2021 ‫ جوان‬/ 1 ‫ العدد‬7 ‫المجلد‬

‫مجلة ميالف للبحوث والدراسات‬

145-131 ‫ص ص‬

‫م من خالل‬19 ‫الخصائص العمرانية واالقتصادية للمدن العربية الكبرى في القرن‬

- ‫ القاهرة أنموذجا‬- ‫مالحظات الرحالة الفرنسيين‬
The Urban & Economic Characteristics of Major Arab Cities in the Nineteenth
Century, through the French Travelers Observations - Cairo as a Model –

‫ قرين مولود‬، 1 ‫حصاد عبد الصمد‬

2

،)‫ مخبر الدراسات التاريخية املتوسطية عبر العصور (الجزائر‬،‫ املدية‬،‫جامعة يحي فارس‬1
hassad.abdessamed@univ-medea.dz
،)‫ مخبر الدراسات التاريخية املتوسطية عبر العصور (الجزائر‬،‫املدية‬،‫جامعة يحي فارس‬2
mouloud.grine@univ-medea.dz

2021/06/30 :‫النشر‬ 2021/06/18 :‫القبول‬ 2021/05/01 :‫االستالم‬

:‫ملخص‬
‫ ا ددة ورن الر الددة دددد و ددوا‬،‫تعددد الر مددة مددا ر د املصددا ر التاريخيددة الت د لدددع البا ددة غزددا خ عمزيددة زيددرخ‬
‫ ويعتب ددر الر ال ددة النررو دديون م ددا روا‬،‫وس ددجموا مل ددت املال ي ددات الدديق ددة الت د ي ددا دو ا ددي امل ددا الت د ارو ددا‬
‫ و دداد عدددخ عوامددت فعددلة لش د الر مددة يددات ع د ررس د ا العامددت ال ددين ددي ل ددار مددا‬، ‫الددر الت ارورةيددة لش د الشددر‬
‫ و و يزر بعدخ محطات ما غينةا محطة القا رخ الت لحتوي ع بعض املقدسات الدينيدة‬،‫يعرف غالحج املويحي‬
‫م لزاي ددد ع ددد ال ددر الت‬19 ‫ ويد د د الق ددرن‬،‫ وم ددا ال ددر يوا ددمون ر م ددلة الحجي ددة لشد د غ ددال الش ددام‬،‫لمزو دديحي ن‬
‫ وع د‬،‫ ا ة بعدما م حت فرروا امتيا ات وتو يالت وضزا ات ما دبت الدولدة العمزا يدة‬،‫النرروية بشكمكب ر‬
‫ وةالتد دداشي تد ددرخ الكتاغد ددات واملؤلند ددات‬،‫واملقدسد ددات ارر و و ود ددية غد ددبال الشد ددام‬ ‫ررس د د ا امتيد ددا زايد ددة ارر د ددو‬
‫ وا تر ددا‬،‫ والتد مددا الل ددا اول ددا معرفدة الصددورخ التد رسددز ا ددؤالإل الر الدة لمزدددن ا سددالمية العرةيددة‬،‫النررودية‬
‫القا رخ زو ج غاعتبار ا ما رغر املدن العرةية ي لدر الوددت و دللر غاعتبار دا مدا رغدر املحطدات دي الدر الت‬
. ‫ واعتزد ا ي تاغة له الدراسة ع امل هج التاريخي الو ن‬،‫النرروية‬
. ‫ ار رامات‬- ‫ فرروا‬- ‫م‬19 ‫ القرن‬- ‫ القا رخ‬- ‫الر مة‬: ‫الكلمات املفتاحية‬
Abstract:
The trip is considered as one of the most important historical sources that supports the
researcher with an abundant scientific materials, especially since the travelers have recorded
all the observations they saw in the areas they visited. The French travelersare ones of the
pioneers of the traveler to the East, there are several factors that make them to be in this trip.
In the forefront of which is the religious factor in the framework of what is known as the
Christian pilgrimage in which it passes through several stations, including the Cairo station,
which contains Christian sanctuaries. From there they continue their pilgrimage trip to the
Levant .The nineteenth century witnessed a significant increase in French trips, especially
that France got privileges fromThe Ottoman Empire to protect theorthodoxe as well as their
holy places, and thus the abundance of French writings, through which we tried to find out
the impressions that these travelers make for Arab Islamic cities, and we choose Cairo as
one of the most prominent Arab cities at that time, as well as being one of the most
prominent stations in French travel.We relied on the descriptive historical method while
writing this reaserch paper.
Key words: trip - Cairo - 19th Century AD - France - The Pyramids.

‫ املؤلف املراست‬
 ‫الخصائص العمرانية واالقتصادية للمدن العربية الكبرى في القرن ‪19‬م من خالل مالحظات الرحالة الفرنسيين ‪.....‬‬

‫م حت فرروا امتيا زاية اردميات واملقدسدات‬ ‫‪ -01‬مقدمة‪:‬‬

‫ارور و و و د ددية د ددي غداي د ددة الق د ددرن ‪19‬م‪ ،‬ليع د ددرف‬
‫ع ددد ال ددر الت النررو ددية لمز طق ددة لزاي دددا ب درا‪،‬‬
‫و ترخ ر غيات الر مة واملؤلنات دول غدال املشدر‬
‫عامد د د د ددة ومصد د د د ددر ا د د د د ددة‪ ،‬و ون الر الد د د د ددة ملد د د د ددت‬
‫مال ي د د ددامة د د ددول امل طق د د ددة وو د د ددنو ا و د د ددنا‬
‫ديقا‪.‬‬
‫مددا ددالل ددله الدراسددة اول ددا رن روددتغت ددله‬
‫امل د د ددا خ العمزي د د ددة الغزي د د ددرخ الت د د د من د د ددا الر ال د د ددة‬
‫النررودديون‪ ،‬و لددر مددا رجددت معرفددة يددرخ ا ددر‬
‫لمز تزعد د ددات ا سد د ددالمية وررية د د د فاةد د ددا‪ ،‬و د د ددللر‬
‫الر ب د ددة د ددي معرف د ددة الص د ددورخ الت د د رس د ددزت ل د ددله‬
‫امل طقة غادالم ارجا ‪ ،‬و للر لدويا معمومدات‬
‫امد ددة ورةزد ددا جدي دددخ د ددول العدي ددد م ددا امل د ددا‬
‫و د ددول ر ز د دداف املعيش د ددة لو د ددكان د ددله امل طق د ددة‬
‫ولند دداعالمة ا دتصد ددا ية ول د ددا امة العزرا يد ددة‪،‬‬
‫م ر دل ال يطدة وال دلر مدا املعمومدات ومقار لةدا‬
‫غالكتاغ ددات املحمي ددة لتقص د ال ق ددائ وة دداإل ل دداري‬
‫لمز طقة اشي مدا اللاليدة دريد لشد املوضدوعية‪،‬‬
‫و ددد ت فت ددرخ الدراس ددة غ ددالقرن ‪19‬م و ددو الق ددرن‬
‫غب دداإل ج ددام ار ددر ددي ‪ 24‬جز ددا اروشد د ‪ 359‬د د‬
‫الددلي ا نتحددت فيددا الددبال العرةيددة ا سددالمية ع د‬
‫العال الغرب بوب سياسة الدولة العمزا ية‪.‬‬
‫اعتز د ددد ا د ددي ل د ددا د ددله الدراس د ددة ع د د د املد د د هج‬
‫التد د دداريخي الو د د ددن ملعالجد د ددة القضد د ددايا املتعمقد د ددة‬
‫غد ددالعزران د ددي القد ددا رخ‪ ،‬و د ددللر امل د د هج الت د دداريخي‬
‫التحمي د ددي ملعالج د ددة دض د ددايا االدتص د ددا د ددي مدي د ددة‬
‫القا رخ‪ ،‬ودودز ا الدراسدة لشد مدد ت ل اول دا فاةدا‬
‫و ف عام ملدي ة القا رخ ولحد ا فيا ريضا عدا‬
‫س ددكان الق ددا رخ‪ ،‬ل نتق ددت لش د ال دددية ع ددا املبددار‬
‫غالقا رخ غكت ر واع ا‪ ،‬و تز ا الدراسدة غال ددية‬
‫ع د د ددا التن د د دداعالت االدتص د د ددا ية مل تزد د د د مدي د د ددة‬
‫القا رخ‪.‬‬
‫‪ -02‬مدخل‪:‬‬
‫ري د د د ر ا‪ ،‬ا د د ددة غالنود د ددبة لمنررو د د ددي ن ال د د ددليا‬
‫القدا رخ مدا رعيد املددن املصدرية و زدا يقدال مدا‬
‫رل زد د د ددوا بة د د د د ر مصد د د ددر ا د د د ددة بعد د د ددد ال زمد د د ددة‬
‫لد د ي ددر القد ددا رخ لد د ي ددر يد دديئا (‪،1883 ،vausc‬‬
‫النررود ددية عماةد ددا س د د ة ‪1798‬م‪ ،‬و د ددللر بعد ددد رن‬
‫‪132‬‬
‫ايددلةر العددرس املوددمزون غددرداة املعزدداري النددا ر‬
‫ددي العصد ددور ا سد ددالمية الزا د ددرخ اروشد د ‪ ،‬وما الد ددت‬
‫عزددارمة الت د منو ددا يددا دخ ع د ددله العيزددة‬
‫والتط ددور‪ ،‬واغتن ددع الع ددرس م ددد ا ب ددرخ اس ددتقر فاة ددا‬
‫ي ددنة و ض ددارمة ع د م ددر ال ددزما وم ددا ال ددت لم ددر‬
‫امل دددن دائز ددة ت ددع الي ددوم‪ ،‬ولحت ددت مكا ددة لاريخي ددة‬
‫و ض د ددارية ام د ددة ي د ددة ر د دداإل ل ول د ددر ة د ددا ل د ددر‬
‫يوا د لتحدث ملم ا عا ماض لميد ولراث الد‪،‬‬
‫وتعتبددر مدي ددة القددا رخ مددا روائددت املدددن ا سددالمية‬
‫الكبر الت غ يت ي م طقدة يدزال لفريقيدة‪ ،‬وددد‬
‫رسو د د ا عز د ددرو غ د ددا الع د ددا س د د ة ‪ 21‬د دد‪641 /‬م‬
‫غزعاو ددة بع ددض دا ل ددا ال ددليا د دداموا غتخطيط ددا‪،‬‬
‫وةدرت ي التطور ييئا فشديئا ية غندع دالن غدا‬
‫ع ددي العباي د ع د ريددام الوددناة م طقددة العوددكر‬
‫يدزال النودطاف ددي ‪ 132‬دد‪750/‬م‪ ،‬ويديد ر زددد‬
‫غ د ددا ول د ددون القط د ددا س د د ة ‪ 256‬د دد‪870/‬م لي د ددت‬
‫ج د ددو ر الن د ددا لط د ددوير د ددلا الت د دددرج العزرار د د‬
‫غب دداإل مدي ددة القددا رخ ددي ‪ 358‬دد‪969/‬م‪ ،‬د رلبع ددا‬
‫اللي ددر لا رن يشا ر املدي ة يامةا املديدخ ‪.‬‬
‫و تعتب ددر مدي ددة الق ددا رخ م ددا ر د د املحط ددات التد د‬
‫ي د د دت لواف د ددد الكم د ددر م د ددا الر ال د ددة ارورةيد د د ن‪،‬‬
‫ا ة الر الة النرروي ن الليا جمبوا ع د‬
‫التر د د ددال م د د ددل العص د د ددور القديز د د ددة‪ ،‬وا تمن د د ددت‬
‫ر د د ددداف و وافع د د د مد د ددا وراإل الد د ددر الت فزنةد د ددا‬
‫ال د ددداف ال د دددين ‪ ،‬االس د ددتخبارات ‪ ،‬ا دتصد د ددا ي رو‬
‫د ا ستكشدداف واملغددامرخ و ر ددا مددا الدددواف ‪،‬‬
‫ويع د ددد ال د ددداف ال د دددين م د ددا ر د د د وافد د د الر م د ددة‬
‫النررو د ددية ا د د ددة د د ددي ل د د ددار مد د ددا يعد د ددرف غد د ددالحج‬
‫املودديحي املو ددد لبيددت املقدددس‪ ،‬وملددان ددلا الحددج‬
‫يزر بعدخ محطات غار خ وا تمنت ردا‪ ،‬و ري‬
‫الحددج ا سددك درية القددا رخ غيددت املقدددس ددو مددا‬
‫المجلد ‪ 7‬العدد ‪1‬‬
 ‫حصاد عبد الصمد ‪ ،‬قرين مولود‬
‫وعي ددام الن ددر الجا ي ددة‪ ،‬ويوج ددد ال ب د ال ددلي‬
‫يتز ددم غزالم د جو د املزم دومل ول ددون الز ددي‪ ،‬ز ددا‬
‫ل د د ددد الع د د ددرس واردب د د دداف والاة د د ددو (‪،eshemann‬‬
‫‪ ،1897‬ددنحة ‪ ،)18‬ويشددكت العددرس ار مبيددة رمددا‬
‫اردب دداف ف د رد ددت رو ددزة و ددي آ ددر الترلي د ل ددد‬
‫الاةد د ددو و د د د فئد د ددة دميمد د ددة د د ددي امل تز د د د املصد د ددري‬
‫(‪ ،1883 ،vausc‬نحة ‪ ،)18‬لضافة لش جاليات‬
‫مو دديحية ي ددردية مقيز ددة ددي الق ددا رخ ملاليو د ددا ن‬
‫واررمددا‪ ،‬زددا ا ا نددو الكا وليددر الوددوري ن ددي‬
‫القددا رخ لدددري يا م د غدايددة القددرن المدداما عش ددر‪،‬‬
‫ودد ددموا رساسا ما مش و م ‪.‬‬
‫ملان امل تز املصدري مقودزا لشد مرالد مد وجدو‬
‫ف ددوار غ د ن الطبق ددة ال ا ز ددة الت د ه ددي م ددا ر ددت‬
‫رج ب د عددا ار دداشي‪ ،‬م د وجددو العمزدداإل ددي مود ددف‬
‫الوس د د ددط‪ ،‬ويتوافد د د د د د ددلا التقو د د ددي مد د د د ر ي د د ددة‬
‫املعا ريا لتمدر النتدرخ والدليا ملدا وا ينرددون غد ن‬
‫د ددله الطبقد د ددات ع د د د رس د دداس ر د ددول ا العردي د ددة‬
‫ووظائن ددا‪ ،‬فق ددد مل ددان ر ددت الو دديف د ارجا د د‬
‫ال د د د ددليا ال د د د ددليا يباي د د د ددرون وظ د د د ددائف عو د د د ددكرية‬
‫و كومي د ددة‪ ،‬ور د ددت القمد د د امل قطعد د د ن لموظد د ددائف‬
‫الديني ددة ويش ددارملون ددي بع ددض الوظ ددائف ا اري ددة‪،‬‬
‫ور د د د د درا الرعايد د د د ددا املحصد د د د ددوريا د د د د ددي اررشد د د د ددطة‬
‫ا تاجيددة‪ ،‬ودددد دبددت املصددريون ددلا ارمددر السدديزا‬
‫رن ند د الت يد ددي ملد ددان دائزد ددا د ددي ع د ددد املزاليد ددر‬
‫(رايزون ر‪ ،1994 ،.‬نحة ‪.)191‬‬
‫مدي د ددة القد ددا رخ لحتد ددوي ع د د مد ددزي ين د د فت د ددد‬
‫املوددمز ن واملودديحي ن والاةددو والز ددوج‪ ،‬وةالنوددبة‬
‫لمزو دديحي ن فت ددد ارر ددو و ول د د معاغ ددد‬
‫الخا ددة‪ ،‬والكا وليددر الت د تعتبددر فئددة دميمددة لكددا‬
‫غد د ددالر مد د ددا لد د ددر ف د د د يزتمكد د ددون الكم د د ددر مد د ددا‬
‫املؤسو د د د د ددات (‪ ،1879 ،missionnaire‬د د د د د ددنحة‬
‫‪ ،)71‬ومدي د ددة الق د ددا رخ ملا د ددت م د ددا ر تد ددر امل د ددا‬
‫ا س ددالمية تود ددامحا مد د النئ ددات اللمي ددة تد ددع رن‬
‫العامددة مددا ال دداس املتعصددب ن ملددا وا ال يمع ددون رو‬
‫يو ددبون املو دديحي ن والاة ددو رو اررم ددا‪ ،‬ور ددبحت‬
‫يداخ دله النئدات عا يدة فتدرا يتداجرون غحريدة‬
‫المركز الجامعي عبد الحفيظ بوالصوف ميلة – جوان ‪2021‬‬
‫مجلة ميالف للبحوث والدراسات‬
‫ددنحة ‪ ،)21‬فهد د مدي ددة ي ددردية غامتي ددا ‪ ،‬وم ددا‬
‫رع د د رس ددوار ا دب ددت ال ددد ول للاة ددا ل ددر غا ورام ددا‬
‫عييزة نةدر ال يدت‪ ،‬الريدف‪ ،‬ال خيدت ار ضدر‪ ،‬و دي‬
‫غح د د د ددر الرم د د د ددت ل د د د ددر ار رام د د د ددات (‪،1865 ،paul‬‬
‫ددنحة ‪ ،)23‬ز ددا ل ددر دب ددت ددول الق ددا رخ م ددا‬
‫بعيد د د د د ددد امل د د د د د د ن املمز د د د د د ددة ومود د د د د ددا ا الطد د د د د ددوس‬
‫(‪ ،1892 ،marquette‬د د د د د ددنحة ‪ ،)30‬ويود د د د د ددزاةا‬
‫العد د د د ددرس مص د د د د ددر والقد د د د ددا رخ غزعن د د د د ددع امل تص د د د د ددرخ‬
‫(‪ ،1892 ،marquette‬ددنحة ‪ ،)31‬وهددي عا ددزة‬
‫مص د د ددر م د د ددل رن س د د دديطر عماة د د ددا املو د د ددمزون وه د د ددي‬
‫مقو د ددزة لش د د د ددالث ردو د ددام القو د د ارول يو د د ع‬
‫غ ددوال والم ددار يود د ع الق ددا رخ القديز ددة والمال ددة‬
‫يو د د د ع الق د د دا رخ الجدي د د دددخ وة د د ددوال د د ددو املي د د دداإل‬
‫الرئيس د لمزدي ددة‪ ،‬ز ددا تش ددكت الق ددا رخ القديز ددة‬
‫مي دداإل ا يددا وهددي رددددم جددزإل مددا املدي ددة يقددال رنةددا‬
‫لاسو ددت س د ة ‪ . 500‬م (‪،1875 ،.francois l‬‬
‫ددنحة ‪ ،)40‬زددا غ يددت لحلةددا مدي ددة اسددز ا غاغددت‬
‫مين د ددة عزد ددر‬ ‫مص د ددر رسو د د ا عز د ددرو غ د ددا الع د ددا‬
‫غزصر سد ة ‪640‬م (‪ ،1892 ،marquette‬دنحة‬
‫‪ ،)46‬رم ددا الق ددا رخ الجدي دددخ رو الكب ددر فهد د لقد د‬
‫غ ن القا رخ القديزة وةوال لش الشزال ع د بعدد‬
‫يم ددومتريا ع ددا نة ددر ال ي ددت (‪،1875 ،.francois l‬‬
‫ددنحة ‪ ،)40‬وتعتب ددر م طق ددة غ ددوال م ددا امل ددا‬
‫الجيد دددخ الب د دداإل‪ ،‬وهد ددي ما ولد ددة غالود ددكان وعص د د‬
‫الت ارخ ي القا رخ‪ ،‬زا ر ا د القا رخ الون‬
‫وتود د ع غباغ ددت الجدي دددخ وه ددي عب ددارخ ع ددا لوس ددعة‬
‫ملدي ددة الق ددا رخ القديز ددة (‪،1835 ،.francois m‬‬
‫نحة ‪.)19‬‬
‫رمددا غالنوددبة لوددكان القددا رخ فيت دراوة عددد سددكان‬
‫غددوال مددا غد ن ‪ 10‬لشد ‪ 12‬رلددف روددزة‪ ،‬رمددا القددا رخ‬
‫الجديدددخ والقديزددة فيت دراوة عددد سددكانةا مدداغ ن ‪3‬‬
‫لشد ‪ 4‬آالف رودزة (‪ ،1835 ،.francois m‬ددنحة‬
‫‪ ،)17‬وسكانةا ميط ما جزي ارج اس والوجوه‬
‫والمغد د ددات وار ي د د ددان‪ ،‬فت د د ددد املزالي د د ددر ر د د د اس‬
‫البش ددرخ البيض دداإل وارع د ن الزرد دداإل‪ ،‬ول ددد الز ددوج‬
‫ر د د د اس ار د د دراف الرديق د د ددة وار د د ددف املو د د ددط‬
‫‪133‬‬
 ‫الخصائص العمرانية واالقتصادية للمدن العربية الكبرى في القرن ‪19‬م من خالل مالحظات الرحالة الفرنسيين ‪.....‬‬
‫يود ددتعزمون ال ز د ددر لم قد ددت وعد ددد ا د ددي القد ددا رخ‬
‫ب د د د د د د ددر ج د د د د د د دددا فهد د د د د د د د ال تعد د د د د د د ددد وال لحصد د د د د د د د ع‬
‫(‪ ،1879 ،missionnaire‬د ددنحة ‪ ،)60‬ز د ددا ل د ددر‬
‫واغ ر ويمة للجزال الت توتعزت ريضا دي قدت‬
‫الود د ددم والبضد د ددا (‪ ،1883 ،vausc‬د د ددنحة ‪،)3‬‬
‫وو ددف الر ال ددة رمب ددر ددي ع ددام ‪1840‬م ل د ددام‬
‫القددا رخ غقولددا‪ ... . :‬ال يوجددد مددا ددو ر تددر ل امددا‬
‫م ددا ي ددوارع القد ددا رخ‪ ،‬لصد ددور ال د د ن رل ددف د د‬
‫ير ضد ددون رو ير بد ددون ف د ددو ال ز د ددر د ددي الش د ددوارع‬
‫الضيقة واملتعرجو‪ ،‬وسرعان مدا صداس غا رلبداد‬
‫وس د د د ددط د د د ددله الدوام د د د ددة‪( ....‬رايز د د د ددون ر‪،1994 ،.‬‬
‫د ددنحة ‪ ،)216‬والش د ددوارع مكو د ددة م د ددا د ددنوف‬
‫مز وجد د ددة م د د ددا املح د د ددالت الت اري د د ددة (‪،moncorps‬‬
‫‪ ،1873‬نحة ‪.)49‬‬
‫يد ددوارع القد ددا رخ رشد دديطة جد دددا ومميئد ددة غال ر د ددة‬
‫ول ددد ة ددا م دديط را د د يتش ددكت م ددا ل ددار البط ددي‬
‫واملشروةات واملخاغز والط ات املت ول ن‪ ،‬لضدافة‬
‫لش د الدد ن ددي ال ددواإل الطمد ولددر املتوددول ن ددا‬
‫و د د د دداد (‪ ،1879 ،missionnaire‬د د د ددنحة ‪،)60‬‬
‫زد ددا ل د ددد ل د ددار الند ددول وامليد دداه يصد دديحون غد دداع‬
‫ر ددوامة لبي د س ددمع ‪ ،‬واملق دداهي ل ددد ا مزتمئ ددة‬
‫غامل د د ددد ن (‪ ،1864 ،edmond‬الص د د ددنحات ‪-68‬‬
‫‪ ،)69‬وملق د د دداهي الق د د ددا رخ ع د د ددال فري د د ددد متش د د دداغر‬
‫الع ا ددر‪ ،‬فه د لح ددوي املالم د ا رو ددا ية العام ددة‬
‫ول ددا س ددزامةا الخا ددة ج دددا‪ ،‬فن د مقه ددع الق ددا رخ‬
‫ي مد ال دداس ددول امل اضددد متددواج ن يتبددا لون‬
‫ار ا ية وال و واملصدالن املا يدة ويقضدون ةدا‬
‫ال اجات ويعقدون الصنقات‪ ،‬ومنة مدا ي مد‬
‫و ي د دددا يحزمد د د د ددي الند د درا ود د ددد يح د دداول ر يا د ددا‬
‫التحددث لجدداره الددلي ال يعرفدا ودددد لصددب بعددد ا‬
‫العالد د ددة متي د ددة‪ ،‬ويزك د ددا الق د ددول رن املق د دداهي د ددي‬
‫القد ددا رخ ملا د ددت تشد ددكت جد ددزإلا رساسد دديا مد ددا يد دداخ‬
‫الوكان (الغيطار ‪1997 ،‬م‪ ،‬نحة ‪.)3‬‬
‫زددا لددر بعددض الت ددار املت ددول ن الددليا يحزمددون‬
‫فددو ر وس د رغدداري ات داعدددخ موددتديرخ وهددي‬
‫مخصص د ددة لمش د دداي (‪ ،1883 ،vausc‬د ددنحة ‪،)4‬‬
‫‪134‬‬
‫ددي ارس ددوا واملت دداجر وارم ددا ا العام ددة‪ ،‬ول تش ددر‬
‫ار يد دداإل الت د د يود ددكنةا اردبد دداف وا فد ددر وال د ددروم‬
‫والاة د ددو د د ددي ملد د ددت رجد د دزاإل املدي د د ددة ون رن لحزاةد د ددا‬
‫رس د ددوار ا د ددة‪ ،‬ولز د ددارس مل د ددت ائن د ددة ي د ددعائر ا‬
‫الديني ددة ون ري ددة مض ددايقة (النررو ددية‪1992 ،‬م‪،‬‬
‫الصنحات ‪.)207-206‬‬
‫‪ -03‬املباني في القاهرة ‪:‬‬
‫د ددي الق د ددا رخ ل د ددر ز د ددا ج جزيم د ددة ور د دديمة لمن د ددا‬
‫العرب ي رفضت االمةا (‪ ،1883 ،vausc‬نحة‬
‫‪ ،)3‬القا رخ مدي ة جزيمة لتحوا ملدت يدوم‪ ،‬وفاةدا‬
‫العديددد مددا املنش د ت ددي ددور ا ددا ‪ ،‬وتوددتطي‬
‫ة ددا رن ل دداف بري ددات امل دددن ددي الع ددال ‪ ،‬ولتز د ددم‬
‫مبا اة ددا العامد ددة والخا ددة غالجز ددال‪ ،‬ولزت ددد ددله‬
‫املدي د ددة لح ددت دمعد ددة محز ددد ع د د وةالتد دداشي ه ددي د ددي‬
‫م طقددة م خنضددة (‪ ،1897 ،eshemann‬ددنحة‬
‫‪ ،)19‬وعزوم ددا ه ددي مدي ددة ا ددخزة ة ددا العدي ددد م ددا‬
‫املود دداجد وامل د ددا ل والتحد ددف وال د ددافورات و ر د ددا‬
‫(‪ ،1897 ،eshemann‬د ددنحة ‪ ،)21‬ولي د ددر م د ددا‬
‫بعي ددد انة ددا مي ددة ح ددت ا ددخزة (‪،1883 ،vausc‬‬
‫د ددنحة ‪ ،)3‬زد ددا لتز د ددم غن ا د د ددا الجزيمد ددة الت د د‬
‫لزك ددا الو ددائ م ددا ال ص ددول ع د جزي د وس ددائت‬
‫الرا ددة املوج ددو خ ددي رورة ددا (‪،1892 ،marquette‬‬
‫نحة ‪.)31‬‬
‫أ‪ -‬الشوارع واملباني السكنية ‪:‬‬
‫أوال ‪ -‬الشوارع ‪:‬‬
‫الق د ددا رخ ة د ددا ر ي د دداإل لي د ددر ع د د ي د ددكت مت اس د د‬
‫(‪ ،1893 ،leon‬د د ددنحة ‪ ،)34‬وبعد د ددض يد د ددوارع ا‬
‫ل اف الشوارع املوجدو خ دي غداري وال ر دة فاةدا‬
‫م د ددرخ ول د ددد ا مكتيد ددة غاملشد ددتريا (‪،marquette‬‬
‫‪ ،1892‬د ددنحة ‪ ،)31‬و لد ددر رن يد ددوارع القد ددا رخ‬
‫ض دديقة ج دددا لشد د رج ددة ل ددوفر الي ددت ددوال الي ددوم‬
‫(‪ ،1864 ،beluze‬د د د ددنحة ‪ ،)138‬و د د د د ددي بع د د د ددض‬
‫ار يد ددان ل ددد الشد ددوارع مو دددو خ (‪،1840 ،salle‬‬
‫د ددنحة ‪ ،)73‬و د ددو ارم د ددر ال د ددلي جع د ددت الو د ددكان‬
‫المجلد ‪ 7‬العدد ‪1‬‬
 ‫حصاد عبد الصمد ‪ ،‬قرين مولود‬
‫دريبد ددة م ددا بعضد د ا لش د د رج ددة االلتصد ددا ولتالقد د‬
‫ارجزاإل العموية منةا (‪ ،1840 ،salle‬نحة ‪.)73‬‬
‫يددت رس د واج ددات امل ددا ل بش درائط ب ددرخ غيض دداإل‬
‫و ز دراإل‪ ،‬و ددي الط دداغ اررضد د يوج ددد ف دداإل واسد د‬
‫و رف ددة معيش ددة تود د ع ي ددوان‪ ،‬والن دداإل من ددرو‬
‫غاررائ د د ددر الت د د د ي د د ددت فاة د د ددا اس د د ددتقبال الض د د دديوف‪،‬‬
‫والود ددقوف شد ددبية واررضد ددية مغطد دداخ غالة د ددجا‬
‫والجد د د دددران مغطد د د دداخ غد د د ددالج ومطميد د د ددة غد د د ددالمون‬
‫الد ددل ب ‪ ،‬ويق د د البد دداس د ددي الوسد ددط و البد ددا يكد ددون‬
‫مطميد ددا غد ددالمون ار زد ددر وال واش د د لكد ددون غيضد دداإل‬
‫وفاةددا طددوف سددو اإل ددغ رخ‪ ،‬والشددق النوددائية‬
‫لق د ددي الطدداغ العمددوي ول ددا وافددل مزي ددة غزجدداج‬
‫ممون (‪ ،1873 ،moncorps‬نحة ‪.)50‬‬
‫مواد ددد املط دداغ لتك ددون م ددا رربع ددة د ددوائ ش ددبية‬
‫متص د د ددمة بش د د ددكت مباي د د ددر غ د د ددالواة م د د ددا القص د د د‬
‫والجد د د ‪ ،‬و د ددي ف د دداإل امل د ددا ل ل د ددد رج د ددا يا د ددل‬
‫لمش د ددق املوج د ددو خ د ددي ارع د د د ‪ ،‬ول د ددد الو د ددطوة‬
‫مزتمئددة غادنددا الدددجاج (‪ ،1840 ،salle‬ددنحة‬
‫‪ ،)74‬زد ددا رن القد ددا رخ ةد ددا العديد ددد مد ددا الن د ددا‬
‫الرا عد ددة وبعضد د ا سد ددا ر الشد ددكت و ةد ددا مود ددا ات‬
‫ض دراإل ولوج ددد ة ددا ريض ددا س ددا ات را ع ددة (‪،leon‬‬
‫‪ ،1893‬ددنحة ‪ ،)34‬مددا الددت بعددض ال زددا ج مددا‬
‫ددله البيددوت دائزددة لشد يوم ددا ددلا‪ ،‬وهددي م زوعددة‬
‫ال يزكددا رن ل ددد ل ددا ممدديال ددي ري عا ددزة غمددد رو‬
‫ي ري مدي ة غالعال دا بة‪ ،‬ولش جا رنةدا لضد‬
‫لرا ا معزاريا وف يا فإنةا لقددم ل دا دورخ قيقيدة‬
‫ل د د د زط ال يد د دداخ د د ددي مصد د ددر (الغيطد د ددار ‪1997 ،‬م‪،‬‬
‫نحة ‪.)100‬‬
‫امل ت ات‪ ،‬مخاغز‪ ،‬محدالت املجج دات‪ ،‬ال مويدات‪،‬‬
‫ب‪ -‬املساجد ‪:‬‬
‫تعد املعال الدينية غالقا رخ ما ر تر املعال الت‬
‫ل ددلس ا تب دداه الن ددر وهددي م ددرخ العددد ‪ ،‬ومنش د ت‬
‫الق د د د ددا رخ الديني د د د ددة مت وع د د د ددة ف د د د ددد املو د د د دداجد‬
‫مؤسو د د د ددات ا و د د د ددان والتكاي د د د ددا والخا ق د د د دداوات‬
‫(النررو د ددية‪1992 ،‬م‪ ،‬د ددنحة ‪ ،)183‬وةالنو د ددبة‬
‫ملود د دداجد القد د ددا رخ فه د د د مم د د ددرخ لال تزد د ددام غ يد د ددت‬
‫المركز الجامعي عبد الحفيظ بوالصوف ميلة – جوان ‪2021‬‬
‫مجلة ميالف للبحوث والدراسات‬
‫زددا لوجددد ر يدداإل ا ددة غال صددار ور ز ددا الحددي‬
‫القبطد الددلي يتز ددم بشددوارعا الضدديقة‪ ،‬ول ددد غددا‬
‫الخ ا ير ا و اد‪ ،‬زا لوجد غا يودة سدا ت‬
‫مد د د د د د دداري (‪ ،1879 ،missionnaire‬د د د د د د ددنحة ‪)77‬‬
‫لض د د د ددافة لشد د د د د ر د د د ددا م د د د دديإل غ د د د دداملحالت الت اري د د د ددة‬
‫(‪ ،1879 ،missionnaire‬د د د ددنحة ‪ ،)58‬ور يد د د دداإل‬
‫اردمي ددات ددي الق ددا رخ لتز ددم غانة ددا م عزل ددة ويعد ددو‬
‫لد ددر لعد دددخ رسد ددباس ور ز د ددا ر بد ددة الود ددمطات د ددي‬
‫مرادب ددة اردمي ددات‪ ،‬وةالت دداشي ي ددت وض ددع ا ددي مك ددان‬
‫ددا ودري د منةددا لتو د ت عزميددة املرادبددة‪ ،‬وم ددا‬
‫ج د ددة ر د ددر اردميد ددات ملا د ددت لر د د د ددي الت ز د د‬
‫والعد ددي معد ددا د ددي يد دداخ جزاعيد ددة مشد ددتر ة‪ ،‬و د ددو‬
‫ارم د ددر ال د ددلي يز د د ح ري د ددة ب د ددرخ د ددي مزارس د ددة‬
‫فرائض د د د الدينيد د ددة ولتو د د د يت م زد د ددة سد د ددمطامة‬
‫الخا د ددة د ددي تو د ددي ر ي د ددؤونة ‪ ،‬و د ددللر لحقيد د د‬
‫جا ما ارما غت زع م بعضد الدبعض دي‬
‫مكان وا د (رايزون ر‪ ،1994 ،.‬نحة ‪.)242‬‬
‫ثانيا ‪ -‬املباني السكنية ‪:‬‬
‫يق د دددر ع د ددد املب د ددار املا ول د ددة د ددي الق د ددا رخ بو د ددتة‬
‫وعشددريا رلددف متددمل لضد توددعة رفدرا لشد عشددرخ‬
‫وف د د بع د ددض ا ص د ددائيات (النررو د ددية‪1992 ،‬م‪،‬‬
‫ددنحة ‪ ،)242‬وع دددما تعب ددر ددي ي ددوارع الق ددا رخ‬
‫تش ددعر ا ددر ددي متا ددة ض دديقة متعرج ددة لص ددطف‬
‫ددي جوا اة ددا امل ددا ل ات الطواغد د العمي ددا املتدلي ددة‬
‫ع د د د د الطري د د د غ زاة د د ددا العم د د ددوي‪ ،‬رم د د ددا الطواغد د د د‬
‫الونمية فت د فاةدا املتداجر الصدغ رخ التد لزدارس‬
‫فاة ددا جزي د ال ددرف والص د اعات ولب دداع ة ددا جزي د‬
‫املط دداع ‪ ،‬املق دداهي‪ ،‬ول ددر ة ددله الش ددوارع ش ددو ا‬
‫ب ددرخ وفوضد ع عارمددة و ددله الشددوارع ددر معبدددخ‪،‬‬
‫زد ددا لال د ددر ر د ددة ب د ددرخ د دداس وم د دديإل املشد دداخ‬
‫غحز ددر وجزددال وسدديارامة ددا و دداد‪ ،‬ولددر‬
‫مودداجد منةددارخ لضددافة لش د وجددو رملددواف لمنق دراإل‪،‬‬
‫زددا لوج ددد العديددد م ددا املدددارس القرآ ي ددة لتعم ددي‬
‫ار ن د ددال‪ ،1893 ،leon( ،‬د ددنحة ‪ ،)35‬وامل د ددا ل‬
‫‪135‬‬
 ‫الخصائص العمرانية واالقتصادية للمدن العربية الكبرى في القرن ‪19‬م من خالل مالحظات الرحالة الفرنسيين ‪.....‬‬
‫م ددا سد د ة ‪1356‬م لشد د اي ددة سد د ة ‪1361‬م‪ ،‬و ددلا‬
‫املبن ددع ددز الس ددتيعاس ع ددد ب ددر م ددا املص ددم ن‬
‫و د ددللر الدارسد د د ن ال د ددليا صص د ددت ل د د د ‪400‬‬
‫مقعد ددد‪ ،‬وييد ددت د ددلا الب د دداإل يد ددا دا عزرا يد ددا ع د د‬
‫عيز د ددة الن د ددا املعز د دداري املزمد د دومل وال د ددلي ع د ددرف‬
‫عصر تشييد العديد ما املنش ت الدينية التد‬
‫ال يزال ر ماةا دائزا‪ ،‬ودد ددر بعدض املدؤر ن رن‬
‫غ دداإل ددلا املةددجد ملمددف ‪ 20‬رلددف ر د يوميددا مزددا‬
‫جعمددا مددا ددروة القددا رخ ار د لكمينددا (رايزددون‬
‫ر‪ ،1994 ،.‬نحة ‪.)132‬‬
‫ددلا املةددجد يعتبددر مددا رددددم املودداجد املوجددو خ‬
‫غزدي د ددة القد ددا رخ‪ ،‬و ددو مبن د د ع د د يد ددكت د ددمي‬
‫يو ار ‪ ،‬يبمغ ارلناع دبتا لشد ‪ 55‬متدر وم دا يصدت‬
‫ول ددا لشد د ‪86‬م‪ ،‬ز ددا يص ددت ددول جدرا ددا لشد د ‪8‬‬
‫رمتار‪ ،‬رما الطول ا جزاشي لمزبنع فيصدت لشد ‪140‬‬
‫مت ددر‪ ،‬و ددو مصد د وع م ددا بج ددارخ مطمي ددة غالت دداوس‬
‫غد ددارغيض وار زد ددر د د الر د ددام املغزد ددور غالد ددل‬
‫(‪ ،1892 ،marquette‬د د د د د ددنحة ‪ ،)33‬رمد د د د د ددا د د د د د ددي‬
‫التر يد الدددا ي لمزةددجد ف ددد الددبالف متكددون‬
‫ما فوينواإل ية جددا‪ ،‬لكدا لودوإل ال در دلا‬
‫املةجد يعرف لد ورا ب را ول يت لرميزا ‪.‬‬
‫املود دداجد (‪ ،1873 ،moncorps‬د ددنحة ‪ ،)54‬وال‬
‫‪ -‬مسجد محمد علي ‪:‬‬
‫يوجددد فددي ددي القددا رخ يخم ددو مددا املودداجد غددت هددي‬
‫مدا ريد ر املوداجد دي القدا رخ ريضدا دد مةدجد‬
‫محز ددد ع ددي و ددو يعط د م ددا بعي ددد مش د دا م يب ددا‬
‫وعييز ددا بو ددب تمتد ددا الكب ددرخ ودباغ ددا الواس ددعة‬
‫وم د ددا الش د ددا قة‪ ،‬ود د ددد ررف ع د د تش د ددييد د ددلا‬
‫الص د ددرة م د دددس ررميند د د م د ددول االسد د د ‪ ،‬ولد د د‬
‫افتتا ا سد ة ‪1832‬م لكدا لد يكتزدت غ دا ه لال دي‬
‫سد د ة ‪1857‬م (رايز ددون ر‪ ،1994 ،.‬ددنحة ‪،)265‬‬
‫ال ددلي يتز ددم غقدس ددية ب ددرخ ل ددد س ددكان الق ددا رخ‬
‫ويز د ولددا ون ددزع ار ليددة‪ ،‬وةز ددر ولددا‬
‫ل ددد ف دداإل ب ددر مح دداف غصددف مددا رعزدددخ املرم ددر‬
‫الجزيم ددة لض ددافة لش د ددافورخ موج ددو خ ددي الوس ددط‬
‫مخصص د د ددة لموض د د ددوإل‪ ،‬ول د د ددد املو د د ددمز ن ا د د ددت‬
‫املة د د د ددجد منش د د د ددغم ن غق د د د دراإلخ الق د د د درآن و د د د ددللر‬
‫‪136‬‬
‫بعضد ا ددي ع ددد عزددرو غددا العددا والددبعض ا ددر‬
‫ي ع د ولون وةردو وا‪ ،‬لكا لودوإل ال در‬
‫ر ماةددا ددي الددة دراس والجدددران لتدددا وجدددران‬
‫ر د ددر محطز د ددة‪ ،‬وةص د ددنة عام د ددة ل د ددد مو د دداجد‬
‫القد ددا رخ القديز د ددة تو د ددبق ا رف يد ددة ياس د ددعة‪ ،‬رمد ددا‬
‫ال ددرم ف ددو مح دداف غارود ددة منتو ددة ات رعز دددخ‬
‫و ددي الوسددط ددد ددافورخ تعمو ددا دبددة ددغ رخ وهددي‬
‫مخصصة لموضوإل (‪ ،1873 ،moncorps‬دنحة‬
‫‪،)51‬و محاري د املو دداجد مز رف ددة بش ددكت جزي ددت‬
‫جدددا وفاة ددا يوجددد امل ب ددر‪ ،‬رم ددا ددارج املو دداجد ف ددو‬
‫عب د ددارخ ع د ددا رس د ددط مو د ددتوية و ب د ددرخ ة د ددا واف د ددل‬
‫ورغ ددواس مرلنعد ددة‪ ،‬و ددي وس ددط املةد ددجد ل ددد دبد ددة‬
‫ب ددرخ و ددي ار دراف لوج ددد امل د ن وه ددي عب ددارخ ع ددا‬
‫رغدراج ل ددا يددرفات منةددا يددؤ ن لمصددموات الخزد‬
‫)‪ ،(moncorps, 1873, p. 52‬ول ن ددر مدي ددة‬
‫القددا رخ غوج ددو م زوعددة ب ددرخ مددا امل د ن تع ددو‬
‫لعصد د د ددور مختمند د د ددة‪ ،‬ولتز د د د ددم ملد د د ددت وا د د د دددخ منةد د د ددا‬
‫غخص د ددائ العص د ددر ال د ددلي غ ي د ددت في د ددا ومالمح د ددا‬
‫وتعطي ددا رري ددينا ي ددا لتط ددور العز ددارخ ا س ددالمية‬
‫(الغيطار ‪1997 ،‬م‪ ،‬نحة ‪.)85‬‬
‫عددد املبددار الدينيددة ددي القددا رخ ب ددر جدددا ا ددة‬
‫موجو خ دي ملدت يدارع (‪ ،1864 ،edmond‬دنحة‬
‫‪ ،)68‬فزدي ددة الق ددا رخ معروف ددة غكت ددرخ مو دداجد ا‬
‫الت د د لص د ددت لش د د ‪ 400‬مة د ددجد منة د ددا ‪ 250‬مة د ددجد‬
‫لحتد ددوي ع د د م د د ن ب د ددرخ (‪،1892 ،marquette‬‬
‫د د ددنحة ‪ ،)33‬و د د ددواشي ‪ 150‬مة د د ددجد م د د ددا د د ددله‬
‫املو دداجد منت ددوة والبقي ددة مغمق ددة بو ددب الخ دراس‬
‫والد دددمار الد ددلي ل ق د ددا (‪،1835 ،.francois m‬‬
‫نحة ‪ )4‬وما ر املواجد املوجو خ غالقا رخ‪:‬‬
‫‪ -‬مسجد السلطان حسان‪:‬‬
‫‪ -‬غ دداه الو ددمطان املزمد دومل و ددا ددي فت ددرخ كز ددا‬
‫الما ي ددة التد د غ دددرت سد د ة ‪1354‬م‪ ،‬وامت دددت فتد ددرخ‬
‫غ دداإل ددلا الصددرة ا سددالم العزددال سددتة سد وات‬
‫المجلد ‪ 7‬العدد ‪1‬‬
 ‫حصاد عبد الصمد ‪ ،‬قرين مولود‬
‫ع د ددا رف د ددة مربع د ددة عزيق د ددة لمغاي د ددة وم حول د ددة د ددي‬
‫الجبت (‪ ،1893 ،leon‬نحة ‪.)52‬‬
‫‪ -‬مسجد عمرو بن العاص‪:‬‬
‫وال ص د د د ر و ال وعيد د ددة الجزيمد د ددة (‪،1893 ،leon‬‬
‫يا ددل يددكت يددبا مرب د تعمددوه مئددل ت ن ويوجددد غددا‬
‫رواد ن بويط ن جدا ودد ل لددم ر الن داإل ارول‪،‬‬
‫ولحت املئل ة الوسط يوجد ف داإل ب در مودا تا‬
‫ددواشي ‪ 80‬متددر مرب د و ددي وسددط الن دداإل ددد ينبددوع‬
‫لموضددوإل و ددو محدداف غالعديددد مددا ارعزدددخ يددة‬
‫ال يوج د ددد رد د ددت م د ددا ‪ 230‬عز د ددو وم د ددا د ددا ر د ددل‬
‫املةد ددجد تود ددزية مةد ددجد ارلد ددف عزد ددو ‪،‬و يصد ددت‬
‫ارلناع ارعزددخ لشد ‪ 5‬رمتدار وهدي متراغطدة غواسدطة‬
‫ررودد د ددة مز وج د ددة (‪ ،1892 ،marquette‬د ددنحة‬
‫‪ ،)46‬و ددول ارعز دددخ ددر متك ددا و ت ددع ارل ددوان‬
‫د ددر متش د ددا ةة ف د ددد الم د ددون ارس د ددو ‪ ،‬ار ض د ددر‪،‬‬
‫الرمد ددا ي‪ ،‬وبعد ددض الر د ددام الود ددزاقي‪ ،‬ودد ددد رعيد ددد‬
‫غ دا ه ولرميزدا عدددخ مدرات (‪،1835 ،.francois m‬‬
‫د ددنحة ‪ ،)20‬و د ددو موجد ددو د ددي م طقد ددة معروفد ددة‬
‫غا ددت الراي ددة د ددرس نة ددر ال ي ددت ود ددد ا ت ددار املك ددان‬
‫عزد ددرو غد ددا العد ددا ليكد ددون عا د ددزة ملصد ددر ومقد ددر‬
‫ل كز د د ددا‪ ،‬د د د الخد د ددل الجد د ددام مر د د دزا لتخطد د دديط‬
‫عا د د ددزة مصد د ددر ا سد د ددالمية فبند د ددع اره غ وار د د ددا‬
‫وا د ددتط الج د ددد وره ول د ددا‪ ،‬وةد ددللر د ددار د ددلا‬
‫املة د د ددجد رساس د د ددا ملدي د د ددة النو د د ددطاف ( يد د د د ‪،‬‬
‫‪ ،2000‬نحة ‪)404‬‬
‫‪ -‬عد د د ددرف املةد د د ددجد عد د د دددخ لرميزد د د ددات ومد د د ددا ر د د د د‬
‫الترميزددات التد عرف ددا التددرمي الددلي ملددان ددي نةايددة‬
‫الع د ارموي‪ ،‬ية ل لوسيعا ول ديده ي عدام‬
‫‪ 673‬م ع د د د د ع د د د ددد واليد د د ددة مود د د ددمزة غ د د د ددا مخم د د د ددد‬
‫ار صدداري‪ ،‬ودددد لزددت مضدداعنة موددا ة املةددجد‬
‫وييدت امل ن ي ررملان املةجد ارربعدة‪ ،‬و دي عدام‬
‫‪698‬م د ددام ال ددواشي عب ددد العزيد ددز غ ددا م ددروان ريضد ددا‬
‫غتوس ددي مو ددا ة املبن ددع لمتض دداعف املو ددا ة م ددرخ‬
‫ر ر دالل الودبع ن الود ة الال قدة (رايزدون ر‪،.‬‬
‫‪ ،1994‬نحة ‪.)22‬‬
‫‪ -‬مسجد طولون‪:‬‬
‫المركز الجامعي عبد الحفيظ بوالصوف ميلة – جوان ‪2021‬‬
‫مجلة ميالف للبحوث والدراسات‬
‫ينش ددغمون غاس ددتزاع ال دددروس الديني ددة الت د يمقاة ددا‬
‫مشداي املةدجد)‪، (marquette, 1892, p. 40‬رمدا‬
‫اررض فه د د مغط د دداخ غالكام د ددت غواس د ددطة الة د ددجا‬
‫ددنحة ‪ ،)53‬ول ددد ددي املةددجد مقبددرخ ملحزددد ع ددي‬
‫والت ص ل ا ضري جزيت ‪.‬‬
‫دلا املبنددع يشددبا املودداجد العييزددة ددي اسددط بول‬
‫و ددو غ دداإل ائددت مغط د غالر ددام‪ ،‬و ا ددت املةددجد‬
‫مغط د ملددامال غدداملرمر الشددرقي‪ ،‬و ددي ارع د لال ددر‬
‫اغ ددة م ددا ال ب ددال الت د لت دددش منة ددا ع ددد ب ددر م ددا‬
‫التري ددات‪، (delaplanche, 1876) ،‬و يوجددد ة ددا‬
‫ع ددد ب ددر م ددا املص دداغي ات ا ض دداإلخ الة د رية‬
‫(‪ ،1897 ،eshemann‬د ددنحة ‪ ،)20‬رم د ددا رعز د دددخ‬
‫املةد ددجد مغطد دداخ غد دداملرمر الشد ددرقي املمد ددون غد ددالع بر‬
‫وتعمددوه دبددة ب ددرخ و لوجددد غ ا اةددا رربعددة ر صدداف‬
‫دب دداس لض ددافة لش د رربع ددة دب دداس ددغ رخ ممز ددة ددي‬
‫الزوايددا)‪ ، (marquette, 1892, p. 35‬والقبددة‬
‫الكب د ددرخ مدعوم د ددة غاربع د ددة رعز د دددخ ائم د ددة ول د ددا‬
‫د ددواشي ‪ 20‬مت د ددر (‪ ،1876 ،delaplanche‬د ددنحة‬
‫‪ )40‬وهددي معردددة غالر ددام ار زددر املعددروف غاس د‬
‫الج د ددزع و د ددو مع د ددروف د ددي د د ددارخ لفريقي د ددا‪ ،‬ويتز د ددم‬
‫املةد ددجد غز د ددا الخزود ددة (‪،1897 ،eshemann‬‬
‫نحة ‪ )20‬وهي ر يقة ي يكم ا ولر فاةا عيزدة‬
‫التخط دديط ورفا ي ددة الز رف ددة وه ددي لرلند د ددواشي‬
‫‪ 95‬متر (‪ ،1873 ،moncorps‬نحة ‪.)55‬‬
‫يشكت املةجد غا وراما جزيمة ولحيط غا العديد‬
‫م د ددا الود د د ول ال ائم د ددة ولوج د ددد ورائ د ددا العا د ددزة‬
‫املص ددرية العييز ددة‪ ،‬التد د لكش ددف غك ددت لنا دديم ا‬
‫غزئا نةد ددا ودبا ةد ددا ويقاغمد ددا ال يد ددت الد ددلي يو د د ر د ددي‬
‫سددريره الواس د غزيا ددا ال ا ئددة‪ ،‬و ددي ارف د لتدددش‬
‫ار رامددات غكتملةددا ال ائمددة ددي الوددزاإل الزرددداإل‪ ،‬ل ددا‬
‫مش د د د فريد ددد مد ددا وعد ددا د ددي العد ددال ي ز د د روعد ددة‬
‫الود د د ددزاإل و د د د ددروات الطبيعد د د ددة وودد د د ددار ال د د د د راإل‬
‫(‪ ،1876 ،delaplanche‬د ددنحة ‪ ،)42‬زد ددا د ددد‬
‫جا د املةددجد مددا يعددرف غب ددر يوسددف و ددو عبددارخ‬
‫‪137‬‬
 ‫الخصائص العمرانية واالقتصادية للمدن العربية الكبرى في القرن ‪19‬م من خالل مالحظات الرحالة الفرنسيين ‪.....‬‬
‫هللا عميا وسم والتد‬ ‫فا زة غنت رسول هللا‬
‫سددزيت غاسددز ا مقصددورخ ددي ددلا املةددجد‪ ،‬ويددر‬
‫بع د ددض املد د ددؤر ن رن د د ددله التو د ددزية رو د ددبة لش د د د‬
‫القص د د ددور الزا د د ددرخ الت د د د غ ي د د ددت ي ز د د ددا ررش د د د ت‬
‫القا رخ‪ ،‬غي زا ير البعض ا ر ر ا س للر‬
‫لند ددا ال غز د ددا س د دديكون ل د ددا م د ددا الش د ددان واملكا د ددة د ددي‬
‫ا ددار العم ددوم‪ ،‬وم ددا املال ددر رن ددله التو ددزية‬
‫تشاغا بعض ارسزاإل الت ر مقت ع د مؤسودات‬
‫ددي لددر العصددر ممددت مدي ددة الز دراإل ددي ار دددل ‪،‬‬
‫ورةزددا ملا ددت ددله مددا غدداس امل افوددة ل ددا ( ي د ‪،‬‬
‫‪ ،2000‬نحة ‪)453‬‬
‫يقددال ريضددا رن ر ددت توددزيتا مددا و مددا الز ددور‪،‬‬
‫ول دداري غ دداإله ددو ل دداري لاس ددي الق ددا رخ‪ ،‬يزت ددا‬
‫غن ي ددة وجزالي ددة عزارل ددا ف ددو مو ددبو غح ددرم وة ددا‬
‫ررودة تعمو ا ردواس دا خ (‪،1873 ،moncorps‬‬
‫ددنحة ‪ ،)53‬ولد د لوس ددي املة ددجد ددي ع ددد عب ددد‬
‫الد ددر زا د ددي نةايد ددة القد ددرن المد دداما عشد ددر مد دديال ي‬
‫ور مددت عميددا تعددديالت ب ددرخ‪ ،‬و ددو يتخددل يددكال‬
‫رةا ي ارضالع م وجدو د ا دي الوسدط محداف‬
‫غد ددمالث ررودد ددة مق طد ددرخ‪ ،‬واملةد ددجد مز د ددرف ع د د‬
‫ال د د زط الطول د ددور ويص د ددور مرا د ددت لط د ددور الن د ددا‬
‫املعز د دداري الن د ددا (رايز د ددون ر‪ ،1994 ،.‬د ددنحة‬
‫‪ ،)57‬زددا يحتددوي ار ددر ع د ‪380‬عزددو مص د وع‬
‫ما الر ام الوزاقي‪.‬‬
‫‪ -‬و و ما ريد ر املوداجد املوجدو خ غالقدا رخ وددد‬
‫‪ -‬مسجد ذات السلطان حسن‪:‬‬
‫‪ -‬يعتب د د ددر د د ددلا املة د د ددجد م د د ددا م د د ددا رغ د د ددر ارممم د د ددة‬
‫الواا د د ة لعيزد ددة الند ددا املعزد دداري ا سد ددالم د ددي‬
‫الع ددد املزم دومل ‪ ،‬و ددو عبددارخ عددا جددام و ددي ن د‬
‫الودد د ددت يو د ددتخدم زدرسد د ددة‪ ،‬و د د دو م د ددا رجزد د ددت‬
‫مود د د دداجد القد د د ددا رخ وموض د د ددعا د د د ددي غي د د ددت ارم د د د ددر‬
‫اليحيدداوي‪ ،‬واغتدددر غ ددا ه ‪ 757‬د وال يعددرف غ دداإل ددي‬
‫الد ددبال ا سد ددالمية د ددي لد ددر الودد ددت يضد دداهي د ددلا‬
‫الب د دداإل‪ ،‬ودد ددد اسد ددتغر غ د ددا ه مد دددخ د ددالث س د د وات‬
‫غ دددون را ددة ور ددد لب ائ ددا رم ددوال ا ددخزة‪ ،‬ود ددد‬
‫دي ددت ر د ددا ل د د د ددرف مائد ددة رلد ددف ر د د ع د د غ د دداإل‬
‫‪138‬‬
‫‪ -‬يع د ددو لع د ددام ‪879‬م وةن د د د ددي ع د ددد اغ د ددا ول د ددون‬
‫واللي لزكا ما ل دا منشد ت لر دت ر درا م يبدا‪،‬‬
‫ويعتبددر مددا ر د ددروة النددا املعزدداري ا سددالم‬
‫ار تر روعة‪ ،‬وةدر تشييده ي س ة ‪876‬م وا تزت‬
‫غ ا ه ي س ة ‪879‬م و لر وفقدا لمكتاغدة امل قويدة‬
‫ع مبنع املةجد واملوجو خ ي رمدا (رايزدون ر‪،.‬‬
‫‪ ،1994‬د د ددنحة ‪ ،)29‬ود د د ددد يد د دديد اغ د د ددا ول د د ددون‬
‫العديد ما املنش ت العزرا يدة دي القدا رخ در رن‬
‫رعيز د ددا ورغقا د ددا ر د د درا ور ول د ددا عزد د درا مة د ددجده‬
‫الجام اللي ال ال غاديا ع د الدا‪ ،‬ويعتبدر الدة‬
‫املود دداجد الجامعد ددة د ددي مدي د ددة القد ددا رخ ( ي د د ‪،‬‬
‫‪ ،2000‬دنحة ‪ ،)435‬و ددلا ال درم محدداف غددمالث‬
‫ررودددة‪ ،‬واملص د مقو د لخز د غال ددات متوا ي ددة‬
‫و ويمد ددة‪ ،‬رم د ددا دب د ددة املة د ددجد فه د د د ددغ رخ ولتد ددوج‬
‫غزئل ددة يعمو ددا دددارس غدددل ال ددالل الددلي يوجددد ددي‬
‫غقيد ددة املود دداجد و د ددو مص د د وع مد ددا مد ددا خ البرو د ددز‬
‫(‪ ،1893 ،leon‬ددنحة ‪ ،)50‬ويتطدداغ درا ددلا‬
‫الصددرة املعزدداري مد املودداجد املوجددو خ ددي مدي ددة‬
‫سزراإل العرادية ف دو مبند غصدنة عامدة مدا ا جدر‬
‫ماع د دددا املئل د ددة املبني د ددة غ د ددالحجر‪ ،‬لض د ددافة لش د د رن‬
‫املبنع م يإل غاررودة واردواس التد لزينةدا (رايزدون‬
‫ر‪ ،1994 ،.‬نحة ‪.)29‬‬
‫‪ -‬مسجد األزهر‪:‬‬
‫ل د د غ د ددا ه د ددي الع د ددد الن د ددا م د ددا دب د ددت ج د ددو ر‬
‫ددي النتد ددرخ املزت دددخ مد ددا سد د ة ‪970‬م لشد د‬ ‫الن ددا‬
‫‪972‬م‪ ،‬ود د ددد غ د دداه ج د ددوس دص د ددره الكب د ددر ليك د ددون‬
‫مر د دزا لمدعاي د ددة الش د دديعية د ددي مص د ددر د ددي ع د ددد‬
‫(رايزددون ر‪ ،1994 ،.‬ددنحة ‪ ،)39‬و ددو م ددا ري د ر‬
‫املدددارس واملودداجد ددي العددال ا سددالم ‪ ،‬زددا ر ددا‬
‫وج د ددة لمطمبد ددة مد ددا ملد ددت ر حد دداإل الد ددبال ا سد ددالمية‬
‫ويت دراوة عددد الغددا مددا غ د ن زوددة لش د سددتة آالف‬
‫ال د (‪ ،1893 ،leon‬ددنحة ‪ ،)50‬و ددو مددا رول‬
‫ارعزدال املعزاريددة النا زيددة التد عا ددرخ لاسددي‬
‫القدا رخ‪ ،‬واسدزا مدا و مدا تودزية الز دراإل لقد‬
‫المجلد ‪ 7‬العدد ‪1‬‬
 ‫حصاد عبد الصمد ‪ ،‬قرين مولود‬
‫غواس د ددطة رعز د دددخ د ددغ رخ ارد د ددة لح د ددت ارل د ددواة‬
‫(‪ ،1879 ،missionnaire‬د د د د د د ددنحة ‪ ،)77‬ع د د د د د د د‬
‫اليز ن لر رفة وم العدلراإل وع د اليودار رفدة‬
‫القد دددي يوسد ددف‪ ،‬رمد ددا الخطد ددوف الجا بيد ددة فه د د‬
‫م حو د د د د د د د ددة غالر د د د د د د د ددام (‪،1879 ،missionnaire‬‬
‫دنحة ‪ ،)78‬و ددله الك يودة القبطيددة لتكدون مددا‬
‫ددالث غال ددات و ددن ن مددا ارعزدددخ (‪،marquette‬‬
‫‪ ،1892‬نحة ‪.)45‬‬
‫‪ -‬يوددة الددروم ولق د غددال رخ الروميددة وهددي جيدددخ‬
‫الب داإل غدرجددة ب درخ‪ ،‬ويوجددد ةددا دواشي سددتة عشددر‬
‫لشد ز يددة عشددر عزددو مصد وع مددا الر ددام‪ ،‬وع د‬
‫جدرانةا لدر العديدد مدا لو دات ال دواري ن ممبتدة‬
‫ويقام ةا القداس يوم ار دد غاليو ا يدة والعرةيدة‪،‬‬
‫وهددي لقريبددا الك يوددة الروميددة الو يدددخ املوجددو خ‬
‫غزدي ددة القددا رخ‪ ،‬لال بعددض الك ددا املوجددو خ ددي‬
‫مدي د د د ددة مصد د د ددر القديزد د د ددة (النررود د د ددية‪1992 ،‬م‪،‬‬
‫نحة ‪.)207‬‬
‫مدي ددة القددا رخ ال لحتددوي ددي ا م ددا ع د العديددد‬
‫د‪ -‬األهرامات ‪:‬‬
‫يوجد رم ب ر ع اليز ن وآ ران ر دغر بجزدا‬
‫م ا ع اليوار‪ ،‬وهدي ادخزة ومزتمئدة وموددو خ‬
‫م ددا مل ددت مك ددان‪ ،‬وه ددي غ دددون واف ددل وة دددون رغ ددواس‬
‫وة دددون فتح ددات ارجي ددة (‪ ،1893 ،leon‬د ددنحة‬
‫‪ ،)40‬وج دوس يدر ال درم ار بدر يوجدد رغدو ال دول‬
‫و دو عبدارخ عدا ددخرخ بيعيدة ع د يدكت يددوان‬
‫ملارسد ددد غ د دررس لرود ددان‪ ،‬ويق د د درةد ددا مبند ددع ري د د‬
‫مؤل ددف م ددا ددرف ومز درات م ددا الغرا ي ددت ار ز ددر‬
‫(‪ ،1893 ،leon‬ددنحة ‪ ،)41‬ز ددا ددد ددي مص ددر‬
‫م زوع ددة م ددا املو ددالت وريد د ر ا مو ددمة الق ددا رخ‬
‫وه د د ددي عب د د ددارخ ع د د ددا غ د د دداإل متد د د درا مصد د د د وع مد د د ددا‬
‫الجرا ي ددت‪ ،‬ويبم ددغ ارلن دداع الب دداإل ‪ 75‬مت ددر وعرض ددا‬
‫ع د القاعدخ متر وا د‪ ،‬ومكتوس فاةدا اسد املمدر‬
‫النرعددور الددلي يعددو لش د ‪ . 2700‬م‪ ،‬ويقددال رن‬
‫القاعددخ مدفو ددة دي اررض ددي عزد يتدراوة مددا غد ن‬
‫‪ 7‬و‪ 8‬متر (‪ ،1892 ،marquette‬نحة ‪.)50‬‬
‫فاةددا رج يقددو لوددر اس مقو د لش د ددالث غال ددات‬
‫المركز الجامعي عبد الحفيظ بوالصوف ميلة – جوان ‪2021‬‬
‫مجلة ميالف للبحوث والدراسات‬
‫القالد الدلي غند عميددا عقدد ا يدوان الكب در ( ملد ‪،‬‬
‫‪1966‬م‪ ،‬نحة ‪.)127‬‬
‫‪ -‬ا تز ددت غ ددا ه ددي س د ة ‪1356‬م و ددو م ددا املب ددار‬
‫ا سالمية الجزيمة‪ ،‬و ي ا ما دد ف داإل مربد غدا‬
‫ق د د ددو عرةي د د ددة ب د د ددرخ مرس د د ددومة غ د د ددالمون ار ر‬
‫والد ددل ب وار ضد ددر‪ ،‬رمد ددا الجد دددران فه د د مر د ددعة‬
‫غالر د ددام ورلوانة د ددا مختمن د ددة (‪،1873 ،moncorps‬‬
‫ددنحة ‪ ،)54‬وه ددي عالي ددة ج دددا ممقوة ددة غنتح ددات‬
‫واسد د ددعة وتعمو د د ددا رف د د دداريز عاليد د ددة ج د د دددا وة د د ددار خ‪،‬‬
‫وةص ددنة عام ددة مة ددجد و ددا را د د ج دددا ويزت ددا‬
‫ة دس ددتا املعزاري ددة الرادي ددة و ددو جدي ددد ددي غ ائ ددا‬
‫مقار د ددة غبقي د ددة املو د دداجد (‪ ،1893 ،leon‬د ددنحة‬
‫‪ ،)53‬وال لزال مصداغيحا الزجاجيدة املطميدة غاملي دا‬
‫محنوظ ددة ددي متح ددف الن ددا ا س ددالم ( ملد د ‪ ،‬غ دداخ‬
‫القا رخ ي رلف عام ‪ ،1998 ،‬نحة ‪.)63‬‬
‫ج‪ -‬الكنائس ‪:‬‬
‫ما الك ا فه دميمدة مقار دة غاملنشد ت الدينيدة‬
‫ار در ‪ ،‬ولقد معيد الك دا املودديحية ددي الحددي‬
‫العتي ا ت ال طدا املود ع دصدر الشدز ‪ ،‬وملدت‬
‫ائن ددة مو دديحية ل ددا ا ود د ا الخا ددة ة ددا التد د‬
‫لزد ددارس ةد ددا يد ددعائر ا بود ددالم ورمد ددان (النررود ددية‪،‬‬
‫‪1992‬م‪ ،‬د د د ددنحة ‪ )206‬وم د د د ددا ر د د د د الك د د د ددا‬
‫املش ورخ غالقا رخ‪:‬‬
‫‪ -‬يودة سدا ت سد رج وهدي مقودزة لدمالث ردوددام‬
‫مددا ددالل يددبكات ددي ار شدداس العاليددة جدددا التد‬
‫لقطع ددا ع ددد الجاةددة لمو ددول لش د مددلغ ال يكددت‪،‬‬
‫و دد ملدت ا دار مددا املبندع محددث‪ ،‬ويوجدد مددلغ‬
‫ا دت الك يودة رمامددا دي ددال الطدرف ن يوجددد رج‬
‫مددا ‪ 12‬ط ددوخ لت ددمل م ددا الل ددا لش د مص د لح ددت‬
‫اررض مك ددون م ددا د د ن يزك ددا رن يك ددون ل ز ددا‬
‫ددول ‪ 12‬طد ددوخ وعد ددرض ‪ 6‬طد ددوات (‪،francois‬‬
‫‪ ،1875‬نحة ‪.)41‬‬
‫ي‬
‫‪ -‬يو ددة سد ددا ت مد ددار املوج ددو خ غد ددالحي القبط د د‬
‫‪139‬‬
 ‫الخصائص العمرانية واالقتصادية للمدن العربية الكبرى في القرن ‪19‬م من خالل مالحظات الرحالة الفرنسيين ‪.....‬‬
‫مغطاخ غال قو غالمغة العرةيدة (‪،missionnaire‬‬
‫‪ ،1879‬د ددنحة ‪ ،)88‬ولرا د د ددا ع د د د يد د ددكت عمبد د ددة‬
‫يوجددد ا م ددا رضددر ة سددا رخ ولواغيددت م حولددة‪،‬‬
‫و ددي ف دداإل الوددا ة املحيطددة غددالقبر ل ددد عددد ا مددا‬
‫ارشدجار مغروسدة (‪ ،1892 ،marquette‬ددنحة‬
‫‪ ،)36‬ورمددا غالنوددبة لمزقبددرخ الشددردية فهد لقد ددي‬
‫الشددزال الشددرقي ملدي ددة القددا رخ ومعروفددة غزقبددرخ‬
‫املزاليد ددر‪ ،‬وتعد ددد د ددله املقبد ددرخ مد ددا ر د د امل د ددا‬
‫ار ريددة ددي مدي ددة القددا رخ (ارلن د ‪. ،‬ت‪ ،‬ددنحة‬
‫‪ ،)5‬زا تعرف للر غاسد لدرس دايتبداي ولتصدت‬
‫غاملدي ددة غواس ددطة فددي القب ددة ددي امت دددا يص ددت لش د‬
‫د د د ددواشي فرس د د د د (النررود د د ددية‪1992 ،‬م‪ ،‬د د د ددنحة‬
‫‪ ،)223‬زد د ددا ر د د ددا ل د د د لخصد د ددي مقد د دداغر ا د د ددة‬
‫غال صار وهي موجو خ دي الحدي القبطد ومحا دة‬
‫غ دددران ويمددة (‪ ،1879 ،missionnaire‬ددنحة‬
‫‪.)77‬‬
‫‪ -‬ما العا ات املصرية املعروفة ر اإل يارخ املقاغر‬
‫رن يخصد د د ي د ددوم الجزع د ددة ع د ددد م د ددوع الن د ددر‬
‫لمزيارخ‪ ،‬ولت فاةا الصالخ ولزرع ار دار وال بالدات‬
‫العطريددة‪ ،‬ويددل الرجددال وار نددال والنودداإل لش د‬
‫دداد مد د بع ددض‪ ،‬وع ددا خ م ددا ل ددر جزد د الزائ ددريا‬
‫لمزقد دداغر اد ددخزا مزد ددا يشد ددكت مش د د د ين د د مد ددؤ ر‬
‫ورا د د د ‪ ،‬و ا د ددت مل د ددت دب د ددر لوج د ددد م زوع د ددة م د ددا‬
‫تددع يددتزكا الددزوار مددا الجمددوس عماةددا‬ ‫املصددا‬
‫والدددعاإل رمددام القبددر (النرروددية‪1992 ،‬م‪ ،‬ددنحة‬
‫‪.)223‬‬
‫ال ب (النررودية‪1992 ،‬م‪ ،‬دنحة ‪ ،)222‬وهدي‬
‫و‪ -‬القصور‪:‬‬
‫‪ -‬ملا د ددت الطبقد ددة ال ا زد ددة لحتد دداج رمد ددا ا لدامد ددة‬
‫ياس د د ددعة لتو د د د لتش د د ددييد مب د د ددار ب د د ددرخ ول د د ددزرع‬
‫ال دددائ والبوددال ن‪ ،‬و ددي م ددر مددا ال دداالت ملا ددت‬
‫له الطبقة تود لالرعدزال عدا الودكان لر بلةدا‬
‫ددي ال صددول ع د صو ددية اجتزاعيددة (رايزددون‬
‫ر‪ ،1994 ،.‬د د د ددنحة ‪ ،)238‬ودد د د ددد يد د د دديدت د د د ددله‬
‫الطبق د ددة غالق د ددا رخ العدي د ددد م د ددا القص د ددور ويقد د د‬
‫ر ماة ددا د ددرس نة ددر ال ي ددت‪ ،‬ومعيز ددا مم ددر لمطبق ددة‬
‫‪140‬‬
‫املتحددف الددلي ررشدداه النررسد مارييددت غددا العديددد‬
‫مددا اريددياإل الرا عددة التد لم ددر النضددول مددا وج ددة‬
‫الت دداري والند ددا‪ ،‬ف د ددد س ددالت مغط ددات غالكتاغد ددة‬
‫ال رو مينيددة‪ ،‬دداوالت ا رادددة‪ ،‬موائددد القدراغي ن‪،‬‬
‫التزا يد د د ددت التد د د ددخزة‪ ،‬لواغيد د د ددت مص د د د د وعة مد د د ددا‬
‫الغرا يددت ات بج د ائددت والتزا يددت لختمددف ددي‬
‫موض د ددوعامةا فت د ددد لزا ي د ددت ا ل د ددة‪ ،‬ال د ددرفي ن‪،‬‬
‫ال يوا د ددات‪ ،‬وه د ددي مص د د وعة م د ددا م د ددوا مختمن د ددة‬
‫فت دد الخشددبية‪ ،‬العاجيدة‪ ،‬الر اميددة‪ ،‬البرو زيددة‪،‬‬
‫لضد د د د ددافة لش د د د د د وجد د د د ددو ريد د د د ددياإل ر د د د د ددر د د د د ددغ رخ‬
‫مل د ددامل و رات‪ ،‬املز ريد د ددات‪ ،‬اردزش د ددة‪ ،‬ارلعد د دداس‪،‬‬
‫ارو ان‪ ،‬املقايي ‪ ،‬ارسل ة‪ ،‬ار وات‪ ،‬التزائ ‪....‬‬
‫(‪ ،1893 ،leon‬نحة ‪)42‬‬
‫ع د د الضد ددنة الشد ددردية لم يد ددت مقاغد ددت ار رامد ددات‬
‫لزت ددد مو ددا ا و دددائ دديز ددة لض ددافة لش د ر ي ددرخ‬
‫ورسددوا وآ ددار‪ ،‬وهددي امل طقددة الت د تو د ع القددا رخ‬
‫القديزة (‪ ،1893 ،leon‬نحة ‪،)44‬‬
‫ه‪ -‬املقابر ‪:‬‬
‫ردص د د ع ج د ددوس املدي د ددة لوجد ددد املقبد ددرخ ا سد ددالمية‬
‫(‪ ،1879 ،missionnaire‬د د د ددنحة ‪ ،)87‬ولوجد د د ددد‬
‫مقب ددرخ ا ي ددة ددي الج ددة الش ددردية ولب دددر اروش د م ددا‬
‫مق دداغر ا م ددام رو ددبة لش د ض ددري ا م ددام الش دداف ي‪،‬‬
‫ولزت ددد بعي دددا ج دددا ع د د ريد د البو ددال ن و ول ددا‬
‫ددواشي فرسد ‪ ،‬ودبددة ضددري ا مددام الشدداف ي غ ا ددا‬
‫املمد ددر الكام د ددت الت د د جم د د للاةد ددا املي د دداه م د ددا غر د ددة‬
‫املقب د د ددرخ الرئيو د د ددية ملدي د د ددة الق د د ددا رخ لزت د د ددد ع د د د‬
‫مو ددا ة ائم ددة م ددف م ددا ل الق ددا رخ‪ ،‬و ة ددا آالف‬
‫القب ددور ولوج ددد ة ددا لواغي ددت غيض دداإل‪ ،‬رم ددا غالنو ددبة‬
‫لمعددائالت الغ يددة ف د يضددعون امليددت ددي بجددرل ن‬
‫لض ددافة لشد د وج ددو رمل ددواف ش ددبية مطمي ددة تغطد د‬
‫القبد د ددور‪ ،‬وع د د د دبد د ددور رم د د دراإل املزاليد د ددر مود د دداجد‬
‫د د د د ددغ رخ را ع د د د د ددة (‪ ،1893 ،leon‬د د د د ددنحة ‪،)52‬‬
‫ولمقبددور العا يددة لقريبددا ن د الشددكت بجددر مرب د‬
‫عد ددريض يعمد ددوه عزد ددو يا ائد ددري ن فود زد ددا ميمد ددة‬
‫المجلد ‪ 7‬العدد ‪1‬‬
 ‫حصاد عبد الصمد ‪ ،‬قرين مولود‬ ‫مجلة ميالف للبحوث والدراسات‬

‫أ‪-‬األنشطة الت ارية ‪:‬‬ ‫ال ا ز د ددة وم د ددا ريد د د ر ا دص د ددر الجزي د ددرخ ودص د ددر‬
‫ال ي ددت (‪ ،1873 ،moncorps‬د ددنحة ‪ ،)50‬دص ددر‬
‫عرف د ددت مدي د ددة الق د ددا رخ ر د ددة ل اري د ددة ا د ددخزة‬
‫رغ ددو الن ددد رو م ددا يع ددرف غقص ددر الض ددوإل ددي رع د‬
‫ي د ددة ملا د ددت لت د دددف عماة د ددا البض د ددا م د ددا ال د ددد‬
‫القددا رخ القديزددة‪ ،‬و ددو غ دداإل ددددي ل تشد ر بعددض‬
‫وال بش د د ددة‪ ،‬وم د د ددا آس د د دديا الص د د ددغر وم د د ددا امل د د دددن‬
‫الكتاغد ددات ع د د ر د ددا غن د د دبد ددت التواجد ددد الناري د د‬
‫ارورةي ددة الت د ملا ددت م ددرخ التعام ددت م د الق ددا رخ‪،‬‬
‫(‪ ،1835 ،.francois m‬د ددنحة ‪ ،)18‬و د ددللر‬
‫ا د ددة املد دددن ا يطالي د ددة رومد ددا فموررود ددا ميال د ددو‬
‫دصر لسزاعيت غايا الخدديوي و دو مدا القصدور‬
‫الب دديد ددة (ارم د د ن‪ ،2014 ،‬د ددنحة ‪،)49‬و ا د ددت‬
‫الجزيمد ددة غزدي د ددة القد ددا رخ‪ ،‬و د ددو م دديإل غد ددالخزائا‬
‫ك د د ددام مص د د ددر ا س د د ددالمية غارس د د ددوا واملنشد د د د ت‬
‫املل بددة‪ ،‬زددا رن الوددالل املوجددو خ غددا مص د وعة‬
‫الت اريد د ددة‪ ،‬وعزمد د ددوا ع د د د النةد د ددوض ةد د ددا لتحقيد د د‬
‫م ددا الر ددام‪ ،‬ود ددد ملم ددف غ دداإل ددلا القص ددر رم ددوال‬
‫ار راض االدتصا ية الت دامت ما رجم ا‪ ،‬ولقد‬
‫ب رخ و مت لش ‪ 82‬مميون (‪،1892 ،marquette‬‬
‫دامد د ددت ارس د د ددوا د د ددي م د د دددن مص د د ددر م د د ددل الن د د ددت‬
‫نحة ‪.)58‬‬
‫ا سددالم وةدددرت ددي التطددور يدديئا فشدديئا (ارمد ن‪،‬‬
‫‪ -‬لوج د ددد ة د ددله القص د ددور د دددائ س د ددا رخ مميئ د ددة‬
‫‪ ،2014‬ددنحة ‪ ،)21‬ور ددبحت املشددا د الخالغددة‬
‫غددالز ور مددا جزي د ار ددواع و ةددا رشددجار البرلقددال‬
‫لمز د د د ددام بشد د د ددوارع الق د د د ددا رخ املش د د د د ورخ ش د د د ددارع‬
‫لضد د ددافة لش د د د ر د د ددواع ر د د ددر (‪،1873 ،moncorps‬‬
‫القص ددبة و ددان الخمي د ددورخ يتك ددرر ر ددا ددي‬
‫د ددنحة ‪ ،)50‬زد ددا لتصد ددف القصد ددور غخصد ددائ‬
‫تاغددات الر الددة ددي مختمددف القددرون‪ ،‬و ددي الواد د‬
‫جزيم ددة لز م ددا ت ددع ع د د دص ددور رورة ددا فت ددد رن‬
‫يزكد ددا القد ددول رن د ددله امل طق د ددة ملا د ددت مد ددا ر د د‬
‫ر اثةددا ددري غالةددجاجيد والوددتائر واردزشددة الت د‬
‫امل ط د د ا تاجيد ددة واالسد ددلةال ية‪ ،‬ومكد ددان لت د درا‬
‫تغط د د د الصد د ددنات واررائد د ددر‪ ،‬لضد د ددافة لش د د د وجد د ددو‬
‫ولعدا خ لو يد امل ت ددات ع د مصدر ملم ددا‪ ،‬زدا تعددد‬
‫العدي د ددد م د ددا املو د ددا د املو ع د ددة د ددي مل د ددت جوا د د د‬
‫مر د دزا رئيو د دديا لت د ددارخ الترا زي د ددت الدولي د ددة والت د د‬
‫القاع ددات‪ ،‬و ددد غالقص ددر ددللر ردزش ددة جزيم ددة‬
‫يددكمت رسدداس الت ددارخ الخارجيددة ملصددر (رايزددون‪،‬‬
‫مقص ددبة غالد ددل وال ريد ددر‪ ،‬زد ددا لد ددز ان مد دددا ت‬
‫‪ ،2005‬نحة ‪.)413‬‬
‫القاعددات غوجددو ر يددات ياغا يددة ب ددرخ (النرروددية‪،‬‬
‫ملا ددت القددا رخ مر دزا رساسدديا ل تدداج واالسددلةالد‬
‫‪1992‬م‪ ،‬نحة ‪.)209‬‬
‫د ددي مص د ددر‪ ،‬وملا د ددت ريض د ددا مر د ددز لت ي د ددي ال ي د دداخ‬
‫االدتصددا ية و قطددة اال طددال لالدتصددا الددو ن ‪،‬‬ ‫ي‪ -‬السجون‪:‬‬
‫وةددؤرخ لر ددز املددوا الضددرورية وال اجددات الزائدددخ‪،‬‬ ‫م ددا ري د ر الة ددجون املوج ددو خ ددي الق ددا رخ س ددجا‬
‫وع د العزددوم ملددان يددت عددا ري د القددا رخ لعددا خ‬ ‫الديون‪ ،‬و و سجا يتكون ما اغق ن ةزا درف‬
‫لو ي د امل ت ددات ال ددوار خ م ددا الخ ددارج‪ ،‬ز ددا ملا ددت‬ ‫لمة د ددج اإل‪ ،‬و ت د ددا الغ د ددرف مقو د ددزة ع د د ود د د‬
‫لددر للاةددا م ت ددات سددائر اردددالي والت د ملددان يعددا‬ ‫الطوائد ددف‪ ،‬ف د دداد د ددرف مخصصد ددة لمزود ددمز ن‬
‫لص د دددير ا لش د د الخ د ددارج‪ ،‬ومل د ددت د ددلا التز د ددم راج د د‬ ‫الع د ددرس وارل د د دراد‪ ،‬و د ددرف مخصصد د ددة ل دبد د دداف‬
‫ر زي د ددة مودع د ددا ا س د ددترالي ي فهد د د تع د ددد منت د ددر‬ ‫اليو د ددا ن‪ ،‬و د ددرف م نص د ددمة لماة د ددو ‪ ،‬ومل د ددان د ددلا‬
‫لمطر (رايزون‪ ،2005 ،‬نحة ‪.)414‬‬ ‫الةجا مخصصا لكت ما لا يا ول يتزكا ما‬
‫يوج ددد غالق ددا رخ العدي ددد م ددا ارس ددوا وه ددي مميئ ددة‬ ‫فعا (‪ ،1835 ،.francois m‬نحة ‪. )41‬‬
‫غاملتد دداجر واملقد دداهي الت د د يتز د ددم ل ار د ددا ومالكو د ددا‬
‫غحود د د ددا املعاممد د د ددة واالسد د د ددتقبال (‪،delaplanche‬‬ ‫‪ -04‬التف ا ا اااعالت االقتص ا ا ااادية مل تم ا ا ا مدين ا ا ااة‬
‫‪ ،1876‬د د د ددنحة ‪ ،)30‬وم د د د ددا ر د د د د مز مامة د د د ددا رن‬ ‫القاهرة‪:‬‬

‫المركز الجامعي عبد الحفيظ بوالصوف ميلة – جوان ‪2021‬‬ ‫‪141‬‬

 ‫الخصائص العمرانية واالقتصادية للمدن العربية الكبرى في القرن ‪19‬م من خالل مالحظات الرحالة الفرنسيين ‪.....‬‬

‫ملوري ددات لمعز ددت ول ددد ددي وس ددط املح ددت ص د رخ‬
‫وع د د د الجوا د د د الو د ددم مكدس د ددة ع د د د الرف د ددوف‬
‫ددول ‪ ،‬ول ددد ددي ر مد املحددالت م د نا لمقدرآن‬
‫منتو ا لش جا التاجر ويرلدون سبحة دي اليدد‬
‫رو اللراع (‪ ،1875 ،.francois l‬نحة ‪.)52‬‬
‫البد د ددا مد د ددا ل د د ددد املت د د ددر مد د ددزو بغرفد د ددة لضد د ددافية‬
‫تودتخدم زخددزن لمبضددا زدا رن الت ددار الكبددار‬
‫ل د د وملال ددة لض ددافية يخز ددون ة ددا الو ددم ‪ ،‬ولرلند د‬
‫ررضية املت ر غقدم ن رو الث عدا سدط اررض‪،‬‬
‫و البددا مددا ل ددد مصددطبة املت ددر مزتدددخ لش د ددارج‬
‫املحددت لتشددكت مقعدددا بجريددا ي م د فيددا التدداجر‬
‫والزة د د ددائا ال د د ددليا ينتي د د ددرون‪ ،‬ويت د د ددا غون في د د ددا‬
‫ر دراف ال دددية والج دددل ال ددلي د ددد يط ددول م ددداه‬
‫دب د ددت عق د ددد الص د ددنقة النةائي د ددة‪ ،‬واملص د ددا الت د د‬
‫لحد ددد ا عنةد ددا ملا د ددت لخم د د عوائ د د ل ر د ددة امل د ددارخ‬
‫و د دداد ي البضد ددا ولن ددت ا امد ددا ب د درا (رايزد ددون‪،‬‬
‫‪ ،2005‬نحة ‪ ،)444‬وفترخ اال ام ي ارسوا‬
‫لك ددون ا د ددة د ددي النت ددرخ الصد ددبا ية رن الود ددكان‬
‫يتوافدون غا را مدا ملدت امل دا امل داورخ لمزدي دة‬
‫(‪ ،1883 ،vausc‬نحة ‪.)15‬‬
‫م ددا ري د د ر رسد ددوا القد ددا رخ القديزد ددة‪ :‬سد ددو ار‬
‫البر ة‪ ،‬سو غرةر‪ ،‬سو ور ان‪ ،‬الودو الكب در‪،‬‬
‫س ددو البرا ي ددة‪ ،‬س ددو املغارة ددة‪ ،‬س ددو ال ددو ير‪،‬‬
‫س د د ددو الصد د د دديا يا‪ ،‬سد د د ددو الو د د ددزا ن‪ ،‬سد د د ددو‬
‫الزي د ددال ن‪ ،‬س د ددو د ددب غ ال د ددا‪ ،‬س د ددو ار ف د ددرج‪،‬‬
‫سددو مةددجد العمددي ‪ ،‬سددو ددوام‪ ،‬سددو ر دداف‪،‬‬
‫سددو مةددجد الق درون‪ ،‬سددو معتددو ‪ ،‬سددو اغددا‬
‫الججزيددة‪ ،‬سددو ار ال حدداس‪ ،‬سددو ددا رب د‬
‫ي د و خ‪ ،‬س ددو الرج دداف‪ ،‬س ددو الع دراد ن‪ ،‬س ددو‬
‫ع د د د د د دددوان‪ ،‬س د د د د د ددو الرديد د د د د د د (ارمد د د د د د د ن‪،2014 ،‬‬
‫الصنحات ‪.)20-17‬‬
‫القا رخ عدا يدكت وا يدت غقيدة املددن ا سدالمية‬
‫ب‪ -‬األنشطة الزراعية ‪:‬‬
‫الكبددر (رايزددون‪ ،2005 ،‬ددنحة ‪ ،)444‬موددا ة‬
‫ري د القددا رخ م دديإل غددال قول الخض دراإل املزمددوإلخ‬
‫غ ددالز ور‪ ،‬و ددا و دداد ل ددر دطع ددان م ددا ارغق ددار‬
‫وار د ددام ولرا د ددا محروسد ددة غكد ددالس الر د ددي (‪،leon‬‬
‫الب د ددا ع ن ال يعرض د ددون عمي د ددر الو د ددم غ د ددت لخت د ددار‬
‫غ نور ما ي اسدبر‪ ،‬فدالعرب ال يصدر وال يتندا ر‬
‫لبيد د د د د س د د د ددمعا (‪ ،1876 ،delaplanche‬د د د ددنحة‬
‫‪،)40‬لكددا ل ددار القددا رخ يعط ددون املشددتري رس ددعار‬
‫ب د ددرخ وبع د ددد املناوض د ددات د د ددد لص د ددت لش د د ص د ددف‬
‫الودعر‪ ،‬ويكتددرون عميدر ملمزددة مندي ‪ ،‬و ددي بعددض‬
‫ار يان يقدمون لمزشتري الق وخ والةجائر‪.‬‬
‫البد ددا ارات د ددي الق د ددا رخ تعتب د ددر م د ددا ر د د ارس د ددوا‬
‫العاملية وهي ب رخ جداو ةا جزيد ر دواع البضدا‬
‫(‪ ،1883 ،vausc‬د ددنحة ‪ ،)15‬ومقود ددزة و د د‬
‫التخص د د د د د ر ز د د د د ددا‪ :‬امل د د د د ددو رات‪ ،‬ارسد د د د ددل ة‪،‬‬
‫الة ددجا ‪ ،‬التطريد ددز‪ ،‬ال عد ددال‪ ،‬الود ددزر‪ ،‬الود ددالل‪،‬‬
‫الوروج‪ ،‬النا ة‪ ،‬ورعمد الودم ال رفيدة لصد‬
‫ي ع ن املكان (‪ ،1873 ،moncorps‬نحة ‪.)56‬‬
‫زد ددا ل د ددد ر د ددواع ر د ددر مد ددا ارسد ددوا تعتبد ددر مد ددا‬
‫ارسد ددوا الغ يد ددة والرائد دددخ ممد ددت سد ددو الص د ددا ة‪،‬‬
‫سددو ال ريددر‪ ،‬سددو العطدداريا الت د لكددا لخت د‬
‫فاةا بودب الدروائ التد لندوة منةدا‪،.francois l( ،‬‬
‫‪ ،1875‬دنحة ‪)52‬و تعتبدر ددله الودو مدا ر د‬
‫ارسد ددوا غالقد ددا رخ وهد ددي لق د د غد ددالقرس مد ددا د ددارخ‬
‫الجو ري ددة‪ ،‬و ددله الو ددو مكتي ددة غ ددا واع الطي د‬
‫املختمنددة ملالزةددد واملوددر والع بددر والجدداوي‪ ،‬و ددله‬
‫امل توجد ددات متد ددوفرخ غكتد ددرخ يد ددة ل ا رر ت ي د دراإل‬
‫ر د د مو ددر يري ددر الب ددا مئ ددة ر ددت‪ ،‬وةا ض ددافة‬
‫لمعط ددور مل ددا وا يبيع ددون ار وي ددة املختمن ددة (ارم د ن‪،‬‬
‫‪ ،2014‬ددنحة ‪ ،)42‬و ددللر ددد سددو ددار ي‬
‫ار لي ددة ار د ددمية‪ ،‬ول ددد ددله ارسد ددوا مكتيد ددة‬
‫م د درا غ د ددالعرس و د ددللر م د د م د ددر م د ددا ارل د دراد‬
‫والت دار يبدددلون ج ددا ب درا دي م ددلة ويعرضددون‬
‫م ت امة لمزت ول ن ‪.‬‬
‫ل د يختمددف يددكت ال وا يددت رو املتدداجر ددي مدي ددة‬
‫املتاجر ع د العزدوم لتدراوة مدا غد ن سدتة لشد سدبعة‬
‫رد د دددام مربع د ددة وه د ددي م اس د ددبة وملافي د ددة لمززارس د ددة‬
‫اررش ددطة الت اري ددة‪ ،‬و ددي ند د الود ددت تو ددتعزت‬

‫‪142‬‬ ‫المجلد ‪ 7‬العدد ‪1‬‬

 ‫حصاد عبد الصمد ‪ ،‬قرين مولود‬
‫االسد د د ددترالي ي‪ ،‬ورلغد د د د يد د د ددام االلتد د د دمام غالنود د د ددبة‬
‫ل راضد د د د الزراعي د د ددة ع د د د د م د د ددرل ن ورفد د د د ري د د دددي‬
‫املمت ددمم ن ع ددا التص ددرف فاة ددا (اس ددزاعيت‪،1997 ،‬‬
‫د ددنحة ‪ ،)83‬ز د ددوة د ددديوي مص د ددر جع د ددت م د ددا‬
‫مص د ددر ر ب د ددر ول د ددة راعي د ددة ول اري د ددة د ددي الع د ددال ‪،‬‬
‫وة دددرت مص ددر تع ددرف لق دددما مل وظ ددا ددي النش دداف‬
‫الزرا ي والص ا ي و ا ا تاج الزرا ي ا ة ي‬
‫محا د دديت القز د د وارر و د ددللر دص د د الو د ددكر‬
‫الد د ددلي ر د د ددب يند د ددت غد د ددوفرخ ب د د ددرخ (‪،moncorps‬‬
‫‪ ،1873‬د د ددنحة ‪ ،)48‬ز د د ددا رن مدي د د ددة الق د د ددا رخ‬
‫عرف ددت مد د روا ددر الق ددرن التاسد د عش ددر م دديال ي‬
‫لرش دداإل ط ددوف الو ددكر ال ديدي ددة والعدي ددد م ددا‬
‫املصار لتصدني الودكر ومصدار ا دة غدالقطا‬
‫(‪ ،1873 ،moncorps‬نحة ‪.)48‬‬
‫تعتبددر الترغددة املصددرية مددا ر ص د ر ددواع الترغددة ددي‬
‫‪ -05‬خاتمة‪:‬‬
‫العدال ‪ ،‬ونةدر ال يدت لدا فضدت ب در دي رشداخ مدي ددة‬
‫تعد ددد مدي د ددة القد ددا رخ التاريخيد ددة مد ددا ر د د ور بد ددر‬
‫املدددن الترا يددة ددي العددال ‪ ،‬يددة رنةددا تعتبددر مدي ددة‬
‫يددة لتز ددم غتدراإل روددي ا العزرارد ‪ ،‬غا ضددافة لشد‬
‫تعددد ا ددار واملبددار التاريخيددة غزددا يعبددر عددا لدداري‬
‫الق د د ددا رخ الطوي د د ددت غص د د ددنلةا عا د د ددزة سياس د د ددية‬
‫و قافية ول ارية و ينية م يز دة ورائددخ دي العدال‬
‫ُ‬
‫ا س د د ددالم ‪،‬وتعد د د ددله املدي د د ددة زو ج د د ددا متز د د دما‬
‫لمزعزد ددار ا سد ددالم ل يد ددة جزعد ددت العديد ددد مد ددا‬
‫ارمممد ددة املعزاريد ددة النريد دددخ مد ددا عصد ددور ارمد ددوي ن‬
‫والطول د ددو ي ن والن د ددا زي ن واري د ددوةي ن واملزالي د ددر‬
‫والعمزا ي ن‪ ،‬و يرا لوفرخ و راإل لا املعزار الدلي‬
‫يد د د ددزيا سد د د ددزاإل القد د د ددا رخ فق د د د ددد عرف د د د ددا العمزد د د دداإل‬
‫واملؤر د د ددون والجز د د ددور غاسد د د د ‪.‬مدي د د ددة ارل د د ددف‬
‫مئل ددة‪،".‬ودددد ر مود د القدداترخ االسددترالي ي لش د‬
‫التناع د ددت البش د ددري املو د ددتزر مد د د املودد د د ‪ ،‬ي د ددة‬
‫ر د ددبحت محد ددط ر يد ددار الر الد ددة ارورةيد د ن وع د د‬
‫ررسد النررودي ن الدليا روجبدوا ةدا وتعمقدوا ةدا‪،‬‬
‫ا ددة بع ددد ال زم ددة النررو ددية ع د د مص ددر سد د ة‬
‫‪1798‬م‪ ،‬وبعددد رن ر ددبحت العالدددات غد ن فرروددا‬
‫ومصد ددر دويد ددةر تر د ددي ع د ددد محزد ددد ع د ددي‪ ،‬وملا د ددت‬
‫المركز الجامعي عبد الحفيظ بوالصوف ميلة – جوان ‪2021‬‬
‫مجلة ميالف للبحوث والدراسات‬
‫‪ ،1893‬د ددنحة ‪ ،)38‬ز د ددا يوج د ددد ع د د د ض د ددناف‬
‫ال يددت اغددات ب ددرخ لم خيددت ات الجدددع ال حيددف‬
‫وه ددي مين ددة لدرج ددة ر ددا ل جد د ري ددعة الش ددز‬
‫(‪ ،1865 ،paul‬نحة ‪ ،)27‬وررض مصر صبة‬
‫ون س ددزا و ون مط ددر بو ددب د د ن ال ي ددت ال ددلي‬
‫يخصد جزيد اررض التد يغطاةدا‪ ،‬رمددا املحصددول‬
‫فيكددون مددا ا د ن لشد ددالث مدرات ددي الود ة‪ ،‬ور د‬
‫املحا دديت الزراعيددة الت د لنت ددا رراض د القددا رخ‬
‫القز د د ‪ ،‬الشد ددع ر‪ ،‬الد ددلرخ‪ ،‬القطد ددا‪ ،‬ارر ‪ ،‬دص د د‬
‫الو د ددكر‪ ،‬الق د د ددوخ‪ ،‬التبد د ددغ‪.... ،‬رم د ددا يد د ددام الود د ددق‬
‫املع ددروف ددي امل طق ددة ددو ي ددام الق ددوات املائي ددة‬
‫الت د د ل د ددات م د ددا نة د ددر ال ي د ددت (‪،1892 ،marquette‬‬
‫دنحة ‪،)51‬و الطوفددان يتدرد الط د الخصد ددي‬
‫ملددت مكددان الددلي يحزمددا معددا مددا ال بشددة‪ ،‬ول ددلا‬
‫الق د ددا رخ ر د ددا رعطا د ددا يوي د ددة ادتص د ددا ية ب د ددرخ‬
‫(ارم ن‪ ،2014 ،‬نحة ‪.)117‬‬
‫و لد ددت عزميد ددة ق د ددت ا تد دداج الزرا د ددي عد ددا ري د د‬
‫القوارس الت لرا ا تعبر نةدر ال يدت‪ ،‬وهدي تعتزدد دي‬
‫ر لةد ددا ع د د دد ددوخ الريد دداة الت د د لتد ددخ ريد ددرعلةا‬
‫(‪ ،1893 ،leon‬نحة ‪ ،)55‬وملا ت لصدت زولدة‬
‫له الونا لش زولة زد مائدة بع در رو ر تدر‪،‬‬
‫ومل د ددان عد د ددد ا غ د ددا الف سد د د ويا (ارمد د د ن‪،2014 ،‬‬
‫د ددنحة ‪ ،)119‬و قد د ددت البضد د ددا عب د ددر ال يد د ددت د د ددي‬
‫الق ددا رخ ا ددة و ددي مص ددر عام ددة مل ددان م ددا ر د د‬
‫الطدر االدتصددا ية‪ ،‬و لددر يدرا ملددا يددوفره لمت ددار‬
‫مددا رة د لمودددت و زددت زولددة ر بددر و ددللر ف د‬
‫مصدداريف ردددت ددي عزميددة ال قددت لضددافة لش د لددام ن‬
‫البضد د ددا مد د ددا الود د ددردة ودطد د دداع الطد د ددر ‪ ،‬ور د د د‬
‫املحطد ددات الت اريد ددة د ددي ال يد ددت القد ددا رخ الريد دديد‪،‬‬
‫القددا رخ الصددعيد‪ ،‬الريدديد ا سددك درية (رايزددون‪،‬‬
‫‪ ،2005‬نحة ‪.)417‬‬
‫عرفددت الزراعددة ددي مصددر لطددورا مل وظددا مد ع ددد‬
‫محز ددد ع ددي ال ددلي ا ددت ة ددا م د درا‪ ،‬ود ددام غت ددوف ر‬
‫م ددوار مالي ددة ب ددرخ صيص ددا ل دددع ددلا القط دداع‬
‫‪143‬‬
 ‫الخصائص العمرانية واالقتصادية للمدن العربية الكبرى في القرن ‪19‬م من خالل مالحظات الرحالة الفرنسيين ‪.....‬‬

‫‪ -04‬الغيطددار جزددال (‪. (1997‬م ‪.‬مالمد القددا رخ‬ ‫مدي ددة القددا رخ مددا روش د املحطددات الت د يقصددد ا‬
‫ددي رلددف س د ة ‪.‬القددا رخ‪ ،‬مصددر ‪ :‬ار نةضددة مصددر‬ ‫الر ال د د د ددة و ل د د د ددر لتوفر د د د ددا ع د د د د العدي د د د ددد مد د د ددا‬
‫لمطباعة والنشر والتو ي ‪.‬‬ ‫املقدسد د ددات الدينيد د ددة الت د د د ل د د ددا عالدد د ددة غالديا د د ددة‬
‫املودديحية‪ ،‬و ددللر ال توااةددا ع د ار رامددات التد‬
‫‪ -05‬عمزداإل ال زمددة النررودية(‪. (1992‬م ‪).‬و ددف‬
‫تع ددد مد ددا وجائد د ال ددد يا‪ ،‬وم زوع ددة ر د ددر م ددا‬
‫مصدر( ‪. (Vol. 01).‬ا ‪.‬الشداي )‪, Trad.‬القدا رخ‪،‬‬
‫ا د د د ددار العزرا ي د د د ددة املت وع د د د ددة‪ ،‬و د د د ددللر جز د د د ددال‬
‫مصر ‪ :‬ار الشاي لمنشر‪.‬‬
‫الطبيع د ددة ولزا ج د ددا ول ا ز د ددا ال د ددلي س د د ر رع د د ن‬
‫‪ -06‬رايزد ددون ر دريد ددا)‪. (2005‬ال رفيد ددون والت د ددار‬ ‫الر الددة‪ ،‬وجعم د يؤلنددون تبددا عديدددخ يزددد ون‬
‫ي القا رخ ي القرن الماما عشر‪.‬القا رخ‪ ،‬مصر ‪:‬‬ ‫فاة د ددا عيز د ددة املك د ددان‪ ،‬و د ددورا ل د ددا لط د ددور ال د د زط‬
‫امل م ارع لممقافة‪.‬‬ ‫العزرار د د د لو د د ددكان الق د د ددا رخ ولق د د دددم الكب د د ددر‪،‬‬
‫اضدرخ‬ ‫‪ -07‬رايزو ا دريا ‪. (1994).‬القا رخ لاري‬ ‫لضددافة لش د التطددور الكب ددر ددي امل ددال االدتصددا ي‬
‫‪.‬الق ددا رخ‪ ،‬مص ددر ‪ :‬ار النك ددر لمدراس ددات والنش ددر‬ ‫بو ددب مودع د ددا ا سد ددترالي ي ال ددام‪ ،‬ي ددة ملا ددت‬
‫والتو ي ‪.‬‬ ‫محورا لمتبا ل الت اري غ ن العديد ما امل ا ‪.‬‬
‫مص د ددا ر الر م د ددة النررو د ددية مت د ددوفرخ غكت د ددرخ و ة د ددا‬
‫‪ -08‬مل عبد الر زا(‪. (1966‬م ‪.‬القدا رخ لاريخ دا‬ ‫معمومات واسعة ومتتعدخ عدا م داالت ر در ‪ ،‬ال‬
‫وآ ار د د ددا )‪(969-1865‬م د د ددا ج د د ددو ر القائ د د ددد لشد د د د‬ ‫يزك د ددا معالجلة د ددا ملم د ددا د ددي د ددلا املق د ددال‪ ،‬ول د ددللر‬
‫الجبرت د امل ددؤرف‪.‬مص ددر ‪:‬ال دددار املص ددرية لمت دداليف‬
‫فالباس منتوة لمبا م ن وامل تزد ن غتداري امل طقدة‬
‫والترجزة‪.‬‬
‫ملعالجد د ددة دضد د ددايا ر د د ددر لتعم د د د ا د د ددة غ د د د زط‬
‫‪ -09‬مل د عب ددد ال ددر زا ‪. (1998).‬غ دداخ الق ددا رخ ددي‬ ‫معيشد ددة سد ددكان القد ددا رخ‪ ،‬وعد ددا امة ولقاليد ددد ‪،‬‬
‫رلف عام ‪.‬مصر ‪:‬ال يئة املصرية العامة لمكتاس ‪.‬‬ ‫وم االت ر ر ‪.‬‬
‫‪ -10‬ي د و ددا الباي ددا‪ ،‬عب ددد ال ددر زا ف د ‪.‬‬ ‫‪ -06‬قائمة املراج ‪:‬‬
‫‪(2000).‬القددا رخ لاريخ ددا ف ونة ددا آ ار ددا‪.‬الق ددا رخ‪،‬‬
‫العربية‪:‬‬
‫مصر ‪:‬مؤسوة ار رام‪.‬‬
‫‪ -01‬اس د ددزاعيت محز د ددد و د ددام ال د ددديا ‪. (1997).‬‬
‫الفرنسية‪:‬‬
‫مدي ة القا رخ ما والية محزد ع دي لشد اسدزاعيت‬
‫‪01- beluze l'abbé. (1864). pérégrinations‬‬ ‫‪1805-1879‬م‪.‬الق د ددا رخ‪ ،‬مص د ددر ‪ :‬ار ا ف د ددا‬
‫‪en orient et en occident. paris, france:‬‬ ‫العرةية ‪.‬‬
‫‪librairie lethielleusc castermann.‬‬
‫‪ -02‬ارلن د د آمد ددال محزد ددد د ددغوت( ‪.‬ت)القد ددا رخ‬
‫‪02- delaplanchel'abbé. (1876). le pélerin‬‬ ‫ارسددالمية آ ددار د راإل املزاليددر‪.‬مصددر ‪:‬مطبعددة‬
‫‪voyage en egypte en palestine en syrie a‬‬ ‫مر ز تةجيت ا ار املصرية‪.‬‬
‫‪smyrne et a constantinople. france: m‬‬ ‫‪ -03‬ارم د د ن محز د ددد عد ددوض هللا ‪. (2014).‬رس د ددوا‬
‫‪lever libraire.‬‬
‫ت ددع نةاي ددة عص ددر‬ ‫الق ددا رخ م ددل الع ددد الن ددا‬
‫‪03- edmondpressensé. (1864). le pays de‬‬ ‫املزاليددر‪.‬القددا رخ‪ ،‬مصددر ‪:‬ال يئددة املصددرية العامددة‬
‫‪l'évangile notes d'un voyage en orient .‬‬ ‫لمكتاس‪.‬‬

‫‪144‬‬ ‫المجلد ‪ 7‬العدد ‪1‬‬

 ‫ قرين مولود‬، ‫حصاد عبد الصمد‬
12- sallede eusébe. (1840). pérégnation
en orient ou voyage pittoresque historique
et politique en egypte nubie syrie turquie
gréce pendant les années 1837 1838
1839. paris, france: l. gurmer éditeur.
13- vauscde ludovic. (1883). la palestine
illustré par m p chardin. paris, france:
ernest lerousc éditeur.
2021 ‫المركز الجامعي عبد الحفيظ بوالصوف ميلة – جوان‬
‫مجلة ميالف للبحوث والدراسات‬
paris, france: librairie de ch meyrueis
éditeur.
04- eshemannjoshef. (1897). souvenirs
d'un voyage en terre sainte en 1874.
friboury, france: imprimerie catholique.
05- francoislacoste. (1875). le glaneur sur
le chemin de jerusalem ou mon pélerinage
en terre sainte . dijon, france: imprimeur
de mgr léveque.
06- francoismichaude joseph. (1835).
correspondance d'orient 1830-1831 .
paris, france: docollet libraire.
07- leonmotthere. (1893). mon pélerinage
en orient . paris, france: victore lecoffre.
08- marquettelouise. (1892). atravers la
syrie souvenirs de voyage. lille, france:
societe de sainte augustin.
09- missionnaire j t. (1879). une
esccursion en orient . limoges, france:
engéne ardant et cie éditeurs.
10- moncorpsde savigny. (1873). journal
d'un voyage en orient 1869-1870 egypte
syrie constantinople . paris, france:
librairie hachette et cie .
11- paulleon. (1865). journal de voyage .
paris,france: librairie francaise et
etrangere.
145