ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΕΡΓΑΣΙΑ 4Η

ΜΑΡΙΑ ΒΑΛΑΡΗ (150060) | ΕΠΟ 10: ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ της ΕΥΡΩΠΗΣ | 20-4-21

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ-ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΛΑΜΠΡΟΣ ΦΛΙΤΟΥΡΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ : 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ : 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ : 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ : 7

ΕΠΙΛΟΓΟΣ : 9

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ : 10

1
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην εργασία που ακολουθεί να αναλύσουμε τους λόγους που οδήγησαν στην
κατάρρευση του κομμουνιστικού καθεστώτος στην Ανατολική Ευρώπη την περίοδο 1989-
1991.

Στο πρώτο μέρος θα περιγράψουμε την κατάσταση στην Ευρώπη μετά το τέλος του
Β’ Παγκοσμίου πολέμου, στο δεύτερο την εικόνα των χωρών που επηρέαζε η ΕΣΣΔ έως το
1970 και στο τρίτο μέρος θα δούμε συνοπτικά τους λόγους που οδήγησαν στην οριστική
κατάρρευση του καθεστώτος.

2
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η επέλαση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη είχε καταστροφικά

αποτελέσματα και με τη λήξη του το 1945, το μόνο που μετρούσε ήταν απώλειες σε όλους
τους τομείς.
Στην κατεστραμμένη Γερμανία συναντήθηκαν οι δυνάμεις των ΗΠΑ και της
Σοβιετικής Ένωσης. Από τη μία, η ισχυρότερη οικονομία του κόσμου, κυρίαρχη σε
Ατλαντικό και Ειρηνικό ωκεανό και κυρίως με την αποκλειστικότητα της ατομικής
βόμβας και από την άλλη, μια κατεστραμμένη οικονομικά χώρα αλλά με τον μεγαλύτερο
στρατό στην Ευρώπη και τα περισσότερα πολεμικά αεροσκάφη, κλήθηκαν να πάρουν
αποφάσεις για το μέλλον της ηπείρου. Μόλις κόπασαν οι εορτασμοί της νίκης κατά του
ναζισμού, η αμοιβαία καχυποψία και οι αντίπαλες ιδεολογίες των δύο μεγάλων δυνάμεων
δημιούργησαν ένα χάσμα μεταξύ τους και κλίμα μόνιμης αντιπαράθεσης μεταξύ τους,
γνωστό και ως Ψυχρό Πόλεμο—ένας πόλεμος που διεξήχθη με όλα τα μέσα εκτός από
πραγματικές μάχες.1 Αυτά οδήγησαν στη διαίρεση της Ευρωπαϊκής ηπείρου, αντί της
σταδιακής ενσωμάτωσης των κρατών. Οι ΗΠΑ, με γνώμονα την παγκόσμια επέκταση της
οικονομίας τους και τον αποκλεισμών των Σοβιετικών για περαιτέρω επιρροή και
κεντρικά ελεγχόμενη οικονομία στα ευρωπαϊκά κράτη, υιοθέτησαν το δυτικό κομμάτι της
Γερμανίας και της Ευρώπης, και η Σοβιετική Ένωση ήλεγχε την Ανατολική Ευρώπη και το
ανατολικό κομμάτι της Γερμανίας.2
Η αντιπαλότητα των δύο συνεχίστηκε με τις ΗΠΑ να προσφέρουν «αδελφική
βοήθεια» σε όλες τις χώρες της Ευρώπης με το «Σχέδιο Μάρσαλ» και την Σοβιετική
Ένωση (και όλα τα κράτη που ήλεγχε) να το απορρίπτει και ως ανταπάντηση συστάθηκε η
ΚΟΜΕΚΟΝ, το «Συμβούλιο Αμοιβαίας Οικονομικής Βοήθειας», το 1947. Το χάσμα βάθυνε
λόγω της έντονης παρουσίας των κομμουνιστικών κομμάτων στην Ανατολική Ευρώπη και
του αποκλεισμού των μη κομμουνιστών στις κυβερνήσεις της Πολωνίας, της Ουγγαρίας
και της Ρουμανίας. Το πραξικόπημα του 1948 στην Τσεχοσλοβακία όπου το
Κομμουνιστικό Κόμμα αφαίρεσε την εξουσία από την φιλελεύθερη κυβέρνηση εξόργισε τις
Δημοκρατίες της Δυτικής Ευρώπης.3

1
Ράπτης Κ., Γενική Ιστορία της Ευρώπης κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα, τομ.Β’, Ε.Α.Π., Πάτρα, 2000, σελ.229
2
Ράπτης Κ.,ο.π., σελ. 231
3
Miller T. Stuart, Νεότερη και Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 2018, σελ.646

3
 Το 1949 επικρατούσαν εντελώς διαφορετικές συνθήκες διαβίωσης στα δύο
στρατόπεδα της ευρωπαϊκής ηπείρου. Οι ΗΠΑ τότε ιδρύουν το Βορειοατλαντικό Σύμφωνο
Αμυντικής Συνεργασίας (ΝΑΤΟ) και σε αυτό συμπεριλήφθηκαν δέκα χώρες και
αποσκοπούσε στην αποτροπή σοβιετικής επίθεσης στη Δυτική Ευρώπη. Η ΕΣΣΔ για άλλη
μία φορά, απάντησε με την δική της εκδοχή, το «Σύμφωνο της Βαρσοβίας», μια
στρατιωτική συμμαχία στην οποία συμμετείχαν όλα τα κράτη που επηρέαζε.
Ο διπολισμός στην ήπειρο πήρε μόνιμη μορφή με την οριστική διαίρεση της
Γερμανίας, με το δυτικό κομμάτι να φέρει την ονομασία «Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της
Γερμανίας» και το ανατολικό, «Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας». Ο διαχωρισμός της
ίσως να είχε αποφευχθεί αν οι τρεις δυνάμεις που ήλεγχαν το δυτικό κομμάτι της
Γερμανίας, η Αγγλία, η Γαλλία και οι ΗΠΑ, δεν είχαν συμφωνήσει να ενώσουν τις τρεις
ζώνες σε ένα ομόσπονδο κράτος. Μέχρι τότε, η Σοβιετική Ένωση υποστήριζε την ένωση
λόγω πιθανής εκλογικής επιτυχίας των κομμουνιστικών κομμάτων στη Γερμανία. 4
Ο Ψυχρός Πόλεμος πήρε νέα ώθηση από την επικράτηση του κομμουνισμού στην
πολυπληθέστερη χώρα του κόσμου, την Κίνα, κάτι που οδήγησε σε νέο πόλεμο. Το 1950 η
Βόρεια Κορέα, υπό τον έλεγχο των Σοβιετικών, εισέβαλε στο νότιο κομμάτι της χώρας που
ήλεγχαν οι Αμερικάνοι όταν οι δεύτεροι απέσυραν τα στρατεύματά τους. Βορειοκορεάτες
και Αμερικάνοι—κυρίως, αλλά όχι μόνο—συγκρούστηκαν και σύντομα ενεπλάκησαν και
στρατιώτες της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας. Ο πόλεμος έληξε με συμφωνία το 1953 με
τα σύνορα να επανέρχονται στην αρχική θέση, παρόλο που ποτέ δεν υπογράφηκε Συνθήκη
Ειρήνης.5
Το 1952, μετά την εκτόξευση δύο πυρηνικών βομβών, μία από τους Αμερικάνους και
μία από τους Ρώσους, και οι δύο φάνηκαν να θέλουν να φανούν πιο υπεύθυνοι στη
διαχείριση πυρηνικών όπλων. Ξεκίνησε μία περίοδος «ψυχρής ειρήνης». Σε αυτό συνέβαλε
και ο θάνατος του Στάλιν, το 1953, καθώς και η ενασχόληση της Σοβιετικής Ένωσης με τα
εσωτερικά της θέματα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Τα πρώτα χρόνια που ακολούθησαν το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η ΕΣΣΔ
που είχε ρημαχτεί και υποφέρει τεράστιους αριθμούς νεκρών, έκανε προσπάθειες να
ανακάμψει επιστρέφοντας στο ίδιο προπολεμικό μοτίβο: αυξήθηκε ο συγκεντρωτισμός και
η οικονομία παρέμενε κεντρικά ελεγχόμενη. Η βιομηχανία αναπτύχθηκε σχετικά γρήγορα

4
Miller T. Stuart, ο.π., σελ. 650
5
Miller T. Stuart, ο.π., σελ. 653

4
όμως ο αγροτικός τομέας, ελλείψει κονδυλίων άργησε πολύ να αποκατασταθεί, οι
γυναίκες βγήκαν πιο ενεργά στην αγορά εργασίας και σε αυτήν εντάχθηκαν και οι
στρατιώτες που επέστρεψαν από τον πόλεμο.6
Με το θάνατο του Στάλιν, το Κομμουνιστικό Κόμμα και η ολιγομελής ομάδα που
αποτελούσαν την Κεντρική Επιτροπή του Κόμματος και διοικούσαν με συλλογικό τρόπο,
με Πρώτο Γραμματέα τον Χρουστσώφ, διαμηνύουν το 1956 μια νέα πολιτική
«αποσταλινοποίησης», με προτεραιότητες την αποκατάσταση της «σοσιαλιστικής
νομιμότητας», την παραγωγή καταναλωτικών αγαθών, χαλάρωση του κοινωνικού ελέγχου
και περισσότερη ανεκτικότητα στον πολιτιστικό τομέα. Με μία επίσκεψή του στο
Βελιγράδι όπου και συμφιλιώθηκε με τον «καταδικασμένο από το Κρεμλίνο» στρατάρχη
Τίτο της Γιουγκοσλαβίας, το μοναδικό κομμουνιστικό κράτος που είχε σχέσεις με τους
δυτικούς και δεν κράτησε δουλοπρεπή στάση στη Ρωσία, φάνηκε να ενισχύει στα αυτιά
των κομμουνιστικών κρατών τα λόγια του Χρουστσώφ. Σύντομα, το παλαιό καθεστώς και
οι συνέπειές του ήρθαν σε σύγκρουση με τη νέα κατάσταση της μετασταλινικής εποχής. Η
γρήγορη εκβιομηχάνιση των ανατολικών χωρών που αύξησε κάθετα τον αριθμό των
εργατών, όπως και η άνοιξη μιας τεχνοκρατικής ‘ιντελλιγκέντσιας’ με πρωταγωνιστές
μηχανικούς, οικονομολόγους κ.λ.π. και την υποστήριξη φοιτητών, στελεχώνουν ομάδες
που την ίδια χρονιά ξεκίνησαν στην Πολωνία και την Ουγγαρία εκστρατεία ενάντια στην
σταλινική γραφειοκρατία. Μια μείωση μισθών σε εργοστάσιο της Πολωνίας στέκεται η
αφορμή για διαδηλώσεις και εν τέλει για εξέγερση που οδήγησε στην παρέμβαση των
σοβιετικών τανκς. Ξεκινά μια περίοδος αναταραχών που θα διαρκέσει μήνες. Χάρη στη
διπλωματία του Βλάντισλαβ Γκομούλκα επικρατεί ξανά η ειρήνη. Ως νεοεκλεγμένος
πρώτος γραμματέας του Κ.Κ. εξαγγέλλει άρση των περιορισμών στον τύπο, αύξηση
μισθών, αναστολή κολλεκτιβοποίησης και νέο προγραμματισμό της οικονομίας.
Αποφεύγει παρ’ όλα αυτά να εναντιωθεί ανοιχτά με τη Ρωσία διότι έτσι διατηρεί τα σύνορα
της χώρας του ή να θίξει τη συμμετοχή της στο σύμφωνο της Βαρσοβίας και να
αμφισβητήσει την υπεροχή του κόμματος. 7
Με τις ελπίδες περί φιλελευθεροποίησης να έχουν διαψευστεί, οι αντιδράσεις των
Πολωνών έδωσαν θάρρος στους Ούγγρους να ξεσηκωθούν εναντίον του καθεστώτος και
να ζητήσουν την απομάκρυνση των σοβιετικών στρατευμάτων από τη χώρα τους καθώς
και ελεύθερες πολυκομματικές εκλογές. Σε μια βδομάδα, μετά από εξαγγελία αντιφατικών
μέτρων από την Κεντρική Επιτροπή του Κόμματος, όλη η Ουγγαρία ξεσηκώνεται και
6
Miller T. Stuart, ο.π., σελ. 690
7
Berstein S., Milza P., Ιστορία της Ευρώπης 3, Διάσπαση και ανοικοδόμηση της Ευρώπης, 1919 έως
σήμερα, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997, σελ. 239

5
απαιτεί «απόσχιση» από τον κομμουνισμό και τη Μόσχα. Ο πρωθυπουργός Νάγκυ
τραβάει το σκοινί με αντιρωσικές δηλώσεις και εξαγγέλλει την ουδετερότητα της
Ουγγαρίας. Ο Χρουστσώφ στέλνει τον Κόκκινο Στρατό να καταπνίξει την επανάσταση και
ακολουθούν πολυήμερες συγκρούσεις που καταλήγουν σε χιλιάδες νεκρούς διαδηλωτές.
Παρά την γενική απεργία που ακολουθεί, η επανάσταση παραλύει. Ότι κατάφερε η
Πολωνία με τη διπλωματία, απέτυχε στην Ουγγαρία λόγω ανικανότητας των πολιτικών να
χειριστούν τις λαϊκές μάζες.8
Στην Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας, η κατάσταση ήταν ίδια. Για να αποφευχθεί η
μαζική μετανάστευση προς τη δύση, το 1961 οι Σοβιετικοί έχτισαν ένα τείχος και
μετέτρεψαν τη χώρα σε αστυνομικό κράτος, οι εκλογές χειραγωγούνταν υπέρ του
σοσιαλισμού, οι τέχνες και ο τύπος ήταν υπό λογοκρισία και η μυστική αστυνομία
καταδίωκε τους αντιφρονούντες. Παρά την σιγουριά της εύρεσης εργασίας και των
χαμηλών ενοικίων, το βιοτικό επίπεδο παρέμενε κι αυτό σε χαμηλά επίπεδα. Η δυσκολία
στην προμήθεια τροφίμων ήταν μόνιμο πρόβλημα. Αφορμή και εδώ για διαδηλώσεις
στάθηκαν οι μειώσεις μισθών. Παρόλο που σε σύντομο χρονικό διάστημα κατέκλυσαν όλη
τη χώρα, οι εξεγέρσεις λόγω της έλλειψης οργάνωσης, έληξαν πριν καν χρειαστεί η
παρέμβαση των ρωσικών τανκς.9
Οι ανατολικές κομμουνιστικές χώρες σφίγγουν ακόμα περισσότερο τα λουριά την
επαύριον των εξεγέρσεων του 1956. Ο Νόβοτνυ της Τσεχοσλοβακίας και ο Ούλμπριχτ της
ΛΔΓ ασκούν κριτική στον Γκομούλκα της Πολωνίας για τις αντιδράσεις που επικρατούν
στη χώρα του. Η Αλβανία καλοδέχεται με ανακούφιση την περαιτέρω απομάκρυνση του
Βελιγραδίου από τη Μόσχα μετά την επέμβαση στην Ουγγαρία, καθώς συνεχώς
κατήγγειλε τον «τιτοϊκό ρεβιζιονισμό» και την απέχθεια του στρατάρχη για την ξένη
παρέμβαση στα εσωτερικά μιας χώρας. Όμως το 1958, ο απόλυτος κυρίαρχος της
Αλβανίας, Έμβερ Χότζα, μη θέλοντας να ρισκάρει την ασφάλεια της χώρας του λόγω των
Γιουγκοσλάβων γειτόνων του, στρέφεται προς την Κίνα και εναντίον του Χρούστσωφ. Σε
λιγότερο από πέντε χρόνια, το εξωτερικό εμπόριο της Αλβανίας εκτοξεύεται. Ένας νέος
αποστάτης σύντομα εμφανίζεται στο πρόσωπο του Γκεοργκίου-Ντεζ, ηγέτη του Εργατικού
κόμματος της Ρουμανίας, ο οποίος αντέδρασε στην επιθυμία του Χρούστσωφ για
καταμερισμό της παραγωγής στις χώρες της ΚΟΜΕΚΟΝ. Το 1961, η Ρουμανία έκανε το
πρώτο βήμα για την αυτονομία της και την σταδιακή απομάκρυνση από τις θέσεις της

8
Berstein S., Milza P., ο.π., σελ. 241
9
Miller T. Stuart, ο.π., σελ. 701

6
ΕΣΣΔ, έργο που ολοκλήρωσε ο Τσαουσέσκου, πολιτικός σταλινικού τύπου που εξελίχθηκε
σε δικτάτορα.10
Το 1968, οι Σοβιετικοί έφτασαν την κατάσταση στα άκρα στην Πράγα. Η έκκληση
προς τον τσεχοσλοβάκικο λαό σε αγώνα ενάντια στις δυνάμεις του παρελθόντος κάνει τις
συντηρητικές κυβερνήσεις του ανατολικού μπλοκ να πανικοβληθούν. Ο Μπρέζνιεφ,
αντικαταστάτης του Χρουστσώφ, στέλνει τον Κόκκινο Στρατό με την υποστήριξη της
Πολωνίας, της Ουγγαρίας, της Βουλγαρίας και της ΛΔΓ να επέμβει στις εξεγέρσεις. Ο
λαός δεν αντιστέκεται με όπλα και το κόμμα, προς μεγάλη έκπληξη των σοβιετικών,
συμμαχεί με το λαό και αρνείται να συμμορφωθεί. Ο Μπρέζνιεφ αναγκάζεται σε
συμβιβασμό. Η «άνοιξη της Πράγας» σβήνει με την υπογραφή συμφώνου περί περιστολής
των φιλελεύθερων τάσεων και λογοκρισία. Η σοβιετική κηδεμονία στην Τσεχοσλοβακία
γίνεται ασφυκτική.11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
Τη δεκαετία του 1970 επικρατεί φαινομενική ηρεμία και στο βάθος σιγοβράζει ένα
καζάνι διαφθοράς, στασιμότητας, γραφειοκρατίας και εξοπλισμών που παρεμπόδιζαν την
οικονομική άνθηση και αύξαναν την λαϊκή δυσαρέσκεια. Η δύση κάλπαζε οικονομικά σε
πλήρη αντίθεση με τις ανατολικές χώρες όπου κυριαρχούσε ο κυνισμός, το έγκλημα και η
ανάπτυξη της μαύρης αγοράς.12
Ο συγκεντρωτικός χαρακτήρας της σοβιετικής γραφειοκρατίας είχε καταστήσει
σαφές σε όλη την μπρεζνιεφική περίοδο ότι στεκόταν εμπόδιο στην τεχνολογική
ανανέωση των ανατολικών χωρών. Η εναντίωση σε κάθε είδους αλλαγή και ο
αυταρχισμός του καθεστώτος δεν έβρισκε κίνητρο για να μπορέσει να ανταγωνιστεί τη
δύση. Την ήδη παρακμάζουσα οικονομική κατάσταση επιβάρυνε η απόφαση του
Μπρέζνιεφ να εξοπλίσει ακόμα περισσότερο την ΕΣΣΔ σε μια ύστατη προσπάθεια
στρατιωτικής υπεροχής.13
Το 1985 ανέλαβε την εξουσία ένας μεταρρυθμιστής, ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, ο
οποίος έδειχνε να έχει πλήρη επίγνωση της σοβαρής κατάστασης της χώρας του, και όχι
μόνο. Ο Γκορμπατσώφ άνηκε στη νέα γενιά των μορφωμένων στελεχών της ΕΣΣΔ, σε
αντίθεση μέχρι τότε με τους γηραιούς ηγέτες του Κ.Κ. Ο βασικός του στόχος ήταν να

10
Berstein S., Milza P., ο.π., σελ. 243
11
Berstein S., Milza P., ο.π., σελ. 247
12
Hosbawm Eric John, Η εποχή των άκρων, Ο σύντομος εικοστός αιώνας, 1914-1991, εκδ. Θεμέλιο, 2004,
σελ. 326
13
Miller T. Stuart, ο.π., σελ. 712

7
δώσει μια σημαντική ώθηση στην οικονομία της ΕΣΣΔ και όταν αυτό δεν επετεύχθη όσο
σύντομα ήλπιζε, πρόσθεσε στην περεστρόικα (οικονομική και πολιτική ανασυγκρότηση)
και την γκλάσνοστ (διαφάνεια) και την ανάγκη στροφής προς τον εκδημοκρατισμό του
σοσιαλισμού. Το πρόβλημα με τις θεωρίες του Γκορμπατσώφ ήταν ότι το σοβιετικό
σύστημα ήταν στρατιωτικό. Ο εκδημοκρατισμός του στρατιωτικού συστήματος δεν
εγγυόνταν θετικά αποτελέσματα και θα έπρεπε να υπάρχει εναλλακτικό πολιτικό σχέδιο
διαφορετικά η πολυπόθητη μεταρρύθμιση του Γκορμπατσώφ θα έφερνε την κατάρρευση
αντί για ανασυγκρότηση. Ένα άλλο πρόβλημα, ήταν ότι στο άκαμπτο μυαλό των
κομμουνιστών ηγετών του κόμματος, η γκλάνσνοστ σήμαινε διαχωρισμό κόμματος και
κράτους και κανείς δεν είχε ιδέα πώς θα γινόταν η μετάβαση από την κεντρικά
σχεδιασμένη οικονομία στο νέο σύστημα και πώς θα λειτουργούσαν στην πράξη όλα αυτά
14
που διακήρυττε ο Γκορμπατσώφ. Η περεστρόικα, με όλες τις άλυτες αντιφάσεις που
εξαπέλυσε στο εσωτερικό του σοβιετικού συστήματος, σε συνδυασμό με έναν αδιάφορο
ρωσικό λαό, έδωσε λάκτισμα για πολιτικές συγκρούσεις λόγω της επιδείνωσης της
οικονομικής κρίσης και την απαίτηση (μέσω νέων εξεγέρσεων) των καταπιεσμένων λαών
των κρατών-δορυφόρων της ΕΣΣΔ να απαλλαγούν από τον σοβιετικό κλοιό. Μεταξύ
Οκτωβρίου 1989 και Μαΐου 1990, η οικονομική κατάρρευση ήταν πλέον μη αναστρέψιμη.
Το κομμουνιστικό μπλοκ άρχισε να διαλύεται, η Πολωνία, η Τσεχοσλοβακία, η Ουγγαρία,
η Ρουμανία, η Βουλγαρία και η ΛΔΓ δεν είχαν πια κομμουνιστικό καθεστώς και σύντομα
ακολούθησαν η Αλβανία και η Γιουγκοσλαβία. Η ΛΔΓ προσαρτήθηκε στην Δυτική
Γερμανία. Το κομμουνιστικό καθεστώς έπαψε να υφίσταται χωρίς να χυθεί σταγόνα
αίματος και κανείς δεν έκανε προσπάθεια να το υπερασπιστεί καθώς η κατωτερότητα των
μηχανισμών του ήταν έκδηλη ακόμα και στα μάτια των μεγαλύτερων υπερασπιστών του. 15

14
Hosbawm Eric John, σελ.395
15
Hosbawm Eric John, σελ.398

8
 ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Το κομμουνιστικό καθεστώς—ένα καθεστώς που κυριάρχησε σε δύο ηπείρους για
περισσότερα σχεδόν σαράντα χρόνια—κατέρρευσε τρώγοντας τον ίδιο του τον εαυτό. Η
ακαμψία στους μηχανισμούς και η επίμονη άρνηση των εκπροσώπων του κομμουνιστικού
κόμματος για οποιαδήποτε παρέκκλιση από το status quo, η καταπίεση των λαών, η
άρνηση της έκφρασης, ο αδυσώπητος αστυνομικός έλεγχος στα όρια της τρομοκρατίας
και ο μονοκομματισμός ήταν μερικοί από τους παράγοντες που οδήγησαν εν τέλει στην
διάλυση ενός καθεστώτος που προφήτευε πως ο καπιταλισμός ήταν αυτός που θα
κατέρρεε. Και το πιο ειρωνικό κομμάτι της αποτυχίας του ήταν ότι το τέλος του προήλθε
από την εργατική τάξη, μια τάξη που το κομμουνιστικό κόμμα εκπροσωπούσε.

9
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Berstein S., Milza P., Ιστορία της Ευρώπης 3, Διάσπαση και

ανοικοδόμηση της Ευρώπης, 1919 έως σήμερα, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997
2. Miller T. Stuart, Νεότερη και Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία, εκδ.
Gutenberg, Αθήνα, 2018
3. Hosbawm Eric John, Η εποχή των άκρων, Ο σύντομος εικοστός αιώνας,
1914-1991, εκδ. Θεμέλιο, 2004
4. Ράπτης Κ., Γενική Ιστορία της Ευρώπης κατά τον 19 ο και τον 20ο αιώνα,
τομ.Β’, Ε.Α.Π., Πάτρα, 2000

10