4η ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΟ 10

Ποιες αιτίες οδήγησαν στην άνοδο και επικράτηση του ιταλικού φασισμού και
του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού κατά την περίοδο του μεσοπολέμου;
Αναφερθείτε στα ιδεολογικά χαρακτηριστικά και τις πολιτικές πρακτικές των
δύο αυτών κινημάτων μέχρι την παγίωσή τους στην εξουσία.

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2013
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή...............................................................................................................................2
1. Aιτίες που οδήγησαν στην άνοδο και επικράτηση του ιταλικού φασισμού και του
γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού κατά την περίοδο του μεσοπολέμου................................3
1.1 Κοινές αιτίες ανόδου του φασισμού και του εθνικοσοσιαλισμού.............................3
1.2 Aιτίες που οδήγησαν στην άνοδο και επικράτηση του ιταλικού φασισμού...............4
1.3 Αιτίες που οδήγησαν στην άνοδο και επικράτηση του γερμανικού
εθνικοσοσιαλισμού...........................................................................................................5
2 . Ιδεολογικά χαρακτηριστικά και πολιτικές πρακτικές του ιταλικού φασισμού και του
ναζισμού μέχρι την παγίωσή τους στην εξουσία..................................................................6
2.1 Ο ιταλικός φασισμός...................................................................................................6
2.2 Ο ναζισμός..................................................................................................................7
Επίλογος................................................................................................................................9
Βιβλιογραφία......................................................................................................................10

1
 Εισαγωγή

Ο ιταλικός φασισμός και ο γερμανικός εθνικοσοσιαλισμός σημάδεψαν

ανεξίτηλα την ευρωπαϊκή και παγκόσμια ιστορία του εικοστού αιώνα.
Στη παρούσα εργασία θα αναφερθούμε συνοπτικά στις αιτίες που οδήγησαν
στην άνοδο και επικράτηση του ιταλικού φασισμού και του γερμανικού
εθνικοσοσιαλισμού κατά την περίοδο του μεσοπολέμου και στα ιδεολογικά
χαρακτηριστικά και στις πολιτικές πρακτικές των δύο αυτών κινημάτων μέχρι την
παγίωσή τους στην εξουσία.
Στο πρώτο μέρος θα παρουσιάσουμε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες
αναπτύχθηκαν τα παραπάνω ακραία ριζοσπαστικά ακροδεξιά κινήματα και τις
αιτίες που οδήγησαν στην επικράτησή τους.
Στο δεύτερο μέρος θα παρουσιάσουμε τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά και τις
πολιτικές πρακτικές των δύο αυτών κινημάτων μέχρι την παγίωσή τους στην εξουσία.

2
 1. Aιτίες που οδήγησαν στην άνοδο και επικράτηση του
ιταλικού φασισμού και του γερμανικού
εθνικοσοσιαλισμού κατά την περίοδο του μεσοπολέμου.

1.1 Κοινές αιτίες ανόδου του φασισμού και του

εθνικοσοσιαλισμού

Την περίοδο πριν τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, υπήρχαν εξτρεμιστικά, εθνικιστικά και
ξενοφοβικά κινήματα της άκρας δεξιάς με βαθιά αντιφιλελεύθερο, αντιδημοκρατικό και
αντιορθολογικό προσανατολισμό που εξιδανίκευαν τον πόλεμο και τη βία, δεν ήταν όμως
κυρίαρχα. Βρήκαν όμως το κατάλληλο έδαφος να κυριαρχήσουν μετά τον πρώτο
παγκόσμιο πόλεμο στα παλαιά κράτη όπου οι τα παλαιά καθεστώτα βρισκόντουσαν σε
κρίση και δεν μπορούσαν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά εκμεταλλευόμενα την
οικονομική και την πολιτική κρίση , το αίσθημα εθνικής ταπείνωσης ενσωματώνοντας τη
μάζα των απογοητευμένων , αποπροσανατολισμένων και δυσαρεστημένων πολιτών
(Hobsbawm E.J. ,2006: 163-166).
Η απειλή του κοινωνικού και πολιτικού κατεστημένου, από την άνοδο της ισχύος του
οργανωμένου κινήματος της εργατικής τάξης και ο κίνδυνος του κομμουνισμού οδήγησε
την πλειοψηφία των συντηρητικών δυνάμεων να ανεχτούν η και να στηρίξουν το
φασισμό, τον οποίο φοβόντουσαν λιγότερο από τον κομμουνισμό( Paxton R.,2006: 39).
Ο φασισμός έδωσε στις ισχυρές αλλά συχνά αδρανείς, συντηρητικές δυνάμεις τον
δυναμισμό και την πεποίθηση ότι μπορούν να νικήσουν και να ‘εκμηδενίσουν’ τις
δυνάμεις της αταξίας και της ‘επανάστασης’. Σ’ αυτό συνετέλεσαν και οι αδυναμίες, τα
λάθη και η διάσπαση της αριστεράς.
Τα μεσαία και τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα ήταν η σπονδυλική στήλη των
φασιστικών κινημάτων (Hobsbawm E.J. ,2006: 160). Οι πρώην στρατιώτες που ένοιωθαν
πικρία έχοντας χάσει την ευκαιρία να δείξουν στον πόλεμο τον ηρωισμό τους και
έχοντας την αίσθηση του προδομένου αποτέλεσαν σημαντική δεξαμενή στρατολόγησης
για τα φασιστικά κινήματα. Έχοντας πίστη στη στρατιωτική πειθαρχία, στη αυτοθυσία
στα όπλα στη βία και στο δίκαιο του ισχυρότερου αποτέλεσαν την ‘εμπροσθοφυλακή’
της ακραίας εθνικιστικής ριζοσπαστικής δεξιάς.

3
1.2 Aιτίες που οδήγησαν στην άνοδο και επικράτηση του ιταλικού
φασισμού.

Μετά τον πόλεμο, επικρατούσε κοινωνική αναταραχή και πολιτική αστάθεια, που
οφείλονταν κυρίως στις προσπάθειες των σοσιαλιστών για αλλαγές στην ύπαιθρο και
στις απεργίες που οργάνωνε το συνδικαλιστικό κίνημα. Επίσης διάχυτο ήταν το αίσθημα
της εθνικής ταπείνωσης. Οι Ιταλοί θεωρούσαν ότι μετά τον πόλεμο, πήραν πολύ λιγότερα
απ’ όσα άξιζαν και προσδοκούσαν (Burns E.,2006:324).
Το σοσιαλιστικό κίνημα κατακερματισμένο και με μαξιμαλιστική πολιτική- δικτατορία
του προλεταριάτου- έμεινε εκτός εξουσίας και οι φασίστες προβλήθηκαν ως η
εναλλακτική λύση για πολιτική σταθερότητα.
Οι απεργίες, εν μέσω μεταπολεμικής υπερπαραγωγής κατεστάλησαν εύκολα. Οι
γαιοκτήμονες στήριξαν τις φασιστικές ομάδες κρούσης (ακροδεξιοί βετεράνοι του
στρατού, γιοί μεγαλογαιοκτημόνων) οι οποίες με τη στήριξη στρατού και αστυνομίας
αποκατάστησαν την τάξη στην ύπαιθρο κατακτώντας τις αγροτικές επαρχίες. (Blanning ,
2009:224).
Αρχικά το πρόγραμμα του Μουσολίνι ήταν εξαιρετικά ριζοσπαστικό προτείνοντας το
καθολικό δικαίωμα ψήφου, την οκτάωρη εργασία, τη βαριά φορολογία του κεφαλαίου
καιτ ων κληρονομιών, τη δήμευση του 85% των πολεμικών κερδών, την αντίθεση στον
ιμπεριαλισμό, και τη κατάσχεση μέρους της εκκλησιαστικής περιουσίας (Burns
E.,2006:327). Το πρόγραμμα των φασιστών παρουσιαζόταν ως ριζοσπαστικό και
καινοτόμο με αντιολιγαρχική και αντικαπιταλιστική ρητορεία.
Το νεώτερο πολιτικό πρόγραμμα των φασιστών (1920) αποσιώπησε τις
οικονομικές μεταρρυθμίσεις.
Εκμεταλλευόμενοι την εθνική ταπείνωση, την κοινωνική αστάθεια, τις
αδυναμίες της φιλελεύθερης εξουσίας, την περιφρόνηση της νέας γενιάς για το
υπάρχον (δημοκρατικό) πολιτικό σύστημα οι φασίστες εμφανίστηκαν ως οι μόνοι
οι οποίοι μπορούσαν να ανακόψουν τους κομμουνιστές, έτοιμοι να πολεμήσουν
την ιδιοτέλεια των κυρίαρχων οικονομικά τάξεων και να δημιουργήσουν ένα
αξιόπιστο και αποτελεσματικό κράτος( Frank Robert, 2003:393).
Ήταν αυτοί που θα μπορούσαν να εγγυηθούν την ολοκλήρωση της ‘εθνικής
επανάστασης’ και να δώσουν στην Ιταλία ένα νέο δραστήριο ηγεμονικό κράτος
με πολίτες με κίνητρα και ενωμένη εθνική κοινότητα (Paxton R.,2006 :18).

4
 Oι φασίστες, στη συνέχεια, συνενώνουν από το 1921 τις κυρίαρχες οικονομικές τάξεις
με σκοπό την κατάληψη της εξουσίας πράγμα που επιτυγχάνουν το 1922 ( Frank Robert,
2003:393).

1.3 Αιτίες που οδήγησαν στην άνοδο και επικράτηση του

γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού.

Οι ταπεινωτικοί όροι της συνθήκης των Βερσαλλιών μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο,
καταδίκαζαν τους Γερμανούς σε οικονομική εξαθλίωση οι οποίοι ένοιωθαν ότι
υπέστησαν βαριά και άδικη τιμωρία (Blanning , 2009:226). Η Γερμανική δεξιά απέδωσε
όλα τα δεινά στους σοσιαλδημοκράτες.
Ο αναθεματισμός των σοσιαλιστών (από τους κομμουνιστές) σαν ΄σοσιαλοφασίστες’
μείωσε τη δυνατότητα της αριστεράς να συγκροτήσει ένα νικηφόρο μέτωπο για την
αναχαίτιση των επιθέσεων της δεξιάς και της ανόδου του ναζισμού (Blanning , 2009:230
και ειδικότερα στη Γερμανία και ευνόησε την έλευση του εθνικοσοσιαλισμού.).
Η παγκόσμια οικονομική κρίση, ο Μεγάλος πληθωρισμός και η Μεγάλη ύφεση,
κατέστρεψαν της ευημερία και την ισορροπία. Οι εργάτες βρέθηκαν αντιμέτωποι με
πρωτόγνωρα ποσοστά ανεργίας και μειώσεις πραγματικού εισοδήματος, οι αγρότες
έβλεπαν την κατάρρευση των τιμών των προϊόντων τους και τα χρέη τους να αυξάνονται
η αστική τάξη τις καταθέσεις της και τα κέρδη της να εξανεμίζονται (Burns E.,2006:330).
Ο μύθος ότι το έθνος προδόθηκε από σοσιαλιστές και Εβραίους που ασκούσαν την
εξουσία γινόταν όλο και πιο κυρίαρχος. Το κατεστημένο των ΜΜΕ, τραπεζών, μεγάλων
ιδιοκτητών γης και βιομηχάνων εναντιώθηκε στις μεταρρυθμίσεις που προσπαθούσε να
επιβάλλει η Δημοκρατία της Βαϊμάρης (Blanning , 2009:232).
Στα μεσαία στρώματα απλωνόταν ο φόβος για το ενδεχόμενο μιας κομμουνιστικής
επανάστασης που θα τα απαξίωνε οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά.
Η ιδέα ότι η χώρα χρειάζεται μια ισχυρή και αυταρχική διακυβέρνηση που θα
επανεξόπλιζε τη Γερμανία, θα ασκούσε επιθετική εξωτερική πολιτική κατά των Δυτικών
δυνάμεων που ήταν υπεύθυνες για την ‘υποδούλωση’ την ύφεση και την ανεργία
γινόταν όλο και πιο αποδεκτή. O Χίτλερ υποσχέθηκε ανατροπή των διεθνών περιορισμών
της Γερμανίας και επέκτασή της, εκδίωξη των Εβραίων, οικονομική ανάπτυξη και πλήρη
απασχόληση, κοινωνική εξασφάλιση και εργασιακή ειρήνη (Ράπτης Κ.,2000:192).

5
 Με ατομική και θεσμική συναίνεση της παραδοσιακής ελίτ, την ανοχή της
μεγαλοαστικής τάξης και την στήριξη κυρίως των μεσαίων στρωμάτων και των
βετεράνων του πρώτου παγκοσμίου πολέμου το ναζιστικό κόμμα ανέβηκε στην εξουσία.
Η Εκκλησία συχνά ανέχτηκε η στήριξε τους φασίστες επειδή ήταν κοινό το μίσος τους
για το Διαφωτισμό , τη δημοκρατία, τον φιλελευθερισμό και τον ‘άθεο κομμουνισμό’
(Hobsbawm E.J. ,2006: 152).

2 . Ιδεολογικά χαρακτηριστικά και πολιτικές πρακτικές του

ιταλικού φασισμού και του ναζισμού μέχρι την παγίωσή τους
στην εξουσία.

2.1 Ο ιταλικός φασισμός.

Ο φασισμός εξυμνεί την πατρίδα, την εθνική επέκταση, την εχθρότητα σε κάθε
διεθνισμό και προτείνει ένα ισχυρό, αποτελεσματικό αντικοινοβουλευτικό κράτος.
Επικαλείται μια εθνικιστική ιδεολογία επαναστατική και αντεπαναστατική μαζί,
αντικομουνιστική και παράλληλα αντικαπιταλιστική ικανή να ενσωματώσει όλο το
λαό ( Frank Robert, 2003:393).
Η βίαιη δράση, ο αντιδιαννοουμενισμός, η απόρριψη των συμβιβαστικών
λύσεων και η περιφρόνηση προς τις θεσμοποιημένη (δημοκρατική) μορφή της
κοινωνίας είναι κύρια χαρακτηριστικά του(Paxton R.,2006 :6).
Όπως έλεγε ο Μουσολίνι « Για το φασισμό τα πάντα βρίσκονται εντός του
κράτους, τίποτα ανθρώπινο η ιδεατό δεν υφίσταται πέραν αυτού. Υπό αυτήν την
έννοια ο φασισμός είναι ολοκληρωτικός και το φασιστικό κράτος αποτελεί
σύνθεση και ενότητα κάθε αξίας, ερμηνεύει, αναπτύσσει και δίνει δύναμη σε
ολόκληρη τη ζωή του λαού» ( Frank Robert, 2003:393).
Το φασιστικό κόμμα ταυτίστηκε με τον διοικητικό μηχανισμό του κράτους. Με το
πελατειακό του δίκτυο, την φασιστική πολιτοφυλακή και την αστυνομία κατήργησε τις
πολιτικές και συνδικαλιστικές ελευθερίες και προχώρησε σε μαζική καταστολή,

6
τρομοκρατία, εξορία φυσική εξόντωση των αντιφρονούντων και πειθάρχηση της
κοινωνίας. Προχώρησε σε κατάπνιξη των εργατικών αγώνων και των ταξικών
συγκρούσεων και δημιούργησε ένα κορπορατιστικό (συντεχνιακό) κράτος. Ο σύνδεσμος
των Ιταλών βιομηχάνων και η εθνική συνομοσπονδία συνδικάτων (τα οποία ελέγχονταν
από το φασιστικό κόμμα) έγιναν οι μοναδικοί εκπρόσωποι κεφαλαίου και εργαζομένων
και κατέληξαν σε συμφωνία και εργασιακή ειρήνη (Blanning , 2009:231).
Οι φασίστες κάλυψαν την αρχική τους έλλειψη μαζικότητας με στρατιωτική οργάνωση
και πειθαρχία, επιθετικότητα βία και αποφασιστικότητα
Ο φασισμός ενσωμάτωσε τις μάζες μέσω προπαγάνδας χρησιμοποιώντας τα μέσα
μαζικής ενημέρωσης και ψυχαγωγίας καθώς και τον αθλητισμό. Επίσης οργάνωσε τη
συμμετοχή των νέων και των εργατών σε οργανώσεις που ελέγχονται από το φασιστικό
κόμμα και λατρείας του ηγέτη του Ντούτσε ( Frank Robert, 2003:393). Τ
Το φασιστικό καθεστώς δημιούργησε μια συγκεντρωτική κυβέρνηση που υπηρέτησε
ανοικτά τα συμφέροντα των παλαιών κυρίαρχων τάξεων, που εγκαταστάθηκε σαν άμυνα
στο επαναστατικό κλίμα μετά το 1918 και η ιστορική σημασία του κατά τον Hobsbawm
«είναι ο ρόλος του ως παγκόσμιας πρωτοπόρας δύναμης, μιας νέας εκδοχής της
αντεπανάστασης» (Hobsbawm E.J. ,2006: 169).

2.2 Ο ναζισμός.

Η ναζιστική ιδεολογία αρνείται οντολογικά την ισότητα και τη δημοκρατία και

είναι η ιδεολογία του ισχυρότερου. Στηρίζεται στην ιεραρχία των εθνών, των
φυλών, στην ιεραρχία σε όλες τις κοινωνικές κλίμακες και στη συνεργασία των
τάξεων. Περιφρονεί κάθε τι ήπιο, τον φιλελεύθερο κοινοβουλευτισμό και τον
αστικό ατομικισμό. Ο πόλεμος και η βία κατέχουν κεντρικό ρόλο στη ναζιστική
ιδεολογία. Για το ναζισμό, το άτομο δεν έχει κανένα δικαίωμα πέρα από το
συμφέρον της κοινότητας. Το ναζιστικό κράτος και το κόμμα απόκτησαν τον
απόλυτο έλεγχο σε όλες τις κοινωνικές δραστηριότητες (Paxton R.,2006 :24).
Το μέλλον που υποσχόταν ο ναζισμός ήταν λαμπρό μόνο για ένα έθνος, το
γερμανικό ( Frank Robert, 2003:396).
Η ναζιστική ‘εθνική εκκαθάριση’ στηρίχτηκε στις οδηγίες για φυλετική
καθαρότητα και υπαγορεύτηκε από μια εφιαλτική εκδοχή της ιατρικής επιστήμης
και της δημόσιας υγείας και το ζήλο των ευγονιστών να απομακρύνουν και να
εξαλείψουν τους ακατάλληλους (Paxton R.,2006 :26).

7
 Οι ναζί καταδίωξαν και εξόντωσαν τους εβραίους στους οποίους φόρτωσαν όλες
τις συμφορές του γερμανικού έθνους. Επίσης εξόντωσαν, τους ομοφυλόφιλους,
τους τσιγγάνους τους αντιναζιστές διανοούμενους τους πνευματικά ασθενείς,
όλους όσους θεωρούσαν ατελείς φυλετικές και κοινωνικές ομάδες (Burns
E.,2006:336).
Το ναζιστικό κόμμα πήρε την απόλυτη εξουσία στις εκλογές του 1933, που
έγιναν σε κλίμα τρομοκρατίας με έντονη δράση των παραστρατιωτικών
οργανώσεων , αφού είχαν προηγηθεί οι συλλήψεις των κομμουνιστών και η χώρα
είχε κηρυχτεί σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης( Ράπτης Κ.,2000:193).
Ο Χίτλερ ήταν ένας απόλυτος ηγέτης ενός μονοκομματικού, βίαιου και μισαλλόδοξου
κράτους που στηρίχτηκε σε αναπτυγμένους μηχανισμούς τρομοκρατίας και καταστολής
και συστηματική χρήση των στρατοπέδων συγκέντρωσης-εξόντωσης καθώς και
τεράστιους μηχανισμούς προπαγάνδας. Τα υπόλοιπα κόμματα, εκτός του ναζιστικού
διαλύθηκαν, τα συνδικάτα καταργήθηκαν, και έγιναν μαζικές εκκαθαρίσεις των
αντιφρονούντων. Η λογοκρισία έλεγχε όλες τις μορφές έκφρασης. Η εκπαίδευση κάτω
από τον αυστηρό έλεγχο του καθεστώτος καθώς και η υποχρεωτική οργάνωση στη
χιτλερική νεολαία προετοίμαζαν υγιείς και υπηκόους στρατιώτες.
Ο ναζισμός αντιμετώπισε αποτελεσματικά τη Μεγάλη ύφεση και την ανεργία, αφού
φρόντισε πρώτα να χάσει το νόημα της η λέξη ‘σοσιαλιστικό’ που περιλαμβανόταν στον
τίτλο του κόμματος. Ήταν ένα καθεστώς μη φιλελεύθερης καπιταλιστικής οικονομίας το
οποίο με την οργανωμένη, εκσυγχρονισμένη και αυταρχική παρέμβαση του κράτους,
υλοποιώντας ένα τεράστιο πρόγραμμα στρατιωτικών εξοπλισμών και δημοσίων έργων
πέτυχε μια εκπληκτική ανάπτυξη στο βιομηχανικό του σύστημα(Hobsbawm E.J. ,2006:
168-169).
Εφαρμόζοντας παράλληλα ένα ευρύτατο κοινωνικό πρόγραμμα για τις μάζες, με
διακοπές, αθλητισμό, μεγαλειώδεις φιέστες και τη διάδοση του λαϊκού αυτοκίνητου
(σκαθάρι) κατάφερε να έχει ευρεία λαϊκή αποδοχή. Ο Χίτλερ λατρευόταν ικανοποιώντας
τον αναγεννημένο γερμανικό εθνικισμό που είχε δεχτεί σοβαρό πλήγμα στον πρώτο
παγκόσμιο πόλεμο( Ράπτης Κ.,2000:193).
Τέλος το μεγάλο κεφάλαιο συνεργάστηκε στενά με τους ναζί, μόλις πήραν αυτοί την
εξουσία.

8
 Επίλογος

«Ο στρατηγικός αντίπαλος είναι ο φασισμός… και όχι μόνο ο ιστορικός

φασισμός, ο φασισμός τού Χίτλερ και του Μουσολίνι -ο οποίος ήταν ικανός να
κινητοποιήσει και να χρησιμοποιήσει την επιθυμία των μαζών τόσο
αποτελεσματικά- αλλά και ο φασισμός μέσα μας, μέσα στα κεφάλια μας και στην
καθημερινή μας συμπεριφορά, ο φασισμός που μας ωθεί να αγαπάμε την
εξουσία, να επιθυμούμε ότι ακριβώς μας κυριαρχεί και μας εκμεταλλεύεται»
(Foucault M.,1994:133).

9
 Βιβλιογραφία

Blanning T.C.W.(2009), Ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης , Αθήνα: Εκδόσεις Τουρίκη,

Burns E. (2006), Νεότερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, τόμος Β΄, μετάφραση Δαρβέρης Τ.,
Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
Foucault M.(1994), Dits et Ecrits II, Paris: Gallimard
Frank Robert (2003), «Από την ισορροπία δυνάμεων στην ισορροπία των μπλοκ», στο
Ε. Αρβελέρ - M. Aymard, Οι Ευρωπαίοι, τόμος Β΄, Νεότερη και σύγχρονη εποχή, Αθήνα,
Σαββάλας, 359-422.
Hobsbawm E.J. (2006), Η εποχή των άκρων: Ο σύντομος 20ός αιώνας, 1914-1991 ,
μετάφραση Καπετανγιάννης Β., Αθήνα: Θεμέλιο.
Paxton R.(2006), Η ανατομία του φασισμού, μετάφραση Χαλμούκου Κ., Αθήνα: Κέδρος.
Ράπτης Κ.(2000), Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τ. Β΄, Πάτρα :ΕΑΠ.

10