You are on page 1of 7

No. CYMA 33/2021-2022/93 of 13.7.

2022
CENTRAL YOUNG MIZO ASSOCIATION
MIZORAM : AIZAWL

To,

The President/Secretary,

_____________________________________ Sub-Hqrs./Group/Branch YMA

Subject : Cyber Crime Awareness chungchang.

Thawhpui duhtak,

Central YMA hmingin chibai ka buk a che.

Ni 12.7.2022-a Central YMA Office Bearers meeting chuan, Superintendent of


Police, CID (Crime) hnen atanga kan lehkha dawn, khawvela Cyber Crime hluar zel venna tura
Cyber Crime Awareness puala thuziak, Branch YMA Chanchinbu hmanga puanzar sak tura ngenna
chu a ngaihtuah a. Cyber Crime hluar zel leh kan ram dinhmun thlirin, awareness neih tam hi tul
hlein a hria a. Cyber Crime Awareness puala thuziak kan rawn thil tel hi Branch YMA Chanchinbu
hmanga mipuite hnena a remchan dan anga lo puangzar thin turin kan inngen a ni e.

Ka lawm e.

I thawhpui,

Enclo : As stated

( Prof. LALNUNTLUANGA )
General Secretary,
Central YMA.
CYBER CRIME HLUAR ZUAL LAKA KAN INVENNA/HRIATTUR PAWIMAWHTE

1. Sipai/Army etc anga insawi hmanga inbumna

An chet dan tlangpui:

• An posting an sawn dawn vang emaw chhuanlamin tlawm deuhvin Facebook velah
inchhung bungrua te, motor, bike etc an zuar thin.

• An bum tum ten Sipai ngei anni tih an rin theih nan an Sipai ID, Liquor Card, Aadhar
Card etc lem siamchawp an thawn thin a, a chang chuan Sipai uniform ang deuh ha
chungin Video Call ten an neihpui thin.

• A tlangpuiin UPI app (Gpay/Paytm etc) hmangin pawisa an in thawntir thin.

• A chang chuan Army/Sipar ho pawisa inpekna dan a dang deuh chhuanlamin QR code
scan ngaih thu an sawi a, chumi hmang chuan mi an bum thin ani.

Hriattur pawimawh:

• UPI app (Gpay/Paytm etc) hmangin I account ah pawisa alo luh dawn chuan UPI PIN
type a ngai ngailo tih hriat a tha

• UPI PIN I type a ngai anih chuan I account atangin pawisa a chhuak zawk dawn tih
hriat a pawimawh

• Tunlaiah chuan Google Map hmangin hmun tin a hmuh theih tawh a, “Kolasib ah min
post a”, “Champhai atangin alo chhuak, Saitual alo thleng tawh” etc tih vel an sawi avang
khan rin ngawt loh tur ani.

2. Bank Manager/Phone company anga insawi hmanga inbumna

An chet dan tlangpui:

• Sawrkar/Company website emaw atangin an mi bum tumte an hrechiang hmasa thina,


an designation te, an thawhpui te hming etc an chhinchhiah tlangpui thin.

• Chutah phone hmangin an bia a, Bank manager emaw mobile company (Airtel, Jio, etc)
atanga rawn bia angin an KYC/Mobile no etc update tur an chhuanlam a, an bum tumten
an rin theih nan an thawhpuite hming chhalin anni pawhin hetiang buaina an neih ve
an chinfel sak tawh thu te an hrilh thin.

• KYC/Mobile no update hmanhmawh a ngaihzia an sawi thin a, anih loh chuan an Bank
account/Mobile no a thih nghal tur thu an hrilh thin.

• Chumi tur chuan an Debit Card number te, card hnung lama CVV number te, an Phone
a OTP lo thleng te an dil chhuak thin a, hemi hmang hian an account atangin pawisa
anlo ru chhuak thin ani.

• A chang chuan SMS emaw in link an thawn a, chumi link ah chuan form fill up tur alo
awm thin a, chumi form ah chuan a chunga card number etc an dah luh tir thin ani.
Hriattur pawimawh:

• Phone hmanga inbiak naah hmelhriat lohten an nihna an sawi apiang rin ngawt loh
tur

• Bank account/Mobile number etc vela buai naah an office ah emaw mahni va kal a
chinfel a him ber.

• Debit card number te, a hnunga CVV number te leh OTP te hi tumah pek loh tur ani a,
eng form ah mah dah/ziah luh tur anilo. Heng dil tlat tute chuan bum an tum che tih
hriat a tha.

3. Private company ho atanga data leak hmanga inbumna

An chet dan tlangpui:

• Private company han tih hian keimahni hming, pianni, address, etc kan pekna company
te a huam a, a tlangpuiin online-a thil kan chah thinna website te, mobile app company
te, Bank agent thenkhat sawina nise.

• Heng company a thawk thenkhatte hian an customer information hi ru chhuakin (Data


leak) mi bum hmangte hnenah an zuar chhawng nge anmahni in an bum thin tih hriat
anilo ani.

• Chutah an customer te chuan phone call an dawng a, a rawn betu khan Company atanga
rawn bia angin an insawi a, an hming te, pianni, address te leh an company a order an
siam tawh zawng zawng te, Loan account no etc te kha an rawn hriat theih vek avangin
an rinhleh awmloh thin ani.

• Chutia an rin tawh takah chuan an company atanga Prize, Reward, Lucky Draw etc an
man tih thu an hrilh a, chumi khulh chhuah nan pawisa an dilchhuak leh thin ani.

Hriattur pawimawh:

• Phone hmanga inbiak naah hmelhriat lohten keimahni chungchang hre viau ang
pawhin lang se, an nihna an sawi apiang rin ngawt loh tur,

• Lottery, Gift, Reward etc man avanga pawisa thawn hmasak ngai ang chi hi chu inbumna
ani tih hriat a tha.

• Internet a thil zawrhna website/mobile app zawng zawng hi a him vek kher lova, an
customer information ruk chhuah na tura siam te pawh a tam ani.

4. Online Shopping hmanga inbumna

An chet dan tlangpui:

• Instagram, Facebook leh Whatsapp ah an bum tumte awh deuh turin thil, a man aia
tlawm daihin an zuar thin.

• Heng thil zuarte hian a tlangpuiin thalai duh chi, phone, electronics, thawmhnaw,
pheikhawk, etc an zuar lem thin.
• Khawvel milar ten iPhone an hman nasat em avangin tunlai thalai te hian an aw tem
em a, inbumna tura zuar pawh an tam ber ani.

• Heng zuar ho hian an thil zawrh rawn thawn nan advance payment an dil chhuak thin
a, an thil zawrh a tlawm em avangin pawisa thawn pawh miin an awlsam em em ani.

• A tlangpuiin a bumtu te hian UPI app (Gpay, Paytm etc) emaw E-Wallet (Airtel payment
bank, India Post payment bank etc) an hmang thin a, a chhan chu heng account ho hi
Bank Account pangngai aiin chhui chhung a rei tih an hriat vang ani.

• Pawisa an thawn hnuah chuan biak theihin an awm tawh lova, an reh nghal vang vang
zel ani.

• A then ah chuan Cash On Delivery (COD) hmanga thil an chah pawhin an thil chah nilo
deuh emaw, phone chhia emaw, bungraw chhia an dawng thin ani.

Hriattur pawimawh:

• Instagram, Facebook leh Whatsapp hmanga sumdawng taima tak tak te an tam viau a,
mahse heng hmanga mi bum tum an tam ani tih hriat a pawimawh

• Heng ho thil zawrh kan lei hma in a tak tak anni nge nilo hriat tum hmasak a tha a,
midangin an chah ve tawh em, kan thiante emaw chah an awm taw hem, miin an page
ah engtin nge an comment etc. tih te chik hmasak a tha.

• Thil, a man aia tlawm daiha zawrhna hi inbumna ani tlangpui tih hria ila, pawisa thawn
hmasak lamah fimkhur tluk a awmlo ani.

5. Website/search result lem hmanga inbumna

An chet dan tlangpui:

• Loan lakna/distributorship/Customer care number etc atan website lem hi a tam em


em a, Google hmanga heng thil zawn chuan a result hmasa lama an website lem chu
lang thei turin Google hnenah pawisa an chawi thin ani.

• Hetiang ti thei company tak tak ho hian website chu an nei deuh vek a, mahse an website
ang chiahin mi bum nan a lem anlo siamsak thin ani.

• Heng website lem ah hian an contact number te an dah ve thlap a, anmahni rawn be
tute chu anlo bum ta thin ani.

• Mumal hmel deuhvin thil an ti a, a tirah dealership/loan etc atan processing fee,
convenience fee, etc an dil hmasa thin ani.

• Pawisa an in pek pawhin Certificate/receipt an rawn thawn tel vek bawka, heng
document lem hi ang takin company logo te nen lam photoshop hmangin an siam thin
ani.

• Heng inbum naah hian pawisa che vel a tam thin a, a tlangpuiin a bum ten bum anni
tih an inhriat chhuah meuh chuan nuai engemawzat anlo thawn hman thin tawh ani.

Hriattur pawimawh:
• Eng company mah hian online in dealership awlsam takin, a tak pawha inhmu ngai
miah lovin an pe chhuak ngailo tih hriat a pawimawh ani.

• Online a hetiang sum tam tham mamawh chungchanga in dawrhna reng rengah official
email address (eg: abc@an-company-hming.com) an neih loh chuan dawrh lo an him
ber.

6. Investment lem hmanga inbumna

An chet dan tlangpui:

• Mobile app hmanga investment anni tlangpui a, pawisa dawn theihna plan hran hran
an nei thin. Eg, Rs 100/- recharge chuan downline 1 ah Rs 10/-, Rs 1000/- a recharge
chuan downline 1 ah Rs 100/- etc.

• An pawisa hi stocks/mutual fund etc a invest angin emaw, cryptocurrency a invest


ang te pawhin an insawi thin a, mahse hei hi chu ani tak tak lemlo.

• A tirah pawisa tlem an dawng hmasak thin avangin pawisa an invest belh deuh deuh a,
a tawpah chuan an pawisa invest lo pung chu a lak let leh theih loh thin emaw, lak let leh
dawnin pawisa chawi belh hial te ngaiin an sawi thin ani.

Hriattur pawimawh:

• Google playstore nilo website dang emaw atanga mobile app install hi a him ber lo.

• Pawisa investment ti thei anga insawi tam tak hi inbumna ani tih hriat a pawimawh a,
theih ang tawka finfiah hmasak a him ber.

7. Sextortion (Video call hmanga inbumna)

An chet dan tlangpui:

• Mipa/hmeichhe duhawm tak lem hmangin Facebook, Instagram etc ah account lem an
siam hmasa a, an bum tumte friend request an thawn kual phawt thin ani.

• An friend request anlo accept chuan messenger vel emaw a inbia in, an phone number
te hriatsak an tum thin.

• An phone number an hriat veleh Video call hmangin an rawn thlem thin a, an bum
tumte hriat lovin chu video call chu anlo record char char thin a, video call ah chuan a
call tu leh call a te an lang v eve thin ani.

• Chutah an video record chu an Facebook thiante hnena thawn darh ah te an vau let a,
pawisa dil chhuah nan an hmang leh thin ani.

• A chang chuan Youtube emaw video website thenkhata thehdarh ah te an vau thin
bawk ani.

Hriattur pawimawh:

• A taka hmelhriatloh hnen atanga friend request dawn chu hnawl mai hi a him ber ani.

• I hmelhhriatloh te atanga video call I dawn pawhin lak loh mai thin tur ani.
• Hetiang ilo tawng anih chuan kan Facebook/Instagram account kha disable/tih bo hrih
a, hriatloh atanga phone call chhan loh tawp mai a tha ber. An rawn vau reng peih
chuang lo ang che a, kar 2-1 hnu velah chuan bum tur dang an zawng ve leh mai thin
ani.

8. Loan extortion hmanga inbumna

An chet dan tlangpui:

• Mobile app hmanga loan tlemte lak theihna an siam chhuak a, chutiang chu Google
playstore ah pawh hmuh tur a awm nual

• Hetiang app an install hian in register nan an hming leh phone number, etc vel dah luh
a ngai thin ani

• Hemi baka he Mobile app kan install hian permission pek azirin phone neitu contact
list te, thlalak te pawh a hmu in a la chhuak thei ani.

• Loan chu an dawng ngei a, tam tham tak a lak theih chuang lova, mahse an loan rulh
nan pawisa an pek let pawhin an dil belh zel ani

• An pawisa dil belh an pekloh chuan phone neitu contact list te zawng zawng hnenah
mawilo takin a thlalak te zahmawh rawngkaia siam chawpin an thehdarh thin ani.

Hriattur pawimawh:

• Mobile app kan install dawn reng rengin kan mobile ah permission dilna alo lang thin
a, hei hi ngun taka chhiar a, fimkhur taka accept chauh tur ani.

• Mobile app in a mamawh loh tur permission a dil chuan paih leh mai a him ber. Entirnan,
calculator mobile app install ta la, i phone a i thlalak te, camera te, microphone etc te
access a neih a ngai lo ani tih hriat a pawimawh.

• Hetiang ilo tawng anih chuan hriatloh atanga phone call chhan loh tawp mai a tha ber
a, a theih phei chuan i phone kha kar 1 chhung vel chu off hmak hrih a tha. An rawn
vau reng peih chuang lo ang che a, kar 2-1 hnu velah chuan bum tur dang an zawng ve
leh mai thin ani.

9. Online relationship Scam

An chet dan tlangpui:

• Facebook, Instagram etc ah account lem an siam hmasa a, an bum tumte friend request
an thawn kual phawt thin ani.

• An friend request anlo accept chuan messenger vel emaw a inbia in, ram dang daih
ami anga insawiin, thian angin emaw, inngaihzawnna lam ang te pawhin an in be zui
thin.

• An bum tum te nen hian rei tawk tak an in be thin a, a thenah chuan an bum hma in
kum 1 chuang te pawh inbiak chang an nei ani. Hemi hi a chhan chu an bum tum te
hian thian tha emaw bialnu/bialpa tak tak anga inngaihtir an tum vang ani.
• An bum tum te chuan an ring tawk tawh ani tih an hriat veleh dan hran hranin bum an
tum ta thin ani. Entirnan, thian tha intanpuina atana gift lo thawn ang te, India ah an lo
zin dawn ang tein an in sawi thin a.

• Chutah Delhi/Mumbai etc lam custom ah anmahni emaw an gift thawn chu anlo man
thu an hrilh a, Customs lama thawk anga insawi ten anlo bia a, amah emaw a gift lo
thawn khulh chhuah nan pawisa a ngaih thu an rawn sawi thin ani.

• Hetianga an thianpa/bialnu/bialpa ram dang ami in buaina alo tawh takah chuan pawisa
tam tham tak thawn pawh hi an mi bumte hian an in huam thin a, nuai tam tak hloh te
pawh mizo ah hian kan awm nawk ani.

Hriattur pawimawh:

• A taka hmelhriatloh hnen atanga friend request dawn chu hnawl mai hi a him ber ani.

• Facebook/Instagram etc ah a taka kan hmelhriatloh nen kan inbiak naah an sawi apiang
awih ngawt hi a him ber lo, an thlalak hman te pawh hi anmahni tak tak anni kher lo
thei tih hriat a pawimawh.

• Central sawrkar department dawrh nan online system an nei vek tawh tih hriat a tha a,
Customs atangin pawisa min rawn dil pawh nise, mimal bank account a pawisa thun a
ngaih chuan rinhleh nghal tur ani.

You might also like