ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ

Γεωργική Επανάσταση των
νεότερων χρόνων
 Η γεωργία τον 19ο αιώνα

 Την πρώιμη νεωτερική εποχή οι αγρότες σχεδόν

παντού βίωσαν σε ακραίο βαθμό αυτό που ο
Mark B. Tauger έχει χαρακτηρίσει με τον όρο
διπλή υποταγή / dual subordination.
 Από τη μια τη δριμύτητα των περιβαλλοντικών
συνθηκών και από την άλλη την πίεση και τη
σκληρότητα των κυρίαρχων τάξεων και των
αναδυόμενων κυβερνήσεων των κρατών.
 Η γεωργία τον 19ο αιώνα
 Από τις αρχές του 19ου αιώνα θα αρχίσει να αχνοφαίνεται
κάποια αλλαγή προς την κατεύθυνση της καλυτέρευσης των
συνθηκών, η οποία θα προέλθει από δυο κυρίως παράγοντες:
 την ραγδαία ανάπτυξη της επιστήμης
 και την θετική προς τα συμφέροντά τους επενέργεια των
αστών (κυρίως) διανοούμενων και συγγραφέων.

 Και οι δύο αυτοί παράγοντες θα έχουν καταλυτική επίδραση

στη σταδιακή βελτίωση των συνθηκών ζωής και διαβίωσης,
που σε μεγάλο βαθμό θα προέλθει
 από νομοθετικές και άλλες πρωτοβουλίες, με σκοπό τη
σταδιακή απελευθέρωση και αναγνώριση των δικαιωμάτων
των αγροτών,
 αλλά και την πρόοδο που θα επιφέρουν οι τεχνικές και άλλες
 Η γεωργία τον 19ο αιώνα

 Η ανάπτυξη αυτή συχνά αποκαλείται και «αγροτική

επανάσταση», ενώ πρόκειται λιγότερο για μια επανάσταση και
περισσότερο αποτελεί ένα διαφορετικό τρόπο παραγωγής
 που πρωτοεφαρμόστηκε, όπως είδαμε, στις Κάτω Χώρες
και στην Αγγλία και ο οποίος έλαβε την τελική του μορφή
στα γεωργικά συστήματα των ΗΠΑ και της Αργεντινής.

 Την ίδια περίοδο έχουμε την δημιουργία των εκτεταμένων

αποικιοκρατικών συστημάτων στην Αφρική, Ασία και
Λατινική Αμερική.
 Η γεωργία τον 19ο αιώνα

 Ο αποικιοκρατικός έλεγχος των χωρών αυτών περιλαμβάνει

την προσαρμογή των παραδοσιακών αγροτικών
συστημάτων στο ευρωπαϊκό μοντέλο καθώς και τη σταδιακή
εμπλοκή τους στην αναδυόμενη ευρωποκεντρική παγκόσμια
οικονομία.

 Έτσι την περίοδο αυτή παρατηρείται το εξής παράδοξο, ο ίδιος

πολιτισμός που κατήργησε τη δουλεία και τη δουλοπαροικία /
φεουδαρχία δημιούργησε συνθήκες που οδήγησαν μεγάλες
ομάδες στην καταπίεση και στη χρεοκοπία,
 που πίεζε και περιόριζε εξίσου αν όχι περισσότερο σε σχέση με
τα παλιότερα συστήματα, όπως θα δούμε και στην ελληνική
περίπτωση.
 Η γεωργία τον 19ο αιώνα

 Την περίοδο 1771 μέχρι και το 1884 περίπου και έχοντας

ως αφετηρία και ορόσημο/παράδειγμα
 την «κατάργηση της φεουδαρχίας» κατά τη διάρκεια της
γαλλικής επανάστασης του 1789,

 η μια μετά την άλλη όλες σχεδόν οι χώρες της δυτικής

Ευρώπης, αλλά σταδιακά και της νότιας και ανατολικής
απεμπόλησαν το καθεστώς της φεουδαρχίας και
απελευθέρωσαν τους αγρότες,
 προβαίνοντας ταυτόχρονα σε μεγαλύτερες ή μικρότερες
αγροτικές μεταρρυθμίσεις, που αναμόρφωσαν το
καθεστώς της ιδιοκτησίας της γης και τις πρακτικές και
μεθόδους καλλιέργειας.
 Η γεωργία τον 19ο αιώνα

 Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Gerard Béaur:

«Κηρύσσοντας την κατάργηση των φεουδαλικών και στη
συνέχεια των εκκλησιαστικών δικαιωμάτων πάνω στη γη
και εγκαθιστώντας ένα δίκαιο απόλυτης ιδιοκτησίας

 η γαλλική Επανάσταση εγκαθίδρυσε την οικογενειακή

ιδιοκτησία στην ύπαιθρο.

 στην Αγγλία, αντίθετα, θριάμβευσε τελικά η

αριστοκρατία, εις βάρος των μικρών γεωργών.

 Αυτή η νίκη επέτρεψε την αντικατάσταση του συστήματος

διηνεκούς παραχώρησης της γης από το σύστημα
ενοικίασης ορισμένου χρόνου.»
 Η γεωργία τον 19ο αιώνα

 Αυτό που ονομάζουμε «αγροτική επανάσταση» στην

ουσία αποτελεί μια διαδικασία που απλώνεται στο χρόνο
και καλύτερα τους αιώνες, γι’ αυτό και πολλοί
αρέσκονται να αναφέρονται σε πρώτη, δεύτερη κ.ο.κ.

 Η βασική καινοτομία που εφαρμόστηκε αρχικά στις

Κάτω Χώρες και στην Αγγλία ήταν
 η εξάλειψη της αγρανάπαυσης και
 η εναλλαγή των καλλιεργειών (με φακή, τριφύλλι και
άλλα ψυχανθή) τα οποία αποτελούσαν τροφή για τα ζώα
και παράλληλα βελτίωναν το έδαφος.
 Η γεωργία τον 19ο αιώνα
 Επίσης, ο Gerard Béaur αναφέρει ότι:
 «Ήδη από τον αιώνα του Διαφωτισμού μέσα στο αποκορύφωμα της
αγγλομανίας, φιλόσοφοι και φυσιοκράτες εξέφρασαν τον θαυμασμό τους για τις
αλλαγές που εμφανίστηκαν στην Αγγλία. Έτσι, αποδέχθηκαν τα πλεονεκτήματα
της μεγάλης αγροτικής εκμετάλλευσης. Δεν ήταν μικρή η συμβολή της
επιτυχίας του βιβλίου του Arthur Young και του βιβλίου του Ταξίδια στη Γαλλία
στην διάδοση αυτής της άποψης.
 « Όμως, οι τοπικές έρευνες έδειξαν ότι η μικρή εκμετάλλευση μπορεί, υπό
ορισμένες συνθήκες, να είναι τουλάχιστον εξίσου αποδοτική με τη μεγάλη.
Αυτό προϋποθέτει απλώς την εντατικοποίηση της εργασίας, η οποία εξηγεί,
για παράδειγμα, την επιτυχία του φλαμανδικού αγροτικού συστήματος και τις
επιτυχίες της μικρής αλσατικής αγροτικής εκμετάλλευσης.
 «Αν μείνουμε στα γεγονότα, η αγγλική αγροτική επανάσταση είναι πολύ
αμφισβητούμενη. Από το 1760 η Αγγλία έπαψε να έχει πλεόνασμα και άρχισε
να εισάγει σιτηρά. Όμως η παραγωγικότητα της εργασίας, ήταν στην Αγγλία, σε
σχέση με την υπόλοιπη Ηπειρωτική Ευρώπη, κατά πολύ ανώτερη.»
 Η γεωργία τον 19ο αιώνα
 Την ίδια περίοδο στην ηπειρωτική Ευρώπη οι αγρότες είχαν
γενικά υψηλές τιμές για τα προϊόντα και χαμηλούς μισθούς
για τους εργάτες, αφού η βιομηχανική ανάπτυξη δεν είχε ακόμη
αναπτυχθεί τόσο ώστε να ανταγωνίζεται την αγροτική εργασία.
 Αυτή η σταθερότητα και η κερδοφορία υποστήριξε την ευρωπαϊκή
χειραφέτηση.

 Την ίδια περίοδο οι εξελίξεις στην επιστήμη και στις

επιχειρήσεις συνέτειναν στον εκσυγχρονισμό και στην
εμπορευματοποίηση της γεωργίας, με τεράστιες επιπτώσεις.
 Γερμανοί επιστήμονες, όπως ο χημικός Justus von Liebig (1803 -
73) ανακάλυψαν τη σημασία των λιπασμάτων για την
καλλιέργεια, γεγονός που οδήγησε στην ανάπτυξη της σχετικής
βιομηχανίας.
 Η γεωργία τον 19ο αιώνα

 Επίσης, άρχισαν να αναπτύσσονται οι μεγάλες βιομηχανίες

τροφίμων, αλλά και η πρόοδος της τεχνολογίας γενικότερα
που οδήγησε στην παραγωγή μεγάλων ατμόπλοιων και
ψυγείων για την μεταφορά προϊόντων και τροφίμων.
 Σταδιακά χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Αργεντινή, η Αυστραλία και η
Ινδία ανταγωνίζονταν στις διεθνείς αγορές και στις χαμηλές
τιμές.

 Αυτός ο συνδυασμός παραγόντων οδήγησε στο τέλος του 19ου

αιώνα στην «μεγάλη κρίση» της γεωργίας, στην μείωση των
τιμών και των κερδών και στην άνοδο των χρεών των αγροτών
 γεγονός που οδήγησε στη σταδιακή πολιτική αφύπνιση των
αγροτών.
 Η γεωργία τον 20ο αιώνα

 Στον 20ο αιώνα η εκμηχάνιση και ο εκσυγχρονισμός της

γεωργίας αποτέλεσαν κεντρικό άξονα των αγροτικών πολιτικών
των κυβερνήσεων σχεδόν σε όλο τον κόσμο.

 Ο προσανατολισμός αυτός προς τον εκσυγχρονισμό της γεωργίας

ξεπήδησε από δυο βασικές ιστορικές αλλαγές:
 από τη μια την οικονομική κρίση των αρχών του 20ου, που
έγινε σύντομα και πολιτική και οδήγησε στις γνωστές
εξελίξεις (παγκόσμιους πολέμους και καταστροφές) και
 από την άλλη από τον οικονομικό ανταγωνισμό του τέλους
του 20ου, που είχε εν πολλοίς επίκεντρο και τον ανταγωνισμό
για αγροτικά προϊόντα.
1-12
 Η γεωργία τον 20ο αιώνα

 Από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του
20ου, ιδίως τη δεκαετία που ακολουθεί τον πρώτο παγκόσμιο
πόλεμο, σε όλες σχεδόν τις χώρες του αναπτυσσόμενου και
αναπτυγμένου κόσμου
 αναλαμβάνονται πρωτοβουλίες και εκπονούνται αλλεπάλληλες
μεταρρυθμίσεις που απέβλεπαν στην ανακούφιση των φτωχών
γεωργών και την καλυτέρευση των όρων ζωής στην ύπαιθρο.

 Επιπλέον, από τη δεκαετία του 1930 η αγροτική πολιτική των

περισσότερων δυτικών χωρών (είτε δημοκρατικών είτε
απολυταρχικών και φασιστικών)
 εισέρχεται σε μια φάση έντονου παρεμβατισμού και ρυθμίσεων,
οι οποίες σχεδόν παντού θα συνδυαστούν με την προετοιμασία του
πολέμου και θα επηρεάσουν την έκβασή του.
 Η γεωργία τον 20ο αιώνα

 Ποτέ μέχρι τότε στην ανθρώπινη ιστορία, όπως

διαπιστώσαμε (και όπως θα δούμε περισσότερο
αναλυτικά και στην ελληνική περίπτωση), δεν είχαν
καταβληθεί τόσες προσπάθειες και δεν είχαν επενδυθεί
τόσα σε πραγματικό - υλικό και συμβολικό επίπεδο,
προκειμένου να προωθηθεί η γεωργία και οι γεωργοί.
 Και φυσικά ποτέ άλλοτε δεν καταβλήθηκαν τόσες
προσπάθειες ώστε να παραμείνουν οι γεωργοί στη γη,
ενώ εντούτοις η τάση στις περισσότερες χώρες με
δημοκρατικό καθεστώς ήταν να φεύγουν και να ζουν και
να εργάζονται στις πόλεις. 1-14
 Η γεωργία τον 20ο αιώνα

 Επίσης, την περίοδο αυτή μέχρι το δεύτερο

παγκόσμιο πόλεμο, επιτεύχθηκε μια σημαντική
ώσμωση / σύνδεση του αγροτικού με το αστικό
στοιχείο, ενώ ταυτόχρονα παρατηρείται η σταδιακή
ενσωμάτωση της αγροτικής οικονομίας στην
παγκόσμια οικονομία της αγοράς.
 Ταυτόχρονα οι αγρότες στα προηγμένα τουλάχιστον
δυτικά κράτη ενσωματώνονται όλο και περισσότερο
στα συστήματα του κράτους πρόνοιας και
κοινωνικής ευημερίας (social welfare systems).
 Η γεωργία τον 20ο αιώνα

 Στις περισσότερες των περιπτώσεων

ακολούθησαν την πορεία που τους ήθελε
 ως τους αξιόπιστους παραγωγούς και
προμηθευτές τροφίμων για την μεγάλη
πλειοψηφία του γενικού πληθυσμού,
 έχοντας ως αντίτιμο την ασφάλεια που
εγγυόταν το εθνικό κράτος.
 Η γεωργία τον 20ο αιώνα
 Εντούτοις, μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο το «πρωτείο»
της γεωργίας φαίνεται να απειλείται από την γρήγορη και σε
πολλές χώρες βίαιη εκβιομηχάνιση, η οποία δεν είχε παντού τα
ίδια χαρακτηριστικά, ούτε συντελέστηκε με τον ίδιο ρυθμό.

 Την μεταπολεμική περίοδο, ιδίως μετά το 1950, οι προηγμένες

χώρες υιοθετούν πολιτικές που ευνοούν τη γεωργία, η οποία
είχε δεχτεί τεράστια πλήγματα κατά τη διάρκεια του πολέμου, ενώ
στις λιγότερο αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες η γεωργία
θυσιάζεται προς όφελος της γρήγορης βιομηχανικής
ανάπτυξης.
 Σχεδόν παντού, εντούτοις, μετά τον πόλεμο και την κρίση, η έμφαση
μετατοπίζεται από τη γεωργία προς την κατεύθυνση μιας
περισσότερο ισόρροπης οικονομικής ανάπτυξης
28