Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Zeki Arıkan - Osmanlı İmparatorluğunda İhracı Yasak Mallar, Memnu Meta

    Uploaded by

    Utku
    77 views28 pages
    .

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document
    .

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    77 views28 pages

    Zeki Arıkan - Osmanlı İmparatorluğunda İhracı Yasak Mallar, Memnu Meta

    Uploaded by

    Utku
    .

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 28
    OSMANLI IMPARATORLUGU’NDA IHRACI YASAK MALLAR (MEMNU META) Zeki ARIKAN Kiigik Asya, Anadolu Selguklularm ve Beylikler déneminde Levant ticaretinin en Gnemli kavsak noktalarmdan biri haline gel- misti. XIII. yiizynl baslarinda Anadolu Selcuklu sultanlam, bir yan- dan Akdeniz’e ve Karadeniz’e birer qikig kapisi elde ederek ike ticaretinin akigma ortam hazirlarken diger yandan da bu ticare- tin giiven icinde yapilmas: igin gerekli Gnlemleri almaktan geri kKalmamuislardir. Anadolv’nun belli bash limanlarim diinya ticaret yollarina baglayan kervansaraylar agmin Griilmesi, biitiin XII. yiiz- yth doldurmugs ve bu konaklama yerleri tiiccarlarm can ve mal gii- venliklerinin temel bir giivencesi olmustur’. Anadolu’nun bu ta- vihlerde diinya ticareti agismdan iki ana islevi oldugunu belirtmek gerektir. Her seyden once burasi; fran, Kafkasva, Orta Asya, Hind ve Cin’den gelip Avrupa’ya aktarilan iiriinlerin transit gectigi-bir ike konumunda idi*. Gte yandan dogrudan dogruya Anadolu’nun kendisi Avrupa ticareti agsmdan biiyiik olanaklar saghyordu. Ciin- ki Avrupa’da iiretilen cesitli dokumalar, ibrisim, cam esya, sabun, kagit gibi maddeler, Anadolu’nun iy: sehirlerindeki pazarlarda ah- e. buluyor ayn gekilde Avrupah tiiccarlar buralardan hububat, pamuk, dokuma, iplik, hah, piring, kenevir, kuru ve yag sebze can- hh hayvan, yapaga, tiftik, balmumu vb. ahyorlardi. Sap, giimiis, ba- kir ve tuz da Anadolu’dan ihra¢ edilen iiriinler arasimda énemli 1 K. Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Ber- lin 1961; Krs. Osman Turan, «Selcuk Kervansaraylan.. Belleten, 39 (1936), 471- 496; M. Kemal Ozergin, Anadolu Selcuklulart Cagmda Anadolu Yollan, LU. Ede- biyat Fakiltesi basilmamig doktora tezi (1959). 2 W. Heyd, Yakim-Dogu Ticaret Tarihi (Cev. E. Ziya Karal), I, Ankara 1973. 280 bir yer tutuyordu. Transit mallar arasinda Asya'dan gelen baha- vat ve ipek; Rusya’dan ve Kafkasya’dan gelen kiirk ve kélclerin de varhgim belirtmek gerekir, Antalya, Balat, Ayasulug, Foca, Bur- sa Dogu-Bati ticaretinin en d6nemli odak noktalari olarak gi mektedir*. Anadolu Selcuklu Devleti'nde oldugu gibi' Beylikler déneminde de Venedik ve Cenevizlilere verilen ahitnamelerle* bu ticari ve eko- nomik iliskiler siirdiiriilmiistiir. Bu iliskilerin bir uzantisi olarak Dogu Akdeniz adalarinda, Karadeniz kiyilamnda” bir takim «kolo- niler» kurulmus ve bu koloniler sayesinde anavatanla Levant ara- sinda Adeta bir ag Sriilmistiir. Osmanh Devleti’nin kuruldugu, Bal- kanlar ve Anadolu iizerindeki egemenligini pekistirdigi sirada, Dogu-Bati arasindaki ticaret, siyasi ve askerf karigikhklarin yol agugi kimi kopukluklar diginda, kesintiye ugramadan devam edi- yordu. Ote yandan Osmanh Devleti, Anadolu ile Bakanlar arasim- da kurmugs oldugu miikemmel bir yol sebekesivle Orta Avrupa'y) imparatorlugun belli bash merkezlerine baglayarak i¢ ticaretin de gelismesine 6nemli bir katkida bulunmustu’. fg ticaretin kosgullan ve akigi kanunnamelerle tespit edildigZi gibi giimriik tarifelerinin de belirlenmesi yoluna gidilmisti Fatih zamanina iliskin bir kanun- name, Istanbul ve Galata giimri bu mallardan hangi oranlarda giimriik resmi alindigini géstermesi acisindan énemlidir. Buna gére miisliiman ve gayr-1 miislim biitiin Osmanh tiiccar: % 4 oraninda bir giimriik resmi ddiiyorlardi’. 3 Heyd, ayn. esr., tir. yer; Elizabeth A. Zachariadou, Trade and Crusade Venetian Crete and the Emirates of Menteshe and Aydin (1300-1415), Venice 1983; Serafettin Turan, Tiirkiye-lalya Migkileri, 1, Seleukldardan Bizans’n Sona Erisme, tstanbul 1990 (Bundan béyle Turan, Tiirkiye-/talya), Menteye igin bk. Paul Wittek, Menteye Beyligi (cev. O.§. Gdkyay), Ankara 1944; Aydin igin bk. Himmet Akin, Aydmogullan Tarihi Hakkimda Bir Aragtirma, Ankora 1968:; Paul Lemerle, L'Emirat @’Aydin, Byzance et POccident, Paris 1957 4 Osman Turan, Tiirkiye Selcuklular: Hakkinda Resmi Vesikalar, Ankara 1958, s. 109-143. 5 Turan, Turkiye-Italya, tir. yer. “@ Bk. G.I. Bratianu, Recherches sur la commerce yénots dans la Mer Noire au XIII” siecle, Paris 1929. 7 Bistra A. Cvetkova, «Vie économique de villes et ports balkaniques aux XVe et XVIe sivcles , Rewue dex Etudes Islamiques, XXXVUII/2 (1970), 267-356. 8 Roberth Anhegger - Halil Inaleik, Kauinndme-i Sultdni ber Maceb-i ‘Orf-1 ‘Osméni, Ankara 1956, 41-50. 261 Séziin kasasi Osmanh Devleti’nin Bat: Anadolu Beyliklerini ortadan kaldirmasi, Istanbul’u fethederck Bizans egemenligine son vermesi Dogu-Bati ticaretinde bir sarsinti yaratmad. Hatta Avrupah tiie earlarin Karadeniz kiyilariyla da tam olarak iligkileri kesilmedi*. XVI. yiizyln ilk yamsinda Yavuz ve Kanuni’nin fetihleri so- nunda Osmanh Devieti yalmz biiyiik bir siyasi gii¢ haline gelmekle kalmad, aym zamanda Gnemli bir ekonomik gii¢ olarak da ortaya gikti. Osmanhlar, hemen hemen biitiin Kuzey Afrika kinlarm, Basra K6rfezi ve Kizldeniz’den Dogu Akdeniz’e ulagan yollam denetim altma almig bulunuyorlardi. Ancak Osmanhnn bu yayilmas, Dogu Akdeniz limanlari igin Sldiiriicii bir darbeyi hazrlayan tica- ret yollarinin yén degigtirmeye basladigi zamana rastlamaktadir. Son yillarda yapilan aragtirmalar, bu yén degistirmenin olumsuz etkilerinin birden bire hissedilmedigini ortaya koymaktadr. Ni- ‘tekim Braudel’in belirttigi gibi, Osmanhlarin Memldklerin ye- rini alarak Kizildeniz yolunu ve Basra Kérfezini Portekiz’e kargi korumasi eski ticaret yollarinin biisbiitiin sénmesini engellemis- tir, XVI. yiizyil boyunca Hind ve Asya’nin ticaret esyasi eski yol- lardan Tirkiye topraklarima ulasiyor ve Avrupah tiiccarlar bunlari almak igin Levant’a geliyorlard:' yle anlagihyor ki Hind Ok- yanusu’nda tam bir Hollanda iistiinliiZii kuruluncaya kadar daha dogrusu XVII. yiizyilin baslarina kadar Osmanl: pazarlar: énemini koruyordu™. 9 Halil Inaleik, «The Question of the Closing of the Black Sea Under the Ottomans., APXEION YONTOY, Atina 1979, s. 71-110; kry. M. Eerinde - CG, Veinstein, «La tana-Azaq de la présence italienne a !'Empire ottomane,, Tur- cica, VUI/2 (1976), 110-201. 10 R, Mantran, «L’Empre ottoman et le commerce asistique aux 16+ ct 17+ siécles», L’Empire ottoman du XVIe et XVIII siccle, Variorum Reprints, London 1984, s. 169. 11 Fernand Braudel, La Méditerranée et le monde méditerranéen & Pepoque de Philippe 11, Paris 1966, 1, 1943. 12 Halil fnalcak, cOsmanh Imparatorlugu’nun Kuruluy ve Inkigat Dev- Tinde Tirkiye’nin Lktisadi Vaziyetl., Belleten, 60 (1951), 661-676; Cengiz Or- honlu, Osmant: Jmparaturlugw’nun Guney Siyaseti: Hadey £yaleti, Istanbul 1974; Salih Ozbaran, «Osmanh Impuaratoriugyu ve Hindistun Yolu-, Tar Dergisi, 31 (1977), 65-146. 13 Braudel, Méditerranée, 1, 510. 232 Avrupa devletlerinin ekonomik ve ticari agirhklari Atlantik’e kayarken Dogu ticareti yine de 6nemini yitirmemisti. XVI. yiizyil baglarinda Fransa ile Osmanh Imparatorlugu arasindaki_ siyasi yakinlasma, iki iilke arasinda ekonomik ve ticari iliskilerin kurul- masina ortam hazirlamisti. Fransa'ya verilen kapitiilasyonlar" cer- cevesinde, bu iilkenin tiiccarlari Osmanh iilkesinde serbestce ticaret yapmak hakkin elde ediyorlardi, William Harborne’un 1579 yilin- da kendisiyle birlikte tig Ingiliz tiiccari icin aldiga icazetin, Kralige Elizabeth’in girisimiyle biitiin Ingiliz tiiccarlarim kapsayan bigim- de genisletilmesiyle Ingiltere’ye de ilk imtiyazlar verilmig bulunu- yordu'*, Ingiliz tiiccarlarinm Dogu ticaretini yénlendirmek icin kurduklan Levant Kumpanyasi“, Doguyla ekonomik iliskilerde Snemli bir rol oynadi ve biiyiik bir kazang kapisi Sdevini gérdii. XVII. yiizyil baglarinda, 1612’de Hollandallar da bir takim ayri- eahklar elde ederek Dogu ticaretine katildilar'*, Biitiin bu gelis- melere kargin hala Dogu ticaretinde Venedik saglam bir yer tut- maya devam ediyordu. Ancak onun Dogu pazarlarinda cok tutulan kumaslarinin Fransa, ingiltere ve Hollanda tarafindan iiretilerek Levant’a génderilmeye baslanmasi Serenissimo icin éldiiriicii bir darbe olmustur’’. Dogu ile Bat: arasindaki ticarete konu olan maddelerin nite- ligi uzun siire pek biiyiik bir degisiklik géstermemistir. Dogu, te- melde tarim iiriinleri ihrag eden ve Avrupa’daki «sanayi» icin ham- madde kaynaklarim saglayan bir iilke olarak gériilmektedir. Bu 14 1536 kapitillasyonlar: herhalde onaylamp yirlirldge girmedi. Bu du- rumda Fransa'ya verilen lk imtiyaziarin tarihi 1569'dur (Halil inalcik, «tmti- yazat., Encyclopédie de VIslam, IV, 1184). 15 Orhan Burian, ¢Tiirk-tngiliz Miinasebetinin fk Yillari-, Dil ve Tarik Cografya Fakiiltesi Dergisi, IX/1-2 (1951), 1-17; Akdes Nimet Kurat, Turk In- giliz Miindsebetlerinin Buylangici ve Geligmesi, Ankara 1933; Ismail Hakko Uzungargi, «On Dokuzuncu Asir Baslarina Kudar Tiirk - Ingiliz Miinascbauna Dair Vesikalar., Belleten, 51 (1949), 573-648. 16" A. Wood, A History uf the Levant Compuny, London 1935. 17M. Deveze, L’Europe et le monde @ la fin du XVIle siecle, Paris 1970, S. 64-65. 18 R. Mantran, «Lu transformation du commerce duns l'Empire ottoman», Variorum Reprints, 223. Krs. Brian Pullan (derleyen), Crisis and Change in the Venetian Economy in the 16 th and 17 th Century, London 1968. 253. yiizden Anadolu Selcuklular: ve Beylikler zamaninda oldugu gibi Osmanh Imparatorlugu déneminde bile ekonominin bashea dayana- gm tarimsal etkinlikler olusturuyor”, ithalat-ihracat da buna gére belirlenmis oluyordu. Ancak iilkede elde edilen tamm iiriinlerinin, gikarilan madenlerin ve belirli bir élgiide mamul maddelerin kayit- siz gartsiz yabanci tiiccarlara satilmasi da séz konusu degildi. Baska bir deyimle yabanci tiiccarlar Steden beri baz: mallarin yasak kap- samina girdigini biliyorlar ve kendileri ancak «Deryaya gitmesi memnu olan esbab ve metadan gayri» iiriinleri satin alabiliyor- lardy**. Bu yasaklamanin iiretimin yetersiz olugundan, ig alim-satim- liretim dengesinin bozulmasi kaygisindan ve stratejik nedenlerdea kaynaklandigina siiphe yoktur. Memnu meta kapsamima giren urtinlerin sayisi oldukea kabariktir*. Bunlar arasinda hububat, pa- muk, barut, at, silah, deri, gon, balmumu vb. mallar ilk sirayi al- maktadir. Ne var ki bu yasaga her zaman uyulmuyor, iiretim bol oldugu zaman ibraglarina izin verilebiliyor veya bunlar kagak yol- larla giimriik duvarlarini agabiliyordu. Siyasi iliskiler de bu yasak kapsaminin genisletilip daraltilmasinda etkili olabiliyordu. Kimi zaman da Dogu’daki bir yasaklamaya Bati'dan bir baska yasakla- ma ile kargihk verilebiliyordu. Papalgin «inansizlara» silah veya silah yapiminda kullanilan mallarin satilmasina engel olmak iste- digini de biliyoruz. Savas durumu, yasaklama bir yana, disandan alnan tirinlerin dahi geri ginderilmesi icin bir gerekce olusturu- yordu. Sézgeiimi 1715 yilinda Venedik «keferesionin memléketin- de islenen emtianin Osmanl: iilkesine ve 6zellikle Istanbul’a sokul- mas yasaklanmis, gelenlerin de geriye génderilmesi istenmisti--. Bu kisa giristen sonra asagida memnu meta olarak sayilan birkag madde tizerinde verecegimiz bilgiler herhalde konuyu yete- rince aydinlatacaktir. 19 Turan, Tiirkiye-Italya, s. 97, 332-33. 20 S.A. Skilliter, William Harborne and the Trade with Turkey, Loacon 1977, s, 181. 21 Basbakanbk Osmanh Arsivi, Mishimme Defteri (MD) LXVI, 2. 22 Ahmet Refik, Hicri On Ikinci Asirda istanbul Heyate:, Istanbul 1988, s. 53-54. 2st Hububat Hububat Ortacaglardan beri Levant ticaretinde seckin bir tutuyordu. Italya, Fransa ve Ispanya gibi giiney Avrupa iilkel cugday ihtiyacglarini «hububat deposu» olarak tanimlanan Rusya- Romanya-Anadolu iicgenine giren bélgelerden kargilamak zorunda idiler-*, Italyan devletleri daha Bizans déneminden haglayarak Ana- dolu’dan bugday satin almak yoluna gitmiglerdir. Bizanshlar, Ana- aclu Selcuklulam, Beylikler ve Osmanlilar tahih cstratejiks bir madde sayarak onun ticaretini ve ihracim siyasette bir koz olarak kullanmaya galismiglardir’'. XIV. yiizyilda bugday Ayasulug, Ba- jat, Foga, Antalya vb, limanlardan ihrag ediliyordu. Osmanhilarin ilk zamanlarindan beri sik sik bugday ihraeint yasaklamalart dikkati ¢ekmektedir. 1384'te {. Murad’a gonderilen bir Venedik elcisi, bugday ihraci igin padiyahin iznini alrmaya gah- siyordu-*. 1390-91 yilinda biitiin Bat: Anadolu beyliklerinin ege- menligine son veren Yildirim Bayezid, Aydin ve Mentege’ye ait yer- lerde bugday digsatumini yasaklamiyti. Béylece Yildirim Layezid, bugday: siyasi bir bask: araci olarak kullanmaya baglamigti. Bu durum, Ege’de bugday fiatlarinin tirmanmasina ve Venedik’in bii- yiik bir zarara ugramasina yol agti‘*. Aym gekilde Yildirim Baye- zid, Antalya’y: ele gegirdikten sonra bu limandan da Akdeniz li- manlarina bugday génderilmesini yasaklamigti-*. Ancak bu yasa- Zin daha sonra kalktigi ve 1403 Mentege-Venedik antlaymasiuyla, hububat ihracinin serbest birakildigi anlagilmaktadir-’. Celebi Meh- med'in 1419 tarihinde verdigi ahitname, Venedik tiiccarlarina Tiirk 22° Turan, Tirkrye-Halya, s. 97. 24 Turan, Turkiye + Matya, #. 122 25 Turan, Turkiye - Nalya, s. 233. 26 -Bayezid her sene Asya’dan Midilli, Sakiz, Limnos ve Rodos adalarina “onderilinexte olan bugdayin gitmnesini de men itti. (bukas, Bisuns Tarihi (cev. Mirrsgogis, Istanbul 1956, s. 24); arg. Max Sildberschmidt, Venedik Menbala- rina Nazaran Turk Imparatorlugwnun Zuhuru Zamaninda Sark Meselesi (Cev. A. Cemati, Istantu: 1920, 5. 5% 21 Turan, Turkrye = Italy, 5. 150-152. 24 Maver de Feanaoi, be ta plane pumphylionne aur lars pisudiens, Paris 1964, 8 BSE 29 Titan, Takis - Malyy, 6. 154. 265 topraklarina karadan ve denizden girin scrbestce ticaret yapmak ve «istedikleri kadar alma» hakkini veriyor ve béylece hububat yeniden «yasak, kapsam: digina qikariyordu. 1446 ve i451 antlag- malariyla da bugday ticaretinin scerbest birakildigi anlagilmakta- dir, Béylece U. Mehmed, Hizans’a kargi girigecegi harekatta Ve- nedik’in yansizhgini saglamig oluyordu XVI. yiizyilda bitin Akdeniz diinyasinda gériilen niifus ~pat- lamasi»" ve iretim yetersizligi, hububat ticareti sorununu yeniden 6n plana gikardi. Yalniz Venedik degil, Cebslitarik Bugazi'na ka- dar uzanan Akdeniz bélgesi Tiirk bugdayina muhtag bir duruma dugmiig ve 1549-1552 bunalim: sikintiy: daha da arttirmugti . G6 zim Tirk bugdayinda araniyordu. Gercckten 1549-1554 yillan ara- sinda Tirk bugdayinin Bati'ya bol bol ihrag edildizi anlagdmakta ve hatta Braudel bir Tiirk bugdayi «boom-undan dahi séz etmek- tedir’, Ancak 1555’ten itibaren Osmanh Imparatorlugu’nda da i bubat sikintist cekilmeye baglanmigtt. Bugday fiatlar: durmadan ar- tiyordu. 1555 yilnin kasim ayinda Istanbul'da tig gin ekmck bu- lunmamigti*’, Manisa Ser‘iye Sicillerinde bulunan bir kayit, bize sikintinin boyutlar: hakkinda bir fikir vermektedir : Sene 963 (1555-56)’de ifrat ile kaht olup Manisa’da bugdaysn kilesi 100 akga ve yahlarda 140 akeaya satilub...* Bu sikmtiya biiyiik dlgiide kurakhgin yol agtigi anlaghyor : Sene 966 (1558-59)... kat'a yagmur yagmayup nisana degin asumandan zemine bir katre akmayup tamam kurakhk olup yer yiiziinde nebatat olmadi™. 20 Turan, Tiirkiye - Mtalya, s, 281, 268, 211, 219, 21° Braudel, La Méditerranée, 1, 261-260; Grner Linfi Barkan, © mograf! Aragtinmalars ve Osmanti Tanht., Turlesyu De- Mecmuast, X (1952), 3-32; M.A, Cook, Population Pressure in Kurul Anatolia, 1550-1600, Londsn 3972 22M. Aymard, Venise, Rayuse et le commerce du bie pendant la sec ode moitié du XVie siecle, Paris 1966, 8.7 (undan béyte Ayrmard, Venwe) 22 Aymard, Venise, s. 50. 24 Braudel, Méditerranée, I, 525. 35 Aymard, Venise, s. 134. 36 Manisa Serlyye Sicilleri, 1, 58 (Manisa Mizsi'ade bulunan sicilter gumd Ankara Mili Katuphane'ye aktarbinstir. 27 Manisa Ser‘iyye Sictiler, 1, 58. 286 Osmanh Devieti 1555 yihnda bugday ihracini yasakladi“. Ka- labahk bir kapi halk: yaninda Istanbul’un gittikgce artan niifusu- nun beslenmesindeki kaygilar, bu kararin alinmasinda etkili olmus- tur. Imparatorlugun en biiyiik tiketici kenti olan istanbul’un bug- day ihtiyacinin karsilanmasi, dogrudan dogruya Divan’: ilgilendi- ren bir konu idi. Karadeniz kiyilari, Anadolu sancaklari ve Trakya gevresinde elde edilen hububat tamamen {fstanbul’a tahsis edilmig bulunuyordu™. Riistem Pasa, Kanuni’ye sundugu bir arizada vezir Haydar Pasa’nin haslarindan elde ettigi terekenin Karadeniz’de seyreden Avrupah tiiccarlara satilmasina karsi gikmakta ve buranin <«lstan- bul’un kileri» oldugu iizerinde durmaktadir : «Kafir hem dinimizin hem memleketimizin diigmani iken kendii vildyetimizden tereke ver- mek ve diismam) kuvvetiendirmek hig bize diiser is deildir» diyen Riistem Paga’nin™ kendisi de ashnda Frenklere tereke satan bir hu- bubat ticcari idi?’. Miihimme Defterleri, tereke yasagina iliskin hii- kiimlerle dolu bulunmaktadir'*. Sézgelimi 13 Sevval 966 (19 Temmuz 1559) tarihini tajyan, Bergama ve Giizelhisar kadilarina génde- rilen bir hiikiimde , Sézgelimi pamuk ziraati Saruhan Sancagi’nin hemen hemen her yerinde yapihyordu. Burada tiretilen pamuk, Manisa ve kazala- Tamilrsel, cekdiri cinsinden, fstanbul le Marmara kuyilan arasinda hem kirek hem yelkenle igleyen, yarum giiverteli gemi (Uzuncargih, Merkez ve Buhrive Teskildti, Ankara 1948, s. 456). 63 Akdag,

    You might also like