrać postać leku łatwą do dawkowania (np. płyn
l unikać leków o wąskim współczynniku leczniczym, dawkowany łyżkami lub łyżeczkami, zawiesinę lub
których stosowanie wiąże się ze zwiększonym czopek przy trudnościach z połykaniem), a ponadto
ryzykiem toksyczności zalecić najprostszy, łatwy do zapamiętania sposób
zażywania leków, najlepiej jak najrzadziej w ciągu
l unikać leków o wątpliwym działaniu
doby (1 do 2 razy dziennie) i objaśnić to choremu
l nie przedłużać leczenia bez wyraźnej potrzeby dokładnie na piśmie
Czy w trakcie przyjmowania leku pojawiły się nowe Jaka postać jest najlepiej dopasowana do potrzeb
objawy niepożądane? pacjenta?
 Podstawowe zasady i środki ostroż
ostrożnoś
ności,
jakich należ
należy przestrzegać
przestrzegać podczas
farmakoterapii osó
osób w starszym wieku c.d.
l stale kontrolować leczenie, sprawdzać czy chory
przestrzega zaleceń lekarza, sprawdzać instrukcje
dotychczasowego sposobu zażywania leków,
modyfikować sposób stosowania leków
l kontrolować stan kliniczny pacjenta, stan
czynnościowy wątroby, serca, nerek oraz innych
narządów
Poprawiać i kontrolować przestrzeganie zaleceń
terapeutycznych!
Równie ważne jak rozpoczęcie terapii jest jej
zakończenie!
Zadania farmaceuty w instytucjach sprawujących
opiekę nad pacjentami geriatrycznymi
Udział w wyborze leków
l o możliwie małym ryzyku wystąpienia powikłań, interakcji z innymi często
stosowanymi lekami w pediatrii
l łatwym sposobie przyjmowania
l właściwe dawkowanie
l postać uwzględniająca zaburzenia funkcjonowania chorego
Dystrybucja leków przy pomocy systemu Unit Dose System
Monitorowanie przestrzegania zaleceń terapeutycznych
l udzielanie pomocy przy przyjmowaniu leków przez pacjentów
niepełnosprawnyc
l odpowiednia pomoc przy przyjmowaniu leków
Udzielanie pacjentom i personelowi pielęgniarskiemu informacji o lekach
Dobieranie odpowiedniego żywienia zastępującego leki
Ścisła współpraca z innymi grupami zawodowymi sprawującymi opiekę nad
pacjentami geriatrycznymi
Monitorowanie stężenia leków o wąskim wskaźniku terapeutycznym
(digoksyna, teofilina, aminoglikozydy, leki psychotropowe)
Obserwacje farmakoepidemiologiczne mających na celu analizowanie
przyzwyczajeń terapeutycznych chorych
Rola farmaceuty
l zebranie wywiadu farmaceutycznego
l kontrola możliwych interakcji lekowych
l monitorowanie niepożądanych działań leków
l opracowanie indywidualnego profilu ryzyka
pacjenta geriatrycznego związanego z
procesem leczniczym
l ustalenie zaleceń prewencyjnych i
interwencyjnych oraz prowadzenie poradnictwa
farmaceutycznego
Wybrane pozycje piśmiennictwa
Neumann-Podczaska A., Wawszczyk K., Wieczorowska-Tobis K.: Zagrożenia
sprawności funkcjonalnej osób starszych wynikające z samoleczenia lekami
przeciwbólowymi. Przegląd Lekarski, 2012, 69, 773-776
Sobów T.: Przestrzeganie zaleceń medycznych przez pacjentów w wieku
podeszłym. Postępy Nauk Medycznych, 2011, 8, 682-687
Szałek E., Smuszkiewicz P., Grześkowiak E.: Zmiany farmakokinetyki leków
stosowanych w anestezjologii u osób starszych. Anestezjologia i
ratownictwo, 2008, 2, 185-190
Wieczorowska-Tobis K.: Zmiany narządowe w procesie starzenia. Polskie
Archiwum Medycyny Wewnętrznej, 2008, 118, 63-69
Wieczorowska-Tobis K.: Ocena pacjenta starszego. Geriatria, 2010, 4, 247-251
Wieczorowska-Tobis K.: Hospitalizacja osób starszych jako efekt działań
niepożądanych stosowanych leków. Geriatria, 2011, 5, 122-125
Wieczorowska-Tobis K., Grodecka-Gazdecka S.: Pacjent onkologiczny –
geriatryczny punkt widzenia. Geriatria, 2010, 4, 203-208
Wieczorowska-Tobis K., Grześkowiak E., Jóźwiak A.: Farmakoterapia
geriatryczna. Akademia Medycyny, Warszawa, 2008
Wieczorowska-Tobis K., Rajska-Neumann A., Grześkowiak E.: Metody unikania
jatropatogenii na przykładzie leków stosowanych w chorobach układu
sercowo-naczyniowego. Geriatria, 2009, 3, 92-96
Wojszel Z.B.: Niedożywienie i dylematy leczenia żywieniowego w geriatrii.
Postępy nauk Medycznych, 2011, 8, 649-657