PRACE POGL¥DOWE
Ma³gorzata A. BASIÑSKA
Zak³ad Psychopatologii i Diagnozy Klinicznej
Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego
w Bydgoszczy
Kierownik Zak³adu:
Dr hab. Ma³gorzata A. Basiñska, prof. UKW
Dodatkowe s³owa kluczowe:
zespó³ psychosomatyczny
Additional key words:
psychosomatic syndrome
Adres do korespondencji:
Ma³gorzata A. Basiñska
Zak³ad Psychopatologii i Diagnozy Klinicznej
Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego
w Bydgoszczy
85-867 Bydgoszcz, ul. Staffa 1
Instytut Psychologii UKW, 52-3708402
e-mail: mbasinska@ukw.edu.pl
260
Psychologiczne czynniki oddzia³uj¹ce na stan
somatyczny - wspó³czesne ujêcie zespo³u
psychosomatycznego
Psychological Factors Affecting Medical Conditions
- contemporary conception of psychosomatic syndrome
Analizuj¹c charakter zwi¹zku miê-
dzy soma i psyche na przestrzeni wie-
ków mo¿na zauwa¿yæ jego naprze-
miennie wystêpuj¹ce zmiany, których
przyczyny by³y bardzo zró¿nicowane.
Wiek XX to czas w którym mówi³o siê
jednoznacznie o zale¿noœciach psy-
chosomatycznych, jednak ró¿ni bada-
cze rozumieli je nieco odmiennie. Te
przemiany na przestrzeni dziejów da³y
podstawy do tworzenia w XXI wieku
nowego systemu wolnego od kontro-
wersyjnych i trudnych do przyjêcia na
gruncie medycyny za³o¿eñ. Przygoto-
wywane do wprowadzenia wraz z DSM-
V opracowanie Psychologicznych
Czynników Oddzia³uj¹cych na Stan
Somatyczny wydaje siê byæ wolne od
wystêpuj¹cych w przesz³oœci b³êdów i
pomocne w leczeniu osób chorych.
Leczyæ trzeba nie tylko cia³o,
ale i duszê chorego
Hipokrates (ur. ok. 460 - 370 p.n.e.)
Wprowadzenie
Przedstawiciele medycyny psychoso-
matycznej ci¹gle pytali i pytaj¹, dlaczego
choruje w³aœnie ten cz³owiek, w³aœnie obec-
nie i dlaczego w³aœnie ten narz¹d nie funk-
cjonuje w sposób prawid³owy. Odpowiedzi
szuka siê w historii ¿ycia i choroby pacjen-
ta, zak³ada siê, ¿e ¿adne schorzenie nie
wystêpuje przypadkowo. Pytanie o przyczy-
nê wystêpowania jest jednak wci¹¿ otwar-
te. Istniej¹ce teorie wskazuj¹ na wiele czyn-
ników, jednak ci¹gle nie wiemy, które z nich
w konkretnym przypadku s¹ rzeczywist¹
przyczyn¹ choroby [37].
Analizuj¹c etiologiê chorób z perspek-
tywy historii medycyny mo¿na zauwa¿yæ ci¹-
g³e zmiany w pogl¹dach. Na przyk³ad me-
dycyna pierwotna nie rozgranicza³a chorób
na somatyczne i psychiczne. Chorowa³ ca³y
cz³owiek i leczono ca³ego cz³owieka. Takie
myœlenie by³o konsekwencj¹ sposobu rozu-
mienia natury œwiata. Zarówno œwiat natu-
ralny, jak i duchowy przenika³y siê i tworzy³y
ca³oœæ, dlatego te¿ oba pe³ni³y istotn¹ rolê
w wyjaœnianiu i leczeniu schorzeñ doœwiad-
czanych przez ludzi [37].
W staro¿ytnoœci na plan pierwszy wy-
sunê³y siê przeciwne tendencje. W staro-
¿ytnym Egipcie ka¿dy lekarz zajmowa³ siê
leczeniem jednego typu schorzeñ. W staro-
Przegl¹d Lekarski 2012 / 69 / 6
While analyzing the character of
relationship between soma and psy-
che throughout the centuries one can
perceive its alternate changes trig-
gered of many different reasons. XX
century was a period in which re-
searchers described psychosomatic
dependences unambiguously however
different explorers had understood it
somewhat differently. These transfor-
mations throughout the centuries were
the bases to create in XXI century a
new system free from controversial
and difficult to accept on the ground
of medicine foundations. Prepared to
introduce together with from DSM-V,
the study of Psychological Factors Af-
fecting Medical Conditions seems to
be free from mistakes and helpful in
treatment of ills.
¿ytnej Grecji rozwin¹³ siê kierunek empiry-
ków, którzy twierdzili, ¿e przyczyny chorób
s¹ niepoznawalne i dlatego w sposób uprzy-
wilejowany traktowali zjawiska i doœwiadcze-
nie, które byli w stanie kontrolowaæ. Grec-
kim lekarzem, którego imiê jest dziœ po-
wszechnie znane - by³ Hipokrates. Do jego
najwiêkszych osi¹gniêæ, oprócz spisania
historii medycyny, nale¿y wprowadzenie re-
gu³y, która zak³ada³a badanie pacjenta w
ca³oœci, a nie jedynie chorego organu [37].
Œredniowiecze to czas specyficzny, w
którym medycyna by³a mocno zwi¹zana z
koœcio³em i to mnisi przepisywali ksiêgi sta-
ro¿ytnych lekarzy. Przedstawicielem psy-
chosomatycznego rozumienia chorób w œre-
dniowieczu by³a œw. Hildegarda [37].
Czasy oœwiecenia to intensywny rozwój
nauk przyrodniczo-matematycznych, co
wp³ynê³o istotnie na podejœcie do chorób.
Rozwinê³a siê anatomia i fizjologia, przepro-
wadzano wiele doœwiadczeñ z drobnoustro-
jami chorobotwórczymi, co w konsekwencji
doprowadzi³o do rozwoju szczepieñ ochron-
nych [37]. W tym te¿ czasie Rene Descar-
tes (Kartezjusz, 1596-1650) uzna³ psychikê
i cia³o za ca³kowicie odmienne sfery, co by³o
podstaw¹ rozwoju paradygmatu biomedycz-
nego [46].
Natomiast wiek XIX to czas, kiedy - po-
mimo intensywnego rozwoju nauk przyrod-
niczych - w naukach medycznych powróco-
no do koncepcji postrzegania cz³owieka jako
jednostki biopsychospo³ecznej. Niemiecki
M.A. Basiñska
lekarz Johann Heinroth jako pierwszy w
1818 roku na okreœlenie wspó³udzia³u czyn-
ników psychicznych i somatycznych w po-
wstawaniu zaburzeñ u¿y³ terminu „psycho-
somatyka”, jednak dopiero wiedeñski psy-
choanalityk Felix Deutsch w 1922 roku wpro-
wadzi³ do s³ownika wspó³czesnej medycyny
terminy „zaburzenia psychosomatyczne” i
„medycyna psychosomatyczna” [13].
Wspó³czesne osi¹gniêcia w dziedzinie
psychoneuroimmunologii (PNI) wyjaœniaj¹
szereg zale¿noœci miêdzy uk³adami nerwo-
wym, hormonalnym i odpornoœciowym oraz
procesami psychicznymi [13]. PNI bada za-
le¿noœci miêdzy psychik¹, postawami, prze-
konaniami i zachowaniami a odpornoœci¹
oraz zdrowiem i chorob¹. Ka¿de wydarze-
nie psychiczne zmieniaj¹ce stan uk³adu ner-
wowego i hormonalnego mo¿e wp³ywaæ na
odpornoœæ. Wyniki badañ jednoznacznie
pokazuj¹, ¿e poziom odpornoœci mo¿e ule-
gaæ zmianie zarówno pod wp³ywem prze-
¿yæ jak i pod wp³ywem myœli [23].
Jak widaæ z tego krótkiego historyczne-
go wprowadzenia w zagadnienie tendencje
biopsychospo³eczne i biomedyczne prze-
chodzi³y na przestrzeni dziejów ró¿ne kole-
je. Obecnie na poziomie teoretycznym do-
minuje podejœcie biopsychospo³eczne, a w
podejœciu praktycznym biomedyczne, we-
d³ug którego emocje i myœli jako elementy
psychiki nie mog¹ wp³ywaæ na cia³o [46].
Celem tego artyku³u jest zaprezentowa-
nie rozumienia zespo³u psychosomatyczne-
go, który ze wzglêdu na bliskie pokrewieñ-
stwo treœciowe z medycyn¹, a szczególnie
z psychiatri¹ zdefiniowano wed³ug akcep-
towanego na ich gruncie sposobu rozumie-
nia. Pojêcie zespó³ lub syndrom odnosi siê
nie do jednostki chorobowej, lecz do zbioru
objawów, które mog¹ wskazywaæ na jak¹œ
jednostkê chorobow¹. Zbiór symptomów
wskazuje i opisuje drugi poziom diagno-
styczny, znajduj¹cy siê pomiêdzy poziomem
objawowym i nozologicznym zaburzeñ [3].
Z takiego ujêcia wynikaj¹ dwa wa¿ne wnio-
ski. Gdy jest mowa o zespole psychosoma-
tycznym to nie mo¿na ograniczaæ siê do
pojedynczego objawu oraz drugi, ¿e nie
mo¿na stawiaæ znaku równoœci miêdzy ze-
spo³em psychosomatycznym a jednostk¹
chorobow¹, gdy¿ zespó³ psychosomatycz-
ny mo¿e co najwy¿ej na ni¹ wskazywaæ.
Pytaniem, które budzi³o najwiêcej kon-
trowersji wœród badaczy od czasów zwró-
cenia uwagi na fakt istnienia powi¹zañ psy-
chosomatycznych, jest pytanie o ich istotê.
Ju¿ w po³owie poprzedniego wieku stwier-
dzono, ¿e dany „przypadek” zostanie zakla-
syfikowany jako psychosomatyczny, jeœli w
procesie diagnozowania nie stwierdzi siê
¿adnego organicznego pod³o¿a dla zg³asza-
nych przez pacjenta skarg somatycznych.
Jednak¿e, na podstawie klinicznego do-
œwiadczenia, okaza³o siê, ¿e mo¿na braæ
pod uwagê schorzenie psychosomatyczne
nie tylko przez zastosowanie medycznej pro-
cedury wykluczenia (obecnoϾ versus brak
podstawy organicznej dla zg³aszanych
skarg), ale te¿ przez badanie swoistych cech
somatycznych i osobowoœci jednostki [11].
Przegl¹d Lekarski 2012 / 69 / 6
Dotychczasowe sposoby rozumienia
zespo³u psychosomatycznego
Sposoby rozumienia zespo³u psychoso-
matycznego tak jak i innych pojêæ ulega³y
przemianom. Najbardziej charakterystycz-
ne by³o ujmowanie go przez klasyczn¹ psy-
chosomatykê jako specyficznego dla kon-
kretnych schorzeñ lub przez psychofizjolo-
gów jako cechuj¹cego ró¿ne choroby soma-
tyczne.
a. Jako syndrom charakterystyczny
dla konkretnych chorób somatycznych
W tym tradycyjnym ujêciu wyodrêbnio-
no grupê tzw. chorób psychosomatycznych,
w etiologii których istotn¹ rolê odgrywa³y
czynniki psychologiczne [1, 17]. Przedsta-
wiciele omawianego nurtu uwa¿ali, ¿e trau-
matyczne doœwiadczenia z dzieciñstwa pro-
wadz¹ do powstania konfliktów bêd¹cych
przyczyn¹ okreœlonych chorób [1, 18]. Po-
cz¹wszy od Dunbar [9], która mówi³a o ist-
nieniu osobowoœci podatnych na wyst¹pie-
nie konkretnych chorób, kolejni badacze
szukali w³aœciwoœci osobowoœciowych cha-
rakteryzuj¹cych jednostki z ró¿nymi scho-
rzeniami somatycznymi.
W tym ujêciu zespó³ psychosomatycz-
ny by³ inny dla ka¿dej jednostki chorobowej,
ale tak¿e jednoznacznie wskazywa³ na psy-
chologiczne przyczyny poszczególnych
schorzeñ somatycznych. W tym ujêciu za-
interesowanie badaczy koncentrowa³o siê
przede wszystkim wokó³ uwarunkowañ nie-
których chorób, okreœlanych jako psycho-
somatyczne w³aœnie ze wzglêdu na udzia³
czynników psychicznych w ich powstawa-
niu. Nie brano pod uwagê czynników psy-
chicznych w chorobach maj¹cych pod³o¿e
organiczne, nie dokonywano analizy prze-
biegu chorób i ich kontekstu z psychologicz-
nego punktu widzenia. Wspó³czesny stan
wiedzy nie daje podstaw do takiego myœle-
nie i nakazuje odrzuciæ za³o¿enie, ¿e kon-
kretne czynniki psychologiczne maj¹ swój
udzia³ w etiologii konkretnych schorzeñ.
b. Jako objawy charakterystyczne dla
ró¿nych chorób somatycznych
Kolejny nurt prowadz¹cy do rozwoju
medycyny psychosomatycznej opiera³ siê na
badaniach psychofizjologicznych [18]. Pio-
nierem by³ fizjolog Iwan Paw³ow, zajmuj¹cy
siê teori¹ odruchów warunkowych, która
okaza³a siê przydatna w medycynie psycho-
somatycznej [22].
Walter Cannon [22] zauwa¿y³, ¿e pew-
nym emocjom (np. strachu) towarzysz¹ re-
akcje fizjologiczne przygotowuj¹ce cia³o
cz³owieka do ataku lub ucieczki. Emocje te
sprawiaj¹, ¿e cia³o jest przygotowane do
b³yskawicznej reakcji w sytuacji zagro¿enia.
Jeœli zagro¿enie bêdzie utrzymywaæ siê
przez d³u¿szy czas, mo¿e doprowadziæ do
zaburzeñ czynnoœciowych organizmu, a
nawet zmian organicznych narz¹dów i/lub
uk³adów. W ten sposób emocje mog¹ wp³y-
waæ na zmiany w uk³adzie autonomicznym i
przyczyniaæ siê do powstawania chorób.
Zgodnie z hipotez¹ badaczy, którzy
zwracali uwagê na rolê emocji w powsta-
waniu chorób somatycznych, ka¿dy cz³o-
wiek posiada charakterystyczny dla siebie
wzór reagowania emocjonalnego na ró¿ne
bodŸce, który zale¿y od rodzaju i intensyw-
noœci dzia³aj¹cego bodŸca, cech osobowo-
œci oraz sta³ego sposobu (wzoru) reagowa-
nia fizjologicznego. Na bazie ich teorii swo-
istego pobudzania i reagowania rozwijano
koncepcje znaczenia stresorów w patoge-
nezie chorób [6, 46].
Zaburzenia somatyczne t³umaczono
jako niespecyficzn¹ reakcjê organizmu w
odpowiedzi na dzia³anie stresorów [44]. Kla-
sykiem tego podejœcia by³ Hans Selye [43],
który opieraj¹c siê na teorii Waltera Canno-
na i w³asnych badaniach opisa³ patogene-
zê stresu [22]. Uwa¿a³ on, ¿e choroby po-
wstaj¹ wskutek dzia³ania niespecyficznego
stresora na narz¹d, który jest konstytucjo-
nalnie s³aby. Pod pojêciem stresora Hans
Selye rozumia³ wszystkie fizyczne, chemicz-
ne i emocjonalne czynniki dzia³aj¹ce stre-
suj¹co na organizm, czyli prowadz¹ce do
niespecyficznych zmian funkcjonalnych lub
organicznych. Bodziec nie jest stresorem
sam w sobie, lecz staje siê nim w wyniku
interpretacji poznawczej. Stres, zarówno fi-
zyczny jak i emocjonalny, powoduje aktywa-
cjê mechanizmów przystosowawczych zwa-
nych zespo³em adaptacji, bêd¹cym nieswo-
ist¹ reakcj¹ zachodz¹c¹ w trzech fazach:
reakcji alarmowej, odpornoœci i wyczerpa-
nia. Faza wyczerpania prowadzi do za³ama-
nia siê mechanizmów regulacyjnych, których
pierwotn¹ rol¹ jest ochrona organizmu, oraz
do powstania nieodwracalnych zmian soma-
tycznych [43]. Wspó³czesne badania jedno-
znacznie dowodz¹, ¿e stres, zw³aszcza
przewlek³y, obni¿a odpornoœæ organizmu i
zwiêksza podatnoœæ na choroby [17, 27].
Oznacza to, ¿e jeœli si³a intensywnoœci bodŸ-
ca, czas jego dzia³ania lub czêstotliwoœæ
pojawiania siê przekraczaj¹ zdolnoœci ada-
ptacyjne organizmu, dochodzi nie tylko do
powstania zaburzeñ czynnoœciowych po-
szczególnych narz¹dów, ale tak¿e do zmian
strukturalnych w ich obrêbie [17, 43].
Wspó³czeœnie wyjaœnianiem wp³ywu
stresu i innych zdarzeñ psychospo³ecznych
na stan organizmu zajmuje siê psychoneu-
roimmunologia. Odkrycia szczegó³owych
mechanizmów funkcjonowania poszczegól-
nych uk³adów pozwalaj¹ bli¿ej okreœliæ po-
wi¹zania miêdzy nimi oraz mechanizmy fi-
zjologiczne prowadz¹ce do zaburzeñ w funk-
cjonowaniu uk³adu odpornoœciowego [16, 28].
Wyników badañ, które wskazuj¹ na nie-
korzystny udzia³ ró¿nych w³aœciwoœci psy-
chologicznych dla zdrowia somatycznego
jest wiele. Szczególnie istotn¹ rolê pe³ni
negatywna emocjonalnoœæ, która przejawia
siê w tendencji do prze¿ywania negatywnych
emocji, takich jak lêk, gniew i depresja. Jest
ona predyktorem zwiêkszonego ryzyka za-
chorowania i œmiertelnoœci [5, 40]. Ponadto
sprzyja wyst¹pieniu chorób oraz wp³ywa na
ich zdecydowanie gorszy przebieg. Nega-
tywna emocjonalnoœæ ujawnia zwi¹zek z ten-
dencj¹ do zg³aszania przez ludzi wiêkszej
liczby skarg dotycz¹cych zdrowia [5, 7, 53]
oraz wiêkszej wra¿liwoœci na doœwiadcza-
ny ból [55]. Jest ona m.in. czynnikiem ryzy-
ka chorób kardiologicznych [38]. Gniew i
wrogoœæ, szczególnie w po³¹czeniu z neu-
rotyzmem i introwersj¹, okaza³y siê nieko-
rzystnie wp³ywaj¹ce na zdrowie [33], prowa-
dz¹c do zmian czynnoœciowych narz¹dów
wewnêtrznych [30]. Negatywne procesy
emocjonalne, powoduj¹c st³umienie lub roz-
regulowanie mechanizmów immunologicz-
nych, przyczyniaj¹ siê do rozwoju wielu cho-
261
rób [41, 42]. Sposób, w jaki przebiegaj¹ pro-
cesy emocjonalne, mo¿e byæ istotnym czyn-
nikiem poœrednicz¹cym w powstawaniu
chorób somatycznych [19, 20]. Czêste do-
œwiadczanie wrogoœci powoduje aktywacjê
neuroendokrynnej osi stresu, powoduj¹c
wzrost ciœnienia krwi i têtna [48]. Wyniki tych
badañ nie budz¹ w¹tpliwoœci, jednak cza-
sami trudno tu mówiæ o zespole, gdy¿ pod-
kreœla siê tylko znaczenie pojedynczego
objawu.
Wyniki badañ wskazywa³y tak¿e na ist-
nienie bardziej z³o¿onych zespo³ów cech i
w³aœciwoœci, których wspó³wystêpowanie
ma negatywny skutek synergistyczny dla
zdrowia somatycznego. Stwierdzono, ¿e u
ludzi s³abo radz¹cych sobie stres mo¿e pro-
wadziæ do os³abienia funkcjonowania uk³a-
du odpornoœciowego. Solomon uwa¿a, i¿
mo¿e istnieæ „osobowoœæ podatna na os³a-
bienie odpornoœci”, co w interakcji z okre-
œlonymi czynnikami patogenetycznymi pro-
wadzi do choroby [28, 49]. Do najpowszech-
niej omawianych i uznanych z³o¿onych sty-
lów zachowania sprzyjaj¹cych rozwojowi
chorób nale¿¹ wzór zachowania A, wzór
zachowania C i osobowoϾ typu D.
W wyniku obserwacji pacjentów z cho-
rob¹ wieñcow¹ i z zawa³em serca stworzo-
no koncepcjê wzoru zachowania A (WZA),
traktowanego jako specyficzny styl ¿ycia
oraz charakteryzuj¹cego siê okreœlonym
sposobem zachowania. Najczêœciej upatry-
wano jego zwi¹zek z chorobami uk³adu kr¹-
¿enia [31, 54]. Przez wielu autorów jest on
uznawany za najmocniejsze potwierdzenie
bezpoœredniej zale¿noœci miêdzy specyficz-
nym wzorcem emocjonalnym a konkretnym
zachorowaniem [21]. Takie cechy, jak chro-
niczne podenerwowanie, ukryta pasywnoϾ,
st³umiona wrogoœæ, mog¹ u³atwiaæ wyst¹-
pienie chorób serca. Niespecyficzny wp³yw
WZA na funkcjonowanie uk³adu immunolo-
gicznego, poprzez uk³ad nerwowy i hormo-
nalny, mo¿e powodowaæ immunosupresjê
lub immunostymulacjê [28].
Wzór zachowania C (WZC) nie jest tak
powszechnie uznawany jak WZA. Pomimo
wielu kontrowersji nadal jednak do niego siê
nawi¹zuje. Badania i obserwacja chorych
onkologicznie pozwoli³y na wyodrêbnienie
zespo³u cech, które zwiêkszaj¹ podatnoœæ
na zachorowanie na choroby nowotworowe.
Mimo ¿e nie ma zgodnoœci wœród badaczy
co do liczby tych cech, to jednak niektóre
w³aœciwoœci osobowoœciowe s¹ opisywane
prawie we wszystkich doniesieniach. Pró-
bowano je uogólniæ okreœlaj¹c jako wzór
zachowania C [2], cechuj¹cy osoby zale¿-
ne i uleg³e, sk³onne do poœwiêceñ kosztem
siebie, t³umi¹ce swoje uczucia, z cechami
osobowoœci aleksytymicznej [4, 29]. Wspó³-
czeœnie odchodzi siê jednak od statyczne-
go ujmowania przyczyn psychologicznych
na rzecz pewnych dynamicznych w³aœciwo-
œci pojawiaj¹cych siê w ¿yciu osób, które w
póŸniejszym czasie choruj¹ na chorobê no-
wotworow¹. Szczególny nacisk k³adzie siê
na sytuacjê emocjonaln¹ po stracie obiektu
mi³oœci, czyli tego, co mia³o du¿¹ wartoœæ
dla chorego [4, 47].
Osobowoœæ typu D jest najpóŸniej wy-
odrêbnionym specyficznym rodzajem oso-
bowoœci, charakteryzowanym przez dwa
wymiary: negatywn¹ emocjonalnoœæ i spo-
262
³eczne wycofanie. Jednostki z osobowoœci¹
tego typu charakteryzuj¹ siê tendencj¹ do
doœwiadczania negatywnych emocji - depre-
sji, lêku, gniewu lub wrogoœci, maj¹ nega-
tywn¹ percepcjê siebie i zg³aszaj¹ wiele
skarg na dolegliwoœci somatyczne. Poza tym
prezentuj¹ tendencjê do spo³ecznego wyco-
fania siê, czyli unikowego stylu kontaktowa-
nia siê z innymi, do unikania potencjalnego
niebezpieczeñstwa wynikaj¹cego z interak-
cji spo³ecznych, takich jak brak aprobaty ze
strony innych. Takie osoby czêsto czuj¹ siê
niekomfortowo, s¹ napiête i nie maj¹ poczu-
cia bezpieczeñstwa, gdy spotykaj¹ siê z in-
nymi [32, 45]. Negatywna emocjonalnoϾ i
spo³eczne wycofanie siê s¹ powi¹zane z
postrzeganiem œrodowiska spo³ecznego
jako takiego, które nie daje wsparcia.
Interakcja tych dwu wymiarów daje typ
osobowoœci D, która zwiêksza ryzyko wy-
st¹pienia miêdzy innymi choroby wieñcowej,
gdy¿ t³umienie emocji jest powi¹zane z wiêk-
sz¹ reaktywnoœci¹ sercowo-naczyniow¹,
zwiêkszaj¹c czterokrotnie œmiertelnoœæ w tej
grupie chorych [8]. OsobowoϾ typu D jest
powi¹zana ze wzrostem depresji i lêku u
pacjentów po zabiegach kardiologicznych
[34]. Dzieje siê tak, poniewa¿ stany emo-
cjonalne charakterystyczne dla osobowoœci
typu D s¹ powi¹zane z aktywnoœci¹ osi stre-
sowej HPA (podwzgórze-przysadka-kora
nadnerczy), w tym g³ównie ze zwiêkszonym
poziomem kortyzolu - hormonu stresu [45].
Wspó³czesna propozycja - zespó³
psychosomatyczny jako syndrom,
który towarzyszy schorzeniom
somatycznym
W wyniku niezadowolenia klinicystów z
istniej¹cego obecnie sposobu oceny udzia-
³u czynników psychologicznych w chorobach
somatycznych przy okazji tworzenia kolej-
nej wersji systemu klasyfikuj¹cego DSM-V
powsta³y propozycje zmiany, z których na
szczególn¹ uwagê zas³uguje propozycja
Favy i Sonino, nazwana Psychologiczne
Czynniki Oddzia³uj¹ce na Stan Somatyczny
(Psychological Factors Affecting Medical
Conditions) [10, 12, 24]. Niektóre z nich zo-
sta³y opisane w literaturze jako powi¹zane
ze schorzeniami psychosomatycznymi. To
powi¹zanie jest rozumiane szeroko, jako:
1. niekorzystne oddzia³ywanie czynni-
ków psychologicznych na przebieg i lecze-
nie albo
2. czynniki ryzyka dla zdrowia lub
3. powi¹zane ze stresem odpowiedzi fi-
zjologiczne.
Te zespo³y, zdaniem autorów, mog¹ uzy-
skaæ kliniczn¹ specyfikacjê w³aœnie w kate-
gorii psychologiczne czynniki oddzia³uj¹ce
na stan somatyczny i wyeliminuj¹ potrzebê
stosowania kategorii zaburzenia somatofor-
miczne w ramach klasyfikacji DSM-IV. Sta-
le powiêkszaj¹ca siê iloœæ wyników z badañ
jest wa¿nym argumentem na poparcie tego
nowego podejœcia [10, 35, 36, 39, 50].
Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e zaburzenia wystê-
puj¹ce pod postaci¹ somatyczn¹ (somato-
form disorder), które pojawi³y siê ju¿ DSM-
III nie spe³ni³y do koñca pok³adanej w nich
nadziei i s¹ dosyæ powszechnie krytykowa-
ne. Autorzy tej propozycji [10] chc¹ rozwi-
niêcia istniej¹cej ju¿ kategorii czynników
psychologicznych powi¹zanych ze stanem
Przegl¹d Lekarski 2012 / 69 / 6
somatycznym i to nie jako czêœci zaburzeñ
somatofomicznych, któr¹ oceniaj¹ jako ka-
tegoriê niejasn¹ i nieprecyzyjn¹ oraz nie-
uwzglêdniaj¹c¹ klinicznej specyfiki. The Dia-
gnostic Criteria for Psychosomatic Research
(DCPR) zosta³ zaproponowany przez miê-
dzynarodow¹ grupê badaczy zajmuj¹cych
siê psychosomatyk¹ jako narzêdzie do
oszacowania psychologicznego dystresu w
grupie pacjentów somatycznych i zosta³
okreœlony, jako bardziej odpowiedni ni¿ kry-
teria DSM-IV w identyfikowaniu dystresu i
niskiej jakoœci ¿ycia w populacjach osób
chorych somatycznie.
Fava z zespo³em [10] proponuj¹ rozsze-
rzanie kategorii DCPR o trafne i rzetelne
kwalifikatory, które pozwol¹ dok³adniej i bar-
dziej precyzyjnie opisaæ czynniki psycholo-
giczne. Na kliniczn¹ specyfikacjê tych ze-
spo³ów sk³adaj¹ siê z jednej strony kryteria
diagnostyczne DSM-IV dla diagnozy zabu-
rzeñ somatoformicznych (np. hipochondrii)
oraz kilka syndromów, które wywodz¹ siê z
Diagnostycznych Kryteriów dla Badañ Psy-
chosomatycznych (DCPR), a ponadto po-
jêcie nieprawid³owych zachowañ powi¹za-
nych z chorob¹. Wed³ug Pilowsky'ego te
nieprawid³owe zachowania w chorobie cha-
rakteryzuj¹ siê trwa³ym sposobem nieadap-
tacyjnego spostrzegania, doœwiadczania,
oceniania i reagowania na czyjœ stan zdro-
wia wbrew faktom, pomimo ¿e lekarz do-
starczy³ jasnej i dok³adnej oceny sytuacji i
sposobu postêpowania.
Do Psychologicznych Czynników Oddzia-
³uj¹cych na Stan Somatyczny zaliczono:
1. Hipochondriê - na któr¹ sk³adaj¹ siê:
(a) kognitywny komponent: nieprawid³owa
interpretacja prawid³owych sygna³ów z cia-
³a oraz emocjonalne trwa³e zaabsorbowa-
nie nimi prowadz¹ce do przekonania, ¿e s¹
one wynikiem choroby; (b) uczuciowy ele-
ment: lêk przed chorob¹; (c) behawioralna
zmiana, która doprowadza do dystresu i
zmniejszenia aktywnoœci w wa¿nych obsza-
rach dzia³ania, miêdzy innymi spo³ecznym i
zawodowym oraz szukania wsparcia.
2. Fobiê przed chorob¹ (disease pho-
bia) - kryteria DCPR konceptualizuj¹ fobiê
przed chorob¹ nastêpuj¹co: (a) uporczywy,
nieuzasadniony strach przed cierpieniem na
okreœlon¹ chorobê (np. AIDS, rak) oraz
utrzymuj¹ce siê w¹tpliwoœci pomimo nega-
tywnych wyników badañ; (b) lêk manifestu-
je siê raczej w atakach, ni¿ w sta³ych, chro-
nicznych zmartwieniach, jak w hipochondrii;
dlatego ataki paniki mog¹ byæ istotn¹ ce-
ch¹ tego syndromu; (c) przedmiot strachu
nie zmienia siê z czasem, a trwanie symp-
tomów przewy¿sza 6 miesiêcy. Fobia przed
chorob¹ nie jest w³¹czona do DSM-IV.
3. Zaprzeczanie chorobie (illness denial)
- jest to uporczywe zaprzeczenie objawom i
potrzebie leczenia (np.: brak zgody na le-
czenie, opóŸnianie szukania pomocy me-
dycznej pomimo powa¿nych i uporczywych
symptomów), jako reakcja na symptomy,
diagnozê, albo pomoc medyczn¹ dla zaist-
nia³ej choroby somatycznej.
4. Trwa³e somatyzacje (persistent soma-
tization) - funkcjonalne zaburzenia soma-
tyczne, np. zmêczenie, astenia (6 m-cy) po
zaistnieniu zdarzenia dystresuj¹cego lub po
powtarzaj¹cych siê dzia³aniach leczniczych,
M.A. Basiñska
Tabela I
Wystêpowanie syndromów wg DCPR w schorzeniach medycznych.
Occurrence of syndromes DCPR in medical illnesses.
Schorzenie
Chorzy Chorzy po
Sy ndrom DCPR
derm atologiczne zaw ale m iêœnia z rakiem endokry nologicznie ogólnoszpitalni
[35, 36] serco-w ego [39] piersi [15]
1. Hipochondriê
2. Fobiê przed
chorob¹
3. Zaprzeczanie
chorobie
4. Trw a³e
+ +
som aty zacje
5. Sy m ptom y
konw ersji
6. Zespó³
zaniechania / + +
rezy gnacji
7. Nastrój
+ +
iry tacji
8. Aleksy ty m ia
9. Wzór
+ +
zachow ania A
w wyniku których obni¿a siê jakoœæ ¿ycia.
Ponadto mo¿na obserwowaæ symptomy z
autonomicznego uk³adu nerwowego, które
wi¹¿¹ siê z nisk¹ odpornoœci¹ na ból i wy-
sok¹ sugestywnoœci¹.
5. Symptomy konwersji (conversion
symptoms) - s¹ to symptomy powi¹zane z
funkcjonowaniem motorycznym lub senso-
rycznym; ma³o wiarygodne z autonomiczne-
go lub fizjologicznego punktu widzenia, nie-
potwierdzone badaniami laboratoryjnymi i
odbiegaj¹ce od klinicznej charakterystyki
schorzenia; powinny byæ jednoznacznie
wywo³ane dystresem albo powtarzaj¹cym
siê medycznym leczeniem i koñczyæ siê
obni¿eniem jakoœci ¿ycia; mog¹ byæ obser-
wowane histroniczne cechy osobowoœci u
chorego.
6. Zespó³ zaniechania/rezygnacji (giving
up or demoralization) - (a) odczuwany stan
jest wyra¿any w przekonaniu pacjenta, ¿e
nie podo³a swoim w³asnym oczekiwaniom
(albo oczekiwaniom innych) albo bêdzie nie-
zdolny, by poradziæ sobie z jakimiœ pilnymi
problemami; pacjent doœwiadcza uczucia
bezradnoœci, beznadziejnoœci lub rezygna-
cji; (b) taki stan siê przed³u¿a i jest uogól-
niony (co najmniej trwa 1 miesi¹c); (c) to
uczucie jest poprzedzone wyst¹pieniem
choroby somatycznej albo jej pogorszeniem.
7. Nastrój irytacji (irritable mood) - stan
uczuciowy opisywany przez obni¿enie kon-
troli, który koñczy siê werbalnymi i behawio-
ralnymi wybuchami; mo¿e byæ doœwiadcza-
ny jako krótkie epizody w szczególnych oko-
licznoœci, albo mo¿e ulegaæ przed³u¿eniu i
uogólnieniu. Doœwiadczenie dra¿liwoœci jest
zawsze nieprzyjemne dla osoby, tym bar-
dziej, ¿e obserwowana jest jawna manife-
stacja braku efektów oczyszczenia emocjo-
nalnego, które mog³yby pos³u¿yæ jako uspra-
wiedliwienie wybuchów gniewu. To uczucie
wywo³a³ stres powi¹zany z fizjologiczn¹ od-
powiedzi¹ na wyst¹pienie choroby soma-
tycznej lub jej objawów [10, 26].
Ponadto, aleksytymia i wzór zachowa-
nia A [24] s¹ tak¿e traktowane jako syndro-
Przegl¹d Lekarski 2012 / 69 / 6
Chore Chorzy Pacjenci m edy czni
Zdrow i
[24]
[50, 51] [12, 14]
+
+
+ teriami diagnozowania (uwzglêdniaj¹cymi
+ +
+ +
+ + + Je¿eli celem psychologii klinicznej jest
+ +
my Diagnostic Criteria for Psychosomatic
Research. Autorzy s¹ ci¹gle otwarci na
nowe propozycje, o ile s¹ one poparte wy-
nikami badañ potwierdzaj¹cymi ich znacze-
nie dla przebiegu chorób somatycznych.
Nale¿y zwróciæ uwagê na fakt, i¿ oce-
nienie u pacjentów co najmniej jednego z
zaburzeñ DSM-IV lub syndromu DCPR wi¹-
za³o siê ze znacznie bardziej stresuj¹cymi
warunkami ¿ycia, cierpieniem psychicznym
i generalnie obni¿on¹ jakoœci¹ ¿ycia w po-
równaniu do tych osób, zarówno chorych jak
i zdrowych, u których nie zdiagnozowano
takich zaburzeñ.
Przy tak rozumianym zespole psycho-
somatycznym odpad³ problem jego udzia³u
i znaczenia w etiologii schorzeñ psychoso-
matycznych, gdy¿ akcent zosta³ po³o¿ony na
obecnoœæ tych syndromów i ich niekorzyst-
ny wp³yw na przebieg choroby. Takie my-
œlenie przyœwieca³o ju¿ autorom ICD-10 i
DSM-IV, którzy skoncentrowali siê na obra-
zie klinicznym zaburzeñ a nie na etiopato-
genezie, jak to by³o we wczeœniejszych wer-
sjach systemów klasyfikacyjnych.
Podsumowanie
Ka¿dy ze sposobów interpretacji zespo³u
psychosomatycznego wnosi pewne warto-
œci w jego zrozumienie i praktyczne zasto-
sowanie. Je¿eli jednak weŸmiemy pod uwa-
gê, i¿ dotyczy on przed wszystkim osób z
chorobami somatycznymi, przez co wyzna-
cza miejsce swojego zastosowania, to ro-
zumienie zespo³u psychosomatycznego
jako syndromu charakterystycznego dla
konkretnych chorób somatycznych nie jest
zasadne. Miêdzy innymi dlatego, ¿e bada-
nia go nie potwierdzaj¹, ¿e nie jest zgodny
z medycznym rozumieniem powstania i roz-
woju chorób, a przez swoj¹ zasadniczoœæ i
romantyczny jêzyk jakim operuje utrudnia
mo¿liwoœci porozumienia siê psychologów
z innymi grupami zawodowymi.
Zespó³ psychosomatyczny rozumiany
jako objawy charakterystyczne dla ró¿nych
chorób somatycznych, ma dosyæ szerokie
zastosowanie na gruncie psychologii me-
dycznej, wyniki badañ go potwierdzaj¹.
Wydaje siê jednak, ¿e jest pewien problem.
W ramach tak rozumianego zespo³u psycho-
somatycznego panuje du¿a dowolnoœæ,
wymienia siê coraz wiêcej w³aœciwoœci psy-
chologicznych, które mog¹ pe³niæ tak¹ rolê
i nie ma jednoznacznych kryteriów diagno-
zowania oraz nie zawsze jest on zespo³em,
czasami tylko szkodliwym dla zdrowia obja-
wem.
Zespó³ psychosomatyczny jako zabu-
rzenie, które towarzyszy schorzeniom me-
dycznym cechuje siê jednoznacznymi kry-
aspekty emocjonalne, poznawcze i behawio-
ralne), jego wystêpowanie znajduje potwier-
dzenie w wynikach badañ. Ze wzglêdu na
jêzyk jakim operuje jest zrozumia³y dla per-
sonelu medycznego, co u³atwi porozumie-
wanie siê i w³¹czenie w proces diagnozy
prowadzony w placówkach systemu ochro-
ny zdrowia.
wspieranie medycyny to system DCPR
przez to, ¿e jest precyzyjny i pos³uguje siê
tym samym aparatem pojêciowym wydaje
siê do tego najbardziej odpowiedni. Poka-
zuje on w sposób jednoznaczny udzia³ psy-
chologii w procesie leczenia, a gdy efekt
terapeutyczny nie jest taki jak oczekiwano
to pomaga odpowiedzieæ na pytanie dlacze-
go tak siê sta³o. Autorzy tej propozycji stwo-
rzyli tak¿e narzêdzie do pomiaru wyodrêb-
nionych zespo³ów, a wykonane przy jego
pomocy badania wskazuj¹ na wystêpowa-
nie syndromów DCPR w ró¿nych schorze-
niach, tak¿e w grupie osób zdrowych (tabe-
la I). Prace nad polsk¹ wersj¹ tej metody
trwaj¹ w zespole interdyscyplinarnym, dziêki
czemu bêdzie mo¿na oceniæ jej przydatnoœæ
w polskich warunkach.
Autorzy [51] podkreœlaj¹, by pamiêtaæ o
lêku i depresji, których rola w przebiegu cho-
rób somatycznych zosta³a potwierdzona
wieloma badaniami. Wskazuj¹ tak¿e na zna-
czenie nieprawid³owych zachowañ zwi¹za-
nych ze stylem ¿ycia i stresem, zarówno tym
dotycz¹cym dnia codziennego, jak i zdarzeñ
krytycznych. Skuteczna rehabilitacja powin-
na byæ prowadzona przez zespó³ specjali-
stów, w tym psychologa i winna zapewniæ
edukacjê pacjentów na odpowiednim pozio-
mie, ale tak¿e mieæ na celu udzielanie
wsparcia chorym i ich rodzinom oraz pomoc
w powrocie do zdrowia w sytuacji nawrotu
choroby.
Piœmiennictwo
1. Alexander F.: Psychological aspects of medicine.
Psychosom. Med. 1939, 1, 7.
2. Baltrusch H., G¹siorowski J., Baltrusch E.:
Wizerunek cia³a pacjentów z chorob¹ nowotworow¹
na podstawie rysunków postaci ludzkiej. Sztuka
Leczenia 1996, 2, 47.
3. Bilikiewicz T.: Psychiatria kliniczna. PZWL,
Warszawa 1988.
4. Chojnacka-Szaw³owska G.: Nastêpstwa psycholo-
giczne nowotworu gruczo³u piersiowego i narz¹dów
rodnych. Ossolineum, Warszawa 1994.
5. Cohen S., Pressman S.D.: Positive affect and health.
Curr. Dir. Psychol. Sci. 2006, 15, 122.
6. Czubalski K.: Medycyna psychosomatyczna -
koncepcje, cele, metody. Pol. Tyg. Lek. 1977, 32,
1857.
7. Denollet J.: Negative affectivity and repressive cop-
ing: pervasive influence on self-reported mood,
health, and coronary-prone behavior. Psychol. Med.
263
 1991, 53, 538.
8. Denollet J., Sys S.U., Stroobant N. et al.: Person-
ality as independent predictor of long-term mortality
in patients with coronary heart disease. Lancet 1996,
347, 417.
9. Dunbar F.H.: Introductory statement. Psychosom.
Med. 1939, 1, 3.
10. Fava G.A., Fabbri S., Sirri L. et al.: Psychological
Factors Affecting Medical Condition: a new proposal
for DSM-V. Psychosomatics 2007, 48, 103.
11. Freeman M.J.: The standardization of a psychoso-
matic test: validation of a psychosomatic syndrome.
J. Pers. 1950, 19, 229.
12. Galeazzi G.M., Ferrari S., Mackinnon A. et al.:
Interrater Reliability, Prevalence, and Relation to ICD-
10 Diagnoses of the Diagnostic Criteria for Psycho-
somatic Research in Consultation-Liaison Psychia-
try Patients. Psychosomatics 2004, 45, 386.
13. Giejbatow D.: Psychoneuroimmunologia. Nowe
podejœcie do starego zagadnienia. Nowiny Psycholo-
giczne 2000, 4, 5.
14. Grassi L., Mangelli L., Fava G. et al.: Psychoso-
matic characterization of adjustment disorders in the
medical setting: Some suggestions for DSM-V. J.
Affect. Disord. 2007, 101, 251.
15. Grassi L., Rossi E., Sabato S.: Diagnostic Criteria
for Psychosomatic Research and Psychosocial Vari-
ables in Breast Cancer Patients. Psychosomatics
2004, 45, 483.
16. Hanka³a A.: Rola uk³adu immunologicznego w
przezwyciê¿aniu stresu. Zdrowie Psychiczne 1993,
34, 64.
17. Heszen I., Sêk H.: Psychologia zdrowia. Wyda-
wnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
18. Heszen-Niejodek I., Wrzeœniewski K.: Udzia³
psychologii w rozwi¹zywaniu problemów zdrowia
somatycznego. W: J. Strelau (red.), Psychologia.
Podrêcznik akademicki Gdañskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdañsk 2000, t. 3., 443.
19. Kiecolt-Glaser J.K., Cacioppo J.T., Malarkey W.B.
et al.: Acute psychological stressors and short-term
immune changes: What, why, for whom, and to what
extent? Psychosom. Med. 1992, 54, 680.
20. Kiecolt-Glaser J.K., Glaser R.: Psychoneuroim-
munology and health consequences: data and
shared mechanisms. Psychosom. Med. 1995, 57,
269.
21. Leventhal H., Patrick-Miller L.: Emocje a choroby
somatyczne - przyczyny i wskaŸniki podatnoœci na
zachorowanie. W: M. Lewis, J.M. Haviland-Jones
(red.), Psychologia emocji. Gdañskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdañsk 2005, 657.
264
22. Luban-Plozza B., Pöldinger W., Kröger F. et al.:
Zaburzenia psychosomatyczne w praktyce lekarskiej.
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1995.
23. Maier S.F., Watkins L.R., Fleshner M.: Psycho-
neuroimmunologia. O wspó³zale¿noœciach pomiêdzy
zachowaniem, mózgiem i odpornoœci¹. Nowiny
Psychologiczne 1997, 1, 5.
24. Mangelli L., Semprini F., Sirri L. Et al.: Use of the
Diagnostic Criteria for Psychosomatic Research
(DCPR) in a Community Sample. Psychosomatics
2006, 47, 143.
25. Mangelli L., Bravi A., Fava G.A. et al.: Assessing
Somatization With Various Diagnostic Criteria -
DCPR. Psychosomatics 2009, 50, 38.
26. Mausch K.: Psychika, system immunologiczny a
problemy zdrowia i choroby. Psychiatr. Pol. 1995, 29,
435.
27. Mausch K.: Psychologiczne w³aœciwoœci cz³owieka
a stan uk³adu immunologicznego. Pomorska
Akademia Medyczna, Szczecin 2000.
28. Mirski A.: Udzia³ czynników psychologicznych w
etiologii chorób nowotworowych. Sztuka Leczenia
1995, 1, 55.
29. Nasi³owska-Barud A., Markiewicz M.: Psycholo-
giczne problemy u chorych z cukrzyc¹ i zawa³em
serca. Wiad. Lek. 1993, 46, 167.
30. Ogiñska-Bulik N.: Cechy osobowoœci i wzór
zachowania a ryzyko chorób psychosomatycznych.
Zdrowie Psychiczne 1994, 1, 128.
31. Ogiñska-Bulik N.: Stres zawodowy w zawodach
us³ug spo³ecznych. ród³a - konsekwencje -
zapobieganie. Difin, Warszawa 2006.
32. Ogiñska-Bulik N., Juczyñski Z.: Osobowoœæ, stres
a zdrowie. Difin, Warszawa 2008.
33. Pedersen S.S., Ong A. T., Sonnenschein K. et al.:
Type D personality and diabetes predict the onset of
depressive symptoms in patients after percutaneous
coronary intervention. Diabetes Care 2000, 23, 1321.
34. Picardi A., Pasquini P., Abeni D. et al.: Psychoso-
matic assessment of skin disease in clinical practice.
Psychother. Psychosom. 2005, 74, 315.
35.Picardi A., Porcelli P., Pasquini P. et al.: Integration
of Multiple Criteria for Psychosomatic Assessment of
Dermatological Patients. Psychosomatics 2006, 47,
122.
36. Pollack K.: Uczniowie Hipokratesa. Wiedza
Powszechna, Warszawa 1970.
37. Pulkki-Raback L.: Temperament, socioeconomic sta-
tus and cardiovascular risk. Uniwersytet Helsiñski,
Helsinki 2004.
38. Rafanelli C., Roncuzzi R., Finos L. el al.: Psycho-
logical Assessment in Cardiac Rehabilitation.
Przegl¹d Lekarski 2012 / 69 / 6
Psychother. Psychosom. 2003, 72, 343.
39. Richman L.S., Kubzansky L., Maselko J. et al.:
Positive emotion and health: going beyond the nega-
tive. Health Psychol. 2005, 24, 422.
40. Segerstrom S.C., Taylor S.E., Kemeny M.E. et al.:
Optimism is associated with mood, coping and im-
mune change in response to stress. J. Pers. Soc.
Psychol. 1998a, 74, 1646.
41. Segerstrom S.C., Solomon G.F., Kemeny M.E. et
al.: Relationship of worry to immune sequelae of the
Northridge earthquake. J. Behav. Med. 1998b, 21,
433.
42. Selye H.: Adaptive reactions to stress. Psychosom.
Med. 1950, 12, 149.
43. Sêk H.: Wprowadzenie do psychologii klinicznej.
Wydawnictwo Naukowe "Scholar", Warszawa 2001.
44. Sher L.: Type D personality: the heart, stress, and
cortisol. QJM: Int. J. Med. 2005, 98, 323.
45. Sheridan C., Radmacher S.A.: Psychologia
zdrowia: wyzwanie dla biomedycznego modelu
zdrowia. Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa
1998.
46. Simonton O.C., Matthews-Simonton S.: Systemy
przekonañ, a kierowanie emocjonalnymi aspektami
z³oœliwych chorób nowotworowych. Nowiny Psycho-
logiczne 1989, 1, 31.
47. Smith T.W.: Hostility and health: current status of a
psychosomatic hypothesis. Health Psychol. 1992,
11, 139.
48. Solomon G.: Emocje, odpornoϾ i choroba.
Perspektywa historyczna i filozoficzna. Nowiny
Psychologiczne 1990, 1-2, 117.
49. Sonino N., Fallo F., Fava G.A.: Psychological As-
pects of Primary Aldosteronism. Psychother.
Psychosom. 2006, 75, 327.
50. Sonino N., Fava G.A.: Rehabilitation in endocrine
patients: a novel psychosomatic approach. Psy-
chother. Psychosom. 2007, 76, 319.
51. Sonino N., Navarrini C., Ruini C. el al.: Persistent
Psychological Distress in Patients Treated for En-
docrine Disease. Psychother. Psychosom. 2004, 73,
78.
52. Watten R.G., Vassend O., Myhrer T. et al.: Per-
sonality factors and somatic symptoms. Eur. J. Pers.
1997, 11, 57.
53. Wrzeœniewski K.: Styl ¿ycia, a zdrowie. Wzór
Zachowania A. Wydawnictwo Instytutu Psychologii
PAN, Warszawa 1993.
54. Zautra A.J., Johnson L.M., Davis M.C.: Positive
affect as a source of resilience for women in chronic
pain. J. Consult. Clin. Psychol. 2005, 73, 212.
M.A. Basiñska