‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ‬

‫ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺗﺤﻮﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‬

‫ﺟﻠﺪ دوم‪ :‬از آﻏﺎز ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﭘﻬﻠﻮي‬

‫ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‬

‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻮان ﭘﻮﯾﺎ‬

‫‪1393‬‬
 ‫‪ ■ 2‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺗﺤﻮﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان ) ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ‪ : 1393 :‬ﻻرﯾﺠﺎن(‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺗﺤﻮﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان ‪ :‬ﺟﻠﺪ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻋﻨﻮان و ﻧﺎم ﭘﺪﯾﺪآور‬
‫دوم‪:‬از آﻏﺎز ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺟﻮان ﭘﻮﯾﺎ‪.1393 ،‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ‬
‫‪ 3‬ج‪ :.‬ﻣﺼﻮر‪ ،‬ﺟﺪول‪ ،‬ﻧﻤﻮدار‪.‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻇﺎﻫﺮي‬
‫؛ ‪ ٩٧٨-٦٠٠-٥٤٠٤ -٧٧-٧‬ج‪.٢‬‬ ‫دوره‪:978-600-5404-75-3‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺷﺎﺑﮏ‬
‫ج‪ .1.‬ﮐﻠﯿﺎت‪- .‬ج‪ .2.‬از آﻏﺎز ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﭘﻬﻠﻮي‪- .‬ج‪ .3.‬از ﻧﻬﻀﺖ و اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن دﻓﺎع ﻣﻘﺪس‪.‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻣﻨﺪرﺟﺎت‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ‪ --‬ﺗﺎرﯾﺦ ‪ --‬ﮐ ﻨﮕﺮهﻫﺎ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،- 1340 ،‬ﮔﺮدآورﻧﺪه‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﻪ اﻓﺰوده‬
‫اﻟﻒ‪٨١٣٩٣‬ه ‪٤‬اﻟﻒ‪DSR ٢١١٩/‬‬ ‫‪:‬‬ ‫رده ﺑﻨﺪي ﮐﻨﮕﺮه‬
‫‪955/2263‬‬ ‫‪:‬‬ ‫رده ﺑﻨﺪي دﯾﻮﯾﯽ‬
‫‪3607519‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺷﻤﺎره ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺳﯽ ﻣﻠﯽ‬

‫ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺗﺤﻮﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‬

‫ﺟﻠﺪ دوم‪ :‬از آﻏﺎز ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﭘﻬﻠﻮي‬
‫ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‬
‫ﻧﺎﺷﺮ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻮان ﭘﻮﯾﺎ‬
‫وﯾﺮاﺳﺘﺎران‪ :‬ﻣﺤﺴﻦ ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ و ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‬
‫ﻃﺮاح ﺟﻠﺪ‪ :‬ﻣﻌﺼﻮﻣﻪ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‬
‫ﭼﺎپ اول‪1393 :‬‬
‫ﻧﻮﺑﺖ ﭼﺎپ‪ :‬اول‬
‫ﺷﻤﺎرﮔﺎن‪1000 :‬ﺟﻠﺪ‬
‫ﻗﻤﯿﺖ‪ 180000 :‬رﯾﺎل‬
‫ﺷﺎﺑﮏ دوره‪978-600-5404-75-3 :‬‬

‫‪www.javanpooya.com‬‬ ‫ﺳﺎﯾﺖ اﻧﺘﺸﺎرات‪:‬‬ ‫‪www.larijanconf.com‬‬ ‫وﺑﻼگ ﻫﻤﺎﯾﺶ‬

‫ﻫﻤﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي ﺑﺮاي ﻣﻮﻟﻒ و ﻧﺎﺷﺮ ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪3‬‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻋﺎﻟﻤﺎن‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان‪ ،‬اﺳﺘﺎدان‪ ،‬ﻣﺮﺑ‪‬ﯿﺎن‪ ،‬ﻣﻌﻠّﻤﺎن و ﻣﺼﻠﺤﺎن‬

‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ راه ﭼﮕﻮﻧﻪزﯾﺴﺘﻦ را آﻣﻮﺧﺘﻪ و ﻣﯽ آﻣﻮزﻧﺪ‬

‫و ﺑﺮاي‪:‬‬

‫ارواح ﻃﯿ‪‬ﺒﻪي ﺷﻬﯿﺪان ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ راه ﺧﻮبﻣﺮدن را ﻧﺸﺎندادﻧﺪ‬

‫ﺑﺎ ﺳﭙﺎس از ﻫﻤﺮاﻫﺎن راه‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺮوه ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ ﻻرﯾﺠـﺎن) ﺑـﻪ وﯾـﮋه ﺟﻨـﺎب آﻗـﺎي ﻓﻀـﻠﯽ‬
‫ﺑﺨﺸــﺪار ﻣﺤﺘــﺮم(‪ ،‬ﻧﻬﺎدﻫــﺎي ﻋﻤــﻮﻣﯽ و دوﻟﺘ ـﯽ ﺷــﻬﺮ رﯾﻨــﻪ )ﺑــﻪ وﯾــﮋه آﻗــﺎي ﻣﻬﻨــﺪس‬
‫ﺣﯿﺪرزاده‪ ،‬ﺷﻬﺮدار ﻣﺤﺘﺮم و اﻋﻀﺎي ﻣﻌﺰز ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﯽ ﺷﻬﺮ رﯾﻨﻪ( و اﻋﻀـﺎي ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﮔﺮاﻧﻘﺪر اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻮان ﭘﻮﯾﺎ‬
 ‫‪ ■ 4‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ‪5.........................................................................................................................................‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻬﻨﺪس ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد ‪7...................‬‬
‫ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﮥاﷲ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد ‪77......................................................................‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‬
‫‪112 .............................................................................................................................................‬‬
‫ﮔﺰارش رﺳﺎﻟﻪ داﻧﺸﺠﻮﯾﯽ‪ :‬ﺷﺮح ﺣﺎل آراء و آﺛﺎر ﻋﺎرف ﮔﻤﻨﺎم ﺣﺎج ﺣﺒﯿﺐ اﷲ ﺷﺎﮐﺮ‬
‫آﻣﻠﯽ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ زاده‪141 ...............................................................................................‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻨﺪاري ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬
‫رﺿﺎ ﻫﻮﻣﻨﺪ ‪144 .............................................................................................................................‬‬
‫ﺟﻨﮕﻬﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن )از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق( رﺿﺎ‬
‫ﻫﻮﻣﻨﺪ ‪179 ....................................................................................................................................‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﻨﮓ ﻫﺎي اﯾﺮان و روس‪ .‬رﺿﺎ ﻫﻮﻣﻨﺪ ‪208 ..................................................‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮﺗﯿﭗ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در زﻣﺎن ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه رﺿﺎ ﻫﻮﻣﻨﺪ ‪226 ...................................................................‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯿﻬﺎ در دﻓﻊ »ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺎب« در ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻪ ﺳﺎل ‪1265‬ه‪.‬ق ﻣﺼﻄﻔﯽ راﻋﯽ ‪241 ....‬‬
‫ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد ‪287 .............................‬‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن رﺷﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪي ﻟﯿﺘﮑﻮﻫﯽ‬
‫‪326 .............................................................................................................................................‬‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد ‪351 .............................................................‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪5‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﺎم او‬

‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‬

‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﺎم ﮐﺘﺎب اﺷﺎره دارد‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ‬
‫ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺗﺤﻮﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ ﻣﯽ‬
‫ﭘﺮدازد ﮐﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻻرﯾﺠﺎن از آﻏﺎز دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﺼﺮ ﭘﻬﻠﻮي را‬
‫ﮔﺰارش ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺣﮑﺎﯾﺖ از آن‬
‫دارﻧﺪ ﮐﻪ زﺑﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻔﮑﺮان‪ ،‬ﻋﺎﻟﻤﺎن و ﺳﺮداران ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در اﯾﻦ ﻣﻘﻄﻊ ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫ﺧﻮش درﺧﺸﯿﺪﻧﺪ و در ﺳﻄﺢ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻓﺮا و ﻓﺮوﻣﻠﯽ ﻧﻘﺶ آﻓﺮﯾﻨﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬
‫ﯾﺎدآوري ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻫﻤﻪ ﺗﻼش ﻫﺎي ﺑﺰرﮔﺎن اﯾﻦ ﺳﺎﻣﺎن را ﭘﻮﺷﺶ‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﺪ و اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻻت ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺳﺮﭘﻠﯽ ﺑﺮاي ﺗﻼﺷﻬﺎي ﺑﻌﺪي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 6‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ اﮔﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪ ،‬ﻻرﯾﺠﺎن در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‬
‫ﺑﺎﻻي ﺻﺪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ و ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﮔﺬار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯽ ﺷﮏ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن اﯾﻦ ﻇﺮﻓﯿﺖ را دارﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﺎره آﻧﻬﺎ رﺳﺎﻟﻪ داﻧﺸﺠﻮﯾﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش‬
‫درآﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ درﺑﺎره ﻫﺮﮐﺪام از اﯾﻦ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ و ﻣﻌﺎرﯾﻒ ﺗﻨﻬﺎ ‪ 10‬ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش در آﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮآﯾﻨﺪ آن ﺷﺒﻪ داﯾﺮه اﻟﻤﻌﺎرﻓﯽ ﺑﺎﻻي ‪ 1000‬ﺻﻔﺤﻪاي در ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺣﺎﺿﺮ را ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫آﻏﺎز راه ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﻮده و از ﻫﻤﻪ آﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ دل در ﮔﺮو اﻋﺘﻼي اﯾﻦ ﺑﺨﺶ اﺳﻄﻮرهاي‬
‫دارﻧﺪ اﺳﺘﻤﺪاد ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻫﺘﻤﺎم ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺣﻖ ﻻرﯾﺠﺎن و ﺑﺰرﮔﺎن آن را در اﯾﻦ‬
‫ﺑ‪‬ﻌﺪ ادا ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫‪1‬‬
‫ﻣﻬﻨﺪس ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‬

‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ در ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ زﯾﺮ ﺳﺎﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ب( ﮔﺰﯾﺪه و ﮔﺰارﺷﯽ اﻧﺘﻘﺎدي از ﯾﮏ ﮐﺘﺎب درﺑﺎره ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ج(دادهﻫﺎي ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ و ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬د(ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫‪ .1‬ﻃﺮح ﻣﺴﺎﻟﻪ و ﺳﻮال‪:‬‬
‫ﻓﻘﺪان داده درﺑﺎره ﺳﺮﻣﺂﯾﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‬
‫ﻓﺮاوان در ﺳﻄﺢ ﻣﻠﯽ و ﮔﺎه ﻓﺮاﻣﻠﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣ‪‬ﻠﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﻓﺮزﻧﺪان اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺮاي رﻓﻊ اﯾﻦ ﻧﻘﯿﺼﻪي ﺟﺪ‪‬ي ﺗﻤﻬﯿﺪاﺗﯽ داﺷﺘﻪ‬

‫‪1‬‬
‫ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ‬
 ‫‪ ■ 8‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ آﺳﯿﺐﻫﺎي اﯾﻦ ﻓﻘﺪان ﻣﻌﺮﻓﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻫﻮﯾ‪‬ﺘﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻖّ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻢ ادا ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻔﺎﺧﺮ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﺎﯾﻪي اﻓﺘﺨﺎر ﻫﺮ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻃﺮح ﻣﺴﺄﻟﻪي ﯾﺎدﺷﺪه و ﺿﺮورت ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﺰرﮔﺎن اﯾﻦ ﺧﻄﻪ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﻪ روشﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و‬
‫ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن ﭘﺮداﺧﺖ؟‬
‫‪ .2‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ .1-2‬واژهي »ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ« ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻠﯿﺪي اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳﺖ؛ در ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪي دﻫﺨﺪا‪،‬‬
‫»ﻣﺸﻬﻮر« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﺷﻬﯿﺮ آورده ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﺎن اﺛﺮ از‬
‫»ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎ و ﺟﻤﻊ ﻣﺸﻬﻮر ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﻔﺘﻪي دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮر در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎزي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺰرﮔﺎن و‬
‫ﻧﺎﻣﻮران آورده ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬در اﺻﻄﻼح اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ رود‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻋﺼﺮ ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ وﯾﮋﮔﯽ‬
‫ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮدي داﺷﺘﻨﺪ و در ﻣﯿﺎن دﯾﮕﺮان ﻣﯽدرﺧﺸﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﯾﮏ ﻧﮕﺎه اﻧﻀﻤﺎﻣﯽﺗﺮ ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر دو ﮔﺮوه از اﻧﺴﺎنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫او‪‬ل‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﯽ داراي اﻋﺘﺒﺎر ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ؛از ﺷﺎﮔﺮدانِ ﻋﻠﻤﺎي‬
‫ﺑﻨﺎم ﯾﺎ اﺳﺘﺎدان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﯾﺎ ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮدان زﯾﺎدي ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﻓﺮاد‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻌﺪاد و ﻣﺤﺘﻮاي آن ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺳﻄﺢ ﻋﻠﻤﯽ آﻧﺎن را در ﻗﯿﺎس ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺳﻨﺠﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪9‬‬

‫دوم‪ :‬اﻓﺮادي ﮐﻪ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺧﻮش درﺧﺸﯿﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﺑﻌﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﺎ‬
‫اداري ﻣﺴﺆﻟﯿ‪‬ﺖ اﺟﺮاﯾﯽ ﻣﻬﻤ‪‬ﯽ )دﺳﺖﮐﻢ در ﺳﻄﺢ اﺳﺘﺎن( ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺒﺎرزات ﺳﯿﺎﺳﯽ‪-‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﺼﺮﺷﺎن ﻓﻌ‪‬ﺎل ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤ‪‬ﯽ اﯾﻔﺎ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2-2‬واژهي »ﻻرﯾﺠﺎن«‪ :‬ﻣﺮاد از ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺸﯽ از اﺳﺘﺎن ﻣﺎزﻧﺪران در داﻣﻨﻪي‬
‫ﻗﻠّﻪي دﻣﺎوﻧﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻨﻮﺑﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿ‪‬ﺖ اﯾﻦ اﺳﺘﺎن و ﻫﻢ ﻣﺮز ﺑﺎ اﺳﺘﺎن ﺗﻬﺮان‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻣﻮﺿﻮع‪:‬‬
‫ﻗﺼﺪ آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺎﺧﺬ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﻣﺮور و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺘﻔﺎدهﺷﺪه درﺑﺎرهي ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‪ ،‬ﺣﺠﻢ زﯾﺎدي را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﺧﻮاﻫﺪ داد‪2 .‬ﺑﺮاي رﻋﺎﯾﺖ اﺧﺘﺼﺎر‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻧﮑﺎت ﻣﻬﻢ درﺑﺎرهي ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﯾﺎدﺷﺪه ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮏ‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺮأت ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ در ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻫﯿﭻ اﺛﺮ‬
‫ﻣﻨﺴﺠﻢ و ﻣﺘﻤﺮﮐﺰي ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻧﺮﺳﯿﺪهاﺳﺖ و اﻃّﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را‬
‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﺎ ﺟﺴﺘﺠﻮ در ﻣﯿﺎن ﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺷﻬﺮ آﻣﻞ‪ ،‬اﺳﺘﺎن ﻣﺎزﻧﺪران و ﯾﺎ‬

‫‪. 2‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﻣﺪ‪‬اﺣﯽ آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪرﺿﺎ )‪ (1377‬اﺧﺘﺮان ﺟﺎوﯾﺪ‪ :‬ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺎﺑﻞ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺒﻌﺚ« اﺷﺎره‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺪون ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﺳﻄﺮ ﺗﻮﺿﯿﺢ و در ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﻪي او‪‬ل‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻧﺎم ‪ 73‬ﻧﻔﺮ از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در‬
‫اﮐﺜﺮ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻧﺎمﻫﺎي اﯾﻦ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﺮﺷﻤﺎري ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺪام ﻣﻘﻄﻊ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ و ذﮐﺮ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﮑﺘﻪي روﺷﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﯿﺮ ﻣﻮﺟ‪‬ﻬﯽ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ و ﻏﻠﻄﻬﺎي ﭼﺎﭘﯽ ﻧﯿﺰ در آن ﺑﻪ وﻓﻮر دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ اﻣﺘﯿﺎز اﺛﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﻮده در‬
‫ﻣﻮرد ﻫﺮ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﻣﻌﺒﺮ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ ﺟﺪ‪‬ي ﺑﻌﺪي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 10‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﮐﺸﻮر ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﮐﺘﺐ ﻣﺤﺪودي ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ روﺳﺘﺎ ﯾﺎ‬
‫ﺷﻬﺮ ﺧﺎص در ﻻرﯾﺠﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﮐﺜﺮ آنﻫﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﮑﻨﯿﮏﻫﺎ و ﯾﺎ‬
‫روشﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﮔﺮدآوري ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫دو‪ :‬ﻧﮑﺘﻪي دوم آنﮐﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬اﻃّﻼﻋﺎت ﻣﺘﻔﺎوت و ﮔﺎه ﻣﺘﻨﺎﻗﻀﯽ‬
‫درﺑﺎرهي ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﻄﺮح ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﮐﺘﺎب »ﺑﺰرﮔﺎن و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ« اﺛﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﻔّﺎري‪ ،‬ﺳﺎل ﺗﻮﻟّﺪ »اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ«‬
‫‪ 1284‬ﺷﻤﺴﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﺎزﻧﺪران )ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل ﻣﻌﺎﺻﺮ( از‬
‫ﻋﺒ‪‬ﺎس ﺷﺎﯾﺎن و ﻧﯿﺰ ﺑﺴﯿﺎري ﮐﺘﺐ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﺗﻮﻟّﺪ وي را ‪ 1248‬ﺷﻤﺴﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده‪-‬‬
‫اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮان از ﮐﺘﺎب »ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان« اﺛﺮ آﻗﺎي ﺑﺎﻗﺮ ﻋﺎﻗﻠﯽ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ در آن‪ ،‬از »ﻧﯿ‪‬ﺮاﻟﺴ‪‬ﻠﻄﺎن«‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي‬
‫دورهي دوم ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻧﻮاﯾﯽ« ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪ و‬
‫در ﮐﺘﺎب »رﺟﺎل ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان« اﺛﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻧﻈﺮي از وي ﺑﺎ ﻧﺎم »اﺣﻤﺪ‬
‫ﻧﻮاﯾﯽ« ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب »ﻧﻮا‪ ،‬روﺳﺘﺎﯾﯽ در‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي« اﺛﺮ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬
‫ﺑﻼﻟﯽ ﻣﻘﺪ‪‬م »ﻧﯿﺮاﻟﺴﻠﻄﺎن« ﺑﺎ ﻧﺎم »ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻗﻠﯽ ﻧﻮاﯾﯽ« ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻪ‪ :‬ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﻃّﻼﻋﺎت ذﮐﺮ ﺷﺪه در ﮐﺘﺐ ﻣﻮﺟﻮد داراي ﻧﻮاﻗﺺ ﺟﺪ‪‬ي‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﮐﻪ در اداﻣﻪي ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪي از آنﻫﺎ اراﺋﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ (.‬در ﮐﺘﺎب‬
‫»ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﺰارهي آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن« ﮐﻪ در آن از ‪ 40‬ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ادﺑﺎ و ﺷﻌﺮاي‬
‫آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﻧﺎم آﯾﺖ اﷲ ﺣﺴﻦ ﺣﺴﻦزاده‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪11‬‬

‫آﻣﻠﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺗﻘﯽ داﻧﺶ ﭘﮋوه‬
‫و ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﺘﺎب »ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ« ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﺴﺘﺮده‪-‬‬
‫ﺗﺮي را درﺑﺎرهي ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎزﺗﺎب داده و از اﯾﻦرو‪ ،‬ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ ﺳﺨﻦ‬
‫در ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬درﺑﺎرهي اﻣﺘﯿﺎزات و ﻧﻮاﻗﺺ اﯾﻦ‬
‫اﺛﺮ در ﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪي ﻧﮑﺎﺗﯽ ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪(.‬‬
‫‪ (4‬روش ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻘﻄﻊ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ درﺑﺎرهي ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان اﺳﺖ‪،‬‬
‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﯿﺰ ﻻﺟﺮم اﺳﻨﺎدي و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي اﺳﺖ و اﻟﺒﺘّﻪ واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﯿﺶ‬
‫ﺑﺮداري از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮ‪ ،‬دادهﻫﺎ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮔﺮدآوري و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺿﻤﻨﺎً در روشﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ رﻫﯿﺎﻓﺖ‪» ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ« ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﮑﺘﻮب دادهﻫﺎي ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮ اﺳﺎس دادهﻫﺎي ﮐﺘﺎب »ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان‬
‫آﻣﻞ«‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻻزم اﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﯽ ﻣﻮرد ﻣﺮاﺟﻌﻪ‪ ،‬در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺆﻟّﻔﺎن آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ و در ﻣﻮاردي ﻏﯿﺮ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎم اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ در ﺟﺪول زﯾﺮ آﻣﺪهاﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪه‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت‬ ‫ﻧﺎم ﮐﺘﺎب‬ ‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻣﻮﻟﻒ‬

‫ﯾﮏ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﻧﺎدره ﮐﺎران) ﺳﻮﮔﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﻣﻮران ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ادﺑﯽ(‬ ‫اﻓﺸﺎر‪ ،‬اﯾﺮج‬ ‫‪1‬‬
‫ﻫﺸﺖ ﺟﻠﺪ رﺣﻠﯽ‬ ‫اﻋﯿﺎن اﻟﺸﯿﻌﻪ‬ ‫اﻣﯿﻦ ﻋﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ‬ ‫‪2‬‬
 ‫‪ ■ 12‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﯾﮏ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﺰاره آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن‬ ‫اﯾﺎز‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‬ ‫‪3‬‬

‫ﺷﺶ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل اﯾﺮان‪ ،‬ﻗﺮن ﻫﺎي‪12،13،14‬ﻫﺠﺮي‬ ‫ﺑﺎﻣﺪاد ‪ ،‬ﻣﻬﺪي‬ ‫‪4‬‬
‫ﯾﮏ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ :‬داﻧﺸﻮران ﺗﭙﻮري‬ ‫ﺑﺮزﮔﺮ اردﺷﯿﺮ‬ ‫‪5‬‬

‫دوﺟﻠﺪ‬ ‫ﺗﺮاﺟﻢ اﻟﺮﺟﺎل‬ ‫ﺣﺴﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ‬ ‫‪6‬‬

‫ﻧﻪ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان‬ ‫راﺿﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺮﯾﻒ‬ ‫‪7‬‬
‫ﯾﮏ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﺷﻌﺮاي ﻣﺎزﻧﺪران و ﮔﺮﮔﺎن‬ ‫زﻣﺎﻧﯽ ﺷﻬﻤﯿﺮزادي‪ ،‬ﻋﻠﯽ‬ ‫‪8‬‬
‫ﯾﮏ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﻣﺎزﻧﺪران ) ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل ﻣﻌﺎﺻﺮ( ﺟﻠﺪ دوم‬ ‫ﺷﺎﯾﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺎس‬ ‫‪9‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺟﻠﺪي‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ رﺟﺎل و ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‬ ‫ﺷﮑﻮري‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ‬ ‫‪10‬‬
‫ﺷﺶ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﺗﮑﻤﻠﮥ اﻣﻞ اﻵﻣﻞ‬ ‫ﺻﺪر‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺣﺴﻦ‬ ‫‪11‬‬
‫ﯾﮏ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻣﺎزﻧﺪران ﺟﻠﺪ اول‬ ‫ﻃﺎﻫﺮي ﺷﺒﺎب‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪12‬‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﻃﺒﻘﺎت اﻋﻼم اﻟﺸﯿﻌﮥ‬ ‫ﻃﻬﺮاﻧﯽ‪ ،‬آﻗﺎﺑﺰرگ‬ ‫‪13‬‬
‫ﺳﻪ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‬ ‫ﻋﺎﻗﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻗﺮ‬ ‫‪14‬‬
‫ﯾﮏ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻣﻞ‬ ‫ﻋﻼﻣﻪ‪ ،‬ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪﯾﻦ‬ ‫‪15‬‬
‫ﯾﮏ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‬ ‫ﻏﻔﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‬ ‫‪16‬‬
‫ﯾﮏ ﺟﻠﺪ‬ ‫اﻻﺟﺎزه اﻟﮑﺒﯿﺮه‬ ‫ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻧﺠﻔﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺷﻬﺎب‬ ‫‪17‬‬
‫اﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﯾﮏ ﺟﻠﺪ‬ ‫اﺧﺘﺮان ﺟﺎوﯾﺪ و ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ‬ ‫ﻣﺪاﺣﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ‬ ‫‪18‬‬
‫ﯾﮏ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ‬ ‫ﻣﺪاﺣﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ‬ ‫‪19‬‬
‫ﺟﻠﺪ اول‬ ‫زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺎﻣﻪ رﺟﺎل و ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ اﯾﺮان )‪1299-1320‬ش(‬ ‫ﻣﺮﺳﻠﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺴﻦ‬ ‫‪20‬‬
‫ﻫﺸﺖ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﻣﮑﺎرم اﻵﺛﺎر‪ :‬در اﺣﻮال رﺟﺎل دو ﻗﺮن ‪ 13‬و ‪ 14‬ﻫﺠﺮي‬ ‫ﻣﻌﻠﻢ ﺣﺒﯿﺐ آﻣﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‬ ‫‪21‬‬
‫ﻗﻤﺮي‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺟﻠﺪ‬ ‫اﺛﺮ آﻓﺮﯾﻨﺎن‬ ‫ﻧﺼﯿﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪22‬‬
‫ﯾﮏ ﺟﻠﺪ‬ ‫رﺟﺎل ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺗﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ‬ ‫‪23‬‬
‫ﯾﮏ ﺟﻠﺪ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت اﯾﺮان ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﻠﻤﺎي دﯾﻨﯽ‬ ‫ﻧﻮري ﮐﻮﺗﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎم اﻟﺪﯾﻦ‬ ‫‪24‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺎﻋﺮان‬
‫‪3‬‬
‫دو ﺟﻠﺪي‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﻮران ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‬ ‫ﺷﻮراي ﻋﺎﻟﯽ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﻮران‬ ‫‪25‬‬

‫‪ .3‬ﺗﺎ ﺟﻠﺪ دوم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺟﻠﺪﻫﺎي ﺑﻌﺪي اﺟﺎزه ﭼﺎپ داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪13‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ روﺷﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﮔﺰﯾﻨﺶ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫دوﮔﻮﻧﻪ ﻣﻌﯿﺎر اراﺋﻪ داد‪.‬‬

‫‪» .1.4‬ﻣﻌﯿﺎر درﺟﻪي او‪‬ﻟﯽ«‪ :‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻼك‪،‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه و اﻓﺮاد ﺑﺮ اﺳﺎس آن اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت واﺿﺢﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان در ﺑﻌﺪ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻣﺆﻟّﻔﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻌﺪاد ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﯾﺎ اﺷﺘﻬﺎر ﺑﻪ ﺻﻔﺎت و‬
‫ﺷﺎﺧﺺﻫﺎﯾﯽ )ﭼﻮن آﯾﮥاﷲ‪ ،‬اﺳﺘﺎد و ‪ ( ...‬را ﻣﻼك ﮔﺮﻓﺖ و در ﺑﻌﺪ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻦ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿ‪‬ﺖ در ﺳﻄﺢ اﺳﺘﺎن ﯾﺎ ﻓﺮاﺗﺮ از آن را؛ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﻓﺮاد ﻏﯿﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﯾﺎ ﮐﻤﺘﺮ‬
‫از آﯾﮥاﷲ و اﺳﺘﺎد‪ ،‬از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫‪».2.4‬ﻣﻌﯿﺎر درﺟﻪي دوﻣﯽ«‪ :‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس دادهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺮدآوري ﺷﺪه و ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪي آنﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺮﺳﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد داراي ﭼﻪ دﺳﺘﺎورد ﻋﻠﻤﯽ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻼك‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب ﻧﺎم آﻧﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس روش دوم )ﻣﻼك درﺟﻪي دوﻣﯽ( ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو دﺳﺖ ﮐﻢ ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪25‬ﮔﺎﻧﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه ﻣﺒﻨﺎي‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .5‬ﻗﺎﻟﺐ ﺑﺤﺚ‪:‬‬
‫اﻟﮕﻮي ﻣﺒﺎﺣﺚ اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﻣﺤﻮر ﻗﺮار دادن »ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ«‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﮔﺰﯾﻨﺶ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬در ﯾﮏ ﮔﺎم ﺑﻪ ﺑﯿﺎن‬
 ‫‪ ■ 14‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫اﻣﺘﯿﺎزات اﺛﺮ ﯾﺎدﺷﺪه و ﻧﻮاﻗﺺ روﺷﯽ و ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و در ﮔﺎم‬

‫ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در آن اﺛﺮ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﺳﺘﺨﺮاج دادهﻫﺎي اﯾﻦ اﺛﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪،‬‬
‫در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ اﺛﺮ ﯾﺎدﺷﺪه ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و آنﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در دورهي‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬از آنﻫﺎ اﺳﺘﺨﺮاج و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﺣﺪود و ﻧﻘﻄﻪي ﺗﻤﺮﮐﺰ‪:‬‬
‫ﻣﻘﻄﻊ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ در اﯾﻦ اﺛﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺰﯾﻨﺶ اﯾﻦ ﺑﺮﻫﻪي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﻪ‬
‫ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﮐﻢاﻫﻤ‪‬ﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ آﻣﺪه ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻫﻮﻻﮔﻮﺧﺎن ﻣﻐﻮل‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان و ﻋﻤﻠﮑﺮدآنﻫﺎ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﺨﺒﻪي‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﺑﻪدﺳﺖ »ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻦ ﺑﻨﺪار آﻣﻠﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ« ﺑﻪ‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم ﻣﺸﺮّف ﺷﺪﻧﺪ‪) .‬رﺣﻤﺘﯽ ﻧﯿﺎ‪ ،1388 :‬ص‪ (120‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ داﻣﻨﻪي ﻣﺒﺎﺣﺚ و‬
‫ﮔﺰارش اﯾﻦ ﻣﮑﺘﻮب را ﻣﯽﺗﻮان ﮔﺴﺘﺮش داد؛ اﻣ‪‬ﺎ دﻟﯿﻞ ﮔﺰﯾﻨﺶ ﻣﻘﻄﻊ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﻣﺤﺘﻮاي ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺑﺎ ﻣﻘﻄﻊ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه در »ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در‬
‫ﺗﺤﻮ‪‬ﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ :‬از ﺟﻨﺒﺶ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن دﻓﺎع ﻣﻘﺪس«‪،‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ب( ﻧﻘﺪ و ﻧﻈﺮي ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‪:‬‬

‫ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﻣﮑﺘﻮب‪ ،‬در ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ زﯾﺮ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﻣﺘﯿﺎزات ﮐﺘﺎب ‪ .2‬ﻧﻮاﻗﺺ روﺷﯽ و ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ اﺛﺮ ‪ .3‬ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪15‬‬

‫‪ .1‬اﻣﺘﯿﺎزات اﺛﺮ‪:‬‬

‫ﺑﯽ ﺷﮏ ﮐﺘﺎب »ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ«‪) ،‬ﻏﻔّﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪ ،1386 ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬

‫ﻧﺸﺮ رﺳﺎﻧﺶ(‪ ،‬از آﺛﺎر ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ در ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻧﺨﺒﮕﺎن آﻣﻠﯽ و ‪-‬ﺑﺎ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﭘﯽ ﻣﯽآﯾﺪ‪» -‬ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪي ﮐﺘﺎب اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﺣﺪود ‪ 30‬ﺳﺎل ﺑﺮاي ﮔﺮدآوري‬
‫دادهﻫﺎ ﺗﻼش ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎزﺗﺎب ﺑﺮﺧﯽ از دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﺎن اﯾﻦ ﺧﻄّﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب و ﮔﺮدآوري آنﻫﺎ –ﮐﻪ اﻟﺒﺘّﻪ اﻣﺮ دﺷﻮاري اﺳﺖ‪ -‬ﺣﮑﺎﯾﺖ از ﺳﻌﯽ ﺑﻠﯿﻎ‬
‫اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ و اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﺑﺎﻻي ﻣﺆﻟّﻒ دارد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ از ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﭼﻮن ﻓﺮﯾﺪون ﺟﻢ‪ ،‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ و آرش ﮐﻤﺎﻧﮕﯿﺮ آﻏﺎز ﻧﻤﻮده و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﺼﺮ ﭘﻬﻠﻮي را‬
‫ﭘﻮﺷﺶ داده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮع ﺗﻌﺪاد ‪ 112‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي آﻣﻠﯽ را رواﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻧﻘﺎﯾﺺ روﺷﯽ و ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ‪:‬‬

‫اﺛﺮ ﯾﺎدﺷﺪه از ﺟﻬﺖ روﺷﯽ و ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ داراي ﻧﻮاﻗﺼﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪم رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻧﮑﺎت روﺷﯽ و ﺷﮑﻠﯽ‪ ،‬در ﻣﺤﺘﻮا ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬارده و ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻧﻘﺎﯾﺺ ﯾﺎ اﺷﮑﺎﻻت ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﺮار زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮏ‪ :‬اﮔﺮ ﻫﺪف ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب دادن ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي »ﺣﻘﯿﻘﯽ« آﻣﻠﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ آن‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي »اﺳﻄﻮرهاي« ﮐﺘﺎب )ﭼﻮن ﻓﺮﯾﺪون ﺟﻢ‪ ،‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ و آرش‬
‫ﮐﻤﺎﻧﮕﯿﺮ(‪ ،‬ﯾﺎ اﺳﺎﺳﺎً ﺑﺎزﺗﺎب ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﯾﺎ در ﻓﺼﻞ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﺑﺎ ﺷﺮح ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ در‬
 ‫‪ ■ 16‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ اﻧﻌﮑﺎس ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮز ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي واﻗﻌﯽ از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻫﺎي ﻓﺮا ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫دو‪ :‬آﻣﻠﯽ داﻧﺴﺘﻦ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﯾﺎ اﺳﻄﻮرهاي ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺣﺪ‪‬‬
‫اد‪‬ﻋﺎي ﺑﺪون دﻟﯿﻞ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪات ﺟﺪ‪‬ي دارد‪ .‬در اﯾﻦ اﺛﺮ‪ ،‬ﮐﻤﺒﻮد ادﻟّﻪ و‬
‫ﻣﺴﺘﻨﺪات درﺑﺎرهي ﺑﺴﯿﺎري از ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻪ‪ :‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﮐﺘﺎب آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻨﺪي دﻗﯿﻖ از واژهي‬
‫»ﺷﺨﺼﯿﺖ« و ﺑﺪون اراﺋﻪي اﻟﮕﻮي ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺰﯾﻨﺶ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو از ﯾﮏ ﺳﻮ دﺳﺖﮐﻢ ﺟﺎﻣﻊ اﻓﺮاد ﻧﯿﺴﺖ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮان دﻟﯿﻞ ذﮐﺮ‬
‫ﻧﺎم اﻓﺮاد و ﻣﻌﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮدن آنﻫﺎ را در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺣﻖ از ﺷﺨﺼﯿﺖ آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي آﻣﻠﯽ‪) ،‬ﮐﻪ اﺻﺎﻟﺘﺎً اﻫﻞ‬
‫رﯾﻨﻪ ﻻرﯾﺠﺎناﺳﺖ و ﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ و ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ ﺣﻖّ اﺳﺘﺎدي‬
‫دارد( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ آﻣﻠﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﭘﺪر اﯾﺸﺎن‬
‫»اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻏﺮوي آﻣﻠﯽ« ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن در ﻫﻤﯿﻦ اﺛﺮ‪ ،‬ﻫﻢ درس و ﺑﺤﺚ‬
‫ﺷﯿﺦ ﺷﻬﯿﺪ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮري در ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺗﻬﺮان و ﻧﺠﻒ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪ ،‬از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻫﺎي‬
‫آﻣﻠﯽ ﻗﻠﻤﺪاد ﻧﺸﺪه و ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺘﻘﻠّﯽ ﺑﻪ او اﺧﺘﺼﺎص ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ از ﺳﺮدار »اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ«‪ ،‬از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺷﺎﺧﺺ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮار اﯾﺸﺎن ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﻣﻼ ﺑﺎﺷﯽ«‪ ،‬اﯾﺮاﯾﯽ اﻻﺻﻞ و ﻫﻢ ﭘﺎﯾﻪي ﺷﯿﺦ‬
‫ﻓﻀﻞاﷲ و ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻨّﺒﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اﺷﺎرهاي ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻄﺎي ﻓﺎﺣﺶ در اﻧﺘﺨﺎب ﺑﺴﯿﺎري از ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ رخ ﻣﯽدﻫﺪ؟ در‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪17‬‬

‫واﻗﻊ ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞ ﺑﺮوز ﻣﺸﮑﻞ ﯾﺎ ﺧﻄﺎي ﯾﺎد ﺷﺪه آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﮕﻮ و ﻣﻌﯿﺎر‬
‫روﺷﻨﯽ در ﻣﺪﺧﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب اﻓﺮاد و ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ از ﻏﯿﺮ آﻧﺎن‪،‬‬
‫در ﻓﺮاروي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻗﺮار ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎر‪ :‬ﻧﻘﯿﺼﻪي دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب‪ ،‬دادهﻫﺎي ﻏﯿﺮﻣﻨﻈّﻢ و ﺑﻪ ﻫﻢ رﯾﺨﺘﻪي اﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﻣﺤﺘﺮم‪ ،‬در ﻣﻌﺮّﻓﯽ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮﻫﺎﯾﯽ را در اﺑﺘﺪاي راه ﺑﺮ ﻣﯽﺷﻤﺮد و ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس آنﻫﺎ‪ ،‬دادهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد را رﺻﺪ ﻧﻤﻮده ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه‬
‫روﺷﻦ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ ﭼﻪ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﭼﻪ دادهﻫﺎﯾﯽ‬
‫در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﯿﺴﺖ و ‪. ...‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﮐﺘﺎب‪:‬‬
‫در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر از ﻣﺠﻤﻮع ‪ 53‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ )از ﻗﺎﺟﺎرﯾ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ( در‬
‫ﮐﺘﺎب »ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ«‪ 32 ،‬ﻧﻔﺮ )ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﻤﯽ( ﮐﻪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺶ ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮ زﯾﺮ‪ ،‬ﻣﻌﺮّﻓﯽ اﺟﻤﺎﻟﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺗﻼش ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺮ آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ اﻓﺮادي ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه ﺻﺎﺣﺐ ﻗﻠﻢ ﻗﻄﻌﺎً ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽاﻧﺪ )و اﯾﻦ ﺗﻌﻠّﻖ‬
‫در ﮐﺘﺎب ﯾﺎدﺷﺪه ﯾﺎ در ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺪهاﺳﺖ( ﮔﺰﯾﻨﺶ ﺷﻮﻧﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻓﺮادي‬
‫ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻮدن آﻧﺎن ﺗﺮدﯾﺪ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺰرﮔﺎن وﺷﺨﺼﯿﺖ ﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‬
‫)ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ در ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪(.‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‬ ‫اﺳﺘﺎدان‪،‬‬ ‫ﻋﻠﻤﯽ‪،‬‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬ ‫اﻫﻞ‬ ‫ﺳﺎل ﻣﯿﻼد و‬ ‫ﻟﻘﺐ و‬ ‫ﻧﺎم و ﻧﺎم‬
‫ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﺮﺗﺮ و آﺛﺎر‬ ‫در ﮔﺬﺷﺖ‬ ‫ﻧﺴﺐ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‬
‫ﻣﻬﺮدار و ﻣﻨﺸﯽ اﺳﺮار آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ ﺗﺨﻠﺺ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ )ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ‬ ‫روﺳ‬ ‫در ﻗﺮن ‪13‬‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻠﻘﺐ‬ ‫ﻗﻠﯽ‬ ‫رﺿﺎ‬ ‫‪1‬‬

‫ﺧﺎن و ﻓﺘﺢ ﻋﻠﯿﺸﺎه و وزﯾﺮ رﺳﺎﯾﻞ‬ ‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ(‬ ‫ﺗﺎي‬ ‫ﻣﯽزﯾﺴﺘﻪ‬ ‫ﻣﻨﺸﯽ‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯿﺸﺎه‬ ‫ﻧﻮا‬ ‫اﺳﺖ و در‬ ‫اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ و‬
‫ﺳﺎل‪1237‬ﻗﻤﺮ‬ ‫از ﻧﻮادﮔﺎن‬
‫ي درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯽ‬ ‫اﻣﯿﺮ‬
 ‫‪ ■ 18‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫)زﻣﺎﻧﯽ‬ ‫ﺷﯿﺮ ﻧﻮاﯾﯽ)‬

‫وزﯾﺮ‬
‫ﺷﻬﻤﯿﺮزادي‪،‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﺷﻌﺮاي‬ ‫ﻋﻠﯽ‬ ‫ﺣﺴﯿﻦ‬
‫و‬ ‫ﻣﺎزﻧﺪران‬ ‫ﺑﺎﯾﻘﺮا(‬
‫ﮔﺮﮔﺎن(‬
‫در زﻣﺎن ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه وزارت‬ ‫در ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ دﺳﺖ داﺷﺖ ‪.‬‬ ‫روﺳ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ رﺿﺎ‬ ‫ﻣﯿﺮزا‬ ‫‪2‬‬

‫ﻓﺎرس و ﺧﺮاﺳﺎن و ﺳﺎﻟﻬﺎ دﯾﻮان‬ ‫ﺗﺎي‬ ‫ﻗﻠﯽ ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ‬

‫اﻧﺸﺎي ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر را ﺑﻪ‬ ‫ﻧﻮا‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫ﻋﻬﺪه داﺷﺖ ‪.‬‬
‫از ﺣﮑﻤﺎي ﻧﺎﻣﯽ دوره ﻗﺎﺟﺎر‬ ‫در ‪1270‬ه‪.‬ق‬ ‫ﺣﺎج ﺳﯿﺪ‬ ‫ﺳﯿﺪ رﺿﯽ‬ ‫‪3‬‬

‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﮑﻤﺖ از‬ ‫از‬ ‫دﯾﺪه‬ ‫رﺿﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺸﻬﻮر ﻣﻼ ﻋﻠﯽ ﻧﻮري‬ ‫ﻓﺮو‬ ‫ﺟﻬﺎن‬ ‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‬
‫و در ﻋﺮﻓﺎن ﺷﺎﮔﺮد ﻣﻼﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺑﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮ آﺑﺎده اي ﺑﻮد‪ .‬در زﻣﺎن‬
‫ﺧﻮد از ﻧﺎمآوران ﺣﮑﻤﺖ ﻣﺸﺎ و‬
‫اﺷﺮاق و ﻋﺮﻓﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ‬
‫رﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺒﺮزي ﭼﻮن‬
‫آﻗﺎ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﻗﻤﺸﻪ اي و ﺣﺎج‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻧﺼﺮﯾﺮ ﮔﯿﻼﻧﯽ را ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬وي ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ درﺷﻌﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻃﺒﻊ آزﻣﺎﯾﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1263‬اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ او را‬ ‫روﺳ‬ ‫در ‪36‬ﺳﺎﻟﮕﯽ‬ ‫اﺣﻤﺪ ﺧﺎن‬ ‫اﺣﻤﺪ‬ ‫‪4‬‬

‫ﺑﺮاي آرام ﮐﺮدن ﺷﻮرش ﻓﺎرس‬ ‫ﺗﺎي‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ درﯾﺎ‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﭘﺲ آن‬ ‫ﻧﻮا‬ ‫ﺑﯿﮑﯽ‬
‫ﺑﺮﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ او‬ ‫)ﻋﻤﯿﺪ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ آراﻣﺶ را ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻤﻠﮏ(‬
‫ﻣﺪﺗﯽ ﻣﻌﺎون ادارهي ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت‬ ‫ﭘﺴﺮ ﺑﺰرگ‬
‫درﺑﺎر ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻤﺖ‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ ﻗﻠﯽ‬
‫ﺑﻌﺪي وي ژﻧﺮال ﻗﻨﺴﻮل اﯾﺮان‬ ‫ﺧﺎن‪ ،‬ﭘﺴﺮ‬
‫در ﺗﻔﻠﯿﺲ ﺑﻮده‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ دﯾﻮان‬ ‫ﭼﺮاﻏﻌﻠﯽ‬
‫ﺑﯿﮑﯽ اردوي ﺷﺎه ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪ .‬در‬ ‫ﺧﺎن‬
‫‪1269‬ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻣﻌﯿﻦ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‪ .‬در‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻮﺷﻬﺮ و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ‬ ‫اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ‬
‫ﺑﻨﺎدر ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪ و‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻔﺘﺨﺮ‬
‫ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ درﯾﺎﺑﯿﮑﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻨﻮان‬
‫درﯾﺎﺑﯿﮑﯽ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫در وﺻﯿﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻓﺮزﻧﺪ ده‬ ‫ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ را اﺑﺘﺪا ﻧﺰد‬ ‫ﻗﺮﯾﻪ‬ ‫در ‪1310‬ه‪.‬ق‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻟﻄﻒ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻟﻄﻒ‬ ‫‪5‬‬

‫ﺳﺎﻟﻪ اش را ﺑﻪ دوﺳﺘﺶ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﭘﺪر و ﺳﭙﺲ در ﺗﻬﺮان و اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫ي‬ ‫ﻧﺠﻒ‬ ‫در‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪19‬‬

‫ﮐﺎﻇﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺳﭙﺮد‪.‬‬ ‫آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻮم ﻋﺎﻟﯽ‬ ‫اﺳﮏ‬ ‫وﻓﺎت ﮐﺮده و‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫آﻣﻠﯽ‬
‫از ﺗﺎﻟﯿﻔﺎﺗﺶ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻀﺎح‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺠﻒ اﺷﺮف رﻓﺖ‪ .‬در ﻓﻘﻪ و‬ ‫ﺟﺎ‬ ‫درﻫﻤﺎن‬ ‫)اﺳﮑﯽ(‬
‫اﻟﻤﻀﺎﻣﯿﻦ و ذرﯾﻌﻪ اﻻﻋﺘﻤﺎد در‬ ‫اﺻﻮل از ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ‬ ‫دﻓﻦ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫اﺻﻮل ﻓﻘﻪ ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻣﺮﺗﻀﯽ اﻧﺼﺎري ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ‬ ‫ﻣﻼرﺿﺎ ﻗﻠﯽ‬
‫ﮐﺎﻇﻢ‬ ‫ﻣﻼﻣﺤﻤﺪ‬ ‫آﺧﻮﻧﺪ‬ ‫از‬
‫ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﻫﻢ درس و ﻫﻢ ﺣﺠﺮه‬ ‫روﺣﺎﻧﯿﻮن‬
‫ﺑﻮد‪ .‬در ﺣﻮزه ﺑﻪ درﺟﻪ اﺟﺘﻬﺎد‬ ‫و‬ ‫ﺑﺎﺗﻘﻮا‬
‫رﺳﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻮرد‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻮد‪.‬‬
‫از ﺷﺎﮔﺮدان ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺣﮑﻤﺖ‬ ‫درﺳﺎل‬ ‫ﻣﯿﺮزا ﺳﯿﺪ‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪6‬‬

‫از ﻃﺮف‬ ‫ﺣﮑﯿﻢ اﻟﻬﯽ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪1253‬ه‪.‬ق‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫آﻣﻠﯽ‬

‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺑﻪ ﺷﻤﺲ اﻻدﺑﺎ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻤﺲ‬
‫ﻣﻔﺘﺨﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ دو زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و‬ ‫اﻻدﺑﺎ آﻣﻠﯽ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ آﺛﺎر ﻣﻨﻈﻮم دارد‪.‬‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﺣﺎﺟﯽ ﺳﯿﺪ‬
‫رﺿﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺑﺮﮔﺰار ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﻌﺰﯾﻪ‬ ‫از ﺷﻌﺮاي ﺗﻮاﻧﺎي آﻣﻞ ﺑﻪ وﯾﮋه‬ ‫ﺣﺪود‬ ‫ﺷﯿﺦ‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ‬ ‫‪7‬‬

‫و ﺷﺒﯿﻪ ﺧﻮاﻧﯽ و ﻋﺎﺷﻮرا ﺣﺴﯿﻨﯽ‬ ‫در ﻫﺠﻮ و ﺑﺪﯾﻬﻪ ﺳﺮاﯾﯽ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪1265‬ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ‬ ‫ﺑﯿﻀﺎي‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮش ﻧﻮﯾﺲ ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﺪ و ‪90‬ﺳﺎل‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫ﻋﻤﺮ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫ﺑﯿﻀﺎ‬

‫از ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺷﻌﺎرش‪:‬‬ ‫ﻣﺪارج ﻋﻠﻤﯽ زﯾﺎدي ﻃﯽ ﻧﮑﺮد‪.‬‬ ‫ﻧﯿﺎك‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﻏﻼم‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫ﻏﻼم ﻋﻠﯽ‬ ‫‪8‬‬

‫»ﺗﺎ در ﺟﻬﺎن ﻫﻮا و ﻫﻮس ﺑﺮ ﺗﻮ‬ ‫اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺟﺬﺑﻪ‪ ،‬اﺷﻌﺎر زﯾﺒﺎ و‬ ‫‪1266‬ه‪.‬ق‬ ‫ﻋﻠﯽ ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﻣﯿﺮ وﻟﯽ‬
‫ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ‬ ‫ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ اي از وي ﺑﺮوز ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻤﺲ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻘﺎم ﻣﯿﺮوﻟﯽ را ﻣﮑﻦ‬ ‫دﯾﻮاﻧﺶ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ده ﻫﺰار ﺑﯿﺖ‬ ‫در ‪ 1321‬در‬ ‫اﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﻫﻮس«‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ در‬ ‫ﺗﻬﺮان وﻓﺎت‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﺳﺎل‪ 1351‬ه‪.‬ق ﭼﺎپ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﯾﺎﻓﺖ و در‬ ‫وﻟﯽ‬ ‫ﻣﯿﺮ‬
‫»ﻧﯿﺴﺖ درﺧﻮر ﻫﺮﮐﺲ ﺗﺎ ﻓﯿﺾ‬ ‫در ‪ 52‬ﺳﺎﻟﮕﯽ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ‪ ،‬از‬ ‫اﻣﺎﻣﺰاده‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ از ﺧﺪا‬ ‫ﺗﻌﻠﻘﺎت دﻧﯿﻮي دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪ و‬ ‫ﻫﺎﺷﻢ ﺷﻤﯿﺮان‬ ‫از ﺳﺎدات‬
‫ﻓﯿﺾ او را ﻣﻦ در اﯾﻦ ﮔﯿﺘﯽ ﺳﺰا‬ ‫راه ﻋﺎرﻓﺎن در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ و در‬ ‫ﻣﺪﻓﻮن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺴﯿﻨﯽ‬
‫و درﺧﻮرم‪« .‬‬ ‫زﻫﺪ و ﺗﻘﻮي و‪ ...‬ﺑﻪ درﺟﻪ ﮐﻤﺎل‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺘﻮر آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن در‬ ‫ﻣﯿﺮزا‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪9‬‬

‫ﺷﯿﺮاز و در ذﯾﺤﺠﻪ‪ 1206‬اﻫﻞ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

 ‫‪ ■ 20‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫وﻋﯿﺎل ﻟﻄﻒ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن زﻧﺪ را ﺑﺎ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ)ﻣ‬

‫‪12000‬ﻧﻔﺮ ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎي ﮐﻠﻬﺮ و‬ ‫ﯾﺮزا ﻣﺤﻤﺪ‬
‫‪ ....‬ﺑﻪ اﺳﺘﺮآﺑﺎد ﮐﻮﭼﺎﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل‬ ‫ﺑﯿﮏ‬
‫‪ 1218‬ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا ﻧﺎﯾﺐ اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺑﺎ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ(‬
‫اردوي ﻧﻈﺎم ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﺳﻮي‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫روﺳﯿﻪ‬ ‫ﺗﺠﺎوزات‬ ‫ﺣﺴﯿﻦ ﺧﺎن‬
‫آذرﺑﺎﯾﺠﺎن رﻫﺴﭙﺎر ﺷﺪ او از‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺧﺪﻣﺎت ﭘﺪر در ﺳﭙﺎ ه‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر و‬
‫دﺳﺘﮕﯿﺮي و ﻗﺘﻞ ﻏﻼم ﻋﻠﯽ ﺧﺎن‬
‫ﺳﭙﯿﺪ و ﺳﯿﺎه ﺣﮑﺎم ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‬
‫از ﻃﺮف ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻻرﯾﺠﺎن و‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ دهﻫﺎﯾﯽ در اﻃﺮف آﻣﻞ‬
‫ﻣﻔﺘﺨﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫داراي اﻓﺘﺨﺎرات ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺳﺮداري‬ ‫اﺳﮏ‬ ‫‪1221‬‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻠﻘﺐ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ اﻣﯿﺮ‬ ‫‪10‬‬

‫و ﺣﺎﮐﻢ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ش و در ﺳﺎل‬ ‫اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم‪،‬‬ ‫ﻣﺨﺘﺎري‬

‫اﻗﺪاﻣﺎﺗﺶ ﺷﺮﮐﺖ در ﺳﺮﮐﻮب‬ ‫وﻓﺎت‬ ‫‪1326‬‬ ‫ﭘﺴﺮ‬
‫ﺷﻮرش ﺗﺮاﮐﻤﻪ )ﺗﺮﮐﻤﻦ ﻫﺎ( در‬ ‫ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻏﻼﻣﻌﻠﯽ‬
‫ﺳﺎل ‪ 1300‬ق اﺳﺖ‪ .‬او ﭘﺲ از‬ ‫ﺧﺎن)‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ دو ﺑﺎر ﺑﺎ دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰي و‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﻣﺸﺰوﻃﻪ ﺧﻮاه ﻧﺒﺮد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺎس ﻗﻠﯽ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ‬ ‫ﺧﺎن ﺛﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫از روﺳﯿﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ از ﺳﻪ ﻃﺮﯾﻖ‬ ‫ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎن(‬
‫از ﺳﻤﺖ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺣﻤﻠﻪ‬ ‫ﺟﺪش‬
‫ﺑﺮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﻬﺎي دﯾﮕﺮ وي‬ ‫ﻣﯿﺮزا‬
‫دﺳﺘﮕﯿﺮي ﻣﯿﺮﻫﺎﺷﻢ ﺗﺒﺮﯾﺰي و‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﺗﺤﻮﯾﻞ آن ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺪام‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫وي ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫از‬ ‫ﯾﮑﯽ‬
‫در زﻣﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ دوﺳﺎل ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن‬
‫ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﺗﺒﻌﯿﺪ ﮔﺸﺖ‪ .‬و ﭘﺲ از ﺑﻪ‬ ‫آﻏﺎ‬ ‫ﺳﭙﺎه‬
‫ﻗﺪرت رﺳﯿﺪن رﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﻣﻮﻃﻨﺶ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺮﺳﯿﻮ ﻣﺴﺌﻮل ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪرﺳﻪ‬ ‫راﻫﯽ ﻧﺠﻒ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺰد آﺧﻮﻧﺪ ﻣﻼ‬ ‫ﻗﺮﯾﻪ‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫اﷲ‬ ‫آﯾﺖ‬ ‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‬ ‫‪11‬‬

‫ﻋﺎﻟﯽ ﺳﭙﻪ ﺳﺎﻻر ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ اﻣﺮ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﻔﯿﺾ‬ ‫اﯾﺮاي‬ ‫‪1295‬ﻫﺠﺮي‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻓﺮﺳﯿﻮ‬ ‫ﻓﺮﺳﯿﻮآﻣﻠﯽ‬
‫ﻗﻀﺎوت دﻋﻮت ﺷﺪ و اﺳﺘﻨﮑﺎف‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬در زﻫﺪ و ﺗﻘﻮي اﺷﺘﻬﺎر‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎ‬ ‫ﻗﻤﺮي ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫اﯾﺮاﯾﯽ‪.‬‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪21‬‬

‫ورزﯾﺪ از ﻃﺮف درﺑﺎر ﻣﻮرد ﺑﯽ ‪-‬‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬در ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫ن‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺪرش‬
‫ﻣﻬﺮي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‬ ‫ﻣﺴﺌﻮل‬ ‫و‬ ‫ﻣﺪرس‬ ‫‪14‬ﻣﺤﺮم‬ ‫در‬ ‫ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا‬
‫ﺗﺪرﯾﺴﺶ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺷﺪ‪ .‬و اﯾﺸﺎن‬ ‫ﻣﺪرﺳﻪ ﻋﺎﻟﯽ ﺳﭙﻪ ﺳﺎﻻر ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻬﺮ‬ ‫‪ 1368‬ﻫﺠﺮي‬ ‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬
‫ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﻪ آﻣﻞ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن‬ ‫هﻫﺎي ﺷﺎﺧﺼﯽ ﭼﻮن ﻋﻼﻣﻪ‬ ‫ﻗﻤﺮي در ﺳﻦ‬ ‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﺮ آﻧﺠﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ از آﻣﻮﺧﺘﮕﺎن‬ ‫‪ 73‬ﺳﺎﻟﮕﯽ در‬ ‫ﻣﻼ ﺑﺎﺷﯽ از‬
‫ﻣﺤﻀﺮ اوﯾﻨﺪ‪.‬‬ ‫آﻣﻞ دار ﻓﺎﻧﯽ‬ ‫ﻓﻘﻬﺎي آﻣﻞ‬
‫وي از ﺧﻮﺷﻨﻮﯾﺴﺎن ﻋﻬﺪ ﺧﻮﯾﺶ‬ ‫وداع‬ ‫را‬ ‫ﺑﻮد ‪ .‬اوﻟﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺟﻨﺎزه‬ ‫ﭘﺴﺮش‬
‫وي در آﺳﺘﺎﻧﻪ‬ ‫ﻣﯿﺮزا ﻋﻠﯽ‬
‫اﻣﺎﻣﺰاده‬ ‫دﯾﭙﻠﻢ‬
‫ﺑﻪ‬ ‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬ ‫ﭘﺰﺷﮑﯽ‬
‫ﺧﺎك ﺳﭙﺮده‬ ‫و‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﺷﺪ‪) .‬درﺑﺎره‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻠﻘﺐ‬
‫رﺣﻠﺖ‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫ﺑﺪﯾﻊ‬
‫اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ در‬ ‫و‬ ‫اﻟﺤﮑﻤﺎ‬
‫ﻣﻨﺒﻊ‬ ‫ﻫﻤﯿﻦ‬ ‫ﻣﺴﺘﻌﺎن‬
‫رواﯾﺖ ﻫﺎي‬ ‫اﻟﺪوﻟﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﯿﺰ‬ ‫دﯾﮕﺮي‬ ‫ﭘﺴﺮ دوﻣﺶ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪(.‬‬ ‫اﷲ‬ ‫آﯾﺖ‬
‫اﺑﻮﻟﻘﺎﺳﻢ‬
‫ﻓﺮﺳﯿﻮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺳﺘﺎداﻧﺶ ﭘﺪرﺷﺎن‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﮐﺮﯾﻢ‬ ‫ﺷﻬﺮ‬ ‫‪ 26‬ذي ﺣﺠﻪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪12‬‬

‫ﻻﻫﯿﺠﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ‬ ‫رﯾﻨﻪ‬ ‫‪ 1296‬ﻗﻤﺮي‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫ﻏﺮوي‬

‫ﯾﺰدي) ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺮوه( و ﻣﺮ ﺣﻮم‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎ‬ ‫ﺣﺎﯾﺮ‬ ‫در‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬ ‫آﻣﻠﯽ‬
‫آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ )ﺻﺎﺣﺐ ﮐﻔﺎﯾﻪ‬ ‫ن‬ ‫ﺣﺴﯿﻨﯽ ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫اﻻﺻﻮل(‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎﻟﯿﻔﺎﺗﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬ ‫وي در ‪27‬‬ ‫ﭘﺪرﺷﺎن‬
‫از آﻧﻬﺎ در اﺧﺘﯿﺎرﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫رﺟﺐ‬ ‫ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻧﺸﺪه اﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮﺧﯽ از رﺳﺎﻟﻪ ‪-‬‬ ‫)ﻣﻬﺮ‬ ‫‪1389‬‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺸﮑﻼت راه‬ ‫دار‬ ‫‪(1348‬‬ ‫ﻫﻤﺪرس و‬
‫و ﺳﺎرﻗﺎن از ﻧﺠﻒ ﻧﯿﺎورده و‬ ‫ﻓﺎﻧﯽ را وداع‬ ‫ﺑﺤﺚ ﺷﯿﺦ‬
‫ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻓﻀﻞ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺣﻖ اﺳﺘﺎدي ﺑﺮ آﯾﺎت‬ ‫در‬ ‫ﻧﻮري‬
‫ﻋﻈﺎم ﺣﺴﻦ زاده و ﺟﻮادي‬ ‫ﻣﺎزﻧﺪران‪،‬‬
‫آﻣﻠﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫و‬ ‫ﺗﻬﺮان‬
‫ﻧﺠﻒ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺰد آﺧﻮﻧﺪ ﻣﻼم ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﺷﯽ و‬ ‫ﻗﺮﯾﻪ‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫ﭘﺴﺮ‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪13‬‬

‫ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮ ﺧﺎن ﻗﺸﻘﺎﯾﯽ ﺷﺎﮔﺮدي‬ ‫ي‬ ‫‪1295‬ﻫﺠﺮي‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻓﻀﻞ‬ ‫ﻋﻠﯽ داﻋﯽ‬
 ‫‪ ■ 22‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻤﺰﻣﺎن زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و‬ ‫ﻧﯿﺎك‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ و در‬ ‫از‬ ‫ﺣﺴﻨﯽ‬ ‫اﻻﺳﻼم‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ‬ ‫ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﯿﺰ‬ ‫ﻋﺮﺑﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎ‬ ‫ﻣﺎه ﺻﻔ ﺮ ‪1371‬‬ ‫ﺳﺎدات‬
‫دﻓﺎﻋﯿﻪ او از اﺳﻼم در ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﮏ‬ ‫ن‬ ‫ﺑﺎ‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﻧﯿﺎك آﻣﻞ‪.‬‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﮐﻪ در ﻣﺠﻠﻪ ي‬ ‫آﻣﻞ‬ ‫‪1329‬ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﻟﻘﺐ داﻋﯽ‬
‫اﻻﺳﻼم ﭼﺎپ ﻣﯽﺷﺪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮت او‬ ‫در ‪75‬ﺳﺎﻟﮕﯽ‬ ‫اﻻﺳﻼم را‬
‫و‬ ‫ﮐﻤﮏ ﮐﺮد ‪ .‬ﭘﺲ از ﻧﺸﺮ‬ ‫در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‬ ‫ﻃﺮف‬ ‫از‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل و ‪ ...‬از ﻣﻈﻔﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﻟﻘﺐ داﻋﯽ اﻻﺳﻼم ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬ ‫ﺷﺎه داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺒﻪ ﺗﺮﻣﻪ ﺑﻪ وي داده ﺷﺪ‪ .‬در‬
‫ﺳﺎل‪1323‬ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺠﺎر اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫ﻣﻘﯿﻢ ﻫﻨﺪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻇﺮه ﺑﺎ ﻣﺒﻠﻐﺎن‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﻪ ﻫﻨﺪ ﺳﻔﺮ ﮐﺮد و در‬
‫ﺑﻤﺒﺌﯽ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ‬
‫اداﻣﻪي ﭼﺎپ ﻣﺠﻠﻪي دﻋﻮت‬
‫اﻻﺳﻼم ﻣﺒﺎدرت ورزﯾﺪ‪ .‬در ﻫﻨﺪ‬
‫دو زﺑﺎن اردو و ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﯾﺖ را‬
‫ﺟﻠﺴﻪ‬ ‫ﻫﻔﺖ‬ ‫ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ‬
‫ﻏﺎﻟﺐ ﺷﺪ‪ .‬او ﻣﺪت ﺳﯽ ﺳﺎل در‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺣﯿﺪرآﺑﺎد دﮐﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎد زﺑﺎن ﻣﺴﺎﻋﯽ ﺧﻮد‬
‫را در ادب ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮد و‬
‫»ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻈﺎم« را در ادب‬
‫ﭘﺎرﺳﯽ در ﭘﻨﺞ ﺟﻠﺪ ﻧﮕﺎﺷﺖ‪ .‬او‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن اوﺳﺘﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﺴﻠﻂ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫ازﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر او‪. :‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻈﺎم‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺮ آﺛﺎر‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﭘﺎرﺳﯽ در ﭘﻨﭻ ﺟﻠﺪ‪.2 ،‬‬
‫دﯾﻮان ﺷﻌﺮ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﯽ‬
‫در ﺟﺮﯾﺎن اﺳﺘﺒﺪاد ﺻﻐﯿﺮ ا ز ﻃﺮف‬ ‫ﻃﺒﻖ وﺻﯿﺖ ﭘﺪر از ده ﺳﺎﻟﮕﯽ‬ ‫روﺳ‬ ‫در ﺳﺎل ‪1258‬‬ ‫ﭘﺪرش‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ‬ ‫‪14‬‬

‫آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ و ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه‬ ‫ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﯿﺖ وي ﺑﻪ ﻋﻬﺪه‬ ‫ﺗﺎي‬ ‫در‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻟﻄﻒ‬ ‫ﻟﻄﻔﯽ‬
‫راﻫﯽ ﺗﻬﺮان ﺷﺪ‪.‬‬ ‫آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ ‪،‬‬ ‫اﺳﮏ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﻧﺠﻒ‬ ‫اﷲ اﺳﮑﯽ ‪.‬‬
‫در ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻨﮓ ﺳﺎل‪ 1907‬ﺑﯿﻦ‬ ‫ﺗﺎﺟﺎﯾﯿﮑﻪ آﺧﻮﻧﺪ وي را در‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫دوﻟﺘﯿﻦ ﻣﺘﺠﺎوز روس و اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫اﺟﺘﻬﺎد‬ ‫‪24‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ درﺟﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ در ﺻﻒ آزادي‬ ‫رﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬
‫ﺧﻮاﻫﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ...‬ﺑﻌﺪ از‬ ‫ﻟﻄﻔﯽ در دوره ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﻣﺠﻠﻪ‬ ‫‪1335‬ﭘﺲ از‬
‫ﺳﻘﻮط ﮐﺎﺑﯿﻨﻪ وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ و‬ ‫ي اﻻﺳﻼم را ﻣﻨﺸﺮ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ در‬ ‫ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﺻﺪارت ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ﻣﺪﺗﯽ‬ ‫آن ﻣﻘﺎﻻت ﺳﻮدﻣﻨﺪي در ﻣﺒﺎﻧﯽ‬ ‫دار‬ ‫ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪23‬‬

‫راﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﻣﯿﺮزا ﮐﻮﭼﮏ ﺧﺎن و‬ ‫دﯾﻦ اﺳﻼم و اﺻﻮل ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ‬ ‫ﻓﺎﻧﯽ را وداع‬
‫ﺻﺪراﻋﻈﻢ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺧﻮدﺷﺎن و دﯾﮕﺮ ﻣﺘﺪﯾﻨﯿﻦ‬ ‫ﮔﻔﺖ‬
‫ﻟﻄﻔﯽ در دوران ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي‬ ‫ﻣﯿﻬﻦ ﭘﺮﺳﺎن ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻮام اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ و ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ ﻏﺎﯾﻠﻪ‬ ‫ﻟﻄﻔﯽ در دوران وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‬
‫ي آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺑﺮاي ﺗﺎﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ‬ ‫ﻧﺼﺮت اﻟﺪوﻟﻪ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﻌﺪاد‬
‫آن اﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﺳﻤﺖ رﯾﺎﺳﺖ‬ ‫دﯾﮕﺮي از ﺣﻘﻮق داﻧﺎن ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫دادﮔﺴﺘﺮي آذرﺑﺎﯾﺠﺎن وارد ﺗﺒﺮﯾﺰ‬ ‫ﺟﺪﯾﺪي ﺑﺮاي اﻣﻮر ﻗﻀﺎ در‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺸﻮر ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ اراﺋﻪ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1314‬رﯾﺎﺳﺖ دادﮔﺴﺘﺮي‬ ‫دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن‬
‫دﺳﺘﻮر داده ﺑﻮد ﺗﻤﺎم ﺳﻼﺣﻬﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ازﺳﻮي ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﯿﻦ‬
‫ﻋﺪه اي از اوﺑﺎش و اﯾﺎدي آﻧﺎن‬
‫ﺗﻮزﯾﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد را ﺿﺒﻂ ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ وي را ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ و‬
‫ﺑﻪ اﻋﺪام ﻣﺤﮑﻮم ﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ وي‬
‫در دادﮔﺎه ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ‬
‫ﻣﺤﮑﻮم ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪1315‬‬
‫ﺷﻤﺴﯽ از رﺿﺎ ﺷﺎه درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫آزادي ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻣﻮاﻓﻘﺖ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ‬ ‫ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺸﯿﻦ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺛﺒﺖ‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﺻﻼح وﺿﻊ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن ﺛﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ دﯾﻮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ و ﺗﺎ‬
‫ﺳﺎل‪1331‬در آن ﺳﻤﺖ ﺑﻮد‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﺳﺎل از ﻃﺮف ﻣﺼﺪق ﺑﻪ‬
‫وزارت دادﮔﺴﺘﺮي ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪ .‬و‬
‫ﺑﺎ ﺣﺬف ﻗﻮاﻧﯿﻦ زاﺋﺪ ﺑﻪ ﺗﺴﺮﯾﻊ‬
‫اﻣﻮر ﮐﻤﮏ ﮐﺮد‪ .‬ﺗﻌﺪادي از‬
‫ﻗﻀﺎت را اﺧﺮاج ﯾﺎ ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ‪28‬ﻣﺮداد ‪32‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺼﺪق‬
‫زﻧﺪاﻧﯽ ﺷﺪ و ﭘﺲ از آزادي‬
‫ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﺷﺪﯾﺪ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﻫﺎي »اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ« ‪:‬‬ ‫ﻗﺮآن‬ ‫‪.1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت‬ ‫اﯾﺮا‬ ‫در ﺷﺐ دوم‬ ‫ﺳﺮﻫﻨﮓ‬ ‫اﺣﻤﺪ‬ ‫‪15‬‬

‫ﻣﺮدم دو دﺳﺘﻪ اﻧﺪ‪ :‬ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻃﻠﺐ‬ ‫)ﺣﮑﺎﯾﺖ از اﻋﺘﻘﺎد اﯾﺸﺎن ﺑﻪ دﯾﻦ‬ ‫ﺷﻮال‪1307‬ﻗﻤ‬ ‫اﺣﻤﺪ‬ ‫اﺧﮕﺮ‬
‫و ﻣﺴﺘﺒﺪ و ﻣﻦ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻃﻠﺒﺎن‬ ‫ﻣﺒﯿﻦ اﺳﻼم‪ .2 .(.‬ﮐﺘﺎب »اﺳﺮار‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ‬ ‫ري‬ ‫اﺧﮕﺮ‪.‬‬
‫ﺑﻮدم‪ .‬وﻗﺖ ﻣﻦ ﺻﺮف ﻣﺸﻖ داد ن‬ ‫ﺧﻠﻘﺖ« ﻣﺮﮐﺐ از اﺷﻌﺎر ﻓﻠﺴﻔﯽ و‬ ‫‪1267‬ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫زﺑﺎن‬ ‫از‬
‫ﻧﻈﺎم ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪﯾﻦ و ﮔﺎﻫﯽ اﯾﺮاد‬ ‫ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ ي اﺧﮕﺮ در ﺑﺎب ﺣﮑﻤﺖ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫در‬ ‫ﺧﻮدش‪:‬‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﭼﻮن در ‪7‬‬ ‫ﺧﻠﻘﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫ﻧﺎم‬
 ‫‪ ■ 24‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫اﻧﺠﻤﻦِ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاه ﻋﻀﻮﯾﺖ‬ ‫ﺑﺴﯿﺎر ﻧﻔﯿﺴﯽ از ﺟﻮاﺑﯿﻪ اي اﺳﺖ‬ ‫اﺣﻤﺪ‬

‫داﺷﺘﻢ و اﻧﺠﻤﻦ ﻫﺎ ﻋﻬﺪه دار‬ ‫ﮐﻪ اﺧﮕﺮ د ر ﺟﻮاب ﺷﻌﺮ آﻗﺎي‬ ‫ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺸﯿﮏ ﺷﻬﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ‬ ‫ﺑﻬﻤﻨﯽ ﻋﻀﻮ ﮐﺎﻧﻮن ﺷﻌﺮاي ﺷﯿﺮاز‬ ‫اﺧﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺣﺮاﺳﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎ در ﺳﺎﯾﻪ‬ ‫ﺳﺮوده اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬ ‫ﭘﺪرم ﺣﺎج‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ ‪1500‬‬ ‫ﺑﻬﻤﻨﯽ اﻋﺘﺮاﺿﯿﻪاي ﺑﻪ زﺑﺎن ادب‬ ‫ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻧﻔﺮ ﻣﺠﺎﻫﺪ ﻣﺴﻠﺢ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﻢ‪ .‬و‬ ‫در ﻣﻮرد ﺧﻠﻘﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دارد‬ ‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﺗﻮپ ﺑﺴﺘﻪ‬ ‫ﮐﻪ اﺧﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن‬ ‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻧﯿﺰ ﺗﺎ ﭼﻨﺪي در‬ ‫ﺣﮑﻤﯽ ﺟﻮاﺑﯿﻪ اي رﺳﺎ ﺑﺪان‬ ‫ﺑﺎﺷﯽ‬ ‫ﻣﻼ‬
‫ﺗﻬﺮان ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ ﻣﯽ زﯾﺴﺘﻢ‪ ...‬از‬ ‫داده اﺳﺖ و ﻧﺎم آن را »ﺑﯽ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ژاﻧﺪارﻣﺮي ﺑﻮدم‪،...‬‬ ‫ﭼﻮن ﻧﺎﻣﻪ « ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم ‪5‬‬ ‫اﯾﺮاي‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑ ﺎ ﻗﻮاي ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‬ ‫اﺛﺮ او در ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﺷﺎه ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ روس و اﻓﺮاد‬ ‫ﮐﺘﺎب‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﻫﻢ‬ ‫آﻣﻞ‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﺢ ﺗﺮﮐﻤﻦ ﺑﺮاي ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬ ‫اﻣﺜﺎل ﻣﻨﻈﻮم و ﺗﺮاﻧﻪ ﻫﺎي اﺧﮕﺮ‬ ‫ﺷﯿﺦ‬ ‫ﭘﺎﯾﻪ‬
‫ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ وارد اﯾﺮان ﺷﺪه ﺑﻮد‬ ‫در ‪12‬ﺟﻠﺪ‪.‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻓﻀﻞ‬
‫و از ﻃﺮف ﻣﺮاد ﺧﺎن ﺳﻮاد ﮐﻮﻫﯽ‬ ‫و‬ ‫ﻧﻮري‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽ ﺷﺪ وارد ﺳﻮاد ﮐﻮه‬ ‫ﺷﯿﺦ‬
‫ﺷﺪﯾﻢ و در ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻨﺒﯽ‪ ،‬و‬
‫ﭘﯿﺸﻘﺮاول آن ﺑﻮدم ﻣﺘﺠﺎوزﯾﻦ‬ ‫ﻣﺎدرم‬
‫ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرده و ﺗﺎ ﺑﻨﺪرﺷﺎه ﻋﻘﺐ‬ ‫دﺧﺘﺮ ﺣﺎج‬
‫ﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻏﻼﻣﻌﻠﯽ‬
‫ﺳﺮدار اﺧﮕﺮ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻗﻮاي‬ ‫اﯾﺮاﯾﯽ‪.‬‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﺳﺎل ‪ 1333‬در ﺑﻮﺷﻬﺮ‬
‫و داﺳﺘﺎن رﺋﯿﺲ ﻋﻠﯽ ﺧﻮان‬
‫دﻟﺒﺎري ﻧﻘﺶ ﺟﺪي داﺷﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺣﺴﻦ ﺧﺪﻣﺖ در ﻓﺎرس‪،‬‬
‫در ﻣﻘﺎﻃﻊ ﺣﺴﺎس ﻣﺠﻠﺲ ﭘﻨﺠﻢ و‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬از ﺳﻮي ﻣﺮدم‬
‫ﺷﯿﺮاز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ‪،‬‬
‫از ﻃﺮف ﻣﺮدم ﺑﻮﺷﻬﺮ ﺑﺮاي ﺑﺎر‬
‫دوم ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ‬
‫ﺷﺪ و در ﮐﻨﺎر ﻣﺮﺣﻮم آﯾﺖ اﷲ‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﺮد‪ .‬در‬
‫‪ 28‬ﻣﺮداد ﮐﻮدﺗﺎي ﻧﻨﮕﯿﻦ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﻋﻤﺎل ﺷﺎه دﺳﺘﮕﯿﺮ و زﻧﺪاﻧﯽ ﺷﺪ و‬
‫ﺑﻌﺪ از زﻧﺪان ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﻣﺮاﻗﺒﺖ‬
‫ﺳﺎواك ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻗﺮار ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻦ در ﻫﻔﺘﺎد‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪25‬‬

‫ﺳﺎل ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻗﻠﻢ‬

‫ﻣﺮﺣﻮم اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ اﯾﺮاﯾﯽ‬
‫در ﮐﻨﺎر ﺗﺪرﯾﺲ و ﺗﺤﻘﯿﻖ و‬ ‫از ﺳﯿﺰده ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﺮاي اداﻣﻪ‬ ‫روﺳ‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫اﷲ‬ ‫آﯾﺖ‬ ‫ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ‬ ‫‪16‬‬

‫ﺗﺎﻟﯿﻒ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺎي‬ ‫ﺗﺤﺼﯿﻼت ﺑﻪ ﺗﻬﺮان و ﻣﺪرﺳﻪ‬ ‫ﺗﺎي‬ ‫‪1322‬ﻗﻤﺮي‬ ‫ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا‬ ‫آﻣﻠﯽ‬
‫ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﺳﭙﻪ ﺳﺎﻻر رﻓﺘﻪ و ادﺑﯿﺎت را از‬ ‫ﭘﺮدﻣﻪ‬ ‫‪1278‬ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ي آن ﻣﺪرﺳﻪ ﻋﻠﻤﯿﻪ وﻟﯽ‬ ‫ﺷﯿﺦ ﺣﺴﻦ ﻧﻮاﯾﯽ آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ﺑﺎ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺼﺮ )ﻋﺞ( در ﻗﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬ ‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﺮﺣﻮم ﺳﯿﺪ ﺣﺴﻦ‬ ‫ن‬ ‫در روز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺣﺘﯽ ﺣﺪود ﻫﻔﺘﺼﺪ‬ ‫ﻣﺪرس ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﯾﺸﺎن ﻗﺮار‬ ‫ﭼﻬﺎرم رﻣﻀﺎن‬
‫ﻣﺘﺮ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻬﻞ ﺣﺠﺮه و ﭼﻨﺪ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و از ﺳﻮي ﻣﺪرس ﺗﺸﻮﯾﻖ‬ ‫‪1413‬ه‪.‬ق‬
‫ﻣﺪرس و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﻣﺤﻞ‬ ‫ﺷﺪ‪..‬‬ ‫ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ‪7‬‬
‫ﺳﮑﻮﻧﺖ ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻋﻠﻢ ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ‪1305‬ﺷﻤﺴﯽ ﺑﻪ ﻗﻢ رﻓﺘﻨﺪ ‪...‬‬ ‫اﺳﻔﻨﺪ‬
‫اﯾﺸﺎن در اﯾﻦ ﻣﺪت ﻓﻘﻪ‪ ،‬اﺻﻮل‪،‬‬ ‫‪1371‬در ﺳﻦ‬
‫رﺟﺎل ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎن‬ ‫ﺳﺎﻟﮕﯽ‬ ‫‪91‬‬
‫را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ .‬آﯾﺖ اﷲ‬ ‫دﻋﻮت ﺣﻖ را‬
‫آﻣﻠﯽ در ﺳﺎل ‪1311‬ﺷﻤﺴﯽ‪،‬‬ ‫ﻟﺒﯿﮏ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺑﻬﺮه وري از ﻣﺤﻔﻞ‬
‫ﭘﺮروﻧﻖ درﺳﯽ ﺑﺰرﮔﺎن ﺣﻮزه ي‬
‫ﻧﺠﻒ رﻫﺴﭙﺎر آن دﯾﺎر ﺷﺪﻧﺪ‬
‫‪...‬اﯾﺸﺎن ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺮﺣﻮم آﯾﺖ اﷲ آﻗﺎ‬
‫ﺿﯿﺎي ﻋﺮاﻗﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎﺑﺪان‬
‫ﺟﺎ ﮐﻪ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن و اﺻﺤﺎب‬
‫اﺳﺘﻔﺘﺎي اﯾﺸﺎن ﮔﺮدﯾﺪ ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از اﺳﺘﺎدان اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺷﺮح‬

‫زﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺣﺎﺗﺮي‬
‫ﯾﺰدي‪،‬ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﯿﻦ ﻧﺎﺋﯿﻨﯽ ‪،‬‬
‫آﻗﺎ ﺿﯿﺎئ اﻟﺪﯾﻦ ﻋﺮاﻗﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺷﺎه آﺑﺎدي‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﮐﻮه ﮐﻤﺮي ‪،‬ﻣﯿﺮزا اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫‪،‬ﺣﺎج‬ ‫ﺷﻌﺮاﻧﯽ‬
‫ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‬
‫ﺣﺎﺋﺮي ﻗﻤﯽ‪.‬‬
‫آﯾﺖ اﷲ آﻣﻠﯽ ﭘﺲ از ﺳﯽ ﺳﺎل‬
‫در ‪ 1380‬ق ﺑﻪ ﻗﻢ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺎﮔﺮدان وي ﺣﻀﺮات‬
‫آﯾﺎت ﻣﯿﺮزا ﺟﻮاد آﻗﺎ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪،‬‬
‫ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﺟﻮاد ي آﻣﻠﯽ ‪،‬‬
 ‫‪ ■ 26‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎدي ﻣﻌﺮﻓﺖ ‪ ،‬ﺻﺎﻟﺤﯽ‬

‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‪ ،‬و‪...‬اﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‬ ‫ﺗﻘﺮﯾﺮات‪ :‬ﺷﺎﮔﺮدان آﯾﺖ‬
‫آﻣﻠﯽ در ﻃﻮل ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻓﺸﺮده‬
‫ﺳﺨﻨﺎن اﺳﺘﺎد را در ﺑﯿﺶ از ‪6‬‬
‫داﻧﺶ‬ ‫دﺳﺘﺮس‬ ‫در‬ ‫ﻋﻨﻮان‬
‫ﭘﮋوﻫﺎن ﻗﺮار دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت‪:‬ﻫﻤﺎره ﭘﯿﺶ از ﺗﺪرﯾﺲ‪،‬‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻃﺮح ﺷﺪه را ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ اﻟﻘﺎي‬
‫درس ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺖ‪ 16 ،‬ﻋﻨﻮان‬
‫از ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت اﯾﺸﺎن از اﯾﻦ رﻫﮕﺬر‬
‫اﮐﻨﻮن ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﻧﺪ ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪1316‬ﻫﺠﺮي ﺑﺎﮐﻤﮏ‬ ‫از ﻣﺤﻀﺮ ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﺷﯿﺦ‬ ‫در ﺳﺎل ‪1284‬‬ ‫ﺳﻌﯿﺪ اﻟﻌﻠﻤﺎ‬ ‫‪17‬‬

‫ﺗﻌﺪادي از ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪان ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻠﯽ ﻧﻮري‪ ،‬ﻣﯿﺮزا اﺑﻮﻟﺤﺴﻦ ﺟﻠﻮ‪،‬‬ ‫در‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺪرﺳﻪ ﻗﺪﺳﯿﻪ‬ ‫ﺣﺎج‬ ‫و‬ ‫آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﯿﺮزاي‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫آﻣﻞ‬
‫را در ﺗﻬﺮان اﻓﺘﺘﺎح ﮐﺮد‪ .‬در ﺳﺎل‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻨﺒﯽ ﻧﻮري ﺗﻠﻤﺬ ﮐﺮد و‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ 1324‬ﻣﺪرﺳﻪ را اﻗﺪﺳﯿﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪ ‪.‬‬ ‫ﺑﻬﺮه ﻫﺎ ﺑﺮد‪.‬‬ ‫) ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﺳﻌﯿﺪ اﻟﻌﻠﻤﺎء ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ ﻧﯿﻢ ﻗﺮن ﺑﺎ‬ ‫ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت‪:‬‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺗﻼش ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت‬ ‫‪ .1‬ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﻨﺎزل‬ ‫دﯾﮕﺮ‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺷﺘﻐﺎل ورزﯾﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﺴﺎﺋﺮﯾﻦ ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﻧﺼﺎري‬ ‫ﺳﺎل ﺗﻮﻟﺪ وي‬
‫ﺑﺎ ﺷﺮح ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫‪1286‬ﻗﻤﺮي‬
‫ﻣﺮﺣﻮم آﺧﻮﻧﺪ در اﺳﻔﺎر آورده‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﯿﺮزا ﻃﺎﻫﺮ‬ ‫ﺳﻨﻪ‪1248‬‬
‫ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ‪ ،‬ﮐﻪ در ‪1315‬ﭼﺎپ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻘﻞ‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬
‫‪ .2‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻻﯾﻤﺎن و ﺗﻌﻠﯿﻢ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪( .‬‬
‫اﻟﺤﺮوف و ﺗﺮﮐﯿﺐ اﻟﺤﺮوف‬
‫)ﮐﺘﺎب آﻣﻮزﺷﯽ اﺳﺖ‪(.‬‬
‫‪ .3‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﺠﯿﻞ ﺑﺮﻧﺎﺑﺎ از ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ‪).‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪه‪(.‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﺧﺎن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ‬ ‫در ﺳﻦ ‪15‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﯿﻞ‬ ‫در‬ ‫ﭘﺪرش‬ ‫ﻣﻮﺳﯽ‬ ‫‪18‬‬

‫ﻟﻄﻔﯽ ﺑﻪ دادﮔﺴﺘﺮي ﻣﺮاﺟﻌﻪ و‬ ‫در رﺷﺘﻪ ي ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ وارد‬ ‫روﺳ‬ ‫ﺳﺎل‪1275‬ﺷﻤ‬ ‫ﺣﺎج‬ ‫ﮔﻮدرزي‬
‫ﻗﺎﺿﯽ دادﮔﺎه ﻋﻠﯽ اﻟﺒﺪل ﺷﻌﺒﻪ‬ ‫داراﻟﻔﻨﻮن ﺷﺪ‪ .‬در رﺷﺘﻪ ﺣﻘﻮق‬ ‫ﺗﺎي‬ ‫ﺳﯽ در ﻗﺮﯾﻪ‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‬
‫ﺑﺎزار ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اداﻣﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ داد‪ .‬ﻣﺪرﺳﻪ‬ ‫اﺳﮏ‬ ‫اوﺟﯽ آﺑﺎد ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺎن ﻣﻮﯾﺪ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1312‬در ﺗﻬﺮان رﺋﯿﺲ‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و رﺷﺘﻪ ﺣﻘﻮق را در‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎ‬ ‫دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫اﻻﺳﻠﻄﺎن‬
‫دادﮔﺎه ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻤﺖ‬ ‫داراﻟﻔﻨﻮن ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬و ﺑﻪ‬ ‫ن‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ‪،‬‬
‫ﺑﻌﺪي وي ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﺛﺒﺖ ﮐﻞ و‬ ‫ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺗﻤﺎﯾﻞ داﺷﺖ در‬ ‫‪1358‬در ﺳﻦ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫رﺋﯿﺲ اﺟﺮاي آن ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻮد‪....‬‬ ‫وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ اﺳﺘﺨﺪام‬ ‫از‬ ‫‪83‬ﺳﺎﻟﮕﯽ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﺑﻌﺪ دادﺳﺘﺎن ﺗﻬﺮان ﺷﺪ‪ .‬و ﺳﭙﺲ‬ ‫ﮔﺮدد‪ .‬در دوره دوﺳﺎﻟﻪ ﻣﺪرﺳﻪ‬ ‫دﻧﯿﺎ رﻓﺖ و‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن‬
‫رﺋﯿﺲ دادﮔﺎه ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ اﻣﻼگ‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎ ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ دﻫﺨﺪا‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ وﺻﯿﺘﺶ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪27‬‬

‫واﮔﺬاري ﺷﺪ‪.‬‬ ‫رواﺑﻂ و دوﺳﺘﯽ ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﺮﻗﺮار‬ ‫را در‬ ‫وي‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﺣﻀﻮر‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬ ‫در‬ ‫ﺷﺪ ‪.‬‬ ‫اﻣﺎﻣﺰاده‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‬
‫داﺷﺖ و ﻣﻌﺎون ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻗﻀﺎﯾﯽ‬ ‫در ﺷﻌﺮ و ادب دﺳﺘﯽ داﺷﺖ و‬ ‫)ع(‬ ‫ﯾﺤﯿﯽ‬ ‫ﺧﺎن ﺳﺮدار‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ رﯾﺎﺳﺖ آن را دﮐﺘﺮ‬ ‫در ﺷﻬﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮرﯾﺖ‬ ‫روﺳﺘﺎي اﺳﮏ‬ ‫ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﺪق ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪.‬‬ ‫داﺷﺖ در ﺑﺎره ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮان‬ ‫ﺧﺎك‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﭘﺴﺮ‬ ‫و‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﺧﺎن ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن دوران‬ ‫آﻧﺠﺎ و ﻓﻮﻟﮑﻠﻮر ﻣﺤﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ‬ ‫ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻤﻮي‬
‫وﮐﺎﻟﺖ اﺑﺘﺪا دادﯾﺎر‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺴﺘﺸﺎر‬ ‫ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ‬
‫دﯾﻮان ﻋﺎﻟﯽ ﮐﺸﻮر و رﯾﺎﺳﺖ‬ ‫ﻣﻨﺰل اﯾﺸﺎن ﻣﺤﻞ اﻧﺠﻤﻦ ادﺑﯽ و‬ ‫ﺧﺎن‬ ‫ﻗﻠﯽ‬
‫دادﮔﺎه ﻋﺎﻟﯽ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ‬ ‫ﻫﻨﺮي ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﭼﻮن دﮐﺘﺮ‬ ‫ﺳﺮداد‬
‫ﻗﻀﺎت ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﻤﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺎ‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ اﺣﻤﺪﯾﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ‬ ‫ﺳﺮدار‬
‫ﺳﺎل ‪1354‬ﺷﻤﺴﯽ ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺮد و‬ ‫و ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاي ﺑﻬﺎر ﭘﺎي ﺛﺎﺑﺖ‬ ‫ﺷﺠﺎع‬
‫در اﯾﻦ ﺳﺎل ﺑﺎ ﺑﯿﺶ از ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل‬ ‫اﯾﻦ اﻧﺤﻤﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻓﻼﺳﻔﻪ‬ ‫ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺷﻬﺎب ﺗﺮﺷﯿﺰي‪ ،‬دﮐﺘﺮ‬ ‫ارﺗﺶ‬
‫ﻫﻮﺷﯿﺎر ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﺟﻼل‬ ‫اﯾﺮان ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺪﯾﻦ آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ و ‪ ...‬در ﺟﻠﺴﻪ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣﺎن‬
‫ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﯿﺮي‬ ‫ﻣﻌﯿﺮي‪،‬‬ ‫رﻫﯽ‬
‫ﻓﯿﺮوزﮐﻮﻫﯽ و ﮔﻠﭽﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﺧﺎن ﻫﻤﮑﺎر و دوﺳﺖ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ ﺧﺎن ﺑﺎ ﺷﻬﺮﯾﺎر ﻧﯿﺰ‬
‫دوﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻮن دوﺳﺖ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺘﺎد ﮐﻤﺎل اﻟﻤﻠﮏ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ در اﯾﺎم ﺗﺒﻌﯿﺪ اﺳﺘﺎد در‬
‫ﻣﯽ‬ ‫ﺧﺪﻣﺘﺸﺎن‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﺟﺮﯾﺎن اﺷﻐﺎل اﯾﺮان ﺗﻮﺳﻂ‬ ‫ﺷﺎﮔﺮدي ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ‬ ‫ﻗﺮﯾﻪ‬ ‫در‬ ‫ﭘﺪرش‬ ‫ﺑﺎﻗﺮ‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫‪19‬‬

‫روس و اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ‬ ‫ﺣﺎﺋﺮي ﯾﺰدي و ﻣﯿﺮزا ﻃﺎﻫﺮ‬ ‫ي‬ ‫‪1281‬ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﺣﺎج ﺳﯿﺪ‬ ‫ﺟﻼﻟﯽ‬
‫دوم در اداره ﺷﻬﺮ و ﺗﻬﯿﻪ ارزاق و‬ ‫ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ و ﺳﯿﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﻋﺼﺎر‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻫﺎ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ‪.‬‬ ‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‬
‫ﻧﯿﺎز ﻫﺎي ﻣﺮدم ﺗﻼش زﯾﺎدي‬ ‫در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ ﺷﺎﮔﺮد آﻗﺎي‬ ‫ن‬ ‫در ‪ 1351‬دار‬ ‫ﺷﺎﻫﺎن‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫دﺷﺖ‬ ‫ﻓﺎﻧﯽ را وداع‬ ‫دﺷﺘﯽ‬
‫در ‪ 1329‬ﺷﻤﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه‬ ‫ﮔﻔﺖ و در‬ ‫و‬ ‫ﻣﺠﺘﻬﺪ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺷﺪ‪ .‬در‬ ‫ﻣﻘﺒﺮه‬ ‫اﻣﺎم‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻃﺮح ﻣﻠﯽ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ در‬ ‫ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن‬ ‫ﺷﺎﻫﺎن دﺷﺖ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ‬
‫دﺳﺖ ﻏﺎرﺗﮕﺮان اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﺻﻒ‬ ‫ﺧﺎك‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺟﺎﻣﻊ‬
‫روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻣﺒﺎرزي ﻫﻢ ﭼﻮن‬ ‫ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‬ ‫دﻣﺎوﻧﺪ‬
‫آﻗﺎﯾﺎن ﻣﯿﻼﻧﯽ‪ ،‬ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﯽ‪ ،‬راﺷﺪ و‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻼﺗﯽ و دﯾﮕﺮ رﺟﺎل ﻣﻠﯽ ﭼﻮن‬
 ‫‪ ■ 28‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫دﮐﺘﺮ ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ ﺻﺪﯾﻘﯽ و ‪...‬‬

‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬و ﺗﺎﺣﺪ ﺗﻮان در‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﺳﺮخ و‬
‫ﺳﯿﺎه ﮐﻮﺷﯿﺪ ‪ .‬ﭘﺲ از ﮐﻮدﺗﺎ‬
‫دﺷﺖ‬ ‫ﺷﺎﻫﺎن‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫‪28‬ﻣﺮداد‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﻣﺎﻣﻮران‬
‫اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﺋﯿﺲ ﺑﻬﺪاري آﻣﻞ‪.‬‬ ‫ﻓﺎرﺳﯽ و ﻋﺮﺑﯽ و ﻣﻘﺪﻣﺎت را ﻧﺰد‬ ‫ﻧﯿﺎك‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﭘﺪرش ﺳﯿﺪ‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪20‬‬

‫ﺷﻬﺮدار آﻣﻞ)رﺋﯿﺲ ﺑﻠﺪﯾﻪ(‬ ‫ﭘﺪر آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬وارد ﻣﺪرﺳﻪ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎ‬ ‫‪1292‬ﻗﻤﺮي‬ ‫ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ‬ ‫ﺣﮑﯿﻤﯽ‬
‫داراﻟﻔﻨﻮن رﺷﺘﻪ ﻃﺐ ﺷﺪ‪ .‬اﺳﺘﺎد‬ ‫ن‬ ‫ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫ﻃﺐ داراﻟﻔﻨﻮن در آن ﻋﺼﺮ‬ ‫‪17‬ﻓﺮوردﯾﻦ‬ ‫آﻗﺎ ﺣﮑﯿﻢ‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎﻫﯽ‬ ‫‪1322‬ﺷﻤﺴﯽ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﺣﮑﯿﻤﯽ دوره ﻃﺐ‬ ‫دار ﻓﺎﻧﯽ را‬
‫داﺧﻠﯽ و ﺟﺮاﺣﯽ را ﮔﺬراﻧﺪ‪.‬‬ ‫وداع ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ » :‬ﺑﺎﯾﺪ در اﯾﻦ زﻣﺎن ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﺎت را در ﺧﺎﻧﻪ آﻣﻮﺧﺖ‪.‬‬ ‫دﻻر‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﯿﺮزا‬ ‫ﺧﻠﯿﻞ‬ ‫‪21‬‬

‫روح ﺗﺠﺪد ﺑﺮ ﻫﻤﻪ دﻣﯿﺪه‪ ،‬ادﺑﺎي‬ ‫ادﯾﺐ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه و ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد‪ .‬در‬ ‫ﺳﺘﺎق‬ ‫‪1283‬ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‬ ‫ﺳﻬﯿﻞ‬
‫ﮐﺸﻮر ﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮو ﺑﮑﻮﺷﻨﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﺷﻌﺮ ﺑﻪ ﻧﻮآوري و ﺗﺤﻮل ﻣﻌﺘﻘﺪ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺎﺿﻞ‬
‫ادﺑﯿﺎت ﻣﺎزﻧﺪران و زﺑﺎن ﺷﯿﺮﯾﻦ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬و ﺷﻌﺮ ﻧﻮ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده‬ ‫ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ ﻫﻢ از اﯾﻦ روح ﺗﺠﺪد‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﻔﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻧﻤﺎﻧﺪه و ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ آﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎﻻ از ﺷﺮح‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ادﺑﺎ ﻣﻌﺮف ﺷﺌﻮن روﺣﯿﺎت‬ ‫ﺣﺎل رﺟﺎل و ﻋﺎﻟﻤﺎن آﻣﻞ در‬
‫ﻣﺮدم اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪« .‬‬ ‫ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻣﺎزﻧﺪران‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻃﺎﻫﺮي ﺷﺒﺎب ﻫﻤﮑﺎري‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫رﯾﺎﺳﺖ دادﮔﺎه اﺳﺘﺮداد اﻣﻼك‬ ‫در ﻣﺪرﺳﻪ ﺳﭙﻪ ﺳﺎﻻر‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫ﭘﺪرش‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫‪22‬‬

‫ﻣﺼﺎدره ﺷﺪه ي ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻬﻠﻮي‪.‬‬ ‫اﺳﺎﺗﯿﺪي ﭼﻮن ﻣﺪرس و ﺷﯿﺦ‬ ‫‪1284‬ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﺣﺠﻪ ‪-‬‬ ‫رﺋﯿﺲ زاده‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن‬ ‫دادﮔﺴﺘﺮي‬ ‫رﯾﺎﺳﺖ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه‪ .‬ﺑﻪ درﺟﻪ اﺟﺘﻬﺎد‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و‬ ‫اﻻﺳﻼم‬
‫ﺑﺎﺑﻞ‪.‬‬ ‫رﺳﯿﺪ‪.‬‬ ‫دوازده‬ ‫در‬ ‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬
‫دادﮔﺴﺘﺮي‬ ‫ﮐﻞ‬ ‫دادﺳﺘﺎﻧﯽ‬ ‫در اداﻣﻪ وارد ﻣﺪرﺳﻪ ﻋﺎﻟﯽ‬ ‫‪1376‬‬ ‫اﺳﻔﻨﺪ‬ ‫و‬ ‫رﺋﯿﺲ‬
‫آذرﺑﺎﯾﺠﺎن)ﺳﺎل ‪(1331‬‬ ‫ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺷﺪ و ﺗﺤﺼﯿﻼت ﺧﻮد را‬ ‫دار ﻓﺎﻧﯽ را‬ ‫ﻧﯿﺎي اﯾﺸﺎن‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‬ ‫دادﮔﺴﺘﺮي‬ ‫رﯾﺎﺳﺖ‬ ‫در آﻧﺠﺎ ﭘﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫وداع ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫اﷲ‬ ‫آﯾﺖ‬
‫‪11).‬ﺳﺎل(‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫آﻗﺎ‬
‫ﻣﺴﺘﺸﺎري دﯾﻮان ﻋﺎﻟﯽ ﮐﺸﻮر‪.‬‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫از دو ﺳﻤﺖ دادﮔﺎه ﺟﻨﺎﯾﯽ و‬ ‫رﺋﯿﺲ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ اﺑﺎ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫از ﻣﺮاﺟﻊ‬
‫ﺑﻨﺎم اﯾﺮان‬
‫درﻋﻬﺪ‬
‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺷﺎه و دوره‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪29‬‬

‫ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﻮج)ارﺗﺶ(‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن‬ ‫از‬ ‫از ﺷﺎﮔﺮدان ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا اﺣﻤﺪ‬ ‫دﻻر‬ ‫اول ﻓﺮوردﯾﻦ‬ ‫ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪23‬‬

‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫درﮐﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻼ اﺣﻤﺪ درﮐﺎﯾﯽ‬ ‫ﺳﺘﺎق‬ ‫‪1285‬ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﻣﺬﻧﺐ‬ ‫ﺧﻀﺮاﯾﯽ‬
‫ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ ﻏﺎﻓﻞ ﻣﯿﺮزا رﺿﺎ‬ ‫ﻗﺮﯾﻪ‬ ‫در‬ ‫ﭘﺪرش‬ ‫دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ‬
‫روﺣﯽ و ﻣﯿﺮزا اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻓﺎﺿﻞ‬ ‫آﻣﻞ‬ ‫ﺑﻮران‬ ‫اﺣﻤﺪ‬
‫ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ ﺷﻔﺎﯾﯽ ﺑﻮد ‪.‬‬ ‫زاده ﺷﺪ‪.‬‬ ‫از‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن ادب ﭼﻮن‬ ‫و در ﺳﺎل‬ ‫ﺗﺒﺎر اﻣﺮا و‬
‫ﻫﺒﻪ اﷲ ﺑﯿﺎﻧﯽ و ﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ‪،‬‬ ‫‪ 1312‬ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن‬
‫ﺧﻠﯿﻞ ﺳﻬﯿﻞ و ﺣﺎج ﻋﺰﯾﺰ اﷲ‬ ‫ﻗﺮﯾﻪ‬ ‫در‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﺧﻀﺮاﯾﯽ‪.‬‬ ‫ﺑﻮران وﻓﺎت‬
‫دﯾﻮان اﺷﻌﺎر ﺑﻪ ﻧﺎم "ﮔﻨﺠﻮر‬ ‫ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺸﻖ" در ﻣﺪح اﺋﻤﻪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺑﯿﻤﺎري ﭼﺸﻤﯽ‪ ،‬ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ دﯾﻮان او‬
‫ﯾﺎدﮔﺎري از دﺳﺖ ﻧﻮﯾﺲ ﻫﺒﻪ‬
‫اﷲ ﺑﯿﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﻧﺴﺨﻪ اي از‬
‫دﺳﺖ ﻧﻮﯾﺲ ﺣﺠﻪ اﻻﺳﻼم ﻧﺠﻔﯽ‬
‫رﯾﻨﻪ اي ﻧﯿﺰ ﺟﻤﻊ آوري ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮدار ﺷﻬﺮ آﻣﻞ )ﺗﺎﻣﯿﻦ آب‬ ‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد‪).‬ﺷﻌﺮ اﻧﺘﻘﺎدي(‬ ‫ﻗﺮﯾﻪ‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﭘﺪرش‬ ‫ﺣﺒﯿﺐ اﷲ‬ ‫‪24‬‬

‫آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ آﻣﻞ(‬ ‫اﺳﮏ‬ ‫‪1288‬ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯽ‬ ‫ﺷﺎﮐﺮ‬

‫ﻣﺪﯾﺮ آﺳﺘﺎﻧﻪ اﻣﺎﻣﺰاده ﻋﺒﺪاﷲ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ذره اﺳﮑﯽ‪.‬‬
‫■ ﻋﻀﻮ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن زﺑﺎن و‬ ‫وي از ﺟﻤﻠﻪ رﺟﺎل ﺑﺰرگ اﯾﺮان‬ ‫ﻧﯿﺎﮐﺎن‬ ‫در‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﯿﺮزا‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ‬ ‫‪25‬‬

‫ادب ﭘﺎرﺳﯽ‬ ‫و اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﻮد‪ .‬اﺑﺘﺪا‬ ‫وي از‬ ‫‪1290‬ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫اﺣﻤﺪ‬ ‫داﻧﺶ ﭘﮋوه‬
‫ﻣﺮﮐﺰي‬ ‫رﯾﺎﺳﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‬ ‫■‬ ‫در ﻗﻢ و ﺗﻬﺮان از ﻣﺤﻀﺮ آﯾﺎت‬ ‫دﻫﮑﺪ‬ ‫در آﻣﻞ ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫درﮐﺎﯾﯽ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬ ‫ﻋﻈﺎم ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻧﺠﻔﯽ‪ ،‬ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎﻧﯽ‪،‬‬ ‫ه اي‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫آﻣﻠﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ و ‪...‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎم‬ ‫در ‪ 27‬آذر‬
‫ﺑﻬﺮه ﺑﺮد و ﺳﭙﺲ در داﻧﺸﮕﺎه‬ ‫»در‬ ‫‪1375‬در‬
‫ﺗﻬﺮان ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺎ« از‬ ‫ﭼﺸﻢ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬
‫ﺗﻨﻮع ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎ روﯾﮑﺮد‬ ‫ﺑﻠﻮك‬ ‫ﺑﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﺮو‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ از وﯾﮋﮔﯽ آﺛﺎرﺷﺎن ﻣﯽ ‪-‬‬ ‫دﻻر‬ ‫در‬ ‫آرامﮔﺎه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺘﺎق‬ ‫زﻫﺮا‬ ‫ﺑﻬﺸﺖ‬
‫در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺴﺦ ﺧﻄﯽ از ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫آﻣﻞ‬ ‫ﻗﻄﻌﻪ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬
‫ﺑﯿﻦ‬ ‫ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ‬ ‫در‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و‬
‫اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫زﯾﺮ‬ ‫ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﺑﯿﻦ‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺻﺪ ﮐﺘﺎب ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ‬ ‫روﺳ‬ ‫اﺣﻤﺪ ﺗﻔﻀﻠﯽ‬
‫را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮده و ده ﻫﺎ ﮐﺘﺎب‬ ‫ﺗﺎي‬ ‫و دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺎس‬
‫از ﻧﺴﺦ ﺧﻄﯽ ﻗﺪﯾﻢ را ﺗﺼﺤﯿﺢ‬ ‫ﻧﺎﻧﺪل‬ ‫زرﺑﺎب ﺧﻮﯾﯽ‬
‫ﮐﺮده و ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﻪ از‬ ‫دﻓﻦ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 30‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‬ ‫ﭼﻬﺮه‬ ‫اﯾﻦ‬ ‫از‬ ‫■‬ ‫دﯾﺮﺑﺎز‬

‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺣﺪود ‪ 315‬ﻣﻘﺎﻟﻪي‬ ‫ﮔﻮﯾﺎ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ درﺑﺎره ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب‬ ‫در اﺛﺮ‬
‫ﭘﺎرﺳﯽ در ﻧﺸﺮﯾﺎت داﺧﻠﯽ و‬ ‫زﻟﺰﻟﻪ‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وﯾﺮان‬
‫ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ‪0‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1340‬ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺸﺎري دﯾﻮان‬ ‫در ﺳﻨﯿﻦ ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر‬ ‫رﯾﻨﻪ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫‪26‬‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ و ﭘﺲ از‬ ‫ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺪرس دروس ﺳﯿﻮﻃﯽ‪،‬‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎ‬ ‫در‬ ‫ﭘﺪرش‬ ‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ‬ ‫ﮐﯿﻮان‬
‫آن ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻀﻮ‬ ‫ﺣﺎﺷﯿﻪ و ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ را اﻣﺘﺤﺎن‬ ‫ن‬ ‫ﺧﻄﯽ‬ ‫ﻗﺮآن‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﻫﯿﺌﺖ ﻋﺎﻟﯽ اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ داراﯾﯽ‬ ‫داده و از دﺳﺘﺎن ﻣﺪرس ﻣﻔﺘﺨﺮ‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﻏﺮوي‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺎر ﺑﻮد و آﺧﺮﯾﻦ ﺳﻤﺘﺶ‬ ‫ﺑﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﺟﺎﯾﺰه ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪1326‬ﻗﻤﺮي‬
‫داراﯾﯽ‬ ‫ﮐﺎري‬ ‫ﭘﯿﺶ‬ ‫ﻧﯿﺰ‬ ‫دوره ﭼﻬﺎرﺳﺎﻟﻪ داﻧﺸﮑﺪه ﻣﻌﻘﻮل‬ ‫)‪1304‬ﺷﻤﺴﯽ(‬
‫آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ از اردﯾﺒﻬﺸﺖ‬ ‫و ﻣﻨﻘﻮل را در ﺳﺎل ‪1315‬ﯾﺎ‬ ‫و در ﺳﺎل‬
‫ﺳﺎل ‪ 1343‬ﺗﺎ ‪ 13445‬ﺑﻪ ﻃﻮل‬ ‫‪ 1314‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬رﺳﺎﻟﻪ‬ ‫‪1391‬ﺷﻤﺴﯽ‬
‫اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ اش ر ا درﺑﺎره زﻧﺪﮔﯽ و‬ ‫دار ﻓﺎﻧﯽ را‬
‫در دوران ﺧﺪﻣﺖ دوﻟﺘﯽ از‬ ‫ﻣﺒﺎرزات ﺳﺮدار دﻻور ﺳﻠﻄﺎن‬ ‫وداع ﮔﻔﺖ‬
‫ﭼﻬﺮه ﻫﺎي ﺧﻮش ﻧﺎم و ﻣﻨﺰه از‬ ‫ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﺧﻮارزم ﺷﺎه ﺑﺎ‬
‫آﻟﻮدﮔﯽ ﺑﻮده و در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ اي‬ ‫ﻣﺘﺠﺎوزان ﻣﻐﻮل ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻇﻦ ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ و ﺳﻮءﻣﺪﯾﺮﯾﺖ‬ ‫ﮐﺴﺮوي‬ ‫اﺣﻤﺪ‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﯽ رﻓﺖ اﯾﺸﺎن ﻣﺎﻣﻮر اﺻﻼح آن‬ ‫ﻧﮕﺎﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎﻣﺎن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﺸﺎن از داﻧﺶ ﭘﮋوﻫﺎن‬
‫ادب ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ و ﻣﺤﺎﻓﻞ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﺟﻤﻊ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر‬ ‫ﻧﺎم‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ‬ ‫ادﯾﺒﺎن‬
‫آﻣﻮزﻧﺪه و ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﯽ وزارت ﮐﺸﺎورزي‪.‬‬ ‫ﺗﺪرﯾﺲ‬ ‫ﺳﺎل‪1317‬‬ ‫در‬ ‫دﻻر‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﺟﻮاد‬ ‫‪27‬‬

‫رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ و ﻓﻠﺴﻔﻪ در داﻧﺶ‬ ‫ﺳﺘﺎق‬ ‫‪1293‬ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‬ ‫ﻓﺎﺿﻞ‬

‫ﺳﺮاي ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﺑﺎﺑﻞ را آﻏﺎز‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻠﻘﺐ‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ن‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل ‪1340‬‬ ‫ﻓﺎﺿﻞ ‪.‬‬
‫‪ 1318‬ﺑﻪ ﺗﻬﺮان رﻓﺖ و در‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ از دﻧﯿﺎ‬
‫ﻣﻨﻘﻮل‬ ‫و‬ ‫ﻣﻌﻘﻮل‬ ‫داﻧﺸﮑﺪه‬ ‫رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت ‪ 17‬ﮔﺎﻧﻪ اي از اﯾﺸﺎن در‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻄﺒﻪﻫﺎي ﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﺤﻤﺪ)ٌص(‪. ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﻋﻠﯽ )ع( از‬
‫ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ در ﭘﻨﺞ ﺟﻠﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮﮔﺮدان زﯾﺒﺎ و ادﯾﺒﺎﻧﻪ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﯿﺴﺘﻤﯿﻦ‬ ‫‪1398‬ﻗﻤﺮي‬ ‫ﺳﺎل‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪31‬‬

‫ﭼﺎﭘﺶ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬و ﻻرﯾﺠﺎن در‬

‫ﻋﺸﻖ و ﺧﻮن‪.‬‬
‫رﯾﺎﺳﺖ داﻧﺸﮕﺪه ادﺑﯿﺎت داﻧﺸﮕﺎه‬ ‫ﺑﺮاي اداﻣﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬ ‫ﻧﻮاي‬ ‫ﺳﺎل‪1302‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‬ ‫‪28‬‬

‫ﺗﺒﺮﯾﺰ‪.‬‬ ‫رﻓﺖ‪ .‬دﮐﺘﺮاي ادﺑﯿﺎت)‪( 1334‬‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎ‬ ‫در‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬

‫ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺗﺸﮑﯿﻼت و روشﻫﺎي‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻮرﺑﻦ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع رﺳﺎﻟﻪ‪:‬‬ ‫ن‬ ‫ﺳﻨﮕﻠﺞ ﺗﻬﺮان‬
‫آﻣﻮزش و ﭘﺮورش‪.‬‬ ‫»ﻋﺮاﻗﯽ و ﺗﺼﻮف در ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ‬ ‫دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪) .‬در‬
‫رﯾﺎﺳﺖ ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺎﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب ﻫﺎي‬ ‫ﻫﺠﺮي«‪ .‬دو رﺳﺎﻟﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪ‬
‫درﺳﯽ )ﺳﺎل‪.(1351‬‬ ‫ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ "ﺑﺎزار ﻓﺮش اﯾﺮان‬ ‫‪(1304‬‬
‫ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﻣﺪرﺳﻪ ي ﻋﺎﻟﯽ ﺑﺎﺑﻠﺴﺮ‪) .‬‬ ‫در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ آن" ﺑﺎ‬ ‫ﺳﺤﺮﮔﺎه‬
‫در‪(1355‬‬ ‫رﺳﺎﻟﻪي‬ ‫و‬ ‫»ژرژ«‬ ‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر‬ ‫ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ‬
‫رﯾﺎﺳﺖ ﻣﺮﮐﺰ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺑﺎﺑﻠﺴﺮ‪.‬‬ ‫دﯾﮕﺮي در ﻧﻘﺪ ﮐﺘﺎب "ﮔﻮﺑﯿﻨﻮ"‬ ‫‪16‬ﻣﻬﺮﻣﺎه‬
‫ﮐﺘﺎب وي در ﺳﺎل ‪ 64‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫درﺑﺎره ي ﺑﺎﺑﯽ ﮔﺮي ﺑﺎ ﭘﺮوﻓﺴﻮر‬ ‫دار‬ ‫‪1383‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺘﺐ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺳﺎل رﺳﯿﺪ‬ ‫ﻻزار ‪.‬‬ ‫ﻓﺎﻧﯽ را وداع‬
‫ﮐﻪ از ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎﺗﻤﯽ وزﯾﺮ‬ ‫ﻫﺎي‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه‬ ‫در‬ ‫ﺗﺪرﯾﺲ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ آن دوران ﻟﻮح ﺗﻘﺪﯾﺮ و‬ ‫ﺷﻬﯿﺪ‬ ‫ﻣﺪرس‪،‬‬ ‫ﺗﻬﺮان‪،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫‪14‬ﺳﮑﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﻬﺎر آزادي ﺟﺎﯾﺰه‬ ‫ﺑﻬﺸﺘﯽ)ﻣﻠﯽ ﺳﺎﺑﻖ( و ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪه‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮد‪(.‬‬ ‫ادﺑﯿﺎت از ﺳﻮاﺑﻖ وي ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎﻟﯽ و‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ و ﺑﺪﯾﻊ اﻟﺰﻣﺎن‬
‫ﻓﺮوزان ﻓﺮ و ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاي ﺑﻬﺎر‬
‫و ‪ ...‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت دﯾﮕﺮ اﯾﺸﺎن ‪ 37‬ﻋﻨﻮان‬
‫در ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺻﻔﻮي )اﺳﻨﺎد و‬
‫ﻣﮑﺎﺗﺒﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺎ ﯾﺎدداﺷﺘﻬﺎي‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫اﯾﺮان‪1347 ،‬ش‪،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻀﺪي‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان ﺑﺎﺑﮏ ‪1355‬ش‪ ،‬ﻓﺘﺢ‬
‫ﺗﻬﺮان ) ﮔﻮﺷﻪ ﻫﺎﯾﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان( ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﺎﺑﮏ‬
‫ﻣﮑﺎﺗﺒﺎت‬ ‫ش‪،‬اﺳﻨﺎد و‬ ‫‪1356‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان از ‪ 1105‬ﺗﺎ‬
‫‪1135‬ﻫﺠﺮي ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ‪1363‬ش‪ ،‬زﺑﻮر آل داوود‬
‫) ﺷﺮح ارﺗﺒﺎط ﺳﺎدات ﻣﺮﻋﺸﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺻﻔﻮﯾﻪ( ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﯿﺮاث‬
‫ﻣﮑﺘﻮب‪1379،‬ش‪.‬‬
‫و ﺑﺴﯿﺎري ﮐﺘﺐ آﻣﺎده ﭼﺎپ‪.‬‬
‫اﯾﺸﺎن درﻣﺠﺎﻣﻊ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
 ‫‪ ■ 32‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫درون و ﺑﺮون ﻣﺮزي ﺷﺮﮐﺖ‬

‫ﮐﺮده و ﻣﻔﺘﺨﺮ ﺑﻪ درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﺟﻮاﯾﺰي در ﺳﻄﺢ ﻣﻠﯽ ﺷﺪه‬
‫)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﺳﺎل‪(62‬‬
‫و از ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫اﯾﺮان ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺪرﺳﻪ ﺟﺎﻣﻊ آﻣﻞ ﺷﺎﮔﺮد‬ ‫ﻗﺮﯾﻪ‬ ‫‪1307‬‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫‪.‬‬ ‫ﺣﺴﻦ ﺣﺴﻦ‬ ‫‪29‬‬

‫ﺣﻀﺮات ﻋﻈﺎم‪ :‬آﯾﺖ اﷲ ﻏﺮوي‬ ‫ي‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫زاده‬

‫‪ ،‬آﻗﺎ ﺷﯿﺦ اﺣﻤﺪ اﻋﺘﻤﺎدي‪ ،‬آﯾ ﺖ‬ ‫اﯾﺮا‬ ‫ﺷﺪ‬ ‫آﻣﻠﯽ)(‬
‫رﺟﺎﯾﯽ‬ ‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‬ ‫اﷲ ﺷﯿﺦ‬
‫ﻟﯿﺘﮑﻮﻫﯽ‪ ،‬آﻗﺎ ﺷﯿﺦ ﻋﺰﯾﺰاﷲ‬
‫ﻃﺒﺮﺳﯽ و آﻗﺎ ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫اﺷﺮاﻗﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺗﻬﺮان از ﻣﺤﻀﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن‬
‫ﻣﯿﺮزا اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺷﻌﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻣﻬﺪي اﻟﻬﯽ ﻗﻤﺸﻪ اي‪ ،‬ﺷﯿﺦ‬
‫ﻣﯿﺮزا‬ ‫آﻣﻠﯽ‪،‬‬ ‫ﺗﻘﯽ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ رﻓﯿﻌﯽ ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺷﯿﺦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﻓﺎﺿﻞ ﺗﻮﻧﯽ ‪ ،‬آﻗﺎ‬
‫ﻣﯿﺮزا اﺣﻤﺪ آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ و ﺳﯿﺪ‬
‫اﺣﻤﺪ ﻟﻮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﻬﺮه ﺑﺮد‪ .‬ﺳﺎل‬
‫‪ 1342‬ﺑﻪ ﻗﻢ رﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﻢ از ﻣﺤﻀﺮ ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﭼﻮن‬
‫ﺣﺴﯿﻦ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ وﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ و آﻗﺎ ﺳﯿﺪ ﻣﻬﺪي‬
‫ﻗﺎﺿﯽ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﺑﻬﺮه ﻓﺮاوان‬
‫ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎﻟﯿﻒ ﺑﯿﺶ از ﺻﺪ ﺟﻠﺪ‬
‫در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎرﺷﺎن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ ازدﯾﺪﮔﺎه ﻧﻬﺞ‬
‫اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ .‬دروس ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﻔﺲ‬
‫در ﺳﻪ ﺟﻠﺪ‪ ،‬دروس اﺗﺤﺎد ﻋﺎﺛﻞ‬
‫و ﻣﻌﻘﻮل‪ ،‬ﻗﺮآن و ﻋﺮﻓﺎن و‬
‫ﺑﺮﻫﺎن از ﻫﻢ ﺟﺪاﯾﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫و‪....‬‬
‫در‪ 1340‬اﺳﺘﺨﺪام ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻗﺎﻧﻮﻧ ﯽ‬ ‫دﻧﺪاﻧﭙﺰﺷﮑﯽ داراﻟﻔﻨﻮن ﻣﺸﻐﻮل‬ ‫ﺳﺎل‪1312‬ﺷﻤ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﻓﺮاﻣﺮز‬ ‫‪30‬‬

‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﯽ در ﺗﻬﺮان‬ ‫ﻣﻮﺳﯽ‬ ‫ﮔﻮدرزي‬

‫آﻏﺎز اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻧﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬ ‫داﻧﺸﺠﻮي ﭘﺰﺷﮑﯽ ﺷﯿﺮاز‪.‬‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮدرزي‪.‬‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪33‬‬

‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺸﻮر‬ ‫ﻟﯿﺴﺎﻧﺲ ادﺑﯿﺎت‪.‬‬

‫ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺪرﯾﺲ در داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎي ﺷﻬﯿﺪ‬ ‫در ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺖ‬
‫رﯾﺎﺳﺖ ﺳﺎﻟﻦ ﺗﺸﺮﯾﺢ و رﯾﺎﺳﺖ‬ ‫و‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬ ‫ﻣﺮﮐﺰ‬ ‫ﺑﻬﺸﺘﯽ‪،‬‬ ‫و دوم ﺑﻬﻤﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎه ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت داﻧﺸﮕﺎه آزاد‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه‬ ‫‪84‬دار ﻓﺎﻧﯽ را‬
‫ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﺷﻨﺎس وزارت‬ ‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه اﻣﺎم‬ ‫وداع ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫دادﮔﺴﺘﺮي در رﺷﺘﻪ ﭘﺰﺷﮑﯽ‬ ‫ﺻﺎدق)ع(‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم ﻗﻀﺎﯾﯽ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ‪..‬‬ ‫و اداري ﺗﻬﺮان‪ ،‬دوره ﻫﺎي‬
‫دادﯾﺎر دادﺳﺮاي ﻣﺮﮐﺰي ﻧﻈﺎم‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ‪،‬‬
‫ﭘﺰﺷﮑﯽ ﮐﺸﻮر‪.‬‬ ‫ﻗﻢ‪،‬‬ ‫ﻗﻀﺎﯾﯽ‬ ‫ﻋﻠﻮم‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ي دادﺳﺘﺎن ﺗﻬﺮان در‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻔﯿﺪ ﻗﻢ‪ ،‬داﻧﺸﮑﺪه ي‬
‫ﺑﻬﺪاري ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و ﻣﺪرس ﺑﺎﻟﯿﻨﯽ‬ ‫ﺣﻘﻮق ﻗﻢ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺮاي داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن‬ ‫ﺗﻬﺮان و ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻋﺎﻟﯽ‬
‫رﺷﺘﻪ ﺣﻘﻮق و ﻧﯿﺮوي اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ‪.‬‬ ‫ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻗﻢ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻓﯿﻀﯿﻪ‪.‬‬
‫ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت ‪ 11‬ﮔﺎﻧﻪ اي از اﯾﺸﺎن در‬
‫زﻣﯿﻨﻪ ﭘﺰﺷﮑﯽ و ﻏﯿﺮ ﭘﺰﺷﮑﯽ در‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ .‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﮐﺘﺎب‬
‫ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ دوره ي ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﺮاي داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﺎزﻧﮕﺮي و ﺗﺠﺪﯾﺪ‬
‫ﭼﺎپ ﺷﺪ‪ ،.‬ﮐﺘﺎب دﯾﺎت و ﺗﻄﺎﺑﻖ‬
‫ارش ﺑﺎ دﯾﺎت ﺑﺎ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي‬
‫ﭘﺰﺷﮑﯽ و ﻓﻘﺎﻫﺘﯽ آن‪ ،.‬ﻣﺜﻨﻮي‬
‫ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﻃﺎﻟﺐ ﻃﺎﻟﺒﺎ )ﻃﺎﻟﺐ و‬
‫زﻫﺮه( ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ )ﮔﻮﯾﺶ‬
‫آﻣﻠﯽ( و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﯽ و‬
‫ﺧﺎﻣﻪ ي ﺷﻌﺮ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎوﻧﺖ اداره ﮐﻞ آﻣﺎر و ﺛﺒﺖ‬ ‫از ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت ﺷﺎﯾﺎن‪:‬‬ ‫اﺳﮏ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫‪1276‬ش‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﻋﺒﺎس‬ ‫‪31‬‬

‫اﺣﻮال ﮐﺸﻮر‬ ‫رﺟﺎل‬ ‫ﻣﺎزﻧﺪران‪،‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ‬ ‫دﻧﯿﺎ آﻣﺪ و در‬ ‫اﺣﻤﺪ‬ ‫ﺷﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫ﺷﻤﺲ‪،‬‬
‫ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﭼﺎپ ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‬ ‫‪1364‬ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﻣﺎدر اﯾﺸﺎن‬
‫روﯾﺎن و ﻣﺎزﻧﺪران‬ ‫رﺣﻠﺖ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﺷﻤﺴﯿﻪ‬
‫اورﻧﮕﯽ‬
‫داراي‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻼت‬
‫ﻋﺎﻟﯽ ﺑﻮده‬
‫و از ﻫﻨﺮ‬
‫و‬ ‫ﺷﺎﻋﺮي‬
‫ﺧﻮﺷﻨﻮﯾﺴﯽ‬
‫ﺑﻬﺮه داﺷﺖ‬
 ‫‪ ■ 34‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫دو ﺳﺎل در ﺳﻤﺖ ﻣﻌﺎوﻧﺖ‬ ‫ﭘﺲ از اﺧﺬ دﯾﭙﻠﻢ وارد داﻧﺸﮑﺪه‬ ‫در ﺳﺎل ‪1297‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪32‬‬

‫ﺑﺎزرﺳﯽ ﮐﻞ در ﺑﺎﻧﮏ ﻫﺎي اﯾﺮان‬ ‫ﺣﻘﻮق و ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﻬﺮان ﺷﺪ‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‬ ‫ﻓﺮﻫﻤﻨﺪ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺑﻪ‬ ‫و ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ اﺧﺬ ﻣﺪرك ﻟﯿﺴﺎﻧﺲ‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد وزﯾﺮ ﮐﺸﻮر وﻗﺖ ﺑﻪ‬ ‫از اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ از‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري ﺑﺎﺑﻞ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ ﮐﻪ‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ اﺧﺬ‬
‫ﭘﺲ از دو ﺳﺎل ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ‬ ‫ﻓﻮق ﻟﯿﺴﺎﻧﺲ در رﺷﺘﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪1326‬ﺑﻪ ﺳﻤ ﺖ‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ اداره ﮐﻞ اﻣﻮر ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫و ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت وزارت ﮐﺎر و اﻣﻮر‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻨﺼﻮب ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺣﻔﻆ ﺳﻤﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺸﺎور ﻋﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﯽ آن وزارت ﺧﺎﻧﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﻤﺖ ﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﮐﻞ‬
‫ﮔﺮﮔﺎن و دﺷﺖ‪ ،‬رﺋﯿﺲ رواﺑﻂ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ وزارت ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار‬
‫ﮐﻞ ﻫﻤﺪان‪ ،‬ﻣﺪﯾﺮ ﮐﻞ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت‪،‬‬
‫ﻣﺪﯾﺮ ﮐﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻣﻌﺎوﻧﺖ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ وزارت ﮐﺸﻮر‪.‬‬

‫ج( داده ﻫﺎي ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻣﻌﺎﺻﺮ‪:‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ دادهﻫﺎي ﮐﺘﺎب »ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ« درﺑﺎرهي ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﻗﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﻣﮑﺘﻮب ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫آن ﻫﺴﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺪف ﺑﺮﺷﻤﺎري ﻧﺎم رﺟﺎل‪ ،‬زﺑﺪﮔﺎن و ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‬
‫ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش در آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﯿﺮِ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽِ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان را ﺗﮑﻤﯿﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺤﻘّﻖ اﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﺑﻪ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ اﺛﺮ ﻣﻬﻢ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ )ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آن‪-‬‬
‫ﻫﺎ ﺧﻮد ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪ ﺟﻠﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ( ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﻮده ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ را از ﻣﯿﺎن ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ دادهﻫﺎي ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖ داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪35‬‬

‫اﻃّﻼﻋﺎت ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ از ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻣﻨﺘﺨﺐ‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ ﺟﺪول زﯾﺮ ﺗﻬﯿ‪‬ﻪ و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻧﻤﻮدهاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و از ﻣﺘﻮن ﻣﺮﺟﻊ و اﺻﻠﯽ ﺗﺮاﺟﻢ‬
‫در ﺣﻮزهﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ اﻗﺪام از دو ﺟﻬﺖ داراي ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬درﺑﺎرهي ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﻧﺎم ﯾﺎ‬
‫اﻃّﻼﻋﺎت ﺑﺴﯿﺎر او‪‬ﻟﯿﻪ و ﻣﺤﺪود ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﺑﻬﺘﺮ و ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻼك ﮔﺰﯾﻨﺶ اﯾﻦ اﺷﺨﺎص‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ آن ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺘﺎره و ﻣﻤﺘﺎز ﺑﻮدن آنﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺸﮑﻞ دﯾﮕﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﭼﻬﺮهﻫﺎي‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﻓﮑﺮي‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ادﺑﯽ و‪ ...‬ﺑﻪ ﻧﺪرت اﺗّﻔﺎق ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو درﺑﺎرهي ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺎه ﺗﻨﻬﺎ در ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﭼﻬﺮهي ﻣﻤﺘﺎز از آﻧﺎن ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ آن ﺑﻮد ﮐﻪ درﺑﺎرهي اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻧﻈﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮي دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ در اداﻣﻪي ﺑﺤﺚ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﻣﺸﻬﻮر ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫اﯾﺮان ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺆﻟّﻔﻪﻫﺎي ﺷﺶﮔﺎﻧﻪي ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪) ،‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ دادهﻫﺎي ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ( در ﻗﺎﻟﺐ ﺟﺪوﻟﯽ اﺑﺘﺪا ﻫﻮﯾﺖ آﻧﺎن ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﭙﺲ در ﺟﺪوﻟﯽ‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺎم ﺧـﺎﻧﻮادﮔﯽ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف اﻟﻔﺒــﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم آﻧﺎن اﺷﺎره‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
 ‫‪ ■ 36‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬

‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ و آﺛﺎر‬ ‫ﻣﮑﺎن‬ ‫و‬ ‫وﻓﺎت‬ ‫و‬ ‫ﻧﺴﺐ‬ ‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‬ ‫ﮐﺘﺎب و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬
‫ﻣﻤﺎت‬ ‫ﻟﻘﺐ‬
‫رﯾﺎﺳﺖ ﻓﺮﻫﻨﮓ رﺿﺎﯾﯿﻪ‬ ‫ﻟﯿﺴﺎﻧﺲ ادﺑﯿﺎت داﻧﺶ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﯿﺪ‬ ‫ﺗﻘﯽ ﺗﻘﻮي‬ ‫ﻣﺎزﻧﺪران )ﺷﺮح‬ ‫‪1‬‬
‫در دوره ‪14‬و ‪15‬ﮐﺎﻧﺪﯾﺪ‬ ‫ﺳﺮاي ﻋﺎﻟﯽ‬ ‫‪1294‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫رﺟﺎل‬ ‫ﺣﺎل‬
‫ﺣﻮزه آﻣﻞ ﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﺎ‬ ‫ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت‪:‬‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﺻﺪراﻟﻤﺤ‬ ‫ﻣﻌﺎﺻﺮ(‬
‫اﺧﺘﻼف ﮐﻢ راي ﻧﯿﺎورد ‪.‬‬ ‫‪.1‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ راه ﺗﻌﻠﯿﻢ و‬ ‫ﻗﻘﯿﻦ‬ ‫ﻋﺒﺎس ﺷﺎﯾﺎن‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫‪ .2‬رﺿﺎ ﺷﺎه از ﺳﻮاد‬
‫ﮐﻮه ﺗﺎ آﻓﺮﯾﻘﺎ‬
‫‪ .3‬ﻣﺴﺎﻓﺮت آذرﺑﺎﯾﺠﺎن‬
‫در‬ ‫‪1288‬‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫رﺿﺎ ﻟﻄﻔﯽ‬
‫ﺗﻬﺮان‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ‬
‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﻄﻔﯽ‬
‫ﻟﯿﺴﺎﻧﺲ داﻧﺸﮕﺎه ﻓﻨﯽ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺳﺎل‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﻣﻬﻨﺪس‬
‫ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت‪ :‬دوره ﮐﺎﻣﻞ‬ ‫‪1293‬‬ ‫ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ‬ ‫ﺣﺴﻦ‬
‫و‬ ‫ﻧﻘﺸﻪﺑﺮداري‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬
‫دوره‬ ‫و‬ ‫ژﺋﻮدزي‬
‫اﻟﮑﺘﺮﯾﺴﺘﻪ ﺻﻨﻌﺘﯽ و‬
‫رادﯾﻮ در دو ﺟﻠﺪ‪.‬‬
‫در‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬ ‫ﺑﺮاي‬
‫ﺳﺎل‪ 1327‬ﺑﻪ آﻣﺮﯾﮑﺎ‬
‫رﻓﺖ‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﻣﺎزﻧﺪران ) ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل ﻣﻌﺎﺻﺮ( ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان‬
‫آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﻧﺪ‪:‬‬
‫اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ داﻋﯽ اﻻﺳﻼم‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺳﻌﯿﺪ اﻟﻌﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ‬
‫‪1264‬ق‬ ‫رﺟﺐ ﻋﻠﯽ‬ ‫ﻫﺰاره‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ‬ ‫‪2‬‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن‪.‬‬
‫ﻣﺘﺎﻟﻪ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﮐﺸﻒ‬ ‫ﭘﺴﺮ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫زﯾﻦ‬ ‫)ﻣﺤﻤﻮد اﯾﺎز(‬
‫اﻟﻤﻄﻠﻮب ﻓﯽ اﻻﺣﮑﺎم‬ ‫ﯾﻮﺳﻒ‬ ‫اﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ‬
‫اﻟﻌﺒﺎدات در ‪1209‬‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫‪1278‬ق‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻠﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮﺷﻨﻮﯾﺲ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯽ‬
‫ﺧﺎﮐﺴﺎر‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬ ‫ﻣﻼ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﻋﻠﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪37‬‬

‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺘﺎﻟﻪ‬ ‫اﻓﺎﺿﻞ‬ ‫از‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ‬
‫ﺟﻼﻟﯿﻪ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ادﯾﺐ‬ ‫ﭘﺴﺮ رﺿﯽ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫)ﻣﻼﺑﺎﺷﯽ(‬
‫ﺳﯿﺪ‬ ‫ﭘﺴﺮ‬ ‫ﺣﺎج ﺳﯿﺪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‬
‫ﻣﻮﺳﻮي‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮاﻧﯽ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه و ﻣﺘﺎﻟﻪ و اﻣﺎم‬ ‫‪1323‬ق‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ‬ ‫ﺣﺴﻦ‬
‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬
‫رﯾﺲ داﻧﺸﮕﺎه آﺑﺎدان‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ‬ ‫ﻣﻬﻨﺪس‪،‬‬ ‫ﭘﺴﺮ‬ ‫ﺣﺴﻦ‬
‫ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت‬ ‫ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬
‫)ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ(‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬ ‫ﻣﻮﺳﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻓﻘﯿﻪ اﺻﻮﻟﯽ‬ ‫‪1322‬ق‬ ‫ﻋﻨﺎﯾﺖ اﷲ‬
‫ﻟﻬﺮي‬
‫دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺘﺎﻟﻪ‬ ‫‪1327‬ق‬ ‫ﺳﯿﺪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﺎر‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ و ﻣﺮﺛﯿﻪ ﺧﺎن‪،‬‬ ‫ﻧﻮا‬ ‫ﺗﻮﻟﺪ ‪1275‬‬ ‫ﻋﻠﯽ‬ ‫ﭘﺴﺮ‬ ‫ﻧﻮراﷲ‬
‫ﻋﺎرﻓﯽ ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺳﺮﺷﺖ‬ ‫ﻗﻤﺮي‪.‬‬ ‫اﮐﺒﺮ ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫ﺧﺎن‬
‫و ﻧﯿﮏ ﻣﺤﻀﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬ ‫رﺿﻮاﻧﯽ‬
‫دو ﮐﺘﺎب ﺷﻌﺮ ﯾﮑﯽ در‬ ‫ﮐﻪ‬ ‫ﻓﻐﺎﻧﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫‪150‬ﺻﻔﺤﻪ و دﯾﮕﺮي‬ ‫در‬ ‫ﻧﺎﻣﺶ‬
‫در ‪ 500‬ﺻﻔﺤﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ‬ ‫ﮐﺘﺎب‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺰرﮔﺎن‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ادﺑﯿﺎت‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‬
‫آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ و ﻣﺘﺎﻟﻪ‬ ‫‪1229‬ق‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻧﻌﻤﺖ‬
 ‫‪ ■ 38‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫اﷲ ﻓﮑﺮت‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﻗﺮآن‬ ‫‪1270‬ق‬ ‫ﻋﻠﯽ‬ ‫ﺳﯿﺪ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫)ﺣﺎﺋﺮي‬
‫ﻃﻬﺮاﻧﯽ(‬
‫داراي ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت‬ ‫روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎر روزﻧﺎﻣﻪ‬ ‫در ﭼﻼو‬ ‫‪1346‬ق‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‬
‫ﻫﺮاز‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﺮ‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ‬
‫ﺑﻮد‬
‫ﺣﻘﻮق دان روزﻧﺎﻣﻪ‬ ‫‪1288‬ش‬ ‫ﻗﻠﯽ‬ ‫رﺿﺎ‬
‫ﻧﮕﺎر‬ ‫ﺧﺎن اﺳﮑﯽ‬
‫‪1294‬ش‬ ‫ﺗﻘﯽ ﺗﻘﻮي‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺣﺠﺖ‬
‫اﻻﺳﻼم‬
‫ﺳﯿﺪ ﺣﺴﻦ‬
‫ﺣﺠﺖ‬
‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬
‫اﷲ‬ ‫آﯾﺖ‬
‫ﺳﯿﺪ ﺣﺴﯿﻦ‬
‫ﻓﻘﯿﻪ ﻧﯿﺎﮐﯽ‬

‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﻫﺰاره آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري(‬
‫ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ :‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ رﺿﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‪ ،‬ﻟﻄﻒ اﷲ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮاﯾﯽ‪،‬‬
‫ﻏﻼﻣﻌﻠﯽ ﻣﯿﺮوﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ داﻋﯽ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ اﺳﮑﯽ‪ ،‬ﺟﻮاد‬
‫ﻓﺎﺿﻞ‪ ،‬آﯾﺖ اﷲ ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ‪ ،‬آﯾﺖ اﷲ ﺣﺴﻦ ﺣﺴﻦ زاده آﻣﻠﯽ‪ ،‬آﯾﺖ اﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺮوي‪،‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽ اﺳﮑﯽ‪،‬‬
‫دﻻرﺳﺘﺎ‬ ‫ﺷﯿﺦ‬ ‫ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ق‬ ‫اﺳﻤﻌﯿﻞ‬ ‫آﻣﻞ‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﺷﻬﺎﺑﯽ‬ ‫اﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﺻﻤﺼﺎم‬
‫ﭼﻬﺎراﻓﺮاﯾ‬ ‫ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ي‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻼت اﺑﺘﺪاﯾﯽ را‬ ‫درﮐﺎ‬ ‫ﺳﻦ‬ ‫در‬ ‫اﺣﻤﺪ‬
‫در ﻣﯿﻠﻪ آﻣﻞ ﮔﺬراﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺸﺘﺎد و ﺳﻪ‬ ‫درﮐﺎﯾﯽ‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان و ﺑﻌﺪا‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺎﻟﮕﯽ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت‬ ‫ﻧﺠﻒ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺎل‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﮐﺴﺐ‬ ‫‪1347‬ﻗﻤﺮ‬
‫از‬ ‫اﺟﺘﻬﺎد‬ ‫درﺟﻪ‬ ‫ي در آﻣﻞ‬
‫اﺳﺘﺎدش ﺣﺎج ﺣﺒﯿﺐ‬ ‫وﻓﺎت ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ‬ ‫رﺷﺘﯽ‬ ‫اﷲ‬
‫زادﮔﺎﻫﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖ و‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪39‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺲ و اﻣﺮ ﻗﻀﺎ‬

‫ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮا‬ ‫ﭘﺴﺮ‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ ﻗﻠﯽ‬
‫ﭼﺮاﻏﻌﻠﯽ‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫و‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫ﭘﺪر اﺣﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫در ﺑﺎزار ﭘﺎﻣﻨﺎر ﻣﺪرﺳﻪ و‬ ‫از اﺋﻤﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﻬﺮان‬ ‫ﻧﯿﺎك‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫در‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وﻓﺎت‬ ‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﺧﻮد در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺪرﯾﺲ و اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪ‬ ‫اﻓﺎﺿﻞ‬ ‫از‬ ‫ﺳﯿﺪ‬
‫ﺷﺖ‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﻪ‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﺟﻼﻟﯿﻪ‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ‬
‫و‬ ‫اﺳﺖ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺴﺒﺶ‬
‫ﺳﯿﺪ ﺟﻼل‬
‫اﻟﺪﯾﻦ‬
‫اﺷﺮف ﻣﯽ‬
‫رﺳﺪ‬
‫ﻗﺮﯾﻪ‬ ‫را‬ ‫ﺧﻮد‬ ‫اﺟﻠﻪ‬ ‫از‬ ‫ﺣﺎج ﺳﯿﺪ‬
‫دﯾﻨﺎن‬ ‫ﻋﻠﻮي‪،‬‬ ‫ﺳﺎدات‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‬
‫)اﻣﯿﺮي(‬ ‫ﻣﻮﺳﻮي‪،‬‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺴﺐ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫و‬ ‫رﺿﻮي‬ ‫ﺷﺎﻫﺰاده‬
‫ﺗﻘﻮي ﻣﯽ‬ ‫و‬ ‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬
‫داﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﯿﺎ‬ ‫زرﯾﻦ‬
‫در ﻗﻢ ﻣﯽ‬
‫رﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺮب درﺑﺎر ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ و ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻠﻘﺐ‬ ‫ﻧﻌﻤﺖ اﷲ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﯿﺦ‬ ‫ﻓﮑﺮت‬
‫اﻻﺳﻼم‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ‬ ‫ﺗﺤﺼﯿﻼت‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪ‬ ‫ﺻﻔﺮ‬ ‫‪10‬‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺎج‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‬
‫در ﺗﻬﺮان و آﻣﻞ و‬ ‫ﺷﺖ‬ ‫‪1346‬‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﺠﻒ رﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﻤﺮي در‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﭘﺲ از ﻧﯿﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم‬ ‫ﭼﻼو‬ ‫ﻣﻘﯿﻢ ﭼﻼو‬
‫آﻣﻞ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫اﺟﺘﻬﺎد‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ‬ ‫آﻣﻞ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺲ‬ ‫ﭘﯿﮑﺮش‬ ‫و‬
‫اﺻﻮل‬ ‫و‬ ‫ﻓﻘﻪ‬ ‫در‬ ‫را‬
 ‫‪ ■ 40‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺖ‬
‫دﻓﻦ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎق‬ ‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‬
‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎق‬ ‫ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ‬
‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‬
‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎق‬ ‫ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ‬
‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‬
‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎق‬ ‫ﻣﯿﺮزا‬
‫ﺻﺎدق‬
‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‬
‫اﺳﮏ‬ ‫ﺻﺎﺑﺮ‬ ‫ﻣﻼ‬
‫اﺳﮑﯽ‬
‫اﺳﮏ‬ ‫داود اﺳﮑﯽ‬
‫اﺳﮏ‬ ‫اﺣﻤﺪ‬
‫اﺳﮑﯽ‬
‫ﻧﻮا‬ ‫ﻣﻬﺪي‬
‫ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫اﻣﯿﺮي‬ ‫ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﻣﯿﺮي‬
‫اﻣﯿﺮي‬ ‫ﺷﯿﺦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ‬
‫اﻣﯿﺮي‬
‫ﮔﺰﻧﮏ‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻋﻠﯽ‬
‫ﮔﺰﻧﮑﯽ‬
‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪ‬ ‫ﺻﺎدق‬
‫ﺷﺖ‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ‬
‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ اﻣﯿﻦ‬
‫ﺷﺖ‬ ‫ﺑﺰرگ‬
‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ‬
‫درﮐﺎ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫درﮐﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﯿﺎك‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪41‬‬

‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬
‫درﮐﺎ‬ ‫ﻣﯿﺮزا‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‬
‫ﻓﺎﺿﻞ‬
‫درﮐﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﯿﺎك‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻣﻬﺪي‬
‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬
‫رﯾﻨﻪ‬ ‫ﺷﯿﺦ‬ ‫آﻗﺎ‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫رﯾﻨﻪ اي‬
‫ﻧﯿﺎك‬ ‫ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﻦ‬
‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬
‫در ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل ﮐﻢ‬ ‫ﻟﻬﺮ‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻼ ﻋﻨﺎﯾﺖ‬
‫ﻧﻈﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاي اداﻣﻪ‬ ‫‪1322‬‬ ‫ﻟﻬﺮي‬ ‫اﷲ‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺑﻪ ﻧﺠﻒ و‬ ‫ﻗﻤﺮي در‬ ‫دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ‬
‫ﺳﺎﻣﺮه رﻓﺘﻪ و از‬ ‫ﻣﻮﻃﻨﺶ‬
‫اﺟﻞ‬ ‫اﺳﺘﺎد‬ ‫ﻣﺤﻀﺮ‬ ‫دار ﻓﺎﻧﯽ را‬
‫ﺣﺎﺟﯽ ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﻦ‬ ‫وداع ﮔﻔﺖ‬
‫ﺷﯿﺮازي ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ‬ ‫ﺑﺮ‬ ‫ﺑﻨﺎ‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫وﺻﯿﺘﺶ‬
‫ﺟﻨﺎزه او را‬
‫ﺑﻌﺪ از ده‬
‫ﺳﺎل ﺑﻪ ﻗﻢ‬
‫آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎق‬ ‫ﺷﯿﺦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ‬
‫ﺣﺎﺋﺮي‬
‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻣﻞ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ‬
‫آﻣﺪه اﻧﺪ‪ :‬ﺳﯿﺪ رﺿﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﯿﻀﺎي ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ‪.‬‬

‫ﻓﺎﺿﻞ‬ ‫اﺧﺘﺮان ﺟﺎوﯾﺪ‪:‬‬ ‫‪4‬‬

‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ‪.‬‬
‫ﻧﯿﺎك‬ ‫ﻣﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫آﻣﻠﯽ‪،‬‬ ‫ﻣﺪاﺣﯽ‬
‫ﻋﻠﯽ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ‬
‫ﺣﺴﯿﻨﯽ‬
‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻋﺒﺪ‬ ‫ﺷﯿﺦ‬
‫ﻋﻠﯽ‬
 ‫‪ ■ 42‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺘﺎب‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ‬ ‫ﻣﯿﺮزا ﺟﻮاد‬
‫ﺧﺼﺎﯾﺺ اﻟﻌﻈﯿﻤﯿﻪ و‪...‬‬ ‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻋﻠﯽ‬ ‫ﻋﺒﺪ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫آﻣﻠﯽ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت‬ ‫اﺑﻦ‬ ‫ﻋﻠﯽ‬
‫اﻟﺪرر و اﻟﻤﻠﺘﻘﻄﺎت‬ ‫ﺣﺴﯿﻦ‬
‫اﻟﺜﻤﺮ‬ ‫ﺣﺎﺋﺮي‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫آﻣﻠﯽ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎﻟﯿﻔﺎﺗﯽ ﭼﻮن‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫اﻟﮑﺘﺐ‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬ ‫اﺣﻤﺪ‬
‫اﻟﻤﺎﺧﻮذه ﻣﻨﻬﺎ ﺑﺤﺎر‬ ‫ﺣﺴﯿﻨﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫آﻣﻠﯽ‬
‫آﯾﺎت‬ ‫ﺗﺎﻟﯿﻔﺎﺗﺶ‬ ‫از‬ ‫ﻧﯿﺎك‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫اﻻﺋﻤﻪ‬ ‫ﻣﻬﺪي‬
‫ﺣﺴﯿﻨﯽ‬
‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬
‫آﻣﻠﯽ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب ﻣﺸﮑﺎه‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻘﯿﻢ‬
‫اﻻﻧﻮار‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫آﻣﻠﯽ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻔﻮذ در درﺑﺎر‬ ‫از ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﻤﺘﺎز‬ ‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎق‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪﻣﯿﺮزا‬ ‫اﷲ‬ ‫آﯾﺖ‬
‫ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﺑﻮد‬ ‫آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‬ ‫ﺷﯿﺦ‬
‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ‬
‫ﺣﺎﺋﺮي‬
‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﺎم ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﺧﺘﺮان ﺟﺎوﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‬
‫)ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ ‪:‬‬
‫ﻏﻼﻣﻌﻠﯽ ﻣﯿﺮوﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫دﻻرﺳﺘﺎ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر‬ ‫ﺷﯿﺦ ﺷﻬﺎب‬ ‫ادﺑﯿﺎت‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ‬ ‫‪5‬‬
‫ق‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن‬ ‫اﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﺟﻠﺪ‬ ‫ﻣﺎزﻧﺪران‬
‫ﺣﺎﺟﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫اول‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺧﻮد‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺳﯿﺪ‬
‫را ﺑﻪ ﺷﯿﺦ‬ ‫ﻃﺎﻫﺮي ﺷﻬﺎب‬
‫ﺷﻬﺎب‬
‫اﻟﺪﯾﻦ‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪43‬‬

‫ﺳﻬﺮوردي‬
‫ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫از‬
‫اوﻻداﻧﺶ‬
‫ﻣﺮﺣﻮم‬
‫دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺷﻬﺎﺑﯽ ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻋﺎﻟﻤﯽ ﻋﺎﻣﻞ و ﻓﻘﯿﻬﯽ‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‬
‫ﻓﺎﺿﻞ ‪ .‬ﺗﺎﻟﯿﻔﺎﺗ ﯽ در‬ ‫ﻋﻘﯿﻠﯽ‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﺧﻼق‬
‫ﭼﮑﺎﻣﻪ و ﻏﺰل از‬ ‫ﻧﻮا‬ ‫وﻓﺎت ﻓﻐﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﯿﺮزا ﻋﻠﯽ‬
‫ﺧﻮد‬ ‫ﻋﺼﺮ‬ ‫اﺳﺎﺗﯿﺪ‬ ‫‪1246‬‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻓﻐﺎﻧﯽ‬ ‫اﮐﺒﺮ ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺠﺮي‬ ‫ﭘﺪر‬
‫ﺑﺎز‬ ‫ﻗﻤﺮي‬ ‫ﻣﺮﺣﻮم‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﻧﻮراﷲ‬
‫رﺿﻮاﻧﯽ‬
‫ﻣﻘﺮب درﮔﺎه ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ و ﺷﺎﻋﺮي ﺧﻮش‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻧﻌﻤﺖ‬
‫ﺷﺎه ﺷﺪه ﺑﻪ ﻟﻘﺐ ﺷﯿﺦ‬ ‫ﻗﺮﯾﺤﻪ ﺑﻮد‬ ‫اﷲ ﻓﮑﺮت‬
‫اﻻﺳﻼﻣﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫‪4‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮي ﺧﻮش ﻗﺮﯾﺤﻪ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﭼﺮخ‬ ‫ﺣﮑﯿﻤﯽ‬
‫‪1300‬‬ ‫رﯾﺴﮏ‬
‫ﺷﻤﺴﯽ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻘﺎﻣﺎت زﻫﺪ‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪ‬ ‫وﻓﺎﺗﺶ در‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫و ﺗﻘﻮي در ﻗﺴﻤﺖ‬ ‫ﺷﺖ‬ ‫ﺳﺎل ‪1310‬‬ ‫ﺟﻼل‬ ‫ﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﻋﻠﻮم ﻣﻌﻘﻮﻟﻪ و ﻣﻨﻘﻮﻟﻪ‬ ‫ﻫﺠﺮي در‬ ‫اﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺳﺰا‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫زﺣﻤﺘﯽ‬ ‫ﻗﺮﯾﻪ‬ ‫اﺷﺮف‬
‫ﮐﺸﯿﺪه‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺖ‬ ‫ﻣﺪﻓﻮن در‬
‫آﺳﺘﺎﻧﻪ‬
‫اﺷﺮﻓﯿﻪ‬
‫اﺳﺖ‬
‫ﻣﻨﺴﻮب ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻣﻮﺳﯽ‬
‫ﻣﻘﺪس اﻧﺒﯿﺎ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫درس در آﻣﻞ و‬ ‫درﮐﺎ‬ ‫در ﺳﻦ ‪83‬‬ ‫ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا‬

‫‪4‬‬
‫‪ .‬ﻧﺎم وي در ﻣﻨﺎﺑﻊ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻘﺪار ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 44‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﺗﻬﺮان و ﻧﺠﻒ‪ .‬زﯾﺮ‬ ‫‪1347‬‬ ‫در‬ ‫اﺣﻤﺪ‬

‫ﻧﻈﺮ اﺳﺘﺎدش ﻣﯿﺮزا‬ ‫ق در آﻣﻞ‬ ‫درﮐﺎﯾﯽ‬
‫ﺣﺒﯿﺐ اﷲ رﺷﺘﯽ ﺑﻪ‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫درﺟﻪ اﺟﺘﻬﺎد رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .‬ﻓﻘﯿﻪ و ﻣﺤﺪث ﺟﻠﯿﻞ‬ ‫در ﺷﺎﻫﺎن‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‬
‫دﺷﺖ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺎج‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ‬
‫ﻣﺪﻓﻮن‬ ‫ﺳﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﻣﻘﯿﻢ ﭼﻼو‬
‫آﻣﻞ ﺑﻮد‬
‫اﻧﻌﻘﺎد ﻣﺠﺎﻟﺲ وﻋﻆ و‬ ‫ﺗﺤﺼﯿﻼت را در ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫ﺣﺪود ﺳﺎل‬ ‫اﺧﻮي‬ ‫ﺑﯿﺎن ﺟﻼل‬
‫ﺧﻄﺎﺑﻪ‪.‬‬ ‫و ﻧﺠﻒ ﭘﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫‪1274‬‬ ‫ﻣﺮﺣﻮم‬
‫در ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﺷﯿﺦ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ‪.‬‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‬ ‫اﺑﻮﻟﺤﺴﻦ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‬
‫در ﻣﺪارس ادب و‬ ‫اﺳﮏ‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫رﺿﺎ ﻟﻄﻔﯽ‬
‫داراﻓﻨﻮن ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮد ‪.‬‬ ‫‪1288‬ﺷﻤﺴ‬ ‫آﻗﺎي‬
‫در ‪1314‬ﻟﯿﺴﺎﻧﺲ ﺣﻘﻮق‬ ‫در‬ ‫ي‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ‬
‫ﺣﻘﻮق‬ ‫داﻧﺸﮑﺪه‬ ‫از‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫ﻟﻄﻔﯽ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﻬﺮان‪.‬در ‪1321‬‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﮐﺒﻮﺗﺮ را ﻣﻨﺘﺸﺮ‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻘﺎﻻت‬
‫ﺗﻨﺪ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ‪ 4‬ﺷﻤﺎره اﻧﺘﺸﺎر‬
‫ﺗﻮﻗﯿﻒ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺠﺪدا در‬
‫‪ 1322‬ﺷﻤﺎره ‪ 5‬را ﻣﻨﺘﺸﺮ‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ‬ ‫ﻋﻠﯿﻪ‬ ‫ﺗﻨﺪي‬
‫ﺗﻮﻗﯿﻒ ﺷﺪ ﻣﺠﺪدا در‬
‫‪ 1324‬ﺷﻤﺎره ﺷﺸﻢ را‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎزﻫﻢ‬
‫ﺗﻮﻗﯿﻒ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ‬ ‫اﺳﮏ‬ ‫روزﻧﺎﻣﻪ‬ ‫اﺳﮏ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺎﻟﻢ‬ ‫ﺟﻮاد‬

‫ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺟﻮان داﻧﺸﻤﻨﺪ‬ ‫ﺟﻠﯿﻞ اﻟﻘﺪر‬ ‫ﻟﻄﻔﯽ‬
‫ﺟﻮاد ﻟﻄﻔﯽ در آﻣﻞ ﺑﻪ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ‬
‫اردﯾﺒﻬﺸﺖ‬ ‫‪16‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ‬ ‫ﻟﻄﻔﯽ‬
‫‪1330‬ﺷﻤﺴﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‬
‫ﻟﻬﺮ‬ ‫ﻣﻼ ﻋﻨﺎﯾﺖ‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪45‬‬

‫ﻟﻬﺮي‬ ‫اﷲ‬
‫دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري(‬
‫ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺎس ﺷﺎﯾﺎن‪ ،‬ﻣﯿﺮزا رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺧﻠﯿﻞ ﺳﻬﯿﻞ‪ ،‬ﺣﺒﯿﺐ اﷲ ﺷﺎﮐﺮي‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ داﻧﺶ ﭘﮋوه‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮاﯾﯽ دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮوﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻤﺲ اﻻدﺑﺎ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ رﺿﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ ‪ ،‬آﯾﺖ اﷲ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮﺳﯿﻮ اﯾﺮاﯾﯽ‪،‬‬
‫اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‪ ،‬داﻋﯽ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﻫﻤﻨﺪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫وي از ﻋﻠﻤﺎي ﻋﺼﺮ‬ ‫ﻧﯿﺎك‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ادﺑﯿﺎت‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ‬ ‫‪6‬‬
‫ﻧﺎﺻﺮي و از ﻣﺤﺪﺛﺎن‬ ‫رﺳﺎﻟﻪ‬ ‫ﻋﻠﯽ ﻧﯿﺎﮐﯽ‬ ‫ﺷﺎﻣﻞ‬ ‫اﯾﺮان‬
‫ﻣﺸﻬﻮرن زﻣﺎن ﺧﻮد‬ ‫ﻣﺬﮐﻮر‬ ‫ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﻠﻤﺎي‬
‫ﺑﻮد‪ .‬رﺳﺎﻟﻪ ي او ﺑﻪ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﻮت‬ ‫دﯾﻨﯽ‬
‫از‬ ‫ﯾﮑﯽ‬ ‫ﺧﻂ‬ ‫اﺳﺘﺎدش را‬ ‫و‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﯿﺦ‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﺷﺎﻋﺮان‬
‫داﻣﻐﺎﻧﯽ‬ ‫ﺣﺴﯿﻨﻌﻠﯽ‬ ‫‪1299‬‬ ‫اﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﻧﻈﺎم‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‬ ‫ﻫﺠﺮي‬ ‫ﻧﻮري ﮐﻮﺗﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎﻟﯿﻒ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻘﺪس‬ ‫اﺳﮏ‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻣﻮﺳﯽ‬
‫اﻧﺒﯿﺎ در ‪ 120‬ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﺸﺘﯽ‬
‫او از ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺘﺎﺧﺮ‬ ‫درﮐﺎ‬ ‫در ﺳﻦ ‪83‬‬ ‫ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻼت‬ ‫و‬ ‫ﺑﻮده‬ ‫ﺳﺎﻟﮕﻠﯽ در‬ ‫اﺣﻤﺪ‬
‫ﺧﻮد را در ﻗﺮﯾﻪ ﻣﯿﻠﻪ‬ ‫‪ 1347‬ﻓﻮت‬ ‫درﮐﺎﯾﯽ‬
‫آﻣﻞ در ﺑﺪو ﺷﺒﺎب‬ ‫آﻣﻞ‬ ‫در‬
‫ﮔﺬراﻧﯿﺪه‪ .‬ﺳﭙﺲ در‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان و ﻧﺠﻒ درس‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه‪ .‬ﭘﺲ از ﻧﯿﻞ‬
‫ﺑﻪ درﺟﻪ اﺟﺘﻬﺎد از‬
‫اﺳﺘﺎد ﺧﻮد ﻣﺮﺣﻮم‬
‫ﻣﯿﺮزا‬ ‫ﺷﯿﺦ‬ ‫ﺣﺎج‬
‫رﺷﺘﯽ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺣﺒﯿﺐ‬
‫ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ 1312‬ﻗﻤﺮي‬
‫رﯾﺎﺳﺖ‬ ‫ﺳﻤﺖ‬ ‫ﮐﻪ‬
‫ﺣﻮزه ﻋﻠﻤﯿﻪ ﻧﺠﻒ را‬
‫زادﮔﺎه‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫داﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﺖ‬ ‫ﺧﻮﯾﺶ‬
 ‫‪ ■ 46‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺲ‬
‫ﻗﻀﺎ و ارﺷﺎد ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﺷﯿﺦ اﺳﻤﻌﯿﻞ ا ز ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫دﻻرﺳﺘﺎ‬ ‫ﻓﺰﻧﺪ ﻣﯿﺮزا‬ ‫ﺷﯿﺦ‬
‫ﻓﻀﻼي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺼﺮ‬ ‫ق‬ ‫ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ‬ ‫اﺳﻤﻌﯿﻞ‬
‫ﻣﺤﻀﺮش‬ ‫و‬ ‫ﺧﻮد‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺳﯿﻒ‬ ‫ﺷﻬﺎﺑﯽ‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﺎص و‬ ‫اﻣﯿﺮ دﯾﻮان‬ ‫ﭼﻬﺎراﻓﺮاﯾ‬
‫ﻋﺎم و ﻣﺮﺟﻊ ﻃﻼب‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺎج‬ ‫ي‬
‫دﯾﻨﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺧﺎن ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن‬
‫اﺣﻤﺪ‬
‫ﺷﻬﺎب‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦ‬
‫ﺷﯿﺦ ﺷﻬﺎب‬
‫اﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﺣﺎﺟﯽ ﮐﻪ‬
‫ي‬ ‫ﻣﻘﺒﺮه‬
‫در‬ ‫وي‬
‫از‬ ‫ﯾﮑﯽ‬
‫ﻗﺮاي‬
‫ﺑﻠﻮك‬
‫دﻻرﺳﺘﺎق‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫وي ﺣﺎﺟﯽ‬
‫دﻻ ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﺣﺎﺟﯽ‬
‫ﻧﺴﺐ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ ﺷﯿﺦ‬
‫ﺷﻬﺎب‬
‫اﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺳﻬﺮوردي‬
‫ﻣﯿﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪ‬ ‫وﻓﺎت‬ ‫و از ﺳﻠﺴﻠﻪ‬ ‫ﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران در‬ ‫ﺷﺖ‬ ‫‪1310‬‬ ‫ﺳﺎدات‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻓﯿﺾ‬ ‫‪1292‬ﻫﺠﺮي‬ ‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﻮرش رادرك ﮐﺮده‬ ‫ﺟﻼﻟﯿﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪47‬‬

‫دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ درس در‬ ‫ﻟﻬﺮ‬ ‫‪1322‬‬ ‫در‬ ‫ﻣﻼ ﻋﻨﺎﯾﺖ‬

‫ﻧﺠﻒ و ﺳﺎﻣﺮه و در‬ ‫در وﻃﻨﺶ‬ ‫ﻟﻬﺮي‬ ‫اﷲ‬
‫ﺣﻮزه درس ﺣﺎج‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﻦ ﺷﯿﺮازي‬
‫وارد ﺷﺪ ‪.‬‬
‫روﺳﺘﺎي‬ ‫ﺷﯿﺦ ﺷﻬﺎب‬
‫ﺣﺎﺟﯽ‬ ‫اﻟﺪﯾﻦ‬
‫دﻻ ﺟﺰ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫دﻻرﺳﺘﺎ‬
‫ق‬
‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪ‬ ‫در دوﺷﻨﺒﻪ‬ ‫‪ :‬ﻓﻘﯿﻪ و‬ ‫ﺷﯿﺦ‬
‫ﺷﺖ‬ ‫دﻫﻢ ﺻﻔﺮ‬ ‫ﻣﺤﺪث‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‬
‫‪ 1346‬ﭼﻼو‬ ‫آﻗﺎ‬ ‫ﺟﻠﯿﻞ‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﯿﺮزا‬
‫در و در‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‬
‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺖ‬ ‫ﻓﺮﻧﺪ ﺣﺎج‬
‫دﻓﻦ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﯿﺪ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﻣﻘﯿﻢ ﭼﻼو‬
‫آﻣﻞ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‬
‫اﺳﮏ‬ ‫‪1288‬‬ ‫در‬ ‫رﺿﺎ ﻟﻄﻔﯽ‬
‫ﺷﻤﺴﯽ در‬
‫ﺗﻬﺮان‬
‫ﻣﺘﻮﻟﺪﺷﺪ‬
‫از ﺷﻌﺮاي آﻣﻞ‬ ‫ﻧﻮا‬ ‫ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﯿﺮزا ﻋﻠﯽ‬
‫ﻓﻐﺎﻧﯽ‬ ‫اﮐﺒﺮ ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان رﻓﺖ و‬ ‫ﺳﺎدات‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫از‬ ‫ﻧﻌﻤﺖ اﷲ‬
‫در درﺑﺎر ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ در‬ ‫ﻓﮑﺮت‬
‫اﻻﺳﻼﻣﯽ‬ ‫ﺷﯿﺦ‬ ‫ﻟﻘﺐ‬ ‫ﺑﺎرﻓﺮوش ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻨﺼﻮب‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺳﻄﺢ ﺳﻮاد و‬ ‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﻮا‬ ‫ﭼﺮاﻏﻌﻠﯽ‬ ‫ﻓﻄﺮت‬
‫دوﻟﺖ‬ ‫در‬ ‫داﻧﺎﯾﯽ‬ ‫ﺧﺎن‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎده )‪ 1212‬ﺗﺎ‬ ‫ﻓﻄﺮت‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺴﯿﺎر‬ ‫‪1250‬ق(‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻃﻨﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در‬ ‫)ﭼﺮخ‬ ‫ﺣﮑﯿﻤﯽ‬
‫ﻣﺘﻮﻟﺪﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪1300‬ش‬ ‫رﯾﺴﮏ(‬
 ‫‪ ■ 48‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﺷﻌﺮ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻣﺎزﻧﺪرا ن ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري(‬
‫ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ :‬آﯾﺖ اﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺮوي‪ ،‬آﯾﺖ اﷲ اﺑﻮﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮﺳﯿﻮ اﯾﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺣﺴﻦ زاده‬
‫آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﺷﺎﯾﺎن‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ داﻧﺶ ﭘﮋوه‪ ،‬ﺧﻠﯿﻞ ﺳﻬﯿﻞ‪،‬‬
‫ﻣﯿﺮزا ﺳﯿﺪ ﻫﺎﺷﻢ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮاﯾﯽ دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻤﺲ اﻻدﺑﺎ‬
‫ﺷﻐﻠﺶ‬ ‫اﺑﺘﺪا‬ ‫در‬ ‫او ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد و ﻓﻄﺮت‬ ‫داﻣﺎد ﻣﯿﺮزا‬ ‫ﭼﺮاﻏﻌﻠﯽ‬ ‫ﺣﺎل‬ ‫ﺷﺮح‬ ‫‪7‬‬
‫ﻗﻮرﺳﯿﺎول ﺑﺎﺷﯽ و ﻣﺪت‬ ‫ﮐﺮده‬ ‫ﻣﯽ‬ ‫ﺗﺨﻠﺺ‬ ‫ﻗﻠﯽ‬ ‫رﺿﺎ‬ ‫ﻓﻄﺮت‬ ‫رﺟﺎل اﯾﺮان‬
‫ﻫﻔﺖ ﺳﺎل در ﺣﮑﻮﻣﺖ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫ﻫﺎي‬ ‫ﻗﺮن‬ ‫‪،‬‬
‫ﻣﯿﺰا‬ ‫ﻋﻠﯽ‬ ‫ﺣﺴﯿﻦ‬ ‫ﻣﻨﺸﯽ‬ ‫‪12،13،14‬ﻫﺠﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي وزﯾﺮ ﻓﺎرس‬ ‫اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ‬ ‫ﻣﻬﺪي‬ ‫ي‪،‬‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻣﺪاد‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‬
‫)ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ داﻋﯽ اﻻﺳﻼم‪ .‬ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﻧﻮاﯾﯽ‬

‫ﻧﺎﺋﺐ رﺋﯿﺲ اﺗﺎق ﺗﺠﺎرت‬ ‫ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ و‬ ‫‪1267‬‬ ‫در‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺎج‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫ﺣﺎل‬ ‫ﺷﺮح‬ ‫‪8‬‬
‫ﺑﺎزار ﺗﻬﺮان ﺷﺪ‪ .‬در‬ ‫دوره ﺳﻄﺢ را ﺑﻪ ﻃﻮر‬ ‫در‬ ‫ش‬ ‫آﻗﺎ‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫)رﺣﯿﻤﯽ(‪،‬‬ ‫رﺟﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ و‬
‫دوره ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﻧﻬﻢ‪،‬‬ ‫ﮐﺎﻣﻞ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫ﺑﺰرگ‬ ‫ﺳﯿﺪ ﺣﺒﯿﺐ‬ ‫ﻣﻌﺎﺻﺮ‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫دﻫﻢ‪ ،‬ﯾﺎزدﻫﻢ‪ ،‬دوازدﻫﻢ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻼك‬ ‫اﷲ‬ ‫اﯾﺮان‪.‬‬
‫ﻣﺠﻠﺲ‬ ‫ﺳﯿﺰدﻫﻢ‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ﻋﻤﺪه‬ ‫ﺑﺎﻗﺮ ﻋﺎﻗﻠﯽ‬
‫ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ از ﺗﻬﺮان ﺑﻪ‬ ‫ﺑﺎزرﮔﺎن‬
‫وﮐﺎﻟﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﮐﺎرﻫﺎي ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ‬
‫ﭘﯿﺸﻘﺪم ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﯾﺎﺳﺖ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫ﺧﺎﻃﺮات‬ ‫دﻓﺘﺮ‬ ‫ﻧﻮا‬ ‫در‬ ‫ﺳﺮﻫﻨﮓ‬
‫در دوره رﺿﺎ ﺷﺎه‪.‬‬ ‫ﺻﺪﺑﺮﮔﯽ دارد ﮐﻪ‬ ‫ﺳﺎل‪1260‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن‪.‬‬ ‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‬ ‫ﻧﺰد دﺧﺘﺮش اﺳﺖ و‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫رﻓﯿﻊ ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫ﻣﺴﺌﻮل ﻗﺘﻞ ﻣﺪرس ﺷﺪ‬ ‫در آن اﻋﺪام اﺳﺪي‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد‪ 1318 .‬از‬ ‫ﻋﺮف‬ ‫ﺧﻼف‬ ‫را‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬
‫رﯾﺎﺳﺖ اداره ﺳﯿﺎﺳﯽ‬ ‫دادرﺳﯽ ﻣﯽ داﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪1329‬‬
‫ﺑﺮﮐﻨﺎر ﺷﺪ و ﺑﻪ زﻧﺪان‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ در‬
‫رﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﻧﺎم‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫اي‬ ‫ﻣﺪرﺳﻪ‬ ‫زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﺧﻮب‬ ‫‪1248‬‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻠﻘﺐ‬ ‫ﻣﺼﻄﻔﯽ‬
‫ﺳﯿﺮوس ﺑﺎز ﮐﺮد‪ .‬در‬ ‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬در اروﭘﺎ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‬ ‫ﻧﯿﺮ اﻟﺴﻠﻄﺎن‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫‪ 1335‬روﻧﺎﻣﻪ ﻣﻬﻢ ﺻﺪاي‬ ‫ﺗﺪرﯾﺲ ﮐﺮد و از‬ ‫‪1320‬‬ ‫در‬
‫اﯾﺮان را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‪ .‬در‬ ‫ﻣﻮاﻓﻘﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫در‬
‫دوره ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي‬ ‫در دوره دوم ﮐﺎﻧﺪﯾﺪا‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪي‬ ‫اﻟﺪوﻟﻪ‬ ‫ﻣﺸﯿﺮ‬ ‫و اﻧﺘﺨﺎب‬ ‫ﺑﺎﺑﻞ ﺷﺪ‬ ‫‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎون و ﮐﻔﯿﻞ وزارت‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺸﻮر ﺑﻮد‪ .‬در ‪1300‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺎﻣﻪ‬ ‫ﻓﻮاﺋﺪ‬ ‫وزارت‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪49‬‬

‫ﻣﻨﺼﻮب ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري(‬
‫ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺖ‬ ‫ﻣﺸﺎﻏﻞ‪:‬‬ ‫از‬ ‫از ﻋﺮﻓﺎ و ﺻﻮﻓﯿﺎن‬ ‫ﻗﺮﯾﻪ اﯾﺮا‬ ‫ﻓﺮزﻧ ﺪ ﺣﺎج‬ ‫ﻣﯿﺮزا‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ رﺟﺎل و‬ ‫‪9‬‬
‫ﺳﭙﻪ‬ ‫ﻣﺪرﺳﻪ‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‬ ‫زﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮده‬ ‫ﻋﻠﯽ‬ ‫ﻣﻼ‬ ‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‬
‫ﻣﻄﻬﺮي‬ ‫)ﺷﻬﯿﺪ‬ ‫ﺳﺎﻻر‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺎﺗﯿﺪ‪:‬‬ ‫اﯾﺮاﯾﯽ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻠﻘﺐ‬ ‫ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان ‪،‬‬
‫ﮐﻨﻮﻧﯽ(‬ ‫ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ‬ ‫ﻣﻼﺑﺎﺷﯽ‬ ‫ﺟﻠﺪ اول‪.‬‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰي‪،‬‬ ‫ﻣﻼﺑﺎﺷﯽ‬ ‫اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ‬
‫اﺳﺘﺎد ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﺷﯿﺸﻪ‬ ‫ﺷﮑﻮري‬
‫ﮔﺮ ﺻﻔﯽ ﻋﻠﯽ ﺷﺎه و‬
‫ﻣﻨﻮر ﻋﻠﯿﺸﺎه‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري(‬
‫ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ :‬اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ ‪،‬‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري(‬ ‫ﻧﺎﻣﻪ‬ ‫زﻧﺪﮔﯽ‬ ‫‪10‬‬
‫ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ :‬ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬داﻋﯽ اﻻﺳﻼم‪،‬‬ ‫رﺟﺎل و ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‬
‫اﯾﺮان‬
‫ﺣﺴﻦ ﻣﺮﺳﻠﻮﻧﺪ‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻢ‪،‬‬ ‫ﺷﺎه‬ ‫در‬ ‫ﻓﻘﯿﻪ و ﻋﺎﻟﻢ ﮐﺒﯿﺮ ﮐﻪ‬ ‫در‬ ‫ﭘﺴﺮ‬ ‫ﻋﺒﺪ‬ ‫ﺷﯿﺦ‬ ‫اﻋﻼم‬ ‫ﻃﺒﻘﺎت‬ ‫‪11‬‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺸﻬﺪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬ ‫ﺗﺤﺼﯿﻞ‬ ‫ﮐﺮﺑﻼ‬ ‫در‬ ‫ﺳﺎل‪1308‬‬ ‫ﻣﻼرﺟﺒﻌﻠﯽ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺷﯿﻌﻪ‪.‬‬
‫اﺟﺮاﯾﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﯽﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در‬ ‫ﻗﻤﺮي‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫ﺑﺰرگ‬ ‫اﻗﺎ‬
‫ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫ﻃﻬﺮاﻧﯽ‬
‫ﻣﻘﺪس‬
‫وﻓﺎت‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﮐﺮﺑﻼ از ﻋﻠﻤﺎي‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫ﭘﺴﺮ‬ ‫ﺳﯿﺪ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮده از ﻋﻠﻤﺎي‬ ‫‪1178‬ﻗﻤﺮ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺑﺰرگ از ﺟﻤﻠﻪ در‬ ‫زﻧﺪه‬ ‫ي‬ ‫ﻣﻮﺳﻮي‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺳﺎل ‪1178‬ق وﺣﯿﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﯽ اﺟﺎزه ﻧﺎﻣﻪ‬ ‫ﺣﺎﺋﺮي‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺷﺎﮔﺮد‬ ‫ﮐﺮﺑﻼ‬ ‫در‬ ‫ﻣﺘﻮﻓﯽ‬ ‫ﺷﯿﺦ‬
‫ﺷﺮﯾﻒ اﻟﻌﻠﻤﺎ ﺑﻮده و‬ ‫‪1262‬ق‬ ‫رﺟﺒﻌﻠﯽ‬
‫درس‬ ‫ﺗﻘﺮﯾﺮات‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺘﺎدش را ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ‬
‫در ﺷﺎه ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻢ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه و در‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‬
 ‫‪ ■ 50‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫در ﺗﻬﺮا ن از ﺑﺰرﮔﺎن‬ ‫ﻣﺘﻮﻓﯽ‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫ﭘﺴﺮ‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬

‫ﻋﻠﻮﯾﻦ ﺑﻮده ‪ .‬ﺟﻨﺎزه‬ ‫‪1313‬ق‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ‬ ‫ﻋﻠﯽ‬
‫اش ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺠﻒ‬ ‫اﻟﻤﻮﺳﻮي‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺮده ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﺮﺿﻮي‬
‫اﻟﺘﻘﻮي‬
‫زﻋﺎﻣﺖ ﻣﺮدم را ﻧﻤﯽ‬ ‫ﮐﺮﺑﻼ و ﻧﺠﻒ ﺗﺤﺼﯿﻞ‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﻋﻠﯽ‬ ‫ﺳﯿﺪ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ‪.‬‬ ‫ﮐﺮده ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺮا‬ ‫‪1270‬‬ ‫ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ‬
‫در ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯿﺮزاي‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻗﻤﺮي‬ ‫ﯾﻮﻧﺲ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ﺷﯿﺮازي ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه‬ ‫دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪ .‬و‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫در ‪ 1312‬ق ﺑﻪ ﺗﻬﺮان‬ ‫در اﻣﺎﻣﺰاده‬ ‫ﺣﺎﺋﺮي‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر و‬ ‫ﺷﻬﺮري ﺑﻪ‬
‫در‬ ‫ﻣﻠﺘﻘﻄﺎت اﻟﺜﻤﺮ‬ ‫دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪.‬‬
‫دوازده ﺟﻠﺪ ‪-1377‬‬
‫‪ 1381‬ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﺷﯿﺦ ﯾﺤﯿﯽ‬
‫‪1300‬‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺴﯽ در‬
‫ﺗﻬﺮان‬
‫رﺣﻠﺖ‬
‫ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺷﺎه ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻢ‬ ‫ﻣﻼ‬ ‫اﺑﻦ‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺮ و ﻓﻘﯿﻪ ﺷﺎﺧﺼﯽ‬ ‫رﺟﺒﻌﻠﯽ‬ ‫ﻣﻬﺪي‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر‬ ‫ﻋﻠﻤﺎي‬ ‫از‬ ‫اﯾﺮان‬ ‫در‬ ‫ﺳﯿﺪ‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و از ﻧﺰدﯾﮑﺎن‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﺎر‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﮐﻨﯽ در ﺗﻬﺮان‬ ‫‪1327‬ق‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮده ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻄﯿﺐ‬ ‫رﺣﻠﺖ‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اي ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺠﻒ رﻓﺘﻪ و ﺗﺒﺮﮐﺎ در‬
‫درس ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﭼﻮن‬
‫ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‬ ‫آﺧﻮﻧﺪ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ ﻋﺼﺮ‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪ‬ ‫ﻧﺴﻞ‬ ‫از‬ ‫ﺳﯿﺪ‬
‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر‬ ‫ﺷﺖ‬ ‫ﺟﻼل‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫‪ .‬در ﺣﻮاﻟﯽ ﺳﺎل‬ ‫اﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫‪1306‬ق ﺣﮑﻤﺶ ﻧﺎﻓﺬ‬ ‫اﺷﺮف‬ ‫)ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫)ﮔﯿﻼﻧﯽ(‬ ‫ﺗﯽ(‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻼﺗﺶ در ﻧﺠﻒ‬ ‫ﺷﺎه‬ ‫در‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫آﻏﺎ ﺑﺰرگ‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪51‬‬

‫ﺑﻮده اﺳﺖ ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻢ‬ ‫ﻣﻬﺪي‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫‪1344‬ق‬ ‫ﺷﺎه‬
‫رﺣﻠﺖ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻤ‬
‫ﮐﺮده‪.‬‬ ‫ي‬
‫ﺣﺪود ﺳﺎل‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﺣﺴﯿﻦ‬
‫‪1310‬ق‬ ‫ﻣﻬﺪي‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫رﺣﻠﺖ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺗﻬﺮان و ﻧﺠﻒ ﻧﺰد‬ ‫ﺻﺎﺑﺮ‬ ‫ﭘﺴﺮ‬ ‫داود اﺳﮑﯽ‬
‫ﺷﺎﺧﺺ‬ ‫ﻋﻠﻤﺎي‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ‪،‬‬
‫اﻫﻞ ﻣﻨﺒﺮ و ﺗﺪرﯾﺲ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﯿﺪ‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫در ﺗﻬﺮان و از ﻋﻠﻤﺎي‬ ‫ﻣﻬﺪي‬ ‫ﻋﻠﯽ‬
‫ﺛﻘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺴﯿﻨﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫ﺗﯿﺮ ﻓﺮوش‬
‫در ﻋﺼﺮ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه‬ ‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻧﻌﻤﺖ‬
‫ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﮑﺮت‬ ‫اﷲ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫از ﻣﺮاﺟﻊ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد و‬ ‫ﻗﺒﻞ از ﺳﺎل‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻠﯽ‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﺷﯿﺮاز ﺑﻮده‬ ‫‪1300‬‬ ‫اﮐﺒﺮ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رﺣﻠﺖ‬ ‫ﻣﻮﺳﻮي‬ ‫ﺣﺴﻦ‬
‫ﮐﺮده‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ‬ ‫ﺷﺎﮔﺮدان‬ ‫از‬ ‫ﺣﺪود ﺳﺎل‬ ‫ﺻﺎﺑﺮ اﺳﮑﯽ‬
‫ﻣﺮﺗﻀﯽ اﻧﺼﺎري ﺑﻮده‬ ‫‪1300‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رﺣﻠﺖ‬
‫ﮐﺮده‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﻃﺒﻘﺎت اﻋﻼم ﺷﯿﻌﻪ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ‬
‫آﻣﺪه اﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻼ ﻟﻄﻒ اﷲ اﺳﮑﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻧﺠﻔﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ رﺿﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫او ﺣﮑﯿﻢ ﻣﺘﮑﻠﻢ و از‬ ‫ﺳﺎل وﻓﺎت‬ ‫ﺧﻠﻒ ﺳﯿﺪ‬ ‫رﺿﺎ‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫اﻋﯿﺎن اﻟﺸﯿﻌﻪ‬ ‫‪12‬‬
‫ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﻼ ﻋﻠﯽ‬ ‫‪1270‬ﻫﺠﺮ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﺴﻦ اﻣﯿﻦ‬
 ‫‪ ■ 52‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﻧﻮري و از ﻣﺪرﺳﺎن‬ ‫ﻗﻤﺮي‬ ‫ي‬ ‫ﺷﻤﺲ‬ ‫اﻻﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‬ ‫آﻣﻠﯽ‬

‫ﻣﺪرﺳﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫)‪(5‬‬ ‫اﻻدﺑﺎ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ و‬ ‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‬
‫ﺗﺎ رﺣﻠﺖ در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﻓﺎﺿﻞ و ﻋﻠﻤﺎ و از‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺴﺒﺶ‬ ‫ﺳﯿﺪ‬
‫ﺣﮑﺎم ﺷﺮع و ﻣﺒﺴﻮط‬ ‫‪ 1306‬ه‪.‬ق‬ ‫ﺳﯿﺪ ﺟﻼل‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫اﻟﯿﺪ در ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮ‬ ‫وﻓﺎت ﮐﺮد‪.‬‬ ‫اﻟﺪﯾﻦ‬ ‫اﻟﺸﺮﯾﻒ‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﺷﺮف ﻣﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫رﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﻋﯿﺎن اﻟﺸﯿﻌﻪ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ آﻣﺪه‬
‫اﻧﺪ‪ :‬ﻧﺎﻣﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن واﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ در ﮐﺘﺎب اﻋﯿﺎن اﻟﺸﯿﻌﻪ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫او ﺑﻪ ﺗﻮﻟﯿﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‬ ‫اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و ﻋﺮﻓﺎن و‬ ‫اﯾﺮا‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﻣﻼ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﻣﯿﺮزا‬ ‫آﻓﺮﯾﻨﺎن‪:‬‬ ‫اﺛﺮ‬ ‫‪13‬‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﻣﻨﺼﻮب‬ ‫ﺗﺼﻮف ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪1262‬ق‬ ‫ﻋﻠﯽ اﯾﺮاﺋﯽ‬ ‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬ ‫ﻧﺎم‬ ‫زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪،‬‬ ‫آﻣﻠﯽ‬ ‫آوران ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻠﻘﺐ‬ ‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‬ ‫اﯾﺮان از آﻏﺎز ﺗﺎ‬
‫ﻣﻼﺑﺎﺷﯽ‬ ‫‪1300‬‬ ‫ﺳﺎل‬
‫ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ادﯾﺐ‪ ،‬ﻟﻐﻮي‪،‬‬ ‫ﮐﺮﺑﻼ‬ ‫در‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﯿﺪ‬ ‫ﻣﯿﺮ‬ ‫ﺣﺎج‬ ‫ه‪.‬ش‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮ‪ ،‬ﻓﻘﯿﻪ و ﻣﺤﺪث‪.‬‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺴﯿﻦ‬ ‫ﻋﻠﯽ‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫رﺿﺎ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‬ ‫وﻓﺎت‬ ‫ﻣﻮﺳﻮي‬ ‫ﺑﻬﺸﺘﯽ‬ ‫ﻧﺼﯿﺮي‬
‫و اﻟﻤﻠﺘﻘﻄﺎت اﻟﺜﻤﺮ‬ ‫‪1354‬ق و‬ ‫ﺣﺎﺋﺮي‬ ‫)ﺣﺎﺋﺮي‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬ ‫در اﻣﺎﻣﺰاده‬ ‫ﻃﻬﺮاﻧﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ(‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺷﻬﺮري‬
‫دﻓﻦ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ادﯾﺐ و ﻋﺎرف‪.‬‬ ‫در‪1242‬ش‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﯿﺪ‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫دﯾﻮاﻧﯽ ﻣﺘﺠﺎوز از ‪30‬‬ ‫ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‪.‬‬ ‫رﺿﺎ ﺷﻤﺲ‬
‫ﻫﺰار ﺑﯿﺖ از وي ﺑﻪ‬ ‫و در ‪1309‬‬ ‫ﺣﺮم‬ ‫در‬ ‫اﻻدﺑﺎ‬
‫ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﺣﻀﺮت‬
‫وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻢ‬
‫دﻓﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻘﻖ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ‪.‬‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﺣﺴﻦ‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻼت‬ ‫وي ﮐﻪ‬ ‫‪1293‬‬ ‫ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬
‫ﺧﻮد را در آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫از ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫‪ . 5‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺎل ﺗﻮﻟﺪ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﻤﺲ اﻻدﺑﺎ ﭘﺴﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻤﺲ اﻻدﺑﺎ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪ 1280‬ﻗﻤﺮي ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎل رﺣﻠﺖ اﯾﺸﺎن در ﺳﺎل ‪ 1270‬ﻗﻤﺮي ﮐﻪ در اﻋﯿﺎن اﻟﺸﯿﻌﻪ آﻣﺪه‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪53‬‬

‫رﯾﺎﺳﺖ داﻧﺸﮕﺎه ﻧﻔﺖ‬

‫آﺑﺎدان را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫از آﺛﺎرش دوره ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺮداري و ژﺋﻮ‬
‫دوره‬ ‫و‬ ‫درزي‬
‫اﻟﮑﺘﺮﯾﺴﯿﺘﻪ ﺻﻨﻌﺘﯽ و‬
‫رادﯾﻮ و ‪...‬‬
‫ﺧﻄﺎط و ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬از‬ ‫وﻓﺎت‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻄﯿﻒ‬
‫ﻣﻨﺸﯿﺎن‬ ‫و‬ ‫ﮐﺎﺗﺒﺎن‬ ‫‪1245‬‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫دﯾﻮان ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﺑﺮ دو‬ ‫ﻗﻤﺮي‬
‫ﮐﺎﺗﺐ‬ ‫ﻋﻨﻮان‬
‫اﻟﺴﻠﻄﺎﻧﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫در دوﻟﺖ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎده‬ ‫از ﺑﺰرﮔﺎن آن ﺳﺎﻣﺎن‪.‬‬ ‫اﺻﻠﺶ از‬ ‫ﺳﺪه‬ ‫ﭼﺮاﻏﻌﻠﯽ‬
‫)‪ 1212‬ﺗﺎ ‪1250‬ق( اﻋﺘﺒﺎر‬ ‫اﺛﺮ وي دﯾﻮان ﺷﻌﺮ‬ ‫ﻗﺼﺒﻪ ﻧﻮا‬ ‫ﺳﯿﺰدﻫﻢ‬ ‫ﺧﺎن‬
‫ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﻤﺮي‬ ‫ﻓﻄﺮت‬
‫ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫ﺳﺎدات‬ ‫از‬ ‫ﺷﺎﻋﺮ‪،‬‬ ‫وﻓﺎت‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻧﻌﻤ ﺖ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن و ﻣﺮدي ﻋﺎﻟﻢ‬ ‫‪1229‬‬ ‫اﷲ ﻓﮑﺮت‬
‫و ﻓﺎﺿﻞ ﺑﻮد‪ .‬او ﺑﻪ‬ ‫ﻗﻤﺮي‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫اﻻﺳﻼﻣﯽ‬ ‫ﺷﯿﺦ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‬ ‫زادﮔﺎه‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ ‪.‬‬
‫در درﺑﺎر ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻄﺎط‪،‬‬ ‫‪1238‬‬ ‫در‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻟﻄﻒ‬
‫اﻣﺮ ﮐﺘﺎﺑﺖ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘ ﻪ‬ ‫ﻗﻤﺮي‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺣﺴﻨﯽ‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻃﺒﻊ ﺷﻌﺮي داﺷﺖ‪.‬‬ ‫زﻣﺎن‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺎز ﭘﺮﺳﯽ دادﮔﺴﺘﺮي و‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه و روزﻧﺎﻣﻪ‬ ‫اﺳﮏ‬ ‫ﺗﻮﻟﺪ ‪1288‬‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫رﺿﺎ ﻟﻄﻔﯽ‬
‫دادﺳﺘﺎن دادﮔﺎه‪.‬‬ ‫ﻧﮕﺎر‪ ،‬از آﺛﺎرش رﻣﻮز‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ‬
‫اﺳﺘﻨﻄﺎق ‪ ،‬رﻣﻮز ﭘﺮده‬ ‫ﻟﻄﻔﯽ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﯽ در ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ )ﺗﺎر( و رﻣﻮز‬
‫ﻧﺠﺎري و رﻧﮓ آﻣﯿﺰي‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﺛﺮ آﻓﺮﯾﻨﺎن‪ :‬زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎم آوران ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﯾﺮان از آﻏﺎز ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1300‬ه‪.‬ش ﺑﺎزﺗﺎب‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ :‬ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ‪ ،‬اﺧﻤﺪ اﺧﮕﺮ‪ ،‬ﻋﻠﯽ داﻋﯽ‬
‫اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ داﻧﺶ ﭘﮋوه‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪا ﻟﻌﻠﻤﺎ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻤﺲ اﻻدﺑﺎ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻮاد‬
‫ﻓﺎﺿﻞ‪ ،‬ﻟﻄﻒ اﷲ اﺳﮑﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﻫﻤﻨﺪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ‪،‬‬ ‫‪14‬‬
‫ﻣﯿﺮزا‬ ‫ﺣﺎﺋﺮي‬ ‫رﺿﺎ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﺑﻮﻟﻘﺎﺳﻢ‬ ‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‬ ‫ﻣﺪاﺣﯽ‬
 ‫‪ ■ 54‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ آﻣﺪه‬
‫اﻧﺪ‪ :‬ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺮوي‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ‪.‬‬
‫از ﻋﺮﻓﺎ و ﺷﻌﺮا و ﻓﻀﻼ‬ ‫ﺳﺎل ‪1280‬‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‬ ‫ﻣﮑﺎرم اﻵﺛﺎر در‬ ‫‪15‬‬
‫ﻋﺼﺮ ﺑﻮده و در ﺷﻌﺮ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ق‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺷﻤﺲ‬ ‫اﺣﻮال دو ﻗﺮن‬
‫ﺳﺮودن ﻃﺒﻌﯽ ﻣﻮزون‬ ‫ﺷﺪ و در‬ ‫ﺷﻤﺲ‬ ‫اﻻدﺑﺎ‬ ‫‪ 13‬و ‪. 14‬‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫اﻻدﺑﺎ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ)ﻣﻌﻠﻢ‬
‫‪1349‬ق‬ ‫ﺷﺎه‬ ‫در‬ ‫ﺣﺒﯿﺐ آﻣﻠﯽ(‬
‫دار ﻓﺎﻧﯽ را‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻢ‬
‫وداع ﮔﻔﺖ‬ ‫ﻣﻘﺒﺮه‬ ‫در‬
‫ﻃﺎوس‬
‫اﻟﻌﺮﻓﺎ دﻓﻦ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ رﺟﺎل و اﻋﯿﺎن ﺗﻬﺮان‬ ‫ﺣﺎج‬ ‫ﺷﺎﮔﺮدان‬ ‫از‬ ‫اﯾﺮا‬ ‫‪1262‬‬ ‫در‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﻣﯿﺮزا‬
‫در ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﻮد و در‬ ‫ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﺷﯿﺸﻪ ﮔﺮ و‬ ‫ﻫﺠﺮي‬ ‫ﻣﺮﺣﻮم‬ ‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮم ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬ ‫ﻣﺮﺣﻮم ﺻﻔﯽ ﻋﻠﯽ‬ ‫ﻗﻤﺮي‬ ‫ﻣﻼﻋﻠﯽ‬ ‫آﻣﻠﯽ‬
‫ﻧﻮرزﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻼﺑﺎﺷﯽ‬ ‫ﺷﺎه ﺑﻮد و از ﻓﯿﺾ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﺮاﯾﯽ‬ ‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‬
‫ﻣﻠﻘﺐ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫آﻧﺎن‬ ‫وﺟﻮد‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫درﺟﺎت ﻋﺎﻟﯿﻪ ﻋﻠﻢ و‬
‫ﻋﺮﻓﺎن رﺳﯿﺪ ‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﻣﮑﺎرم اﻵﺛﺎر ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ آﻣﺪه‬
‫اﻧﺪ‪ :‬ﺳﯿﺪرﺿﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮوﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫در دوﻟﺖ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎده‬ ‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد و ﻓﻄﺮت‬ ‫ﻧﻮا‬ ‫‪13‬‬ ‫ﻗﺮن‬ ‫ﭼﺮاﻏﻌﻠﯽ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‬ ‫‪16‬‬
‫)‪ 1212‬ﺗﺎ ‪1250‬ق( اﻋﺘﺒﺎر‬ ‫ﺗﺨﻠﺺ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻫﺠﺮي‬ ‫ﻓﻄﺮت‬ ‫)داﻧﺸﻮران‬
‫ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺖ‬ ‫ﻗﻤﺮي‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫ﺗﭙﻮري(‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺷﺎﻫﺰاده ﻋﻠﯿﺨﺎن‬ ‫‪13‬‬ ‫ﻗﺮن‬ ‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬ ‫ﻓﮑﺮت‬ ‫اردﺷﯿﺮ ﺑﺮزﮔﺮ‬
‫ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻇﻞ اﻟﺴﻠﻄﺎن‬ ‫ﻫﺠﺮي‬ ‫ﺷﯿﺦ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻦ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر‬ ‫ﻗﻤﺮي‬ ‫اﻻﺳﻼم‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻠﯿﻢ وي ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن )داﻧﺸﻮران ﺗﭙﻮري( ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان‬
‫آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ :‬ﻧﻮاﯾﯽ ﻧﻮاﯾﯽ) ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ(‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ‬ ‫ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ‬ ‫‪17‬‬
‫آﻣﺪه اﻧﺪ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺣﺴﻦ زاده آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزاﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان‪.‬‬
‫ﺷﺮﯾﻒ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫رازي‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﻮران ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﻮران‬ ‫‪18‬‬
‫)ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ :‬ﻟﻄﻒ اﷲ اﺳﮑﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزاﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‬ ‫اﯾﺮان‪-‬‬ ‫ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪55‬‬

‫زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﺷﻮراي‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‬ ‫ﻋﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ‬ ‫ﻧﺎﻣﻮران‬
‫اﯾﺮان‬
‫در درس ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫اﺳﮏ‬ ‫درﺳﺎل‬ ‫در روﺳﺘﺎي‬ ‫ﻧﻌﻤﺖ اﷲ‬ ‫اﻻﺟﺎزه اﻟﮑﺒﯿﺮه ‪:‬‬ ‫‪19‬‬
‫ﺣﺴﻦ آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ و ﺷﯿﺦ‬ ‫‪1341‬‬ ‫اﺳﮏ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫آﯾﺖ اﷲ ﺳﯿﺪ‬
‫ﻓﻀﻞ اﷲ ﻧﻮري و‬ ‫ﻫﺠﺮي‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ‬ ‫اﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﺷﻬﺎب‬
‫اﻟﻔﻀﻞ‬ ‫اﺑﯽ‬ ‫ﻣﯿﺮزا‬ ‫ﻗﻤﺮي‬ ‫دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻧﺠﻔﯽ‬
‫ﺛﻘﻔﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫رﺣﻠﺖ‬
‫ﮐﺮد و در‬
‫ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‬
‫وادي‬
‫اﻟﺴﻼم دﻓﻦ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در درس ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل‬ ‫ﻧﻮا‬ ‫ﺣﺪود ﺳﺎل‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﻧﻮري‬ ‫‪1341‬‬ ‫ﻣﻬﺪي‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻗﻤﺮي‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫در ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯿﻪ و ﻧﻘﻠﯿﻪ‬ ‫رﺣﻠﺖ‬ ‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺑﻮد‪ .‬از ﻧﻮﺷﺘﻪ‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺎي وي ‪ :‬ﺣﺎﺷﯿﻪ‬
‫ﻋﻠﯽ اﻟﮑﻔﺂﯾﺖ ‪ ،‬ﺣﺎﺷﯿﻪ‬
‫ﻋﻠﯽ اﻻﺳﻔﺎر‪ ،‬و ﺷﺮح‬
‫ﻋﻠﯽ اﻟﺪرآﯾﺖ ‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﻮران ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‬
‫)ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ :‬ﻋﻼﻣﻪ آﺧﻮﻧﺪ ﻣﻼ ﻟﻄﻒ اﷲ اﺳﮑﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﻓﺎﺿﻞ و ادﯾﺐ و ﺷﺎﻋﺮ‬ ‫ﻧﯿﺎك‬ ‫در ﻗﺮن ‪13‬‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻧﻌﻤﺖ‬ ‫ﺗﺮاﺟﻢ اﻟﺮﺟﺎل‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫زﻧﺪﮔﯽ‬ ‫اﷲ ﻧﯿﺎﮐﯽ‬ ‫اﺣﻤﺪ‬ ‫ﺳﯿﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮده‬ ‫ﺣﺴﯿﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺎﺿﻞ‪ ،‬ادﯾﺐ و ﺷﺎﻋﺮ‬ ‫اﻋﻼم‬ ‫از‬ ‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬ ‫ﯾﺤﯿﯽ‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪14‬‬ ‫ﻗﺮن‬ ‫ﺳﯿﺪ اﻟﺤﮑﻤﺎ‬ ‫ﺣﺴﻨﯽ‬
‫ﻫﺠﺮي‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻠﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ‪ .‬در‬
‫ﺷﻌﺮ‬
‫ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻘﺎﯾﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫آﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫ﺑﻌﺪ از ﺳﺎل‬ ‫ﭘﺴﺮ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫زﯾﻦ‬ ‫ﺳﯿﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ادﯾﺐ و ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫‪1209‬‬ ‫ﯾﻮﺳﻒ‬ ‫اﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﺎرﺳﯽ‬ ‫زﺑﺎن‬ ‫رﺣﻤﺖ‬ ‫ﺣﺴﯿﻨﯽ‬
 ‫‪ ■ 56‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﮐﺘﺎﺑﯽ دارد ﺑﻪ ﻧﺎم‪:‬‬ ‫ﺧﺪا رﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﮐﺸﻒ اﻟﻤﻄﻠﻮب ﻓﯽ‬
‫اﺣﮑﺎم اﻟﻌﺒﺎدات ﻓﯽ‬
‫اﻟﻤﮑﺎن اﻟﻤﻐﺼﻮب‪ .‬و‬
‫ﻓﯽ‬ ‫اﻟﮑﺮام‬ ‫ﺗﺤﻔﻪ‬
‫ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ‪.‬‬
‫ﺑﻪ وزارت ﺳﺮﮐﺎر ﻧﻮاب‬ ‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد و ﻓﻄﺮت‬ ‫ﻧﻮا‬ ‫ﻗﺮن ‪13‬‬ ‫ﭼﺮاﻏﻌﻠﯽ‬ ‫ﺷﻌﺮاي ﻣﺎزﻧﺪران‬ ‫‪21‬‬
‫ﺷﺎﻫﺰاده ﺣﺴﯿﻨﻌﻠﯽ ﻣﯿﺮزا‬ ‫ﺗﺨﻠﺺ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﺧﺎن‬ ‫و ﮔﺮﮔﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻓﺎرس ﻣﺎﻣﻮر‬ ‫ﻓﻄﺮت‬ ‫زﻣﺎﻧﯽ‬ ‫ﻋﻠﯽ‬
‫ﺷﺪ ‪.‬‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫ﺷﻬﻤﯿﺮزادي‬
‫ﻣﺪﺗﯽ را ﻣﺸﻐﻮل ﺗﻌﻠﯿﻢ‬ ‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﺷﯿﺦ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻧﻌﻤﺖ‬
‫ﺷﺎﻫﺰاده ﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﮐﻪ‬ ‫ق‬ ‫‪1229‬‬ ‫اﻻﺳﻼم‬ ‫اﷲ ﻓﮑﺮت‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻇﻞ اﻟﺴﻠﻄﺎن‬ ‫وﻓﺎت‬ ‫ﻣﻌﺮوف‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻠﻘﺐ ﺷﺪ )ﭘﺴﺮ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ‬ ‫ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎه( ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺪﺗﯽ را در ﺑﺎﻧﮏ ﻣﻠﯽ و‬ ‫داﻧﺸﮑﺪه‬ ‫ﻟﯿﺴﺎﻧﺲ‬ ‫آﻣﻞ‬ ‫در‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري‬ ‫ﺳﻤﺖ‬ ‫ﺣﻘﻮق و ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮﻫﻤﻨﺪ‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺑﺎﺑﻞ ﻣﺸﻐﻮل و‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﯽ ﺧﻮد‬ ‫ﻏﺰل‬ ‫ﺳﺮودن‬ ‫در‬
‫را از ﺳﺎل‪ 1316‬در‬ ‫ﻣﻬﺎرت داﺷﺖ‪.‬‬
‫روزﻧﺎﻣﻪ ﻣﻬﺮ اﯾﺮان ﺷﺮوع‬ ‫ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت‪ :‬در آﻏﻮش‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬ﺳﯿﺰده ﻧﻮروز‬
‫و ﺗﺎرﯾﺦ دﯾﭙﻠﻤﺎﺳﯽ در‬
‫و‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ‬ ‫اوﺿﺎع‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺷﻌﺮاي ﻣﺎزﻧﺪران و ﮔﺮﮔﺎن ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‬
‫)ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ‪ ،‬اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﯿﻀﺎي ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻤﺲ اﻻدﺑﺎ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺳﻌﯿﺪ اﻟﻌﻠﻤﺎ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ داﻋﯽ اﻻﺳﻼم و ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮاﯾﯽ دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ‪.‬‬

‫ﺗﺎ‬ ‫ﻫﺸﺘﻢ‬ ‫دوره‬ ‫از‬ ‫ﺗﺤﺼﯿﻼت‬ ‫داراي‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﯿﺪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫رﺟﺎل ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ‬ ‫‪22‬‬
‫ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺬاري ‪،‬‬ ‫ﻗﺪﯾﻢ در ﺣﺪ ﺳﻄﺢ‬ ‫‪1251‬‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ‬ ‫ﻣﺤﯿﻂ‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان از‬
‫ﻣﺘﻮاﻟﯽ‬ ‫دوره‬ ‫ﺷﺶ‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫ﺗﺎ‬ ‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺣﻮزه اﻧﺘﺨﺎﺑﯿﻪ‬ ‫اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‬
‫وراﻣﯿﻦ و اﯾﻮاﻧﮑﯽ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻧﻈﺮي‬
‫وﮐﺎﻟﺖ‬ ‫ﮐﺎر‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺗﺤﺼﯿﻼت‬ ‫داراي‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﺣﺒﯿﺐ اﷲ‬
‫اﺷﺘﻐﺎل‬ ‫دادﮔﺴﺘﺮي‬ ‫ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻮد‬ ‫‪1281‬‬ ‫ﺻﺎﻟﺢ‬ ‫ﻣﺤﯿﻂ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪1322‬‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ش در دوره ﭼﻬﺎرم‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري از ﺳﻘﺰ ﺑﻪ‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪57‬‬

‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ ‪،‬‬

‫وﻟﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺎﻣﻪ اش ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺖ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫در ﺳﺎل ‪ 1285‬در دوره‬ ‫ﭘﺲ از اﺧﺬ دﯾﭙﻠﻢ‬ ‫در‬ ‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬ ‫ﯾﺤﯿﯽ‬
‫اول ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺬاري ﮐﻪ‬ ‫ﻃﺐ از داراﻟﻔﻨﻮن‬ ‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن‬ ‫ﺳﻌﯿﺪاﻟﺤﮑﻤ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺻﻨﻔﯽ ﺑﻮد از‬ ‫ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﻃﺒﺎﺑﺖ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫آﻣﻞ‬ ‫ا‬
‫ﻣﻼك‬ ‫ﺻﻨﻒ‬ ‫ﺳﻮي‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫دﻧﯿﺎ آﻣﺪ و‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻬﺮان‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ‬ ‫در‬
‫ﻣﺠﻠﺲ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪1285‬ش‬
‫زﻧﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﺳﺘﺒﺪاد ﺻﻐﯿﺮ در‬ ‫در اروﭘﺎ ﺗﺤﺼﯿﻼت‬ ‫ﻧﻮا‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻠﻘﺐ‬ ‫اﺣﻤﺪ‬
‫‪ 1288‬در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت دوره‬ ‫ﻋﺎﻟﯽ را ﮔﺬراﻧﺪ و ﺑﻪ‬ ‫‪1320‬‬ ‫ﻧﯿﺮاﻟﺴﻠﻄﺎن‪.‬‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫از‬ ‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري‬ ‫دوم‬ ‫ﺻﻒ‬ ‫اﯾﺮان و ﺑﻪ‬ ‫وﻓﺎت‬ ‫)در ﮐﺘﺎب‬
‫ﺑﺎرﻓﺮوش ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺎن‬ ‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬ ‫ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ‬ ‫دﯾﮕﺮي‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ‬ ‫زﺑﺎن‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺎم ﻣﺼﻄﻔﯽ‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﺳﯿﺮوس را در‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬ ‫و‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﯽ‬
‫ﺗﻬﺮان داﯾﺮ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﺪه‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻣﻌﺎوﻧﺖ و‬ ‫‪1296‬‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫اﺳﺖ‪( .‬‬
‫ﮐﻔﺎﻟﺖ وزارت ﮐﺸﻮر را‬ ‫روزﻧﺎﻣﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺻﺪاي‬
‫ﺗﺼﺪي ﻧﻤﻮد‪ .‬در ‪1300‬‬ ‫اﯾﺮان را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﺗﺮﻣﯿﻢ ﮐﺎﺑﯿﻨﻪ ﻗﻮام‬
‫اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺑﻪ وزارت ﻓﻮاد‬
‫در‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﮐﺸﻒ‬ ‫از‬ ‫‪1301‬ﭘﺲ‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ‪،‬‬
‫ﻇﻬﯿﺮ‬ ‫اﻟﻤﻠﮏ‬ ‫ﻣﺸﺎور‬
‫اﻻﺳﻼم و ﻧﯿﺮاﻟﺴﻠﻄﺎن‬
‫ﺑﺎزداﺷﺖ ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از‬
‫ﺗﺒﺮﺋﻪ ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮔﯿﻼن ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻗﺪﯾﻢ در‬ ‫‪1267‬‬ ‫در‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﯿﺪ‬ ‫ﺣﺒﯿﺐ اﷲ‬
‫ﺣﺪ ﺳﻄﺢ را آﻣﻮﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫آﻗﺎ ﺑﺰرگ‬ ‫رﺣﯿﻤﯽ‬
‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺻﺎﻟﺢ ﻣﺎﻟﮏ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻋﻤﺪه‬
 ‫‪ ■ 58‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﺪﻣﺎت وي‪:‬‬ ‫در داﻧﺸﮑﺪه ﺣﻘﻮق و‬ ‫‪1292‬‬ ‫در‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﯿﺪ‬ ‫اﺳﻤﻌﯿﻞ‬
‫رﺋﯿﺲ دﻓﺘﺮ اداره ﮐﻞ‬ ‫ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﻬﺮان‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺒﯿﺐ اﷲ‬ ‫رﺣﯿﻤﯽ‬
‫داﻣﭙﺰﺷﮑﯽ‪ ،‬ﻋﻀﻮ ﻣﻘﺪم‬ ‫ﻗﻀﺎﯾﯽ‬ ‫رﺷﺘﻪ‬ ‫در‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫اداره ﮐﺎرﮔﺰﯾﻨﯽ وزارت‬ ‫ﺗﺤﺼﯿﻼت ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬رﺋﯿﺲ ﺑﺎﯾﮕﺎﻧﯽ‬ ‫ﺑﺮد‪ .‬در رﺷﺘﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ‬
‫اﻣﻮر‬ ‫ﮐﻞ‬ ‫اداره‬ ‫آﻣﺮﯾﮑﺎ‬ ‫از‬ ‫اداري‬
‫ﺷﻬﺮداري ﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻬﺮدار‬ ‫درﯾﺎﻓﺖ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻮﻓﻖ‬
‫ﮐﻔﯿﻞ‬ ‫آﺑﺎدان‪،‬‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﮔﻮاﻫﯿﻨﺎﻣﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري ﺧﺮﻣﺸﻬﺮ و در‬ ‫زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‬
‫ﺳﺎل ‪ 1354‬در دوره ‪24‬‬ ‫آﺷﻨﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻣﺮدم وراﻣﯿﻦ در‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ‪ 1332‬ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺪام‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺳﺎل‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ آﯾﺖ‬ ‫ﺟﻼل‬
‫ﺑﺎﻧﮏ ﻣﺮﮐﺰي درآﻣﺪ‪.‬‬ ‫‪1314‬‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺗﻘﻮي‬
‫ﭼﻮن‬ ‫ﻫﺎﯾﯽ‬ ‫ﺳﻤﺖ‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫و‬ ‫ﺗﺪارﮐﺎت‬ ‫رﯾﺎﺳﺖ‬ ‫ﺗﻘﻮي‬
‫ﻣﻌﺎوﻧﺖ اداره ي ﻓﻨﯽ و‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ را اﺣﺮاز ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ‪ 1354‬در دوره ‪24‬‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻣﺮدم‬
‫آﻣﻞ در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي‬
‫ﻣﻠﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب رﺟﺎل ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺗﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ :‬ﻣﻮﺳﯽ ﮔﻮدرزي‪ ،‬اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻌﺪار ﺳﺎﺑﻖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‬ ‫ﻧﯿﺎك‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﯾﺤﯿﯽ‬ ‫ﮐﺎران)‬ ‫ﻧﺎدره‬ ‫‪23‬‬

‫ﻣﺮﮐﺰي و ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻨﺎد‬ ‫‪ 1284‬و در‬ ‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬ ‫ﺳﻮﮔﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﻣﻮران‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬از ﺣﺪود‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫و‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫ﺳﺎل ‪ 1334‬در ﻣﺨﺰن‬ ‫‪1359‬ﺷﻤﺴ‬ ‫ادﺑﯽ(‪،‬‬
‫ﺧﻄﯽ آن ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﮐﺎر‬ ‫وﻓﺎت‬ ‫ي‬ ‫اﯾﺮج اﻓﺸﺎر‬
‫ﻣﯽ ﮐﺮد و ﻣﺪﺗﻬﺎي دراز‬ ‫ﮐﺮد‬
‫ﺳﻤﺖ ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻤﻌﯽ‬
‫آﻧﺠﺎ را داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻠﯽ‬ ‫ﺷﺪﯾﺪ‬ ‫ﺗﻤﺎﯾﻼت‬ ‫اﺳﮏ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫رﺿﺎ ﺷﺎﯾﺎن‬
‫داﺷﺖ‪ .‬در ﺷﻮراي ﺟﺒﻬﻪ‬ ‫ﻋﺒﺎس‬
‫ﻣﻠﯽ ﻋﻀﻮﯾﺖ داﺷﺖ و‬ ‫ﺷﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﺪﺗﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺧﻠﯿﻞ ﻣﻠﮑﯽ زﻧﺪاﻧﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در زﻣﯿﻨﻪ ﮔﺮآوري ﻟﻐﺎت‬
‫زﺣﻤﺎت‬ ‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪59‬‬

‫زﯾﺎدي ﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب رﺟﺎل ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺗﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ :‬ﻋﺒﺎس ﺷﺎﯾﺎن‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ داﻋﯽ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ داﻧﺶ‬
‫ﭘﮋوه‬
‫از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎ و‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫در‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﻪ‬ ‫از‬ ‫ﺳﯿﺪ‬ ‫اﻣﻞ‬ ‫ﺗﮑﻤﻠﻪ‬ ‫‪24‬‬
‫ﺳﺎدات ﺟﻠﯿﻞ اﻟﻘﺪر‬ ‫‪1360‬ﻗﻤﺮ‬ ‫ﺟﻼﻟﯿﻪ‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫اﻵﻣﻞ‪.‬‬
‫ﻋﺼﺮ‬ ‫در‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫زﻧﺪه‬ ‫ي‬ ‫اﻟﺸﺮﯾﻒ‬ ‫ﺳﯿﺪ ﺣﺴﻦ ﺻﺪر‬
‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺣﻤﺲ‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻻرﺟﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﻓﺬ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺟﻠﯿﻞ‪ ،‬ﻓﻘﯿﻪ ﻧﺒﯿﻞ‬ ‫ﺷﺎه‬ ‫در‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫در زﻣﺎن ﺧﻮد‬ ‫‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻢ‬ ‫ﻣﻬﺪي‬
‫ﺣﺎﻓﻆ دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ‬ ‫ﻣﯽ‬ ‫دﻓﻦ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺗﮑﻤﻠﻪ اﻣﻞ اﻵﻣﻞ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ )ﻏﻔﺎري( ﻧﯿﺰ‬
‫آﻣﺪه اﻧﺪ‪ :‬آﯾﺖ اﷲ ﻟﻄﻒ اﷲ اﺳﮑﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪.‬‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﻣﻨﺒﻊ ﺑﺎﻻ ) ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ ﺑﻪ‬
‫‪25‬ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ ،(.‬اﺳﺎﻣﯽ ﭼﻬﺮﮔﺎن‪ ،‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن را‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ‪ 79‬ﻧﻔﺮ از ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ‪ 32‬ﭼﻬﺮهي ﺷﺎﺧﺺ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب »ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ« ﺑﺎزﺗﺎب‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻓﺰود ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در اﯾﻦ ﻣﻘﻄﻊ ﺑﻪ ‪ 111‬ﻧﻔﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﺳﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﭼﻬﺮهﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻟﻔﺒﺎﯾﯽ ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻗﺮار زﯾﺮ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺟﺪول ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺎﻣﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‬
‫ﻧﺎم‬ ‫ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‬ ‫ردﯾﻒ‬ ‫ﻧﺎم‬ ‫ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‬ ‫ردﯾﻒ‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫ﮐﯿﻮان‬ ‫‪57‬‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫آﻣﻠﯽ)ﺷﻤﺲ اﻻدﺑﺎ(‬ ‫‪1‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‬ ‫ﮔﺰﻧﮑﯽ‬ ‫‪58‬‬ ‫ﻫﺎﺷﻢ‬ ‫آﻣﻠﯽ‬ ‫‪2‬‬
‫ﻓﺮاﻣﺮز‬ ‫ﮔﻮدرزي‬ ‫‪59‬‬ ‫اﺣﻤﺪ‬ ‫اﺧﮕﺮ‬ ‫‪3‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ‬ ‫ﮔﻮدرزي‬ ‫‪60‬‬ ‫اﺣﻤﺪ‬ ‫اﺳﮑﯽ‬ ‫‪4‬‬
‫آﻏﺎ ﺑﺰرگ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪61‬‬ ‫ﺻﺎﺑﺮ‬ ‫اﺳﮑﯽ‬ ‫‪5‬‬
 ‫‪ ■ 60‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪62‬‬ ‫داود‬ ‫اﺳﮑﯽ‬ ‫‪6‬‬

‫ﺟﻮاد‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪63‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ‬ ‫اﻣﯿﺮي‬ ‫‪7‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪64‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫اﻣﯿﺮي‬ ‫‪8‬‬
‫رﺟﺒﻌﻠﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪65‬‬ ‫ﻣﻼ ﻋﻠﯽ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬ ‫اﯾﺮاﯾﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪9‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ اﻟﻌﻠﻤﺎ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪66‬‬ ‫ﺻﺎدق‬ ‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‬ ‫‪10‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﺣﺒﯿﺐ اﷲ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ )رﺣﯿﻤﯽ(‬ ‫‪67‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ‬ ‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‬ ‫‪11‬‬
‫ﺳﯿﺪ رﺿﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪68‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ‬ ‫ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‬ ‫‪12‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪69‬‬ ‫ﺟﻼل‬ ‫ﺑﯿﺎن‬ ‫‪13‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪70‬‬ ‫ﺗﻘﯽ‬ ‫ﺗﻘﻮي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪14‬‬
‫ﺷﻬﺎب اﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪71‬‬ ‫ﺟﻼل‬ ‫ﺗﻘﻮي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪15‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻄﯿﻒ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪72‬‬ ‫ﺑﺎﻗﺮ‬ ‫ﺟﻼﻟﯽ‬ ‫‪16‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﺎر‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪73‬‬ ‫ﺳﻬﯿﻞ‬ ‫ﺧﻠﯿﻞ‬ ‫‪17‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪74‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ‬ ‫ﺣﺎﺋﺮي ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‬ ‫‪18‬‬
‫ﻓﺎﺿﻞ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪75‬‬ ‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ‬ ‫ﺣﺎﺋﺮي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ آﻣﻠﯽ‬ ‫‪19‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪76‬‬ ‫ﺣﺴﻦ‬ ‫ﺣﺴﻦ زاده آﻣﻠﯽ‬ ‫‪20‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪77‬‬ ‫ﻟﻄﻒ اﷲ‬ ‫ﺣﺴﻨﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪21‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪78‬‬ ‫ﯾﺤﯿﯽ‬ ‫ﺣﺴﻨﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪22‬‬
‫ﻧﻌﻤﺖ اﷲ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪79‬‬ ‫زﯾﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ‬ ‫ﺣﺴﯿﻨﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪23‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪80‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‬ ‫ﺣﺴﯿﻨﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ آﻣﻠﯽ‬ ‫‪24‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪81‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻬﺪي‬ ‫ﺣﺴﯿﻨﯽ ﻧﯿﺎﮐﯽ آﻣﻠﯽ‬ ‫‪25‬‬
‫ﻋﺒﺪ ﻋﻠﯽ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ آﻣﻠﯽ‬ ‫‪82‬‬ ‫ﻣﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ‬ ‫ﺣﺴﯿﻨﯽ ﻧﯿﺎﮐﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪26‬‬
‫ﻟﻄﻒ اﷲ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ آﻣﻠﯽ‬ ‫‪83‬‬ ‫ﺣﮑﯿﻤﯽ‬ ‫‪27‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻘﯿﻢ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ آﻣﻠﯽ‬ ‫‪84‬‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺣﮑﯿﻤﯽ‬ ‫‪28‬‬
‫ﺳﯿﺪ رﺿﺎ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‬ ‫‪85‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺧﻀﺮاﯾﯽ دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ‬ ‫‪29‬‬
‫اﺑﻮﻟﻘﺎﺳﻢ‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‬ ‫‪86‬‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‬ ‫داﻋﯽ اﻻﺳﻼم‬ ‫‪30‬‬
‫ﺟﻮاد‬ ‫ﻟﻄﻔﯽ‬ ‫‪87‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ‬ ‫داﻧﺶ ﭘﮋوه‬ ‫‪31‬‬
‫رﺿﺎ‬ ‫ﻟﻄﻔﯽ‬ ‫‪88‬‬ ‫اﺣﻤﺪ‬ ‫درﮐﺎﯾﯽ‬ ‫‪32‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ‬ ‫ﻟﻄﻔﯽ‬ ‫‪89‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫درﮐﺎﯾﯽ‬ ‫‪33‬‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺖ اﷲ‬ ‫ﻟﻬﺮي دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ‬ ‫‪90‬‬ ‫ﻓﺎﺿﻞ‬ ‫درﮐﺎﯾﯽ‬ ‫‪34‬‬
‫ﺣﺒﯿﺐ اﷲ‬ ‫ﻣﺤﯿﻂ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪91‬‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫رﺋﯿﺲ زاده‬ ‫‪35‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﻣﺤﯿﻂ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪92‬‬ ‫اﺳﻤﻌﯿﻞ‬ ‫رﺣﯿﻤﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪36‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻣﯿﺮ‬ ‫ﻣﺨﺘﺎري‬ ‫‪93‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫رﻓﯿﻊ ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫‪37‬‬
‫ﺟﻮاد‬ ‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪94‬‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫رﯾﻨﻪ اي‬ ‫‪38‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‬ ‫ﻣﻮﺳﻮي رﺿﻮي ﺗﻘﻮي‬ ‫‪95‬‬ ‫رﺿﺎ ﻗﻠﯽ‬ ‫ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ‬ ‫‪39‬‬
‫ﺳﯿﺪ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ‬ ‫ﻣﻮﺳﻮي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪96‬‬ ‫ﺣﺒﯿﺐ اﷲ‬ ‫ﺷﺎﮐﺮ‬ ‫‪40‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﺣﻤﺪ‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫‪97‬‬ ‫ﺻﺎدق‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ‬ ‫‪41‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪61‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫‪98‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ‬ ‫‪42‬‬

‫رﺿﺎ ﻗﻠﯽ‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫‪99‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ اﻣﯿﻦ ﺑﺰرگ‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ‬ ‫‪43‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﻗﻠﯽ‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫‪100‬‬ ‫ﺳﯿﺪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ )رﺋﯿﺲ‬ ‫‪44‬‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ()ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ(‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫‪101‬‬ ‫رﺿﺎ‬ ‫ﺷﺎﯾﺎن‬ ‫‪45‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫‪102‬‬ ‫ﻋﺒﺎس‬ ‫ﺷﺎﯾﺎن‬ ‫‪46‬‬
‫ﻣﺼﻄﻔﯽ‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫‪103‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ‬ ‫ﺷﻤﺲ اﻻدﺑﺎ )ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ(‬ ‫‪47‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ ﺑﯿﻀﺎ‬ ‫‪104‬‬ ‫ﺣﺴﻦ‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ )ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ(‬ ‫‪48‬‬
‫ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ ﻓﻐﺎﻧﯽ‬ ‫‪105‬‬ ‫اﺳﻤﻌﯿﻞ‬ ‫ﺷﻬﺎﺑﯽ ﭼﻬﺎر اﻓﺮاﯾﯽ‬ ‫‪49‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي‬ ‫ﻧﻮاﯾﯽ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‬ ‫‪106‬‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‬ ‫ﻋﻘﯿﻠﯽ‬ ‫‪50‬‬
‫ﺣﺴﻦ‬ ‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬ ‫‪107‬‬ ‫ﺟﻮاد‬ ‫ﻓﺎﺿﻞ‬ ‫‪51‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‬ ‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬ ‫‪108‬‬ ‫اﺑﻮﻟﻘﺎﺳﻢ‬ ‫ﻓﺮﺳﯿﻮ آﻣﻠﯽ‬ ‫‪52‬‬
‫ﻣﻬﺪي‬ ‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬ ‫‪109‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﻓﺮﻫﻤﻨﺪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪53‬‬
‫ﻧﻌﻤﺖ اﷲ‬ ‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬ ‫‪110‬‬ ‫ﭼﺮاﻏﻌﻠﯽ‬ ‫ﻓﻄﺮت ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫‪54‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ‬ ‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬ ‫‪111‬‬ ‫ﻧﻌﻤﺖ اﷲ‬ ‫ﻓﮑﺮت ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫‪55‬‬
‫‪112‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﻏﺮوي‬ ‫‪56‬‬

‫د( ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮي‬

‫‪ (1‬در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﮐﺘﺎب »ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ«‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎ ﺑﻮده و دادهﻫﺎي‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺮﺗﺒﻂ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس دادهﻫﺎي ﮐﺘﺎب ﯾﺎدﺷﺪه ﻣﻮرد ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ و ﺗﺠﺰﯾﻪ و‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال ﮐﻪ‪ :‬ﭼﺮا ﮐﺘﺎب »ﺑﺰرﮔﺎن و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ« ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ؟ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺟﺎل و زﺑﺪﮔﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬وﯾﮋهي آﻣﻞ )و ﻻرﯾﺠﺎن( ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺎل آنﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﯾﺎدﺷﺪه از ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺘﯿﺎزي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﯿﺎن ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﺤﺪودي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ از ﻣﺎزﻧﺪران ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‬
‫ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺪ‪‬يﺗﺮﯾﻦ و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را دارد‪ .‬از اﯾﻦرو‪ ،‬ﮐﺘﺎب »ﺑﺰرﮔﺎن‬
‫و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ« ﻣﺒﻨﺎي ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 62‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫‪ (2‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﻣﮑﺘﻮب ﺣﺎﺿﺮ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺼﺪاق ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در دو‬

‫ﺳﺪهي اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺪه ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ )ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻣﻨﺒﻊ( ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ و ﻋﺮﺑﯽ )ﭘﻨﺞ ﻋﻨﻮان ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺟﻠﺪي‪ :‬اﻋﯿﺎن اﻟﺸّﯿﻌﻪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻃﺒﻘﺎت أﻋﻼماﻟﺸّﯿﻌﻪ‪،‬‬
‫ﺗﮑﻤﻠﻪ اﻣﻞاﻵﻣﻞ‪ ،‬اﻻﺟﺎزهاﻟﮑﺒﯿﺮه و ﺗﺮاﺟﻢاﻟﺮّﺟﺎل( در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در اﺧﺘﯿﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘّﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺤﺪودي ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﯾﻦﮐﻪ دادهﻫﺎي آﻧﺎن ﺣﺘّﯽ در ﺣﺪ‪ ‬ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻫﻤ‪‬ﯿ‪‬ﺖ ﮐﻤﺘﺮ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎي ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮار‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪي ﻣﺮﺗﻀﯽ‬
‫رﺣﻤﺘﯽﻧﯿﺎ و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮ ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪(.‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس »ﺷﺶ« ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮ زﯾﺮ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫در ﻗﺎﻟﺐ ﺟﺪوﻟﯽ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻮﺷﺘﺎر از ﻧﻈﺮ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﯽاﺷﮑﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻧﺎم و ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ؛ ﻧﺴﺐ و ﻟﻘﺐ؛ ﺳﺎل ﺗﻮﻟّﺪ و درﮔﺬﺷﺖ؛‬
‫ﺗﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﮐﺪام ﻣﺤﻠّﻪي ﻻرﯾﺠﺎن؛ ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ ﻋﻠﻤﯽ و آﺛﺎر و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ دادهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮﻫﺎ را ﺗﺎ ﺣﺪ‪ ‬اﻣﮑﺎن ﺑﺎ ﺗﻠﺨﯿﺺ‬
‫آوردهاﯾﻢ ﺗﺎ از ﯾﮏ ﺳﻮ ﺗﮑﺮار ﻣﮑﺮّراﺗﯽ در ﺑﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪،‬ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﺻﻞ ﮐﺘﺎب ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫از اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮﻫﺎي ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪﺑﻨﺪي ﻣﻨﻄﻘﯽ و‬

‫آﮐﺎدﻣﯿﮏ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ ﭼﻪ‬
‫ﻣﯿﺰان ﻣﺴﺘﻨﺪاﺗﯽ در اﺧﺘﯿﺎر ﺑﻮده و ﭼﻪ دادهﻫﺎﯾﯽ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ و‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪63‬‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ دارد؛ ﺑﻪ ﻋﻼوه اﻣﮑﺎن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪي ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ و رﺗﺒﻪﺑﻨﺪي آﻧﺎن را در‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻘﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ در ﯾﮏ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫‪ (3‬در اﯾﻦ ﺑﺮرﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎي ﺑﺮﺷﻤﺎري ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ و ﻣﻌﺎرﯾﻒ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮده‬
‫ﮐﻪ ﯾﺎ ﻋﻨﺎوﯾﻦ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻮده ﯾﺎ ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﯽ از‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي آنﻫﺎ )ﻣﺜﻞ ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﺰارهي آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن( ﺑﻪ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي‬
‫ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻣﺎزﻧﺪران ﯾﺎ ﻻرﯾﺠﺎن اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ وﯾﮋهي ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﯽ از‬
‫ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﭼﻬﺎر ﻧﻤﻮﻧﻪ از آنﻫﺎ در اﯾﻦﺟﺎ ﺿﺮوري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮏ‪ :‬رﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻗﻠّﻪي دﻣﺎوﻧﺪ )ﺗﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ(‪ ،‬اﺛﺮ دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد ﮐﻪ در ﻓﺼﻠﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﺷﻬﺮ رﯾﻨﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬آﯾﺖاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي‪ ،‬ﭘﺪر اﯾﺸﺎن آﯾﺖ اﷲ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﻏﺮوي و ﺑﺮادرزادهي اﯾﺸﺎن اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮐﯿﻮان را ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب از آﯾﺖ اﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺗﻘﯽ ﻣﺠﻠﺴﯽ )ﻣﺘﻔﺎوت از ﻣﺠﻠﺴﯽ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮﯾ‪‬ﻪ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﭼﻬﺮهي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪ و داراي ﺗﺤﺼﯿﻼت ﺣﻮزوي در ﻧﺠﻒ ذﮐﺮ ﺧﯿﺮي ﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫ﭼﻮن در ﻫﯿﭻ ﻣﻨﺒﻊ دﯾﮕﺮي درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺑﺰرگﻣﺮد ﻣﻄﻠﺒﯽ ﻧﯿﺎﻣﺪه‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﺎم اﯾﺸﺎن در‬
‫اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن ﻗﯿﺪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دو‪ :‬ﻧﻮا‪ ،‬روﺳﺘﺎﯾﯽ در ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪاﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻼﻟﯽ ﻣﻘﺪ‪‬م ﮐﻪ اﺳﺎﻣﯽ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺷﺎﺧﺼﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن در‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ‪ ،‬آﻣﺪهاﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪ ■ 64‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﻣﯿﺮزا رﺿﺎﻗﻠﯽ ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺗﻘﯽ ﺧﺎن ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﭼﺮاغﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪﺧﺎن‬
‫ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﯿﻀﺎي ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ اﯾﺮج ﻣﻠﮏ ﭘﻮر‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪرﻓﯿﻊ ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻧﻮاﯾﯽ )ﻧﯿ‪‬ﺮاﻟﺴ‪‬ﻠﻄﺎن(‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ در اﯾﻦ اﺛﺮ ﻧﺎم ﺑﺮﺧﯽ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن‬
‫ﻗﺎﺟﺎر ﮐﻪ در ﻧﻮا ﻣﺘﻮﻟّﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و اﺳﺎﻣﯽ ﺑﺴﯿﺎري از ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮدﮔﺎن‬
‫و ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾﺪ ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺰﺷﮑﺎن ﻣﻨﻌﮑﺲ ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻪ‪ :‬ﮐﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺮﺗﻀﯽ رﺣﻤﺘﯽﻧﯿﺎ ﮐﻪ در آن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﯿﺮي از ﻻرﯾﺠﺎن )ﮐﻪ در ﻧﻮﺷﺘﺎر ﭘﯿﺶرو ﻧﯿﺰ آﻣﺪهاﻧﺪ( ﺑﺎ ﻧﺎمﻫﺎي زﯾﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ‪ :‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺧﻀﺮاﯾﯽ دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ‪،‬‬
‫ﻋﺒ‪‬ﺎس ﺷﺎﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻣﻘﯿﻢ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ آﻣﻠﯽ و ﻧﻌﻤﺖاﷲ ﻓﮑﺮت ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎر‪ :‬ﮐﺘﺎب ﺷﻨﺎﺧﺖﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻣﺮوزي‪ :‬آﻣﻞ‪ ،‬اﺛﺮ ﻋﻠﯽ ذﺑﯿﺤﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫اﺳﺎﻣﯽ زﯾﺮ از ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن را ) ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ(‬
‫دارا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ داﻋﯽ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺗﻘﯽ داﻧﺶ ﭘﮋوه‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺣﺴﻦزاده‬
‫آﻣﻠﯽ‪.‬‬
‫از اﻣﺘﯿﺎزات اﯾﻦ اﺛﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دو ﭼﻬﺮهي ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎرز ﻻرﯾﺠﺎن ‪-‬ﮐﻪ ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ )ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻋﻨﻮان( از آﻧﺎن ﻏﻔﻠﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ -‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫اﯾﻦ دو ﭼﻬﺮهي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻻرﯾﺠﺎن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( دﮐﺘﺮ اﯾﺮج ﻣﻠﮏ ﭘﻮر‪ :‬ﻣﻨﺠ‪‬ﻢ و ﻓﯿﺰﯾﮏدان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺘﻮﻟّﺪ ﺳﺎل‬
‫‪ 1319‬ﺷﻤﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺆﺳ‪‬ﺴﻪي ژﺋﻮﻓﯿﺰﯾﮏ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺮاج ﺗﻘﻮﯾﻢ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪي اﻗﺪام ﮐﺮد و ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺷﻤﺴﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ اﻣﺮوزي آن از ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖﻫﺎي‬
‫اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪65‬‬

‫ب( ﺷﻬﯿﺪ ﺳﺮﻟﺸﮑﺮ ﻣﺴﻌﻮد ﻣﻨﻔﺮد ﻧﯿﺎﮐﯽ‪ :‬ﻣﺘﻮﻟّﺪ ‪ 1308‬و ﺷﻬﺎدت ﻣﺮداد ‪1364‬؛‬
‫وي از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي دﻓﺎع ﻣﻘﺪ‪‬س ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺎم ﺳﺮﻟﺸﮕﺮ‬
‫ﻣﻨﻔﺮد ﻧﯿﺎﮐﯽ در ﻟﯿﺴﺖ ‪ 117‬ﻧﻔﺮ آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان و ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﻧﺎم ﭼﻬﺮه ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﻓﯿﺰﯾﮏ اﯾﺮان‪ ،‬اﺳﺘﺎد دﮐﺘﺮ اﯾﺮج ﻣﻠﮏﭘﻮر را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ و ﻣﻌﺎرﯾﻒ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن اﻓﺰود ﮐﻪ در اﯾﻨﺼﻮرت ﺑﻨﺎﺑﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﻌﺪاد ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ‪ 118‬ﻧﻘﺮ ﻣﯽ رﺳﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻫﻤﻬﻪ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه ﺗﻨﻬﺎ دﮐﺘﺮ اﯾﺮج‬
‫ﻣﻠﮏﭘﻮر و آﯾﺖ اﷲ ﺣﺴﻦ زاده آﻣﻠﯽ در ﻗﯿﺪ ﺣﯿﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺮون ﻣﺨﺘﻠﻒ‪،‬‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن را ﺑﺮﺷﻤﺎري ﮐﺮدهاﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮون ﻏﯿﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﮐﻪ ﻧﺎم ﻣﻌﺪودي از ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ را ﻧﯿﺰ در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬در ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﺮﻣﺂﯾﺖ ي ﻫﺮ ﻣﻠّﺖ‪ ،‬ﮐﺸﻮر و ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬ﺳﺮﻣﺂﯾﺖ ي اﻧﺴﺎﻧﯽ آن‪-‬‬
‫ﻫﺎﺳﺖ و ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺮﻣﺂﯾﺖ ﻫﺎي ﻣﺎد‪‬ي در ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﺎن ﮐﻢرﻧﮓ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫در ﮐﻨﺎر ﺳﺮﻣﺂﯾﺖ ﻫﺎ و ﺟﺎذﺑﻪﻫﺎي ﮐﻢﻧﻈﯿﺮ و ﺑﻌﻀﺎ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ )ﭼﻮن ﻗﻠّّﻪي‬
‫دﻣﺎوﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺨﭽﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﻏﺎرﻫﺎ‪ ،‬دﺧﻤﻪﻫﺎي ﺳﻨﮕﯽ‪ ،‬آﺑﺸﺎرﻫﺎ‪ ،‬رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ‪ ،(...‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻي ‪ 100‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺷﺎﺧﺺ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫ﻋﻤﻠﯽ دارد‪ .‬از ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‪ ،‬آوازه و ﺷﻬﺮﺗﺸﺎن در ﺳﻄﺢ ﻣﻠّﯽ و‬
‫در ﻣﻮاردي ﻓﺮاﺗﺮ از ﻣﺮزﻫﺎي اﯾﺮان ﺑﻮدهاﺳﺖ‪ .‬ﻧﮑﺘﻪي ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺘﻔﮑّﺮان‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺗﺨﺼ‪‬ﺺ ﺑﺎﻻي آﻧﺎن در رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ داﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻤﺘﺎز ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
 ‫‪ ■ 66‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﭼﻬﺮه ﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻤﺘﺎز ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫ﻧﺎم و ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‬ ‫رﺷﺘﻪ‬ ‫ردﯾﻒ‬
‫دﮐﺘﺮﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻧﻮاﯾﯽ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ‬ ‫‪1‬‬
‫آﯾﺎت ﻋﻈﺎم ﺳﯿﺪ رﺿﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و ﺣﺴﻦ زاده آﻣﻠﯽ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎن‬ ‫‪2‬‬
‫آﯾﺎت ﻋﻈﺎم ﻟﻄﻒ اﷲ اﺳﮑﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ‬ ‫ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل‬ ‫‪3‬‬
‫و ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ‬
‫اﺳﺘﺎد ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ‬ ‫ﺣﻘﻮق‬ ‫‪4‬‬
‫آﯾﺖ اﷲ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺣﺎﺋﺮي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫‪5‬‬
‫دﮐﺘﺮ اﯾﺮج ﻣﻠﮏ ﭘﻮر‬ ‫ﻧﺠﻮم‬ ‫‪6‬‬
‫دﮐﺘﺮ داﻧﺶ ﭘﮋوه‬ ‫ﺳﻨﺪ ﺷﻨﺎﺳﯽ‬ ‫‪7‬‬
‫اﺳﺘﺎدان ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ داﻋﯽ اﻻﺳﻼم و ﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻤﯽ‬ ‫‪8‬‬
‫اﺳﺘﺎد اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‬ ‫ﻋﻠﻮم ﻧﻈﺎﻣﯽ‬ ‫‪9‬‬

‫‪ (5‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻘﻄﻊ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ در اﯾﻦ ﻣﮑﺘﻮب‪) ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﻘﻄﻊ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪ :‬از ﻧﻬﻀﺖ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ ﺗﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن دﻓﺎع ﻣﻘﺪ‪‬س( ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن دﻓﺎع ﻣﻘﺪ‪‬س اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦرو در ﮐﻨﺎر‬
‫ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻋﻠﻤﯽ و اﺟﺮاﯾﯽ ﯾﺎدﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺷﺎﺧﺺ از »ﺳﺮداران« ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﺷﻬﺪاي ﻧﺎﻣﺪار زﻣﺎن دﻓﺎع ﻣﻘﺪ‪‬س را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻓﺰود‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺤﻮر‪ ،‬ﺧﻮد ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻦ در ﺣﺪ‪ ‬ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺘﻘﻞ را دارد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ در ذﯾﻞ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻗﺎﻟﺐ ﺟﺪوﻟﯽ ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺟﻤﺎﻟﯽ ﻧﺎم و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻣﺸﺨّﺼﺎت آﻧﺎن ﺑﺴﻨﺪه ﺷﺪه و ﮐﺎر ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ را ﺑﻪ ﻣﺠﺎل و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان دﯾﮕﺮ وا ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﮔﺬارﯾﻢ‪.‬‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪67‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺣﺪود ‪ 350‬ﺷﻬﯿﺪ ﻋﺰﯾﺰ در ﺟﺮﯾﺎن اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ و دﻓﺎع‬

‫ﻣﻘﺪس ﻧﺜﺎر اﺳﻼم و اﯾﺮان ﻧﻤﻮده اﺳﺖ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻧﺎﻣﺶ ﺷﺶ ﺳﺘﺎره در آﺳﻤﺎن ﭘﺮ‬
‫ﻓﺮوغ ﺣﻤﺎﺳﻪ و اﯾﺜﺎر‪ ،‬در ردهي ﺳﺮداري در »ﻫﺸﺖ ﺳﺎل دﻓﺎع ﻣﻘﺪ‪‬س«‪ ،‬ﻣﯽدرﺧﺸﺪ؛‬
‫اﯾﻨﺎن ﭼﻮن آﻓﺘﺎب ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﭘﺮﺗﻮاﻓﺸﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮده و ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻮ‪‬ع ﺳﻦ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن )ﺑﻬﺮﺳﺘﺎق‪ ،‬اﻣﯿﺮي و ﺑﺎﻻ ﻻرﯾﺠﺎن( و رﺳﺘﻪي ﺧﺪﻣﺘﯽ اﯾﻦ ﻋﺰﯾﺰان )ارﺗﺶ‪،‬‬
‫ﭘﺎﺳﺪار و ﺟﻬﺎدﮔﺮ( ﻧﯿﺰ ﮐﻪ در ﺟﺪول زﯾﺮ آﻣﺪه ﻧﮑﺘﻪاي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ و ﺗﺄﻣ‪‬ﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﺎن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺳﺮﻟﺸﮕﺮ ﺷﻬﯿﺪ ﻣﺴﻌﻮد ﻣﻨﻔﺮد ﻧﯿﺎﮐﯽ‪ ،‬ﺳﺮدار ﺷﻬﯿﺪ ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ‬
‫آوﯾﺶ‪ ،‬ﺳﺮدار ﺷﻬﯿﺪ ﺣﺸﻤﺖاﷲ ﻃﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺳﺮدار ﺷﻬﯿﺪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪرﺿﺎ ﺧﻄﯿﺒﯽ‪ ،‬ﺳﺮدار‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﯾﺰدان ﭘﺮﺳﺖ و ﺳﺮدار ﺟﺎﻧﺒﺎز و درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺣﺎج ﻣﺤﺴﻦ ﻗﺒﺎدي‪:‬‬

‫ﺳﺮداران ﺷﻬﯿﺪ و درﮔﺬﺷﺘﻪ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫﺎي ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ‬ ‫رﺳﺘﻪ‬ ‫اﻫﻞ‬ ‫ﻧﻬﺎد‬ ‫وﻻدت‬ ‫ﻧﺎم‬
‫ﺷﻬﺎدت‬
‫ﺣﻀﻮر در ﻋﻤﻠﯿﺎتﻫﺎي ﻣﻬﻤﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﻃﺮﯾﻖ اﻟﻘﺪس‪ ،‬ﻓﺘﺢ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ )ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ‬ ‫ﻧﯿﺎك‬ ‫ارﺗﺸﯽ‬ ‫ﺗﻮﻟﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﺴﻌﻮد‬ ‫‪1‬‬
‫اﻟﻤﺒﯿﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس‪ ،‬ﺗﻨﮏ ﭼﺰاﺑﻪ‪ ،‬واﻟﻔﺠﺮ و رﻣﻀﺎن در‬ ‫رﺋﯿﺲ اداره ﺳﻮم(‬ ‫‪1308‬‬ ‫ﻣﻨﻔﺮد‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﻫﺎي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ‬ ‫ارﺗﺶ‬ ‫ﻋﻤﻠﯿﺎت‬ ‫ﺷﻬﺎدت‪:‬‬ ‫ﻧﯿﺎﮐﯽ‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫‪1364‬‬
‫و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه‬ ‫اﯾﺮان‬
‫ﻟﺸﮑﺮ‪ 92‬زرﻫﯽ‬

‫اﯾﺸﺎن ﺿﻤﻦ ﺣﻀﻮر در ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬در ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪ از‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ )ﮔﺮدان‬ ‫ﺗﺮا‬ ‫ﺳﭙﺎﻫﯽ‬ ‫ﺗﻮﻟﺪ‪:‬‬ ‫ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ‬ ‫‪2‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻋﻤﻠﯿﺎ ت ﺑﺮﺧﯽ ﺳﭙﺎه ﻫﺎي اﺳﺘﺎن ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻮده و در‬ ‫ﻣﺎﻟﮏ ﻟﺸﮕﺮ ‪25‬‬ ‫‪1334‬‬ ‫آوﯾﺶ‬
‫ﺳﺮﮐﻮب ﻋﻮاﻣﻞ ﺿﺪ اﻧﻘﻼب در ﺟﻨﮕﻞ ﻧﻘﺶ ﻣﻮﺛﺮي اﯾﻔﺎ‬ ‫ﮐﺮﺑﻼ(‬ ‫ﺷﻬﺎدت‪:‬‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪1365‬‬
 ‫‪ ■ 68‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫اﯾﺸﺎن ﺿﻤﻦ ﺣﻀﻮر در ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬در ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪ از‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ )ﮔﺮدان‬ ‫ﺗﯿﻨﻪ‬ ‫ﺳﭙﺎﻫﯽ‬ ‫ﺗﻮﻟﺪ‪:‬‬ ‫ﺣﺸﻤﺖ‬ ‫‪3‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻋﻤﻠﯿﺎ ت ﺑﺮﺧﯽ ﺳﭙﺎه ﻫﺎي اﺳﺘﺎن ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻮده و در‬ ‫ﻣﺎﻟﮏ ﻟﺸﮕﺮ ‪25‬‬ ‫‪1338‬‬ ‫اﷲ ﻃﺎﻫﺮي‬
‫ﺳﺮﮐﻮب ﻋﻮاﻣﻞ ﺿﺪ اﻧﻘﻼب در ﺟﻨﮕﻞ ﻧﻘﺶ ﻣﻮﺛﺮي اﯾﻔﺎ‬ ‫ﮐﺮﺑﻼ(‬ ‫ﺷﻬﺎدت‪:‬‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪1365‬‬

‫اﯾﺸﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺴﺠﯽ در ﺳﺎل ‪ 61‬در ﺟﺒﻬﻪ ﻫﺎ ﺣﻀﻮر ﺑﻪ ﻫﻢ‬ ‫ﮔﺮدان‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ‬ ‫ﺑﻮاﻟﻘﻠﻢ‬ ‫ﺳﭙﺎﻫﯽ‬ ‫ﺗﻮﻟﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪4‬‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ از آن ﭘﺲ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و در ﻫﻤﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻫﺎي ﺗﺎ ﺳﺎل ‪64‬‬ ‫اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ‬ ‫‪1337‬‬ ‫رﺿﺎ‬
‫در ﺟﺒﻬﻪ ﻫﺎ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ و ﺿﻤﻦ ﺑﻪ ﻋﻀﻮﯾﺖ در آﻣﺪن ﺳﭙﺎه‪ ،‬ﺗﺎ‬ ‫ﻟﺸﮕﺮ ‪ 25‬ﮐﺮﺑﻼ‬ ‫ﺷﻬﺎدت‪:‬‬ ‫ﺧﻄﯿﺒﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﮔﺮدان ارﺗﻘﺎي ﻧﻘﺶ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪1364‬‬

‫ﺣﻀﻮر ‪ 37‬ﻣﺎﻫﻪ در ﺟﺒﻬﻪ ﻫﺎي ﮐﺮدﺳﺘﺎن‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺰﯾﺰ ﭘﺲ از‬ ‫ﮔﺮدان‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ‬ ‫ﮔﺮﻧﺎ‬ ‫؟‪/‬‬ ‫ﺗﻮﻟﺪ‪:‬‬ ‫ﺳﻌﯿﺪ‬ ‫‪5‬‬
‫ﺟﻨﮓ در ﺟﺮﯾﺎن ﺑﺎزﯾﺎﺑﯽ ﭘﯿﮑﺮ ﻣﻔﻘﻮداﻻﺛﺮﻫﺎي دﻓﺎع ﻫﺸﺖ ﺳﺎﻟﻪ‬ ‫در ﮐﺮدﺳﺘﺎن‬ ‫‪1346‬‬ ‫ﯾﺰدان‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺷﻬﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ آوﯾﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻬﺎدت‪:‬‬ ‫ﭘﺮﺳﺖ‬
‫‪1372‬‬
‫ﺣﻀﻮر از ﺳﺎل ‪ 1361‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﮔﺬراﻧﺪن آﻣﻮزش وﯾﮋه‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ‬ ‫ﺗﺮا‬ ‫ﺟﻬﺎد‬ ‫ﺗﻮﻟﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﺤﺴﻦ‬ ‫‪6‬‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ در ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻣﺴﻠﻢ اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ و‬ ‫ﺟﻨﮓ ﻗﺮار ﮔﺎه‬ ‫ﺳﺎزﻧﺪﮔﯽ‬ ‫‪1344‬‬ ‫ﻗﺒﺎدي‬
‫ﻣﺠﺮوﺣﯿﺖ ﺷﺪﯾﺪ از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮔﺮدن و ﻣﭻ ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن رﺣﻠﺖ از آن‬ ‫ﺧﺎﺗﻢ اﻻﻧﺒﯿﺎ‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﺪت رﻧﺞ ﻣﯽ ﺑﺮد‪ .‬وي ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬار واﺣﺪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ‬ ‫‪1389‬‬
‫ﻗﺮارﮔﺎه ﺧﺎﺗﻢ اﻻﻧﺒﯿﺎ در دﻓﺎع ﻣﻘﺪس ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬ﺷﻤﺎر ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن دﻓﺎع ﻣﻘﺪ‪‬س‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮع ‪ 117‬ﺗﻦ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ (5‬درﺑﺎرهي ﺑﯿﺶ از ﺻﺪ ﭼﻬﺮهي ﻣﻤﺘﺎز ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان در اﯾﻦ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﺷﺎراﺗﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺴﻨﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﮑﺘﻮب‬
‫راﻫﻨﻤﺎي ﻋﻤﻞ و ﺳﺮﭘﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮدهي ﺑﻌﺪي‪ .‬ﺟﺎ دارد دﺳﺖﮐﻢ‬
‫درﺑﺎرهي ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻣﺴﺘﻘﻠّﯽ ﺑﻪ رﺷﺘﻪي ﺗﺤﺮﯾﺮ درآﯾﺪ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺧﻮد داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرﻓﯽ درﺑﺎرهي ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در اﯾﻦ ﻣﻘﻄﻊ ﺑﻪدﺳﺖ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖ آن را دارﻧﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي‬
‫آﻧﺎن ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺘﻘﻠّﯽ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه آنﮐﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد در اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪69‬‬

‫ﻧﺎﭼﯿﺰ و ﻧﺎﻗﺼﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ »داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ‪ -‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ«‪ ،‬ﮐﻪ در‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن و ﺑﺰرﮔﺎن آن ﻣﯽﭘﺮدازد و ﻋﻠﻤﺎي‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن را ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺪود‪ ‬زﯾﺮ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﻣﯿﺮزا اﺣﻤﺪ درﮐﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪ‬
‫رﺿﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺎج ﺳﯿ‪‬ﺪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ‪ .‬ﻣﻔﺎﺧﺮ ادﺑﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﭼﻮن ﺳﯿ‪‬ﺪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺣﺴﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫داﻋﯽ اﻻﺳﻼم و ﺳﯿ‪‬ﺪﻧﻌﻤﺖاﷲ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﺘﺨﻠّﺺ ﺑﻪ ﻓﮑﺮت ‪).‬ﮔﺮوﻫﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‪:‬‬
‫‪ (1390‬ص‪422‬‬

‫‪(6‬اﻣ‪‬ﺎ ﭘﮋوﻫﺶ و ﮐﺎر ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دادهﻫﺎي اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ و دﻗّﺖ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫ﯾﮏ‪ :‬در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬دادهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن ﻓﻘﻂ ﺷﺎﻣﻞ اﻓﺮادي اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ از ﻗﺎﺟﺎرﯾ‪‬ﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن دﻓﺎع ﻣﻘﺪ‪‬س ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎل ‪ 1367‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫در ﺳﻄﺢ ﻣﻠّﯽ و اﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﻄﺮح ﺑﻮدهاﻧﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﻣﻔﺎﺧﺮ و ﭼﻬﺮه‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﻻرﯾﺠﺎن در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﺸﮑﻠﯽ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ و آن اﯾﻦﮐﻪ در ﻣﻮاردي ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﻣﺮاﺟﻌﻪ درﺑﺎرهي ﯾﮏ ﻓﺮد‪،‬‬
‫اﻃّﻼﻋﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺪودي در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ‬
‫ﻣﻘﻄﻊ زﻣﺎﻧﯽ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ آﻧﺎن را ﺑﻪﻃﻮر دﻗﯿﻖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﯿﻢ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫ﻗﺮاﺋﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﻪدﺳﺖ آوردهاﯾﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽدادﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺮدي‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻋﺼﺮ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺶ در اﯾﻦ ﻟﯿﺴﺖﻫﺎ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت روﺷﻦﺗﺮ در ﻣﻮارد ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺪودي ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﺑﺮﺷﻤﺎري‬
 ‫‪ ■ 70‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﺷﺪه در اﯾﻦ ﻣﮑﺘﻮب )آﻧﺎن ﮐﻪ دادهﻫﺎي ﺣﺪ‪‬اﻗﻠﯽ دارﻧﺪ( ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻫﻢ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪(.‬‬
‫دو‪ :‬ﻣﺸﮑﻞ دﯾﮕﺮ آنﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻮدن اﻓﺮاد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ‬
‫واژهي ﻻرﯾﺠﺎن در ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﻨﻨﺪه و رﻫﮕﺸﺎ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ واﺿﺢ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ )ﺑﻠﮑﻪ اﻏﻠﺐ آﻧﺎن( ﭼﻨﯿﻦ اﺻﻄﻼح و ﻣﺸﺨّﺼﻪاي را‬
‫در ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﺧﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪراﺣﺘﯽ ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻓﺮاد دﯾﮕﺮي در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ اﺻﺎﻟﺘﺎً ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ آنﮐﻪ ﻣﻼك و ﻣﻌﯿﺎر و ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻮدن آﻧﺎن‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر از آنﻫﺎ ذﮐﺮ ﺧﯿﺮي ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻪ‪ :‬ﻣﺸﮑﻞ ﺳﻮم آن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﻣﺮاﺟﻌﻪ‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﺎ اﺳﺎﻣﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﻢ‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮدﯾﻢ و ﺗﻤﯿﯿﺰ و ﺗﻌﯿﯿﻦ اﯾﻦﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ اﺳﺎﻣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ و‬
‫ﯾﮏ ﻓﺮد ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﻋﺮض ﻫﻢ و ﻧﺎمﻫﺎي ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻠّﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺎر ﺳﻬﻠﯽ ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪ‪‬رر و اﻟﻤﻠﺘﻘﻄﺎت‬
‫اﻟﺜّﻤﺮ« ﮐﻪ اﺻﺎﻟﺘﺎً اﻫﻞ ﻻرﯾﺠﺎن اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﺎ ‪ 8‬ﻧﺎم ﻣﺨﺘﻠﻒ دﯾﺪه ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ ﺗﻼش ﺷﺪهاﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي دادهﻫﺎ ﺗﺎ ﺣﺪود‬
‫زﯾﺎدي رﻓﻊ ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﻮارد ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺪود‪ ،‬ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﯾﮏ ﻓﺮد ﺑﺎ دو ﻧﺎم‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت در ﻣﻨﺎﺑﻊ آﻣﺪه‪ ،‬از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دو ﺷﺨﺼﯿﺖ از آﻧﺎن ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎر‪ :‬ﻣﺸﮑﻞ دﯾﮕﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘّﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﺎﺧﺺ رﺟﺎﻟﯽ و ﺗﺮاﺟﻤﯽ ﺷﯿﻌﻪ ﻧﯿﺰ‬
‫در زﻣﯿﻨﻪي ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻮده‪ ،‬اﻓﺮاد ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﺷﺪه در آنﻫﺎ از‬
‫ﺟﺎﻣﻌﯿ‪‬ﺖ ﻻزم ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب »ﻃﺒﻘﺎت أﻋﻼماﻟﺸّﯿﻌﻪ«‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪71‬‬

‫ﺑﺰرگ ﻃﻬﺮاﻧﯽ و ﮐﺘﺎب »أﻋﯿﺎناﻟﺸّﯿﻌﻪ«‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺤﺴﻦ اﻣﯿﻦ ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺗﺮاﺟﻤﯽ ﺷﯿﻌﻪ ﺷﻬﺮت دارﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ درﺑﺎرهي دادهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻃﺒﻘﺎت أﻋﻼماﻟﺸّﯿﻌﻪ‪ ،‬اﺳﺎﻣﯽ ‪19‬ﭼﻬﺮهي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ را در ﺧﻮد‬
‫ﺟﺎي داده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب أﻋﯿﺎناﻟﺸّﯿﻌﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ دو ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦ دو ﻣﻮرد ﻫﻢ ﻧﺎم اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﺎمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ آﻗﺎ ﺑﺰرگ ﻃﻬﺮاﻧﯽ‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﻣﻨﺎﺑﻊ ﯾﺎدﺷﺪه‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻪي ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن را ﭘﻮﺷﺶ ﻧﺪادهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮق ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اداﻣﻪ ﯾﺎﺑﺪ و ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﭘﻨﺞ‪ :‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در اﯾﻦ اﺛﺮ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﮔﺮدآوري ﺷﺪهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻨﻮان ﯾﺎ ﻣﺘﺮادف آن ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش درآﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﯿﻮهي ﮐﺎر‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﺎً ﺧﻄﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﯾﮏ ﮐﺎر دﻗﯿﻖﺗﺮ ﻣﯽﺗﻮان از ﻣﻔﻬﻮم و اﺻﻄﻼح ﻣﺸﻬﻮر ﯾﺎ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورده ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺆﻟّﻔﻪﻫﺎ و ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد‬
‫ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن را ﺑﺮﺷﻤﺎري ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳ‪‬ﻔﺎﻧﻪ اﮐﺜﺮﯾ‪‬ﺖ ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ اﺗّﻔﺎق ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻬﺖ ﻣﻔﻬﻮمﺑﻨﺪي درﺑﺎرهي ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﻗﺼﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﻔﻬﻮم رﺟﺎل را ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻧﻀﻤﺎﻣﯽ و ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ آن ﻫﻢ در‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ وﻓﺎدار ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ) .‬ﻣﻨﺒﻊ ﯾﺎدﺷﺪه ﮐﺘﺎب ﺳﻪ ﺟﻠﺪي‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺸﺨّﺼﺎت زﯾﺮ‪ :‬ﻋﺎﻗﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻗﺮ‪» ،1380 ،‬ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان«‪3 -‬ﺟﻠﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ﻧﺸﺮ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﻣﺆﻟّﻒ ﺑﯿﻮﮔﺮاﻓﯽ ‪ 1400‬ﻧﻔﺮ‬
 ‫‪ ■ 72‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫رﺟﺎل اﯾﺮان از اﺑﺘﺪاي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﺗﺎ اﻧﻘﺮاض رژﯾﻢ ﻣﺸﺮوﻃﻪي ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ را‬
‫ﮔﺮدآوري ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﺎر اﺛﺮ‪ ،‬ﯾﺎدآوري ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل از ﻋﻤﺮش را ﺻﺮف‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ در ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺮده و در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪه ﺗﺎ اﻓﺮادي ﺑﺎ ﻧﻘﺶﻫﺎي زﯾﺮ را در اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﺮﺷﻤﺎري ﮐﻨﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮان‪ ،‬وزراي ﻣﺨﺘﺎر‪ ،‬وﻻت و ﺣﮑّﺎم‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ‪ ،‬ﺳﻨﺎﺗﻮرﻫﺎ‪ ،‬اﻣﺮاي ارﺗﺶ‪ ،‬رؤﺳﺎي دﯾﻮانﻋﺎﻟﯽ ﮐﺸﻮر‪ ،‬دادﺳﺘﺎن‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﮐﻞّ ﮐﺸﻮر و رؤﺳﺎي داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ‪.‬‬
‫در ﮐﻨﺎر اﻣﺘﯿﺎزات اﯾﻦ ﮐﺎر ﺳﺘﺮگ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ و اﻧﻀﻤﺎﻣﯽ ﮐﺮدن ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﻮﯾﮋه ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ ﻧﯿﺰ در آن ﻣﻨﻌﮑﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻬﺖ ﻣﻨﻄﻘﯽ اﺷﮑﺎﻻﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ آن وارد اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺪاي از اﯾﻦﮐﻪ ﭼﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎم رؤﺳﺎي‬
‫داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ در ﮐﺘﺎب ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل »ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ« ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬دﺳﺖﮐﻢ اﺷﮑﺎل‬
‫وارد ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب آن اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺟﺎﻣﻊ اﻓﺮاد« ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬ﻧﺎم »ﻋﻠﯽ‬
‫ﺟﻼﻟﯽ« و »ﻣﻮﺳﯽ ﮔﻮدرزي« ) ﻣﺪﻓﻮن در اﺳﮏ ﻻرﯾﺠﺎن( از ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن اﺳﺘﺎن‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ‪ ،‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺎﻣﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد در‬
‫ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪهي ﻧﺎم ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺶ‪ :‬دادهﻫﺎي اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد ﻣﺤﺪودي از اﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬از ﺳﻮي ﻣﺆﻟّﻒ ﯾﺎ ﻧﺎﺷﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻞ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪه اﻧﺪ )ﻣﺜﻼً ﮐﺘﺎب ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﻧﺎﻣﻮران ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان(؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ دادهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺸــﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻗﻠﻤﺪاد ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪73‬‬

‫ﻫﻔﺖ‪ :‬در اﯾﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺒﻨﺎ و ﻣﻨﺒﻊ اﺳﺘﺨﺮاج دادهﻫﺎ درﺑﺎرهي ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‪ ،‬آﺛﺎري ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﮐﺘﺎب ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺤﺪودي ﮐﻪ اﻟﺒﺘّﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﻧﺎم ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﺒﻨﺎي ﮔﺰارش و ﺗﺤﻠﯿﻞ واﻗﻊ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ ) .‬ﻧﻈﯿﺮ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي »ﻧﮕﺎﻫﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﻻرﺟﺎن و ﺗﺎرﯾﺦ آن«‪0،‬اﺛﺮ ﺳﯿﺮوس ﻣﻬﺪوي ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﻻت »در ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺎزﻧﺪران« ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪(.‬‬
 ‫‪ ■ 74‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫‪ .1‬آﻗﺎﺑﺰرگ ﻃﻬﺮاﻧﯽ؛ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﺴﻦ) ‪ (1404‬ﻃﺒﻘﺎت اﻋﻼم اﻟﺸﯿﻌﻪ‪ :‬ﻧﻘﺒﺎء اﻟﺒﺸﺮ ﻓﯽ‬
‫ﻗﺮن اﻟﺮاﺑﻊ ﻋﺸﺮ‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬دار اﻟﻤﺮﺗﻀﯽ) ﻃﺒﻌﻪ اﻟﺜﺎﻧﯿﻪ(‬
‫‪ .2‬اﻓﺸﺎر‪ ،‬اﯾﺮج)‪ (1384‬ﻧﺎدره ﮐﺎران )ﺳﻮﮔﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ -‬ادﺑﯽ( ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ‬
‫ﻗﻄﺮه‬
‫‪ .3‬اﻻﻣﯿﻦ اﻟﻌﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻣﺤﺴﻦ) ‪ (1403‬اﻋﯿﺎن اﻟﺸﯿﻌﻪ‪ 8 -‬ﺟﻠﺪ رﺣﻠﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻧﺸﺮ‬
‫دار اﻟﺘﻌﺎرف ﻟﻠﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‬
‫‪ .4‬اﯾﺎز‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد )‪ (1384‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﺰاره ي آﻣﻞ‪-‬ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪-‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪-‬‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﺳﺎﻣﯽ ﺧﺎﻧﺪان و ﭘﺰﺷﮑﺎن ﻃﻮاﯾﻒ ‪22‬ﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬آﻣﻞ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻒ‬
‫‪ .5‬ﺑﺎﻣﺪاد ﻣﻬﺪي) ‪( 1357‬ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل اﯾﺮان ‪ ،‬ﻗﺮن ﻫﺎي‪12،13،14‬ﻫﺠﺮي‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮐﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﯽ زوار‬
‫‪ .6‬ﺑﺮزﮔﺮ‪ ،‬اردﺷﯿﺮ )‪ (1380‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ :‬داﻧﺸﻮران ﺗﭙﻮري‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫ﻧﺸﺮ رﺳﺎﻧﺶ‬
‫‪ .7‬ﺣﺴﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ )‪ 1414‬ه‪.‬ق( ﺗﺮاﺟﻢ اﻟﺮﺟﺎل ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ آﯾﺖ‬
‫اﷲ ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻧﺠﻔﯽ‪،‬‬
‫‪ .8‬ذﺑﯿﺤﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ )‪ (1391‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻣﺮوزي‪ :‬آﻣﻞ ‪ ،‬ﻧﺸﺮ‬
‫رﺳﺎﻧﺶ ﻧﻮﯾﻦ‬
‫‪ .9‬راﺿﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺮﯾﻒ )‪ (1354‬ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻓﺮوﺷﯽ‬
‫اﺳﻼﻣﯿﻪ‬
‫‪ .10‬رﺣﻤﺘﯽ ﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ) ‪ (1388‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬آﻣﻞ‪،‬‬
‫وارش وا‬
‫‪ .11‬زﻣﺎﻧﯽ ﺷﻬﻤﯿﺮزادي‪ ،‬ﻋﻠﯽ )‪ (1371‬ﺷﻌﺮاي ﻣﺎزﻧﺪران و ﮔﺮﮔﺎن‪ ،‬ﻣﻮﻟﻒ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪75‬‬

‫‪ .12‬ﺷﺎﯾﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺎس)‪ ( 1327‬ﻣﺎزﻧﺪران )ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل ﻣﻌﺎﺻﺮ(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ‬

‫اﯾﺮان‬
‫‪ .13‬ﺷﮑﻮري‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ) ‪ (1377‬ﻓﺮﻫﻨﮓ رﺟﺎل و ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان ‪،‬‬
‫ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻤﻪ‬
‫‪ .14‬ﺷﻮراي ﻋﺎﻟﯽ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﻮران )‪ (1381‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﻮران ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻮره ﻣﻬﺮ‬
‫‪ .15‬ﺻﺪر ﺳﯿﺪ ﺣﺴﻦ‪) ،‬ﺑﯽ ﺗﺎ( ﺗﮑﻤﻠﻪ اﻣﻞ اﻵﻣﻞ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ :‬دار اﻟﻤﻮرخ اﻟﻌﺮﺑﯽ‬
‫‪ .16‬ﻃﺎﻫﺮي ﺷﻬﺎب‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ) ‪ (1381‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻣﺎزﻧﺪران ﺟﻠﺪ اول‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬رﺳﺎﻧﺶ‬
‫‪ .17‬ﻋﺎﻗﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻗﺮ )‪ (1380‬ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪-‬‬
‫‪3‬ﺟﻠﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ﻧﺸﺮ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫‪ .18‬ﻋﻼﻣﻪ ‪ ،‬ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪﯾﻦ ) ‪ (1338‬ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻣﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﻮﻟﻒ‬
‫‪ .19‬ﻏﻔﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ) ‪ (1386‬ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﻧﺸﺮ رﺳﺎﻧﺶ‬
‫‪ .20‬ﮔﺮوﻫﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ) ‪ (1390‬داﯾﺮه اﻟﻤﻌﺎرف ﺗﺸﯿﻊ‪ -‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﮑﻤﺖ‬
‫‪ .21‬ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻧﺠﻔﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺷﻬﺎب اﻟﺪﯾﻦ )‪1414‬ه‪.‬ق( اﻻﺟﺎزه اﻟﮑﺒﯿﺮه ‪ ،‬ﻗﻢ‪،‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ آﯾﺖ اﷲ ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻧﺠﻔﯽ‬
‫‪ .22‬ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻧﺠﻔﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺷﻬﺎب اﻟﺪﯾﻦ )‪1414‬ه‪.‬ق( اﻻﺟﺎزه اﻟﮑﺒﯿﺮه )اﻟﻄﺮﯾﻖ و‬
‫اﻟﻤﺤﺠﻪ ﻟﺜﻤﺮه اﻟﻤﻬﺠﻪ(‬
‫‪ .23‬ﻣﺪاﺣﯽ آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ )‪ (1377‬اﺧﺘﺮان ﺟﺎوﯾﺪ‪ :‬ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺎﺑﻞ‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺒﻌﺚ‬
‫‪ .24‬ﻣﺪاﺣﯽ آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ )‪ (1384‬ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ‪ :‬ﺑﺎﺑﻞ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺷﻼك‬
 ‫‪ ■ 76‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫‪ .25‬ﻣﻌﻠﻢ ﺣﺒﯿﺐ آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺎرم اﻵﺛﺎر‪ :‬در اﺣﻮال رﺟﺎل دو ﻗﺮن ‪ 13‬و‬
‫‪ 14‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﺎن اﺻﻔﻬﺎن‪.‬‬
‫‪ .26‬ﻣﻬﺪوي ‪،‬ﺳﯿﺮوس )‪ ( 1372‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﻻرﺟﺎن و ﺗﺎرﯾﺦ آن‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت در ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺣﺴﯿﻦ ﺻﻤﺪي‪ .‬ﻗﺎﺋﻢ ﺷﻬﺮ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺮ ﻧﻮن و اﻟﻘﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ .27‬ﻧﺼﯿﺮي ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ)‪ (1384‬اﺛﺮ آﻓﺮﯾﻨﺎن‪ :‬زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎم آوران‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﯾﺮان از آﻏﺎز ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1300‬ه‪.‬ش‪ -‬ﺷﺶ ﺟﻠﺪي‪ ،‬ﺗﻬﺮان اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر‬
‫و ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ )ﭼﺎپ دوم(‬
‫‪ .28‬ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ )‪ (1388‬رﺟﺎل ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ اﯾﺮان از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺗﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪.‬‬
‫‪ .29‬ﻧﻮري ﮐﻮﺗﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎم اﻟﺪﯾﻦ)‪ (1380‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت اﯾﺮان ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮرﺧﺎن‬
‫ﻋﻠﻤﺎي دﯾﻨﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺎﻋﺮان‪ ،‬ﺳﺎري‪ ،‬ﻧﺸﺮ زﻫﺮه‬
 ‫ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﺖاﷲ‪:‬‬
‫آﯾﺎت ﻋﻈﺎم ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ و ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‬

‫‪6‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‬
‫ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي زﯾﺮ ﺳﺎﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ؛ ب( ﺷﺎﮔﺮدي آﯾﺎت ﻋﻈﺎم ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ و ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ در‬
‫ﻣﺤﻀﺮ ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ؛ ج( ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺑﺮ رواﺑﻂ اﺳﺘﺎدان و ﺷﺎﮔﺮدان؛‬
‫د(ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‪:‬‬
‫‪(1‬ﻃﺮح ﻣﺴﺄﻟﻪ و ﺳﺆال‪ :‬اﮔﺮ اد‪‬ﻋﺎ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻮﯾ‪‬ﺖ و ﺷﺨﺼﯿﺖ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع زﻧﺪﮔﯽ ﻫﺮ ﻓﺮد اﺳﺖ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪،‬اﺧﺘﻼﻻت ﻫﻮﯾ‪‬ﺘﯽ و ﺑﺤﺮان ﻫﻮﯾ‪‬ﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ اﺷﺨﺎص‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﺰاﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻮﯾ‪‬ﺖ ﻫﺮ ﻗﻮم و ﻣﻠّﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻫﻮﯾ‪‬ﺖ ﻓﺮدي‪ ،‬واﺟﺪ اﻫﻤ‪‬ﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ؛ ازاﯾﻦرو‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻠّﺖﻫﺎ ﮐﻪ ﻫﻮﯾ‪‬ﺖ و ﭘﯿﺸﯿﻨﻪي ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎﻋﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪،‬در ﺻﺪدﻧﺪ ﺑﺎ ﺟﻌﻞ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫و ﺧﻠﻖ ﻫﻮﯾ‪‬ﺖ ﮐﺎذب‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮد ﭘﯿﺸﯿﻨﻪي ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺧﻠﻖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ 6‬دﮐﺘﺮاي ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

 ‫‪ ■ 78‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺨﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺗﺎﮐﻨﻮن ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﻫﻮﯾ‪‬ﺖﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﮑﺘﻮب ﺑﻪ آن ﺗﻼش ﻧﺘﯿﺠﻪﺑﺨﺸﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻣﺸﮑﻞ ﺳﺎز اﺳﺖ؛ ﭼﻪ آنﮐﻪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﺑ‪‬ﻌﺪ ﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﯽ ﺑﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪ و ﮔﻢ‪-‬‬
‫ﺷﺪه در ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺸﻮر ﺗﻠﻘّﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮐﻤﺘﺮ اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ )ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ اﯾﺮاﻧﯽ( ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرهي ﻣﻮﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻻرﯾﺠﺎن اﻃّﻼﻋﺎت دﻗﯿﻘﯽ داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﮑﺘﻪي‬
‫ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻄﻠﺐ دﯾﮕﺮي اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد‪ ،‬آنﮔﺎه ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻞ ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﻣﻀﺎﻋﻒ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﮑﺮي و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺒﮕﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ–دﺳﺖﮐﻢ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫اﯾﺮان‪ -‬دارد ﮐﻪ ﻗﺪرﺷﺎن ﻣﻐﻔﻮل ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻮﯾ‪‬ﺖﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﺴﺄﻟﻪي ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ اﺻﻠﯽ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾـﻦ‬
‫ﺷﯿﻮهي ﻫﻮﯾ‪‬ﺖﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻧﯿﺰ اﺟﻤﺎﻻً آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻧﺨﺒﮕﺎن‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻓﮑﺮي و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺨﺶ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ راه ﻫﻮﯾ‪‬ﺖﺳﺎزي و ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪدار ﻧﻤﻮدن اﯾﻦ ﺳﺎﻣﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻦ اﺟﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﭼﻨﺪ ﻧﺨﺒﻪي‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻌﯽ دارد ﺗﺎ ﮔﺎم ﮐﻮﭼﮑﯽ در ﻣﺴﯿﺮ اﺣﯿﺎي ﭘﯿﺸﯿﻨﻪي ارزﺷﻤﻨﺪ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن و ﻣﻌﺮّﻓﯽ آن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺮدارد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘّﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﻨﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ وﺳﺎﯾﻞ ارﺗﺒﺎط ﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ از‬
‫دو ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﺰرگ ﻣﺎزﻧﺪران؛ ﯾﻌﻨﯽ آﯾﮥاﷲ »ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ« و آﯾﮥاﷲ »ﺟﻮادي‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪79‬‬

‫آﻣﻠﯽ« وﺟﻮد دارد و ﺑﻮﯾﮋه ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻓﮑﺮي از ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد اﯾﻦ دو ﺑﺰرگ ‪-‬ﻧﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪي ﻗﻢ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎن ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ و اﺳﻼم‪ -‬واﻗﻔﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ آن دﯾﺪه ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﺨّﺼﺎت او‪‬ﻟﯿ‪‬ﻪي ﺷﺨﺼﯽ و ﻋﻠﻤﯽ اﯾﻦ دو‬
‫ﺑﺰرگ‪ 7،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻘﺎﯾﺴﻪاي و در ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮏ ﺟﺪول در ﻫﻤﯿﻦ اﺑﺘﺪا ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪي ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ و ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‬

‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه‬ ‫ﺳﺎل ورود ﺑﻪ ﻗﻢ‬ ‫ﺳﺎل ورود‬ ‫ﺳﺎل ورود ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺎل وﻻدت‬ ‫ﻧﺎم آﯾﺎت‬
‫ﺑﻪ ﺗﻬﺮان‬ ‫ﺣﻮزهي آﻣﻞ‬ ‫ﻋﻈﺎم‬
‫آﻣﻞ‬ ‫‪ 35‬ـ ‪1334‬‬ ‫‪1329‬‬ ‫‪1325-6‬‬ ‫‪1312‬‬ ‫ﺟﻮادي‬
‫آﻣﻠﯽ‬
‫روﺳﺘﺎي اﯾﺮا )در‬ ‫‪1342‬‬ ‫‪1329‬‬ ‫‪1323‬‬ ‫‪1307‬‬ ‫ﺣﺴﻦ زاده‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن آﻣﻞ(‬ ‫آﻣﻠﯽ‬

‫ﻣﮑﺘﻮب ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﭼﻬﺎر ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﺰرگ و‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﺷﯿﻌﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ اﺻﺎﻟﺘﺎً ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﻗﺮار آﯾﺎت ﻋﻈﺎم ﺣﺴﻦ‪-‬‬
‫زاده آﻣﻠﯽ و ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺣﻖّ اﺳﺘﺎدي ﺑﺮ اﯾﻦ دو ﺑﺰرگ دارﻧﺪ و ﻗﺪر و ﺷﺄن ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ از آﻧﺎن‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾﺖ از ﻣﻮﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﻣﻤﺘﺎز ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻻرﯾﺠﺎن دارد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬آﯾﺎت ﻋﻈﺎم »ﻓﺮﺳﯿﻮ«‪» ،‬ﻏﺮوي«‪» ،‬ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ«و‬
‫»اﺷﺮاﻗﯽ«‪.‬‬

‫‪ ( 7‬زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﻪي ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺖ آﯾﮥاﷲ ﺣﺴﻦزاده در ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ ي ﻣﻨﺒﻊ زﯾﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﻠﺸﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻬﺪي )‪ -(1374‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮآﯾﺖ‪ ،‬ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺟﺸﻦ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ اﺳﺘﺎد ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪، ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ .‬و زﻧﺪﮔﯽ آﯾﮥاﷲ ﺟﻮادي در ﮐﺘﺎب »ﻣﻬﺮ اﺳﺘﺎد«‪.‬‬
 ‫‪ ■ 80‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫اﺳﺘﺎدان و دو آﯾﺖاﷲ‬
‫ﻧﺎم ﺷﺎﮔﺮدان‬
‫آﯾﺖاﷲ ﺣﺴﻦ ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ‬
‫آﯾﺖاﷲ ﻋﺒﺪاﷲ ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‬
‫ﻧﺎم اﺳﺘﺎدان ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫آﯾﺖاﷲ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮﺳﯿﻮ‬
‫آﯾﺖاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي‬
‫آﯾﺖاﷲ ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ‬
‫آﯾﮥاﷲ ﻋﺒﺪاﷲ اﺷﺮاﻗﯽ‬

‫‪(2‬ﺗﻌﺎرﯾﻒ‪ :‬واژهي »اﺳﺘﺎد«‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻠﯿﺪي اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر اﺳﺖ و ﺗﻌﺎرﯾﻒ آن ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪» ،‬ﻟﻐﻮي«‪» ،‬اﺻﻄﻼﺣﯽ« و »اﻧﻀﻤﺎﻣﯽ«‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻬﺖ ﻟﻐﻮي‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ و در ذﯾﻞ واژهي »اﺳﺘﺎد«‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﯽ زﯾﺮ‬
‫را ﺑﺮاي اﯾﻦ واژه آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺳﺘﺎد )ﻣﻌﺮّب آن ﻧﯿﺰ اﺳﺘﺎد و اﺳﺘﺎذ( اوﺳﺘﺎد‪ .‬اُﺳﺘﺎ‪.‬اوﺳﺘﺎ )ﻣﺨﻔّﻒ اوﺳﺘﺎد(‪ .‬ﻣﺎﻫﺮ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻣﻬﺎرت‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻬﺎرت‪ .‬ﺣﺎذق‪- .‬اﺳﺘﺎدﺷﺪن؛ ﻣﺎﻫﺮﺷﺪن‪ .‬ﺣﺬق‪ .‬ﺣﺬّاق‪ .‬ﺛﻘﻒ‪– .‬‬
‫اﺳﺘﺎدﮐﺮدن؛ ﻣﺎﻫﺮﮐﺮدن‪ .‬ﻋﻠﯿﻢ‪ .‬ﻧﯿﮏدان‪ .‬داﻧﺎ و ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻠﻤﯽ ﯾﺎ ﻓﻨّﯽ‪ .‬داﻧﻨﺪهي ﺻﻨﻌﺘﯽ از‬
‫اﻣﻮر ﮐﻠّﯿِّﻪ و ﺟﺰﺋﯿ‪‬ﻪ‪ .‬ﺳﺮور‪.‬رﺋﯿﺲ اﻣﺎم‪.‬راﻫﻨﻤﺎ‪.‬ﭘﯿﺸﻮا‪.‬دﻟﯿﻞ آﻣﻮزﻧﺪه‪ .‬ﻣﻌﻠّﻢ اﻃﻔﺎل و ﺟﺰ‬
‫آن‪ .‬ﻣ‪‬ﮑﺘ‪‬ﺐ‪ .‬ﻣﺪر‪‬س‪ .‬آﻣﻮزﮔﺎر‪ .‬آﻣﻮزاﻧﻨﺪه‪ .‬ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﺎﮔﺮد و ﺗﻠﻤﯿﺬ و ﻣﯿﻼو‪ .‬ج‪ :‬اﺳﺎﺗﯿﺪ‪،‬‬
‫اﺳﺎﺗﺬه ‪ -‬اﺳﺘﺎد ﻣﻌﻠّﻢ ؛ آﻣﻮزﮔﺎر‪ .‬آﻣﻮزﻧﺪه‪«.‬‬
‫در ﻣﻌﻨﺎي »اﺻﻄﻼﺣﯽ«‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪي اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺨﺼ‪‬ﺼﯽ در ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ و در ﮔﻔﺘﻤﺎن آﻣﻮزﺷﯽ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﺮاﮐﺰ‬
‫آﻣﻮزﺷﯽ‪ ،‬ﻣﺮاﺣﻞ وﯾﮋهاي )اﺳﺘﺎدﯾﺎري و داﻧﺶﯾﺎري( را ﮔﺬراﻧﺪه و و ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﻄﺢ از ارﺗﻘﺎي آﻣﻮزﺷﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪﺗﺮ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ‬
‫داﻧﺶ و ﯾﺎ ﻣﻬﺎرﺗﯽ را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽآﻣﻮزد‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﮔﻮﯾﻨﺪ‪) .‬اﺳﺘﺎد ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ‪،‬اﺳﺘﺎد‬
‫ﮐﺎراﺗﻪ و‪(...‬؛ در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ »ﺷﺮط ﻻزم« اﺳﺘﺎدي‪ ،‬ﺗﻮان اﻧﺘﻘﺎل داﻧﺶ ﯾﺎ ﻣﻬﺎرت ﺑﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪81‬‬

‫دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻧﮑﺘﻪي ﯾﺎدﺷﺪه »ﺷﺮط‪ ‬ﮐﺎﻓﯽ« ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي‪-‬‬
‫ﻣﺜﺎل در ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﺮﺑ‪‬ﯽ و ﻣﻌﻠّﻢ‪ ،‬ﻣﻬﺎرتﻫﺎ و داﻧﺶﻫﺎﯾﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان و اﻓﺴﺮان ﻣﯽآﻣﻮزد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﮐﻤﺘﺮ‪ ،‬راﺑﻄﻪي ﺑﯿﻦ آﻧﺎن را راﺑﻄﻪي اﺳﺘﺎد و‬
‫ﺷﺎﮔﺮدي ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﻓﻀﺎي آﻣﻮزﺷﯽ ﮐﺎﻣﻼً آزادي در آن‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و راﺑﻄﻪي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻓﻀﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ‪» ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﭘﺬﯾﺮي« ﺑﯽﭼﻮن و ﭼﺮاﺳﺖ؛‬
‫‪8‬‬
‫ﻟﺬا در ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮيﻫﺎي ﻣﺮﺑ‪‬ﯽ ﭼﻨﺪان ﻏﯿﺮﻋﺎد‪‬ي ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ آنﮐﻪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان وﺟﻮد ﻓﻀﺎي آزاد ﮔﻔﺖ و ﺷﻨﻮد و ﻧﻘﺪ و اﻧﺘﻘﺎد را از‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي راﺑﻄﻪي اﺳﺘﺎد و ﺷﺎﮔﺮدي ﺑﺮﺷﻤﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬واژهي اﺳﺘﺎد ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﺑﺮاي اﻓﺮاد داراي »ﻣﻬﺎرت«‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ؛ ﺟﺪاي از اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﻪ آﻣﻮزش و ﺗﺮﺑﯿﺖ دﯾﮕﺮان اﻗﺪام‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و ﺳﺎﺑﻘﻪي ﺗﺪرﯾﺲ و ﮐﻼس درﺳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪.‬‬
‫از ﺟﻬﺖ اﻧﻀﻤﺎﻣﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺮاد از اﺳﺘﺎدان‪ ،‬ﭼﻬﺎر آﯾﮥاﷲ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان و‬
‫اﺳﺘﺎن ﻣﺎزﻧﺪران ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺻﺎﻟﺘﺎً ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽاﻧﺪ و ﺣﻖّ آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﺑﺮ آﯾﺎت‬
‫ﻋﻈﺎم ﺣﺴﻦزاده و ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ دارﻧﺪ؛ ﻋﻠﻤﺎي ﺷﺎﺧﺺ و ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي‬
‫»ﻓﺮﺳﯿﻮ«‪» ،‬ﻏﺮوي«‪» ،‬ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ« و »اﺷﺮاﻗﯽ«‪.‬‬

‫‪ ( 8‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻓﺮار از ﻣﺸﮑﻞ ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮي واژهي اﺳﺘﺎد و ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ آن‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪي »ﻣﻌﻠّﻢ« ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮔﺮدد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﯿﺰ‬
‫از آن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻋﻤﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﮐﺎرﺑﺮد ﻋﺎد‪‬ي )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻌﻠﯿﻢ دﻫﻨﺪه(‪ ،‬ﮔﺎه ﻣﺮاد از آن‪ ،‬ﻓﺮدي اﺳﺖ ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽ ﺧﺎص‬
‫ﮐﻪ ﻣﺜﻼً ﺑﺎﯾﺪ »ﻣﺆﺳ‪‬ﺲ« ﺳﺒﮏ و ﻣﮑﺘﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ و روش ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ را در ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻋﻠﻮم ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮان ﺑﺮ او ﻧﺎم ﻣﻌﻠّﻢ را‬
‫اﻃﻼق ﻧﻤﻮد؛ از اﯾﻦروﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻠّﻢ او‪‬ل ارﺳﻄﻮ و ﻣﻌﻠّﻢ ﺛﺎﻧﯽ ﻓﺎراﺑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺰ ﻧﮑﺘﻪي ﯾﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪي اﻧﺘﻘﺎل داﻧﺶ ﯾﺎ ﻣﻬﺎرت و ﺗﺠﺮﺑﻪاي را ﺑﺮﻋﻬﺪه دارﻧﺪ‪ ،‬واژهي ﻣﻌﻠّﻢ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﻣﺜﻼً در ورزشِ ﮐُﺸﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ ﻫﺪاﯾﺖ و ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ دارد‪ ،‬ﻣﻌﻠّﻢ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﻓﺮدي‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ و راﻧﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮارد در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم »ﻣﺮﺑ‪‬ﯽ«‪ ،‬ﻣﺴﺘﻌﻤﻞﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ‬
‫ﻟﻔﻆ ﻣﺮﺑ‪‬ﯽ‪ ،‬ﺟﺎي واژهي اﺳﺘﺎد را در ﻫﻤﻪي ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و در ﻫﻤﻪي ﻣﻮاردي ﮐﻪ داﻧﺸﯽ و ﯾﺎ ﻣﻬﺎرﺗﯽ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد؛‬
‫زﯾﺮا ﻣﺮﺑ‪‬ﯽ ﺑﺎ ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي ﻣﺘﺮﺑ‪‬ﯽ ﺳﺮوﮐﺎر دارد و در واﻗﻊ ﻋﻤﻠﮑﺮد ﯾﮏ ﻣﺮﺑ‪‬ﯽ‪ ،‬در آﻣﻮزش و اﻧﺘﻘﺎل داده ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﯽ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪ ■ 82‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫‪ (3‬اﻟﮕﻮي ﻧﻈﺮي ﺑﺤﺚ‪ :‬ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺘﺎدان ﯾﺎدﺷﺪه را در‬
‫ﺳﻪ ﻣﻘﺎم »ﺗﻮﺻﯿﻒ‪،‬ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﺗﺠﻮﯾﺰ« ﺑﻪ ﺷﺮح ﺟﺪول زﯾﺮ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫اﻟﮕﻮي ﻧﻈﺮي ﺑﺤﺚ‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت‬ ‫ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ‬ ‫ﺳﻄﻮح ﺑﺤﺚ‬
‫اﺑﺘﺪا‪ ).‬ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ روﯾﮑﺮد ﻋﻠﻤﯽ ( ﺳﯿﺮي ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ اﯾﻦ‬ ‫ﺗﻮﺻﯿﻒ‬ ‫ﻣﻘﺎم او‪‬ل‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﮑﺎﺗﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‪ ،‬رواﺑﻂ ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺎ‬ ‫ﺗﺒﯿﯿﻦ‬ ‫ﻣﻘﺎم دوم‬
‫اﺳﺘﺎدانﺷﺎن ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﮔﺎم ﻧﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬از ﻣﻄﺎﻟﺐ دو ﻣﻘﺎم ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺮاي ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﻨﻮﻧﯽ‬ ‫ﺗﺠﻮﯾﺰ‬ ‫ﻣﻘﺎم ﺳﻮم‬
‫و ﭼﺸﻢاﻧﺪاز آﯾﻨﺪهي ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮي ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (4‬ﺣﺪود و ﻧﻘﻄﻪي ﺗﻤﺮﮐﺰ‪ :‬ﻫﺮ ﮐﺪام از آﯾﺎت ﻋﻈﺎم ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ و ﺣﺴﻦزاده‬
‫آﻣﻠﯽ در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪي ﻣﺘﻔﺎوت )آﻣﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان و ﻗﻢ(‪ ،‬ﻫﻢ اﺳﺘﺎدان ﻓﺮاوان و‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي داﺷﺘﻪاﻧﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠّﺎﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪،‬ﺣﮑﯿﻢ اﻟﻬﯽ ﻗﻤﺸﻪاي‪،‬آﯾﮥاﷲ ﺷﻌﺮاﻧﯽ‪،‬اﻣﺎم‬
‫ﺧﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺗﻘﯽ آﻣﻠﯽ‪ ،‬آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻘّﻖ داﻣﺎد و‪ (...‬و ﻫﻢ ﺷﺎﮔﺮدان ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺗﻤﺮﮐﺰ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪،‬ﺗﻨﻬﺎ و ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﻧﺎم و ﯾﺎد »اﺳﺘﺎدان ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ«‬
‫آﻧﺎناﺳﺖ؛ اﺳﺘﺎداﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ دو آﯾﮥاﷲ‪ ،‬در اﺑﺘﺪاي ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم ﺣﻮزويﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه‬
‫در ﻣﺪرﺳﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن آﻣﻞ‪ 9‬ﺑﺎ آﻧﺎن )ﺟﺰ آﯾﮥاﷲ ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ( ﺳﺮوﮐﺎر داﺷﺘﻪ و از‬
‫آﻧﺎن ﻋﻠﻢ آﻣﻮﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ ( 9‬در ﻋﻬﺪ ﻃﻠﺒﮕﯽ آﯾﺎت ﻋﻈﺎم‪ ،‬ﺟﻮادي و ﺣﺴﻦزاده‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﺪرﺳﻪي ﻫﺎﺷﻤﯽ‪ ،‬اﻣﺎم ﻋﺴﮕﺮي و ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ در آﻣﻞ ﻓﻌ‪‬ﺎل ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻮﻣﯽ ﻣﺤﻮر‪‬ﯾﺖ داﺷﺖ و در رأس ﻫﺮم ﻋﻠﻤﯽ ﻫﻤﻪي اﺳﺘﺎدان‪ ،‬آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي ﺑﻮد‪ ).‬ﻧﺠﻔﯽ‪ :‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ‪ ،‬ﻣﻬﺮ‪1392‬‬
‫ه‪.‬ش(‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪83‬‬

‫ﻧﯿﺰ آﺛﺎر ﻋﻠﻤﯽ اﯾﻦ دو ﺷﺨﺼﯿﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﺮاوان و ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻨﻮ‪‬ع اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﻪي اﻫﻤﯿﺖﺷﺎن‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻮرد‬
‫ﺗﺬﮐّﺮ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ (5‬روش ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬درﺑﺎرهي زﻧﺪﮔﯽ و‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن در دﻫﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ از ﻣﯿﺎن ﻣﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ روش ﺗﺎرﯾﺨﯽ )ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ(‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬از ﯾﮏ ﻃﺮف روش ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎ ‪،‬اﺳﻨﺎدي و‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي اﺳﺖ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از دادهﻫﺎ اﻣﺮوزه در ﻓﻀﺎي‬
‫ﻣﺠﺎزي و از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮﺳﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦرو‪ ،‬روش ﮔﺮدآوري‪ ،‬از‬
‫روشﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ و ﺑﺎ دادهﻫﺎي ﺳﺎﯾﺖﻫﺎ و وﺑﻼگﻫﺎ و ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي‬
‫ﺷﺒﮑﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮔﺮه ﺧﻮرده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻮاﻗﺺ دادهﻫﺎ درﺑﺎرهي اﺳﺘﺎدان ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺤﺚ را از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن را دﯾﺪه و ﻧﺰدﺷﺎن ﺷﺎﮔﺮدي ﮐﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺒﺮان ﻧﻤﻮد‪ ،‬از اﯾﻦرو‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از دادهﻫﺎ ﻧﯿﺰ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﯿﺪاﻧﯽ و ﺑﺎ ﺗﮑﻨﯿﮏ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﻪ‪-‬‬
‫دﺳﺖآﻣﺪهاﻧﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﺑﻪ روشﻫﺎي‬
‫اﺳﻨﺎدي‪ ،‬اﯾﻨﺘﺮﻧﺘﯽ و ﻣﯿﺪاﻧﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( ﺷﺎﮔﺮدي آﯾﺎت ﻋﻈﺎم ﺣﺴﻦ زاده آﻣﻠﯽ و ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ از‬
‫ﻣﺤﻀﺮ ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﮑﺎت ﭼﻨﺪي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫ﯾﮏ‪ -‬آﯾﺎت ﻋﻈﺎم ﺣﺴﻦزاده و ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ در ﻣﺪارس ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪي آﻣﻞ‪ -،‬ﮐﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﺳﺨﺖﮔﯿﺮيﻫﺎي دوران رﺿﺎﺷﺎه ﺑﺮ روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺪداً اﺣﯿﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ -‬ﺷﺮوع‬
‫ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ و ﻫﻤﺎن ﻣﻘﻄﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ ‪ 3‬اﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ و ﻣﺠﺘﻬﺪ‬
 ‫‪ ■ 84‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫ﻣﺴﻠّﻢِ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ )ﻓﺮﺳﯿﻮ‪ ،‬ﻏﺮوي و اﺷﺮاﻗﯽ( ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﻖّ اﺳﺘﺎدي دارﻧﺪ‪ ).‬ﺣﻖّ اﺳﺘﺎدي‬
‫آﯾﮥاﷲ ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻘﻄﻊ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﻣﯽآﯾﺪ‪(.‬‬
‫ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪ در آﻣﻞ ﭘﺪﯾﺪهي ﺗﺎزهاي ﻧﺒﻮده و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺪارس دﯾﻨﯽ ﺷﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫در ﺣﺪود ﻫﺰار ﺳﺎل ﭘﯿﺶ‪ ،‬ﻣﺪارس »اﻫﻞ ﺳﻨّﺖ« ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣ‪‬ﺒﻠّﻎ ﻓﻘﻪ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻧﯿـﺰ‬
‫در آﻣﻞ وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ 10.‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در دوران ﭘﯿﺶ از ﻣﺒﺎرزهي رﺿﺎﺷﺎه ﺑﺎ روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺪارس ﻓﻌ‪‬ﺎل ﺷﯿﻌﯽ در آﻣﻞ داﯾﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﻘﻄﻌﯽ از ﺣﮑﻮﻣـﺖ رﺿﺎﺷـﺎه‪ ،‬ﮐـﺎر ﺑـﺮ‬
‫ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪ و ﻋﻠﻤﺎ ﺳﺨﺖ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي ﮐـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻋـﺪ‪‬هي ﮐﻤـﯽ از ﺑﺰرﮔـﺎن‬
‫ﺣﻮزوي اﺟﺎزه ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ داﺷﺘﻨﺪ؛ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﯾﮥاﷲ ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ ﻣﯿﺮزا اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮﺳﯿﻮ و آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏـﺮوي‪ ،‬ﺣـﻮزهي ﺗﻬـﺮان و‬
‫ﻧﺠﻒ را درك ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﺮ دو از ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﻨﺎم ﺣﻮزهي ﻧﺠـﻒ و از ﺷـﺎﮔﺮدان‬
‫ﻣﺮﺣــﻮم ﻧــﺎﯾﯿﻨﯽ و ﻣﺮﺣــﻮم اﺻــﻔﻬﺎﻧﯽ و دﯾﮕــﺮ آﻗﺎﯾــﺎن ﺑﻮدﻧــﺪ و ﻣﺠﺘﻬــﺪ ﻣﺴـﻠّﻢ زﻣــﺎن‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻮد ﮐـﻪ ﭘـﺲ از ﺧﻠـﻊ ﻟﺒـﺎس روﺣـﺎﻧﯿ‪‬ﻮن در‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﻣﻠﺒ‪‬ﺲ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس روﺣﺎﻧﯿ‪‬ـﺖ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﺳـﺘﺎد ﮔـﺮانﻗـﺪر ﻣـﺎ ﺣﻀـﺮت‬
‫آﯾﮥاﷲ ﻏﺮوي آﻣﻠﯽ)ره( ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ از ﺳﻠﻄﻪي اﺟﺎﻧﺐ‪ ،‬ﮐﺎر دﯾـﻦداري ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻌﻀﯽ روزﻫﺎ ﺑﺎ ﻟﺒﺎس روﺣﺎﻧﯽ در ﺧﯿﺎﺑﺎن و ﺑﺎزار آﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻗﺼﺪ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﺮدم ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﺮا ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ﺗﺎ دﯾﻦ و دﯾﻦداري را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﻨﺪ و ﻣﺒـﺪأ‬
‫و ﻣﻌﺎد از ﯾﺎدﺷﺎن ﻧﺮود‪)«.‬ﺑﺮزﮔﺮ‪ ،‬ب‪(41-42 :1380 ،‬‬

‫‪ ( 10‬آﻣﻞ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﻫﺎي ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و در دورهي ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﻣﺮﮐﺰ آن اﯾﺎﻟﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻔﺎﺧﺮ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ در‬
‫آﻏﺎز ﻋﺼﺮ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ اﺑﻮ ﻃﯿ‪‬ﺐ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻃﺒﺮي م ‪ 420‬ه‪ .‬ق ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻮد داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺒﺮّز ﺷﺎﻓﻌﯽ در‬
‫ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و ﻧﺰدﯾﮑﯽ آن ﺑﺎ ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿﺖ اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻣﺬﻫﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ‬
‫و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯿﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺪارس ﻧﻈﺎﻣﯿ‪‬ﻪ را در آﻣﻞ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﺨﺮ اﻻﺳﻼم اﺑﻮاﻟﻤﺤﺎﺳﻦ روﯾﺎﻧﯽ‬
‫م ‪ ) 502-‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ‪ (415‬ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 613‬ه‪.‬ق ﻫﻨﻮز ﺑﺎﻗﯽ و ﻣﻌﻤﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪر‪‬ﺳﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي اﯾﻦ ﻧﻈﺎﻣﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫ﻓﺨﺮ اﻻﺳﻼم اﺑﻮاﻟﻤﺤﺎﺳﻦ روﯾﺎﻧﯽ م ‪ 502-‬و دﯾﮕﺮي اﺑﻮاﻟﻔﻮارس ﻫﺒﮥ اﷲ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ م ‪ 547‬ه‪.‬ق ﺑﻮده اﻧﺪ‪ ).‬ﮐﺴﺎﯾﯽ‪،1363 :‬‬
‫ﺻﺺ‪(229- 30‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪85‬‬

‫و در ﻗﺴﻤﺖ دﯾﮕﺮي از ﺳﺨﻨﺎنﺷﺎن ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬

‫»‪...‬آن ﺳﺎل ﮐﻪ ﻣﺎ ﻃﻠﺒﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﯾﻢ‪ ...‬وﻟﻮ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺑﻪ ﺳﺎﺣﺖ ﻣﻘﺪ‪‬س ﺧﺎﻧﻪ‪-‬‬
‫ي ﺧﺪا ﺟﺴﺎرتآﻣﯿﺰ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻨﺪه واﻗﻌﯿ‪‬ﺘﯽ را ﺑﻪ ﻋﺮض ﻣﯽرﺳﺎﻧﻢ؛ ﯾﮑﯽ از ﻣﺴـﺎﺟﺪ‬
‫ﺷﻬﺮ را ﻃﻮﯾﻠﻪ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺮدم ﮐﻪ از دﻫﺎت ﺑﺎ اﺳﺐ و اﺳﺘﺮ ﻣﯽآﻣﺪﻧـﺪ‪ ،‬آنﺟـﺎ را‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﻓﻮق اﯾﻦ ﺣﺮف ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﯾـﻦﮐـﻪ ﺧـﻼف‬
‫ادب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺮض ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪)«.‬ﺑﺮزﮔﺮ‪ ،‬اﻟﻒ‪.(52 ،1380 ،‬‬
‫آﯾﮥاﷲ ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ ﻧﯿﺰ در ﺧﺎﻃﺮاتﺷﺎن آوردهاﻧﺪ‪:‬‬
‫»دورهي رﺿﺎﺧﺎﻧﯽ ﺣﻘﯿﻘﺘﺎً دورهي ﻣﻈﻠﻮﻣﯿ‪‬ﺖ اﺳﻼم ﺑﻮد و ﺣﺎﻣﯿﺎن اﺳﻼم در ﮐﻤﺎل‬
‫ﻣﻈﻠﻮﻣﯿ‪‬ﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﭼﻨـﺪ ﻋـﺎﻟﻢ‪ ،‬اﺳـﻼم و دﯾـﻦ را در ﻣﻨﻄﻘـﻪي آﻣـﻞ ﺣﻔـﻆ‬
‫ﮐــﺮده ﺑﻮدﻧــﺪ‪ ...‬ﮔــﺎﻫﯽ آﯾــﮥاﷲ ﻏــﺮوي ﻣــﯽﻓﺮﻣــﻮد‪ :‬ﻋﻤــﺪاً روزي ﯾــﮏﺑــﺎر از ﺑﺮﺧــﯽ‬
‫ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎي ﺷﻬﺮ آﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺎزارﻫﺎ و ﻧﯿﺰ از ﺑﻌﻀﯽ ﮐﻮي و ﺑﺮزنﻫﺎ‪ ،‬ﺑـﺪون اﯾـﻦﮐـﻪ ﮐـﺎري‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﺎ دﯾـﺪن ﻣـﻦ و ﻟﺒـﺎس روﺣﺎﻧﯿ‪‬ـﺖ ﺑـﻪ ﯾـﺎد اﺳـﻼم و‬
‫روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ‪)«.‬ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‪ ،1381:‬ﺻﺺ ‪(29-30‬‬
‫آﯾﮥاﷲ ﺟﻮادي ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ درﺑﺎرهي اﺣﯿﺎي ﺣﻮزهي آﻣﻞ از ﻃـﺮف ﻋﻠﻤـﺎي ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺲ از ﻓﺮار رﺿﺎﺧﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرﮔـﻮار آﻣـﻞ ﺑـﻪ ﺑﺎزﺳـﺎزي و ﻧﻮﺳـﺎزي ﺣـﻮزهي‬
‫ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪي آﻣﻞ و ﻣـﺪارس آن ﻫﻤ‪‬ـﺖ ﮔﻤﺎﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﺑﺰرﮔـﺎن ﻋﻠـﻢ و ﻓﺮﻫﻨـﮓ دﯾﻨـﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺪرﯾﺲ اﺑﺘﺪاﯾﯽﺗﺮﯾﻦ درسﻫﺎي ﺣﻮزوي را ﻧﯿﺰ ﺧﻮد ﺑﻪﻋﻬـﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ؛ ﯾﻌﻨـﯽ ﮐﺘـﺎب‬
‫اﻣﺜﻠﻪ و ﺷﺮح اﻣﺜﻠـﻪ و ﺻـﺮف ﻣﯿـﺮ‪ ،‬ﻋﻮاﻣـﻞ ﻣﻠّﺎﻣﺤﺴـﻦ و ﺷـﺮح ﻋﻮاﻣـﻞ و اﻟﻨّﻤـﻮذج را‬
‫ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﮔﺮد ﻣﺮﺣـﻮم آﺧﻮﻧـﺪ ﺧﺮاﺳـﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺷـﻮق و ﺷـﻌﻒ ﺗـﺪرﯾﺲ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ از اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ اﻟﻔﺒﺎ را ﺑﺮاي ﺑﭽﻪﻫﺎي ﺳﺎل‬
‫او‪‬ل اﺑﺘﺪاﯾﯽ ﺗﺪرﯾﺲ ﮐﻨﺪ‪)«.‬ﻫﻤﺎن‪35 :‬ﺻﺺ‪.(34-‬‬
 ‫‪ ■ 86‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﯾﺎدﺷﺪه )ﺳﺎﺑﻘﻪي ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠـﯽ و ﺟـﻮادي آﻣﻠـﯽ در آﻣـﻞ و‬
‫ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از ﺑﺰرﮔﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ( ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﺮ ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿـﺖﻫـﺎي اﺳـﺘﺎدان ﯾﺎدﺷـﺪه در‬
‫ﻣﺪارس ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪي آﻣﻞ ﺧﻮاﻫﺪﺷﺪ‪.‬‬
‫دو‪ -‬ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮ آنﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﺑﺮ آﯾﺎت ﻋﻈﺎم‬
‫ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ و ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ ﺣﻖّ اﺳﺘﺎدي ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮ دوي اﯾﻦ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن‪ ،‬اﺳﺘﺎدان ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ دارﻧﺪ و ﻣﻔﺘﺮﻗﯽ؛ در ﺟﺪول زﯾﺮ اﯾﻦ وﺿﻌﯿ‪‬ﺖ ﻧﺸﺎن داده‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ‪) :‬ﻋﻼﻣﺖ ‪ +‬ﻧﺸﺎﻧﻪ داﺷﺘﻦ ﺣﻖ اﺳﺘﺎدي و ﻋﻼﻣﺖ‪ -‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻦ اﯾﻦ ﺣﻖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪(.‬‬
‫ﺷﺎﮔﺮدان اﺳﺘﺎدان‬
‫ﻧﺎم ﺷﺎﮔﺮدان‬ ‫ﻧﺎم اﺳﺘﺎدان‬
‫‪-‬‬ ‫ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ‬ ‫ﻓﺮﺳﯿﻮ‬
‫‪+‬‬ ‫ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‬
‫‪+‬‬ ‫ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ‬ ‫ﻏﺮوي‬
‫‪+‬‬ ‫ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‬
‫‪+‬‬ ‫ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ‬ ‫اﺷﺮاﻗﯽ‬
‫‪+‬‬ ‫ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‬
‫‪-‬‬ ‫ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ‬ ‫ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ‬
‫‪+‬‬ ‫ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‬

‫ﺳﻪ‪ -‬ﻣﺮوري اﺟﻤﺎﻟﯽ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد‪:‬‬

‫ﺑﺮاﺑﺮ اﻟﮕﻮي ﻧﻈﺮي ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﺑﺨﺶ او‪‬ل ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻟﻔﺒﺎﯾﯽ ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ﺑﺪون‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﺮّﻓﯽ اﺟﻤﺎﻟﯽ اﺳﺘﺎدان ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ ) .‬ﻣﻌﺮّﻓﯽ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪87‬‬

‫ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺎ ﺣﺠﻢ ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ وﺟﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫درﺑﺎرهي ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﮑﺮار ﻣﮑﺮّرات اﺳﺖ‪(.‬‬
‫او‪‬ل‪ :‬آﯾﮥاﷲ اﻟﻌﻈﻤﯽ ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺟﺪول ﻧﯿﺰ آﻣﺪهاﺳﺖ‪ ،‬آﯾﮥاﷲ ﺣﺴﻦزاده‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮد آﯾﮥاﷲاﻟﻌﻈﻤﯽ ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ آﯾﮥاﷲ ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ درﺑﺎرهي ﺷﺎﮔﺮديﺷﺎن در ﻣﺤﻀﺮ‬
‫اﯾﺸﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫» ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ‪ 5‬ﺳﺎل در درس ﺧﺎرج ﻓﻘﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻣﻌﺎﻣﻼت ﻣﺮﺣﻮم‬
‫آﯾﮥاﷲ ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮدم‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺗﻮﺻﯿﻪ داﺷﺖ ﻃﻼب ﺗﻘﺮﯾﺮ درس‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻤﻪي ﺗﻘﺮﯾﺮﻫﺎ را ﻣﯽدﯾﺪ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﯽﮐﺮد‪ ) «.‬ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‪،1381 :‬‬
‫ص‪19‬ص‪ 152‬و ص‪(179‬‬

‫ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ اردﺷﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ در ﺳﺎل ‪1278‬ه‪.‬ش‬
‫)‪ 1322‬ه‪.‬ق( در روﺳﺘﺎي »ﭘ‪‬ﺮدﻣﻪ« )روﺳﺘﺎﯾﯽ از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻬﺮﺳﺘﺎق( ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‬
‫آﻣﺪ‪ .‬دوران ﮐﻮدﮐﯽ را در داﻣﺎن ﭘﺎك ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺑﺎﺗﻘﻮاﯾﺶ ﭘﺸﺖﺳﺮ ﻧﻬﺎد و ﭘﺲ از‬
‫ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻗﺮآن و ﺗﺤﺼﯿﻼت اﺑﺘﺪاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻌﺪاد ﺳﺮﺷﺎر و ﻋﺸﻖ واﻓﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ‬
‫ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻋﺮب و ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺎت ﻋﻠﻮم ﻧﺰد ﻣﺮﺣﻮم آﻗﺎﺳﯿ‪‬ﺪ‬
‫ﺗﺎج و آﻗﺎﺷﯿﺦ اﺣﻤﺪ آﻣﻠﯽ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺗﺎ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺳﻄﻮح را در آﻣﻞ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫در ﺳﯿﺰده ﺳﺎﻟﮕﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي اداﻣﻪي ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺑﻪ ﺣﻮزهي ﺗﻬﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪرﺳﻪي ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ‪-‬ﮐﻪ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﺳﯿ‪‬ﺪ ﺣﺴﻦ ﻣﺪر‪‬س اداره ﻣﯽﺷﺪ– رﻓﺖ و ﺗﺎ ﺑﯿﺴﺖ‬
‫و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﮕﯽ در آن ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻮﻓﻘﯿ‪‬ﺖ در‬
 ‫‪ ■ 88‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫آزﻣﻮﻧﯽ از ﮐﺘﺎب اﺳﻔﺎر‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺪر‪‬س ﻧﯿﺰ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻋﻠﻮم ادﺑﯽ‪ ،‬از ﻣﺤﻀﺮ ﺷﯿﺦ ﺣﺴﻦ ﻧﻮاﯾﯽ ﺑﻬﺮهﺑﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺪ‪‬ت ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪرﺿﺎ ﻓﻘﯿﻪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﯾﺪاﷲ ﻧﻈﺮﭘﺎك‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ‬
‫ﻟﻮاﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻃﺎﻫﺮ ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺷﻌﺮاﻧﯽ و ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎهآﺑﺎدي ﻧﯿﺰ از‬
‫اﺳﺘﺎدان وي ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﺳﺎل ‪ 1305‬ﺑﻪ ﻗﻢ رﻓﺖ و در آنﺟﺎ در درس ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺣﺎﺋﺮي ﯾﺰدي‪،‬‬

‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺣﺠ‪‬ﺖ ﮐﻮهﮐﻤﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎهآﺑﺎدي و ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺣﺎﺋﺮي ﻗﻤﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ‬
‫و در ﻣﺪ‪‬ت ﺷﺶ ﺳﺎل از ﻣﺤﻀﺮ آﻧﺎن ﺑﻬﺮهﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺪ‪‬ت دروس ﻓﻘﻪ‪ ،‬اﺻﻮل‪،‬‬
‫رﺟﺎل‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎن را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ و ﭘﺲ از درﯾﺎﻓﺖ اﺟﺎزهي اﺟﺘﻬﺎد از‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺣﺎﺋﺮي ﯾﺰدي و ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺣﺠ‪‬ﺖ ﮐﻮهﮐﻤﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻮزهي ﻧﺠﻒ ﻣﻬﺎﺟﺮت‬
‫ﮐﺮد و در ﻧﺠﻒ ﻧﯿﺰ در ﺳﺎل ‪1351‬ه‪.‬ق در ﻣﺪرﺳﻪي ﺑﺰرگ آﺧﻮﻧﺪ ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪ و در‬
‫درس ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل ﺳﯿ‪‬ﺪاﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬آﻗﺎ ﺿﯿﺎءاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻋﺮاﻗﯽ و ﻣﯿﺮزاي ﻧﺎﯾﯿﻨﯽ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺲ از ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي اﯾﺎﻟﺘﯽ و وﻻﯾﺘﯽ‪ ،‬در ﻣﻬﺮﻣﺎه ‪ 1341‬و اﻋﺘﺮاض‬
‫‪11‬‬
‫ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﯿﺪ‪ ،‬وي ﯾﮑﯽ از ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺳﺮﺷﻨﺎس ﻣﺒﺎرز روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻻرﯾﺠﺎن و اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ در ﺟﻠﺪ ﺳﻮم ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در‬
‫ﺗﺤﻮﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان از ﻫﻤﯿﻦ ﻗﻠﻢ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ات ﻣﺘﻌﺪدي از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﻦ اﺳﺘﺎد‬
‫اراﯾﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪89‬‬

‫آﯾﺖ اﻟﻠّﻪاﻟﻌﻈﻤﯽ ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ‪ ،‬در ﭘﯽ ﺗﺪرﯾﺲ ﻃﻮﻻﻧﯽ در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪ‪-‬‬
‫ي ﻧﺠﻒ اﺷﺮف و ﻗﻢ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﺴﯿﺎري را در ﻣﺤﻔﻞ درس ﺧﻮد ﭘﺮورش داد و آﻧﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﺳﺮﻣﻨﺰل ﻣﻘﺼﻮد رﺳﺎﻧﺪ؛ ﺷﺎﮔﺮداﻧﯽ ﮐﻪ از اﺳﺎﺗﯿﺪ و ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ ﺣﻮزهﻫﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ ﺷﺎﮔﺮدان آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺣﻀﺮات آﯾﺎت‬
‫ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﺟﻮاد ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻫﺎدي ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺻﺎﻟﺤﯽ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪي ﮔﯿﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪﺟﻌﻔﺮ ﮐﺮﯾﻤﯽ و‪. ...‬‬

‫اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺲ ﻧﯿﺰ ﺑﺴﯿﺎر اﻫﺘﻤﺎم ﻣﯽورزﯾﺪ و ﺣﺘّﯽ در ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﯿﻤﺎري ﻫﻢ از آن‬
‫دﺳﺖ ﺑﺮﻧﻤﯽداﺷﺖ؛ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان ﻗﺪﯾﻤﯽ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬روزي‬
‫آﯾﺖ اﻟﻠّﻪ اﻟﻌﻈﻤﯽ آﻣﻠﯽ ﺑﻪ درس ﺗﺸﺮﯾﻒ آوردﻧﺪ و ﻋﻼﺋﻢ ﺑﯿﻤﺎري در ﭼﻬﺮهي اﯾﺸﺎن‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ اﻣﺮوز ﺗﺐ داﺷﺘﻢ و ﺣﺎﻟﻢ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاي ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻧﺸﺪن‬
‫درس آﻣﺪم‪«.‬‬

‫آﯾﮥاﻟﻠّﻪ ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫»روزي ﺑﻪ دﯾﺪن و ﻋﯿﺎدت اﯾﺸﺎن رﻓﺘﻢ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدم آﻗﺎ ﺳﺨﺖ ﻣﻀﻄﺮب اﺳﺖ‬
‫و ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬آﻗﺎ‪ ،‬ﭼﺮا اﯾﻦ ﻗﺪر ﺑﯽﺗﺎب ﻫﺴﺘﯿﺪ و ﻣﻀﻄﺮﺑﯿﺪ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ ﻣﻦ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺳﻢ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬

‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم روح واﻻي آﯾﺖ اﻟﻠّﻪاﻟﻌﻈﻤﯽ آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﭘﺲ از ‪ 91‬ﺳﺎل ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ در‬
‫راه ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ و ﭘﺸﺖﺳﺮ ﻧﻬﺎدن ﯾﮏ دوره ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬در ﻋﺼﺮ روز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ‪ 7‬اﺳﻔﻨﺪ ‪1371‬ه‪.‬ش )ﭼﻬﺎرم رﻣﻀﺎن ‪ 1413‬ه‪.‬ق( ﺑﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﭘﺮﮐﺸﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﮑﺮ‬
 ‫‪ ■ 90‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ آن ﻣﺮﺣﻮم‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺑﺎﺷﮑﻮه‪ ،‬ﺑﻪ آراﻣﮕﺎه اﺑﺪي اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺖ و در ﺣﺮم‬
‫ﻣﻄﻬ‪‬ﺮ ﺣﻀﺮت ﻣﻌﺼﻮﻣﻪ ﻋﻠﯿﻬﺎاﻟﺴ‪‬ﻼم ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﻻﺳﺮ‪ ،‬ﮐﻨﺎر ﻣﺮﻗﺪ ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻬﯿﺪ ﻣﻄﻬ‪‬ﺮي‬
‫و ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ رﺣﻤﮥاﷲ ﻋﻠﯿﻬﻤﺎ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪.‬‬

‫از ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت اﯾﺸﺎن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﮐﺘﺎب اﻟﻄّﻬﺎرة‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺼ‪‬ﻠﻮة‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢاﻟﻤﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺑﺪاﺋﻊاﻻﻓﮑﺎر‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺮات درس اﺻﻮل ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻘّﻖ ﻋﺮاﻗﯽ‪ ،‬ﺣﺎﺷﯿﻪ‬
‫ﺑﺮ اﻟﺘّﺤﺼﯿﻞ ﺑﻬﻤﻨﯿﺎر‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺮّﻫﻦ و اﻻﺟﺎرة‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺒﯿﻊ‪ ،‬ﺧﯿﺎرات‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ﻓﯽ اﻟﻨّﯿﮥ‪،‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺮات درس ﺻﻠﻮة ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎﺋﺮي‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺮات درس ﻓﻘﻪ آﻗﺎﺿﯿﺎءاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻋﺮاﻗﯽ‬
‫)ﺻﻼة‪ ،‬اﺟﺎرة‪ ،‬ﻏﺼﺐ‪ ،‬ﺑﯿﻊ و ﻗﻀﺎ(‪ ،‬ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺑﺮ ﻋﺮوةاﻟﻮﺛﻘﯽ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺮات درس اﺻﻮل‬
‫‪12‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﺳﯿ‪‬ﺪاﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺑﺮ ﺷﺮح ﭼﻐﻤﯿﻨﯽ در ﻫﯿﺌﺖ‪.‬‬

‫دوم‪ :‬آﯾﮥاﷲ اﺷﺮاﻗﯽ‬

‫آﯾﮥاﷲ اﺷﺮاﻗﯽ ﯾﮑﯽ از اﺳﺘﺎداﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﮥاﷲ ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‪ ،‬دروس ادﺑﯿ‪‬ﺎت را‬
‫ﻧﺰد اﯾﺸﺎن ﺧﻮاﻧﺪ‪ ).‬ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‪ ،1381 :‬ص‪ (35‬اﯾﺸﺎن ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن ﻓﺎﺿﻞ‬
‫آﻣﻞ در دوران اﺧﯿﺮ و از اﺳﺎﺗﯿﺪ دروس ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺎﺗﯽ و ﺳﻄﺢ ﺣﻀﺮت اﺳﺘﺎد ﺣﺴﻦزادهي‬
‫آﻣﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ 1323‬وارد ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪي آﻣﻞ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ‪ 6‬ﺳﺎل از ﻣﺤﻀﺮ ﻏﺮوي‪ ،‬اﺷﺮاﻗﯽ و‪ ...‬ﮐﺴﺐ ﻓﯿﺾ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬در ﺳﺎل ‪ 1329‬و‬
‫در ‪ 22‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻫﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪) .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﭘﻮر ﻗﻤﯽ‪ ،1389 :‬ص‪ (74‬ﻫﻢ‬
‫اﯾﺸﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ از اﺑﺘﺪاى ورود ﺑﻪ درس‪ ،‬ﯾﮑﻰ از ﺑﺰرﮔﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺮﺣﻮم‬

‫‪ (5‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭘﯿﺮاﻣﻮن زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ آﯾﮥاﷲ اﻟﻌﻈﻤﯽ ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ در ﻣﻨﺎﺑﻊ اﯾﻨﺘﺮﻧﺘﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ‪:‬وﯾﮑﯽﭘﺪﯾﺎ‪،‬‬
‫داﻧﺸﻨﺎﻣﻪي آزاد و در ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻨﺎدي‪ ،‬دﺳﺖﮐﻢ ﺑﻪ‪ :‬ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺻﺎدق‪ -‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم)‪ (1377‬آﻣﻮزﮔﺎر ﺟﺎوﯾﺪ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﺮﺻﺎد و‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﺰﯾﺰي‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪91‬‬

‫آﻗﺎﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ اﺷﺮاﻗﻰ‪ ،‬رﺿﻮان اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﯿﻪ‪ ،‬روزاﻧﻪ ﻣﻰآﻣﺪ و ﺑﺮاى ﻣﺎ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪي ﻣﺮﺣﻮم‬
‫آﻗﺎى اﺻﻔﻬﺎﻧﻰ را‪ ،‬ﮐﻪ در آن زﻣﺎن ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺼﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻰﮔﻔﺖ؛ ﻣﺴﺎﺋﻠﻰ را ﮐﻪ ﺑﺮاى‬
‫ﯾﮏ ﺟﻮان در اﺑﺘﺪاى ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻻزم اﺳﺖ‪ ).‬ﻣﺠﻠّﻪي ﺣﻮزه‪(1382 :‬‬
‫از ﻓﺮزﻧﺪ »ﻣﻠّﺎ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ« )وﻓﺎت‪ 1319‬ه‪.‬ق(؛ ﯾﻌﻨـﯽ آﯾـﮥاﷲ ﺷـﯿﺦ ﻋﺒـﺪاﷲ‬
‫اﺷﺮاﻗﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ رﯾﻨﻪ ﻻرﯾﺠـﺎن‪ ،‬دادهﻫـﺎي اﻧـﺪﮐﯽ در اﺧﺘﯿـﺎر اﺳـﺖ‪ .‬اﯾﺸـﺎن‬
‫ﺑـﺮادر آﯾــﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ـﺪ ﻏــﺮوياﻧـﺪ )ﮐــﻪ اﻟﺒﺘّـﻪ از ﯾــﮏ ﻣـﺎدر ﻧﺒﻮدﻧــﺪ(‪13‬؛ ﺑﻨـﺎ ﺑــﻪ ﺑﺮﺧــﯽ‬
‫ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﻫﺎي ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬اﺷﺮاﻗﯽ ﻣـﺪ‪‬ﺗﯽ در ﻣـﺪارس دﯾﻨـﯽ ﺗﻬـﺮان اﺷـﺘﻐﺎل ﺑـﻪ ﺗﺤﺼـﯿﻞ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و از ﺷﺎﮔﺮدان آﯾﮥاﷲ ﻣﺪر‪‬س ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮادرزادهي اﯾﺸﺎن؛ ﺣﺠ‪‬ﮥاﻻﺳﻼمواﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ آﻗﺎ »ﺟﻼل ﻏﺮوي« ﻓﺮزﻧﺪ آﯾﮥاﷲ‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي و از ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﺷﻬﺮ رﯾﻨﻪ‪ ،‬در ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﺷﺎن درﺑﺎرهي آﯾﮥاﷲ‬
‫اﺷﺮاﻗﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺨﺸﯽ از ﺗﺤﺼﯿﻼت اﯾﺸﺎن در ﺗﻬﺮان ﺑﻮده و او‪‬ل‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاَ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ]ﺷﺎﮔﺮدي ﮐﺮدﻧﺪ[ و ﺑﻌﺪ از اﯾﻦﮐﻪ رﺷﺪ ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر آنﺟﺎ‪ ،‬و ﺧﯿﻠﯽ ﺷﺎﮔﺮد ﻣﺒﺮّزي ﺑﻮده و ﻇﺎﻫﺮاً ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان آﯾﮥاﷲ‬
‫ﻣﺪر‪‬س ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ از ﻣﺮﺣﻮم واﻟﺪ‪ ،‬ﯾﮏ وﻗﺖ ﺳﺆال ﮐﺮدم )ﺣﺎﻻ ﻣﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ آنﭼﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺟﻮاب ﮔﺮﻓﺘﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ(‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﻀﻞ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﻤﻮ در ﭼﻪ ﺣﺪ‪ ‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺎﻻ‪(...‬‬

‫‪ ( 13‬ﻣﺮﺣﻮم اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮐﯿﻮان‪ ،‬از ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﺷﻬﺮ رﯾﻨﻪ‪ ،‬در ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪» :‬ﺑﻌﺪ از ﻓﻮت ﺟﺪ‪‬م‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم‬
‫ﭘﺪرم ﺑﺮادر ﺑﺰرگ ﺑﻮد؛ ﻣﺮﺣﻮم آﻗﺎﺣﺴﯿﻦ آﻗﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آن ﻫﻢ آﻗﺎﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﺑﺮادر از ﯾﮏ ﻣﺎدر ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻌﺪ‬
‫دو ﺑﺮادر دﯾﮕﺮ ﻫﻢ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎج آﻗﺎ ﻫﺎدي ﺑﻮد و ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺪاﷲ اﺷﺮاﻗﯽ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ دو از ﻣﺎدر دﯾﮕﺮي ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺑﻌﺪ ﭘﺪرم‬
‫ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻤﻮي ﮐﻮﭼﮏ ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم اﺷﺮاﻗﯽ در ﺗﻬﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ )«.‬ﮐﯿﻮان‪ :‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ‪ 1386 ،‬ه‪.‬ش(‬
 ‫‪ ■ 92‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از اﮐﺜﺮ ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ) «.‬ﻏﺮوي‪:‬‬

‫ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪(1386 ،‬‬
‫ﻧﯿﺰ اﺳﺘﺎد ﺷﯿﺦ »ﻋﺒﺎﺳﻌﻠﯽ ﮐﯿﺎﺳﺎﻻر«‪،‬از دﯾﮕﺮ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﺷﻬﺮ رﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻃﯽ‪‬‬
‫ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎرﻧﺪه درﺑﺎرهي آﯾﮥاﷲ اﺷﺮاﻗﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺮﺣﻮم اﺷﺮاﻗﯽ از ﻣﺪر‪‬ﺳﯿﻦ ﺑﺰرگ ﺣﻮزهي آﻣﻞ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻦ ﺧﻮدم ﺑﻪ واﺳﻄﻪي‬
‫اﯾﺸﺎن ﭘﺲ از ﺗﺤﺼﯿﻼت اﺑﺘﺪاﯾﯽ ﺑﻪ آﻣﻞ رﻓﺘﻢ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ اﺷﺮاﻗﯽ‪ ،‬روﺣﺎﻧﯽ و از‬
‫ﻣﺪر‪‬ﺳﯿﻦ ﺣﻮزه ﺑﻮدﻧﺪ ‪.‬آﻗﺎي اﺷﺮاﻗﯽ اﺳﺘﺎد ﺑﻨﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺣﺎﺷﯿﻪي ﻣﻼ ﻋﺒﺪاﷲ را‬
‫ﺧﺪﻣﺖ اﯾﺸﺎن در اﺗﺎق ﺧﻮدﺷﺎن ﺧﻮاﻧﺪم‪ .‬اﺗﺎق ﻣﺠﻠﺴﯽ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻣﻦ آنﺟﺎ درس ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪم‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم اﺷﺮاﻗﯽ‪ ،‬ﻣﺪر‪‬س ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪي اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ آﻣﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪ .‬اﯾﺸﺎن در ﺣﻮزه‪ ،‬ﺟﻠﺴﺎت ﻫﻔﺘﮕﯽ داﺷﺘﻨﺪ؛‬
‫ﻋﻠﻤﺎي آﻣﻞ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺘﻨﯽ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻦ را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬آﯾﺖ اﷲ اﺷﺮاﻗﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از آﯾﺖ اﷲ ﻏﺮوي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﯾﺸﺎن ارﺟﺤﯿ‪‬ﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و آﺧﺮﯾﻦ ﻧﻈﺮ را اراﺋﻪ ﻣﯽدادﻧﺪ‪) «.‬ﮐﯿﺎﺳﺎﻻر‪ :‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪(1386 ،‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺟﻠﯿﻞ اﻟﻘﺪر‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮ روي ﺳﻨﮓ ﻣﺰارش ﺛﺒﺖ و درج ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺳﺎل ‪1336‬ه‪.‬ش )‪1376‬ه‪.‬ق( دﻋﻮت ﺣﻖ را ﻟﺒ‪‬ﯿﮏ ﮔﻔﺖ و در اﻣﺎمزاده اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﻣﻞ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬آﯾﺖاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي‪:‬‬
‫در ﮐﺘﺎب »ﻣﻬﺮ اﺳﺘﺎد« ﮐﻪ ﻣﺮوري ﺑﺮ ﺳﯿﺮهي ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ آﯾﮥاﷲ »ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ«‬
‫و ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درﺑﺎرهي اﺳﺘﺎدانﺷﺎن ﺑﻮﯾﮋه آﯾﮥاﷲ ﻏﺮوي‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪93‬‬

‫»ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪ 1325-6‬ه‪.‬ق ﻣﺮﺣﻮم ﭘﺪرم‪ 14‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد دادﻧﺪ ﮐﻪ وارد ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪي‬

‫آﻣﻞ ﺷﻮم‪ .‬آن زﻣﺎن ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪي آﻣﻞ ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ ﺑﻨﺎم داﺷﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ‬
‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮﺳﯿﻮ و ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ ﻏﺮوي)ره(‪ ،‬ﮐﻪ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖﻫﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﯽ آن روزﮔﺎر ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﻫﺮ دو از ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ آﺧﻮﻧﺪ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ )ﺻﺎﺣﺐ ﮐﻔﺎﯾﻪ( و زﺣﻤﺖﮐﺸﯿﺪه و ﻓﺎرغ اﻟﺘّﺤﺼﯿﻞ ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪي ﻧﺠﻒ‬
‫اﺷﺮف ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻫﻮش و ذﮐﺎوت آﯾﮥاﷲ ﻏﺮوي در ﺣﻮزه ﮐﻤﺘﺮ دﯾﺪهام‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺳﻦّ اﯾﺸﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ‪ 92‬ﺳﺎل رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻮش ﻋﻠﻤﯽ او ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻮد‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ او‬
‫»ﻗﻮاﻧﯿﻦ« را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ‪ 45‬ﺳﺎل ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺣﻮزهي ﻧﺠﻒ ﺑﻪ‬
‫آﻣﻞ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺻﻮﻟﯽ و ﺧﺼﻮﺻﺎً ﮐﺘﺎب ﻗﻮاﻧﯿﻦاﻻﺻﻮل ﺗﺴﻠّﻂ‬
‫داﺷﺖ و ﺑﻬﺮهﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ وي از ﺣﻮزهي ﻧﺠﻒ ﻣﺸﻬﻮد ﺑﻮد و از ﺧﻮد ﺑﺮوز ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﻋﻘﻞ اﯾﺸﺎن اﮔﺮ از ﻋﻠﻢ او ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﻫﻢ ﻧﺒﻮد‪ .‬وي ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﮐﻢﮔﻮ‪ 15‬و‬
‫ﮔﺰﯾﺪهﮔﻮ ﺑﻮد و ﻣﺤﻀﺮ او آﻣﻮزﻧﺪه و ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬آﯾﮥاﷲ ﻏﺮوي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد‬
‫ﯾﮏ ﮐﺘﺎب را ﺑﯿﺶ از ﯾﮏﺑﺎر ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﺪرﯾﺲ ﮐﺮد و ﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را درﺑﺎرهي ﮐﺘﺎب‪-‬‬

‫‪ ( 14‬ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‪ :‬ﺗﻤﺎم آرزوي ﭘﺪرم اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ ﻃﻠﺒﻪ ﺑﺸﻮم‪ .‬ﺧﻮد اﯾﺸﺎن ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ رﻓﺎه و ﻧﺸﺎﻃﯽ در روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺎد‪‬ي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻓﻘﺮ و اﻫﺎﻧﺖﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ را ﺗﺤﻤ‪‬ﻞ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬داﯾﯽ اﯾﺸﺎن آﯾﮥاﷲ ﻣﯿﺮزا اﺣﻤﺪ درﮐﺎﯾﯽ )ﻣﺘﻮﻟّﺪ ‪ 1224‬ه‪.‬ش و‬
‫درﮔﺬﺷﺘﻪ ‪ (1307‬ﭘﺪر آﻗﺎي داﻧﺶ ﭘﮋوه ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﻮد و در ﻧﺠﻒ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﻨﺎم ﻣﺮﺣﻮم آﺧﻮﻧﺪ و آﯾﮥاﷲ ﻣﯿﺮزا ﺣﺒﯿﺐ اﷲ‬
‫رﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ ‪ -‬ﺷﯿﻔﺘﻪي ﻋﻠﻮم اﻟﻬﯽ ﺑﻮد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﭘﺪرم ﻫﻢ داﯾﯽ ﺑﻮد و ﻫﻢ ﻣﺮﺑ‪‬ﯽ و ﭘﺪرم زﻫﺪ ﮐﺎﻣﻞ را در‬
‫زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺘﺎد و ﻣﺮﺑ‪‬ﯽ ﺧﻮد دﯾﺪه ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو ﻫﻤﻪي ﻓﺸﺎرﻫﺎي دورهي رﺿﺎﺧﺎن را ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺤﻤ‪‬ﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪» (15‬ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﯿﺮاﯾﯽ ﻣﺤﻀﺮ و ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ و وﻗﺎر آﯾﮥاﷲ ﻏﺮوي ﺑﻪ ﺷﺎﮔﺮد ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻀﺮت آﯾﮥاﷲ‬
‫ﺟﻮاديآﻣﻠﯽ ﺑﻪ ارث رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪)«.‬ﻫﻤﺎن‪ ،37 :‬ﭘﺎﻧﻮﺷﺖ(‪.‬‬
 ‫‪ ■ 94‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫ﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﺮﺟﻊ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪) «.‬ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‪ ،22-23 :1381 ،‬ص‪،35‬‬
‫ﺻﺺ ‪ ،36-37‬ص ‪.(44‬‬
‫و اﻣ‪‬ﺎ آﯾﮥاﷲ »ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ« ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي اﺳﺘﺎداﻧﺶ؛ ﺑﻮﯾﮋه آﯾﮥاﷲ ﻏﺮوي ﺑﯿﺎن ‪-‬‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫»در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺎﻧﻰ در ﺷﻬﺮ داﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ دو ﺗﻦ از آﻧﻬﺎ‪ ،‬در ﻣﺮﺗﺒﻪي او‪‬ل‬
‫روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ آن ﺷﻬﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ آن دو ﻧﻔﺮ ﻣﺮﺣﻮم آﯾﺖاﻟﻠّﻪ ﻣﯿﺮزا اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮﺳﯿﻮ و آﯾﺖ‪-‬‬
‫اﻟﻠّﻪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ آﻗﺎى ﻏﺮوى ]ﺑﻮدﻧﺪ[‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم آﻗﺎى ﻓﺮﺳﯿﻮ‪ ،‬ﺣﻮزهي ﺗﻬﺮان و ﻧﺠﻒ را دﯾﺪه ﺑﻮد و ﻣﺮﺣﻮم آﻗﺎى ﻏﺮوى‬
‫ﻫﻢ ﺣﻮزهي ﺗﻬﺮان و ﻧﺠﻒ را درك ﮐﺮده ﺑﻮد و ﻫﺮ دو از ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﻨﺎم ﺣﻮزهي‬
‫ﻧﺠﻒ ﺑﻮدﻧﺪ؛ از ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺮﺣﻮم ﻧﺎﯾﯿﻨﻰ و ﻣﺮﺣﻮم اﺻﻔﻬﺎﻧﻰ و آﻗﺎﯾﺎن دﯾﮕﺮ و ﻣﺠﺘﻬﺪ‬
‫ﻣﺴﻠّﻢ زﻣﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻰرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ در ﺷﻬﺮ ﻣﺤﻔﻮظ و ﻣﺼﻮن ﺑﻮدﻧﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﻰ روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن را ﮐﻪ ﺧﻠﻊ ﻟﺒﺎس ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ در ﻟﺒﺎس ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم‬
‫آﻗﺎى ﻏﺮوى ﺑﺎ آن ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻى ﻋﻠﻤﻰ‪ ،‬ﺑﺮاى ﻣﺎ‪ ،‬ﺻﺮف ﻣﯿﺮ ﻣﻰﮔﻔﺖ‪!...‬‬
‫ﭘﺲ از ﺧﻮاﻧﺪن ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ از ﻟﻤﻌﻪ و ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ و اﻣﺘﺤﺎن اﯾﻦ دو در‬
‫ﻧﺰد آﻗﺎﯾﺎن ﻋﻠﻤﺎي آﻣﻞ‪ ،‬در ﺳﻦّ ﺑﯿﺴﺖوﯾﮏﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﺳﺘﺎدﻣﺎن آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ‬
‫ﻏﺮوي)ره(‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺰرگ ﺷﻬﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺒﺎس روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ ﭘﻮﺷﯿﺪم‪. ...‬‬
‫روزي ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﻣﺒﺎرك اﺳﺘﺎدم‪ ،‬ﺟﻨﺎب آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪآﻗﺎي ﻏﺮوي آﻣﻠﯽ)ره(‬
‫ﺷﺮف ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮده ﺑﻮدم‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﺪهاﯾﺪ ﮐﻪ‪»:‬اﻻﻣﺎم‪،‬‬
‫أﺻﻠُﻪ داﺋﻢ و ﻧﺴﻠُﻪ داﺋﻢ«؟ )اﺻﻞ و اﺳﺎس اﻣﺎم ﺟﺎوداﻧﯽ و ﻧﺴﻞ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭘﺎﯾﺪارﻧﺪ(؛ ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ ،‬در ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺪﯾﺪهام‪ .‬ﭼﻪ ﺟﻤﻠﻪي ﺷﮕﻔﺖ و ﺷﯿﻮا و‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪95‬‬

‫ﺷﯿﺮﯾﻦ و دﻟﻨﺸﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد‪ ،‬اﺻﻠﯽ اﺳﺘﻮار و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﭘﺎﯾﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮتﻋﺎﻟﯽ‬
‫از ﮐﺠﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ از ﺟﺎﯾﯽ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬آنﮔﺎه اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ‬
‫راﺳﺘﺶ را ﺟﻤﻊﮐﺮد و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﺮد ﻟﺒﺎن دور ﻣﯽداد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪»:‬دﯾﺮوز از‬
‫ﺧﻮاب ﺑﯿﺪار ﺷﺪم‪ .‬دﯾﺪم اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎن دارم و ﺑﺪان ﮔﻮﯾﺎﯾﻢ‪ ... «.‬در‬
‫اﺻﻄﻼح ﻋﺮﻓﺎن‪،‬اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻟﻘﺎﺋﺎت ﺳﺒ‪‬ﻮﺣﯽ را ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮزﺧﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪«.‬‬
‫)ﺑﺮزﮔﺮ‪1380،‬اﻟﻒ‪ ،‬ص ‪ 52‬و ﺻﺺ ‪ (102-103‬و ﻣﺠﻠّﻪي ﺣﻮزه )‪(1382‬‬
‫ﺑﺮ ﺧﻼف ﺑﺰرﮔﺎن ﯾﺎدﺷﺪه در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬درﺑﺎرهي آﯾﮥاﷲ ﻏﺮوي ﺑﺎ اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز‬
‫ﻣﻮاﺟﻬﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن در دﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪاي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﻪي ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ﻣﮑﺘﻮب ﻧﻤﻮده ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ اﺷﺎرهاي ﻫﻢ ﺑﻪ اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ ﺧﻮﯾﺶ دارﻧﺪ‪ 16.‬در‬
‫اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﺷﺎرات ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺑﻪ دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪي اﯾﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪:‬‬
‫» ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي‪ :‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻦ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﺟﺪ‪‬‬
‫ﺑﺰرگ ﺣﻘﯿﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﻼ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در ﻗﺮﯾﻪي رﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬او ﺑﻪ]ﻫﻨﮕﺎم[‬
‫ﺳﺮﺑﺎزي در اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬در درس ﺣﺎج ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﺷﻔﻘﺘﯽ ﺑﺎ ﻟﺒﺎس ﺳﺮﺑﺎزي ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﮐﺮد‪.‬ﺑﺎ ﺗﻮﺻﯿﻪي اﺳﺘﺎد‪،‬اﯾﺸﺎن از ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻌﺎف ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻼ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ دو ﭘﺴﺮ داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻼ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ) ﮐﻪ زودﻫﻨﮕﺎم رﺣﻠﺖ ﮐﺮد( و ﻣﻼ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ‪ .‬ﻣﻼ ﻋﺒﺪاﷲ دو ﭘﺴﺮ و ﯾﮏ دﺧﺘﺮ داﺷﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﭘﺴﺮاﻧﺶ ﻣﻼ ﻣﺤﻤﻮد و‬
‫دﯾﮕﺮي ﭘﺪرم )ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي(‪ ،‬ﻧﺎﻣﺶ ﻣﺠﺪداً اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ )درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1319‬ه‬
‫‪.‬ق(‪0‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (16‬ﻣﺘﻦ ﮐﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﻣﮑﺘﻮب در ﮐﺘﺎب ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ)ﻏﻔﺎري‪ (1381:‬ذﯾﻞ ﻧﺎم ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﯿﺰ‬
‫ﻋﯿﻦ اﯾﻦ اﺗﻮ ﺑﯿﻮﮔﺮاﻓﯽ را در ﺑﺨﺶ ﺿﻤﺎﯾﻢ ﻣﻨﺒﻊ زﯾﺮ ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪ (1393‬آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ رﯾﻨﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻗﻠﻪ‬
‫دﻣﺎوﻧﺪ‪ :‬ﺗﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻮان ﭘﻮﯾﺎ )ﭼﺎپ دوم(‬
 ‫‪ ■ 96‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫اﯾﺸﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺪر ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي ﺑﺎ ﻣﺮﺣﻮم ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻫﻢ دوره و‬
‫داراي رﻓﺎﻗﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﺘﺒﺎت ﻋﺎﻟﯿﺎت رﻓﺘﻨﺪ و اﺟﺎزهي اﺟﺘﻬﺎد‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي در ﺳﺎل ‪1296‬ه‪.‬ق در ﺟﻮار ﺣﺮم ﺣﺴﯿﻨﯽ در ﮐﺮﺑﻼ ﺑﻪدﻧﯿﺎ آﻣﺪﻧﺪ و‬
‫ﮐﻤﺘﺮ از ‪ 5‬ﺳﺎل ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده و ﭘﺪر ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺤﻀﺮ ﭘﺪر‬
‫آﻏﺎز ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻧﻤﻮده از ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺎت ﺗﺎ رﺳﺎﯾﻞ ﺷﯿﺦ اﻧﺼﺎري را ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ اﯾﺸﺎن‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ).‬ﻗﺒﻞ از ﺳﻦّ ﺗﮑﻠﯿﻒ‪ ،‬ﺷﺮح ﻟﻤﻌﻪ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪(.‬‬
‫اﯾﺸﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي اداﻣﻪي ﺗﺤﺼﯿﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﭘﺪر در ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻣﻨﺰل‬
‫ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮري رﻓﺘﯿﻢ و ﺷﯿﺦ ﻫﻢ ﻣﺎﻫﯽ ‪ 15‬ﻗﺮان ﺷﻬﺮﯾﻪ ﺑﺮاي ﺣﻘﯿﺮ ﻣﻌﯿ‪‬ﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‬
‫و ﺑﻌﺪ از دﺳﺘﻮرﻫﺎي زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ و ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺷﻔﺎﻫﯽ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺪرم ﺳﺎل ‪1319‬ه‪.‬ق رﺣﻠﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎل ‪ 1323‬از ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﺠﻒ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و در ﻣﻨﺰل آﻗﺎ ﺷﯿﺦ ﻣﻬﺪي‬
‫ﻧﻮاﯾﯽ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه ‪ 2‬ﻣﺎه ﻧﯿﺰ رﺳﺎﯾﻞ را ﻧﺰد اﯾﺸﺎن ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در درس آﺧﻮﻧﺪ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ )و اﻧﺪﮐﯽ در درس ﺳﯿ‪‬ﺪﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﯾﺰدي( ﺗﺎ رﺣﻠﺖ آﺧﻮﻧﺪ ﺑﻬﺮه ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬در‬
‫اداﻣﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬وﺿﻌﯿ‪‬ﺖ ﺧﺎص و ﻣﺸﮑﻼت ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺣﻮادث‬
‫ﺟﻨﮓ او‪‬ل ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و در آﻣﻞ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در آن اﯾ‪‬ﺎم‪ ،‬ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﺿﺪ‪ ‬دﯾﻨﯽ رﺿﺎﺧﺎن‪ ،‬وﺿﻊ‬
‫آﺷﻔﺘﻪ و ﺣﺘّﯽ ﻧﯿﻤﻪ ﺗﻌﻄﯿﻠﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن در آن دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﻋﺰل‬
‫رﺿﺎﺷﺎه ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪،20‬آﻗﺎﻣﯿﺮزا اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮﺳﯿﻮ در آﻣﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻢ آﻣﺪ و داﯾﺮ‪-‬‬
‫ﻧﻤﻮدن ﻣﺠﺪ‪‬د درس ﺣﻮزوي را ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﻦ ﻫﻢ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮدم‪ .‬در ﺳﺎل‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪97‬‬

‫‪ 1327‬آﯾﮥاﷲ ﻓﺮﺳﯿﻮ ﺑﻪ ﺟﻮار رﺣﻤﺖ ﺣﻖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ و اﯾﻦ درس و ﺑﺤﺚﻫﺎ ﺗﺎ ﺳﺎل‬

‫‪1343‬ه‪.‬ش ) ‪138‬ه‪.‬ق( ﺑﺎ ﻣﺪﯾﺮﯾ‪‬ﺖ آﯾﮥاﷲ ﻏﺮوي در آﻣﻞ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ ‪ ،‬ﮔﺮ ﭼﻪ روز ﺑﻪ‬
‫روز از روﻧﻖ ﭘﯿﺸﯿﻦ آن ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪) «.‬ﻏﻔّﺎري‪ ،1381:‬ص‪ 233‬و ﺻﺺ ‪(236-9‬‬
‫آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن ﻣﺮﺣﻮم »ﺟﻼل‬
‫ﻏﺮوي« در ﻣﺼﺎﺣﺒﻪاي درﺑﺎرهي ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮارﺷﺎن اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺪرم از ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﻨﺎم ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎج ﺷﯿﺦ آﻗﺎ ﻣﻠّﺎ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﮐﺎﻇﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ در ﮐﺮﺑﻼ ﻓﻮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻋﺎزم آﻣﻞ ﺷﺪﻧﺪ و ﭼﻮن‬
‫ﻫﻤﻪي ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﯿﺎورﻧﺪ )و ﺗﺄﺳ‪‬ﻒ ﻫﻢ زﯾﺎد ﺧﻮردﻧﺪ(‪ ،‬در‬
‫آنﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘّﻪ از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ‪ .‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﻮﺷﺘﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎﺳﺖ و در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺣﺎﺻﻞﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﺑﺸﻮد و ﻣﻨﻘّﺢ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬إنﺷﺎءاﷲ اﮔﺮ ﺑﺸﻮد‬
‫ﭼﺎپﺷﻮد‪ ،‬در ﻣﻮرد درﺳﯽاﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ آﯾﮥاﷲ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﻃﻠﺒﮕﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺟﺰوهﺟﺰوه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎباﻟﺼ‪‬ﻼة ﺧﻮدش ﭼﻨﺪ ﻋﻨﻮان دارد‪،‬‬
‫ﺻﻼة ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺻﻼة ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ...‬ﻣﻨﺘﻬﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﻣﺘﻔﺮّق اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ‬
‫ﭼﺎپﺷﺪهاﺳﺖ‪) «.‬ﻏﺮوي‪ ،‬ج‪ :‬آذر‪.(1386‬‬

‫اﺳﺘﺎدان اﯾﺸﺎن در ﺗﻬﺮان »ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﻻﻫﯿﺠﺎﻧﯽ«‪» ،‬ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻃﺎﻫﺮ ﮐﺠﻮري«‪،‬‬

‫ﺷﯿﺦ »ﻋﻠﯽ ﻧﻮري« و در ﻧﺠﻒ ﻋﻤﺪﺗﺎً آﯾﮥاﷲ ﻣﺮﺣﻮم »آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ« )ﺻﺎﺣﺐ‬
‫»ﮐﻔﺎﯾﻪ«( ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 98‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫اﺳﺘﺎد ﺑﻨﺎم ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪي آﻣﻞ و ﻣﺆﺳ‪‬ﺲ و ﻣﺤﯿﯽ آن ﺣﻮزهي ﭘﺲ از اﻧﺤﻼل‬

‫ﺣﻮزهﻫﺎ در ﻋﻬﺪ »رﺿﺎﺷﺎه«‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺑﺮﺧﻮرداري از اﻗﺘﺪار ﻋﻠﻤﯽ و ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬در ﻋﺼﺮ‬
‫رﺿﺎﺷﺎﻫﯽ ﻣﺠﺎز ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻤ‪‬ﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻬﺮ ‪1348‬ه‪.‬ش )رﺟﺐ ‪1389‬ه‪.‬ق( ﺑﻪ دﯾﺎر ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و در اﻣﺎمزاده اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﻣﻞ در ﮐﻨﺎر ﭘﺪر و ﺑﺮادران در آراﻣﮕﺎه ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‪-‬‬
‫ﺷﺎن ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬آﯾﺖ اﷲ ﻣﯿﺮزا اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮﺳﯿﻮ‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺟﺪول ﻧﯿﺰ آﻣﺪهاﺳﺖ‪ ،‬آﯾﮥاﷲ ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ ﺷﺎﮔﺮد ﻣﺤﻀﺮ آﯾﮥاﷲ‬
‫ﻓﺮﺳﯿﻮ از داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ آﻣﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ درﺑﺎرهي آﯾﮥاﷲ ﺣﺴﻦزادهي‬
‫آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮔﺮﭼﻪ اﯾﺸﺎن در ﺳﺎل ‪ 1323‬ه‪.‬ش‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺸﻮﯾﻖ آﯾﮥاﷲ ﻣﯿﺮزا اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‬
‫ﻓﺮﺳﯿﻮ‪) ،‬ﮐﻪ ﻫﺮدو از روﺳﺘﺎي اﯾﺮاي ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮدﻧﺪ( ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ را در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ آﻣﻞ آﻏﺎز ﮐﺮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻓﺮﺻﺖ ﺗﺤﺼﯿﻞ از ﻣﺤﻀﺮ اﯾﺸﺎن را ‪-‬ﮐﻪ در ﺳﺎل‬
‫‪ 1327‬ه‪.‬ش )‪1368‬ه‪.‬ق( ﺑﻪ دﯾﺎر ﺣﻖ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ -‬ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻋﻼﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﭘﯿﺶ ﻓﺮﺳﯿﻮ‬
‫ﺷﺎﮔﺮدي ﻧﮑﺮدم‪ ،‬ﭼﻮن در اﺑﺘﺪاي اﺷﺘﻐﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ‪ ،‬اﯾﺸﺎن دار ﻓﺎﻧﯽ را وداع ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﺳﯿﻮ از ﻣﺠﺘﻬﺪﯾﻦ ﺑﻨﺎم و ﻋﺎﻟﻢ رﺑ‪‬ﺎﻧﯽ ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﺑﻮد و ﺑﺎ رﺿﺎﺧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻧﺰدﯾﮏ داﺷﺖ‬
‫و ﭼﻮن ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎوت از ﺳﻮي او را رد ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻐﻀﻮب ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻮد‪).‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﭘﻮر‬
‫ﻗﻤﯽ‪ ،1389 :‬ﺻﺺ‪(49-50‬‬

‫اﺳﺘﺎد ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﺳﺎس اﻋﺘﻘﺎد ﭘﺪر‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻧﺰد آﯾﮥاﷲ ﻓﺮﺳﯿﻮ)ره(‬
‫رﻓﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﭘﺪرش ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺮوع درس ﺣﻮزوي ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺰد اﻧﺴﺎن ﺑﺰرﮔﻮاري‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪99‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺗﺰﮐﯿﻪ ﺷﺪهﺑﺎﺷﺪ‪ .‬او در آﻏﺎزﯾﻦ روز درس‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪي »او‪‬لُ اﻟﻌﻠﻢ ﻣﻌﺮﻓﮥُ‬
‫اﻟﺠﺒ‪‬ﺎر« را ﭼﻨﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﺧﻮد را ﻫﻨﻮز ﻣﺮﻫﻮن آن ﺳﺮوش ﻏﯿﺒﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ ﻣﯿﺮزا اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮﺳﯿﻮ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﯿﺮزا اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﻣﻠﯽ‪ ،‬اﯾﺮاﯾﯽ‬
‫اﻻﺻﻞ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ "ﻣﻼﺑﺎﺷﯽ"‪ ،‬از ﻋﻠﻤﺎي ﻋﺎﻣﻠﯿﻦ و ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ زﻫﺪ و ﺗﻘﻮا و ﮐﺮاﻣﺖ‬
‫و ﻫﻤﭙﺎﯾﻪي درﺳﯽ ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ و ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻨّﺒﯽ ﺑﻮد‪ .‬او از روي اﺣﺘﯿﺎط ﻫﺮﮔﺰ‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻗﻀﺎوت ﻧﮕﺸﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ آﻣﻮزﮔﺎري اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺪر آﯾﮥاﷲ ﻓﺮﺳﯿﻮ‪ ،‬ﺣﺎﺟﯽ ﻣﯿﺮزا اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﻣﻠﯽ‪،‬از روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن ﻣﻄّﻠﻊ و ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻌﻠّﻤﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺪار ﻣﺪرﺳﻪي ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﻣﻮﺛّﺮي ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﺑﺮادر ﮐﻮﭼﮏﺗﺮِ ﻓﺮﺳﯿﻮ ﯾﻌﻨﯽ "اﺣﻤﺪ‬
‫اﺧﮕﺮ"؛ از ﺳﺮداران ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ و ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت و از اﻓﺮاد‬
‫ﺷﺎﺧﺼﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ از ﺳﻮي‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻮﺷﻬﺮ )در دو ﻧﻮﺑﺖ(‪ ،‬از ﺣﻘﻮق اﯾﻦ ﻣﺮدم و آب و ﺧﺎك‪ ،‬ﺟﺎﻧﺎﻧﻪ دﻓﺎع ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫)ﻏﻔّﺎري‪ ،1381 :‬ص ‪(251‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﻓﺮﺳﯿﻮ‪ ،‬ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺎﺗﯽ و ﺳﻄﻮح ﺣﻮزوي را در ﺗﻬﺮان و اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ ﺧﻮﯾﺶ رﻫﺴﭙﺎر ﺣﻮزهي ﻧﺠﻒ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺠﻒ اﺷﺮف از ﻣﺤﻀﺮ ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﭼﻮن آﯾﺎت ﻋﻈﺎم‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎج‬
‫ﺳﯿ‪‬ﺪاﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬آﺧﻮﻧﺪ ﻣﻼ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﮐﺎﻇﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ و ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﯿﻦ ﻧﺎﯾﯿﻨﯽ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﺑﻪ ﮐﻤﺎﻻت ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺎﯾﻞ آﻣﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻣﺪ‪‬ﺗﯽ‬
‫در ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد و ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻫﯽ ﮐﺘﺎﺑﺪار رﺳﻤﯽ ﻣﺪرﺳﻪي ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﺑﻮد‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﻪ‬
 ‫‪ ■ 100‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫زادﮔﺎﻫﺶ آﻣﻞ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﺮد و ﻣﺮﺟﻊ ﺧﺎص‪ ‬و ﻋﺎم ﺷﺪ‪ .‬آﯾﮥاﷲ ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‬
‫درﺑﺎرهي اﯾﺸﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫»آﯾﺖ اﷲ ﻓﺮﺳﯿﻮ از ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺮﺣﻮم آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﻮده‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﻋﻠﻤﺎ‬
‫از ﻟﺤﺎظ زﻫﺪ و ﺗﻘﻮا ﻣﻌﺮوفﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ او‪‬ﻟﯿﻦ درس ﺣﻮزوي را ﻧﺰد وي ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻢ‪«.‬‬
‫آﯾﮥاﷲ ﻣﯿﺮزا اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮﺳﯿﻮ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1295‬ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ ،‬در‬
‫‪14‬ﻣﺤﺮّم ‪ 1368‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي)‪1327‬ﻫﺠﺮي ﺷﻤﺴﯽ( در ﺳﻦّ ‪ 73‬ﺳﺎﻟﮕﯽ در آﻣﻞ دار‬
‫ﻓﺎﻧﯽ را وداع ﮔﻔﺖ‪ .‬ﭘﯿﮑﺮ اﯾﺸﺎن در آﺳﺘﺎن اﻣﺎﻣﺰاده اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﻣﻞ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪.‬‬

‫ج( ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺑﺮ رواﺑﻂ اﺳﺘﺎدان و ﺷﺎﮔﺮدان‬

‫در ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺘﺎدان‬
‫دو آﯾﮥاﷲ‪ ،‬در ﺑﺮدارﻧﺪهي ﺑﺮﺧﯽ ﻧﮑﺎت ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﺗﺒﯿﯿﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺗﺤﻠﯿﻞ داده‪-‬‬
‫ﻫﺎ ﻧﮑﺎت زﯾﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫او‪‬ل‪ -‬از ﺣﻮادث و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ دو ﺷﮑﻞ ﻣﯽﺗﻮان ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ آنﮐﻪ‬
‫ﻓﺮدي از ﻣﺸﺎﻫﺪات روزاﻧﻪاش درﺑﺎرهي ﭘﺪﯾﺪهي ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﯾﺎ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺧﻮدش را ﺑﺎ ﺑﯿﺎن و ﺑﻨﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ دادهﻫﺎ‪ ،‬اﺳﻨﺎد ﺗﺎرﯾﺨﯽ را‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺴﻞ ﺑﻌﺪ ﺷﮑﻞ دﻫﻨﺪ و دﯾﮕﺮ آنﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﺤﻘّﻖ از اﺳﻨﺎد ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه از دﯾﮕﺮان‪،‬‬
‫درﺑﺎرهي ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺸﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺎزﻧﺪران در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ آن ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد‪ ،‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻮادث و‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ اﯾﻦ اﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺶﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎﯾﺶ ) ﮐﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ داﺷﺘﻦ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ و اﻧﺰواﯾﺶ‪،‬از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺎزﻧﺪران ﻣﻬﺠﻮرﺗﺮ اﺳﺖ(‪ ،‬ﻧﻪ روزاﻧﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪101‬‬

‫ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﮐﺎرﮔﺰاران و ﻋﺎﻣﻠﯿﻦ ﺣﻮادث ﮔﺰارش ﺷﺪهاﺳﺖ و ﻧﻪ اﺳﻨﺎد ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺟﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺪ‪‬ي و ﻓﺮاﮔﯿﺮ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﻣﻮر‪‬ﺧﺎن ﮔﺮدآوري و ﺳﺎﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ ازاﯾﻦرو‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ از ﻧﻘﺶ اﺳﺘﺎدان ﭼﻨﺪ دﻫﻪي ﭘﯿﺶ‪ ،‬دﺷﻮار ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫اﻣﺘﯿﺎز و اﺳﺘﺜﻨﺎ‪ ،‬ﺗﮏ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ و اﺗﻮﺑﯿﻮﮔﺮاﻓﯽﻫﺎﯾﯽاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﮐﻮﭼﮑﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺪان اﻫﺘﻤﺎم ورزﯾﺪهاﻧﺪ )ﮐﻪ اﻟﺒﺘّﻪ آن ﻧﯿﺰ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻐﺘﻨﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪(.‬؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ ﮐﻤﺒﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ‪،‬ﺣﺘّﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻮﻟّﺪ و ﻣﺮگ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ در‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﻧﺎﻗﺺ ﻣﺎﻧﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ -‬ﺷﺎﯾﺪ در ﺑﺪو اﻣﺮ‪ ،‬وﺟﻮد ‪ 4‬اﺳﺘﺎد ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در ﻣﯿﺎن اﺳﺘﺎدان آﯾﺎت‬
‫ﻋﻈﺎم ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ و ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﻪ ﺗﻦ از آﻧﺎن در ﻣﺪارس دﯾﻨﯽ آﻣﻞ‬
‫ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻤﯽ ﻋﺠﯿﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﻣﺮوري ﺑﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪي ﺣﻀﻮر ﺗﻌﺪاد‬
‫اﺳﺘﺎدان ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ و ﻋﻠﻤﺎي آﻣﻞ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﻧﺒﻮده ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺒﻪ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا از ﻣﺠﻤﻮع ‪ 53‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ )از ﻗﺎﺟﺎرﯾ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ( در ﮐﺘﺎب »ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ«‪ 30 ،‬ﻧﻔﺮ )ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻧﯿﻤﯽ( ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ‪ 3‬ﻧﻔﺮ از اﺳﺘﺎدان ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر )ﻏﺮوي‪ ،‬ﻓﺮﺳﯿﻮ‬
‫و ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ آﻣﻠﯽ(‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﯾﺎدﺷﺪه ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ‪) .‬اﻟﺒﺘّﻪ از ﻧﻮاﻗﺺ ﮐﺘﺎب‬
‫ﯾﺎدﺷﺪه آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن را ﭘﻮﺷﺶ ﻧﻤﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﻣﻐﻔﻮل ﻣﺎﻧﺪه ‪-‬ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد دﻗﯿﻖ آﻧﺎن در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي دﯾﮕﺮي در دﺳﺖ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺖ‪ -‬آﯾﮥاﷲ »اﺷﺮاﻗﯽ« را ﻧﯿﺰ اﻓﺰود؛ ﻓﺮدي ﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ دو آﯾﮥاﷲ ﺣﺴﻦزاده و‬
‫ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺣﻖّ اﺳﺘﺎدي دارد‪(.‬‬
 ‫‪ ■ 102‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﻋﻠﻢ و ﻋﺎﻟﻢ در ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﮔﺮ در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﮐﺸﻮر و در آﻣﻞ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ و ﺷﺎﺧﺼﯽ )ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﻋﻠﻤﺎي »ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ«( ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ را‪ ،‬ﺣﺘّﯽ ﻗﻮيﺗﺮ از ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻠﻤﺎي‬
‫ﻣﺪارس دﯾﻨﯽ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ‪ ،‬اراﺋﻪ ﮐﻨﻨﺪ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ آﯾﮥاﷲ ﺣﺴﻦ زاده ﻧﺰد آﯾﮥاﷲ‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺗﻘﯽ آﻣﻠﯽ از ﺳﻄﺢ ﭘﺎﯾﯿﻦ داﻧﺶ ﻣﺪر‪‬ﺳﺎن ﺗﻬﺮان در ﻗﯿﺎس ﺑﺎ آﻣﻞ ﮔﻼﯾﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ :‬ﻣﺠﻠّﻪي ﺣﻮزه‪ ،(1389،‬ﻗﻄﻌﺎً ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ ﻧﻈﯿﺮ ﺣﺴﻦزاده و ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺟﻮﺷﯿﺪﻧﺪ؛ اﮔﺮ اﻣﺮوزه‪ ،‬ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن آﻣﻞ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﺎذﺑﻪي‬
‫ﻣﻌﺎرف دﯾﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻃﻠﺒﻪﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻓﺮاوان ﺟﺬب ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ آن‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً ﻋﺪم وﺟﻮد ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﻏﺮوي و ﻓﺮﺳﯿﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬از‬
‫راهﻫﺎي ﺗﻘﻮﯾﺖ و ﭘﺮورش اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫﺎي ﮐﺸﻮر‪،‬‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ اﺳﺘﺎدان و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺮﺑ‪‬ﯿﺎن ﻓﺎﺿﻞ و ﺑﺎﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ اﻟﮕﻮي ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ‬
‫داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن و ﻃﻼب ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘّﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﺮا ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺘﻌﺪ‪‬د ﻧﺠﻒ رﻓﺘﻪ و ﻣﺠﺘﻬﺪ‪ ،‬در‬
‫ﯾﮏ ﻣﻘﻄﻊ در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﺜﻞ آﻣﻞ‪ ،‬ﮐﻪ ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺘﯽ در اﯾﻦ ﺳﻄﺢ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﮔﺮد ﻫﻢ‬
‫آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎي ﺗﺄﻣ‪‬ﻞ اﺳﺎﺳﯽ دارد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻧﻘﻞ ﻗﻮلﻫﺎي آﯾﺎت ﻋﻈﺎم‬
‫ﺣﺴﻦزاده و ﺟﻮادي آﻣﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺎن در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻃﻠﺒﻪﻫﺎ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺎت ﻋﻠﻮم ﺣﻮزوي را‬
‫ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﮐﻼس درس ﺧﺎرج را داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﺟﻤﺎﻻً ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﻣﺴﺘﺒﺪ‪‬اﻧﻪ و ﺿﺪ‪‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ رﺿﺎﺷﺎﻫﯽ ﺳﺒﺐ ﮔﻮﺷﻪﮔﯿﺮي ﻋﻠﻤﺎي‬
‫ﺑﺰرگ ﺷﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪاي ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺑﺰرگ در ﻣﺤﯿﻂﻫﺎي‬
‫ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬داﻧﺶﺷﺎن ﺑﻼاﺳﺘﻔﺎده ﻣﺎﻧﺪه ﺣﻖّﺷﺎن ادا ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو در رﯾﺸﻪﯾﺎﺑﯽ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪103‬‬

‫ﺣﻀﻮر ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻓﺮﺳﯿﻮ و ﻏﺮوي در آﻣﻞ ﻣﯽﺗﻮان از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻢ‬
‫اﺷﺎره داﺷﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﺎ ﺑﺮاي اﺑﺮاز وﺟﻮد اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮاران ﭼﻨﺪان ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺒﻮد و از ﺑﺪ‬
‫ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻃﻦﺷﺎن آﻣﻞ ﭘﻨﺎه آوردﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻨﺸﺎ ﺧﯿﺮات و ﺑﺮﮐﺎت ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬درﺑﺎرهي ﻧﻘﺶ و ﺳﻬﻢ اﺳﺘﺎدان در ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ‬
‫ﭼﻪ ﺣﺪ‪ ‬اﯾﻦ ﻧﻘﺶ‪ ،‬ﺿﺮوري و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ؟ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ‪ ،‬اﻟﺒﺘّﻪ ﻧﻮﺷﺘﺎر‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺳﻠﻮك‪ ،‬وﺟﻮد‬
‫اﺳﺘﺎد در ﻫﻤﺎن ﻣﺮاﺣﻞ اﺑﺘﺪاﯾﯽ ﺿﺮوري اﺳﺖ؛ ازاﯾﻦروﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻇﻠﻤﺎت اﺳﺖ ﺑﺘﺮس از ﺧﻄﺮ ﮔﻤﺮاﻫﯽ«‬ ‫»ﻃﯽ‪ ‬اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﯽ ﻫﻤﺮﻫﯽ ﺧﻀﺮ ﻣﮑﻦ‬
‫و آﯾﮥاﷲ ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﻣﻼي روﻣﯽ را ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫رﯾﺸﺨﻨﺪي ﺷﺪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ و روﺳﺘﺎ‬ ‫»ﻫﺮ ﮐﻪ ﮔﯿﺮد ﭘﯿﺸﻪاي ﺑﯽاوﺳﺘﺎ‬
‫ﻫﯿﭻ آﻫﻦ ﺧﻨﺠﺮ ﺗﯿﺰي ﻧﺸﺪ«‬ ‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﯽ اوﺳﺘﺎ ﭼﯿﺰي ﻧﺸﺪ‬

‫و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺣﺎﻓﻆ‪:‬‬
‫ﺗﺎ راﻫـــﺮو ﻧﺒﺎﺷـﯽ ﮐﯽ راﻫﺒــــﺮ ﺷـﻮي‬ ‫اي ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﮑﻮش ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺧﺒﺮ ﺷﻮي‬
‫ﻫﺎن اي ﭘﺴﺮ ﺑﮑﻮش ﮐﻪ روزي ﭘﺪر ﺷﻮي‬ ‫در ﻣﮑﺘـــﺐ ﺣﻘﺎﯾــﻖ ﭘﯿﺶ ادﯾﺐ ﻋﺸــﻖ‬

‫از آﯾﮥاﷲ ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن در روش ﺗﺪرﯾﺲ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻪي اﺳﺘﺎدﺷﺎن ‪-‬ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از ﻣﺘﻮن اﺻﻠﯽ ﺣﻮزوي‪ ،‬ﺑﻘﯿ‪‬ﻪ را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏﺑﺎر‬
‫ﺗﺪرﯾﺲ ﻧﻤﻮد‪-‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘّﯽ در ﺷﯿﻮهي ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان از اﺳﺘﺎدﺷﺎن رﻧﮓ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 104‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫آﯾﮥاﷲ ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ ﻧﯿﺰ –ﻫﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ در آﺛﺎرﺷﺎن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪ را‬
‫ﺷﺎﮐﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﺄﺛّﺮ از اﺳﺘﺎدان ﺧﻮﺑﻨﺪ‪»:‬اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺷﮑﺮت ﮐﻪ از اﺳﺘﺎدان ﺑﯽرﻧﮓ‪ ،‬رﻧﮓ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪام‪) «.‬ﻫﺰار و ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ (473‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻋﻠﻮم ﺑﺎﻃﻨﯽ و ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬وﺟﻮد ﭘﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺮاد و ﻣﻌﻠّﻢ را ﻻزم ﻣﯽ‪-‬‬
‫داﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺞ‪-‬از ﺟﻬﺖ زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ‪ ،‬راﺑﻄﻪي اﺳﺘﺎد و ﺷﺎﮔﺮدي‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮه و رﯾﺸﻪاي ﺑﻪ‬
‫‪17‬‬
‫ﭘﻬﻨﺎي ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮي دارد‪.‬‬
‫در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺪون ورود ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮔﺴﺘﺮده‪ ،‬اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ارﺗﺒﺎط اﺳﺘﺎد‬
‫و ﺷﺎﮔﺮد‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ ﺟﺪول زﯾﺮ و ﺑﺮاﺳﺎس ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﺻﻠﯽ ﺳﺘﯿﺰ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺰ و ﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪:‬‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎ و ﻧﻤﻮدﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﯽ اﺳﺘﺎد و ﺷﺎﮔﺮد‬
‫ﻧﻤﻮدﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﯽ‬ ‫ﮐﻨﺶ ﮔﺮان‬ ‫راﺑﻄﻪ‬
‫‪ -‬اﻧﺘﻘﺎلﻧﺪادن دادهﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﺷﺎﮔﺮد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪ و از‬
‫روي آﮔﺎﻫﯽ‬
‫اﺳﺘﺎد ﺑﺎ ﺷﺎﮔﺮد‬
‫‪ -‬اﯾﺠﺎد ﻣﺎﻧﻊ در راه ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺷﺎﮔﺮد‬
‫ﺳﺘﯿﺰ‬
‫‪ -‬ﺳﺮﻗﺖ آﺛﺎر ﺷﺎﮔﺮد‬
‫)راﺑﻄﻪ‬
‫‪ -‬ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺷﺨﺼﯿﺖ اﺳﺘﺎد ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﺑﯿﺎن و ﺑﻨﺎن‬
‫ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ(‬
‫‪ -‬ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ و ﻓﺮوﺧﺘﻦ اﺳﺘﺎد ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‬ ‫ﺷﺎﮔﺮد ﺑﺎ اﺳﺘﺎد‬
‫‪ -‬اﻧﺘﺸﺎر آﺛﺎر و ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺳﺘﺎد ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد‬

‫اﺳﺘﺎد و ﺷﺎﮔﺮد ﺑﺎ ﻫﻢ‬

‫‪ ( 17‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪي ﻣﺴﺘﻘﻠّﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﺨّﺼﺎت زﯾﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ )‪ (1392‬ﻣﻘﺎﻟﻪي ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻣﯿﺎن اﺳﺘﺎدان و ﺷﺎﮔﺮدان‪ ،‬ﺿﻤﯿﻤﻪي ﮐﺘﺎب »روش ارزﯾﺎﺑﯽ ﻧﻈﺮ و ﻋﻤﻞ ﻣﺘﻔﮑّﺮان ﺳﯿﺎﺳﯽ«‪ :‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻮردي ﺗﻌﺎرض آرا‬
‫درﺑﺎرهي دﮐﺘﺮ ﺣﻤﯿﺪ ﻋﻨﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻮان ﭘﻮﯾﺎ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪105‬‬

‫‪ -‬ﺑﯽ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺷﺎﮔﺮد‬ ‫اﺳﺘﺎد ﺑﺎ ﺷﺎﮔﺮد‬

‫‪ -‬ﺟﺪا ﮐﺮدن ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺧﻮد از اﺳﺘﺎد ﺑﺪون ﻣﺤﺎﺟ‪‬ﻪ ﺑﺎ او‬ ‫ﮔﺮﯾﺰ )ﺑﯽ‬
‫ﺷﺎﮔﺮد ﺑﺎ اﺳﺘﺎد‬
‫‪ -‬ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدن اﻧﺪﯾﺸﻪ ﯾﺎ زﺣﻤﺎت و ﯾﺎد و ﻧﺎم او‬ ‫ﺗﻔﺎوﺗﯽ(‬
‫اﺳﺘﺎد و ﺷﺎﮔﺮد ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫‪ -‬داﺷﺘﻦ راﺑﻄﻪي ﺻﻤﯿﻤﯽ و وﯾﮋه ﺑﺎ ﺷﺎﮔﺮد‬ ‫اﺳﺘﺎد ﺑﺎ ﺷﺎﮔﺮد‬
‫‪ -‬اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺑﺴﻂ ﻣﻨﻄﻘﯽ آﺛﺎر و ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺳﺘﺎد‬
‫‪ -‬دﻓﺎع ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ و ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش ﺑﺴﺘﻪ از ﺗﻤﺎم ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ و‬ ‫ﭘﺬﯾﺮ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺳﺘﺎد‬ ‫ﺷﺎﮔﺮد ﺑﺎ اﺳﺘﺎد‬ ‫)راﺑﻄﻪ‬
‫‪ -‬ﺑﯿﺎن ﻗﻮ‪ ‬تﻫﺎ و ﺿﻌﻒﻫﺎي آﺛﺎر اﺳﺘﺎد ﺑﻪ ﻗﺼﺪ زﻧﺪه ﻧﮕﻪ‬ ‫دوﺳﺘﺎﻧﻪ(‬
‫داﺷﺘﻦ ﯾﺎد او‬

‫اﺳﺘﺎد و ﺷﺎﮔﺮد ﺑﺎ ﻫﻢ‬

‫در ﺑﯿﻦ رواﺑﻂ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي ﺑﺎﻻ‪ ،‬راﺑﻄﻪي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﺘﯿﺰ و ﮐﯿﻨﻪﺟﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه از ﺳﻮي‬
‫ﺷﺎﮔﺮد ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﺄﻣ‪‬ﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ دارد؛ زﯾﺮا‪ ،‬در راﺑﻄﻪي ﭘﺬﯾﺮاﻧﻪ و‬
‫دوﺳﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺣﻖﺷﻨﺎﺳﯽ ﺷﺎﮔﺮد از اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻋﺎد‪‬ي اﺳﺖ و ﭼﻨﺪان ﻧﻪ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐاﻧﮕﯿﺰ‬
‫اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ دارد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺻﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ راﺑﻄﻪي اﺳﺘﺎد–ﺷﺎﮔﺮدي در ﻧﻈﺎم آﻣﻮزش ﺳﻨّﺘﯽ از ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻣﺘﺄﺳ‪‬ﻔﺎﻧﻪ ﺑﺎ ورود اﻟﮕﻮﻫﺎي آﻣﻮزش ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﻬﻢ ﮐﻤﺮﻧﮓ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘّﻪ اﯾﻦ ﺧﺼﯿﺼﻪي ﺑﺎرز‪ ،‬در ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﯽ ﺣﻮزه ﻫﻤﻮاره‬
‫ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ دﻗّﺖ‪ ،‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ داﻣﻨﻪي زﻣﺎﻧﯽ و‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺘّﯽ در زﻣﯿﻨﻪي »ﺧﯿﺎﻧﺖ« ﺷﺎﮔﺮد ﺑﻪ اﺳﺘﺎد ﺣﻮزوي و داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻏﺮب و‬
‫ﺷﺮق‪ ،‬ﻗﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾﺪ و ﺳﻨّﺘﯽ و ﻣﺪرن‪ ،‬ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪) .‬و ﺣﺘّﯽ در ﻣﯿﺎن ﺷﺎﮔﺮدان‬
 ‫‪ ■ 106‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و اﺷﺨﺎص ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺮاﻣﺖ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮدان ﺧﺎﺋﻦ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ )ع(و ﯾﮑﯽ از ﺣﻮارﯾ‪‬ﻮن(‬
‫ﺑﺪون ﺗﻮﻗّﻒ در ﻣﻮﺿﻮع و ﺑﺮاي ﺗﺮﺳﯿﻢ آرﻣﺎن ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬ﻓﺼﻞاﻟﺨﻄﺎب در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﮐﻼم زﯾﺒﺎي اﻣﺎم ﺳﺠ‪‬ﺎد)ع( در رﺳﺎﻟﮥاﻟﺤﻘﻮق )ﮐﻪ ﻣﺘﻦ ﮐﺎﻣﻞ آنرا از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان در ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘﻮل ص ‪ 261‬ﯾﺎﻓﺖ( درﺑﺎرهي ﺣﺪ‪ ‬و رﺳﻢ رواﺑﻂ اﺳﺘﺎد و‬
‫ﺷﺎﮔﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺣﺠ‪‬ﯿ‪‬ﺖ و اﻋﺘﺒﺎر دارد‪18:‬؛ ﻋﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪي اﯾﻦ دو‬
‫ﺣﻖ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺣﻖّ ﭘﯿﺸﻮاي ﻋﻠﻤﯽ و ﻣﻌﻠّﻢ آن اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﺰرگ داري و ﻣﺠﻠﺴﺶ را ﻣﺤﺘﺮم‬
‫ﺷﻤﺎري و درﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎرش ﮔﻮش ﺳﭙﺎري و دل ﺑﻪ او دﻫﯽ و وي را در آﻣﻮزش‬
‫داﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي‪ ،‬ﯾﺎري دﻫﯽ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﮑﺮ و ﻓﻬﻤﺖ را در ﮐﻒ او ﻧﻬﯽ و‬
‫ﺣﻀﻮر ذﻫﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ و ﺑﺎ واﻧﻬﺎدن ﻟﺬّتﻫﺎ و ﮐﺎﺳﺘﻦ ﺷﻬﻮتﻫﺎ ﻗﻠﺒﺖ را ﺑﺮاي او‬
‫ﭘﺎك ﮐﻨﯽ و دﯾﺪﮔﺎﻧﺖ را ﺟﻼ دﻫﯽ و ﺑﺪاﻧﯽ ﮐﻪ در آنﭼﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽآﻣﻮزد‪ ،‬ﭘﯿﮏ او‬
‫ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺎداﻧﯽ ﺑﺮﻣﯽﺧﻮري‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺎم اﺳﺘﺎد را ﺧﻮب ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺎﻧﯽ و ﭼﻮن اﯾﻦ‬

‫‪ ( 18‬اﻟﺒﺘّﻪ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اﺳﺘﺎد و ﺷﺎﮔﺮد در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﯽ ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺰاﻟﯽ در‬
‫ﮐﺘﺎب »ﻣﯿﺰان اﻟﻌﻤﻞ« )‪ (1376‬ﻓﺼﻠﯽ را ﺑﻪ ﺑﯿﺎن وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺘﻌﻠّﻢ و ﻣﻌﻠّﻢ در ﻋﻠﻮم ﺳﻌﺎدتﺑﺨﺶ اﺧﺘﺼﺎص داده و وﻇﯿﻔﻪي ﻫﺮ ﯾﮏ‬
‫را ﺑﻪ ﺗﻔﮑﯿﮏ و ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻏﺰّاﻟﯽ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در رﺳﺎﻟﻪي »ﺑﺪاﯾﮥ اﻟﻬﺪاﯾﮥ« درﺑﺎرهي آداب داﻧﺶآﻣﻮز ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺲ آداب ﻣﺘﻌﻠّﻢ در ﻧﺰد اﺳﺘﺎد آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻼم و ﺗﺤﯿ‪‬ﺖ آﻏﺎز ﮐﺎر ﮐﻨﺪ و ﻧﺰد اﺳﺘﺎد ﮐﻢ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﺪ و ﺗﺎ اﺳﺘﺎد ﺳﺆال ﻧﮑﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮﻓﯽ ﻧﺰﻧﺪ و ﺗﺎ اذن داده ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺳﺆال ﻧﮑﻨﺪ و‪) .«...‬ﻏﺰّاﻟﯽ‪ ،1414 ،‬ﺑﺪاﯾﮥ اﻟﻬﺪاﯾﮥ‪ .(79 :‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‬
‫ﺑﻪ‪ :‬ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ)‪ (1389‬ﺗﺮﺑﯿﺖ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻮان ﭘﻮﯾﺎ‪ ،‬ﺻﺺ‪.183- 9‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﮕﺎﻫﯽ اﺟﻤﺎﻟﯽ ﺑﺮ »آداب اﻟﻤﺘﻌﻠّﻤﯿﻦ«ﻫﺎ و ﺟﺎﯾﮕﺎه آن در ﻧﻈﺎم اﺧﻼﻗﯽ ﺣﻮزه" )اﺛﺮ ﻋﻄﺎﯾﯽ ﻧﻈﺮي ﺣﻤﯿﺪ ( ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‬
‫ﺑﻪ‪:‬‬
‫‪http://daftarmags.ir/Journal/Text/Akhlagh/Article/index.aspx?ArticleNumber=26997‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪107‬‬

‫رﺳﺎﻟﺖ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻮﺳﺖ ﮐﻪ در اﺑﻼغ و اﻧﺠﺎم آن ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﻮرزي و ﻻﺣﻮل و ﻻ‬

‫ﻗﻮ‪‬ة اﻻّ ﺑﺎﻟﻠّﻪ‪.‬‬
‫ﺣﻖّ ﻓﺮودﺳﺖ ﻋﻠﻤﯽ و ﺷﺎﮔﺮدت آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺗﻮ داده و‬
‫ﺧﺰاﻧﻪي ﺣﮑﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﭙﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ ﮔﺰاري ﺑﻪ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺎري‬
‫را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪهات ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ ،‬درﺳﺖ اﻧﺠﺎم دﻫﯽ و ﭼﻮﻧﺎن ﺧﺰاﻧﻪدار ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ رﻓﺘﺎر‬
‫ﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ ارﺑﺎب را در ﻣﯿﺎن ﻓﺮودﺳﺘﺎﻧﺶ ﭘﺎس ﻣﯽدارد و ﺷﮑﯿﺒﺎ و ﻣﺨﻠﺺ اﺳﺖ و‬
‫ﭼﻮن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬از اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ در دﺳﺖ دارد در اﺧﺘﯿﺎرش ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ره‪-‬‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺧﺪﻣﺖ ﮔﺰار و ﺑﺎ اﯾﻤﺎن ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﺧﺎﺋﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﻇﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ‬
‫ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬و ﺳﺰاواري ﮐﻪ ﺧﺪا ﻋﻠﻤﺶ را از ﺗﻮ ﺑﺎزﮔﯿﺮد و ﻗﺎﻫﺮاﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪،‬آﯾﺎت ﻋﻈﺎم ﺣﺴﻦزاده و ﺟﻮادي آﻣﻠﯽاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺒﻌﯿ‪‬ﺖ ﮐﺎﻣﻞ از ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﯽ و ﺷﯿﻌﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره اﺣﺘﺮام اﺳﺘﺎدانﺷﺎن را در‬
‫زﻣﺎن ﺣﯿﺎت و ﭘﺲ از رﺣﻠﺖﺷﺎن ﭘﺎس داﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬آﯾﮥاﷲ ﺣﺴﻦزاده‬
‫آﻣﻠﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫» ﯾﮏ وﻗﺘﻰ‪ ،‬در ﻣﺤﻀﺮ ﻣﺒﺎرك ﺟﻨﺎب آﻗﺎى ﻗﻤﺸﻪاى ﺑﻮدم‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬آﻗﺎ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﺧﯿﺮ ﻣﻰﺑﯿﻨﯿﺪ! ﻣﻦ ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اﻟﻬﻰ آﻣﯿﻦ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ آﻗﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﭼﺮا اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ را‪،‬‬
‫ﻣﻰﻓﺮﻣﺎﯾﯿﺪ و روى ﭼﻪ ﻟﺤﺎﻇﻰ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺸﺎرت را ﺑﻪ ﻣﻦ دادﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺧﯿﺮ ﻣﻰﺑﯿﻨﻢ؟‬
‫اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻮن ﺷﻤﺎ را‪ ،‬زﯾﺎد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﺎﺗﯿﺪ‪،‬ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﻣﻰﺑﯿﻨﻢ‪ .‬ﺧﯿﻠﻰ ﻣﺮاﻋﺎت‬
‫ادب ﺑﺎ اﺳﺎﺗﯿﺪت ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و آﻧﻬﺎ را در ﻧﺎم ﺑﺮدن‪ ،‬ﻧﯿﮏ ﻧﺎم ﻣﻰﺑﺮﯾﺪ ‪.‬اﯾﻦ ادب و ﺗﻮاﺿﻊ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻣﻰﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﻰرﺳﯿﺪ و ﺧﯿﺮ ﻣﻰﺑﯿﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 108‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺣﺮﯾﻢ اﺳﺎﺗﯿﺪ را‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺴﯿﺎر ﺣﻔﻆ ﻣﻰﮐﺮدم؛ ﺳﻌﻰ ﻣﻰﮐﺮدم در ﺣﻀﻮر‬
‫اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺗﮑﯿﻪ ﺑﻪ دﯾﻮار ﻧﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺳﻌﻰ ﻣﻰﮐﺮدم ﭼﻬﺎر زاﻧﻮ ﻧﻨﺸﯿﻨﻢ‪ .‬ﺣﺮف را ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﻮدم‬
‫زﯾﺎد ﺗﮑﺮار ﻧﮑﻨﻢ‪ ،‬ﭼﻮن و ﭼﺮا ﻧﻤﻰﮐﺮدم ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﺳﺒﺐ رﻧﺠﺶ اﺳﺘﺎد ﺑﺸﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻣﻦ‬
‫ﯾﮏ وﻗﺘﻰ‪ ،‬ﻣﺤﻀﺮ ﻫﻤﯿﻦ آﻗﺎى ﻗﻤﺸﻪاى ﺑﻮدم‪ ،‬اﯾﺸﺎن در ﺣﺎﻟﺖ ﭼﻬﺎرزاﻧﻮ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﭘﺎى اﯾﺸﺎن را‪ ،‬ﺑﻮﺳﯿﺪم‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﭼﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮدى؟!‬
‫ﮔﻔﺘﻢ ‪ :‬ﻣﻦ ﻟﯿﺎﻗﺖ ﻧﺪارم ﮐﻪ دﺳﺖ ﺷﻤﺎ را ﺑﺒﻮﺳﻢ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﭘﺎى ﺷﻤﺎ را ﺑﺒﻮﺳﻢ ﺑﺮاى‬
‫ﺑﻨﺪه ﺧﯿﻠﻰ ﻣﺎﯾﻪي ﻣﺒﺎﻫﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮب ! ﭼﺮا ﻣﻦ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﮑﻨﻢ؟‪ ...‬ﯾﮑﻰ از‬
‫ﺳﻌﺎدتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺼﯿﺒﻤﺎن ﮐﺮده‪ ،‬از ﻫﻤﺎن آﻣﻞ‪ ،‬اﺳﺎﺗﯿﺪ ﻣﺎ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫ﭘﺨﺘﮕﻰ در درس و ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺧﯿﻠﻰ ﻣﻬﺮﺑﺎن و دﻟﺴﻮز و ﻣﺮﺑ‪‬ﻰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﻰ آﻗﺎﯾﯽ و‬
‫ﭘﺪرى داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻀﺮ اﺳﺎﺗﯿﺪ ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺷﺮﯾﻒ و ﻋﺰﯾﺰ ﺑﻮد‪ ) «.‬ﻣﺠﻠّﻪي ﺣﻮزه‪(1382:‬‬

‫د( ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬
‫در ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ درﺑﺎرهي ﻫﻮﯾ‪‬ﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﺎ اﺗّﮑﺎي ﺑﻪ ذﺧﺎﯾﺮ ﻋﻠﻤﯽ در ﻻرﯾﺠﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن آﻣﺪ‪ .‬در اﻟﮕﻮي ﻧﻈﺮي ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﯿﺰ ﮔﺎم ﻧﻬﺎﯾﯽ اﻟﮕﻮ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺗﺠﻮﯾﺰ و ﻧﮑﺎﺗﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد؛ در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ دﺳﺘﺎوردﻫﺎ و راﻫﮑﺎرﻫﺎي ﺗﺤﻘّﻖ اﯾﻦ‬
‫ﻏﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮآﯾﻨﺪ ﺑﺤﺚ ﻣﻮرد ﺗﺬﮐّﺮ و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪(1‬ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ اﺳﺘﺎدان و ﺑﺰرﮔﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﻨّﺖ ﺣﺴﻨﻪي آﯾﺎت ﻋﻈﺎم اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﺨﺒﮕﺎن و زﺑﺪﮔﺎن ﻻرﯾﺠﺎن ﺗﻌﻤﯿﻢ ﯾﺎﺑﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﺗﺠﻠﯿﻞ ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﺎم ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ‬
‫اﻗﺪام‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ دﻗﯿﻖ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن در ﺗﺎرﯾﺦ ﻻرﯾﺠﺎن و ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﺷﺨﺼﯿﺖ و‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪109‬‬

‫اﻗﺪاﻣﺎت ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ آﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ آراﻣﮕﺎهﻫﺎ و ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻨﮓ ﻣﺰار ﺑﺮﺧﯽ از درﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬دادهﻫﺎي ﻣﺴﺘﻨﺪ و دﺳﺖ او‪‬ﻟﯽ را ﺑﺮاي ﻫﺮ‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآورد‪ .‬ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ در اﻗﺪاﻣﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻫﻨﺮي‪ ،‬ﻧﺴﻞ ﺟﺪﯾﺪ‬
‫و ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﺴﺘﻨﺪي از ﻣﻘﺒﺮهﻫﺎي ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ و ﻣﻌﺎرﯾﻒ ﻻرﯾﺠﺎن ﺗﻬﯿﻪ و ارآﯾﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ »ﺧﺎﻧﻪي ﺗﺎرﯾﺦ ﻻرﯾﺠﺎن« ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﻮد و ﺗﻤﺎم اﻃّﻼﻋﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪،‬در آن‬
‫ﮔﺮدآوري و ﻧﮕﻬﺪاري ﺷﺪه ﺑﺮاي ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪي ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻌﺮض ﻧﻤﺎﯾﺶ و‬
‫ﺑﺎزدﯾﺪ دﯾﮕﺮان ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺴﺆوﻻن و دﻟﺴﻮزان ﺑﺨﺶ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر و‬
‫درﺧﻮر ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﺨﺶ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ و در ﻫﻤﺎﯾﺸﯽ از آﻧﺎن و ﯾﺎ از‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن آنﻫﺎ ﺗﺠﻠﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﺗﺠﻤ‪‬ﻊ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﺑﺰرﮔﺎن ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺧﻮد ﺳﺮﻣﻨﺸﺄ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت دﯾﮕﺮ ﺧﻮاﻫﺪﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺳﺘﻤﺮار ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ درﺑﺎرهي ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﻬﺎدﯾﻨﻪ و ﻣﺴﺘﻤﺮ‬
‫دارد و ﺑﺮاي ﺗﺤﻘّﻖ اﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺑﻨﯿﺎد و ﻧﻬﺎد وﯾﮋهي »ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ«‬
‫ﺿﺮورت دارد‪.‬‬
 ‫‪ ■ 110‬ﭼﻬﺎر اﺳﺘﺎد و دو آﯾﻪ اﷲ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫‪ -‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﭘﻮر ﻗﻤﯽ‪ -‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم) ‪ (1389‬ﯾﮕﺎﻧﻪ دوران‪ :‬ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ...‬ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺮ رﺳﺎﻧﺶ) ﭼﺎپ دوم(‬
‫‪ -‬ﺑﺮزﮔﺮ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ )اﻟﻒ( )‪ ،(1380‬ﺟﻤﻊ ﭘﺮاﮐﻨﺪه‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻧﺎﺷﺮ‪ :‬ﻣﺆﻟّﻒ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺑﺮزﮔﺮ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ )ب( )‪ ،(1380‬ﻧﯿﻢﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﻪي آﯾﮥاﷲ ﺣﺴﻦ‬
‫ﺣﺴﻦزادهآﻣﻠﯽ‬
‫‪ -‬ﺟﻮاديآﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ )‪ ،(1381‬ﻣﻬﺮ اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ اﺳﺮاء‪.‬‬
‫‪ -‬ﺣﺮّاﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ)‪ (1363‬ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘﻮل‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻤﺪ ﺟﻨّﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪ اﺳﻼﻣﯿ‪‬ﻪ‪.‬‬
‫‪ -‬دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ‪ .‬ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫‪ -‬ﻏﺰّاﻟﯽ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ)‪،(1376‬ﻣﯿﺰان اﻟﻌﻤﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺮوش )ﭼﺎپ دوم(‬
‫‪ -‬ﻏﻔّﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد) ‪ (1386‬ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ رﺳﺎﻧﺶ‬
‫‪ -‬ﮐﺴﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻮراﷲ) ‪ (1363‬ﻣﺪارس ﻧﻈﺎﻣﯿ‪‬ﻪ و ﺗﺄﺛﯿﺮات ﻋﻠﻤﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫ﻣﺆﺳ‪‬ﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ) ﭼﺎپ دوم(‬
‫‪ -‬ﮔﻠﺸﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪-‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ آﯾﺖ ﺣﺴﻦ)‪ ،(1374‬ﺟﺸﻦ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ اﺳﺘﺎد ﺣﺴﻦ‪-‬‬
‫زاده آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ .‬و زﻧﺪﮔﯽ‬
‫‪ -‬ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺻﺎدق ‪-‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم)‪ (1377‬آﻣﻮزﮔﺎر ﺟﺎوﯾﺪ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﺮﺻﺎد و‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﺰﯾﺰي‬

‫‪ -‬ﻣﺠﻠّﻪي ﺣﻮزه) ‪(1382‬آﯾﯿﻨﻪ داران ﺣﻘﯿﻘﺖ ‪-‬ج‪ ،1‬ﻗﻢ‪ ،‬ﺑﻮﺳﺘﺎن ﮐﺘﺎب‬

‫ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪ (1393‬رﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻗﻠﻪ دﻣﺎوﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪:‬‬

‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻮان ﭘﻮﯾﺎ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪111‬‬

‫‪ -‬ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ)‪ (1389‬ﺗﺮﺑﯿﺖ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻮان ﭘﻮﯾﺎ‪،‬‬

‫‪ -‬ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ) ‪ (1392‬ﻣﻘﺎﻟﻪي ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻣﯿﺎن اﺳﺘﺎدان و ﺷﺎﮔﺮدان‬

‫ﺿﻤﯿﻤﻪي ﮐﺘﺎب روش ارزﯾﺎﺑﯽ ﻧﻈﺮ و ﻋﻤﻞ ﻣﺘﻔﮑّﺮان ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ :‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻮردي ﺗﻌﺎرض‬
‫آرا درﺑﺎرهي دﮐﺘﺮ ﺣﻤﯿﺪ ﻋﻨﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻮان ﭘﻮﯾﺎ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﺎﯾﺖ وﯾﮑﯽﭘﺪﯾﺎ‪ ،‬داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ آزاد‬
‫ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻫﺎ‬
‫‪ -‬ﻏﺮوي‪ ،‬ﺟﻼل اﻟﺪ‪‬ﯾﻦ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪1386 ،‬‬
‫‪ -‬ﮐﯿﺎﺳﺎﻻر‪ ،‬ﻋﺒﺎﺳﻌﻠﯽ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪1386 ،‬‬
‫‪ -‬ﮐﯿﻮان‪ ،‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪1386 ،‬‬
‫‪ -‬ﻧﺠﻔﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ‪92 ،‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫‪19‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‬

‫ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﺎوﯾﻦ زﯾﺮ ﺳﺎﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻟﻒ( ﻧﮑـﺎﺗﯽ ﭘـﯿﺶ از ﻣﻘﺪﻣـﻪ؛‬
‫ب( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﺎپ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ج( ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮي‬
‫اﻟﻒ( ﻧﮑﺎﺗﯽ ﭘﯿﺶ از ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر و ﻣﻠﺘﻘﻄﺎت اﻟﺜﻤﺮ«‪ ،‬اﺛﺮ »ﻣﯿﺮ ﻋﻠﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺣـﺎﺋﺮي« )ﻣﺘﻮﻟـﺪ‬
‫ﺳﺎل ‪1270‬ق در ﮐﺮﺑﻼ و از ﺷـﺎﮔﺮدان ﻣﯿـﺮزاي ﺷـﯿﺮازي‪ ،‬ﻣﺘـﻮﻓﯽ ﺑـﻪ ﺳـﺎل ‪ 1353‬در‬

‫‪19‬‬
‫دﮐﺘﺮي ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪113‬‬

‫ﺗﻬﺮان و ﻗﺒﺮش در اﻣﺎﻣﺰاده ﻋﺒﺪاﷲ ﺷﻬﺮ ري(‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ)ﮐﻪ در »اﻟﺬرﯾﻌـﻪ«‪ ،‬ﺳـﻬﻮا‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮔﺮدﯾﺪه( ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮِ ﺗـﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻـﺮ اﯾـﺮان اﺳـﺖ ﮐـﻪ از‬
‫ﺳﻮي ﻣﻔﺴﺮي ﺷﯿﻌﯽ ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش در آﻣﺪه و ﻣﺤﺘﻮاﯾﺶ ﻫﻤـﻪي آﯾـﺎت ﻗـﺮآن ﻣﺠﯿـﺪ از‬
‫اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ را در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﺘﻦ اﯾـﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐـﻪ ﻫـﻢ اﮐﻨـﻮن از ﻃﺮﯾـﻖ ﻧـﺮم اﻓـﺰار‬
‫»ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﻔﺎﺳﯿﺮ« ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻗﺎﺑﻞ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر‬
‫در ﻃــﯽ ﺳــﺎلﻫــﺎي ‪ 1381 - 1377‬ﻫﺠــﺮي ﻗﻤــﺮي در ‪ 12‬ﺟﻠــﺪ در ﺗﻬــﺮان ﺗﻮﺳــﻂ‬
‫داراﻟﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪه و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي آن ﻧﺎﯾﺎب ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻪ ﯾﺎدﮔﺎر درس ﻗﺮآﻧﯽ آﯾﺖاﷲ ﺣﺎﺋﺮي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ از رﺣﻠـﺖ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺗﻮﺳﻂ ارادﺗﻤﻨﺪ وي ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺤﺴﻨﯿﺎن ﺑﻪ ﭼـﺎپ رﺳـﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺣﺪود ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﻢ ﻗﺮن از ﭼـﺎپ اول اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب‪،‬‬
‫ﻧﻮهي دﺧﺘـﺮي ﻣﻔﺴﺮ)ﺳـﯿﺪ ﻣﺤﻤـﺪ وﺣﯿـﺪ ﺣـﺎﯾﺮي ﻃﺒﺴـﯽ( ﺗﻮﻓﯿـﻖ ﯾﺎﻓﺘـﻪ ﺗـﺎ ﺑـﺎ اﻧﺠـﺎم‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﺑﺮ روي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ) ،‬اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﺼﺎدر و ﻣﻨﺎﺑﻊ آﯾـﺎت و رواﯾـﺎت آن( و ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﺤﻘﻖ ﺗﻮاﻧﺎ ﺣﺠﺖ اﻻﺳﻼم واﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ ﺣﺎج »ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ« و‬
‫ﻫﻤﺖ ﻣﺆﺳﺴﻪ داراﻟﮑﺘﺎب اﻻﺳﻼﻣﯽ ﻗﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺠـﺪداً ﭼـﺎپ و ﺑـﻪ زﯾـﻮر ﻃﺒـﻊ‬
‫آراﺳﺘﻪ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﯾﺎد ﺷﺪه ﻧﮑﺎت ارزﺷﻤﻨﺪي را در ﺑﺎره ﻣﻔﺴﺮ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﮑﺎت دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮ اﺛﺮ ﻻزم ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻨﺮو ﻗﺒﻞ از‬
‫ارآﯾﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ از اﺳﺘﺎد ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻧﮑﺎت ﻣﻘـﺪﻣﺎﺗﯽ در اﺑﺘـﺪا‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و ﺗﺎﻣﻞ ﻗﺮار ﻣﯿﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 114‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫‪ (1‬ﻧﺎمﻫﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﻣﻔﺴـﺮ‪ :‬در ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠـﻒ از ﻣﻔﺴـﺮِ ﻣﻘﺘﻨﯿـﺎت اﻟـﺪرر‪ ،‬ﺗﺤـﺖ‬
‫ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﺳﺖ ﮐﻢ ‪ 8‬ﻧﺎم از ‪ 8‬ﻣﻨﺒﻊ زﯾﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ در ﺟﺪول زﯾﺮ آﻣﺪهاﻧﺪ‪:‬‬

‫ﻧﺎمﻫﺎي ﻣﻔﺴﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‬
‫ﻣﻨﺒﻊ‬ ‫ﻧﺎم ﻣﻔﺴﺮ‬
‫ﺑﻬﺎء اﻟﺪﯾﻦ ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﯽ در ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺟﺪﯾﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﯿﺮ ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﻬﺸﺘﯽ‬ ‫‪1‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿـﺎت اﻟـﺪرر‪ -‬اﻟﻤﺠﻠـﺪ اﻻول‪ ،‬ﻗـﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴـﻪ دار‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻣﯿﺮﻋﻠﯽ ﺣﺎﺋﺮي ﻃﻬﺮاﻧﯽ‬ ‫‪2‬‬
‫اﻟﮑﺘﺎب اﺳﻼﻣﯽ‪ :‬ﭼﺎپ ﺟﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳـﯿﺪ ﻋﻠــﻰ ﺑــﻦ ﺣﺴــﯿﻦ ﺑــﻦ ﯾــﻮﻧﺲ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴــﯿﻦ ﺷــﻬﯿﺪي ﺻــﺎﻟﺤﯽ‪ ،‬ﮐﺘــﺎب ﺗﻔﺴــﯿﺮ و ﺗﻔﺎﺳــﯿﺮ ﺷــﯿﻌﻪ‬ ‫‪3‬‬
‫ﺟﻠــﺪ ‪ 1:‬ﻧﺎﺷــﺮ‪:‬ﺣــﺪﯾﺚ اﻣــﺮوز‪ .‬و ﻋﻘﯿﻘــﯽ ﺑﺨﺸﺎﯾﺸــﯽ‪ :‬ﻃﺒﻘــﺎت‬ ‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﻰ ﺣﺎﺋﺮى‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮات ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ص‪.316‬‬
‫روزﻧﺎﻣﻪ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‪ 1392/5/16 :‬ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﺟـﻮاﻫﺮي ﻧﻔـﯿﺲ‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ ﻣﻔﺴﺮ ﺣﺎﺋﺮي ﻃﻬﺮاﻧﯽ‬ ‫‪4‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر«‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮ ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻔﺴﺮ اﺑـﻦ اﻟﺤﺴـﯿﻦ آﻗﺎ ﺑﺰرگ اﻟﻄﻬﺮاﻧﯽ ‪ ،‬اﻟﺬرﯾﻌﮥ إﻟﻰ ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ اﻟﺸﯿﻌﻪ‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ اﻟﻼرﯾﺠﺎﻧﻰ‬
‫ﻋﻠﯽ اﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺣﺎﺋﺮي ﻻرﯾﺠـﺎﻧﯽ ﻣﺪاﺣﯽ‪ ،‬اﺧﺘﺮان ﺟﺎوﯾﺪ‪ :‬ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ‬ ‫‪6‬‬
‫آﻣﻠﯽ‬
‫ﺳــﯿﺪ ﻋﻠــﻰ ﺑــﻦ ﺣﺴــﯿﻦ ﻣﻮﺳــﻮى ﻫـﺰار‪ ،‬ﻋﻠـﯽ رﺿــﺎ)‪ (1382‬داﻧﺸـﻤﻨﺪان و ﻣﺸــﺎﻫﯿﺮ ﺣـﺮم ﺣﻀــﺮت‬ ‫‪7‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻢ ﺣﺴﻨﯽ و ﺷﻬﺮ ري‪-‬ج‪ ،1‬ﻗﻢ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ دار‬ ‫ﺣﺎﯾﺮى ﺗﻬﺮاﻧﻰ ﺑﻬﺸﺘﻰ‬
‫اﻟﺤﺪﯾﺚ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ اﻟﻤﻮﺳﻮي اﻟﻄﻬﺮاﻧﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﻔﺴﺮ از ﺧﻮد در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‬ ‫‪8‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪115‬‬

‫‪ (2‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺷﺨﺼـﯿﺘﯽ ﻣﻔﺴـﺮ‪ :‬در ﺑـﺎره ﺷﺨﺼـﯿﺖ آﯾـﺖاﷲ ﺣـﺎﺋﺮي ﻻرﯾﺠـﺎﻧﯽ‬

‫دادهﻫﺎ ﻣﺤﺪود و ﻣﺘﻔﺮﻗﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺸﺨﺼﺎت اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮏ‪ :‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و درﺳﺖ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﻌـﺮِف ﺑﺎﯾـﺪ اوﺿـﺢ و اﺟﻠـﯽ از ﻣﻌـﺮَف‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻻزم اﺳﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه و وﺟﻮد از ﻃﺮﯾـﻖ واﺳـﻄﻪﻫـﺎي ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪهﺗﺮ ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮد‪ .‬درﺳﺖ اﺳـﺖ ﮐـﻪ از ﺷﺨﺼـﯿﺖ آﯾـﺖ اﷲ ﺣـﺎﺋﺮي ﻻرﯾﺠـﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮐﺎﻓﯽ و واﻓﯽ ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﺣﻖ اﺳﺘﺎدي‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫ﻣﺮادي و ﻣﺮﺷﺪي ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸـﻬﻮر در ﮔﻔﺘﻤـﺎن اﺧﻼﻗـﯽ و ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﻪ ﺟﻼﻟﺖ ﺷﺎﻧﺸﺎن ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ اﻓـﺮاد آﻗـﺎ‬
‫»ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ زاﻫـﺪ« و آﯾـﺖ اﷲ »ﻋﺒـﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺣـﻖ ﺷـﻨﺎس« ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪).‬ﺟﻌﻔﺮي‪:‬‬
‫‪20‬‬
‫‪(1382‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان آﯾﺖ اﷲ »ﺣﻖ ﺷﻨﺎس« ) ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﺣﺴﻦ ﺧﺪاوردﯾﺎن( ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬
‫آﯾﺖ اﷲ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮهاي ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﯾﺪ ﻣﺪﻋﺎي ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪:‬‬
‫اوﻟﯿﻦ ﻣﻌﻠﻢ اﺧﻼق و اﺳﺘﺎد ﻣﻌﻨﻮي آﻗﺎي ﺣﻖ ﺷﻨﺎس‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ زاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﺎد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ » :‬ﻗﻠﺒﻢ در ﯾﮏ ﺣﺠـﺎبﻫـﺎﯾﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﯾﺸﺎت و دﺳﺘﻮرات ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ «.‬ﻗﺮار ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺧﺪﻣﺖ ﺣﺎج‬

‫‪ ( 20‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ زاﻫﺪ )ره (‪ ،‬ﺗﺎﻟﯿﻒ ﺣﻤﯿﺪ رﺿﺎ ﺟﻌﻔﺮى‪ ،‬از روي »ﻧﺮم اﻓﺰار«) ﻣﮑﺘﺒﻪ اﻟﺸﺎﻣﻠﻪ(‬
‫ﻣﻮرد ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ﭼﺎﭘﯽ آن در اﯾﻦ اﺛﺮ ﺑﺎزﺗﺎب ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺮاي راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ اﺟﻤﺎﻟﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫اﺳﺘﺎدي ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر ﺑﺮ ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ زاﻫﺪ در ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﺎت اﺑﺘﺪاﯾﯽ ﮐﺘﺎب و اﺳﺘﺎدﯾﺸﺎن ﺑﺮ آﯾﻪ اﷲ ﺣﻖ ﺷﻨﺎس‬
‫درﺳﺖ در ﺻﻔﺤﺎت ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﮐﺘﺎب ﯾﺎد ﺷﺪه آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ زاﻫﺪ‪ ،‬ﮔﺮ ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﺳﻮاد و‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ اﻣﺜﺎل آﯾﻪ اﷲ ﺣﺎﺋﺮي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽ رﺳﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﺟﻬﺖ ﻃﯽ ﻣﺮاﺗﺐ ﺳﻠﻮك از اوﺗﺎد و ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام‬
‫اﺳﺘﺎدش و ﻫﻢ ﻧﺸﯿﻦ ﺑﺎ او ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫‪ ■ 116‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﻣﯿﺮ ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ آﻗﺎ؛ ﻣﻔﺴﺮ ﺗﻬﺮاﻧﯽ) ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ( ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬اوﻟﯿﻦ ﺻﺤﻨﻪي ﺟﺎﻟﺒﯽ ﮐـﻪ در آن‬
‫ﻣﺠﻠﺲ اﺗﻔﺎق ﻣﯽ اﻓﺘﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﻗﺎ ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ و آﻗﺎي ﻣﻔﺴـﺮ ﺑـﻮد‪ .‬آن روز‬
‫آﻗﺎي ﻣﻔﺴﺮ ﻣﻘﺪاري ﻣﯿﻮه آورد و ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻌﺎرف ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم آﻗﺎ ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺣﺴـﯿﻦ‬
‫ﮐﻪ در زﻫﺪ و ﭘﺮﻫﯿﺰ از اﺿﺎﻓﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺘﮕﯿﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﭼﯿﺰي ﺑﺨـﻮرد‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﺟﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ آن روز آﻗﺎي ﻣﻔﺴﺮ ﮐﻤﯽ ﺑﺎ ﻋﺘﺎب ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺑـﺮ ﺧـﻮردن ﮐﺮدﻧـﺪ و‬
‫آﻗﺎ ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮده و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮردن ﮐﻤﯽ ﻣﯿﻮه ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻣﻘﺪاري ﺻﺤﺒﺖ و ﺣﺎل و اﺣﻮال ﭘﺮﺳﯽ اﺑﺘﺪاﯾﯽ‪ ،‬آﻗﺎ ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﺑـﻪ‬
‫آﻗﺎي ﻣﻔﺴﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻗﺎ ﺟﺎن! اﯾﻦ آﻗﺎ ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﻣﺎ اﻇﻬﺎر ﻣﯽدارد ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﺳﺘﺎدي دارد‬
‫ﮐﻪ ﺣﺠﺎب ﻗﻠﺒﯿﺶ را ﺑﺮ ﻃﺮف ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﺮﺣﻮم آﻗﺎي ﻣﻔﺴﺮ ﻟﺒﺨﻨﺪ زﻧﺎن ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺤﺴﯿﻦ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻓﺮﻣـﻮد‪ :‬ﺑـﻪ ﺑـﻪ! ﺑـﻪ ﺑـﻪ!‬
‫اﺣﺴﻨﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن اﮔﺮ دوﺳﺖ دارﻧﺪ در اﯾﻦ ﺟﻠﺴﺎت ﺗﺸﺮﯾﻒ ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬ﻣـﺎ از اﺣﺎدﯾـﺚ و‬
‫ﺑﯿﺎﻧﺎت اﻫﻞ ﺑﯿـﺖ ﻋﺼـﻤﺖ و ﻃﻬـﺎرت ﺑـﺮاي اﯾﺸـﺎن ﻧﻘـﻞ ﻣـﯽﮐﻨـﯿﻢ ﺗـﺎ اﻧﺸـﺎء اﷲ اﯾـﻦ‬
‫ﺣﺠﺎبﻫﺎ ﮐﻢ ﮐﻢ از روي ﻗﻠﺒﺸﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺎ ﺣـﺎج آﻗـﺎي ﺣـﻖ ﺷـﻨﺎس‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬و ﺑﻪ واﻗﻊ‪ ،‬درﺳﺖ ﻫﻤـﺎن ﻃـﻮر ﺑـﻮد ﮐـﻪ آﻗـﺎي ﻣﻔﺴـﺮ ادﻋـﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪) .‬ﺳﯿﻒ اﻟﻠﻬﯽ‪ ،1390 :‬ص‪(184‬‬
‫ﺑﺪ ﻧﯿﺴﺖ درﺑﺎره راﺑﻄﻪ آﯾﺖ اﷲ ﺣﻖ ﺷﻨﺎس ﺑﺎ اﺳـﺘﺎدش ﺑـﻪ ﻧﮑـﺎت ﺑﯿﺸـﺘﺮي اﺷـﺎره‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان و ﻣﺮﯾﺪان ﻣﻔﺴﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪» ،‬آﯾﺖ اﷲ ﺣﻖ ﺷﻨﺎس« ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ در دﻫﻪﻫﺎي اﺧﯿﺮ در ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﺷـﺎﺧﺺ اﺧـﻼق و‬
‫ﻋﺮﻓﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮده و وﺟﻮد ﺧﺎﻟﯽ اﯾﺸﺎن ﻃﯽ ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ و ﭘﺲ از رﺣﻠﺘﺸﺎن‪،‬‬
‫در ﺗﻬﺮان ﺑﺮاي اﺧﻼق ﺟﻮﯾﺎن ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪117‬‬

‫در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺣﺠﻪ اﻻﺳﻼم و اﻟﻤﺴـﻠﻤﯿﻦ آﻗـﺎي »ﻋﺒـﺎس ﻗـﺎﺋﻢ ﻣﻘـﺎﻣﯽ«در ﺳﺎﯾﺘﺸـﺎن‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﭘﺲ از ﻣﺪ‪‬ﺗﯽ ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي ﻣﻌﻨﻮي از آﻗﺎ ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴـﯿﻦ زاﻫـﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮد را در آﺳﺘﺎن آن ﻣﺮد اﻟﻬﯽ ﺳﯿﺮاب ﯾﺎﻓﺖ و در ﺟﺴﺘﺠﻮي اﺳﺘﺎدي دﯾﮕـﺮ ﺑﺮآﻣـﺪ‪.‬‬
‫ازﻫﻤﺎن آﻏﺎز در رؤﯾﺎﯾﯽ ﺻﺎدﻗﻪ‪ ،‬اﺳﺘﺎد آﯾﻨﺪهاش را ﺑﻪ او ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و وي ﻫﺮﺟـﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽرﻓﺖ ﻧﺸﺎن از ﻫﻤﺎن ﺷـﺨﺺ ﻣـﯽﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﭘـﺲ از ﻣـﺪ‪‬تﻫـﺎ ﺗـﻼش و‬
‫ﮐﻨﮑﺎش‪ ،‬ﮔﻤﺸﺪه ﺧﻮد را ﻧﺰد ﻋﺎرﻓﯽ ﮐﺎﻣﻞ و اﺳﺘﺎدي ﮐﺎرآزﻣﻮده ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﺣﻮم آﯾﺖ‬
‫اﷲ ﺳﯿﺪﻋﻠﯽ ﺣﺎﯾﺮي )ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ آﺳﯿﺪﻋﻠﯽ ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ( ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬دﻗﯿﻘـﺎَ ﻫﻤـﺎن ﮐﺴـﯽ ﮐـﻪ در‬
‫رؤﯾﺎ دﯾﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺬاﮐﺮهاي ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آن دو اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺘﺎد ﺧﺒﯿﺮ راز و‬
‫ﻧﯿﺎز »ﻋﺒـﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺟـﻮان« را ﺷـﻨﺎﺧﺖ و او را ﺑـﻪ ﺷـﺎﮔﺮدي ﺧـﺎص‪ ‬ﺧـﻮد ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ و‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮد ﮐﻪ » ﻣﻦ ﺧﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻬﺪهدار ﮐـﺎر ﺗـﻮ ﺷـﻮم‪ «.‬و ﺑـﺪﯾﻦ ﺳـﺎن آﺳـﯿﺪ ﻋﻠـﯽ‬
‫ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ‪ ،‬ﺧﻮد ﺷﺨﺼﺎً ﺗﺮﺑﯿﺖ او را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ وﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ رؤﯾﺎي ﺧـﻮﯾﺶ‬
‫را ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺧﻮد را در ﺳﺮ ﭼﺸﻤﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ او ﺳﯿﺮاب ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ وي دﺳـﺖ‬
‫‪21‬‬
‫ارادت ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫آﯾﺖ اﷲ ﺣﻖ ﺷﻨﺎس ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺳﺘﺎدش )ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر( ﺗﻮﺟﻬﯽ وﯾﮋه داﺷﺖ‪.‬‬
‫آﯾﺖ اﷲ ﺣﻖﺷﻨﺎس ﻧﯿﺰ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗـﺮآن اﻫﺘﻤـﺎم ﺟـﺪ‪‬ي داﺷـﺖ و‬
‫ﺑﺎرﻫﺎ از ﻣﻬﺠﻮرﯾﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺣﺘّﯽ ﻣﯿﺎن روﺣﺎﻧﯿﺎن و ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑـﻪ ﺷـﺪ‪‬ت اﻇﻬـﺎر‬
‫ﺗﺄﺳﻒ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬وي ﻗﺮاﺋﺖ روزاﻧﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ‪ 50‬آﯾﺖ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ و ‪ 5‬آﯾﺖ ﻫﻤﺮاه‬

‫‪ ( 21‬رواﯾﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻄﻠﺐ را از اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺟﺎودان از ﻣﻌﻠﻤﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ اﺧﻼق در ﺗﻬﺮان را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ در‪) :‬ﺳﯿﻒ‬
‫اﻟﻠﻬﯽ‪ ،1390 :‬ﺻﺺ‪(.32- 3‬‬
 ‫‪ ■ 118‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﺑﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ آن را از ﻟﻮازم ﺳـﻠﻮك ﻣﻌﻨـﻮي ﻣـﯽداﻧﺴـﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾـﺎ ﺟﻠﺴـﺎت ﻋﻤـﻮﻣﯽ درس‬
‫اﺧﻼق اﯾﺸﺎن در ﺷﺐﻫﺎي دوﺷﻨﺒﻪ ﻧﯿﺰ ﮐـﻪ ﻣﺸـﺤﻮن از آﯾـﺎت ﻗـﺮآن و رواﯾـﺎت اﻫـﻞ‬
‫ﺑﯿﺖ)ع( ﺑﻮد‪ ،‬در اداﻣﻪ ﺳﻨّﺖ درسﻫﺎي ﺷﺐﻫﺎي دوﺷﻨﺒﻪ اﺳﺘﺎد ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪http://ghaemmaghami.halghe.ir/1392/12/08‬‬
‫و ﻧﯿﺰ اﯾﺸﺎن در اداﻣﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻋﺎرف ﺑﺰرگ ﻣﻼﺣﺴﯿﻨﻘﻠﯽ ﻫﻤﺪاﻧﯽ )ﯾﮑـﯽ از اﺳـﺎﺗﯿﺪ آﺳـﯿﺪﻋﻠﯽ ﺣـﺎﺋﺮي ﻣﻔﺴـﺮ(‪،‬‬
‫ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﺴﯿﺎري داﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام ﺧﻮد ﻋﺎرﻓﯽ ﮐﺎﻣﻞ و اﺳﺘﺎدي ﺗﻤﺎم ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﯿـﺮ‬
‫»ﻣﯿﺮزا ﺟﻮاد ﻣﻠﮑﯽ ﺗﺒﺮﯾﺰي«‪ 22‬و ‪ . ...‬اﻣ‪‬ﺎ آﯾﺖ اﷲ ﺣﻖﺷﻨﺎس ﺑﺎ آنﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺳـﻨّﯽ‪ ،‬در‬
‫رﺗﺒﻪ ﻣﺘﺄﺧﺮ از اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ ‪ ،‬از اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑـﺎ ﯾـﮏ‬
‫واﺳﻄﻪ ﺑﻪ ﻣﻼﺣﺴﯿﻨﻘﻠﯽ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬آﻗﺎ ﺳﯿﺪﻋﻠﯽ ﺣﺎﺋﺮي )ﻣﻔﺴ‪‬ﺮ(‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻘﺶ اﺻـﻠﯽ را در‬
‫ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺘﺎد ﺣﻖﺷﻨﺎس داﺷﺖ‪ ،‬از دوﺳـﺘﺎن و ﻫـﻢ ﻃﺒﻘـﻪﻫـﺎي‬
‫آﯾﺖ اﷲ ﺳﯿﺪ اﺣﻤـﺪ ﺣـﺎﯾﺮي ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﮔﻮﯾـﺎ ﺑـﺎ ﻫـﻢ‪ ،‬در درس ﻣﺮﺣـﻮم آﺧﻮﻧـﺪ ﻣـﻼ‬
‫ﺣﺴﯿﻨﻘﻠﯽ ﻫﻤﺪاﻧﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻗﺎ ﺳﯿﺪ ﻋﻠـﯽ ﺣـﺎﯾﺮي ﺑـﻪ ﺗﻌﺒﯿـﺮ اﺳـﺘﺎد‪» ،‬داﺋـﻢ‬
‫اﻟﻤﺮاﻗﺒﮥ« ﺑﻮد و روﺣﯽ ﺑ‪‬ﺲ ﻟﻄﯿﻒ و ﺣﺴ‪‬ﺎس داﺷﺖ و ﻫﻤـﻮاره ﯾـﺎدآور ﻣـﯽﺷـﺪ ﮐـﻪ‪:‬‬
‫»ﺳﺎﻟﮏ در ﻋﯿﻦ ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﮐﺸﯿﮏ ﻧﻔﺲ )ﺗﻌﺒﯿﺮي ﮐﻪ ﮔﻬﮕﺎه ﺑ‪‬ﺪ‪‬ل از »ﻣﺮاﻗﺒﻪ« ﺑـﻪ ﮐـﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﺮد( ﺑﺎز در ﭘﺎﯾﺎن روز ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ دﻟﯿـﻞ اﻧﺠـﺎم ﭘـﺎرهاي ﻣﺒﺎﺣـﺎت‪ ،‬ﭘـﺮدهاي‬
‫ﻧﺎزك ﻗﻠﺐ او را در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻟﺬا ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و اﻧﺎﺑﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫‪/ http://ghaemmaghami.halghe.ir/1392/12/08‬‬

‫‪ ( 22‬در ﻋﻈﻤﺖ ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻨﻘﻠﯽ ﻫﻤﺪاﻧﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺲ ﮐﻪ ﺷﺎﮔﺮداﻧﯽ ﭼﻮن ﻣﯿﺰا ﺟﻮاد ﻣﻠﮑﯽ) اﺳﺘﺎد اﺧﻼق اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ( و ﺳﯿﺪ‬
‫ﺟﻤﺎلاﻟﺪﯾﻦ اﺳﺪآﺑﺎدي )ﺳﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺟﻨﺒﺎن ﻧﻬﻀﺖﻫﺎي اﺧﯿﺮ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان( و‪ ...‬را دارد‪ .‬از اﯾﻦ ﻫﻤﺪرس و ﺑﺤﺜﺎن ﻣﯿﺮ‬
‫ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺎﺋﺮي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﻼﻟﺖ ﺷﺎن او ﻧﯿﺰ ﭘﯽ ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪119‬‬

‫دو‪ :‬ﯾﮑﯽ از اﺷﮑﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﯿﻌﯿﺎن وارد ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ آن اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺑﻪ ﻗﺮآن ﮐﻢ ﺗﻮﺟﻬﯿﺪ‪ .‬از دردﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼت آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن در‬
‫ﺣــﻮزهﻫــﺎي ﺷــﯿﻌﯽ در ﺣــﺪ ﻻزم و ﺣﺘــﯽ در ﺣــﺪ ﻓﻘــﻪ و اﺻــﻮل ﻣــﻮرد ﺗﻮﺟــﻪ ﻗــﺮار‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﻣﺤﺪودي از ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﯿﻌﯽ ﺑﺎ دﻗﺖﻫﺎي ﺧﺎص و ﺑﺎ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫درﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ ﻗﺮآن و ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﻋﻠـﻮم ﻗـﺮآن ﺑﻬـﺎ داده و ﺑﺨـﺶ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗـﻮﺟﻬﯽ از‬
‫ﻋﻤﺮﺷﺎن را ﺑﻪآن اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧﺪ‪ .‬در زﻣﺮه اﯾﻦ اﻓﺮاد و از ﺷﺨﺼـﯿﺖﻫـﺎي ﭘـﯿﺶ از‬
‫اﻧﻘﻼب ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﺷﯿﻌﯽ »ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ«‪ ،‬ﺻـﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴـﯿﺮ »اﻟﻤﯿـﺰان«‬
‫اﺷﺎره داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﻀﻞ اﻟﻬﯽ راه اﯾﺸﺎن از ﺳﻮي ﺷﺎﮔﺮد ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺣﻀﺮﺗﺸـﺎن‪ ،‬آﯾـﺖ‬
‫اﷲ »ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ« ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب اﺳـﻼﻣﯽ ﺗـﺎ زﻣـﺎن ﺣﺎﺿـﺮ اداﻣـﻪ ﯾﺎﻓﺘـﻪ و از ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت آن ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ »ﺗﺴﻨﯿﻢ« اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺎره ﻣﻬﺠﻮرﯾﺖ ﻗﺮآن و ﮐﺎر ﺗﻔﺴﯿﺮي ﻧﻘﻞ ﻗﻮل زﯾﺮ از اﺳﺘﺎد ﻣﻄﻬـﺮي ﺑـﻪ اﻧـﺪازه‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﮔﻮﯾﺎﺳﺖ‪» :‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﻠﻰ وﻗﺖﻫﺎ اﻓﺮادى وﻗﺘـﻰ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﻰﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺎرى اﻧﺠـﺎم دﻫﻨـﺪ ﮐـﻪ آن ﮐـﺎر ﺧـﺪﻣﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬اﮔـﺮ از ﻣﺴـﯿﺮ ﻋﻤـﻮﻣﻰ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎى ﺣﻮزهﻫﺎى ﻋﻠﻤﯿﻪ ﺧﺎرج ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺴﺎوى اﺳﺖ ﺑﺎ ﺧﺮد ﺷﺪن و ازﺑﯿﻦ رﻓـﺘﻦ‬
‫آنﻫﺎ و اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻫﺴﺖ‪ .‬در ﺣﻮزهﻫﺎى ﻋﻠﻤﯿﻪ اﮔﺮﮐﺴﻰ در رﺷـﺘﻪ ﻓﻘـﻪ‬
‫و اﺻﻮل ﮐﺎر ﮐﻨﺪ و اﺳﺘﻌﺪاد زﯾﺎدى داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺎﻟﯿﻪاى ﻣﻰ رﺳﺪ و ﻣـﺮدم‬
‫ﻫﻢ از او ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﺗﺠﻠﯿﻞ ﻣﻰ ﮐﻨﻨﺪ ‪ . ...‬اﯾﺸﺎن) ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ( اﺣﺴﺎس ﮐﺮد ﮐـﻪ ﻣـﺎ‬
‫از ﻧﻈﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﯿﻠﻰ ﺟﺎى ﺧﺎﻟﻰ دارﯾﻢ و در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ اﺣﺘﯿﺎج دارﯾﻢ‪ .‬وﻟﻰ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﯾـﮏ‬
‫ﻋﻠﻤﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﻰ ﭼﻬـﻞ ﺳـﺎل ﻫـﻢ روى آن ﮐـﺎر ﮐﻨـﺪ ﻫـﯿﭻ وﻗـﺖ اﺟﺘﻤـﺎع‬
 ‫‪ ■ 120‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻗﺪرى ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم زﺣﻤﺖ ﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫اﻟﻤﯿﺰان را در ﺑﯿﺴﺖ ﺟﻠﺪ ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺣﻀﺮت آﻗﺎى ﺧﻮﯾﻰ ﮐﻪ اﻻن ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣـﺪﺗﻰ در ﻧﺠـﻒ درس‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﺮوع ﮐﺮدﻧﺪ و ﯾﮏ ﺟﻠـﺪش ﻫـﻢ از ﭼـﺎپ ﺑﯿـﺮون آﻣـﺪه ﺑـﻪ ﻧـﺎم »اﻟﺒﯿـﺎن« ﮐـﻪ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪاى اﺳﺖ‪.‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﺪ اﯾﻦ ﻣﺮد ﭼﻘﺪر در اﯾﻦ ﮐﺎر اﺳـﺘﻌﺪاد دارد‪ ،‬و‬
‫اى ﮐﺎش اداﻣﻪ ﻣﻰدادﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻰ اداﻣﻪ ﻧﺪادﻧﺪ‪ .‬درﯾـﮏ ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻰ ﮔﻔﺘـﻪام ﮐـﻪ ﯾﮑـﻰ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎى ﺗﻬﺮان وﻗﺘﻰ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬دﯾﮕﺮ ﻧﻤـﻰﺗـﻮاﻧﻢ‪ ،‬دارم از‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﻰ روم‪ .‬ﻃﻠﺒﻪﻫﺎى ﻓﺎﺿﻠﻰ ﮐﻪ ﺗﺎدﯾﺮوز ﺑﻪ درس ﻣﻦ ﻣﻰآﻣﺪﻧﺪ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﻰآﯾﻨـﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﺸﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﭘﺲ آﻗﺎى ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﻰ ﭼﻄﻮر در ﻗﻢ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮدﻧﺪ؟ اﯾﺸﺎن ﭘﺎﺳﺦ‬
‫داده ﺑﻮد‪ :‬اﯾﺸﺎن ﺗﻀﺤﯿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﻰ ﺧﻮدﺷﺎن را ﻗﺮﺑﺎﻧﻰ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ )«.‬ﻣﻄﻬـﺮي‪،1368 :‬‬
‫ﺻﺺ‪(9-11‬‬
‫از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺪان ﺑﺎ درﮐﯽ درﺳـﺖ‪ ،‬ﺗﺎﮐﯿـﺪ ﺑـﺮ ﻧﮕـﺎه ﻗﺮآﻧـﯽ را در ﻣﯿـﺎن‬
‫ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺿﺮوري ﺗﺸﺨﯿﺺ دادﻧﺪ‪ ،‬آﯾﺖ اﷲ ﺣـﺎﺋﺮي ﻻرﯾﺠـﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﯾﺎد ﺷﺪه )ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ و آﯾﺖ اﷲ ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ(‪» ،‬ﻓﻀـﻞ ﺗﻘـﺪم« دارﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﯾﺸﺎن در ﺣﺪود ﯾﮏ ﻗـﺮن ﭘـﯿﺶ) ﺳـﺎل ‪ 1337‬ق اﯾـﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺑـﻪ اﺗﻤـﺎم رﺳـﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ (.‬و ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ در ﺳﺎل ‪ 1312‬ق ) ‪ 12‬ﺳـﺎل ﭘـﯿﺶ از ﻣﺸـﺮوﻃﻪ( از‬
‫ﺳﺎﻣﺮا ﺑﻪ اﯾﺮان و ﺗﻬﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ و در ﺣﺎﻟﯽﮐـﻪ ﺣـﻮزه‬
‫ﻋﻠﻤﯿﻪ ﻗﻢ ﻫﻨﻮز اﻗﺘﺪار ﺧﻮد را ﺑﺎز ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺗﻬﺮان اﻫﻤﯿـﺖ ﭘـﺮداﺧﺘﻦ ﺑـﻪ ﻗـﺮآن را‬
‫ﺗﺸﺨﯿﺺ داده و ﺑﺤﺚ ﺗﻔﺴﯿﺮ را ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ از ﺟﻤﻠـﻪ ﻣﺤﺼـﻮﻻت آن ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر اﺳﺖ‪ .‬ﺿﻤﻨﺎ آﯾﺖ اﷲ ﺣﺎﺋﺮي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ داراى ﺗﻔﺴﯿﺮ دﯾﮕﺮى ﺑﻪ زﺑـﺎن‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪121‬‬

‫ﻓﺎرﺳﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاى ﺷﺎﮔﺮدان ﺧﻮد در ﺗﻬﺮان در ﻣﺠﻤﻌﯽ )ﻣﺠﻤﻊ ﻃﺎﻟﺒـﺎن ﻗـﺮآن( و‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻔﺘﮕﯽ در دوﺷﻨﺒﻪﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و اﮐﻨﻮن ﻣﺨﻄﻮط ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻪ‪ :‬از وﯾﮋﮔﯽ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ آﯾﺖ اﷲ ﺣﺎﺋﺮي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ آن ﺑﻮده ﮐﻪ ﻣﺸﯽاي ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫را در ﺷﯿﻮه ﺗﻔﮑﺮ و در ﺳﯿﺮه ﻋﻤﻠﯿﺸﺎن ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و از اﯾﻨﺮو ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ از ﻣﺴـﺎﯾﻞ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻋﺼﺮﺷﺎن اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻧﻤـﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺣﺘـﯽ از زﻋﺎﻣـﺖ دﯾﻨـﯽ و ﺣـﻮزوي ﻧﯿـﺰ‬
‫اﺳﺘﻨﮑﺎف ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮاﻧﯽ ﮐـﻪ در ﺑـﺎره ﺻـﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﻟﻤﻘﺘﻨﯿـﺎت‬
‫ﻣﻘـﺎﻻﺗﯽ را ﺑـﻪ ﻧﮕـﺎرش در آورده اﻧــﺪ‪ ،‬اﺳـﺘﺎد »ﺳـﯿﺪ ﻣﺤﻤــﺪ ﻋﻠـﯽ اﯾـﺎزي« اﻧــﺪ‪ 23.‬در‬
‫ﻣﮑﺎﻟﻤﻪي ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺎ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺟﻨﺎب اﯾﺎزي ﺑﻪ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪﺷـﺎن درﺑـﺎره ﻣﻔﺴـﺮ‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﺷﺎره داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ روﯾﮑﺮد ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺷﺎن در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﺪيﺗـﺮ از‬
‫آن اﺳـﺖ ﮐــﻪ ﺗــﺎﮐﻨﻮن ﻣــﯽﭘﻨﺪاﺷــﺘﻨﺪ و ﻣﻌﺮﻓــﯽ ﮐــﺮدهاﻧــﺪ‪ ،‬زﯾــﺮا او از ﻣﻨــﺎﺑﻌﯽ ﭼــﻮن‬
‫»ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻣﮑﯿﻪ« )اﺛﺮ ﻣﺤﯽ اﻟﺪﯾﻦ ﻋﺮﺑـﯽ ﭘـﺪر ﻋﺮﻓـﺎن ﻧﻈـﺮي در ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم( ﺑﻬـﺮه‬
‫ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎر‪ :‬ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﻣﻔﺴﺮ‪ ،‬در ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﮐﻪ از اﺳﺘﺎد ﻋﻠﯽ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺿﻤﻨﺎ در ﮐﺘﺎب »اﺧﺘﺮان ﺟﺎوﯾﺪ‪ :‬ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ« ﻧﺎم ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ ) ﺑﺪون ارآﯾﺖ ﺳﻨﺪي( اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠﯽ اﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺣﺎﺋﺮي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ آﻣﻠﯽ‪ :‬زاده آﻣﻞ و ﻣﺴﮑﻨﺶ ﺗﻬﺮان )ﻣﺪاﺣﯽ‪:‬‬
‫‪ ،1377‬ص‪ .(7‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ اﺳﺘﺎد »اﯾﺎزي« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺎره ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎﻟﯿﻔﻨﺪ در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺖ ﮔﺮ ﭼﻪ ﺳﻨﺪ‬

‫‪ ( 23‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ دو ﻣﻨﺒﻊ زﯾﺮ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﯾﺎد ﺷﺪه‪ :‬اﻟﻤﻔﺴﺮون ﺣﯿﺎﺗﻬﻢ و ﻣﻨﻬﺠﻬﻢ‪ ،‬وﯾﺮاﯾﺶ دوم‪ ،‬ﺑﺎ اﺿﺎﻓﺎت‪ ،‬از‬
‫ﯾﮏ ﺟﻠﺪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺟﻠﺪ ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﭼﺎپ و اﻧﺘﺴﺎرات وزارت ارﺷﺎد اﺳﻼﻣﯽ‪ . 1387 ،‬و آﺷﻨﺎﯾﻰ ﺑﺎ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت‬
‫اﺳﻼﻣﻰ ﺣﻮزه ﻋﻠﻤﯿﻪ ﻗﻢ‪1371. ،‬‬
 ‫‪ ■ 122‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﻣﮑﺘﻮﺑﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻧﺪﯾﺪهام‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻤﻮاره ﭘﺲِ ذﻫﻨﻢ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫اﻫﻞ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﺎزﻧﺪران ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻧﮕﺎه ﺻﺎﺣﺐ ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻟﺪ‬
‫اﯾﺸﺎن ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ )ﻣﺜﻼ ﮐﺘﺎب ﻧﻘﺒﺎءاﻟﺒﺸﺮ آﻗﺎ ﺑﺰرگ ﻃﻬﺮاﻧﯽ(‬
‫ﺗﺎﯾﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺮﺑﻼ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎرﻧﺪه از ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﻪدﻧﺒﺎل ﮐﺴﺐ دادهﻫﺎي ﺑﯿﺸﺘﺮ درﺑﺎره ﻧﺴﺒﺖ اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﺎ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺮآﻣﺪ‪ :‬از ارﺳﺎل ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه‬
‫ﻧﺰد »ﺣﺎج آﻗﺎي ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺟﺎودان«‪ ،‬در ﺗﻬﺮان ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺗﻤﺎس ﺑﺎ آﻗﺎي »وﺣﯿﺪ ﻃﺒﺴﯽ«‪ ،‬ﻧﻮه دﺧﺘﺮي اﯾﺸﺎن در ﻣﺸﻬﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﻧﯽ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﭼﺎپ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻧﮑﺎت ﺑﯿﺶ از آﻧﭽﻪ در اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ آﻣﺪه‪ ،‬ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﻌﺒﺮي ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن اﻣﮑﺎن ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ آن ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻮه ﭘﺴﺮي اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺳﯿﺪ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ ﺣﺎﺋﺮي« ) ﻧﺎم ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﭘﺴﺮﺷﺎن ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻮد( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﮐﺮﺑﻼ ﻣﺴﺘﻘﺮﻧﺪ‪ .‬در ﺗﻤﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ »ﺷﯿﺦ ﻋﻠﯽ آﻗﺎي ﺟﺎودان«‪ ،‬در ﻗﻢ داﺷﺘﻢ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﺿﻤﻦ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ دادهاي ﺑﯿﺶ از اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺘﺎب »ﻧﻘﺒﺎء اﻟﺒﺸﺮ«‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎ ﺑﺰرگ ﺗﻬﺮاﻧﯽ در ﺑﺎره ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﺑﻮدن آﯾﺖ اﷲ ﺣﺎﺋﺮي را ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺎن آن ﺑﺰرگ ﻣﺮد ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫اﻇﻬﺎر ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻮه ﭘﺴﺮي اﯾﺸﺎن در ﮐﺮﺑﻼ )ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ( ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ و او) ﻧﻮه آﯾﺖ اﷲ( ﭼﯿﺰي ﺑﯿﺶ از آنﭼﻪ‬
‫اﯾﺸﺎن ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺎره آﯾﺖ اﷲ ﺣﺎﺋﺮي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫آﻗﺎ ﺑﺰرگ ﻃﻬﺮاﻧﯽ در دو ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻬﻤﺶ‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت اﻋﻼم اﻟﺸﯿﻌﻪ ) ﻧﻘﺒﺎء اﻟﺒﺸﺮ( و ﻧﯿﺰ‬
‫در اﻟﺬرﯾﻌﻪ اﻟﯽ ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ اﻟﺸﯿﻌﻪ ) ج ‪ ،22‬ص ‪ (35‬ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﻔﺴﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت‬
‫اﻟﺪرر ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬او در ﮐﺘﺎب »ﻧﻘﺒﺎء اﻟﺒﺸﺮ«‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮ زﯾﺮ‪» :‬ﻟﻠﺤﺎج ﻣﯿﺮ ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻔﺴﺮ‬
‫اﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﯾﻮﻧﺲ اﻟﻼرﯾﺠﺎﻧﻰ اﻷﺻﻞ«‪ ،‬ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻮدن ﻣﻔﺴﺮ اذﻋﺎن دارد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫در »اﻟﺬرﯾﻌﻪ« ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺶ اﺷﺎرهاي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭘﻨﺞ‪ :‬در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼﻣﯽ ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن دﯾﻨﯽ ﺑﺎ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣـﺪارا‪ ،‬ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﭼـﺎﻟﺶ ﻧﻤـﻮده و ﺑﻌﻀـﺎ‬
‫ﺧﺴﺎرت ﻫﺎي ﺟﺒﺮان ﻧﺎﭘﺬﯾﺮي ﻧﯿﺰ از ﺗﻘﺎﺑﻞﻫﺎ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻨﺎزﻋـﺎت رﯾﺸـﻪدار‬
‫ﻣﯿﺎن ﺑﺰرﮔﺎن دﯾﻨﯽ ﺑﺤﺚ ﺑـﯿﻦ ﻋﺮﻓـﺎ و ﻓﻘﻬﺎﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣﺸـﻬﻮر اﺳـﺖ و ﭼـﻪ ﺑﺴـﺎ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪123‬‬

‫ﻋﺮﻓﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻓﺘﻮاي ﻓﻘﻬﯽ ﺑﻪ ﮐﺎم ﻣﺮگ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ).‬ﻣﺜﻞ ﺳﻬﺮودي‪ ،‬ﻣﻨﺼـﻮر ﺣـﻼج و‪ (....‬و‬
‫ﭼﻪ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺣﮑﻤﺎ و ﻋﺮﻓﺎ در اﯾﻦ راه ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ وﺳﯿﻊﺗﺮ و ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ اﯾﻦ ﺷﮑﺎفﻫﺎي ﺻﻮري را ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ ﻧﻬﺎده و ﺟﺎﻣﻊ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﯾﺖ اﷲ ﺣـﺎﯾﺮي ﻻرﯾﺠـﺎﻧﯽ را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان از اﯾﻦ دﺳﺘﻪ اﻓﺮاد ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ .‬اﯾﺸﺎن در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ در ﻋﻠـﻢ ﻓﻘـﻪ ﺗـﺎ ﺣـﺪ ﻣﺮﺟﻌﯿـﺖ‬
‫ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻈﺮي اداﻣﻪ دﻫﻨﺪه راه ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻣﺤﯽ اﻟﺪﯾﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫و در ﻋﺮﻓﺎن ﻋﻤﻠﯽ ﻧﯿﺰ اﻧﺴﺎن وارﺳﺘﻪ و ﺻﺎﺣﺐ دم ﻣﺴﯿﺤﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در زﻣﺎن‬
‫ﺣﯿﺎت‪ ،‬ﻣﺸﺘﺎﻗﺎﻧﯽ ﻣﺜﻞ آﯾﺖ اﷲ ﺣﻖ ﺷﻨﺎس از ﻣﺤﻀﺮش ﺑﻬﺮهﻫﺎ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ اﻣـﺮوزه‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﺰارش ﺑﺮاي اﻫﻞ دل ﺟﺬاب و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ روح ﭘﺎﮐﺶ ﮔﺮه ﮔﺸﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺶ‪ :‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت در ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ از ﺳـﻮي ﺑﺮﺧـﯽ از ﻣﻔﺴـﺮﯾﻦ در آﺛﺎرﺷـﺎن‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل و اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺑﺮ دادهﻫﺎي ﻧﺮم اﻓﺰار »ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﻔﺎﺳﯿﺮ« ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺸﺨﺺ ﺳﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ زﯾﺮ از ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺎﺧﺬ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻧﻮار درﺧﺸﺎن«‪ ،‬اﺛﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﻫﻤﺪاﻧﯽ‪،‬‬
‫)ﮐﻪ اﺗﻔﺎﻗﺎ روﯾﮑﺮدي ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ -‬ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ دارد( و »ﺗﺮﺟﻤـﻪ و ﺗﻔﺴـﯿﺮ رﻫﻨﻤـﺎ«‪ ،‬اﺛـﺮ آﻗـﺎي‬
‫زﯾﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ رﻫﻨﻤﺎ و در آﺧﺮ »ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻋﺎﻣﻠﯽ«‪ ،‬اﺛﺮ آﻗـﺎي اﺑـﺮاﻫﯿﻢ ﻋـﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬ﮐـﻪ ﻣـﻮرد‬
‫‪24‬‬
‫ارﺟﺎع او ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت ﺑﯿﺶ از دو ﺗﻔﺴﯿﺮ ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ( 24‬ﺑﻪ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺑﺎﻻ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﺠﻮاﻣﻊ اﺛﺮ اﻟﺸﯿﺦ اﺑﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﻄﺒﺮﺳﯽ را ﻧﯿﺰ اﻓﺰود ﮐﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺮم اﻓﺰار‬
‫»اﻟﻤﮑﺘﺒﻪ اﻟﺸﺎﻣﻠﻪ« در ﻣﻘﺪﻣﻪ آن ﯾﮏ ﺑﺎر از ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻃﺒﺮﺳﯽ از‬
‫ﻣﺘﻔﮑﺮان ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻫﺴﺘﻨﺪ و از اﯾﻨﺮو ذﮐﺮ ﻧﺎم ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت از ﺳﻮي ﺷﺎرﺣﺎن و ﺣﺎﺷﯿﻪ ﻧﻮﯾﺴﺎن ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ‬
‫ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺒﻊ )ﻧﺮم اﻓﺰار »اﻟﻤﮑﺘﺒﻪ اﻟﺸﺎﻣﻠﻪ«(ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ‪ 25000‬ﻫﺰار ﮐﺘﺎب ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﯽ را‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر را ﻫﺎﺷﻢ ﺣﺒﯿﺐ اﻟﻌﻤﯿﺪي در ﮐﺘﺎب »دﻓﺎع ﻋﻦ اﻟﮑﺎﻓﯽ« ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 124‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﻫﻔﺖ‪ :‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺰدﯾﮏ از ﻣﻘﺒﺮه آﯾﺖ اﷲ ﺣﺎﯾﺮي ﻻرﯾﺠـﺎﻧﯽ و ﺗﻬﯿـﻪ‬
‫ﮔﺰارش و ﻋﮑﺲ از ﻣﺰار اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺰاده ﻋﺒﺪاﷲ »ﺷﻬﺮ ري« ) ﺟﻨـﺐ ﺳـﻪ راه‬
‫وراﻣﯿﻦ( ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﻓﻀﺎي ﺑﯿﺮوﻧﯽ اﯾﻦ اﻣﺎﻣﺰاده ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺰرﮔﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي دﯾﮕﺮ و‬
‫ﻧﯿﺰ ﺳﻪ داﻧﺸﺠﻮﯾﯽ ﺷﻬﯿﺪ در ﺗﻈﺎﻫﺮات ‪ 16‬آذر ‪) 1332‬ﻣﻬﺪي ﺷﺮﯾﻌﺖرﺿﻮي‪ ،‬اﺣﻤـﺪ‬
‫ﻗﻨﺪﭼﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺑﺰرگﻧﯿﺎ( ﻣﺪﻓﻮﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫و از دﻓﺘﺮ اﻣﺎﻣﺰاده ﺟﻮﯾﺎي ﻗﺒﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿـﺎت اﻟـﺪرر ﺷـﺪم‪ .‬آﻧﻬـﺎ ﻣﻘﺒـﺮه‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﻣﺮﺣﻮم ﻧﺎﺻﺮي ﮐﻪ در ﺷﻤﺎل ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﯾـﺎد ﺷـﺪه واﻗـﻊ ﺷـﺪه ﺑـﻮد را ﻧﺸـﺎن‬
‫دادﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدي در ﮔﻮﺷﻪ اي از اﻣﺎﻣﺰاده ﮐﻠﯿﺪ دار آن ﻣﻘﺒﺮه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن را‬
‫ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺒﻠﻐﯽ راﺿﯽ ﮐﻨﯿﺪ و از ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﻘﺒﺮه ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿـﺎت اﻟـﺪرر را‬
‫ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ آن ﻓﺮد ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮدم و اﯾﺸﺎن ﻣﺪﻋﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ آن ﻣﺮﺣﻮم وﺻﯿﺖ ﮐﺮدﻧﺪ )ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ آن ﺷﺨﺺ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨـﮓ و ادب ﭼﻨـﺪان ﻧﺴـﺒﺘﯽ ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،‬در وﺻـﯿﺖ ﻧﺎﻣـﻪ ‪3‬‬
‫ﻣﺘـﺮياش( ﮐــﻪ از ﻣﻘﺒـﺮه اﯾﺸــﺎن ﻋﮑــﺲ ﻧﮕﯿﺮﻧـﺪ و ﻣﺮﻣــﺖ ﻧﮑﻨﻨــﺪ و ‪ ....‬ﺑـﻪ ﻫــﺮ ﺣــﺎل‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮي ﻣﺎ ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻧﺮﺳﯿﺪ و اﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ از ﺧﺎﻧـﺪان ﻧﺎﺻـﺮي ﻓـﺮدي در ﺑـﺎزار‬
‫ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﻨﺼﻮر ﻧﺎﺻﺮي« ﻣﺘﻮﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﻘﺒﺮه اﺳﺖ و اﯾﺸﺎن ﮐﻠﯿـﺪ دار و از آن ﻓـﺮد‬
‫ﻫﻢ ﻫﯿﭻ ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﻧﺪاﺷﺖ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺷﮑﻞ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪم از ﺣﯿﺎط ﻗﺒﺮﺳـﺘﺎن و از ﭘﺸـﺖ ﻣﯿﻠـﻪ ﻫـﺎ ﻣﻘﺒـﺮه آﯾـﺖ اﷲ‬
‫ﺣﺎﯾﺮي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ را زﯾﺎرت ﮐﻨﻢ‪ .‬از آﺛﺎر ﺷﻤﻊ ﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ در ﭘﺸﺖ ﻣﯿﻠﻪ و ﻧﺮده‬
‫اﯾﻦ ﻣﻘﺒﺮه ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﺑـﻪ راﺣﺘـﯽ اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﻣـﯽﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻣﻘﺒـﺮه اﯾـﻦ‬
‫ﻋﺎرف و ﻣﻌﻠﻢ ﻗﺮآن ﻣﻮرد اﻗﺒﺎل اﻓﺮاد زﯾﺎدي اﺳﺖ و ﻧﻮﺷـﺘﻪاي در ﭘﺸـﺖ ﺷﯿﺸـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﻣﮑﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮔﺮه ﮔﺸﺎﯾﯽ ﻣﺸﮑﻼت دﯾﮕﺮان از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﻦ ﻗﺒﺮ اﺷﺎره ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬از آﯾﺖ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪125‬‬

‫اﷲ »ﺣﻖ ﺷﻨﺎس« ﻫﻢ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾـﺎرت اﯾـﻦ ﻣـﺰار ﻣـﯽرﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬در ﯾﮑـﯽ از‬
‫ﺻﺒﺢﻫﺎي زود ﺣﺎج آﻗﺎ ﺣﺎل ﺧﺎص و ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ داﺷﺖ و در آن ﺣﺎل ﻣـﯽﮔﻔـﺖ‪»:‬ﻣـﻦ‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ از اﯾﻦ ﻗﺒﺮ اﻗﺎ ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ ﻣﻔﺴﺮ‪ ،‬اﻟﻬﺎﻣﺎﺗﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮم«‪ ).‬ﺳـﯿﻒ اﻟﻠﻬـﯽ‪ ،1380 :‬ص‬
‫‪ (55‬از ﻣﯿﺎن ﻣﯿﻠﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺒﺮه آن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﻌﻨﻮي ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎرﭼـﻪاي ﭘﻮﺷـﺎﻧﺪه ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﺣﻮاﻟﯽ ‪ 10‬ﺻﺒﺢ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﺮاغ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣـﺰارش‬
‫روﺷﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻋﮑﺲ از دور و ﺑﯿﺮون از آن ﻓﻀﺎ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﮐـﻪ ﻧﻤﻮﻧـﻪﻫـﺎﯾﯽ از آن در‬
‫زﯾﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 126‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ب( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﺎپ ﺟﺪﯾﺪ‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ اﺻﻞ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ و ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﺎپ ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ در اﯾﻨﺠـﺎ ﺑـﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﻪ اي ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ اﺻﻞ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻫﺘﻤـﺎم ورزد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺳﺘﺎد »ﻋﻠﯽ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ«ﮐﻪ در ﭼﺎپ ﺟﺪﯾﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫اﻟﻤﻘﺘﻨﯿﺎت ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﻢ‬
‫دو ﮐﻠﻤﻪ زﯾﺒﺎ در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎﺑﯽ ارزﺷﻤﻨﺪ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دو ﮐﻠﻤﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪» :‬ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر و ﻣﻠﺘﻘﻄﺎت اﻟﺜﻤﺮ«‪.‬‬
‫ﮐﻠﻤﻪ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت ﺟﻤﻊ ﮐﻠﻤﻪ ﻣﻘﺘﻨﺎة ﻣﻮﻧﺜﮥ ﻣﻘﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻟﻐـﺖ ﺻـﺤﺎح در‬
‫ذﯾﻞ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻗﺘﻨﯽ اﻟﻤﺎل و ﻏﯿﺮه‪ :‬اﺗﺨﺎذه )ﻣﺎل و ﻏﯿﺮه آن را ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫آورد‪ :‬آن را ﮐﺴﺐ ﮐﺮد‪ (.‬در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺖ اﻟﻌﯿﻦ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬واﻗﺘﻨﯽ ﯾﻘﺘﻨـﯽ‬
‫اﻗﺘﻨﺎءاً‪ :‬اﺗﺨﺬه ﻟﻨﻔﺴﻪ ﻻ ﻟﻠﺒﯿﻊ )آن را ﺑﺮاي ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﺑﻪ دﺳﺖ آورد(‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪127‬‬

‫در ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻌﻨﺎ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪» :‬و ﻣﻨـﻪ ﻗﻮﻟـﮏ‪ :‬ﻗـﺪ أﻗﺘﻨﯿـﺖ ﮐـﺬا و‬
‫ﮐﺬا‪ ،‬أي ﻋﻠﻤﺖ ﻋﻠﯽ أﻧﻪ ﯾﮑﻮن ﻋﻨﺪي‪ :‬و ﺳﺨﻦ ﺗﻮ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪ :‬ﻗـﺪ أﻗﺘﻨﯿـﺖ ﮐـﺬا و‬
‫ﮐﺬا ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ آن ﻧﺰد ﺗﻮﺳﺖ و از دﺳﺖ ﺗﻮ ﺧﺎرج ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﮐﻠﻤﻪ د‪‬رر ﺟﻤﻊ د‪‬ر‪‬ة‪ ،‬آن ﻃﻮر ﮐﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺖ ﺗﺎج اﻟﻌﺮوس آﻣﺪه ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫ﻣﺮوارﯾﺪ ﺑﺰرگ اﺳﺖ و در ﮐﺘـﺎب ﺟﻤﻬـﺮة اﻟﻠﻐـﻪ ﻧﯿـﺰ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﻣﺮوارﯾـﺪ ﺑـﺰرگ و‬
‫درﺷﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ ﻗﺼﺪ دارد ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾـﻦ ﻧﮑﺘـﻪ اﺷـﺎره ﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ وي از‬
‫ﮔﻮﻫﺮﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬ﮔـﺮانﺑﻬـﺎﺗﺮﯾﻦ آنﻫـﺎ‪ ،‬و از ﻣﯿـﻮهﻫـﺎي ﻋﻠـﻢ و داﻧـﺶ‪ ،‬ﺑﻬﺘـﺮﯾﻦ و‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ذﺧﯿـﺮه ﻧﮑـﺮده‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ در دﺳﺘﺮس ﻫﻤﮕﺎن ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ آنﻫﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮔﻮﻫﺮﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫وي ﺑﺎ ﺗﺎﻣﻞ و ﺗﺪﺑﺮ در ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺳﺎﺗﯿﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده و ﮔﻠﭽـﯿﻦﻫـﺎﯾﯽ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﺣﯿﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺘﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮي ﻓﻘﻪ و ﮐﻼم و زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﮐﺴﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وي در ﮐﻼم آﻏﺎزﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»‪ ...‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﮔﻮﻫﺮﻫﺎﯾﯽ از درﯾﺎﻫﺎي ﺟﻮﺷﺎن ﻋﻠﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردم‪ ،‬و ﻣﯿﻮهﻫﺎي‬
‫ﻧﺎب داﻧﺶ را از ﮐﺘﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ در ﺣﻀـﻮر اﺳـﺎﺗﯿﺪ و ﺑﺰرﮔـﺎن‪ ،‬ﺑـﺎ اﺳـﺘﻌﺎﻧﺖ از ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭼﯿﺪم‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﻣﺸـﻐﻮل ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﺟﻤـﻊآوري ﺷـﺪه ﺷـﺪم و ﻧـﺎم آن را‬
‫»ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر و ﻣﻠﺘﻘﻄﺎت اﻟﺜﻤﺮ«‪ 25‬ﻧﺎﻣﯿﺪم‪«.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻣﻮﻟﻒ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد ﻗﺼﺪ دارد ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻔﻬﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ درﻧﺰدش‬
‫ﮔﻨﺠﯿﻨﻪﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﻨﺠﯿﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬أﻣﺎﻧﺘﯽ در دﺳﺖ و ودﯾﻌﻪاي ﺑـﺮ دوش اوﺳـﺖ ﮐـﻪ‬

‫‪ 25‬ﮔﻮﻫﺮﻫﺎي ﮐﺴﺐ ﺷﺪه و ﻣﯿﻮهﻫﺎي ﭼﯿﺪه ﺷﺪه‬

 ‫‪ ■ 128‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﺑﺎﯾﺪ آنﻫﺎ را ﻧﺸﺮ دﻫﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ زﮐﺎت ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻧﺸﺮ آن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻟﻒ در اﺑﺘﺪا ﻣﻌﻠﻮﻣـﺎت‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺪرﯾﺲ درس در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺗﻬـﺮان اراﺋـﻪ ﻣـﯽدﻫـﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﻫﻤﮕﺎن از ﻣﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬آنﻫﺎ را در اوراﻗﯽ ﺑﺮش داده ﺷﺪه ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﻣﻮﻟﻒ در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﻫﯿﭻ ﮔﺎه ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﭼـﺎپ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺘﺎب وي ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺖ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺳﻪ از دﻫﻪ از وﻓـﺎﺗﺶ ﺑـﺎ ﮐﻤـﯽ‬
‫اﺷﮑﺎل و اﺷﺘﺒﺎه‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ ،1380‬ﺑﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺣﺎج ﻣﺤﻤﻮد ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و ﻫﻤﺖ ﺷﺎﮔﺮد اﯾﺸﺎن‬
‫ﺣﺎج ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻣﺤﺴﻨﯿﺎن در اﻧﺘﺸﺎرات دار اﻟﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ )ﺗﻬﺮان( ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ را ﻣﻮرد رﺣﻤﺖ ﻗﺮار داده و ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺰاي ﺧﯿﺮ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺼﺤﺢ ﮐﺘﺎب در اﺛﻨﺎء ﮐﺎر ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎت اﺷـﺎره ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼ در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺖ ‪ 87‬ﺳﻮره ﻧﺴﺎء )ﯾﻌﻨﯽ در ﺟﻠﺪ ‪ ،3‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ (149‬آورده اﺳﺖ‪» :‬در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺮﮔﻪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺺ ﮐﺘﺎب ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن ارﺟﺎع دادﯾﻢ اﻓﺘﺎده و ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻋﺮاب و ﻗﺮاءت و اراﺋﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﺮاي آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﭙﺮداﺧﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺪون ﻧﻈﺎرت ﻣﻮﻟﻔﺶ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﻤـﯽﺗـﻮاﻧﯿﻢ ﻧﻘـﺶ‬
‫آﻗﺎي ﮐﺎﻇﻢ ﻣﻮﺳﻮي ﻣﯿﺎﻣﻮي در ﺗﺼﺤﯿﺢ ﭼﺎپ اول اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را اﻧﮑـﺎر ﮐﻨـﯿﻢ‪ ،‬وﻟـﯽ‬
‫اﻣﯿﺪوارﯾﻢ اﻓﺮاد دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﭼﺎپ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻮاﻗﺺ ﻋﻠﻤـﯽ و‬
‫ﻓﻨﯽ ﻫﻤﭽﻮن اﺳﺘﺨﺮاج اﺣﺎدﯾـﺚ و ﺳـﺨﻨﺎن ﺑﺰرﮔـﺎن‪ ،‬اﻃﻤﯿﻨـﺎن از ارﺟﺎﻋـﺎت ﻣﻮﻟـﻒ‪،‬‬
‫ﺿــﺒﻂ و ﺛﺒــﺖ ﻣــﺘﻦﻫــﺎي ﻣﻨﻘــﻮل ﺷــﺪه از ﻣﻨــﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺗﻮﺟــﻪ ﺑــﻪ ﻧﮑــﺎت ﻓﻨــﯽ از ﺟﻤﻠــﻪ‬
‫ﭘﺎرﮔﺮافﺑﻨﺪي ﻋﺒﺎرات‪ ،‬ﻋﻼﻣﺎت ﺗﻌﺠﺐ‪ ،‬اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬وﯾﺮﮔﻮل و ‪ ...‬را ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻟﻢ آﮔﺎه و ﺑﺼﯿﺮ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺜﺮت و ﺗﻨﻮع ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻌﺪد‬
‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻋﻠﻮم ﻣﻮﺟﻮد در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺜﺮت ﺧـﻮد ﺑﺎﻋـﺚ اﺧـﺘﻼف‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪129‬‬

‫در ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﻔﺴﺮﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻓﮑﺮي‪،‬‬
‫ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ را در ﺗﻔﺴﯿﺮ رﻫﺎ ﮐـﺮده و ﺑـﻪ ﺑﺨﺸـﯽ دﯾﮕـﺮ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻔﺴﺮﯾﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﻮﻃﯽ در »اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر«‪ ،‬ﻃﺒـﺮي در »ﺟـﺎﻣﻊ‬
‫اﻟﺒﯿﺎن«‪ ،‬ﺛﻌﻠﺒﯽ در »اﻟﮑﺸﻒ و اﻟﺒﯿﺎن«‪ ،‬ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ در »اﻟﺠﻮاﻫﺮ اﻟﺤﺴﺎن«‪ ،‬ﻫﺎﺷﻢ ﺑﺤﺮاﻧـﯽ در‬
‫»اﻟﺒﺮﻫﺎن«‪ ،‬ﺣﻮﯾﺰي در »ﻧﻮر اﻟﺜﻘﻠﯿﻦ« ﺣﻮﯾﺰي‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻋﯿﺎﺷﯽ و ﻗﻤﯽ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﻨﺴـﻮب ﺑـﻪ‬
‫اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻋﺴﮑﺮي)ع(‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن و اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﺻﺤﺎﺑﻪ و اﻫﻞ‬
‫ﺑﯿﺖ)ع( ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺣﮑﺎم ﻗﺮآن و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬﯽ اﻫﺘﻤﺎم داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻗﺮﻃﺒـﯽ‬
‫در »اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻷﺣﮑﺎم اﻟﻘﺮآن«‪ ،‬اﻟﺤﺼﺎص اﻟﺤﻨﻔﯽ‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﻌﺮﺑﯽ اﻟﻤـﺎﻟﮑﯽ‪ ،‬اﻣـﺎم ﺷـﺎﻓﻌﯽ‪،‬‬
‫اﻟﮑﯿﺎ اﻟﻬﺮاس اﻟﺸﺎﻓﻌﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »أﺣﮑﺎم اﻟﻘﺮآن«‪ ،‬ﻗﻄـﺐ راوﻧـﺪي در »ﻓﻘـﻪ اﻟﻘـﺮآن«‪،‬‬
‫ﺳﯿﻮري در »ﮐﻨﺰ اﻟﻌﺮﻓﺎن«‪ ،‬ﻣﻘﺪس اردﺑﯿﻠﯽ در »زﺑﺪة اﻟﺒﯿﺎن«‪ ،‬ﻓﺎﺿﻠﯽ ﺟﻮاد ﮐﺎﻇﻤﯽ در‬
‫»ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻷﻓﻬﺎم«‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﺻﻮﻓﯿﮕﺮي ﭘﺮداﺧﺘـﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽـﻮن اﺑـﻦ ﻋﺮﺑـﯽ در‬
‫»اﻟﻔﺘﻮﺣـﺎت اﻟﻤﻠﮑﯿــﻪ« و »اﻟﻔﺼـﻮص«‪ ،‬و ﺳــﻠﻤﯽ‪ ،‬و ﻗﺸـﯿﺮي در »ﻟﻄــﺎﺋﻒ اﻹﺷــﺎرات«‪،‬‬
‫آﻟﻮﺳﯽ در »روح اﻟﺒﯿﺎن« و ﻣﻼﺻﺪرا ﻧﯿﺰ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ادﺑﯽ و زﺑﺎﻧﯽ اﻫﺘﻤﺎم ورزﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ زﻣﺨﺸـﺮي در‬
‫»اﻟﮑﺸﺎف«‪ ،‬اﻟﺤﯿﺎﻧﯽ أﻧﺪﻟﺴﯽ در »ﺑﺤﺮ اﻟﻤﺤـﯿﻂ«‪ ،‬واﺣـﺪي در »اﻟﺒﺴـﯿﻂ«‪ ،‬ﻃﺒﺮﺳـﯽ در‬
‫»ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن«‪ ،‬زﺟﺎج و اﺑﻦ ﻧﺤﺎس در »اﻋـﺮاب اﻟﻘـﺮآن«‪ ،‬ﻓـﺮّاء و أﺧﻔـﺶ در »ﻣﻌـﺎﻧﯽ‬
‫اﻟﻘﺮآن« و ‪. ...‬‬
 ‫‪ ■ 130‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ و ﺳﺨﻨﺎن ﺣﮑﯿﻤﺎن و ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ آنﻫـﺎ در ﭘـﺎرهاي‬
‫ﻣﻮارد ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻓﺨﺮ رازي در »ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻐﯿﺐ« و ‪. ...‬‬
‫روشﻫﺎي زﯾﺎد دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻣﻔﺴﺮ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ؛ اﺳﺘﺎد ﺣﺎﺋﺮي‪ ،‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از آن دﺳـﺘﻪ ﻧﺨﺒـﻪﻫـﺎﯾﯽ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء و ﺳﺎده ﺳﺎزي‪ ،‬اراﺋﻪ و ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل‪ ،‬رواﻧﯽ ﻋﺒﺎرات و ﭘﺮﻫﯿﺰ از‬
‫اﺑﻬﺎم و ﻏﻤﻮض در ﺑﯿﺎن آراء و ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روش و ﺧـﻂ و ﻣﺸـﯽ ﻋﻤﻠـﯽ‬
‫در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮد ﺗﮑﯿﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ آنﻫﺎ در اﺑﺘـﺪا ﺗﻔﺴـﯿﺮي از آﯾـﺖ را‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده و در ﺻﻮرت ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺄن ﻧﺰول و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻏﯿﺮﻣﺸﻬﻮر و ﻏﺮﯾﺐ آن‪ ،‬رﻓﻊ‬
‫ﻣﺸﮑﻼت‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻌﺎﻧﯽ و اﻋﺮاب ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﻣﻔﺴﺮ ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻗﺮآن را ﺑﺎ‬
‫ﻗﺮآن و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ و ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن ﻋﻠﻤﺎء ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻨﺎب اﺳﺘﺎد ﺣﺎﺋﺮي در وﻻدت و ﺳﮑﻮﻧﺖ‪ ،‬و در اﺻﻞ و ﻧﺴﺐِ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و ﻣـﺪﻓﻦ‬
‫ﺧﻮد در ﺗﻬﺮان و ﻧﯿﺰ در ﺷﻬﺮت و آوازهاش در ﺗﻔﺴـﯿﺮ‪ ،‬از ﻣﻔﺴـﺮان ﺑـﺰرگ و ﻓﻘﻬـﺎي‬
‫ﻋﺎﻟﯿﻘﺪري ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﺷﯿﺦ آﻏﺎ ﺑﺰرگ ﻃﻬﺮاﻧـﯽ در ﮐﺘـﺎب‬
‫ﻧﻘﺒﺎء اﻟﺒﺸﺮ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﺮح ﺣﺎل وي ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﯾﺸﺎن ﻋﺎﻟﻢ ﺟﻠﯿﻞ اﻟﻘﺪر و ﻣﻔﺴـﺮي ﺗﻮاﻧـﺎ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺣـﻮاﻟﯽ ﺳـﺎل ‪ 1270‬در ﺷـﻬﺮ‬
‫ﮐﺮﺑﻼ دﯾﺪه ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬ﻣﺪت زﯾﺎدي در ﻣﺤﻀﺮ ﻋﻠﻤﺎي ﮐـﺮﺑﻼ و ﻧﺠـﻒ اﺷـﺮف‬
‫ﺑﻮد‪ .‬وي ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻋﻠﻢ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﻫﻤﺮاه ﮐﺮده و ﺑﻬﺘـﺮﯾﻦ اﺳـﺘﻔﺎده را از آن ﺑﺒـﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺮا رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﻣﺪﺗﯽ در ﻣﺤﻀﺮ ﻣﺠﺪد ﺷﯿﺮازي ﺑﻮد و ﺑﺎ اﺟﺎزه اﯾﺸﺎن‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1312‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺪﮐﯽ ﻗﺒﻞ از وﻓﺎﺗﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻬﺮان آﻣﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺪت ﺗﻘﻮا‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪131‬‬

‫و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري و ﺑﯽرﻏﺒﺘﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎي ﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﻣﺮﺟﻌﯿﺖ ﺷﯿﻌﯽ را داﺷـﺖ‪ ،‬وﻟـﯽ‬

‫ﻫﯿﭻ ﮔﺎه آن را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫وي ﺻﺎﻟﺢ و ﻋﺎﺑﺪي ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮد ﮐـﻪ از ﺧﻠـﻖ ﺑﺮﯾـﺪه و ﻣﻌﺎﺷـﺮت ﺑـﺎ ﻣـﺮدم را ﺗـﺮك‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺧﻮد را روي ﺗﺎﻟﯿﻒ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن )ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟـﺪرر و ﻣﻠﺘﻘﻄـﺎت‬
‫اﻟﺜﻤﺮ( ﻧﻬﺎده ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ آن را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐـﻪ اﺧﯿـﺮا در دوازده ﺟﻠـﺪ از ﺳـﺎل‬
‫‪ 1377‬ﺗﺎ ‪ 1381‬ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫وي ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺲ ﺧﻮد اداﻣﻪ داده وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺻﺮف ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﻧﻤﯽﮐﺮد و‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت درﺳﺖﺗﺮ ﺻﺮف ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐـﻪ او را ﺑـﻪ ﺧـﺪا ﻧﺰدﯾـﮏ ﻧﻤـﯽﮐﻨـﺪ و ﺑﺎﻋـﺚ‬
‫ﺧﺸﻨﻮدي او ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ راﺑﻄﻪ و دوﺳﺘﯽ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺎ ﻫـﻢ داﺷـﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺗـﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻪي اﺑـﺪي ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪ و ﻣﺼـﯿﺒﺖ و ﻓﻐـﺎﻧﺶ ﺣـﺪود ﺑﯿﺴـﺘﻢ‬
‫ﺷﻮال ﺳﺎل ‪ 1353‬ﻣﺎ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎرﮔﺎه ﺟـﺪش ﯾـﻮﻧﺲ در ﮐـﺮﺑﻼ ‪ ،‬ﻧﺰدﯾـﮏ ﻃـﺎق‬
‫اﻟﻨﻘﯿﺐ ﻣﻌﺮوف و ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ و ﻓﺮزﻧﺪش ﺳﯿﺪ ﻣﻬﺪي ﺷﻤﺲ اﻟﻔﻘﺎء در آﻧﺠﺎ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪«.‬‬
‫آﻗﺎي ﺣﺎﺋﺮي در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺳﻨﯽ ﻣﺘﺠﺎوز از ‪83‬ﺳﺎل داﺷﺖ دار ﻓﺎﻧﯽ را وداع ﮔﻔـﺖ و‬
‫در ﻣﺰار اﻣﺎﻣﺰاده ﻋﺒﺪاﷲ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳـﭙﺮده ﺷـﺪ‪ .‬ﻗﺒـﺮ اﯾﺸـﺎن ﺣﺘـﯽ اﻣـﺮوزه ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ و ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ و دﻋﺎ ﺑﻪ ﻣﺰار اﯾﺸﺎن ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴﯿﺮ وي ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺎﻟﯽ و ﻣﺤﮑـﻢ اﺳـﺖ‪ .‬ﭼـﺮا ﮐـﻪ او ﻣﯿـﺎن ﻣﻌﻠﻮﻣـﺎت‬
‫اﮐﺘﺴﺎﺑﯽ و درﯾﺎﻓﺖ و ادراك ﺧﻮﯾﺶ ارﺗﺒـﺎط ﺑﺮﻗـﺮار ﮐـﺮده و آن را در ﯾـﮏ ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﯾﺎ ﺷﻨﻮﻧﺪه ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ از ﺧـﻮد آﻗـﺎي‬
‫ﺣﺎﺋﺮي ﯾﺎ از ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن اوﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 132‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﻣﻦ در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﮑﺎت ﻧﺎب و ﮐـﻢﯾـﺎﺑﯽ دﺳـﺖ ﯾـﺎﻓﺘﻢ ﮐـﻪ در ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﯽ ﻧﺒﺮده ﺑﻮدم‪ .‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺳﺘﺎد ﺣﺎﺋﺮي داراي ﻣﻄﺎﻟﺐ ارزﺷﻤﻨﺪي در ﻋﻠـﻢ‬
‫ﮐﻼم‪ ،‬ﻓﻘﻪ و ﺣﺘﯽ زﺑﺎن و ﺑﺪﯾﻊ اﺳـﺖ ﮐـﻪ از ﻫﻤﮕـﯽ زاﯾﯿـﺪه اﻧﺪﯾﺸـﻪ ﺧـﻮد اوﺳـﺖ و‬
‫ﺑﺨﺶ ﮐﻤﯽ از آن را از دﯾﮕﺮان آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻮﻟﻒ روش ﺧﻮد را در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻧﺪاده و ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺰ ﻣﻘﺪﻣـﻪ ﻣﻔﺼـﻠﯽ‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح ﮐﺎر او ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻣﻮﻟﻒ و ﺗﺴـﻠﻄﺶ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻋﻠﻮم ﺗﻔﺴﯿﺮي و ﻗﺮاءات ﭘﯽ ﺑﺒﺮد‪ .‬او ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻟﻘﺐ »ﻣﻔﺴﺮ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬در اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﻧﮑـﺎت و ﻟﻄـﺎﺋﻒ زﯾﺒـﺎ و ﻇﺮﯾﻔـﯽ وﺟـﻮد دارد ﮐـﻪ ﻫـﺮ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﺎ آن اﻧﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﭘﯿﭽﯿﺪه‪ ،‬رﻣﺰي‪ ،‬ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ‬
‫و ﯾﺎ اﺷﺎرات ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ اﻧﺪﮐﯽ از ﻣﺮدم ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻓﻬﻢ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺿﺮوري و ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ و از ﻏﻤـﻮض و ﭘﯿﭽﯿـﺪﮔﯽ ﺑـﻪ‬
‫دور اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﻪ از ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽﻫﺎي اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ و ﻧﻪ از آنﭼـﻪ ﻣـﻼ ﺻـﺪراي‬
‫ﺷﯿﺮازي اﯾﺮاد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺧﺒﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻃﻠﺒﻪﻫـﺎ و‬
‫داﻧﺶﭘﮋوﻫﺎن ﺗﺎزهﮐﺎر و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻋﻠﻤﺎء و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫ﺣﺪ وﺳﻂ اﯾﺠﺎز و اﻃﻨﺎب اﺳﺖ‪ .‬زﺑﺎن ﮐﺘﺎب ﻫﻢ زﺑﺎن ﻋﻮام اﺳﺖ و ﻫﻢ زﺑﺎن ﺧـﻮاص‪.‬‬
‫ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﻼﻟﯿﻦ ﺳﯿﻮﻃﯽ‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺷﺒﺮ‪ ،‬أﺻﻔﯽ )ﯾﺎ ﻣﺼ‪‬ﻔﯽ( از ﻓـﯿﺾ‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و اﻟﺘﺴﻬﯿﻞ اﺑﻦ ﺟﺰي ﮐﻠﺒﯽ ﻏﺮﻧﺎﻃﯽ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﮐﻮﺗﺎه اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﻮﻟﻒ ﺑﯿـﺎن داﺷـﺘﻪ اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب‬
‫ﮔﻮﻫﺮﻫﺎي ﮔﺮانﺑﻬﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﮐﺴﺐ ﮐﺮده و ﻣﯿﻮهﻫـﺎي داﻧﺸـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫آنﻫﺎ را ﭼﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪133‬‬

‫اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ از أﺷﯿﺎء ﮔﺮانﺑﻬﺎ‪ ،‬ﻧﺎدر و ارزﺷﻤﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﻟﻒ در روزﻫﺎي ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آورده و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻔﺎده و ﺑﻬـﺮهﺑـﺮداري‬
‫در دﺳﺘﺮس ﻣﻮﻣﻨﯿﻦ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﮑﯿـﻪ ﺑـﺮ ذﮐـﺮ ﻣﺜـﺎل و‬
‫ﻧﻈﯿﺮ‪ ،‬در ﺗﻼش اﺳﺖ ﺗﺎ ﺧﻮاﻧﻨـﺪه ﻣﻄﺎﻟـﺐ را راﺣـﺖﺗـﺮ ﺑﻔﻬﻤـﺪ ‪ .‬ﺧـﻮاه اﯾـﻦ ﻣﺜـﺎلﻫـﺎ‬
‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻗﺮآن ﯾﺎ اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص( ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺎن ﻋﻠﻤﺎء و ﻋﺮﻓﺎ و ﯾـﺎ ﺣﺘـﯽ از ﺟﺎﻧـﺐ‬
‫ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ در ﺑﺎب اﻫﻤﯿﺖ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺖ زﯾﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺜﻠﻬﻢ ﮐﻤﺜﻞ اﻟﺬي اﺳﺘﻮﻗﺪ ﻧﺎرا ‪) «...‬ﻣﺜﻞ آنﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺜﻞ ﮐﺴـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ آﺗﺸـﯽ‬
‫ﺑﺮاﻓﺮوزد ‪(...‬‬
‫ﺗﻤﺜﯿﻞ‪ ،‬ﻟﻄﯿﻒﺗﺮﯾﻦ اﺑﺰار ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن اﺣﮑﺎم »و ﻣﺠﺴﻢ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﻘﺎﺋﻖ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻋﻘﻠـﯽ‬
‫در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺜﻞﻫﺎي ﺣﺴﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﮐﺜﺮ ﻣﺮدم در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﺴﯽ ﻗﻮيﺗﺮﻧﺪ‪ «.‬ﺗﺎ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺪان ﮐﻪ ﻣﺜﻞﻫﺎ از ﻧﻈﺮ درﺟﻪ و رﺗﺒﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﭘﺴﺖ و ﺑﻪ ﺳـﻤﺖ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽروﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﺜﻼ ﻣﺎ ﺑﻌﻮﺿﻪ ﻓﻤﺎ ﻓﻮﻗﻬﺎ« )ﻣﺜﺎل ﭘﺸﻪ ﯾﺎ ﺑـﺎﻻﺗﺮ از آن(‪ ،‬و ﺑﻌﻀـﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ واﻻ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﯽروﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ و آل ﻣﺤﻤﺪ)ص( ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در زﯾﺎرت ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ »ﻣﺜﺎلﻫﺎي واﻻ ﻣﺮﺗﺒﻪ« ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آنﻫـﺎ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﻣﺜـﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴــﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧـﺪ در ﺳــﻮرهﻫـﺎي ﻗــﺮآن ﺑـﺮاي اﯾــﻦ ﺣﮑﻤـﺖ ﻣﺜــﺎلﻫــﺎﯾﯽ را در‬
‫ﺳﻮرهﻫﺎي ﺑﻘﺮه‪ ،‬آل ﻋﻤﺮان‪ ،‬اﻧﻌﺎم‪ ،‬اﻋﺮاف‪ ،‬ﯾﻮﻧﺲ‪ ،‬ﻫﻮد‪ ،‬رﻋـﺪ‪ ،‬اﺑـﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻧﺨـﻞ‪ ،‬ﺑﻨـﯽ‬
‫اﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬ﮐﻬﻒ‪ ،‬ﺣﺞ‪ ،‬ﻧﻮر‪ ،‬ﻓﺮﻗﺎن‪ ،‬ﻋﻨﮑﺒﻮت‪ ،‬روم‪ ،‬ﯾﺲ‪ ،‬زﻣﺮ‪ ،‬زﺧﺮف‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓـﺘﺢ‪،‬‬
‫ﺣﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺸﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺪﺛﺮ و ‪ ...‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪«.‬‬
 ‫‪ ■ 134‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﺳــﭙﺲ در ﺿــﻤﻦ ﺗﻔﺴــﯿﺮ آﯾــﺖ »إنّ اﷲ ﻻﯾﺴــﺘﺤﯽء أن ﯾﻀــﺮب ﻣــﺜﻼ ﻣــﺎ ﺑﻌﻮﺿــﻪ«‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ذﮐﺮ ﻣﺜﻞ ﺑـﺮاي ﻓﻬـﻢ ﻣﺨﺎﻃـﺐ اﺳـﺖ ﺧـﻮاه اﯾـﻦ ﻣﺜـﻞ ﻣـﺎ‪ ،‬ﻫﻤﭽـﻮن ﭘﺸـﻪ‬
‫ﮐﻮﭼﮏ و ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﯿﻞ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﮐﻼم ﻋﺮب زﺑﺎنﻫﺎ و ﻏﯿﺮ ﻋﺮبزﺑـﺎن درﺑـﺎره‬
‫ﺗﻤﺜﯿﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺠﺎعﺗﺮ از ﻣﮕﺲ و ﺷﻨﻮاﺗﺮ از ﮐَﻨ‪‬ﻪ‪ «.‬ﻋﺮبﻫﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻨﻪ ﺻﺪاي ﺑﺴﯿﺎر آﻫﺴﺘﻪ ﺳﻢ ﺷﺘﺮ را از ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻫﻔﺖ ﺷﺐ و ﯾﺎ ﻫﻔﺖ ﻣﯿﻞ ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬و‬
‫در ﻣﺜﻞ آﻣﺪه‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﺑﯿﺸـﺘﺮ از ﮐﻨـﻪ ﻋﻤـﺮ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ« ﭼﺮاﮐـﻪ ﮐﻨـﻪ ﻫﻔﺘﺼـﺪ ﺳـﺎل ﻋﻤـﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ »ﺑﺎ ﺟﺮأتﺗﺮ و ﺷﺠﺎعﺗﺮ از ﻣﮕﺲ« ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ اﯾـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﮕﺲ ﺣﺘﯽ روي ﺑﯿﻨﯽ ﭘﺎدﺷﺎه و ﭘﻠﮏ ﭼﺸﻢ ﺷﯿﺮ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﻓﻊ ﺷﻮد‬
‫ﻓﺮار ﮐﺮده و ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﮕﺲ ذﺑﺎب ﻣﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ )از رﯾﺸـﻪ ذب‪ ‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ دﻓﻊ ﮐﺮدن(‪ .‬و در ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ »ﻣﮕـﺲ ﮐﻮﭼـﮏﺗـﺮ از ﯾـﮏ ذره‬
‫اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﮕﺲ ﻏـﺬاي ﻫﻔـﺖ ﺳـﺎل ﺧـﻮد را ذﺧﯿـﺮه ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨـﺪه‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺮ ﻋﻀﻮ و اﺑﺰاري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﯿﻞ ﻗـﻮي و ﺳـﺘﺮگ‬
‫داده ﺑﻪ ﻣﮕﺲ و ﭘﺸﻪ‪ ،‬ﻋﻠﯽ رﻏﻢ اﻧﺪازه ﮐﻮﭼﮑﺸﺎن ﻧﯿﺰ داده اﺳـﺖ‪ .‬ﻋـﻼوه ﺑـﺮ آن‪ ،‬دو‬
‫ﺑﺎل و ﺟﺮأت ﺑﻪ ﭘﺸﻪ و ﻣﮕﺲ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺮوازﺷﺎن ﺑﺮ روي ﺻﻮرت ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﻋﻠﯽرﻏﻢ دﻓﻊ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﺸﻪﮐﺶ‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺮس را در وﺟﻮد ﺷـﯿﺮ ﻗـﺮار داده اﺳـﺖ و ﺷـﯿﺮ اﯾـﻦ ﺗـﺮس را در زﻣـﺎن‬
‫دوري از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬راهﻫﺎ و ﻣﮑـﺎنﻫـﺎي ﻣـﺮدم از ﺧـﻮد ﺑـﺮوز ﻣـﯽدﻫـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ اﮔـﺮ ﺷـﯿﺮ‪،‬‬
‫ﺟﺴﺎرت ﻣﮕﺲ و ﭘﺸﻪ را ﻣﯽداﺷﺖ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﻗﺪرت‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪135‬‬

‫ﺧﻮد ﺟﺮأت را در ﺿﻌﯿﻒ و ﺗﺮس را در ﻗﻮي ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﺠﯿﺐﺗﺮ از اﯾﻦ دو‪،‬‬
‫آن ﮐﻪ ﺗﻮ از اﯾﻦ ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﻋﺎﺟﺰ و ﺑﺮ آن ﻗﻮي‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎ ﻫﺴﺘﯽ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه روزي ﻣﺄﻣﻮن در ﺣﺎل اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﮕﺴﯽ روي ﭼﺸﻢ او ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮن ﻣﮕﺲ را ﻃﺮد ﮐﺮد وﻟﯽ ﻣﮕﺲ ﻣﺮﺗﺐ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ او رﻓﺘﻪ و ﻣـﺎﻧﻊ ﺧﻄﺒـﻪ او ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮن ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺧﻄﺒﻪ را ﻗﻄﻊ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮن أﺑﺎ ﻫﺬﯾﻞ‪ ،‬ﺷـﯿﺦ ﻣﻌﺘﺰﻟـﯽﻫـﺎ را‬
‫اﺣﻀﺎر ﮐﺮد و از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﮕﺲ را ﺧﻠﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﭘﺲ او ﺟـﻮاب‬
‫داد‪ :‬ﺗﺎ ﻣﺘﮑﺒﺮان را ﺧﻮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺄﻣﻮن در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ :‬درﺳﺖ ﮔﻔﺘﯽ‪.‬‬
‫روح و ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﻌﺘﺪل‪ ،‬دﯾـﺪﮔﺎه ﻣﺘﻌـﺎدل‪ ،‬رواﻧـﯽ ﺑﯿـﺎن‪ ،‬ﺟـﺎﻣﻊﮔﺮاﯾـﯽ و دارا ﺑـﻮدن‬
‫ﻧﮑﺎت دﻗﯿﻖ و ﻇﺮﯾﻒ ﺟﺪﯾﺪ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺣﺎﺋﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻗﺎي ﺣﺎﺋﺮي وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺣﮑﻤﯽ ﯾﺎ ﺷـﺮح ﻣﻮﺿـﻮﻋﯽ ﺑﭙـﺮدازد ﺳـﻌﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺟﻮاﻧﺐ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﺎ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﻘﻞ ﺑـﻪ ﻋﻠـﻢ و داﻧـﺶ رﻫﻨﻤـﻮن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ذﮐﺮ رواﯾﺎت ﻣﺮﺗﺒﻂ و اﺳﺘﺸﻬﺎد ﺑﻪ اﺷﻌﺎر و اﻣﺜﺎل ﻋﺮب ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫و اﻗﻮال ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻘﻬﯽ و ﮐﻼﻣﯽ را ﻣﻮرد ﮐﻨﮑـﺎش و ﺑﺮرﺳـﯽ ﻗـﺮار ﻣـﯽدﻫـﺪ‪ .‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫اﯾﺸﺎن ﻧﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﺧﺴﺘﻪﮐﻨﻨﺪه و ﻧﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻮﺗﺎه و ﻧـﺎﻗﺺ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮي در‬
‫ﺣﺪي ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﮔﺮ او از ﭼﯿﺰي ﺻﺤﺒﺖ ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺣﻖ آن را ادا ﮐﺮده و در ﻏﺎﻟﺐ اوﻗـﺎت‬
‫ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد از ﺳﺨﻨﺎن ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻋﺎرﻓﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺳﺨﻦ ﺧﻮد را ﺑـﻪ ﺻـﺮاﺣﺖ ﺑﯿـﺎن و از‬
‫آن دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ در ﺑﺎب اﯾﻦ ﮐﺘﺎب زﯾﺎد اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﭼﻨﺪ ﺻﻔﺤﻪ ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻦ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب آﻧﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﻣـﻮرد اﻧﺼـﺎف ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮان واﻗـﻊ ﻧﺸـﺪه و ارزش‬
 ‫‪ ■ 136‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﮐﺘﺎﺑﺸﺎن در ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻋﻠﻤﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﺪر ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺧﻮد ﺳﻌﯽ ﮐﺮدم‬
‫ﺗﺎ اﯾﻦ ﭘﺮده ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ را از آن ﺑـﺰداﯾﻢ‪ .‬ﭼـﺮا ﮐـﻪ ﺧﯿﻠـﯽ ﮐـﻢ ﭘـﯿﺶ ﻣـﯽآﯾـﺪ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﯾﺸﺎن رﺟﻮع ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺑﺎر ﺑـﻪ زﯾـﻮر ﻃﺒـﻊ آراﺳـﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻦ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﭼﻨـﺪ ﺻـﻔﺤﻪ را در اﺟﺎﺑـﺖ ﺑـﻪ درﺧﻮاﺳـﺖ دوﺳـﺖ ﻋﺰﯾـﺰم‬
‫»ﻧﻮهي ﻣﻮﻟﻒ«آﻗﺎي وﺣﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽﻧﻘـﯽ ﻃﺒﺴـﯽ ﺣـﺎﺋﺮي)ﮐـﻪ ﺑﻨـﺪه را در ﺟﻤـﻊآوري‬
‫ﮐﺘﺎب و ﻧﺸﺮ آن ﺧﺸﻨﻮد ﺳﺎﺧﺖ( ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآوردم‪ .‬اﻣﯿﺪوارم اﯾﺸﺎن در ﭼﺎپ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺟﺪﺷﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮه و زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﺳﺒﮏ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﺘﻌـﺎل ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن را در زﻧﺪه ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻦ آﺛﺎر اﺟﺪاد ﺑﺰرﮔﻮارﺷﺎن ﯾﺎري رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﺳﺨﻦ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻣﺎ ﺷﮑﺮ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ‪) .‬ﻋﻠﯽ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ‪ 18 .‬ﻣﺤﺮم‬
‫اﻟﺤﺮام ‪1423‬ﻫـ ق(‬

‫ج( ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮي‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮِ ﻻرﯾﺠﺎن ﻓﺮاواﻧﻨﺪ‪) ،‬ﺗﻌﺪادﺷﺎن از ‪ 100‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻧﺎﻣﯽ ﻧﯿـﺰ‬
‫در ﻣﯽ ﮔﺬرد(‪ ،‬اﻣﺎ وﯾﮋﮔﯽ ﻋﻤﺪهاي ﮐﻪ آﯾﺖ اﷲ ﺣـﺎﺋﺮي ﻻرﯾﺠـﺎﻧﯽ را از ﻗﺮﯾـﺐ ﺑـﻪ‬
‫اﺗﻔﺎق آنﻫﺎ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ روﯾﮑﺮد ﻗﺮآﻧﯽ اﯾﺸﺎن در ارآﯾﺖ ﻣﺒﺎﺣﺚ دﯾﻨﯽ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﻮرﺧـﺎن ﺷـﺎﺧﺺ‪ ،‬ﻓﻘﻬـﺎي ﻧﺎﻣـﺪار‪ ،‬ﻋﺮﻓـﺎي ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ‪ ،‬ادﯾﺒـﺎن‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و‪ ...‬ﮐﻢ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻔﺴـﺮﯾﻦ ﻗﺮآﻧـﯽ ﮐـﻪ اﺻـﺎﻟﺘﺎ ﻻرﯾﺠـﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﻣﺤﺪودﻧﺪ و ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع ‪ 6666‬آﯾﺎت‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ را ﺑﺎ زﺑﺎﻧﯽ روان‪ ،‬ﻋﻤﯿﻖ و ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪137‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ اﻓﺮاد ﻣﺤﺪودي از ﻋﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در دو ﺳﺪه اﺧﯿﺮ ﺑﻮده اﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آﯾﺎت ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ اﻫﺘﻤﺎم ورزﯾﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ »ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳﯿﺪ ﻣﻬﺪي‬
‫ﺣﺴﯿﻨﯽ ﺗﻬﺮاﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻧﯿﺎﮐﯽ« ) م ‪ 1321‬ه(‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺗﯿﺮ ﻓﺮوش‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻋﯿـﺎن‬
‫ﮐﻼﻣﯽ و ﺗﻔﺴﯿﺮي ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﻣﯽ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬او ‪ 1‬ﺟﻠـﺪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ »آﯾﺎت اﻻﺋﻤﻪ ‪ «26‬دارد ﮐﻪ ﺷﺮح و ﺑﯿﺎن و ﺗﺎوﯾﻞ آﯾـﺎﺗﯽ ﮐـﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ اﺋﻤـﻪ و‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ اﻫﻞ ﺑﯿﺖ اﺳﺖ و از ﻃﺮﯾﻖ رواﯾﺎت و ﮐﻼم ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ در ﺳﺎل ‪ 1316‬در ‪ 342‬ﺻﻔﺤﻪ وزﯾـﺮي در ﺗﻬـﺮان ﭼـﺎپ ﺳـﻨﮕﯽ ﮔﺮدﯾـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ).‬ﻋﻘﯿﻘﯽ ﺑﺨﺸﺎﯾﺸﯽ‪ ،1377 :‬ص ‪(255‬‬
‫در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﮐﺘﺎب »ﺳﺪره اﻟﻤﻨﺘﻬﯽ ﻓﯽ ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﻟﻘـﺮآن« از ﻋﻼﻣـﻪ ﺣﺴـﻦ زاده‬
‫آﻣﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗـﺮآن از ﻣﺠﻤـﻮع آﺛـﺎر ﻋﻼﻣـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﻋـﺪهاي از‬
‫ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬در ﺟﻠﺪ اول اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮره ﻫﺎي ﻓﺎﺗﺤﻪ اﻟﮑﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻘﺮه و ﻧﺴﺎء ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب در‬
‫‪ 539‬ﺻﻔﺤﻪ و ﻧﺎﺷﺮ اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻧﺘﺸﺎرات اﻟﻒ ﻻم ﻣﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ در اﯾﻦ ﻣﯿﺪان ﺧﺎﻟﯽ و ﻣﻬﻢ ﺳﺎﯾﺮ اﻫﺎﻟﯽ ﻗﻠﻢ و ﭘﮋوﻫﺶ ﻻرﯾﺠﺎن راه‬
‫‪27‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن را اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ( 26‬ﺗﻔﺴﯿﺮ دﯾﮕﺮي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺎت اﻻﺋﻤﻪ از ﺳﻮي ﻣﻔﺴﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﯿﺮزا ﻋﻠﯽ ﻧﻘﯽ ﻫﻤﺪاﻧﯽ) م ‪ 1279‬ق( ﺑﺎ روﯾﮑﺮد‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ د ر اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1274‬ق در ﯾﮏ ﻣﺠﻠﺪ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺋﻤﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ).‬ﻋﻘﯿﻘﯽ ﺑﺨﺸﺎﯾﺸﯽ‪ -‬ج ‪:4‬‬
‫‪ ،1377‬ص ‪(175‬‬
‫‪ (27‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﯿﺮ از ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺎرﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ) ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ( و ﺑﺎ رﻫﯿﺎﻓﺘﯽ ﻋﻘﻠﯽ و ﻧﻘﻠﯽ) ﻗﺮآن‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮآن( ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ آﺛﺎر ﺑﻪ ﻗﺮار زﯾﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪ (1388‬ﺟﻨﮓ رواﻧﯽ از ﻣﻨﻈﺮ ﻗﺮآﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺟﻮان ﭘﻮﯾﺎ‬
‫ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪ (1385‬دﻧﯿﺎ در ﻗﺮآن‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺟﻮان ﭘﻮﯾﺎ‬
‫ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ)ﻣﺮداد ‪ ( 1384‬ﻫﺪاﯾﺖ در ﻗﺮآن‪ ،‬دوﻫﻔﺘﻪﻧﺎﻣﻪي ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻗﺮآن‪ ،‬وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺷﺎد اﺳﻼﻣﯽ )ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﺮوﯾﺞ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﻬﺎي ﻗﺮآﻧﯽ(‪ ،‬ش ‪.213‬‬
 ‫‪ ■ 138‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫‪ .2‬ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ آﯾﺖ اﷲ ﺣـﺎﺋﺮي ﻻرﯾﺠـﺎن و ﺑﺮﮔـﺰاري ﻧﺸﺴـﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﺎﯾﺶ و ‪ ...‬وﯾـﮋه‬

‫اﯾﺸﺎن در ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺸﺎ ﺑﺮﮐﺎت ﻓﺮاوان ﺑـﺮاي ﺑﺨـﺶ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ ﮐـﻪ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﻧﺸﺮ آن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از اﻗﺪاﻣﺎت ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻗﺮآن دوﺳﺘﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﺷﻮد در ﺟﻠﺴﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‪) ،‬اﺳﺘﺎدان از اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺑﺴـﯿﺎر ﺳـﻮدﻣﻨﺪ‬
‫ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ و ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﻧﮑﺎﺗﯽ را ﺑﺮاي ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻗﺮآﻧﯽ ﻋﺮﺿﻪ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ) ‪ (1381‬ﺗﺄﻣﻠﯽ ﺑﺮ ارﺗﺒﺎط ﻣﻮﺳﯽ ﺑﺎ دﺧﺘﺮان ﺷﻌﯿﺐ )اﻟﮕﻮي ﻗﺮآﻧﯽ از رﻓﺘﺎر ﻣﻌﻘﻮل دو ﺟﻨﺲ ﻣﺨﺎﻟﻒ(‪،‬‬
‫ﻣﻨﺘﺨﺐ اول ﻫﻤﺎﯾﺶ آﺳﯿﺐﺷﻨﺎﺳﯽ رواﺑﻂ دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺞ داﻧﺸﺠﻮﯾﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎمﻧﻮر ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )ﺑﻬﻤﻦ ‪( 1377‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﻮرا در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﺨﺐ ﺑﺮاي اراﯾﻪ و ﭼﺎپ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻫﻤﺎﯾﺶ‬
‫ﺷﻮراﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ و ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻣﺮدﻣﯽ‪ ،‬وزارت ﮐﺸﻮر و ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪهي ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﻬﺎد داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪139‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫‪-‬اﯾـﺎزي‪ ،‬ﻣﺤﻤــﺪ ﻋﻠــﯽ)‪ (1387‬اﻟﻤﻔﺴــﺮون ﺣﯿــﺎﺗﻬﻢ و ﻣــﻨﻬﺠﻬﻢ‪ ،‬وﯾــﺮاﯾﺶ دوم‪ ،‬ﺑــﺎ‬
‫اﺿﺎﻓﺎت‪ ،‬از ﯾﮏ ﺟﻠﺪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺟﻠﺪ ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﭼﺎپ و اﻧﺘﺴـﺎرات وزارت ارﺷـﺎد‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‬
‫‪-‬اﯾﺎزي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ )‪ (1371‬آﺷﻨﺎﯾﻰ ﺑﺎ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت اﺳـﻼﻣﻰ ﺣـﻮزه‬
‫ﻋﻠﻤﯿﻪ ﻗﻢ‬
‫‪-‬ﺟﻌﻔﺮي ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ ) ‪ (1382‬ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴـﯿﻦ زاﻫـﺪ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ ،‬ﻧﺸـﺮ داراﻟﮑﺘـﺐ‬
‫اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‬
‫‪-‬ﺣﺎﺋﺮي ﻃﻬﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻣﯿﺮﻋﻠﯽ) ‪ 1433‬ق( ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟـﺪرر‪ -‬اﻟﻤﺠﻠـﺪ اﻻول‪،‬‬
‫ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ دار اﻟﮑﺘﺎب اﺳﻼﻣﯽ‬
‫‪-‬ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺎء اﻟﺪﯾﻦ) ‪ (1364‬ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﮐﯿﻬﺎن‬
‫‪-‬ﺳﯿﻒ اﻟﻠﻬﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ)‪ (1390‬ﻋﺒﺪ‪ ‬ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻧﺒﻮغ‬
‫‪-‬ﺷﻬﯿﺪي ﺻﺎﻟﺤﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪ اﻟﺤﺴﯿﻦ)‪( 1381‬ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﺷـﯿﻌﻪ ﺟﻠـﺪ ‪ ، 1:‬ﻗـﺰوﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺎﺷﺮ‪:‬ﺣﺪﯾﺚ اﻣﺮوز‬
‫‪-‬ﻃﻬﺮاﻧﯽ‪ ،‬آﻗﺎ ﺑﺰرگ) ﺑﯽ ﺗﺎ( اﻟﺬرﯾﻌﻪ اﻟﯽ ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ اﻟﺸـﯿﻌﻪ‪ -‬ج ‪ ، 22‬ﺑﯿـﺮوت‪ ،‬دار‬
‫اﻻﺿﻮاء) ﭼﺎپ دوم(‬
‫‪-‬ﻃﻬﺮاﻧﯽ‪ ،‬آﻗﺎ ﺑﺰرگ) ‪ 1404‬ق( ﻃﺒﻘﺎت اﻋﻼم اﻟﺸﯿﻌﻪ‪ -‬ﻧﻘﺒﺎء اﻟﺒﺸﺮ ﻓﯽ اﻟﻘﺮن اﻟﺮاﺑﻊ‬
‫ﻋﺸﺮ‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬دار اﻟﻤﺮﺗﻀﯽ) ﻃﺒﻌﻪ اﻟﺜﺎﻧﯿﻪ(‬
‫‪-‬ﻋﻘﯿﻘﯽ ﺑﺨﺸﺎﯾﺸﯽ‪،‬اﺣﻤﺪ ) ‪ (1377‬ﻃﺒﻘﺎت ﻣﻔﺴﺮان ﺷﯿﻌﻪ‪ -‬ج ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ‬
‫ﻧﻮﯾﺪ اﺳﻼم) ﭼﺎپ دوم(‬
‫‪-‬ﻣﺪاﺣﯽ آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ )‪ (1377‬اﺧﺘﺮان ﺟﺎوﯾﺪ‪ :‬ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺎﺑﻞ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﻣﺒﻌﺚ‬
 ‫‪ ■ 140‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻘﺘﻨﯿﺎت اﻟﺪرر‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫‪-‬ﻣﻄﻬﺮي‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ) ‪ (1368‬آﺷﻨﺎﺋﻰ ﺑﺎ ﻗﺮآن ‪) 7‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮره ﻫـﺎى ﺻـﻒ‪ ،‬ﺟﻤﻌـﻪ‪،‬‬

‫ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن‪ ،‬و ﺗﻐﺎﺑﻦ( ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﺪرا‬
‫‪-‬ﻫﺰار‪ ،‬ﻋﻠﯽ رﺿﺎ )‪ (1382‬داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺣﺮم ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻢ ﺣﺴﻨﯽ و‬
‫ﺷﻬﺮ ري‪-‬ج‪ ،1‬ﻗﻢ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ دار اﻟﺤﺪﯾﺚ‬
‫ﮔﺰارش رﺳﺎﻟﻪ داﻧﺸﺠﻮﯾﯽ‪ :‬ﺷﺮح ﺣﺎل آراء و آﺛﺎر ﻋﺎرف ﮔﻤﻨﺎم‬
‫ﺣﺎج ﺣﺒﯿﺐ اﷲ ﺷﺎﮐﺮ آﻣﻠﯽ‬

‫‪28‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ زاده‬

‫رﺳﺎﻟﻪ ﯾﺎد ﺷﺪه در ﯾﮏ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﺎوﯾﻦ زﯾـﺮ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪ و ﺧﺪﻣﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ ﺷـﺎﮐﺮ؛ ﻓﺼـﻞ دوم‪ :‬ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ و ﺣﻮاﺷـﯽ‬
‫ﺷﺎﮐﺮ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺳﻨﺖ و ﻋﺘﺮت؛ ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬آرا و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻫﺎي ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺷـﺎﮐﺮ؛ ﻓﺼـﻞ‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﻮاﻋﻆ‪ ،‬ﺣﮑﻢ و ﻗﺼﺺ‪.‬‬
‫ﺷﺎﮐﺮ ﮐﻪ اﻫﻞ ﺳﻠﻮك ﺷﺒﺎﻧﻪ‪ ،‬روزه داري‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم )در ﻣﻘﻄﻌﯽ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﺷﻬﺮدار آﻣﻞ( و ‪ ...‬ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺲ ﻓﺮاوان ﺑﺎ ﮐﻼم اﻣﯿﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ داﺷـﺖ و ﺻـﺎﺣﺐ اﺷـﻌﺎر‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﻨﻈﻮم ﺑﻮد‪ .‬آﺛﺎر اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﺰرگ ﮐﻪ ﻋﻤـﺪﺗﺎ ﺧﻄـﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬اﮐﺜـﺮ‬

‫‪ 28‬اﺳﺘﺎد راﻫﻨﻤﺎ ﻫﺎدي وﮐﯿﻠﯽ‬

‫اﺳﺘﺎد ﻣﺸﺎور ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﻓﻌﺎﻟﯽ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه آزاد واﺣﺪ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻋﻠﻮم و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‪ ،‬ﺳﺎل ‪1382‬‬
 ‫‪ ■ 142‬ﮔﺰارش رﺳﺎﻟﻪ داﻧﺸﺠﻮﯾﯽ‪ :‬ﺷﺮح ﺣﺎل آراء و آﺛﺎر ﻋﺎرف ﮔﻤﻨﺎم ﺣﺎج ﺣﺒﯿﺐ اﷲ ﺷﺎﮐﺮ آﻣﻠﯽ‬

‫ﻫﻨﻮز ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪه اﺳـﺖ‪ .‬از اﺷـﻌﺎر او در اﯾـﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣـﻪ ﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻧﻈـﻢ ﮐﺸـﺎﻧﺪن ﭘﺮﺳـﺶ‬
‫ﺻﻌﺼﻌﻪ اﺑﻦ ﺻﻮﺣﺎن از ﺣﻀﺮت اﻣﯿﺮ در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺻﻌﺼﻌﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﻮﺣﺎن اﯾﻦ ﺳﻮال‬ ‫ﮐﺮد از ﻣﻮﻟﯽ ﻋﻠﯽ ذواﻟﮑﻤﺎل‬
‫ﺗﻮ ﻣﻘـــــﺎﻣﺎ ﺑﺮﺗـﺮي ﯾﺎ ﺑﻮاﻟﺒـﺸﺮ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻮ اي ﺑ‪‬ﺮي از ﮐُﻞ ﺷﺮ‬
‫ﺣﻖ وﻟﮑﻦ ﻃﺒـﻖ ﻓﺮﻣﺎن ﺻﺮﯾﺢ‬ ‫ﮔﻔﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﮔﺮ ﻗﺒﯿﺢ‬
‫ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺜﺶ ﺷﮑــﺮ آن را ﮐـﻦ ادا‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻫﺮ ﻧﻌﻤﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯿﺪت ﺧﺪا‬
‫ﮐﺎو ﭼﻮ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ و ﺑﺠﺴﻤﺶ ﻣﻦ ﺳﺮم‬ ‫آري آري ﻣـــﻦ ز آدم ﺑﺮﺗــــﺮم‬
‫ﺑﻬﺮ اﯾﻦ دﻋــﻮا ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﺎ دﻟﯿﻞ‬ ‫ﺻﻌﺼﻌﻪ ﮔﻔﺘﺶ اَﯾﺎ ﺷﺎه ﺟﻠــﯿﻞ‬
‫ﻧﻬﯽ ﮐﺮد و وي ﺑﭽﯿﺪش از ﺷﺠﺮ‬ ‫ﮔﻔﺖ ﺣﻖ او را ز اﮐﻞ ﯾﮏ ﺛﻤﺮ‬
‫ﻟﯿﮏ ﺑﻬﺮم ﺧﺎﻟﻖ روزي رﺳﺎن‬ ‫ﺧﻮرد از آن و ﺑِﺪ‪‬ر ﺷﺪ از ﺟﻨﺎن‬
‫ﻣﻦ ﺑﺮاي ﻗـــﺮب ﺣﯽ ﻻﯾـﺰال‬ ‫ﮐﺮد آن را رزق ﭘﺎﮐﯽ و ﺣﻼل‬
‫ﺗﺎ ﮐﻪ اﮐـــﻞ آن ﻧﺮﯾﺰاﻧــﺪ ﭘﺮم‬ ‫ﻧﻪ ز ﮔﻨﺪم ﺧﻮرده و ﻧﯽ ﻣﯽ ﺧﻮرم‬
‫زﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﻗﺪرم از او اوﻟﯽ ﺑﻮد‬ ‫ﭼﻮن ﮐﺮاﻣﺖ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮ ﺗﻘﻮي ﺑﻮد‬

‫ﺻﺎﺣﺐ رﺳﺎﻟﻪ ﺧﺎﻃﺮه اي از دﯾﺪار ﺑﺎ آﯾﺖ اﷲ ﺣﺴﻦ زاده آﻣﻠﯽ در دي ﻣـﺎه ‪1380‬‬
‫را ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ از اﯾﺸﺎن در ﺑﺎره ﺣﺒﯿﺐ اﷲ ﺷﺎﮐﺮ ﭘﺮﺳﺶ ﻧﻤﻮده و اﯾﺸﺎن از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﺮﺣﻮم ﺷﺎﮐﺮ ﻣﻌﻠﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻔﺴﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻪ ﭼﻬﺎرم ﻗـﺮآن را ﺣﻔـﻆ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺪرﺷﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯽ ذره و ﻣﺎدرﺷﺎن ﮔﻮﻫﺮ ﻣﻠﮏ‪ .‬ﺳﺮ درب ﻣﻨﺮﻟﺶ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد‪:‬‬
‫داراﻟﺸﮑﺮ ﺷﺎﮐﺮ واﻗﻊ در اﺳﭙﻪ ﮐﻼي آﻣﻞ‪ .‬زادﮔﺎﻫﺶ روﺳﺘﺎي اﺳﮏ ﻻرﯾﺠـﺎن ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﮐﺮ ﺧﻮش زﯾﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻮر درس و ﺑﺤﺚ و ﺣﻮزه ﻣﯽ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮب رﺷﺪ ﻣﯽ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ...‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ وﺻﯿﺖ ﺧﻮدﺷﺎن زﯾﺮ ﭘﺎي ﻣﺎدر ﻋﺰﯾﺰش او را دﻓـﻦ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪143‬‬

‫ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ زﯾﺮ ﭘﺎي ﻣﺎدران اﺳﺖ‪ .‬او ﮐﻪ در ‪ 1354/6/11‬رﺣﻠﺖ ﻓﺮﻣﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫دﺳﺘﻮر داد اﯾﻦ ﭼﻨﺪ ﺑﯿﺖ را روي ﺳﻨﮓ ﻣﺰارش ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ‪:‬‬
‫زﯾﺮ اﯾﻦ ﺧﺎك آﻧﮑﻪ ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ‬
‫ﺷﺎﮐﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﺳﺨﻨﺪان اﺳﺖ‬
‫ﭼﻮﻧﮑﻪ او ﺑﻮد ﺣﺎﻓﻆ ﻗﺮآن‬
‫ﻣﺪﻓﻨﺶ ﻣﺨﺰﻧﯽ ز ﻗﺮآن اﺳﺖ‬
‫ﻣﻦ آن اﺑﺮ ﺧﺸﮑﻢ ﮐﻪ ﺑﺎرش ﻧﺪارد‬
‫ﮔﻨﺎﻫﻢ ﺣﺪود و ﺷﻤﺎرش ﻧﺪارد‬
‫وﺻﯿﺖ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺷﺎﮐﺮ ز دﻧﯿﺎ‬
‫اﻣﻮري ﺿﺮور ﻧﮕﺎرش ﻧﺪارد‬
‫ﺑﺠﺰ ﻣﻐﻔﺮت ﺟﻮﯾﯽ از رب ﻏﺎﻓﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﺧﺪاﯾﺶ ﺳﻔﺎرش ﻧﺪارد‬
 ‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و‬
‫زﻣﯿﻦداري ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫‪29‬‬
‫رﺿﺎ ﻫﻮﻣﻨﺪ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﻫﺪف از اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﭼﯿﺴﺖ و اﻧﺠﺎم آن ﭼﻪ‬
‫ﺳﻮد و ﻓﺎﯾﺪهاي دارد؟ ﻫﺪف از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﻧﻮﺷﺘﻦ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در درﺟﻪ اول‬
‫ﺑﺮاي ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬اداي دﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ آﺑﺎء و اﺟﺪادياش ﻻرﯾﺠﺎن دارد و‬
‫در درﺟﺎت ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺷﮑﺎﻓﯽ و ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﺎﺣﯿﻪاي ﮐﻬﻦ‪،‬‬
‫اﺳﺎﻃﯿﺮي و ﺗﺎرﯾﺦﺳﺎز در ﺧﻄﻪ داراﻟﻤﺮز ﺑﻪ ﻧﺎم ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﻼش دارد ﺑﺎ ﮐﻨﮑﺎش در اﺳﻨﺎد و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﯾﺮان در‬
‫دوره ﻗﺎﺟﺎر و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اروﭘﺎﯾﯿﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر در ﺧﺼﻮص ﺳﻔﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن و ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪،‬‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ آﻧﺎن در ﻃﻮل دوران ‪ 130‬ﺳﺎﻟﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﭘﯽ‬

‫‪ .29‬ﮐﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪145‬‬

‫ﺑﺮده و دوﺳﺘﺎن و ﺑﻪوﯾﮋه ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻻرﯾﺠﺎن را ﺑﺎ ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﯾﯽ از آداب و‬

‫ﺳﻨﻦ و ﻧﺤﻮه زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺪاد و ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺧﻮد آﺷﻨﺎ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫در ﺧﺼﻮص ﺳﺎﺑﻘﻪ و ﺿﺮورت اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد ﻣﯿﻞ و ﻋﻼﻗﻪ ﻓﺮاوان ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮد و ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻧﯿﺎﮐﺎﻧﺸﺎن و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﺒﻮﻫﯽ از ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬دﺳﺖ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬داﺳﺘﺎنﻫﺎ و رواﯾﺖﻫﺎ و ﻧﻘﻞﻗﻮلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫اﻫﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺣﻔﻆ و اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻧﺴﻞ ﻣﺎ رﺳﯿﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﭘﮋوﻫﺶ ﺟﺎﻣﻌﯽ ﮐﻪ‬
‫درﺧﻮر و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻧﺸﺪهاﺳﺖ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﮔﺎﻣﯽ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬در راﺳﺘﺎي آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﯽ و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﻣﺎ ﺑﺮدارد‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص(‪ ،‬اﺋﻤﻪ )س( و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﻣﮑﺮراً ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﮐﻨﮑﺎش درﺑﺎره ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﭘﯿﺸﯿﻨﺎن ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫ﺻﺤﺒﺖ از اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان در دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﺑﺤﺜﯽ ﻋﻈﯿﻢ و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﯽ ﻣﺜﻨﻮي‬
‫ﻫﻔﺘﺎد ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺎرج از ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد وﺿﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﻔﺎوت ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ وﻻﯾﺎت و ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫اﯾﺮان ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺮدم اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ از ﻟﺤﺎظ رﻓﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻫﻢﭼﻮن اﻫﺎﻟﯽ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫ﮐﺸﻮر در وﺿﻊ ﺑﺪي زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮده و از اﻣﮑﺎﻧﺎت آﺳﺎﯾﺸﯽ اﺑﺘﺪاﯾﯽ ﻫﻢﭼﻮن اﻣﻨﯿﺖ‪،‬‬
‫راه ارﺗﺒﺎﻃﯽ‪ ،‬وﺳﺎﯾﻞ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ‪ ،‬آب ﺗﺼﻔﯿﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ و درﻣﺎﻧﯽ‬
‫و ‪ ...‬ﺑﯽﺑﻬﺮه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ دﺷﻮار ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﻗﻠﯿﻤﯽ ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﯿﺰ‬
 ‫‪ ■ 146‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫دﺷﻮاريﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ اﯾﻠﯽ و ﮐﻮچ ﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺻﻌﺐاﻟﻌﺒﻮر ﺑﻮدن‬

‫ﮐﻮهﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ ﻣﯽاﻓﺰود‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن از ﺣﯿﺚ‬
‫ﺧﻮراك‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎك و ﻣﺴﮑﻦ ﭼﻨﺪان در ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫دﺷﻮاري داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ روﻧﺪ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﻣﻨﺎﻃﻖ روﺳﺘﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﺻﻔﻮﯾﻪ‬
‫آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در دوره ﻗﺎﺟﺎر ﻧﯿﺰ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺷﺎﻫﺎن ﻗﺠﺮ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﻪ روﻧﻖ ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫روﺳﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬اﺣﯿﺎي ﮐﺸﺎورزي‪ ،‬ﺑﺎزﺳﺎزي ﺷﺒﮑﻪ آﺑﯿﺎري دﻫﺎت‪ ،‬راهﺳﺎزي و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺸﮑﻼت ﻣﻌﯿﺸﺘﯽ روﺳﺘﺎﯾﯿﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدادﻧﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢ ﻣﻌﺪود اﻗﺪاﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﺮاﻧﯽ از ﺳﻮي ﺣﮑﻮﻣﺖ در ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻻرﯾﺠﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ )ﻫﻢﭼﻮن‬
‫ﺗﻌﻤﯿﺮ و ﺑﺎزﺳﺎزي راه ﻫﺮاز(‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎ ﻫﺪف رﻓﺎه ﺣﺎل ﺷﺎه و درﺑﺎرﯾﺎﻧﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎنﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﻔﺮﯾﺢ ﺑﻪ آنﺟﺎ ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯿﺎن و اﯾﺮاﻧﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﺸﺎن در ﻻرﯾﺠﺎن ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﯽرﻏﻢ رﮐﻮد ﻧﺴﺒﯽ روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ در اﯾﺮان در دوره‬
‫ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن در اﯾﻦ دوره از ﺟﻤﻌﯿﺖ و روﻧﻖ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده و اﮐﺜﺮاً داراي ﭼﻨﺪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻨﯿﻪ و ﺗﮑﯿﻪ‪ ،‬ﮔﺮﻣﺎﺑﻪ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐﺧﺎﻧﻪ و‬
‫ﮐﺎروانﺳﺮا ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ روﻧﻖ و ﺷﻠﻮﻏﯽ اﯾﻦ روﺳﺘﺎﻫﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎهﻫﺎي ﮔﺮم ﺳﺎل ﺑﻮده و در دﯾﮕﺮ اﯾﺎم ﺳﺎل‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﺳﻮم اﻫﺎﻟﯽ در روﺳﺘﺎﻫﺎي‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬راﺑﯿﻨﻮ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻻرﯾﺠﺎن را ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 5‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ داﻧﺴﺘﻪ و ﻋﻨﻮان داﺷﺘﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺣﺪود ﺳﻪ ﭼﻬﺎرم آنﻫﺎ در ﻓﺼﻞ زﻣﺴﺘﺎن ﺑﻪ آﻣﻞ و ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺸﻼقﻫﺎي ﻣﺎزﻧﺪران‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ‪) .‬ه‪.‬ل راﺑﯿﻨﻮ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎزﻧﺪران و اﺳﺘﺮآﺑﺎد‪ ،‬ص ‪(76‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪147‬‬

‫اﻋﺘﻀﺎد اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬از ﻣﻮرﺧﯿﻦ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬ﺑﻪ آﺑﺎداﻧﯽ و‬
‫روﻧﻖ ﻗﺼﺒﺎت ﻻرﯾﺠﺎن اﺷﺎره ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل روﺳﺘﺎي رﯾﻨﻪ را ﺑﺴﯿﺎر آﺑﺎد و‬
‫داراي ‪ 200‬ﺧﺎﻧﻮار داﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﭘﺮ از ﻣﺴﺎﻓﺮان اﯾﺮاﻧﯽ و اروﭘﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺻﻌﻮد‬
‫ﺑﻪ دﻣﺎوﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از آبﮔﺮم درﻣﺎﻧﯽ رﯾﻨﻪ و ﻟﺬت ﺑﺮدن از ﻃﺒﯿﻌﺖ زﯾﺒﺎي آن ﺑﻪ آن‪-‬‬
‫ﺟﺎ رﻓﺖوآﻣﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وي ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ روﺳﺘﺎي اَﺳﮏ را ﺣﺎﮐﻢﻧﺸﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن و داراي‬
‫‪ 500‬ﺧﺎﻧﻮار و ‪ 4‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ داﻧﺴﺘﻪاﺳﺖ‪) .‬ﻧﻮري‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﺼﺮ‬
‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬ص ‪(336‬‬
‫در ﺧﺼﻮص روﺳﺘﺎي اﺳﮏ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫در ﻃﻮل دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ و ‪ ،...‬و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻓﻮج دﻻور‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬در ﯾ‪‬ﺪ ﺑﺎ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺧﺎﻧﺪان ﺳﺮدارﯾﻪ اﺳﮏ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم و اﺟﺪادش‬
‫)ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﻌﺘﻤﺪ اﻟﺤﺮم‪ ،‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن و ﻏﻼﻣﻌﻠﯽ ﺧﺎن ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺛﺎﻧﯽ( ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺧﺼﻮص آﺑﺎداﻧﯽ و روﻧﻖ ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر رواﯾﺎت زﯾﺎدي در دﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪاش ﺑﻪ ﮐﺮات‪ ،‬دﻫﺎت ﻻرﯾﺠﺎن را آﺑﺎد و ﻣﻌﺘﺒﺮ‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اردوي ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪراﺣﺘﯽ‬
‫در اﯾﻦ روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺧﻮش آب و ﻫﻮا ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﻮد‪) .‬ﻫﻤﺎن ‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪(325‬‬
‫اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻫﻢ دﻫﮑﺪه اَﺳﮏ را ﭘﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ و داراي ﭼﻨﺪﯾﻦ و ﭼﻨﺪ ﻣﺤﻠﻪ آﺑﺎد‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي درزي ﻣﺤﻠﻪ‪ ،‬رﺋﯿﺲ ﻣﺤﻠﻪ‪ ،‬ﻗﺎدي ﻣﺤﻠﻪ‪ ،‬اﻣﯿﺮ ﻣﺤﻠﻪ و ‪ ...‬و رﯾﻨﻪ را ﻧﯿﺰ داراي‬
‫ﻣﺤﻼت زﯾﺎد ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﺳﺎﻻر ﻣﺤﻠﻪ‪ ،‬ﮔﺮﺟﯽ ﻣﺤﻠﻪ‪ ،‬ﮐﻔﺶﮔﺮ ﻣﺤﻠﻪ‪ ،‬ﮐﺮد ﻣﺤﻠﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻠﻪ و ‪ ...‬داﻧﺴﺘﻪاﺳﺖ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 269‬و ‪(270‬‬
 ‫‪ ■ 148‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ روﻧﻖ روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﯽاﻓﺰود‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ راه ﻣﻮاﺻﻼﺗﯽ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺑﻪ اﯾﺎﻟﺖ ﻣﺎزﻧﺪران‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ و ﻣﻬﻢﺗﺮ از آن‪ ،‬از ﺟﺎذﺑﻪ ﮔﺮدﺷﮕﺮي ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از درﺑﺎرﯾﺎن‪ ،‬اﺷﺮاف‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺳﻔﺮا‪ ،‬ﺳﯿﺎﺣﺎن و ﮐﻮﻫﻨﻮردان اروﭘﺎﯾﯽ و‬
‫ﻏﯿﺮ اروﭘﺎﯾﯽ را ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪ .‬در اﮐﺜﺮ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮات و ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي‬
‫روزاﻧﻪ اﯾﻦ دوره ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽﻫﺎ و دﯾﺪﻧﯽﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ اﯾﻦ دﯾﺎر ﻫﻢﭼﻮن ﭼﺸﻤﻪﻫﺎي‬
‫ﺟﻮﺷﺎن‪ ،‬آﺑﺸﺎرﻫﺎي زﯾﺒﺎ‪ ،‬ﻗﻠﻪ زﯾﺒﺎي دﻣﺎوﻧﺪ‪ ،‬رودﻫﺎي ﺧﺮوﺷﺎن و ﻫﻮاي ﺧﻨﮏ و‬
‫دلﭘﺬﯾﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن اﺷﺎره ﺷﺪه ﮐﻪ ﻫﺮ ﺑﯿﻨﻨﺪه را ﻣﺒﻬﻮت ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﮐﺮدهاﺳﺖ‪ .‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎدام ﮐﺎرﻻ ﺳﺮﻧﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻧﻮي اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪1294‬ه‪.‬ق‬
‫ﺗﮏوﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺳﻔﺮ ﮐﺮد و ﺑﺎ ﻇﺮﻓﺖ و ﻧﺎزكﺧﯿﺎﻟﯽ زﻧﺎﻧﻪاش ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ اﯾﻦ‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺧﻮﺑﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬او روﺳﺘﺎي اﺳﮏ را ﮐﻪ‬
‫داراﻟﺤﮑﻮﻣﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮده و در ﮐﻨﺎر رود ﺧﺮوﺷﺎن ﻫﺮاز ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺑﻪ آﻣﻔﯽ ﺗﺌﺎﺗﺮي‬
‫زﯾﺒﺎ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﭼﺸﻢاﻧﺪازي روﯾﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪاﺳﺖ‪) .‬ﮐﺎرﻻﺳﺮﻧﺎ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎدام‬
‫ﮐﺎرﻻﺳﺮﻧﺎ‪ ،‬آدمﻫﺎ و آﯾﯿﻦﻫﺎ در اﯾﺮان‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪(54‬‬
‫ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻬﻢ اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر‪،‬‬
‫ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي آﻧﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭼﺸﻤﺎن ﻣﻮرﺧﯿﻦ و ﺳﯿﺎﺣﺎن دور ﻧﻤﺎﻧﺪه و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در‬
‫روﻧﻖ ﮔﺮدﺷﮕﺮي اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﯽﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺒﻮدهاﺳﺖ و اﮐﺜﺮ آنﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ اﺧﻼﻗﯽ‬
‫ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻻرﯾﺠﺎن اﺷﺎره ﮐﺮدهاﻧﺪ‪) .‬ﻣﺎدام ﻣﺮي ﺷﯿﻞ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮات ﻟﯿﺪي ﺷﯿﻞ– ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪(244‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪149‬‬

‫از دﯾﮕﺮ دﻻﯾﻞ روﻧﻖ ﻧﺴﺒﯽ ﻻرﯾﺠﺎن و ﺗﻌﺪد ﮐﺎروانﺳﺮاﻫﺎي ﺑﯿﻦ راﻫﯽ در آن در‬
‫دوره ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﯾﮑﯽ وﺟﻮد آبﮔﺮمﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎ ﺧﻮاص درﻣﺎﻧﯽ اﻋﺠﺎباﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﺎه‪ ،‬درﺑﺎرﯾﺎن و ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﺰﺷﮑﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎنﮔﺮدان و ﺑﯿﻤﺎران اروﭘﺎﯾﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻧﻤﻮدهﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر ﻧﯿﺰ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪1258‬ه‪.‬ق ﺑﻪ درد ﻣﻔﺎﺻﻞ و‬
‫ﻧﻘﺮص دﭼﺎر ﺷﺪهﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آبﮔﺮم ﻻرﯾﺠﺎن رﻓﺘﻪ و آنﻗﺪر در ﭼﻤﻦ درﯾﻮك در‬
‫ﻧﻤﺎرﺳﺘﺎق ﻻرﯾﺠﺎن اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻬﺒﻮدي ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪) .‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ‪،‬‬
‫روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،15‬ﺻﻔﺤﻪ ‪(8288‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺣﻤﺎمﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺪهاي از درﺑﺎرﯾﺎن و اﺷﺮاف ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺟﻬﺖ‬
‫رﻓﺎه ﺣﺎﻟﺸﺎن در آبﮔﺮم ﻻرﯾﺠﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهﺑﻮد‪) .‬اﻓﻀﻞ اﻟﻤﻠﮏ رﮐﻦ اﻻﺳﻔﺎر‪،‬‬
‫ص‪(81‬‬
‫دﺷﺖ ﻻر در ﺑﻠﻮك ﺑﺎﻻ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﭘﺮورش ﺑﯿﺶ از ﻫﺰار ﻣﺎدﯾﺎن اﯾﻠﺨﯽ‬
‫)اﺳﺐﻫﺎي ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ( ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻬﺘﺮﻫﺎي ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﭘﺮورش ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‬
‫و ﺷﺎﻫﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﻋﻼﻗﻪ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ داﺷﺘﻨﺪ و ﮔﻪﮔﺎه ﺑﺮاي ﺳﺮﮐﺸﯽ از آنﻫﺎ و ﺑﻪ‬
‫اﺻﻄﻼح‪ ،‬دﯾﺪن از اﺳﺐﻫﺎ ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪) .‬دﮐﺘﺮ ﻓﻮورﯾﻪ‪ ،‬ﺳﻪ ﺳﺎل در درﺑﺎر‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪(21‬‬
‫ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ارﺳﺎل ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﺎزﻧﺪران ﻧﻈﯿﺮ ﺑﺮﻧﺞ‪ ،‬ﻫﯿﺰم‪ ،‬زﻏﺎل‪ ،‬ﺳﺒﺰي‪،‬‬
‫ﻣﺮﮐﺒﺎت و ‪ ...‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﻻرﯾﺠﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺮ روﻧﻖ اﯾﻦ‬
‫‪.‬‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﯽاﻓﺰود‪.‬‬
 ‫‪ ■ 150‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫ﻣﻌﯿﺸﺖ و ﻧﻮع زﻧﺪﮔﯽ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر‬

‫درﺑﺎره ﻧﻮع ﻣﻌﯿﺸﺖ ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻮچﻧﺸﯿﻨﯽ‬
‫اﻏﻠﺐ ﺳﮑﻨﻪ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎنﻫﺎ در ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و زﻣﺴﺘﺎنﻫﺎ ﺑﻪ آﻣﻞ و‬
‫دﺷﺖﻫﺎي اﻃﺮاف ﮐﻮچ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻐﻞ اول آنﻫﺎ دامداري ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺎﻧﻮارﻫﺎي روﺳﺘﺎﯾﯽ در ﮐﻨﺎر آن ﺑﻪ زراﻋﺖ و ﺑﺎﻏﺪاري ﻧﯿﺰ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻪ و ﻣﻌﯿﺸﺖ‬
‫ﺧﻮد را از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ و ﺷﻨﯿﺪهﻫﺎي ﻣﺎ در‬
‫ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﮐﺸﺖ ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﻏﻼت و درﺧﺘﺎن‬
‫ﻣﯿﻮه و ﭘﺮورش ﺣﯿﻮاﻧﺎت اﻫﻠﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪه ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮي اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻪ و از راه ﺧﺪﻣﺖ در ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺻﻨﺎﯾﻊ دﺳﺘﯽ ﻫﻢﭼﻮن ﺣﺼﯿﺮﺑﺎﻓﯽ‪ ،‬ﮔﻠﯿﻢﺑﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻓﺖ ﺷﻤﺪ و ﭼﺎدرﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﭼﻮﺧﺎ‪ ،‬ﺑﺎﺷﻠﻖ‪ ،‬ﻧﻤﺪ و ﺟﻮال ﻧﯿﺰ در ﻻرﯾﺠﺎن رواج داﺷﺘﻪ و در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﯾﻦ دوره‬
‫ﺑﻪ ﺑﺎﻓﺖ اﻧﻮاع اﻟﺒﺴﻪ ﭘﺸﻤﯽ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ از ﺳﺮﻣﺎي ﻻرﯾﺠﺎن اﺷﺎره ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا‬
‫ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن در ﺧﺮاﻃﯽ و ﮐﺎر ﺑﺎ ﭼﻮب ﻫﻢ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﯾﻦ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺣﺘﻢ ﻋﺪهاي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ وﺟﻮد ﻣﻌﺎدن آﻫﻦ‪ ،‬زاج‪،‬‬
‫ﮔﻮﮔﺮد و ‪ ،...‬در ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﺴﺐ درآﻣﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪) .‬ﻣﺮي ﺷﯿﻞ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮات ﻟﯿﺪي‬
‫ﺷﯿﻞ– ص‪)*(249‬ژوﺑﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺎﻓﺮت در ارﻣﻨﺴﺘﺎن و اﯾﺮان‪ ،‬ص ‪(349‬‬
‫ﻣﻠﮕﻮﻧﻒ‪ ،‬ﺳﯿﺎح روﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻫﺮ ﻣﺎه ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺑﺎر‪ ،‬ازﮐﻮه‬
‫دﻣﺎوﻧﺪ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ و ﮔﻮﮔﺮدﻫﺎي آن را ﺟﻤﻊ آوري ﮐﺮده و آن را ﺑﻪ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ اﯾﺮان‬
‫ﺻﺎدر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪) .‬ﻣﻠﮕﻮﻧﻒ‪ ،‬ﮐﺮاﻧﻪﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﯽ درﯾﺎي ﺧﺰر‪ -‬ص ‪(51‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪151‬‬

‫دﮐﺘﺮ ﻓﻮورﯾﻪ‪ ،‬ﭘﺰﺷﮏ ﻣﺨﺼﻮص ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﻔﺮﯾﺢ و‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از آبﮔﺮم ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺗﺎﺑﺴﺘﺎنﻫﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮدن ﮔﻮﮔﺮد ﺑﻪ دﻫﺎﻧﻪ دﻣﺎوﻧﺪ رﻓﺘﻪ و از ﮔﻮﮔﺮد ﺑﺮاي ﻣﺼﺎرف ﺷﺨﺼﯽ‬
‫و ﺳﺎﺧﺖ ﺑﺎروت اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪) .‬ﻓﻮورﯾﻪ‪ ،‬ﺳﻪ ﺳﺎل در درﺑﺎر اﯾﺮان– ص‪(173‬‬
‫ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﺟﺎذﺑﻪ ﮔﺮدﺷﮕﺮي ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﺟﻮد‬
‫آبﮔﺮم‪ ،‬ﮐﻮه دﻣﺎوﻧﺪ‪ ،‬ﯾﯿﻼقﻫﺎي ﺑﺎﺻﻔﺎ‪ ،‬زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد‪ ،‬آبوﻫﻮاي ﻟﻄﯿﻒ‬
‫آن و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻬﻤﺎن ﻧﻮازي اﻫﺎﻟﯽ آن ﻫﻢ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ از راهﻫﺎي ﮐﺴﺐ درآﻣﺪ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﺳﮑﻨﻪ آن در دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ و در ﺳﺮﺑﺎزﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫در اﺳﮏ‪ ،‬رﯾﻨﻪ و ‪ ...‬ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺟﯿﺮه و ﻣﻮاﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮوز ﺷﻮرشﻫﺎ و ﺣﻤﻠﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﺜﻞ روﺳﯿﻪ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬
‫و ‪ ...‬ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﺟﻨﮓ اﻋﺰام ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ دردﺳﺮﻫﺎي ﺳﮑﻨﻪ ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﻫﻤﺎن روﺣﯿﻪ ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻠﺤﺸﻮري و ﺳﺮﮐﺸﯽ آﻧﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ اوﻻً ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﺪ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ در ﺑﺮﺧﯽ ادوار‬
‫)ﻫﻢﭼﻮن دورهي ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﯿﺪن آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن و ﯾﺎ دوره ﺗﻘﺎﺑﻞ اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم ﺑﺎ‬
‫دوﻟﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ( دﺳﺖﺧﻮش ﺗﻬﺎﺟﻢ‪ ،‬ﺗﺠﺎوز‪ ،‬ﻏﺎرت و ﭼﭙﺎول ﺷﻮد و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ادوار‪ ،‬ﻣﺮدان ﺟﻨﮕﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ دور از دﯾﺎر و اﻗﻮام ﺧﻮد در‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 152‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫از دﯾﮕﺮ ﻣﺸﮑﻼت زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن در اﯾﻦ دوره ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﺒﻮد راه‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻫﻤﻮار در ﻻرﯾﺠﺎن اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ دوره‬
‫ﻗﺪم ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬از دﺷﻮاريﻫﺎي ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور در آن ﺳﺨﻦ‬
‫راﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﯿﻮع ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﻣ‪‬ﺴﺮي ﻫﻢﭼﻮن ﻃﺎﻋﻮن‪ ،‬وﺑﺎ و ‪ ...‬ﻧﯿﺰ از دﯾﮕﺮ ﻣﺼﺎﺋﺐ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺳﮑﻨﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻮرﺧﯿﻦ و ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻧﻮﯾﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد آن در‬
‫دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ اﺷﺎره ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً در ﺳﺎل ‪1247‬ه‪.‬ق )اواﺧﺮﺳﻠﻄﻨﺖ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه(‬
‫ﻣﺮض ﻃﺎﻋﻮن ﺑﺴﯿﺎري از ﻧﻘﺎط ﻣﺎزﻧﺪران از ﺟﻤﻠﻪ ﻻرﯾﺠﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻋﺪهاي را‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎم ﻣﺮگ ﮐﺸﺎﻧﺪهاﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻣﺮدم ﻣﺎزﻧﺪران را در‬
‫آن ﺳﺎل ﻋﻔﻮ ﻧﻤﻮد‪) .‬ﻓﺮﯾﺰر‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﯾﺰر‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺳﻔﺮ زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ‪ -‬ص ‪ 537‬و‬
‫‪(538‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﯿﻮع وﺑﺎ در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1310‬و ‪1321‬ه‪.‬ق‪ ،‬در‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻮاﺣﯽ اﻃﺮاف آن اﺷﺎره ﮐﺮده و ﺑﯿﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﯿﭽﺎرهاي ﮐﻪ ﻓﺎﻗﺪ‬
‫ﺑﻬﺪاري و ﭘﺰﺷﮏ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺧﻮد‪ ،‬دﺳﺖ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﺋﻤﻪ اﻃﻬﺎر )ع( دراز‬
‫ﮐﺮده و در روﺳﺘﺎﻫﺎ روﺿﻪ ﺧﻮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪) .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﻬﺠﻮري‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران‪،‬‬
‫ج‪ ،2‬ص‪(326‬‬
‫اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﯿﻮع وﺑﺎ در ﺳﺎل ‪ 1310‬ه‪.‬ق اﺷﺎره و اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪاﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﻃﻮل دو ﺳﺎﻋﺘﯽ ﮐﻪ وي در اﺳﮏ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﻧﻔﺮ در اﺛﺮ اﺑﺘﻼ ﺑﻪ وﺑﺎ‬
‫ﻣﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮﺷﺎن ﻣﺮد ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬وي در اداﻣﻪ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺪت‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﺛﺮي از وﺑﺎ در اﺳﮏ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﺸﺪه و در ﻋﻮض اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري ﺑﻪ‬
‫روﺳﺘﺎي ﻧﯿﺎك ﺳﺮاﯾﺖ ﮐﺮدهﺑﻮد و در واﻗﻊ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪهﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪153‬‬

‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﮐﻪ در آن زﻣﺎن در دﺷﺖ ﻻر اردو زده ﺑﻮد و ﻗﺼﺪ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن را داﺷﺖ‪ ،‬از ﻣﺎﻧﺪن در ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻓﯿﺮوز ﮐﻮه ﺑﺮود‪.‬‬
‫)ﻧﻮري‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬ص ‪(255‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﯿﻮع ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ ﺑﻼﯾﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ راﻧﺶ ﮐﻮهﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن و ﻓﺮو رﻓﺘﻦ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎ در دل زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دو ﻣﻮرد از آن در دوره ﻗﺎﺟﺎر اﺷﺎره ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ راﻧﺶ ﮐﻮهﻫﺎي اﻃﺮاف روﺳﺘﺎي ﮔﺰﻧﮏ و ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﺪن اﯾﻦ روﺳﺘﺎ و دﯾﮕﺮي‬
‫ﻧﯿﺰ ﻓﺮو رﻓﺘﻦ ﯾﮑﯽ از دﻫﺎتﻫﺎي ﺑﺨﺶ ﺑﺎﯾﺠﺎن در زﻣﯿﻦ و در ﻣﺠﺎورت ﻗﺮﯾﻪ ﺑﻮاﻟﻘﻠﻢ‬
‫اﺳﺖ‪)..‬ﻧﻮري‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 284‬و ‪(327‬‬
‫ﮐﻤﺒﻮد آب ﻧﯿﺰ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺸﮑﻼت اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ اﺳﻨﺎدي‬
‫درﺑﺎره اﺧﺘﻼﻓﺎت اﻫﺎﻟﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﻬﻢ آب روﺳﺘﺎﻫﺎ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب آﺷﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺎ رﯾﻨﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﺑﺮ ﺳﺮ آب ﻗﺮﯾﻪ رﯾﻨﻪ در زﻣﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر‬
‫اﺷﺎره ﮐﺮدهاﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ درﮔﯿﺮي و ﻗﺘﻞ ﺗﻌﺪادي از اﻫﺎﻟﯽ ﺷﺪه و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي ﻣﯿﺮزا اﺣﺴﺎن ﻧﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮي درﺑﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪهﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،‬آﺷﻨﺎﺋﯽ ﺑﺎ رﯾﻨﻪ‪ ،‬ص ‪(64‬‬

‫ﻧﻈﺎم زﻣﯿﻦداري در ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﻧﻈﺎم‬
‫ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ راﺑﻄﻪ ارﺑﺎب و رﻋﯿﺖ ﺑﻮد‪ .‬در ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﻪ داراي ﺑﺎﻓﺘﯽ روﺳﺘﺎﯾﯽ‬
‫و ﻏﯿﺮ ﺷﻬﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط‪ ،‬دو ﻃﺒﻘﻪ ﺣﺎﮐﻢ و ﻣﺤﮑﻮم وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﻼﮐﯿﻦ ﻣﺘﻨﻔﺬ ﻣﺤﻠﯽ و ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻗﻄﺎع ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از دﯾﺮﺑﺎز داراي‬
 ‫‪ ■ 154‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫ﻗﺪرت و زﻣﯿﻦ ﺑﻮده و ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻣﻼك ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰ و روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن را در اﺧﺘﯿﺎر‬

‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ اﻣﻼك در دﺳﺖ ﺣﮑﺎم ﻣﻮروﺛﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻓﻮج را ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ و از ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﺮدارﯾﻪ اﺳﮑﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮار داﺷﺖ‬
‫و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻼك ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﯿﻮل ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن ﻓﻮج و‬
‫ارﺑﺎﺑﺎن ﻣﺤﻠﯽ و ﺣﺘﯽ ﺗﻌﺪادي از روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻣﺤﻠﯽ واﮔﺬار ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫در واﻗﻊ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺷﺎﻫﺎن ﻧﺎﻻﯾﻖ ﻗﺎﺟﺎر ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﯿﺶوﻧﻮش ﺧﻮد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن دادن ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻣﻤﻠﮑﺖ‪ .‬آنﻫﺎ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدادﻧﺪ ﻫﺮ‬
‫روﺳﺘﺎ ﯾﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪ را در ﻗﺒﺎل درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﯿﻮل در اﺧﺘﯿﺎر ﺣﮑﺎم و‬
‫ﻓﺌﻮدالﻫﺎ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻠﮕﻮﻧﻒ ﮐﻪ در دوره ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن و‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﻣﺎزﻧﺪران ﺳﻔﺮ ﮐﺮده‪ ،‬روﺳﺘﺎﻫﺎي اﯾﻦ دﯾﺎر ارﺑﺎﺑﯽ ﺑﻮده و از ﻃﺮف ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﺑﻪ اﻓﺮاد اﺟﺎره داده ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﯾﺎ ﺧﺎﻟﺼﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺼﻮرت ﺗﯿﻮل داده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﯾﺎ ﻣﻮﻗﻮﻓﻪ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﺷﺮع‪ ،‬ﺑﻪ روﺣﺎﻧﯿﻮن واﮔﺬار ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮد ﺗﯿﻮل را از ﻓﺮدي ﮐﻪ از ﭼﺸﻤﺶ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻓﺮد دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺧﻮش ﺧﺪﻣﺘﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬واﮔﺬار ﻣﯽﮐﺮد و ﺗﻨﻬﺎ از‬
‫اﻣﻼك وﻗﻔﯽ ﺑﻬﺮهاي ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ .‬ﻣﻠﮕﻮﻧﻒ در اداﻣﻪ ﺑﯿﺎن داﺷﺖ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﭘﻮل‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﺮاي اﺟﺎره ﮐﺮدن روﺳﺘﺎ ﯾﺎ اﻣﻼك وﺳﯿﻊ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽداد‪ ،‬ارﺑﺎب آن‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﯽﺷﺪ و در آن ﺻﻮرت ﺳﮑﻨﻪ روﺳﺘﺎ رﻋﺎﯾﺎي او ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﻠﮕﻮﻧﻒ‪ ،‬ﮐﺮاﻧﻪﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﯽ درﯾﺎي ﺧﺰر‪ ،‬ص ‪(254‬‬
‫ﻣﻼﮐﯿﻦ ﺑﺰرگ و ﺧﺮده ﻣﻼﮐﺎن ﻻرﯾﺠﺎن ﻫﻤﮕﯽ داراي اﺻﻞ و ﻧﺴﺒﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮده و واﺑﺴﺘﮕﯽ اﯾﻠﯽ و ﻃﺎﯾﻔﻪاي ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺎي ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺪرت ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪155‬‬

‫اﻣﻼك ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻏﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ واﮔﺬار ﺷﻮد‪ .‬در ﺧﺼﻮص ﮐﺜﺮت اﻣﻼك‬
‫و روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮﺗﯿﭗ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در ﻻرﯾﺠﺎن و اﻟﺒﺘﻪ درآﻣﻞ‪،‬‬
‫ﺑﺎرﻓﺮوش‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪﺳﺮ )ﺑﺎﺑﻠﺴﺮ(‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد آﺑﺎد و ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ زﯾﺎدي‬
‫در دﺳﺖ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﮑﻨﺰي‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﻤﺎل‪-‬ص ‪) * (103‬ﻧﻮري‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﺼﺮ‬
‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬ص ‪(167‬‬
‫در واﻗﻊ اﯾﻦ روﺳﺘﺎﻫﺎ از ﺗﯿﻮل وي و ﺳﺎﯾﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫آﻣﺪه و ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن و ﺑﺰرﮔﺎن اﯾﻦ ﻓﻮج ﺻﺎﺣﺐ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ روﺳﺘﺎ در‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪاش‪ ،‬روﺳﺘﺎي ﺷﺎه زﯾﺪ ﻻرﯾﺠﺎن را‬
‫ﻣ‪‬ﻠﮏ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و ﮐﻮﻣﻪ ﮐﻼ )ﮐﻮم ﮐﻼ( را ﻣﻠﮏ ﺣﺴﻦ ﺳﻠﻄﺎن اﻣﯿﺮي‬
‫)از ﺗﯿﺮه اﻣﯿﺮي ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ از ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن اﯾﻦ ﻓﻮج ﺑﻮد( داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﻧﻮري‪،‬‬
‫ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬ص‪(167‬‬
‫روﺳﺘﺎي زﯾﺒﺎ و ﭘﺮﺟﻤﻌﯿﺖ اﺳﮏ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﺎﮐﻢﻧﺸﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮد و‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ اﻫﻞ ﻫﻤﯿﻦ روﺳﺘﺎ و از ﻃﺎﯾﻔﻪ اَﺳﮑﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﻫﻤﺎن‪-‬ﮐﻠﻨﻞ ﺑﺮﺳﻔﺮد ﻟﻮات‪ ،‬اﺳﺘﺮآﺑﺎد ﻧﺎﻣﻪ‪ -‬ص ‪ -232‬ﻣﺮي ﺷﯿﻞ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎدام‬
‫ﻣﺎري ﺷﯿﻞ‪ ،‬ص‪(54‬‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺰرﮔﺎن و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن ﻻرﯾﺠﺎن )اﻓﺮاد ﺳﺮﺷﻨﺎس ﻏﯿﺮ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻫﻢﭼﻮن ﺧﺎﻧﺪان ﻧﻮاﯾﯽ و ارﺑﺎﺑﺎن ﻣﺤﻠﯽ( ﻧﯿﺰ روﺳﺘﺎﻫﺎﯾﯽ را در ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬آﻣﻞ و‬
‫‪ ...‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﯿﻮل و ﻣﻠﮏ ﺷﺨﺼﯽ در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ دﻫﺴﺘﺎن‬
‫ﭘﺮﺟﻤﻌﯿﺖ اَﻟﻤﺪ‪‬ه )در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺷﻬﺮ ﻧﻮر(‪ ،‬ﺗﯿﻮل ﻣﻬﺪي ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﭘﺴﺮ ﻣﯿﺮزا ﻓﻀﻞ اﷲ‬
‫ﺧﺎن ﻧﻮاﯾﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺎﺋﺐ اﯾﺸﯿﮏ آﻏﺎﺳﯽ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬و روﺳﺘﺎي آﺑﺎد و ﻣﻌﺘﺒﺮ‬
 ‫‪ ■ 156‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫ﺳﺮﺧﻪ رود ﻣﺤﻤﻮدآﺑﺎد‪ ،‬ﺗﯿﻮل ورﺛﻪ ﻣﺮﺣﻮم اﺣﻤﺪ ﺧﺎن ﻧﻮاﯾﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ )ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ‬
‫ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺷﺮح ﺣﺎل وي ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ( ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ روﺳﺘﺎي ﺑﺎزﯾﺎرﮐﻼ را ﺣﺎج‬
‫ﺻﺎدق ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺮك ﮐﻼ را ﻣﯿﺮزا ﻧﺼﺮاﷲ و دﺷﺖ ﺳﺮ و رودﺑﺎر را ﻣﻼ ﻋﺒﺎس‬
‫اﺳﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن و ﻋﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎن در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪) .‬ﻧﻮري‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺷﺎه‪ ،‬ص‪(168‬‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺳﺮﺗﯿﭗ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم ﻧﯿﺰ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻦدار و ﻓﺌﻮدال ﻣﻨﻄﻘﻪ در دوره ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎه و اﺣﻤﺪ ﺷﺎه ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم از ﻟﺤﺎظ ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻧﻔﻮذ ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﺎ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺧﺎن اﻣﯿﺮ ﺗﻮﻣﺎن )اﻣﯿﺮ ﻣﺆﯾﺪ(‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻓﻮج دﻟﯿﺮ ﺳﻮادﮐﻮه رﻗﺎﺑﺖ‬
‫داﺷﺘﻪ و از ﺑﺎﺑﺖ ﺛﺮوت و ﻣﮑﻨﺖ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺌﻮدالﻫﺎي ﻣﻌﺮوف ﻣﺎزﻧﺪران ﻫﻢﭼﻮن ﺳﺮدار‬
‫ﺟﻠﯿﻞ )ﺳﺎﻻر ﻣﮑﺮم( و ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﺧﺎن ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﺮد‪) .‬ﻣﻬﺠﻮري‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺟﻠﺪ‪ ،2‬ﺻﻔﺤﻪ‪) * (326‬ﮐﺘﺎب آﺑﯽ‪ ،‬ﮔﺰارشﻫﺎي ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ وزارت اﻣﻮر‬
‫ﺧﺎرﺟﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ درﺑﺎره اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،5‬ﺻﻔﺤﻪ‪(56‬‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ زﯾﺎدي درﺑﺎره اﻣﻼك و داراﯾﯽﻫﺎي اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم در دﺳﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ اﻣﻼك در ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬آﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺎرﻓﺮوش و ﺣﺘﯽ اﺳﺘﺮآﺑﺎد )ﮔﺮﮔﺎن( ﻗﺮار‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰ اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ‪ ،‬ﺗﯿﻮل او ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻣﻼك‪ ،‬ﻣﻨﺎزل و ﺑﺎغﻫﺎي زﯾﺒﺎ و اﻋﯿﺎﻧﯽ در ﺗﻬﺮان و‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﻋﻤﺎرتﻫﺎي زﯾﺒﺎ و ﺑﺎﺷﮑﻮﻫﯽ ﻧﯿﺰ در ﯾﯿﻼق ﻫﺎي ﺧﻮش آب و ﻫﻮاي‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﻫﻢﭼﻮن رﯾﻨﻪ )اﻓﻀﻞ اﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬رﮐﻦ اﻻﺳﻔﺎر‪-‬ص ‪ ،(83‬اﺳﮏ‪ ،‬آبﮔﺮم‬
‫)ﻋﻤﺎرت ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ اﻣﯿﺮي(‪) ،‬رﮐﻦ اﻻﺳﻔﺎر‪ ،‬ص ‪ ،82‬ﮐﺘﺎب آﺑﯽ‪ ،‬ج‪،4‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪157‬‬

‫ص‪ ،(937‬ﻋﻠﯽآﺑﺎد‪ ‬ﭘﻨﺠﺎبِ دﻻرﺳﺘﺎق )ﻋﻤﺎرت ﮐﻼه ﻓﺮﻧﮕﯽ(‪ ،‬رزﮐﻪ )رﮐﻦ اﻻﺳﻔﺎر‪،‬‬
‫ص ‪ (76‬و ‪ ...‬ﺑﺮاي ﺧﻮد و ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ ﺗﺮﺗﯿﺐ داده و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رﺳﻢ ﻗﺪﯾﻤﯽ اﻫﺎﻟﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﻣﺎهﻫﺎي ﮔﺮم ﺳﺎل را در اﯾﻦ ﯾﯿﻼقﻫﺎ ﮔﺬراﻧﺪه و ﺑﻪ اﻣﻮر ﻻرﯾﺠﺎن و ﻓﻮج‬
‫آن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫اﮐﺜﺮ اﻓﺴﺮان و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن از ﻃﺎﯾﻔﻪ اﺳﮏ و از ﺗﯿﺮه ﺳﺮدارﯾﻪ‬
‫)ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي اﻣﯿﺮ ﻣﺨﺘﺎري‪ ،‬درزي و ‪ ...‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ(‪ ،‬از ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‬
‫اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از ﺳﺎﯾﺮ ﻃﻮاﯾﻒ ﻻرﯾﺠﺎن ﻫﻢﭼﻮن دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ و‬
‫اﻣﯿﺮي ﻧﯿﺰ ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن و ﺳﺮﺑﺎزان زﯾﺎدي در اﯾﻦ ﻓﻮج ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن و آﻏﺎز ﻓﺼﻞ ﺳﺮﻣﺎ‪ ،‬اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﺪه زﯾﺎدي از اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺧﺎﻧﻮاده و ﺧﺪﻣﺘﮑﺎراﻧﺶ و ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي از اﻓﺮاد ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺎزل ﻣﺠﻠﻠﺶ در آﻣﻞ و اوﺟﯽ آﺑﺎد )ﻣﻘﺮ زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ ﺳﺮداران ﻻرﯾﺠﺎن( و ﯾﺎ ﺑﺎر‬
‫ﻓﺮوش‪ ،‬ﺗﻬﺮان و ‪ ...‬رﻓﺘﻪ و اﻣﻮرات ﻻرﯾﺠﺎن و اداره ﺳﺮﺑﺎزﺧﺎﻧﻪ آنﺟﺎ را ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن ﻓﻮج ﻫﻢﭼﻮن ﻋﻠﯽآﻏﺎ ﯾﺎور )داﻣﺎد اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم(‪ ،‬ﻣﻬﺪي ﺳﻠﻄﺎن دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ‬
‫و ‪ ...‬ﻣﯽﺳﭙﺮد‪) .‬ﺗﺮﮐﻤﺎن‪ ،‬اﺳﻨﺎد اﻣﯿﺮﻣﺆﯾﺪ ﺳﻮادﮐﻮﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪ –1378 ،‬ص‬
‫‪(88‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺰرگ ﻣﻼﮐﯿﻦ و ﺧﺮدهي ﻓﺌﻮدالﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن در دوره‬
‫ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻣﻼﮐﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺗﻌﺪي و‬
‫ﺗﺠﺎوز ﮐﻤﺘﺮي ﺑﻪ ﮐﺸﺎورزان و رﻋﺎﯾﺎي ﺗﺤﺖ اﻣﺮ ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و اﺳﻨﺎد ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﻧﯿﺰ ﮔﻮاه اﯾﻦ ﻣﺪﻋﺎﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﮐﻤﺎن ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﻪ )ﺑﻪ ﺟﺰ ﺳﯿﻒ اﻟﻤﻠﮏ( ﻫﻤﮕﯽ‬
‫اﻫﻞ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ و از ﻃﺎﯾﻔﻪ اﺳﮑﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﻗﺮاري ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﯿﺖ در ﻣﻨﻄﻘﻪ و‬
 ‫‪ ■ 158‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫راﺿﯽ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ اﻓﺮاد اﯾﻞ ﻻرﯾﺠﺎن ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺣﺎﺻﻞ دﺳﺖرﻧﺞ‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺤﮑﻮم ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﻨﺖ دﯾﺮﯾﻨﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ارﺑﺎﺑﺎن ﻣﺤﻠﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺳﯿﺴﺘﻢ‬
‫ارﺑﺎب‪-‬رﻋﯿﺘﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﻋﻤﺎل زور و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﺑﺮ رﻋﺎﯾﺎ و ﮐﺸﺎورزان ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﻼك‬
‫ﺑﺰرگ در ﻣﺎزﻧﺪران وﺟﻮد داﺷﺖ‪) .‬اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﺮدار ﺟﻠﯿﻞ در ﺳﺎري و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﺧﺎن ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ در ﺗﻨﮑﺎﺑﻦ و ﮔﯿﻼن( ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻼﮐﯿﻦ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ اﻋﯿﺎن و‬
‫ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن و ﻣﻼﮐﺎن ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬روﺳﺘﺎﯾﯿﺎن را ﺑﻨﺪه زر ﺧﺮﯾﺪ ﺧﻮد داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻬﺪﯾﺪ و ﺗﻨﺒﯿﻪ رﻋﺎﯾﺎ ﭼﻮب و ﻓﻠﮏ و ﮐﻨﺪ و زﻧﺠﯿﺮ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ و ﺣﺘﯽ در زﻣﺎن ﻣﻘﺘﻀﯽ‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﻨﺎﻫﮑﺎر داغ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬روﺳﺘﺎﯾﯿﺎن‬
‫ﺟﺎن ﺗﺎزهاي ﮔﺮﻓﺘﻪ و روش ﻧﺎﮔﻮار ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺖ‪) .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﻬﺠﻮري‪،‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪(326‬‬
‫در دوره ﻗﺎﺟﺎر اﮐﺜﺮ زﻣﯿﻦﻫﺎ ﯾﺎ از ﺳﻮي دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻗﻄﺎع ﺑﻪ رﺟﺎل ﻧﻈﺎﻣﯽ‪،‬‬
‫دﯾﻮاﻧﯽ و ﺣﺘﯽ روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻣﻨﻄﻘﻪ داده ﻣﯽﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮروﺛﯽ ﺑﻪ اﻓﺮاد‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﺪ و ﮔﺎه ﻧﯿﺰ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد ﻣﻠﮑﯽ را ﺑﻪ‬
‫زور ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﻼﮐﯿﻦ ﺿﻤﻦ ﺑﻬﺮهﮐﺸﯽ از روﺳﺘﺎﯾﯿﺎن و رﻋﺎﯾﺎي ﺧﻮد ﻣﺴﺌﻮل‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ اﻣﻮر آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬از آنﺟﺎﯾﯽﮐﻪ ارﺑﺎﺑﺎن و‬
‫ﻣﻼﮐﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺧﻮد ﻋﻀﻮي از ﻃﻮاﯾﻒ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮده و ﺗﻌﺼﺐ اﯾﻠﯽ داﺷﺘﻨﺪ و‬
‫ﻋﻤﺪﺗﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺎي ﺧﻮد ﻫﻢ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻫﺘﻤﺎم ﻧﺴﺒﺘﺎ زﯾﺎدي ﺑﺮاي آﺑﺎد ﻧﻤﻮدن‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺳﻨﺎد زﯾﺎدي در ﺧﺼﻮص ﺳﺎﺧﺖ و ﻣﺮﻣﺖ ﭘﻞﻫﺎ‪،‬‬
‫راهﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﯽ و ﻧﻬﺮﻫﺎي ﻗﺼﺒﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻻرﯾﺠﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪159‬‬

‫ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن و ﻣﺘﻨﻔﺬﯾﻦ ﻣﺤﻠﯽ در اﯾﻦ دوره در دﺳﺖ اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﭼﻨﺪﯾﻦ‬
‫ﭘﻞ )ﻫﻢﭼﻮن ﭘﻞﻣﻮن( و آﺑﺎد ﮐﺮدن ﭼﻨﺪﯾﻦ ده و ﻣﺮﺗﻊ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽﺧﺎن و‬
‫اﻣﯿﺮﻣﮑﺮم ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪) .‬ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬اﻓﻀﻞ اﻟﻤﻠﮏ و اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن در ﺗﻌﻤﯿﺮ ﻧﻬﺮ ﻧﻤﺪ ﺟﻮق اﺷﺎره ﮐﺮدهاﻧﺪ‪) (.‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻧﻮري‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي‬
‫ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪،‬ص ‪(.326‬‬
‫اﻋﺘﻀﺎد اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪1297‬ه‪.‬ق ﺟﻬﺖ اﺳﺘﻔﺎده از آبﮔﺮم رﯾﻨﻪ و درﻣﺎن‬
‫درد ﻣﻔﺎﺻﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺳﻔﺮ ﮐﺮدهﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻠﯽ ﺳﻨﮕﯽ در ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﻨﺪ ﺑﺮﯾﺪه ﯾﺎ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺑﺎﻣﺸﯽ ﺑﻨﺪ اﺷﺎره ﮐﺮده ﮐﻪ ﺳﺮدار ﺳﺎﺑﻖ ﻻرﯾﺠﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽﺧﺎن ﺳﺮدار‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و ﯾﺎ ﭘﺴﺮش ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽﺧﺎن ﺛﺎﻧﯽ آن را ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪(328‬‬

‫ﺑﺎﻓﺖ ﻃﺎﯾﻔﻪاي ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر‬

‫ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﻤﺪه ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺑﺎﻓﺖ ﻃﺎﯾﻔﻪاي آن‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺳﮑﻨﻪ ﻻرﯾﺠﺎن از دﯾﺮﺑﺎز داراي ﺗﯿﺮهﻫﺎ و ﻃﺎﯾﻔﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻮده و ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ‬
‫ﻃﻮاﯾﻒ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﻮﯾﺖ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر و ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ داﺷﺘﻪ و در ﮐﻨﺎر ﺗﻌﺼﺐ اﯾﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻃﺎﯾﻔﻪاي را ﻧﯿﺰ دارا ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬در‬
‫واﻗﻊ ﻫﺮ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﯾﺎ ﺑﺨﺶ ﻣﺸﺨﺼﯽ از ﺑﻠﻮك‬
‫ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﻻرﯾﺠﺎن )ﺑﺎﻻ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬اﻣﯿﺮي‪ ،‬ﺑﻬﺮﺳﺘﺎق و دﻻرﺳﺘﺎق( ﺑﻮده و اﻓﺮاد ﻫﺮ‬
‫ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﻋﺸﯿﺮهاي و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي داﺷﺘﻨﺪ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﺧﻮد ﻧﻈﯿﺮ ﮐﻮچ‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻤﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ و آﺋﯿﻨﯽ و ‪ ...‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻃﺎﯾﻔﻪاي اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻃﻮاﯾﻒ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﺎﯾﻔﻪ اﺳﮑﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺎﮐﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‪،‬‬
‫دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ‪ ،‬ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬رﯾﻨﻪاي‪ ،‬اﯾﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺮي‪ ،‬ﻻﺳﻤﯽ و ‪ ...‬اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫‪ ■ 160‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫ﻫﯿﺒﺖاﷲ ﺑﯿﺎﻧﯽ در اﺛﺮ ارزﺷﻤﻨﺪش )رﻣﺰ ﭘﯿﺮوزي ﺣﻖ( ﺑﻪ ﻃﻮاﯾﻒ آﻣﻞ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و‬
‫اﺷﺎره ﻧﻤﻮدهاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮدم آﻣﻞ ﺳﮑﻨﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮده ﮐﻪ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﯿﻼﻗﺎت‬
‫ﺧﻮد در ﻻرﯾﺠﺎن رﻓﺘﻪ و در ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﻋﻼﯾﻖ ﻣﻠﮑﯽ دارﻧﺪ و ﻣﺎﺑﻘﯽِ اﻫﺎﻟﯽ آﻣﻞ از‬
‫ﺳﻪ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻏﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﯾﻌﻨﯽ آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻧﻮري و ﻫﺎﺷﻤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻤﺎنﻃﻮر‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ از ﻃﻮاﯾﻒ ﻻرﯾﺠﺎن ﯾﯿﻼقﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاي دارﻧﺪ‪ ،‬در ﺷﻬﺮ‬
‫آﻣﻞ ﻧﯿﺰ ﻫﺮﮐﺪام داراي ﻣﺤﻠﻪاي ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﻨﻮز ﻧﺎم ﻫﻤﺎن ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﯾﺎدﮔﺎر ﻣﺎﻧﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻮن‬
‫ﻧﯿﺎﮐﯽ ﻣﺤﻠﻪ‪ ،‬اﺳﮑﯽ ﻣﺤﻠﻪ )اﺳﭙﻪﮐﻼ(‪ ،‬ﻣﺸﺎﯾﯽ ﻣﺤﻠﻪ‪ ،‬ﻫﺎرون ﻣﺤﻠﻪ )اﯾﺮاﯾﯽ ﻣﺤﻠﻪ(‬
‫و ‪ . ...‬ﺑﯿﺎﻧﯽ در ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻃﻮاﯾﻒ ﺑﻪ ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫او دارﺳﺘﺎﻗﯽﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺘﺎﻧﺖ‪ ،‬رﯾﻨﻪآﯾﺖ ا و ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽﻫﺎ را ﺑﻪ داﻧﺶ و اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬اﺳﮑﯽﻫﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﺣﯿﻠﺖ‪ ،‬آﻣﻠﯽﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻮريﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﺨﺎوت‪ ،‬ﻣﺸﺎﯾﯽﻫﺎ را ﺑﻪ ﺛﺮوت‪،‬‬
‫ﻧﯿﺎﮐﯽﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﯿﺎدت و دﯾﺎﻧﺖ و اﯾﺮاﯾﯽﻫﺎ را ﺑﻪ ﮐﻤﺎل و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﺸﻬﻮر داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﺻﯿﻒ او ﺧﺎﻟﯽ از اﺷﮑﺎل ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬ﻫﯿﺒﺖ اﷲ ﺑﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬رﻣﺰ ﭘﯿﺮوزي ﺣﻖ‪ ،‬ص‬
‫‪(13‬‬

‫اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫ﺑﺮاي داﻧﺴﺘﻦ اوﺿﺎع ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﯾﮏ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ آن ﻧﯿﺰ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ در دوره ﻗﺎﺟﺎر در ﻣﻨﺎﻃﻖ روﺳﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬اﯾﻠﯽ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻬﺮي ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﮕﺎهﻫﺎ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ اﻓﻖﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ وﺻﻮل ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺎ‬
‫ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺳﻠﺤﺸﻮري ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﺷﺪه و ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫اﻣﺮي ﭼﻨﺪان ﺿﺮوري ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺗﻌﺪاد اﻓﺮاد ﺑﺎ ﺳﻮاد ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪161‬‬

‫اﻧﺪك و ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺮدم از ﻓﺮﻫﻨﮓ و داﻧﺶ و ﺳﻮاد‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎً ﭼﯿﺰي در ﺣﺪ‬

‫ﻣﯿﺮزا ﺑﻨﻮﯾﺴﯽ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ در اﮐﺜﺮ ﻧﻘﺎط اﯾﻠﯽ و روﺳﺘﺎﯾﯽ ﮐﺸﻮر‪ ،‬دﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﻮﭼﮏ و ﮐﻢ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻻرﯾﺠﺎن )آن ﻫﻢ ﺑﺎ آن ﺷﺮاﯾﻂ اﻗﻠﯿﻤﯽ‬
‫و ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺧﺎص و دﺷﻮار(‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ادﺑﯽ و ﻓﻘﻬﯽ زﯾﺎدي در‬
‫دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺳﺮ ﺑﺮآورده و ﺑﺴﯿﺎري از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺻﺐ رده ﺑﺎﻻي دﯾﻮاﻧﯽ ﻫﻢﭼﻮن‬
‫وزارت‪ ،‬ﺑﯿﮕﻠﺮ ﺑﯿﮕﯽ‪ ،‬ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻠّﺎ ﺑﺎﺷﯽ درﺑﺎر و ‪ ...‬رﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫آنﻫﺎ ﻫﻢﭼﻮن ﺧﺎﻧﺪان ﻧﻮاﯾﯽ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺎت دﯾﻮاﻧﯽ‪ ،‬از ﻋﺎﻟﻤﺎن‪ ،‬ادﯾﺒﺎن و‬
‫ﺷﻌﺮاي ﺑﻨﺎم ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً اﺷﺎره ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻋﻨﻮان ﺷﺪ‪،‬‬
‫روﺣﯿﻪ اﮐﺜﺮﯾﺖ ﺳﺎﮐﻨﺎن‪ ،‬روﺣﯿﻪاي ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﯾﯽ ﺑﻮد و‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاري ﻻرﯾﺠﺎن در ﺻﺤﻨﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ دوره ﻗﺎﺟﺎر ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روس و ﺳﺮﮐﻮب ﺷﻮرشﻫﺎ و ‪ ...‬ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦﺣﺎل ﻓﻀﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر را‬
‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ آن در ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﮐﺸﻮر داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﻦ ﺣﯿﺚ اﻟﻤﺠﻤﻮع‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ و اﻫﺘﻤﺎم زﯾﺎدي ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ داﻧﺶ‬
‫و ﮐﺘﺎﺑﺖ و ﺑﻪ وﯾﮋه ﺳﻮاد دﯾﻨﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ از ﻣﯿﺎن اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن را اﻫﻞ ﻋﻠﻢ ﺗﻮﺻﯿﻒ‬
‫ﮐﺮده )ﻧﻮري‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه– ص‪ (325‬و ﻣﺎدام ﻣﺮي ﺷﯿﻞ‪ ،‬زﻧﺎن‬
 ‫‪ ■ 162‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫روﺳﺘﺎي اﺳﮏ از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ را اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ روﺷﻦﻓﮑﺮ و‬

‫داﻧﺎ داﻧﺴﺘﻪاﺳﺖ‪) .‬ﻣﺮي ﺷﯿﻞ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮات ﻟﯿﺪي ﺷﯿﻞ‪ ،‬ص ‪(246‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪي ﻣﮑﺘﺐﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺪارس دﯾﻨﯽ و ﻧﯿﺰ ﮐﺜﺮت رﺟﺎل و‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬دﯾﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﻨﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در اﯾﻦ دوره ﻧﯿﺰ ﻣﺒﯿﻦ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ در ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻋﻠﻤﯽ‬
‫درﺧﺸﺎن اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ ﻧﻮاﺣﯽ آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫از ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ اﺳﺎﻃﯿﺮي‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮاﻧﯽ و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﯾﺮان ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ‬
‫آن از دﯾﺮﺑﺎز اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺟﻮﯾﺎي ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ اﻧﺪﯾﺸﻪ و داراي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫ﻏﻨﯽ و آداب و رﺳﻮﻣﯽ ﮐﻬﻦ ﺑﻮده و داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ادﺑﺎ‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎ و ﺷﻌﺮاي زﯾﺎدي ﻫﻢﭼﻮن‬
‫ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬اﺑﻦاﺳﻔﻨﺪﯾﺎر ﮐﺎﺗﺐ آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻃﺎﻟﺐ آﻣﻠﯽ و ‪ ...‬از اﯾﻦ دﯾﺎر ﺳﺮ ﺑﺮآوردﻧﺪ و‬
‫آﺛﺎر اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻤﯿﻖ و رﯾﺸﻪدار ﺗﺎ دوران ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺗﺪاوم داﺷﺘﻪ و دارد‪ .‬ﻣﻮرﺧﺎن و‬
‫ﺳﯿﺎﺣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ دوره ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺳﻔﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺤﻮي ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﻬﻦ و رﯾﺸﻪدار ﻣﺮدﻣﺎن ﻻرﯾﺠﺎن و ﺻﺪ اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺼﺐ ﻋﺠﯿﺐ آﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺳﻨﻦ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺧﻮد اﺷﺎره ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻋﺘﻀﺎد اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪1297‬ه‪.‬ق ﺑﻪ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺳﻔﺮ ﮐﺮده‪ ،‬اﻫﺎﻟﯽ آنﺟﺎ ﺑﻪ وﯾﮋه ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ روﺳﺘﺎي اﺳﮏ را اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و اﻫﺎﻟﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن را داراي ﻓﺮﻫﻨﮓ و رﺳﻮﻣﯽ ﮐﻬﻦ داﻧﺴﺘﻪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻫﻨﻮز ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ و ﻣﺎهﻫﺎي ﻓﺮﺳﯽ )ﭘﺮﺳﯽ( ﻗﺪﯾﻢ اﺳﺖ و ﺑﺎ‬
‫زﺑﺎن ﺗﺒﺮي ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪) .‬ﻧﻮري‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪-‬ص ‪(324‬‬

‫ﺟﺎﻟﺐ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻼﻗﻪ ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎدﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و آداب و‬

‫رﺳﻮم ﮐﻬﻦ ﺧﻮد ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ و ﺗﻼش اﻫﺎﻟﯽ و‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪163‬‬

‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﮕﺎن اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ‪ ،‬در ﺣﻔﻆ و ﭘﺎسداﺷﺖ ﻣﯿﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺧﻮد‬
‫ﺳﺘﻮدﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎن ﻻرﯾﺠﺎن و ﺑﺮﺧﯽ از ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﻢ و ﮔﺎهﺷﻤﺎري ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ داﺷﺘﻪ و در ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎي ﻧﻪ ﭼﻨﺪان دور در‬
‫ﮐﻨﺎر ﻣﺎهﻫﺎي رﺳﻤﯽ ﮐﺸﻮر از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻋﺪه ﻣﻌﺪودي از‬
‫ﮐﻬﻨﺴﺎﻻن‪ ،‬ﭼﻮﭘﺎﻧﺎن و ﮐﻮهﻧﺸﯿﻨﺎن اﯾﻦ ﺗﻘﻮﯾﻢ را ﺑﻪ ﯾﺎد داﺷﺘﻪ و از آن اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﯿﺮاث ﮐﻬﻦ ﮐﻪ ﻣﯽرﻓﺖ ﺑﻪ ﺑﻮﺗﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﭙﺮده ﺷﻮد‪ ،‬در ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫اﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﺖ ﯾﮑﯽ از ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮان ﺑﻮﻣﯽ ﻻرﯾﺠﺎن )از ﺗﯿﺮه دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ( اﺣﯿﺎ و‬
‫ﺟﺎوداﻧﻪ ﺷﺪ و در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺎزﻧﺪران و ﮔﯿﻼن ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫»ﮔﺎهﺷﻤﺎر اﻟﺒﺮز« ﻫﻤﻪ ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه و اﻧﺘﺸﺎر ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫آن در ﮐﺘﺎب »ﮔﺎهﺷﻤﺎري ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺎزﻧﺪران و ﮔﯿﻼن« ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ »ﻧﺼﺮاﻟﻪ‬
‫ﻫﻮﻣﻨﺪ« درج ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﺑﺎن اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬زﺑﺎن ﺗﺒﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه‬
‫زﺑﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎرﺳﯽ ﻣﯿﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﭼﻮن دﯾﺮﺗﺮ و ﮐﻤﺘﺮ از زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ زﺑﺎنﻫﺎي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ‪ ،‬اﺻﯿﻞﺗﺮ و اﯾﺮاﻧﯽﺗﺮ از زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻓﻌﻠﯽ‬
‫اﺳﺖ و واژهﻫﺎي اوﺳﺘﺎﯾﯽ و ﭘﻬﻠﻮي ﺑﯽﺷﻤﺎري در آن وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮرﺧﯿﻦ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻋﺼﺮ ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺑﺮﮔﺰاري ﺟﺸﻦ و رﺳﻮمﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ و ﺣﻔﻆ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﻬﻦ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن اﺷﺎره ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ آﻧﺎن‪ ،‬اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ در ﺷﺐ ‪ 26‬ﻧﻮروز‬
‫ﻣﺎه ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺗﺒﺮي‪)،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺳﻮم ﺗﯿﺮﻣﺎه ﺷﻤﺴﯽ( ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﮔَﻮ‪‬ن از ﮐﻮه ﺟﻤﻊ‬
‫آوري ﻧﻤﻮده و در ﭘﺴﺘﯽﻫﺎ و ﺑﻠﻨﺪيﻫﺎ آﺗﺶ زدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻗﺒﻮر اﻣﻮات ﭼﺮاغ‬
 ‫‪ ■ 164‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫روﺷﻦ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﯾﺪون‪ ،‬ﺿﺤﺎك را در اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ در دﻣﺎوﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻨﺪ ﮐﺸﯿﺪهاﺳﺖ‪ .‬در آﺛﺎر اﯾﻦ دوره ﺑﻪ دﯾﮕﺮ آداب و رﺳﻮم ﮐﻬﻦ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﻢﭼﻮن ﺟﺸﻦ ﺗﯿﺮﻣﺎ ﺳﯿﺰده ﺷﻮ‪ ،‬ﺟﺸﻦ ‪ 26‬ﻧﻮروز ﻣﺎه‪ ،‬ﺟﺸﻦ ﻣﯿﺮ روز‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺎدرﻣﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﻧﻮروز ﺧﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻢ ورف ﭼﺎل و ‪ ....‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻧﻮري‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي‬
‫ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه– ص ‪(239‬‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ورف ﭼﺎل ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ از آﯾﯿﻦﻫﺎي زﯾﺒﺎ و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرﺧﺎن دوره ﻗﺎﺟﺎر ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ و اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﻦ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻫﻢﭼﻮن اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم و ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽﺧﺎن و ‪ ...‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﻓﺘﺨﺎر در اﯾﻦ‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮده و آن را ﻧﺸﺎن وﺣﺪت و ﻫﻢدﻟﯽ ﺗﯿﺮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬راﻋﯽ اﺳﮑﯽ‪ ،‬اﺳﮏ در ﮔﺬر زﻣﺎن‪ ،‬ص ‪ (.166‬در اﯾﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﮐﻪ در‬
‫اواﺧﺮ اردﯾﺒﻬﺸﺖ ﻣﺎه اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻞ از آب ﺷﺪن ﺑﺮف در ﮐﻮﻫﺴﺘﺎنﻫﺎي اﻃﺮاف‬
‫روﺳﺘﺎي اﺳﮏ‪ ،‬اﻫﺎﻟﯽ روﺳﺘﺎ ﮔﻮدالﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻖ ‪ 20‬اﻟﯽ ‪ 30‬ﻣﺘﺮ ﺣﻔﺮ و آنﻫﺎ را ﭘﺮ‬
‫از ﺑﺮف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﯾﻦﮐﻪ در آن روز ﻫﯿﭻ ﻣﺮدي اﺟﺎزه ﻣﺎﻧﺪن در روﺳﺘﺎ را‬
‫ﻧﺪارد و اداره روﺳﺘﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رﺳﻢ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه زﻧﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺣﺎﮐﻢ‪،‬‬
‫وزﯾﺮ و ‪ ....‬اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪) .‬ﻧﻮري‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬ص ‪(240‬‬

‫ﺑﺎﻓﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫ﻧﮑﺘﻪ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ در ﺧﺼﻮص ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺮدﻣﺎن ﻻرﯾﺠﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﺣﻔﻆ رﺳﻮم ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﺪﯾﻦ و ﻣﺘﻌﺼﺐ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺷﯿﻌﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ و در واﻗﻊ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻻرﯾﺠﺎن درﻋﺼﺮ‬
‫ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺎﻓﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ آن اﺳﺖ‪ .‬اﮐﺜﺮ ﺳﯿﺎﺣﺎن‪ ،‬اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن را اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪165‬‬

‫دﯾﻦدار و ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎدام ﺷﯿﻞ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻫﺎﻟﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻌﺼﺐاﻧﺪ و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺷﺮاب در آنﺟﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ دﯾﺪه‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪) .‬ﻣﺮي ﺷﯿﻞ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮات ﻟﯿﺪي ﺷﯿﻞ– ص ‪(246‬‬
‫از اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﺳﯿﺎﺣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ دوره از ﻻرﯾﺠﺎن ﮔﺬر ﮐﺮده و راﺟﻊ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺧﻮد ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ »ﻣﺬﻫﺐ«‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ادوار ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰو ﻻﯾﻨﻔﮑﯽ از ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﭘﺮ رﻧﮕﯽ در زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ اﯾﻦ دﯾﺎر ﺑﺎزي‬
‫ﮐﺮده و ﺳﺒﺐ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﺳﻨﺎد دوره ﻗﺎﺟﺎر ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن و ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن در ﮐﻨﺎر‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم در ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪه و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻇﺎﻫﺮي دﯾﻦدار و ﻣﻌﺘﻘﺪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻗﻠﺒﺎً ﻧﯿﺰ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻣﻌﺘﻘﺪي ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺷﻔﺎﻫﯽ زﯾﺎدي درﺑﺎره ﺗﻌﻠﻘﺎت دﯾﻨﯽ و ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ‬
‫ﺳﺮداران ﻻرﯾﺠﺎن در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽﺧﺎن ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫اﻗﺪام ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺗﮑﯿﻪ و ﻣﺴﺠﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﮑﯿﻪ ﻫﺎرون ﻣﺤﻠﻪ آﻣﻞ‪ ،‬در ﺳﺎل‬
‫‪ 1260‬ه‪.‬ق )ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻼﻣﻪ‪ ،‬ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻣﻞ– ص‪ (12‬و ﺗﮑﯿﻪ ﻣﻌﺮوف‬
‫ﺳﺮدارﯾﻪ در روﺳﺘﺎي اوﺟﯽ آﺑﺎد آﻣﻞ )ﻣﻘﺮ زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ ﺳﺮداران ﻻرﯾﺠﺎن(‪ ،‬ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺟﺰﺋﯿﺎت آن در ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻣﺼﻄﻔﯽ راﻋﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﮐﻬﻨﺴﺎﻻن ﻣﻨﻄﻘﻪ درج ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ‪) .‬راﻋﯽ اﺳﮑﯽ‪ ،‬اﺳﮏ در ﮔﺬر ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ص ‪(106‬‬
‫اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم ﻧﯿﺰ در ﺳﺎل ‪1315‬ه‪.‬ق ﻃﺒﻖ ﻧﺬري ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺟﻨﮓ‬
‫ﺗﺮﮐﻤﻦ ﺻﺤﺮا ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ ،‬آباﻧﺒﺎري در ﻣﺤﻮﻃﻪ اﻣﺎمزاده اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﻣﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ و‬
 ‫‪ ■ 166‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫اﻃﺮاف اﯾﻦ اﻣﺎمزاده را دﯾﻮارﮐﺸﯽ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ دﯾﻮار ﮔﻠﯽ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻼﻣﻪ‪ ،‬ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻣﻞ‪ ،‬ص‪(12‬‬
‫اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم اﻣﻼك زﯾﺎدي را ﻧﯿﺰ در آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺖ اﺑﻨﯿﻪ ﻣﺬﻫﺒﯽ و‬
‫ﺗﮑﺎﯾﺎ وﻗﻒ ﻧﻤﻮدهاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﻓﻌﻠﯽ ﻃﺎﯾﻔﻪ اﺳﮏ در ﻣﺤﻠﻪ‬
‫اﺳﭙﻪﮐﻼي آﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬او ﻫﻤﻮاره در ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺰاداري و ﺗﻌﺰﯾﻪ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮﭘﺎﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺗﻌﺰﯾﻪ ﺧﻠﻌﺖﻫﺎﯾﯽ داده و ﺑﺮاي ﻣﻈﻠﻮﻣﯿﺖ ﺷﻬﺪاي واﻗﻌﻪ ﮐﺮﺑﻼ اﺷﮏﻫﺎ‬
‫رﯾﺨﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺎزﻧﺪران و ﺑﻪ وﯾﮋه ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ‪ ،‬از دﯾﺮﺑﺎز ﻣﺄﻣﻦ و‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺑﻮده و ﺷﺮاﯾﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ آن و ﻓﻄﺮت ﺣﻘﯿﻘﺖﺟﻮي ﺳﺎﮐﻨﺎﻧﺶ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫اﺳﺘﻘﺮار ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ ﻫﻢﭼﻮن ﻋﻠﻮﯾﺎن‪ ،‬زﯾﺪﯾﺎن و ﻣﺮﻋﺸﯿﺎن ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ روزﻫﺎي ﭘﺬﯾﺮش اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﺴﮑﻦ ﻋﻠﻮﯾﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ و ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آن ﻣﻮﺟﺐ ﺟﺬب ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺧﻼﻓﺖ اﻣﻮي و ﺳﭙﺲ ﻋﺒﺎﺳﯽ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ و ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺷﯿﻌﯽ در آن رﺷﺪ ﻧﻤﻮده و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ از آﻏﺎز ﺳﺪه ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﻣﺤﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﻓﺮزﻧﺪان و ﻧﻮادﮔﺎن‬
‫اﻣﺎﻣﺎن ﻣﻌﺼﻮم )ع( ﺑﻮد و ﮐﺜﺮت ﺑﻘﺎع ﻣﺘﺒﺮﮐﻪي اﻣﺎمزادﮔﺎن‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺪﻋﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﮔﺰارشﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ دوره ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪاي ﻣﺴﺠﺪ و ﺗﮑﯿﻪ در روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه ﻣﺘﺸﺮّع‬
‫ﺑﻮدن ﺳﺎﮐﻨﺎن آن اﺳﺖ و ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﺧﻮاﻧﯿﻦ و ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﻣﻘﺪﺳﯽ دﻓﻦ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﭼﻪ اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮش ﺧﺎور ﺑﺎﻧﻮ را در ﺟﻮار‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪167‬‬

‫اﻣﺎمزاده ﻋﻠﯽ روﺳﺘﺎي اﺳﮏ دﻓﻦ ﻧﻤﻮد )راﻋﯽ اﺳﮑﯽ‪ ،‬اﺳﮏ در ﮔﺬر ﺗﺎرﯾﺦ‪،‬‬
‫ص‪ (132‬و ﺧﻮد اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم ﻧﯿﺰ در ﮐﻨﺎر ﻣﺮﻗﺪ اﻣﺎمزاده اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﻣﻞ ﻣﺪﻓﻮن ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ دﻗﺖ و رﯾﺰﺑﯿﻨﯽ در ﻣﺪارك ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺷﺪﯾﺪي ﮐﻪ در دوره‬
‫ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺮ روح و ﻓﮑﺮ اﮐﺜﺮﯾﺖ ﺳﮑﻨﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺣﮑﻢﻓﺮﻣﺎ ﺑﻮده و آﻧﺎن را ﺳﺨﺖ‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺷﻌﺎﺋﺮ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺮد‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ دﯾﮕﺮ در اﯾﻦ‬
‫ﺧﺼﻮص‪ ،‬وﺟﻮد ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﺳﺎدات در ﻻرﯾﺠﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫دلﺑﺴﺘﮕﯽ و ارادت داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در اﺳﻨﺎد آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺳﯿﺪ ﺣﺴﻦ وﻟﯽ ﻧﯿﺎك ﺳﻨﺪي ﺑﻪ ﭼﺸﻢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ در آن ﻣﺘﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه درﺑﺎره ﺑﺨﺸﺶ ﺳﺮﺑﺎزي و ﻧﻮﮐﺮي‬
‫ﺳﺎدات ﻗﺮﯾﻪ ﻧﯿﺎك )در ﺑﻠﻮك ﺑﺎﻻ ﻻرﯾﺠﺎن( دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬اﺳﻨﺎد آﺳﺘﺎﻧﻪ دروﯾﺶ‬
‫ﺗﺎج اﻟﺪﯾﻦ ﺣﺴﻦ وﻟﯽ‪ ،‬در ﻗﺮﯾﻪ ﻧﯿﺎك از ﺑﻠﻮك ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺑﯽﺟﺎ‪ ،‬ﺑﯽﻧﺎ‪ ،1344 ،‬ص‬
‫‪(161‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮرﺧﯿﻦ و ﺳﯿﺎﺣﺎن اﯾﺮاﻧﯽ و اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﯿﺎدت اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن اﺷﺎره‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪاش روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺖ و ﻧﯿﺎك را‬
‫ﻣﺴﮑﻦ ﺳﺎدات داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬ﻧﻮري‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬ص ‪(270‬‬
‫اﻋﺘﻀﺎد اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻫﻢ اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺳﻼﻃﯿﻦ ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺳﺎدات ﻗﺮﯾﻪ ﻧﯿﺎك را از‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻣﻌﺎف ﮐﺮدهﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪ (326‬ﺳﺎدات ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺖ ﻧﯿﺰ در‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ )روﺳﺘﺎﻫﺎي ﮔﻠﯿﺮد و ﻃﺎرم ارﺑﺎﺑﯽ( ﺗﯿﻮﻻﺗﯽ ﻧﯿﺰ از ﺳﻮي ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮدهﺑﻮدﻧﺪ‪) ..‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪(169‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺷﻌﺎﺋﺮ ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﻣﺮاﺳﻢﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ وﯾﮋه ﻋﺰاداري اﯾﺎم‬
 ‫‪ ■ 168‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫ﻣﺤﺮم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺳﯿﺎﺣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻻرﯾﺠﺎن دﯾﺪن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ‬
‫ﺗﻌﺰﯾﻪ در ﻻرﯾﺠﺎن اﺷﺎره ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪) .‬ﻧﻮري‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦﺷﺎه‪،‬‬
‫ص‪(167‬‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﻋﻤﯿﻖ اﻫﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺸﯿﻊ و ﻧﯿﺰ ﻣﺮاﺳﻤﺎت ﺧﺎص ﻋﺰاداري و ﺗﻌﺰﯾﻪﺧﻮاﻧﯽ‬
‫اﯾﺎم ﻣﺤﺮم در دوره ﻗﺎﺟﺎر در ﻫﺮ ﯾﮏ از آﺑﺎديﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن و ﺷﻮر و ﺣﺎل‬
‫ﻣﺜﺎلزدﻧﯽ اﻫﺎﻟﯽ در ﺑﺮﮔﺰاري اﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ )از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺮاﺳﻢ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻧﺨﻞ ﮔﺮداﻧﯽ ﻣﺎه‬
‫ﻣﺤﺮم در روﺳﺘﺎي ﻧﻮا(‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﺳﯿﺎﺣﺎن اﯾﺮاﻧﯽ و اروﭘﺎﯾﯽ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺑﺎزدﯾﺪ از ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬اُدﺑﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ و روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﻮد‪ ،‬وﺟﻮد ﺗﻌﺪاد ﮐﺜﯿﺮي از‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ و روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر و ﺣﻀﻮر ﭘﺮ رﻧﮓ آنﻫﺎ در‬
‫ﺻﺤﻨﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻻرﯾﺠﺎن و ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن اﺳﺖ و در ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﻨﺎد‬
‫ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ردﭘﺎﯾﯽ از آﻧﺎن وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻨﮓ ﮔﻠﻮﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن و ﻗﺸﻮن دوﻟﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در زﻣﺎن ح‪/‬ﮐﻮﻣﺖ اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم رخ داد‪،‬‬
‫ﺳﯽوﭘﻨﺞ روﺣﺎﻧﯽ از ﻣﮑﺘﺐﺧﺎﻧﻪ ﺣﻮزه ﻋﻠﻤﯿﻪ ﻗﺮﯾﻪ اﺳﮏ )ﮐﻪ در زﻣﺎن ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽﺧﺎن‬
‫ﺳﺮدار ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪهﺑﻮد(‪ ،‬ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬راﻋﯽ اﺳﮑﯽ‪ ،‬اﺳﮏ در ﮔﺬر ﺗﺎرﯾﺦ – ص‬
‫‪ (327‬در ﺟﻠﺴﺎت ﻣﻬﻢ ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﺣﮑﺎم و ﺳﺮداران ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻮاره ﭼﻨﺪﯾﻦ و ﭼﻨﺪ‬
‫روﺣﺎﻧﯽ از ﺑﺨﺶﻫﺎ و ﻃﻮاﯾﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻻرﯾﺠﺎن ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪) .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‬
‫ﺟﻠﺴﻪ ﻣﺸﻮرﺗﯽ اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم در آﻣﻞ در ﺧﺼﻮص ﻧﺤﻮه ﻧﺒﺮد ﺑﺎ اﻣﯿﺮ اﻋﻈﻢ ﺑﺨﺘﯿﺎري(‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪169‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻮاه ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬در دوره ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در روﺳﺘﺎي رﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ده روﺣﺎﻧﯽ‬
‫ﻋﺎﻟﯽﻗﺪر ﻫﻢﭼﻮن ﻣﻼ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺪرس و ﻫﻢ ﺣﺠﺮهاي ﺷﯿﺦ‬
‫ﻓﻀﻞ اﷲ ﻧﻮري ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ‪) .‬ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪،‬آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺷﻬﺮ رﯾﻨﻪ‪ ،‬ص ‪(177‬‬
‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺑﻪ ﮐﺮات در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪاش از ﻋﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎن ﻫﻢﭼﻮن ﻣﻼ‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ و آﻏﺎ ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺎﮐﯽ ﻧﺎم ﺑﺮده و ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل آنﻫﺎ از وي‪ ،‬در‬
‫ﺳﻔﺮ ﻻرﯾﺠﺎن اﺷﺎره ﻧﻤﻮدهاﺳﺖ‪) .‬ﻧﻮري‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه– ص‬
‫‪ (266‬ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ اﺳﺘﻘﺒﺎل‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم رﺳﯿﺪن ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺑﻪ آﻣﻞ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي‬
‫آن ﺷﻬﺮ ﻫﻢﭼﻮن ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﻦ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻧﯿﺎﮐﯽ‪ ،‬ﻣﻼ ﻧﺒﯽ ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‬
‫و ‪ ...‬ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ اﺻﻠﯿﺘﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﺪار ﺷﺎه آﻣﺪه و ﺑﻪ او ﺧﻮﺷﺎﻣﺪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﯽﺷﮏ روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻻرﯾﺠﺎن از ﺣﺎﻣﯿﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎﻫﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﻣﺪهاﻧﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ رو از ﺟﺎﻧﺐ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ اﮐﺜﺮ آنﻫﺎ اﻣﻼك و روﺳﺘﺎﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﯿﻮل داده ﺷﺪهﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺑﺎزﯾﺎر ﮐﻼ ﺗﯿﻮل ﺣﺎج ﺻﺎدق ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و‬
‫دﺷﺖ ﺳﺮ و رودﺑﺎر ﺗﯿﻮل ﻣﻼ ﻋﺒﺎس اﺳﮑﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪه اﻧﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪(167‬‬
‫اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻧﯿﺰ در روزﻧﺎﻣﻪ ﺧﺎﻃﺮات ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ اﻣﻼك آنﻫﺎ )از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻬﻢ‬
‫آنﻫﺎ در ‪ 3‬داﻧﮓ از روﺳﺘﺎي ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﮏ ﺗﻬﺮان( اﺷﺎره ﮐﺮدهاﺳﺖ‪) .‬اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪،‬‬
‫روزﻧﺎﻣﻪ ﺧﺎﻃﺮات اﻋﺘﻤﺎد ﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ص‪(159‬‬
‫ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻼﻣﻪ ﮐﻪ اﺛﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ارزﻧﺪه ﺧﻮد را در ﺳﺎل ‪1328‬ه‪.‬ش ﺑﻪ رﺷﺘﻪ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺮ در آورده‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺷﻬﺮ آﻣﻞ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده وي ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻧﻮاﯾﯽ‬
‫ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ ﺑﯿﻀﺎء را ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻ از ﻫﻤﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﻧﻮاﯾﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده‪ ،‬ﻓﺮدي ﻋﺎرف‪،‬‬
‫ﻣﻼﺳﯿﺪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ را از اﻓﺎﺿﻞ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺟﻼﻟﯿﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻧﻤﻮده‪ ،‬آﻏﺎ ﺳﯿﺪ‬
 ‫‪ ■ 170‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻧﯿﺎﮐﯽ را از اﺋﻤﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﻬﺮان در دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ داﻧﺴﺘﻪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎج‬
‫ﺳﯿﺪرﺿﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ را ﻋﺎﻟﻤﯽ داﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ در ﺣﮑﻤﺖ و ﻋﻠﻮم ﻣﻨﻘﻮل از ﺻﻨﺎدﯾﺪ ﻓﺤﻮل‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ در اﺻﻔﻬﺎن و ﺗﻬﺮان ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﮐﺮد و در ﺳﺎل ‪1270‬ه‪.‬ق ﻓﻮت ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ او ﺑﻪ ﻣﻼ ﻋﻨﺎﯾﺖاﷲ ﻟ‪‬ﻬِﺮي دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده ﮐﻪ از ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ و‬
‫ﻣﺸﻬﻮر در ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل ﺑﻮده و در ﺳﺮاﺳﺮ اﯾﺮان ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻋﺎم و ﺧﺎص ﺑﻮد‪.‬‬
‫)ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻼﻣﻪ‪ ،‬ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻣﻞ ‪ 135 -‬و ‪(136‬‬
‫از دﯾﮕﺮ روﺣﺎﻧﯿﻮن ﺳﺮﺷﻨﺎس ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ از ﻣﯿﺮزا اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺳﻌﯿﺪ اﻟﻌﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻣﻮرﺧﺎن او را ﺟﺰو ﻋﻠﻤﺎي آزادي‬
‫ﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻏﺎز ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﭘﺮﭼﻢدار ﺗﺮﻗﯽﺧﻮاﻫﯽ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﻘﺪﻣﺎت‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﺪارس ﺟﺪﯾﺪ را ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ )ﻣﻮرخ ﻣﺸﻬﻮر( او را‬
‫آﺧﻮﻧﺪي ﺟﻮان و ﺧﻮش ﺳﯿﻤﺎ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺗﻬﺮان درس‬
‫ﻣﯽداد و ﺳﭙﺲ ﻣﺪرﺳﻪ ﻗﺪﺳﯿﻪ ﺗﻬﺮان را ﺗﺄﺳﯿﺲ و ﺧﻮد در آن ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺲ ﭘﺮداﺧﺖ و‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻌﯿﺪ اﻟﻌﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪) .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ‪ ،‬ﺷﺮح زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﻦ‬
‫‪ -‬ج‪ – 1‬ص ‪ 21‬و ج‪ – 2‬ص‪(483‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺸﻬﻮر ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻧﻌﻤﺖاﷲ ﻓﮑﺮت ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫از ﻋﺮﻓﺎ و ﻓﻀﻼي ﻣﻌﺮوف ﻣﺎزﻧﺪران در دوران ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه و از ﺳﺎدات ﻗﺮﯾﻪ ﻧﯿﺎك‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ و ﻣﻘﺮب درﮔﺎه اﯾﻦ ﺷﺎه ﻧﯿﺰ ﺑﻮد و ﻟﻘﺐ ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم درﺑﺎر را داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ او را ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاي درﺑﺎر ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬او ﺗﺎﺑﺴﺘﺎنﻫﺎ در ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺮﻣﺎ در ﺗﻬﺮان اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪) .‬ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻼﻣﻪ‪ ،‬ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫آﻣﻞ‪ ،‬ص‪(136‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪171‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮاﺋﯽ ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ ﻣ‪‬ﺬﻧَﺐ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺣﻤﺪ ﺳﻠﻄﺎن دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ )از‬

‫ﺻﺎﺣﺐﻣﻨﺼﺒﺎن ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن در زﻣﺎن اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم( ﻧﯿﺰ از ﻋﺮﻓﺎي ﺑﻨﺎم ﻻرﯾﺠﺎن در‬
‫اواﺧﺮ دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ و دوره ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻌﻤ‪‬ﻢ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﺎﻟﻢ ﻋﺮﻓﺎن و‬
‫ﺗﺼﻮف ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮد و اﺷﻌﺎر زﯾﺎدي در ﻣﺪح اﺋﻤﻪ و ذﮐﺮ ﻣﺼﺎﯾﺐ آﻧﺎن ﺳﺮوده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺮﺗﻀﯽ رﺣﻤﺘﯽ ﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ آ ﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ص ‪(127‬‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻄﻌﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎن در ﺻﺤﻨﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ آن روزﻫﺎي ﻣﺎزﻧﺪران ﻧﯿﺰ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋهاي داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﻋﮑﺴﯽ ﮐﻪ از دوران ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه و در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران )ﺟﻠﺪ دوم( درج ﮔﺮدﯾﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮان و ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن ﻣﺎزﻧﺪران‬
‫در ﮐﻨﺎر روﺣﺎﻧﯿﻮن ﺑﻨﺎم ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﭼﻮن ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا اﺣﻤﺪ اﺳﮑﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺻﺎدق ﻧﯿﺎﮐﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ اﻣﯿﺮي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و ﺷﯿﺦ ﺣﺴﯿﻦ ﺷﯿﺦ‬
‫اﻟﺮﺋﯿﺲ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اﯾﺴﺘﺎدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﻋﻠﻤﯽ روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻞ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻻرﯾﺠﺎن ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﺤﮑﻤﯽ در روح‬
‫و ﻓﮑﺮ اﻫﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ دارا ﺑﻮده و ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﻣﻌﻨﻮي ﻫﺰار ﺳﺎﻟﻪاي داﺷﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫ﻣﺮدم ﻣﺘﺸﺮع ﻻرﯾﺠﺎن ﺧﻮد را ﭘﯿﺮو اﺣﮑﺎم و دﺳﺘﻮرات و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﺎي ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ اﻋﺘﺒﺎر و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد در راه ﻫﺪﻓﯽ ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ و ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺒﺎرزه ﭘﻨﻬﺎن‪ ،‬آرام و ﻣﺴﺎﻟﻤﺖﺟﻮﯾﺎﻧﻪ ﻣﯿﺎن آﻧﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﻧﯿﻦ و‬
‫ﻣﻼﮐﺎن ﻻرﯾﺠﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻃﺒﻘﻪ روﺣﺎﻧﯽ در اﺻﻞ از ﺧﻮد ﻣﺮدم‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﯿﻦ و ارﺑﺎﺑﺎن ﻣﺤﻠﯽ‬
‫از رﻋﺎﯾﺎي ﺧﻮد ﻣﺎﻟﯿﺎت و ﺑﻬﺮه ﻣﻠﮑﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻧﯿﺰ ﺧﻤﺲ و زﮐﺎت و‬
 ‫‪ ■ 172‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫ﺳﻬﻢ اﻣﺎم درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺮدم اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﺎ ﺟﺎن و دل و رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدم درس زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺳﻌﺎدت‬
‫اﺧﺮوي آﻧﺎن را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻧﻤﻮده و ﻧﯿﺰ ﺣﻞوﻓﺼﻞ دﻋﺎوي آنﻫﺎ را ﺗﺎ ﺣﺪي ﮐﻪ در ﺣﯿﻄﻪ‬
‫اﺧﺘﯿﺎراﺗﺸﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ ﺑﻪ ﺗﺮوﯾﺞ ﻋﻠﻢ و رواج اﺧﻼق‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﻧﺴﺎﻧﯽ و اﺳﻼﻣﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم روﺳﺘﺎﯾﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻮﺷﯿﺪه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﻋﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ رﺳﻮخ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﻪﺳﺰاﯾﯽ در ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫دﯾﻨﯽ ﺳﮑﻨﻪ اﯾﻦ دﯾﺎر داﺷﺘﻨﺪ و ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي ﻣﺮدم را از ﺳﻘﻮط اﺧﻼﻗﯽ ﺣﻔﻆ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺼﺪاق ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺒﺮ و ﻣﮑﺘﺐﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺑﯿﻦ آﻣﻮزش ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ و ﯾﺎدﮔﯿﺮي اﺣﮑﺎم و ﻓﻀﺎﺋﻞ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫اﻋﺘﻘﺎدات ﺧﺮاﻓﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ رﻧﮓ و ﺑﻮي ﻣﺬﻫﺐ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد )ﻫﻢﭼﻮن دﻋﺎ ﻧﻮﯾﺴﯽ و ‪،(...‬‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي‬
‫از ﻟﺤﺎظ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﯾﯿﻼقﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص اﻗﻠﯿﻤﯽ‪،‬‬
‫روﻧﻖ‪ ،‬ﺟﻤﻌﯿﺖ‪ ،‬آﺑﺎداﻧﯽ و رﻓﺎه ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﺑﻬﺘﺮي در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻌﻠﻮل اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻮب ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺖ‪ ،‬دﻟﺴﻮزي و ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺳﺮان ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﺑﺎداﻧﯽ و روﻧﻖ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺎﻫﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن و ﺑﻪ‬
‫وﯾﮋه راه ﻫﺮاز و ﺗﺴﻄﯿﺢ آن‪ ،‬ﭼﺸﻢاﻧﺪاز زﯾﺒﺎ و آبوﻫﻮاي ﻣﻌﺘﺪل آن در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺗﻮرﯾﺴﺘﯽ ﻻرﯾﺠﺎن و ﺗﻮﺟﻪ ﮔﺮدﺷﮕﺮان اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻪ آن‪ ،‬وﺟﻮد آبﻫﺎي ﻣﻌﺪﻧﯽ‬
‫ﮔﻮﺗﺮا ﺑﺎ ﺧﻮاص درﻣﺎﻧﯽ و ‪ ...‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪173‬‬

‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ رﮐﻦ زﻧﺪﮔﯽ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻮچ ﻧﺸﯿﻨﯽ )ﯾﯿﻼق‬
‫و ﻗﺸﻼق و داﻣﺪاري( و ﻧﯿﺰ ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﻓﺖ روﺳﺘﺎﯾﯽ و ﻏﯿﺮ ﺷﻬﺮي ﻻرﯾﺠﺎن در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﻈﺎم‬
‫زﻣﯿﻦداري‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ دو ﻃﺒﻘﻪ ارﺑﺎب و رﻋﯿﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻻرﯾﺠﺎن ﺳﺮﺷﺎر‬
‫از اﻣﻼك و ﻣﺮاﺗﻊ ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰ ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ ﮐﻪ در دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ‬
‫اﻣﻼك در دﺳﺖ ﺣﮑﺎم ﻣﻮروﺛﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻓﻮج را ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ و از‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﺮدارﯾﻪ اﺳﮑﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻼك ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺗﯿﻮل ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن ﻓﻮج و ارﺑﺎﺑﺎن ﻣﺤﻠﯽ و ﺣﺘﯽ ﺗﻌﺪادي از‬
‫روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻣﺤﻠﯽ واﮔﺬار ﺷﺪهﺑﻮد‪.‬‬
‫در واﻗﻊ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽداد ﺑﻪ ﺟﺎي ﮐﻨﺘﺮل ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮ اﻣﻼك‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫روﺳﺘﺎ ﯾﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪ را در ﻗﺒﺎل درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﯿﻮل‪ ،‬در اﺧﺘﯿﺎر ﺣﮑﺎم و‬
‫ﻓﺌﻮدالﻫﺎ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ .‬روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ارﺑﺎﺑﯽ ﺑﻮده و از ﻃﺮف ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ اﻓﺮاد‬
‫اﺟﺎره داده ﺷﺪه و ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﯾﺎ ﺧﺎﻟﺼﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻼﮐﯿﻦ‬
‫و ﺧﺮده ﻓﺌﻮدالﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن ﻫﻤﮕﯽ اﺻﻞ و ﻧﺴﺒﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﻣﻼﮐﯿﻦ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺗﻌﺪي و ﺗﺠﺎوز ﮐﻤﺘﺮي ﺑﻪ ﮐﺸﺎورزان و رﻋﺎﯾﺎي ﺗﺤﺖ اﻣﺮ ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و‬
‫اﺳﻨﺎد ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﻧﯿﺰ ﮔﻮاه اﯾﻦ ﻣﺪﻋﺎﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﮐﻤﺎن ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ اﮐﺜﺮاً اﻫﻞ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ‬
‫و از ﻃﺎﯾﻔﻪ اﺳﮑﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﻗﺮاري ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﯿﺖ در ﻣﻨﻄﻘﻪ و راﺿﯽ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ‬
‫اﻓﺮاد اﯾﻞ ﻻرﯾﺠﺎن ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ دﺳﺖرﻧﺞ ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺤﮑﻮم ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﻨﺖ‬
 ‫‪ ■ 174‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫دﯾﺮﯾﻨﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ارﺑﺎﺑﺎن ﻣﺤﻠﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺳﯿﺴﺘﻢ ارﺑﺎب‪-‬رﻋﯿﺘﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﻋﻤﺎل‬
‫زور و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﺑﺮ رﻋﺎﯾﺎ و ﮐﺸﺎورزان ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﻤﺪه ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺑﺎﻓﺖ ﻃﺎﯾﻔﻪاي آن‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺳﮑﻨﻪ ﻻرﯾﺠﺎن از دﯾﺮﺑﺎز داراي ﺗﯿﺮهﻫﺎ و ﻃﺎﯾﻔﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻮده و ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ‬
‫ﻃﻮاﯾﻒ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﻮﯾﺖ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر و ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺸﺨﺼﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ و در ﮐﻨﺎر ﺗﻌﺼﺐ اﯾﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻃﺎﯾﻔﻪاي ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﻫﺮ ﻃﺎﯾﻔﻪ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﯾﺎ ﺑﺨﺶ ﻣﺸﺨﺼﯽ از ﺑﻠﻮك ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫)ﺑﺎﻻ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬اﻣﯿﺮي‪ ،‬ﺑﻬﺮﺳﺘﺎق و دﻻرﺳﺘﺎق( ﺑﻮده و اﻓﺮاد ﻫﺮ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻋﺸﯿﺮهاي و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي داﺷﺘﻨﺪ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮد ﻧﻈﯿﺮ ﮐﻮچ‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻤﺎت‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ و آﺋﯿﻨﯽ و ‪ ...‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻃﺎﯾﻔﻪاي اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻟﺤﺎظ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻗﺎﺟﺎر‬
‫ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ آن در ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط ﮐﺸﻮر ﺑﻮد‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ‬
‫اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﻦ ﺣﯿﺚ اﻟﻤﺠﻤﻮع‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ و اﻫﺘﻤﺎم زﯾﺎدي ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ داﻧﺶ و ﮐﺘﺎﺑﺖ و ﺑﻪ وﯾﮋه‬
‫ﺳﻮاد دﯾﻨﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ از ﻣﯿﺎن اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﺎﻣﻼَ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ و‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﮑﺘﺐﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺪارس دﯾﻨﯽ و ﻧﯿﺰ ﮐﺜﺮت رﺟﺎل و ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬دﯾﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﻨﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در اﯾﻦ دوره ﻧﯿﺰ ﻣﺒﯿﻦ ﻫﻤﯿﻦ ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ‬
‫اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ در ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻋﻠﻤﯽ درﺧﺸﺎن اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ‬
‫در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﻢ وﺳﻌﺖ ﻻرﯾﺠﺎن ﻋﺪه ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﭘﻠﻪﻫﺎي‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ را ﭘﯿﻤﻮده و ﺑﻪ درﺟﺎت ﺑﺎﻻي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬دﯾﻨﯽ و ‪ ...‬ﺑﺮﺳﻨﺪ و در‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪175‬‬

‫ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﺣﻮادث و ﺗﺤﻮﻻت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻋﺼﺮ ﺧﻮد‬
‫اﺛﺮ ﮔﺬار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ رﯾﺸﻪ در ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻋﻠﻤﯽ درﺧﺸﺎن اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ در‬
‫ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ دارد‪ .‬ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن از دﯾﺮﺑﺎز اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺟﻮﯾﺎي ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﻫﻨﺮ‪،‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬داراي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻏﻨﯽ و آداب و رﺳﻮﻣﯽ ﮐﻬﻦ ﺑﻮده و داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ادﺑﺎ‪،‬‬
‫ﻋﺮﻓﺎ و ﺷﻌﺮاي زﯾﺎدي از اﯾﻦ دﯾﺎر ﺳﺮ ﺑﺮآوردﻧﺪ و آﺛﺎر اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻤﯿﻖ و رﯾﺸﻪدار ﺗﺎ‬
‫دوران ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺗﺪاوم داﺷﺘﻪ و دارد‪ .‬ﻣﻮرﺧﺎن و ﺳﯿﺎﺣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ دوره ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺳﻔﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﻬﻦ و رﯾﺸﻪدار‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﻻرﯾﺠﺎن و ﺻﺪ اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺼﺐ ﻋﺠﯿﺐ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺳﻨﻦ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺧﻮد اﺷﺎره‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺑﺎﻓﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻻرﯾﺠﺎن )در ﮐﻨﺎر ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺳﻨﻦ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ( و‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﺶ ﭘﺮ رﻧﮓ روﺣﺎﻧﯿﻮن و ﻋﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎن در ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻤﯽ و اﺧﻼﻗﯽ‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ روﺣﺎﻧﯿﻮن ﺑﻪ ﺗﺮوﯾﺞ ﻋﻠﻢ و ﺗﺮوﯾﺞ اﺧﻼق ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫و اﺳﻼﻣﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم روﺳﺘﺎﯾﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﺎ رﺳﻮخ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﺑﻪﺳﺰاﯾﯽ در ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ دﯾﻨﯽ ﺳﮑﻨﻪ اﯾﻦ دﯾﺎر داﺷﺘﻨﺪ و ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي ﻣﺮدم را از‬
‫ﺳﻘﻮط اﺧﻼﻗﯽ ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در واﻗﻊ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺼﺪاق ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ در اﯾﻦ دوره‬
‫ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺒﺮ و ﻣﮑﺘﺐﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ روﺣﯿﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮي و ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﯾﯽ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎﻓﺖ‬
‫روﺳﺘﺎﯾﯽ و ﻧﻈﺎم ﺳﻨﺘﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻻرﯾﺠﺎن و ﻋﺪم آﮔﺎﻫﯽ و ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ آن از‬
‫ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﻓﮑﺮي و ﺗﺤﻮﻻت ﮐﺸﻮر در دوران ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاﻫﯽ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺗﻌﺼﺐ و واﺑﺴﺘﮕﯽ دﯾﺮﯾﻨﻪ ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺗﻔﮑﺮات ﺿﺪ‬
 ‫‪ ■ 176‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫اﺳﺘﺒﺪادي‪ ،‬آزاديﺧﻮاﻫﺎﻧﻪ و ﻣﺸﺮوﻃﻪﻃﻠﺒﯽ اﺟﺎزه رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ در ﻻرﯾﺠﺎن را ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬

‫و ﺣﺘﯽ ﭘﺲ از ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ و وﻗﻮع ﺣﻮادث ﻣﻬﻢ در آن ﺳﺎلﻫﺎ ﻧﻈﯿﺮ ﺑﻪ ﺗﻮپ‬
‫ﺑﺴﺘﻦ ﻣﺠﻠﺲ و دوران اﺳﺘﺒﺪاد ﺻﻐﯿﺮ ﻫﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ واﮐﻨﺸﯽ در اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﺸﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن و ﺳﺮدار ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﻔﻮذﺷﺎن اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮم ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ رو در روي‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاري ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان در دوره ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺟﻨﮓ و ﺧﻮﻧﺮﯾﺰي‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖﻫﺎ و ﮐﺸﻤﮑﺶﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﻧﻘﺶ ارزﻧﺪه اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در دو ﺻﺤﻨﻪ دﯾﻮاﻧﯽ و ﻋﻠﻤﯽ ﮐﺸﻮر در دوره ﻗﺎﺟﺎر ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺪر ﮐﺎﻓﯽ ﭘﺮ رﻧﮓ و ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ و ﭼﻨﺪ وزﯾﺮ و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺐ‬
‫دﯾﻮاﻧﯽ از ﺧﺎﻧﺪان و ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻧﻮاﯾﯽ ﻻرﯾﺠﺎن از دوران ﺳﻠﻄﻨﺖ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺗﺎ‬
‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬در ﺻﺤﻨﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮده و ﺧﺪﻣﺎت دﯾﻮاﻧﯽ ﮔﺮانﺑﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ و دﯾﻮاﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‪،‬‬
‫روﺣﺎﻧﯿﻮن و ﻋﻠﻤﺎي دﯾﻨﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در ﺣﻮادث ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻔﻮذ ﻓﻮق‬
‫اﻟﻌﺎدهاي در ﺟﺎﻣﻌﻪ آن روزﻫﺎي ﮐﺸﻮر داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ دﯾﻨﯽ و ﻋﻠﻤﯽ‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺪارج ﺑﺎﻻي ﻓﻘﻬﯽ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﻣﻨﺎﺻﺐ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻫﻢﭼﻮن ﻣﻼﺑﺎﺷﯽ و ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاﯾﯽ درﺑﺎر و ‪ ...‬رﺳﯿﺪه و ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد‬
‫اﺣﺘﺮام ﺷﺎﻫﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه و ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪177‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫اﻓﻀﻞ اﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ‪ ،(1373) ،‬رﮐﻦ اﻻﺳﻔﺎر )ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎزﻧﺪران و وﻗﺎﯾﻊ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ(‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺻﻤﺪي‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻢﺷﻬﺮ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﯿﺒﺖاﷲ‪ ،(1342) ،‬رﻣﺰ ﭘﯿﺮوزي ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪاي از ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﺑﺎﻗﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﯽ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪.‬‬
‫راﺑﯿﻨﻮ‪ ،‬ه‪.‬ل‪ ،(1343) ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎزﻧﺪران و اﺳﺘﺮآﺑﺎد‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻏﻼﻣﻌﻠﯽ وﺣﯿﺪ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫ﺷﯿﻞ‪ ،‬ﻣﺮي‪ ،(1362) ،‬ﺧﺎﻃﺮات ﻟﯿﺪي ﺷﯿﻞ )ﻫﻤﺴﺮ وزﯾﺮ ﻣﺨﺘﺎر اﻧﮕﻠﯿﺲ در اواﯾﻞ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ ﺣﺴﯿﻦ اﺑﻮ ﺗﺮاﺑﯿﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﻮ‪.‬‬
‫ﮐﻮﻫﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،(1371) ،‬ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺑﯽﻧﺎ‪ ،‬ﺳﺎري‪.‬‬
‫ﻏﻔﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪ ،(1386) ،‬ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‪ ،‬ﺑﯽﺟﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات رﺳﺎﻧﺶ‪.‬‬
‫ﻓﺮﯾﺰر‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ ﺑﯿﻠﯽ‪ ،(1364) ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﯾﺰر )ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ(‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ اﻣﯿﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻃﻮس‪.‬‬
‫ﻣﻬﺠﻮري‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،(1345) ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺳﺎري ‪ ،‬ﺑﯽﻧﺎ‪.‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽﺧﺎن‪ ،(1380) ،‬ﺗﺎرﯾﺦ روﺿﻪاﻟﺼﻔﺎي ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪،14 ،15‬‬
‫‪13‬ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﺤﺸﯿﻪ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﯿﺎﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﯽﺟﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﺎﻃﯿﺮ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ‪ ،‬ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪﯾﻦ‪ ،(1328) ،‬ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻣﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﯽﻧﺎ‪.‬‬
‫ﻧﻮري‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ (1390) ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻬﺪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه )ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اول‪ :‬ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران(‪ ،‬ﻧﺸﺮ اﻟﺒﺮز‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
 ‫‪ ■ 178‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و زﻣﯿﻦ داري ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬

‫اﺳﻨﺎد آﺳﺘﺎﻧﻪ دروﯾﺶ ﺗﺎج اﻟﺪﯾﻦ ﺣﺴﻦ وﻟﯽ )در ﻗﺮﯾﻪ ﻧﯿﺎك از ﺑﻠﻮك ﻻرﯾﺠﺎن(‪،‬‬
‫)‪ ،(1344‬ﺑﯽﺟﺎ‪ ،‬ﺑﯽﻧﺎ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ (1387)،‬آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ رﯾﻨﻪ‪) .‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻗﻠﻪ‬
‫دﻣﺎوﻧﺪ(ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻮان ﭘﻮﯾﺎ‪.‬‬
‫ﻓﻮورﯾﻪ‪ ،(1363) ،‬ﺳﻪ ﺳﺎل در درﺑﺎر اﯾﺮان )از ‪ 1306‬ه‪.‬ق ﺗﺎ ‪ 1309‬ه‪.‬ق(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯽﺟﺎ‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﯽ ﻋﻠﻤﯽ )ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ ﻋﻠﻤﯽ(‪.‬‬
‫ﻣﻠﮕﻮﻧﻒ‪ ،‬ﮔﺮﯾﮕﻮري‪ ،(1376) ،‬ﮐﺮاﻧﻪﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﯽ درﯾﺎي ﺧﺰر‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻣﯿﺮ‬
‫ﻫﻮﺷﻨﮓ اﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎب ﺳﺮا‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب آﺑﯽ )ﮔﺰارشﻫﺎي ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ درﺑﺎره اﻧﻘﻼب‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ(‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﺣﻤﺪ ﺷﯿﺮي‪ ،(1367) ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻧﻮ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻓﻀﻞ اﷲ ﺷﯿﺮازي )ﺧﺎوري(‪ ،(1380) ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ذواﻟﻘﺮﻧﯿﻦ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ‬
‫و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﺎﺻﺮ اﻓﺸﺎرﻓﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮزه و ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻨﺎد ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،(1377) ،‬ﺷﺮح زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﻦ )ﺗﺎرﯾﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اداري دوره‬
‫ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ(‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات زوار‪.‬‬
‫راﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،(1387) ،‬اﺳﮏ در ﮔﺬر ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ اﻧﺘﺨﺎب‪.‬‬
‫رﺣﻤﺘﯽ ﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ،(1388) ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬آﻣﻞ‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات وارش وا‪.‬‬
 ‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫)از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق(‬

‫‪30‬‬
‫رﺿﺎ ﻫﻮﻣﻨﺪ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﻫﺪف از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﮐﺎﻟﺒﺪﺷﮑﺎﻓﯽ‬
‫ﺑﺮﻫﻪاي از ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻻرﯾﺠﺎن و روﺷﻦ ﮐﺮدن ﮔﻮﺷﻪﻫﺎي ﺗﺎرﯾﮑﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﻼش ﮔﺮدﯾﺪه ﺗﺎ ﺑﺎ ﮐﻨﮑﺎش در اﺳﻨﺎد و ﻣﻨﺎﺑﻊ دﺳﺖ اول‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي اﺻﻮﻟﯽ و ﻋﻠﻤﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ زواﯾﺎي ﻣﺒﻬﻢ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﯽ ﺑﺮده‬
‫و ﺗﺎرﯾﺦ دوﺳﺘﺎن و ﺑﻪ وﯾﮋه ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﻬﻦ ﻻرﯾﺠﺎن را ﺑﺎ ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﯾﯽ از‬
‫ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎ‪ ،‬دﻻوريﻫﺎ و از ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽﻫﺎي اﺟﺪاد و ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺧﻮد آﺷﻨﺎ ﺳﺎزﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻬﻦ و اﺳﻄﻮرهاي ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﯿﺰ ﻋﻼﻗﻪ و دلﺑﺴﺘﮕﯽ‬
‫ﻓﺮاوان ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﭘﯿﺸﻨﯿﺎن و ﭘﺎسداﺷﺖ ﻣﯿﺮاث‬
‫ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﮋوﻫﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﻗﺮار‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ و اﻧﺪك اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ‬

‫‪ .30‬ﮐﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

 ‫‪ ■ 180‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن)از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق(‬

‫ﭼﻮن ﻏﯿﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻮدن و ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻃﺎﯾﻔﻪاي ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻨﺪ و دﭼﺎر ﺗﺤﺮﯾﻒ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﺒﻮﻫﯽ از دادهﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫رواﯾﺖﻫﺎ و ﻧﻘﻞﻗﻮلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻫﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺣﻔﻆ ﺷﺪه و اﮐﻨﻮن‬
‫ﺑﻪ ﻧﺴﻞ ﻣﺎ رﺳﯿﺪه و در ﺣﺎل ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺖ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪاي را ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ و رﺳﺎﻟﺖ‬
‫ﻣﺎ ﺟﻮاﻧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﺛﺒﺖ و ﻣﺴﺘﺪل ﻧﻤﻮدن ﺗﺎرﯾﺦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫»ﻋﻠﻤﯽ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﻨﺪه ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ و ﻧﯿﺎﮐﺎﻧﺶ ﻫﻤﮕﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ اﺛﺮ‬
‫ﺗﻼش ﻧﻤﻮدهاﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﺑﯽﻃﺮﻓﺎﻧﻪ ﻗﻀﺎوت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ اﯾﻦ اﺛﺮ آﻏﺎز‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺟﺪي ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺮدﻣﺎن ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎﺷﺪ و اﻣﯿﺪوارﺗﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﭘﮋوﻫﻨﺪﮔﺎن در آﯾﻨﺪه ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻗﯿﻖﺗﺮ و ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ اﺳﻨﺎد‬
‫ﺗﺎزهﺗﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺑﺰارﻫﺎ و ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ و ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪ ،‬آﺛﺎري ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‬
‫وزﯾﻦﺗﺮ ﺑﻪ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮑﯽ و ژﺋﻮﭘﻠﻮﺗﯿﮑﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫ﻻرﯾﺠﺎن در ﻃﻮل ﺣﯿﺎت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﺎص ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫و ژﺋﻮﭘﻠﻮﺗﯿﮑﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ دوﻟﺖﻫﺎ ﺑﻮده و ﻫﻤﻮاره در ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪-‬‬
‫ﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ و ﻣﺬاﻫﺐ و در ﻣﻌﺮض ﺳﺘﯿﺰهﺟﻮﯾﯽﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻗﺮار داﺷﺘﻪ و‬
‫دروازه ورود ﺗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ داﺷﺘﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
‫ﺧﺎص و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﺟﻠﮕﻪ و درﯾﺎ و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﻮدن‪،‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪181‬‬

‫از ﻗﺪﯾﻢاﻻﯾﺎم داراي اﻫﻤﯿﺖ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪ .‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﻨﺎهﮔﺎه ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﻓﺮارﯾﺎن و‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدن ﺧﺰاﺋﻦ و ﻧﯿﺰ ﻣﺤﻞ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﻮده و ﺷﺎﻫﺮاه‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻣﯿﺎن دو ﺳﻮي اﻟﺒﺮز ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﻣﺪه و ﻧﺠﺪ ﻣﺮﮐﺰي اﯾﺮان را ﺑﻪ ﺻﻔﺤﺎت‬
‫ﺷﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﺷﻬﺮ ﮐﻬﻦ آﻣﻞ ﮐﻪ ﺗﺨﺖﮔﺎه ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﺘﺼﻞ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮدهاﺳﺖ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ آنﭼﻪ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮدهاﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮑﯽ آن‪ ،‬روﺣﯿﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺗﻮان رزﻣﯽ ﺑﺎﻻي اﻫﺎﻟﯽ آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﺗﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻫﻤﯿﺖ داﺷﺘﻪ‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﻣﺴﯿﺮ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻣﯿﺎن درﯾﺎي ﺧﺰر و ﻋﺮاق ﻋﺠﻢ ﻗﺮار داﺷﺖ و راﺑﯿﻨﻮ‬
‫ﻧﯿﺰ راه ﻫﺮاز را ﺷﺎﻫﺮاه ﺗﺠﺎري ﻣﯿﺎن ﺗﻬﺮان و ﺑﻨﺪر ﻣﺸﻬﺪ ﺳﺮ )ﺑﺎﺑﻠﺴﺮ(‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﺳﺖ‪) .‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎزﻧﺪران و اﺳﺘﺮآﺑﺎد ‪ ،‬ص ‪(29‬‬
‫ﺻﻌﺐاﻟﻌﺒﻮر ﺑﻮدن و ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻮدن ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﯿﺎن ﮐﻮﻫﺴﺘﺎن ﺳﺮ ﺑﻪ ﻓﻠﮏ‬
‫ﮐﺸﯿﺪهي اﻟﺒﺮز‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺑﻪ ﺳﺰاﯾﯽ در روﻧﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن و ﻧﯿﺰ روﺣﯿﺎت و ﺧﻠﻖ و ﺧﻮي‬
‫اﻫﺎﻟﯽ آن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬راﺑﯿﻨﻮ در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻻرﯾﺠﺎن ﭼﻨﺎن از ﮐﻮهﻫﺎ و ﮔﺮدﻧﻪﻫﺎي ﺗﻨﮓ ﻣﺤﺼﻮر ﺷﺪه ﮐﻪ در واﻗﻊ ﻫﯿﭻ‬
‫ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ آن دﺳﺘﺮﺳﯽ ﯾﺎﺑﺪ‪ «.‬و ﺗﺄﮐﯿﺪ دارد ﮐﻪ ﻻرﯾﺠﺎن از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﻧﻔﻮذﺗﺮﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎ و دﺷﻮارﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯿﺎت‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻧﻔﻮذ ﺑﻪ داﺧﻞ آن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺻﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر ﺑﻮدن ﺟﺒﺎل اﻟﺒﺮز و دﻟﯿﺮ‬
‫ﺑﻮدن ﻣﺮدﻣﺎن ﮐﻮﻫﺴﺘﺎن ﺑﺴﯿﺎر دﺷﻮار اﺳﺖ و راهﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﭘﯿﭽﯿﺪهاي ﮐﻪ در‬
 ‫‪ ■ 182‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن)از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق(‬

‫داﻣﻨﻪ ﮐﻮهﻫﺎ و اﻣﺘﺪادد ﭘﯿﭻ و ﺧﻢ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺒﺎب ﺳﺮﮔﯿﺠﯽاﻧﺪ‪.‬‬

‫)ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎزﻧﺪران و اﺳﺘﺮآﺑﺎد‪ ،‬ص‪(29‬‬
‫در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻫﻤﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺳﺨﺖ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫و ژﺋﻮﭘﻠﻮﺗﯿﮑﯽ وﯾﮋهاي ﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺳﺨﺖﮐﻮش‪ ،‬ﺟﻨﮓﺟﻮ‪،‬‬
‫ﺳﺮﮐﺶ و آزاده ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬راﺑﯿﻨﻮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ درﯾﺎﻓﺘﻪ و در‬
‫ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪاش ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﺎص و دﺳﺘﺮﺳﯽ دﺷﻮار ﻣﻬﺎﺟﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن اﮐﺜﺮاً ﺳﺮﮐﺶ‪ ،‬آﻣﺎده ﺷﻮرش و ﻣﺴﺘﻌﺪ ﺧﻮدداري از ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ وﺿﻊ ﺷﺎﻣﻞ آن ﻧﻮاﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از رودﺧﺎﻧﻪ ﻻر و ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻋﻠﯿﺎي‬
‫آن ﮐﻪ از رود ﻫﺮاز ﻣﺸﺮوب ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮدد‪) «.‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎزﻧﺪران و اﺳﺘﺮآﺑﺎد‪،‬‬
‫ص‪(75‬‬
‫روﺣﯿﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮي ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﻣﻬﺎرت آﻧﺎن در ﺟﻨﮕﺎوري ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻋﻠﻞ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻮد ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي‬
‫ﺑﯽﺷﻤﺎري ﻫﻢﭼﻮن ﻗﻠﻌﻪ ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺖ و ‪ ...‬ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺮاﺑﻪاي از آﻧﺎن ﺑﺮ ﺟﺎي‬
‫ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺪﻋﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از دﻻﯾﻞ اﻫﻤﯿﺖ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬وﺟﻮد اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺎﻟﯽ‪،‬‬
‫اﻣﻼك ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺮاﺗﻊ ﭘﻬﻨﺎور‪ ،‬روﺳﺘﺎﻫﺎي آﺑﺎد‪ ،‬ﺧﺰاﺋﻦ ﭘﻨﻬﺎن و ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫آن اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻮﻧﺎس ﻫﻨﻮي ﮐﻪ در زﻣﺎن ﻧﺎدر آﻣﻞ و ﮐﻮﻫﺴﺘﺎن آن را دﯾﺪه‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺎدر‪ ،‬ﮐﻮﻫﺴﺘﺎن آﻣﻞ را ﺑﻪ واﺳﻄﻪ داﺷﺘﻦ ﻣﻌﺪنﻫﺎي ﺳﻨﮓ آﻫﻦ زﯾﺎد ﻣﺮﮐﺰ‬
‫رﯾﺨﺘﻪﮔﺮي و ذوب آﻫﻦ ﮐﺮده و در آنﺟﺎ ﻫﻤﻪﮔﻮﻧﻪ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺗﻮپ و ﺗﻔﻨﮓ و ﻧﻌﻞ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪183‬‬

‫اﺳﺐ ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﻔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻔﻨﮓﮔﺎه و وﺟﻮد‬
‫ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ اﺳﻠﺤﻪﺳﺎزي در ﻻرﯾﺠﺎن اﺷﺎره ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت در ﺑﯿﺸﺘﺮ ادوار ﺗﺎرﯾﺨﯽ داراي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‬
‫ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﮔﺎه ﻧﯿﻤﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﻘﺘﺪر ﻣﺮﮐﺰي اﯾﺮان ﺑﻮدهاﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺑﺎ روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺑﺴﺎط ﻗﺪرتﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ در ﻣﺎزﻧﺪران و از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺮﭼﯿﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺻﻔﻮي‪ ،‬در آﻣﻞ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ وي‬
‫ﺷﻮرش ﺷﺪ‪ .‬ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺎزﻧﺪران و ﺑﻪ وﯾﮋه ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ دروازه آن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﻣﺪ‪،‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدي ﺑﺮاي ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ اوﻻً اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬اﻣﻼك‬
‫ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰ و ﻧﯿﺮوي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﺎرآﻣﺪي داﺷﺖ و ﺛﺎﻧﯿﺎً ﺑﺮاي ﻓﺘﺢ ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ‬
‫ﺷﯿﺒﮏﺧﺎن ازﺑﮏ‪ ،‬ﻋﺒﻮر از ﻣﺎزﻧﺪران ﻻزم ﺑﻮد‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً از دﯾﺪ ﺷﺎه ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﺣﮑﺎم ﺷﯿﻌﯽ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران )ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻣﺮﻋﺸﯿﺎن( ﻋﻼوه ﺑﺮ آنﮐﻪ رﻗﺒﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﻤﺎم ﻋﯿﺎري ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫از ﻟﺤﺎظ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻊ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ ﻣﻠﯽ و ﺷﯿﻌﻪ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫ﺻﻔﻮي ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ وﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ »ﮐﯿﺎ ﺣﺴﯿﻦ ﭼﻼوي« ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺘﻘﻼل ﻃﻠﺐ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﻓﯿﺮوزﮐﻮه و رﺳﺘﻢدار‪ ،‬ﻧﯿﻢ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ري داﺷﺘﻪاﺳﺖ‪) .‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‬
‫ﻣﻬﺠﻮري‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص‪(69‬‬
‫ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ در ﺳﺎل )‪917‬ه‪.‬ق( ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ اﻧﻘﯿﺎد درآوردن ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺎزﻧﺪران و‬
‫ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اُزﺑﮏﻫﺎ وارد ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﺪ و در ﮐﻨﺎر درﯾﺎﭼﻪ درﯾﻮك در‬
‫ﺑﺎﻻي دﻫﮑﺪه ﻧﻤﺎرﺳﺘﺎق‪ ،‬در داﻣﻨﻪ ﺷﻤﺎﻟﯽ دﻣﺎوﻧﺪ ﻣﻮﺿﻊ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﮐﺘﺎب‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺮﻋﺸﯽ‪ ،‬ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮐﻪ ﻓﺘﺢ آﻣﻞ را دﺷﻮار ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻗﺴﺎوت ﺗﻤﺎم دﺳﺘﻮر داد آن ﺳﻤﺖ از ﺳﺪ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﯾﺎ ﻫﻤﺎن درﯾﺎﭼﻪ د‪‬رﯾﻮك را ﮐﻪ‬
 ‫‪ ■ 184‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن)از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق(‬

‫ﻣﺸﺮف ﺑﻪ آﻣﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺸﮑﺎﻓﻨﺪ‪ .‬آب ﻋﻈﯿﻢ آن درﯾﺎﭼﻪ ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ﺑﻪ آﻣﻞ رﺳﯿﺪ و‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از اﻫﺎﻟﯽ ﺷﯿﻌﻪ ﻣﺬﻫﺐ آﻣﻞ را ﻏﺮق ﻧﻤﻮد! ﺟﺎﻟﺐ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﺻﻔﻮي اﯾﻦ‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺖ ﺷﺎه ﺻﻔﻮي را ﺛﺒﺖ ﻧﻨﻤﻮده و ﺗﻨﻬﺎ اﻣﯿﺮ ﺗﯿﻤﻮر ﻣﺮﻋﺸﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫واﻗﻌﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ‪) .‬ﻣﯿﺮ ﺗﯿﻤﻮر ﻣﺮﻋﺸﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺮﻋﺸﯽ‪ ،‬ص ‪(85 - 83‬‬

‫اوﻟﯿﻦ روﯾﺎروﯾﯽﻫﺎي اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ اﯾﻞ ﻗﺎﺟﺎر )‪1167‬ه‪.‬ق(‬

‫ﻗﺒﻞ از ﺑﺮرﺳﯽ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻫﻔﺖﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺣﻮادث ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻬﻢ ﻻرﯾﺠﺎن در دوران ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮﯾﻢﺧﺎن زﻧﺪ و آﻏﺎز‬
‫درﮔﯿﺮيﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر )ﭘﺪر‬
‫آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن( را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬رﯾﯿﺲ اﯾﻞ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و ﺗﺮﮐﻤﻦ ﻗﺎﺟﺎر )ﮐﻪ در اﻃﺮاف‬
‫اﺳﺘﺮآﺑﺎد و آن ﺳﻮي رود اﺗﺮك ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ(‪ ،‬در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺎدر ﺷﺎه اﻓﺸﺎر‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎي ﻃﻐﯿﺎن ﻋﻠﯿﻪ او را ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻃﻮاﯾﻒ ﺗﺮﮐﻤﺎن‪ ،‬اﺳﺘﺮآﺑﺎد و‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ اﻃﺮاﻓﺶ را در ﺳﺎل ‪1148‬ه‪.‬ق ﺗﺼﺮف ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪1163‬ه‪.‬ق ﮐﺮﯾﻢﺧﺎن زﻧﺪ‬
‫ﺑﺮ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن و ﻧﻮادﮔﺎن ﻧﺎدر ﭘﯿﺮوز ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﯿﺪ‪ .‬دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﮐﻪ ﻫﻢﭼﻨﺎن در ﺷﻤﺎل اﯾﺮان ﯾﮑﻪﺗﺎزي ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺷﺘﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺮﯾﻢﺧﺎن ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺮآﺑﺎد‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺎزﻧﺪران را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻮرﺧﯿﻦ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ وﺟﻮد ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ و ﮐﻤﯿﻦﮔﺎهﻫﺎي ﻋﺎﻟﯽ و ﻣﻌﺎﺑﺮ‬
‫ﭘﺮدرﺧﺖ ﺑﻮد‪) .‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ص‪(7090‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﻋﻠﺖ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ اﻧﺘﺨﺎب اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺗﻨﻔﺮ و ﺑﯿﺰاري اﻫﺎﻟﯽ داراﻟﻤﺮز‬
‫)ﻣﺎزﻧﺪران( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻞ ﻗﺎﺟﺎر آﮔﺎه ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺮﯾﻢﺧﺎن ﺣﺪود ﭼﻬﻞ روز اﺳﺘﺮآﺑﺎد را‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪185‬‬

‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﺗﺤﻤﻞ ﺻﺪﻣﺎﺗﯽ ﻣﺎزﻧﺪران را ﺗﺮك و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻮرﺧﯿﻦ‬

‫)ﺳﺎروي و ﺧﻮرﻣﻮﺟﯽ( ﺷﮑﺴﺘﯽ ﻓﺎﺣﺶ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اَﻓﺤﺶ ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﻌﺪ رو ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺮﺗﺎﻓﺖ‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﻣﺎزﻧﺪران و ﻻرﯾﺠﺎن را‬
‫ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻓﺮﻣﻮد‪) .‬ﺳﺎروي‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺤﻤﺪي )اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ(‪ ،‬ص‪) ،(32‬ﺧﻮرﻣﻮﺟﯽ‪،‬‬
‫ﺣﻘﺎﯾﻖاﻻﺧﺒﺎر ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ص‪(4‬‬
‫آوردن ﻧﺎم ﻻرﯾﺠﺎن در ﮐﻨﺎر ﻧﺎم ﻣﺎزﻧﺪران اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮑﯽ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ‬
‫را در دوره زﻧﺪﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻧﺸﺎنﮔﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ آرام ﻧﻤﻮدن ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازه‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺎزﻧﺪران و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از آن ﺑﺮاي ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ‬
‫ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﯿﺮوي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺧﻄﻪ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬در ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ‬
‫ﮐﺮﯾﻢﺧﺎن ﺑﻪ اﺳﺘﺮآﺑﺎد‪ ،‬ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺎن زﻧﺪ را ﮔﺮﻓﺘﻪ و او را در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻞ ﻗﺎﺟﺎر ﯾﺎري‬
‫داده ﺑﻮد‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦرو ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﯾﯽ از اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﻮﺛﺮ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﻨﮓ‬
‫زﻧﺪﻫﺎ و ﻗﺎﺟﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﭘﺲ از ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﺧﺎن‬
‫زﻧﺪ از ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﺮف )ﺑﻬﺸﻬﺮ( رﻓﺘﻪ و ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ آﻣﻞ و ﮐﻮﻫﺴﺘﺎن آن اﻧﺪﯾﺸﻪ‬
‫ﮐﺮد‪) .‬ﺳﭙﻬﺮ‪ ،‬ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ – ج‪ -1‬ص‪(9‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن دﺷﻤﻨﯽ زﯾﺎدي ﺑﺎ اﯾﻞ ﻗﺎﺟﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ وﺿﻮح روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺎزﻧﺪران از ﻣﺪتﻫﺎ ﻗﺒﻞ دل ﺧﻮﺷﯽ از ﺗﺮﮐﻤﺎﻧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪ و از ﺗﺠﺎوزات‬
‫و ﻏﺎرتﮔﺮيﻫﺎي اﯾﻦ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﺎن ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺧﻠﻖوﺧﻮي ﺑﯿﺎﺑﺎنﮔﺮدي ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ‬
‫ﮐﺮدهﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آزارﻫﺎ دﯾﺪهﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻀﺎف ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ زﻧﺪﯾﻪ از ﺧﺎﻧﺪاﻧﯽ اﯾﺮاﻧﯽ و ﻗﺎﺟﺎرﻫﺎ‬
 ‫‪ ■ 186‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن)از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق(‬

‫از ﺗﺒﺎر ﺗﺮك و ﻏﯿﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ دﯾﺮﯾﻨﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ »ﺳﺒﺰﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ« و ﻫﻤﺮاﻫﯽ‬
‫»ﻣﻘﯿﻢﺧﺎن ﺳﺎروي«‪) ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺎزﻧﺪران ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﮐﺮﯾﻢ ﺧﺎن ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪهﺑﻮد(‬
‫ﮐﺮﯾﻢﺧﺎن زﻧﺪ را در اﯾﻦ ﻧﺒﺮد ﯾﺎري رﺳﺎﻧﺪهﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﺮ دﺷﻤﻨﯽ اﯾﻞ ﻗﺎﺟﺎر‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن اﻓﺰود‪) .‬ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزاي ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮآﻧﯽ‪ ،‬ص ‪(11‬‬
‫اوﻟﯿﻦ ﻧﺒﺮد دو ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻗﺎﺟﺎر و ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر و ﺳﺒﺰ ﻋﻠﯽ‬
‫ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ )ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺤﻠﯽ آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ او را » اﻣﯿﺮي‬
‫ﮐﺒﯿﺮ در ﻣﺎزﻧﺪران« داﻧﺴﺘﻪاﺳﺖ(‪ ،‬رويداد‪) .‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ج‪ ،13‬ص‪(7096‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺘﺢاﷲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ ﺳﺎروي‪ ،‬ﻣﻮرخ و ﻣﻼزم آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﻪ‬
‫»اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ« ﯾﺎ ﻫﻤﺎن »ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺤﻤﺪي« ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﺑﻪ رﺷﺘﻪ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺮ درآوردهاﺳﺖ‪) ،‬ﺳﺎروي‪ ،‬اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص‪ (10‬در ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻧﺒﺮد‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺳﺒﺰﻋﻠﯽﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺮآﻣﺪ ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن ﻻرﯾﺠﺎن اﺳﺖ‪ ،‬از دﻫﺸﺖ ﭘﺎي‬
‫ﻃﻐﯿﺎن ﭘﯿﺶ ﮔﺬارده‪ ،‬ﺳﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﭘﺲ ﺑﺮد و ﺗﻤﺮد‪ ،‬ﺗﻐﺎﻃﻢ و ﺗﻔﺎﺧﻢ ورزﯾﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻘﯿﻢﺧﺎن ﺳﺎروي ﮐﻪ ﺑﺰرگ ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦِ‬
‫ﺑﺎﻏﯿﺮت‪ ‬رﻋﯿﺖﭘﺮورِ ﺑﺎ ﻫﻤﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﻮﺟﯽ از ﻣﻼزﻣﺎن رﮐﺎﺑﯽ از اﺷﺮف ﻣﺄﻣﻮر‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻣﻞ رﻓﺘﻪ اول ﺑﻪ ﻧﺼﯿﺤﺖ اﺣﺎﻟﻪ رأي و اﻣﺎﻟﻪ ﻗﻠﺐ آن ﺳﺨﺖدﻻن‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﻻ ﺑﻪ اﻣﺮ واﻻ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺮاﺣﻤﺖ ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬راه ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﮔﺸﺎﯾﻨﺪ‪) «.‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪(34‬‬
‫ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﻣﻘﯿﻢ ﺧﺎن ﺳﺎروي را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺪﺑﯿﺮ‪ ،‬ﻧﯿﮏﻣﻨﺸﯽ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺟﻬﺖ ﺳﺎزش و ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ درآوردن ﺳﺒﺰﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ آﻣﻞ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬آﻧﺎن‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪187‬‬

‫در آﻣﻞ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﺬاﮐﺮه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر دﺳﺖ ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ دﺧﺘﺮان و‬
‫ﭘﺴﺮان آﻣﻞ و روﺳﺘﺎﻫﺎي اﻃﺮاف دراز ﻧﻤﻮد و ﻫﺮ ﺟﻨﺎﯾﺖ و ﻫﺮزﮔﯽ ﮐﻪ دﻟﺶ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم داد؛ ﺑﻪﻃﻮريﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻗﺎﺟﺎر اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﻨﮕﯿﻦ را ﺗﻘﺒﯿﺢ‬
‫و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺮﻣﺴﺎري ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬ﺳﺎروي‪ ،‬اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪،(34‬‬
‫)ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬روﺿﻪاﻟﺼﻔﺎ ‪ ،‬ج‪ ،13‬ص ‪(7096‬‬
‫در ﭘﯽ ﺟﻨﺎﯾﺖ و ﻫﺮزﮔﯽ ﺗﺮﮐﻤﺎﻧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در آﻣﻞ‪ ،‬اﻫﺎﻟﯽ آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫رﻓﺘﺎر ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه را ﻧﻨﮕﯽ ﻋﻈﯿﻢ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺸﻢ آﻣﺪه‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫داده‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ وﻟﯽ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر را دﺳﺘﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه دﯾﮕﺮ ﮐﺪﺧﺪاﯾﺎن‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺎزﻧﺪران را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﺮاه و ﻣﻘﯿﻢﺧﺎن ﺳﺎروي را ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮده و در ﺧﯿﺎﺑﺎن ﺑﺎرﻓﺮوش )ﺑﺎﺑﻞ( و ﯾﮏ‬
‫ﻓﺮﺳﺨﯽ ﺳﺎري ﺳﻨﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺧﻮد را ﺑﺎﺷﺘﺎب ﺑﻪ ﺳﺎري‬
‫رﺳﺎﻧﺪ و ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﯿﻨﯽ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬در ﻫﻨﮕﺎﻣﻪ ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن اﻧﺪك ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮرﺧﯿﻦ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﺴﯿﺎر ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﯿﻞ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺗﺮﮐﻤﻦ را ﻧﯿﺎورده و ﺑﻪ داﺧﻞ ﺟﻨﮕﻞ ﻣﺘﻮاري ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪادي از ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺒﺰﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از ﭘﺮداﺧﺖ ﻏﺮاﻣﺖ )ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار‬
‫ﺗﻮﻣﺎن( ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪) .‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬روﺿﻪاﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ج‪ ،13‬ص ‪) ،(7097‬ﺳﺎروي‪،‬‬
‫اﺣﺴﻦ‪،‬اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪ 35‬و ‪(11‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺒﺮد ﺳﺎري ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪1167‬ه‪.‬ق رخ داد‪ ،‬ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻪ‬
‫ﺧﺼﻮص روﺳﺘﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮاﺗﻊ و اﻣﻼك ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ اﻧﻘﯿﺎد ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن‬
‫ﻗﺎﺟﺎر در آﻣﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 188‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن)از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق(‬

‫ﺑﺎ ﻗﺘﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن در ﺳﺎل ‪ 1372‬ه‪.‬ق ﺑﺰرﮔﺎن و ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻃﻮاﯾﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ و ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻮاﺣﯽ اﻃﺮاف را دوﺑﺎره در اﺧﺘﯿﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﺳﻮادﮐﻮﻫﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »دادو« از ﺟﺎﻧﺐ ﮐﺮﯾﻢﺧﺎن زﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺎزﻧﺪران ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ و اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﺗﺎﺑﻊ او ﺷﺪﻧﺪ و آراﻣﺶ در‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران و ﻻرﯾﺠﺎن ﺣﮑﻢﻓﺮﻣﺎ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﺮگ ﮐﺮﯾﻢﺧﺎن زﻧﺪ در ‪ 13‬ﺻﻔﺮ‬
‫‪1193‬ه‪.‬ق ﺣﻮادث ﺗﺎزهاي رﻗﻢ ﺧﻮرد ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﯽ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اوﻟﯿﻦ ﻧﺒﺮد ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر )‪1193‬ه‪.‬ق( و از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ‬
‫ﺑﺎرﻓﺮوش‪:‬‬
‫ﺑﺎ درﮔﺬﺷﺖ ﮐﺮﯾﻢﺧﺎن‪ ،‬آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﮐﻪ ‪ 16‬ﺳﺎل اﻧﺘﻈﺎر ﭼﻨﯿﻦ روزي را‬
‫ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﺷﯿﺮاز ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن و ﺳﭙﺲ وراﻣﯿﻦ رﺳﺎﻧﯿﺪ و اﯾﻞﻫﺎي‬
‫آن ﺳﺎﻣﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﺘﺤﺪ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﺑﺪال ﺧﺎن ﮐﺮد )رﺋﯿﺲ اﯾﻞ ﺟﻬﺎن ﺑﯿﮕﻠﻮ( و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن ﻣﺤﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ او ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻗﺪرﺗﺶ ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﻣﺎزﻧﺪران و اﺳﺘﺮآﺑﺎد و ﻣﺘﺤﺪ ﻧﻤﻮدن ﻃﻮاﯾﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺮﮐﻤﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ورود ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران از راه ﻻرﯾﺠﺎن را ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ دﯾﺪه و ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر در ‪ 21‬ﺻﻔﺮ ‪1193‬ﻫـ ‪.‬ق از‬
‫راه ﻓﯿﺮوزﮐﻮه و ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯽ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ وارد ﺧﺎك ﻣﺎزﻧﺪران ﺷﺪ‪ .‬از آنﺳﻮ ﺑﺮادراﻧﺶ‬
‫ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻠﯽﺧﺎن و ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻗﻠﯽﺧﺎن ﮐﻪ در اﺳﺘﺮآﺑﺎد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ‬
‫ﮐﺮﯾﻢﺧﺎن ﺑﻪ ﺗﮑﺎﭘﻮ اﻓﺘﺎده و ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻟﺸﮑﺮ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‬
‫اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪189‬‬

‫»آﻧﺎن )ﺑﺮادران ﻧﺎﺗﻨﯽ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن( در ﺑﺎرﻓﺮوش ﮐﻪ اﻋﻈﻢ ﺑﻼد ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ ﻣﺎزﻧﺪران و ﻃﻮاﯾﻒ ﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ ﻻرﯾﺠﺎن اﺳﻠﺤﻪ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﺎن رواﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪) «.‬ﺳﺎروي‪ ،‬اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪(65‬‬
‫در اﯾﻦ زﻣﺎن دو ﻧﻔﺮ از ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺤﻠﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﻔﯿﺪ )ﺧﺎن‬
‫دﻫﺴﺘﺎن ﮔﺰﻧﮏ( و ﻣﺤﻤﺪﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﯿﺎه )ﺧﺎن ﺑﻠﻮك اﻣﯿﺮي( ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن اﺻﻠﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﺎﯾﺮ ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن از اﯾﻦ دو ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ آﻣﺪن ﻣﺮﺗﻀﯽ‬
‫ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﻪ ﺑﺎرﻓﺮوش‪ ،‬اﯾﻦ دو ﺳﺮﮐﺮده ﺑﻪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل‬
‫رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ‪:‬‬
‫»اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺎزﻧﺪران و اﻋﺎﻇﻢ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽﻗﻠﯽ ﺧﺎن را ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮﺗﻀﯽ‬
‫ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﮔﺮوﻫﯽ از ﺗﻔﻨﮕﭽﯿﺎن ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﺧﺎﺻﻪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎي ﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ را ﮐﻪ‬
‫دو ﻃﺎﯾﻔﻪاﻧﺪ و ﻣﻌﺒﺮ ﻣﺎزﻧﺪران ﻣﺴﮑﻦ اﯾﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺪ ﻃﺮق داراﻟﻤﺮز و ﻣﻨﻊ‬
‫واردﯾﻦ آن ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد‪) «.‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬روﺿﻪاﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ج‪ ،13‬ص‪ (7220‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﻮرﺧﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن ﺧﺒﺮ ورود ﺑﺮادرش ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت و ﺗﻔﺮﻗﻪاﻓﮑﻨﯽﻫﺎي ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺑﻨﺎي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ او را ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﺎﯾﺮ دﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن در ﺳﻮاد ﮐﻮه ﻓﺮﺳﺘﺎد‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺳﺎروي‪ ،‬اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص‪ (64‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اوﻟﯿﻦ‬
‫روﯾﺎروﯾﯽ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ‪18‬رﺑﯿﻊاﻻول ﺳﺎل‬
‫‪1193‬ه‪.‬ق در روﺳﺘﺎي ﻣﯿﺎﻧﮑﻼي ﺳﻮادﮐﻮه رخ داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن و‬
‫ﺗﺼﺮف ﺑﺎرﻓﺮوش ﺗﻮﺳﻂ وي و ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ آﻣﻞ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ .‬دوﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﺒﺮد ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر )‪1193‬ه‪.‬ق( و از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ آﻣﻞ‪:‬‬
 ‫‪ ■ 190‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن)از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق(‬

‫ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ درﮔﯿﺮيﻫﺎي آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن در ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬زﮐﯽﺧﺎن زﻧﺪ ﮐﻪ رﺷﺘﻪ‬

‫اﻣﻮر را در ﺟﻨﻮب و ﻣﺮﮐﺰ اﯾﺮان در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ زادهاش »ﻋﻠﯽ ﻣﺮاد ﺧﺎن‬
‫زﻧﺪ« را ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ از ﭼﺸﻢداﺷﺖ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر‬
‫ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن و ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮﯾﺐاﻟﻮﻗﻮع وي ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﻄﻠﻊ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬روزﻧﻪ اﻣﯿﺪي ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻬﺮان رﺳﺎﻧﺪه و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﯿﻮه و‬
‫ﺷﮕﺮدي ﮐﻪ ﺑﻮد ﻋﻠﯽﻣﺮاد ﺧﺎن را از ﻗﺪرت و ﺳﻠﻄﻪ ﻃﻠﺒﯽ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﻫﺮاﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﻘﺖ ﺟﻮﯾﯽ در ﻧﺒﺮد ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ) .‬اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬اﮐﺴﯿﺮ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص‪(29‬‬
‫ﺧﺎن ﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ ﻻرﯾﺠﺎن از ﻋﻠﯽﻣﺮادﺧﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬آﯾﺎ اﻃﻼع داري ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر‬
‫در ﻣﺎزﻧﺪران ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﭼﻪ ﮐﺎري اﺳﺖ؟ او ﻗﺼﺪ دارد ﺣﺎﻣﯿﺎن ﺗﺮﮐﻤﺎن و اُﻣﺮاي‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران را ﮔﺮد آورده و ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ از ﺧﻄﺮ وي در اﻣﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ ﯾﺎ ﻓﺮار ﮐﻨﯿﺪ و ﯾﺎ ﻗﺒﻞ از آنﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺮ او ﺑﺘﺎزﯾﺪ‪ .‬ﺧﺎن زﻧﺪ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﭼﻪ ﻣﺸﺘﺎﻗﯿﺪ ﮐﻪ او ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ ﺑﺮاي آنﮐﻪ از زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر زﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮ آﺳﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﯿﺪ‪ ،‬از ﻧﺎﺣﯿﻪ او ﺑﻮد و آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن ﻧﯿﺰ ﭼﺸﻢ ﻃﻤﻊ ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن دوﺧﺘﻪ و ﻗﺼﺪ ﺗﺼﺮف اﻣﻼك ﻣﺎ را دارد‪ .‬اﮔﺮ او‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﻧﺸﻮد ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽﻣﺮاد ﺧﺎن دوﺑﺎره ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬از ﮐﺠﺎ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم او ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺪرش ﺑﻪ ﺷﻤﺎ آﺳﯿﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و آﻧﺎن ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ از‬
‫اﯾﻦ واﺿﺢﺗﺮ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﺎه ﻗﺒﻞ در ﺳﺎري ﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﻠﮏ ﻣﻮروﺛﯽ‬
‫ﻣﺎﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺮﺳﺪ؟ ﻣﺎ ﻣﻄﻤﺌﻨﯿﻢ ﮐﻪ او ﻗﺼﺪ دارد از راه ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺣﻤﻠﻪ‬
‫و آنﺟﺎ را ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺧﻮد ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽﻣﺮاد ﺧﺎن اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺧﺎن‬
‫ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﺠﺪداً ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﺑﻬﺘﺮ از‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪191‬‬

‫اﯾﻦﮐﻪ او در ﻣﺎزﻧﺪران ﻣﺸﻐﻮل ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﻗﺸﻮن و ﻣﺸﻖ دادن ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان اﺳﺖ و‬
‫اﺻﻼً ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﯿﺮاز ﮔﺮﯾﺨﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽﻣﺮاد ﺧﺎن ﮐﻪ ﻧﮕﺮان ﺷﺪه ﺑﻮد از‬
‫زﮐﯽﺧﺎن و اﺑﻮاﻟﻔﺘﺢﺧﺎن زﻧﺪ ﮐﺴﺐ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﮐﺮده و ﺳﭙﺲ در ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر‬
‫از او دﻋﻮت ﮐﺮد ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺧﺎن ﺳﯿﺎه و ﺧﺎن ﺳﻔﯿﺪ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻮل دﻋﻮت او از ﺳﻮي ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻋﻠﯽﻣﺮاد ﺧﺎن‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ آﻣﺎده ﺷﺪ و در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﺸﻮرت ﮐﺮد و آﻧﺎن‬
‫اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ادﻋﺎ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺳﺮﺑﺎز و اﺳﻠﺤﻪ و ﭘﻮل ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﺗﻬﯿﻪ آذوﻗﻪ و ﻋﻠﯿﻖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺑﺪﻫﯿﺪ ﺣﺎﺿﺮﯾﻢ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر را ﮐﺖﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺑﯿﺎورﯾﻢ‪ .‬ﺧﺎن زﻧﺪ اﺑﺘﺪا ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﮑﺮد اﻣﺎ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻗﺮار ﺑﺮ اﯾﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﭘﯿﺮوزي ‪ ،‬ﻣﻌﺎدل ‪200‬ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن‬
‫از اﻣﻼك ﺧﺎﻧﻮاده ﻗﺎﺟﺎر در ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ ﺑﺮﺳﺪ«‪) .‬ﮐﻮﻫﯽ‪ ،‬ﻻرﯾﺠﺎن‪،‬‬
‫ص‪ 118‬اﻟﯽ ‪(120‬‬
‫ﻋﻠﯽﻣﺮاد ﺧﺎن دﺳﺘﻪاي از ﭼﺮﯾﮑﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ را ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻣﺤﻤﻮد ﺧﺎن اﻓﻐﺎن ﺑﺎ اﻫﺎﻟﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﻫﻤﺮاه ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺳﭙﺎه را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﺎن ﺳﻔﯿﺪ و ﺧﺎن ﺳﯿﺎه ﺳﭙﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ از ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن زﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ داد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻓﯿﺮوزﮐﻮه رﻓﺘﻪ و از راه ﺳﻮاد ﮐﻮه ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران ﯾﻮرش ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎه ﻻرﯾﺠﺎن و اﻓﺎﻏﻨﻪ در آﻣﻞ ﺳﻨﮕﺮ ﺑﺴﺘﻨﺪ و آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺮادرش ﺟﻌﻔﺮﻗﻠﯽ ﺧﺎن را ﺑﺎ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺳﭙﺎﻫﯽ ﺑﻪ آﻣﻞ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‬
‫اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره در ﻣﺪح ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﮐﺮده ﺷﺮح اﯾﻦ ﻧﺒﺮد را ﻣﺸﺮوحﺗﺮ‬
‫از ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪ ■ 192‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن)از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق(‬

‫»ﺟﻌﻔﺮﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﺎ ﺟﺎﻧﺒﺎزان وارد آﻣﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻻرﯾﺠﺎﻧﯿﻪ از اﺳﺘﯿﻼي ﺧﻮف‪ ،‬اﻇﻬﺎر‬
‫ﻏﯿﺮﺗﻤﻨﺪي ﻧﻤﻮده ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺧﻮد را اﻓﺰودﻧﺪ‪ .‬ﺟﻌﻔﺮ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن در آن روز‬
‫ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﮐﺮده‪ ،‬در ﻣﺤﺎرﺑﻪ ﺳﺒﻘﺖ ﺟﺴﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻗﯿﺎم و ﺑﻪ ﻣﻀﺎرﺑﻪ اﻗﺪام ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺤﻤﻮد ﺧﺎن اﻓﻐﺎن ﮐﻪ ﺳﺮآﻣﺪ آن ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﻮد و از ﺿﺮب دﺳﺖ ﺗﺮﮐﻤﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺳﺮ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺘﻮل ﮔﺮدﯾﺪ ‪ ...‬ﺟﻤﻌﯽ از ﻻرﯾﺠﺎﻧﯿﻪ و ﺗﻮاﺑﻌﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻼك و‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ اﺳﯿﺮ و ﺑﺴﺘﻪ ﻓﺘﺮاك ﺳﻮاران ﭼﺎﻻك ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪) «.‬ﺳﺎروي‪ ،‬اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪،‬‬
‫ص‪(67‬‬

‫ﻣﺼﻄﻔﯽﮐﻮﻫﯽ‪ ،‬ﻏﺮور و ﺑﯽﺑﺎﮐﯽ ﺑﯽدﻟﯿﻞ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﯿﺰ زﯾﺮﮐﯽ و‬

‫ﻫﻮﺷﻤﻨﺪي آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه او ﺷﺨﺼﺎً در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﺣﻀﻮر‬
‫داﺷﺘﻪاﺳﺖ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﻏﺎﻓﻠﮕﯿﺮي و وﻗﻮع دوﻣﯿﻦ ﺷﮑﺴﺖ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ داﻧﺴﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ او‬
‫ﺗﻨﮕﻪ ﻋﺒﺎسآﺑﺎد را ﻣﺤﻞ وﻗﻮع اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﻣﯽداﻧﺪ‪) .‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﮐﻮﻫﯽ‪ ،‬ﻻرﯾﺠﺎن‪،‬‬
‫ص‪ (122‬ﻣﺆﻟﻒ روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ در ﺷﺮح اﯾﻦ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬

‫»در ﻻرﯾﺠﺎن دو ﻣﺤﻤﺪﻗﻠﯽ ﻧﺎم ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ را ﺳﯿﺎه و دﯾﮕﺮي را ﺳﻔﯿﺪ ﻟﻘﺐ ﺑﻮد و‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻣﻮاﻓﻘﺘﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻓﺮار او ﺑﻪ اﺳﺘﺮآﺑﺎد ﻣﺘﻮﺣﺶ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬از ﺑﯿﻢ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺷﻬﺮﯾﺎر ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﻣﻠﺘﺠﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﯽﻣﺮاد ﺧﺎن زﻧﺪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻌﻬﺪ ﻓﺘﺢ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران و ﻣﺪاﻓﻌﻪ ﺑﺎ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮدﺧﺎن اﻓﻐﺎن را ﺳﺮدار ﮐﺮده‪ ،‬از ري ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﮕﻪ ﻋﺒﺎسآﺑﺎد رﺳﯿﺪﻧﺪ و ‪) «. ...‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ – ج‪ ،13‬ص‪(7225‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪193‬‬

‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﺒﺮد ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر )‪1193‬ه‪.‬ق( و ﭘﯿﺮوزي‬
‫ﻧﺴﺒﯽ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‪:‬‬
‫آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف آﻣﻞ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ زﻧﺪﮔﯽ و ﺳﮑﻮﻧﺖ زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮد‪ ،‬رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻗﻮاﻧﻠﻮي ﺗﺮﮐﻤﺎن را ﺣﺎﮐﻢ آﻣﻞ ﮐﺮد و ﺧﻮد از راه‬
‫ﺳﻮادﮐﻮه ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻋﻠﯽﻣﺮاد ﺧﺎن و ﻓﺘﺢ ﺗﻬﺮان ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﺗﻬﺮان را ﻓﺘﺢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ او در ﻗﺰوﯾﻦ درﮔﯿﺮ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ذواﻟﻔﻘﺎر ﺧﺎن اﻓﺸﺎر ﺑﻮد‪ ،‬رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن‬
‫)ﺑﺮادرش( از اردوي وي در ﺗﻬﺮان ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﺑﺎ اﻓﺮادش ﺑﻪ دﻣﺎوﻧﺪ رﻓﺖ‪ .‬اﻫﺎﻟﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ روز ﻗﺒﻞ در ﻋﺮﯾﻀﻪاي ﺑﻪ آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن اﻇﻬﺎر ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ و‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻔﻮ ﮐﺮدهﺑﻮدﻧﺪ )ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬روﺿﻪاﻟﺼﻔﺎ‪ -‬ج‪ ،13‬ص‪ -7227‬ﺳﺎروي‪،‬‬
‫اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪ ،(70‬اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎروي در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻻرﯾﺠﺎﻧﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ دﻣﺎوﻧﺪ آﻣﺪه از ﺷﻌﻒ ﻫﯿﺎﻫﻮ و ﺑﻪ ﺗﻤﻬﯿﺪ‬
‫ﺷﺮارت ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﮔﻔﺖوﮔﻮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن را ﺑﺎ ﻣﻬﺪي ﻗﻠﯽ ﺧﺎن )ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺑﺮادران ﻧﺎﺗﻨﯽ آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر(‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺮدﻧﺪ‪) «.‬ﺳﺎروي‪،‬‬
‫اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص‪(70‬‬
‫آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﮐﻪ در ﻓﮑﺮ ﮐﺸﻮرﮔﺸﺎﯾﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺗﺎ ﻓﺘﻨﻪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ و رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن را ﺑﺨﻮاﺑﺎﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺠﺪداً ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯽ اﻧﺒﻮه از اﺳﺘﺮآﺑﺎد ﺑﻪ ﻓﯿﺮوزﮐﻮه آﻣﺪه و ﺑﻪ اﻫﺎﻟﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن و رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﭘﯿﻮﺳﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦﺑﺎر ﺳﭙﺎه آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺷﮑﺴﺖ‬
‫ﺳﺨﺘﯽ از ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻻرﯾﺠﺎن و رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن و ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺧﻮرد و از ﮔﺮدﻧﻪ‬
 ‫‪ ■ 194‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن)از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق(‬

‫ﮔﺪوك ﺑﻪ داﺧﻞ ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ ﻣﺘﻮاري ﺷﺪ‪) .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق دﻧﺒﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺄﺛﺮاﻟﺴﻠﻄﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ص‪،16‬‬

‫ﺳﺎروي‪ ،‬اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪(71‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺳﻮﻣﯿﻦ روﯾﺎروﯾﯽ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن و آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻋﻠﯽرﻏﻢ اﯾﻦ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ‪ ،‬اﺗﺤﺎد آنﻫﺎ دواﻣﯽ ﻧﯿﺎﻓﺖ و ﺧﯿﻠﯽ زود ﻣﺮﺗﻀﯽﻗﻠﯽ ﺧﺎن‬
‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم ﺗﻔﺎﻫﻢ ﺑﺎ رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﻪ اﺳﺘﺮآﺑﺎد ﺑﺮﮔﺸﺖ و رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن و اﻫﺎﻟﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﻧﺒﺮد ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر )‪1194‬ﻫـ‪ .‬ق(‪ ،‬ﭘﯿﺮوزي‬
‫در اَﻣﯿﺮي و ﺷﮑﺴﺖ در درﯾﻮك‪:‬‬
‫ﺑﺎ آﻏﺎز ﺳﺎل ‪1194‬ﻫـ‪.‬ق رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﮐﻪ در ﻻرﯾﺠﺎن ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﻗﻮل ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ و اﻣﺎء و ﻋﺒﯿﺪ ﻻرﯾﺠﺎن درآﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻤﺎﯾﺖ اﮐﺮاد‬
‫ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻣﺪاﻧﻠﻮي ﮐﺠﻮرِ ﻧﻮر را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪) .‬دﻧﺒﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺄﺛﺮاﻟﺴﻠﻄﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ص‪ ،(16‬از‬
‫اﯾﻦرو آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺳﭙﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺟﻌﻔﺮﻗﻠﯽ ﺧﺎن رواﻧﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ در‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺧﻮاﺟﮏ ﮐﺠﻮر ﻧﻮر ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن را ﺷﮑﺴﺖ داده و او را‬
‫دﺳﺘﮕﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺷﮕﻔﺖ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر اﯾﻦ ﺑﺎر ﻫﻢ از ﺧﻮن ﺑﺮادر ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺟﻌﻔﺮﻗﻠﯽ ﺧﺎن را ﻣﺠﺪداً رواﻧﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﯿﺰيﻫﺎي آﻧﺎن ﺧﺎﺗﻤﻪ داده و‬
‫آن ﺳﺎﻣﺎن را از ﺷﻮرﺷﯿﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﭘﺎك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺧﯿﺎﻟﺶ از ﺑﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران آﺳﻮده ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﺎن زﻧﺪ ﺑﯿﺎﻧﺪﯾﺸﺪ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ ﺧﻮاﻧﯿﻦ و ﺳﺮداران ﺟﺴﻮر‪ ،‬ﺳﺮﮐﺶ‪ ،‬ﻣﻐﺮور و ﻟﺠﻮج ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻊ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ ﻫﺪﻓﺶ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و ﻫﻤﻮاره ﻧﮕﺮاﻧﯽﻫﺎﯾﯽ‬
‫را ﺑﺮاي وي ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺆﻟﻒ اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪:‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪195‬‬

‫»ﻻرﯾﺠﺎﻧﯿﻪ از ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ و ﺳﺨﺖﺟﺎﻧﯽ و ﻟﺠﺎﺟﺖ و ﻣﺎل ﻣﻬﻤﺎت ﻧﺪاﻧﯽ ﺑﺎ وﺻﻒ‬

‫ﺻﺪﻣﺎت و ﺧﺮاﺑﯽﻫﺎي ﻧﻮر و ﮐﺠﻮر ﺑﺎز ﻫﻢ ﺗﻤﺮد و ﺗﻐﺎﯾﺮ ﻧﺰدﯾﮏ و از اﻧﻘﯿﺎد و‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻔﻮر ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻫﺮﭼﻨﺪ وﻗﺘﯽ ﺑﺮاي ﺳﺒﺰ ﮐﺮدن ﺷﺠﺮ ﺗﺸﺎﺟﺮ از اﯾﻦ ﺷﺎخ ﺑﻪ‬
‫آن ﺷﺎخ ﺟﺴﺘﻪ و ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﻓﺘﻨﻪ و ﺷﺮارت ﺗﺎزه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪) .‬ﺳﺎروي‪،‬‬
‫اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص‪(75‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮﻗﻠﯽ ﺧﺎن )ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﻗﺎﺟﺎر( ﺑﺎ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از راه ﻧﻮر ﺑﻪ ﭼﻤﻦ درﯾﻮك‬
‫)درﯾﺎوك( ﻧﻤﺎرﺳﺘﺎق ﻻرﯾﺠﺎن رﻓﺘﻪ و اردو زد‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ اﺑﺪال ﺧﺎن ﮐﺮد ﻧﯿﺰ ﺑﺎ‬
‫ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﻮار از ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺧﻮد از راه روﺳﺘﺎي ﻧﺸﻞ وارد ﺑﻠﻮك اﻣﯿﺮي ﺷﺪ و در‬
‫ﭼﻤﻦﺧﻮ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از دو ﻃﺮف ﻏﺮب و ﺷﺮق‪ ،‬ﻻرﯾﺠﺎن را ﻣﺤﺎﺻﺮه‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﻔﯿﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ارﺟﻤﻨﺪي ﻓﯿﺮوزﮐﻮﻫﯽ از‬
‫ﮐﻮﻫﯽ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر اردوي اﺑﺪال ﺧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻻ آﻣﺪه ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازي‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﺪالﺧﺎن ﮐﻪ ﻏﺎﻓﻠﮕﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺎ دادن ﺗﻠﻔﺎت زﯾﺎد ﺑﻪ زﺣﻤﺖ از ﻫﻤﺎن راﻫﯽ‬
‫ﮐﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﯿﺎه ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ وي را ﻣﺮدي ﺷﺠﺎع ﺗﻮﺻﯿﻒ‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﯽ از ﺗﻔﻨﮕﭽﯿﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ روي ﺑﻪ اردوي ﺟﻌﻔﺮﻗﻠﯽ ﺧﺎن آورد و‬
‫ﭼﻮن ﻣﺮﺗﻊ درﯾﻮك ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻤﻦ ﺧﻮ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﮐﻮهﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ‪ ‬ﻧﻤﺎرﺳﺘﺎق اﺣﺎﻃﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺘﺎﯾﺶ )ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﻔﯿﺪ( از ﮐﻮهﻫﺎ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ و‬
‫آﻧﺎن را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ از اﯾﻦﮐﻪ ﺟﻌﻔﺮﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺗﻌﺪادي از ﺗﻔﻨﮕﭽﯿﺎن‬
‫ﻧﻤﺎرﺳﺘﺎﻗﯽ را ﻓﺮﯾﺐ داده و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﺮاه ﻧﻤﻮده و ﺳﺮﺑﺎزاﻧﯽ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد آنﻫﺎ‬
 ‫‪ ■ 196‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن)از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق(‬

‫در ﺑﺎﻻي ﮐﻮهﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﯿﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺳﺎروي درﺑﺎره اﯾﻦ ﻧﺒﺮد‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫» ﻻرﯾﺠﺎﻧﯿﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ از ﺑﻼي ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺑﯽﺧﺒﺮ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻃﯿﺶ‪ ،‬ﻣﻈﻬﺮ‬
‫ﺻﺪﮔﻮﻧﻪ ﺷﻮر و ﺷﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﺟﺰاﯾﺮﭼﯿﺎن ﻣﺄﻣﻮر از ﻋﻘﺐ ﮐﻮه ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻋﺪ‬
‫ﻧﺎﻟﯿﺪﻧﺪ و ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﺎﺷﻪ و زﺑﺎن دادن ﻓﺘﯿﻠﻪ و ﺗﯿﺰدﺳﺘﯽ دار و راه ﻧﻤﻮدن‬
‫ﺟﺰاﺋﺮ‪ ،‬ﮔﻮش آنﻫﺎ ﻣﺎﻟﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﻮاﻧﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎرﺳﺘﺎﻗﯽ در ﻗﺘﻞ ﺟﻤﻌﯽ از ﻃﺎﯾﻔﻪي‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮدﮐﺸﯽﻫﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و دﻟﯿﺮان ﺳﺮاﭘﺎ ﮐﯿﻨﻪ از ﮐﺎرﺑﺮدن ﮔﺮز و ﺗﺒﺮزﯾﻦ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ و‬
‫ﭘﻬﻠﻮ و ﺳﯿﻨﻪ از درون دﻻوران دﻻرﺳﺘﺎق ﺑﺮآوردﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎﻻﯾﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ زﯾﺮ‬
‫ﮐﻮه رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ از آن ﺑﺎﻻ ﭼﻮن ﺷﺎﺧﻪ ﺷﮑﺴﺘﻪ روي ﺑﻪ ﻧﺸﯿﺐ ﻧﻬﺎده و در ﺳﻠﻮك‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﺷﮑﺴﺖ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪) «.‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪ 76‬و ‪ ( 77‬ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزاي ﻗﺎﺟﺎر ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﺴﺖ اﺑﺪال ﺧﺎن و ﭘﯿﺮوزي ﺟﻌﻔﺮﻗﻠﯽ ﺧﺎن در ﻻرﯾﺠﺎن در ﺳﺎل ‪1194‬ه‪.‬ق اﺷﺎره‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزاي ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮاﻧﯽ‪ ،‬ص‪(28‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن در ﭘﯽ اﯾﻦ ﭘﯿﺮوزي ‪ ،‬اُﺳﺮا و ﺳﺮﻫﺎي ﮐﺸﺘﮕﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ را ﺑﺮاي‬
‫آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ روﯾﺎروﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﻧﺴﺒﯽ‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪) .‬روﺿﻪاﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ج‪ ،13‬ص‪ 7234‬و ‪(7235‬‬
‫ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﻧﺒﺮد ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر )‪1195‬ه‪.‬ق(‪ ،‬ا‪‬ﺳﺎرت‬
‫ﻣﻮﻗﺖ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ‪:‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﻧﺒﺮد اﯾﻞ ﻻرﯾﺠﺎن و آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﺑﺎ آﻏﺎز ﺳﺎل ‪1195‬ه‪.‬ق ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺮادراﻧﺶ ﺟﻌﻔﺮﻗﻠﯽ ﺧﺎن و ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن را ﺑﺎ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯽ ﺑﺰرگ ﻋﺎزم ﮔﯿﻼن ﮐﺮد و رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن را ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﻣﺬاﮐﺮه و ﻣﻄﯿﻊ ﻧﻤﻮدن‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪197‬‬

‫ﺧﻮاﻧﯿﻦ و ﺳﺮان ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ روﺳﺘﺎي ﻧ‪‬ﺸ‪‬ﻞ در ﺑﻠﻮك ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن )ﺑﻬﺮﺳﺘﺎق( ﻓﺮﺳﺘﺎد‬
‫و ﺧﻮد ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﮐﯽ از ﺳﺮﺑﺎزان در ﺑﺎرﻓﺮوش ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن‬
‫ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬دوﺑﺎره ا‪‬ﻏﻮا ﺷﺪه و ﻣﺠﺪداً ﻋﻬﺪﺷﮑﻨﯽ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﻔﻨﮕﭽﯿﺎن‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺑﺎرﻓﺮوش ﺣﻤﻠﻪ و ﺧﺎﻧﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻫﺎﻟﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ اﻧﺪك ﺳﺮﺑﺎزان ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ وي را ﺑﻪ آﺗﺶ ﮐﺸﯿﺪه و ﺑﺎ‬
‫دﺳﺘﮕﯿﺮ ﻧﻤﻮدن آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي دوﻣﯿﻦﺑﺎر ﻃﻌﻢ ﭘﯿﺮوزي در ﺑﺮاﺑﺮ وي را‬
‫ﭼﺸﯿﺪﻧﺪ‪) .‬اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬اﮐﺴﯿﺮ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ‪ ،‬ص‪ ،30‬ﺳﺎروي‪ ،‬اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص‪(80‬‬
‫اﺑﺪال ﺧﺎن ﮐﺮد ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ ﺑﺎرﻓﺮوش آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه اوﺿﺎع‪ ،‬او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮده و ﺑﻪ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن و رﺿﺎﻗﻠﯽ‬
‫ﺧﺎن ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ ﻻرﯾﺠﺎن ‪،‬اﺑﺪال ﺧﺎن‪ ،‬رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن و ﻋﺪهاي‬
‫دﯾﮕﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي در ﺧﺼﻮص آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ‬
‫ﺷﻮر ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن اﺻﺮار ﺑﺮ ﻗﺘﻞ او داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دو ﺗﻦ از ﺳﺮان و اﻋﯿﺎن‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻨﺪﭘﯽ از ﻃﺎﯾﻔﻪ »ﺣﻼلﺧﻮر« ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ارادت داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺪﺑﯿﺮي‬
‫اﻧﺪﯾﺸﯿﺪه و وﺳﺎﻃﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻗﺮار ﺑﺮ اﯾﻦ ﺷﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر را ﺑﺎ ﻏﻞ و زﻧﺠﯿﺮ‬
‫در ﺑﻨﺪﭘﯽ ﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﮐﺸﻨﺪ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎم رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻗﻮاﻧﻠﻮ ﺣﺎﮐﻢ ﻗﺎﺟﺎري آﻣﻞ از‬
‫ﻣﺎﺟﺮا آﮔﺎه و ﭘﯿﮑﯽ ﺑﺎدﭘﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﮔﯿﻼن و اﺳﺘﺮآﺑﺎد ﻓﺮﺳﺘﺎد‪) .‬ﺳﺎروي‪،‬‬
‫اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص‪ -84 -80‬ﺳﭙﻬﺮ‪ ،‬ﻧﺎﺳﺦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺻﺺ‪ 20‬و ‪ ،21‬ﻫﺪاﯾﺖ‪،‬‬
‫روﺿﻪاﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ج‪ ،13‬ص‪(7240‬‬
‫ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن و دﯾﮕﺮ ﺑﺮادران ﮐﻪ در اﺳﺘﺮآﺑﺎد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺧﺒﺮ‬
‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ و ﺑﺎ ﻫﻔﺖﺻﺪ ﺗﻦ ﺳﭙﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﺪال ﺧﺎن ﮐﺮد و‬
 ‫‪ ■ 198‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن)از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق(‬

‫ﻣﺤﻤﺪﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﯿﺎه و ﻣﺤﻤﺪﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﻔﯿﺪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ را ﺑﺎ ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﺗﻔﻨﮕﭽﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎري رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺒﺮدي ﮐﻪ ﻣﺎﺑﯿﻦ ﺳﺎري و ﻧﮑﺎ رخ داد‪ ،‬ﺳﭙﺎه ﻣﺸﺘﺮك ﻻرﯾﺠﺎن و‬
‫اﺑﺪال ﺧﺎن ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد و اﺑﺪال ﺧﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪) .‬اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬اﮐﺴﯿﺮاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪،‬‬
‫ص‪(3‬‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ ﺣﯿﻦ آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آﻏﺎﺳﯽ ﺧﺎن ﺑﻨﺪﭘﯽاي و ﻣﯿﺮزا ﻓﺮﯾﺪون‪،‬‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺣﺎﺟﯽﺧﺎن ﺟﺎن از ﻃﺎﯾﻔﻪ »ﺣﻼل ﺧﻮر« از زﻧﺪان ﺑﻨﺪﭘﯽ آزاد ﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﺳﺎروي‪ ،‬اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص‪ -88‬ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزاي ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮآﻧﯽ‪،‬‬
‫ص‪(29‬‬
‫از آنﺳﻮ‪ ،‬رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن ﺧﺒﺮ ﺷﮑﺴﺖ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ و اﺑﺪال ﺧﺎن و ﻓﺮار‬
‫ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر از ﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺠﺎي ﮐﻤﮏ ﺑﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪ از راه ﺑﻨﺪﭘﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻬﺮان و‬
‫ﺳﭙﺲ اﺻﻔﻬﺎن ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﯾﻦﺑﺎر ﻫﻢ ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ ﭘﯿﺮوزي ﺑﺮ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺧﯿﻠﯽ‬
‫زود ﺑﺮ ﮐﺎم اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺗﻠﺦ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﯿﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻠﻮك‬
‫ﺑﺎﻻ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺤﺴﻦ ﺑﯿﮏ رﯾﻨﻪاي« ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮده و ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﻋﺪهاي از ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ را ﺑﺮاي ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ وي ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ درﮔﯿﺮي در اﺳﻨﺎد و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬ﺳﺎروي‪،‬‬
‫اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص‪ -91‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ ‪ ،‬ج‪ ،13‬ص ‪(7247‬‬
‫ﺷﺸﻤﯿﻦ ﻧﺒﺮد ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر )‪1196‬ه‪.‬ق( ‪:‬‬
‫ﯾﮏ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻣﺎﺟﺮاي ﻧﺒﺮد ﻧﮑﺎء‪ ،‬ﺷﺸﻤﯿﻦ و آﺧﺮﯾﻦ ﻧﺒﺮد اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن و‬
‫آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن رخ داد‪ .‬ﻣﺎﺟﺮا از ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ »اﻣﯿﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺧﺎن اﻓﺸﺎر ﺗﺎرﻣﯽ« ﮐﻪ از‬
‫ﺳﻮي ﻋﻠﯽﻣﺮاد ﺧﺎن زﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران ﮔﺴﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﮐﻮهﻧﺸﯿﻨﺎن ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪199‬‬

‫ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﺧﯿﺎل ﺳﺎزش و ﮐﻨﺎر آﻣﺪن ﺑﺎ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﻣﯿﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺧﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮادر ﻋﻠﯿﻘﻠﯽ ﺧﺎن را ﺑﺎ ﻓﻮﺟﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﻧﺒﺮده و ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺷﺘﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻣﺤﻞ وﻗﻮع اﯾﻦ ﻧﺒﺮد را ﻣﺤﻠﻪ »ﺑﺎغ ﺷﺎه« ﯾﺎ ﻫﻤﺎن ﺳﺒﺰه ﻣﯿﺪان آﻣﻞ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﺳﺎروي‪ ،‬اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص‪ -96‬ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزاي ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮآﻧﯽ‪،‬‬
‫ص‪ -33‬اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬اﮐﺴﯿﺮ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص‪(32‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﮐﺘﺎب ارزﺷﻤﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران ﻧﯿﺰ ﻣﺤﻠﻪ »ﺳﺒﺰه ﻣﯿﺪان« آﻣﻞ را ﻣﺤﻞ‬
‫وﻗﻮع اﯾﻦ ﻧﺒﺮد داﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ در ﻣﺠﺎورت ﺑﺎغ ﺷﺎه ﻗﺮار داﺷﺘﻪاﺳﺖ‪) .‬اﺳﻤﻌﯿﻞ ﻣﻬﺠﻮري‪،‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران‪ -‬ج‪ ،2‬ص‪ (134‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻧﺒﺮد ﺧﻮﻧﯿﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺮوزي آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺴﺮ اﻣﯿﺮﮔﻮﻧﻪ ﺧﺎن در اﯾﻦ ﻧﺒﺮد ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮد وي ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﺑﺎ ﻋﺪه‬
‫اﻧﺪﮐﯽ از ﯾﺎراﻧﺶ از ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﮕﺮﯾﺰد‪ .‬ﻣﺤﻤﺪﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﻔﯿﺪ در ﻫﻨﮕﺎﻣﻪ ﻧﺒﺮد ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ و ﻣﺤﻤﺪﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﯿﺎه ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺗﺮﮐﻤﻦ دﺳﺘﮕﯿﺮ و ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺧﺎن‬
‫ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬دﺳﺖ و ﭘﺎ ﺑﺴﺘﻪ از ﺑﺎﻻي ﻋﻤﺎرت ﺑﺎغ ﺷﺎه آﻣﻞ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪ ﻫﺮاز واﻗﻊ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ داﺧﻞ رودﺧﺎﻧﻪ ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷﺪ و در دم ﺟﺎن داد‪) .‬دﻧﺒﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺂﺛﺮ اﻟﺴﻠﻄﺎﻧﯿﻪ‪،‬‬
‫ص‪ ،17‬ﺳﺎروي‪ ،‬اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص‪ 95‬اﻟﯽ ‪ ،98‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬روﺿﻪاﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ج‪،13‬‬
‫ص‪ .(7255‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺑﺮ ﭘﺎي ﻣﺤﻤﺪﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﯿﺎه اﻣﯿﺮي‪ ،‬ﺳﻨﮕﯽ ﺑﺴﺘﻪ و او را ﺑﻪ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ ﻫﺮاز اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺴﺘﮕﺎﻧﺶ ﺟﻨﺎزه وي را از آب درآورده و در‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن دﻓﻦ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪) .‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﮐﻮﻫﯽ‪ ،‬ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ص‪ .(126‬ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻣﻞ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﯿﺎه و ﻣﺤﻤﺪﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﻔﯿﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫اﻏﻔﺎل و ﺗﻄﻤﯿﻊ ﯾﮑﯽ از ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن و ﻋﻠﻤﺪاران ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ از ﻃﺎﯾﻔﻪ‬
 ‫‪ ■ 200‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن)از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق(‬

‫دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ ﺑﻮد و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺧﺎن ﻣﺸﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻢدﺳﺖ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬در آﻣﻞ از ﺳﭙﺎه ﻗﺎﺟﺎر ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرده و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪) .‬ﺻﻤﺼﺎماﻟﺪﯾﻦ ﻋﻼﻣﻪ‪،‬‬
‫ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻣﻞ‪ ،‬ص‪(1‬‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺖ ﻫﻮﻟﻨﺎك آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن در ﺳﺒﺰه ﻣﯿﺪان آﻣﻞ‪ :‬ﺑﺎ ﻗﺘﻞ ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن در ﻧﺒﺮد آﻣﻞ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن اﻓﺘﺎد و ﺧﯿﺎل‬
‫وي از ﺑﺎﺑﺖ ﻣﺎزﻧﺪران آﺳﻮده ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺎﺟﺮاي ﻧﺒﺮد آﻣﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦﺟﺎ ﺧﺘﻢ ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﮐﻪ ﮐﯿﻨﻪ ﻋﻤﯿﻘﯽ از اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن داﺷﺖ و ﻫﻔﺖ ﺳﺎل وﻗﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﺻﺮف ﻧﺒﺮد ﺑﺎ آنﻫﺎ ﮐﺮدهﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺮان و رؤﺳﺎي ﺟﻨﮕﯽ ﻻرﯾﺠﺎن و اﻧﺪك ﺳﺮﺑﺎزان‬
‫ﺳﭙﺎه زﻧﺪ را دﺳﺘﮕﯿﺮ و ﭼﻨﺎن ﻗﺴﺎوت و ﺳﻔﺎﮐﯽ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﺑﺪ در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺛﺒﺖ ﮔﺮدﯾﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺘﻮر آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ اُﺳﺮاي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ را در آﻣﻞ ﻗﺘﻞ ﻋﺎم و از‬
‫ﺳﺮ ﮐﺸﺘﮕﺎن ﮐﻠﻪﻣﻨﺎرهاي ﺑﻠﻨﺪ در آﻣﻞ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬و ﺳﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﻔﯿﺪ را ﻧﯿﺰ‬
‫روي ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﻗﺮار داد‪ .‬اﯾﻦ اوﻟﯿﻦ ﮐﻠﻪﻣﻨﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﺮ ﭘﺎ ﮐﺮد‪،‬‬
‫وي ﺑﻌﺪﻫﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﺮاي ارﻋﺎب دﺷﻤﻨﺎن ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪) .‬ﺻﻤﺼﺎماﻟﺪﯾﻦ ﻋﻼﻣﻪ‪،‬‬
‫ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻣﻞ‪،‬ص‪ ،88‬ﺑﺎﻣﺪاد‪ ،‬ﺷﺮحﺣﺎل رﺟﺎل ﻧﺎﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪،470‬‬
‫ﻫﯿﺒﺖاﻟﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬رﻣﺰ ﭘﯿﺮوزي ﺣﻖ‪ ،‬ص‪ ،24‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪(134‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﮔﻔﺘﺎر ﻣﻮرﺧﯿﻦ و ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮان‪ ،‬اﻧﺪك اﺧﺘﻼﻓﯽ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﻣﺜﻼً‬
‫ﺑﺎﻣﺪاد‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﻪﻣﻨﺎره را در ﻻرﯾﺠﺎن داﻧﺴﺘﻪ و ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﮐﻪ از ﻣﻮرﺧﯿﻦ‬
‫ﻣﺤﻠﯽاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ را در ﺳﺒﺰه ﻣﯿﺪان ﺷﻬﺮ آﻣﻞ و در ﮐﻨﺎر ﻣﺮﻗﺪ ﻣﯿﺮﺑﺰرگ )ﻣﯿﺮ‬
‫ﻗﻮاماﻟﺪﯾﻦ ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻣﺆﺳﺲ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮﻋﺸﯿﺎن( داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪201‬‬

‫آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺟﻨﺎﯾﺖ ﺑﺎ ﺧﯿﺎل آﺳﻮده وارد ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﺪ و ﺑﻪ ﯾﻤﻦ‬

‫اﯾﻦ ﭘﯿﺮوزي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ روز در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺳﺮﺳﺒﺰ و دلآراي ﻻر‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺮﯾﺢ و‬
‫ﺧﻮشﮔﺬراﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﻓﺘﺢ ﺳﻤﻨﺎن‪ ،‬داﻣﻐﺎن و ﺑﺴﻄﺎم ﻋﺎزم آن ﺳﺎﻣﺎن‬
‫ﺷﺪ‪) .‬ﺳﺎروي‪ ،‬اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص‪ ،99‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬روﺿﻪاﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ج‪ ،13‬ص‪(7256‬‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎوﻣﺖﻫﺎ‪:‬‬

‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺎ ﻗﺘﻞ ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ و ﺟﻨﺎﯾﺖ ﻫﻮﻟﻨﺎﮐﯽ ﮐﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن در ﺳﺎل‬
‫‪1196‬ه‪.‬ق در آﻣﻞ اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻪ ﺗﺼﺮف وي درآﻣﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻇﺎﻫﺮاً‬
‫ﺳﺮﮐﺸﯽ‪ ،‬ﺷﺮارت و ﻟﺠﺎﺟﺖ اﻫﺎﻟﯽ اﯾﻦ دﯾﺎر ﻫﻨﻮز ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮاه ﺗﺎرﯾﺦ‪،‬‬
‫در ﺳﺎل ‪1199‬ه‪.‬ق ﮐﻪ ﺷﯿﺦ وﯾﺲﺧﺎن ﺑﺎ دوازده ﻫﺰار ﺳﭙﺎﻫﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﻋﻠﯽﻣﺮاد ﺧﺎن‬
‫زﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران ﻟﺸﮑﺮ ﮐﺸﯿﺪ و در ﭼﻤﻦ ﻻر اردو زد‪ ،‬ﺑﺎز‬
‫ﻫﻢ ﻋﺪهاي از اﻫﺎﻟﯽ و ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن ﺑﻌﻀﯽ ﻃﻮاﯾﻒ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﻫﺎﻟﯽ‬
‫ﻓﯿﺮوزﮐﻮه‪ ،‬دﻣﺎوﻧﺪ و ﺳﻤﻨﺎن ﺑﻪ وي ﮔﺮوﯾﺪﻧﺪ و او ﻧﯿﺰ ﭼﺮاﻏﻌﻠﯽ ﺧﺎن را ﺑﺎ دو ﻫﺰار‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯽ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬

‫آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﺳﺮداراﻧﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن د‪‬و‪‬ﻟّﻮ را ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه‬
‫ﺑﺎ آنﻫﺎ ﮔﺴﯿﻞ ﮐﺮد‪ .‬دو ﺳﭙﺎه در ﻧﺎﺣﯿﻪاي در ﺑﻠﻮك اﻣﯿﺮي ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫روﺑﺮو ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮاﻏﻌﻠﯽ ﺧﺎن و ﺑﺴﯿﺎري از ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﯿﺦ وﯾﺲ ﺧﺎن‬
‫ﻫﻢ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺟﻨﮓوﮔﺮﯾﺰ‪ ،‬ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﻧﺒﺮد و ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﻦ آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﺗﻼش ﻧﺎاُﻣﯿﺪاﻧﻪ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺮاي ﻧﺎﺑﻮدي ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻮد‪) .‬ﺳﺎروي‪،‬‬
‫اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص‪ ،99‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬روﺿﻪاﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ج‪ ،13‬ص‪(7256‬‬
 ‫‪ ■ 202‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن)از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق(‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻻرﯾﺠﺎن ﭘﺲ از ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﺟﻨﮓوﮔﺮﯾﺰ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬

‫اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺎﻣﻞ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎد‪.‬‬

‫ﺧﻮرﻣﻮﺟﯽ ﻣﻮرخ ﻣﺸﻬﻮر دوره ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﻣﺘﻤﻠﻘﺎﻧﻪ ﺟﺎﻧﺐ‬

‫ﻗﺎﺟﺎرﻫﺎ را ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﻧﺒﺮد ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر و اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫»آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ اﻧﺪك زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮادران ﻋﺎﻟﯽﻣﻘﺎم را آرام‪ ،‬وﺣﺸﯽﺻﻔﺘﺎن‬

‫ﻣﺎزﻧﺪرانِ ﻻرﯾﺠﺎن را رام ﻓﺮﻣﻮده و ﺑﻪ ﺗﺴﺨﯿﺮ ﺳﻤﻨﺎن ﭘﺮداﺧﺖ‪) .‬ﺧﻮرﻣﻮﺟﯽ‪،‬‬
‫ﺣﻘﺎﯾﻖاﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ص ‪(193‬‬

‫ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن ﻃﻮاﯾﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬

‫ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺤﺖ اﻣﺮﺷﺎن ﮐﻪ ﺣﺪوداً ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﯿﻢ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﻧﻤﻮده و ﻋﻤﻼً ﺑﻪ ﺳﭙﺎه وي ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﯿﺮزاﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اَﺳﮑﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ‬
‫دﻻوريﻫﺎي زﯾﺎدي در ﺟﻨﮓ اﯾﺮان و روﺳﯿﻪ‪ ،‬در زﻣﺎن ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه‪ ،‬از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن‬
‫داد‪ ،‬از ﺳﻮي آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻓﻮج دﻟﯿﺮ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ و در‬
‫ﺟﻨﮓ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺎ ﻟﻄﻔﻌﻠﯽ ﺧﺎن زﻧﺪ ﻧﯿﺰ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه ﻗﺎﺟﺎر‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻣﻞ ﮐﻪ اﺛﺮ ﺧﻮد را ﺣﺪود ﻫﻔﺘﺎد‬
‫ﺳﺎل ﭘﯿﺶ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ آﻏﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﭘﺲ از ﺧﺎﺗﻤﻪ ﺟﻨﮓ ﻻرﯾﺠﺎن‪،‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ را ﺑﻪ ﻓﺮدي از روﺳﺘﺎي اﺳﮏ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﻧﺎﺋﺐ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺳﭙﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪203‬‬

‫ﻣﻮﺛﻖﺗﺮﯾﻦ ﺳﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ در ﺧﺼﻮص ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪،‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ روﺿﻪاﻟﺼﻔﺎي ﻧﺎﺻﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪهاﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ ﺳﯿﺎه و ﺳﭙﯿﺪ ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﺎه و ﺳﭙﯿﺪ‪ ‬ﻟﯿﻞ و ﻧﻬﺎر ﻣﻀﻤﺤﻞ ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺗﺼﺮف اَﻧﺪر آﻣﺪ و ﯾﮏ ﻫﺰار دﻻور ﺗﻨﺎور ﺟﻨﮕﯽِ ﻫﻮش و ﻫﻨﮕﯽ‪،‬‬
‫ﺿﻤﯿﻤﻪ ﻣﻠﺘﺰﻣﯿﻦِ رﮐﺎبِ داورِ ﻫﻮﺷﻨﮓ ﻫﻨﮓ ﺷﺪﻧﺪ‪) «.‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ‪،‬‬
‫روﺿﻪاﻟﺼﻔﺎ‪ -‬ج‪ -13‬ص‪(7256‬‬
‫ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي‪:‬‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ واﺳﻄﻪي ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻧﯿﺮوي ﻧﻈﺎﻣﯽ‪،‬‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﻣﺮزﺑﺎﻧﯽ ﻧﺎﺣﯿﻪ داراﻟﻤﺮز )ﺗﺒﺮﺳﺘﺎن( را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ و در دﻓﻊ ﺗﺠﺎوز ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن‬
‫ﺑﻪ وﯾﮋه ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺻﺤﺮاﮔﺮد ﺗﺮﮐﻤﻦ ﺑﻪ داﺧﻞ اﯾﺮان‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از ﻣﺪتﻫﺎ ﻗﺒﻞ دﺷﻤﻨﯽ زﯾﺎدي ﺑﺎ اﯾﻞ ﻗﺎﺟﺎر‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﺎن و ﺳﺎﯾﺮ اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺎزﻧﺪران دل ﺧﻮﺷﯽ از ﺗﺮﮐﻤﺎﻧﺎن ﻗﺎﺟﺎر‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ و از ﺗﺠﺎوزات و ﻏﺎرتﮔﺮيﻫﺎي اﯾﻦ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﺎن ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺧﻠﻖوﺧﻮي‬
‫ﺑﯿﺎﺑﺎنﮔﺮدي ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﺮدهﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آزارﻫﺎ دﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﯿﻨﻪ و‬
‫دﺷﻤﻨﯽ دﯾﺮﯾﻨﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در درﮔﯿﺮي ﺑﯿﻦ زﻧﺪﯾﻪ و ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺐ ﮐﺮﯾﻢ ﺧﺎن را‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و از اﯾﻦرو ﺗﺎوان ﺳﺨﺘﯽ ﻫﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﭘﺲ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ورود آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران و آﻏﺎز ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽﻫﺎي وي‪ ،‬ﺳﺮان و ﺧﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺧﻮي ﻏﺎرتﮔﺮي و ﺳﻠﻄﻪﺟﻮﯾﯽ ﻗﺎﺟﺎرﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺘﯽ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ او ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً ﮐﯿﻨﻪ و ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ وﯾﮋهاي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن داﺷﺖ‪ .‬رﯾﺸﻪ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ‬
 ‫‪ ■ 204‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن)از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق(‬

‫ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺣﺴﺎس اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮑﯽ ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﯿﺰ ﻃﻤﻊ و ﺣﺮصورزي و‬

‫ﭼﺸﻢداﺷﺖ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﺑﻪ اﻣﻼك ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ‬
‫ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺪرت ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺤﻠﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ در‬
‫ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﻔﺮﻗﻪاﻓﮑﻨﯽ و ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺑﺮادران ﻧﺎﺗﻨﯽ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪ ،‬ﻋﻠﯿﻪ وي‬
‫و آﺗﺶاﻓﺮوزي ﻣﯿﺎن ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﺳﻌﯽ ﺑﺮ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ از اﻣﻼك ارزﺷﻤﻨﺪ ﺧﻮد در ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫و آﻣﻞ ﻧﻤﻮده و در ﻃﯽ ﻫﻔﺖ ﺳﺎل‪ ،‬ﺷﺶ ﺟﻨﮓ ﭘﯽدرﭘﯽ ﺑﺎ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻗﺪرﺗﻨﻤﺪ‬
‫آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻼش اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺟﺰ ﺗﺤﻤﯿﻞ‬
‫زﺣﻤﺎت و ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻓﺮاوان ﺑﺮ ﺳﮑﻨﻪ ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ وﮐﺸﺘﺎر وﺳﯿﻌﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻗﺘﻞﻋﺎم ﺳﺮان ﺟﻨﮕﯽ و ﺑﺮﺧﯽ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن در ﺳﺎل ‪1196‬ه‪.‬ق در‬
‫آﻣﻞ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪود زﯾﺎدي از ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﻗﺪرت واﻗﻌﯽ ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺧﻮد در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎن و ﺑﯽ ﻓﺎﯾﺪه ﺑﻮدن ﻟﺠﺎﺟﺖ ﺧﻮد ﭘﯽ ﺑﺮده و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺟﺪﯾﺪ و ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ‬
‫را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪه ﺳﺮﺑﺎزان ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﻗﺎﺟﺎر‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﺧﯿﻠﯽ زود ﮐﯿﻨﻪ و ﻋﺪاوت ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و اﺳﻨﺎد ﺗﺎرﯾﺨﯽ در ذﮐﺮ ﺣﻮادث اﯾﻦ ﺳﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﺧﺪﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺷﺎﯾﺎنﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺮدﮔﯽ ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن اﺳﮑﯽِ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮرد ﺑﺨﺼﻮﺻﯽ‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻻرﯾﺠﺎن اﺷﺎره ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺮور ﺣﻮادث‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦﻃﻮر اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺴﺒﺒﺎن اﺻﻠﯽ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽﻣﺪت اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪205‬‬

‫ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ وﺳﯿﻌﯽ از اﻣﻼك ﻻرﯾﺠﺎن در ﺗﻤﻠﮏ آﻧﺎن ﺑﻮد و اﺣﺘﻤﺎﻻً اﯾﻦ دو‬
‫ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻗﺪرت و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد‪ ،‬اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن را ﺑﻪ دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺗﺤﺮﯾﮏ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 206‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ‪ 7‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر در ﻻرﯾﺠﺎن)از ﺳﺎل ‪1193‬ه‪.‬ق اﻟﯽ ‪1199‬ه‪.‬ق(‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻋﻠﯿﻘﻠﯽ ﻣﯿﺮزا‪ ،(1370) ،‬اﮐﺴﯿﺮاﻟﺘﻮارﯾﺦ )ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ از آﻏﺎز ﺗﺎ‬
‫ﺳﺎل ‪1259‬ه‪.‬ق(‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﯿﺎﻧﻔﺮ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻮﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرات وﯾﺴﻤﻦ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻣﺪاد‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪ ،(1357) ،‬ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل اﯾﺮان در ﻗﺮن ‪13 ،12‬و‪ ،14‬ﺟﻠﺪ ‪ 3‬و ‪،4‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات زوار‪.‬‬
‫ﺑﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﯿﺒﺖاﷲ‪ ،(1342) ،‬رﻣﺰ ﭘﯿﺮوزي ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪاي از ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﺑﺎﻗﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﯽ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮرﻣﻮﺟﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ‪ ،(1344) ،‬ﺣﻘﺎﯾﻖاﻻﺧﺒﺎر ﻧﺎﺻﺮي )ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺎﺟﺎر(‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﺣﺴﯿﻦ ﺧﺪﯾﻮ ﺟﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات زوار‪.‬‬
‫راﺑﯿﻨﻮ‪ ،‬ه ‪.‬ل‪ ،(1343) ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎزﻧﺪران و اﺳﺘﺮآﺑﺎد‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻏﻼﻣﻌﻠﯽ وﺣﯿﺪ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫ﺳﺎروي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺘﺢاﻟﻪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ‪ ،(1371) ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺤﻤﺪي)اﺣﺴﻦاﻟﺘﻮارﯾﺦ(‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻏﻼمرﺿﺎ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺠﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫ﺳﭙﻬﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺧﺎن‪ ،(1374) ،‬ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ .‬ﺗﻬﺮان اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪..‬‬
‫ﺳﯿﻮري‪ ،‬راﺟﺮ‪ ،(1371) ،‬اﯾﺮان ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺎﻣﺒﯿﺰ ﻋﺰﯾﺰي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ‬
‫ﻣﺮﮐﺰ‪.‬‬
‫ﮐﻮﻫﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺳﺎري‪ ،‬ﺑﯽﻧﺎ‪.،‬‬
‫ﻏﻔﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪ ،(1386) ،‬ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫رﺳﺎﻧﺶ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪207‬‬

‫ﻣﻬﺠﻮري‪ ،‬اﺳﻤﻌﯿﻞ‪ ،(1345) ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺳﺎري ‪ ،‬ﺑﯽﻧﺎ‪.‬‬

‫ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن‪ ،(1380) ،‬ﺗﺎرﯾﺦ روﺿﻪاﻟﺼﻔﺎي ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ 14 ،15‬و ‪13‬‬
‫ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﺤﺸﯿﻪ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﯿﺎﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﯽﺟﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﺎﻃﯿﺮ‪.‬‬
‫ﻣﻔﺘﻮن دﻧﺒﻠﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق‪ ،(1351) ،‬ﻣﺂﺛﺮ اﻟﺴﻠﻄﺎﻧﯿﻪ )ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و‬
‫روس(‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ ﺻﺪري اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزا ﻗﺎﺟﺎر‪ ،(1389) ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮآﻧﯽ )ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺳﻠﺴﻪ‬
‫ﻗﺎﺟﺎر از ‪ 1190‬ﺗﺎ ‪1248‬ه‪.‬ق(‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﺎدره ﺟﻼﻟﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮزه‬
‫و ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻨﺎد ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮ ﺗﯿﻤﻮر ﻣﺮﻋﺸﯽ‪ ،(1352) ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺳﺘﻮده‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ‪ ،‬ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪﯾﻦ‪ ،(1328) ،‬ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻣﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﯽﻧﺎ‪.‬‬
‫اﻋﺘﻤﺎد اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن‪ ،(1367) ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ رﺿﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻧﯿﺎي ﮐﺘﺎب‪.‬‬
 ‫ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﻨﮓ ﻫﺎي اﯾﺮان و روس‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫رﺿﺎ ﻫﻮﻣﻨﺪ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان ﭘﺮ از ﺣﻮادث ﺗﻠﺦ و ﺷﯿﺮﯾﻦ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻋﺒﺮت‬
‫آﻣﻮز اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻃﻮﻻﻧﯽ اﯾﺮان ﺑﺎ ﮐﺸﻮر روﺳﯿﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دوره اول آن از ﺳﺎل ‪ 1218‬ه‪.‬ق آﻏﺎز و دوره دوم آن ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎي )‪-1241‬‬
‫‪1243‬ه‪.‬ق( رخ داده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﺗﺒﻌﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ و‬
‫ﮔﺴﺘﺮده و ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﯽ زﯾﺎدي ﺑﺮاي ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﺎ در ﭘﯽ داﺷﺖ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﺎﻫﺪات ﻧﻨﮕﯿﻦ ﮔﻠﺴﺘﺎن و ﺗﺮﮐﻤﺎﻧﭽﺎي‪ ،‬از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﺑﺨﺶ ﭘﻬﻨﺎوري از‬
‫ﺧﺎك اﯾﺮان و ﺟﺪاﺋﯽ اﺟﺒﺎري ﺗﻌﺪاد ﻋﻈﯿﻤﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻗﻔﻘﺎز از ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺟﺮﯾﺤﻪ دار ﺷﺪن ﻏﺮور ﻣﻠﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن و اﻟﺒﺘﻪ آﮔﺎﻫﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن از ﻣﯿﺰان ﻋﻘﺐ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ ‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﯽ ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﺋﯽ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ آﻏﺎز ﺟﻨﺒﺶ اﺻﻼح ﻃﻠﺒﯽ و ﺗﺮﻗﯽ ﺧﻮاﻫﯽ و ﺑﯿﺪاري‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺮدم اﯾﺮان‪.‬‬

‫‪ .31‬ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪209‬‬

‫در ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روﺳﯿﻪ‪ ،‬ﮔﺮوهﻫﺎ ‪ ،‬ﻃﻮاﯾﻒ‪ ،‬اﯾﻼت و اﻓﻮاج زﯾﺎدي‬
‫از ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر اﯾﺮان ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﻋﻠﯽ رﻏﻢ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي ﻧﻈﺎﻣﯽ و‬
‫ﻟﺠﺴﺘﯿﮑﯽ )ﺗﺠﻬﯿﺰاﺗﯽ و ﺗﺴﻠﯿﺤﺎﺗﯽ( ﺑﺎ ﻗﻮاي روس‪ ،‬ﻓﺪاﮐﺎريﻫﺎ و رﺷﺎدتﻫﺎي‬
‫زﯾﺎدي از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺳﺒﺐ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮﺧﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﮋوﻫﺎن ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ و ﮐﻨﮑﺎش درﺑﺎره آنﻫﺎ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ‬
‫ﻫﻨﻮز ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪه و ﻋﻠﯽرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪان ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺸﻨﻪ داﻧﺴﺘﻦ آنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﺪوﻧﯽ درﺑﺎره آنﻫﺎ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻧﮕﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﭘﺮ رﻧﮓ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن در‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روس اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﻫﺪف از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺷﮑﺎﻓﯽ‬
‫ﯾﮑﯽ از وﻗﺎﯾﻊ ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان و ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﻬﻢ ﺑﺴﺰاي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻻرﯾﺠﺎن در‬
‫اﯾﻦ واﻗﻌﻪ و زدون ﻏﺒﺎر اﺑﻬﺎم و روﺷﻦ ﮐﺮدن ﮔﻮﺷﻪﻫﺎي ﺗﺎرﯾﮑﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻻرﯾﺠﺎن اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﻼش ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎ ﮐﻨﮑﺎش در اﺳﻨﺎد و ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫دﺳﺖ اول ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي اﺻﻮﻟﯽ و ﻋﻠﻤﯽ از آنﻫﺎ )ﺑﺮ اﺳﺎس روش ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي( ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ زواﯾﺎي ﻣﺒﻬﻢ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﯽ ﺑﺮده و ﺗﺎرﯾﺦ دوﺳﺘﺎن‬
‫و ﺑﻪوﯾﮋه ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﻬﻦ ﻻرﯾﺠﺎن را ﺑﺎ ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫دﻻوريﻫﺎ و از ﺧﻮد ﮔﺬﺷﺘﮕﯽﻫﺎي اﺟﺪاد و ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺧﻮد آﺷﻨﺎ ﺳﺎزﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ و ﺿﺮورت ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﯿﺎز ﻣﺒﺮم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ داﻧﺶ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ و اﻓﺰاﯾﺶ آﮔﺎﻫﯽﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻧﯿﺰ ﻋﻼﻗﻪ ﺷﺪﯾﺪ ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ‬
‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﭘﯿﺸﻨﯿﺎن و ﭘﺎﺳﺪاﺷﺖ ﻣﯿﺮاث ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺧﻮد‪ ،‬روﻧﺪ ﺗﺎرﯾﺦﭘﮋوﻫﯽ در اﯾﻦ‬
 ‫‪ ■ 210‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روس‬

‫ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻬﻦ و اﺳﻄﻮرهاي آن در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي‬

‫ﻗﺮار ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻧﺪك اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﭼﻮن ﻏﯿﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻃﺎﯾﻔﻪ اي و ﻗﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖزدﮔﯽ‪،‬‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژيزدﮔﯽ‪ ،‬ﻋﻮامزدﮔﯽ و ‪ ....‬ﺿﻌﯿﻒ و ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻨﺪ و دﭼﺎر ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ از اﻧﻮاع ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺗﻮارﯾﺦ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ )ﻫﻤﭽﻮن روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ و ‪ ،(...‬ﺗﻮارﯾﺦ ﻣﺤﻠﯽ)ﻫﻤﭽﻮن ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺮﻋﺸﯽ‪،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬رﻣﺰ ﭘﯿﺮوزي ﺣﻖ‪ ،‬ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻣﻞ و ‪،(...‬‬
‫ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺧﺎﻃﺮات )ﻫﻤﭽﻮن رﮐﻦ اﻻﺳﻔﺎر ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران‬
‫‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﯾﺰر‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﯾﺮان ﺟﺮج ﮐﺮزن و ‪ (...‬و اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺘﺐ و ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﻨﮕﻬﺎي اﯾﺮان و روس‪:‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﯽ ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ اوﺿﺎع ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان‬
‫در آن ﺑﺮﻫﻪ داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺷﻤﻪاي از ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ اﺷﺎرهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪:‬‬
‫دوران ﺳﻠﻄﻨﺖ ‪ 38‬ﺳﺎﻟﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر )‪1211‬ه‪.‬ق‪1249 -‬ه‪.‬ق( ﮐﻪ در ﭘﯽ‬
‫ﻗﺘﻞ آﻗﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ وﻗﻮع ﺣﻮادث ﻣﻬﻤﯽ ﭼﻮن ﺟﻨﮓ اﯾﺮان ﺑﺎ‬
‫دول روس و ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و ﻧﯿﺰ آﻏﺎز ﻓﺼﻞ ﺗﺎزهاي از ﺗﺎرﯾﺦ دﯾﭙﻠﻤﺎﺳﯽ و رﻗﺎﺑﺖ دول‬
‫اروﭘﺎﺋﯽ در اﯾﺮان‪ ،‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ادوار ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﺸﻮرﻣﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﺟﻮان ﻫﻨﻮز از ﺳﺮﮐﻮب ﺷﻮرشﻫﺎي داﺧﻠﯽ ﻓﺎرغ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺳﺎل‬
‫‪1218‬ه‪.‬ق ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪.1803‬م ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺳﯿﺴﯿﺎﻧﻒ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﮔﻨﺠﻪ‪ ،‬دوره اول ﺟﻨﮓﻫﺎي‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪211‬‬

‫اﯾﺮان و روس آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪاي ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺣﺲ وﻃﻦ دوﺳﺘﯽ‬
‫و ﺗﻌﺼﺐ دﯾﻨﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮﻗﺖ اﺧﺘﻼﻓﺎت و رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي‬
‫داﺧﻠﯽ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﺑﺎ ﻓﺘﻮاي ﻣﺮاﺟﻊ و دﺳﺘﻮر دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﻧﺒﺮد‬
‫درﻗﻔﻘﺎز و آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺑﺸﺘﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫اوﺿﺎع ﻧﻈﺎﻣﯽ و وﺿﻌﯿﺖ ﻗﺸﻮن اﯾﺮان در آن زﻣﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻗﺸﻮن دول اروﭘﺎﺋﯽ ﺑﻮد‪ .‬آﻗﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺳﭙﺎﻫﯽ ﻋﻈﯿﻢ از‬
‫دﺳﺘﻪﻫﺎ و اﯾﻞﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ آن را ﺳﺮﺑﺎزان‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ و ﺗﺮﮐﻤﻦ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬اﺻﻮل ﺳﺮﺑﺎزﮔﯿﺮي ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﻮه ﺳﻨﺘﯽ ﻋﺼﺮ‬
‫ﺻﻔﻮي و ﻧﺎدري ﺑﻮد و او ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎخ و ﺑﺮگﻫﺎﺋﯽ ﺑﺮ آن اﻓﺰوده ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺸﻮن اﯾﺮان ﺑﻪ‬
‫ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﭘﯿﺎده ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم و ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ دوﯾﺴﺖ ﺳﺮﺑﺎز ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫ﯾﮏ دﺳﺘﻪ و ‪ 10‬دﺳﺘﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﯾﮏ ﻓﻮج را ﻣﯽدادﻧﺪ و ده ﻓﻮج ﺗﺸﮑﯿﻞ ﯾﮏ ﺗﻮﻣﺎن‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ و از ﺗﺠﻤﻊ ﭼﻨﺪ ﺗﻮﻣﺎن‪ ،‬اردو ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻮاﻗﻊ ﻟﺰوم ﺻﻮرتﻫﺎﺋﯽ‬
‫ﺑﻨﺎم » ﺑ‪‬ﻨﯿﭽﻪ« ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﺷﺪ و از اﯾﻼت و ﻃﻮاﯾﻒ ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ از اﯾﺮان ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻮر‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ آن ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻋﺪهاي ﺳﻮاره و ﭘﯿﺎده ﺑﻪ ﺧﺮج ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮاي ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮓ‪-‬‬
‫ﻫﺎ آﻣﺎده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻬﯿﻪ اﺳﺐ و ﺳﻼح ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺸﺎورزان‬
‫روﺳﺘﺎﺋﯽ ﻫﻢ ﺑﻌﻀﺎً در ﺑﺮاﺑﺮ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن »ﺟﯿﺮه« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ از ﻣﯿﺎن ﺧﻮدﺷﺎن‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﺪ و در واﻗﻊ ﻧﻈﻢ و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪوﻧﯽ در ﺳﭙﺎه اﯾﺮان وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﻫﺮ روﺷﯽ را ﮐﻪ از ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻗﺪﯾﻢ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ در ﻣﯿﺪان رزم ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﻊآوري ﺳﭙﺎه ﻧﯿﺰ واﻗﻌﺎً ﮐﺎر دﺷﻮاري ﺑﻮد و ﮔﺎه ﻣﺎهﻫﺎ ﻃﻮل‬
 ‫‪ ■ 212‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روس‬

‫ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ ﺳﭙﺎﻫﯽ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ دﺳﺘﻪ از ﺳﭙﺎه‪ ،‬ﺳﻼح و ﺳﺒﮏ ﺟﻨﮕﯽ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮرﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺮﮐﻤﺎﻧﺎن ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺷﯿﻮه اﺟﺪادي‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎ ﺗﯿﺮ و ﮐﻤﺎن ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ و اﺳﺎس ﮐﺎرﺷﺎن‪ ،‬ﺟﻨﮓ و ﮔﺮﯾﺰ‪ ،‬ﭼﺎﺑﮑﯽ و‬
‫ﻏﺎﻓﻠﮕﯿﺮ ﻧﻤﻮدن دﺷﻤﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻮپﻫﺎ و ﺗﻔﻨﮓﻫﺎي ﻗﺸﻮن اﯾﺮان ﻧﯿﺰ اﺑﺘﺪاﺋﯽ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫وﺟﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﯿﺎس ﺑﺎ ﺳﻼحﻫﺎي اروﭘﺎﺋﯽ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮگ آﻗﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻋﻤﺪهي ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن وي ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﺮان ﺳﭙﺎه‬
‫ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺷﺎه ﺟﺪﯾﺪ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻣﺪتﻫﺎ ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽﺷﺎه ﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫ﺳﭙﺎه ﻣﻘﺘﺪر ﻋﻤﻮﯾﺶ را اﺣﯿﺎء ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﻮﺋﯽ ﻻﻧﮕﻼس ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯽﺷﺎه درﺑﺎره اوﺿﺎع ﺳﭙﺎه در زﻣﺎن اﯾﻦ ﺷﺎه ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫» ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪه ﻗﺸﻮن اﯾﺮان ﺳﻮارهﻫﺎي ﻣﻨﻈﻢاﻧﺪ ﮐﻪ از ﻗﺒﺎﯾﻞ و ﻋﺸﺎﯾﺮ ﺟﻨﮕﯽ‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ روﺳﺎي ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺧﻮد ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻫﻨﻮز‬
‫ﭘﯿﺎده ﻧﻈﺎم را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺪون ﭘﯿﺎده ﻧﻈﺎم ﻧﻪ ارﺗﺶ وﺟﻮد دارد و ﻧﻪ‬
‫ﺗﺎﮐﺘﯿﮏ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎﻫﺰاده ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا ﯾﮏ واﺣﺪ ﭘﯿﺎده ﻧﻈﺎم ﺳﺒ‪‬ﮏ ﺑﻪ ﺳﺒﮏ اروﭘﺎﺋﯽ‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ و آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﺪ‪)«.‬ﻻﻧﮕﻼس‪ ،‬اﯾﺮان ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮐﺘﺎب‬
‫روﺷﻦ‪ ، 1389 ،‬ﺻﻔﺤﻪ ‪(271‬‬
‫ﺑﺎ آﻏﺎز ﺗﻬﺎﺟﻢ روﺳﯿﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﮐﻞ ﻗﻮا ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‬
‫در اوﻟﯿﻦ اﻗﺪام ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﺮاي ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن اﻓﻮاج و رؤﺳﺎي‬
‫اﯾﻼت ﺻﺎدر ﮐﺮد‪:‬‬
‫» ‪ ...‬ﻣﻄﻠﻊ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺎرﺿﺎت ارﺗﺶ روﺳﯿﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ دوﻟﺖ اﻋﻼن ﺟﻨﮓ‬
‫دادﯾﻢ و ﺻﺤﻨﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت را در ﻗﻔﻘﺎز و ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻧﯿﺮو را در ﮐﻨﺎر رود ارس ﻗﺮار دادﯾﻢ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪213‬‬

‫‪ .‬ﻣﻘﺮّر ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﺋﯿﻢ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﻼزﻣﺎن ﻣﺴﻠﺢ و ﻣﺠﻬﺰ ﺧﻮد در ‪ 20‬ذﯾﺤﺠﻪ ‪ 1218‬ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﮑﺎن ﺑﯿﺎﺋﯿﺪ‪ .‬ﮐﻠﯿﻪ ﻋﺪه ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ وﺿﻌﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﺐ ﺟﻨﮓ‬
‫ﻣﺄﻣﻮر ﺷﻮﯾﺪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﺪ ﻓﻮراً ﺑﺮوﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﻠﺤﻪ و اﻓﺮاد ﺟﻨﮕﯽ و ﻏﯿﺮ‬
‫ﺟﻨﮕﯽ و ﻫﻤﻪ ﻧﻮع آﻻت ﺣﺮﺑﯿﻪ و ﻣﻠﺒﻮس و آذوﻗﻪ و دواﺟﺎت ﻫﻤﺮاه ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﺳﻮار ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ اﺳﻠﺤﻪ ﺟﻨﮕﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ راهﻫﺎي ﻋﻤﺪه ﺳﻮق‬
‫اﻟﺠﯿﺸﯽ ﺑﯿﺎﺋﯿﺪ و از ﺳﮑﻨﻪ ﺑﯿﻦ راه ﺟﺰ ﻋﻠﯿﻖ اﺳﺐ و آب ﻧﺴﺘﺎﻧﯿﺪ‪) .«.‬ﻣﻬﺠﻮري ‪،‬ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.(144‬‬
‫در اﻧﺪك ﻣﺪﺗﯽ ‪ 60‬ﻫﺰار ﭘﯿﺎده‪ 142،‬ﻫﺰار ﺳﻮاره ‪ 2500 ،‬ﺗﻮﭘﭽﯽ و ‪4‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‬
‫ﮔﺎرد ﻣﺨﺼﻮص ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺳﻮي ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا‪ ،‬ﻣﺒﺎرزﯾﻦ آذرﺑﺎﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫»ﺳﺮﺑﺎز« و ﺗﻔﻨﮕﭽﯿﺎن ﻣﺎزﻧﺪران و ﻋﺮاق »ﺟﺎﻧﺒﺎز« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮرﺧﺎن‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﻋﻤﺪه ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه را اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺎزﻧﺪران داﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺟﻨﮕﺠﻮﯾﺎن ﻣﺎﻫﺮي‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و ﻫﻢ ﻫﻤﯿﺸﻪ وﻓﺎدار و ﭘﺎ در رﮐﺎب ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬روﺿــﻪ اﻟﺼﻔﺎ‪ -‬ج‪-13‬‬
‫ص‪.(7587‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ دﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻔﻨﮕﭽﯿﺎن آن ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ)اَﺳﮑﯽ( و ﺳﺮداري ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ )ﺟﻌﻔﺮﻗﻠﯽ‬
‫ﺧﺎن‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن و ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن( ﺧﺪﻣﺎت ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ارﺗﺶ اﯾﺮان ﻧﻤﻮده و‬
‫در ﮐﻨﺎر ﺳﺎﯾﺮ اﻓﻮاج ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﻧﻈﯿﺮ ﺳﻮادﮐﻮﻫﯽ‪ ،‬ﻓﻨﺪرﺳﮑﯽ‪ ،‬ﻫﺰارﺟﺮﯾﺒﯽ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺎﻟﮑﯽ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪوﻧﺪ‪ ،‬دﻣﺎوﻧﺪي و ﻓﯿﺮوزﮐﻮﻫﯽ ﺳﺘﻮن اﺻﻠﯽ ارﺗﺶ اﯾﺮان را‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺴﯿﺞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد‬
‫رﺳﺎﻧﯿﺪه و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ در دﻓﺎع از ﺧﺎك وﻃﻦ ﻣﺒﺎرزه ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 214‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روس‬

‫اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن از ﻗﺪﯾﻢ اﻻﯾﺎم ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﺋﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﻫﻤﯿﺖ‬

‫ژﺋﻮﭘﻮﻟﻮﺗﯿﮑﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬داراي روﺣﯿﻪ ﺟﻨﮕﺠﻮﺋﯽ و ﻣﻬﺎرت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﭼﻪ‬
‫در دوران ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم و ﭼﻪ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻮاره‬
‫از ﺧﺎك اﯾﺮان ﻧﯿﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺠﻮم ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن دﻓﺎع ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮزﺑﺎﻧﺎن ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫ﺷﻤﺎﻟﯽ اﯾﺮان ﯾﻌﻨﯽ داراﻟﻤﺮز)ﻣﺎزﻧﺪران( ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ زﯾﺎدي‬
‫ﺑﻪ دﻻوري ﺳﺮﺑﺎزان ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اﺷﺎره ﺷﺪهاﺳﺖ‪» .‬ﻓﺮﯾﺰر« ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ دﻟﯿﺮي و‬
‫ﻣﻬﺎرت ﺳﺮﺑﺎزان ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در ﺗﯿﺮاﻧﺪازي‪» ،‬ﻗﺮاﭼﻮﻗﯽ ﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ« )داراي‬
‫ﭼﺎدرﻫﺎي ﺳﯿﺎه( را ﻣﻌﺘﻤﺪﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮاد ﺳﭙﺎه ﻗﺎﺟﺎر داﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه و آﻗﺎﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن در ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﺋﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ و ﺧﻄﺮ واﻗﻌﯽ ﺷﺐ را در ﭼﺎدر ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ رو »ﻻرﯾﺠﺎﻧﯿﺎن را ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﺗﻦ ﺷﺎه ﻧﺎم ﻧﻬﺎده اﻧﺪ‪ .«.‬او ﻣﮑﺮراً‬
‫ﺑﻪ دﻻوري ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯿﺎن اﺷﺎره داﺷﺘﻪ و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽﻫﺎ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ آرام و‬
‫ﺑﯽآزار و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺳﺮﺑﺎزاﻧﯽ دﻟﯿﺮ و ﺧﻮب ﺑﺎ ﺗﻔﻨﮓﻫﺎﺋﯽ ﻓﺘﯿﻠﻪ اي و ﺗﯿﺮاﻧﺪازاﻧﯽ‬
‫ﻣﺎﻫﺮﻧﺪ و ‪ 12‬ﯾﺎ ‪ 14‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺳﺮﺑﺎزي ﮐﻪ اﯾﻦ وﻻﯾﺖ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ در ﻗﺸﻮن آﻣﺎده‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻣﻌﺘﻤﺪ و ﻣﻮﺛﻘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻪ وﺟﻮد آنﻫﺎ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺑﺎﻟﺪ‪) .‬ﻓﺮﯾﺰر‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ص ‪ 566‬و ‪.(565‬‬
‫در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻀﺪي آﻣﺪه اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن و ﻣﺎزﻧﺪران وﻓﺎدارﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮاد ﺳﭙﺎه ﻗﺎﺟﺎر‬
‫ﺑﻮده و آﻗﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن و ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﺑﻪ ﻃﻮر وﯾﮋه از آنﻫﺎ ﺳﺎن ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ و‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﯽﺷﺎه ﻫﻤﻮاره اﻫﺎﻟﯽ داراﻟﻤﺮز )ﻣﺎزﻧﺪران( را ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﺗﻦ ﺧﻮد ﺧﻄﺎب ﻣﯽﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻋﻀﺪاﻟﻤﻠﮏ ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻀﺪي‪ ،‬ص ‪ 162‬و‪ .(79‬ﻣﺆﻟﻒ روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻣﻬﺎرت ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯿﺎن در ﺗﯿﺮاﻧﺪازي را ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوران‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪215‬‬

‫ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺻﻔﻮي و اﻋﺰام اﻓﺴﺮي ﻓﺮاﻧﺴﻮي از ﺳﻮي وي ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران داﻧﺴﺘﻪ و از‬
‫ﺗﯿﺮاﻧﺪازان ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﺮآﻣﺪ ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪) .‬ﻫﺪاﯾﺖ‪،‬‬
‫روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ‪،‬ج‪، 14‬ص ‪.( 7869‬‬
‫ﻣﺎدام ﻣﺮي ﺷﯿﻞ ﻧﯿﺰ درﺑﺎره ﻻرﯾﺠﺎﻧﯿﺎن ﻧﻈﺮ ﺟﺎﻟﺒﯽ دارد‪ .‬او ﮐﻪ در زﻣﺎن‬
‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺳﻔﺮ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯿﺸﺎن در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﮔﺮدﯾﺪه آنﻫﺎ‬
‫ﻫﻤﻮاره از ﺧﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺠﻮم وﺣﺸﯿﺎﻧﻪ ﺗﺮﮐﻤﺎﻧﺎن ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﺪون‬
‫اﺳﻠﺤﻪ دﯾﺪه ﺷﻮﻧﺪ و ﺣﺘﯽ در ﻫﻨﮕﺎم ﮐﺸﺖ و ﮐﺎر ﻧﯿﺰ ﻣﺴﻠّﺤﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ آنﻫﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزاﻧﯽ ﺷﺠﺎع و ﻣﺎﻫﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻧﺎ ﻣﻨﻈﻢ ﺗﺒﺤﺮ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ دارﻧﺪ‪).‬ﺧﺎﻃﺮات ﻟﯿﺪي ﺷﯿﻞ ‪ ،‬ص‪ 247‬و ‪.(248‬‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ دادهﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﺣﻀﻮر ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﻨﮓ اﯾﺮان و‬
‫روس ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل ‪1224‬ه‪.‬ق اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺰاده ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻣﯿﺮزاي ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺎ‬
‫‪20‬ﻫﺰار ﭘﯿﺎده و ﺳﻮاره و ‪ 5‬ﻫﺰار ﺗﻮپ ﻋﺎزم ﺗﻔﻠﯿﺲ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اﺳﮑﯽ؛ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن و ﺣﺎﮐﻢ ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه اﯾﺮان ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن در اﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺣﻀﻮر‬
‫داﺷﺖ‪).‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ج‪ ،13‬ص‪ 7613‬و ‪ .(7614‬اﯾﻦ ﺳﭙﺎه در ﻧﺰدﯾﮑﯽ‬
‫اﯾﺮوان ﺑﻪ ﺳﭙﺎه روﺳﯿﻪ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن ﺟﻨﮓ ﺷﺪﯾﺪي درﮔﺮﻓﺖ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ‬
‫روسﻫﺎ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرده و ﺗﺴﻠﯿﻢ اﯾﺸﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻫﺰاده ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻣﯿﺮزا ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫اﻣﺎن داده و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﺮﻫﺎي ﺑﺮﯾﺪه ﻣﻘﺘﻮﻟﯿﻦ ﺳﭙﺎه روس ﺑﻪ اردوي ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه در‬
 ‫‪ ■ 216‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روس‬

‫ﺳﺮاب اردﺑﯿﻞ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺧﻮد ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮداﻧﻪ ﺑﻪ ﻏﺎرت و ﻗﺘﻞ ﻋﺎم اﯾﺮوان ﭘﺮداﺧﺖ‪).‬‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻓﻀﻞ اﻟﻪ ﺷﯿﺮازي )ﺧﺎوري(‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ذواﻟﻘﺮﻧﯿﻦ‪ ، ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص‪(303‬‬
‫ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﻓﻮاج ﻗﺸﻮن اﯾﺮان ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬در ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺳﺎل در دو ﻧﺒﺮد ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﮔﻨﺠﻪ و اﯾﺮوان ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي‬
‫ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻓﺮج اﷲ ﺧﺎن اﻓﺸﺎر )از ﺳﺮداران ﻗﺸﻮن اﯾﺮان( ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﺟﺎﻣﯿﺸﻮان‬
‫اﻋﺰام ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺮدار اﻓﺸﺎري ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺧﺎن ﻃﺎﻟﺶ و ﺳﭙﺎه روﺳﯿﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ »ﺳﺎﻟﯿﺎن« رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻗﻠﻌﻪ ﻟﻨﮑﺮان در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﺎﻟﯿﺎن و ﺳﭙﺲ ﻗﻠﻌﻪ‬
‫ﺟﺎﻣﯿﺸﻮان را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ رﺳﯿﺪن ﻓﻮج ﺗﺎزه ﻧﻔﺲ ﻻرﯾﺠﺎن ﺣﻠﻘﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه‬
‫ﺗﻨﮓ ﺗﺮ ﮔﺮدﯾﺪه و ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺧﺎن ﻃﺎﻟﺸﯽ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪه و اَﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺖ و‬
‫ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم ﻓﺮاﻫﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ او را ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﺮد‪) .‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ – ج‪-13‬‬
‫ص‪ (7615‬و ) ﺧﺎوري‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ذواﻟﻘﺮﻧﯿﻦ – ص ‪(306‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﻇﻬﺎرات ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﺼﺮ ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬در اواﺧﺮ دوره اول ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و‬
‫روس )ﺳﺎل ‪1227‬ه‪.‬ق( ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺧﺎن ﻃﺎﻟﺸﯽ دوﺑﺎره ﺑﻪ روسﻫﺎ ﮔﺮوﯾﺪ‪ ،‬ﻻﺟﺮم‬
‫ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺮدﮔﯽ ﺟﻌﻔﺮ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎﻧﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺻﺎدق ﺧﺎن ﻋﺰاﻟﺪﯾﻦ ﻟﻮ و ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺳﺮﻫﻨﮓ‬
‫اﯾﺮواﻧﯽ ﺑﺎ ﺳﻪ ﻋﺮاده ﺗﻮپ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻗﻠﻌﻪ ﻟﻨﮑﺮان ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن‬
‫دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻗﻠﻌﻪ اَرﮔﻮان ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪1228‬ه‪.‬ق ﺳﭙﺎه روﺳﯿﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﻠﻌﻪ ارﮔﻮان ﺣﻤﻠﻪ و ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻣﺤﺎﻓﻆ آن را ﮐﺸﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﻟﻨﮑﺮان‬
‫ﺣﻤﻠﻪ و آن را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮد و ﻧﺒﺮد ﺧﻮﻧﯿﻨﯽ را رﻗﻢ زد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﺟﻌﻔﺮﻗﻠﯽﺧﺎن‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪217‬‬

‫و ﺑﺴﯿﺎري از ﺳﺮﺑﺎزان ﺷﺠﺎع ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﺎوري در ﺷﺮح اﯾﻦ ﻧﺒﺮد ﻣﯽ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫» روﺳﯿﻪي رو ﺳﯿ‪‬ﻪ ﺧﯿﺮه ﮔﺸﺘﻪ در ﺷﺐ ﺗﺎﺳﻮﻋﺎي ‪1228‬ه‪.‬ق ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﻟﻨﮑﺮان‬
‫ﯾﻮرش ﺑﺮده ﺑﻪ ﻣﺪد ﻧﺮدﺑﺎن از ﺑﺮﺟﯽ ﺻﻌﻮد ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در آن ﺷﺐ ﻇﻼم ﻓﯽ ﻣﺎﺑﯿﻦ‬
‫ﻃﻮاﯾﻒ ﮐﻔﺮ و اﺳﻼم ﻣﻘﺎﺗﻼت ﺧﺸﻨﯽ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻋﻠﯽ اﻟﺼﺒﺎح ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐ‪‬ﺸﺘﯽ اﺣﺪي از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از آن ﺑﺤﺮ ﺧﻮﻧﺨﻮار ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺖ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ و ﻋﺮﺿﻪ ﻗﻠﻌﻪ‬
‫ﻟﻨﮑﺮان ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ روز ﻋﺎﺷﻮرا ﭼﻮن دﺷﺖ ﮐﺮﺑﻼ از ﺧﻮن ﺷﻬﯿﺪان دﯾﻦ رﻧﮕﯿﻦ ﮔﺸﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎر ﺷﻬﺪاي اﺳﻼم در اﺻﻼﻧﺪوز و اَرﮔﻮان و ﻟﻨﮑﺮان از ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﮔﺬﺷﺖ و‬
‫ﺻﺎدق ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﻋﺰاﻟﺪﯾﻦ ﻟﻮ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﯿﮏ ﺳﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮواﻧﯽ و ﺟﻌﻔﺮﻗﻠﯽ ﺧﺎن‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و ﺟﻤﻌﯽ دﯾﮕﺮ در آن ﻧﺒﺮد ﺷﺮﺑﺖ ﺷﻬﺎدت ﺑﭽﺸﯿﺪﻧﺪ«‪).‬ﺧﺎوري ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ذواﻟﻘﺮﻧﯿﻦ ‪ ،‬ص‪.(309‬‬
‫دوره اول ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روس ﭘﺲ از ‪ 11‬ﺳﺎل ﺑﺎ اﻧﻌﻘﺎد ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﮔﻠﺴﺘﺎن در‬
‫ﺳﺎل ‪1228‬ه‪.‬ق ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺮدﮔﯽ ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﮑﯽ و ﺳﺮداري ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ و ﺣﻀﻮر ﺳﺮﺑﺎزاﻧﯽ از ﻃﻮاﯾﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﻫﻤﭽﻮن دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺮﺳﺘﺎﻗﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺮي‪ ،‬اَﺳﮑﯽ‪ ،‬ﻧﻮاﺋﯽ و ‪ ...‬رﺷﺎدتﻫﺎي زﯾﺎدي ﻧﺸﺎن‬
‫دادﻧﺪ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوره دوم ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روس ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ آن در اﯾﻦ ﻣﻘﺎل‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ در ﺳﺎل ‪1241‬ه‪.‬ق آﻏﺎز ﺷﺪ و ‪ 4‬ﺳﺎل ﺑﻪﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﺒﺮدﻫﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺣﻀﻮري اﺛﺮﮔﺬار داﺷﺖ و در ﻧﺒﺮدﻫﺎي زﯾﺎدي ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﻧﺒﺮدﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺒﺮد ﺗﺒﺮﯾﺰ و ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ دﺳﺘﻪاي از ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺷﻬﺮ‬
 ‫‪ ■ 218‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روس‬

‫ﺗﺒﺮﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫درﺑﺎره اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫» ﻣﻘﺎرن ﺳﺎل ‪1243‬ه‪.‬ق ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺮآﻣﺪه و ﻫﯿﺎﻫﻮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯿﺎن‬
‫دل ﺑﺮ ﻗﻠﻌﻪ داري ﻧﻬﺎدﻧﺪ و آﻗﺎ ﻣﯿﺮﻓﺘﺎح ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻓﻮت ﭘﺪر ﺑﻪ ﺣﮑﻢ وراﺛﺖ‪ ،‬اﻣﺎم و‬
‫ﭘﯿﺸﻮاي اﻫﻞ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻮد و ﺳﺎﻏﺮ ﺧﺎﻃﺮش از ﺑﺎده ﻏﺮور و ﺟﻮاﻧﯽ ﻟﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬در ﺣﻔﻆ ﺷﻬﺮ‬
‫و ﺷﻬﺮﯾﺎن اﻃﺎﻋﺖ ژﻧﺮال روﺳﯿﻪ را اوﻟﯽ و ﺑﻪ ﺻﺮﻓﻪ وﻗﺖ اﻗﺮاب داﻧﺴﺘﻪ ﺗﻦ ﺑﻪ ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ‬
‫آﺻﻒ اﻟﺪوﻟﻪ درﻧﺪاد و از ﺗﺴﻠﯿﻢ و ﺗﻤﮑﯿﻦ روﺳﯿﻪ ﺳﺨﻦ راﻧﺪ و ﻋﻤﻮم اﻫﺎﻟﯽ ﺷﻬﺮ را‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻄﺎﺑﻖ و ﻣﻮاﻓﻖ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدي ﺳﺎﻟﺨﻮرده‪ ،‬ﮐﺎر‬
‫دﯾﺪه‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه و راز آﮔﺎه ﺑﻮد ﺑﺎ اﯾﻦ اﻋﺪاي داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺳﮑﻮن ﻋﯿﺎل و‬
‫ﺣﺮم ﻣﺤﺘﺮم ﻧﻮاب ﻧﺎﯾﺐ اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ را در ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺻﻼح دوﻟﺖ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم دﺳﺘﻪﻫﺎ و‬
‫ﺗﻔﻨﮕﭽﯿﺎن ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﺑﻪ درب اﻧﺪرون آﻣﺪه‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ اﯾﺸﺎن را در ﮐﻤﺎل ﺟﻼل ﺣﻤﻞ‬
‫و ﻧﻘﻞ ﺗﺨﺖ روان ﻧﻤﻮده و راه ﻋﺮاق ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ژﻧﺮال ارﺳﺘﻮف‪ ،‬ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮﻧﺪ را ﺑﺎ‬
‫ﻫﺰار ﺳﻮار و دو ﻋﺮاده ﺗﻮپ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﺮم ﻣﺤﺘﺮم ﻧﻮاب ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻪ ﺿﺮب ﮔﻠﻮﻟﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﺴﻮز دﻟﯿﺮان ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺮآﻣﺪ ﺗﻔﻨﮕﭽﯿﺎن ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻌﯽ ﺑﺮ ﺧﺎك‬
‫ﻫﻼك دراﻓﺘﺎﻧﺪ و ﺟﺎن دادﻧﺪ«‪) .‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ج‪ ،14‬ص ‪(7869‬‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اَﺳﮑﯽ ﮐﻪ در ﺳﻨﯿﻦ ﮐﻬﻨﺴﺎﻟﯽ ﺑﻮد و ﻣﻮرﺧﺎن از وي‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻓﺴﺮي ﺳﺎﻟﺨﻮرده ﯾﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤﻮي ﮐﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺗﻌﺪاد‬
‫ﮐﻤﯽ از ﺳﺮﺑﺎزان ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺮم ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا را ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ اردﺑﯿﻞ رﺳﺎﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯿﺮزا ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ اﯾﺮان رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺴﺮاي ﭘﺪر را از اردﺑﯿﻞ رواﻧﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪219‬‬

‫ﺗﻬﺮان ﮐﺮد و ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻪ ﻟﻘﺐ ﻣﻌﺘﻤﺪ اﻟﺤﺮم‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪ ).‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.(7873‬‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﺼﺮ ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ ﺷﻬﺎﻣﺖ و ﻓﺪاﮐﺎري ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن و ﺳﺎﯾﺮ اﻓﻮاج‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ در دﻓﺎع از ﺧﺎﻧﻮاده ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا اﺷﺎره داﺷﺘﻪ و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪) ،‬ﻓﺮزﻧﺪ دﯾﮕﺮ ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ‬
‫در اﺛﺮ ﺑﯿﻤﺎري درﺳﻨﯿﻦ ﺟﻮاﻧﯽ وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ( را ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن در ﺗﺒﺮﯾﺰ ‪،‬‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ).‬ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزاي ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮاﻧﯽ‪ ،‬ص‪) ،(260‬ﺧﺎوري‪،‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ذواﻟﻘﺮﻧﯿﻦ‪ ،‬ص‪(210‬‬
‫ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻌﺪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه در ﺳﻔﺮش ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران در ﺳﺎل ‪1283‬ه‪.‬ق )‪ 40‬ﺳﺎل‬
‫ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ اﯾﺮان و روس( ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر از ﻻرﯾﺠﺎن در روﺳﺘﺎي ﮔﺰﻧﮏ در‬
‫ﺑﻠﻮك ﺑﺎﻻﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺮﻣﺮد ﺻﺪ ﺳﺎﻟﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺣﺎﺟﯽ ﺣﺴﯿﻨﻘﻠﯽ« ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫وي از ﺳﺮﺑﺎزان ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮده‪ ،‬در ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روس اﺳﯿﺮ ﺷﺪه‬
‫و ﻣﺪﺗﯽ را در ﻧﺎﺣﯿﻪ اﺳﺘﺎوراﭘﻞ روﺳﯿﻪ ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺬراﻧﯿﺪه ﺑﻮد‪ ).‬ﻧﻮري‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬ص ‪(270‬‬
‫از ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎت ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اَﺳﮑﯽ و ﻣﺤﻞ دﻓﻦ او اﻃﻼع دﻗﯿﻘﯽ‬
‫در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬آﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ وي در ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻤﻠﻪ ژﻧﺮال ﭘﺎﺳﮑﻮﯾﭻ ﺑﻪ ﺗﺒﺮﯾﺰ در‬
‫ﺳﺎل ‪1243‬ه‪.‬ق اﻓﺴﺮي ﮐﻬﻨﺴﺎل ﺑﻮده اﺳﺖ )روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ج‪ ،14‬ص ‪،( 7869‬‬
‫)ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل ﻧﺎﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.(241‬‬
 ‫‪ ■ 220‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روس‬

‫اﻓﻀﻞ اﻟﻤﻠﮏ از رﺟﺎل ﻋﺼﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﯿﺰ در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪاش )رﮐﻦ اﻻﺳﻔﺎر( از‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﺳﺮداران ﻣﺎزﻧﺪران در زﻣﺎن آﻗﺎﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﺎن و ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﯾﺎد ﮐﺮده و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫» ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ ﺳﺎري را ﻣﺮﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬او ﺧﺮاﺑﯽ ﻣﺴﺠﺪ را ﺳﺎﺧﺖ و در ﮐﺘﺎﺑﻪ دور ﺑﻨﺎ اﺳﻢ ﺧﻮد‬
‫را رﻗﻢ زد‪.‬ﺑﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ و از او ﺳﻌﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎه او را ‪ 10‬ﻫﺰار‬
‫ﺗﻮﻣﺎن ﻣﺼﺎدره ﮐﺮد«‪) .‬اﻓﻀﻞ اﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬رﮐﻦ اﻟﺴﻔﺎر‪ ،‬ص‪.(56‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي‪:‬‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﻧﮕﯿﻨﯽ در دل ﮐﻮهﻫﺎي ﺑﻪ ﻫﻢ ﺗﻨﯿﺪه اﻟﺒﺮز ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬
‫ﮐﻮه ﭘﺮاﺑﻬﺖ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ دﻣﺎوﻧﺪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎد ﭘﺎﯾﺪاري و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در‬
‫ﺧﻮد ﺟﺎي داده اﺳﺖ ‪ ،‬ﺟﺰء ﻻﯾﻨﻔﮑﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ‪-‬‬
‫رود‪ .‬ﻻرﯾﺠﺎن از ﻗﺪﯾﻢ اﻻﯾﺎم داراي اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮑﯽ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮدن‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﻓﺮارﯾﺎن و ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدن ﺧﺰاﺋﻦ و ﻧﯿﺰ ﻣﺤﻞ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاي‬
‫دﻓﺎع از ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺿﻤﻦ اﯾﻨﮑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺷﺎهراه ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ‬
‫ﺳﻮ و آن ﺳﻮي اﻟﺒﺮز ﺑﻮده و ﻧﺠﺪ ﻣﺮﮐﺰي اﯾﺮان را ﺑﻪ ﺻﻔﺤﺎت ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪوﯾﮋه ﺷﻬﺮ‬
‫ﮐﻬﻦ آﻣﻞ ﮐﻪ ﺗﺨﺘﮕﺎه ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻮده ﻣﺘﺼﻞ ﻣﯽﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن از ﻟﺤﺎظ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺗﺠﺎري اﻫﻤﯿﺖ ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهاي داﺷﺘﻪ و‬
‫راه ﻫﺮاز از ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ راهﻫﺎي ﻣﻮاﺻﻼﺗﯽ اﯾﺮان ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪه و دو ﺷﻬﺮ ﮐﻬﻦ‬
‫اﯾﺮان ﯾﻌﻨﯽ ري و آﻣﻞ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬راه ﻫﺮاز ﻋﻠﯽ رﻏﻢ داﺷﺘﻦ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪221‬‬

‫ﻣﺴﯿﺮي دﺷﻮار و ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﺗﭙﻮرﻫﺎ و آﻣﺎردﻫﺎ ﺑﺎ دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫ﭼﻮن ﻣﻘﺪوﻧﯿﺎن‪ ،‬اﺷﮑﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬اﻋﺮاب ﻣﺴﻠﻤﺎن و ‪ ، ...‬اﯾﻦ راه ﺑﺪون ﺷﮏ ﻣﺴﯿﺮ‬
‫ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت و ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫روﺣﯿﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮي ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻻرﯾﺠﺎن و ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﻣﻬﺎرت آﻧﺎن در ﺟﻨﮕﺎوري و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻔﻮذ ﻫﻤﭽﻮن ﻗﻠﻌﻪ ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺖ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ‬
‫ﻟﻮﻧﺪر رﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ ﮐﺎرود )ﮐﻬﺮود( ‪،‬ﻗﻠﻌﻪ ﮔﻠﻨﺪان‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ اﻧﮕﻪ ﻣﺎر‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ دﺧﺘﺮ اﻣﺎﻣﺰاده‬
‫ﻫﺎﺷﻢ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ ﻗﻼﺑﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻗﻠﻌﻪ و ‪ ....‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ردﭘﺎي ﻻرﯾﺠﺎن در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ ادوار ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﻮرده و‬
‫اﻫﺎﻟﯽ آن از دﯾﺮﺑﺎز در ﮐﻨﺎر ﺗﻼشﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و ﭘﺮورش ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻠﺤﺸﻮري و ﺟﻨﮕﺎوري و رﺷﺎدت ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده و دردﻓﺎع از‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ارﺿﯽ اﯾﺮان ﮐﻬﻦ‪ ،‬ﺟﺎن ﺧﻮد را ﻓﺪا ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روﺳﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺟﺪاد و ﻧﯿﺎﮐﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﺎ ﮐﻪ از‬
‫ﺷﺠﺎعﺗﺮﯾﻦ و ﻣﻌﺘﻤﺪﺗﺮﯾﻦ اﻓﻮاج اﯾﺮان و ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﺗﻦ ﺷﺎه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اَﺳﮑﯽ در ﻫﺮ دو دوره ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و‬
‫روس ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ و ﺑﺴﯿﺎري از آنﻫﺎ در اﯾﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺮگ‬
‫زرﯾﻨﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ را رﻗﻢ زدﻧﺪ‪ .‬درود ﺑﻪ روانﻫﺎي ﭘﺎك و وﻃﻦ ﭘﺮﺳﺖ‬
‫ﺳﺮداران و ﺳﺮﺑﺎزان ﺷﺠﺎع ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 222‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روس‬

‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدي در ﻃﻮل ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽﺷﺎه و ادوار ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﻬﻦ اﻧﺠﺎم داده و در ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﺷﻮرشﻫﺎ و ﻧﺎآراﻣﯽﻫﺎي داﺧﻠﯽ و ﻧﯿﺰ ﺟﻨﮓﻫﺎﯾﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺟﻨﮓ اﯾﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻫﺮات و ‪ ...‬ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ آنﻫﺎ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻫﻤﺖ ﻋﻼﻗﻪ‬
‫ﻣﻨﺪان و ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﮋوﻫﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪223‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫اﺑﻦ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر ﮐﺎﺗﺐ آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺎء اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ‪ (1366) ،‬ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯽ ﺟﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﭘﺪﯾﺪه ﺧﺎور‪.‬‬
‫اﻓﻀﻞ اﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ‪ (1373)،‬رﮐﻦ اﻻﺳﻔﺎر )ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎزﻧﺪران و وﻗﺎﯾﻊ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ(‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺻﻤﺪي‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻤﺸﻬﺮ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻣﺪاد‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪ (1357)،‬ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل اﯾﺮان در ﻗﺮن ‪12‬و‪13‬و‪ ،14‬ﺟﻠﺪ ‪ 3‬و ‪،4‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات زوار‪.‬‬
‫ﺑﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﯿﺒﺖ اﷲ‪ (1342)،‬رﻣﺰ ﭘﯿﺮوزي ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ اي از ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﺑﺎﻗﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﯽ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮرﻣﻮﺟﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻌﻔﺮ‪ (1344)،‬ﺣﻘﺎﯾﻖ اﻻﺧﺒﺎر ﻧﺎﺻﺮي )ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺎﺟﺎر(‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﺣﺴﯿﻦ ﺧﺪﯾﻮ ﺟﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات زوار‪.‬‬
‫راﺑﯿﻨﻮ‪ ،‬ه‪.‬ل‪ (1343)،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎزﻧﺪران و اﺳﺘﺮآﺑﺎد‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻏﻼﻣﻌﻠﯽ وﺣﯿﺪ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب ‪1343 ،‬‬
‫ﺳﭙﻬﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺧﺎن‪ (1378)،‬ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪.‬ﺗﻬﺮان‪.‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪1378.‬‬
‫ﺷﯿﻞ‪ ،‬ﻣﺮي‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮات ﻟﯿﺪي ﺷﯿﻞ )‪) (1362‬ﻫﻤﺴﺮ وزﯾﺮ ﻣﺨﺘﺎر اﻧﮕﻠﯿﺲ در اواﺋﻞ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه (‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ ﺣﺴﯿﻦ اﺑﻮ ﺗﺮاﺑﯿﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﻮ‪.‬‬
‫ﮐﻮﻫﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ (1371)،‬ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺑﯽ ﻧﺎ‪ ،‬ﺳﺎري‪،‬‬
‫ﻏﻔﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪ (1386)،‬ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‪ ،‬ﺑﯽ ﺟﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات رﺳﺎﻧﺶ‪،‬‬
‫ﻧﺠﻔﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ‪ (1357)،‬ﺑﻬﺎﺋﯿﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻃﻬﻮري‪.‬‬
 ‫‪ ■ 224‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روس‬

‫ﻓﺮﯾﺰر‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ ﺑﯿﻠﯽ‪ (1364)،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﯾﺰر )ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ(‪،‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ اﻣﯿﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻃﻮس‪.‬‬
‫ﻣﻬﺠﻮري‪ ،‬اﺳﻤﻌﯿﻞ‪ (1345)،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺳﺎري ‪ ،‬ﺑﯽ ﻧﺎ‪،‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ‪ (1380)،‬ﺗﺎرﯾﺦ روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎي ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪، 14 ،15‬‬
‫‪ 13‬ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﺤﺸﯿﻪ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﯿﺎﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﯽ ﺟﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﺎﻃﯿﺮ ‪،‬‬
‫ﻣﻔﺘﻮن دﻧﺒﻠﯽ ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق‪ (1351)،‬ﻣﺂﺛﺮ اﻟﺴﻠﻄﺎﻧﯿﻪ )ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻨﮕﻬﺎي اﯾﺮان و‬
‫روس(‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ ﺻﺪري اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻣﯿﺮزا ﻗﺎﺟﺎر‪ (1389)،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮاﻧﯽ )ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺳﻠﺴﻪ‬
‫ﻗﺎﺟﺎر از ‪ 1190‬ﺗﺎ ‪1248‬ه‪.‬ق(‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﺎدره ﺟﻼﻟﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻮزه و ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻨﺎد ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻓﻀﻞ اﻟﻪ ﺷﯿﺮازي )ﺧﺎوري(‪ (1376 )،‬ﺗﺎرﯾﺦ ذواﻟﻘﺮﻧﯿﻦ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ‬
‫و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﺎﺻﺮ اﻓﺸﺎرﻓﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮزه و ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻨﺎد ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﯽ‪،‬‬
‫ﮐﺮزن‪ ،‬ﺟﺮج ﻧﺎﺗﺎﺋﯿﻞ‪ (1320)،‬اﯾﺮان و ﻗﻀﯿﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و اﻗﺘﺒﺎس ﻋﻠﯽ ﺟﻮاﻫﺮ‬
‫ﮐﻼم ‪،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﯽ ﺳﯿﻨﺎ‪.‬‬
‫ﻟﻮﺋﯽ ﻻﻧﮕﻼس‪ (1389)،‬اﯾﺮان ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ع‪ .‬روح ﺑﺨﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﻮﺷﺶ اﯾﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮐﺘﺎب روﺷﻦ‬
‫ﻣﯿﺮ ﺗﯿﻤﻮر ﻣﺮﻋﺸﯽ‪ (1352)،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺳﺘﻮده‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ‪ ،‬ﺻﻤﺼﺎم اﻟﺪﯾﻦ‪ (1328)،‬ﯾﺎدﮔﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻣﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﯽ ﻧﺎ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪225‬‬

‫ﻧﻮري‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ (1390)،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻋﻬﺪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ) ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اول‪ :‬ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران(‪ ،‬ﻧﺸﺮ اﻟﺒﺮز‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮﺗﯿﭗ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در زﻣﺎن ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‬

‫‪32‬‬
‫رﺿﺎ ﻫﻮﻣﻨﺪ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪:‬‬
‫دوران ﭘﺮﻓﺮاز و ﻧﺸﯿﺐ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ در اﯾﺮان ﺳﺮﺷﺎر از ﺣﻮادث رﯾﺰ و درﺷﺖ‬
‫و ﺟﻨﮓﻫﺎ و ﺳﺘﯿﺰه ﺟﻮﺋﯽﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و درﮔﯿﺮيﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫در ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻤﺪه ﻣﺸﮑﻼت ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺎﺟﺎر وﻗﻮع‬
‫ﺷﻮرش ﻫﺎ و ﺳﺮﮐﺸﯽﻫﺎ در وﻻﯾﺎت دوراﻓﺘﺎده ﺑﻮدﮐﻪ ﺗﺒﻌﺎت ﻣﻨﻔﯽ زﯾﺎدي از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻧﺎاﻣﻨﯽ در وﻻﯾﺎت و اﺧﻼل در ارﺳﺎل ﻣﺎﻟﯿﺎت آن ﻧﻮاﺣﯽ و ﻧﯿﺰ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ ﻣﺮدم داﺷﺖ‪.‬‬
‫دوران ﺳﻠﻄﻨﺖ ‪ 50‬ﺳﺎﻟﻪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﭼﻪ دوران ﺛﺒﺎت وآراﻣﺶ‬
‫ﻧﺴﺒﯽ در ﮐﺸﻮر و ﮐﺎﻫﺶ ﺷﻮرشﻫﺎي داﺧﻠﯽ و ﺗﺠﺎوزات ﺧﺎرﺟﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ در‬
‫ﻫﻤﯿﻦ دوران ﻧﯿﺰ ﻃﻐﯿﺎنﻫﺎ و ﻧﺎاﻣﻨﯽﻫﺎ و ﺳﺮﮐﺸﯽﻫﺎي زﯾﺎدي در ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر ﮐﺸﻮر‬
‫اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺎد ﮐﻪ دردﺳﺮﻫﺎﺋﯽ را ﺑﺮاي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد‪.‬‬

‫‪.32‬ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪227‬‬

‫اﻫﺎﻟﯽ ﻻرﯾﺠﺎن از ﻗﺪﯾﻢاﻻﯾﺎم ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﺋﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﻫﻤﯿﺖ‬

‫ژﺋﻮﭘﻮﻟﻮﺗﯿﮑﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬داراي روﺣﯿﻪ ﺟﻨﮓﺟﻮﺋﯽ و ﻣﻬﺎرت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﭼﻪ‬
‫در دوران ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم و ﭼﻪ ﭘﺲ از آن ‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮد ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره‬
‫از ﺧﺎك اﯾﺮان ﻧﯿﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺠﻮم ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن دﻓﺎع ﻧﻤﻮده و ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺮزﺑﺎﻧﺎن ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫ﺷﻤﺎﻟﯽ اﯾﺮان ﯾﻌﻨﯽ داراﻟﻤﺮز)ﻣﺎزﻧﺪران( ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ زﯾﺎدي ﺑﻪ دﻻوري ﺳﺮﺑﺎزان ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﯾﺰر‬
‫ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ دﻟﯿﺮي و ﻣﻬﺎرت ﺳﺮﺑﺎزان ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در ﺗﯿﺮاﻧﺪازي‪ » ،‬ﻗﺮاﭼﻮﻗﯽﻫﺎي‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ« )داراي ﭼﺎدرﻫﺎي ﺳﯿﺎه( را ﻣﻌﺘﻤﺪﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮاد ﺳﭙﺎه ﻗﺎﺟﺎر داﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ‬
‫ﺷﺎه و آﻗﺎﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن در ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﺋﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ و ﺧﻄﺮ واﻗﻌﯽ ﺷﺐ را در ﭼﺎدر‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ رو »ﻻرﯾﺠﺎﻧﯿﺎن را ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﺗﻦ ﺷﺎه ﻧﺎم ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ‪.«.‬‬
‫او ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﮑﺮر ﺑﻪ دﻻوري ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯿﺎن اﺷﺎره داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﯾﺰر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽﻫﺎ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ آرام و ﺑﯽ آزار و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺳﺮﺑﺎزاﻧﯽ دﻟﯿﺮ و ﺧﻮب ﺑﺎ‬
‫ﺗﻔﻨﮓﻫﺎﺋﯽ ﻓﺘﯿﻠﻪاي و ﺗﯿﺮاﻧﺪازاﻧﯽ ﻣﺎﻫﺮﻧﺪ و ‪ 12‬ﯾﺎ ‪ 14‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺳﺮﺑﺎزي ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫وﻻﯾﺖ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ در ﻗﺸﻮن آﻣﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻣﻌﺘﻤﺪ و ﻣﻮﺛﻘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻪ وﺟﻮد آنﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﻟﺪ‪) .‬ﻓﺮﯾﺰر‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ص ‪ 566‬و‬
‫‪.(565‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ آﺷﻔﺘﻪ اﯾﺮان در دوره ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬اﻣﯿﺪ اﺻﻠﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮاي‬
‫ﺳﺮﮐﻮب اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺷﻮرشﻫﺎ ‪،‬اﻓﻮاج ﻣﺤﻠﯽ زﺑﺪه و وﻓﺎداري ﻫﻤﭽﻮن ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن و‬
‫ﺳﺎﯾﺮ اﻓﻮاج ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ و ‪ ...‬ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن در ﻃﯽ اﯾﻦ دوره از ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮﺗﯿﭗ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ )ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺳﺮدار‬
 ‫‪ ■ 228‬ﻣﺎﻣﻮرﯾﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ( ﺧﺪﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﮐﺸﻮر اﻧﺠﺎم داد ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آنﻫﺎ‬
‫دﻓﻊ ﺷﻮرش ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﻧﯿﺰ دﻓﻊ ﺷﻮرش ﺑﺎﺑﯿﻪ در ﻗﻠﻌﻪ ﻃﺒﺮﺳﯽ ﻣﺎزﻧﺪران اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻬﻦ ﻻرﯾﺠﺎن و ﻓﺪاﮐﺎريﻫﺎ و رﺷﺎدتﻫﺎي زﯾﺎدي ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ‬
‫اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ اﻣﺮي‬
‫ﺿﺮوري ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ زﯾﺎدي از ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﻤﺎﺳﻪ‬
‫آﻓﺮﯾﻨﯽﻫﺎي ﻣﺮدﻣﺎﻧﻤﺎن ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪه و ﻋﻠﯽرﻏﻢ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺸﻨﻪ‬
‫داﻧﺴﺘﻦ آنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﺪوﻧﯽ درﺑﺎره آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻧﮕﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺪف ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ :‬ﻫﺪف از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﻬﻢ ﺑﻪ ﺳﺰاي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫در دوره ﻗﺎﺟﺎر و ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯿﺎن در ﺑﺮﻗﺮاري اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺸﻮر و‬
‫روﺷﻦ ﮐﺮدن ﮔﻮﺷﻪﻫﺎي ﺗﺎرﯾﮑﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻻرﯾﺠﺎن اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﻼش ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎ ﮐﻨﮑﺎش در اﺳﻨﺎد و ﻣﻨﺎﺑﻊ دﺳﺖ اول ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي‬
‫اﺻﻮﻟﯽ و ﻋﻠﻤﯽ از آنﻫﺎ )ﺑﺮ اﺳﺎس روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي( ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ‬
‫زواﯾﺎي ﻣﺒﻬﻢ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﯽ ﺑﺮده و ﺗﺎرﯾﺦ دوﺳﺘﺎن و ﺑﻪوﯾﮋه ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫ﮐﻬﻦ ﻻرﯾﺠﺎن را ﺑﺎ ﮔﻮﺷﻪ ﻫﺎﯾﯽ از ﺣﻤﺎﺳﻪ ﻫﺎ‪ ،‬دﻻوري ﻫﺎ و از ﺧﻮد ﮔﺬﺷﺘﮕﯽ ﻫﺎي‬
‫اﺟﺪاد و ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺧﻮد آﺷﻨﺎ ﺳﺎزﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪229‬‬

‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و ﺧﺪﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ‬

‫ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن در زﻣﺎن ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪:‬‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﻌﺘﻤﺪاﻟﺤﺮم؛ ﺣﺎﮐﻢ ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻓﻮج‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺼﺮف ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺗﻮﺳﻂ روسﻫﺎ اﻓﺴﺮي ﺳﺎﻟﺨﻮرده ﺑﻮد در ﺳﺎل‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬او داراي ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺴﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻌﻔﺮﻗﻠﯽ ﺧﺎن در ﺷﻬﺮ ﻟﻨﮑﺮان در ﻗﻔﻘﺎز و در ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻨﮓﻫﺎي‬
‫اﯾﺮان و روس ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ‪ .‬ﭘﺴﺮ دﯾﮕﺮ او ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻧﺎم داﺷﺖ ﮐﻪ او ﻧﯿﺰ‬
‫در ﺟﻨﮓﻫﺎي اﯾﺮان و روس ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ و ﯾﮑﯽ از ﺳﺮداران ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﺳﭙﺎه اﯾﺮان‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر رﻓﺘﻪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن را در دوران ﮐﻬﻮﻟﺖ ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﺟﯿﻤﺰ ﺑﯿﻠﯽ ﻓﺮﯾﺰر ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه‬
‫)‪1237‬ه‪.‬ق ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪.1821‬م( وارد اﯾﺮان ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ را‬
‫از اﻋﯿﺎن و رادﻣﺮدان ﻣﺎزﻧﺪران داﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﺋﯽ از راه ﺗﻬﺮان ﺑﻪ آﻣﻞ را ﺗﻌﻤﯿﺮ و‬
‫ﻣﺴﻄﺢ ﻧﻤﻮده و ﻗﺼﺪ داﺷﺘﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ راه ﻻرﯾﺠﺎن را ﻫﻤﻮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺮگ وي اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر ﺑﺰرگ را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد‪). .‬ﻓﺮﯾﺰر‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﯾﺰر )ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺳﻔﺮ زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ( ‪،‬‬
‫ص‪.(531‬‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن در ‪ 30‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺰﯾﻤﺖ از ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻗﺮﯾﻪ‬
‫»آه« در ﻧﺰدﯾﮑﯽ آﺑﻌﻠﯽ ﻓﻌﻠﯽ وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺮادر دﯾﮕﺮش ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮد ﺷﺠﺎع و ﺑﺎﮐﻔﺎﯾﺘﯽ ﺑﻮد ﺟﻨﺎزه ﺑﺮادر را در ﻗﻢ ﻣﺪﻓﻮن و ﺧﻮد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻓﻮج‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن و اداره اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ را از ﺳﻮي دوﻟﺖ ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ رﺳﻢ در ﺑﺴﯿﺎري از‬
 ‫‪ ■ 230‬ﻣﺎﻣﻮرﯾﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫وﻻﯾﺎت اﯾﺮان وﺟﻮد داﺷﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻄﻮر ﻣﻮروﺛﯽ در ﺧﺎﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻮد ﺗﺪاوم ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮﺗﯿﭗ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﺪت ﻧﺴﺒﺘﺎً زﯾﺎدي )از اواﺧﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ‬
‫ﺷﺎه ﺗﺎ اواﺳﻂ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه( ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن و ﺣﮑﻮﻣﺖ آﻣﻞ و‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن را در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ و از ﺟﻤﻠﻪ رﺟﺎل ﺳﺮﺷﻨﺎس درﺑﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎه و‬
‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه و ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن اﺻﻠﯽ ﻗﺸﻮن اﯾﺮان در آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽ‪-‬‬
‫آﻣﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ او درﺳﻨﯿﻦ ﺟﻮاﻧﯽ و آﻏﺎز ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎه ﺑﻪ درﺟﻪ ﺳﺮﺗﯿﭙﯽ و‬
‫ﺳﺮداري رﺳﯿﺪه‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻟﯿﺎﻗﺖ و دراﯾﺖ او در اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﻧﺠﺎم ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖﻫﺎي ﻣﻬﻤﯽ ﭼﻮن‬
‫ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮓ ﻫﺮات‪ ،‬دﻓﻊ ﺷﻮرش ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ‪ ،‬دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎﺑﯿﺎن و ‪ ...‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺘﻤﺪﯾﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ‪ ،‬در درﺑﺎر او ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ و از‬
‫رﺟﺎل ﺳﺮﺷﻨﺎس آن زﻣﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪1237‬ه‪.‬ق ﮐﻪ ﻓﺮﯾﺰر ﺑﻪ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن آﻣﺪه‪ ،‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن در ﻏﯿﺎب ﭘﺪر و ﺑﺮادران ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ را‬
‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻓﺮﯾﺰر او را ﺑﻠﻮك ﺑﺎﺷﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪).‬ﻫﻤﺎن(‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ادﻋﺎي ﺑﺮﺧﯽ ﻫﺎ ﻣﺮﺑﯽ ﺷﮑﺎر و ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه در‬
‫دوران ﮐﻮدﮐﯽ و ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ او ﺑﻮد )راﻋﯽ اﺳﮑﯽ‪ ،‬اﺳﮏ در ﮔﺬر ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ص‪،(267‬‬
‫در دوره ﺳﻠﻄﻨﺖ او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از رﺟﺎل ﺳﺮﺷﻨﺎس درﺑﺎر و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد ﻧﺰدﯾﮏ و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺷﺎه ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرﺧﺎن‬
‫از او ﺑﺎ ﻟﻘﺐ »ﻣﻘﺮّب اﻟﺨﺎﻗﺎن« و ﻓﺮدي ﮐﻪ اﺑﺎﻋﻦ ﺟﺪ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار وﻓﺎدار ﺷﺎﻫﺎن ﻗﺎﺟﺎر‬
‫ﺑﻮده ﯾﺎد ﮐﺮده و اﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه ﻧﺰدﯾﮑﯽ و ﻫﻤﻨﺸﯿﻨﯽ او ﺑﺎ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪231‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن در ﺑﺴﯿﺎري از ﺳﻔﺮﻫﺎي داﺧﻠﯽ ﺷﺎه ﺑﻪوﯾﮋه ﻋﺰﯾﻤﺖ وي ﺑﻪ ﻗﺼﺪ‬
‫ﺷﮑﺎر ﻫﻤﺮاه وي ﺑﻮده و در اﯾﻦ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺷﺎه و ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ج‪ ،15‬ص‪.(8486‬‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ از ورزﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ ‪،‬ﮐﺎرآﻣﺪﺗﺮﯾﻦ و وﻓﺎدارﺗﺮﯾﻦ ﺳﺮﺑﺎزان ﻗﺸﻮن‬
‫دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﻣﺪه و ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺎﯾﺮ اﻓﻮاج ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد و اﻃﻤﯿﻨﺎن‬
‫ﺷﺎﻫﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ وﺿﻌﯿﺖ ارﺗﺶ اﯾﺮان در دوره‬
‫ﻗﺎﺟﺎر ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﮐﻮﺗﺎه ﻣﺪت اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن ﺑﻮد‪ .‬در واﻗﻊ ﻗﺸﻮن‬
‫دوﻟﺘﯽ اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﻧﺎﺻﺮي اﮔﺮﭼﻪ روي ﮐﺎﻏﺬ داراي ﺻﺪﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز ﺑﻮد اﻣﺎ در‬
‫ﻫﻨﮕﺎم وﻗﻮع ﺷﻮرشﻫﺎ و ﺟﻨﮓﻫﺎ‪ ،‬اﻣﯿﺪ‪ ‬ﺷﺎه ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﻓﻮاج وﻓﺎدار ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻮد‪ .‬از‬
‫ﻫﻤﯿﻦ رو ﻧﯿﺮوي اﺻﻠﯽ ﮔﺎرد ﻣﺨﺼﻮص ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﯾﺎ ﻫﻤﺎن اﻓﻮاج ﺧﺎﺻﻪ ﮐﻪ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن‬
‫ﺷﺎه ﺑﻮدﻧﺪ از ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﻼحﻫﺎ ﻓﺮﺳﻮده و ﻗﺪﯾﻤﯽ و‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان ﻧﯿﺰ اﮐﺜﺮاً اﻓﺮادي وﻟﮕﺮد و ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺘﺼﺪﯾﺎن ﻗﺸﻮن ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﮐﺎﻣﺮان ﻣﯿﺮزا )وزﯾﺮ ﺟﻨﮓ( ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد ﺑﻮده و ﺑﺎ اﻣﻮر ﻧﻈﺎم ﻓﺮﺳﻨﮓﻫﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪.‬درﺟﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻫﻢ در اواﺧﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه اﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮد را از دﺳﺖ‬
‫داده و درﯾﺎﻓﺖ درﺟﺎت و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ رﺷﻮه و راﺑﻄﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺑﺮﯾﮕﺎد ﻗﺰاق ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﻓﻮج ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﺗﯿﻮل ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻫﻤﺎن ﻓﻮج ﺑﻮد ﮐﻪ رﯾﯿﺲ اﯾﻞ و ﻣﻌﻤﻮﻻً داراي‬
‫درﺟﻪ ﺳﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺳﺮﺗﯿﭙﯽ و ﮔﺎه اﻣﯿﺮﺗﻮﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ »اﻣﯿﺮﺗﻮﻣﺎن«‬
‫ﻟﻘﺒﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻗﺸﻮن دوﻟﺘﯽ ﯾﮏ اﯾﺎﻟﺖ داده ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﻓﺮاد ﯾﮏ ﻓﻮج ﺑﺮاي‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه آن‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﯾﮏ ده ﺷﺶ داﻧﮓ را داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ اﻓﻮاج ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
 ‫‪ ■ 232‬ﻣﺎﻣﻮرﯾﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﻣﻮروﺛﯽ ﺑﻮد و ﮔﺎه اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﯽ ده دوازده ﺳﺎﻟﻪ ﻣﯽرﺳﯿﺪ اﻣﺎ در ﻫﺮ‬
‫ﺻﻮرت اﻓﺮاد ﻓﻮج اﻃﺎﻋﺖ ﭘﺬﯾﺮي ﺧﻮﺑﯽ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺷﺎن داﺷﺘﻨﺪ و اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﻟﺮد ﮐﺮزن ﻋﯿﺐ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎزان ﺟﺰ از ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺐ ﺧﻮد از‬
‫ﻫﯿﭻ ﻓﺮد دﯾﮕﺮي ﺣﺮف ﺷﻨﻮي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻓﻮج ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪ دﺳﺘﻪ ﺑﻮد ) ﻣﻌﻤﻮﻻْ ‪10‬‬
‫دﺳﺘﻪ( و ﻫﺮ دﺳﺘﻪ ﺣﺪود ﺻﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻮد و ﯾﮏ ﺳﺮﮐﺮده داﺷﺖ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ از ﻣﯿﺎن‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻓﻮج اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻮن ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻏﻼﻣﻌﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮﻫﻨﮓ )ﭘﺴﺮ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن و ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺛﺎﻧﯽ( و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻠﻄﺎن ﯾﺎور و ﻣﻬﺪي ﺳﻠﻄﺎن و ﭼﻨﺪ ﺗﻦ دﯾﮕﺮ از ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ از‬
‫ﻃﺎﯾﻔﻪ اﺳﮑﯽ و از ﺑﺴﺘﮕﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺎﺑﻘﯽ ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن از‬
‫ﺗﯿﺮهﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ وﯾﮋه اﻣﯿﺮي و دﻻرﺳﺘﺎﻗﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﯾﮏ ﻓﻮج ﻣﺤﻠﯽ در ﻋﻬﺪ ﻧﺎﺻﺮي ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﯾﮏ‬
‫ﺳﺮﺗﯿﭗ )ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻓﻮج(‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬دو ﯾﺎور‪ ،‬ده ﺳﻠﻄﺎن‪ ،‬ﯾﮏ آﺟﻮدان‪ ،‬ده ﻧﺎﺋﺐ‬
‫اول‪ ،‬ده ﻧﺎﺋﺐ دوم‪ ،‬ده ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه‪ ،‬ﯾﮏ وﮐﯿﻞ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻮزﯾﮑﺎن ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﭼﻬﺎر‬
‫ﺳﺮﺟﻮﺧﻪ ‪ ،‬ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ ده ﺑﺎﺷﯽ و ﺳﺮﺑﺎزان‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﻮاﻟﯽ در اﻓﻮاج ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﺑﻮدن ﯾﺎ ﭘﯿﺎده ﻧﻈﺎم ﺑﻮدن اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺸﻮن اﯾﺮان در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً داراي ‪ 53‬ﻓﻮج ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﭙﺎه‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ‪ ،‬ﻓﻮج ‪ 3‬از ﺗﻮﻣﺎن ‪ 5‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ ‪ .‬ﻣﯿﺰا اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1286‬ﺗﺎ‬
‫‪ 1277‬ه‪.‬ق ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران ﺳﻔﺮ ﮐﺮده در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪاش ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﻣﯽ ﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪233‬‬

‫»ﺑﺰرگ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮدار اﺳﺖ و ﭘﺴﺮش ﻏﻼﻣﻌﻠﯽﺧﺎن ﺳﺮﻫﻨﮓ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺗﻮﻣﺎن ﻣﻮاﺟﺐ ﺳﺮﻫﻨﮓ اﺳﺖ‪ «.‬او ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن را داراي ‪ 802‬ﻧﻔﺮ ﺳﻮاره‬
‫ﻧﻈﺎم و ‪ 164‬ﻧﻔﺮ ﻧﻮﮐﺮ ﺳﺮﺑﺎز داﻧﺴﺘﻪاﺳﺖ‪) .‬ﻣﯿﺮزا اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ -‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ اﺳﺘﺮآﺑﺎد و‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران و ﮔﯿﻼن‪ ،‬ص ‪ .(134‬اﯾﻦ رﻗﻢ ﺑﺎ آنﭼﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮرﺧﯿﻦ اراﺋﻪ دادهاﻧﺪ ﮐﺎﻣﻼً‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪ .‬ﻣ‪‬ﮑ‪‬ﻨﺰي ﻧﯿﺰ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪1276‬ه‪.‬ق ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران آﻣﺪه ﻗﻮاي ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﻦ‬
‫اﯾﺎﻟﺖ را ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﻗﺸﻮن ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ ﮐﻪ ‪ 2516‬ﻧﻔﺮ و ﻗﺸﻮن ﻣﻨﻈﻢ ﮐﻪ‬
‫‪ 2814‬ﻧﻔﺮﻧﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﻓﻮج ﺳﻮادﮐﻮه)‪ 800‬ﻧﻔﺮ(‪ ،‬ﻫﻨﮓ ﺑﻨﺪﭘﯽ)‪412‬ﻧﻔﺮ(‪ ،‬ﻫﻨﮓ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن)‪ 802‬ﻧﻔﺮ(‪).‬ﻣﮑﻨﺰي‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﻤﺎل‪ ،‬ص‪.(74‬‬
‫ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﺑﺪاﻧﯿﻢ در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮاﻗﻊ ﮐﻪ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻓﻮج‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻋﺰام ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ اول وي اداره ﻻرﯾﺠﺎن را‬
‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ اﻣﻮر ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و ﻣﺸﮑﻼت ﺳﮑﻨﻪ ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ رﺳﯿﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎدام ﻣﺮي ﺷﯿﻞ ﮐﻪ در اﯾﺎم ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ‬
‫اﯾﺎﻟﺖ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ روزي در ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﻬﻤﺎن ﺑﻮده‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﺷﺎره‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮ وي ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ »ﮔﺖ ﺑﺎﻧﻮ« و »ﺧﺎﻧﻢ« زﻧﯽ‬
‫زﯾﺮك و ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻮده‪ ،‬از ﺷﻬﺮت ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ‬
‫ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ ﺷﻮﻫﺮش و ﻧﯿﺰ اﻣﻼك ﺷﺨﺼﯽاش را ﺑﻪ ﻋﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ وﺟﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ) .‬ﻣﺮي ﺷﯿﻞ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮات ﻟﯿﺪي ﺷﯿﻞ ص‪.(242‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﯾﮑﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ارزﻧﺪه ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ در اواﯾﻞ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 234‬ﻣﺎﻣﻮرﯾﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻬﺎن‪ ،‬ﻓﺎرس و ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ‪:‬‬

‫ﯾﮏ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﺧﺘﻢ ﻏﺎﺋﻠﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ و دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎﺑﯿﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻓﻮج‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن و ﻗﻮاي ﻣﺮﮐﺰي‪ ،‬ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺑﺮاز ﻟﯿﺎﻗﺖ و رﺷﺎدت‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر‬
‫ﺷﺨﺺ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري اﻣﻨﯿﺖ و ﺳﺮﮐﻮب ﺷﻮرشﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﺎﻟﺖ ﻓﺎرس‬
‫اﻋﺰام ﺷﺪ‪) .‬ﻣﺮي ﺷﯿﻞ ﺧﺎﻃﺮات ﻟﯿﺪي ﺷﯿﻞ‪ ،‬ص ‪ .(243‬اﯾﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ در آن ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺖ وﺟﻮد اﺷﺮار و ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﺗﻤﺮد ﺑﺮﺧﯽ ﯾﺎﻏﯿﺎن و ﺣﮑﺎم ﻣﺤﻠﯽ و ﺳﺮان ﻗﺒﺎﯾﻞ‪،‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎاﻣﻦ و ﺑﻌﻀﯽ وﻻﯾﺎت آن ﻋﻤﻼً از اداره ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﻮد و‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻣﺎﻟﯿﺎت آن ﺑﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان واﺻﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬دﻓﻊ ﺷﻮرش ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ زﻣﺎن ﮐﻪ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن در ﺷﯿﺮاز ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد رخ داد‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن زﻣﺎن ﻫﻤﭽﻮن روﺿﻪاﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺣﻘﺎﯾﻖ‬
‫اﻻﺧﺒﺎر ﻧﺎﺻﺮي و ‪ ...‬ﺑﻪ ﺷﺮح آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ ﯾﮑﯽ از وﻻﯾﺎت ﻓﺎرس ﺑﻮد و ﺑﻬﺒﻬﺎن ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺷﻬﺮ آن ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﺎﮐﻨﺎن آن را ﻟُﺮﻫﺎ و ﻋﺪهاي را ﻫﻢ ﻋﺮبﻫﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫وﻻﯾﺖ از ﻣﺪتﻫﺎ ﻗﺒﻞ ﻧﺎآرام ﺑﻮده و درﮔﯿﺮيﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در آن رخ داده ﺑﻮد‪ .‬در‬
‫اواﺧﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽﺷﺎه‪ ،‬ﺷﺎﻫﺰاده ﺣﺴﯿﻨﻌﻠﯽ ﻣﯿﺮزاي ﻓﺮﻣﺎﻧﻔﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ اﯾﺎﻟﺖ‬
‫ﻓﺎرس‪ ،‬ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻮﺟﻮاﻧﺶ ﻧﺠﻒ ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا واﮔﺬار و اﻧﺠﺎم اﻣﻮر آنﺟﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﻣﯿﺮزا ﻣﻨﺼﻮر ﺧﺎن ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﯽ ﺳﭙﺮد؛ اﻣﺎ ﻃﻮﻟﯽ ﻧﮑﺸﯿﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﻟﯿﺎت‬
‫ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو اﺧﺘﻼف ﭘﯿﺶ آﻣﺪ و ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ اﯾﻦ وﻻﯾﺖ ﺻﺤﻨﻪ ﻧﺰاع و ﻗﺘﻞ ﻃﺮﻓﺪاران‬
‫اﯾﻦ دو ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯿﺮزا ﻗﻮام اﻟﺪﯾﻦ )ﺑﻨﺎﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺮادر ﻣﯿﺮزا ﻣﻨﺼﻮر ﺧﺎن‬
‫ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﯽ( ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﺣﺎﮐﻢ ﻓﺎرس در ﺗﺒﻌﯿﺪ ﺑﻮد در دوران‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪235‬‬

‫ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ ﻧﺼﺮت اﻟﺪوﻟﻪ ﻓﯿﺮوزﻣﯿﺮزا در ﻓﺎرس )اواﯾﻞ ﺳﺎل ‪ 1266‬ه‪.‬ق( ﺑﺪون اﺟﺎزه‬
‫دوﻟﺖ ﺑﻪ ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻗﻠﻌﻪ ﮔﻞ و ﮔﻼب در ﭘﻨﺞ ﻓﺮﺳﺨﯽ ﺑﻬﺒﻬﺎن را ﺗﺴﺨﯿﺮ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻟﯿﺎت دﯾﻮاﻧﯽ آن ﻧﺎﺣﯿﻪ را ﺗﺼﺎﺣﺐ و ﺻﺮف اﺳﺘﺤﮑﺎم ‪،‬ﺗﻌﻤﯿﺮ و آﺑﺎداﻧﯽ ﻗﻠﻌﻪ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮي‪) ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ را ﻣﻔﺼﻞﺗﺮ از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﺮح‬
‫داده( ﻣﯿﺮزا ﻗﻮام )ﻗﻮﻣﺎ( ﭘﺲ از اﯾﻦ اﻗﺪام ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﻧﺎرﯾﻦ ﻗﻠﻌﻪ ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﺗﺼﺮف ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ‬
‫از راﻣﻬﺮﻣﺰ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬وي ﺑﺎ ﺷﯿﻮخ ﻋﺮب ﺷﺮﯾﻔﺎت‪ ‬اﯾﺎﻟﺖ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن)ﺧﻮزﺳﺘﺎن( ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ درﮔﯿﺮي ﺑﺎ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪﺧﺎن ) واﻟﯽ ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﭘﺴﺮ ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻣﻨﺼﻮرﺧﺎن( ﭘﺮداﺧﺖ و ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻫﺮ روز ﺗﻌﺪادي از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ در اﺑﺘﺪا از واﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن )ﺧﻮزﺳﺘﺎن( درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد ﻣﺴﺌﻠﻪ ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ را‬
‫ﺣﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬واﻟﯽ‪ ،‬ﺳﻬﺎم اﻟﺪوﻟﻪ را ﻣﺄﻣﻮر ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﺎرﯾﻦ ﻗﻠﻌﻪ و دﺳﺘﮕﯿﺮي ﻣﯿﺮزا ﻗﻮام‬
‫ﮐﺮد اﻣﺎ او ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﺑﺒﺮد‪ ).‬ﺣﺴﻨﯽ ﻓﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪.(796‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺧﺎن‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻓﺎرس ﻧﻮﺷﺖ و از ﻋﻤﻮي ﺧﻮد ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻮاب‬
‫ﻧﺼﺮت اﻟﺪوﻟﻪ ﻓﯿﺮوز ﻣﯿﺮزا ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﻘﺮب اﻟﺨﺎﻗﺎن ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و ﻓﻮج‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن را ﻣﺄﻣﻮر ﻧﻈﻢ دادن ﺑﻪ ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ و ﭘﺎﯾﺎن دادن ﺑﻪ ﻧﺎاﻣﻨﯽﻫﺎي آﻧﺠﺎ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫)ﻫﺪاﯾﺖ‪ .‬روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ج‪ ،15‬ص‪ ،8531‬ﻓﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪،796‬‬
‫ﺳﭙﻬﺮ‪ ،‬ﻧﺎﺳﺦ اﺗﻮارﯾﺦ ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،349‬ﺧﻮرﻣﻮﺟﯽ‪ ،‬ﺣﻘﺎﯾﻖ اﻻﺧﺒﺎر ص‪.( 48‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن در آن زﻣﺎن ﺳﺎﺧﻠﻮي اﯾﺎﻟﺖ ﻓﺎرس ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ آن ﻧﺎﺣﯿﻪ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺣﮑﻤﺮان ﻓﺎرس ﺑﺮاي‬
 ‫‪ ■ 236‬ﻣﺎﻣﻮرﯾﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ اﺷﺮار ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ ﺑﻪ او ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﮕﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻮاﻓﻖ دارﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻓﯿﺮوزﻣﯿﺮزا از ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮده ﺗﺎ اﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪ را ﺑﺨﻮاﺑﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮﺗﯿﭗ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﭘﺲ از درﯾﺎﻓﺖ دﺳﺘﻮر ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ از ﺷﯿﺮاز‬
‫ﻋﺎزم ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ ﺷﺪ و ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻬﺎن ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي ﺧﻮرﻣﻮﺟﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻗﻮام ﺷﻮرﺷﯽ‪ ،‬ﺑﯽ ﺧﺒﺮ از ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎل ﻓﺮار از ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺳﻬﺎم اﻟﺪوﻟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ دام ﺳﻮاران ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺳﻬﺎم اﻟﺪوﻟﻪ‬
‫ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ را ﭼﻨﯿﻦ دﯾﺪ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﺟﺎﯾﮕﺎه و درﺟﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن دﺧﺎﻟﺘﯽ‬
‫ﻧﮑﺮد و ﺑﻪ ﺧﻮزﺳﺘﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮرﻣﻮﺟﯽ ﻧﻈﻢ آن ﻧﺎﺣﯿﻪ را ﺑﻪ ﮐﻒ ﺑﺎ‬
‫ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن واﮔﺬار ﮐﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺳﺮﺑﺎزان ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﺪت‬
‫ﻣﺪﯾﺪي ﺑﺎ ﻣﯿﺮزا ﻗﻮام ﺟﻨﮕﯿﺪه اﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ او را اﺳﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺴﺎﺋﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻗﻮام را ﺑﺎ اﺣﺘﺮام وارد ﺑﻬﺒﻬﺎن ﻧﻤﻮد و ﺳﻪ‬
‫ﻣﺎه ﺑﻌﺪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺻﺪراﻋﻈﻢ اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ رواﻧﻪ ﺗﻬﺮان ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻓﯿﺮوز ﻣﯿﺮزا )ﺣﺎﮐﻢ ﻓﺎرس( ﺑﺪﻟﯿﻞ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ درﮔﯿﺮي ﻫﺎ و ﻧﺎ اﻣﻨﯽﻫﺎي ﻧﺎﺣﯿﻪ‬
‫ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن دﺳﺘﻮر داد ﺟﻬﺖ ﺑﺮﻗﺮاري ﮐﺎﻣﻞ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﺪﺗﯽ‬
‫در ﺑﻬﺒﻬﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﮕﺮاﻧﯽ او ﺑﯽ دﻟﯿﻞ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ ﻓﺮدي ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻧﻮﺋﯽ )ﮐﻪ رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺪاﯾﺖ او را ﻟُﺮ و ﻓﺴﺎﺋﯽ او را ﻋﺮب داﻧﺴﺘﻪ( ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻗﻼع ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ را ﺗﺼﺎﺣﺐ و ﺑﻪ دﺳﺘﻮرﻫﺎ و اﺣﮑﺎم ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﺋﯽ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮﻣﯽ )ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ( ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎ او ﻣﺪارا ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ در‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺗﻌﺪادي از ﺳﺮﺑﺎزان ﻻرﯾﺠﺎن و ﭼﺮﯾﮏﻫﺎي ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ را رواﻧﻪ ﻗﻠﻌﻪ »ﭘـُﻠﯽ«‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪237‬‬

‫ﻧﻤﻮد و او را ﻧﯿﺰ اﺳﯿﺮ و ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﺷﯿﺮاز ﻓﺮﺳﺘﺎد‪) .‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ص ‪ ،798‬روﺿﻪ‬
‫اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ج ‪ ،15‬ص‪ ،8531‬ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.(349‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮرﺧﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺴﺎﺋﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮﺧﺎن‬
‫ﻧﻮﺋﯽ را در ﺑﻬﺒﻬﺎن ﮐﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ص ‪.(798‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از ﻻﺑﻼي ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻓﯿﺮوزﻣﯿﺮزا ﺣﺎﮐﻢ ﻓﺎرس ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن را ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي آرام ﻧﻤﻮدن اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ و ﺑﻬﺒﻬﺎن را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ او ﻣﺤﻮل ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﻬﺮ در‬
‫ذﮐﺮ ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪1266‬ه‪.‬ق اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺳﺎل ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﺑﻬﺒﻬﺎن را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪).‬ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪.(350‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺳﭙﻬﺮ‪ ،‬ﻫﻢ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻮده و در ﺷﺮح وﻗﺎﯾﻊ ﺑﻬﺒﻬﺎن‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫» ‪ ....‬ﭘﺲ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﯽ ﻣﺪاﺧﻠﺖ ﻏﯿﺮ ﺑﻪ اداره اﯾﺎﻟﺖ ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ و ﺑﻬﺒﻬﺎن‬
‫ﺑﭙﺮداﺧﺖ و ﻫﺮ ﻧﺎﺣﯿﺘﯽ را ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺮده اي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺳﭙﺮد و ﻣﺸﻐﻮل ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪«.‬‬
‫)ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮي‪ -‬ص ‪.(798‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺖ‪ ،‬از ﺳﻮي ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻔﻘﺪات ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ)روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ج‪.(8531 ،15‬‬
‫در ﻣﻮرد اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن و ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺗﺎ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ در ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ اﻃﻼع دﻗﯿﻘﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﯾﻘﯿﻨﺎ ﻣﺪت آن ﮐﻤﺘﺮ از دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺖ و ﺳﭙﻬﺮ در ﺷﺮح وﻗﺎﯾﻊ اﯾﻦ اﯾﺎﻟﺖ در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1268‬و ‪1269‬‬
‫ه‪.‬ق اﺳﻤﯽ از وي ﺑﻪ زﺑﺎن ﻧﯿﺎوردهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 238‬ﻣﺎﻣﻮرﯾﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي‪:‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﻻرﯾﺠﺎن از ﻗﺪﯾﻢ اﻻﯾﺎم ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
‫ژﺋﻮﭘﻠﻮﺗﯿﮑﯽ‪ ،‬داﺷﺘﻦ ﻗﻠﻌﻪ ﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻔﻮذ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﯿﺮوي ﻧﻈﺎﻣﯽ زﺑﺪه و‬
‫ﻣﺎﻫﺮ و ﭘﺎدررﮐﺎب‪ ،‬داراي اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮑﯽ ﺑﻮده و از ﻟﺤﺎظ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺗﺠﺎري اﻫﻤﯿﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده اي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫روﺣﯿﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮي ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻻرﯾﺠﺎن و ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﻣﻬﺎرت آﻧﺎن در ﺟﻨﮕﺎوري و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻔﻮذ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﻞ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن در ﻃﻮل ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدي ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﻬﻦ اﻧﺠﺎم داده و در ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﺑﺴﯿﺎري از ﺷﻮرشﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺎآراﻣﯽﻫﺎي داﺧﻠﯽ و ﻧﯿﺰدﻓﺎع‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺠﺎوزات دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺎرﺟﯽ ﻫﻤﭽﻮن روﺳﯿﻪ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و ‪ ...‬ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ارزﻧﺪه ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن در دوره ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺳﺮﮐﻮب ﺷﻮرشﻫﺎ و‬
‫ﻧﺎاﻣﻨﯽ در وﻻﯾﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن ﺑﻮدن اوﺿﺎع ﻗﺸﻮن‬
‫ﮐﺸﻮر ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻄﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪ ﺷﺎه و ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺮﮐﺰي در اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﺑﻪ اﻓﻮاج ﻣﺤﻠﯽ زﺑﺪه و وﻓﺎدار ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺑﺮاز ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﺷﺠﺎﻋﺖ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎﺑﯿـﻪ در ﻗﻠﻌـﻪ ﻃﺒﺮﺳـﯽ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرس اﻋﺰام ﺷﺪ و ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮﺗﯿﭗ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﻠﻘـﺐ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻘﺮب اﻟﺨﺎﻗﺎن ﮐﻪ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺷﺎه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺳـﺎﺧﻠﻮي ﻓـﺎرس ﻣﻨﺼـﻮب‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪239‬‬

‫ﺷﺪ و ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺳﺮﺑﺎزان ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﯾﺎﻏﯿﺎن و آﺷﻮب ﮔﺮان اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ را‬
‫ﺳﺮﮐﻮب و اﻣﻨﯿﺖ را ﺑﻪ اﯾﻦ اﯾﺎﻟﺖ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 240‬ﻣﺎﻣﻮرﯾﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻬﺎن و ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫ﺧﻮرﻣﻮﺟﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻌﻔـﺮ‪ (1344)،‬ﺣﻘـﺎﯾﻖ اﻻﺧﺒـﺎر ﻧﺎﺻـﺮي )ﺗـﺎرﯾﺦ ﻗﺎﺟـﺎر(‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﺣﺴﯿﻦ ﺧﺪﯾﻮ ﺟﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات زوار‪.‬‬
‫راﺑﯿﻨــﻮ‪ ،‬ه‪.‬ل‪ ،‬ﺳــﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎزﻧــﺪران و اﺳــﺘﺮآﺑﺎد‪ (1343)،‬ﺗﺮﺟﻤــﻪ ﻏﻼﻣﻌﻠــﯽ وﺣﯿــﺪ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫ﺳﭙﻬﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﺧﺎن‪ (1378)،‬ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪.‬ﺗﻬﺮان‪.‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫ﺷﯿﻞ‪ ،‬ﻣﺮي‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮات ﻟﯿﺪي ﺷﯿﻞ )‪) (1362‬ﻫﻤﺴﺮ وزﯾﺮ ﻣﺨﺘﺎر اﻧﮕﻠـﯿﺲ در اواﺋـﻞ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه (‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ ﺣﺴﯿﻦ اﺑﻮ ﺗﺮاﺑﯿﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﻮ‪.‬‬
‫ﻓﺮﯾﺰر‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ ﺑﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﯾﺰر )‪) (1364‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ اﻣﯿﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻃﻮس‪.‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬رﺿﺎ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن‪ (1380) ،‬ﺗﺎرﯾﺦ روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎي ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪13 ، 14 ،15‬‬
‫ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﺤﺸﯿﻪ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﯿﺎﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﯽ ﺟﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﺎﻃﯿﺮ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺮزا اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ (1355) ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ اﺳـﺘﺮآﺑﺎد و ﻣﺎزﻧـﺪران و ﮔـﯿﻼن‪ ،‬اﻧﺘﺸـﺎرات ﺑﻨﯿـﺎد‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫ﺣﺴﯿﻨﯽ ﻓﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﻦ‪ (1367) ،‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﺤﺸـﯿﻪ دﮐﺘـﺮ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر رﺳﺘﮕﺎر ﻓﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪،‬‬
‫ﻣﮑﻨﺰي‪ ،‬ﭼﺎرﻟﺰ ﻓﺮاﻧﺴﯿﺲ‪ (1359) ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﻤﺎل‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮره اﺗﺤﺎدﯾﻪ )ﻧﻈﺎم ﻣﺎﻓﯽ(‪،‬‬
‫ﻧﺸﺮ ﮔﺴﺘﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫راﻋــﯽ‪ ،‬ﻣﺼــﻄﻔﯽ‪ (1387) ،‬اﺳــﮏ در ﮔــﺬر ﺗــﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺗﻬــﺮان‪ ،‬ﻧﺸــﺮ اﻧﺘﺨــﺎب‪.‬‬
 ‫ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ »ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺎب« در ﻣﺎزﻧﺪران‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎل ‪1265‬ه‪.‬ق‬

‫‪33‬‬
‫ﻣﺼﻄﻔﯽ راﻋﯽ اﺳﮑﯽ‬
‫ﭼﮑﯿﺪه‪:‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﭘﯿﺶ رو‪ ،‬ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﻓﺮﻗﻪي‬
‫ﺿﺎﻟّﻪي ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ آﻧﺎن در ﻣﺎزﻧﺪران و ﻧﺤﻮهي ﺗﺮوﯾﺞ اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﯾﺪ آﻧﺎن در ﺟﻬﺖ‬
‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺷﻮم و ﭘﻠﯿﺪﺷﺎن را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺣﻮادث و ﺧﺎﻃﺮاﺗﯽ در‬
‫ﺑﺮﻫﻪاي از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺎﺟﺎر در ﻣﺎزﻧﺪران ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺎ ﺣﺪودي در ﻣﻘﺎم‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت و اﺑﻬﺎﻣﺎﺗﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ ﺑﺮآﻣﺪه ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﺎﮐﻤﺎن ﻣﺎزﻧﺪران در‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪي ﺿﺎﻟّﻪ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﮑﺮدي داﺷﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫﺎ ﭼﻪ آﺛﺎري ﺑﺮ‬
‫اذﻫﺎن ﻣﺮدم ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺖ؟ ﻣﺮدم ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﭼﻪ‬
‫ﻧﻘﺸﯽ اﯾﻔﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و‪...‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨّﺺ ﺳﺆاﻻﺗﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ ﮐﻪ ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﺎﺑﯿﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ و ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬار آن ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ؟‬
‫‪-2‬ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻓﺮدي ﺑﻮد و ﭼﻪ اﻓﮑﺎري داﺷﺖ؟‬

‫‪ 33‬ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

 ‫‪ ■ 242‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫‪-3‬وﺿﻊ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ اﯾﺮان در ﻋﺼﺮ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻓﺮﻗﻪي ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد؟‬

‫‪-4‬ﭼﺮا اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ در ﻣﯿﺎن آن ﻫﻤﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران روي آورد؟‬
‫‪-5‬ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﻣﺠﺘﻬﺪان و ﻋﻠﻤﺎي آن ﻋﺼﺮ در ﻗﺒﺎل اﯾﻦ ﺷﺒﯿﺨﻮن ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﻮﺿﻊ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؟‬
‫‪-6‬ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ؟‬
‫‪-7‬در آن دوره‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﺎن ﻣﻨﺎﻃﻖ و ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺎزﻧﺪران ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ؟‬
‫‪-8‬ﭼﺮا ﻣﺠﺘﻬﺪان ﺑﻨﺎم وﻗﺖ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎًآﯾﺖ اﷲ ﺳﻌﯿﺪ اﻟﻌﻠﻤﺎي ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﻓﺮﻗﻪي ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ از ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ )اﺳﮑﯽ( اﺳﺘﻤﺪاد‬
‫ﻃﻠﺒﯿﺪ؟‬
‫‪ -9‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﭼﻪ ﭘﺎﺳﺨﯽ در ﺟﻮاب ﻧﺎﻣﻪي ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎي‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﻧﮕﺎﺷﺖ؟‬
‫‪ -10‬ﻣﻼ ﺻﺎﺑﺮ اﺳﮑﯽ ﭼﻪ ﻧﻘﺸﯽ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺎب اﯾﻔﺎ ﮐﺮد؟‬
‫‪ -11‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺟﻨﮓ ﺑﯿﻦ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي ﺑﻪ ﮐﺠﺎ‬
‫اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ؟‬

‫ﮐﻠﯿﺪ واژه‪:‬ﻣﺎزﻧﺪران‪،‬ﻻرﯾﺠﺎن‪،‬ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎي ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻼ ﺻﺎﺑﺮ‪ ،‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن‬

‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﯿﮏ ﯾﺎور‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﺣﻤﺪ اﺣﺼﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪ ﮐﺎﻇﻢ رﺷﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ‬
‫ﺑﺸﺮوﯾﻪ‪،‬ﻗﺮّةاﻟﻌﯿﻦ و ﺑﺎب‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪243‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬
‫»ﻻرﯾﺠﺎن« از ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎ ﻓﺮاز‬
‫و ﻧﺸﯿﺐﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ روﺑﻪرو ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدم ﻏﯿﻮر اﯾﻦ دﯾﺎر ﮐﻬﻦ‪ ،‬ﺷﯿﺮﯾﻨﯽﻫﺎ و‬
‫ﺗﻠﺨﯽﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري را ﺑﻪ ﮐﺎم ﺧﻮد ﭼﺸﯿﺪﻧﺪ؛ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ و ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‪-‬‬
‫ي ﻓﻘﻬﯽ‪،‬ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﮐﺸﻮري و ﻟﺸﮑﺮي در ﻃﻮل ﻗﺮون ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬و ﺣﺘّﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺟﻬﺎﻧﯽ‪،‬ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﺳﺎﻟﯿﺎن ﺳﺎل آﺛﺎر ﺧﺪﻣﺎت آﻧﺎن در اذﻫﺎن و‬
‫ﻗﻠﻮب ﻣﺮدم ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰء ﺷﯿﺮﯾﻦﮐﺎﻣﯽﻫﺎي ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ از ﺗﻠﺦﮐﺎﻣﯽﻫﺎي ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﯾﺮ اﺷﺎره ﮐﺮد‪ :‬ﺣﻤﻠﻪي‬
‫ﺑﯽ رﺣﻤﺎﻧﻪ و ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮداﻧﻪي آﻗﺎﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺮدم در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ ﺳﻔّﺎك زﻣﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪ ﺑﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺷﻤﺎري از ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن‪،‬‬
‫از ﺳﺮﻫﺎيﺷﺎن در ﻣﯿﺮﺑﺰرگ آﻣﻞ ﻣﻨﺎره ﺑﺮﭘﺎ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻧﺒﺮد ﺧﻮﻧﯿﻦ ﺑﯿﻦ اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و اﻣﯿﺮاﻋﻈﻢ ﺑﺨﺘﯿﺎري در ﺳﺎل ‪1298‬ه‪.‬ش )ﮐﻪ اﻟﺒﺘّﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺮوزي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ(؛ وﻗﻮع زﻟﺰﻟﻪﻫﺎي ﺷﺪﯾﺪ در دﻫﻪﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ وﯾﺮاﻧﯽ و ﺗﺨﺮﯾﺐ‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﮐﺸﺘﻪ و زﺧﻤﯽ ﺷﺪن ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در زﯾﺮ آوارﻫﺎ ﺷﺪ‬
‫و‪....‬‬
‫ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن‪،‬اﺳﺘﻮاري و ﭘﺎﯾﺪاري را از ﻗﻠّﻪي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺳﺮﻓﺮاز دﻣﺎوﻧﺪ ﺑﻪ ارث‬
‫ﺑﺮدهاﻧﺪ و ﺟﻮش و ﺧﺮوش را ازآب ﺻﺎف‪ ،‬زﻻل و ﺧﺮوﺷﺎن رودﺧﺎﻧﻪي ﮐﺒﯿﺮ و‬
‫ﭘﺮﭘﯿﭻ و ﺧﻢ و ﻣﺘﻼﻃﻢ ﻫﺮاز آﻣﻮﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم دﯾﺎر ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﺠﺎﻋﺖ را از ﺳﺎﻻر‬
‫ﺷﻬﯿﺪان اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦ )ع( ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و آﻣﻮﺧﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺳﺮ ﺗﻌﻈﯿﻢ‬
‫ﻓﺮود ﻧﯿﺎورﻧﺪ و ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﻗﻄﺮهي ﺧﻮن ﺧﻮد ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 244‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﭘﺎرهي ﺗﻦ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬اﯾﻦ دﯾﺎر ﻋﻠﻮﯾﺎن‪ ،‬اﺳﺖ و وﺟﻮد اﻣﺎمزادﮔﺎن‬

‫ﺑﺰرﮔﻮار در اﮐﺜﺮ ﻧﻘﺎط ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﺆﯾ‪‬ﺪ اﯾﻦ ﻣﺪ‪‬ﻋﺎﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﺎاﻋﺘﻘﺎد‬
‫واﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﻄّﻪي ﻗﻬﺮﻣﺎن ﭘﺮور وارد ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎاﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺨﺘﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮد ﭘﯿﺮاﻣﻮن »ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ‬
‫ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺎب« در اواﯾﻞ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر در ﺳﺎل ‪1265‬ه‪.‬ق را ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن و ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﮋوﻫﺎن ﮔﺮاﻣﯽ اراﺋﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻢ ﺗﺎ ﻧﺴﻞ ﺟﻮان ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻮادث ﮔﺬﺷﺘﻪ و اﯾﺜﺎرﮔﺮيﻫﺎ و ﺧﺪﻣﺎت ارزﺷﻤﻨﺪ اﺟﺪاد و ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺧﻮد ﻣﻄّﻠﻊ ﺷﻮﻧﺪ‬
‫و ﺳﻨﺪ اﻓﺘﺨﺎري را ﮐﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﯾﺎدﮔﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺣﺘﯽ در ورﻃﻪي‬
‫ﻧﺴﯿﺎن ﻧﺴﭙﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺸﺄ و ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺑﺎب‪:‬‬
‫ﺷﯿﺨﯿ‪‬ﻪ و ﺑﺎب‪ 34:‬ﺷﯿﺦ اﺣﻤﺪ ﭘﺴﺮ زﯾﻦاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ اﻫﻞ ﯾﮑﯽ از دﯾﻪﻫﺎي دﻫﺴﺘﺎن‬
‫)اﺣﺼﺎء( ﺟﺰء ﺟﺰﯾﺮهي ﺑﺤﺮﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1160‬ه‪.‬ق درآنﺟﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن آﻣﺪ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻧﯿﺎﮐﺎن او از ﭼﻨﺪ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﺑﺎدﯾﻪ ﻧﺸﯿﻦ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ اﺣﻤﺪ در ﻣﮑﺘﺐ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﺒﻮغ ذاﺗﯽ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﻨﺰل ﮐﺎﻣﻞ رﺳﯿﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫ﺗﺎزهاي را ﺑﻪ وﺟﻮد آورد ﮐﻪ از اﺻﻮل دﯾﻦ اﺳﻼم و ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬دو اﺻﻞ را ﻣﺮدود داﻧﺴﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و دﯾﮕﺮي ﻋﺪاﻟﺖ‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻌﺎد ﺑﺎ اﯾﻦ ﺟﺴﻢ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﻋﺮﺻﺎت ﻣﺤﺸﺮ‪ ،‬آدﻣﯽ ﺑﺎاﯾﻦ ﺟﺴﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﺄﺗﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در اﺻﻄﻼح ﺑﻪ )ﻫﻮر ﻗﻠﯿﺎﯾﯽ( ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﺪاﻟﺖ ﯾﮑﯽ از ﺻﻔﺎت‬
‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ و ذﮐﺮ ﺧﺎص ﻣﻮرد ﻧﺪارد و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ از اﺻﻮل دﯾﻦ و ﻣﺬﻫﺐ‪،‬‬

‫‪ .34‬ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻣﺘﻦ ﺧﻼﺻﻪاي اﺳﺖ از‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﻬﺠﻮرﯾﺎن‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪ 164‬ﺗﺎ ‪176‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪245‬‬

‫ﺳﻪ اﺻﻞ )‪ 3‬رﮐﻦ( را ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺖ و در اﯾﻦ اد‪‬ﻋﺎ اﻟﺒﺘّﻪ ﺧﻮد را رﮐﻦ راﺑﻊ ﻧﺎم ﻧﻬﺎد و‬
‫ﻣﻨﻈﻮرش اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﯾ‪‬ﺎم ﻏﯿﺒﺖ اﻣﺎم ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ راﺑﻂ و واﺳﻄﻪي ﻣﯿﺎن اﻣﺎم و‬
‫ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻣﺎم ﻣﺮاوده و ارﺗﺒﺎط دارد و او اﻣﺮ ﻻزم را ﺑﻪ اﻣ‪‬ﺖ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫واﺟﺪ اﯾﻦ ﺷﺮط ﺷﯿﻌﻪي ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد او ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﯾﺎ ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺷﯿﺨﯿ‪‬ﻪ ﻣﻌﺮوﻓﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻪ او ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪﻧﺪ و ﮔﺮوه ﮐﺜﯿﺮي ﻫﻢ او را ﺗﮑﻔﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ‬
‫ﺷﯿﺦ اﺣﻤﺪ اﺣﺴﺎﯾﯽ‪» ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪ ﮐﺎﻇﻢ رﺷﺘﯽ« ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ وي ﺷﺪ‪ .‬او ﻧﯿﺰ در ﺳﺎل‪1259‬ه‪.‬ق‬
‫ﻓﻮت ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺳﯿ‪‬ﺪﮐﺎﻇﻢ‪» ،‬ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا ﮐﺮﯾﻢ ﺧﺎن ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ« ﺑﻪ ﺟﺎي او‬
‫ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﭼﯿﺰي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ »ﺳﯿ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺷﯿﺮازي« در ﺳﺎل ‪1260‬ه‪.‬ق اد‪‬ﻋﺎي‬
‫ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﺖ و ﺑﻌﺪ ﻣﻬﺪوﯾ‪‬ﺖ ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﻗﺎﻃﺒﻪي ﻋ‪‬ﻠﻤﺎ و ﺟﻤﻌﯿ‪‬ﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ دﺷﻤﻨﯽ و‬
‫ﻧﺎﺑﻮدي او ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﭘﺲ از دو ﺳﺎل او را ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﻗﻠﻌﻪي ﭼﻬﺮﯾﻖ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن‬
‫زﻧﺪاﻧﯽ و در ﺳﺎل ‪ 1266‬ﻫ‪.‬ق‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي ﻋﻠﻤﺎي ﺗﺒﺮﯾﺰ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬در‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰ اﻋﺪاﻣﺶ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫»ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي« از ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﮑﺘﺐ ﺳﯿ‪‬ﺪﮐﺎﻇﻢ رﺷﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺮزا ﻋﻠﯽ‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ اﯾﻤﺎن آورد‪ .‬ﺑﺎري‪ ،‬واﻗﻌﻪي ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﺎب در ﺷﻬﺮﻫﺎ و آﺑﺎديﻫﺎي اﯾﺮان‬
‫ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ واﻗﻌﻪي ﻗﻠﻌﻪي ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ ﻣﺎزﻧﺪران ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 246‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﮔﺬرا ﺑﻪ ﺗﻔﮑّﺮ و ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺑﺎب‪:‬‬

‫در ﻗﺮن ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﺑﺎ ﭘﯿﺪاﯾﺶ دو ﻣﺬﻫﺐ ﺟﺪﯾﺪ روﺑﻪروﯾﯿﻢ؛ دو ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﻪ ﻫﺪﯾﻪي‬
‫ﻏﺮﺑﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ اﺳﺖ؛ ﯾﮑﯽ وﻫﺎﺑﯿ‪‬ﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺮدﮔﯽ »ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫ‪‬ﺎب« اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي اﻓﮑﺎر اﻫﻞ ﺳﻨّﺖ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ وﺣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﻗﺒﻠﻪي آﻣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آن ﻗﺮاردارد‪ ،‬رواﻧﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮي ﻓﺮﻗﻪي ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺮدﮐﯽ »ﺳﯿ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺷﯿﺮازي« ﻣﺘﻮﻟّﺪ ‪1235‬اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ آن را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ اﻫﺪا ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي اﻧﺘﻈﺎر و ﻣﻬﺪوﯾ‪‬ﺖ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪي ﯾﮏ‬
‫آرﻣﺎن در رگ و ﺧﻮن ﺷﯿﻌﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ اﻫﺪاف ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﺮﻣﻨﺰل‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺮﻓﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻠﻄﻪي ﺧﻮد ﺑﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ را ﮔﺴﺘﺮش‬
‫دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﻣﯽ ﺟﺮﯾﺎن ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﺖ در اﯾﺮان ﻧﯿﺰ »ﭘﺮﻧﺲ داﻟﮕﻮرﮔﯽ روﺳﯽ« ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ ﻓﺮﻗﻪاي دﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﯿﻤﻪي دوم ﺳﺪهي ‪13‬ق‪19/‬م ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺮدﮔﯽ‬
‫ﺳﯿ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺷﯿﺮازي)ﻣﺤﺮّم‪ ،1235‬ﺷﻌﺒﺎن‪1266‬ق‪/‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ‪ ،1819‬ژوﺋﯿﻪ‪1850‬م( در‬
‫اﯾﺮان ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ .‬اد‪‬ﻋﺎي ﺑﺎب ﺑﺎ ﯾﮏ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻣﺜﻠﺜﯽ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي‪ :‬ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي‪،‬‬
‫ﻣﻼ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺑﺎرﻓﺮوﺷﯽ‪) ،‬ﻗﺪوس( و ﻗﺮّهاﻟﻌﯿﻦ ﺑﺮﻏﺎﻧﯽ ﻗﻮ‪‬ت و ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آنﻫﺎ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺗﺒﻠﯿﻐﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻨﺪﺳﻪي ﭘﻨﺞ ﺿﻠﻌﯽ آﻏﺎز و ﭘﻨﺞ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻬﻢ‪ ‬ﮐﺸﻮر؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﺷﯿﺮاز‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻗﺰوﯾﻦ و ﻣﺎزﻧﺪران را ﻫﺪف ﻗﺮار دادﻧﺪ‪.‬‬

‫وﺿﻊ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﯾﺮان در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ‪:‬‬

‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر و ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬ﻣﺮدم ﺳﺨﺖ‬
‫درﮔﯿﺮ ﺑﺤﺚ روز ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺮگ ﺷﺎه‪ ،‬و ﺳﻠﻄﻨﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﻮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺷﺎه‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪247‬‬

‫در ‪ 14‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﺎ دﺧﺘﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻗﺎﺟﺎر ازدواج ﮐﺮد و در ﺳﺎل ‪1264‬ه‪.‬ق‬
‫رﺳﻤﺎً ﺣﮑﻮﻣﺖ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺎص‪ ‬وﻟﯿﻌﻬﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ وي ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ او ﻋﺎزم داراﻟﺴﻠﻄﻨﻪي ﺗﺒﺮﯾﺰ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺪك ﻣﺪ‪‬ﺗﯽ ﺑﻌﺪ از رﻓﺘﻦ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻣﯿﺮزا ﺑﻪ ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﭘﺪرش ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺷﺎه درﮔﺬﺷﺖ‬
‫و ﻣﺎدرش در داراﻟﺨﻼﻓﻪي ﺗﻬﺮان ﺗﺎ رﺳﯿﺪن ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ‪ ،‬زﻣﺎم اﻣﻮر را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﺎﯾﺐاﻟﺴ‪‬ﻠﻄﻨﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﺟﻮان ﮐﻪ در ‪ 16‬ﺳﺎﻟﮕﯽ در ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺳﮑّﻪ ﺑﻪﻧﺎﻣﺶ زده و ﺧﻄﺒﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺶ ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﺷﺪ‪» ،‬ﻣﯿﺮزا ﺗﻘﯽ ﺧﺎن« )اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ( را ﺑﻪ ﺻﺪارت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻮرشﻫﺎ و اﻧﻘﻼﺑﺎت دﯾﮕﺮ ﺗﺎجﺧﻮاﻫﺎن ﻗﺎﺟﺎري در ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر ﮐﺸﻮر‪،‬‬
‫ﻗﺪرتﮔﯿﺮي ﻣﺎدر ﭘﺎدﺷﺎه )ﻣﻬﺪ ﻋﻠﯿﺎ(‪ ،‬دﺧﺎﻟﺖ روس و اﻧﮕﻠﯿﺲ در اﻣﻮر ﮐﺸﻮر و‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺣﺎﺷﯿﻪاي‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﻢ دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻣﺮدم ‪-‬و ﺗﺎ ﺣﺪ‪‬ي ﻋﻠﻤﺎ را‬
‫از ﻓﺮﻗﻪي ﺑﺎب و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي آﻧﺎن دور ﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺑﺎﺑﯿﺎن‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ آﻧﺎن ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ ﺗﺒﻠﯿﻐﯽ ﻓﺮﻗﻪي ﺧﻮﯾﺶ را در اﯾﺮان ﺑﺨﺼﻮص در ﻣﺎزﻧﺪران‬
‫ﺷﺮوع ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪﻧﺎم »ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي« ﯾﮑﯽ از ﻫﺠﺪه ﺣﻮارﯾ‪‬ﻮﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ داﺷﺖ‪ ،‬از ﻣﮑّﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان آﻣﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫و ﺑﻪ ﺗﺮوﯾﺞ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺑﺎب‪ ،‬ﮐﻪ در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺑﯿﺎن« ﺟﻤﻊ آوري ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺖ‬
‫ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ .‬در اﺻﻔﻬﺎن ﺳﻮدي ﻧﺠﺴﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺗﻬﺮان آﻣﺪ؛ ﺣﺘﯽ‪ ‬در درﺑﺎر ﻫﻢ ﻧﻔﻮذ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺎري از ﭘﯿﺶ ﺑﺒﺮد‪.‬‬
 ‫‪ ■ 248‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫ﭘﺲ از آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺧﻮد و از آن ﺟﻤﻠﻪ زن زﯾﺒﺎروﯾﯽ‬

‫ﺑﻪﻧﺎم »ﻗﺮّهاﻟﻌﯿﻦ«‪ ،‬ﮐﻪ در ﺳﺨﻨﻮري ﯾﮕﺎﻧﻪي دﻫﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن رﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺪ‪‬ﺗﯽ درآن‪-‬‬
‫ﺟﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از آن وارد ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺳﺒﺰوار و ﺷﺎﻫﺮود و روﺳﺘﺎﻫﺎي اﻃﺮاف‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ اﻓﮑﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻋﺪ‪‬هاي از ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬آنﮔﺎه‬
‫از ﻃﺮﯾﻖ ﺷﺎﻫﺮود و ﺑﺴﻄﺎم وارد ﺧﺎك ﻣﺎزﻧﺪران ﺷﺪﻧﺪ و در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺳﻮادﮐﻮه و‬
‫ﺷﺎﻫﯽ )ﻗﺎﺋﻢﺷﻬﺮ ﻓﻌﻠﯽ( ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖﻫﺎﯾﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻋﺪ‪‬هاي از ﻣﺮدم آن ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪي »ﻣﻼ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺑﺎرﻓﺮوﺷﯽ« ‪-‬ﮐﻪ از‬
‫ﻗﺒﻞ در ﺑﺎرﻓﺮوش )ﺑﺎﺑﻞ اﻣﺮوزي( ﺳﮑﻮﻧﺖ و ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ داﺷﺖ‪ -‬و ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎ و ﺗﺒﯿﯿﻦ‬
‫اﻓﮑﺎر ﺑﺎب‪ ،‬ﺗﻌﺪادي از ﺻﻨﻌﺖ ﮔﺮان و ﭘﯿﺸﻪ وران و ﺑﺨﺼﻮص دﻫﻘﺎﻧﺎن و ﮐﺸﺎورزان را‬
‫ﮔﺮد ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ورود ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﺎﻋﺚ اﺗﺤﺎد و اﻧﺴﺠﺎم‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭘﯿﺮوان ﺑﺎب در اﯾﻦ ﺳﺎﻣﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻮان ﮐﻢ ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺳﯿﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران دﺳﺘﻮر ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﻣﺒﻠّﻐﺎن و ﭘﯿﺮوان ﺑﺎب را ﺻﺎدر ﮐﺮد و در رأس ﻧﯿﺮوﻫﺎي‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪﻧﺎم »ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ« ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و ﻣﺴﺆوﻟﯿ‪‬ﺖ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻋﻈﯿﻢ را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺪ‪‬هاي از ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺳﯿ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﺎب ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻨﻌﻠﯽ و ﻣﻼ ﯾﺤﯿﯽ ﻧﻮري و ﻣﻼ‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﺎرﻓﺮوﺷﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﻗﺪوس«و ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﯿﺨﯽ‬
‫ﺟﻮان ﺑﻪﻧﺎم »ﺳﯿ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﺎب« ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺮوان و ﺷﺎﮔﺮدان ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﺎب‬
‫در ﺳﺮاﺳﺮ اﯾﺮان ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺒﻠﯿﻎ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪي ﺿﺎﻟّﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻓﺮادي ﭼﻮن ﻗﺮّهاﻟﻌﯿﻦ در‬
‫ﻗﺰوﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻼ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ زﻧﺠﺎﻧﯽ در زﻧﺠﺎن‪ ،‬ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻦ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ در ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﻼ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪249‬‬

‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﺎرﻓﺮوﺷﯽ در ﺑﺎرﻓﺮوش )ﺑﺎﺑﻞ( و ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻨﻌﻠﯽ و ﻣﻼ ﯾﺤﯿﯽ ﻧﻮري در ﻧﻮر‬

‫ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﺎ ﻫﻤﻔﮑﺮي و ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﺗﺮوﯾﺞ‬
‫اﻓﮑﺎر ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫درواﻗﻌﻪي ﻗﻠﻌﻪي ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺎﺑﻞ ﮐﻪ ﺣﺎج ﻣﻼﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻧﺎم‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﯿ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﺎب اﯾﻤﺎن آورد و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن رﻓﺖ و‬
‫از آنﺟﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻮﻃﻦ اﺻﻠﯽ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﻣﺴﯿﺮ اﯾﺸﺎن از داﻣﻐﺎن ﺑﻪ‬
‫ﭼﺸﻤﻪﻋﻠﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮان ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ در اﻧﺘﻬﺎي ﻫﺰار ﺟﺮﯾﺐ و ﺑﺨﺶ ﻧﯿﺎﻻ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ؛‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﻬﺮ)اﺷﺮف( رﻓﺘﻨﺪ؛ ﻃﺎﻫﺮه ﻣﻠﻘّﺐ ﺑﻪ ﻗﺮهاﻟﻌﯿﻦ راه ﻧﻮر را ﭘﯿﺶ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺣﺎج ﻣﻼﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﺪه از ﭼﺸﻢﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎرﻓﺮوش رﻓﺖ اﻣ‪‬ﺎ آرام‬
‫ﻧﻨﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻠّﺎ ﺣﺴﯿﻦ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻓﺮﺳﺨﯽ ﻣﺸﻬﺪ ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ دﺳﺘﻮر‬
‫ﺳﯿ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﺎب‪ ،‬ﺑﺎ ﻋ‪‬ﻠَﻤﯽ ﺳﯿﺎه و ﻋﻤ‪‬ﺎﻣﻪاي ﺳﺒﺰ در ‪ 19‬ﺷﻌﺒﺎن ‪ 1264‬ه‪.‬ق ﺑﻪ ﻃﺮف‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﺶ از ﻣﺸﻬﺪ ﺗﺎ داﻣﻐﺎن دو ﻣﺎه و اﻧﺪي ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ و‬
‫ﺑﺮاي اﻏﻔﺎل دوﻟﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺟﺎ واﻧﻤﻮد ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻋﺎزم ﮐﺮﺑﻼﯾﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺷﺎه ﻓﻮت ﻧﻤﻮد و ﻫﺮج و ﻣﺮج در اﯾﺮان ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻠّﺎ‬
‫ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻊ را ﻣﻐﺘﻨﻢ ﺷﻤﺮد و ﺑﺎاﺻﺤﺎﺑﺶ‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﺪاد آﻧﺎن ﺑﻪ ‪ 313‬ﻧﻔﺮ‬
‫رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﮐﺎرواﻧﺴﺮاي ﺳﺒﺰه ﻣﯿﺪان ﺑﺎر ﻓﺮوش وارد ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪي‬
‫ﻃﺒﺮﺳﯽ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺷﻬﺮ ﺑﺎرﻓﺮوش‪ ،‬دو ﻧﻔﺮ از ﻣﺠﺘﻬﺪان‪ ،‬ﺳﺮآﻣﺪ دﯾﮕﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻮدﻧﺪ؛ درﺟﻪي او‪‬ل‪،‬‬
‫»ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎي ﺑﺎرﻓﺮوﺷﯽ« ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻣﺴﻠّﻢ و ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﯿﺪ و ﻧﻔﺮ دوم ﻧﯿﺰ »ﻣﻼ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ‬
 ‫‪ ■ 250‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫ﺣﻤﺰه«‪) .‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻼ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺣﻤﺰه ﻋﻘﯿﺪهي ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ داﺷﺘﻨﺪ و درﺑﺎرهي او ﮐﺮاﻣﺎت‬

‫ﺑﺴﯿﺎر ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻗﺼﺺ و ﺣﮑﺎﯾﺎت ﻣﻌﺠﺰهآﺳﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ورد زﺑﺎنﻫﺎﺳﺖ‪(.‬‬

‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺎﻣﻪي ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‬

‫ﻣﻼ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﺎرﻓﺮوﺷﯽ‪ ،‬ﻣﻠﻘّﺐ ﺑﻪ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎي ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﺑﺎرﻓﺮوﺷﯽ در ﺳﺎل‬
‫‪1187‬ه‪.‬ق در ﯾﮑﯽ از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺑﺎﺑﻞ اﻣﺮوزي ﺑﻪ ﻧﺎم »دﯾﻮ ﮐﻼ« دﯾﺪه ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‬
‫و ﺗﺤﺼﯿﻼت اﺑﺘﺪاﯾﯽ و ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺎﺗﯽ را در ﺑﺎرﻓﺮوش و ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻃﺮاف ﻣﺜﻞ آﻣﻞ و‬
‫ﺳﺎري ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﻋﻨﻔﻮان ﺟﻮاﻧﯽ رﻫﺴﭙﺎر ﮐﺮﺑﻼ و ﻧﺠﻒ اﺷﺮف ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ درآن زﻣﺎن اﯾﻦ دو ﺷﻬﺮ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﻨﯽ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﺨﺼﻮص‬
‫ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﺆﻟّﻒ ﮐﺘﺎب »ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻣﺎزﻧﺪران« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻼ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬زﻣﺎن ﺟﻮاﻧﯽ در ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺮﯾﻒاﻟﻌﻠﻤﺎي ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ آﻣﻠﯽ‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﺘﺒﺎت ﻋﺎﻟﯿﺎت رﻓﺘﻪ و در ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل ﻣﺪارج‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﻣﻮﻓّﻘﯿﺖ ﺑﻪ اﺗﻤﺎم رﺳﺎﻧﯿﺪ و از اﻓﺎﺿﻞ زﻣﺎن ﮔﺮدﯾﺪ« )ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ص‪.( 200‬‬
‫در ﮐﺘﺎب »ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل اﯾﺮان« )ﻧﻮﺷﺘﻪي ﻣﻬﺪي ﺑﺎﻣﺪاد‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪2‬ص‪(71‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻼ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺳﻌﯿﺪ ﺑﺎر ﻓﺮوﺷﯽ ﻣﻠﻘّﺐ ﺑﻪ ﺳﻌﯿﺪ اﻟﻌﻠﻤﺎ از ﻣﻼﻫﺎي ﻣﻨﺘﻔّﺬ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران و ﻣﻘﯿﻢ ﺑﺎرﻓﺮوش ﺑﻮد‪«.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪251‬‬

‫ﯾﮑﯽ از اﻣﺘﯿﺎزات ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم‪ ،‬ﺟﺎﻧﻔﺸﺎﻧﯽ در راه اﺳﻼم و ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﯽ در ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﻨﺤﺮف و اﻟﺤﺎدي اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻬﺎي ﺑﺰرﮔﻮار ﺷﯿﻌﻪ )ﻫﻤﭽﻮن ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ( ﻧﯿﺰ‬
‫ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﺗﻤﺎم اﺷﺘﻐﺎﻻت ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﻨﯽ‪،‬ﻫﯿﭻﮔﺎه از ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖﻫﺎي‬
‫دﺷﻤﻨﺎن ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﻣﺬﻫﺐ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﮑﺎت ﺑﺮ ﺟﺴﺘﻪي زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻓﻘﯿﻪ ﻋﺎﻟﯽﻗﺪر و ﻧﺎم آور ﺑﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزات اﯾﺸﺎن ﻋﻠﯿﻪ ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ اﻟﻌﻠﻤﺎ از‬
‫ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮادي ﺑﻮد ﮐﻪ در اﻧﻬﺪام اﺳﺎس ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﺖ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﻓﺮﻗﻪي‬
‫ﺷﯿﺨﯿ‪‬ﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺎﻧﻪي ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﯽ و ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﯿﻪ آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺖ؛ در‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»آن ﺟﻨﺎب ﻣﺒﺎرزات داﻣﻨﻪداري را ﺑﺎ ﻓﺮﻗﻪي ﺿﺎﻟّﻪي ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ و ﺳﺮانﺷﺎن »ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻦ‬
‫ﺑﺸﺮوﯾﻪاي« و »ﻗﺮهاﻟﻌﯿﻦ« ﻧﻤﻮد و ﻧﮕﺬاﺷﺖ آنﻫﺎ وارد ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺑﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪) «.‬رازي‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺠﯿﻨﻪي داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪(159‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم آﯾﮥاﷲ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎي ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ رﺑ‪‬ﺎﻧﯽ ﭘﺲ از ﮔﺬراﻧﺪن ﻋﻤﺮي‬
‫ﭘﺮ ﺗﻼﻃﻢ در ﺳﺎل ‪1270‬ه‪.‬ق در ﺳﻦّ ‪ 83‬ﺳﺎﻟﮕﯽ در اﺛﺮ اﺑﺘﻼ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري وﺑﺎ روي در‬
‫ﻧﻘﺎب ﺧﺎك ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬ﻣﻘﺒﺮهي ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ در ﮐﻨﺎر ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺑﺎﺑﻞ‬
‫)ﺑﺎرﻓﺮوش ﻗﺪﯾﻢ( واﻗﻊ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ ﺣﯿﺎط و ﯾﮏ ﭘﯿﺶ ﺻﺤﻦ و‬
‫ﺻﺤﻨﯽ ﭘﻨﺞ ﺿﻠﻌﯽ ﮐﻪ اﻟﺒﺘّﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﺳﺎده و ﺑﯽ آﻻﯾﺶ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي‬

‫ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ آﯾﺖ اﷲ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي ﭘﯽ ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﺖ ﺳﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬
 ‫‪ ■ 252‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫‪-1‬اوﻟﯿﻦ اﻗﺪام اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻋﺎﻟﯽ رﺗﺒﻪي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻮد؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪي آﻧﺎن ﺑﺮاي »ﺳﺮدار ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ« ﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎﺷﺖ و در آن از او‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه و دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﺖ وارد ﻣﯿﺪان ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬دوﻣﯿﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺞ ﻣﺮدﻣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿ‪‬ﺖ را ﺧﻮد ﺑﺮ‬
‫ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬او ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي ﻣﺪر‪‬س ﺗﺒﺮﯾﺰي »در ﻓﺼﺎﺣﺖ ﺑﯿﺎن و ﻧﻄﻖ‪ ،‬ﯾﮕﺎﻧﻪي‬
‫زﻣﺎن« ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎرﭼﯽ در ﺷﻬﺮ ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻋﻼن ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ؛ وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم در ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﺑﻪ اﯾﺮاد ﺳﺨﻦ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎرﻓﺮوش ﮔﻔﺖ‪» :‬آﯾﺖ ااﻟﻨّﺎس‪ ،‬ﺑﯿﺪار ﺷﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺎ در ﮐﻤﯿﻦاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ اﺳﻼم را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت اﺳﻼﻣﯽ را ﻣﺤﻮ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬رﯾﯿﺲ اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ )ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي( روزي ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ درس ﻣﻦ آﻣﺪ و‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ او رﻓﺘﺎر ﻧﮑﺮدم‪ ،‬در ﺣﻀﻮر ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺮا ﺗﺤﻘﯿﺮ ﮐﺮد و‬
‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ از ﻣﺠﻠﺲ درس ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﻫﻤ‪‬ﺖ ﮔﻤﺎﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻗﯿﺎم‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و‪ ...‬ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﻓﺮدا ﺻﺒﺢ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﯾﺪ و ﺧﻮد را ﻣﻬﯿ‪‬ﺎ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺟﻠﻮي اﯾﻦ‬
‫ﮔﺮوه ﻣﻨﺤﺮف را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪) «.‬ﻧﺠﻔﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺎﺋﯿﺎن‪ ،‬ص‪599‬و‪ 560‬و ﺗﻠﺨﯿﺺ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺒﯿﻞ‬
‫زرﻧﺪي ص‪.(331‬‬
‫‪-3‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺳﻮم ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ ﺻﺪور ﻓﺘﻮا ﺑﻮد؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻪ ﺷﺪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﮔ‪‬ﺮد‬
‫ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي ﺣﻠﻘﻪ زدهاﻧﺪ‪ ،‬آن ﺟﻨﺎب اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ ﮐﺮد و ﺑﺎ آﮔﺎﻫﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻨﻪي اﯾﻦ ﮔﺮوه داﺷﺖ‪ ،‬ﻻزم دﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﯿﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪي ﺿﺎﻟّﻪ‪ ،‬ﻓﺘﻮاي ﺟﻬﺎد ﺻﺎدر‬
‫ﮐﻨﺪ؛ ﻋﺒﺎس اﻓﻨﺪي در ﻣﻘﺎﻟﻪاش ﭼﻨﯿﻦ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪253‬‬

‫»ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي اﺷﻬﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ﻧﺎس در ﺟﻤﯿﻊ اﻃﺮاف ﺑﻪ ﻗﻮ‪‬هي ﻗﺎﻫﺮه ﺑﻨﺎي‬
‫ﺗﺎﻻن و ﺗﺎراج ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ در ﻣﺎزﻧﺪران ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي و ﺗﺎﺑﻌﺎﻧﺶ را ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻢ رﯾﯿﺲ اﻟﻔﻘﻬﺎ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺎرﻓﺮوش ﻫﺠﻮم ﺟﻤﻬﻮر ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪«....‬‬
‫)ﺑﻬﺎﺋﯿﺎن ص‪.(564‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪي ﻣﻮر‪‬ﺧﺎن ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ‪) ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯿﺮزا ﺟﺎﻧﯽ در ﻧﻘﻄﮥ اﻟﮑﺎف‪ ،‬ص ‪ 156‬ﺗﺎ‬
‫‪ (158‬ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﮕﯿﺮي‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر او ﻋﻠﻤﺎ و اﺻﻨﺎف در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻤﻊ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺟﻤﻌﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻮاز رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﻌﯿ‪‬ﺖ در ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﮔﺮوه ﺑﺎﺑﯿﺎن ﺑﺮﺧﻮردﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ورود آﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺷﻬﺮ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ اﺳﻠﺤﻪ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﻪ ﮐﻒ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻫﺮ ﯾﮏ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮐﺸﺘﻪ دادﻧﺪ و اﻫﻞ ﺑﺎرﻓﺮوش ﺑﺪون ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ‬
‫ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺷﻬﺮ در ﺳﺒﺰه ﻣﯿﺪان ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ و ﻋﺼﺮ آن روز ﺑﻪ ﮐﺎرواﻧﺴﺮا‬
‫رﻓﺖ و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ را ﺑﺮاي ﺧﺮﯾﺪ ﻧﺎن و ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدن آب ﺑﻪ ﺑﯿﺮون ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫از ﻓﺮوش ﻧﺎن و دادن آب درﯾﻎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ از ﺗﺮس ﻫﺠﻮم ﻣﺮدم دروازهي‬
‫ﮐﺎرواﻧﺴﺮا را ﺑﺴﺖ و ﺑﺮاي آنﮐﻪ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﺗﺎﺑﻌﺎن ﺧﻮد را ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﻣﺮدم‬
‫ﺧﻮد را ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻣﮑﺎن ﻣﺮﺗﻔﻊ ﮐﺎرواﻧﺴﺮا ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ اذان‬
‫ﻣﻐﺮب را ادا ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺮ ﺳﻪي اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﮔﻠﻮﻟﻪي ﺗﻔﻨﮓ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ رﺟﺎل‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺎﺑﯿﺎن را ﺑﻪ ﭼﺎه اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺧﺎﮐﺮﯾﺰ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬اﯾﻦ رﻓﺘﺎر‪،‬‬
‫ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ را ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﮐﺮد ﭼﻨﺪانﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯽ از ﺑﺎﺑﯿﺎن از ﮐﺎرواﻧﺴﺮا ﺑﯿﺮون ﺟ‪‬ﺴﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻬﺎﺟﻤﯿﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻬﺮ ﮐﻪ وﺿﻊ را ﺑﺪانﮔﻮﻧﻪ دﯾﺪﻧﺪ‬
 ‫‪ ■ 254‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫ﺑﻪ ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﻣﺮدم را از ﮔ‪‬ﺮد ﮐﺎرواﻧﺴﺮا دور ﮐﺮده ﺑﺎﺑﯿﺎن را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ و ﺟﻤﻌﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺑﺮاي ﺣﺮاﺳﺖ ﺧﻮد ﻋﺪ‪‬هاي ﺗﻔﻨﮕﭽﯽ‬
‫ﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺰاده ﺧﺎﻧﻠﺮ ﻣﯿﺮزا اﺣﺘﺸﺎم اﻟﺪ‪‬وﻟﻪ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران ﮔﺰارش داد ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺳﻮادﮐﻮه رﻓﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﭘﺲ از آنﮐﻪ از ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾ‪‬ﺖ ﺣﮑﻤﺮان و رﻓﺘﻦ او ﺑﻪ ﺗﻬﺮان آﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ دوﺑﺎره ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬آنﮔﺎه‪ ،‬ﻣﺮاﺗﺐ‬
‫را ﺑﻪ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﮔﺰارش ﻧﻤﻮد و ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﯿﮏ ﯾﺎور را ﺑﺎ ﺳﯿﺼﺪ ﺳﭙﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺑﺎرﻓﺮوش ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﯿﮏ در ﺳﺒﺰه ﻣﯿﺪان‬
‫آن ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﺑﺎﺑﯿﺎن ﻧﺒﺮد ﮐﺮد‪ .‬دوازده ﻧﻔﺮ از اﯾﺸﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻧﻔﺮ ﻫﻢ از ﺳﭙﺎه‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ زﺧﻤﯽ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ و ﺣﺎج ﻣﻼ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﭼﻮن ﺟﻨﮓ در ﺷﻬﺮ را‬
‫ﺻﻼح ﻧﺪﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎرواﻧﺴﺮا واﻗﻊ در ﺳﺒﺰه ﻣﯿﺪان ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪه ﺳﻨﮕﺮ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺪ‪‬ﺗﯽ‪ ،‬ﺳﺮﺑﺎزان ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺮدﮔﯽ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﯿﮏ ﯾﺎور ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ‬
‫ﺑﺎرﻓﺮوش رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺟﻨﮕﯽ ﺳﺨﺖ و ﺧﻮﻧﯿﻦ ﺑﺎ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺑﺎﺑﯽ‪ ،‬آﻧﺎن را وادار‬
‫ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرواﻧﺴﺮاي ﺳﺒﺰه ﻣﯿﺪان ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬رﻋﺐ و وﺣﺸﺖ‬
‫ﺣﻀﻮر ﺑﺎﺑﯿﺎن در ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻗﺪري ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻣﺤﻠّﻪي ﺳﺒﺰه ﻣﯿﺪان‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮد‬
‫را ﺗﺮك ﮐﺮدﻧﺪ و در دوردﺳﺖ ﺳﻨﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﺪ‪‬ت ‪ 6‬روز ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮدار‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ وارد ﺷﻬﺮ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺳﺮﮐﺮدهي‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﻣﺎزﻧﺪران در ﺑﺎرﻓﺮوش ﺑﻮد و ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي داﻣﺎدش ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﯿﮏ ﯾﺎور ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪255‬‬

‫ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ از ﻣﺎزﻧﺪران ﭼﺸﻢ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ و آزاداﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺠﺎ ﮐﻪ‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻦ ﮐﻪ ﺧﻮد و ﯾﺎراﻧﺶ را در ﺣﺼﺎر ﻗﻮاي دوﻟﺘﯽ و ﻣﺮدﻣﯽ اﺳﯿﺮ ﻣﯽدﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻃﯽ ﻧﺎﻣﻪاي‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﻼم اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺟﻨﮓ ﻧﺪارﯾﻢ و ﺑﺮ آﻧﯿﻢ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺷﻬﺮ‬
‫ﺑﺮوﯾﻢ‪ ،‬از ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ اﺟﺎزه دﻫﺪ از ﺷﻬﺮ ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آﻧﺎن اﺟﺎزهي ﺧﺮوج داد‪ .‬ﺑﺎﻣﺪاد دﯾﮕﺮ روز‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺟﻤﻌﯽ از ﺗﻔﻨﮕﭽﯿﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﯾﺸﺎن ﺗﺎ ﺷﻬﺮ ﺷﺎﻫﯽ )ﻋﻠﯽآﺑﺎد(‬
‫رﻓﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ ﺧﺴﺮوﺧﺎن ﻗﺎديﮐﻼﯾﯽ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯽ از روﺳﺘﺎﯾﯿﺎن ﻣﺴﻠّﺢ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯿﺎن را از رﻓﺘﻦ ﺑﺎزداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﯽ‬
‫ﭘﯿﮑﺎر از ﭼﻨﮓ ﺧﺴﺮو ﺑﺮﻫﺪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ؛ ﭼﻪ آنﮐﻪ ﻧﺎﻣﺒﺮده )ﺧﺴﺮوﺧﺎن( ﺑﻪ اﺳﺐ او دل‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﻗﺼﺪ آزارﺷﺎن را ﻧﯿﺰ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻦ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر دﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ‬
‫ﺑﺮد و ﺧﺴﺮوﺧﺎن را ﮐﺸﺖ )ﯾﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر او ﺧﺴﺮوﺧﺎن را ﮐﺸﺘﻨﺪ( ﺑﺎﺑﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮ‬
‫ﺳﻮاران ﻗﺎديﮐﻼﯾﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮده اﯾﺸﺎن را از ﺧﻮد دور ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﯾﺎران ﺧﻮد را از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺷﯿﺮﮔﺎه ﺑﺎزداﺷﺖ و ﻣﺤﯿﻂ ﻣﻘﺒﺮهي ﺷﯿﺦ‬
‫ﻃﺒﺮﺳﯽ را ﻣﻨﺰﻟﮕﺎه ﺧﻮد ﻗﺮار داد )‪ 14‬ذﯾﻘﻌﺪه ‪ 1264‬ﻗﻤﺮي(؛ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺎﺑﯿﺎن‬
‫از ﺧﺎرج ﺷﺪن از ﻣﺎزﻧﺪران ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪﻧﺪ و در ﺑﻘﻌﻪي ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ ﭘﻨﺎه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺪ‪‬ﺗﯽ ﺣﺎج ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ )ﻗﺪ‪‬وس(ﻧﯿﺰ از ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ اوﺿﺎع ﻣﺎزﻧﺪران اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﺮد و ﺧﻮد را ﺑﻪ اردوي ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ رﺳﺎﻧﯿﺪ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻌﺪادي از ﮐﺸﺎورزان و‬
‫ﺻﻨﻌﺖﮔﺮان ﺑﺎﺑﻞ و دﯾﮕﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻃﺮاف را ﺑﺎ ﺷﻌﺎرﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮﻓﺮﯾﺒﺎﻧﻪاي ﭼﻮن ﻟﻐﻮ‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿ‪‬ﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﻋﻼم داراﯾﯽ ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ و ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﮔ‪‬ﺮد‬
 ‫‪ ■ 256‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺟﻤﻊ آوري ﻧﻤﻮد‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﻠﻌﻪاي در ﮐﻨﺎر ﺑﻘﻌﻪي ﺷﯿﺦ‬
‫ﻃﺒﺮﺳﯽ اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﺑﺎر ﻓﺮوش و ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ رﺳﯿﺪ‪ ،‬او ﺣﮑﻢ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎاﻓﺮاد‬
‫ﺑﺎﺑﯽ را ﺻﺎدر ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺣﮑﻢ دﻓﻊ اﻓﺴﺪ ﺑﻪ ﻓﺎﺳﺪ ‪-‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ‬
‫ﭼﻮن ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮداﻣﺎد‪،‬ﻣﯿﺮ ﻓﻨﺪرﺳﮑﯽ‪ ،‬ﻣﻼ ﻣﻬﺪي ﻧﺮاﻗﯽ و ﺳﯿ‪‬ﺪﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻣﺠﺎﻫﺪ ﺑﻪ‬
‫آن رﻓﺘﺎر ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪ -‬ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺷﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ و‬
‫ﻣﻬﺪ ﻋﻠﯿﺎ ﺑﺮ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن دﯾﮕﺮ ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪه ﺳﺮﮔﺮم ﺗﺎجﮔﺬاري ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ و ﺟﺮﯾﺎن‬
‫اﻣﺮ را ﺑﻪ اﻃّﻼع وي رﺳﺎﻧﯿﺪ‪) .‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺷﺎه در ﺷﺸﻢ ﺷﻮ‪‬ال ﻓﻮت ﻧﻤﻮد و ﭘﺴﺮش‬
‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻣﯿﺮزا ﮐﻪ در ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪﺑﻮد‪ ،‬در ‪ 21‬ذﯾﻘﻌﺪهي ﺳﺎل ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ‬
‫ﺗﻬﺮان آﻣﺪ و ﺗﺎجﮔﺬاري ﻧﻤﻮد‪(.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ و در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺎن و ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن ﺑﺮاي ﻋﺮض ﺗﻬﻨﯿﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي و ﯾﺎراﻧﺶ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ و در ﺑﻨﺎي‬
‫ﻗﻠﻌﻪ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺮج و ﮐﻨﺪن ﺧﻨﺪق و اﺳﺘﺤﮑﺎم آنﻫﺎ ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺟﯽ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻠﻨﺪﯾﺶ ﺑﯿﺶ از ﭘﻨﺞ ﻣﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺑﺮج ﻧﯿﺰ از درﺧﺘﺎن ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ ﺑﻨﺎي دﯾﮕﺮ درﺳﺖ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﻨﺪق‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺴﺎوي ﺑﺮج ﺧﺎﮐﺮﯾﺰ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪) .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪي ﻣﻮر‪‬ﺧﺎن‬
‫ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﯿﻨﻌﻠﯽ ﻧﻮري ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ رﻓﺖ و از آنﺟﺎ رواﻧﻪي آﻣﻞ ﮔﺸﺖ و ﻣﺪ‪‬ﺗﯽ در‬
‫آنﺟﺎ زﻧﺪاﻧﯽ ﺑﻮد و ﭘﺲ از آزادي‪ ،‬از راه ﻧﻮر ﺑﻪ ﺳﻮي ري ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﺮد‪(.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪،‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺳﻠﻄﺎن ﯾﺎور و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﺎج‬
‫ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺧﺎن ﺳﻮرﺗﯿﺞ ﭼﻬﺎرداﻧﮕﻪاي ﻫﺰار ﺟﺮﯾﺒﯽ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﺧﻮد ﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺎن‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾ‪‬ﺖ دادﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﻮادﮐﻮﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدن ﺳﭙﺎه ﺳﻮادﮐﻮه و ﻫﺰار‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪257‬‬

‫ﺟﺮﯾﺐ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻓﺮﺳﺘﺎد و از ﻃﺮف ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎي ﻣﺠﺘﻬﺪ و ﻣﯿﺮزا آﻗﺎي‬
‫ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﻻزم داده ﺷﺪ و ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺳﻠﻄﺎن ﯾﺎور در ﺑﺎرﻓﺮوش ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬آﻗﺎ ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺳﻮرﺗﯿﺞ ﺑﺎ دوﯾﺴﺖ ﺗﻦ از ﭼﺮﯾﮑﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهي ﭼﻬﺎرداﻧﮕﻪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن درﺟﻪ‪-‬‬
‫دار ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺎري آﻣﺪ و ﻣﯿﺮزا آﻗﺎ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ ﻧﯿﺰ ﺳﭙﺎه ﮐُﺮد و ﺗُﺮك و اﻓﻐﺎن ﺳﺎري را‬
‫ﺑﻪ او واﮔﺬاﺷﺖ و ﺗﺎ ﺷﻬﺮك ﻋﻠﯽ آﺑﺎد )ﺷﺎﻫﯽ ﮐﻨﻮﻧﯽ( ﺑﺎاﯾﺸﺎن رﻓﺖ و ﺳﻮاران‬
‫ﻗﺎديﮐﻼﯾﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻫﻤﺮاه ﮐﺮد‪ .‬آﻗﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﺎ آن ﻋﺪ‪‬ه از ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﻠﻌﻪ‬
‫رواﻧﻪ ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﻋﺒﻮر از رود ﺗﺎﻻر دﻫﮑﺪهي ﻻر در ﺧﺎﻧﻪي »ﻧﻈﺮﺧﺎن ﮔﺮاﯾﯿﻠﯽ«‬
‫ﭘﯿﺎده ﺷﺪ و روز دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﻗﻠﻌﻪ رﻓﺘﻪ ﻋﺪ‪‬هاي را ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﻨﮕﺮﻫﺎ‬
‫ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد و ﮔﺮوﻫﯽ از »ﮔﻮدارﻫﺎ« را ﮐﻪ داراي ﺗﻔﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮﮔﻤﺎﺷﺖ ﺗﺎ‬
‫دراﻃﺮاف ﻗﻠﻌﻪ ﭘﺎﺳﺪاري ﮐﻨﻨﺪ و ﺧﻮدش ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻫﻤﺮاه در دﻫﮑﺪهي اﻓﺮا ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﻠﻌﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﺷﺐ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺤﺮّم ﺳﺎل ‪ 1265‬ه‪ .‬ق ﮐﻪ ﻫﻮاي ﺳﺮد زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ و ﺑﺎران و ﺑﺮف‪،‬‬
‫رﻓﺖ و آﻣﺪ را دﺷﻮار ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ از ﻗﻠﻌﻪ ﺑﯿﺮون ﺗﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪﺳﻮي‬
‫ﮔﻮدارﻫﺎ رﻓﺖ؛ ﺻﺪاي ﮔﻠﻮﻟﻪﻫﺎ‪ ،‬آﻗﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﺳﻮرﺗﯿﺞ را ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪ ﻧﻤﻮد و ﺑﯽ درﻧﮓ ﺑﺎ‬
‫ﺳﭙﺎه ﻧﺎﻣﻨﻈّﻢ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﮐﺎر ﮔﻮدارﻫﺎ را‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﭙﺎه آﻗﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و در آن ﻣﯿﺎن ﺑﺎ ﺟﻮاﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﯽ روﺑﻪرو ﺷﺪ‪ .‬دو‬
‫ﺣﺮﯾﻒ در ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺳﺨﺖ ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎآنﮐﻪ ﭘﺎي اﺳﺐ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﮔﻮداﻟﯽ‬
‫اﻓﺘﺎد و ﻣﻠّﺎﺣﺴﯿﻦ ﺑﺮ او دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽاش ﭘﺎﯾﺎن داد‪ .‬ﺑﺎﺑﯿﺎن از ﻫﺮ ﺳﻮ ﺑﺮ آﻗﺎ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ ﻫﺠﻮم ﺑﺮدﻧﺪ و ﺟﻤﻌﯽ را ﮐﺸﺘﻨﺪ؛ ﺑﻘﯿﻪ ﻧﯿﺰ از ﺗﺮس ﺟﺎن‪،‬‬
‫ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 258‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫آﻗﺎﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﻟﻨﮕﯽ ﭘﺎ ﺗﻮان ﺷﺘﺎب ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﻧﺎﭼﺎر ﺧﻮد را در ﻣﯿﺎن درﺧﺘﺎن‬
‫اﻧﺒﻮه )ﮐﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪي اﺣﺎﻃﻪي ﮔﻮدال‪ ،‬رﻓﺘﻦ ﺑﻪ آنﺟﺎ دﺷﻮار ﺑﻮد( ﭘﻨﻬﺎن ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﻠّﺎ‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﺷﺘﺎﻓﺖ و اﺳﺐ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟ‪‬ﺴﺘﻦ درآورده از ﺧﻨﺪق ﮔﺬﺷﺖ و او‬
‫را ﮐﺸﺖ؛ ﺑﺴﯿﺎري از ﯾﺎراﻧﺶ )‪ 130‬ﻧﻔﺮ ﭼﺮﯾﮏ و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺐ‪ ،‬ﻣﻦ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫دو ﺳﺮﮐﺮدهي اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪﻧﺎم ﺣﺒﯿﺐ اﷲ ﺧﺎن و ﻧﻮراﷲ ﺧﺎن( را ﮐﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬دﻫﮑﺪهي اﻓﺮا را‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدﻧﺪ و آذوﻗﻪي دو ﺳﺎﻟﻪي ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ از ﻧﻈﺮﺧﺎن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ و ﺣﺎج ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺑﺎ ﯾﺎران ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﮔﺮد ﻗﻠﻌﻪ ﺧﻨﺪﻗﯽ ﮐﻨﺪه ﺷﻮد‪ .‬ﭼﯿﺰي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺳﺮان ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﮐﻨﺪن ﺧﻨﺪق‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﺎﻫﺰاده ﻣﻬﺪي ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه‬
‫و ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ .‬او ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯽ از ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن در آﺧﺮ ﻣﺤﺮّم ‪ 1265‬ﻗﻤﺮي از راه‬
‫ﺳﻮادﮐﻮه ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎزﻧﺪران آﻣﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﺮاي آنﮐﻪ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن‬
‫آﻣﻞ را ﺟﻤﻊ آوري ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن رﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﺷﺐ ﻧﯿﻤﻪي ﺻﻔﺮ ﺳﺎل ﻣﺰﺑﻮر )‪ 1265‬ه‪.‬ق( ﮐﻪ رﯾﺰش ﺑﺮف ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ را‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺷﺒﯿﺨﻮن ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﺳﯿﺼﺪ ﻧﻔﺮ از ﺑﺎﺑﯿﺎن‪ ،‬آﻫﻨﮓ‬
‫ﺷﺎﻫﺰاده ﮐﺮد و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﺧﯿﮏﻫﺎي ﭘﺮ از ﺑﺎد‪ ،‬از رود ﺗﺎﻻر ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﭼﻮن اردوي‬
‫ﺷﺎﻫﺰاده ﭼﺸﻢ ﺑﻪ راه ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻗﺎ رﺳﻮل ﺑﻬﻤﻨﯿﺮي و ﯾﮑﺼﺪ و‬
‫ﺑﯿﺴﺖ ﻧﻔﺮ از ﺑﺎﺑﯿﺎن اﻫﻞ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ واﺳﮑﺲ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻟﻬﺠﻪي ﻣﺤﻠّﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﻨﺎن واﻧﻤﻮد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻪي ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺳﺮدار‬
‫ﻣﺎ از دﻧﺒﺎل ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺮﻧﮓ‪ ،‬ﻗﻮرﺧﺎﻧﻪي دوﻟﺘﯽ را ﻣﺘﺼﺮّف ﺷﺪﻧﺪ و دروازهي‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﮑﻢ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺧﺎﻧﻪي ﻣﯿﺮزا ﺳﻌﯿﺪ را ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺷﮑﺴﺘﻨﺪ و از ﺗﻔﻨﮕﭽﯿﺎن‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪259‬‬

‫ﺳﻮادﮐﻮﻫﯽ و ﻏﯿﺮه‪ ،‬ﻫﺮﮐﻪ را دﯾﺪﻧﺪ از دم ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻪ را آﺗﺶ زدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻣﯿﺮزا ﭘﺴﺮ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه و داود ﻣﯿﺮزا ﭘﺴﺮ ﻇﻞّ اﻟﺴ‪‬ﻠﻄﺎن و ﻣﯿﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﺒﺎﻗﺮ‬
‫ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺎﺑﯿﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و اﺟﺴﺎد آن دو ﺷﺎﻫﺰاده در آﺗﺶ ﺳﻮﺧﺖ و‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي‪ ،‬ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﺣﯿﺎط دروﻧﯽ رﻓﺖ و ﻣﻬﺪي ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا در‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺗﺎقﻫﺎي دروﻧﯽ ﺑﻮد؛ ﭼﻮن ﻫﺠﻮم ﺑﺎﺑﯿﺎن را دﯾﺪ ﮐﻪ آﻫﻨﮓ او دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮيﺷﺎن ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﮐﺮد و دو ﺗﻦ از آﻧﺎن را ﮐﺸﺖ‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﺎ ﭘﺎي ﺑﺮﻫﻨﻪ از درﯾﭽﻪي‬
‫اﺗﺎق ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﭘﺮﯾﺪ و از روي ﺑﺮفﻫﺎ دوان دوان ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﻨﮕﻞ ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ‬
‫را ﭘﯿﻤﻮد ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪاي ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺟﺰ ﮔﺮوﻫﯽ ﻧﺎﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﮐﻮه‬
‫و ﺟﻨﮕﻞ ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﺑﯿﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺣﮑﻤﺮان و ﯾﮏ ﺻﻨﺪوق ﺑﺎروت و ﻟﻮازم ﺟﻨﮕﯽ و‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﭼﭙﺎول ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻤﺸﯿﺮ ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺮ اﺛﺮ اﺻﺎﺑﺖ ﮔﻠﻮﻟﻪ از‬
‫ﮐﺎر اﻓﺘﺎده ﺑﻮد و او ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺣﺎج ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺑﺎرﻓﺮوﺷﯽ ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ‬
‫ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺰاده ﺑﻪ او رﺳﯿﺪ‪.‬ﻋﺪ‪‬هاي از ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺑﻬﺸﻬﺮ )اﺷﺮف( ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺟﺎن‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮ دﯾﻮاري ﺳﻨﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺣﺎج ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯽ از ﻓﺮﻗﻪي ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ در‬
‫ﮔﻮﺷﻪاي ﻣﺠﻬ‪‬ﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﻬﺸﻬﺮي ﭼﻮن دﺷﻤﻦ را در ﮐﻤﯿﻦ دﯾﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ آﻧﺎن‬
‫ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﮐﺮدﻧﺪ و ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺸﻬﺮﯾﺎن‪ ،‬ﺣﺎج ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ را ﻫﺪف ﮔﻠﻮﻟﻪ ﻗﺮار داد‪ .‬آن‬
‫ﺗﯿﺮ‪ ،‬دﻫﺎن او را زﺧﻤﯽ ﮐﺮده ﭼﻨﺪ دﻧﺪاﻧﺶ را در ﻫﻢ رﯾﺨﺖ؛ ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي‬
‫ﮐﻪ از دور آن ﻣﻨﻈﺮه را دﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ او رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬ﺳﺮان ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﻠﻌﻪ رواﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎج ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﺪ‪‬ﺗﯽ از ﺧﻮردن ﻏﺬا ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫‪ ■ 260‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫ﺷﺸﺼﺪ ﺗﻦ از ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن ﺷﺎﻫﺰاده‪ ،‬ﺑﺎﺑﯿﺎن را ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ دﯾﺪﻧﺪ وﻟﯽ از‬
‫ﺗﺮس ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪ 25) .‬ﻣﺤﺮّم ‪( 1265‬‬
‫ﻣﻬﺪي ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا در ﻣﯿﺎن ﮔﻞ و ﻻي ﺳﺮﮔﺮدان ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ روﺳﺘﺎﯾﯽ ﺑﻪ او‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد‪ .‬روﺳﺘﺎﯾﯽ او را ﺑﺮ اﺳﺐ ﺳﻮار ﻧﻤﻮده ﺑﻪ ﮔﺎوﺳﺮا ﺑﺮد و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﭘﺮاﮐﻨﺪهي او‬
‫را ﻧﯿﺰ آﮔﺎه ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺷﺎﻫﺰاده‪ ،‬از ﺗﺮس‪ ،‬ﺗﻮﻗّﻒ در واﺳﮑﺲ را ﺻﻼح ﻧﺪﯾﺪ؛ ﺷﺐ را در‬
‫ﻗﺎدي ﮐﻼ ﻣﺎﻧﺪ و ﻓﺮدا ﺑﻪ ﺳﺎري آﻣﺪ و ﭼﺮﯾﮑﺎن ﺷﻬﺮ و ﭘﯿﺮاﻣﻮن را ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ ﺟﻤﻊ‬
‫آوري و ﻣﺠﻬ‪‬ﺰ ﮔﺮداﻧﯿﺪ؛ ﻣﺆﻟّﻒ »ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺎب« در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»‪...‬ﺷﺐ دﻫﻢ رﺑﯿﻊاﻻو‪‬ل‪،‬ﺳﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻗﺒﻞ از ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ ﻣﻠّﺎﺣﺴﯿﻦ ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﻧﻔﺮ‬
‫ﺗﻔﻨﮕﭽﯽ از ﺷﺠﻌﺎن ﻗﺸﻮن اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده از ﻗﻠﻌﻪي ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫دﯾﻮ دﯾﻮاﻧﻪ و ﮔﺮگ ﮔﺮﺳﻨﻪ از دروازهي ﻏﺮﺑﯽ ﻗﻠﻌﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﺎر ﻗﺸﻮنﮔﺎه ﺑﺮاﻧﺪ و ﺧﻮد ﺑﺎ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺳﻮار در ﯾﮏ ﺳﻮي ﻗﺸﻮنﮔﺎه ﮐﻤﯿﻦ ﮐﺮد ﺗﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ راه ﻓﺮا ﮔﯿﺮد او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫آورﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻗﺸﻮن در ﺧﻮاب ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ در آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ ﺗﯿﻎ‪-‬‬
‫ﻫﺎي آﺧﺘﻪ ﺑﺮ ﻗﺸﻮن ﺳﻮادﮐﻮﻫﯽ و ﻫﺰارﺟﺮﯾﺒﯽ ﺗﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬در او‪‬ل ﺣﻤﻠﻪ اﯾﺸﺎن را ﻣﻨﻬﺪم‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻋﺰﯾﻤﺘﯿﺎن را ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﺳﭙﺎه ﻗﺎديﮐﻼ در ﺑﺮدﻧﺪ و ﻫﺮ ﻓﻮج را از ﭘﯿﺶ‬
‫راﻧﺪه در ﻗﺸﻮن ﺳﻮرﺗﯽ و اﺷﺮﻓﯽ داﺧﻞ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﻓﻮاج را ﭼﻮن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان‬
‫ﮐﻪ از ﮔﺮﮔﺎن رﻣﯿﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻨﮕﺮ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻟﺸﮕﺮﯾﺎن از‬
‫ﭼﻮب ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﺗﺶ زدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺻﺒﺢ ﺷﺪ از ﻧﻌﺮهي ﮔﯿﺮودار ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن دل‬
‫ﻗﺸﻮﻧﯿﺎن ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ را از دﺷﻤﻦ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﻫﺪف‬
‫ﮔﻠﻮﻟﻪ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪261‬‬

‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن در ﺧﻔﯿﻪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﺗﻔﻨﮓ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ؛ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺳﻠﻄﺎن ﯾﺎور ﻧﯿﺰ در‬
‫ﻗﺸﻮنﮔﺎه ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻧﺎﮔﺎه ﺟﻤﻌﯽ از اﺻﺤﺎب ﻣﻠّﺎﺣﺴﯿﻦ ﺑﻪ او‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﻗﺸﻮن ﺷﺎﻫﺰادهاﻧﺪ؛ ﻓﺮﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﯽ دﯾﻦ را‬
‫ﺑﮑﺸﯿﺪ؛ ﻫﻨﻮز ﺳﺨﻦ در دﻫﺎن او ﺑﻮد ﮐﻪ او را ﺑﺎ ﺗﯿﻎ ﭘﺎره ﭘﺎره ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬دراﯾﻦ ﮔﯿﺮودار‪،‬‬
‫ﻫﺸﺘﺎد ﻧﻔﺮ از ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﻘﺘﻮل ﮔﺸﺖ‪ » ... 35«.‬ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن‪ ،‬ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪ از ﺟﺎي ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ رﻓﺘﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﮑﺎر زدﻧﺪ‪.‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻟﺒﺎس رﺳﻤﯽ ﻧﭙﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﯾﺶ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﯿﮏ ﯾﺎور ﺑﺎ ﻟﺒﺎس رﺳﻤﯽ وارد ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﮔﺮدﯾﺪ و در ﺟﻮﻻﻧﮕﺎه‬
‫زد و ﺧﻮرد‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺎﺑﯿﺎن را ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﺳﭙﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎﯾﺪاري و ﺟﻬﺎد‬
‫داد‪ .‬ﭘﺲ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ او را درﯾﺎﺑﻨﺪ و ﮐﺎرﺷﺎن را ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ در ﺷﺒﯿﺨﻮن ﻗﺒﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﯽ و‬
‫ﭘﻨﺞ ﺗﻦ از ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن اردوي دوﻟﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺪادي از آﻧﺎن از‬
‫اﻗﻮام ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬اﯾﻦ اﺟﺴﺎد را ﺑﻪ آﻣﻞ اﻧﺘﻘﺎل دادﻧﺪ و ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ‬
‫ﺧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آﻧﺎن ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺟﻨﺎزهي ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺳﻠﻄﺎن ﯾﺎور را ﺑﻪ ﺷﻬﺮ آﻣﻞ ﺑﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﻣﺠﺘﻤﻌﺎً ﺑﺎ ﺷﯿﻮنﻫﺎي دﻟﺨﺮاش ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻮاز رﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﮔﻮرش ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻪ آﻣﻞ‪ ،‬ﺳـﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ را ﻣﺸـﻮ‪‬ش ﮐـﺮد و‬
‫ﮔﻤﺎن ﺑﺮد ﮐﻪ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن از ﻣﺒﺎرزه ﻃﻔﺮه ﻣﯽرود‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻧﺎﻣـﻪاي ﺑـﻪ وي ﻧﮕﺎﺷـﺖ و‬
‫ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن ﺷﺠﺎﻋﺖ و دﻻوري وي‪ ،‬او را از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﭘﯿﺮوزي ﺑﻪ ﻧـﺎم‬
‫دﯾﮕﺮي ﺛﺒﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﯿﻢ داد‪ .‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﺎي آﻣﻞ ﻫﻢ از ﻫﺮ ﻃـﺮف او را ﺗﺤﺮﯾـﮏ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮدارﻻﯾﺠﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اﺻﺮار آﻧﺎن رﻧﺠﯿـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﺧـﻮد‬

‫‪ .35‬ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب‪ ،‬ﺻﺺ ‪ 49- 50‬و ر‪ .‬ك‪ .‬ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪ 67‬و ﺣﻘﺎﯾﻖ اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ﺻﺺ ‪.60-64‬‬
 ‫‪ ■ 262‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ دﻋﻮت ﮐﺮد؛ دراﯾﻦﺑﺎره ﺻﺎﺣﺐ »اﻟﮑﻮاﮐﺐ اﻟﺪر‪‬ﯾ‪‬ﻪ ﻓﯽ ﻣﺂﺛﺮاﻟﺒﻬﺎﺋﯿﯿﻪ«‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»‪...‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ از اﺻﺮار ﻋﻠﻤﺎ رﻧﺠﯿﺪه آنﻫﺎ را ﭘﺎﺳﺦ داد ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺟﻬﺎد اﺳﺖ ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﻣﺮو‪‬ج ﺷﺮﻋﯿﺪ ﺑﺮاﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﯿﺪ‪،‬ﭼﺮا در ﻓﺮاش راﺣﺖ‬
‫ﺧﻔﺘﻪ و روي از ﺟﻬﺎد ﻧﻬﻔﺘﻪ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ و ﮐﺸﺘﻪﺷﺪن ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؟!‬
‫اﻟﺒﺘّﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﻤﺎ اﻗﺪام ﻓﺮﻣﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﻗﺘﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪) «.‬آﯾﺘﯽ‪ ،1343:‬ص ‪(163-4‬‬
‫و اﻟﺒﺘّﻪ اﯾﻦ ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬ﺑﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺒﻮد؛ ﻋﻠﻤﺎي آﻣﻞ و ﺑﺎرﻓﺮوش‪ ،‬ﺟـﺎرﭼﯽ ﺑـﻪ ﺧﯿﺎﺑـﺎنﻫـﺎ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﻋﻠﯿـﻪ ﮐﻔّـﺎر ﻓـﺮا ﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ‪.‬در ﻧﺘﯿﺠـﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣـﺮدم و‬
‫ﻃﻼب ﮐﻪ ﻧﺎآﺷﻨﺎ ﺑﻪ ﺳـﻼح ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬آﻣﺎدهي ﭘﯿﮑـﺎر ﺑـﺎ ﺑﺎﺑﯿـﺎن ﺷـﺪﻧﺪ و ﻋﺒﺎﺳـﻘﻠﯽ ﺧـﺎن‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﭼﻨـﯿﻦ دﯾـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺑـﻪ ﻃـﺮف ﻗﻠﻌـﻪ ﺑﺎزﮔﺸـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪي‬
‫»اﻟﮑﻮاﮐﺐ اﻟﺪر‪‬ﯾ‪‬ﮥ ﻓﯽ ﻣﺂﺛﺮاﻟﺒﻬﺎﺋﯿ‪‬ﮥ«‪ ،‬ﺑﺎﺑﯿﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﺷـﺪﻧﺪ و ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﻠﻌﻪ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ ﺑـﺮ آﻧـﺎن ﺗﯿـﺮ اﻧﺪاﺧﺘـﻪ ﺗﻌـﺪادي از آﻧـﺎن را‬
‫دﺳﺘﮕﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ ،‬ص‪(154-65‬‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺳﺮﮔﺮم ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدن ﺳﭙﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺷـﻨﯿﺪن‬
‫آن ﭘﯿﺸﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ از آﻣﻞ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﻠﻌﻪ ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﺷـﺎﻫﺰاده ﻧﺎﻣـﻪ ﻧﮕﺎﺷـﺖ ﮐـﻪ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﺎﺑﯿﺎن را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻫﯿﭻ ﻧﯿـﺎزي ﺑـﻪ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﺷـﺎﻫﺰاده ﻧـﺪارم‪ .‬ﻣـﻦ‬
‫ﺑﺪون ﭘﺸـﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﺳـﭙﺎه ﺷـﺎﻫﺰاده‪ ،‬ﻣﺼـﻤ‪‬ﻢ ﺑـﻪ ﻧـﺎﺑﻮدي ﺑﺎﺑﯿـﺎن ﻫﺴـﺘﻢ‪ «.‬ﭘـﺲ ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪي ﻃﺒﺮﺳﯽ رﺳﺎﻧﺪ و آنﺟﺎ را در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪« .‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﺣﮑﻤﺮان ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪي او ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﻨﻤﻮد و ﻣﺤﺴﻦ ﺧﺎن ﺳﻮرﺗﯿﺞ و ﺟﻤﻌﯽ از ﺳﺮان‬
‫اﻓﻐﺎن و ﻣﯿﺮزا ﮐﺮﯾﻢ ﺧﺎن اﺷﺮﻓﯽ را ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ و ﺧﻠﯿﻞ ﺧﺎن ﺳﻮادﮐﻮﻫﯽ را ﺑﺎ ﻣﺮدم‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪263‬‬

‫ﻗﺎديﮐﻼ ﺑﻪ ﯾﺎري او ﻓﺮﺳﺘﺎد و اﯾﻦ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در اﻃﺮاف ﻗﻠﻌﻪ‪ ،‬ﻧُﻪ‬
‫ﺳﻨﮕﺮ ﺑﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﺮاي دﺷﻤﻦ ﻣﺎﻧﻊ ﻋﺒﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﭼﻨﺎن ﺑﺮ اﻫﻞ ﻗﻠﻌﻪ‬
‫ﺗﻨﮓ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪﻧﺸﺎن ﺳﺨﺖ دﺷﻮار ﺷﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﺎن ﻗﻠﻌﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﮐﺮدن آب ﺑﻪ ﮐﻨﺪن ﭼﺎه ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ و ﭼﻮن در ﺗﻨﮕﻨﺎي ﺳﺨﺘﯽ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻦ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﺎدت ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﻮد ﺗﺎ‬
‫آنﮐﻪ ﺑﺎرش ﺑﺮف و ﺑﺎران ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎه ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن را ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪﮔﯿﺮي و ﻋﺪم‬
‫اﻧﻀﺒﺎط ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺠﺒﻮر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي در دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ ﺻﺒﺢ‬
‫ﺷﺐ ﻧﻬﻢ رﺑﯿﻊاﻻو‪‬ل ﺳﺎل ‪ 1265‬ه‪.‬ق ﺑﺎ ﭘﯿﺮوان از ﻗﻠﻌﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﻧﻌﺮه زﻧﺎن ﺳﻨﮕﺮﻫﺎ‬
‫را وﯾﺮان ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪي »ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺎب«‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﻋﺒﺎﺳـﻘﻠﯽ ﺧـﺎن ﺳـﺮدار ﻻرﯾﺠـﺎﻧﯽ ﺑـﻪ‬
‫اردوي ﺣﮑﻤﺮان ﻣﺎزﻧﺪران در اﻃـﺮاف ﻗﻠﻌـﻪي ﻃﺒﺮﺳـﯽ‪،‬اﯾﻦ دو ﺑـﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﺳـﻨﮕﺮي‬
‫ﻣﺤﮑﻢ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در روز ﭼﻬﺎرم ﺑﺎ ﻗﺸﻮﻧﯽ ﮐﯿﻨﻪﺗﻮز ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﻗﻠﻌـﻪ رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪.‬ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺳﺮان را در ﺳﻤﺘﯽ از ﻗﻠﻌﻪ ﮔﻤـﺎرد؛ ﻋﺒﺎﺳـﻘﻠﯽ ﺧـﺎن ﻻرﯾﺠـﺎﻧﯽ و‬
‫ﻧﺼﺮاﷲ ﺧﺎن ﺑﻨﺪﭘﺌﯽ و ﺣﺎج ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺧﺎن را ﺑﺎ ﺗﻔﻨﮕﭽﯿﺎن اﺷﺮﻓﯽ و ﺳـﻮرﺗﯽ و ﻗﺸـﻮن‬
‫دوداﻧﮕﻪ و ﺑﺎﻻ رﺳﺘﺎﻗﯽ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮐُﺮد و ﺗُﺮك‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐـﺮد‪ .‬ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر او‬
‫ﺑﺮجﻫﺎي ﻣﺤﮑﻢ در اﻃﺮاف ﻗﻠﻌﻪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ آﻣـﺪ و ﺷـﺪ اﻓـﺮاد درون ﻗﻠﻌـﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻠّﺎ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﺎرﻓﺮوﺷﯽ ﺑﺮاي ﺑﯽ اﺛﺮ ﮐـﺮدن اﯾـﻦ اﻗـﺪام‪ ،‬دﺳـﺘﻮر داد در‬
‫ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺷﺐ‪ ،‬ﺧﺎك رﯾﺰهﻫﺎي ﭘﺸﺖ دﯾﻮار را ﭼﻨﺎن ﻣﺮﺗﻔـﻊ ﮐﺮدﻧـﺪ ﮐـﻪ داﺧـﻞ ﻗﻠﻌـﻪ‬
‫دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪ و آﻧـﺎن ﺑـﻪ آﺳـﻮدﮔﯽ ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﺧـﻮد ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﻗـﺪاﻣﺎت ﺣـﺎﮐﻢ‬
 ‫‪ ■ 264‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ ﺧﺘﻢ ﻧﺸﺪ؛ وي از دوﻟـﺖ‪ ،‬دو ﻋـﺮّاده ﺗـﻮپ و ﺳـﻼحﻫـﺎي دﯾﮕـﺮ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد و ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﺗﻮپﻫﺎ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ را ﺑﻪ ﺗﻮپ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﮐﺘﺎب ﻧﻘﻄﻪ اﻟﮑﺎف ) ص ‪ 169‬ﺗﺎ ‪ ( 171‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﺎ دو ﭘﯿﺶ ﺧﺪﻣﺖ از اردو ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ و در ﻋﻘﺐ ﺗَﻠﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬از ﻗﻀﺎ‬
‫اﺻﺤﺎب ﻣﻨﺰلﻫﺎي ﺣﻀﺮات را آﺗﺶ زده ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﭼﻮن ﮐﻪ ﺑﺎرش ﻣﯽآﻣﺪ و ﻫﻮا ﺑﻪ‬
‫ﺷﺪ‪‬ت ﺗﺎرﯾﮏ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب ﺧﻮد را ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ ﻧﯿﺰ از‬
‫ﺗﺮس ذﮐﺮ اﯾﺸﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺷﻌﻠﻪﻫﺎي آﺗﺶ ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ را روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬دراﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي ﮔﺮم ﻧﺒﺮد ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺎي اﺳﺒﺶ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻃﻨﺎبﻫﺎي ﺧﯿﻤﻪاي ﮔﯿﺮ ﮐﺮد ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﭘﯿﺎده ﺷﺪ ﺗﺎ آن را ﺑﮕﺴﻼﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه دوﺑﺎر‬
‫ﻫﺪف ﺗﯿﺮ ﺟﺎنﮔﯿﺮ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺎآن ﺣﺎل‪ ،‬ﺧﻮد را‬
‫ﻧﺒﺎﺧﺖ و ﺑﻪ زودي ﺑﺮاﺳﺐ ﻧﺸﺴﺖ و ﭼﻨﺎن واﻧﻤﻮد ﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﻨﺪان ﺻﺪﻣﻪ ﻧﺪﯾﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ دﺳﺖ ﺑﺮ روي ﺷﮑﺎف ﮔﻠﻮﻟﻪ ﻧﻬﺎده ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي دﺳﺘﯿﺎرش ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ‬
‫رﺳﺎﻧﯿﺪ و ﺑﻌﺪ از ﯾﮑﯽ دو ﺳﺎﻋﺖ ﺟﺎن داد و دور از ﭼﺸﻢ دﯾﮕﺮان در زﯾﺮ دﯾﻮار‬
‫ﻣﻘﺒﺮهي ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ ﻣﺪﻓﻮن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎري‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﺳﭙﯿﺪهي ﺻﺒﺢ دﻣﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﮐﺮﯾﻢ ﺧﺎن اﺷﺮﻓﯽ ﺑﻪ دﯾﻮاري ﺑﺎﻻ‬
‫رﻓﺖ و ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﺳﭙﺎه ﭘﺮاﮐﻨﺪه اذان ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن از ﺷﻨﯿﺪن ﺻﺪاي اذان ﺑﻪ‬
‫ﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ و ﮐﺸﺘﮕﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺪﻧﻬﺎي ﺑﺎﺑﯿﺎن را ﮔﺮدن زدﻧﺪ و‬
‫ﺳﺮﻫﺎ را ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺎزﻧﺪران ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدﻣﺎن را از ﺑﯿﻢ و ﺗﺮس اﯾﺸﺎن ﺑﺎزدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺑﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪﻫﺎي ﻗﻠﻌﻪ را دﻓﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻘﯿﻪي ﯾﺎران‪،‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪265‬‬

‫ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﮐﺸﺘﮕﺎن ﺧﻮد را ﺑﯽ ﺳﺮ دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺴﺎد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﺧﺎك‬

‫ﺑﯿﺮون آورده‪ ،‬ﺳﺮﺑﺮﯾﺪﻧﺪ و ﺳﺮﻫﺎ را ﺑﺮ ﭼﻮب ﻧﻬﺎده در ﺑﺎﺧﺘﺮ ﻗﻠﻌﻪ ﻧﺼﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﺪي ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ از آن وﺿﻌﯿﺖ ﻣﻮﺟﻮد آﮔﺎه ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮي‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ از ﺷﻬﺮ ﺳﺎري ﺑﯿﺮون ﺷﺪ و ﺑﻪ آﻫﻨﮓ ﻗﻠﻌﻪي ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ راه ﭘﯿﻤﻮد‪ .‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ‬
‫ﺧﺎن ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪ و ﭼﻨﺪ ﺳﺮﻧﯿﺰه در ﻣﯿﺎن راه ﺑﻪ او رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﺮاي آنﮐﻪ ﻣﺒﺎدا‬
‫ﻟﺸﮑﺮ ﺷﺎﻫﺰاده ﺗﺮس و ﮔﺮﯾﺰ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ او از ﺷﺒﯿﺨﻮن ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ و ﮐﺸﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﻨﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻬﺪي ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا ﭘﺲ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﺎﻣﻪ و دﯾﺪن ﺳﺮﻫﺎ ﭼﻨﺎن ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﮐﺎر ﻗﻠﻌﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن اﺳﺖ و ﺷﺎدﮐﺎم ﺗﺎ ﭘﻞ ﺳﯿﺎﻫﺮود )ﻗﺮاﺳﻮ( راﻧﺪ و درآنﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺎن اﻓﻐﺎﻧﯽ از ﻋﻠﯽ آﺑﺎد )ﺷﺎﻫﯽ ﺷﻬﺮ ﮐﻨﻮﻧﯽ( ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻮاز آﻣﺪ و آنﭼﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ‬
‫دﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﯿﺮزا ﻋﺒﺪاﷲ ﻧﻮاﯾﯽ ﭘﺴﺮ ﺣﺎﺟﯽ ﻣﯿﺮزاي ﻧﻮاﯾﯽ در ﻣﯿﺎن ﻧﻬﺎد و او ﻧﯿﺰ آنﭼﻪ‬
‫ﺷﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻬﺪي ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا ﮔﺰارش داد‪ .‬ﺣﮑﻤﺮان ﻧﯿﺰ ﻧﺨﺴﺖ از ﺑﯿﻢ ﺑﺎﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﺎن داد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎر و ﺑﻨﻪاش را ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻗّﻒ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ دﺷﻤﻦ ﻧﯿﻔﺘﺪ و‬
‫ﯾﮑﺎﯾﮏ ﺳﺮان ﺳﭙﺎه را ﻧﯿﺰ از ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﯿﺎﮐﻼ راﻧﺪ‬
‫و ﯾﮏ ﺗﺎ ﭼﻬﺎر روز در آنﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪ؛ آنﮔﺎه ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﻗﻠﻌﻪي ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ رﻓﺖ و‬
‫ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﮕﺎن ﺳﭙﺎه ﺧﻮد اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﻧﯿﻢ ﺳﻮﺧﺘﻪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﻢ ﺧﻮردهي‬
‫ﺟﺎﻧﻮراﻧﻨﺪ و ﺳﺮﻫﺎﯾﺸﺎن در ﮐﻨﺎر ﻗﻠﻌﻪ ﺑﺮ ﭼﻮبﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ ﺑﺎ اﺑﻮاب ﺟﻤﻌﯽ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن در ﯾﮏ ﺟﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ دﺳﺘﻮر او در ﭘﺸﺖ‬
‫ﻗﻠﻌﻪ ﺳﻨﮕﺮﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺧﻨﺪق و ﻣﺎرﭘﯿﭻ ﮐﻨﺪﻧﺪ و ﺑﺮجﻫﺎ ﺑﻨﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﺪي ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا‬
‫از آنﻫﺎ ﺑﺎزدﯾﺪ ﮐﺮد و ﻫﺮ ﻗﺴﻤﺘﯽ را ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ واﮔﺬاﺷﺖ و ﻫﺎدي ﺧﺎن ﻧﻮري و ﭘﺴﺮ‬
 ‫‪ ■ 266‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫ﻧﺼﺮاﷲ ﺧﺎن ﻣﯿﺮآﺧﻮر ﻧﻮاﯾﯽ را ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺪاري ﺑﺮﮔﻤﺎﺷﺖ و ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و‬

‫ﺣﺎج ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺧﺎن ﺳﻮرﺗﯿﭻ و ﻣﯿﺮزا ﺧﻠﯿﻞ ﺧﺎن ﺳﻮادﮐﻮﻫﯽ و ﻧﺼﺮاﷲ ﺧﺎن ﭘﺴﺮ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺧﺎن ﺳﺮﻫﻨﮓ ﺑﻨﺪﭘﺌﯽ را ﺑﺎ ﮐُﺮد و ﺗﺮك و اﻓﻐﺎن و ﺳﭙﺎه دوداﻧﮕﻪ ﺑﺮ ﮔ‪‬ﺮد‬
‫ﻗﻠﻌﻪ وادار ﮐﺮد‪،‬ﻋﺪ‪‬هي ﭘﺮاﮐﻨﺪهي ﺑﺎﺑﯿﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ رﺳﺎﻧﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺶ ﻣﻬﺪي ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا دو ﻋﺮّاده ﺗﻮپ ﻗﻠﻌﻪﮐﻦ و دو ﻋﺮّاده ﺧﻤﭙﺎره و‬
‫ﻗﻮرﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻫﺮاﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺳﭙﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺸﻨﮕﯽ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ از ﻫﻔﺘﺼﺪ ﻣﺘﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﻣﯽﺧﻮرد و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﻫﻞ ﻗﻠﻌﻪ را ﮐﻪ از‬
‫ﺧﺲ و ﺧﺎﺷﺎك درﺳﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﺑﺎد آﺗﺶ ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﺗﻮﭘﭽﯿﺎن و ﺧﻤﭙﺎره اﻧﺪازان ﺑﺎ ﻧﯿﺮوي ﮔﻠﻮﻟﻪﻫﺎي ﭘﯽ در ﭘﯽ ﻗﻠﻌﻪ را ﺑﻪ ﻟﺮزه‬
‫درآوردﻧﺪ‪ .‬ﻣﻼﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر از ﻗﻠﻌﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ ﺑﺮ ﺧﺎﮐﺮﯾﺰ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺑﯿﺎن در ﻣﯿﺎن ﻧﻘﺐﻫﺎ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺷﺎه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن ﻣﺎزﻧﺪران‬
‫در ﺧﺸﻢ ﺷﺪ و ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺧﺎن اﻓﺸﺎر را ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺗﺮﮐﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺧﺎن ﮔ‪‬ﺮد ﻗﻠﻌﻪ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه از ﺳﻮي ﺑﺎﺧﺘﺮ و ﺧﺎور ﻗﻠﻌﻪ ﻧﻘﺐ زدﻧﺪ و ﺗﺎ‬
‫ﭘﻨﺠﺎه ذرع ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻨﺪ و در ﻣﻨﺘﻬﺎي آنﻫﺎ ﻇﺮف ﺑﺎروت ﻧﻬﺎده آﺗﺶ ﻣﯽزدﻧﺪ و آن را‬
‫ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺮج و ﺑﺎروي ﻗﻠﻌﻪ را وﯾﺮان ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬آنﮔﺎه‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن‪ ،‬دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ ﺑﺎ ﻧﻮاﺧﺘﻦ ﺷﯿﭙﻮر و ﻃﺒﻞ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﻠﻌﻪ ﻫﺠﻮم ﺑﺮدﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ص ‪ 172‬ﻧﻘﻄﮥ اﻟﮑﺎف‪ ،‬ﺣﺎج ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺑﺎرﻓﺮوﺷﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ‬
‫ﺑﺸﺮوﯾﻪاي ﺑﺮ ﻗﻠﻌﯿﮕﺎن رﯾﺎﺳﺖ ﺑﺎﻻ ﻧﻔﺮ را داﺷﺖ‪ ،‬آذوﻗﻪي دو ﺳﺎﻟﻪي ﻣﻮﺟﻮد در اﻧﺒﺎر‬
‫را ﺑﻪ ﮔﺎوان و اﺳﺒﺎن ﻗﻠﻌﻪ دادﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺮدار‪ ،‬ﻣﺮدم ﻗﻠﻌﻪ را ﺑﻪ رﻧﺞ و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ‬
‫دﭼﺎر ﺳﺎﺧﺖ‪.‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﻗﻠﻌﮕﯿﺎن دﭼﺎر درد ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻌﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻃﺎﻗﺖ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪267‬‬

‫ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ .‬ﻣﯿﺮزا ﺳﯿ‪‬ﺪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺣﺴﯿﻦ ﮐﻪ از ﻧﺎﻣﺪاران ﺷﻬﺮ ﻗﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ و از ﻗﻠﻌﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻫﺰاده ﻣﻬﺪي ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا او را ﺑﻪ اﺣﺘﺮام‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از او ﺑﺪﮔﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺳﺎرياش ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﻧﺎم ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺣﺎج ﻣﻼﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺑﻪ ﺑﺎزار رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﺶ ﻗﻨﺪ و ﭼﺎي ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﻧﯿﺰ‬
‫دﺳﺘﮕﯿﺮ ﮐﺮده ﺑﺎ ﮐُﻨﺪ و زﻧﺠﯿﺮ ﺑﻪ ﺳﺎري آوردﻧﺪ‪ .‬رﺿﺎﺧﺎن ﭘﺴﺮ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺧﺎن ﻣﯿﺮآﺧﻮر‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎ دو ﺗﻦ از ﻫﻤﺮاﻫﺎن از ﻗﻠﻌﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و از ﺷﺎﻫﺰاده اﻣﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﺎدي‬
‫ﺧﺎن ﻧﻮري ﺳﭙﺮده ﺷﺪه وﻟﯽ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻗﻠﻌﻪ ﺑﺎ ﭘﺴﺮ ﻣﻼﻋﺒﺪاﻟﺨﺎﻟﻖ و ﺟﻤﻊ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﺗﻔﻨﮓﭼﯿﺎن ﺳﻮرﺗﯿﺞ و ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫آﻗﺎ رﺳﻮل ﺑﻬﻨﻤﯿﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺳﯽ ﺗﻦ از ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺑﺮاي ﻋﺮض ﺗﻮﺑﻪ از ﻗﻠﻌﻪ ﺑﯿﺮون‬
‫رﻓﺖ؛ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ اردوﮔﺎه ﻧﺰدﯾﮏ ﮔﺸﺖ ﺳﭙﺎه ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن او و ﯾﺎراﻧﺶ را ﺑﻪ‬
‫ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﻋﺪ‪‬هاي ﮐﻪ از دام ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن دوﻟﺘﯽ رﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯿﺎن آنﻫﺎ‬
‫را زﻧﺪه ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺆﻟّﻒ ﻧﻘﻄﮥ اﻟﮑﺎف ﻏﯿﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪي او‪ »:‬آﻗﺎ‬
‫رﺳﻮل ﺑﻬﻨﻤﯿﺮي را ﻟﺸﮕﺮﯾﺎن ﮐﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺳﯽ ﻧﻔﺮ ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ را دﺳﺘﮕﯿﺮ ﮐﺮده ﺑﻪ ﺳﻪ‬
‫دﺳﺘﻪ ﺑﺨﺶ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ده ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ ﺳﺎري‪ ،‬ده ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ ﺑﺎﺑﻞ و ده ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ آﻣﻞ)اوﺟﯽ‬
‫آﺑﺎد( ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺠﺘﻬﺪﯾﻦ ﺳﺮ ﺑ‪‬ﺮﯾﺪﻧﺪ‪.‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ آن‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ ﭘﺎﯾﺪار ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺮان ﺑﺮاي رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ وﺿﻊ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎران ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي او و ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺷﻠﯿﮏ ﮔﺸﺖ‪ ،‬ازاﺗّﻔﺎق‬
‫ﺗﯿﺮي از ﻻ ﺑﻪ ﻻي درﺧﺘﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺎﻧﻪي ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻧﺸﺴﺖ‬
‫وﻟﯽ زﺧﻢ ﺟﺎﻧﮑﺎه ﺑﻪ ﺑﺎر ﻧﯿﺎورد‪ .‬ﺑﺎﺑﯿﺎن ﭼﻮن آذوﻗﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺎ ﮔﻮﺷﺖ اﺳﺐ‬
‫ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ازآن ﻫﺮ ﭼﻪ ﻋﻠﻒ دﯾﺪﻧﺪ ﺧﻮردﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ درﺧﺘﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺮﺳﯽ‬
 ‫‪ ■ 268‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫داﺷﺘﻨﺪ از ﺑﺮگ آن ﺷﮑﻢ را ﭘﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﺑﺎ اﺳﺘﺨﻮانﻫﺎي ﻧﯿﻢ ﺳﻮﺧﺘﻪ ﻣﺤﺼﻮل‬

‫‪36‬‬
‫ﺑﻪ آب و از ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺮﯾﺎن ﺷﺪه اﺳﺐﻫﺎ درد ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ را اﻧﺪﮐﯽ ﻓﺮو ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﯿﺪﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﻣﺆﻟّﻒ »اﻟﮑﻮاﮐﺐ اﻟﺪر‪‬ﯾ‪‬ﮥ ﻓﯽ اﻟﻤﺂﺛﺮ اﻟﺒﻬﺎﺋﯿ‪‬ﮥ«‪ ،‬ﻗﺎﺗﻞ ﻣﻠّﺎ ﺣﺴﯿﻦ را‪،‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺪ؛ وي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»‪...‬و ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن در ﺑﺎﻻي درﺧﺖ ﺑﺮﺧﻮد ﻣﯽﺟﻮﺷﯿﺪ و ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آورد‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ ﺑﺎب اﻟﺒﺎب اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﺑﺮاﺛﺮ روﺷﻨﺎﯾﯽ آﺗﺶ ﻣﯽرود‪ ،‬او را‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻪ ﭼﺎﺑﮑﯽ ﮔﻠﻮﻟﻪاي ﺑﻪ ﺳﻤﺖ وي اﻧﺪاﺧﺖ؛ آن ﺗﯿﺮ ﺑﻪ ﻫﺪف رﺳﯿﺪه ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪي‬
‫ﺑﺎب اﻟﺒﺎب ﮐﺎرﮔﺮ ﺷﺪ و ﺑﻪ زودي ﺗﯿﺮ دﯾﮕﺮ رﺳﯿﺪه آن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﺪف ﻣﻘﺮون ﮔﺸﺖ‪«.‬‬
‫)آﯾﺘﯽ‪ ،1343 :‬ص‪(162‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺟﻨﮓ ﺳﺨﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻃﺮﻓﯿﻦ)دوﻟﺘﯿﺎن و ﺑﺎﺑﯿﺎن(در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻘﻌﻪي ﺷﯿﺦ‬
‫ﻃﺒﺮﺳﯽ روي داد‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻠﻮﻟﻪي ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻢ و ﺳﯿﻨﻪي‬
‫ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ اﺻﺎﺑﺖ ﮐﺮد)رﺑﯿﻊ اﻟﺜﺎﻧﯽ ‪ 1265‬ﻫـ‪ .‬ق ( در ﺳﻦّ ‪ 36‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﭘﺲ‬
‫از او‪ ،‬ﺣﺎج ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻗﺪوس ﻋﻤ‪‬ﺎﻣﻪي ﺳﺒﺰ را ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﺮادر ﮐﻮﭼﮑﺶ ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺣﺴﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮش را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ وي داد و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻠّﺎ ﺣﺴﯿﻦ ﺳﺮدار ﺳﭙﺎه‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺪ‪‬ت ﮐﻤﯽ در ﺟﻨﮓ ﻗﻠﻌﻪي ﻃﺒﺮﺳﯽ او ﻫﻢ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺣﺴﻦ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻗﻮاي ﺑﺎﺑﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ‬
‫ﻗﺎﯾﻨﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻫﺮاﺗﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﻣﻨﺘﻔّﺬ و ﻣﺘﻤﮑّﻦ ﻣﺸﻬﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﻣﻠّﺎ ﺣﺴﯿﻦ‬
‫ﺑﺸﺮوﯾﻪاي ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﺳﯿ‪‬ﺪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﺎب ﮔﺮوﯾﺪه در ﻗﻠﻌﻪي ﻃﺒﺮﺳﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﭘﺴﺮش‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد‪ ،‬واﮔﺬار ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬او ﻫﻢ ﺑﻌﺪ از ﻣﺪ‪‬ﺗﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .36‬ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ص ‪ – 546/7/8/9‬روﺿﮥاﻟﺼ‪‬ﻔﺎ ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺎب ‪ 8‬و ‪ 7‬و ‪26‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪269‬‬

‫ﻣﻬﺪي ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا ﭘﺲ از آنﮐﻪ دﯾﺪ ﮐﺎر ﺑﺮ ﺑﺎﺑﯿﺎن ﺗﻨﮓ ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ را ﺑﻪ ﻧﺰد ﺣﺎج‬
‫ﻣﻼﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﭘﯿﺎم داد ﮐﻪ ﻣﺎﻧﺪن در ﻗﻠﻌﻪ ﺳﻮدي ﻧﺪارد؛ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺶ ﻣﻦ‬
‫از ﻗﻠﻌﻪ ﺑﯿﺮون آﯾﯿﺪ از ﻣﺠﺎزات رﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺷﺎﻫﺰاده ﺑﺮاي اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﺎﺑﯿﺎن ﺑﺮ‬
‫ﭘﺸﺖ ﯾﮑﯽ از ﺻﻔﺤﺎت ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ اﻣﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎﺑﯿﺎن ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد از‬
‫ﻗﻠﻌﻪ ﺑﯿﺮون آﯾﻨﺪ ﻣﻮرد ﺗﻌﺮض و ﺳﺨﻂ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ذﯾﻞ آن را ﻣﻬﺪي‬
‫ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا و ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﻬﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺮﻧﮓ‪ ،‬ﺣﺎج ﻣﻼ‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ و اﺗﺒﺎﻋﺶ را از ﻗﻠﻌﻪ ﺑﯿﺮون ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺴﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺎن‬
‫ﻧﺎﻣﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﻗﺮآن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺠﺘﻬﺪﯾﻦ‪،‬آﻧﺎن‬
‫را ﻣﺮﺗﺪ و ﮐﺸﺘﻦ ﺷﺎن را ﻓﺮض ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎري‪ ،‬از ﻃﺮف ﺷﺎﻫﺰاده اﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﺣﺎج‬
‫ﻣﻼ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ و او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوان ﺧﻮد ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺮوج از ﻗﻠﻌﻪ را داد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺰاده‪ ،‬ﺣﺎج ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻧﻔﺮ از ﺳﺮان ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ را ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ در ﻧﺰدﯾﮏ ﭼﺎدر‬
‫ﺧﻮد ﺟﺎي داد و ﺑﻘﯿ‪‬ﻪ را در ﭼﺎدر دﯾﮕﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬آن ﺷﺐ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺷﺎم دادﻧﺪ و روز‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺟﺰ ﺳﺮان ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ را ﭘﺲ از ﮔﺴﺘﺮدن ﺳﻔﺮه و ﻧﻮﯾﺪ ﻏﺬا ﺗﯿﺮﺑﺎران ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﮑﻤﺸﺎن را درﯾﺪﻧﺪ‪.‬ﺣﺎج ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ و ﯾﺎران ﺧﺎص‪ ‬او را ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎﺑﻞ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎي ﻣﺠﺘﻬﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ را ﮐﺸﺘﻨﺪ و ﺧﻮد ﺷﯿﺦ را ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد‬
‫ﺗﻮارﯾﺦ ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﮐﺸﺘﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻗﻄﻌﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺪن ﻧﯿﻢ ﺳﻮﺧﺘﻪي او را ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺶ‬
‫ﻣﻼﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻃﺎﻫﺮ ﺣﻤﺰه ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺎﺋﯿﺎن ﻣﺤﻞّ ﻗﺒﺮ او )ﺣﺎج ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ( را در ﻣﺪرﺳﻪي ﻣﯿﺮزا زﮐﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪود ﺳﺎل ﻫﺰار و ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺎﻧﺰده و ﻫﻔﺪه ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪي ﻣﺰﺑﻮر را‬
‫ﺿﻤﻦ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ اﺣﺴﻦ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 270‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫ﺑﺎري‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎﻣﺪ ﻗﻠﻌﻪي ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ ﮐﻪ در ﻣﺎه ذﯾﻘﻌﺪه ﺳﺎل ‪ 1264‬ﻫـ‪.‬ق آﻏﺎز ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬در اواﯾﻞ ﺟﻤﺎدي اﻟﺜﺎﻧﯽ ﺳﺎل ‪ 1265‬ﻫ‪.‬ق ﺧﺎﺗﻤﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺠﺘﻬﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻪ ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ از ﻣﺮﺣﻮم ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺘﻘﻼً ﺣﮑﻢ ﺟﻬﺎد داده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﻣﻼ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺻﺎﺑﺮ اﺳﮑﯽ در ﺟﺮﯾﺎن ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺎب‬

‫ﻧﻮادﮔﺎن ﻣﻠّﺎ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺻﺎﺑﺮاﺳﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺧﻮد در ﺑﺎرهي واﻗﻌﻪي ﻗﻠﻌﻪي‬
‫ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ از ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻠّﺎﺻﺎﺑﺮ‬
‫اﻋﻼم ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺎ ﻫﻨﮓ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و دوازده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻣﺮدم در ﻧﻈﺎم آﺑﺎد‬
‫)ﮐﺘﻪ ﭘﺸﺖ ﻓﻌﻠﯽ( آﻣﻞ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از آﻧﺎن‪ ،‬اﺳﺘﺠﺎﺑﺖ اﻣﺮ ﻓﺘﻮي‬
‫ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻗﻠﻌﻪي ﻃﺒﺮﺳﯽ اﻋﺰام ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﺳﺘﻘﺮار آﻧﺎن‪ ،‬از ﻃﺮف‬
‫ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي ﺑﻪ ﻗﻮاي ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺷﺒﯿﺨﻮن زده ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ در ﻃﯽ‪ ‬آن‪ ،‬ﺟﺪ‪ ‬ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﯿﺪي )ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﯿﮏ ﯾﺎور(‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺎ ﻟﺒﺎس ﺗﺮﻣﻪ ﺑﻮده ﻗﻄﻌﻪ‬
‫ﻗﻄﻌﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﺨﺺ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﺎ ﻟﺒﺎس ﭼﻮﺧﺎﭘﺸﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺨﺎل )ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻔﻨﮓ(‬
‫ﮐﻪ روي دوش ﯾﮑﯽ از ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﻫﺎﯾﺶ ﺑﻮد ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬دو ﺗﯿﺮ ﺷﻠﯿﮏ ﺷﺪهي‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻫﺪف )ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي( اﺻﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺗﯿﺮ ﺳﻮم را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ او ﺷﻠﯿﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺪاي‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺗﯿﺮ ﺑﻪ ﻫﺪف )ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ(اﺻﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﺪ دﯾﻦ آﻧﺎن ﺑﺮﺣﻖ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻦ ﺑﺎ دوﻟﺖ ﺧﻮاﻫﻢ ﺟﻨﮕﯿﺪ؛ ﺗﯿﺮ ﺳﻮم ﺑﻪ ﻣﻠّﺎﺣﺴﯿﻦ اﺻﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﺮدار‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ‪:‬اﺻﺤﺎب ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪271‬‬

‫ﺑﺎﺑﯿﺎن ﭘﺲ از دﻓﻦ ﺟﺴﺪ ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ رﻓﺘﻨﺪ‪،‬اﻣ‪‬ﺎ اﺟﺴﺎد ﯾﺎران‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺪون ﺳﺮ دﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ آﻧﺎن ﻫﻢ در ﺧﺸﻢ ﺷﺪه‪ ،‬اﺟﺴﺎد ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن دوﻟﺘﯽ را از‬
‫ﺧﺎك در آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻫﺎي آﻧﺎن را ﺑﺮﯾﺪﻧﺪ و ﺑﺮ ﺳﺮ ﭼﻮبﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮ دروازهي‬
‫ﻏﺮﺑﯽ ﻗﻠﻌﻪ ﻧﺼﺐ ﮐﺮدﻧﺪ؛آنﮔﺎه ﺗﻦﻫﺎي آﻧﺎن را در ﺑﯿﺎﺑﺎن اﻓﮑﻨﺪﻧﺪ و ﺗﻦﻫﺎي اﺻﺤﺎب‬
‫ﺧﻮد را در ﺧﺎك ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪).‬ﺳﭙﻬﺮ‪ ،1335 :‬ص‪ 68‬و ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،1332 :‬ص‪(51‬‬
‫اﻓﺴﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ اﻓﺴﺮان ﺟﺰء‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺸﺎن‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﯿﺎﻫﻪي زﯾﺮ ﺑﯿﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻬﺪي ﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا ﻋﻤﻮي ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺷﺎه ﮐﻪ ﺳﻤﺖ ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ ﻣﺎزﻧﺪران و رﯾﺎﺳﺖ‬
‫ﮐﻞ ﺳﭙﺎه را داﺷﺖ؛ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺧﺎن اﻓﺸﺎر ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﻣﺨﺼﻮص ﺷﺎه و دوﻟﺖ ﺑﻮد؛‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﻨﺼﺐ و درﺟﻪ ﺑﺮ دﯾﮕﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن‬
‫ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺖ؛ﺣﺎج ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺧﺎن ﺳﻮرﺗﯿﭻ ﻫﺰار ﺟﺮﯾﺒﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ از دﯾﮕﺮ درﺟﻪداران ﺑﻮد؛ ﺧﻠﯿﻞ ﺧﺎن ﺳﻮادﮐﻮﻫﯽ‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮخ ﮔﺮﯾﻪ‪-‬‬
‫اي‪ ،‬ﺳﺮﺗﯿﭗ ﻓﻮج ﮐﻠﺒﺎد‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺳﻠﻄﺎن ﯾﺎور ﭘﺴﺮﻋﻤﻮي ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺎن ﺑﺮادر ﺣﺎج ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺧﺎن‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﮐﺮﯾﻢ ﺧﺎن اﺷﺮﻓﯽ‪ ،‬آﻗﺎ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺣﺴﻦ ﺧﺎن‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﺳﻮرﺗﯿﺞ‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﺻﻐﺮﺧﺎن دوداﻧﮕﻪاي‪ ،‬ﺧﺪاﻣﺮاد ﺧﺎن ﮐُﺮد‪،‬‬
‫ﻣﯿﺮزا ﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺎن ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺎن اﻓﻐﺎن‪ ،‬ﻧﻮراﷲ ﺧﺎن اﻓﻐﺎن‪ ،‬ﺣﺒﯿﺐ اﷲ ﺧﺎن اﻓﻐﺎن‪،‬‬
‫ذواﻟﻔﻘﺎر ﺧﺎن و زﮐﺮﯾﺎ ﻗﺎديﮐﻼﯾﯽ )ﺧﺴﺮوﺧﺎن(‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺧﺘﻢ ﻏﺎﺋﻠﻪ و ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺎب‪ ،‬از ﻃﺮف ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦﺷﺎه در ازاي ﻓﺪاﮐﺎري‬
‫»ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﯿﮏ ﯾﺎور ﺷﻬﯿﺪ«‪ ،‬آﺑﺎدي)ﺧﺮدون ﮐﻼ( ﺑﻪ ورﺛﻪي او داده ﺷﺪ و اﻫﺎﻟﯽ آن‬
‫ﺣﺪود ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﺻﻞ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ )ﺧﻮن ﺗﺎوان ﮐﻼ( ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﺤﻠّﯽ‬
 ‫‪ ■ 272‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫و ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺮدوم ﮐﻼ ﺗﻠﻔﻆ ﮔﺮدﯾﺪ‪) .‬ﻧﻘﻞ از ﺑﯿﺎﻧﺎت آﻗﺎي ﮐﺴﺮاﯾﯽ از ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن‬

‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺎﻫﯽ )ﻗﺎﺋﻢ ﺷﻬﺮ ﻓﻌﻠﯽ( )ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،1332:‬ص‪(251‬‬

‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﮔﺮاﯾﺶ ﻋﺪ‪‬هاي از ﻣﺮدم ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻪ ﻓﺮﻗﻪي ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ‬

‫‪ -1‬ﻣﺮدم ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬در آن دوره ﺑﺮاي روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ و ﮔﻔﺘﺎر و دﺳﺘﻮراﺗﺸﺎن اﺣﺘﺮام‬
‫زﯾﺎدي ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻼﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﺎرﻓﺮوﺷﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻓﮑﺎر ﺑﺎب را‬
‫در ﻣﺎزﻧﺪران رواج داد و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮدم اﯾﻦ ﺣﺮفﻫﺎ را از زﺑﺎن ﯾﮏ روﺣﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ و از ﻃﺮﻓﯽ ﺣﺮفﻫﺎي ﯾﮏ روﺣﺎﻧﯽ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺣﺠ‪‬ﺖ ﺑﻮد‪،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﺪ‪‬هاي‬
‫ﺑﺪون ﺗﺄﻣ‪‬ﻞ و ﺗﺤﻤ‪‬ﻞ ﺑﻪ ﻓﺮﻗﻪي ﺑﺎب ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮔﺮوﯾﺪن ﺑﺴﯿﺎري از رﺟﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻋﺼﺮ و ﻣﺮدم ﺳﺮﺷﻨﺎس ﮐﺸﻮر ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ‪،‬‬
‫ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮاي ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻋﺪ‪‬هاي از ﻃﺒﺮﺳﺘﺎﻧﯽﻫﺎ ﺷﺪ ﮐﻪ دور اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺑﺎب ﮔﺮد‬
‫آﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از اﻓﺮادي ﮐﻪ در ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺑﺎب‬
‫را ﭘﺬﯾﺮا ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﻃﺒﻘﻪي ﺷﻐﻠﯽ ﮐﺸﺎورزان و ﺻﻨﻌﺖﮔﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫دﺳﺘﻪ از ﻣﺮدم درآﻣﺪ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺖ دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎد‪‬ي و اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﮔﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪-4‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺑﺎب در ﻧﮕﺎه او‪‬ل‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﯽ و درﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ و ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫از ﺳﻼح داﻧﺶ و ﺳﻼﻣﺖ دﯾﻨﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ از اﻓﮑﺎر ﺑﺎب ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪273‬‬

‫‪ -5‬ﻋﺎﻣﻞ دﯾﮕﺮ ﮔﺮاﯾﺶ ﻣﺮدم ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻗﻪي ﺑﺎب‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ و ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﺧﻮاﻧﯿﻦ و ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد‬
‫ﻓﺸﺎر و ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮردي را ﺑﺮ ﻃﺒﻘﻪي رﻋﯿ‪‬ﺖ و ﮐﺸﺎورزان و ﭘﯿﺸﻪوران وارد‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻣﺮدم ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ وﺿﻌﯿ‪‬ﺖ ﺑﻪ رﻫﺒﺮان ﻓﺮﻗﻪي ﺑﺎب ﭘﻨﺎه آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺑﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎي آن دوره‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻤ‪‬ﺎﻣﻪي ﻏﺮور ﺑﺮ ﺳﺮ و‬
‫ﻋﺒﺎي ﺗﮑّﺒﺮ ﺑﺮ دوش اﻧﺪاﺧﺘﻪ و دﯾﻦ را وﺳﯿﻠﻪي ﮐﺴﺐ ﺛﺮوت‪ ،‬ﻗﺪرت و ﭘ‪‬ﺴﺖ ﻗﺮار‬
‫داده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺮدم ﺳﺎده و دﯾﻦدار را از ﺧﻮد ﺧﺴﺘﻪ و دور ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از‬
‫روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن‪ ،‬ﺧﻮد ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻓﺮﻗﻪي ﺑﺎب ﮔﺮاﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -7‬اﮔﺮ اوﺿﺎع و زﻣﺎن ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ ﺑﺎﺑﯿﺎن در ﻣﺎزﻧﺪران را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﺗﺤﺎد و وﺣﺪت روﯾﻪاي ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎ و روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن آن ﻋﺼﺮ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‬
‫و ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -8‬در ﮐﻨﺎر ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻮق‪ ،‬ﻗﺪرت ﺑﯿﺎن و ﺳﺨﻨﻮري و ﺳﻔﺴﻄﻪﮔﺮي رﻫﺒﺮان و ﻣﺒﻠّﻐﺎن‬
‫ﻓﺮﻗﻪي ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻢ‪ ‬دﯾﮕﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺪ‪‬هاي از ﻣﺮدم ﺳﺎدهﻟﻮح ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻪ دور‬
‫اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ و از ﺟﺎن و ﻣﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻣﺂﯾﺖ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺒﻠّﻐﺎن اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﻗﻪ آن ﭼﻨﺎن از ﻗﺪرت ﺑﯿﺎن ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﺪﻫﺎ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻣﺪ‪‬تﻫﺎ در ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‬
‫آﻧﺎن ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺤﻮ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي آﻧﺎن ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ »ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪ« و »ﻗﺮهاﻟﻌﯿﻦ« در ﺳﻮادﮐﻮه‬
‫و ﻗﺎﺋﻢﺷﻬﺮ و ﺑﺎﺑﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 274‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫ﻃﺮح ﭼﻨﺪ ﺳﺆال ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫‪ -1‬ﭼﺮا آﯾﺖ اﷲ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎي ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﺑﺎرﻓﺮوﺷﯽ از ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن‬

‫ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺣﺎﮐﻤﺎن ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺑﺮاي ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎﺷﺖ ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﻣﺮﺣﻮم آﯾﺖ اﷲ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ درﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اﻓﺮادي‬
‫ﻏﯿﻮر و ﻣﺘﻬﻮ‪‬ر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ رﻋﺐ و‬
‫وﺣﺸﺘﯽ ﺑﻪ دل راه ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داد و ﭘﯿﺮوزي آﻧﺎن در اﯾﻦ ﻧﺒﺮد ﺣﺘﻤﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ -2‬ﺟﻮاب ﺻﺮﯾﺢ و روﺷﻦ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪي دوم ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ ﺑﺎرﻓﺮوﺷﯽ ﭼﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺪي داﺷﺘﻪاﺳﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺟﻮاب ﺻﺮﯾﺢ و ﺑﯽ ﭘﺮدهي ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪي دوم ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﺸﺎن اﻋﻼم ﺟﻬﺎد ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و در ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺰ وارد ﺻﺤﻨﻪي ﮐﺎرزار ﺷﻮﻧﺪ و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺟﻬﺎد واﻗﻌﯽ را درﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺪان اﻋﺘﻘﺎد ﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﭼﺮا ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ ﺑﺸﺮوﯾﻪاي ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺑﻞ ﯾﺎ ﺑﺎرﻓﺮوش را ﺑﺮاي ﻧﻘﺸﻪي ﺷﻮم ﺧﻮد‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮد؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﭼﻮن ﻣﻼ ﺣﺴﯿﻦ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻼ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﺎرﻓﺮوﺷﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﺑﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬از ﻧﻔﻮذ او و ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻌﺪادي از اﻓﺮاد ﺳﺎده ﻟﻮح و‬
‫ﺳﺴﺖ اﯾﻤﺎن از اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ‪ ،‬اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ - 4‬ﭼﺮا از ﺑﯿﻦ آن ﻫﻤﻪ روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن ﻣﺎزﻧﺪران ﻓﻘﻂ آﯾﮥاﷲ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎي ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‬

‫و ﻣﻼ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ اﺷﺮﻓﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺎب ﻣﻮﺿﻊ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؟‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪275‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ‪:‬اﻋﻼم ﻣﻮﺿﻊ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ ﻫﺠﻤﻪ و ﺷﺒﯿﺨﻮن ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در واﻗﻊ‬

‫ﻣﺤﮑﯽ ﺑﻮد ﺑﺮاي اﺳﻼم ﻧﻤﺎﻫﺎ و روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن ﺗﺎ ﺑﺮاي ﻣﺮدم روﺷﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ اﺳﻼم واﻗﻌﯽ ﻣﺘﻌﻬ‪‬ﺪ و ﭘﺎي ﺑﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﻧﯿﺎﯾﯽ ﺧﻮد را ﺗﺮﺟﯿﺢ‬
‫داده ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻨﻔﻌﻼﻧﻪ و ﯾﺎ ﺑﯽ ﺧ‪‬ﺮداﻧﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؟‬

‫‪ -5‬ﭼﺮا از ﺑﯿﻦ آن ﻫﻤﻪ روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن ﻓﻘﻂ ﻣﻼ ﺻﺎﺑﺮاﺳﮑﯽ اﻋﻼم‬

‫ﻣﻮﺿﻊ ﻧﻤﻮد ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺻﺪور ﻓﺘﻮا از ﻃﺮف ﻣﻼ ﺻﺎﺑﺮ اﺳﮑﯽ و ﭘﺬﯾﺮش آن از ﺳﻮي ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن‬
‫ﺳﺮدار‪ ،‬از دو ﺟﻨﺒﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺆوﻟﯿ‪‬ﺖ واﻗﻌﯽ ﻣﻼ ﺻﺎﺑﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ روﺣﺎﻧﯽ و ﻣﺠﺘﻬﺪ‬
‫وﻗﺖ در ﻗﺒﺎل ﻓﺘﻨﻪي ﭘﯿﺶ آﻣﺪه و ﺗﺠﻤ‪‬ﻊ دوازده ﻫﺰار ﻧﻔﺮي از ﻣﻘﻠّﺪﯾﻦ و ﻣﺘﺎﺑﻌﯿﻦ وي‬
‫در آن ﻋﺼﺮ ﺟﻬﺖ ﺷﺮﮐﺖ در ﻧﺒﺮد و ﻟﺒ‪‬ﯿﮏ ﺑﻪ ﻧﺪاي ﻣﺮﺟﻊ ﺧﻮد )ﻣﻼ ﺻﺎﺑﺮ( ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻي اﯾﻦ ﻣﺮﺟﻊ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم آنﮐﻪ ﮐﺴﺐ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ از ﯾﮏ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﻨﺎم وﻗﺖ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺧﻮن رﯾﺰيﻫﺎي ﺑﯽ ﻣﻮرد و ﻧﺎﺣﻖ ﺑﻮده اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﺑﻮدن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﺷﻬﺪاي واﻗﻌﻪي ﻗﻠﻌﻪي ﻃﺒﺮﺳﯽ و اﯾﻦ‪-‬‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮنﻫﺎي رﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮاي اﺳﻼم و ﻗﺮآن ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ دو ﻗﺮن‪ ،‬از آﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﯾﺜﺎرﮔﺮ و ﺷﻬﯿﺪ ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪) .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﯽ از ﻃﺎﯾﻔﻪي اﺳﮏ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺮت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﯾﺎد ﺟﺪ‪ ‬ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﯿﮏ ﯾﺎور]ﺷﻬﯿﺪي[ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪(.‬‬
‫‪ -6‬ﭼﻪ ﻃﺒﻘﺎت و اﻗﺸﺎري ﺑﻪ ﻧﺪاي ﻣﺠﺘﻬﺪﯾﻦ وﻗﺖ ﻟﺒ‪‬ﯿﮏ ﮔﻔﺘﻨﺪ؟‬
 ‫‪ ■ 276‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪي ﺗﻮارﯾﺦ‪ ،‬اﮐﺜﺮ اﻓﺮادي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺪاي ﻣﺠﺘﻬﺪﯾﻦ وﻗﺖ ﻟﺒ‪‬ﯿﮏ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬از ﻃﺒﻘﻪي ﮐﺎرﮔﺮ و ﻗﺸﺮ ﻣﺤﺮوم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ اﯾﻨﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﻦ و‬
‫دﯾﻨﺪاري ﺣﺴ‪‬ﺎس ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧﻮد را آﻣﺎدهي ﺟﻬﺎد و ﺷﻬﺎدت ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪) .‬در اﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ‪،‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ ‪-‬ره‪ -‬ﻣﺼﺪاق ﭘﯿﺪاﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪»:‬اﻧﻘﻼب را ﭘﺎ ﺑﺮﻫﻨﻪﻫﺎ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺟﻨﮓ را ﻣﺤﺮوﻣﯿﻦ و ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﺑﺮده اﻧﺪ‪«.‬؛ زﯾﺮا در ﺑﯿﻦ‬
‫اﻓﺮاد ﻣﺮﻓّﻪ و ﺑﯽ درد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻤﺘﺮ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺮه ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ‪(.‬‬
‫‪ -7‬ﭼﻪ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﺪ‪‬هاي از ﻣﺮدم در ﻣﻘﺎﺑﻞ دو ﮔﺮوه )اﺳﻼم ﺷﯿﻌﻪ‬
‫و اﺳﻼم ﺑﺎب( ﺳﺎﮐﺖ و ﯾﺎ ﻣﺮّدد ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪ ﻣﺮدم آن دوره در ﻣﻘﺎﺑﻞ دو ﮔﺮوه ﺣﻖّ‬
‫و ﺑﺎﻃﻞ )ﺷﯿﻌﻪي واﻗﻌﯽ و ﺷﯿﻌﻪي ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ( ﻣﺎت و ﻣﺘﺤﯿ‪‬ﺮ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد اﻓﺮاد‬
‫ﻣﻌﻤ‪‬ﻢ و ﺳﺎدات و ﺣﻮزهاي در ﻫﺮ دو ﮔﺮوه ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ داﺷﺘﻦ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي ﻣﻘﻠّﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﯿﺮو و ﻣﻄﯿﻊ‪ ،‬ﮐﺎر را ﺑﺮاي ﻣﺮدم در اﻧﺘﺨﺎب و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻖّ از ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺷﺐ از‬
‫روز و ﺳﯿﺎﻫﯽ از ﺳﻔﯿﺪي ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺖ و ﻣﺸﮑﻞ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -8‬ﭼﺮا ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﺣﺪود دو ﻗﺮن از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻘﺶ روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﺑﺰرگ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﺜﺎرﮔﺮيﻫﺎي ﻣﺮدم و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺳﺮدار ﺑﺰرگ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻧﺎدﯾﺪه اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪ و ﻧﺴﻞﻫﺎي ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻮادث ﺗﻠﺦ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻇﻬﺎر ﺑﯽاﻃّﻼﻋﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﭼﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﭼﻪ در آﻣﻞ ﯾﺎ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻً روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮﻧﯽ‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر آﺷﮑﺎرا ﯾﺎ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪي ﺿﺎﻟّﻪ ﻣﺒﺎرزه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ از اﯾﻦ‪-‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪277‬‬

‫ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎم ﺗﻌﺪادي از ﻣﺠﺘﻬﺪﯾﻦ وﻗﺖ در ﺗﻮارﯾﺦ ﺛﺒﺖ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ‪:‬‬
‫اﻟﻒ(اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﺗﻌﺪادي از ﻣﻌﻤ‪‬ﻤﯿﻦ ﺗﻘﯿ‪‬ﻪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺟﻬﺖ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از‬
‫ﺗﻨﺶﻫﺎي ﻗﺒﯿﻠﻪاي و ﺷﻐﻠﯽ و رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮنﻫﺎي ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً وارد ﻣﯿﺪان و ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﺸﺪهاﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺎﻣﺸﺎن از زﺑﺎن و ﻗﻠﻢ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ب( ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮﻧﯽ ﺑﺎ ﻟﺒﺎس ﺷﺨﺼﯽ وارد ﻣﯿﺪان ﮐﺎرزار ﺷﺪهﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫ﭼﻮن ﺧﻮد را ﺑﺮﺗﺮ از دﯾﮕﺮان ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺣﺪي از ﻣﻮﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﺷﻐﻠﯽ آﻧﺎن ﻣﻄّﻠﻊ‬
‫ﻧﺸﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ج( از دﯾﮕﺮ ﻋﻮاﻣﻞ‪ ،‬ﻗﺼﻮر و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺗﻌﺪادي از ﻣﺒﻠّﻐﯿﻦ و روﺣﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﻫﺎي وﻗﺖ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪي ﻋﻈﯿﻢ را ﺑﺮاي ﻣﺴﺘﻤﻌﯿﻦ ﺧﻮد رواﯾﺖ و ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫د( اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎﻟﯽ ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﯾﺮ و ﺗﻘﺮﯾﺮ واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﺣﺎدﺛﻪ را‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮر‪‬ﺧﺎن وﻗﺖ ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ه( ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ ﺗﻌﺪادي از ﻣﻮر‪‬ﺧﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻢ و ﺣﺎدﺛﻪ‪-‬‬
‫ي ﺗﻠﺦ ﻋﺒﻮر ﮐﺮده اﯾﻦ اﺗّﻔﺎق را اﻣﺮ ﻣﻬﻤ‪‬ﯽ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ آن را ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪.‬‬
‫و( ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ راوﯾﺎن و ﻣﺒﻠّﻐﺎن دﻟﺴﻮزي ﮐﻪ داراي ﻓﺮﺻﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮده‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺣﺎدﺛﻪي ﭘﯿﺶ آﻣﺪه را ﺑﺮاي ﻧﺴـﻞﻫﺎي آﯾﻨﺪه ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ وﺟـﻮد‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ راوﯾﺎن ﻓﺘﺢ اﻣﺮوزي ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت و ﺟﺎﻧﻔﺸﺎﻧﯽﻫﺎي رزﻣﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻫﺸﺖ ﺳﺎل دﻓﺎع ﻣﻘﺪ‪‬س را ﺑﺮاي راﻫﯿﺎن ﻧﻮر ﮐﻪ ﻣﺘﺸﮑّﻞ از داﻧﺶ آﻣﻮزان و‬
‫داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن و ﺳﺎﯾﺮ اﻗﺸﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ( و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎ و‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 278‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬
‫از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﻣﻨﺎﺑﻊ درﺑﺎره ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﺷﻤﻨﺎن‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺨﺼﻮص اﺳﺘﻌﻤﺎر و اﺳﺘﮑﺒﺎر ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﮐﻤﯿﻦ و درﺻﺪد ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ اﯾﺠﺎد‬
‫رﺧﻨﻪ و ﺷﮑﺎف در ﺑﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬وﺣﺪت آﻧﺎن را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﻓﺮﺻﺖ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن‪،‬‬
‫اﺑﺪاع‪ ،‬اﺧﺘﺮاع و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ را از آﻧﺎن ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﻬﺖ ﮔﺬران زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد‬
‫ﻫﻤﻮاره ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎب ﻣﺤﻤ‪‬ﺪي )ص(‬
‫را از روي ﮐﺮهي ﺧﺎﮐﯽ ﻣﺤﻮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫از زﻣﺎن ﻇﻬﻮر اﺳﻼم در ﺳﺮزﻣﯿﻦ وﺣﯽ‪ ،‬دﺷﻤﻨﺎن ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘّﯽ اﮔﺮ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﺎ واﮐﻨﺶﻫﺎﯾﯽ روﺑﻪرو ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﻮادث ﺗﻠﺦ و ﻧﺎﮔﻮار ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻫﻞﺑﯿﺖ ﻧﯿﺰ آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ‪-‬‬
‫ﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻏﻠﻂ و اﻧﺤﺮاﻓﯽ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪي ﺟﻠﯿﻠﻪي‬
‫ﺳﺎدات را در ﻫﺮ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﺪﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺼﻮر دواﻧﯿﻘﯽ‬
‫ﻃﻔﻠﯽ از ﺳﺎدات ﺑﻪﻧﺎم ﻋﻘﯿﻞ را در ﺟﺮز دﯾﻮار ﻣﺪﻓﻮن ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻈﯿﻢ اﻟﺸﺄن اﺳﻼم ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﺑﺰرگ ﺷﯿﻌﻪ و ﺳﻨّﯽ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوه ﺳﻨّﯽ را ﺑﻪ ﺷﻌﺒﺎت ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪي ﻣﺎﻟﮑﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ﺣﻨﺒﻠﯽ و راﻓﻌﯽ‬
‫ﺗﺠﺰﯾﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و از اﯾﻦ ﺷﻌﺒﺎت ﻫﻢ‪ ،‬اﺳﻼم وﻫﺎﺑﯿ‪‬ﺖ را ﺑﻪ ﺗﺄﺳ‪‬ﯽ از »ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫ‪‬ﺎب« ﮔﺴﺘﺮش دادﻧﺪ و ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻬﺎن ﺣﺘّﯽ در ﺣﺮم اﻣﻦ اﻟﻬﯽ و دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﻤﺎﻟﮏ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪279‬‬

‫ﮔﺮوه ﺷﯿﻌﻪي ﺧﺎص‪ ‬ﻣﻮﻻ ﻋﻠﯽ )ع( را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﯿﻌﻪي زﯾﺪي‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ‪ ،‬اﺛﻨﯽ ﻋﺸﺮي‬
‫و ﺷﺎﺧﻪي ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از »ﺳﯿ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﺎب« ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨﺎن ﺑﺮ اﻓﮑﺎر و‬
‫ﻋﻘﯿﺪهي ﺧﻮﯾﺶ اﺻﺮار ورزﯾﺪه ﺗﻌﺪادي از اﻓﺮاد ﺳﺎده ﻟﻮح را ﺑﻪ دور ﺧﻮﯾﺶ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ دﯾﻦ ﺳﺘﯿﺰي و ﺑﺮادر ﮐﺸﯽ روي آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﺮﻓﻨﺪ و ﻫﺪف ﮐﻠّﯽ را ﺟﻬﺖ‬
‫اﺟﺮاﯾﯽ ﺷﺪن ﺳﺮﻟﻮﺣﻪ ﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﻫﺪاف ﺑﻪ‪-‬‬
‫ﺷﺮح ذﯾﻞ اﻋﻼم ﻣﯽﮔﺮدد ‪:‬‬
‫‪ -1‬از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎب ﻣﺤﻤ‪‬ﺪي )ص(در ﻫﻤﻪي ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﯾﺠﺎد ﺗﻔﺮﻗﻪ و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن وﺣﺪت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﺠﺎد ﮔﺮوهﻫﺎي‬
‫ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪ)ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﺳﻨّﯽ‪ ،‬وﻫ‪‬ﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﭘﺮﺳﺘﯽ و‪(...‬‬
‫‪ -3‬درﮔﯿﺮ ﻧﻤﻮدن ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻓﺮوش‬
‫ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت ﻣﺪرن روز و ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﺘﺎﯾﺞ آﺛﺎر ﺗﺨﺮﯾﺒﯽ و رواﻧﯽ ﺳﻼحﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫‪ -4‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻃﺮﻓﯿﻦ درﮔﯿﺮ و ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﻣﺘﺨﺼ‪‬ﺺ ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪.‬‬
‫‪ -5‬اﺳﺘﻘﺮار ﭘﺎﯾﮕﺎهﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺑﺮﻗﺪرتﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪي ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺣﺎﻓﻆ ﺻﻠﺢ و‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﯽ و ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ و ﻣﻌﺪﻧﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﺳﻮم و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪.‬‬
‫‪ -6‬درﯾﺎﻓﺖ وام از ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﺟﻬﺖ ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﮓزده و‬
‫ﻣﻘﺮوض ﻧﻤﻮدن ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 280‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫‪ -7‬اﻋﺰام ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﻪ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ ﺟﻬﺖ ﻃﺮّاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ‬

‫ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت ﻣﺮاﮐﺰ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﮐﺴﺐ اﻃّﻼﻋﺎت ﻻزم از ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه‪.‬‬
‫‪ -8‬واﺑﺴﺘﻪ ﻧﻤﻮدن ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﺳﻮم ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮه ﺑﻮدن و‬
‫ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻮدن ﺑﻪ اﺑﺮ ﻗﺪرتﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -9‬ﺗﺠﺰﯾﻪي ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﯿﺎمﻫﺎ و ﺷﻮرشﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪي اﺳﺘﻘﻼل و‬
‫ﺳﻠﺐ ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ آﻧﺎن‬
‫‪ -10‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﻬﺖ ﺧﺮﯾﺪ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ از‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪي ﺗﻬﺪﯾﺪات ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻫﺪاﻓﯽ دﯾﮕﺮ‪.‬‬

‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدﻫﺎ‬
‫ﺣﻘﯿﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﻄﺮهاي از درﯾﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﭘﮋوﻫﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﻮر‪‬ﺧﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫دوﺳﺘﺎن ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي ارج ﻧﻬﺎدن ﺑﻪ زﺣﻤﺎت و ﺧﺪﻣﺎت ﺑﺰرﮔﺎن زﻣﺎن و‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻫﻤ‪‬ﺖ ﻧﻤﻮده ﺟﻬﺖ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﺴﻞ ﺟﻮان و آﯾﻨﺪهي ﺟﺎﻣﻌﻪ‪،‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ آوري ﺧﺎﻃﺮات و ﺧﻄﺮات‪ ،‬ﻋﻨﺎوﯾﻦ ذﯾﻞ را ﻣﺪ‪ ‬ﻧﻈﺮ ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﻨﺪ ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻫﯿﺄﺗﯽ ﻣﺮﮐّﺐ از ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻣﻘﺎوﻣﺖ‪ ،‬ﻫﯿﺄت اﻣﻨﺎي‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﺗﮑﺎﯾﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻤﺪﯾﻦ ﻣﺤﻠّﯽ و اﺳﺎﺗﯿﺪ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪي آﺑﺎدي ﺧﻮد‬
‫از ﻧﻈﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ و‪...‬ﺗﻌﺠﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪281‬‬

‫‪ -2‬ﺑﺎ ﻓﺮاﺧﻮان ﻣﻘﺎﻻت در روﺳﺘﺎﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ )اﻋﯿﺎد‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﻠّﯽ‪،‬‬

‫ﻣﺬﻫﺒﯽ و‪ (...‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﺰرﮔﺎن‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺳﺮداران‪ ،‬ﺷﻬﺪا‪ ،‬آزادﮔﺎن‬
‫و‪...‬اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﺎ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﻤﻮدن و ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﺮدآوري ﺷﺪه‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﺘﺎد‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﺘﺸﮑّﻞ از اﻓﺮاد ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻣﻄّﻠﻊ در ﺗﻤﺎم زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪-‬اراﺋﻪ‬
‫ﻧﻤﻮده ﭘﺲ از ﺑﺮرﺳﯽ و وﯾﺮاﯾﺶ‪ ،‬ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ در ﻓﺼﻮل ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫در ﭼﻨﺪ ﺟﻠﺪ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬در ﭼﻨﺪ آﺑﺎدي ﭘﺮﺟﻤﻌﯿﺖ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﻮد و ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻀﻮﮔﯿﺮي و اﻫﺪاي ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻗﺪام ﻋﺎﺟﻞ ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫‪ -5‬در ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﯾﺎدوارهي ﺷﻬﺪا و ﻧﯿﺰ ﺑﺤﺚ ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫ﻣﻄﺮح و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎي ﻣﻬﻢ‪ ‬ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ ﺗﺪوﯾﻦ »ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺗﺎرﯾﺦ«‪ ،‬ﺛﺒﺖ ﮔﺮدد و ﯾﺎ‬
‫در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﮑﺎﺗﺒﺎت اداري‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﺛﺒﺖ در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺳﺎل ﮐﺸﻮر‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان اﻗﺪام ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﺳﺎﯾﺖﻫﺎﯾﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﺗﻤﺎم آﺑﺎديﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﺑﺨﺶ و ﯾﺎ ﻫﯿﺄت ﻣﺘﺸﮑّﻠﻪي روﺳﺘﺎﻫﺎ اﻗﺪام ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -8‬ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻧﮑﻮداﺷﺖ اﻓﺮاد ﺷﺎﺧﺺ در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﺑﺮﮔﺰار ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -9‬از وﺟﻮد اﻓﺮاد ذيﻧﻔﻮذ و ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار در ﮐﺸﻮر و اﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﭘﯿﺸﺒﺮد اﻫﺪاف‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺘﻤﺪاد ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪ ■ 282‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫‪ -10‬در ﻧﺸﺴﺘﯽ ﺻﻤﯿﻤﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺆوﻻن ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎي ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺐ در‬

‫ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻻرﯾﺠﺎن راﻫﮑﺎرﻫﺎﯾﯽ اراﺋﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪-‬ﺿﻤﯿﻤﻪ‪:‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﮔﺬرا ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺎﻣﻪي ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺳﺮداران و ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺑﺰرگ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬در روﺳﺘﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﮏ ﻻرﯾﺠﺎن دﯾﺪه ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﻮروﺛﯽﺑﻮدن ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻓﻮت »ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺧﺎن‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ« ‪-‬ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻌﺘﻤﺪاﻟﺤﺮم داراﻟﺨﻼﻓﻪي ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻮد‪ -‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪي آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن رﺳﻤﺎً ﺑﺮ‬
‫ﻋﻬﺪهي او واﮔﺬارﺷﺪ‪ .‬زﻣﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺼﺎدف ﮔﺮدﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺷﺎه‬
‫ﻗﺎﺟﺎر و روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر در ‪14‬ﺳﺎﻟﮕﯽ و ﺟﻠﻮس او ﺑﺮ ﺗﺨﺖ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ اﯾ‪‬ﺎم ﺷﻮرشﻫﺎ و اﻧﻘﻼﺑﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ اﯾﺮان را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از وﻗﺎﯾﻊ‬
‫ﻣﻬﻢ‪ ‬اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ ﻓﺮﻗﻪي ﺿﺎﻟّﻪي ﺑﺎﺑﯿ‪‬ﻪ در ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮدار ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺳﭙﺎه ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﺪاي ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ ﭼﻮن آﯾﺖ اﷲ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﻨﺎم‬
‫وﻗﺖ ﻣﺎزﻧﺪران و آﯾﺖ اﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺻﺎﺑﺮ اﺳﮑﯽ و‪...‬در دﻓﻊ و ﺧﺘﻢ ﻏﺎﺋﻠﻪي ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺎب‬
‫در ﻣﺎزﻧﺪران ﻧﻘﺶ وﯾﮋهاي داﺷﺖ؛ اﯾﻦ ﺳﺮدار ﺑﺰرگ و ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺗﺤﺖ اﻣﺮ وي‬
‫اﯾﺜﺎرﮔﺮيﻫﺎ و رﺷﺎدتﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ را از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ زﺣﻤﺎت ارزﺷﻤﻨﺪ‬
‫آﻧﺎن در ﺗﺎرﯾﺢ ﻧﯿﺰ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪283‬‬

‫ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و ﻧﻮادﮔﺎن او‪ ،‬اﻟﺒﺘّﻪ اﯾﻦ ﺷﺠﺎﻋﺖ را از ﺟﺪ‪ ‬ﺧﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫»ﻣﺨﺘﺎراﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺛﻘﻔﯽ ﻣﻨﺘﻘﻢ ﺧﻮن ﺳﯿ‪‬ﺪاﻟﺸّﻬﺪا« ﺑﻪ ارث ﺑﺮدهاﻧﺪ؛ ﭼﻪ آنﮐﻪ ﻃﺒﻖ اﺳﻨﺎد‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪي ﺑﯿﻮﺗﺎت ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﮐﺎخ ﮔﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻃﺎﯾﻔﻪي درزي اﺳﮏ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن از ﻧﻮادﮔﺎن ﻣﺨﺘﺎر ﺛﻘﻔﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﻨﯽاﻣﯿ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﺳﮏ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن وارد ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻃﺎﯾﻔﻪي درزي از وﺟﻮد ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﯿﺪه ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ از اﺳﮏ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺮّ ﯾﯿﻼﻗﯽ و از اوﺟﯽ آﺑﺎد آﻣﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺮّ ﻗﺸﻼﻗﯽ ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺣﺘﯽ‪ ‬در ﻣﺤﻞّ اوﺟﯽ آﺑﺎد ﺗﮑﯿﻪاي را در‬
‫زﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻨﺎ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﮑّﯿﻪي ﺳﺮدارﯾ‪‬ﻪ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪) .‬اﯾﻦ ﺗﮑّﯿﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ دو‬
‫ﻗﺮن ﻗﺪﻣﺖ دارد و در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ در ﻓﻬﺮﺳﺖ آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺛﺒﺖ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪(.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﮑّﯿﻪي ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻧﯿﺎﮐﯽ ﻣﺤﻠّﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل‬
‫‪1255‬ه‪.‬ق و ﺗﮑّﯿﻪي ﻫﺎرون ﻣﺤﻠّﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪1260‬ه‪.‬ق را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫و دﯾﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان و ﺑﺰرﮔﺎن آﻣﻞ ﺗﺄﻟﯿﻒ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﻔّﺎري‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻌﺮّﻓﯽ آﯾﺖ اﷲ ﻏﺮوي ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺟﺪ‪ ‬ﺑﺰرگ ﺣﻘﯿﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﻼّ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در ﻗﺮﯾﻪي رﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در‬
‫زﻣﺎن ﺟﻮاﻧﯽ اﻫﻞ ﺗﺤﺼﯿﻞ و ﻃﻠﺒﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﺎﺑﻘﺎً در ﻗﺮاي ﻻرﯾﺠﺎن ﺳﺮﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫اﯾﺸﺎن را ﺑﺎاﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯿ‪‬ﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزي دﻋﻮت ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﺎرهاي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺟﺰ اﺟﺎﺑﺖ و ﻟﺒﺎس ﺳﺮﺑﺎزي ﭘﻮﺷﯿﺪن‪ .‬ﻓﻮج ﺳﺮﺑﺎز ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﮐﺮدﮔﯽ ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎن ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽﺧﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از او ﭘﺴﺮش اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم ﺳﺮدار‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي اﺻﻔﻬﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺄﻣﻮرﯾ‪‬ﺖ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و در‬
 ‫‪ ■ 284‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫اﯾﻦ زﻣﺎن رﯾﺎﺳﺖ ﻋﺎﻣ‪‬ﻪي ﺷﺮﻋﯿ‪‬ﻪي ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺎ ﻣﺮﺣﻮم ﺣﻀﺮت ﺣﺠ‪‬ﮥاﻻﺳﻼم ﻣﻄﻠﻖ و‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎج ﺳﯿ‪‬ﺪﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﺷﻔﺘﯽ اﻋﻠﯽاﷲ ﻣﻘﺎﻣﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﺟﺪ‪ ‬ﺑﺰرگ ﺣﻘﯿﺮ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫از ﻃﻼب ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯿ‪‬ﻪ ﺑﻮد و ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ داﺷﺖ‪ ،‬در زﻣﺎن ﻓﺮاﻏﺖ در ﻣﺠﻠﺲ درس‬
‫و ﺑﺤﺚ آن ﺣﻀﺮت ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻟﺒﺎس ﺳﺮﺑﺎزي و در ﺻﻒ اﻟﻨﻌﺎل ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻃﻠﺒﻪاي ﮐﻪ ﭘﻬﻠﻮﯾﺶ ﺑﻮد ﺻﺤﺒﺖ و ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺠ‪‬ﮥاﻻﺳﻼم‬
‫ﻣﻠﺘﻔﺖ ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺮﺑﺎز ﺑﺎ ﻣﺠﺎور ﺧﻮد ﺑﺤﺚ و ﻣﺬاﮐﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از‬
‫آن ﮐﻪ درس ﺗﻤﺎم ﺷﺪ و ﻃﻠﺒﻪﻫﺎ ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺠﮥاﻻﺳﻼم ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺳﺮﺑﺎز‪ ،‬ﺗﻮ ﺑﻨﺸﯿﻦ و او ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬از اﯾﺸﺎن ﺣﺎﻻت او را اﺳﺘﻔﺴﺎر‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ و اﯾﺸﺎن ﺗﻤﺎم ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺎت ﺧﻮد را ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي ﺷﻤﺎ‬
‫ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﯽ ﺧﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﺳﺮدار‬
‫را اﺣﻀﺎر ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ و اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺮﺑﺎز را ﻣﻌﺎف و ﻣﺮﺧﺺ ﮐﻦ و ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﺳﺮﺑﺎزي اﺣﻀﺎر ﻧﮑﻦ‪ .‬ﺳﺮدار ﻣﺮﺣﻮم ﻫﻢ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮد و اﯾﺸﺎن را ﻣﺮﺧﺺ ﻧﻤﻮد‪«.‬‬
‫)ﻏﻔﺎري ﻣﺤﻤﻮد‪:‬ص‪(234‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪285‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫‪-1‬آﯾﺘﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‪1343 ) ،‬ه‪.‬ق( ﮐﻮاﮐﺐ اﻟﺪ‪‬رﯾ‪‬ﮥ ﻓﯽ ﻣﺂﺛﺮاﻟﺒﻬﺎﺋﯿ‪‬ﮥ‪ ،‬ﭼﺎپ ﻗﺎﻫﺮه‪.،‬‬
‫‪ -2‬ﺑﻬﺮام‪ (1366) ،‬ﺑﻬﺎﺋﯿ‪‬ﺖ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻧﺸﺮﭘﺮﺳﺶ‪. ،‬‬
‫‪ -3‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ‪،‬اﻟﻤﺂﺛﺮ واﻵﺛﺎر‪ ،‬ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ‪،‬ﺟﻠﺪ او‪‬ل‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺑﺎﻣﺪاد‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪ (1371) ،‬ﺷﺮح رﺟﺎل اﯾﺮان‪ ،‬ج ‪2‬ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان‪.،‬‬
‫‪ -5‬ﺑﺮزﮔﺮ‪،‬اردﺷﯿﺮ‪ (1380) ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ رﺳﺎﻧﺶ‪.،‬‬
‫‪ -6‬راﻋﯽ اﺳﮑﯽ‪ (1387) ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ‪،‬اﺳﮏ در ﮔﺬر ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻧﺸﺮاﻧﺘﺨﺎب‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.،‬‬
‫‪ -7‬راﻋﯽ اﺳﮑﯽ‪ (1389) ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ‪ ،‬ﻧﺸﺮ اﻧﺘﺨﺎب‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪. ،‬‬
‫‪ -8‬زﻋﯿﻢ اﻟﺪ‪‬وﻟﻪ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻣﻬﺪي ﺧﺎن‪ ،‬ﻣﻔﺘﺎح اﻻﺑﻮاب )ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎب و ﺑﻬﺎء(‪.‬‬
‫‪ -9‬ﺳﭙﻬﺮ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺗﻘﯽ‪ (1335) ،‬ﻧﺎﺳﺦ اﻟﺘّﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﺟﻠﺪ‪ ،3‬ﻧﺸﺮ اﺳﻼﻣﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫‪.‬‬
‫‪ .10‬ﻏﻔﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪ (1387 ).‬اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان وداﻧﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ رﺳﺎﻧﺶ‪،‬‬
‫ﭼﺎپ اول‬
‫‪ -11‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪي‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ ﮔﺮي و ﺑﻬﺎﯾﯽ ﮔﺮي‪.‬‬
‫‪ -12‬ﻣﻬﺠﻮري‪،‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ (1342)،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺟﻠﺪاو‪‬ل‪ ،‬ﭼﺎپ اﺛﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.‬‬
‫‪ -13‬ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‪ (1332) ،‬ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺎب‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﺎل ‪.‬‬
‫‪ -14‬ﻧﯿﺎﮐﯽ‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ‪ (1383) ،‬ﺑﺎﺑﻞ ﺷﻬﺮ زﯾﺒﺎي ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﭘﻮراﻧﺪﺧﺖ‬
‫ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﺟﻠﺪﺳﻮم‪ ،‬ﭼﺎپ دوم ‪،‬ﻧﺸﺮﺳﺎﻟﻤﯽ‪.،‬‬
 ‫‪ ■ 286‬ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎب در ﻣﺎزﻧﺪران‬

‫‪ -15‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﮐﻨﮕﺮه ﻣﻠّﯽ ﻋﻼﻣﻪ ﺳﻌﯿﺪاﻟﻌﻠﻤﺎي ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ و ﻣﻼ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ‬

‫اﺷﺮﻓﯽ‪ (1388) ،‬ﺑﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺟﻠﺪ او‪‬ل ‪ ،‬ﺳﺎري‪ ،‬ﭼﺎپ ﺷﻠﻔﯿﻦ‪.،‬‬
 ‫ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫‪37‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‬

‫ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﺎوﯾﻦ زﯾﺮ ﺳﺎﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻟﻒ( ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ؛ ب( ﺗﻮﺻﯿﻒ و‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ؛ ج( ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬
‫‪(1‬ﻃﺮح ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ :‬ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ از ﺗﺤﻮ‪‬ﻻت اﺳﺎﺳﯽ اﯾﺮان در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺪود ‪ 110‬ﺳﺎل از زﻣﺎن ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ از ﺳﻮي‬
‫ﻣﻈﻔّﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺷﺎه ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ‪ ،‬ﻫﻨﻮز زواﯾﺎي ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ و ﻧﺎﭘﯿﺪاي ﻓﺮاوان دارد‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﮑﺎت ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻧﮋادﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و اﻗﻮام و آﺣﺎد‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻬﻢ‪ ‬اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ در اﯾﻦ ﺳﺎﻣﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺤﺪود و اﻗﻮام اﻧﮕﺸﺖﺷﻤﺎري ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و اﻗﻮام ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﯾﺮاﻧﯽ در اﯾﻦ ﺗﺤﺮّك ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﻘﺶ‬
‫آﻓﺮﯾﻨﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﻘﺶ آنﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺳﻨﺎد ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه رواﯾﺖ ﻧﺸﺪهاﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻪ رﺳﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪37‬‬
‫دﮐﺘﺮي ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
 ‫‪ ■ 288‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫درﺑﺎرهي ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻣﺎزﻧﺪران و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎرﺳﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺗﺄﺛﯿﺮ و ﺗﺄﺛّﺮ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﺟﻨﺒﺶ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻧﮑﺎت ﺟﺪ‪‬ي ﻣﻄﺮح ﻧﺸﺪهﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻣﺴﺘﻘﻠّﯽ درﺑﺎرهي ﻧﻘﺶ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در اﯾﻦ ﺟﻨﺒﺶ در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ 38.‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬از ﻣﻨﺎزﻋﺎت‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ )اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮّم( ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﮔﺰارشﻫﺎي ﭘﺮاﮐﻨﺪهاي در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ دادهﻫﺎي اﻧﺪك ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻃﺮح ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ‬
‫آﯾﺎ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﻘﺸﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ؟ و در ﺻﻮرت ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ‪،‬‬
‫ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي آﻧﺎن ﭼﻪ ﺳﻤﺖ و ﺳﻮﯾﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫ﻓﺮﺿﯿﻪي ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺰ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺟﻬﺖ‪-‬‬
‫ﮔﯿﺮي ﻣﺘﻨﻮ‪‬ﻋﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻗﺎﻟﺐ ﺑﺤﺚ‪ :‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻣﻘﺎم ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻧﻘﺶ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬از ﺗﻤﺮﮐﺰ و اﻟﮕﻮي ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫‪ (38‬ﮐﻤﺒﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ درﺑﺎرهي ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ داﺧﻠﯽ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا در ﺟﻠﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﮐﺘﺎب آﺑﯽ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﮔﺰارش ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪي وزارت ﺧﺎرﺟﻪي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن را از زﻣﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺗﺎ ﺣﺪود ‪ 2‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ) ‪1326‬ه‪.‬ق( ﭘﻮﺷﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬در ﮐﻠﯿﺪ‬
‫واژهي ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺷﻬﺮ آﻣﻞ و ﺑﺨﺶ ﻻرﯾﺠﺎن ﻫﯿﭻ ﻧﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران ﻧﯿﺰ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﺑﺎر ارﺟﺎع داده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ارﺟﺎع ﺑﻪ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺗﺒﺮﯾﺰ‪،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬رﺷﺖ‪ ،‬ﺷﯿﺮاز‪ ،‬ﻓﺎرس‪ ،‬ﮐﺮﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ و ﯾﺰد ﻓﺮاوان ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺧﻄّﻪي ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت روزﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﺣﻮادث ﻣﺸﺮوﻃﻪ را ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬در ‪ 2‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪،‬‬
‫ﺗﺤﺮّك ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﯽ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻧﺪاده و ﺟﺰء ﺷﻬﺮﻫﺎ و اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﮐﻢﺗﺤﺮّك ﮐﺸﻮر ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﺑﺸﯿﺮي‪(1363:‬‬
‫ﻋﺪ‪‬هاي‪ ،‬ﺷﻬﺮ آﻣﻞ در زﻣﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ را ‪-‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﭘﯿﺸﯿﻨﻪاش ‪ -‬ﮐﻢ اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ و ﺗﺤﺖاﻟﺸّﻌﺎع ﺳﺎري و ﺑﺎﺑﻞ )ﺑﺎر ﻓﺮوش( داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫) رﺣﻤﺘﯽ ﻧﯿﺎ‪ ،1388 :‬ص‪ ،(74‬اﮔﺮﭼﻪ در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺒﻊ‪» ،‬ﺷﻮرش اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم«‪ ،‬از ﻣﻌﺪود ﺣﻮادﺛﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻘﻄﻊ‬
‫ﻋﻠﯿﻪ دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰي در ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا او ﺑﻪ رﺟﺎل ﺗﻬﺮان ﻫﻢ ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬ورود ﻗﻮاي ﻣﺮﮐﺰي ﺑﺮاي‬
‫ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﺮﮐﺸﯽ‪ ،‬ﻣﯽﻃﻠﺒﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﻮر‪‬ﺧﺎن در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪289‬‬

‫ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ از ﺟﻬﺖ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻘﻄﻊ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد و آنﮔﺎه ﻧﻘﺶ‬

‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﻫﺮ ﮐﺪام از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻘﻄﻊ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺷﺪه ﻃﺮح و ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎﻃﻊ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪي ﯾﺎدﺷﺪه در ﺟﺪول زﯾﺮ آﻣﺪهاﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫ﭘﯿﺶ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ‬

‫ﺣﯿﻦ ﻣﺸﺮوﻃﻪ از ﺳﺎل ‪1324‬ه‪.‬ق ) ‪1285‬ه‪.‬ش( ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن دوران ﻗﺎﺟﺎر‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻌﺪ از دوران ﻗﺎﺟﺎر‬

‫ﻣﻘﻄﻊ او‪‬ل )ﭘﯿﺶ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ(‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻓﮑﺮي و ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﺪﯾﺪه و ﮐﻨﺶ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺧﻸ ﺷﮑﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ دارد‪ .‬ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺴﺘﺮﻫﺎي ﻓﮑﺮي و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮔﺴﺘﺮدهاي دارد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ و ﺗﺄﺛّﺮ ﻧﺨﺒﮕﺎن و زﺑﺪﮔﺎن‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫در ﻣﻘﻄﻊ دوم‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﻮران ﻧﻬﻀﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻘﺶ و ﺳﻬﻢ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﮔﺰارش ﺷﺪه ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫در ﻣﻘﻄﻊ ﺳﻮم‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﻧﻬﺎدﯾﻨﻪ ﺷﺪ ﯾﺎ دﺳﺖﮐﻢ از ﭘﻮﯾﺎﯾﯽ ﺑﺎز اﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬اﻧﺪك‪-‬‬
‫اﻧﺪك ﺗﺤﻠﯿﻞﮔﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ در ﺗﺤﻠﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻨﺶ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وارد ﻋﻤﻞ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻘﻄﻊ‪ ،‬آﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﺳﻬﻤﯽ در ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ در ﻣﻘﻄﻊ ﺳﻮم ﻣﻮرد ﻣﺪاﻗّﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
 ‫‪ ■ 290‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫‪ (3‬ﻣﻔﻬﻮمﺑﻨﺪي‪ :‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ از ﺗﻮﻗّﻒ ﮔﺴﺘﺮده در ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺎت ﺟﻠﻮﮔﯿﺮيﺷﻮد‪،‬‬

‫درﺑﺎرهي ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﺎره ﻧﮑﺎﺗﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪(1-3‬ﻻرﯾﺠﺎن‪ :‬ﻣﺮاد از »ﻻرﯾﺠﺎن«‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﻄﻮرهاي اﯾﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿ‪‬ﺘﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ در ﭘﺎي ﻗﻠﻪي دﻣﺎوﻧﺪ‪) ،‬ﻧﻤﺎد ﻣﻠّﯽ اﯾﺮان( و در داﻣﻨﻪي‬
‫رﺷﺘﻪﮐﻮه اﻟﺒﺮز در اﺳﺘﺎن ﻣﺎزﻧﺪران و ﯾﮑﯽ از ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن آﻣﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮز‬
‫ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ اﯾﻦ اﺳﺘﺎن را ﺑﻪ اﺳﺘﺎن ﺗﻬﺮان ﻣﺘّﺼﻞ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﻣﺮﮐﺰ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﮐﺸﻮر ﮐﻤﺘﺮ از ‪ 100‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪.‬‬
‫‪(2-3‬ﻣﺸﺮوﻃﻪ )ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ(‪ :‬در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﺪﯾﺪ اﯾﺮان‪،‬‬
‫واژهي ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺎدﻟﯽ ﺑﺮاي ﻟﻐﺖ ‪ Constitutionalism‬ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﮏ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﺳﯿﺴﺘﻢ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﺮان دو واژهي ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﯿﺴﺘﻤﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﺟﻨﺒﺶ ﺳﺎل ‪1324‬ه ق‪1285 /‬ه‪.‬ش‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪآﻣﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﮐﻪ از‬
‫ﺷﺮط ﻋﺮﺑﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻗﺪرت ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺳﻠﻄﻨﺖ را ﻣﺤﺪود و ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪) .‬ﺣﺎﯾﺮي‪،1368:‬‬
‫ص‪(215‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ درﺑﺎرهي ﻣﺸﺮوﻃﻪي اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﺬﮐّﺮ دارد ﮐﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ‬
‫»اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ« ﮐﻪ در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺗﺤﺮّك ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﻣﺮدم اﯾﺮان ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﮕﺎه ﺻﺎﺣﺐ اﯾﻦ ﻗﻠﻢ ﺗﻌﺒﯿﺮ دﻗﯿﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ‬
‫آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻼش را »ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ« ﻧﺎﻣﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺤﻮ‪‬ل‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪291‬‬

‫اﺳﺎﺳﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در اﯾﺮان ﻣﻨﺘﺞ ﻧﺸﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻣﻮرِّﺧﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ اﻧﻘﻼب را ﺑﺮاي ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬در ﺑﺎرهي‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ« در اﯾﺮان دو ﭼﻬﺮهي ﻣﺘﻀﺎد دارد‪ :‬از ﯾﮏﺳﻮ‪ ،‬ﺑﺎﻓﺖ ﺳﻨّﺘﯽ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮي ﻧﮑﺮده و ﻃﺒﻘﻪي ﺣﺎﮐﻤﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺪرت ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺪودﮐﺮدن ﻗﺪرت ﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﺠﻠﺲ و‪ ...‬را ﻣﯽﺗﻮان‬
‫روﯾﺪادي اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ و ﺗﻔﮑّﺮ ﻣﺪرن را وارد ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪) .‬اﺗﺤﺎدﯾﻪ‪ ،1375:‬ص‪(15‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﻫﻢ او در ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪي ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫در ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺰ »ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺸﺮوﻃﻪ«‪ ،‬ﮐﻪ دﺳﺘﺎورد اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﺑﻮد‪،‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ زﯾﺮ‬
‫را ﯾﺎﻓﺖ‪ :‬در ﻃﻮل ‪ 17‬ﺳﺎل؛ ﯾﻌﻨﯽ از ‪ 1324‬ﺗﺎ ‪ ،1342‬ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ ﻓﻘﻂ ‪ 7‬ﺳﺎل‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد )ﻣﺠﻠﺲ او‪‬ل‪،‬ﭘﺲ از ﺑﻪ ﺗﻮپ ﺑﺴﺘﻪﺷﺪن‪ 18،‬ﻣﺎه ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ دوم ﺑﺎ‬
‫اوﻟﺘﯿﻤﺎﺗﻮم روسﻫﺎ در ﺳﺎل ‪1329‬ه‪.‬ق‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪ‪‬ت ‪2‬ﺳﺎل و ‪11‬ﻣﺎه ﺑﺴﺘﻪﺷﺪ و ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﺳﻮم ﻧﯿﺰ در ﺟﻨﮓ او‪‬ل ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺮوي روسﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻬﺮان در ﺳﺎل ‪1334‬‬
‫ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺷﺪ و‪(...‬؛ ﻓﺘﺮتﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﺑﺴﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪن ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻀﻌﯿﻒ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ و دوﻟﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﺣﺘّﯽ اﺳﺘﻘــﻼل ﮐﺸﻮر را در اذﻫﺎن‪،‬‬
‫ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪) .‬اﺗﺤﺎدﯾﻪ‪ ،1375: ،‬ص‪ 5‬و ‪(6‬‬
‫ﺣﺎل ﻣﯽﺗﻮان ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻓﺖ ﺳﻨّﺘﯽ ﮐﺸﻮر ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮑﺮد و‬
‫ﻧﻬﺎد ﻣﺪرن ﻧﯿﺰ ﻧﺎﺗﻤﺎم ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺤﺪود و‬
‫ﺳﻄﺤﯽ اﯾﺮان در ﺳﺪهي ﭘﯿﺶ را اﻧﻘﻼب ﻧﺎﻣﯿﺪ؟ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﻔﻬﻮم »ﺟﻨﺒﺶ« ﯾﺎ‬
 ‫‪ ■ 292‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫»ﻧﻬﻀﺖ«‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﻨﺶ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺮدم اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﯽ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ و ﺑﺎ ﻣﺴﻤ‪‬ﯽﺗﺮ از ﻣﻔﻬﻮم »اﻧﻘﻼب« اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﻧﻘﻼب‪،‬‬
‫دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺳﺮﯾﻊ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ و اﺳﺎﺳﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻨﺒﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻄﺌﯽ‬
‫و داراي ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت ﻏﯿﺮاﺳﺎﺳﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﻫﻢ ﻧﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘّﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺮض ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻧﺪك اﻧﺪك ﺳﺎﺧﺘﯽ‬
‫اﻧﻘﻼﺑﯽ‪ ،‬رادﯾﮑﺎل و اﺳﺎﺳﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت از ﺟﻨﺒﺶ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ‬
‫ﺑﺪل ﻣﯽﺷﻮد‪ 39.‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮي اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻨﺘﺞ ﺷﺪ و ﻧﻪ‬
‫ﺣﺘﯽ در ﻋﻤﻞ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت ﻣﺤﺪود ﻣﻄﺮح ﺷﺪه را ﻧﯿﺰ ﺟﺎﻣﻪي ﻋﻤﻞ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو‪ ،‬در ﻫﻤﺎن ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺟﻨﺒﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻏﺎﯾﺎﺗﺶ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫ب( ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ‬

‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﺳﻪ ﻣﻘﻄﻊ زﯾﺮ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﭘﯿﺶ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ؛ ‪ (2‬ﺣﯿﻦ ﻣﺸﺮوﻃﻪ؛ ‪ (3‬ﭘﺲ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪.‬‬
‫‪(1‬ﭘﯿﺶ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫درﺑﺎرهي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻬﻢ‬
‫روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ در رﻫﺒﺮي اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﻣﻤﺘﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ‬
‫روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺟﻨﺒﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﯽﺑﺪﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎرج از‬

‫‪ (39‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮ » ﺟﻨﺒﺶ اﻧﻘﻼﺑﯽ« ﺑﺮاي اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﻧﯿﺰ‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮده اﻧﺪ‪ ) ،‬ﮐﻮﺋﻦ‪، 1382 :‬‬
‫ص‪ (317‬ﺗﻌﺒﯿﺮي ﻏﯿﺮدﻗﯿﻖ و ﻧﺎ ﻣﻮﺟ‪‬ﻪ ﻣﯽ داﻧﺪ‪.‬؛ زﯾﺮا ﻣﺎﻫﯿﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺧﺮوﺟﯽ ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﺗﻔﺎوت دارد‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪293‬‬

‫اﯾﺮان و ﺑﻪ وﯾﮋه در ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪي ﻧﺠﻒ‪ ،‬ﮐﻪ آن زﻣﺎن از ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ‬

‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ و ﭼﻪ ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫در داﺧﻞ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻓﻌ‪‬ﺎل ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﻮاﻓﻘﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﻋﻠﻤﺎي ﺣﻮزهي ﻧﺠﻒ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي در آن داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺮاﺟﻊ ﺛﻼث ﯾﺎ آﯾﺎت ﺛﻼث ﯾﺎ ارﮐﺎن‬
‫ﺛﻼﺛﻪ‪ ،‬ﻋﻨﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪي اﯾﺮان ﺑﻪ »ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ«‬
‫)ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب ﮐﻔﺎﯾﮥاﻻﺻﻮل(‪» ،‬ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﯿﻦ ﺧﻠﯿﻠﯽ ﺗﻬﺮاﻧﯽ« و »ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ«‪،‬‬
‫اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎم ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب »ﺗﻨﺒﯿﻪ اﻻﻣﮥ و ﺗﻨﺰﯾﻪ اﻟﻤﻠﮥ«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﺣﻮم »ﻧﺎﯾﯿﻨﯽ« را ﻧﯿﺰ اﻓﺰود ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ از دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺒﺎﻧﯽ و اﺻﻮل‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﻘﻪ ﺷﯿﻌﯽ ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎي داﺧﻞ اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﻧﺎم‬
‫آﯾﺎت ﻋﻈﺎم »ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ« و »ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﯽ« از اﺷﺘﻬﺎر ﻻزم ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬در ﺣﻮزهي ﻧﺠﻒ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم »ﺳﯿ‪‬ﺪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﯾﺰدي«‪،‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب »ﻋﺮوةاﻟﻮﺛﻘﯽ« ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺎﺧﺺ ﺑﻮده در داﺧﻞ ﻧﯿﺰ ﻧﺎم »ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ‬
‫ﻧﻮري« ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﺑﺮاي اﯾﺮاﻧﯿﺎن آﺷﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻊ ﮔﯿﺮي ﻋﻠﻤﺎي اﯾﺮاﻧﯽ در ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫ﺣﻮزه ﻧﺠﻒ‬ ‫داﺧﻞ اﯾﺮان‬ ‫ﺟﻬﺘﮕﯿﺮي ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﮐﺎﻇﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا‬ ‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﻮاﻓﻘﺎن‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺧﻠﯿﻠﯽ ﺗﻬﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ و ﻧﺎﯾﯿﻨﯽ‬
‫ﺳﯿ‪‬ﺪﻣﺤﻤ‪‬ﺪﮐﺎﻇﻢ ﯾﺰدي‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮري‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬
 ‫‪ ■ 294‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬از ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺑﺮﺧﯽ ﻋﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن ﯾﺎد‪-‬‬
‫ﺷﺪه ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه‪ ،‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﺪ‪‬ﻋﺎ آزﻣﻮن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺷﯿﻮه‪-‬‬
‫ي ﻧﮕﺎه ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺆﺛّﺮ در ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ از ﻧﺰدﯾﮏ آﺷﻨﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫اﮔﺮ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻓﮑﺮي آﻧﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻮزهي ﺗﻬﺮان و ﻧﺠﻒ را ﻫﻤﺮاه ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ‬
‫ﻧﻮري درك ﮐﺮده وﻟﯽ در ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻌﺪ‪ ،‬وارد ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ روز ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم‬
‫»اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻏﺮوي« ) ﭘﺪر آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي( ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‪ ،‬اﺻﺎﻟﺘﺎً اﻫﻞ‬
‫رﯾﻨﻪﻻرﯾﺠﺎن و از ﺑﺰرﮔﺎن ﻃﺎﯾﻔﻪي ﻏﺮﻗﺸﻪي اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ‬
‫ﻏﺮوي‪ -‬ﮐﻪ ﺣﻖّ اﺳﺘﺎدي ﺑﺮ آﯾﺎت ﻋﻈﺎم ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ و ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪-‬‬
‫در دﺳﺖﻧﻮﺷﺖ ﻣﻔﺼ‪‬ﻠﯽ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺷﺠﺮهﻧﺎﻣﻪي زﻧﺪﮔﯽﺷﺎن‪ ،‬اذﻋﺎن داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺪرﺷﺎن ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮﺣﻮم ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ‪ ،‬ﻫﻢدوره و داراي رﻓﺎﻗﺖ‬
‫ﺑﻮد؛ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﺘﺒﺎت ﻋﺎﻟﯿﺎت رﻓﺘﻨﺪ و اﺟﺎزهي اﺟﺘﻬﺎد ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﻏﻔّﺎري‪ ،1386 :‬ﺻﺺ ‪ (236-9‬ﺷﺮح ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ داﺳﺘﺎن‪ ،‬در ﻣﺼﺎﺣﺒﻪي ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺎ‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮐﯿﻮان )ﻧﻮهي ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ( ﺑﻪ ﻧﺤﻮ زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫» ﺟﺪ‪ ‬ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﻦ در درﺟﻪي او‪‬ل‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم آﻗﺎ ﻣﻼ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﺮ او در‬
‫اﻣﺎﻣﺰاده اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﻣﻞ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﺟﺪ‪‬م‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮﺣﻮم‬
‫ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮريِ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻫﻢ دوره و ﻫﻢ ﺣﺠﺮه و ﻫﻢ ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﺑﻮد؛ ﭼﻪ در‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬در اﯾ‪‬ﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻮدﻧﺪ در آﻣﻞ و ﻧﻮر‪ ،‬و ﭼﻪ در ﻣﺪ‪‬ﺗﯽ ﮐﻪ در ﺗﻬﺮان ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻃﻠﺒﮕﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻌﺪ از آن ﻫﻢ رﻓﺘﻨﺪ ﻧﺠﻒ؛ دورهي‬
‫ﺗﺨﺼ‪‬ﺺ ﯾﺎ دورهي ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﺣﻮزوي را در ﻧﺠﻒ ﺑﺎ ﻫﻢ ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪295‬‬

‫ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﺧﯿﻠﯽ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﺪ‪ ‬ﻣﻦ در ﺗﻬﺮان‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺮﺣﻮم ﺟﺪ‪ ‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪي اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪي ﻣﺮدم آﻣﻞ و ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻪ‬
‫ﻧﺠﻒ رﻓﺘﻢ و ﺗﺤﺼﯿﻼﺗﻢ را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪم‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﺪﯾﻮﻧﻢ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﻫﺪاﯾﺖ و‬
‫ارﺷﺎد و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﺮدم ﺑﻪ آﻣﻞ ﺑﺮوم و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠّﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آﻣﻞ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ .‬در ﻋﯿﻦ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻦ از ﻣﺮﺣﻮم ﺟﺪ‪‬م اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮﺣﻮم‬
‫ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺷﺮﮐﺖ در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺪ‪ ‬ﻣﻦ از دﺧﺎﻟﺖ در اﻣﻮر‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺑﺎ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮐﺎر روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ وﻇﯿﻔﻪي‬
‫دﯾﮕﺮي دارد‪ )«.‬ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،1387 :‬ص‪(180‬‬
‫اﮔﺮ آﯾﮥاﷲ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻏﺮوي) ﭘﺪر آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي(‪ ،‬ﻫـﻢدرس و ﺑﺤـﺚ ﺷـﯿﺦ‬
‫ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮري ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﺠﻒ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮد ﻣﯿﺮزاي ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﺷﯿﺦ راﺿﯽ و ﻣﯿﺮزا‬
‫ﺣﺒﯿﺐ رﺷﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ 40.‬ﻧﯿﺰ از اﺳﺘﺎدان او ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪» :‬ﻣﯿﺮزا ﻫﺎدي ﻧﻮري«‪» ،‬ﺷـﯿﺦ ﻣـﻮﻟﯽ‬
‫ﻋﺒ‪‬ﺎس« )ﭘﺪر ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮري(‪» ،‬ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﻦ آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ«‪» ،‬ﻣﯿﺮزا اﺑﻮاﻟﺤﺴـﻦ ﺟﻠـﻮه«‪،‬‬
‫"ﻓﺎﺿﻞ اردﮐﺎﻧﯽ" و ﺣـﺎج ﺷـﯿﺦ "زﯾـﻦاﻟﻌﺎﺑـﺪﯾﻦ ﻣﺎزﻧـﺪراﻧﯽ"‪ ) .‬ﻣﻨﺼـﻮرﻧﮋاد‪،1387 :‬‬
‫ص‪(176‬‬

‫‪ (40‬ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮري‪ ،‬ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺎت ﺗﺤﺼﯿﻠﯽاش‪ ،‬اﺑﺘﺪا در ﻧﻮر و ﺑﻌﺪ ﺗﻬﺮان ﺑﻮد‪.‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ داﻧﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻧﺠﻒ‬
‫ﻫﺠﺮت ﮐﺮد و ﻧﺰد اﺳﺘﺎدان ﺑﺰرگ ﺣﻮزهي ﻧﺠﻒ ﻣﯿﺮزا »ﺣﺒﯿﺐاﷲ رﺷﺘﯽ« و ﺷﯿﺦ »راﺿﯽ« ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺪ‪‬ﺗﯽ در‬
‫درس ﻣﯿﺮزاي ﺷﯿﺮازي ﺑﺰرگ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﯿﺒﺖ‪ ،‬وﻗﺎر و ﺗﯿﺰﻫﻮﺷﯽ اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻃﻠﺒﻪي ﺟﻮان را آنﭼﻨﺎن ﺷﯿﻔﺘﻪي وي ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻫﺠﺮت ﻣﯿﺮزاي ﺷﯿﺮازي ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺮا وي ﻧﯿﺰ ﺣﻮزهي ﻧﺠﻒ را رﻫﺎ ﮐﺮد و راﻫﯽ ﺳﺎﻣﺮا ﺷﺪ‪ .‬در ﺑﯿﻦ دوﺳﺘﺪاران ﺷﯿﺦ ﺷﻬﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶ‬
‫از ﻫﻤﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ دو اﺳﺘﺎد ﺑﺰرﮔﻮار ﺷﯿﺦ؛ ﯾﻌﻨﯽ »ﻣﯿﺮزاي ﺑﺰرگ ﺷﯿﺮازي« ﭘﺮﭼﻤﺪار ﻧﻬﻀﺖ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ و ﻣﯿﺮزا ﺣﺒﯿﺐاﷲ رﺷﺘﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻢ‬
‫ﻣﻘﺎم ﺧﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﺷﯿﺦ »ﻣﺮﺗﻀﯽ اﻧﺼﺎري« در ﮐﺮﺳﯽ ﺗﺪرﯾﺲ ﻧﺠﻒ اﺷﺮف اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬ﺷﯿﺦ ﺷﻬﯿﺪ در ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل‪ ،‬ﭘﺮورش‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪي ﻣﯿﺮزاي ﺷﯿﺮازي ﺑﻮد و از »ﺧﻮاص‪ ‬اﺻﺤﺎب« او ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ ﻣﯿﺮزا ﺣﺒﯿﺐاﷲ رﺷﺘﯽ ﻧﯿﺰ ‪ -‬ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً از‬
‫اﻋﻄﺎي اﺟﺎزهي اﺟﺘﻬﺎد ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﮐﺮاه داﺷﺘﻪ و ﻧﻮﻋﺎً در اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺴﯿﺎر اﺣﺘﯿﺎط ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ‪ -‬در ﺗﻘﺮﯾﻆ ﺑﺮ رﺳﺎﻟﻪي ﻓﻘﻬﯽ ﺷﯿﺦ‬
‫ﻓﻀﻞاﷲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان "ﻗﺎﻋﺪة ﺿﻤﺎن اﻟﯿﺪ"ﻣﻘﺎم ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﺷﯿﺦ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺷﮕﻔﺖ و ﮐﻢﻧﻈﯿﺮ ﺳﺘﻮده اﺳﺖ‪) .‬داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ وﯾﮑﯽ‬
‫ﭘﺪﯾﺎ و وﯾﮑﯽ ﻓﻘﻪ‪(.‬‬
 ‫‪ ■ 296‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫در اﯾﻦ ﻧﻘﻞ ﻗﻮلﻫﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا در ﺟﺮﯾـﺎنﻫـﺎي ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﭘـﯿﺶ از ﻣﺸـﺮوﻃﻪ‬
‫)ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ( از آﯾﮥاﷲ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻏﺮوي‪ ،‬ﮐـﻪ ﺣـﺪود ‪ 5‬ﺳـﺎل ﭘـﯿﺶ از‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ دار ﻓﺎﻧﯽ را وداع ﮔﻔﺘﻨﺪ )‪1319‬ه ق(‪ ،‬ذﮐـﺮﺧﯿـﺮي ﺑـﻪ ﻣﯿـﺎن ﻧﻤـﯽآﯾـﺪ؛ زﯾـﺮا‬
‫اﯾﺸﺎن‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً رﺳﺎﻟﺖ روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ را ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺗﻬﺬﯾﺐ اﺧﻼق ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﺸﺨّﺺ ﺷﺪ ﮐـﻪ اﯾﺸـﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ ﺟﻬـﺖ ﺣﺸـﺮ و ﻧﺸـﺮ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮري‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻮاﺿـﻊ ﺳﯿﺎﺳـﯽ و اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ اﯾﺸـﺎن‪ -‬ﮐـﻪ در ﺟﺮﯾـﺎن‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ -‬ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان آﺷﻨﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬از‬
‫ﺟﻬﺖ رﺳﺎﻟﺖ روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎه اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ اﯾﺸﺎن‪ ،‬آﯾﮥاﷲ »ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي« )ﻣﺘﻮﻟّﺪ ﺳﺎل ‪1296‬ه‪.‬ق( ﻧﯿﺰ از ﻃﺮﯾﻖ دﯾﮕﺮي‬
‫ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﺣﻮزهي ﻧﺠﻒ ﻣﺤﺸﻮر ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢ اﯾﺸﺎن در‬
‫اﺗﻮﺑﯿﻮﮔﺮاﻓﯽﺷﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻧﺠﻒ‪ ،‬در ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮري از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﭘﺪرﺷﺎن‪ ،‬آﺷﻨﺎ ﺷﺪﻧﺪ و ﺷﯿﺦ ﻫﻢ ﻣﺎﻫﯽ ‪ 15‬ﻗﺮان ﺷﻬﺮﯾﻪ ﺑﺮاي ﺣﻘﯿﺮ ﻣﻌﯿ‪‬ﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن در ﺳﺎل ‪1323‬ه ق )ﯾﮏ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ( از ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻧﺠﻒ‪ ،‬ﺑﺮاي اداﻣﻪي ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺟﺎﻟﺐ اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺗﻦ از‬
‫اﻓﺮادي را ﮐﻪ در ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻫﻢ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮدي ﻧﻤﻮدﻧﺪ و اﻟﺒﺘّﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﺮﯾﺪ آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺷﺪﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪي ﺑﻪ ﯾﺎدﮔﺎر ﻣﺎﻧﺪه از اﯾﺸﺎن‬
‫آﻣﺪهاﺳﺖ ﮐﻪ در درس آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ و اﻧﺪﮐﯽ درس ﺳﯿ‪‬ﺪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﯾﺰدي‬
‫ﺑﻬﺮه ﺑﺮده اﺳﺖ‪) .‬ﻏﻔّﺎري‪ ،1386 :‬ﺻﺺ ‪(236-9‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬از ﻧﺰدﯾﮏ در ﺟﺮﯾﺎن‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﻧﺠﻒ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺣﯿﻦ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻫﺪ ﮐﻨﺶ و‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪297‬‬

‫واﮐﻨﺶﻫﺎي ﺣﻮزهي ﻧﺠﻒ و ﺑﻮﯾﮋه اﺳﺘﺎداﻧﺶ درﺑﺎرهي ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳ‪‬ﻔﺎﻧﻪ‬

‫اﻃّﻼﻋﺎت ﻻزﻣﯽ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻮاﺿﻊ دﻗﯿﻖ اﯾﺸﺎن در اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫دﺳﺖﮐﻢ ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ در اﯾﻦ ارﺟﺎع ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬در‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻓﮑﺮي زﺑﺪﮔﺎن و ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﻮاﻓﻖ و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﻧﺠﻒ) و ﺣﺘﯽ‬
‫اﯾﺮان ﺑﻪ ﺟﻬﺖ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ‪ ،‬ﻫﻢ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﻫﻢ از ﻃﺮﯾﻖ ﭘﺪر( ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‬
‫و اﮔﺮ از ﺟﻬﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ راه ﭘﺪر را ﭘﯿﻤﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ و ﻋﺎﻣﺪاﻧﻪ از‬
‫دﺧﺎﻟﺖ در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺣﯿﻦ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﻄﻊ ﺷﺮوع ﻧﻬﻀﺖ ﺗﺎ ﻓﺮوﮐﺶ ﮐﺮدن اﻣﻮاج آن ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﭘﺮدازد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان از دو ﺑﻌﺪ درﺑﺎرهي ﻣﻮﺿﻮع اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻮد‪ :‬او‪‬ل‪ ،‬از ﺑﻌﺪ "ﻋﻠﻤﯽ"‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﻋﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در ﻋﻬﺪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻗﺮار ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﮔﯿﺮد؛ دوم از ﺑﻌﺪ »ﻋﻤﻠﯽ« ﮐﻪ در آن‪ ،‬اﻗﺪاﻣﺎت ﻋﻤﻠﯽ و ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﺳﻪ‬
‫ﺟﻬﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻖ و ﺑﯽﻃﺮف ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫ﻣﻮﺿﻊ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ ﺣﯿﻦ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫ﺟﻬﺖﮔﯿﺮيﻫﺎ‬ ‫ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي‬ ‫ردﯾﻒ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﻋﻠﻤﺎ‬ ‫ﻋﻠﻤﯽ‬ ‫‪1‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬ ‫‪2‬‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﺖ و ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬ ‫ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﺑﯽﻃﺮف‬
 ‫‪ ■ 298‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫او‪‬ل‪ -‬ﺑﻌﺪ ﻋﻠﻤﯽ‪ :‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻗﺴﻤﺖ ﻗﺒﻞ اﺷﺎرهﺷﺪ‪ ،‬آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي‪ ،‬از‬
‫ﻋﻠﻤﺎي رﯾﻨﻪاي‪ ،‬در زﻣﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﻧﺠﻒ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و از ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي‬
‫ﻣﺮﺣﻮم آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‪) ،‬از ﻣﺮاﺟﻊ ﺑﺰرگ ﺣﺎﻣﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪(،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳ‪‬ﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻣﻮاﺿﻊ اﯾﺸﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬دادهاي در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﯿﺴﺖ و از‬
‫‪41‬‬
‫ﻃﺮﻓﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰ از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮرد ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻧﺎم ﺑﺰرﮔﺎن دﯾﮕﺮي از ﻻرﯾﺠﺎن را اﻓﺰود ﮐﻪ ﺷﺎﮔﺮدي‬
‫رﻫﺒﺮان و ﺣﺎﻣﯿﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ را ﻧﻤﻮده دﺳﺖﮐﻢ از اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ رﻫﺒﺮان روﺣﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاه از ﻧﺰدﯾﮏ آﮔﺎﻫﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﺠﺘﻬﺪﯾﻦ ﺑﻨﺎم‪ ،‬آﯾﮥاﷲ »اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮﺳﯿﻮ« ﺑﻮد ﮐـﻪ ﺑـﻪ روﺳـﺘﺎي اﯾـﺮايِ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺗﻌﻠّﻖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬درﺑﺎرهي اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از زﺑﺪﮔﺎن ﺷﻬﺮ آﻣـﻞ و ﺑﻠﮑـﻪ ﺗﺸـﯿ‪‬ﻊ در‬
‫زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪ 1325-6‬ه‪.‬ق‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﭘﺪرم ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد دادﻧـﺪ ﮐـﻪ وارد ﺣـﻮزهي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ـﻪي‬
‫آﻣﻞ ﺷﻮم‪ .‬آن زﻣﺎن ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪي آﻣﻞ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ ﺑﻨﺎم داﺷﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﺣﻮم آﯾـﮥاﷲ‬
‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮﺳﯿﻮ و ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ ﻏـﺮوي)ره(‪ ،‬ﮐـﻪ از ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪﺗـﺮﯾﻦ ﺷﺨﺼـﯿ‪‬ﺖﻫـﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﯽ آن روزﮔﺎر ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻨـﺪ و ﻫـﺮ دو از ﺷـﺎﮔﺮدان ﻣﺮﺣـﻮم آﯾـﮥاﷲ آﺧﻮﻧـﺪ‬

‫‪ (41‬آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺘﻌﺪ‪‬د ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن در ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ اي ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‪" :‬اﯾﺸﺎن از ﺷﺎﮔﺮدان‬
‫ﺑﻨﺎم ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎج ﺷﯿﺦ آﻗﺎ ﻣﻠّﺎ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﮐﺎﻇﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ در ﮐﺮﺑﻼ ﻓﻮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻋﺎزم‬
‫آﻣﻞ ﺷﺪﻧﺪ و ﭼﻮن ﻫﻤﻪي ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﯿﺎورﻧﺪ )و ﺗﺄﺳ‪‬ﻒ ﻫﻢ زﯾﺎد ﺧﻮردﻧﺪ(‪ ،‬در آنﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘّﻪ‬
‫ازﺑﯿﻦرﻓﺖ‪ .‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﻮﺷﺘﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎﺳﺖ و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺣﺎﺻﻞﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﺑﺸﻮد و ﻣﻨﻘّﺢ ﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫إنﺷﺎءاﷲ اﮔﺮ ﺑﺸﻮد ﭼﺎپﺷﻮد‪ ،‬در ﻣﻮرد درﺳﯽاﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ آﯾﮥاﷲ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻃﻠﺒﮕﯽﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺟﺰوه‬
‫ﺟﺰوه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎباﻟﺼ‪‬ﻼة ﺧﻮدش ﭼﻨﺪ ﻋﻨﻮان دارد‪ ،‬ﺻﻼة ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺻﻼة ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ...‬ﻣﻨﺘﻬﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﻣﺘﻔﺮّق اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫آنﻫﺎ ﭼﺎپﺷﺪهاﺳﺖ"‪).‬ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،1387 :‬ص‪.(185‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪299‬‬

‫ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ )ﺻﺎﺣﺐ ﮐﻔﺎﯾﻪ( و زﺣﻤﺖﮐﺸﯿﺪه و ﻓﺎرغاﻟﺘّﺤﺼﯿﻞ ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪي ﻧﺠـﻒ‬

‫اﺷﺮف ﺑﻮدﻧﺪ‪) «.‬ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ‪.(22-23 :1381 ،‬‬
‫ﺳﺘﺎرهي دﯾﮕﺮ اﯾﻦ دﯾﺎر‪ ،‬آﯾـﮥاﷲ »ﺣﺴـﻦزاده آﻣﻠـﯽ« ﻧﯿـﺰ درﺑـﺎرهي آﯾـﮥاﷲ ﻓﺮﺳـﯿﻮ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ ﻣﯿﺮزا اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮﺳﯿﻮ و آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏـﺮوي‪ ،‬ﺣـﻮزهي ﺗﻬـﺮان و‬
‫ﻧﺠﻒ را درك ﮐﺮدهﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﺮ دو از ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﻨﺎم ﺣﻮزهي ﻧﺠـﻒ و از ﺷـﺎﮔﺮدان‬
‫ﻣﺮﺣــﻮم ﻧــﺎﯾﯿﻨﯽ و ﻣﺮﺣــﻮم اﺻــﻔﻬﺎﻧﯽ و دﯾﮕــﺮ آﻗﺎﯾــﺎن ﺑﻮدﻧــﺪ و ﻣﺠﺘﻬــﺪ ﻣﺴـﻠّﻢ زﻣــﺎن‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘـﺲ از ﺧﻠـﻊ ﻟﺒـﺎس روﺣـﺎﻧﯿ‪‬ﻮن‪ ،‬در‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﺎ اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﻣﻠﺒ‪‬ﺲ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪) «.‬ﺑﺮزﮔﺮ‪.(41-42 :1380 ،‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺑﺤﺚ آن اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬اﮔﺮ آﯾﮥاﷲ آﺧﻮﻧـﺪ ﺧﺮاﺳـﺎﻧﯽ و آﯾـﮥاﷲ‬
‫ﻧﺎﯾﯿﻨﯽ‪ ،‬از رﻫﺒﺮان ﮐﺎﻣﻼً ﻣﻤﺘﺎز و از روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن ﻣﻮاﻓﻖ و ﻣﺪاﻓﻊ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ‪-‬‬
‫ﮐﻢ ﺳﻪ ﺗﻦ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻻرﯾﺠﺎن) ﻏﺮوي‪ ،‬ﻓﺮﺳـﯿﻮ و ﻫﺎﺷـﻢ آﻣﻠـﯽ ( ﺷـﺎﮔﺮدان ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ‬
‫آﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎيﺷﺎن درﺑـﺎرهي ﻣﺸـﺮوﻃﻪ آﮔـﺎﻫﯽ ﻻزم را داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼـﻪ‬
‫ﻣﺘﺄﺳ‪‬ﻔﺎﻧﻪ از ﻣﻮاﺿﻊ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن درﺑﺎرهي ﺟﻨـﺒﺶ ﻣﺸـﺮوﻃﻪ‪ ،‬اﻃّﻼﻋـﺎت ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪاي در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ -‬ﺑﻌﺪ ﻋﻤﻠﯽ‪ :‬ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﻗﺒﺎل ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﭼﻪ ﻣﻮﺿﻌﯽ داﺷﺘﻪ و‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞﮐﺮدهاﻧﺪ؟‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال‪ ،‬ﺳﻪ واﮐﻨﺶ ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻘﺖ و ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﺑﯽﻃﺮف‪.‬‬
 ‫‪ ■ 300‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫‪ (1-2‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ :‬اﺳﻨﺎد روﺷﻨﯽ وﺟﻮددارد ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي‬

‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺨﺸﯽ از ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ ﻋﻠﯿﻪ »ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﺲ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ« ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻧﻘﻞ ﺟﺰﯾﯿ‪‬ﺎت‬
‫داﺳﺘﺎن‪ ،‬از آنرو ﮐﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ آﻣﺪه و ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬
‫ﺗﮑﺮار ﻧﺪارد‪).‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻣﻬﺠﻮري‪ ،1345 :‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﺺ‪(260-3‬؛‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر و در ﺣﺪ‪ ‬اﺷﺎرهاي ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪ را ﺑﺮاي درك اﺟﻤﺎﻟﯽ و‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ در ﻣﻮﺿﻮع ﻓﺮاﻫﻢآورد‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪهﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎ و ﺗﻨﺎزﻋﺎت ﺑﺨﺸﯽ از ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ ﺑﺎ دوﻟﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬در »دو« ﺑﺎزهي‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ رخ دادهاﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻼﺻﻪي آن ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫او‪‬ﻟﯿﻦ ﺑﺮﺧﻮرد‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﻣﻨﺎزﻋﻪي اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ )و‬
‫اﺻﺎﻟﺘﺎً اﻫﻞ روﺳﺘﺎي اﺳﮏ( در ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽﺷﺎه‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﭙﺎه دوﻟﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ اﻣﯿﺮ اﻋﻈﻢ در ﺳﺎل ‪1289‬ه‪.‬ش )ﺳﺎل ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ اﺣﻤﺪﺷﺎه( ﻣﺮﺑﻮط‬
‫اﺳﺖ‪ 42.‬در اﯾﻦ ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺳﭙﺎه ﻣﺸﺮوﻃﻪ در اﺑﺘﺪا ﻣﻮﻓّﻘﯿ‪‬ﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪدﺳﺖ آورده‬
‫وارد ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﻮادث اﺑﻌﺎد ﻧﺎﮔﻔﺘﻪاي ﺑﺎ ﺧﻮد دارد ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫‪ (42‬از ﻫﻤﮑﺎران ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮّم ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺎج ﻣﻬﺪي ﺳﻠﻄﺎن )درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪1307‬ﻫﺠﺮي ﺷﻤﺴﯽ(‪ ،‬ﮐﻪ اﻓﺴﺮ‬
‫ﻋﻬﺪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﺑﻮد‪ ،‬اﺷﺎره داﺷﺖ‪ .‬او اﺻﺎﻟﺘﺎً اﻫﻞ اﻣﯿﺮي ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮده و در روﺳﺘﺎي ﭘﺮدﻣﻪي ﺳﻔﻼي اﯾﻦ دﻫﺴﺘﺎن دﻓﻦ‪-‬‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻬﺪي ﺳﻠﻄﺎن در ﺳﺎل ‪ 1285‬در روﺳﺘﺎي ﭘﺎﺷﺎﮐﻼي دﺷﺖ ﺳﺮ‪ ،‬ﻗﺼﺮي ﺑﻨﺎ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺼﺮ در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 8‬ﻣﺮداد ‪1381‬‬
‫ﺑﺎ ﺷﻤﺎرهي ﺛﺒﺖ ‪ 5936‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از آﺛﺎر ﻣﻠّﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻫﻤﮑﺎران ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان از رﺿﺎ ﻣﯿﺮﺷﮑﺎر‪ ،‬اﺻﺎﻟﺘﺎً اﻫﻞ روﺳﺘﺎي ﻧﻮا ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﺎمﺑﺮد ﮐﻪ از ﺗﮏ‬
‫ﺗﯿﺮاﻧﺪازان ﻣﻌﺮوف آﻣﻞ و اﻓﺴﺮ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﻬﺪي ﺳﻠﻄﺎن در زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪301‬‬

‫در ﻣﻘﻄﻊ دوم ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻋﺰل ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽﺷﺎه و روي ﮐﺎر آﻣﺪن »اﺣﻤﺪ ﺷﺎه«‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻼشﻫﺎي ﺷﺎه ﻣﻌﺰول و ﺣﻤﺎﯾﺖ روسﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻨﮓ و ﮔﺮﯾﺰﻫﺎ در ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺳﻮد‬
‫اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺎه ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﮐﺎﻣﻼً ﺑﺮ اوﺿﺎع ﻣﺴﻠّﻂ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ؛ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﯿﺮزا ﺑﻪ روﺳﯿ‪‬ﻪ ﻣﺘﻮاريﺷﺪ و ﺑﻪدﻧﺒﺎل آن‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﮑّﺎم و ﺧﻮاﻧﯿﻦ ﺣﺎﻣﯽ‬
‫او در ﻣﺎزﻧﺪران )از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻻرﯾﺠﺎن( از ﺳﻮي دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰي‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺻﻮرت‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎزﻋﻪي او‪‬ل‪ -‬ﻧﮑﺎت ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ درﺑﺎرهي ﻣﻨﺎزﻋﻪي او‪‬ل )ﺑﻪ رﻫﺒﺮي اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم‬
‫از ﻻرﯾﺠﺎن و اﻣﯿﺮاﻋﻈﻢ از دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰي( ﺑﻪ ﻗﺮار زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮏ‪ -‬در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬رﯾﺸﻪي ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺤﻮ ﮔﺰارش ﺷﺪهاﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﺑﺮﻗﺮاري آراﻣﺶ ﻧﺴﺒﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم از دوﻟﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﺣﻘﻮق ﻣﻌﻮﻗّﻪي ﻓﻮج ﻻرﯾﺠﺎن را داﺷﺖ و در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎي ﻣﻌﻮﻗّﻪي ﺗﯿﻮل ﻣﺎزﻧﺪران را از اﯾﺸﺎن ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از‬
‫ﻃﺮف ﻧﯿﺎﺑﺖ ﻋﻈﻤﺎي ﺳﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺧﺘﻼف ﻣﺎﻟﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﺷﺪ‪ .‬اﻣﯿﺮ در ﻃﻮل اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد در ﺗﻬﺮان‪ 3 ،‬ﺑﺎر ﺑﺎ ﺷﺎﻫﺰاده ﻧﺎﯾﺐاﻟﺴ‪‬ﻠﻄﻨﻪ ﻣﻼﻗﺎت‬
‫ﮐﺮد‪ ....‬ﻗﺒﻞ از ﺷﺮﮐﺖ اﻣﯿﺮ در ﺟﻠﺴﻪي ﻫﯿﺄت دوﻟﺖ‪ ،‬ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺑﺎزداﺷﺖ وي را دارﻧﺪ‪ .‬او ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﮐﺮد و ﺷﺒﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ را ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺗﺮك ﮐﺮد و دﻓﺎع از ﺣﻮزهي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺧﻮد را ﺗﺪارك دﯾﺪ‪) .‬ﻏﻔّﺎري‪:‬‬
‫‪ ،1386‬ص‪(225‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻄﻠﺐ ﻓﻮق ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه رﺧﺪاد ﯾﺎدﺷﺪه ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮ‬
‫از آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬اﺻﻞ واﻗﻌﻪ ﺑﻪ ﺣﺪود ﺳﻪ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﭘﯿﺮوزي‬
 ‫‪ ■ 302‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫او‪‬ﻟﯿ‪‬ﻪي ﻣﺸﺮوﻃﻪﻃﻠﺒﺎن )در ﺳﺎل ‪1327‬ه‪.‬ق( و ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ از ﺳﻮي‬

‫ﻣﻈﻔّﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺷﺎه ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺘﺎب »ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﺎزﻧﺪران‪ :‬ﺳﺎري در‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ«‪ ،‬در ﻣﻨﺎزﻋﻪي ﺑﯿﻦ ﻻرﯾﺠﺎن و دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰي‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺳﭙﻬﺪار‬
‫ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ رﻗﺒﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺪرت رﻗﺎﺑﺖ داﺷﺖ‪ ،‬از وﺟﻮد اﻣﺜﺎل ﺳﺮدار‬
‫ﻣﮑﺮّم )ﺣﺎﮐﻢ ﻻرﯾﺠﺎن( اﺳﺘﻔﺎدهي اﺑﺰاري ﻣﯽﻧﻤﻮد ﺗﺎ از ﺳﺮدار اﺳﻌﺪ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ‬
‫اﻟﺒﺘّﻪ در اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﻓّﻖ ﻧﯿﺰ ﺷﺪ؛ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪:‬‬
‫» ﺳﭙﻬﺪار ﻣﺤﻤ‪‬ﺪوﻟﯽﺧﺎن ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ‪ 43‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻋﻠﯿﻪ او ﻋﻤﻞ ﺷﺪ و‬
‫ﮐﺎﺑﯿﻨﻪاش ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷﺪ‪ ،‬او ﻫﻢ ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﺎﺑﯿﻨﻪي ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ‪ ،‬ﮐﻪ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﺳﺮدار‬
‫اﺳﻌﺪ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﻘﻮط ﮐﻨﺪ‪ .‬در دﻋﻮاي ﺳﭙﻬﺪار ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ و ﺳﺮدار اﺳﻌﺪ )ﺳﺮان‬
‫دوﻟﺖ(‪ ،‬ﺳﭙﻬﺪار ﭼﻮن در ﻣﺎزﻧﺪران ﻧﻔﻮذ داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﻨﮕﺮ را در ﺳﺎل ‪1289‬ه‪.‬ش‬
‫)‪1327‬ه‪.‬ق( و در زﻣﺎن ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ اﺣﻤﺪﺷﺎه ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ و ﺧﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران را ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬دوﻟﺖ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰاﻧﺪ‪ .‬دوﻟﺖ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ اﻋﺰام ﻧﯿﺮو ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾ‪‬ﺖ‪ ،‬اﻣﯿﺮ اﻋﻈﻢ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻧﺪارد و ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرده ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺳﺮدار اﺳﻌﺪ ﻧﺎﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ ﺳﭙﻬﺪار ﺑﺴﺎزد ﺗﺎ ﺣﺪ‪‬اﻗﻞ در آﺷﻮﺑﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺎزﻧﺪران آﺳﻮده ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﭙﻬﺪار آﺷﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻓﺘﻨﻪي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه در ﻣﺎزﻧﺪران ﻓﺮو ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪) « .‬اﺳﻼﻣﯽ ‪،1383:‬ﺻﺺ ‪-6‬‬
‫‪(255‬‬

‫‪ (43‬ﻣﺤﻤﺪوﻟﯽﺧﺎن ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻓﺮدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺳﺮﮐﻮب ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ در دورهي ﻣﻈﻔّﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺷﺎه و از آن ﻣﻬﻢﺗﺮ‬
‫ﺳﺮﮐﻮب اﻧﻘﻼﺑﯿ‪‬ﻮن ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺳﺘّﺎرﺧﺎن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬او ﺑﻌﺪﻫﺎ رﻫﺒﺮي ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻃﻠﺒﺎن ﮔﯿﻼن در ﻓﺘﺢ ﺗﻬﺮان را ﺑﺮ‬
‫ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﺮدار اﺳﻌﺪ ﺑﺨﺘﯿﺎري ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﺑﻘﻪاي در ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻇﻠﻢ ﻗﺎﺟﺎر ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺎﻟﯿﺎن ﺳﺎل در ﻓﺮﻧﮓ ﺑﻪ ﺳﺮ‬
‫ﺑﺮده در ﺑﺤﺮاﻧﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬از ﻃﺮف رﺟﺎل اﻧﮕﻠﯿﺲ اﺣﻀﺎر ﺷﺪ و ﺑﺎ ﺗﺴﻠﯿﺢ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﺸﺎﯾﺮ ﺑﺨﺘﯿﺎري‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺎﺗﺢ‬
‫ﺗﻬﺮان ‪ ,‬ﻧﻈﺎم ﻣﺸﺮوﻃﻪي ﻧﻮﯾﻦ را ﻧﻮﯾﺪ داد‪) .‬ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺳﺮﺷﺖ‪ ،1380:‬ص‪(209‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪303‬‬

‫ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ در اﯾﻦ ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﻻرﯾﺠﺎن ﻋﻠﯿﻪ دوﻟﺖ ﻧﻮﭘﺎي ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻮرش زد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در واﻗﻊ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺧﺖ از ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽﻫﺎي رواﺑﻂ و‬
‫ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬از اﯾﺸﺎن ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺤﻪي اﻗﻄﺎب ﻗﺪرت ﻣﻮﺿﻮع ﻧﯿﺰ ﻓﺮوﮐﺶ ﻧﻤﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﭼﻘﺪر رواﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ را اﻗﺪاﻣﯽ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﺗﺼﻮﯾﺮ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﻤﻮد؟ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪي اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻓﺮض ﻧﻤﻮد‪ :‬ﭘﺬﯾﺮ )ﻫﻤﭽﻮن واﮐﻨﺶ ﻣﺮدم ﮔﯿﻼن‪ ،‬ﺗﺒﺮﯾﺰ و‬
‫اﺻﻔﻬﺎن(‪ ،‬ﮔﺮﯾﺰ )ﻣﺎﻧﻨﺪ اﮐﺜﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ( و ﺳﺘﯿﺰ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺎﮐﻢ آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن در‬
‫ﺳﺘﯿﺰ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ و ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺖ؛‬
‫اﻣ‪‬ﺎ از اﺳﻨﺎد ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه درﺑﺎرهي اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﯾﮏ دﻟﯿﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻣﯿﺮ‬
‫ﻣﮑﺮّم و ﻫﻤﮑﺎراﻧﺸﺎن‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ دﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ‬
‫دﯾﮕﺮي را ﺑﺎور داﺷﺘﻪ و ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺑﻪ ﺗﻀﻌﯿﻒ ﻣﺸﺮوﻃﻪ دﺳﺖ ﯾﺎزﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﻗﺪام ﺣﺎﮐﻢ ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻫﻤﺮاﻫﺶ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺘﯽ ﺣﺴﺎبﺷﺪه‪،‬‬
‫ﻓﻌ‪‬ﺎﻻﻧﻪ و ﺑﺎ ﻣﺒﺎﻧﯽ روﺷﻦ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺮﮐﺘﯽ ﻣﻨﻔﻌﻼﻧﻪ و ﮐﻮر ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘّﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ روس و ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﻧﻘﻞﺷﺪه در ﮐﺘﺎب »ﻻرﯾﺠﺎن در ﻋﺸﻖ و ﺧﻮن« ﻧﯿﺰ‪،‬‬
‫ﮐﻪ رﯾﺸﻪي ﻣﻨﺎزﻋﻪ را ﺑﻪ اﺧﺘﻼف دو اﯾﻞ ﺑﺨﺘﯿﺎري )اﻣﯿﺮاﻋﻈﻢ ﺑﺨﺘﯿﺎري ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪﻃﻠﺒﺎن( و ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ )اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم( ﻓﺮو ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ‪ ،‬در ﺣﺪ‪ ‬رﻣﺎﻧﯽ ﻋﺸﻘﯽ و‬
‫ﺟﺬّاب ﺑﺎﻗﯽ ﺧﻮاﻫﺪﻣﺎﻧﺪ؛ داﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ رﯾﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪي ﺑﺨﺘﯿﺎري‬
‫ﭘﯿﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﯽآورد و در اﯾﻦ ﺑﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺎﺷﻖ دﺧﺘﺮي اﻫﻞ واﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد‬
 ‫‪ ■ 304‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫ﻧﺎﻣﺰدي اﻫﻞ ﮔﯿﻼس داﺷﺖ؛ ﻧﺎﻣﺰد‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ ﻏﯿﺮت آﻣﺪه در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﭘﺴﺮ ﺑﺨﺘﯿﺎري در‬
‫ﻣﯿﺎﻧﻪي دﻋﻮا ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬رﯾﯿﺲ اﯾﻞ ﺑﺨﺘﯿﺎري ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫‪44‬‬
‫اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮّم ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪهﻣﯽﺷﻮد و‪ )....‬راﻋﯽ اﺳﮑﯽ‪ ،1389:‬ص‪(154-64‬‬
‫دو‪ -‬ﺷﺎﻫﺪ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺆﯾ‪‬ﺪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎزﻋﻪي اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم ﺑﺎ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻨﺒﻌﺚ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬اﮔﺮ رﯾﺸﻪﻫﺎي ﻗﺪرت و ﺷﻬﺮتﻃﻠﺒﯽ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،45‬‬
‫رﯾﺸﻪي اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ و ﺿﺪ‪ ‬ﻣﺸﺮوﻃﻪاي ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺷﺎﻫﺪان ﺣﻮادث ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»»ﻣﯿﺮﻫﺎﺷﻢ« از ﻣﻼّﻫﺎ و اﻓﺮاد ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪهي ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻮد و ﺟﺎهﻃﻠﺐ‪ ،‬ﮐﻢﮐﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮارت ﮐﺸﯿﺪهﺷﺪ و ﺑﺎ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﻧﺰدﯾﮑﯽ داﺷﺖ و ﺑﺎ دارو دﺳﺘﻪاش ﺑﻪ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪﻃﻠﺒﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﻣﯿﺮﻫﺎﺷﻢ ﺑﺎ ﺑﺮادرش از ﺷﻤﯿﺮاﻧﺎت ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺎزﻧﺪران‬
‫ﻓﺮارﮐﺮد‪ .‬اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ او را ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻃﻬﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎد و دار زده ﺷﺪ‪«.‬‬
‫)ﺗﻘﯽ زاده‪:‬اﻟﻒ ‪ ،1379‬ص ‪(171‬‬

‫‪ (44‬اﺻﻞ داﺳﺘﺎن در ﮐﺘﺎب‪" :‬ﻻرﯾﺠﺎن در ﻋﺸﻖ و ﺧﻮن "‪) ،‬ﺗﻨﻈﯿﻢ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎﯾﯽ از ﻋﺒﺎس ﺷﺎﯾﺎن و ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ(‪،‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ ﺷﺪه ﺑﺎ ﻣﺸﺨّﺼﺎت زﯾﺮ در اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ)‪ (1384‬ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ "ﻻرﯾﺠﺎن در ﻋﺸﻖ‬
‫و ﺧﻮن" ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎد ﻓﺮدا‪.‬‬
‫‪ (45‬در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺳﻮء ﻋﻤﻠﮑﺮد اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ در ﮔﺰارﺷﯽ از اﺳﻨﺎد ﻫﻤﺎن ﻋﻬﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺷﻬﻨﺸﻪ‬
‫زادهي ﻣﻌﻈّﻢ آﻗﺎي ﻇﻔﺮ اﻟﺴ‪‬ﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﺟﻨﺎب اﻣﯿﺮ ﺗﻮﻣﺎن از ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﻗﺒﻞ ﺑﺎ ﺟﻨﺎب اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮّم دﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ دادﻧﺪ و ﺑﻌﺪ رﺷﯿﺪ اﻟﺴ‪‬ﻠﻄﺎن‬
‫را ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﻮد ﯾﮑﯽ ﮐﺮده‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﺎزﻧﺪران را آﺗﺶ زدﻧﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﮐﺮور ﺧﺴﺎرت ﺑﻪ ﻣﻠّﺖ و دوﻟﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ...‬اﻏﻠﺐ از ﻣﻼﻧﻤﺎﻫﺎي‬
‫اﯾﻦ ﻣﻠﮏ و ﻣﻔﺴﺪﯾﻦ و ﻣﻐﺮﺿﯿﻦ ﭼﻪ ﺻﺪﻣﻪ ﻫﺎ و ﺧﺴﺎرات ﺑﻪ اﻫﻞ ﻣﺎزﻧﺪران وارد آوردﻧﺪ‪) .‬ﺗﺮﮐﻤﺎن‪،1378 :‬ﺻﺺ ‪ (42- 3‬و ﯾﺎ‬
‫در ﻣﻨﺒﻊ دﯾﮕﺮي ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪ :‬اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ از ﻃﺮﻓﺪاران ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺳﺘﺒﺪادي و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاﻫﺎن اﺳﺖ و ﺑﺎ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ روس ﺳﺮوﺳﺮّي دارد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺑﻪ ﺗﻮپ ﺑﺴﺘﻦ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬او از ﮔﻨﺎﻫﮑﺎران ﺷﻤﺮده و در دادﮔﺴﺘﺮي ﻣﺤﮑﻮم ﺷﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ از‬
‫ﻣﺠﺎزات ﻓﺮار ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ رﺷﯿﺪ اﻟﺴ‪‬ﻠﻄﺎن و اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺧﺎن ﻣﺆﯾ‪‬ﺪ در ﺳﺎل ‪ 1327‬ﻫﻤﺪﺳﺖ ﺷﺪ‪ .‬او در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺑﯽ رﺣﻤﯽ و ﺷﻘﺎوت‬
‫آوازه دارد‪ .‬اﻣﯿﺮ اﻋﻈﻢ از ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺳﺮﮐﻮب اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم و ﻫﻤﺪﺳﺘﺎن او را در ﺳﺎل ‪1327‬ه‪.‬ق ﻣﯽﮔﯿﺮد‪) .‬‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ‪،1383:‬ص ‪(308‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪305‬‬

‫ﺣﺘﯽ ﺣﺎﮐﻢ دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰي در ﻣﺎزﻧﺪران‪» ،‬ﻇﻬﯿﺮ اﻟﺪ‪‬وﻟﻪ«‪ ،‬ﭘﺲ از ﻓﺮوﮐﺶﮐﺮدن‬

‫ﺣﻮادث و ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﻣﺎزﻧﺪران و ﺗﻬﺮان در ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ آﻗﺎ ﻣﯿﺮزا اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﺎن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي‬
‫ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ و ﻻﻧﻪ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﯿﺼﺪﺳﺎﻟﻪي اﻣﯿﺮ‪-‬‬
‫ﻣﮑﺮّم و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻪ ﻏﺎرت رﻓﺘﻪ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اوﺿﺎع‪ ،‬ﻏﺮض و ﻋﺪاوت ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻮده و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻪ دوﻟﺖ ﻃﺮف‬
‫ﺑﻮده و ﻧﻪ ﻣﻠّﺖ‪ )«.‬راﻋﯽ اﺳﮑﯽ‪ ،1389 :‬ص‪(198‬‬
‫ﺳﻪ‪ -‬در ﺑﺤﺚ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬دو ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ را ﺑﺎﯾﺪ از ﻫﻢ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ﯾﮏ ﺑ‪‬ﻌﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﻣ‪‬ﻼت ﻧﻈﺮي درﺑﺎرهي ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ و در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪي‬
‫ﺳﺨﻦ آن اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗﺪرت ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺣﺎﮐﻢ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﻮد و ﻣﺮدم در ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻗﻮا ﻧﻘﺶ‬
‫داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺗﻘﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻣﺮدﻣﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﮕﺎه‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻗﺮاﺋﺘﯽ از‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻣﮑﺮاﺗﯿﮏ و ﻣﺮدم ﺳﺎﻻر اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻓﺮدي ﺑﺎ اراﺋﻪي‬
‫دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﻧﻮع ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ را ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺒﯿﻨﺪ و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﻄﻠﻮب ﻧﺒﯿﻨﺪ و از در‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آن ﺑﺮآﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺮﺧﯽ )ﻫﻤﭽﻮن آﯾﺖاﷲ ﻧﺎﯾﯿﻨﯽ( ﺑﺎ ﺗﻮﺟﯿﻪ »دﻓﻊ اﻓﺴﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺎﺳﺪ«‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻃﻪ را ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ )ﻧﻈﯿﺮ ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮري(‪.‬ﺧﯿﺮ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬دﻋﻮاي اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم و اﻣﯿﺮاﻋﻈﻢ ﺑﺨﺘﯿﺎري و ﻟﺸﮕﺮﮐﺸﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي‬
‫ﻋﻠﯿﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ اﺑﻌﺎد و ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻈﺮي ﻣﺮﺑﻮط ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑ‪‬ﻌﺪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻨﺶﻫﺎ و رﻓﺘﺎرﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ در آن زﻣﺎن‬
‫در اﯾﺮان رخ داده اﺳﺖ‪ .‬آنﭼﻪ در ﻋﻤﻞ و ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪي اﯾﺮاﻧﯽ رخ‬
‫داد‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪري ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب و ﺗﻠﺦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﻃﺮﻓﺪاران ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاﻫﺎن‬
‫آن ﻋﺼﺮ ﻧﯿﺰ از آنﭼﻪ رخ ﻣﯽداد ﺷﺎﮐﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ‪» ،‬اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوي«‪،‬‬
 ‫‪ ■ 306‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫ﮐﻪ در ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﻪ از ﺳﺮآﻣﺪان اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﻬﻤﻦ ﺳﺎل ‪ 1320‬ﻃﯽ‪ ‬ﯾﺎدداﺷﺘﯽ‬
‫درﺑﺎرهي دﻻﯾﻞ ﻣﻌﺘﺮﺿﺎن ﺑﻪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺮﺧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ در اﯾﻦ ﺳﯽ ﺳﺎل آزﻣﻮده ﺷﺪ اﯾﻦ ﻣﺮدم ﻻﯾﻖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﺎ ﻣﺸﺖ آﻫﻨﯿﻦ راه ﺑﺮد‪ «.‬و در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»در اﯾﻦ ﺳﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﮐﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد ﺗﺎ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد ﻣﺮدم ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﻮز ﯾﮏ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ در اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺗﻮدهي اﻧﺒﻮه ﭘﯿﺪا ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﯾﮏ ﮔﺎﻣﯽ در اﯾﻦ‬
‫راه ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ آزﻣﻮده ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻻﯾﻖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؟!«‬
‫)ﮐﺴﺮوي‪ ،1335:‬ص ‪(12‬‬
‫ﺟﺪاي از اﯾﻦﮐﻪ در ﻣﺮدم دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﭘﯿﺪا ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﻫﻤﺎن اوان ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪،‬‬
‫رﻫﺒﺮان ﺟﻨﺒﺶ ﺑﻪ ﺟﺎن ﻫﻢ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫ﻣﻨﺸﺄ ﺗﺤﻮ‪‬ل ﺟﺪ‪‬ي در اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﻤﻞ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ‬
‫ﮔﺮداﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﻫﻤﺎن ﮔﺎمﻫﺎي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎندادﻧﺪ ﮐﻪ درك درﺳﺘﯽ از آن‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ از اﯾﻦرو در ﮔﺮﻣﺎﮔﺮم ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ و در ﻫﻤﺎن ﺳﺎلﻫﺎي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫رﻫﺒﺮان ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﭼﻮن ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﯽ و ﺳﺘّﺎرﺧﺎن و ﺑﺎﻗﺮﺧﺎن ﻧﯿﺰ وﻓﺎدار ﻧﻤﺎﻧﺪﻧﺪ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻮﺑﻪي دار ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪ؛ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1328‬و ‪ 1329‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺮور و ﺳﺘّﺎرﺧﺎن ﻧﯿﺰ زﺧﻤﯽ ﺷﺪ‪).‬واﻗﻌﻪي ﭘﺎرك اﺗﺎﺑﮏ(‪).‬اﺳﻼﻣﯽ ‪،1383:‬ص ‪(254‬؛‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ در اﯾﺮان از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا در ﻣﺴﯿﺮي ﻧﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫اﯾﺮاﻧﯿﺎن اﻣﯿﺪ‪ ،‬آزادي و اﻣﻨﯿﺖ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ در ﭘﺎي آن ﻓﺪاﮐﺎري ﮐﻨﻨﺪ ؛ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮي‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬رﺿﺎﺧﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ » :‬ﻣﯽدﻫﻢ درِ آن‬
‫ﻃﻮﯾﻠﻪ )ﻣﺮادش ﻣﺠﻠﺶ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ ﺑﻮد( را ﮔ‪‬ﻞ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪307‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻗﺮارداد ‪1907‬م روس و اﻧﮕﻠﯿﺲ‪ ،‬در دو ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ را ﺑﺎﯾﺪ‬

‫از دﻻﯾﻞ اﻧﺤﺮاف ﻣﺸﺮوﻃﻪ از ﻣﺴﯿﺮ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه داﻧﺴﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺷﻤﺎل اﯾﺮان‬
‫ﺑﻪ روس واﮔﺬار ﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ‪ 1917‬روس ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺮارداد ﻣﻠﻐﯽ اﻋﻼم‬
‫ﺷﺪ‪).‬اﺳﻼﻣﯽ ‪،1383:‬ص‪(195‬‬
‫در ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻣﯿﺮزا ﻋﻠﯽ ﺧﺎن دﯾﻮ ﺳﺎﻻر ﻣﻠﻘّﺐ ﺑﻪ »ﺳﺎﻻر ﻓﺎﺗﺢ«‪) ،‬از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاه ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ( در ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اردوي ﺑﺮق‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻮادث ﻣﻘﻄﻊ‬
‫ﻃﻐﯿﺎن ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﯿﺮزا و ﻫﻤﮑﺎري اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮّم ﺑﺎ او ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﻣﺮوز ﮐﺎﻏﺬي از ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻈﻔّﺮاﻟﻤﻤﺎﻟﮏ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﯿﺮ ﻣﺎ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ‬
‫ﻣﻀﻤﻮﻧﺶ اﯾﻦ ﺑﻮد‪ :‬ﭘﻨﺠﺎه ﻗﺒﻀﻪ از ﺗﻔﻨﮓ ﯾﻮش را ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺎن ﺧﻮاﺟﻪوﻧﺪ‬
‫داده و ﭘﻨﺠﺎه ﻗﺒﻀﻪ را ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ و ﺑﻘﯿ‪‬ﻪ را ﺑﯿﻦ ﮐﺴﺎن ﺧﻮد ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻓﻮرﯾﺖ ﺑﻪ اردوي ﮔﺪوك اﻣﺎﻣﺰاده ﻫﺎﺷﻢ ﺷﺒﯿﺨﻮن ﺑﺰﻧﯿﺪ ﮐﻪ راه ﻣﺎ ﺑﺎز ﺷﻮد‪ .‬اﻣﯿﺮ‬
‫ﻣﮑﺮّم ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺒﺪ‪ ‬ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺑﯿﺮق روس ﺑﺎﻻي ﺧﺎﻧﻪاش در آﻣﻞ ﺑﻮد‪ .‬رﺳﯿﺪن ﻣﺎ‬
‫ﺑﻪ آﻣﻞ و ﻓﺮار ﺳﺮدار ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و‪...‬ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻋﺚ رﻋﺐ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﯿﺮزا و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ‬
‫ﺷﺪه و ﻓﺮار ﮐﺮد‪) «.‬دﯾﻮ ﺳﺎﻻر‪ ،1391: ،‬ص‪ 145‬و ص‪ 160‬و ص‪(162‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﺳﺎﻻر ﻓﺎﺗﺢ‪ ،‬از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺷﺎﺧﺺ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاه‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺎ رﯾﺎﺳﺖ ﮐﻞّ‬
‫ﻧﻈﻤﯿ‪‬ﻪي ﺗﻬﺮان ﻧﯿﺰ ارﺗﻘﺎي ﻣﺴﺆوﻟﯿ‪‬ﺖ ﯾﺎﻓﺖ و واﻗﻌﺎً در ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ و‬
‫آزادي ﺗﻼش ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﻮﻓﯿﻖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺷﻮرﺷﯽ ﻣﺎزﻧﺪران و از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬در ﺧﺎﻃﺮاﺗﺶ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫» ﻣﻮﻗﻊ ﺣﺮﮐﺖ از ﺳﺎري‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﺑﺎر ﻏﺎرﺗﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺮﮐﺎت آﻧﻬﺎ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺮك ﻣﺠﺎﻫﺪت ﮔﻮﯾﻢ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﻏﺎرت و ﭼﭙﺎول آﻧﻬﺎ ﮐﻪ‬
 ‫‪ ■ 308‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫ﺧﻮد را ﻃﺮﻓﺪار رﻧﺠﺒﺮ ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪري ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﻠﻢ از ذﮐﺮش ﺷﺮم دارد‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺘﺎً‬
‫آﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ از اﯾﻦ راه و ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎي ﭘﺮ ﻣﻔﺴﺪه ﺗﺮﻗّﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮاي ﻣﺎ دﺳﺖ‬
‫دﻫﺪ؟!« )دﯾﻮ ﺳﺎﻻر‪،1391:‬ص‪(164‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺣﮑﺎﯾﺖ از ﺣﻀﻮر ﺳﺮداران ردهﺑﺎﻻي ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ در دﻓﺎع ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ‬
‫از ﻣﺸﺮوﻃﻪ دارد )ﺷﺮح ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﻬﺠﻮري‪ -1345 :‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﺺ ‪ (272-3‬و ﻫﻢ‬
‫ﺣﮑﺎﯾﺖ از آن دارد ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺷﻮرش اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم و ﻫﻤﺮاﻫﯽاش ﺑﺎ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ‬
‫‪46‬‬
‫ﻣﯿﺮزا‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن ﺳﺘﻢ روا داﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو‪ ،‬اﮔﺮ ﻋﻤﻠﮑﺮد ﺣﮑّﺎم ﻣﺤﻠّﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺒﻮل و ﻣﻄﻠﻮب ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ‬
‫دوﻟﺘﻤﺮدان ﻣﺮﮐﺰي‪ ،‬اﻟﮕﻮي ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬اﺳﺘﻘﻼلﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‪ ،‬آزاديﺧﻮاﻫﺎﻧﻪ و ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫ﻃﻠﺒﺎﻧﻪاي را اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﺗﺎ دﯾﮕﺮان از آنﻫﺎ اﻟﻬﺎم ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺎه ﺳﺮداران و رﻫﺒﺮان‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﮑﺮدي از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ در ﭘﯽ‪-‬‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از دﻻﯾﻞ وﻓﺎداري ﺿﻌﯿﻒ ﺧﻮاﻧﯿﻦ و رﻫﺒﺮان ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﺘﻮﻟّﯿﺎن‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺳﻮء ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﯿﻨﺎن ﺑﺎزﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (46‬ﻧﺎﻣﻪي ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺎزﻧﺪران) ﻇﻬﯿﺮ اﻟﺪ‪‬وﻟﻪ( ﺑﻪ ﻧﺎﯾﺐ اﻟﺴ‪ْ‬ﻠﻄﻨﻪ از ﻃﺮف ﺑﺮﺧﯽ ﻧﺨﺒﮕﺎن آﻣﻠﯽ و ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ) ﻣﺜﻞ آﻗﺎ ﺳﯿ‪‬ﺪ‬
‫ﺻﺎدق ﻧﯿﺎﮐﯽ‪ ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪ ﺻﺎدق ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬آﻗﺎ ﺳﯿ‪‬ﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ( و ﺣﺎﮐﻢ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮّم و‪...‬ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ‪ ،‬ﻏﺎﯾﺎت اﯾﻨﺎن در‬
‫اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻃﻠﺒﺎن را ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪1328‬ه ق ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه از ﺟﻤﻠﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫» ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از ﻃﺮف ﻣﺎ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﻪ ﺳﻮء ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺼﺎدر اﻣﻮر و ﻋﺮاﯾﺾ ﻣﻮاﻓﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ را ﻃﺮف‬
‫و ﻣﺘﻤﺮّد ﻗﻠﻤﺪاد داده‪ ،‬ﺑﯽ ﺟﻬﺖ اﺳﺘﻌﺪاد و ﻗﻮاي دوﻟﺘﯽ را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪،‬ﻣﺒﺎﻟﻐﯽ ﻧﻔﻮس ﻣﻠّﺖ را اﺗﻼف و ﻫﺴﺘﯽ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهي ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺤﺘﺮﻣﯿﻦ را ﭼﭙﺎول و ﻏﺎرت ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺘﺪﻋﯿﺎت ﻣﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻠّﺖ ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪،‬‬
‫راﺿﯽ ﻧﻤﯽ ﺷﻮﯾﻢ ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ از ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﻪي ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﮐﻪ ﻋﯿﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻤﻠﮑﺖ و رﻓﺎه ﻣﻠّﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﺮ ﻧﺎاﻫﻞ و‬
‫ﺑﯽ رﺑﻂ ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ .‬ﻣﺎ اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻘﺪ‪‬س را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﻮا در ﻣﺠﺎري دواﯾﺮ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺧﻮد ﻣﻠﺘﺰم و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ آن را‬
‫ﺑﺎ ﮐﻤﺎل اﻓﺘﺨﺎر ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﻣﯽ ﮔﯿﺮﯾﻢ‪ )«.‬راﻋﯽ اﺳﮑﯽ‪ ،1389:‬ص‪(192- 3‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪309‬‬

‫ﻣﻨﺎزﻋﻪي دوم‪ -‬و اﻣ‪‬ﺎ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﭼﻨﺪ در ﺑﺎرهي ﻣﻨﺎزﻋﻪي ﻣﻘﻄﻊ دوم ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ‬
‫دوﻟﺘﻤﺮدان ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪:‬‬
‫ﯾﮏ‪ -‬در ﺣﻤﻼت ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﯿﺮزا ﭘﺲ از ﺧﻠﻊ از ﺳﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم از ﯾﺎوران او‬
‫ﺑﻮد و ﺗﻨﻬﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﯿﺮزا ﺗﻨﮓ و او ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻓﺮار از ﮐﺸﻮر‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﮑّﺎم ﻣﺤﻠّﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ؛ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ در ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎﺑﻊ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﭘﺲ از ﭘﻨﺎﻫﻨﺪهﺷﺪن ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت روﺳﯿﻪ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط او ﺑﺎ ﺣﮑّﺎم ﻣﺤﻠّﯽ‬
‫ﺣﻔﻆ ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪1329‬ه‪.‬ق‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ روسﻫﺎ وارد ﮔﺮﮔﺎن ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺑﺴﯿﺞ ﻧﯿﺮو‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬وي اﻣﺮاي ﻣﺤﻠّﯽ ﻣﺎزﻧﺪران و ﮔﺮﮔﺎن و ﺗﺮﮐﻤﻦ را ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ از ﺳﻪ‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم از راه ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ارﺷﺪ اﻟﺪ‪‬وﻟﻪ از راه ﺷﺎﻫﺮود و‬
‫رﺷﯿﺪاﻟﺴ‪‬ﻠﻄﺎن از راه ﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺗﻬﺮان ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ...‬اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم‪ ،‬ﮐﻪ اردوي‬
‫ﺧﻮد را در رﯾﻨﻪ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺿﻊ را رﻫﺎﮐﺮد و راه را ﺑﺮاي ورود ﺳﺮدار‬
‫ﻣﺤﯿﯽ ﺑﺎزﮔﺬاﺷﺖ و در ﺑﺎﺑﻞ ﺗﺤﺖ ﻟﻮاي ﭘﺮﭼﻢ روس ﭘﻨﺎه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﺰﻣﺎن »ﺳﺎﻻر‬
‫ﻓﺎﺗﺢ«‪ ،‬از ﮔﺮدﻧﻪﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن ﻋﺒﻮر ﮐﺮد و ﻫﻤﻪي روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن را ﻏﺎرت ﮐﺮد‬
‫و از آنﺟﺎ ﺑﻪ آﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺎﺑﻞ و ﺳﺎري رﻓﺖ‪) .‬ﻏﻔّﺎري‪ ،1386 :‬ص ‪ (227‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻧﺒﺮد ﮐﺎﻣﻼً ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺸﺮوﻃﻪﻃﻠﺒﺎن ﺧﺎﺗﻤﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫دو‪ -‬اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم در ﺳﺎل ‪1298‬ه‪.‬ش دﺳﺘﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﺗﻬﺮان و ﺑﺮﺧﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎي دﯾﮕﺮ‬
‫ﺗﺒﻌﯿﺪ ﺷﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺿﺎﺷﺎه ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺨﺸﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و از ﺗﺒﻌﯿﺪ‬
‫ﺑﻪ زادﮔﺎﻫﺶ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و در ﺳﺎل ‪1326‬ه‪.‬ش از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 310‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫‪(2-2‬ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ ﺳﺮدﻣﺪاران‬

‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﺳﺮان آن ﻫﻤﮑﺎري داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﯿﺰ ﻧﮑﺎت ﭼﻨﺪي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮏ‪ -‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻫﻤﭽﻮن ﮐﺘﺎب »ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﺎزﻧﺪران‪ :‬ﺳﺎري در ﻧﻬﻀﺖ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ«‪ ،‬ﻫﻢ ﺳﻬﻢ ﻣﺎزﻧﺪران را در رﻫﺒﺮي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ)ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ( و ﻫﻢ‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﺳﭙﻬﺪار ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ در ﻓﺘﺢ ﺗﻬﺮان را ﻣﻬﻢ دﯾﺪهاﻧﺪ )اﻟﺒﺘّﻪ ﻧﻪ در ﺣﺪ‪ ‬ﺗﺒﺮﯾﺰ( و‬
‫دﻟﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ ﻣﺒﺎرزات اﻣﺜﺎل ﺗﺒﺮﯾﺰيﻫﺎ را ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ وﻗﺎﯾﻊ و ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﮐﺴﺮوي ﻣﯽداﻧﺪ‪) .‬اﺳﻼﻣﯽ ‪،1383:‬ﺻﺺ‪(225-6‬‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲﻧﻮري ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺎزﻧﺪران‬
‫ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ و اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺘﺎواي ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺘﻌﺪ‪‬د ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﻋﻠﯿﻪ آن را ﮔﺰارش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﭘﺲ از ‪ 2‬ﺳﺎل از ﭘﯿﺮوزي ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﻓﺘﻮاﻫﺎي ﻓﺮاوان از ﻣﺎزﻧﺪران )ﺣﺪود ‪50‬‬
‫ﻣﻮرد( و ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر از ﺳﻮي ﻋﻠﻤﺎ در ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺻﺎدر ﺷﺪ‪) .‬اﺳﻼﻣﯽ‬
‫‪،1383:‬ﺻﺺ ‪(201 -6‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻣﺎزﻧﺪران ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻫﻢ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻃﺮﻓﺪاران ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺴﺘﺒﺪ‬
‫اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻃﻠﺒﺎن‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ درﺑﺎرهي ﻣﻮﺿﻊ ﻋﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت ﺷﯿﺦ ﺷﻬﯿﺪ ﺳﻨﺪي وﺟﻮد دارد‬
‫ﮐﻪ ﺣﮑﺎﯾﺖ از ﻓﺮاﺧﻮان ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ از ﻋﺎﻟﻤﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﯿ‪‬ﺪ ﺻﺎدق ﻧﯿﺎﮐﯽ‬
‫ﻣﺠﺘﻬﺪ اﺳﺖ‪).‬ﺗﺮﮐﻤﺎن‪ ،1362:‬ص ‪( 162‬؛ ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺟﻮاب ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪311‬‬

‫»ﺳﻪ ﻣﺎه ﭘﺲ از ﺑﻪ ﺗﻮپ ﺑﺴﺘﻦ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺎزﻧﺪران و از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺳﯿ‪‬ﺪ ﺻﺎدق ﻧﯿﺎﮐﯽ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺣﺎل ﮐﻪ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ دوﺑﺎره اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺘﻮاي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﺸﺮوﻃﻪ را ﺑﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘّﻪ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻣﻨﻔﯽ و ﺣﺘﯽ ﺑﺪ ﺷﻨﯿﺪ‪.‬ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ‪،‬ﻋﻠﻤﺎي ﻧﺠﻒ را ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮد و آنﻫﺎ ]ﻧﯿﺰ[ او را‬
‫ﺗﮑﻔﯿﺮ ﮐﺮده و ﻣﻔﺴﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪) «.‬اﺳﻼﻣﯽ ‪،1383:‬ص ‪(186‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺤﺚ از اﻓﺮاد ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﮐﻪ ﺟﺎي ﻣﺴﺘﻨﺪﺳﺎزي دارد‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺳﻬﻢ‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺳﻌﯿﺪ اﻟﻌﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و ﻣﻮاﺿﻊ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ در دﻓﺎع از ﻣﺸﺮوﻃﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺴﺘﺮده ﺗﺮي ﻃﺮح و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫دو‪ -‬در ﮐﻨﺎر ﻋﻠﻤﺎي ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﺮداران ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‪ 47‬و ﺑﻮﯾﮋه از ﺗﺒﺎر ﻻرﯾﺠﺎن اﺷﺎره داﺷﺖ‪ .‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ارﺟﺎع ﺑﻪ ﯾﺎدداﺷﺖ‪-‬‬
‫ﻫﺎي »اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ« ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺆﯾ‪‬ﺪ ﻣﺪ‪‬ﻋﺎﺳﺖ؛ او از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫» ﻣﺮدم دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺸﺮوﻃﻪﻃﻠﺐ و ﻣﺴﺘﺒﺪ و ﻣﻦ از ﻣﺸﺮوﻃﻪﻃﻠﺒﺎن ﺑﻮدم‪ .‬وﻗﺖ ﻣﻦ‬
‫ﺻﺮف ﻣﺸﻖ داده ﻧﻈﺎم ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪﯾﻦ و ﮔﺎﻫﯽ اﯾﺮاد ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﭼﻮن در ‪7‬‬
‫اﻧﺠﻤﻦِ ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاه ﻋﻀﻮﯾﺖ داﺷﺘﻢ و اﻧﺠﻤﻦﻫﺎ ﻋﻬﺪه دار ﮐﺸﯿﮏ ﺷﻬﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از‬

‫‪ (47‬ﻣﯿﺮزا ﻋﻠﯽ ﺧﺎن دﯾﻮ ﺳﺎﻻر ﻣﻠﻘّﺐ ﺑﻪ ﺳﺎﻻر ﻓﺎﺗﺢ ﻣﺘﻮﻟّﺪ ﺳﺎل ‪ 1245‬ﺷﻤﺴﯽ از ﮐﺠﻮر‪ ،‬ﺣﺪود ﯾﮏ دﻫﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪،‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺤﺼ‪‬ﻦ در ﻣﻘﺒﺮهي ﺧﻮي ﺑﻪ ﺗﺼﻨﯿﻒ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺘﺒﺪادي و ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺟﺎﺋﺮ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬ﭘﺲ از ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﺑﻪ ﺳﺎري رﻓﺘﻪ ﺑﺎ آزاديﺧﻮاﻫﺎن‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺗﺸﮑﯿﻞ داد‪ .‬در زﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﻮپ ﺑﺴﺘﻦ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺒﺎرزان‬
‫ﮔﯿﻼﻧﯽ در ﻓﺘﺢ ﺗﻬﺮان ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮد و در ﺗﻬﺮان ﻣﯿﺮزا ﻋﻠﯽ ﺧﺎن و ﯾﭙﺮم در ﺟﻨﮓ ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺰّاﻗﺎن و ﻃﺮﻓﺪاران ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ‬
‫ﻣﯿﺮزا ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﺗﻬﺮان)‪ 1327‬ق( در ﮐﻤﯿﺴﯿﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺎس ﺧﺪﻣﺎﺗﺶ ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ‬
‫ﺧﺎن ﺳﺮﺗﯿﭗ را ﺳﺎﻻر ﻓﺎﺗﺢ ﻟﻘﺐ دادﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ زﻣﺎن او ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻧﺖ رﯾﺎﺳﺖ ﮐﻞّ ﻧﻈﻤﯿ‪‬ﻪ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪ‪ .‬او در ﺳﺮﮐﻮب ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ‬
‫ﻋﻠﯽ ﻣﯿﺮزا و ﮔﺮوهﻫﺎي ﻫﻤﺮاﻫﺶ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ اردوي ﺑﺮق را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي آن ﻓﺮار ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﯿﺮزا ﺑﻪ روس در‬
‫ﺳﺎل ‪1329‬ه ق ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺮدار‪ ،‬در ﻧﻬﻀﺖ ﺟﻨﮕﻞ ﺑﺎ ﻣﯿﺮزا ﮐﻮﭼﮏ ﺧﺎن ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﮐﺮد‪.‬او در ﻋﻬﺪ رﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﻪ زﻧﺪان رﻓﺖ و‬
‫ﭘﺲ از ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪ 20‬ﺑﻪ ﻓﻼﺣﺖ ﮔﺬراﻧﺪه و در ﺳﺎل ‪1326‬ه ش در ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬دﯾﻮ ﺳﺎﻻر‪ ،1391: ،‬ﺻﺺ ‪(11-28‬‬
 ‫‪ ■ 312‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺣﺮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎ در ﺳﺎﯾﻪي ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ ‪ 1500‬ﻧﻔﺮ‬

‫ﻣﺠﺎﻫﺪ ﻣﺴﻠّﺢ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﯿﻢ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﺗﻮپ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻧﯿﺰ ﺗﺎ‬
‫ﭼﻨﺪي در ﺗﻬﺮان ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ ﻣﯽزﯾﺴﺘﻢ‪) «.‬ﻏﻔّﺎري‪،1386 :‬ﺻﺺ‪(255-6‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ ﻋﺰل اﺣﻤﺪﺷﺎه‪ ،‬ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ؛ او درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﺗﺤﺖ رﯾﺎﺳﺖ وزﯾﺮ اﻣﯿﺮ اﻋﻈﻢ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻋﻤﻠﯿ‪‬ﺎت ارﺷﺪ‪-‬‬
‫اﻟﺴ‪‬ﻠﻄﺎن اﺻﻼﻧﻠﻮ‪ ،‬از دﻣﺎوﻧﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و در اﻣﯿﻦآﺑﺎد ﺑﺎ ﻧﯿﺮوي او ﺑﺮﺧﻮردﯾﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاي ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎه‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ روس و اﻓﺮاد ﻣﺴﻠّﺢ ﺗﺮﮐﻤﻦ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ وارد اﯾﺮان ﺷﺪه ﺑﻮد و از ﻃﺮف ﻣﺮادﺧﺎن ﺳﻮادﮐﻮﻫﯽ‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وارد ﺳﻮادﮐﻮه ﺷﺪﯾﻢ و در ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﭘﯿﺸﻘﺮاول آن ﺑﻮدم‪ ،‬آنﻫﺎ‬
‫را ﺷﮑﺴﺖ داده وﻟﯽ در اداﻣﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﯿﻨﯽ ﺷﺪﯾﻢ‪) «.‬ﻏﻔّﺎري‪،1386 :‬‬
‫‪48‬‬
‫ص‪(257‬‬
‫اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻓﮑﺮي ﻋﺼﺮش ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﭼﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺣﻤﻠﻪي آﻧﻬﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻗﺮآن‬
‫ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﺳﺮار ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻣﺜﺎل ﻣﻨﻈﻮم و ﺗﺮاﻧﻪﻫﺎي اﺧﮕﺮ و‪...‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻪ‪ -‬در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در دورهﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي‬
‫ﻣﻠّﯽ اﺷﺎرهاي ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺳﻪ دورهي او‪‬ل ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪،‬‬

‫‪ (48‬ﺳﺮدار اﺧﮕﺮ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻗﻮاي اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﺳﺎل ‪ 1333‬در ﺑﻮﺷﻬﺮ و داﺳﺘﺎن رﯾﯿﺲ ﻋﻠﯽ ﺧﺎن دﻟﺒﺎري ﺣﻀﻮر ﻓﻌ‪‬ﺎل داﺷﺖ‬
‫و ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺣﺴﻦ ﺧﺪﻣﺖ در ﻓﺎرس‪ ،‬دو ﺑﺎر در ﻣﻘﺎﻃﻊ ﺣﺴ‪‬ﺎس ﻣﺠﻠﺲ ﭘﻨﺠﻢ و ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬از ﺳﻮي ﻣﺮدم ﺷﯿﺮاز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪ‪).‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﻏﻔّﺎري‪ ،1386 :‬ﺻﺺ ‪ 261‬و ‪(263‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪313‬‬

‫در وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﺗﺄﺳﯿﺲ و ﻣﻨﺤﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺪ‪ ‬اﺷﺎرهاي اﯾﻦ ﻓﻀﺎ را در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﺟﺪول زﯾﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪ‪:‬‬

‫ﻣﺸﺨّﺼﺎت ﺳﻪ دورهي او‪‬ل ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺸﺨّﺼﺎت و ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫﺎي ﻣﻬﻢ‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫دوره‬
‫)رﺟﺐ ‪/(1324‬ﻣﺮداد ‪1285‬ه ش ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﺘﻤ‪‬ﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن اﺻﻨﺎف‬ ‫او‪‬ل‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮپ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ) ﺟﻤﺎدي اﻷوﻟﯽ ‪1326‬ه ق(‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﺴﯿﺎري ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﻓﺸﺎر ﺧﺎرﺟﯽﻫﺎ ﻣﻨﺤﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ذياﻟﻘﻌﺪهي‪ 1327‬ه‪.‬ق‪1910/‬م‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﺗﺼﺮّف ﺗﻬﺮان ﺗﻮﺳ‪‬ﻂ آزادﯾﺨﻮاﻫﺎن‪ ):‬ﺟﻤﺎدي اﻟﺜﺎﻧﯽ(‬ ‫دوم‬
‫‪/1327‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﻋﺰل و اﺣﻤﺪﺷﺎه ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ) ﺳﺎل‬
‫‪ 1329‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﺗﻼﺷﯽ ﻣﺠﺪ‪‬د ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪ‪(.‬‬
‫ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ ﺟﻨﮓ او‪‬ل ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ .‬ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ و ﺗﻌﻄﯿﻠﯽ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﻣﺤﺮّم ‪ 1333‬ق‪ /‬آذر ﻣﺎه ‪ 1293‬ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ‬ ‫ﺳﻮم‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ آﻟﻤﺎن‬ ‫ش‪ /‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1914‬ﻣﯿﻼدي‬

‫از ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎي ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻌ‪‬ﺎل در ﻋﺮﺻﻪي ﺗﻘﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه‪-‬‬
‫ي ﻣﺠﻠﺲ در دورهﻫﺎي او‪‬ﻟﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬دﺳﺖﮐﻢ ﻧﺎم دو ﺗﻦ را ﻣﯽﺗﻮان ﯾﺎدﻧﻤﻮد‪ :‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺣﺎﺿﺮ در ﻣﺠﻠﺲ او‪‬ل‪» ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪ ﯾﺤﯿﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ«‪) ،‬ﺳﻌﯿﺪ‬
‫اﻟﺤﮑﻤﺎ(ﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ از ﻣﻼﮐﯿﻦ ﺗﻬﺮان در ﻣﺠﻠﺲ او‪‬ل ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺰارشﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺘﺎب »ﻣﺠﻠﺲ او‪‬ل و ﻧﻬﺎدﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ«‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾﺖ از آن دارد ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاي ﭘﺮ ﺗﺤﺮّك و ﻣﻮﺛّﺮ در ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬اﯾﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ) .‬ﺣﻘﺪار ‪ ،1383:‬ص ‪(53‬‬
 ‫‪ ■ 314‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫دﯾﮕﺮي‪» ،‬ﻧﯿ‪‬ﺮ اﻟﺴ‪‬ﻠﻄﺎن«‪)،‬اﺣﻤﺪ ﺧﺎن(‪ 49‬ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺳﻮي ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽﻫﺎ در ﻣﺠﻠﺲ‬

‫دوم ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ‪،‬ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي دﻣﮑﺮات و اﻋﺘﺪاﻟﯽ ﻣﺠﻠﺲ‬
‫واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﺑﯿﻄﺮﻓﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﺟﻨﺎﺣﯽ ﻣﺠﻠﺲ داﺷﺖ‪ .‬وي از‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهي اﺣﻤﺪﺧﺎن ﻧﻮاﯾﯽ ﺑﻮد‪ ) .‬ﺗﻘﯽ زاده‪:‬ب ‪ ،1379‬ص ‪( 104‬‬
‫‪ (3-2‬ﺑﯽﻃﺮف‪ :‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻮادث و ﺟﻨﺒﺶ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ‪ ،‬ﺑﯽﻃﺮف‪ 50‬ﺑﻮده ﻣﻮﺿﻊ روﺷﻨﯽ ﺑﻪ ﻃﺮﻓﺪاري و ﯾﺎ در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي آزﻣﻮن اﯾﻦ ﻣﺪ‪‬ﻋﺎ ﺑﻪ دو ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﯾﮏ ‪ -‬در ﻓﺎز او‪‬ل ﻣﺒﺎرزهي اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮّم ﺣﺎﮐﻢ ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪،‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺮﮐﺰ ﺑﻪ ﻣﻘﺮّ اﻣﯿﺮ ﻣﮑﺮّم در ﻻرﯾﺠﺎن ﯾﻌﻨﯽ روﺳﺘﺎي »آب اﺳﮏ«‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺮدم ﻣﺤﻞ ﺑﺎ آﻧﺎن‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻮد و ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﻣﯿﻬﻤﺎن از آنﻫﺎ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﻻرﯾﺠﺎن راه اﻓﺮاط را‬
‫در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺮدم ﭘﯿﻤﻮدﻧﺪ‪ ).‬راﻋﯽ اﺳﮑﯽ‪ ،1389:‬ص‪(169‬‬

‫‪ (49‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در ﮐﺘﺎب رﺟﺎل ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﺎم وي اﺣﻤﺪ ﻧﻮاﯾﯽ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﺑﺎرﻓﺮوش ) ﺑﺎﺑﻞ ( ‪،‬ﺗﻮﻟّﺪ ‪ 1248‬و ﻣﺮگ‬
‫‪1320‬ه ش‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ )،‬ﻧﻈﺮي‪ ،1388 :‬ص ‪ (869‬اﻣ‪‬ﺎ در ﺟﻠﺪ ﺳﻮم ﮐﺘﺎب»ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫اﯾﺮان«‪ ،‬ﻧﺎم ﻧﯿ‪‬ﺮ اﻟﺴﻠﻄﺎن‪»،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ« ﻗﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ).‬ﻋﺎﻗﻠﯽ‪ ،1380 :‬ص‪(1644‬‬
‫‪ (50‬ﺑﻪ ﺷﻮﺧﯽ‪ ،‬اﯾﻨﺎن را ﻣﯽ ﺗﻮان ﮔﺮوه "ﻣ‪‬ﺶ – ﻣ‪‬ﺲ" ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﺳﯿ‪‬ﺪ ﻣﺤﻤﻮد ﮐﺎﻇﻤﯽ دﯾﻨﺎن ) ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻣﺮدم‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﯽ را ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻨﺪ( در ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻫﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻋﻬﺪ ﺟﻨﺒﺶ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﻀﺎي ﺗﻬﺮان ﻏﯿﺮ ﻋﺎد‪‬ي و ﮔﺮوهﻫﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﺳﻨﮕﺮﺑﻨﺪي ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮدي زﻣﺎن وﺿﻊ‬
‫ﺣﻤﻞ ﺧﺎﻧﻤﺶ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﻪ ﺿﺮورت‪ ،‬راه ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن در ﭘﯿﺶ ﻣﯽ ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬در ﺑﯿﻦ راه ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ ﺟﻠﻮي آنﻫﺎ را ﮔﺮﻓﺘﻪ در‬
‫ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﻃﺮﻓﺪار ﻣﺸﺮوﻃﻪ اﯾﺪ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺒﺪ‪‬ﯾﻦ؟ ﻓﺮد از روي ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﻵن ﭼﻪ وﻗﺖ ﭘﺮﺳﺶ و ﭘﺎﺳﺦ اﺳﺖ؟!‬
‫ﺧﺎﻧﻤﻢ ﺣﺎﻟﺶ وﺧﯿﻢ اﺳﺖ ؛ اﻣ‪‬ﺎ وﻗﺘﯽ ﻗﺎﻃﻌﯿ‪‬ﺖ ﻃﺮفﻫﺎي ﻣﻘﺎﺑﻞ را دﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ داد ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ "ﻣ‪‬ﺶ"‪' -‬ﻣ‪‬ﺲ" ﻫﺴﺘﻢ! ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭼﻪ؟! ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﺘﺪاي ﺣﺮوف ﻫﺮ دو ﮔﺮوه) ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻃﻠﺐ و ﻣﺴﺘﺒﺪ‪‬ﯾﻦ( را دارم؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯽﻃﺮف ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﭼﻮن اﮔﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻃﺮف ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﻧﯿﺮوي ﻣﺨﺎﻟﻒ آنﻫﺎ‪ ،‬راه را ﺑﺮ او ﺑﺒﻨﺪد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ وي دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪315‬‬

‫دو ‪ -‬ﺷﺎﻫﺪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﮔﺮم ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺮدم رﯾﻨﻪ ﺑﺎ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﺣﻤﻠـﻪ‪-‬‬
‫ي ﯾﺎدﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﺎب اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮐﯿﻮان ‪ -‬ﮐﻪ از ﻣﻌﻤ‪‬ﺮﯾﻦ رﯾﻨﻪاي و از ﺷﺨﺼﯿﺖﻫـﺎي‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ ﺑﻮدﻧـﺪ ‪ -‬در ﻣﺼـﺎﺣﺒﻪاي ﺑـﺎ ﻧﮕﺎرﻧـﺪه در اﯾـﻦ ﺑـﺎره اﻇﻬـﺎر‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ در زد و ﺧﻮردﻫﺎي ﭘﺲ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﭘﺎي ﻣﻨـﺎزﻋﯿﻦ‪ ،‬ﺑـﻪ رﯾﻨـﻪ ﻧﯿـﺰ ﮔﺸـﻮده‬
‫ﺷﺪ‪:‬‬
‫» ﺑﻌﺪ از ﻓﺮار »ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽﺷﺎه«‪» ،‬اﻣﯿﺮ اﻋﻈﻢ ﺑﺨﺘﯿﺎري«‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر ﻣﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ ﺑﯿﺎﯾـﺪ و‬
‫ﺑﺎ اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ .‬اﻣﯿـﺮ ﻣﮑـﺮّم ﺑـﺎ »رﺷـﯿﺪ اﻟﺴ‪‬ـﻠﻄﺎن« ﺳـﻮادﮐﻮﻫﯽ ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﻫﻤﺪﺳـﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در ﮐﺘﻞ اﻣﺎمزاده ﻫﺎﺷﻢ ﺳﻨﮕﺮ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ؛ ‪ ...‬ﻗـﻮاي اﻣﯿـﺮ اﻋﻈـﻢ ﻣﻮﻓّـﻖ ﺷـﺪ‬
‫اﯾﻦﻫﺎ را در ﮐﺘﻞ اﻣﺎمزاده ﻫﺎﺷﻢ ﺷﮑﺴﺖ ﺑﺪﻫﺪ و ﺑﯿﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﺎد‪‬ه و ﺳﭙﺲ آﻣﺪ ﺑﻪ رﯾﻨـﻪ؛‬
‫رﯾﻨﻪ ﮐﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬آنﭼﻪ ﻣﻦ ﺷﻨﯿﺪم ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﭼﻘﺪر ﺻﺤ‪‬ﺖ دارد‪ ،‬ﭘـﺪرم‪ 51‬ﭘـﯿﺶﺑﯿﻨـﯽ‬
‫ﮐﺮد ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﻮاي ﻣﻮﻓّﻖ و دوﻟﺘـﯽ ﻣـﯽآﯾـﺪ و در اﯾـﻦﺟـﺎ ﺗﻮﻗّﻌـﺎﺗﯽ دارد‪ .‬ﻣﺸـﺘﯽ از‬
‫ﭘﯿﺮﻣﺮدﻫﺎي ﻣﺤﻞّ و آﺧﻮﻧﺪﻫﺎي ﻣﺤﻞّ )آن ﻣﻮﻗﻊ رﯾﻨﻪ آﺧﻮﻧـﺪﻫﺎي زﯾـﺎدي داﺷـﺖ( را‬
‫ﺟﻤﻊ ﮐﺮد و ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل اﻣﯿﺮ اﻋﻈﻢ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺣﺴﺎب اﯾـﻦﮐـﻪ ﺷـﻤﺎ در اﯾـﻦﺟـﺎ ﻣـﺰاﺣﻢ‬
‫ﻣــﺮدم ﻧﺸــﻮﯾﺪ؛ آذوﻗــﻪ و ﻋﻠﯿــﻖ‪ ،‬ﻫــﺮ ﭼــﻪ ﻣــﯽﺧﻮاﻫﯿــﺪ‪ ،‬ﻣــﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨــﺪه در اﺧﺘﯿــﺎر ﺷــﻤﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺗﻬﯿ‪‬ﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ اﻣﯿـﺮ اﻋﻈـﻢ در رﯾﻨـﻪ ﯾـﮏ ﺷـﺐ‪،‬‬
‫ﮐﻤﺘﺮ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺷﺪ و رﻓـﺖ‪) «.‬ﻣﻨﺼـﻮرﻧﮋاد‪ ،1387 :‬ص‬
‫‪(139‬‬

‫‪51‬‬
‫ﭘﺪر ﻣﺮﺣﻮم ﮐﯿﻮان‪ ،‬آﻗﺎ ﺣﺴﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﯿﺮزا اﺑﻮﻃﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺪرس و ﺑﺤﺚ ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﻧﻮري ﺑﻮده و دﺧﺎﻟﺖ‬
‫روﺣﺎﻧﯿﺖ در اﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳﯽ را ﻣﺠﺎز ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻊ ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪش در ﻣﺎﺟﺮاي ﻧﻘﻞ ﺷﺪه در ﻣﺘﻦ ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 316‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫اﯾﻦ ﻣﻮاﺿﻊ ﺣﮑﺎﯾـﺖ از آن دارد ﮐـﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از ﻋﻠﻤـﺎ و ﻣـﺮدم در ﻣﻨﺎزﻋـﺎت ﺑـﯿﻦ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاﻫﺎن و ﻣﺴﺘﺒﺪﯾﻦ ﻣﻮﺿﻊ ﺑﯽﻃﺮف را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﭘﺲ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﺗﺤﻘّﻖ ﻫﺮ ﺟﻨﺒﺶ و اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري آن ﺟﺮﯾﺎن ﺑﺴـﯿﺎر اﻫﻤﯿ‪‬ـﺖ ﻣـﯽ‪-‬‬
‫ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫درﺑﺎرهي ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﺮاوان داﺧﻠﯽ و ﺧـﺎرﺟﯽ وﺟـﻮد دارد ﮐـﻪ در‬
‫ﺟﻨﺒﻪي ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫـﺎ ﻣﺴـﺎﯾﻞ روزاﻧـﻪي ﻧﻬﻀـﺖ ﮔـﺰارش ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺴﯿﺎر ﻓﺮاوان اﺳـﺖ‪ .‬اﻫﻤ‪‬ﯿ‪‬ـﺖ اﯾـﻦ ﭘﺪﯾـﺪه‬
‫ﺳﺒﺐ ﺷﺪهاﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘّﯽ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﺑﯿﺶ از ﯾـﮏ ﻗـﺮن‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪان در ﻗﺎﻟـﺐﻫـﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ )ﻫﻤﺎﯾﺶ‪ ،‬ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪ و ‪ (...‬درﺑﺎرهي ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫در زﻣﯿﻨﻪي ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﻧﯿﺰ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻓـﺮاد ﻧـﺎم آﺷـﻨﺎ‪،‬‬
‫دﮐﺘــﺮ»ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴــﯿﻦ ﻧــﻮاﯾﯽ« ) ﺗﻮﻟّــﺪ ‪ 1302‬ه‪.‬ش ‪ ،‬وﻓــﺎت ‪ 1383‬ه‪.‬ش( از ﻓﺮزﻧــﺪان‬
‫ﻻرﯾﺠــﺎن اﺳــﺖ‪ .‬او ﮐــﻪ از ﭼﻬــﺮهﻫــﺎي ﻣﺎﻧــﺪﮔﺎر اﯾﺮاﻧــﯽ و از ﻣﻮر‪‬ﺧــﺎن ﺷــﺎﺧﺺ ﻧﯿــﺰ‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﻣﺪرك داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﯾﻌﻨﯽ دﮐﺘﺮياش را از داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻮرﺑﻦ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺧﺬ ﻧﻤﻮده ﺻﺎﺣﺐ ﭼﻨﺪ ﺗﺄﻟﯿﻒ درﺑـﺎرهي ﻣﺸـﺮوﻃﻪ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﺠﻠﯿﻞ از اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻤﺮد‪ ،52‬ﺷﺮح ﺣﺎل ﮐﻮﺗﺎه و ﮔﺰﯾﺪهاي از زﺑﺎن ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﮐﻪ‬

‫‪ (52‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ در ﭘﺎﺳﺪاﺷﺖ ﻣﻘﺎم ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ دﮐﺘﺮ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻧﻮاﯾﯽ‪/‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﻟﻬﺎم ﻣﻠﮏ زاده‪.‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﻮﮔﻞ‪.1385 ،‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪317‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﺑﺮﺧﯽ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺷﺎﺧﺺ ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾـﻦﺟـﺎ ﺑﺎزﺗـﺎب‬
‫ﯾﺎﺑﺪ‪:‬‬
‫»ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻧﻮاﯾﯽ ﻫﺴﺘﻢ و ﻧﺎم ﺧـﺎﻧﻮادﮔﯽام ﻫﻢ ﻧﻮاﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﻨﺴــﻮب ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻮا ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ دﻫﯽ اﺳﺖ از ﻣﻀﺎﻓﺎت ﻻرﯾﺠﺎن ‪ ...‬در ﺳﺎل ‪ ،1203‬ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫زنﻫﺎﯾﺶ در ﯾﮏ ﻓﺼﻞ‪ ،‬ﯾﯿﻼق رﻓﺘﻪ ﺑﻮد آنﺟﺎ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺗﺎ ﭘﺴﺮش در آنﺟﺎ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻣﯿﺮزا دوﻟﺘﺸﺎه‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻗﻠﯽ ﻣﯿﺮزا ﻣﻠﮏ آرا‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪوﻟﯽ ﻣﯿﺮزا‪،‬‬
‫ﻋﺒ‪‬ﺎس ﻣﯿﺮزا ]وﻟﯿﻌﻬﺪ[ و ﻫﻢ ﺣﺴﯿﻨﻌﻠﯽ ﻣﯿﺮزا ﻓﺮﻣﺎﻧﻔﺮﻣﺎ‪ .‬ﻣﺎ ﺧــﺎﻧﻮادهﻣﺎن را ﻫﻢ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪي ﻗﺎﺟﺎري ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪ .‬از ﻗﺪﯾﻢﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎن‪ ،‬از آن روزﮔﺎر‪ ،‬ﻣﯿﺮزا رﺿﺎﻗﻠﯽ‬
‫ﻧﻮاﯾﯽ در ﺧﺪﻣﺖ ﻗﺎﺟــﺎرﻫﺎ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮد ﺑﺎﺳـﻮادي ﺑﻮده اﺳﺖ و‬
‫اﯾﻦﻗـﺪر ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨـﺎن ﺑــﻮده ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺤﻤ‪‬ـﺪﺷﺎه ﻗﺎﺟـﺎر ﯾﻌﻨـﯽ آﻗﺎﻣﺤﻤ‪‬ـﺪﺧـﺎن‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺴﯽ را ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ ﮐﻪ اﺛﺎﺛﯿﻪي ﺳﻠﻄﻨﺖ زﻧﺪﯾ‪‬ﻪ را از ﺷﯿﺮاز ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه و‬
‫درﮔﺎه ﺧﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﺑﯿﺎورد‪ ،‬او را ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه در ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫وزﯾﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪- ،‬او‪‬ﻟﯿﻦ ﺑﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﺄتوزرا ﻓﯽاﻟﺠﻤﻠﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ -،‬ﻫﻤﯿﻦ‬
‫رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن‪ ،‬وزﯾﺮ رﺳﺎﯾﻞ ﺷﺪ‪ .‬وزﯾﺮ رﺳﺎﯾﻞ‪-‬اﻟﺒﺘّﻪ ﭼﯿﺰي اﻣﺮوز ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﻌﺎدل او‬
‫ﺑﮕﺬارﯾﻢ‪ -‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻓﺘﺮ ﻣﺨﺼﻮص در وزارت ﺧﺎرﺟﻪ ﯾﮏ ﻣﺤﻠّﯽ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺠﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺧﻂّ ﻣﺸﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر ﺑﺎ ﺷﺎه ﺑﻮد‪ ...‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺟﺪ‪ ‬اﻋﻼي ﻣﺎ‪ ،‬رﺿﺎﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﮐﻪ ﺷﻌﺮ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻔﺘﻪ و ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﺗﺨﻠّﺺ ﻣﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪ .‬او ﻟﻘﺐ ﻣﻨﺸﯽ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺸﯽﺑﺎﺷﯽ ﺑﻮده‬
‫ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از او ﻫﻢ ﭘﺴﺮش ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺗﻘﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺸﯽﺑﺎﺷﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺸﯽ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
 ‫‪ ■ 318‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺸﯽﻫﺎ…ﭘﺪرم در آن روزﮔﺎران اﻣﯿﺮ اﺧﺘﺒﺎر ﻟﻘﺐ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪)«.‬ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬

‫‪(/http://fa.wikipedia.org/wiki‬‬
‫آﺛﺎر اﺳﺘﺎد ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ ‪ 40‬ﺟﻠﺪ از آﺛﺎر ﻧﻔﯿﺲ ﺗﺎرﯾﺨﯽاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺛﺎر ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ در ﺳﻄﺢ ﻣﻠّﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت‬
‫اﯾﺸﺎن در ﺑﺎرهي ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ -‬ﻓﺘﺢ ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﺗﺎ اوﻟﺘﯿﻤﺎﺗﻮم ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺑﺎﺑﮏ‪،‬‬

‫‪.1356‬‬

‫‪ -‬دوﻟﺖﻫﺎي اﯾﺮان از ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﺗﺎ اوﻟﺘﯿﻤﺎﺗﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺑﺎﺑﮏ‪.1356 ،‬‬

‫‪ -‬ﻣﺮآةاﻟﻮﻗﺎﯾﻊ ﻣﻈﻔّﺮي و ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻣﻠﮏ اﻟﻤﻮر‪‬ﺧﯿﻦ ﺳﭙﻬﺮ از ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﺧﺎن‬

‫ﻣﻠﮏ اﻟﻤﻮر‪‬ﺧﯿﻦ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ زرﯾﻦ‪.1368 ،‬‬

‫‪ -‬ﻣﻘﺎﻟﻪي » ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﯾﺮان ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪ«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪي ﯾﺎدﮔﺎر ‪ ،‬دي ‪1326‬‬

‫‪ -‬و ﻧﯿﺰ از اﯾﺸﺎن ﮐﺘﺎب ﻋﻈﯿﻤﯽ )در ﻫﺰار ﺻﻔﺤﻪ( ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻈﻔّﺮي«‬
‫ﺑﻪ ﮐﻤﯿﺘﻪي ﻋﻠﻤﯽ ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻧﺘﺸﺎر ﺳﭙﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ؛ دﮐﺘﺮ »ﻧﻮاﯾﯽ«‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان او‪‬ﻟﯿﻦ ﺳﺨﻨﺮان ﻋﻠﻤﯽ اﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ)ﻫﻤﺎﯾﺶ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻓﮑﺮي و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان‪ :‬دي ﻣﺎه ‪ ،(1382‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺎرهي اﯾﻦ اﺛﺮﺷﺎن‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪319‬‬

‫»ﺗﺼﻮﯾﺮي ﮐﻪ ﻣﻦ از ﻣﻈﻔّﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺷﺎه ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﺮدهام و ﻋﯿﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ و ﭼﯿﺰي‬

‫ﺟﺰ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪان دل اﻧﮕﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﻈﻔّﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ‬
‫ﺷﺎه دﺳﺖﺧﻂ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ را اﻣﻀﺎ ﮐﺮده و ﺑﺎ اﯾﻦ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪي ﭼﻨﺪﯾﻦ‬
‫ﻫﺰار ﺳﺎﻟﻪ ﭘﺎﯾﺎن داده اﺳﺖ و ﭼﻨﺎن ﺑﻨﯿﺎن ﻣﺮﺻﻮﺻﯽ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺻﺪﻫﺎ‬
‫ﺳﺎل ﺑﮕﻮ و ﻣﮕﻮ و اﺧﺘﻼف ﺣﻖ و ﻧﺎﺣﻖ‪ ،‬ﻣﻈﺎﻫﺮ آن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﭘﺎ ﺑﺮﺟﺎي اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫در ﺳﺎﺧﺘﺎر اداري ﮐﺸﻮر از ﻫﺮ ﻟﺤﺎظ اﺛﺮ ﮔﺬار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرا و ﺑﺤﺚ‬
‫در ﺑﺎرهي ﺑﻮدﺟﻪ و اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ در ﻣﺴﺎﯾﻞ اﯾﺮان ﺑﺎ ﺧﺎرﺟﻪ و اﯾﺠﺎد دادﮔﺴﺘﺮي ﻣﺠﻬ‪‬ﺰ و‬
‫ﻣﻨﺴﺠﻢ و ﻫﺰاران ﻣﻄﻠﺐ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﻪ اﺳﺎﺳﺎً ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را آﻣﻮﺧﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺲ و ﻫﺮ ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دارد و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ او را از‬
‫ﺣﻘﻮق ﺧﻮد ﻣﺤﺮوم ﺳﺎزد‪ )«.‬ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،1384 :‬ص‪(25‬‬

‫ج( ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬

‫در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﺳﺘﺎورد اﺻﻠﯽ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻧﮑﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪(1‬در ﺑﺎرهي ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان‪-‬و ﻧﺒﺎﯾﺪ‪ -‬ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ و ﯾﮏدﺳﺖ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺆﻟّﻔﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ‬
‫ﭼﻮن زﻣﺎن) ﭘﯿﺶ‪ ،‬ﺣﯿﻦ و ﭘﺲ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ( ؛ ﻣﮑﺎن) در درون ﯾﺎ ﺑﺮون از ﻻرﯾﺠﺎن( و‬
‫اﻗﺸﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ)ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﻧﯿﻦ و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺮدم( ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي در ﺑﺎرهي ﻣﺸﺮوﻃﻪ رﺳﯿﺪ‪ :‬ﻣﻮاﻓﻖ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ و ﺑﯽﻃﺮف‪.‬‬
 ‫‪ ■ 320‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫ﻣﺆﻟّﻔﻪﻫﺎي ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ‬

‫ﻧﻮع ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي‬ ‫ﻣﺼﺎدﯾﻖ‬ ‫ردﯾﻒ ﻣﺆﻟّﻔﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ‬ ‫زﻣﺎن‬ ‫‪1‬‬
‫ﺣﯿﻦ‬
‫ﭘﺲ‬
‫ﭘﺬﯾﺮ‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫در ﻻرﯾﺠﺎن‬ ‫ﻣﮑﺎن‬ ‫‪2‬‬
‫ﺑﯿﺮون از ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﺳﺘﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‬ ‫اﻗﺸﺎر‬
‫ﺳﺮان‬ ‫و‬ ‫ﺧﻮاﻧﯿﻦ‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﮔﺮﯾﺰ‪ ،‬ﺑﯽﻃﺮف و ﺧﻨﺜﯽ‬
‫ﻃﻮاﯾﻒ‬
‫ﺳﺮداران‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان‬

‫اﺳﺘﺎد ﻣﻄﻬ‪‬ﺮي درﺑﺎرهي ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي ﻋﻠﻤﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي دارﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺑﺎ ﺗﮑﻤﻠﻪاي در ﺑﺎرهي ﻋﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎور ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‪ » :‬ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان آﻣﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﺎرﯾﺨﺶ را ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم‬
‫اﯾﺮان را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﮐﺮد‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ ﻃﺮﻓﺪار اﺳﺘﺒﺪاد و ﮔﺮوﻫﯽ ﻃﺮﻓﺪار‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ؛ ﻫﻢ ﺳﯿﺎﺳﯿ‪‬ﻮن ﻣﻨﻘﺴﻢ ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﻢ روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن‪ ،‬آنﻫﻢ روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن ﺑﺰرگ‪.‬‬
‫ﻋﺪ‪‬هاي ﺣﺎﻣﯽ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﺷﺪﻧﺪ و ﺳﺨﺖ از آن ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻋﺪ‪‬هاي دﯾﮕﺮ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪321‬‬

‫ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪﻃﻮري ﮐﻪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﻮدﻧﺪ در‬
‫ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﻓﻀﻼ‪ ،‬ﻣﺪر‪‬ﺳﯿﻦ و ﻃﻼﺑﯽ را ﮐﻪ ﻃﺮﻓﺪار ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﺑﻮدﻧﺪ از ﺧﻮد‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﺪﻧﺪ ﻓﻼن ﺷﺨﺺ ﻃﺮﻓﺪار ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫وﺟﻪ ﺑﻪ او ﺷﻬﺮﯾﻪ ﻧﻤﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﮐﻢﮐﻢ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺒﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ دﺳﺘﻪ‪ ،‬دﺳﺘﻪي دﯾﮕﺮ‬
‫را ﺗﮑﻔﯿﺮ و ﺗﻔﺴﯿﻖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و واﻗﻌﺎً ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺰرﮔﯽ در دﻧﯿﺎي روﺣﺎﻧﯿﺖ ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪ؛‬
‫ﭼﻮن ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦﺟﻮر ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻣﺜﻼً ﺳﯿﺎﺳﯿ‪‬ﻮن ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻃﺮﻓﺪار ﯾﮏ ﻓﮑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن ﻫﻤﻪ ﻃﺮﻓﺪار ﻓﮑﺮ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن ﻣﻨﻘﺴﻢ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﻃﺮﻓﺪار ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ و ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ‪) «.‬ﻣﻄﻬ‪‬ﺮي‪ ،1373 :‬ص‪(156‬‬
‫دادهﻫﺎي اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺎزﻧﺪران و ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮﺿﻊ داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻖ اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و از اﯾﻦرو ﻣﺜﻼً‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮاﺧﻮان ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮري ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻃﻠﺒﺎن‪ ،‬ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ‬
‫ﻣﻨﻔﯽ و ﺟﺪ‪‬ي ﻧﺸﺎن ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺆﯾ‪‬ﺪ ﺟﺮﯾﺎن ﺿﺪ‪ ‬ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و از اﯾﻦرو در‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮔﺰارشﻫﺎي ﻃﺮﻓﺪاران ﻣﺸﺮوﻃﻪ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻤﺎﻫﺎ«‪ ،‬ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺿﻊ ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ اﺗﺨﺎذ ﮐﺮده و از اﯾﻦرو ﻧﻪ ﺣﺎﻣﯽ اﻣﯿﺮﻣﮑﺮّم ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻪ از‬
‫اﻣﯿﺮ اﻋﻈﻢ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دﻏﺪﻏﻪي آنﻫﺎ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ و رﻓﺎه ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮاﺿﻊ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻫﻤﻪي ﻋﻠﻤﺎي اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫ﺗﻌﻤﯿﻢ داد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﻧﻪ دو دﺳﺘﻪ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻧﺨﺒﮕﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ )ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿ‪‬ﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ داﺷﺘﻨﺪ( و ﻧﻈﺎﻣﯽ) ﺳﺮداران( ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﻟﻪ دﯾﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﺣﺎﻣﯿﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ و‬
 ‫‪ ■ 322‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﻦ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﯿﺰ ﺻﺒﻐﻪي‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻧﻈﺮي ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ »ﺟﮑﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ« ﺑﺮ »ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ« ﻣﺮﺟ‪‬ﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺖ ﻗﺪرت ﻃﻠﺒﯽ و ﺟﺎه ﻃﻠﺒﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ وارد ﺷﺪه ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﮔﺎﻫﯽ‬
‫وﺟﻪاﻟﻤﺼﺎﻟﺤﻪي ﻣﺮﮐﺰﻧﺸﯿﻨﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ آن اﻓﺮادي از ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ ﺣﺎﻣﯿﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﮐﻨﺎر ﮐﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ و‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻓﮑﺮي و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﮔﺎه اﻫﻞ ﺷﻌﺮ و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻧﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ )ﻣﺜﻞ اﺣﻤﺪ‬
‫اﺧﮕﺮ از ﺳﺮداران ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاه( و ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي دﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﻨﺶ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﯽزدﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪ‪‬ت از‬
‫ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻣﺒﺎرزﯾﻦ ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاه در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﻧﺎراﺿﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺑﺮآﯾﻨﺪ ﻣﺸﺮوﻃﻪﭘﮋوﻫﯽ ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ »ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻧﻮاﯾﯽ«‪ ،‬از ﭼﻬﺮهﻫﺎي‬
‫ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر اﯾﺮان و اﻟﺒﺘّﻪ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻏﺮور ﻫﺮ اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻏﺪﻏﻪي ﻫﻮﯾ‪‬ﺖ‬
‫ﺧﻮدي دارد و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﯾﻪي ﻓﺨﺮ و ﻣﺒﺎﻫﺎت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪323‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫اﺗﺤﺎدﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮره)‪ (1375‬ﻣﺠﻠﺲ و اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت‪ :‬از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫ﻧﺸﺮ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ)‪ (1383‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﺎزﻧﺪران‪ :‬ﺳﺎري در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪،‬‬
‫ﺳﺎري‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺷﻠﻔﯿﻦ‬
‫ﺑﺮزﮔﺮ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ) ‪ (1380‬ﻧﯿﻢ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺎﻣﻪ آﯾﮥ اﷲ ﺣﺴﻦ زاده آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻗﻢ ‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﻠﺴﺒﯿﻞ‬
‫ﺑﺸﯿﺮي‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪-‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ)‪ (1363‬ﮐﺘﺎب آﺑﯽ‪ :‬ﮔﺰارش ﻫﺎي ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪي وزارت‬
‫اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪي اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﺑﺎرهي اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪي اﯾﺮان‪ :‬ﺟﻠﺪ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﻮ‬
‫)ﭼﺎپ دوم(‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺮﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ)‪ (1380‬ﻧﻘﺶ ﻋﻠﻤﺎ در ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ :‬از ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ ﺗﺎ اﻧﻘﺮاض‬
‫ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪه اﻣﺎم و اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺗﺮﮐﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ) ‪ (1378‬اﺳﻨﺎد اﻣﯿﺮ ﻣﺆﯾ‪‬ﺪ ﺳﻮاد ﮐﻮﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‬
‫ﺗﺮﮐﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ) ‪ (1362‬رﺳﺎﯾﻞ‪ ،‬اﻋﻼﻣﯿ‪‬ﻪﻫﺎ‪ ،‬و‪...‬ﺷﯿﺦ ﺷﻬﯿﺪ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮري‪ ،‬ﺗﻬﺮان(‬
‫ﻣﺆﺳ‪‬ﺴﻪي ﺧﺪﻣﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ رﺳﺎ‬
‫ﺗﻘﯽ زاده‪ ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪﺣﺴﻦ‪/‬اﻟﻒ) ‪ (1379‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮدوس‬
‫ﺗﻘﯽ زاده‪ ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪﺣﺴﻦ‪/‬ب) ‪ (1379‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‬

‫ﻓﺮدوس‬

‫ﺣﺎﺋﺮي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻬﺎدي) ‪ (1368‬اﯾﺮان و ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﻣﺆﺳ‪‬ﺴﻪي ﭼﺎپ و‬

‫اﻧﺘﺸﺎرات آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮي‬
 ‫‪ ■ 324‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از ﻻرﯾﺠﺎن و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫ﺣﻘﺪار‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﺻﻐﺮ)‪ (1383‬ﻣﺠﻠﺲ او‪‬ل و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺎﺷﺮ ﻣﻬﺮ‬
‫آﻫﻨﮓ‬
‫دﯾﻮ ﺳﺎﻻر‪ ،‬ﻋﻠﯽ)ﺳﺎﻻر ﻓﺎﺗﺢ( )‪ (1391‬ﻧﻘﺶ آزادي ﺧﻮاﻫﺎن ﻣﺎزﻧﺪران در ﺟﻨﺒﺶ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﻓﺘﺢ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻮري‪،‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ‪ -‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ‪،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﺎﻣﮏ‬
‫راﻋﯽاﺳﮑﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ)‪ (1389‬ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ اﻧﺘﺨﺎب‪.‬‬
‫رﺣﻤﺘﯽ ﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ) ‪ (1388‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬آﻣﻞ‪ ،‬ﻧﺸﺮ وارش‬
‫وا‪.‬‬
‫ﻋﺎﻗﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻗﺮ) ‪ (1380‬ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪ -‬ج‪ ،3‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫ﻧﺸﺮ ﮔﻔﺘﺎر‪.‬‬
‫ﻏﻔّﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد) ‪ (1386‬ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﻧﺸﺮ رﺳﺎﻧﺶ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ)‪ (1384‬ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻋﺸﻖ و ﺧﻮن‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎد ﻓﺮدا‪.‬‬
‫ﮐﺴﺮوي‪ ،‬اﺣﻤﺪ)‪ (1335‬ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ و‪ ،...‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﺑﺎﻫﻤﺎد آزادﮔﺎن‬
‫ﮐﻮﺋﻦ‪ ،‬ﺑﺮوس) ‪ (1382‬در آﻣﺪي ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻣﺤﺴﻦ ﺛﻼﺛﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺗﻮﺗﯿﺎ) ﭼﺎپ ﭼﻬﺎردﻫﻢ(‬
‫ﻣﻄﻬ‪‬ﺮي ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ )‪(1373‬اﺳﻼم و ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت زﻣﺎن ‪-‬ﺟﻠﺪ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﺻﺪرا) ﭼﺎپ ﻧﻬﻢ(‬
‫ﻣﻠﮏ زاده‪ ،‬اﻟﻬﺎم) ‪ (1385‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ در ﭘﺎﺳﺪاﺷﺖ ﻣﻘﺎم ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﻮﮔﻞ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ) ‪ (1387‬آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ رﯾﻨﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺗﺮﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻗﻠﻪ دﻣﺎوﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻮان ﭘﻮﯾﺎ‬
‫ﻣﻬﺠﻮري‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ) ‪ (1345‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧﺪران‪ -‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺳﺎري‪ ،‬ﻧﺎﺷﺮ ﻣﻮﻟﻒ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪325‬‬

‫ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ) ‪ (1388‬رﺟﺎل ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ اﯾﺮان از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺗﺎ اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪.‬‬
‫ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ) ‪ (1384‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‪ :‬ﻣﻈﻔّﺮ اﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻈﻔّﺮي و ﻧﻬﻀﺖ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ‪ -‬ﮐﺘﺎب ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻓﮑﺮي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺆﺳ‪‬ﺴﻪي ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت و ﺗﻮﺳﻌﻪي ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬

‫ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ)‪ (1356‬ﻓﺘﺢ ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮔﻮﺷﻪ ﻫﺎﯾﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﺗﺎ‬

‫اوﻟﺘﯿﻤﺎﺗﻮم ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺑﺎﺑﮏ‪.‬‬

‫ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ)‪ (1356‬دوﻟﺖﻫﺎي اﯾﺮان از ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ ﺗﺎ اوﻟﺘﯿﻤﺎﺗﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬

‫ﻧﺸﺮ ﺑﺎﺑﮏ‪.‬‬

‫ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ)‪ (1368‬ﻣﺮآة اﻟﻮﻗﺎﯾﻊ ﻣﻈﻔّﺮي و ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻣﻠﮏ اﻟﻤﻮر‪‬ﺧﯿﻦ‬

‫ﺳﭙﻬﺮ از ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﺧﺎن ﻣﻠﮏ اﻟﻤﻮر‪‬ﺧﯿﻦ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ زرﯾﻦ‪.‬‬
‫ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ)دي ‪(1326‬ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﯾﺮان ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺠﻠّﻪي ﯾﺎدﮔﺎر ‪.‬‬
 ‫ﻧﻘﺶ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫‪53‬‬
‫رﺷﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪي ﻟﯿﺘﮑﻮﻫﯽ‬
‫‪54‬‬
‫ﻏﻔﺎر ﻣﺤﻤﺪي‬
‫‪55‬‬
‫ﻣﺎرﯾﺎ ﻃﺒﺮي‬
‫ﭼﮑﯿﺪه‪:‬‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ اﯾﺮان رﯾﺸﻪ در ﺣﻮادث ﻗﺒﻞ از ﺧﻮد داﺷﺘﻪ و ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﭘـﺲ‬
‫از ﭘﯿﺮوزي ﭘﺎﯾﻪي ﺟﻨﺒﺶﻫﺎ و ﺣﺮﮐﺖﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﯽ و ﻣﻬﻤﯽ در آﯾﻨﺪه ﮔﺮدد‪ .‬از ﻫﻤـﯿﻦ‬
‫روي اﻫﻤﯿﺖ و ﺿﺮورت ﻃﺮح ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق و آﯾـﺖ‬
‫اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﻔﻮذ و رﻫﺒﺮي ﻗﺸﺮﻫﺎي ﻣﻠﯽ ﮔﺮا و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ در اﺳﺘﺎن‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮان ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻣﺎزﻧﺪران ﻃﺮﻓﺪاراﻧﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪.‬آﻣﻞ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﭘﻮﯾـﺎﯾﯽ‬
‫و ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮﻣﯿﺖ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻬـﻢ و ﺗﺎﺛﯿﺮﮔـﺬار‬
‫در اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ و ﻫﻮاﺧﻮاﻫﯽ از ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ رﻫﺒﺮان ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫـﺎ ﺑﯿﺸـﺘﺮﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿـﺐ ﺟﻤﻌﯿﺘـﯽ ﺷـﻬﺮ آﻣـﻞ را ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣـﯽدﻫﻨـﺪ و ﻧﯿـﺰ‬

‫‪ 53‬داﻧﺸﺠﻮي ﮐﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ روان ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫‪ 54‬ﮐﺎرﺷﻨﺎس ادﺑﯿﺎت ﻋﺮب‬
‫‪ 55‬ﮐﺎرﺷﻨﺎس ﻋﻠﻮم ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪327‬‬

‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺗﻌﺪاد ﮐﺜﯿﺮي از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻬﻢ اﯾﺮان از ﺟﻤﻠـﻪ ﻗـﻢ‪ ،‬اﺻـﻔﻬﺎن‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان و ﺑﻼد اﺷﺮف ﻣﺜﻞ ﮐﺮﺑﻼ و ﻧﺠﻒ و ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻻرﯾﺠـﺎﻧﯽﻫـﺎ ﺑﺮرﺳـﯽ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾـﻦ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﺎر در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﭼﻨﺪ ﭼﻬﺮه ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ از ﻃﺮﻓﺪاران ﻫﺮﯾﮏ از دو ﮔﺮوه ﻣﻠﯽ‬
‫ﮔﺮاﯾﺎن و ﻣﺬﻫﺐ ﮔﺮاﯾﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪.‬‬

‫ﮐﻠﯿﺪ واژه‪ :‬ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‪،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‪،‬ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷـﺪن ﻧﻔـﺖ‪،‬‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪:‬‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ اﯾﺮان ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﺑﺮﻫـﻪ اي زﻣـﺎﻧﯽ اﻧـﺪﮐﯽ از ﺗـﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻـﺮ‬
‫اﯾﺮان را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ژرﻓﺎي ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﺮﺧـﻮردار ﺑـﻮ ده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎور ﺷﮑﺴﺖ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮي دﯾﻮارﻫﺎي ﻗﺪرت ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن در اﯾﺮان و در ﻗﺒﻞ از ﻧﻬﻀﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺒﻼ در زﻣﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﯿﺰ اﺣﺴﺎس ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬ﭘـﯽ‬
‫رﯾﺰي اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ﻗﺒﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﻃﺮﻓﯽ اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﭘﺎﯾﻪ و زﯾﺮ‬
‫ﺑﻨﺎي ﻧﻬﻀﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻮﺷـﺘﺎر ﺟﺮﯾـﺎن ﻧﻬﻀـﺖ ﻣﻠـﯽ ﺷـﺪن ﻧﻔـﺖ‬
‫اﯾﺮان در ﮔﺴﺘﺮه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻘﯿـﻖ ﻗـﺮار ﻣـﯽﮔﯿـﺮد ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺪود و ﺟﺰﯾﯽ ﺑﻮدن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﮐﻤﺒﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺎﺧﺬ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد‪ .‬ﻫﺪف اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻓﻌﺎﻻن ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻬﻀﺖ‬
‫ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ در ﻣﯿﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫـﺎ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﭼﻬـﺮ هﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ در ﻻﺑـﻪﻻي ﮔﺰارﺷـﺎت‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﻣﯿﺎن ﺟﺮاﯾﺪ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐـﻢرﻧـﮓ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻋﻤﯿـﻖ ﺧﻮدﻧﻤـﺎﯾﯽ‬
 ‫‪ ■ 328‬ﻧﻘﺶ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺟﺮﯾﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ آن ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﺟﺰﯾـﯽ‬
‫در ﮔﺴﺘﺮه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﺴﺘﻠﺰم دﻗﺖ و اﻣﺎﻧﺖ ورزي ﺧﺎﺻﯽ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻌﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺑﻪ دور از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ اﻏﺮاق و اﻏـﺮاض ﺑـﻪ رﺷـﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾـﺮ‬
‫درآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ و ﺿﺮورت ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬
‫ﺛﺒﺖ ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ آن ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﻋﯿﻨﯽ و واﻗﻌـﯽ راه را ﺑـﺮاي‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﮐﺴﺐ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﻤﻮار ﮐﺮده و ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣـﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﭼﺮاﻏﯽ روﺷﻦ در ﻓﺮا راه ﺣﺮﮐﺘﯽ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻋﻤﺮ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ اﻧﻘﻼبﻫـﺎ و ﻧﻬﻀـﺖﻫـﺎي‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﺗﺎه و ﮔﺬرا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ‬
‫ﻋﻤﺮ اﯾﻦ ﺟﻨﺒﺶ‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻋﻤﻖ آن ﺛﺒﺖ ﻧﮕﺎرش ﺣﻀﻮر ﻣﺮدم در ﮔﺴﺘﺮه ﺑـﻮﻣﯽ‬
‫و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﺤﺪود ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻻرﯾﺠـﺎن ﮐﻤﺘـﺮ ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ و ﻋﻨﺎﯾـﺖ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺒﻮد ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺎ روﯾﮑـﺮد» ﺑـﻮم ﮔﺮاﯾـﯽ« ﻟـﺰوم و‬
‫ﺿﺮورت ﺟﻤﻊآوري اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد و ﻫﻨـﻮز اﻓـﺮادي در‬
‫ﮔﻮﺷﻪ ﮐﻨﺎر ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻋﯿﻨﯽ و ﺧﺎﻃﺮاﺗﯽ از واﻗﻌﻪ‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺧﺎﻃﺮﺷﺎن ﯾﺎد آوري ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺟﻤﻊ آوري اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻃﻼﻋـﺎت‪،‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان را ﺷﻨﺎﺳـﺎﯾﯽ و ﻓﺮاﯾﻨـﺪ آﺳـﯿﺐ ﺷﻨﺎﺳـﯽ اﺗﺤـﺎد و اﺗﻔـﺎق‬
‫اﯾﺮاﻧﯿﺎن را در اﻧﻘﻼبﻫﺎ ﺗﺴﻬﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪329‬‬

‫ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬
‫ﻋﻼﻗﻤﻨﺪي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﮐﺸﻮرﺷﺎن ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐـﻪ اﻓـﺮادي از اﯾـﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺤﻮي رﻫﺒﺮي و راﻫﺒﺮي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠـﯽ ﻧﻔـﺖ اﯾـﺮان را ﺑﺮﻋﻬـﺪه‬
‫ﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮال اﺻﻠﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ و اراﺋﻪ ﻓﺮﺿﯿﻪ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳـﯽ ﻧﻮﺷـﺘﺎر ﺣﺎﺿـﺮ ﻋﺒـﺎرت‬
‫اﺳﺖ از‪:‬‬

‫ﻣﯿﺰان ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬاري ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﻻرﯾﺠـﺎﻧﯽ در ﺟﻨـﺒﺶ ﻣﻠـﯽ ﻧﻔـﺖ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺑـﻮده‬

‫اﺳﺖ؟‬

‫ﺳﻮاﻻت ﻓﺮﻋﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬

‫ﺳﻮال اول‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ اﯾـﺮان ﺷـﺮﮐﺖ داﺷـﺘﻪ و ﯾـﺎ ﺗـﺎﺛﯿﺮ‬
‫ﮔﺬار ﺑﻮدهاﻧﺪ ﭼﺮا ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؟‬
‫ﺳﻮال دوم‪:‬‬
‫ﻋﻮاﻣــﻞ ﺗﺎﺛﯿﺮﮔــﺬار در ﺗﺮﻏﯿــﺐ و ﺗﺤﺮﯾــﮏ ﻻرﯾﺠــﺎﻧﯽﻫــﺎ ﻣﺒﻨــﯽ ﺑــﺮ ﺷــﺮﮐﺖ و‬
‫ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬاري آنﻫﺎ در اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﭼﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ؟‬
 ‫‪ ■ 330‬ﻧﻘﺶ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫روش ﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎن ﺣﺎدﺛﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬روش اﺳﻨﺎدي و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي‬
‫)ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺎﺧﺬ(‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ روش ﺟﻤﻊ آوري اﻃﻼﻋﺎت ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎن ﻣﻮﺿﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎ زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي ﻣﻨـﺎﺑﻊ اوﻟﯿـﻪ را ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه‬
‫دارد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ در ﻗﯿﺪ ﺣﯿﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از وﻗﺎﯾﻊ آن دوره اﻃﻼﻋﺎت ﮐﻢ رﻧﮓ‬
‫و ﺑﻌﻀﺎ ﺑﻪ دور از ﺳﻮاد ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﯾﺎد ﺷﺎن ﺳﭙﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﻬﻮﻟﺖ ﺳﻦ و ﺑﯿﻤﺎريﻫـﺎي‬
‫ﺟﺴﻤﯽ و روﺣﯽ ﻣﺎﻧﻊ از ارﺗﺒﺎط ﺻﺤﯿﺢ و ﻋﻤﯿﻖ ﺑﺎ آﻧـﺎن ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬اﮔـﺮ ﺑﺨـﻮاﻫﯿﻢ از‬
‫روش اﺳﻨﺎدي و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﺎﯾﯿﺪ ﯾﺎ رد ا ﻧﮕﺎره ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬اراﺋﻪ اﻃﻼﻋﺎت‬
‫در ﮔﺴﺘﺮه وﺳﯿﻊ ﺳﺒﺐ ﺑﯽرﻧﮓ ﺷﺪن ﻧﻤﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻣﺎري ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﺒﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺗﺨﺼﺼﯽ ﺑﺎ ﺷﯿﻮه ﺑﻮم ﻧﮕﺎري ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﭘﮋوﻫﺸﯽ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻫﺪاف ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻧﻬﻀﺖ واﻧﻘﻼب ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ در اﯾﺮان‪.‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ روﻧﺪ ﺷﮑﻞ ﮔﯿـﺮي و ﺗﺎﺛﯿﺮﮔـﺬاري ﻧﻬﻀـﺖ ﻣﻠـﯽ ﺷـﺪن ﻧﻔـﺖ در اﺳـﺘﺎن‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران وآﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺗﺎﺛﯿﺮ ﮔﺬارﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ‬
‫ﭘﯿﺶ آﮔﺎﻫﯽ‪:‬‬
‫ﻗﺒﻞ از وارد ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﯿﺎز اﺳـﺖ اﻃﻼﻋـﺎﺗﯽ ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ اﻧـﺪك ﭘﯿﺮاﻣـﻮن‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ در اﯾﺮان اراﺋﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪331‬‬

‫ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ در اﯾﺮان را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺣﻠﻘﻪ اﺗﺼﺎل دو اﻧﻘـﻼب ﺑـﺰرگ و‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان داﻧﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠـﯽ ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻧﺘﯿﺠـﻪ‬
‫ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﮐﻢ رﻧﮓ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﺘﺒﺪاد و اﺳﺘﻌﻤﺎردر ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺧﻮد ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺸﺮب ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﺑﺰرﮔﺘﺮي ﻫـﻢ ﭼـﻮن » ﻗﯿـﺎم‪ 15‬ﺧـﺮداد« و »اﻧﻘـﻼب‬
‫اﺳﻼﻣﯽ« در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﺷﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1280‬ه ش دارﺳﯽ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﻧﻔـﺖ‬
‫ﺟﻨﻮب اﯾﺮان را ﺑﻪ ﻣﺪت ﺷﺼﺖ ﺳﺎل ﺑﺮاي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﮐﺴﺐ ﮐﺮد ‪.‬در اﯾﻦ ﺗﻌﻬﺪ ﻧﺎﻣـﻪ‬
‫اﻣﺘﯿﺎزي ﻗﺮار ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻎ دوﻫﺰارﭘﻮﻧﺪ و ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار از ﺳﻬﺎم ﺷﺮﮐﺖ و‪ 16‬در ﺻﺪ از‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺎﻟﺺ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﯾـﺮان ﺑﺪﻫـﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ اﯾـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع از ﻫﻤـﺎن اﺑﺘـﺪا ﻣﻮﺟـﺐ‬
‫ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ وﻟﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﻧﻔﺖ ﺑﺮاي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫـﺎ ﺑـﺎ ورود‬
‫ﺻﻨﻌﺖ و ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژي ﺑﻪ زﻧـﺪﮔﯽ اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ ﺑـﯿﺶ از ﭘـﯿﺶ ﻣﺤـﺮز ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﯾـﻦ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ در ﺳﺎل )‪ 1312‬ه ش( ﺑﺎ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻃﺮح رﯾﺰي ﻗﺮار داد ﺟﺪﯾﺪ ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫و در اﯾﻦ ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ‪ 20‬در ﺻﺪ ﺣﻖ اﻣﺘﯿﺎز ﺳﻮد ﺧﺎﻟﺺ اﯾﺮان اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ وﻟﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ارزش ﺑﺎﻻي اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﺳﻬﺎﻣﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﺮان در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺪك و ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺗـﺎ در ﺳـﺎل )‪ 1323‬ه ش(‬
‫دوﻟﺖ ﺳﺎﻋﺪ ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮ وﻗﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺑـﺎ دوﻟـﺖ آﻣﺮﯾﮑـﺎ ﺟﻬـﺖ واﮔـﺬاري‬
‫ﻧﻔﺖ ﺷﻤﺎل اﯾﺮان ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺑﻮي اﯾﻦ ﻣﺬاﮐﺮه ﻧﻔﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺸﺎم روسﻫـﺎ رﺳـﯿﺪ‬
‫وﺑﻪ ﻣﺬاﻗﺸﺎن ﻧﺴﺎﺧﺖ وﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻻﯾﻖﺗﺮ از آﻣﺮﯾﮑﺎ و ﯾﺎ ﻫـﺮ ﮐﺸـﻮر‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺣﻖ آب وﮔﻞ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﻣﯿﺎن ﺣﺰب ﺗﻮده ﮐـﻪ رﯾـﺰه ﺧـﻮار دوﻟـﺖ روﺳـﯿﻪ ﺑـﻮد ﺑـﻪ ﺣﻤﺎﯾـﺖ از دوﻟـﺖ روﺳـﯿﻪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﺮﻋﻠﯿﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺳـﺎﻋﺪ ﻧﺨﺴـﺖ وزﯾـﺮ در ﺧﯿﺎﺑـﺎنﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺗﻈـﺎﻫﺮات‬
 ‫‪ ■ 332‬ﻧﻘﺶ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫وﺗﺠﻤﻊ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺠﻠﺲ در ﭘﯽ اﻋﺘﺮاض‪ ،‬ﺳﺎﻋﺪ را ﻣﺠﺒﻮر ﺑـﻪ اﺳـﺘﻌﻔﺎ ﻧﻤـﻮد‪ .‬ﺑﻌـﺪ از‬
‫اﺳﺘﻌﻔﺎي ﺳﺎﻋﺪ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺖ وزﯾـﺮي دﮐﺘـﺮ ﻣﺼـﺪق راي ﻣﺜﺒـﺖ داد‪ .‬ﻣﺼـﺪق از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﻗـﺪاﻣﺎت دوﻟـﺖ در ﺧﺼـﻮص ﻧﻔـﺖ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑـﺎ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﺳﻌﯽ داﺷﺘﻨﺪ در ﻣﺠﻠﺲ اﯾﻦ ﺑﺎور را اﯾﺠـﺎد ﮐﻨـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻔﺖ ﺑﺮاي اﯾﺮاﻧﯿﺎن اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص وﻃﻦ دوﺳﺘﺎن اﯾﺮاﻧﯽ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ دو ﻗﺸﺮ »ﻣﻠﯽ ﮔﺮا« و»ﻣﺬﻫﺐ ﮔﺮاﯾـﺎن« ﻗـﺎﻧﻮﻧﯽ را در ﻣﺠﻠـﺲ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ را از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺬاﮐﺮه ﻧﻔﺘـﯽ ﺗـﺎ ﭘﺎﯾـﺎن ﺟﻨـﮓ ﺟﻬـﺎﻧﯽ دوم‬
‫ﺑﺪون اﺟﺎزه ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺼﺪق در ﺧﺼﻮص ﻟﻐﻮ اﻣﺘﯿﺎز ﻧﻔﺖ ﺟﻨﻮب اﯾﺮان ﺑﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺣﺮﮐﺘﯽ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻧﺪاد و اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﺗﺎ ﺳﺎل ‪)1324‬ه ش (اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ دوﻟﺖ ﻗﻮام اﻟﺪوﻟﻪ روي ﮐﺎر آﻣﺪ‪ .‬ﻗﻮام ﺑﺎ دوﻟﺖ روﺳﯿﻪ ﺟﻬﺖ واﮔـﺬاري ﻧﻔـﺖ‬
‫ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﻣﺬاﮐﺮه ﭘﺮداﺧﺖ و در ﭘﯽ اﯾﻦ ﻗﺮارداد ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻔﺖ روﺳﯽ اﯾﺮاﻧـﯽ ﺗﺎﺳـﯿﺲ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺠﻠﺲ اﯾﻦ اﻗﺪام ﻗﻮام را ﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن داﻧﺴﺖ و دوﻟـﺖ را ﻣﮑﻠـﻒ ﮐـﺮد در‬
‫ﺧﺼﻮص ﻟﻐﻮ اﯾﻦ ﻗﺮاداد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﮔﺰارش ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ را ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ارآﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻣﺼﺪق ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ »ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻠﯽ« ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﺎ‬
‫ﮐﻤﮏ اﯾﻦ ﺟﺒﻬﻪ در ﺟﻬﺖ دادن ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ دﻓﺎع از ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻧﻔﺘﯽ ﮐﻮﺷـﯿﺪ اﻣـﺎ در اداﻣـﻪ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ ﺷﺎه در ﺳﺎل ‪ 1328‬ه ش ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻫﮋﯾﺮ را ﺑﻪ ﻧﺨﺴـﺖ وزﯾـﺮي ﻣﻨﺼـﻮب‬
‫ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﯾﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ وﮔﺮوه ﻓﺪاﯾﯿﺎن اﺳﻼم‬
‫در ﺳﺎل ‪1329‬ﺷﻤﺴﯽ ﻫﮋﯾﺮ را ﺗﺮور ﮐﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﺸﺎن ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﻣﻠـﯽ ﺷـﺪن ﺻـﻨﻌﺖ‬
‫ﻧﻔﺖ در اﯾﺮان ﺑﻮد و ﻓﺪاﺋﯿﺎن وي را ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻧﻮﮐﺮ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﻣﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻫﮋﯾﺮ ﭼﻬﺮه دﯾﮕﺮي از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺖ وزﯾـﺮي رﺳـﯿﺪ‪ .‬رزم‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪333‬‬

‫آرا ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد اﯾﺮان ﻓﻌﻼ در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣـﺪﯾﺮﯾﺖ ﺻـﻨﻌﺖ ﻧﻔﺘـﯽ را ﺑـﺮ‬
‫ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻼش ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﻣﺠﻠـﺲ را ﺑـﺎ ﺧـﻮد ﻫـﻢ ﻋﻘﯿـﺪه‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻗﺪاﻣﺎت رزم آرا ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﻫﻢ ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎي ﻓﺪاﯾﯿﺎن اﺳﻼم‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻠﯿﻞ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﯽ ﺗﺮور ﺷﻮد و در ﻧﯿﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻫﺪف ﻧﺎﮐﺎم ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑـﺎ ﺗـﺮور ﻧﺨﺴـﺖ‬
‫وزﯾﺮان ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ‪ ،‬راه ﺑﺮاي ﻣﻮاﻓﻘﺎن ﻫﻤﻮار ﮔﺮدﯾﺪ و در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن آﯾﺖ‬
‫اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﺠﻠﺲ رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي آرزوي دﯾﺮﯾﻨﻪ ﻣﻠﺖ اﯾﺮان‬
‫ﺑﻬﺘﺮ وﻋﻤﯿﻖﺗﺮ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑـﺎ ﻃـﺮح اﯾـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع در ﻣﺠﻠـﺲ در ﺗـﺎرﯾﺦ ‪17‬‬
‫اﺳﻔﻨﺪ ﺳﺎل) ‪ 1329‬ه ش ( ﺑﻪ ﺷﻮر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ و در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 29‬اﺳﻔﻨﺪ ﻫﻤـﺎن ﺳـﺎل ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرا وﺳﻨﺎ رﺳﯿﺪ‪).‬اﻗﺘﺒﺎس و ﺗﻠﺨﯿﺺ ازﭼﻨﺪ ﺳﺎﯾﺖ اﯾﻨﺘﺮﻧﺘﯽ(‬

‫در ﭘﯽ آن دﺳﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ از ﺳﻮد و ﺳﻬﺎم ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﻇـﺎﻫﺮ ﮐﻮﺗـﺎه ﺷـﺪ و‬
‫اﯾﻦ ﯾﮏ ﭘﯿﺮوزي ﺑﺰرگ ﺑﺮاي اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﺗﺤﺎد و اﺗﻔﺎق ﻣﻠـﯽ ﮔﺮاﯾـﺎن‬
‫ﮐﻪ در راس آنﻫﺎ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﺑﻮد ﺑﺎ ﮔﺮوه ﻣـﺬﻫﺐ ﮔﺮاﯾـﺎن ﮐـﻪ آﯾـﺖ اﷲ ﮐﺎﺷـﺎﻧﯽ‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ آﻧﺎن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﭘﯿﺮوزي اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ درﺟﺮﯾﺎن‬
‫ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ ﺑﯿﻦ آﯾﺖاﷲ ﮐﺎﺷـﺎﻧﯽ و دﮐﺘﺮﻣﺼـﺪق‬
‫ﭘﺪﯾﺪار ﮔﺸﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺑﻪ ﺗﺒـﻊ ﺧـﻮﯾﺶ ﻃﺮﻓـﺪاران و ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎﻧﯽ را در ﻣﯿـﺎن‬
‫ﻗﺸﺮﻫﺎي ﻣﺮدم اﯾﺮان ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪ .‬در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮاﻓﻘـﺎن و ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن دﮐﺘـﺮ‬
‫ﻣﺼﺪق و آﯾﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻪ راﻫﭙﯿﻤﺎﯾﯽ و ﺗﺠﻤﻌﺎت ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻮﺷـﺘﺎر داﯾـﺮه‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺪود و در ﮔﺴﺘﺮه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﻮﺿـﻮع ﻧﻬﻀـﺖ‬
‫ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
 ‫‪ ■ 334‬ﻧﻘﺶ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﯽ ﺳﯿﺎﺳﯿﻮن ﺣﻠﻘﻪ اﺗﺼﺎل اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﺒﺶﻫـﺎي ﭘﺂﯾـﺖ ﮔـﺬار‬
‫اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ و ﭘﯿﺮوزي آن‪ ،‬ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻـﻨﻌﺖ ﻧﻔـﺖ در اﯾـﺮان ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫»ﻧﮕﺎﻫﯽ زود ﮔﺬر ﺑﻪ ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺳﺪه ي اﺧﯿﺮ اﯾﺮان ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻧﻔﺖ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺨﺸﯽ از ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﮐﺸﻮرﻣﺎ ﺑـﻮده و ﺗـﻼش اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن در ﺣﻔـﻆ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﺶ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎﻟﮏ اﺻﻠﯽ و ﮐﻮﺷﺶ رﻗﺒﺎي ﻧﻮﺧﺎﺳـﺘﻪ ﺟﻬـﺖ ﻧﻔـﻮذ در ﺣﺼـﺎر‬
‫دﻓﺎﻋﯽ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ در ﺳﻄﺢ روﯾﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) «.‬اﻣﯿﻨﯽ آﻣﻠﯽ‬
‫‪ (220:1384،‬ﻋﻤﻖ ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬاري اﯾﻦ ﺟﻨﺒﺶ در ﭘﯿﺪاﯾﯽ ﻧﻬﻀﺖﻫﺎي ﺑﻌﺪي و ﺑﺎورﻫـﺎي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و آزاد اﻧﺪﯾﺸﯽ ﻣﺮدم اﯾﺮان ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ اﯾـﻦ ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﻧﻬﻀـﺖ ﻣﻠـﯽ‬
‫ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﮔﺴﺘﺮهﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و اﻧﺴﺎﻧﯽ اﯾﺮان ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ .‬در‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران ﺷﺎﻫﺪ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣـﻮﺛﺮ در اﯾـﻦ ﺧﺼـﻮص ﻫﺴـﺘﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎزﻧـﺪران ﺑـﻪ‬
‫دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ اﯾﺮان و ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻫﻤﻮاره ﺳﻬﻢ ﺑـﻪ ﺳـﺰاﯾﯽ‬
‫در ﺷﮕﻞﮔﯿﺮي ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺗـﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻـﺮاﯾﺮان داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬در اﯾـﻦ راﺳـﺘﺎ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻓﻌﺎل و ﭘﻮﯾﺎي اﯾﻦ اﺳﺘﺎن از ﺟﻤﻠﻪ آﻣﻞ در ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ ﻧﻘﺶ ﻣﻮﺛﺮي داﺷـﺘﻪ اﻧـﺪ‪ .‬ﺗﺮﮐﯿـﺐ ﺟﻤﻌﯿﺘـﯽ آﻣـﻞ ﺑـﺮ ﭘﺂﯾـﺖ‬
‫ﻃﺎﯾﻔﻪ وﻗﺒﺎﯾﻞ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ و در ﻣﯿﺎن ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺎزﻧﺪران از اﯾﻦ ﻧﻈـﺮ رﺗﺒـﻪ ﻧﺨﺴـﺖ را‬
‫داراﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ ﻣﺮدم آﻣﻞ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ رﻧﮓ ﻏﺮﺑﺖ ﻣﻬـﺎﺟﺮﯾﻦ را‬
‫ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮاﯾﻂ ﺷﻬﺮﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﺎزﻧﺪران در ﺧﻮد ﺣﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻫﺮم ﻗﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﺮدم آﻣﻞ ﻃﻮري ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻃﻮاﯾﻒ ﻣﻨﺒﻌﺚ از دﯾﺎر ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﯿﺸـﺘﺮﯾﻦ ﺳـﻄﺢ را ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽدﻫﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺎ ﺣﺪي ﭘﯿﺶ رﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻼت ﺷﻬﺮي آﻣﻞ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪335‬‬

‫و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از آﺑﺎديﻫﺎ ﻧﺎم ﺧﻮﯾﺶ را از ﻃﻮاﯾﻒ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻻرﯾﺠﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﮑﯽ ﻣﺤﻠﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺎﮐﯽ ﻣﺤﻠﻪ‪ ،‬ﻻﺳﻤﯽ ﺧﯿﻞ‪ ،‬اﯾﺮاﺋﯽ ﻣﺤﻠﻪ‪ ...،‬از ﺟﻤﻠـﻪ ﻣﺤﻼﺗـﯽ در آﻣـﻞ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم ﻃﻮاﯾﻒ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ آنﻫﺎ ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺗﺎﺛﯿﺮﮔـﺬاري ﻧﻔـﻮس‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ و ﻃﻮاﯾﻔﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت و رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﻦ ﺷﻬﺮاز دﯾﺮ‬
‫ﺑﺎز ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮﻧﺒﻮد اﻣﮑﺎﻧﺎت در اﺑﻌﺎد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ‪،‬ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮدن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﮐﺴﺐ در آﻣﺪ ﮐﺎﻓﯽ ‪ ،‬آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑـﺎ داﻧـﺶ روز و ﻋﻮاﻣـﻞ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻋﺪه ﮐﺜﯿﺮي از دﯾﺎر ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط اﯾﺮان ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮتﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺰدﯾﮑﯽ و وﺟﻮد اﻣﮑﺎﻧﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ا وﻟـﯿﻦ ﻧﻘﻄـﻪ آﻣـﺎده‬
‫ﭘﺬﯾﺮش ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﺳﮑﻮﻧﺖ ﻃﻮاﯾﻒ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮور ﻣﻨﻔﺬﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺑـﻪ وﺟـﻮد آورد ﮐـﻪ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﺑﯿـﻨﺶ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻗﺪرت و ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻗﺘﺼﺎدي ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺑـﺮروي ﮐﺮﺳـﯽ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺪﯾﺮﯾﺘﯽ ﮐﺸﻮر ﺟﺎي ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺪاي از ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﯾﻨﯽ و اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺬﻫﺒﯽ رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﺷـﯿﻌﯽ و ﻣـﺮدم اﺳـﻼم‬
‫دوﺳﺖ اﯾﺮان را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺻﻮرت ﻣﺠﻠﺲﻫﺎي ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺳـﺎز اﯾـﺮان ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫در آرﺷﯿﻮ اﺳﻨﺎد ﻣﮑﺘﻮب ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ اﻣﻀﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ ﺧﻮد ﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دﺳﺖ ﮐﻢ در دوره ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان و ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﺑــﺎ آﮔــﺎﻫﯽ از ﺷــﺮاﯾﻂ ﻣــﺬﮐﻮر در ﺟﺮﯾــﺎن ﻧﻬﻀــﺖ ﻣﻠــﯽ ﻧﻔــﺖ اﯾــﺮان ﺗﺎﺛﯿﺮﮔــﺬاري‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ را در ﻣﺘﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽ ﮐﻨـﯿﻢ‪ .‬ﺷـﺮﮐﺖ دو ﮔـﺮوه‬
‫ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﺎن و ﻣﺬﻫﺐﮔﺮاﯾﺎن اﯾﺮاﻧﯽ در اﯾﻦ ﺟﻨـﺒﺶ ﺑـﻪ ﺗﺒـﻊ ﺧـﻮﯾﺶ ﻣـﺮدم ﻣﺎزﻧـﺪران‬
‫وآﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن را ﻫﻢ ﺑﻪ ﯾﺎرﮔﯿﺮيﻫﺎي اﯾﻦ اﺟﻤﺎع ﮐﺸﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻮد اﻓﺮاد ﻣﺘﻨﻔﺬ‬
 ‫‪ ■ 336‬ﻧﻘﺶ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫در ﺳﻄﻮح دﯾﻨﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻤﺎﯾﺘﮕﺮي ﻫﺎي اﻓﺮاد ﻻرﯾﺠـﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ دو ﮔـﺮوه اﻋـﻼم ﻣـﯽدارد‪ .‬از زد و ﺧﻮردﻫـﺎي ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺧﯿﺎﺑـﺎﻧﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ دﻋﻮاﻫﺎي ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮي ﻣﺠﻠﺲ در ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻬﻀـﺖ ﻣﻠـﯽ ﻧﻔـﺖ‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾـﺖ از‬
‫ﻓﻌﺎل ﺑﻮدن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ .‬ﯾﺎرﮔﯿﺮيﻫـﺎي دﮐﺘـﺮ ﻣﺼـﺪق و آﯾـﺖ اﷲ ﮐﺎﺷـﺎﻧﯽ از‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن در اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ‬
‫در روﯾﺪادﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﻫﻢ در آﻣﻞ و‬
‫ﻫﻢ در ﺗﻬﺮان و ﻗﻢ و ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟـﻪ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ‪ .‬در اﯾـﻦ ﻧﻮﺷـﺘﺎر ﺑـﻪ ﻣﻌﺮﻓـﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺒﻞ از آن ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮاﻻت ﻓﺮﻋـﯽ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺣﺎﺿﺮ ﭘﺎﺳﺦ داده ﺷﻮدﺗﺎ اﺑﻬﺎﻣﺎت اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ رﻓﻊ ﮔﺮدد و ﺗﺎ دﺳـﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑـﻪ ﻫـﺪف‬
‫اﺻﻠﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺴﻬﯿﻞ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮال اول‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔـﺖ اﯾـﺮان ﺷـﺮﮐﺖ داﺷـﺘﻪ و ﯾـﺎ ﺗـﺎﺛﯿﺮ‬
‫ﮔﺬار ﺑﻮده اﻧﺪ ﭼﺮا ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؟‬

‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮال ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دﻻﯾﻞ زﯾﺮ اﺷﺎره ﮐﺮد‪:‬‬

‫‪ – 1‬ﮐﺸﻤﮑﺶﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ آن دوره آﻧﻘﺪر زﯾﺎد ﺑﻮد ﮐـﻪ اﻧﮕﯿـﺰهاي ﺑـﺮاي ﺛﺒـﺖ و‬
‫ﻧﮕﺎرش وﻗﺎﯾﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ در ﺳﻄﺢ ﺑﻮﻣﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ – 2‬ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻮم ﻧﮕﺎر آن دوره از ﺟﺴﺎرت وﻗﺪرت ﻧﮕﺎرش ﺑﺮﺧـﻮردار ﻧﺒﻮدﻧـﺪ و‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ وﻗﺎﯾﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺟﺮﯾـﺎنﻫـﺎي ﻧﻬﻀـﺖ ﻣﻠـﯽ ﻧﻔـﺖ را در ﺳـﻄﺢ آﻣـﻞ و‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن و ﺷﺎﯾﺪ ﻣﺎزﻧﺪران را ﺛﺒﺖ ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻃﻮري ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﺎپ‬
‫و ﻧﺸﺮ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺮاي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺧﻄﺮ آﻓﺮﯾﻦ ﺑﻮد و اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ در ﺣﺪ دﺳـﺖ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪337‬‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ و ﺛﺒﺖ در دﻓﺎﺗﺮ ﺧﺎﻃﺮات ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ ﻧﮕﺎرﻧـﺪﮔﺎن از ﺑـﯿﻦ‬
‫رﻓﺖ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪان ﻧﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ – 3‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ در آﻣﻞ ﺑﻪ آن ﺣﺪ‬
‫ﻧﺒﻮده ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﮕﺎرش و ﺛﺒﺖ در ﺳﻄﺢ وﺳﯿﻊ ﺑﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻫﻤـﯿﻦ ﺑﺮداﺷـﺖ‬
‫اﻣﺮوزه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ در دﺳﺖ ﻧﺪارﯾﻢ ‪.‬‬

‫ﺳﻮال دوم‪:‬‬

‫ﻋﻮاﻣــﻞ ﺗﺎﺛﯿﺮﮔــﺬار در ﺗﺮﻏﯿــﺐ و ﺗﺤﺮﯾــﮏ ﻻرﯾﺠــﺎﻧﯽﻫــﺎ ﻣﺒﻨــﯽ ﺑــﺮ ﺷــﺮﮐﺖ و‬

‫ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬاري آنﻫﺎ در اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﭼﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ؟‬

‫‪ – 1‬اﻋﺘﻘﺎد ﻋﻤﯿﻖ ﻣﺮدم آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﯾﻨﯽ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﻫﻤﻮاره ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎي دﯾﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺪوزﻧﺪ‪ .‬در راﺳﺘﺎي ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻬﻀـﺖ ﻣﻠـﯽ ﻧﻔـﺖ‪،‬‬
‫رﻫﺒﺮي آﯾﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﻟﺒﺎس روﺣﺎﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺗﺮﻏﯿﺐ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﺮدم آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫را در ﺷﺮﮐﺖ و ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ‬
‫ﺧــﺎﻃﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿــﺖﻫــﺎ و ﺟﻨــﺒﺶﻫــﺎي ﺳﯿﺎﺳــﯽ در ﺟﺮﯾــﺎن ﻧﻬﻀــﺖ ﻣﻠــﯽ ﻧﻔــﺖ در ﺗــﺎرﯾﺦ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺮدم آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠـﺎن ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻣـﯽﮔـﺮدد‪ .‬آﯾـﺎت ﻋﻈـﺎم ﻓﺮﺳـﯿﻮ‪،‬‬
‫ﻏﺮوي‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻫﺎﺷﻢ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ آﻣﻠﯽ‪ ،‬رﺟﺎﯾﯽ ﻟﯿﺘﮑﻮﻫﯽ ودﯾﮕﺮ ﻋﻠﻤﺎي آﻣﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺸﻬﻮد و ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس رﻫﺒﺮي اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت و ﺣﺮﮐﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺮدم آﻣـﻞ و ﻻرﯾﺠـﺎن‬
‫را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺘﻮاي ﺳﯿﺎﺳﯽ آﯾـﺖ اﷲ ﮐﺎﺷـﺎﻧﯽ در ﺧﺼـﻮص ﻧﻬﻀـﺖ ﻣﻠـﯽ‬
 ‫‪ ■ 338‬ﻧﻘﺶ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫ﻧﻔﺖ ﺑﺎ رﻧﮓ و ﺑﻮي دﯾﻨﯽ ﺗﺤﺮﯾﺾ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮدم اﯾﺮان را ﺑﻪ ﻫﻤـﺮاه داﺷـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ آﯾﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص ﻓﺘﻮي داد و اﻋﻼم ﮐﺮد‪:‬‬
‫»ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ‪:‬‬
‫ﺑﺮادران ﻋﺰﯾﺰم ﭼﻮن ﻗﻄﻊ رﯾﺸﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻔﺎﺳﺪ دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي ﮐﻪ اﯾـﻦ ﻣﻠـﺖ را از ﻫـﺮ‬
‫ﺟﻬﺖ ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮده ﻣﻮﻗـﻮف ﺑـﺮ ﻗﻄـﻊ ﺗﺴـﻠﻂ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻫـﺎ از ﻧﻔـﺖ و اﻧﺘـﺰاع از اﯾـﺎدي‬
‫ﻏﺎﺻﺒﺎﻧﻪ آﻧﻬﺎ و ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤـﯿﻦ ﻣﻨﻈـﻮر ﮐﻤﯿﺘـﻪ ﺟﻮاﻧـﺎن‪ ،‬ﺑﺎزرﮔـﺎن و‬
‫اﺻﻨﺎف ﺑﺎزار‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﺳﻪ ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ ﺟﻌﻤﻪ ﺷﺸـﻢ ﺑﻬﻤـﻦ ﻣـﺎه ‪ 17‬رﺑﯿـﻊ اﻟﺜـﺎﻧﯽ اﻇﻬـﺎر‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت و از روي وﻇﯿﻔﻪ دﯾﻨﯽ و ﻣﻠﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺎه ﺗﺠﻤﻊ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨـﺪ‪ .‬ﻻزم اﺳـﺖ‬
‫ﺑﺮادران دﯾﻨﯽ در اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ ﺣﺘﻤﯿﻪ ﺷﺮﮐﺖ و اداي ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺷﺮﻋﯽ و ﻣﻠﯽ را ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪ‪«.‬‬
‫)دﻫﻨﻮي‪(1361:102،‬‬

‫ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﺠﺪد ﻣﺘﻦ ﻓﺘﻮاي ﻓﻮق‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﺗﻠﻔﯿﻖ دﯾﻦ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻓﺘﺎوي ودﻋﻮت ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮدم اﯾﺮان و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن آﻣﻠﯽﻫـﺎ و ﻻرﯾﺠـﺎﻧﯽﻫـﺎ را ﺑـﻪ ﻣﯿـﺪان‬
‫ﺟﻨﺒﺶ و ﺣﺮﮐﺖ دﻋﻮت ﻣﯿﮑﺮد‪.‬‬

‫‪– 2‬وﺟﻮد اﻓﺮاد ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﮐﻪ از دوﺳﺘﺪاران و ﻋﻼﻗﻤﻨـﺪان دﮐﺘﺮﻣﺼـﺪق ﺑـﻮدهاﻧـﺪ‬

‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﻣﺒﺎرزات دﻋﻮت ﻣﯽﮐﺮد ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ ﺑـﻪ ﻇـﺎﻫﺮ ﻣﺼـﺪق ﯾـﮏ‬
‫ﭼﻬﺮه ﻣﻠﯽﮔﺮا ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﻋﻮﺗﻨﺎﻣﻪﻫﺎ و ﭘﯿﺎمﻫﺎي اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ‬
‫ﮐﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﻓﺮدي ﻣﻠﯽﮔﺮاي ﻣﺬﻫﺐدوﺳﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﻫـﻢ ﺑـﺎ اﯾﻤـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺎورﻫﺎي دﯾﻨﯽ و ﻗﺪرت آن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﯿﺎرﻫـﺎي دﯾـﻦ‬
‫ﻃﺮح و ﺷﮑﻞ دﻫﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾـﺎن ﻣـﺬﻫﺐدوﺳـﺖ ﻫﻤـﺪوش و‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪339‬‬

‫ﻫﻤﭙﺎي ﻣﺬﻫﺐ ﮔﺮاﯾﺎن ﻣﻠﯽدوﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان و ﻋﺮﺻﻪ ﻗﯿﺎم آﻣﺪهاﻧﺪ و در ﻣﺮاﮐﺰ اﺻﻠﯽ‬
‫ﺷﻬﺮ آﻣﻞ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺒﺰه ﻣﯿﺪان ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑـﺎ ﻋﻤـﻖ ﮐﻤﺘـﺮ در ﻣﺒـﺎرزات ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﺟﺮﯾـﺎن‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﻧﻔﺖ ﺗﮑﺎﻧﯽ ﺧﻮردﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ – 3‬ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان از ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﺟﺎده ﻫﺮاز اﺳﺖ‪ .‬ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﯿﺎﻧـﻪ‬
‫ي اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ‪ ،‬آﻣﻞ را ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻣﺘﺼﻞ ﻣـﯽ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ ﺧـﺎﻃﺮ ﻣﻬـﺎﺟﺮت و ﮐـﻮچ‬
‫ﺷﻤﺎري از ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن را ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺷـﺎﻫﺪ ﻫﺴـﺘﯿﻢ از زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺗﻬـﺮان ﻣﺤﻮرﯾـﺖ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ ازﺟﻤﻠﻪ اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ آﻣﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ در‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﮐﺸﻮر ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺳـﮑﻮﻧﺖ اﻓـﺮاد ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻏﯿـﺮ ﺳﯿﺎﺳـﯽ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در ﺗﻬﺮان و ﻗﻢ و ﻣﺨﺎﺑﺮه اﻃﻼﻋﺎت دﺳﺘﻪ اول و ﻏﯿﺮ ﺳﺎﻧﺴﻮر از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ‬
‫از آﻧﭽﻪ از ﻃﺮﯾﻖ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ ﮐﻪ در ﻣﺤﺎﺻﺮه و ﻧﻈﺎرت ﺣﻠﻘﻪ ﻓﺸﺎر دوﻟﺘﯽﻫﺎ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫از ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﺮاي ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﮐﺸﻮر ﺧـﻮﯾﺶ ﺑـﻮده اﻧـﺪ و‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ و ﺷﺮﮐﺖ در اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻫﻢ از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﯽ ﺷﮏ ﺣﻀﻮر ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ ﭼﻪ در آﻣﻞ و ﭼﻪ در ﺗﻬﺮان در ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ‬
‫ﻧﻔﺖ ﮐﻪ ﯾﺎ رﻫﺒﺮي وﺳﺮ ﭘﺮﺳﺘﯽ ﮔﺮوﻫﯽ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﻋﻀﻮ‬
‫ﺳﺎده و ﻓﻌﺎل ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺤﻘﻘﺎن و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺎزﻧﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ در زﻣﯿﻨﻪ ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ‬
‫اﯾﺮان درآﻣﻞ وﻣﺎزﻧﺪران وﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﺎ ﻧﮕﺮش ﺑﻮم ﻧﮕﺎري ﮐـﺎﻫﻠﯽ و‬
‫ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻨـﻮز اﻓـﺮادي ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ﺧـﻮد ﺷـﺎﻫﺪ ﺟﻨـﺒﺶ ﻫـﺎي ﻣﺮدﻣـﯽ در‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران وﯾﺎ آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن و دﯾﮕﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳﺘﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و داراي ﻧﺎﮔﻔﺘـﻪﻫـﺎﯾﯽ‬
 ‫‪ ■ 340‬ﻧﻘﺶ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺛﺒﺖ آنﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﻣـﺒﻬﻢ ﺗـﺎرﯾﺦ ﺟﻨـﺒﺶ ﻣﻠـﯽ ﻧﻔـﺖ اﯾـﺮان را‬
‫روﺷﻦ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﺎرﯾﺦ را از اﺑﻬﺎم ﺑﺎز دارد‪.‬‬

‫ﻣﻨــﺎﺑﻊ ﺗــﺎرﯾﺨﯽ ﻫــﯿﭻ ﮔﺰارﺷــﯽ درﺧﺼــﻮص ﺑﺮﮔــﺰاري ﻣﯿﺘﯿﻨــﮓ ﻫــﺎي رﺳــﻤﯽ و‬

‫راﻫﭙﯿﻤﺎﯾﯽ در ﺳﻄﺢ آﺑﺎدي ﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻻرﯾﺠـﺎن‬
‫از ﺑﺎﻓﺖ روﺳﺘﺎﯾﯽ وﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮرداراﺳﺖ ﺑﺮﮔﺰاري ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲﻫﺎ و راه ﭘﯿﻤﺎﯾﯽﻫـﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﺒﻮده‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻘﻄﻪ ﺷﻬﺮي آﻣﻞ و ﺗﻬﺮان و ﻗﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﮔﺴﺘﺮه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺠﻤﻌﺎت و ﺗﺸﮑﯿﻼت و ﺗﻈﺎﻫﺮات ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‬
‫ﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﮑﺎف واﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ ﺳﺮان ﻧﻬﻀﺖ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ ﺗﺒﻊ ﺧﻮﯾﺶ اﺛـﺮات آن‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﺸﺮﻫﺎي ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ ﻫﻢ رﺳﯿﺪ‪ .‬در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾـﺮان رﺳـﻮخ ﭘﯿـﺪا ﮐـﺮد و در‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران ﻣﺮدم در ﭘﯽ دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼـﺎدي ﺧـﻮﯾﺶ ﻣﺘـﺎﺛﺮ از اﯾـﻦ‬
‫اﺧﺘﻼف ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪهاي از ﻣﺎزﻧﯽﻫﺎ ﻃﺮﻓﺪار اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي آﯾﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﮐﻪ در راس‬
‫آن رﻫﺒﺮان ﻣﺬﻫﺒﯽ و روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺴـﺎﺟﺪ را ﭘﺎﯾﮕـﺎه ﻓﻌﺎﻟﯿـﺖﻫـﺎي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ در آﻣﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ وﺗﮑﯿﻪ اﺳﮏ ﻣﻬﻤﺘـﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺠﻤﻌﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ آﻣﻠﯽ ﻫﺎ و ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻃﺮﻓﺪاري ﻋﺪهاي از ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ از دﮐﺘﺮ ﻣﺼـﺪق وﻣﻘﺎوﻣـﺖ واﻋﺘـﺮاض آنﻫـﺎ در‬

‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻮع ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺬﻫﺐ ﮔﺮاﯾﺎن ﻫﻢ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺠﻤﻌﺎت ﺧﯿﺎﺑﺎﻧﯽ و ﻧﺸﺴﺖﻫﺎي‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ در آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺤﺮﮐﺎت آنﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪341‬‬

‫ﻗﻠﻢ ﻓﺮﺳﺎﯾﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ وﻣﻄﺒﻮﻋﺎت آن دوره در دو ﮔﺮوه ﻣﻠﯽ ﮔﺮا‬

‫و ﻣﺬﻫﺐ ﮔﺮا در آرﺷﯿﻮ ﻧﺸـﺮﯾﺎت آن دوره ﻣﻮﺟـﻮد ﻣـﯽ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻧﺸـﺮﯾﺎﺗﯽ ﻫـﻢ ﭼـﻮن‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺷﻤﺎل اﯾﺮان‪ ،‬ﻟﺴﺎن ﻣﻠﺖ و ‪ ...‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐـﻪ ﺗـﺎ‬
‫ﺣﺪ زﯾﺎد ﻧﻤﺎي ﻓﮑﺮي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺮدم آزاديﺧﻮاه ﻻرﯾﺠﺎن را ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫در ﮐﻨﺎر ﻣﻠﯽ ﮔﺮاﯾﺎن وﻣﺬﻫﺐ ﮔﺮاﯾﺎن در ﻻرﯾﺠﺎن اﻓﺮادي ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺗﺠﻤﻌﺎت‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از زﯾﺮ ﺳﺎﺧﺖﻫﺎي ﻓﮑﺮي ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒـﻮده‪-‬‬
‫اﻧﺪ‪ .‬ﻫﺪف آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﺷﺮﮐﺖ در ﺗﺠﻤﻌﺎت‪ ،‬اﻫﺪاﻓﯽ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻮده اﺳﺖ ‪.‬ﮔـﺰارش‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﺷﻔﺎﻫﯽ ﻧﻈﺎرهﮔﺮان ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ در آﻣﻞ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺪه اي‬
‫از آﻧﺎن از رﻓﺘﺎر آﺗﺸﯿﻨﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﮔﺮوه ﺑـﻪ زودي از ﻓﻌﺎﻟﯿـﺖﻫـﺎي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻗﻮﻣﯽ ﻫﻢ در ﺷﺮﮐﺖ ﻋـﺪه اي از ﻻرﯾﺠـﺎﻧﯽﻫـﺎ در ﺗﺠﻤﻌـﺎت ﺑـﻪ ﺟﻬـﺖ‬

‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ وﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ ﺧﻮد ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻞ اﺧﺘﻼف ﻣﺎﺑﯿﻦ اﻗـﻮام ﺑـﻪ ﻣﻨﺰﻟـﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺻﺤﺒﺖﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺮه ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔـﺖ اﯾـﺮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎي اﻧﺴـﺎﻧﯽ‬

‫ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪-1‬ﺳﺮﻫﻨﮓ اﺧﮕﺮ‬
‫ﺳﺮﻫﻨﮓ اﺣﻤـﺪ اﺧﮕـﺮ ﺑـﺮادر آﯾـﺖ اﷲ ﻓﺮﺳـﯿﻮ و ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﻣﻘـﺎﻻت‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﺟﺮﯾﺎن ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي اﻧﻘﻼب ﻧﻔﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﻧﺸﺮ ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻨﻮﯾﺮ اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺟﻬﺖ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﺳـﺘﻌﻤﺎر ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺑﯿﮕﺎﻧـﻪ ﻣـﯽﭘﺮداﺧـﺖ‬
 ‫‪ ■ 342‬ﻧﻘﺶ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫ﺳﺮﻫﻨﮓ اﺧﮕﺮ از دﯾﺎر اﯾﺮاي ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺧﻂ ﻣﺸـﯽ ﺳﯿﺎﺳـﯽ‬
‫ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ ‪.‬‬

‫در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ آﻣﺪه ﮐـﻪ ﺳـﺮﻫﻨﮓ اﺧﮕـﺮ ﭘـﺲ از دﺳـﺘﮕﯿﺮي در ﺟﺮﯾـﺎن ﺟﻨـﮓ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺷﻐﺎل اﯾﺮان ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺮم ﻫﻤﺪﻟﯽ‬
‫و ﻫﻤﯿﺎري ﺑﺎ آﻟﻤﺎﻧﯽﻫﺎ در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1322‬اﻟﯽ ‪ 1324‬ه ش ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﺘﺎد و در زﻧـﺪان‬
‫ﻧــﺰد آﯾــﺖ اﷲ ﮐﺎﺷــﺎﻧﯽ ﺑــﻪ ﺷــﺎﮔﺮدي ﭘﺮداﺧــﺖ ‪) .‬ﺻــﻤﺪي ﺟﻠــﺪ دوم ‪(121:1372 ،‬‬
‫ﻣﻘﺎﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﯿﺪارﮔﺮي اﯾﺸﺎن در آرﺷﯿﻮ ﻧﺸـﺮﯾﺎت آن دوره ﻣﻮﺟـﻮد ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺸﺎن در ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان ﻃﺮﻓﺪار اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ آﯾﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ ‪.‬‬

‫‪ -2‬آﯾﺖ اﷲ ﻓﺮﺳﯿﻮ )‪ 1395-1368‬ه ق (‬

‫آﯾﺖ اﷲ ﺷﯿﺦ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮﺳﯿﻮ آﻣﻠـﯽ ﺑـﺮادر اﺣﻤـﺪ ﺧﮕـﺮ اﯾﺮاﯾـﯽ از ﭼﻬـﺮهﻫـﺎي‬
‫ﺳﺮﺷﻨﺎس وﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ اﺻﻞ در ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻮده اﺳﺖ ‪.‬اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﺮدم‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران وآﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن در ﻣﻨﺎﺑﺮ وﻣﺠﺎﻟﺲ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﺮدم را ﺑـﻪ وادي آﮔـﺎﻫﯽﻫـﺎي‬
‫دﯾﻨﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ دﻋﻮت ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺗﺸﮑﻼت ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ و ﺳﺮّي اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﮐﻤﮏ و ﻫﻤﯿﺎري‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻤﺎي آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﻨﺒﺶ ﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﻗﺎ ﻟﺐ ﺟﻠﺴـﺎت ﻋﻠﻤـﯽ ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ اﺳﺖ ‪،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﺸﮑﯿﻼت ﺳﺮي اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﮐﻤﮏ آﯾﺖ اﷲ ﻏﺮوري از‬
‫ﺳﺎل ‪ 1320‬ﺗﺎ ‪ 1327‬ه ش در آﻣﻞ اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬زﯾـﺮا اﯾﺸـﺎن ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ »ﺑﻌﻀـﯽ از‬
‫اﻣﻮرات ﺑﺎ ﻣﺸﺎوره رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد ‪)«.‬ﻏﻔﺎري ‪(239:1388،‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪343‬‬

‫ﺑﯽ ﺷﮏ اﯾﺸﺎن از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﺗﺎﺛﯿﺮ ﮔﺬار در ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي و رﻫﺒﺮي ﻧﻬﻀـﺖ‬
‫ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ در آﻣﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ اﺟﻞ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﻧﺪاد ﺗﺎ ﭘﯿﺮوزي اﯾﻦ‬
‫ﻧﻬﻀﺖ را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻨﻮز اﻓﺮادي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺎﻃﺮات آن دوره را ﺑﻪ ﯾﺎد دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -3‬آﯾﺖ اﷲ ﻏﺮوي‪:‬‬
‫آﯾﺖ اﷲ ﻏﺮوي از ﭼﻬﺮه ﻫﺎي ﻣﺒﺎرز ﻣﺬﻫﺐ ﮔﺮا ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐـﻪ در ﻫـﺪاﯾﺖ ﻣـﺮدم‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران و آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻨﺎﺑﺮ دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳـﻮال ﻓﺮﻋـﯽ اول اﯾـﻦ ﺗﺤﻘﯿـﻖ ﻋﻨـﻮان ﮔﺮدﯾـﺪ‪،‬‬
‫اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺸﺎن در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪون ﺷﮏ‬
‫آﯾﺖ اﷲ ﻏﺮوي ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻓـﺮدي ﺷـﺠﺎع وﻣﺒـﺎرز ﺑﺎﻋﻤـﻞ ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮرات دﯾـﻦ اﺳـﻼم‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ رﻫﺒﺮي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣـﺮدم ﻣﺎزﻧـﺪران و آﻣـﻞ را ﺑـﺮ ﻋﻬـﺪه‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬ﺗﺸﮑﯿﻼت ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ آﯾﺖ اﷲ ﻓﺮﺳﯿﻮ ﺑﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺤﺼـﻠﯿﻦ در آﻣـﻞ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺎﯾﯿﺪ اﯾﻦ ﻓﺮﺿـﯿﻪ ﮐﻤـﮏ ﮐﻨـﺪ ‪.‬آﯾـﺖ اﷲ ﻏـﺮوي در ﺧﺼـﻮص ﺟﻠﺴـﺎت‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﮔﺰارش ﻣﯽ دﻫﺪ ‪ »:‬ﺣﻘﯿﺮ ﭘﺲ از ﺗﺎﻣﻞ ﮐﻤـﯽ ﺗﺤﺴـﯿﻦ ﮐـﺮده اﺳـﺘﻘﺒﺎل ﮐـﺮدم‬
‫ﮔﻔﺘﻢ ﻣﻦ در ﺷﺮﮐﺖ اﯾﻦ ﺟﻠﺴﻪ ﺣﺎﺿﺮم اﮔﺮ اﻗﺎﯾﺎن ﺣﺎﺿـﺮ ﺷـﻮﻧﺪ ‪) «.‬ﻣـﺪاﺣﯽ آﻣﻠـﯽ‬
‫‪ 198:1377،‬ﺟﻠﺪ اول( آﯾﺖ اﷲ ﻏﺮوي وآﯾـﺖ اﷲ ﻓﺮﺳـﯿﻮ از ﺟﻤﻠـﻪ ﮐﺴـﺎﻧﯽ در آﻣـﻞ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻃﺮﻓﺪار ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ در اﯾﺮان ﺑﻮدﻧﺪ و در ﺳﯿﺎﺳﺖ از اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي‬
‫آﯾﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ اﺳﮑﯽ )‪ 1258-1335‬ه ش (‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ اﺻﻠﺶ از آﺑﺎدي اﺳﮏ ﻻرﯾﺠﺎن و از ﻃﺮﻓﺪاران اﻧﺪﯾﺸﻪﻫـﺎ و ﻧـﻮع‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﺑﻮده اﺳﺖ ودراﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻧﻘﺶ ﺑﻪ ﺳﺰاﯾﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» .‬ﻟﻄﻔﯽ‬
 ‫‪ ■ 344‬ﻧﻘﺶ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﺻﺪاﻗﺖ و ﺗﻘﻮي ﻋﻤﻠﯽ و ﺧﺪﻣﺎت ﺷﺎﯾﺎن ﺗﻮﺟﻬﯽ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺸﻮري ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺣﺲ وﻃﻦ دوﺳﺘﯽ زاﯾﺪ اﻟﻮﺻﻔﺶ ﮐﻪ زﺑﺎﻧﺰد ﻫﻤﮕـﺎن ﺑـﻮد‬
‫در ﺳـﺎل ‪ 1331‬ه ش از ﻃـﺮف دﮐﺘـﺮ ﻣﺼـﺪق ﺑـﻪ وزارت دادﮔﺴـﺘﺮي دﻋـﻮت ﺷـﺪ‪«.‬‬
‫)ﻏﻔﺎري ‪ (244:1387،‬ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ اﯾﺸﺎن )در ﺳﺎل ‪ 1321‬ﻗﻤﺮي ﻣﺠﻠﻪ ي اﻻﺳـﻼم‬
‫را ﮐﻪ ارﮐﺎن دﯾﻨﯽ ﺑﻮد ﺗﺎﺳﯿﺲ و ﺗﺎ دو ﺳـﺎل ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻣﺎﻫﯿﺎﻧـﻪ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﮐـﺮد‪) .‬ﻃـﺎﻫﺮي‬
‫ﺷﻬﺎب‪(282:1381،‬‬

‫ﺑﻮﻣﯽﮔﺮاﯾﯽ آﻣﻠﯽﻫﺎ و ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ آنﻫﺎ را ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑـﺎ آﻗـﺎي‬

‫ﻟﻄﻔﯽ را از ﯾﺎد ﻧﺒﺮﻧﺪ و در ﺗﺠﻤﻌﺎت و ﺗﺸﮑﯿﻼت اﯾـﻦ ﺟﻨـﺒﺶ ﭼـﻪ در آﻣـﻞ و ﭼـﻪ در‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ از اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻮاﺧﻮاﻫﯽ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ‪.‬‬

‫‪-5‬ﺳﯿﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺘﯽ )‪ 1281-1351‬ه ش (‬

‫اﯾﺸـﺎن از ﭼﻬـﺮه ﻫـﺎي ﺻـﺎﺣﺐ ﻧﻔـﻮذ و از ﺳـﺎدات ﻻرﯾﺠـﺎن‪ ،‬از ﻗﺮﯾـﻪ ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺖ ﺑﻮده اﻧﺪ‪» .‬در ﺳﺎل ‪ 1329‬ه ش ﮐﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎر ه ﻣﻠﯽ ﺷـﺪن‬
‫ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي دﮐﺘـﺮ ﻣﺼـﺪق آﻏـﺎز ﺷـﺪ‪ ،‬ﺟﻼﻟـﯽ ﻣﻮﺳـﻮي از ﻃـﺮف ﻣـﺮدم‬
‫دﻣﺎوﻧﺪ ﮐﺎﻧﺪﯾﺪاي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻣﺠﻠـﺲ ﺷـﻮراي ﻣﻠـﯽ آن دوره ﺷـﺪ و ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﺣـﻖ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﯽ وﺟﺒﺮان ﺧﺪﻣﺎت ﮔﺬﺷﺘﻪ اﯾﺸﺎن در آن ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﮐﺸﻮر ﺑﺎ آراي ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﺮدم اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن در ﻣﺠﻠﺲ ﺑـﻪ ﺣﻤﺎﯾـﺖ از ﻃـﺮح ﻣﻠـﯽ ﺷـﺪن ﺻـﻨﻌﺖ ﻧﻔـﺖ‬
‫وﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن دﺳﺖ ﻏﺎرﺗﮕﺮان اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﺻﻒ روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻣﺒﺎرزي ﻫﻢ ﺟﻮن آﻗﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯿﻼﻧﯽ‪ ،‬ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﯽ‪ ... ،‬و دﯾﮕـﺮ رﺟـﺎل ﻣﻠّـﯽ ﭼـﻮن دﮐﺘـﺮ ﻓـﺎﻃﻤﯽ و ﺻـﺪﯾﻘﯽ و‪ ...‬ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﺎ ﺣﺪ ﺗﻮان در ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﮔﺮان ﺳﺮخ و ﺳﯿﺎه ﮐﻮﺷﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ از ﭘﺎي‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪345‬‬

‫ﻧﻨﺸﺴﺖ ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻄﻒ اﻟﻬـﯽ ﻣﻠـﺖ اﯾـﺮان در اﯾـﻦ ﻣﺒـﺎرزه ﺳـﺮ ﺑﻠﻨـﺪ ﺑﯿـﺮون آﻣـﺪ‪.‬‬
‫)ﻏﻔﺎري ‪(305:1387،‬‬
‫‪ -6‬اﺳﺘﺎد ﻋﺒﺎس ﺷﺎﯾﺎن ) ‪ 1276‬ه ق(‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺎس ﺷﺎﯾﺎن ﻣﻮرخ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ وروزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎر آﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺸﻪ ﻧﮋادي‬
‫اﯾﺸﺎن از دﯾﺎر ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪» .‬اﯾﺸـﺎن داراي ﭘﺴـﺖ ﻫـﺎي ﺑـﺎﻻي ﻣﻤﻠﮑﺘـﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ«‬
‫)ﻟﻮﻧﺠﯽ ‪ (108:1371،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از آﺛﺎر ﺗﺎرﯾﺨﯽ وادﺑـﯽ اﯾﺸـﺎن‪ ،‬ﻣﻘـﺎﻻت ﺳﯿﺎﺳـﯽ و‬
‫آزادي ﺧﻮاﻫﯽ او ﻃﺮﻓﺪاران زﯾﺎدي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺻـﺮاﺣﺖ دﯾـﺪﮔﺎه‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻮﯾﺶ را روﺷﻦ ﻧﻨﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اوﻣﯽﺗﻮان ﭘـﯽ ﺑـﺮد‬
‫ﻃﺮﻓﺪار ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ‪.‬ﻣﻘﺎﻻت اﯾﺸﺎن آﻣﺎدﮔﯽ ﻣﺮدم را ﻣﺒﻨﯽ ﺑـﺮ ﺷـﺮﮐﺖ در‬
‫ﺗﺠﻤﻌﺎت ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-8‬اﺳﺘﺎد ﻣﺮﺣﻮم ﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ )‪ 1340-1293‬ه ش(‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﻓﺎﺿﻞ ﭘﺮﺗﻼش در ﻋﺮﺻﻪ دﯾﻦ وﻓﺮﻫﻨﮓ وﺗﺎرﯾﺦ وادﺑﯿﺎت اﯾﺮان وﻣﺎزﻧﺪران‪،‬‬
‫دﯾﻦ دوﺳﺖ‪ ،‬ﺷﯿﻌﻪﮔﺮا و ﺳﯿﺎﺳﺖ اﻧﺪﯾﺶ ﺑﻮد‪» .‬ﻓﺎﺿﻞ ﻋﻀﻮ ﻫﺌﯿﺖ ﺗﺤﺮﯾﺮﯾﻪي روزﻧﺎﻣﻪ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻓﺎﺿﻞ از ﺳﺎل ‪ 1320‬ﺷﻤﺴﯽ ﺷﺮوع ﺷﺪ و ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﺑﺎر ﺑﻪ ﻋﻀﻮﯾﺖ ﮐﻤﯿﺘﻪ ﻣﺮﮐﺰي ﺣﺰب ﭘﯿﮑـﺎر در آﻣـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿـﺖ ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺑﯿﺸـﺘﺮ از‬
‫ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺑﻪ ﻃﻮل ﻧﯿﺎﻧﺠﺎﻣﯿﺪ ﮐﻪ ﺣﺰب را ﺗﺮك ﮔﻔﺖ« )ﻏﻔﺎري‪ (337:1387،‬و ﺧﯿﻠﯽ‬
‫زود از ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮐﻨﺎره ﮔﯿﺮي ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ و ﭘﮋو ﻫﺶ اﺳﻼﻣﯽ و ﺑـﻮﻣﯽ ﭘﺮداﺧـﺖ‪.‬‬
‫»در ﺳﺎل ‪ 1326‬ه ش ﺑﺎ روزﻧﺎﻣﻪ اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﺠﻠﻪ اﻃﻼﻋـﺎت ﻫﻔﺘﮕـﯽ ﺷـﺮوع ﺑـﻪ ﮐـﺎر‬
‫ﮐــﺮد‪ .‬ﻓﺎﺿــﻞ ﻣﻘــﺎﻻت ﮔﻮﻧــﺎﮔﻮن وﺟﺎﻟــﺐ ﺗــﻮﺟﻬﯽ ﻣﻨﻄﺒــﻖ ﺑــﺮ اوﺿــﺎع اﺟﺘﻤــﺎﻋﯽ و‬
‫ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت آن زﻣﺎن ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﻃﺮﻓـﺪاران وﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن زﯾـﺎدي ﭘﯿـﺪا ﮐـﺮده ﺑـﻮد‪.‬‬
 ‫‪ ■ 346‬ﻧﻘﺶ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫)ﺟﻮادي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ‪ (6:1384،‬ﻣﻘﺎﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ وﻣﺒﺎرزاﺗﯽ اﺳﺘﺎدﻓﺎﺿﻞ ﻫـﺪاﯾﺖ ﮐﻨﻨـﺪه‬

‫ﻣﺮدم آن دوره ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺮﻓﺪاري وﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪي اﺳﺘﺎد ﻓﺎﺿﻞ از ﺷﻌﺎﺋﺮ دﯾـﻦ اﺳـﻼم‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺗﺎﺛﯿﺮي را در ﺑﯿﺪاري ﻣﺮدم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺎدﻓﺎﺿـﻞ ﻃﺮﻓـﺪار ﺳﯿﺎﺳـﺖﻫـﺎي‬
‫آﯾﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ‪».‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در اﺛﺮ ﺑﯿﻤـﺎري ﻗﻠﺒـﯽ در ﺳـﺎل ‪ 1340‬دﯾـﺪه از‬
‫ﻫﺴﺘﯽ ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪) «.‬ﻣﻬﺪوي وﻫﻤﮑﺎران‪ 119:1391،‬ﺟﻠﺪ اول(‬
‫‪-9‬ﯾﻮﺳﻒ ﭘﯿﺮزاد‬
‫ﯾﻮﺳﻒ ﭘﯿﺮزاد ﻃﺮﻓﺪار و ﻫﻮاﺧﻮاه اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ دﮐﺘـﺮ ﻣﺼـﺪق ﺑـﻮد‪» .‬اﯾﺸـﺎن‬
‫اﻫﻞ ﻗﻠﻢ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻧﺸـﺮﯾﻪ اﻃﻼﻋـﺎت را ﺑـﻪ ﻋﻬـﺪه داﺷـﺖ وﺧـﻮد ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺻــﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿــﺎز ﻧﺸــﺮﯾﻪ ﻻرﯾﺠــﺎن ﺑــﻮد‪) «.‬اوﻟﯿــﺎﯾﯽ ‪ (9:1384،‬ﭘﯿــﺮزاد ﺑــﺎ ﻗﻠــﻢ ﻓﺮﺳــﺎﯾﯽ‬
‫وﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻧﻮع ﺳﯿﺎﺳـﺖ دﮐﺘـﺮ ﻣﺼـﺪق‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﻧﻈـﺮ ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﺨﺎﻃﺒـﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﭘﯿﺮزاد در اﯾﻦ دوره ﻣﻮرد ﻋﻨـﺎد و ﻏـﺮض‬
‫ورزي ﺑﺮﺧﯽ اﻓﺮاد ﻣﺬﻫﺐ ﮔﺮا ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ وﻟﯽ ﻧﮕﺎرش ﻣﻘـﺎﻻت او در ﻧﺸـﺮﯾﺎت ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺼﻮص در ﻧﺸﺮﯾﻪ ﻻرﯾﺠﺎن وﻓـﺎداري ﺧـﻮﯾﺶ را ﺑـﻪ ﻧﻬﻀـﺖ ﻣﻠـﯽ ﻧﻔـﺖ ﻧﺸـﺎن داده‬
‫اﺳﺖ‪» .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺷﻤﺎره اول اﯾﻦ ﻧﺸﺮﯾﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان )ﭘﺸﺘﺒﺎﻧﯽ ﻣﻠﺖ اﯾﺮان از دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺼﺪق ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺟﻮاب دﻧﺪان ﺷﮑﻦ ﺑﻪ ﯾﺎوه ﺳﺮاﯾﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ اﺳﺖ( ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ« )ﻃﺎﻫﺮي‬
‫ﺷﻬﺎب‪(315:1381،‬‬
‫‪– 10‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ اﻣﯿﻨﯽ آﻣﻠﯽ ‪(1386-1303‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ اﻣﯿﻨﯽ اﻫﻞ ﻧﻮاي ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻣﻘـﺪﻣﺎﺗﯽ را در ﻣﮑﺘـﺐ‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻻرﯾﺠﺎن و آﻣﻞ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ دﯾﭙﻠﻢ را در ﺗﻬﺮان اﺧﺬ ﮐﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫از ﻫﻤﺎن دوران ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﻫﻤﮑﺎري داﺷﺖ‪ .‬اﻣﯿﻨﯽ در ﮐﺘﺎب ﺧﺎﻃﺮات ﺧـﻮد‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪347‬‬

‫در دورهي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ ﺣﻮادﺛﯽ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑـﺎ دﯾــﺪ اﻧﺘﻘـﺎدي ﺑـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫ﻣﯽﻧﮕﺮد‪ .‬ﻣﻘﺎﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻣﯿﻨﯽ در اﯾﻦ دوره در ﻧﺸﺮﯾﺎت و روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در‬
‫ﺳﺘﻮن روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻃﻼﻋﺎت و ﮐﯿﻬﺎن ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪.‬از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﻣﯿﻨﯽ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ در ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻠﯽ ﻗﺮار داﺷـﺖ‪ ،‬وﻟـﯽ در زﻣـﺎن ﻧﮕـﺎرش ﮐﺘـﺎب اﯾـﻦ‬
‫ﺟﺒﻬــﻪ و ﺳﯿﺎﺳــﺖﻫــﺎي ﻣﺼــﺪق را ﺳﺴــﺖ و ﺗﺰوﯾﺮاﻧــﻪ اﻧﮕﺎﺷــﺖ‪) .‬اﻣﯿﻨــﯽ آﻣﻠــﯽ‬
‫‪220:1384،‬ﺗﺎ‪(234‬‬
‫‪ -11‬اﺣﻤﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ زاده ) ‪( 1258-1347‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ زاده در ﺳﺎل ‪ 1258‬ﺷﻤﺴﯽ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و ﺗﺎ ﺑـﻪ درﺟـﻪ اﺟﺘﻬـﺎد اداﻣـﻪ‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ داد‪ .‬از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن واﮔﺬاري اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﻧﻔﺖ اﯾﺮان ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ روس‬
‫و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬روﺷﻨﮕﺮيﻫـﺎي ﺷـﺮﯾﻌﺖ زاده در ﺑﺮﺧـﯽ ﻣﻨـﺎﺑﻊ در ﻣﺒـﺎرزه ﺑـﺎ‬
‫دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ در ﺧﺼﻮص ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري از ﻧﻔﺖ اﯾﺮان اﺷـﺎره ﺷـﺪه اﺳـﺖ ‪ .‬ﺑـﺮاي‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪ او ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪ ) .‬رك ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان‬
‫آﻣﻞ _ﻏﻔﺎري (‬
‫‪-12‬ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻫﺎ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﮔﺰارﺷﺎت ﮐﻢ رﻧﮓ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﻓﺮاد دﯾﮕـﺮي در ﺳـﻄﺢ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎي‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺎ ﻗﻠﻢ ﻓﺮﺳﺎﯾﯽ در ﻧﺸﺮﯾﺎت آﻧﺪوره در دو ﮔﺮوه ﻣﻠﯽ ﮔﺮاﯾﺎن وﻣﺬﻫﺐ‬
‫ﮔﺮاﯾﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﯿﺪاري ﻣﺮدم اﯾﺮان ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑـﻪ اﻓـﺮاد‬
‫زﯾﺮ اﺷﺎره ﮐﺮد ‪:‬‬
 ‫‪ ■ 348‬ﻧﻘﺶ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫»رﺿﺎ ﻟﻄﻔﯽ ﺳﺎل ‪ 1321‬ه ش در ﻧﺸﺮﯾﻪ ي ﮐﺒﻮﺗﺮ‪،‬ﺗﻘﯽ ﺗﻘﻮي ﻧﺸﺮﯾﻪ ي ﻫﺮاز‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﻧﺸﺮﯾﻪ ي ﻟﺴﺎن ﻣﻠﺖ ‪،‬ﻗﺪﯾﺮ ﺣﮑﯿﻤـﯽ ﻧﺸـﺮﯾﻪ ي ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﻣﻠـﺖ‪) «،‬اﯾـﺎز‬
‫‪:231،‬ص‪(1382‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮي‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮرﺳـﯽ ﻣﺘـﻮن و ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺗـﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻـﺮ اﺛـﺮ ﮔـﺬاري اﻓـﺮادي از ﻻرﯾﺠـﺎن را در‬
‫ﻋﺮﺻﻪي ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾـﺮان اﺣﺴـﺎس ﻣـﯽ‪-‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ زﻣﺎنﻫﺎ ﺗﺎﺛﯿﺮﮔـﺬاري ﻻرﯾﺠـﺎﻧﯽﻫـﺎ از ژرﻓـﺎي ﻗﺎﺑـﻞ ﺗـﻮﺟﻬﯽ ﺑـﺮ‬
‫ﺧﻮردار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﺟﻮد ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﭘﯿﺸـﯿﻨﻪ و ﺳـﺎﺑﻘﻪي‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬رﻫﺒﺮي ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬داراﯾﯽ و ﺛﺮوت ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ و ‪ ....‬ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر روﺷﻦ و ﺑﻌﻀﺎ ﻣﺒﻬﻢ اﺷـﺎره ﺑـﻪ ﺷﺨﺼـﯿﺖﻫـﺎﯾﯽ ﻣـﯽﻧﻤﺎﯾـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آنﻫﺎ در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و ﺣﯿﺎت ﻧﻬﻀﺖ ﻧﻘﺶ ﺑﻪ ﺳﺰاﯾﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪349‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻣﯿﻨﯽ آﻣﻠﯽ‪،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‪ (1387 ).‬از ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﺗﺎ اﻧﻘﻼب ‪ :‬آﻣﻞ ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ورﺳﻪ‪.‬ﭼﺎپ‬
‫اول‬
‫‪ -2‬اوﻟﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬رﻣﻀﺎﻧﻌﻠﯽ‪ (1384).‬ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ آﻗﺎ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺣﺴـﻨﯽ )داﻋـﯽ‬
‫اﻻﺳﻼم(‪ :‬آﻣﻞ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺷﻤﺎل ﭘﺎﯾﺪار ﭼﺎپ اول‪،‬‬
‫‪-3‬اﯾﺎز‪ ،‬ﺣﺸﻤﺖ اﷲ‪ (1382 ).‬ﻓﺮﻫﻨـﮓ اوﻟـﯿﻦ ﻫـﺎ در آﻣـﻞ‪) :‬ﺑﺎﺑـﻞ( ﻧﺸـﺮ ﺷـﺎﯾﮕﺎن‪،‬‬
‫ﭼﺎپ اول ‪،‬‬
‫‪-4‬ﺗﺮﮐﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ (.1375 ).‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق‪ :‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸـﺮ رﺳـﺎﻧﺶ‪ ،‬ﭼـﺎپ‬
‫دوم ‪،‬‬
‫‪ -5‬ﺟﻮادي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ‪،‬ﮐﺎﻇﻢ‪ (1384 ).‬ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ ﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ‪ :‬آﻣﻞ ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺷﻤﺎل‬
‫ﭘﺎﯾﺪار ﭼﺎپ اول ‪،‬‬
‫‪-6‬دﻫﻨﻮي‪ ،‬م‪ (1361).‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي از ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎ و ﭘﯿﺎم ﻫﺎي آﯾـﺖ اﷲ‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ )از ﺳﺎل ‪1229‬ﺗﺎ ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪ :( 1330‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﭼﺎﭘﺨﺶ ‪،‬ﺧﺮداد‬
‫‪-7‬ﺻﻤﺪي‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ (1370).‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت در ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺎزﻧﺪران ﺟﻠﺪ دوم‪ :‬ﻗـﺎﯾﻢ‬
‫ﺷﻬﺮ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﯽ ﻧﺎ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‬
‫‪-8‬ﻃﺎﻫﺮي ﺷـﻬﺎب‪ ،‬ﺳـﯿﺪ ﻣﺤﻤـﺪ‪ (1381 ) .‬ﺗـﺎرﯾﺦ ادﺑﯿـﺎت ﻣﺎزﻧـﺪران‪:‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸـﺮ‬
‫رﺳﺎﻧﺶ ‪،‬‬
‫‪ -9‬ﻏﻔﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪ (1387) .‬اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان وداﻧﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ رﺳـﺎﻧﺶ‪،‬‬
‫ﭼﺎپ اول‬
‫‪ -10‬ﻟﻮﻧﺠﯽ‪ ،‬ﻣﺠﯿﺪ‪ (1371) .‬ﻧﮕﺮش ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﺮ آﻣﻞ ‪ :‬آﻣﻞ ‪،‬ﻧﺎﺷﺮ )؟( ﭼﺎپ اول‬
 ‫‪ ■ 350‬ﻧﻘﺶ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫‪-11‬ﻣﺪاﺣﯽ آﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ (1377 ).‬ﻣﺸﺎﻫﯿﺮواﺧﺘﺮان ﺟﺎوﯾـﺪ‪ .‬ﺑﺎﺑـﻞ‪ ،‬اﻧﺘﺸـﺎرات‬

‫ﺑﻌﺜﺖ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‬
‫‪-12‬ﻣﻬﺪوي‪ ،‬ﺳﯿﺮوس و ﻫﻤﮑﺎران‪ (1391 ).‬ﺑﯿـﺪاران ﺗـﺎرﯾﺦ ﻣﺎزﻧـﺪران‪ ،‬ﺟﻠـﺪ اول‪،‬‬
‫ﺳﺎري‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺷﻠﻔﯿﻦ ﭼﺎپ اول‬
 ‫ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫‪56‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮرﻧﮋاد‬
‫ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪي زﯾﺮ ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‪ ،‬ب( ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ‪ ،‬ج( ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬

‫اﻟﻒ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‪:‬‬
‫‪(1‬ﻃﺮح ﻣﺴﺄﻟﻪ‪» :‬ﺑﺨﺶ ﻻرﯾﺠﺎن« ﮐﻪ از ﺗﻮاﺑﻊ اﺳﺘﺎن ﻣﺎزﻧﺪران اﺳﺖ‪ ،‬در ﺟﻨﻮب‬
‫ﻏﺮﺑﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﺎن ﺗﻬﺮان ﻫﻢﻣﺮز ﺑﻮده او‪‬ﻟﯿﻦ ﺣﺪ‪ ‬آن ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ )اﻣﺎﻣﺰاده ﻫﺎﺷﻢ(‪،‬‬
‫ﮐﻤﺘﺮ از ‪ 60‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪ .‬ﺣﺎل‪،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺼﻮ‪‬ر ﻧﻤﻮد ﮐﻪ در ﺗﺤﻮ‪‬ﻻت‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻮﯾﮋه در دﻫﻪﻫﺎي اﺧﯿﺮ در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ رخ داد‪ ،‬ﻣﺮدم‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن و ﯾﺎ دﺳﺖﮐﻢ ﺑﺨﺸﯽ از ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ ﮐﺎﻣﻼً از آن ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و در ﺗﺄﺛﯿﺮ و‬
‫ﺗﺎﺛّﺮ ﺑﺎ آن ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ؟! )ﺑﻪ وﯾﮋه آنﮐﻪ ﻣﯿﺰان ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻧﯿﺰ در دﻫﻪ‪-‬‬
‫ﻫﺎي اﺧﯿﺮ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ‪(.‬‬

‫‪56‬‬
‫دﮐﺘﺮي ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
 ‫‪ ■ 352‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﺟﺪ‪‬ي ﻻرﯾﺠﺎن ﮐﻪ ﺻﺒﻐﻪي ﻫﻮﯾ‪‬ﺘﯽ ﻧﯿﺰ دارد‪ ،‬آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ آن ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺮ ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪي ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﮑﺘﻮﺑﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﮔﺰاﻓﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﯽ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﮐﻪ درﺻﺪد‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺨﺸﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻧﻘﺶ ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟«‬
‫‪(2‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪ :‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮐﻠﯿﺪي اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪» ،‬ﻻرﯾﺠﺎن« و »ﺟﻨﺒﺶ« ﯾﺎ‬
‫»ﻧﻬﻀﺖ« ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎرهي وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫اﻧﻀﻤﺎﻣﯽ ﻧﮑﺎﺗﯽ در اداﻣﻪي ﻧﻮﺷﺘﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺟﻤﺎﻟﯽ‬
‫از ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻨﺒﺶ ﺧﻮاﻫﺪآﻣﺪ‪:‬‬
‫»ﺟﻨﺒﺶ« ﯾﺎ »ﻧﻬﻀﺖ«‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از رﻓﺘﺎر ﮔﺮوﻫﯽ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻨﻈّﻢ و ﺑﺎدوام ﺑﺮاي ﻧﯿﻞ‬
‫ﺑﻪ ﯾﮏ ﻫﺪف اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﻣﻌﯿ‪‬ﻦ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻃﺮحﻫﺎي ﻗﺒﻠﯽ‪ ).‬ﻋﻠﯽ‬
‫ﺑﺎﺑﺎﯾﯽ‪ ،1369:‬ص‪(208‬‬
‫»ﻻرﯾﺠﺎن«‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﻮﻗﻌﯿ‪‬ﺘﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ در ﭘﺎي ﻗﻠﻪي دﻣﺎوﻧﺪ و ﺑﺨﺸﯽ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن آﻣﻞ در اﻧﺘﻬﺎي ﺟﻨﻮب اﺳﺘﺎن ﻣﺎزﻧﺪران اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﺎن را ﺑﻪ اﺳﺘﺎن‬
‫ﺗﻬﺮان ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬روش ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎ‪ :‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺶ درﺑﺎرهي ﯾﮏ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺪود ‪ 6‬دﻫﻪي ﭘﯿﺶ‪،‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ روش ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫)ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ( و ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دادهﻫﺎي اﺳﻨﺎدي و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ وﯾﮋه‬
‫آنﮐﻪ ﻏﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﻬﻢ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪353‬‬

‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎي ﻣﺸﺎرﮐﺖﮐﻨﻨﺪه و اﺛﺮﮔﺬار در اﯾﻦ ﺟﻨﺒﺶ‪ ،‬در ﻫﻤﺎن ﻣﻘﻄﻊ‬

‫زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬دﺳﺖﮐﻢ در ﺳﻨﯿﻦ ﻣﯿﺎنﺳﺎﻟﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻫﻤﮕﯽ ﺳﺎلﻫﺎ ﭘﯿﺶ دار ﻓﺎﻧﯽ را وداع‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫در دادهﻫﺎي ﻣﮑﺘﻮب‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺗﻼشﻣﺎن ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ‪ ‬ﻣﻤﮑﻦ‪ ،‬از ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫دﺳﺖاو‪‬ل ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ آنﻫﺎ را ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ دادهﻫﺎ ﻻزم اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن و ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ ﺟﻨﺒﺶ ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖﻫﺎي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ و دوﻟﺖ وﻗﺖ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﺎزﺧﻮاﻧﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪،‬‬
‫ﻣﺬاﮐﺮات آﻧﺎن در اوﻟﻮﯾ‪‬ﺖ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻣﺮوزه در ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎزي و از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻦ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺬاﮐﺮات ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮﺳﯽ اﺳﺖ و ﺑﻬﺮه‪-‬‬
‫ﺑﺮداري از آنﻫﺎ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻧﺎم اﻓﺮاد ﻣﺆﺛّﺮ ﻻرﯾﺠﺎن در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه‬
‫آنﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﻪي ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ آﻣﻞ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ )ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب »ﺑﺰرﮔﺎن و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ«( ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﯿﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ‬
‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬اﺑﺘﺪا وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺳﭙﺲ ﻣﺸﺨّﺼﺎت و‬
‫ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖﻫﺎي زﺑﺪﮔﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﯾﮏ‪ -‬ﺑﺎزﺧﻮاﻧﯽ ﺷﺶ وﯾﮋﮔﯽ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ‬
‫‪ (1‬ﻧﺨﺴﺖ آنﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺮدم اﯾﺮان ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺿﺪ‪ ‬اﺳﺘﻌﻤﺎري ﺑﻮد‪).‬در ﻗﯿﺎس ﺑﺎ‬
‫ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺿﺪ‪ ‬اﺳﺘﺒﺪادي ﺑﻮد( در ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‬
 ‫‪ ■ 354‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫ﺳﻠﺴﻠﻪي ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﮐﻪ در راﺳﺘﺎي ﺧﻮاﺳﺖ اﻧﮕﻠﯿﺲ و ﺑﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﻮﻓّﻖ‬
‫ﺷﺪهﺑﻮد ﺳﻠﺴﻠﻪي ﻗﺎﺟﺎرﯾ‪‬ﻪ را ﺑﺮﭼﯿﻨﺪ )آﺑﺎن ‪،(1304‬ﻻﺟﺮم ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﯾﻦ ﻗﺪرت‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ از ﺟﻤﻠﻪ در ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻧﻔﺖ را ﻟﺤﺎظ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﯽﺟﻬﺖ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ رﺿﺎﺷﺎه‪» ،‬ﻗﺮارداد‬
‫اﻣﺘﯿﺎز دارﺳﯽ«‪ 57‬و ﺑﺤﺚ ﺗﺠﺪﯾﺪ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻔﺖ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ را‪ ،‬ﮐﻪ آﻏﺎز آن ﺑﻪ‬
‫ﻋﻬﺪ ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺎزﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺎزي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻟﻐﻮ وﻟﯽ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪ‪‬ت ‪ 60‬ﺳﺎل ﺗﻤﺪﯾﺪ ﮐﺮد‪) .‬زرﯾﻦ ﮐﻮب‪ ،1387:‬ص‪ (877‬ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪرﺿﺎ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫در ﻃﺮح ﻗﺮاردادي اﻟﺤﺎﻗﯽ ﺑﺮ ﻗﺮارداد ﻧﻔﺘﯽ اﯾﺮان و اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﮔﺲ‬
‫ﮔﻠﺸﺎﺋﯿﺎن«‪،‬از ﺳﻮي ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻣﺮدﻣﯽ در ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪي اﺳﺘﯿﻔﺎي ﺣﻘﻮق اﯾﺮان از آن‬
‫ﺷﺮﮐﺖ‪ ،‬ﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﺤﺘﻮاي آن ﺑﻪ ﺿﺮر ﻣﻠّﺖ ﺗﺸﺨﯿﺺ داده و داﺳﺘﺎﻧﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ اﻟﺤﺎﻗﯿ‪‬ﻪ در ﻣﺠﻠﺲ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻄﺮح و ﻧﺎﮐﺎم ﻣﺎﻧﺪ و در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻧﯿﺰ رد ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺼﺪ‪‬ق و ﯾﺎراﻧﺶ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﻠّﯽﮐﺮدن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ را دادﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﺠﻠﺲ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺪ )‪ 29‬اﺳﻔﻨﺪ ‪1329‬ه‪.‬ش( و ﺧﻮد ﻣﺼﺪ‪‬ق ﻧﯿﺰ ﻧﺨﺴﺖوزﯾﺮي را‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺤﻘّﻖ اﯾﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ )اردﯾﺒﻬﺸﺖ ‪ (1330‬و ﺑﻪ اﺟﺮاي ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺎت ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﻠّﯽﮐﺮدن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﮐﺎرﺷﮑﻨﯽﻫﺎي ﺧﺎﻧﻮادهي ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﺧﻠﻊ‬
‫ﯾﺪ از ﺷﺮﮐﺖ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ و رؤﺳﺎ و اﻋﻀﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺷﺮﮐﺖ از‬
‫ﺧﺎك اﯾﺮان اﺧﺮاج ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺼﺪ‪‬ق در ﻓﺮوش ﻧﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و‬
‫ﮐﺎرﺷﮑﻨﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ .‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﮐﻮدﺗﺎي آﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ و اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ در‬

‫‪ (57‬ﻗﺮارداد »دارﺳﯽ« در ﺳﺎل ‪ 1901‬ﺑﻪ اﻣﻀﺎ رﺳﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺮﮐﺖ از ﻃﺮف دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺷﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬در ﺳﺎل‬
‫‪1908‬م در ﻣﺴﺠﺪﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻪ ﻧﻔﺖ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺻﺎدرات ﻧﻔﺖ ﻧﯿﺰ از ‪ 1933‬م آﻏﺎز ﺷﺪ‪).‬ﻣﻮﺣ‪‬ﺪ‪ ،1353:‬ﺻﺺ‪(28- 30‬اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ و ﻋﻨﻮان‬
‫آﻏﺎزﯾﻦ آن‪،‬ﺑﺤﺚ ﻣﻔﯿﺪي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺳﺎﺑﻘﻪي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﻔﺖ در اﯾﺮان« دارد ﮐﻪ ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي اﯾﺮاﻧﯿﺎن از ﻓﺮاوردهﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ را ﺑﺎ‬
‫روشﻫﺎي ﺳﻨّﺘﯽ‪ ،‬در ﺣﺪود ﭘﻨﺞ ‪-‬ﺷﺶ ﻫﺰار ﺳﺎل ﭘﯿﺶ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪355‬‬

‫ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺷﺎه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ در اﯾﻦ ﺳﺎﻣﺎن را ﺑﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﮐﺸﺎﻧﺪ و دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺮدﻣﯽ ﻣﺼﺪ‪‬ق ﺑﺎ ﮐﻮدﺗﺎﯾﯽ ﺳﻘﻮط ﮐﺮد‪ 28).‬ﻣﺮداد ‪ (1332‬ﻧﺘﯿﺠﻪي اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﺮدﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺸﺪﯾﺪ ﺣﻀﻮر ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن و ﺑﻮﯾﮋه آﻣﺮﯾﮑﺎ در ﮐﺸﻮر و ﺗﻘﻮﯾﺖ اﺳﺘﺒﺪاد در‬
‫داﺧﻞ ﺑﻮد‪ ).‬زرﯾﻦ ﮐﻮب‪ ،1387:‬ﺻﺺ‪(887-9‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺮدم اﯾﺮان‪ ،‬ﺣﺪود دو و ﻧﯿﻢ دﻫﻪي ﺑﻌﺪ در ﺟﻨﺒﺶ و اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺿﺪ‪ ‬اﺳﺘﺒﺪادي و ﺿﺪ‪ ‬اﺳﺘﻌﻤﺎري ﺑﻮد و ﺑﻪ ‪183‬‬
‫ﺳﺎل ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻗﺎﺟﺎر و ﭘﻬﻠﻮي )‪ 130‬ﺳﺎل ﻗﺎﺟﺎر و ‪ 53‬ﺳﺎل ﭘﻬﻠﻮي( ﺧﺎﺗﻤﻪ داد‪.‬‬
‫‪(2‬در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰﻧﺸﯿﻨﺎن و اﻫﺎﻟﯽ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ و ﺑﺮﺧﯽ ﻧﺨﺒﮕﺎن درﮔﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻧﻬﻀﺖﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻨﺒﺶ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ ﯾﺎ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ(‪ ،‬ﻫﻤﻪ و ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮدم ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮان ﺑﺎ آن درﮔﯿﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو‪ ،‬در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬از ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن در ﭘﺎي ﻗﻠﻪي دﻣﺎوﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎي اﯾﻦ ﻣﺮز و ﺑﻮم ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮي ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻧﺸﺪهاﺳﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻧﺨﺒﮕﺎن اﺻﺎﻟﺘﺎً ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺟﺮﯾﺎن اﯾﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﺳﻬﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﯽ‬
‫اﯾﻔﺎ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم و ﻧﻘﺶ آﻧﺎن در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﻣﻮرد ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺮﻗﻪي داﺳﺘﺎن ﻧﻔﺖ و ﻣﻠّﯽﺷﺪن آن در اواﺧﺮ ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﺸﺮوﻃﻪ زدهﺷﺪ و در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﺎر ﻧﺸﺴﺖ و ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ ﮐﺸﻮر‬
‫ﻣﻠّﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺪﻫﻢ ﮐﻪ در ‪ 7‬اردﯾﺒﻬﺸﺖ ﺳﺎل ‪ 1331‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪ‪‬ق را ﺑﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺖوزﯾﺮي ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﺎ او ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ دوﻟﺖ ﮐﻪ‬
‫اﮐﺜﺮﯾ‪‬ﺖ اﻋﻀﺎي ﻣﺠﻠﺲ را ﻣﻨﺘﺨﺐ واﻗﻌﯽ ﻣﺮدم ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ را از ﻃﺮﯾﻖ‬
 ‫‪ ■ 356‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫رﻓﺮاﻧﺪوم ﻣﺮدﻣﯽ ﻣﻨﺤﻞ ﮐﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﮐﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد ‪ ،1332‬ﻣﺠﻠﺲ‬

‫ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ از ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ 58.‬اﻟﺒﺘّﻪ ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽﻫﺎي ﻧﺨﺴﺖوزﯾﺮ وﻗﺖ و‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺤﻼل ﻣﺠﻠﺲ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬داﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﻬﻢ و ﻋﺒﺮتآﻣﻮز اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ رﺳﺎﻟﺖ اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﻤﻪي وﻗﺎﯾﻊ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﻣﻠّﯽﺷﺪن ﻧﻔﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺮﺧﯽ از زﺑﺪﮔﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و ﻫﻔﺪﻫﻢ‬
‫ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ ﻧﻘﺶآﻓﺮﯾﻨﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺧﯿﺮ آﻧﺎن در اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪآﻣﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘّﻪ ﺣﻀﻮر ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﻄﻊ ﻣﻠّﯽﺷﺪن ﻧﻔﺖ ﻣﺤﺪود‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد و آﻧﺎن در ﻣﺠﺎﻟﺲ او‪‬ﻟﯿ‪‬ﻪي ﭘﺲ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﯿﺰ اﯾﻔﺎي ﻧﻘﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺣﺎﺿﺮ در ﻣﺠﻠﺲ او‪‬ل‪» ،‬ﺳﻌﯿﺪ اﻟﺤﮑﻤﺎ«ي ﭘﺰﺷﮏ‬
‫)ﺳﯿ‪‬ﺪ ﯾﺤﯿﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ( ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ از ﻣﻼﮐﯿﻦ ﺗﻬﺮان در ﻣﺠﻠﺲ او‪‬ل‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺰارشﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺘﺎب »ﻣﺠﻠﺲ او‪‬ل و‬

‫‪ ( 58‬در ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻃﺮﻓﺪاران دوﻟﺖ در ﺗﻬﺮان اﮐﺜﺮﯾ‪‬ﺖ آرا را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دادﻧﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ‪ ،‬در‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﭘﺮﺗﻨﺶ و ﺑﺤﺮاﻧﯽ‪ ،‬درﺑﺎر و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن دوﻟﺖ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﻧﻔﻮذ ارﺗﺶ و ﻣﺎﻟﮑﯿﻦ‪ ،‬اﮐﺜﺮﯾﺖ آرا را ﺑﻪدﺳﺖآورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺮﻓﺪاران دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻘﺎط ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺗﻤﺴ‪‬ﮏ ﺟﺴﺘﻨﺪ و اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن اﻧﺠﺎم‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪ‪‬ق ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ دﺧﺎﻟﺖ درﺑﺎر در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت‪ ،‬در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ‪ 80‬ﻧﻔﺮ از ‪ 136‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﻣﺠﻠﺲ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت را ﻣﺘﻮﻗّﻒ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺪﻫﻢ در روز ‪ 7‬اردﯾﺒﻬﺸﺖ ﺳﺎل ‪1331‬ه ش‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ‪ 70‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه در ﻓﻀﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﻠﺘﻬﺐ و ﭘﺮ از ﻫﯿﺎﻫﻮ و ﺗﺸﻨّﺞ اﻓﺘﺘﺎح ﺷﺪ‪ .‬رﯾﺎﺳﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﻋﻬﺪهي ﺳﯿ‪‬ﺪﺣﺴﻦ اﻣﺎﻣﯽ‪ ،‬از ﻋﻮاﻣﻞ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درﺑﺎر و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‬
‫واﮔﺬار ﺷﺪ‪ .‬اﯾﺮان در اﯾﻦ ﺳﺎل ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻋﻮاﻣﻞ داﺧﻠﯽ آن ﻗﺮارداﺷﺖ‪ .‬در اداﻣﻪ‪ ،‬ﻋﻠﯽ زﻫﺮي دوﻟﺖ ﻣﺼﺪ‪‬ق را ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺎﻧﻪي◌ٔ ﺑﺪرﻓﺘﺎري ﺑﺎ ﺑﺎزداﺷﺖﺷﺪﮔﺎن و ﺷﮑﻨﺠﻪ‪ ،‬اﺳﺘﯿﻀﺎح ﮐﺮد و ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻢ دﺳﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖﻃﻠﺒﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺼﺪ‪‬ق‪ ،‬ﮐﻪ دوﻟﺖ را‬
‫در ﺷﺮف ﺳﻘﻮط ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬از ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻃﺮﻓﺪارش ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎ ﮐﻨﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺪ و ﺟﻠﺴﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﺪ‪ ‬ﻧﺼﺎب ﻧﺮﺳﯿﺪ و‬
‫ﻣﺠﻠﺲ از رﺳﻤﯿﺖ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻣﺼﺪ‪‬ق ﻣﻮﻓّﻖ ﺷﺪ ﻫﻤﻪﭘﺮﺳﯽ را ﺑﺮﮔﺰار ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪﭘﺮﺳﯽ اﻧﺤﻼل ﻫﻔﺪﻫﻤﯿﻦ دورهي ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ‬
‫در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 12‬ﻣﺮداد ‪ 1332‬در ﺗﻬﺮان و ‪ 19‬ﻣﺮداد در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻣﺼﺪ‪‬ق ﻧﺨﺴﺖوزﯾﺮ وﻗﺖ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫)وﯾﮑﯽﭘﺪﯾﺎ(‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻋﻼم‬ ‫ﻣﺮداد‬ ‫‪25‬‬ ‫ﻫﻔﺪﻫﻢ‪،‬‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ‬ ‫اﻧﺤﻼل‬ ‫ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﺰار‬ ‫را‬ ‫ﻫﻤﻪﭘﺮﺳﯽ‬
‫‪http://museum.ical.ir/history/history5.htm‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪357‬‬

‫ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ«‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾﺖ از آن دارد ﮐﻪ وي‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاي ﭘﺮ ﺗﺤﺮّك و ﻣﺆﺛّﺮ در‬

‫ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮده و ﺑﺮاي ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﺎﯾﻞ اﯾﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﺣﻘﺪار ‪ ،1383:‬ص ‪(53‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي دﯾﮕﺮ‪» ،‬ﻧﯿ‪‬ﺮاﻟﺴ‪‬ﻠﻄﺎن«‪) ،‬اﺣﻤﺪﺧﺎن( ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺳﻮي ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽﻫﺎ در‬
‫ﻣﺠﻠﺲ دوم ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي دﻣﮑﺮات و اﻋﺘﺪاﻟﯽ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﺟﻨﺎﺣﯽ ﻣﺠﻠﺲ داﺷﺖ‪.‬‬
‫وي از ﺧﺎﻧﻮادهي اﺣﻤﺪﺧﺎن ﻧﻮاﯾﯽ ﺑﻮد‪ ).‬ﺗﻘﯽ زاده‪ ،1379 :‬ص ‪( 104‬‬
‫‪ (4‬در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي اﺻﻠﯽ دﻋﻮا‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از ﻧﺎﻣﺶ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭘﯿﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي »ﻧﻔﺖ« ﺑﻮد ﮐﻪ در راﺳﺘﺎي رﺳﺎﻟﺖ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ )ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از اﻫﺎﻟﯽ ﺷﻤﺎل اﯾﺮان‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﺎزﻧﺪران در اﯾﻦ ﺟﻨﺒﺶ(‪ ،‬اﺗّﻔﺎﻗﺎً »ﻧﻔﺖ ﺷﻤﺎل«‪،‬‬
‫ﻣﻨﺸﺄ دﻋﻮا ﺑﻮد‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﺸﻒ ﻧﻔﺖ در اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1289‬ﺧﻮرﺷﯿﺪي ﺑﺎز ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر او‪‬ﻟﯿ‪‬ﻪي اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﻧﻔﺖ ﺟﻨﻮب اﯾﺮان ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﭘﯿﭽﯿﺪهاي ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ و اﻟﺒﺘّﻪ در اﯾﻦ ﻣﮑﺘﻮب‪ ،‬ﻣﺠﺎل ﻃﺮح آن ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺣﺪود ‪ 4‬دﻫﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﮐﺸﻒ ﻧﻔﺖ‪ ،‬در ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻨﮓ دوم ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ اﺷﻐﺎل ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﺮان‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ ﻗﻮاي ﻣﺘّﻔﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ از ﺳﻮي ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﺑﺮاي ﻣﺬاﮐﺮه ﺑﺎ اﯾﺮان‬
‫درﺑﺎرهي ﻧﻔﺖ وارد ﮐﺸﻮر ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺷﻬﺮﯾﻮر ﺳﺎل ‪ ،1323‬ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﺄﺗﯽ از‬
‫ﻃﺮف دوﻟﺖ ﺷﻮروي ﺑﺮاي ﻣﺬاﮐﺮه درﺑﺎرهي ﻧﻔﺖ وارد ﺗﻬﺮان ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻫﯿﺄت‪،‬‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﯿﻞ اﻣﺘﯿﺎز ﻧﻔﺖ ﺷﻤﺎل در ﭘﻨﺞ وﻻﯾﺖ ﺷﻤﺎﻟﯽ اﯾﺮان را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ اﯾﺮان ﺑﺪﯾﻦ ﻫﯿﺄت‪ ،‬ارﺟﺎع ﺑﻪ ﻣﺼﻮ‪‬ﺑﻪاي در ﻫﯿﺄت دوﻟﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ‬
‫ﺧﺎﺗﻤﻪي ﺟﻨﮓ‪ ،‬از دادن اﻣﺘﯿﺎز ﻧﻔﺖ ﺧﻮدداري ﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ‪-‬‬
‫ي ﺷﻤﺎﻟﯽ رد ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺷﻮروي در ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ اﯾﺮان را در‬
 ‫‪ ■ 358‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫ﺗﺼﺮّف داﺷﺖ و ﻃﯽ‪ ‬ﻣﺬاﮐﺮهي »ﻗﻮام – ﺳﺎدﭼﯿﮑﻒ«‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻧﻔﺖ ﺷﻤﺎل وﻋﺪه‪-‬‬
‫ﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر داده ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎوﺟﻮد ﺧﺎرجﺷﺪن ﻗﻮاي ﺷﻮروي از ﮐﺸﻮر‪ ،‬اﯾﻦ وﻋﺪه‬
‫در ﻋﻤﻞ ﺗﺤﻘّﻖ ﻧﯿﺎﻓﺖ و از ﺳﻮي ﻣﺠﻠﺲ اﯾﺮان رد ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺬاﮐﺮات ﺑﺮ روي ﻧﻔﺖ ﺷﻤﺎل ﻣﻨﺸﺄ ﺧﯿﺮاﺗﯽ ﺷﺪ؛ ﭼﻮن ﻣﺠﻠﺲ ﮐﻢﮐﻢ داﻣﻨﻪي‬
‫ﺧﻮدداري از دادن اﻣﺘﯿﺎز ﻧﻔﺖ را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﮔﺴﺘﺮش داد و ﺑﻪ ﻗﺮارداد اﯾﺮان ﺑﺎ‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺘﺮض ﺷﺪ‪ .‬دوﻟﺖ‪ ،‬ﻻﺟﺮم ﺑﻪ ﺗﻬﯿ‪‬ﻪي ﻗﺮاردادﻫﺎي اﻟﺤﺎﻗﯽ ﺑﺮاي اﻋﺎدهي‬
‫ﺣﻘﻮق روي آورد ﮐﻪ از ﺳﻮي ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﺗﺸﺨﯿﺺ داده ﻧﺸﺪ و زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮاي ﻃﺮح‬
‫ﺑﺤﺚ ﻣﻠّﯽﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ‪ ).‬ﻣﻮﺣ‪‬ﺪ‪ ،1353:‬ﺻﺺ‪(79-81‬‬
‫‪ (5‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ )ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻗﻠّﯿ‪‬ﺘﯽ از آﻧﺎن( در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در راﺳﺘﺎي ﺟﻨﺒﺶ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﯿﺰ درك و ﻓﻬﻢ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﺳﺎل ‪ 1285‬ﺧﻮرﺷﯿﺪي‬
‫)‪1324‬ه‪.‬ق( رخ داد و ﺳﺒﺐ ﺗﺄﺳﯿﺲ او‪‬ﻟﯿﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻠّﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﺷﺪ و ﻧﻬﻀﺖ‬
‫ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ در ﺳﺎل ‪ 1329‬ﺧﻮرﺷﯿﺪي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ 44‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ ﺑﻮد‪ ،‬رويداد‪.‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ در ﺟﻨﺒﺶ ﻧﻔﺖ را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان در اﺳﺘﻤﺮار ﺣﻀﻮر ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﻧﺨﺒﮕﺎن آنﻫﺎ در ﻗﻮ‪‬هي ﻣﻘﻨّﻨﻪ )ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ(‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬از ﻫﻤﺎن دورهي او‪‬ل ﻣﺠﻠﺲ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ و در‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺳﺒﺒﯽ‪ ،‬ﻧﺴﺒﯽ‪ ،‬ﻗﻮﻣﯽ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ و ﺟﺮﯾﺎﻧﯽ‬
‫دارد ﮐﻪ ﻻﺟﺮم ﺑﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﻓﻌ‪‬ﺎﻻن ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﺪﻧﻪي اﺟﺘﻤﺎع ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬ﻧﮑﺘﻪي ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ ﻻرﯾﺠﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ ﻣﺸﺎرﮐﺖ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪359‬‬

‫داﺷﺘﻨﺪ؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺳﻄﻮح ﻋﺎﻟﯿﻪي ﺗﺤﺼﯿﻼت در آن ﻋﺼﺮ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ و در‬

‫ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺪﻫﻢ اﯾﻔﺎي ﻧﻘﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (6‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ )ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ( ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ﻋﻮاﻣﻞ اﺳﺘﺒﺪاد ﺑﺎ ﻗﺪرتﻫﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﺷﮑﺴﺖ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ .‬از ﻋﺒﺮتﻫﺎي‬
‫اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﺑﺮاي ﻣﺮدم اﯾﺮان‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻣﻠّﯽ و ﺑﺎ اﺣﺘﯿﺎط ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﺮد و از اﯾﻦ رو داﺷﺘﻦ ارﺗﺒﺎط دوﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺎﻣﻞ و اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ زﯾﺎﻧﺒﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮ آنﮐﻪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ )ﺑﻮﯾﮋه آﯾﮥاﷲ‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ( و ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮدﮔﺎن ﺟﺪﯾﺪ و روﺷﻨﻔﮑﺮي ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻧﺨﺒﮕﺎن داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‬
‫)ﺑﻮﯾﮋه دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪ‪‬ق( ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﺴﯿﺞ ﻣﺮدﻣﯽ اﻗﺪام ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﻗﺮﯾﻦ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ وﻗﺘﯽ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ دو ﺷﺄن ﻣﻬﻢ‪ ‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ )روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﺖ و‬
‫روﺷﻨﻔﮑﺮي( اﺧﺘﻼف اﻓﺘﺎد و آﻧﺎن از ﻫﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺤﻨﻪي ﻋﻤﻞ ﺑﻪدﺳﺖ‬
‫دﺷﻤﻨﺎن اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ آﻣﻮﺧﺖ ﮐﻪ رﻣﺰ ﭘﯿﺮوزي‪ ،‬وﺣﺪت ﻫﻤﻪي ﻧﯿﺮوﻫﺎي دﻟﺴﻮز اﯾﻦ ﻣﺮز و ﺑﻮم در‬
‫اﻫﺪاف ﮐﻠّﯽ و در ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﻄﺢ ﻣﻠّﯽ ﮐﺎرﺳﺎز‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﻀﺎي ﮐﻮﭼﮏﺗﺮي ﭼﻮن ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﺎرﺑﺮد دارد؛ ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺗﻮﺳﻌﻪي ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﯽﺗﻮان اﻣﯿﺪ ﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻓﮑﺮي‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺆوﻟﯿ‪‬ﺖ ﮐﻨﻨﺪ و دوش ﺑﻪدوش ﻫﻢ‬
‫ﺑﺮاي اﻓﻘﯽ روﺷﻦ ﺗﻼش ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﺴﯿﺞ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﯿﺮوﻫﺎ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 360‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫دو‪ -‬زﺑﺪﮔﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ و ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫‪ (1‬ﻣﺸﺨّﺼﺎت او‪‬ﻟﯿ‪‬ﻪ‬
‫در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد درﺑﺎرهي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ و ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران‪،‬آﻣﻞ و ﻻرﯾﺠﺎن‪،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎم ﭼﻬﺎرﺗﻦ از ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در‬
‫ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﺨّﺼﺎت او‪‬ﻟﯿ‪‬ﻪي آﻧﺎن ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪاي در ﻗﺎﻟﺐ ﺟﺪول زﯾﺮ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻣﺸﺨّﺼﺎت او‪‬ﻟﯿ‪‬ﻪي زﺑﺪﮔﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎﯾﺴﻪاي‬

‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه‬ ‫ﻧﺴﺐ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‬ ‫ﺳﺎل ﺗﻮﻟّﺪ و وﻓﺎت‬ ‫ﻧﺎم‬
‫اﯾﺮا‬ ‫ﭘﺪر ﺳﺮﻫﻨﮓ اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬ ‫وﻻدت ‪1267‬ش و درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ‬ ‫اﺣﻤﺪ‬ ‫‪1‬‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﻼ ﺑﺎﺷﯽ ﻣﺘﻮﻟّﺪ اﯾﺮاي ﻻرﯾﺠﺎن آﻣﻞ‪ ،‬ﻫﻢ‬ ‫ﺳﺎل ‪1348‬ش ؛ در اﻣﺎﻣﺰاده ﻋﺒﺪاﷲ‬ ‫اﺧﮕﺮ‬
‫ﭘﺎﯾﻪي ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﻧﻮري و ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻨّﺒﯽ ﻧﻮري‪ ،‬و‬ ‫ﺷﻬﺮ ري ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدرش دﺧﺘﺮ ﺣﺎج ﻏﻼﻣﻌﻠﯽ اﯾﺮاﯾﯽ‬
‫اﺳﮏ‬ ‫ﭘﺪرش ﺷﯿﺦ ﻟﻄﻒاﷲ اﺳﮑﯽ‪ ،‬ﻫﻢ دوره و ﻫﻢ ﺣﺠﺮهي‬ ‫در ﺳﺎل‪ 1260‬ش در ﻧﺠﻒ ﻣﺘﻮﻟّﺪ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ‬ ‫‪2‬‬
‫ﺷﯿﺦ اﻧﺼﺎري) از ﺷﺎﮔﺮدان ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ( و ﻣﺮﺟﻊ‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﻄﻔﯽ‬
‫ﺗﻘﻠﯿﺪ ﺑﻮد و ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮد وﯾﮋهي آﺧﻮﻧﺪ‬ ‫درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪1335‬ش؛ در‬
‫ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺠﺪ ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺎن‬ ‫ﭘﺪرش ﺣﺎج ﺳﯿ‪‬ﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺷﺎﻫﺎن دﺷﺘﯽ ﻣﺠﺘﻬﺪ و‬ ‫در ‪1281‬ﺷﻤﺴﯽ ﻣﺘﻮﻟّﺪ ﺷﺪ و‬ ‫ﺳﯿ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ‬ ‫‪3‬‬
‫دﺷﺖ‬ ‫اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ دﻣﺎوﻧﺪ‬ ‫در ‪ 1351‬دار ﻓﺎﻧﯽ را وداع ﮔﻔﺖ؛‬ ‫ﺟﻼﻟﯽ‬
‫در ﻣﻘﺒﺮهي ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ در ﺷﺎﻫﺎن‪-‬‬ ‫ﻣﻮﺳﻮي‬
‫دﺷﺖ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺳﮏ‬ ‫ﭘﺪرش ﺣﺎج اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺧﺎن ﻣﺆﯾ‪‬ﺪ اﻟﺴ‪‬ﻠﻄﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ‪،‬‬ ‫در ﺳﺎل‪1275‬ش در ﻗﺮﯾﻪي اوﺟﯽ‬ ‫ﻣﻮﺳﯽ‬ ‫‪4‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺧﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻓﺮزﻧﺪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‬ ‫آﺑﺎد آﻣﻞ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮدرزي‬
‫ﺧﺎن ﺳﺮدار ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم و ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮي ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﻗﻠﯽ‬ ‫در ﺳﺎل ‪1358‬در ﺳﻦ ‪ 83‬ﺳﺎﻟﮕﯽ از‬
‫ﺧﺎن ﺳﺮدار ﺷﺠﺎع ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ارﺗﺶ اﯾﺮان‬ ‫دار دﻧﯿﺎ رﻓﺖ؛ در اﻣﺎﻣﺰاده ﯾﺤﯿﯽ‬
‫)ع( اﺳﮏ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪361‬‬

‫‪ (2‬ﮔﺰارش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‪ :‬اﻣ‪‬ﺎ ﮔﺰارش ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ از ﺷﺨﺼﯿﺖ اﯾﻦ زﺑﺪﮔﺎن‬

‫ﻻرﯾﺠﺎن و ﺑﻪ وﯾﮋه ﺳﻬﻢ و ﻧﻘﺶ آﻧﺎن در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫او‪‬ل ‪ -‬اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‬

‫از ﻣﺮﺣﻮم اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‪ ،‬دادهﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺖ؛ ﻫﻢ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ‬
‫اﺗﻮﺑﯿﻮﮔﺮاﻓﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻦ در ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان«‬
‫ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش درآوردهاﻧﺪ و ﻣﺘﻦ آن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﮔﺴﺘﺮدهي اﯾﺸﺎن از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺗﺎ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﻫﻪاي ﺣﺴ‪‬ﺎس از‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﮐﺸﻮراﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﺷﺎرهاي ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻤﺮد ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﺗﻼشﻫﺎي اﯾﺸﺎن در ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻠّﯽﺷﺪن ﻧﻔﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺨﻠّﺺ ﺑﻪ اﺧﮕﺮ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ‪ ،59‬در ﺳﺎل ‪ 1267‬ﺧﻮرﺷﯿﺪي در ﺗﻬﺮان دﯾﺪه‬
‫ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬ﭘﺪرش‪ ،‬ﺣﺎﺟﯽ ﻣﯿﺮزا اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﻣﻠﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﻼﺑﺎﺷﯽ از روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن‬
‫ﻣﻄّﻠﻊ و ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻌﻠّﻤﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺪار ﻣﺪرﺳﻪي ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎدر و‬
‫ﭘﺪر اﺧﮕﺮ اﻫﻞ روﺳﺘﺎي اﯾﺮا از ﺗﻮاﺑﻊ ﻻرﯾﺠﺎن ﻣﺎزﻧﺪران ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬اﯾﺸﺎن ﭘﺲ از اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از درس ﻣﺮﺣﻮم ﭘﺪرﺷﺎن وارد ﻣﮑﺘﺐﺧﺎﻧﻪي ﺳﺮﮔﺬر ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪرﺳﻪي ادب‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤ‪‬ﺖ ﻣﺮﺣﻮم ﯾﺤﯿﯽ دوﻟﺖ آﺑﺎدي ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬رﻓﺘﻨﺪ و‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1280‬ﺷﻤﺴﯽ وارد ﻣﺪرﺳﻪي داراﻟﻔﻨﻮن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺎﮔﺮد آﻣﻠﯽ‬

‫‪ ( 59‬اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﺳﺖﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮدش‪ ،‬ﺑﺮادر ﮐﻮﭼﮏ آﯾﮥاﷲ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮﺳﯿﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪1328‬ه‪.‬ق دار ﻓﺎﻧﯽ‬
‫را وداع ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﺰارش ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺒﻊ‪ ،‬ﺗﺤﺼﯿﻼت ﭘﺪرﺷﺎن ﻫﻤﭙﺎﯾﻪي ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞاﷲ و ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻨّﺒﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ از روي‬
‫اﺣﺘﯿﺎط‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻗﻀﺎوت ﻧﮕﺸﺖ‪).‬ﻏﻔّﺎري‪ ،1386 :‬ص ‪(251‬‬
 ‫‪ ■ 362‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫و ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﻓﺎرغاﻟﺘّﺤﺼﯿﻞ در رﺷﺘﻪي ﻋﻠﻮم ﻧﻈﺎﻣﯽ از ﻣﺪرﺳﻪي داراﻟﻔﻨﻮن ﺗﻬﺮان ﺑﻪ‬

‫ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪) .‬داراﻟﻔﻨﻮن‪،‬او‪‬ﻟﯿﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﺟﺪﯾﺪ و ﮐﻼﺳﯿﮏ اﯾﺮان اﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻣﯿﺮزا ﺗﻘﯽﺧﺎن اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ آنرا ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪(.‬‬
‫اﺧﮕﺮ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻪ ﺻﻒ ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاﻫﺎن ﭘﯿﻮﺳﺖ و در واﻗﻌﻪي‬
‫ﻣﯿﺪان ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ )‪9‬ذياﻟﻘﻌﺪهي ‪ (1325‬ﺑﻪ اﺗّﻔﺎق دﯾﮕﺮ آزاديﺧﻮاﻫﺎن‪ ،‬در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﻣﺘﺤﺼ‪‬ﻦ ﺷﺪ و ﺿﻤﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺎﻫﺪان را ﻣﺸﻖ ﻧﻈﺎﻣﯽ داد‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم اﺧﮕﺮ ﺟﻬﺖ ﺑﺮﮐﻨﺪن رﯾﺸﻪﻫﺎي ﻇﻠﻢ‪ ،‬در ﺻﻒ ﻣﺠﺎﻫﺪان ﭘﺎي در ﻣﯿﺪان‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﻧﻬﺎد‪ .‬در ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻨﮓ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ او‪‬ل ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺠﺎوز اﺟﻨﺒﯽ ﺑﻪ ﺧﺎك وﻃﻦ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ‪ 300‬ﻧﻔﺮ از ﺳﺮﺑﺎزان در ﺟﺒﻬﻪي ﺟﻨﻮب و ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﯾﺎور ﻋﻠﯿﺨﺎن ﭘﺴﯿﺎن و‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺒﺎرزان ﺟﻨﻮب‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ رﯾﯿﺲ ﻋﻠﯽ دﻟﻮاري‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪ‪‬ت ‪ 4‬ﺳﺎل از ورود دﺷﻤﻨﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎك اﯾﺮان ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻫﻤ‪‬ﺖ ﻣﺮدم ﺑﺮازﺟﺎن و‬
‫دﺷﺘﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ از ﻃﺮف ﻣﺮدم آن ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﺷﺪ و در ﻓﺮاﮐﺴﯿﻮن اﻗﻠﯿ‪‬ﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﻬﯿﺪ ﻣﺪر‪‬س‪ ،‬ﻋﻠﯿﻪ رﺿﺎﺧﺎن و ﺟﻤﻬﻮري‬
‫ﻗﻼﺑﯽ او ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ 60.‬در ﺳﺎل ‪1299‬ه‪.‬ش اﺣﻤﺪ ﺷﺎه‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎس زﺣﻤﺎت‬
‫اﺧﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﺷﯿﺮ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ وي اﻋﻄﺎ ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ ( 60‬رﺿﺎﺧﺎن ﮐﻪ در ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺟﻤﻬﻮرﯾ‪‬ﺖ ﺷﮑﺴﺖ ﺳﺨﺘﯽ از ﻣﺪر‪‬س و ﯾﺎراﻧﺶ ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬از آن ﭘﺲ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﺪ‪‬ه‬
‫ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻓﺸﺎر و ﺧﻔﻘﺎن ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺪر‪‬س و دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﻣﺠﻠﺲ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ و در ﺧﺎرج از‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺻﺪاﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻧﻪ از راه روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻧﻪ ﺑﺎ وﺳﺎﯾﻞ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﺮدم ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺪر‪‬س ﺗﻨﻬﺎ راه‬
‫ﭼﺎره را ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺻﺪاي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﺮدم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬در اﺳﺘﯿﻀﺎح دوﻟﺖ دﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 7‬ﻣﺮداد ‪ ،1303‬رﺿﺎﺧﺎن و‬
‫دوﻟﺖ او را در ﺳﻪ ﻣﻮرد ﺑﻪ اﺳﺘﯿﻀﺎح ﮐﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﻦ اﺳﺘﯿﻀﺎح ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد‪» :‬ﻣﻘﺎم ﻣﺤﺘﺮم رﯾﺎﺳﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ‪،‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎﻧﺒﺎن راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻮاد ذﯾﻞ از آﻗﺎي رﯾﯿﺲ اﻟﻮزرا اﺳﺘﯿﻀﺎح ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬ﯾﮏ‪ :‬ﺳﻮء ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ]اﻣﻮر[ داﺧﻠﻪ و ﺧﺎرﺟﻪ؛‬
‫دو‪ :‬ﻗﯿﺎم و اﻗﺪام ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﺗﻮﻫﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ؛ ﺳﻪ‪ :‬ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻧﺪادن اﻣﻮال ﻣﻘﺼ‪‬ﺮﯾﻦ‬
‫و ﻏﯿﺮه ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﻪي دوﻟﺖ‪ «.‬ﻣﺮﺣﻮم اﺧﮕﺮ ﯾﮑﯽ از ﻫﻔﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺎي اﯾﻦ اﺳﺘﯿﻀﺎح را اﻣﻀﺎ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪363‬‬

‫ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت ﻣﺪر‪‬س و ﺷﮑﺴﺖ ﻣﻠّﯿﻮن‪ ،‬رﺿﺎﺷﺎه و ﭘﺴﺮش‪ ،‬اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪ‪‬ت ‪ 21‬ﺳﺎل ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺳﺮﻫﻨﮕﯽ در ارﺗﺶ و ﺑﺪون ارﺗﻘﺎي درﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم اﺧﮕﺮ در ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ آرام ﮔﯿﺮد؛ و ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش و ﭼﺎپ‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ و‪ ...‬ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬آﺛﺎر و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت وي ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﺳﺮار‬
‫ﺧﻠﻘﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺜﻨﻮي ﺑﯽﭼﻮنﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬اﻣﺜﺎل ﻣﻨﻈﻮم‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎي ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن در ﺗﺠﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻦ در ﻃﻮل ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻋﺮوض‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻗﺎﻓﯿﻪ‪ ،‬ﭼﺮاغ‬
‫ﺑﺮق و ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪي اﺧﮕﺮ‪ .‬وي ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي در ﻣﺠﻠّﻪﻫﺎي اﺧﮕﺮ و ارﻣﻐﺎن‬
‫درﺑﺎرهي ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﮐﻨﺎري رﺿﺎﺷﺎه ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺘّﻔﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم اﺧﮕﺮ در ﺟﻬﺖ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ‬
‫ﺗﺠﺎوزﮔﺮان‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻼﺗﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻣﺨﻔﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ آن را‬
‫ﮐﺸﻒ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺧﻮد آن ﻣﺮﺣﻮم را ﻧﯿﺰ در زﻧﺪان اراك ‪-‬ﮐﻪ ﻣﺘّﻔﻘﯿﻦ آن را اداره‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ -‬زﻧﺪاﻧﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم اﺧﮕﺮ ﺑﺪون ﺗﻌﻬ‪‬ﺪ از زﻧﺪان‬
‫ﺟﺪا ﺷﺪ و از ارﺗﺶ ﺑﺮﮐﻨﺎر و ﺑﺎز ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺧﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻣﻠّﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ ‪ ،‬دﯾﮕﺮﺑﺎر ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪي ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖﻫﺎي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮔﺬارد و در ﺳﺎل ‪ 1331‬از ﻃﺮف ﻣﺮدم ﺑﻮﺷﻬﺮ‪ ،‬دﺷﺘﯽ و دﺷﺘﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ دورهي ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﺧﮕﺮ در ‪ 26‬ﺗﯿﺮ‬
‫‪ 1331‬ﺑﻪ اﺗّﻔﺎق ﻋﺪ‪‬هاي از ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻓﺮاﮐﺴﯿﻮن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ را ﺗﺸﮑﯿﻞ داد و‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻋﻀﻮ ﻓﺮاﮐﺴﯿﻮن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﺑﻪ ﻃﺮﻓﺪاري از ﻣﺼﺪ‪‬ق در‬

‫) ‪(http://www.yandory.com/index.php?option=com_k2&view=item&id=795‬‬
 ‫‪ ■ 364‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺘﺤﺼ‪‬ﻦ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﺻﺪور اﻋﻼﻣﯿ‪‬ﻪ‪ ،‬ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﺧﻮد را از دوﻟﺖ ﻣﺼﺪ‪‬ق اﻋﻼم‬

‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در درﮔﯿﺮيﻫﺎي ‪ 30‬ﺗﯿﺮ‪ ،‬اﺧﮕﺮ ﯾﮑﯽ از دو ﻧﻔﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺳﻮي ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻠّﯽ‬
‫ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﺪ و ﺟﻠﻮي ﮐﺸﺘﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮ را ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫وﻗﺎﯾﻊ ‪ 30‬ﺗﯿﺮ ‪ ،1331‬او در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻄﻖ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﻪواﺳﻄﻪي ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖﻫﺎي ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ او را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﭼﻨﺪ ﺗﻦ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي دادن‬
‫ﻧﻈﺮ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ﺟﻬﺖ اﺻﻼح ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﮐﺮد‪ .‬وي ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از‬
‫ﺻﻔﻮف ﺟﺒﻬﻪي ﻣﻠّﯽ‪ ،‬ﺗﻼش ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺮد و در ‪ 24‬ﺗﯿﺮ ‪ 1332‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻓﺮاﮐﺴﯿﻮن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ در ﺣﻤﺎﯾﺖ از دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪ‪‬ق از ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ اﺳﺘﻌﻔﺎ داد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﮐﻮدﺗﺎي ﻧﻨﮕﯿﻦ ‪ 28‬ﻣﺮداد ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﻋﻤ‪‬ﺎل ﺷﺎه‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺷﺪﯾﺪ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬او ﯾﮑﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از آﻏﺎز اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت دور دوم ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ در‬
‫ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،1332‬ﺟﻤﻌﯿ‪‬ﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ آزادي اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت را ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮد و از ﻃﺮف ﻧﻬﻀﺖ‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﻠّﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﺳﯿﺰده ﻧﺎﻣﺰد اﯾﻦ ﺟﻤﻌﯿ‪‬ﺖ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﺷﺪ‪ .‬او از وزارت‬
‫ﮐﺸﻮر ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺑﺮﮔﺰاري ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﯽ ﻧﻤﻮد‪ ،‬وﻟﯽ از ﻃﺮف ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫دﺳﺘﮕﯿﺮ و زﻧﺪاﻧﯽ ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از زﻧﺪان ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در روز ﺷﻨﺒﻪ دوم ﺑﻬﻤﻦ ﻣﺎه ‪1348‬ه‪.‬ش‪ .‬در ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن‬
‫ﺷﻤﺎرهي ‪ 2‬ارﺗﺶ در ﺳﻦّ ‪ 81‬ﺳﺎﻟﮕﯽ‪ ،‬ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮوﺑﺴﺖ و در اﻣﺎﻣﺰاده ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺷﻬﺮري ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮدهﺷﺪ‪.) .‬ﻋﺎﻗﻠﯽ‪ ،1380 :‬ص‪63‬؛ ﻧﻈﺮي‪ ،1388 :‬ﺻﺺ ‪ 51-5‬و‬
‫ﻏﻔّﺎري‪ ،1386 :‬ﺻﺺ‪(280-8‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪365‬‬

‫ﺧﻮب اﺳﺖ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻧﻮﺷﺘﺎر را ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ از ﻣﺮﺣﻮم اﺧﮕﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﻮاﺿﻊ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﯿﻢ‪ .‬وي در ﯾﮑﯽ از ﻧﻄﻖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از دﺳﺘﻮر‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫» ﻋﺮاﯾﺾ ﺑﻨﺪه ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺨﺘﺼﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﻣﻠّﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺣﻘﺎﯾﻖ‬
‫اﻣﻮر آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در دوران ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﺑﻖ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪ‪‬ق اﻗﺪام ﺑﻪ‬
‫اﺻﻼﺣﺎت داﺧﻠﯽ ﻧﺸﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﻪ ﺟﻨﮓ در دو ﺟﺒﻬﻪ ﻣﯿﺴ‪‬ﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺣﺎل ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺤﻤﺪاﷲ ﻓﺮاﻏﺘﯽ ﺣﺎﺻﻞﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺳﻪ‪-‬ﭼﻬﺎر ﭼﯿﺰ را ﻗﺒﻞ از‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺪون رودرﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن دﺳﺖ ﻋﻤ‪‬ﺎل‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺲ و ﺳﺎﯾﺮ اﺟﺎﻧﺐ از داﻣﺎن اﯾﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ؛ دوم ﺧﻠﻊ ﯾﺪ از دزدان اداري و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ؛ ﺳﻮم ﻣﺠﺎزات ﺧﯿﺎﻧﺘﮑﺎران و ﺟﻨﺎﯾﺘﮑﺎران؛ ﭼﻬﺎرم اﺻﻼح دادﮔﺴﺘﺮي و‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً دادرﺳﯽ ارﺗﺶ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ وﮐﻼ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻘﯿﺪهي ﺑﻨﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﯿﻢ و‬
‫ﻣﺘّﺤﺪاً ﺑﺮاي ﺳﻌﺎدت ﮐﺸﻮر ﮐﺎر ﮐﻨﯿﻢ‪ ...‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻤﺎم وﮐﻼ ﻣﺘّﺤﺪاً ﺑﺮاي ﺳﻌﺎدت‬
‫ﮐﺸﻮر ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘّﺤﺪ ﺷﻮﯾﻢ‪) «.‬ﻣﺬاﮐﺮات ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ ‪ 5‬ﻣﺮداد ‪ 1331‬ﻧﺸﺴﺖ‬
‫‪ :20‬وﯾﮑﯽ ﻧﺒﺸﺘﻪ(‬

‫دوم ‪ -‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ‬

‫»ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ« ﻓﺮزﻧﺪ آﯾﺖ اﷲ »ﺷﯿﺦ ﻟﻄﻒاﷲ اﺳﮑﯽ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ«‬

‫)ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﻟﻄﻒاﷲ ﺧﺎن( ﺑﻮد‪ .‬ﺷﯿﺦ »ﻟﻄﻒاﷲ ﺧﺎن«‪ ،61‬از ﻣﺮاﺟﻊ ﺑﺰرگ ﺗﻘﻠﯿﺪ و‬

‫‪ ( 61‬ﻟﻄﻒاﷲ ﺧﺎن از ﺷﺎﮔﺮدان ﺧﺎص‪ ‬آﯾﮥاﷲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ ﺑﻮد‪ .‬او دو ﺷﺎﮔﺮد ﺧﺎص داﺷﺖ‪ :‬ﺷﯿﺦ ﻣﺮﺗﻀﯽ‬
‫اﻧﺼﺎري و ﺷﯿﺦ ﻟﻄﻒاﷲ ﺧﺎن‪ .‬او‪‬ﻟﯽ در ﻋﻠﻢ اﺻﻮل و دوﻣﯽ در ﻋﻠﻮم ﻓﻘﻬﯽ ﺳﺮآﻣﺪ اﻗﺮان ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﯿﺦ ﻟﻄﻒاﷲ ﺧﺎن ﺷﺎﮔﺮدان‬
 ‫‪ ■ 366‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫ﻋﻠﻤﺎي ﺑﯽﻫﻤﺘﺎي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪش ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ در ﺳﺎل ‪ 1260‬در ﻧﺠﻒ ﻣﺘﻮﻟّﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺤﺼﯿﻼت ﺧﻮد را در ﻧﺠﻒ ﻧﺰد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﭘﺪرش و ﻧﯿﺰ آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ وﺻﯿ‪‬ﺖ ﭘﺪر‪ ،‬از ده ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ وي ﺑﻪ ﻋﻬﺪهي آﺧﻮﻧﺪ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽﮐﻪ آﺧﻮﻧﺪ‪ ،‬وي را در ‪24‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ درﺟﻪي اﺟﺘﻬﺎد‬
‫رﺳﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬

‫او ﯾﮑﯽ از ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻓﻌ‪‬ﺎل و ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﮐﻠﯿﺪي ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان و‬
‫از ﻧﺎمآوران ﻣﻘﺘﺪر در ﻋﺪﻟﯿ‪‬ﻪ و دادﮔﺴﺘﺮي ﻧﻮﯾﻦ ﺑﻮد‪ .‬وي ﻃﯽ‪ ‬درﮔﯿﺮيﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺲ و ﺣﻮادث ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﻣﺄﻣﻮر ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ‬
‫اﻣﻮر اﯾﺮان ﺷﺪ‪ .‬ﻟﻄﻔﯽ در دورهي ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪي »اﻻﺳﻼم« را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ در‬
‫آن‪ ،‬ﻣﻘﺎﻻت ﺳﻮدﻣﻨﺪي در ﻣﺒﺎﻧﯽ دﯾﻦ اﺳﻼم و اﺻﻮل ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺧﻮدﺷﺎن و‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﺘﺪﯾ‪‬ﻨﯿﻦ و ﻣﯿﻬﻦ ﭘﺮﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺮﺣﻮم ﻟﻄﻔﯽ‪ ،‬در اﯾﺮان ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻣﺸﻬﻮري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺴﻦ ﭘﯿﺮﻧﯿﺎ‪،‬‬
‫ﺳﯿ‪‬ﺪﺣﺴﻦ ﻣﺪر‪‬س‪ ،62‬ﺳﯿ‪‬ﺪﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻣﺴﺎوات و ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ‪ ،‬ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن دﻓﺎع ﻣﻠّﯽ را ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫دادﻧﺪ ﮐﻪ در ﺣﻞّ ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﺑﺰرگ آن زﻣﺎن ﻣﺆﺛّﺮ واﻗﻊ ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻬﺮهﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻠﻨﻞ ﭘﺴﯿﺎن در ﺧﺮاﺳﺎن؛ ﻣﯿﺮزا ﮐﻮﭼﮏﺧﺎن در ﮔﯿﻼن و ﺳﯿ‪‬ﺪﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺧﯿﺎﺑﺎﻧﯽ در‬

‫ﺑﺰرﮔﯽ ﭼﻮن ﻣﯿﺮزاي ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﺣﺎج ﻣﺤﺴﻦ ﺣﮑﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺣﺎﯾﺮي و آﯾﮥاﷲ ﺑﺮوﺟﺮدي را‬
‫ﭘﺮورش داد‪ ).‬ﻣﺒﺎرﮐﯿﺎن‪ ،1377:‬ص‪(372‬‬
‫‪ ( 62‬ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﻰ ﻟﻄﻔﻰ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺪر‪‬س رواﺑﻂ ﺳﯿﺎﺳﻰ و اﻟﺒﺘّﻪ دوﺳﺘﺎﻧﻪاى داﺷﺖ و ﺑﻪ ﺳﯿ‪‬ﺪ ارادت ﻣﻰورزﯾﺪ‪ .‬وى در ﺟﺰوهاى‬
‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان )ﺑﯿﺮﻧﮓ ( ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ و اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﺪر‪‬س اﺷﺎره دارد‪ .‬دﮐﺘﺮ رﺿﺎ ﻟﻄﻔﻰ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺮﺣﻮم ﻟﻄﻔﻰ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ رواﺑﻂ وﯾﮋهي‬
‫ﭘﺪر ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﺪر‪‬س اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪).‬ﮔﻠﯽ زواره‪،1373 :‬ص‪(206‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪367‬‬

‫ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ روسﻫﺎ اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺷﺪ‪‬ت ﺑﺎ او ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺪ و‬

‫زﯾﺮ ﻧﻈﺮ او ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪) .‬ﻣﺒﺎرﮐﯿﺎن‪ ،1377 :‬ص ‪(373‬‬

‫از آﺛﺎر ﺗﺄﻟﯿﻔﯽ او‪ ،‬دورهي ﭼﻨﺪ ﺟﻠﺪي ﻋﻠﻮم ﺟﺰاﯾﯽ و ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺎب "ﺑﯿﺮﻧﮓ" اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ درﺑﺮدارﻧﺪهي ﺧﺎﻃﺮات اوﺳﺖ‪ .‬او در ﻣﻨﺎﺻﺐ ﻣﻬﻢ‪ ‬ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﯾﺎﺳﺖ ﺷﻌﺒﻪي‬
‫دﯾﻮان ﻋﺎﻟﯽ؛ رﯾﯿﺲ ﺑﺎزرﺳﯽ ﮐﻞّ‪ ،‬رﯾﺎﺳﺖ دﯾﻮان ﮐﯿﻔﺮي و‪ ...‬ﻧﯿﺰ ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ در دوﻟﺖ ﻣﺼﺪ‪‬ق‪ ،‬از ﻣﺸﺎوران دوﻟﺖ ﺑﻮد و ﻫﻔﺘﻪاي ﭼﻨﺪﯾﻦ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺎ ﻧﺨﺴﺖوزﯾﺮ ﻣﻼﻗﺎت داﺷﺖ‪ .‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1331‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻣﺼﺪ‪‬ق‬
‫او را ﺑﺮاي »وزارت دادﮔﺴﺘﺮي« اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪.‬‬

‫دوران وزارت ﻟﻄﻔﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﭼﺎﻟﺸﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎﻃﻊ دﺳﺘﮕﺎه ﻗﻀﺎﯾﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫اﯾﺮان اﺳﺖ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪ‪‬ق‪ ،‬ﺑﺎ دادن اﺧﺘﯿﺎر ﺗﺎم ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻟﻄﻔﯽ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪي ﺗﻐﯿﯿﺮات‬
‫ﻓﺮاﮔﯿﺮي را در ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﯾﯽ ﮐﺸﻮر ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﻟﻄﻔﯽ در اﻗﺪاﻣﯽ ﮐﻢﺳﺎﺑﻘﻪ ﯾﺎ ﺑﯽ‬
‫ﺳﺎﺑﻘﻪ‪ ،‬دﯾﻮان ﻋﺎﻟﯽ ﮐﺸﻮر را ﻣﻨﺤﻞ ﮐﺮد و ﺑﺴﯿﺎري از ﻗﻀﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﺻﻼﺣﯿ‪‬ﺖ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺧﺮاج و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻋﻤﺪهاي اﯾﺠﺎد‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﮐﺎﻧﻮن وﮐﻼي دادﮔﺴﺘﺮي در زﻣﺎن وي از دوﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪ .‬اﮐﺜﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﭘﺎكﺳﺎزي و ﺣﺬف ﻣﻔﺎﺳﺪ از ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﻮد وﻟﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬
‫زﯾﺎدي ﻫﻢ داﺷﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﮐﺜﺮ ﺣﻘﻮقداﻧﺎن آن زﻣﺎن‪ ،‬اﻧﺤﻼل دﯾﻮانﻋﺎﻟﯽ ﮐﺸﻮر‬
‫از ﺳﻮي وزﯾﺮ دادﮔﺴﺘﺮي و اﺧﺮاج ﻗﻀﺎت ﻧﺸﺴﺘﻪ )ﻗﻀﺎت ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻀﺎت دادﮔﺎهﻫﺎ‬
‫و دﯾﻮانﻋﺎﻟﯽﮐﺸﻮر ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﻀﺎت اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬ﮐﻪ در دادﺳﺮاﻫﺎ ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ‬
 ‫‪ ■ 368‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،(.‬ﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪ‪‬ق و ﺷﺮاﯾﻄﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺸﻮر ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻣﺎﻧﻊ اﻗﺪاﻣﺎت ﻟﻄﻔﯽ ﻧﺸﺪ‪).‬ﻧﻈﺮي‪ ،1388 :‬ص‪(775‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﻟﻄﻔﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪي ﺗﯿﻤﻮرﺗﺎش اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ »ﻣﻈﻔّﺮ ﺑﻘﺎﯾﯽ«‪ ،‬در داﺳﺘﺎن ﻗﺘﻞ ﯾﮑﯽ از ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن از دﯾﮕﺮ اﻗﺪاﻣﺎت او ﺑﻮد؛‬
‫در روز ‪ 6‬اردﯾﺒﻬﺸﺖ ‪ ،1332‬ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ روز ﺑﯽﺧﺒﺮي از ﺳﺮﺗﯿﭗ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫اﻓﺸﺎرﻃﻮس رﯾﯿﺲ وﻗﺖ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻞّ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺟﺴﺪ وي در ﻏﺎري ﺣﻮاﻟﯽ ﻟﺸﮑﺮك‬
‫ﺗﻬﺮان ﭘﯿﺪا ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺪﯾﻦﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ در اواﯾﻞ دﻫﻪي ‪ ،30‬اﻓﺸﺎرﻃﻮس‪ ،‬ﺑﻪ اﺗّﻔﺎق ﺟﻤﻌﯽ از‬
‫اﻓﺴﺮان ﻃﺮﻓﺪار ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻓﺴﺮان ﻣﻠّﯽ« ﺗﺸﮑﯿﻞ داد ﮐﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﻈﻔّﺮ‬
‫ﺑﻘﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ در ﺟﻠﺴﺎت او‪‬ﻟﯿ‪‬ﻪي آن ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﻓﺸﺎرﻃﻮس در آن ﻣﻮﻗﻊ در‬
‫ﺧﻨﺜﯽﺳﺎزي ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﯽ اﯾﻔﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺎزﺟﻮﯾﯽﻫﺎ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﺎن اﯾ‪‬ﺎم در ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد ﻫﺮ ﭼﻬﺎر اﻣﯿﺮ ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮاي‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪ را ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﮑﻞ اﻋﺘﺮاف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎﯾﻨﺪر‪ ،‬زاﻫﺪي و ﻣﻨﺰّه‪،‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در روز ‪ 31‬ﻓﺮوردﯾﻦ ﻧﺎﻫﺎر را در ﺧﺎﻧﻪي دﮐﺘﺮ ﺑﻘﺎﯾﯽ ﻣﻬﻤﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ و‬
‫او ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دوﺳﺖ ﻧﺰدﯾﮑﺶ ﺣﺴﯿﻦ ﺧﻄﯿﺒﯽ آنﻫﺎ را ﺑﻪ رﺑﻮدن اﻓﺸﺎرﻃﻮس ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻓﺸﺎرﻃﻮس در آن ﻫﻨﮕﺎم رواﺑﻄﯽ ﺑﺎ ﺑﻘﺎﯾﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد ﺗﺎ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺷﮑﺎف‬
‫ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه در ﻧﻬﻀﺖ را ﺑﺎ ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي ﺗﺮﻣﯿﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ دﮐﺘﺮ ﺑﻘﺎﯾﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ دﺧﺎﻟﺖ در ﺗﻮﻃﺌﻪي رﺑﻮدن اﻓﺸﺎرﻃﻮس را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬در اردﯾﺒﻬﺸﺖ ‪ ،1332‬ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ اﺗّﻬﺎم ﺑﺮ اﺳﺎس اﻋﺘﺮاﻓﺎت ﺑﺎزداﺷﺖﺷﺪﮔﺎن ﻋﻠﯿﻪ او ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ ،‬او ﻣﺼﻮﻧﯿ‪‬ﺖ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪369‬‬

‫ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ داﺷﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ او را دﺳﺘﮕﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ وزﯾﺮ‬

‫وﻗﺖ دادﮔﺴﺘﺮي‪ ،‬روز ‪ 24‬اردﯾﺒﻬﺸﺖ در ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ اﻃّﻼع داد ﮐﻪ ﺑﻘﺎﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺎوﻧﺖ در ﻗﺘﻞ اﻓﺸﺎرﻃﻮس ﻣﺘّﻬﻢ اﺳﺖ و دﻻﯾﻠﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺗّﻬﺎم وﺟﻮد دارد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﺮد ﻣﺼﻮﻧﯿ‪‬ﺖ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ او ﻟﻐﻮ ﺷﻮد‪) .‬ﻧﻈﺮي‪ ،1388 :‬ص‪(183‬‬
‫ﭘﺲ از ﮐﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد ‪ ،1332‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ وزﯾﺮ دادﮔﺴﺘﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﺮﮐﻨﺎر و‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ دادﮔﺎه اﺣﻀﺎر ﺷﺪ‪ .‬در ﺻﺤﻦ دادﮔﺎه‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﺗﻨﺪي ﺑﯿﻦ او و ﺳﺮﺗﯿﭗ‬
‫»آزﻣﻮده« رد و ﺑﺪل ﺷﺪ‪ .‬ﻟﻄﻔﯽ در ﻃﺮح ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﺴﻠّﻂ ﻋﺠﯿﺒﯽ داﺷﺖ و ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎي ﻣﺤﮑﻤﯽ ﮐﻪ اراﺋﻪ ﻣﯽداد‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ دادﺳﺘﺎن را رد ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل را در زﻧﺪان ﺳﭙﺮي ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﮐﻬﻮﻟﺖ ﺳﻦ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎري‬
‫و ﺿﻌﻒ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و از زﻧﺪان آزاد ﺷﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ ﭘﺎﯾﺎن اﻧﺘﻘﺎم‪-‬‬
‫ﮔﯿﺮي ﮐﻮدﺗﺎﮔﺮان ﻧﺒﻮد و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﻨﺰل ﺑﺴﺘﺮي ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﺪ‪‬هاي اوﺑﺎش ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺎﺿﯽ‬
‫و وﮐﯿﻞ‪ ،‬از ﻃﺮف دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﻫﺠﻮم ﺑﺮدﻧﺪ و او را ﺳﺨﺖ ﻣﺠﺮوح ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ ﺑﺮاﺛﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﺿﺮﺑﺎت در ﻫﻔﺘﻢ ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪ 1335‬درﮔﺬﺷﺖ‬
‫)ﻋﺎﻗﻠﯽ‪-1380:‬ج‪ ،3‬ص‪ (1332-3‬و ﭘﯿﮑﺮش در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺠﺪ ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 370‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫ﺳﻮم ‪ -‬ﺳﯿ‪‬ﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي‬

‫ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي ﻣﺘﻮﻟّﺪ ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺖ ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﯿﺎي ﻣﺎدريﺷﺎن آﯾﮥاﷲ ﺳﯿ‪‬ﺪ‬

‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ رﯾﯿﺲ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ )رﯾﯿﺲ اﻟﻌﻠﻤﺎي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ( و ﭘﺪرﺷﺎن ﺣﺎج ﺳﯿ‪‬ﺪاﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‬
‫ﺷﺎﻫﺎندﺷﺘﯽ )ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي( ﻣﺠﺘﻬﺪ و اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ دﻣﺎوﻧﺪ‪ 63‬ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻗﻢ از ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺆﺳ‪‬ﺲ ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﯿ‪‬ﻪي ﻗﻢ‪ ،‬آﯾﺖاﷲ ﺣﺎﺋﺮي ﺑﻮد و ﺑﻪ درﺟﻪ‪-‬‬
‫ي اﺟﺘﻬﺎد رﺳﯿﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ در دو ﻣﺪرﺳﻪي ﻣﺮوي و ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﺗﻬﺮان‪ ،‬از ﻣﺤﻀﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻋﺮﻓﺎ )ﻣﯿﺮزا ﻃﺎﻫﺮ ﺗﻨﮑﺎﺑﻨﯽ و ﺳﯿ‪‬ﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﻋﺼ‪‬ﺎر( ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در‬
‫ﻣﺪرﺳﻪي ﻗﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﮔﺬراﻧﺪ و در وزارت دادﮔﺴﺘﺮي اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺟﺮﯾﺎن اﺷﻐﺎل اﯾﺮان ﺑﻪدﺳﺖ روس و اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم‪ ،‬در ادارهي‬
‫ﺷﻬﺮ و ﺗﻬﯿ‪‬ﻪي ارزاق و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺮدم ﺗﻼش زﯾﺎدي ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ ( 63‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﯿ‪ّ‬ﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﺟﻼﻟﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ »ﺻﺎدق ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي«‪ ،‬درﺑﺎرهي اﺟﺪاد ﺧﻮد و ﻓﻠﺴﻔﻪي ﺣﻀﻮر در دﻣﺎوﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫» ﭘﺪر ﭘﺪرﺑﺰرگ ﻣﺎ ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ ﺣﺎج ﺳﯿ‪‬ﺪﯾﻮﺳﻒ از ﻣﺠﺘﻬﺪﯾﻦ ﺑﻨﺎم ﻣﺎزﻧﺪران و ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻮد‪ .‬او و ﻓﺮزﻧﺪ اﯾﺸﺎن ﻣﺮﺣﻮم آﯾﮥاﷲ‬
‫ﺳﯿ‪‬ﺪﺟﻌﻔﺮ ﻧﯿﺰ در ﻧﺠﻒ درس ﺧﻮاﻧﺪه و ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻧﺠﻒ ﻗﺼﺪ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﻻرﯾﺠﺎن داﺷﺖ‪ .‬در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن در دﻣﺎوﻧﺪ‬
‫زﻟﺰﻟﻪي ﺷﺪﯾﺪي آﻣﺪ و ﭘﺲ ﻟﺮزهﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪ‪‬د آن دو ﻣﺎه ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮد؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﺑﺎغﻫﺎ و ﺻﺤﺮا در زﯾﺮ ﭼﺎدر‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪) .‬ﻇﺎﻫﺮاً( ﺷﺒﯽ ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎج ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ‪ ،‬ﭘﺪر ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎج ﻋﯿﺴﯽ ﺣﺎج ﻋﻠﯽاﮐﺒﺮي‪ ،‬در ﺧﻮاب ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻓﺮدا ﻣﯽروي اوزﻧﻪ )ﭘﯿﺴﺖ اﺳﮑﯽ ﻓﻌﻠﯽ آﺑﻌﻠﯽ (‪ .‬در آنﺟﺎ روﺣﺎﻧﯽ ﺳﯿ‪‬ﺪي از ﻧﺠﻒ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺮود و آن‬
‫ﺷﺨﺺ اﺳﻤﺶ ﺣﺎج ﺳﯿ‪‬ﺪﺟﻌﻔﺮ]اﺳﺖ[ … از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻪ دﻣﺎوﻧﺪ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎج ﺳﯿ‪‬ﺪﺟﻌﻔﺮ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ داﺷﺖ از ﻧﺠﻒ ﺑﻪ‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺮود‪ ،‬وﻗﺘﯽ درﺧﻮاﺳﺖ]آﻧﺎن[ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﺑﻪ دﻣﺎوﻧﺪ ﻣﯽآﯾﺪ و دو ﻣﺎه ﻫﻢ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪي‬
‫ﺣﻀﻮر اﯾﺸﺎن‪ ،‬زﻟﺰﻟﻪ از دﻣﺎوﻧﺪ رﺧﺖ ﺑﺮﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﺳﯿ‪‬ﺪﺟﻌﻔﺮ وﻗﺘﯽ ﻗﺼﺪ ﮐﺮد ﺑﻪ ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬اﻫﺎﻟﯽ دﻣﺎوﻧﺪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬارﯾﻢ ﺷﻤﺎ ﺑﺮوﯾﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮﮐﺖ دﻣﺎوﻧﺪ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا از اﯾﺸﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن در اداﻣﻪ ‪ 2‬ﺳﺎل آنﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و اﻣﺎم‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن آﯾﮥاﷲ ﺳﯿ‪‬ﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺟﻼﻟﯽ )ﭘﺪر ﺑﺎﻗﺮ ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي( ﻣﺪ‪‬ت ‪ 20‬ﺳﺎل‬
‫)‪ 1300‬اﻟﯽ ‪ (1320‬در دﻣﺎوﻧﺪ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﮐﻪ واﻗﻌﺎً زﻫﺪ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺳﻦّ ‪ 86‬ﺳﺎﻟﮕﯽ‬
‫دار ﻓﺎﻧﯽ را وداع ﮔﻔﺘﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪ ،‬از ﻗﺮاﺑﺖ و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﺮﺣﻮم ﺑﺎﻗﺮ ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي ﺑﺎ آﯾﮥاﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﺧﺎﻃﺮاﺗﯽ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪. http://damavandnameh.ir/showT.aspx?Lang=F&ID=735F5D40515E4970585F‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪371‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ »رزم آرا« ﺑﻮد؛ ﻧﺨﺴﺖ‪-‬‬
‫وزﯾﺮي ﮐﻪ ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺷﺪﯾﺪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ داﺷﺖ‪ .‬در ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻣﺠﻠﺲ و دوﻟﺖ ﺑﺮ روي‬
‫ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻣﻠّﺖ‪ ،‬ﻓﺪاﯾﯿﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺮور رزمآرا راه را ﺑﺮاي ﻣﻠّﯽ ﺷﺪن‬
‫ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ ﻫﻤﻮار ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﺗﻼن رزمآرا ﺑﺮﺧﻮرد ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺷﺪ‪ ،‬دو ﺗﻦ‬
‫از ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن اﺻﺎﻟﺘﺎً ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ )ﺟﻼﻟﯽ و اﺧﮕﺮ( از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ رﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺿﺎرﺑﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در اﺳﻨﺎد ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه از آن ﻣﻘﻄﻊ‪ ،‬آﻣﺪه ﮐﻪ »ﺷﻤﺲ ﻗﻨﺎتآﺑﺎدي«‪،‬‬
‫ﻃﺮﺣﯽ را ﺑﺎ ﻗﯿﺪ ﺳﻪ ﻓﻮرﯾ‪‬ﺖ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮد‪ :‬ﻣﺎد‪‬ه واﺣﺪه‪ :‬ﭼﻮن ﺧﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﺣﺎﺟﯽﻋﻠﯽ رزمآرا ﺑﺮ ﻣﻠّﺖ اﯾﺮان ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﺎه ﻗﺎﺗﻞ او اﺳﺘﺎد ﺧﻠﯿﻞ‬
‫ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و آزاد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﻀﺎ‬
‫ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ‪ 27‬ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ از آﻧﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺳﯿ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﺟﻼﻟﯽ و دﯾﮕﺮي اﺣﻤﺪاﺧﮕﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻃﺮح ﺑﺎ اﺻﻼﺣﯿ‪‬ﻪاي ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺪ و ﺳﺒﺐ آزادي ﺧﻠﯿﻞ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﯽ از زﻧﺪان‬
‫ﺷﺪ‪)64.‬ﻗﻨﺎت آﺑﺎدي‪ ،1377:‬ص‪(219‬‬
‫ﺑﺎﻗﺮ ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي دورهي ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﺠﻠﺲ از دﻣﺎوﻧﺪ و ﻓﯿﺮوز ﮐﻮه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬دورهي ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﭘﯿﭽﯿﺪه و ﻋﺒﺮت آﻣﻮزي دارد ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از‬
‫آن ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي ﻣﺼﺪ‪‬ق و درﺑﺎر ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ و ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ آن ﺑﻪ ﻣﻨﺎزﻋﻪي‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻃﺮﻓﺪار ﻣﺼﺪ‪‬ق و ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن آنﻫﺎ‪ .‬در ﻫﻤﻪي‬

‫‪ ( 64‬در آن زﻣﺎن ﺑﺮاﺛﺮ ﻧﻔﻮذ آﯾﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ را داﺷﺖ‪ ،‬ﺧﻠﯿﻞ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﯽ از ﻣﺠﺎزات‬
‫ﻣﻌﺎف ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از ﮐﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺟﺮم ﻗﺘﻞ ﻣﺸﻬﻮد و اﻗﺮار ﺧﻮدش اﻋﺪام ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ اﯾﺪه ﻣﻄﺮح ﺑﻮده و‬
‫ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﮔﺮوﻫﺒﺎنﻫﺎي ارﺗﺶ در ﻟﺒﺎس ﻏﯿﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺄﻣﻮرﺷﺪه ﺑﻮد ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﯽ ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻠﺖ ﺑﻪ رزم‬
‫آرا ﺷﻠﯿﮏ ﮐﻨﺪ و ﮐﺎر را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﻃﺮح دﻗﯿﻘﺎً اﺟﺮا ﺷﺪ؛ آنﻫﺎ ﮐﻪ ﮔﻠﻮﻟﻪﻫﺎ را در ﺑﺪن رزم آرا ﻣﻌﺎﯾﻨﻪ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﮏ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ او ﺑﺎ ﮔﻠﻮﻟﻪي ﮐﻠﺖ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻧﻪ ﺑﺎ ﮔﻠﻮﻟﻪي اﺳﻠﺤﻪي ﺧﻔﯿﻒ‪ .‬ﺧﻠﯿﻞ ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﯽ ﺑﺎ ﻗﺒﻮل ﻣﺴﺆوﻟﯿ‪‬ﺖ ﺗﺮور رزم آرا‪،‬‬
‫در واﻗﻊ ﭘﺮدهي ﺳﺎﺗﺮي ﺷﺪ ﺑﺮ ﻧﯿ‪‬ﺖ ﺷﺎه‪.‬‬
 ‫‪ ■ 372‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫اﯾﻦ ﮐﺸﻤﮑﺶﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي در ﺟﻨﺎح ﺣﺎﻣﯿﺎن ﺟﺪ‪‬ي ﻣﺼﺪ‪‬ق و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‬
‫دﺳﺖ ﻏﺎرﺗﮕﺮان اﻧﮕﻠﯿﺲ و در ﺻﻒ روﺣﺎﻧﯿ‪‬ﻮن ﻣﺒﺎرزي ﻫﻤﭽﻮن آﻗﺎﯾﺎن ﻣﯿﻼﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﯽ‪ ،‬راﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻼﺗﯽ و دﯾﮕﺮ رﺟﺎل ﻣﻠّﯽ ﭼﻮن دﮐﺘﺮ ﻏﻼﻣﺤﺴﯿﻦ ﺻﺪﯾﻘﯽ و ‪...‬‬
‫ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﻬﻢ‪ ‬ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬ﮐﻪ در روز ‪ 7‬اردﯾﺒﻬﺸﺖ ﺳﺎل ‪ 1331‬ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ‪75‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻓﺘﺘﺎح ﺷﺪ‪ ،‬اﺟﻤﺎﻻً ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﯾﺮ اﺷﺎرهﮐﺮد‪ :‬اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺠﺪ‪‬د ﻣﺼﺪ‪‬ق‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺨﺴﺖوزﯾﺮ‪ ،‬اﺳﺘﻌﻔﺎي ﻣﺼﺪ‪‬ق‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖوزﯾﺮي ﻗﻮام و اﻋﺘﺮاض وﺳﯿﻊ ﻣﺮدﻣﯽ‬
‫در ﻗﯿﺎم ‪ 30‬ﺗﯿﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﻮام ﺑﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮔﺴﺘﺮدهي آﯾﮥاﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ دوﺑﺎرهي‬
‫ﻣﺼﺪ‪‬ق ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﺼﺪ‪‬ق‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﻠّﺖ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﻮده در ﺗﻠﮕﺮاﻓﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﮐﻮب ﻣﺮدم ﺗﻮﺳ‪‬ﻂ‬
‫دوﻟﺖ ﻗﻮام اﻋﺘﺮاض ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺠﻠﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﯿﻤﻪي او‪‬ل ﻣﺮداد ‪1332‬‬
‫ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﻣﺼﺪ‪‬ق از ﻃﺮﯾﻖ رﻓﺮاﻧﺪوم ﻣﺮدﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺤﻞ ﺷﺪ و اﻟﺒﺘّﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺣﺎﻣﯽ او‬
‫ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ اﺳﺘﻌﻔﺎ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ﻣﺪﻧﯽ‪ ،1361 :‬ص‪ (239‬در ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺎت‪،‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﻮاﻓﻖ و ﻣﺆﯾ‪‬ﺪ ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ‬
‫ﻧﻔﺖ ﻣﻮﺿﻊ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ درﺑﺎرهي ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺮﺣﻮم ﺟﻼﻟﯽ در ﻣﺠﻠﺲ اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﻣﺰد ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ راه ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺟﺮﯾﺎن‬
‫ﺗﺤﻮ‪‬ﻻت ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاﮐﺴﯿﻮن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻓﺮاﮐﺴﯿﻮن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ‪ 31 ،‬ﺗﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ‪ 26‬ﺗﯿﺮﻣﺎه ‪ 1331‬ﻣﺘﻌﻬ‪‬ﺪ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﻮاي‬
‫ﺧﻮد و ﺑﺎ ﮐﻠّﯿﻪي وﺳﺎﯾﻞ از دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪ‪‬ق ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ ‪.‬ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي در روز‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪373‬‬

‫ﭼﻬﺎرم اﺳﻔﻨﺪﻣﺎه ﺳﺎل ‪ 1331‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دﮐﺘﺮ ﻣﻌﻈﻤﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺷﺎﯾﮕﺎن‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺳﻨﺠﺎﺑﯽ‪،‬‬
‫ﻋﻠﯽ اﺻﻐﺮ ﭘﺎرﺳﺎ‪ ،‬آﯾﺖ اﷲ ﺣﺎج ﺳﯿ‪‬ﺪ ﺟﻮادي‪ ،‬آﯾﮥاﷲ ﻣﯿﻼﻧﯽ از ﻃﺮف ﻓﺮاﮐﺴﯿﻮن‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﺑﻪ دﯾﺪار ﺷﺎه رﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﯿﺄت‪ ،‬ﮐﻪ رﯾﺎﺳﺖ آنرا دﮐﺘﺮ ﻣﻌﻈﻤﯽ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻼش ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪ‪‬ق و ﺷﺎه ﺗﻔﺎﻫﻢ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ روز ﺑﻌﺪ‬
‫وﻗﺎﯾﻊ ‪ 9‬اﺳﻔﻨﺪ رخ داد‪ .‬روز ‪ 10‬اﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬اﻋﻀﺎي ﻓﺮاﮐﺴﯿﻮن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﺷﺎه‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و در آن ﻣﺘﺬﮐّﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺪهاي از اﻓﺴﺮان‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺑﯽروﯾِّﻪي ﺧﻮد‪ ،‬اﺳﺎس ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ اﯾﺮان را ﺗﻬﺪﯾﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ ﻫﻤﺎن روز‪ ،‬ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دﮐﺘﺮ ﺷﺎﯾﮕﺎن‪ ،‬دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﻌﻈﻤﯽ و آﯾﺖ اﷲ اﻧﮕﺠﯽ از ﻃﺮف ﻓﺮاﮐﺴﯿﻮن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ‪65‬ﺑﻪ دﯾﺪار ﺷﺎه رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﮐﻮدﺗﺎ در ‪ 25‬ﻣﺮداد ‪ ،1332‬ﻓﺮاﮐﺴﯿﻮن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺟﺒﻬﻪي ﻣﻠّﯽ در ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬از ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺷﺮﮐﺖ در ﺗﻈﺎﻫﺮاﺗﯽ در ﺣﻤﺎﯾﺖ از‬
‫ﻣﺼﺪ‪‬ق دﻋﻮت ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آوردﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ 5‬ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ روز ‪ 25‬ﻣﺮداد‪ ،‬ﺗﻈﺎﻫﺮﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‬
‫در ﻣﯿﺪان ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﺨﻨﺮان رﺳﻤﯽ اﯾﻦ ﺗﺠﻤ‪‬ﻊ‪» ،‬ﺟﻼﻟﯽ‬
‫ﻣﻮﺳﻮي« ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﻮر ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ وي را ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﻧﯿﺮوي ﻋﻈﯿﻢ ﻣﺮدم در ﺣﻔﻆ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﻠّﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽداد‪) .‬وﯾﮑﯽﭘﺪﯾﺎ‪ ،‬داﻧﺸﻨﺎﻣﻪي آزاد(؛ ‪ ...‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎه در آﺑﺎن ‪ 1332‬ﻣﻨﺤﻞ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺳﯿ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي‪ ،‬ﭘﺲ از ﮐﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد ‪ 1332‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ ،1351‬ﺗﺤﺖ‬

‫ﮐﻨﺘﺮل ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﻣﻨﯿ‪‬ﺘﯽ در ﺷﺎﻫﺎﻧﺪﺷﺖ زﯾﺴﺖ و در آن ﺳﺎل در ﻫﻤﺎن روﺳﺘﺎ دار ﻓﺎﻧﯽ‬

‫‪ ( 65‬آﯾﺖ اﷲ ﺳﯿ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي‪ ،‬از ارﮐﺎن و اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي ﻣﺮﮐﺰي ﺟﺒﻬﻪي ﻣﻠّﯽ در دور او‪‬ل و دوم ﺑﻮد و در‬
‫ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖﻫﺎي دﻫﻪي ‪ 40‬اﯾﻦ ﺟﺒﻬﻪ ﻣﺸﺎرﮐﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 374‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫را وداع ﮔﻔﺖ و ﭘﯿﮑﺮش ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪) .‬ﻏﻔّﺎري‪،1386 :‬‬
‫ص‪ 305‬و ﻧﻈﺮي‪ ،1388 :‬ص‪(288‬‬

‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺮﺣﻮم ﺟﻼﻟﯽ ﻃﯽ‪ ‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪاي‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻋﻼم داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ آن ﻣﺮﺣﻮم‬
‫او‪‬ﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر آﯾﮥاﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮده‬
‫و ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬اﺳﺮاﺋﯿﻞ از زﻣﺎن ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ )ع( ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻏﺪ‪‬هي ﺳﺮﻃﺎﻧﯽ رﺷﺪ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻏﺪ‪‬هي ﺳﺮﻃﺎﻧﯽ را اﻣﺮوز ﺟﺮّاﺣﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬روزﻫﺎي ﺑﺪي در ﭘﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ «.‬ﺳﯿ‪‬ﺪ از ﻫﻤﺎن زﻣﺎن اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﻣﻬﻢ داﻧﺴﺘﻪ ﺑﺮاي او‪‬ﻟﯿﻦ ﺑﺎر ]ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮي را [ در ﻣﺠﻠﺲ آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪http://damavandnameh.ir/showT.aspx?Lang=F&ID=735‬‬
‫‪F5D40515E4970585F‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎنﺑﺨﺶ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﻄﻖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از دﺳﺘﻮر ﻣﺮﺣﻮم ﺟﻼﻟﯽ‬
‫ﻣﻮﺳﻮي اﺷﺎره دارد ﮐﻪ در ﺳﻄﺢ ﻣﻠّﯽ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻗﺘـﺼﺎد ﻣﻘﺎوﻣﺘﯽ در آن ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و در ﮐﻨﺎر دﻏﺪﻏﻪي ﺣﻮزهي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽاش‪ ،‬دﻣﺎوﻧﺪ و رودﻫﻦ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران را ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎن داد و ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ درﺑﺎرهي ﻫﺮاز را در ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﺑﺎزﺗﺎب دادهاﺳﺖ؛ ﻧﻄﻖ ﻣﺰﺑﻮر‪،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﻤﮑﺎران ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻣﺴﺒﻮﻗﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﯾﮏﺳﺎل و ﭼﻨﺪﻣﺎه اﺳﺖ ﺟﻨﺎب‬
‫آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪ‪‬ق‪ ،‬زﻣﺎم اﻣﻮر ﮐﺸﻮر را در دﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ...‬ﻣﻄّﻠﻌﯿﻦ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫اﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳﯽ وﻗﻮﻓﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ در آن ﺷﺮاﯾﻂ و در آن اوﺿﺎع و اﺣﻮال‬
‫ﺧﺎص اﻗﺪاﻣﺎت ﺣﺎد‪‬ي در زﻣﯿﻨﻪي اﺻﻼﺣﺎت ﻋﻤﯿﻖ ﻧﺒﻮد‪ ...‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫در ﺳﺎل ﺣﺎلﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﻨﺎﺷﻮد و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎﯾﺪ اﺻﻼﺣﺎت‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪375‬‬

‫اﺳﺎﺳﯽ و ﻋﻤﯿﻖ در ﺗﻤﺎم ﺗﺸﮑﯿﻼت ﺑﺪون ﻓﻮت دﻗﯿﻘﻪ ﺷﺮوع ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺟﺰ در آن‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺗﺤﻘّﻖ ﭘﯿﺪاﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ وزارت راه را ﺑﻪ راه »ﻫﺮاز« ﺟﻠﺐ ﻧﻤﺎﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺨﺎرج ﻣﯿﻠﯿﻮنﻫﺎ ﺗﻮﻣﺎن‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺮﯾﻮر ﺑﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت رﻗّﺖﺑﺎري اﻓﺘﺎده و ﻫﺮ ﺳﺎل ﮐﻪ ﺑﮕﺬرد‪ ،‬ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪ و زﺣﻤﺎت ﺻﺮف ﺷﺪه ﺑﻪﻫﺪر ﻣﯽرود‪ .‬اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺎزﻧﺪران ﻃﻮﻣﺎرﻫﺎ و‬
‫ﺗﻠﮕﺮافﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي ﺑﺮاي اﯾﻦﺟﺎﻧﺐ ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﻧﺪ و ﺗﻘﺎﺿﺎي اﺗﻤﺎم اﯾﻦ راه ﻣﻬﻢ و‬
‫ﻣﺆﺛّﺮ را دارﻧﺪ و ﯾﻘﯿﻨﺎً اﯾﻦ راه از ﻧﻈﺮ ﻣﻘﺎﻣﺎت وزارت راه ﻣﺴﺘﻮر ﻧﯿﺴﺖ و در او‪‬ﻟﯿﻦ‬
‫ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺎﺗﻤﺎم آن ﺷﺮوع ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﻤﻮد‪) «.‬ﻣﺬاﮐﺮات ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ ‪ 15‬آﺑﺎن‬
‫‪ 1331‬ﻧﺸﺴﺖ ‪ 36‬از وﯾﮑﯽﻧﺒﺸﺘﻪ(‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -.‬ﺳﯿ‪‬ﺪ ﻣﻮﺳﯽ ﮔﻮدرزي‬

‫ﺳﯿ‪‬ﺪﻣﻮﺳﯽ ﮔﻮدرزي ﻫﻤﭽﻮن ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ‪ ،‬اﺻﺎﻟﺘﺎً ﺑﻪ روﺳﺘﺎي اﺳﮏ ﻻرﯾﺠﺎن‬

‫ﺗﻌﻠّﻖ داﺷﺖ‪ .‬او ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻪ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻟﻄﻔﯽ‪ ،‬ﮐﻪ از ﺑﺴﺘﮕﺎن او ﺑﻮد‪ ،‬در رﺷﺘﻪي ﺣﻘﻮق و‬
‫ﻗﻀﺎ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ اداﻣﻪ داد و ﺳﻤﺖﻫﺎ و ﻧﻘﺶﻫﺎي ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ او از ﮐﺎدرﻫﺎي دادﮔﺴﺘﺮي ﺑﻮده و ﺗﺼﺪ‪‬ي دادﮔﺎه ﺻﻠﺢ ﺑﺎزار ﺗﻬﺮان را‬
‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬وي ﺳﺎﺑﻘﻪي ﺣﻀﻮر در ﻋﺪﻟﯿ‪‬ﻪي ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮان را دارد‪.‬‬
‫ﮔﻮدرزي ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم ﺛﺒﺖ‪ ،‬رﯾﯿﺲ ادارهي اﻣﻼك‪ ،‬ﻣﻌﺎون ﺑﺎزرﺳﯽ ﮐﻞّ‬
‫ﮐﺸﻮر‪،‬دادﯾﺎر دﯾﻮان ﻋﺎﻟﯽ ﮐﺸﻮر‪ ،‬دادﺳﺘﺎﻧﯽ ﺗﻬﺮان و‪ ...‬را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 376‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫ﺳﯿ‪‬ﺪﻣﻮﺳﯽ ﮔﻮدرزي‪ ،‬در ﻓﺮوردﯾﻦ ‪ 1328‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﺑﺎﺑﻞ‪ 66‬در ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﻣﺆﺳ‪‬ﺴﺎن دوم ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬وي ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎل و از ﻫﻤﯿﻦ ﺣﻮزه‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي دورهي ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺎون ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ رﯾﺎﺳﺖ آن را دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻣﺼﺪ‪‬ق‪ 67‬ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻮدرزي‪ ،‬در ﺷﻌﺮ و ادب ﻧﯿﺰ دﺳﺘﯽ داﺷﺖ؛ ﺑﺮﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﻨﺰﻟﺶ را ﻣﺤﻞّ‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي ادﺑﯽ و ﻫﻨﺮي ﻗﺮارﻣﯽداد و ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻣﻠﮏاﻟﺸّﻌﺮاي ﺑﻬﺎر‪،‬‬
‫رﺷﯿﺪ ﯾﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬ﻧﯿﻤﺎ ﯾﻮﺷﯿﺞ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻊاﻟﺰّﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ و‪ ...‬در آن ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬از‬
‫ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺷﻬﺎب ﺗﺮﺷﯿﺰي‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻫﻮﺷﯿﺎر ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﺟﻼلاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ‬
‫و ‪ ...‬در ﺟﻠﺴﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ رﻫﯽ ﻣﻌﯿ‪‬ﺮي‪ ،‬اﻣﯿﺮي ﻓﯿﺮوزﮐﻮﻫﯽ و ﮔﻠﭽﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎ‬

‫ﻣﻮﺳﯽ ﺧﺎن دوﺳﺖ و ﻫﻤﮑﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬او ﺑﺎ ﺷﻬﺮﯾﺎر ﻧﯿﺰ دوﺳﺘﯽ و رﻓﺎﻗﺖ داﺷﺖ و ﭼﻮن‬
‫دوﺳﺖ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺘﺎد ﮐﻤﺎلاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در اﯾ‪‬ﺎم ﺗﺒﻌﯿﺪ اﺳﺘﺎد در ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖﺷﺎن‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬وي ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻮر‪‬ﺧﯽ ﻧﺎﻣﺪار و در ﻋﻠﻢ ﻫﯿﺌﺖ ﻗﺪﯾﻢ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ ( 66‬در آن ﺳﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺷﻬﺮﻫﺎي اﯾﺮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺎزﻧﺪران ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺎﺑﻞ )ﺑﺎر‬
‫ﻓﺮوش(‪ ،‬ﺳﺎري و ﺗﻨﮑﺎﺑﻦ وارد ﻣﺠﻠﺲ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﺑﻞ در آن ﻣﻘﻄﻊ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﻮﺳﯽ ﮔﻮدرزي‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺟﻼﻟﯽ و‬
‫ﻋﺒ‪‬ﺎس اﺳﻼﻣﯽ‪،.‬‬

‫‪67‬‬
‫( ﭘﺲ از اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ دورهي ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ‪ 19‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ 1329‬اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪ‪‬ق رﻫﺒﺮ و ﭘﺎﯾﻪﮔﺬار ﺟﺒﻬﻪي ﻣﻠّﯽ و‬

‫دﯾﮕﺮ اﻋﻀﺎي آن اﻧﺘﺨﺎب ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮ ﻫﮋﯾﺮ ﺑﻪدﺳﺖ ﺳﯿ‪‬ﺪﺣﺴﻦ اﻣﺎﻣﯽ و ﭼﻨﺪ واﻗﻌﻪي دﯾﮕﺮ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﻋﺘﺮاضﻫﺎي‬
‫ﺟﺒﻬﻪي ﻣﻠّﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺗﻬﺮان ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪ و دوﺑﺎره در ﺗﻬﺮان رايﮔﯿﺮي ﺷﺪ‪ .‬در دورهي دوم رايﮔﯿﺮي‪ ،‬از دوازده ﻧﻔﺮ ﮐﻪ از ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ‬
‫راه ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﻧﻔﺮ از آﻧﺎن از ﺟﺒﻬﻪي ﻣﻠّﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪﻧﺪ‪ :‬آﻗﺎﯾﺎن دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪ‪‬ق ـ ﺣﺎﺋﺮيزاده ـ دﮐﺘﺮ ﺷﺎﯾﮕﺎن ـ آزاد ـ ﻧﺮﯾﻤﺎن ـ دﮐﺘﺮ ﺑﻘﺎﺋﯽ و‬
‫ﻣﮑّﯽ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺳﭙﺲ در ﺷﻌﺒﻪﻫﺎي ﻣﺠﻠﺲ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪ‪‬ق ﻋﻀﻮ ﺷﻌﺒﻪي او‪‬ل‪ ،‬ﻣﮑّﯽ ﻋﻀﻮ ﺷﻌﺒﻪي ﺳﻮم‪ ،‬ﺣﺎﺋﺮيزاده ﻋﻀﻮ‬
‫ﺷﻌﺒﻪي ﭘﻨﺠﻢ و دﮐﺘﺮ ﺷﺎﯾﮕﺎن ﻋﻀﻮ ﺷﻌﺒﻪي ﺷﺸﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪http://mashruteh.org/wiki/index.php‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪377‬‬

‫ﺳﯿ‪‬ﺪﻣﻮﺳﯽ ﮔﻮدرزي‪ ،‬در ‪ 10‬ﺗﯿﺮ ‪1358‬ه‪.‬ش‪ .‬در ﺗﻬﺮان دار ﻓﺎﻧﯽ را وداع ﮔﻔﺖ و‬
‫در ﺟﻮار اﻣﺎﻣﺰاده ﯾﺤﯿﯽ در اﺳﮏ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪).‬ﻧﻈﺮي‪ ،1388 :‬ص‪ 707‬و‬
‫ﻣﺒﺎرﮐﯿﺎن‪ ،1377 :‬ﺻﺺ ‪ 443-4‬و ﻏﻔّﺎري‪(،1386 :‬‬
‫در اداﻣﻪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﻄﻖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از دﺳﺘﻮر وي در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﺎزﺗﺎب‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ آنﺟﺎ ﮐﻪ در ﺟﻠﺴﻪي ‪ 139‬ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻼت زﻟﺰﻟﻪزدﮔﺎن ﻻرﯾﺠﺎن‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﺎ ﺧﺮدهﮔﯿﺮي ﺑﺮ دوﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻼت را از زﺑﺎن ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدهاﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻄﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﺮض ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ‪ ،‬دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻋﺮاﯾﻀﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺟﻠﺴﻪي دﻫﻢ اﺳﻔﻨﺪ ‪ 1329‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺪوث زﻟﺰﻟﻪ در ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪ ﻋﺮض ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي‬
‫ﻣﻠّﯽ رﺳﯿﺪ‪ 68‬و ﻃﯽ‪ ‬آن‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺒﺎرك ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﻣﺴﺒﻮق ﺷﺪ ﮐﻪ زﻟﺰﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد‬
‫زﯾﺎدي از ﻗﺮاء ﻻرﯾﺠﺎن را وﯾﺮان و ﻣﺮدم ﺑﯿﭽﺎرهي آنﺟﺎ را از ﻫﺴﺘﯽ ﺳﺎﻗﻂ و‬
‫ﺑﯽﺧﺎﻧﻤﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از دوﻟﺖ آن وﻗﺖ و ﺟﻤﻌﯿ‪‬ﺖ ﺷﯿﺮ و ﺧﻮرﺷﯿﺪﺳﺮخ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻋﻤﺮان ﺧﺮاﺑﯽ و‬
‫ﺟﺒﺮان زﯾﺎن و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺗﻠﻔﺎت ﺟﺎﻧﯽ و درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎري ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ ﺑﯽﺧﺎﻧﻤﺎن ﻗﺮاء‬
‫زﻟﺰﻟﻪ زده اﺳﺘﻤﺪاد ﺷﺪ‪ ،‬از ﻃﺮف دوﻟﺖ ﻣﺼﻠﺢ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﺎ ﻣﻮاﻋﯿﺪ دﻟﭙﺬﯾﺮي ﮐﻪ داده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﺸﺪه و ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﻤﮑﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‪...‬‬

‫‪ ( 68‬درﺑﺎرهي آن ﺣﺎدﺛﻪ ﻧﯿﺰ ﮔﻮدرزي ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﺑﻪﻃﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﺗﻠﻔﻦ از رﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻻرﯾﺠﺎن‪ ،‬اﻃّﻼع ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺐ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ دوﺷﻨﺒﻪ زﻟﺰﻟﻪي ﺳﺨﺖ و وﺣﺸﺘﻨﺎﮐﯽ در ﻻرﯾﺠﺎن آﻣﺪه ﮐﻪ در ﺑﻌﻀﯽ ﻗﺮا ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﺮا ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﻣﺮدم را ﺑﺎ ﺧﺎك ﯾﮑﺴﺎن‬
‫ﮐﺮده و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺑﯿﭽﺎره آنﻫﺎ را در اﯾﻦ ﺳﺮﻣﺎي ﺳﺨﺖ ﮐﻮﻫﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﯿﭽﺎره و ﺑﯽﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و در ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺮا ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﺳﮏ و رﯾﻨﻪ‪ ،‬از ﭼﻬﻞ ﺗﺎ ﺷﺼﺖ درﺻﺪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺧﺮاب ﺷﺪه و ﺑﺎﻗﯽ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ ﺷﮑﺎف ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ و‪ ). ...‬ﺻﻮرت ﻣﺸﺮوح‬
‫ﻣﺬاﮐﺮات ﺷﺎﻧﺰدﻫﻤﯿﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ‪ ،‬روز ﭘﻨﺞ ﺷﻨﺒﻪ دﻫﻢ اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه ‪ ،1329‬ﺟﻠﺴﻪ‪ :123 :‬وﯾﮑﯽ ﻧﺒﺸﺘﻪ(‬
 ‫‪ ■ 378‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫اﻫﺎﻟﯽ از اﯾﻦ ﺑﺎب از آﻗﺎي ﮐﻮﭼﮑﯽ و ﺟﻤﻌﯿ‪‬ﺖ ﻣﺤﺘﺮم ﺷﯿﺮ و ﺧﻮرﺷﯿﺪﺳﺮخ اﻣﺘﻨﺎن‬
‫داﺷﺘﻪ ﺗﺸﮑّﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳ‪‬ﻔﺎﻧﻪ دوﻟﺖ ﺳﺎﺑﻖ )رزمآرا( ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻋﺮض ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﻮاﻋﯿﺪ دﻟﻔﺮﯾﺐ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﻗﺪﻣﯽ در اﯾﻦ راه ﺑﺮﻧﺪاﺷﺖ و ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﻤﮑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎن‬
‫ﻧﮑﺮد و آنﻗﺪر آن ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎن را ﺑﻪ ﮐﺎم ﺗﻘﺪﯾﺮ رﻫﺎﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺎز زﻟﺰﻟﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ وﻗﺖ آﻧﺎن‬
‫آﻣﺪه ﺑﺎ ﺗﮑﺎنﻫﺎي ﺳﺨﺖ و ﻣﻬﯿﺐ ﺧﻮد‪ ،‬اﯾﻦ دﻓﻌﻪ ﺑﻘﯿ‪‬ﻪي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺷﮑﺎف دﯾﺪه و از‬
‫ﭘﯽ در رﻓﺘﻪي ﺳﺎﺑﻖ را در ﺳﺎﻋﺖ ده روز ﯾﮑﺸﻨﺒﻪ ‪ 31‬ﻓﺮوردﯾﻦ ‪ 1330‬ﺑﻪ ﮐﻠّﯽ وﯾﺮان‬
‫ﮐﺮدهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺻﺒﺢ روز او‪‬ل اردﯾﺒﻬﺸﺖ و اﻣﺮوز ﺻﺒﺢ‪ ،‬از رﯾﻨﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﺗﻠﻔﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻨﺪه ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﯽﺧﺎﻧﻤﺎن ﻗﺮاء ﻻرﯾﺠﺎن در اﺛﺮ ﺷﺪ‪‬ت ﺑﺎران و ﺑﺎد و ﺳﺮﻣﺎ‬
‫ﭼﻮن ﺑﯿﺪ ﻟﺮزاﻧﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺟﺎن ﺧﻮد از ﺳﺮﻣﺎ ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ ﭼﺎدر و ﺳﺂﯾﺖ ﺑﺎن ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و از ﺑﯿﻢ ﻋﺪم ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻣﺮﮐﺰ‪ ،‬ﻫﺮاﺳﺎن و ﻧﮕﺮاﻧﻨﺪ و ﻧﻤﯽداﻧﻢ دوﻟﺖ ﺟﻨﺎب‬
‫آﻗﺎي ﻋﻼء ﻫﻢ ﻣﺜﻞ دوﻟﺖ رزمآرا ﺑﻪ اﯾﻦ وﺿﻊ رﻗّﺖﺑﺎر آنﻫﺎ ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﺟﺎن آن ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎ و ﺑﯿﻤﺎري و ﺑﯽﺧﺎﻧﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﯽ‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻓﺮﻣﻮد ‪...‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ آﻗﺎي ﮐﻮﭼﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﺟﻤﻌﯿ‪‬ﺖ ﺷﯿﺮ و ﺧﻮرﺷﯿﺪﺳﺮخ ﮐﻪ در اﺛﺮ‬
‫زﻟﺰﻟﻪ‪ ،‬اواﯾﻞ اﺳﻔﻨﺪ ‪ 1329‬ﺑﻪ ﻣﺤﻞ رﻓﺘﻪﺑﻮدﻧﺪ ﮔﺰارش دادﻧﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﮐﻪ دوﺳﻮم از‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺮدم ﻗﺮاﺋﯽ ﮐﻪ در ﺳﺮ راه ﺑﻮده و اﯾﺸﺎن ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﺷﮑﺎف ﺑﺮداﺷﺘﻪ و‬
‫از ﭘﯽ دررﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻋﻤﺮان آﻧﻬﺎ ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن وام ﻃﻮﯾﻞاﻟﻤﺪ‪‬ت ﻻزم ﺑﻮده و‬
‫ﭼﻮن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﺟﻤﻌﯿ‪‬ﺖ ﺷﯿﺮ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﻤﺎم ﻗﺮاء ﻻرﯾﺠﺎن را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ و ﺑﺎ اﻃّﻼع‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪379‬‬

‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪه رﺳﯿﺪ‪ ،‬در ﻫﻤﺎن زﻟﺰﻟﻪي او‪‬ل ﺑﻌﻀﯽ از ﻗﺮا ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﺮا‪ ،‬ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺮﺋﯽ و ﻣﻨﻈﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﺟﻤﻌﯿ‪‬ﺖ ﺷﯿﺮ و ﺧﻮرﺷﯿﺪﺳﺮخ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﭼﻨﺎن وﯾﺮان ﺷﺪهاﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺤﻞ آن‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻧﺒﻮده و اﻫﺎﻟﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ دارﻧﺪ ﻣﺤﻞّ‬
‫دﯾﮕﺮي را ﺑﺮاي ﺑﻨﺎي دﻫﮑﺪهي ﺟﺪﯾﺪ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و در آنﺟﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺮا؛ از ﻗﺒﯿﻞ زﯾﺎر و ﻧﻮا و ﻻﺳﻢ و ﺷﺎﻧﺪﺷﺖ و اﻣﯿﺮي و دﯾﮕﺮ ﻗﺮا ﺧﺮاﺑﯽ‬
‫زﯾﺎدي وارد آﻣﺪه؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮاي ﻋﻤﺮان ﻗﺮاء زﻟﺰﻟﻪزده ﻣﻌﺘﻘﺪم ﺑﯿﺶ از ﻣﺒﻠﻐﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﺟﻤﻌﯿ‪‬ﺖ ﺷﯿﺮ و ﺧﻮرﺷﯿﺪﺳﺮخ در ﺳﺎﺑﻖ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وام ﻻزم‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﻋﻼء و ﻫﯿﺄت ﻣﺤﺘﺮم دوﻟﺖ اﻧﺘﻈﺎر دارﯾﻢ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ وزارت راه‬
‫ﺑﺎ اﺗﻮﻣﺒﯿﻞﻫﺎي ﺑﺮفروب ﺧﻮد راه ﺷﻮﺳﻪي ﻻرﯾﺠﺎن را ﭘﺎك ﮐﺮده ﺗﺎ ﻫﯿﺄﺗﯽ از ﻃﺮف‬
‫دوﻟﺖ و ﺷﯿﺮ و ﺧﻮرﺷﯿﺪﺳﺮخ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺑﺮوﻧﺪ و ﻗﺮاء زﻟﺰﻟﻪزده را از ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و‬
‫وﺳﺎﯾﻞ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻻزﻣﻪ را ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺑﯿﻤﺎري و ﺗﻠﻔﺎت ﻣﺮدم در دﺳﺘــﺮس‬
‫آنﻫﺎ ﺑﮕﺬارد و ﻓﮑﺮي ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻋﻤﺮان وﯾﺮاﻧﯽ ﻗﺮا ﺑﻨﻤﺎﯾﻨﺪ و در ﺗﻌﻘﯿﺐ آن‪ ،‬ﺷﺮوع‬
‫ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﻣﺜﻞ ﺳﺎﺑﻖ از ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ دوﻟﺖ ﺑﻪﮐﻠّﯽ از دوﻟﺖ و دﺳﺘﮕﺎه او‬
‫ﻣﺄﯾﻮس ﻧﮕﺮدﻧﺪ‪) «.‬ﺻﻮرت ﻣﺸﺮوح ﻣﺬاﮐﺮات ﺷﺎﻧﺰدﻫﻤﯿﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ‪ ،‬روز‬
‫ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ ﺳﻮم اردﯾﺒﻬﺸﺖ ﻣﺎه ‪ ،1330‬ﺟﻠﺴﻪ‪ :139 :‬وﯾﮑﯽ ﻧﺒﺸﺘﻪ(‬
‫از ﺟﺒﻬﻪﮔﯿﺮيﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﻮاﺿﻊ ﺷﻔّﺎف و ﮔﺴﺘﺮدهي ﻣﺮﺣﻮم ﮔﻮدرزي در ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻠّﯽ‪-‬‬
‫ﺷﺪن ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﮔﺰارﺷﯽ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﺸﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺷﺎرهﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه‪ ،‬ﻫﻢ از ﻫﻤﮑﺎران ﻣﺼﺪ‪‬ق در ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮد و ﻫﻢ ﭘﺲ از‬
‫ﮐﺸﺘﻪﺷﺪن رزمآرا‪ ،‬در ﻧﻄﻘﯽ ﺷﺪﯾﺪاً اﻧﺘﻘﺎدي ﻋﻠﯿﻪ دوﻟﺖ او )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎد ﺟﺮﯾﺎن‬
‫ﺿﺪ‪ ‬ﻣﻠّﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ(ﮔﺰارﺷﯽ در ﻣﺠﻠﺲ اراﺋﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
 ‫‪ ■ 380‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫ج( ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬
‫و اﻣ‪‬ﺎ ﻧﮑﺎت ﭼﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺒﺎﺣﺚ اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر در ﭘﯽ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫‪(1‬درﺑﺎرهي دوران ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﻫﻪاي ﺣﺴ‪‬ﺎس از ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺮاﻓﺘﺨﺎر‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮز و ﺑﻮم‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﮑﺎت ﻣﺘﻌﺪد‪ ‬و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﯽ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد؛ اﻣ‪‬ﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮ ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺧﯽ ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ در اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺗﻮﻗّﻒ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑ‪‬ﻌﺪ ﺧﻮدداري ﺷﺪه ﺗﻨﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺧﺘﻼف و ﺗﻔﺮﻗﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﺨﺒﮕﺎن‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪي آزﻣﻮدهﺷﺪه و ﺗﻠﺨﯽ در ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ‪-‬‬
‫اﻟﻘﺎﻋﺪه ﻫﯿﭻ ﻋﺎﻗﻠﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﮑﺮار آن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻧﮑﺘﻪي ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ از ‪ 4‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬دو ﻧﻔﺮ در ﺳﻄﻮح ﻋﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎرف ﺣﻮزوي را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻧﻬﺎده و ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻣﺴﻠّﻢ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ )ﻟﻄﻔﯽ و ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي( و دو ﺗﻦ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﺪارج ﺑﺎﻻي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ را‬
‫ﭘﯿﻤﻮده ﺑﻮدﻧﺪ )اﺧﮕﺮ و ﮔﻮدرزي( و ﻫﻤﻪي اﯾﻨﺎن در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ در راﺳﺘﺎي‬
‫ﯾﮏ ﻫﺪف‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ اﯾﺮان و اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪(2‬در ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺗﻦ از ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻻرﯾﺠﺎن در ﺳﻄﺢ ﻣﻠّﯽ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﻗﻮ‪‬هي ﻣﻘﻨّﻨﻪ و ﻣﺠﺮﯾ‪‬ﻪ ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺟﺪول زﯾﺮ آﻣﺪه ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎن ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻻرﯾﺠﺎن در ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ‬
‫ﻧﻮع ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿ‪‬ﺖ‬ ‫ﻧﺎم و ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‬ ‫ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫وزﯾﺮ دادﮔﺴﺘﺮي‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ‬ ‫ا(ﻗﻮ‪‬هي ﻣﺠﺮﯾ‪‬ﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‬ ‫ﺳﯿ‪‬ﺪﻣﻮﺳﯽ ﮔﻮدرزي‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺪﻫﻢ‬ ‫اﺣﻤﺪ اﺧﮕﺮ‬ ‫‪(2‬ﻗﻮ‪‬هي ﻣﻘﻨّﻨﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺪﻫﻢ‬ ‫ﺳﯿ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪381‬‬

‫‪ (3‬اﯾﻦ زﺑﺪﮔﺎن‪ ،‬در ﺳﻄﻮح ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ در ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻠّﯽﺷﺪن ﻧﻔﺖ ﻣﺆﺛّﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﭼﻬﺎر ﺷﺨﺼﯿﺖ ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻟﻄﻔﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ اﺧﺘﯿﺎرات دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪ‪‬ق ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ و ﮔﺴﺘﺮده در‬
‫دﺳﺘﮕﺎه ﻗﻀﺎﯾﯽ ﮐﺸﻮر دﺳﺖ زدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺳﻬﻢ را در اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ داﺷﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﺶ‬
‫ﻧﻬﺎدﯾﻨﻪي ﺳﯿ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﺟﻼﻟﯽ ﻣﻮﺳﻮي در رﺗﺒﻪي ﺑﻌﺪ و در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ او ﻣﺮﺣﻮم‬
‫اﺧﮕﺮ ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﺳﻬﻢ ﯾﺎ ﮐﻢﺣﺎﺷﯿﻪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﯿ‪‬ﺪﻣﻮﺳﯽ‬
‫ﮔﻮدرزي‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﻣﺎزﻧﺪران در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺟﺰ در ﭼﻨﺪ دورهي او‪‬ل و دورهﻫﺎي ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و ﻫﻔﺪﻫﻢ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ در ﻓﻀﺎﯾﯽ آزاد و ﻧﺴﺒﺘﺎً دﻣﮑﺮاﺗﯿﮏ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪ و‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺜﺒﺘﯽ از ﺧﻮد ﺑﺮﺟﺎي ﮔﺬارد‪ ،‬در دﯾﮕﺮ دورهﻫﺎ در زﻣﺎن رژﯾﻢ‬
‫ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﺷﺨﺺ رﺿﺎﺷﺎه و ﻣﺤﻤ‪‬ﺪرﺿﺎﺷﺎه ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ را ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻬﺎدي ﺑﯽﺗﺄﺛﯿﺮ درآﻣﺪه و ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﺧﻮد اداﻣﻪ داده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺟﺮﻗﻪي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﻧﻔﺖ ﻧﯿﺰ از ﻣﺠﻠﺲ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ زدهﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫اوج رﺳﯿﺪ و در ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺳﺮﮐﻮب ﺷﺪ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻘﺎﻃﻊ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﯽ‬
‫از ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﺰ در ﺧﺪﻣﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﯾﺎ اﺳﺘﺒﺪاد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫از آﻧﺎن ذﮐﺮ ﺧﯿﺮي ﺷﺪ و ﺗﻌﻠﻘﯽ ﺑﻪ آب و ﺧﺎك ﻻرﯾﺠﺎن داﺷﺘﻪ‪ ،‬از ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫دورهي ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﺠﻠﺲاﻧﺪ ﮐﻪ دﻏﺪﻏﻪﻫﺎي ﻣﺮدﻣﯽ و ﻣﻠّﯽ را ﭘﯿﮕﯿﺮي‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ و اﺳﺘﺒﺪاد و اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺳﺘﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 382‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫‪(5‬ﺑﺎآنﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن‪ ،‬ﻇﺮﻓﯿ‪‬ﺖﻫﺎي ﻓﺮاﺑﺨﺸﯽ و ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﻪاي داﺷﺘﻨﺪ و در ﺳﻄﺢ‬

‫ﻣﻠّﯽ ﺧﻮش ﻣﯽدرﺧﺸﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ دﻏﺪﻏﻪي ﻻرﯾﺠﺎن ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫اﯾﻦ اﻫﺘﻤﺎم‪ ،‬در اﺳﻨﺎد ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﻧﯿﺰ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﯿ‪‬ﺪﻣﻮﺳﯽ ﮔﻮدرزي‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬از زﻟﺰﻟﻪي ﻻرﯾﺠﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺑﺎ ﻣﺨﺎﺑﺮات رﯾﻨﻪ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي داﺷﺖ و ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺮدم ﻻرﯾﺠﺎن را در ﻣﺠﻠﺲ ﭘﯽﺟﻮﯾﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﺳﯿ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ ﺟﻼﻟﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد آنﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي اﺳﺘﺎن ﺗﻬﺮان ﺑﻮد‪ ،‬دﻏﺪﻏﻪي‬
‫ﺟﺎدهي ﻫﺮاز داﺷﺘﻪ در ﻧﻄﻘﺶ از ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻣﺮدﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﺎزﻧﺪران ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽ‪-‬‬
‫آورد؛ ﻫﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ از ﻣﺮﺣﻮم اﺧﮕﺮ‪ ،‬در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﭘﯿﮕﯿﺮي ﺗﻮﺳﻌﻪي روﺳﺘﺎي اﯾﺮا‬
‫در زﻧﺪﮔﯽاش ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و‪....‬‬
‫‪(6‬ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻻرﯾﺠﺎﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺪر اﯾﻦ ﻧﺨﺒﮕﺎن و ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﺎنﺷﺎن را )ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد‬
‫آﻧﺎن در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﺶ از ﺻﺪ ﻧﻔﺮ ﻣﯽرﺳﺪ( ﺑﺪاﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬از آﻧﺎن ﺗﺠﻠﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﭘﯿﺸﯿﻨﻪي اﻓﺘﺨﺎرآﻓﺮﯾﻨﯽ را‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻮﯾ‪‬ﺖ و اﺻﺎﻟﺖ ﺑﺨﺸﻨﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪي اﯾﻦ اﻗﺪاﻣﺎت‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮﮔﺰاري ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺳﺎزي ﻗﺒﻮر ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺖﮐﻢ در‬
‫ﻻرﯾﺠﺎن ﺑﻪﺧﺎك آرﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎم ﮔﺬاري ﻣﻌﺎﺑﺮ ﺑﻪ ﯾﺎد آﻧﺎن و‪...‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻻرﯾﺠﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ■ ‪383‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻠﯽ ﺑﺎﺑﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ) ‪ (1369‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺸﺮ و‬
‫ﭘﺨﺶ وﯾﺲ) ﭼﺎپ دوم(‬
‫‪.2‬ﺗﻘﯽ زاده‪ ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪﺣﺴﻦ ) ‪ (1379‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﻓﺮدوس‬
‫‪.3‬ﺣﻘﺪار‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﺻﻐﺮ)‪ (1383‬ﻣﺠﻠﺲ او‪‬ل و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺸﺮوﻃﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺎﺷﺮ ﻣﻬﺮ‬
‫آﻫﻨﮓ‬
‫‪.4‬زرﯾﻦ ﮐﻮب‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ)‪ (1387‬روزﮔﺎران ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﺳﺨﻦ) ﭼﺎپ ﻧﻬﻢ(‬

‫‪.5‬ﻋﺎﻗﻠﯽ ﺑﺎﻗﺮ) ‪ (1380‬ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪ -‬ج‪ ،3‬ﺗﻬﺮان‬
‫ﻧﺸﺮ ﮔﻔﺘﺎر‬

‫‪.6‬ﻗﻨﺎت آﺑﺎدي‪ (1377) :‬ﺳﯿﺮي در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠّﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ‪-‬ﮐﺘﺎب او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺮﮐﺰ ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﻨﺎد ﺗﺎرﯾﺨﯽ وزارت اﻃّﻼﻋﺎت‬
‫‪.7‬ﻏﻔّﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد) ‪ (1386‬ﺑﺰرﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻣﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﻧﺸﺮ رﺳﺎﻧﺶ‬
‫‪.8‬ﮔﻠﯽ زو‪‬اره‪ ،‬ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ) ‪ (1373‬داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﺪر‪‬س‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬زو‪‬اره‪.‬‬
‫‪.9‬ﻣﺒﺎرﮐﯿﺎن‪ ،‬ﻋﺒ‪‬ﺎس) ‪ (1377‬ﭼﻬﺮهﻫﺎ در ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪي ﻧﻈﺎم آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﯽ و ﻋﻠﻮم‬
‫ﻧﻮﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﭘﯿﺪاﯾﺶ‪.‬‬
‫‪.10‬ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻼلاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ )‪ (1361‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ او‪‬ل‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬دﻓﺘﺮ‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
 ‫‪ ■ 384‬ﻻرﯾﺠﺎن و ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‬

‫‪.11‬ﻣﻮﺣ‪‬ﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ)‪ (1353‬ﻧﻔﺖ ﻣﺎ و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ آن‪ ،‬ﺗﻬﺮان اﻧﺘﺸﺎرات‬

‫ﺧﻮارزﻣﯽ) ﭼﺎپ دوم(‬
‫‪.12‬ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ )‪ (1388‬رﺟﺎل ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ اﯾﺮان از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺗﺎ اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫ﻧﺸﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫‪.13‬وﯾﮑﯽﭘﺪﯾﺎ‪ ،‬داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ آزاد و وﯾﮑﯽ ﻧﺒﺸﺘﻪ‪ :‬ﻣﻨﺒﻊ اﯾﻨﺘﺮﺗﯽ‪ :‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﺘﻦ ﻣﺬاﮐﺮات‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﯽ‬