ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ'

Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ

Η περίοδος μεταξύ των δύο Παγκόσμιων Πολέμων είναι δυνατόν να διαχωρι-
στεί στην πρώτη δεκαετία, στη διάρκεια της οποίας επικράτησε τελικά κλίμα
αισιοδοξίας σχετικά με τη δυνατότητα να κυριαρχήσει η ειρήνη σε παγκόσμια
κλίμακα, και στη δεύτερη δεκαετία, η οποία σφραγίζεται από την πολιτική, οικο-
νομική και κοινωνική κρίση που οδηγεί στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η πορεία
αυτή συνδέθηκε και με τα βήματα προόδου που φάνηκε αρχικά ότι θα ήταν
δυνατόν να επιτευχθούν με στόχο την οργάνωση της διεθνούς ζωής μέσω της
Κοινωνίας των Εθνών (ΚΤΕ). Ο πρώτος, πράγματι, μεγάλος παγκόσμιος οργα-
νισμός είχε συσταθεί το 1920 με κύριο σκοπό την παγίωση της ειρήνης με την
εγγύηση όλων των κρατών-μελών της διεθνούς κοινωνίας. Η συχνή πρόταξη
ωστόσο των ειδικότερων εθνικών συμφερόντων των κρατών-μελών -και ιδίως
των συμφερόντων των μεγάλων δυνάμεων- και, επιπλέον, η εκβιαστική πολιτική
των αυταρχικών κρατών -της Γερμανίας, της Ιταλίας και της Ιαπωνίας- θα
συντελέσει, ώστε τελικά να αποτύχει η προσπάθεια αυτή.
Στη βαθμιαία επιδείνωση των όρων της διεθνούς ζωής συντέλεσε και η παγκό-
σμια οικονομική κρίση του 1929, η οποία και ενέτεινε τα σοβαρά πολιτικά και
κοινωνικά προβλήματα με επίκεντρο την Ευρώπη.
Η Ελλάδα, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, θα διανύσει και αυτή, περίοδο
οξείας πολιτικής κρίσης: συχνές αλλαγές κυβερνήσεων, στρατιωτικά πραξικο-
πήματα, πολιτική αστάθεια. Η εγκαθίδρυση της αβασίλευτης δημοκρατίας δε
θα αρκέσει για να επιτευχθεί η υπερνίκηση των δυσχερειών. Θετικά βήματα θα
συντελεστούν κυρίως, όταν κατορθώσει ο Βενιζέλος να δημιουργήσει μεταξύ
1928-1932 συνθήκες εσωτερικής σταθερότητας και να χαράξει με επιτυχία τη
νέα εξωτερική πολιτική της χώρας. Οι επιπτώσεις όμως της παγκόσμιας οικονο-
μικής κρίσης θα πλήξουν και την Ελλάδα, προκαλώντας εκ νέου ατμόσφαιρα
πολιτικής αστάθειας και κοινωνικής αναταραχής. Υπό αυτές τις συνθήκες, το
1935 θα γίνει παλινόρθωση της βασιλευόμενης δημοκρατίας, ενώ, το επόμενο
έτος, θα καταλυθεί το κοινοβουλευτικό πολίτευμα και θα εγκαθιδρυθεί το δικτα-
τορικό καθεστώς της 4ης Αυγούστου.

1. Η ΔΕΚΑΕΤΙΑ 1920-1930
Η ο ρ γ ά ν ω σ η τ η ς ε ι ρ ή ν η ς . Η φ ρ ο ν τ ί δ α γ ι α τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ η ς ε ι ρ ή ν η ς , όπως
είχε θεσπιστεί κατά τη Διάσκεψη στο Παρίσι μ ε τ α ξ ύ των ετών 1919-1920,
φ ά ν η κ ε ν α ε μ π ν έ ε ι τ ο υ ς η γ έ τ ε ς τ ω ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ω ν κ ρ α τ ώ ν - μ ε λ ώ ν τ η ς διε-
θ ν ο ύ ς κοινωνίας κ α τ ά τ η δ ε κ α ε τ ί α 1 9 2 0 - 1 9 3 0 . Ο π ω σ δ ή π ο τ ε , ε ί χ ε ν ω ρ ί ς
κ α τ α δ ε ι χ τ ε ί ό τ ι η σ ύ σ τ α σ η τ η ς Κοινωνίας των Εθνών δ ε θ α α ν α ι ρ ο ύ σ ε τ η λει-
τ ο υ ρ γ ί α , π α ρ ά π λ ε υ ρ α , τ ο υ κ α θ ε σ τ ώ τ ο ς που ε ί χ ε έ ω ς τ ό τ ε π ρ ο σ δ ι ο ρ ί σ ε ι τ ι ς
σ χ έ σ ε ι ς μ ε τ α ξ ύ τ ω ν ε π ι μ έ ρ ο υ ς κ ρ α τ ώ ν , τ α οποία π ρ ο έ τ α σ σ α ν τ ο ε θ ν ι κ ό
έ ν α ν τ ι τ ο υ γ ε ν ι κ ο ύ σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ο ς τ η ς δ ι ε θ ν ο ύ ς κοινωνίας. Τ ο σ ύ σ τ η μ α , ειδι-
κότερα, τ η ς «συλλογικής ασφάλειας»* διαφάνηκε, νωρίς μετά τη δημιουρ-
γ ί α τ η ς ΚΤΕ, ότι δ ε θ α ή τ α ν σ ε θ έ σ η ν α α ν τ ι κ α τ α σ τ ή σ ε ι ε ξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ τ η ν
παραδοσιακή πρακτική τ ο υ ανταγωνισμού μεταξύ των κρατών.
Ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , α ρ χ ι κ ά ή τ α ν δ ι ά χ υ τ η η π ρ ο σ δ ο κ ί α ό τ ι οι δ ύ ο α υ τ έ ς α ν τ ι λ ή ψ ε ι ς
θ α μπορούσαν τουλάχιστον να συνυπάρξουν, συμβάλλοντας στη διατήρη-
ση τ η ς ε ι ρ ή ν η ς . Π α ρ ά τ ι ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς δ ι α φ ο ρ έ ς , οι δ η μ ο κ ρ α τ ι κ έ ς κ υ β ε ρ ν ή -
σ ε ι ς - υ π ό τ η ν ε π ί δ ρ α σ η και τ η ς κοινής γ ν ώ μ η ς η οποία, μ ε τ ά τ η λ ή ξ η τ ο υ
Η πορεία προς την αναγνώριση των δικαιωμάτων των γυναικών
«[...] Τα γερμανικά πανεπιστήμια δέχονταν φοιτήτριες από το
1909. Στη Γαλλία η πρώτη γυναίκα δικηγόρος διορίστηκε το
1903. Τα κολέγια θηλέων στα βρετανικά πανεπιστήμια κα-
θιστούσαν την ανώτερη μόρφωση προσιτή στις γυναίκες, παρό-
λο που πολλά επαγγέλματα παρέμεναν κλειστά γι' αστές, με
εξαίρεση το διδασκαλικό επάγγελμα. Το 1900 υπήρχαν στη Γερ-
μανία 850 οργανώσεις που αγωνίζονταν για παραχώρηση εκλο-
γικών δικαιωμάτων στις γυναίκες. Η Φινλανδία ήταν η πρώτη
ευρωπαϊκή χώρα που έδωσε στις γυναίκες δικαίωμα ψήφου, το
1906. Ο αντίστοιχος αγώνας στη Βρετανία απέκτησε δυναμική
με τη δημιουργία της Κοινωνικής Πολιτικής Ένωσης Γυναικών, το O A. Μπριάν (Aristide Brian, 1862-1932), υπουργός Εξωτερικών και
1903. Στις παραμονές του Α Παγκόσμιου Πολέμου οι Βρετανί-
πρωθυπουργός της Γαλλίας, και ο Γ. Στρέζεμαν (Custav Stresemann,
δες είχαν διεξαγάγει μια βίαιη εκστρατεία για να προωθήσουν
1878-1929), ιδρυτής του γερμανικού Λαϊκού Κόμματος, υπουργός
το αίτημα τους, χωρίς να διαφαίνονται προοπτικές επιτυχίας.
Ωστόσο, ο αγώνας για τα εκλογικά δικαιώματα της γυναίκας Εξωτερικών και καγκελάριος της Γερμανίας, έθεσαν τα θεμέλια της
ήταν ένα προφανές παράδειγμα πανευρωπαϊκού κινήματος. γαλλογερμανικής φιλίας στη Διάσκεψη του Λοκάρνο, το 1925. Για
Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος επρόκειτο να μεταβάλει τη θέση των τον λόγο αυτόν τιμήθηκαν και οι δύο με το Βραβείο Νόμπελ.
γυναικών στα εμπόλεμα κράτη και πολλές απέκτησαν το δικαί-
ωμα ψήφου στα επόμενα χρόνια [...]. [Στη διάρκειά του] οι
γυναίκες κατέλαβαν πολλά από τα αξιώματα που άφησαν πίσω Ά Παγκόσμιου Π ο λ έ μ ο υ , αντιμετώπιζε με απο-
τους οι άνδρες και τους αναπλήρωσαν σε πολλές εξειδικευ-
μένες θέσεις εργασίας [...]. Γυρνώντας από τον πόλεμο, οι σ τ ρ ο φ ή τ ο ενδεχόμενο μιας νέας α ι μ α τ ο χ υ σ ί α ς -
άνδρες επέστρεψαν στις παλιές τους δουλειές. Αυτό το γεγο- φαίνονταν α π ο φ α σ ι σ μ έ ν ε ς να μην π ρ ο σ φ ύ γ ο υ ν
νός και η συρρίκνωση της οικονομίας στο τέλος του πολέμου κ α ι π ά λ ι σ τ η ν έ ν ο π λ η βία. Π ρ ο ς τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η
έθεσαν τις γυναίκες στο περιθώριο. Οι γυναίκες δεν δέχτηκαν α υ τ ή έ δ ε ι χ ν ε ότι σ υ ν έ β α λ λ ε , υπό τ η ν κ α θ ο δ ή γ η -
αυτό τον υποβιβασμό αδιαμαρτύρητα. Προς το τέλος του πολέ- σ η τ ο υ Γουστάβου Στρέζεμαν, και η η τ τ η μ έ ν η Γ ε ρ -
μου ή μετά από αυτόν πολλές χώρες τούς παραχώρησαν πολι-
τικά δικαιώματα και μεγαλύτερη χειραφέτηση». μανία: τ ο 1926 ε ν τ ά χ θ η κ ε στην ΚΤΕ, ενώ, έ ν α
έ τ ο ς ν ω ρ ί τ ε ρ α , ε ί χ ε σ τ ο Λοκάρνο* συνομολογήσει
Τζον Στίβενσον (επιμ.), Η Ιστορία της Ευρώπης, Κ. Κωστόπου-
λος, Αθήνα 2005, σ. 377, 398. με τη Γαλλία, τ ο Βέλγιο, τη Μ. Βρετανία και τ η ν
Ιταλία τ η δ ι α τ ή ρ η σ η του εδαφικού κ α θ ε σ τ ώ τ ο ς
Μαζική κατανάλωση και μαζική ψυχαγωγία
που είχε θεσπιστεί με τ η Συνθήκη των Βερσαλ-
«Η μαζική κατανάλωση και η μαζική παραγωγή αγαθών δημιούρ-
γησαν την ευημερία της δεκαετίας του '20 [...]. Περισσότεροι λ ι ώ ν και, γ ε ν ι κ ό τ ε ρ α , τ η ν ε ι ρ η ν ι κ ή ε π ί λ υ σ η τ ω ν
άνθρωποι μπορούσαν να αγοράσουν αυτοκίνητο, μικρές ηλεκτρι- διεθνών διαφορών. Στην εκπνοή μάλιστα τ η ς δε-
κές συσκευές, όπως ραδιόφωνα και φωνογράφους, καθώς και καετίας τ ο υ 1920 το μέλλον της ειρήνης αντιμε-
ενδύματα από συνθετικά υφάσματα, την κατασκευή των οποίων τ ω π ι ζ ό τ α ν μ ε α ι σ ι ο δ ο ξ ί α . Μ ε τ ο Σύμφωνο Μπριάν-
έκαναν δυνατή τα επιτεύγματα της χημείας. Το ρεγιόν, που ήδη Κέλογκ τ ο 1 9 2 8 ε ί χ ε κ η ρ υ χ τ ε ί ο π ό λ ε μ ο ς « ε κ τ ό ς
παραγόταν μαζικά από τις αρχές της δεκαετίας του '20, ήταν
μια νέα τεχνητή μορφή μεταξιού, που έδινε τη δυνατότητα σε νόμου», ενώ τ ο ε π ό μ ε ν ο έ τ ο ς ο ίδιος ο Αριστείδης
ένα υλικό, το οποίο μέχρι τότε μόνο οι πλούσιοι μπορούσαν να Μπριάν, ω ς υ π ο υ ρ γ ό ς Ε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν τ η ς Γ α λ λ ί α ς ,
χρησιμοποιήσουν για τα πολυτελή τους ενδύματα, να γίνει ε ί χ ε φ θ ά σ ε ι ν α π ρ ο τ ε ί ν ε ι , γ ι α π ρ ώ τ η φ ο ρ ά σ ε επί-
προσιτό και στον μέσο άνθρωπο. Με τη σταδιακή επικράτηση πεδο πολιτικό, τ η ν ένωση τ η ς Ευρώπης σε ενιαίο
της οκτάωρης εργασίας, όλο και περισσότερη προσοχή δινόταν διακρατικό σχήμα.
στον ελεύθερο χρόνο ως μια θετική πλέον πηγή ανθρώπινης
ικανοποίησης για όλους και όχι μόνο για τους πλουσίους. Τα πα- Η οικονομική και κοινωνική συγκυρία. Η ε ξ έ λ ι ξ η
ραθαλάσσια θέρετρα της Ευρώπης άρχισαν να γεμίζουν από πα-
των σχέσεων μ ε τ α ξ ύ των κρατών-μελών τ η ς διε-
ραθεριστές καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι είχαν τον
χρόνο και τα μέσα να απολαμβάνουν τις διακοπές τους. Μια θ ν ο ύ ς κοινωνίας, ιδιαίτερα στον ευαίσθητο χ ώ ρ ο
έκρηξη ενδιαφέροντος για το ποδόσφαιρο μεταξύ των Ευρω- τ η ς Ε υ ρ ώ π η ς , δ ε ν ήταν α ν ε ξ ά ρ τ η τ η από τ η ν αντί-
παίων μπορούσε να συγκριθεί μόνο με την παράλληλη ανάπτυ- στοιχη διαμόρφωση των όρων της οικονομικής
ξη του επαγγελματικού μπέιζ-μπολ και του ποδοσφαίρου στα και, κ α τ ' ε π έ κ τ α σ η , τ η ς κοινωνικής ζ ω ή ς . Π α ρ ά τ ι ς
κολέγια των ΗΠΑ. Τεράστια στάδια άρχισαν να χτίζονται σε όλη δυσκολίες, που ήταν εύλογο να προκαλέσει η με-
την Ευρώπη».
τ ά β α σ η α π ό τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ί α τ ο υ π ο λ έ μ ο υ σ' α υ τ ή ν
F.W. Pethick Lawrence (ed.), «The Trial of the Suffragette
της ειρήνης, η πρώτη μεταπολεμική δεκαετία
Leaders» (London, The Woman's Press, 1909), στο Noble et al.,
Western Civilization. The Continuing Experiment, τ. II, 4η έκδ., σ φ ρ α γ ί ζ ε τ α ι από τ η ν επίτευξη μιας α ι σ θ η τ ή ς οικο-
Houghton Mifflin Co., 2005, σ. 898. νομικής ανάκαμψης. Αν και διαφορετική κ α τ ά χώ-
Μαζική ψυχαγωγία και αθλητισμός ρ ε ς και παραγωγικούς τομείς, η βιομηχανική
«Οι μαζικές εκδηλώσεις παίζουν ρόλο αποφασιστικό και υπο- παραγωγή αυξανόταν κατά 5 0 % στην ε υ ρ ύ τ ε ρ η
γραμμίζουν τη στροφή της εποχής (δεκαετίες '20 και '30) προς έ κ τ α σ η τ η ς Ε υ ρ ώ π η ς και των Η ν ω μ έ ν ω ν Πολι-
την ομαδική ψυχαγωγία [...]. Ο αθλητισμός, που αποτελούσε τειών της Αμερικής.
 Π α ρ ά λ λ η λ α ω σ τ ό σ ο ε κ δ η λ ώ ν ο ν τ α ν και οι α ρ ν η τ ι κ ο ί κ ρ α δ α σ μ ο ί που προ-
μέχρι τον Α' Παγκόσμιο Πό-
κ α λ ο ύ σ α ν α φ ε ν ό ς η ν ο μ ι σ μ α τ ι κ ή ρ ε υ σ τ ό τ η τ α στην Κ ε ν τ ρ ι κ ή και τ η ν Α ν α τ ο - λεμο ασχολία των εκλεκτών,
λική Ε υ ρ ώ π η και α φ ε τ έ ρ ο υ οι πιέσεις γ ι α τ η ν α π ο π λ η ρ ω μ ή τ ω ν πολεμικών τώρα γίνεται προσιτός στο
χ ρ ε ώ ν και τ ω ν πολεμικών α π ο ζ η μ ι ώ σ ε ω ν τ ι ς ο π ο ί ε ς ό φ ε ι λ α ν ν α κ α τ α β ά λ ο υ ν μεγάλο κοινό είτε ως πρα-
οι η τ τ η μ έ ν ο ι σ τ ο υ ς ν ι κ η τ έ ς . Επιπλέον, μ ε τ η ν π ά ρ ο δ ο τ ω ν ε τ ώ ν α ν α φ α ί ν ο - κτική άσκηση σε κάποιο
σπορ είτε ως μαζικό θέαμα
ν τ α ν ο λ ο έ ν α και π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τ α π ρ ο β λ ή μ α τ α που σ υ ν ά π τ ο ν τ α ν μ ε τ ι ς ν έ ε ς
με μεγάλη διάδοση χάρη
ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς ε ξ ε λ ί ξ ε ι ς σ τ η ν Ευρώπη: πρώτον, η δ υ σ χ έ ρ ε ι α στην ε ξ ε ύ ρ ε σ η στον τύπο και το ραδιόφωνο.
α γ ο ρ ώ ν γ ι α τ α β ι ο μ η χ α ν ι κ ά α γ α θ ά που π α ρ ά γ ο ν τ α ν μ ε α υ ξ η μ έ ν ο υ ς ρ υ θ - Τυπική περίπτωση αποτελεί
μ ο ύ ς και, δ ε ύ τ ε ρ ο ν , η δ υ σ π ρ α γ ί α τ ο υ α γ ρ ο τ ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ ε ξ α ι τ ί α ς τ η ς μείω- η ποδηλασία, με δύο κυρίαρ-
σ η ς τ ω ν τ ι μ ώ ν τ ω ν α γ ρ ο τ ι κ ώ ν προϊόντων. Σ τ ο πλαίσιο ε ν τ ο ύ τ ο ι ς τ η ς δια- χες διεθνείς εκδηλώσεις,
σ φ ά λ ι σ η ς τ ω ν σ υ ν θ η κ ώ ν ε ι ρ ή ν η ς και σ τ α θ ε ρ ό τ η τ α ς π ι σ τ ε υ ό τ α ν ό τ ι θ α ή τ α ν τον "Γύρο της Γαλλίας" και
τον "Γύρο της Ιταλίας", όπου
δ υ ν α τ ό ν ν α α ν τ ι μ ε τ ω π ι σ τ ο ύ ν και τ α π ρ ο β λ ή μ α τ α α υ τ ά μ ε μ ε θ ό δ ο υ ς δ η μ ο - συμμετέχουν τα ευρωπαϊκά
κρατικές. αστέρια του ποδηλάτου, και
με τις δημοφιλείς "εξαήμε-
Ο ι προκλήσεις κατά της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και του φιλελευθε- ρες ποδηλατοδρομίες" του
ρισμού. Μ ι α πειστική, π ρ ά γ μ α τ ι , α π ά ν τ η σ η από τ α δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ά κ ρ ά τ η τ η ς Παρισιού, του Λονδίνου, του
Ε υ ρ ώ π η ς σ τ α α ν ο ι χ τ ά κοινωνικά π ρ ο β λ ή μ α τ α ή τ α ν α ν α γ κ α ί α , κ α τ ά μ ε ί ζ ο ν α Βερολίνου ή των Βρυξελ-
λ ό γ ο σ ε μ ι α ε π ο χ ή που είχαν ή δ η δ ι α τ υ π ω θ ε ί δ ύ ο δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς π ρ ο τ ά σ ε ι ς , λών, οι οποίες συγκεντρώ-
ε μ π ν ε υ σ μ έ ν ε ς από τ α α υ τ α ρ χ ι κ ά κ α θ ε σ τ ώ τ α που είχαν μ ό λ ι ς ε π ι κ ρ α τ ή σ ε ι νουν μέχρι και 25.000 θεα-
τές κάθε βράδυ. Παρόμοια
σ τ η Σ ο β ι ε τ ι κ ή Έ ν ω σ η και τ η ν Ιταλία, έ σ τ ω και σ ε π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν η α ρ χ ι κ ά κλί- συμβαίνουν στην πυγμαχία
μακα. και στο ποδόσφαιρο. Η πυγ-
Σ τ ο ό ν ο μ α τ η ς π ε ι θ α ρ χ ί α ς και τ η ς ε ν ό τ η τ α ς τ ο υ Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ο ύ Κ ό μ μ α - μαχία χαρίζει στους οπα-
τ ο ς , ο Σ τ ά λ ι ν θ α επιχειρήσει, μ ε τ ά τ ο ν θ ά ν α τ ο τ ο υ Λένιν ( 1 9 2 4 ) , τ η ν οικοδό- δούς της μεγάλες στιγμές
[...], ενώ τα κυριότερα έντυ-
μ η σ η τ ο υ σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ «σε μία μόνο χώρα», τ η ν Ε Σ Σ Δ , υπό τ η δική τ ο υ πα συναγωνίζονται σε εφευ-
συγκεντρωτική εξουσία. Προκειμένου μάλιστα να επισπεύσει την πορεία ρετικότητα και σε τεχνά-
προς τον σοσιαλισμό, θ α επιβάλει την κρατικοποίηση τ η ς καλλιεργήσιμης σματα, προκειμένου να αναγ-
γείλουν πρώτα τα αποτελέ-
σματα στο κοινό. Την πρωτιά
την παίρνει το ραδιόφωνο,
που μπορεί και μεταδίδει
απευθείας τα νέα. Το ποδό-
σφαιρο γίνεται κι αυτό ένα
δημοφιλέστατο σπορ με όλο
και περισσότερους φίλους
σε ολόκληρη την Ευρώπη
και αποτελεί το κατεξοχήν
αθλητικό θέαμα, με τις διά-
σημες ομάδες, όπως η αγγλι-
κή Άρσεναλ ή οι ιταλικές
Τορίνο, Γιουβέντους και Μί-
λαν [...]. Τέλος, οι μεγάλες
ευρωπαϊκές πρωτεύουσες,
με εξαίρεση το Λος Άντζελες
που φιλοξένησε το 1932
τους αγώνες της 10ης Ολυ-
μπιάδας, είναι αυτές που
αναλαμβάνουν ανά τετραε-
τία την οργάνωση αυτού
του παγκόσμιου αθλητικού
θεσμού».
Serge Berstein - Pierre Milza,
Ιστορία της Ευρώπης, μτφρ.
Μιχ. Κοκολάκης, Αλεξάνδρεια,
Αθήνα 1997, τ. 3, σ. 160-161.

Γερμανικές γελοιογραφίες που ασκούν κριτική στο φασιστικό καθεστώς του Μπενίτο Μουσολίνι και
στον βασιλιά Βίκτορα Εμμανουήλ, ο οποίος το στήριζε. Το Εθνικό Φασιστικό Κόμμα ανέλαβε την εξου-
σία έπειτα από την «πορεία στη Ρώμη» (Οκτώβριος 1922). Ο Μουσολίνι διατηρήθηκε στην εξουσία έως
το 1943, οπότε καθαιρέθηκε.
 γ η ς και τ η ν επιτάχυνση τ η ς εκβιομηχάνισης στο πλαίσιο μιας α υ σ τ η ρ ά προ-
Ο φασισμός γ ρ α μ μ α τ ι σ μ έ ν η ς οικονομίας υπό τον πλήρη έ λ ε γ χ ο τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς .
«Ο φασισμός αποτελούσε Η άλλη πρόταση, με α φ ε τ η ρ ί α διαφορετική, α λ λ ά αντίθετη και α υ τ ή στις
άρνηση του φιλελευθερι-
θ ε μ ε λ ι α κ έ ς α ρ χ έ ς τ ο υ φ ι λ ε λ ε υ θ ε ρ ι σ μ ο ύ , ε ί χ ε δ ι α τ υ π ω θ ε ί α π ό τ ο ν Μπενίτο
σμού, της δημοκρατίας και
του σοσιαλισμού. Κατά τον Μουσολίνι, εμπνευστή τ η ς φασιστικής ιδεολογίας: έ ξ α ρ σ η τ ο υ εθνικισμού,
Μουσολίνι και τον βασικό διεκδίκηση στο όνομα τ ο υ «δικαιώματος» των Ιταλών να δημιουργήσουν
θεωρητικό του ιταλικού φα- ι σ χ υ ρ ό κ ρ ά τ ο ς · έ ξ α ρ σ η τ η ς δ ύ ν α μ η ς κ α ι τ η ς β ί α ς ω ς π α ρ α γ ώ γ ω ν τ η ς πολι-
σισμού Τζεντίλε (Giovanni τικής· επίκληση σ υ ν θ η μ ά τ ω ν υπέρ τ η ς κοινωνικής ισότητας - κ α τ ά παρα-
Gentile), τα συστήματα αυτά
θυσιάζουν τα ιδεώδη της φ θ ο ρ ά του σοσιαλιστικού δόγματος. Η άνοδος των φασιστών στην εξουσία
κοινότητος και του έθνους συνδέεται ά μ ε σ α με την ανησυχία που είχε προκαλέσει σε ισχυρή μερίδα
στο όνομα μιας ελευθερίας τ η ς κοινής γ ν ώ μ η ς η αίσθηση, αφενός, ότι η Ιταλία είχε αδικηθεί από τ ο υ ς
που ευνοεί τον κατακερμα- νικητές συμμάχους μ ε τ ά τη λ ή ξ η τ ο υ Ά Παγκόσμιου Π ο λ έ μ ο υ και ο φόβος,
τισμό της κοινότητος και την α φ ε τ έ ρ ο υ , μήπως δ ι α τ α ρ α χ τ ε ί η κοινωνική τ ά ξ η από τ ι ς τ α ρ α χ έ ς και τις
ανάπτυξη του ατομικισμού
και του υλισμού. Ο φασι- απεργίες που είχαν ξεσπάσει. Η βαθμιαία ταύτιση κ ό μ μ α τ ο ς και κ ρ ά τ ο υ ς θ α
σμός, αντίθετα, κατοχυρώ- απολήξει στην ολοκληρωτική κατάλυση των δημοκρατικών θεσμών και στη
νει την ελευθερία διά του δημιουργία ενός προτύπου για τους οπαδούς του αυταρχισμού.
αυταρχισμού και ευνοεί τον
ηρωισμό και την ανωτερότη-
τα διά της πειθαρχίας και
της θυσίας. Επρόκειτο, βέ-
βαια, για θέσεις που δεν
συμβιβάζονταν με την κοινή
λογική ούτε μπορούν ν' απο-
δειχθούν. Ο φασισμός όμως,
Ο Αδόλφος Χίτλερ (1889-
κατά τους θεωρητικούς του,
ήταν εχθρός του ορθολογι- 1945), καγκελάριος της Γερμα-
σμού. "Κράτος", "ισχύς", "θάρ- νίας από το 1933, με τον πρόε-
ρος", "αίμα", "θυσία", "πει- δρο της Δημοκρατίας της
θαρχία", "νίκη" και "θέληση" Βαϊμάρης, στρατάρχη Πάουλ
ήσαν οι προσφιλείς έννοιες των φον Χίντενμπουργκ (1847-
θεωρητικών του φασισμού. 1934). Ο τελευταίος συναίνεσε
Κατά τον [Μπενεντέτο] Κρό- στην ανάληψη της αρχής από
τσε, τον μεγάλο Ιταλό στοχα- τους εθνικοσοσιαλιστές, παρά
στή της περιόδου αυτής, τις αρχικές του αντιρρήσεις.
επρόκειτο για ακατανόητο
και παράδοξο μίγμα προ-
τροπών, στείρες ανατάσεις
προς έναν πολιτισμό χωρίς
θεμέλια, μυστικιστική απο- Ερωτήσεις
χαύνωση και κυνισμό». 1. Από ποιους παράγοντες διευκολύνθηκε η κατάλυση του κοινοβουλευτικού
Ι.Σ. Κολιόπουλος, Νεώτερη πολιτεύματος στην Ευρώπη κατά την περίοδο αυτή;
Ευρωπαϊκή Ιστορία, 1789- 2 . Πού ο φ ε ι λ ό τ α ν η α ι σ ι ο δ ο ξ ί α μ ε την οποία αντιμετώπιζαν το μ έ λ λ ο ν της Ευρώπης
1945, Βάνιας, Θεσσαλονίκη οι πολιτικοί ηγέτες της δ ε κ α ε τ ί α ς 1 9 2 0 - 1 9 3 0 ; Ήταν δικαιολογημένη κατά τη γ ν ώ μ η
1993, σ. 344-345.
σας;
2. ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1923-1930)
Π ρ ο ς τ η ν πολιτική σταθεροποίηση. Η Ε λ λ ά δ α , Η αναδιοργάνωση του ελληνικού κράτους κατά την περίοδο
του Μεσοπολέμου
μετά την υπογραφή τ η ς Συνθήκης τ η ς Λωζάννης,
«Η προσπάθεια του εκσυγχρονισμού είχε ξεκινήσει ήδη από τις
θα διανύσει περίοδο δυσχερειών στο εσωτερικό αρχές του αιώνα και καρποφόρησε κυρίως κατά την ένδοξη
πολιτικό πεδίο. Η κρίση που ε ί χ ε ως α φ ε τ η ρ ί α τ ο ν δεκαετία του βενιζελισμού, 1910-1920. Έτσι, οι Φιλελεύθεροι
Εθνικό Διχασμό επιβάρυνε ε ξ α κ ο λ ο υ θ η τ ι κ ά τ η πιστώθηκαν τον έπαινο για την καρποφορία προγενέστερων
δ η μ ό σ ι α ζωή. Τ ο φ ι λ ο β ε ν ι ζ ε λ ι κ ό σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ό κα- προσπαθειών, μαζί με τον δίκαιο έπαινο για τις δικές τους επι-
θ ε σ τ ώ ς που ε ί χ ε ε π ι β λ η θ ε ί μ ε τ ά τ η Μ ι κ ρ α σ ι α τ ι κ ή τυχίες. Γιατί είναι αλήθεια ότι οι προσπάθειες των βενιζελικών
κυβερνήσεων ήταν ορμητικότερες, πιο οργανωμένες και, κυ-
Κ α τ α σ τ ρ ο φ ή ε π α ν έ φ ε ρ ε , περί τ α τ έ λ η τ ο υ 1923, ρίως, παραγωγικότερες και ότι την ίδια ορμή και αποτελεσμα-
τ ο κ ο ι ν ο β ο υ λ ε υ τ ι κ ό κ α θ ε σ τ ώ ς , όχι ό μ ω ς και τ η ν τικότητα έδειξε η βενιζελική κυβέρνηση και στη μεγάλη μεσο-
πολιτική ο μ α λ ό τ η τ α σ ε β ά σ η σ τ α θ ε ρ ή . πολεμική της τετραετία, μεταξύ 1928 και 1932. Πάντως, και
Σ τ ι ς 2 5 Μ α ρ τ ί ο υ 1 9 2 4 α ν α κ η ρ ύ χ τ η κ ε από τ η στον Μεσοπόλεμο, όπως και προηγουμένως, ανελήφθησαν
Βουλή, με πρωτοβουλία κυρίως του Αλέξανδρου πολλές πρωτοβουλίες και προσπάθειες με άλλες κυβερνήσεις
στην εξουσία.
Παπαναστασίου, και επικυρώθηκε με δ η μ ο ψ ή φ ι σ μ α , Ωστόσο, το κράτος δεν το αναδιοργάνωσαν μόνο οι εκάστοτε
στις 13 Απριλίου, η αβασίλευτη δημοκρατία ο τ ρ ό - κυβερνήσεις. Ο ίδιος ο κρατικός μηχανισμός συνεχώς αυτοορ-
πος όμως τ η ς θ ε σ μ ο θ έ τ η σ ή ς τ η ς αμφισβητή- γανωνόταν και, παραλλήλως, υποστήριζε τις οργανωτικές προ-
θ η κ ε από τ η φ ι λ ο β α σ ι λ ι κ ή μ ε ρ ί δ α . Η κ υ β ε ρ ν η - σπάθειες των κυβερνήσεων. Η αυτοοργάνωση του κράτους,
καθώς και ο σχεδιασμός και η υποστήριξη των κυβερνητικών
τική α σ τ ά θ ε ι α , η απειλή ε π έ μ β α σ η ς τ ο υ σ τ ρ α τ ο ύ
πολιτικών, ήταν το έργο που προσέφεραν ορισμένοι λαμπροί
στην πολιτική ζωή, η κ α τ ά λ υ σ η , α κ ό μ η , τ ο υ κοινο- δημόσιοι υπάλληλοι που κατείχαν υψηλές διοικητικές θέσεις,
β ο υ λ ε υ τ ι κ ο ύ π ο λ ι τ ε ύ μ α τ ο ς και η ε π ι β ο λ ή μ ι α ς με τη συνεργασία πολλών υπαλλήλων στις χαμηλότερες βαθμί-
βραχύβιας δικτατορίας δες της ιεραρχίας. Λίγα πρόσωπα μας είναι γνωστά από την
από τ ο ν σ τ ρ α τ η γ ό Θ ε ό - πρώτη κατηγορία, κανένα από τη δεύτερη. Κάποτε, η ιστορική
έρευνα θα ανασύρει ονόματα και θα τιμήσει μερικούς τουλάχι-
δωρο Πάγκαλο σφρα- στον από τους αφανείς αυτούς πρωτεργάτες. Προς το παρόν, ας
γίζουν κατά την περίο- αρκεσθούμε να μνημονεύσουμε απλώς ότι τέτοιοι άνθρωποι
δ ο α υ τ ή τ η ν πολιτική υπήρξαν. Η αναδιοργάνωση του κράτους υποβοήθησε τον νομο-
ζωή τ η ς χώρας. θετικό οργασμό του Μεσοπολέμου. Το γράμμα και το πνεύμα
Η σ υ γ κ ρ ό τ η σ η οικου- των νέων νόμων στήριξε την οικονομική και την κοινωνική πολι-
τική των κυβερνήσεων της εποχής».
μενικής κυβέρνησης υπό
Γ.Β. Δερτιλής, Ιστορία του Ελληνικού Κράτους, 1830-1920, τ. Β',
τον Αλέξανδρο Ζαΐμη με
Εστία, Αθήνα 2006, σ. 902-903.
τ η σ υ μ μ ε τ ο χ ή τ ω ν αντί-
Η ανάγκη της επαγγελματικής αποκατάστασης των προσφύγων
παλων πολιτικών κομμά- και η βιομηχανική πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου
των, βενιζελικών και αντι- «Η βιομηχανική επέκταση μπορούσε να ενισχυθεί από τη διατή-
βενιζελικών, α π ο τ έ λ ε σ ε ρηση του εργατικού κόστους σε χαμηλά επίπεδα, ακόμη κι αν
σ ο β α ρ ό βήμα. Τ ό τ ε , τ ο αυτό σήμαινε πως θα εγκαταλείπονταν οι προσπάθειες για βελ-
1927, ψ η φ ί σ τ η κ ε και τ ο τίωση του βιοτικού επιπέδου των περισσότερων εργατών. Ήδη
ν έ ο Σ ύ ν τ α γ μ α τ η ς Ελ- οι εργασιακές συνθήκες στα ελληνικά εργοστάσια ήταν κατα-
θλιπτικές: η δωδεκάωρη εργασία αποτελούσε τον κανόνα σε
λάδας. Ύστερα εξάλ- ορισμένες βιομηχανίες, ενώ ήταν συνηθισμένη η απασχόληση
λ ο υ και από τ η θ ρ ι α μ - γυναικών και παιδιών. Η διεθνής σύμβαση που απαγόρευε την
β ε υ τ ι κ ή ε κ λ ο γ ι κ ή επι- εργασία παιδιών κάτω των δεκατεσσάρων ετών δεν τηρούνταν,
Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου κράτηση του Κόμματος ενώ ακόμη και τα στελέχη του Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας
συμμερίζονταν την άποψη πως οι χαμηλοί μισθοί που κέρδιζαν
(1867-1936), πολιτικός και κοι- των Φιλελευθέρων, τον οι ενήλικοι εργάτες καθιστούσαν απαραίτητο να εργάζονται και
νωνιολόγος. Το 1922 φυλακί- Αύγουστο τ ο υ 1928, και τα παιδιά τους. Ο Βενιζέλος επιβεβαίωσε σε έναν απεσταλμένο
στηκε από τη βασιλική κυβέρνη- τ η ν ε π ά ν ο δ ο τ ο υ Ελευ- του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας, ο οποίος επισκέφθηκε την
ση για το κείμενο του «Δημο-
θερίου Βενιζέλου στην Ελλάδα, ότι η αδήριτη ανάγκη να εξασφαλιστεί εργασία για τη
κρατικό μανιφέστο», όπου κατη-
ε ξ ο υ σ ί α για μία τ ε τ ρ α - μεγάλη μάζα των προσφύγων, το μικρό ποσοστό αντρών εργα-
γορούσε την κυβέρνηση για τις τών ανάμεσά τους, και, τέλος, το γεγονός ότι έπρεπε να αφιε-
δυσμενείς εξελίξεις στο μικρα-
ετία, φ ά ν η κ ε ν α σ τ α θ ε - ρωθούν όλοι οι διαθέσιμοι πόροι στο άκρως επείγον έργο της
σιατικό ζήτημα. Ο Παπαναστα- ροποιείται οριστικά τ ο επανεγκατάστασης, δεν επέτρεψαν την εφαρμογή μέτρων τα
σίου είναι γνωστός ως «πατέ- κοινοβουλευτικό καθε- οποία θα ήταν μεν χρήσιμα, αλλά ίσως θα εμπόδιζαν τη δη-
ρας της Δημοκρατίας», διότι στώς και, κατ' επέκταση, μιουργία νέων βιομηχανιών -οι οποίες είναι ούτως ή άλλως
συχνά ασταθείς- και θα σταματούσαν την ανάπτυξη άλλων».
υπήρξε ο πρώτος πρωθυπουρ- τ ο πολίτευμα τ η ς π ρ ο ε -
γός της Α' Ελληνικής Δημοκρα- δρευόμενης κοινοβου- Mark Mazower, Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του Μεσοπολέ-
τίας (1924-1935). μου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2002, σ. 135.
λευτικής δημοκρατίας*.
Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Ελευθερίου Βενιζέλου (1928) Οικονομική και κοινωνική πρόοδος. Αξιοσημείω-
«Το νέο εκπαιδευτικό σύστημα εκφράζει μια διαφορετική από τ ε ς υπήρξαν οι π α ρ ά λ λ η λ ε ς εξελίξεις στο πεδίο
την προηγούμενη φιλοσοφία και στηρίζεται τόσο σε δομικές με- α φ ε ν ό ς τ η ς οικονομικής και κοινωνικής και α φ ε -
ταβολές (το τετράχρονο Δημοτικό -το "σχολείο του λαού"-έγι-
τ έ ρ ο υ τ η ς ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή ς πολιτικής τ η ς χ ώ ρ α ς .
νε εξάχρονο, δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στο μάθημα των Νέων
Ελληνικών, ενισχύθηκε η διδασκαλία της δημοτικής και αναβαθ- Περί τ α τ έ λ η τ η ς δεκαετίας του 1920 είχε βελ-
μίστηκε ο επαγγελματικός κλάδος στη δεύτερη βαθμίδα) όσο τ ι ω θ ε ί α ι σ θ η τ ά η π α ρ α γ ω γ ι κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α και, ε ι δ ι -
και σε λειτουργικές καινοτομίες (προαιρετικά μαθήματα στο κότερα, είχε εγκαινιαστεί η κατασκευή σημαντι-
Γυμνάσιο, έγκριση πολλών διδακτικών βιβλίων κατά τάξη και μά- κών έ ρ γ ω ν υ π ο δ ο μ ή ς , είχε σ τ α θ ε ρ ο π ο ι η θ ε ί τ ο
θημα, "απογεύματα ελευθέρας εργασίας" στα σχολεία [...].
Όλα αυτά, συμπληρωμένα με ένα ευρύτατο πρόγραμμα οικοδό- ε θ ν ι κ ό ν ό μ ι σ μ α , ε ί χ ε α ν α π τ υ χ θ ε ί η ε μ π ο ρ ι κ ή κίνη-
μησης σχολείων (χρηματοδοτημένο από ειδικό δάνειο του εξω- ση και είχε δ ρ ο μ ο λ ο γ η θ ε ί η ενίσχυση τ η ς εγχώ-
τερικού) και με την ίδρυση του -πρώτου μετά το 1837- νέου ριας βιομηχανίας. Η αγροτική παραγωγή είχε
Πανεπιστημίου στη Θεσσαλονίκη (με σαφή διάθεση να αποτελέ- βελτιωθεί χ ά ρ η στην αύξηση των καλλιεργήσιμων
σει πυρήνα ανακαίνισης), αν και δεν κλονίζουν τον συγκεντρω-
γαιών και στην ε κ τ έ λ ε σ η σημαντικών αποξηραντι-
τικό χαρακτήρα του συστήματος, συγκροτούν ωστόσο ένα αξε-
πέραστο όριο για τα εκπαιδευτικά πράγματα της νεότερης Ελλά- κών έ ρ γ ω ν στην ε ύ φ ο ρ η ύπαιθρο τ η ς β ό ρ ε ι α ς
δας: ποτέ ως τότε και ποτέ έκτοτε δεν ξανανομοθετήθηκε με- Ελλάδας. Π α ρ ά λ λ η λ α προβλέφτηκαν, με την
ταρρύθμιση που να χαρακτηρίζεται από τόσο ριζοσπαστικές α ρ ω γ ή και τ η ς ΚΤΕ, τ α π ρ ώ τ α μ έ τ ρ α για τ η ν αντι-
λύσεις και που να παρουσιάζει στις επί μέρους εκφάνσεις της μετώπιση τ ω ν ο ξ έ ω ν κοινωνικών π ρ ο β λ η μ ά τ ω ν
τόση συνοχή και συνέπεια προς μία ενιαία, βασική αντίληψη».
που ήταν ε ύ λ ο γ ο να έχει προκαλέσει η σ υ ρ ρ ο ή
Αλέξης Δημαράς, «Παιδεία: Συντηρητική αντεπίθεση», στο τεύ- των π ρ ο σ φ ύ γ ω ν από τ η Μ ι κ ρ ά Ασία, τ ο ν Π ό ν τ ο
χος με τίτλο «Η Ελλάδα τον 20ό αιώνα (1920-1930)», Η Καθημε-
ρινή, Επτά Ημέρες,31-10-1999, σ. 29. και την Ανατολική Θ ρ ά κ η - τ η ς π ε ρ ί θ α λ ψ η ς και
τ η ς α π ο κ α τ ά σ τ α σ ή ς τ ο υ ς . Επίσης, γ ε ν ι κ ε ύ τ η κ ε η
Η ίδρυση του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου θεσσαλονίκης
ε φ α ρ μ ο γ ή των μέτρων για την αγροτική μεταρ-
«Στις 21 Σεπτεμβρίου 1926 δημοσιεύτηκε ο ιδρυτικός νόμος του
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το δεύτερο κρατικό και πανεπι- ρύθμιση. Η επιβάρυνση ωστόσο του εξωτερικού
στημιακό ίδρυμα της χώρας δεν διπλασίασε απλώς τις δυνατό- δανεισμού* και η π ρ ο σ φ υ γ ή στο ξένο χ ρ η μ α τ ο -
τητες απορρόφησης φοιτητών. Από την ίδρυσή του αποτέλεσε δοτικό κεφάλαιο προκαλούσαν εμπόδια στη θετι-
τον άλλο ιδεολογικό πόλο στη φιλοσοφία της εκπαίδευσης, στην κή, κ α τ ά τ α ά λ λ α , π ο ρ ε ί α τ η ς χ ώ ρ α ς . Τ ο γ ε γ ο ν ό ς
έρευνα και στο βαθμό παρέμβασης της ακαδημαϊκής οντότητας
αυτό υπογράμμιζε ακόμη περισσότερο την ανα-
στην κοινωνία. Το Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον
Αθηνών είχε ήδη το κύρος της ιστορίας του και έφερε το βάρος πόφευκτη ε ξ ά ρ τ η σ η τ η ς Ε λ λ ά δ α ς από τ η ν εκά-
της ερευνητικής ευθύνης σημαντικών επιστημόνων. Το Αριστοτέ- σ τ ο τ ε διεθνή συγκυρία, πολιτική και οικονομική.
λειο, εξαιτίας και της βουλήσεως των ιδρυτών του και εξαιτίας Η δ ι ε θ ν ή ς θέση τ η ς Ε λ λ ά δ α ς . Σ τ ο δ ι π λ ω μ α τ ι κ ό
της ιστορικής συγκυρίας, αλλά και της πολυπολιτισμικής συκρό- πεδίο η Ελλάδα κατόρθωσε να αμβλύνει, με την
τησης του πληθυσμού της έδρας του, έγινε από την πρώτη στιγ-
μή ένα πιο φιλελεύθερο, πιο τολμηρό, πιο ανοιχτό στους νέους π ά ρ ο δ ο τ ο υ χρόνου, τις δ υ σ β ά σ τ α κ τ ε ς πιέσεις
καιρούς και στις νέες ανάγκες παιδευτήριο [...]». που είχε αρχικά αντιμετωπίσει. Η πολιτική, πράγ-
Κ. Γεωργουσόπουλος, «θεσμοί πολιτισμού 1924-1935», Η Κα- ματι, τ ω ν εδαφικών διεκδικήσεων είχε, μ ε τ ά τ η
θημερινή, Επτά Ημέρες, 21-3-2004, σ. 24-25. συνομολόγηση τ η ς Συνθήκης τ η ς Λωζάννης και
Επιστολή του Ελ. Βενιζέλου προς τον Τούρκο πρωθυπουργό
Ισμέτ Ινονού και τον υπουργό Εξωτερικών της Τουρκίας Ρουστή
Αράς, αμέσως μετά την εκλογή του ως πρωθυπουργού της
Ελλάδας (1928)
«Καθ' ην στιγμήν ο ελληνικός λαός μού αναθέτει με μεγάλην
πλειοψηφίαν την διακυβέρνησίν του διά μίαν περίοδον τεσσά-
ρων ετών, οφείλω να σας διαβεβαιώσω περί της ζωηρός επιθυ-
μίας μου να συντελέσω εις την ρύθμισιν των σχέσεων μεταξύ
των δύο χωρών μας, η οποία θα τους εξησφάλιζε στενήν φιλίαν,
επιβεβαιουμένην δι' ενός συμφώνου φιλίας, μη επιθέσεως και
διαιτησίας, περιεχομένου όσο το δυνατόν ευρυτέρου. Έχω πλή-
ρη συνείδησιν του γεγονότος ότι η Τουρκία δεν έχει βλέψεις
επί των εδαφών μας και μοι εδόθη χιλίας φοράς κατά την διάρ-
κειαν της προεκλογικής περιόδου η ευκαιρία να δηλώσω δημο-
σία ότι η Ελλάς ουδεμίαν έχει βλέψιν επί των τουρκικών εδα-
φών, αποδεχομένη τας Συνθήκας της Ειρήνης ειλικρινώς και
ανεπιφυλάκτως. [...] Είμαι βέβαιος ότι, αν επιτύχωμεν να θέσω-
μεν οριστικόν τέρμα εις την μακράν περίοδον των αγώνων μετα- Ο Ελευθέριος Βενιζέλος υπογράφει στις 30 Οκτωβρίου του 1930
ξύ των δύο χωρών μας διά μίας νέας συνθήκης φιλίας, συνομο- στην Αγκυρα το ελληνοτουρκικό σύμφωνο φιλίας, ουδετερότητας,
λογηθησομένης όχι κατόπιν πολέμου νικηφόρου διά μίαν εξ αυ- διαλλαγής και διαιτησίας. Απέναντι του ο πρωθυπουργός της Τουρ-
τών, αλλά διά πράξεως προερχομένης από την ελευθέραν βού- κίας Ισμέτ Ινονού.
 Ελευθέριος Βενιζέλος και Μου-
σταφά Κεμάλ, συνοδευόμενοι
από τις συζύγους τους, μετά την
υπογραφή του Ελληνοτουρκικού
Συμφώνου Φιλίας. Μουσείο
«Ιστορική Μνήμη Ελ. Βενιζέλου»,
Αθήνα.

την ανταλλαγή των πληθυσμών με τη Βουλγαρία
και την Τουρκία, οριστικά εγκαταλειφθεί. Α κ ό μ η
και η διεκδίκηση τ ω ν περιοχών όπου υπερείχε
αισθητό τ ο ελληνικό στοιχείο - ό π ω ς τ α Δωδεκά-
νησα, η Βόρεια Ή π ε ι ρ ο ς και η Κ ύ π ρ ο ς - δεν προ-
βαλλόταν δυναμικά από την επίσημη Ελλάδα,
προκειμένου να μη δ ι α τ α ρ α χ τ ο ύ ν οι σχέσεις με
τ η ν Ιταλία και τ η Μ. Βρετανία. Τ ο γ ε γ ο ν ό ς τ η ς
διπλωματικής αδυναμίας μετά τη Μικρασιατική
Κ α τ α σ τ ρ ο φ ή και η σ υ ν α κ ό λ ο υ θ η υποτίμηση τ η ς
ως παράγοντα της διεθνούς ζωής δε θ α καταστή-
σει εντούτοις δυνατή την εξομάλυνση των σχέ-
σεων με τ α γειτονικά κ ρ ά τ η και τις μ ε γ ά λ ε ς ε υ ρ ω -
παϊκές δυνάμεις π α ρ ά μόνο μετά την επάνοδο
τ ο υ Ελευθερίου Βενιζέλου στην εξουσία, το 1928.
Πράγματι, μεταξύ των ετών 1928-1932 θ α συνομο-
λ ο γ η θ ο ύ ν οι σημαντικές διμερείς συμφωνίες μ ε την
Ιταλία (23 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1928), τ η Γιουγκοσλαβία
( 2 7 Μ α ρ τ ί ο υ 1 9 2 9 ) κ α ι τ η ν Τ ο υ ρ κ ί α (10 Ι ο υ ν ί ο υ κ α ι
3 0 Ο κ τ ω β ρ ί ο υ 1930)· και α κ ό μ η - έ σ τ ω και χ ω ρ ί ς
να υπογραφεί διμερής συμφωνία- θα αποκατα-
σ τ α θ ο ύ ν οι φιλικές σ χ έ σ ε ι ς με τ η Μ. Βρετανία και
τ η Γαλλία, οι οποίες, από κοινού με τ η ν Ιταλία,
δέσποζαν τ ό τ ε σ τ α Β α λ κ ά ν ι α και την Ανατολική
Μεσόγειο. Παράλληλα, η ελληνική κυβέρνηση θα
είναι από τις ε λ ά χ ι σ τ ε ς που θ α υποστηρίξουν
ανεπιφύλακτα τ ο πρόδρομο σχέδιο Μπριάν για
την ευρωπαϊκή ενοποίηση. Σ ε εποχή διεθνούς,
ακόμη, αισιοδοξίας η Ελλάδα είχε κατορθώσει να
ενισχύσει τ ο διπλωματικό κύρος της.
Ερωτήσεις
1. Τι ε ί δ ο υ ς προβλήματα πιστεύετε ότι προέκυψαν κατά τη διαδικασία ε ν σ ω μ ά τ ω σ η ς
των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών μ ε την
Τουρκία;
2. Πώς κ α τ ό ρ θ ω σ ε η ηττημένη και πολιτικά δ ι χ α σ μ έ ν η Ελλάδα του 1 9 2 2 να ανορ-
θ ώ σ ε ι το δ ι ε θ ν έ ς δ ι π λ ω μ α τ ι κ ό κ ύ ρ ο ς της κατά τη δ ε κ α ε τ ί α του 1 9 2 0 - 1 9 3 0 ; Ν α Ελευθέριος Βενιζέλος. Δώδε-
συμβουλευτείτε και τα σχετικά παραθέματα.
λησίν των, η τοιαύτη συνθήκη θα έχη ηθικήν αξίαν ακόμη μεγα-
λυτέραν θα παρείχομεν τοιουτοτρόπως ανεκτίμητον υπηρεσίαν
εις την υπόθεσιν της γενικής ειρήνης, της οποίας ολόκληρος η
ανθρωπότης έχει άμεσον ανάγκην, και εις τα ζωτικά συμφέρο-
ντα των δύο χωρών μας, αι οποίαι στηριζόμενοι εις μίαν αμοι-
βαίαν φιλίαν θα δυνηθούν να προασπίσουν αποτελεσματικώ-
τερον τα ποικίλα συμφέροντα των».
Κωνσταντίνος Δ. Σβολόπουλος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική
μετά την συνθήκην της Λωζάννης. Η κρίσιμος καμπή, Ιούλιος-Δε-
κέμβριος 1928, Επιστημονικά δημοσιεύματα Ινστιτούτου Διε-
θνούς Δημοσίου Δικαίου και Διεθνών Σχέσεων Θεσσαλονίκης,
Θεσσαλονίκη 1977, σ. 145.
Το ευρωπαϊκό όραμα του Βενιζέλου
"Όταν, στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1930, ο Μπριάν θα συγκα-
λέσει σε έκτακτη συνδιάσκεψη τους εκπροσώπους των ευρω-
παϊκών κρατών που είχαν διατυπώσει τις απόψεις τους πάνω
στο υπόμνημα της 1ης Μαΐου, ο Βενιζέλος θα συνηγορήσει με
θέρμη υπέρ της ανάγκης να δοθεί συνέχεια στις γαλλικές ειση-
γήσεις. Εκτενέστερα θα αναπτύξει τις ελληνικές θέσεις ο Νικό-
λαος Πολίτης - χωρίς να παραλείψει να αναφερθεί και στα
αμφιλεγόμενα σημεία του υπομνήματος:
"Η ελληνική κυβέρνηση χαιρετίζει με τη μεγαλύτερη ικανοποίη-
ση την ιδέα της ενότητας των λαών της Ευρώπης- προκειμένου
να διασκεδαστεί κάθε ανησυχία, το εγχείρημα οφείλει να ανα-
ληφθεί στα πλαίσια της διεθνούς οργάνωσης και να σεβαστεί
την εθνική κυριαρχία των κρατών η ευρωπαϊκή ένωση, κάτω
από ανάλογες συνθήκες, όχι μόνον δεν θα οδηγήσει στην
εξασθένηση αλλά και θα συμβάλει στην ενίσχυση "της Ευρώπης
των πατρίδων"· τα ευρωπαϊκά κράτη θα εξασφαλίσουν σημαντι-
κά πλεονεκτήματα όχι μόνο στον οικονομικό, αλλά και στον πο-
λιτικό τομέα· η εξέλιξη προς την ομοσπονδιοποίηση οφείλει να
επιχειρηθεί με ιδιαίτερη προσοχή και με προϋπόθεση την
πίστωση χρόνου". Ο Έλληνας αντιπρόσωπος κατέληγε με μια
κρίσιμη παρατήρηση, φανερά εμπνευσμένη από την ειδική βρε-
τανική περίπτωση: "Η Ένωση της Ευρώπης θα όφειλε να προ-
βλεφθεί τόσο ελαστική, ώστε
να είναι δυνατή η συμμετοχή
όλων των κρατών, ακόμη και
όσων το κέντρο βαρύτητας ε-
ντοπίζεται περισσότερο έξω
παρά μέσα στην Ευρώπη"».
Κωνσταντίνος Σβολόπουλος,
κα Μελετήματα, Ελληνικά Γράμ-
ματα, Αθήνα 1999, σ. 226-227.
 3. Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ
Η εκδήλωση και οι συνέπειες τ η ς κρίσης ( 1 9 2 9 - 1 9 3 2 ) . Η μ ε γ ά λ η οικονομι-
κή κρίση τ ω ν ε τ ώ ν 1 9 2 9 - 1 9 3 2 είχε ως α φ ε τ η ρ ί α τ η ν α ι φ ν ί δ ι α ρ α γ δ α ί α πτώ-
ση τ ω ν τ ι μ ώ ν σ τ ο χ ρ η μ α τ ι σ τ ή ρ ι ο τ η ς Ν έ α ς Υ ό ρ κ η ς . Ά μ ε σ ε ς επιπτώσεις τ η ς
ή τ α ν οι δ ι α δ ο χ ι κ έ ς τ ρ α π ε ζ ι κ έ ς π τ ω χ ε ύ σ ε ι ς α ρ χ ι κ ά στις Η ν ω μ έ ν ε ς Π ο λ ι τ ε ί ε ς ,
η α π ό σ υ ρ σ η τ ω ν α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ώ ν κ ε φ α λ α ί ω ν από τ η ν Ε υ ρ ώ π η και ι δ ι α ί τ ε ρ α
από τ η Γ ε ρ μ α ν ί α , η μ ε ί ω σ η τ η ς βιομηχανικής π α ρ α γ ω γ ή ς και τ ω ν εμπορι-
κών σ υ ν α λ λ α γ ώ ν σ ε π α γ κ ό σ μ ι α κλίμακα, κ α θ ώ ς και η α π ο δ ι ο ρ γ ά ν ω σ η τ ο υ
δ ι ε θ ν ο ύ ς ν ο μ ι σ μ α τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς με τ η ν υ π ο τ ί μ η σ η και τ η ς α γ γ λ ι κ ή ς
λ ί ρ α ς τ ο 1 9 3 1 . Ο ι κοινωνικές σ υ ν έ π ε ι ε ς υ π ή ρ ξ α ν δ ρ α μ α τ ι κ έ ς : τ ο 1 9 3 2 κ α τ α -
γ ρ ά φ η κ α ν πάνω από τ ρ ι ά ν τ α ε κ α τ ο μ μ ύ ρ ι α ά ν ε ρ γ ο ι π α γ κ ο σ μ ί ω ς - π έ ν τ ε
εκατομμύρια μόνο στη Γερμανία!
Ισχυρό υ π ή ρ ξ ε τ ο π λ ή γ μ α που δ ε χ ό τ α ν , γ ε ν ι κ ό -
τ ε ρ α , τ ο φ ι λ ε λ ε ύ θ ε ρ ο δημοκρατικό πρότυπο στο
πεδίο τ η ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς και, κατ' ε π έ κ τ α σ η , η π ρ ο ο -
πτική τ η ς ε υ η μ ε ρ ί α ς που ή δ η δ ι α φ α ι ν ό τ α ν .
Πράγματι, η κοινοβουλευτική δημοκρατία, η οποία
κατά τ α τέλη τ η ς δεκαετίας τ ο υ 1920 φαινόταν
ό τ ι είχε κ υ ρ ι α ρ χ ή σ ε ι σ τ ο δ ι ε θ ν έ ς σ τ ε ρ έ ω μ α , δ ε -
χόταν την α υ σ τ η ρ ή κριτική των εχθρών της. Η στα-
λινική Ρωσία και η φ α σ ι σ τ ι κ ή Ι τ α λ ί α σ τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι -
κό, α λ λ ά και οι οπαδοί τ ο υ ς σ τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ ω ν
δημοκρατικών χωρών τ η ς Ευρώπης ενθαρρύνο-
ν τ α ν και ε ν ι σ χ ύ ο ν τ α ν σ τ η ν α ν τ ί θ ε σ ή τ ο υ ς κ α τ ά
τ ο υ φ ι λ ε λ ε υ θ ε ρ ι σ μ ο ύ . Κατ' ε ξ ο χ ή ν χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι -
κή ή τ α ν η περίπτωση τ η ς Γ ε ρ μ α ν ί α ς , όπου τ ο
Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα του Αδόλφου Χίτλερ, τ ο
οποίο στις ε κ λ ο γ έ ς τ ο υ 1 9 2 8 ε ί χ ε σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ σ ε ι
μόλις το 2,6% των ψήφων, α υ ξ ά ν ε ι εντυπωσιακά
τη δύναμή του μετά την εκδήλωση της διεθνούς
οικονομικής κρίσης και τ ι ς επιπτώσεις τ η ς σ τ η
Γ ε ρ μ α ν ί α , γ ι α ν α φ θ ά σ ε ι τ ο 4 4 % στις ε κ λ ο γ έ ς τ ο υ
Μ α ρ τ ί ο υ 1933· ο π ω σ δ ή π ο τ ε ό μ ω ς , προκειμένου
ν α καταλάβει τ η ν εξουσία, δ ε θ α α ρ κ ε σ τ ε ί σ τ η χ ρ ή -
ση μ ε θ ό δ ω ν δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ώ ν . Η ά σ κ η σ η βίας κ α τ ά
τ ω ν αντιφρονούντων από έ ν σ τ ο λ ο υ ς οπαδούς τ ο υ
κόμματος, με τ η ν α ν ο χ ή τ ω ν κρατικών ο ρ γ ά ν ω ν ,
σ υ ν έ π ε σ ε με τ η σ υ γ κ α τ ά β α σ η , αρχικά, τ ω ν μ ε τ ρ ι -
ο π α θ ώ ν πολιτικών σ χ η μ α τ ι σ μ ώ ν σ τ ο ό ν ο μ α τ η ς
κοινής α ν τ ί θ ε σ η ς σ τ ο ν κ ο μ μ ο υ ν ι σ μ ό . Ο Χ ί τ λ ε ρ ,
Στην κορύφωση της παγκό-
σμιας οικονομικής κρίσης, το
έ χ ο ν τ α ς α ν α κ η ρ υ χ θ ε ί , χ ά ρ η στη χ ρ ή σ η α ν ά λ ο γ ω ν μ ε θ ό δ ω ν , « κ α γ κ ε λ ά ρ ι ο ς » ,
1932, χιλιάδες άνεργοι της κ α τ ή ρ γ η σ ε μ ε τ ά και από δ η μ ο ψ ή φ ι σ μ α , τ ο 1 9 3 4 , τ η δ η μ ο κ ρ α τ ί α και α υ τ ο -
Νέας Υόρκης στέκονται στην α ν α γ ο ρ ε ύ θ η κ ε πρόεδρος του Ρ ά ι χ - ε ν ό ς γ ε ρ μ α ν ι κ ο ύ κ ρ ά τ ο υ ς ε ν ι α ί ο υ
ουρά έξω από το Υπουργείο πλέον και όχι ο μ ο σ π ο ν δ ι α κ ο ύ - σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο ν τ α ς ό λ ε ς τ ι ς ε ξ ο υ σ ί ε ς και
Απασχόλησης. καταπνίγοντας κ ά θ ε εκδήλωση εσωτερικής ιδεολογικής διαφοροποίησης.
Η κ α τ ά ρ ρ ε υ σ η τ η ς ΚΤΕ. Η α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ι κ ό τ η τ α τ η ς π ρ ο π α γ ά ν δ α ς υπέρ τ ο υ
νέου κ α θ ε σ τ ώ τ ο ς (κύριος υπεύθυνος στον τ ο μ έ α α υ τ ό ν ήταν ο Γκέμπελς), η
α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ι κ ή α ν τ ι μ ε τ ώ π ι σ η των π ρ ο β λ η μ ά τ ω ν τ η ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς , η δ ρ α σ τ ι -
κή μ ε ί ω σ η τ η ς α ν ε ρ γ ί α ς και η βίαιη κ α τ α σ τ ο λ ή κ ά θ ε α ν τ ί δ ρ α σ η ς ( α ρ χ η γ ό ς
τ η ς Γκεστάπο* και τ ω ν Ες-Ες* ή τ α ν ο Χ ί μ λ ε ρ ) π ρ ο σ φ έ ρ ο ν τ α ι γ ι α ν α ε ξ η γ ή -
σ ο υ ν τ η ν ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ή ε π ι κ ρ ά τ η σ η τ ο υ ναζισμού σ τ η Γ ε ρ μ α ν ί α . Κ α τ ά τ α
ε π ό μ ε ν α έ τ η ε ν τ ο ύ τ ο ι ς θ α αποδειχτεί ό τ ι η ε π ι κ ρ ά τ η σ η α υ τ ή α π ο τ ε λ ο ύ σ ε
κ ί ν δ υ ν ο ό χ ι μ ό ν ο για τ η δ η μ ο κ ρ α τ ί α , α λ λ ά κ α ι γ ι α τ η ν π α γ κ ό σ μ ι α ε ι ρ ή ν η .
Οι Γερμανοί, ως κ α θ α ρ ό α ι μ ο ι «Άρειοι», κ α τ ά τ ο σ ύ γ γ ρ α μ μ α τ ο υ Χίτλερ
Ο Αγων μου (Mein Kampf, 1 9 2 4 ) , ό φ ε ι λ α ν ν α σ υ ν ε ν ώ σ ο υ ν ό λ ο υ ς τ ο υ ς λ α ο ύ ς
π ο υ μ ι λ ο ύ σ α ν τ η ν ί δ ι α γ λ ώ σ σ α κ α ι ε ί χ α ν τ ο ίδιο α ί μ α κ α ι ν α ε π ε κ τ ε ί ν ο υ ν τ η ν
κ υ ρ ι α ρ χ ί α τ ο υ ς προς τ α ανατολικά, προκειμένου να ε ξ α σ φ α λ ί σ ο υ ν τ ο ν απα-
Η οικονομική εξαθλίωση
ρ α ί τ η τ ο γ ι α τ η ν ε π ι β ί ω σ ή τ ο υ ς « ζ ω τ ι κ ό χώρο» (Lebensraum)*. των αγροτών στην Αμερική
Υπό την πίεση των γ ε γ ο ν ό τ ω ν αυτών η ΚΤΕ ε ξ α σ θ ε ν ε ί δ ρ α μ α τ ι κ ά και τελι- κατά την εποχή της οικονο-
κ ά κ α τ α ρ ρ έ ε ι . Τ ο σ ύ σ τ η μ α τ η ς « σ υ λ λ ο γ ι κ ή ς ασφάλειας», τ ο οποίο προορι- μικής κρίσης
ζόταν να εγγυηθεί τη διατήρηση της ειρήνης, αποδεικνύεται ανίσχυρο να «Τα έργα που έχουν αποδώ-
αναχαιτίσει τις εκβιαστικές πρωτοβουλίες των ισχυρών αυταρχικών δυνά- σει τα κλήματα και τα δέ-
ντρα πρέπει να καταστρα-
μεων στην ε υ ρ ύ τ ε ρ η έκταση του πλανήτη. Το 1931 αδυνατεί να αποτρέψει
φούν, για να κρατηθούν ψη-
τ η ν κ α τ ά λ η ψ η τ η ς Μ α ν τ ζ ο υ ρ ί α ς και τ η μ ε τ α τ ρ ο π ή τ η ς σε π ρ ο τ ε κ τ ο ρ ά τ ο * λά οι τιμές, κι αυτό είναι το
τ η ς Ιαπωνίας. Η ματαίωση, κατά τ α α μ έ σ ω ς ε π ό μ ε ν α έτη, τ ω ν σχεδίων τ η ς πιο θλιβερό, το πιο πικρό
ΚΤΕ για έναν γενικό αφοπλισμό συντελεί στην παραπέρα υποβάθμισή της. απ' όλα. Ολάκερα φορτία
Η προκλητική ε ξ ά λ λ ο υ εισβολή στην ανίσχυρη Αιθιοπία δε θ α επισύρει τις πορτοκάλια πεταμένα κατα-
γής. Άνθρωποι, ουρές μίλια
π ρ ο β λ ε π ό μ ε ν ε ς κυρώσεις κατά τ ο υ επιτιθέμενου - τ η ς φασιστικής Ιταλίας.
μάκρος, ήρθαν για να πά-
Ή δ η , α π ο χ ω ρ ώ ν τ α ς από τ ο υ ς κόλπους τ η ς ΚΤΕ, η Ιαπωνία αρχικά και η ρουν τον καρπό, όμως αυτό
ναζιστική Γερμανία στη συνέχεια εγκαινίαζαν την εκστρατεία κατά τ ο υ δε μπορεί να γίνει. Πώς θ'
δ ι ε θ ν ο ύ ς κ ρ ά τ ο υ ς δικαίου, η οποία και θ α ο δ η γ ή σ ε ι α ν α π ό φ ε υ κ τ α στον αγόραζαν πορτοκάλια προς
Β' Π α γ κ ό σ μ ι ο Π ό λ ε μ ο . είκοσι σέντσια τα δώδεκα,
σαν είναι στο χέρι τους να
κάνουν ένα γύρο με το αυτο-
κίνητο και να τα μαζέψουν
τζάμπα; Άνθρωποι με σωλή-
νες ράντιζαν με πετρόλαδο
τα πορτοκάλια, και όπως
είχαν τύψεις για το έγκλη-
μα που έκαναν, θύμωναν με
τον κόσμο που ήρθε να πά-
ρει τον καρπό. Από τη μια
ένα εκατομμύριο πεινα-
σμένοι άνθρωποι, έχοντας
ανάγκη να φάνε λίγα φρού-
τα, κι από την άλλη ραντί-
ζουν με πετρόλαδο τα χρυ-
σαφιά βουνά. Και η οσμή της
σαπίλας γεμίζει ολάκερη τη
Βρετανική γελοιογραφία του David Low το 1933, που σατιρίζει την
χώρα».
περιφρόνηση της ΚΤΕ από τους Ιάπωνες. Δείχνει έναν Ιάπωνα στρα- Τζον Στάινμπεκ, Τα σταφύλια
τιωτικό να Βαδίζει πάνω από την Κοινωνία των Εθνών, ενώ οι αξιωμα- της οργής, μτφρ. Κοσμά Πο-
τούχοι της ΚΤΕ υποκλίνονται μπροστά του και ο Βρετανός υπουργός λίτη, Γράμματα, Αθήνα 1982,
Εξωτερικών John Simon πουδράρει τη μύτη της ΚΤΕ χρησιμοποιώντας
σ. 164.
ένα κουτί καλλυντικά. Η γνώμη του Κέυνς για την
οικονομία της εποχής
«Τα σημαντικότερα μειονε-
κτήματα της οικονομικής
κοινωνίας μέσα στην οποία
ζούμε είναι η αποτυχία της
Ερωτήσεις να προσφέρει πλήρη απα-
1. Ποιες συνέπειες είχε για την ευρωπαϊκή οικονομία και πολιτική η οικονομική σχόληση στους εργαζομέ-
νους, καθώς και η αυθαίρε-
κρίση του 1 9 2 9 - 1 9 3 2 στις ΗΠΑ;
τη και άνιση κατανομή του
2. Ποια ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά του ναζιστικού κ ό μ μ α τ ο ς και πώς εξηγείται η πλούτου και των εισοδημά-
ευρεία αποδοχή του από τον γ ε ρ μ α ν ι κ ό λαό; των».
John Maynard Keynes, στο
Θάνος Βερέμης και Βασίλης
Κρεμμυδάς, Ο σύγχρονος
κόσμος, Γνώση, Αθήνα 1982,
σ. 126.

Ο Γεώργιος Παπανδρέου για
τη δημοκρατία
«Κανείς δεν υποστηρίζει ότι
η Δημοκρατία είναι αλάθη-
τον πολίτευμα. Είναι και αυ-
τή ανθρώπινον κατασκεύα-
σμα και έχει διά τούτο όλας
τας ατελείας των ανθρωπί-
νων έργων. Διότι όμως περι-
έχει την ευθύνη ν των Κυβερ-
νητών απέναντι του Λαού,
και όχι, όπως τα Απολυταρχι-
κά καθεστώτα, απέναντι του
Θεού και της Ιστορίας.
Διότι περιέχει την εγγύησιν
της Δημοσιότητος και του
Ελέγχου, ο οποίος αποτελεί
και Οδηγόν και Χαλινόν των
Κυβερνητών.
Και διότι ακόμη περιέχει την
απεριόριστον δυνατότητα
της Εξελίξεως, καθώς και
την εγγύησιν της αστασιά-
στου εναλλαγής των Κυβερ-
νήσεων, η οποία αποτελεί
ψυχολογικήν ανάγκην των
Λαών και ανανέωσιν των
δημιουργικών των δυνάμεων:
Διά τούτο είναι το σχετικώς
καλλίτερον Πολίτευμα από
όσα η ανθρώπινη σοφία
μέχρι σήμερον επενόησε.
Και αντί να το υπονομεύωμεν
και να απεργαζώμεθα την
κατάλυσίν του, το καλλίτε-
ρον θα ήτο να φροντίζωμεν,
με ειλικρίνεια, με θάρρος
και με στοργήν, διά την
προάσπισίν του από πάσης
επιβουλής. Να φροντίζωμεν
επίσης διά την πιστήν του
εφαρμογήν, καθώς και διά
την πραγματοποίησιν του κοι-
νωνικού του περιεχομένου.
Και να επιδιώκωμεν ακόμη
την βελτίωσίν του, με την
εισαγωγήν των αναγκαίων
Μεταρρυθμίσεων».
Γεώργιος Παπανδρέου, Κεί-
μενα 1913-1942, τ. Α', Μπί-
ρης, Αθήνα 1963, σ. 267.
Ο Π. Κανελλόπουλος για τον
θάνατο του Ελ. Βενιζέλου.
«Μαζί με τα μάτια του Ελευ-
θερίου Βενιζέλου έκλεισαν
σαράντα ολόκληρα χρόνια,
κατά τα οποία τα βήματα του
μεταστάντος Έλληνος εκλό-
νιζαν -κατ' αρχάς μεν εις
την Κρήτην, μετά ταύτα δε
εις ολόκληρον την Ελλάδα-
4. Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΙΣΙΜΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ 1930-1940
Η πολιτική αστάθεια και η εγκαθίδρυση της δικτατορίας. Η κρίση που
έπληξε ολόκληρη την Ευρώπη ήταν αναπόφευκτο να επηρεάσει τις εξελί-
ξ ε ι ς και σ τ η ν Ε λ λ ά δ α . Η π ρ ο σ π ά θ ε ι α τ ο υ Ε λ ε υ θ ε ρ ί ο υ Β ε ν ι ζ έ λ ο υ ν α κ ά ν ε ι τ η
χ ώ ρ α «αγνώριστον» - ό π ω ς είχε την π ρ ό θ ε σ η - προσέκρουσε στους σοβα-
ρ ο ύ ς κ ρ α δ α σ μ ο ύ ς που π ρ ο κ ά λ ε σ ε σ ε π α γ κ ό σ μ ι α κ λ ί μ α κ α η δ ι ε θ ν ή ς οικο-
νομική κρίση. Σ τ ι ς ε κ λ ο γ έ ς τ η ς 5 η ς Μ α ρ τ ί ο υ 1 9 3 3 ε π ι κ ρ ά τ η σ ε τ ο Λαϊκό
Κόμμα, αντίπαλο τ ο υ Κόμματος των Φιλελευθέρων, και σ χ η μ α τ ί σ τ η κ ε ν έ α κυ-
β έ ρ ν η σ η υπό τ ο ν Παναγή Τσαλδάρη, μ ε υ π ο υ ρ γ ό Ε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν τ ο ν Δημήτριο
Μάξιμο, η οποία θ α π α ρ α μ ε ί ν ε ι σ τ η ν ε ξ ο υ σ ί α γ ι α
μία δ ι ε τ ί α . Η λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α ό μ ω ς τ ο υ δ ι κ ο μ μ α τ ι κ ο ύ
συστήματος δεν αρκούσε για να αποτελέσει τεκ-
μήριο τ η ς ομαλής εφαρμογής του δημοκρατικού
πολιτεύματος. Τα αποτυχημένα φιλοβενιζελικά
σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ά κ ι ν ή μ α τ α τ η ς 6 η ς Μ α ρ τ ί ο υ 1 9 3 3 και
τ η ς 1ης Μ α ρ τ ί ο υ 1935, α λ λ ά και η α π ό π ε ι ρ α δ ο -
λ ο φ ο ν ί α ς τ ο υ Β ε ν ι ζ έ λ ο υ , στις 6 Ι ο υ ν ί ο υ 1 9 3 3 ,
μ α ρ τ υ ρ ο ύ σ α ν τ η ν πολιτική π ό λ ω σ η κ α ι τ η ν υιο-
θ έ τ η σ η από τ ι ς δ ύ ο α ν τ ί π α λ ε ς π α ρ α τ ά ξ ε ι ς μ ε θ ό -
δων εκβιαστικών στην προσπάθειά τ ο υ ς να κατα-
λάβουν την εξουσία.
Σ ε α υ τ ό τ ο τ α ρ α χ ώ δ ε ς κλίμα ε ν τ ά σ σ ε τ α ι και τ ο
π ρ α ξ ι κ ό π η μ α τ ω ν αντιβενιζελικών τ ο ν Ο κ τ ώ β ρ ι ο
Ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος
(1875-1938), στενός συνεργάτης
τ ο υ 1 9 3 5 , τ ο οποίο ο δ ή γ η σ ε στην α ν τ ι κ α τ ά σ τ α σ η
τ ο υ Σ υ ν τ ά γ μ α τ ο ς τ ο υ 1 9 2 7 από ε κ ε ί ν ο τ ο υ 1 9 1 1
του Βενιζέλου, υπήρξε πρωθυ-
και στην ε π α ν α φ ο ρ ά τ ο υ κ α θ ε σ τ ώ τ ο ς τ η ς βασι-
πουργός (1924-1925) και υπουρ-
γός Εξωτερικών (1928-1933) λευόμενης δημοκρατίας. Τον Νοέμβριο του 1935
στην κυβέρνηση Βενιζέλου. ο έ κ π τ ω τ ο ς βασιλιάς Γ ε ώ ρ γ ι ο ς , μ ε τ ά από ε ν δ ε κ α -
ε τ ή π α ρ α μ ο ν ή στο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό , ε π α ν ή λ θ ε σ τ ο ν
θ ρ ό ν ο ω ς Γεώργιος Β'. Ο Ε λ ε υ θ έ ρ ι ο ς Β ε ν ι ζ έ λ ο ς ,
ε ξ ό ρ ι σ τ ο ς στη Γαλλία, θ α τ α χ θ ε ί πριν από τ ο ν θ ά ν α -
τ ο τ ο υ (στις 18 Μ α ρ τ ί ο υ 1936) υ π έ ρ τ η ς βασι-
λ ε ί α ς , ε λ π ί ζ ο ν τ α ς ότι μ ε τ ο ν τ ρ ό π ο α υ τ ό ν θ α μπο-
ρ ο ύ σ ε ν α α π ο κ α τ α σ τ α θ ε ί η ο μ α λ ό τ η τ α τ η ς πολι-
τ ι κ ή ς ζ ω ή ς . Η ισοψήφιση ό μ ω ς τ ω ν δ ύ ο μ ε γ ά λ ω ν
κ ο μ μ ά τ ω ν , Λαϊκού και Φιλελευθέρων, στις ε κ λ ο γ έ ς
τ ο υ Ιανουαρίου 1 9 3 6 και η α δ υ ν α μ ί α τ ο υ ς σ τ η
συνέχεια να συνεργαστούν οδήγησαν, σε εποχή
γ ε ν ι κ ό τ ε ρ η ς κρίσης τ ο υ κ ο ι ν ο β ο υ λ ε υ τ ι κ ο ύ πολι-
τ ε ύ μ α τ ο ς , στην ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ η - μ ε σ υ ν έ ρ γ ε ι α τ ο υ
β α σ ι λ ι ά - τ ο υ καθεστώτος της 4ης Αυγούστου 1936.
Ο Ιωάννης Μεταξάς θ α καταλύσει τ ο υ ς δημοκρα-
τικούς θ ε σ μ ο ύ ς και θ α κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι έ κ τ ο τ ε , ως δικτά-
Ο Παναγής Τσαλδάρης (1867- τ ο ρ α ς , μέχρι τον, θ ά ν α τ ο τ ο υ . Η ελληνική κοινή γνώ-
μη, ε μ π ο τ ι σ μ έ ν η στην π λ ε ι ο ν ό τ η τ ά τ η ς από α ρ χ έ ς
1936), ηγέτης του Λαϊκού Κόμ-
ματος από το 1922, διατέλεσε φ ι λ ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς , υπήρξε οπωσδήποτε α ν τ ί θ ε τ η στην
δύο φορές πρωθυπουργός ι δ ε ο λ ο γ ί α τ ο υ αυταρχικού κ α θ ε σ τ ώ τ ο ς . Η ε π ι κ ρ ά -
(1932-33 και 1933-35). Παρα- τηση εντούτοις παρόμοιας υφής αυταρχικών
μερίστηκε από την εξουσία κα- κ α θ ε σ τ ώ τ ω ν στο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο τ μ ή μ α τ η ς Κεντρι-
τόπιν φιλοβασιλικού πραξικοπή- κής και τ η ς Ανατολικής Ευρώπης και η ισχνότητα
ματος του Γ. Κονδύλη (1935).
τ ω ν μ έ σ ω ν σ τ ή ρ ι ξ η ς - ε σ ω τ ε ρ ι κ ώ ν και ε ξ ω τ ε ρ ι -
Πνευματικό Κέντρο του Δήμου
κ ώ ν - μιας ενδεχόμενης αντίδρασης, σε συνδυα-
Αθηναίων.
 Ο Ιωάννης Μεταξάς
1941) επέβαλε δικτατορικό
στώς την 4η Αυγούστου
1936, επηρεασμένος
φασιστικά καθεστώτα και με τη
συναίνεση του Βασιλιά
γίου του Β'. Σε διεθνές
προσέδεσε την Ελλάδα
άρμα της φιλοαγγλικής
ής και ηγήθηκε της
αντίστασης στην ιταλική
έως τον θ ά ν α τ ό του, τον
ριο του 1941.
σμό και με τον θ ά ν α τ ο των σημαντικότερων
πολιτικών ηγετών τ η ς περιόδου μ ε τ α ξ ύ των δ ύ ο
πολέμων (Βενιζέλου, Τσαλδάρη, Παπαναστασίου
και Μ ι χ α λ α κ ό π ο υ λ ο υ ) , σ υ ν τ έ λ ε σ α ν ώ σ τ ε η αντί-
θεση αυτή να μην οδηγήσει στην πτώση τ η ς
δικτατορίας.
Ο αντίκτυπος της διεθνούς κρίσης στην κοινω-
ν ί α και τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ί α . Π ρ ο τ ο ύ ο ι ε π ι π τ ώ σ ε ι ς τ η ς
δ ι ε θ ν ο ύ ς κρίσης γ ί ν ο υ ν α ι σ θ η τ έ ς στο πολιτικό πε-
δίο, ε κ δ η λ ώ θ η κ α ν σ τ ο πεδίο τ η ς οικονομίας, ω ς
α π ο τ έ λ ε σ μ α και τ η ς υ π ε ρ χ ρ έ ω σ η ς τ η ς Ε λ λ ά δ α ς
στο εξωτερικό. Η α υ ξ η μ έ ν η φ ο ρ ο λ ό γ η σ η και τ α
έκτακτα κυβερνητικά μέτρα δε θα αποτρέψουν τη
χρεοκοπία, τ ο 1932. Η κίνηση τ ο υ εμπορίου, πα-
ρά τ η νέα ανάκαμψή τ ο υ στη διάρκεια τ η ς δεκα-
ετίας τ ο υ 1930, παρουσίασε αισθητή κάμψη ένα-
ντι τ η ς π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν η ς δ ε κ α ε τ ί α ς , ενώ η ανάπτυ-
ξ η τ η ς β ι ο μ η χ α ν ί α ς κ α ι τ η ς ν α υ τ ι λ ί α ς δ έ χ τ η κ ε επί-
σης τον αντίκτυπο τ η ς υποτίμησης τ ο υ νομίσμα-
τ ο ς και τ η ς χ α μ η λ ή ς α γ ο ρ α σ τ ι κ ή ς δ ύ ν α μ η ς τ ω ν
καταναλωτών. Η αναντιστοιχία, πράγματι, μ ε τ α ξ ύ
των δεικτών α φ ε ν ό ς τ η ς βιομηχανίας και τ η ς ναυ-
τιλίας και α φ ε τ έ ρ ο υ τ ο υ ε ι σ ο δ ή μ α τ ο ς των ε ρ γ α -
ζομένων προκάλεσε ζωηρές εντάσεις. Η λήψη, για
π ρ ώ τ η φ ο ρ ά , σ ο β α ρ ώ ν μ έ τ ρ ω ν σ τ ο ν τ ο μ έ α τ η ς κοι-
νωνικής ασφάλισης - ό π ω ς ιδιαίτερα η σύσταση
τ ο υ ΙΚΑ, τ ο 1 9 3 7 - π ρ ο σ φ ε ρ ό τ α ν γ ι α ν α α μ β λ ύ ν ε ι
τ η ν κοινωνική α ν τ ί δ ρ α σ η , χ ω ρ ί ς ό μ ω ς ν α μ π ο ρ έ σ ε ι
να την εξαλείψει.
Η θέση της χώρας στο διεθνές πλαίσιο της επο-
χ ή ς . Κ α τ ά τ η ν ίδια περίοδο η ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή πολιτική
τ η ς χ ώ ρ α ς π ρ ο σ δ ι ο ρ ι ζ ό τ α ν , κ α ι α υ τ ή , α π ό τ ι ς επι-
πτώσεις τ η ς γ ε ν ι κ ό τ ε ρ η ς κρίσης στις σχέσεις με-
τ α ξ ύ των ευρωπαϊκών κρατών. Η ισορροπία που
είχε αποκαταστήσει ο Βενιζέλος στο επίπεδο των
διμερών επαφών με τους βαλκανικούς γείτονες
και με τις μ ε γ ά λ ε ς δ υ ν ά μ ε ι ς κ α τ έ ρ ρ ε ε οριστικά.
Η Ε λ λ ά δ α σ υ ν υ π έ γ ρ α ψ ε , στις 9 Φ ε β ρ ο υ α ρ ί ο υ
1 9 3 4 , τ ο τ ε τ ρ α μ ε ρ έ ς Βαλκανικό Σύμφωνο με τη
Γιουγκοσλαβία, τ η Ρουμανία και τ η ν Τουρκία,
(1871- την γην. Οι κλονισμοί ήσαν πολλάκις τόσον ισχυροί, ώστε προ-
καθε- εκάλεσαν ρωγμάς. Την σημασίαν και το μέγεθος των ρωγμών
του αυτών, με το τραγικόν άνοιγμα των οποίων συνδέεται συναισθη-
από τα ματικώς (εξ οικογενειακής παραδόσεως και προσωπικών ανα-
μνήσεων) ο γράφων τας γραμμάς ταύτας, θα κρίνει η ιστορία.
Γεωρ- Όχι όμως μόνον τας ρωγμάς, τας οποίας προεκάλεσε το βήμα
επίπεδο, του, αλλά και τους ορίζοντας, τους οποίους ήνοιξε το βλέμμα
στο
του, πρέπει να διαπιστώσει και να κρίνει, ως προς την έκτασιν
και το βάθος των, η ιστορία. Εφ' όσον οι οπαδοί του βλέπουν
επιρρο-
μόνον την μίαν πλευράν και οι αντίπαλοι του μόνον την άλλην,
ελληνικής
δεν ημπορεί να υπάρξει "ιστορία". Η μνήμη του Βενιζέλου έχει
εισβολή ανάγκην αναπαύσεως διά ν' αναστηθεί αύρων -διότι ασφαλώς
Ιανουά- θ' αναστηθεί- υπό την αληθή μορφήν της. Ο Βενιζέλος χρειά-
ζεται κάποιο ξεκούρασμα, το οποίον δεν εγνώρισε (δεν ήθελε
να γνωρίσει) εις την ζωήν του και το οποίον δικαιούται να διεκ-
δικήσει μετά θάνατον. Η φωνή του δεν το εζήτει ποτέ. Η σιωπή
του το επιβάλλει!».
Κύριο άρθρο στην εβδομαδιαία πολιτική και οικονομική εφημερί-
δα Ελληνική Φωνή, έτος Α', φ. 13/21-3-1936.
Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ενθαρρύνει τη λατρεία του ηγέτη
«Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου του Μεταξά ήταν διαβόητο
στους Έλληνες για μια καταπιεστική πολιτική, που περιλάμβα-
νε λογοκρισία, μυστικές παρακολουθήσεις της αστυνομίας,απα-
γόρευση απεργιών και δημόσιων συγκεντρώσεων - όλα στοι-
χεία ολοκληρωτισμού. Ωστόσο ο Μεταξάς δε δημιούργησε ένα
μονοκομματικό κράτος. Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ήταν
κατά κύριο λόγο σχετικά ήπιο, πιο κοντά στο ιταλικό -εγώ θα
έλεγα στο πορτογαλικό- παρά στο γερμανικό μοντέλο. [...] Το
καθεστώς έχτισε σχολεία, εξέτασε και επανεξέτασε προγράμ-
ματα κοινωνικής ασφάλισης, από το 1940 υιοθέτησε έναν νέο
αστικό κώδικα και ενθάρρυνε την καθιέρωση της δημοτικής.
Ίσως το πιο ανησυχητικό στοιχείο του καθεστώτος ήταν το πρό-
γραμμα καθοδήγησης και προπαγάνδας, οι μαζικές παρελάσεις
της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας με το σύνθημα περί "Τρίτου
Ελληνικού Πολιτισμού" και η προώθηση της λατρείας της προ-
σωπικότητας του Μεταξά, που ήταν τώρα ο "Πρώτος Εργάτης",
ο "Πρώτος Αγρότης", ο "Πρώτος Αγωνιστής" κτλ. Ή μήπως ο
Μεταξάς είχε ένα αρρωστημένο χιούμορ ή μια οξύτατη αίσθη-
ση του γελοίου;»
Παναγιώτης Γ. Βατικιώτης, Μια πολιτική βιογραφία του Ιωάννη
Μεταξά, Ευρασία, Αθήνα 2005, σ. 300-301.
Οι επιπτώσεις της ύφεσης στην καπνοκαλλιέργεια
«Καθώς δύο μόνον εμπορεύματα, ο καπνός και η σταφίδα, απο-
τελούσαν το 60-70% των συνολικών εξαγωγών, οι αποδόσεις
τους επηρέαζαν σε μεγάλο βαθμό το εμπορικό ισοζύγιο της χώ-
ρας. Μετά το 1929 κανένα τους δεν πήγαινε καλά και τα εξα-
γωγικά έσοδα μειώνονταν σταθερά μέχρι το 1933. Πιο εντυπω-
σιακή ήταν η κατακόρυφη πτώση στις πωλήσεις καπνού, καθώς
οι Γερμανοί έμποροι, που επλήγησαν από την απότομη ύφεση
στη χώρα τους, εξάντλησαν τα αποθέματά τους και μείωσαν τις
νέες παραγγελίες. Μεταξύ 1929-1932 υποδιπλασιάστηκαν τα
δραχμικά έσοδα από τις εξαγωγές καπνού. Καθώς ο καπνός
δεν ήταν απλώς για την Ελλάδα η σημαντικότερη πηγή εξαγω-
γικών και φορολογικών εσόδων, αλλά επίσης είχε ζωτική πολι-
τική σημασία (αφού η βόρεια Ελλάδα ήταν από τους κυριότε-
ρους υποστηρικτές των Φιλελευθέρων), πρέπει να δούμε λε-
πτομερώς πώς έπληξε την οικονομία του καπνού η εξαγωγική
κρίση και πώς επηρέασε τις διάφορες ομάδες που συμμετείχαν
σ' αυτήν: το κράτος, τους παραγωγούς, τους εμπόρους και τους
καπνεργάτες».
Mark Mazower, Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του Μεσοπο-
λέμου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2002, σ. 160.
 Η ανυπόγραφη αυτή γελοιογραφία με τίτλο «Μικρά ιστορία του κοινοβουλευτισμού
εις την Ε λ λ ά δ α » δημοσιεύθηκε στο φιλοφασιστικό περιοδικό «Ο Διαδοσίας», το
οποίο συνέχισε να κυκλοφορεί και μετά την 4η Αυγούστου 1936.

π ρ ο κ ε ί μ ε ν ο υ ο ι χ ώ ρ ε ς α υ τ έ ς ν α π ρ ο α σ π ί σ ο υ ν από κ ο ι ν ο ύ τ η ν
εδαφική ακεραιότητά τ ο υ ς απέναντι στην «αναθεωρητική»
πολιτική που είχε υιοθετήσει η Βουλγαρία. Μ ε τον τ ρ ό π ο
όμως αυτόν η Ελλάδα τ α σ σ ό τ α ν και συμβατικά υπέρ του
ε υ ρ ύ τ ε ρ ο υ μ ε τ ώ π ο υ π ο υ ε ί χ ε σ υ γ κ ρ ο τ η θ ε ί , υπό τ η ν η γ ε σ ί α
τ η ς Γαλλίας, από τ ο υ ς οπαδούς τ η ς διατήρησης του καθε-
στώτος των Συνθηκών της Ειρήνης. Μολονότι η αποφυγή της
εμπλοκής σε έναν νέο ευρωπαϊκό πόλεμο φαινόταν να αποτε-
λεί κοινή επιδίωξη όλων των ελληνικών πολιτικών δυνάμεων,
οι μεταβενιζελικές κυβερνήσεις υ ι ο θ ε τ ο ύ σ α ν στην π ρ ά ξ η μια
τακτική που θ α ήταν δυνατόν να οδηγήσει στο ανεπιθύμητο
αυτό αποτέλεσμα.
Ό τ α ν , τ ο 1936, ανέλαβε ο Μ ε τ α ξ ά ς τ η διακυβέρνηση τ η ς
χ ώ ρ α ς , η π ι θ α ν ό τ η τ α μ ι α ς π α ν ε υ ρ ω π α ϊ κ ή ς σ ύ ρ ρ α ξ η ς ε ί χ ε ενι-
σχυθεί και τ α δ ι λ ή μ μ α τ α σχετικά με τ ο ν διπλωματικό προσα-
νατολισμό της Ελλάδας ήταν μεγαλύτερα. Η εμμονή της ελλη-
νικής κ υ β έ ρ ν η σ η ς στην πολιτική τ η ς μη α ν ά μ ε ι ξ η ς στην εντει-
νόμενη διαμάχη μεταξύ των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων
δε θ α αποτρέψει την επιλογή μιας έ κ δ η λ α φιλικής στάσης
προς τ ο Λονδίνο. Π ρ ο ς την κ α τ ε ύ θ υ ν σ η α υ τ ή την ω θ ο ύ σ ε η
αίσθηση ότι τ α πάγια εθνικά σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α θ α ήταν δυνατόν να
ε ξ υ π η ρ ε τ η θ ο ύ ν κ α λ ύ τ ε ρ α μ έ σ ω τ η ς επιλογής α υ τ ή ς , α λ λ ά και
η ι σ χ υ ρ ή ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ α γ γ λ ό φ ι λ ο υ Γ ε ω ρ γ ί ο υ Β' σ τ η δ ι α μ ό ρ -
φ ω σ η τ η ς εξωτερικής πολιτικής της. Υπό τις συνθήκες α υ τ έ ς
η Ελλάδα θα αποφύγει ενσυνείδητα - μ ό ν η κατά την περίοδο
Προπαγανδιστικές φωτογραφίες του καθεστώτος
αυτή μεταξύ των κρατών της Ανατολικής Ευρώπης- τον
της 4ης Αυγούστου, που απεικονίζουν παρέλαση
α σ φ υ κ τ ι κ ό ο ι κ ο ν ο μ ι κ ό και, κ α τ ' ε π έ κ τ α σ η , π ο λ ι τ ι κ ό ε ν α γ κ α λ ι -
της EON (Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας), οργά-
σμό της χιτλερικής Γερμανίας.
νωσης του μεταξικού καθεστώτος.

Ερωτήσεις
1. Πώς η εσωτερική και η διεθνής συγκυρία διευκόλυνε την επικράτηση του
δικτατορικού καθεστώτος της 4 η ς Αυγούστου;
2. Ν α σκιαγραφήσετε την προσωπικότητα και να αποτιμήσετε την πολιτική δράση του
Ελευθερίου Βενιζέλου μ ε βάση το κ ε ί μ ε ν ο του Π. Κανελλόπουλου.
5. Ο ΥΠΟΛΟΙΠΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Τα κ έ ν τ ρ α ι σ χ ύ ο ς σ τ η διεθνή ζωή. Έ ω ς τ ο ν Β' Π α γ κ ό σ μ ι ο Π ό λ ε μ ο η Ε υ ρ ώ -

πη υ π ή ρ ξ ε τ ο ε π ί κ ε ν τ ρ ο τ ω ν δ ι ε θ ν ώ ν ε ξ ε λ ί ξ ε ω ν : κ ο ι τ ί δ α και τ ρ ο φ ό ς τ ω ν
πολιτιστικών και πολιτικών ρ ε υ μ ά τ ω ν που κ υ ρ ι α ρ χ ο ύ σ α ν σ τ η ν π α γ κ ό σ μ ι α
σκηνή, ε σ τ ί α τ ω ν ζ υ μ ώ σ ε ω ν που π ρ ο σ δ ι ό ρ ι ζ α ν σ ε μ ε γ ά λ ο β α θ μ ό τ η ρ ο ή
τ η ς π α γ κ ό σ μ ι α ς ι σ τ ο ρ ί α ς . Η διαπίστωση ό μ ω ς α υ τ ή δ ε σ η μ α ί ν ε ι ό τ ι και στις
ά λ λ ε ς η π ε ί ρ ο υ ς δ ε δ ι α δ ρ α μ α τ ί σ τ η κ α ν γ ε γ ο ν ό τ α και ε ξ ε λ ί ξ ε ι ς κ α θ ο ρ ι σ τ ι κ έ ς
για την τύχη της ανθρωπότητας. Κυρίαρχα φαινόμενα, κατά την περίοδο
ε ι δ ι κ ό τ ε ρ α μ ε τ α ξ ύ τ ω ν δ ύ ο Π α γ κ ό σ μ ι ω ν Π ο λ έ μ ω ν , υ π ή ρ ξ α ν α φ ε ν ό ς η δια-
τ ή ρ η σ η σ η μ α ν τ ι κ ο ύ τ μ ή μ α τ ο ς τ ο υ π λ α ν ή τ η υπό αποικιακό κ α θ ε σ τ ώ ς και
α φ ε τ έ ρ ο υ η ε ν ί σ χ υ σ η τ η ς ι σ χ ύ ο ς των Η ν ω μ έ ν ω ν Π ο λ ι τ ε ι ώ ν σ τ ο δ υ τ ι κ ό ημι-
σ φ α ί ρ ι ο και τ η ς Ιαπωνίας στην Α ν α τ ο λ ι κ ή Ασία.
Τριγμοί σ τ ο αποικιακό πεδίο. Η α π ο ι κ ι ο κ ρ α τ ί α δ ι α ν ύ ε ι τ η ν τ ε λ ε υ τ α ί α φ ά σ η
τ η ς , έ σ τ ω και αν φ α ί ν ε τ α ι ό τ ι δ ι α τ η ρ ε ί τ α ι α ν θ η ρ ή . Η Β ρ ε τ α ν ι κ ή Α υ τ ο κ ρ α -
τορία, κυριαρχώντας στο ένα τ έ τ α ρ τ ο τ ο υ πλανήτη, θεωρείται η πρώτη
π α γ κ ό σ μ ι α δ ύ ν α μ η . Ε λ έ γ χ ε ι τ η ν π α ρ α γ ω γ ή μ ε γ ά λ ο υ μ έ ρ ο υ ς ζωτικών δια-
τ ρ ο φ ι κ ώ ν π ρ ο ϊ ό ν τ ω ν , ο ρ υ κ τ ο ύ π λ ο ύ τ ο υ και υ γ ρ ώ ν κ α υ σ ί μ ω ν . Κ α τ ά π ο λ ύ
α σ θ ε ν έ σ τ ε ρ η , η αποικιακή κυριαρχία τ η ς Γαλλίας περιορίζεται στη Βόρεια
Α φ ρ ι κ ή και τ η ν Ε γ γ ύ ς Α ν α τ ο λ ή , κ α θ ώ ς και σ τ η Δ υ τ ι κ ή και τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή
Α φ ρ ι κ ή , δ ι α τ η ρ ε ί ό μ ω ς ε π ί κ α ι ρ ε ς θ έ σ ε ι ς και σ τ ο ν Ινδικό και τ ο ν Ειρηνικό
Ω κ ε α ν ό , σ τ η Ν ο τ ι ο α ν α τ ο λ ι κ ή Α σ ί α (Ινδοκίνα) κ α ι σ τ η ν Κ α ρ α ϊ β ι κ ή . Α ξ ι ο π α -
ρ α τ ή ρ η τ η είναι επίσης η παρουσία, ως αποικιακών χωρών, τ ο υ Βελγίου
σ τ η ν Κ ε ν τ ρ ι κ ή Α φ ρ ι κ ή ( Κ ο ν γ κ ό ) , τ η ς Ο λ λ α ν δ ί α ς σ τ η ν Ι ν δ ο ν η σ ί α και τ η ς
Ι τ α λ ί α ς σ τ η Β ό ρ ε ι α και τ η ν Α ν α τ ο λ ι κ ή Α φ ρ ι κ ή (Λιβύη, Ε ρ υ θ ρ α ί α - Α ι θ ι ο π ί α )
Το 1932 ο Φρανκλίνος Ντελά-
έ ω ς και σ τ ο Α ι γ α ί ο Π έ λ α γ ο ς ( Δ ω δ ε κ ά ν η σ α ) . Ο ι α π ο ι κ ί ε ς α υ τ έ ς δ ι α φ ο ρ ο - νο Ρούζβελτ, κυβερνήτης της
π ο ι ο ύ ν τ α ι μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς ω ς π ρ ο ς τ η μ ο ρ φ ή τ η ς δ ι ο ι κ η τ ι κ ή ς ε ξ ά ρ τ η σ η ς από Νέας Υόρκης, πήρε το χρίσμα
τ η μ η τ ρ ό π ο λ η κ α ι ω ς π ρ ο ς τ ο υ ς σ κ ο π ο ύ ς π ο υ ε ξ υ π η ρ ε τ ο ύ ν - κ υ ρ ί ω ς πολι- του υποψηφίου των Δημοκρα-
τ ι κ ο σ τ ρ α τ η γ ι κ ο ύ ς και ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ύ ς . τικών για τις προεδρικές εκλο-
Π α ρ ά λ λ η λ α εντούτοις με την εικόνα τ η ς ισχύος, τ ο αποικιακό φαινόμε- γές στις ΗΠΑ. Δεσμεύτηκε ότι
θα δώσει στην Αμερική ένα νέο
νο φ έ ρ ε ι , κ α τ ά τ η ν ε π ο χ ή α υ τ ή , τ α σ π έ ρ μ α τ α τ η ς μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ η ς π α ρ α κ -
πολιτικό και οικονομικό πρό-
μ ή ς και α π ο σ ύ ν θ ε σ ή ς τ ο υ . Ο ε θ ν ι κ ι σ τ ι κ ό ς α ν α β ρ α σ μ ό ς α ρ χ ί ζ ε ι έ κ τ ο τ ε ν α
γραμμα μεταρρυθμίσεων (New
ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι σ τ η ν α σ ι α τ ι κ ή ή π ε ι ρ ο και σ τ η Μ έ σ η Α ν α τ ο λ ή μ ε κ ί ν η τ ρ α πο-
Deal). Ο Ρούζβελτ κέρδισε τις
λ ι τ ι κ ά κ α ι ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά - ως α π ο τ έ λ ε σ μ α και τ η ς δ ο κ ι μ α σ ί α ς τ η ς α π ο ι κ ι α κ ή ς εκλογές και παρέμεινε πρόε-
ο ι κ ο ν ο μ ί α ς μ ε τ ά τ η ν κ ρ ί σ η τ ο υ 1 9 2 9 . Τ ό σ ο η βίαιη α ν τ ί δ ρ α σ η τ ω ν αποικια- δρος των ΗΠΑ για χρόνο
κών α ρ χ ώ ν ό σ ο και η ε κ ά σ τ ο τ ε π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α τ ο υ ς γ ι α τ η ν ε ι σ α γ ω γ ή μ ε - ρεκόρ, από το 1933 ως τον
τ α ρ ρ υ θ μ ί σ ε ω ν δεν αποδεικνύονται ικανές να καταπνίξουν οριστικά τις θάνατο του το 1945. Αν και έπα-
αντιδράσεις αυτές. σχε από πολιομυελίτιδα από το
1921, υπήρξε άνθρωπος μεγά-
Η οικονομική ανάκαμψη των ΗΠΑ και η ενίσχυση της διεθνούς θέσης τους.
λης ενεργητικότητας και αποφα-
Ο ι Η ν ω μ έ ν ε ς Π ο λ ι τ ε ί ε ς ε ί χ α ν ξ ε π ε ρ ά σ ε ι τ ι ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς και κοινωνικές σιστικότητας.
δυσκολίες π ο υ α ν τ ι μ ε τ ώ π ι σ α ν κ α τ ά τ α π ρ ώ τ α μ ε τ α π ο λ ε μ ι κ ά χ ρ ό ν ι α , ό τ α ν η
δ ι ε θ ν ή ς κ ρ ί σ η τ ε ρ μ ά τ ι σ ε τ η ν π ε ρ ί ο δ ο τ η ς ε υ η μ ε ρ ί α ς («prosperity»). Ύστε-
ρ α ό μ ω ς από τ α α ρ χ ι κ ά α ν ε π α ρ κ ή μ έ τ ρ α τ ο υ ρ ε π ο υ μ π λ ι κ ά ν ο υ π ρ ο έ δ ρ ο υ
Χ ο ύ β ε ρ , ο δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ό ς π ρ ό ε δ ρ ο ς Φραγκλίνος Ρούζβελτ ε φ ά ρ μ ο σ ε μ ε επι-
τ υ χ ί α , από τ ο ν Μ ά ρ τ ι ο τ ο υ 1 9 3 3 , ν έ α τ ο λ μ η ρ ή πολιτική, γ ν ω σ τ ή ω ς «New
Deal»*, ε ν ι σ χ ύ ο ν τ α ς τ ο ν π α ρ ε μ β α τ ι κ ό ρ ό λ ο τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς και α υ ξ ά ν ο ν τ α ς
τ η ν α γ ο ρ α σ τ ι κ ή δ ύ ν α μ η τ ω ν πολιτών. Ε ι δ ι κ ό τ ε ρ α , α ν α δ ι ο ρ γ ά ν ω σ ε τ ο τ ρ α -
πεζικό σ ύ σ τ η μ α και α π ο δ έ σ μ ε υ σ ε τ ο δολάριο από τ ο ν κανόνα τ ο υ χ ρ υ σ ο ύ * ,
μ ε ί ω σ ε τ η ν π α ρ α γ ω γ ή και α ύ ξ η σ ε τ η ν τ ι μ ή τ ω ν α γ ρ ο τ ι κ ώ ν προϊόντων, β ε λ -
τ ί ω σ ε τ ο υ ς μ ι σ θ ο ύ ς και σ τ η σ υ ν έ χ ε ι α έ λ α β ε σ ε ι ρ ά κοινωνικών μ έ τ ρ ω ν υπέρ
τ ω ν ε ρ γ α ζ ο μ έ ν ω ν . Π ρ ο γ ρ α μ μ ά τ ι σ ε , τ έ λ ο ς , σ ε ι ρ ά μ ε γ ά λ ω ν έ ρ γ ω ν , με τ η ν
ε κ τ έ λ ε σ η τ ω ν οποίων μ ε ί ω σ ε και τ ο π ο σ ο σ τ ό τ ω ν α ν έ ρ γ ω ν . Μ ε τ ο ν τ ρ ό π ο
 Γελοιογραφία από τον αμερικανικό Τύπο, που σατιρίζει την οικονο-
μική αφερεγγυότητα της Ευρώπης απέναντι στις ΗΠΑ Οι περισσότε-
ρες ευρωπαϊκές χώρες αδυνατούσαν να αντιμετωπίσουν τα οικονο-
μικά προβλήματα, τα οποία προκαλούσαν κοινωνικές εντάσεις στο
εσωτερικό και έπλητταν το γόητρο τους στις διεθνείς οικονομικές
σχέσεις. Αντιθέτως οι ΗΠΑ πέτυχαν με μία σειρά μέτρων, βασισμέ-
νων στον κρατικό παρεμβατισμό, τη μείωση της ανεργίας και την
οικονομική τους ανάκαμψη.

αυτόν σταθεροποίησε το δημοκρατικό καθεστώς

και άνοιξε τον δ ρ ό μ ο για τη ραγδαία οικονομική
ανάπτυξη των ΗΠΑ. Παράλληλα, στον διπλωμα-
τικό τ ο μ έ α , α φ ε ν ό ς βελτίωσε τις σχέσεις τ η ς χώ-
ρ α ς τ ο υ με τ α κ ρ ά τ η τ η ς Κεντρικής και τ η ς Νό-
τ ι α ς Αμερικής, ε φ α ρ μ ό ζ ο ν τ α ς , αντί τ η ς αυταρχι-
κής, πολιτική «καλής θέλησης», και α φ ε τ έ ρ ο υ ,
διαβλέποντας νωρίς τον κίνδυνο τ η ς επικράτη-
σης των ολοκληρωτικών δυνάμεων, καταπολέμη-
σε την ψυχολογία τ ο υ «απομονωτισμού» και τ η ς
ουδετεροφιλίας που διακατείχε την πλειονότητα
τ η ς αμερικανικής κοινής γνώμης.

Ο ιαπωνικός επεκτατισμός. Σ τ ο ν αντίποδα, η Ιαπω-

νία, υπό κ α θ ε σ τ ώ ς σ τ ρ α τ ο κ ρ α τ ι κ ό * , ε φ ά ρ μ ο σ ε
Η πρωτοβουλία του Ρούζβελτ για την οικονομική ανάκαμψη των ΗΠΑ
«Ο καθένας μπορείναεπικροτήσει ή να απορρίψει αυτήν την πνευματι- κ α τ ά τ η δ ε κ α ε τ ί α τ ο υ 1 9 3 0 π ο λ ι τ ι κ ή ά κ ρ α τ ο υ
κή και ηθική στάση, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του, με τη νοοτροπία ε π ε κ τ α τ ι σ μ ο ύ α π έ ν α ν τ ι σ τ ο υ ς η π ε ι ρ ω τ ι κ ο ύ ς γ ε ί -
του και με τι ς επιδράσεις που έχει δεχτεί. Μένει ωστόσο ένα γεγονός τ ο ν έ ς της. Μ ε τ ά την Κορέα και τ η Μαντζουρία
αξιοσημείωτο: ότι ο Πρόεδρος Ρούζβελτ εκτελεί, εμπρός στα μάτια μας, ε ι σ έ β α λ ε , τ ο 1 9 3 7 , κ α ι κ α τ έ λ α β ε τ η ν α ν α τ ο λ ι κ ή
ένα από τα μεγαλύτερα κοινωνικά πειράματα της εποχής μας, στην πιο Κ ί ν α , ε ν ώ σ τ ρ ά φ η κ ε κ α ι π ρ ο ς τ ι ς χ ώ ρ ε ς τ η ς
προχωρημένη βιομηχανική χώρα του κόσμου, ότι το πείραμα του επιτυ-
χαίνει και ότι γίνεται χωρίς καμιά απολύτως παρέκκλιση από το πνεύμα Ν ο τ ι ο α ν α τ ο λ ι κ ή ς Α σ ί α ς - π ρ ω τ α ρ χ ι κ ά σ τ η ν Ι ν δ ο -
της ειρήνης κι από τις παραδόσεις του πολιτικού πολιτισμού, που δια- κ ί ν α , α π ό τ ο 1 9 4 0 . Η μ ο ι ρ α ί α κ ά μ ψ η , κ α τ ά τ η
μορφώθηκε ταυτόχρονα στη δυτική Ευρώπη και στην Αμερική κατά τη χ ρ ο ν ι κ ή α υ τ ή π ε ρ ί ο δ ο , τ η ς ι σ χ ύ ο ς τ ω ν α π ο ι κ ι α -
διάρκεια του 18ου και του 19ου αιώνα. Η μετριοπάθεια της μορφής του, κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν θ α π ρ ο σ δ ώ σ ε ι α ρ χ ι κ ά σ τ η ν
μετριοπάθεια που αποτείνεται και προς την εσωτερική κοινωνία και ε κ σ τ ρ α τ ε ί α των Ιαπώνων π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο «απε-
προς την κοινωνία των λαών, δεν είναι βέβαια η μετριοπάθεια των γερό-
ντων, των αδυνάτων, των αβούλων. Είναι ίσια-ίσια η μετριοπάθεια που ε υ θ ε ρ ω τ ι κ ό » . Σ ύ ν τ ο μ α ό μ ω ς θ α α π ο κ α λ υ π τ ό -
λ
χαρακτηρίζει συνήθως τους δυνατούς, ώριμους και πεπειραμένους αγω- τ α ν ο β ί α ι ο ς χ α ρ α κ τ ή ρ α ς τ η ς ι α π ω ν ι κ ή ς ε π έ κ τ α -
νιστές της ζωής. Συνδυάζεται με την πιο επιβλητική γενναιότητα, με τις σ η ς , η σ τ υ γ ν ή ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ε κ μ ε τ ά λ λ ε υ σ η , α κ ό μ η
πιο τολμηρές πρωτοβουλίες». και η επιβολή καταναγκαστικής ε ρ γ α σ ί α ς σ τ ο υ ς
Γιώργος Θεοτοκάς, Στοχασμοί και θέσεις, πολιτικά κείμενα 1925-1966, ν τ ό π ι ο υ ς γ ι α τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η δ η μ ό σ ι ω ν έ ρ γ ω ν
τ. Α' 1925-1949, Εστία, Αθήνα 1996, σ. 321-322. στρατηγικής σημασίας.

Ερωτήσεις
1. Ν α περιγράψετε: α) την κατάσταση των αποικιών και β) τη διεθνή θέση της
Ιαπωνίας κατά τον Μ ε σ ο π ό λ ε μ ο .
2 . Σ ε τι συνίστατο η πολιτική του « N e w Deal»; Ποιος ήταν ο εισηγητής της;
3. Σχολιάστε τον τρόπο μ ε τον οποίο απεικονίζεται η Ευρώπη («Mrs Trubble»: η κυ-
ρία μπελάς) στην αμερικανική γ ε λ ο ι ο γ ρ α φ ί α . Μπορείτε να ε ξ η γ ή σ ε τ ε τους λ ό γ ο υ ς ;