‫اسباب النزول‬

‫واحدی نيشابوری‬

‫)شمارهی برگھای نسخهی ديجيتال مطابق با شمارهی برگھای نسخهی اصلی است(‬

‫مشخصات نسخهی اصلی‪:‬‬

‫اسباب النزول‪،‬على بن احمد واحدى نيشابوری‪ ،‬مترجم‪:‬‬

‫عليرضا ذكاوتى قراگزلو‪،‬تھران‪،‬نشر نی‪،‬چ اول‪ 1383 ،‬ش‪.‬‬
 ‫فھرست مطالب‬

‫پ يش گفت ار ‪ 9‬س رآغاز ‪ 11‬گفت ار در نخس تين آي ات ك ه ن ازل ش د ‪ 13‬گفت ار در آخ رين‬

‫ِيم و بي ان ن زول آن ‪ 15‬گفت ار در‬
‫من ال رَّ ح ِ‬ ‫آياتى كه نازل شد ‪ 14‬گفت ار در ِبسْ ِم َّ ِ‬
‫ﷲ ال رَّ حْ ِ‬
‫سوره فاتحه ‪ 15‬سوره بقره ‪ 17‬سوره آل عم ران ‪ 52‬س وره نس اء ‪ 77‬س وره مائ ده ‪99‬‬
‫سوره انعام ‪ 112‬سوره اعراف ‪ 118‬سوره انفال ‪ 121‬سوره برائ ة ‪ 127‬س وره ي ونس‬
‫‪ 141‬سوره ھود ‪ 141‬سوره يوسف ‪ 143‬سوره رعد ‪143‬‬
‫سوره حجر ‪ 146‬سوره نحل ‪ 147‬سوره بنى اس رائيل ‪ 152‬س وره كھ ف ‪ 158‬س وره‬
‫م ريم ‪ 160‬س وره ط ه ‪ 161‬س وره انبي اء ‪ 162‬س وره ح ج ‪ 163‬س وره مؤمن ون ‪165‬‬
‫س وره ن ور ‪ 167‬س وره فرق ان ‪ 176‬س وره قص ص ‪ 179‬س وره عنكب وت ‪ 180‬س وره‬
‫روم ‪ 182‬س وره لقم ان ‪ 183‬س وره س جده ‪ 185‬س وره اح زاب ‪ 186‬س وره ي س ‪193‬‬
‫س وره ص ‪ 193‬س وره زم ر ‪ 194‬س وره فص لت ‪ 196‬س وره ش ورى ‪ 197‬س وره‬
‫زخرف ‪ 198‬سوره دخان ‪ 199‬سوره جاثيه ‪ 199‬سوره احقاف ‪ 200‬س وره ف تح ‪201‬‬
‫سوره حجرات ‪ 202‬سوره ق ‪ 211‬سوره نجم ‪211‬‬
‫سوره قمر ‪ 213‬سوره واقعه ‪ 214‬سوره حدي د ‪ 215‬س وره مجادل ه ‪ 216‬س وره حش ر‬
‫‪ 221‬س وره ممتحن ه ‪ 224‬س وره ص فّ ‪ 227‬س وره جمع ه ‪ 228‬س وره من افقين ‪228‬‬
‫س وره تغ ابن ‪ 229‬س وره ط الق ‪ 230‬س وره تح ريم ‪ 231‬س وره مل ك ‪ 233‬س وره قل م‬
‫‪ 233‬سوره حاقه ‪ 234‬سوره معارج ‪ 235‬س وره م دثر ‪ 235‬س وره قيام ه ‪ 236‬س وره‬
‫انس ان ‪ 237‬س وره ع بس ‪ 237‬س وره تك وير ‪ 238‬س وره مطفف ين ‪ 239‬س وره ط ارق‬
‫‪ 239‬سوره ليل ‪ 240‬سوره ض حى ‪ 242‬س وره عل ق ‪ 243‬س وره ق در ‪ 244‬س وره اذا‬
‫زلزلت ‪ 244‬سوره و العاديات ‪ 244‬سوره تكاثر ‪245‬‬
‫س وره في ل ‪ 245‬س وره ق ريش ‪ 246‬س وره م اعون ‪ 246‬س وره ك وثر ‪ 246‬س وره‬
‫كافرون ‪ 247‬سوره نصر ‪ 247‬سوره ت ّب ت ‪ 248‬س وره اخ الص ‪ 249‬س وره مع وذتين‬
‫‪ 249‬نمايه ‪251‬‬
 ‫ِيم‬
‫من الرَّ ح ِ‬ ‫ِبسْ ِم َّ ِ‬
‫ﷲ الرَّ حْ ِ‬

‫پيش گفتار‬

‫اس باب الن زول واح د نيش ابورى ي ا ش ناخت مناس بتھ ا و عل ت ن زول آي هھ اى قرآن ى‬
‫مجموعه اطالعاتى است كه ما را در دانستن مكان و زمان و حوادثى كه منجر ب ه ف رود‬
‫آم دن آي هاى ي ا تش ريع حكم ى گردي ده ي ارى م ىنماي د و حق ا ب دون آن‪ ،‬فھ م آي ات قرآن ى‬
‫آنچنان كه بايد ممكن نيست و اگر بعضى شأن نزولھا و مناسبتھا را ندانيم چ ه بس ا در‬
‫فھميدن آي هاى دچ ار انح راف ش ويم چنانك ه مناس بت آي ه َفأ َ ْي َنم ا ُت َولُّ وا َف َث َّم َوجْ ُه َّ ِ‬
‫ﷲ )بق ره‪،‬‬
‫‪ (115‬در تحرّ ى قبله يا درباره نم از مس تحبى و نافل ه اس ت و از آن‪ ،‬ع دم وج وب روى‬
‫ك ردن ب ه قبل ه را نباي د اس تفاده ك رد و اي ن ج ز ب ا توج ه ب ه ش أن ن زول معل وم نم ىش ود‬
‫ﷲ )بق ره‪،‬‬‫ص فا َو ْال َم رْ َو َة ِم نْ َش عائ ِِر َّ ِ‬ ‫)كش ف الظن ون ‪ .(76 /1‬و ھمچن ين اس ت آي ه إِنَّ ال َّ‬
‫‪ (158‬به معنى تخيير در سعى ب ين ص فا و م روه نيس ت‪ ،‬بلك ه رف ع محظ ورى اس ت ك ه‬
‫نومسلمانان توھم مىنمودند‪ ،‬و اين با توجه به شأن نزول مفھوم مىشود‪.‬‬
‫مشھورترين اثرى كه اختصاصا در موضوع اسباب النزول فراھم شده تأليف ابو الحس ن‬
‫على بن احمد واحدى است كه ترجمه آن در ھم ين كت اب از نظ ر خوانن دگان م ىگ ذرد و‬
‫طبق آنچه حاجى خليفه در كشف الظنون نوش ته‪ ،‬برھ ان ال دين اب راھيم ب ن عم ر جعب رى‬
‫)متوفى ‪ 732‬ه‪ .‬ق( نيز با حذف اسانيد آن را مختص ر س اخته ب وده اس ت )ھم ان( و اي ن‬
‫كارى است كه ما نيز براى رعايت حال خواننده فارسى زبان كردهايم‪.‬‬
‫مؤلف اين كتاب در قرن پنجم ھجرى قمرى در نيشابور مىزيسته و ب ه س ال ‪ 468‬ه‪ .‬ق‬
‫در گذش ته اس ت‪ .‬وى در لغ ت و ادب و ح ديث تبح ر داش ت و در تفس ير يگان ه روزگ ار‬
‫خويش بود‪.‬‬
‫سه كتاب به نامھ اى البس يط‪ ،‬الوس يط‪ ،‬ال وجيز نوش ته ك ه غزال ى ن ام كت ابھ اى س ه گان ه‬
‫تفسير خود را از آنھا گرفته‪ .‬واحدى شرحى نيز بر ديوان متنبى دارد كه از تسلط او ب ر‬
‫ادبيات به معناى اخص داللت مىكند‪.‬‬
‫اما در مورد اين كتاب بايد دانست قرن پنجم معركة االراء مسائل كالمى و مذھبى است‬
‫و اش اره سربس تهاى ك ه مؤل ف در مقدم ه ھم ين كت اب ب ر تفس ير ب ه رأىھ ا و ت أويالت‬
‫اختراع ى راي ج در آن عص ر نم وده اھمي ت و بايس تگى ي ك برداش ت واق ع گرايان ه و‬
‫صحيح از تفسير ق رآن را نش ان م ىدھ د‪ ،‬و از اي ن لح اظ اس ت ك ه مؤل ف ب ر ض رورت‬
‫ش ناخت اس باب ن زول ب ه عن وان مقدم هاى ب ر درياف ت درس ت ق رآن تأكي د م ىنماي د‪ .‬ب ا‬
‫خواندن اين كتاب در فضاى زنده و حقيقى مك ه و مدين ه ق رار م ىگي ريم و ش رايط عين ى‬
‫نزول آيات را در مىيابيم‪.‬‬
‫سلسله سند روايت را تلخيص كرديم يعنى فقط نفر اول و نفر آخر را مىآوريم‪ .‬مالحظ ه‬
‫مىشود ك ه روات مس تقيم واح دى غالب ا از ش اغالن مناص ب و مقام ات ش رعى و علم ى‬
‫بودهاند با عن اوين اس تاد‪ ،‬فقي ه‪ ،‬مق رى‪ ،‬ح افظ‪ ،‬كات ب‪ ،‬نح وى‪ ،‬مص احفى‪ ،‬وراق‪ ،‬م ؤدب‪،‬‬
‫مط وعى‪ ،‬ص وفى‪ ،‬نقي ب‪ ،‬ش ريف‪ ،‬زاھ د‪ ،‬ح اكم‪ ،‬ع دل‪ ،‬مزك ى‪،‬‬ ‫واع ظ‪ ،‬م ؤذن‪ ،‬غ ازى‪ّ ،‬‬
‫ش اھد‪ ،‬قاض ى ‪ ...‬و ي ا پيش ه وران ى چ ون ص فار‪ ،‬بي اع‪ ،‬فحّ ام‪ ،‬ح ارث‪ ،‬س رّ اج‪ ،‬عط ار‪،‬‬
‫صيدالنى ‪ ...‬بودهاند‪ .‬واحدى گاه قيد مىكن د ك ه »راوى ب راى م ن رواي ت ك رد و ش فاھا‬
‫اجازه روايت داد« و گاه مىنويسد‪» :‬اج ازه كتب ى داد« و گ اه از كت ابى نق ل م ىكن د‪ .‬در‬
‫ﷲ ح اكم نيش ابورى ك ه‬ ‫موارد زيادى روايات خود را با صحيحين و نيز صحيح ابو عبد ّ‬
‫مقصود المستدرك حاكم است‪ ،‬و يا با سيره محمد بن اسحاق تطبيق مىنمايد‪.‬‬
‫در اي ن ترجم ه ش ماره آي ات را ب ر اس اس معج م المفھ رس محم د ف وأد عب د الب اقى و آن‬
‫مقدار از آيه نقل و ترجم ه ش ده ك ه ب ا ش أن ن زول ذك ر ش ده مرب وط و مناس ب اس ت‪ .‬در‬
‫موارد معدودى كه توضيحى ضرور مىنمود به طور بسيار موجز در حاش يه اش اره ش د‬
‫و يا به منبعى ارجاع گرديد‪.‬‬
‫آخرين يادآورى اينكه چون اسباب نزولھا گاھى طبق مذاق اھل سنت‪ ،‬و ب ا ش أن نزول ى‬
‫ك ه ش يعه رواي ت م ىكن د متف اوت اس ت‪ ،‬در م وارد ل زوم نظ ر ش يعه را ذك ر و ب ه منب ع‬
‫مناسب و در دسترسى اشاره نمودهايم تا اگر خواننده جوياى تفص يل بيش تر ب ود مالحظ ه‬
‫و مطالعه خواھد كرد‪.‬‬
‫مترجم از ھر نوع پيشنھاد و تذكر اصالحى استقبال مىنمايد‪.‬‬
‫عليرضا ذكاوتى قراگزلو‬
 ‫سرآغاز‬

‫ربّ يسّر و ال تعسّر چنين گويد شيخ امام ابو الحسن على بن احمد واحدى نيشابورى‪ ،‬كه‬
‫رحمت خدا بر او باد‪ ،‬حمد خداى را كه بزرگ و صاحب كرم اس ت و بخش نده و ش كننده‬
‫گ روهھ ا و پدي د آرن ده ابرھ ا و فرس تنده بادھ ا‪ ،‬خ دايى ك ه ق رآن را ب ه مناس بت ح وادث‬
‫گوناگون نازل فرمود و بخش بخش و جدا جدا فرو فرستاد و حكمھا و علمھا در آن نھ اد‬
‫ث َو َن َّز ْلناهُ َت ْن ِز ً‬
‫يال‪.‬‬ ‫چنانكه فرمايد‪َ :‬و قُرْ آنا ً َف َر ْقناهُ لِ َت ْق َرأَهُ َعلَى ال َّن ِ‬
‫اس َعلى م ُْك ٍ‬
‫شيخ ابو بكر احمد بن محمد اصفھانى با اسناد از حسن روايت مىكند كه درباره آي ه ب اال‬
‫گفت‪:‬‬
‫ن زول ق رآن از اول ت ا آخ ر ھج ده س ال ط ول كش يد‪ ،‬ھش ت س ال در مك ه و ده س ال در‬
‫مدينه‪.‬‬
‫احمد با اسناد از شعبى روايت مىكند كه قرآن از آغاز تا انجام طى بيست سال‪ ،‬يا حدود‬
‫بيست سال‪ ،‬نازل شده است‪ .‬و قرآن عظيم‪ ،‬ذكر حكيم است و رشتهاى پيوس ته ]ب ين خ دا‬
‫و انس ان[ و پيم انى اس توار و س ايهاى گس ترده و راھ ى م داوم و ب ىانح راف ك ه‪ ،‬ب ا‬
‫معجزات درخشان و آيات واضح و حجتھاى راستين و داليل شيوا و زبان دار‪ ،‬اس تدالل‬
‫بطالنگران و حيلتگستران را باطل و زاي ل س ازد و عقي دت و ش ريعت را تأيي د كن د‪ ،‬ت ا‬
‫راه و روش دين روشن و چراغش فروزان و بركاتش ھمهگير شود‪ .‬و حكم ت ق رآن ب ر‬
‫خ اتم پي امبران پرت و افكن د‪ ،‬ك ه ب ا برھ ان ق اطع ام ت را ھ دايت فرم ود و گ ره ان دھان‬
‫بگشود‪ ،‬گفتارش حكمت و رسالتش رحمت بود‪ ،‬پرچم حق بيفراشت و نشانهھ اى راس تى‬
‫برپا داشت و آثار دروغ بزدود و باروى شرك ويران فرمود‪ ،‬و پيوس ته ب ا دالي ل روش ن‬
‫با مشركان در ستيز بود تا پايه دين را استوار و ش بھت ملح دين ب ىاعتب ار ك رد‪ .‬پيوس ته‬
‫درود و سالم بىپايان و دمادم خدا بر او و خاندان پاك و ياران ويژه و برگزيدهاش باد‪.‬‬
‫اما بعد‪ ،‬علوم قرآنى سرشار است و وجوه آن بسيار‪ ،‬چنانكه دست گفت ار رس ا ب ه ب االى‬
‫آن نرسد و دامن كمال سخن عرصه آن را نپوش اند‪ .‬ش كر خ دا را ك ه م ا پ يش از اي ن ب ه‬
‫تأليف مجموعهھايى مشتمل بر بيشتر و بھتر دانشھاى قرآنى موفق شديم كه براى كس ى‬
‫كه طالب آگاھى از اين علوم باشد رسا و ق انعكنن ده اس ت و او را از مطال ب برس اخته و‬
‫متكلف بىنياز مىكند‪ ،‬چرا كه ب ه راس تى بيش تر مع انى را ب ه ش كلى م نظم ب ه سنجش گر‬
‫انديشهورز مىرساند‪.‬‬
‫ام ا ام روزه كس ى ك ه ماي ل ب ه عل وم قرآن ى باش د ب ر س ر راه خ ود تفس يرھاى دروغين ى‬
‫مىيابد كه به نيروى سرزنش قابل جبران نيست‪ .‬پس ب ر ماس ت ك ه ش أن ن زول آي ات را‬
‫براى مبتديان علوم قرآنى توضيح دھيم‪ ،‬زيرا شايستهت رين و بايس تهت رين چي زى ك ه باي د‬
‫دانست و توجه داشت ھمين است‪ ،‬و بدون فھميدن داستان و سبب ن زول آي ات‪ ،‬نم ىت وان‬
‫در راه تفسير آنھا گام برداشت‪.‬‬
‫اظھار نظر در شأن ن زول آي ات ب دون رواي ت و ش نيدن از كس انى ك ه خ ود ش اھد ن زول‬
‫آيات و واقف بر علل آن بوده و كمال كوشش و ك اوش در دانس تن ب ه ك ار ب ردهان د‪ ،‬روا‬
‫نيست‪ .‬و شرع نادان خطا كار مدعى تفسير قرآن را وعده دوزخ داده است‪.‬‬
‫ﷲ ب ن عب اس رواي ت ك رد ك ه‬ ‫اب و اب راھيم اس ماعيل ب ن اب راھيم واع ظ ب ا اس ناد از عب د ّ‬
‫رسول خدا فرمود‪» :‬از نقل حديث و سخنى كه نمىدانيد بپرھيزيد‪ ،‬كه ھر ك س عم دا ب ر‬
‫من دروغ ببندد جايگاه خويش در دوزخ آماده سازد و ھر ك س از روى ن ادانى ب ر ق رآن‬
‫دروغ ببندد جايگاه خويش در دوزخ آماده سازد«‪ .‬و پيشينيان‪ ،‬كه خدايش ان بي امرزد‪ ،‬از‬
‫اظھار عقيده در شأن نزولھا سخت احتراز داشتند‪.‬‬
‫ﷲ مخل دى ب ا اس ناد از اب ن س يرين رواي ت م ىكن د ك ه چ ون از‬ ‫اب و نص ر احم د ب ن عب د ّ‬
‫عبيده در مورد آيهاى پرس يد‪ ،‬پاس خ ش نيد‪ :‬از خ دا بت رس و س خن اس توار و مس تند بگ و‪.‬‬
‫آنان كه اسباب نزول مىدانستند در گذشتهاند‪.‬‬
‫اما امروز ھر كس چيزى اختراع مىكند و تھمت و دروغى بر مىسازد‪ ،‬عنان به دس ت‬
‫جھال ت ب از داده‪ ،‬از س وء عاقب ت كس ى ك ه ب ه ن ادانى س بب ن زول ب راى آي هاى بگوي د‬
‫نمىانديشد‪ .‬و ھمين امر مرا به امالى اين كتاب كه جامع اسباب نزولھاست واداشت‪ ،‬ت ا‬
‫به دست طالبان و كسانى كه در اسباب نزول سخن مىگويند برسد‪ ،‬تا حقيق ت را دريابن د‬
‫و از مجع والت و دروغ ب ىني از ش وند‪ ،‬و پ س از پرس يدن و ش نيدن و آم وختن در‬
‫نگھداشت و از بر كردن آن بكوشند‪.‬‬
‫بايد در آغاز از اوايل وحى و كيفيت نزول قرآن و نخستين وحيى كه جبرئيل آورد سخن‬
‫گوييم و از اين امور پرده برگيريم و ھر يك را به اجمال توضيح دھيم‪ ،‬و آنگاه ج دا ج دا‬
‫و به تفصيل به آياتى كه براى نزول آنھا سببى گفت هان د‪ ،‬طب ق رواي ات‪ ،‬بپ ردازيم‪ .‬توفي ق‬
‫از خداى تعالى است كه ما را در راه راست بدارد و از خطا به صواب باز آرد‪.‬‬
 ‫گفتار در نخستين آيات كه نازل شد‬

‫ابو اسحاق احمد بن ابراھيم مقرى با اسناد از عايشه رواي ت م ىكن د ك ه گف ت‪» :‬نخس تين‬
‫وحى كه به رسول خدا آمد رؤياى صادقه بود در خ واب‪ ،‬و ھ ر خ واب ك ه م ىدي د چ ون‬
‫س پيده ص بح ب ر او نماي ان م ىش د‪ .‬آنگ اه پي امبر دوس تدار تنھ ايى ش د و ب ه ]غ ار[ ح را‬
‫مىرفت و شبھاى بسيار در آنج ا ب ه »تحن ث« و عب ادت م ىپرداخ ت‪ .‬و توش ه ب ا خ ود‬
‫مىبرد و باز مىآمد و از خديجه توشه مىگرفت‪ .‬تا در غ ار ح راء ناگھ انش حقيق ت رخ‬
‫نمود و فرشته نزد او آمد و گفت‪ :‬بخوان‪ .‬پيامبر فرمود خواندن نمىدان م‪ .‬پي امبر فرماي د‪:‬‬
‫»س پس م را گرف ت و فش رد ت ا ب ىطاق ت ش دم‪ ،‬آنگ اه رھ ايم ك رد و گف ت بخ وان‪ .‬گف تم‬
‫خواندن نمىدانم‪ .‬دوباره م را گرف ت و فش رد ت ا ب ىطاق ت ش دم‪ ،‬آنگ اه رھ ا ك رد و گف ت‪:‬‬
‫بخوان‪ .‬گفتم خواندن نمىدانم‪ .‬سومين بار مرا گرفت و فشرد تا بىطاقت شدم و گفت‪:‬‬
‫ك ْاألَ ْك َر ُم الَّ ذِي َعلَّ َم ِب ْال َقلَ ِم‪،‬‬ ‫سان ِمنْ َعلَ ٍق‪ ،‬ا ْق َر ْأ َو َر ُّب َ‬ ‫ك الَّذِي َخلَ َق َخلَ َق ْاإلِ ْن َ‬ ‫»ا ْق َر ْأ ِباسْ ِم َر ِّب َ‬
‫سان ما لَ ْم َيعْ لَ ْم«‪ .‬پيامبر بدان حالت با دل لرزان نزد خديجه ب از آم د و گف ت م را‬ ‫َعلَّ َم ْاإلِ ْن َ‬
‫بپوشانيد او را پوشانيدند تا بيم از وى برفت و از خديجه پرسيد مرا چه شده است كه ب ر‬
‫ج ان خ ويش بيمن اكم‪ ،‬و م اجرا ب از گف ت‪ .‬خديج ه گف ت ھ يچ مت رس و بش ارتت ب اد‪ .‬خ دا‬
‫ھرگز ترا رسوا و خ وار نس ازد‪ ،‬ك ه ب ه خ ويش و پيون د م ىرس ى‪ ،‬و راس تگويى‪ ،‬و ب ار‬
‫نيازمندان بر مىگيرى‪ ،‬و مھمانپ ذيرى‪ ،‬و در مص يبتھ ا ب ه راس تى ي اور كس انى‪ «.‬اي ن‬
‫روايت را بخارى و مسلم نيز آوردهاند‪.‬‬
‫و نيز شريف اسماعيل بن حسن بن محمد بن حسن طبرى با اسناد از عايشه روايت ك رد‬
‫ﷲ‬ ‫ك الَّ ذِي َخلَ َق ب ود‪ .‬اب و عب د ّ‬ ‫كه گفت‪ :‬اولين بخش از ق رآن ك ه ن ازل ش د ا ْق َر ْأ ِباسْ ِم َر ِّب َ‬
‫حاكم نيز در مستدرك خود ھمين روايت را آورده است‪.‬‬
‫احمد بن محمد بن ابراھيم مقرى با اسناد عكرمه و حسن رواي ت ك رد ك ه نخس تين آي هاى‬
‫ك الَّ ذِي َخلَ َق‬ ‫كه در مكه نازل شد بسم ﷲ الرحمن الرحيم و نخس تين س وره ا ْق َر ْأ ِباسْ ِم َر ِّب َ‬
‫بود‪.‬‬
‫حسن بن محمد فارسى با اسناد از محمد بن عباد بن جعف ر مخزوم ى رواي ت ك رد ك ه ب ه‬
‫ك تا‬ ‫نقل از بعض علما گفت‪ :‬اولين وحى كه خدا بر پيام آورش فرستاد آيات ا ْق َر ْأ ِباسْ ِم َر ِّب َ‬
‫ما لَ ْم َيعْ لَ ْم ب ود‪ .‬ك ه ص در س وره عل ق اس ت‪ ،‬و در ح را ن ازل ش د و بقي ه س وره بع دا ب ه‬
‫خواست خدا نازل گرديد‪ ،‬اما حديث صحيحى كه مىگويد نخستين س ورهاى ك ه ن ازل ش د‬
‫سوره المدثر بود‪ ،‬چنين اس ت اب و اس حاق ثعلب ى ب ا اس ناد از يحي ى ب ن اب ى كثي ر رواي ت‬
‫كرد كه از ابو سلمه بن عبد الرحمن پرسيدم كدام بخش قرآن اول نازل شد؟ گفت‪ :‬يا أَ ُّي َھ ا‬
‫ﷲ انص ارى پرس يدم‬ ‫ك؟ اب و س لمه گف ت‪ :‬از ج ابر ب ن عب د ّ‬ ‫ْال ُم َّد ِّث ُر‪ .‬گفتم‪ :‬ي ا ا ْق َر ْأ ِباسْ ِم َر ِّب َ‬
‫ك؟ ج ابر‬ ‫كدام بخش از ق رآن اول ن ازل ش د؟ گف ت ي ا أَ ُّي َھ ا ْال ُم َّد ِّث ُر‪ .‬گف تم‪ :‬ي ا ا ْق َر ْأ ِباسْ ِم َر ِّب َ‬
‫پاسخ داد من براى شما آنچه را پيغمبر )ص( فرمود نقل مىكنم‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬يك ماه در حرا مجاور بودم‪ .‬چ ون م اه ب ه س ر رس يد از ك وه ف رود‬
‫آمدم و به عمق دره رسيدم‪ .‬ندايى شنيدم‪ .‬به پس و پيش و چپ و راست نگريستم و آنگاه‬
‫به آسمان نگاه‬
‫كردم‪ .‬او‪ ،‬يعنى جبرئيل‪ ،‬را بر بساطى در ھ وا دي دم‪ .‬ل رزم گرف ت‪ .‬ن زد خديج ه آم دم و‬
‫درخواستم كه مرا بپوشانند‪ .‬مرا پوشاند و آنگاه آب بر من ريختند‪ ،‬و از خداى وح ى آم د‬
‫كه‪ :‬يا أَ ُّي َھا ْال ُم َّد ِّث ُر قُ ْم َفأ َ ْن ِذرْ ‪ «...‬ميان اين روايت كه مسلم نيز به طريق ديگر آورده است‬
‫با آنچه پيشتر گفتيم مخالفتى نيس ت‪ ،‬زي را ج ابر قس مت دوم م اجرا را از پي امبر ش نيده و‬
‫قسمت اول را نشنيده است و تصور كرده كه سوره مدثر اولين آياتى است كه ن ازل ش ده‬
‫است‪ ،‬اما چنين نيست بلكه اين آيات نخستين آياتى است كه پس از س وره اق را ب ر پي امبر‬
‫نازل شده است‪ .‬مؤيد نظر ما در اين باره‪ ،‬روايتى است كه ابو عبد الرحمن بن حام د ب ه‬
‫نق ل از ھم ين اب و س لمه از ج ابر م ىآورد ك ه گف ت‪ :‬ش نيدم پي امبر از فت رت وح ى س خن‬
‫م ىگف ت و در مي ان س خن خ ود فرم ود‪» :‬ھمچن ان ك ه راه م ىپيم ودم ص دايى از آس مان‬
‫ش نيدم‪ .‬س ر بلن د ك ردم‪ .‬ھم ان فرش ته را ك ه در ح را ن زدم آم ده ب ود دي دم مي ان زم ين و‬
‫آس مان ب ر ي ك كرس ى نشس ته‪ .‬دھش تزده ب ه خان ه ب از گش تم و گف تم م را بپوش انيد‪ ،‬م را‬
‫بپوشانيدند و آيه نازل شد‪ :‬يا أَ ُّي َھا ْال ُم َّد ِّث ُر«‪ .‬اي ن رواي ت را بخ ارى و مس لم ني ز آوردهان د‪.‬‬
‫معلوم مىشود كه پ س از ن زول ا ْق َر ْأ ِباسْ ِم ‪ ...‬م دتى در ن زول وح ى فترت ى پ يش آم ده و‬
‫آنگاه آيه يا أَ ُّي َھا ْال ُم َّد ِّث ُر نازل شده است‪.‬‬
‫آنچه نظر ما را توضيح مىدھد اينكه پيامبر اشاره به فرشتهاى مىكند كه پ يش از آن در‬
‫حرا مشاھده فرموده بود‪ ،‬پس اين واقعه پس از ماجراى حرا رخ داده است‪.‬‬
‫ابو اسحاق احمد بن محمد مقرى با اس ناد از عل ى ب ن حس ين رواي ت م ىكن د ك ه نخس تين‬
‫سوره كه در مكه به پيامبر نازل شد ا ْق َر ْأ ِباسْ ِم ب ود و آخ رين س وره المؤمن ون‪ ،‬و برخ ى‬
‫گويند س وره عنكب وت‪ .‬و اول ين س ورهاى ك ه در مدين ه ن ازل ش د المطفف ين ب ود و آخ رين‬
‫س وره‪ ،‬س وره برائ ه‪ .‬و نخس تين س ورهاى ك ه پيغمب ر )ص( در مك ه اظھ ار و تعل يم ك رد‬
‫س وره و ال نجم ب ود‪ .‬و تھدي د آميزت رين آي ه خط اب ب ه اھ ل دوزخ اي ن اس ت‪َ :‬ف ُذوقُوا َفلَ نْ‬
‫َن ِزي َد ُك ْم إِ َّال َعذاباً‪ ،‬و اميد انگيزترين آيه يكتاپرستان را اين است‪:‬‬
‫ك‪ .‬و آخ رين آي ه ك ه پي امبر ن ازل ش د اي ن‬ ‫ك ِب ِه َو َي ْغفِ ُر م ا ُد َ‬
‫ون ذلِ َ‬ ‫ﷲ ال َي ْغفِ ُر أَنْ ُي ْش َر َ‬
‫إِنَّ َّ َ‬
‫ﷲ‪ .‬و پيامبر پس از آن نه شب بيش نزيست‪.‬‬ ‫ُون فِي ِه إِلَى َّ ِ‬ ‫بود‪َ :‬و ا َّتقُوا َي ْوما ً ُترْ َجع َ‬

‫گفتار در آخرين آياتى كه نازل شد‬

‫اب و اب راھيم اس ماعيل ب ن اب راھيم واع ظ ب ا اس ناد از ب راء ب ن ع ازب رواي ت م ىكن د ك ه‬
‫ك قُ ِل َّ‬
‫ﷲُ ُي ْف ِت ي ُك ْم ِف ي ْال َكاللَ ِة و آخ رين س وره ك ه‬ ‫آخرين آيه كه نازل شد اي ن ب ود‪َ :‬يسْ َت ْف ُتو َن َ‬
‫ن ازل ش د س وره برائ ة ب ود‪ .‬بخ ارى در تفس ير ھم ين رواي ت را ب ه دو طري ق مختل ف و‬
‫مسلم نيز به طريقى ديگر نقل كرده است‪.‬‬
‫ابو بكر تميمى با اسناد از ابن عباس رواي ت م ىكن د ك ه آخ رين آي ه ك ه ن ازل گردي د اي ن‬
‫ﷲ‪.‬‬ ‫ُون فِي ِه إِلَى َّ ِ‬
‫بود‪َ :‬و ا َّتقُوا َي ْوما ً ُترْ َجع َ‬
‫محمد عبد الرحمن نحوى با اسناد از ابن عباس روايت مىكن د ك ه درب اره اي ن آي ه گف ت‪:‬‬
‫كه اين‬
 ‫آيه و آخرين آيه سوره نساء را آخرين آيات قرآن دانستهاند‪.‬‬
‫اسماعيل بن ابراھيم صوفى با اسناد از ابى بن كعب روايت مىكن د ك ه آخ رين وح ى ك ه‬
‫در حيات پي امبر ن ازل ش د دو آي ه اخي ر س وره برائ ة ب ود‪ :‬لَ َق ْد ج ا َء ُك ْم َر ُس و ٌل ِم نْ أَ ْنفُسِ ُك ْم‬
‫ﷲُ ال إِل َه‬ ‫ِين َرؤُ فٌ َرحِي ٌم‪َ .‬فإِنْ َت َولَّ ْوا َفقُ ْل َحسْ ِب َي َّ‬
‫َع ِزي ٌز َعلَ ْي ِه ما َع ِن ُّت ْم َح ِريصٌ َعلَ ْي ُك ْم ِب ْالم ُْؤ ِمن َ‬
‫ش ْالعَظِ ِيم‪ .‬ھم ين رواي ت را ح اكم ني ز در مس تدرك‬ ‫ت َو ُھ َو َربُّ ْال َع رْ ِ‬ ‫إِ َّال ُھ َو َعلَ ْي ِه َت َو َّك ْل ُ‬
‫خود از طريق ديگر نقل كرده است‪.‬‬
‫ابو عمرو محمد بن عبد العزيز با اسناد از ابى بن كعب مىآورد كه آخرين آيه قرآنى ك ه‬
‫از سوى خداوند وحى شد آيه باالست و نخستين روزى كه وحى نازل شد دوشنبه بود‪.‬‬
‫ابو اسحاق ثعالبى با اسناد از قتاده رواي ت م ىكن د ك ه م ردى از پي امبر پرس يد نظ ر ش ما‬
‫درباره روزه داشتن در روز دوشنبه چيست؟ فرمود در آن روز وحى ب ر م ن ن ازل ش د‪.‬‬
‫ان‬‫و آن نخستين وحى در ماه رمض ان ب ود‪ .‬خداون د در ق رآن فرم وده اس ت‪َ :‬ش ْھ ُر َر َمض َ‬
‫الَّذِي أ ُ ْن ِز َل فِي ِه ْالقُرْ آنُ ‪.‬‬
‫عب د ال رحمن ب ن حم دان نض روى ب ا اس ناد از وائل ه رواي ت م ىكن د ك ه پي امبر فرم ود‪:‬‬
‫»صحف ابراھيم در شب اول رمض ان ن ازل ش د‪ .‬و ت ورات در شش م رمض ان‪ ،‬و انجي ل‬
‫در سيزدھم رمضان‪ ،‬و قرآن در بيست و چھارم رمضان«‪.‬‬

‫ِيم و بيان نزول آن‬

‫الرح ِ‬
‫من َّ‬
‫الر ْح ِ‬
‫ﷲ َّ‬‫گفتار در ِب ْس ِم َّ ِ‬
‫احمد بن محمد بن ابراھيم مقرى با اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه گف ت اول ين ب ار‬
‫ﷲ ال رحمن‬ ‫كه جبرئيل فرود آمد گفت‪» :‬اى‪ ،‬محمد از شيطان به خدا پناه ببر و بگو بسم ّ‬
‫الرحيم«‪.‬‬
‫ّ‬
‫ابو عبد ﷲ بن اسحاق با اس ناد از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه گف ت پي امبر ھ ر ب ار ب ا‬
‫نزول بسم ﷲ الرحمن الرحيم در مىيافت كه س ورهاى تم ام ش ده ]و س وره ديگ رى آغ از‬
‫شده[ است‪.‬‬
‫ّ‬
‫عبد القاھر بن طاھر بغدادى با اسناد از عبد ﷲ بن مسعود رواي ت م ىكن د ك ه م ا ت ا بس م‬
‫ﷲ نازل نمىشد جدايى در سوره را تشخيص نمىداديم‪.‬‬
‫سعيد بن محمد بن جعفر با اسناد از ابن عمر روايت مىكند كه در ]آغاز[ ھر سوره بس م‬
‫ﷲ نازل شده است‪.‬‬

‫گفتار در سوره فاتحه‬

‫درب اره س وره فاتح ه اخ تالف نظ ر ھس ت‪ .‬بيش تر‪ ،‬آن را مك ى و از نخس تين س ورهھ ا‬
‫مىدانند‪.‬‬
‫ابو عثمان سعيد بن احمد بن محمد زاھد با اسناد از اب و ميس ره رواي ت م ىكن د ك ه وقت ى‬
‫پيامبر از خلوت و انزوا بيرون مىآمد ندايى مىشنيد كه‪ :‬يا محمد! حضرت با ش نيدن آن‬
‫صدا گريزان مىشد‪ .‬ورقة بن نوفل بدو گفت ھرگاه ندا را شنيدى بايست و گ وش ف را ده‬
‫كه چه مىگويد‪.‬‬
‫راوى م ىگوي د ك ه اي ن ب ار چ ون محم د )ص( از خل وت و ان زوا بي رون آم د ش نيد ك ه‬
‫ﷲو‬ ‫منادى ندا مىكن د‪ :‬ي ا محم د! پاس خ داد‪ :‬لبي ك‪ .‬من ادى گف ت‪ :‬بگ و أش ھد أن ال إل ه إال ّ‬
‫ﷲ‪ .‬آنگاه گفت‪ :‬بگو‬ ‫أشھد أن محمدا رسول ّ‬
‫ين ‪ ...‬ت ا آخ ر س وره‪ .‬عل ى ب ن اب ى‬ ‫ِيم مالِ كِ َي ْو ِم ال ِّد ِ‬ ‫ْال َحمْ ُد ِ َّ ِ َربِّ ْالع الَم َ‬
‫ِين ال رَّ حْ ِ‬
‫من ال رَّ ح ِ‬
‫طالب )ع( نيز بر اين قول بوده است‪.‬‬
‫ابو اسحاق احمد بن محمد بن مفسر ب ا اس ناد از عل ى ب ن اب ى طال ب علي ه ال ّس الم رواي ت‬
‫مىكند كه فرمود‪» :‬سوره فاتحه در مكه ن ازل ش د از گنج ى در زي ر ع رش« و ھم و از‬
‫ﷲ ال رَّ حْ ِ‬
‫من‬ ‫ابن عباس روايت مىكند كه پيامبر در مكه بر پا خاست و چنين خوان د‪ِ :‬بسْ ِم َّ ِ‬
‫ِيم ْال َحمْ ُد ِ َّ ِ َربِّ ْالعالَم َ‬
‫ِين‪.‬‬ ‫الرَّ ح ِ‬
‫قريش گفتند‪ :‬خدا دھانت را بشكند! و نظير اين از حسن و قتاده ھم روايت شده است‪.‬‬
‫مجاھد س وره فاتح ه را م دنى م ىدانس ت‪ .‬حس ين ب ن فض ل گوي د‪ :‬ھ ر ع المى را لغزش ى‬
‫است‪ ،‬و اين حرف خطايى است ك ه از مجاھ د س ر زده و خ الف نظ ر علماس ت و كس ى‬
‫در اين رأى با او ھمراه نيست‪.‬‬
‫ْ‬ ‫ً‬
‫ك َس بْعا ِم َن ال َمث انِي َو‬ ‫َ‬
‫از داليل قاطع بر مكى بودن فاتحه الكتاب اين آيه است‪َ :‬و ل َق ْد آ َتيْن ا َ‬
‫آن ْالعَظِ ي َم‪ ،‬كه مراد از آن سوره فاتحه است‪.‬‬ ‫ْالقُرْ َ‬
‫محمد بن عبد الرحمن نحوى با اسناد از ابو ھريره روايت مىكند كه ابى بن كع ب فاتح ه‬
‫الكتاب را نزد پيامبر خواند‪ .‬پيامبر فرمود‪» :‬سوگند به آنكه جانم به دست اوست ك ه خ دا‬
‫در تورات و انجيل و زبور و قرآن مانند اين سوره نياورده‪ .‬و ھمين است سبع المثانى و‬
‫قرآن عظيم كه به من عطا شده است‪ «.‬ام ا س وره حج ر را ھم ه مك ى دانس تهان د‪ ،‬و اگ ر‬
‫سبع المثانى در مدينه نازل شده باش د نم ىش ود ك ه خ دا ب ر رس ولش در مك ه از باب ت آن‬
‫اظھار منت كند‪ .‬گذشته از اين‪ ،‬معقول نيست و نمىتوان گفت كه پيامبر ب يش از ده س ال‬
‫در مكه نماز بدون حمد مىخوانده است‪.‬‬
 ‫سوره بقره‬

‫سوره بقره بىخالف مدنى است‪ .‬احمد ب ن محم د ب ن اب راھيم ب ا اس ناد از عكرم ه رواي ت‬
‫مىكند‪ :‬نخستين سورهاى كه در مدينه نازل شد بقره است‪.‬‬
‫ك ْالكِتابُ )آيات ‪ .(5 -2‬ابو عثمان زعفرانى با اسناد از مجاھد نقل مىكند كه چھار‬ ‫الم ذلِ َ‬
‫آيه اول بقره ]بعد از بسم ﷲ[ درب اره مؤمن ان و دو آي ه بع د درب اره ك افران و س يزده آي ه‬
‫بعدى درباره منافقان است‪.‬‬
‫ِين َك َفرُوا ‪) ...‬آيه ‪ .(6‬ضحاك گويد‪ :‬اين آيه درب اره اب و جھ ل و پ نج ت ن از خان دان‬‫إِنَّ الَّذ َ‬
‫وى نازل شد‪ .‬كلبى گويد‪ :‬درباره يھود است‪.‬‬
‫َو إِذا لَقُوا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا ‪) ...‬آيه ‪ .(14‬كلبى از ابو ص الح از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه‬
‫ﷲ بن ابىّ و يارانش نازل شد‪ ،‬بدين شرح كه يك روز بيرون آمدند و‬ ‫اين آيه درباره عبد ّ‬
‫ﷲ به ي ارانش گف ت اين ك بنگري د ك ه چگون ه‬ ‫به عدهاى از صحابه پيامبر برخوردند‪ .‬عبد ّ‬
‫اين س فيھان را از ش ما ب ر م ىگ ردانم‪ .‬پ س پ يش رف ت و دس ت اب و بك ر را گرفت ه گف ت‪:‬‬
‫مرحبا به صديق و سرور بنى ت يم‪ ،‬پي ر مس لمانان و ي ار غ ار پيغمب ر )ص( و ب ذل كنن ده‬
‫مال و جان‪.‬‬
‫سپس دست عمر را گرفت و گفت‪ :‬مرحبا به سرور بن ى ع دى‪ ،‬داور نيرومن د طب ق دي ن‬
‫ﷲ )ص(‪ .‬س پس دس ت عل ى )ع( را گرف ت و‬ ‫خدا و بذل كننده م ال و ج ان ب راى رس ول ّ‬
‫گفت‪:‬‬
‫مرحبا به پسر عم و داماد رسول خدا و سرور بنى ھاش م بع د از رس ول خ دا و دو گ روه‬
‫ﷲ بن ابىّ به يارانش گف ت رفت ار م را ديدي د؟ ش ما ني ز ھم ين روش‬ ‫جدا شدند‪ .‬آنگاه عبد ّ‬
‫در‬
‫پ يش گيري د‪ .‬ي اران او را س تودند‪ .‬اب و بك ر و عم ر و عل ى )ع( ن زد پيغمب ر )ص( آم ده‬
‫خبر باز گفتند و آيه مورد بحث نازل شد‪.‬‬
‫يا أَ ُّي َھا ال َّناسُ اعْ ُب ُدوا َر َّب ُك ُم ‪) ...‬آيه ‪ .(21‬سعيد ب ن محم د زاھ د ب ا اس ناد از علقم ه رواي ت‬
‫مىكند كه در ھر آيهاى خطاب »يا أَ ُّي َھا ال َّن اسُ « ھس ت مك ى اس ت و ھ ر ج ا خط اب »ي ا‬
‫ِين آ َم ُنوا ‪ «...‬آمده مدنى است‪ ،‬و آيه مورد بحث خطاب به مش ركان مك ه اس ت ت ا‬ ‫أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫آيه ‪ 25‬كه درباره مؤمنان است و خدا پس از آنكه ب ه ج زاى ك افران اش اره نم وده‪ ،‬اج ر‬
‫مؤمنان را شرح مىدھد‪.‬‬
‫ب َمثال ‪) ...‬آيه ‪ .(26‬ابن عباس به روايت ابو صالح مىگويد‪:‬‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ﷲ ال َيسْ َتحْ ِيي أَنْ َيضْ ِر َ‬ ‫إِنَّ َّ َ‬
‫پ س از آنك ه خ دا دو مث ل در ح ق منافق ان زد )آي ه ‪ 17‬و آي ه ‪ (19‬ايش ان گفتن د خ دا‬
‫بزرگتر و برتر از آن اس ت ك ه ض رب المث ل بي اورد‪ .‬در ج واب آي ه ب اال ن ازل گردي د‪.‬‬
‫حسن و قتاده گفتهاند‪ :‬پس از آنكه مثال »ذباب« و »عنكب وت« ب راى مش ركان در ق رآن‬
‫آمد يھود خنديدند و گفتند‪ :‬اين به كالم خدا نمىماند و آيه مورد بحث ن ازل ش د‪ .‬احم د ب ن‬
‫ﷲ ب ن اس حاق در كت ابش ب ا اس ناد از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د‪ :‬پ س از آنك ه خ دا‬ ‫عب د ّ‬
‫درباره معبودھاى مشركان آيه فرستاد كه »اگر مگسى چيزى از ايشان بربايد نتوانند باز‬
‫س تانند« )ح ج ‪ (3‬و دي ن مش ركان را در سس تى ب ه ت ار عنكب وت تش بيه نم ود )عنكب وت‬
‫‪ (41‬آنان گفتند‪ :‬آيا مثال مگس و عنكبوت را در قرآن محم د )ص( ديدي د؟ منظ ورش از‬
‫اينھا چيست و به چه درد مىخورد؟ در پاسخ آيه مورد بحث نازل گرديد‪.‬‬
‫اس ِب ْال ِبرِّ َو َت ْن َس ْو َن أَ ْنفُ َس ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(44‬كلبى با اس ناد از اب ن عب اس رواي ت‬ ‫أَ َتأْ ُمر َ‬
‫ُون ال َّن َ‬
‫مىكند كه اين آيه درب اره يھ ود مدين ه ن ازل ش د ب ه اي ن ش رح ك ه ي ك يھ ودى ب ه دام اد و‬
‫خويشاوندانش و به بعضى يھودي ان ك ه خويش اوندى رض اعى ب ا مس لمين داش تند توص يه‬
‫مىنم ود ك ه ب ر دي ن محم د باش يد و از او اطاع ت كني د ك ه ب ر ح ق اس ت‪ .‬و او از جمل ه‬
‫كسانى بود كه مردم را به چيزى فرا مىخوانند و خود عمل نمىكنند‪.‬‬
‫صب ِْر َو الصَّال ِة ‪) ...‬آيه ‪ .(45‬بيشتر عالمان روى س خن اي ن آي ه را ب ا اھ ل‬ ‫َو اسْ َتعِي ُنوا ِبال َّ‬
‫كت اب م ىدانن د‪ .‬ب ا اي ن ح ال اي ن ي ك دس تور كل ى اس ت ب راى ھم ه بن دگان خ دا‪ .‬بعض ى‬
‫مفسران گفتهاند در اين آيه خطاب متوجه مسلمين شده است‪ ،‬اما از جھت داللت ظ اھرى‬
‫قول اول بھتر است ]زيرا در آيات بعد خطاب به بنى اسرائيل ادامه دارد[‪.‬‬
‫ِين ھا ُدوا َو ال َّنصارى ‪) ...‬آيه ‪ .(62‬احمد بن محمد بن احم د ح افظ ب ا‬ ‫ِين آ َم ُنوا َو الَّذ َ‬ ‫إِنَّ الَّذ َ‬
‫اس ناد از مجاھ د رواي ت م ىكن د ك ه چ ون س لمان سرگذش ت دي ر نش ينان ]يعن ى ي اران‬
‫پيشينش[ را به پيغمبر )ص( باز گفت‪ ،‬و حضرت فرمود‪ :‬آنان دوزخىاند‪ .‬جھان به دي ده‬
‫سلمان تاريك شد تا آيه باال نازل گرديد و س لمان گوي د‪ :‬گ ويى ك وھى از س ينهام برداش ته‬
‫شد‪ .‬محمد بن عبد العزيز مروزى با اسناد از س ّدى رواي ت م ىكن د ك ه چ ون س لمان ن زد‬
‫پيغمبر )ص( آمد‪ ،‬عبادت و رياضت ياران پيشينش را براى پيغمبر )ص( حكايت كرد و‬
‫ﷲ )ص( آنان نم از م ىخواندن د و روزه م ىگرفتن د و ب ه ت و و پيامبري ت‬ ‫گفت‪ :‬يا رسول ّ‬
‫]كه خواھى آمد[ ايم ان داش تند‪ .‬وقت ى س لمان از س تايش ايش ان ب از ايس تاد‪ ،‬پيغمب ر )ص(‬
‫فرمود‪ :‬اى سلمان ايشان دوزخىاند‪ ،‬تا آيه مورد بحث آمد‪ .‬محمد ب ن احم د ب ن محم د ب ن‬
‫جعفر با اسناد از ابن مسعود و او از گروھ ى از ص حابه رواي ت م ىكن د ك ه آي ه ب اال در‬
‫شأن سلمان كه قبال از اشراف جنديشاپور بود نازل شد و آيهھاى بعد در باب يھود است‪.‬‬
‫اب ِبأ َ ْي د ِ‬
‫ِيھ ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(79‬اي ن آي ه درب اره كس انى ن ازل ش ده ك ه‬ ‫ون ْالكِت َ‬ ‫ِين َي ْك ُت ُب َ‬‫َف َو ْي ٌل لِلَّ ذ َ‬
‫وصف و صفات پيغمبر )ص( را ]در تورات[ تغيير دادند‪ .‬كلبى با اس ناد رواي ت م ىكن د‬
‫ك ه ]عالم ان[ يھ ود وص ف پيغمب ر )ص( را در كت اب خ ود تغيي ر داده‪ ،‬او را بلن د ق د ب ا‬
‫موھاى صاف و آويخته و تيره وانمودند‪ -‬حال آنكه حضرت چھار شانه و گندمگون بود‪-‬‬
‫و ب ه پي روان و ھمكيش ان خ ويش گفتن د‪ :‬ببيني د اي ن ص فات پيغمب ر )ص( آخ ر الزم ان ب ا‬
‫اوصاف محمد )ص( شباھت ندارد‪ .‬سبب اين بود كه احبار و عالمان يھ ود از قب ل ديگ ر‬
‫يھودي ان ارت زاق م ىكردن د‪ .‬و از ب يم آنك ه نانش ان بري ده ش ود ص فات را تغيي ر داده‪،‬‬
‫دگرگون وانمودند‪.‬‬
‫َ‬
‫َو قالُوا لَنْ َت َم َّس َنا ال َّنا ُر إِال أيَّام ا ً َمعْ ُدو َد ًة ‪) ...‬آي ه ‪ .(80‬اس ماعى ب ن اب ى القاس م ص وفى ب ا‬
‫َّ‬
‫اسناد از ابن عباس روايت مىكند م وقعى ك ه پيغمب ر )ص( ب ه مدين ه آم د يھ ود م ىگفتن د‬
‫عمر دنيا ھفت ھزار سال است و مردم بابت ھر ھ زار س ال در دني ا ي ك روز در آخ رت‬
‫عذاب مىشوند‪ .‬پ س ع ذاب تنھ ا ھف ت روز خواھ د ب ود و پ س از آن بري ده م ىش ود‪ .‬در‬
‫مقابل آيه باال نازل شد‪.‬‬
‫طبق روايت ضحاك‪ ،‬ابن عباس گويد‪ :‬اي ن كت اب مس افت جھ نم را از اول ت ا آخ ر‪ ،‬چھ ل‬
‫روزه راه مىانگاشتند و مىگفتند ب يش از آنچ ه در ت ورات يافت هاي م مع ذب نخ واھيم ب ود‪.‬‬
‫اما روز قيامت به دوزخ در شوند و معذب گردند ت ا ب ه س قر و ش جره زق وم رس ند و آن‬
‫چند روز به سر رسد آنگاه نگھبانان دوزخ به آنان گويند‪ :‬اى دشمنان خدا مىپنداشتيد كه‬
‫در آتش ج ز چن د روز نخواھي د ب ود‪ ،‬ام ا حقيق ت اي ن اس ت ك ه در اينج ا ش ماره نيس ت و‬
‫مھلت بىپايان است‪.‬‬
‫ُون أَنْ ي ُْؤ ِم ُنوا لَ ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(75‬ابن عباس و مقاتل گويند‪ :‬اشاره اين آيه به ھفت اد‬ ‫أَ َف َت ْط َمع َ‬
‫تن از بنى اسرائيل است كه موسى برگزيد تا ھم راھش ب راى ش نيدن ك الم و فرم انھ اى‬
‫خدا بروند‪ .‬وقتى باز آمدند‪ ،‬راستگويانشان آنچ ه ش نيده بودن د گ واھى دادن د ام ا گروھ ى‬
‫گفتند‪ :‬ما از خدا شنيديم كه ھرگ اه توانس تيد اي ن كارھ ا را بكني د و اگ ر دلت ان نم ىخواھ د‬
‫نكنيد‪ ،‬باكى نيست‪ .‬اما بيشتر مفسران‪ ،‬اين آيه را مربوط ب ه تغيي ر حك م رج م زناك ار‪ ،‬و‬
‫تغيير دادن صفات پيغمبر )ص( آخر الزمان در تورات از سوى احبار يھود مىدانند‪.‬‬
‫ُون َعلَى الَّذ َ‬
‫ِين َك َف رُوا ‪) ...‬آي ه ‪ .(89‬اب ن عب اس گوي د‪ :‬يھ ود خيب ر‬ ‫َو كا ُنوا ِمنْ َق ْب ُل َيسْ َت ْف ِتح َ‬
‫]پيش از محمد )ص([ با طايفه غطفان جنگ داشتند و نخس ت شكس ت خوردن د‪ ،‬پ س اي ن‬
‫بحق النبىّ األمىّ ال ذى وع دتنا أن تخرج ه ف ى آخ ر الزم ان‬‫دعا خواندند‪» :‬اللھم إنا نسألك ّ‬
‫إال نصرتنا عليھم« و در برخورد بعدى غلبه يافتند اما پس از بعث ت پيغمب ر )ص( منك ر‬
‫او شدند‪ ،‬و آيه باال نازل شد‪ .‬س ّدى گويد‪ :‬عرب بر يھود مىگذشتند و آنان را مىآزردن د‪،‬‬
‫و يھوديان وصف محمد را در تورات يافته بودند و امي د داش تند ك ه ھم راه وى ب ا ع رب‬
‫بجنگند و پيروز شوند‪ .‬اما وقتى پيغمبر )ص( ظھور ك رد‪ ،‬يھ ود از روى حس د منك ر او‬
‫گشتند و گفتند‪:‬‬
‫رسول بايد از بنى اسرائيل باشد اين چرا از بنى اسماعيل است؟ قضيه چيست!‬
‫جب ِْري َل ‪) ...‬آي ه ‪ .(97‬س عيد ب ن محم د ب ن احم د زاھ د ب ا اس ناد از اب ن‬ ‫كان َع ُد ًّوا لِ ِ‬‫قُ ْل َمنْ َ‬
‫عباس روايت مىكند كه يھود نزد پيغمبر )ص( آمدن د و گفتن د‪ :‬ي ا أب ا لقاس م چن د چي ز از‬
‫تو مىپرسيم اگر پاسخ درس ت دادى پي روت م ىش ويم‪ .‬بگ و ك دام فرش ته ب راى ت و وح ى‬
‫م ىآورد؟ زي را ھ ر پيغمب رى فرش تهاى حام ل وح ى از س وى خ دا دارد‪ ،‬رفي ق ت و ك دام‬
‫اس ت؟ پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬جبرئي ل‪ .‬گفتن د اي ن فرش تهاى اس ت ك ه ب راى نب رد و پيك ار‬
‫فرود مىآيد و دشمن ماست‪ ،‬اگر مىگفتى ميكائي ل‪ -‬ك ه ب اران و رحم ت م ىآورد‪ -‬از ت و‬
‫تبعيت مىكرديم‪ .‬و آيه باال و آيه بعدى نازل شد‪.‬‬
‫ان َع ُد ًّوا ِ َّ ِ َو َمال ِئ َك ِت ِه ‪) ...‬آي ه ‪ .(98‬اب و بك ر اص فھانى ب ا اس ناد از ش عبى رواي ت‬‫َمنْ ك َ‬
‫مىكند كه عمر بن خطاب گفت‪ :‬من ھنگام تورات خواندن يھوديان نزد ايشان م ىرف تم و‬
‫از ھماھنگى تورات و ق رآن در ش گفت و ش ادمانه م ىش دم و يھ ود ب ه م ن م ىگفتن د‪ :‬م ا‬
‫كسى را به اندازه تو دوست نداريم‪ .‬پرس يدم‪ :‬چ را؟ گفتن د‪ :‬چ ون ن زد م ا م ىآي ى و ب ا م ا‬
‫مىآميزى‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬از آن روى ن زد ش ما م ىآي م ك ه از ھم اھنگى دو وح ى الھ ى )ق رآن و ت ورات( در‬
‫ش گفت و ش ادمانهام‪ .‬ت ا آنك ه روزى در مي ان يھ ود ب ودم پيغمب ر )ص( آم د‪ .‬گفتن د‪ :‬اين ك‬
‫رھبر تو‪،‬‬
‫برخي ز و ن زد او ب رو‪ .‬ب دان س و نگريس تم و پيغمب ر )ص( را دي دم ك ه وارد ك وخى در‬
‫مدينه شده بود‪ .‬رو به يھوديان كرده پرسيدم شما را به خدا و تورات س وگند آي ا م ىداني د‬
‫كه اين فرستاده خداست‪ .‬رئيسشان گف ت‪ :‬ح ال ك ه ش ما را ب ه خ دا س وگند داد حقيق ت را‬
‫بگوييد‪.‬‬
‫گفتند‪ :‬تو بزرگى‪ ،‬تو بگو‪ .‬گفت ما مىدانيم كه او فرستاده خداس ت‪ .‬عم ر گوي د‪ :‬گف تم در‬
‫اين صورت ھالك شدهايد وقتى پيرويش نمىكني د‪ .‬گفتن د‪ :‬م ا در مي ان فرش تگان دش من و‬
‫دوست داريم‪ ،‬پرسيدم دوست و دشمن شما كدام است؟ گفتند‪ :‬دشمن م ا جبرئي ل اس ت ك ه‬
‫فرشته خشونت و تندى و عذاب و سختگيرى است اما ميكائيل كه فرشته رحمت و نرمى‬
‫و گشايش و آسانى است دوست ماست‪ .‬عمر گويد‪ :‬گفتم‪ :‬گ واھى م ىدھ م ك ه ب ر جبرئي ل‬
‫روا نيست با دوست ]راستين[ ميكائيل خص ومت ورزد و ميكائي ل را نش ايد ك ه ب ا دش من‬
‫جبرئي ل از در ص لح درآي د‪ .‬آن دو ب ا ھمن د و دوس ت و دش منش ان يك ى اس ت‪ .‬آنگ اه‬
‫برخاستم و به كوخى كه پيغمبر )ص( درون شده ب ود رف تم‪ .‬پيش وازم ك رد و فرم ود‪ :‬اى‬
‫پسر خطاب آياتى را كه نازل شده بخ وانم؟ گف تم بل ى و آي ات )‪ (99 -97‬را ف رو خوان د‪.‬‬
‫عمر گويد گفتم‪ :‬قس م ب ه آنك ه ب ه راس تى ت را مبع وث ك رد ھ م اكن ون آم ده ب ودم ت ا س خن‬
‫يھوديان با تو باز گويم كه خداى نھان بين آگاه‪ ،‬پيشتر ترا با خبر نمود‪ .‬عمر گوي د از آن‬
‫پس در اين اعتقاد از سنگ با صالبتتر شدم‪.‬‬
‫ّ‬
‫به گفته ابن عباس‪ ،‬يكى از احبار يھود ف دك ب ه ن ام عب د ﷲ ب ن ص وريا پيغمب ر )ص( ب ه‬
‫مباحثه پرداخت و پس از آنكه چند پرسش نمود و مجاب گرديد پرسيد‪ :‬كدام فرشته براى‬
‫تو وحى مىآورد؟ پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬جبرئيل كه يار ھمه پيغمبران است‪ .‬يھودى گفت‬
‫كه او دشمن ماست و اگر ميكائي ل ب راى ت و وح ى م ىآورد ب ه ت و م ىگروي ديم‪ ،‬چ را ك ه‬
‫جبرئيل براى ع ذاب و جن گ و س ختگيرى ن ازل م ىش ود و بارھ ا ب ه م ا ص دمه زده‪ ،‬و‬
‫شديدترين آن واقعه بيت المقدس است كه خدا به يكى از انبي اى بن ى اس رائيل وح ى نم ود‬
‫كه بيت المقدس به دست مردى به نام بختنصر ويران خواھ د ش د‪ ،‬و زم انش را ھ م خب ر‬
‫داد‪.‬‬
‫چون ھنگامش در رسيد‪ ،‬ما يكى از شجاعان بنى اسرائيل را به جس ت و ج وى بختنص ر‬
‫فرس تاديم ت ا وى را يافت ه بكش د‪ ،‬و او بختنص ر را در باب ل ياف ت در ح الى ك ه پس ركى‬
‫بيچ اره ب ود و ق وتى نداش ت‪ .‬فرس تاده م ا وى را گرف ت و م ىخواس ت بكش د ك ه جبرئي ل‬
‫مانع شد و گفت‪ :‬اگر پروردگارتان مقدر كرده ھالكتان كند به وى دست نخواھى ياف ت و‬
‫اگر چنين نيست به چه حق او را مىكشى؟ و فرستاده ما قانع شد و بازگش ت و بختنص ر‬
‫بزرگ شد و نيرو گرفت و ب ه جن گ م ا آم د و بي ت المق دس را وي ران ك رد‪ .‬ب دين س بب‬
‫جبرئيل را دشمن‬
‫مىداريم‪ .‬و آيه مورد بحث بدين مناسبت نازل گرديد‪ .‬مقاتل گويد‪ :‬يھود گفتن د جبرئي ل ب ا‬
‫ما مخالف است‪ ،‬زيرا دستور داشت نبوت را براى ما بياورد و بيرون از م ا ب رد‪ .‬و آي ه‬
‫مورد بحث در جواب ايشان فرود آمد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ت ‪) ...‬آي ه ‪ .(99‬اب ن عب اس گوي د‪ :‬اي ن پاس خ عب د ﷲ ب ن‬ ‫ت َبيِّن ا ٍ‬
‫ك آي ا ٍ‬‫َو لَ َق ْد أَ ْن َز ْلن ا إِ َل ْي َ‬
‫صورياست كه به پيغمبر )ص( گف ت‪ :‬آنچ ه آوردى م ا س ابقهاش را ن داريم و ب ه رس ميت‬
‫نمىشناسيم‪ .‬نشانه روشنى بيار تا پيرويت كنيم و آيه باال آمد‪.‬‬
‫ْمان ‪) ...‬آيه ‪ (102‬محمد بن عبد العزي ز قنط رى‬ ‫َو ا َّت َبعُوا ما َت ْتلُوا ال َّشياطِ ينُ َعلى م ُْلكِ ُسلَي َ‬
‫با اس ناد از عم ران ب ن ح ارث رواي ت م ىكن د ك ه ن زد اب ن عب اس ب وديم‪ ،‬گف ت‪ :‬يك ى از‬
‫شياطين از آسمان سخن وحى را مىدزدي د و پ س از آنك ه ب ا ي ك كلم ه ح ق ]و پيش گويى‬
‫درست[ آزموده مىشد ھفتاد دروغ به خورد مردم مىداد و دلھا را مىربود‪ .‬سليمان بر‬
‫اي ن ام ر وق وف يافت ه آن را از وى گرف ت و زي ر تخ ت در خ اك ك رد‪ .‬پ س از م رگ‬
‫سليمان شيطان نزد مردم آمده گفت‪ :‬آيا مىخواھيد شما را به گنج بىنظير و دستني افتنى‬
‫سليمان راه بنمايم؟‬
‫گفتن د‪ :‬آرى‪ ،‬گف ت‪ :‬زي ر تخ ت اس ت‪ .‬بي رون آري د‪ .‬بي رونش كش يدند و گفتن د‪ :‬اي ن س حر‬
‫س ليمان اس ت ك ه ب ا آن ھم ه جان داران را مس ّخر ك رده ب ود و خ دا در آي ه م ورد بح ث‬
‫سليمان را تنزيه فرموده است‪.‬‬
‫كلب ى گوي د‪ :‬ش ياطين از زب ان آص ف ب ن برخي ا ج ادو و نيرنج ات نوش ته روى آن چن ين‬
‫عن وان نگاش تند‪» :‬ھ ذا م ا عل م آص ف ب ن برخي ا المل ك« و در حال ت ن زع س ليمان زي ر‬
‫س جادهاش در خ اك كردن د و س ليمان ملتف ت نش د‪ .‬پ س از م رگ س ليمان آن را از زي ر‬
‫جانماز سليمان بيرون آورده گفتند‪ :‬اين است سرّ تسلط س ليمان ب ر ش ما‪ .‬آن را بياموزي د‪.‬‬
‫چون علماى بنى اسرائيل آن سخن شنيدند گفتن د‪ :‬مع اذا ﷲ ك ه اي ن حكم ت س ليمان باش د‪.‬‬
‫اما عاميان گفتند اين علم سليمان است و به آموختن آن روى نھادند و كتب انبياء را كنار‬
‫گذاشتند و نام سليمان ب ه س حر ش ھرت ياف ت و ب د ن ام ش د و ھمچن ان ب ود ت ا خ دا‪ ،‬محم د‬
‫)ص( را به پيامبرى برانگيخت و عذر پاكى و بىگناھى سليمان از آن اتھام به وح ى ب ر‬
‫اس‬ ‫ين َك َف رُوا‪ُ ،‬ي َعلِّ ُم َ‬
‫ون ال َّن َ‬ ‫زبان پيامبر جارى شد ك ه م ا َك َف َر ُس لَيْمانُ »‪َ «1‬و ل ِك نَّ ال َّش ياطِ َ‬
‫السِّحْ َر‪.‬‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ .(1‬در تورات‪ ،‬كتاب اول پادشاھان باب يازدھم )‪ (7 -5‬آمده است‪» :‬و در وقت پي رى س ليمان واق ع‬
‫شد كه زنانش دل او را به پيروى خدايان غريب مايل ساختند و دل او مثل پدرش داوود با يھوه خدايش‬
‫كامل نبود‪ /‬پس سليمان در عقب عشتورت خداى صيدونيان و در عقب ملك وم خ داى عموّ ني ان رف ت‪ /‬و‬
‫سليمان در نظر خداوند شرارت ورزيده مثل پدر خود داوود‪ ،‬خداوند را پيروى كامل ننمود«‪ -.‬م‪.‬‬
‫س عيد ب ن عي اش قرش ى ب ا اس ناد از حص يفه رواي ت م ىكن د ك ه ھرگ اه نب اتى م ىرويي د‬
‫س ليمان م ىپرس يده خاص يت ت و چيس ت؟ و ب ه چ ه درد م ىخ ورى؟ و آن رويي دنى پاس خ‬
‫مىداد‪ .‬تا وقتى خرّ وب روييد‪ :‬سليمان از آن پرسيد كار ت و چيس ت؟ گف ت‪ :‬وي ران ك ردن‬
‫خانه تو‪ .‬سليمان پرسيد‪ :‬به راستى خرابش مىكنى؟ گفت‪ :‬آرى‪ .‬سليمان گفت‪ :‬بد درخت ى‬
‫ھستى تو! و ديرى نگذشت كه سليمان وفات يافت و مردم در مورد بيمارانشان مىگفتند‪:‬‬
‫ك اش مانن د س ليمان كس ى ب ود‪ .‬در اي ن موق ع ش ياطين كت ابى ف راھم ك رده زي ر جانم از‬
‫سليمان قرار دادند و به مردم گفتند‪ :‬بياييد تا نسخهھايى كه سليمان با آن مداوا مىكرد ب ه‬
‫ش ما نش ان دھ يم‪ .‬و آن كت اب را بي رون آوردن د ك ه ھم ه س حر و افس ون ب ود‪ ،‬و خ دا آي ه‬
‫مورد بحث را نازل كرد‪.‬‬
‫س ّدى گوي د‪ :‬اشخاص ى در زم ان س ليمان ب ه نوش تن و آم وختن ج ادو س رگرم بودن د و‬
‫س ليمان آن كت ابھ ا را گرفت ه زي ر تخ تش دف ن ك رد و م ردم را از س حر نھ ى نم ود و‬
‫ش ياطين از قض يه دف ن كت اب اط الع داش تند‪ .‬پ س از م رگ س ليمان يك ى از ش ياطين ب ه‬
‫صورت آدمى درآمد و نزد گروھى از بنى اسرائيل رفت و گفت‪ :‬آي ا م ىخواھي د ش ما را‬
‫ب ه گنج ى پاي ان ناپ ذير ھ دايت ك نم؟ گفتن د‪ :‬آرى‪ ،‬گف ت‪ :‬زي ر تخ ت س ليمان را بش كافيد‪،‬‬
‫ش كافتند و آن كت ب را يافتن د‪ ،‬و آن ش يطان گف ت‪ :‬س ليمان ب ه وس يله اينھ ا ج ن و ان س و‬
‫ش ياطين و مرغ ان را مس خر داش ته ب ود‪ .‬بن ى اس رائيل آن كت ب را م ورد اس تفاده ق رار‬
‫دادند‪ .‬از اينجاست كه جادو بين يھوديان زياد است و خدا در آي ه م ورد بح ث س ليمان را‬
‫از جادوگرى تبرئه فرمود‪.‬‬
‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا ال َتقُولُوا راعِ نا ‪) ...‬آيه ‪ .(104‬به روايت ابن عطاء‪ ،‬ابن عباس گويد‪:‬‬
‫ع رب پيغمب ر )ص( را ب دين گون ه خط اب م ىكردن د وقت ى يھ ود اي ن كلم ه را ش نيدند‬
‫خوشحال شدند‪ ،‬چه به زب ان عب رى آن كلم ه معن ى دش نام م ىداش ت و ب ا خ ود گفتن د‪ :‬م ا‬
‫پيش از اين محمد )ص( را در دل فحش مىداديم اكنون آشكارا دشنام گوييم كه اين ك الم‬
‫خود مسلمين است‪ ،‬و نزد پيغمبر )ص( آمده مىگفتند‪» :‬ي ا محم د راعن ا« و م ىخنديدن د‪.‬‬
‫تا آنكه سعد ب ن عب اده انص ارى ك ه آش نا ب ه لغ ت يھ ود ب ود نكت ه را درياف ت و گف ت‪ :‬اى‬
‫دشمنان خدا لعنت خدا بر خود شما باد‪ .‬سوگند به آنكه جان محمد )ص( در دس ت اوس ت‬
‫اگر اين كلمه را از يكىتان بشنوم گردنش را مىزنم‪ .‬يھوديان گفتند مگر خود شما چن ين‬
‫نمىگفتيد؟ و آيه در نھى مسلمانان از به كار بردن آن كلمه نازل گرديد‪.‬‬
‫ب ‪) ...‬آي ه ‪ .(105‬مفس ران گوين د ك ه مس لمانان ب ه ھ م‬ ‫ِين َك َفرُوا ِم نْ أَھْ ِل ْالكِت ا ِ‬ ‫ما َي َو ُّد الَّذ َ‬
‫پيمانان يھودىشان گفتند به محمد )ص( بگرويد و يھود پاسخ مىدادن د‪ ،‬اي ن دين ى ك ه م ا‬
‫را به آن فرا مىخوانيد از دين ما بھتر نيست‪ .‬و ما دلمان مىخواست كه بھتر مىب ود و‬
‫ايمان مىآورديم‪ .‬و آيه باال در تكذيبشان نازل گرديد‪.‬‬
‫م ا َن ْن َس ْخ ِم نْ آ َي ٍة أَ ْو ُن ْنسِ ھا َن أْ ِ‬
‫ت ِب َخ ْي ٍر ِم ْنھ ا ‪) ...‬آي ه ‪ .(106‬ب ه گفت ه مفس ران‪ ،‬مش ركين‬
‫گفتن د‪ :‬آي ا نم ىبيني د ك ه محم د )ص( اص حابش را ب ه چي زى ام ر م ىكن د و س پس نھ ى‬
‫مىنمايد و خالف آن را فرمان مىدھد امروز چيزى م ىگوي د و ف ردا از آن برم ىگ ردد‪.‬‬
‫ھمانا اين ق رآن ك الم ش خص محم د )ص( اس ت ك ه چن ين متن اقض در م ىآي د‪ .‬در پاس خ‬
‫اينان خدا آيه باال را فرو فرستاد و نيز آيه ‪ 101‬سوره نحل را‪.‬‬
‫ون أَنْ َتسْ َئلُوا َرسُولَ ُك ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(108‬اب ن عب اس گوي د‪ :‬عب د ﷲ ب ن أب ى كع ب و‬
‫ّ‬ ‫أَ ْم ُت ِري ُد َ‬
‫جماعتى از قريش از محمد )ص( درخواستند كه كوه صفا را زرين ساز و مكه را فراخ‬
‫كن و در آن چشمهھا بگشا‪ ،‬تا به تو ايمان آوريم‪ .‬و آيه باال فرود آمد‪ .‬مفسران گوين د ك ه‬
‫يھود و مشركان عليه پيغمب ر )ص( م انع م ىتراش يدند و بعض ى م ىگفتن د ھمانن د موس ى‬
‫ﷲ ب ن امي ه مخزوم ى‪-‬‬ ‫كتابى يك قل م و يكج ا از آس مان ن ازل ك ن‪ .‬و ديگ رى‪ -‬يعن ى عب د ّ‬
‫مىگفت نامهاى از آسمان براى من بيار كه در عنوان آن نام من باش د و مض مونش تأيي د‬
‫پيام آورى تو‪ .‬و برخى مىگفتند كه ب ه ت و ايم ان ني اوريم مگ ر اينك ه خ دا و فرش تگان را‬
‫ھمگروه بياورى ]سوره اسراء آيه ‪ [92‬و آيه مورد بحث نازل شد‪.‬‬
‫ب ‪) ...‬آي ه ‪ .(109‬اب ن عب اس گوي د‪ :‬اي ن آي ه در پاس خ ع دهاى از‬ ‫َو َّد َكثِي ٌر ِم نْ أَھْ ِل ْالكِت ا ِ‬
‫يھود نازل شد كه پس از واقعه احد به مسلمانان گفتند‪ :‬ديديد كه دچار چه مصيبتى شديد‪،‬‬
‫و اگر بر حق بوديد شكست نمىخورديد‪ ،‬به دين ما برگرديد كه بھتر است‪.‬‬
‫حسين بن محمد فارسى با اسناد از كعب بن مالك و او از پدرش روايت مىكند ك ه كع ب‬
‫بن اشرف شاعر يھودى پيغمبر )ص( را ھجو مىگفت‪ .‬و كفار قريش را به جنگ محم د‬
‫)ص( تشويق مىنمود‪ .‬و نيز مش ركان و يھ ود مدين ه پ س از ھج رت پيغمب ر )ص( ب دان‬
‫ش ھر‪ ،‬آن حض رت و ي ارانش را ب ه س ختى م ىآزردن د‪ ،‬و آي ه ب اال ن ازل ش د ت ا آنج ا ك ه‬
‫» َفاعْ فُوا َو اصْ َفحُوا«‪.‬‬
‫ت ال َّنصارى َعلى َشيْ ٍء ‪) ...‬آيه ‪ .(113‬اين آيه در ب اب يھودي ان مدين ه‬ ‫ت ْال َيھُو ُد لَ ْي َس ِ‬
‫َو قالَ ِ‬
‫و‬
‫مسيحيان نجران نازل شد و قضيه اين بود كه ھيأتى از نج ران ن زد پيغمب ر )ص( آمدن د‬
‫و احبار يھود نيز در مجلسى حاضر شده با ايشان مناظره در پيوستند و صداھا بلند شد‪.‬‬
‫يھوديان به مسيحيان گفتند‪ :‬دين شما اساسى ندارد و عيسى و انجيل را منكر شدند‪.‬‬
‫مسيحيان نيز گفتند دين يھود اساسى ندارد و منكر موسى و ت ورات گرديدن د و آي ه م ورد‬
‫بحث نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲ ‪) ...‬آي ه ‪ .(114‬اي ن آي ه درب اره طط وس روم ى و‬ ‫َّ‬ ‫َو َم نْ أَ ْظلَ ُم ِم َّم نْ َمن َع َمس ا ِ‬
‫ج َد ِ‬ ‫َ‬
‫لش كريان مس يحى اوس ت ك ه ب ا بن ى اس رائيل جنگي ده‪ ،‬رزمن دگانش ان را كش تند و‬
‫كودك انش ان را اس ير ك رده ت ورات را س وزانيدند و بي ت المق دس را وي ران و مزبل ه‬
‫ساختند‪ .‬و اين نظر ابن عباس است طبق روايت كلبى‪ .‬قتاده گويد‪ :‬اشاره آيه به بختنص ر‬
‫و لش كريان اوس ت ك ه ب ه كم ك مس يحيان روم ب ا يھ ود جنگي ده بي ت المق دس را خ راب‬
‫كردند‪ .‬عطاء از ابن عباس روايت مىكند‪ :‬آي ه ب اال درب اره مش ركان مك ه اس ت ك ه م انع‬
‫عبادت مسلمين در مسجد الحرام مىگرديدند‪.‬‬
‫َو ِ َّ ِ ْال َم ْش ِر ُق َو ْال َم ْغ ِربُ ‪) ...‬آي ه ‪ .(115‬در ش أن ن زول اي ن آي ه اخ تالف اس ت‪ .‬اب و‬
‫ﷲ رواي ت م ىكن د‪ :‬پيغمب ر )ص( ي ك گ روه‬ ‫منصور منصورى با اسناد از جابر ب ن عب د ّ‬
‫جنگى اعزام كرد كه من نيز ھمراه ب ودم‪ .‬در ظلم ت ش ب س مت قبل ه را تش خيص ن داديم‬
‫گروھى گفتند ما مىدانيم قبل ه رو ب ه ش مال اس ت و خط ى كش يده نم از خواندن د و برخ ى‬
‫گفتند رو به جنوب است و خطى كشيده نماز خواندند‪ .‬وقتى صبح شد مالحظه كردن د ك ه‬
‫خط وط رو ب ه قبل ه نيس ت‪ .‬وقت ى از س فر بازگش تيم مس ئله را از پيغمب ر )ص( پرس يدند‬
‫جوابى نفرمود تا آيه مورد نظر نازل گرديد‪.‬‬
‫ابو منصور با اسناد از ربيعه و او از پدرش نقل مىكند كه ھمراه پيغمبر )ص( در شبى‬
‫تاريك نماز خوانديم و قبله معلوم نبود و ھر كس به س متى خوان د وقت ى ص بح ش د قض يه‬
‫را ب ه پيغمب ر )ص( ي ادآورى ك رديم‪ .‬اي ن آي ه ن ازل ش د‪ .‬ب ه عقي ده اب ن عم ر آي ه م ذكور‬
‫درباره نم از مس تحبى و نافل ه اس ت‪ .‬اب و القاس م ب ن عب دان ب ا اس ناد از اب ن عم ر رواي ت‬
‫م ىكن د ك ه معن ى آي ه چن ين اس ت‪ :‬نم از مس تحب را در ھم ان س مت ك ه قافل ه و مرك ب‬
‫مىرود بخوانيد‪.‬‬
‫به روايت عطاء‪ ،‬ابن عباس گويد‪ :‬وقتى نجاشى در گذشت جبرئيل به پيغمب ر )ص( خب ر‬
‫داد و گف ت ب ر او نم از بگ زار‪ .‬پيغمب ر )ص( اص حاب را گ رد آورده ب ه ص ف ك رد و‬
‫فرمود خدايم فرمان داده ب ر نجاش ى ك ه وف ات يافت ه نم از بخ وانم ش ما ھ م بخواني د‪ ،‬و ب ه‬
‫نماز ايستادند‪.‬‬
‫اص حاب در دل گفتن د چگون ه ب ر كس ى نم از بگ زاريم ك ه رو ب ه قبل ه ديگ رى عب ادت‬
‫مىنمود‪ -‬چه نجاشى تا دم مرگ به سوى بيت المقدس نماز مىخواند ولى قبله مسلمين به‬
‫كعبه برگشته بود‪ .‬بدين مناسبت آيه مورد نظر ن ازل گردي د‪ .‬اب ن عب اس گوي د آي ه ب اال ب ا‬
‫ْث ما ُك ْن ُت ْم َف َولُّوا وُ جُو َھ ُك ْم َش ْط َرهُ )بقره‪ ،‬آيه ‪ 144‬و ‪ (150‬منسوخ گرديد‪ .‬عط اء‬ ‫آيه َو َحي ُ‬
‫خراسانى از قول ابن عباس مىآورد‪ :‬اولين آي هاى ك ه در ق رآن منس وخ ش د آي ه قبل ه ب ود‬
‫ﷲ« )بقره‪ ،‬آيه ‪ (115‬ب ود‪ .‬پيغمب ر )ص( رو‬ ‫كه نخست بر اساس » َفأ َ ْي َنما ُت َولُّوا َف َث َّم َوجْ ُه َّ ِ‬
‫به بيت المقدس نماز مىخواند و خدا قبله وى به بيت العتيق‪ -‬يعنى كعبه‪ -‬برگردانيد‪.‬‬
‫از اب ن أب ى طلح ه والب ى رواي ت ك ردهان د ك ه پيغمب ر )ص( وقت ى ب ه مدين ه ھج رت ك رد‬
‫بيشتر مردم آن يھودى بودند و خدا به پيغمبر )ص( امر كرد كه رو به بيت المقدس نماز‬
‫بخواند و يھوديان از اين امر خوشحال بودند و ده ماه و اندى چنين بود اما پيغمبر )ص(‬
‫قبله ابراھيم را دوست داشت و چون خدا قبله را به كعبه برگرداند يھوديان به ش ك افت اده‬
‫گفتند‪ :‬م ا َو َّال ُھ ْم َع نْ قِ ْبلَ ت ِِھ ُم الَّ ِت ي ك ا ُنوا َعلَيْھ ا )بق ره‪ ،‬آي ه ‪ (142‬و آي ه م ورد بح ث ن ازل‬
‫گرديد‪.‬‬
‫َو قالُوا ات َخذ ﷲ ُ َولدا ‪) ...‬آيه ‪ .(116‬اين آيه در حق يھود است كه م ىگفتن د‪ :‬عزي ز پس ر‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫خداس ت و مس يحيان نج ران ك ه م ىگفتن د مس يح پس ر خداس ت و مش ركان ع رب ك ه‬
‫فرشتگان را دختران خدا مىناميدند‪.‬‬
‫ح ِيم ‪) ...‬آي ه ‪ .(119‬اب ن عب اس گوي د‪ :‬پيغمب ر )ص( روزى‬ ‫ب ْال َج ِ‬ ‫َو ال ُتسْ َئ ُل َع نْ أَصْ حا ِ‬
‫گف ت ك اش دانس تمى پ در و م ادر م ن چ ه كردن د؟ آي ه ن ازل ش د ك ه از اح وال اھ ل جھ نم‬
‫مپ رس! و اي ن ب ر اس اس قرائ ت »ال تس أل« ب ه ج زم اس ت‪ .‬ام ا ب ه عقي ده مقات ل پيغمب ر‬
‫)ص( مىگفت اگر خدا بر يھود باليى مىفرستاد ايمان مىآوردن د و آي ه ن ازل ش د ك ه ت و‬
‫مسئول اھل جھنم نيستى ]طبق عقيده شيعه آباء و امّھات پيغمبر )ص( موحّ د بودهاند[‪.‬‬
‫ك ْال َيھُو ُد َو َال ال َّنصارى ‪) ...‬آيه ‪ .(120‬مفسران گويند يھ ود و مس يحيان‬ ‫َو لَنْ َترْ ضى َع ْن َ‬
‫از پيغمبر )ص( تقاضاى مدارا مىنمودند و وعده مىدادند كه اگر م دارا كن د و مھلتش ان‬
‫دھد موافقت كنن د و ب دو بگرون د و اي ن آي ه )ب راى آگ اھى پيغمب ر( ن ازل ش د‪ .‬اب ن عب اس‬
‫گوي د اي ن آي ه درب اره قبل ه اس ت زي را يھ ود مدين ه و مس يحيان نج ران امي دوار بودن د ك ه‬
‫پيغمب ر )ص( ب ر قبل ه ايش ان نم از بخوان د و چ ون قبل ه ب ه س وى كعب ه برگردي د ب ر آن ان‬
‫گران آمد و از اينكه پيغمبر )ص( به دي نش ان متماي ل ش ود نومي د ش دند و آي ه ب اال ن ازل‬
‫گرديد‪.‬‬
 ‫اب َي ْتلُو َن ُه َح َّق ت َ‬
‫ِالو ِت ِه ‪) ...‬آي ه ‪ .(121‬ب ه رواي ت عط اء و كلب ى‪ ،‬اب ن‬ ‫ِين آ َتيْن ا ُھ ُم ْالكِت َ‬
‫الَّ ذ َ‬
‫عباس گويد‪ :‬اين آيه در شأن اھل سفينه نازل شد و آنان چھل مرد حبشى بودند كه ھمراه‬
‫جعفر بن ابى طالب از حبشه آمدند‪ .‬ضحاك گويد‪ :‬اي ن آي ه در ش أن يھودي ان اس ت ك ه ب ه‬
‫اسالم گرويدند‪ .‬قتاده و عكرمه گويند‪ :‬در حق خود حضرت رسول )ص( است‪.‬‬
‫ت ‪) ...‬آي ه ‪ .(133‬اي ن آي ه در ج واب يھودي ان ن ازل‬ ‫وب ْال َم ْو ُ‬
‫ض َر َيعْ قُ َ‬ ‫ش َھدا َء إِ ْذ َح َ‬‫أَ ْم ُك ْن ُت ْم ُ‬
‫شد كه به پيغمبر )ص( گفتند مگر نمىدانى كه يعقوب چ ون م رد اوالدش را ب ه يھودي ت‬
‫سفارش كرد )و ما طبق وصيت يعقوب بر آيين خويش باقى ھستيم(‪.‬‬
‫َو قالُوا ُكو ُنوا ھُوداً أَ ْو َنصارى َت ْھ َت ُدوا ‪) ...‬آيه ‪ .(135‬ابن عباس‪ ،‬گويد‪ :‬اين آيه در پاس خ‬
‫س ران يھ ود مدين ه‪ ،‬كع ب ب ن اش رف و مال ك ب ن ص يف و اب و ياس ر ب ن اخط ب و ني ز‬
‫مسيحيان نجران است كه در مباحثه با مسلمين ھر يك دين خود را برحقتر از كيشھ اى‬
‫ديگر مىشمردند‪ .‬يھود مىگفتند‪ :‬موسى برترين پيغمب ران و ت ورات ب االترين كت ابھ ا و‬
‫دي ن م ا بھت رين ادي ان اس ت و منك ر مس يح و انجي ل و محم د و ق رآن بودن د و مس يحيان‪،‬‬
‫عيس ى را برت رين پيغمب ران و انجي ل را ب االترين كت اب و دي ن خ ويش را بھت رين ادي ان‬
‫معرفى مىكردند و محمد و قرآن را منكر بودند و ھر كدام‪ ،‬مس لمين را ب ه ك يش خ ويش‬
‫دعوت مىكرد كه دين حق ھمين است و بس‪.‬‬
‫ﷲ صِ ْب َغ ًة ‪) ...‬آيه ‪ .(138‬ابن عباس گويد‪ :‬مس يحيان را وقت ى‬ ‫ﷲ َو َمنْ أَحْ َسنُ م َِن َّ ِ‬ ‫صِ ْب َغ َة َّ ِ‬
‫فرزن دى متول د م ىش د‪ ،‬روز ھف تم ب ا آب‪ ،‬غس ل تعمي دش م ىدادن د ت ا تطھي رش كنن د و‬
‫مىگفتند اين به جاى ختنه كردن‪ -‬كه عالمت يھوديت ب ود‪ -‬نش انه مس يحيت اس ت و طف ل‬
‫بدين گونه مسيحى مىشود‪ ،‬و آيه بدين مناسبت نازل شد‪.‬‬
‫اس ‪) ...‬آيه ‪ .(142‬محمد بن احمد ب ن جعف ر ب ا اس ناد از ب راء ]ب ن‬ ‫َس َيقُو ُل ال ُّس َفھا ُء م َِن ال َّن ِ‬
‫عازب[ روايت مىكند كه وقتى پيغمبر )ص( به مدين ه آم د ش انزده ي ا ھف ده م اه ب ه س مت‬
‫بيت المقدس نماز مىخواند و خود عالقهمند مىبود كه به سوى كعبه نم از بخوان د و اي ن‬
‫ك فِ ي ال َّس ما ِء )آي ه ‪ (144‬م ردم س فيه‪ -‬مقص ود يھودي ان‬‫ب َوجْ ِھ َ‬ ‫آيه نازل شد‪َ :‬ق ْد َنرى َت َقلُّ َ‬
‫است‪ -‬گفتند به چه سبب قبله آنان تغيير كرد؟ و آيه مورد بحث در جواب نازل شد‪.‬‬
‫يع إِيما َن ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(143‬كلبى از ابن عباس روايت مىكن د ك ه برخ ى‬ ‫ﷲُ لِيُضِ َ‬ ‫كان َّ‬ ‫َو ما َ‬
‫از‬
‫ﷲ )ص( پ يش از تغيي ر قبل ه درگذش تند ك ه از آن جمل هان د‪ :‬اس عد ب ن‬ ‫ص حابه رس ول ّ‬
‫زرارة و ابو امامه از بنى نجار و براء بن معرور از بنى سلمى و چند تن ديگر‪ .‬پ س از‬
‫تغيير قبله كسان ايشان نزد پيغمبر )ص( آمده پرسيدند ح ال ب رادران م ا چ ه م ىش ود ك ه‬
‫به قبله نخستين نم از م ىخواندن د و اكن ون خ دا ت را ب ه قبل ه اب راھيم برگردان ده؟‪ -‬اي ن آي ه‬
‫ك فِ ي ال َّس ما ِء )آي ه ‪ (144‬گوي د‪:‬‬ ‫ب َوجْ ِھ َ‬ ‫نازل شد‪ .‬سپس ھمو در ش أن ن زول َق ْد َن رى َت َقلُّ َ‬
‫پيغمبر )ص( به جبرئيل اظھار كرد دوست داشتم كه خدا قبله مرا از قبله يھود ج دا كن د‪.‬‬
‫جبرئيل پاس خ داد‪ :‬م ن ھ م بن دهاى ھس تم چ ون ت و‪ ،‬از پروردگ ارت بخ واه ت ا ت را از قبل ه‬
‫يھود به قبله ابراھيم برگرداند‪ .‬و به آسمان رفت و پيغمب ر )ص( پيوس ته نگ اه ب ر آس مان‬
‫داشت كه جبرئيل اجابت مسئول وى را از سوى خدا بياورد‪ ،‬تا اين آيه نازل شد‪.‬‬
‫ابو منصور محمد بن محمد منص ورى ب ا اس ناد از ب راء ]ب ن ع ازب[ رواي ت م ىكن د ك ه‬
‫پس از ھجرت پيغمبر )ص( به مدينه‪ ،‬ھفده ماه به سوى بيت المقدس نماز مىخوان ديم ت ا‬
‫ك فِي ال َّس ما ِء )‪ (144‬ف رو‬‫ب َوجْ ِھ َ‬‫خداوند‪ ،‬دلخواه پيامبر خويش بدانست و آيه َق ْد َنرى َت َقلُّ َ‬
‫فرستاد‪ .‬مسلم و بخارى نيز اين روايت را به طريق ديگر آوردهاند‪.‬‬
‫ون أَبْنا َء ُھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(146‬اين آيه درباره يھودي ان‬ ‫ِين آ َتيْنا ُھ ُم ْالك َ‬
‫ِتاب َيعْ ِرفُو َن ُه َكما َيعْ ِرفُ َ‬ ‫الَّذ َ‬
‫ﷲ بن سالم و يارانش نازل شده است كه اوص اف رس ول اك رم و‬ ‫مسلمان شده مانند عبد ّ‬
‫پيش بينى بعثت را از كتاب )آسمانى( خود دريافته بودند و ھمه پيغمب ر )ص( را آنچن ان‬
‫ﷲ ب ن س الم گفت ه ب ود‪ :‬م ن‬ ‫كه كسى فرزند خود را ميان پسران بشناسد مىشناختند‪ .‬عبد ّ‬
‫ب ه راس تى رس ول اك رم را بھت ر از پس ر خ ودم م ىشناس م‪ ،‬عم ر پرس يد‪ :‬اي ن چگون ه‬
‫مىشود؟‬
‫ﷲ پاسخ داد‪ :‬زيرا يق ين دارم محم د )ص( پي امآور ح ق اس ت‪ .‬ام ا در م ورد فرزن دم‬ ‫عبد ّ‬
‫بدين حد يقين ندارم‪ ،‬چرا كه از كار زن ان ب ىخب رم‪ .‬عم ر گف ت‪ :‬خ دايت توفي ق دھ د اب ن‬
‫سالم‪.‬‬
‫وات ‪) ...‬آي ه ‪ .(154‬اي ن آي ه درب اره ش ھداى ب در‬ ‫ﷲ أمْ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫يل ِ‬ ‫ُ‬
‫َو ال َتقُول وا لِ َم نْ ُي ْق َت ُل فِ ي َس ِب ِ‬
‫است كه ھشت تن از انصار و شش تن از مھاجرين بودند و سبب نزول آن بود كه مردم‬
‫]غير مؤمن[ درباره كشتگان راه خدا مىگفتند مرد و دس تش از نعم ت و ل ّذت دني ا بري ده‬
‫شد‪.‬‬
‫ﷲ ‪) ...‬آيه ‪ .(158‬سعيد بن محمد بن احم د زاھ د ب ا اس ناد‬ ‫َّ‬
‫إِنَّ الصَّفا َو ْال َمرْ َو َة ِمنْ َشعائ ِِر ِ‬
‫از عايشه روايت مىكند كه اين آيه درباره انصار نازل شد كه پيشتر زيارت منات‬
‫مىكردند‪ -‬و منات بتى بود در قدد ميان راه مك ه و مدين ه‪ -‬و اك راه داش تند از اينك ه ب ين‬
‫صفا و مروه عبور كنند و از پيغمبر )ص( در آن مورد سؤال كردند‪ .‬آيه ب اال در ج واب‬
‫آمد‪.‬‬
‫ابو بكر تميمى ب ا اس ناد از عايش ه رواي ت م ىكن د ك ه گروھ ى از انص ار در جاھلي ت ب ه‬
‫)عبادت( منات مأنوس بودند و طواف بين صفا و م روه را ج ايز نم ىدانس تند‪) .‬در دوره‬
‫اس الم( وقت ى ھم راه پيغمب ر )ص( ب ه ح ج آمدن د اي ن موض وع را ب ه حض رت ي ادآورى‬
‫كردند‪ ،‬و آيه مورد بحث در پاسخ آنان نازل شد‪ .‬مسلم ب ه طري ق ديگ ر ھم ين رواي ت را‬
‫آورده است‪.‬‬
‫انس بن مالك گفته اس ت م ا از ط واف ب ين ص فا و م روه اك راه داش تيم چ ون از مقدس ات‬
‫قريش بود و در اسالم آن عمل را ترك كرديم‪ ،‬تا آيه فوق آمد‪.‬‬
‫عمرو بن حسين گويد از ابن عمر معنى آيه باال را پرسيديم گف ت ن زد اب ن عب اس ب رو و‬
‫از او بپرس‪ .‬چه او داناترين بازماندگان است به تأويل‪ .‬ن زد اب ن عب اس رف تم و پرس يدم‪،‬‬
‫گفت‪ :‬بر تپه صفا پيكره مردى بود كه اس اف م ىناميدن د و ب ر م روه پيك ره زن ى ب ود ك ه‬
‫نائله خوانده مىشد‪ .‬اھل كتاب معتقد بودند كه اين دو در كعبه زنا كردند و بدان ص ورت‬
‫مسخ گرديدند و پيكرهشان محض عبرت بر صفا و مروه نھاده ش د‪ ،‬و پ س از م دتى اي ن‬
‫دو پيكره ب ه عن وان خ دايان م ورد پرس تش ق رار گرف ت‪ .‬و م ردم جاھلي ت ض من ط واف‬
‫بدان دست مىسودند‪ .‬پس از اسالم كه بتھا شكسته شد مسلمانان از ط واف ص فا و م روه‬
‫به خاطر آن دو بت اكراه مىورزيدند‪ ،‬آيه مذكور نازل گرديد‪.‬‬
‫س ّدى گويد‪ :‬شياطين شبھا بين ص فا و م روه ط رب و ھمھم ه م ىكردن د و در آنج ا بت ان‬
‫ﷲ )ص( گفتن د ب ه خ اطر ش ركى ك ه در جاھلي ت‬ ‫ب ود‪ .‬پ س از اس الم مس لمين ب ه رس ول ّ‬
‫مىورزيديم بين صفا و مروه طواف نمىكنيم‪ ،‬تا آي ه م ورد بح ث ن ازل ش د‪ .‬منص ور ب ن‬
‫عبد الوھاب بزاز با اسناد از انس بن مالك رواي ت م ىكن د‪ :‬از ط واف ب ين ص فا و م روه‬
‫كه شعار گذشته جاھليت بود خوددارى مىكردند‪ .‬ما ني ز از ط واف پرھي ز داش تيم ت ا آي ه‬
‫فوق نازل شد‪ .‬بخارى نيز به طريق ديگر ھمين روايت را آورده است‪.‬‬
‫ت َو ْالھُدى ‪) ...‬آيه ‪ .(159‬اين آيه درباره علماى اھل‬ ‫ُون ما أَ ْن َز ْلنا م َِن ْال َبيِّنا ِ‬ ‫إِنَّ الَّذ َ‬
‫ِين َي ْك ُتم َ‬
‫كت اب ك ه حك م رج م )زناك ار( و پيش گويى ظھ ور محم د )ص( در كت ابش ان را پنھ ان‬
‫مىكردند آمده است‪.‬‬
‫ض ‪) ...‬آيه ‪ .(164‬عبد العزيز ابن طاھر تميمى با اسناد از‬ ‫َ‬
‫ت َو ْاألرْ ِ‬ ‫إِنَّ فِي َخ ْل ِق السَّماوا ِ‬
‫عطاء‬
‫ح ٌد ال إِل َه إِ َّال ُھ َو ال رَّ حْ منُ ال رَّ حِي ُم )بق ره آي ه‬
‫رواي ت م ىكن د ك ه چ ون آي ه َو إِل ُھ ُك ْم إِل ٌه وا ِ‬
‫‪ (163‬نازل شد كفار قريش در مكه گفتند‪ :‬يك خدا چگون ه ب ه ھم ه م ىرس د؟ و آي ه ف وق‬
‫نازل شد‪.‬‬
‫ابو بكر اصفھانى با اسناد از ابو الضحى نقل مىكند كه چون آيه و الھكم ال ه واح د )بق ره‬
‫‪ (163‬نازل شد مشركان با شگفتى پرسيدند‪ :‬خدا يكى است؟ اگ ر راس ت م ىگوي د آي هاى‬
‫ض ‪ ...‬در اين باب نازل شد‪.‬‬ ‫ت َو ْاألَرْ ِ‬ ‫در اين باب بياورد‪ .‬آيه إِنَّ فِي َخ ْل ِق السَّماوا ِ‬
‫الال َطيِّبا ً ‪) ...‬آيه ‪ .(168‬كلبى گويد‪ :‬اي ن آي ه درب اره‬ ‫ض َح ً‬ ‫يا أَ ُّي َھا ال َّناسُ ُكلُوا ِممَّا فِي ْاألَرْ ِ‬
‫طوايف ثقيف و خزاعه و عامر ب ن صعص عه ك ه پ ارهاى محص والت را و ني ز بحي ره و‬
‫سائبه و فصيله و حامى را بر خود تحريم كرده بودند نازل شده است‪.‬‬
‫ب ‪) ...‬آي ه ‪ .(174‬كلب ى از اب ن عب اس رواي ت‬ ‫ﷲ ُ ِم َن ْالكِت ا ِ‬ ‫ون م ا أَ ْن َز َل َّ‬ ‫إِنَّ الَّ ذ َ‬
‫ِين َي ْك ُت ُم َ‬
‫مىكند كه اين آيه درباره سران و عالمان يھود كه از قب ل عام ه ارت زاق م ىكردن د ن ازل‬
‫شده است‪.‬‬
‫آنان اميدوار بودند كه پيغمبر )ص( آخر الزمان از آنان باشد‪ .‬اما وقت ى پيغمب ر )ص( از‬
‫ميان عربھا ظھور كرد يھود از بيم بري ده ش دن ن ان و از ب ين رف تن رياس تش ان تعم دا‬
‫اوصاف پيغمبر )ص( )در تورات( را تغيير داده به ع وام يھودي ان چن ين ف را نمودن د ك ه‬
‫ص فات پيغمب ر )ص( مك ه بدانچ ه در كت اب م ا آم ده اس ت ش بيه نيس ت ت ا ب دين گون ه از‬
‫پيروى حضرت خوددارى كنند‪.‬‬
‫ْس ْال ِبرَّ أَنْ ُت َولُّوا وُ جُو َھ ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(177‬قت اده گوي د ش نيدم ك ه كس ى از پيغمب ر )ص(‬ ‫لَي َ‬
‫پرسيد‪» :‬نيكى چيست«‪ .‬و اين آيه در جواب نازل شد‪ .‬و نيز درب اره مس لمين اس ت ب يش‬
‫ﷲ )ص( در گذش تهان د ب ه بھش ت‬ ‫از تش ريع ف رايض ك ه اگ ر ب ا ايم ان ب ه خ دا و رس ول ّ‬
‫خواھند رفت‪.‬‬
‫ْ‬
‫ِب َعلَ ْي ُك ُم القِص اصُ فِ ي ال َق ْتل ى ‪) ...‬آي ه ‪ .(178‬ش عبى گوي د‪ :‬ب ين دو‬ ‫ْ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا ُكت َ‬
‫طايف ه از ع رب ن زاع ب ود‪ .‬و يك ى ق وىت ر از آن يك ى‪ ،‬و گفتن د در براب ر ب ردهاى از م ا‬
‫آزادهاى از شما و در برابر زنى مردى را مىكشيم و اين آيه نازل شد‪.‬‬
‫ث إِل ى نِس ا ِئ ُك ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(187‬والب ى از اب ن عب اس رواي ت‬ ‫ص يام الرَّ َف ُ‬
‫ح َّل لَ ُك ْم لَ ْيلَ َة ال ِّ ِ‬ ‫أُ ِ‬
‫مىكند كه در ماه رمضان پس از نماز عشاء تا شب ديگ ر خ وراك و عم ل زناش وئى ب ر‬
‫مسلمين حرام‬
‫بود‪ .‬اما اتفاق مىافتاد كه بعضى از مسلمين پس از نماز عشاء خوراك مىخوردن د و ب ا‬
‫زن آميزش مىكردند‪ .‬و از سختى )منع( نزد پيغمبر )ص( شكوه بردن د‪ .‬آي ه )در ج واز(‬
‫نازل شد‪.‬‬
‫اب و بك ر اص فھانى ب ا اس ناد از ب راء ب ن ع ازب رواي ت م ىكن د ك ه ب ر مس لمانان پ س از‬
‫افط ار و پ يش از خ واب ج ايز ب ود ك ه بخورن د و بياش امند و ب ا زن بياميزن د‪ .‬ام ا اگ ر‬
‫خوابشان مىبرد تا شب ديگر چنين كارى نمىكردند‪ .‬قيس بن صرمة انص ارى روزهدار‬
‫بود موقع افطار به منزل رفت و در فاصلهاى ك ه زن ش خ وراكى آم اده م ىك رد خ وابش‬
‫در رب ود ]و س پس چي زى نخ ورد[ و روز ديگ ر ھنگ ام نيم روز غ ش ك رد‪ .‬داس تان ب ا‬
‫پيغمبر )ص( باز گفتند و آيه فوق نازل گرديد‪.‬‬
‫اب و عب د ال رحمن ب ن اب ى حام د ب ا اس ناد از ب راء ب ن ع ازب رواي ت م ىكن د ك ه ص حابه‬
‫روزهدار موقع افطار اگر پيش از روزه گشادن خوابشان م ىب رد آن ش ب و روز بع د ت ا‬
‫افطار ديگر چيزى نمىخوردند‪ .‬روزى ق يس ب ن ص رمه انص ارى موق ع افط ار ب ه خان ه‬
‫آمد و از زنش پرسيد‪ :‬خوردنى دارى؟ زن گفت‪ :‬نه‪ .‬مرد گفت برو تھي ه ك ن‪ .‬و ق يس آن‬
‫روز را ك ار ك رده )و ت نش كوفت ه( ب ود‪ .‬خ واب ب ر دي دگانش غلب ه ك رد‪ .‬زن چ ون ب از‬
‫گشت‪ ،‬مرد را خفته ديد‪ ،‬گفت‪ :‬محروم شدى! و صرمه به ھم ان ح ال روزه را ادام ه داد‬
‫تا فردا ظھر غش كرد‪ .‬و نيز عمر با ھمسر خود در حال خواب وى نزديكى ك رده ب ود‪.‬‬
‫قضيه را به پيغمبر )ص( گفتند‪ ،‬آيه مورد بحث )در ج واب خ وردن و آمي زش از افط ار‬
‫تا سحر( نازل گرديد و ھمه ش ادمان ش دند‪ .‬بخ ارى ني ز ب ه طري ق ديگ ر ھم ين را آورده‬
‫است‪.‬‬
‫حسن ب ن محم د فارس ى ب ا اس ناد از قاس م ب ن محم د رواي ت م ىكن د ك ه در اواي ل تش ريع‬
‫روزه از ش ام ت ا ش ام روزه م ىگرفتن د و اگ ر كس ى بع د از افط ار خ وابش م ىب رد ح ق‬
‫نداشت آن شب را با زنش نزديكى كند و نه بخورد و ن ه بياش امد ت ا آنك ه ش بى عم ر پ س‬
‫از خواب با زن خود جماع كرد و صرمة بن أنس پيش از افطار خوابش برد و ب ىآب و‬
‫نان روز ديگر را روزه گرفت و نزديك بود كه بميرد‪ ،‬و خدا از خطاى ايشان درگذش ت‬
‫و بر ايشان ببخشود و رخصت فرمود كه از افطار تا سحر بتوانن د بخورن د و بياش امند و‬
‫آميزش كنند‪.‬‬
‫سعيد بن محمد زاھد با اسناد از سھل ب ن س عد رواي ت م ىكن د ك ه چ ون آي ه ن ازل ش د‪ :‬و‬
‫ْط ْاألَ ْب َيضُ م َِن ْال َخ ْيطِ ْاألَسْ َو ِد )بقره ‪ (187‬كس انى بودن د‬
‫ُكلُوا َو ا ْش َربُوا َح َّتى َي َت َبي ََّن لَ ُك ُم ْال َخي ُ‬
‫كه ھنگام افطار نخ سياه و سفيدى به پا مىبس تند و ب ه خ وردن و آش اميدن م ىنشس تند ت ا‬
‫ھنگ امى ك ه رن گ آنھ ا ب رايش آش كار ش ود و چ ون كلم ه م ن الفج ر ن ازل ش د دانس تند‬
‫مقصود‬
‫جدايى شب و روز است موقع سحر‪ .‬بخارى و مسلم نيز اين روايت را از طري ق ديگ ر‬
‫آوردهاند‪.‬‬
‫َو ال َتأْ ُكلُوا أمْ والك ْم َب ْينك ْم ِبالباطِ ِل ‪) ...‬آيه ‪ .(188‬مقات ل ب ن س ليمان گوي د اي ن آي ه درب اره‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ام رأ الق يس ب ن ع ابس كن دى و عب دان ب ن أش وع حض رمى ن ازل ش ده ك ه ب ر س رزمينى‬
‫اختالف داشتند و داورى نزد پيغمبر )ص( آوردند‪ .‬عبدان مدعى بود و پيغمب ر )ص( ب ه‬
‫نفع عبدان حكم كرد و امرأ القيس پذيرفت‪.‬‬
‫ك َع ِن ْاألَ ِھلَّ ِة ‪) ...‬آي ه ‪ .(189‬مع اذ ب ن جب ل ب ه پيغمب ر )ص( گف ت‪ :‬ي ا رس ول ﷲّ‬ ‫َيسْ َئلُو َن َ‬
‫)ص( يھود با ما معاشرت دارند و درب اره مس ئله ھ الل زي اد از م ا پرس ش م ىكنن د‪ .‬آي ه‬
‫فوق در جواب نازل شد‪ .‬قتاده گويد از پيغمبر )ص( پرسيدند‪ :‬خلق ت ھ الل و ك م و زي اد‬
‫شدن آن براى چيست؟ و آيه نازل گرديد ك ه بگ و ب راى تعي ين اوق ات و ح ج اس ت‪ .‬كلب ى‬
‫گويد‪ :‬آي ه م ورد بح ث در پاس خ دو ت ن از انص ار يعن ى مع اذ ب ن جب ل و ثعلب ة ب ن عتم ه‬
‫ﷲ )ص( قض يه ھ الل چيس ت ك ه نخس ت مث ل ن خ ن ازك‬ ‫فرود آمد كه پرسيدند‪ :‬يا رسول ّ‬
‫ظاھر مىشود و بزرگتر و پھنتر مىگردد تا دايره كامل شود و سپس از آن مىكاھد و‬
‫باريك و باريكتر مىگردد تا به حال اول برسد‪ ،‬چرا بر يك حال نيست؟‬
‫ُ‬
‫وت ِم نْ ظھ ِ‬
‫ُورھ ا ‪) ...‬آي ه ‪ .(189‬محم د ب ن اب راھيم مزك ى از‬ ‫ْس ْال ِب رُّ ِب أَنْ َت أْ ُتوا ْال ُب ُي َ‬ ‫َو لَي َ‬
‫براء بن عازب روايت مىكن د ك ه گف ت‪ :‬انص ار م وقعى ك ه از ح ج ب از م ىگش تند از در‬
‫وارد خان ه و چ ادر نم ىش دند بلك ه از پش ت وارد م ىش دند‪ .‬اتف اق افت اد ك ه م ردى از در‬
‫وارد خانه شد بر او عيب گرفتند و آيه فوق نازل گرديد‪.‬‬
‫ابو بكر تميمى با اسناد از جابر روايت مىكند كه قريش را حمس )‪ -‬متعصب و استوار(‬
‫مىخواندند كه در حال اح رام از در وارد خان ه م ىش دند ام ا انص ار و ديگ ر اع راب در‬
‫حال احرام از در وارد خانه نمىشدند‪ .‬ت ا آنك ه روزى پيغمب ر )ص( از در بي رون آم د و‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫قطبة بن عامر انصارى نيز با آن حضرت بيرون آم د‪ .‬ع دهاى گفتن د ي ا رس ول ّ‬
‫قطبه گناه كرد ك ه از در بي رون آم ده‪ ،‬و پيغمب ر )ص( از قطب ه س بب ك ارش را پرس يد‪.‬‬
‫قطب ه پاس خ داد از ت و پي روى ك ردم‪ .‬پيغمب ر )ص( گف ت‪ :‬م ن م ردى احمس ى )يعن ى از‬
‫قريش( ھستم‪ .‬آن مرد گفت‪ :‬من نيز بر دين توأم و آيه مورد بحث نازل شد‪.‬‬
‫مفسران گفتهاند مردم در جاھليت و آغاز اسالم‪ ،‬در حال احرام از در وارد حياط و‬
‫خانه و چادر و اطاق نمىشدند‪ .‬اگر شھر نشين مىبود سوراخى در پشت خان ه كن ده ب ود‬
‫از آنجا رفت و آمد مىكرد و اگر صحرا نشين بود از پشت خيمه و چادر وارد مىش د و‬
‫تا خروج از احرام‪ ،‬دخول از در خانه و خيمه را گناه مىدانستند‪ .‬مگر اينك ه از طواي ف‬
‫قريش و كنانه و خزاعه و ثقيف و خثعم و بنو عامر بن صعصعه و بنو نضر بن معاوي ه‬
‫باشد كه به مناسبت تعصب و پايدارى در مراسم دينى »حم س« نامي ده م ىش دند‪ .‬روزى‬
‫پيغمبر به منزل يكى از انص ار رف ت و ي ك انص ارى ني ز ب ه دنب ال حض رت از در وارد‬
‫شد در حالى كه محرم بود و بر اين كار مرد انصارى ايراد گرفتن د‪ .‬پيغمب ر )ص( از او‬
‫پرسيد‪:‬‬
‫در حال احرام چرا از در وارد شدى؟ انصارى پاسخ داد‪ :‬ديدم تو وارد ش دى م ن ھ م ب ه‬
‫دنبالت آمدم‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬من احمسى ھستم‪ .‬آن مرد گفت‪ :‬من ھ م ب ه پي روى از‬
‫تو احمسى ھستم‪ ،‬بر دين توام و رھنمود و رويكرد و دين ترا پسنديده و پذيرفتهام‪ ،‬و آيه‬
‫فوق در اين باب نازل گرديد‪.‬‬
‫ِين يُقا ِتلو َنك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(190‬كلبى گويد‪ :‬اين آي ه در ص لح حديبي ه‬‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ﷲ الَّذ َ‬‫يل َّ ِ‬
‫َو قا ِتلُوا فِي َس ِب ِ‬
‫نازل گرديد‪ .‬بدين شرح ك ه وقت ى پيغمب ر )ص( و اص حابش از ورود ب ه مك ه من ع ش دند‬
‫مس لمين قرب انى ھ دى را در حديبي ه انج ام دادن د و ب ا مش ركان معاھ ده ش د ك ه س ال بع د‬
‫بگذارند پيغمبر )ص( وارد مكه شود و سه روز آزادانه طواف و ديگ ر مراس م را انج ام‬
‫دھد‪.‬‬
‫س ال بع د پيغمب ر )ص( و ي ارانش مجھ ز ب راى گ زاردن مراس م عم ره قض ا آمدن د ل يكن‬
‫مىترس يدند ك ه مش ركان نق ض عھ د ك رده م انع ورود ب ه مس جد الح رام ش وند و ك ار ب ه‬
‫جن گ بكش د‪ .‬در ح الى ك ه مس لمين از جن گ در م اه ح رام اك راه داش تند و آي ه ف وق )ب ه‬
‫جواز جنگ دفاعى در ماه حرام( نازل گرديد‪.‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫رام ‪) ...‬آيه ‪ .(194‬قتاده گويد‪ :‬پيامبر با اصحابش در ذيقعده ب ه‬ ‫ال َّش ْھ ُر ال َحرا ُم ِبال َّشھ ِْر ال َح ِ‬
‫سوى مكه مىآمدند كه در حديبيه مشركان مانع گرديدند‪ .‬سال بعد مس لمانان ب ه مك ه آم ده‬
‫س ه ش ب در آنج ا ماندن د و در ذيقع ده عم ره ب ه ج اى آوردن د و مش ركان ب ه ك ار‬
‫تجاوزكارانهشان عليه پيغمبر )ص( در حديبيه فخر م ىفروختن د و آي ه م ورد بح ث ب دين‬
‫مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫َ‬
‫ﷲ َو ال ُت ْلقُوا ِبأ ْيدِي ُك ْم إِلَى ال َّت ْھلُ َك ِة ‪) ...‬آي ه ‪ .(195‬س عيد ب ن محم د زاھ د‬ ‫َو أَ ْنفِقُوا فِي َس ِب ِ‬
‫يل َّ ِ‬
‫با اسناد از شعبى روايت م ىكن د ك ه اي ن آي ه درب اره انص ار ن ازل ش د ك ه )ي ك س ال( از‬
‫انفاق در‬
‫راه خ دا خ وددارى ورزيدن د‪ .‬ھم و از عكرم ه رواي ت م ىكن د ك ه اي ن آي ه در موض وع‬
‫ﷲ است‪.‬‬ ‫نفقات فى سبيل ّ‬
‫ابو بكر مھرجانى با اسناد از ابن ابى جبير روايت مىكند كه انصار ھم واره در راه خ دا‬
‫تصدق و اطعام مىكردند يك سال دچار آسيب )ك م محص ولى( ش دند و انف اق نكردن د آي ه‬
‫باال نازل گرديد‪.‬‬
‫ابو منصور بغدادى با اسناد از حكم بن عمران روايت مىكند ك ه م ا در كن ار قس طنطنيه‬
‫ﷲ )ص( و س ركرده‬ ‫بوديم‪ .‬سر كرده اھل مصر‪ ،‬عقبة ب ن ع امر جھن ى ص حابى رس ول ّ‬
‫ﷲ )ص( بودن د‪ .‬از ش ھر ص ف بزرگ ى از‬ ‫اھ ل ش ام فض الة ب ن عبي د ص حابى رس ول ّ‬
‫روميان بيرون آمد و ما مسلمانان نيز صف بزرگى در برابر بستيم‪ .‬يكى از مسلمانان به‬
‫صف روميان حمله برد و در انبوه ايش ان ف رو رف ت و مس لمين فري اد زدن د »الق ى بيدي ه‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫الى التھلكه« اما آن مرد سالم باز گش ت و اب و اي وب انص ارى ص حابى رس ول ّ‬
‫گفت‪ :‬اى مردم آيه را بى جا به كار نبريد و نادرست معنا نكنيد‪ .‬اين آيه درباره ما گ روه‬
‫انصار نازل شد كه وقتى اسالم عزت يافت و مسلمان زياد شد بعضى با بعضى در نھان‬
‫مىگفتيم‪» :‬اموال ما تباه شد و به باد رفت‪ ،‬اگ ر ب ر س ر كارھ ا و م الھ اى خ ود ب وديم و‬
‫كاسبى مىكرديم از بين نمىرفت« و اين آيه نازل شد در جواب ما و آنچه ان دوھناكم ان‬
‫كرده بود و تھلكه ھمانا بر سر كار مال دنيا ايستادن است در حالى كه خدا ما را ام ر ب ه‬
‫جھاد فرموده است‪ .‬و ابو ايوب پيوسته غازى و مجاھد بود تا درگذشت‪.‬‬
‫ان ِم ْن ُك ْم َم ِريض ا ً أَ ْو ِب ِه أَذىً ِم نْ َر ْأسِ ِه ‪) ...‬آي ه ‪ .(196‬اس تاد اب و ط اھر زي ادى ب ا‬
‫َف َمنْ ك َ‬
‫اسناد از كعب بن عجره روايت مىكند كه اين آيه درباره من نازل شد ك ه در موس م ح ج‬
‫سرم شپش گرفت و از پيغمب ر )ص( كس ب تكلي ف ك ردم فرم ود‪ :‬س رت را بت راش و در‬
‫عوض سه روز روزه بگير يا قربانى بنماى و يا شش مسكين را نف رى ي ك ص اع اطع ام‬
‫كن‪.‬‬
‫محمد بن ابراھيم مزكى با اسناد از كعب بن عجره روايت مىكند كه اين آي ه درب اره م ن‬
‫ﷲ )ص( رف تم و س ه ب ار ب ه م ن فرم ود نزدي كت ر بي ا و پرس يد آي ا‬ ‫است‪ .‬خ دمت رس ول ّ‬
‫جانورھاى سرت ت را اذي ت م ىكن د؟ گف تم‪ :‬بل ى‪ .‬دس تور فرم ود‪) :‬س رت را بت راش و در‬
‫عوض( روزه بگير يا صدقه بده يا ھر چه ميسرت شود قربانى كن‪ .‬مسلم ني ز ب ه طري ق‬
‫ديگر اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫ّ‬
‫ابو نصر احمد بن عبيد مخلدى با اسناد از عبد ﷲ بن معقل روايت مىكند كه در مسجد‬
‫ص َد َق ٍة أَ ْو‬
‫يام أَ ْو َ‬ ‫ٌ‬
‫كوفه نزد كعب بن عجره ايستادم و درباره شأن ن زول آي ه َفف ِْد َي ة ِم نْ صِ ٍ‬
‫ُنسُكٍ )بقره ‪ ،(196‬پرسيدم‪ .‬كعب گفت‪ :‬مرا در حالى كه شپش بر صورتم مىريخت نزد‬
‫پيغمبر )ص( بردند فرمود‪ :‬چنين كه مىبينم استطاعت قربانى يك ميش ھم ندارى گفتم‪:‬‬
‫نه‪ ،‬و آيه باال نازل شد و پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬س ه روز روزه بگي ر ي ا ش ش مس كين را‬
‫نفرى نصف صاع اطعام كن‪ .‬آنگاه كعب گفت‪ :‬اين آيه در خص وص م ن ن ازل ش د ل يكن‬
‫براى عموم شماست‪ .‬مسلم و بخارى نيز ھمين روايت آوردهاند‪.‬‬
‫ابو ابراھيم اسماعيل بن ابراھيم صوفى با اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه وقت ى ب ه‬
‫ﷲ‬‫حديبيه رسيديم كعب بن عجره شپش سر و ص ورتش را گرفت ه ب ود‪ .‬گف ت‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫)ص( اين شپش مرا خورد! پيغمبر )ص( فرمود‪ .‬سرت را بتراش و فديه بده‪.‬‬
‫اب ن عب اس گوي د كع ب س رش را تراش يد و ي ك م اده گ او قرب انى ك رد‪ .‬و آي ه ب اال ن ازل‬
‫گرديد‪ ،‬و پيغمبر )ص( در توض يح آي ه فرم ود‪ :‬س ه روز روزه‪ ،‬ي ا قرب انى ي ك م يش‪ ،‬ي ا‬
‫صدقه دادن به شش مسكين نفرى دو مد‪.‬‬
‫محمد بن محمد منصورى با اسناد از كعب بن عجره روايت مىكند كه پيغمب ر )ص( در‬
‫حديبي ه ب ر او گذش ت در ح الى ك ه زي ر ديگ ش آت ش م ىافروخ ت‪ ،‬حض رت پرس يد‪ :‬آي ا‬
‫جانورھ اى س رت ت را م ىآزارن د؟ كع ب ع رض ك رد‪ :‬بل ى‪ .‬حض رت فرم ود‪ :‬س رت را‬
‫بتراش‪ ،‬و آيه باال نازل شد كه منظور سه روز روزه يا توزيع صدقه بين شش مس كين و‬
‫يا قربانى يك ميش است‪.‬‬
‫ْ‬
‫َو َت َز َّو ُدوا َف إِنَّ َخ ْي َر ال َّزا ِد ال َّتق وى ‪) ...‬آي ه ‪ .(197‬عم ر ب ن عم ر مزك ى ب ا اس ناد از اب ن‬
‫عباس روايت مىكند كه اھل يمن بدون زاد و توشه به حج مىآمدند و م ىگفتن د م ا تو ّك ل‬
‫داريم‪ ،‬وقتى به مكه مىرسيدند ب ه گ دايى م ىافتادن د‪ .‬آي ه ب اال ن ازل ش د‪ .‬عط اء ب ن رب اح‬
‫گويد‪:‬‬
‫شخص به قصد حج بيرون مىآمد و سربار ديگران مىشد‪ .‬آيه مورد بحث بدين مناس بت‬
‫آمد‪.‬‬
‫ً‬ ‫َ‬
‫ْس َعلَ ْي ُك ْم جُنا ٌح أنْ َت ْب َت ُغوا َفضْ ال ِمنْ َر ِّب ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(198‬منصور بن عبد الوھاب ب زاز‬
‫لَي َ‬
‫با اسناد از ابو امامه تميمى روايت مىكند كه از ابن عمر پرسيدم‪ :‬ما ع دهاى مك ارى در‬
‫راه حج ھستيم و بعضى مىگويند كه براى ما حج حساب نمىشود‪ .‬ابن عمر سؤال ك رد‪:‬‬
‫مگر تلبيه و طواف بين صفا و مروه و ديگر مراسم به جاى نم ىآوري د؟ گف تم‪ :‬بل ى‪ .‬اب ن‬
‫عمر گفت‪:‬‬
‫مردى عين ھمين مسئله را از پيغمبر )ص( پرسيد‪ :‬حضرت پاسخش نداد تا آيه‬
‫ْس َعلَ ْي ُك ْم جُنا ٌح نازل شد و پيغمبر )ص( آن مرد را طلبيد و آيه را برايش خوان د‪ .‬پ س‬ ‫لَي َ‬
‫شما حاجى ھستيد‪.‬‬
‫ابو بكر تميمى با اسناد از ابن عباس رواي ت م ىكن د ك ه ذو المج از و عك اظ در جاھلي ت‬
‫بازار مردم بود‪ .‬پس از اسالم مردم از داد و ستد در آنجا اكراه داشتند تا آيه مورد بح ث‬
‫نازل شد‪ .‬مجاھد از ابن عباس روايت مىكند ك ه مس لمانان از خري د و ف روش و تج ارت‬
‫در حج پرھيز مىنمودند و مىگفتن د اي ن اي ام ي اد خداس ت‪ ،‬ت ا آي ه م ذكور ن ازل ش د و در‬
‫حج تجارت نيز كردند‪.‬‬
‫فاض الناسُ ‪) ...‬آيه ‪ .(199‬تميمى با اسناد از عايشه روايت مىكند‬ ‫َّ‬ ‫ْث أَ َ‬ ‫ُث َّم أَفِيضُوا ِمنْ َحي ُ‬
‫كه اعراب از عرفات روانه مىش دند و ق ريش و ھمكيش ان قريش ى از مش عر الح رام راه‬
‫مىافتادند و آيه بدين مناسبت نازل شد‪.‬‬
‫محم د ب ن احم د ب ن جعف ر مزك ى ب ا اس ناد از اب ن جبي ر ب ن مطع م و او از پ درش جبي ر‬
‫رواي ت م ىكن د ك ه در روز عرف ه ش ترى گ م ك ردم و در ص حراى عرف ات ب ه جس ت و‬
‫جوى آن پرداختم و پيغمبر )ص( را دي دم ك ه ب ا ع دهاى در عرف ات اس ت‪ .‬ب ا خ ود گف تم‪:‬‬
‫اين مردى احمسى است در اينجا و آنجا چه مىكند؟‪ -‬چون قريش در جاھليت به مناس بت‬
‫تعصب در دين قريش حمس ناميده مىش دند و ش يطان ايش ان را اغ وا ك رده ب ود ك ه اگ ر‬
‫حرم ديگران را بزرگ بداريد حرم شما در نظر ايشان بىقدر مىشود لذا از حرم خ ارج‬
‫نشده در مزدلفه توقف مىكردند‪ -‬پس از اسالم اين آيه نازل شد ك ه ُث َّم أَفِي ُ‬
‫ض وا ِم نْ َح ْي ُ‬
‫ث‬
‫فاض ال َّناسُ ‪ -‬يعنى عرفات‪ .‬مسلم نيز به طريق ديگر اين روايت را آورده است‪.‬‬ ‫أَ َ‬
‫ﷲ َك ذ ِْك ِر ُك ْم آب ا َء ُك ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(200‬مجاھ د گوي د‪ :‬م ردم‬ ‫ض ْي ُت ْم مَناسِ َك ُك ْم َف ْاذ ُكرُوا َّ َ‬
‫َف إِذا َق َ‬
‫جاھلي ت ھنگ ام توق ف در موس م‪ ،‬ب ه ن ام و ي اد پ دران و ذك ر انس اب خ ويش مف اخره‬
‫مىنمودند‪ .‬آيه نازل شد كه َف ْاذ ُكرُوا َّ َ‬
‫ﷲ َكذ ِْك ِر ُك ْم آبا َء ُك ْم أَ ْو أَ َش َّد ذ ِْكراً )‪ .(200‬حسن گويد‪:‬‬
‫اعراب ضمن سخن گفتن و صحبت كردن به ن ام و ي اد پ درانش ان س وگند م ىخوردن د و‬
‫ﷲ تعالى ھذه اآلية«‪ .‬آيه باال بدين مناسبت‬ ‫مىگفتند‪» :‬و أبيك إنھم لفعلوا كذا و كذا فأنزل ّ‬
‫نازل شد‪.‬‬
‫ْ‬
‫ك َق ْولُ ُه فِ ي ال َحي ا ِة ال ُّد ْنيا ‪) ...‬آي ه ‪ 5‬و ‪ .(204‬س ّدى گوي د‪ :‬اي ن آي ه‬ ‫ج ُب َ‬‫اس َم نْ يُعْ ِ‬‫َو م َِن ال َّن ِ‬
‫درباره اخنس بن شريق ثقفى ھمپيمان بنى زھره نازل شد كه در مدينه نزد پيغمبر )ص(‬
‫آمد‬
‫و مس لمان ش د و پيغمب ر )ص( را ب ه ش گفت آورد‪ .‬اخ نس گف ت‪ :‬خ دا م ىدان د ك ه م ن‬
‫راستگويم و اين بر زبانش ب ود و خ دا از دل ش خب ر داش ت‪ .‬در بازگش ت از ن زد پيغمب ر‬
‫)ص( ب ه مزرع ه ع دهاى از مس لمانان رس يد زراعتش ان را آت ش زد و االغھايش ان را‬
‫ث َو‬ ‫ك ْال َح رْ َ‬ ‫كشت و آيه ن ازل گردي د ك ه‪َ :‬و إِذا َت َولَّى َس عى فِ ي ْاألَرْ ِ‬
‫ض لِ ُي ْفسِ َد فِيھ ا َو ُي ْھلِ َ‬
‫ال َّنسْ َل‪.‬‬
‫ﷲ ‪) ...‬آي ه ‪ .(207‬س عيد ب ن مس يّب گوي د‪:‬‬ ‫ت َّ ِ‬
‫اس َمنْ َي ْش ِري َن ْف َس ُه ا ْبتِغ ا َء َمرْ ض ا ِ‬
‫َو م َِن ال َّن ِ‬
‫صھيب به سوى پيغمبر )ص( ھجرت مىكرد‪ .‬عدهاى از مشركان قريش تعقيبش كردن د‪.‬‬
‫از م ركبش ف رود آم د و تيرھ ا از ت ركش بي رون كش يد و كم ان برگرف ت و گف ت‪ :‬اى‬
‫جماعت قريش مىدانيد ك ه م ن از بھت رين تيران دازانم‪ ،‬س وگند ب ه خ دا ك ه ت ا آخ رين تي ر‬
‫تركش به من نخواھيد رسيد‪ ،‬و آن پس تا شمشير خ رد ش ود ب ا ش ما م ىج نگم‪ .‬آنگ اه ھ ر‬
‫چه خواھيد بكنيد‪ .‬گفتند نشانىھاى خانه و اموالت را ب ده ت ا از ت و دس ت ب رداريم و عھ د‬
‫كردن د ك ه اگ ر آن ك ار را بكن د رھ ايش كنن د و او نش انىھ اى خان ه و ام والش را داد )و‬
‫جان خويش را باز خريد(‪ .‬وقت ى خ دمت پيغمب ر )ص( رس يد حض رت فرم ود‪ :‬اب ا يحي ى‬
‫معامله خوبى كردى و سود بردى و آيه باال ن ازل ش د‪ .‬مفس ران گوين د‪ :‬مش ركان ص ھيب‬
‫را گرفته شكنجه كردند‪ .‬صھيب گفت‪ :‬من مردى پيرم و بود و نب ودم ھم راه ش ما س ود و‬
‫زيانى در ب ر ن دارد و مرك وب و توش ه راه خ ويش را ب ه ش رط رھ ايى بديش ان داد و ب ه‬
‫مدينه آمد و به ابو بكر و عمر و چند تن ديگر برخورد‪ .‬ابو بكر گفت‪ :‬سود بردى اى اب ا‬
‫يحيى! صھيب جواب داد‪:‬‬
‫بىزيان باشى‪ ،‬چه طور مگر؟ ابو بكر گفت‪ :‬خدا درباره تو اين آيه فرستاده است‪َ :‬و ِم َن‬
‫اس َمنْ َي ْش ِري »‪.«1‬‬ ‫ال َّن ِ‬
‫حسن گويد‪ :‬آيا مىدانيد اين آيه درباره چه كسى ن ازل ش ده اس ت؟ اي ن ھنگ امى اس ت ك ه‬
‫ﷲ بگ و ت ا خون ت و مال ت در ام ان‬ ‫مس لمانى ب ه ك افرى برخ ورد كن د و بگوي د ال إل ه إال ّ‬
‫باشد و كافر از كلمه امتناع ورزد و مسلمان بگويد‪ :‬جانم را به خدا مىفروشم و قدم پيش‬
‫گذارد و بجنگد تا كشته شود‪ .‬و ني ز گفت هان د اي ن آي ه در ب اب ام ر ب ه مع روف و نھ ى از‬
‫منكر است‪ .‬ابو الخليل گويد‪ :‬عمر شنيد كسى اين آيه را م ىخوان د گف ت‪ :‬إِ َّن ا ِ َّ ِ ق ام رج ل‬
‫يأمر بالمعروف و ينھى عن المنكر فقتل‪) .‬مردى در راه امر به معروف و نھ ى از منك ر‬
‫كشته شده است(‪.‬‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬طبق روايت شيعه آيه مورد بحث درباره على )ع( به مناسبت خوابيدن در بستر پيغمبر )ص( در‬
‫شب ھجرت نازل شده است‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫ي ا أَ ُّي َھ ا الَّ ذ َ‬
‫ِين آ َم ُن وا ْاد ُخلُ وا فِ ي ال ِّس ْل ِم َكا َّف ًة ‪) ...‬آي ه ‪ .(208‬عط اء از اب ن عب اس رواي ت‬
‫ﷲ بن سالم و يارانش نازل شد ك ه ض من ايم ان داش تن ب ه‬ ‫مىكند كه اين آيه درباره عبد ّ‬
‫پيغمب ر )ص( اس الم‪ ،‬ش رايع موس ى را ني ز رعاي ت م ىكردن د‪ .‬ش نبه را محت رم داش ته‪،‬‬
‫گوش ت و ش ير ش تر نم ىخوردن د و مس لمانان ب ه آن ان اي راد م ىگرفتن د‪ .‬آنھ ا از پيغمب ر‬
‫)ص( درخواستند كه بگذار به كتاب آسمانى خود تورات عم ل كن يم‪ .‬در ج واب آي ه ف وق‬
‫آمد‪.‬‬
‫أَ ْم َحسِ ْبت ْم أنْ ت ْدخلوا ال َجنة ‪) ...‬آي ه ‪ .(214‬قت اده و س ّدى گوين د‪ :‬اي ن آي ه در جن گ خن دق‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫موقعى كه مسلمانان در نھايت سختى و گرفتارى و سرما و گرم ا و ب ىآذوقگ ى و ان واع‬
‫رنج به سر مىبردند و به تعبير قرآن »جانھا به گلوھا رسيده بود« )احزاب ‪ (10‬ن ازل‬
‫شد‪.‬‬
‫عطاء گويد‪ :‬موقعى كه پيغمبر )ص( و مھاجران به مدينه آمدند و دچار فقر شديد بودن د‪-‬‬
‫چون با دست تھى خانمان خويش را ترك گفته و اموالشان به دست مشركان افتاده ب ود و‬
‫بر اين جمله دشمنى علن ى يھ ود و نف اق پنھ ان بعض ى ت وانگران اف زوده م ىش د‪ ،‬مح ض‬
‫دلگرمى و غمزدايى مھاجران‪ ،‬آيه باال فرود آمد‪.‬‬
‫ون ‪) ...‬آيه ‪ .(215‬ابو صالح از ابن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه عم رو‬ ‫ك ما ذا ُي ْنفِقُ َ‬ ‫َيسْ َئلُو َن َ‬
‫بن جموح انصارى پيرى س الخورده و ت وانگر ب ود و از پيغمب ر )ص( پرس يد ك ه از چ ه‬
‫چيزھا و چه چيزھايى صدقه بدھد و به چه كسانى انفاق كند؟ آيه باال آمد‪.‬‬
‫ﷲ )ص( آمد گفت‪:‬‬ ‫به روايت عطاء آيه فوق در جواب مردى نازل شد كه نزد رسول ّ‬
‫ي ك دين ار دارم‪ .‬فرم ود‪ :‬ب راى خ ودت خ رج ك ن‪ .‬گف ت دو دين ار دارم‪ .‬فرم ود‪ :‬خ رج‬
‫خ انوادهات ك ن‪ .‬گف ت‪ :‬س ه دين ار دارم‪ .‬فرم ود‪ :‬خ رج خ دمتكار ك ن‪ .‬گف ت‪ :‬چھ ار دين ار‬
‫دارم‪ .‬فرمود خرج پدر و مادرت كن‪ .‬گفت‪ :‬پنج دينار دارم‪ .‬فرمود‪ :‬خ رج خويش اوندانت‬
‫كن‪ .‬گفت‪ :‬شش درم دارم‪ .‬فرمود‪ :‬در راه خدا خرج كن و اين از ھمه بھتر است‪.‬‬
‫ﷲ ش يرازى ب ا‬ ‫ﷲ محم د ب ن عب د ّ‬ ‫ك َع ِن ال َّش ْھ ِر ْال َح رام ‪) ...‬آي ه ‪ .(217‬اب و عب د ّ‬ ‫َيسْ َئلُو َن َ‬
‫ِ‬
‫ﷲ‬‫اسناد از عروة بن زبير روايت مىكند كه پيغمبر )ص( سريّهاى ب ه س ر كردگ ى عب د ّ‬
‫بن جحش اسدى اعزام كرد‪ .‬رفتند تا در ]بط ن[ نخل ه من زل كردن د و ك اروانى از ق ريش‬
‫يافتند كه در آن عمرو بن الحض رمى ني ز حض ور داش ت و ي ك روز ب ه م اه ح رام مان ده‬
‫بود و ميان گروه مسلمان اختالف نظر پيش آمد‪ .‬يكىش ان گف ت‪ :‬اي ن روز را يقين ا ح رام‬
‫مىدانيم و به نظر من حالل شمردن )و جنگيدن( به طمع آنچه ب ر آن دس ت يافت هاي د روا‬
‫نيست‪ .‬اما نظر‬
‫كس انى ك ه خواھ ان م ال دني ا بودن د غلب ه ياف ت و ب ر اب ن الحض رمى حمل ه ب رده او را‬
‫كشتند‪ -‬و او نخستين كشته در جنگ بين مس لمين و مش ركين اس ت و اي ن خب ر ب ه ق ريش‬
‫رسيد ھيأتى نزد پيغمبر )ص( فرستاده گفتند‪ :‬آيا جنگ در ماه حرام را روا م ىدان ى؟‪ -‬و‬
‫آيه مورد بحث در پاسخ آنان ]و توجيه قضيه[ نازل شد‪.‬‬
‫ابو بكر احمد بن محمد حرانى با اسناد از زھرى روايت مىكند كه پيغمبر )ص( عبد ﷲّ‬
‫ﷲ ب ن واق د ]از‬ ‫بن جحش را در رأس عدهاى از مھ اجرين )ب ه س رّ يهاى( فرس تاد و عب د ّ‬
‫مھاجرين[ عمرو بن الحضرمى را كشت و دو نفر را اسير كردند و كاروان را به س وى‬
‫مدينه راندند‪ .‬چون پيغمبر )ص( بر قضيه وقوف يافت فرم ود‪ :‬ش ما را ب ه جن گ در م اه‬
‫حرام نفرم وده ب ودم‪ .‬و ق ريش گفتن د‪ :‬محم د )ص( رعاي ت م اه ح رام نك رد‪ .‬و آي ه م ورد‬
‫بحث در اين باره نازل شد كه ْالفِ ْت َن ُة أَ ْك َب ُر ِم َن ْال َق ْت ِل‪ .‬مش ركان‪ ،‬ش ما مؤمن ان را در ح رم‬
‫خدا كشتند و اين تجاوز نزد خدا با اھميتت ر اس ت از آنك ه ش ما ك افران را در م اه ح رام‬
‫كشته باشيد‪ .‬زھرى گويد‪ :‬پس از نزول آيه‪ ،‬پيغمبر )ص( اموال كافران را ضبط ك رد و‬
‫بابت آن دو اسير فديه دريافت نم ود‪ .‬و چ ون خ دا مس لمين را از ان دوه احس اس گن اه اي ن‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫سريّه فرج داد‪ ،‬آرزوى ثواب نيز كردند و از پيغمبر )ص( پرسيدند‪ :‬يا رس ول ّ‬
‫آيا اميدوار باشيم كه اجر مجاھ دان ب ه م ا اعط اء ش ود؟‪ -‬آي ه بع د ن ازل ش د ك ه‪ :‬إِنَّ الَّ ذ َ‬
‫ِين‬
‫ھاجرُوا َو جا َھ ُدوا ‪...‬‬ ‫آ َم ُنوا َو الَّذ َ‬
‫ِين َ‬
‫ب ه گفت ه مفس ران پيغمب ر )ص( دو م اه پ يش از جن گ ب در و ھف ده م اه پ س از ورود ب ه‬
‫ﷲ ب ن جح ش را در رأس گروھ ى از‬ ‫مدينه‪ ،‬در اواخر جمادى اآلخ ر پس ر عم هاش عب د ّ‬
‫مھاجرين كه عبارت بودند از سعد بن ابى و ّقاص زھ رى و عكاش ه ب ن محص ن اس دى و‬
‫عتبة بن غزوان س لمى و اب و حذيف ة ب ن عتب ة ب ن ربيع ه و س ھيل ب ن بيض اء و ع امر ب ن‬
‫ﷲ‬ ‫ﷲ سھمى و خالد بن بكير به سريه اعزام كرد و نامهاى ب ه عب د ّ‬ ‫ربيعه و واقد بن عبد ّ‬
‫داد و گفت‪ :‬ب ه ن ام خ دا حرك ت ك ن و بع د از دو روز راه نام ه را بگش ا و ب ر ھمراھ ان‬
‫ﷲ پ س از دو روز راه‬ ‫بخوان و اجرا كن‪ ،‬و آنجا ھيچ كس را به اجبار ھمراه مبر‪ .‬عب د ّ‬
‫نامه را گشود و چنين خواند‪:‬‬
‫»بسم ﷲ الرحمن الرحيم‪ .‬با بركت خدا ھمراه كسانى كه با تو بيايند پيش برو تا به بطن‬
‫نخله برسى‪ ،‬و آنجا براى كاروان قريش كمين كن‪ ،‬شايد خبرى ب راى م ا بي اورى«‪ .‬عب د‬
‫ﷲ پس از خواندن نامه گفت‪ :‬سمعا و طاعة‪ .‬و ياران را آگاه نمود و گفت‪ :‬پيغمب ر )ص(‬ ‫ّ‬
‫مرا نھى كرده است از اينكه احدى از شما را مجبور به ھمراھى كنم و پيش رفتن د ت ا ب ه‬
‫منزلى در دامنه بلندى رسيدند و آنجا سعد و عتبه شترى گم كردند و دنبالش م ىگش تند و‬
‫ﷲ‬‫از عبد ّ‬
 ‫اجازه خواستند كه جدا شوند و شتر خود را بجوين د‪ ،‬و عب د ّ‬
‫ﷲ اج ازه داد و خ ود ب ا بقي ه‬
‫ياران پ يش رف ت ت ا ب ه بط ن نخل ه ب ين مك ه و ط ائف رس يدند‪ .‬در اي ن مي ان ك اروانى از‬
‫قريش مىگذشت كه مويز و ادويه مال التجاره از طائف مىآورد و عمرو بن الحض رمى‬
‫ﷲ مخزوم ى در آن‬ ‫ﷲ مخزوم ى و نوف ل ب ن عب د ّ‬ ‫و حك م ب ن كيس ان و عثم ان ب ن عب د ّ‬
‫ﷲ ب ه ي اران گف ت‪ :‬ب ه ش ما ب دگمان‬‫ك اروان بودن د و ب ا مش اھده مس لمانان ترس يدند‪ .‬عب د ّ‬
‫شدند‪ ،‬يكىتان سر بتراشد‪ .‬خود را بديشان بنمايد تا چون او ببيند با خود گويد اينان قص د‬
‫عم ره دارن د‪ .‬و س ر عكاش ه را تراش يدند و او خ ود را ب ه قريش يان نش ان داد‪ .‬قريش يان‬
‫اطمينان يافتند و گفتند باكى نيست‪ ،‬عدهاى براى عمره مىرون د و اي ن روز آخ ر جم ادى‬
‫اآلخر بود‪ .‬و بعضى مس لمانان معتق د بودن د ك ه اول رج ب اس ت‪ .‬ب ا ھ م رأى زده گفتن د‪:‬‬
‫اگر بگذاريد شب درآيد‪ ،‬به حرم داخل مىشوند و بديش ان دس ت نخواھي د ياف ت‪ ،‬و ب ر آن‬
‫ﷲ‪ ،‬عم رو ب ن الحض رمى را ب ا تي ر ھ الك‬ ‫شدند كه به كاروان حمله برند‪ .‬واق د ب ن عب د ّ‬
‫ﷲ مخزوم ى‬ ‫كرده‪ ،‬و او اول كشته از مشركان است‪ .‬حك م ب ن كيس ان و عثم ان ب ن عب د ّ‬
‫اسير شدند كه نخستين اسرا به دس ت مس لمينان د و نوف ل گريخ ت و ب دو دس ت نيافتن د‪ .‬و‬
‫مسلمانان كاروان و اسيران را به مدينه نزد پيغمبر )ص( آوردند و قريشيان گفتند‪ :‬محمد‬
‫)ص( ماه حرام و امن را رعايت ننمود و م ردم را دچ ار وحش ت ك رد و زن دگىش ان را‬
‫بياش فت‪ ،‬خ ون ريخ ت و غنيم ت و اس ير گرف ت‪ .‬و ب ا اي ن س خنان مس لمانان مك ه را ب ه‬
‫س رزنش گرفتن د و گفتن د‪ :‬اى منحرف ان‪ ،‬ش ما حرم ت م اه ح رام را شكس تيد و ب ه جن گ‬
‫دس ت ياختي د‪ .‬يھ ود ني ز اي ن حادث ه را ب ه ف ال ني ك گرفت ه ش عار م ىدادن د‪» .‬آت ش جن گ‬
‫ﷲو‬ ‫برافروخته شد‪ ،‬حضرمى كشته شد«‪ .‬و اين اخبار ب ه پيغمب ر )ص( رس يد‪ :‬ب ه عب د ّ‬
‫يارانش گفت‪ :‬من به شما اجازه جنگ در ماه حرام نداده بودم و اموال كاروان و اس يران‬
‫را موق وف داش ت و تص رف ننم ود‪ ،‬و اي ن رفت ار ب ر رزمن دگان س ريّه گ ران آم د و ب ا‬
‫ﷲ )ص( م ا اب ن‬ ‫خويش انديش يدند ك ه س قوط ك رديم و در فتن ه افت اديم و گفتن د ي ا رس ول ّ‬
‫الحض رمى را پ يش از آنك ه ھ الل رج ب را ببين يم كش تيم و نم ىدان يم در رج ب ب ود ي ا‬
‫جمادى؟‪ -‬و اين بحث بين مردم شيوع يافت تا آيه مورد نظر نازل گرديد و پيغمبر )ص(‬
‫اموال كاروان را تصرف فرم وده از آن خم س گرف ت و بقي ه را مي ان غنيم ت آورن دگان‬
‫تقسيم كرد‪ ،‬و اين اولين غنيمت گيرى در اسالم بود‪ .‬و مكيان جانبھ اى اس يران فرس تادند‬
‫و پيغمبر )ص( فرمود تا سعد و عتبه سالم برنگردند اينھا را رھا نمىكن يم‪ ،‬و اگ ر نياين د‬
‫اي ن دو ت ن را ع وض آن دوم ى كش تيم‪ .‬و چ ون س عد و عتب ه بازگش تند پيغمب ر )ص( دو‬
‫اسير را رھا كرد و جانبھا گرفت‪ .‬حكم بن كيسان در مدينه‬
‫ﷲ‬‫مان د و مس لمان ش د ت ا در جن گ بئ ر معون ه ب ه ش ھادت رس يد‪ .‬ام ا عثم ان ب ن عب د ّ‬
‫مخزومى به مكه باز گشت و در آنجا كافر مرد‪ .‬نوفل برادر عثم ان در جن گ اح زاب ب ا‬
‫اسب مىخواست از خندق بجھد و وارد حصار مسلمين شود اما در خندق افتاد و خودش‬
‫و اسبش خرد و درھم شكسته ش ده ب ه خواس ت خ دا ھ الك گرديدن د‪ ،‬و مش ركان خواس تند‬
‫نعش ش را از پيغمب ر )ص( بخرن د‪ ،‬فرم ود‪ :‬ببري د ك ه ھ م الش هاش و ھ م بھ اى آن پلي د‬
‫است‪ .‬آيه بعدى نيز به مناسبت سريه مذكور )و به منظور آرامش خاطر اصحاب س ريّه(‬
‫نازل گرديد‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ك َع ِن الخمْ ِر َو ال َم ْيسِ ِر ‪) ...‬آيه ‪ .(219‬اي ن آي ه در پاس خ عم ر ب ن خط اب و مع اذ‬ ‫ْ‬ ‫َيسْ َئلُو َن َ‬
‫بن جبل و عدهاى از انصار نازل شد كه نزد پيغمبر )ص( آمدند و گفتن د‪ :‬درب اره ش راب‬
‫و قمار فتوايى بده‪ ،‬كه تباه كننده مال و خرد است‪.‬‬
‫ك َع ِن ْال َيتامى ‪) ...‬آيه ‪ .(220‬ابو منصور عبد القاھر ب ن ط اھر ب ا اس ناد از س عيد‬ ‫َيسْ َئلُو َن َ‬
‫بن جبير روايت مىكند كه چون آيه ‪ 10‬سوره نساء در نھى خوردن مال يت يم ن ازل ش د‪،‬‬
‫سرپرستان اموال ايتام اموال خويش را جدا كردند‪ .‬آي ه ب اال در تج ويز دخال ت و اص الح‬
‫امور اموال ايتام نازل گرديد‪ .‬سعيد بن محمد بن احمد زاھد از ابن عباس روايت م ىكن د‬
‫ك ه چ ون آي ه ‪ 10‬س وره نس اء و آي ه ‪ 152‬س وره انع ام ن ازل ش د كس انى ك ه سرپرس تى‬
‫يتيمى را به عھده داشتند‪ ،‬خوراك يتيم را جدا مىكردند‪ ،‬و بسا م ىش د ك ه چي زى اض افه‬
‫مىماند و بر اث ر نگھ دارى فاس د و ض ايع م ىش د و اي ن باع ث ن اراحتى ب ود‪ .‬ب ه پيغمب ر‬
‫)ص( مراجعه كردند‪ ،‬آيه مورد بحث نازل گرديد و مخلوط شدن اموال به شرط اص الح‬
‫تجويز شد‪.‬‬
‫ت َح َّت ى ُي ْؤمِنَّ ‪) ...‬آي ه ‪ .(221‬اب و عثم ان عم ر ح افظ ب ا اس ناد از‬ ‫ْ‬
‫َو ال َت ْن ِك ُح وا ال ُم ْش ِركا ِ‬
‫مقاتل بن حيان روايت مىكن د ك ه اب و مرث د غن وى از پيغمب ر )ص( خواس ت ت ا ب ا عن اق‬
‫زن زيبا و فقير از قريش ازدواج كند و ابو مرثد مسلمان بود و عناق مشركه و ابو مرثد‬
‫نزد پيغمبر )ص( گفت كه از عناق خوشم مىآيد‪ ،‬آيه در منع نازل شد كه َو لَ ْو أَعْ َج َب ْت ُك ْم‪.‬‬
‫ﷲ بن رواح ه كني ز س ياھى‬ ‫و نيز ابو عثمان با اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه عبد ّ‬
‫داش ت و روزى ب ر او خش م گرفت ه س يليش زد‪ ،‬س پس ناراح ت ش د و ن زد پيغمب ر )ص(‬
‫ﷲ گف ت‪ :‬روزه‬ ‫آم ده م اجرا ب از گف ت‪ :‬پيغمب ر )ص( پرس يد‪ :‬چگون ه زن ى اس ت؟ عب د ّ‬
‫ﷲ‬ ‫م ىگي رد‪ ،‬نم از م ىخوان د و پ اكيزه اس ت و نيك و وض و م ىگي رد و ب ه خ دا و رس ول ّ‬
‫)ص( ايمان دارد‪.‬‬
‫ﷲ گفت‪ :‬قسم به آنكه ترا بحق برانگيخت‬ ‫پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬او مؤمنه است‪ .‬عبد ّ‬
‫آزادش مىسازم و عقدش مىكنم و اين كار را كرد‪ .‬عدهاى از مسلمين به او طعنه زدند‬
‫كه با كنيزى ازدواج ك رده اس ت و خ ود ت رجيح م ىدادن د ب ا زن ان مش ركه و خ انوادهدار‬
‫ازدواج كنند و آيه باال نازل شد‪.‬‬
‫كلبى از ابو صالح و او از ابن عباس رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر )ص( م ردى غن وى ب ه‬
‫نام مرثد ھمپيم ان بن ى ھاش م را ب راى تحوي ل گ رفتن جمع ى از اس يران مس لمان ب ه مك ه‬
‫اعزام كرد‪.‬‬
‫مرثد وقتى به مكه رسيد زنى به نام عناق كه در جاھليت معش وقهاش ب ود و در مس لمانى‬
‫آن زن را ت رك ك رده ب ود‪ ،‬ب ه دي دنش آم د و گف ت‪ :‬دل ت نم ىخواھن د خل وت كن يم؟ مرث د‬
‫گفت‪ :‬اسالم ميانه من و تو حايل است و خلوت با ت و ح رام‪ .‬ل يكن اگ ر بخ واھنى زن م ن‬
‫ش وى‪ ،‬پ س از بازگش ت و كس ب اج ازه از پيغمب ر )ص( عق دت م ىك نم‪ .‬زن گف ت م را‬
‫آزردى و بىوفايى كردى‪ ،‬و جيغ كشيد‪ .‬مشركان ريختند و مرثد را به س ختى كت ك زدن د‬
‫و ولش كردند‪ .‬مرثد پس از انجام مأموري ت و بازگش ت ب ه مدين ه‪ ،‬داس تان عن اق و آنچ ه‬
‫گذشته بود به پيغمبر )ص( اظھار كرد و اجازه خواست كه با وى ازدواج كند‪ ،‬آيه مورد‬
‫بحث ]در منع او[ نازل شد‪.‬‬
‫يض ‪) ...‬آي ه ‪ .(222‬اب و عب د ال رحمن محم د ب ن احم د ب ن جعف ر ب ا‬ ‫ك َع ِن ْال َم ِ‬
‫ح ِ‬ ‫َو َيسْ َئلُو َن َ‬
‫اسناد از انس روايت مىكند كه يھود زن حائض را از منزل بيرون مىكردند و با او ھم‬
‫خوراك و ھمخانه نمىشدند‪ .‬مس لمانان در اي ن م ورد از پيغمب ر )ص( س ؤال كردن د‪ ،‬آي ه‬
‫باال نازل گرديد‪ .‬مسلم نيز اين روايت را از طريق ديگر آورده است‪.‬‬
‫ابو بكر محمد بن عمر خشاب با اسناد از جابر روايت م ىكن د ك ه يھ ود م ىگفتن د اگ ر ب ا‬
‫زن از پش ت س ر جم اع ش ود بچ هاش ل وچ م ىآي د‪ ،‬و زن ان انص ار ش وھران را م انع از‬
‫جم اع پش ت س ر م ىش دند‪ .‬انص ار ن زد پيغمب ر )ص( آم ده‪ ،‬مس ئله نزديك ى را در ح ال‬
‫حيض و نيز راجع به نظ ر يھ ود پرس يدند‪ ،‬آي ه ب اال و آي ه بع د ن ازل گردي د ك ه در م ورد‬
‫حيض تا پاك شدن ممنوع است‪ ،‬ديگر اينك ه جم اع باي د در ف رج باش د ب ه اي ن اعتب ار ك ه‬
‫»زنان كشتزار شما ھستند« پس بايد در طريق توليد نسل نزديكى صورت گيرد‪.‬‬
‫مفس ران گوين د‪ :‬ع رب جاھلي ت‪ -‬مانن د مج وس‪ -‬ب ا زن ح ائض ھ م خ وراك و ھمخان ه‬
‫ﷲ )ص( ب ا زن ان ح ائض چ ه‬ ‫نمىشدند‪ ،‬و ابو دحداح از پيغمبر )ص( پرسيد‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫كنيم‪ ،‬آيه مزبور نازل شد‪.‬‬
‫ث لَ ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(223‬ابو بكر احمد بن حسن قاضى با اسناد از جابر روايت‬ ‫نِساؤُ ُك ْم َحرْ ٌ‬
‫مىكند كه يھود معتقد بودند اگر در جماع در فرج از پشت س ر ص ورت گي رد بچ ه ل وچ‬
‫به عمل مىآيد‪ .‬آيه باال )در جواز( نازل گرديد‪.‬‬
‫محمد بن ابراھيم بن محمد بن يحيى با اسناد از مجاھد روايت مىكند كه دو سه بار قرآن‬
‫را از آغاز تا انجام نزد ابن عباس خواندم و در ھر آيهاى توقف كرده معن ى آن پرس يدم‪،‬‬
‫در مورد اين آيه ابن عباس گف ت‪ :‬بعض ى قريش يان در مك ه از پ س و پ يش زن ان خ ويش‬
‫ك ام م ىگرفتن د‪ .‬وقت ى ب ه مدين ه آمدن د و زن انص ارى گرفتن د و خواس تند ھم ان عم ل را‬
‫بكنند زنان مانع شده گفتند اجازه اي ن ك ار را نم ىدھ يم و قض يه ش يوع ياف ت و ب ه گ وش‬
‫پيغمبر )ص( رسيد‪ .‬تا آنكه آيه مزبور ن ازل گردي د‪ .‬اب ن عب اس گوي د‪ :‬خ واھى از پ س و‬
‫خ واھى از پ يش و خ واھى ب ر زان و و البت ه مقص ود نزديك ى از موض عى اس ت ك ه بچ ه‬
‫توليد شود‪ .‬كشتگر از ھر سو خواھد به مزرعه درآيد‪ .‬حاكم نيز اين روايت را به طريق‬
‫ديگر در صحيح خويش آورده است‪.‬‬
‫سعيد بن محمد جنائى با اسناد از جابر رواي ت م ىكن د ك ه يھ ود معتق د بودن د ھ ر ك س ب ا‬
‫زن سرپايى جماع كند بچه لوچ به عمل مىآيد و آيه باال )در جواز( نازل شد‪ .‬ني ز س عيد‬
‫با اسناد از جابر روايت م ىكن د ك ه يھ ود گفتن د ھ ر ك س زن را ب ه زان و درآورده ب ر او‬
‫درآي د بچ هاش اح ول ش ود‪ ،‬و آي ه ب اال در ج واب ف رود آم د ك ه نزديك ى در ف رج ب ه ھ ر‬
‫صورت باشد در حكم واحد است‪ .‬مسلم نيز ھمين روايت را آورده است‪ .‬ش يخ اب و حام د‬
‫شرفى گويد‪ :‬اين حديث ارزشمند به صد حديث براب ر اس ت‪ .‬تنھ ا نعم ان ب ن راش د آن را‬
‫از زھرى نقل كرده است‪.‬‬
‫محمد بن الرحمن با اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه عم ر ن زد پيغمب ر )ص( آم د و‬
‫گفت‪ :‬به ھالكت افتادم‪ .‬پيغمبر )ص( پرسيد چرا؟ عمر گفت‪ :‬دوشينه ب ار را پش ت و رو‬
‫كردم! پيغمبر )ص( جوابى نداد ت ا وح ى آم د‪ :‬نِس اؤُ ُك ْم َح رْ ٌ‬
‫ث لَ ُك ْم ‪ ...‬م ىگوي د‪ :‬از جم اع‬
‫حائض و سوراخ عقب بپرھيز‪ ،‬و به ھر گونه خواھى در فرج نزديكى كن‪.‬‬
‫ابو بكر احمد بن محمد اصفھانى با اسناد از اب و ص الح رواي ت م ىكن د ك ه ق وم س عيد ب ن‬
‫مسيّب از وى معنى َفأْ ُتوا َحرْ َث ُك ْم أَ َّنى شِ ْئ ُت ْم را پرسيدند پاسخ داد‪ :‬در )كراھت( عزل يعنى‬
‫كنار ريختن منى است‪ .‬كلبى از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه چ ون مھ اجرين ب ه مدين ه‬
‫آمدند با انصار و يھود راجع به شيوهھ اى ادخ ال در ف رج زن از رو ب ه رو و پش ت س ر‬
‫ص حبت م ىكردن د و يھ ود ج ز جم اع از رو ب ه رو را روا نم ىدانس تند و م ىگفتن د در‬
‫كتاب خدا تورات آمده است ك ه ھ ر گون ه نزديك ى ج ز ب ه ح التى ك ه زن ب ر پش ت افت اده‬
‫باشد در نظر خدا پليد‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫است و باعث لوچى و جنون بچ ه م ىش ود و مس لمانان اي ن س خن ن زد رس ول ّ‬
‫بردن د و گفتن د‪ :‬خ ود ب ا خب رى ك ه م ا در جاھلي ت و اس الم ب ا زن ان از ھ ر س و نزديك ى‬
‫مىكرديم‪ ،‬و يھود بر ما عيب مىگيرند‪ .‬خداى تعالى در تكذيب قول يھود آيه مورد بح ث‬
‫ث لَ ُك ْم كه فرج كشتزار نسل است‪ ،‬ھر طور بخواھيد درآيي د‪،‬‬ ‫را نازل فرمود‪ :‬نِساؤُ ُك ْم َحرْ ٌ‬
‫يعنى از رو به رو يا پشت سر در فرج‪.‬‬
‫ض ًة ِألَيْما ِن ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(224‬كلب ى گوي د‪ :‬اي ن آي ه درب اره عب د ﷲ ب ن‬
‫ّ‬ ‫ﷲ عُرْ َ‬ ‫َو ال َتجْ َعلُوا َّ َ‬
‫رواحه نازل گرديد كه با دامادش بشر بن نعمان قطع رابطه ك رده و قس م خ ورده ب ود ب ه‬
‫خانه وى نرود و سخن نگويد و بين وى با زنش ميانجى گرى نكن د‪ ،‬و م ىگف ت‪ :‬ب ه خ دا‬
‫سوگند ياد كردهام و بىكفاره دادن روا نيست قسم را بشكنم‪.‬‬
‫ون ِمنْ نِسائ ِِھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ 227‬و ‪ .(226‬محمد بن يونس بن فضل با اسناد از اب ن‬ ‫ِين ي ُْؤل ُ َ‬ ‫لِلَّذ َ‬
‫عباس روايت مىكند كه در جاھليت‪ ،‬ايالء )يعنى جدا خوابيدن از زن به قيد س وگند( ي ك‬
‫ت ا دو س ال و بيش تر ب ود‪ ،‬و خ دا آن را چھ ار م اه ق رار داد و كمت ر از چھ ار م اه اي الء‬
‫محسوب نمىشود‪ .‬سعيد بن مسيّب گويد‪ :‬ايالء در جاھليت شيوه آزردن و ضرر زدن ب ه‬
‫زنان بود‪ .‬مردى زنش را دوست نداشت ضمنا نم ىخواس ت ك ه او ھمس ر ديگ رى ش ود‪،‬‬
‫س وگند م ىخ ورد ك ه ب ا وى ھمبس تر نش ود و ب ه حال ت ن ه بي وه و ن ه ش وھردار نگ ه‬
‫مىداشت و خداى تعالى مدت ايالء را چھار ماه قرار داد تا نظر نھايى مرد نس بت زن ش‬
‫معلوم شود‪.‬‬
‫ف ‪) ...‬آيه ‪ .(229‬احمد بن حسن قاض ى ب ا اس ناد از ھش ام‬ ‫ك ِب َمعْ رُو ٍ‬ ‫تان َفإِمْ سا ٌ‬ ‫الق َمرَّ ِ‬ ‫َّ‬
‫الط ُ‬
‫بن عروه و او از پدرش روايت مىكند كه مرد حق داشت زنش را طالق دھد و پيش از‬
‫انقضاى ع ده رج وع كن د و ت ا ھ زار ب ار اي ن ك ار را تك رار نماي د‪ .‬م ردى ب ه قص د آزار‬
‫زن ش وى را ط الق داد و نزدي ك تم ام ش دن ع ده رج وع نم ود و دوب اره طالق ش داد و‬
‫گفت‪ :‬به خدا تا عمر دارم نه رھايت مىكنم و نه در خانه نگھ ت م ىدارم و آي ه ب اال )در‬
‫انحصار طالق رجعى به دوبار( نازل شد‪.‬‬
‫ابو بكر تميمى با اسناد از عايشه روايت مىكند كه زن ى ن زد وى آم د و مس ئله ط الق را‬
‫پرسيد‪ .‬عايشه گويد‪ :‬موضوع را از پيغمبر )ص( سؤال كردم‪ ،‬آيه فوق نازل شد‪.‬‬
‫َو إِذا َطلَّ ْق ُت ُم ال ِّنسا َء َف َبلَ ْغ َن أَ َجلَھُنَّ َفال َتعْ ُ‬
‫ضلُوھُنَّ ‪) ...‬آيه ‪ .(232‬ابو بكر غازى ب ا اس ناد از‬
‫حسن روايت مىكند كه اين آيه درباره معقل بن يس ار ن ازل ش ده اس ت و از معق ل ش نيدم‬
‫كه‬
‫گفت‪ :‬خواھر خود را به مردى داده بودم طالقش داد‪ .‬پس از انقضاى عده ب از آم د و او‬
‫را ب ه زن ى خواس ت‪ ،‬گف تم‪ :‬زن ت دادم‪ ،‬جھي زت دادم‪ ،‬احترام ت ك ردم و طالق ش دادى‪،‬‬
‫حاال دوباره به خواستگارى آمدهاى؟ به خدا بر او دست نخواھى يافت‪ .‬اما مرد بدى نبود‬
‫و زن ھم دل ش م ىخواس ت ن زد او برگ ردد‪ .‬خ داى عزي ز آي ه ب اال را فرس تاد ب ه پيغمب ر‬
‫)ص( عرض كردم كه حاال زنش را باز مىگردانم‪ .‬بخارى نيز اين روايت را از طري ق‬
‫ديگر آورده است‪.‬‬
‫حاكم اب و منص ور محم د ب ن محم د منص ورى ب ا اس ناد از حس ن و او از معق ل ب ن يس ار‬
‫روايت مىكند‪ :‬خواھرى داشتم كه او را به ھر كسى تزويج نمىكردم‪ ،‬تا پس ر عم ويم او‬
‫را خواستگارى ك رد‪ .‬خ واھر ب دو دادم و م دتى ب ا ھ م زيس تند ت ا ط الق رجع ىاش داد و‬
‫ع ّده تمام شد و مجددا با مھري ه جدي د خواس تگاريش ك رد‪ .‬گف تم خ واھرم را ب ه ھ ر كس ى‬
‫نمىدادم به تو تزويجش كردم طالق دادى و گذاشتى تا عده تمام شد و اكنون كه خواھ ان‬
‫دارد باز خواستگاريش مىكنى‪ .‬به خدا ب ه ت و ت زويجش نخ واھم ك رد‪ .‬ت ا آنك ه آي ه م ورد‬
‫بحث نازل شد‪ .‬كفاره سوگند پرداختم و خواھرم را دوباره به پسر عمويم دادم‪.‬‬
‫اسماعيل بن ابى القاسم نصر آبادى با اس ناد از حس ن رواي ت م ىكن د ك ه معق ل ب ن يس ار‬
‫خواھرش را به مرد مسلمانى تزويج كرده بود‪ ،‬مدتى با ھم بودن د ي ك طالق ش داد و ع ده‬
‫تم ام ش د و زن ب ه اختي ار خ ويش درآم د م رد ب ه س راغ زن فرس تاد و ب ا ك ابين مج دد‬
‫خواس تگاريش نم ود‪ ،‬زن ني ز رض ايت داش ت معق ل خش مناك ش د و گف ت‪ :‬ت را ب ا ت زويج‬
‫خواھرم احت رام ك رده ب ودم طالق ش دادى و اكن ون ب ه خ دا ھرگ ز اج ازه رج وع نخ واھم‬
‫داد‪.‬‬
‫حسن گويد‪ :‬خداوند نياز متقابل آن زن و مرد مىدانست و آيه مورد بحث را فرو فرستاد‬
‫و معقل چون آيه را شنيد گفت‪ :‬س معا و طاع ة‪ .‬آن م رد را طلبي د و ب ا احت رام خ واھرش‬
‫را بدو تزويج كرد‪.‬‬
‫سعيد بن مجلى بن احم د ش اھد ب ا اس ناد از س ّدى و او از راوي ان خ ويش نق ل م ىكن د ك ه‬
‫ﷲ انصارى دختر عم ويى داش ت ك ه ش وھرش ي ك ب ار طالق ش داده ب ود و‬ ‫جابر بن عبد ّ‬
‫ع ّده به سر رسيده‪ ،‬آنگاه مرد قصد رجوع به ھمس ر س ابق نم ود و زن ني ز راض ى ب ود‪.‬‬
‫جابر نزد آن مرد رفت و گفت‪ :‬دختر عموى ما را طالق دادى و ب از خي ال نك اح دارى؟‬
‫آيه در اين مورد نازل شد‪.‬‬
‫ج ِھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(240‬ابو عم رو محم د‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُون أ ْزواجا ً َوصِ ي ًَّة ِأل ْزوا ِ‬
‫ِين ُي َت َو َّف ْو َن ِم ْن ُك ْم َو َي َذر َ‬
‫َو الَّذ َ‬
‫بن‬
‫عبد العزيز مروزى ب ا اس ناد از مقات ل ب ن حي ان رواي ت م ىكن د ك ه م ردى از ط ائف ب ه‬
‫مدينه آمد كه فرزند پس ر و دخت ر داش ت و زن ش و پ در و م ادرش ني ز ھم راه بودن د‪ .‬آن‬
‫مرد در مدينه مرد و قضيه را نزد پيغمب ر )ص( بردن د‪ .‬پيغمب ر )ص( ب ه پ در و م ادر و‬
‫فرزندان مرد سھم به سزا داد و به زن متوفى سھمى نداد‪ .‬ليكن توصيه فرم ود ك ه از م ا‬
‫ترك متوفى خرج يك سال زن را بدھند‪.‬‬
‫ين ‪) ...‬آيه ‪ .(256‬محمد بن احمد بن جعفر مزكى ب ا اس ناد از س عيد و او‬ ‫ال إِ ْكرا َه فِي ال ِّد ِ‬
‫از ابن عباس روايت مىكند كه زنان انصار ھرگاه بچ هش ان نم ىمان د ن ذر م ىكردن د ك ه‬
‫اگر بچه زنده ماند به يھود بسپارندش‪ .‬موقعى كه بنى نضير از مدينه رانده ش دند از اي ن‬
‫ﷲ )ص( اوالد م ا چ ه م ىش ود؟ و آي ه ف وق‬ ‫بچهھا نزد آنان بود‪ .‬انصار گفتند‪ :‬يا رس ول ّ‬
‫ن ازل ش د‪ .‬س عيد ب ن جبي ر گوي د‪ :‬يعن ى ھ ر ك س خواھ د يھ ودى بمان د و ھ ر ك س خواھ د‬
‫مسلمان شود‪.‬‬
‫مجاھد گويد‪ :‬آيه باال درباره مردى از انصار نازل شد كه غ الم س ياھى را ب ه ن ام ص بيح‬
‫داشت و مىخواست وى را باالجبار مسلمان سازد‪.‬‬
‫س ّدى گويد يكى از انصار به نام ابو الحصين دو پسر داش ت‪ .‬زم انى تج ار ش ام ب ه مدين ه‬
‫روغن آوردند و موقع بازگشت دو پس ر م ذكور ن زد ايش ان رفت ه تح ت ت أثير تبلي غ تج ار‬
‫شام مسيحى شدند و ھمراه ايش ان راھ ى ش ام گرديدن د‪ .‬اب و الحص ين پيغمب ر )ص( را از‬
‫ماجرا با خب ر نم ود و گف ت‪ :‬ب ه دنبالش ان م ىروم‪ .‬آي ه مزب ور ن ازل ش د و پيغمب ر )ص(‬
‫فرمود‪ :‬خدا آن دو را از ما دور كرد )يا دور كند( كه اول ين ك افر ش دگانان د و اي ن پ يش‬
‫از نزول آيه قتال بود و با آمدن سوره برائه و دستور نبرد با اھل كتاب‪ ،‬آي ه م ورد بح ث‬
‫نسخ گرديد‪.‬‬
‫مس روق گوي د‪ :‬م ردى از طايف ه بن ى س الم ب ن ع وف دو پس ر داش ت ك ه پ يش از بعث ت‬
‫پيغمبر )ص( مسيحى شده و به ش ام رفت ه بودن د‪ ،‬و پ س از آم دن پيغمب ر )ص( ب ه مدين ه‬
‫ھمراه كاروان مسيحى كه خوراكى حمل م ىك رد ب ه مدين ه آمدن د‪ .‬پ در ن زد پس ران رفت ه‬
‫بديشان درآويخت و گفت‪ :‬به خدا رھايتان نكنم تا مسلمان شويد‪ .‬امتناع ورزيدند‪.‬‬
‫ﷲ )ص( چگون ه ن اظر آن باش م ك ه ب ه‬ ‫داورى ن زد پي امبر بردن د‪ .‬م رد گف ت‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫جھنم بروند؟ آيه باال نازل شد و مرد از پسرانش دست برداشت و به راه خويش رفتند‪.‬‬
‫ابو اسحاق احمد بن مقرى با اسناد از مجاھد رواي ت م ىكن د ك ه ع دهاى از يھودي ان بن ى‬
‫قريظه و بنى نضير بچه به رضاع م ىگرفتن د‪ .‬م وقعى ك ه بن ى نض ير ب ه فرم ان پيغمب ر‬
‫)ص( مجبور به خروج از مدين ه ش دند‪ ،‬فرزن دان رض اعى ايش ان در طايف ه اوس گفتن د‪:‬‬
‫ما ھمراه‬
‫خويشاوندان رضاعى خويش مىرويم و يھودى مىشويم و خ انوادهھايش ان م انع گردي ده‬
‫مىگفتند بمانيد‪ ،‬و مىخواستند به اكراه مسلمانشان كنند‪ ،‬و آيه باال نازل شد‪.‬‬
‫ْف ُتحْ يِ ْال َم ْوتى ‪) ...‬آي ه ‪ .(260‬گفت هھ اى مفس ران درب اره‬ ‫َو إِ ْذ قا َل إِبْراھِي ُم َربِّ أَ ِرنِي َكي َ‬
‫سبب سؤال ابراھيم از چگونگى زنده كردن مردگان گوناگون اس ت‪ .‬س عيد ب ن محم د ب ن‬
‫احمد ب ن جعف ر ب ا اس ناد از قت اده نق ل م ىكن د ك ه اب راھيم ب ر حي وان م ردهاى گذش ت ك ه‬
‫جانوران صحرا و دريا پ اره پ ارهاش ك رده بودن د‪ .‬گف ت‪َ :‬ربِّ أَ ِر ِن ي َك ْي َ‬
‫ف ُتحْ يِ ْال َم ْوتى؟‬
‫حسن و عطاء خراس انى و ض حاك و اب ن ج ريح گوين د‪ :‬الش ه خ رى كن ار دري ا‪ -‬درياچ ه‬
‫طبريه‪ -‬افتاده بود و ابراھيم ديد جانوران دريا و ص حرا الش ه را پ اره پ اره ك رده بودن د‪.‬‬
‫وقتى دريا باال آمد نھنگ ان و ج انوران دري ا آم ده از آن خوردن د و فض والتش ان در آب‬
‫م ىرف ت‪ .‬وقت ى آب پ س نشس ت درن دگان آم ده از آن خوردن د و م دفوع ايش ان ني ز خ اك‬
‫مىشد سپس مرغ ان ب ر آن نشس ته م ىخوردن د و فض له آنھ ا را ني ز ب اد در ھ وا پراكن ده‬
‫مىكرد‪ .‬ابراھيم اين ھمه را ديده با شگفتى پرسيد‪ :‬خدايا يقين دارم كه اين اجزاء را گ رد‬
‫مىآورى‪ ،‬ليكن به من بنماى ببينم چگونه زندهاش مىكنى؟‬
‫به گفته ابن زيد‪ ،‬ابراھيم بر الشه يك نھن گ گذش ت ك ه نص فش در خش كى و نص فش در‬
‫آب بود‪ .‬جانوران دريا از اين نيم و جانوران صحرا از آن نيم مىخوردن د‪ .‬ابل يس خبي ث‬
‫به ابراھيم گفت‪ :‬خدا چگونه اين اجزاء را از شكم اين ھمه ج انور گ رد آورد؟ و اب راھيم‬
‫از خدا خواست چگونگى احياء مردگان را بدو بنمايان د‪ .‬ن دا آم د ك ه مگ ر ايم ان ن دارى؟‬
‫ابراھيم پاسخ داد‪ :‬دارم‪ ،‬ليكن براى آنكه دلم مطمئن شود و از وسوسه ابليس تھى گردد‪.‬‬
‫مؤلف گويد‪ :‬ابو نعيم اصفھانى براى من روايت كرد و اجازه روايت داد با اسناد از حكم‬
‫ابن ابان از پدرش‪ ،‬كه گفت در كنار عكرمه بر ساحلى نشسته بوديم عكرمه گفت‪:‬‬
‫كسانى كه غرق دريا شوند‪ ،‬گوشتشان را نھنگان بخورند و ج ز اس تخوان نمان د ك ه م وج‬
‫آن را به خشكى افكند و بپوسد و دگرگون شود )تبديل ب ه گي اه و ريش ه گ ردد( و ش تر از‬
‫آن بخورد و پشگ اندازد‪ .‬آنگاه مردمان آيند و آن پشگلھا بسوزانند‪ .‬سپس آت ش بيفس رد‬
‫و باد خاكستر را بر زمين پراكنده س ازد ‪ ...‬چ ون ص ور دمي ده ش ود اي ن گون ه اجس اد و‬
‫آنھا كه در گور مدفون شده بودند به يكسان محشور گردند‪ ،‬چنانك ه خ داى تع الى فرماي د‪:‬‬
‫ُون‪) .‬زمر ‪.(68‬‬ ‫ظر َ‬ ‫َفإِذا ُھ ْم قِيا ٌم َي ْن ُ‬
‫محمد بن اسحاق بن يسار گفت ه اس ت‪ :‬وقت ى اب راھيم ب ا نم رود محاجّ ه م ىك رد و ب دانجا‬
‫رسيد كه »پروردگار من زنده مىكند و مىميراند« )بقره ‪ (258‬نم رود گف ت‪» :‬م ن ھ م‬
‫زنده مىكنم و مىميرانم« و مردى را كشت و ديگرى را رھا ك رد‪ -‬اب راھيم گف ت‪ :‬زن ده‬
‫ساختن مردگان چنين است ك ه ج ان ب ه ت ن م رده ب از م ىگردان د‪ .‬نم رود پرس يد آي ا آنچ ه‬
‫م ىگ ويى خ ود ب ه چش م دي دهاى؟ و اب راھيم نتوانس ت بگوي د ك ه ب ه چش م دي دهام ل ذا ب ه‬
‫استدالل ديگرى پرداخت‪ .‬بعدا از پروردگار خويش درخواست نمود ك ه چگ ونگى احي اء‬
‫مرده را بدو بنماياند تا موق ع احتج اج ب ا دل ى اس توار و مطم ئن س خن ران د‪ ،‬و »ھ ر چ ه‬
‫گويد ديده گويد«‪.‬‬
‫ابن عباس و سعيد بن جبير و س ّدى گفتهان د ك ه چ ون خ دا اب راھيم را خلي ل خ ويش ك رد‪،‬‬
‫ملك الموت از خدا درخواست كه مژده رسان اين لقب ب دو باش د‪ ،‬و ن زد اب راھيم رف ت و‬
‫گفت‪ :‬آمدهام بشارتت دھم كه خدا ترا به عنوان خليل برگزيد‪ .‬اب راھيم خ دا ع ّز و ج ّل را‬
‫سپاس كرد و پرسيد‪ :‬عالمت آن چيس ت؟ مل ك الم وت گف ت‪» :‬دعاي ت مس تجاب اس ت‪ ،‬و‬
‫اگر بخواھى مرده زنده مىشود« و باز گشت و رفت‪ .‬آنگاه ابراھيم از خدا درخواست تا‬
‫احياء اموات را بدو نشان دھد‪ .‬خدا گفت‪ :‬مگر ايمان ندارى؟ ابراھيم عرض ك رد‪ :‬چ را‪،‬‬
‫ل يكن م ىخ واھم ب ا اس تجابت دع ا و اعط اى خواھش م از ت و مطم ئن ش وم ك ه م را خلي ل‬
‫خويش قرار دادهاى‪.‬‬
‫ﷲ ‪) ...‬آيه ‪ .(262‬كلبى گوي د‪ :‬اي ن آي ه درب اره عثم ان ب ن‬ ‫َّ‬
‫يل ِ‬ ‫ون أَمْ والَ ُھ ْم فِي َس ِب ِ‬ ‫الَّذ َ‬
‫ِين ُي ْنفِقُ َ‬
‫عفان و عب د ال رحمن ب ن ع وف ن ازل ش د ام ا عب د ال رحمن‪ ،‬او ن زد پيغمب ر )ص( آم د و‬
‫چھار ھزار درھم اھداء كرد و گفت‪ :‬ھش ت ھ زار درھ م داش تم چھ ار ھ زار درھ م ب راى‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫خود و خانوادهام نگه داشتم و چھار ھزار درھم به خدا ق رض م ىدھ م‪ .‬رس ول ّ‬
‫فرمود‪:‬‬
‫خ دا ب ه ت و برك ت دھ د در آنچ ه نگ ه داش تى و در آنچ ه بخش يدى‪ .‬ام ا عثم ان‪ ،‬او گف ت‪:‬‬
‫تجھيز و بسيج كسانى را كه ب راى جن گ تب وك وس ايل ندارن د ب ر عھ ده م ىگي رم‪ :‬ھ زار‬
‫شتر با جھاز و گليم‪ ،‬و يك بار سنگين سھم خود را از بيت المال مسلمين‪.‬‬
‫اب و س عيد خ درى گوي د‪ :‬پيغمب ر )ص( را دي دم در ح الى ك ه دس ت ب ه دع ا برداش ته ب ود‬
‫مىگفت خدايا من از عثمان بن عفان راض يم ت و ھ م از او خش نود ب اش و ت ا طل وع فج ر‬
‫دعا مىكرد‪ ،‬و آيه مذكور فرود آمد‪.‬‬
‫ِين آ َم ُن وا أَ ْنفِقُ وا ِم نْ َطيِّب ا ِ‬
‫ت م ا َك َس ْب ُت ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(267‬عب د ال رحمن ب ن احم د‬ ‫ي ا أَ ُّي َھ ا الَّ ذ َ‬
‫صيدالنى با اسناد از جابر روايت مىكند كه پيغمبر )ص( ب راى فطري ه ي ك ص اع خرم ا‬
‫مقرر نمود‪.‬‬
 ‫مردى خرماى پست آورد‪ ،‬و آيه باال بدين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫ابو اسحاق احد بن محم د واع ظ ب ا اس ناد از ب راء ب ن ع ازب رواي ت م ىكن د ك ه آي ه ب اال‬
‫درب اره ]ع ّدهاى از[ انص ار ن ازل ش د ك ه ش اخهھ اى خرم ا ك ه روى دي وار افت اده ب ود و‬
‫خوشهھايى از خرماى رسيده و نارسيده داشت‪ ،‬مىآوردند و بر طنابى ك ه ب ين دو س تون‬
‫در مس جد پيغمب ر )ص( بس ته ش ده ب ود م ىآويختن د ك ه مھ اجرين فقي ر از آن بخورن د و‬
‫تعم دا خوش هھ اى خش كيده ي ا فاس د را م ىآوردن د و گم ان م ىكردن د ك ه آن رف ع تكلي ف‬
‫ون‪ ،‬مقصود خوشهھاى خرمايى است‬ ‫مىكند‪ ،‬آيه باال آمد كه‪َ :‬و ال َت َي َّممُوا ْال َخ ِب َ‬
‫يث ِم ْن ُه ُت ْنفِقُ َ‬
‫كه ميوه پالسيده و وازده داشته و خود شما به عنوان ھديه نمىپذيريد‪.‬‬
‫ت ‪) ...‬آيه ‪ .(271 -270‬كلبى گويد‪ :‬چون آيه ‪ 270‬بقره نازل شد كه َو‬ ‫صدَقا ِ‬ ‫إِنْ ُت ْب ُدوا ال َّ‬
‫ﷲ )ص( ص دقه پنھ ان برت ر اس ت ي ا‬ ‫م ا أَ ْن َف ْق ُت ْم ِم نْ َن َف َق ٍة ‪ ...‬ص حابه پرس يدند‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫آشكار؟‬
‫آيه مورد بحث فرود آمد )كه ھر دو ثواب دارد(‪.‬‬
‫ً‬ ‫ِين ُي ْنفِقُ َ َ‬
‫ھار سِ ًّرا َو َعال ِن َي ة ‪) ...‬آي ه ‪ .(274‬اس ماعيل ب ن اب راھيم‬ ‫ون أمْ والَ ُھ ْم ِباللَّي ِْل َو ال َّن ِ‬ ‫الَّذ َ‬
‫نصر آبادى با اسناد از ش عيب و او از پ در و ج دش رواي ت م ىكن د ك ه آي ه ف وق درب اره‬
‫اسب سواران لشكر اسالم نازل شد‪ .‬ھمو گفته است‪ :‬ھر كسى در خانهاش اس ب ن ژادهاى‬
‫داشته باشد دچار صرع يا جنون نمىشود‪ .‬ابو امامه و ابو درداء و مكحول و اوزاع ى و‬
‫رباح بن يزيد گويند‪ :‬آيه باال در باب كسانى آم د ك ه در راه خ دا اس ب نگ ه م ىداش تند ب ه‬
‫منظور جھاد نه خودپسندى و الفزنى جاھليت‪.‬‬
‫ّ‬
‫احمد بن محمد بن ابراھيم ثعلبى با اسناد از خيثم بن عبد ﷲ ص نعانى و او از اب ن عب اس‬
‫روايت مىكند كه مقصود اين آيه تأمين علوفه اسبان جنگى اس ت و دلي ل ب ر ص حت اي ن‬
‫نظر روايتى است كه ابو اسحاق مقرى با اس ناد از اس ماء بن ت يزي د م ىآورد ك ه رس ول‬
‫ﷲ )ص( فرمود‪ :‬ھر كسى اسبى در راه خدا نگ ه دارد و ب ه حس اب خ دا ب ه آن رس يدگى‬ ‫ّ‬
‫نماي د گرس نگى و س يرى و تش نگى و س يرابى و حت ى ادرار و س رگين آن اس ب روز‬
‫قيامت در ميزان اعمال آن شخص منظور مىگردد‪.‬‬
‫ابو اسحاق با اسناد از جابر روايت مىكند كه پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬كسى كه در راه خ دا‬
‫براى اسبش انفاق كند مانند كسى است كه به دست خود صدقه مىدھد‪.‬‬
‫ابو حامد احمد بن حس ن كات ب ب ا اس ناد از اب و امام ه ب اھلى رواي ت م ىكن د ك ه ھ ر ك س‬
‫ب دون طم ع ش ھرت و ري ا اس بى را در راه خ دا نگ ه دارد‪ ،‬از جمل ه مش موالن آي ه ب اال‬
‫است‪.‬‬
‫قول ديگر‪ :‬محمد بن يحيى بن مالك ضبى با اسناد از ابن عباس مىآورد ك ه آي ه ف وق در‬
‫شأن على بن ابى طالب نازل گردي د ك ه چھ ار درھ م داش ت يك ى را در روز يك ى را در‬
‫شب يكى را نھان و يكى را آشكارا انفاق كرد‪.‬‬
‫كلبى گويد‪ :‬آيه مزبور در شأن على بن ابى طالب اس ت ك ه ب يش از چھ ار درھ م نداش ت‬
‫يك درھم را شب صدقه داد و يك درھ م را در روز‪ ،‬ي ك درھ م را نھ انى و ي ك درھ م را‬
‫آش كارا تص دق ك رد‪ .‬پيغمب ر )ص( از او پرس يد ك ه ت را چ ه واداش ت چن ين كن ى؟ عل ى‬
‫گفت‪ :‬تا در خور عنايت و وعده الھى درباره خ ويش گ ردم‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬ھمان ا‬
‫به مقصود دست يافتى و آيه فوق فرود آمد‪.‬‬
‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا ا َّتقُوا َّ َ‬
‫ﷲ َو َذرُوا ما َبق َِي م َِن الرِّ با ‪) ...‬آيه ‪ .(279 -278‬محمد ب ن عب د‬
‫ﷲ بن محمد بن احمد بن جعفر با اسناد از ابن عباس روايت مىكن د ك ه گف ت‪ :‬ش نيدهاي م‪-‬‬ ‫ّ‬
‫و خدا داناتر است‪ -‬كه اين آيه درباره خاندان بنى عم رو ب ن عمي ر ب ن ع وف از ثقي ف و‬
‫خاندان مغيره از بنى مخزوم نازل شد كه بنى مغيره از طايفه ثقيف رب ا م ىگرفتن د‪ .‬پ س‬
‫از فتح مكه به دست پيغمب ر )ص( رب ا ب ه كل ى ممن وع ش د‪ .‬بن ى عم رو ب ن عمي ر و بن ى‬
‫مغيره به عتاب بن اسيد كه سرپرست مكه از سوى پيغمبر )ص( ب ود مراجع ه كردن د‪ ،‬و‬
‫بنى مغيره گفتند‪ :‬ما نبايد بيشترين ضرر را از بابت ربا متحمل شويم در حالى ك ه ب راى‬
‫ديگران ربا ملغى شده است و بنى عمرو بن عمير گفتند‪ :‬ما تواف ق ك ردهاي م ك ه س ودمان‬
‫را بگي ريم‪ ،‬و عت اب نام ه ب ه پيغمب ر )ص( نوش ت و آي ه م ورد بح ث و آي ه بع دى ن ازل‬
‫ﷲ )ص( ش ويد‪:‬‬ ‫گرديد كه اگر دست از باقيمانده ربا برنداريد آم اده جن گ خ دا و رس ول ّ‬
‫ﷲ )ص( نتوانن د‪ ،‬و تنھ ا‬ ‫و بنى عمرو بن عمير فھميدند كه تدبير جنگ ب ا خ دا و رس ول ّ‬
‫مىتوانند اصل وام خود را پس بگيرند‪.‬‬
‫عطاء و عكرمه گويند‪ :‬آيه مورد بحث درباره عباس بن عبد المطل ب و عثم ان ب ن عف ان‬
‫است كه خرماى سلف م ىخريدن د‪ ،‬وقت ى فص ل چي دن و بري دن خرم ا م ىرس يد ص احب‬
‫نخل م ىگف ت‪ :‬اگ ر ش ما س ھمتان را برداري د چي زى ب راى م ن و خ انوادهام نم ىمان د‪ .‬آي ا‬
‫م ىش ود ك ه نص ف س ھم آن را ببري د و بقي ه را دو براب ر ب دھكار بم انم؟‪ -‬و آنھ ا قب ول‬
‫مىنمودند و در سر رسيد مطالبه اضافى مىكردند‪ ،‬و اين قضيه به اط الع پيغمب ر )ص(‬
‫رسيد عباس و عثمان را از آن ك ار نھ ى فرم ود‪ ،‬اطاع ت كردن د و فق ط س رمايه خ ود را‬
‫پس گرفتند‪.‬‬
‫س ّدى گويد‪ :‬عباس و خالد بن وليد در جاھلي ت ب ا ھ م ش ريك بودن د و س لف خ رى و رب ا‬
‫خوارى توأم مىكردند و چون اسالم آمد مطالبات و اموال ھنگفتى در ربا داشتند‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( اعالم فرمود‪ :‬تمام رباھاى جاھليت ملغى است و اولين ربا كه الغاء مىك نم‬
‫از آن عباس بن عبد المطلب است‪.‬‬
‫كان ُذو عُسْ َر ٍة ‪) ...‬آيه ‪ .(280‬كلبى گويد‪ :‬بنى عمرو بن عمير به بنى مغيره گفتند‪:‬‬ ‫َو إِنْ َ‬
‫س رمايهھام ان را پ س بدھي د از رب ا ص رف نظ ر م ىكن يم‪ .‬بن ى مغي ره گفتن د‪ :‬اكن ون‬
‫تنگدستيم بگذاري د محص ول برس د‪ .‬ام ا طلبك اران از مھل ت دادن خ وددارى كردن د و آي ه‬
‫باال فرود آمد‪.‬‬
‫َ‬
‫آ َم َن الرَّ سُو ُل ِبما أن ِز َل إِل ْي ِه ِمنْ َر ِّب ِه ‪) ...‬آيه ‪ .(285‬امام ابو منصور عبد القاھر ب ن ط اھر‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫با اسناد از ابو ھريره روايت مىكند كه چون آيه ‪ 284‬بق ره ن ازل ش د ك ه‪» :‬ھ ر چ ه در‬
‫نفس شماست اگر آشكار كنيد يا نھان سازيد خ دا حس اب آن را ب از خواس ت م ىكن د« ب ر‬
‫اص حاب پيغمب ر )ص( س خت و گ ران آم ده گفتن د‪ :‬طاق ت اعم الى مانن د نم از و روزه و‬
‫جھ اد و زك ات داري م ل يكن اي ن آي ه تكلي ف م ا ال يط اق اس ت‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬آي ا‬
‫مىخواھيد مانن د يھودي ان و مس يحيان باش يد ك ه گفتن د »ش نيديم ل يكن عم ل نك رديم« ش ما‬
‫ك ْالمَصِ ي ُر« )بق ره ‪ (285‬وقت ى اص حاب‬ ‫ك َربَّن ا َو إِلَ ْي َ‬‫بگويي د‪َ » :‬س ِمعْ نا َو أَ َطعْ ن ا‪ُ ،‬غ ْفرا َن َ‬
‫ھمين بيان را بر زبانھا جارى ساختند متعاقبا آيه مورد بحث نازل شد كه البت ه ب ا آي ه ال‬
‫ﷲ ُ َن ْفس ا ً إِ َّال وُ سْ َعھا )بق ره ‪ (286‬منس وخ گردي د‪ .‬مس لم ني ز اي ن رواي ت را آورده‬ ‫ُي َكلِّ فُ َّ‬
‫است‪.‬‬
‫محمد بن ابراھيم بن محم د ب ن يحي ى ب ا اس ناد از س عيد ب ن جبي ر رواي ت م ىكن د ك ه اب ن‬
‫ﷲُ ن ازل گردي د‪،‬‬ ‫عباس گف ت‪ :‬چ ون آي ه َو إِنْ ُت ْب ُدوا م ا فِ ي أَ ْنفُسِ ُك ْم أَ ْو ُت ْخفُ وهُ يُحاسِ ْب ُك ْم ِب ِه َّ‬
‫دلھ اى م ا را ب يم و اض طراب ب ىس ابقه و عظيم ى ف را گرف ت‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪:‬‬
‫ﷲُ َن ْفسا ً إِ َّال وُ سْ َعھا ن ازل گردي د‪ .‬و‬‫بگوييد »شنيديم و مطيع و تسليميم«‪ ،‬پس آيه ال ُي َكلِّفُ َّ‬
‫ابن عباس ھر جا وقت مىكرد استغفار مىنمود‪ .‬مسلم نيز اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫به گفته مفسران چون آيه َو إِنْ ُت ْب ُدوا ما فِ ي أَ ْنفُسِ ُك ْم ‪ ...‬ف رود آم د اب و بك ر و عم ر و عب د‬
‫الرحمن بن عوف و معاذ بن جبل با عدهاى از انصار خدمت پيغمبر )ص( آم ده ب ه زان و‬
‫ﷲ )ص( آي هاى س نگينت ر از اي ن ب ر م ا نيام ده ب ود‪.‬‬ ‫درآمدند و عرض كردند‪ :‬يا رسول ّ‬
‫ھمانا ھر ي ك از م ا در ض ميرش چيزھ ا م ىگ ذرد ك ه دوس ت دارد ب ه قيم ت ھ ر چ ه در‬
‫عالم است در دلش بماند‪ ،‬و اگر بدانچه در درونمان مىگذرد مسئول و م أخوذ باش يم ب ه‬
‫خدا در ھالكتيم‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬وحى چنين نازل شد‪ .‬ھمگى گفتن د‪ :‬اي ن تكلي ف م ا‬
‫ال يطاق‬
‫اس ت‪ .‬و ھمگ ى ھ الك ش ديم‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬ب ه نظ ر م ىآي د ش ما آنچنانك ه بن ى‬
‫اسرائيل به موسى گفتن د‪ ،‬م ىگويي د »س معنا و عص ينا« باي د بگويي د »س معنا و اطعن ا«‪.‬‬
‫گفتند‪» :‬سمعنا و اطعنا« و بيشتر بر ايشان گران آمد و سالى بر اين گذشت تا خدا تع الى‬
‫گشايش و آسايش بر ايشان نازل فرم ود و آي ه آم د ك ه ال ُي َكلِّ فُ َّ‬
‫ﷲُ َن ْفس ا ً إِ َّال وُ سْ َعھا و آي ه‬
‫پيش ين را منس وخ ك رد و پيغمب ر )ص( فرم ود‪» :‬خ دا از ام ت م ن آنچ ه در ضميرش ان‬
‫مىگذرد مادام كه بر زبان نياورده و عمل نكردهاند‪ ،‬عفو كرد‪.‬‬

‫سوره آل عمران‬

‫به گفته مفسران ھيأتى از نج ران ن زد پيغمب ر )ص( آمدن د ك ه شص ت س وار از آن جمل ه‬
‫چھارده تن از بزرگان و سه تن مرجع بودند‪ :‬يكى عبد المسيح امير و مشير مطاع ايشان‬
‫ملقب به عاقب‪ ،‬دوم ايھم پيشرو و رئيس كاروان ملقب به سيد‪ ،‬سوم ابو حارثه بن علقم ه‬
‫اسقف و عالم و پيشوا و صاحب مدراس ايشان كه مقامى بلند داش ت و كت ب دين ى ايش ان‬
‫را نيك خوان ده ب ود و ش اھان روم ب ه س بب دان ش و اجتھ ادش وى را تك ريم نم وده‪ ،‬م ال‬
‫داده و كليساھا برايش ساخته بودند‪ .‬اينان به مدينه آم ده موض ع نم از عص ر وارد مس جد‬
‫پيغمبر )ص( شدند در حالى كه جامهھاى سياه و جب ه و رداء ب ر ت ن داش تند و ب ر زىّ و‬
‫صورت طايفه حارث بن كعب بودند‪ .‬يكى از اصحاب پيغمبر )ص( كه ن اظر ب وده گوي د‬
‫ما ھيأتى چونان نديده بوديم‪ .‬چون موقع نمازشان رسيده بود برخاستند و در ھمان مس جد‬
‫ﷲ )ص( به نماز مشغول شدند و پيغمبر )ص( فرم ود م انع نش ويد و ايش ان نم از‬ ‫رسول ّ‬
‫ﷲ )ص( ب ه س خن نشس تند‪.‬‬ ‫ب ه س وى مش رق گزاردن د‪ .‬آنگ اه س يد و عاق ب ب ا رس ول ّ‬
‫حضرت ب ه آن دو فرم ود‪ :‬اس الم آري د‪ .‬گفتن د م ا پ يش از ت و تس ليم خ دا ب ودهاي م‪ .‬پيغمب ر‬
‫)ص( فرمود‪:‬‬
‫دروغ گفتيد‪ ،‬فرزند خدا خواندن عيسى و خاج پرستى‪ ،‬و گوشت خوك خوردن شما م انع‬
‫اسالم آوردن شما است‪ .‬گفتند اگر عيسى پسر خدا نيست پس پ درش كيس ت و ھمگ ى در‬
‫باب عيسى با پيغمبر )ص( به محاجّ ه پرداختند‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬آي ا ندانس تهاي د ك ه‬
‫پسر بايد شبيه پدرش باشد؟ گفتند‪ :‬آرى‪ ،‬فرمود‪ :‬آيا ندانستهايد كه پروردگار ما زنده است‬
‫و نميرد و عيسى فانى است گفتند بلى‪ ،‬فرمود‪ :‬آيا ندانستهايد كه پروردگار ما بر پا‬
‫دارنده ھمه چيز اس ت و نگھ دارى م ىكن د و روزى م ىرس اند‪ ،‬گفتن د چ را‪ ،‬فرم ود‪ :‬آي ا‬
‫عيسى ھيچ يك از اين صفات را داش ت؟ گفتن د‪ :‬ن ه‪ ،‬فرم ود‪ :‬پ س پروردگ ار م ا اس ت ك ه‬
‫عيسى را در رحم مادر چنانكه خواست پديد كرد و نيز پروردگار ما نخورد و نياشامد و‬
‫حدث نكند‪ ،‬گفتند بلى‪ ،‬فرمود آيا ندانستهايد كه مادر عيسى‪ ،‬او را در شكم داشت‪ ،‬چنانكه‬
‫زنان حامله باشند‪ ،‬سپس او زاييد آنچنانكه زنان بزايند‪ .‬سپس عيس ى آنچنانك ه بچ ه تغذي ه‬
‫مىكند تغذيه كرد‪ ،‬و پس از آن نيز مىخورد و م ىآش اميد و ح دث م ىك رد‪ ،‬گفتن د آرى‪،‬‬
‫فرمود‪ :‬پس چگونه پندار ش ما ممك ن توان د ب ود؟ خ اموش ماندن د و آي ات ص در س وره آل‬
‫عمران تا ھشتاد و اند به ھمين مناسبت نازل شد‪.‬‬
‫ُون ‪) ...‬آيه ‪ .(12‬كلبى از ابو صالح از ابن عباس روايت ميكند ك ه‬ ‫ِين َك َفرُوا َس ُت ْغلَب َ‬‫قُ ْل لِلَّذ َ‬
‫چون خدا مشركان را در بدر منھزم كرد‪ ،‬يھود مدينه گفتند به خدا اين ھمان پيامآور امى‬
‫است كه موس ى بش ارت داده اس ت و در ت ورات ص فات و اوص اف او را يافت هاي م‪ ،‬و م ا‬
‫پ رچم او را س رنگون نت وانيم ك رد و تص ميم گرفتن د پيغمب ر )ص( را تص ديق و پي روى‬
‫كنند‪ .‬اما بعضى به بعضى گفتند صبر كنيد تا يك جن گ ديگ رش را مالحظ ه كن يم‪ .‬چ ون‬
‫ﷲ )ص( منكوب شدند يھود به شك افت اده گفتن د ب ه‬ ‫جنگ احد پيش آمد و اصحاب رسول ّ‬
‫خدا اين آن پيام آور موعود نيست و شقاوت بر ايشان چيره شد و توفيق اس الم نيافتن د‪ ،‬و‬
‫بين ايشان و پيغمبر )ص( پيمان )عدم تعرض( بود آن پيمان را ھم به س ر نبردن د‪ .‬كع ب‬
‫بن اشرف با شصت سوار به مك ه رف ت و ب ا اب و س فيان و ي ارانش رأى زد و تص ميمات‬
‫مشترك گرفتند و گفتند يك سخن شويم‪ ،‬و به مدينه بازگشت‪ ،‬و آيه باال خطاب ب ه اي ن دو‬
‫نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲُ أَ َّن ُه ال إِل َه إِال ھ َُو ‪) ...‬آيه ‪ .(18‬كلبى گوي د پ س از آم دن پيغمب ر )ص( ب ه مدين ه‪،‬‬
‫َّ‬ ‫َش ِھ َد َّ‬
‫دو تن از احبار شام به مدينه وارد شدند و ب ا ھ م گفتن د اي ن ش ھر چ ه ق در ش بيه اس ت ب ه‬
‫شھر پيام آورى كه در آخر الزمان ظھور خواھد كرد و چون نزد پيغمبر )ص( رفتن د او‬
‫را به صفات و اوصاف شناختند و پرسيدند‪ :‬تو محمدى؟ فرمود بلى‪ ،‬پرسيدند‪ :‬احم د ني ز‬
‫لق ب دارى؟ فرم ود‪ :‬بل ى‪ ،‬گفتن د‪ :‬از ت و مس ئلهاى م ىپرس يم اگ ر پاس خ درس ت دادى ت را‬
‫تصديق مىكنيم و ايمان م ىآوري م‪ .‬فرم ود‪ :‬بپرس يد‪ .‬گفتن د‪ :‬بگ و ب االترين ش ھادت ك ه در‬
‫كتاب خدا آمده‪ ،‬كدام است؟‪ .‬آيه فوق نازل گرديد و آن دو تصديق كرده مسلمان شدند‪.‬‬
‫ب ‪) ...‬آي ه ‪ .(23‬در س بب ن زول اي ن آي ه اخ تالف‬ ‫ِين أُو ُتوا َنصِ يبا ً م َِن ْالكِت ا ِ‬ ‫أَ لَ ْم َت َر إِلَى الَّذ َ‬
‫است‪.‬‬
‫س ّدى گويد‪ :‬پيغمبر )ص( يھود را به اسالم دعوت كرد نعمان بن اوف ى يھ ودى گف ت‪ :‬اى‬
‫محم د بي ا داورى ن زد احب ار بب ريم‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬داورى ب ه كت اب خ دا عرض ه‬
‫مىداريم‪ .‬گفت‪ :‬نه‪ ،‬نزد احبار برويم و آيه باال بدين مناسبت نازل شد‪ .‬اما سعيد بن جبي ر‬
‫و عكرم ه از اب ن عب اس رواي ت م ىكنن د ك ه پيغمب ر )ص( ب ه م دارس ]‪ -‬قرائتخان ه[‬
‫يھوديان رفت و جماعتى را كه در آنجا بودند به ﷲ دعوت كرد‪ .‬نعيم بن عمرو و ح رث‬
‫بن زيد پرسيدند‪ :‬اى محمد تو بر چه دين ى؟ فرم ود‪ :‬ب ر مل ت اب راھيم‪ .‬گفتن د‪ :‬اب راھيم ك ه‬
‫يھودى بود‪.‬‬
‫فرمود‪ :‬بياييد تورات را حكم قرار دھيم‪ .‬نپذيرفتند‪ ،‬و آي ه ف وق ن ازل گردي د‪ .‬كلب ى گوي د‪:‬‬
‫دو تن از اھل خيبر زنا كردند و يھ ود حك م ح د زان ى را از پيغمب ر )ص( پرس يدند‪ .‬بقي ه‬
‫داستان در سوره مائده ذيل آيه ‪ 22‬خواھد آمد‪.‬‬

‫ك ْالم ُْلكِ ‪) ...‬آي ه ‪ .(26‬اب ن عب اس و ان س ب ن مال ك گفت هان د ك ه چ ون پيغمب ر‬

‫قُ ِل اللَّ ُھ َّم مالِ َ‬
‫)ص( مكه را فتح كرد وعده ملك فارس و روم به امت خويش داد‪ .‬منافقين و يھود گفتند‪:‬‬
‫ھيھات‪ ،‬روم و فارس ق وىت ر و محك مت ر از آن ھس تند ك ه ب ه دس ت مس لمانان بيفتن د‪ .‬آي ا‬
‫محمد را مكه و مدينه بس نيست كه طمع فارس و روم دارد؟‪ -‬آيه باال )در ج واب( ن ازل‬
‫گرديد‪.‬‬
‫محمد بن عب د العزي ز م روزى در كت ابش ب ا اس ناد از س عيد ب ن قت اده رواي ت م ىكن د ك ه‬
‫پيغمبر )ص( از خدا درخواست سرزمين روم و فارس را جزء امت او قرار دھد‪ ،‬و آي ه‬
‫ﷲ ب ن عم رو ب ن‬ ‫مورد بحث نازل شد‪ .‬استاد ابو الحسن ثعالبى با اسناد از كثي ر ب ن عب د ّ‬
‫عوف‪ ،‬و او از پدر و جدش رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر )ص( روز جن گ اح زاب خطب ه‬
‫خواند و ھر چھل ذراع خندق كن دن را ب ه ده ت ن مح ول فرم ود‪ .‬عم رو ب ن ع وف گوي د‪:‬‬
‫من و سلمان و حذيفه و نعمان بن مقرن مزنى و ش ش ت ن از انص ار مش غول كن دن چھ ل‬
‫ذراع سھم خود بوديم كه ناگاه در موضعى از كف خندق به صخره سختى برخورديم ك ه‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫كلنگ ما را شكست و ما از كار مانديم‪ .‬به س لمان گفت يم ب اال ب رو و ب ه رس ول ّ‬
‫خبر ده و بپرس كه آيا صخره را دور بزنيم يا دستور خاصى مىفرمايد‪ ،‬كه نمىخ واھيم‬
‫از خطى كه ترسيم فرموده است بيرون رويم‪ .‬عمرو گويد سلمان نزد پيغمبر )ص( رفت‬
‫و حضرت زير سايبانى تركى نشسته بود‪ .‬سلمان قض يه س نگ س فيد س خت را ك ه از دل‬
‫ﷲ )ص( شخص ا ب ا س لمان از‬ ‫خندق بر آم ده‪ ،‬و كلن گ م ا را شكس ت ب از گف ت‪ .‬رس ول ّ‬
‫خندق پايين رفت‪ .‬ما نه تن بر لب خندق بوديم‪ .‬پيغمبر )ص( ديل م را از س لمان گرف ت و‬
‫ضربتى بر سنگ زد كه آن‬
‫را شكافت و برقى از سنگ بجست كه مدين ه را روش ن ك رد مانن د چراغ ى درون خان ه‬
‫ﷲ )ص( تكبير فتح بر كش يد و ھم ه مس لمين تكبي ر گفتن د‪ .‬پيغمب ر )ص(‬ ‫تاريك و رسول ّ‬
‫ضربت دوم را زد و سنگ را شكست و برقى از سنگ جس ت ك ه مدين ه را روش ن ك رد‬
‫ﷲ )ص( تكبي ر ف تح بركش يد و مس لمين تكبي ر‬ ‫مانن د چراغ ى درون خان ه تاري ك رس ول ّ‬
‫گفتند و پيغمبر )ص( ضربت سوم را زد كه سنگ را خرد كرد و برقى از س نگ جس ت‬
‫ﷲ )ص( تكبي ر ف تح‬ ‫كه مدينه را روشن كرد مانند چراغى درون خان ه تاري ك‪ ،‬و رس ول ّ‬
‫بركش يد و مس لمين تكبي ر گفتن د‪ .‬پيغمب ر )ص( دس ت س لمان را گرفت ه ب اال آم د‪ .‬س لمان‬
‫عرض كرد پدر و مادرم فداى تو ب اد‪ ،‬چي ز ب ى س ابقه ش گفت آورى دي ديم پي امبر رو ب ه‬
‫ﷲ )ص(‪ .‬پي امبر فرم ود در‬ ‫مسلمانان كرد و فرمود شما نيز ديديد؟ گفتند‪ :‬بلى ي ا رس ول ّ‬
‫روشنايى برقى كه از ضربت اول جست كاخھ اى حي ره و م دائن كس رى را چ ون دن دان‬
‫ن يش س گان دي دم و جبرئي ل ب ه م ن خب ر داد ك ه ام ت م ن ب ر آنھ ا دس ت م ىيابن د‪ .‬و در‬
‫روش نايى ب رق ض ربت دوم ك اخھ اى س رخ روم ى را دي دم چ ون دن دان ن يش س گان و‬
‫جبرئيل به من خبر داد كه امت من ب ر آنھ ا دس ت م ىيابن د و در روش نايى ض ربت س وم‬
‫كاخھاى يمن را ديدم و جبرئيل به من خبر داد كه امت من بر آن چيره شوند‪ .‬پ س م ژده‬
‫ب اد ش ما را‪ .‬مس لمين ب ه يك ديگر تبري ك گفتن د و خ دا را ش كر كردن د ك ه وع ده راس ت‬
‫پي روزى را پ س از خن دق كن دن ب ه م ا داد‪ .‬منافق ان وسوس ه م ىافكندن د ك ه آي ا از اي ن‬
‫وعدهھاى دروغ و انتظارھ اى ط والنى ب ه ش گفت نم ىآيي د؟ م ىگوي د از مدين ه ك اخھ اى‬
‫حيره و مدائن را مىبيند و به عالوه وعده فتح آنھا را مىدھد‪ .‬در حالى كه ھم اكن ون از‬
‫ت رس مش غول كن دن خندقي د و ج رأت رودرروي ى ب ا دش من را نداري د‪ ،‬آي ه ‪ 12‬س وره‬
‫احزاب نازل شد‪» :‬منافقان و آنھا را كه در دل مرض دارند گويند وعده خدا و پيغمبرش‬
‫جز فري ب نب وده اس ت« و آي ه م ورد بح ث )آل عم ران‪ ،‬آي ه ‪ (26‬در ج واب اين ان ف رود‬
‫آمد‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ين أ ْولِيا َء ِم نْ ُد ِ‬
‫ون ال ُم ْؤ ِمن َ‬
‫ِين ‪) ...‬آي ه ‪ .(28‬اب ن عب اس گوي د‪ :‬س ه‬ ‫ْ‬
‫ون الكاف ِِر َ‬ ‫ْ‬
‫خ ِذ الم ُْؤ ِم ُن َ‬
‫ال َي َّت ِ‬
‫يھودى )حجاج بن عمرو‪ ،‬كھمس بن ابى حقيق و قيس بن زيد( مىخواستند نھانى ع دهاى‬
‫ﷲ بن جبير و سعيد بن‬ ‫از انصار را بفريبند و از دين به در برند‪ .‬رفاعة بن منذر و عبد ّ‬
‫خيثمه )از قضيه مطلع شده( به انصاريان گفتند از يھ ود ب ر ح ذر باش يد و از ھمراھ ى و‬
‫رابطه با آنان بپرھيزيد‪ .‬ايش ان نپذيرفتن د و ب ا يھودي ان ھم راه و ھم راز م ىبودن د‪ ،‬و آي ه‬
‫مورد بحث بدين مناسبت نازل شد‪.‬‬
‫ﷲ بن ابىّ منافق و ي ارانش ن ازل ش د ك ه ب ا يھ ود و مش ركين‬ ‫كلبى گويد آيه درباره عبد ّ‬
‫دوستى ورزيده‪ ،‬اخبار مسلمين بديشان مىرساندند و اميد داشتند ك ه مش ركين ب ر پيغمب ر‬
‫)ص( پيروز گردند‪ .‬آيه باال در نھى مسلمين از تقليد منافقان فرود آمد‪.‬‬
‫جبير از ض حاك‪ ،‬و او از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د آي ه م ورد بح ث در ج واب پيش نھاد‬
‫عب ادة ب ن ص امت ن ازل ش د ك ه از مجاھ دين ب در و از رؤس ا و نقب اى انص ار ب ود و‬
‫ھمپيمان ان يھ ودى داش ت‪ ،‬وى روز جن گ اح زاب ب ه پيغمب ر )ص( گف ت‪ :‬پانص د م رد‬
‫يھودى با من ھمراه مىشوند و معتقدم كه آنان را بياوريم كه به ني روى ايش ان ب ر دش من‬
‫پيروز شويم‪.‬‬
‫ﷲ ‪) ...‬آيه ‪ .(31‬حسن و ابن جريح گفتهان د‪ :‬ع دهاى در زم ان پيغمب ر‬ ‫َّ‬
‫ُّون َ‬ ‫قُ ْل إِنْ ُك ْن ُت ْم ُت ِ‬
‫حب َ‬
‫)ص( بودند كه خويش را مح بّ خ دا م ىانگاش تند و گفتن د ي ا محم د م ا پروردگارم ان را‬
‫دوست داريم‪ .‬آيه در جواب ايشان نازل گرديد‪.‬‬
‫جويبر از ضحاك از ابن عباس روايت مىكند كه پيغمبر )ص( بر گروھ ى از ق ريش در‬
‫مسجد الحرام گذشت كه بت ان ب ر پ ا داش ته تخ م ش تر م رغ ب ر آنھ ا آويخت ه‪ ،‬گوش واره در‬
‫گوش بتان كرده بودند و بر آنھا سجده مىبردند‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود اى جماع ت ق ريش‬
‫شما آيين پدرانتان اب راھيم و اس ماعيل را ك ه مس لم بودن د پ س پش ت انداخت هاي د‪ .‬گفتن د ي ا‬
‫محمد ما اين بتان را عبادت مىكنيم تا ما را به خدا نزديك كنند ]س وره زم ر‪ ،‬آي ه ‪ [3‬آي ه‬
‫آم د ك ه اگ ر ش ما ب ه راس تى خ دا را دوس ت داري د و بت ان را ب ه خ اطر تق رب ب ه خ دا‬
‫م ىپرس تيد »پ س م را پي روى كني د ت ا خ دا ش ما را دوس ت ب دارد« زي را م ن پي ام آور و‬
‫حجت خدا بر شما ھستم و بيشتر از بتان شما شايسته بزرگداشت و تكريم‪.‬‬
‫كلبى از ابو صالح از ابن عباس روايت مىكند كه يھوديان مىگفتند ما فرزندان و محبّان‬
‫خ دا ھس تيم‪ ،‬خ دا آي ه ف وق را ب ر پيغمب ر )ص( فرس تاد‪ ،‬و پيغمب ر )ص( آن را ب ر يھ ود‬
‫عرضه داشت‪ ،‬و ايشان از پذيرفتن سر باز زدند‪.‬‬
‫محم د ب ن اس حاق ب ن يس ار از محم د ب ن جعف ر ب ن زبي ر رواي ت م ىكن د ك ه آي ه درب اره‬
‫مسيحيان نجران آمده است كه مىگفتند م ا مس يح را تعظ يم و پرس تش م ىكن يم ب ه خ اطر‬
‫تعظيم و عبادت خدا آيه در رد سخن ايشان آمد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﷲ ‪) ...‬آي ه ‪ .(59‬مفس ران گفتن د ھي أت نجران ى ب ه رس ول ﷲ )ص(‬ ‫إِنَّ َم َث َل عِ يس ى عِ ْن َد َّ ِ‬
‫گفتند‪:‬‬
‫تو چرا پيامبر و موالى ما را دشنام مىدھى؟ پيغمبر )ص( پرس يد‪ :‬چ ه گفت هام؟ گفتن د او‬
‫را »عبد« ناميدهاى‪ .‬فرمود‪ :‬بلى‪ ،‬او بنده خدا و پيامآور خدا و كلمه خدا بود ك ه ب ه م ريم‬
‫باكره‬
‫پرھيزگ ار الق اء ش د‪ .‬ب ا خش م گفتن د‪ :‬آي ا ھرگ ز انس ان ب دون پ در دي دهاى؟ اگ ر راس ت‬
‫مىگويى نظيرش را نشان بده‪ .‬آيه باال در جواب آمد‪.‬‬
‫ابو بكر احمد بن محمد حارثى با اسناد از حسن روايت مىكند كه دو راھب نجرانى ن زد‬
‫پيغمبر )ص( آمدند‪ ،‬اسالم بر ايشان عرضه شد‪ ،‬يكىشان گفت‪ :‬اى محمد‪ ،‬ما پيش از ت و‬
‫تسليم خدا بودهايم‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬دروغ م ىگويي د م انع ش ما از اس الم آوردن س ه‬
‫چيز است‪ :‬خاج پرستى‪ ،‬گوشت خوك خوردن و قائل شدن پسر براى خدا‪ .‬پرسيدند‪:‬‬
‫پس پدر عيسى كيست؟ و پيغمبر )ص( بدون امر خدا در ج واب ش تاب ب ه خ رج نم ىداد‬
‫تا آيه فوق آمد‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َفقُ ْل َتعالَ ْوا َن ْد ُع أبْنا َءنا َو أبْنا َءك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(61‬ابو سعيد عبد الرحمن بن محمد رھجائى ب ا‬
‫ُ‬
‫اسناد از حسن روايت مىكند‪ :‬دو راھب از نج ران ن زد پيغمب ر )ص( آمدن د حض رت ب ه‬
‫آن دو فرمود مسلمان شويد تا نج ات يابي د‪ .‬گفتن د م ا پ يش از ت و تس ليم ام ر خ دا ب ودهاي م‪.‬‬
‫فرمود‪:‬‬
‫دروغ مىگوييد‪ ،‬مانع شما از اس الم آوردن‪ ،‬س جده ك ردن ب ر ص ليب و اعتق اد ب ه فرزن د‬
‫داش تن خ دا و ش رابخوارى اس ت‪ .‬پرس يدند نظ رت درب اره عيس ى چيس ت؟ حس ن گوي د‬
‫پيامبر ساكت بود تا آيات ‪ 61 -58‬آل عمران نازل گردي د‪ .‬و پي امبر آن دو راھ ب را ب ه‬
‫مباھله و مالعنه دعوت فرمود و خود حسن و حس ين و فاطم ه يعن ى خ انواده و فرزن دان‬
‫عليھم السالم را ھمراه برد‪ .‬دو راھب وقتى از نزد پيغمب ر )ص( بي رون رفتن د يك ىش ان‬
‫به ديگرى گفت‪ :‬جزيه را بپذير و با او مباھله مكن‪ .‬و خود نزد پيغمب ر )ص( ب از آم د و‬
‫گفت‪:‬‬
‫جزيه مىدھيم و با تو مباھله نمىكنيم‪.‬‬
‫عبد الرحمن بن حسن حافظ به من روايت كرد و اجازه رواي ت داد ب ا اس ناد از ج ابر ك ه‬
‫گفت‪ :‬عاقب و سيد در رأس ھيأت نجرانى نزد پيغمبر )ص( آمدند و پيغمبر )ص( آن دو‬
‫را به اسالم دعوت كرد‪ .‬گفتند‪ :‬ما پيش از تو تسليم خدا بودهايم‪ .‬فرمود دروغ م ىگويي د‪،‬‬
‫م ىخواھي د بگ ويم چ ه چي ز ش ما را م انع از مس لمان ش دن اس ت؟ گفتن د‪ :‬بگ و‪ ،‬فرم ود‪:‬‬
‫صليب دوستى و شرابخوارى و گوشت خوك خوردن و آن دو را دعوت به مالعن ه ك رد‬
‫و قرار شد فردا صبح بيايند‪ .‬صبح پيغمبر )ص( دست على و فاطمه و حسن و حسين را‬
‫گرفت و به دنبال عاقب و سيد فرستاد دعوت )ب ه مباھل ه( را اجاب ت نكردن د‪ ،‬و پذيرفتن د‬
‫كه خراج بدھند‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود قسم به آنكه مرا به حق مبعوث كرد اگر به مالعن ه‬
‫حاضر مىشدند صحرا آتشباران مىشد‪.‬‬
 ‫جابر گويد‪ :‬مقصود از ابناءنا و نساءنا و انفسنا خاندان پيغمبر )ص( است‪ .‬شعبى گويد‪:‬‬
‫مقصود از ابناءنا حسن و حسين و نساءنا فاطمه و انفسنا على است‪.‬‬
‫ِين ا َّت َب ُع وهُ َو ھ َذا ال َّن ِب يُّ ‪) ...‬آي ه ‪ .(68‬يھ ود ب ه پيغمب ر )ص(‬ ‫إِنَّ أَ ْولَ ى ال َّن ِ‬
‫اس ِب إِبْراھِي َم لَلَّ ذ َ‬
‫گفتند يا محمد‪ ،‬خود مىدانى كه ما از تو و ديگران به دين ابراھيم نزديكت ر و اول ىت ريم‬
‫زيرا او يھودى بود و تو دچار حسادتى! آيه در جواب آمد‪.‬‬
‫كلبى از ابو ص الح از اب ن عب اس و ني ز عب د ال رحمن ب ن غ نم از اص حاب پيغمب ر )ص(‬
‫نق ل م ىكن د ك ه چ ون جعف ر ب ن اب ى طال ب و ھمراھ انش ب ه حبش ه رفت ه مس تقر ش دند و‬
‫پيغمبر )ص( به مدين ه ھج رت ك رد‪ ،‬و در ب در پي روزى نص يب مس لمين ش د‪ ،‬ق ريش در‬
‫دار الندوة انجمن كرده گفتند ما بايد از ياران محمد كه در حبشهاند انتق ام كش تگانم ان را‬
‫بگيريم‪ ،‬مالى جمع كرده ھديه نزد نجاشى بفرستيم شايد پناھندگان را باز پ س دھ د و باي د‬
‫دو مرد صاحب رأى بدين منظور برگزينيم‪ .‬عمرو ع اص و عم ارة ب ن اب ى مع يط را ب ا‬
‫ھدايايى از چرم و ادويه و غيره اع زام كردن د‪ .‬آن دو از راه دري ا ب ه حبش ه رفتن د وقت ى‬
‫بر نجاشى وارد شدند نماز بردند و سالم كردند و گفتن د‪ :‬ق ريش خيران ديش و سپاس گزار‬
‫و مصلحتخواه تواند و ما را فرستادهاند كه ترا از اين گروه كه ب ه ت و پن اه جس تهان د ب ر‬
‫حذر داريم زيرا اينان پي روان م ردى دروغگوين د ك ه از مي ان م ا خ روج ك رده و م دعى‬
‫است كه فرستاده خدا است و ھيچ كس جز نادانان و بىخ ردان ب دو نگروي دهان د‪ .‬م ا آن ان‬
‫را تح ت فش ار ق رار داده ب ه درهاى ران ديمش ان‪ ،‬و كس ى را اج ازه رف ت و آم د ب ه آنج ا‬
‫نداديم و نزديك بود ھمگى از گرسنگى و تشنگى بميرند‪ .‬چون كار سخت شد‪ ،‬آن م دعى‬
‫پسر عمويش ]جعفر[ را به اينجا فرستاد تا دين و كشور و رعي ت ت و ب ر آش وبد‪ .‬از آن ان‬
‫بر حذر باش و به ما تحويلشان ده تا شرشان را از تو كم كن يم و عالم ت ص دق م ا اي ن‬
‫است كه چون نزد تو آيند بر خالف آيين و سنت تو‪ ،‬و ھمچون ديگران‪ ،‬ترا سجده نبرن د‬
‫و الق اب مرس وم نگوين د‪ .‬نجاش ى جعف ر و ي ارانش را خواس ت وقت ى رس يدند‪ ،‬جعف ر از‬
‫پشت در ندا داد‪:‬‬
‫»حزب ﷲ اجازه ورود مىخواھد«‪ .‬نجاشى گفت‪» :‬در امان و عھد خدا وارد شويد«‪.‬‬
‫عم رو ع اص رو ب ه رف يقش ك رد و گف ت‪ :‬ش نيدى ك ه چگون ه كلم ه غريب ه پراندن د‪ ،‬و‬
‫نجاشى چگونه پاسخ داد و ھر دو ناراحت شدند‪ .‬جعفر و ياران بر نجاشى وارد شدند اما‬
‫ب ر خ اك نيفتادن د‪ .‬عم رو ع اص گف ت‪ :‬نم ىبين ى ك ه از احت رام ب ه ت و تكب ر م ىورزن د‪.‬‬
‫نجاشى از مسلمانان پرسيد‪ :‬چه چيز مانع شد از اينكه طبق مرسوم كسانى كه از اطراف‬
‫مىآيند مرا‬
‫س جده نكني د و درود و الق اب نگويي د؟ گفتن د م ا ب ه خ دا س جده م ىكن يم ك ه ت را آفري ده و‬
‫شاھى داده‪ .‬ما نيز ھنگامى كه بت پرست بوديم ھمان طور كه مىگويى رفتار م ىك رديم‬
‫تا خدا پيام آورى راستگو ميان م ا برانگيخ ت و دس تور داد طب ق فرم ان خ دا يك ديگر را‬
‫س الم گ وييم‪ -‬ك ه اھ ل بھش ت چن ين كنن د‪ -‬نجاش ى دانس ت ك ه آن س خن ب ر ح ق اس ت و‬
‫منطب ق ب ا ت ورات و انجي ل‪ .‬آنگ اه پرس يد ك دامت ان گفتي د‪» :‬ح زب ﷲ اج ازه ورود‬
‫مىخواھد« جعفر گفت‪ :‬من بودم‪ .‬نجاشى گفت‪ :‬تو ح رف ب زن‪ .‬جعف ر گف ت‪ :‬ت و يك ى از‬
‫پادشاھان زمينى‪ ،‬و از اھل كتابى‪ ،‬در حضور تو پرگويى و خ الف گ ويى نس زد‪ ،‬م ن از‬
‫سوى يارانم سخن مىگويم و يكى از اين دو نماينده قريش را بفرماى تا ب ا م ن بح ث كن د‬
‫و ديگرى خاموش باشد و تو گفتوگوى ما را بش نو‪ .‬عم رو ع اص ب ه جعف ر گف ت‪ :‬بگ و‬
‫جعف ر ب ه نجاش ى گف ت‪ :‬از اي ن م رد بپ رس م ا آزادي م ي ا ب رده؟ عم رو گف ت آزاده و‬
‫بزرگوار‪ ،‬نجاشى گفت تا اينجا از بردگى رستيد‪ .‬جعف ر گف ت بپ رس آي ا خ ونى ن احق ب ر‬
‫گ ردن م ا دارن د ك ه م ىخواھن د قص اص كنن د‪ .‬عم رو گف ت‪ :‬ن ه‪ ،‬حت ى ي ك قط ره خ ون‬
‫نريختهاند‪ .‬جعفر گفت‪:‬‬
‫بپرس آي ا م الى از م ردم ب ه ن احق گرفت هاي م ك ه باي د بپ ردازيم‪ .‬نجاش ى ب ه عم رو ع اص‬
‫گفت‪:‬‬
‫اگر يك قنطار ھم بدھكار باشند بر عھده من‪ .‬عمرو گفت‪ :‬ي ك قي راط ھ م ب دھكار نيس تند‪.‬‬
‫نجاشى پرسيد‪ :‬پ س از اين ان چ ه م ىخواھي د؟ عم رو گف ت‪ :‬ھمگ ى م ا ب ر آي ين پ درانمان‬
‫بوديم‪ .‬اينان آن دين را رھا كردند و ما وفادار مانديم‪ .‬قريش ما را فرستادهاند تا تو اين ان‬
‫را تحوي ل دھ ى‪ .‬نجاش ى از جعف ر پرس يد‪ :‬دين ى ك ه پيش تر پي روش بودي د و دين ى ك ه ب ه‬
‫تازگى برگزيديد چيست؟ راست بگو‪ .‬جعفر پاسخ داد‪ :‬دينى كه پيشتر پي روش ب وديم دي ن‬
‫شيطان و كفر به خ دا ب ود‪ ،‬م ا س نگ م ىپرس تيديم‪ .‬ام ا دين ى ك ه ب ه آن گروي دهاي م اس الم‬
‫است كه فرستاده خدا براى ما آورده و مانند عيسى بن مريم كتاب دارد و با آن ھماھن گ‬
‫است‪ .‬نجاشى گفت‪ :‬اى جعف ر ح رف بزرگ ى زدى‪ ،‬ھم ين ج ا ب اش و دس تور داد ن اقوس‬
‫زدند تا ھر چه كشيش و راھب ھست گرد آين د‪ .‬وقت ى گ رد آمدن د‪ ،‬نجاش ى گف ت‪ :‬ش ما را‬
‫به خدايى كه انجيل را بر عيسى نازل كرده سوگند م ىدھ م آي ا پ س از عيس ى پي ام آورى‬
‫از س وى خ دا س راغ داري د؟ گفتن د آرى ب ه خ دا و عيس ى م ا را ب دو بش ارت داده و گفت ه‬
‫است ھر كس بدو ايمان آورد به من ايمان آورده است و ھر كس منكر او شود منك ر م ن‬
‫شده است‪ .‬نجاشى از جعفر پرسيد‪ :‬مردى ك ه ش ما پي روش ھس تيد ب ه چ ه چي ز ام ر و از‬
‫چه چيز نھى مىكند؟ جعفر گفت‪ :‬او بر م ا كت اب خ دا را ف رو م ىخوان د‪ ،‬ب ه خ وبى ام ر‬
‫م ىكن د و از ب دى ب از م ىدارد و نيك ى ب ه ھمس ايه و خويش اوندپرورى و يت يمن وازى را‬
‫تعليم مىكند و ما‬
‫را به پرستش خداى يگانه و بىانباز وامىدارد‪ .‬نجاشى گفت قدرى از آنچه بر شما فرو‬
‫مىخواند براى ما بخوان‪ .‬جعفر سوره عنكب وت و روم را قرائ ت ك رد‪ .‬نجاش ى و ي اران‬
‫را آب ب ر دي دگان آم د‪ ،‬و از جعف ر درخواس تند ك ه ب از ھ م بيش تر بخوان د‪ .‬جعف ر س وره‬
‫كھف را نيز قرائت نمود‪ .‬عمرو عاص براى آنكه نجاشى را خشمگين سازد گف ت‪ :‬اين ان‬
‫عيسى و مادرش را دشنام مىدھند‪ .‬نجاش ى از جعف ر پرس يد در اي ن ب اب چ ه م ىگويي د؟‬
‫جعفر سوره مريم را قرائت كرد‪ .‬وقتى به داستان مريم و عيسى رسيد نجاشى تك ه خيل ى‬
‫ك وچكى از چ وب مس واك نش ان داد و گف ت‪ :‬ب ه خ دا از ق در مس يح ب ه ان دازه اي ن ھ م‬
‫نكاستهايد‪ .‬سپس رو به جعفر كرده گفت‪ :‬برويد‪ ،‬شما در سرزمين من در امانيد‪ ،‬و كس ى‬
‫حق آزار و دشنام ش ما را ن دارد‪ .‬و ني ز گف ت‪ :‬ش ما را بش ارت ب اد و مھراس يد ك ه ح زب‬
‫ابراھيم را آسيبى نرسد‪.‬‬
‫پرسيدند اى نجاشى حزب ابراھيم كيانند؟ پاسخ داد‪ :‬ھمين گروه و پيام آورشان و پي روان‬
‫اينان‪ .‬مشركان به جدل برخاستند كه م ا ب ر ك يش اب راھيم ھس تيم‪ .‬نجاش ى ھدي هاى را ك ه‬
‫عمرو و رفيقش آورده بودند پس داد و گفت‪ :‬اي ن رش وه اس ت ب از گيري د ك ه خداون د ب ى‬
‫رش وت م ا را ش اھى داده اس ت‪ .‬از ق ول جعف ر آوردهان د ك ه از آن روز ب از در بھت رين‬
‫مس كن ب وديم و خ وشت رين رفت ار را م ىدي دم و ھم ان موق ع ك ه مش ركان در حض ور‬
‫نجاشى دعوى دين ابراھيم كردند خدا بر پيغمبرش در مدينه آي ه إِنَّ أَ ْولَ ى ال َّن ِ‬
‫اس ِب إِبْراھِي َم‬
‫ِين ا َّت َبعُوهُ را فرو فرستاد‪.‬‬ ‫لَلَّذ َ‬
‫ﷲ از پيغمبر )ص( روايت مىكند ك ه ھ ر‬ ‫ابو حامد احمد بن حسن وراق با اسناد از عبد ّ‬
‫پيغمب رى را ب ين پيغمب ران ديگ ر دوس تانى ]خ اص[ ھس ت‪ ،‬و م ن ب ه دوس تى اب راھيم‬
‫اولىترم و آيه مزبور را قرائت فرمود‪.‬‬
‫ب لَ ْو يُضِ لُّو َن ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(69‬اي ن آي ه درب اره عم ار ب ن ياس ر و‬ ‫ت طا ِئ َف ٌة ِمنْ أَھْ ِل ْالكِتا ِ‬ ‫َو َّد ْ‬
‫معاذ بن جبل نازل شده كه يھ ود‪ ،‬ايش ان را ب ه ك يش خ ويش م ىخواندن د و داس تان آن را‬
‫در سوره بقره )آيه ‪ (109‬آورديم‪.‬‬
‫ب آ ِم ُنوا ‪) ...‬آيه ‪ .(72‬حس ن و س ّدى گوين د ك ه دوازده ت ن از‬ ‫ت طا ِئ َف ٌة ِمنْ أَھْ ِل ْالكِتا ِ‬‫َو قالَ ْ‬
‫يھ ود خيب ر ھمداس تان ش ده گفتن د بيايي د اول روز ب ه زب ان اظھ ار اعتق اد ب ه دي ن محم د‬
‫بنماييم‪ ،‬و آخر روز ابراز كفر كنيم و بگوييم در كتاب باز نگريستيم و از علما پرسيديم‪،‬‬
‫دريافتيم كه محمد پيام آور معھود نيست و باطل بودن دينش و دروغگوييش ب ر م ا ثاب ت‬
‫شده‪ .‬چون چنين گوييم در اصحاب محمد شك پديد مىآي د و ب ا خ ود م ىگوين د اين ان اھ ل‬
‫كتابند و از‬
‫ما داناترند‪ .‬بدين گونه از دين محمد بيرون آمده به دين م ا در م ىآين د‪ .‬خ دا ب ا اي ن آي ه‪،‬‬
‫پيغمبر )ص( و مؤمنان را از حيله ايشان با خبر كرد‪.‬‬
‫اما به گفته مجاھد و مقاتل و كلبى‪ ،‬وقتى قبله از بي ت المق دس ب ه كعب ه برگش ت‪ ،‬اي ن ب ر‬
‫يھود گران آم د‪ .‬كع ب ب ن اش رف و ي ارانش گفتن د بيايي د نخس ت تغيي ر قبل ه را بپ ذيريم و‬
‫صبح رو به كعبه نماز بخوانيم و عصر به سمت صخره )بيت المقدس( برگرديم و منك ر‬
‫كعبه شويم‪ .‬و چه بسا اصحاب محمد با خود گويند كه اينان اھ ل كتابن د و از م ا دان اتر و‬
‫آنان نيز به قبله ما باز گردند‪ .‬خدا با آيه باال پيغمبرش را از مك ر ايش ان مطل ع س اخت و‬
‫از رازشان خبر داد‪.‬‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫إِنَّ الَّ ذ َ‬
‫ِين َي ْش َتر َ‬
‫ُون ِب َع ْھ ِد ِ‬
‫ﷲ َو أيْم ان ِِھ ْم ث َمن ا قلِ يال ‪) ...‬آي ه ‪ .(77‬اب و بك ر احم د ب ن حس ن‬
‫ﷲ روايت مىكند كه پيغمب ر )ص( فرم ود ھ ر ك س س وگند دروغ‬ ‫قاضى با اسناد از عبد ّ‬
‫ياد كند تا مال مسلمانان ببرد در مرگ و قيامت خدا را خش مناك مالق ات كن د‪ .‬اش عث ب ن‬
‫قيس گويد‪ :‬اين آي ه ب ه خ دا درب اره م ن ن ازل ش د ك ه ب ا جھ ودى ب ر س ر زمين ى اخ تالف‬
‫داشتيم و او حق مرا منكر بود‪ ،‬پيش پيغمب ر )ص( ب ردمش‪ .‬پيغمب ر )ص( از م ن پرس يد‬
‫دليل و شاھد دارى؟ گفتم نه‪ ،‬پيغمبر )ص( پرس يد‪ :‬حاض رى ك ه او س وگند بخ ورد؟ گف تم‬
‫نه چون سوگند بدروغ ياد مىكند و م ال م را م ىب رد‪ .‬و آي ه ب دين مناس بت ن ازل گردي د‪.‬‬
‫بخارى نيز ھمين روايت را آورده است‪.‬‬
‫ّ‬
‫احمد بن محمد بن ابراھيم مھرجانى با اسناد از عبد ﷲ روايت مىكند كه ھر كس سوگند‬
‫به دروغ بخورد تا بر مالى دست يابد در مرگ و قيامت خدا بر او خشم گيرد‪ ،‬و آيه باال‬
‫ﷲ )ص( ش كايت ب ردم‪.‬‬ ‫ن ازل ش د‪ .‬راوى گوي د‪ :‬ب ا م ردى اخ تالف داش تم‪ ،‬ن زد رس ول ّ‬
‫حضرت پرسيد‪ :‬شاھد و دليل دارى؟ گفتم نه‪ .‬پرس يد‪ :‬حاض رى ك ه او قس م بخ ورد‪ ،‬گف تم‬
‫او سوگند )دروغ( ياد م ىكن د‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود ھ ر ك س قس م دروغ بخ ورد ت ا م ال‬
‫مسلمانى را ببرد‪ ،‬بميرد و در حالى محشور شود كه خدا بر او غضبناك است و آيه فوق‬
‫نازل گرديد‪ .‬بخارى و مسلم نيز اين روايت را به طريق ديگر آوردهاند‪.‬‬
‫ﷲ روايت مىكند كه پيغمبر )ص( فرمود‪:‬‬ ‫ابو عبد الرحمن شاد ياخى با اسناد از عبد ّ‬
‫كسى سوگند دروغ به منظور غصب مال مردم ياد نمىكن د مگ ر اينك ه بمي رد و محش ور‬
‫شود در حالى كه خدا بر او غضبناك اس ت و آي ه م ورد بح ث ن ازل گردي د‪ .‬راوى گوي د‪:‬‬
‫در اين موقع اشعث رسيد و گفت اين آيه درباره من نازل شد كه بر سر چ اھى ب ا م ردى‬
‫اختالف‬
‫داش تم ]و داورى ن زد پيغمب ر )ص( ب ردم[ پيغمب ر )ص( از م ن پرس يد آي ا ش اھد و دلي ل‬
‫دارى گفتم نه‪ ،‬فرمود پس او سوگند بخورد‪ ،‬گفتم او )ب ه دروغ( س وگند م ىخ ورد‪ .‬و آي ه‬
‫باال نازل گرديد‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫عمرو بن عمرو مزكى با اسناد از ابراھيم بن عبد الرحمن روايت مىكند ك ه عب د ﷲ ب ن‬
‫ابىّ مردى را در بازار واداشت كه با كااليى بايستد و سوگند خ ورد ك ه اگ ر ب دان وس يله‬
‫يكى از مسلمين را متھم سازد‪ ،‬مالى بسيار بدو دھد‪ .‬آيه باال )در تشنيع بر آن مرد و عبد‬
‫ﷲ بن ابىّ ( نازل گرديد‪.‬‬ ‫ّ‬
‫اما كلب ى گوي د‪ :‬ع دهاى از عالم ان فقي ر يھ ود س الى دچ ار قح ط و تنگدس تى ش دند و ن زد‬
‫كعب بن اشرف به مدينه آمدن د كع ب از ايش ان پرس يد‪ :‬آي ا تش خيص دادهاي د ك ه اي ن م رد‬
‫]يعنى محمد )ص([ ھمان پيغمبر )ص( موع ود در ت ورات اس ت؟ گفتن د بل ى آي ا ت و يق ين‬
‫ندارى؟ گفت‪ :‬نه گفتند ما گواھى مىدھيم كه او بنده و فرستاده خدا است‪ .‬كعب گفت‪:‬‬
‫خدا ش ما را از خي ر فراوان ى مح روم ك رد‪ .‬قص د داش تم خوارب ار و پوش اكت ان ب دھم ام ا‬
‫خود و خانوادهتان را محروم ساختيد‪ .‬گفتند حتما امر بر ما مش تبه ش ده اس ت‪ ،‬مھل ت ب ده‬
‫برويم و ببينيمش‪ .‬رفتند و صفات و اوصاف ديگرى نوشتند و نزد پيغمبر )ص( رفت ه ب ا‬
‫او گف ت و ش نود كردن د و ن زد كع ب ب از گش تند و گفتن د‪ :‬م ا ق بال اعتق اد داش تيم ك ه او‬
‫فرستاده خدا است وقتى نزدش رفتيم او را بر صفت ديگرى ي افتيم مغ اير آنچ ه در كت اب‬
‫م ا ھس ت و نوش ته را ب ه كع ب ب از نمودن د‪ .‬كع ب ش ادمان ش د و خوارب ار و خرج ى ب ه‬
‫ايشان داد و آيه بدين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫عكرمه گويد آيه درباره ابو رافع و لبابة بن ابى حقيق و حيّى بن اخطب و ديگر رؤس اى‬
‫يھود آمده است كه سابقه و مقام محمد )ص( را در تورات پنھان داش ته ب ه دس ت خ ويش‬
‫اوصاف ديگرى نوشتند و سوگند خوردند كه آيه الھى است و اين ھمه براى آنكه رشوت‬
‫و ھدايايى كه از پيروان خويش مىگرفتند‪ ،‬از دست نرود‪.‬‬
‫ﷲُ ‪) ...‬آيه ‪ .(79‬ضحاك و مقاتل گفتهاند اين آي ه درب اره مس يحيان‬ ‫كان لِ َب َش ٍر أَنْ ي ُْؤ ِت َي ُه َّ‬
‫ما َ‬
‫نجران نازل شده كه عيسى را م ىپرس تيدند‪ ،‬و در اي ن آي ه مقص ود از »بش ر« عيس ى و‬
‫مقصود از »كتاب« انجيل است‪ .‬كلبى و عطاء از ابن عباس روايت مىكنند كه ابو رافع‬
‫يھودى و يكى از سران مسيحيان نجران گفتند يا محمد آيا مىخ واھى ت را ب ه عن وان خ دا‬
‫ﷲ كه جز خدا پرستش شود يا من به‬ ‫و پروردگار بپرستيم؟ پيغمبر )ص( فرمود معاذ ّ‬
‫عبادت غير خدا امر كنم‪ .‬اين ھدف بعثت و مأموريت من نيست‪ ،‬و آيه باال نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲ )ص( گفت ما به تو سالم مىدھيم ھمچنانك ه‬ ‫حسن گويد‪ :‬شنيدهايم كه مردى به رسول ّ‬
‫به يكديگر سالم مىدھيم‪ .‬اجازه مىدھى س جدهات كن يم؟ پيغمب ر )ص( فرم ود س جده ج ز‬
‫خدا را نسزد‪ ،‬ليكن پيام آورتان را حرم ت نھي د و از خان دانش ق دردانى نمايي د و آي ه ب اال‬
‫بدين مناسبت نازل شد‪.‬‬
‫ون ‪) ...‬آي ه ‪ .(83‬اب ن عب اس گوي د مس يحيان و يھودي ان در موض وع‬ ‫أَ َف َغ ْي َر دِي ِن َّ ِ‬
‫ﷲ َي ْب ُغ َ‬
‫ﷲ )ص( آوردن د و ھ ر ي ك م دعى ش دند ك ه ب ه‬ ‫ابراھيم اختالف كرده داورى نزد رسول ّ‬
‫دين ابراھيم از ديگرى نزديكتر است‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬ھر دو گروه از دين ابراھيم‬
‫بر كناريد‪ .‬خش مگين ش ده گفتن د داوري ت را نپس نديديم و دين ت را نپ ذيريم‪ .‬آي ه ب اال ن ازل‬
‫گرديد‪.‬‬
‫ً‬ ‫َّ‬
‫ْف َي ْھدِي ﷲُ َق ْوما َك َفرُوا َبعْ َد إِيمان ِِھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(89 -86‬ابو بكر حارثى با اسناد از اب ن‬ ‫َكي َ‬
‫عباس روايت مىكند كه م ردى از انص ار مرت د ش د و ب ه مش ركان پيوس ت و آي ات ‪-86‬‬
‫‪ 89‬آل عمران نازل گرديد و طايفه او براى او پيام فرس تادند و آي ات ب ر او خوان ده ش د‪.‬‬
‫گفت‪ :‬به خدا نه قوم من بر رسول ﷲ )ص( دروغ مىبندند و نه رسول ﷲ )ص( بر خدا‬
‫دروغ بس ته و خ دا از ھم ه راس تگوتر اس ت‪ .‬ب از گش ت و توب ه ك رد و پيغمب ر )ص(‬
‫توبهاش را پذيرفت و از مجازاتش درگذشت‪.‬‬
‫ابو بكر با اسناد از ابن عباس روايت مىكند‪ :‬يكى از انصار مرت د ش د و ب ه جبھ ه ش رك‬
‫پيوس ت‪ .‬س پس پش يمان ش د و ب راى ق وم خ ود پي ام فرس تاد ك ه پش يمانم‪ ،‬از پيغمب ر )ص(‬
‫سؤال كنيد كه آيا توبهام پذيرفتنى است؟ آيات ‪ 89 -86‬آل عمران در جواب نازل گردي د‬
‫و قوم او آيات را برايش نوشتند و فرستادند‪ .‬مرد باز آمد و مسلمان شد‪.‬‬
‫ابو عبد الرحمن بن ابى حامد با اسناد از مجاھد روايت مىكند كه حرث ب ن س ويد اس الم‬
‫آورد و با رسول ﷲ )ص( مىبود تا به طايفه خويش پيوست و كافر گردي د و آي ات ‪-86‬‬
‫‪ 89‬آل عم ران ن ازل گردي د‪ .‬يك ى از خويش ان ح رث آي ات را ب ر او قرائ ت نم ود ح رث‬
‫گفت‪ :‬تا آنجا ك ه م ن م ىدان م ت و راس تگويى‪ ،‬و پيغمب ر )ص( از ت و راس تگوتر اس ت‪ ،‬و‬
‫خدا از ھمه راستگوىتر‪ .‬پس باز گشت و مسلمان خوبى شد‪.‬‬
‫ِين َك َفرُوا َبعْ َد إِيمان ِِھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ (90‬حسن و قتاده و عطاء خراسانى گفتهاند آيه‬ ‫إِنَّ الَّذ َ‬
‫درباره يھود است كه منكر عيسى و انجيل شده بودند و با انكار محمد )ص( و قرآن ب ر‬
‫كفر افزودند‪ .‬ابو العاليه گويد‪ :‬آيه در باب يھود و نصارى است ك ه ب ا وج ود ايم ان قبل ى‬
‫ب ه ص فات و اوص اف محم د ذك ر ش ده در ت ورات و انجي ل‪ ،‬ب دو ك افر ش دند و س پس ب ا‬
‫اصرار در پايدارى بر كفر خويش افزودند‪.‬‬
‫كان ح ًِّال لِ َب ِن ي إِسْ رائِي َل ‪) ...‬آي ه ‪ .(93‬ب ه گفت ه اب و روق و كلب ى چ ون پيغمب ر‬
‫عام َ‬ ‫َّ‬
‫ُك ُّل الط ِ‬
‫)ص( فرم ود‪ :‬م ن ب ر مل ت اب راھيمم‪ .‬يھودي ان گفتن د پ س چ را گوش ت و ش ير ش تر‬
‫مىخورى؟‬
‫پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬آن بر ابراھيم حالل بود و ما نيز روا مىدانيم‪ .‬يھود گفتند ھر چي ز‬
‫كه ما امروز حرام مىدانيم بر نوح و ابراھيم نيز حرام بوده است و )شريعت ايش ان( ب ه‬
‫ما رسيده‪ .‬آيه باال در تكذيب يھود نازل گرديد‪.‬‬
‫اس ‪) ...‬آي ه ‪ .(96‬مجاھ د گوي د‪ :‬مس لمين و يھ ود ب ا ھ م مف اخره‬ ‫ت وُ ضِ َع لِل َّن ِ‬ ‫إِنَّ أَ َّو َل َب ْي ٍ‬
‫مىكردند‪.‬‬
‫يھود گفتند بيت المقدس برتر و بزرگتر از كعبه است چه در سرزمين پاك واق ع ش ده و‬
‫مح ل مھ اجرت پيغمب ران ب وده و مس لمين گفتن د كعب ه ب االتر اس ت‪ .‬و آي ه )در تأيي د‬
‫مسلمانان( نازل گرديد‪.‬‬
‫ً‬
‫ِين آ َم ُنوا إِنْ ُتطِ يعُوا َف ِريقا ‪) ...‬آي ه ‪ .(100‬اب و عم ر عس كرى رواي ت ك رد و ب ه‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫م ن اج ازه رواي ت داد ب ا اس ناد از عكرم ه ك ه در جاھلي ت ب ين دو طايف ه اوس و خ زرج‬
‫ن زاع ب ود و ب ا آم دن اس الم ص لح كردن د و اس الم دلھاش ان را يگان ه ك رد‪ .‬روزى ي ك‬
‫يھودى در مجلسى كه از اوسيان و خزرجيان حضور داشتند شعرى از يك گروه مرب وط‬
‫به جنگ قديم بين اوس و خزرج خوان د و مفس ده انگيخ ت و طايف ه ديگ ر ني ز ش عرى از‬
‫شاعر خود در آن واقعه ياد كردند و به ھمين ترتيب ‪ ...‬گفتند برخيزيد ت ا جن گ كھ ن از‬
‫سر گيريم‪.‬‬
‫اينان فرياد كردند يا آل اوس! و آنان فرياد كردند ي ا آل خ زرج! پ س گ رد آمدن د و س الح‬
‫برگرفتند و براى جنگ صف بستند‪ .‬در اي ن موق ع آي ه ب اال ن ازل گردي د و پيغمب ر )ص(‬
‫بين دو صف ايستاد و با صداى بلند آن را قرائت فرم ود‪ .‬وقت ى ص داى پيغمب ر )ص( را‬
‫شنيدند ساكت شده گوش فرا دادند و با اتمام آي ه س الح افكندن د و ھم ديگر را ب ا چش م ت ر‬
‫بغل كردند‪.‬‬
‫زيد بن اسلم گويد‪ :‬شاس بن قيس يھ ودى پي ر ك افرى ب ود متعص ب ب ا كين ه و حس د ش ديد‬
‫نسبت به مسلمانان‪ .‬بر جمعى از اصحاب پيغمبر )ص( مركب از اوس و خ زرج گذش ت‬
‫كه با ھم صحبت مىكردند‪ .‬منظره اجتماع و الفت و آشتى ايشان آن كافر را خوش‬
‫نيام د و ب ا خ ود گف ت‪ :‬وقت ى بن ى قيل ه )‪ -‬يمن ى زادگ ان‪ .‬چ ون اوس و خ زرج در اص ل‬
‫قحطانى بودند( يكى شوند يھود را جاى ماندن نماند‪ .‬به جوانى يھ ودى ك ه ھم راھش ب ود‬
‫گفت‪ :‬برو و نزد آنھا بنشين و قض يه »بع اث« و اش عارى ك ه در آن موض وع گفت ه ش ده‬
‫ي اد آورى ك ن‪ .‬و »بع اث« روزى اس ت ك ه اوس و خ زرج جنگيدن د و اوس ب ر خ زرج‬
‫غلبه يافت‪ .‬جوان يھودى رھنمود پير را به جاى آورد‪ ،‬و بگو مگو ميان آن جمع افت اد و‬
‫به مشاجره و الف زنى برخاستند تا اوس ب ن قيظ ى از بن ى حارث ه از اوس‪ ،‬و ج ابر ب ن‬
‫صخر از بنى سلمه از خزرج به ھم پريدند و يكى به ديگرى گفت‪ :‬م ىخ واھى جن گ را‬
‫تكرار كنيم؟ و ھر دو گروه بر افروخته شدند و گفتند‪ :‬آرى و فرياد السالح! السالح! بلن د‬
‫شد و قرار جنگ در موضع حرّ ه بيرون شھر گذاشتند و رو به ميدان جن گ نھادن د و ب ه‬
‫سابقه خصومت دو طايفه در جاھليت كسانى از اوس و خزرج به آنھ ا م ىپيوس تند‪ .‬خب ر‬
‫ﷲ )ص( رس يد ب ا جمع ى از مھ اجرين ب ين آنھ ا آم د و فرم ود‪ :‬اى جماع ت‬ ‫ب ه رس ول ّ‬
‫مسلمان آيا دعوى جاھليت ساز كردهايد؟ حال آنكه ھنوز بين شما ھستم‪ .‬خداوند با اسالم‪،‬‬
‫شما را محترم داشت و امر جاھليت برداشت و ب ين ش ما الف ت ان داخت‪ ،‬اكن ون ب ه قھق را‬
‫باز گشته كافر مىشويد؟ خداى را دست از نزاع برداريد‪ .‬جمعيت فھميدند كه آن وسوسه‬
‫شيطانى و مكر دشمن بوده‪ ،‬سالح از دست افكندند و گريان ھمديگر را بغل كردند و پن د‬
‫پيغمب ر )ص( را اطاع ت نمودن د و ھم راه آن حض رت ب ه ش ھر مراجع ت كردن د‪ ،‬و آي ه‬
‫فوق نازل گرديد كه مقصود از يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا اوس و خزرج اس ت و فريق ا ‪ ...‬ش اس‬
‫يھ ودى و ي اران اوس ت‪ .‬ج ابر گوي د‪ :‬آن روز چھ رهاى ناراح ت كنن دهت ر از رس ول ﷲ‬
‫)ص( در نظر ما نبود )كه مانع جنگ شد( و چون با دست اشاره نمود و ما آشتى كرديم‬
‫و دس ت از جن گ كش يديم‪ ،‬شخص ى محب وبت ر از آن حض رت در نظ ر م ا نب ود‪ .‬م ن‬
‫روزى وحشت بارتر و بد آغازتر و ضمنا نيك انجامتر از آن روز نديدم‪.‬‬
‫ُون ‪) ...‬آي ه ‪ .(101‬احم د ب ن حس ن حي رى ب ا اس ناد از اب ن عب اس رواي ت‬ ‫ف َت ْكفُ ر َ‬
‫َو َك ْي َ‬
‫مىكند كه بين اوس و خ زرج در جاھلي ت ن زاع م ىب ود‪ ،‬روزى آن خص ومت را ب ه ي اد‬
‫آورده دست به شمشير بردن د‪ .‬خب ر ب ه پيغمب ر )ص( رس يد ب ه س وى ايش ان رف ت‪ ،‬و آي ه‬
‫فوق نازل گرديد‪.‬‬
‫شريف اسماعيل بن حسن بن محمد بن حسين نقيب با اسناد از ابن عب اس رواي ت م ىكن د‬
‫ك ه اوس و خ زرج ھنگ ام ص حبت خش مناك ش دند چن دان ك ه ب ه درگي رى و س الح كش ى‬
‫منجر مىشد‪ .‬آيات ‪ 103 -101‬آل عمران بدين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫اس ‪) ...‬آيه ‪ .(110‬عكرم ه و مقات ل گوين د اي ن آي ه درب اره اب ن‬ ‫ت لِل َّن ِ‬ ‫ُك ْن ُت ْم َخي َْر أ ُ َّم ٍة أ ُ ْخ ِر َج ْ‬
‫مسعود و ابىّ بن كعب و معاذ بن جبل و س الم م ولى حذيف ه ن ازل ش ده اس ت و س بب اي ن‬
‫بود كه دو يھودى )مالك بن ضيف و وھب بن يھودا( به آنان گفتند دين ما از آنچ ه م ا را‬
‫بدان دعوت مىكنيد بھتر است‪ ،‬و خود ما ھم بھتر از شما ھستيم و آيه در جواب آمد‪.‬‬
‫لَنْ َيضُرُّ و ُك ْم إِ َّال أَذىً ‪) ...‬آي ه ‪ .(111‬مقات ل گوي د كع ب و يح رى و نعم ان و اب و راف ع و‬
‫ﷲ بن سالم و يارانش )يھوديان س ابق( را ك ه مس لمان ش ده‬ ‫ابو ياسر و ابن صوريا‪ ،‬عبد ّ‬
‫بودند مىآزردند‪ .‬آيه باال )در تسكين اينان( نازل شد‪.‬‬
‫ّ‬
‫لَ ْيسُوا َسوا ًء ‪) ...‬آيه ‪ .(113‬به گفته ابن عباس و مقاتل چون عبد ﷲ بن سالم و ثعلبة ب ن‬
‫اس د و اس يد ب ن عبي د و ع ده ديگ رى از يھ ود مس لمان ش دند‪ .‬احب ار يھ ود گفتن د‪ :‬اين ان‬
‫بدترينھاى ما بودند كه به محمد ايمان آوردند‪ ،‬نيكان م ا دي ن پ دران را ت رك نك ردهان د و‬
‫گفتند شما با تغيير دين خيانت ورزيديد‪ .‬آيه باال در جواب نازل گرديد‪ .‬ابن مسعود گويد‪:‬‬
‫اين درباره نماز عشاء است كه مسلمين مىخوانند و ديگر اھل كتاب نمىخوانند‪.‬‬
‫ابو سعيد محمد ب ن عب د ال رحمن رازى ب ا اس ناد از اب ن مس عود رواي ت م ىكن د ك ه ش بى‬
‫ب راى نم از عش اء دي ر ب ه مس جد آم د و دي د م ؤمنين منتظرن د‪ ،‬فرم ود بداني د ك ه ھ يچ‬
‫خداپرستى غير از شما مسلمانان در اين ساعت ذكر خدا نمىكند و آيات ‪ 115 -113‬آل‬
‫عمران نازل گرديد‪.‬‬
‫ّ‬
‫سعيد بن محمد بن احمد بن نوح با اسناد از عبد ﷲ بن مسعود روايت مىكند كه يك ش ب‬
‫پيغمبر )ص( نزد يكى از زنان خويش بود و ما را منتظ ر گذاش ت و ت ا ثلث ى از ش ب ب ه‬
‫مسجد نيامد و موقعى كه به مسجد آمد ما برخى در حال نماز بوديم و بعضى خ وابش ان‬
‫برده بود‪ .‬حضرت ما را بشارت داد و فرمود ھ يچ ي ك از اھ ل كت اب نم از نم ىگ زارد و‬
‫آيه مورد بحث نازل گرديد‪.‬‬
‫ِين آ َم ُنوا ال َت َّتخ ُِذوا ِبطا َنة ِمنْ ُدو ِن ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(118‬مجاھد گويد اي ن آي ه درب اره‬
‫ً‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫آن عده از مسلمانان نازل شد ك ه ب ه عل ت نزديك ى و دوس تى و ھمپيم انى و ھمس ايگى و‬
‫خويشاوندى رضاعى با منافقان و بعضى يھوديان صميميت و پيوند داشتند‪ .‬خ داى تع الى‬
‫در اين آيه آنان را از ارتب اط نزدي ك ب ا اغي ار ب ر ح ذر داش ت ت ا در فتن ه نيفتن د و اغف ال‬
‫نشوند‪.‬‬
‫ك ‪) ...‬آي ه ‪ .(121‬اي ن آي ه درب اره جن گ اح د اس ت‪ .‬س عيد ب ن محم د‬ ‫ت ِمنْ أَھْ لِ َ‬‫َو إِ ْذ َغ َد ْو َ‬
‫زاھد ب ا اس ناد از مس عر ب ن مخرم ه رواي ت م ىكن د ك ه گف ت از عب د ال رحمن ب ن ع وف‬
‫داستان احد را پرسيدم‪ ،‬گفت آيات ‪ 121‬تا ‪ 154‬آل عمران را بخوان‪.‬‬
‫ك م َِن ْاألَمْ ِر َشيْ ٌء ‪) ...‬آيه ‪ .(128‬ابو بكر احمد ب ن محم د تميم ى ب ا اس ناد از ان س‬ ‫ْس لَ َ‬
‫لَي َ‬
‫ب ن مال ك رواي ت م ىكن د ك ه در جن گ اح د دن دان پيغمب ر )ص( شكس ته ش د و ص ورتش‬
‫مج روح و خ ون ب ر چھ رهاش روان ه گردي د‪ .‬فرم ود‪ :‬چگون ه رس تگار ش وند ق ومى ك ه‬
‫ص ورت پيغمبرش ان را ب ه خ ون رنگ ين كنن د‪ ،‬ح ال آنك ه او ب ه پروردگارش ان دع وت‬
‫مىكند و آيه باال نازل گرديد‪.‬‬
‫محمد بن عبد الرحمن رازى با اس ناد از س الم و او از پ درش رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر‬
‫)ص( فرمود‪ :‬خدايا فالن و ف الن را لعن ت ك ن و آي ه ب اال ن ازل ش د‪ .‬مس لم و بخ ارى ني ز‬
‫اين روايت را با طريق ديگر آوردهاند‪.‬‬
‫ابو بكر محمد بن ابراھيم ب ا اس ناد از ان س )ب ن مال ك( رواي ت م ىكن د ك ه در جن گ اح د‬
‫دندان و سر پيغمبر )ص( شكست و خون جارى ش د‪ ،‬م ىفرم ود‪ :‬چگون ه رس تگار ش وند‬
‫قومى كه سر پيغمبرشان را زخمى كنند و دندانش را بشكنند‪ ،‬و آيه فوق فرود آمد‪.‬‬
‫ابو اسحاق ثعالبى با اسناد از سالم و او از پدرش روايت مىكن د ك ه ش نيدم پيغمب ر )ص(‬
‫در نم از ص بح پ س از رك وع م ىفرم ود ربن ا ل ك الحم د‪ ،‬اللھ م ألع ن فالن ا و فالن ا و ب ر‬
‫عدهاى از منافقان نفرين كرد‪ .‬آيه باال بدين مناس بت ن ازل گردي د‪ .‬بخ ارى اي ن رواي ت را‬
‫از طريق ديگر و با سياق بھتر آورده است‪.‬‬
‫قاضى ابو بكر احمد بن حسن با اسناد از ابو ھريره روايت م ىكن د ك ه پيغمب ر )ص( در‬
‫نماز صبح پس از قرائت حمد و تكبير سر به سوى آسمان مىكرد و مىفرم ود‪ :‬س مع ﷲ‬
‫لمن حمده ربنا و لك الحمد سپس‪ ،‬دنباله آن دعا مىك رد‪ :‬خ دايا ولي د ب ن ولي د و س لمة ب ن‬
‫ھشام و عياش بن ابى ربيعة و ديگر مؤمنان مستضعف را رھايى بخش‪ ،‬خدايا بر مض ر‬
‫بالى سخت فرود بياور و پامالشان كن و سالھاى قحطى چون س الھ اى قحط ى يوس ف‬
‫بر ايشان قرار ده‪ .‬خدايا لحيان و رعل و ذكوان و عصيه را ك ه نافرم انى خ دا و پيغمب ر‬
‫)ص( كردن د لعن ت ك ن‪ .‬اب و ھري ره گوي د‪ :‬ش نيدهاي م ك ه پ س از ن زول آي ه م ورد بح ث‪،‬‬
‫پيغمبر )ص( اين دعا و نفرين را ترك كرد‪ .‬بخارى نيز اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫ح َش ًة ‪) ...‬آيه ‪ .(136 -135‬عط اء از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د اي ن‬ ‫ِين إِذا َف َعلُوا فا ِ‬‫َو الَّذ َ‬
‫آيه‬
‫درباره نبھان تمّار نازل شد كه زنى زيبا براى خرم ا خري دن ن زد وى رف ت و او زن را‬
‫بغل كرد و بوسيد و سپس پشيمان گرديد و نزد پيغمب ر )ص( آم د و داس تان ب از گف ت‪ ،‬و‬
‫آيه بدان مناسبت نازل شد‪.‬‬
‫كلب ى گوي د رواي ت درب اره ي ك انص ارى و ي ك ثقف ى اس ت ك ه پيغمب ر )ص( ب ين آن دو‬
‫اخوّ ت برقرار كرده بود و از ھم جدا نمىشدند‪ .‬ثقف ى در يك ى از جن گھ ا ھم راه پيغمب ر‬
‫)ص( بيرون رفت و انصارى در شھر مان د ت ا ب ه ك ار خ انواده خ ويش و ثقف ى رس يدگى‬
‫كند‪ .‬روزى به خانه ثقفى رفت و زن او را ديد خود را شسته و موى گشاده‪ .‬شيفته شد و‬
‫ب ى اج ازه درون رف ت و ب ه زن رس يد و خواس ت ببوس دش ك ه زن ص ورت خ ود را ب ا‬
‫دست پوشانيد و م رد پش ت دس تش را بوس يد‪ .‬س پس ن ادم و ش رمزده ش د و برگش ت‪ .‬زن‬
‫ﷲ ب ه امان ت خيان ت ك ردى و ب ه پروردگ ار عص يان ورزي دى و ك امى ني ز‬ ‫گفت سبحان ّ‬
‫ني افتى‪ .‬راوى گوي د م رد انص ارى از ك رده پش يمان م ىب ود و در ك وهھ ا م ىگش ت و‬
‫استغفار مىكرد تا مرد ثقفى از سفر باز آم د‪ ،‬و زن ش وھرش را از عم ل رف يقش ب اخبر‬
‫نمود‪ .‬ثقفى ب ه ص حرا رف ت و س راغ رف يقش را گرف ت و او را در ح ال س جده ياف ت ك ه‬
‫ﷲ‬‫مىناليد‪ :‬خدايا گن اه ك ردم و ب ه ب رادرم خيان ت ورزي دم‪ .‬ص دا زد برخي ز ن زد رس ول ّ‬
‫)ص( برويم‪ ،‬و از آن حضرت بخواه شايد راه گشايش و توبهاى ب ه ت و بنماي د‪ .‬انص ارى‬
‫پذيرفت و ھمراه ثقفى به شھر آمد و يك روز عصر جبرئيل نازل شد و خبر داد كه توبه‬
‫م رد پذيرفت ه ش ده و آي ه ‪ 135‬و ‪ 136‬آل عم ران را آورد‪ .‬عم ر پرس يد ي ا رس ول ﷲ‬
‫)ص( مضمون آيه خاص اين مرد است يا درباره ھمه مردم؟ پيغمبر )ص( فرمود ب راى‬
‫ھمه مردم است‪.‬‬
‫ابو عمرو محمد بن عبد العزيز مروزى به من روايت كرد و اج ازه رواي ت داد ب ا اس ناد‬
‫از عطاء كه مسلمين به پيغمبر )ص( گفتند آيا بنى اسرائيل نزد خدا از ما عزيزتر بودن د‬
‫كه ھر كدام گناھى مرتكب مىشد صبح‪ ،‬بر در خانهاش كفاره آن گناه نوشته شده بود ك ه‬
‫مثال گوش يا بينى خود را ببرد ‪ ...‬و بدين گونه پاك مىگرديد‪ .‬پيغمبر )ص( جوابى ن داد‬
‫تا آيه مورد بحث نازل شد آنگاه فرمود آيا به شما امتيازى باالتر از آن را خبر بدھم؟‪ -‬و‬
‫آيه را قرائت فرمود‪.‬‬
‫َو ال َت ِھ ُنوا َو ال َتحْ َز ُن وا ‪) ...‬آي ه ‪ .(139‬اب ن عب اس گوي د‪ :‬روز اح د ك ه مس لمين شكس ت‬
‫خوردند‪ ،‬در آن حال خالد ب ن ولي د و جمع ى از مش ركان خواس تند ب ر ك وھى مش رف ب ر‬
‫مسلمين باال روند‪ .‬پيغمبر )ص( دعا كرد كه خدايا آنان را بر ما مسلّط مكن‪ ،‬خدايا ما‬
‫نيرويى به جز تو نداريم‪ ،‬خدايا در اين سرزمين جز اين ع ده مع دود كس ى ت را پرس تش‬
‫نمىكند ‪ ...‬آيه باال فرود آمد‪ .‬و در اين ميان عدهاى از تير اندازان مس لمان ب از گش ته از‬
‫كوه باال رفتند و مش ركان را ب ه تي ر گرفت ه ف رارى دادن د‪ ،‬و اي ن اس ت مقص ود از »أَ ْن ُت ُم‬
‫ْاألَعْ لَ ْو َن« يعنى »شما باال دست ھستيد«‪.‬‬
‫إِنْ َيمْ َسسْ ُك ْم َقرْ ٌح ‪) ...‬آيه ‪ .(140‬راش د ب ن س عد گوي د چ ون پيغمب ر )ص( از جن گ اح د‬
‫دلسرد و غمگين باز گشت‪ ،‬به زنى برخورد كه شوھر و پسرش شھيد شده بود و بر سر‬
‫و سينه مىزد‪ ،‬رو به خدا كرد كه آيا با پيغمبرت چنين رفتار شود؟ و آيه فوق نازل شد‪.‬‬
‫َو م ا م َُح َّم ٌد إِ َّال َر ُس و ٌل ‪) ...‬آي ه ‪ .(144‬عطي ه ع وفى گوي د در روز اح د ك ه مس لمين‬
‫مىگريختند‪ ،‬بعضى گفتند‪ :‬محمد كشته شد‪ ،‬تسليم مشركان شويد كه آنان برادران شمايند‪.‬‬
‫و بعض ى گفتن د اگ ر ھ م محم د )ص( ش ھيد ش ده باش د آي ا م ا ني ز نباي د راه پيغمبرم ان را‬
‫برويم و كشته شويم؟ و آيات ‪ 148 -144‬آل عمران نازل شد‪.‬‬
‫ب ‪) ...‬آي ه ‪ .(151‬س ّدى گوي د چ ون اب و س فيان و‬ ‫ِين َك َف رُوا الرُّ عْ َ‬ ‫َس ُن ْلقِي فِ ي قُلُ و ِ‬
‫ب الَّ ذ َ‬
‫مشركين به سوى مكه باز گشتند‪ ،‬وقتى مقدارى از راه را رفتند پشيمان شدند و گفتند اين‬
‫چه كارى است؟ ما بيشترشان را كشتهاي م و ع ده كم ى مان دهان د ك ه رھاش ان ك رديم‪ ،‬ب از‬
‫گرديم و ريشه كنشان سازيم‪ .‬و چون اين تصميم را گرفتند خدا در دلشان ت رس ان داخت‬
‫و از قصد خويش منصرف گرديدند‪ ،‬و آيه بدين مناسبت نازل شده است‪.‬‬
‫ﷲُ َوعْ َدهُ ‪) ...‬آيه ‪ .(152‬محمد بن كع ب قرظ ى گوي د‪ :‬چ ون پيغمب ر )ص(‬ ‫ص َد َق ُك ُم َّ‬‫َو لَ َق ْد َ‬
‫از جنگ اح د ب ه مدين ه ب از گش ت و مس لمين آن ص دمات را متحم ل ش ده بودن د‪ ،‬بعض ى‬
‫اصحاب گفتند‪ :‬پس آن نصر خدايى كو؟ آيه در جواب آمد كه خدا به وعده خود وفا كرده‬
‫بود ليكن كسانى كه خواھ ان غنيم ت نزدي ك بودن د‪ -‬يعن ى تي ر ان دازانى ك ه ج اى خ ود را‬
‫خالى كردند‪ -‬باعث شكست شدند‪.‬‬
‫كان لِ َن ِبيٍّ أَنْ َي ُغ َّل ‪) ...‬آي ه ‪ .(161‬محم د ب ن عب د ال رحمن مط وّ عى ب ا اس ناد از اب ن‬ ‫َو ما َ‬
‫عباس روايت مىكند ك ه ي ك قطيف ه س رخ از غن ايم ب ه دس ت آم ده از مش ركين در جن گ‬
‫ب در گ م ش د‪ .‬بعض ى گفتن د ش ايد پيغمب ر )ص( آن را برداش ته و آي ه ب اال ن ازل گردي د‪.‬‬
‫حصيف گويد از سعيد بن جبير معنى صدر آيه را پرسيدم )به ص يغه مجھ ول( او ج واب‬
‫داد‪ :‬پيغمبران‬
‫مورد خيانت واقع شدهاند و كشته ھ م ش دهان د‪ ،‬پيغمب ر )ص( خيان ت نم ىكن د )ب ه ص يغه‬
‫معلوم( ‪...‬‬
‫ابو الحس ن احم د ب ن اب راھيم نج ار ب ا اس ناد از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه قرائ ت ب ه‬
‫صيغه مجھول ]يغ ّل[ را انكار مىكرد و مىگفت‪ :‬چگونه به پيغمبران خيانت نمىشود در‬
‫حالى كه مىكشندشان؟ معنى ص حيح اي ن اس ت ك ه منافق ان‪ ،‬پيغمب ر )ص( را در قس متى‬
‫از غنايم متھم كردند و آيه نازل شد كه ھيچ پيغمبرى را نرسد و نسزد كه خيانت ورزد‪.‬‬
‫احمد بن محمد ب ن احم د اص فھانى ب ا اس ناد از س لمه و او از ض حاك رواي ت م ىكن د ك ه‬
‫پيغمبر )ص( طاليهاى فرستاد و در اين ميان غنيمتى به دست آمد و حض رت آن را ب ين‬
‫مسلمين قسمت كرد و براى آنان كه به مأموريت رفته بودند چيزى باقى نماند‪ .‬وقت ى ب از‬
‫گشتند گفتند پيغمبر )ص( غنيمت را تقسيم كرد و سھم ما را نداد‪ ،‬آيه بدين مناسبت ن ازل‬
‫شد‪ .‬سلمه گويد‪ :‬ضحاك مجھول قرائت مىكرد‪ .‬ضحاك از ابن عباس روايت م ىكن د ك ه‬
‫روز حنين چون غنايم ھوازن به دست پيغمبر )ص( افتاد مردى سوزنى دزديد و آيه باال‬
‫نازل گرديد‪ .‬قتاده گويد آيه درباره بعضى خيانتكاران مسلمان نازل گرديد‪ .‬كلبى و مقات ل‬
‫گويد‪ :‬درباره تيراندازانى كه در جنگ احد موضع خود را رھ ا كردن د و گفتن د م ىترس م‬
‫پيغمبر )ص( بگويد‪ :‬ھر ك س ھ ر چ ه برداش ت ب راى خ ودش! و غن ايم را ھمچ ون روز‬
‫بدر تقسيم نكند‪ .‬پيغمبر )ص( به آنان فرمود خيال كردي د م ا خيان ت م ىكن يم و س ھم ش ما‬
‫را نمىدھيم؟‪ -‬و آيه نازل شد‪.‬‬
‫ابن عباس گويد‪ :‬اشراف درخواست مىكردند به آنان س ھم وي ژه داده ش ود و آي ه )در رد‬
‫درخواست ايشان( نازل گرديد‪.‬‬
‫أَ َو لَمَّا أَص ا َب ْت ُك ْم مُصِ ي َب ٌة ‪) ...‬آي ه ‪ .(165‬اب ن عب اس از عم ر ب ن خط اب نق ل م ىكن د ك ه‬
‫جنگ احد سال بعد از جنگ بدر رخ داد و ھفتاد تن از مس لمانان كش ته ش دند و اص حاب‬
‫پيغمبر )ص( گريختند و دندان پيغمبر )ص( شكست و مغفر بر سرش خرد ش د‪ .‬و خ ون‬
‫بر صورتش جارى گرديد و آيه ب اال ن ازل ش د‪ .‬مقص ود از » ِم نْ عِ ْن ِد أَ ْنفُسِ ُك ْم« ج ان بھ ا‬
‫گرفتن بابت مشركان اسير شده در جنگ بدر است‪.‬‬
‫ﷲ أَمْ وات ا ً ‪) ...‬آي ه ‪ .(169‬محم د ب ن محم د ب ن يحي ى ب ا‬ ‫يل َّ ِ‬
‫ِين قُ ِتلُوا فِي َس ِب ِ‬
‫َو ال َتحْ َس َبنَّ الَّذ َ‬
‫اسناد از عباس روايت مىكند كه پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬ارواح برادران شھيد شما در احد‬
‫را خداوند در قالب مرغان سبز رنگى قرار داده كه از آب جوىھاى بھشت م ىنوش ند و‬
‫از‬
 ‫ميوه درختان بھشت مىخورند و بر قنديلھاى زرين آويخته در سايه عرش مىنشينند‪.‬‬
‫ب ا دري افتن نيكفرج امى و كامي ابى خ ويش م ىگوين د‪ :‬اي ن خب ر را ك ه ب ه ب رادران م ا‬
‫عز و ج ّل فرمود م ن‬ ‫مىرساند تا از جھاد تن نزنند و از جنگ خوددارى نورزند‪ .‬خداى ّ‬
‫اين پيام شما را بديشان مىرسانم‪ ،‬و آيه باال را فرو فرستاد‪.‬‬
‫حاكم نيز اين روايت را در صحيح خويش از طريق عثمان بن ابى شيبة آورده است‪.‬‬
‫محمد ب ن عب د ال رحمن غ ازى ع ين رواي ت ب اال را از طري ق محم د ب ن ش عيب بلخ ى ب ه‬
‫عثمان بن ابى شيبه مىرساند‪.‬‬
‫اب و بك ر ح ارثى ب ا اس ناد از ج ابر رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر )ص( ب ه م ن نگريس ت و‬
‫پرسيد چرا ترا اندوھگين م ىبي نم؟ ع رض ك ردم پ درم كش ته ش د و ق رض و عي ال از او‬
‫مانده است‪ .‬فرمود آيا خبرت دھم كه خدا با ھيچ كس جز از پشت پرده سخن نگفته اس ت‬
‫اما با پدرت رو در رو سخن گفت و خطاب كرد‪» :‬بنده من از من بخواه تا ترا ب دھم« و‬
‫پدرت گفت‪» :‬خدايا از تو مىخواھم كه م را دوب اره ب ه دني ا برگردان ى ت ا ب از در راه ت و‬
‫كشته شوم« و خدا فرمود‪ :‬فرمان بر آن رفت ه ك ه مردگ ان ب ه دني ا ب از نگردن د‪ ،‬و پ درت‬
‫درخواست نمود كه »خدايا پس خبر من به بازماندگان برسان« و آيه ب ه اي ن س بب ن ازل‬
‫شد‪.‬‬
‫اب و عم رو قنط رى ب ا اس ناد از س عيد ب ن جبي ر رواي ت م ىكن د ك ه چ ون حم زة ب ن عب د‬
‫المطلب و مصعب بن عمر در روز احد شھادت يافتن د و ب ه نعم ت رس يدند‪ ،‬گفتن د‪ :‬ك اش‬
‫برادران از فرجام نيك ما با خبر مىشدند تا رغبتشان در جھاد افزون ش ود‪ ،‬و خ دا آي ه‬
‫باال را فرو فرستاد‪.‬‬
‫ابو الضحى گفته است‪ :‬آيه باال در خصوص رزمندگان احد نازل شده‪ ،‬و برخ ى مف ّس ران‬
‫بر آنند كه درباره شھيدان بئر معونه اس ت و قص ه آن مش ھور اس ت و محم د ب ن اس حاق‬
‫بن يسار در مغازى آورده‪ ،‬و بعضى گويند آشنايان شھداء چون بر سرور و نعمتى دست‬
‫مىيافتند با حسرت مىگفتند‪ :‬ما كامياب و ش ادمانيم ام ا پ دران و ب رادران م ا در گورن د‪.‬‬
‫آيه در تسلّى ايشان نازل شد و از حال شھداء خبر داد‪.‬‬
‫ُول ‪) ...‬آيه ‪ .(175 -172‬احم د ب ن اب راھيم مق رى ب ا اس ناد از‬ ‫ِين اسْ َتجابُوا ِ َّ ِ َو الرَّ س ِ‬
‫الَّذ َ‬
‫عمرو بن دينار روايت مىكند كه پيغمبر )ص( در جنگ اح د پ س از بازگش ت مش ركين‬
‫اع الم بس يج نم ود و ھفت اد م رد دع وت حض رت را پذيرفتن د‪ ،‬و ب ه تعقي ب مش ركين‬
‫پرداخت‪.‬‬
‫ابو سفيان كاروانى از خزاعه ديد و گفت اگر ديديد محم د ب ه دنب ال م ن اس ت‪ ،‬بگويي د او‬
‫را با‬
‫لشكرى انبوه دي ديم و ت را س پاھى ك م ش ماره اس ت و از او ب ر ت و ب يم داري م‪ .‬ام ا پيغمب ر‬
‫)ص( از تعقيب‪ ،‬صرف نظر نكرد تا ابو سفيان به مك ه رس يد و آي ات ب ه ھم ين مناس بت‬
‫است‪.‬‬
‫عمرو بن عمرو با اسناد از عايشه روايت مىكن د ك ه درب اره آي ه م ورد بح ث خط اب ب ه‬
‫عروه گفت‪ :‬اى خواھر زاده‪ ،‬دو پدر بزرگ تو‪ -‬ابو بك ر و زبي ر‪ -‬از آن جمل ه بودن د ك ه‬
‫پيغمبر )ص( را اجابت كردند‪ .‬پس از صدماتى كه در احد به مسلمانان رسيد و مشركان‬
‫باز گشتند‪ ،‬پيغمبر )ص( از بيم آنكه آنان مراجعت نمايند‪ ،‬عدهاى را خواست ت ا مش ركان‬
‫را دنبال كنند و ھفتاد مرد را مأمور آن كار كرد كه از آن جمله است ابو بكر و زبير‪.‬‬
‫ِين قا َل لَ ُھ ُم ال َّناسُ ‪) ...‬آيه ‪ .(173‬ابو اسحاق ثعالبى ب ا اس ناد از قت اده رواي ت م ىكن د‪،‬‬ ‫الَّذ َ‬
‫در واقع ه اح د پ س از كش ته ش دن و زخم ى ش دن بس يارى از مس لمانان و بازگش ت اب و‬
‫سفيان و لشكرش‪ ،‬پيغمبر )ص( از اصحاب يك دس ته رزمج وى نيرومن د داوطل ب ب راى‬
‫تعقيب دشمنان خدا خواست و فرمود‪ :‬اين ضربت خرد كنندهتر و مش ھورتر خواھ د ب ود‪.‬‬
‫در ع ين آن ھم ه رن ج و تع ب ك ه خ دا م ىدان د‪ ،‬گروھ ى رھس پار ش دند ت ا ب ه ذو الحليف ه‬
‫رسيدند‪ .‬آنجا اشخاص مىآمدند و مىگفتند‪ :‬ابو سفيان با جمعيت زياد ع زم ش ما را دارد‪،‬‬
‫گفتند‪» :‬خدا ما را بس‪ ،‬و نيكو تكيه گاھى است« و آيه ‪ 173‬و ‪ 174‬نازل گرديد‪.‬‬
‫ِين َعلى ما أَ ْن ُت ْم َعلَ ْي ِه ‪) ...‬آي ه ‪ .(179‬س ّدى م ىگوي د پيغمب ر )ص(‬ ‫كان َّ‬
‫ﷲُ لِ َي َذ َر ْالم ُْؤ ِمن َ‬ ‫ما َ‬
‫فرم ود ام ت م را ب ر م ن عرض ه كردن د ھمچنانك ه )اس ماء را( ب ر آدم عرض ه كردن د‪،‬‬
‫مىدانم چه كسى ايم ان م ىآورد و چ ه كس ى ك افر م ىش ود‪ .‬اي ن س خن ب ه منافق ان رس يد‬
‫گفتند‪ :‬محم د دع وى م ىكن د ك ه م ؤمن و ك افر را تش خيص م ىدھ د‪ ،‬در ح الى ك ه م ا را‬
‫نمىشناسد‪ .‬آيه در جواب نازل گرديد‪ .‬كلبى گويد قريش گفتن د ي ا محم د ت و ادع ا م ىكن ى‬
‫ھر كس با تو مخالف باشد خدا بر وى خشم مىگيرد و به جھنم مىبرد و ھر كس پيروى‬
‫دين تو كند خدا از او خشنود است و اھل بھشت است‪ .‬اكنون بگ و ك دام ي ك از م ا ب ه ت و‬
‫ايمان مىآوريم و كدام يك ايمان نمىآوريم؟ اين آيه )در جواب( نازل شد‪.‬‬
‫ابو العاليه گويد‪ :‬مؤمنان از پيغمبر )ص( نش انه تف اوت مي ان م ؤمن و من افق را پرس يدند‬
‫آيه باال فرود آمد‪.‬‬
‫َّ‬
‫ون ِبم ا آت ا ُھ ُم ﷲُ ‪) ...‬آي ه ‪ .(180‬عم وم مفس ران گفت هان د اي ن آي ه‬ ‫ِين َيب َْخلُ َ‬
‫َو ال َيحْ َس َبنَّ الَّ ذ َ‬
‫درباره كسانى كه از دادن زكات خوددارى مىكردند نازل شد‪ .‬عطيه از ابن عباس نقل‬
‫م ىكن د ك ه در اي ن آي ه مقص ود از بخ ل‪ ،‬كتم ان اط الع اس ت و درب اره احب ار يھ ود ك ه‬
‫صفات و اوصاف پيغمبر )ص( را مىنھفتند نازل شده است‪.‬‬
‫ِين قالُوا ‪) ...‬آيه ‪ .(181‬س ّدى و عكرم ه و محم د ب ن اس حاق گفت هان د‬ ‫لَ َق ْد َسم َِع َّ‬
‫ﷲُ َق ْو َل الَّذ َ‬
‫روزى ابو بكر صديق وارد مدارس ]‪ -‬قرائتخانه[ يھ ود ش د و ع دهاى از يھودي ان را دي د‬
‫گ رد يك ى از علماءش ان ب ه ن ام فنح اص ب ن ع ازوراء حلق ه زدهان د‪ .‬اب و بك ر ب ه فنح اص‬
‫گفت‪:‬‬
‫از خدا بترس و مسلمان شو‪ ،‬به خدا سوگند تو خود به يق ين م ىدان ى ك ه محم د )ص( ب ه‬
‫حق مبعوث شده است‪ ،‬و نام و صفت او را در تورات مكتوب يافته بودي د‪ .‬ايم ان بي ار و‬
‫تصديق كن و به خدا قرض نيكو ب ده ت ا ث واب دو براب ر ش ود‪ .‬فنح اص پاس خ داد اى اب و‬
‫بكر به گمان تو پروردگار از ما قرض مىخواھ د؟ در ح الى ك ه فقي ر از غن ى طل ب وام‬
‫مىكند‪ ،‬و اگر حرف تو درست باشد در آن ص ورت لزوم ا خ دا فقي ر و م ا غن ى خ واھيم‬
‫بود‪ ،‬چه اگر خدا غنى بود از ما قرض نمىخواست‪ .‬ابو بكر خشمگين ش ده س يلى س ختى‬
‫به صورت فنحاص نواخت و گفت‪ :‬اى دشمن خدا س وگند ب ه آنك ه ج انم در دس ت اوس ت‬
‫اگر بين ما پيمان عدم تعرض نمىبود گردنت را مىزدم‪ .‬فنحاص به شكايت ن زد پيغمب ر‬
‫)ص( رفت و گفت‪ :‬ببين رفيقت به من چ ه ك رده؟ پيغمب ر )ص( از اب و بك ر پرس يد چ را‬
‫ﷲ )ص( اي ن دش من خ دا س خن درش تى ب ر زب ان‬ ‫چنين كردى؟ ابو بكر گف ت‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫آورد‪ .‬ب ه گم ان او خ دا ن دار اس ت و يھودي ان دارا ب راى خ دا خش مگين ش دم و س يلى ب ه‬
‫صورتش زدم‪ .‬فنح اص منك ر ش د و خ داى ع ّز و ج ّل در تك ذيب فنح اص و تص ديق اب و‬
‫بكر آيه باال را فرو فرستاد‪.‬‬
‫عبد القاھر بن طاھر با اسناد از مجاھد روايت مىكند كه آيه درباره يھود نازل شد‪ ،‬بدين‬
‫شرح كه ابو بكر به ص ورت يك ىش ان س يلى زد زي را گفت ه ب ود خ دا نيازمن د اس ت و م ا‬
‫توانگر‪ .‬راوى گويد نام آن يھودى فنحاص بود‪ ،‬و ھمو بود كه مىگفت‪َ » :‬ي ُد َّ ِ‬
‫ﷲ َم ْغلُولَ ٌة«‬
‫]سوره مائده‪ ،‬آيه ‪ [64‬يعنى دست خدا بسته است‪.‬‬
‫ﷲ َع ِھ َد إِلَيْنا ‪) ...‬آيه ‪ .(183‬كلبى گويد اين آيه درب اره كع ب ب ن اش رف و‬ ‫ِين قالُوا إِنَّ َّ َ‬‫الَّذ َ‬
‫مال ك ب ن ض يف و وھ ب ب ن يھ ودا و زي د ب ن ت ابوه و فنح اص ب ن ع ازوراء و حي ىّ ب ن‬
‫اخطب نازل شد كه نزد پيغمبر )ص( آمدند و گفتن د ت و ادع ا م ىكن ى ك ه خ دا ت را ب ر م ا‬
‫مبعوث كرده و كتابى بر تو فرو فرس تاده‪ ،‬ح ال آنك ه خ دا در ت ورات از م ا پيم ان گرفت ه‬
‫كه به ھيچ م ّدعى رسالتى ايمان نياوريم مگر آنكه قربانى بياورد كه آتش )آسمانى( آن را‬
‫بسوزاند اگر اين نشانه آورى به تو مىگرويم‪.‬‬
‫ِين أَ ْش َر ُكوا أَذىً َكثِيراً ‪) ...‬آيه ‪.(186‬‬ ‫ِين أُو ُتوا ْالك َ‬
‫ِتاب ِمنْ َق ْبلِ ُك ْم َو م َِن الَّذ َ‬ ‫َو لَ َتسْ َمعُنَّ م َِن الَّذ َ‬
‫ﷲ بن كعب‬ ‫ابو محمد حسن بن محمد فارسى با اسناد از عبد الرحمن و او از پدرش عبد ّ‬
‫بن مالك‪ -‬كه يكى از سه تن است كه توبهشان قبول شد‪ -‬روايت مىكند‪ :‬كعب ب ن اش رف‬
‫يھودى شاعر بود و پيغمبر )ص( را ھجو مىكرد و در شعرش كفار قريش را ب ه جن گ‬
‫با پيغمبر )ص( بر مىانگيخت‪ .‬موقعى كه پيغمبر )ص( به مدينه آمد مردم آن مرك ب از‬
‫مس لمان و مش رك و يھ ودى بودن د و پيغمب ر )ص( خواس ت ھمگ ان را ص لح دھ د ام ا‬
‫مش ركان و يھودي ان‪ ،‬حض رت را و اص حابش را س خت م ىآزردن د و خ داى تع الى‬
‫پيامبرش را به شكيبايى فرمان داد و آيه باال نازل شد‪.‬‬
‫عمرو بن عمرو مز ّكى با اسناد از عروة بن زبير و او از اسامة ب ن زي د رواي ت م ىكن د‬
‫ك ه پيغمب ر )ص( ب ر االغ ى روى قطيف هاى ف دكى نشس ته ب ود و اس امه ني ز پش ت س ر‬
‫حضرت سوار بود و مىرفت كه سعد بن عباده را در محله بنى حرث بن خزرج عيادت‬
‫ﷲ ب ن اب ىّ ‪-‬‬‫كند‪ .‬ب ر گروھ ى گذش ت مرك ب از مس لمان و يھ ودى و ب ت پرس ت‪ ،‬و عب د ّ‬
‫ﷲ بن رواحه نيز حضور داشتند‪ .‬گرد و خاك االغ مجل س را‬ ‫پيش آنكه اسالم آورد‪ -‬عبد ّ‬
‫ﷲ بن ابىّ با ردا بينيش را پوشاند و گفت گرد و خاك نكنيد‪.‬‬ ‫فرو گرفت و عبد ّ‬
‫ﷲ )ص( س الم داد و ايس تاد و از االغ ف رود آم د و آن جم ع را ب ه خ دا دع وت‬ ‫رس ول ّ‬
‫ﷲ ب ن اب ىّ گف ت‪ :‬اى م رد آنچ ه ت و عرض ه داش تى از‬ ‫فرمود و پارهاى قرآن خواند‪ .‬عبد ّ‬
‫عقايد ما بھتر نيست‪ .‬و اگر حرف تو حق است در مج الس م ا چ را زحم ت م ىدھ ى‪ ،‬ب ه‬
‫ﷲ ب ن رواح ه گف ت‪ :‬ي ا‬ ‫راه خ ود رو و ھ ر ك س ن زد ت و آم د ب راى او س خن بگ و‪ .‬عب د ّ‬
‫ﷲ )ص( در مج الس م ا بي ا و تبلي غ ك ن ك ه م ا آن را دوس ت داري م‪ .‬مس لمانان و‬ ‫رس ول ّ‬
‫مشركان و يھود به درشتگويى برخاستند و نزديك بود دس ت ب ه گريب ان ش وند‪ ،‬و پيغمب ر‬
‫)ص( آنان را آرام كرد تا ساكت شدند‪ .‬سپس پيغمب ر )ص( س وار ش د و ب ه عي ادت س عد‬
‫ﷲ ب ن اب ىّ (‬ ‫بن عباده رفت و در آنجا فرمود يا سعد! آيا خبر شدى كه اب و حب اب )‪ -‬عب د ّ‬
‫ﷲ )ص(‪ ،‬عف وش‬ ‫چه گفت؟‪ -‬و سخنان او را حكاي ت نم ود‪ .‬س عد ع رض ك رد ي ا رس ول ّ‬
‫كن و در گذر‪ .‬سوگند به آنكه بر تو كت اب را ب ه ح ق ن ازل ك رد‪ ،‬م ردم اي ن وادى تواف ق‬
‫كرده بودند عمامه رياست بر سر او بگذارند‪ ،‬و چون اين حق ب ه ت و رس يد او غص ه در‬
‫ﷲ‬‫ﷲ )ص( از عب د ّ‬ ‫گلويش گير كرده و آن حرك ت را از خ ود نش ان داده اس ت‪ .‬رس ول ّ‬
‫بن ابىّ در گذشت‪ ،‬و آيه مورد بحث نازل گرديد‪.‬‬
‫ون ِبم ا أَ َت ْوا ‪) ...‬آي ه ‪ .(188‬اب و عب د ال رحمن محم د ب ن احم د ب ن‬ ‫ال َتحْ َس َبنَّ الَّ ذ َ‬
‫ِين َي ْف َر ُح َ‬
‫جعفر با‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫اسناد از ابو سعيد خدرى روايت م ىكن د ك ه بعض ى منافق ان در زم ان رس ول ّ‬
‫از ش ركت در جن گ و ھمراھ ى ب ا پيغمب ر )ص( تخل ف م ىكردن د و موق ع بازگش ت آن‬
‫حضرت پوزشخواھى مىنمودند و سوگند مىخوردند‪ ،‬و دلشان م ىخواس ت ب راى ك ارى‬
‫كه نكردهاند مورد ستايش ق رار گيرن د‪ ،‬آي ه ب اال ن ازل گردي د‪ .‬مس لم ني ز ب ه طري ق ديگ ر‬
‫ھمين روايت را آورده است‪.‬‬
‫ابو عبد الرحمن شادياخى با اسناد از ھش ام ب ن س عد رواي ت م ىكن د ك ه در دوره ام ارت‬
‫مروان بن حكم بر مدينه روزى ابو سعيد خدرى و زيد بن ثابت و رافع بن خ ديج ن زد او‬
‫بودند‪ .‬مروان از سعيد خدرى پرسيد در باب اين آيه چ ه م ىگ ويى؟ م ا ھم ه ب ه كارھ ا و‬
‫مواھب خويش شادمانيم و دوست داريم بدانچه نكردهاي م ستايش مان كنن د‪ .‬اب و س عيد پاس خ‬
‫داد‪ :‬مورد آيه اين نيست بلكه عدهاى در زمان پيغمبر )ص( از غزوات تخل ف م ىجس تند‬
‫اگ ر شكس تى پ يش م ىآم د ب ر ش ركت نك ردن خ ويش ش ادى م ىكردن د و اگ ر پي روزى‬
‫حاصل مىش د س وگند م ىخوردن د ك ه م ىخواس تيم ب ا ش ما باش يم‪ ،‬و عالق ه داش تند ب راى‬
‫كارى كه نكردند ستوده شوند‪.‬‬
‫ّ‬
‫س عد ب ن محم د زاھ د ب ا اس ناد از علقم ه ب ن اب ى وق اص رواي ت م ىكن د ك ه م روان ب ه‬
‫دربانش رافع گفت برو و از ابن عباس بپرس‪ :‬اگر شخصى بدانچه ك رده خوش حال باش د‬
‫و بدانچه نكرده خواستار ستايش باشد ع ذاب ش ود ھمگ ى مع ذب خواھي د ب ود اب ن عب اس‬
‫پاس خ داد‪ :‬ش ما را چ ه ب ه معن ى ق رآن؟ پيغمب ر )ص( از برخ ى يھودي ان چي زى پرس يد‪،‬‬
‫كتمان كردند و نشانى عوضى دادند و انتظار تشكر از سوى پيغمبر )ص( داش تند‪ .‬آنگ اه‬
‫ابن عباس آيه مورد بحث را قرائ ت ك رد‪ .‬بخ ارى و مس لم ني ز اي ن رواي ت را ب ه طري ق‬
‫ديگر آوردهاند‪.‬‬
‫ض حاك گوي د يھودي ان مدين ه ب ه يھودي ان ع راق و يم ن و ھ ر ج اى ديگ ر ك ه دس تش ان‬
‫مىرسيد نامه نوشتند كه محمد آن پيام آور موعود نيست‪ ،‬بر كيش خويش باشيد و بر اين‬
‫كلمه ھمداستان شويد‪ .‬آنھ ا ھم ه در انك ار محم د )ص( و ق رآن ھمس خن ش دند و ش ادمانه‬
‫مىبودند كه خدا را شكر وح دت كلم ه داري م‪ .‬پراكن ده دل نيس تيم و دي ن خ ويش از دس ت‬
‫نداديم‪ .‬و نيز يھوديان گفتن د م ا اھ ل نم از و روزه و دوس تان خ داييم‪ .‬يھ ود ب ه ك ارى ك ه‬
‫كردند شادمانى نمودند و بابت آنچه نكردند انتظ ار س تايش داش تند )پ س آي ه درب اره يھ ود‬
‫است(‪.‬‬
‫ض ‪) ...‬آيه ‪ .(190‬ابو اسحاق مقرى با اسناد از ابن عب اس‬ ‫َ‬
‫ت َو ْاألرْ ِ‬
‫إِنَّ فِي َخ ْل ِق السَّماوا ِ‬
‫روايت‬
‫مىكند كه قريش نزد يھود رفته پرسيدند موسى معجزهاى ب راى ش ما آورد؟ گفتن د‪ :‬عص ا‬
‫و يد بيضا‪ .‬و نزد مسيحيان رفته پرسيدند عيسى چه كار مىكرد؟ گفتن د‪ :‬ك ور و پ يس را‬
‫شفا مىداد و مرده زنده مىكرد‪ .‬پس نزد پيغمبر )ص( آمده گفتن د‪ :‬از خ دايت بخ واه ك وه‬
‫صفا را طال سازد و آيه باال در جواب نازل شد‪.‬‬
‫جاب لَ ُھ ْم َر ُّب ُھ ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(195‬اس ماعيل ب ن اب راھيم نص ر آب ادى ب ا اس ناد رواي ت‬ ‫َفاسْ َت َ‬
‫ﷲ )ص( ذك ر ھج رت زن ان در‬ ‫م ىكن د ك ه ام س لمه از پيغمب ر )ص( پرس يد ي ا رس ول ّ‬
‫وحى خدا نيامده‪ ،‬آيه باال نازل گرديد‪ .‬حاكم در صحيح خويش ھمين روايت را به طري ق‬
‫ديگر آورده است‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ِين كفرُوا فِي ال ِبال ِد ‪) ...‬آيه ‪ .(196‬اين آيه درب اره مش ركان مك ه ن ازل‬‫َ‬ ‫ك َت َقلُّبُ الَّذ َ‬‫ال َي ُغرَّ َّن َ‬
‫شد كه در عين آسايش و وسعت معيشت مىزيستند‪ ،‬تجارت مىكردن د و مت نعم م ىبودن د‬
‫به بعضى مؤمنان گفتند اين طور مشاھده مىكنيم ح ال دش منان خ دا ني ك اس ت و مؤمن ان‬
‫از گرسنگى و تنگدستى دارند مىميرند‪ .‬آيه باال در اين مورد نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲ و انس ]بن مالك[ و‬ ‫َو إِنَّ ِمنْ أَھْ ِل ْالكِتا ِ‬
‫ب لَ َمنْ ي ُْؤمِنُ ِبا َّ ِ ‪) ...‬آيه ‪ .(199‬جابر بن عبد ّ‬
‫ابن عباس و قتاده بر آنند كه آيه درباره نجاش ى ن ازل ش ده ك ه چ ون در گذش ت‪ ،‬جبرئي ل‬
‫ﷲ )ص( به ياران فرم ود‪ :‬بيايي د‬ ‫ھمان روز خبرش را به پيغمبر )ص( رسانيد و رسول ّ‬
‫به برادرى از شما كه در سرزمين ديگر مرده اس ت نم از بگ زاريم‪ .‬پرس يدند او كيس ت؟‬
‫فرمود‪:‬‬
‫نجاش ى‪ .‬پ س پيغمب ر )ص( ب ه گورس تان بقي ع رف ت و از مدين ه س رزمين حبش ه ب ر او‬
‫نمايان گرديد و جنازه نجاشى را مشاھده فرمود و چھار تكبي ر ب ر كش يد و ب راى نجاش ى‬
‫طلب آمرزش نمود‪ .‬منافقين گفتند‪ :‬اين را ببينيد كه بر يك كافر حبشى نصرانى كه ھرگز‬
‫او را نديده و ھمكيش نيستند نماز مىخواند‪ .‬آيه در جواب آنان نازل شد‪.‬‬
‫ﷲ با اسناد از انس ]بن مالك[ روايت مىكند كه پيغمبر‬ ‫ابو الفضل احمد بن محمد بن عبد ّ‬
‫)ص( به اصحاب فرمود‪ :‬برخيزيد و بر برادرت ان نجاش ى نم از بگزاري د‪ .‬بعض ى ب ا ھ م‬
‫گفتند‪ :‬دستور ميدھد بر كافرى حبشى نماز بگزاريد‪ .‬آيه فوق در پاسخ آنان نازل گرديد‪.‬‬
‫مجاھد و ابن جريح و ابن زيد گفتهاند كه درباره كليّه مؤمنان اھل كتاب است‪.‬‬
‫ط وا ‪) ...‬آي ه ‪ .(200‬س عيد ب ن اب ى عم رو‬ ‫راب ُ‬
‫ِين آ َم ُن وا اصْ ِبرُوا َو ص ِابرُوا َو ِ‬ ‫ي ا أَ ُّي َھ ا الَّ ذ َ‬
‫حافظ با اسناد از سلمة بن عبد الرحمن روايت مىكن د ك ه گف ت‪ :‬آي ه ب اال درب اره فض يلت‬
‫انتظار در‬
‫فاصله دو نماز نازل شده است‪ .‬زيرا در زمان پيغمبر )ص( ھنوز مرزى وجود نداش ت‬
‫كه فقره »رابطوا« به معنى امر به حفظ مرزھا باشد »‪ .«1‬حاكم نيز در صحيح خ ويش‬
‫ھمين روايت را از طريق ديگر آورده است‪.‬‬

‫سوره نساء‬

‫َو آ ُت وا ْال َيت امى أَمْ والَ ُھ ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(2‬مقات ل و كلب ى گفت هان د اي ن آي ه‪ ،‬درب اره م ردى از‬
‫غطف ان اس ت ك ه ام وال بس يارى از آن ب رادرزاده يت يمش ن زدش ب ود‪ .‬يت يم پ س از بل وغ‬
‫ﷲ )ص( بردن د‬ ‫طلب مال كرد و آن مرد نمىداد‪ .‬برادر زاده و عمو مرافعه ن زد رس ول ّ‬
‫ﷲ )ص( را اطاع ت م ىك نم و پن اه ب ر خ دا‬ ‫و آيه باال نازل شد‪ .‬مرد گفت‪ :‬خدا و رسول ّ‬
‫از »گناه بزرگ« و مال جوان را پس داد‪ .‬آنگ اه پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬ھ ر ك س خ ويش‬
‫را از حرص نفس نگاه دارد‪ ،‬در حالى كه چنين مالى بدو رس يده اس ت ب ه بھش ت برس د‪.‬‬
‫جوان آن مال را در راه خدا انفاق كرد و پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬اج رى حاص ل ش د و ب ار‬
‫ﷲ )ص( اج ر معل وم اس ت‪ ،‬ب ار مس ئوليت ك دام‬ ‫مسئوليتى باقى ماند‪ .‬پرسيدند‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫است؟ فرمود‪ :‬اجر را پسر برد‪ ،‬و زر بر پدر ماند ]كه شخصا انفاق نكرده بود[‪.‬‬
‫طوا فِي ْال َيتامى ‪) ...‬آيه ‪ .(3‬ابو بك ر تميم ى ب ا اس ناد از عايش ه رواي ت‬ ‫خ ْف ُت ْم أَ َّال ُت ْقسِ ُ‬
‫َو إِنْ ِ‬
‫مىكند‪ :‬آيه درباره مردى نازل شد كه دختر يتيمى را سرپرستى مىكرد كه دختر اموالى‬
‫داشت و حامى و مدافعى نداشت‪ .‬آن مرد با دختر بد رفت ارى م ىك رد و ك تكش م ىزد و‬
‫به طمع مال‪ ،‬شوھرش نيز نمىداد‪ ،‬آيه ب اال ن ازل گردي د‪ ،‬يعن ى دخت ر را رھ ا ك ن و زن‬
‫ديگر بگير‪ .‬مسلم نيز‪ ،‬به طريق ديگر ھمين روايت را آورده است‪.‬‬
‫ب ه گفت ه س عيد ب ن جبي ر و قت اده و ربي ع و ض حاك و س ّدى‪ ،‬م ردم از م ال يتيمگ ان ح ذر‬
‫مىكردند ام ا ھ ر چن د ت ا زن م ىخواس تند م ىگرفتن د و ب ه ع دالت ي ا غي ر ع دالت رفت ار‬
‫مىنمودند‪ .‬وقتى از پيغمبر )ص( درباره يتيمان سؤال كردند‪ ،‬آيه ‪ 2‬سوره نساء آمد و به‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬يكى از معانى ماده »ربط و رب اط« بس تن و آم اده نگ ه داش تن اس بان ب راى جھ اد اس ت‪ ،‬و ممك ن‬
‫است در آيه مورد بحث به ھمين معنى منظور شده باشد‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫دنبال آن‪ ،‬اين آيه مورد بحث نازل گرديد و »ان خفتم« در اين آيه‪ ،‬يعنى »كما خفتم«‪.‬‬
‫ھمچن ين در م ورد زن ان‪ ،‬مس لمين م ىترس يدند نتوانن د رعاي ت ع دالت بكنن د‪ .‬در اي ن آي ه‬
‫دستور داده شد‪ ،‬بيش از آن تعداد زن كه نتوانن د حق ش را ادا كنن د نگيرن د‪ ،‬چ ه زن ان در‬
‫ضعف و عجز ھمچون يتيمانند‪ .‬طبق روايت والبى‪ ،‬ابن عب اس ني ز ب ر ھم ين نظ ر ب وده‬
‫است‪.‬‬
‫َو ا ْب َتلُوا ال َيتامى ‪) ...‬آيه ‪ .(6‬آيه درباره ثابت بن رفاعه و عموى اوست كه رفاعه م رد و‬ ‫ْ‬
‫ثابت در حالى كه صغير بود‪ ،‬يتيم ماند‪ .‬عموى او نزد پيغمبر )ص( آم د و پرس يد ب رادر‬
‫زادهام در كفالت من است‪ ،‬آيا تا چه حد در مالش مىتوانم تصرف كنم و ك ى ام والش را‬
‫بدو بدھم؟ آيه باال نازل گرديد‪.‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ون ‪) ...‬آي ه ‪ .(7‬مفس ران گوين د اوس ب ن ثاب ت‬ ‫ْ‬
‫دان َو األق َر ُب َ‬ ‫ك ْالوالِ ِ‬ ‫جال َنصِ يبٌ ِممَّا َت َر َ‬ ‫لِلرِّ ِ‬
‫انص ارى م رد و زن ى ب ه ج ا گذاش ت ب ه ن ام ا ّم كح ة ب ا س ه دخت ر از او‪ .‬دو پس رعموى‬
‫شخص متوفى كه وصيّش بودند به نام سويد و عرفجة مالش را تصرف كردن د و ب ه زن‬
‫و دخترانش چيزى ندادند‪ ،‬و رسم جاھلي ت چن ين ب ود ك ه ب ه زن و ص غير )گ ر چ ه پس ر‬
‫باشد( ارث نم ىرس يد و فق ط م ردان ارث م ىبردن د‪ .‬جاھلي ان م ىگفتن د ت ا كس ى ق ادر ب ه‬
‫ﷲ )ص( رف ت و‬ ‫اسب سوارى و غنيمت گيرى نباشد ارث نمىب رد‪ .‬ام كح ة ن زد رس ول ّ‬
‫م اجرا ب از گف ت و اظھ ار ك رد بچ هھ ا خرج ى ندارن د در ح الى ك ه پدرش ان م ال قاب ل‬
‫توجھى به جا گذاشته كه در اختيار سويد و عرفجة اس ت و از آن م ال ب ه م ن و دخت رانم‬
‫كه نزد مناند نمىدھند‪ .‬آب و نانم نمىدھند و پاسخى نم ىگوين د‪ .‬پيغمب ر )ص( آن دو را‬
‫خواست‪.‬‬
‫گفتند‪ :‬يا رسول ﷲ )ص(‪ ،‬بچهھاى برادرمان اسب سوارى نتوانند و اسلحه بر نگيرن د و‬ ‫ّ‬
‫جنگ ندانند‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬باز گرديد تا ببي نم خ دا در اي ن ب اب چ ه م ىگوي د؟ ك ه‬
‫آيه باال آمد‪.‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ون أمْ وا َل ال َيتامى ظلما ً ‪) ...‬آيه ‪ .(10‬مقاتل بن حيان گويد‪ :‬آيه درب اره مرث د‬ ‫َ‬ ‫ِين َيأْ ُكل َ‬
‫ُ‬ ‫إِنَّ الَّذ َ‬
‫بن زيد غطفانى نازل شد كه مال برادر زاده صغيرش را خورد‪.‬‬
‫ﷲ ُ فِي أَ ْوال ِد ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(11‬احمد بن محمد بن احمد بن جعفر با اسناد از ج ابر‬ ‫يُوصِ ي ُك ُم َّ‬
‫رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر )ص( ھم راه اب و بك ر در محل ه بن ى س لمه م ىگذش تند‪ .‬م را‬
‫بيھوش يافتند و به ب الين م ن آمدن د‪ .‬پيغمب ر )ص( آب خواس ت و وض و گرف ت و ب ر م ن‬
‫ﷲ )ص( با مال خودم چكار ك نم؟ آي ه ب اال ن ازل‬ ‫پاشيد‪ .‬به خود آمدم و پرسيدم‪ :‬يا رسول ّ‬
‫شد‪.‬‬
 ‫بخارى و مسلم‪ ،‬بر طريق خود‪ ،‬ھر دو اين روايت را آوردهاند‪.‬‬
‫ابو منصور محمد بن منصورى با اسناد از جابر روايت مىكند كه زنى با دو دخت ر ن زد‬
‫پيغمبر )ص( آمد و گفت‪ :‬اينھا بچهھاى ثاب ت ب ن ق يس )ي ا س عد ب ن ربي ع( ھس تند ك ه در‬
‫جنگ احد ھم راه ت و ب ود و ش ھيد ش د و عمويش ان مي راث او را تمام ا تص رف ك رده‪ ،‬ي ا‬
‫ﷲ )ص( چه مىفرمايى؟ كه تا مال نداشته باشند كسى با آنھا ازدواج نمىكند‪.‬‬ ‫رسول ّ‬
‫پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬حكم خدا در اين باب بيايد‪ ،‬و سوره نساء آمد با آيه مورد بحث‪.‬‬
‫ج ابر گوي د پيغمب ر )ص( ب ه م ن فرم ود‪ :‬ب رو آن زن و ط رفش را بي اور‪) .‬آوردم( و ب ه‬
‫عموى بچهھا فرمود‪ :‬دو ثلث به دو دختر بده و يك ثمن به زن بده و بقيه براى خودت‪.‬‬
‫ح ُّل لَ ُك ْم أَنْ َت ِر ُث وا ال ِّنس ا َء َكرْ ھ ا ً ‪) ...‬آي ه ‪ .(19‬اب و بك ر اص فھانى ب ا‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا ال َي ِ‬
‫اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه گفت‪ :‬در جاھليت ورّ اث متوفى به ازدواج ب ا زن ش‬
‫حق تقدم داشتند و يا اگر دلشان مىخواست شوھرش مىدادند و اگ ر دلش ان نم ىخواس ت‬
‫نم ىدادن د و خان دان زن در اي ن م ورد اختي ارى نداش تند و آي ه ف وق ]در من ع اي ن رس م‬
‫جاھلى[ نازل گرديد‪ .‬بخارى در تفسير و كتاب االكراه‪ ،‬اين روايت را از محمد بن مقاتل‬
‫آورده است‪.‬‬
‫ب ه گفت ه مفس ران ب ين اھ ل مدين ه در جاھلي ت و اواي ل اس الم‪ ،‬رس م ب ود ك ه چ ون م ردى‬
‫مىمرد و زنى به جاى مىگذاشت‪ ،‬ناپسرى آن م رد‪ ،‬ي ا م رد ديگ رى از خويش ان مت وفى‬
‫مىآمد و جامهاى بر سر زن مىانداخت و بدين گونه در باب ازدواج‪ ،‬صاحب اختيار آن‬
‫زن م ىش د‪ .‬اگ ر دل ش م ىخواس ت ب ا آن زن ب دون ك ابين ي ا ھم ان ك ابين قبل ى ازدواج‬
‫مىكرد و يا او را شوھر مىداد و كابينش را مىگرف ت و ب دو نم ىداد و ي ا آنق در اذي تش‬
‫مىكرد تا زن‪ ،‬خودش را به بھاى سھم االرث ميّت باز خرد‪ ،‬و يا زن را نگ ه م ىداش ت‬
‫ت ا بمي رد و ارث ش را بخ ورد‪ .‬اب و ق يس ب ن اس لت م رد و زن ى ب ه ن ام كبيش ة بن ت مع ن‬
‫انصارى به جاى گذاشت‪ .‬ناپسرى زن ب ه ن ام حص ن )ب ه گفت ه مقات ل‪ :‬ق يس( برخاس ت و‬
‫جام ه ب ر زن افكن د و ب دين گون ه ص احب اختي ار نك اح زن ش د ام ا ب دو نزديك ى نك رد و‬
‫خرجى نداد و او را زير فشار گذاشته بود تا به مال خويش‪ ،‬خ ويش را ب از خ رد‪ .‬كبيش ه‬
‫نزد پيغمبر )ص( رفت و داستان باز گفت‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬در خانهات باش تا حكم‬
‫خدا درباره تو بيايد‪.‬‬
‫ّ‬
‫راوى گويد‪ :‬كبيشه باز گشت و ]برخى از[ زن ان مدين ه مطل ع ش ده ن زد رس ول ﷲ )ص(‬
‫رفته و گفتند‪ :‬وضع ما نيز شبيه كبيشه است با اين تف اوت ك ه پس ر عموھ اى م ا ص احب‬
‫اختيار نكاح ما شدهاند‪ .‬و آيه مورد بحث ]براى حل اين مشكل[ نازل گرديد‪.‬‬
‫َو ال َت ْن ِكحُوا ما َن َك َح آباؤُ ُك ْم م َِن ال ِّنسا ِء ‪) ...‬آيه ‪ .(22‬آي ه درب اره حص ن پس ر اب و ق يس ك ه‬
‫نامادرى خود كبيشه بنت معن را گرفت و اسود بن خلف كه با زن پدرش ازدواج كرد و‬
‫صفوان بن اميه كه با زن پدرش مليكه بنت خارجه ازدواج كرد‪ ،‬نازل شده است‪.‬‬
‫اشعث بن سوار گويد‪ :‬ابو قيس كه از نيكان انصار بود مرد پسرش ق يس‪ ،‬نام ادرى خ ود‬
‫را خواس تگارى ك رد‪ .‬زن گف ت‪ :‬م ن ت و را پس ر خ ود م ىش مارم‪ ،‬باي د از پيغمب ر )ص(‬
‫كسب تكليف كنم و نزد حضرت رفت و قضيه را گفت‪] .‬در جواب[ آيه باال نازل گرديد‪.‬‬
‫ت أَيْم ا ُن ُك ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(24‬محم د ب ن عب د الرحم ان ب ا‬
‫نات ِم َن ال ِّنس ا ِء إِ َّال م ا َملَ َك ْ‬
‫ص ُ‬ ‫َو ْالمُحْ َ‬
‫اسناد از ابو سعيد خدرى روايت مىكند كه در جنگ اوط اس ب ر زن ان اس ير ش وھر دار‬
‫دست يافتيم و از نزديكى با آنھا ناراحت ب وديم‪ .‬مس ئله را از پيغمب ر )ص( پرس يديم‪ ،‬آي ه‬
‫باال نازل شد و تصرف آنھا بر ما حالل گرديد‪.‬‬
‫احمد بن محمد بن حارث با اسناد از اب و س عيد رواي ت م ىكن د ك ه وقت ى اھ ل اوط اس را‬
‫اسير كرديم از پيغمبر )ص( پرسيديم‪ :‬چگونه ب ا زن انى ك ه طايف هش ان را و شوھرانش ان‬
‫را مىشناسيم‪ ،‬نزديكى كنيم آيه باال نازل شد‪.‬‬
‫ابو مكى فارسى با اسناد از اب و س عيد خ درى رواي ت م ىكن د ك ه در جن گ حن ين پيغمب ر‬
‫)ص( لشكرى ب ه اوط اس فرس تاد و در آن ج ا ب ا گروھ ى از دش منان برخ ورده ب ر آن ان‬
‫پيروز شدند و زنانى به اسارت گرفتند‪ .‬بعض ى اص حاب پيغمب ر )ص( ب ه خ اطر ش وھر‬
‫داشتن آن زنان )كه مشرك بودند( از نزديكى با آنھا خوددارى مىكردند‪ .‬آيه نازل گرديد‬
‫كه نزديكى به زن شوھردار حرام است‪ ،‬مگر آنكه مالك شده باشيد‪.‬‬
‫ض ‪) ...‬آي ه ‪ .(32‬اس ماعيل ب ن اب ى القاس م‬ ‫ض ُك ْم َعل ى َبعْ ٍ‬ ‫ﷲُ ِب ِه َبعْ َ‬ ‫ض َل َّ‬ ‫َو ال َت َت َم َّن ْوا م ا َف َّ‬
‫صوفى با اسناد از جاھد روايت مىكند ك ه ام س لمه از پيغمب ر )ص( پرس يد‪ :‬چ را ب ر م ا‬
‫زنان جنگ ]و اج ر و غنيم ت[ نيس ت و چ را نص ف م رد ارث م ىب ريم؟ ]آي ه در ج واب‬
‫آمد[‪.‬‬
‫محمد بن عبد العزيز با اس ناد از عكرم ة رواي ت م ىكن د ك ه زن ان‪ ،‬خواس تار ش ركت در‬
‫جھاد و شركت در اجر آن شدند‪ ،‬آيه باال ]در جواب[ نازل گرديد‪.‬‬
‫به گفت ه قت اده و س ّدى پ س از ن زول آي ه »س ھم االرث م رد دو براب ر زن اس ت« م ردان‬
‫گفتند‪ :‬كاش در اجر آخرت نيز ھم ين امتي از را م ىداش تيم‪ ،‬و زن ان گفتن د‪ :‬ك اش در گن اه‬
‫نيز جزاى ما نصف مردان ب ود‪ ،‬ھمچن ان ك ه س ھم االرث م ا نص ف م رد اس ت‪ .‬آي ه ب اال‬
‫]بدين مناسبت[ نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲ ب ا اس ناد از س عيد ب ن‬ ‫ﷲ محم د ب ن عب د ّ‬ ‫َو لِ ُك ٍّل َج َع ْلن ا َم وال َِي ‪) ...‬آي ه ‪ .(33‬اب و عب د ّ‬
‫مسيّب روايت مىكند كه گفت‪ :‬آيه درباره كسانى نازل شد كه فرزند خوانده م ىگرفتن د و‬
‫بديشان ارث م ىرس يد‪ .‬آي ه در الغ اى اي ن ن وع ارث ن ازل گردي د‪ ،‬مگ ر آنك ه ب ه وص يت‬
‫سھمى براى آنھا گذاشته شود‪ .‬خداى تعالى مي راث را ب ه نزديك ان و خويش ان اختص اص‬
‫داده و مانع ميراث براى فرزند خواندگان شد‪ ،‬مگر چيزى به عنوان وصيت ]از ثلث[‪.‬‬
‫ُون َعلَى ال ِّنسا ِء ‪) ...‬آيه ‪ .(34‬مقاتل گويد‪ :‬اي ن آي ه درب اره س عد ب ن ربي ع ك ه‬ ‫الرِّ جا ُل َق َّوام َ‬
‫از رؤساى انصار بود نازل شد‪ .‬او زنش حبيبة بن ت زي د ب ن اب ى ھري ره را ك ه نافرم ان‬
‫بود‪ ،‬سيلى زد‪ .‬پدر حبيبة با وى نزد پيغمبر )ص( آمد و گفت‪ :‬دختر عزي زم را ب ه س عيد‬
‫تزويج كردهام و او كتكش زده است‪ .‬پيغمبر )ص( فرم ود‪ :‬زن ح ق قص اص دارد و زن‬
‫ھم راه پ درش ب از گش ت ت ا از ش وھر قص اص كن د و اي ن آي ه ن ازل ش د‪ .‬پيغمب ر )ص(‬
‫فرمود باز گرديد‪ .‬ما چيزى اراده كرديم‪ .‬ولى خواست خدا چيز ديگرى است و آنچه خدا‬
‫خواھد بھتر است و قصاص زن از شوى برداشته شد‪.‬‬
‫سعيد بن محمد بن احمد زاھد ب ا اس ناد از جھن ى رواي ت م ىكن د ك ه م ردى زن ش را زد‪،‬‬
‫ﷲ )ص( ف الن‬ ‫زن شكوه نزد پيغمبر )ص( برد و خويشان زن نيز آمده گفتند‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫ك س دخت ر م ا را كت ك زده اس ت‪ .‬پيغمب ر )ص( ب ه ط ور كل ى فرم ود‪ :‬قص اص‪ -‬و حك م‬
‫خاصى نداد‪ .‬پس آيه مورد بحث نازل ش د‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬م ا چي زى اراده ك رديم‬
‫اما خدا چيز ديگرى مىخواھد‪.‬‬
‫ابو بكر حارثى با اسناد از حسن رواي ت م ىكن د ك ه پ س از ن زول آي ه قص اص‪ ،‬يك ى از‬
‫مس لمانان زن ش را زد‪ .‬زن ن زد پيغمب ر )ص( رفت ه‪ ،‬اج ازه قص اص خواس ت‪ .‬پيغمب ر‬
‫)ص( فرمود‪ :‬قصاص كن! در اين ميان آيه مورد بحث نازل شد و پيغمبر )ص( فرمود‪:‬‬
‫ما نظرى داشتيم ليكن خدا آن را نمىپذيرد‪ .‬اى مرد دست زنت را بگير و برو!‬
‫اس ِب ْالب ُْخ ِل ‪) ...‬آي ه ‪ .(37‬بيش تر مف ّس ران گفت هان د‪ ،‬آي ه درب اره‬ ‫ون َو َيأْ ُمر َ‬
‫ُون ال َّن َ‬ ‫ِين َيب َْخلُ َ‬
‫الَّذ َ‬
‫يھوديانى نازل شد كه اوصاف پيغمبر )ص( را كتمان كرده‪ ،‬براى مردم بيان نمىنمودن د‬
‫حال آنكه پيشگويى آن را در تورات يافته بودند‪ .‬كلب ى گوي د‪ :‬آي ه درب اره يھودي انى اس ت‬
‫ك ه از راس ت گف تن در ج واب س ؤال از ص فات پيغمب ر )ص( در ت ورات‪ ،‬بخ ل‬
‫م ىورزيدن د‪ .‬مجاھ د گوي د‪ :‬آي ات ‪ 39 -37‬درب اره يھ ود ن ازل ش ده اس ت‪ .‬ب ه گفت ه اب ن‬
‫عباس و ابن زيد‪ ،‬آيه درباره گروھى از يھود است كه نزد بعضى انصار آمده‪ ،‬با ايش ان‬
‫رفاقت و اظھار ص ميميت و نص يحت ك رده م ىگفتن د‪ :‬ام وال خ ود را انف اق نكني د‪ ،‬مب ادا‬
‫فقير شويد‪.‬‬
‫ص ال َة َو أَ ْن ُت ْم ُس كارى ‪) ...‬آي ه ‪ .(43‬آي ه درب اره بعض ى‬ ‫ي ا أَ ُّي َھ ا الَّ ذ َ‬
‫ِين آ َم ُن وا ال َت ْق َر ُب وا ال َّ‬
‫اصحاب است ك ه ش راب نوش يده‪ ،‬مس ت در نم از حاض ر م ىش دند و متوج ه نبودن د چن د‬
‫ركعت نماز خواندن د و چ ه م ىگوين د؟ اب و بك ر اص فھانى‪ ،‬ب ا اس ناد از اب و عب د الرحم ان‬
‫روايت مىكند كه عبد الرحمن بن عوف خوراكى تھيه ك رده‪ ،‬جمع ى از اص حاب پيغمب ر‬
‫)ص( را دع وت نم ود‪ ،‬خوردن د و ]ش راب[ نوش يدند‪ ،‬ت ا موق ع نم از مغ رب يك ى ب ه‬
‫ُون« را غل ط خوان د‪ .‬آي ه ]ب دين مناس بت[ ن ازل‬ ‫پيش نمازى ايس تاد و »قُ ْل ي ا أَ ُّي َھ ا ْالك افِر َ‬
‫گرديد‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫صعِيدا طيِّبا ‪) ...‬آيه ‪ .(43‬ابو عب د ﷲ ب ن اب ى اس حاق ب ا اس ناد از‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ج ُدوا ما ًء فت َي َّممُوا َ‬ ‫َفلَ ْم َت ِ‬
‫عايش ه رواي ت م ىكن د ك ه در يك ى از س فرھا ھم راه پيغمب ر )ص( ب ودم‪ .‬در بياب ان ي ا‬
‫لش كرگاه گردنبن د م ن پ اره ش د‪ .‬پيغمب ر )ص( ب راى جس ت و ج وى آن توق ف ك رد و‬
‫اصحاب نيز توقف كردند‪ .‬آب ھمراه نداشتند و در آن صحرا ھم آب نبود‪ .‬مردم ن زد اب و‬
‫بكر رفتند و گفتند‪ :‬ديدى عايشه چه كرد؟ پيغمبر )ص( را با ھمراھ ان نگ اه داش ت و در‬
‫اينج ا آب نيس ت‪) .‬عايش ه گوي د( اب و بك ر ن زد م ا آم د و پيغمب ر )ص( س ر ب ر دام ن م ن‬
‫گذاشته خوابيده بود‪ .‬ابو بكر مرا سرزنش كرد و گفت‪ :‬پيغمب ر )ص( را ب ا ھمراھ ان در‬
‫اينج ا نش اندى ك ه ن ه آب ھس ت و ن ه آب ب ا خ ود دارن د‪ ،‬و م را س رزنش ك رد و ھ ر چ ه‬
‫خواست گفت و با دست بر خاصره م ن نواخ ت‪ .‬چ ون س ر پيغمب ر )ص( ب ر دام نم ب ود‪،‬‬
‫نجنبيدم و پيغمبر )ص( تا صبح خوابيد و صبح آب نبود‪ .‬آي ه ت يمّم ن ازل ش د و ھم ه ت يمم‬
‫كردند‪ .‬اسيد بن حضير‪ -‬يكى از نقبا‪ -‬گف ت‪» -:‬اى خان دان اب ى بك ر‪ ،‬اي ن نخس تين برك ت‬
‫ش ما نب ود«‪ .‬عايش ه گوي د‪ :‬بع د‪ ،‬ك ه ش ترم را ب رانگيختم‪ ،‬گردنبن د را در زي ر آن يافتن د‪.‬‬
‫بخارى و مسلم‪ ،‬نيز اين روايت را از طريق ديگر آوردهاند‪.‬‬
‫ابو محمد فارسى با اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه عمار ياسر گفت‪ :‬پيغمبر )ص(‬
‫شبى در اردوگاه استراحت كرد و عايشه نيز ھمراه بود‪ .‬عايش ه گردنبن دى از ش اخهھ اى‬
‫بويدان ه )ي ا ص دف( داش ت ك ه گ م ش د‪ ،‬ب راى ي افتن آن ت ا ص بح ماندن د‪ .‬ص بح كس ى آب‬
‫ھمراه نداشت و خداى تعالى آيه ت يمم را ف رو فرس تاد‪ .‬مس لمين برخاس ته دس ت ب ر زم ين‬
‫زدند و بدون آنكه خاك بردارند‪ ،‬بر صورت كشيدند و پشت سر را تا ش انه و ك ف دس ت‬
‫را تا زير بغل مسح كردند‪ .‬زھرى گويد‪ :‬ابو بكر ب دين مناس بت ب ه عايش ه گف ت‪ :‬ب ه خ دا‬
‫قسم از آنگاه كه به ياد دارم‪ ،‬تو با بركت بودهاى‪.‬‬
‫ون أَ ْنفُ َس ُھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(49‬كلبى گويد‪ :‬اين آيه درباره عدهاى از يھود‬ ‫أَ لَ ْم َت َر إِلَى الَّذ َ‬
‫ِين ي َُز ُّك َ‬
‫نازل شد كه فرزندان خود را نزد پيغمب ر )ص( آورده پرس يدند‪ :‬ي ا محم د )ص( آي ا اي ن‬
‫بچهھا گناھى دارند؟ فرم ود‪ :‬ن ه‪ :‬گفتن د‪ :‬قس م ي اد م ىكن يم ك ه م ا ھ م مث ل اي ن بچ هھ ا ب ى‬
‫گناھيم‪ ،‬چرا كه ھر گناھى شب كنيم‪ ،‬روز آمرزيده مىشود و ھر گناھى روز كنيم‪ ،‬ش ب‬
‫آمرزيده مىشود و بدين گونه خود را تبرئه كرده‪ ،‬پاك وا مىنمودند‪.‬‬
‫ت ‪) ...‬آي ه ‪.(51‬‬ ‫ُ‬ ‫ت َو َّ‬
‫الط اغو ِ‬ ‫ون ِب ْال ِ‬
‫ج ْب ِ‬ ‫ِين أُو ُت وا َنصِ يبا ً ِم َن ْالكِت ا ِ‬
‫ب ي ُْؤ ِم ُن َ‬ ‫أَ لَ ْم َت َر إِلَ ى الَّ ذ َ‬
‫محمد بن ابراھيم بن محمد بن يحيى با اسناد از عكرمه روايت مىكند كه حيىّ بن اخطب‬
‫و كعب بن اشرف نزد اھل مكه رفتند‪ .‬اھل مكه به آنھا گفتند‪ :‬شما اھل كت اب و عل م ق ديم‬
‫ھستيد‪ ،‬نظر خود را درباره ما و محمد )ص( بگويي د‪ .‬آن دو پرس يدند آي ين ش ما چيس ت؟‬
‫گفتند‪ :‬ما ش تر قرب انى م ىكن يم و ش ير و آب ب ه مھم ان م ىنوش انيم‪ ،‬اس ير آزاد م ىكن يم‪،‬‬
‫صله رحم مىكنيم و حاجيان را آب مىنوشانيم‪ ،‬و آيين ما كھن است و آي ين محم د )ص(‬
‫نو در آمد‪ .‬آن دو گفتند‪:‬‬
‫آيين شما بھتر و روش شما درستتر است‪ .‬آيه ‪ 52 -51‬بدين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫به گفته مفسران‪ ،‬پس از جنگ احد‪ ،‬كعب بن اشرف با ھفتاد سوار يھودى به مكه رفتن د‪،‬‬
‫ت ا علي ه پيغمب ر )ص( ھمعھ د ش وند و پيم ان ع دم تع رض ك ه ب ا حض رت بس ته بودن د‪،‬‬
‫بگسلند‪ .‬كعب بر ابو سفيان وارد شد و ھمراھانش ميھمان ديگر قريشيان شدند‪ .‬اھل مك ه‬
‫ب ه كع ب گفتن د‪ :‬ش ما اھ ل كتابي د و محم د )ص( ني ز كت اب آورده‪ ،‬و م ا ب ه ش ما اطمين ان‬
‫نداريم‪ ،‬ممك ن اس ت اي ن ت دبير مش ترك ش ما و محم د )ص( باش د‪ .‬اگ ر م ىخ واھى ب ا ت و‬
‫ھمداستان شويم‪ ،‬به اين دو بت )جبت و ط اغوت( س جده ك ن و ايم ان بي ار‪ .‬چن ان ك ه در‬
‫ت«‪ .‬كعب به اھ ل مك ه گف ت‪» :‬بيايي د س ى‬ ‫ت َو َّ‬
‫الطا ُغو ِ‬ ‫ون ِب ْال ِ‬
‫ج ْب ِ‬ ‫آيه نيز آمده است‪» :‬ي ُْؤ ِم ُن َ‬
‫تن از ما و سى تن از شما سينه بر كعبه بچسبانيم و با پروردگار كعب ه عھ د كن يم ك ه در‬
‫جنگ با محمد )ص( از ھيچ كوششى دريغ نورزيم«‪ .‬پس از ھمسوگند شدن‪ ،‬اب و س فيان‬
‫اط الع ھس تيم‪ .‬از‬ ‫از كعب پرسيد‪ :‬تو مرد كتابخواندهاى و دانا‪ ،‬و ما مردمى امّى و ب ى ّ‬
‫ما و محمّد )ص( كدام ره يافتهتر و ب ه ح ق نزدي كت ريم؟ كع ب گف ت‪ :‬آي ينت ان را ب ر م ن‬
‫عرض ه ب دار‪ .‬اب و س فيان گف ت‪ :‬م ا ب راى حاجي ان ش تر چ اق م ىكش يم و حاجي ان را آب‬
‫مىدھيم‪ ،‬اسير آزاد مىسازيم‪ ،‬با خويشان مىپيونديم و خانه پروردگار را تعمير م ىكن يم‬
‫و اھ ل ح رميم‪ .‬ام ا محم د از دي ن پ درانش ج دا ش ده‪ ،‬از خويش ان بري ده و ح رم را ت رك‬
‫كرده است‪ ،‬وانگھى آي ين م ا كھ ن و آي ين او ن و در آم ده اس ت‪ .‬كع ب گف ت‪ :‬ب ه خ دا ش ما‬
‫ھ دايت يافت هت ر از او ھس تيد و راه ش ما درس تت ر اس ت‪ .‬در اي ن آي ه مقص ود از »الَّ ذ َ‬
‫ِين‬
‫ب« كعب و ياران اوست‪.‬‬ ‫أُو ُتوا َنصِ يبا ً م َِن ْالكِتا ِ‬
‫ﷲُ ‪) ...‬آي ه ‪ .(52‬احم د ب ن اب راھيم مق رى ب ا اس ناد از قت اده رواي ت‬ ‫ِين لَ َع َن ُھ ُم َّ‬
‫ك الَّ ذ َ‬ ‫أُول ِئ َ‬
‫مىكند‪ :‬اين آيه درباره كعب بن اشرف و حىّ بن اخطب از يھوديان بنى نضير بود كه با‬
‫قريش در موسم حج مالقات كردند و مشركان پرسيدند‪ :‬آيا ما ب ر ھ دايتيم ي ا مح ّم د )ص(‬
‫و پيروانش؟‪ -‬ما پردهدار كعبهايم و حاجيان را آب مىدھيم و اھل حرميم‪ .‬آن دو گفتند‪:‬‬
‫شما از محمد )ص( ره يافتهتريد‪ .‬در ح الى ك ه خ ود م ىدانس تند‪ ،‬دروغ م ىگوين د و فق ط‬
‫حسد وادارشان كرد كه چنين داورى كنند و آيه باال نازل شد‪ .‬موقعى ك ه آن دو ب ه مدين ه‬
‫باز گشتند‪ ،‬يھود بديشان گفتند‪ :‬محمد )ص( ادعا م ىكن د‪ ،‬چن ين آي هاى درب اره ش ما ن ازل‬
‫شده‪ ،‬گفتند‪ :‬به خدا راست مىگويد‪ ،‬و ما تنھا روى كينه و حسد چنان گفتيم‪.‬‬
‫ﷲ َيأْ ُم ُر ُك ْم أَنْ ُت َؤ ُّدوا ْاألَمانا ِ‬
‫ت إِلى أَھْ لِھا ‪) ...‬آيه ‪ .(58‬اين آيه درباره عثمان ب ن طلح ه‬ ‫إِنَّ َّ َ‬
‫از بنى عبد الدار نازل شده است ك ه مت ولى كعب ه ب ود‪ .‬م وقعى ك ه پيغمب ر )ص( مك ه را‬
‫فتح كرد و وارد ش ھر ش د‪ ،‬عثم ان ب ن طلح ه‪ ،‬كعب ه را قف ل ك رده‪ ،‬ب ه ب ام برآم د‪ .‬پيغمب ر‬
‫)ص( كليد را خواست‪ ،‬گفتن د ك ه ب ا عثم ان ب ن طلح ه اس ت‪ .‬پيغمب ر )ص( كلي د را از او‬
‫خواست‪ ،‬او نداد و گفت‪ :‬اگر به يقين دانستمى كه رس ول خداس ت‪ ،‬م ىدادم‪ .‬عل ى دس تش‬
‫را پيچان د و كلي د را س تانده‪ ،‬در را گش ود‪ .‬پيغمب ر )ص( درون رف ت و دو ركع ت نم از‬
‫گزارد‪ .‬وقتى بيرون آمد‪ ،‬عباس از پيغمبر )ص( تقاضا كرد‪ ،‬تا منصب سقايت و س دانت‬
‫را با ھم داشته باشد‪ ،‬آيه باال ن ازل ش د‪ .‬پيغمب ر )ص( ب ه عل ى )ص( فرم ود‪ :‬كلي د را ب ه‬
‫عثمان بن طلحه بده و از او عذر خواھى كن‪ ،‬و عل ى )ع( چن ان ك رد‪ .‬عثم ان ب ن طلح ه‬
‫گفت‪ :‬يا على! كلي د را ب ه زور گرفت ى و م را آزردى‪ ،‬اكن ون دوس تى م ىنم ايى و نرم ى‬
‫مىكنى؟! عل ى )ع( پاس خ داد‪ :‬در ح ق ت و وح ى ن ازل ش ده اس ت و آي ه را ب ر او خوان د‪.‬‬
‫عثمان بن طلحه گفت‪ :‬گواھى مىدھ م محم د )ص( رس ول خداس ت‪ .‬جبرئي ل ن ازل ش د و‬
‫گفت‪ :‬تا اين خانه ھست‪ ،‬كلي د و منص ب س دانت در خان دان عثم ان ب ن طلح ه باش د‪ ،‬و ت ا‬
‫كنون ]يعنى زمان مؤلف[ نيز‪ ،‬چنين است‪.‬‬
‫ابو حسان مزكى با اسناد از مجاھد روايت مىكند كه آي ه م ورد بح ث درب اره عثم ان ب ن‬
‫ابى طلحه نازل گرديد‪ .‬ب دين ش رح ك ه پيغمب ر )ص( روز ف تح مك ه‪ ،‬كلي د كعب ه را از او‬
‫گرفت و درون رفت‪ .‬وقتى بيرون آمد‪ ،‬اين آيه را مىخواند‪ .‬پس عثمان بن ابى طلحه را‬
‫خواست و كليد را بدو باز داد‪ ،‬و فرمود‪» :‬بگيريد امانت خدا را‪ ،‬اى خان دان اب ى طلح ه!‬
‫و جز ظالم آن را از شما باز نستاند« »‪.«1‬‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬از امام باقر روايت شده اس ت ك ه اي ن آي ه‪ ،‬درب اره م ا خان دان پيغمب ر )ص( اس ت )نمون ه بيّن ات‪،‬‬
‫دكتر محمد باقر محقق‪ ،‬ص ‪.(213‬‬
‫ابو نصر مھرجانى با اسناد از شيبه فرزند عثمان بن ابى طلحه روايت مىكند كه پيغمبر‬
‫)ص( كليد را به من و پدرم داد و فرمود‪ :‬بگيريد كه پيش تر ب ا ش ما ب ود و ت ا اب د ب ا ش ما‬
‫خواھد بود‪ ،‬و ھر كس آن را بستاند ستمگر است‪ .‬اين است كه بين بنى عب د ال دار‪ ،‬اوالد‬
‫شيبه كليد دار كعبهاند‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ِين آ َم ُنوا أَطِ يعُوا َ‬
‫ﷲ َو أطِ يعُوا الرَّ سُو َل َو أولِي األمْ ِر ِمنك ْم ‪) ...‬آيه ‪.(59‬‬‫َّ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ابو عبد الرحمن بن ابى حامد عدل‪ ،‬با اسناد از ابن عباس روايت مىكند‪ ،‬اين آي ه درب اره‬
‫ﷲ حذافة بن قيس بن عدى نازل شد كه پيغمبر )ص( او را به سريهاى فرستاد‪.‬‬ ‫عبد ّ‬
‫بخارى و مسلم نيز به طريق ديگر اين رواي ت را آوردهان د‪ .‬ب اذان از اب ن عب اس رواي ت‬
‫مىكند كه پيغمبر )ص( خالد بن وليد را به منظور سريهاى به سوى يكى از قبايل ع رب‬
‫اعزام فرمود و عمّار ياسر ھم جزو سپاه بود‪ .‬خال د پ يش رف ت ت ا نزدي ك مقص د رس يد و‬
‫شب را ات راق ك رد‪ ،‬ت ا ص بح حمل ه كن د‪ .‬جاسوس ى ب ه اع راب خب ر داد و گريختن د‪ .‬تنھ ا‬
‫مسلمانى در آن ميان بود‪ .‬خانوادهاش را آماده حركت كرد و خود به لشكرگاه خال د آم ده‪،‬‬
‫بر عمار وارد شد و گفت‪ :‬يا ابا اليقظ ان م ن از ش ما ھس تم‪ ،‬قبيل ه م ن ب ا خب ر آم دن ش ما‬
‫گريختند و من به لحاظ مسلمانى ماندم‪ .‬آيا اين به حال من مفيد اس ت‪ ،‬ي ا م ن ھ م مث ل ھ م‬
‫قبيلهھا بگريزم؟ عمار گفت‪ :‬بر جا باش ك ه براي ت فاي ده دارد‪ .‬م رد ن زد خ انوادهاش ب از‬
‫گشت و گفت‪ :‬بمانيد‪ .‬صبح خالد فرمان حمله داد و جز آن مرد كس ى را نيافتن د‪ ،‬او را و‬
‫مالش را گرفته آوردند‪ .‬عمار ن زد خال د رف ت و گف ت‪ :‬اي ن م رد را رھ ا ك ن ك ه مس لمان‬
‫است و من امانش دادهام و توص يه ك ردهام بمان د و نگري زد‪ .‬خال د گف ت‪ :‬م ن امي رم و ت و‬
‫پناه مىدھى؟‬
‫عمار گفت‪ :‬بلى و با ھمين بگو مگو نزد پيغمبر )ص( آمدند و داستان باز گفتند‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( نيز مرد را امان داده‪ ،‬عمار را تأيي د فرم ود ول ى او را نھ ى ك رد از اينك ه‬
‫زان پس بى اجازه فرماندھش كارى كن د‪ .‬راوى گوي د‪ :‬خال د و عم ار در حض ور پيغمب ر‬
‫)ص( به ھم درشت گويى كردند‪ .‬عمار سخنان تند راند و خالد خش مگين گردي د و گف ت‪:‬‬
‫ﷲ )ص( اجازه مىدھى اين برده‪ ،‬به من فحش بدھد؟ اگ ر ت و نب ودى‪ ،‬اي ن م را‬ ‫يا رسول ّ‬
‫دشنام نمىداد )بايد دانست كه پيشتر‪ ،‬عمار از موالى ھاشم بن مغيره بود(‪ .‬پيغمب ر )ص(‬
‫به خالد گفت‪ :‬دست از عمار باز دار كه ھر كه او را دشنام دھد‪ ،‬خدا را دشنام داده است‬
‫و ھر كه او را به خشم آورد‪ ،‬خدا را به خشم آورده اس ت‪ .‬عم ار برخاس ت و بي رون ش د‬
‫و خالد به دنب الش رف ت و جام هاش را گرف ت و رض ايت طلبي د و عم ار اظھ ار رض ايت‬
‫نمود‪ .‬و آيه‬
‫فوق در باب اطاعت اولى االمر نازل گرديد ]شيعه‪ ،‬معص ومين را مص داق اول ى االم ر‬
‫مىداند[‪.‬‬
‫ون أنَْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ك َو م ا أن ِز َل ِم نْ ق ْبلِ َ‬
‫ك ي ُِري د َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ون أن ُھ ْم آ َمن وا ِبم ا أن ِز َل إِل ْي َ‬ ‫ْ‬ ‫أَ لَ ْم َت َر إِل ى ال ذ َ‬
‫ِين َيز ُع ُم َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ت ‪) ...‬آيه ‪ 60‬و ‪ .(61‬سعيد بن محمد ع دل ب ا اس ناد از اب ن عب اس‬ ‫َي َتحا َكمُوا إِلَى َّ‬
‫الطا ُغو ِ‬
‫روايت مىكند كه ابو برده اسلمى كاھنى بود كه يھوديان دعوا نزد او م ىبردن د و برخ ى‬
‫مس لمين ني ز ب ه او مراجع ه م ىنمودن د‪ ،‬آي ات ‪ 61 -60‬س وره نس اء ب دين مناس بت ن ازل‬
‫گرديد‪.‬‬
‫احمد بن محمد بن ابراھيم با اسناد از قتاده روايت مىكند ك ه آي ه مزب ور درب اره يك ى از‬
‫انصار به ن ام ق يس اس ت ك ه ب ا م ردى يھ ودى ب ر س ر حق ى اخ تالف و كش مكش داش ت‪.‬‬
‫مرافعه نزد كاھنى كه در مدينه بود‪ ،‬بردند ت ا داورى نماي د و ن زد پيغمب ر )ص( نيامدن د‪.‬‬
‫خ داى تع الى در دو آي ه م ورد بح ث آن دو را س رزنش م ىكن د و اي ن در ح الى ب ود ك ه‬
‫يھودى مىگفت‪ :‬نزد محمد )ص( برويم كه مىدانست حضرت ظلم نمىكند ام ا انص ارى‬
‫با ادعاى مسلمانى‪ ،‬امتناع كرد و يھودى را نزد كاھن برد‪ .‬و خداى تعالى آي ه ‪ 60‬و ‪61‬‬
‫س وره نس اء را در س رزنش آن مس لمان و يھ ودى ك ه ادع اى پي روى از ق رآن و ت ورات‬
‫داشتند و حكميت به طاغوت بردند‪ ،‬نازل فرمود‪.‬‬
‫محمد بن عبد العزيز مروزى‪ ،‬در كتابش‪ ،‬با اسناد از شعبى روايت م ىكن د ك ه ب ين يك ى‬
‫از منافقين و يك مرد يھودى اختالف بود‪ ،‬يھودى من افق را ب ه مراجع ه ب ه پيغمب ر )ص(‬
‫دعوت كرد‪ ،‬چه مىدانست حضرت رشوت نمىگيرد‪ .‬ليكن منافق‪ ،‬يھودى را به مراجعه‬
‫ب ه ح اكم و داور يھ ودى دع وت م ىك رد‪ ،‬چ ه م ىدانس ت آن ان رش وه م ىگيرن د و حك م‬
‫]ن احق[ م ىدھن د‪ .‬ب االخره تواف ق كردن د‪ ،‬ن زد ك اھنى در جھين ه برون د و آي ات ‪65 -60‬‬
‫سوره نساء ]در سرزنش ايشان[ فرود آمد‪.‬‬
‫كلب ى از اب و ص الح و او از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه ب ين م ردى از منافق ان و ي ك‬
‫يھود‪ ،‬دع وا ب ود‪ .‬يھ ودى گف ت‪ ،‬بي ا ن زد محم د )ص( ب رويم‪ ،‬من افق گف ت‪ :‬ن زد كع ب ب ن‬
‫اشرف برويم كه در اين آيه‪ ،‬طاغوت لقب يافته‪ ،‬و يھودى امتناع نم ود و گف ت‪ :‬ج ز ن زد‬
‫ﷲ )ص( آمد و پيغمبر‬ ‫محمد )ص( نمىآيم‪ .‬وقتى منافق چنين ديد‪ ،‬ھمراه وى نزد رسول ّ‬
‫)ص( حق را به يھودى داد‪ .‬چ ون بي رون آمدن د من افق يھ ودى را رھ ا نك رده گف ت‪ :‬ن زد‬
‫عمر بن خطاب برويم‪ ،‬و نزد عمر رفتند‪ ،‬يھودى گف ت‪ :‬م ن و اي ن ش خص اخ تالف ن زد‬
‫پيغمبر )ص( برديم و او به نفع من و عليه اين شخص رأى داده و اين به داورى پيغمب ر‬
‫)ص( راضى نيست و‬
‫اكنون گريبان م را گرفت ه ب ه اينج ا كش يده و ش كايت ن زد ت و آورده اس ت‪ .‬عم ر از من افق‬
‫پرس يد‪ :‬چن ين اس ت؟ گف ت‪ :‬آرى‪ .‬عم ر گف ت لحظ هاى بماني د ت ا بي ايم‪ ،‬و درون رف ت و‬
‫شمشير بست و بيرون آمد و منافق را كشت و گفت‪ :‬حك م م ن درب اره كس ى ك ه قض اوت‬
‫ﷲ )ص( را نپذيرد اين است! و يھودى گريخت و آيه مورد بحث نازل ش د‬ ‫خدا و رسول ّ‬
‫و جبرئيل گفت‪ :‬عمر حق و باطل را جدا كرد و لقب »فاروق« از اين جاست‪.‬‬
‫س ّدى گويد جمعى از يھوديان مسلمان شدند و بين ايشان برخى من افق بودن د‪ .‬در جاھلي ت‬
‫وقتى مردى از بنى قريظه يكى از بنى نضير را م ىكش ت باي د كش ته م ىش د و ص د ب ار‬
‫خرما ھم ديه مىگرفتند اما اگر مردى از بنى نضير يك ى از بن ى قريظ ه را م ىكش ت او‬
‫را نمىكش تند بلك ه فق ط شص ت ب ار خرم ا دي ه م ىگرفتن د و اي ن ب دان س بب ب ود ك ه بن ى‬
‫نضير ھم پيمان اوس بودند كه بزرگتر و قوىتر از خزرج ھمپيمان بنى قريظه ب ود‪ .‬ت ا‬
‫يكى از بنى نضير مردى از بنى قريظه را كشت و در حك م اخ تالف پي دا ش د‪ .‬نض يريان‬
‫گفتند‪ :‬ما و شما در جاھليت توافق كرده بوديم براى اينكه اگر كسى از شما به دست يك ى‬
‫از ما كشته شد قاتل كشته نشود و ديه مقتول شصت بار خرما ھر بار معادل شصت ت اع‬
‫باش د‪ .‬اكن ون دي ه را م ىپ ردازيم‪ .‬خزرجي ان گفتن د‪ :‬اي ن ك ردار جاھلي ت ب ود و ش ما ب ا‬
‫جمعيت بيشتر بر ما اجبارا تحميل كرده بوديد‪ ،‬و اكنون ما و ش ما ب رادريم و ھ م ك يش و‬
‫شما را بر ما برترى نيست‪.‬‬
‫منافق ان گفتن د‪ :‬ن زد اب و ب رده اس لمى ك اھن ب رويم‪ .‬مس لمانان گفتن د‪ :‬ن زد پيغمب ر )ص(‬
‫مىرويم‪ ،‬و منافقان نپذيرفتند و نزد كاھن به داورى رفتند‪ .‬كاھن گف ت‪» :‬لقم ه را ب زرگ‬
‫بگيريد« يعنى‪ :‬رشوه بدھيد‪ .‬گفتند‪ :‬ده بار خرما تو را مىدھيم‪ .‬گفت‪ :‬نه‪ ،‬صد بار خرم ا‬
‫بدھيد برابر ديهام كه بيم دارم‪ ،‬اگر بر له بنى نضير رأى دھم‪ ،‬بن ى قريظ ه م را بكش ند و‬
‫اگر ب ه نف ع قريظ ه رأى دھ م نض يرى م را بكش د‪ .‬منافق ان از دادن ب يش از ده ب ار خرم ا‬
‫امتن اع كردن د و ك اھن داورى نك رد و آي ه م ورد بح ث ن ازل گردي د و پيغمب ر )ص( آن‬
‫كاھن را خواست و فرمود‪:‬‬
‫تسليم اسالم شود و او نپذيرفت و رفت‪ .‬پيغمبر )ص( به دو پسر كاھن فرمود‪ :‬پدرتان را‬
‫دريابيد كه اگر از فالن عقبه بگذرد‪ ،‬نجات پي دا نم ىكن د ]ي ا‪ :‬مس لمان نم ىش ود[‪ .‬پس ران‬
‫پدر را يافته آنقدر اصرار كردند‪ ،‬باز گش ت و مس لمان ش د و پيغمب ر )ص( ام ر فرم ود‪،‬‬
‫ندا كنند‪:‬‬
‫كاھن اسالم آورد‪ ،‬كاھن مسلمان شد‪.‬‬
‫ك فِيما َش َج َر َب ْي َن ُھ ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(65‬اي ن آي ه درب اره زبي ر‬‫ون َح َّتى ي َُح ِّكمُو َ‬
‫ك ال ي ُْؤ ِم ُن َ‬
‫َفال َو َر ِّب َ‬
‫بن عوام و طرف اختالفش حاطب اب و بلتع ه )ي ا ثعلب ة ب ن حاط ب( ن ازل ش ده اس ت‪ .‬اب و‬
‫سعيد‬
‫عبد الرحمان حمدان‪ ،‬با اسناد از زھرى و او از عروة بن زبير روايت مىكند ك ه زبي ر‬
‫با مردى از انصار و بدريّون بر سر نوبت آبيارى از تنداب حرة اختالف داشتند‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( به زبير فرمود اول تو آبيارى كن‪ ،‬سپس ھمسايهات‪ .‬انصارى عصبانى شد‬
‫ﷲ )ص( چون زبير پسر عمه توست؟! رنگ پيغمبر )ص( تغيير نمود‬ ‫و گفت‪ :‬يا رسول ّ‬
‫و به زبير فرمود‪ :‬آب را ببند‪ ،‬چن دان ك ه س وار دي وار ش ود‪ ،‬و ب دين گون ه ح ق زبي ر را‬
‫كام لت ر ادا فرم ود‪ ،‬در ح الى ك ه رأى اول بيش تر ب ه نف ع انص ارى ب ود و چ ون پيغمب ر‬
‫)ص( را خشمگين س اخت‪ ،‬پيغمب ر )ص( تم ام ح ق زبي ر را اس تيفا نم ود و حك م ص ريح‬
‫داد‪ .‬عروه از پدرش نقل مىكند كه گفت‪ :‬به خدا گم ان نم ىب رم ش أن ن زول آي ه ب اال ج ز‬
‫داستان ما باشد‪.‬‬
‫بخارى و مسلم نيز اين روايت را از زھرى آوردهاند‪.‬‬
‫ابو عبد الرحمان بن ابى حامد با اسناد از سلمة روايت مىكند كه زبير بن عوام با مردى‬
‫اختالف يافت و پيغمبر )ص( ل ه زبي ر رأى داد و آن م رد گف ت‪ :‬اي ن ط ور حك م ك ردى‪،‬‬
‫چون زبير پسرعمه توست! و آيه مورد بحث نازل گرديد‪.‬‬
‫َو َمنْ يُطِ ِع َّ َ‬
‫ﷲ َو الرَّ سُو َل ‪) ...‬آيه ‪ .(69‬كلبى گويد اي ن آي ه در ش أن ثوب ان‪ ،‬م ولى رس ول‬
‫ﷲ )ص(‪ ،‬نازل شد كه پيغمبر )ص( را بسيار دوست داشت و از دي دار حض رت ش كيب‬ ‫ّ‬
‫نداشت‪ .‬روزى نزد پيغمبر )ص( آمد در حالى كه رنگش تغيي ر ك رده و ت نش الغ ر ش ده‬
‫و چھرهاش اندوھگين مىنمود‪ .‬پيغمبر )ص( پرسيد‪ :‬چرا رنگت گرديده؟ گفت‪ :‬يا رسول‬
‫ﷲ )ص( مرا باكى نيست‪ ،‬ج ز اينك ه ھرگ اه نم ىبينم ت در آت ش ش وق و وحش ت تنھ ايى‬ ‫ّ‬
‫مىسوزم تا ببينمت‪ .‬اكنون به ياد آخرت افتادهام و مىترس م آنج ا ت و را نبي نم زي را ت و ب ا‬
‫پيغمبران در جايگاه واال قرار دارى و من اگر ھ م وارد بھش ت ش وم‪ ،‬در ج اى فروت رى‬
‫ھس تم و اگ ر وارد بھش ت نش وم ك ه ب ه طري ق اول ى ھرگ ز ت و را نم ىبي نم‪ .‬آي ه در‬
‫]غمزدايى[ او نازل شد‪.‬‬
‫اس ماعيل ب ن اب ى نص ر ب ا اس ناد از مس روق رواي ت م ىكن د ك ه ي اران پيغمب ر )ص(‬
‫مىگفتند‪ :‬روا نيست كه در دنيا از تو جدا شويم زيرا چون تو از ما جدا ش وى ]و رحل ت‬
‫كنى[ در جايگاه باالتر از ما قرار مىگيرى ]و تو را نمىبينيم[‪ .‬آي ه ب اال ن ازل گردي د ك ه‬
‫ﷲ )ص( با صالحان‪ ،‬شھيدان صديقان و پيغمبران خواھند بود‪.‬‬ ‫اطاعت كنندگان رسول ّ‬
‫احمد بن محمد بن ابراھيم با اسناد از قتاده روايت مىكن د ك ه ش نيدهاي م م ردى ب ه پيغمب ر‬
‫)ص( گفت‪ :‬در دنيا مىبينمت اما در آخرت با امتيازى كه دارى‪ ،‬باالتر از ما قرار‬
 ‫مىگيرى و تو را نمىبينيم‪ .‬آيه باال در جواب نازل گرديد‪.‬‬
‫ابو نعيم حافظ از سليمان بن احمد با اسناد از عايش ه رواي ت ك رد ك ه م ردى ن زد پيغمب ر‬
‫ﷲ )ص( من تو را از خ ودم و زن و فرزن دم بيش تر دوس ت‬ ‫)ص( آمد و گفت‪ :‬يا رسول ّ‬
‫دارم‪ ،‬و گاه باش د ك ه در خان ه ب ه ي ادم آي ى ت اب ني ارم ت ا ن زد ت و آي م و ببينم ت‪ ،‬و چ ون‬
‫انديشه مرگ مىكنم مىدانم كه تو در بھشت با پيغمبرانى و من اگر به بھش ت در آي م ت و‬
‫را نبينم‪ .‬پيغمبر )ص( پاسخى نداد‪ ،‬تا جبرئيل آمد و آيه مورد بحث را آورد‪.‬‬
‫ِين قِي َل لَ ُھ ْم ُك ُّفوا أَ ْي ِد َي ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(77‬كلبى گويد‪ :‬اين آي ه درب اره جمع ى از‬
‫أَ لَ ْم َت َر إِلَى الَّذ َ‬
‫اصحاب‪ ،‬من جمله عبد الرحمن بن ع وف و مق داد ب ن اس ود و قدام ة ب ن مظع ون و س عد‬
‫بن اب ى و ّق اص ن ازل ش د ك ه ]در مك ه[ از دس ت مش ركان در آزار بودن د و م ىگفتن د‪ :‬ي ا‬
‫ﷲ )ص( اذن بده تا با اينان بجنگيم‪ ،‬پيغمبر )ص( مىفرمود‪ :‬دست ب از داري د ك ه‬ ‫رسول ّ‬
‫من دستور جنگ با آنان از سوى خدا ندارم‪ .‬پس از ھجرت به مدينه ك ه خ دا مس لمين را‬
‫به قتال مشركين امر كرد بر بعضى از ھمانھا گران آم د و ماي ل ب ه جھ اد نش دند و آي ه‪،‬‬
‫اشاره به ھمين موضوع دارد‪.‬‬
‫سعد بن محمد بن احمد عادل با اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه عبد الرحمان عوف‬
‫و يارانش در مكه نزد پيغمبر )ص( آمده گفتند‪ :‬ما در حال كفر‪ ،‬عزيز و محترم ب وديم و‬
‫پس از ايمان ذلي ل ش دهاي م‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬م ن ]فع ال[ م أمور ب ه عف و ھس تم‪ ،‬ح ق‬
‫جنگي دن نداري د‪ .‬ام ا ھم ين گ روه پ س از آنك ه پيغمب ر )ص( ب ه مدين ه آم د و خ دا فرم ان‬
‫جھاد داد‪ ،‬در جنگ كوتاھى ورزيدند و آيه باال نازل گرديد‪.‬‬
‫ت ‪) ...‬آي ه ‪ .(78‬اب و ص الح از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه‬ ‫أَ ْي َنم ا َت ُكو ُن وا ُي ْد ِر ْك ُك ُم ْال َم ْو ُ‬
‫چون عدهاى از مسلمانان در جنگ احد ش ھيد ش دند‪ ،‬من افقين ك ه از جھ اد ت ن زده بودن د‪،‬‬
‫گفتند اگر اين برادران نزد ما ]در شھر[ مان ده بودن د‪ ،‬نم ىمردن د و كش ته نم ىش دند‪ ،‬آي ه‬
‫]در منافقان[ نازل گرديد‪.‬‬
‫ْن ‪) ...‬آيه ‪ .(88‬محمد بن ابراھيم بن محمد يحيى با اسناد از عبد‬ ‫َفما لَ ُك ْم فِي ْالمُنافِق َ‬
‫ِين فِ َئ َتي ِ‬
‫بن ابى يزيد بن ثابت روايت م ىكن د ك ه ع دهاى در جن گ اح د ب ا پيغمب ر )ص( از ش ھر‬
‫بيرون رفتند‪ ،‬ليكن باز گشتند و عقيده مسلمانان در مورد آنان مختل ف ب ود‪ ،‬برخ ى گفتن د‬
‫مىكشيمشان‪ .‬برخى گفتند كشتنى نيستند‪ .‬و اين آيه نازل شد‪ .‬بخارى و مسلم نيز ھمين‬
 ‫روايت را به طريق ديگر آوردهاند‪.‬‬
‫عب د الرحم ان ب ن حم دان ب ا اس ناد از ب و س لمة ب ن عب د الرحم ان و او از پ درش رواي ت‬
‫مىكند كه عدهاى از اعراب نزد پيغمبر )ص( آمده اسالم پذيرفتند اما تب و وبا مدين ه را‬
‫گرفته و حالشان دگرگون شد‪ .‬و از مدين ه بي رون رفتن د و ب ه ع دهاى از اص حاب پيغمب ر‬
‫)ص( برخوردن د ك ه از ايش ان پرس يدند چ را ب از م ىگردي د؟ گفتن د‪ :‬وب ا گ رفتيم و ھ واى‬
‫مدين ه ب ا م ا س ازگار نيس ت‪ .‬اص حاب گفتن د‪ :‬مگ ر ش ما را پيغمب ر )ص( مقت دا و نمون ه‬
‫نيست‪ .‬بعضى اص حاب گفتن د اي ن اع راب منافقن د و برخ ى گفتن د مس لمانند و آي ه ب اال در‬
‫اين مورد نازل گرديد‪.‬‬
‫مجاھد گويد عدهاى از مكه به مدينه آم ده خ ويش را مھ اجر ناميدن د‪ .‬س پس ب ا دو دل ى از‬
‫پيغمبر )ص( اجازه خواستند به مك ه رفت ه كاالھ ايى بياورن د و تج ارت كنن د‪ .‬م ؤمنين در‬
‫اينان اختالف كردن د يك ى گف ت مؤمنن د‪ ،‬يك ى گف ت منافقن د‪ ،‬و خ داى تع الى نف اق آن ان را‬
‫بيان كرد )و در آيه ‪ 89‬امر به قتلشان فرمود(‪ .‬آنان با ك اال ب از گش تند و طرفش ان ھ الل‬
‫بن عويمى اس لمى ب ود و ھ الل ب ا پيغمب ر )ص( پيم ان بس ته ب ود و دل ش نم ىخواس ت ب ا‬
‫مؤمنين به جنگ كشيده شود‪ ،‬و آيه ‪ 90‬نازل شد كه حكم قتل از ايشان برداشت‪.‬‬
‫ﷲ بن ابى اس حاق از عب د‬ ‫ِن أَنْ َي ْق ُت َل م ُْؤمِنا ً إِ َّال َخ َطأ ً ‪) ...‬آيه ‪ .(92‬ابو عبد ّ‬
‫كان لِم ُْؤم ٍ‬
‫َو ما َ‬
‫الرحمان بن ابى القاس م و او از پ درش رواي ت م ىكن د ك ه ح ارث ب ن زي د نخس ت س خت‬
‫مخالف پيغمبر )ص( بود‪ ،‬تا اينكه به قصد اسالم آوردن نزد پيغمبر )ص( آمد‪ .‬عياش بن‬
‫ابى ربيعه او را ديد و بدون آنكه بفھمد قص د مس لمان ش دن دارد‪ ،‬او را كش ت و آي ه ب اال‬
‫بدين مناسبت نازل شد‪.‬‬
‫كلبى در شرح اين داستان گويد‪ :‬عياش بن اب ى ربيع ه ]در مك ه[ نھ انى مس لمان ش ده ب ود‬
‫ولى جرأت اظھ ار نداش ت‪ ،‬ت ا آنك ه ب ه مدين ه گريخ ت و در يك ى از اس تحكامات اط راف‬
‫مدينه پناھنده شد‪ .‬مادرش سخت بى تاب بود و به دو پسر ديگرش ابو جھل و حارث ب ن‬
‫ھشام گفت‪ :‬به خانه نيايم و نان و آب نخورم ت ا پس رم را نياوري د‪ .‬آن دو ب ه طل ب عي اش‬
‫بيرون آمدند و حارث بن زيد نيز ھمراه آمد‪ ،‬تا به نزديك مدين ه رس يده ب ه مح ل س كونت‬
‫عي اش در آمدن د و گفتن د‪ :‬ف رود آى ك ه م ادرت پ س از غيب ت ت و از خان ه بي رون زده و‬
‫سوگند ياد كرده است كه تا بر نگردى چيزى نخورد و نياشامد‪ ،‬و خدا را شاھد مىگيريم‬
‫كه بر تو فشار نياوريم و به مسلمانيت كارى نداشته باشيم‪ ،‬و بدين گونه او را مطمئن‬
‫ساخته فرود آوردند و به سوى مكه بردن د و در راه او را ب ا بن د چ رمين بس ته‪ ،‬ھ ر ي ك‬
‫صد تازيانه زدند و او را نزد مادر بردند‪ .‬مادرش گفت‪ :‬ب ه خ دا ت و را از بن د نگش ايم ت ا‬
‫منك ر مح ّم د نش وى و او را دس ت و پ ا بس ته در آفت اب انداختن د و رفتن د ت ا ق درى تس ليم‬
‫خواست آنان شد‪ .‬حارث بن زيد نزد او آمد و گفت‪ :‬يا عياش اگر دينت ھدايت ب ود آن را‬
‫ترك كردى و اگر گمراھى است ]بھت ر ب ود ك ه[ در آن ثاب ت م ىمان دى‪ .‬عي اش از س خن‬
‫وى در خش م ش د‪ ،‬گف ت‪ :‬ب ه خ دا ھ ر ج ا تنھ ا بيابم ت م ىكش مت‪ .‬س پس عي اش ب ه اس الم‬
‫ﷲ )ص( ھج رت ك رد‪ .‬بع دا ح ارث ني ز مس لمان ش ده ب ه‬ ‫برگشت و به مدينه نزد رس ول ّ‬
‫مدينه مھاجرت نمود‪ .‬ولى عياش آن روز حضور نداش ت و از اس الم وى مطل ع نش د‪ ،‬ت ا‬
‫اينكه روزى در پش ت »قب ا« ح ارث را دي د و ب دو حمل ه ك رد و ب ه ق تلش رس انيد‪ .‬م ردم‬
‫گفتند اين چه كارى بود كردى؟ حارث مس لمان ش ده ب ود‪ .‬عي اش ن زد پيغمب ر )ص( آم ده‬
‫ﷲ )ص( سابقه من و حارث را م ىدان ى و م ن از مس لمان ش دنش مطل ع‬ ‫گفت‪ :‬يا رسول ّ‬
‫نبودم كه كشتمش‪ .‬جبرئيل عليه السالم آيه مورد بحث را ]بدين مناسبت[ فرود آورد‪.‬‬
‫َو َم نْ َي ْق ُت ْل م ُْؤمِن ا ً ُم َت َع ِّم داً ‪) ...‬آي ه ‪ .(93‬كلب ى از اب و ص الح و او از اب ن عب اس رواي ت‬
‫مىكند كه مقيس بن ضبابة‪ ،‬برادرش ھشام بن ض بابة را ك ه مس لمان ب ود‪ ،‬در محل ه بن ى‬
‫نجار كشته يافت و نزد پيغمبر )ص( آمده‪ ،‬ماجرا باز گفت‪ .‬پيغمب ر )ص( م ردى از بن ى‬
‫ﷲ )ص( دس تور‬ ‫فھد را به محله بنى نجار فرستاد و فرمود‪ :‬سالم برس ان و بگ و رس ول ّ‬
‫داد كه اگر قاتل ھشام را مىشناسيد‪ ،‬به ب رادرش بس پاريد‪ ،‬ت ا قص اص كن د و اگ ر ق اتلش‬
‫را نم ىشناس يد خونبھ ايش را بپ ردازد‪ .‬فھ دى پيغ ام پيغمب ر )ص( را رس انيد‪ .‬بن ى نج ار‬
‫گفتند‪ :‬سمعا و طاعة‪ ،‬به خ دا ق اتلش را نم ىشناس يم‪ ،‬ل يكن خونبھ ايش را م ىدھ يم و ص د‬
‫شتر دادن د‪ .‬مق يس ب رادر مقت ول ھم راه نماين ده پيغمب ر )ص( ب از گش تند‪ .‬در راه ش يطان‬
‫مقيس را وسوسه كرد كه اين چه كار بود كه كردى‪ ،‬خونبھاى برادرت را پ ذيرفتى‪ ،‬اي ن‬
‫مرد را به عوض برادرت بكش! و صد شتر نيز گرفتهاى‪ .‬و مقيس‪ ،‬فھدى را با ض ربت‬
‫سنگ كشت و يكى از شترھا را سوار شده با بقيه در حالى ك ه ك افر ش ده ب ود‪ ،‬ب ه س وى‬
‫مكه روان شد و اين شعر را سرود‪:‬‬
‫ب ه ك ين ب رادر‪ ،‬فھ دى را كش تم و خونبھ ا از بزرگ ان قلع ه نش ين بن ى نج ار گ رفتم انتق ام‬
‫خويش ستاندم و اكنون آسوده مىخوابم و نخستين كسم كه به سوى بتان بازگشت مىكنم‪.‬‬
‫و آيه مورد بحث در اين باره نازل شد و پيغمبر )ص( مقيس را مھدور الدم اعالم نم ود‬
‫و در روز فتح مكه‪ ،‬در بازار يافتندش و كشتندش‪.‬‬
‫يل َّ ِ‬
‫ﷲ َف َت َب َّي ُنوا ‪) ...‬آيه ‪ .(94‬اب و اب راھيم اس ماعيل ب ن‬ ‫ض َر ْب ُت ْم فِي َس ِب ِ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا إِذا َ‬
‫ابراھيم واعظ با اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه مس لمانان در جن گ‪ ،‬ب ر م ردى ب ا‬
‫گله كوچكى دس ت يافتن د و او گف ت‪» :‬الس الم عل يكم« ب ا اي ن ح ال كش تندش و گوس فندان‬
‫بردند‪ ،‬و آيه نازل شد كه »به طمع مال دنيا كسى را كه به شما سالم مىكن د‪ ،‬نگويي د ت و‬
‫مؤمن نيستى«‪ .‬بخارى و مسلم نيز اين روايت را از طريق ديگر آوردهاند‪.‬‬
‫اسماعيل با اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه مردى از قبيله سليم با چن د گوس فند‪ ،‬از‬
‫مقاب ل ع دهاى از اص حاب پيغمب ر )ص( م ىگذش ت‪ ،‬س الم داد‪ .‬گفتن د‪ :‬از ت رس و ب راى‬
‫امان جستن سالم داد‪ .‬برخاستند و كشتندش و گوسفندان او را نزد پيغمبر )ص( آوردند‪.‬‬
‫آيه باال در توبيخ عمل ايشان نازل گرديد‪.‬‬
‫ابو بكر اصفھانى با اس ناد از س عيد ب ن جبي ر رواي ت م ىكن د ك ه مق داد ب ن اس ود‪ ،‬ھم راه‬
‫س ريّهاى بي رون رف ت‪ ،‬در راه ب ه م ردى برخوردن د ب ا گل هاى از آن او‪ .‬آھن گ كش تنش‬
‫ﷲ« و مقداد او را كشت‪ .‬گفتن د او را كش تى! در ح الى ك ه‬ ‫كردند‪ .‬مرد گفت‪» :‬ال اله اال ّ‬
‫ﷲ بر زبان آورد‪ ،‬و بايد خ انواده و م الش در ام ان باش د؟! و چ ون ن زد پيغمب ر‬ ‫ال اله اال ّ‬
‫)ص( باز گشتند‪ ،‬ماجرا باز گفتند و آيه باال بدين مناسبت فرود آمد‪.‬‬
‫حسن گوي د‪ :‬اص حاب پيغمب ر )ص( ب ه گش ت م ىرفتن د و ھ ر ج ا از مش ركان م ىيافتن د‪،‬‬
‫مىكشتند‪ .‬شخصى از برابر مسلمين گريخت‪ ،‬مس لمانى ب ه طم ع م ال او را تعقي ب ك رد‪،‬‬
‫وقتى با نيزه باالى سرش رسيد‪ ،‬مرد گف ت‪ :‬م ن مس لمانم‪ ،‬م ن مس لمانم! ام ا تعقي ب كنن ده‬
‫نپذيرفت و نيزه راند و كشتش‪ ،‬و مالش را برداشت و آن مال بس يار ك م ب ود‪ .‬اي ن قض يه‬
‫به اطالع پيغمبر )ص( رسيد‪ ،‬از قاتل پرس يد‪ :‬آن م رد را ب ا آنك ه اظھ ار مس لمانى ك رد‪،‬‬
‫ﷲ )ص( ب راى ام ان جس تن چن ين گف ت‪ :‬پيغمب ر )ص(‬ ‫كش تى؟! پاس خ داد‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫فرم ود‪ :‬مگ ر ت و در مي ان دل ش ب ودى ك ه ب دانى راستگوس ت ي ا دروغگ و؟! م رد گف ت‪:‬‬
‫ﷲ )ص(‪ .‬حض رت فرم ود‪ :‬واى ب ر ت و‪ ،‬او ش ھادت ب ر زب انش‬ ‫تشخيص دادم‪ ،‬يا رس ول ّ‬
‫بود‪ .‬راوى گويد‪ :‬آن قاتل ديرى نزيست و بم رد و دف نش كردن د و ص بح ديدن د جن ازهاش‬
‫از خ اك بي رون افت اده اس ت‪ ،‬و دو ب ار ي ا س ه ب ار چن ين ش د‪ .‬وقت ى ديدن د‪ ،‬خ اك قب ولش‬
‫نمىكند‪ ،‬نعش را در شكافى گذاشتند‪ .‬حسن گويد‪ :‬خ اك ب دتر از او را ھ م‪ ،‬نگ ه م ىدارد‪.‬‬
‫ليكن آن براى عبرت گرفتن‬
 ‫مسلمانان بود كه ديگر چنان كارى نكنند‪.‬‬
‫ّ‬
‫اب و نص ر احم د ب ن محم د مزك ى‪ ،‬ب ا اس ناد از قعق اع ب ن عب د ﷲ ب ن اب ى ح درد و او از‬
‫پدرش روايت مىكند كه پيغمبر )ص( پيش از فتح مكه‪ ،‬او را در سريهاى به سوى اضم‬
‫اعزام نمود و در راه به عامر بن اضبط اشجعى برخورد كرديم و به شيوه اسالمى به ما‬
‫سالم داد‪ ،‬از او دست باز داشتيم اما محلم بن جثام ه ب ه س ابقه خص ومتى ك ه در جاھلي ت‬
‫داشتند‪ ،‬بدو حمله ك رد و ب ه ق تلش رس انيد و ش تر و گل يم و خ رده ري ز او را ب ر گرف ت‪.‬‬
‫راوى گويد‪ ،‬قصه را ب ه پيغمب ر )ص( گفت يم‪ ،‬آي ه م ورد بح ث ]در س رزنش محل م[ ن ازل‬
‫گرديد‪.‬‬
‫س ّدى گوي د‪ :‬پيغمب ر )ص( اس امة ب ن زي د را ب ر رأس س ريهاى اع زام نم ود‪ ،‬در راه ب ه‬
‫مرداس بن نھيك ضمرى برخوردند و اسامه او را كشت‪ .‬و مرداس اھل فدك ب ود و تنھ ا‬
‫مس لمان در قبيل ه خ ويش‪ ،‬و در برخ ورد س الم داده ش ھادتين ادا ك رده ب ود‪ .‬اس امه گوي د‬
‫ﷲ« ب ر زب ان آورد‬ ‫وقتى نزد پيغمبر )ص( باز گشتيم‪ ،‬فرمود‪ :‬م ردى را ك ه »ال ال ه اال ّ‬
‫ﷲ )ص( آن را براى امان جس تن م ىگف ت‪ .‬فرم ود‪ :‬چ ه خ واھى‬ ‫كشتى؟! گفتم‪ :‬يا رسول ّ‬
‫ﷲ« ب ه مخاص مه ت و برخي زد؟ اس امه گوي د‪ ،‬پيغمب ر‬ ‫كرد‪ ،‬اگر روز قيامت با »ال ال ه اال ّ‬
‫ﷲ« مالم ت م ىنم ود چن ان ك ه آرزو‬ ‫)ص( پيوس ته م را ب ر كش تن گوين ده »ال ال ه اال ّ‬
‫مىكردم كاش امروز مسلمان شده بودم )يعنى آن ك ار را در ح ال مس لمانى نك رده ب ودم(‬
‫و آيه مورد بحث به اين مناسبت نازل شده است‪.‬‬
‫كلبى و قتاده نيز بر ھمين عقيدهاند و دليل صحت حديث مزبور روايتى است كه ابو بك ر‬
‫محمد ب ن اب راھيم فارس ى ب ا اس ناد از اب و ظبي ان م ىآورد ك ه گف ت‪ :‬از اس امه ش نيدم ك ه‬
‫پيغمبر )ص( ما را بر سر قبيله حرقة بن جھينه فرستاد‪ .‬صبح بر ايشان تاخته مغلوبش ان‬
‫ك رديم‪ .‬م ن و م ردى از انص ار ب ه يك ى از مغل وبين رس يديم‪ ،‬وقت ى ب ر او مس لّط ش ديم‪،‬‬
‫گفت‪:‬‬
‫»ال اله اال ﷲ« و انصارى دست از او برداشت و من با نيزه ض ربتى زده او را كش تم‪.‬‬ ‫ّ‬
‫وقتى باز گشتم و اين خبر به پيغمب ر )ص( رس يد‪ ،‬از م ن پرس يد‪ :‬آي ا او را بع د از گف تن‬
‫ﷲ« كشتى؟! گفتم‪ :‬فقط امان مىجست‪ .‬پيغمبر )ص( ب از پرس يد‪ :‬ب ا آنك ه »ال‬ ‫»ال اله اال ّ‬
‫ﷲ« گفت او را كشتى؟! و پيوس ته ھم ين س ؤال ت وبيخ آمي ز را تك رار م ىفرم ود‪،‬‬ ‫اله اال ّ‬
‫چنان كه آرزو كردم‪ ،‬كاش پيش از آن روز مسلمان نبودم‪.‬‬
‫ِين ‪) ...‬آيه ‪ .(95‬ابو عثمان سعيد بن محمد مؤذن‪ ،‬با اس ناد‬ ‫ون م َِن ْالم ُْؤ ِمن َ‬
‫ال َيسْ َت ِوي ْالقاعِ ُد َ‬
‫از زيد بن ثابت روايت مىكند كه نزد پيغمب ر )ص( ب ودم‪ ،‬م وقعى ك ه اي ن آي ه ن ازل ش د‬
‫كه‬
‫»خانه نشستگان از مؤمنين با مجاھدان در راه خدا يك ى نيس تند« اب ن ام مكت وم حض ور‬
‫داشت‪ ،‬عرض كرد‪ :‬تكليف من كه كورم چه مىشود؟ به پيغمبر )ص( حالت غش كه در‬
‫وحى رخ مىنمود‪ ،‬دس ت داد و ب ر دام ن م ن تكي ه ك رده‪ ،‬و قس م ب ه آنك ه ج انم در دس ت‬
‫اوست‪ ،‬بر پ ايم چن ان فش ار آورد ك ه ترس يدم خ رد ش ود‪ ،‬س پس ب ه خ ود آم د و فرم ود ب ا‬
‫دنباله »المؤمنين« بنويس »غير اول ى الض رر«‪ .‬و نوش تم‪ .‬بخ ارى ني ز ب ه طري ق ديگ ر‬
‫ھمين روايت را آورده است‪.‬‬
‫محمد بن ابراھيم بن محمد بن يحيى با اسناد از براء روايت مىكند‪ ،‬كه چون آي ه م ذكور‬
‫فرود آمد پيغمبر )ص( زيد را طلبيد و او استخوان كتفى آورد و نوشت‪ .‬ابن ام مكتوم از‬
‫كورى خويش شكوه نمود‪ ،‬و قسمت »غير اولى الض رر« ني ز ن ازل گردي د‪ .‬بخ ارى ني ز‬
‫اين روايت را به طريق ديگر آورده است‪.‬‬
‫اسماعيل بن ابى القاسم نصر آبادى‪ ،‬با اسناد از براء روايت مىكن د ك ه پيغمب ر )ص( ب ه‬
‫من گفت‪ :‬زيد را بخواه و بگو دوات و كتف يا لوح بياورد‪ ،‬و به زيد فرمود‪ :‬بن ويس »ال‬
‫ﷲ«‬ ‫يل َّ ِ‬ ‫ِين ‪ «...‬و گمان مىكنم قس مت » َو ْالمُجا ِھ ُد َ‬
‫ون فِ ي َس ِب ِ‬ ‫ون م َِن ْالم ُْؤ ِمن َ‬‫َيسْ َت ِوي ْالقاعِ ُد َ‬
‫ﷲ )ص( م را ك ورى ع اجز ك رده‬ ‫را نيز فرموده ب ود ك ه اب ن ام مكت وم گف ت‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫ض َر ِر« ن ازل گردي د‪ .‬بخ ارى ني ز اي ن‬ ‫است‪ .‬براء گويد‪ :‬بالفاص له قس مت » َغ ْي ُر أُولِ ي ال َّ‬
‫روايت را به طريق ديگر آورده است‪.‬‬
‫ِين َت َو َّفا ُھ ُم ْال َمال ِئ َك ُة ظ الِمِي أَ ْنفُسِ ِھ ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(97‬اي ن آي ه درب اره ع دهاى از مكي ان‬ ‫إِنَّ الَّذ َ‬
‫نازل شد كه اظھار مسلمانى مىكردند ليكن ھم راه پيغمب ر )ص( ھج رت ننمودن د و روز‬
‫بدر ھمراه مشركان به جنگ مسلمانان آمدند و كشته شدند‪ .‬مالئكه ب ر س ر و قف اى ايش ان‬
‫نواخته‪ ،‬آنچه در آيه آمده است‪ ،‬بديشان مىگفتند‪.‬‬
‫ابو بكر ح ارثى ب ا اس ناد از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د‪ ،‬آي ه م ذكور در م ورد ع دهاى از‬
‫مسلمان مكه است كه ھمراه مشركان در جنگ كشته شدند‪.‬‬
‫ﷲ َو َر ُس ولِ ِه ‪) ...‬آي ه ‪ .(100‬عط اء از اب ن عب اس‬ ‫جراً إِلَ ى َّ ِ‬‫َو َم نْ َي ْخ رُجْ ِم نْ َب ْي ِت ِه مُھ ا ِ‬
‫رواي ت م ىكن د ك ه عب د ال رحمن ب ن ع وف م ردم مك ه را از آي اتى ك ه درب ارهش ان ن ازل‬
‫م ىش د‪ ،‬ب اخبر م ىك رد‪ .‬م وقعى ك ه آي ه ‪ 97‬و ‪ 98‬س وره نس اء را ب ه مك ه نوش ت و‬
‫مسلمانان خواندند و حبي ب ب ن ض مرة ليث ى پي ر س الخورده‪ ،‬ب ه فرزن دانش گف ت‪ :‬م را ب ه‬
‫سوى پيغمبر )ص( حمل كنيد كه مستضعف و بيچاره نيستم و راه ني ز م ىدان م‪ .‬پس رانش‬
‫او ]را[ بر تختى گذاشته‬
‫به سوى مدينه روان شدند‪ .‬وقتى به تنعيم رسيدند‪ ،‬مشرف به مرگ شد‪ ،‬دس ت راس ت و‬
‫چپش را بر ھم زد و گفت‪ :‬خدايا اين دست ت و و اي ن دس ت پيغمب رت ب ه ھ ر آنچ ه دس ت‬
‫پيغمبرت با تو بيعت كرده‪ ،‬بيعت مىكنم و ستوده و خوشنام درگذشت‪ .‬خبرش به پيغمب ر‬
‫)ص( رسيد‪ .‬صحابه گفتن د‪ :‬اگ ر ب ه مدين ه م ىرس يد‪ ،‬اج رش كام ل ب ود‪ .‬آي ه م ورد بح ث‬
‫نازل شد ]كه اجرش بر عھده خداست[‪.‬‬
‫ابو حسان مزنى با اسناد از عكرمه روايت مىكند كه در مكه عدهاى بودند ك ه اس الم در‬
‫دلشان وارد شده بود‪ ،‬ليكن استطاعت مھاجرت نداشتند و مشركان در جن گ ب در‪ ،‬ايش ان‬
‫را ب ه اجب ار ھم راه بردن د و ع دهاى از آن مس لمانان ني ز كش ته ش دند و آي ات ‪99 -97‬‬
‫سوره نساء نازل گرديد و بعضى مسلمانان از مدينه آيات را به مكه نوشتند‪ .‬مس لمانى از‬
‫بنى بكر ك ه م ريض ب ود‪ ،‬گف ت‪ :‬م را ب ه روح اء ببري د‪ .‬بردن دش و خي ال ب ه مدين ه آم دن‬
‫داشت كه در حصحاص بمرد و آيه صدم سوره نساء ]درباره او[ نازل گرديد‪.‬‬
‫ت لَ ُھ ُم الصَّال َة ‪) ...‬آي ه ‪ .(102‬اس تاد اب و عثم ان زعفران ى مق رى در‬ ‫ِيھ ْم َفأ َ َقمْ َ‬
‫تف ِ‬ ‫َو إِذا ُك ْن َ‬
‫ﷲ بن محمد بن عل ى در س ال ‪ 363‬ق ب ه م ن گف ت‬ ‫سال ‪ 425‬ق گفت كه ابو محمد عبد ّ‬
‫كه ابو سعيد بن محمد جزرى در مكه در مسجد الحرام به س ال ‪ 340‬ق ب ه م ن گف ت ك ه‬
‫به سه واسطه از مجاھد و او از ابو عياش ورقى روايت مىكند كه با پيغمبر )ص( نماز‬
‫ظھر را خوانديم و مشركان با خود گفتند در اين حال مىتوانيم نيرنگ ى ب زنيم و ناگھ انى‬
‫بتازيم ھم اكنون موقع نماز عص ر م ىش ود ك ه آن را از پدرانش ان بيش تر دوس ت دارن د‪.‬‬
‫جبرئي ل آي ه ب اال را ب ين نم از ظھ ر و عص ر آورد‪ .‬مح ل اي ن واقع ه‪ ،‬عس فان و امي ر‬
‫مشركان خالد بن وليد بود كه در سمت قبله واقع بودند و آيه درباره نماز خوف است‪.‬‬
‫ﷲ با اسناد از ابن عباس روايت مىكن د ك ه پيغمب ر )ص( از مدين ه‬ ‫عبد الرحمان بن عبد ّ‬
‫بيرون رفت و در عسفان با مشركان برخورد وقتى نماز ظھر خواندن د و مش ركان ديدن د‬
‫كه آنھا به سجده و ركوع مىروند يكىشان گفت‪ :‬اي ن فرص تى اس ت ك ه ب ر ايش ان حمل ه‬
‫كنيم و تا خبر ش وند ب ر س ر آن ان ف رود آم دهاي م‪ .‬ديگ رى گف ت‪ :‬نم از ديگ ر دارن د ك ه از‬
‫خانمان خويش دوستتر دارند آماده باشيد كه آن موقع بر ايشان بتازيم و خداى تعالى آيه‬
‫مورد بحث را فرستاد و مسلمين را از توطئه مشركان مطلع ساخت و نماز خوف را ي اد‬
‫داد‪.‬‬
‫َّ‬
‫ك ﷲُ ‪) ...‬آي ه ‪ .(105‬جمع ى از‬ ‫َ‬ ‫اب ِب ْال َح ِّق لِ َتحْ ُك َم َب ي َْن ال َّن ِ‬
‫اس ِبم ا أرا َ‬ ‫ك ْالكِت َ‬ ‫َ‬
‫إِ َّن ا أ ْن َز ْلن ا إِلَ ْي َ‬
‫مفسران گويند اين آيه تا آيه ‪ 116‬سوره نساء تماما در مورد يك واقع ه ن ازل ش ده اس ت‪.‬‬
‫مردى از‬
‫انصار به نام طعمة بن ابيرق )از بنى ظفر بن حارث( از ھمسايه خويش قتادة ب ن نعم ان‬
‫زرھى دزديد و زره در كيسه آرد ب ود و آرد از س وراخ كيس ه ت ا در خان ه طعم ه ريخت ه‬
‫شده بود و او زره را نزد يك يھودى به نام زيدين س مين پنھ ان س اخت‪ .‬زره را در خان ه‬
‫طعمه جستند و نيافتند و قسم خورد كه آن را نبرده و خبر ن دارد‪ .‬ص احب زره گف ت‪ :‬ب ه‬
‫خدا شبانه آمده و برده و رد آن را تا در خان هاش يافت هاي م ام ا طعم ه چ ون س وگند خ ورد‬
‫رھايش كردند‪ .‬دنبال ه اث ر آرد را ت ا خان ه يھ ودى تعقي ب كردن د و او را گرفتن د‪ .‬او گف ت‬
‫زره را طعمة بن ابيرق به من داده است و چند يھودى نيز گ واه آورد‪ .‬بن ى ظف ر‪ -‬طايف ه‬
‫طعم ه‪ -‬گفتن د قض يه را ن زد پيغمب ر )ص( بب ريم و از او بخ واھيم ك ه از خويش اوند م ا‬
‫طرفدارى كند و اگ ر نكن د طعم ة ب ىآب رو و س اقط م ىش ود و يھ ودى تبرئ ه م ىگ ردد‪ ،‬و‬
‫ﷲ )ص( قص د ك رد ك ه ھم ين ك ار را بكن د و دل ش ب ا ايش ان ب ود و م ىخواس ت‬ ‫رس ول ّ‬
‫يھودى را مجازات نمايد كه آيه باال ]در منع حمايت از خائن[ نازل گرديد‪.‬‬
‫ب ‪) ...‬آيه ‪ .(123‬ابو بكر تميمى با اسناد از ابو صالح‬ ‫ْس ِبأَما ِن ِّي ُك ْم َو ال أَمانِيِّ أَھْ ِل ْالكِتا ِ‬ ‫لَي َ‬
‫روايت مىكند كه اھل كتاب يعنى يھودي ان و مس يحيان و ديگ ر ادي ان ھ ر ي ك خ ويش را‬
‫از ديگ ران ب االتر م ىش مردند‪ .‬مس روق و قت اده گوين د مس لمانان و اھ ل كت اب محاجّ ه‬
‫مىكردند‪ .‬اھل كتاب گفتند م ا از ش ما ھ دايت يافت هت ريم‪ ،‬زي را پيغمب ر )ص( م ا پيش تر و‬
‫كتاب ما سابقهدارتر و خود ما به خدا نزديكتريم‪ .‬مس لمين گفتن د م ا رھيافت هت ر و ب ه خ دا‬
‫نزديكتريم كه پيغمبرمان خاتم پيغمبران و كتابمان ناسخ كتب پيشين است‪ .‬خ داى تع الى‬
‫با فرستادن آيات ‪ 125 -123‬سوره نساء حجت مسلمانان را بر مخالفان پي روز گرداني د‬
‫كه » َو َمنْ أَحْ َسنُ دِينا ً ِممَّنْ أَسْ لَ َم َوجْ َھ ُه ِ َّ ِ«‪.‬‬
‫يال ‪) ...‬آي ه ‪ .(125‬در اينك ه چ را خ دا‬ ‫ﷲ ُ إِ ْب راھِي َم َخلِ ً‬ ‫َو ا َّت َب َع ِملَّ َة إِ ْب راھِي َم َحنِيف ا ً َو ا َّت َخ َذ َّ‬
‫ابراھيم را خليل خويش ناميده اختالف است‪ .‬ابو سعيد نضروى با اس ناد از س مر رواي ت‬
‫مىكند كه پيغمبر )ص( از جبرئيل پرسيد خدا چ را اب راھيم را ب ه عن وان خلي ل برگزي د؟‬
‫جبرئيل گفت چون ]فقيران و مھمانان[ را اطعام مىكرد‪.‬‬
‫ﷲ بن عبد الرحمان بزى گويد‪ :‬ملك الموت به شكل جوانى ناشناس ب ر اب راھيم وارد‬ ‫عبد ّ‬
‫شد ابراھيم پرسيد به اجازه كى داخل شدى؟ ابراھيم او را شناخت‪ .‬ملك الموت گفت‪ :‬خدا‬
‫از بندگانش يكى را خليل ناميده‪ ،‬ابراھيم پرس يد‪ :‬او كيس ت؟ گف ت‪ :‬چ ه ك ار دارى؟ پاس خ‬
‫داد‪ :‬تا دم مرگ خادمش باشم‪ .‬ملك الموت گفت‪ :‬تو خود خليلى‪.‬‬
‫كلبى از ابو صالح و او از ابن عباس روايت مىكند كه سالى قحطى رخ داد و مردم ب ه‬
‫تنگى افتادند‪ ،‬ب ه در خان ه اب راھيم ريختن د و طع ام خواس تند و اب راھيم دوس تى در مص ر‬
‫داشت كه ھمه ساله خواربار از او مىگرفت‪ .‬غالم ان را ب ا ش تر ب ه مص ر فرس تاد و از‬
‫آن دوست خواربار خواست‪ .‬وى گفت‪ :‬اگر اب راھيم ب راى خ ودش م ىخواھ د م ىدھ م ]و‬
‫اگر براى ديگران اس ت ن ه‪ ،‬زي را[ م ا خ ود ني ز دچ ار س ختى ھس تم‪ .‬فرس تادگان اب راھيم‬
‫]دست خالى[ برگشته و در راه بر ريگزارى گذارشان افتاد‪ .‬با خود گفتند از اين ريگھا‬
‫جوالھا را پر كنيم ت ا م ردم گم ان كنن د خوارب ار آوردهاي م ك ه اگ ر ش ترمان ب ىب ار باش د‬
‫خجالت مىكشيم‪ .‬و جوالھا را از ريگ انباشتند و نزد اب راھيم آمدن د و او را خب ر دادن د‬
‫و ساره در خواب ب ود‪ .‬اب راھيم تص ميم گرف ت ن زد م ردم ب رود و ]م اجرا را بگوي د[ ك ه‬
‫خوابش در ربود‪.‬‬
‫ساره بيدار شد و جوالھا را گشود‪ ،‬بھترين آرد ب ود دس تور داد نانواي ان ن ان پختن د و ب ه‬
‫مردم داد‪ .‬وقتى ابراھيم بيدار شد‪ .‬ب وى ن ان را احس اس ك رد‪ .‬از س اره پرس يد‪ :‬اي ن ب وى‬
‫كدام آرد است؟ گفت‪ :‬آردى كه خليل ]‪ -‬رفيق[ مصريت فرستاده‪ ،‬ابراھيم گف ت‪ :‬ن ى‪ ،‬اي ن‬
‫را خليلم خدا فرستاده است و از آن روز خدا نيز‪ ،‬ابراھيم را خليل ناميد‪.‬‬
‫ﷲ محم د ب ن اب راھيم مزك ى ب ا اس ناد از قاس م ب ن اب ى امام ه رواي ت م ىكن د ك ه‬ ‫ابو عبد ّ‬
‫پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬مرا نيز چون ابراھيم به عنوان خليل برگزيده‪ ،‬و ھر نبى را خليل ى‬
‫است و خليل من ابو بكر است‪.‬‬
‫اسماعيل بن حسين نقيب شب زندهدار ب ا اس ناد از اب و ھري ره رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر‬
‫)ص( فرمود خدا ابراھيم را خليل و موسى را نج ى ]‪ -‬ھم راز و ھ مس خن[ و م را حبي ب‬
‫خويش ناميد‪ .‬سپس گفت قسم به عزتم كه حبيبم را بر نجى و خليلم ترجيح مىدھم‪.‬‬
‫ك فِي ال ِّنسا ِء ‪) ...‬آيه ‪ .(127‬ابو بك ر احم د ب ن حس ن ق اص ب ا اس ناد از عايش ه‬ ‫َو َيسْ َت ْف ُتو َن َ‬
‫روايت مىكند كه مردم درباره زنان از پيغمبر )ص( فتوا خواستند‪ ،‬آيه باال و ني ز آي ه ‪3‬‬
‫ُون أَنْ َت ْن ِكحُوھُنَّ « در م ورد يتيمگ ان‬
‫ھمين سوره نازل گرديد‪ .‬عايشه گويد قسمت » َترْ َغب َ‬
‫كم بھره از جمال و مال است و خدا مس لمانان را از ازدواج ب ا زن ان مال دار زيب ا‪ ،‬ب دون‬
‫رعايت عدالت‪ ،‬منع كرد‪ ،‬تا به يتيمان فقير و كم جمال بى ميل نشوند و اين ان ب ى ش وھر‬
‫نمانند‪.‬‬
‫مسلم نيز اين روايت را از طريق ديگر آورده است‪.‬‬
‫ت ‪) ...‬آي ه ‪ .(128‬احم د ب ن احم د ب ن ح ارث ب ا اس ناد از عايش ه رواي ت‬ ‫َو إِ ِن امْ َرأَةٌ خا َف ْ‬
‫مىكند‪،‬‬
‫اين آيه‪ ،‬درباره زنى است كه شوھر از او صاحب فرزند نمىش د و م ىخواس ت طالق ش‬
‫دھد و زن به سبب انس يا داشتن اوالد قبلى مايل به جدايى نبود‪ .‬به شوھر مىگف ت‪ :‬م را‬
‫طالق م ده و نگ اه دار‪ ،‬ح ق م ن ت و را ح الل باش د و آي ه ب اال ]در ج واز اي ن ك ار[ ن ازل‬
‫گرديد‪.‬‬
‫بخارى و مسلم نيز اين روايت را به طريق ديگر آوردهاند‪.‬‬
‫ابو بكر حيرى با اسناد از سعيد بن مسيّب روايت م ىكن د ك ه دخت ر محم د ب ن مس لمه در‬
‫حباله رافع بن صبيح بود‪ .‬شوھر به زن )به خاطر پيرىاش يا سببى ديگ ر( ب ى مي ل ش د‬
‫و مىخواست طالقش بدھد‪ .‬زن گفت مرا طالق م ده و نگ اه دار و ھ ر ط ور م ىخ واھى‬
‫با من رفتار كن‪ .‬و آيه فوق نازل گرديد‪.‬‬
‫ِين ِب ْالقِسْ طِ ‪) ...‬آيه ‪ .(135‬اسباط از س ّدى روايت مىكند ك ه‬ ‫ِين آ َم ُنوا ُكو ُنوا َق َّوام َ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫يك فقير و يك غنى اختالفى نزد پيغمبر )ص( بردن د و آن حض رت م يلش ب ا فقي ر ب ود و‬
‫مىانديشيد كه فقير نمىتوانسته است بر غنى ظلم كند و خدا جز اي ن نم ىخواس ت ك ه در‬
‫مورد فقير و غنى قسط اعمال شود و آيه باال به ھمين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫ِين آ َم ُنوا آ ِم ُنوا ِبا َّ ِ َو َرسُولِ ِه ‪) ...‬آيه ‪ .(136‬كلب ى گوي د آي ه درب اره عب د ﷲ ب ن‬
‫ّ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫سالم و اسد و اسيد فرزندان كعب و ثعلبة بن قيس و جمع ى ديگ ر از مؤمن ان اھ ل كت اب‬
‫اس ت ك ه گفتن د‪ :‬ي ا محم د م ا ت و را و موس ى و عزي ز را و ني ز ق رآن و ت ورات را ب ه‬
‫رس ميت م ىشناس يم و ديگ ر پي امبران و كت ب مق دس را قب ول ن داريم‪ .‬آي ه ]در رد س خن‬
‫ايشان[ نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲُ ْال َجھ َْر ِبالسُّو ِء م َِن ال َق ْو ِل ‪) ...‬آيه ‪ .(148‬مجاھد گويد مردى ج ايى مھم ان ش د‬
‫ْ‬ ‫ال ُيحِبُّ َّ‬
‫و پذيرايى از او به عمل نياوردند‪ .‬او زبان ب ه ش كوه گش ود و آي ه در رخص ت اي ن گون ه‬
‫سر و صدا كردن نازل گرديد‪.‬‬
‫ب أَنْ ُت َن ِّز َل َعلَي ِْھ ْم كِتابا ً ‪) ...‬آيه ‪ .(153‬درب اره يھ ود اس ت ك ه گفتن د اگ ر‬ ‫ك أَھْ ُل ْالكِتا ِ‬ ‫َيسْ َئل ُ َ‬
‫تو به راستى پيغمبرى‪ ،‬مانند موسى كتابى يكجا ]و بر لوح نوشته[ از آسمان بياور‪.‬‬
‫ك ‪) ...‬آي ه ‪ .(166‬كلب ى گوي د‪ :‬رؤس اى اھ ل مك ه ن زد پيغمب ر‬ ‫ﷲُ َي ْش َھ ُد ِبم ا أَ ْن َز َل إِلَ ْي َ‬
‫ِن َّ‬ ‫لك ِ‬
‫)ص( آمده گفتند‪» :‬از يھ ود پرس يديم ت و را ب ه پيغمب رى نم ىشناس ند‪ ،‬ش اھدى ب ر ص دق‬
‫دعوى خويش بياور«‪ ،‬آيه باال نازل گرديد‪.‬‬
‫ال َت ْغلُوا فِي دِي ِن ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(171‬درباره گروهھاى مختلف مسيحى ن ازل ش د ك ه درب اره‬
‫عيسى غلو كرده‪ ،‬او را پسر خدا مىناميدند‪.‬‬
‫ِف ْالمَسِ ي ُح ‪...‬‬
‫◌ْ َيسْ َت ْنك َ‬
‫)آيه ‪ .(172‬ھيأت نصرانى به پيغمب ر )ص( گفتن د‪ :‬چ را ص احب و م والى م ا را عي ب‬
‫جويى مىكنى؟ حضرت پرسيد‪ :‬صاحب و موالى شما كيست؟ گفتند‪:‬‬
‫عيسى‪ .‬فرمود‪ :‬درباره عيسى چه گفتهام؟ گفتند‪ :‬مىگويى بنده خدا و فرستاده اوست‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( پاسخ داد‪ :‬اين عيب عيسى نيست كه بنده خدا باشد پذيرفتند‪.‬‬
‫ﷲُ ُي ْفتِي ُك ْم فِي ْال َكاللَ ِة ‪) ...‬آيه ‪ .(176‬ابو عبد الرحمان بن ابى حامد با اس ناد‬ ‫ك قُ ِل َّ‬‫َيسْ َت ْف ُتو َن َ‬
‫از ج ابر رواي ت م ىكن د ك ه گف ت‪ :‬م ريض ب ودم پيغمب ر )ص( ب ه عي ادتم آم د و ھف ت‬
‫خ واھرم دور و ب رم بودن د‪ .‬پيغمب ر )ص( در ص ورتم دمي د و ب ه خ ود آم دم و ع رض‬
‫ﷲ )ص( دو ثلث م الم را ب راى خ واھرانم وص يت م ىك نم‪ .‬فرم ود‪ :‬ني ك‬ ‫كردم‪ :‬يا رسول ّ‬
‫است‪ .‬گفتم‪:‬‬
‫نصف‪ .‬فرمود‪ :‬نيك است‪ ،‬و بيرون رفت‪ .‬سپس برگشت و فرمود‪ :‬اى جابر ب ه نظ ر م ن‬
‫تو به اين مرض نمىميرى‪ .‬خدا آي ه ن ازل ك رد و دو ثل ث ب راى خواھران ت مع ين نم ود‪.‬‬
‫ك قُ ِل َّ‬
‫ﷲ ُ ُي ْفتِي ُك ْم فِي ْال َكاللَ ِة ‪.«...‬‬ ‫جابر گويد‪ :‬آيه ھمين است‪َ » :‬يسْ َت ْف ُتو َن َ‬

‫سوره مائده‬

‫ﷲ ‪) ...‬آيه ‪ .(2‬اب ن عب اس گوي د اي ن آي ه درب اره ش ريح ب ن ض بيع كن دى‬ ‫حلُّوا َشعائ َِر َّ ِ‬
‫ال ُت ِ‬
‫ملقب به خطيم نازل شد كه از يمامه نزد پيغمبر )ص( به مدينه آمد‪ .‬ھمراھ ان در خ ارج‬
‫مدينه گذاشت و خود به تنھايى وارد ب ر پيغمب ر )ص( ش د و گف ت‪ :‬م ردم را ب ه چ ه چي ز‬
‫ﷲ‪ ،‬و اينكه نماز بر پا كنن د و زك ات بدھن د‪.‬‬ ‫دعوت مىكنى؟ فرمود‪ :‬به شھادت ال اله اال ّ‬
‫خطيم گفت نيك است ليكن مشاورانى دارم كه بى نظر آنان به كارى مص مم نم ىش وم‪ ،‬و‬
‫شايد مسلمان شوم و ايشان را نيز ھمراه بياورم‪ .‬پيغمبر )ص( پيشتر به اصحاب فرم وده‬
‫ب ود م ردى ك ه ب ا زب ان ش يطان س خن م ىگوي د ب ر ش ما وارد خواھ د ش د و چ ون برف ت‬
‫پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬ب ا چھ ره ك افر وارد ش د و ب ا ھي أتى م ّك ار بي رون رف ت‪ ،‬اي ن م رد‬
‫مسلمان نمىشود‪ .‬خطيم در بازگشت به گلّه مدينه برخورد و آن را راند و با خود برد‪ .‬و‬
‫ھر چه جستند نيافتندش‪.‬‬
‫وقت ى س ال بع د ب ه مك ه رفتن د ص داى لبي ك گف تن حج اج يمام ه ب ه پيغمب ر )ص( رس يد‪،‬‬
‫فرمود‪:‬‬
‫خط يم و ي ارانش ھس تند‪ ،‬و ي ك قرب انى از گل ه مدين ه آورده بودن د‪ .‬مس لمانان خواس تند‬
‫بگيرندش‪ ،‬آي ه آم د ك ه حرم ت ش عائر ب ه ن ام خ دا را رعاي ت كني د و ل و از غي ر مس لمان‬
‫باشد‪.‬‬
‫زيد بن اسلم گويد‪ :‬موقعى ك ه پيغمب ر )ص( و اص حابش در حديبي ه بودن د و مش ركان از‬
‫رفتن به مكه مانعشان شدند‪ ،‬اين بر اصحاب گران آمد و در آن ح ال جمع ى از مش ركين‬
‫به قصد عمره مىرفتند بر ايشان گذشتند‪ .‬مسلمين گفتن د‪ :‬ھمچن ان ك ه ھمكيش ان اين ان ب ر‬
‫ما راه بستند‪ ،‬ما نيز راه اينان را مىگيريم‪ .‬آيه مورد بحث آمد‪.‬‬
‫ت لَ ُك ْم دِي َن ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(3‬اين آيه روز جمعه‪ ،‬بعد از ظھر روز عرف ه در حج ة‬ ‫ْال َي ْو َم أَ ْك َم ْل ُ‬
‫الوداع سال دھم ھجرت نازل شد و پيغمبر )ص( سوار بر ناقه عضباء )‪ -‬گوش شكافته(‬
‫بود‪.‬‬
‫عبد الرحمن بن حمدان با اسناد از طارق بن شھاب روايت مىكند كه مردى يھ ودى ن زد‬
‫عمر آمد و گفت يا امير المؤمنين شما مسلمانان آيهاى در كتابتان مىخوانيد كه اگر بر ما‬
‫ن ازل ش ده ب ود آن روز را عي د م ىگ رفتيم‪ .‬عم ر پرس يد آن آي ه ك دام اس ت؟ گف ت‪ْ :‬ال َي ْو َم‬
‫ت لَ ُك ْم دِي َن ُك ْم ‪ ...‬عمر پاس خ داد ب ه خ دا م ن روز و س اعت ن زول آن را ھ م م ىدان م‪.‬‬ ‫أَ ْك َم ْل ُ‬
‫غروب روز عرفه بود‪ ،‬آن روز كه عرفه به جمعه افتاد‪ .‬بخارى و مسلم نيز اي ن رواي ت‬
‫را به طريق ديگر آوردهاند‪.‬‬
‫حاكم ابو عبد الرحمن شادياخى با اسناد از عباد ب ن عم ار رواي ت م ىكن د ك ه اب ن عب اس‬
‫آيه باال را قرائت كرد‪ ،‬و يك يھودى كه آنجا بود گفت‪ :‬اگر اين آيه ب ر م ا ن ازل ش ده ب ود‬
‫روز ن زول آن را عي د ق رار م ىدادي م‪ .‬اب ن عب اس پاس خ داد‪ :‬اتفاق ا اي ن آي ه در ي ك عي د‬
‫توأمان نازل شد‪ ،‬جمعه و عرفه با ھم »‪.«1‬‬
‫ك ما ذا أ ُ ِ‬
‫ح َّل لَ ُھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(4‬ابو بكر حارثى ب ا اس ناد از اب و راف ع رواي ت م ىكن د‬ ‫َيسْ َئلُو َن َ‬
‫كه گفت‪ :‬پيغمبر )ص( مرا به كشتن سگان ام ر فرم ود‪ :‬م ردم از پيغمب ر )ص( پرس يدند‬
‫ﷲ )ص( از اين سگان كه فرمودهاى بكشند آي ا م ا را فاي ده حالل ى نيس ت؟‪ -‬آي ه‬ ‫يا رسول ّ‬
‫ﷲ حاكم نيز‬ ‫فوق در پاسخ آمد كه از شكار به وسيله سگان تعليم يافته بخوريد‪ .‬ابو عبد ّ‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬مترجم گويد قسمت مورد بحث آيه‪ ،‬بنابر اخبار متع دد و اتف اق ش يعيان در غ دير خ م ن ازل ش ده و‬
‫مربوط به جانشينى على بن ابى طالب عليه السالم است )از جمله ر‪ .‬ك‪ :.‬نمونه بنيات دكتر محم د ب اقر‬
‫محقق ص ص ‪.(271 -267‬‬
‫نكتهاى كه به چشم مىخورد حكم تحريم بعض ى خ وردنىھ ا‪ ،‬و تج ويز ب ه ھنگ ام اض طرار در اي ن آي ه‬
‫ھست‪ ،‬كه صدر و ذيل آيه با قسمت ميانى آن ظاھرا وحدت موضوع ندارد‪.‬‬
‫در صحيح خويش اين روايت را آورده است‪ .‬مفس ران در ش رح اي ن قص ه از ق ول اب و‬
‫رافع نقل كردهاند كه جبرئيل بر در پيغمبر )ص( آمد و اذن خواست‪ .‬پيغمبر )ص( اذن‬
‫داد اما جبرئيل درون نيامد‪ .‬پيغمبر )ص( بيرون رفت و گفت‪ :‬اى فرستاده خدا ترا اذن‬
‫دخ ول دادي م‪ .‬جبرئي ل گف ت‪ :‬بل ى‪ ،‬الك ن م ا فرش تگان وارد خان هاى ك ه در آن س گ ي ا‬
‫تصوير باشد نمىش ويم‪ .‬جس توج و كردن د و تول هاى در اط اقى يافتن د‪ .‬اب و راف ع گوي د‪:‬‬
‫پيغمب ر )ص( ب ه م ن ام ر ك رد س گى را در مدين ه زن ده ب اقى نگ ذارم ت ا ب ه ع والى‬
‫)آبادىھاى بيرون مدين ه( رس يدم و س گى از آن زن ى ي افتم ك ه پ اس م ىداد‪ .‬ب ر آن زن‬
‫رقت كردم و آن سگ را نكشتم و باز گشتم و حكايت باز گفتم‪ .‬حض رت فرم ود ب رو و‬
‫آن را نيز بكش‪ .‬مردم نزد پيغمبر )ص( آمده پرسيدند‪ :‬از اين سگان كه كشتن فرمودى‬
‫آيا ما را فايده حاللى نيست؟‬
‫پيغمبر )ص( پاسخى نداد تا آيه باال نازل ش د‪ ،‬و پيغمب ر )ص( نگھ دارى س گھ ايى را‬
‫كه فايدهاى دارند اجازه داد و از نگھدارى سگى كه فايدهاى ندارد نھى نمود‪ .‬سگ ھ ار‬
‫و گزن ده را ك ه زي ان و آزار برس اند‪ .‬فرم ود بكش ند‪ ،‬و س گھ اى ب ى ض رر را رھ ا‬
‫سازند‪.‬‬
‫سعيد بن جبير گويد‪ :‬آيه مورد بح ث در ج واب ع ّدى ب ن ح اتم ط ائى و زي د ب ن مھلھ ل‬
‫ط ائى )ك ه زي د الخي ل لق ب داش ت و پيغمب ر )ص( ب دو لق ب زي د الخي ر داد( ن ازل ش ده‬
‫است‪.‬‬
‫اين دو به پيغمبر )ص( گفتند‪ :‬ما با س گان ت ازى و ب از ش كار م ىكن يم و ت ازىھ اى آل‬
‫درع و آل حوريه‪ ،‬گاو وحشى و آھو و سوسمار مىگيرن د‪ .‬بعض ى را م ىرس يم و ذب ح‬
‫مىكنيم و بعضى نرسيده مىميرن د و خ دا ميت ه را ح رام ك رده‪ ،‬آي ا از اي ن ش كارھا چ ه‬
‫چي ز ب ر م ا ح الل اس ت؟ در آي ه م ورد بح ث »الطيب ات« يعن ى حيوان ات ذب ح ش ده‪ ،‬و‬
‫»الجوارح« يعنى سگان و ديگر جانوران شكارى تعليم يافته و دست آموز‪.‬‬
‫ﷲ َعلَ ْي ُك ْم إِ ْذ َھ َّم َق ْو ٌم أَنْ َي ْب ُس ُ‬
‫طوا إِلَ ْي ُك ْم أَ ْي ِد َي ُھ ْم ‪) ...‬آي ه‬ ‫ِين آ َم ُن وا ْاذ ُك رُوا ِنعْ َم َ‬
‫ت َّ ِ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّ ذ َ‬
‫‪.(11‬‬
‫ّ‬
‫سعيد بن محمد بن احمد بن جعفر مؤذن ب ا اس ناد از ج ابر ب ن عب د ﷲ انص ارى رواي ت‬
‫م ىكن د ك ه م ردى از طايف ه مح ارب ب ه ن ام غ ورث ب ن ح ارث‪ ،‬ب ه طايف ه غطف ان و‬
‫مح ارب گف ت‪ :‬آي ا محم د را بكش م؟ گفتن د‪ ،‬آرى ام ا او را چگون ه خ واھى كش ت؟ گف ت‬
‫ناگھانى بدو مىتازم و به حيله مىكشمش و به سوى پيغمبر )ص( روى نھاد‪ ،‬در حالى‬
‫كه حضرت نشسته بود و شمشير در كنارش‪ .‬آن مرد گفت‪ :‬يا محمد شمش يرت را نگ اه‬
‫كنم؟ فرمود‪ :‬نگ اه ك ن‪ .‬غ ورث شمش ير را برداش ت و بركش يد و تك ان داد و قص د قت ل‬
‫پيغمبر )ص( نمود اما خدا اراده وى را سست كرده‪ ،‬منصرفش ساخت‪ .‬آنگاه پرسيد آيا‬
‫از من نمىترسى؟ فرمود‪ :‬نه‪ ،‬گفت‪ :‬با‬
‫آنك ه شمش ير در دس ت م ن اس ت فرم ود‪ :‬خ دا م را حف ظ م ىكن د‪ .‬غ ورث شمش ير را‬
‫غالف كرد و به حضرت پس داد‪ ،‬و آيه فوق فرود آمد‪.‬‬
‫احم د ب ن اب راھيم ثعلب ى ب ا اس ناد از ج ابر رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر )ص( در منزل ى‬
‫فرود آمد و اصحاب در خارستان پراكن ده ش دند ت ا س ايهاى بجوين د و اس تراحت كنن د و‬
‫پيغمبر )ص( سالحش را بر درختى آويخت‪ .‬يك اعرابى آم د و شمش ير را برداش ته رو‬
‫به پيغمبر )ص( كرد كه چه كسى ت را از م ن محافظ ت م ىكن د؟ فرم ود‪ :‬خ دا و دو س ه‬
‫بار اين سؤال و جواب تكرار شد‪ .‬عرب شمشير را غالف كرد و پيغمبر )ص( صحابه‬
‫را صدا زد‪ ،‬آمدند و پيغمبر )ص( حكايت با ايشان باز گفت‪ ،‬در حالى ك ه اعراب ى ن زد‬
‫حضرت نشسته بود و حضرت‪ ،‬او را مجازات نكرد‪.‬‬
‫مجاھد و كلب ى و عكرم ه گوين د يك ى از اص حاب پيغمب ر‪ ،‬دو ت ن از بن ى س لم را ك ه ب ا‬
‫پيغمبر )ص( پيمان عدم تعرض داشتند‪ ،‬كشت‪ .‬طايفه مقتوالن براى طلب خونبھا آمدن د‬
‫و پيغمب ر )ص( ھم راه اب و بك ر و عم ر و عثم ان و عل ى و طلح ه و عب د ال رحمن ب ن‬
‫عوف ن زد كع ب ب ن اش رف و يھ ود بن ى نض ير رفتن د ت ا ب راى خونبھ اى دو مقت ول از‬
‫ايشان كمك مالى بگيرد‪.‬‬
‫گفتند يا ابا القاسم اكنون ك ه ب راى ح اجتى اينج ا آم دهاى بنش ين و غ ذايى بخ ور ت ا آنچ ه‬
‫م ىخ واھى ني ز حاض ر كن يم‪ .‬پيغمب ر )ص( و ي اران بنشس تند‪ ،‬و يھودي ان ب ا يك ديگر‬
‫گفتند‪:‬‬
‫بر محمد بھتر از اين دست نخواھيم يافت‪ ،‬كيست كه بر پشت بام رود و س نگ بزرگ ى‬
‫بر او بيفكند؟ عمر بن حجاش بن كعب گفت‪ :‬من مىروم‪ ،‬و آسيا س نگ گران ى آورد ت ا‬
‫ب ر پيغمب ر )ص( بيفكن د‪ .‬خ داى تع الى دس تش را بگرف ت و جبرئي ل آم د و ب ه پيغمب ر‬
‫)ص( خبر داد‪ .‬پيغمبر )ص( از آنجا بيرون شد‪ ،‬و آيه مورد بحث نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲ َو َر ُس ولَ ُه ‪) ...‬آي ه ‪ .(33‬اب و نص ر احم د ب ن عبي د ﷲ‬‫ُون َّ َ‬
‫ارب َ‬ ‫إِ َّنم ا َج زا ُء الَّ ذ َ‬
‫ِين يُح ِ‬
‫مخلدى با اسناد از انس ]بن مالك[ روايت م ىكن د ك ه گروھ ى از طايف ه عك ل و عرين ه‬
‫ن زد پيغمب ر )ص( آم ده گفتن د‪ :‬م ا اھ ل دش ت س بز و خ رّ ميم و ھ واى مدين ه ب ه م ا‬
‫نمىسازد‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( اجازه داد ك ه ب ه ق رق مدين ه منتق ل ش وند و از ش ير و ب ول ش تران تغذي ه‬
‫نمايند‪.‬‬
‫در آنج ا چوپ ان را كش ته ش تران را بردن د‪ .‬پيغمب ر )ص( ع دهاى را فرس تاد ردش ان را‬
‫گرفته پيداش ان كردن د و آوردن د و دس ت و پاھاش ان بري ده‪ ،‬چش مانش ان را كندن د و در‬
‫ح رّ ه )س نگالخ مدين ه( رھاش ان كردن د ت ا ب ه ھم ان حال ت بميرن د‪ .‬قت اده گوي د آي ه ب اال‬
‫درباره اينان نازل شد‪ .‬مسلم ھمين روايت را به طريق ديگر آورده است‪.‬‬
‫َّار َق ُة َفا ْق َطعُوا أَ ْي ِد َيھُما ‪) ...‬آيه ‪ .(38‬كلبى گويد‪ :‬درباره طعمة ب ن ابي رق‬
‫َّار ُق َو الس ِ‬
‫َو الس ِ‬
‫است كه داستانش )ذيل آيه ‪ 105‬سوره نساء( گذشت‪.‬‬
‫ُون فِ ي ْال ُك ْف ِر ‪) ...‬آي ه ‪ .(41‬اب و بك ر احم د ب ن‬
‫ارع َ‬ ‫ي ا أَ ُّي َھ ا الرَّ ُس و ُل ال َيحْ ُز ْن َ‬
‫ك الَّ ذ َ‬
‫ِين يُس ِ‬
‫حسن حيرى ب ر م ن ام الء و رواي ت ك رد ب ا اس ناد از ب راء ب ن ع ازب ك ه يھ ودى س ر‬
‫تراشيده و شالق خوردهاى به پيغمبر )ص( گذشت‪ .‬حضرت پرسيد آيا ح ّد زان ى را در‬
‫كتابت ان چن ين يافت هاي د؟ يھودي ان گفتن د بل ى‪ .‬پيغمب ر )ص( ج وانى يھ ودى را احض ار‬
‫فرمود و او را به خدا س وگند داد ك ه آي ا ح ّد زان ى را در كتابت ان چن ين يافت هاي د؟ پاس خ‬
‫داد‪ :‬نه و اگر سوگندم نمىدادى راست نمىگفتم‪ .‬در كتاب ما ح ّد زانى رجم )‪ -‬سنگسار‬
‫ك ردن( اس ت ام ا زن ا ب ين اش راف م ا زي اد ب ود وقت ى يك ى از آن ان را ب ه ج رم زن ا‬
‫م ىگ رفتيم ح ّد اج را نم ىك رديم و اگ ر يك ى از عام ه مرتك ب زن ا م ىش د ح ّد اج راء‬
‫مىگرديد‪ ،‬تا گفتيم بياييد بر مجازاتى توافق كنيم كه ب ر ھمگ ان ب ه يكس ان اج راء ش ود‪،‬‬
‫پس سر تراشى و شالق را به جاى رجم تعيين كرديم‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬خدايا‪ ،‬م ن‬
‫براى اولين بار امر تو را ك ه ن ابود كردن د زن ده م ىك نم و دس تور رج م فرم ود و آي ات‬
‫‪ 47 -41‬در مورد يھود )و كفار به طور كلى( نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲ بن اسحاق با اسناد از براء بن ع ازب رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر )ص( ي ك‬ ‫ابو عبد ّ‬
‫مرد و زن يھودى زنا كار را سنگسار فرمود‪ .‬براء آيه م ورد بح ث را ت ا آخ ر آي ه ‪47‬‬
‫قرائت كرد و گفت اينھا درباره كفار به طور كلى است‪ .‬مسلم نيز ب ه طري ق ديگ ر اي ن‬
‫روايت را آورده است‪.‬‬
‫إِ َّنا أَ ْن َز ْل َنا ال َّت ْورا َة فِيھ ا ُھ دىً َو ُن و ٌر ‪) ...‬آي ه ‪ .(44‬اب و محم د حس ن ب ن محم د فارس ى ب ا‬
‫اسناد از زھرى روايت مىكند كه مردى مزن ى در حض ور س عيد ب ن مس يّب ب راى م ن‬
‫از ابو ھريره روايت كرد كه مرد و زنى يھودى زن ا كردن د‪ .‬بعض ى گفتن د داورى ن زد‬
‫اي ن پيغمب ر )ص( بب ريم ك ه مبع وث ب ه تخفي ف اس ت‪ ،‬اگ ر فت وى ب ه كمت ر از رج م داد‬
‫مىپذيريم و نزد خدا حجت مىآريم كه حكم يكى از پيام آوران ت و را اج را ك رديم‪ .‬پ س‬
‫نزد پيغمبر )ص( آمدند كه در مسجد با اصحاب نشسته بود و حكم زنا را سؤال كردند‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( جوابى نداد و به سوى مدراس )‪ -‬قرائتخان ه( آن ان رف ت‪ ،‬ب ر در ايس تاد و‬
‫فرمود‪ :‬شما را به خدايى كه تورات را بر موسى فرستاد سوگند مىدھ م ك ه حك م زن اى‬
‫محصن را چگونه يافتيد؟ گفتند‪:‬‬
‫س ر تراش ى و ش الق و س وار ك ردن زن و م رد پش ت ب ر پش ت ب ر االغ ى و گرداني دن‬
‫ميان‬
‫م ردم‪ .‬در آن مي ان ج وانى س اكت ب ود‪ .‬پيغمب ر )ص( چ ون وى را خ اموش ياف ت ب ه‬
‫اصرار سوگندش داد‪ .‬جوان گفت‪ :‬ب ه خ دا چ ون س وگندمان دادى‪ ،‬حك م زن ا در ت ورات‬
‫رجم است‪ .‬پيغمبر )ص( پرسيد‪ :‬پس چرا حكم خدا را تخفيف داديد؟ جوان گفت‪ :‬زن و‬
‫مردى از نزديكان پادشاه زنا كردند و نگذاشت رجم اجرا گردد‪ .‬سپس مردى از س ران‬
‫و بزرگ ان زن ا ك رد و چ ون خواس تند حك م اج راء كنن د خويش اوندانش گفتن د ت ا آن‬
‫خويشاوند پادشاه سنگسار نشود نمىگذاريم اين را سنگسار كنن د و ھمگ ان ب ر مج ازات‬
‫سبكتر اتفاق نمودند‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود من بر اين دو زنا ك ار حك م ت ورات را اج را‬
‫مىكنم و دستور سنگسار داد‪ .‬زھرى گويد ش نيدهاي م آي ه ‪ 44‬مائ ده در اي ن م ورد ن ازل‬
‫ِين أَسْ لَمُوا« م ن جمل ه پيغمب ر )ص( اس الم اس ت‪.‬‬
‫ون الَّ ذ َ‬
‫شده است‪ ،‬و مقصود از »ال َّن ِب ُّي َ‬
‫زھرى از سالم از ابن عمر روايت مىكن د ك ه چ ون پيغمب ر )ص( دس تور سنگس ار آن‬
‫دو را داد ب ه چش م خ ود دي دم ك ه ب ه دس ت خ ويش حاي ل م ىش د ت ا زن را از ض ربات‬
‫سنگ حفظ كند‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َو أَ ِن احْ ُك ْم َب ْي َن ُھ ْم ِبما أن َز َل ﷲُ ‪) ...‬آيه ‪ .(49‬ابن عباس گويد‪ :‬چند تن از يھ ود م ن جمل ه‬
‫ﷲ بن صوريان و شاس بن قيس گفتند برويم و محم د را بيازم اييم‬ ‫كعب بن اسيد و عبد ّ‬
‫يا از دينش به در آوري م و آمدن د و گفتن د ي ا محم د‪ ،‬خ ود م ىدان ى ك ه م ا از بزرگ ان و‬
‫دانشمندان يھوديم و اگر ما به تو بگرويم يھود مخالفتى نكرده پي روى م ىنماين د‪ ،‬و ب ين‬
‫ما و عدهاى خصومتى ھست و تو را حكم قرار دادهاي م‪ ،‬اگ ر ل ه م ا و علي ه ايش ان حك م‬
‫كنى ايمان آوريم و تصديق تو كنيم‪ .‬پيغمبر )ص( از پيشنھاد ايشان امتناع ورزيد و آي ه‬
‫باال نازل شد‪.‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا ال َت َّتخِذوا ال َيھُو َد َو ال َّنصارى أ ْولِيا َء ‪) ...‬آي ه ‪ .(52 -51‬عطي ه ع وفى‬
‫گويد‪:‬‬
‫عبادة بن صامت به پيغمبر )ص( گفت مرا دوستان بسيار ميان يھ ود ھس ت ك ه حاض ر‬
‫به يارى منند ليكن به خدا و رسولش پناه مىجويم و از دوستى يھود تبرى مىكنم‪ .‬عب د‬
‫ﷲ ب ن اب ىّ گف ت‪ :‬ام ا م ن از ب د حادث ه م ىترس م و از دوس تى يھ ود تب رى نم ىج ويم‪.‬‬ ‫ّ‬
‫پيغمب ر )ص( فرم ود ي ا اب ا الح ّب اب‪ ،‬اگ ر س ودى از دوس تى يھ ود ب ه عب ادة ب ن ص امت‬
‫ﷲ ب ن اب ىّ گف ت پ ذيرفتم‪ ،‬و آي ه ‪ 52 -51‬مائ ده ب دين‬ ‫م ىرس د آن ني ز ت را باش د‪ .‬عب د ّ‬
‫مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ِين آ َم ُنوا ‪) ...‬آيه ‪ .(55‬جابر بن عب د ﷲ گوي د‪ :‬عب د ﷲ ب ن‬ ‫ﷲُ َو َرسُولُ ُه َو الَّذ َ‬ ‫إِ َّنما َولِ ُّي ُك ُم َّ‬
‫ﷲ )ص( جمعى از‬ ‫سالم )يھودى مسلمان شده( نزد پيغمبر )ص( آمد و گفت‪ :‬يا رسول ّ‬
‫بنى قريظه و بنى نضير از ما جدا شده و از نزد ما رفت هان د و س وگند خ وردهان د ك ه ب ا‬
‫ما ننشينند‪ ،‬و ما‬
‫را به سبب دورى راه‪ ،‬معاشرت اصحاب تو ممكن نيست‪ .‬آيه ب اال در پاس خ ن ازل ش د‬
‫و پيغمب ر )ص( برايش ان قرائ ت فرم ود‪ .‬خش نود ش دند و گفتن د م ا را دوس تى خ دا و‬
‫رس ولش و م ؤمنين ب س اس ت‪ .‬كلب ى نظي ر اي ن رواي ت را م ىآورد و م ىافزاي د‪ :‬آي ه‬
‫درباره على )ع( نازل گرديده كه در حال ركوع نماز انگشتريش را به سائل بخشيد‪.‬‬
‫ﷲ ب ن س الم ب ا ي اران‬ ‫اب و بك ر تميم ى ب ا اس ناد از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه عب د ّ‬
‫ﷲ )ص( راه م ا دور اس ت و‬ ‫مس لمان ش دهاش ن زد پيغمب ر )ص( آم ده گفتن د ي ا رس ول ّ‬
‫مجلس و سخنگويى نداريم‪ ،‬و قوم ما‪ ،‬ما را به سبب مسلمان شدن از خود ران ده و قس م‬
‫خ وردهان د ك ه ب ا م ا ننش ينند و س خن نگوين د و از م ا زن نگيرن د و ندھن د و اي ن ب ر م ا‬
‫سخت است‪.‬‬
‫ِين آ َمن وا«‪ ،‬س پس پيغمب ر )ص( ب ه‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫پيغمبر )ص( فرمود‪» :‬إِنما َولِ ُّيك ُم ﷲُ َو َرسُول ُه َو الذ َ‬
‫س وى مس جد رف ت و م ردم در ح ال نم از بودن د‪ ،‬برخ ى در قي ام و برخ ى در رك وع‪.‬‬
‫حضرت سائلى را ديد از وى پرسيد آيا كسى به تو چيزى داد؟ گفت‪ :‬بلى اين انگشترى‬
‫طال را به من دادند‪ .‬سؤال فرمود‪ :‬چه كسى داد؟ س ائل گف ت‪ :‬آن ك ه ايس تاده اس ت و ب ا‬
‫دست به على بن ابى طال ب )ع( اش اره ك رد‪ .‬پيغمب ر )ص( پرس يد در چ ه ح التى ب ود؟‬
‫س ائل گف ت‪ :‬در ح ال رك وع‪ .‬پيغمب ر )ص( تكبي ر ب ر كش يد و آي ه بع د را ھ م قرائ ت‬
‫ﷲ ُھ ُم ْالغالِب َ‬
‫ُون‪.‬‬ ‫ب َّ ِ‬ ‫ﷲ َو َرسُولَ ُه َو الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا َفإِنَّ ح ِْز َ‬ ‫فرمود‪َ :‬و َمنْ َي َت َو َّل َّ َ‬
‫ِين ا َّت َخ ُذوا دِي َن ُك ْم ُھ ُزواً َو لَعِب ا ً ‪) ...‬آي ه ‪ .(57‬اب ن عب اس‬‫ِين آ َم ُنوا ال َت َّتخ ُِذوا الَّ ذ َ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫گويد‪:‬‬
‫رفاعة بن زيد و سويد بن حارث كه اظھار مسلمانى كرده بودند‪ ،‬منافق شناخته ش دند و‬
‫بعض ى مس لمانان ب ا ايش ان دوس تى م ىكردن د‪ .‬آي ه ب اال )در نھ ى دوس تى ايش ان( ن ازل‬
‫گرديد‪.‬‬

‫ص ال ِة ا َّت َخ ُذوھا ُھ ُزواً َو لَعِب ا ً ‪) ...‬آي ه ‪ .(58‬كلب ى گوي د‪ :‬چ ون م ؤذن‬

‫َو إِذا ن ا َد ْي ُت ْم إِلَ ى ال َّ‬
‫ﷲ )ص( ب ه نم از ف را م ىخوان د و مس لمانان ب ه نم از حاض ر م ىش دند يھ ود‬ ‫رس ول ّ‬
‫م ىگفتن د برخيزي د مح ض ريش خند و تف ريح ب ه نم از ب رويم و رك وع كن يم‪ .‬آي ه ب دين‬
‫مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫س ّدى گويد‪ :‬آيه باال درباره يكى از مسيحيان مدينه نازل شد ك ه چ ون ص داى م ؤذن ب ر‬
‫م ىخاس ت و ش ھادت ب ه رس الت محم د )ص( م ىداد‪ ،‬اي ن م ىگف ت‪» :‬دروغگ و آت ش‬
‫بگيرد«‪ .‬تا شبى در حالى كه خودش و خ انوادهاش در خ واب بودن د‪ ،‬از دس ت خ ادمش‬
‫شرارهاى جست و خانه آتش گرفت و ھمگى سوختند‪ .‬به گفته مفسران ديگر وقتى كفار‬
‫)اھل كتاب( صداى اذان شنيدند‪ ،‬نزد پيغمبر )ص( و اصحاب آمده گفتند‪ :‬يا محمد چيز‬
‫ب دعت آمي ز و ب ى س ابقهاى آوردهاى اگ ر دع وى پيغمب رى دارى ك ه ب ا اي ن اذان ب ر‬
‫خالف پيغمبران پيشين رفتار مىكنى‪ .‬اگ ر اذان چي ز خ وبى ب ود انبي اء و كت ب و رس ل‬
‫سابق بر تو اول ى بودن د‪ .‬اي ن ص داى ش تر مانن د گ وش آزار كف ر آمي ز از كج ا اخت راع‬
‫كردهاى؟‪ -‬اين آيه‪ ،‬و آيه ‪ 33‬سوره فص لت در پاس خ ن ازل ش د ك ه » َو َم نْ أَحْ َس نُ َق ْو ًال‬
‫ﷲ َو َع ِم َل صالِحا ً ‪.«...‬‬ ‫ِممَّنْ َدعا إِلَى َّ ِ‬
‫ﷲ ‪) ...‬آيه ‪ .(60‬ابن عباس گويد‪ :‬عدهاى يھ ودى‬ ‫ك َم ُثو َب ًة عِ ْن َد َّ ِ‬ ‫قُ ْل َھ ْل أ ُ َن ِّب ُئ ُك ْم ِب َشرٍّ ِمنْ ذلِ َ‬
‫ن زد پيغمب ر )ص( آم ده پرس يدند ك دام ي ك از پيغمب ران را قب ول دارى؟ حض رت پاس خ‬
‫داد‪ :‬م ن ب ه خ دا و آنچ ه ب ه م ن ن ازل ش ده و آنچ ه ب ر اب راھيم و اس ماعيل و اس حاق و‬
‫يعق وب و جانش ينان او‪ ،‬و آنچ ه ب راى موس ى و عيس ى و پيغمب ران ديگ ر از‬
‫پروردگارشان آمده ايمان دارم‪ ،‬بين ھيچ ي ك از ايش ان ف رق نگ ذارم و م ا ھمگ ى تس ليم‬
‫خداييم‪ .‬وقتى اسم عيسى آمد يھوديان منكر نبوت او شدند و گفتن د ب ه خ دا دين ى از دي ن‬
‫شما در دنيا و آخرت كم بھرهتر )بى مايهتر( و بدتر سراغ ن داريم‪ .‬آي ه م ورد بح ث در‬
‫پاسخ ايشان نازل گرديد كه بد كيشتر از ھمه‪ ،‬يھوديان ملعون و مغضوب و مسخ ش ده‬
‫بد عاقبت گمراھند‪.‬‬
‫ك ‪) ...‬آي ه ‪ .(67‬حس ن از پيغمب ر )ص( رواي ت‬ ‫ك ِمنْ َر ِّب َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫يا أَ ُّي َھا الرَّ سُو ُل َبلِّ ْغ ما أن ِز َل إِل ْي َ‬
‫ْ‬
‫مىكند كه فرمود‪ :‬چون خدا مرا به رسالت برانگيخت احساس عجز كردم و دانس تم ك ه‬
‫بعضى مردم دروغگويم شمارند حض رت از ق ريش و يھ ود و نص ارى ب يم داش ت‪ .‬آي ه‬
‫)در تشجيع حضرت( نازل گرديد‪.‬‬
‫ابو سعيد محمد بن على صفار با اسناد از ابو سعيد خدرى رواي ت م ىكن د ك ه آي ه ف وق‬
‫روز غدير خم در مورد )اعالم واليت( على )ع( نازل گرديد‪.‬‬
‫اس ‪) ...‬آي ه ‪ .(67‬عايش ه گوي د‪ :‬ش بى پيغمب ر )ص( ب ى خ واب‬ ‫ك ِم َن ال َّن ِ‬ ‫ﷲُ َيعْ صِ ُم َ‬ ‫َو َّ‬
‫ﷲ )ص( شما را چه مىشود؟ فرمود‪ :‬كاش آدم خ وب و اليق ى‬ ‫مىبود پرسيدم يا رسول ّ‬
‫ما را حراست مىكرد‪ .‬در اين ميان صداى اسلحه شنيدم‪ .‬پيغمب ر )ص( پرس يد كيس ت؟‬
‫جواب آمد‪ :‬سعد و حذيفه آمدهاي م حفاظت ت كن يم و پيغمب ر )ص( خوابي د ت ا آنك ه زمزم ه‬
‫حضرت را در خواب شنيدم ك ه آي ه ف وق ن ازل ش ده ب ود‪ .‬حض رت برخاس ت و س ر از‬
‫قبه چرمين بيرون كرده فرمود برگرديد كه خدا مرا حفظ مىكند‪.‬‬
‫اسماعيل بن ابراھيم واعظ با اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه پيغمبر )ص(‬
‫حفاظت مىشد‪ ،‬يعنى ابو طالب عدهاى از بنى ھاشم را به حفاظت او گماشته بود تا آي ه‬
‫مورد بح ث ن ازل گردي د و اب و طال ب ب از م ىخواس ت مح افظ ب راى حض رت بفرس تد‪،‬‬
‫فرمود يا عم! خدا مرا از شرّ جن و انس نگه مىدارد‪.‬‬
‫ِين آ َم ُن وا ْال َي ُھ و َد ‪) ...‬آي ه ‪ .(86 -82‬آي ات ‪ 86 -82‬مائ ده‬ ‫داو ًة لِلَّ ذ َ‬
‫اس َع َ‬‫ج َدنَّ أَ َش َّد ال َّن ِ‬ ‫لَ َت ِ‬
‫درباره نجاشى و اطرافيانش نازل شد‪ .‬ابن عباس گويد‪ :‬پيغمب ر )ص( در مك ه ب ر ج ان‬
‫اص حابش از مش ركان م ىترس يد‪ .‬جعف ر ب ن اب ى طال ب و اب ن مس عود را ب ا جمع ى از‬
‫اصحاب به حبشه فرستاد و فرمود‪ :‬نجاشى پادش اھى ع ادل اس ت‪ ،‬خ ود ظل م نم ىكن د و‬
‫م انع ظل م ني ز م ىش ود‪ .‬و آن ع ده ن زد نجاش ى رفتن د ت ا خ دا مس لمانان را گش ايش داد‪.‬‬
‫م وقعى ك ه مس لمانان ب ر نجاش ى وارد ش دند پرس يد از آي اتى ك ه ب راى ش ما ن ازل ش ده‬
‫چي زى م ىداني د؟ گفتن د‪ :‬بل ى گف ت بخواني د و دور و ب رش كشيش ان و راھب ان بودن د‪.‬‬
‫مسلمين آياتى را تالوت كردند مسيحيان از آن حقيقت كه دريافتند اشكشان جارى ش د و‬
‫آيه ‪ 83 -81‬اشاره به ھمين داستان است‪.‬‬
‫حسن ب ن محم د فارس ى ب ا اس ناد از س عيد ب ن جبي ر و ع روة ب ن زبي ر و غي ره رواي ت‬
‫مىكند كه پيغمبر )ص(‪ ،‬عمرو بن اميه ضمرى را با نامهاى به س وى نجاش ى فرس تاد‪.‬‬
‫عم رو ن زد نجاش ى رف ت‪ .‬نجاش ى نام ه پيغمب ر )ص( را خوان د و جعف ر و ديگ ر‬
‫پناھندگان را طلبيد و راھبان و كشيشان را نيز احضار نمود و به جعفر گفت‪ :‬از ق رآن‬
‫بخوان‪ .‬جعفر سوره مريم را تالوت نمود‪ .‬آن مسيحيان به قرآن ايمان آورده چشمانشان‬
‫ج َدنَّ أَ ْق َر َب ُھ ْم َم َو َّد ًة ‪ (...‬درب اره ايش ان ن ازل‬‫پر اشك شد‪ ،‬و آيه ‪ 82‬تا آخر آيه ‪َ ) 83‬و لَ َت ِ‬
‫گرديده است‪.‬‬
‫ديگر مفسران گويند جعفر و ياران از حبشه به مدينه آمدن د و نجاش ى ھي أتى مرك ب از‬
‫ھفتاد مرد پشمينه پوش با ايشان ھمراه كرد‪ :‬شص ت و دو ت ن از حبش ه و ھش ت ت ن از‬
‫شام‪ ،‬كه اينان عبارت بودند از بحي راى راھ ب و ابرھلي ه و ادري س و اش رف و تم ام و‬
‫ق ثم و ذرّ و ايم ن‪ .‬اين ان ن زد پيغمب ر )ص( آمدن د و حض رت س وره ي س را ب ر ايش ان‬
‫قرائت فرمود‪.‬‬
‫گريستند و گفتند چه قدر شبيه است به آنچه بر عيسى نازل شد‪.‬‬
‫احمد بن محمد عدل با اسناد از سعيد بن جبير روايت مىكن د در معن ى » ِم ْن ُھ ْم قِسِّيسِ َ‬
‫ين‬
‫َو رُھْ بانا ً« گفت‪ :‬سى تن از نيكان برگزيده و فرستاده نجاشى بودند كه پيغمبر )ص( بر‬
‫ايشان سوره يس را قرائت فرمود و به گريه افتادند‪ ،‬و آيه مورد بحث نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲُ لَ ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(88 -87‬ابو عثمان بن‬ ‫ت ما أَ َح َّل َّ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا ال ُت َحرِّ مُوا َطيِّبا ِ‬
‫ابى عمرو مؤذن با اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه مردى نزد پيغمب ر )ص( آم د‬
‫كه ھرگاه گوشت م ىخ ورم تماي ل ب ه زن پي دا م ىك نم‪ ،‬و ل ذا گوش ت را ب ر خ ود ح رام‬
‫كردهام‪ .‬آيه ‪ 88 -87‬مائده درباره آن مرد نازل گرديد‪.‬‬
‫مفسران گويند پيغمبر )ص( روزى ب ر منب ر نشس ت و توص يف قيام ت ك رد و ھم ه را‬
‫ترس انيد ھمگ ى ب ه رق ت آمدن د و گريس تند و ده ت ن از اص حاب در خان ه عثم ان ب ن‬
‫مظعون جمحى گرد آمدند )كه عبارت بودند از ابوبكر ص ديق و عل ى ب ن اب ى طال ب و‬
‫ﷲ بن عمر و ابوذر غفارى و سالم م ولى اب ى حذيف ه و مق داد‬ ‫ﷲ بن مسعود و عبد ّ‬ ‫عبد ّ‬
‫بن اسود و سلمان فارس ى و معق ل ب ن مض ر( و ھمداس تان ش دند ب ر آنك ه روزهدارى و‬
‫ش بزن دهدارى كنن د و ب ر بس تر نخس بند و گوش ت و چرب ى نخورن د و رھباني ت پ يش‬
‫گيرن د و آل ت م ردى ببرن د‪ .‬اي ن خب ر ب ه پيغمب ر )ص( رس يد ايش ان را احض ار ك رد و‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫فرم ود آي ا ب ه ش ما خب ر دھ م چ ه تص ميم گرفت هاي د؟ ع رض كردن د ي ا رس ول ّ‬
‫نظرى جز خير نداشتيم‪ .‬فرمود من مأمور به روش رھباني ت نيس تم‪ ،‬بلك ه نف س ش ما را‬
‫بر شما حقى است‪ ،‬روزه بگيريد و افطار كنيد‪ ،‬شب زنده دارى كنيد و نيز بخوابي د ك ه‬
‫من مىخوابم و بيدار ھم مىم انم‪ .‬روزه م ىگي رم و افط ار م ىك نم‪ ،‬و گوش ت و چرب ى‬
‫نيز مىخورم‪ ،‬و ھر كس از سنت من روى برگرداند از من نيست‪ .‬آنگاه پيغمب ر )ص(‬
‫به جمع م ردم رفت ه خطب ه خوان د و فرم ود‪ :‬چ ه ش ده اس ت ك ه ع دهاى زن و خ وراك و‬
‫عطر و خواب و لذات و نعمات دنيا را بر خويش حرام كردهاند؟‬
‫من به ش ما توص يه نك ردم كش يش و راھ ب ش ويد‪ .‬ت رك گوش ت و ت رك زن و ص ومعه‬
‫نشينى در دي ن م ن نيس ت‪ .‬رياض ت و رھباني ت ام ت م ن روزه و جھ اد اس ت‪ ،‬و اينك ه‬
‫خدا را بپرستيد و شريك براى او قائل نشويد و حج و عمره به جاى آريد و نم از ب ر پ ا‬
‫داري د و زك ات بدھي د و م اه رمض ان را روزه بداري د‪ .‬ام تھ اى پ يش از ش ما ب ا‬
‫س ختگيرى ب ر خ ويش ھ الك ش دند‪ .‬ب ر خ ويش س خت گرفتن د و خ دا ب ر ايش ان س خت‬
‫گرفت و اينك بقاياى ايشان را در ديرھا و صومعهھا م ىبيني د‪ .‬آي ه م ورد بح ث ب ه اي ن‬
‫مناسبت نازل گرديد‪ .‬آن عده از اصحاب كه در منزل عثمان بن مظع ون ھمپيم ان ش ده‬
‫ﷲ )ص( ب ا س وگند خ ويش چ ه كن يم؟ خ داى تع الى آي ه ‪ 89‬را‬ ‫بودند پرسيدند يا رس ول ّ‬
‫فرو فرستاد كه خداوند بر سوگند بيھوده و بى ھدف شما را مؤاخذه نمىكند‪.‬‬
‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا إِ َّن َما ْال َخمْ ُر ‪) ...‬آيه ‪ .(91 -90‬ابو سعيد بن ابى بكر مطوعى با اسناد‬
‫از مصعب و او از پدرش سعد بن ابى و ّقاص روايت مىكند كه بر جمعى از مھاجران‬
‫وارد‬
‫شدم گفتند بي ا ت را ب ه طع ام و ش راب مھم ان كن يم‪ ،‬و خم ر ھن وز تح ريم نش ده ب ود‪ .‬ب ا‬
‫ايشان به بستانى رفتيم كله پخته و يك خمره شراب داشتند‪ ،‬با ھم خورديم و نوشيديم‪ ،‬و‬
‫موضوع مھاجر و انصار در ميان آمد‪ .‬من گفتم مھ اجرين برترن د‪ ،‬م ردى ب ا اس تخوان‬
‫ﷲ )ص( ب ردم و آي ه ب اال )در‬ ‫آرواره گوسفند بينى مرا زخمى كرد‪ .‬ش كايت ب ه رس ول ّ‬
‫اجتناب از خمر( نازل گرديد‪ .‬مسلم نيز ھمين روايت را آورده است‪.‬‬
‫عبد الرحمن بن حمدان عدل با اسناد از ابو مسيره روايت م ىكن د ك ه عم ر گف ت خ دايا‬
‫حكم خمر را به طور قاطع بيان فرم ا و آي ه ‪ 219‬بق ره ن ازل ش د ب راى عم ر خواندن د‪،‬‬
‫گفت خدايا حكم خمر را براى ما به طور قاطع بيان فرما‪ .‬آيه ‪ 43‬سوره نساء نازل شد‬
‫و مؤذن پيغمبر )ص( موقع نماز ندا مىكرد مستان به نماز نزديك نشوند‪ .‬عمر پ س از‬
‫قرائت آيه باز گفت‪ :‬خدايا حكم خمر را براى ما به ط ور ق اطع بي ان فرم ا و آي ه ‪ 90‬و‬
‫ون« و عم ر گف ت‪ :‬ب س م ىكن يم و ب س‬ ‫‪ 91‬سوره مائده نازل گرديد تا » َف َھ ْل أَ ْن ُت ْم ُم ْن َت ُھ َ‬
‫كرديم‪.‬‬
‫پيش از تحريم خمر وقايعى پيش آم د و ب ه اط الع پيغمب ر )ص( رس يد ك ه از اس باب و‬
‫علل تحريم خمر بود از آن جمله داستان زير است‪ :‬عبد الرحمن بن محم د ب ن يحي ى ب ا‬
‫اسناد از حسين بن عل ى )ع( رواي ت م ىكن د »‪ «1‬ك ه عل ى ب ن اب ى طال ب گف ت‪ :‬ش تر‬
‫پيرى داشتم از غنايم بدر‪ ،‬و پيغمبر )ص( نيز شترى به من بخشيده بود‪ ،‬و م ن تص ميم‬
‫ﷲ )ص( ازدواج ك نم‪ ،‬ب ا زرگ رى از بن ى قينق اع وع ده‬ ‫داش تم ب ا فاطم ه دخت ر رس ول ّ‬
‫گذاش تم ك ه ب ا ھ م ب رويم و آن دو ش تر را ب ا ش تر چ اقى ع وض كن يم ك ه ب راى وليم ه‬
‫عروسى مصرف شود و من جوال و جھاز و طناب از دو ش ترم ب از ك رده‪ ،‬ھ ر دو را‬
‫بر در حجره يكى از انصار بسته ب ودم‪ .‬بازگش تم و دي دم ھ ر دو ش تر ش قه ش ده‪ ،‬پي ه و‬
‫جگر و ران آن را بردهاند‪ .‬چشمانم بى اختيار پر اشك شد پرسيدم چه كسى اين ك ار را‬
‫ك رده اس ت؟ گفتن د‪ :‬حم زه ك ه در من زل يك ى از انص ار ب ا ي اران ش راب م ىخ ورد و‬
‫مطربهاى نيز آنجاست‪ ،‬و آن زن چنين خوانده بود‪:‬‬
‫اى حمزه شتران گرانبار بر آستانه بسته است‪.‬‬
‫كارد بر گير و سينهشان بشكاف و به خون رنگين ك ن و از گوش ت آن كب ابى پخت ه ب ر‬
‫ش عله ف روزان ب ه م ا بخ وران ك ه امي د م ا در گرفت ارى و فق ر ت ويى اى اب ا عم اره! و‬
‫حمزه شمشير كشيده و پيه و ران و جگر شتران بريده و برده بود‪ .‬على عليه السالم‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ .(1‬اين داستان در كتب تفسير شيعى پذيرفته نشده است‪.‬‬
 ‫گويد‪ :‬نزد پيغمبر )ص( رفتم و زيد بن حارثه نيز آنجا بود و ماجرا باز گفته بود‪.‬‬
‫ﷲ )ص( ھرگ ز ب ر چن ين‬ ‫پيغمب ر )ص( فرم ود ي ا عل ى در چ ه ح الى؟ گف تم ي ا رس ول ّ‬
‫ح التى نب ودهام‪ .‬حم زه دو ش تر م را كش ته و پي ه و ران برگرفت ه و ب ا ميگس اران ب ه‬
‫بادهخوارى نشسته‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( ردا برگرفت و براه افتاد و من نيز به دنبال حض رت ب ودم ت ا ب ه خان هاى‬
‫كه حمزه بود رسيد‪ .‬اجازه ورود خواست‪ ،‬گفتند‪ :‬بفرمايي د‪ .‬درون رفت يم و آنھ ا مش غول‬
‫شراب خوردن بودند‪ .‬پيغمبر )ص( بنا كرد به مالمت حمزه‪ ،‬و حمزه سخت مست ب ود‬
‫با چش مان س رخ ش ده‪ ،‬نگ اھى ب ه پيغمب ر )ص( ان داخت و س پس در ص ورت حض رت‬
‫خيره شد و گفت‪ :‬مگر شما ھم ه بن دگان پ در م ن نيس تيد؟ پيغمب ر )ص( دانس ت ك ه وى‬
‫سخت مست است‪ ،‬برگشت و ھمه بيرون آمديم »‪ «1‬و اين داستان از علل تحريم خمر‬
‫بود‪ .‬بخارى نيز اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫َ‬
‫ت جُنا ٌح فِيما ط ِعمُوا ‪) ...‬آيه ‪ .(93‬محمد بن عب د‬ ‫ِين آ َم ُنوا َو َع ِملُوا الصَّالِحا ِ‬
‫ْس َعلَى الَّذ َ‬
‫لَي َ‬
‫الرحمن مطوعى با اسناد از انس ]بن مالك[ روايت مىكند كه روز تحريم خم ر م ن در‬
‫منزل ابو طلحه بودم و ساقيگرى مىكردم و شراب خرم ا م ىخ ورديم ك ه ناگ اه من ادى‬
‫ندا كرد‪:‬‬
‫خمر تحريم شد و شرابھا را در كوچهھاى مدينه خالى مىكردند‪ .‬اب و طلح ه گف ت‪ :‬ت و‬
‫ھ م ب رو و ش راب را بري ز رف تم و ريخ تم‪ .‬بعض ى گفتن د‪ :‬م رگ ب ر ف الن و ف الن ك ه‬
‫ش راب در ش كم دارن د‪ .‬آي ه ب دين مناس بت ن ازل ش د )ك ه پ يش از تح ريم گن اھى نداش ته‬
‫است(‪ .‬مسلم و بخارى نيز اين روايت را آوردهاند‪.‬‬
‫ﷲ محمد بن ابراھيم مزكى با اسناد از براء بن عازب روايت مىكند در م ورد‬ ‫ابو عبد ّ‬
‫برخى از اصحاب پيغمبر )ص( كه پ يش از تح ريم خم ر در گذش ته بودن د گفت ه م ىش د‬
‫تكليف آنھا چيست ك ه ش راب م ىخ وردهان د و اكن ون م ردهان د‪ .‬آي ه در اي ن م ورد ن ازل‬
‫گرديد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ك ‪) ...‬آي ه ‪ .(100‬اب و عب د ﷲ محم د ب ن عب د‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫يث َو الطيِّبُ َو لَ ْو أعْ َج َب َ‬ ‫ْ‬
‫قُ ْل ال َيسْ َت ِوي ال َخ ِب ُ‬
‫ﷲ حاكم با اسناد از جابر روايت مىكند ك ه پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬خداون د ب ر ش ما ب ت‬ ‫ّ‬
‫پرستى و شرابخوارى و طعنه بر نسب يكديگر زدن را حرام كرده است‪ .‬اما در م ورد‬
‫ش راب‪ ،‬نوش نده و س ازنده و س اقى و فروش نده و كس ى ك ه از آن پ ول بخ ورد ھم ه‬
‫ملعونند‪ .‬يك اعرابى‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در دوران جاھليت رسم بوده است براى آنكه گشادهدستى و لوطىگرى ميزبان ثابت ش ود ب راى‬
‫ش رابخوارى و ھنگ ام مس تى از غي ر م ال خ ود ب راى ھمپيال هھ ا ش تر م ىكش تند ت ا ص احب ش تر ب ه‬
‫غرامت شتر بھاى گزاف بطلبد )ر‪ .‬ك‪ :.‬شرح تبريزى بر حماسه اب ى تم ام ‪ 87 /2‬و منتخ ب اغ انى‪،‬‬
‫ص ص ‪.(73 -5‬‬
‫ﷲ )ص( كس ب و ك ار م ن اي ن ب ود و از شرابفروش ى م ال‬ ‫برخاست و گفت ي ا رس ول ّ‬
‫اندوختهام‪ ،‬اگر در طاعت خ دا خ رجش ك نم آي ا ب رايم فاي ده دارد؟ پيغمب ر )ص( فرم ود‬
‫اگر در راه حج و جھاد و صدقه نيز صرف كنى ن زد خ دا ب ه ان دازه پ ر پش هاى ارزش‬
‫ندارد كه خداوند جز پاك را نپذيرد و آيه باال در تصديق پيغمبر )ص( نازل گرديد‪.‬‬
‫ِين آ َم ُنوا ال َتسْ َئلُوا َعنْ أَ ْشيا َء إِنْ ُت ْب َد لَ ُك ْم َت ُس ْؤ ُك ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(101‬عم ر ب ن اب ى‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫عم رو مزك ى ب ا اس ناد از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه برخ ى ب ه طري ق اس تھزاء‬
‫سؤاالتى از پيغمبر )ص( مىپرسيدند‪ .‬مثال كسى كه ش ترش را گ م ك رده ب ود م ىگف ت‪:‬‬
‫خبر ده شتر من كجاست؟ آيه مزبور )در نھى از سؤال بيھوده( نازل گرديد‪.‬‬
‫ابو سعيد منصورى با اسناد از على بن ابى طالب روايت مىكند كه چون آيه ح ّج ن ازل‬
‫ﷲ )ص( ھ ر س اله اس ت؟ پيغمب ر )ص( پاس خى ن داد‬ ‫گرديد بعضى پرسيدند‪ :‬يا رس ول ّ‬
‫تا اينكه بار چھارم فرمود‪ :‬نه و اگر مىگفتم »آرى«‪ ،‬واجب مىگرديد و آيه فوق ن ازل‬
‫شد )كه سؤال بيجا نكنند(‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ِين آ َم ُنوا َع َل ْي ُك ْم أَ ْنف َسك ْم ال َيضُرُّ ك ْم َمنْ َ‬
‫ض َّل إِذا اھْ َت َد ْيت ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(105‬كلب ى از‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ابو صالح‪ ،‬و او از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر )ص( نام هاى ب ه س وى اھ ل‬
‫ھجر‪ -‬كه منذر بن ساوى در آنجا مأمور بود‪ -‬فرستاد كه به اسالم دعوتشان كن د و اگ ر‬
‫نپذيرفتند جزيه بپردازند‪ .‬منذر به ھجر رف ت و نام ه را ب ه اع راب )مش رك( و يھ ود و‬
‫صابئه و مجوس نشان داد‪ .‬ھيچ يك اسالم نياوردند و جزيه پذيرفتند‪ .‬من ذر گ زارش داد‬
‫پيغمبر )ص( در پاسخ نوش ت‪ :‬ع ربھ ا ي ا باي د اس الم بپذيرن د و ي ا جن گ‪ ،‬ام ا از اھ ل‬
‫كتاب و مجوس جزيه بپذير‪ .‬من ذر وقت ى نام ه پيغمب ر )ص( را ب ر ايش ان قرائ ت ك رد‪،‬‬
‫عربھا مسلمان شدند و اھل كت اب و مج وس ب ر ك يش خ ويش ماندن د ك ه جزي ه بدھن د‪.‬‬
‫منافقان عرب گفتند‪ :‬عجبا از محمد كه مدعى است از سوى خ دا برانگيخت ه ش ده ك ه ب ا‬
‫ھم ه بجنگ د ت ا مس لمان ش وند‪ ،‬و ج ز از اھ ل كت اب جزي ه نم ىپ ذيرد‪ ،‬و چي زى را از‬
‫مش ركين ھج ر پ ذيرفت ]مقصودش ان ص ابئه و مج وس اس ت[ ك ه از مش ركان ع رب‬
‫نپذيرفت‪ .‬آيه در پاسخ آمد‪.‬‬
‫ِين آ َم ُنوا َشھا َدةُ َب ْي ِن ُك ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(107 -106‬اب و س عيد ب ن اب ى بك ر غ ازى ب ا‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه تميم الدارى و ع دى ب ن زي د ب ه مك ه رف ت و آم د‬
‫مىكردند‪.‬‬
‫م ردى از بن ى س ھم ق ريش ب ا ايش ان ھم راه ب ود و در س رزمينى ك ه مس لمانى حض ور‬
‫نداشت‬
‫مرگش در رسيد‪ .‬ما ترك خويش به آن دو تن سپرد ك ه ب ه ورث هاش برس انند‪ .‬آمدن د و‬
‫ھمه چيز را دادند به ج ز ج ام نق رهاى مش بّك ب ه ط ال و چ ون پرس يده ش د گفتن د‪ :‬آن را‬
‫نديدهايم‪.‬‬
‫آن دو را ن زد پيغمب ر )ص( بردن د‪ ،‬پيغمب ر )ص( سوگندش ان داد‪ ،‬س وگند خوردن د ك ه‬
‫چيزى پنھان نكردهاند و خبر ندارند‪ .‬پيغمبر )ص( رھاش ان ك رد‪ .‬بع دا ج ام ن زد جمع ى‬
‫از اھل مكه پيدا شد و گفتند از تميم الدارى و عدى بن زيد خريدهايم‪ .‬ورثه م رد س ھمى‬
‫به دعوى برخاستند‪ ،‬و دو تن از ايشان شھادت دادن د ك ه اي ن ج ام خويش اوند ماس ت‪ ،‬و‬
‫گواھى ما از عدى ب ن زي د و تم يم ال دارى راس تت ر اس ت‪ ،‬و ن احق نم ىگ وييم‪ .‬دو آي ه‬
‫‪ 107‬و ‪ 106‬به اين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬

‫سوره انعام‬

‫طاس ‪) ...‬آيه ‪ .(8 -7‬كلبى گويد‪ :‬اي ن آي ه درب اره مش ركين‬‫ٍ‬ ‫ك كِتابا ً فِي قِرْ‬ ‫َو لَ ْو َن َّز ْلنا َعلَ ْي َ‬
‫مكه نازل شده است كه گفتند‪ :‬يا محمد به تو ايم ان ني اريم ت ا نوش تهاى از س وى خ دا ب ا‬
‫چھار فرشته گواه نياورى كه آن از سوى خدا است و تو فرستاده خدايى‪.‬‬
‫ار ‪) ...‬آي ه ‪ .(13‬كلب ى از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه‬ ‫َو لَ ُه ما َس َك َن فِ ي اللَّ ْي ِل َو ال َّنھ ِ‬
‫كفار مكه نزد پيغمبر )ص( آم ده گفتن د م ا م ىدان يم ت و ب ه س بب نيازمن دى‪ ،‬اي ن دع وى‬
‫بنياد نھادهاى‪.‬‬
‫ما ھر يك سھمى از مال خ ويش ب ه ت و م ىدھ يم ب ه ط ورى ك ه ثروتمن دترين م رد مك ه‬
‫شوى‪ ،‬تا از سخن خويش برگردى‪ .‬آيه در جواب نازل شد‪.‬‬
‫قُ ْل أَيُّ َش يْ ٍء أَ ْك َب ُر َش ھا َد ًة ‪) ...‬آي ه ‪ .(19‬كلب ى گوي د‪ :‬س ران مك ه گفتن د‪ :‬ي ا محم د )ص(‬
‫نديديم كسى رسالت ترا تصديق كن د‪ ،‬و از يھ ود و مس يحيان پرس يديم اظھ ار كردن د ك ه‬
‫به نام و نشانى تو در كت اب خودش ان ب ر نخ وردهان د‪ .‬پ س گ واھى ب راى ادع اى رس ول‬
‫بودن خود بيار‪.‬‬
‫آيه در پاسخ نازل گرديد‪.‬‬
‫ك ‪) ...‬آي ه ‪ .(25‬ب ه گفت ه اب ن عب اس )در رواي ت اب و ص الح( اب و‬ ‫َو ِم ْن ُھ ْم َمنْ َيسْ َت ِم ُع إِلَ ْي َ‬
‫سفيان و وليد بن مغي رة و نض ر ب ن ح ارث و عتب ه و ش يبه و امي ة ب ن خل ف و اب ى ب ن‬
‫خلف از‬
‫پيغمبر )ص( آيات قرآن را شنيدند و ھمگى از نضر پرسيدند محمد چه مىگويد؟ نضر‬
‫گفت‪:‬‬
‫قسم به صاحب كعبه من چي زى نم ىفھم م‪ ،‬ل بش م ىجنب د و چي زى زمزم ه م ىكن د اي ن‬
‫ھمان افسانهھاى پيشينيان است كه من براى شما حكايت مىكنم‪ .‬نضر داستانھاى كھ ن‬
‫بسيار به ياد داشت و نقل مىكرد و قريش از س خنان وى ل ذت م ىبردن د‪ .‬آي ه در پاس خ‬
‫وى نازل شد‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫َو ُھ ْم َي ْن َھ ْو َن َعن ُه َو َين أ ْو َن َعن ُه ‪) ...‬آي ه ‪ .(26‬عب د ال رحمن ب ن عب دان ب ا اس ناد از اب ن‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫عب اس رواي ت م ىكن د ك ه آي ه درب اره اب و طال ب اس ت ك ه مش ركان را از آزار پيغمب ر‬
‫)ص( باز مىداشت ليكن خود نيز فاص له م ىگرف ت‪ .‬نظ ر عم رو ب ن دين ار و قاس م ب ن‬
‫مخيمر نيز ھمين بوده است‪ .‬مقاتل گوي د‪ :‬پيغمب ر )ص( ن زد اب و طال ب ب ود و او را ب ه‬
‫اسالم دعوت مىنمود كه قريش بر ابو طالب گرد آم ده از وى خواس تند دع وت پيغمب ر‬
‫)ص( را رد كند‪ ،‬ابو طالب چنين سرود‪:‬‬
‫به خدا تا در بستر خاك بيارمم نگذارم بر تو دست يابند دعوت خ ويش آش كار ك ن‪ ،‬ت را‬
‫بشارت باد و چشمت روشن بر تو باكى نيست و ترا چشم زخمى نرسد‪.‬‬

‫دين ى آوردهاى ك ه ب ى تردي د از بھت رين ادي ان اس ت و اگ ر ب يم دش نام و مالم ت نب ود‬

‫مىديدى كه آشكارا بدان مىگرويدم »‪.«1‬‬
‫و خداى تعالى آيه فوق را در اين موضوع فرو فرستاد‪.‬‬
‫محمد بن حنفيه و س ّدى و ضحاك و ھمچنين ابن عب اس )ب ه رواي ت والب ى( گفت هان د آي ه‬
‫م ورد بح ث درب اره ع دهاى از كف ار مك ه ن ازل ش د ك ه از پي روان محم د )ص( دف اع‬
‫مىكردند‪.‬‬
‫در عين حال شخصا دورى مىجستند‪.‬‬
‫ون ‪) ...‬آي ه ‪ .(33‬س ّدى گوي د‪ :‬اخ نس ب ن ش ريق و اب و جھ ل ب ن‬‫ك الَّ ِذي َيقُولُ َ‬
‫إِ َّن ُه لَ َيحْ ُز ُن َ‬
‫ھشام با ھم مالقات كردند‪ .‬اخنس پرسيد يا ابا الحكم اينجا كس ى نيس ت‪ ،‬ب ه م ن بگ و آي ا‬
‫محمد راستگو است يا دروغگو؟ ابو جھل گفت‪ :‬به خدا محمد راستگوى است و ھرگ ز‬
‫دروغ نگفته‪ ،‬اما اگر بر منصب علمدارى )لوا( و سقايت و پردهدارى و دار الن دوة ك ه‬
‫اوالد قصى بن كالب دارند‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬شيعه‪ ،‬به حق‪ ،‬حضرت ابو طالب را مسلمان مىداند‪ ،‬و واقع ھمين است‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫نبوت نيز افزوده شود براى ديگر قريش چه مىماند؟ و اين آيه بدين مناسبت نازل شد‪.‬‬
‫ابو ميسره گويد‪ :‬پيغمبر )ص( بر ابو جھل و دوس تان او گذش ت‪ .‬گفتن د ي ا محم د )ص(‬
‫به خدا ما ترا دروغگو نمىدانيم و راس تگو م ىدان يم‪ .‬ام ا وح ى و رس الت ت را منك ريم‪.‬‬
‫آيه آمد كه آن س تمگران ت را تك ذيب نم ىكنن د بلك ه آي ات خ دا را منك ر م ىش وند‪ .‬مقات ل‬
‫گويد آيه درباره حارث ب ن ع امر ب ن نوف ل ب ن عب د من اف ب ن قص ى ب ن ك الب آم د ك ه‬
‫آشكارا پيغمبر )ص( را تكذيب مىكرد اما در خلوت و در خانه خويش مىگفت‪ :‬محم د‬
‫اھل دروغ نيست و او را راستگو مىدانم‪.‬‬
‫ون َوجْ َھ ُه ‪) ...‬آيه ‪ .(52‬اب و عب د ﷲّ‬
‫ُون َر َّب ُھ ْم ِب ْال َغدا ِة َو ْالعَشِ يِّ ي ُِري ُد َ‬ ‫َو ال َت ْط ُر ِد الَّذ َ‬
‫ِين َي ْدع َ‬
‫الرحمن بن محمد بن احمد بن جعفر با اسناد از سعد بن ابى و ّق اص رواي ت م ىكن د ك ه‬
‫آي ه درب اره م ن و اب ن مس عود و ص ھيب و عم ار و مق داد و ب الل ن ازل ش د‪ .‬ق ريش ب ه‬
‫پيغمبر )ص( گفتند ما دوست نداريم دنباله رو اين چنين كس ان باش يم‪ ،‬اين ان را از خ ود‬
‫بران‪ .‬خدا داند در دل پيغمبر )ص( چه گذشت كه خ داى تع الى آي ه م ذكور را فرس تاد‪.‬‬
‫مسلم نيز به طريق ديگر اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫ابو عبد الرحمن با اسناد از خبّاب بن أرت روايت مىكند كه آيه مورد بح ث درب اره م ا‬
‫ض عفا ن ازل ش د ك ه ص بح و ش ام ن زد پيغمب ر )ص( ب وديم و پيغمب ر )ص( ق رآن و‬
‫حديثمان مىآموخت و با خبر مرگ و قيامت و بھشت و دوزخ و آنچ ه م ا را س ودمند‬
‫بود پندمان داد‪ .‬تا اقرع بن حابس تميمى و عيين ة ب ن حص ن ف زارى ن زد پيغمب ر )ص(‬
‫آمده گفتند‪ :‬ما اشراف قوم خود ھستيم و مايل نيستيم با اي ن ف رو دس تان ھمنش ين ش ويم‪.‬‬
‫موقعى كه نزد ت و م ىآي يم اين ان را ط رد ك ن‪ .‬پيغمب ر )ص( پ ذيرفت‪ .‬ام ا آن دو گفتن د‪:‬‬
‫ھمين قرار را بنويس يم و دوات و پوس ت حاض ر كردن د‪ ،‬ل يكن ھم ان دم آي ه ‪ 52‬و ‪53‬‬
‫انعام نازل شد‪.‬‬
‫ابو بكر حارثى با اسناد از ابن مسعود روايت مىكند كه سران قريش ب ر پيغمب ر )ص(‬
‫گذشتند كه خبّاب بن أرت و صھيب و بالل و عمار نزدش بودند‪ .‬آن قريشيان گفتند‪ :‬آيا‬
‫م ىخ واھى م ا دنبال هرو اين ان بش ويم؟ آي ه در پاس خ آن ان ن ازل گردي د‪ .‬و ني ز اب و بك ر‬
‫حارثى با اسناد از ربيع روايت مىكند كه امثال بالل و صھيب و سلمان پيشتر از ھم ه‬
‫ﷲ )ص( حاض ر م ىش دند‪ ،‬اش راف و س روران ق ومش م وقعى ك ه‬ ‫در مجل س رس ول ّ‬
‫مىرسيدند دور و بر پيغمبر )ص( پ ر ش ده ب ود‪ .‬آن ان م ىگفتن د ص ھيب روم ى اس ت و‬
‫سلمان ايرانى و بالل حبشى و ما سروران و اشراف قوم تو ھستيم وقت ى م ىآي يم م ا را‬
‫نزديك خويش بنشان‬
‫و پيغمب ر )ص( م ىخواس ت ھم ين ك ار را بكن د ك ه آي ه ب اال )در نھ ى از دور ك ردن‬
‫مؤمنان مستضعف( نازل گرديد‪.‬‬
‫عكرمه گويد‪ :‬عتبه و شيبه و مطعم بن عدى و حارث بن ]عامر بن[ نوف ل ب ا جمع ى از‬
‫اش راف مش رك بن ى عب د من اف ن زد اب و طال ب رفت ه گفتن د‪ :‬اگ ر ب رادر زادهات محم د‪،‬‬
‫م والى و بردگ ان و م زدوران م ا را از خ ويش بران د‪ ،‬در دل م ا مق امش ب زرگت ر‬
‫م ىنماي د و پي روى و اطاع ت و تص ديقش ب راى م ا ممك ن خواھ د ب ود‪ .‬اب و طال ب ن زد‬
‫پيغمبر )ص( آمده سخن ايشان حكايت كرد‪ .‬عمر به پيغمب ر )ص( گف ت‪ :‬چ ه ش ود اگ ر‬
‫اين ك ار را بكن ى ت ا ببين يم قصدش ان چيس ت و ت ا كج ا ب ر س ر ق ول خ ويش ھس تند‪ .‬آي ه‬
‫مورد بحث نازل شد و عمر از گفته خويش پوزش خواست‪.‬‬
‫ون ِبآياتِنا َفقُ ْل َس ال ٌم َعلَ ْي ُك ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(54‬عكرم ه گوي د‪ :‬اي ن آي ه‬ ‫ك الَّذ َ‬
‫ِين ي ُْؤ ِم ُن َ‬ ‫َو إِذا جا َء َ‬
‫درباره مؤمنانى كه پيغمبر )ص( )در آيه پيشين( از طردشان نھى شد‪ ،‬نازل گرديده‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( ھرگاه ايشان را مىديد تقدم در سالم مىنمود و مىفرمود‪ :‬ستايش خدا را‬
‫كه در امت من كسانى ھستند كه مأمورم بر ايشان تقدم در سالم نمايم‪.‬‬
‫ماھ ان حنف ى گوي د‪ :‬ع دهاى ن زد پيغمب ر )ص( آم ده گفتن د م ا گناھ ان ب زرگ مرتك ب‬
‫شدهايم‪ .‬تصور مىكنم پيغمبر )ص( جوابى نداد و آنان رفتن د‪ ،‬آي ه مزب ور )در آم رزش‬
‫گناھان ايشان( نازل گرديد‪.‬‬
‫قُ ْل إِ ِّن ي َعل ى َب ِّي َن ٍة ِم نْ َر ِّب ي ‪) ...‬آي ه ‪ .(57‬كلب ى گوي د‪ :‬آي ه درب اره نض ر ب ن ح ارث و‬
‫س ران ق ريش ن ازل ش د ك ه ب ه مس خره گفتن د ي ا محم د ع ذابى ك ه م ا را ب دان تھدي د‬
‫مىكردى نازل كن‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ﷲ َح َّق َق ْد ِر ِه إِذ قالوا ما أ ْن َز َل ﷲُ َعلى َب َش ٍر ِمنْ َشيْ ٍء ‪) ...‬آيه ‪ .(91‬والبى از‬ ‫َو ما َق َدرُوا َّ َ‬
‫ابن عباس روايت مىكند كه يھود گفتند‪ :‬اى محمد آيا خدا بر تو كتابى فرو فرستاده؟‬
‫فرمود‪ :‬بلى‪ .‬گفتند به خ دا‪ ،‬خداون د كت ابى از آس مان نفرس تاده اس ت‪ ،‬آي ه آم د ك ه »بگ و‬
‫كتابى كه موسى آورد و روشنى و ھدايت براى م ردم ب ود‪ ،‬ك ى ن ازل ك رد؟«‪ .‬ب ه گفت ه‬
‫محمد بن كعب قرظى خدا به محمد )ص( امر كرد كه از اھل كت اب‪ ،‬راج ع ب ه رس الت‬
‫خ ويش و پ يش بين ى آن در كت ب آس مانى س ؤال كن د و اھ ل كت اب روى حس ادت منك ر‬
‫قرآن و پيغمبر )ص( شدند و گفتند خدا بر بشر چيزى نازل نكرده‪ ،‬آيه مورد بحث )در‬
‫ر ّد ايشان( فرود آمد‪.‬‬
‫سعيد بن جبير گويد‪ :‬يك يھودى به نام مالك بن صيف نزد پيغمبر )ص( آمده با‬
‫حضرت محاجّ ه مىكرد‪ .‬پيغمب ر )ص( از او پرس يد ت را ب ه آنك ه ت ورات را ب ر موس ى‬
‫فرو فرستاد آيا در تورات نخواندهاى كه خدا حبر )‪ -‬عالم دينى( چاق را دوس ت ن دارد!‬
‫مالك فربه بود و عصبانى شد و پاسخ داد‪ :‬خدا بر بشرى )يا عليه بش رى( چي زى ن ازل‬
‫نكرده‪.‬‬
‫يھوديانى كه ھمراھش بودند‪ ،‬گفتند واى بر تو آيا ب ر موس ى ھ م چي زى ن ازل نك رده؟!‪-‬‬
‫آيه فوق در جواب آن حبر يھودى آمد‪.‬‬
‫ح َي إِل يَّ ‪) ...‬آي ه ‪ .(93‬قس مت اول آي ه‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﷲ َك ذِبا ً أ ْو ق ا َل أو ِ‬‫َو َمنْ أَ ْظلَ ُم ِم َّم ِن ا ْف َت رى َعلَ ى َّ ِ‬
‫درب اره مس يلمه ك ذاب از بن ى حنيف ه ك ه س جع م ىگف ت و كھان ت م ىك رد و ادع اى‬
‫پيغمبرى و دريافت وحى نمود نازل شده است‪.‬‬
‫ﷲُ ‪) ...‬آيه ‪ .(93‬كلبى از ابن عباس رواي ت م ىكن د اي ن‬ ‫َو َمنْ قا َل َسأ ُ ْن ِز ُل م ِْث َل ما أَ ْن َز َل َّ‬
‫ﷲ ب ن س عد ب ن اب ى س رح اس ت ك ه اظھ ار مس لمانى م ىك رد‪.‬‬ ‫قس مت آي ه درب اره عب د ّ‬
‫روزى پيغمب ر )ص( او را خواس ت ك ه آي ه ‪ 14 -12‬س وره مؤمن ون را ك ه ن ازل ش ده‬
‫آخ َر« را نوش ت از‬ ‫ﷲ پ س از آنك ه فق ره » ُث َّم أَ ْن َش أْناهُ َخ ْلق ا ً َ‬ ‫ب ود يادداش ت كن د‪ .‬عب د ّ‬
‫ِين« پيغمب ر‬‫ﷲُ أَحْ َس نُ ْالخ الِق َ‬ ‫ك َّ‬ ‫ار َ‬‫جزئي ات آف رينش انس ان ب ه ش گفت آم ده گف ت‪َ » :‬ف َتب َ‬
‫ﷲ ب ه ش ك افت اد و )ب ا خ ود( گف ت اگ ر‬ ‫)ص( فرمود‪ :‬بر من ھمين طور نازل شد‪ .‬عبد ّ‬
‫محم د راس ت م ىگوي د پ س ب ر م ن ني ز چ ون او وح ى ن ازل ش ده‪ ،‬و اگ ر ي ك م ّدعى‬
‫دروغين است كه من نيز چون او گفتم‪ .‬آيه م ورد بح ث اش اره ب ه اي ن ش خص دارد ك ه‬
‫گفت »من نيز چون خدا آيه نازل مىكنم« و مرتد شد‪.‬‬
‫ّ‬
‫عبد الرحمن بن عبدان با اسناد از شرحبيل بن سعد روايت مىكن د ك ه عب د ﷲ ب ن س عد‬
‫بن ابى سرح گفت‪» :‬من نيز چون خدا آيه نازل م ىك نم« و مرت د گش ت‪ .‬در ف تح مك ه‪،‬‬
‫عثمان ]كه برادر رضاعيش بود[ او را نزد پيغمبر )ص( آورده امان گرفت‪.‬‬
‫جنَّ ‪) ...‬آيه ‪ .(100‬كلبى گويد‪ :‬اين آيه درباره زنادقه نازل شد ك ه‬ ‫ش َركا َء ْال ِ‬ ‫َو َج َعلُوا ِ َّ ِ ُ‬
‫خ دا و ابل يس را دو ب رادر م ىدانس تند ك ه خ دا آفري دگار م ردم و چھ ار پاي ان و ابل يس‬
‫خالق مار و عقرب و درندگان است‪.‬‬
‫ْ‬
‫ﷲ َع ْدواً ِب َغ ْي ِر عِ ل ٍم ‪) ...‬آي ه ‪ .(108‬والب ى‬ ‫َّ‬
‫ﷲ َف َي ُس بُّوا َ‬‫ون َّ ِ‬
‫ُون ِم نْ ُد ِ‬ ‫ِين َي ْدع َ‬ ‫َو ال َت ُسبُّوا الَّذ َ‬
‫از ابن عباس روايت مىكند كه مشركان گفتند يا محمد )ص( از بدگويى خدايان ما ب س‬
‫كن و گر نه خدايت را ھجو مىكنيم‪ .‬آيه بدين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫قتاده گويد‪ :‬مسلمانان بتھاى كفار را دشنام مىدادند و كافران نيز عينا پاسخ‬
 ‫مىگفتند‪ .‬خداوند مسلمين را از تحريك كردن آن مردم نادان نھى كرد‪.‬‬
‫س ّدى گويد چون ابو طالب به حال مرگ افتاد قريش گفتند بياييد به نزد اي ن م رد ب رويم‬
‫و از او بخواھيم ك ه ب رادر زادهاش را در م ورد م ا نص يحت و وص يت كن د‪ ،‬چ ه ش رم‬
‫داريم از اينكه پس از او محمد )ص( را بكشيم ك ه ع رب گوين د اب و طال ب م انع ب ود و‬
‫چون بمرد محمد )ص( را كشتند‪ .‬پس ابو سفيان و ابو جھل و نض ر ب ن ح ارث و امي ة‬
‫بن خلف و ابىّ بن خلف و عقبة ب ن اب ى مع يط و عم رو ع اص و اس ود ب ن بخت رى ب ر‬
‫بالين ابو طالب رفتند و گفتند تو ب زرگ و س رور م ايى و محم د م ا را و خ دايان م ا را‬
‫مىآزارد دوست داريم او را بخوانى و از اينكه نام خدايان ما را ببرد منع كنى‪ ،‬م ا ني ز‬
‫او را با خدايش رھا مىكنيم‪.‬‬
‫ابو طالب پيغمبر )ص( را خواست و حضرت آمد‪ .‬ابو طالب گف ت‪ :‬اين ان از طايف ه ت و‬
‫و پس ر عموھاي ت ھس تند‪ .‬پيغمب ر )ص( پرس يد چ ه م ىخواھن د؟ گفتن د‪ :‬م ا از ت و‬
‫مىخواھيم ما را با خدايانمان واگذارى و ما نيز ترا با خدايت وامىگذاريم و اب و طال ب‬
‫در تأييد ايشان گفت‪:‬‬
‫ّ‬
‫منص فانه اس ت از ايش ان بپ ذير‪ .‬رس ول ﷲ )ص( فرم ود اگ ر م ن درخواس ت ش ما را‬
‫بپذيرم آيا كلمهاى از من م ىپذيري د ك ه ب ا ب ر زب ان آوردن آن ص احب اختي ار ع رب و‬
‫پيشواى عجم شويد؟ ابو جھل گفت‪ :‬به جان پدرت نه يك كلمه كه ده كلمه م ىگ وييم‪ ،‬آن‬
‫چيست؟ فرمود‪:‬‬
‫بگوييد »ال ال ه اال ﷲ«‪ .‬اب راز امتن اع و اش مئزاز كردن د‪ .‬اب و طال ب گف ت‪ :‬ب رادر زاده‬ ‫ّ‬
‫كلمه ديگرى بگو و چيز ديگرى بخواه كه از اين كلمه مىرمند‪ .‬فرمود‪ :‬يا ع ّم من غي ر‬
‫از اين نت وانم گف ت و اگ ر آفت اب را در ك ف م ن بگذارن د غي ر از اي ن نگ ويم اب و جھ ل‬
‫گف ت‪ :‬از دش نام خ دايان م ا دس ت ب ردار و گ ر ن ه ب ه ت و و آنك ه ت را ب ر انگيخت ه دش نام‬
‫دھيم‪ .‬آيه باال بدين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫َو أَ ْق َسمُوا ِبا َّ ِ َج ْھ َد أَيْمان ِِھ ْم لَ ِئنْ جا َء ْت ُھ ْم آ َية لَ ُي ْؤ ِم ُننَّ ِبھ ا ‪) ...‬آي ه ‪ .(111 -109‬محم د ب ن‬
‫ٌ‬
‫موسى بن فضل با اسناد از محمد ب ن كع ب رواي ت م ىكن د ك ه ق ريش ب ا پيغمب ر )ص(‬
‫گفتند تو از موسى صحبت مىكنى كه با عصا سنگ را ش كافت و دوازده چش مه از آن‬
‫بگشود‪ ،‬و عيسى كه مرده زنده كرد‪ ،‬و قوم ثمود كه خدا ناقهاى را ب راى ايش ان آي ت و‬
‫حجت قرار داد‪.‬‬
‫اكن ون خ ود معجزات ى از آن دس ت بي ار ت ا تص ديقت كن يم‪ .‬فرم ود چ ه معج زهاى دلت ان‬
‫مىخواھد؟ گفتند كوه صفا را زرين ساز‪ .‬فرمود‪ :‬اگر اين كار را بكنم تص ديق م ىكني د‬
‫گفتند‪ :‬آرى به خدا دسته جمعى پيروت مىشويم‪ .‬راوى گويد‪ :‬پيغمبر )ص( دع ا ك رد و‬
‫جبرئيل عليه السالم ن ازل ش د و گف ت‪ :‬ھرگ اه ك وه ص فا ط ال ش ود و تص ديق ب ه نش انه‬
‫الھى نكنند بال نازل خواھد شد‪ .‬اكنون اگر خواھى صفا را طال كنم و اگر خواھى اينان‬
‫را واگذار‬
 ‫تا تو به كارى ميانشان پيدا شود‪ .‬آيه مورد بحث فرود آمد‪.‬‬
‫ﷲ َعلَ ْي ِه ‪) ...‬آيه ‪ .(121‬مشركان از پيغمبر )ص( پرس يدند‬ ‫َو ال َتأْ ُكلُوا ِممَّا لَ ْم ي ُْذ َك ِر اسْ ُم َّ ِ‬
‫كه چون گوسفند بميرد چه كسى او را كشته است؟ فرمود خ دا‪ .‬گفتن د ت و م ىگ ويى ھ ر‬
‫چه تو و اصحابت بكشيد حالل است‪ ،‬و آنچه باز و سگ بكشند حالل است‪ ،‬ل يكن آنچ ه‬
‫خدا بكشد حرام؟‪ -‬آيه مزبور در جواب نازل گرديد‪.‬‬
‫عكرمه گويد‪ :‬مجوسيان فارس وقتى خبر تحريم ميت ه را ش نيدند ب ه مش ركان ق ريش ك ه‬
‫در جاھلي ت دوس تى داش تند نوش تند محم د )ص( و ي ارانش ب ا دع وى پي روى از خ دا‬
‫مىپندارند آنچه خود ذبح كنند حالل است و آنچه خدا بكش د ح رام؟‪ -‬و از اي ن س خن در‬
‫دل بعضى مسلمانان شبھه پديد آمد‪ ،‬و آيه در اين باب نازل گرديد‪.‬‬
‫كان َميْتا ً َفأَحْ َييْناهُ ‪) ...‬آيه ‪ .(122‬ابن عباس گويد‪ :‬م راد آي ه‪ ،‬حم زه و اب و جھ ل‬ ‫أَ َو َمنْ َ‬
‫است كه ابو جھل سرگين و پليدى پوست به سوى پيغمبر )ص( انداخت و ديگ ر توفي ق‬
‫ايمان نيافت‪ ،‬و حمزه كه از شكار بر مىگشت قضيه را شنيده با كمانش ب االى س ر اب و‬
‫جھل رفت‪.‬‬
‫ابو جھل با البه گفت‪ :‬يا ابا يعلى مگر نديدهاى كه ما را سفيه مىخواند و خ دايان م ا را‬
‫دشنام مىدھد و با آي ين پ دران ب ه مخالف ت برخاس ته؟ حم زه پاس خ داد‪ :‬س فيهت ر از ش ما‬
‫ﷲ كه‬ ‫كيست كه به جاى خدا بت مىپرستيد‪ .‬من گواھى م ىدھ م ك ه خ دايى نيس ت ج ز ّ‬
‫بى شريك است و محمد بنده و فرستاده او است‪ .‬آيه در مقايسه ابو جھ ل و حم زه ن ازل‬
‫شده است‪.‬‬
‫ابو بكر حارثى با اسناد از زيد بن اسلم روايت مىكند كه عمر گفت‪ :‬مقصود از » َك َم نْ‬
‫خار ٍج ِم ْنھا« ابو جھل بن ھشام است‪.‬‬ ‫ت لَي َ‬ ‫الظلُما ِ‬ ‫َم َثل ُ ُه فِي ُّ‬
‫ْس ِب ِ‬

‫سوره اعراف‬

‫يا َبنِي آ َد َم ُخ ُذوا ِزي َن َت ُك ْم عِ ْن َد ُك ِّل َمسْ ِ‬

‫ج ٍد ‪) ...‬آيه ‪ .(32 -31‬سعيد بن محمد عدل ب ا اس ناد‬
‫از ابن عباس روايت مىكند كه بعضى اعراب با تن عري ان كعب ه را ط واف م ىكردن د‬
‫و حت ى زن ان ني ز تنھ ا ب ر پ ايين تن ه خ ود تك ه چرم ى مانن د پش ه پ ران االغ آوي زان‬
‫مىكردند و اين شعر مىخواندند‪:‬‬
‫امروز تمام يا گوشهاى از آن آشكار مىشود و ھر كس آن را ببيند حرامش باد آي ه ب اال‬
‫بر پيغمبر )ص( نازل گرديد و دستور پوشش داده شد‪.‬‬
‫عبد الرحمن بن احمد عطا با اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه زن در جاھليت گرد‬
‫كعبه عريان طواف مىكرد و كھنهاى بر فرج مىآويخت و ش عر م ذكور را م ىس رود‪.‬‬
‫آي ه ‪ 31‬و ‪ 32‬اع راف در نھ ى عري انى ن ازل گردي د‪ .‬مس لم ني ز اي ن رواي ت را آورده‬
‫است‪.‬‬
‫حسن بن محمد فارسى با اسناد از ابو سلمه بن عبد الرحمن روايت م ىكن د ك ه در آي ين‬
‫جاھليت ھنگام حج وقتى از منى سرازير مىشدند بر ھيچ كس جايز نبود پوشش ب اال و‬
‫پايين داشته باشد و ھر ك س ھ ر پوشش ى داش ت كن ار م ىان داخت ت ا در ط واف عري ان‬
‫باشد و خداوند آيه ‪ 31‬و ‪ 32‬اعراف بدين مناسبت فرستاد‪.‬‬
‫كلبى گويد‪ :‬مردم جاھليت در ايام حج به اندازه بخور و نمير تغذيه م ىكردن د و مح ض‬
‫ﷲ )ص( م ا ب راى‬ ‫بزرگداشت حج‪ ،‬چربى مطلقا نمىخوردند‪ .‬مسلمانان گفتند يا رسول ّ‬
‫اي ن امس اك س زاوارتريم‪ .‬آي ه در تج ويز خ وردن گوش ت و چرب ى در اي ام ح ج ن ازل‬
‫گرديد‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َو ا ْت ُل َعلي ِْھ ْم َن َبأ الذِي آ َتيْناهُ آياتِنا َفان َسل َخ ِمنھا ‪) ...‬آيه ‪ .(175‬اب ن مس عود گوي د‪ :‬اي ن آي ه‬
‫َ‬
‫درباره مردى از بنى اسرائيل به نام بلعم بن باعورا است‪ .‬ابن عب اس و ديگ ر مفس ران‬
‫نيز نام او ھمين طور ذكر كردهاند‪ .‬والبى گويد بلعم م ردى ب ود در ش ھر جب اران چ ون‬
‫موسى با بنى اس رائيل ب ه ش ھر ايش ان در آمدن د پس ر عموھ ا و ق وم بلع م ن زد وى آم ده‬
‫گفتند‪ :‬موسى مردى تندخوى است و لش كر بس يار دارد و اگ ر ب ر م ا غلب ه كن د ھم ه را‬
‫مىكش د‪ ،‬از خ دا بخ واه ك ه گزن د موس ى و س پاھش را از م ا برگردان د‪ .‬بلع م گف ت اگ ر‬
‫چنين دعايى بكنم دنيا و آخرتم از دست مىرود‪ .‬و آنھا پيوسته اصرار مىكردند تا بلعم‬
‫موس ى و لش كرش را نف رين ك رد و خ دا عناي ت از بلع م برگرف ت و از موھب ت الھ ى‬
‫عارى شد )فانسلخ منھا(‪.‬‬
‫ﷲ بن عمرو عاص و زيد بن اس لم گفت هان د آي ه درب اره امي ة ب ن اب ى الص لت ثقف ى‬ ‫عبد ّ‬
‫اس ت ك ه كت ب آس مانى را خوان ده ب ود و م ىدانس ت خ دا در ھم ان اي ام پي امبرى ب ر‬
‫مىانگيزد‪ ،‬و اميدوار مىب ود ك ه خ ود ھم ان پي امبر موع ود باش د‪ .‬چ ون خداون د محم د‬
‫)ص( را به رسالت برگزيد امية از روى حسد انكار ورزيد‪.‬‬
‫عكرمه از ابن عب اس رواي ت م ىكن د‪ :‬اي ن آي ه درب اره م ردى اس ت ك ه خ دا س ه دع اى‬
‫مستجاب به وى اعطا كرد‪ ،‬و زنى داشت به نام بس وس ك ه ص احب چن د پس ر و م ورد‬
‫عالقه‬
‫آن مرد بود‪ .‬زن به مرد گفت‪ :‬يكى از سه دعا را به من اختص اص ده‪ .‬م رد گف ت‪ :‬از‬
‫آن تو باش د‪ ،‬چ ه م ىخ واھى؟ زن گف ت‪ :‬از خ دا بخ واه م را زيب اترين زن بن ى اس رائيل‬
‫سازد‪ .‬زن چون خويش را بى نظير يافت نسبت به شوھرش بى ميل گرديد‪ ،‬دنبال چي ز‬
‫ديگر افتاد‪.‬‬
‫پس مرد وى را نفرين كرد و به صورت س گى پ ارس كنن ده در آورد و ب دين گون ه دو‬
‫فقره از دعاھاى مستجاب ھ در ش د‪ .‬پس ران ن زد پ در آم ده اب راز ب ى ق رارى كردن د ك ه‬
‫مادرمان سگى پارس كننده شده و مردم ما را مىنكوھند‪ ،‬دعا كن ب ه ح ال نخس تين ب از‬
‫گردد‪ .‬مرد دعا نمود و زن به حال اول بازگشت و سه دع اى مس تجاب ب ر ب اد رف ت و‬
‫بسوس را نمونه شومى دانند و ضرب المثل آرند كه‪ :‬أشام من البسوس »‪.«1‬‬
‫ك َع ِن السَّا َع ِة أَي َ‬
‫َّان مُرْ ساھا ‪) ...‬آيه ‪ .(187‬ابن عباس گويد جبل ب ن اب ى قش ير و‬ ‫َيسْ َئلُو َن َ‬
‫شموال بن زيد يھودى گفتند‪ :‬يا محمد اگر تو پيغمب رى از زم ان قيام ت خب ر ده‪ ،‬ك ه م ا‬
‫مىدانيم‪ .‬آيه در پاسخ نازل شد‪.‬‬
‫قتاده گويد‪ :‬قريش به محمد گفتند ما با تو خويشاوند و نزديكيم‪ ،‬مخفيانه ما را از ساعت‬
‫رستاخيز مطلع كن! آيه در جواب آمد‪.‬‬
‫اب و س عيد ب ن اب ى بك ر وراق ب ا اس ناد از قرظ ة ب ن حس ان رواي ت م ىكن د ك ه روز‬
‫جمعهاى از ابو موسى بر منبر بصره شنيدم كه گف ت از پيغمب ر )ص( زم ان قيام ت را‬
‫پرسيدند و من آنجا بودم‪ .‬فرمود تنھا خدا مىدان د‪ ،‬و ت ا م وقعش برس د عل م آن ن زد خ دا‬
‫است ليكن من مق دمات و عالي م آن را ب ا ش ما م ىگ ويم‪ :‬پ يش از رس تاخيز س يل فتن ه و‬
‫ھرج برخيزد‪.‬‬
‫پرسيدند يا رسول ﷲ )ص( ھرج چيست؟ فرمود به زبان حبشى يعنى كشتار و دلھ اى‬‫ّ‬
‫مردم تنگ و فشرده شود و بيگانگى و دورى ميان مردم پديد آيد‪ ،‬و كسى نخواھ د ك س‬
‫را بشناسد خردمندان از بين بروند و گلهوارى از مردم بمانند كه نيك و بدى نشناسند‪.‬‬
‫ض ًّرا ‪) ...‬آيه ‪ .(188‬كلبى گويد‪ :‬اھل مكه از پيغمب ر )ص(‬ ‫ك لِ َن ْفسِ ي َن ْفعا ً َو ال َ‬‫قُ ْل ال أَمْ لِ ُ‬
‫مىپرسيدند يا محمد آيا پروردگار تو از قيمتھاى ارزان پيش از آن كه گران شود ت را‬
‫ب اخبر م ىس ازد ت ا ج نس بخ رى و س ود بب رى؟ و از چراگ اه و از زم ين پ يش از آنك ه‬
‫آسيبزده و خشك شود ترا مطلع م ىكن د ت ا ب ه ج اى س بز و خ رم ب روى؟ آي ه در ج واب‬
‫نازل گرديد‪.‬‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬اين ضرب المثل داستان ديگرى ھم دارد كه در كتب مربوطه بايد ديد‪ -.‬م‪.‬‬
‫ح َد ٍة ‪) ...‬آي ه ‪ .(190 -189‬مجاھ د م ىگوي د‪ :‬آدم و ح وا را‬ ‫س وا ِ‬ ‫ھ َُو الَّذِي َخلَ َق ُك ْم ِمنْ َن ْف ٍ‬
‫پسر نمىماند‪ .‬شيطان به ايشان گفت‪ :‬اين بار اگر پسردار ش ديد اس مش را عب د الح رث‬
‫بگذاريد )و نام شيطان پيش تر ح رث م ىب ود(‪ .‬آدم و زن ش آن س فارش ب ه ج اى آوردن د‬
‫»‪ «1‬و اين است معنى » َفلَمَّا آتاھُما صالِحا ً َج َعال لَ ُه ُ‬
‫ش َركا َء«‪.‬‬
‫ئ ْالقُرْ آنُ َفاسْ َت ِمعُوا لَ ُه َو أَ ْنصِ ُتوا ‪) ...‬آيه ‪ .(204‬ابو منص ر منص ورى ب ا اس ناد‬ ‫َو إِذا قُ ِر َ‬
‫از ابو ھري ره رواي ت م ىكن د ك ه آي ه مزب ور در نھ ى كس انى ن ازل ش د ك ه در اقت دا ب ه‬
‫پيغمبر )ص( در نماز صدا بلند مىكردند‪.‬‬

‫قتاده گويد در اوايل تشريع‪ ،‬مسلمانان در حال نماز صحبت مىكردند‪ ،‬مثال يك ى از راه‬
‫مىرسيد و مىپرسيد در ركعت چندم ھستيد؟ و حاضران جواب مىدادند‪ .‬آي ه )در نھ ى‬
‫سخن گفتن حين نماز( نازل شد‪.‬‬
‫زھرى گوي د‪ :‬درب اره ج وانى انص ارى ن ازل گردي د ك ه )پش ت س ر پيغمب ر )ص( نم از‬
‫مىخواند و( ھ ر چ ه پيغمب ر )ص( قرائ ت م ىك رد او تك رار م ىنم ود‪ .‬آي ه در نھ ى او‬
‫فرود آمد‪.‬‬
‫ابن عباس گويد‪ :‬پيغمبر )ص( در نماز واجب‪ ،‬بلند قرائت مىكرد و اصحاب نيز پش ت‬
‫سرش صدا به قرائت بر مىداشتند و صداھا در ھم شده باعث اشتباه م ىگردي د‪ .‬آي ه از‬
‫اين جھت نازل گرديد‪.‬‬
‫س عيد ب ن جبي ر و مجاھ د و عم رو ب ن دين ار و بعض ى ديگ ر گوين د آي ه در م ورد نم از‬
‫جمعه‪ ،‬و سكوت و گوش دادن به خطبهھاى امام است‪.‬‬

‫سوره انفال‬

‫فال قُ ِل ْاألَ ْنفا ُل ِ َّ ِ َو الرَّ س ِ‬

‫ُول ‪) ...‬آيه ‪ .(1‬ابو سعيد نضروى با اس ناد از‬ ‫ك َع ِن ْاألَ ْن ِ‬
‫َيسْ َئلُو َن َ‬
‫سعد بن ابى و ّقاص روايت مىكند كه در روز بدر برادرم عمير كش ته ش د و م ن س عيد‬
‫بن عاصر را كشتم و شمشيرش را كه ذو الكتيفه مىگفتند برداشتم و ن زد پيغمب ر )ص(‬
‫بردم فرمود برو‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در مجمع البيان آمده است كه در اينجا صحبت آدم و حوا بخص وص نيس ت بلك ه م راد ناسپاس ى‬
‫نوع بشر به طور كلى است‪.‬‬
‫جزء غنايم بينداز‪ .‬برگشتم در حالى كه از كشته شدن برادر و گرفت ه ش دن غنيم تم خ دا‬
‫داند در دلم چه مىگذشت‪ .‬دور نرفته بودم كه سوره انفال نازل ش د و پيغمب ر )ص( ب ه‬
‫من فرمود برو و شمشير را بردار‪.‬‬
‫عكرمه از ابن عباس روايت مىكند ك ه در روز ب در پيغمب ر )ص( تكلي ف ھ ر ك س را‬
‫معين فرموده‪ ،‬از تخلف اكيدا نھى كرد‪ .‬جوانان پيش رفتند و پي ران زي ر پ رچمھ ا ب اقى‬
‫ماندند‪ .‬وقتى موقع تقسيم غنايم شد جوانان ھمه غنيم تھ ا را م ىخواس تند‪ .‬پي ران گفتن د‬
‫م ا را م ورد تبع يض ق رار ندھي د ك ه زي ر پ رچمھ ا ب وديم و اگ ر شكس ت م ىخوردي د و‬
‫عقب نشينى مىكردي د پش تيبان ش ما ب وديم‪ .‬آي ه ب اال ن ازل ش د و پيغمب ر )ص( غن ايم را‬
‫بين ھمه مساوى تقسيم كرد‪.‬‬
‫اب و بك ر ح ارثى ب ا اس ناد از عب اد ب ن ص امت رواي ت م ىكن د ك ه آن روز چ ون دش من‬
‫ھزيم ت ك رد ع دهاى از مس لمين ب ه تعقي ب دش من پرداختن د و ع دهاى ھ م ب ه محافظ ت‬
‫پيغمبر )ص( ايستادند و جمعى به تاراج لشكرگاه دش من رفتن د‪ .‬پ س از ن ابودى دش من‪،‬‬
‫تعقيب كنندگان بازگشتند و گفتند غنيمت از آن م ا اس ت چ ه خ دا دش من را ب ه دس ت م ا‬
‫نابود و ف رارى س اخت و محافظ ان رس ول )ص( ني ز گفتن د ش ما از م ا مح قت ر نيس تيد‬
‫زيرا ما پيغمبر )ص( را در ميان گرفتيم كه دشمن ناگھان بر او نت ازد و كس انى ك ه ب ه‬
‫غنيمتگيرى پرداخته بودن د گفتن د ھ يچ ي ك مح ّقت ر از م ا نيس تند ك ه ب ر لش كرگاه دس ت‬
‫يافتيم و غنايم بر گرفتيم و به م ا م ىرس د ت ا آي ه م ورد بح ث ن ازل ش د و پيغمب ر )ص(‬
‫غنايم را على السويه قسمت فرمود‪.‬‬
‫ﷲ َرم ى ‪) ...‬آي ه ‪ .(17‬عب د ال رحمن ب ن احم د عط ار ب ا‬ ‫ت إِ ْذ َر َم ْي َ‬
‫ت َو ل ِك نَّ َّ َ‬ ‫َو م ا َر َم ْي َ‬
‫اسناد از سعيد بن مسيّب و او از پدرش روايت مىكند كه روز احد‪ ،‬أبى بن خلف قصد‬
‫ﷲ )ص( كرد‪ .‬عدهاى از مسلمانان م انعش ش دند‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬راھ ش‬ ‫رسول ّ‬
‫را باز كنيد و مصعب بن عمير از بنى عب د ال دار جل و رف ت‪ .‬پيغمب ر )ص( ترق وه اب ىّ‬
‫را در فاصله خود و زره برھن ه دي د ب ا حرب هاش ض ربهاى ب ر آن زد ك ه اب ىّ از اس ب‬
‫افتاد و دندهاش شكست بدون آنكه از محل ضربه خونى آمده باشد‪ .‬ي ارانش ب ر ب الين او‬
‫آمدن د‪ ،‬مث ل گ او ص دا م ىك رد‪ .‬گفتن د چ را ع اجز ش دهاى‪ ،‬خراش ى ب يش نيس ت‪ .‬گف ت‪:‬‬
‫س وگند ب ه خ دا اگ ر اي ن ض ربت ب ر ھم ه بازاري ان ذو المج از ف رود آم ده ب ود ھمگ ى‬
‫مىمردند او پيش از آنكه به مكه برسد به جھنم واص ل ش د‪ ،‬و خ داى تع الى آي ه ب اال را‬
‫نازل فرمود كه اى محمد تو ضربه نزدى‪ ،‬خدا زد‪.‬‬
‫صفوان بن عمرو از عب د العزي ز ب ن جبي ر رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر )ص( در جن گ‬
‫خيبر‬
‫كمان خواست‪ ،‬كمان بلندى آوردند فرمود كمان ديگرى بياوريد‪ .‬كمانى برآم ده آوردن د‬
‫كه قبضهاش دست را پر مىك رد‪ .‬پيغمب ر )ص( ب ا آن ب ه س وى قلع ه تي ر ان داخت‪ ،‬تي ر‬
‫رفت تا كنانة بن ابى الحقيق را كه در بستر بود بكش ت و اي ن آي ه ن ازل ش د ك ه ت و تي ر‬
‫نينداختى‪ ،‬خدا انداخت‪.‬‬
‫ام ا اكث ر مفس ران ب ر آنن د ك ه پيغمب ر )ص( در جن گ ب در مش تى از ري گ ص حرا‬
‫برداشته به سوى مشركان پاشيد و فرمود‪ :‬شاھت الوجوه‪ ،‬يعن ى مس خ و زش ت ب اد اي ن‬
‫چھرهھا! و از آن ريگھا در چشم ھمه مشركان رفت‪.‬‬
‫به گفته حكيم ب ن ح زام در روز ب در ص دايى مي ان زم ين و آس مان پيچي د چ ون ص داى‬
‫ريگ كه در طشت ريخته ش ود‪ ،‬و آن مش ت ريگ ى ب ود ك ه پيغمب ر )ص( ب ه س وى م ا‬
‫پاشيد و شكست خورديم و آيه مربوط به ھمين داستان است‪.‬‬
‫إِنْ َتسْ َت ْف ِتحُوا َف َق ْد جا َء ُك ُم ْال َف ْت ُح ‪) ...‬آيه ‪ .(19‬حسن بن محم د فارس ى ب ا اس ناد از عب د ﷲّ‬
‫بن ثعلبة بن صغير رواي ت م ىكن د ك ه آنك ه طل ب ف تح ك رد اب و جھ ل ب ود ك ه چ ون دو‬
‫لشكر به ھم رسيدند گفت‪ :‬خدايا از ما دو گروه‪ ،‬ھر كدام كه قطع رحم كرده و بدعت و‬
‫منكر آورده مھلتش مده و ھالكش كن‪ ،‬و بدين گونه »استفتاح« كرد و آيه بدين مناسبت‬
‫نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲ حاكم نيز در صحيح خويش اين روايت را آورده است‪.‬‬ ‫ابو عبد ّ‬
‫به گفته س ّدى و كلبى‪ ،‬مشركان ھنگام خروج از مكه به قصد جنگ ب ا پيغمب ر )ص( ب ه‬
‫پ رده كعب ه در آويخت ه دع ا كردن د ك ه خ دايا از دو گ روه و لش كر آنك ه برت ر و ھ دايت‬
‫يافتهتر و بزرگوارتر و عزيزتر است و آيي نش بھت ر‪ ،‬ي اريش ك ن‪ ،‬و آي ه ب دين مناس بت‬
‫نازل گرديد‪.‬‬
‫عكرم ه گوي د‪ :‬مش ركان گفتن د م ا حقاني ت دي ن محم د را نم ىدان يم »ف افتح بينن ا و بين ه‬
‫ب الحق« طال ب ب از ش دن و گش وده ش دن ح ق از باط ل ش دند و ف تح ح ق را خواس تار‬
‫گرديدند و خداى تعالى اين آيه نازل فرمود كه »إِنْ َتسْ َت ْف ِتحُوا«‪.‬‬
‫ﷲ َو الرَّ سُو َل ‪) ...‬آيه ‪ .(28 -27‬آي ه درب اره اب و لباب ة ب ن‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا ال َت ُخو ُنوا َّ َ‬
‫عبد المنذر انصارى نازل شده اس ت ب دين ش رح ك ه پيغمب ر )ص( يھ ود بن ى قريظ ه را‬
‫بيس ت و ي ك ش ب محاص ره ك رد و ايش ان خواس تار ص لح ب ر اس اس ق رار ص لح بن ى‬
‫نض ير ب ا پيغمب ر )ص( ش دند ك ه اج ازه يابن د ن زد بن ى نض ير ب ه اذرع ات و اريح ا در‬
‫س رزمين ش ام برون د و پيغمب ر )ص( نپ ذيرفت مگ ر اينك ه داورى س عد ب ن مع اذ را‬
‫بپذيرند‪ .‬آنان نيز نپذيرفته‪ ،‬ابو لبابة را كه خير خواه ايش ان ب ود و خانم ان و فرزن دانش‬
‫نزد ايشان بود پيشنھاد كردند‪.‬‬
‫ﷲ )ص( او را فرستاد‪ .‬ابو لبابه نزد بنى قريظه رفت پرسيدند نظ رت چيس ت‪،‬‬ ‫رسول ّ‬
‫آي ا داورى س عد ب ن مع اذ را بپ ذيريم؟ اب و لباب ه ب ا دس ت ب ه گل و اش اره ك رد‪ -‬يعن ى‬
‫مىخواھند شما را بكشند‪ ،‬قبول نكنيد‪ .‬ابو لبابه گويد‪ :‬در جا فھميدم كه به خدا و رس ول‬
‫ﷲ )ص( خيانت كردهام‪ .‬و آيه با اشاره به خيانت وى فرود آم د‪ .‬پ س از ن زول آي ه اب و‬ ‫ّ‬
‫لبابه خ ود را ب ه يك ى از س تونھ اى مس جد بس ت و گف ت‪ :‬ب ه خ دا نخ ورم و نياش امم ت ا‬
‫بميرم يا خدا توبهام را بپذيرد‪.‬‬
‫و ھفت روز بى خوراك گذرانيد تا بيھوش افتاد و خدا توبهاش را پ ذيرفت‪ .‬ب ه او گفتن د‬
‫توبهات پذيرفته شده‪ ،‬گفت‪ :‬ب ه خ دا بن د از خ ويش نگش ايم ت ا پيغمب ر )ص( خ ود بن د از‬
‫من بگشايد‪ .‬پيغمب ر )ص( آم د و ب ه دس ت خ ويش او را از س تون ب از گش ود‪ .‬اب و لباب ه‬
‫گف ت‪ :‬توب ه م ن وقت ى كام ل ش ود ك ه از دي ار خ ويش‪ -‬ك ه در آن مرتك ب گن اه ش دهام‪-‬‬
‫ھجرت كنم و از اموال خويش خلع يد كنم‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬ثل ث مال ت را تص دق‬
‫كنى كافى است‪.‬‬
‫ْ‬
‫كان ھذا ھ َُو ال َح َّق ‪) ...‬آيه ‪ .(32‬مفسران گويند‪ :‬آيه درباره نض ر ب ن‬ ‫َو إِ ْذ قالُوا اللَّ ُھ َّم إِنْ َ‬
‫حارث است كه گف ت‪ :‬خ دايا اگ ر آنچ ه محم د م ىگوي د ح ق اس ت ب ر س ر م ا از آس مان‬
‫سنگ بباران‪.‬‬
‫محمد بن احمد بن جعفر با اسناد از انس بن مالك روايت مىكند ك ه اب و جھ ل آن س خن‬
‫بگفت‪ ،‬و آيه آمد »مادام كه تو ميانشان باشى خ دا ع ذاب نم ىفرس تد«‪ .‬بخ ارى و مس لم‬
‫نيز اين روايت را آوردهاند‪.‬‬
‫ت ‪) ...‬آي ه ‪ .(35‬اب و اس ماعيل ب ن اب ى عم ر و نيش ابورى ب ا‬ ‫صال ُت ُھ ْم عِ ْن َد ْال َب ْي ِ‬
‫كان َ‬‫َو ما َ‬
‫اسناد از عبد ﷲ بن عمر روايت مىكند كه مشركان كعبه را طواف كرده كف مىزدن د‬ ‫ّ‬
‫و سوت م ىكش يدند )و ك ف زدن و س وت كش يدنش ان را تقلي د ك رد( و چھ ره ب ر خ اك‬
‫مىنھادند‪ .‬اين آيه )در تشنيع مشركين( نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲ ‪) ...‬آيه ‪ .(36‬مقات ل و كلب ى گوين د‬‫يل َّ ِ‬ ‫ون أَمْ والَ ُھ ْم لِ َي ُ‬
‫ص ُّدوا َعنْ َس ِب ِ‬ ‫إِنَّ الَّذ َ‬
‫ِين َك َفرُوا ُي ْنفِقُ َ‬
‫آيه درباره اطعام كنندگان سپاه مشركين در جن گ ب در ن ازل ش ده اس ت ك ه اي ن دوازده‬
‫تن بودند‪ :‬ابو جھل بن ھشام‪ ،‬عتبه‪ ،‬شيبه‪ ،‬نبيه بن حجاج‪ ،‬منبه بن حج اج‪ ،‬اب و البخت رى‬
‫بن ھشام‪ ،‬نضر بن حارث‪ ،‬حكيم ب ن ح زام‪ ،‬اب ىّ ب ن خل ف‪ ،‬زمع ة ب ن اس ود‪ ،‬ح رث ب ن‬
‫عامر بن نوفل و عباس بن عبد المطلب ك ه ھم ه از ق ريش بودن د و ھ ر ي ك در روز ده‬
‫قربانى مىدادند‪.‬‬
‫سعيد بن جبير و ابن ابزى گفتهاند آيه درباره ابو سفيان نازل شده است كه در جنگ‬
‫احد عالوه بر اعرابى كه دعوتش را پذيرفتند‪ ،‬دو ھ زار ت ن از اح ابيش »‪ «1‬را ب راى‬
‫جنگيدن با پيغمبر )ص( اجير كرد‪ ،‬و كعب بن مالك در اين باب گويد‪:‬‬
‫آنگاه ب ه س وى درياھ ايى از لش كر ران ده ش ديم ك ه در وس ط آن س ه ھ زار ت ن از قباي ل‬
‫گونهگ ون بودن د س ر برھن ه ي ا رو پيچي ده‪ ،‬و م ا ع ده كم ى ب وديم‪ ،‬سيص د ت ا دس ت ب اال‬
‫چھار صد تن حك م ب ن عتب ه گوي د‪ :‬اب و س فيان روز اح د ب راى مش ركين چھ ل اوقي ه )‪-‬‬
‫سيصد مثقال طال( خرج كرد و آيه باال )در تشنيع وى( نازل گرديد‪.‬‬
‫محمد بن اسحاق از طريق خاص خودش روايت مىكن د ك ه چ ون تتم ه لش كر مش ركين‬
‫از جنگ بدر‪ ،‬شكست خورده به مكه باز گشتند و ابو سفيان نيز ب ا ك اروان خ ويش )از‬
‫ﷲ بن ابى ربيع ه و عكرم ة ب ن اب ى جھ ل و ص فوان ب ن امي ه و‬ ‫راه ديگر( باز آمد عبد ّ‬
‫عدهاى ديگر از بازماندگان كش تگان ب در‪ ،‬ن زد اب و س فيان و ش ركايش در ك اروان آم ده‬
‫گفتند‪ :‬اى جماعت قريش‪ ،‬محمد شما را به خون كشيد و برگزيدگانتان را كشت‪ .‬ب ا اي ن‬
‫مال باز يافته ما را در جنگ انتقامى عليه او يارى كني د‪ .‬اب و س فيان و ش ركاء پذيرفتن د‬
‫و آيه اشاره به آنان دارد‪.‬‬
‫ْ‬
‫ك ِم َن ال ُم ْؤ ِمن َ‬
‫ِين ‪) ...‬آي ه ‪ .(64‬اب و بك ر ب ن ح ارث ب ا‬ ‫َّ‬ ‫ك َّ‬
‫ﷲُ َو َم ِن ات َب َع َ‬ ‫يا أَ ُّي َھا ال َّن ِبيُّ َحسْ ُب َ‬
‫اسناد از ابن عباس روايت مىكن د ك ه چ ون تع داد مؤمن ان ب ه س ى و ن ه ت ن رس يد و ب ا‬
‫اسالم آوردن عمر چھل تن شدند‪ ،‬اين آيه نازل شد ك ه اى پيغمب ر )ص( خ دا و مؤمن ان‬
‫پيروت ترا كفايتند‪.‬‬
‫ض ‪) ...‬آي ه ‪ .(68 -67‬ب ه گفت ه‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ون لَ ُه أسْ رى َح َّت ى ُي ثخ َِن فِ ي األرْ ِ‬ ‫ان لِ َن ِب يٍّ أَنْ َيك َ‬
‫ُ‬ ‫ما ك َ‬
‫مجاھد‪ ،‬عمر بن خطاب نظرى داد و وحى آسمانى با نظر وى موافق افتاد و آن موقعى‬
‫ب ود ك ه پيغمب ر )ص( درب اره اس يران ب در ب ا مس لمانان مش ورت ك رد‪ ،‬گفتن د عم و‬
‫ﷲ )ص( بكشش ان!‬ ‫زادگانت ھستند جانبھا بگير و آزادشان كن‪ .‬عم ر گف ت‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫آيه باال نازل شد‪.‬‬
‫ﷲ بن عمر گويد‪ :‬پيغمبر )ص( با ابو بكر در موضوع اسيران مش ورت ك رد‪ .‬اب و‬ ‫عبد ّ‬
‫بكر گفت‪ :‬اينان ھم طايفه و از قوم تو ھستند رھاشان كن‪ .‬آنگ اه ب ا عم ر مش ورت ك رد‬
‫وى‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬احابيش جمع احبوش و احبوشه به جماعتى از مردم كه از يك قبيله نباشند اطالق مىشود‪ .‬اينكه‬
‫بعضى اين كلمه را به حبشيان معنى مىكنن د اش تباه اس ت‪ .‬اح ابيش از خلع اء و غرب اء تش كيل م ىش د‬
‫يعنى كسانى كه قبيله شناخته شدهاى نداشتند يا از قبيله رانده شده بودند و به عنوان سپاھى م زدور ب ه‬
‫كار گرفته مىشدند‪ -.‬م‪.‬‬
‫گفت‪ :‬بكششان! اما پيغمبر )ص( با فديه آزادشان كرد‪ ،‬سپس آيات ‪ 69 -67‬انفال ن ازل‬
‫شد‪ .‬پيغمبر )ص( رو به عمر كرد و فرمود نزديك بود در اث ر مخالف ت نظ ر ت و بالي ى‬
‫بر ما نازل شود‪.‬‬
‫ّ‬
‫ابو بكر احمد بن حس ين حي رى ب ا اس ناد از عب د ﷲ ]ب ن عم ر[ رواي ت م ىكن د‪ :‬پ س از‬
‫ﷲ )ص( از اص حاب پرس يد در ب اب اس يران‬ ‫جنگ بدر ك ه اس يران را آوردن د رس ول ّ‬
‫چ ه م ىگويي د؟ اب و بك ر گف ت ھمريش ه و ق وم توان د ب ر اين ان ابق ا ك ن و مھل ت ده ش ايد‬
‫خداى ع ّز و ج ّل توفي ق توب هش ان دھ د‪ .‬عم ر گف ت اين ان ت را تك ذيب كردن د و از ش ھر‬
‫ﷲ ب ن رواح ه گف ت درهاى پرھي زم س از و اين ان را آنج ا‬ ‫راندن د‪ ،‬گردنش ان ب زن‪ .‬عب د ّ‬
‫بينداز و آت ش ب ر اف روز‪ .‬عب اس گف ت اي ن قط ع رح م و خويش اوند كش ى اس ت‪ .‬پيغمب ر‬
‫)ص( ساكت ماند و جوابى نداد و درون رفت‪ .‬ديگ ر اص حاب بعض ى نظ ر اب و بك ر و‬
‫ﷲ را تأييد مىكردند‪ .‬پس پيغمبر )ص( بيرون آمد‬ ‫بعضى نظر عمر و برخى نظر عبد ّ‬
‫و فرمود‪ :‬خدا دل بعض ى را در راه رض اى خ ويش از س نگ س ختت ر س اخته اس ت و‬
‫دل بعضى را از شير ماليمتر و نرمتر كرده‪ .‬مثل تو اى ابو بكر مثل اب راھيم اس ت ك ه‬
‫گف ت‪» :‬ھ ر ك س پي روى ك رد از م ن اس ت و ھ ر ك س از م ن اطاع ت نك رد خ دايا ت و‬
‫آمرزنده و رحيمى« و مثل تو اى عمر مثل موسى است كه گف ت‪» :‬خ دايا اموالش ان را‬
‫نابود كن و دلھايشان را قساوت ده« و نيز نوح كه گفت‪:‬‬
‫»خ دايا از ك افران دي ارى ب ر زم ين ب اقى مگ ذار«‪ .‬آنگ اه پيغمب ر )ص( خط اب ب ه‬
‫اصحاب فرمود‪ :‬شما ام روز فقي ر و نيازمن د ھس تيد‪ ،‬ھ يچ ي ك از اس يران ب ر نم ىگ ردد‬
‫مگر در برابر فديه‪ ،‬يا گردنشان را بزنيد‪ .‬و آيات ‪ 69 -67‬نازل گرديد‪.‬‬
‫عبد الرحمن بن حمدان عدل با اسناد از ابن عباس و او از عمر روايت مىكند ك ه پ س‬
‫از برخورد ب در و شكس ت مش ركين و كش ته ش دن ھفت اد ت ن و اس ير ش دن ھفت اد ت ن از‬
‫ايشان‪ ،‬پيغمبر )ص( با ابو بك ر و عم ر و عل ى )ع( درب اره اس راء مش ورت ك رد‪ .‬اب و‬
‫ﷲ )ص( پسرعموھا و خويشاوندان و برادران تواند‪ ،‬اينان را نكش‬ ‫بكر گفت يا رسول ّ‬
‫و جان بھا بگير‪ ،‬ك ه ھ ر چ ه بگي ريم كمك ى اس ت ب راى م ا علي ه كف ار و باش د ك ه خ دا‬
‫اينان را نيز ھدايت كند و ياور ما شوند‪ .‬پيغمب ر )ص( از عم ر نظ رش را پرس يد‪ ،‬وى‬
‫گفت رأى من بر خالف ابو بكر است‪ ،‬به عقيده من آن خويشاوند مرا به م ن واگ ذار ت ا‬
‫گردن بزنم‪ ،‬و على را بگو تا عقيل را گردن بزند و حمزه را بفرماى تا فالن ب رادرش‬
‫عز و ج ّل بداند در دلھاى ما دوستى مشركان نمان ده‪ ،‬ك ه اين ان‬ ‫را گردن بزند تا خداى ّ‬
‫سران و پيشوايان و سركردگان كفرند‪ .‬عمر گوي د تماي ل پيغمب ر )ص( مواف ق اب و بك ر‬
‫افتاد نه من و لذا از اسيران‬
‫فديه گرفت‪ .‬صبح نزد پيغمبر )ص( رفتم با ابو بكر نشسته بودند و م ىگريس تند‪ .‬گف تم‬
‫ﷲ )ص( ب ه م ن خب ر ده س بب گريس تن ش ما چيس ت ك ه اگ ر م را ني ز گري ه‬ ‫ي ا رس ول ّ‬
‫بگيرد بگريم‪ ،‬يا دستكم به حال ت گري ه در آي م‪ .‬فرم ود‪ :‬چي زى نمان ده ب ود ب ر اث ر فدي ه‬
‫گيرى‪ ،‬بر شما مسلمانان باليى نازل شود بر آن عذاب مىگيريم كه ھمچون درخت ى ب ه‬
‫درختى به ش ما بس يار نزدي ك ب ود‪ .‬و آي ه ‪ 67‬و ‪ 68‬ن ازل ش د‪ .‬اي ن رواي ت در ص حيح‬
‫مسلم نيز آمده است‪.‬‬
‫َ‬
‫يا أَ ُّي َھا ال َّن ِبيُّ قُ ْل لِ َمنْ فِي أ ْي دِيك ْم ِم َن األسْ رى ‪) ...‬آي ه ‪ .(70‬كلب ى گوي د‪ :‬اي ن آي ه درب اره‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫عباس و عقيل و نوفل بن حرث نازل شد‪ .‬عباس در جنگ بدر موقعى ك ه اس ير گردي د‬
‫بيست اوقيه طال )‪ -‬يكصد و پنجاه مثقال( ھمراه داشت ك ه ب راى خ رج اطع ام مش ركان‬
‫آورده بود‪ ،‬زيرا يكى از ده تنى بود كه متعھد خرج لشكر شده بودند اما نوبتش نرس يده‬
‫اس ير ش د و طالي ش را ض بط كردن د و ب ه دس ت پيغمب ر )ص( رس يد‪ .‬عب اس گوي د از‬
‫ﷲ )ص( تقاضا كردم آن بيست اوقيه را ج ان بھ اى م ن محس وب دارد‪ .‬فرم ود‪:‬‬ ‫رسول ّ‬
‫م الى ك ه ب راى جنگي دن ب ا م ا آوردهاى ب ه عن وان فدي ه پذيرفت ه نم ىش ود و ج ان بھ اى‬
‫برادر زادهام عقيل را نيز به مبلغ بيست اوقيه نقره بر عھ ده م ن گذاش ت‪ .‬عب اس گوي د‪:‬‬
‫ع رض ك ردم‪ :‬ب ه خ دا م را ب ه ح التى ان داختى ك ه ت ا آخ ر عم ر از م ردم گ دايى ك نم‪.‬‬
‫فرمود‪ :‬پس آن زر چيست كه ھنگ ام آم دن ب ه ام الفض ل س پردى و گفت ى اگ ر حادث هاى‬
‫ﷲ و فض ل و ق ثم باش د؟ عب اس گوي د پرس يدم‪ :‬از كج ا مطل ع‬ ‫پيش آمد از آن ت و و عب د ّ‬
‫شدى؟ فرمود‪ :‬خدا به من خبر داد‪ .‬گفتم‪:‬‬
‫گواھى مىدھم كه تو راس تگويى‪ ،‬زي را ھ يچ ك س ج ز خ دا آگ اه نب ود ك ه م ن زر ب ه ام‬
‫الفض ل دادم‪ .‬و ش ھادتين ب ر زب ان ران دم‪ .‬عب اس س پس اف زود خ دا در ع وض آن زر‬
‫]بعدھا[ اموال بسيار به من عطا فرمود و به جاى بيست اوقيه بيست غالم را مالك شدم‬
‫ك ه ھ ر ك دام ب ا مبل غ ھنگفت ى ب راى م ن تج ارت م ىكنن د ب ه ع الوه امي د مغف رت از‬
‫پروردگار نيز دارم‪.‬‬

‫سوره برائة‬

‫َو إِنْ َن َك ُثوا أَيْما َن ُھ ْم ِم نْ َبعْ ِد َع ْھ ِد ِھ ْم َو َط َع ُن وا فِ ي دِي ِن ُك ْم َفق ا ِتلُوا أَ ِئ َّم َة ْال ُك ْف ِر ‪) ...‬آي ه ‪-12‬‬
‫‪.(13‬‬
‫اب ن عب اس گوي د اي ن آي ه درب اره اب و س فيان و ح رث ب ن ھش ام و س ھيل ب ن عم رو و‬
‫عكرمة‬
‫بن ابى جھل و ديگر سران قريش است كه پيمان شكستند‪ ،‬و ھمانان بودند كه به اخراج‬
‫پيغمبر )ص( ھمت گماشته بودند‪ -‬نازل شده است‪.‬‬
‫ﷲ ‪) ...‬آي ه ‪ .(17‬مفس ران گوين د‪ :‬چ ون عب اس در‬ ‫ِين أَنْ َيعْ ُمرُوا َمسا ِ‬
‫ج َد َّ ِ‬ ‫كان ل ِْل ُم ْش ِرك َ‬
‫ما َ‬
‫جنگ بدر اسير شد مسلمانان بدو روى نھاده بر كفر و قطع رح م سرزنش ش م ىكردن د‬
‫و على )ع( با وى درشتى كرد‪ .‬عباس گفت‪ :‬شما چرا عيب م ا را م ىگويي د و ھنرم ان‬
‫را فراموش مىنماييد؟ على پرسيد محاسن شما چه بوده اس ت؟ گف ت‪ :‬خان ه خ دا را آب اد‬
‫داشتيم و پرده دار كعبه بوديم و سقايت حجّ اج م ىك رديم و اس يران را آزاد م ىس اختيم‪.‬‬
‫عز و ج ّل در ر ّد دعاوى عباس آيه باال را فرو فرستاد‪.‬‬ ‫خداى ّ‬
‫أَ َج َع ْل ُت ْم سِ قا َي َة ْالحا ِّج ‪) ...‬آيه ‪ .(19‬ابو اسحاق ثعالبى با اسناد از معمر بن بشير رواي ت‬
‫مىكند كه پاى منبر پيغمبر )ص( بودم كه مردى گفت‪ :‬اگر از اين پس ھيچ كار خي رى‬
‫انجام ندھم مرا باكى نيست چه تعمير مسجد الحرام ك ردهام‪ .‬ديگ رى گف ت جھ اد در راه‬
‫خدا برتر است‪.‬‬
‫عم ر ب ه آن دو تش ر زد ك ه پ اى منب ر پيغمب ر )ص( ص دا بلن د نكني د‪ ،‬و آن روز جمع ه‬
‫بود‪ -‬من بعد از نماز نزد پيغمبر )ص( مىروم و در موض وع اخ تالف نظ ر ش ما نظ ر‬
‫حضرت را مىپرسم و اين ك ار را ك رد‪ ،‬و آي ه ب اال در ج واب ن ازل گردي د‪ .‬مس لم ني ز‬
‫اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫والبى از ابن عباس روايت مىكند كه چ ون عب اس روز ب در اس ير ش د گف ت‪ :‬اگ ر ش ما‬
‫در اس الم آوردن و ھج رت و جھ اد ب ر م ا پيش ى گرفتي د م ا ني ز تعمي ر مس جد الح رام‬
‫كردهايم و حاجيان را آب داده‪ ،‬اسيران را آزاد نمودهايم‪ .‬آيه در جواب او آمد‪.‬‬
‫به گفته حسن و شعبى و قرظى آيه مزبور درباره على )ع( و عباس و طلح ة ب ن ش يبه‬
‫نازل شد كه مفاخره مىكردند‪ .‬طلحه گفت‪ :‬من متولى و كليد دار خانه كعبهام و پوش ش‬
‫آن بر عھده من است عباس گفت من ص احب مق ام س قايت ح ج ھس تم‪ ،‬عل ى )ع( گف ت‪:‬‬
‫من نمىدانم شما چه مىگوييد‪ ،‬من شش ماه پيش تر از ھم ه مس لمانان نم از گ زاردهام‪ ،‬و‬
‫مجاھدم‪.‬‬
‫آيه )در تأييد سخن على )ع(( نازل گرديد‪.‬‬
‫به گفته ابن سيرين و مرة ھمدانى‪ ،‬على )ع( به عباس گفت‪ :‬چ را ھج رت نك ردى و ب ه‬
‫پيغمب ر )ص( نپيوس تى؟ عب اس گف ت‪ :‬آي ا س قايت حج اج و آب اد داش تن مس جد ب االتر از‬
‫ھجرت نيست؟ و اين آيه نازل شد‪.‬‬
‫خ ُذوا آب ا َء ُك ْم َو إِ ْخ وا َن ُك ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(23‬كلب ى گوي د‪ :‬چ ون پيغمب ر‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا ال َت َّت ِ‬
‫)ص( فرم ان ھج رت ب ه مدين ه را ص ادر ك رد‪ ،‬بعض ى مس لمانان ب ه پ در ي ا م ادر ي ا‬
‫ھمسرش ان م ىگفتن د م ا م أمور ب ه ھج رت ھس تيم برخ ى ب ا ش وق و ش تاب ھج رت‬
‫م ىكردن د و ع دهاى پ ا بس ت خ انواده و زن و فرزن د م ىش دند ك ه خ انواده سوگندش ان‬
‫مىداد مبادا بروى و ما را بىچيز واگذارى‪ .‬به ر ّق ت آم ده ھم راه خ انواده م ىماندن د و‬
‫ھجرت نمىكردند‪ .‬آيه در سرزنش اينان ن ازل ش د‪ ،‬و فق ره » َح َّت ى َي أْت َِي َّ‬
‫ﷲ ُ ِب أَمْ ِر ِه« در‬
‫آيه بعد‪ ،‬يعنى دستور جنگ يا فتح مكه‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫اس ِبالباطِ ِل ‪) ...‬آي ه‬ ‫َّ‬
‫ون أمْ وا َل الن ِ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ِين آ َم ُنوا إِنَّ َكثِيراً م َِن ْاألحْ ِ‬
‫بار َو الرُّ ھْ ِ‬
‫بان ل َيأكل َ‬
‫‪.(34‬‬
‫اين آيه درباره عالمان و قاريان اھل كتاب كه رشوه م ىگرفتن د و از قب ل ع وام ارت زاق‬
‫مىكردند نازل شده است‪.‬‬
‫ﷲ ‪) ...‬آي ه ‪ .(34‬اب ن اس حاق‬ ‫َّ‬
‫يل ِ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ض ة َو ال ُينفِقو َنھ ا فِ ي َس ِب ِ‬ ‫ْ‬
‫ب َو الفِ َّ‬ ‫ون ال َّذ َھ َ‬ ‫َو الَّ ِذ َ‬
‫ين َي ْك ِن ُز َ‬
‫مقرى با اسناد از زيد بن وھب روايت مىكند كه از ربذه مىگذش تم اب و ذر را در آنج ا‬
‫ديدم گفتم به چه سبب در اينجا منزل ك ردهاى؟ گف ت در ش ام ب ودم و ب ا معاوي ه ب ر س ر‬
‫اي ن آي ه اخ تالف پي دا ك رديم‪ .‬معاوي ه گف ت اي ن آي ه درب اره اھ ل كت اب اس ت‪ ،‬م ن گف تم‬
‫درباره ما و آنھا اس ت و بگ و مگ و ك رديم‪ .‬او ب ه عثم ان نام ه نوش ت و از م ن ش كايت‬
‫كرد‪ ،‬عثمان به من نوشت كه ب ه مدين ه ب از گ ردم‪ .‬ب ه مدين ه آم دم و م ردم ب ر م ن گ رد‬
‫آمدند چنانكه گويى پيشتر مرا نديده بودند‪ .‬قضيه به عثمان گزارش شد‪ .‬به من گفت‪ :‬آيا‬
‫ميل دارى در ناحيتى نزديك ساكن شوى؟‪ -‬و به اينج ا تبعي د ش دم و اگ ر غالم ى حبش ى‬
‫را بر من بگمارند اطاعت مىكنم‪.‬‬
‫بخارى ھم به طريق ديگر اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫مفسران نيز درباره اين آيه اختالف دارند‪ .‬برخى گويند در خصوص اھ ل كت اب اس ت‪.‬‬
‫س ّدى گوي د درب اره اھ ل قبل ه اس ت‪ .‬ض حاك گوي د عمومي ت دارد و ش امل اھ ل كت اب و‬
‫مسلمين ھر دو مىشود‪ .‬عطاء از ابن عباس روايت مىكند مراد اين آيه مس لمانان گ نج‬
‫اندوز است‪.‬‬
‫ابو الحسين احمد بن ابراھيم نجار با اسناد از ثوبان روايت مىكند كه پس از ن زول آي ه‬
‫مورد بحث‪ ،‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪» :‬ت ّب ا لل ذھب و الفض ة« يعن ى »ن ابود و پرزي ان ب اد‬
‫ﷲ )ص( پ س چ ه بين دوزيم و از چ ه ن وع‬ ‫ط ال و نق ره«‪ .‬اص حاب پرس يدند ي ا رس ول ّ‬
‫دارايى گنج فراھم كنيم؟ فرمود‪ :‬دلى سپاسگزار‪ ،‬زبانى خداگوى‪ ،‬زنى شايسته‪.‬‬
 ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا ما لَ ُك ْم إِذا قِي َل لَ ُك ُم ا ْنفِ رُوا ‪) ...‬آي ه ‪ .(38‬اي ن آي ه درب اره تح ريص ب ر‬
‫عزيمت به جنگ تبوك نازل شد‪ .‬بدين شرح كه پيغمب ر )ص( وقت ى از ط ائف و جن گ‬
‫حن ين برگش ت دس تور جن گ ب ا روم را ص ادر ك رد‪ ،‬در ح الى ك ه زم ان ب راى جن گ‬
‫نامناس ب‪ ،‬و فص ل خش ك و ھ وا گ رم ب ود‪ ،‬خرم ا ب ه ب ار نشس ته و مي وهھ ا رس يده‪ .‬آن‬
‫دستور بر مردم گران آمد كه در سايه نشستن و در خانمان به س ر ب ردن را ب ر بي رون‬
‫رفتن به عزم جنگ ترجيح مىدادند‪ ،‬و خدا ب ر ب ى ميل ى و تنبل ى و س نگينى م ردم آگ اه‬
‫شد و آيه مزبور را فرو فرستاد )و در آيه بعد بر متخلفان وعده عذاب داد(‪.‬‬
‫ِقاال ‪) ...‬آيه ‪ .(41‬اين آيه درباره كسانى كه به كثرت مشغله و كارھ اى‬ ‫ا ْنفِرُوا خِفافا ً َو ث ً‬
‫متفرق ه متع ّذر ش ده از حرك ت ب ه س وى جن گ خ وددارى م ىنمودن د ن ازل ش د ك ه خ دا‬
‫عذرشان را نمىپذيرد و به ھر حال بايد حركت كنند‪.‬‬
‫محمد بن ابراھيم بن محمد بن يحيى با اسناد از انس ]بن مالك[ روايت مىكند ك ه وقت ى‬
‫ابو طلحه آيه مورد بحث را قرائ ت ك رد‪ ،‬گف ت‪ :‬خ دا ع ذر اح دى را نم ىش نود و ب راى‬
‫جھاد عازم شام شد و ھمانجا درگذشت‪.‬‬
‫س ّدى گويد‪ :‬مقداد بن اس ود ن زد پيغمب ر )ص( آم د و از تنومن دى و چ اقى ش كوه ك رد و‬
‫اجازه ماندن خواست‪ .‬آيه در جواب او نازل شد كه »سبك ي ا س نگين حرك ت كني د«‪ ،‬و‬
‫اي ن ب ر م ردم بس يار گ ران آم د ت ا ب ا آي ه ‪ 91‬برائ ه نس خ گردي د ك ه »ب ر مريض ان و‬
‫ض عيفان و كس انى ك ه خرج ى نم ىيابن د حرج ى نيس ت«‪ .‬و درب اره منافق ان متخل ف از‬
‫غزوه تبوك آيه ‪ 42‬برائه نازل گرديد كه »اگر راه نزدي ك و س ود دس ت ي افتنى و س فر‬
‫كوتاھى بود حتما پيرويت مىكردند«‪ .‬قضيه اين بود كه پيغمبر )ص( لشكر بيرون برد‬
‫ﷲ بن ابىّ ‪ -‬رييس منافقان‪ -‬با لشكرى معادل ھم ان در‬ ‫و در ثنية الوداع اردو زد و عبد ّ‬
‫ﷲ‬‫ذى حده پايينتر از ثني ة ال وداع اردو زد‪ ،‬و چ ون پيغمب ر )ص( پيش روى ك رد عب د ّ‬
‫ب ن اب ىّ ب ا ديگ ر منافق ان و اش خاص ش كاك و مش كوك از پيغمب ر )ص( تخل ف كردن د‪.‬‬
‫خ داى تع الى پيغمب رش را تس لّى داد ك ه »اگ ر ھم راه ش ما آم ده بودن د ج ز ب ر آش فتگى‬
‫كارتان نمىافزودند« )آيه ‪.(47‬‬
‫َو ِم ْن ُھ ْم َمنْ َيقُو ُل ا ْئ َذنْ لِي ‪) ...‬آيه ‪ .(49‬اين آيه درباره ج ّد بن قيس منافق نازل شد‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( بدو گفت يا ابا وھب ب ه جن گ رومي ان نم ىآي ى ك ه غنيم ت غ الم و كني ز‬
‫ﷲ )ص(‪ ،‬ھمه م ىدانن د ك ه م ن ش يفته زن انم‪ ،‬و ب يم آن‬ ‫بگيرى؟ او پاسخ داد‪ :‬يا رسول ّ‬
‫دارم كه اگر دختران بور رومى را ببينم تاب نياورم‪ ،‬مرا به فتنه ميفكن و اجازه مان دن‬
‫در مدينه‬
‫بده و من كمك مالى مىك نم‪ .‬پيغمب ر )ص( از او روى برگردان د و فرم ود بم ان! و آي ه‬
‫باال فرود آمد‪ .‬پس از نزول آيه‪ ،‬پيغمبر )ص( از بن ى س لمه ك ه ج ّد ب ن ق يس از ايش ان‬
‫بود پرسيد‪ :‬ب زرگ ش ما كيس ت؟ گفتن د‪ :‬ج ّد ب ن ق يس ل يكن ترس و و بخي ل اس ت پيغمب ر‬
‫)ص( فرمود‪ :‬دردى بدتر از بخل نيس ت‪ ،‬ھمان ا ب زرگ ش ما ج وان س فيد چھ ره مج ّع د‪،‬‬
‫بش ر ب ن ب راء ب ن مع رور اس ت‪ .‬و حس ان واقع ه را ب ه ش عر در آورد‪ .‬و بش ر را ب ه‬
‫بخشندگى ستود‪ .‬به ھر حال آيات ‪ 49‬تا ‪ 59‬ھمگى درباره منافقين است‪.‬‬
‫ت ‪) ...‬آيه ‪ .(58‬احمد بن محمد بن ابراھيم ثعلبى با اس ناد‬ ‫صدَقا ِ‬ ‫َو ِم ْن ُھ ْم َمنْ َي ْل ِم ُز َ‬
‫ك فِي ال َّ‬
‫از اب و س عيد خ درى رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر )ص( داش ت م الى را قس مت م ىك رد‪.‬‬
‫حرقوص بن زھير تميمى ملقب ب ه اب ن ذى الخويص ره‪ -‬ك ه در واق ع بنيانگ ذار خ وارج‬
‫است‪ -‬گفت‪:‬‬
‫ﷲ )ص( عدالت را بين ما رعايت كن‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬واى بر تو‪ ،‬اگر‬ ‫يا رسول ّ‬
‫من رعايت عدل نكرده باشم پس عادل كيست؟ بخارى نيز اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫كلب ى گوي د‪ :‬آي ه درب اره » ْالم َُؤلَّ َف ِة قُلُ و ُب ُھ ْم« ي ا ھم ان من افقين ن ازل ش د ك ه از آن جمل ه‬
‫مردى بود ملقب به ابو الخواصر‪ ،‬كه به پيغمبر )ص( گفت‪ :‬رعايت مساوات نك ردى و‬
‫آيه در تشنيع وى نازل شد‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ون ُھ َو أذنٌ ‪) ...‬آي ه ‪ .(61‬اي ن آي ه درب اره جمع ى از‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ون ال َّن ِب يَّ َو َيقول َ‬ ‫ِين ُي ْؤ ُذ َ‬‫َو ِم ْن ُھ ُم الَّ ذ َ‬
‫من افقين ن ازل ش د ك ه پيغمب ر )ص( را م ىآزردن د و ح رفھ اى ناشايس ت م ىزدن د‪.‬‬
‫بعض ىش ان گفتن د اي ن ك ار را نكني د ب يم آن ھس ت ك ه س خنان ش ما ب ه او برس د و‬
‫مجازاتمان كند‪ .‬در آن ميان جالس بن سويد گف ت‪ :‬ھ ر چ ه دلم ان خواس ت م ىگ وييم و‬
‫سپس نزد او رفته عذر خواھى مىكنيم‪ ،‬مىپ ذيرد‪ ،‬ك ه محم د گوش ى اس ت ش نوا‪ .‬و آي ه‬
‫به اين موضوع اشاره دارد‪.‬‬
‫محمد بن اسحاق يسار و برخى ديگر گفتهاند اين آيه درباره منافق است به ن ام نبت ل ب ن‬
‫حرث‪ ،‬كه مردى سياه سوخته و قھوهاى رنگ و سرخ چشم و زشتروى بود‪ ،‬و درب اره‬
‫او است كه پيغمبر )ص( گفته‪ :‬ھر كه خواھد شيطان را ببيند به نبتل بنگرد‪ .‬وى اخبار‬
‫پيغمب ر )ص( را ن زد منافق ان م ىب رد‪ ،‬از آن ك ار من ع ش د‪ .‬گف ت‪ :‬محم د گ وش ]‪ -‬زود‬
‫باور[ است‪ ،‬ھر چه بگويند راست مىانگارد‪ ،‬ما ھر چه خواستيم مىگ وييم‪ ،‬س پس ن زد‬
‫او رفته سوگند مىخوريم عذر م ا را قب ول م ىكن د‪ .‬آي ه م ورد بح ث در اي ن ب اره ن ازل‬
‫شد‪.‬‬
‫س ّدى گويد‪ :‬عدهاى از منافقين من جمله جالس بن سويد و وديعه بن ثابت جمع بودن د و‬
‫مىخواستند از پيغمبر )ص( بدگويى كنند‪ ،‬و جوانى به نام عامر بن قيس از انصار در‬
‫آنجا بود‪ ،‬او را به حساب نياورده‪ ،‬گفتند‪ :‬اگر آنچه محمد مىگويد راست است‪ ،‬پس ما‬
‫از خر بدتريم! آن جوان نزد پيغمبر )ص( آم ده خب ر داد‪ .‬پيغمب ر )ص( از آن ع ده ب از‬
‫خواست نمود‪ ،‬قسم خوردند ك ه ع امر دروغ م ىگوي د و ع امر ني ز س وگند ي اد ك رد ك ه‬
‫آنھ ا دروغ م ىگوين د و دع ا ك رد ك ه ت ا اي ن جم ع پراكن ده نش ده خ دايا دروغگ و را از‬
‫راستگو جدا فرما! آيه مورد بحث و آيه بعد نازل شد كه »به خدا قسم مىخورند تا شما‬
‫را راضى كنند«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬
‫ُورة تن ِّبئ ُھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(64‬س ّدى گوي د من افقى گف ت‪ :‬ب ه‬ ‫ون أَنْ تنز َل َعلي ِْھ ْم س َ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َيحْ َذ ُر ْالمُنافِقُ َ‬
‫خدا ترجيح مىدھم مرا ببرند و صد تازيانه بزنند اما آيهاى نيايد كه رسوامان كند و آيه‬
‫اشاره به اين موضوع دارد‪ .‬مجاھد گويد‪ :‬منافقين بين خودشان صحبتھايى مىكردن د‪،‬‬
‫بعد مىگفتند شايد خدا راز ما را فاش نسازد‪.‬‬
‫َو لَ ِئنْ َسأ َ ْل َت ُھ ْم لَ َيقُولُنَّ إِ َّنما ُك َّنا َن ُخوضُ َو َن ْل َعبُ ‪) ...‬آيه ‪ .(65‬قتاده گوي د پيغمب ر )ص( در‬
‫جنگ تبوك بود‪ ،‬و عدهاى از منافقان حاضر شده در جنگ بين خود گفتند‪ :‬ھيھات‪ ،‬اين‬
‫مرد اميدوار است دژھا و كاخھاى شام را بگشايد‪ .‬خدا به پيغمبرش خبر داد‪ ،‬و پيغمبر‬
‫)ص( ب ه ي اران گف ت‪ :‬س وار ش ويد و ن زد آن ان رفت ه فرم ود ش ما چن ين و چن ان گفتي د؟‬
‫گفتند ما فقط گپ مىزديم و حرف ج ّدى نبود و اين آيه نازل شد‪.‬‬
‫به گفته زيد بن اسلم و محمد بن وھب وھب‪ ،‬يك ى از منافق ان در جن گ تب وك گف ت‪ :‬از‬
‫اين قرآن خوانان شكم پرستتر و دروغگوتر و ترسوتر نديدهام و مقصودش از »قرآن‬
‫خوانان« پيغمبر )ص( و يارانش بود‪ .‬عوف بن مالك در جوابش گفت‪ :‬دروغگ و ت ويى‬
‫و منافقى و من به پيغمبر )ص( خبر مىدھم و رفت و قض يه را ب ه پيغمب ر )ص( خب ر‬
‫داد و مالحظه كرد ك ه آي ه پيش تر ن ازل ش ده‪ ،‬و حض رت ع ازم ش ده و ب ر ش تر نشس ته‬
‫بود‪ .‬آن منافق نزد پيغمبر )ص( آمده گفت‪ :‬م ا ب ه ط ور غي ر ج ّدى ح رف م ىزدي م ك ه‬
‫راه طى شود‪.‬‬
‫ّ‬
‫ابو نصير محمد بن عبد ﷲ جوزقى با اسناد از عبد ﷲ بن عمر روايت مىكن د ك ه عب د‬ ‫ّ‬
‫ﷲ ب ن اب ى يس ر را دي دم ك ه پ يش روى پيغمب ر )ص( س نگش م ىزدن د و مج ازاتش‬ ‫ّ‬
‫ﷲ )ص( م ا فق ط ح رف م ىزدي م و ج ّدى نب ود‪ ،‬و‬ ‫مىكردند‪ ،‬و او م ىگف ت‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫پيغمبر )ص( مىفرمود‪ :‬آيا خدا و پيغمبرش و قرآن را به مسخره گرفته بوديد؟‬
‫ﷲ )ص ( ب ه‬ ‫ون ِب ا َّ ِ م ا ق الُوا ‪) ...‬آي ه ‪ .(74‬ض حاك گوي د منافق ان ھم راه رس ول ّ‬ ‫َيحْ لِفُ َ‬
‫جنگ تبوك رفتند و در خلوت بين خودشان پيغمبر )ص( و ص حابه را دش نام م ىدادن د‬
‫و در دين‬
‫زبان درازى مىنمودند‪ .‬حذيفه خبر ايشان با پيغمبر )ص( گفت‪ .‬پيغمبر )ص( فرم ود‪:‬‬
‫اى منافقان اين اخبار چيست كه از شما مىرسد؟ قسم خوردند حرفى نزدهاند‪ ،‬و آي ه در‬
‫تكذيب ايشان نازل گرديد‪.‬‬
‫قتاده گويد‪ :‬مردى از جھينه و مردى از غفار با ھم زد و خورد مىكردند و غفارى ب ر‬
‫جھينى غلبه يافت و عبد ّ‬
‫ﷲ ب ن اب ىّ فري اد زد‪ :‬ي ا بن ى االوس برادرت ان را ي ارى كني د!‬
‫داستان ما و محمد بدان ماند كه گويند »سگت را چاق كنى مىخوردت« به خدا اگر به‬
‫مدين ه ب از گ رديم‪ ،‬از م ا دو گ روه آنك ه نيرومن دتر و عزيزت ر اس ت ذلي لت ر را بي رون‬
‫مىكند‪.‬‬
‫يكى از مسلمانان آن سخن بشنيد و رفت و به پيغمبر )ص( خبر داد‪ .‬پيغمبر )ص( عب د‬
‫ﷲ ب ن اب ىّ‬‫ﷲ خواست‪ ،‬و او سوگند خورد كه چنان حرفى نزده‪ .‬آي ه در ر ّد انك ار عب د ّ‬ ‫ّ‬
‫نازل گرديده‪.‬‬
‫ُ‬
‫َو َھ ُّم وا ِبم ا لَ ْم َين الوا ‪) ...‬آي ه ‪ .(74‬ض حاك گوي د من افقين ھمداس تان ش دند ك ه در ليل ة‬
‫العقبة شتر پيغمبر )ص( را برمانند و قصد آسيب زدن به پيغمب ر )ص( را داش تند و ب ا‬
‫اين تصميم عدهاى از ايشان جلو افتادند و جمعى از پيغمب ر )ص( عق ب ماندن د و گفتن د‬
‫چ ون ب ه گردن ه برس د او را از م ركبش ب ه دره م ىان دازيم‪ .‬و آن ش ب جل ودار پيغمب ر‬
‫)ص( عمار بود و حذيفه از پش ت س ر ش تر را م ىران د ك ه ص داى پ اى ش ترانى را از‬
‫پشت سر شنيد و متوجه عدهاى نقابدار شد‪ .‬داد زد كه دش منان خ دا دور ش ويد! آن ان از‬
‫اجراى قصد خود باز ماندند و پيغمبر )ص( سالم به مقصد رسيد و اين آيه نازل شد‪.‬‬
‫ﷲ ‪) ...‬آيه ‪ .(77 -75‬ابو الحسن محمد بن احمد بن فضل با اس ناد از‬ ‫َو ِم ْن ُھ ْم َمنْ عا َھ َد َّ َ‬
‫ابو امام ه ب اھلى رواي ت م ىكن د ك ه ثعلب ة ب ن حاط ب انص ارى ن زد پيغمب ر )ص( آم ده‬
‫ﷲ )ص( دعا كن خدا مرا توانگر كند‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬واى بر ت و‬ ‫گفت يا رسول ّ‬
‫اى ثعلبه‪ ،‬مال كم كه بتوانى سپاسش را به جاى آرى ب ه از ث روت ھنگف ت ك ه ش كر آن‬
‫نگزارى‪ .‬و باز فرمود‪ :‬آيا دوست ن دارى ك ه مث ل پيغمب ر )ص( خ دا باش ى؟ س وگند ب ه‬
‫آنكه ج انم در دس ت اوس ت اگ ر بخ واھم از اي ن ك وهھ ا ط ال و نق ره ب راى م ن س رازير‬
‫بشود‪ ،‬مىشود ]و نمىخواھم[‪ .‬ثعلبه گفت ترا سوگند به آنكه ترا ب ه ح ق برانگيخ ت ك ه‬
‫اگر دعا كنى خدا مرا توانگر سازد حق ذيحق را مىپردازم‪ .‬پيغمب ر )ص( دع ا فرم ود‬
‫كه خدا ثعلبه را ثروتى نصيب ك ن‪ .‬پ س ثعلب ه چن د گوس فند تھي ه ك رد‪ ،‬و آن گوس فندان‬
‫مثل كرم شروع به زاد و ولد كردند به طورى كه در شھر نتوانس ت بمان د و ب ه درهاى‬
‫در اطراف مدينه رفت و فقط نماز‬
‫ظھر و عصر را در جماعت حاضر مىشد و نمازھاى ديگر را به جماعت نمىرس يد‪،‬‬
‫و باز گوسفندانش مثل كرم افزوده شدند تا نماز جمعه را نيز ترك ك رد‪ .‬روزى پيغمب ر‬
‫)ص( پرسيد ثعلبه چه كرد و چه مىكند؟ گفتند گوسفند دارى مىكن د و از ش ھر بي رون‬
‫رفته‪ ،‬و داستانش باز نمودند‪ .‬حضرت سه بار فرمود‪ :‬واى بر ثعلبه بيچاره ثعلبه‪ ،‬آه از‬
‫ثعلبه! و آيه نازل شد كه »از اموالشان زكات بگير‪ ،‬و تو با اين ك ار پ اك و تزكي هش ان‬
‫مىكنى« )برائه ‪ (103‬و م وارد وج وب زك ات معل وم گردي د‪ .‬پيغمب ر )ص( دو ت ن را‬
‫يكى از جھينه و يكى از بنى سليم به كار جمع آورى زكات گماش ت و نوش ته و دس تور‬
‫عم ل داد و فرم ود ب ه س راغ ثعلب ه و ف الن م رد از بن ى س ليم بروي د و زك ات از آن دو‬
‫بگيريد‪ .‬آنھا راه افتادند و نزد ثعلبه رفتند و فرمان پيغمبر )ص( ب ر او خواندن د‪ ،‬گف ت‪:‬‬
‫اين جزيه و مانن د جزي ه اس ت‪ ،‬م ن ك ه چي زى نم ىفھم م‪ ،‬ح اال بروي د كارت ان را انج ام‬
‫بدھيد و برگرديد‪ .‬آن دو به سراغ مرد سلمى رفتند‪ .‬او بھترين شترانش را براى زكات‬
‫جدا كرد و به استقبال دو مأمور آمد‪ .‬وقتى چن ان ديدن د گفتن د‪ :‬واج ب نيس ت از بھت رين‬
‫شترانت بدھى‪ ،‬و ما قصد نداشتيم اينھا را برگزينيم‪.‬‬
‫آن مرد گفت‪ :‬من به طيب خاطر مىدھم و م ال از آن م ن اس ت بگيري د‪ .‬آن دو پ س از‬
‫فراغت از كار سلمى نزد ثعلبه برگشتند گف ت‪ :‬فرم ان را نش ان بدھي د‪ ،‬س پس گف ت اي ن‬
‫مثل جزيه است‪ ،‬برويد تا فكر بكنم‪ .‬آن دو ن زد پيغمب ر )ص( بازگش تند و پ يش از آنك ه‬
‫س خنى بگوين د پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬واى ب ر ثعلب ه و خ دا س لمى را برك ت دھ د‪ .‬آنگ اه‬
‫داستان سلمى و ثعلبه باز گفتند و آيات ‪ 77 -75‬برائة بدين مناس بت ن ازل گردي د‪ .‬يك ى‬
‫از خويش ان ثعلب ه آنج ا ب ود و آي ات را ش نيد‪ ،‬ن زد ثعلب ه رف ت و گف ت واى ب ر ت و‪،‬‬
‫دربارهات اين آيات نازل شده‪ .‬ثعلبه ب ه خ دمت پيغمب ر )ص( آم ده خ واھش ك رد ك ه از‬
‫وى زكات بپذيرد‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬خدا مرا منع ك رده اس ت ك ه از ت و چي زى بپ ذيرم‪ .‬ثعلب ه خ اك ب ر‬
‫س ر ريخ ت‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬اي ن نتيج ه عم ل توس ت ك ه توص يه م را اطاع ت‬
‫نكردى‪ .‬ثعلبه به منزل خويش باز گش ت و پيغمب ر )ص( ت ا ھنگ ام رحل ت از او زك ات‬
‫نپذيرفت ت ا آنك ه اب و بك ر خليف ه ش د‪ .‬ثعلب ه ب ه اب و بك ر گف ت‪ :‬مق ام م را مي ان انص ار و‬
‫منزلت مرا نزد پيغمب ر )ص( م ىدان ى‪ .‬زك ات را از م ن قب ول ك ن‪ .‬اب و بك ر پاس خ داد‬
‫ﷲ )ص( نپذيرفته من قبول كنم؟ ابو بك ر درگذش ت و عم ر ب ه ج ايش‬ ‫چيزى كه رسول ّ‬
‫نشست‪ .‬ثعلبه نزد او آمده گفت يا امير الم ؤمنين زك ات از م ن بگي ر عم ر گف ت رس ول‬
‫ﷲ )ص( و ابو بكر قبول نكردند‪ ،‬من چگونه بپ ذيرم‪ .‬س پس عثم ان خليف ه ش د و او ني ز‬ ‫ّ‬
‫از ثعلبه زكات نپذيرفت و در دوران خالفت عثمان ثعلبه مرد‪.‬‬
‫ت ‪) ...‬آي ه ‪ .(79‬س عيد ب ن محم د ب ن‬‫ص دَقا ِ‬ ‫ين م َِن ْال ُم ْؤ ِمن َ‬
‫ِين فِ ي ال َّ‬ ‫ون ْالم َّ‬
‫ُطوِّ عِ َ‬ ‫ِين َي ْل ِم ُز َ‬
‫الَّذ َ‬
‫احم د ب ن جعف ر ب ا اس ناد از اب ن مس عود رواي ت م ىكن د ك ه چ ون آي ه ص دقه ن ازل ش د‬
‫مردى آمد و يك صاع )خرما( زكات آورد‪ ،‬بعضى گفتند خدا از ي ك ص اع اي ن ش خص‬
‫بىنياز است و اين آيه نازل شد‪» :‬آنان كه مؤمنان داوطلب خير را و كسانى را كه جز‬
‫دسترنج خويش عايدى ندارند در صدقه دادن عيبجويى كرده به مسخره م ىگيرن د‪ ،‬خ دا‬
‫مسخرهشان مىكند و آنان را عذابى دردن اك اس ت«‪ .‬بخ ارى ني ز اي ن رواي ت را آورده‬
‫است‪.‬‬
‫ب ه گفت ه قت اده و غي ر او‪ ،‬پيغمب ر )ص( م ردم را ترغي ب ب ه زك ات دادن ك رد‪ .‬عب د‬
‫ﷲ )ص( ھش ت ھ زار‬ ‫ال رحمن ب ن ع وف چھ ار ھ زار درھ م آورد و گف ت‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫درھم داشتم نصفش را براى تو آوردم كه در راه خ دا ص رف ش ود و نص فش را ب راى‬
‫خرج خانوادهام گذاشتم‪.‬‬
‫ﷲ )ص( فرمود خدايت بركت دھد ھ م در آنچ ه دادى و ھ م در آنچ ه نگھداش تى‬ ‫رسول ّ‬
‫و خدا به عبد الرحمن بن عوف بركت داد چنانكه وقتى مرد‪ ،‬ھشت يك دو زنش يكص د‬
‫و شصت ھزار درھم شد‪ .‬و نيز آن روز عاصم بن عدى بن عجالن صد بار خرم ا داد‬
‫ﷲ )ص( از م زد آبي ارى‬ ‫و ابو عقيل انصارى يك ص اع خرم ا آورد و گف ت ي ا رس ول ّ‬
‫ش بانه دو ص اع خرم ا ب ه دس ت آوردم ك ه يك ى را ب ه من زل دادم و يك ى را خ دمت ت و‬
‫ﷲ )ص( فرمود روى بار زكات بريز‪ .‬منافقان عيبجويى كردن د ك ه عب د‬ ‫آوردم‪ .‬رسول ّ‬
‫ﷲ )ص( از ي ك ص اع اب و‬ ‫الرحمن و عاصم كارشان از روى ريا بود و خ دا و رس ول ّ‬
‫عقيل بى نيازند در حالى كه ابو عقيل آن ي ك ص اع را ب راى تزكي ه خ ويش آورده ب ود‪.‬‬
‫آيه مورد بحث اشاره به سخن منافقان دارد‪.‬‬
‫ات أَ َب داً ‪) ...‬آي ه ‪ .(84‬اس ماعيل ب ن عب د ال رحمن ب ن احم د‬ ‫ص ِّل َعلى أَ َح ٍد ِم ْن ُھ ْم م َ‬‫َو ال ُت َ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫واعظ با اسناد از عبد ﷲ بن عمر روايت مىكند كه وقتى عبد ﷲ بن ابىّ )من افق( م رد‬
‫پسرش نزد پيغمبر )ص( آمد خواھش نمود كه پيغمبر )ص( پيراھن خود را براى كف ن‬
‫ﷲ بدھد و بر او نماز بخواند و طل ب آم رزش كن د‪ .‬پيغمب ر )ص( پي راھنش را داد‬ ‫عبد ّ‬
‫ﷲ تقاضا كرد كه پيغمبر )ص( بر متوفى نماز بخواند‪ ،‬پيغمبر )ص( پ ذيرفت‬ ‫پسر عبد ّ‬
‫و چ ون خواس ت نم از بخوان د عم ر آس تينش را كش يد و گف ت‪ :‬مگ ر خ دا ت را از نم از‬
‫خواندن بر جنازه منافقان نھى نكرده است؟ پيغمبر )ص( فرم ود خ دا م را مخت ار ك رده‬
‫كه طلب آمرزش بكنم يا نكنم و آيه مورد بحث در نھ ى پيغمب ر )ص( از نم از گ زاردن‬
‫ب ر منافق ان و ايس تادن ب ر س ر قبرش ان‪ ،‬ن ازل گردي د‪ ،‬و پيغمب ر )ص( از آن پ س نم از‬
‫خواندن بر جنازه منافقين را ترك كرد‪ .‬بخارى و مسلم نيز اين روايت را آوردهاند‪.‬‬
‫اسماعيل بن ابراھيم نصر آبادى از اب ن عب اس و او از عم ر رواي ت م ىكن د ك ه چ ون‬
‫ﷲ )ص( را ب راى نم از ب ر وى دع وت كردن د و پيغمب ر‬ ‫ﷲ ب ن اب ىّ م رد رس ول ّ‬ ‫عب د ّ‬
‫)ص( رفت و براى نماز ايستاد‪ .‬من جلو رفته سينه به سينه او ايستادم و گفتم يا رسول‬
‫ﷲ بن ابىّ است ك ه ف الن روز چن ين گف ت و بھم ان روز چن ين ك رد‬ ‫ﷲ )ص( اين عبد ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ ...‬و ھمه را برشمردم و پيغمبر )ص( لبخند مىزد و من گف تم و گف تم ت ا فرم ود‪ :‬كن ار‬
‫برو و بس كن كه من مختارم و بر من وحى شده كه »براى اينان طلب آمرزش بكن يا‬
‫نكن‪ ،‬كه اگر ھفتاد بار ب راى اين ان آم رزش بخ واھى خ دا اين ان را نخواھ د آمرزي د« و‬
‫اگر ب دانم ك ه ب ا ب يش از ھفت اد ب ار آمرزي ده م ىش ود ب يش از ھفت اد ب ار طل ب آم رزش‬
‫مىكنم‪ .‬آنگاه پيغمبر )ص( به نماز ايستاد سپس ھمراه جنازه تا كنار قب ر رف ت و م رده‬
‫را به گور سپردند‪ .‬عمر گويد من از گستاخى خود و كارى كه در برابر پيغمب ر )ص(‬
‫كردم در شگفت بودم كه خدا و رسولش بھتر دانن د‪ .‬ام ا ب ه خ دا دي رى نگذش ت ك ه آي ه‬
‫نازل شد‪» :‬ھرگز بر يكى از اينان كه مرده نماز مخوان و بر قب رش مايس ت ك ه منك ر‬
‫خدا و پيغمبر )ص( بودند و در ح ال فس ق مردن د« و از آن پ س پيغمب ر )ص( ت ا روز‬
‫رحل ت ب ر من افقى نم از نخوان د و ب ر قب رش نايس تاد‪ .‬مفس ران گوين د پيغمب ر )ص( در‬
‫ﷲ بن اب ىّ س خن ران د و فرم ود‪ :‬پي راھن م ن و نم ازى‬ ‫موضوع رفتارش با جنازه عبد ّ‬
‫ك ه ب ر وى خوان دم در پيش گاه خ دا ك ارى نم ىس ازد ب ه خ دا م ن امي دوار ب ودم ك ه او‬
‫مسلمان راستين شود و به وسيله او ھزار تن از قومش ايمان بياورن د ]رواي ت ك ردهان د‬
‫كه بر اثر رفتار بزرگ منشانه و جوانمردان ه پيغمب ر )ص( ص دھا ت ن از قبيل ه خ زرج‬
‫مؤمن راستين شدند[‪.‬‬
‫ك لِ َتحْ ِملَ ُھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(92‬اين آيه درباره ھفت تن ب ه ن ام معق ل‬ ‫َ‬ ‫َو ال َعلَى الَّذ َ‬
‫ِين إِذا ما أ َت ْو َ‬
‫ﷲ ب ن كع ب انص ارى و س الم ب ن عمي ر و ثعلب ة ب ن‬ ‫بن يسار و صخر بن خنيس و عبد ّ‬
‫عز و‬‫ﷲ بن مغفل نازل شد كه نزد پيغمبر )ص( آمده عرض كردند خداى ّ‬ ‫غنمه و عبد ّ‬
‫ج ّل ما را به خروج ھمراه تو ترغيب و امر كرده و حاضريم حتى با موزه وص له ش ده‬
‫و نعلين پينه زده ھمراھت به غزا بياييم‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود مركوبى در اختيار ندارم‬
‫و چيزى در دست نيست كه به شما ب دھم‪ .‬گري ان بازگش تند و آي ه ب اال ن ازل ش د ك ه ب ر‬
‫اينان حرجى نيست‪.‬‬
‫مجاھد گويد‪ :‬آيه درباره معقل و سويد و نعمان از بنى مقرن نازل شده است‪.‬‬
‫ْاألَعْ رابُ أَ َش ُّد ُك ْف راً َو نِفاق ا ً ‪) ...‬آي ه ‪ .(97‬اي ن آي ه درب اره اعرابي ان غطف ان و ب دويان‬
‫اطراف مدينه نازل شده است‪.‬‬
‫ﷲ‬‫ون ‪) ...‬آيه ‪ .(101‬كلبى گويد اي ن آي ه درب اره عب د ّ‬ ‫ب مُنافِقُ َ‬‫َو ِممَّنْ َح ْولَ ُك ْم م َِن ْاألَعْ را ِ‬
‫بن ابىّ و ج ّد بن قيس و معت ب ب ن بش ير و ج الس ب ن س ويد و اب و ع امر راھ ب ك ه از‬
‫قبايل جھينه و مزينه و اشجع و اسلم و غفار‪ ،‬و ساكن مدينه بودند نازل شده است‪.‬‬
‫وب ِھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(102‬والب ى از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه آي ه‬ ‫ُون اعْ َت َرفُوا ِب ُذ ُن ِ‬ ‫آخر َ‬‫َو َ‬
‫درب اره ع ّدهاى از متخلّف ان از جن گ تب وك ن ازل ش د ك ه پش يمان ش دند و گفتن د م ا در‬
‫حجره و در سايه با زنان نشستهايم و پيغمبر )ص( و ي ارانش در جھادن د‪ .‬پ س خ ود را‬
‫به ستونھاى مسجد بسته س وگند خوردن د ت ا پيغمب ر )ص( نياي د و شخص ا ايش ان را از‬
‫ستونھ ا ب از نگش ايد و عذرش ان نپ ذيرد‪ ،‬بن د از خ ود نگش ايند و ب ه ھم ان ح ال بمانن د‪.‬‬
‫وقت ى پيغمب ر )ص( بازگش ت و ب ر ايش ان گذش ت پرس يد اين ان كيس تند؟ گفتن د اين ان‬
‫متخلفان از جنگاند كه با خدا عھد كردهاند خويش را بس ته دارن د ت ا ت و بي ايى و ايش ان‬
‫را رھ ا كن ى و از ايش ان راض ى ش وى‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬م ن ني ز ب ه خ دا س وگند‬
‫م ىخ ورم ك ه ت ا دس تورى نياي د اين ان را ب از نك نم و عذرش ان نش نوم ك ه از م ن رو‬
‫گرداندند و از عزيمت ھمراه مسلمين باز ماندند‪ ،‬تا آيه مورد بح ث ن ازل ش د و پيغمب ر‬
‫)ص( كس فرستاد و آنان را بگشود و عذر ايشان پذيرفت‪ .‬آنان پ س از آزادى گفتن د ي ا‬
‫ﷲ )ص( اين اموال ما را كه باعث تخل ف م ا از جن گ ش د بگي ر و ص دقه ده و‬ ‫رسول ّ‬
‫انفاق كن تا پاك شويم و براى ما از خدا آمرزش بخواه‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬من دس تور ن دارم ك ه چي زى از ش ما بس تانم‪ ،‬و آي ه بع دى آم د ك ه‬
‫»از اموالش ان ص دقه و زك ات بگي ر و ت و ب ا اي ن ك ار پ اك و تزكي هش ان م ىكن ى‪ ،‬و‬
‫براىشان دعا كن كه آرامش يابند«‪ .‬ابن عباس گويد آنان ده تن بودند‪.‬‬
‫ﷲ ‪) ...‬آيه ‪ .(106‬اين آيه درباره كع ب ب ن مال ك و م رارة ب ن‬ ‫ُون مُرْ َج ْو َن ِألَمْ ِر َّ ِ‬ ‫آخر َ‬‫َو َ‬
‫ربيع )از طايفه بنى عمرو بن عوف( و ھالل بن امي ه )از طايف ه بن ى واق ف( ن ازل ش د‬
‫كه از جنگ تبوك تخلف جسته بودند و آيه ‪ 118‬برائه ني ز اش اره ب ه اي ن س ه ت ن اس ت‬
‫كه »زمين با ھمه وس عت ب ر ايش ان تن گ ش د و از خ ويش ب ه تن گ آم ده‪ ،‬دريافتن د ك ه‬
‫گريزگاھى از خدا جز خدا نيست« و خدا بر ايشان ببخشود‪.‬‬
‫جداً ضِ راراً َو ُك ْفراً ‪) ...‬آيه ‪ .(110 -107‬مفسران گويند طايف ه بن ى‬ ‫ِين ا َّت َخ ُذوا َمسْ ِ‬
‫َو الَّذ َ‬
‫عمرو بن عوف مسجد قبا را ساخته از پيغمبر )ص( دعوت كنن د آنج ا نم از بگ زارد و‬
‫پيغمب ر )ص( در آنج ا نم از خوان د‪ .‬بن ى غ نم ب ن ع وف ب ر ايش ان حس د ورزي ده گفتن د‬
‫مسجدى‬
‫مىسازيم و از پيغمبر )ص( دعوت مىكنيم آنجا نم از بخوان د و ني ز اب و ع امر راھ ب‬
‫چون از شام برگ ردد آنج ا نم از بخوان د‪ .‬اب و ع امر در جاھلي ت راھ ب نص رانى ب ود و‬
‫ﷲ )ص( به مدين ه‪ ،‬دي ن حني ف را نپذيرفت ه ب ا‬ ‫خرقه مىپوشيد و پس از ھجرت رسول ّ‬
‫پيغمبر )ص( به دشمنى برخاست و پيغمبر )ص( وى را ابو عامر فاسق نامي د و او ب ه‬
‫شام رفته به منافقان نامه نوشت كه ھر چه تواني د ني رو و س الح گ رد آوري د و مس جدى‬
‫براى من بسازيد و من نزد قيصر رفته لشكرى از روم بر مىانگيزم و مىآيم كه محمد‬
‫و اص حابش را تح ت فش ار ق رار داده بي رون كن يم‪ .‬آن ان مس جدى در كن ار مس جد قب ا‬
‫ساختند و مسجدسازان‪ ،‬اين دوازده تن بودند‪ :‬خذام ب ن خال د )ك ه در خان هاش ب ه مس جد‬
‫باز مىش د( ثعلب ة ب ن حاط ب‪ ،‬معت ب ب ن قش ير‪ ،‬اب و حبيب ة ب ن ارع د‪ ،‬عب اد ب ن حني ف‪،‬‬
‫حارثه‪ ،‬جاريه و دو پسرش مجمع و زيد‪ ،‬نبتل بن حارث‪ ،‬لح اد ب ن عثم ان و وديع ة ب ن‬
‫ثابت‪ .‬پس از اتمام ساختمان نزد پيغمبر )ص( آمده گفتند‪ :‬ما مس جدى ب راى معل والن و‬
‫حاجتمن دان و ش ب ب ارانى و زمس تانى س اختهاي م و دوس ت داري م ك ه ت و بي ايى و آنج ا‬
‫پيش نماز ش وى‪ .‬پيغمب ر )ص( ب اال پ وش طلبي د ك ه بپوش د و ب رود‪ ،‬خ داى ع ّز و ج ّل‬
‫مقاصد زيانكارانه ايشان را به پيغمبر )ص( خبر داد و پيغمبر )ص( مالك ب ن دخش م و‬
‫معن بن عدى و عامر بن يشكر و وحشى قاتل حمزه )كه مسلمان شده ب ود( را خواس ت‬
‫و فرمود برويد و اي ن مس جد ظالم ان را وي ران كني د و آت ش بزني د‪ .‬مال ك بي رون ش د و‬
‫شاخهاى از چ وب نخ ل ب ر افروخ ت و در حض ور اھ ل مس جد و مس جد س ازان ب دانجا‬
‫تاخت ه آت ش افروختن د و ويرانگ رى كردن د و حاض ران مس جد پراكن ده ش دند و پيغمب ر‬
‫)ص( فرمود محل آن را مزبله سازند و براى الشه و چيزھاى گنديده و دور افكندنى و‬
‫ابو عامر راھب در شام غريب و تنھا بمرد‪.‬‬
‫محمد بن ابراھيم بن محمد بن يحيى با اسناد از سعد بن اب ى و ّق اص رواي ت م ىكن د ك ه‬
‫منافقين مسجدى به رقابت مسجد قبا و نزديك آن س اختند و منتظ ر و مترص د بودن د ك ه‬
‫ابو ع امر راھ ب ب از گ ردد و ام ام ايش ان در آن مس جد ش ود‪ .‬وقت ى س اختمان ب ه انج ام‬
‫رس يد ن زد پيغمب ر )ص( آم ده گفتن د م ا مس جدى س اختهاي م‪ ،‬در آن نم ازى بگ زار ت ا‬
‫نمازگاه ما شود و پيغمبر )ص( جامه بر گرفت كه ھمراه ايشان برود‪ ،‬آيه ن ازل گردي د‬
‫كه »در آن ھرگز اقامه نماز مكن«‪.‬‬
‫ِين أَ ْنفُ َس ُھ ْم َو أمْ والَ ُھ ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(111‬محم د ب ن كع ب قرظ ى‬
‫َ‬ ‫إِنَّ َّ َ‬
‫ﷲ ا ْش َترى ِم َن ْال ُم ْؤ ِمن َ‬
‫گويد كه چون ھفتاد تن از انصار در ليلة العقبة در مك ه ب ا پيغمب ر )ص( بيع ت كردن د‪،‬‬
‫ﷲ بن‬ ‫عبد ّ‬
‫رواحه به پيغمبر )ص( گفت‪ :‬از سوى پروردگارت چه تعھد مىكنى و شرايط خ ودت‬
‫چيست ھر چه خواھى بگو‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬پروردگ ار را باي د بپرس تيد و ب رايش‬
‫شريك قائل نشويد و شرايط من اين است كه از من مثل خودتان دفاع كنيد‪ .‬پرسيدند در‬
‫مقابل‪ ،‬به ما چه مىرسد؟ فرمود‪ :‬بھشت گفتند‪ :‬نيكو معاملهاى است كه نه فسخ مىكن يم‬
‫و نه فسخ مىپذيريم‪ .‬و آيه باال نازل شد‪.‬‬
‫ِين ‪) ...‬آي ه ‪ .(114 -113‬اب و عب د ﷲّ‬ ‫ِين آ َم ُن وا أَنْ َيسْ َت ْغفِرُوا لِل ُمش ِرك َ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫كان لِل َّن ِبيِّ َو الَّذ َ‬
‫ما َ‬
‫محمد بن عبد ﷲ شيرازى با اسناد از سعيد بن مسيّب و او از پدرش روايت مىكن د ك ه‬ ‫ّ‬
‫ﷲ )ص( ب ر ب الين او رف ت و اب و جھ ل و‬ ‫چون ابو طالب مشرف به مرگ شد‪ ،‬رس ول ّ‬
‫ﷲ تا‬ ‫ﷲ بن اميه نيز آنجا بودند‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود اى ع ّم ب ا م ن بگ و ال ال ه اال ّ‬ ‫عبد ّ‬
‫ﷲ بن اميه گفتند اى اب و طال ب آي ا‬ ‫براى تو نزد خدا حجتى داشته باشم‪ .‬ابو جھل و عبد ّ‬
‫از كيش عبد المطلب بر مىگردى؟‪ -‬و به اصرار منتظر جوابش بودند تا باالخره گفت‪:‬‬
‫من بر كيش عبد المطلب ھستم‪ .‬پيغمبر )ص( فرم ود م ن پيوس ته براي ت طل ب آم رزش‬
‫مىكنم مگر آنكه نھى شوم‪ ،‬و آيه باال نازل شد‪ .‬بخارى و مسلم نيز از طريق ديگر اين‬
‫روايت آوردهاند‪.‬‬
‫ابو سعيد بن ابى عمرو نيشابورى با اسناد از جعفر بن عون روايت مىكند ك ه ش نيدهام‬
‫چ ون اب و طال ب را م رض م وت گرف ت‪ ،‬ق ريش گفتن د از ب رادرزادهات بخ واه از آن‬
‫بھشت كه وعده مىدھد چيزى حاضر سازد و ترا شفا بخش د‪ ،‬و خودش ان كس ى را ن زد‬
‫پيغمبر )ص( فرستاد كه عمويت مىگويد من ناتوان و بيمارم‪ ،‬از خ وراك و نوش ابه آن‬
‫بھشت كه مىگويى براى من بفرست كه شفا يابم‪ .‬ابو بكر كه آنج ا ب ود ب ه ج اى پيغمب ر‬
‫)ص( جواب داد‪:‬‬
‫خداوند نعمت بھشت را بر كافران حرام كرده آن فرستاده بازگشت و گفت پي ام ش ما را‬
‫ب ه محم د )ص( رس اندم خ ود ج وابى ن داد ام ا اب و بك ر در ج واب گف ت‪ :‬خداون د نعم ت‬
‫بھشت را بر كافران حرام كرده است‪ .‬قريش ابو طال ب را واداش تند كس ى را از جان ب‬
‫خودش بفرستد‪ .‬فرستاده ابو طالب با ھم ان پي ام ن زد پيغمب ر )ص( آم د و پيغمب ر )ص(‬
‫ھمان پاسخ داد‪ ،‬و خود نيز برخاسته به دنبال فرستاده روان شد و ھم راه او وارد خان ه‬
‫ابو طالب گرديد و آنجا را پر از مردان ديد‪ .‬فرمود مرا با عم ويم تنھ ا بگذاري د‪ .‬گفتن د‪:‬‬
‫اين كار را نمىكنيم‪ ،‬تو به او از ما نزديكتر نيستى‪ ،‬و ما ھم مث ل ت و خويش اوند اوي يم‪.‬‬
‫پس پيغمبر )ص( ب ر ب الين اب و طال ب نشس ت و فرم ود‪ :‬ي ا ع ّم خ دا از ع وض م ن ت را‬
‫پاداش دھد‪ ،‬با كلمهاى مرا يارى كن كه ب ا آن در روز قيام ت ش فاعتت ك نم‪ .‬اب و طال ب‬
‫پرسيد آن كلمه چيست برادرزاده؟‬
‫فرمود بگو‪» :‬ال اله اال ﷲ ال شريك ل ه«‪ .‬اب و طال ب گف ت ب ه خ دا ت و خيرخ واه من ى و‬
‫اگر از بيم آن نبود كه بگويند عمويت از ترس مرگ اقرار به شھادت كرده آن كلمه را‬
‫مىگفتم و چشم را روشن مىكردم‪ .‬راوى گويد‪ :‬حاضران فري اد ب ر آوردن د ك ه اى اب و‬
‫طالب تو بزرگ حنيفيه‪ ،‬كيش شيوخ مايى‪ .‬سپس اب و طال ب گف ت مب ادا زن ان ق ريش از‬
‫بيت ابى عموي ت دم م رگ ب اخبر ش وند و پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬ھم واره ب راى ت و از‬
‫پروردگ ارم طل ب آم رزش خ واھم ك رد مگ ر اينك ه خ دا م نعم كن د و پ س از م رگ اب و‬
‫طالب براى او طلب آمرزش مىكرد‪ .‬مسلمانان گفتند چ ه م انعى دارد ك ه م ا ني ز ب راى‬
‫پدران و خويشانمان طلب آمرزش كنيم‪ ،‬ھمچنانكه اب راھيم ب راى پ درش طل ب مغف رت‬
‫مىكرد و محمد )ص( براى عمويش طلب آمرزش مىكند‪ .‬آيه مورد بحث نازل شد‪.‬‬
‫ﷲ بن مسعود روايت مىكند كه‬ ‫ابو القاسم عبد الرحمن بن احمد حرانى با اسناد از عبد ّ‬
‫پيغمبر )ص( به تماشاى گورستان بيرون شد و ما نيز ھمراه ب وديم و ھ ر ك دام ب ر قب ر‬
‫مرده خويش نشستيم و پيغمبر )ص( گورھا را زير پ ا م ىگذاش ت ت ا ب ه قب رى رس يد و‬
‫بر آن گور مدت زيادى نجوى و نوحه كرد‪ ،‬س پس ب ر پ ا خاس ت‪ .‬ن زد حض رت رفت يم‪،‬‬
‫مىگريست و ما نيز به گريه افتاديم آنگاه پيغمبر )ص( رو ب ه م ا ك رد‪ .‬عم ر پرس يد ي ا‬
‫ﷲ )ص( گري هات ب ر چ ه ب ود ك ه م ا ني ز بيت اب و گري ان ش ديم‪ .‬حض رت‬ ‫رس ول ّ‬
‫)نزديكتر( آمد و گرد ھم نشستيم‪ ،‬حض رت پرس يد‪ :‬از گري ه م ن ناراح ت ش ديد؟ گفت يم‬
‫بلى‪ .‬فرمود‪ :‬گورى كه با آن حرف مىزدم از آن آمنه بنت وھ ب اس ت‪ .‬از پروردگ ارم‬
‫اجازه خواستم بر سر گ ورش ب روم اج ازه داد س پس اج ازه خواس تم طل ب آم رزش ك نم‬
‫خدا اجازه نداد‪ ،‬و اين آيه نازل شد مسبب گريستنم اين بود »‪.«1‬‬
‫ون لِ َي ْنفِرُوا َكا َّف ًة ‪) ...‬آيه ‪ .(122‬كلبى از ابن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه‬
‫كان ْالم ُْؤ ِم ُن َ‬
‫َو ما َ‬
‫چون خدا در تشنيع منافقان متخلف از جھاد آياتى ف رو فرس تاد مؤمن ان س وگند خوردن د‬
‫كه به ھ يچ عن وان از ھ يچ غ زوه و س ريّهاى تخل ف نجوين د‪ ،‬و در س ريهاى ك ه پيغمب ر‬
‫)ص( اعزام فرمود‪ ،‬ھمگى بسيج شده رفتند‪ .‬آيه )در عدم لزوم حركت عم وم مؤمن ان(‬
‫نازل گرديد‪.‬‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬به نظر شيعه اماميه ابو طالب و مادر و پدر پيغمبر )ص( و نيز عبد المطل ب ھ يچ ك دام مش رك‬
‫نبودهاند‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫سوره يونس‬

‫اس ‪) ...‬آيه ‪ .(2‬ابن عب اس گوي د‬ ‫اس َع َجبا ً أَنْ أَ ْو َحيْنا إِلى َرج ٍُل ِم ْن ُھ ْم أَنْ أَ ْنذ ِِر ال َّن َ‬ ‫أَ َ‬
‫كان لِل َّن ِ‬
‫چون خدا محمد )ص( را به رسالت برانگيخت كفار انكار ورزيده‪ ،‬گفتند خدا بزرگت ر‬
‫از آن است كه بشرى ھمچون محمد )ص( فرس تادهاش باش د‪ .‬آي ه در ج واب آن ان ن ازل‬
‫شد‪.‬‬
‫ون لِقا َء َن ا ‪) ...‬آي ه ‪ .(15‬مجاھ د گوي د اي ن‬ ‫ِين ال َيرْ ُج َ‬ ‫َّ‬
‫ت قا َل الذ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫َو إِذا تتلى َعلي ِْھ ْم آياتنا َبيِّنا ٍ‬
‫آيه درباره ]جمعى از[ مشركان مكه نازل شده‪ .‬به گفته مقاتل آن ان پ نج نف ر بودن د‪ :‬عب د‬
‫ﷲ ب ن اب ى‬‫ﷲ بن ابى اميه مخزومى‪ ،‬وليد بن مغيرة‪ ،‬مكرز بن حفص‪ ،‬عم رو ب ن عب د ّ‬ ‫ّ‬
‫قيس عامرى و عاص بن عامر كه به پيغمبر )ص( گفتند‪ :‬قرآنى براى ما بي اور ك ه در‬
‫عزى نباشد‪ .‬كلبى گويد‪ :‬آيه در جواب استھزاء كنندگان آم د ك ه‬ ‫آن ترك پرستش الت و ّ‬
‫گفتند‪ :‬يا محمد )ص( قرآنى شامل آنچه ما از تو مىخواھيم بيار‪.‬‬

‫سوره ھود‬

‫ور ُھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(5‬اين آيه درباره اخنس بن شريق نازل شده است كه‬ ‫ص ُد َ‬‫ون ُ‬ ‫أَال إِ َّن ُھ ْم َي ْث ُن َ‬
‫م ردى ب ود ش يرين س خن و خوش رو در مالق ات ب ا پيغمب ر )ص( برخ ورد دوس تانه‬
‫مىنمود و در باطن ناخشنود مىبود‪ .‬كلبى گويد كه اخنس با پيغمبر )ص( مىنشس ت و‬
‫چيزى كه پيغمبر )ص( را شادمان كند بر زبان مىآورد اما در دلش چيز ديگر ب ود‪ ،‬و‬
‫آيه باال نازل شد‪ .‬بدين معنى كه دشمنى محمد را در دل نھان مىدارند‪.‬‬
‫ت ‪) ...‬آي ه ‪.(114‬‬ ‫ت ي ُْذ ِھب َْن ال َّس يِّئا ِ‬
‫ھار َو ُزلَفا ً م َِن اللَّي ِْل إِنَّ ْال َح َسنا ِ‬
‫َو أق ِِم الصَّال َة َط َر َفيِ ال َّن ِ‬
‫َ‬
‫ﷲ رواي ت م ىكن د ك ه م ردى ن زد پيغمب ر‬ ‫اس تاد اب و منص ور بغ دادى ب ا اس ناد از عب د ّ‬
‫)ص( آم د و گف ت‪ :‬ي ا رس ول ﷲ در آن س وى ش ھر متع رض زن ى گردي دم و گن اه آل ود‬
‫شدم‪ ،‬نه به ح ّدى كه جماع كرده باشم و اكنون به حضورت آمدهام تا چه فرم ايى‪ .‬عم ر‬
‫گفت‪ :‬اگر اين گناه را بر خود م ىپوش اندى خ دا ني ز ب ر ت و م ىپوش اند و پيغمب ر )ص(‬
‫پاسخى نداد‪ ،‬و مرد رفت تا از پشت‬
‫سر بانگش زدند برگشت و پيغمبر )ص( آيه فوق را بر او تالوت ك رد ك ه »حس نات‪،‬‬
‫ﷲ )ص( اي ن خ اصّ اي ن م رد‬ ‫سيئات را از ب ين م ىب رد«‪ .‬شخص ى پرس يد‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫است؟ حضرت فرم ود‪ :‬ن ه‪ ،‬ب راى عم وم اس ت‪ .‬مس لم و بخ ارى ني ز اي ن رواي ت را ب ه‬
‫طريق ديگر آوردهاند‪.‬‬
‫عمر بن ابى عم ر ب ا اس ناد از اب ن مس عود رواي ت م ىكن د ك ه م ردى از زن ى بوس هاى‬
‫رب ود‪ ،‬و خ ود ن زد پيغمب ر )ص( آم د و قض يه را گف ت‪ .‬آي ه ف وق ن ازل ش د‪ .‬آن م رد‬
‫پرسيد‪ :‬آيه مخصوص م ن اس ت؟ پيغمب ر )ص( فرم ود ب راى ھ ر ك س از ام ت م ن ك ه‬
‫بدان عمل كند‪.‬‬
‫محمد بن موسى بن فضل با اسناد از ابو اليسر بن عم رو رواي ت م ىكن د ك ه زن ى ن زد‬
‫من آمد كه شوھرش از سوى پيغمبر )ص( ب ه مأموري ت رفت ه ب ود‪ -‬و ي ك درھ م خرم ا‬
‫خواست‪ .‬از او خوشم آمد و گفتم در خان ه خرم اى بھت رى دارم درون بي ا و آنج ا او را‬
‫در بغل فشرده بوسيدم‪ .‬آنگ اه ن زد پيغمب ر )ص( رفت ه حكاي ت ب از گف تم‪ .‬فرم ود ب ه زن‬
‫م ردى ك ه در راه خ دا م ىجنگ د خيان ت ك ردى؟ و چش م از م ن برگرفت ه س ر ب ه زي ر‬
‫انداخت‪ .‬با خود گفتم دوزخى شدم و گناھم آمرزيده نم ىش ود‪ .‬ت ا آي ه ب اال آم د و پيغمب ر‬
‫)ص( كس فرستاد كه بر من بخوانند‪.‬‬
‫نصر بن بكر بن احمد واعظ با اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه مرد نزد عمر آمد‬
‫و گفت‪ :‬زنى براى خريد نزد من آمد‪ ،‬او را به درون كشيدم و ھمه كار با او كردم جز‬
‫جماع‪.‬‬
‫عمر گفت‪ :‬واى بر تو شايد شوھرش در سفر فى سبيل ﷲ است پاس خ دادم‪ :‬آرى‪ .‬گف ت‬
‫نزد ابو بكر برو‪ .‬مرد نزد ابو بكر رفت و ماجرا باز گفت و ابو بكر ھم ان س ؤال ك رد‬
‫و ھم ان ج واب ش نيد‪ .‬پ س اب و بك ر ب ه آن م رد گف ت‪ :‬ن زد پيغمب ر )ص( ب رو‪ ،‬پيغمب ر‬
‫)ص( نيز پرسيد‪:‬‬
‫ّ‬
‫آيا شوھرش در سفر فى سبيل ﷲ است؟ آن مرد گفت‪ :‬آرى‪ .‬پيغمبر )ص( پاس خى ن داد‬
‫ﷲ )ص( آيا اين آيه خاص من اس ت ي ا‬ ‫تا آيه باال نازل شد‪ .‬آنگاه مرد پرسيد‪ :‬يا رسول ّ‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫عم وم؟ عم ر پاس خ داد‪ :‬ن ه مف ت ت و نيس ت! ب راى ھم ه م ردم اس ت‪ .‬رس ول ّ‬
‫خنديد و حرف عمر را تصديق فرمود‪.‬‬
‫ابو نصر محمد بن محمد طوسى با اسناد از معاذ بن جبل روايت مىكند كه نزد پيغمبر‬
‫ﷲ )ص( چگويى درباره مردى كه به‬ ‫)ص( نشسته بودم مردى آمد و پرسيد‪ :‬يا رسول ّ‬
‫زن ى ن امحرم در آويخت ه و ھ ر ك ار ك ه ش وى ب ا زن كن د ك رده ج ز مجامع ت؟ فرم ود‪:‬‬
‫وضوى كامل بگير و به نماز بايست و آيه مورد بحث نازل شد‪ .‬معاذ پرسيد‪ :‬يا رس ول‬
‫ﷲ )ص( ويژه اين مرد است يا ھمه مسلمين؟ فرمود‪ :‬عموم مسلمانان‪.‬‬ ‫ّ‬
‫استاد ابو طاھر رودبارى با اسناد از ابن مسعود روايت مىكند كه مردى نزد‬
 ‫پيغمب ر )ص( آم د و گف ت‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫ﷲ )ص( م ن متع رض زن ى ش دهام ام ا ب ا او‬
‫درنياميختم‪.‬‬
‫آيه مزبور نازل شد‪.‬‬

‫سوره يوسف‬

‫ص ‪) ...‬آيه ‪ .(3‬عبد القاھر بن طاھر ب ا اس ناد از س عد ب ن‬ ‫ص ِ‬ ‫ك أَحْ َس َن ْال َق َ‬

‫َنحْ نُ َنقُصُّ َعلَ ْي َ‬
‫ابى و ّقاص روايت مىكند كه بخش ى از ق رآن ن ازل ش ده ب ود و پيغمب ر )ص( ب ر م ردم‬
‫ﷲ )ص( كاش قصهاى ھم مىآوردى‪.‬‬ ‫تالوت مىكرد تا آنكه گفتند يا رسول ّ‬
‫و سوره يوسف نازل شد و مدتى تالوت مىفرمود تا اصحاب گفتند چه شود اگر حديث‬
‫ث«‪ .‬س عد گف ت‪ :‬اي ن ھم ه‬ ‫ﷲُ َن َّز َل أَحْ َس َن ْال َح دِي ِ‬‫كنى‪ .‬آيه ‪ 23‬سوره زمر نازل شد كه » َّ‬
‫از قصه و حديث‪ ،‬براى آن بود كه به قرآن ايمان آورند‪.‬‬
‫ﷲ حاكم نيز اين روايت را در صحيح خويش آورده است‪.‬‬ ‫ابو عبد ّ‬
‫ﷲ‬‫ﷲ )ص( را م الل گرف ت و گفتن د ي ا رس ول ّ‬ ‫ﷲ گويد‪ :‬اصحاب رسول ّ‬ ‫عون بن عبد ّ‬
‫ث«‪ .‬بار ديگر دچار مالل شدند و گفتند‬ ‫ﷲ ُ َن َّز َل أَحْ َس َن ْال َحدِي ِ‬
‫)ص( حديث كن‪ .‬آيه آمد » َّ‬
‫ﷲ )ص( چي زى خ واھيم فرات ر از ح ديث و فروت ر از ق رآن و مقصودش ان‬ ‫ي ا رس ول ّ‬
‫ص«‪ .‬چ ون ح ديث طلبيدن د‬ ‫ص ِ‬‫ك أَحْ َس َن ْال َق َ‬ ‫قصه بود‪ .‬آيه نازل شد ك ه » َنحْ نُ َنقُ صُّ َعلَ ْي َ‬
‫خدا به خ وبت رين ح ديث رھنمونش ان ش د و چ ون قص ه خواس تند ب ه خ وبت رين قص ه‬
‫داللتشان كرد‪.‬‬

‫سوره رعد‬

‫َو يُرْ سِ ُل الصَّواعِ َق َفيُصِ يبُ ِبھ ا َم نْ َيش ا ُء ‪) ...‬آي ه ‪ .(13‬نص ر ب ن اب ى نص ر واع ظ ب ا‬
‫ﷲ )ص( كس ى را ن زد يك ى از س ران‬ ‫اسناد از انس بن مالك روايت مىكند ك ه رس ول ّ‬
‫فرع ون م نش ع رب فرس تاد و فرم ود ب رو او را بخ وان‪ .‬م رد گف ت‪ :‬او س ركش و‬
‫ﷲ )ص(‬ ‫نافرمان است‪ .‬رسول ّ‬
‫ﷲ )ص( ت را م ىطلب د آن‬ ‫مجددا فرمود برو او را بخ وان‪ .‬م رد رف ت و گف ت‪ :‬رس ول ّ‬
‫ﷲ چيست؟ از طالست يا نقره يا مس؟ مرد باز گشت و ماجرا باز‬ ‫فرعون عرب گفت‪ّ :‬‬
‫نمود‪ ،‬و اظھار داشت گفته بودم كه وى سركش و نافرم ان اس ت‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‬
‫باز برو و او را بخوان‪ .‬مرد رفت و ھم ان ح رف را ش نيد و ب از گش ت‪ ،‬و م اجرا ب از‬
‫نمود‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود براى بار سوم ب رو‪ .‬رف ت و ھم ان س خن ش نيد‪ .‬راوى گوي د‬
‫در ھمان حال كه فرعون عرب حرف مىزد ابرى باالى سرش آمد و صاعقهاى جست‬
‫و به جمجمهاش زد‪ ،‬و آيه فوق نازل گرديد‪.‬‬
‫ابن عباس به روايت ابو صالح و ابن جريح و ابن زيد گفته اس ت آي ه م ورد بح ث پ يش‬
‫از آن درباره عامر بن طفيل و اربد بن ربيعه نازل ش ده اس ت ك ه ب راى س وء قص د ب ه‬
‫ﷲ اين عامر بن طفيل قص د‬ ‫پيغمبر )ص( نزديك شدند‪ .‬يكى از اصحاب گفت يا رسول ّ‬
‫ت را دارد‪ .‬فرم ود ]اگ ر[ خ دا ب راى وى خي ر و ھ دايت اراده ك رده م انعش مش و‪ .‬ع امر‬
‫پيش آمد تا باالى سر پيغمبر )ص( ايستاد و پرسيد يا محمد )ص( اگر من مسلمان شوم‬
‫چه به من مىرسد؟ پيغمبر )ص( فرمود در سود و زيان ھمانند ديگر مسلمانان ھس تى‪.‬‬
‫عامر گفت آيا مرا جانشين خود مىسازى؟ فرمود نه و اي ن در اختي ار م ن نيس ت و ب ر‬
‫خدا است كه ھر كه را خواھد برگزيند‪ .‬عامر گف ت‪ :‬پ س م را ب ر ص حرا م ىگم ارى و‬
‫شھر ترا باش د؟ فرم ود ن ه‪ .‬ع امر پرس يد‪ :‬پ س چ ه ب ه م ن وام ىگ ذارى؟ فرم ود‪ :‬ب راى‬
‫جھاد در راه خدا عنان اسبان را به تو مىسپارم‪ .‬عامر گف ت اينك ه در اختي ار م ن ب وده‬
‫است‪ .‬و عامر به اربد سفارش كرده بود كه چ ون م را مش غول ص حبت ب ا محم د دي دى‬
‫از پشت سرش بيا و با شمشير بدو حمله كن‪ .‬در بين بگو مگوى عامر با پيغمبر )ص(‬
‫ارب د از پش ت در آم د ك ه پيغمب ر )ص( را مض روب س ازد‪ .‬ي ك وج ب از شمش يرش‬
‫شكس ته ش د و در غ الف گي ر ك رد و ارب د نتوانس ت شمش ير را ب ر كش د و ع امر ب ا او‬
‫ﷲ )ص( متوج ه ش د‪ ،‬و ارب د را دي د ك ه ب ا شمش ير خ ود ور‬ ‫اشاره مىكرد‪ ،‬كه رس ول ّ‬
‫مىرود‪ .‬فرمود خدايا ھر طور اراده توست مرا از او حفظ و كفاي ت ك ن و در آن روز‬
‫تابستانى صاف‪ ،‬خدا صاعقهاى بر ارب د فرس تاد و س وزانيدش‪ .‬و ع امر در ح ال گري ز‬
‫گفت يا محمد )ص( از پروردگارت خواستى و اربد را كشت‪ .‬به خدا اين صحرا را از‬
‫اسبان كوتاه موى و سپاھيان ج وان پ ر م ىك نم‪ .‬پيغمب ر )ص( پاس خ داد خ داى تع الى و‬
‫اوس و خزرج جلو ترا مىگيرند‪ .‬و عامر شب را در خانه زن ى از بن ى س لول گذراني د‬
‫و صبح اسلحه بر گرفته بيرون آمد و مىگفت‪ :‬قسم ب ه الت اگ ر محم د و رف يقش يعن ى‬
‫ملك الموت در صحرا بر من ظاھر شوند با نيزه سوراخ سوراخشان مىكنم‪.‬‬
‫خداى تعالى به سزاى آن سخن فرشتهاى فرستاد كه ب ا ض ربت ب الى ع امر را ب ا خ اك‬
‫يكسان كرد و بر زانويش غدهاى چون پين ه ش تر پدي د آم د و ب ه س وى خان ه آن زن ب از‬
‫گش ت و ب ا خ ود م ىگف ت‪ :‬ب ا غ دهاى ب ر زان و چ ون ش تر در خان ه زن ى از بن ى س لول‬
‫م ىمي رم و ب ر پش ت اس ب بم رد و آي ات ‪ 14 -10‬س وره رع د مرب وط ب ه اي ن داس تان‬
‫است‪.‬‬
‫من ‪) ...‬آي ه ‪ .(30‬مفس ران گوين د ك ه در حديبي ه چ ون م ىخواس تند‬ ‫ُون ِبالرَّ حْ ِ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َو ُھ ْم َيكفر َ‬
‫ص لحنامه بنويس ند پيغمب ر )ص( فرم ود بن ويس »بس م ﷲ ال رحمن ال رحيم«‪ .‬س ھيل ب ن‬
‫عمرو و ديگر مشركان گفتن د‪ :‬م ا »رحم ن« نم ىشناس يم مگ ر مس يلمه ص احب يمام ه‪.‬‬
‫بنويس »بسمك اللھم« و در جاھليت چنين مىنوشتند‪ .‬آي ه ب اال در تع ريض ب ه مش ركان‬
‫نازل شد‪.‬‬
‫ضحاك از ابن عباس روايت مىكند اين آيه درباره كف ار ق ريش اس ت ك ه چ ون پيغمب ر‬
‫)ص( فرمود‪» :‬و اسجدوا للرحمن« گفتند »رحمن« كيست و چيست؟ مگر بر ھ ر چ ه‬
‫ت و فرم ان ب دھى س جده م ىكن يم؟ و آي ه آم د ك ه آن رحم ن ك ه نم ىشناس يدش ھم ان‬
‫پروردگار من است و خدايى جز او نيست‪.‬‬
‫جبا ُل ‪) ...‬آيه ‪ .(31‬محمد بن عبد ال رحمن نح وى ب ا اس ناد از‬ ‫َو لَ ْو أَنَّ قُرْ آنا ً ُسي َِّر ْ‬
‫ت ِب ِه ْال ِ‬
‫زبير بن عوام روايت مىكن د ك ه ق ريش ب ه پيغمب ر )ص( گفتن د ت و ادع اى نب وت دارى‬
‫سليمان را باد مطيع بود و موسى را دريا مسخر شد و عيسى مرده زنده كرد تو نيز از‬
‫خدا بخ واه ك ه اي ن ك وهھ ا را عق ب بب رد و چش مهھ ا را ب راى م ا بگش ايد ك ه م زارع و‬
‫كش تزارھا بس ازيم و اس تفاده كن يم‪ .‬ي ا مردگ ان را زن ده ك ن چنانك ه ب ا م ا گف ت و ش نود‬
‫كنند‪ .‬يا از خدا بخواه ھمين صخره زير پايت را طال كند تا از آن بتراشيم و خرج كن يم‬
‫و از اين كوچ زمستانى و تابستانى آسوده شويم‪ .‬مگر نه اينكه خويش را ھمس ان ديگ ر‬
‫پيغمبران مىدانى؟ زبير گويد ما ھمانجا دور و ب ر پيغمب ر )ص( ب وديم ك ه وح ى ن ازل‬
‫شد و چون پيغمبر )ص( به خود آمد فرمود سوگند ب ه آنك ه ج انم در دس ت او اس ت در‬
‫خواست شما را خدا عطا كرد و اگر بخواھم شدنى است‪ .‬ليكن خدا مرا مخيّر داشت ب ه‬
‫اينك ه ش ما از ب اب رحم ت داخ ل ش ويد و ھ ر ك ه خواھ د ايم ان آورد‪ ،‬و ي ا ش ما را ب ه‬
‫اختيار خودتان واگذارد كه در رحمت را گم كنيد‪ .‬و من باب رحمت را اختيار ك ردم و‬
‫خدا به من خبر داد كه گر درخواستھاىت ان را ب ر آورد ]و معج زه رخ دھ د[ و منك ر‬
‫شويد ب ه ع ذاب ب ى س ابقه و ب ى مانن دى دچ ار م ىگردي د‪ .‬و آي ه م ورد بح ث و آي ه ‪59‬‬
‫سوره اسراء نازل گرديد‪.‬‬
‫ك َو َج َع ْلن ا لَ ُھ ْم أَ ْزواج ا ً ‪) ...‬آي ه ‪ .(38‬كلب ى گوي د يھ ود ب ر‬
‫َو لَ َق ْد أَرْ َس ْلنا ُر ُس ًال ِم نْ َق ْبلِ َ‬
‫ﷲ )ص( گذش تند و گفتن د اي ن م رد را مقص د و مش غلهاى ج ز زن گ رفتن و‬ ‫رس ول ّ‬
‫كامجويى نيست‪ ،‬و اگر چنانچه دعوى مىكند پيغمبر )ص( مىبود امر نبوت‪ ،‬او را از‬
‫سرگرمى با زنان باز م ىداش ت‪ .‬اي ن آي ه در ج واب ن ازل ش د ك ه پيغمب ران پيش ين ني ز‬
‫]اكثرا[ زن داشتند‪.‬‬

‫سوره حجر‬

‫ين ‪) ...‬آيه ‪ .(24‬نصر ب ن اب ى نص ر‬ ‫ِين ِم ْن ُك ْم َو لَ َق ْد َعلِمْ َنا ْالمُسْ َتأْخ ِِر َ‬

‫َو لَ َق ْد َعلِمْ َنا ْالمُسْ َت ْق ِدم َ‬
‫واعظ با اسناد از ابن عباس روايت مىكن د ك ه زن ى زيب ا در انتھ اى ص ف زن ان پش ت‬
‫سر پيغمبر )ص( نماز مىخواند و بعضى مردان ب ه ص ف اول م ىرفتن د ك ه چشمش ان‬
‫به آن زن نيفتد و بعضى در صف آخر مىايس تادند و موق ع رك وع از زي ر بغ ل‪ ،‬او را‬
‫ديد مىزدند‪ -‬و ابن عباس نشان داد كه چگونه‪ -‬و آي ه اش اره ب ه اي ن قض يه داد ك ه »م ا‬
‫از ح ال پيش ى گيرن دگان و جل و ايس تادگان ش ما ب ا خب ريم و از ح ال عق ب ايس تادگان و‬
‫تأخير كنندگان شما ھم با خبريم«‪.‬‬
‫ربيع بن انس گويد‪ :‬پيغمبر )ص( مس لمانان را تش ويق ب ه ص ف اول م ىك رد در نتيج ه‬
‫اط راف پيغمب ر )ص( ش لوغ ش د‪ .‬بن ى ع ذره ك ه من زلش ان دور ب ود گفتن د خان ه را‬
‫بفروشيم و نزديك مسجد بخريم‪ .‬آيه باال نازل شد‪ -‬كه نيتشان مأجور و مشكور است‪.‬‬
‫ور ِھ ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(47‬عب د ال رحمن ب ن حم دان ب ن ع دل ب ا اس ناد از‬ ‫ص ُد ِ‬‫َو َن َزعْ نا ما فِ ي ُ‬
‫كثير النوا روايت م ىكن د ك ه ب ه اب و جعف ر ]ظ‪ :‬ام ام ب اقر )ع([ گف تم كس ى از عل ى ب ن‬
‫حسين )ع( روايت كرده آيه باال درباره ابو بكر و عمر و على نازل شد كه »ھ ر گون ه‬
‫كين ه و دش منى را از س ينهش ان زدودي م و ھمچ ون ب رادر‪ ،‬براب ر ھ م ب ر تخ تھ اى‬
‫بنشينند«‪ .‬فرمود آرى به خدا وصف آنھاست و آيه در حق آنھا ن ازل ش ده‪ .‬پرس يدم چ ه‬
‫دشمنى داشتهاند؟ فرمود‪ :‬كينهاى كه در جاھليت بين تيم و عدى و بن ى ھاش م ب ود چ ون‬
‫اسالم را پذيرفتند و دعوت برادرى را اجابت كردند‪ ،‬چنان شدند كه روزى ابو بك ر را‬
‫درد خاصره گرفت‪ ،‬على دست گرم مىكرد و خاصره ابو بك ر را م الش م ىداد و اي ن‬
‫آيه نازل شد‪.‬‬
‫َن ِّب ئْ عِ ب ادِي أَ ِّن ي أَ َن ا ْال َغفُ و ُر ال رَّ حِي ُم ‪) ...‬آي ه ‪ .(49‬اب ن مب ارك ب ا اس ناد از ي ك ص حابى‬
‫پيغمبر )ص( روايت مىكند كه پيغمبر )ص( از در بنى شيبه ]به مسجد الح رام[ ب ر م ا‬
‫وارد شد در حالى كه مىخنديديم فرمود‪ :‬ديگر ش ما را نبي نم ك ه بخندي د و روى گردان د‬
‫و رفت‪.‬‬
‫ّ‬
‫وقتى به حجر رسيد نزد م ا برگش ت و فرم ود‪ :‬جبرئي ل ف رود آم د و گف ت خ داى ع ز و‬
‫ج ّل مىفرمايد چرا بندگان مرا نوميد مىسازى‪» ،‬بندگانم را خبر ده كه م ن آمرزگ ار و‬
‫مھربانم«‪.‬‬
‫آن العَظِ ي َم ‪) ...‬آي ه ‪ .(87‬حس ين ب ن فض ل گوي د در‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫َو لَ َق ْد آ َتيْنا َ‬
‫ك َسبْعا م َِن ال َمثانِي َو الق رْ َ‬
‫يك روز ھفت قافله از بصرى و اذرع ات ب راى يھ ود بن ى قريظ ه و بن ى نض ير ب ا ب ار‬
‫پارچه و عطريات و جواھر و كاالھاى دريايى رسيد‪ .‬مسلمانان گفتند اگر اين اموال از‬
‫آن م ا ب ود ق وى و ت وانگر م ىش ديم و در راه خ دا انف اق م ىك رديم‪ .‬آي ه ب اال ]در تس لّى‬
‫مؤمنان[ نازل شد و پيغمبر )ص( فرم ود‪ :‬ھف ت آي ه )س وره فاتح ه( ب ه ش ما دادم ك ه از‬
‫اين ھفت قافله بھتر است‪.‬‬
‫ك ‪ «...‬يعن ى »چش مت ب ه دنب ال‬ ‫تأييد اين شأن نزول آيه بعدى است ك ه »ال َت ُم َّدنَّ َع ْي َن ْي َ‬
‫انواع متاع كه نصيب ايشان كرديم نباشد ‪.«...‬‬

‫سوره نحل‬

‫جلُوهُ ‪) ...‬آيه ‪ .(1‬ابن عباس گويد چون س وره قم ر ن ازل ش د كف ار‬ ‫أَتى أَمْ ُر َّ ِ‬
‫ﷲ َفال َتسْ َتعْ ِ‬
‫با ھم گفتند اين مرد مىگويد قيامت نزديك اس ت بيايي د از بعض ى كارھايم ان خ وددارى‬
‫كنيم تا ببينيم چه رخ مىدھد‪ .‬و چون باليى نازل نشد و نشانهاى پديد نيامد گفتند‪ :‬ما كه‬
‫چيزى نديديم‪ ،‬و آيه اول سوره انبياء نازل شد كه »روز حساب مردم ان نزدي ك ش ده و‬
‫آنان در غفلتند و از ياد خدا رويگردان«‪ .‬مردم ترسيدند و منتظ ر قيام ت بودن د ت ا چن د‬
‫روز گذش ت‪ ،‬گفتن د‪ :‬ي ا محم د )ص( از آنچ ه تھدي د م ىك ردى‪ ،‬خب رى نش د و چي زى‬
‫ﷲ« يعن ى »ام ر خ دا ف را رس يده« پيغمب ر )ص(‬ ‫نديديم‪ .‬اين آيه نازل شد كه »أَتى أَمْ ُر َّ ِ‬
‫جلُوهُ« يعن ى‬‫از جاى جست و مردمان به آسمان نگريستند‪ ،‬دنباله آيه آمد ك ه » َف ال َتسْ َتعْ ِ‬
‫»در مورد آن شتاب مورزيد« و مردمان آرام گرفتند و پيغمبر )ص( به مناسبت ھمين‬
‫ﷲ‬‫آيه فرمود‪» :‬من و قيامت مثل اين دو انگشتيم ‪] «...‬يعنى در فاص له محم د ب ن عب د ّ‬
‫)ص( تا قيامت پيغمبر ديگرى نمىآيد[‪ .‬مفسران ديگ ر گفت هان د مقص ود از ام ر در اي ن‬
‫آيه‪ ،‬شمشير و حكم جھاد‬
‫است و آيه در پاسخ نضر بن حارث آمد كه گفت‪» :‬خ دايا اگ ر اي ن رس الت ب ه راس تى‬
‫از جانب توست بر ما سنگ بباران« و بدين گونه عجله در نزول عذاب داشت‪.‬‬
‫سان ِمنْ ُن ْط َف ٍة َفإِذا ھ َُو َخصِ ي ٌم م ُِبينٌ ‪) ...‬آيه ‪ .(4‬اين آيه در جواب ابى ب ن خل ف‬ ‫َخلَ َق ْاإلِ ْن َ‬
‫جمحى نازل شد كه استخوان پوسيده آدمى نزد پيغمب ر )ص( آورد و گف ت‪ :‬ب ه نظ ر ت و‬
‫آيا خدا بشر را پس از پوسيده شدن زنده مىكند؟ و نظي ر اي ن آي ه اس ت آي ات ‪83 -77‬‬
‫سوره يس‪.‬‬
‫َو أَ ْق َسمُوا ِب ا ِ َج ْھ َد أيْم ان ِِھ ْم ال َي ْب َع ث ﷲُ َم نْ َي ُم وت ‪) ...‬آي ه ‪ .(38‬ربي ع ب ه ان س از اب و‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫العاليه روايت مىكند ك ه مس لمانى از مش ركى مبلغ ى طل ب داش ت‪ ،‬ب ه تقاض اى طل بش‬
‫رفت و ضمن صحبت سوگند به وعده قيامت خورد‪ .‬مشرك پرسيد آيا تو مىپندارى ك ه‬
‫پس از مرگ زنده مىشوى؟ من مىگويم به خدا كسى را بعد از م رگ ب ر نم ىانگيزن د‬
‫و آيه در جواب نازل گرديد‪.‬‬
‫ُ‬
‫ﷲ ِمنْ َبعْ ِد ما ظلِمُوا ‪) ...‬آيه ‪ .(41‬اين آيه درباره جمع ى از ي اران‬ ‫ھاجرُوا فِي َّ ِ‬ ‫ِين َ‬ ‫َو الَّذ َ‬
‫پيغمب ر )ب الل و ص ھيب و خ ّب اب و ع امر و جن دل ب ن ص ھيب( ن ازل ش د ك ه در مك ه‪،‬‬
‫مشركان آنان را گرفتند و شكنجه و آزار كردند و خدا در مدينه به نيكويى جايشان داد‪.‬‬
‫ك إِ َّال ِرج ًاال ُن وحِي إِلَ ي ِْھ ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(43‬اي ن آي ه در ج واب مش ركان‬ ‫َو ما أَرْ َس ْلنا ِمنْ َق ْبلِ َ‬
‫مكه است كه نبوت محمد را منك ر ش ده گفتن د خ دا بزرگت ر از آن اس ت ك ه فرس تادهاش‬
‫بشر باشد چرا فرشتهاى نفرستاد؟‬
‫ﷲُ َم َث ًال َعبْداً َممْ لُوكا ً ‪) ...‬آيه ‪ .(75‬محمد بن ابراھيم بن محم د ب ن يحي ى از اب ن‬ ‫ب َّ‬ ‫ض َر َ‬
‫َ‬
‫عباس روايت مىكند كه اين آيه درباره ھشام بن عمرو نازل ش د ك ه در آش كار و نھ ان‬
‫ب َّ‬
‫ﷲ ُ َم َث ًال‬ ‫ض َر َ‬
‫انفاق مىكرد و بندهاش ابو الج وزاء او را نھ ى م ىنم ود و آي ه ‪َ ) 76‬و َ‬
‫ْن( درباره برده اس يد ب ن اب ى الع يص اس ت ك ه الل و ن اتوان و س ربار ب ر م والى‬ ‫َر ُجلَي ِ‬
‫خويش بود و آن ديگرى كه بر عدل امر مىكند عثمان بن عفان است‪.‬‬
‫إنَّ َّ ْ‬
‫سان ‪) ...‬آيه ‪ .(90‬اب و اس حاق احم د ب ن محم د ب ن اب راھيم ب ا‬ ‫ﷲ َيأ ُم ُر ِب ْال َع ْد ِل َو ْاإلِحْ ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬
‫ﷲ بن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه روزى پيغمب ر )ص( در مك ه ب ر آس تانه‬ ‫اسناد از عبد ّ‬
‫خانه خويش نشسته بود و عثمان بن مظعون‪ -‬كه ھنوز مسلمان نشده بود‪ -‬بر او گذش ت‬
‫و لبخن د زد‪ ،‬پيغمب ر )ص( فرم ود نم ىنش ينى؟ عثم ان ب ن مظع ون تع ارف پيغمب ر را‬
‫پذيرفته روبهروى او‬
‫نشست‪ .‬در بين صحبت‪ ،‬ناگھان چشم حضرت به آسمان خيره شد و به تدريج نگ اھش‬
‫به آستانه در فرود آمد‪ ،‬آنگ اه از عثم ان روى برگردان ده متوج ه ھم ان س مت ك ه خي ره‬
‫شده ب ود گردي د و ش روع ك رد ب ه س ر جنبان دن چنانك ه گ ويى گ وش م ىدھ د و ص دايى‬
‫مىش نود و ب از نگ اھش مانن د ب ار اول ب ه آس مان خي ره ش د‪ -‬عثم ان گوي د م ن ھ م نگ اه‬
‫كردم و نگاھم در آسمان گم شد‪ .‬سپس پيغمبر )ص( ب ه حال ت اول رو ب ه روى عثم ان‬
‫نشست‪ .‬عثمان گفت يا محمد از آنگاه كه ب ا ت و نشس ت و برخاس ت م ىك نم مانن د حال ت‬
‫امروز صبح نديدهام‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( پرسيد چه ديدى و چكار كردم؟ گفت دي دم چش مت ب ر آس مان خي ره ش د و‬
‫نگاھت به تدريج فرود آمد تا سمت راستت آنگاه از من روى گردانده بدان سو برگشتى‬
‫و سر مىجنباندى چنانكه گويى گوش مىدھى و صدايى مىشنوى‪ .‬حض رت پرس يد آي ا‬
‫تو متوجه اينھا شدى؟ عثمان گفت‪ :‬بلى‪ .‬حضرت فرمود‪ :‬فرستاده خدا جبرئي ل ن زد م ن‬
‫آم د‪ .‬عثم ان پرس يد چ ه گف ت؟ حض رت فرم ود‪» :‬خ دا ب ه ع دل و نيك ى و رس يدگى ب ه‬
‫خويش اوندان ام ر م ىكن د و از كارھ اى زش ت و ن اروا و تج اوز نھ ى م ىنماي د ‪.«...‬‬
‫عثمان گويد از آن روز ايمان در دلم پا گرفت و دوستار محمد شدم‪.‬‬
‫كان آ َي ٍة ‪) ...‬آيه ‪ .(101‬اين آيه در جواب مشركان آمد ك ه گفتن د محم د‪،‬‬ ‫َو إِذا َب َّد ْلنا آ َي ًة َم َ‬
‫اصحابش را به سخريه گرفته كه يك روز به چيزى امر مىكن د و ف ردا نھ ى م ىنماي د‪،‬‬
‫يا دستور آسانترى را عرضه مىنمايد و اين ھمه از پيش خود او است و به خ دا دروغ‬
‫مىبندد‪.‬‬
‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َو لَ َق ْد َنعْ لَ ُم أ َّن ُھ ْم َيقُول َ‬
‫ون إِ َّنم ا ُي َعل ُم ُه َب َش ٌر ‪) ...‬آي ه ‪ .(103‬اب و نص ر احم د ب ن اب راھيم ب ا‬
‫اسناد از عبيد ﷲ بن مسلم روايت مىكند كه ما دو غالم مسيحى داشتيم اھل عين التمر‪،‬‬
‫يكى يسار و ديگرى خير نام داشت كه به زبان خود كتاب مق دس م ىخواندن د و پيغمب ر‬
‫ب ر ايش ان م ىگذش ت و ب ه قرائتش ان گ وش م ىداد و مش ركان م ىگفتن د ك ه از آن دو‬
‫مىآموزد‪ .‬آيه باال در تكذيب قول مشركان فرود آمد‪.‬‬
‫َمنْ َك َف َر ِبا َّ ِ ِمنْ َبعْ ِد إِيما ِن ِه ‪) ...‬آيه ‪ .(106‬ابن عباس گويد اين آي ه درب اره عم ار ن ازل‬
‫شد كه مشركان او را و پدرش ياسر و مادرش سميه را و نيز ص ھيب و ب الل و خ ّب اب‬
‫و سالم را بازداشت كردند‪ .‬سميه را به دو شتر بسته با حربه مي ان پ ايش ض ربت زدن د‬
‫ك ه ب ه خ اطر م ردان مس لمان ش دهاى! و س ميه و ش وھرش را كش تند و اين ان نخس تين‬
‫شھيدان اسالمند‪ .‬اما عمار با اكراه آنچه خواستند بر زب ان آورد‪ .‬ب ه پيغمب ر )ص( خب ر‬
‫دادند كه عمار كافر شد‬
‫پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬حاشا‪ ،‬او سر تا پا سرشار از ايم ان اس ت و گوش ت و خ ونش ب ا‬
‫ايمان عجين شده‪ .‬و عمّار گريان نزد پيغمبر )ص( آمد‪ .‬حضرت به دست خ ويش اش ك‬
‫از ديده عمار سترد و فرمود‪ :‬اگر باز شكنجهات كردند ھمان كلمه را بگو‪.‬‬
‫مجاھد گويد اين آيه درباره گروھى از مؤمنان است كه در مك ه مان ده بودن د و مس لمين‬
‫از مكه نامه نوشتند كه ھجرت كنيد و تا مھاجرت نكنيد ما شما را از خودمان نمىدان يم‬
‫و آن ان ب ه قص د مدين ه از مك ه بي رون آمدن د و در راه گرفت ار ق ريش گردي ده‪ ،‬ب ر اث ر‬
‫شكنجه اجبارا كفر گفتند‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ھاجرُوا ِمنْ َبعْ ِد ما ف ِتنوا ‪) ...‬آيه ‪ .(110‬قتاده گوي د ش نيدهاي م ك ه چ ون‬
‫ِين َ‬ ‫ُث َّم إِنَّ َر َّب َ‬
‫ك لِلَّذ َ‬
‫آيه آمد اسالم اھل مكه پذيرفت ه نيس ت مگ ر ھج رت كنن د‪ ،‬مس لمانان مدين ه قض يه را ب ه‬
‫ياران مكى نوشتند و مسلمانان مكه با دريافت پيام از مكه بيرون شدند‪ .‬اما مش ركين ب ه‬
‫آنان رسيده بازشان گرداندند و آيه اول سوره عنكبوت نازل شد‪ ،‬و آن آي ه را مس لمانان‬
‫مدين ه ب ه مك ه نوش تند‪ .‬مس لمانان مك ه ھمپيم ان ش دند ك ه از ش ھر بي رون رون د و اگ ر‬
‫مشركان مزاحم ش دند ب ا آن ان بجنگن د ك ه ي ا نج ات يابن د ي ا ش ھيد ش وند‪ .‬و مش ركان ب ه‬
‫ايشان رسيدند و جنگ در گرفت و بعضى مسلمانان مھاجر شھيد ش دند و برخ ى نج ات‬
‫يافتند‪ .‬آيه مورد بحث در شأن اينان نازل گرديد‪.‬‬
‫ك ِب ْالح ِْك َم ِة ‪) ...‬آي ه ‪ .(127 -125‬اب و منص ور محم د ب ن محم د‬ ‫ْاد ُع إِل ى َس ِب ِ‬
‫يل َر ِّب َ‬
‫منص ورى ب ا اس ناد از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه چ ون مش ركان از اح د برگش تند‬
‫پيغمبر )ص( بر سر كشتگان رفت و منظرهاى ناراحت كننده ديد‪ .‬حمزه را ديد با ش كم‬
‫دريده و بينى بريده و گوش شكافته‪ .‬فرمود اگر نه اين بود كه زنان غمگين م ىش وند و‬
‫اگر بيم اين نبود كه سنت شود جسد را به ھمين حال مىگذاشتم بماند تا خداوند از ش كم‬
‫درن دگان و الش خورھا محش ورش كن د و فرم ود ھفت اد ت ن از مش ركان را ب ه قص اص‬
‫حمزه مىكشم! آنگاه عبا خواست و روى حمزه را پوشاند پاھ ايش بي رون ب ود روى آن‬
‫نيز قدرى گياه خوشبو ريخت آنگ اه ب ه نم از ايس تاد و ده تكبي ر گف ت و كش تگان را ي ك‬
‫يك مىآوردند و پيغمبر )ص( بر ايشان نماز مىخواند و جسد حمزه بر ج اى ب ود ب دين‬
‫گونه ھفتاد بار نماز بر او خوانده شد‪ ،‬چه شھداى احد ھفت اد ت ن بودن د‪ .‬پ س از فراغ ت‬
‫از دفن اجساد‪ ،‬آيات ‪ 125‬تا ‪ 127‬نح ل ن ازل گردي د و پيغمب ر )ص( طب ق دس تور آي ه‬
‫صبر ورزيد و كسى را مثله نكرد‪.‬‬
‫اسماعيل بن ابراھيم واعظ با اسناد از ابو ھريره روايت مىكند كه پيغمبر )ص( باالى‬
‫سر كشته حمزه آمد و چنان منظره دردانگيزى ديد كه ھرگز نديده بود‪ .‬فرمود ب ه خ دا‬
‫در عوض تو ھفتاد تن از آنان را مىكشم! آيه آمد كه قصاص باي د مع ادل ج رم باش د و‬
‫صبورى بھتر است‪.‬‬
‫ابو حسان مزكى با اسناد از ابن عباس روايت مىكند روزى كه حمزه را كشتند و مثله‬
‫كردند‪ ،‬پيغمبر )ص( فرمود اگر بر قريش ظفر يابم ھفتاد نفرشان را مثله مىكنم‪ .‬آي ات‬
‫مذكور نازل شد پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬پروردگارا تحمل مىكنيم‪.‬‬
‫مفسران گويند‪ :‬مسلمانان چ ون رفت ار مش ركان را ب ا ش ھيدان مالحظ ه نمودن د ك ه ش كم‬
‫دري ده و آل ت بري ده ب ه ش كل زش تى مثل ه ك رده بودن د‪ ،‬گفتن د اگ ر خ دا م ا را ب ر ايش ان‬
‫پيروزى دھد باالتر از اينھا خواھيم كرد و چن ان مثل هش ان كن يم ك ه در ع رب ب ىس ابقه‬
‫باشد و چنين و چنان مىكنيم‪ .‬و پيغمبر بر سر جسد حمزه ايستاد و مشاھده ك رد بين يش‬
‫را شكافته و آل تش را بري ده و ش كمش را دري دهان د و ھن د دخت ر عتب ه پ ارهاى از جگ ر‬
‫حمزه را جويده و فرو برده ليكن باال آورده و تف كرده بود‪ .‬چون اين قضيه ب ا پيغمب ر‬
‫)ص( گفتن د فرم ود اگ ر آن را خ ورده ب ود آت ش ب ه او نم ىرس د زي را حم زه ن زد خ دا‬
‫عزيزتر از آن است كه ذرهاى از بدنش را بسوزاند‪ .‬بارى پيغمبر )ص( چنان دل ش ب ه‬
‫درد آمد كه ھرگز بدان حال نشده بود‪ .‬فرم ود‪ :‬خ دايت رحم ت كن اد ك ه ت ا آنج ا ك ه م ن‬
‫خبر دارم صله رحم ك ردى و نيكوك ار ب ودى و اگ ر ب يم ان دوه بازمان دگان نم ىب ود دل م‬
‫م ىخواس ت ب ه ھم ين ح ال جس دت را وام ىگذاش تم ت ا از قال بھ اى گون هگ ون محش ور‬
‫شوى‪ ،‬و به خدا اگر بر قاتالن تو ظفر يابم ھفتاد تن از ايشان را به انتقام ت و مثل ه ك نم‪.‬‬
‫و آيات باال نازل شد و پيغمبر )ص( از تصميم خويش باز گش ت و باب ت س وگند كف اره‬
‫داد‪.‬‬
‫واحدى گويد در اينجا نياز است كه داستان كشته شدن حمزه را بياوريم‪ .‬عمرو ب ن اب ى‬
‫عمرو مز ّكى با اسناد از جعفر بن عمرو بن اميه ضمرى روايت مىكند كه گفت ھمراه‬
‫عبيد ﷲ بن عدى بن خيار به حمص رفتيم‪ .‬در آنجا عبيد ﷲ گفت‪ :‬دل ت م ىخواھ د ن زد‬
‫وحشى برويم و بپرسيم حمزه را چگونه كشت؟ گفتم مي ل توس ت‪ .‬و م ردى ب ه م ا گف ت‬
‫كه او بر آستانه خانهاش مىنشيند و غال ب اوق ات مس ت اس ت‪ .‬اگ ر او را ھش يار بيابي د‬
‫ھمچون يك عرب ]مھم ان پ ذير و خ وش ص حبت[ مقص ود ش ما را ب ر م ىآورد‪ .‬راوى‬
‫گويد نزد وحشى رفتيم و سالم داديم‪ .‬سر بلند كرد‪ .‬گفتيم آمدهاي م ب راى م ا حكاي ت كن ى‬
‫كه حمزه رحمة ﷲ عليه را چگونه كش تى؟ گف ت حكاي ت را ھمچنانك ه ب ا پيغمب ر )ص(‬
‫گف تم ب ا ش ما م ىگ ويم‪ .‬م ن غ الم جبي ر ب ن مطع م ب ن ع دى ب ن نوف ل ب ودم ك ه عم ويش‬
‫طعيمة بن عدى در‬
‫جنگ بدر كشته شده بود‪ .‬موقعى كه قريش رھسپار جنگ احد شدند جبير به من گفت‪:‬‬
‫اگر حمزه عموى محمد را به انتقام عموى من بكش ى آزادت م ىك نم‪ .‬ع ازم ش دم و م ن‬
‫به حربه اندازى به شيوه حبشى ماھر بودم و كمتر خطا مىكردم‪ .‬وقتى دو لشكر به ھم‬
‫رسيدند من در جست و جوى حمزه بودم و او را ديدم به مانند نره ش ترى كب وده ك ه ب ا‬
‫شمشير لشكر را در ھ م م ىكوبي د و كس ى را ي اراى مقاوم ت او نب ود و م ن آم اده ش ده‬
‫پشت سنگ و درخت مخف ى مان دم ك ه ب ه م ن نزدي ك ش ود ت ا س باع ب ن عب د الع زى در‬
‫فاصله من و او قرار گرفت و حمزه چون او را ديد گفت‪ :‬ھا اى پسر زن ختنه ش ده! و‬
‫ضربتى كارى بر سر سباع فرود آورد و من حربهام را تكان دادم و مطم ئن ش دم و ب ه‬
‫سوى حمزه پرتاب كردم‪.‬‬
‫به سينهاش نشس ت و از پش ت ب ه در آم د و خواس ت ب ه س وى م ن بياي د نتوانس ت و ب ر‬
‫زمين افت اد‪ .‬منتظ ر مان دم ت ا ج ان داد آنگ اه جل و رفت ه حرب هام را برداش ته ب ه لش كرگاه‬
‫قريش برگشتم و آنجا نشستم‪ ،‬كه كار ديگ رى نداش تم و مقص ودم تنھ ا كش تن حم زه ب ود‬
‫ب راى آزاد ش دن‪ .‬وقت ى ب ه مك ه برگش تم آزاد ش دم و در مك ه م ىب ودم ت ا اس الم رون ق‬
‫ﷲ )ص( م ىرف ت‪ .‬ب ه م ن‬ ‫گرفت‪ .‬از آنجا به طائف رفتم‪ .‬از طائف ھيأتى ن زد رس ول ّ‬
‫گفتند محم د نماين ده و فرس تاده را نم ىآزارد‪ .‬ھم راه آن گ روه ن زد پيغمب ر )ص( رف تم‪.‬‬
‫وقت ى م را دي د پرس يد ت و وحش ى ھس تى؟ گف تم بل ى‪ .‬پرس يد ت و حم زه را كش تى؟ گف تم‬
‫ھمچنان است كه به اط الع ش ما رس اندهان د‪ .‬فرم ود آي ا م ىت وانى خ ود را ب ه م ن نش ان‬
‫ن دھى و چھ رهات را ديگ ر نبي نم؟ »‪ «1‬وحش ى گوي د پ س از رحل ت پيغمب ر )ص( ك ه‬
‫سپاه مسلمين سراغ مسيلمه مىرفت ب ا خ ود گف تم م ن ني ز ھم راه ش وم ش ايد مس يلمه را‬
‫بكشم و اين عوض قتل حمزه باشد و با لشكر بي رون ش دم ]و ب ا ھم ان حرب ه ك ه حم زه‬
‫را كشته بودم مسيلمه را كشتم[‪.‬‬

‫سوره بنى اسرائيل‬

‫ك ‪) ...‬آيه ‪ .(29‬ابو الحس ين محم د ب ن عب د ّ‬
‫ﷲ ب ن عل ى‬ ‫ك َم ْغلُولَ ًة إِلى ُع ُنقِ َ‬
‫َو ال َتجْ َع ْل َي َد َ‬
‫ّ‬
‫بن عمران با اسناد از عبد ﷲ ]بن مسعود[ روايت مىكند ك ه پس رى ن زد پيغمب ر )ص(‬
‫آمده‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬طب ق روايت ى ك ه مؤل ف ذي ل آي ات ‪ 110 -107‬س وره برائ ه آورده‪ ،‬وحش ى در خ دمت پيغمب ر‬
‫)ص( بود و از جمله در ويران كردن مسجد ضرار طبق دستور پيغمبر شركت داشت‪.‬‬
‫گفت‪ :‬م ادرم از ت و چي زى م ىخواھ د فرم ود اآلن ك ه چي زى ن داريم‪ .‬پس ر گف ت م ادرم‬
‫مىگويد ھمين پيراھنت را به من ب بخش پيغمب ر )ص( پي راھن بي رون آورده ب دو داد و‬
‫خ ود عري ان در خان ه نشس ت‪ .‬آي ه ن ازل ش د ك ه »ن ه دس ت خ ود را ب ه گ ردن ببن د ك ه‬
‫مالمتت كنند و نه به تمامى دست بگشاى كه برھنه و متأسف بنشينى«‪.‬‬
‫ﷲ انص ارى رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر )ص( ب ين اص حاب نشس ته ب ود‬ ‫ج ابر ب ن عب د ّ‬
‫ﷲ )ص( مادرم از ت و پيراھن ى م ىخواھ د و پيغمب ر )ص(‬ ‫پسرى آمد و گفت يا رسول ّ‬
‫بجز يك پيراھن نداشت به آن كودك فرمود ساعتى ديگر بيا‪ .‬آن پسر نزد مادرش رف ت‬
‫و باز گشت و گفت مادرم ھمين پيرھن ى را ك ه در ت ن دارى م ىخواھ د‪ .‬پيغمب ر )ص(‬
‫وارد خانه خود شد و پيراھن خود را بر كند و به كودك داد و خود برھنه نشست‪ .‬بالل‬
‫اذان گفت و مسلمين منتظر پيغمبر )ص( بودند‪ .‬ام ا بي رون نيام د و اص حاب دلمش غول‬
‫شدند و آيه مورد بحث نازل شد‪.‬‬
‫ِي أَحْ َسنُ ‪) ...‬آيه ‪ .(53‬عربى به عمر بن خطاب دشنام داد و‬ ‫َو قُ ْل لِعِبادِي َيقُولُوا الَّتِي ھ َ‬
‫خداوند امر به عفو فرمود‪ .‬كلبى گويد مشركان‪ ،‬اص حاب پيغمب ر )ص( را م ىآزردن د‪،‬‬
‫اصحاب به پيغمبر )ص( شكايت بردند آيه فوق نازل شد‪.‬‬
‫ت ‪) ...‬آي ه ‪ .(59‬س عيد ب ن احم د ب ن جعف ر از اب ن عب اس‬ ‫َو م ا َم َن َعن ا أَنْ ُنرْ سِ َل ِب ْاآلي ا ِ‬
‫روايت مىكند ك ه مكي ان از پيغمب ر )ص( خواس تند تپ ه ص فا را ط ال س ازد و ك وهھ اى‬
‫مكه را عقب براند تا زراعت كنند‪ .‬وحى آمد اگر خواھى تأ ّنى كن شايد م ا مؤمن انى از‬
‫ايشان برگزينيم و اگر ميل دارى خواستھاىش ان را ب ر م ىآوري م‪ .‬ام ا از آن پ س ھ ر‬
‫يك منكر شوند مانند پيشينيان ھالك خواھند شد‪ .‬پيغمب ر )ص( گف ت‪ :‬مھلتش ان م ىدھ م‪،‬‬
‫و آيه نازل شد كه »تنھا مانع فرستادن معج زات خواس ته ش ده‪ ،‬اي ن اس ت ك ه گذش تگان‬
‫نشانهھاى الھى را تكذيب كردن د«‪ .‬ذي ل آي ه ‪ 31‬س وره رع د رواي ت زبي ر ب ن ع وام را‬
‫درباره ھمين آيه نقل كرديم‪.‬‬
‫آن ‪) ...‬آي ه ‪ .(60‬اس ماعيل ب ن عب د ال رحمن احم د واع ظ ب ا‬ ‫َو ال َّش َج َر َة ْال َم ْلعُو َن َة فِي ْالقُ رْ ِ‬
‫اسناد از ابن عباس رواي ت م ىكن د ك ه چ ون خ داى تع الى در ق رآن )س وره واقع ه‪ ،‬آي ه‬
‫‪ ،52‬سوره دخان‪ ،‬آيه ‪ 43‬و سوره صافات‪ ،‬آيه ‪ (62‬از زقوم ياد كرد بعضى قريش يان‬
‫ترسيدند‪.‬‬
‫ابو جھل گفت مىدانيد زقوم كه محمد با آن تھديدتان مىكند چيست؟ تريد در شير‬
‫كف آلود است‪ ،‬و به خدا اگر بر آن دست يابيم تا مىتوانيم مىخوريم‪ .‬آيه نازل شد ك ه‬
‫آن درختى است لعنت شده در قرآن‪ ،‬و »تھديد و اخطارشان مىكنيم اما جز ب ر طغي ان‬
‫بزرگشان نيفزايد«‪.‬‬
‫ك ‪) ...‬آي ه ‪ .(75 -73‬عط اء از اب ن عب اس‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ك َع ِن ال ذِي أ ْو َحيْن ا إِل ْي َ‬ ‫َو إِنْ ك ا ُدوا لَ َي ْف ِت ُنو َن َ‬
‫روايت مىكند كه فرستادگان ثقيف نزد پيغمبر )ص( آمدند و به ناحق از او درخواستند‬
‫يك سال حج تمتع براى الت به ج اى آور و وادى م ا را چ ون ح رم مك ه‪ ،‬ح رم س از ت ا‬
‫مرغ ان و ج انوران و درخت انش در ام ان باش ند‪ .‬پيغمب ر )ص( از ج واب و پ ذيرش‬
‫امتناع كرد‪ .‬باز جل وتر رفت ه درخواس ت نمودن د پيغمب ر )ص( برت رى ايش ان ب ر ديگ ر‬
‫اعراب را اعالم كند و گفتند اگر از آن بيم دارى كه عرب بگويند امتياز بى نظيرى ب ه‬
‫ثقيف داده‪ ،‬بگ و خ دا ب ه م ن ام ر ك رده ك ه چن ين بگ ويم‪ .‬ب از ھ م پيغمب ر )ص( پاس خى‬
‫نگفت و ايشان را طمع گرفت ]كه شايد سكوت عالمت رضا باشد[ عمر ب ر آن ان نھي ب‬
‫زد كه مگر نمىبينيد پيغمبر )ص( چنان از پيشنھادھاى شما ناراضى است كه جوابت ان‬
‫را نمىدھد در ح الى ك ه پيغمب ر )ص( تص ميم داش ت درخواس ت ايش ان را روا دارد و‬
‫آيه )در منع حضرت( نازل گرديد‪.‬‬
‫به گفته سعيد بن جبير مشركان به پيغمبر )ص( گفتند از تو دست بر ن داريم و نگ ذاريم‬
‫استالم حجر كنى مگر آنكه‪ ،‬گوشه انگشتان بتان ما را نيز لمس نمايى‪ .‬پيغمبر )ص( با‬
‫خود گفت چه ش ود اگ ر اي ن ك ار را بك نم و خ دا م ىدان د ك ه م ن از بت ان بي زارم‪ .‬آي ات‬
‫‪) 75 -73‬در منع پيغمبر( آمد‪.‬‬
‫قت اده گوي د ش بى ق ريش ب ا پيغمب ر )ص( خل وت كردن د و ان واع س خن تعظ يم آمي ز و‬
‫دوس تانه و نزدي ك در مي ان آوردن د و او را ب ه بزرگ ى و س رورى ش ناختند و گفتن د ت و‬
‫چيزى آوردهاى ك ه ھ يچ ك س ني اورده و ت و س يد م ايى و چي زى نمان ده ب ود ب ا پ ذيرفتن‬
‫بعضى درخواستھايشان بديشان نزديكى جويد و خداى تعالى وى را حفظ فرمود و آيه‬
‫مورد بحث فرود آمد‪.‬‬
‫ض ‪) ...‬آي ه ‪ .(76‬اب ن عب اس گوي د‪ :‬يھ ود از اقام ت و‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ك ِم َن األرْ ِ‬ ‫َو إِنْ ك ا ُدوا لَ َيسْ َتف ُِّزو َن َ‬
‫موقعي ت پيغمب ر )ص( در مدين ه دچ ار حس ادت ش ده ب دو گفتن د پيغمب ران ھمگ ى در‬
‫شامات مبعوث شدهاند و اگر تو نيز به راستى پيغمبرى به شام برو تا ما ھم بگرويم‪ .‬و‬
‫پيغمب ر )ص( را از لح اظ عالق هاى ك ه ب ه گس ترش و رون ق اس الم داش ت اي ن س خن‬
‫دلپ ذير افت اد و از مدين ه حرك ت ك رد و ي ك من زل ني ز پ يش رف ت‪ ،‬ك ه آي ه ن ازل ش د‪:‬‬
‫»نزديك بود ترا تكان داده از‬
 ‫اين سرزمين بيرونت كنند‪ ،‬و در آن صورت پس از تو م ّدت و ع ّده كمى مىماندند«‪.‬‬
‫به گفته عثمان‪ ،‬يھود نزد پيغمبر )ص( آمده گفتند اگر راست مىگ ويى ك ه پيغمب رى ب ه‬
‫ش ام ب رو ك ه س رزمين حش ر و نش ر و خط ه پي امبران اس ت‪ .‬حض رت س خن ايش ان را‬
‫تص ديق ك رد و از حرك ت ب راى جن گ تب وك ني ز مقص دش رس يدن ب ه ش ام ب ود‪ .‬و در‬
‫تبوك آيه مذكور نازل گرديد‪.‬‬
‫مجاھد و قتاده و حسن )بصرى( گويند مكيان تصميم به اخ راج پيغمب ر )ص( گرفتن د و‬
‫خدا پيغمبر )ص( را امر به خروج نموده از قصد مكيان با آيه فوق با خبرش كرد‪.‬‬
‫َو قُ ْل َربِّ أَ ْدخ ِْلنِي م ُْد َخ َل صِ ْد ٍق ‪) ...‬آيه ‪ .(80‬حس ن گوي د كف ار ق ريش وقت ى تص ميم ب ه‬
‫دستگيرى و اخراج پيغمبر )ص( از مك ه گرفتن د اراده خ داى تع الى ب ر بق اى اھ ل مك ه‬
‫تعلق گرفت و پيغمبر )ص( را به خروج از مكه و مھاجرت ب ه مدين ه ام ر نم ود و آي ه‬
‫مورد بحث را فرستاد كه »بگ و پروردگ ارا م را ب ه شايس تگى داخ ل )مدين ه( ك ن و ب ه‬
‫شايستگى )از مكه( بيرون بر ‪«...‬‬
‫ك َع ِن الرُّ وح ‪) ...‬آيه ‪ .(84‬محمد بن عب د ال رحمن نح وى ب ا اس ناد از عب د ﷲّ‬ ‫َو َيسْ َئلُو َن َ‬
‫ِ‬
‫بن مسعود روايت مىكند كه ھمراه پيغمبر )ص( در يكى از كشتزارھاى مدين ه ب ودم و‬
‫حضرت بر نخلى تكيه داده بود‪ ،‬جمعى از يھود بر ما گذشتند و با خود گفتن د راج ع ب ه‬
‫روح از او بپرسيم يكى گفت سؤال نكنيد كه ج وابى م ىش نويد ك ه ش ما را خ وش نياي د‪.‬‬
‫پس يكىشان پيش آمد و گفت يا ابا القاسم درباره روح چگويى؟ حضرت جوابى ن داد و‬
‫سپس حالت اض طرابى ب دو دس ت داد و م ن ب ا دس ت پيش انيش را گ رفتم ك ه م ىدانس تم‬
‫وحى نازل مىشود و آيه م ورد بح ث در ج واب ن ازل گردي د‪ .‬بخ ارى و مس لم ني ز اي ن‬
‫روايت را آوردهاند‪.‬‬
‫عكرمه از ابن عباس روايت مىكن د‪ :‬ق ريش از يھ ود درخواس ت كردن د س ؤالى يادش ان‬
‫دھن د ك ه از پيغمب ر )ص( بپرس ند يھ ود گفتن د راج ع ب ه روح از او بپرس يد و آي ه در‬
‫جواب فرود آمد‪.‬‬
‫مفسران گويند يھ ود و ق ريش ب ا ھ م گ رد آمدن د و ق ريش راج ع ب ه ش أن و ح ال پيغمب ر‬
‫)ص( از يھود پرسش مىكردند‪ .‬يھود گفتند از او راج ع ب ه روح س ؤال كني د و درب اره‬
‫گروه جوانانى كه در گذشته گم شدند )اصحاب كھ ف( و درب اره م ردى ك ه ب ه ش رق و‬
‫غرب زمين رسيد )ذو القرنين( بپرسيد‪ .‬اگر ھر سه را ج واب داد ي ا ھ يچ ي ك را پاس خ‬
‫نداد‬
‫پيغمبر )ص( نيس ت و اگ ر بعض ى را ج واب داد و از ج واب بعض ى خ وددارى نم ود‬
‫پيغمبر )ص( است‪ .‬قريش آن سؤالھا را پرس يدند س وره كھ ف در ج واب دو س ؤال از‬
‫سه سؤال آمد و درباره روح »‪ «1‬نيز آيه مورد بحث نازل گرديد‪.‬‬
‫ض َي ْنبُوع ا ً ‪) ...‬آي ه ‪ .(93 -90‬عكرم ه از‬‫ك َح َّت ى َت ْف ُج َر لَن ا ِم َن ْاألَرْ ِ‬
‫َو قالُوا لَنْ ُن ْؤم َِن لَ َ‬
‫اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه عتب ه و ش يبه و اب و س فيان و نض ر ب ن ح ارث و اب و‬
‫ﷲ بن اميه و امية بن خل ف و ديگ ر س ران‬ ‫البخترى و وليد بن مغيرة و ابو جھل و عبد ّ‬
‫ق ريش در پش ت كعب ه اجتم اع كردن د و گفتن د بفرس تيم محم د بياي د و ب ا او اتم ام حج ت‬
‫كنيم‪ .‬كس فرستادند كه اشراف ق وم ت و گ رد آم دهان د و م ىخواھن د ب ا ت و ص حبت كنن د‪.‬‬
‫حضرت به گمان اينكه وضع جديدى پيش آمده فورا نزد ايشان رفت چ ه عالق ه ش ديدى‬
‫ب ه ھ دايتش ان داش ت و از درگي رى و ش دت عم ل ناراح ت ب ود‪ .‬وقت ى پيغمب ر )ص(‬
‫نشست گفتند يا محمد ما مردى از عرب نمىشناسيم كه به اندازه تو بر قوم خ ود آس يب‬
‫وارد ك رده باش د‪ .‬پ دران م ا را دش نام دادى‪ ،‬آي ين رس مى را ب ه نك وھش گرفت ى‪،‬‬
‫خردمندان را سفيه ناميدى‪ ،‬خ دايان را فح ش دادى و جم ع را پراكن دى و رفت ار زش تى‬
‫نماند كه با ما نكردى! اگر از حرفھايى كه آوردهاى مقصود طل ب م ال اس ت‪ ،‬م ا ھ ر‬
‫ي ك بخش ى از ام وال خ ويش ب ه ت و م ىدھ يم ت ا ثروتمن دترين م ا ش وى‪ ،‬و اگ ر مق ام‬
‫مىجويى ترا به س رورى ب ر م ىگ زينيم‪ ،‬و اگ ر حكوم ت و مملك ت م ىخ واھى ت را ب ه‬
‫شاھى برداريم‪ ،‬و اگر آن ج ن ك ه م ىگ ويى ب ه دي دارت م ىآي د ب ر ت و چي ره ش ده اس ت‬
‫پولھا خرج كنيم و ساحران بياوريم تا عالجت كنيم و به ھر حال در م ورد ت و مع ذور‬
‫باش يم‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬م ن جن زده نيس تم‪ ،‬و م ال و مق ام و س لطنت ب ر ش ما را‬
‫نمىخواھم‪ .‬آنچه ھست خدا مرا به رسالت برانگيخته و كتاب فرستاده و فرمان داده ك ه‬
‫مژده رسان و اخطارگر شما باشم‪ .‬رسالت پروردگارم را رساندم و از خيرخواھى شما‬
‫پند گفتم اگر قب ول كني د بھ ره دني ا و آخ رت يابي د و اگ ر انك ار كني د ب از ھ م ص بر پ يش‬
‫مىگيرم و منتظر امر خدا و داوريش بين م ن و ش ما م ىم انم‪ .‬گفتن د ي ا محم د ح ال ك ه‬
‫پيشنھاد ما را نپذيرفتى پس‪ ،‬از پروردگارت ك ه آن مأموري ت را ب ه ت و داده بخ واه اي ن‬
‫كوهھا كه ما را‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬مترجم گويد مقصود از كلمه »روح« در آي ه م ورد بح ث ھمچنانك ه در روايت ى از ام ام ص ادق‬
‫)ع( آمده مراد فرشته وحى اس ت زي را مش ركان در اص ل وح ى و يھ ود در فرش ته رس اننده وح ى ب ه‬
‫محمد )ص( شك داشتهاند ھمچنانكه در آيه بعد )‪ (86 -85‬نيز س خن از وح ى اس ت و در س وره ق در‬
‫ني ز »مالئك ه و روح و ام ر« ب ا ھ م ذك ر ش ده اس ت‪ ،‬و البت ه مناس ب م ىنماي د ك ه از ش خص م دعى‬
‫گرفتن وحى‪ ،‬درباره وحى‪ ،‬و موضوع مورد وحى‪ ،‬و ابالغ كننده وحى )ك ه ھ ر س ه از جمل ه مع انى‬
‫روح است( سؤال شود نه »روح« در مقابل »ماده«‪[.....] .‬‬
‫محاصره كردهاند عقب ببرد و سرزمين ما را فراخ كند و مانند ش ام و ع راق چش مهھ ا‬
‫روان سازد‪ .‬خ ود م ىدان ى از س رزمين م ا تن گت ر و از م ا فقيرت ر و تن گ روزى در‬
‫جھ ان نيس ت‪ .‬و ني ز از خ دايت بخ واه ك ه پ دران در گذش ته م ا را‪ -‬از جمل ه قص ى ب ن‬
‫كالب را كه پيرى راستگو بوده است‪ -‬زنده كند تا بپرسيم آيا دعوى تو حق اس ت؟ اگ ر‬
‫اين درخواستھا را به جاى آوردى‪ ،‬تصديق تو كنيم و منزل ت ت را ن زد خ دا و حقاني ت‬
‫ادعاى رسالتت را بدانيم و بشناسيم‪ .‬پيغمبر )ص( پاسخ داد من براى اين كارھا مبعوث‬
‫نشدهام‪ .‬من فقط مأمورم از نزد خدا پي ام او را ب ه ش ما برس انم و تبلي غ رس الت ك ردهام‪.‬‬
‫ھرگاه بپذيريد بھره دنيا و آخرت يابيد و اگر رد كنيد به انتظار امر خ دا ش كيبايى پيش ه‬
‫مىكنم‪ .‬گفتند حال كه آن كارھا را ھم نكردى‪ ،‬پس از پروردگارت بخ واه ك ه فرش تهاى‬
‫به گواھى و تصديق تو نزد ما بفرستد‪ ،‬و نيز بخواه تا باغھا و گنجھا و كاخھاى زري ن‬
‫و سيمين براى تو بيافريند و آماده سازد كه از وضع فعلى و كسب بازار ترا ب ىني از و‬
‫آسوده كند‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪:‬‬
‫چون من كسى چنين چيزھا از خدا طلب نكند و بعثت من براى اينھا نبوده است‪ .‬خداى‬
‫تع الى م را ب ه عن وان م ژدهرس ان و اخط ارگر برانگيخت ه‪ .‬گفتن د‪ :‬پ س‪ ،‬پ س پ ارهاى از‬
‫آسمان بر ما در انداز‪ ،‬چون م ّدعى ھس تى ك ه پروردگ ارت اگ ر بخواھ د توان د‪ .‬فرم ود‬
‫اين با خدا است كه اگر بخواھد مىكند‪ .‬يكىشان گفت‪ :‬ھرگز به تو ايمان نياريم ت ا خ دا‬
‫ﷲ ب ن امي ه مخزوم ى ك ه پس ر عاتك ه‬ ‫و فرشتگان را دسته جمعى حاضر نمايى‪ .‬و عبد ّ‬
‫بنت عبد المطلب عمه پيغمبر )ص( بود گفت من به ھيچ وجه ايمان نم ىآرم مگ ر آنك ه‬
‫پيش چشم م ن از نردب انى ب اال روى ت ا ب ه آس مان برس ى‪ ،‬و از آنج ا دفت ر ي ا طوم ارى‬
‫نوش ته ب ا چن د فرش ته گ واه ب ر راس تگويى خ ويش بي اورى‪ .‬پيغمب ر )ص( دلتن گ و دل‬
‫افسرده از عدم پيروى قومش و فاصله زياد ايشان با خودش‪ ،‬به خان ه بازگش ت و آي ات‬
‫مورد بحث بدين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫سعيد بن احمد بن جعفر با اسناد از عبد الملك بن عمير روايت م ىكن د ك ه از س عيد ب ن‬
‫ﷲ بن اميه نازل شده است؟ پاسخ داد‪:‬‬ ‫جبير پرسيدم آيا آيات مورد بحث در جواب عبد ّ‬
‫چنين مىگويند‪.‬‬
‫من ‪) ...‬آيه ‪ .(110‬اب ن عب اس گوي د پيغمب ر )ص( ش بى در‬ ‫ﷲ أَ ِو ْادعُوا الرَّ حْ َ‬
‫قُ ِل ْادعُوا َّ َ‬
‫مك ه ش ب زن ده دارى و عب ادت م ىك رد و در س جده م ىگف ت‪» :‬ي ا رحم ن ي ا رح يم«‪.‬‬
‫مشركان گفتند محمد پيش از اين يك خدا را مىخوان د ح اال دو خ دا را م ىخوان د‪ :‬ﷲ و‬
‫رحم ن‪ .‬و م ا رحم ان ن امى ج ز مس يلمه در يمام ه نم ىشناس يم! خ داى تع الى آي ه ف رو‬
‫فرستاد كه »ﷲ را‬
 ‫بخوانيد يا رحمان را‪ ،‬به ھر كدامش دعا كنيد‪ ،‬خدا را نامھاى نيكو ھست«‪.‬‬
‫ﷲ )ص( مق رر داش ته ب ود در اواي ل وح ى »بس مك‬ ‫به گفته ميمون ب ن مھ ران‪ ،‬رس ول ّ‬
‫ْمان َو إِ َّن ُه ِبسْ ِم َّ ِ‬
‫ﷲ‬ ‫اللھ م« نوش ته ش ود ت ا آي ه ‪ 30‬س وره نم ل ن ازل ش د‪» :‬إِ َّن ُه ِم نْ ُس لَي َ‬
‫ِيم«‪ .‬و از آن پس فرم ود )در عن اوين نام هھ ا و ابت داى س ورهھ ا( بس م ﷲ‬ ‫الرَّ حْ ِ‬
‫من الرَّ ح ِ‬
‫الرحمن الرحيم بنويسند‪.‬‬
‫مشركان گفتند رح يم را م ىدان يم چيس ت‪ ،‬رحم ن كيس ت؟ آي ه ب اال آم د ك ه ھم ان »ﷲ«‬
‫است‪.‬‬
‫ضحاك از قول اھل تفسير گويد‪ :‬به پيغمبر )ص( گفتند از رحمان كم نام م ىب رى ح ال‬
‫آنكه در تورات ذكر رحمن بسيار ھست‪ .‬آيه مورد بحث در جواب آمد‪.‬‬
‫ﷲ محم د ب ن اب راھيم ب ن‬ ‫ِت ِبھ ا ‪) ...‬آي ه ‪ .(110‬اب و عب د ّ‬ ‫ك َو ال ُتخاف ْ‬
‫صال ِت َ‬‫َو ال َتجْ َھرْ ِب َ‬
‫محمد بن يحيى با اسناد از ابن عباس روايت مىكند ك ه پيغمب ر )ص( در مك ه در ح ال‬
‫اختف ا م ىزيس ت و مش ركين چ ون ص وت ق رآن م ىش نيدند خ دا و محم د و ق رآن را ب ه‬
‫عز و ج ّل در اين آيه به پيغمبرش مىگويد‪ :‬صدا به قرائ ت بلن د‬ ‫فحش مىگرفتند‪ .‬خداى ّ‬
‫نك ن )مب ادا مش ركان بش نوند و دش نام دھن د( و آھس ته مخ وان )ب ه ط ورى ك ه مؤمن ان‬
‫نشنوند( بلكه در اين بين طريقهاى برگزين‪.‬‬
‫عايشه گويد اين آيه درباره تشھد است‪ .‬عرب بدوى در تشھد فرياد مىزد‪:‬‬
‫»التحيات و الصلوات و الطيبات« »‪ «1‬آيه در منع فرياد زدن نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲ ب ن ش داد‪ ،‬اع راب بن ى تم يم پ س از آنك ه پيغمب ر )ص( س الم نم از را‬ ‫ب ه گفت ه عب د ّ‬
‫م ىداد ب ه ص داى بلن د م ىگفتن د‪» :‬اللھ م ارزقن ا م اال و ول دا« آي ه ب دين مناس بت ن ازل‬
‫گرديد‪.‬‬
‫سعيد بن محمد بن احمد بن جعفر با اسناد از عايشه روايت مىكند كه گف ت دس تور اي ن‬
‫آيه درباره دعا است ]كه نه بسيار بلند باشد و نه خيلى آھسته[‪.‬‬

‫سوره كھف‬

‫ك ‪) ...‬آيه ‪ .(29 -27‬قاضى ابو بكر احمد بن حس ين حي رى در دار الس نه‬ ‫َو اصْ ِبرْ َن ْف َس َ‬
‫روز جمعه بعد از نماز در يكى از ماهھاى سال ‪ 410‬ه‪ .‬ق‪ .‬با اس ناد ب ر م ن رواي ت و‬
‫امالء كرد از‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬ھم اكنون نيز تشھد اھل سنت‪ ،‬قريب به ھمين كلمات است )ر‪ .‬ك‪ :.‬احكام قرآن‪ ،‬محمد خزائل ى‪،‬‬
‫ص ‪ -(370‬م‪.‬‬
‫سلمان كه گفت‪ :‬مؤلفة قل وبھم از قبي ل عيني ة ب ن حص ن و اق رع ب ن ح ابس ن زد پيغمب ر‬
‫)ص( آمده گفتند بھتر بود در صدر مجلس مىنشستى و اينھا را با بوى بد جبهھاىشان‬
‫از ما دور مىكردى‪ -‬و مقصودشان سلمان و ابوذر و ديگر مسلمانان فقير بود ك ه جب ه‬
‫پشمين مىپوشيدند و جز آن لباسى نداشتند‪ -‬تا ب ا ت و م ىنشس تيم و ص حبت م ىك رديم و‬
‫چيز مىآموختيم‪ .‬آيات ‪ 29 -27‬كھف در رد درخواست آنان نازل ش د و پيغمب ر )ص(‬
‫برخاس ت‪ ،‬س راغ آن مس لمانان فقي ر را م ىگرف ت ت ا در ت ه مس جد ايش ان را ياف ت ك ه‬
‫مشغول ذكر خداى تعالى بودن د‪ ،‬و فرم ود‪ :‬س پاس خ داى را ك ه پ يش از م ردنم خداون د‬
‫مرا به تحمل و شكيبايى با مردانى از امتم فرمان داد‪ .‬و من در زندگى و مرگ ب ا ش ما‬
‫ھستم‪.‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫َو ال ُتطِ عْ َمنْ أغ َفلنا َقل َب ُه َعنْ ذِك ِرنا ‪) ...‬آيه ‪ .(28‬ابو بكر حارثى با اسناد از اب ن عب اس‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫روايت مىكند كه اين قسمت از آيه درباره امية بن خل ف جمح ى ن ازل ش ده ك ه پيغمب ر‬
‫را به خشونت با بى چي زان و ران دن ايش ان‪ ،‬و نزدي ك داش تن س ران مك ه م ىخوان د‪ .‬و‬
‫خداى تعالى به پيغمبر )ص( امر ك رد س خن آنك س را ك ه دل ش ب ر روى توحي د قف ل و‬
‫مھر شده‪ ،‬و پيرو شرك است نپذيرد‪.‬‬
‫ْن ‪) ...‬آي ه ‪ .(99 -83‬قت اده گوي د اي ن آي ات در پاس خ س ؤال‬ ‫ك َع نْ ذِي ْال َق رْ َني ِ‬ ‫َو َيسْ َئلُو َن َ‬
‫يھود آمد )ر‪ .‬ك‪ :.‬شأن نزول آيه ‪ 84‬بنى اسرائيل(‪.‬‬
‫ت َر ِّب ي ‪) ...‬آي ه ‪ .(109‬اب ن عب اس گوي د‪ :‬پ س از آنك ه‬ ‫ان ْال َبحْ ُر ِم داداً لِ َكلِم ا ِ‬
‫قُ ْل لَ ْو ك َ‬
‫يال«‪.‬‬‫پيغمبر )ص( در جواب سؤال راجع به روح فرمود‪َ » :‬و ما أُوتِي ُت ْم ِم َن ْالع ِْل م إِ َّال َقلِ ً‬
‫ِ‬
‫يھود گفتند‪ :‬ما با تورات به »خير كثير« و »علم كثير« دست يافتهايم اين آيه در پاس خ‬
‫ايشان آمد كه »اگر براى نوشتن كلمات پروردگار من دريا مركب شود‪ ،‬دريا پايان يابد‬
‫و كلمات پروردگارم آخر نشده باشد«‪.‬‬
‫كان َيرْ جُوا لِقا َء َر ِّب ِه ‪) ...‬آيه ‪ .(110‬ابن عب اس گوي د آي ه درب اره جن دب ب ن زھي ر‬ ‫َف َمنْ َ‬
‫غامدى است كه گفت‪ :‬من براى خدا عمل مىكنم و چون مردم متوجه آن ش وند خرس ند‬
‫مىگردم‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( فرمود خدا پاك است و ج ز پ اكى را نپ ذيرد و عم ل ري ايى را نپ ذيرد آي ه‬
‫ن ازل ش د ك ه »ھ ر ك ه امي د دي دار خ دا را دارد باي د عم ل شايس ته كن د و در عب ادت‬
‫پروردگارش چيزى يا كسى را شريك نگيرد«‪.‬‬
‫ﷲ )ص( م ن جھ اد در‬ ‫طاوس ]يم انى[ گوي د م ردى از پيغمب ر )ص( پرس يد ي ا رس ول ّ‬
‫راه‬
‫خدا را دوست دارم و دلم مىخواھد جايگاه و منزلتم ديده شود‪ .‬آيه مورد بحث در اي ن‬
‫مورد نازل گرديد‪.‬‬
‫مجاھ د گوي د‪ :‬م ردى ن زد پيغمب ر )ص( آم د و گف ت‪ :‬م ن ص دقه م ىدھ م و ص له رح م‬
‫مىكنم و اين ھمه به خاطر خدا مىكنم‪ .‬اما چون ذكر خير من مىرود و مرا مىس تايند‬
‫خرسند مىگردم و خوشم مىآيد‪ .‬پيغمبر )ص( خاموش مان د و ج واب مس اعدى ن داد ت ا‬
‫آيه باال آمد‪.‬‬

‫سوره مريم‬

‫ك ‪) ...‬آي ه ‪ .(64‬اس ماعيل ب ن اب راھيم ب ن محم د ب ن حموي ه ب ا‬ ‫َو م ا َن َت َن َّز ُل إِ َّال ِب أَمْ ِر َر ِّب َ‬
‫اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه پيغمب ر )ص( از جبرئي ل پرس يد م انع چيس ت ك ه‬
‫بيشتر به ديدار من نمىآيى؟ آيه باال در جواب پيغمبر )ص( نازل ش د‪ .‬بخ ارى ني ز اي ن‬
‫روايت را آورده است‪.‬‬
‫مجاھد گويد‪ :‬فرشته نزد پيغمبر )ص( مدتى دير آمد و گفت شايد تأخير شده؟‬
‫حضرت فرمود‪ :‬بلى‪ .‬فرشته گفت‪ :‬چرا تأخير نكنم در حالى كه شما مسواك نمىكني د و‬
‫ناخن نمىگيريد و بند انگشتان را پاكيزه نمىشوييد و افزود‪» :‬ما فرشتگان ج ز ب ه ام ر‬
‫پروردگارت فرود نمىآييم«‪.‬‬
‫به گفته عكرمه و ضحاك و قتاده و مقاتل و كلب ى‪ ،‬پ س از آنك ه از پيغمب ر )ص( راج ع‬
‫ب ه قص ه اص حاب كھ ف و ذو الق رنين و روح پرس يدند جبرئي ل م دتى نيام د و پيغمب ر‬
‫)ص( نم ىدانس ت چ ه پاس خى بدھ د و امي دوار ب ود جبرئي ل پاس خى بي اورد و جبرئي ل‬
‫تأخير كرد و بر پيغمبر )ص( بسيار سخت مىگذشت و گران آمد‪ .‬تا جبرئيل نازل شد‪.‬‬
‫پيغمب ر )ص( فرم ود آنق در دي ر آم دى ك ه ب د گم ان ش دم‪ ،‬و ش وق دي دارت را داش تم‪.‬‬
‫جبرئيل عليه السالم پاسخ داد من به ديدار تو مشتاقترم ليكن بندهاى ھس تم ب ه فرم ان و‬
‫فقط ھرگاه مأمور شوم فرود مىآيم و چون باز داشته ش وم‪ ،‬م ىم انم و آي ه م ورد بح ث‬
‫ك «‪.‬‬‫اشاره به ھمين دارد كه » َو ما َن َت َن َّز ُل إِ َّال ِبأَمْ ِر َر ِّب َ‬
‫ف أ ُ ْخ َر ُج َح ًّي ا ‪) ...‬آي ه ‪ .(67 -66‬كلب ى گوي د‪ :‬اي ن آي ه‬ ‫ِت لَ َس ْو َ‬‫َو َيقُو ُل ْاإلِ ْنسانُ أَ إِذا ما م ُّ‬
‫درباره‬
‫ابىّ بن خلف نازل شد كه استخوان پوس يده در دس ت گرفت ه خ رد م ىك رد و م ىگف ت‪:‬‬
‫محمد مدعى است و مىپندارد كه ما بعد از مرگ برانگيخته مىشويم‪.‬‬
‫أَ َف َرأَي َ‬
‫ْت الَّذِي َك َف َر ِبآياتِن ا ‪) ...‬آي ه ‪ .(77‬اب و اس حاق ثع البى ب ا اس ناد از خ ّب اب ب ن ارت‬
‫روايت مىكند كه گفت‪ :‬طلبى از ع اص ب ن وائ ل داش تم‪ ،‬ب ه تقاض اى طل ب خ ود رف تم‪.‬‬
‫گفت‪ :‬به خدا نمىدھم تا منكر محمد شوى‪ .‬من نيز قسم خوردم كه تا ت و بمي رى و زن ده‬
‫شوى منكر محمد نخواھم شد‪ .‬گفت ھرگاه من مردم و زنده ش دم و ن زد ام وال و اوالدم‬
‫بازگشتم‪ ،‬بيا طلبت را خواھم داد‪ .‬آيه مورد بحث در اين باره نازل گرديد‪.‬‬
‫ابو نصر احمد بن ابراھيم با اسناد از خبّاب روايت مىكند كه گفت‪ :‬م ن آھنگ ر ب ودم و‬
‫طلبى از عاص بن وائل داشتم به تقاضاى طلب خود رفتم گفت نمىدھ م ت ا منك ر محم د‬
‫شوى گفتم من كافر نمىشوم و تو مىميرى و مبعوث مىش وى‪ .‬گف ت‪ :‬اگ ر م ن پ س از‬
‫مرگ زن ده م ىش وم‪ ،‬ھرگ اه م الى داش تم طلب ت را م ىپ ردازم و آي ه م ورد بح ث ن ازل‬
‫گرديد‪ .‬بخارى و مسلم نيز اين روايت را آوردهاند‪.‬‬
‫به گفته مقاتل و كلبى‪ ،‬خبّاب آھنگر بود و براى عاص ب ن وائ ل س ھمى ك ار م ىك رد و‬
‫عاص حق او را نمىداد‪ .‬خبّاب به طلب حقش رف ت‪ .‬ع اص گف ت ام روز چي زى ن دارم‬
‫به تو بدھم‪ .‬خبّاب گفت تا حقم را نگيرم دس ت از ت و ب ر نم ىدارم‪ .‬ع اص گف ت‪ :‬خ ّب اب‬
‫تو اينجورى نبودى و سختگيرى نمىكردى‪ .‬خبّاب گفت‪ :‬ما قبال ھمكيش بوديم و اكنون‬
‫من مسلمان شده آيين ترا ترك كردهام‪ .‬عاص گفت‪ :‬مگ ر ش ما نم ىگويي د ك ه در بھش ت‬
‫ط ال و نق ره و حري ر ھس ت‪ .‬خ ّب اب گف ت‪ :‬بل ى‪ .‬ع اص گف ت م را مھل ت ده در بھش ت‬
‫طلبت را مىدھ م‪ ،‬چ را ك ه اگ ر ح رف ت و راس ت باش د س ھم م ن از بھش ت ب يش از ت و‬
‫خواھد بود‪.‬‬
‫آيات ‪ 80 -77‬در جواب عاص نازل گرديد‪.‬‬

‫سوره طه‬

‫ط ه م ا أَ ْن َز ْلن ا َعلَ ْي َ‬
‫ك ْالقُ رْ َ‬
‫آن لِ َت ْش قى ‪) ...‬آي ه ‪ .(2 -1‬مقات ل گوي د‪ :‬اب و جھ ل و نض ر ب ن‬
‫حارث به پيغمبر )ص( گفتن د ت و ب ا ت رك آي ين م ا خ ود را ب ه زحم ت افكن دى‪ .‬و آن ب ه‬
‫سبب عبادت‬
‫طوالنى و كوشش ممتدش بود كه مالحظه مىكردند و آي ات م ورد بح ث ب دين مناس بت‬
‫نازل گرديد‪.‬‬
‫ابو بكر حارثى ب ا اس ناد از ض حاك رواي ت م ىكن د ك ه پ س از ن زول ق رآن ب ر پيغمب ر‬
‫)ص( او و اص حابش نم از اقام ه كردن د‪ .‬كف ار ق ريش گفتن د خداون د اي ن ق رآن را فق ط‬
‫براى به زحمت افكندن محمد فرستاده است‪ .‬آيه مورد بحث در جواب نازل گرديد‪.‬‬
‫َو ال َت ُم َّدنَّ َع ْي َن ْي َ‬
‫ك ‪) ...‬آي ه ‪ .(131‬محم د ب ن اب راھيم ثعلب ى ب ا اس ناد از اب و راف ع خ ادم‬
‫ﷲ )ص( روايت م ىكن د ك ه گف ت‪ :‬مھم انى ب راى پيغمب ر )ص( رس يد حض رت‬ ‫رسول ّ‬
‫ﷲ )ص( مىگويد‪ :‬مھمانى بر ما وارد‬ ‫مرا نزد يك يھودى فرستاد كه بگو محمد رسول ّ‬
‫شده‪ ،‬و چيز مناسبى نداريم‪ .‬فالن مقدار آرد تا مھلت اول رجب نسيه ب ده‪ .‬يھ ودى گف ت‬
‫با او معامله نمىكنم و نسيه نمىدھم مگر گروى بدھد‪ .‬بازگشتم و به پيغمبر )ص( خبر‬
‫دادم فرمود‪ :‬به خدا در زمين و آسمان امين ھستم‪ .‬اگر مىفروخت ب ه ج اى اي ن پي رھن‬
‫يا زره به او طال مىدادم‪ .‬آيه مورد بحث براى تسلى و غمزدايى پيغمبر )ص( آمد‪.‬‬

‫سوره انبياء‬

‫ت لَ ُھ ْم ِم َّنا ْالحُسْ نى ‪) ...‬آيه ‪ .(101‬عمر بن احمد بن عم ر اوردى ب ا اس ناد‬ ‫إِنَّ الَّذ َ‬

‫ِين َس َب َق ْ‬
‫از ابن عباس روايت مىكند كه گفت‪ :‬آيهاى ھست كه شأن ن زول و معن ى آن را از م ن‬
‫نمىپرسند‪ .‬نمىدانم مىدانند كه نپرسيدهاند يا نمىدانند كه بپرسند‪ .‬گفتند آن كدام است؟‬
‫گفت وقتى آيه ‪ 98‬سوره انبياء نازل شد كه »شما و ھر چه جز ﷲ م ىپرس تيد س وخت‬
‫جھنم ھستيد و حتما در آن مىرويد« بر قريش گران آمد و گفتند آيا خدايان ما را دشنام‬
‫م ىدھ د؟ در اي ن مي ان اب ن الزبع رى رس يد و م اجرا پرس يد گفتن د محم د خ دايان م ا را‬
‫دشنام مىدھد پرسيد چگونه؟ مضمون آي ه را گفتن د گف ت او را ن زد م ن بخواني د‪ .‬وقت ى‬
‫پيغمبر )ص( را آوردند ابن الزبعرى پرسيد يا محمد اين خاص خدايان م ا اس ت ي ا ھ ر‬
‫معبودى بجز ﷲ؟ فرمود ھر معبودى بجز ﷲ‪ .‬ابن الزبعرى گفت‪ :‬سوگند به پروردگ ار‬
‫كعب ه مغل وب ش دى‪ .‬مگ ر ن ه اينك ه ب ه اعتق اد ت و مالئك ه و عيس ى ]و عزي ر[ بن دگان‬
‫شايسته ﷲاند‪.‬‬
‫اينك بنو مليح كه مالئكه را مىپرستند و آنك مس يحيان ك ه مس يح را م ىپرس تند و اي ن‬
‫يھوديان‪ ،‬كه عزير را مىپرستند‪ .‬مكيان غريو پيروزى بركشيدند و آيه در جواب نازل‬
‫شد كه »آنان كه از جانب ما سابقه نيك دارند ]يعنى مالئكه و عيس ى و عزي ر[ از آت ش‬
‫بر كنارند«‪.‬‬

‫سوره حج‬

‫ف ‪) ...‬آي ه ‪ .(11‬مفس ران گوين د اي ن آي ه درب اره‬ ‫ﷲ َعل ى َح رْ ٍ‬ ‫اس َم نْ َيعْ ُب ُد َّ َ‬

‫َو ِم َن ال َّن ِ‬
‫اعرابى نازل شد كه از بيابان به مدين ة النب ى ھج رت كردن د‪ .‬ھ ر ك دام س الم م ىمان د و‬
‫ماديانش كره خوبى مىزاييد و زنش پسر مىآورد و مال و حيواناتش برك ت م ىياف ت‪،‬‬
‫در ايمان خود دل آسوده و مطمئن مىشد و مىگفت از آن گاه كه به اي ن دي ن گروي دهام‬
‫خير دي دهام‪ .‬و اگ ر دچ ار وب اى مدين ه م ىش د ي ا زن ش دخت ر م ىآورد ي ا مادي انش ك ره‬
‫مىانداخت يا مالش از بين مىرفت ي ا س ھم زك اتش دي ر م ىرس يد‪ ،‬ش يطان وسوس هاش‬
‫مىكرد كه از اين دين جز شرّ نصيبت نشده‪ ،‬و به آيين سابق ب ر م ىگش ت‪ .‬اي ن آي ه ب ه‬
‫ھمين مناسبت نازل شد‪.‬‬
‫عطية بن ابى سعيد خدرى گويد‪ :‬يك يھودى مسلمان گردي د و متعاقب ا چش مش نابين ا ش د‬
‫و مالش رفت و پسرش مرد و اسالم را بد ش گون انگاش ت‪ .‬ن زد پيغمب ر )ص( آم د ك ه‬
‫بيع ت م را فس خ ك ن فرم ود‪ :‬بيع ت اس الم ب ر نم ىگ ردد‪ .‬يھ ودى گف ت م ن از اي ن دي ن‬
‫خي رى ندي دهام و چش م و م ال و فرزن دم را از دس ت دادم‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬اى‬
‫يھودى اسالم مانن د آت ش ك ه زنگ ار آھ ن و نق ره و ط ال را م ىپاالي د انس ان را ب ه بوت ه‬
‫آزمايش مىكشد‪ .‬و آيه مورد بحث بدين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲ محمد بن اب راھيم مزك ى ب ا‬ ‫صمُوا فِي َرب ِِّھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(19‬ابو عبد ّ‬ ‫مان ْ‬
‫اخ َت َ‬ ‫ھذان َخصْ ِ‬ ‫ِ‬
‫اسناد از ابو ذر روايت مىكند كه سوگند خورد‪ :‬دو گروه خصم ك ه ب ر س ر پروردگ ار‬
‫ج دال كردن د از اي ن س و حم زه و اب و عبي ده )ب ن الح رث( و عل ى ب ن اب ى طال ب و از‬
‫سوى ديگر عتبه و شيبه و وليد بن عقبة بودند‪ .‬بخارى نيز اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫اب و بك ر ح ارث ب ا اس ناد از عل ى )ع( رواي ت م ىكن د ك ه آي ات ‪ 12 -19‬س وره ح ج‬
‫درباره ما و مبارزهمان در جنگ بدر نازل گرديد‪.‬‬
‫ابن عباس گويد‪ :‬درباره يھود است كه به مسلمين گفتند‪ :‬ما از شما به خ دا نزدي كت ر و‬
‫كتاب و پيغمبرمان مق دمت ر اس ت و مس لمين گفتن د ك ه م ا ب ر ح قت ريم ك ه ھ م ب ه محم د‬
‫ايمان داريم و ھم به پيغمبر )ص( شما و ھر كتابى كه ن ازل ش ده معتق ديم در ح الى ك ه‬
‫شما با وجود علم و شناخت‪ ،‬پيغمبر )ص( م ا را ب ه س بب حس ادت منكري د‪ .‬اب ن عب اس‬
‫گويد‪ :‬جدال دو گروه كه در آيه ذكر شده‪ ،‬اين بود‪ .‬قتاده نيز بر ھمين نظر است‪.‬‬
‫ظلِ ُم وا ‪) ...‬آي ه ‪ .(39‬ب ه گفت ه مفس ران‪ ،‬مش ركان مك ه اص حاب‬ ‫ون ِبأ َ َّن ُھ ْم ُ‬ ‫أُذ َِن لِلَّذ َ‬
‫ِين يُقا َتلُ َ‬
‫ﷲ )ص( را مىآزردند و مسلمين پيوسته كتك خ ورده و سرشكس ته ن زد پيغمب ر‬ ‫رسول ّ‬
‫)ص( به شكايت مىآمدند‪ .‬مىفرمود صبر كنيد كه دستور جنگ ندارم‪ .‬تا ھجرت نم ود‬
‫و آيه باال نازل شد كه اذن دفاع بود و اعالم اينكه جنگ رخ خواھد داد‪.‬‬
‫ُول َو ال َن ِب يٍّ ‪) ...‬آي ه ‪ .(52‬ب ه گفت ه مفس ران چ ون پيغمب ر‬
‫ك ِمنْ َرس ٍ‬ ‫َو ما أَرْ َس ْلنا ِمنْ َق ْبلِ َ‬
‫)ص( رويگردانى قومش را مشاھده ك رد و دورى گزين ى ايش ان ب ر او س خت و گ ران‬
‫آمد‪ -‬از بس عالقه به ايم ان آوردنش ان داش ت‪ ،‬آرزو ك رد ك اش خ دا چي زى بفرس تد ت ا‬
‫مايه نزديك ش دن دو ط رف گ ردد‪ .‬روزى در انجمن ى پرجمعي ت از قريش يان نشس ته و‬
‫دلش مىخواست آن روز آي هاى نياي د ك ه فاص له را دورت ر س ازد و اي ن تمن ا را در دل‬
‫مىگردانيد‪ ،‬كه سوره نجم نازل شد و پيغمبر )ص( از ابتدا تا آيه بيس تم قرائ ت فرم ود‪:‬‬
‫الثالِ َث َة ْاأل ُ ْخ رى« در اينج ا ش يطان آرزوى دل پيغمب ر‬
‫ت َو ْال ُع َّزى َو َمن ا َة َّ‬ ‫»أَ َف َرأَ ْي ُت ُم َّ‬
‫الال َ‬
‫)ص( را ب ر زب ان او روان گرداني د و چن ين الق ا ك رد »تل ك الغراني ق العل ى و ان‬
‫شفاعتھن لترتجى« يعنى »آن پيكرهھاى واال‪ ،‬اميد شفاعتشان مىرود« و ق ريش ب دين‬
‫سخن شادمان شدند و پيغمبر‪ ،‬سوره را ت ا آخ ر ادام ه داد ت ا آي ه آخ ر ك ه ام ر ب ه س جده‬
‫اس ت‪ .‬خ ود پيغمب ر )ص( س جده ك رد و مس لمانان ب ه تبعي ت او س جده كردن د و ھم ه‬
‫مشركان حاضر نيز س جده كردن د و م ؤمن و ك افرى در مس جد الح رام نمان د ك ه س جده‬
‫نك رد اال ولي د ب ن مغي رة و اب و احيح ة ب ن س عيد ب ن ع اص ك ه ب ه ك ف دس ت ري گ از‬
‫زم ين برگرفتن د و ب ه پيش انى بس ودند و س جده كردن د چ ون پي ر بودن د و س جده‬
‫نمىتوانستند‪ .‬و قريش شادمان و خرسند پراكنده شدند كه محمد از خدايان ما به بھترين‬
‫وج ه ن ام ب رده و گفتن د‪ :‬م ا م ىدان يم ﷲ اس ت ك ه زن ده م ىكن د و م ىميران د و روزى‬
‫م ىدھ د خ دايان م ا ني ز ش فيع ب ه درگ اه ﷲ ھس تند و اگ ر محم د س ھمى ]از احت رام و‬
‫پرستش[ براى خدايان ما قائل شود با او خواھيم بود‪ .‬شامگاه جبرئي ل ب ر پيغمب ر )ص(‬
‫نازل شد و پرسيد چرا آنچه از سوى خداى تعالى بر تو نياورده بودم بر مردم خوان دى‬
‫و‬
‫آنچه نگفته بودم گفتى؟ پيغمبر )ص( را اندوھى بزرگ و ترسى شديد فرا گرف ت و آي ه‬
‫مورد بحث نازل شد‪» :‬پيش از تو ھيچ رسول يا نبى نفرستاديم مگر آنكه چ ون ت الوت‬
‫كرد ]يا آرزو كرد[ شيطان در تالوتش ]يا آرزويش[ چيزى القاء نم ود‪ .‬آنگ اه خ دا الق اء‬
‫شيطانى را از بين مىبرد و آي ات خ ود را ثب ت و محك م م ىكن د ‪ «...‬و مش ركان گفتن د‬
‫محمد از ياد آورى منزل ت و حرم ت خ دايان م ا ن زد ﷲ پش يمان ش ده اس ت و ب ه ھم ين‬
‫علت بر دشمنى پيشينشان افزودند‪.‬‬
‫اب و بك ر ح ارثى ب ا اس ناد از س عيد ب ن جبي ر رواي ت م ىكن د ك ه چ ون آن دو جمل ه را‬
‫شيطان بر زبان پيغمبر )ص( القاء نمود و مشركان شادمان شده گفتند محمد از خ دايان‬
‫ما نيز ياد كرد‪ .‬جبرئيل نزد پيغمبر )ص( آم ده گف ت‪ :‬ك الم خ دا را ب ر م ن عرض ه ك ن‬
‫پيغمب ر )ص( قرائ ت نم ود و جبرئي ل گف ت آن دو جمل ه از ش يطان اس ت و م ن ب ر ت و‬
‫نياوردهام‪ .‬و آيه مورد بحث نازل گرديد‪.‬‬
‫]بايد دانست كه در تفاسير شيعه اين شأن نزول مردود است و گفتهاند آن كلم ه س تايش‬
‫بتان را در ازدحام و غلغله‪ ،‬يكى از كفار حاضر در مجلس با وسوسه شيطان بر زب ان‬
‫آورد و بعض ى تص ور كردن د از پيغمب ر )ص( ب وده اس ت‪ .‬ر‪ .‬ك‪ :‬نمون ه بين ات‪ ،‬دكت ر‬
‫محمد باقر محقق‪ ،‬ص ‪ 547‬و نيز مجمع البيان ‪.[91 /4‬‬

‫سوره مؤمنون‬

‫ون ‪) ...‬آيه ‪ .(11 -1‬قاضى ابو بك ر احم د ب ن حس ين حي رى ب ا اس ناد از‬‫َق ْد أَ ْفلَ َح ْالم ُْؤ ِم ُن َ‬
‫عمر بن خطاب روايت مىكند كه وقتى بر پيغمبر )ص( وحى نازل شد نزديك صورت‬
‫حضرت صدايى چ ون ھمھم ه زنب ور ب ه گ وش م ىرس يد‪ .‬پ س م ا س اعتى مك ث ك رديم‬
‫حضرت رو به قبله كرده دست به دعا برداشت و گفت‪» :‬خدايا بر ما بيفزا و كم مك ن‪،‬‬
‫عزيزم ان دار و خ وار منم ا‪ ،‬ب ر م ا عط ا فرم ا و مح رومم ان مس از‪ ،‬م ا را اس توار و‬
‫گرامى بدار و كسى را بر ما مسلط مك ن و از م ا راض ى ب اش«‪ .‬س پس فرم ود‪ :‬ده آي ه‬
‫فرود آمده كه ھر كس بدان عمل كند به بھشت راه مىيابد و ده آي ه اول س وره مؤمن ون‬
‫ﷲ حاكم نيز در صحيح خويش اين روايت را آورده است‪.‬‬ ‫را قرائت فرمود‪ .‬ابو عبد ّ‬
 ‫ُون ‪) ...‬مؤمنون‪ .(2 ،‬عبد الرحمن بن احمد ب ا اس ناد از اب و‬ ‫صالت ِِھ ْم خاشِ ع َ‬ ‫ِين ُھ ْم فِي َ‬ ‫الَّذ َ‬
‫ھريره روايت مىكند كه پيغمبر )ص( موقع نماز نگاه سوى آسمان مىداشت تا اين آيه‬
‫نازل شد ]خشوع در اينجا به معنى پايين انداختن نگاه است[‪.‬‬
‫ّ‬
‫ِين ‪) ...‬آي ه ‪ .«1» (14‬احم د ب ن محم د ب ن عب د ﷲ ب ا اس ناد از‬ ‫ﷲُ أَحْ َسنُ ْالخالِق َ‬ ‫ك َّ‬ ‫بار َ‬ ‫َف َت َ‬
‫انس بن مالك روايت مىكند كه عمر گفت‪ :‬در چھار مورد با پروردگارم توارد داشتيم‪.‬‬
‫يكى آنكه به پيغمبر عرض كردم چطور است در مق ام اب راھيم نم از بخ وانيم و آي ه آم د‬
‫ص لًّى« )بق ره‪ ،‬آي ه ‪ .(125‬دوم آنك ه ب ه پيغمب ر )ص(‬ ‫خ ُذوا ِم نْ َمق ِام إِ ْب راھِي َم ُم َ‬ ‫» َو ا َّت ِ‬
‫پيش نھاد ك ردم ك ه ب راى زنان ت حج اب ق رار ده زي را ك ه آدمھ اى خ وب و ب د ن زد ت و‬
‫ب« )احزاب‪،‬‬ ‫مىآيند‪ .‬اين آيه نازل شد كه »إِذا َسأ َ ْل ُتمُوھُنَّ َمتاعا ً َفسْ َئلُوھُنَّ ِمنْ َورا ِء حِجا ٍ‬
‫آيه ‪ .(3‬سوم آنكه به زنان پيغمبر )ص( گفتم از ناسازگارى دست برداريد و گر نه خدا‬
‫به جاى شما زنان بھترى نصيب پيغمبر )ص( خواھ د ك رد‪ .‬آي ه ن ازل ش د » َعس ى َر ُّب ُه‬
‫إِنْ َطلَّ َق ُكنَّ أَنْ ُي ْب ِدلَ ُه أَ ْزواجا ً َخيْراً ِم ْن ُكنَّ « )تحريم‪ ،‬آيه ‪ .(5‬چھارم آنكه چون آيات » َو لَ َق ْد‬
‫ين ‪«...‬‬ ‫سان ِمنْ سُاللَ ٍة ِمنْ طِ ٍ‬ ‫َخلَ ْق َنا ْاإلِ ْن َ‬
‫ﷲُ‬ ‫ك َّ‬ ‫آخ َر ‪ «...‬ن ازل ش د بالفاص له ب ر زب ان م ن ج ارى ش د » َف َتب َ‬
‫ار َ‬ ‫تا » ُث َّم أَ ْن َشأْناهُ َخ ْلقا ً َ‬
‫ِين«‪.‬‬ ‫أَحْ َسنُ ْالخالِق َ‬
‫ب َف َما اسْ َتكا ُنوا ل َِرب ِِّھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(76‬ابو القاسم بن عبدان با اس ناد از‬ ‫َو لَ َق ْد أَ َخ ْذنا ُھ ْم ِب ْال َعذا ِ‬
‫ابن عباس روايت مىكند ابو سفيان نزد پيغمبر )ص( آمد و گفت يا محمد ترا به خ دا و‬
‫خويشاوندىمان سوگند مىدھم‪ ،‬ما به علھز ]‪ -‬مخلوطى از كرك و خون ش تر[ خ وردن‬
‫افت ادهاي م و اي ن آي ه ن ازل ش د »آن ان را حق ا ك ه ب ه ع ذاب )گرس نگى( س خت گرفت ار‬
‫كردهايم باز تواضع نكرده زارى و توبه نمىنمايند«‪ .‬ابن عباس گوي د‪ :‬داس تان اي ن ب ود‬
‫كه ثمامة بن اثال حنفى را مسلمين اسير كرده ن زد پيغمب ر )ص( آوردن د مس لمان ش د و‬
‫آزاد گرديد و ب ه يمام ه برگش ت و آنج ا راه ك اروانھ اى خوارب ار از يمام ه ب ه مك ه را‬
‫مىگرفت و قريش دچار قحط و خشكس الى ش دند و مجب ور ب ه خ وردن علھ ز گرديدن د‪.‬‬
‫ابو سفيان نزد پيغمبر )ص( آمده گف ت‪ :‬ش ما را ب ه خ دا و خويش اوندى س وگند م ىدھ م‪،‬‬
‫مگر نه اينكه ادعا مىكنى رحمة للعالمين ھستى؟ پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬بلى‪ .‬اب و س فيان‬
‫گفت‪ :‬پدران ما را با شمشير و پسران ما را با گرس نگى كش تى‪ .‬آي ه ب اال در اي ن م ورد‬
‫نازل شد‪.‬‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ .(1‬در ھمين كتاب براى شأن نزول اين آيه‪ ،‬ذيل آيه ‪ 93‬سوره انعام داستان ديگرى آمده است‪.‬‬
 ‫سوره نور‬

‫الزانِي ال َي ْن ِك ُح إِ َّال زا ِن َي ًة أَ ْو ُم ْش ِر َك ًة ‪) ...‬آيه ‪ .(3‬مفسران گويند وقتى مھاجران ب ه مدين ه‬‫َّ‬

‫آمدند فقير و ب ى چي ز بودن د و در مدين ه روس پيان تنف روش وج ود داش تند ك ه از كراي ه‬
‫دادن خود توانگرترين مردم مدينه شده بودند‪ .‬عدهاى از مھاجران بى بضاعت به طم ع‬
‫م ال خواس تار ازدواج ب ا روس پيان ش دند و گفتن د‪ :‬ب ا اينھ ا زن دگى م ىكن يم و اعاش ه‬
‫مىكنيم تا خدا بى نيازمان سازد و در اين مورد از پيغمبر )ص( اجازه خواستند آيه در‬
‫تحريم ازدواج مردم مسلمان با زن زنا دھنده نازل گرديد‪.‬‬
‫عكرمه گويد‪ :‬در مكه و مدينه روسپيان حرفهاى بسيار بودند كه از آنجمله ن ه نفرش ان‪-‬‬
‫مانند بيطاران‪ -‬پرچم داشتند ك ه مح ل كس ب و كارش ان ش ناخته ش ود‪ :‬ام مھ دون )كني ز‬
‫سائب بن ابى سائب مخزومى( ام غليظ )كنيز صفوان بن اميه( خيه قبطى )كنيز ع اص‬
‫ب ن وائ ل( ام س ويد )كني ز عم رو ب ن عثم ان مخزوم ى( جالل ه )كني ز س ھيل ب ن عم رو(‬
‫مريه )كنيز ابن مالك بن عمثله سباق( شريفه )كنيز زمعة بن اس ود( قرين ه )كني ز ھش ام‬
‫بن ربيعه( فرتنا )كنيز ھالل بن انس(‪ .‬و در جاھليت آن عش رتكدهھ ا را م واخير )جم ع‬
‫ماخور( مىناميدند و كسى از اھل قبل ه ي ا مش ركين ج ز ب ه قص د زن ا داخ ل آن خان هھ ا‬
‫نمىشد‪ .‬عدهاى از مسلمانان خواستند با آن روسپيان ازدواج كنند تا از قبلشان بخورن د‬
‫و آيه مورد بحث )در نھى و تحريم( نازل گرديد كه زن زناكار را ج ز م رد مش رك ي ا‬
‫زناكار نگيرد و بر مؤمنان حرام است‪.‬‬
‫ّ‬
‫ابو صالح منصور بن عبد الوھاب بزاز با اسناد از عبد ﷲ بن عمر رواي ت م ىكن د ك ه‬
‫زنى زنادھنده به نام ام مھدون شرط كرده بود ھر كسى ب ا وى ازدواج كن د خ رجش را‬
‫تكفل نمايد و يك ى از مس لمانان تص ميم گرف ت او را بگي رد و پيغمب ر )ص( مطل ع ش د‪.‬‬
‫آيه بدين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫واج ُھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(9 -6‬ابو عثمان س عيد ب ن محم د ب ن م ؤذن ب ا اس ناد‬ ‫ُون أَ ْز َ‬ ‫ِين َيرْ م َ‬ ‫َو الَّذ َ‬
‫از ابن عباس روايت مىكند كه چون آيه ‪ 4‬ھمين سوره نازل گردي د ك ه »ھ ر ك س زن‬
‫محترم شوھردار را متھم به زنا كند و چھار گواه نياورده باشد ھش تاد تازيان هاش بزني د‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫و ھرگز شھادتش را مپذيريد« سعد بن عباده بزرگ انصار پرس يد ي ا رس ول ّ‬
‫اين حكم‬
‫عين ا از س وى خ دا ن ازل ش ده؟ پيغمب ر )ص( خط اب ب ه انص ار فرم ود م ىش نويد‬
‫ﷲ )ص( او م ردى اس ت بس يار غيرتمن د‪ ،‬ت ا‬ ‫بزرگت ان چ ه م ىگوي د؟ گفتن د ي ا رس ول ّ‬
‫كنون جز زن بكر نگرفته و اگر زنى را طالق دھد كسى جرأت نمىكند از ت رس س عد‬
‫ﷲ )ص( م ىدان م ك ه آن حك م ح ق اس ت و از‬ ‫ب ا آن ازدواج كن د‪ .‬س عد گف ت ي ا رس ول ّ‬
‫جانب خدا است ليكن در شگفتم كه اگر زن ك را ببين يم ب ا م ردى ك ه رانھ اىش ان مي ان‬
‫ھم است‪ ،‬دستش نزم و داد نكنم بروم چھار شاھد بياورم‪ .‬ب ه خ دا ت ا برس م م رد ك ارش‬
‫را كرده است‪ .‬ساعتى نگذشت ھالل بن اميه ب ه ش كايت آم د ك ه دوش ينه از مزرع ه ب ه‬
‫خانه آمدم و مردى را نزد زنم به چشم ديدم و به گوش خود ح رفھ ا و ص داىش ان را‬
‫شنيدم‪ .‬حركتى نكردم و درگير نشدم‪ .‬پيغمب ر )ص( از اي ن م اجرا ناراح ت و خش مگين‬
‫شد و سعد گف ت ھ م اكن ون پيغمب ر )ص( ھ الل را تازيان ه م ىزن د و ش ھادتش را مي ان‬
‫مسلمانان باطل اعالم مىنمايد‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( خطاب به ھالل فرمود‪ :‬اميدوارم خدا اين مش كل را بگش ايد و ب ه م ن راه‬
‫برونشدى بنمايد‪ .‬ھالل گفت خود مىدانم كه قض يه م ن ت را در چ ه وض ع س ختى ق رار‬
‫ﷲ )ص( تص ميم ب ه‬ ‫داده‪ ،‬اما خدا مىداند راس ت م ىگ ويم‪ .‬راوى گوي د ب ه خ دا رس ول ّ‬
‫تازيانه زدن ھالل ]به ج رم تھم ت زدن ب ه ھمس رش ب ى آنك ه چھ ار ش اھد آورده باش د[‬
‫داشت كه وحى نازل گرديد‪ .‬و صحابه از تيره ش دن رن گ پيغمب ر )ص( متوج ه ن زول‬
‫وحى مىش دند و م زاحم نم ىگرديدن د ت ا ف ارغ گ ردد‪ .‬آي ات ‪ 9 -6‬س وره ن ور ب ه ھم ين‬
‫مناس بت ن ازل گردي د و پيغمب ر )ص( ش ادمانه ب ه ھ الل فرم ود‪ :‬خ دا ت را گش ايش و‬
‫رھايش داد و ھالل گفت از پروردگارم ھمين اميد را داشتم‪.‬‬
‫ﷲ رواي ت م ىكن د ك ه ش ب جمع ه‬ ‫محمد بن عبد الرحمن بن محمد فقيه با اسناد از عب د ّ‬
‫در مس جد ب ودم‪ .‬م ردى از انص ار وارد ش د و گف ت‪ :‬ھرگ اه م ردى زن ش را ب ا بيگان ه‬
‫ببين د‪ ،‬اگ ر ح رف بزن د ش القش م ىزني د و اگ ر آن بيگان ه را بكش د م ىكش يدش و اگ ر‬
‫خاموش بماند از غيظ دق مىكند‪ .‬به خدا اين مسأله را به تأكيد از پيغمبر )ص( خ واھم‬
‫پرسيد‪ .‬صبح كه شد نزد پيغمبر )ص( آمد و ھمان سخنان بگفت‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪:‬‬
‫خدايا مشكل را بگشا و شروع ب ه دع ا نم ود و آي ه م ورد بح ث ن ازل گردي د )ك ه زن و‬
‫مرد مالعنه كنند( و بين آن مرد و زنش ھمان قض يه پ يش آم ده ب ود ن زد پيغمب ر )ص(‬
‫آمدند‪ .‬مرد چھار بار خ دا ب ر راس تگويى خ ويش ش اھد گرف ت و ب ار پ نجم گف ت‪ :‬لعن ت‬
‫خدا بر من ب اد اگ ر دروغگ و باش م‪ .‬و زن نايس تاد ك ه ]ب راى س قوط مج ازات[ ب ه نوب ه‬
‫خويش لعنت كند‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود كجا مىروى‪ ،‬نوبت توست‪ .‬اما زن پشت كرد و‬
‫رفت‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬شايد از آن زنا سياھى مجعّد بزايد و ھمچنان شد‪ .‬مسلم نيز‬
‫اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫ِين جاؤُ ِب ْاإلِ ْفكِ عُصْ َب ٌة ِم ْن ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(20 -11‬اب و الحس ن عل ى ب ن محم د مق رى‬ ‫إِنَّ الَّذ َ‬
‫با اسناد از زھرى روايت مىكند كه داستان افك عايش ه را از چن د ت ن ش نيدم و بعض ى‬
‫بھتر به ياد داشتند و من از اين و آن پرس و جو كردم و از راويان گوناگون شنيدم ك ه‬
‫روايت يكى ديگرى را تأييد مىنمود‪ .‬حاصلش اين است كه عايش ه گف ت‪ :‬وقت ى رس ول‬
‫ﷲ قصد سفر مىكرد بين زنانش قرعه كشى مىنمود به نام ھر يك بيرون مىآمد او را‬
‫ھمراه مىبرد‪ .‬در يك غزوه قرعه به نام من بيرون آم د و ب ا پيغمب ر )ص( ھم راه ش دم‬
‫و آن بعد از حكم حجاب بود و م ن در ھ ودجى ب ر ش ترى ب ودم وقت ى پيغمب ر )ص( از‬
‫جن گ ف ارغ ش د و اع الم بازگش ت فرم ود‪ .‬ش ب نزدي ك مدين ه رس يديم پيغمب ر )ص(‬
‫دستور داد شبانه به شھر برويم و من در لحظه راه افتادن كاروان براى قض اى حاج ت‬
‫از اردوگاه بيرون رفتم و باز آمدم خواستم سوار شوم دس ت ب ر س ينه ب ردم دري افتم ك ه‬
‫گردنبن دم گسس ته و افت اده اس ت‪ .‬ب ه جس ت و ج وى آن بازگش تم و معط ل ش دم‪ .‬در اي ن‬
‫ميان متصديان كجاوه من ھودج را به گمان آنكه من درون آن ھستم بر ش تر ب ار ك رده‬
‫بودند‪ .‬عايشه گويد در آن موقع زنان به س بب كمخ وراكى الغ ر بودن د و گوش ت و پي ه‬
‫نگرفته بودن د و م ن دخت رى ج وان ب ودم و آن گ روه از س بكبارى ھ ودج تعج ب نك رده‬
‫شتر را راندند و رفتند‪ .‬من پس از راه افتادن لش كر گردنبن د را يافت ه ب ه لش كرگاه آم دم‬
‫احدى نبود‪ .‬بر جاى ماندم و گفتم متوجه گم شدن من شده باز خواھن د گش ت‪ .‬ھمچنانك ه‬
‫نشسته بودم چشمانم را خواب گرفت‪.‬‬
‫صفوان بن معطل سلمى ذكوانى كه به دنب ال اردوى م ا م ىآم د و ش ب را بيتوت ه ك رده‬
‫بود‪ ،‬صبح به جايگاه ما رسيد و سياھى آدمى خفته ديده و به سوى آن آمده م را ش ناخته‬
‫ُون« بر زبان آورد كه‬ ‫بود چه مرا پيش از حجاب ديده بود كلمه »إِ َّنا ِ َّ ِ َو إِ َّنا إِلَ ْي ِه را ِ‬
‫جع َ‬
‫به صداى او بيدار شده چھره پوشاندم و به خدا كلمهاى حرف نزديم و جز »إِ َّنا ِ َّ ِ َو إِ َّنا‬
‫ُون« از او نشنيدم‪ .‬شترش را خواباند و دست ق الب ك رد‪ .‬س وار ش دم و ش تر‬ ‫إِلَ ْي ِه را ِ‬
‫جع َ‬
‫مرا راند تا به لشكر رسيديم كه در گرماى ظھر استراحت كرده بودند و عدهاى به گن اه‬
‫ﷲ بن اب ىّ ب ن س لول‬ ‫تھمت زدن بر من گرفتار آمدند كه نقش عمده را در آن ميان عبد ّ‬
‫داشت‪ .‬به مدينه رسيديم و من يك ماه تم ام م ريض ب ودم و داس تان تھم ت م ن ب ر زب ان‬
‫مردم مىگشت بدون آنكه من باخبر باشم‪ .‬فقط كم لطف ى ب ى س ابقه پيغمب ر )ص( ب ا م ن‬
‫كه تنھا به سالم و حال ش ما چط ور اس ت اكتف ا م ىفرم ود م را ب ه ش ك انداخت ه غمگ ين‬
‫مىداشت اما از واقعه آگاه نبودم‪.‬‬
‫تا قدرى خوب شدم‪ .‬شبى با ام مسطح دختر ابى رھم ب ن عب د المطل ب و دخترخال ه اب و‬
‫بك ر ب راى قض اى حاج ت بي رون از خان ه رفت يم و ج ز ش بھ ا بي رون نم ىرفت يم و ب ه‬
‫خاطر بوى‬
‫ب د‪ ،‬ب ه روش ع رب اولي ه‪ ،‬مح ل تخلي ه م ا دور از خان هھ ا ب ود‪ .‬در بازگش ت پ اى ام‬
‫مس طح ب ر چ ادرش پيچي د و جي غ زد‪ :‬م رگ ب ر مس طح! و مس طح پس ر او ب ود و از‬
‫ب دريون ب ود‪ .‬گف تم نس بت ب ه ي ك مس لمان مجاھ د ب د ح رف زدى‪ .‬ام مس طح گف ت مگ ر‬
‫نشنيدهاى ھمو چه گفته است؟ گفتم‪ :‬نه‪ ،‬چطور مگر؟‪ -‬و ام مسطح داس تان را ب از گف ت‬
‫و من بيمارى بر بيماريم افزود‪ .‬وقتى به خانه رسيديم و پيغمبر )ص( به حجره من آمد‬
‫و پرسيد حال شما چطور است؟ گفتم اجازه مىدھى نزد پدر و م ادرم ب روم؟‪ -‬و قص دم‬
‫اين ب ود ك ه از خب ر مطم ئن ش وم‪ .‬پيغمب ر )ص( اج ازه داد و ب ه خان ه پ درم رف تم و از‬
‫مادرم پرسيدم مردم چه مىگويند؟‬
‫پاس خ داد‪ :‬دخت ركم س خت نگي ر و ناراح ت مب اش‪ .‬زن زيب ا و پ اكيزهاى ك ه چن د ھ وو‬
‫داشته باشد‪ ،‬از اين حرفھا زياد زده مىشود‪ .‬گفتم سبحان ﷲ به گوش مردم ھم رسيده‬
‫اس ت؟‪ -‬و ت ا ص بح خ واب ب ه چش مم نيام د و اش ك م ىريخ تم‪ .‬و پيغمب ر )ص( ب راى‬
‫مشورت على بن اب ى طال ب و اس امة ب ن زي د را طلبي د زي را در اي ن ب اب وح ى نيام ده‬
‫بود‪.‬‬
‫ّ‬
‫اس امه ب ر ب ى گن اھى م ن گ واھى داد چ ه پ اكى م را و محب ت رس ول ﷲ )ص( را ب ا‬
‫خانواده من مىدانست اما عل ى ب ن اب ى طال ب گف ت‪ :‬خ دا ت را در مض يقه ق رار ن داده و‬
‫غير از او زنان بسيارند و خبر درست را از كني ز عايش ه بپ رس‪ .‬پيغمب ر )ص( بري ره‬
‫را صدا كرده پرسيد آيا از عايشه چيزى كه گمانى برانگيزد ديدهاى؟ بريده گفت سوگند‬
‫به آنكه ترا به حق مبعوث ك رده‪ ،‬عيب ى از او س راغ ن دارم ج ز اينك ه وقت ى دخت ر بچ ه‬
‫ب ود از محافظ ت خمي ر غفل ت ك رد و خ وابش ب رد و حي وان خ انگى خمي ر را خ ورد!‬
‫عايشه گويد پيغمبر )ص( برخاست و در مسجد به منبر رفت و فرمود چ ه كس ى كمك م‬
‫مىكند و داد مرا مىگي رد از كس ى ك ه ب ه خ انواده م ن زبان درازى و تع رض ك رده‪ -‬و‬
‫ﷲ بن ابىّ بن سلول بود‪ -‬به خدا از زنم جز پاكى سراغ ن دارم و‬ ‫منظور حضرت‪ ،‬عبد ّ‬
‫از آن مردى ك ه م تھم م ىنماين د ج ز نيك ى س راغ ن دارم‪ ،‬و ب ى حض ور م ن ب ا ھمس رم‬
‫ﷲ )ص( اگر از‬ ‫مالقات نكرده است‪ .‬سعد بن معاذ انصارى برخاست و گفت يا رسول ّ‬
‫اوس باشد من گردنش را مىزنم و اگر از ب رادران خزرج ى م ا اس ت ھ ر چ ه فرم ايى‬
‫ھمان كنيم‪ .‬سعد ب ن عب اده ب زرگ خزرجي ان ك ه م ردى ني ك ب ود ل يكن س خت عص بيت‬
‫مىورزيد بر پا خاسته خطاب به سعد ب ن مع اذ گف ت ب ه خ دا ن ه م ىكش ى ن ه م ىت وانى‬
‫بكشى! اسيد بن حضير پسرعموى سعد بن معاذ در جواب گفت‪ :‬به خدا مىكشيمش‪ .‬تو‬
‫ﷲ بن اب ى خزرج ى[ دف اع م ىكن ى و دو قبيل ه‬ ‫منافقى و از آنان ]يعنى دار و دسته عبد ّ‬
‫اوس و خزرج بر آشفتند و آھنگ جنگ داشتند كه پيغمبر )ص( سر پا ب ر منب ر ايس تاد‬
‫و امر به آرامش و س كوت فرم ود ت ا خ اموش ش دند و خ ود حض رت ني ز ديگ ر حرف ى‬
‫نزد‪.‬‬
‫عايشه گويد آن روز ھ م م دام م ىگريس تم و خ واب ب ه چش مم نم ىآم د و پ در و م ادرم‬
‫گفتند جگ رم از گري ه ش كافت‪ .‬در ھم ان ح ال ك ه وال دين ب ر ب الينم نشس ته بودن د و م ن‬
‫گريه مىكردم يك زن انصارى اجازه ورود خواست‪ .‬اذن دادم و آمد و در كنار م ن ب ه‬
‫گري ه نشس ت‪ .‬در اي ن ح ال پيغمب ر )ص( آم د و نشس ت و از اول آن تھم ت ن زد م ن‬
‫ننشسته بود‪ ،‬كه درباره م ن ب دو وح ى نرس يده ب ود‪ .‬حض رت اش ھد ان ال ال ه اال ﷲ ب ر‬
‫زبان آورد و سپس فرمود‪ :‬عايشه‪ ،‬چنين و چنان در حق تو گفتهان د اگ ر ب ى گن اھى ك ه‬
‫خدا به زودى تبرئهات خواھد كرد و اگر مرتكب گناه شدهاى طلب مغفرت و توبه ك ن‪،‬‬
‫كه چون بنده به گناه خويش اقرار كند و بازگشت نماي د خ دا توب هاش را بپ ذيرد‪ .‬عايش ه‬
‫گويد وقتى گفت ار پيغمب ر )ص( تم ام ش د‪ .‬اش كم ايس تاد و ي ك قط ره ني ز نيام د‪ .‬ب ه پ درم‬
‫ﷲ‬‫گفتم به جاى من جواب پيغمبر )ص( را بده‪ .‬پ درم گف ت ب ه خ دا نم ىدان م ب ا رس ول ّ‬
‫)ص( چ ه بگ ويم‪ .‬خ ودم ك ه زن ج وانى ب ودم گف تم ب ه خ دا م ىدان م ش ما آن تھم ت را‬
‫شنيدهايد و در دلتان جاى گرفته و باور كردهايد و اگر بگويم بى گن اھم‪ -‬و خ دا م ىدان د‬
‫ك ه ب ى گن اھم‪ -‬ب اور نم ىكني د و چ ون چن دان ق رآن نم ىدانس تم اي ن آي ه را خوان دم ك ه‬
‫ون«‪.‬‬ ‫ص ْب ٌر َجمِي ٌل َو َّ‬
‫ﷲ ُ ْالمُسْ َتعانُ َعلى ما َتصِ فُ َ‬ ‫» َف َ‬
‫مقصودم اين بود ك ه مث ل م ن و ش ما چن ان اس ت ك ه پ در يوس ف گف ت‪» :‬ص برى نيك و‬
‫مىكنم و از خداى يارى مىجويم« اين گفتم و سر برگرداندم و در بستر غلتيدم‪ .‬عايشه‬
‫گويد من بى گناه ب ودم و در آن لحظ ه م ىدانس تم ك ه خ دا ب ى گن اھى م را عي ان خواھ د‬
‫كرد اما به خدا گمان نمىكردم در شأن م ن كالم ى ن ازل ش ود ك ه ت الوت كنن د‪ .‬مق ام و‬
‫موقعيتم در نظر خودم كمتر از آن بود كه خدا درباره م ن آي ه قرآن ى ف رو فرس تد‪ .‬بلك ه‬
‫اميدوار بودم خدا بىگناھى م را در خ وابى ب ه حض رت اع الم فرماي د‪ .‬عايش ه گوي د ب ه‬
‫خدا پيغمبر )ص( قصد منزل نكرده بود و احدى از منزل بيرون نرفته بود كه حضرت‬
‫را تكان وحى گرفت و از سنگينى وحى دانهھاى عرق چون مرواري د ب ر پوس تش پدي د‬
‫آمد و چون از وحى فارغ شد شادمانه تبسم نمود و فرمود‪ :‬عايشه ترا مژده باد ك ه خ دا‬
‫تبرئهات كرد‪ .‬مادرم گفت‪:‬‬
‫برخيز و به سوى پيغمبر )ص( ب رو )و تش كر ك ن(‪ .‬گف تم ب ر نم ىخي زم و ج ز خ دا را‬
‫سپاس نمىگزارم كه بر بى گناھى من گواھى داد و آن ده آيه در برائ ت م ن ن ازل ش د‪.‬‬
‫در اين موق ع اب و بك ر گف ت ب ا آن س خنان زش ت ك ه مس طح در ح ق عايش ه گفت ه اس ت‬
‫ديگر چيزى به او نمىدھم‪ -‬چون خرج ى مس طح را اب و بك ر م ىداد‪ -‬آي ه ن ازل ش د ك ه‬
‫»ص احب كرم ان و ثروتمن دان ش ما س وگند نخورن د ك ه ب ه خويش اوندان و مس كينان و‬
‫مھاجران رسيدگى نخواھند كرد‪ .‬بايد عفو كنن د و در گذرن د‪ .‬آي ا نم ىخواھي د ك ه خ داى‬
‫آمرزنده و مھربان‪ ،‬شما را‬
‫مشمول مغفرت سازد؟«‪ .‬ابو بكر گفت‪ :‬به خ دا دوس ت دارم ك ه آمرزي ده ش وم و جي ره‬
‫مس طح را برق رار داش ت و گف ت قط ع نم ىك نم‪ .‬بخ ارى و مس لم ني ز اي ن رواي ت را‬
‫آوردهاند‪.‬‬
‫لَ ْو ال إِ ْذ َس ِمعْ تمُوهُ قل ت ْم م ا َيك ونُ لن ا أنْ ن تكل َم ِبھ ذا ‪) ...‬آي ه ‪ .(16‬اب و عب د ال رحمن اب ى‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫حامد عدل با اسناد از عايشه روايت م ىكن د ك ه چ ون زن اب و اي وب انص ارى ش ايعات‬
‫مربوط به عايشه را به شوھرش حكايت كرد‪ .‬اب و اي وب گف ت‪» :‬م ا را نرس د ك ه چن ين‬
‫سخنان گوييم‪ ،‬خدايا ت و پ اك و منزھ ى‪ ،‬اي ن دروغ ى اس ت ب زرگ« و آي ه م ورد بح ث‬
‫اشاره به اين دارد‪.‬‬
‫اب و س عيد عب د ال رحمن ب ن حم دان ب ا اس ناد از ذك وان خ ادم عايش ه رواي ت م ىكن د ك ه‬
‫ﷲ پس ر عب د‬ ‫عايشه در بستر مرگ بود‪ .‬ابن عباس آم د و اج ازه ورود خواس ت و عب د ّ‬
‫ال رحمن ب رادر عايش ه ك ه آنج ا حض ور داش ت گف ت‪ :‬اي ن اب ن عب اس اس ت از بھت رين‬
‫مؤمنان و فرزن دان ت و‪ ،‬اذن و دخ ول م ىطلب د‪ .‬عايش ه گف ت‪ :‬از اب ن عب اس و تع ريفش‬
‫بگذر‪.‬‬
‫عبد ﷲ گفت او قارى قرآن و فقيه است اجازه بده سالمى بدھد و خداحافظى كند‪.‬‬ ‫ّ‬
‫عايشه گفت حاال كه تو مىخواھى بگو بيايد و اج ازه ورود دادن د‪ .‬اب ن عب اس وارد ش د‬
‫و سالم داد و نشست و گفت‪ :‬يا ا ّم المؤمنين مژده بادت ك ه تارھ ايى از ھ ر درد و رن ج‬
‫و تع ب و مالق ات محم د و ي اران فاص لهاى ج ز ج دايى ج ان از كالب د ن دارى‪ .‬ت و‬
‫محبوبترين زنان پيغمبر )ص( ب ودى و آن حض رت ج ز ش خص پ اك را نم ىتوانس ت‬
‫دوست داشته باشد و خدا از فراز ھفت آسمان برائت ت و را ف رو فرس تاد و مس جدى در‬
‫زم ين نباش د ك ه در س اعات ش ب ي ا روز آن آي ات را نخوانن د‪ .‬و ني ز ت و ھم انى ك ه ب ه‬
‫مناس بت گ م ش دن گردنبن دت پيغمب ر )ص( و ھمراھ ان مجب ور ش دند ش ب در ص حرا‬
‫بيتوته كنند و صبح آب نيافتند آيه تيمم نازل شد كه ج واز و س ھولتى اس ت ب راى عم وم‬
‫به بركت تو‪ .‬عايشه گفت‪ :‬يابن عباس م را ب ه ح ال خ ود بگ ذار ك ه دل م م ىخواس ت ب ه‬
‫فراموشى سپرده شده بودم »‪.«1‬‬
‫يا أَ ُّي َھا الَّ ذ َ‬
‫ِين آ َم ُن وا ال َت ْد ُخلُوا ُبيُوت ا ً َغ ْي َر ُب ُي و ِت ُك ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(39 -27‬احم د ب ن محم د ب ن‬
‫ابراھيم ثعلبى با اسناد از ابن ثابت روايت مىكند كه زنى از انص ار ن زد پيغمب ر )ص(‬
‫ﷲ )ص( در درون خان هام ب ه ح التى ھس تم ك ه دل م نم ىخواس ت‬ ‫آم د و گف ت ي ا رس ول ّ‬
‫حت ى پ در ي ا پس رم م را ببينن د‪ .‬در آن ح ال پ درم ب ر م ن وارد م ىش ود ي ا م ردى از‬
‫خويشان مىآيد‪ ،‬تكليف من‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬آي ات مرب وط ب ه اف ك عايش ه‪ ،‬طب ق بعض ى رواي ات ش يعه مرب وط ب ه اف ك ماري ه قبطي ه )م ادر‬
‫ابراھيم پسر پيغمب ر )ص( اس ت( م ىباش د ك ه تھم ت زنن ده‪ ،‬عايش ه ب وده اس ت‪ .‬ر‪ .‬ك‪ :‬نمون ه بين ات‪،‬‬
‫دكتر محمد باقر محقق‪ ،‬ص ‪.562‬‬
 ‫چيست؟ آيه باال نازل گرديد كه بدون سالم و كسب اجازه وارد خانه ديگران نشويد‪.‬‬
‫ﷲ )ص( در م ورد س راھا‬ ‫مفسران گويند پس از نزول اين آيه ابو بكر گفت‪ :‬يا رس ول ّ‬
‫و خانهھاى غير مسكون سر راه شام چ ه م ىگ ويى؟ آي ه ‪ 29‬ن ازل گردي د ك ه ورود در‬
‫آنھا اشكال ندارد‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ون ْالك َ‬
‫ِتاب ِممَّا َملكت أيْمانك ْم فكا ِتبُو ُھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(33‬صبيح غالم از م الكش‬ ‫َو الَّذ َ‬
‫ِين َي ْب َت ُغ َ‬
‫حويطب ب ن عب د الع ّزى درخواس ت مكاتب ه ]يعن ى ق رارداد مبلغ ى ك ه ب رده از ك اركرد‬
‫خ ويش بپ ردازد و آزاد ش ود[ م ىنم ود و م الكش نم ىپ ذيرفت ت ا آي ه ب اال ن ازل ش د و‬
‫حويطب با غالمش به صد دينار مكاتبه كرد و بيست دينارش را بخش يد و ص بيح‪ ،‬بقي ه‬
‫را ادا نمود‪ .‬صبيح در جنگ حنين كشته شد‪.‬‬
‫َو ال ُت ْك ِرھُوا َف َتيا ِت ُك ْم َعلَى ْال ِبغا ِء ‪) ...‬آيه ‪ .(33‬احم د ب ن حس ن قاض ى ب ا اس ناد از ج ابر‬
‫ﷲ بن ابىّ به كنيزش گف ت‪ :‬ب رو و پ ولى كاس بى ك ن و ب راى م ا‬ ‫روايت مىكند كه عبد ّ‬
‫بيار‪ .‬آيه در نھى واداشتن كنيزكان به زنا دادن نازل گرديد‪.‬‬
‫حسن بن محمد فارسى با اسناد از عم ر ب ن ثاب ت رواي ت م ىكن د ك ه آي ه درب اره مع اذه‬
‫ﷲ ب ن اب ىّ س لول ن ازل ش د‪ .‬ھم و ب ه طري ق ديگ ر از عم ر ب ن ثاب ت رواي ت‬ ‫كنيز عبد ّ‬
‫ﷲ بن ابىّ او را به زنا دادن وا مىداشت‪.‬‬ ‫مىكند كه معاذه مسلمان بود و عبد ّ‬
‫ﷲ ب ن اب ىّ كني زى داش ت‬ ‫سعيد بن محمد مؤذن با اسناد از جابر روايت مىكند كه عب د ّ‬
‫به نام مسيكه كه او را به زنا دادن وا مىداشت‪ .‬و آيه در نھى او نازل شد‪.‬‬
‫مفسران گويند معاذه و مسيكه ھر دو كنيز عب د ّ‬
‫ﷲ ب ن اب ىّ من افق بودن د ك ه آن ان را ب ه‬
‫زن ا ك ردن م ىفرس تاد و س ھمى م ىگرف ت و اي ن رس م جاھلي ت ب ود ك ه كنيزانش ان را‬
‫كرايه مىدادند‪ .‬پس از اسالم معاذه به مسيكه گفت‪ :‬اين كارى كه ما مىكنيم اگ ر خ وب‬
‫است‪ ،‬بيشتر انجام دھيم و اگر بد است ديگر بس كنيم و آيه مذكور نازل گرديد‪.‬‬
‫مقاتل گويد آن آيه درباره شش كنيز ب ه ن امھ اى مس يكه‪ ،‬مع اذه‪ ،‬اميم ه‪ ،‬اروى‪ ،‬عم ره و‬
‫ﷲ ب ن اب ىّ آن ان را ب ه روس پيگرى وا م ىداش ت و‬ ‫قتيله ن ازل گردي د ك ه مالكش ان عب د ّ‬
‫ﷲ گفت‪:‬‬ ‫پايمزدشان را مىستاند‪ .‬روزى يكىشان دينارى آورد و آن يكى كمتر‪ .‬عبد ّ‬
‫برگرديد و باز ھم كار كنيد‪ .‬گفتند به خدا ديگر اين كار را نمىكن يم‪ .‬اس الم آم ده و خ دا‬
‫زنا را حرام كرده است‪ .‬و شكايت نزد پيغمبر )ص( بردند و اين آيه نازل گرديد‪.‬‬
‫مؤلف گويد‪ :‬ابو عمرو محمد بن عبد العزيز حاكم به خ ط خ ود ك ه ب راى م ن نوش ته ب ا‬
‫اسناد‬
 ‫از زھرى روايت مىكند كه مردى از اس يران ق ريش ن زد عب د ّ‬
‫ﷲ ب ن اب ىّ ب ود و عب د‬
‫ﷲ كنيزى داشت به نام معاذه‪ ،‬و اسير قريشى از وى كام جستن مىخواس ت و كني ز ب ه‬ ‫ّ‬
‫ﷲ كنيز را ب ه زور كت ك م ىخواس ت وادار ب ه آن‬ ‫سبب مسلمانى امتناع مىنمود و عبد ّ‬
‫ك ار كن د ك ه از قرش ى آبس تن ش ود ت ا فدي ه فرزن دش را ني ز بس تاند‪ .‬آي ه ن ازل ش د‬
‫»كني زانت ان را ك ه عف ت جوين د وادار ب ه زن ا دادن مكني د‪ ،‬و ھ ر ك س وادارش ان كن د‬
‫خداوند ]بر كنيزان بيچاره و بى اختيار[ آمرزنده و رحيم است«‪.‬‬
‫ﷲ َو َرسُولِ ِه ‪) ...‬آيه ‪ «1» (50 -48‬مفسران گويند اين دو آي ه درب اره‬ ‫َو إِذا ُدعُوا إِلَى َّ ِ‬
‫بشر منافق و طرف يھوديش نازل شد كه بر س رزمينى اخ تالف داش تند‪ .‬يھ ودى‪ ،‬او را‬
‫براى داورى نزد پيغمبر )ص( مىكشيد و منافق مىخواست او را نزد كعب بن اشرف‬
‫ببرد و مىگفت محمد ستم مىكند‪ .‬اين داستان ذيل آيه ‪ 60‬سوره نساء ذكر شد‪.‬‬
‫ت ‪) ...‬آيه ‪ .(55‬ربيع بن انس از اب و العالي ه‬‫ِين آ َم ُنوا ِم ْن ُك ْم َو َع ِملُوا الصَّالِحا ِ‬ ‫َو َع َد َّ‬
‫ﷲُ الَّذ َ‬
‫روايت مىكند كه پيغمبر )ص( پس از وحى ]كه مأمور ب ه دع وت آش كار ش د[ ده س ال‬
‫در مك ه ب ا اص حابش ترس ان م ىزيس ت‪ .‬س پس ام ر ب ه ھج رت ش د و آنج ا ني ز امني ت‬
‫نداشتند و از صبح تا شام مس لح بودن د‪ .‬ي ك ص حابى از پيغمب ر )ص( پرس يد ي ا رس ول‬
‫ﷲ )ص( آيا روزى نمىرسد كه ما امنيت يابيم و سالح بر زمين گذاريم‪ .‬پيغمب ر )ص(‬ ‫ّ‬
‫فرمود ديرى نمىگذرد كه ش خص در جم ع عظيم ى محف وظ و محت رم م ىنش يند و ب ين‬
‫تمام آن جمعيت حربهاى نيست‪ .‬و آيه فوق نازل گرديد‪ .‬كمى بعد خداى تعالى پيغمبرش‬
‫را بر جزيرة الع رب مس لط س اخت‪ .‬س الح ب ر زم ين گذاش تند و امني ت يافتن د و پ س از‬
‫رحلت حضرت‪ ،‬در حكومت ابو بكر و عمر و عثمان نيز در امنيت بودند تا ب ه كف ران‬
‫نعمت در آن فتنهھا كه پ يش آم د افتادن د و دوب اره ب ه وحش ت و ن اامنى دچ ار گرديدن د‪.‬‬
‫تغيير يافتند و خداوند وضع را و نعمتش را تغيير داد‪.‬‬
‫اسماعيل بن حسن بن محمد بن حسين نقيب با اسناد از ابى بن كعب روايت م ىكن د ك ه‬
‫چون پيغمبر )ص( و مھاجرين به مدين ه آمدن د و انص ار پناھش ان دادن د‪ .‬ائ تالف ع رب‬
‫ھمچ ون تي رى از ي ك كم ان ب ه س وى ايش ان نش انه گي رى ش د ل ذا مس لمانان ب ا س الح‬
‫مىخوابيدند و با زره بر مىخاستند و با خود مىگفتند آيا زنده مىمانيم روزى را ببينيم‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬مفسران ش يعه گوين د اي ن آي ات درب اره عل ى ب ن اب ى طال ب ب ا يك ى از بن ى امي ه )و ي ا مشخص ا‬
‫عثمان بن عفان( است كه ب ر س رزمينى اخ تالف داش تند )نمون ه بين ات‪ ،‬دكت ر محم د ب اقر محق ق‪ ،‬ص‬
‫ص ‪.(572 -570‬‬
‫كه شب دل آسوده و آرام و در امنيت مىخوابيم بدون آنكه از كسى جز خدا ب اك داش ته‬
‫باشيم‪ .‬آيه باال نازل گرديد‪ .‬حاكم نيز در صحيح خويش اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫ت أَيْما ُن ُك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(58‬ابن عباس گويد‪:‬‬ ‫ِين آ َم ُنوا لِ َيسْ َتأْ ِذ ْن ُك ُم الَّذ َ‬
‫ِين َملَ َك ْ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫پيغمبر )ص( يك پسر جوان انصارى به نام مدلج بن عمرو را ھنگام ظھر سراغ عم ر‬
‫بن خطاب فرستاد كه او را بخواند و آن پسر وارد خانه شد و عمر را به حالتى ديد ك ه‬
‫دوس ت نداش ت دي ده ش ود‪ .‬عم ر ب ه پيغمب ر )ص( گف ت دل م م ىخواس ت خ داى تع الى‬
‫درباره اجازه گرفتن براى دخول نھى و امرى مىفرمود و آيه باال نازل گرديد‪.‬‬
‫مقاتل گويد‪ :‬اسماء بنت مرثد غالم بالغى داشت و در حالتى كه آن زن را ب د آم د ب ر او‬
‫وارد شد‪ .‬زن نزد پيغمبر )ص( رفته گف ت‪ :‬غالم ان و خادم ان م ا در ح التى ك ه دلم ان‬
‫نمىخواھد بر ما وارد مىشوند‪ .‬آيه مورد بحث نازل گرديد‪.‬‬
‫ْس َعلَى ْاألَعْ مى َح َر ٌج ‪) ...‬آيه ‪ .(61‬ابن عباس گويد چون آي ه ‪ 29‬نس اء ن ازل گردي د‬ ‫لَي َ‬
‫كه »بين خودتان اموالتان را به ناحق مخوريد« مسلمين از ھمخ وراك ش دن ب ا م ريض‬
‫و معلول و لنگ احتياط كرده گفتند‪ :‬مالى باالتر از خوراك نيس ت‪ ،‬و خداون د از بن احق‬
‫خوردن منع فرموده و البته كور جاى خوب خوردنى را نمىبيند و مريض غذاى كام ل‬
‫نمىتواند بخورد ]و خوردن ما به ناحق خواھد ب ود[ آي ه ن ازل گردي د ك ه در اي ن م ورد‬
‫حرجى نيست‪.‬‬
‫سعيد بن جبير و ضحاك گفتهاند‪ :‬خود افليجھ ا و كورھ ا از ھمخ وراكى ب ا تندرس تان پ ا‬
‫مشمئز بودند و از ھمخوراكىش ان كراھ ت داش تند و‬ ‫ّ‬ ‫پس مىكشيدند چه مردم از ايشان‬
‫اھل مدينه با كور و لنگ و مريض به سبب پلشتى ايش ان ھمس فره نم ىش دند‪ .‬آي ه ب دين‬
‫مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫ّ‬
‫مجاھ د گوي د‪ :‬بعض ى اص حاب رس ول ﷲ )ص( ك ه چي زى ب راى اطع ام مريض ان و‬
‫معلوالن نداشتند اينان را با خود ب ه خان ه پ دران و م ادران ي ا خويش ان ك ه در آي ه ذك ر‬
‫شده‪ ،‬مىبردند و معلولين خود خوردن خ وراك را ك ه در واق ع متعل ق ب ه دع وت كنن ده‬
‫نب ود روا ندانس ته پ ا پ س م ىكش يدند و م ىگفتن د م ا را ب ه خان هاى آوردهان د ك ه از آن‬
‫خودش ان نيس ت‪ .‬آي ه م ورد بح ث‪ ،‬بيم اران و زمينگي ران را رخص ت م ىدھ د ك ه در‬
‫خانهھايى كه نام برده شد‪ ،‬خوراك بخورند‪.‬‬
‫حسن بن محمد فارسى با اسناد از سعيد بن مسيّب روايت مىكند عدهاى از اصحاب‬
‫موقعى كه ھمراه پيغمبر )ص( )براى جھاد( از شھر مىرفتند كليد خانهشان را به كور‬
‫و لنگ و مريض يا خويشاوند مىسپردند و س فارش م ىكردن د ك ه در ص ورت ني از از‬
‫خوردنىھا كه در خانه ھست استفاده كنند ولى اين ان از خ وردن پرھي ز ك رده م ىگفتن د‬
‫مىترسيم به طيب خاطر صاحبخانه نباشد‪ .‬آيه براى تجويز نازل گرديد‪.‬‬
‫ْس َعلَ ْي ُك ْم جُنا ٌح أَنْ َتأْ ُكلُوا َجمِيعا ً أَ ْو أَ ْشتاتا ً ‪) ...‬آيه ‪ .(61‬قتاده و ض حاك گوين د اي ن آي ه‬
‫لَي َ‬
‫درباره طايفه بنى ليث بن عمرو از كنانه نازل شد ك ه ھرگ ز تنھ ا غ ذا نم ىخوردن د‪ ،‬و‬
‫گاه شخص صاحب شتران شيرده و زندگى بسامان با خوراكى در پيش رو از صبح ت ا‬
‫غ روب گرس نه م ىنشس ت ت ا تنھ ا غ ذا نخ ورده باش د و اگ ر ش ب م ىش د و مھم انى‬
‫نمىرسيد و ھمسفرهاى نمىيافت بناچ ار تنھ ا غ ذا م ىخ ورد‪ .‬آي ه ب ه اي ن مناس بت ن ازل‬
‫شد‪.‬‬
‫عكرم ه گوي د‪ :‬اي ن قس مت از آي ه درب اره جمع ى از انص ار ن ازل ش د ك ه وقت ى مھم ان‬
‫داشتند جز با مھمان دست به خوراكى نمىبردند‪ .‬آي ه رخص ت داد ك ه ج دا ج دا ي ا گ رد‬
‫ھم غذا بخورند‪.‬‬

‫سوره فرقان‬

‫ك ‪) ...‬آيه ‪ .(10 -7‬احمد بن محمد بن اب راھيم‬ ‫ك الَّذِي إِنْ شا َء َج َع َل َل َ‬

‫ك َخيْراً ِمنْ ذلِ َ‬ ‫َت َ‬
‫بار َ‬
‫مقرى با اسناد از ابن عباس رواي ت م ىكن د ك ه چ ون مش ركان ب ر پيغمب ر )ص( عي ب‬
‫فق ر گرفت ه گفتن د اي ن چ ه ج ور پيغمب رى اس ت ك ه غ ذا م ىخ ورد و در بازارھ ا راه‬
‫مىرود‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( ان دوھگين ش د و جبرئي ل از س وى خ دا ب ه دلج ويى حض رت ف رود آم د و‬
‫العزة سالمت رساند و گفت‪» :‬پيش از تو ھر پيغمبرى فرس تاديم‬ ‫سالم داد و گفت‪ :‬رب ّ‬
‫غ ذا م ىخوردن د و در بازارھ ا رف ت و آم د م ىكردن د‪ ،‬يعن ى ب ه كس ب و ت الش مع اش‬
‫مىپرداختند« در اين ميان كه صحبت مىكردند جبرئيل كوچك و كوچكت ر ش د چنانك ه‬
‫گ ويى ذوب ش ود و ب ه ان دازه عدس ى گردي د‪ ،‬پيغمب ر )ص( پرس يد چ را گ داختى و ب ه‬
‫اندازه عدس شدى؟ جبرئيل پاسخ داد‪ :‬درى از درھاى آسمان ك ه ت ا كن ون گش وده نش ده‬
‫بود باز شد و بيم دارم بر اثر عيبجويى كه از فقر تو كردند بر قوم تو عذاب نازل شود‬
‫و‬
‫جبرئيل پيغمبر )ص( به گريه افتادند‪ .‬تا باز جبرئيل بزرگ و بزرگتر ش د و ب ه ح ال‬
‫اول ب از گش ت و گف ت‪ :‬ي ا محم د م ژده ب ادت ك ه رض وان خ ازن بھش ت از س وى‬
‫پروردگ ارت رحم ت م ىآورد‪ .‬رض وان رس يد و س الم داد و گف ت ي ا محم د رب الع ّزة‬
‫سالمت مىرساند و ب ه س بدى درخش نده از ن ور ك ه ھم راه داش ت اش اره نم ود و گف ت‪:‬‬
‫پروردگارت م ىگوي د اي ن كلي د خ زاين دني ا ب راى ت و و ب ه ق در پ ر پش هاى ھ م از اج ر‬
‫آخرتت كم نمىشود‪ .‬پيغمبر )ص( با چشم از جبرئيل مشورت ك رد و جبرئي ل ب ا دس ت‬
‫اش اره ب ر زم ين ك رد‪ .‬يعن ى خ دا را تواض ع ك نم‪ .‬پيغمب ر )ص( ب ه رض وان فرم ود ب ه‬
‫خ زاين اي ن دني ا م را ني ازى نيس ت و دوس تت ر دارم ك ه فقي ر باش م و بن دهاى ص ابر و‬
‫سپاسگزار رضوان گفت‪ :‬نيكو پاسخ دادى و درست رفتى و ندايى در آس مان ب ه گ وش‬
‫رسيد‪ .‬جبرئيل به باال نگريست و ديد درھاى آسمان به سوى ع رش ب از ش ده و خ دا ب ه‬
‫ج ّنت عدن اشاره فرمود كه شاخهاى از درخت انش را ب ا خوش هاى ك ه از آن قص رى از‬
‫زبرجد سبز با ھفتاد ھزار در از ياقوت سرخ معل ق ب ود‪ ،‬در آوي زد‪ .‬جبرئي ل ب ه محم د‬
‫)ص( خطاب كرد كه به باال نگاه كن‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( ب اال نگريس ت و جايگ اهھ ا و غرف هھ اى پيغمب ران را مش اھده ك رد و دي د‬
‫جايگاه خودش برترى ويژهاى دارد و مناديى ندا داد‪ :‬يا محمد راضى ھستى؟‬
‫پيغمب ر )ص( پاس خ داد‪ :‬راض يم و ھ ر چ ه م ىخواس تى در دني ا ب ه م ن عط ا فرم ايى‬
‫ذخيره شفاعت قي امتم ق رار ده‪ .‬ب ه نظ ر مفس ران آي ه م ورد بح ث را ھ م رض وان ن ازل‬
‫كرده است‪.‬‬
‫َّ‬
‫َو َي ْو َم َي َع ضُّ الظ الِ ُم َعل ى َي َد ْي ِه ‪) ...‬فرق ان ‪ .(29 -27‬عط اى خراس انى از اب ن عب اس‬
‫رواي ت م ىكن د ك ه اب ىّ ب ن خل ف ن زد پيغمب ر )ص( حض ور م ىياف ت و ب ا حض رت‬
‫مىنشست و سخنانش را گوش م ىداد‪ .‬ب ى آنك ه ايم ان بي اورد و دوس تش عقب ة ب ن اب ى‬
‫معيط‪ ،‬وى را از اين كار منع كرد و آيه اشاره به اين موضوع دارد‪ .‬شعبى گويد‪ :‬عقبة‬
‫و امية بن خلف دوست بودند وقتى عقبه اسالم آورد اميه بدو گف ت ح ال ك ه ت ابع محم د‬
‫شدى ديگر ديدار تو بر من حرام است و عقبه براى رضايت خاطر اميه مرتد شد و به‬
‫كفر باز گشت و آيه بدين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫ديگر مفسران گويند عقبه و امي ة ب ن خل ف ھمپيم ان بودن د و عقب ه ھ ر وق ت از س فرى‬
‫باز مىآمد سفرهاى م ىگس ترد و اش راف ق ريش را دع وت م ىنم ود و ب ا پيغمب ر )ص(‬
‫نيز بسيار مجالست مىكرد‪ .‬يك بار از س فرى آم د و س فرهاى آم اده ك رده اشخاص ى را‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫دع وت نم ود و پيغمب ر )ص( را ني ز دع وت ك رد‪ .‬وقت ى غ ذا آوردن د رس ول ّ‬
‫فرمود تا شھادتين‬
‫نگويى لب به خوراكى تو نم ىزن م و عقب ه گف ت‪» :‬اش ھد انّ ال ال ه اال ﷲ و انّ محم دا‬
‫ﷲ« تا پيغمبر )ص( از آن طعام تناول كرد و ابىّ بن خلف در آن مجل س نب ود‪،‬‬ ‫رسول ّ‬
‫وقتى ماجرا را شنيد به عقبه گفت تو از آيين منحرف ش دى و ب ه محم د متماي ل گش تى‪.‬‬
‫ابىّ گفت‪ :‬به خدا چنين نيست حقيقت اين است كه آن مرد در خانهام مھمان بود و گف ت‬
‫تا شھادت نگويى دست به سفرهات نمىبرم و ش رم داش تم از اينك ه غ ذا نخ ورده بي رون‬
‫رود شھادت گفتم تا غذا بخورد‪ .‬ابىّ گفت تا نروى و آب دھان ب ر چھ رهاش نين دازى و‬
‫گردنش را لگد نكنى از تو خشنود نخواھم شد و عقبه آن كار را كرد و ش كمبه حي وانى‬
‫را نيز به پشت شانه پيغمب ر )ص( ان داخت و پيغمب ر )ص( ب دو فرم ود اگ ر در بي رون‬
‫از مكه ببينمت سر از گردن ت خ واھم پران د‪ .‬عقب ه در روز ب در گرفت ار و كش ته ش د و‬
‫اب ىّ ب ن خل ف ني ز در جن گ اح د ب ه دس ت خ ود پيغمب ر )ص( ب ه ھالك ت رس يد و آي ه‬
‫درباره اين دو دوست است‪.‬‬
‫ضحاك گويد وقت ى عقب ه خ دو ب ر ص ورت پيغمب ر )ص( ان داخت آب دھ انش ب ه س وى‬
‫خودش باز گشت و دو پاره شد و دو گونهاش را سوزاند و اثرش تا آخر باقى بود‪.‬‬
‫آخ َر ‪) ...‬آيه ‪ .(70 -68‬ابو اسحاق ثعالبى با اسناد از ابن‬ ‫ُون َم َع َّ ِ‬
‫ﷲ إِلھا ً َ‬ ‫َو الَّذ َ‬
‫ِين ال َي ْدع َ‬
‫عباس روايت مىكند‪ :‬عدهاى از مش ركان ك ه زن ا و قت ل نف س زي اد مرتك ب ش ده بودن د‬
‫نزد محمد )ص( آمده گفتند آنچه تو ما را بدان مىخوانى خوب است ليكن كفاره گناھان‬
‫گذشته ما چه م ىش ود؟ آي ات ‪ 70 -68‬فرق ان در ج واب ن ازل گردي د )ك ه آنچ ه گذش ته‬
‫آمرزيده مىشود(‪ .‬مسلم نيز اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫ﷲ ب ن مس عود رواي ت م ىكن د ك ه گف ت‪ :‬از‬ ‫محمد بن ابراھيم بن حجى با اس ناد از عب د ّ‬
‫ﷲ )ص( پرس يدم ك دام گن اه ب زرگت ر اس ت فرم ود آنك ه ب راى خ داى آفرينن ده‬ ‫رس ول ّ‬
‫شريك قائل ش وى‪ .‬پرس يدم بع د؟ فرم ود آنك ه فرزن د خ ويش را از ت رس س نگينى خ رج‬
‫بكشى‪ .‬پرسيدم بعد؟ فرمود آنك ه ب ا ھمس ر ھمس ايهات زن ا كن ى و آي ات م ورد بح ث در‬
‫اين باب نازل گرديد‪ .‬بخارى و مسلم نيز اين روايت را آوردهاند‪.‬‬
‫ابو بكر بن حارث با اس ناد از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه وحش ى ]قات ل حم زه[ ن زد‬
‫پيغمب ر )ص( آم د و ام ان خواس ت و گف ت آم دهام ك الم خ دا را بش نوم‪ .‬پيغمب ر )ص(‬
‫فرمود‪:‬‬
‫من دلم مىخواست در حال امان يافته چشمم ب ه ت و نم ىافت اد‪ ،‬اكن ون ك ه ام ان خواس تى‬
‫در ام انى ت ا ك الم خ دا را بش نوى‪ .‬وحش ى پرس يد‪ :‬م ن ك ه ش رك ورزي دهام‪ ،‬قت ل نف س‬
‫مرتكب شدهام و زنا كردهام آيا خدا توبهام را مىپذيرد؟ پيغمبر )ص( جوابى نفرم ود ت ا‬
‫آيات‬
‫م ورد بح ث ن ازل گردي د‪ .‬وحش ى گف ت در اي ن آي ه ش رط قب ول توب ه را عم ل ص الح‬
‫مىبينم‪ ،‬باز امان مىخواھم تا كالم خدا را بشنوم‪ .‬آيه نازل شد ك ه »خ دا گن اه ش رك را‬
‫نمىآم رزد و كمت ر از آن را ب ر ھ ر ك س بخواھ د م ىبخش ايد« )س وره نس اء آي ه ‪.(48‬‬
‫پيغمبر )ص( وحشى را خواست و آيه را بر او تالوت فرم ود‪ .‬وحش ى گف ت‪ :‬ش ايد م ن‬
‫از كس انى نباش م ك ه خ دا بخواھ د ب ر م ن ببخش ايد ب از ام ان م ىخ واھم ت ا ك الم خ دا را‬
‫بشنوم‪ .‬تا آيه ‪ 53‬سوره زمر نازل شد‪» :‬بگو اى بندگان من كه بر خويش ستم ران ده و‬
‫افراط كردهاي د از رحم ت خ دا نومي د مباش يد ك ه خ دا تم ام گناھ ان را م ىآم رزد و گن اه‬
‫پ وش و مھرب ان اس ت«‪ .‬وحش ى گف ت‪ :‬قب ول اس ت‪ ،‬و در اي ن آي ه ش رطى نم ىبي نم و‬
‫اسالم آورد‪.‬‬

‫سوره قصص‬

‫ﷲ ش يرازى ب ا‬ ‫ﷲ ب ن محم د ب ن عب د ّ‬
‫ت ‪) ...‬آي ه ‪ .(56‬اب و عب د ّ‬ ‫ك ال َت ْھ ِدي َم نْ أَحْ َب ْب َ‬
‫إِ َّن َ‬
‫اسناد از سعيد بن مسيّب و او از پدرش روايت مىكند كه چون ابو طال ب را م رگ در‬
‫ﷲ بن ابى اميه را آنج ا دي د‪.‬‬‫ﷲ )ص( بر بالين او رفت و ابو جھل و عبد ّ‬ ‫رسيد رسول ّ‬
‫حضرت فرمود‪ :‬عمو ال اله اال ﷲ بگو تا براى شفاعت تو نزد خدا حجتى داش ته باش م‪.‬‬
‫ﷲ ب ن اب ى امي ه ب ه اب و طال ب گفتن د آي ا از ك يش عب د المطل ب ب ر‬ ‫اب و جھ ل و عب د ّ‬
‫مىگردى؟ و آن سخنان از سوى پيغمبر )ص( و آن دو تن خطاب ب ه اب و طال ب تك رار‬
‫مىگرديد تا ب االخره اب و طال ب گف ت‪ :‬م ن ب ر آي ين عب د المطل بم‪ ،‬و ال ال ه اال ﷲ نگف ت‬
‫»‪ .«1‬پيغمبر )ص( فرمود براى تو پيوسته طل ب آم رزش خ واھم ك رد مگ ر آنك ه خ دا‬
‫منعم كن د ت ا آي ه ن ازل ش د‪» :‬پيغمب ر )ص( و مؤمن ان را نش ايد ك ه بھ ر مش ركان طل ب‬
‫آمرزش كنند ھر چند خويشاوند نزديك باشند«‪.‬‬
‫و درباره ابو طالب آيه مورد بح ث ف رود آم د ك ه »ت و ھ ر ك ه را دوس ت دارى ھ دايت‬
‫نتوانى«‪.‬‬
‫مسلم و بخارى نيز اين روايت را آوردهاند‪.‬‬
‫استاد ابو اسحاق احمد بن محم د ب ن اب راھيم ب ا اس ناد از اب و ھري ره رواي ت م ىكن د ك ه‬
‫پيغمبر )ص( به عمويش گفت‪ :‬ال اله اال ﷲ بگو تا روز قيامت بھر تو شھادت دھم‪ .‬او‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬راجع به مؤمن بودن ابو طالب طبق نظ ر ش يعه ر‪ .‬ك‪ :.‬نمون ه بين ات‪ ،‬دكت ر محم د ب اقر محق ق‪،‬‬
‫ذيل ھمين آيه ص ص ‪ .599 -598‬به نظر مترجم طبق قراين تاريخى‪ ،‬حضرت اب و طال ب مس لمان‬
‫بوده است‪ .‬طبق بعضى روايات شيعه ابو طالب ھمچون اصحاب كھف اظھار شرك مىنمود ول ى در‬
‫باطن مؤمن بوده است‪) .‬اصول كافى‪ ،‬ترجمه فارسى‪ -.(339 /2 ،‬م‪.‬‬
‫پاسخ داد‪ :‬اگر بيم عيبجويى زنان ق ريش نب ود ك ه گوين د از ت رس م رگ »اش ھد« گف ت‬
‫چشم تو را با گفتن آن روشن مىكردم‪ .‬آيه باال بدين مناسبت نازل گرديد‪ .‬مسلم با اسناد‬
‫از ابو اسحاق روايت مىكند كه به عقيده ھمه مفسران آيه فوق درباره ابو طالب است‪.‬‬
‫ك ُن َت َخ َّطفْ ِمنْ أَرْ ضِ نا ‪) ...‬آيه ‪ .(57‬اين آيه درباره ح ارث ب ن‬
‫َو قالُوا إِنْ َن َّت ِب ِع ْالھُدى َم َع َ‬
‫عثم ان ب ن عب د من اف ن ازل ش د ك ه ب ه پيغمب ر )ص( گف ت‪ :‬م ا يق ين داري م ك ه ت و ح ق‬
‫مىگويى ليكن مانع پيروى ما از تو اين است كه مبادا ع رب علي ه ت و متح د ش ده م ا را‬
‫از اي ن س رزمين ب ر كنن د‪ ،‬و م ا ق درت مقابل ه ن داريم‪ .‬آي ه در ج واب ن ازل گردي د ك ه‬
‫»مگر نه در حرم امنى جايشان دادهايم و ھ ر گون ه محص والت و نعم ات ب دانجا آورده‬
‫مىشود كه رزقى است از جانب ما اما بيشتر آنھا نمىفھمند«‪.‬‬
‫أَ َف َمنْ َو َع ْدناهُ َوعْ داً َح َس نا ً َف ُھ َو القِي ِه ‪) ...‬آي ه ‪ .(61‬اب و بك ر ح ارث ب ا اس ناد از مجاھ د‬
‫روايت مىكند ك ه آي ه درب اره عل ى و حم زه در براب ر اب و جھ ل اس ت‪ .‬س ّدى گوي د‪ :‬در‬
‫مورد عمار و وليد بن مغيرة اس ت‪ ،‬و ني ز گفت هان د درب اره پيغمب ر )ص( در براب ر اب و‬
‫جھل است‪.‬‬
‫ك َي ْخلُ ُق ما َيشا ُء َو َيختا ُر ‪) ...‬آيه ‪ .(68‬به گفته مفسران اين آيه در جواب وليد ب ن‬
‫ْ‬ ‫َو َر ُّب َ‬
‫مغيرة است‪.‬‬

‫سوره عنكبوت‬

‫الم أَ َحسِ َ‬
‫ب ال َّناسُ ‪) ...‬آيه ‪ .(2 -1‬شعبى گويد‪ :‬در مكه ع دهاى بودن د ك ه ب ه اس الم مق رّ‬
‫بودند‪.‬‬
‫اصحاب پيغمبر )ص( از مدينه به ايشان نوشتند كه اقرار و اسالم شما پذيرفته نيست تا‬
‫ھجرت كنيد‪ .‬آنان بر قصد مدينه بيرون آمدن د و مش ركان دنبالش ان ك رده آزار رس اندند‬
‫آيه باال نازل گرديد و مسلمين از مدينه به آنان نوشتند كه چنين آيهاى درب اره ]امتح ان[‬
‫شما نازل شده‪ .‬با خود گفتند بيرون مىشويم و اگر تعقيبمان كردند مىجنگيم و بيرون‬
‫آمدند و مشركان دنبالشان كردند و جنگ واقع شد‪ .‬ع دهاى كش ته ش دند و جمع ى رس تند‬
‫و آيه ‪ 110‬سوره نحل در غفران در رحمت اين مھ اجران ن ازل ش د‪ .‬مقات ل گوي د‪ :‬آي ه‬
‫درباره‬
‫خ انواده مھج ع م والى عم ر ك ه اول ش ھيد مس لمين در ب در اس ت و ب ه تي ر عم رو ب ن‬
‫الحضرمى كشته شد فرود آمد و پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬مھج ع س يد الش ھداء اس ت و اول‬
‫كسى است از اين امت كه به سوى بھشت خوانده م ىش ود‪ .‬وال دين و زن مھج ع بيت ابى‬
‫مىنمودند آيه باال نازل شد و آگاه شدند براى رضاى خداى تعالى آزمونھاى گرفت ارى‬
‫و سختى ھست‪.‬‬
‫ً‬
‫سان ِبوالِ َد ْي ِه حُسْ نا ‪) ...‬آيه ‪ .(8‬ب ه گفت ه مفس ران‪ ،‬اي ن آي ه درب اره س عد ب ن‬‫ص ْي َنا ْاإلِ ْن َ‬ ‫َو َو َّ‬
‫ابى وقاص نازل گرديد كه چ ون ايم ان آورد م ادرش جميل ه ب دو گف ت اى س عد ش نيدهام‬ ‫ّ‬
‫منحرف شدهاى‪ ،‬به خدا از آفت اب و ب اد زي ر س قف نم ىروم و ن ان و آب نم ىخ ورم ت ا‬
‫منكر محمد شوى و به آيين سابقت باز گردى‪ .‬و سعد عزيزترين فرزند آن زن بود‪ .‬اما‬
‫سعد گوش به حرف مادر نداد و مادرش سه روز گرسنه و تشنه بيرون از خانه مىبود‬
‫تا غش كرد‪.‬‬
‫سعد نزد پيغمبر )ص( آم د و م اجرا ب از نم ود‪ ،‬و آي ه ب اال ن ازل گردي د‪ ،‬و ھمچن ين آي ه‬
‫‪ 15‬سوره احقاف و آيه ‪ 15 -14‬سوره لقمان‪.‬‬
‫ّ‬
‫ابو سعيد ب ن اب ى بك ر غ ازى ب ا اس ناد از مص عب و او از پ درش س عد ب ن اب ى وق اص‬
‫رواي ت م ىكن د ك ه م ادرش س وگند خ ورد ك ه مطلق ا ح رف نزن د و چي زى نخ ورد و‬
‫نياشامد مگر آنكه سعد به كفر باز گردد‪ .‬و سه روز گذش ت و م ادرش از ش دت س ختى‬
‫و ناراحتى بيھوش شد و آيه باال نازل گرديد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ك ِبي ‪) ...‬آيه ‪ .(8‬احمد ب ن محم د ب ن عب د ﷲ ب ن ح افظ ب ا اس ناد از‬ ‫ك لِ ُت ْش ِر َ‬
‫َو إِنْ جا َھدا َ‬
‫ابو عثمان نھدى و او از سعد بن مالك روايت مىكند كه اي ن قس مت از آي ه درب اره م ن‬
‫نازل شد‪ .‬من فرزندى نيك و مطي ع ب راى م ادرم ب ودم وقت ى اس الم آوردم م ادرم گف ت‪:‬‬
‫اين دين تازه چيست كه برگزيدهاى؟ اين دين را رھا ك ن ي ا ت رك آب و ن ان م ىك نم ك ه‬
‫بميرم و اين ننگ براى ت و مان د ك ه بگوين د‪ :‬اى م ادر ك ش! گف تم اى م ادر اي ن ك ار را‬
‫نك ن ك ه م ن ب ه ھ يچ وج ه دس ت از دي نم ب ر نم ىدارم‪ .‬س عد گوي د م ادرم ي ك روز غ ذا‬
‫نخورد و بر او فشار آم د و روز و ش ب ديگ ر ھ م گرس نه گذران د و ب ه س ر ح د طاق ت‬
‫رسيد‪ .‬چون چنان گفتم‪ :‬مادر به خدا اگر ص د ج ان داش ته باش ى و يك ى يك ى از ت ن ب ر‬
‫آيد از دينم دست بردار نيس تم‪ .‬ح ال م ىخ واھى غ ذا بخ ورى م ىخ واھى نخ ور‪ .‬م ادرم‬
‫وقتى چنين ديد غذا خورد‪.‬‬
‫َّ‬
‫اس َمنْ َيقُو ُل آ َم َّنا ِبا ِ ‪) ...‬آيه ‪ .(10‬مجاھد گوي د اي ن آي ه درب اره كس انى ن ازل‬ ‫َو م َِن ال َّن ِ‬
‫شد‬
‫كه به زبان مسلمان بودند اما وقتى يك گرفتارى از جانب خدا م ىرس يد ي ا خ ود دچ ار‬
‫مص يبتى م ىش دند ب ه كف ر م ىگراييدن د‪ .‬ض حاك گوي د‪ :‬درب اره ع دهاى از من افقين مك ه‬
‫اس ت ك ه اظھ ار مس لمانى م ىنمودن د و چ ون م ورد تع رض مش ركان ق رار گرفتن د ب ه‬
‫شرك باز گشتند‪ .‬عكرمه از ابن عباس روايت مىكند اين آيه درباره كسانى است كه به‬
‫اغواى مشركان از دين بيرون رفتند و مرتد ش دند‪ .‬ھمچن ين آي ه ‪ 97‬س وره نس اء و آي ه‬
‫‪ 28‬سوره نحل نيز درباره آنان است‪.‬‬
‫َو َكأَيِّنْ ِمنْ دَا َّب ٍة ال َتحْ ِم ُل ِر ْز َق َھا ‪) ...‬آيه ‪ .(60‬ابو بكر احمد بن محمد تميمى با اسناد از‬
‫ابن عمر روايت مىكند كه ھمراه پيغمبر )ص( داخل يكى از چھارديوارىھ اى انص ار‬
‫ش ديم و حض رت از زم ين خرم ا ب ر م ىچي د و م ىخ ورد و م ىفرم ود‪ :‬ت و چ را‬
‫نم ىخ ورى؟ ع رض ك ردم مي ل ن دارم‪ .‬فرم ود ول ى م ن اش تھا دارم‪ .‬اي ن ص بح روز‬
‫چھارم است كه چيزى نخوردهام در حالى كه اگر مىخواس تم و دع ا م ىك ردم خداون د‪،‬‬
‫ھمانن د مملك ت كس رى و قيص ر را ب ه م ن م ىداد‪ .‬اى اب ن عم ر ت و ب ا تعج ب در مي ان‬
‫قومى خواھى زيست كه روزى س الش ان را پنھ ان س ازند ك ه )نتيج ه ي ا س بب( ض عف‬
‫يق ين اس ت‪ .‬اب ن عم ر گوي د‪ :‬ب ه فاص له كم ى اي ن آي ه ن ازل گردي د‪» :‬بس ا جنبن دگان ك ه‬
‫روزى خ ويش ھم راه ندارن د و ب ا خ ود حم ل نم ىكنن د و خ دا روزى آنھ ا را و ش ما را‬
‫مىدھد‪ ،‬كه او شنوا و دانا است«‪.‬‬

‫سوره روم‬

‫ال م ُغلِ َب ِ‬
‫ت ال رُّ و ُم ‪) ...‬آي ه ‪ .(7 -1‬ب ه گفت ه مفس ران‪ ،‬كس رى س پاھى ب ه س ركردگى‬
‫شھريران نامى به سوى روم گسيل داشت و او بر روميان تاخته كشتار و ويران ى ك رد‬
‫و درختان زيتون بريد‪ .‬قيصر مردى به نام يحنس را به مقابل ه فرس تاد ك ه در اذرع ات‬
‫و بصرى كه مرز عربستان و شام بود با شھريران رو به رو شد و از ايرانيان شكست‬
‫خورد و اين خبر به پيغمبر )ص( و اص حابش در مك ه رس يد و ب ر ايش ان گ ران آم د و‬
‫اينكه مجوس ب ر مس يحيان روم ى غلب ه كنن د حض رت را خ وش نم ىآم د ام ا كف ار مك ه‬
‫خوشحال شدند و در مالقات مسلمين زخم زبان مىزدند كه شما و مسيحيان اھ ل كتابي د‬
‫و ما امّى ھستيم‪ .‬ديديد كه‬
‫برادران ايرانى ما بر برادران روم ى ش ما پي روز ش دند م ا ني ز ب ر ش ما غلب ه خ واھيم‬
‫ك رد‪ .‬آي ات م ورد بح ث در ج واب مش ركان ن ازل گردي د ك ه رومي ان بع د از چن د س ال‬
‫غالب خواھند شد‪.‬‬
‫اسماعيل بن ابراھيم واعظ با اسناد از ابو سعيد خدرى روايت م ىكن د ك ه )پ س از چن د‬
‫سال( در روز بدر كه مسلمين بر مشركان پيروز شدند‪ ،‬رومي ان ني ز ب ر ايراني ان غلب ه‬
‫يافتند و مؤمنان )از خبر غيبى قرآن( به شگفت آمدند‪.‬‬

‫سوره لقمان‬

‫اس َمنْ َي ْش َت ِري لَھ َْو ْال َحدِي ِ‬

‫ث ‪) ...‬آيه ‪ .(6‬كلبى و مقات ل گوين د آي ه درب اره نض ر‬ ‫َو م َِن ال َّن ِ‬
‫بن حارث نازل شد كه چون براى تجارت به ايران مىرفت داستانھاى عجم خريدارى‬
‫مىكرد و ھمراه مىآورد و براى قريش نقل و حكايت مىنمود و مىگف ت‪ :‬محم د‪ ،‬خب ر‬
‫و داس تان ع اد و ثم ود م ىگوي د و م ن داس تان رس تم و اس فنديار و اخب ار خس روان‬
‫آوردهام‪.‬‬
‫قريش گوش دادن به قرآن را ت رك گفت ه ب ه ش نيدن س خن او روى م ىآوردن د و از اي ن‬
‫لذت مىبردند‪.‬‬
‫مجاھد گويد اشاره آيه به خريدارى غالمان و كنيزان خواننده و نوازنده است‪.‬‬
‫احمد بن محمد بن ابراھيم مقرى با اسناد از ابو امامه رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر )ص(‬
‫فرمود تعليم مغنيه و معامله و قيمت آن حرام است و آيه مذكور در چنين موردى ن ازل‬
‫شده و صداى ھيچ مردى به آواز بلند نمىشود مگر اينكه خدا دو شيطان م ىفرس تد ك ه‬
‫بر دو شانهاش بنشينند و آنقدر لگد بزنند )يا پاى بكوبند( تا خاموش شود‪.‬‬
‫ثور از پدرش ابو فاخته و او از ابن عباس روايت مىكند اي ن آي ه درب اره م ردى ن ازل‬
‫شد كه مطربهاى خريده بود و صبح و شام‪ ،‬آواز وى گوش مىداد‪.‬‬
‫ك ِبي ‪) ...‬آيه ‪ .(15 -14‬چنانكه ذي ل آي ه ‪ 8‬س وره عنكب وت‬ ‫ك َعلى أَنْ ُت ْش ِر َ‬ ‫َو إِنْ جا َھدا َ‬
‫گفتيم درباره سعد بن ابى و ّقاص نازل گرديد‪.‬‬
‫اب إِلَ يَّ ‪) ...‬آي ه ‪ .(15‬عط اء از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه اي ن‬ ‫َو ا َّت ِبعْ َس ِبي َل َم نْ أَن َ‬
‫قسمت آيه درباره ابو بكر نازل شد كه چون ايمان آورد عب د ال رحمن ب ن ع وف و س عد‬
‫بن ابى و ّقاص و‬
‫س عيد ب ن زي د و عثم ان و طلح ه و زبي ر ب دو گفتن د آي ا محم د را تص ديق ك ردى و ب دو‬
‫گرويدى؟‬
‫ابو بكر گفت‪ :‬آرى‪ ،‬و شما نيز ھمين كار را بكنيد‪ .‬آيه خطاب به سعد است كه »طريقه‬
‫و روش كسى را كه به سوى من باز گشت پيروى كن«‪.‬‬
‫ض ِمنْ َش َج َر ٍة أَ ْقال ٌم ‪) ...‬آيه ‪ .(27‬ب ه گفت ه مفس ران‪ ،‬چ ون مش ركان‬ ‫َو لَ ْو أَنَّ ما فِي ْاألَرْ ِ‬
‫ب ه راھنم ايى يھ ود از پيغمب ر )ص( در م ورد روح س ؤال كردن د و پاس خ آم د‪َ » :‬و م ا‬
‫ِيال« ]اسراء‪ [84 ،‬پ س از ھج رت پيغمب رت ب ه مدين ه احب ار يھ ود‬ ‫أُوتِي ُت ْم م َِن ْالع ِْلم إِ َّال َقل ً‬
‫ِ‬
‫ن زد حض رت آم ده گفتن د ش نيدهاي م گفت هاى »ش ما را ج ز دان ش ان دكى نرس يده اس ت«‬
‫مقص ودت م اييم ي ا مكي ان؟ پيغمب ر )ص( پاس خ داد‪ :‬ھم هت ان‪ .‬گفتن د‪ :‬مگ ر ت و خ ود در‬
‫آياتى كه بر تو نازل شد نمىخ وانى ك ه م ا را ت ورات دادهان د و در آن دان ش ھم ه چي ز‬
‫است‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪:‬‬
‫ھمان در برابر علم خدا اندك است‪ .‬ھمانا چيزھايى بر شما فرستاده ك ه اگ ر ب دان عم ل‬
‫كنيد فايده مىيابيد‪ .‬احبار گفتند‪ :‬چگونه چن ين ادع ايى م ىكن ى ح ال آنك ه خ ود آوردهاى‬
‫ت ْالح ِْك َم َة »‪َ «1‬ف َق ْد أُو ِت َي َخ ْي راً َكثِي راً«‪ .‬اكن ون بگ و »خي ر ف راوان« ب ا‬ ‫» َو َم نْ ُي ْؤ َ‬
‫»دان ش ان دك« چگون ه قاب ل جم ع اس ت؟ آي ه در پاس خ ن ازل گردي د ك ه »اگ ر ھ ر چ ه‬
‫درخ ت در زم ين اس ت قل م باش د و دري ا مرك ب‪ ،‬و ھف ت دري ا در ك ار آي د‪ ،‬كلم ات‬
‫پروردگار من تمام نشود«‪.‬‬
‫ﷲ عِ ْن َدهُ عِ ْل ُم السَّا َع ِة ‪) ...‬آيه ‪ .(34‬باديه نشينى به نام حارث بن عمرو بن حارثه بن‬ ‫إِنَّ َّ َ‬
‫محارب بن حفص ه ن زد پيغمب ر )ص( آم د و س اعت قيام ت را پرس يد و ھمچن ين گف ت‪:‬‬
‫زمين ما خشك است كى باران مىآيد‪ ،‬و زنم آبستن ب ود‪ ،‬چ ه م ىزاي د؟ و خ ود م ىدان م‬
‫كجا زاده شدهام بگو در كجا خواھم مرد؟ آي ه در پاس خ او ن ازل گردي د ك ه »ھمان ا خ دا‬
‫است ك ه س اعت قيام ت دان د و ب اران ف رود آرد و از درون بچ هدانھ ا خب ر دارد‪ .‬ھ يچ‬
‫كس نداند كه فردا چه خواھد كرد و چه به دست خواھد آورد‪ ،‬و ھيچ ك س ندان د ك ه در‬
‫كجا خواھد مرد‪.‬‬
‫ھمانا خدا است كه داننده و با خبر است«‪.‬‬
‫اب و عثم ان س عيد ب ن محم د م ؤذن ب ا اس ناد از اي اس ب ن س لمه و او از پ درش رواي ت‬
‫مىكند كه ھمراه پيغمبر )ص( بودم مردى در رسيد با مادي انى آبس تن‪ ،‬و ك رهاى آورده‬
‫ﷲ‪ ،‬فرس تاده خ دا‪ .‬م رد‬ ‫ب ود بفروش د‪ .‬از حض رت پرس يد ت و كيس تى؟ فرم ود‪ :‬رس ول ّ‬
‫پرسيد‪:‬‬
‫ساعت قيامت كى است؟ فرمود‪ :‬غيب است و كسى جز خدا نداند‪ .‬پرسيد باران كى‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬از اينجا معلوم مىشود ك ه يھودي ان كلم ه »حكم ت« را مشخص ا ب ه ت ورات تعبي ر م ىك ردهان د‪.‬‬
‫ظ اھرا كلم ه حكم ت عب رى و در عرب ى دخي ل اس ت‪ .‬ض منا ر‪ .‬ك‪ :.‬واژهھ اى دخي ل در ق رآن‪ ،‬ص‬
‫‪.181‬‬
 ‫مىآيد؟ فرمود غيب است و كسى جز خدا نداند‪ .‬پرسيد در شكم اسب نر است يا ماده؟‬
‫يكى است يا دو قلو؟ چه رنگ اس ت؟ فرم ود‪ :‬غي ب اس ت و كس ى ج ز خ دا ندان د‪ .‬م رد‬
‫گفت‪ :‬شمش يرت را ب ده ببي نم‪ .‬پيغمب ر )ص( شمش يرش را ب ه وى داد و او تك انى داد و‬
‫پس داد‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬اما تو كارى را كه قص د ك ردى نتوانس تى بكن ى‪ .‬و م رد‬
‫نيت كرده بود كه بروم و آن چيزھا بپرسم و سپس گردنش را بزنم‪.‬‬
‫ﷲ بن اسحاق با اسناد از ابن عمر روايت مىكند كه پيغمبر )ص( فرمود‪:‬‬ ‫ابو عبد ّ‬
‫گنجھاى غيب پنج تا است و گشودن آن جز خدا ندان د‪ .‬ج ز خ دا كس ى ندان د قيام ت ك ى‬
‫بر پا مىشود‪ ،‬جز خدا كسى نم ىدان د در بچ هدانھ ا چ ه نھفت ه؟ ج ز خ دا ك س ندان د ك ه‬
‫فردا چه خواھد شد‪ ،‬فقط خدا مىداند ھر كس در كجا خواھ د م رد و ك س ندان د‪ .‬و ك س‬
‫نداند كه كى باران آيد جز خدا‪ .‬بخارى نيز اين روايت را آورده است‪.‬‬

‫سوره سجده‬

‫ج ِع ‪) ...‬آيه ‪ .(16‬ابو اسحاق مقرى با اسناد از انس ب ن مال ك‬ ‫َت َتجافى ُج ُنو ُب ُھ ْم َع ِن ْال َمضا ِ‬
‫روايت مىكند كه آيه باال درباره ما جماعت انصار نازل ش د ك ه نم از مغ رب را پش ت‬
‫س ر پيغمب ر )ص( م ىخوان ديم و ت ا نم از عش اء ب ه من ازل خ ود ب از نم ىگش تيم و نم از‬
‫عشاء را نيز پشت سر پيغمبر )ص( مىخوانديم‪ .‬حسن )بصرى( و مجاھ د گفت هان د اي ن‬
‫آيه درباره شب زندهداران است ك ه ت ا س حر ب ه نم از م ىايس تادند‪ .‬ص حت اي ن نظ ر ب ا‬
‫روايت زير ثابت مىشود كه ابو بكر محمد ب ن عم ر خش اب ب ا اس ناد از مع اذ ب ن جب ل‬
‫آورده ك ه در جن گ تب وك ھم راه پيغمب ر )ص( ب وديم‪ .‬در گرم اى ش ديد ھ ر ك س ب ه‬
‫گوشهاى رفته بود و من به پيغمبر )ص( از ھمه نزديكتر بودم‪ .‬عرض كردم يا رسول‬
‫ﷲ )ص( م را عمل ى بي اموز ك ه ب ه بھش تم بب رد و از جھ نم دورم س ازد‪ .‬فرم ود ام ر‬ ‫ّ‬
‫مشكلى است ليكن ھر دشوارى را خدا آسان سازد سھل است‪ .‬خ دا را بپرس تى و ش رك‬
‫نيارى‪ ،‬نمازھاى واجب بگزارى‪ ،‬زك ات مع ين بپ ردازى و رمض ان را روزه ب دارى و‬
‫اگر مىخواھى درھاى خير را بر تو بنمايانم؟‬
‫ﷲ )ص(‪ .‬فرمود‪ :‬روزه )مستحب( كه سپر و محافظ اس ت‪،‬‬ ‫عرض كردم بلى يا رسول ّ‬
‫)از گن اه و دوزخ( و ص دقه ك ه كف اره لغ زشھ ا اس ت‪ ،‬و ش بخيزى فق ط ب راى رض اى‬
‫خدا‪ .‬و اين‬
‫آي ه را ت الوت فرم ود‪» :‬مؤمن ان پھل و از بس تر ج دا م ىدارن د و ب ا ب يم و امي د خ دا را‬
‫مىخوانند و از آنچه روزىشان كردهايم انفاق مىكنند«‪.‬‬
‫ان فاسِ قا ً ‪) ...‬آي ه ‪ .(18‬اي ن آي ه درب اره عل ى ب ن اب ى طال ب و‬ ‫أَ َف َمنْ َ‬
‫كان م ُْؤمِنا ً َك َم نْ ك َ‬
‫وليد بن عقب ة ن ازل گردي ده‪ .‬اب و بك ر احم د ب ن محم د اص فھانى ب ا اس ناد از اب ن عب اس‬
‫روايت مىكند كه وليد بن عقبه بن ابى مح يط ب ه عل ى گف ت‪ :‬م ن از ت و ني زه گ ذارتر و‬
‫زب ان آورت رم و جمعي ت اط رافم بيش تر اس ت‪ .‬عل ى فرم ود‪ :‬خ اموش اى فاس ق! و آي ه‬
‫مورد بحث نازل گرديد كه مؤمن و فاسق برابر نيستند‪.‬‬

‫سوره احزاب‬

‫ِين ‪) ...‬آيه ‪ .(1‬ابو سفيان و عكرم ة ب ن‬‫ين َو ْالمُنافِق َ‬

‫ﷲ َو ال ُتطِ ِع ْالكاف ِِر َ‬ ‫يا أَ ُّي َھا ال َّن ِبيُّ ا َّت ِق َّ َ‬
‫ابى جھل و ابو االعور سلمى پس از جنگ احد‪ ،‬به مدينه آمده بر عبد ّ‬
‫ﷲ ب ن اب ىّ وارد‬
‫ﷲ ب ن س عد ب ن اب ى‬‫شدند‪ .‬پيغمبر )ص( به جان امانشان داد تا مذاكره كنن د‪ .‬پ س عب د ّ‬
‫سرح و طعمة بن ابيرق ھم راه ايش ان ن زد پيغمب ر )ص( آمدن د و عم ر ب ن خط اب ني ز‬
‫نزد پيغمب ر )ص( ب ود‪ .‬آن ان ب ه حض رت گفتن د‪ :‬ب دگويى الت و ع ّزى و من ات را رھ ا‬
‫ك ن‪ ،‬و بگ و ب راى ب ت پرس تان داراى ش فاعت و منفعتن د‪ ،‬م ا ني ز ت را ب ا پروردگ ارت‬
‫ﷲ )ص(‪،‬‬ ‫واگ ذاريم‪ .‬س خن ايش ان ب ر پيغمب ر )ص( گ ران آم د‪ .‬عم ر گف ت‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫اجازه بفرما اينان را بكشيم‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬امانشان دادهام‪ .‬عمر خطاب به آن ان‬
‫گفت‪ :‬بيرون رويد كه لعنت و خشم خدا بر شما باد و پيغمبر )ص( فرمود كه عمر آنھ ا‬
‫را از مدينه بيرون كند و آيه باال نازل گرديد‪.‬‬
‫ْن فِ ي َج ْوفِ ِه ‪) ...‬آي ه ‪ .(4‬اي ن آي ه‪ ،‬درب اره جمي ل ب ن معم ر‬ ‫ﷲُ ل َِر ُج ٍل ِم نْ َق ْل َب ي ِ‬ ‫م ا َج َع َل َّ‬
‫فھرى ن ازل ش د ك ه م ردى عاق ل و ب ا حافظ ه ب ود و ق ريش م ىگفتن د‪ :‬او حتم ا دو قل ب‬
‫دارد كه اين ھمه چيز در ياد نگه م ىدارد‪ ،‬و خ ودش م ىگف ت م ن دو قل ب دارم ك ه ب ا‬
‫ھر دو تعقل مىكنم‪ ،‬و ھر كدامش از عقل محمد )ص( ب االتر اس ت‪ .‬در جن گ ب در ك ه‬
‫مشركان‪ -‬از جمله جميل ب ن معم ر‪ -‬شكس ت خ ورده ھزيم ت كردن د‪ ،‬اب و س فيان وى را‬
‫ديد در حالى كه يك لنگه كفش را‬
‫به دست داش ت و ي ك لنگ ه را در پ ا ك رده اس ت‪ .‬اب و س فيان پرس يد‪ :‬جمعي ت چ ه ش د؟‬
‫جميل پاسخ داد‪ :‬گريختند‪ .‬ابو سفيان پرسيد‪ :‬ترا چه شده است كه يك تا كفش پوش يدهاى‬
‫و يك تا را در دس ت دارى؟ پاس خ داد‪ :‬تص ور و احساس م اي ن ب ود ك ه ھ ر دو را ب ه پ ا‬
‫پوش يدهام‪ .‬و از آن روز فھميدن د ك ه وى دو قل ب )عق ل( نداش ته‪ ،‬و گ ر ن ه از كف ش در‬
‫دستش غافل نمىشد‪.‬‬
‫َو ما َج َع َل أَ ْدعِ يا َء ُك ْم أبْنا َءك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(4‬اين قسمت از آي ه درب اره زي د ب ن حارث ه ]بن ده‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫پيش ين پيغمب ر )ص([ اس ت ك ه پ يش از بعث ت‪ ،‬او را آزاد س اخته‪ ،‬پس ر خ ويش خوان ده‬
‫بود و بعدا ك ه حض رت ب ا زين ب دخت ر جح ش‪ -‬زن مطلّق ه زي د‪ -‬ازدواج ك رد‪ ،‬يھ ود و‬
‫منافقان گفتند‪ :‬محمد )ص( زن پسرش را گرفت و خ ود و ديگ ران را از اي ن ك ار نھ ى‬
‫م ىكن د‪ .‬آي ه در پاس خ آم د ك ه »خ دا پس ر خوان دگان ش ما را پس ران ش ما نش مرده‪ ،‬اي ن‬
‫تعبير زبانى شماست و خدا از حقيقت سخن مىگويد و ھمو راه مىنمايد«‪.‬‬
‫ّ‬
‫سعيد بن محمد بن احمد بن نعيم اشكابى با اسناد از سالم روايت مىكند ك ه عب د ﷲ ]ب ن‬
‫عمر[ مىگفته است‪ :‬م ا زي د ب ن حارث ه را فق ط زي د ب ن محم د خط اب م ىك رديم ت ا آي ه‬
‫نازل شد‪» :‬پسر خواندگان را به پدران ]راستين[ شان نسبت دھيد‪ ،‬اين در نظر خ دا ب ه‬
‫قسط نزديكتر است‪ «.‬بخارى ھم اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫ص َدقُوا م ا عا َھ ُدوا َّ َ‬
‫ﷲ َعلَ ْي ِه ‪) ...‬آي ه ‪ .(23‬اب و اس حاق احم د ب ن‬ ‫ِم َن ْال ُم ْؤ ِمن َ‬
‫ِين ِرج ا ٌل َ‬
‫ابراھيم با اسناد از انس ]بن مالك[ رواي ت م ىكن د ك ه عم ويم ان س ب ن نض ير‪ -‬ك ه م را‬
‫ھمنام او كردند‪ -‬در جنگ بدر حضور نداشت و اي ن پيش امد ب رايش ن اگوار ب ود ك ه از‬
‫ﷲ )ص( غيبت جس ته‪ ،‬و م ىگف ت‪ :‬اگ ر جنگ ى پ يش آي د‬ ‫اوّ لين جنگ در خدمت رسول ّ‬
‫خدا شاھد خواھد بود ك ه چ ه م ىك نم‪ .‬ت ا اينك ه جن گ اح د پ يش آم د و مس لمين ھزيم ت‬
‫كردن د‪ .‬ان س ب ن نض ير گف ت‪ :‬خ دايا م ن از عقاي د مش ركين بي زارم و از ك ردار اي ن‬
‫مسلمين ]پشت به جنگ كرده[ پوزش مىخواھم‪ .‬و با شمشير به راه افتاد و ب ه س عد ب ن‬
‫معاذ كه او را ديد گفت‪:‬‬
‫سوگند به آنكه جانم در دس ت اوس ت‪ ،‬از اح د ب وى بھش ت م ىش نوم‪ .‬و جنگي د ت ا كش ته‬
‫شد‪ .‬انس ]بن مالك[ گويد‪ :‬او را ميان كشتگان يافتيم‪ ،‬ھشتاد و اندى زخم شمشير و نيزه‬
‫و تير بر تن داشت و مثلهاش نيز كرده بودند و شناخته نمىشد تا خواھرش از عالمت ى‬
‫ك ه در انگش ت او ب ود‪ ،‬او را ش ناخت‪ ،‬و اي ن آي ه ن ازل ش د ك ه »از جمل ه مؤمن ان‪،‬‬
‫مردانى ھستند كه بر پيمان خويش با خدا به راستى وفا كردند‪«.‬‬
‫سعد بن احمد بن جعفر مؤذن‪ ،‬با اسناد از انس بن مال ك رواي ت م ىكن د ك ه آي ه درب اره‬
‫انس بن نضير نازل گرديده است‪ .‬بخارى نيز اين روايت را دارد‪.‬‬
‫ّ‬
‫َف ِم ْن ُھ ْم َمنْ َقضى َنحْ َب ُه ‪) ...‬آيه ‪ .(23‬اين قس مت از آي ه درب اره طلح ة ب ن عبي د ﷲ اس ت‬
‫كه در روز احد در كنار پيغمبر )ص( پايدار ماند تا دستش آسيب دي د‪ ،‬و پيغمب ر )ص(‬
‫فرمود‪:‬‬
‫ّ‬
‫»خدايا طلحه را بھشت مسلم دار‪«.‬‬
‫ﷲ تميمى با اسناد از نزال بن س بره رواي ت م ىكن د ك ه از عل ى‬ ‫احمد بن محمد بن عبد ّ‬
‫)ع( پرس يدند از ح ال طلح ه م ا را ب ا خب ر ك ن‪ ،‬فرم ود‪ :‬طلح ه از كس انى اس ت ك ه آي ه‬
‫» َف ِم ْن ُھ ْم َم نْ َقض ى َنحْ َب ُه« )يعن ى از مؤمن ان كس انى ھس تند ك ه عھ د واج ب بگزاردن د(‬
‫درباره ايشان آمد و از آن پس بر او حساب ننويسند‪.‬‬
‫عبد الرحمن بن حمدان با اسناد از عيسى بن طلحه روايت مىكن د ك ه روزى طلح ه ب ر‬
‫پيغمبر )ص( گذشت‪ ،‬به حضرت فرمود‪» :‬ھذا ممن قضى نحبه« )يعنى اين از كس انى‬
‫است كه نذر خويش به جاى آوردند(‪.‬‬
‫ت ‪) ...‬آيه ‪ .(23‬اب و بك ر ح ارثى ب ا اس ناد از‬‫س أَھْ َل ال َب ْي ِ‬
‫ْ‬ ‫ﷲُ لِي ُْذھ َ‬
‫ِب َع ْن ُك ُم الرِّ جْ َ‬ ‫إِ َّنما ي ُِري ُد َّ‬
‫ابو سعيد ]خدرى[ روايت مىكن د ك ه اي ن ]قس مت از[ آي ه درب اره پ نج ت ن يعن ى پيغمب ر‬
‫)ص( و على و فاطمه و حسن و حسين )ع( نازل گرديده است‪.‬‬
‫ابو سعيد نضوى با اسناد از عطاء ب ن اب ى رب اح و او ب ه ي ك واس طه از ام س ليم ]طب ق‬
‫روايت شيعه‪ :‬ام سلمه[ روايت مىكند كه پيغمبر )ص( در خانه ام سلمه بود‪ ،‬فاطم ه ب ا‬
‫ديگى سنگى آمد كه در آن خزي ره ]ن وعى آش[ ب ود‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬ش وھرت و‬
‫دو پسرت را ھم صدا كن‪ .‬على و حسن و حسين نيز آمدند و ھمه از آن غذا خوردند و‬
‫پيغمب ر )ص( در بس ترش روى كس اى س ياه رن گ ق رار داش ت‪ .‬ام س ليم گوي د‪ :‬م ن در‬
‫حجره نماز مىخوان دم‪ ،‬اي ن آي ه‪ ،‬ن ازل گردي د‪» :‬خداون د م ىخواھ د از ش ما اھ ل البي ت‬
‫پليدى را دور كند و به تمام معنا پاكيزهتان سازد‪ «.‬ام س ليم گوي د‪ :‬پيغمب ر )ص( گوش ه‬
‫كسا را گرفت و بر ايشان پوشانيد و دست به دعا بر افراشت ك ه »خ دايا اھ ل بي ت م ن‬
‫و ويژگان من اينانند‪ ،‬از اينان پلي دى را دور س از و ب ه تم ام معن ا پ اكيزهش ان ك ن‪ «.‬ام‬
‫ﷲ )ص( م ن ھ م ھس تم؟‬ ‫س ليم گوي د‪ :‬م ن س ر درون خان ه ك رده پرس يدم‪» :‬ي ا رس ول ّ‬
‫فرمود‪ :‬انك الى خير‪ ،‬انك ال ى خي ر« )ت و ب ه س وى خي ر و خ وبى ھس تى‪ ،‬ي ا اينك ه‪ :‬ت و‬
‫برو به سالمت!( ابو القاسم عبد الرحمن بن محمد سراج با اس ناد از اب ن عب اس رواي ت‬
‫مىكند كه آيه‬
 ‫درباره زنان پيغمبر )ص( نازل شده ]قسمت اول آيه چنين است[‪.‬‬
‫عقيل بن محمد جرجانى‪ ،‬ضمن اج ازه ش فاھى ك ه ب ه مؤل ف داده‪ ،‬از جمل ه ب ا اس ناد از‬
‫عكرمه روايت مىكند كه مراد آي ه زن ان پيغمب ر )ص( اس ت ن ه آنھ ا ك ه ن زدش رفتن د‪.‬‬
‫راوى گويد‪ :‬عكرمه اين مطلب را در بازار به صداى بلند مىگفت ]عكرم ه از خ وارج‬
‫است[‪.‬‬
‫ت ‪) ...‬آيه ‪ .(35‬مقات ل ب ن ح ّي ان گوي د‪ :‬ش نيدهام ك ه وقت ى اس ماء‬ ‫ْ‬
‫ِين َو المُسْ لِما ِ‬ ‫إِنَّ ْالمُسْ لِم َ‬
‫بنت عميس ھمراه شوھرش جعفر بن ابى طالب از حبشه به مدينه ب از گش ت‪ ،‬ب ه دي دن‬
‫زنان پيغمبر )ص( رفت و از ايشان پرسيد‪ :‬آيا درباره ما زنان چيزى نازل شد؟ گفتن د‪:‬‬
‫ﷲ )ص( زن ان مغب ون و‬ ‫ن ه‪ ،‬اس ماء ن زد پيغمب ر )ص( رف ت و گف ت‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫محروماند‪ .‬حضرت پرسيد‪ :‬چرا؟ گفت‪ :‬چون ھمانند مردان ]در آي ات[ از زن ان ني ز ب ه‬
‫نيكى ياد نشد‪ .‬آيه نازل شد كه‪» :‬مردان مسلمان و زنان مسلمان‪ ،‬مردان م ؤمن و زن ان‬
‫مؤمن‪ ،‬مردان عبادت پيشه و شايسته و زنان عبادت پيشه و شايسته‪ ،‬مردان ب ا ص داقت‬
‫و زنان با صداقت‪ ،‬م ردان ش كيبا و زن ان ش كيبا‪ ،‬م ردان خاش ع و زن ان خاش ع‪ ،‬م ردان‬
‫صدقه دھنده و زنان صدقه دھنده‪ ،‬مردان روزه گير و زن ان روزه گي ر‪ ،‬م ردان عفي ف‬
‫و زن ان عفي ف‪ ،‬مردان ى ك ه خ دا را بس يار ي اد م ىكنن د و زن ان خ دا ي اد‪ ،‬را خداون د‪،‬‬
‫مغفرت و پاداش بزرگى آماده كرده است«‪.‬‬
‫قت اده گوي د‪ :‬پ س از آنك ه ذك ر زن ان پيغمب ر )ص( در آي ات ق رآن آم د‪ ،‬بعض ى زن ان‬
‫مسلمان‪ ،‬نزد ايشان آمده گفتند‪ :‬خداون د از ش ما ي اد ك رده و از م ا نك رده‪ ،‬و اگ ر در م ا‬
‫خيرى بود از ما ھم ياد مىشد‪ .‬آيه باال ]در جواب[ نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲ َو‬‫َّ‬
‫ص لِّي َعلَ ْي ُك ْم َو َمال ِئ َك ُت ُه ‪) ...‬آي ه ‪ .(43‬مجاھ د گوي د‪ :‬چ ون آي ه »إِنَّ َ‬
‫ُھ َو الَّ ذِي ُي َ‬
‫ون َعلَى ال َّن ِب يِّ ‪ «...‬ن ازل ش د اب و بك ر ب ه پيغمب ر )ص( گف ت‪ :‬ھم واره در‬ ‫صلُّ َ‬‫َمال ِئ َك َت ُه ُي َ‬
‫عطاياى الھى ما را نيز شريك م ىك ردى‪ .‬و اي ن آي ه آم د ك ه خ دا و مالئك هاش ب ر ش ما‬
‫درود مىفرستند‪.‬‬
‫جي َمنْ َتشا ُء ِم ْنھُنَّ ‪) ...‬آيه ‪ .(51‬به گفته مفس ران وقت ى بعض ى زن ان پيغمب ر )ص(‬ ‫ُترْ ِ‬
‫روى ھمچش مى و حس ادت حض رت را آزردن د و نفق ه بيش ترى م ىخواس تند و پيغمب ر‬
‫)ص( از آنھ ا كن اره گرف ت و آي ه تخيي ر ]آي ات ‪ 28‬و ‪ 29‬از ھم ين س وره[ ن ازل ش د‪.‬‬
‫پيغمب ر )ص( م أمور گردي د ب ه زن انش پيش نھاد نماي د ك ه ب ين دني ا و آخ رت يك ى را‬
‫ﷲ )ص( را‬ ‫برگزينند و آنھ ا ك ه دني ا را برگزينن د ط الق دھ د و آنھ ا ك ه خ دا و رس ول ّ‬
‫برگزيدند »ا ّم الم ؤمنين« نامي ده ش دند و از ازدواج بع د از پيغمب ر )ص( ب راى ھميش ه‬
‫ممنوع گرديدند و پيغمبر )ص( ھر كدام را‬
‫مايل بود نزد خود جا دھد و نوبت ھر يك را خواست به تأخير اندازد‪ ،‬و زنان پيغمب ر‬
‫)ص( راضى شدند بر اينكه صاحب نوبت باشند يا نباشند‪ ،‬و اينكه برخى از لح اظ نفق ه‬
‫و معاش رت امتي از داش ته باش ند‪ ،‬ھ ر ط ور پيغمب ر )ص( بخواھ د عم ل كن د‪ .‬و ھمگ ى‬
‫رضايت دادند و البته پيغمبر )ص( با آن وسعت نظر و اختيار كه خدايش داده بود ھمه‬
‫را بھره برابر قرار داد‪.‬‬
‫ﷲ محمد بن ابراھيم مزكى با اسناد از عايشه رواي ت م ىكن د ك ه بع د از ن زول‬ ‫ابو عبد ّ‬
‫آيه مورد بحث‪ ،‬حضرت در نوبت يكى از زنان اگر م ىخواس ت ن زد ديگ رى ب رود از‬
‫صاحب نوبت اجازه مىگرف ت‪ .‬راوى از عايش ه پرس يد‪ :‬ت و )در اي ن گون ه م وارد( چ ه‬
‫جواب مىدادى؟ عايشه گفت‪ :‬پاسخ مىدادم كه اگر اختيار با من اس ت ھ يچ ك س را ب ر‬
‫خود مقدم نم ىدارم و ت رجيح نم ىدھ م‪ .‬بخ ارى و مس لم ني ز اي ن رواي ت را ھ ر ي ك ب ه‬
‫طريق خود آوردهاند‪.‬‬
‫به گفته بعضى مفسران‪ ،‬وقتى آيه تخيير نازل شد‪ ،‬زن ان حض رت از ط الق ترس يدند و‬
‫گفتن د‪ :‬اى پيغمب ر خ دا از مص احبت خ ودت و س ھم نفق ه‪ ،‬ھ ر ق در م ىخ واھى ب ه م ا‬
‫اختصاص بده و ما را به ھمين حال بگذار و آيه م ورد بح ث ن ازل گردي د ]ك ه »نوب ت‬
‫ھر يك را خواھى به تأخير اندازى و ھر ي ك را خ واھى ن زد خ ود ج ا دھ ى‪ ،‬و اگ ر از‬
‫بعضى كناره ميجستى او را بطلبى‪ ،‬گناھى بر تو نيس ت و ھم ين نزدي كت رين راه اس ت‬
‫براى خرسندى آنان كه غمگ ين نباش ند و ب ه ھ ر چ ه م ىدھ ى خش نود باش ند‪ ،‬و خ دا از‬
‫درون دل شما )مرد و زن( خبر دارد و دانا و دير خشم است«[‪.‬‬
‫عب د ال رحمن ب ن عب دان ب ا اس ناد از عايش ه رواي ت م ىكن د ك ه زن ان پيغمب ر )ص(‬
‫مىگفتند‪:‬‬
‫آيا زنى شرم نمىكند از اينكه خود را واگذار كن د؟ ]در بخش ى از آي ه ‪ 50‬ھم ين س وره‬
‫آم ده اس ت‪َ :‬و امْ َرأَ ًة م ُْؤ ِم َن ًة إِنْ َو َھ َب ْ‬
‫ت َن ْف َس ھا لِل َّن ِب يِ[ آي ه ن ازل ش د‪» :‬نوب ت ھ ر ي ك را‬
‫خواھى به تأخير اندازى و ھر ي ك را خ واھى ن زد خ ود ج ا دھ ى« عايش ه ب ه حض رت‬
‫گفت‪» :‬مىبينم پروردگ ارت زود خ واھش ت را ب ر م ىآورد‪ «.‬بخ ارى و مس لم ني ز اي ن‬
‫روايت را آوردهاند‪.‬‬
‫وت ال َّن ِب يِّ ‪) ...‬آي ه ‪ .(53‬اكث ر مفس ران گفت هان د‪ :‬پيغمب ر‬ ‫ِين آ َم ُن وا ال َت ْد ُخلُوا ُب ُي َ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّ ذ َ‬
‫)ص( در شب زفاف با زينب دختر جحش‪ ،‬وليمه خرما و قاووت داد و گوس فند كش ت‪.‬‬
‫انس گويد‪:‬‬
‫مادرم ام سليم ي ك ظ رف كوچ ك س نگى محت وى ح يس ]مخل وطى از خرم ا و روغ ن و‬
‫آرد[ براى حضرت فرستاد و پيغمبر )ص( به من فرمود‪ :‬اصحاب را ب ه طع ام دع وت‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫كن‪ .‬و اصحاب م ىآمدن د و م ىخوردن د و م ىرفتن د‪ .‬ت ا اينك ه گف تم ي ا رس ول ّ‬
‫كسى نمانده است‪ .‬فرمود‪ :‬سفرهتان را جمع كنيد‪ ،‬جمع كردند و ھمه رفته بودند جز سه‬
‫نفر كه به صحبت‬
‫نشسته بودند و ماندنشان به درازا كشيد و پيغمبر )ص( ناراحت بود‪ ،‬امّا از فرط حي ا‬
‫چيزى نمىگفت‪ ،‬و اين آيه ن ازل ش د و حض رت ب ين خ ودش و م ن »‪ «1‬پ رده را ف رو‬
‫آويخت‪.‬‬
‫بخارى و مسلم نيز اين روايت را آوردهاند‪.‬‬
‫اسماعيل بن ابراھيم واعظ با اسناد از ان س ب ن مال ك رواي ت م ىكن د ك ه ھم راه پيغمب ر‬
‫)ص( ب ودم و ب ه حج رهھ ا س ر م ىكش يد‪ ،‬ب ه حج رهاى رس يد ك ه ع دهاى نشس ته بودن د‬
‫ص حبت م ىكردن د‪ .‬حض رت ب از گش ت و وارد حج ره خ ود ش د و پ رده را ف رو افكن د‪.‬‬
‫انس گويد رفتم و با اب و طلح ه م اجرا را در مي ان گذاش تم‪ .‬گف ت اگ ر ح رف ت و راس ت‬
‫باشد آيهاى درباره ما نازل مىشود‪ ،‬و آيه باال نازل گرديد‪.‬‬
‫احمد بن حسن حيرى با اسناد از انس و او از عمر روايت مىكند ك ه ب ه پيغمب ر )ص(‬
‫گفتم‪ :‬آدمھاى بد و خوب ب ر ت و وارد م ىش وند‪ .‬ك اش ھمس ران خ ود را ام ر ب ه حج اب‬
‫مىكردى‪ .‬و آيه حجاب نازل گرديد‪ .‬بخارى نيز به طريق خود اين روايت كرده است‪.‬‬
‫ابو حكم جرجانى ضمن اجازه شفاھى كه به مؤلف داده با اسناد از مجاھد روايت ك رده‬
‫است كه پيغمبر )ص( روزى با بعضى اصحاب طعام مىخورد و عايشه ھم آنجا بود‪.‬‬
‫دست يكى از اصحاب به دست عايش ه خ ورد و پيغمب ر )ص( را خ وش نيام د‪ .‬پ س آي ه‬
‫حجاب نازل گرديد‪.‬‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫َو ال أَنْ َت ْن ِكحُوا أَ ْز َ‬
‫واج ُه ِمنْ َبعْ ِد ِه أ َبدا ‪) ...‬آيه ‪ .(53‬عطاء از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د‬
‫ك ه يك ى از س ران ق ريش گف ت‪ :‬اگ ر پيغمب ر )ص( بمي رد عايش ه را م ىگي رم‪ .‬آي ه ]در‬
‫تحريم ابدى ازدواج با بيوگان پيغمبر[ نازل شد‪.‬‬
‫ون َعلَى ال َّن ِبيِّ ‪) ...‬آيه ‪ .(56‬ابو سعيد با اسناد از كعب ب ن عج رة‬‫صلُّ َ‬ ‫إِنَّ َّ َ‬
‫ﷲ َو َمال ِئ َك َت ُه ُي َ‬
‫رواي ت م ىكن د ك ه ب ه پيغمب ر )ص( گفتن د‪ :‬س الم ب ر ت و را دانس تيم چيس ت‪ ،‬ص لوات‬
‫چگونه است؟‬
‫اين آيه نازل گرديد‪.‬‬
‫عبد الرحمن بن حمدان عدل با اسناد از اصمعى روايت م ىكن د ك ه از مھ دى ]عباس ى[‬
‫ب ر منب ر ھب ره ش نيدم م ىگف ت‪ :‬خ دا ب ه ش ما دس تورى داد‪ ،‬ك ه اول خ ودش و دوّ م‬
‫مالئكهاش انجام دادهاند‪ .‬آنجا كه مىفرمايد‪» :‬خدا و فرش تگانش ب ر پيغمب ر )ص( درود‬
‫م ىفرس تند‪ ،‬اى كس انى ك ه ايم ان آوردهاي د ب ر او درود بفرس تيد و س الم كني د ب ا تم ام‬
‫آداب‪ «.‬خدا پيام آور شما را از ميان پي ام آوران ب دين امتي از مش رّ ف داش ته و از مي ان‬
‫ھمه آدميان شما را به عنوان امّت‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬انس خادم مخصوص پيغمبر )ص( بوده است و ام سليم كنيه مادر اوست‪.‬‬
 ‫آن حضرت برگزيده پس حق نعمت خدا را بگزاريد و شكر كنيد‪.‬‬
‫مؤل ف گوي د از اس تاد اب و عثم ان واع ظ ش نيدم ك ه ب ه نق ل از ام ام س ھل ب ن محم د ب ن‬
‫سليمان گفت‪ :‬اين تشريف و تك ريم خ دا نس بت ب ه پيغمب ر )ص( م ا از تش ريف آدم‪ -‬ك ه‬
‫مالئك ه را ب ه س جده او ام ر ك رد‪ -‬كام لت ر و رس اتر اس ت‪ ،‬چ ه در اينج ا خصوص ا‬
‫فرش تگان را م أمور ك رد ك ه س جده كنن د ك ه روا نب ود خ ود س جده نماي د‪ ،‬و آنج ا خب ر‬
‫مىدھد كه خود و مالئكهاش بر پيغمبر )ص( درود مىفرستند و اين كام لت ر و رس اتر‬
‫است‪ .‬بيان سھل بن محمد از سخن مھدى ]عباسى[ اقتباس ش د و قض يه آدم را ھ م وارد‬
‫كرده و مقابله نموده‪ ،‬و اين كاملتر و رساتر است‪.‬‬
‫ابو بكر محمد بن ابراھيم فارس ى ب ا اس ناد از اب و ھري ره رواي ت م ىكن د ك ه رس ول ﷲّ‬
‫)ص( فرمود‪ :‬ھر كس يك بار بر من صلوات بفرستد خدا ده بار او را درود گويد‪ .‬اي ن‬
‫روايت در صحيح مسلم نيز آمده است‪.‬‬
‫ت ِب َغي ِْر َما اك َت َسبُوا ‪) ...‬آيه ‪ .(58‬عطاء از ابن عباس‬ ‫ْ‬ ‫ِين َو ْالم ُْؤمِنا ِ‬ ‫ِين ي ُْؤ ُذ َ‬
‫ون ْالم ُْؤ ِمن َ‬ ‫َو الَّذ َ‬
‫روايت مىكند‪ :‬عمر يك زن انصارى را ديد جلوه نما م ىخرام د‪ .‬عم ر را خ وش نيام د‬
‫و كتكش زد‪ .‬زن نزد بستگان خ ود رف ت و از عم ر ش كايت ك رد‪ .‬آن ان ب ه س راغ عم ر‬
‫آمده آزارش كردند و اين آيه نازل ش د‪» :‬كس انى ك ه م ردان و زن ان م ؤمن را بيازارن د‬
‫بدون آنكه كارى كرده باشند‪ ،‬به راستى بھتان و گناه عظيمى را متحمل شدهاند‪«.‬‬
‫مقاتل گويد‪ :‬آيه در حق على )ع( نازل ش ده ك ه گروھ ى از منافق ان او را م ىآزردن د و‬
‫عليه او سخن مىگفتند‪.‬‬
‫ِين َعلَ ي ِْھنَّ ِم نْ َج َال ِبي ِب ِھنَّ ‪) ...‬آي ه‬
‫ِين ُي ْدن َ‬ ‫ْ‬
‫ك َو نِسا ِء ال ُم ْؤ ِمن َ‬
‫ك َو َبنا ِت َ‬‫ج َ‬‫يا أَ ُّي َھا ال َّن ِبيُّ قُ ْل ِألَ ْزوا ِ‬
‫‪ .(59‬سعيد بن محمد مؤذن با اسناد از ابو مالك روايت مىكند ك ه زن ان م ؤمن ش بھ ا‬
‫براى قضاى حاجت يا كارى بيرون مىرفتند و منافقان متعرض و مزاحمشان مىشدند‪.‬‬
‫آيه م ورد بح ث ن ازل گردي د‪ .‬س ّدى گوي د‪ :‬خان هھ اى مدين ه كوچ ك ب ود و زن ان ش بھ ا‬
‫براى قضاى حاج ت از خان ه بي رون م ىش دند‪ .‬ع دهاى از فاس قان مدين ه ش بھ ا بي رون‬
‫آمده‪ ،‬اگر زنى را مقنعه زده مىديدند متعرض نمىش دند و م ىگفتن د‪ :‬آزاد زن اس ت‪ ،‬و‬
‫اگر زنى را بدون مقنعه مىديدند مىگفتند كنيز است و طل ب ك ام م ىنمودن د‪ .‬آي ه ن ازل‬
‫شد كه »اى پيغمبر )ص( به ھمس رانت و دختران ت و زن ان م ؤمن بگ و جام ه ب ر خ ود‬
‫فرو پوشند كه اين روش براى آنكه ]آزاد زن و محترم[ شناخته شوند بھتر است«‪.‬‬
 ‫سوره يس‬

‫إِ َّنا َنحْ نُ ُنحْ يِ ْال َم ْوتى َو َن ْك ُت بُ م ا َق َّدمُوا َو آث َ‬

‫ار ُھ ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(12‬اب و س عيد خ درى گوي د‬
‫منزل بنى سلمه در حومه مدينه بود و خواستند به خان هھ اى نزدي ك مس جد منتق ل ش وند‬
‫آي ه ب اال ن ازل ش د و پيغمب ر )ص( فرم ود وقت ى آث ار ق دمھ اى ش ما ثب ت م ىش ود چ را‬
‫خانهھاتان را عوض مىكنيد؟‬
‫شريف اسماعيل بن حسن بن محمد بن حسن طبرى با اسناد از ابو سعيد روايت مىكن د‬
‫ك ه بن ى س لمه ن زد پيغمب ر )ص( از دورى من ازلش ان ب ه مس جد ش كوه كردن د‪ .‬پيغمب ر‬
‫)ص( فرمود خانهھاىتان را داشته باش يد ك ه اث ر ق دمھ اى ش ما ثب ت م ىش ود )و ث واب‬
‫بيشتر مىبريد(‪.‬‬
‫ق ا َل َم نْ يُحْ يِ ْالعِظ ا َم َو ِھ َي َر ِم ي ٌم ‪) ...‬آي ه ‪ .(78 -77‬ب ه گفت ه مفس ران اب ىّ ب ن خل ف‬
‫استخوان پوسيدهاى نزد پيغمبر )ص( آورده گفت‪ :‬پس از خرد شدن اين استخوانھ ا آي ا‬
‫به نظر تو خدا زندهشان مىسازد؟ پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬بل ى‪ ،‬و ت را محش ور ك رده ب ه‬
‫جھنم مىفرستد‪ .‬و آيه مورد بحث به ھمين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫سعيد بن محمد بن جعفر از ابو مالك روايت مىكند ك ه اب ىّ ب ن خل ف جمح ى اس تخوان‬
‫پوسيدهاى نزد پيغمبر )ص( آورده آن را ريز ريز ك رد و پرس يد‪ :‬ي ا محم د‪ ،‬آي ا اي ن را‬
‫پس از آنكه من خرد كردم خدا زنده مىكند؟ پيغمبر )ص( فرم ود‪ :‬بل ى‪ ،‬ھ م اي ن را ب ر‬
‫مىانگيزاند و ھم ترا بعد از مرگ زن ده م ىس ازد و ب ه آت ش جھ نم وارد م ىكن د و اي ن‬
‫آيات نازل گرديد‪.‬‬

‫سورة ص‬

‫آن ذِي ال ِّذ ْك ِر ‪ .(7 -1) ...‬اب و القاس م ب ن اب ى نص ر خزام ى ب ا اس ناد از اب ن‬

‫ص َو ْالقُرْ ِ‬
‫عباس روايت مىكند ك ه اب و طال ب م ريض ش د و ق ريش ب ر ب الين او حاض ر آمدن د‪ .‬و‬
‫پيغمب ر )ص( ني ز آم د و ب االى س ر اب و طال ب ج اى ي ك نف ر خ الى ب ود‪ ،‬حض رت آنج ا‬
‫نشست كه ابو جھل مىخواست مانع شود‪ .‬ق ريش از پيغمب ر )ص( ب ه اب و طال ب ش كوه‬
‫كردند‪ .‬ابو طالب گفت‪:‬‬
‫اى برادر زاده از قوم خ ود چ ه م ىخ واھى؟ فرم ود م ىخ واھم كلم هاى بگوين د ك ه ب ر‬
‫ع رب مس لط ش وند و از عج م جزي ه بس تانند‪ .‬اب و طال ب پرس يد آن ي ك كلم ه چيس ت؟‬
‫فرمود‪ :‬ال اله اال ﷲ‪ .‬قريش گفتند آيا به جاى خدايان متعدد م ىخواھ د ي ك خ دا بگ ذارد؟‬
‫و آيات ‪ 7 -1‬سوره ص به ھمين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫به گفته مفسران وقتى عمر بن خطاب ايمان آورد‪ ،‬مس لمانان ش ادمان و ق ريش ناراح ت‬
‫شدند‪ .‬وليد بن مغيرة خطاب به بزرگان و اشراف ق ريش گف ت ن زد اب و طال ب بروي د و‬
‫بگوييد تو بزرگ و پير ما ھستى و خبردار شدى كه اين س فيھان )يعن ى مس لمانان( چ ه‬
‫ك ردهان د؟ آم دهاي م ك ه ب ين م ا و ب رادر زادهات داورى كن ى‪ .‬اب و طال ب ك س فرس تاد و‬
‫پيامبر را فرا خواند و گفت اى برادرزاده‪ ،‬اين قوم تو تقاضايى دارند‪ ،‬به كلى رد مكن‪.‬‬
‫فرم ود چ ه م ىخواھن د؟ گفتن د دس ت از م ا و خ دايانم ان ب ردار م ا ھ م ت را ب ا خ دايت‬
‫وامىگذاريم‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( فرمود آيا يك كلمه از م ن م ىپذيري د ك ه ب ا آن ب ر ع رب حكوم ت كني د و‬
‫عجم را پيرو خود سازيد؟ اب و جھ ل گف ت‪ :‬خ دا پ درت را بي امرزد‪ ،‬ن ه ي ك كلم ه ك ه ده‬
‫كلم ه م ىگ وييم‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬بگويي د ال ال ه اال ﷲ‪ .‬از آن س خن رم كردن د و‬
‫برخاستند و گفتند‪ :‬آيا به جاى ھمه خدايان‪ ،‬يك خ دا ق رار م ىدھ د؟ چگون ه خ داى واح د‬
‫به ھمه خلق مىرسد؟ و آيات ‪ 12‬به بعد س وره ص ب ه ھم ين مناس بت ن ازل گردي د ك ه‬
‫پيش از اين قوم نوح و عاد و فرعون نيز تكذيب كردند‪.‬‬

‫سوره زمر‬

‫أَمَّنْ ھ َُو قان ٌ‬

‫ِت آنا َء اللَّي ِْل ‪) ...‬آيه ‪ .(9‬عطاء از ابن عباس روايت مىكن د اي ن آي ه درب اره‬
‫ابو بكر صديق نازل ش د‪ .‬اب ن عم ر گوي د درب اره عثم ان ب ن عف ان اس ت و مقات ل گوي د‬
‫درباره عمار بن ياسر است‪.‬‬
‫وت أَنْ َي ُبدوھا ‪) ...‬آيه ‪ .(17‬ابن زي د گوي د‪ :‬اي ن آي ه درب اره س ه‬
‫ُ‬ ‫عْ‬ ‫ِين اجْ َت َنبُوا َّ‬
‫الطا ُغ َ‬ ‫َو الَّذ َ‬
‫ت ن اس ت ك ه در دوره جاھلي ت ني ز يكت ا پرس ت بودن د‪ ،‬و عبارتن د از‪ :‬زي د ب ن عم رو‪،‬‬
‫ابوذر غفارى و سلمان فارسى‪.‬‬
‫ون أَحْ َس َن ُه ‪) ...‬آي ه ‪ .(18 -17‬عط اء از اب ن‬ ‫ُون ْال َق ْو َل َف َي َّت ِب ُع َ‬
‫ِين َيسْ َت ِمع َ‬‫َف َب ِّش رْ عِ ب ادِ‪ ،‬الَّ ذ َ‬
‫عباس روايت مىكن د ك ه چ ون اب و بك ر ص ديق پيغمب ر )ص( را تص ديق ك رد و ايم ان‬
‫آورد‪ ،‬عبد الرحمن بن عوف و طلحه و زبير و سعيد بن زيد و سعد بن ابى و ّقاص نزد‬
‫وى آمده گفتند ماجرا چيست؟ ابو بك ر ايش ان را از اس الم آوردن خ ود ب اخبر س اخت و‬
‫ُون ْال َق ْو َل« ق ول اب و بك ر‬
‫آنان نيز ايمان آوردند و اين آيه نازل شد‪ .‬مقصود از » َيسْ َت ِمع َ‬
‫است‪.‬‬
‫ور ِمنْ َر ِّب ِه ‪) ...‬آيه ‪ .(22‬قسمت اول اي ن آي ه‬ ‫ُ‬
‫الم فھ َُو َعلى ن ٍ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ص ْد َرهُ ل ِ‬
‫ِإلسْ ِ‬ ‫أَ َف َمنْ ش َر َح ﷲُ َ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫درباره حمزه و على‪ ،‬و قسمت آخر آن درباره ابو لھب و پسرش نازل شده است‪.‬‬
‫ث ‪) ...‬آي ه ‪ .(23‬عب د الق اھر ب ن ط اھر بغ دادى ب ا اس ناد از س عد‬ ‫ﷲُ َن َّز َل أَحْ َس َن ْال َح دِي ِ‬
‫َّ‬
‫روايت مىكند كه )مكيان( به پيغمبر )ص( گفتن د چ ه ش ود اگ ر ح ديث كن ى؟ و اي ن آي ه‬
‫در جواب آمد‪.‬‬
‫ﷲ ‪) ...‬آي ه ‪ .(55 -53‬اب ن‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ِين أسْ َرفوا َعلى أنفسِ ِھ ْم ال َتق َنطوا ِمنْ َرحْ َم ِة ِ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ِي الذ َ‬ ‫قُ ْل يا عِ باد َ‬
‫عباس گويد اين آيه در جواب اھل مكه نازل شد كه گفتند‪ :‬محمد م ىگوي د ھ ر ك س ب ت‬
‫پرستيد و آدم بيگناه را كشته‪ ،‬آمرزنده نمىشود ما چگونه ھجرت كنيم و مس لمان ش ويم‬
‫در حالى كه غير خدا را پرستيدهايم و آدمكشى كه خدا حرام كرده مرتكب شدهايم‪.‬‬
‫ﷲ بن عمر گويد‪ :‬آيه مورد بحث درباره عياش ]ابى[ ب ن ربيع ه و ولي د ب ن ولي د و‬ ‫عبد ّ‬
‫ع دهاى از اس الم آوردگ ان ن ازل ش د ك ه ب ر اث ر گرفت ارى و ش كنجه )وس يله مش ركان(‬
‫دچار فتنه شدند و ما مىگفتيم خدا به ھيچ وجه از اينان توبه و فدي ه نم ىپ ذيرد زي را ب ا‬
‫شكنجهاى مسلمانى خود را ترك كردند آيات ‪) 55 -53‬در پذيرش توبه اينان( نازل شد‬
‫و عم ر كات ب ب ود‪ ،‬پ س ب ه عي اش و ولي د و آن ع ده از مس لمين ك ه دي ن را ت رك گفت ه‬
‫بودند نامه نوشت‪ ،‬به اسالم برگشتند و مھاجرت كردند‪.‬‬
‫عبد الرحمن بن محمد سراج با اسناد از ابن عباس روايت م ىكن د‪ :‬ع دهاى از مش ركان‬
‫كه آدمكشى و زناى فراوان مرتكب شده بودند نزد پيغمبر )ص( آمده گفتند‪ :‬آنچه م ا را‬
‫بدان دعوت مىكنى نيك است‪ .‬اما كفاره گناھان سابق ما چ ه م ىش ود؟ آي ه م ورد بح ث‬
‫نازل گرديد‪ .‬بخارى نيز اين روايت‪ ،‬آورده است‪.‬‬
‫ابو اسحاق مقرى با اسناد از عمر روايت مىكند كه وقتى بر مھاجرت اتفاق كرديم م ن‬
‫و عي اش ب ن اب ى ربيع ه و ھش ام ب ن عاص ى ب ا ھ م ع ازم ش ديم و وع دهگ اه خ ود را‬
‫»مناصف«‬
‫ميقات بن ى غف ار ق رار دادي م و گفت يم ھ ر ك س در مح ل نش انهھ اى ميق ات حاض ر نش د‬
‫نيامدنى است و رفيقش برود‪ .‬من و عياش به محل رفتيم اما ھشام نيامد چون گرفت ار و‬
‫دچار فتنه شده بود‪ .‬ما به مدينه رسيديم و مىگفتيم خ دا توب ه چن ين كس ان را نم ىپ ذيرد‬
‫چه با آنكه خدا و رسولش را شناختهان د ب ه س بب ي ك آزم ون و مص يبت دني وى از دي ن‬
‫ب از گش تند ت ا آي ات ‪ 60 -53‬زم ر ن ازل ش د و م ن ب ه دس ت خ ويش نوش تم و ب ه مك ه‬
‫فرستادم‪ .‬ھشام گفت وقتى نامه رسيد من تا »ذى طوى« به اس تقبال رف تم و گف تم خ دايا‬
‫آيات را به من بفھمان و دانستم درباره )قبول توبه( ما ن ازل ش ده اس ت‪ .‬برگش ته س وار‬
‫شتر راھى مدينه شدم و به خدمت پيغمبر )ص( رسيدم‪.‬‬
‫روايت ديگرى در شأن نزول اين آيه در آخر سوره فرق ان ذي ل آي ات ‪ 70 -68‬آوردي م‬
‫ك ه گوين د در ج واب وحش ى قات ل حم زه ن ازل ش ده اس ت )ك ه خداون د ھم ه گناھ ان را‬
‫مىآمرزد(‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﷲ َح َّق َق ْد ِر ِه ‪) ...‬آي ه ‪ .(67‬اب و بك ر ح ارثى ب ا اس ناد از عب د ﷲ ب ن عب اس‬‫َّ‬
‫َو ما َق َدرُوا َ‬
‫روايت مىكند‪ :‬يكى از اھل كتاب نزد پيغمبر )ص( آم د و گف ت ي ا اب ا القاس م آي ا ب ه ت و‬
‫خبر رسيده كه خدا خاليق را روى يك انگشت نگ ه داش ته و زم ينھ ا را ب ر انگش تى و‬
‫درخت ان را ب ر انگش تى و خ اك را ب ر انگش تى؟ پيغمب ر )ص( را خن ده گرف ت چنانك ه‬
‫دن دانھ ايش آش كار ش د و آي ه آم د ك ه »خ دا را ب ه س زا نش ناختند و ح ق مع رفتش را‬
‫نگزاردند كه ھمه زمين روز قيام ت ب ه قبض ه او اس ت و آس مانھ ا در ھ م نوردي ده در‬
‫يم ين او«‪ .‬مقص ود اي ن اس ت‪ :‬ب ه ھم ان آس انى و س ادگى ك ه ھ ر ي ك از م ا ب ا انگش ت‬
‫چيزى را بر مىدارد‪ ،‬زمين و ھر چه در آن ھست از مخلوقات و درختان در چن گ و‬
‫مشت خدا است‪ .‬بدين گونه طبق تعبيرات رايج ما بيان كرده تا بفھميم‪.‬‬

‫سوره فصلت‬

‫ُون أَنْ َي ْش َھ َد َعلَ ْي ُك ْم َس مْ ُع ُك ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(23 -22‬اس تاد اب و منص ور‬

‫َو م ا ُك ْن ُت ْم َتسْ َت ِتر َ‬
‫بغدادى با اسناد از ابن مسعود روايت مىكند كه دو مرد از قريش و داماد ثقفىش ان در‬
‫خانهاى‬
‫بودند‪ .‬يكىشان گفت آيا به نظر شما خدا صحبت در گوشى ما را مىشنود؟ يك ى گف ت‬
‫مىشنود و ديگرى گفت نم ىش نود و ب االخره ب ر اي ن اتف اق كردن د ك ه اگ ر بش نود ھم ه‬
‫چيز را مىشنود‪ .‬و آيه فوق نازل گرديد‪ .‬بخارى و مسلم نيز اين روايت را آوردهاند‪.‬‬
‫ﷲ رواي ت م ىكن د ك ه م ن در پوش ش كعب ه‬ ‫محمد بن عبد الرحمن فقيه با اس ناد از عب د ّ‬
‫پنھ ان ب ودم ك ه س ه ت ن ش كم ب ه پي ه انباش ته ك م ايم ان و قريش ى آمدن د و ب ا ھ م س خن‬
‫مىگفتند كه درست نفھميدم ظاھرا يكىشان مىگفت‪ :‬آي ا ب ه نظ ر ش ما خ دا اي ن ص حبت‬
‫م ا را م ىش نود؟ ديگ رى گف ت ص داى بلن د را م ىش نود و آھس ته را نم ىش نود‪ .‬راوى‬
‫گويد‪:‬‬
‫حكايت را با پيغمبر )ص( گفتم و آيه ‪ 22‬و ‪ 23‬بدين مناسبت نازل گرديد كه ھيچ چيز‬
‫از خدا پنھان نمىماند‪.‬‬
‫ُ‬
‫ﷲ ُ ث َّم اسْ َتقامُوا ‪) ...‬آيه ‪ .(30‬عطاء از ابن عباس روايت مىكن د آي ه‬‫ِين قالُوا َر ُّب َنا َّ‬
‫إِنَّ الَّذ َ‬
‫درباره ابو بكر نازل شده‪ .‬قضيه اين بود كه مشركان مىگفتند پروردگار ما ﷲ اس ت و‬
‫مالئكه دختران اويند ك ه ش فيع م ا ن زد او خواھن د ب ود و ب ر ھم ين عقي ده ني ز اس تقامت‬
‫نداشتند‪ .‬و يھود مىگفتند پروردگار ما ﷲ است و عزير پسر او است و محم د پي ام آور‬
‫راستين نيست‪ ،‬و با اين عقيده منحرف شدند‪ .‬ام ا اب و بك ر گف ت پروردگ ار م ا ﷲ اس ت‬
‫يكت ا و ب ى انب از و محم د بن ده و فرس تاده اوس ت و ب ا اي ن عقي ده در راه راس ت و ب ى‬
‫انحراف قرار گرفت و استقامت ورزيد‪.‬‬

‫سوره شورى‬

‫قُ ْل ال أَسْ َئلُ ُك ْم َعلَ ْي ِه أَجْ راً إِ َّال ْال َم َو َّد َة فِ ي ْالقُرْ ب ى ‪) ...‬آي ه ‪ .(23‬اب ن عب اس گوي د چ ون‬
‫پيغمبر )ص( ب ه مدين ه آم د ح وادثى ب راى حض رت واق ع م ىش د و حق وقى ب ر گ ردنش‬
‫مىافتاد ولى دستش تنگ بود‪ .‬انصار گفتن د اي ن م رد م ا را ب ه راه خ دا ھ دايت ك رده و‬
‫خواھر زاده ما است و اكنون با حوادثى كه پيش مىآيد و حقوقى كه بر گردنش مىافتد‬
‫تنگدس ت اس ت بيايي د ت ا آنج ا ك ه خ ود فقي ر نش ويم م الى گ رد آوري م و تق ديم كن يم ت ا‬
‫دستگيرش باشد‪ .‬و اين كار را كردند و مال جمع شده را ن زد پيغمب ر )ص( ب رده گفتن د‬
‫ﷲ )ص( تو‬ ‫يا رسول ّ‬
‫خ واھر زاده م ايى و خ دا ب ه دس ت ت و م ا را ھ دايت ك رده‪ ،‬ح وادثى واق ع م ىش ود و‬
‫حق وقى ب ر گردن ت م ىآي د‪ ،‬در نظ ر گ رفتيم از ام وال خ ود مبلغ ى جم ع ك رده خ دمتت‬
‫بياوريم تا بدين وسيله كمك كرده باشيم و اين است‪ .‬آي ه ب اال در ج واب ن ازل گردي د ك ه‬
‫»بگو من از شما مزد نمىخواھم مگر دوستى در راه خويشاوندى« ]يعن ى اگ ر بپ ذيرم‬
‫به خاطر محبت خويشاوندى است[‪ .‬قتاده گوي د مش ركان در انجم نش ان گفتن د نم ىبيني د‬
‫كه چگونه محمد در برابر كارھايش اجرت مىگيرد‪ ،‬آيه در جواب نازل شد »‪.«1‬‬
‫ض ‪) ...‬آي ه ‪ .(27‬آي ه درب اره جمع ى از‬ ‫ﷲُ ال رِّ ْز َق لِعِب ا ِد ِه لَ َب َغ ْوا فِ ي ْاألَرْ ِ‬ ‫َو لَ ْو َب َس َط َّ‬
‫اصحاب صفه نازل شد كه خواستار توانگرى و وس عت معيش ت ش دند‪ .‬خ ّب اب ب ن أرت‬
‫گويد اين آيه درباره ما نازل شد كه ناسپاسانه آرزومند اموال بن ى نض ير و بن ى قريظ ه‬
‫بوديم‪.‬‬
‫ابو عثمان مؤذن با اسناد از عم رو ب ن حري ث رواي ت م ىكن د ك ه آي ه درب اره اص حاب‬
‫صفه است كه نعمت و ثروت دنيوى تمنا مىكردند‪.‬‬
‫ﷲُ إِ َّال َوحْ يا ً ‪) ...‬آيه ‪ .(51‬يھود به پيغمبر )ص( گفتن د اگ ر ت و‬ ‫كان لِ َب َش ٍر أَنْ ُي َكلِّ َم ُه َّ‬
‫َو ما َ‬
‫به راستى پيغمبرى چرا مثل موسى خدا را بالعيان نمىبينى و ب ا او ھمس خن نم ىش وى‬
‫و تا چنين نكنى به تو ايمان نياريم‪ .‬حضرت فرمود موسى نيز خدا را نديده اس ت و آي ه‬
‫مورد بحث آمد كه »خدا ھيچ بشرى را آن مقام نداده است كه با او سخن گويد مگ ر ب ه‬
‫وحى يا از پس پردهاى يا فرشتهاى بفرستد ‪.«...‬‬

‫سوره زخرف‬

‫ب ابْنُ َمرْ َي َم َم َث ًال ‪) ...‬آيه ‪ .(57‬اسماعيل بن ابراھيم نص ر آب ادى ب ا اس ناد از‬

‫َو َلمَّا ض ُِر َ‬
‫ابن عباس روايت مىكند كه پيغمبر )ص( خطاب به جماع ت ق ريش فرم ود‪ :‬در معب ود‬
‫غير از ﷲ خيرى نيست گفتند مسيحيان عيسى را خدا مىدانند و مگر تو اعتق اد ن دارى‬
‫كه عيسى بنده شايسته خدا و پيغمبر )ص( راستين بوده؟ آيه باال در جواب نازل شد كه‬
‫»چون پسر‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬مفس ران ش يعه اي ن آي ه را در ش أن اھ ل بي ت م ىدانن د‪ ،‬ر‪ .‬ك‪ :.‬نمون ه بين ات‪ ،‬دكت ر محم د ب اقر‬
‫محقق‪ ،‬ص ص ‪ -.693 -690‬م‪.‬‬
‫مريم مثال آورده شود‪ ،‬در حال قوم تو منحرف ش وند ‪ .«...‬در اي ن زمين ه من اظره اب ن‬
‫الزبعرى را با رسول ّ‬
‫ﷲ )ص( ذيل آيه ‪ 101‬انبياء آورديم‪.‬‬

‫سوره دخان‬

‫ك أَ ْن َ‬
‫ت ْال َع ِزي ُز ْال َك ِري ُم ‪) ...‬آيه ‪ .(49‬قت اده گوي د اي ن آي ه در ج واب دش من خ دا اب و‬ ‫ُذ ْق إِ َّن َ‬
‫جھل نازل شد كه مىگفت‪ :‬آيا محمد مرا تھديد مىكند در حالى كه دست ني افتنىت رين و‬
‫نيرومندترين مرد مكه ھستم‪.‬‬
‫ابو بكر حارثى با اسناد از عكرمه روايت مىكند كه پيغمبر )ص( ابو جھ ل را مالق ات‬
‫كرد و ابو جھل گفت تو خود مىدانى كه م ن دس ت ني افتنىت رين م ردم ص حرا ھس تم و‬
‫نيرومند و بزرگزاده و محترمم‪ .‬راوى گويد خدا ابو جھل را در جنگ ب در ب ه خ وارى‬
‫ھالك ساخت و در جواب خودستاييش سرزنش نمود كه »عذاب را بچش اى آنكه خ ود‬
‫را عزيز و كريم مىناميدى«‪.‬‬

‫سوره جاثيه‬

‫ﷲ ‪) ...‬آي ه ‪ .(14‬عط اء از اب ن عب اس‬ ‫ون أَ َّي ا َم َّ ِ‬ ‫ِين آ َم ُن وا َي ْغفِ رُوا لِلَّ ذ َ‬

‫ِين ال َيرْ ُج َ‬ ‫قُ ْل لِلَّ ذ َ‬
‫رواي ت م ىكن د ك ه در اي ن آي ه مقص ود از »لِلَّ ذ َ‬
‫ِين آ َم ُن وا« عم ر ب ن خط اب و م راد از‬
‫ﷲ بن ابىّ است‪ .‬قضيه اين بود كه مس لمانان در غ زوه‬ ‫ﷲ« عبد ّ‬ ‫ُون أَيَّا َم َّ ِ‬
‫ِين ال َيرْ ج َ‬‫»لِلَّذ َ‬
‫ﷲ بن ابىّ غالمش را ب راى‬ ‫بنى مصطلق بر سر چاھى فرود آمدند به نام مريسيع‪ .‬عبد ّ‬
‫ﷲ از غ الم عل ت ت أخير را پرس يد پاس خ‬ ‫آب آوردن فرستاد و غالم دير باز گشت‪ .‬عبد ّ‬
‫داد غ الم عم ر س ر چ اه را گرفت ه ب ود و نم ىگذاش ت كس ى آب بكش د ت ا ظ رف پيغمب ر‬
‫)ص( و ابو بكر و عمر را پر كند‪.‬‬
‫ﷲ گفت‪ :‬مثل اينان ھمان است كه گفتهاند »سگت را چاق كنى م ىخ وردت«‪ .‬اي ن‬ ‫عبد ّ‬
‫ﷲ داشت كه آيه نازل شد‬ ‫سخن به گوش عمر رسيد شمشير بر كشيد و قصد عبد ّ‬
 ‫»چشم پوشى كنند تا خدا آن گروه را به كيفر برساند«‪.‬‬
‫ابو اسحاق ثعالبى با اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه چ ون آي ه ‪ 245‬بق ره )ي ا آي ه‬
‫‪ 11‬حديد( نازل شد كه »چه كسى به خ دا ق رض الحس نه م ىدھ د؟« ي ك يھ ودى ب ه ن ام‬
‫فنحاص در مدينه گفت‪ :‬پروردگار محم د نيازمن د ش ده اس ت‪ .‬اي ن س خن ب ه عم ر رس يد‬
‫شمشير بسته به سراغ يھودى رفت‪ .‬جبرئيل ن ازل ش د و آي ه م ورد بح ث را آورد و ب ه‬
‫پيغمبر )ص( خبر داد كه عمر شمشير كشيده در تعقيب فنحاص يھودى است‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( به دنبال عمر فرستاد‪ .‬وقتى حاضر شد فرمود شمشيرت را بگشاى‪ .‬عمر‬
‫ﷲ )ص( راس ت گفت ى و رس ول ب ر حق ى‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪:‬‬ ‫گف ت ي ا رس ول ّ‬
‫پروردگ ارت م ىگوي د‪» :‬از كس انى ك ه ب ه روزھ اى موع ود خ دا ايم ان ندارن د در‬
‫گذريد«‪ .‬عمر گفت‪ :‬چنين كنم و خشمگين نشوم‪.‬‬

‫سوره احقاف‬

‫َو م ا أَ ْد ِري م ا ُي ْف َع ُل ِب ي َو ال ِب ُك ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(9‬ثعلب ى از اب و ص الح و او از اب ن عب اس‬

‫روايت مىكند كه چون زندگى بر اصحاب پيغمبر )ص( )در مكه( س خت ش د حض رت‬
‫در خواب ديد كه به سرزمينى داراى آب و درخت و نخل مھاجرت مىكنند‪ ،‬و خ وابش‬
‫را ب راى اص حاب حكاي ت ك رد‪ ،‬خوش حال ش دند و از آزار مش ركين امي د فرج ى دس ت‬
‫داد‪ .‬پ س از چن دى ك ه اث رى از آن خ واب مش اھده نكردن د ن زد پيغمب ر )ص( آم ده‬
‫ﷲ )ص( پس كى به آن سرزمين كه در خواب ديدى ھجرت خ واھيم‬ ‫پرسيدند يا رسول ّ‬
‫كرد؟‬
‫پيغمبر )ص( پاسخى نداد و آيه نازل شد ك ه »م ن ن دانم ب ر س ر م ن و ش ما چ ه خواھ د‬
‫آمد و با ما چه رفتار خواھد شد‪ .‬تنھا از وحى كه به من مىرسد پيروى مىكنم ‪.«...‬‬
‫ِين َس َن ًة ‪) ...‬آيه ‪ .(15‬عط اء از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د‬ ‫ش َّدهُ َو َبلَ َغ أَرْ َبع َ‬
‫َح َّتى إِذا َبلَ َغ أَ ُ‬
‫اين آي ه درب اره اب و بك ر ص ديق ن ازل ش د ك ه در س ن ھج ده س الگى ب ا حض رت محم د‬
‫)ص( كه در آن موقع بيست سال داشت ھمسفر شد و براى تجارت راھ ى ش ام ش دند و‬
‫بين راه در منزلى فرود آمدند كه درخت سدرى آنجا ب ود و حض رت محم د )ص( زي ر‬
‫آن نشست و ابو بكر به‬
‫سراغ راھبى كه در آن حوالى بود رفت ك ه از مس أله دي ن پرس ش كن د‪ .‬راھ ب از اب و‬
‫بكر پرسيد‪ :‬آن مرد كه در سايه درخت س در نشس ته كيس ت؟ اب و بك ر پاس خ داد‪ :‬محم د‬
‫ﷲ بن عبد المطلب است‪ .‬راھب گفت به خدا او پيغمبر )ص( موعود است كه‬ ‫پسر عبد ّ‬
‫زير اين درخت بعد از عيسى ب ن م ريم كس ى ننش يند ج ز محم د نب ى ﷲ‪ .‬و اب و بك ر را‬
‫حال ت يق ين و پ ذيرش دس ت داد و در س فر و حض ر از حض رت ج دا نم ىش د و چ ون‬
‫محمد در سنّ چھل سالگى پيامبر شد ابو بكر سى و ھشت ساله تص ديقش ك رد و اس الم‬
‫آورد »‪ «1‬و چون به چھل سالگى رسيد گفت‪» :‬پروردگار را ب ه ش كر نعم تم وادار ت ا‬
‫حق اين نعمت كه بر من روا داشتهاى بگزارم«‪.‬‬

‫سوره فتح‬

‫محمد بن ابراھيم داركى با اسناد از مسوّ ر بن مخرمه و مروان بن حكم رواي ت م ىكن د‬
‫كه سوره فتح از اول تا آخر بين مكه و مدينه پس از صلح حديبيه نازل شده است‪.‬‬
‫ك َف ْتحا ً م ُِبينا ً ‪) ...‬آيه ‪ .(2 -1‬منصور بن ابى منصور سامانى با اسناد از انس‬ ‫إِ َّنا َف َتحْ نا لَ َ‬
‫روايت مىكند كه چون از غزوه حديبيه باز گشتيم و آن در حالى بود كه مشركان م انع‬
‫ﷲ‬‫از حج گزاردن ما شده بودند و غمگ ين و سرشكس ته ب وديم »ان ا فتحن ا« ب ر رس ول ّ‬
‫)ص( نازل گرديد و فرمود‪ :‬آيهاى بر من فرود آمده ك ه از دني ا و ھ ر چ ه در آن اس ت‬
‫دوستتر دارم‪.‬‬
‫عطاء از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه چ ون آي ه ‪ 9‬س وره احق اف ن ازل ش د يھودي ان‪،‬‬
‫پيغمب ر )ص( و مس لمانان را ب ه ش ماتت گرفتن د ك ه چگون ه م ىت وان از م ردى پي روى‬
‫كرد كه »نمىداند چه بر سرش خواھد آمد؟« و اين زخم زبان بر مس لمانان س خت ب ود‬
‫تا »انا فتحنا« نازل گرديد‪.‬‬
‫ِين َو ْالم ُْؤمِنا ِ‬
‫ت َج َّنا ٍ‬
‫ت ‪) ...‬آيه ‪ .(5‬سعيد ب ن محم د مق رى ب ا اس ناد از ان س‬ ‫خ َل ْالم ُْؤ ِمن َ‬‫لِي ُْد ِ‬
‫روايت‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ (1‬در تفس ير جالل ين آم ده اس ت ك ه اب و بك ر در چھ ل س الگى يعن ى دو س ال پ س از بعث ت پيغمب ر‬
‫)ص( ايمان آورد‪ -.‬م‪.‬‬
‫ﷲ عط اى‬ ‫مىكند كه پس از نزول آيهھاى ‪ 2 -1‬اين س وره‪ ،‬اص حاب گفتن د‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫خداى بر تو مبارك باد‪ ،‬به ما چه مىرسد؟ اي ن آي ه ن ازل ش د‪» :‬ت ا خ دا م ردان و زن ان‬
‫مؤمن را وارد باغھاى سايهدار بھشت سازد كه جوىھا در آن روان است ‪.«...‬‬
‫محمد بن عبد الرحمن فقيه ب ا اس ناد از ان س رواي ت م ىكن د ك ه در بازگش ت از حديبي ه‬
‫اص حاب در دل غم ين بودن د ك ه از ح ج ب از داش ته ش دند و در حديبي ه قرب انى ]ح ج[‬
‫گذراندند تا »انا فتحنا« فرود آمد و پيغمبر )ص( فرمود اين آيه را از ھر چه در جھان‬
‫ﷲ )ص(‪،‬‬ ‫است دوستتر دارم و آيه را بر اصحاب فرو خواند‪ .‬م ردى گف ت ي ا رس ول ّ‬
‫خ َل ْال ُم ْؤ ِمن َ‬
‫ِين‬ ‫نعمت الھى ترا گوارا باد‪ .‬اما خداوند به ما چه مىدھد؟ آيه نازل ش د »لِ ُي ْد ِ‬
‫ت« يعنى »تا خدا مردان و زنان مؤمن را وارد باغھاى ‪.«...‬‬ ‫َو ْالم ُْؤمِنا ِ‬
‫َو ھ َُو الَّ ذِي َك فَّ أَ ْي ِد َي ُھ ْم َع ْن ُك ْم َو أَ ْي ِد َي ُك ْم َع ْن ُھ ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(24‬اب و بك ر محم د ب ن اب راھيم‬
‫فارسى با اسناد از انس روايت مىكند كه ھشتاد مرد مكى مسلح از ك وه تنع يم س رازير‬
‫شده قصد حمله غافلگيرانه به مسلمين داشتند‪ .‬پيغمبر )ص( ايشان را اسير ك رده س پس‬
‫آزاد ساخت و اين آيه بدين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲ بن مغفل ھونى گوي د ھم راه رس ول ﷲ در حديبي ه زي ر درخ ت بيع ت ب وديم در‬ ‫عبد ّ‬
‫اي ن ب ين س ى ج وان مس لح ب ر م ا حمل هور ش دند‪ .‬پي امبر آن ان را نف رين ك رد و خ دا‬
‫ﷲ )ص( خطاب به آن ان‬ ‫بينايىشان را گرفت و ما برخاسته دستگيرشان كرديم‪ .‬رسول ّ‬
‫فرمود‪ :‬آيا از كسى امان داريد؟ آيا ب ا مس لمانى ھ م پيم ان ھس تيد؟ قس م خوردن د ك ه ن ه‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( آنان را رھا نمود و آيه باال نازل ش د‪» :‬او اس ت خ داى ك ه دس ت آن ان را‬
‫از شما‪ ،‬و دست شما را از ايشان كوتاه نمود ‪.«...‬‬

‫سوره حجرات‬

‫ي ا أَ ُّي َھ ا الَّ ذ َ‬
‫ِين آ َم ُن وا ال ُت َق ِّدمُوا َب ي َْن َي َديِ َّ ِ‬
‫ﷲ َو َر ُس ولِ ِه ‪) ...‬آي ه ‪ .(1‬اب و نص ر محم د ب ن‬
‫ﷲ بن زبير روايت م ىكن د ك ه ھي أتى از‬ ‫ابراھيم با اسناد از ابن ابى مليكه و او از عبد ّ‬
‫بنى تميم نزد پيغمبر )ص( آمدند‪ .‬ابو بكر ]به عنوان مشورت به پيغمبر[ گفت قعقاع بن‬
‫عبد را بر ايشان‬
‫امير كن و عمر اقرع بن حابس را پيش نھاد نم ود‪ .‬اب و بك ر ب ه عم ر گف ت‪ :‬منظ ور ت و‬
‫فقط مخالفت من بود و عمر پاسخ داد من قصد مخالفت ترا نداش تم‪ .‬و اخ تالفش ان ب اال‬
‫گرفت و صدا بلند كردند‪ .‬آيه نازل گرديد »اى كسانى كه ايمان آوردهايد در براب ر خ دا‬
‫و رسولش خود را جلو نيندازيد و از خدا بترسيد كه خدا شنوا و دانا است«‪.‬‬
‫ت ال َّن ِب يِّ ‪) ...‬آي ه ‪ .(2‬اي ن آي ه درب اره‬ ‫ِين آ َم ُن وا ال َترْ َف ُع وا أَصْ وا َت ُك ْم َف ْو َق َ‬
‫ص ْو ِ‬ ‫يا أَ ُّي َھ ا الَّ ذ َ‬
‫ثابت بن قيس بن شماس نازل شده كه گوشش س نگين ب ود و خيل ى بلن د ح رف م ىزد و‬
‫گاھى ك ه ن زد پيغمب ر )ص( س خن م ىگف ت‪ ،‬حض رت از ص داى او آزرده م ىش د‪ .‬آي ه‬
‫نازل شد كه »صداى خود را از صداى پيغمبر )ص( بلندتر نكنيد‪ ،‬در سخن گفتن با او‬
‫آن طور كه بين خود صحبت مىكنيد داد نزنيد ‪.«...‬‬
‫احمد ابراھيم مزكى با اسناد از ثابت بن انس و او از ثابت بن ق يس رواي ت م ىكن د ك ه‬
‫چون آيه فوق درباره من نازل شد‪ ،‬گفتم دوزخى شدم‪ .‬اين سخن به پيغمبر )ص( رس يد‬
‫فرمود او از اھل بھشت است‪ .‬مسلم نيز اين روايت را آورده است‪ .‬ابن ابى مليكه گويد‬
‫چيزى نمانده بود دو نيك مرد يعنى اب و بك ر و عم ر س قوط كنن د و آن ھنگ امى ب ود ك ه‬
‫ھيأت بنى تميم نزد پيغمبر )ص( آمدند‪ .‬يك ىش ان اق رع ب ن ح ابس را و آن ي ك ديگ رى‬
‫را براى امارت پيشنھاد كرد‪ .‬و ابو بكر به عمر گفت منظور تو فقط خ الف م ن ب ود و‬
‫عمر گفت من چنين قصدى نداشتم و صدايشان بلند شد‪ .‬آيه مورد بحث نازل گردي د ك ه‬
‫ﷲ بن زبي ر گوي د از آن پ س‬ ‫»صدايتان را روى صداى پيغمبر )ص( بلند نكنيد«‪ .‬عبد ّ‬
‫عمر خطاب به پيغمبر )ص( چيزى نمىگفت مگر آنكه حضرت چيزى از او بپرسد‪.‬‬
‫ﷲ ‪) ...‬آي ه ‪ .(3‬عط اء از اب ن عب اس رواي ت‬ ‫ول َّ ِ‬‫ون أَصْ وا َت ُھ ْم عِ ْن َد َر ُس ِ‬
‫ض َ‬ ‫إِنَّ الَّ ذ َ‬
‫ِين َي ُغ ُّ‬
‫مىكند كه پس از نزول آيه سابق ابو بكر با پيغمبر )ص( چنان آھسته ص حبت م ىك رد‬
‫كه گويى راز مىگويد و آيه باال درباره ابو بكر نازل گرديد‪.‬‬
‫ابو بكر قاضى با اسناد از طارق و او از ابو بكر روايت مىكن د ك ه پ س از ن زول اي ن‬
‫ﷲ چنان آھسته حرف بزنم ك ه نج وى‬ ‫آيه با خود عھد كرد‪ .‬سوگند خوردم كه با رسول ّ‬
‫مىكنند‪.‬‬
‫ون ‪) ...‬آي ه ‪ .(4‬احم د ب ن عبي د ﷲ‬ ‫َ‬
‫ت أ ْك َث ُر ُھ ْم ال َيعْ قِلُ َ‬ ‫ْ‬
‫ك ِمنْ َورا ِء ال ُح ُج را ِ‬‫ِين يُنا ُدو َن َ‬‫إِنَّ الَّذ َ‬
‫مخلدى با اسناد از زيد بن ارقم روايت مىكند كه ع دهاى ب ه س راغ پيغمب ر )ص( آمدن د‬
‫و حضرت در حجره بود‪ .‬بانگ مىزدند يا محمد! يا محمد! اين آيه نازل شد‪.‬‬
‫محم د ب ن اس حاق و ديگ ر س يره نويس ان آوردهان د آي ه ب اال درب اره ع دهاى از اف راد ب ى‬
‫تربيت بنى تميم نازل شد كه به عنوان ھيأتى نزد پيغمب ر )ص( اع زام ش ده بودن د وارد‬
‫مسجد شده پيغمبر )ص( را از بيرون حج رهاش ص دا م ىزدن د‪» :‬ي ا محم د بي رون بي ا‪،‬‬
‫ماييم كه ستايشمان افتخار و نك وھشم ان ب راى ھ ر ك س نن گ و ع ار اس ت!« پيغمب ر‬
‫)ص( از فرياد آنان متأذى شده بيرون آمد‪ .‬گفتند يا محم د‪ ،‬م ا آم دهاي م ت ا ب ا ت و مف اخره‬
‫كن يم! و آي ه ب دين مناس بت ن ازل ش د‪» .‬آن ان ك ه از پش ت حج رهھ ا ت را بان گ م ىزنن د‬
‫بيشترشان نفھمند‪ ،‬و اگ ر ص بر م ىكردن د ت ا خ ود بي رون آم ده نزدش ان م ىرفت ى بھت ر‬
‫بود«‪ .‬اما داستان مفاخره طبق روايت احمد بن مقرى با اس ناد از ج ابر چن ين اس ت ك ه‬
‫بنى تميم‪ ،‬در حجره پيغمبر )ص( آمده ندا كردند‪ :‬يا محمد بيرون شو و نزد ما بيا ماييم‬
‫كه ستايشم ان افتخ ار و نك وھشم ان ب راى ھ ر ك س نن گ و ع ار اس ت! پيغمب ر )ص(‬
‫صداىشان را شنيده بيرون آمد و فرمود‪:‬‬
‫»خدا است كه ستايشش افتخار و نكوھشش براى ھ ر ك س نن گ و ع ار اس ت«‪ .‬گفتن د‬
‫ما عدهاى از بنى تميم ھستيم و شاعر و خطيبمان را آوردهايم تا با شاعر و خطيب ت و‬
‫مفاخره كنند‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود م ن ب راى ش عر و مف اخره مبع وث نش دهام‪ ،‬م ع ذل ك‬
‫حاض رم‪ .‬زبرق ان از بن ى تم يم خط اب ب ه ج وانى از ھمراھ ان گف ت برخي ز و فض ايل‬
‫خودت و قومت را بيان كن‪ .‬جوان برخاست و چنين خطبه خواند‪» :‬س تايش خ دا را ك ه‬
‫ما را بھترين آفري دگان ق رار داده و ام والى ب ه م ا عط ا فرم وده ك ه ھ ر ط ور بخ واھيم‬
‫خرج مىكن يم‪ .‬م ا از بھت رين و پ ر جمعي تت رين و ت وانگرترين و سلحش ورترين م ردم‬
‫روى زمين ھستيم و ھر كس منكر است گفتارى بھتر از م ا بي ارد و ك ردارى برت ر از‬
‫ما عرض ه دارد«‪ .‬پيغمب ر )ص( ب ه ثاب ت ب ن ق يس ش ماس فرم ود برخي ز و پاس خ ب ده‪.‬‬
‫ثابت برخاست و چنين خطبه خواند‪:‬‬
‫»ستايش خداى را است و من مىستايمش و از او يارى م ىج ويم و ب دو ايم ان دارم و‬
‫توك ل م ىك نم‪ ،‬و گ واھى م ىدھ م ك ه خ دايى ج ز او نيس ت و يكت ا و ب ى انب از اس ت‪ ،‬و‬
‫گ واھى م ىدھ م محم د بن ده و فرس تاده او اس ت ك ه عم و زادگ ان و خويش اوندانش از‬
‫مھ اجرين و انص ار را ب ه اس الم ف را م ىخوان د و آن ان ك ه آبرومن دترين و خ وش‬
‫منظرترين و خردمندترين و بلند آرمانترين مردم ان بودن د دع وتش را پذيرفتن د و خ دا‬
‫را ش كر ك ه م ا را ي اوران و مش اوران و ك ارگزاران رس ولش و ماي ه اعتب ار پي روزى‬
‫دينش قرار داد‪ ،‬و ما با مردمان جنگيديم تا كلمه توحيد بگوين د‪ .‬ھ ر ك س گف ت‪ ،‬ج ان و‬
‫م الش مص ون مان د و ھ ر ك س امتن اع ورزي د كش تيمش‪ ،‬ك ه ب ر خ اك م ذلّت كش اندن‬
‫منكران را خدا بر ما آسان ساخت‪ .‬اين سخن من بود و براى ھمه مردان و زنان مؤمن‬
‫از خدا طلب آمرزش مىكنم«‪.‬‬
‫آنگ اه زبرق ان ج وانى ديگ ر از ھمراھ ان را ب ه ن ام ص دا ك رد و گف ت برخي ز فض يلت‬
‫خودت و قومت را بسراى‪ .‬جوان برخاست و سه بيت زير را خواند‪:‬‬
‫ما بزرگمنشانيم و ھيچ طايفهاى را فخ ر ب ر م ا نرس د ك ه س ھمھ اى اول از آن ماس ت و‬
‫چھار يك غنايم در ميان ما قسمت مىشود ما در قحطىھا مردمان را از گوش ت چ رب‬
‫شتر تغذيه كرديم ھنگامى كه به گوسفند گر يا بچه شترى نيز دسترسى نداش تند اگ ر ب ه‬
‫مقاومت بر آييم كسى بر ما تسلط نيابد و اگر به مفاخره برخيزيم از ھمگان برتريم‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( كس به دنبال حسان بن ثابت فرستاد‪ .‬حسّان راه افتاد و پرسيد حضرت ب ا‬
‫من چه كار دارد؟ من ساعتى پيش نزد او بودم‪ .‬فرستاده پاس خ داد‪ :‬بن ى تم يم خطي ب و‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫ش اعر خ ود را ب راى مف اخره ن زد پيغمب ر )ص( آوردهان د و ب ه ام ور رس ول ّ‬
‫ثابت بن قيس جواب خطيبشان را داد‪ .‬سپس شاعرشان شعر خواند و پيغمب ر )ص( ت را‬
‫ﷲ )ص( رس يد و‬ ‫براى جواب شاعر ايشان ف را خوان ده اس ت‪ .‬حس ان‪ ،‬حض ور رس ول ّ‬
‫حضرت دستور داد جواب شاعر بنى تميم را بدھد‪ .‬حسان بديھتا چنين سرود‪:‬‬
‫ما عل ى رغ م بياب انگردان و ش ھر نش ينان مع د پيغمب ر )ص( را ي ارى ك رديم آنگ اه ك ه‬
‫خوار و خفيف بود مگر نه آن دم كه ورود ب ر آبش خور م رگ ب ر لش كريان روا ش د م ا‬
‫در عطشگاه جنگ به گرداب مرگ فرو رفتيم و سر سلحشوران را كوبيديم‪.‬‬
‫آرى ما م نش پيروزمن دان نس ل غس ان را داري م و اگ ر از خ دا آزرم نم ىداش تيم‪ ،‬من ت‬
‫گذارانه‪ ،‬از مردم شرق و غ رب مب ارز م ىطلبي ديم م ا زن دگانم ان بھت رين ري گ ن ور‬
‫دانند و مردگانمان بھترين در خاك آرميدگان‪.‬‬
‫راوى گويد‪ :‬سپس اق رع ب ن ح ابس برخاس ت و گف ت‪ :‬ام ا م ن ب ه خ دا ب راى ك ارى ك ه‬
‫اينھا آمدهاند نيامدهام‪ ،‬شعرى سرودهام بشنويد‪ .‬حضرت فرمود‪ :‬بخوان او چنين خواند‪:‬‬
‫ما نزد تو آمدهايم تا آنگاه كه از بزرگوارىھاى خويش ياد و فخر مىكنيم‬
 ‫مردمان برتر ما را دريابند‪.‬‬
‫ما برترين مردمانيم از ھر گروه ھر چند در سرزمين حجاز بزرگمنشان نباشند و اينكه‬
‫چھار يك »‪ «1‬غنايم ھر جنگ ى در پس ت و بلن د عربس تان س ھم م ا اس ت )ك ه بزرگ ان‬
‫عربيم(‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( به حسان اشاره فرمود كه برخيز و پاسخ ده حسان چنين سرود‪:‬‬
‫اى بن ى دارم فخ ر نكني د ك ه مف اخره ش ما ھنگ ام ي اد ك رد بزرگ وارىھ ا‪ ،‬وب ال ش ما‬
‫مىگردد مادرتان به عزايتان بنشيند‪ ،‬آيا بر ما فخر مىكنيد؟‬
‫در ح الى ك ه ش ما بن دگان م ا ب ودهاي د‪ ،‬خ دمتكار و داي ه! و ب االترين دس تاورد ب زرگ و‬
‫رفعت شما ھمين بود كه ھنگام بر شمردن بزرگان پشت سر ما به حساب مىآمديد‪.‬‬
‫و اكنون اگر براى حفظ مال و جانتان آمدهايد‪ ،‬و اينكه در غنايم شريك شويد‪.‬‬
‫پس براى خدا انباز قائل مباش يد و مس لم و مطي ع ش ويد و در حض ور پيغمب ر )ص( ب ه‬
‫»دارم« »‪ «2‬فخر نكنيد و گر نه سوگند به پروردگار كعبه‪ ،‬دستان م ا ب ا تي غھ اى تي ز‬
‫بر سرتان فرود خواھد آمد‪.‬‬
‫راوى گوي د در اي ن موق ع اق رع ب ن ح ابس برخاس ت و گف ت‪ :‬محم د س رور اس ت و‬
‫نم ىدان م موض وع اخ تالف چيس ت؟ خطي بش ان بھت ر از خطي ب م ا ح رف زد و‬
‫شاعرشان خوشتر از شاعر ما سخن سرايى ك رد‪ .‬آنگ اه اق رع ب ه پيغمب ر )ص( نزدي ك‬
‫ﷲ‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬آنچ ه پ يش از اي ن واق ع ش د )ي ا‬‫شده گفت‪ :‬اشھد ان ال اله اال ّ‬
‫كيش پيشين تو( ياور ت و نب ود‪ .‬آنگ اه ب ه ھم هش ان عط ا و پوش اك داد‪ .‬آن ان در حض ور‬
‫پيغمبر )ص( با صداى بلند گفت و گوى زياد مىكردند آي ه ‪ 2‬و ‪ 3‬ب دين مناس بت ن ازل‬
‫گرديد‪.‬‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ .(1‬در جاھليت يك چھارم غنايم به رئيس قبيل ه م ىرس يد‪ ،‬اس الم خم س غن ايم را ب ه خ دا و رس ول‬
‫اختصاص داد‪ -.‬م‪.‬‬
‫)‪ .(2‬بنى دارم قبيلهاى از بنى تميم بودند كه اشراف آن محسوب مىشدند )اعالم المنجد(‪.‬‬
 ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا إِنْ جا َء ُك ْم فاسِ ٌق ِب َن َبإٍ َف َت َب َّي ُنوا ‪) ...‬آيه ‪ .(6‬اين آيه درباره ولي د ب ن عقب ة‬
‫بن ابى معيط نازل شد كه پيغمبر )ص( براى گرفتن زك ات از بن ى مص طلق فرس تاد و‬
‫بين او و اين طايفه‪ ،‬در جاھليت عداوتى بود‪ .‬موقعى ك ه بن ى مص طلق خب ر آم دنش را‬
‫شنيدند با احترام به استقبالش آمدند اما شيطان در دل وليد وسوس ه ك رد ك ه آن جماع ت‬
‫ﷲ )ص( آم د و گف ت بن ى‬ ‫قصد قتلش را دارند‪ .‬ترسيد و از راه برگش ت و ن زد رس ول ّ‬
‫مصطلق زكات ندادند و آھنگ كشتنم كردند‪ .‬پيغمبر )ص( خشمگين شد و آھنگ جنگ‬
‫بنى مصطلق ك رد‪ .‬چ ون بن ى مص طلق از بازگش ت ولي د مطل ع ش دند ن زد پيغمب ر آم ده‬
‫گفتند‪ :‬ما خبر آمدن فرستادهات را ش نيديم و ب راى احت رام و اس تقبالش بي رون آم ديم ك ه‬
‫آنچه حق الھى است بپردازيم اما او تغيير نظر داد و ب ال مقدم ه برگش ت و م ا ترس يديم‬
‫كه مبادا باز گرديدنش به سبب نامهاى بود كه از تو رسيده يا به جھت خشمى كه بر م ا‬
‫گرفته باشى؟ و نع وذ ب ا از خش م خ دا و رس ولش‪ .‬آي ه ب اال ب دين مناس بت ن ازل ش د و‬
‫منظور از فاسق در اين آيه وليد بن عقبه است‪.‬‬
‫ﷲ حاكم شادياخى با اس ناد از ح ارث ب ن ض رار رواي ت م ىكن د ك ه ب ه خ دمت‬ ‫ابو عبد ّ‬
‫پيغمبر )ص( رسيديم‪ .‬حضرت مرا دعوت به اسالم فرم ود وارد اس الم ش دم‪ .‬حض رت‬
‫ﷲ )ص( مرا به سوى‬ ‫مرا زكات دادن فرمود بدان نيز ملتزم شدم‪ .‬آنگاه گفتم يا رسول ّ‬
‫قوم خودم باز گردان كه به مسلمانى و دادن زكات دعوتش ان ك نم و ھ ر ك س پ ذيرفت‬
‫زكاتش را مىگيرم و جمع مىكنم و در فالن وقت مأمور اعزام كن تا آنچه زكات گ رد‬
‫آمده برايت بفرستم‪ .‬چون ح ارث ب ن ض رار زك ات را جم ع آورى ك رد و موع د مع ين‬
‫فرا رسيد كه فرستاده پيغمبر )ص( بيايد خبرى نشد و حارث ن زد خ ود گم ان ك رد خ دا‬
‫ﷲ‬ ‫و پيغمبر )ص( بر او خشم گرفتهاند‪ .‬سران قوم را جمع كرده بديش ان گف ت‪ :‬رس ول ّ‬
‫)ص( براى من وقتى مشخص كرده بود كه مأمورى براى تحويل گرفتن زكات بفرستد‬
‫ﷲ )ص( خلف وعده نم ىكن د و اينك ه فرس تاده پيغمب ر )ص( نيام ده ب ه نظ رم‬ ‫و رسول ّ‬
‫ﷲ‬‫تنھ ا ناش ى از نارض ايى حض رت توان د ب ود‪ .‬پ س ب ه راه بيفتي د ب ه حض ور رس ول ّ‬
‫)ص( برويم‪ .‬از اين سو پيغمبر )ص( وليد بن عقبة را به سوى حارث اعزام كرده بود‬
‫كه زكات گرد آورى شده را تحويل بگيرد اما وليد پس از پيمودن مقدارى از راه دچار‬
‫ﷲ )ص( حارث زكات را نداد و مىخواست م را‬ ‫ترس شده باز گشت و گفت يا رسول ّ‬
‫بكشد‪ .‬پيغمبر )ص( گروھى را به سراغ ح ارث فرس تاد اي ن گ روه در بي رون مدين ه ب ا‬
‫حارث كه مىآمد برخوردند و گفتند اين حارث است‪ .‬وقتى به ھم رسيدند حارث پرسيد‬
‫مأمور كجا ھستيد؟ گفتند به سراغ‬
‫ﷲ )ص(‪ ،‬وليد را به سوى تو فرس تاده ب ود‬ ‫تو مىرفتيم‪ .‬پرسيد براى چه؟ گفتند رسول ّ‬
‫او برگشت و اظھار كرد تو از تحويل زكات خوددارى كرده قصد قتلش ھم داشتهاى‪.‬‬
‫حارث سوگند خورد كه من وليد را ندي دهام و ن زد م ن نيام ده اس ت‪ .‬و چ ون ح ارث ب ر‬
‫پيغمبر )ص( وارد شد حضرت پرسيد زك ات را نگھداش تى و م ىخواس تى نماين ده م را‬
‫ھم بكشى؟ حارث سوگند خورد ك ه نماين ده ت و را ندي دهام و ن زد م ن نيام ده اس ت‪ ،‬و ب ه‬
‫ﷲ )ص( ب ر م ن خش م‬ ‫خدمت تو نيامدهام جز به سبب اين واھمه كه مبادا خدا و رسول ّ‬
‫ﷲ )ص( نيامد‪ .‬آيات ‪ 8 -6‬حجرات به ھم ين مناس بت ن ازل‬ ‫گرفتهاند كه نماينده رسول ّ‬
‫گرديد كه »ھرگاه فاسقى خبرى آورد‪ ،‬تحقي ق كني د مب ادا ب ه س بب جھ التى ب ر جم اعتى‬
‫صدمهاى بزنيد«‪.‬‬
‫ُ‬
‫ِين اقتتلوا ‪) ...‬آيه ‪ .(9‬محمد بن احمد بن جعف ر نح وى ب ا اس ناد‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َو إِنْ طا ِئ َف ِ‬
‫تان م َِن الم ُْؤ ِمن َ‬
‫ﷲ بن ابىّ برود‪.‬‬ ‫از انس روايت مىكند كه به پيغمبر )ص( پيشنھاد كردم به ديدن عبد ّ‬
‫ﷲ روان ش د و مس لمانان ني ز پي اده ھم راه‬ ‫پيغمبر )ص( سوار بر االغى ب ه س وى عب د ّ‬
‫ﷲ رس يد وى گف ت‪:‬‬ ‫بودند و زمين باير و نرم بود‪ .‬وقتى پيغمبر )ص( ب ه نزديك ى عب د ّ‬
‫از من دور شو كه بو )و گرد و خاك( االغت مرا مىآزارد‪ .‬مردى از انصار گفت‪ :‬ب ه‬
‫ﷲ ب ه حماي ت عب د‬ ‫ﷲ )ص( از تو خوشبوتر است‪ .‬مردى از قوم عب د ّ‬ ‫خدا االغ رسول ّ‬
‫ﷲ برخاست و از ھر طرف عدهاى به حميت جمع شدند و با چوب و سنگ و كفش ب ه‬ ‫ّ‬
‫زد و خورد پرداختند‪ .‬راوى گويد به طورى كه شنيدهايم آيه م ورد بح ث در اي ن م ورد‬
‫نازل شد كه »اگر دو گروه از مؤمنان به جنگ پرداختند ب ين ايش ان ص لح كني د و اگ ر‬
‫يكىشان تعدى كرد با او بجنگيد تا به امر خدا باز آيد«‪ .‬بخارى و مسلم نيز اين روايت‬
‫را آوردهاند‪.‬‬
‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا ال َيسْ َخرْ َق ْو ٌم ِمنْ َق ْو ٍم ‪) ...‬آيه ‪ .(11‬اين آيه درباره ثابت ب ن ق يس ب ن‬
‫ﷲ )ص( م ىآم د‬ ‫ش ماس ن ازل ش د ك ه گوش ش س نگين ب ود و ھنگ امى ك ه ن زد رس ول ّ‬
‫ب رايش ج ا ب از م ىكردن د ك ه در كن ار حض رت بنش يند و بتوان د بش نود‪ .‬روزى وارد‬
‫مجلس شد و ھر كس در جايى نشسته بود‪ .‬پا بر گردن مردم مىگذاشت و جلو مىرفت‬
‫و داد مىزد‪ :‬راه باز كنيد! راه باز كنيد! مردى ب دو گف ت اينج ا ج ا ھس ت بنش ين‪ .‬ثاب ت‬
‫با عصبانيت نشست و به اشاره پرسيد آن مرد كيست؟ آن مرد اسم خود را گف ت‪ .‬ثاب ت‬
‫گفت پسر فالن زن؟ و نام مادر آن مرد را برد كه در جاھليت بد ن ام ب ود و آن م رد از‬
‫شرم سر به زير انداخت‪ .‬و اين آيه نازل گرديد‪» :‬اى مؤمن ان‪ ،‬جمع ى جمع ى ديگ ر را‬
‫مسخره نكنند كه چه بسا اينان از آنان بھتر باشند«‪.‬‬
‫َو ال نِسا ٌء ِمنْ نِسا ٍء َعسى أَنْ َي ُكنَّ َخيْراً ِم ْنھُنَّ ‪) ...‬آي ه ‪ .(11‬اي ن قس مت از آي ه درب اره‬
‫دو ت ن از زن ان پيغمب ر )ص( ن ازل ش د ك ه ام س لمه را مس خره م ىكردن د چ ون پش ت‬
‫كم رش را س بنيه )‪ -‬ن وعى پارچ ه س فيد( پيچي ده و گوش هھ ايش را گ ره زده ب ود ك ه‬
‫آويزان بود‪ .‬عايشه گفت‪ :‬ببين چى به دنب الش م ىكش د‪ ،‬ب ه زب ان س گ م ىمان د و ب دين‬
‫گونه مسخرهاش كردند‪.‬‬
‫انس گويد‪ :‬زنان پيغمبر )ص( ام سلمه را به لحاظ كوتاهقدىاش سركوفت مىزدند‪.‬‬
‫ابن عباس گويند‪ :‬صفيه دختر حيى ب ن اخط ب ن زد پيغمب ر )ص( ش كوه ك رد ك ه ھ و و‬
‫ھايش او را سرزنش مىكنند و مىگويند‪ :‬يا يھودية بنت يھوديين! پيغمبر )ص( فرمود‪:‬‬
‫چرا در ج واب نگفت ى پ درم ھ ارون اس ت و عم ويم موس ى و ش وھرم محم د‪ .‬و قس مت‬
‫مورد بحث بدين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ب ‪) ...‬آي ه ‪ .(11‬اب و عب د ﷲ ب ن عطي ه ب ا اس ناد از اب و جبي رة ب ن‬ ‫َو ال َتن ا َب ُزوا ِب ْاألَ ْلق ا ِ‬
‫ضحاك و او از پدرش و عموھايش رواي ت م ىكن د ك ه وقت ى پيغمب ر )ص( ب ر م ا )در‬
‫مدينه( وارد شد اشخاص يكديگر را با لق بھ ايى ص دا م ىكردن د و م ىگفتن د ي ا رس ول‬
‫ﷲ )ص( او اين لقب را خوش ندارد! آي ه ن ازل ش د »يك ديگر را عيبج ويى مكني د و ب ه‬ ‫ّ‬
‫الق اب ب د يك ديگر را خط اب منمايي د‪ ،‬ك ه بع د از ايم ان و مس لمانى‪ ،‬ن ام و نش ان دش نام‬
‫گونه بسيار بد آيند است و اگر كسى توبه نكرد‪ ،‬اينان خود ظالمانند«‪.‬‬
‫يا أَ ُّي َھا ال َّناسُ إِ َّنا َخلَ ْقنا ُك ْم ِمنْ َذ َك ٍر َو أ ُ ْنثى ‪) ...‬آيه ‪ .(13‬ابن عباس گويد‪ :‬آيه درباره ثابت‬
‫بن قيس )در داستان پيش گفته( ن ازل ش د ك ه وقت ى ب ه آن م رد گف ت »پس ر ف الن زن«!‬
‫پيغمبر )ص( سؤال كرد چه كسى نام آن زن را برد؟ ثابت برخاست و گفت من بودم‪.‬‬
‫حضرت فرمود‪ :‬به صورت اين جمعيت نگاه كن‪ .‬ثابت نگاه كرد‪ .‬حضرت پرس يد‪ :‬چ ه‬
‫ديدى؟ گفت‪ :‬سفيد چھره و سرخ چھره و سياه چھره‪ .‬حض رت فرم ود‪ :‬ب دان ك ه ت و ب ر‬
‫اينھا ھيچ برترى ندارى مگر با دين و تقوى‪ .‬و آيه مورد بحث نازل شد‪» :‬اى مردم ما‬
‫ش ما را از م ردى و زن ى آفري ديم و ش ما را ق ومھ ا و قبيل هھ ا گرداني ديم ت ا ھم ديگر را‬
‫بشناس يد ھمان ا بزرگ وارترين و محت رمت رين ش ما در نظ ر خ دا پرھيزك ارترين ش ما‬
‫است«‪.‬‬
‫مقاتل گويد‪ :‬روز فتح مكه پيغمبر )ص( به بالل امر كرد كه بر بام كعبه اذان بگويد‪.‬‬
‫عتاب بن اس يد ب ن اب ى الع يص گف ت‪ :‬ش كر خ دا را ك ه پ درم م رد و نمان د اي ن روز را‬
‫ببيند! و حارث بن ھش ام گف ت‪ :‬آي ا محم د غي ر از اي ن ك الغ س ياه م ؤذنى پي دا نك رد؟ و‬
‫سھيل بن‬
‫عمرو گفت‪ :‬اگر خ دا بخواھ د چي زى را تغيي ر م ىدھ د »‪ .«1‬و اب و س فيان گف ت‪ :‬م ن‬
‫چي زى نم ىگ ويم زي را ب يم دارم پروردگ ار آس مان خب رم را ف اش س ازد‪ .‬و جبرئي ل ب ر‬
‫پيغمب ر )ص( ن ازل ش د و از ح رفھ اى آن ان ب ا خب رش ك رد‪ .‬حض رت احضارش ان‬
‫فرمود و پرسيد‪ :‬چه گفتيد؟ ھمه اقرار كردند‪ .‬آي ه ب اال در نھ ى و ت وبيخ ايش ان در فخ ر‬
‫ورزيدن بر نژاد و نسب و مال‪ ،‬و سركوفت زدنشان بر فقرا نازل گرديد‪.‬‬
‫ابو حسان مزكى با اسناد از ابن ابى مليكه روايت مىكند ك ه چ ون روز ف تح مك ه ب الل‬
‫بر بام كعبه رفت‪ ،‬بعضى گفتند‪ :‬اى بندگان خ دا آي ا روا اس ت اي ن ب رده س ياه ب االى ب ام‬
‫كعب ه اذان بگوي د؟ و ديگ رى ج واب داد‪ :‬اگ ر خ دا راض ى ب ه اي ن ك ار نب ود تغيي رش‬
‫مىداد‪.‬‬
‫ّ‬
‫يزيد ب ن ش خير گوي د‪ :‬روزى رس ول ﷲ )ص( در يك ى از بازارھ اى مدين ه م ىگذش ت‬
‫غالم سياھى را ديد بر پا داشتهاند و داللى حراجش م ىكن د و غ الم م ىگف ت‪ :‬ھ ر ك س‬
‫مرا بخرد شرطى دارم‪ .‬پرسيدند‪ :‬آن شرط چيست؟ غالم گفت‪ :‬خري دار م ن م انع نش ود‬
‫كه من نماز پنجگانه را پشت سر پيغمبر )ص( بخوانم‪ .‬و مردى با اين شرط خريدش‪.‬‬
‫پيغمب ر )ص( در ھ ر نم از واج ب آن غ الم را در مس جد م ىدي د ت ا روزى ندي دش‪ .‬از‬
‫ﷲ )ص( ت ب دارد‪ .‬پيغمب ر )ص( ب ه‬ ‫ص احبش پرس يد‪ :‬غ الم كجاس ت؟ گف ت ي ا رس ول ّ‬
‫اصحاب فرمود‪ :‬برخيزيد به عيادتش ب رويم‪ .‬اص حاب ھم راه پيغمب ر )ص( روان ش دند‬
‫و از غالم عيادت كردند‪ .‬چند روز بعد‪ ،‬پيغمب ر )ص( از ص احب غ الم پرس يد‪ :‬ح الش‬
‫چطور است؟ گفت مرگش نزديك شده‪ .‬حضرت برخاست و بر بالين غالم رف ت ك ه در‬
‫ح ال ن زع ب ود؟ و غ الم ھم ان دم ج ان س پرد و پيغمب ر )ص( شخص ا غس ل و كف ن و‬
‫دفنش را انجام داد‪.‬‬
‫در دل اصحاب از آن كار انكارى پديد آمد‪ .‬مھاجران با خود گفتند ما از خانم ان و ي ار‬
‫و دي ار بري ديم و ھج رت ك رديم و ھ يچ ي ك از م ا در زن دگى و م رگ و بيم ارى‪ ،‬اي ن‬
‫لط ف را ك ه غ الم از حض رت دي د‪ ،‬ندي د‪ .‬و انص ار گفتن د م ا پن اھش دادي م و ي اريش‬
‫نموديم و اموال خويش را نثار كرديم اما بردهاى حبشى را بر ما ترجيح نھاد‪ ،‬آيه ب دين‬
‫مناسبت نازل گرديد كه ھمه شما فرزندان يك مادر و پدريد و برترى به تقوى است‪.‬‬
‫ت ْاألَعْ رابُ آ َم َّنا ‪) ...‬آيه ‪ .(14‬اين آي ه درب اره اع راب بن ى اس د )بن ى خزيم ه( ن ازل‬
‫قالَ ِ‬
‫شد كه در خشكسالى به مدينة النبى آمده شھادتين بر زبان م ىراندن د و در ب اطن م ؤمن‬
‫نبودن د و كوچ هھ اى مدين ه را ب ه كثاف ات آل وده و قيم تھ ا را گ ران ك رده بودن د و ب ه‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫رسول ّ‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ .(1‬در لباب النقول سيوطى آمده است كه اگر چيزى را نخواھد‪ ،‬تغيير مىدھد‪ -.‬م‪.‬‬
‫گفتند‪ :‬ما با زن و فرزند بار و بنه به سوى تو آمديم و مثل ف الن طايف ه ب ا ت و نجنگي ديم‬
‫از صدقه سھمى به ما بده‪ .‬و بر پيغمبر )ص( منت مىگذاشتند كه مس لمان ش دهان د‪ .‬آي ه‬
‫نازل شد كه »شما ايمان نياوردهايد بلكه تسليم شدهايد و ايم ان ھن وز در قل بھايت ان راه‬
‫نيافته« ]و در آيه بعد چنين آمده است‪» :‬بر ت و من ت م ىگذارن د ك ه اس الم آوردهان د ‪...‬‬
‫بگو خدا بر شما منت دارد كه ھدايتتان كرد«[‪.‬‬

‫سوره ق‬

‫ض َو م ا َب ْي َنھُم ا ‪) ...‬آي ه ‪ .(38‬ب ه گفت ه حس ن ]بص رى[ و‬‫ت َو ْاألَرْ َ‬

‫َو لَ َق ْد َخلَ ْق َن ا ال َّس ماوا ِ‬
‫قتاده‪ ،‬يھود معتقد بودند كه خدا آفرينش را در ش ش روز ب ه انج ام رس انده و روز ھف تم‬
‫يا سبت آرامش يافته و آن را روز استراحت مىناميدن د‪ .‬آي ه ن ازل ش د‪» :‬م ا ب ه راس تى‬
‫آسمانھا و زمين و ھر چه در ميان آنھا است در ش ش روز آفري ديم و ھ يچ مان دگى ب ه‬
‫ما نرسيد«‪.‬‬
‫احمد ب ن محم د تميم ى ب ا اس ناد از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه يھودي ان ن زد پيغمب ر‬
‫)ص( آم ده از چگ ونگى آف رينش آس مانھ ا و زم ين پرس يدند‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪:‬‬
‫خداون د زم ين را روز يكش نبه و دوش نبه آفري ده‪ ،‬ك وهھ ا را س ه ش نبه و آس مان را در‬
‫چھ ار ش نبه و پنجش نبه‪ ،‬و س تارگان و مھ ر و م اه را روز جمع ه آفري ده اس ت‪ .‬يھ ود‬
‫پرسيدند‪ :‬بعد چه شد يا محمد‪.‬‬
‫حضرت فرمود‪ :‬آنگاه بر عرش استقرار ياف ت‪ .‬گفتن د‪ :‬اگ ر م ىاف زودى‪» :‬و اس تراحت‬
‫ك رد« درس ت گفت ه ب ودى‪ .‬پيغمب ر )ص( س خت خش مگين ش د و آي ه م ورد بح ث ن ازل‬
‫گرديد كه »ھيچ ماندگى به ما نرسيد« با دنبالهاش كه » َفاصْ ِبرْ َعلى ما َيقُول ُ َ‬
‫ون«‪.‬‬

‫سوره نجم‬

‫ھ َُو أَعْ لَ ُم ِب ُك ْم إِ ْذ أَ ْن َشأ َ ُك ْم م َِن ْاألَرْ ِ‬

‫ض ‪) ...‬آي ه ‪ .(32‬اب و بك ر ب ن ح ارث ب ا اس ناد از ثاب ت‬
‫بن حارث انصارى روايت مىكند كه يھود‪ ،‬وقتى بچ ه صغيرش ان م ىم رد م ىگفتن د او‬
‫»صديق« بوده‪،‬‬
‫و اين سخن به گوش پيغمبر )ص( رسيد‪ ،‬فرمود‪ :‬يھ ود دروغ م ىگوين د ھ ر انس انى را‬
‫خدا در شكم مادرش پديد مىآورد ھمانج ا س عادت ي ا ش قاوتش معل وم اس ت و آي ه ن ازل‬
‫شد كه »خود را پاك وانمود نكنيد و تبرئه منماييد كه خدا ب ه آنك س ك ه پرھيزگ ار ب وده‬
‫داناتر است«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫ت الَّ ذِي ت َولى َو أعْ ط ى قلِ يال َو أك دى ‪) ...‬آي ه ‪ .(41 -33‬ب ه گفت ه اب ن عب اس و‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫أَ َف َرأَ ْي َ‬
‫س ّدى و كلبى و مسيّب بن شريك اين آيات درباره عثم ان ب ن عف ان ن ازل ش د ك ه ص دقه‬
‫ﷲ ب ن اب ى س رح ب دو گف ت‪:‬‬ ‫مىداد و در راه خير انفاق مىكرد‪ .‬برادر رضاعيش عب د ّ‬
‫اين چه كارى است كه مىكنى‪ ،‬نزديك است كه بى چيز شوى‪ .‬عثمان گفت‪ :‬من گناھان‬
‫و لغزشھايى دارم و با اين تصدق و انف اق رض اى خ داى را م ىطل بم و امي دوارم م را‬
‫ﷲ گف ت‪ :‬ناق هات را ب ا جھ ازش ب ه م ن ب بخش‪ ،‬م ن تم ام گناھان ت را ب ه‬ ‫عفو كند‪ .‬عب د ّ‬
‫عھده مىگيرم‪ .‬عثمان شتر بدو داد و شاھد گرفت‪ ،‬و مدتى از صدقه دادن باز ايستاد ت ا‬
‫آيات مورد بحث نازل شد و عثمان بيشتر و بھتر از قبل به صدقه دادن ادامه داد‪.‬‬
‫مجاھد و ابن زيد روايت ك ردهان د آي ه درب اره ولي د ب ن مغي رة ن ازل ش ده ك ه ب ه پيغمب ر‬
‫)ص( ايم ان آورده ب ود يك ى از مش ركان وى را س رزنش نم ود ك ه چ را دي ن پي ران و‬
‫سران را ترك كردى و آنان را گمراه و دوزخى مىدانى؟ گف ت از ع ذاب خ دا بيمن اكم‪.‬‬
‫آن مشرك گفت‪ :‬من ضامن عذاب خدا به جاى تو به شرط آنكه مالى به من بدھى‪ .‬ولي د‬
‫به شرك باز گشت و با اين پندار كه آن مشرك عذاب وى را متحمل خواھ د ش د بخش ى‬
‫از آن مال را كه قرار شده بود بدو داد اما نسبت به بقيه آن بخل ورزي د و ن داد و آي ات‬
‫بدين مناسبت نازل گرديد كه »ھ يچ ب ار ب ردارى ب ار مس ئوليت ديگ رى را ب ر ن دارد و‬
‫ھيچ انسانى را جز نتيجه سعيش نرسد‪ ،‬و اثر كوش ش او ب ه زودى دي ده م ىش ود س پس‬
‫جزاى كاملتر خواھد يافت«‪.‬‬
‫ك َو أَبْك ى ‪) ...‬آي ه ‪ .(43‬محم د ب ن اب راھيم واع ظ ب ا اس ناد از عايش ه‬ ‫َو أَ َّن ُه ُھ َو أَضْ َح َ‬
‫روايت مىكند كه پيغمبر )ص( بر جمعى گذشت كه م ىخنديدن د‪ .‬فرم ود اگ ر آنچ ه م ن‬
‫مىدانم مىدانستيد بيشتر مىگريستيد و كمتر م ىخنديدي د‪ .‬ام ا جبرئي ل ب ا آي ه ب اال ن ازل‬
‫گرديد و پيغمبر )ص( كه بيش از چھل ق دم نرفت ه ب ود ن زد آن گ روه برگش ت و فرم ود‬
‫خداى تعالى مىفرمايد‪» :‬ھموست كه مىخنداند و مىگرياند«‪.‬‬
 ‫سوره قمر‬

‫ت ال َّس ا َع ُة َو ا ْن َش َّق ْال َق َم ُر ‪) ...‬آي ه ‪ .(2 -1‬واح دى گوي د اب و حل يم عقي ل ب ن محم د‬‫ا ْق َت َر َب ِ‬
‫ﷲ ك ه گف ت‪ :‬ب ه‬ ‫جرجانى روايت كرد و به من شفاھا اجازه روايت داد با اسناد از عب د ّ‬
‫روزگار پيغمبر )ص( ماه منشق شد‪ ،‬قريش گفتند اين س حر اب ن اب ى كبش ه »‪ «1‬اس ت‬
‫كه چشم بن دى و جادويت ان ك رده‪ .‬حقيق ت را از مس افران بپرس يد و پرس يدند‪ .‬مس افران‬
‫نيز گفتند‪:‬‬
‫بله‪ ،‬ديديم‪ .‬و اين آيه نازل شد‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫الل َو ُس ع ٍُر‪ -‬إل ى‪ -‬إِن ا ك َّل َش يْ ٍء َخلقن اهُ ِب َق د ٍَر ‪) ...‬آي ه ‪.(49 -47‬‬
‫ض ٍ‬ ‫إِنَّ ْالمُجْ ِرم َ‬
‫ِين فِ ي َ‬
‫واحدى گويد اب و القاس م عب د ال رحمن ب ن محم د س راج ب ر م ن رواي ت و ام الء ك رد ب ا‬
‫اسناد از ابو ھريره كه قريش با پيغمبر )ص( بر سر ق در مجادل ه م ىكردن د‪ .‬اي ن آي ات‬
‫نازل شد كه »ما ھر چيز را به اندازه آفريديم«‪ .‬مسلم نيز اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫واح دى گوي د گ واه م ىگي رم خ دا را ك ه اب و الح ارث محم د ب ن عب د ال رحيم ح افظ در‬
‫گرگان به من روايت كرد كه گواه مىگيرم خدا را كه احمد بن محم د ب ن اب راھيم ب زاز‬
‫به من روايت كرد كه گواه مىگيرم خ دا را ك ه از عل ى ب ن حنب ل ش نيدم ك ه گف ت گ واه‬
‫مىگيرم خدا را كه روايت كرد از ابو الحسن محمد بن احمد بن ابى در خراسان ش نيدم‬
‫ﷲ بن صقر ح افظ ش نيدم ك ه گف ت گ واه م ىگي رم‬ ‫كه گفت گواه مىگيرم خدا را از عبد ّ‬
‫خدا را از عفير ب ن مع دان ش نيدم ك ه گف ت گ واه م ىگي رم خ دا را از س ليمان ب ن ع امر‬
‫شنيدم كه گفت گواه مىگيرم خدا را از اب و امام ه ب اھلى ش نيدم ك ه گف ت گ واه م ىگي رم‬
‫ﷲ )ص( كه آيات ‪ 49 -47‬سوره قمر درب اره »قدري ه« »‪ «2‬ن ازل‬ ‫خدا را از رسول ّ‬
‫شده است‪.‬‬
‫ابو بكر بن حارث با اسناد از عطاء روايت مىكند كه اسقف نج ران ن زد پيغمب ر )ص(‬
‫آم د و گف ت‪ :‬ي ا محم د )ص( ت و م ىگ ويى معاص ى ب ه ق در اس ت و آف رينش درياھ ا و‬
‫آسمانھا‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ .(1‬ابن ابى كبشه ج ّد مادرى پيغمبر )ص( اس ت ك ه از پرس تش خ دايان متع دد س ر ب از زد و ش ايد‬
‫مشركان از دو جھت به پيغمبر )ص( لقب ابن ابى كبشه مىدادند ھم اشاره به ج ّد مادرى او ھم اينك ه‬
‫پرستش بتان را رد كرده است‪ -.‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫)‪ .(2‬اين روايت به شيوه منحصر به فرد در تأكيد مغلظ كه عينا ترجمه ش د‪ ،‬برخ ورد و ج دال ش ديد‬
‫متكلمان و محدثان بر سر مسئله »قدر« در روزگ ار مؤل ف نش ان م ىدھ د ك ه ھ ر گ روه‪ ،‬ديگ رى را‬
‫متھم به قدرى بودن مىكردند و از پيغمبر )ص( روايت مىآوردند كه »القدرية مج وس ھ ذه االم ة«‪.‬‬
‫به نظر مترجم بسيار بعيد م ىنماي د ك ه در زم ان پيغمب ر )ص( اص طالح »قدري ه« راي ج ب وده باش د‪.‬‬
‫]‪[.....‬‬
‫به قدر است‪ .‬آرى جريان امور طبيعى به قدر است اما در مورد معاصى با تو ھمعقيده‬
‫نيستم‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬شما در برابر خدا جبھه گيرى مىكنيد‪ .‬و آيات م ورد بح ث ن ازل‬
‫گرديد‪.‬‬
‫و نيز ابو بكر بن حارث با اسناد از اب و رزاره انص ارى رواي ت م ىكن د ك ه رس ول ﷲّ‬
‫)ص( آيه مورد بحث را قرائت كرد و فرمود درباره عدهاى است كه در آخر اي ن ام ت‬
‫قدر خداى تعالى را تكذيب كنند‪.‬‬
‫احمد بن حسن حيرى با اسناد از بكير ب ن اس يد و او از پ درش رواي ت م ىكن د ك ه ن زد‬
‫محمد ب ن كع ب حاض ر ب ودم ك ه م ىگف ت ھ ر وق ت ديدي د م ن پ ى س پر راه ق در ش دهام‬
‫)يعنى وارد بحث قدر شدهام( بدانيد كه ديوانه گرديدهام »‪ ،«1‬زنجيرم كنيد زيرا سوگند‬
‫به آنكه جانم در دست اوست‪ .‬اين آيات درباره اينان يعنى »قدريه« نازل شده است‪.‬‬

‫سوره واقعه‬

‫فِي سِ ْد ٍر َم ْخضُو ٍد ‪) ...‬آيه ‪ .(28‬به گفته ابو العاليه و ضحاك‪ ،‬مسلمانان به وادى سبز و‬
‫خ رم ف وج )ي ا‪ :‬وج( در ط ائف نگريس تند و خوشش ان آم د ب ه وي ژه از س درش و گفتن د‬
‫كاش چنين جايى داشتيم آي ه ن ازل ش د ك ه »اص حاب اليم ين« در بھش ت س در ب ى خ ار‬
‫خواھند داشت‪.‬‬
‫ين ‪) ...‬آيه ‪ .(40 -39‬به گفته عروة بن روي م وقت ى آي ه‬ ‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ُثلَّ ٌة م َِن ْاألَ َّول َ‬
‫ِين َو ثلَّة م َِن ْاآلخ ِِر َ‬
‫‪ 12‬و ‪ 13‬واقعه نازل ش د ك ه در بھش ت جم اعتى از پيش ينيان و ع ده كم ى از پس ينيان‬
‫ﷲ )ص( به تو گرويديم و تص ديقت ك رديم‬ ‫خواھند بود عمر بگريست و گفت يا رسول ّ‬
‫ب ا اي ن ھم ه فق ط ع ده كم ى از م ا رس تگار م ىش وند‪ .‬آي ه م ورد بح ث ن ازل ش د ك ه‬
‫»اصحاب اليمين جم اعتى از پيش ينيانان د و جم اعتى از پس ينيان«‪ .‬پيغمب ر )ص( عم ر‬
‫را احضار كرد و فرمود‪ :‬يا عمر در مورد آنچ ه ت و خواس تى خ دا آي ه فرس تاده اس ت و‬
‫آيه را ب ر وى خوان د‪ .‬عم ر گف ت از پروردگارم ان و از تص ديق پيغمب ر )ص( خ ويش‬
‫خشنوديم‪ .‬آنگاه پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬از آدم تا زمان ما يك جماعت است و از زمان ما‬
‫تا قيامت يك جماعت‪ .‬و جماع ت م ا تكمي ل نم ىش ود مگ ر آنك ه از س ياھان ش تر چ ران‬
‫گوينده ال اله اال ﷲ نيز جزء آن باشند‪.‬‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ .(1‬نكتهاى كه در كلمه »ديوانه« ھست اينكه كلمه »سعر« مذكور در آيه ‪ 47‬به معن ى جن ون ني ز‬
‫آمده است‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫ون ِر ْز َق ُك ْم أَ َّن ُك ْم ُت َك ِّذب َ‬
‫ُون ‪) ...‬آي ه ‪ .(82‬س عيد ب ن محم د م ؤذن ب ا اس ناد از اب ن‬ ‫َو َتجْ َعلُ َ‬
‫عب اس رواي ت م ىكن د ك ه در زم ان پيغمب ر )ص( ب اران مس اعدى ب راى م ردم آم د‪.‬‬
‫حضرت فرمود‪:‬‬
‫بر اثر اي ن ب اران ع دهاى سپاس گزار و ع دهاى ك افر نعم ت گرديدن د‪) .‬ب دين معن ى( ك ه‬
‫جمعى گفتند اي ن رحم ت الھ ى اس ت ك ه ب ر م ا ن ازل ش ده و جمع ى گفتن د ت أثير اف ول و‬
‫طل وع ف الن س تاره اس ت ك ه راس ت در آم د و آي ات ‪ 82 -75‬واقع ه ب دين س بب ن ازل‬
‫گرديد‪.‬‬
‫و آوردهاند كه پيغمبر )ص( با اصحاب به سفرى بيرون رفت و در جايى فرود آمدند و‬
‫آب ھمراه نداشتند‪ .‬موضوع را با حضرت در ميان گذاشتند‪ .‬فرمود اگر مىخواھيد دعا‬
‫كنم باران سيرابتان كند‪ .‬اما شايد بگوييد بر اثر طلوع و افول فالن ستاره باران آمد‪.‬‬
‫ﷲ )ص( ح اال فص ل ب اران نيس ت‪ .‬پيغمب ر )ص( دو ركع ت‬ ‫ع رض كردن د ي ا رس ول ّ‬
‫نماز خواند و به درگاه خداى تع الى دع ا ك رد ك ه ناگ اه ب ادى برخاس ت و اب رى آورد و‬
‫باران بر سرشان فرو ريخت و چالهھاى زمين پر شد و ظرفھا را پر كردن د‪ .‬در اي ن‬
‫ﷲ )ص( بر مردى گذشت كه با قدح آب ب ر م ىگرف ت و م ىگف ت ب ر اث ر‬ ‫ميان رسول ّ‬
‫افول و طلوع فالن ستاره باران آمد‪ ،‬و نمىگفت اين رزق از ناحيه خ داى س بحان ب وده‬
‫است‪ .‬آيه نازل شد‪» :‬شكرانه رزقتان را اين قرار مىدھيد كه تكذيب نماييد؟«‪.‬‬
‫ابو بكر بن عمر زاھد با اسناد از ابو ھريره روايت مىكند كه پيغمب ر )ص( فرم ود آي ا‬
‫نديديد كه خداىتان چه گفت؟‪ -‬گفت‪ :‬ھيچ نعمت ى را ب ر بن دگانم عط ا نك ردم مگ ر اينك ه‬
‫عدهاى بدان كفران ورزيدند‪ ،‬چنانكه مىگويد‪ :‬ستارهاى اي ن ك ار را ك رد ي ا تح ت ت أثير‬
‫ستاره چنان شد‪ .‬مسلم نيز اين روايت را آورده است‪.‬‬

‫سوره حديد‬

‫ال َيسْ َت ِوي ِم ْن ُك ْم َمنْ أَ ْن َف َق ِمنْ َقب ِْل ْال َف ْت ِح ‪) ...‬آي ه ‪ .(10‬محم د ب ن فض يل از كلب ى رواي ت‬
‫مىكند كه اين آيه در شأن ابو بكر صديق نازل شده‪ .‬تأييد اي ن مطل ب روايت ى اس ت ك ه‬
‫محمد بن ابراھيم بن محمد بن يحيى با اسناد از ابن عمر آورده كه گف ت‪ :‬پيغمب ر )ص(‬
‫نشسته بود و ابو بكر نيز در خدمتش بود و عبايى پ اره را ب ا خالل ى روى س ينه ب ه ھ م‬
‫وصل كرده بود‪.‬‬
‫جبرئيل نازل شد و به پيغمبر )ص( از قول خدا سالم رس اند و گف ت ي ا محم د چ را اب و‬
‫بكر را‬
‫بدين حال مىبينم؟ حضرت فرمود يا جبرئيل او مالش را پيش از ف تح مك ه در راه دي ن‬
‫من انفاق كرد‪ .‬جبرئيل گفت‪ :‬از قول خدا سالمش برسان و بگو پروردگارت م ىگوي د‪:‬‬
‫به اين فقر از من راضى ھستى يا ناراحتى؟ پيغمبر )ص( رو به ابو بكر كرد و فرمود‬
‫يا ابا بك ر اي ن جبرئي ل اس ت ك ه از ق ول خ دا س المت م ىرس اند و م ىگوي د پروردگ ار‬
‫پرس يده اس ت ب ر اي ن ح ال فق ر از م ن راض ى ھس تى ي ا ن اراحتى؟ اب و بك ر در ج واب‬
‫گريست و عرض كرد‪:‬‬
‫چگونه از پروردگارم خشمگين باشم؟ راضيم راضيم‪.‬‬
‫ﷲ ‪) ...‬آي ه ‪ .(16‬اي ن آي ه ب ه گفت ه كلب ى و‬ ‫أَ لَ ْم َي أْ ِن لِلَّ ذ َ‬
‫ِين آ َم ُن وا أَنْ َت ْخ َش َع قُلُ و ُب ُھ ْم لِ ذ ِْك ِر َّ ِ‬
‫مقاتل يك سال بعد از ھجرت درباره من افقين ن ازل ش د ب دين بي ان ك ه روزى از س لمان‬
‫راج ع ب ه عجاي ب ت ورات پرس يدند آي ه در ج واب آم د ك ه »آي ا ب راى مؤمن ان وق ت آن‬
‫نرسيده كه دلشان در برابر ذكر خدا و آنچه به حق نازل كرده خاشع شود‪ ،‬و مانند اھ ل‬
‫كتاب نباشند كه چون فترت طوالنى شد و مدتى گذشت دلھاشان قساوت يافت«‪.‬‬
‫عبد القاھر بن طاھر به چھار واسطه از خالد بن صفار و او از سعد روايت مىكند كه‬
‫ﷲ )ص( ن ازل م ىش د و آن حض رت ب ر مس لمانان ت الوت‬ ‫م دتى ق رآن ب ر رس ول ّ‬
‫ﷲ )ص( چ ه م ىش د اگ ر قص هاى م ىآوردى؟ و آي ه ‪3‬‬ ‫م ىفرم ود‪ .‬ت ا گفتن د ي ا رس ول ّ‬
‫ص« و م دتى آن را ت الوت‬ ‫ك أَحْ َس َن ْال َق َ‬
‫ص ِ‬ ‫سوره يوسف نازل شد ك ه » َنحْ نُ َنقُ صُّ َعلَ ْي َ‬
‫ﷲ )ص( چه مىشد اگر حديثى مىآوردى؟ آيه نازل شد كه‬ ‫مىفرمود تا گفتند يا رسول ّ‬
‫ث« )زمر ‪ .(23‬سعد گويد بدين گونه ھ ر ب ار ب ه توج ه ب ه ق رآن‬ ‫ﷲ ُ َن َّز َل أَحْ َس َن ْال َحدِي ِ‬ ‫» َّ‬
‫خالد گويد بر اين حديث تتمهاى ني ز اف زوده ش ده ك ه گفتن د‪ :‬ي ا رس ول‬ ‫امرشان مىكرد‪ّ .‬‬
‫ﷲ )ص( چ ه م ىش د اگ ر ذك رى م ىآوردى؟ آي ه ن ازل ش د‪» :‬أَ لَ ْم َي أْ ِن لِلَّ ذ َ‬
‫ِين آ َم ُن وا أَنْ‬ ‫ّ‬
‫ﷲ كه در اينجا »ذكر ﷲ« به معنى قرآن است‪.‬‬ ‫َت ْخ َش َع قُلُو ُب ُھ ْم لِذ ِْك ِر َّ ِ‬

‫سوره مجادله‬

‫ك ِف ي َز ْو ِ‬
‫جھ ا ‪) ...‬آي ه ‪ .(1‬اب و س عد محم د ب ن عب د ال رحمن‬ ‫َق ْد َسم َِع َّ‬
‫ﷲُ َق ْو َل الَّتِي ُتجا ِدلُ َ‬
‫غازى با اسناد از عايشه روايت مىكند كه گفت‪ :‬ب زرگ اس ت خ دايى ك ه ھم ه چي ز را‬
‫مىشنود‪.‬‬
‫موقعى كه خوله بنت ثعلبه با پيغمبر )ص( صحبت مىك رد م ن برخ ى را م ىش نيدم و‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫برخ ى را نم ىش نيدم‪ .‬او از ش وھرش ش كوه م ىك رد و م ىگف ت ي ا رس ول ّ‬
‫جوانيم را به پاى او پوسانيدم و چندين شكم برايش زاييدم‪ ،‬حاال كه س ّنم ب اال رفت ه و از‬
‫بچه آوردن افتادهام مىگويد »تو بر من مثل پشت مادرم حرام ھستى« بار خ دايا ب ه ت و‬
‫از او شكايت مىآورم‪ .‬چيزى نگذشت كه جبرئيل عليه السالم آيه باال را آورد‪.‬‬
‫ابو بك ر ب ن ح ارث ب ا اس ناد از عايش ه رواي ت م ىكن د ك ه گف ت س تايش خ دا را ك ه ب ر‬
‫ﷲ )ص( آم د و م ن‬ ‫شنيدن ھمه صداھا احاطه دارد‪ .‬وقتى آن زن شكايتگر ن زد رس ول ّ‬
‫در آن طرف اطاق بودم و درست نمىفھميدم چه م ىگوي د‪ .‬ام ا آي ه آم د »خ دا گفت ار آن‬
‫زن را كه با تو راجع به شوھرش بگو مگو مىكرد شنيد«‪.‬‬
‫ُون ِم ْن ُك ْم ِمنْ نِسائ ِِھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(4 -2‬ابو منصور محمد بن محمد منص ورى‬ ‫الَّذ َ‬
‫ِين يُظا ِھر َ‬
‫با اسناد از سعيد بن بشير روايت مىكند كه از قتاده راجع به ظھار پرس يدند او ب ه نق ل‬
‫از ان س ب ن مال ك گف ت ك ه اوس ب ن ص امت ب ا زن ش خويل ه بن ت ثعلب ة مظ اھره نم ود‬
‫)يعنى گفت‪ :‬تو بر من مثل پشت م ادرم ح رام ھس تى( و زن ش كايت ن زد پيغمب ر )ص(‬
‫آورد‪ ،‬آيه نازل شد‪» :‬كسانى از شما كه با زنان خ ود مظ اھره نماين د در حقيق ت ح رف‬
‫زشت و نادرستى مىگوين د‪ .‬ھمس رانش ان م ادران آنھ ا نم ىش وند‪ .‬مادرانش ان ھم انھ ا‬
‫ھستند كه ايشان را زاييدهاند ‪ ...‬كسانى كه با زنان خود مظاھره نمايند و سپس از آنچ ه‬
‫گفتهاند برگردند بايد پيش از ھمآغوشى ب ردهاى آزاد س ازند ‪ ...‬و ھ ر ك س نداش ت باي د‬
‫پيش از ھمآغوشى دو ماه پياپى روزه بگيرد و ھ ر ك س نتوانس ت باي د شص ت بين وا را‬
‫اطعام كند ‪ .«...‬پيغمبر )ص( به اوس فرمود‪ :‬ب ردهاى آزاد س از‪ ،‬گف ت ن دارم‪ .‬فرم ود‪:‬‬
‫پس دو ماه پياپى روزه بگير‪ .‬گفت اگر يك روز اتفاق بيفت د ك ه غ ذا نخ ورم چش مم ت ار‬
‫مىشود‪ .‬فرمود‪ :‬پس شصت مسكين را اطعام كن‪ .‬گف ت ن دارم مگ ر ق درى كمك م كن ى‪.‬‬
‫راوى گويد‪ :‬حضرت پ انزده ص اع خ وراكى كمك ش ك رد ت ا خ داى مھرب ان بقي ه را ھ م‬
‫براى او رساند‪ .‬بعضى معتقدند خودش نيز پانزده صاع داشت كه جمعا خوراك شصت‬
‫مسكين مىشود‪.‬‬
‫ّ‬
‫عبد الرحمن ابو حامد عدل با اسناد از يوسف بن عبد ﷲ سالم و او از خويل ه زن اوس‬
‫بن صامت )برادر عبادة بن صامت( روايت م ىكن د ك ه روزى ش وھرم ب ه خان ه آم د و‬
‫با من عتاب كرد و م ن ج وابش را دادم‪ .‬عص بانى ش د و گف ت‪» :‬ت و ب ر م ن مث ل پش ت‬
‫مادرم حرام ھستى« سپس از خانه بيرون رفت و باز آم د و از م ن ك ام خواس ت‪ .‬م انع‬
‫شدم زور آورد‬
‫من ھم زور آوردم و آن طور كه زنى بر مرد ضعيفى چيره است ب ر او چي ره ش دم و‬
‫گفتم‪:‬‬
‫ھرگز‪ ،‬قسم به آنكه جان خويله در دست اوست دستت به م ن نم ىرس د ت ا خ دا ب ه حك م‬
‫خويش ميان ما داورى فرمايد‪ .‬و شكايت ن زد پيغمب ر )ص( ب ردم‪ .‬فرم ود‪ :‬او ش وھر و‬
‫پسر عموى توست از خدا بترس و با او خوشرفتارى ك ن‪ .‬و س اعتى نگذش ت ك ه آي ات‬
‫‪ 4 -1‬س وره مجادل ه آم د‪ .‬حض رت فرم ود‪ :‬ن زد ش وھرت ب رو‪ ،‬و او باي د ب ردهاى آزاد‬
‫سازد‪.‬‬
‫عرض كردم يا نبى ﷲ او بردهاى ندارد كه آزاد سازد‪ .‬فرمود‪ :‬نزد ش وھرت ب رو و او‬
‫بايد دو ماه پي اپى روزه بگي رد‪ .‬ع رض ك ردم ي ا نب ى ﷲ او پي ر س الخورده اس ت روزه‬
‫نتواند‪.‬‬
‫ّ‬
‫فرمود پس بايد شصت مسكين را اطع ام كن د‪ .‬ع رض ك ردم ي ا رس ول ﷲ )ص( چي زى‬
‫ندارد كه اطعام كند‪ .‬فرمود‪ :‬باشد‪ ،‬ما يك سنگ خرما معادل سى صاع كمكش مىكن يم‪.‬‬
‫خويله گفت من ھم اين اندازه مىدھم‪ .‬حض رت فرم ود ك ار خ وبى ك ردى‪ ،‬بگ و تص دق‬
‫كند‪.‬‬
‫َّ‬
‫ِين ن ُھ وا َع ِن النجْ وى ‪) ...‬آي ه ‪ .(8‬ب ه گفت ه اب ن عب اس و مجاھ د اي ن آي ه‬ ‫ُ‬ ‫أَ لَ ْم َت َر إِل ى ال ذ َ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫درباره يھود و منافقين نازل شده كه در جمع مؤمنان با ھم در گوشى حرف م ىزدن د و‬
‫ب ا چش م ب ه س وى آنھ ا اش اره م ىكردن د و نگ اه م ىانداختن د‪ .‬مؤمن ان چ ون آن حرك ات‬
‫مىديدند با خود مىگفتن د ب ه نظ ر م ىآي د از نزديك ان م ا ي ا برادران ى ك ه ب ه مأموري ت‬
‫جنگى رفتهاند خبرى دارند كه مرده ي ا كش ته ش دهان د ي ا شكس ت خ وردهان د و گرفت ارى‬
‫پيش آم ده‪ ،‬و اي ن در دلش ان اث ر م ىك رد و ان دوھگين م ىش دند و غمن اك م ىبودن د ت ا‬
‫نزديكان و دوستانشان از سفر مىآمدند‪ .‬و چون اين ك ار يھ ود و منافق ان ادام ه ياف ت و‬
‫تكرار شد مؤمنان شكوه نزد پيغمبر )ص( بردند پيغمبر )ص( به يھود و منافقان فرمود‬
‫نزد مؤمنان در گوشى حرف نزنند‪ .‬اما آنان بس نكرده باز ھمان ك ار را كردن د آي ه در‬
‫تعريض اينان نازل شد‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ك ِبم ا لَ ْم ي َُح ِّي َ‬
‫ك ِب ِه ﷲُ ‪) ...‬آي ه ‪ .(8‬اب و بك ر محم د ب ن عم ر خش اب ب ا‬ ‫ك َحي َّْو َ‬ ‫َو إِذا جاؤُ َ‬
‫اسناد از عايشه روايت مىكند كه عدهاى از يھود ن زد پيغمب ر )ص( آم ده گفتن د »الس ام‬
‫عليك يا ابا القاسم« من پاسخ دادم‪ :‬سام )يعنى مرگ( بر خود ش ما ب اد و خ دا بكش دتان!‬
‫پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬عايشه بس كن كه خ دا فح ش دادن و پاس خ فح ش دادن را دوس ت‬
‫ﷲ )ص( مگ ر م ن متوج ه نش دم ك ه چ ه م ىگوين د‪ .‬فرم ود‪ :‬آي ا‬ ‫ن دارد‪ .‬گف تم ي ا رس ول ّ‬
‫نمىبين ى ك ه م ن چگون ه در ج واب‪ ،‬آن را ب ه خودش ان ب ر م ىگ ردانم و م ىگ ويم‪» :‬و‬
‫عليكم« و آيه بدين مناسبت آمد‪.‬‬
‫ابو س عيد محم د ب ن عب د ال رحمن ب ا اس ناد از قت اده رواي ت م ىكن د ك ه ي ك يھ ودى ن زد‬
‫پيغمبر )ص( آمد و گفت‪» :‬السام عليك« اصحاب جواب س الم دادن د‪ .‬حض رت فرم ود‪:‬‬
‫آيا‬
‫فھميديد چه گفت؟ عرض كردند خدا و رس ولش بھت ر دانن د‪ .‬فرم ود‪ :‬نفھميدي د‪ ،‬يھ ودى‬
‫را باز گردانيد‪ .‬بازش گرداندند‪ .‬حضرت پرسيد‪ :‬تو گفتى »السام عليكم« يھ ودى پاس خ‬
‫داد آرى‪ .‬در اين موقع حضرت به اصحاب فرم ود ھ ر گ اه يك ى از اھ ل كت اب ب ه ش ما‬
‫سالم داد در جواب بگوييد‪» :‬و عليك« يعنى بر تو باد آنچه مىگويى!‬
‫ُ‬ ‫ِس َفا ْف َسحُوا َي ْف َسح َّ‬
‫ﷲُ لَك ْم ‪) ...‬آيه ‪.(11‬‬ ‫ِ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا إِذا قِي َل لَ ُك ْم َت َف َّسحُوا فِي ْال َمجال ِ‬
‫مقاتل گويد‪ :‬پيغمبر )ص( بدريون از مھاجر و انصار را اكرام مىنمود و معم وال دور‬
‫و بر خود مىنش انيد‪ .‬روز جمع هاى ك ه پيغمب ر )ص( در ص فه نشس ته ب ود و ج ا تن گ‬
‫ب ود ع دهاى ب دريون ب ه ج اى نشس تن نرس يدند و س ر پ ا جل و پيغمب ر )ص( ايس تادند و‬
‫منتظر بودند جاى باز شود اما كسى جا باز نكرد‪ ،‬و اين ب ر پيغمب ر )ص( گ ران آم د و‬
‫اشخاصى از غير بدريون را به اسم خطاب كرد برخيز! ت ا ب ه تع داد ب دريون ك ه س رپا‬
‫ايستاده بودند جا باز شد و اين بر كسانى كه از ج اى خ ود بلن د ش ده بودن د گ ران آم د و‬
‫پيغمبر )ص( در چھرهشان ناراحتى تش خيص داد‪ .‬من افقين ب ه مس لمين گفتن د مگ ر ش ما‬
‫معتقد نيستيد كه رھبرتان بين م ردم ب ه ع دل رفت ار م ىكن د؟ ب ه خ دا اي ن ك ارش )يعن ى‬
‫برخيزاندن عدهاى كه جايى گرفته بودند و دوست داشتند نزديك پيغمبر )ص( بنشينند و‬
‫جانش ين ك ردن كس انى ك ه دي ر آم ده بودن د( عادالن ه نب ود‪ .‬آي ه ن ازل ش د‪» :‬اى مؤمن ان‬
‫وقتى به شما گفته مىشود در مجالس جا باز كنيد‪ ،‬بكنيد تا خدا ش ما را گش ايش دھ د‪ ،‬و‬
‫چون به شما گفته شود از جا برخيزي د‪ ،‬برخيزي د ت ا خ دا مؤمن ان را و دان شيافتگ ان را‬
‫چند مرتبه باال ببرد«‪.‬‬
‫اج ْي ُت ُم الرَّ ُس و َل ‪) ...‬آي ه ‪ .(12‬ب ه گفت ه مقات ل ب ن حي ان اي ن آي ه‬ ‫ِين آ َم ُن وا إِذا ن َ‬ ‫ي ا أَ ُّي َھ ا الَّ ذ َ‬
‫درباره توانگران نازل شد كه نزد پيغمبر )ص( مىآمدن د و زي اد ب ا حض رت گف توگ و‬
‫م ىكردن د و نوب ت و ج اى فقي ران را م ىگرفتن د‪ .‬ت ا پيغمب ر )ص( از پرگ ويى و زي اد‬
‫نشستنشان ناراحت شد و خداى تعالى آيه باال را در ام ر ب ه ص دقه دادن پ يش از نج وا‬
‫كردن با پيغمبر‪ ،‬فرو فرستاد‪ .‬فقرا چيزى نداشتند كه بدھند توانگران نيز بخل ورزيدن د‬
‫و اين حكم بر اصحاب پيغمب ر )ص( س خت آم د ت ا تتم ه آي ه در رخص ت ن ازل گردي د‪:‬‬
‫»اى مؤمن ان چ ون ب ا پيغمب ر )ص( نج وى خواس تيد بكني د پ يش از نجوات ان ص دقهاى‬
‫بدھيد ‪ ...‬و اگر چيزى نداشتيد خدا آمرزنده و مھربان است«‪.‬‬
‫على بن ابى طالب فرم وده‪ :‬آي هاى در ق رآن ھس ت ك ه كس ى پ يش از م ن و بع د از م ن‬
‫بدان عمل نكرده‪ -‬كه ھمين آيه است‪ -‬دينارى داشتم )به ده درھم فروختم( و ھر گاه با‬
‫پيغمبر )ص( نجوى مىكردم درھمى صدقه مىدادم تا تم ام ش د و آن حك م ب ا آي ه بع دى‬
‫نس خ گردي د‪» :‬آي ا از اينك ه پ يش از نجوات ان ص دقاتى بدھي د ترس يديد!؟ ح ال ك ه عم ل‬
‫نكردي د و خ دا عفوت ان ك رد‪ ،‬پ س نم از برپ ا داري د و زك ات بپردازي د و مطي ع خ دا و‬
‫رسولش باشيد كه خدا به آنچه مىكنيد آگاه است« )مجادله ‪.(13‬‬
‫ﷲُ َعلَي ِْھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(18 -14‬آيات ‪ 18 -14‬س وره‬ ‫ب َّ‬ ‫ِين َت َولَّ ْوا َق ْوما ً َغضِ َ‬ ‫أَ لَ ْم َت َر إِلَى الَّذ َ‬
‫ﷲ ب ن نبت ل من افق ن ازل ش د ك ه ب ا پيغمب ر‬ ‫مجادل ه ب ه گفت ه مقات ل و س ّدى درب اره عب د ّ‬
‫)ص( مىنشست و خبر پيغمبر )ص( را براى يھود مىبرد تا روزى پيغمب ر )ص( ك ه‬
‫در يكى از حجرات خويش بود فرمود اآلن مردى بر شما وارد مىشود با دلى پر م ّدعا‬
‫ﷲ ب ن نبت ل‬‫و سركشى و ستمگرى‪ ،‬و با چشمى ش يطانى م ىنگ رد‪ .‬در اي ن موق ع عب د ّ‬
‫كبود چشم وارد شد‪ .‬حضرت پرسيد‪ :‬چرا تو و يارانت مرا دشنام مىدھيد؟ وى ب ه خ دا‬
‫ﷲ رف ت و‬ ‫سوگند خورد كه آن كار را نكرده است‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬كردهاى‪ .‬عبد ّ‬
‫يارانش را آورد و به خدا سوگند خوردند ك ه آن ك ار را نك ردهان د‪ .‬آي ه آم د »آي ا ندي دى‬
‫كسانى را ك ه ب ا مغض وبان خ دا دوس تى دارن د‪ ،‬آنھ ا ن ه از ش ما ھس تند ن ه از ايش ان‪ ،‬و‬
‫سوگند دروغ ياد مىكنند ‪.«...‬‬
‫محمد بن ابراھيم بن محمد بن يحي ى ب ا اس ناد از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر‬
‫)ص( در يك ى از حج راتش نشس ته ب ود و ع دهاى از مس لمانان ن زدش بودن د‪ -‬ك ه س ايه‬
‫آنان را فرا نمىگرفت‪ -‬فرمود به زودى شخصى پيش ما م ىآي د ك ه ب ا چش مى ش يطانى‬
‫مىنگرد چون نزد شما رسيد با او حرف نزنيد‪ .‬در اين موقع م ردى كب ود چش م از راه‬
‫رسيد‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( او را صدا كرد و فرمود‪ :‬چرا ت و و فالنك س و فالنك س‪ -‬چن د ت ن را اس م‬
‫برد‪ -‬مرا دشنام مىدھيد؟ آن مرد رفت و آن اش خاص را آورد‪ ،‬ھمگ ى س وگند خوردن د‬
‫)كه دشنام ندادهاند( و معذرت خواستند‪ .‬آيه ‪ 18‬نازل شد كه »روزى كه خ دا ھم هش ان‬
‫را زنده و محشور سازد براى او نيز سوگند ياد خواھند كرد ھمچنانك ه ب راى ش ما قس م‬
‫مىخورند‪ ،‬و مىپندارند اعتبارى دارند و بر چيزى دس ت يافت هان د‪ .‬ھ ال بداني د ك ه آن ان‬
‫خود دروغگويانند«‪ .‬حاكم نيز در صحيح خويش اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫ﷲ َو َر ُس ولَ ُه ‪) ...‬آي ه ‪ .(22‬اب ن‬ ‫ون ِبا َّ ِ َو ْال َي ْو ِم ْاآلخ ِِر يُوا ُّد َ‬
‫ون َمنْ َحا َّد َّ َ‬ ‫ج ُد َق ْوما ً ي ُْؤ ِم ُن َ‬
‫ال َت ِ‬
‫جريح گويد‪ :‬آوردهاند كه ابو قحافه‪ -‬پدر ابو بك ر‪ -‬پيغمب ر )ص( را دش نام داد‪ .‬اب و بك ر‬
‫ضربه شديدى به او زد چنانكه در غلتيد‪ ،‬و سپس ماجرا با پيغمبر )ص( حكايت كرد‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( پرسيد‪ :‬آي ا او را زدى؟ اب و بك ر گف ت‪ :‬بل ى‪ ،‬و اگ ر شمش ير دم دس تم ب ود‬
‫حتما‬
‫مىكشتمش‪ .‬آيه نازل شد »جماعت مؤمنان به خدا و روز واپسين را دوستار كسى ك ه‬
‫با خدا و رسول گستاخى ورزد‪ ،‬نيابى ‪.«...‬‬
‫به گفته ابن مسعود آيه درب اره اب و عبي ده ج راح ن ازل ش د ك ه پ درش را در جن گ اح د‬
‫كش ت‪ ،‬و درب اره اب و بك ر اس ت ك ه پس رش را در جن گ ب در ب ه مب ارزه خوان د و از‬
‫پيغمبر )ص( درخواست كه در صف اول باشد‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬يا ابا بك ر وج ود‬
‫و زندگيت را براى بھره رساندن به ما حفظ كن‪ ،‬مگر نمىدانى كه تو به منزله چش م و‬
‫گوش منى؟ و درباره مصعب بن عمير كه برادرش عبيد بن عمير را در احد كش ت‪ ،‬و‬
‫درباره عمر كه داييش عاص بن ھشام بن مغيره را در ب در كش ت‪ .‬و ني ز درب اره عل ى‬
‫)ع( و حمزه كه عتبة بن ربيعه و ش يبة ب ن ربيع ه و ولي د ب ن عتب ه را در ب در كش تند و‬
‫اشاره آيه به ھمين است »‪...‬‬
‫ھر چند پدران يا پسران يا برادران يا ھمطايفهشان باشند«‪.‬‬

‫سوره حشر‬

‫ِين َك َف رُوا ِم نْ أَھْ ِل ْالكِت ا ِ‬

‫ب ‪) ...‬آي ه ‪ .(2‬ب ه گفت ه مفس ران‪ ،‬اي ن آي ه‬ ‫ُھ َو الَّ ذِي أَ ْخ َر َج الَّ ذ َ‬
‫درباره بنى نضير نازل شد‪ .‬قضيه اي ن ب ود ك ه چ ون پيغمب ر )ص( ب ه مدين ه مھ اجرت‬
‫كرد بنى نضير توافق كردند له يا علي ه حض رت نجنگن د و پيغمب ر )ص( ني ز پ ذيرفت‪.‬‬
‫پس از جنگ بدر و پيروزى پيغمبر )ص( بر مشركين‪ ،‬بنى نضير با خود گفتند به خدا‬
‫اين ھمان پيام آور موعود است كه در تورات صفتش را يافتهاي م ك ه پ رچمش واژگ ون‬
‫نم ىش ود‪ .‬ام ا پ س از جن گ اح د و شكس ت مس لمين‪ ،‬بن ى نض ير نق ض عھ د ك رده ب ا‬
‫پيغمبر )ص( و مسلمين ابراز خصومت كردن د و پيغمب ر )ص( آن ان را محاص ره ك رد‬
‫تا بر كوچيدن بنى نضير از مدينه توافق به عمل آمد‪.‬‬
‫ابو محمد حسن بن محمد فارسى با اسناد از كعب بن مالك و او از يك ص حابى رواي ت‬
‫مىكند كه كفار قريش پس از جنگ بدر به يھود نامه نوشتند كه شما سلحشوريد و قلع ه‬
‫داريد يا بايد با طرف ما بجنگيد و يا ما بر شما مىتازيم و در آن ص ورت چي زى م انع‬
‫تعرض به نواميس زنانتان نخواھد ش د‪ .‬وقت ى نام ه رس يد بن ى نض ير ب ر پيمانش كنى و‬
‫خيانت ھمدست شده به پيغمبر )ص( پيام دادند تو با سى نف ر از اص حابت و م ا ب ا س ى‬
‫تن از احبار‬
‫بيرون مىآييم و در وسط راه مالقات مىكنيم تا سخنان ترا بشنوند‪ .‬اگر احبار تص ديق‬
‫كردن د و ايم ان آوردن د م ا ھمگ ى ب ه ت و ايم ان م ىآوري م‪ .‬پيغمب ر )ص( ب ا س ى ت ن از‬
‫اصحاب به ديدار سى تن احبار رفتند‪ .‬وقتى ب ه زم ين گش اده رس يدند‪ ،‬يك ى از يھودي ان‬
‫گف ت‪ :‬چگون ه ب ر او دس ت خواھي د ياف ت در ح الى ك ه ب ين س ى ت ن اس ت ك ه ھ ر ي ك‬
‫حاضرند پيش مرگش شوند‪ .‬پيام دادند كه چگونه ب ه تواف ق خ واھيم رس يد در ح الى ك ه‬
‫شص ت نف ريم‪ .‬ت و ب ا س ه ت ن از اص حابت بي ا و م ا ھ م س ه ت ن از علم اى خ ويش را‬
‫مىآوري م اگ ر آنھ ا ايم ان آوردن د م ا ھ م مس لمان م ىش ويم‪ .‬پيغمب ر )ص( ب ا س ه ت ن از‬
‫اصحاب جل و رف ت و س ه ت ن از يھ ود ني ز ك ه خنج ر بس ته قص د قت ل پيغمب ر )ص( را‬
‫داشتند از آن سوى آمدند‪ .‬در اين ميان يكى از زنان نيك انديش يھود به يك ى از انص ار‬
‫ك ه ب رادر )رض اعى( اش ب ود پي ام فرس تاد و توطئ ه را خب ر داد‪ .‬آن م رد انص ارى ب ه‬
‫سرعت خود را به پيغمبر )ص( رسانده موضوع را گفت‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( از راه باز گشت و فرداى آن روز افواجى به محاصره آنان گسيل داش ت‬
‫و جنگ در گرفت تا يھود راضى به كوچيدن از مدينه ش دند ب ه ش رط آنك ه )ھ ر ك دام(‬
‫بار يك شتر اثاثه ببرند و سالحھا را كال تحوي ل دھن د‪ .‬و آن ان خان هھاش ان را ب ه دس ت‬
‫خويش خراب مىكردند كه حتى االمكان چوبھا را ھمراه ببرن د‪ .‬و آي ات ‪ 6 -1‬س وره‬
‫حشر بدين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫ما َق َطعْ ُت ْم ِمنْ لِي َن ٍة ‪) ...‬آيه ‪ .(5‬وقتى پيغمبر )ص( بن ى نض ير را محاص ره ك رد و آن ان‬
‫در قلعهھا متحصن شدند‪ ،‬پيغمبر )ص( بنى نضير را محاصره ك رد و آن ان در قلع هھ ا‬
‫متحصن شدند‪ ،‬پيغمبر )ص( دستور قطع و س وزاندن نخلستانش ان را داد‪ .‬دش منان خ دا‬
‫به فرياد آمده گفتند يا محم د ت و ك ه دع وى اص الح دارى آي ا قط ع نخ ل و از ب ين ب ردن‬
‫درخت بارور جزء اصالح است؟ و آيا بر تو دس تور فس اد در زم ين ن ازل ش ده اس ت؟‬
‫اين سخن بر حضرت گران آمد و مسلمين نيز دو دل شدند و ترسيدند كه كارشان فس اد‬
‫باشد‪ .‬برخى گفتند اين نخلھاى غنيمتى را قطع نكنيم و برخى گفتند بايد قط ع كن يم‪ .‬آي ه‬
‫باال در تصويب و روا داشت عم ل ايش ان ن ازل گردي د ك ه بري دن ي ا نبري دن طب ق ام ر‬
‫خدا بوده است‪.‬‬
‫ﷲ محمد بن ابراھيم داركى با اسناد از ابن عمر رواي ت م ىكن د ك ه رس ول ﷲّ‬ ‫ابو عبد ّ‬
‫)ص( نخلس تان بن ى نض ير را آت ش زد و نخ لھ اى وادى ب ويره را قط ع فرم ود و آي ه‬
‫بدين مناسبت نازل گرديد‪ .‬مسلم و بخارى نيز اين روايت را آوردهاند‪.‬‬
‫ﷲ )ص( نخلستان‬ ‫ابو بكر بن حارث با اسناد از ابن عمر روايت كرده است كه رسول ّ‬
‫بنى نض ير را قط ع فرم ود و درخت ان وادى ب ويره را آت ش زد و حس ان ب دين مناس بت‬
‫سرود‪:‬‬
‫»حريق بالبويرة مستطير«‪ .‬و آيه ‪ 5‬سوره حشر بدين مناسبت نازل گردي د‪ .‬مس لم ني ز‬
‫اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫ابو بكر بن حارث با اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه يك يھودى نزد پيغمبر )ص(‬
‫آمد و گفت‪ :‬من بر مىخيزم و به نم از م ىايس تم‪ .‬حض رت فرم ود‪ :‬ب ه تق دير خ دا نم از‬
‫مىخوانى‪ .‬گفت‪ :‬مىنشينم‪ .‬حضرت فرمود‪ :‬به تقدير خدا مىنشينى‪ .‬يھودى گفت‪:‬‬
‫برمىخيزم و اين درخ ت را قط ع م ىك نم‪ .‬حض رت فرم ود‪ :‬تق دير خ دا اس ت ك ه آن را‬
‫قطع كنى‪ .‬در اين موقع جبرئيل عليه السالم فرود آمد و گفت‪ :‬يا محمد به شيوه اب راھيم‬
‫با قوم خود حجت آوردى‪ .‬و آيه نازل ش د‪» :‬ھ ر درخت ى بريدي د ي ا ب ر پ ا واگذاش تيد ب ه‬
‫اذن خدا بود تا فاسقان ]‪ -‬يھود[ رسوا شوند«‪.‬‬
‫ار َو ْاإلِ َ‬
‫يمان ِمنْ َق ْبل ِِھ ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(9‬جعف ر ب ن برق ان از يزي د ب ن اص م‬ ‫َو الَّذ َ‬
‫ِين َت َب َّوؤُ ا ال َّد َ‬
‫رواي ت م ىكن د ك ه انص ار از پيغمب ر )ص( خواس تند زم ين را ب ين مھ اجر و انص ار‬
‫مساوى تقسيم نمايد‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬آنھا از اين پس ھزينهاى براى ش ما ندارن د و‬
‫ميوه را تقسيم مىكنيد و زمينھاى شما از آن خود شما مىباشد‪ .‬انص ار رض ايت دادن د‬
‫و آيه نازل شد‪:‬‬
‫»كسانى كه پيش از مھاجران در اين خانه )‪ -‬مدينه( ساكن بودن د مھ اجران را دوس ت‬
‫مىدارند و بر آنچه به اينان داده شد طمعى ندارند«‪.‬‬
‫ص ٌة ‪) ...‬آي ه ‪ .(9‬س عد ب ن احم د ب ن جعف ر‬ ‫ُون َعل ى أَ ْنفُسِ ِھ ْم َو لَ ْو ك َ‬
‫ان ِب ِھ ْم َخصا َ‬ ‫َو ي ُْؤ ِثر َ‬
‫مؤذن با اسناد از ابو ھريره روايت م ىكن د ك ه پيغمب ر )ص( يك ى از اھ ل ص فه را ب ه‬
‫مردى انصارى سپرد و انصارى او را ب ه خان ه ب رد و از زن پرس يد‪ :‬چي زى در خان ه‬
‫داريم؟ زن گفت‪ :‬ھيچ نيست جز خوراكى بچهھا‪ .‬مرد گفت‪ :‬بچهھا را به خواب بينداز‪،‬‬
‫وقتى خوابشان برد غذا را بيار‪ ،‬سپس چراغ را خاموش كن و زن ھم ان ك ار را ك رد‪.‬‬
‫مھمان غذا خورد و سير شد‪.‬‬
‫ص بح‪ ،‬انص ارى و مھم انش ن زد پيغمب ر )ص( آمدن د و حض رت ب ه انص ارى فرم ود‪:‬‬
‫آس مانيان از ك ردار ش ما ب ه ش گفت آمدن د‪ ،‬و آي ه ن ازل ش د ك ه »ديگ ران را ب ر خ ود‬
‫ترجيح مىدھند ھر چند خود نياز داشته باشند«‪.‬‬
‫ﷲ بن عمر روايت مىكن د ك ه ب ه يك ى از‬ ‫ﷲ بن اسحاق مزكى با اسناد از عبد ّ‬ ‫ابو عبد ّ‬
‫اصحاب پيغمبر )ص( كلّه گوسفندى ھدي ه كردن د ب ا خ ود گف ت‪ :‬ف الن ب رادر مس لمان و‬
‫عائل هاش محت اجت ر از م ا ھس تند و آن كلّ ه را ب راى آن خ انواده فرس تاد‪ ،‬و ب ه ھم ين‬
‫ترتيب ‪...‬‬
‫تا ھفت خانواده‪ ،‬و آخر كلّه گوسفند به خانواده اول عودت داده شد و آي ه ب دين مناس بت‬
‫نازل گرديد‪.‬‬

‫سوره ممتحنه‬

‫خ ُذوا َع ُدوِّ ي َو َع ُد َّو ُك ْم أَ ْولِي ا َء ‪) ...‬آي ه ‪ .(1‬ب ه گفت ه جمع ى از‬ ‫ي ا أَ ُّي َھ ا الَّ ذ َ‬
‫ِين آ َم ُن وا ال َت َّت ِ‬
‫مفسران اين آيه درباره حاطب بن ابى بلتعه نازل شد‪ .‬بدين ش رح ك ه س اره كني ز س ابق‬
‫ابو عمر بن صھيب بن ھشام ب ن عب د من اف از مك ه ب ه مدين ه ن زد پيغمب ر )ص( آم د و‬
‫پيغمبر )ص( در حال بسيج براى فتح مكه بود‪ .‬حضرت از او پرسيد‪ :‬اس الم آوردهاى؟‬
‫گفت‪ :‬نه‪ ،‬پيغمبر )ص( پرسيد براى چه آمدهاى؟ گف ت‪ :‬ش ما خان دان و طايف ه و ارباب ان‬
‫من ھستيد‪.‬‬
‫سخت تنگدست و نيازمندم‪ ،‬آمدهام ك ه م را بپوش انيد و چي زى عط ا كني د‪ .‬پيغمب ر )ص(‬
‫پرسيد چ را س راغ جوان ان مك ه نرفت ى )و س اره خوانن ده و نوازن ده ب ود(‪ .‬گف ت بع د از‬
‫جنگ بدر كسى به من ك ارى رج وع نك رده‪ .‬پيغمب ر )ص( ب ه بن ى عب د المطل ب اش اره‬
‫كرد كه ساره را لب اس و مرك وب و عطاي ا دھن د‪ .‬در اي ن فاص له حاط ب ب ن اب ى بلتع ه‬
‫نزد ساره رفت ه‪ ،‬ده دين ارش داد ب ا نام هاى ك ه ب ه اھ ل مك ه برس اند ب دين مض مون »از‬
‫حاطب به اھل مكه‪:‬‬
‫ﷲ )ص( قص د ش ما را دارد مواظ ب و مس لح باش يد«‪ .‬س اره از مدين ه بي رون‬ ‫رس ول ّ‬
‫رف ت و جبرئي ل علي ه الس الم ف رود آم ده حض رت را از ك ار حاط ب ب ا خب ر س اخت‪.‬‬
‫پيغمبر )ص(‪ ،‬على )ع( و طلح ه و زبي ر و مق داد و عم ار و اب و مرث د را م أمور نم ود‬
‫ك ه ب ه روض ه خ اخ بروي د در آنج ا زن مس افرى را خواھي د ياف ت ب ا نام هاى ب راى‬
‫مشركين‪ .‬نامه را بگيريد و زن را رھا كنيد و اگر نامه را نداد گ ردنش را بزني د‪ .‬عل ى‬
‫و ھمراھان سواره راھى شده در محل ى ك ه پيغمب ر )ص( گفت ه ب ود ب ه آن زن رس يدند‪.‬‬
‫گفتند‪ :‬نامه كجاست؟ قس م خ ورد ك ه نام هاى ھم راه ن دارد‪ .‬اثاث هاش را جس تند و چي زى‬
‫نيافتند و خواستند برگردند‪ .‬عل ى )ع( فرم ود ب ه خ دا ن ه م ا دروغ م ىگ وييم ن ه پيغمب ر‬
‫)ص( دروغ گفته اس ت‪ .‬شمش ير كش يده و گف ت‪ :‬نام ه را بي رون بي ار و گ ر ن ه ب ه خ دا‬
‫قربانيت مىكنم و گردنت را مىزنم‪ .‬آن زن وقتى قضيه را ج ّدى دي د نام ه را ك ه مي ان‬
‫گيسوانش پنھان كرده بود بيرون آورد و تسليم ك رد‪ .‬وى را رھ ا كردن د و نام ه را ن زد‬
‫پيغمبر )ص( آوردند و پيغمبر )ص( حاطب را احضار كرده پرسيد اين نامه‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫را مىشناسى؟ گفت‪ :‬بلى‪ ،‬فرمود‪ :‬چ را اي ن ك ار را ك ردى؟ گف ت‪ :‬ي ا رس ول ّ‬
‫از آن وقت كه مسلمان و نيكخواه تو شدهام و ب ه ت و پيوس تهام ب ه خ دا ن ه كف ر و خيان ت‬
‫ورزيدهام و نه دوستار مشركانم‪ .‬و ليكن ھر يك از مھاجرين در مكه كسى دارند كه از‬
‫خاندانش دفاع كند‪ ،‬ج ز م ن ك ه در مك ه غري ب ب ودهام و خ انوادهام در مي ان ايش ان ب ى‬
‫دفاع است بر جان ايشان ترسيدم با خود گفتم‪ :‬حق ى ب ر گ ردن مكي ان ثاب ت ك نم و يق ين‬
‫دارم ك ه خ دا ع ذاب و شكس ت ب ر آنھ ا وارد خواھ د ك رد و از نام ه م ن س ودى ب راى‬
‫ايشان نخواھد بود‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( حرف او را پذيرفته معذورش داشت و آيه باال نازل گرديد‪ .‬در اين موق ع‬
‫ﷲ )ص( اجازه ب ده گ ردن اي ن من افق را ب زنم‪ .‬حض رت‬ ‫عمر برخاسته گفت‪ :‬يا رسول ّ‬
‫فرمود‪ :‬اى عمر تو چه دانى بسا كه خدا بر بدريون ھمه خطاھا را بخشوده باشد‪.‬‬
‫ﷲ )ص (‬ ‫ابو بكر احمد بن حسن بن محم د ب ا اس ناد از عل ى رواي ت م ىكن د ك ه رس ول ّ‬
‫من و زبير و مقداد را اعزام كرد و فرمود‪ :‬بروي د در روض ه خ اخ زن مس افرى اس ت‬
‫كه نامهاى ھمراه دارد‪ .‬ما رفتيم و به آن زن گفتيم نامه را بيرون مىآرى يا بايد برھن ه‬
‫ش وى! نام ه را از گيس وانش بي رون آورد‪ ،‬و آن را ن زد پيغمب ر )ص( آوردي م‪ .‬نام هاى‬
‫ب ود از حاط ب خط اب ب ه ع دهاى از مش ركان ح اوى اطالع اتى از پيغمب ر‪ .‬حض رت‬
‫ﷲ )ص( در داورى‬ ‫خطاب به حاطب فرمود‪ :‬اين چيس ت؟ حاط ب پاس خ داد ي ا رس ول ّ‬
‫ب ر م ن تعجي ل مفرم ا م ن مي ان ق ريش بيگان هام‪ .‬اي ن مھ اجرين ك ه ب ا ت و ھس تند ھم ه‬
‫خويشانى دارند كه وابستگانشان را در مكه حمايت مىكنند‪ .‬ام ا م ن در مك ه خويش اوند‬
‫ندارم‪ .‬از اين جھت خواستم يك خوبى در حق قريش كرده باشم )ت ا مراع ات خ انوادهام‬
‫ﷲ‬‫را بكنند( و به خدا از لحاظ شك در دينم يا موافقت كفار اين كار را نكردهام‪ .‬رسول ّ‬
‫)ص( فرمود‪ :‬او راست مىگويد‪.‬‬
‫ﷲ )ص( بگذار گردن اين منافق را بزنم! حضرت فرمود اى عمر‬ ‫عمر گفت يا رسول ّ‬
‫اين از مجاھدان بدر است‪ ،‬تو چه دانى‪ ،‬بسا كه خدا ھمه خطاھا را بر بدريون بخش وده‬
‫باشد و آي ه م ورد بح ث اش اره ب ه اي ن قض يه دارد‪ .‬بخ ارى و مس لم ني ز اي ن رواي ت را‬
‫آوردهاند‪.‬‬
‫ٌ‬ ‫ُ‬
‫ت لَ ُك ْم أسْ َوةٌ َح َس َنة فِي إِبْراھِي َم َو الَّ ذ َ‬
‫ِين َم َع ُه ‪) ...‬آي ه ‪ .(4‬در اي ن آي ه خ داى تع الى‬ ‫َق ْد كا َن ْ‬
‫خطاب به مؤمنان مىگويد شما بايد با روش دشمنانه ابراھيم و انبياء و اولياء با كافران‬
‫خويشاوندانش ان تأس ى كني د‪ .‬پ س از ن زول اي ن آي ه مؤمن ان ب ا خويش اوندان مشركش ان‬
‫دشمن شده ابراز عداوت و بيزارى م ىكردن د و خداون د از ش دت ان دوه ب اطنى مؤمن ان‬
‫از آن جھت مطلع شده آي ه ‪ 7‬ھم ين س وره را ن ازل فرم ود ك ه‪» :‬ش ايد خ دا ب ين ش ما و‬
‫كسانى كه‬
‫دشمن داريد مودت پديد آرد« و چنين شد‪ .‬يعن ى بس يارى از مش ركان ايم ان آوردن د و‬
‫دوست و ياور و برادر مومنان گرديدند‪ .‬و با ھم رفت و آم د برق رار ك رده از ھم ديگر‬
‫زن گرفتند و پيغمبر )ص( نيز با ام حبيبه دختر ابو سفيان ازدواج كرد و دل مس لمانان‬
‫با ابو سفيان نرم شد و خود او نيز گفته بود چنين خواستگارى رد نمىشود »‪.«1‬‬
‫ﷲ بن زبير رواي ت م ىكن د ك ه‬ ‫ابو صالح منصور بن عبد الوھاب بزاز با اسناد از عبد ّ‬
‫قتيله دختر عبد العزى )زن سابق ابو بكر( به ديدن دخترش اسماء بن ت اب ى بك ر آم د و‬
‫ھ دايايى از جمل ه سوس مار و پني ر و روغ ن آورده ب ود‪ .‬اس ماء ھ دايا را نپ ذيرفت و ب ه‬
‫خان ه راھ ش ن داد و ب ه وس يله عايش ه از پيغمب ر )ص( كس ب تكلي ف ك رد‪ .‬حض رت‬
‫فرمود‪» :‬خدا شما را از نيكى و ع دالت ب ا كس انى ك ه در دي ن ب ا ش ما نجنگي دهان د و از‬
‫خان هھات ان بيرونت ان نران دهان د‪ ،‬نھ ى نم ىكن د« و اس ماء م ادرش را ب ه خان ه راه داد و‬
‫ھديهھايش را پذيرفت‪.‬‬
‫ﷲ حاكم نيز در صحيح خويش اين روايت را آورده است‪.‬‬ ‫ابو عبد ّ‬
‫ﷲُ أَعْ لَ ُم ِبإِيم ان ِِھنَّ ‪) ...‬آي ه‬
‫ح ُنوھُنَّ َّ‬
‫ت َف امْ َت ِ‬
‫جرا ٍ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا إِذا جا َء ُك ُم ْالم ُْؤمِن ُ‬
‫ات مُھ ا ِ‬
‫‪.(10‬‬
‫ابن عباس گويد مش ركان ب ا پيغمب ر )ص( در حديبي ه تواف ق كردن د ك ه ھ ر ي ك از اھ ل‬
‫مكه نزد پيغمبر )ص( برود‪ ،‬پيغمبر )ص( او را ب ه مك ه ب از گردان د ام ا اگ ر كس ى از‬
‫مسلمين به مكه باز گش ت مش ركان او را پ س نم ىدھن د و ب ر اي ن ق رار عھ د نوش تند و‬
‫مھر كردند‪ .‬بعد از نوشتن صلحنامه زنى ب ه ن ام س بيعه اس لمى بن ت الح رث در حديبي ه‬
‫به پيغمبر )ص( پناه جست‪ .‬ش وھرش ك ه ك افر ب ود ب ه دنب الش آم ده گف ت ي ا محم د زن‬
‫مرا باز گردان كه شرط كردهاى ھر كس از ما نزد تو آيد باز پس دھى و ھنوز مركب‬
‫صلحنامه خشك نشده است‪ .‬آيه نازل شد »اى مؤمنان وقتى زنانى كه ايمان آوردهاند ب ه‬
‫سوى شما مھاجرت كردند امتحانشان كنيد ‪ ...‬اگر آنان را مؤمن تشخيص داديد آنان را‬
‫به كفار بر مگردانيد كه ادامه زندگى آنان با ش وھران ك افر ح الل نيس ت‪ ،‬و خرج ى را‬
‫كه كردهاند بپردازيد‪ .‬از آن پس اگر با آن زنان ازدواج كنيد گن اھى ب ر ش ما نيس ت‪ ،‬ب ه‬
‫شرط اينكه مھرشان را بدھيد‪ .‬و در بن د ب از گردان دن زن ان ك افر مباش يد و خرج ى ك ه‬
‫كردهايد بطلبيد‪ ،‬و مردان كافر نيز خرجى‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ .(1‬رمله دختر ابو سفيان كه كينهاش ام حبيبه است نخست زن عبيد ﷲ بن حج ش پس رعمه پيغمب ر‬
‫)ص( بود و زن و شوھر ھر دو مسلمان بودند و جزء مھاجران ب ه حبش ه ھس تند‪ .‬در حبش ه عبي د ﷲ‬
‫مس يحى ش د و ب ر ديان ت مس يح م رد و پيغمب ر )ص( ك ه در مدين ه ب ود از ام حبيب ه در حبش ه‬
‫خواستگارى نمود و نجاشى به وكالت پيغمبر )ص( ام حبيبه را ب راى حض رت عق د ك رد‪ .‬اب و س فيان‬
‫وقتى در مكه خبر را شنيد با رضايت گفت‪:‬‬
‫»الفحل ال يقرع انفه«‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫كه كردهاند بطلبند‪ .‬اين حكم خداست كه بين شما داورى مىكند ‪.«...‬‬
‫حسن بن محمد فارسى با اسناد از زھرى روايت م ىكن د ك ه ن زد ع روة ب ن زبي ر رف تم‬
‫مشغول نامه نوشتن در جواب ابن ھند نديم وليد بن عبد الملك بود كه درب اره آي ه م ورد‬
‫ﷲ )ص( ب ا ق ريش در حديبي ه مص الحه‬ ‫بحث سؤال ك رده ب ود‪ .‬چن ين نوش ت‪» :‬رس ول ّ‬
‫كرد بر اينكه ھر يك از مشركان ب دون اذن ول ى و سرپرس تش ن زد پيغمب ر )ص( بياي د‬
‫ب از گردان ده ش ود ام ا وقت ى زن انى )مؤمن ه( از ب ين مش ركان ب ه س وى پيغمب ر )ص(‬
‫ھجرت كردند خداى تعالى از ب از پ س دادن زن انى ك ه ايمانش ان آزم وده ش ود و معل وم‬
‫گردد تنھا به ش وق اس الم آم دهان د‪ ،‬من ع فرم ود و طب ق حك م خ دا مق رر ش د ص داق اي ن‬
‫زنان كه ديگر نزد شوھر نيستند مسترد گردد به شرط آنكه مشركان ني ز ص داق زن انى‬
‫ﷲ )ص( )در مدت صلح( زنان را نگھداشته‬ ‫را كه باز داشتهاند مسترد دارند و رسول ّ‬
‫مردان را باز مىگردانيد«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫ب ﷲُ َعلي ِْھ ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(13‬اين آي ه درب اره ع دهاى‬ ‫ً‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا ال َت َت َولَّ ْوا َق ْوما َغضِ َ‬
‫از مسلمانان فقير نازل شد كه از مسلمانان براى يھوديان خبر كشى مىكردند و با آن ان‬
‫پيوسته بودند براى آنك ه از مي وهھ اىش ان اس تفاده كنن د‪ .‬خ داى تع الى نھ ىش ان فرم ود‪:‬‬
‫»اى كس انى ك ه ايم ان آوردهاي د‪ ،‬گروھ ى را ك ه خ دا م ورد غض ب ق رار داده‪ ،‬دوس ت‬
‫مگيريد«‪.‬‬

‫صف‬
‫ّ‬ ‫سوره‬

‫ض َو ُھ َو ْال َع ِزي ُز ْال َح ِك ي ُم ‪) ...‬آي ه ‪ .(1‬محم د ب ن‬‫ت َو م ا فِ ي ْاألَرْ ِ‬ ‫َس َّب َح ِ َّ ِ ما فِي ال َّس ماوا ِ‬
‫ﷲ ب ن س الم رواي ت م ىكن د ك ه ب ا ع دهاى از‬ ‫احمد بن محمد بن جعفر با اس ناد از عب د ّ‬
‫اصحاب پيغمبر )ص( نشسته بوديم گفتيم كاش م ىدانس تيم خ دا چ ه عمل ى را دوس تت ر‬
‫م ىدارد‪ ،‬و ھم ان ك ار را م ىك رديم‪ .‬آي ه ‪ 4 -1‬اي ن س وره ن ازل ش د ك ه خ دا جھ اد و‬
‫رزمندگى را دوست دارد‪.‬‬
‫ون ‪) ...‬آي ه ‪ .(2‬ب ه گفت ه مفس ران‪ ،‬مس لمين گفتن د‬ ‫ون ما ال َت ْف َعلُ َ‬ ‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫ِين آ َم ُنوا لِ َم َتقُولُ َ‬
‫اگر بدانيم خ دا چ ه عمل ى را دوس تت ر دارد ج ان و م ال ب راى آن ص رف م ىك رديم و‬
‫خداى تعالى خبر داد كه محبوبترين اعمال جھاد است و جمع ى در براب ر اي ن آزم ون‬
‫پشت كردند و برگرديدند‪ ،‬اين آيه نازل شد كه چرا مىگوييد كارى را كه نمىكنيد‪.‬‬
 ‫سوره جمعه‬

‫ِجار ًة أَ ْو لَھْواً ا ْن َفضُّوا إِلَيْھا ‪) ...‬آيه ‪ .(11‬استاد ابو طاھر زيادى ب ا اس ناد از‬
‫َو إِذا َرأَ ْوا ت َ‬
‫جابر بن عبد الرحمن روايت مىكند كه روزى پيغمبر )ص( خطبه جمعه م ىخوان د ك ه‬
‫ك اروانى از راه رس يد و ھم ه نم از گ زاران رفتن د ّاال دوازده نف ر‪ .‬آي ه ن ازل ش د ك ه‬
‫»چون تجارت يا سرگرمى ببينند بدان روى نھند و ترا سر پا ترك كرده پراكنده شوند‪،‬‬
‫گو آنچه نزد خدا است بھتر است ‪ .«...‬بخارى نيز اين روايت را آورده است‪.‬‬
‫ﷲ روايت مىكند كه براى نماز جمعه‬ ‫محمد بن ابراھيم مزكى با اسناد از جابر بن عبد ّ‬
‫در خ دمت پيغمب ر )ص( ب وديم ي ك ك اروان خوارب ار رس يد و ج ز دوازده ت ن ھم ه‬
‫حاضران بيرون رفتند‪ ،‬و آيه مورد بحث نازل گرديد‪ .‬بخ ارى و مس لم ني ز اي ن رواي ت‬
‫را آوردهاند‪ .‬به گفته مفسران‪ ،‬اھل مدينه دچار گرسنگى و قحط و گرانى بودند تا دحي ه‬
‫كلبى از تجارت شام باز آمد و براى اعالن ورود او طبل مىزدند‪ .‬در آن موقع پيغمب ر‬
‫)ص( خطبه جمعه مىخواند‪ .‬ھمگى از مسجد )به صداى طبل( بيرون رفتند اال دوازده‬
‫نف ر‪ -‬از آن جمل ه اب و بك ر و عم ر‪ -‬و آي ه ب دين مناس بت ن ازل گردي د و پيغمب ر )ص(‬
‫فرمود‪ :‬سوگند به آنكه جان محمد در دست اوست اگر شما ھم رفته بوديد اي ن وادى پ ر‬
‫آتش مىشد‪.‬‬

‫سوره منافقين‬

‫ك ْالمُن افِقُ َ‬
‫ون ‪) ...‬آي ه ‪ .(8 -1‬عب د ال رحمن ب ن عب دان ب ا اس ناد از زي د ب ن ارق م‬ ‫إِذا ج ا َء َ‬
‫روايت مىكند كه در غزوهاى ھمراه پيغمبر )ص( بوديم و عدهاى از اعراب نيز بودند‬
‫و آب مىجستيم‪ .‬اعراب از ما جلو زدند و يكىشان حوض را پر كرده س رپوش ب ر آن‬
‫نھاد تا يارانش برسند‪ .‬مردى انصارى در رس يد و زم ام ش ترش را ب ه س مت آب كش يد‬
‫ك ه بنوش د‪ ،‬اعراب ى م انع ش د و چ وبى ب ر كش يد و س ر انص ارى را شكس ت‪ .‬آن م رد‬
‫ﷲ بن ابىّ ‪ -‬رئيس منافقين‪ -‬بود شكايت نزد وى برد و ماجرا‬ ‫انصارى كه از ياران عبد ّ‬
‫حكايت كرد‪.‬‬
‫ﷲ خشمگين شد و گفت چيزى به ھمراھان پيغمبر )ص( انفاق نكنيد تا اعراب از‬ ‫عبد ّ‬
‫دورش پراكن ده ش وند‪ .‬س پس ب ه ي ارانش گف ت‪ :‬وقت ى ب ه مدين ه برگش تيم ق وىت ران‪،‬‬
‫ضعيفتران را بيرون كنند‪ .‬زيد ب ن ارق م گوي د‪ :‬م ن ھم راه عم ويم در آن غ زوه ب ودم‪.‬‬
‫ﷲ )ص( خب ر دادم‪ .‬راه افت اد ]و ظ اھرا[ م را تك ذيب‬ ‫اين سخنان را شنيدم و به رس ول ّ‬
‫نمود‪.‬‬
‫عمويم به من گفت‪ :‬دوست نداشتم مورد تك ذيب مس لمانان و ب د آين د پيغمب ر )ص( واق ع‬
‫شده باشم‪ ،‬و م ن چن ان غمگ ين ش دم ك ه كس ى نش ده اس ت‪ .‬ت ا اينك ه وقت ى كن ار پيغمب ر‬
‫)ص( راه مىپيموديم حضرت به من نزديك شد و گوشم را ن وازش ك رد و در چھ رهام‬
‫تبسم فرمود‪ .‬چن ان ش ادمان ش دم ك ه گ ويى دني ا را ب ه م ن دادهان د و ص بح ف ردا پيغمب ر‬
‫)ص( ھشت آيه اول سوره منافقين را بر ما قرائت فرمود‪.‬‬
‫به گفته مفسران و سيره نويسان‪ ،‬در غزوه بنى مصطلق‪ ،‬پيغمبر )ص( و ياران بر آبى‬
‫به ن ام مريس يع ف رود آمدن د و آبك شھ ا ب راى آوردن آب رفتن د‪ .‬از آن جمل ه جھج اه ب ن‬
‫سعيد غفارى اجير و جلودار عم ر ب ر س ر آب ب ا س نان جھن ى )ھمپيم ان بن ى ع وف از‬
‫خزرج( برخورد پيدا كرد و زد و خورد كردند‪ .‬جھنى فرياد كرد يا معش ر االنص ار! و‬
‫ﷲ بن ابىّ نيز ب ر س ر آب رس يد‪.‬‬ ‫غفارى داد زد يا معشر المھاجرين! در اين ميان عبد ّ‬
‫اما پسرش گفت‪:‬‬
‫عقب بايست عبد ﷲ گفت‪ :‬واى بر تو چه شده است؟ پاس خ داد‪ :‬ت ا پيغمب ر )ص( اج ازه‬ ‫ّ‬
‫ندھد نمىگذارم آب بردارى‪ ،‬و امروز خواھى فھميد چه كسى قوى و مني ع اس ت و چ ه‬
‫ﷲ از رفتار پسر خود به پيغمبر )ص( شكوه برد و پيغمب ر‬ ‫كسى خوار و ضعيف؟ عبد ّ‬
‫ﷲ‬‫ﷲ ني ز ب ه كن ار آب ب رود‪ .‬پس ر عب د ّ‬ ‫ﷲ پيام داد ك ه راه ب ده عب د ّ‬‫)ص( به پسر عبد ّ‬
‫ﷲ به كن ار آب رف ت‪ .‬پ س‬ ‫گفت‪ :‬حاال كه پيغمبر )ص( امر فرموده كنار مىروم و عبد ّ‬
‫ﷲ ثابت ش د‪ .‬ب دو گفتن د ي ا اب ا حب اب ن زد پيغمب ر )ص(‬ ‫از نزول آيات دروغگويى عبد ّ‬
‫برو‪ ،‬باشد كه از خدا براى تو طلب آم رزش كن د‪ .‬س ر پيچان د و روى برگردان د ك ه در‬
‫آيه اشاره به اين مطلب نيز شده اس ت »إِذا قِي َل لَ ُھ ْم َتع الَ ْوا َيسْ َت ْغفِرْ لَ ُك ْم َر ُس و ُل َّ ِ‬
‫ﷲ لَ َّو ْوا‬
‫رُؤُ َس ُھ ْم«‪.‬‬

‫سوره تغابن‬

‫ج ُك ْم َو أَ ْوال ِد ُك ْم َع ُد ًّوا لَ ُك ْم ‪) ...‬آي ه ‪ .(14‬اب ن عب اس گوي د‪:‬‬

‫ِين آ َم ُنوا إِنَّ ِمنْ أَ ْزوا ِ‬
‫يا أَ ُّي َھا الَّذ َ‬
‫)اتفاق مىافتاد كه( شخصى اسالم مىآورد و م ىخواس ت ھج رت كن د‪ ،‬زن و فرزن دش‬
‫مانع شده‬
‫مىگفتند ترا به خدا نرو و خاندانت را ب ى سرپرس ت و ب ى چي ز رھ ا مك ن‪ .‬برخ ى ب ه‬
‫ر ّقت آمده در مكه مىماندن د و ھج رت نم ىكردن د‪ .‬آي ه آم د‪» :‬اى مؤمن ان برخ ى زن و‬
‫فرزندان در واقع دشمن شما ھستند‪ ،‬از ايشان بر حذر باشيد ‪.«...‬‬
‫ﷲ شيبانى با اسناد از اسماعيل بن ابى خالد روايت مىكند )اتفاق مىافت اد‬ ‫احمد بن عبد ّ‬
‫كه( شخصى مسلمان مىشد و زن و فرزند نكوھشش مىكردند‪ .‬قس مت اول آي ه ب ه اي ن‬
‫مناسبت نازل شده است‪ .‬عكرمه از ابن عب اس رواي ت م ىكن د كس انى ك ه زن و فرزن د‬
‫مانع ھجرتش ان م ىش دند پ س از مھ اجرت‪ ،‬و مالحظ ه اينك ه ديگ ران چ ه ق در در دي ن‬
‫پيش رفته و دانا شدهاند‪ ،‬خواستند خانواده خود را مجازات نمايند‪ ،‬قسمت اخير آيه بدين‬
‫مناس بت ن ازل ش د ك ه »اگ ر آنھ ا را ببخش يد و در گذري د‪ ،‬خ دا ني ز آمرزن ده و مھرب ان‬
‫است«‪.‬‬

‫سوره طالق‬

‫ي ا أَ ُّي َھ ا ال َّن ِب يُّ إِذا َطلَّ ْق ُت ُم ال ِّنس ا َء َف َطلِّقُ وھُنَّ لِ ِع َّدت ِِھنَّ ‪) ...‬آي ه ‪ .(1‬قت اده از ان س ب ن مال ك‬
‫روايت مىكند كه پيغمبر )ص( حفصه را طالق داد و پس از نزول اين آيه به حضرت‬
‫گفت ه ش د وى را برگردان د ك ه روزه دار و نم از گ زار اس ت و اھ ل بھش ت اس ت چ ون‬
‫زنان تو بھشتىاند‪.‬‬
‫ﷲ بن عمر نازل شد كه زنش را در ح ال ح يض ط الق داده‬ ‫س ّدى گويد آيه درباره عبد ّ‬
‫بود‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود رجوع كن و نگھش دار تا پاك شود‪ .‬و يك ب ار ديگ ر ح ائض‬
‫گردد و پاك شود‪ .‬آنگاه اگ ر خواس تى طالق ش ده پ يش از آنك ه نزديك ى ك رده باش ى‪ ،‬و‬
‫اين ھمان مدت عده است كه خدا مقرر كرده است‪.‬‬
‫منصور بن عبد الوھاب بن احمد شالنجى با اسناد از رافع روايت م ىكن د ك ه اب ن عم ر‬
‫زنش را در حال حيض طالق داد‪ ،‬ط الق اول‪ .‬پيغمب ر )ص( دس تور داد رج وع كن د و‬
‫نگھش دارد تا در خانه شوھر يك بار ديگر حائض شود‪ ،‬و بگذارد ت ا پ اك ش ود‪ .‬آنگ اه‬
‫اگر قصد طالق دارد‪ ،‬پس از پاك شدن نزديكى نكند و طالق دھد‪ .‬اين عده طالق اس ت‬
‫كه خدا مقرر كرده است‪.‬‬
‫ﷲ َيجْ َع ْل لَ ُه َم ْخ َرج اً‪َ ،‬و َيرْ ُز ْق ُه ِم نْ َح ْي ُ‬
‫ث ال َيحْ َتسِ بُ ‪) ...‬آي ه ‪ .(3 -2‬آي ه‬ ‫َو َم نْ َي َّت ِق َّ َ‬
‫درب اره ع وف ب ن مال ك اش جعى ن ازل ش د ك ه مش ركين پس رش را اس ير ك رده بودن د و‬
‫عوف نزد‬
‫پيغمب ر )ص( آم ده از ب ىچي زى ش كوه نم ود و گف ت پس رم را دش من اس ير ك رده و‬
‫مادرش بى تابى مىكند‪ .‬چه مىفرمايى؟ حضرت فرمود‪ :‬تقوى و صبر پيشه كن‪ ،‬و ب ه‬
‫تو و مادر فرزندت توصيه مىكنم ال حول و ال قوة اال با زي اد بگويي د‪ .‬م رد ب ه خان ه‬
‫ب از گش ت و ب ه زن گف ت‪ :‬حض رت‪ ،‬م را و ت را ب ه ذك ر ال ح ول ‪ ...‬توص يه ك رد‪ .‬زن‬
‫گف ت‪ :‬ھ ر چ ه پيغمب ر )ص( بفرماي د ني ك اس ت و ھم ان ذك ر را تك رار م ىكردن د‪.‬‬
‫پسرشان روزى دشمن را غافلگير كرده گريخت و گله گوسفندشان را ھم ب ا خ ود آورد‬
‫كه چھار ھزار رأس بود‪ .‬آيه باال بدين مناسبت ن ازل گردي د ك ه »ھ ر ك س تق وى پيش ه‬
‫كند خداوند راه بيرونش دى و گشايش ى پ يش پ ايش م ىگ ذارد و از ج ايى ك ه خ ود گم ان‬
‫نمىبرد روزيش مىرساند«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫الالئِي َي ِئسْ َن م َِن ْال َمح ِ‬
‫ِيض ِمنْ نِسا ِئك ْم ‪) ...‬آيه ‪ .(4‬به گفته مقاتل وقت ى آي ه ‪ 228‬بق ره‬ ‫َو َّ‬
‫نازل شد كه »زنان مطلقه سه بار پاك شدن را انتظار بكشند« خالد بن نعم ان ب ن ق يس‬
‫ﷲ )ص( مدت عده زنانى ك ه ح يض نم ىش وند )يائس ه و ي ا ك م س ن و‬ ‫پرسيد يا رسول ّ‬
‫سالاند( و نيز زنان آبستن چيست؟ اين آيه در جواب آمد‪.‬‬
‫ابو اسحاق مقرى با اسناد از عمرو بن سالم روايت مىكند كه چون در سوره بقره ع ّده‬
‫ﷲ )ص( بنا به اظھار زنان مدين ه‪،‬‬ ‫بيوه و مطلقه نازل شد ابى بن كعب گفت‪ :‬يا رسول ّ‬
‫عدهاى از زنان ھستند كه در مورد آنھا حكمى نيامده‪ ،‬حضرت پرس يد‪ :‬ك دامان د؟ گف ت‪:‬‬
‫زن ان ك م س ن و س ال‪ -‬ك ه ح يض نش دهان د‪ -‬و زن ان ب زرگ س ال‪ -‬ك ه ديگ ر ح يض‬
‫نمىشوند‪.‬‬

‫سوره تحريم‬
‫يا أَ ُّي َھا ال َّن ِبيُّ لِ َم ُت َحرِّ ُم ما أَ َح َّل َّ‬
‫ﷲُ لَ َ‬
‫ك ‪) ...‬آيه ‪ .(1‬محم د ب ن منص ور طوس ى ب ا اس ناد از‬
‫عمر روايت مىكند كه پيغمبر )ص( در اطاق حفصه با كنيز خ ود ماري ه قبطي ه )م ادر‬
‫ﷲ )ص( ك ه در ك ودكى م رد( خل وت ك رد و حفص ه متوج ه ش د و‬ ‫ابراھيم پسر رسول ّ‬
‫خطاب به پيغمبر )ص( گفت‪ :‬اين را به اطاق من نياوردهاى مگر از اينك ه در نظ ر ت و‬
‫خوار و بى مقدارم‪ .‬پيغمبر )ص( از حفصه خواست كه موض وع را ب ه عايش ه نگوي د‪،‬‬
‫و فرمود‪ :‬از اين پس نزديكى ب ا ماري ه ب ر م ن ح رام باش د‪ .‬حفص ه گف ت چگون ه ح رام‬
‫شود در حالى كه‬
‫كنيز توست‪ .‬حضرت سوگند خورد كه ديگر به ماريه نزديك نمىشوم‪ ،‬تو ھم به كس ى‬
‫مگو‪ .‬اما حفصه ماجرا با عايشه باز گفت و پيغمبر )ص( يك م اه از رف تن ن زد زن انش‬
‫عموما خوددارى كرد تا در شب بيست و نھم آيه آمد كه »اى پيغمب ر )ص( چ را ب راى‬
‫كسب رضايت ھمسرانت حالل خدا را بر خود حرام مىگردانى؟«‪.‬‬
‫اب و اب راھيم اس ماعيل ب ن اب راھيم واع ظ ب ا اس ناد از عايش ه رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر‬
‫)ص( ش يرينى و عس ل را دوس ت م ىداش ت و بع د از نم از عص ر ك ه ب ه خان ه ب از‬
‫مىگشت نزد زنان مىرفت‪ .‬روزى به اطاق حفصه دختر عمر رفت و بيش از معم ول‬
‫توقف كرد از حفصه سبب پرسيدم گفت‪ :‬زنى از خويشانم مقدارى عس ل تع ارف آورده‬
‫ب ود از آن ب راى حض رت ش ربتى س اختم نوش يد‪ .‬عايش ه گوي د‪ :‬ب ا خ ود گف تم ب ه خ دا‬
‫حيلهاى مىسازم‪ .‬نزد سوده رفتم و گفتم الساعه پيغمبر )ص( ن زد ت و م ىآي د وقت ى آم د‬
‫ﷲ )ص( صمغ خوردهاى؟ حضرت پاسخ مىدھد كه حفصه به من عس ل‬ ‫بگو يا رسول ّ‬
‫داد‪ .‬تو بگو‪ :‬حتما زنبورش بر عرفط نشسته بوده است‪ .‬من نيز چن ين م ىگ ويم‪ ،‬ص فيه‬
‫تو نيز چنين بگو‪ .‬به نقل عايشه‪ ،‬سوده گويد‪ :‬تا پيغمبر )ص( وارد اطاق مىشد گفتم ي ا‬
‫ﷲ )ص( صمغ خوردهاى؟ فرمود نه گفتم پس اين بو چيست كه از شما استشمام‬ ‫رسول ّ‬
‫مىشود؟ فرمود حفصه شربت عس ل ب ه م ن داد‪ .‬گف تم زنب ورش ب ر گي اه ع رفط نشس ته‬
‫بوده است‪ .‬خود عايشه نيز ھمان گفت‪ .‬صفيه نيز ھمان گف ت‪ .‬وقت ى حض رت ب ه اط اق‬
‫ﷲ )ص( از آن شربت عسل ميل دارى؟ فرمود نه‬ ‫حفصه باز گشت او پرسيد يا رسول ّ‬
‫احتياجى به آن شربت ندارم‪.‬‬
‫ﷲ عسل را حرامش ك رديم‪ .‬عايش ه گف ت‪ :‬خ اموش! بخ ارى و مس لم‬ ‫سوده گفت سبحان ّ‬
‫نيز اين روايت را آوردهاند‪.‬‬
‫ﷲ بن ابى حامد با اسناد از ابن ابى مليكه روايت م ىكن د ك ه س وده بن ت زمع ه‬ ‫ابو عبد ّ‬
‫)زن پيغمبر )ص( در يمن‪ ،‬خويشان مادرى داشت و برايش عسل ھديه مىفرستادند‪.‬‬
‫پيغمبر )ص( روزى خ ارج از نوب ت س وده ن زد او رف ت و از آن عس ل تن اول فرم ود‪.‬‬
‫حفص ه و عايش ه ك ه در براب ر ديگ ر زن ان پيغمب ر )ص( ب ا ھ م متح د بودن د يك ى ب ه‬
‫ديگرى گفت نظرت در اين باره چيست كه در غير نوبت ب ه خان ه س وده رفت ه و عس ل‬
‫خورده؟ اگر نزد تو آمد بينيت را بگير و چون سبب پرسيد بگو از تو بوى غي ر ع ادى‬
‫به مشام مىخورد‪.‬‬
‫من نيز ھمين را خواھم گفت‪ .‬وقتى پيغمب ر )ص( ب ر يك ىش ان وارد ش د آن زن بين يش‬
‫را گرفت‪ .‬حضرت پرسيد چرا بيني ت را گرفت ى؟ گف ت ب وى تن دى ك ه باي د ب وى ص مغ‬
‫باش د از ت و ب ه مش ام م ىرس د و پيغمب ر )ص( دوس ت داش ت ك ه اگ ر عط رى ياف ت‬
‫استعمال كند‪ .‬وقتى‬
‫بر ديگرى وارد شد ھمان ح ال دي د و ھم ان س خن ش نيد‪ .‬فرم ود‪ :‬آن ديگ رى ھ م ھم ين‬
‫ح رف را زد‪ .‬حتم ا ناش ى از عس لى اس ت ك ه در اط اق س وده خ وردهام‪ .‬ب ه خ دا ديگ ر‬
‫دھان به آن نمىزنم‪ .‬ابن ابى مليكه از ابن عباس نقل مىكند كه آيه م ورد بح ث در اي ن‬
‫مورد نازل گرديد‪.‬‬
‫ﷲ ‪) ...‬آيه ‪ .(4‬ابو منصور بغدادى با اسناد از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د‬ ‫إِنْ َت ُتوبا إِلَى َّ ِ‬
‫ك ه حفص ه در روز نوب ت عايش ه پيغمب ر )ص( را ب ا ماري ه م ادر اب راھيم دي د و گف ت‬
‫عايش ه را خب ر م ىك نم‪ .‬پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬نزديك ى ب ا اي ن زن را ب ر خ ود ح رام‬
‫م ىك نم‪ .‬ام ا حفص ه قض يه را ب ه عايش ه خب ر داد و خ داى تع الى پيغمب ر )ص( را از‬
‫غمازى حفصه با خبر ساخت و حفصه دانست كه پيغمبر )ص( فھميده است‪ .‬پرسيد كه‬
‫به تو خبر داد حضرت فرمود خداى داناى آگاه مرا ب ا خب ر س اخت و حض رت ي ك م اه‬
‫از زنانش كناره گرفت تا آيه نازل ش د‪» :‬اگ ر ش ما دو زن توب ه كني د ]ب ه ج ا و شايس ته‬
‫است[ كه دلھاتان منح رف ش ده ب ود‪ ،‬و اگ ر ب ر ض ّد پيغمب ر )ص( پش تيبان ھ م باش يد‪،‬‬
‫خدا ياور اوست ‪.«...‬‬

‫سوره ملك‬

‫َو أَسِ رُّ وا َق ْولَ ُك ْم أَ ِو اجْ َھ رُوا ِب ِه ‪) ...‬آي ه ‪ .(13‬اب ن عب اس گوي د اي ن آي ه درب اره مش ركين‬
‫اس ت ك ه در ح ق پيغمب ر )ص( ن اروا و ناس زا گفتن د و جبرئي ل‪ ،‬حض رت را از‬
‫حرفھاى آنان با خبر ساخت و اينكه به يك ديگر م ىگفتن د آھس ته و پنھ ان س خن گويي د‬
‫كه به گوش محمد )ص( نرسد‪ .‬آيه آمد‪» :‬آھسته و پنھان سخن گوييد يا به ص داى بلن د‪،‬‬
‫خدا به ما فى الضميرتان آگاه است«‪.‬‬

‫سوره قلم‬

‫ك لَ َعلى ُخلُ ٍق عَظِ ٍيم ‪) ...‬آيه ‪ .(4‬ابو بك ر ح ارثى ب ا اس ناد از عايش ه رواي ت م ىكن د‬
‫َو إِ َّن َ‬
‫كه‬
‫كسى از پيغمبر )ص( خوش اخالقتر نبود و ھر يك از اصحاب يا اھل خانه حض رت‬
‫عز و ج ّل خط اب ب ه‬ ‫را صدا مىكردند در جواب »لبيك« مىفرمود‪ .‬از اين رو خداى ّ‬
‫او آيه فرستاد‪» :‬حقا كه تو بر خوى و خصائل با عظمتى ھستى«‪.‬‬
‫َو إِنْ َيكا ُد الَّذِي َن َك َفرُوا ‪) ...‬آيه ‪ .(52 -51‬اين دو آيه وقتى نازل شد كه ك افران تص ميم‬
‫گرفتند حضرت را نظر بزنند و چشم زخم برس انند‪ .‬ب دين منظ ور ع دهاى از ق ريش ب ه‬
‫حضرت نگريسته گفتند‪» :‬مثل اين مرد و حجتھايش ديده نشده«! و بنى اس د ب ه ش ور‬
‫چشمى مشھور بودند تا آنجا كه شتر فربه و گاو چاق را نظر مىزدند و ب ا اطمين ان ب ه‬
‫كنيزش ان م ىگفتن د پ ول و پيمان ه ب ردار و ب رو از اي ن گوش ت بخ ر و بي ار‪ .‬دي رى‬
‫نمىكشيد كه شتر چش م خ ورده مش رف ب ه م رگ م ىش د و ص احبش ناچ ار آن را نح ر‬
‫كرده گوشتش را مىفروخت‪.‬‬
‫كلبى گويد مرد بد چشمى بود كه براى نظر زدن دو سه روز چيزى نم ىخ ورد‪ ،‬س پس‬
‫گوشه خيمهاش را بلند مىكرد و اگر گل هاى م ىگذش ت و او م ىگف ت‪» :‬ام روز ش تر و‬
‫ب ز و گوس فندى از اي ن بھت ر چراني ده نش ده« دي رى نم ىگذش ت ك ه چن د ت ايى از آن‬
‫حيوانات سقط مىشدند و مىمردن د‪ .‬كف ار از اي ن م رد درخواس تند ك ه پيغمب ر )ص( را‬
‫نظر بزند و ھمان آسيب را به حضرت برساند‪ .‬خداى تعالى پيغمبرش را از چشم زخ م‬
‫مصون داشت و آيه آمد كه‪» :‬چي زى نمان ده ك افران ھنگ ام اس تماع ق رآن ب ا چشمانش ان‬
‫ت را بلغزانن د و بگوين د جن زده اس ت ام ا چن ين نيس ت و ق رآن پن د و ي اد ك ردى اس ت‬
‫جھانيان را«‪.‬‬

‫سوره حاقه‬

‫َو َت ِع َيھ ا أ ُ ُذنٌ واعِ َي ٌة ‪) ...‬آي ه ‪ .(12‬اب و بك ر تميم ى ب ا اس ناد از بري ده )تميم ى( رواي ت‬
‫مىكند كه از پيغمبر )ص( شنيدم خطاب به على مىگفت‪ :‬خدا مرا فرموده است كه ترا‬
‫به خود نزديك گردانم و دور نسازم و ترا بياموزانم و تو حفظ كنى‪ ،‬و بر خدا است ك ه‬
‫به تو ظرفيت عنايت كند‪ .‬و آيه نازل شد »داستانھاى گذشتگان را ما براى شما وس يله‬
‫پند و تذكر قرار داديم تا گوشھاى شنوا آن را فرا گيرند«‪.‬‬
 ‫سوره معارج‬

‫ب واق ٍِع ‪) ...‬آيه‪ .(1 ،‬اين آيه درباره نضر بن حارث نازل شد كه گفت‪:‬‬ ‫َسأ َ َل سا ِئ ٌل ِب َعذا ٍ‬
‫»خ دايا اگ ر محم د ب ه راس تى از جان ب توس ت ب ر م ا س نگ بب اران« )آي ه ‪ 32‬س وره‬
‫انفال( و بدين گونه بر ض ّد خودش دعا كرد و نفرينش روز بدر اجابت گرديد و پس از‬
‫اسارت كشته شد و اين آيه در مورد او نازل شده اس ت ك ه »درخواس تكنن دهاى ع ذاب‬
‫واقع شدنى را مسألت نمود«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫أَ َي ْط َم ُع ُك ُّل امْ ِر ٍ‬
‫ئ ِم ْن ُھ ْم أَنْ ُي ْد َخ َل َجن ة َن ِع ٍيم َك ال ‪) ...‬آي ه ‪ .(39 -38‬ب ه گفت ه مفس ران‪،‬‬
‫مشركان بر پيغمبر )ص( گرد آمد كالمش مىشنيدند و فايدهاى در نم ىيافتن د ج ز اينك ه‬
‫انكار و مسخره كرده مىگفتند‪ :‬اگر اين گروه وارد بھشت شوند ما پيشتر از آنھ ا داخ ل‬
‫شدهايم و نصيب ما بيش از بھره آنان خواھد بود‪ .‬آيه در جواب آنھا آمد‪.‬‬

‫سوره مدثر‬

‫ي ا أَ ُّي َھ ا ْال ُم َّد ِّث ُر ‪) ...‬آي ه ‪ .(4 -1‬اب و اس حاق احم د ب ن اب راھيم مق رى ب ا اس ناد از ج ابر‬
‫روايت مىكند كه پيغمبر )ص( حكايت كرد يك ماه مجاور حراء بودم وقت ى م دت تم ام‬
‫شد از كوه فرود آمده وارد وادى شده بودم كه ندايى ش نيدم‪ .‬ب ه پ يش و پ س و راس ت و‬
‫چ پ نگريس تم كس ى ندي دم‪ .‬ب از ن دا را ش نيدم س ر ب اال ك ردم او را يعن ى جبرئي ل علي ه‬
‫السالم را بر تختى در ھوا مشاھده نم ودم‪] .‬دھش تزده ب ه خان ه آم ده[ گف تم م را بپوش انيد‬
‫م را بپوش انيد! ]پوش انيدند[ آب ب ر م ن ريختن د و آي ه ن ازل ش د ك ه »اى جام ه ب ر خ ود‬
‫پيچي ده برخي ز و تبلي غ و اخط ار ك ن‪ ،‬و پروردگ ارت را ب زرگ ب دار و پوش اكت را‬
‫پاكيزه و كوتاه كن« اين رواي ت را زھي ر ب ن ح رب ني ز از ولي د ب ن مس لم از اوزاع ى‬
‫آورده است‪.‬‬
‫َذرْ نِي َو َمنْ َخلَ ْق ُ‬
‫ت َوحِيداً ‪) ...‬آيه ‪ .(30 -11‬اب و القاس م خ دامى ب ا اس ناد از اب ن عب اس‬
‫روايت مىكند كه ولي د ب ن مغي رة ن زد پيغمب ر )ص( آم د و آي ات ق رآن را ش نيد و گوي ا‬
‫كمى‬
‫ت أثير پذيرفت ه ب ود ك ه خب ر ب ه اب و جھ ل رس يد ن زد ولي د رف ت و گف ت‪ :‬ي ا ع م‪ ،‬ق ريش‬
‫تصميم دارند مالى گرد آورند و به تو بدھند و تو نزد محمد رفته كالم او را مىش نوى!‬
‫وليد پاسخ داد آنھا خود مىدانند كه من از ثروتمندترين قريش يان ھس تم‪ .‬اب و جھ ل گف ت‬
‫پس عليه محمد سخنى بگو تا قريش بدانند ت و او را منك رى و ب دو تم ايلى ن دارى‪ .‬ولي د‬
‫پاسخ داد‪» :‬چه توانم گفت؟ به خدا كسى بين شما از من به ش عر و ان واع آن از قص يده‬
‫و ارج وزه واردت ر و آگ اهت ر نيس ت‪ .‬گفت ار محم د ب ه ش عر نم ىمان د‪ .‬ب ه خ دا س خنانى‬
‫مىگويد كه شيرينى خاص و مزه مان دگارى دارد‪ .‬درخ ت كالم ش از ب اال ب ارور و در‬
‫پايين از ھر سخن فراتر است و از آن فراتر نتوان رفت«‪ .‬ابو جھل گفت‪ :‬قومت از تو‬
‫خشنود نخواھد شد مگر به ھر حال چي زى بگ ويى‪ .‬ولي د گف ت‪ :‬بگ ذار بينديش م‪ .‬پ س از‬
‫تفكر گفت‪» :‬جادويى است كه از ديگران روايت مىشود و جز گرفتار بشرى نيست«‪.‬‬
‫آيات مورد نظر اشاره به اين قضيه دارد‪.‬‬
‫مجاھد گويد وليد بن مغيرة با پيغمبر )ص( و ابو بكر زياد معاشرت مىك رد چن دان ك ه‬
‫قريش گفتند او مسلمان شده است‪ .‬ابو جھل به وليد گفت‪ :‬قريش مىگويند تو ن زد محم د‬
‫و پسر ابو قحافه مىروى و ھمسفرهشان مىشوى‪ .‬وليد گفت ش ما آدمھ اى اص لمند و ب ا‬
‫خردى ھستيد‪ ،‬چگونه اظھار مىداريد كه محمد جن زده است؟ آيا ھرگز دي دهاي د محم د‬
‫كھانت كند؟ قريش گفتن د ب ه خ دا ندي دهاي م‪ .‬ولي د گف ت ب دو نس بت ش اعرى م ىدھي د‪ ،‬آي ا‬
‫ھرگز از او شعرى شنيدهايد؟ گفتند نه به خدا‪ .‬ولي د گف ت او را دروغگ وى پنداري د‪ ،‬آي ا‬
‫اين ھمه كه آزمودهايد از او دروغ شنيدهايد گفتند نه‪ .‬آنگاه قريش از وليد پرس يدند‪ :‬پ س‬
‫محمد چكاره است؟ وليد گفت‪ :‬فقط م ىش ود گف ت او ج ادوگر اس ت و گفت ارش ج ادويى‬
‫كه نقل مىكند‪ .‬و اشاره آيات به ھمين داستان است‪.‬‬

‫سوره قيامه‬

‫أَ َيحْ َسبُ ْاإلِ ْنسانُ أَلَّنْ َنجْ َم َع عِ ظا َم ُه ‪) ...‬آيه ‪ .(3‬عم ر ب ن ربيع ه ن زد پيغمب ر )ص( آم ده‬
‫گفت‪:‬‬
‫از قيامت براى من بگو كه چه زمانى است و چگونه خواھد بود؟ پيغمب ر )ص( قيام ت‬
‫را بيان كرد‪ .‬او گفت‪ :‬يا محم د ب ه خ دا اگ ر چن ان روزى را ب ه چش م ھ م ببي نم تص ديق‬
‫نكنم و باور ندارم‪ .‬خدا چگونه اين استخوانھا را جمع مىكند‪ .‬آيه در ج واب ن ازل ش د‬
‫كه »مگر‬
‫انس ان م ىپن دارد ك ه م ا اس تخوانھ ايش را ف راھم نت وانيم آورد‪ .‬بل ى ق ادريم ك ه‬
‫)استخوانھاى( انگشتانش را به اندازه و مرتب كنيم«‪.‬‬

‫سوره انسان‬
‫ُون َّ‬
‫الطعا َم َعلى ُح ِّب ِه ِمسْ كِينا ً ‪) ...‬آيه ‪ .(9 -8‬عطاء از ابن عباس روايت م ىكن د‬ ‫َو ي ُْط ِعم َ‬
‫كه شبى عل ى ب ن اب ى طال ب ب راى آبي ارى خرماس تانى اجي ر ش د و ص بح مق دارى ج و‬
‫اج رت گرف ت )و ب ه من زل ب رد(‪ .‬ي ك س ومش را آرد كردن د و از آن خ وراكى ب ه ن ام‬
‫خزيره پختند‪.‬‬
‫وقت ى حاض ر ش د بين وايى آم د و آن طع ام را ب دو دادن د‪ .‬س پس قس مت دوم را خزي ره‬
‫پختند‪.‬‬
‫وقتى آماده شد يتيمى آمد و طعام خواست‪ ،‬اين را نيز به او دادند‪ .‬و بقيه را پختند چون‬
‫مھيّا شد يك اس ير مش رك در رس يد‪ ،‬اي ن را ب دو دادن د و آن روز گرس نه گذراندن د‪ .‬آي ه‬
‫نازل شد كه » )ابرار( ب ا وج ود مي ل و رغب ت ب ه طع ام آن را ب ه بين وا و يت يم و اس ير‬
‫مىخورانند )و مىگويند( ما تنھا به خاطر خدا شما را سير مىكن يم و از ش ما پ اداش و‬
‫تشكر نمىخواھيم«‪.‬‬

‫سوره عبس‬

‫س َو َت َولَّى أَنْ جا َءهُ ْاألَعْ مى ‪) ...‬آيه ‪ .(7 -1‬روزى پيغمبر )ص( ب ا عتب ة ب ن ربيع ه‬
‫َع َب َ‬
‫ّ‬
‫و اب و جھ ل ب ن ھش ام و عب اس ب ن عب د المطل ب و اب ى ب ن خل ف و عب د ﷲ ب ن خل ف‬
‫صحبت مىكرد و به سوى خدا دعوتش ان م ىفرم ود ب دين امي د ك ه اس الم آوردن د‪ .‬در‬
‫ﷲ )ص( از آنچ ه‬ ‫اين موقع ابن ا ّم مكتوم صحابى كور ب ر پ ا خاس ت و گف ت ي ا رس ول ّ‬
‫خ دايت آموخت ه ب ه م ن بي اموز‪ ،‬و ب دون توج ه ب ه اينك ه پيغمب ر )ص( مش غول ص حبت‬
‫است و متوجه كسان ديگرى است به صداى بلند اين سخن را تكرار مىكرد و ص حبت‬
‫پيغمبر )ص( را مىبريد تا آنجا كه در چھره پيغمبر )ص( اثر ناخشنودى پدي دار ش د و‬
‫در دل چنين انديشيد كه اكنون اين بزرگان قريش خواھند گفت پي روان محم د ك وران و‬
‫فرودستان و بردگانند‪ ،‬و‬
‫اخم كرده روى از اب ن ام مكت وم ب ه س وى قريش يان ب ر گردان ده ب ه ص حبت ادام ه داد‪.‬‬
‫اين آيات نازل شد‪ :‬روى ترش ك رد و روى برگردان د از اينك ه ك ور ن زد وى آم ده‪ ،‬ت و‬
‫چه دانى شايد پ اك گ ردد ‪ ...‬ي ا پن د گي رد و موعظ ه و ي اد ك رد او را س ودمند افت د‪ ،‬ام ا‬
‫آنكه توانگر است تو جھ ت را ب دو معط وف م ىدارى ك ه اگ ر ھ م ايم ان ني اورد ب ر ت و‬
‫مسئوليتى نيست‪ .‬اما آنكه شتابان نزد تو آمده و خدا ترس است »از او مشغول ديگ ران‬
‫ھستى‪ ،‬ھرگز )چنين مكن( قرآن وسيله پند و يادآورى است‪ ،‬ھر كه خواھد ياد گي رد«‪.‬‬
‫بدين سبب از آن پس پيغمبر )ص( ابن ام مكتوم را حرمت م ىك رد و ھرگ اه م ىدي دش‬
‫مىفرمود‪ :‬خوش آمدى‪ ،‬اى آنكه پروردگارم به خاطر تو با م ن عت اب نم ود! محم د ب ن‬
‫عبد الرحمن مصاحفى با اسناد از عايشه روايت مىكند كه عبس و تولى درب اره اب ن ام‬
‫مكتوم نابينا نازل شد كه ن زد پيغمب ر )ص( رفت ه مك رر م ىگف ت‪» :‬ارش دنى« و در آن‬
‫ساعت عدهاى از بزرگان مشركين نزد پيغمبر )ص( بودند و حضرت از اب ن ام مكت وم‬
‫روى گردانده متوجه آنان مىب ود و آي ات ب دين مناس بت ن ازل گردي د‪ .‬ح اكم در ص حيح‬
‫خويش اين روايت را از طريق ديگر آورده است‪.‬‬
‫ئ ِم ْن ُھ ْم َي ْو َم ِئ ٍذ َشأْنٌ ي ُْغنِي ِه ‪) ...‬آيه ‪ .(37‬ابو سعيد بن عمرو با اس ناد از ان س ب ن‬
‫لِ ُك ِّل امْ ِر ٍ‬
‫مال ك رواي ت م ىكن د ك ه عايش ه از پيغمب ر )ص( پرس يد‪ :‬آي ا ھمگ ى لخ ت محش ور‬
‫مىشويم؟ فرمود‪:‬‬
‫بلى‪ .‬عايشه گفت‪ :‬واى چه رسوايى و فضاحتى! آيه نازل شد كه »آن روز ھر كسى را‬
‫گرفتارى و كارى ھست كه او را بس است«‪.‬‬

‫سوره تكوير‬
‫َو م ا َتش اؤُ َن إِ َّال أَنْ َيش ا َء َّ‬
‫ﷲُ َربُّ ْالع الَم َ‬
‫ِين ‪) ...‬آي ه ‪ .(29‬احم د ب ن محم د ب ن اب راھيم‬
‫ثعلبى با اسناد از سلمان بن موسى روايت مىكند ك ه چ ون آي ه ‪ 27‬و ‪ 28‬ھم ين س وره‬
‫نازل شد ك ه »اي ن ق رآن ي ادكردى اس ت جھاني ان را‪ ،‬ت ا ھ ر ك ه از ش ما خواھ د ب ه راه‬
‫مستقيم آيد« ابو جھل گفت‪ :‬پس اختيار با ما است كه اگر بخواھيم بياييم و اگر نخ واھيم‬
‫نياييم‪ .‬آيه آمد كه »نتوانيد و نخواھيد خواست مگر ﷲ پروردگار جھانيان بخواھد«‪.‬‬
 ‫سوره مطففين‬

‫َو ْي ٌل ل ِْل ُم َط ِّفف َ‬

‫ِين ‪) ...‬آيه ‪ .(6 -1‬اسماعيل بن حسن بن محمد ب ن حس ين نقي ب ب ا اس ناد از‬
‫ابن عباس روايت مىكند ك ه چ ون پيغمب ر )ص( ب ه مدين ه وارد ش د‪ .‬كس به آن ش ھر از‬
‫جھت وزن و پيمانه از جمله متقلبترين و نابكارترين آدمھا بودند‪ ،‬و پس از نزول اي ن‬
‫آيات خود را اصالح كردند‪.‬‬
‫قرطبى گويد در مدينه تاجران كمفروشى وجود داشتند كه معامالتش ان ص ورت قم ار و‬
‫خط ر ك ردن داش ت و ب ه ص ورت قرع ه كش ى ب ا ري گ ي ا دس ت بس ودن‪ ،‬ج نس‬
‫مىفروختند‪.‬‬
‫آيات باال در نھى آن نوع معاملهگرى نازل گرديد و پيغمبر )ص( به بازار رفت ه‪ ،‬آي ات‬
‫را تالوت فرمود‪.‬‬
‫س ّدى گويد در اوان ھجرت پيغمبر )ص( در مدينه كاسبكارى بود به ن ام اب و جھين ه ك ه‬
‫دو پيمانه داشت با يكى مىخريد و با يكى مىفروخت‪ .‬آيات در نھى او نازل گردي د ك ه‬
‫»واى بر كمفروشان‪ ،‬آنھا كه وقتى چيزى بخرند )به سود خويش( با پيمانه تمام گيرند‪،‬‬
‫و چون براى فروش چيزى را بكشند يا پيمانه كنند )به زيان خريدار( كم دھند ‪.«...‬‬

‫سوره طارق‬
‫الطار ُق ال َّنجْ ُم َّ‬
‫الثاقِبُ ‪) ...‬آيه ‪ .(4 -1‬ابو طالب ش بى‬ ‫ِ‬ ‫ار ِق َو ما أَ ْدرا َ‬
‫ك َما َّ‬ ‫َّ‬
‫َو السَّما ِء َو الط ِ‬
‫ن ان و ش ير ب راى پيغمب ر )ص( آورد در ھم ان ح ال ك ه نشس ته ب ود ش ھابى درخش يد‪،‬‬
‫چنانكه گويى آتش گرفته‪ ،‬و ھمه چيز را روشن ساخته‪ .‬ابو طالب پرسيد‪ :‬اين چ ه ب ود؟‬
‫پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬ستارهاى بود كه انداختندش و اين از آيات الھ ى اس ت‪ .‬اب و طال ب‬
‫در شگفت شد و آيات مورد بحث نازل گرديد‪» :‬سوگند به آسمان و اختر شبگرد‪ ،‬و ت و‬
‫چه دانى اختر شبگرد چيست‪ ،‬ستاره شب شكاف فروزان است ‪.«...‬‬
 ‫سوره ليل‬

‫َو اللَّي ِْل إِذا َي ْغشى ‪) ...‬آيه ‪ .(4 -1‬مؤلف گويد ابو معمر بن اسماعيل اس ماعيلى ب ه س ال‬
‫‪ 431‬ه‪ .‬ق‪ .‬ب ه م ن رواي ت و ام الء ك رد ب ا اس ناد از اب ن عب اس ك ه م ردى نخلس تانى‬
‫داشت و ش اخه يك ى از نخ لھ ايش در خان ه م رد عي الوار فقي رى جل و رفت ه ب ود‪ .‬وقت ى‬
‫صاحب نخل براى خرما چي دن ب االى نخ ل م ىرف ت از خرماھ ايش چن د ت ايى ب ه خان ه‬
‫م رد فقي ر م ىافت اد و بچ هھ ا ب ر م ىداش تند و آن م رد از نخ ل ف رود آم ده خرماھ ا را‬
‫مىگرفت و اگر در دھانشان گذاشته بودند با انگشت بيرون مىآورد‪ .‬مرد عيالوار ن زد‬
‫پيغمب ر )ص( از رفت ار ص احب نخ ل ش كوه ك رد‪ .‬حض رت فرم ود‪ :‬ت و ب رو و آنگ اه‬
‫صاحب نخ ل را مالق ات ك رده فرم ود‪ :‬آن ي ك نخل ت را ك ه ش اخهاش ب ه خان ه فالنك س‬
‫رفته به من مىبخشى كه در برابرش ترا در بھشت نخلى باشد؟ صاحب نخ ل گف ت‪ :‬آن‬
‫يك درخت ثمرهاش از ھمه بھتر است و رفت‪.‬‬
‫مردى به نام اب ن ذح داح ك ه ص حبت پيغمب ر )ص( را ش نيد ع رض ك رد ي ا رس ول ﷲّ‬
‫)ص( اگ ر م ن نخ ل را از ص احب ب اغ بخ رم ي ا بگي رم‪ ،‬آن نخ ل ك ه در بھش ت وع ده‬
‫دادى مرا باشد؟‬
‫حضرت فرمود‪ :‬بلى‪ .‬ابن ذحداح سراغ ص احب نخ ل رف ت و ص احب نخ ل س ختگيرى‬
‫كرد و گفت‪ :‬آيا خبر دارى كه محمد بابت آن يك نخل در بھشت وعده مىداد‪ ،‬م ن گف تم‬
‫از ميوه اين خيلى خوشم مىآيد؟‪ -‬مرد بار ديگر پرس يد آي ا م ىفروش يش؟ ص احب نخ ل‬
‫گفت‪:‬‬
‫نه‪ ،‬مگر اينكه قيمت غير منتظرهاى پيشنھاد كنند‪ .‬مرد پرسيد‪ :‬نظ رت چيس ت؟ ص احب‬
‫نخل گفت‪ :‬چھل نخل در برابرش مىخواھم‪ .‬مرد گفت اين ادع اى بزرگ ى اس ت‪ ،‬چھ ل‬
‫نخ ل در براب ر نخ ل ك ج؟‪ -‬و س كوت ك رد‪ .‬س پس گف ت‪ :‬م وافقم‪ ،‬و چھ ل نخ ل ب ه ت و‬
‫مىدھم‪.‬‬
‫صاحب نخل گفت شاھد حاضر كن‪ .‬و عدهاى مىگذشتند آن مرد بانگ زد آمدند و گواه‬
‫شدند كه آن يك نخل را در برابر چھل نخل خريده‪ .‬ابن ذحداح س پس ب ه خ دمت پيغمب ر‬
‫)ص( رفت و عرض كرد آن درخت مال من ش د و ب ه ت و ھدي ه م ىك نم‪ .‬پيغمب ر )ص(‬
‫به در خانه آن مرد فقير رفت و فرمود‪ :‬نخل از اي ن پ س از آن ت و و خ انواده توس ت و‬
‫آيات مورد بحث نازل گرديد تا »إِنَّ َسعْ َي ُك ْم لَ َش َّتى«‪.‬‬
‫ﷲ محمد بن ابراھيم‬ ‫ص َّد َق ِب ْالحُسْ نى ‪) ...‬آيه ‪ .(10 -5‬ابو عبد ّ‬ ‫َفأَمَّا َمنْ أَعْ طى َو ا َّتقى َو َ‬
‫با اسناد از على )ع( روايت مىكند كه پيغمبر )ص( فرمود ھيچ يك از شما نيست مگر‬
‫اينكه‬
‫ﷲ )ص ( پ س ب ر‬ ‫جايگاھش در بھشت يا جھ نم مع ين ش ده‪ ،‬ص حابه پرس يدند ي ا رس ول ّ‬
‫عمل تكيه و توكل نكنيم؟ فرمود‪ :‬عمل كنيد كه ھ ر ك س را طريق ى ك ه ب راى آن آفري ده‬
‫شده‪ ،‬آسان و آماده است‪ .‬سپس اي ن آي ات را ت الوت نم ود‪» :‬و ام ا آنك ه بخش ش ك رد و‬
‫تق وى ورزي د و تص دق نيك و داد و فرج ام ني ك را ب اور داش ت‪ ،‬او را دس ت ي افتن ب ه‬
‫آسايش و آسانى ميسر مىكنيم«‪.‬‬
‫ّ‬
‫عب د ال رحمن ب ن حم دان ب ا اس ناد از ع امر ب ن عب د ﷲ و او از خ انواده خ ود رواي ت‬
‫مىكند كه ابو قحافه به ابو بكر گفت‪ :‬پسرم مىبينم بردگان ن اتوانى را م ىخ رى و آزاد‬
‫مىسازى‪ ،‬حال كه اين كار را مىكنى بھتر است از غالم ان چ االك و ش جاع بخ رى و‬
‫آزاد سازى كه از تو دفاع و در برابر دشمنان محافظتت كنند‪ .‬ابو بك ر پاس خ داد‪ :‬پ در‪،‬‬
‫من نيت و خواست ديگرى دارم كه خود دانم‪ .‬راوى ضمن صحبت افزود آي ات م ذكور‬
‫به آخر سوره در حق ابو بكر و بدين مناسبت نازل گرديد‪.‬‬
‫از عب د ّ‬
‫ﷲ ب ن زبي ر نق ل ك ردهان د ك ه ب ر منب ر م ىگف ت‪ :‬اب و بك ر بردگ ان ض عيف را‬
‫مىخريد و آزاد مىساخت‪ .‬پدرش گفت حال كه چنين مىكنى كاش كسى را آزاد سازى‬
‫كه پشتت را محكم كند و قادر به دفاع از تو باشد‪ .‬ابو بك ر گف ت‪ :‬م ن م دافع و ھمپش ت‬
‫نمىخواھم و آيه ‪ 17‬و ‪ 18‬بدين مناسبت نازل گرديد كه »ھر كس مال خ ويش را پ اك‬
‫و بى ريا‪ -‬يا بابت زكات‪ -‬مىدھد از آتش بركنار مىشود«‪.‬‬
‫عطاء از ابن عباس روايت مىكند كه بالل پس از اسالم آوردن به سراغ بتھا رفت و‬
‫ﷲ بن جدعان شكوه بردند‪.‬‬ ‫آنھا را ملوّ ث كرد‪ .‬مشركان از دست او به مالكش عبد ّ‬
‫ﷲ صد شتر براى قربانى بتان بديشان بخشيد و بالل را نيز به دستشان سپرد‪.‬‬ ‫عبد ّ‬
‫گرفتندش و روى ريگزار داغ به شكنجهاش كشيدند و او »احد‪ ،‬احد« مىگفت‪.‬‬
‫ﷲ )ص( بر او گذشت و گفت‪ :‬احد ترا نجات مىدھد و به اب و بك ر خب ر داد ك ه‬ ‫رسول ّ‬
‫بالل را عذاب مىدھند‪ .‬ابو بكر ب ه قيم ت ي ك رط ل ط ال )براب ر ‪ 180‬مثق ال( ب الل را‬
‫خريد‪.‬‬
‫مشركان گفتند اين به سابقه خوبى و حقى بود ك ه ب الل ب ر اب و بك ر داش ت و آي ه ‪ 19‬و‬
‫‪ 20‬نازل گرديد »و ھيچ كس را نزد او نعمتى نبود كه حقگزارى كرده باش د بلك ه تنھ ا‬
‫براى رضاجويى پروردگار واالى خويش )آن كار را كرد(«‪.‬‬
‫ﷲ ]ب ن عب اس[ آورده اس ت ك ه آي ات ‪ 4 -1‬اي ن‬ ‫ابو بكر بن ح ارث در روايت ى از عب د ّ‬
‫سوره نيز به ھمين مناسبت نازل شده است‪ :‬ابو بكر بالل را از امية بن خلف در برابر‬
‫يك‬
‫برده ]‪ -‬بال پوش[ و ده اوقيه )ھر اوقيه معادل ھفت مثقال( خريد و آزاد كرد »‪ ،«1‬و‬
‫اينكه قرآن مىفرمايد »إِنَّ َسعْ َي ُك ْم لَ َش َّتى« يعنى سعى ابو بكر و سعى امية بن خلف‪.‬‬

‫سوره ضحى‬

‫َو الضُّحى ‪ .(3 -1) ...‬ابو منصور بغدادى با اس ناد از جن دب رواي ت م ىكن د ك ه زن ى‬
‫قريش ى ب ه پيغمب ر )ص( گف ت‪ :‬چنانك ه م ىبي نم ش يطانت ت را واگذاش ته اي ن آي ات آم د‪:‬‬
‫»س وگند ب ه چاش تگاه‪ ،‬و ب ه ش ب آنگ اه ك ه پ رده ظلم ت و آرام ش بگس ترد‪ ،‬ك ه‬
‫پروردگارت نه ترا دشمن دارد و ن ه واگذاش ته«‪ .‬بخ ارى و مس لم ني ز ب ه طري ق ديگ ر‬
‫اين روايت را آوردهاند‪.‬‬
‫اب و حام د احم د ب ن حس ن كات ب ب ا اس ناد از ھش ام ب ن ع روه‪ ،‬و او از پ درش رواي ت‬
‫م ىكن د ك ه جبرئي ل م دتى نيام د و پيغمب ر )ص( ب ه غاي ت ب ى ت اب ب ود‪ .‬خديج ه گف ت‬
‫پروردگارت به سبب بى تابى تو‪ ،‬ترا دشمن دارد‪] .‬كذا[ آيات باال آمد )ك ه چن ين نيس ت‬
‫و خدا پيغمبر )ص( را دشمن نداشته است(‪.‬‬
‫ابو عبد الرحمن بن ابى حامد با اسناد از حفص بن س عيد قرش ى و او از م ادرش خول ه‬
‫كه خادمه پيغمبر )ص( بود روايت مىكند كه سگ تولهاى داخل خانه شده و زير تخت‬
‫رفت ه و آنج ا م رده ب ود‪ .‬چن د روزى گذش ت ك ه ب ر پيغمب ر )ص( وح ى نيام د از م ن‬
‫پرسيد‪ :‬در خانه ما چه رخ داده كه جبرئيل بر من نازل نمىش ود؟ خول ه گوي د‪ :‬ب ا خ ود‬
‫گفتم خوب است خانه را تميز كنم و ھوا بدھم‪ .‬زير تخت را جارو زدم‪ ،‬زير تخت چيز‬
‫سنگينى بود‪ ،‬ب ه زحم ت بي رونش آوردم الش ه تول ه س گى ب ود‪ .‬برداش تم و پش ت دي وار‬
‫ان داختمش‪ .‬پيغمب ر )ص( ك ه ب ه من زل آم د آروارهاش م ىلرزي د و معم وال موق ع وح ى‬
‫حضرت را لرز مىگرفت‪ .‬فرمود اى خوله مرا تنھ ا بگ ذار‪ .‬و آي ات م ورد بح ث ن ازل‬
‫شد‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ك م َِن األولى ‪) ...‬آيه ‪ .(5 -4‬ابو بكر ب ن اب و الحس ن مس تبينى ب ا اس ناد‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َو لَآلخ َِرة خ ْير ل َ‬
‫از ابن عباس روايت مىكند كه پيغمبر )ص( فتوحات و گشايشى كه براى ام تش دس ت‬
‫مىدھ د‪ ،‬مش اھده فرم ود و ش ادمان ش د‪ .‬اي ن آي ه ن ازل گردي د ك ه »عاقب ت ب راى ت و از‬
‫آغاز‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪ .(1‬بعضى گفتهاند كه ابو بكر تا آخر نيز بالل را آزاد نكرده بود و ب الل در مالكي ت وى ب اقى ب ود‬
‫كه بعيد مىنمايد‪.‬‬
‫بھتر اس ت و ب ه زودى پروردگ ارت آنق در عطاي ت م ىدھ د ك ه راض ى ش وى«‪ .‬راوى‬
‫گويد‪:‬‬
‫خداون د ھ زار قص ر مرواري د ك ه خ اكش از مش ك اس ت در بھش ت ب ه پيغمب ر )ص(‬
‫مىدھد با خواسته و لوازم متناسب با ھر يك‪.‬‬
‫ك َيتِيما ً َفآوى ‪) ...‬آيه ‪ .(8 -6‬مفضل بن احمد بن ابراھيم با اسناد از ابن عباس‬ ‫أَ لَ ْم َي ِج ْد َ‬
‫رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر )ص( فرم ود از پروردگ ارم مس ألتى ك ردم و ك اش نك رده‬
‫بودم‪.‬‬
‫ع رض ك ردم خ دايا ب ه پيغمب ران پ يش از م ن موھب تھ ا عط ا ك ردى‪ ،‬س ليمان را ب اد‬
‫مسخر شد و عيسى مرده زنده كرد و ديگرى ‪ ...‬و ديگرى ‪ ....‬خط اب آم د ك ه »مگ ر‬
‫نه ترا يتيم يافتم و پناه دادم‪ ،‬مگر نه اينكه متحيرت يافتم و راه نمودم ‪ ...‬مگ ر ن ه اينك ه‬
‫فقيرت يافتم و توانگر كردم مگر نه اينك ه س ينهات ب ه وح ى گش ودم و ب ار گ ران از ت و‬
‫برداش تم؟ ‪ ...‬ع رض ك ردم بل ى پروردگ ارا« ]طب ق بعض ى رواي ات و الض حى و ال م‬
‫نشرح يك سوره است‪ ،‬در اينج ا ني ز دو فق ره اخي ر ب ه آي ه اول و دوّ م ال م نش رح اش اره‬
‫دارد[‪.‬‬

‫سوره علق‬

‫در آغاز كتاب‪ ،‬شأن نزول آيات اول اين سوره را آورديم‪.‬‬
‫َف ْل َي ْد ُع نا ِد َي ُه َس َن ْد ُع َّ‬
‫الزبا ِن َي َة ‪) ...‬آي ه ‪ .(19 -17‬اي ن آي ات درب اره اب و جھ ل ن ازل ش ده‪،‬‬
‫چنانك ه اب و منص ور بغ دادى ب ا اس ناد از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر )ص(‬
‫مشغول نماز بود‪ .‬ابو جھل به او گذشت و گفت مگر ب ه ت و نگف تم عب ادت اختراع ى را‬
‫ترك كن؟‬
‫پيغمبر )ص( متوجه او شد و او را پس راند‪ .‬ابو جھ ل گف ت خ ود م ىدان ى ك ه ب ه خ دا‬
‫كسى جمعيت مرا ندارد‪ .‬آيه در جواب نازل شد كه »جمعيتش را فرا بخواند ما ني ز ب ه‬
‫زودى فرشتگان موكل دوزخ را مىخوانيم«‪.‬‬
 ‫سوره قدر‬

‫ابو بكر تميمى با اسناد از مجاھد روايت مىكند كه روزى پيغمبر )ص( داس تان م ردى‬
‫از بنى اسرائيل را براى اصحاب حكايت كرد ك ه ھ زار م اه در راه خ دا س الح پوش يد‪.‬‬
‫ايشان در شگفت شدند‪ .‬آيه نازل شد كه شب قدر از ھزار ماه بھتر است‪.‬‬

‫سوره اذا زلزلت‬

‫ﷲ بن عمر روايت مىكند كه موقعى كه اين س وره‬ ‫ابو منصور بغدادى با اسناد از عبد ّ‬
‫ن ازل ش د اب و بك ر حض ور داش ت و ب ه گري ه افت اد‪ .‬پيغمب ر )ص( پرس يد‪ :‬چ را گري ه‬
‫مىكنى؟ پاسخ داد‪ :‬اين آيه مرا به گريه انداخت كه »در روز قيامت م ردم گ روه گ روه‬
‫بيرون مىآيند كه ]نتيجه[ اعمال خود را ببينند«‪ .‬پيغمبر )ص( فرمود‪» :‬اگر ش ما خط ا‬
‫و گناه نكنيد‪ ،‬خدا امتى مىآفريند كه خطا و گناه كنند تا مشمول مغفرت او شوند«‪.‬‬
‫َف َمنْ َيعْ َم ْل م ِْثقا َل َذرَّ ٍة َخيْراً َي َرهُ َو َم نْ َيعْ َم ْل م ِْثق ا َل َذرَّ ٍة َش ًّرا َي َرهُ ‪) ...‬آي ه ‪ .(8 -7‬مقات ل‬
‫گوي د اي ن آي ه درب اره دو ت ن ن ازل ش د ك ه س ائلى چي زى خواس ت يك ىش ان چي ز ق ابلى‬
‫نداشت و دادن يك خرما يا گردو يا نان پ ارهاى را ن اچيز انگاش ت و ن داد و گف ت‪ :‬اج ر‬
‫در برابر بخشيدن چيزى خواھد ب ود ك ه دوس ت داري م‪ .‬و ديگ رى گن اه جزئ ى را آس ان‬
‫مىشمرد و مىگفت يك دروغ و يك غيبت و يك نگاه چيزى نيست و خدا ب راى گناھ ان‬
‫بزرگ تھديد به جھنم نموده است‪ .‬اين دو آيه به اين مناسبت نازل گرديد كه مردمان به‬
‫نيكى جزيى تش ويق ش وند‪ ،‬ت ا ب ه خي رات ب زرگ برس د و از خطاھ اى كوچ ك ني ز من ع‬
‫شوند تا به كباير نكشد زي را ھ ر ك س ب ه وزن و ان دازه ذرهاى ب دى ي ا نيك ى كن د آن را‬
‫مىبيند‪.‬‬

‫سوره و العاديات‬

‫مقات ل گوي د پيغمب ر )ص( س ريهاى ب ه س ركردگى من ذر ب ن عم رو انص ارى ب ه س وى‬

‫طايفهاى‬
‫از كنايه گسيل داشته بود و ديرى نگذشت و از آنھا خبرى نش د و منافق ان گفتن د ھمگ ى‬
‫كشته شدهاند‪ .‬خداوند با فرستادن آيات ‪ 5 -1‬اي ن س وره‪ ،‬پيغمب ر )ص( را از ح ال آن ان‬
‫با خبر س اخت ك ه »س وگند ب ه اس بان دون ده نف س زن ان‪ ،‬از ض رب س م ب ر س نگ آت ش‬
‫پراكن ان‪ ،‬ي ورش گ ران ص بحگاھى و غب ار انگي زان‪ ،‬دش من را در مي ان گرفت هان د در‬
‫ھمان زمان«‪.‬‬
‫عبد الغافر بن محمد فارس ى ب ا اس ناد از اب ن عب اس رواي ت م ىكن د م اھى گذش ت و از‬
‫سريه خبرى نشد تا آيات مذكور نازل گرديد‪.‬‬

‫سوره تكاثر‬

‫قاب َر ‪) ...‬آيه ‪ .(2 -1‬به گفته مقاتل و كلبى درباره دو طايفه‬ ‫أَ ْلھا ُك ُم ال َّت ُ‬
‫كاث ُر َح َّتى ُزرْ ُت ُم ْال َم ِ‬
‫بن ى عب د من اف و بن ى س ھم از ق ريش ن ازل گردي د ك ه بزرگ ان و اش رافش ان ب ا ھ م‬
‫مشاجره و مفاخره مىكردند كه كدام باالترند‪ .‬بنى عبد مناف گفتن د م ا پ ر جمعي تت ر و‬
‫نيرومندتر و با عزتتر و داراى رجال بيشتر ھستيم و بنى سھم نيز چن ين ادع ا نمودن د‬
‫و چ ون پ اى حس اب آمدن د بن ى عب د من اف بيش تر بودن د‪ .‬آنگ اه گفتن د در گذش تگان را‬
‫بش ماريم و در اينج ا بن ى س ھم دس ت ب اال را داش تند چ ون در جاھلي ت تعدادش ان بيش تر‬
‫بود‪ .‬و آيه بدين مناسبت آمد كه »فزونگويى و فزونجويى مشغولتان كرد تا به تماشا و‬
‫ديدار گورھا رفتيد« قتاده گوي د‪ :‬اي ن س وره درب اره يھ ود ن ازل ش د ك ه م ىگفتن د م ا از‬
‫ف الن طايف ه بيش تريم و ف الن طايف ه از بھم ان‪ ،‬و ب ا ھم ين چيزھ ا س رگرم بودن د ت ا در‬
‫گمراھى مردند‪.‬‬

‫سوره فيل‬

‫اين سوره براى ياد بود داستان اصحاب فيل نازل شد كه به قصد تخريب كعب ه آمدن د و‬
‫خدا نابودشان كرد و شرشان را از خانه بگردانيد‪ ،‬و قصه معروف است‪.‬‬
 ‫سوره قريش‬

‫اين سوره درباره قريش و ياد آورى نعمت خدا بر آنان نازل شده‪ ،‬چنان ك ه قاض ى اب و‬
‫بكر حيرى با اسناد از ام ھانى دختر ابو بكر روايت مىكند كه حضرت فرمود‪ :‬خ دا ب ا‬
‫ھفت خصوصيت قريش را بر ديگران برترى داده و اين مزيت از گذشتگان و آين دگان‬
‫كسى را نداده‪ ،‬و آن اينكه خالفت‪ ،‬حجابت و سقايت و نبوت در ق ريش اس ت و خداون د‬
‫بر اصحاب فيل نصرتشان داد و عدهاى از قريش ھف ت س ال ﷲ را پرس تيدند و ديگ ر‬
‫اعراب اين سعادت را نداشتند و باالخره سوره قريش كه در آن ذكر ديگران نيامد‪:‬‬
‫»خطاب ب ه ائ تالف ق ريش‪ .‬ائ تالف ايش ان ب راى س فر زمس تانى و تابس تانى‪ .‬پ س باي د‬
‫بپرس تند پروردگ ار اي ن خان ه )كعب ه( را ك ه از گرس نگى سيرش ان ك رد و از ت رس‬
‫ايمنشان داشت«‪.‬‬

‫سوره ماعون‬

‫ين ‪) ...‬آيه ‪ .(3 -1‬به گفته مقاتل و كلبى اين آيات درباره عاص‬ ‫ْت الَّذِي ُي َك ِّذبُ ِبال ِّد ِ‬
‫أَ َرأَي َ‬
‫بن وائل سھمى ن ازل ش د‪ .‬اب ن ج ريح گوي د اب و س فيان ھ ر ھفت ه ش تر ي ا گوس فندى س ر‬
‫مىبريد روزى يتيم ى از او چي زى خواس ت‪ ،‬اب و س فيان ب ا عص ا يت يم را زد‪ ،‬آي ه آم د‪:‬‬
‫»ديدى آن منكر دين و قيامت را‪ ،‬ھمان كه يتيم را م ىران د و ب ه اطع ام بينواي ان )ماي ل‬
‫نيست و ديگران را ھم( تشويق نمىكند«‪.‬‬

‫سوره كوثر‬

‫ابن عباس گويد‪ :‬اين سوره در جواب عاص بن وائل نازل گرديد كه داشت وارد مسجد‬
‫الحرام مىشد و پيغمبر )ص( خارج مىگرديد در باب بنى سھم ب ه ھ م برخوردن د و ب ه‬
‫صحبت كردن ايستادند‪ .‬سپس عاص نزد بزرگان قريش كه در مسجد الحرام نشسته‬
‫بودن د رف ت پرس يدند ب ا ك ى ح رف م ىزدى؟ گف ت‪ :‬ب ا اي ن ابت ر‪ -‬و مقص ودش پيغمب ر‬
‫ﷲ پس ر پيغمب ر )ص( از خديج ه‪ ،‬در گذش ته ب ود و‬ ‫)ص( ب ود‪ -‬چ ه ھم ان روز عب د ّ‬
‫عرب مرد بى پسر را ابتر مىناميدند و اين سوره بدين مناسبت نازل شد‪.‬‬
‫احمد بن موسى بن فضل با اسناد از يزيد بن رومان روايت مىكند كه چون نزد ع اص‬
‫بن وائل سھمى نام حضرت را مىبردند مىگفت‪ :‬ول ش كني د ابت ر اس ت و وارث ذك ور‬
‫ندارد‪ .‬اگر بميرد ن امش فرام وش م ىگ ردد و از دس ت او خ الص م ىش ويم‪ .‬س وره در‬
‫جواب او نازل گرديد‪.‬‬
‫عطاء از ابن عباس روايت مىكند كه عاص بن وائل به محمد )ص( شماتت مىك رد و‬
‫مىگفت ت و ابت رى‪ .‬خداون د اي ن س وره را در ج واب او فرس تاد ك ه دش من ش ماتتگر ت و‬
‫خودش ابتر است و ما ترا كوثر ]يعنى فزونى در نسل و خير و شفاعت[ عطا كردهايم‪.‬‬

‫سوره كافرون‬

‫اين سوره در پاسخ گروھى از قريش نازل شد كه گفتند يا محمد‪ ،‬تو از آيين م ا پي روى‬
‫كن ما ھم از آيين تو پيروى مىكنيم‪ .‬يك سال خداى ما را بپرس ت‪ ،‬ي ك س ال خ داى ت را‬
‫مىپرستيم تا اگر خيرى در دين تو بود ما ھ م ب ه س ھم خ ود در آن ش ريك باش يم و اگ ر‬
‫در آيين ما فايدتى ھست تو ھم به سھم خود در آن ش ريك باش ى‪ .‬حض رت فرم ود مع اذ‬
‫ﷲ كه براى ﷲ انب از بينگ ارم و س وره ن ازل ش د ك ه »بگ و اى ك افران م ن نم ىپرس تم‬
‫آنچه شما مىپرستيد شما نيز پرستنده آنچه من مىپرستم نيستيد‪ ،‬و نه من پرس تنده آنچ ه‬
‫شما مىپرستيد مىش وم و ن ه ش ما پرس تنده آنچ ه م ن م ىپرس تم م ىش ويد ش ما را ك يش‬
‫خويش و مرا دين خود«‪.‬‬

‫سوره نصر‬

‫اين سوره در بازگشت پيغمب ر )ص( از جن گ حن ين ن ازل ش د و پيغمب ر )ص( پ س از‬

‫آن بيش از دو سال نزيست‪ .‬سعيد بن محمد مؤذن با اسناد از ابن عباس روايت م ىكن د‬
‫موقعى‬
‫كه پيغمبر )ص( از غزوه حنين باز مىگشت و سوره نصر نازل گرديد‪ ،‬به عل ى )ع(‬
‫و فاطمه فرمود بگوييد‪» :‬نصرت خدا و فتح در رسيد و مردمان را م ىبين ى ك ه گ روه‬
‫گ روه ب ه دي ن خ دا در م ىآين د‪ .‬پ س پ اك و من زه اس ت پروردگ ارم و از او آم رزش‬
‫مىطلبم كه توبه پذير است«‪.‬‬

‫سوره ت ّبت‬

‫احمد بن حسن حيرى با اسناد از ابن عباس روايت مىكن د ك ه پيغمب ر )ص( روزى ب ه‬
‫تپه صفا بر شد و بانگ زد يا ص با ح اه )اع الم خط ر!(‪ .‬ق ريش گ رد آمدن د و گفتن د چ ه‬
‫شده است؟ فرمود ب ه م ن بگويي د ك ه اگ ر ب ا خبرت ان ك نم دش من ص بح ي ا ش ب ب ر ش ما‬
‫ف رود م ىآي د از م ن ب اور م ىداري د؟ گفتن د آرى‪ .‬فرم ود اكن ون ب ه راس تى ش ما را ب يم‬
‫مىدھم كه يك ع ذاب س خت در پ يش داري د‪ .‬اب و لھ ب گف ت ت ّب ا ل ك )يعن ى زيان ت ب اد!(‬
‫براى اين ما را جمع كردى؟‬
‫آي ه در ج واب ن ازل ش د ك ه »دو دس ت اب و لھ ب زي ان زده ب اد‪ ،‬و ھس ت! ك ه م ال و‬
‫دس تاوردش او را ب ىني از نكن د و ك ار س از نتوان د ب ود‪ .‬ب ه زودى در آتش ى ش علهور‬
‫گرفتار آيد با زنش‪ ،‬آن ھيزمكش كه در گردن ريسمانى از ليف خرما دارد«‪.‬‬
‫سعد بن محمد عدل با اسناد از ابن عباس روايت مىكند كه پيغمبر )ص( ب ر پ ا خاس ت‬
‫و بانگ زد‪ :‬ي ا آل غال ب‪ ،‬ي ا آل ل ؤى ي ا آل م ره‪ ،‬ي ا آل ك الب‪ ،‬ي ا آل عب د من اف‪ ،‬ي ا آل‬
‫قصى! من ھيچ خيرى از جانب خدا براى شما تضمين نمىكنم ت ا نگويي د ال ال ه اال ﷲ‪.‬‬
‫ابو لھب گفت تبا لك براى ھمين ما را فرا خواندى؟ سوره در جواب او نازل گرديد‪.‬‬
‫ابو اسحاق مقرى با اسناد از ابن عباس روايت مىكند ك ه چ ون آي ه ‪ 214‬س وره ش عرا‬
‫ين« پيغمبر )ص( از بلندى صفا باال رفت و بانگ زد‪:‬‬ ‫ك ْاألَ ْق َر ِب َ‬ ‫آمد‪َ » :‬و أَ ْن ِذرْ عَشِ َ‬
‫ير َت َ‬
‫يا صباحا! قوم گرد آمدند و برخى نماينده فرستادند‪ .‬آنگاه پيغمب ر )ص( فرم ود‪ :‬ي ا بن ى‬
‫عب د المطل ب‪ ،‬ي ا بن ى فھ ر‪ ،‬ي ا بن ى ل ؤى! اگ ر ب ه ش ما خب ر دھ م در دامن ه ھم ين ك وه‬
‫سوارانى قصد ھجوم بر شما دارند باور مىكني د؟ گفتن د آرى‪ .‬فرم ود اكن ون ب ه راس تى‬
‫شما را بيم مىدھم كه عذابى سخت در پيش داريد‪ .‬ابو لھب گفت‪» :‬تبا لك ساير الي وم«‬
‫ت َي دا أَ ِب ي‬
‫يعنى‪ :‬تمام روز زيان كنى! ما را ب راى اي ن ف را خوان دى؟ خ داى تع الى » َت َّب ْ‬
‫ب َو َتبَّ « را در پاسخ او فرستاد‪.‬‬ ‫لَ َھ ٍ‬
 ‫سوره اخالص‬

‫به گفت ه قت اده و ض حاك ع دهاى از يھ ود ن زد پيغمب ر )ص( آم ده گفتن د پروردگ ارت را‬
‫براى ما توصيف كن‪ ،‬كه در تورات صفت خود را بيان كرد ‪ ...‬بگ و از چ ه ب ه وج ود‬
‫آمده و از چه جنس است طال است يا مس يا نقره؟ آيا مىخورد و مىآشامد؟ دني ا را از‬
‫كى به ارث برده و براى كى وامىگذارد؟ س وره اخ الص ك ه س وره معرف ى خ دا اس ت‬
‫در جواب نازل گرديد‪.‬‬
‫اب و نص ر احم د ب ن اب راھيم مھرج انى ب ا اس ناد از اب ىّ ب ن كع ب رواي ت م ىكن د ك ه‬
‫مشركان به پيغمبر )ص( گفتند صفت و نسبت پروردگارت را به م ا بگ و آي ات ق ل ھ و‬
‫ﷲ احد نازل گرديد كه صمد به معن ى ن اميرا م ىباش د‪ ،‬چ ه ھ ر ك س زاده ش ده ال ج رم‬
‫بميرد و ھر ك ه بمي رد ارث بگ ذارد‪ ،‬و ني ز خداون د كف و ن دارد يعن ى ھمانن د و براب رى‬
‫ندارد‪.‬‬
‫ﷲ )ص( گفتن د نس بت‬ ‫ابو منصور بغدادى با اسناد از جابر روايت مىكند كه به رسول ّ‬
‫و صفت پروردگارت را براى ما بيان كن‪ ،‬سوره قل ھو ﷲ احد آمد‪.‬‬

‫سوره معوذتين‬

‫به گفته مفسران پسرى يھودى خادم پيغمبر )ص( بود‪ ،‬يھوديان آنقدر به سراغ او رفتند‬
‫و اص رار كردن د ت ا م وى پيغمب ر )ص( را ب ا چن د دن ده از ش انه حض رت ب ه آنھ ا داد‪.‬‬
‫رفتند و پيغمبر )ص( را ب ا آن م وى ج ادو كردن د »‪ .«1‬و ج ادو كنن ده لبي د ب ن اعص م‬
‫يھودى بود‪ ،‬و جادو را در ب ن چ اه ذروان متعل ق ب ه بن ى زري ق پنھ ان س اخت‪ .‬پيغمب ر‬
‫)ص( مريض شد و موى سرش شروع به ريخ تن ك رد و تص ور م ىك رد‪ :‬ن زد زن انش‬
‫رفته حال آنكه نرفته بود‪.‬‬
‫سر گيجه گرفت و نمىدانست چه بر او عارض شده است‪ .‬در اين ميان خ واب دي د ك ه‬
‫دو ملك آمدند يكى باالى سر و يكى پايين پايش نشست‪ .‬آنكه باالى سر بود پرسيد اين‬

‫__________________________________________________‬
‫)‪ .(1‬مؤلف مجمع البيان گويد‪ :‬پيغمبر )ص( را جادو كردند‪ ،‬اما مؤثر واقع نشد‪ .‬او ضمن نقل قص ه‬
‫باال وقوع آن را رد مىكند‪ -.‬م‪.‬‬
‫مرد را چه شده است؟ آنكه پ ايين پ ا ب ود پاس خ داد ج ادويش ك ردهان د‪ .‬اول ى پرس يد ك ى‬
‫جادو كرده؟ دومى پاسخ داد لبيد بن اعصم يھودى‪ .‬اولى پرسيد‪ :‬با چى؟ دوم ى گف ت ب ا‬
‫م وى و دن ده ش انه‪ .‬اول ى پرس يد‪ :‬آن كجاس ت؟ دوم ى گف ت‪ :‬درون پوس ت خش ك ش ده‬
‫شكوفه خرما زير سنگ لبه چاه ذروان است‪ .‬حضرت بيدار شد و به عايشه فرمود‪:‬‬
‫ندانس تى ك ه خ دا از درد م ن خب ر داد؟ پ س عل ى و زبي ر و عم ار را ب ر س ر آن چ اه‬
‫فرستاد‪ .‬از آبش كشيدند به رنگ حنا بود‪ .‬پس سنگ را بلند ك رده زي رش پوس ته خش ك‬
‫ش ده ش كوفه خرم ا را يافتن د و م وى س ر و دن ده ش انه آن حض رت در آن مي ان ب ود ك ه‬
‫زھى را گره زده و يا زده كوك با سوزن بر آن دوخته بودند‪ .‬خداى تع الى س وره ن اس‬
‫و فلق را فرس تاد و ھ ر آي ه ك ه خوان ده م ىش د ي ك گ ره ب از م ىگردي د و پيغمب ر )ص(‬
‫خويش را سبكبارتر مىيافت تا گره يازدھم كه گشوده ش د حض رت ب ر پ ا خاس ت مانن د‬
‫كسى كه از بند رسته باشد و جبرئيل اين دعا را بر پيغمبر )ص( فرو مىخواند‪» :‬بس م‬
‫ﷲ ارقيك من كل شيى يوذي ك و م ن حاس د و ع ين ﷲ يش فيك«‪ .‬آنگ اه از پيغمب ر )ص(‬
‫پرسيدند آيا جادوگر نابكار را بگيريم و بكشيم؟ پيغمبر )ص( فرمود‪ :‬من ك ه ش فا ي افتم‪،‬‬
‫دلم نمىخواھد شرّ ى بر انگيزم‪.‬‬
‫محمد بن عبد الرحمن بن محمد بن جعفر با اس ناد از عايش ه رواي ت م ىكن د ك ه پيغمب ر‬
‫)ص( را جادو كردند طورى كه به نظرش مىآمد كارى را انج ام داده در ح الى ك ه آن‬
‫كار را نك رده ب ود‪ .‬ت ا روزى ك ه ن زد م ن ب ود خ دا را خوان د و دع ا ك رد آنگ اه ب ه م ن‬
‫فرمود‪ :‬آيا متوجه شدى كه خداون د راه ح ل مش كل م را ارائ ه نم ود؟ پرس يدم چگون ه ي ا‬
‫ﷲ )ص(؟ فرمود‪ :‬دو ملك آمدند ‪ ...‬الخ‪ .‬بخارى نيز اين روايت را آورده اس ت‪.‬‬ ‫رسول ّ‬
‫اين روايت به طريق ديگرى در صححين آمده است‪.‬‬
 ‫ابو االعور سلمى ‪186‬‬
‫ابو البخترى بن ھشام ‪.156 ،124‬‬
‫ابو الجوزاء ‪.148‬‬
‫ابو الخواصر ‪.131‬‬
‫ابو امامه باھلى ‪.213‬‬
‫ابو ايوب انصارى ‪.172 ،34‬‬
‫ابو برده اسلمى ‪.87 ،86‬‬
‫ابو بكر ‪،97 ،82 ،73 ،72 ،51 ،37 ،17‬‬
‫‪،139 ،134 ،127 -125 ،108 ،102‬‬
‫‪،195 ،194 ،184 ،172 ،146 ،142‬‬
‫‪،215 ،203 ،201 ،200 ،199 ،197‬‬
‫‪،241 ،236 ،228 ،221 ،220 ،216‬‬
‫‪.246 ،244 ،242‬‬
‫ابو بكر احمد بن محمد اصفھانى ‪،30 ،11‬‬
‫‪.186 ،92 ،82 ،79 ،70 ،43 ،31‬‬
‫ابو بكر صديق‪ -‬ابو بكر‪.‬‬
‫ابو جھل بن ھشام ‪،117 ،114 ،113 ،17‬‬
‫‪،156 ،153 ،139 ،124 ،123 ،118‬‬
‫‪،236 ،199 ،194 ،180 ،179 ،161‬‬
‫‪.243 ،238 ،237‬‬
‫ابو جھينه ‪.239‬‬
‫ّ‬
‫ابو حباب )‪ -‬عبد ﷲ بن ابىّ ( ‪.74‬‬
‫ابو ذر غفارى ‪.194 ،163 ،129 ،108‬‬
‫ابو رافع ‪.162 ،101‬‬
‫ابو سعيد خدرى ‪،106 ،80 ،75 ،48‬‬
‫‪.193 ،183 ،131‬‬
‫ابو سفيان ‪،117 ،112 ،83 ،72 ،71 ،69‬‬
‫‪،187 ،186 ،156 ،127 ،125 ،124‬‬
‫‪.246 ،226 ،210‬‬
‫ابو طالب ‪،139 ،117 ،115 ،113 ،107‬‬
‫‪.239 ،194 ،193 ،180 ،179‬‬
‫ابو طلحه ‪.191 ،130 ،110‬‬
‫ابو عامر راھب ‪.138 ،137‬‬
‫ﷲ بن اسحاق ‪.185‬‬ ‫ابو عبد ّ‬
‫‪،200 ،198 -195 ،193 -191 ،188‬‬
‫ﷲ حاكم ‪،13‬‬ ‫ﷲ محمد بن عبد ّ‬ ‫ابو عبد ّ‬
‫‪،229 ،226 ،218 ،215 ،212 ،203‬‬
‫‪.226 ،207 ،165 ،143 ،110‬‬
‫ابو عبيده )بن الحرث( ‪.163‬‬
‫ابو عبيده جراح ‪.221‬‬
‫ابو قحافه ‪.241 ،236 ،220‬‬
‫ابو لبابه ‪.124 ،123‬‬
‫ابو لھب ‪.248‬‬
‫نمايه‬
‫آدم و حوا ‪.121‬‬
‫آصف بن برخيا ‪.22‬‬
‫آل اوس ‪.64‬‬
‫آل حوريه ‪.101‬‬
‫آل خزرج ‪.64‬‬
‫آل درع ‪.101‬‬
‫آل عبد مناف ‪.248‬‬
‫آل غالب ‪.248‬‬
‫آل قصى ‪.248‬‬
‫آل كالب ‪.248‬‬
‫آل لؤى ‪.248‬‬
‫آل مره ‪.248‬‬
‫آيه تخيير ‪.190 ،189‬‬
‫ابتر ‪.247‬‬
‫ابن ابى كبشه ‪.213‬‬
‫ابن الزبعرى ‪.199 ،162‬‬
‫ابن ام مكتوم ‪.238 ،94‬‬
‫ابن ذى الخويصره ‪.131‬‬
‫ابن سيرين ‪.128 ،12‬‬
‫ابن عباس ‪،26 ،23 -17 ،15 ،14 ،12‬‬
‫‪،44 -41 ،38 ،36 ،35 ،30 ،29 ،27‬‬
‫‪،72 ،70 -65 ،63 ،58 ،56 -53 ،46‬‬
‫‪،91 ،89 ،86 ،85 ،81 ،79 ،76 ،75‬‬
‫‪،106 ،105 ،100 ،99 ،95 ،94 ،92‬‬
‫‪-118 ،116 ،115 ،113 -111 ،108‬‬
‫‪-140 ،137 ،136 ،127 -125 ،122‬‬
‫‪،153 ،150 ،148 -146 ،144 ،142‬‬
‫‪،167 ،166 ،164 ،162 ،160 -154‬‬
‫‪،186 ،182 ،178 ،176 ،175 ،172‬‬
‫‪،243 -239 ،237 ،235 ،233 ،230‬‬
‫‪.247 ،245‬‬
‫ﷲ بن عمر‪.‬‬ ‫ابن عمر‪ -‬عبد ّ‬
‫ﷲ بن مسعود‪.‬‬ ‫ابن مسعود‪ -‬عبد ّ‬
‫ابو احيحة بن سعيد بن عاص ‪.164‬‬
 ‫الطيبات ‪.101‬‬
‫ام الفضل ‪.127‬‬
‫ا ّم المؤمنين ‪.189 ،172‬‬
‫امام باقر )ع( ‪.146‬‬
‫ام حبيبه ‪.226‬‬ ‫ابّى بن خلف جمحى ‪،124 ،117 ،112‬‬
‫ام سلمه ‪.209 ،80 ،76‬‬ ‫‪.237 ،193 ،178 ،177 ،161 ،148‬‬
‫ام سليم ‪.190 ،188‬‬
‫ام سويد ‪.167‬‬
‫ام غليظ ‪.167‬‬
‫ام مسطح ‪.170 ،169‬‬
‫ام مكتوم ‪.238 ،94‬‬
‫ام مھدون ‪.167‬‬
‫امّى ‪.182‬‬
‫اميمه ‪.173‬‬
‫امين ‪.162‬‬
‫امية بن ابى الصلت ثقفى ‪.119‬‬
‫امية بن خلف جمحى ‪،156 ،117 ،112‬‬
‫‪.159‬‬
‫انجيل ‪.64 ،62 ،59 ،27 ،25 ،15‬‬
‫انس بن مالك ‪،124 ،76 ،67 ،54 ،29‬‬
‫‪،188 ،187 ،185 ،166 ،143 ،130‬‬
‫‪.238 ،230 ،217 ،191‬‬
‫انصار ‪،55 ،46 ،42 ،41 ،34 -32 ،28‬‬
‫‪،168 ،167 ،131 ،109 ،88 ،63‬‬
‫‪.223 ،222 ،185 ،182 ،172‬‬
‫اوس ‪.170 ،144 ،87 ،65 ،46‬‬
‫اوس بن صامت ‪.217‬‬
‫اوطاس ‪.80‬‬
‫اوقيه ‪.242 ،127 ،125‬‬
‫اھل بيت ‪.188‬‬
‫اھل قبله ‪.167 ،129‬‬
‫اھل كتاب ‪.129 ،111 ،105 ،96 ،18‬‬
‫اياس بن سلمه ‪.184‬‬
‫ايران ‪.183‬‬
‫ايرانيان ‪.182‬‬
‫ايالء ‪.44‬‬ ‫اقرع بن حابس تميمى ‪،203 ،159 ،114‬‬
‫أبى بن خلف ‪.122‬‬
‫أشام من البسوس ‪.120‬‬
‫بئر معونه ‪.41‬‬
‫بحيراى راھب ‪.107‬‬
‫بحيره ‪.30‬‬
‫ابو مرثد غنوى ‪.224 ،41‬‬
‫ابو نعيم حافظ اصفھانى ‪.89 ،47‬‬
‫ابو ھريره ‪،121 ،97 ،67 ،51 ،16‬‬
‫‪.215 ،179 ،166‬‬
‫ابىّ بن كعب ‪.249 ،174 ،66 ،15‬‬
‫احابيش ‪.125‬‬
‫احبار ‪.222 ،184 ،54‬‬
‫احبار يھود ‪.25 ،21 ،20‬‬
‫احد‪ ،‬احد ‪.241‬‬
‫احرام ‪.33‬‬
‫احمسى ‪.36 ،33 ،32‬‬
‫اخنس بن شريق ‪.141 ،113‬‬
‫اذان ‪.106 ،105‬‬
‫اذرعات ‪.182 ،147‬‬
‫اربد بن ربيعه ‪.144‬‬
‫اروى ‪.173‬‬
‫اساف ‪.29‬‬
‫اسامة بن زيد ‪.170 ،93‬‬
‫اسباب نزول ‪.12‬‬
‫اسماء بنت ابى بكر ‪226‬‬
‫اسماء بنت عميس ‪.189‬‬
‫اسماء بنت مرثد ‪.175‬‬
‫اسود بن بخترى ‪.117‬‬
‫اسيد بن حضير ‪.170 ،82‬‬
‫اشھد ‪.180 ،171‬‬
‫اصحاب اليمين ‪.214‬‬
‫اصحاب پيغمبر )ص( ‪.223‬‬
‫اصحاب صفه ‪.198‬‬
‫اصحاب فيل ‪.246 ،245‬‬
‫اصحاب كھف ‪.160 ،155‬‬
‫اضم ‪.93‬‬
‫اطاعت اولى االمر ‪.86‬‬
‫افول و طلوع ‪.215‬‬
‫‪.206 ،205‬‬
‫الجوارح ‪.101‬‬
‫السام عليك ‪.218‬‬
‫السام عليكم ‪.219‬‬
‫السالح ‪.65‬‬
 ‫بنى عبد الدار ‪.85 ،84‬‬
‫بنى عبد المطلب ‪.248 ،224‬‬
‫بنى عبد مناف ‪.245 ،115‬‬
‫بنى عدى ‪.17‬‬
‫بنى عمرو بن عمير ‪.51 ،50‬‬
‫بنى عمرو بن عوف ‪.137‬‬
‫بنى عوف ‪.229‬‬
‫بنى غنم بن عوف ‪.137‬‬
‫بنى فھد ‪.91‬‬
‫بنى فھر ‪.248‬‬
‫بنى قريظه ‪،147 ،124 ،123 ،87 ،46‬‬
‫‪.198‬‬
‫بنى قيله ‪.65‬‬
‫بنى قينقاع ‪.109‬‬
‫بنى ليث بن عمرو ‪.176‬‬
‫بنى لؤى ‪.248‬‬
‫بنى مصطلق ‪.229 ،207 ،199‬‬
‫بنى مغيره ‪.51 ،50‬‬
‫بنى نجار ‪.91 ،28‬‬
‫بنى نضير ‪،123 ،102 ،87 ،84 ،46‬‬
‫‪.223 -221 ،198 ،147‬‬
‫بنى واقف ‪.137‬‬
‫بنى ھاشم ‪.146‬‬
‫بيت العتيق ‪.26‬‬
‫بيت المقدس ‪61 ،27 -25 ،21‬‬
‫پنج تن ‪.188‬‬
‫»تحنث« ‪.13‬‬
‫تعميدش ‪.27‬‬
‫تلك الغرانيق العلى ‪.164‬‬
‫تميم الدارى ‪.112 ،111‬‬
‫تنعيم ‪.202 ،95‬‬
‫تورات ‪،43 ،38 ،27 ،25 ،21 -19 ،15‬‬
‫‪،86 ،81 ،73 ،64 ،62 ،59 ،54 ،53‬‬
‫‪،159 ،158 ،116 ،104 ،103 ،98‬‬
‫‪.249 ،221 ،216 ،184‬‬
‫ثابت بن قيس ‪.209 ،208 ،205 ،203‬‬
‫ثعلبة بن حاطب انصارى ‪.134 ،133‬‬
‫ثقيف ‪.154 ،50 ،33‬‬
‫ثنية الوداع ‪.130‬‬
‫ﷲ انصارى ‪،42 ،25 ،14‬‬ ‫جابر بن عبد ّ‬
‫‪،79 ،78 ،76 ،71 ،57 ،48 ،45 ،43‬‬
‫بخارى ‪،45 ،35 ،32 ،31 ،28 ،14 ،13‬‬
‫‪،61‬‬
‫‪،98 ،94 ،89 ،88 ،85 ،82 ،75 ،67‬‬
‫‪،135 ،131 ،129 ،124 ،110 ،100‬‬
‫‪،188 ،172 ،163 ،160 ،142 ،139‬‬
‫‪،228 ،225 ،208 ،197 ،191 ،190‬‬
‫‪.250 ،242 ،232‬‬
‫بختنصر ‪.21‬‬
‫بدريّون ‪.225 ،219 ،170 ،88‬‬
‫براء بن عازب ‪،103 ،49 ،32 ،31 ،14‬‬
‫‪.110‬‬
‫بريره ‪.170‬‬
‫بسمك اللھم ‪.158 ،145‬‬
‫بسوس ‪.119‬‬
‫بشر بن براء بن معرور ‪.131‬‬
‫بصره ‪.120‬‬
‫بصرى ‪.182 ،147‬‬
‫بطن نخله ‪.40 ،39‬‬
‫بعاث ‪.65‬‬
‫بقيع ‪.76‬‬
‫بالل ‪،209 ،153 ،149 ،148 ،114‬‬
‫‪.241 ،210‬‬
‫بلعم بن باعورا ‪.119‬‬
‫بنت وھب ‪.140‬‬
‫بنو مليح ‪.163‬‬
‫بنى اسد ‪.234 ،210‬‬
‫بنى اسرائيل ‪،119 ،68 ،52 ،25 ،21‬‬
‫‪.244 ،120‬‬
‫بنى اسماعيل ‪.20‬‬
‫بنى االوس ‪.133‬‬
‫بنى تميم ‪.205 -202 ،158‬‬
‫بنى تيم ‪.17‬‬
‫بنى حنيفه ‪.116‬‬
‫بنى دارم ‪.206‬‬
‫بنى زھره ‪.36‬‬
‫بنى سلم ‪.102‬‬
‫بنى سلمه ‪.193 ،78‬‬
‫بنى سلول ‪.145‬‬
‫بنى سليم ‪.134‬‬
‫بنى سھم ‪.245 ،111‬‬
‫بنى شيبه ‪.147‬‬
 ‫حدث ‪.53‬‬ ‫‪،204 ،153 ،110 ،102 ،101 ،99‬‬
‫ح ّد زانى ‪.103‬‬ ‫‪.235‬‬
‫حديبيه ‪،202 ،201 ،100 ،35 ،33‬‬ ‫جاھليت ‪،87 ،79 ،78 ،65 ،64 ،44 ،36‬‬
‫‪227 ،226‬‬ ‫‪.207 ،167 ،146 ،119‬‬
‫حذيفه ‪.54‬‬ ‫جبت و طاغوت ‪.83‬‬
‫حراء ‪.235 ،13‬‬ ‫جبرئيل ‪،28 ،25 ،22 -20 ،15 ،14 ،12‬‬
‫حرث بن عامر بن نوفل ‪.124‬‬ ‫‪،101 ،89 ،87 ،84 ،76 ،68 ،55‬‬
‫حرث بن ھشام ‪.127‬‬ ‫‪،165 ،164 ،160 ،147 ،117 ،102‬‬
‫حرقوص بن زھير تميمى ‪.131‬‬ ‫‪،215 ،212 ،210 ،200 ،177 ،176‬‬
‫حرّ ة ‪.102 ،88‬‬ ‫‪.250 ،242 ،235 ،224 ،223 ،216‬‬
‫حزب ابراھيم ‪.60‬‬ ‫جبير بن مطعم بن عدى بن نوفل ‪.151‬‬
‫حزب ﷲ ‪.59 ،58‬‬ ‫ج ّد بن قيس ‪.131 ،130‬‬
‫حسين بن على )ع( ‪.109‬‬ ‫جزيه ‪.134‬‬
‫حصحاص ‪.95‬‬ ‫جعفر بن ابى طالب ‪.189 ،107 ،58 ،27‬‬
‫حفصه ‪.232 -230‬‬ ‫جالس بن سويد ‪.137 ،131‬‬
‫حكيم بن حزام ‪.124 ،123‬‬ ‫جالله ‪.167‬‬
‫حمزة بن عبد المطلب ‪،118 ،109 ،71‬‬ ‫جمادى اآلخر ‪.40‬‬
‫‪.221 ،163 ،152 -150 ،126‬‬ ‫جميل بن معمر فھرى ‪.186‬‬
‫حمس ‪.36 ،33 ،32‬‬ ‫جندل بن صھيب ‪.148‬‬
‫حنيفيه ‪.140‬‬ ‫جنديشاپور ‪.19‬‬
‫حنين ‪.248 ،80 ،70‬‬ ‫جنگ احد ‪،89 ،83 ،71 -69 ،67 ،53‬‬
‫حويطب بن عبد ّ‬
‫العزى ‪.173‬‬ ‫‪.221 ،178‬‬
‫حىّ بن اخطب ‪.84‬‬ ‫جنگ احزاب ‪.56 ،54‬‬
‫حيره ‪.55‬‬ ‫جنگ بدر ‪.163 ،126‬‬
‫حيس ‪.190‬‬ ‫جنگ تبوك ‪،155 ،137 ،132 ،130‬‬
‫حيض ‪.42‬‬ ‫‪.185‬‬
‫حيىّ بن اخطب ‪.83 ،73‬‬ ‫جنگ حنين ‪.247 ،130‬‬
‫خالد بن وليد ‪.95 ،68 ،51‬‬ ‫جھينه ‪.137 ،133 ،86‬‬
‫خبّاب بن أرت ‪،161 ،149 ،148 ،114‬‬ ‫چاه ذروان ‪.250 ،249‬‬
‫‪.198‬‬ ‫حارث بن عامر بن نوفل ‪.115 ،114‬‬
‫ختنه ‪.27‬‬ ‫حارث بن عثمان ‪.180‬‬
‫خديجه ‪.247 ،242 ،14 ،13‬‬ ‫حارث بن عمرو بن حارثه بن محارب بن‪.‬‬
‫خزاعه ‪.33 ،30‬‬ ‫حفصه ‪.184‬‬
‫خزرج ‪،170 ،144 ،136 ،87 ،65 ،64‬‬ ‫حارث بن ھشام ‪.209‬‬
‫‪.229‬‬ ‫حاطب بن ابى بلتعه ‪.224‬‬
‫خزيره ‪.237 ،188‬‬ ‫حامى ‪.30‬‬
‫خطبه جمعه ‪.228‬‬ ‫حبشه ‪.107 ،76 ،58 ،27‬‬
‫خطيم ‪.100 ،99‬‬ ‫حبشى ‪.120‬‬
‫خلف ‪.242‬‬ ‫حبيب بن ضمرة ليثى ‪.94‬‬
‫خندق ‪.55 ،54 ،41 ،38‬‬ ‫حجاب ‪.191 ،169 ،166‬‬
‫خوارج ‪.189‬‬ ‫حجة الوداع ‪.100‬‬
 ‫زناى محصن ‪.103‬‬
‫زيد الخير ‪.101‬‬
‫زيد الخيل ‪.101‬‬
‫زيد بن ارقم ‪.229 ،203‬‬
‫زيد بن اسلم ‪.132 ،119‬‬
‫زيد بن تابوه ‪.73‬‬
‫زيد بن ثابت ‪.93 ،75‬‬
‫زيد بن حارثه ‪.187 ،110‬‬
‫زيد بن عمرو ‪.194‬‬
‫زيد بن محمد ‪.187‬‬
‫زيد بن مھلھل طائى ‪.101‬‬
‫زينب دختر جحش ‪.190 ،187‬‬
‫سائبه ‪.30‬‬
‫ساره ‪.97‬‬
‫سالم ‪.149‬‬
‫سالم مولى ابى حذيفه ‪.108‬‬
‫سبت ‪.211‬‬
‫سبع المثانى ‪.16‬‬
‫سبنيه ‪.209‬‬
‫سدّى ‪،45 ،38 ،36 ،29 ،23 ،20 ،19‬‬
‫‪،73 ،72 ،69 ،60 ،54 ،51 ،48 ،46‬‬
‫‪،113 ،105 ،98 ،93 ،87 ،80 ،77‬‬
‫‪،180 ،132 -130 ،129 ،123 ،117‬‬
‫‪.239 ،230 ،220 ،212‬‬
‫سر تراشى و شالق ‪.103‬‬
‫سعد بن ابى و ّقاص ‪،121 ،114 ،89 ،39‬‬
‫‪.195 ،183 ،181 ،143 ،138‬‬
‫سعد بن عباده ‪.170 ،167 ،74 ،23‬‬
‫سعد بن معاذ انصارى ‪.170 ،123‬‬
‫سعيد بن جبير ‪،77 ،54 ،51 ،46 ،41‬‬
‫‪،124 ،121 ،115 ،107 ،101 ،92‬‬
‫‪.175 ،157 ،154‬‬
‫سعيد بن زيد ‪.195 ،184‬‬
‫سعيد بن محمد مؤذن ‪.184‬‬
‫سعيد بن مسيّب ‪،139 ،122 ،81 ،44 ،37‬‬
‫‪.179 ،175‬‬
‫سلمان فارسى ‪،114 ،108 ،55 ،54 ،19‬‬
‫‪.216 ،194‬‬
‫سليمان ‪.243 ،145 ،23 ،22‬‬
‫سمعا ‪.45‬‬
‫سميه ‪.149‬‬
‫خوله بنت ثعلبه ‪.217‬‬
‫خويله بنت ثعلبة ‪.217‬‬
‫خيبر ‪.122 ،60 ،54 ،20‬‬
‫خيه قبطى ‪.167‬‬
‫دار الندوة ‪.58‬‬
‫داستانھاى عجم ‪.183‬‬
‫دحيه كلبى ‪.228‬‬
‫ذكوان ‪.172‬‬
‫ذو الحليفه ‪.72‬‬
‫ذو القرنين ‪.160 ،155‬‬
‫ذو الكتيفه ‪.121‬‬
‫ذو المجاز ‪.122 ،36‬‬
‫ذى حده ‪.130‬‬
‫ذى طوى ‪.196‬‬
‫ذيقعده ‪.33‬‬
‫رابطوا ‪.77‬‬
‫رافع بن خديج ‪.75‬‬
‫راھبان و كشيشان ‪.107‬‬
‫ربذه ‪.129‬‬
‫ربيع بن انس ‪.146 ،77‬‬
‫رجب ‪.40‬‬
‫رجم ‪.104 ،103 ،29 ،20‬‬
‫رحمن ‪158‬‬
‫رحمة ‪.166‬‬
‫رستم و اسفنديار ‪.183‬‬
‫رشوه ‪.129‬‬
‫رمضان ‪.30 ،15‬‬
‫روح ‪.160 ،156 ،155‬‬
‫روحاء ‪.95‬‬
‫روسپيان ‪.167‬‬
‫روسپيگرى ‪.173‬‬
‫روضه خاخ ‪.225 ،224‬‬
‫روم ‪.182 ،54‬‬
‫روميان ‪.183‬‬
‫رھبانيت ‪.108‬‬
‫زبان عبرى ‪.23‬‬
‫زبير بن عوام ‪،153 ،145 ،88 ،87 ،72‬‬
‫‪.224 ،195 ،184‬‬
‫زقوم ‪.153‬‬
‫زمعة بن اسود ‪.124‬‬
‫زنا كار ‪.167 ،104 ،103‬‬
 ‫عاد ‪.194‬‬ ‫سوده بنت زمعه ‪.233 ،232‬‬
‫عاد و ثمود ‪.183‬‬ ‫سھيل بن عمرو ‪145 ،127‬‬
‫عاص بن وائل سھمى ‪.247 ،246‬‬ ‫سيد الشھداء ‪.181‬‬
‫عاص بن ھشام بن مغيره ‪.221‬‬ ‫شام ‪،200 ،182 ،157 ،155 ،154 ،46‬‬
‫عامر ‪.148‬‬ ‫‪.228‬‬
‫عايشه ‪،82 ،77 ،72 ،36 ،29 ،28 ،13‬‬ ‫شامات ‪.154‬‬
‫‪،190 ،172 -169 ،158 ،97 ،89‬‬ ‫شاھت الوجوه ‪.123‬‬
‫‪،226 ،218 -216 ،212 ،209 ،191‬‬ ‫شرايع موسى ‪.38‬‬
‫‪.250 ،238 ،233 -231‬‬ ‫شريفه ‪.167‬‬
‫عبادة بن صامت ‪.56‬‬ ‫شعبى ‪،177 ،86 ،58 ،33 ،30 ،20 ،11‬‬
‫عباس بن عبد المطلب ‪،124 ،51 ،50‬‬ ‫‪.180‬‬
‫‪.237‬‬ ‫شھداى بدر ‪.28‬‬
‫عبد الحرث ‪.121‬‬ ‫شھريران ‪.182‬‬
‫عبد الرحمن برادر عايشه ‪.172‬‬ ‫شيبة بن ربيعه ‪،156 ،124 ،115 ،112‬‬
‫عبد الرحمن بن عوف ‪،89 ،82 ،51 ،48‬‬ ‫‪.221 ،163‬‬
‫‪.195 ،183 ،135 ،102 ،94‬‬ ‫صابئه ‪.111‬‬
‫ﷲ بن ابى اميه ‪.179‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫صاحب يمامه ‪.145‬‬
‫ﷲ بن ابى اميه مخزومى ‪.141‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫صاع ‪.218 ،217 ،135 ،48 ،35‬‬
‫ﷲ بن ابىّ بن سلول ‪،74 ،62 ،17‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫صححين ‪.250‬‬
‫‪،170 ،169 ،137 -135 ،133 ،130‬‬ ‫صحف ابراھيم ‪.15‬‬
‫‪،228 ،208 ،199 ،186 ،174 ،173‬‬ ‫صحيح مسلم ‪.127‬‬
‫‪229‬‬ ‫صديق ‪.211‬‬
‫ﷲ بن ابى ربيعه ‪.125‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫صفا و مروه ‪.35 ،29‬‬
‫ﷲ بن ابى سرح ‪.212‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫صفوان بن معطل سلمى ذكوانى ‪.169‬‬
‫عبد ﷲ بن اميه مخزومى ‪،156 ،139‬‬ ‫ّ‬ ‫صفيه دختر حيى بن اخطب ‪.209‬‬
‫‪.157‬‬ ‫صلوات ‪.192‬‬
‫ﷲ بن جحش ‪.39 ،38‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫صمغ ‪.232‬‬
‫ﷲ بن جدعان ‪.241‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫صومعه نشينى ‪.108‬‬
‫ﷲ بن خلف ‪.237‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫صھيب رومى ‪.149 ،148 ،114 ،37‬‬
‫ﷲ بن رواحه ‪.126 ،74 ،44 ،41‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫ضحاك ‪،77 ،75 ،70 ،56 ،27 ،19‬‬
‫ﷲ بن زبير ‪.241 ،226 ،202‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫‪.178 ،176 ،175 ،160 ،158 ،113‬‬
‫ﷲ بن سعد بن ابى سرح ‪.186 ،116‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫طائف ‪.152 ،130 ،46 ،40‬‬
‫ﷲ بن سالم ‪،105 ،98 ،66 ،38 ،28‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫ططوس ‪.25‬‬
‫‪.227‬‬ ‫طعمة بن ابيرق ‪.186 ،103 ،96‬‬
‫عبد ﷲ بن صوريا ‪.22 ،21‬‬ ‫ّ‬ ‫طالق ‪.190 ،45 ،44‬‬
‫ﷲ بن عباس‪ -‬ابن عباس‪.‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫طلحه ‪.195 ،188 ،184 ،102‬‬
‫ﷲ بن عبد المطلب ‪.201‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫طلحة بن شيبه ‪.128‬‬
‫ﷲ بن عمر ‪،108 ،35 ،25 ،15‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫ﷲ ‪.188‬‬ ‫طلحة بن عبيد ّ‬
‫‪،182 ،135 ،132 ،126 ،125 ،124‬‬ ‫طلوع و افول ‪.215‬‬
‫‪.244 ،230 ،223 ،222 ،195 ،187‬‬ ‫ظھار ‪.217‬‬
‫ﷲ بن عمرو عاص ‪.119‬‬ ‫عبد ّ‬ ‫عاتكه بنت عبد المطلب ‪.157‬‬
 ‫علھز ‪.166‬‬
‫على بن ابى طالب )ع( ‪،105 ،50 ،16‬‬
‫‪،186 ،170 ،163 ،111 ،109 ،108‬‬
‫‪.237 ،219‬‬
‫على بن حسين )ع( ‪146 ،14‬‬
‫عمار بن ياسر ‪،149 ،114 ،85 ،82 ،60‬‬
‫‪.224 ،194 ،180‬‬
‫عمر بن خطاب ‪،125 ،86 ،70 ،41 ،20‬‬
‫‪.194 ،186 ،175 ،165 ،153‬‬
‫عمر بن ربيعه ‪.236‬‬
‫عمرو بن الحضرمى ‪.181‬‬
‫عمرو بن اميه ضمرى ‪.107‬‬
‫عمرو بن جموح انصارى ‪.38‬‬
‫عمرو بن دينار ‪.121‬‬
‫عمرو عاص ‪.117 ،60 ،59 ،58‬‬
‫عمره ‪.173 ،108 ،100 ،40 ،33‬‬
‫عناق ‪.42 ،41‬‬
‫عوف بن مالك اشجعى ‪.230‬‬
‫عياش بن ابى ربيعه ‪.195 ،90‬‬
‫عيسى بن مريم ‪.201 ،59‬‬
‫عين التمر ‪.149‬‬
‫عينية بن حصن ‪.159‬‬
‫عيينة بن حصن فزارى ‪.114‬‬
‫غار حرا‪ -‬حراء‪.‬‬
‫غدير خم ‪.106‬‬
‫غطفان ‪.136 ،101 ،77 ،20‬‬
‫غورث بن حارث ‪.101‬‬
‫فارس ‪.118 ،54‬‬
‫فدك ‪.93‬‬
‫فرتنا ‪.167‬‬
‫فرعون ‪.194‬‬
‫فصيله ‪.30‬‬
‫فنحاص بن عازوراء ‪.73‬‬
‫قبله ‪.165 ،95 ،61 ،28 -25‬‬
‫قبه چرمين ‪.106‬‬
‫قتاده ‪،38 ،33 ،30 ،27 ،18 ،16 ،15‬‬
‫‪،88 ،84 ،80 ،77 ،76 ،72 ،63 ،47‬‬
‫‪،154 ،135 ،133 ،120 ،116 ،93‬‬
‫‪،211 ،189 ،176 ،160 ،159 ،155‬‬
‫‪.245 ،230 ،217‬‬
‫قتيله ‪.173‬‬
‫ﷲ بن مسعود ‪،108 ،66 ،19 ،15‬‬ ‫عبد ّ‬
‫‪،196 ،155 ،152 ،140 ،135 ،114‬‬
‫‪.221‬‬
‫ّ‬
‫عبد ﷲ بن نبتل ‪.220‬‬
‫عبد المطلب ‪.139‬‬
‫ﷲ بن مسلم ‪.149‬‬ ‫عبيد ّ‬
‫عبيده ‪.12‬‬
‫عتاب بن اسيد ‪.209 ،50‬‬
‫عتبة بن ربيعه ‪،156 ،124 ،115 ،112‬‬
‫‪.237 ،163‬‬
‫عتبة بن غزوان ‪.39‬‬
‫عثمان بن طلحه ‪.84‬‬
‫عثمان بن عفان ‪،184 ،148 ،50 ،48‬‬
‫‪.212‬‬
‫عثمان بن مظعون ‪.148 ،108‬‬
‫عدّى بن حاتم طائى ‪.101‬‬
‫عدى بن زيد ‪.112 ،111‬‬
‫عراق ‪.157 ،75‬‬
‫عربستان ‪.182‬‬
‫عرفات ‪.36‬‬
‫عرفط ‪.232‬‬
‫عرفه ‪.100‬‬
‫عروة بن رويم ‪.214‬‬
‫عروة بن زبير ‪.227 ،107 ،88 ،38‬‬
‫عريان ‪.153 ،119 ،118‬‬
‫عرينه ‪.102‬‬
‫عزير ‪.197 ،163 ،26‬‬
‫عسفان ‪.95‬‬
‫عضباء ‪.100‬‬
‫عطاء بن رباح ‪.35‬‬
‫عطاء خراسانى ‪.177 ،63 ،26‬‬
‫عقبة بن ابى معيط ‪.117‬‬
‫عقيل ‪.127 ،126‬‬
‫عكاشه بن محصن ‪.40 ،39‬‬
‫عكاظ ‪.36‬‬
‫عكرمه بن ابى جھل ‪،34 ،27 ،17 ،13‬‬
‫‪،102 ،95 ،83 ،73 ،66 ،64 ،62 ،54‬‬
‫‪،125 ،123 ،122 ،119 ،118 ،115‬‬
‫‪،186 ،182 ،167 ،160 ،156 ،155‬‬
‫‪.230 ،199 189‬‬
‫عكل ‪.102‬‬
 ‫عزى ‪.186 ،141‬‬ ‫الت و ّ‬
‫لبيد بن اعصم ‪.250 ،249‬‬
‫ليلة العقبة ‪.138 ،133‬‬
‫ماريه قبطيه ‪.233 -231‬‬
‫مالك بن صيف ‪.115‬‬
‫مالك بن ضيف ‪.73 ،66‬‬
‫ماه حرام ‪.40 ،39‬‬
‫مباھله ‪.57‬‬
‫مثله ‪.151 ،150‬‬
‫مجاھد ‪،73 ،66 ،61 ،46 ،36 ،19 ،16‬‬
‫‪،150 ،125 ،121 ،102 ،95 ،90 ،84‬‬
‫‪،191 ،181 ،180 ،175 ،160 ،155‬‬
‫‪.244 ،236 ،212‬‬
‫مجوس ‪.182 ،111‬‬
‫محارب ‪.101‬‬
‫محمد بن اسحاق بن يسار ‪،125 ،73 ،71‬‬
‫‪.204 ،131‬‬
‫محمد بن حنفيه ‪.113‬‬
‫محمد بن كعب قرظى ‪.138 ،115‬‬
‫محمد نبى ﷲ ‪.201‬‬
‫مخزوم ‪.50‬‬
‫مدائن كسرى ‪.55‬‬
‫مدراس ‪.103 ،73 ،52‬‬
‫مدلج بن عمرو ‪.175‬‬
‫مدينه ‪،29 ،27 ،26 ،21 ،19 -17 ،11‬‬
‫‪،75 ،58 ،55 ،53 ،46 ،43 ،40 ،39‬‬
‫‪،150 ،110 ،102 ،95 ،90 ،89 ،79‬‬
‫‪.228 ،222 ،210 ،169 ،163 ،154‬‬
‫مدينة النبى‪ -‬مدينه‪.‬‬
‫مروان بن حكم ‪.75‬‬
‫مريسيع ‪.229 ،199‬‬
‫مريم ‪.56‬‬
‫مريه ‪.167‬‬
‫مزينه ‪.137‬‬
‫مستدرك ‪.15 ،13‬‬
‫مسجد الحرام ‪،164 ،147 ،128 ،33‬‬
‫‪.246‬‬
‫مسجد قبا ‪.138‬‬
‫مسطح ‪.171‬‬
‫مسطح ‪.170‬‬
‫قدامة بن مظعون ‪.89‬‬
‫قدريه ‪.214 ،213‬‬
‫قرآن ‪.15‬‬
‫قريش ‪،41 ،40 ،39 ،33 ،32 ،30 ،29‬‬
‫‪،118 ،117 ،113 ،106 ،58 ،56‬‬
‫‪،162 ،155 ،154 ،140 ،139 ،128‬‬
‫‪،198 ،194 ،183 ،180 ،166 ،164‬‬
‫‪،245 ،237 ،236 ،234 ،227 ،225‬‬
‫‪.246‬‬
‫قرينه ‪.167‬‬
‫قسطنطنيه ‪.34‬‬
‫قصى بن كالب ‪.157‬‬
‫قضاى حاجت ‪.169‬‬
‫قطيفه ‪.74 ،69‬‬
‫قعقاع بن عبد ‪.202‬‬
‫قنطار ‪.59‬‬
‫قيراط ‪.59‬‬
‫قيس بن صرمه انصارى ‪.31‬‬
‫قيصر ‪.182‬‬
‫كابين ‪.79‬‬
‫كبيشة بنت معن انصارى ‪.79‬‬
‫كثير النوا ‪.146‬‬
‫كسرى ‪.182‬‬
‫كشيشان و راھبان ‪108 ،107‬‬
‫كعب بن اشرف ‪،62 ،61 ،53 ،27 ،24‬‬
‫‪.174 ،102 ،86 ،84 ،83 ،74 ،73‬‬
‫كعب بن عجره ‪.35 ،34‬‬
‫كعبه ‪،197 ،156 ،84 ،61 ،27 ،26‬‬
‫‪.210 ،209‬‬
‫كلبى ‪،33 ،32 ،30 ،27 ،22 ،19 -17‬‬
‫‪،61 ،58 ،56 ،54 ،50 ،48 ،43 ،42‬‬
‫‪،86 ،82 ،81 ،77 ،70 ،68 ،64 ،62‬‬
‫‪،105 ،102 ،98 ،93 ،90 ،89 ،88‬‬
‫‪،124 ،123 ،120 ،116 ،112 ،111‬‬
‫‪،146 ،141 ،140 ،131 ،129 ،127‬‬
‫‪،216 ،215 ،212 ،161 ،160 ،153‬‬
‫‪.246 ،234‬‬
‫كنانه ‪.33‬‬
‫كنانة بن ابى الحقيق ‪.123‬‬
‫كوفه ‪.35‬‬
‫كوه صفا ‪.117 ،76 ،24‬‬
 ‫منافقين ‪،135 ،133 ،131 ،89 ،54‬‬
‫‪.219 ،218 ،216 ،182‬‬
‫منذر بن ساوى ‪.111‬‬
‫منذر بن عمرو انصارى ‪.244‬‬
‫مواخير ‪.167‬‬
‫مھاجرين ‪.109 ،49 ،39 ،38‬‬
‫مھجع موالى عمر ‪.181‬‬
‫ميكائيل ‪.21 ،20‬‬
‫نائله ‪.29‬‬
‫ناقوس ‪.59‬‬
‫نبتل بن حرث ‪.131‬‬
‫نبھان ّتمار ‪.68‬‬
‫نبيه بن حجاج ‪.124‬‬
‫نجاشى ‪.107 ،76 ،59 ،58 ،25‬‬
‫نجران ‪.62 ،57 ،52 ،26‬‬
‫نجوى ‪.219‬‬
‫نصارى ‪.106‬‬
‫نصرانى ‪.138 ،99‬‬
‫نضر بن حارث ‪،124 ،117 ،115 ،112‬‬
‫‪.235 ،183 ،161 ،156 ،148‬‬
‫نماز جمعه ‪.228 ،134 ،121‬‬
‫نماز خوف ‪.95‬‬
‫نماز عشاء ‪.185‬‬
‫نماز مغرب ‪.185‬‬
‫نوح ‪.194‬‬
‫واحدى نيشابورى ‪.213 ،11‬‬
‫وادى بويره ‪223 ،222‬‬
‫وجوب زكات ‪.134‬‬
‫وحشى قاتل حمزه ‪.196 ،178 ،138‬‬
‫ورقة بن نوفل ‪.15‬‬
‫وليد بن عقبة ‪.207 ،186 ،163‬‬
‫وليد بن مغيرة ‪،164 ،156 ،141 ،112‬‬
‫‪.236 ،235 ،212 ،194 ،180‬‬
‫وليد بن وليد ‪.195‬‬
‫وھب بن يھودا ‪.73 ،66‬‬
‫ھجر ‪.111‬‬
‫ھدى ‪.33‬‬
‫ھشام بن عاصى ‪.195‬‬
‫ھشام بن عروه ‪.242‬‬
‫ھشام بن عمرو ‪.148‬‬
‫ھالل ‪.32‬‬
‫مسلم ‪،42 ،36 ،35 ،32 ،29 ،28 ،14‬‬
‫‪،88 ،85 ،82 ،77 ،75 ،61 ،51 ،43‬‬
‫‪،124 ،110 ،102 ،100 ،98 ،97 ،89‬‬
‫‪،190 ،180 ،172 ،142 ،139 ،128‬‬
‫‪،228 ،225 ،215 ،208 ،197 ،191‬‬
‫‪242 ،232‬‬
‫مسيّب بن شريك ‪.212‬‬
‫مسيحيان ‪،112 ،63 ،62 ،51 ،27 ،26‬‬
‫‪.198 ،182 ،163‬‬
‫مسيحيان نجران ‪.27 ،25‬‬
‫مسيكه ‪.173‬‬
‫مسيلمه كذاب ‪.157 ،152 ،145 ،116‬‬
‫مشعر الحرام ‪.36‬‬
‫مصر ‪.97 ،34‬‬
‫مصعب بن عمير از بنى عبد الدار ‪.122‬‬
‫مضر ‪.67‬‬
‫مطعم بن عدى ‪.115‬‬
‫مظاھره ‪.217‬‬
‫معاذ بن جبل ‪،66 ،60 ،51 ،41 ،32‬‬
‫‪.185‬‬
‫معاذه ‪.174 ،173‬‬
‫معاويه ‪.129‬‬
‫معشر االنصار ‪.229‬‬
‫معشر المھاجرين ‪.229‬‬
‫معقل بن مضر ‪.108‬‬
‫مغازى ‪.71‬‬
‫مقاتل ‪،70 ،66 ،61 ،41 ،32 ،22 ،20‬‬
‫‪،160 ،124 ،114 ،113 ،81 ،78 ،77‬‬
‫‪،216 ،209 ،189 ،180 ،175 ،161‬‬
‫‪.246 ،244 ،220‬‬
‫مقداد بن اسود ‪،114 ،108 ،92 ،89‬‬
‫‪.224 ،130‬‬
‫مكه ‪،40 ،33 ،30 ،29 ،24 ،13 ،11‬‬
‫‪،90 ،89 ،83 ،72 ،69 ،54 ،50 ،43‬‬
‫‪،138 ،129 ،125 ،123 ،112 ،98‬‬
‫‪،164 ،159 ،158 ،152 ،150 ،148‬‬
‫‪.225 ،216 ،196 ،182 ،180 ،166‬‬
‫مالعنه ‪.168 ،57‬‬
‫ملك الموت ‪.144 ،96 ،48‬‬
‫منات ‪.186 ،29 ،28‬‬
‫مناصف ‪.195‬‬
 ‫ھند دختر عتبه ‪.151‬‬
‫ھوازن ‪.70‬‬
‫يا صباحاه ‪.248‬‬
‫يا محمد ‪.203‬‬
‫يحنس ‪.182‬‬
‫يد بيضا ‪.76‬‬
‫يمامه ‪.166 ،157 ،100‬‬
‫يمن ‪.232 ،75 ،35‬‬
‫يھود ‪،30 ،28 ،26 ،24 ،23 ،20 -17‬‬
‫‪،65 ،62 ،60 ،58 ،44 ،42 ،38 ،32‬‬
‫‪،112 ،111 ،106 ،102 ،82 ،75 ،73‬‬
‫‪،164 ،159 ،155 ،154 ،123 ،115‬‬
‫‪.222 ،218 ،211 ،198 ،197 ،184‬‬
‫يھود مدينه ‪.24‬‬
‫يھوديان ‪.63 ،23‬‬
‫يھودية بنت يھوديين ‪209‬‬