Prayag Yatra

Jeerj %eeveesoÙe «evLeceeuee keâe heg<he veb.
-560
ØeÙeeie leerLe& Ùee$ee

-cebieue DeeMeerJee&o-
hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe
ßeer %eeveceleer ceeleepeer
-uesefKekeâe-
Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâejlve
ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer
pecyetÉerhe-nefmleveehegj leerLe& ceW efJejepeceeve ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâer megefMe<Ùee
Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer kesâ 34JeW DeeefÙe&keâe oer#ee efoJeme-
ßeeJeCe Megkeäuee iÙeejme, 8 Deiemle 2022 kesâ MegYe DeJemej hej ØekeâeefMele
-ØekeâeMekeâ-
efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve
pecyetÉerhe-nefmleveehegj (cesj") G.Øe., heâesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org, www.encyclopediaofjainism.com
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com
ØeLece mebmkeâjCe Jeerj efve. meb. 2548 cetuÙe

1100 ØeefleÙeeB ßeeJeCe Meg. iÙeejme, 8 Deiemle 2022 24/-®.
(2) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve Éeje mebÛeeefuele

Jeerj %eeveesoÙe «evLeceeuee
Fme «evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& keâe hees<eCe keâjves Jeeues efnvoer,
mebmke=âle, Øeeke=âle, keâVeÌ[, Deb«espeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kesâ vÙeeÙe, efmeæevle, DeOÙeelce, Yetieesue-Keieesue, JÙeekeâjCe Deeefo
efJe<eÙeeW hej ueIeg SJeb Je=nod «ebLeeW keâe cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ØekeâeMeve neslee nw~ meceÙe-meceÙe hej Oeeefce&keâ
ueeskeâesheÙeesieer ueIeg hegefmlekeâeSB Yeer
ØekeâeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekeâe SJeb ØesjCeeœeesle :-
hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
(oes yeej [er.efuešd. keâer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=âle)
-: ceeie&oMe&ve :-
Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe ßeer Ûevoveeceleer ceeleepeer
(heerSÛe.[er. keâer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=âle)
-: efveoxMekeâ SJeb ØeOeeve mecheeokeâ:-
keâce&Ùeesieer heer"eOeerMe mJeefmleßeer jJeervõkeâerelf e& mJeeceerpeer
-: mecheeokeâ :-
[e@. peerJeve ØekeâeMe pewve μ Øeefle‰eÛeeÙe& efJepeÙe kegâceej pewve
meJee&eOf ekeâej ØekeâeMekeâeOeerve
keâcheesefpebie - %eeveceleer vesšJeke&â

pecyetÉerhe-nefmleveehegj (cesj") G.Øe.
ØeÙeeie leerLe& Ùee$ee (3)
mecheeokeâerÙe
-keâce&Ùeesieer heer"eOeerMe mJeefmleßeer jJeervõkeâerefle& mJeeceerpeer
efkeâmeer keâefJe keâe keâLeve nw efkeâ—The Literature is the Mirror of Society.
DeLee&led meeefnlÙe meceepe keâe ohe&Ce nw~ ØelÙeskeâ JÙeefòeâ ieefleMeerue nw Deewj veF&—veF& KeespeeW ceW
efJeMJeeme keâjlee nw~ heeMÛeelÙe mebmke=âefle mes ØeYeeefJele Deepe kesâ YeeweflekeâJeeoer Ùegie ceW yeÌ[s—
yeÌ[s hegjeCe «ebLeeW keâes heÌ{ves keâe, efÛevleve—ceveve keâe meceÙe efkeâmeer kesâ heeme veneR nw Deewj
Deiej keâoeefÛele meceÙe efvekeâeuekeâj heÌ{W Yeer lees Meem$e—hegjeCeeW keâer Ûeerpe Gvekeâer mecePe mes
hejs nes peeleer nw~
Ssmes meceÙe ceW Ùen DeeJeMÙekeâ nw efkeâ jesÛekeâ Deewj mejue Yee<ee kesâ DeewhevÙeeefmekeâ
Mewueer ceW efueKes ieS meeefnlÙe kesâ Éeje GvnW Deeiecemeccele peevekeâejer Øeoeve keâer peeS efpemes
ueesie ®efÛehetJe&keâ heÌ{les nQ DeLeJee veeškeâ, keâeJÙe, ØeMveesòejer, Yepeve Deeefo mejue ceeOÙece mes
GvnW lelmecyeefvOele %eeve Øeoeve efkeâÙee peeS~ pevemeeOeejCe keâer Fmeer ®efÛe keâes osKeles ngS
pewve meceepe keâer meJeexÛÛe meeOJeer, veeefjÙeeW keâer cemeerne hejce hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer
%eeveceleer ceeleepeer keâer meodØesjCee mes Gvekeâer megÙeesiÙe efMe<Ùee, ieg®meefVeefOe ceW Deheves oeref#ele
peerJeve kesâ jpele Je<e& ceW ØeJesMe keâj Jele&ceeve efMe<ÙeeW kesâ efueS GoenjCe ¤he, ieg®Yeefkeäle keâer
Deveghece efceMeeue keâeÙece keâjves Jeeueer Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe ßeer Ûevoveeceleer ceeleepeer ves
meceÙe—meceÙe hej Deveskeâ Devet"er ke=âefleÙeeW keâer jÛevee keâer nw~ efnvoer, Deb«espeer, mebmke=âle Deeefo
Yee<eeDeeW keâer efmeænmle uesefKekeâe hetpÙe ceeleepeer keâer Deye lekeâ ueieYeie 200 ke=âefleÙeeB
ØekeâeefMele nes Ûegkeâer nQ pees Jele&ceeve DeeOegefvekeâ heerÌ{er keâes Oece& keâe heefj%eeve keâjeves ceW ceerue keâe
helLej meeefyele nes jner nQ~ hejce hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer kesâ ÛejCe
meeefveOÙe ceW 53 Je<eeX mes meeOeveejle hetpÙe ceeleepeer ves ieg®cegKe mes ÛelegjvegÙeesieeW keâe leuemheMeea
%eeve Øeehle keâj pewveeiece keâes Deheveer DecetuÙe ke=âefleÙeeb oskeâj efpeveMeemeve hej ceneve Ghekeâej
efkeâÙee nw SleoLe& pewve meceepe Gvekeâe efÛej$e+Ceer jnsiee~ uesKeve keâer Gmeer ëe=bKeuee keâes Deeies
yeÌ{eles ngS Meem$eeW kesâ DeeOeej mes jefÛele Gvekeâer Ùen ke=âefle Yeer mJeÙeb ceW Devet"er Deewj ØeeCeer
keâes Oece& keâe cece& mecePeeves ceW Skeâ cenòJehetCe& keâÌ[er nw efpemekesâ ceeOÙece mes Deehe meYeer
efpeveeiece kesâ ietÌ{ efJe<eÙeeW keâes DeLeJee efpeveeiece ceW efÚhes cenòJehetCe& efJe<eÙeeW keâes jesÛekeâ,
mejue SJeb mejme Yee<ee ceW peevekeâj Deheveer Deelcee keâes mecegVele yeveeJeW Ùener Fme ke=âefle kesâ
ØekeâeMeve keâer meeLe&keâlee nw~
RQRQRQ
ØemleeJevee
-yeÇ. kegâ. Fvog pewve (mebIemLe)
Jele&ceeve Ûeewyeermeer kesâ ØeLece leerLeËkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Ùegie keâer Deeefo ceW
DeÙeesOÙee veiejer ceW pevce ueskeâj keâce&Yetefce keâer Deeefo ceW Øepee keâes peerJeve peerves keâer keâuee
efmeKeeF&, Deheves 101 heg$eeW keâes meYeer Meem$e—Meem$eeefo ceW efve<Ceele efkeâÙee, Deheveer yeÇeÿeer—
megvojer hegef$eÙeeW keâes efueefhe efJeÅee SJeb Debkeâ efJeÅee efmeKeekeâj uesKeve keâuee keâe met$eheele efkeâÙee
hegve: veerueebpevee kesâ ve=lÙe mes JewjeiÙe keâes Øeehle neskeâj hegefjceleeuehegj kesâ GÅeeve ceW JešJe=#e kesâ
veerÛes efmeæeW keâer mee#eerhetJe&keâ pewvesMJejer oer#ee OeejCe keâj ueer Deewj Ieesj leheMÛeÙee& keâjkesâ
keâceeX keâe veeMekeâj kewâueeMe heJe&le mes efveJee&Ce heo keâes Øeehle efkeâÙee~
YeieJeeve ves Øeke=â<š ¤he mes peneB lÙeeie efkeâÙee Jen mLeeve ‘‘ØeÙeeie’’ keânueeÙee efkeâvleg
Deepe keâeueoes<eJeMe peveceeveme keâer Âef<š mes Jen leerLe& DeesPeue nes ieÙee Deewj mJeÙeb keâes
efpeveOecee&Jeuecyeer keânves JeeueeW keâes Ùen Yeer veneR ceeuetce Lee efkeâ YeieJeeve ves keâneB oer#ee ueer
Deewj Jen leerLe& keâneB DeJeefmLele nw~
yeermeJeeR—FkeäkeâermeJeeR Meleeyoer kesâ hegCÙe mes Gòej Yeejle keâer osoerhÙeceeve metÙe&¤he,
kegâceeefjkeâeDeeW kesâ efueS lÙeeie keâe heLe ØeMemle keâjves Jeeueer hejce hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer
%eeveceleer ceeleepeer pewmeer Deveceesue efveefOe Fme pewve meceepe keâes Øeehle ngF& nQ efpevneWves ve efmehe&â
ÛeewyeermeeW leerLeËkeâjeW keâer pevceYetefceÙeeW kesâ yeejs ceW ueesieeW keâes heefjefÛele keâjeÙee Deefheleg Gvekeâer
ØesjCee mes DeveskeâeW YeieJevleeW keâer hebÛekeâuÙeeCekeâ YetefceÙeeW keâe efJekeâeme keâeÙe& mechevve nes Ûegkeâe
nw Deewj Deeies Yeer nes jne nw, Gmeer ëe=bKeuee ceW GvneWves Fme ØeÙeeie leerLe& keâes peveceeveme kesâ
meccegKe ueeves kesâ efueS Fmekesâ efJekeâeme keâer ØesjCee Øeoeve keâer Deewj heoefJenej keâj mebIe meefnle
Gme Jeerjeve mLeue hej jnkeâj Gmekeâe efJekeâeme keâjJeeÙee efpemekesâ Øeefleheâue¤he Deepe
peveceeveme YeieJeeve keâer oer#eeYetefce mes heefjefÛele nes mekeâe nw~
Gmeer ‘ØeÙeeie Ùee$ee’ keâe megvoj efÛe$eCe GvneR keâer efMe<Ùee Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe ßeer
Ûeboveeceleer ceeleepeer ves Fme hegmlekeâ ceW efkeâÙee leLee DeveskeâeW megYeeef<ele SJeb metefòeâÙeeW kesâ
ceeOÙece mes Fme Ùee$ee kesâ JeCe&ve keâes DelÙeefOekeâ jesÛekeâ SJeb he"veerÙe yevee efoÙee nw~ FmeceW
ceeie& ceW DeeS DeveskeâeW leerLeeX SJeb Menj, «eece Deeefo ceW ngF& Oece&ØeYeeJevee leLee Jeneb keâer Yeefòeâ
keâe Yeer ùoÙemheMeea efÛe$eCe nw efpemes heÌ{keâj efpeveYeefòeâ SJeb ieg®Yeefòeâ ceW ÂÌ{lee jKeves keâer YeeJevee
peeie=le nesleer nw DeleSJe Fme he"veerÙe ke=âefle keâe mJeeOÙeeÙe keâj Deehe meYeer ieg®ceefncee keâe
heefj%eeve keâj Deheves ceeveJe peerJeve keâes mecegVele yeveeJeW Ùener JeerjØeYet mes cebieue ØeeLe&vee nw~
hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe

ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâe mebe#f ehle-heefjÛeÙe
-Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
pevcemLeeve-efškewâleveiej (yeejeyebkeâer) G.Øe.
pevceefleefLe-Deemeespe megoer 15 (MejoheteCf e&cee) efJe. meb. 1991, (22 Dekeäšyt ej meved 1934)
peeefle-De«eJeeue efo. pewve, iees$e-ieesÙeue, veece-kegâ. cewvee
ceelee-efhelee-ßeerceleer ceesefnveer osJeer SJeb ßeer Úesšsueeue pewve
Deepevce yeÇÿeÛeÙe& ›ele-F&. meved 1952, yeejeyebkeâer ceW MejohetefCe&cee kesâ efove
#egefuuekeâe oer#ee-Ûew$e ke=â. 1, F&. meved 1953 keâes ceneJeerjpeer DeefleMeÙe #es$e
(jepe.) ceW DeeÛeeÙe&jlve ßeer osMeYet<eCe peer cenejepe mes~ veece-#egefuuekeâe Jeerjceleer
DeeefÙe&keâe oer#ee-JewMeeKe ke=â. 2, F&. meved 1956 keâes ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW
Ûeeefj$eÛe›eâJeleea 108 DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej peer keâer hejcheje kesâ ØeLece heóeOeerMe
DeeÛeeÙe& ßeer Jeerjmeeiej peer cenejepe kesâ keâjkeâceueeW mes~
meeefneflÙekeâ ke=âeflelJe-De°menœeer, meceÙemeej, efveÙecemeej, cetueeÛeej, keâeleb$e-
JÙeekeâjCe, <ešdKeC[eiece Deeefo «ebLeeW kesâ DevegJeeo/šerkeâeSb SJeb ueieYeie 500 «ebLeeW keâer
uesefKekeâe~
[er.efuešd. keâer ceeveo GheeefOe-meved 1995 ceW DeJeOe efJe.efJe. (hewâpeeyeeo) Éeje SJeb
leerLeËkeâj ceneJeerj efJeÕeefJeÅeeueÙe cegjeoeyeeo Éeje 8 DeØewue 2012 keâes ‘‘[er.efuešd.’’ keâer
ceeveo GheeefOe mes efJeYetef<ele~
leerLe& efvecee&Ce ØesjCee-nefmleveehegj ceW pebyetÉerhe, lesjnÉerhe, leerveueeskeâ Deeefo jÛeveeDeeW
kesâ efvecee&Ce, MeeÕele leerLe& DeÙeesOÙee keâe efJekeâeme SJeb peerCeexæej, ØeÙeeie-Fueeneyeeo
(G.Øe.) ceW leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& keâe efvecee&Ce, leerLeËkeâj pevceYetefceÙeeW keâe
efJekeâeme ÙeLee-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegâC[uehegj (veeueboe-efyenej) ceW ‘vebÅeeJele&
cenue’ veecekeâ leerLe& keâe efvecee&Ce, YeieJeeve heg<heobleveeLe keâer pevceYetefce keâekeâvoer leerLe&
(efvekeâš ieesjKehegj-G.Øe.) keâe efJekeâeme, YeieJeeve heeÕe&veeLe kesâJeue%eeveYetefce DeefnÛÚ$e
leerLe& hej leerme Ûeewyeermeer cebefoj, nefmleveehegj ceW pecyetÉerhe mLeue hej YeieJeeve MeebefleveeLe-
kegbâLegveeLe-DejveeLe keâer 31-31 hegâš Gòegbie Ke[dieemeve Øeeflecee, ceebieerlegbieer ceW $e+<eYeefieefj
hej efvee|cele 108 hegâš Gòebgbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer efJeMeeue Øeeflecee, ceneJeerj peer leerLe&
hej ceneJeerj Oeece ceW hebÛeyeeueÙeefle cebefoj, efMe[ea ceW %eeveleerLe&, meccesoefMeKej ceW DeeÛeeÙe&
ßeer Meebeflemeeiej Oeece, keâvee@š huesme-efouueer ceW Ûe›eâJeleea YeieJeeve Yejle %eevemLeueer leerLe&
FlÙeeefo~
ceneslmeJe ØesjCee-hebÛeJe<eeaÙe pecyetÉerhe ceneceneslmeJe, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&°êrÙe

efveJee&Ce ceneceneslmeJe, DeÙeesOÙee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cenekegbâYe cemlekeâeefYe<eskeâ, kegâC[uehegj
ceneslmeJe, YeieJeeve heeÕe&veeLe pevcekeâuÙeeCekeâ le=leerÙe menœeeefyo ceneslmeJe, efouueer ceW
24 keâuheõgce ceneceC[ue efJeOeeve keâe Ssefleneefmekeâ DeeÙeespeve FlÙeeefo~ efJeMes<e™he mes 21
efomecyej 2008 keâes lelkeâeueerve je°^heefle ßeerceleer ØeefleYee osJeerefmebn heešerue Éeje pecyetÉerhe-
nefmleveehegj ceW SJeb 22 Dekeäštyej 2018 keâes lelkeâeueerve je°^heefle ßeer jeceveeLe peer
keâesefJevo Éeje ceebieerlegbieer (cene.) ceW ‘efJeÕeMeebefle Deefnbmee meccesueve’ keâe met$eheele~
efJeMes<e GodyeesOeve-14 veJecyej 2021 keâes osMe kesâ je°^heefle ßeer jeceveeLe peer
keâesefJevo Éeje je°^heefle YeJeve ceW GodyeesOeve nsleg hetpÙe ceeleepeer memebIe keâes Deeceb$eCe SJeb
DeodYegle Je Ssefleneefmekeâ meceejesn keâe DeeÙeespeve~
Mew#eefCekeâ ØesjCee-‘pewve ieefCele Deewj ef$eueeskeâ efJe%eeve’ hej Debleje&°êrÙe mebiees‰er,
je°êrÙe kegâueheefle meccesueve, Feflenemekeâej meccesueve, vÙeeÙeeOeerMe meccesueve SJeb DevÙe
Deveskeâ je°êrÙe-Debleje&°êrÙe mlej kesâ mesefceveej, Fbšjvesš hej pewve FvemeeFkeäueesheeref[Ùee
Deeefo~
jLe ØeJele&ve ØesjCee-pecyetÉerhe %eevepÙeesefle (1982 mes 1985), meceJemejCe ßeerefJenej
(1998 mes 2002), ceneJeerj pÙeesefle (2003-2004), DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej meccesoefMeKej
pÙeesefle jLe (2014), YeieJeeve $e+<eYeosJe efJeÕeMeebefle keâueMe Ùee$ee jLe ceebieerlegbieer
(2015) kesâ oes jLeeW keâe Yeejle YeüceCe~
Fme Øekeâej efvelÙe vetleve YeeJeveeDeeW keâer peveveer hetpÙe ceeleepeer efÛejkeâeue lekeâ Fme
JemegOee keâes megMeesefYele keâjleer jnW, Ùener cebieue keâecevee nw~
RQRQRQ
hejcehetpÙe Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe

ßeer Ûevoveeceleer ceeleepeer keâe mebef#ehle heefjÛeÙe
-yeÇ. kegâ. yeervee pewve (mebIemLe)
pevce-18 ceF& 1958, pÙes‰ ke=â. DeceeJemÙee, Jeerj efve. meb. 2484
pevcemLeeve-efškewâleveiej (yeejeyebkeâer) G.Øe.
veece-kegâ. ceeOegjer pewve
ceelee-efhelee-ßeerceleer ceesefnveer osJeer pewve (DeeefÙe&keâe jlveceleer ceeleepeer) SJeb ßeer Úesšsueeue pewve
yenve-YeeF&-Dee" yenveW (ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer-meyemes yeÌ[er yenve SJeb Ûeeefj$eßeceCeer meceeefOemLe
DeeefÙe&keâe ßeer DeYeÙeceleer ceeleepeer meefnle) leLee Ûeej YeeF& (heer"eOeerMe mJeefmleßeer jJeervõkeâerelf e& mJeeceerpeer meefnle)
ueewefkeâkeâ efMe#ee-neF&mketâue
Oeeefce&keâ efMe#ee-MeeŒeer (meved 1972 ceW meesueehegj mes), efJeÅeeJeeÛemheefle (meved 1973 ceW)
yeÇÿeÛeÙe& ›ele-meved 1969, peÙehegj ceW MejoheteCf e&cee-25 Dekeäšyt ej keâes 2 Je<e& keâe yeÇÿeÛeÙe& ›ele, meved 1971
ceW megiebOeoMeceer keâes Depecesj (jepe.) ceW hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer mes Deepevce yeÇÿeÛeÙe& ›ele~
efÉleerÙe Øeeflecee-meved 1982 ceW ceesjeriesš (efouueer) Ûeelegcee&me kesâ ceOÙe~
mehlece Øeeflecee-pegueeF& 1987, pecyetÉerhe-nefmleveehegj ceW (hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje
efÉleerÙe SJeb mehlece Øeeflecee)
DeeefÙe&keâe oer#ee-ßeeJeCe Megkeäuee iÙeejme, 13 Deiemle 1989, jefJeJeej keâes hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer
%eeveceleer ceeleepeer kesâ keâjkeâceueeW mes pecyetÉerhe-nefmleveehegj ceW (hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer mes ØeLece
DeeefÙe&keâe oer#ee Øeehle)~
GheeefOeÙeeB-‘Øe%eeßeceCeer’ hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje jepeOeeveer efouueer ceW 24 keâuheõgce
ceneceC[ue efJeOeeve kesâ ceOÙe Dekeäštyej 1997 ceW, ‘DeeefÙe&keâejlve’ ieefCeveer %eeveceleer DeefYevebove meefceefle-cegcyeF&
Éeje 28 ceF& 2017 keâes Deepeeo cewoeve-cegcyeF& ceW~ heerSÛe.[er. keâer ceeveo GheeefOe-leerLeËkeâj ceneJeerj efJeÕeefJeÅeeueÙe
(šer.Sce.Ùet.)-cegjeoeyeeo (G.Øe.) Éeje efJeÕeefJeÅeeueÙe heefjmej ceW 8 DeØewue 2012 keâes~
keâeÙe&keâueehe-efJeefJeOe šerkeâeDeeW, efJeOeeveeW, veeškeâ FlÙeeefo meefnle 200 mes DeefOekeâ pewve hegmlekeâeW keâer
uesefKekeâe~ efnvoer, mebmke=âle, Deb«espeer Yee<eeDeeW keâer efmeænmle uesefKekeâe~ Deb«espeer ceW efJeefJeOe efJeOeeve, hetpee, Yepeve
Deeefo keâe uesKeve~ <ešdKeC[eiece «ebLe (ØeeÛeervelece pewve efmeæeble «ebLe) keâer mebmke=âle efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe
(hetpÙe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer Éeje efueefKele) keâer 13 hegmlekeâeW keâe efnvoer DevegJeeo (12 hegmlekeWâ ØekeâeefMele),
YeieJeeve $e+<eYeosJe Ûeefjleced (mebmke=âle šerkeâe keâe efnvoer DevegJeeo), YeieJeeve ceneJeerj mlees$e keâer mebmke=âle SJeb
efnvoer šerkeâe, Ûeeefj$e Ûeefvõkeâe, %eevepÙeesefle keâer YeejleÙee$ee FlÙeeefo ; YeieJeeve ceneJeerj efnvoer-Deb«espeer
MeyokeâesMe, ieefCeveer %eeveceleer ieewjJe «ebLe, kegâC[uehegj DeefYevebove «ebLe, YeieJeeve heeÕe&veeLe le=leerÙe menœeeefyo
«ebLe Deeefo keâe ØeOeeve mecheeove; veJe«enMeebefle efJeOeeve, Yeòeâecej efJeOeeve, meceÙemeej efJeOeeve, leerLeËkeâj
pevceYetefce efJeOeeve, ceveeskeâecevee efmeefæ efJeOeeve ; pewve JeefMe&he, YeieJeeve MeebefleveeLe efJeOeeve (Deb«espeer) Deeefo
Deveskeâ~ Yepeve-hetpeve Deeefo kesâ uesKeve SJeb ieeÙeve keâer efJeefMe° ØeefleYee mes mecheVe~ ueieYeie 1500 Yepeve-
Deejleer-Ûeeueermee-leerLeËkeâj YeieJeeve keâeJÙe keâLee FlÙeeefo keâer jÛeveekeâ$eea~ hetpÙe ceeleepeer Éeje efueefKele
Ceceeskeâej Ûeeueermee, veJe«en Meebefle efJeOeeve, veJe«en mlees$e, meccesoefMeKej Jebovee pewve meceepe ceW DelÙevle
ueeskeâefØeÙe nQ~ Jele&ceeve ceW, <ešdKeC[eiece «ebLe keâer efmeæevleefÛebleeceefCe mebmke=âle šerkeâe kesâ efnvoer DevegJeeo SJeb
Fbšjvesš hej efoiecyej pewveOece& keâer je°êrÙe-Debleje&°êrÙe ØeYeeJevee nsleg %eeve kesâ cenemeeiej ‘FvmeeFkeäueesheeref[Ùee
Dee@heâ pewefvepce’ (www.encyclopediaofjainism.com) kesâ cegKÙe mebheeove ceW mebueive~
efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve-mebe#f ehle heefjÛeÙe

-peerJeve ØekeâeMe pewve (mecheeokeâ)
F&meJeer meved 1972 ceW hetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâer ØesjCee
mes mLeeefhele Gòeâ mebmLee kesâ Éeje pecyetÉerhe jÛevee kesâ efvecee&Ce nsleg cesj" (G.Øe.) kesâ Ssefleneefmekeâ leerLe&
nefmleveehegj ceW veefMeÙee ceeie& hej pegueeF& 1974 ceW Skeâ Yetefce ›eâÙe keâer ieF&, peneB meJe&ØeLece 24JeW
leerLeËkeâj YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keâer DeJeieenvee ØeceeCe meele neLe (meJee ome hegâš) TBÛeer Ke[dieemeve
Øeeflecee efJejepeceeve keâjves nsleg heâjJejer 1975 ceW Skeâ ueIegkeâeÙe efpeveeueÙe keâe efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee, pees
meved 1990 ceW Skeâ DeveesKes ‘keâceue cebefoj’ kesâ ™he ceW efveefce&le ngDee nw~ ÙeneB efJejepeceeve keâuheJe=#e
YeieJeeve ceneJeerj mes Ùen DeefleMeÙe #es$e efvejblej Øeieefle heLe hej De«emej neslee ngDee efvelÙe veÙes efvecee&CeeW
kesâ Éeje mebmeej ceW DeefÉleerÙe heÙe&šve mLeue kesâ ™he ceW Øeefmeæ ngDee nw~ Fme Øeeflecee kesâ oMe&ve keâjkesâ
YeòeâieCe Deheveer ceveeskeâeceveeSB hetCe& keâjles nQ~
pecyetÉerhe efvecee&Ce keâe ØeLece ÛejCe-pegueeF& meved 1974 cesW jKeer ieF& veeRJe kesâ DeeOeej hej
pecyetÉerhe kesâ yeerÛeeWyeerÛe ceW meJe&ØeLece Deeiece JeefCe&le megces®heJe&le (101 hegâš TBÛee) keâe efvecee&Ce DeØewue
meved 1979 ceW SJeb meved 1985 ceW pecyetÉerhe jÛevee keâe efvecee&Ce hetCe& ngDee~ meesuen efpevecebefojeW mes
meceefvJele Gme megces®heJe&le kesâ Deboj mes efveefce&le 136 meerefÌ{ÙeeW mes ÛeÌ{keâj ßeæeueg Yeòeâ mecemle
YeieJevleeW kesâ oMe&ve keâjkesâ peye meyemes Thej heeC[gkeâefMeuee kesâ efvekeâš hengBÛeles nQ, lees veerÛes pecyetÉerhe
jÛevee kesâ meYeer veoer, heJe&le, cebefoj, GheJeve Deeefo ÂMÙeeW kesâ meeLe-meeLe nefmleveehegj kesâ Deemeheeme kesâ
megotjJeleea «eeceeW keâe Yeer Øeeke=âeflekeâ meeQoÙe& osKekeâj hetâues veneR meceeles nQ~ 50 SkeâÌ[ kesâ efJeMeeue heefjmej
ceWs 20 mes Yeer DeefOekeâ efpevecebefojeW keâe efvecee&Ce mebmLeeve kesâ Éeje Deye lekeâ keâjeÙee pee Ûegkeâe nw~
Ùee$eer megefJeOee-nefmleveehegj leerLe& ceW pecyetÉerhe mLeue kesâ hetjs heefjmej ceW mebmLeeve Éeje
keâeÙee&ueÙe keâe meef›eâÙe mebÛeeueve efkeâÙee peelee nw~ JeneB Ùeeef$eÙeeW kesâ "njves nsleg DeeOegefvekeâ megefJeOeeÙegòeâ
200 keâcejs, 50 mes DeefOekeâ [eruekeäme heäuewš SJeb DeveskeâeW iesmš neGme (yebieues) yeves ngS nQ~ Fmekesâ meeLe
ner ÙeneB megvoj YeespeveeueÙe nw peneB Ùeeef$eÙeeW keâes megefJeOeehetJe&keâ Megæ Yeespeve Øeehle neslee nw~ Fmekesâ
Deefleefjòeâ 2 efkeâceer. otj nefmleveehegj mesvšûe šeGve ceW mejkeâejer Demheleeue, [ekeâKeevee, yeepeej,
Fbšjkeâeuespe leLee DevÙe efMe#eCe mebmLeeSB Deeefo meYeer DeeJeMÙekeâ megefJeOeeSB GheueyOe nQ~
nefmleveehegj kewâmes hengBÛes ?-Yeejle keâer jepeOeeveer efouueer mes 110 efkeâceer. heef§eceer GòejØeosMe
ceW efpeuee-cesj" mes 40 efkeâceer. otj nefmleveehegj leerLe& nw~ jepeOeeveer efouueer mes nefmleveehegj kesâ efueS
Debleje&pÙeer yeme Deñs DeLeJee Deevebo efJenej yeme Deñs mes GòejØeosMe jes[Jespe leLee [er.šer.meer. yemeeW keâer
efvejblej mesJee GheueyOe nw~ cesj" mes Yeer Øeefle DeeOes Iebšs kesâ Deblejeue mes pecyetÉerhe-nefmleveehegj hengBÛeves
nsleg jes[Jespe keâer yemeW megueYelee kesâ meeLe GheueyOe jnleer nQ~ ‘pecyetÉerhe’ kesâ veece mes Ùes yemeW Ûeueleer nQ
pees meerOes pecyetÉerhe kesâ meeceves ner ®keâleer nQ Deewj pecyetÉerhe mes ner cesj", efouueer, eflepeeje Deeefo Ùee$ee
nsleg yemeW GheueyOe jnleer nQ~ efouueer Deewj cesj" kesâ yeerÛe jsue mesJee Yeer nw~ osMe-efJeosMe kesâ Ùee$eerieCe
nefmleveehegj heOeejkeâj Fme Oejleer keâe mJeie& ceeveer peeves Jeeueer ‘pecyetÉerhe jÛevee’ kesâ oMe&ve keâjW Deewj
ceeveefmekeâ Meebefle keâe DevegYeJe keâjles ngS ceveJeebefÚle heâue Øeehle keâjW, Ùener cebieuekeâecevee nw~
leerLe& ØeÙeeie Ùee$ee

Fefleneme yeveeves Jeeues, nesles nQ efJejues ØeeCeer~
Fefleneme keâes heÌ{keâj efheâj lees, yeve peeles efkeâleves %eeveer~~
DeLee&led mebmeej ceW kegâÚ efJejueer ceneve DeelceeSB ner Deheves DeeoMeeX kesâ Éeje
Fefleneme keâe efvecee&Ce keâjleer nQ hegve: Gvekesâ Éeje efveefce&le Fefleneme keâes heÌ{keâj ve
peeves efkeâleveer YeJÙeelceeSB Dehevee keâuÙeeCeceeie& ØeMemle keâjleer nQ~ hetpÙe %eeveceleer
ceeleepeer Skeâ Ssmeer ner Ssefleneefmekeâ veejer nQ, efpevneWves Deheves ØelÙeskeâ keâeÙe&keâueehe kesâ
Éeje peve-peve keâes ØesjCeeSB Øeoeve keâjkesâ veS-veS FeflenemeeW keâe efvecee&Ce efkeâÙee nw~
Fvekesâ peerJeve keâer Ssefleneefmekeâ IešveeSB ÙeÅeefhe Deveskeâeveskeâ nQ, efheâj Yeer ÙeneB
Øemebieesheeòe ceQ keâefleheÙe ØecegKe me=peveelcekeâ keâeÙe&keâueeheeW mes hee"keâeW keâes DeJeiele
keâjeleer ntB~
ØeerleefJenej (efouueer) ceW keâceue cebefoj keâe efvecee&Ce-
efouueer kesâ Skeâ ßeeJekeâ ßeer Deefveue kegâceej pewve ves hetpÙe ceeleepeer mes ceebieerlegbieer
peeles meceÙe Deheves cekeâeve kesâ uee@ve ceW Skeâ ie=n ÛewlÙeeueÙe yeveeves keâer YeeJeveevegmeej
peceerve ceW Ùeb$e mLeeefhele keâjeÙee Lee~ Ùeb$e kesâ Ûecelkeâej mJe™he JeneB GvneWves ceeleepeer
keâer ØesjCee mes keâceue cebefoj yeveJee efueÙee Deewj Jeeheme mebIe kesâ efouueer Deeves lekeâ Gme
cebefoj keâe efvecee&Ce hetje nes ieÙee~ Dele: petve 1997 ceW DelÙevle ØeYeeJeveehetJe&keâ
YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer meJee oes hegâš he©eemeve Oeeleg Øeeflecee keâe hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e
ceneslmeJe mebIe meeefveOÙe ceW mecheVe ngDee~ Deepe Jen keâceue cebeof j efouueer keâe Skeâ
Ûecelkeâeefjkeâ ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe keâceue cebeof j’’ kesâ veece mes Øeefmeæ nes Ûegkeâe nw~
Gmekesâ efvecee&lee hegCÙeMeeueer ßeeJekeâ Deefveue peer ceeleepeer kesâ DevevÙe Yeòeâ nQ~
Skeâ meeLe Ûeewyeerme keâuheõgce efJeOeeveeW ves efJenbiece ÂMÙe GheefmLele keâj efoÙee!-
Dekeämej Ùen osKee peelee nw efkeâ efkeâmeer keâes Deiej Skeâ ceC[ue efJeOeeve keâjvee
nw lees Gmes yeÌ[er efÛeblee nes peeleer nw efkeâ kewâmes Ùen efJeOeeve ØeYeeJeveehetJe&keâ mecheVe
nesiee? efkeâleves ueesie keâjWies? uesefkeâve %eeveceleer ceeleepeer ves keâYeer vekeâejelcekeâ {bie
mes meesÛevee meerKee ner veneR nw~ ceQves Deewj ceeleepeer ves efceuekeâj efouueer ceW Skeâ Yeefòeâ
cenekegbâYe keâe efJeješ DeeÙeespeve keâjeves keâer Âef° mes Ûeewyeerme YeieJevleeW kesâ meceJemejCe
Skeâ meeLe yeveekeâj keâuheõgce efJeOeeve keâer Ùeespevee yeveeF&, hegve: GvneWves Skeâ meeLe
Skeâ-oes veneR Deefheleg Ûeewyeerme keâuheõgce efJeOeeve keâjeves keâer Iees<eCee keâj oer~ efpeve-
efpeve cenevegYeeJeeW ves Jen ÂMÙe osKee nw, Jes Deepe Yeer Deekeâj Ùener keânles nQ efkeâ
ceeleepeer! Gme meceÙe lees Ssmee ueielee ner veneR Lee efkeâ Fme meceÙe hebÛecekeâeue Ûeue
jne nw, efyeukegâue ÛelegLe&keâeue pewmee ÂMÙe meJe&$e Âef°ieesÛej neslee Lee~ Skeâ meeLe
npeejeW ueesie kesâMeefjÙee heefjOeeve ceW hetpeve keâjles Les peyeefkeâ efouueer pewmeer DeeOegefvekeâ
veiejer kesâ JeeefmeÙeeW ceW Fleveer YeefòeâYeeJevee keâer Gcceero veneR Leer hejvleg Gme efJeOeeve
keâes osKekeâj lees efJeÕeeme nes ieÙee efkeâ Deepe Yeer meceepeeW ceW osJe-MeeŒe-ieg® kesâ Øeefle
Deštš ßeæe-Yeefòeâ keâer YeeJevee Yejer ngF& nw~
Fme Øekeâej YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeÙebleer ceneslmeJe Je<e& ceW Ùen Skeâ DeYetlehetJe&
Yeefòeâ DeeÙeespeve mecheVe ngDee~
meceJemejCe ØeJele&ve kesâ meeLe pevcepeÙebleer Je<e& keâe meceeheve ngDee-
‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe pewveOece& kesâ ØeLece leerLeËkeâj nQ Dele: YeieJeeve ceneJeerj
pewveOece& kesâ mebmLeehekeâ veneR nQ’’ Fme yeele mes peve-peve keâes heefjefÛele keâjeves nsleg
hetpÙe ceeleepeer kesâ ceve ceW meved 1992 mes ueieve ueieer Leer Dele: DeÙeesOÙee leerLe& keâe
efJekeâeme, 108 hegâš cetefle& efvecee&Ce ØesjCee, 24 keâuheõgce efJeOeeve Deeefo kegâÚ ve kegâÚ
ØeYeeJeveelcekeâ keâeÙe& meceÙe-meceÙe hej ngS, Gmeer ëe=bKeuee ceW hetpÙe ceeleepeer ves
efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve kesâ keâeÙe&keâlee&DeeW keâes ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe
meceJemejCe ßeerefJenej’’ kesâ veece mes hetjs Yeejle ceW Skeâ jLe Iegceeves keâer ØesjCee oer~
Gme jLe kesâ meeLe-meeLe pevcekeâuÙeeCekeâ kesâ Øeleerkeâ ceW Skeâ efJeMeeue SsjeJele neLeer
mes meceefvJele otmeje jLe Yeer yeveeÙee ieÙee~ Fve oesveeW jLeeW keâe GodIeešve 22 ceeÛe&
1998 keâes $e+<eYepeÙebleer kesâ efove pevcepeÙebleer ceneslmeJe Je<e& kesâ meceeheve DeJemej hej
jepeOeeveer efouueer kesâ ueeueefkeâuee cewoeve mes kesâvõerÙe efJeòejepÙeceb$eer ßeer Jeer.OevebpeÙe
kegâceej pewve keâer DeOÙe#elee ceW ngDee hegve: 9 DeØewue 1998 keâes YeieJeeve ceneJeerj
pevcepeÙebleer kesâ efove lelkeâeueerve ØeOeeveceb$eer ßeer Dešue efyenejer JeepehesÙeer ves
YeejleYeüceCe nsleg Fve jLeeW keâe ØeJele&ve efkeâÙee~ efvejvlej leerve Je<eeX lekeâ mechetCe& Yeejle
ceW Fme meceJemejCe ßeerefJenej kesâ Éeje YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ efmeæevleeW keâe SJeb
JÙemevecegefòeâ, meoeÛeej, Meekeâenej keâe pees JÙeehekeâ ØeÛeej-Øemeej ngDee nw, Jen
DeefJemcejCeerÙe nw~
nj efove veÙee lesjs peerJeve keâe neslee nw-
JeemleJe ceW %eeveceleer ceeleepeer kesâ peerJeve keâe Deiej met#celee mes DeJeueeskeâve
efkeâÙee peeÙes, lees Gvekesâ peerJeve keâe nj #eCe, nj heue, Gvekeâer nj meesÛe, Gvekeâe nj
keâoce, Gvekeâe nj efove efkeâmeer ve efkeâmeer veF& GheueefyOe keâes Øeehle keâjeves Jeeuee neslee
nw, FvneR GheueefyOeÙeeW kesâ ›eâce ceW %eeveceleer ceeleepeer ves efJeÛeej efkeâÙee efkeâ peneB mes
efMe#ee keâe ØeÛeej-Øemeej neslee nw, Gvekesâ kegâueeefOeheefleÙeeW keâes YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ
peerJeve mes heefjefÛele keâjevee hejce DeeJeMÙekeâ nw Dele: GvneWves nce ueesieeW kesâ meeLe
efJeÛeej-efJeceMe& keâjkesâ ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe je°êrÙe kegâueheefle meccesueve’’ DeeÙeesefpele
keâjves keâer ØesjCee Øeoeve keâer~
efouueer mes efJenej keâjkesâ nefmleveehegj Deeves kesâ he§eeled hetpÙe ceeleepeer kesâ
meeefveOÙe ceW 4 mes 6 Dekeäštyej 1998 lekeâ Ùen DeeÙeespeve jKee ieÙee, efpemeceW hetjs
osMe kesâ efJeÕeefJeÅeeueÙeeW mes ueieYeie 30 kegâueheefle, kegâÚ hetJe& kegâueheefle SJeb MeleeefOekeâ
Øeeshesâmej efJeÉeveeW ves Yeeie efueÙee~ meYeer ves Fme yeele keâes mJeerkeâej efkeâÙee efkeâ DeYeer
lekeâ nce ueesie YeieJeeve ceneJeerj keâes pewveOece& keâe mebmLeehekeâ ceeveles Les hejvleg Deepe
Ùen yeele %eele ngF& nw efkeâ ‘‘pewveOece& Øeeke=âeflekeâ MeeÕele Oece& nw Deewj YeieJeeve
$e+<eYeosJe mes ceneJeerj lekeâ Fme Ùegie kesâ 24 leerLeËkeâj ngS nQ~’’
YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe efveJee&Ce ceneslmeJe Devleje&°e^ Ùr e mlej hej ceveeÙee ieÙee-
peye mes efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve keâer mLeehevee ngF& nw, leye mes ner
Fmekesâ keâeÙe&keâueehe meJe&leescegKeer, meJeexoÙeer SJeb je°êrÙe-Debleje&°êrÙe mlej kesâ jns nQ,
FmeerefueS efJeefJeOe mebmLeeDeeW kesâ keâeÙe&keâlee& Yeer Fmes pewveOece& keâe heeJej neGme,
keâeÙe&keâlee&DeeW keâe š^sefvebie meWšj Deeefo keânles nQ~
YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeÙebleer, YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe ßeerefJenej kesâ
he§eeled hetpÙe ceeleepeer keâer FÛÚe ngF& efkeâ YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe efveJee&Ce ceneslmeJe
Deye Debleje&°êrÙe mlej hej ceveeÙee peeÙes Dele: 4 heâjJejer 2000 keâes (ceeIe ke=â. 14,
YeieJeeve $e+<eYeosJe efveJee&Ce keâuÙeeCekeâ efoJeme) efveJee&Ce ceneslmeJe keâe GodIeešve
jepeOeeveer efouueer kesâ ueeueefkeâuee cewoeve ceW lelkeâeueerve ØeOeeveceb$eer Dešue efyenejer
JeepehesÙeer peer ves efkeâÙee, efpemeceW ke=âef$ece-efJeMeeue kewâueeMe heJe&le kesâ mece#e meJe&ØeLece
ØeOeeveceb$eer peer ves efveJee&Ceuee[t meceefhe&le efkeâÙee hegve: meYeeOÙe#e lelkeâeueerve kesâvõerÙe
efJeòe jepÙeceb$eer ßeer Jeer.OevevpeÙe kegâceej pewve ves efÉleerÙe uee[t ÛeÌ{eÙee, Gmekesâ yeeo
lees npeejeW vej-veeefjÙeeW ves hebefòeâyeæ neskeâj YeefòeâYeeJehetJe&keâ 1008 efveJee&Ceuee[t
ÛeÌ{ekeâj Deheves peerJeve keâes OevÙe efkeâÙee~ Fmeer DeJemej hej ueeueefkeâuee cewoeve-
efouueer ceW kewâueeMeheJe&le hej efJejepeceeve nesves Jeeueer 72 jlveØeefleceeDeeW keâer hebÛekeâuÙeeCekeâ
Øeefle‰e ngF& SJeb 4 mes 10 heâjJejer lekeâ ‘‘efJeMeeue $e+<eYeosJe cesuee‘‘ Yeer DeeÙeesefpele
ngDee, efpemes osMe-efJeosMe kesâ ueeKeeW vej-veeefjÙeeW ves osKee~
pecyetÉerhe keâe le=leerÙe ceneceneslmeJe meved 2000 ceW ceveeÙee ieÙee-
pecyetÉerhe jÛevee keâe efvecee&Ce hetCe& nesves kesâ yeeo meved 1985 ceW hetpÙe ceeleepeer
ves mebmLeeve kesâ keâeÙe&keâlee&DeeW keâes ØesjCee Øeoeve keâer Leer efkeâ ØelÙeskeâ heeBÛe Je<eeX ceW
‘‘pecyetÉerhe ceneceneslmeJe’’ keâe DeeÙeespeve keâjvee nw~ Gvekeâer ØesjCeevegmeej meved
1990 Deewj 1995 ceW oes ceneslmeJe mecheVe nes Ûegkessâ Les hegve: meved 2000 ceW YeieJeeve
$e+<eYeosJe efveJee&Ce ceneslmeJe keâer mecheVelee kesâ he§eeled hetpÙe ceeleepeer efouueer mes
efJenej keâjkesâ nefmleveehegj hengBÛeeR, JeneB Gvekesâ meeefveOÙe ceW Ûew$e Megkeäuee 13 mes JewMeeKe
ke=â<Cee 5 (16 mes 23 DeØewue 2000) lekeâ hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰ehetJe&keâ pecyetÉerhe-
ceneceneslmeJe keâe keâeÙe&›eâce mecheVe ngDee~ Ùen hetje hebÛekeâuÙeeCekeâ ØeLece yeej
efJeceuesMe SJeb oerhekeâ pewve-iegueceesnj heeke&â, efouueer kesâ DeLe& meewpevÙe mes mecheVe
efkeâÙee ieÙee~
Feflenemekeâej meccesueve ves veÙee Fefleneme keâeÙece efkeâÙee-
pecyetÉerhe ceneslmeJe keâer mecheVelee kesâ he§eeled 11 petve 2000 keâes nefmleveehegj
ceW ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve Éeje ‘‘pewveOece& keâer ØeeÛeervelee’’ efJe<eÙe hej Skeâ efoJemeerÙe
mebiees‰er DeeÙeesefpele ngF&, efpemeceW Deveskeâ GÛÛekeâesefš kesâ Feflenemekeâej SJeb efJeÉeved
heOeejs leLee efouueer mes Sve.meer.F&.Deej.šer. keâer Deesj mes heOeejs Fefleneme kesâ jer[j
ßeer ØeerleerMe DeeÛeeÙe& ves meYeer efJeÉeveeW kesâ DeeuesKe megvekeâj mebiees‰er keâer efjheesš& efMe#ee
efJeYeeie lekeâ hengBÛeeves keâe DeeÕeemeve efoÙee hegve: peye hetpÙe ceeleepeer nefmleveehegj mes
efJenej keâjkesâ efouueer (ØeerleefJenej-keâceue cebefoj) hengBÛeeR, leye JeneB Sve.meer.F&.Deej.šer.
kesâ [eÙejskeäšj Øees. pes.Sme. jepehetle hetpÙe ceeleepeer kesâ oMe&ve nsleg heOeejs leLee
Deveskeâ ÛeÛee&DeeW kesâ oewjeve GvneWves Fefleneme keâer veF& hee"ŸehegmlekeâeW ceW mebMeesOeve keâjves
keâe efJeÕeeme efoueeles ngS hetpÙe ceeleepeer mes pewveOece& keâe Skeâ DeefOeke=âle hee"
efueKekeâj osves keâes keâne pees efkeâ kegâÚ ner efove he§eeled Gvekesâ heeme efYepeJee efoÙee
ieÙee~ Fme yeerÛe lelkeâeueerve ceeveJe mebmeeOeve efJekeâeme ceb$eer [e@. cegjueer ceveesnj
peesMeer Yeer oes yeej hetpÙe ceeleepeer kesâ oMe&veeLe& DeeS Deewj hee"ŸehegmlekeâeW ceW
ÙeLeeÙeesiÙe mebMeesOeve keâer yeele hej GvneWves keâne efkeâ ‘‘nj Oece& kesâ DeefOeke=âle meeOeg-
mebleeW SJeb efJeefMe° efJeÉeveeW mes uesKe keâes ØeceeefCele keâjJeekeâj ner hee"ŸehegmlekeâeW ceW
ØekeâeefMele nes, Ssmee cesje ØeÙeeme nw~’’
Fme Øekeâej hetpÙe ceeleepeer Éeje heg®<eeLe& keâjles-keâjles DeeefKej Skeâ efove
meheâuelee efceueer, peye mebmeo YeJeve kesâ me$eeW ceW Yeer hee"ŸehegmlekeâeW kesâ mebMeesOeve keâer
efJemle=le ÛeÛee& Ûeueer Deewj pewveOece& kesâ meeLe-meeLe DevÙe Oecee&JeueefcyeÙeeW kesâ Øeefle
efueKeer ieF& DemelÙe yeeleeW keâe kegâÚ DebMeeW ceW mebMeesOeve (meved 2003 kesâ mebmkeâjCeeW
ceW) ngDee Lee~ Deeies Yeer heg®<eeLe& keâjles jnves mes DevÙe efJeJeeoemheo efJe<eÙeeW keâe
heefjJele&ve Yeer mebYeJe nw~
efÉleerÙe menœeeefyo keâe Deefvlece Ûeeleggcee&me mJeCee&#ejeW ceW efueKee peeSiee-
peye meejer ogefveÙee meved 2000 ceW efÉleerÙe menœeeefyo keâer efJeoeF& Deewj le=leerÙe
menœeeefyo kesâ Deeieceve keâe peMve cevee jner Leer, Ssmes meceÙe ceW %eeveceleer ceeleepeer
keâe Devlece&ve Skeâ veJeerve leerLe& kesâ efvecee&Ce keâer Ùeespevee yevee jne Lee~ GvneWves Deefveue
kegâceej pewve, ØeerleefJenej-efouueer keâer leer›e YeeJeveevegmeej meved 2000 keâe Ûeelegcee&me
mJeØesjCee mes efveefce&le YeieJeeve $e+<eYeosJe keâceue cebefoj ceW efkeâÙee~ Gme Ûeelegcee&me kesâ
ceOÙe efouueer ceW kewâueeMe ceevemejesJej Ùee$ee, 48 Yeòeâecej ceC[ue efJeOeeve Deeefo keâF&
YeJÙe keâeÙe&›eâce mecheVe ngS leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer oer#ee SJeb %eevekeâuÙeeCekeâ
Yetefce ØeÙeeie-Fueeneyeeo ceW veJeerve leerLe& efvecee&Ce keâer ™hejsKee lewÙeej ngF&~ Fmes
keâceue cebefoj ceW efJejepeceeve YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer ceveesnejer Øeeflecee keâe DeefleMeÙe
Ûecelkeâej ner mecePevee ÛeeefnS~
ceQ lees meesves keâe cebefoj yeveJeeTBiee-
Skeâ yeeuekeâ keâer YeeJevee lees osefKeS! peye mes Deefveue peer ves keâceue cebefoj keâe
efvecee&Ce keâjeÙee, Gvekesâ heg$e DeefleMeÙe pewve ves keâF& yeej Ùes YeeJevee Øeieš keâer efkeâ ceQ
Yeer yeÌ[e neskeâj heehee keâer lejn Skeâ yeÌ[e mee cebefoj yeveJeeTBiee~ hetÚves hej efkeâ efkeâme
Øekeâej keâe cebefoj yeveJeeves keâer Deehekeâer YeeJevee nw, Gme yeeuekeâ ves legjble Gòej efoÙee
efkeâ ‘‘heehee ves lees mebiecejcej keâe cebefoj yeveJeeÙee nw, ceQ meesves keâe cebefoj yeveJeeTBiee~’’
JeemleJe ceW meceüešd Ûevõieghle Éeje osKes ieS mJehve meekeâej nesles efoKeeF& os jns nQ~
ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâes nceves leerLe& yeveeles osKee-
peye mes hetpÙe ceeleepeer kesâ ceve ceW ØeÙeeie leerLe& yeveeves keâer Ùeespevee DeeF& Leer,
leye mes ner Jes JeneB kewâmee cebefoj yeveevee nw, kewâmes keäÙee keâjvee nw, keâewve meer Deekeâ<e&keâ
jÛevee yeveveer ÛeeefnS? Deeefo-Deeefo yeeleW ner meesÛeleer jnleer LeeR~ G"les-yew"les,
Ûeueles-efheâjles yeme GvnW Ùener Skeâ Oegve Leer efkeâ ‘Fueeneyeeo-ØeÙeeie’ ceW ‘leerLeËkeâj
$e+<eYeosJe oer#eemLeueer’ veece mes leerLe& keâe efvecee&Ce keâjvee nw~
DeeefKejkeâej ØeerleefJenej-efouueer ceW Ûeelegcee&me mecheVe keâjves kesâ he§eeled GvneWves
mebIe meefnle Fueeneyeeo kesâ efueS cebieueefJenej keâj ner efoÙee~ JeneB Yetefce ›eâÙe keâjkesâ
YeeF& jJeervõ peer JeneB hej hetpÙe ceeleepeer keâer ØesjCeevegmeej efvecee&CekeâeÙe& lees ØeejbYe
keâje ner Ûegkesâ Les~ JeneB hengBÛekeâj hetpÙe ceeleepeer yengle ner ØemeVe ngFË~
Gmekesâ yeeo lees efvecee&CekeâeÙe& ceW ve peeves keâneB mes ieefle Dee ieF&, osKeles ner
osKeles YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer 14 hegâš he©eemeve Øeeflecee keâe 51 hegâš TBÛes mlecYe
kesâ Thej efJejepeceeve nesvee, 72 efpeveØeefleceeDeeW mes meceefvJele efJeMeeue kewâueeMeheJe&le
keâer jÛevee yevevee, JešJe=#e cebefoj keâe efvecee&Ce, meceJemejCe cebefoj keâe efvecee&Ce Deeefo
Fleveer MeerIeÇlee mes mecheVe nesles Ûeues ieS, Ssmee ueie jne Lee efkeâ ceevees keâesF& owJeer
Meefòeâ ner Dee ieF& nes~
Deheveer DeeBKeeW kesâ meeceves Flevee yeÌ[e leerLe& efveefce&le nesles osKekeâj ner ceQves kegâÚ
hebefòeâÙeeB mebpeesF& LeeR-
ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâes nceves leerLe& yeveeles osKee,Ùes nQ Fefleneme ØeCeslee~
ØeÙeeie leerLe& keâer Ùee$ee ves Demeueer cenekegbâYe keâe ™hekeâ Øemlegle efkeâÙee-
efJeÕe kesâ ef#eeflepe hej cenekegbâYe veiejer kesâ ™he ceW efJeKÙeele ØeÙeeie-Fueeneyeeo
veiejer keâes keâewve veneR peevelee? DeeOÙeeeflcekeâ, Ssefleneefmekeâ SJeb meebmke=âeflekeâ JewYeJe
keâes mJeÙeb ceW mecesšs Ùen veiejer iebiee,Ùecegvee SJeb mejmJeleer veefoÙeeW keâer ef$eJesCeer keâe
mebiece mLeue nw~ keâne peelee nw efkeâ ÙeneB iebiee Deewj Ùecegvee veefoÙeeB lees yenleer ngF&
Deekeâj efceueleer nQ Deewj mejmJeleer DeÂMÙe ™he mes FmeceW ØeJeenceeve nQ~ keâjesÌ[eW-
keâjesÌ[eW efnvogDeeW keâer DeemLee kesâ kesâvõ efyevog Fme mebiece mLeue hej Deekeâj DeveskeâeW
efnvot ßeæeueg Yeòeâ FmeceW mveeve keâjkesâ Deheves ceeveJe peerJeve keâes OevÙe mecePeles nQ
leLee mJeÙeb keâes hegCÙeMeeueer ceeveles nQ~ efkeâvleg JeemleJe ceW nce ØeeÛeerve Fefleneme hej
Âef°heele keâjW lees nceW %eele neslee nw efkeâ Deepe mes keâesÌ[ekeâesÌ[er Je<e& hetJe& pewveOece& kesâ
ØeLece leerLeËkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe ves DeÙeesOÙee veiejer ceW pevce ueskeâj peneB keâce&Yetefce
keâer Deeefo ceW Øepee keâes peerJeve peerves keâer keâuee efmeKeeF&, jepeveerefle, vÙeeÙeveerefle,
JeCe&JÙeJemLee Deeefo keâe met$eheele efkeâÙee, JeneR veerueebpevee kesâ ve=lÙe mes JewjeiÙe keâes
Øeehle keâj Fmeer ØeÙeeie keâer heefJe$e Oejleer hej JešJe=#e kesâ veerÛes ØeLece pewvesÕejer oer#ee
ueskeâj cegefve hejcheje keâes ØeeogYet&le efkeâÙee Lee Deewj Jen JešJe=#e Deepe keâjesÌ[eW Je<e& yeeo
Yeer ØeÙeeie keâer Yetefce hej DeJeefmLele jnkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb cegefve hejcheje kesâ
ØeejbYeerkeâjCe keâer ieewjJe ieeLee keâe efoioMe&ve keâje jne nw~
cenevegYeeJeeW! ÛetBefkeâ Gme JešJe=#e kesâ veerÛes IeesjeefleIeesj lehe§ejCe keâj Gve
DeeefoyeÇÿee Deeefo 1008 veeceeW mes meceuebke=âle YeieJeeve $e+<eYeosJe ves mecÙeioMe&ve,
mecÙei%eeve SJeb mecÙekeâdÛeeefj$e™heer jlve$eÙeer ef$eJesCeer ceW DeJeieenve keâj Deheveer
Deelcee keâer efJeMegefæ keâj hejceelce mJe™he keâer Øeeefhle keâer Leer Deewj JeemleefJekeâ ™he
ceW Jener ef$eJesCeer mebiece kesâ ™he ceW peevee ieÙee Lee, efpemeceW DeJeieenve keâjkesâ keâesF
Yeer ØeeCeer Deheveer Deelcee keâes hejceelcee yevee mekeâlee nw hejvleg Ùegie yeouee Deewj
Fefleneme Yeer yeoue ieÙee, meleÙegie keâefueÙegie ceW heefjJeefle&le nes ieÙee, efpeme ØeÙeeie
veiejer kesâ yeejs ceW pewve jeceeÙeCe-he©ehegjeCe ceW JeCe&ve Deelee nw-
Øepeeie Fefle osMeesmeew, ØepeeYÙeesefmceved ielees Ùele:~
Øeke=â°es Jee ke=âlemlÙeeie:, ØeÙeeiemlesve keâerefle&le:~~281~~
(le=leerÙe heJe&, he=. 51)
DeLee&led YeieJeeve $e+<eYeosJe DeÙeesOÙee keâer Øepee mecetn mes otj nes efpeme mLeeve
hej hengBÛes Les, Gme mLeeve keâe veece ‘ØeÙeeie’ Øeefmeæ nes ieÙee DeLeJee YeieJeeve ves Gme
mLeeve hej yengle Yeejer Ùeeie DeLee&led lÙeeie efkeâÙee Lee, FmeerefueS Gmekeâe veece
‘‘ØeÙeeie’’ Øeefmeæ nes ieÙee~
Gme ØeÙeeie leerLe& keâes ueesie keâeueoes<eJeMe efJemce=le keâj yew"s Deewj ÛetBefkeâ JeneB
Øeefle 12 Je<eeX ceW mebiece kesâ leš hej cenekegbâYe cesuee ueielee nw Dele: Gme leerLe& keâes efJeÕe
cenekegbâYe veiejer kesâ ™he ceW peeveves ueiee efkeâvleg Ùegie heefjJele&ve kesâ yeeo Yeer Oejleer keâer
heeJevelee ves Yeejle osMe keâes Deveskeâ Feflenemeheg®<e Øeoeve efkeâS nQ~ oef#eCe Yeejle ceW
peneB Skeâ Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ves pevce ueskeâj cegefve hejcheje keâe hegve®æej efkeâÙee, JeneRr
Gòej Yeejle ves Skeâ Ûeeefj$eÛeefvõkeâe keâes pevce oskeâj mebmeej keâer keâvÙeeDeeW kesâ efueS
ceelee yeÇeÿeer keâe heLe ØeoefMe&le efkeâÙee nw~ oef#eCe Yeejle kesâ Gme jlve keâe veece Lee
‘Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe& Meebeflemeeiej peer cenejepe’ Deewj Gòej Yeejle keâer Fme efveefOe
keâe veece nw-‘‘Ûeeefj$e Ûeefvõkeâe ieefCeveer DeeefÙe&keâe %eeveceleer ceeleepeer’’ Gve Ûeeefj$e
Ûe›eâJeleea ieg®Jej keâes lees ceQ Deheves Ûece&Ûe#egDeeW mes osKe veneRr heeF& efkeâvleg Gvekeâe
ØeefleefveefOelJe keâj jneR Gve Ûeeefj$eÛeefvõkeâe keâes osKeves keâe nceW hegCÙe DeJemej Øeehle
ngDee nw~ GvneWves Deheves 53 Je<eeaÙe lehemJeer peerJeve ceW pees meesÛee, Jen keâjkesâ
efoKeueeÙee~ Gvekesâ keâeÙe&keâueehe osKeves mes %eele neslee nw efkeâ GvnW leerLeËkeâj YeieJevleeW
keâer pevceYetefceÙeeW SJeb hebÛekeâuÙeeCekeâ YetefceÙeeW mes DelÙeefOekeâ ueieeJe nw Deewj Jen
efvejvlej meYeer keâes Ùener ØesjCee osleer nQ efkeâ nceW Dehevee meJe&mJe vÙeesÚeJej keâjkesâ Yeer
Fve leerLeËkeâj YeieJevleeW keâer pevceYetefce SJeb hebÛekeâuÙeeCekeâ YetefceÙeeW kesâ mebj#eCe-
mebJeOe&ve, efJekeâeme SJeb peerCeexæej ceW ueievee ÛeeefnS~
ØelÙeskeâ Oejleer kesâ ieYe& ceW Gmekeâe YeefJe<Ùe efueKee ngDee Skeâ De%eele keâesves ceW
efÚhee jnlee nw Deewj meceÙe Deeves hej Jener pevcekegbâ[ueer yevekeâj Øekeâš neslee nw, Ùener
Iešvee ØeÙeeie leerLe& kesâ meeLe Iešer, peye Fme heeJeve leerLe& keâes ueskeâj keâjesÌ[eW efnvot
FkeäkeâermeJeeR meoer keâe ØeLece cenekegbâYe cevee jns Les, Gme meceÙe hetpÙe ieefCeveerØecegKe
ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves veF& meoer keâes veJe Ghenej kesâ ™he ceW ‘leerLeËkeâj $e+<eYeosJe
oer#eemLeueer-ØeÙeeie leerLe&’ kesâ ™he ceW Skeâ Deveghece meewieele YeWš keâer, pees ÙegieeW-ÙegieeW
lekeâ pewveOece& keâer ØeeÛeervelee SJeb Gmekeâer ÙeMeheleekeâe keâes peerJevle jKesiee~
leerLe& ner leerLe& keâe efvecee&Ce keâjles nQ-
‘pees mebmeej meeiej mes eflejeJes, Jener leerLe& nw’ nceejs hetJee&ÛeeÙeeX keâe Ùen keâLeve
meoekeâeue mes Øeefmeæ nw~ mecÙeioMe&ve, mecÙei%eeve SJeb mecÙeiÛeeefj$e ™he DeelcemJe™he
ceW efveefJe&keâuhe meceeefOe keâer efmLeefle keâes ‘YeeJeleerLe&’ keâne peelee nw Deewj Fme YeeJeleerLe&
keâer GheueefyOe keâjeves Jeeues ceneve heg®<eeW kesâ ÛejCe efpeme Yeer Oeje keâes mheMe& keâjles
nQ, Jen mJeÙecesJe ner leerLe& mJe™he nes peeleer nw~ keânves keâe leelheÙe& Ùen nw efkeâ
leerLeËkeâj kesâ ieYe&, pevce, lehe, %eeve Je efveJee&Ce ™he hebÛekeâuÙeeCekeâeW mes meceefvJele
Yetefce keâer YeeJehetCe& Jebovee-hetpeve Deeefo ef›eâÙeeSb Yeer meeOegDeeW Je ßeeJekeâeW kesâ efueS
mebmeej meeiej mes heej keâjeves Jeeueer nesleer nQ~ pewmee efkeâ keâne nw Yeer............
Meeefueefhe° Yeer Meke&âjÙegle, ceeOegÙe& mJeeokeâejer pewmes~
hegCÙe heg®<e kesâ heojpe mes ner, Oeje heefJe$e ngF& Jewmes~~
pewveOece& kesâ ØeLece leerLeËkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe keâes efJeÕe kesâ ef#eeflepe hej
Øeefleef‰le keâjves kesâ ue#Ùe keâes hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves peye
Deelcemeele efkeâÙee, lees ve peeves efkeâve-efkeâve efJeÛeej ëe=bKeueeDeeW ves Gvekesâ ùoÙe ceW
pevce ueskeâj cetle&™he OeejCe keâjvee ØeejbYe keâj efoÙee Deewj MeeÙeo Ùener keâejCe nw efkeâ
pewveOece& keâer ØeeÛeervelee hej G"s ØeMveefÛevn keâe hetCe& efvejekeâjCe keâjves nsleg peneB
GvneWves YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ ieYe& SJeb pevcekeâuÙeeCekeâ mes heeJeve MeeÕele pevceYetefce
DeÙeesOÙee leerLe& kesâ hegve®æej keâe MebKeveeo efkeâÙee, JeneR YeieJeeve keâer lehe SJeb
kesâJeue%eeve keâuÙeeCekeâ Yetefce ‘ØeÙeeie’ keâes Yeer DeÚtlee ve jKee Deewj Gmes «ebLeeW mes
efvekeâeuekeâj peveceeveme keâe leerLe& yeveeves nsleg Glkeâš mebkeâuhe keâj efueÙee~
Yetefce Yeer veneR Leer Deewj hebÛekeâuÙeeCekeâ keâer Iees<eCee keâj oer-
efpevekesâ peerJeve keâe ØelÙeskeâ #eCe mJeefCe&ce Fefleneme keâe Skeâ veJeerve he=‰ nw,
efpevekeâe ØelÙeskeâ keâoce Skeâ veÙes leerLe& kesâ efvecee&Ce keâe ØeejbYe nw, efpevekeâer efJeÛeej
hejcheje keâe ØelÙeskeâ efyevog Deheves ceW meeiej keâer ienjeFÙeeW keâes meceeefnle efkeâS ngS
nw, efpevekeâer uesKeveer mes efvekeâuee ØelÙeskeâ Meyo efpeveeiece keâe meej nw, Ssmeer hetpÙe
ceeleepeer keâer meJe&leesvcegKeer ØesjCeeSB meowJe ner nce meYeer kesâ efueS DeeoMe& jner nQ~
Deiej Ùen keâne peeS efkeâ %eeveceleer ceeleepeer keâer ef[keäMevejer ceW DemebYeJe veece keâe
keâesF& Meyo veneR nw, lees keâesF& DeefleMeÙeesefòeâ Jeeueer yeele veneR nw~
pevemeeOeejCe kesâ efueS peneB Ùen yeele yengle efJeMes<elee jKeleer nw efkeâ Deiej nceW
Skeâ Úesše mee Iej Yeer yeveevee nw, lees nceW YetKeC[ keâer DeeJeMÙekeâlee nesieer efkeâvleg
mejmJeleermJe™hee %eeveceleer ceeleepeer lees Ùeespevee kesâ ØeejbYe nesles ner Gmes cetle&™he os
osleer nQ, efheâj Ûeens Jen efkeâmeer leerLe& keâe efvecee&Ce nes DeLeJee keâesF& ceneslmeJe FlÙeeefo,
Ùener yeele ØeÙeeie leerLe& kesâ efueS Yeer ueeiet ngF& efkeâ hetpÙe ceeleepeer ves hebÛekeâuÙeeCekeâ,
cenekegbâYe cemlekeâeefYe<eskeâ FlÙeeefo keâeÙe&›eâceeW keâer efleefLeÙeeB Ieesef<ele keâj oeR, ØeÙeeie kesâ
efueS efJenej keâe meceÙe efveef§ele keâj efueÙee hej Dee§eÙe& Ùen efkeâ DeYeer leerLe& efvecee&Ce
kesâ efueS Yetefce ner veneR ›eâÙe keâer ieF& Leer! DevleleesielJee meefceefle kesâ meomÙeeW keâes meeLe
ueskeâj YeeF& jJeervõ peer oes-leerve yeej Fueeneyeeo ieS Deewj Ùen Yeer hetpÙe ceeleepeer
keâe DeeMeerJee&o Deewj efpevesvõ Yeefòeâ keâer ceefncee ner Leer efkeâ 2-3 yeej kesâ ØeÙeeme ceW
ner Fueeneyeeo Menj mes 12 efkeâceer. otj yeveejme neFJes hej efoiecyej pewve ef$eueeskeâ
MeesOe mebmLeeve nefmleveehegj keâer Deesj mes Yetefce keâe ›eâÙe efkeâÙee ieÙee~ 3 pegueeF& 2000
keâe MegYe efoJeme Fefleneme kesâ heVeeW ceW Debefkeâle nes ieÙee, peye Skeâ ØeeÛeerve leerLe& kesâ
ØekeâšerkeâjCe keâe MegYe Ùeesie DeeÙee~
leerLeËkeâj $e+<eYeosJe oer#eemLeueer leerLe& keâe efMeueevÙeeme-
ceeleepeer keâer ØesjCee mes jepeOeeveer efouueer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&°êrÙe
efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& kesâ Devleie&le ‘‘kewâueeMe heJe&le ceevemejesJej Ùee$ee’’ keâe
DeeÙeespeve Ûeue jne Lee~ hetpÙe ceeleepeer SJeb nce meYeer Gme ke=âef$ece heJe&le keâer Jebovee
keâj peneB Gve DeeefoØeYeg keâes mcejCe keâj jns Les, JeneRr YeeF& peer SJeb meefceefle kesâ
keâeÙe&keâlee&ieCe ‘leerLeËkeâj $e+<eYeosJe oer#eemLeueer-ØeÙeeie’ kesâ efMeueevÙeeme nsleg ceeleepeer
keâe DeeMeerJee&o Øeehle keâj ØeÙeeie keâer Deesj jJeevee nes ieS~ 4 Dekeäštyej 2000, Øeele:
9 yepes keâer cebieueyesuee ceW efMeueevÙeeme keâe keâeÙe&›eâce DelÙevle meheâueleehetJe&keâ mecheVe
ngDee~ Fueeneyeeo ceC[ue kesâ ceC[ueeÙegòeâ ßeer meoekeâeble peer keâe GodyeesOeve DelÙevle
GlmeenhetJe&keâ ngDee~ Deepe ceeleepeer yengle ØemeVe LeeR, keânves ueieeR-‘‘Ûevoveeceleer!
pewmes vesleepeer megYee<eÛebo yeesme ves veeje efoÙee Lee efkeâ ‘‘legce cegPes Ketve oes, ceQ legcnW
Deepeeoer otBiee’’ Gmeer Øekeâej Jele&ceeve ceW cesje veeje nw efkeâ ‘‘legce nceW menÙeesie oes,
nce legcnW leerLe& oWies~’’ Gme meceÙe ceeleepeer keâer Glkeâš ØeYegYeefòeâ osKekeâj ceve ceW
jesceebÛe nes DeeÙee efkeâ efpeve Ûeeefj$eÛe›eâer ieg® keâer Ùen efMe<Ùee nQ, Gvekeâer ÚeÙee lees
FveceW heÌ[vee mJeeYeeefJekeâ ner nw~ Jewmes keâF& yeej DeLe&JÙeJemLee kesâ keâejCe keâeÙeeX ceW
®keâeJeš Dee peeleer nw DevÙeLee ceeleepeer keâer YeeJeveeSB lees vee peeves efkeâleveer TBÛeer
nQ, efpememes pewveOece& DeekeâeMe keâer TBÛeeFÙeeW lekeâ hengBÛe mekeâlee nw~
Skeâ veneR leerve-leerve mebIeheefle lewÙeej nes ieS-
efoiecyej pewve meeOegDeeW kesâ heoefJenej keâer hejcheje Deveeefokeâeueerve nw~ heoefJenej
keâer cenòee SJeb Deevevo kegâÚ Deueie nw~ meeOeg kesâ heoefJenej mes meceepe cesW vetleve
peeie=efle Deeleer nw~ veiej-veiej, [iej-[iej kesâ peveceeveme keâes meeOeg oMe&ve kesâ meeLe-
meeLe peerJeve efvecee&Ce keâer ØesjCee Øeehle nesleer nw~ pewve ner veneR, pewveslej veeieefjkeâ keâes
Yeer meeOeg keâer cebieue JeeCeer megveves keâe DeJemej menpe ner Øeehle nes peelee nw~ JeeCeer
lees ceeveJe efove Yej megvelee nw efkeâvleg yeesueves mes henues efpeme ceneheg®<e kesâ peerJeve
ceW JeeCeer keâe meej DeJeleefjle nes Ûegkeâe nw, Gvekeâer JeeCeer keâe ØeYeeJe DeÛetkeâ neslee nw
Deewj efheâj efpevemebmke=âefle keâer mebjef#ekeâe Deewj mebJeeefnkeâe hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer
%eeveceleer ceeleepeer kesâ cebieue efJenej keâer yeele nes, lees efheâj keânvee ner keäÙee!
hetpÙe ceeleepeer kesâ ceefmle<keâ ceW peye ØeÙeeie keâer Deesj cebieue efJenej keâer yeele
DeeF& Deewj ueesieeW lekeâ Ùen yeele ieF&, yeme ceeleepeer keâe cebieue efJenej keâjeves nsleg Skeâ
veneR leerve-leerve mebIeheefle lewÙeej nes ieÙes~ meJe&ØeLece DeÙeesOÙee leerLe& keâer Deesj cebieue
efJenej keâjJeeves Jeeues mebIeheefle ueeuee ßeer ØeÅegcve kegâceej pewve (Úesšer Meen)-
efškewâleveiej JeeueeW ves Deekeâj ceeleepeer mes ßeerheâue ÛeÌ{ekeâj efveJesove efkeâÙee Deewj
mveeveeefo owefvekeâ ef›eâÙeeDeeW mes efveJe=òe neskeâj hetpee-hee" keâj ner jns Les efkeâ Fleves ceW
cesj" efveJeemeer ßeer Deevevo kegâceej pewve, (pewve ceeye&ue nesce) pees keâeheâer efoveeW mes
ceeleepeer mes Deeieeceer efJenej nsleg mebIeheefle yeveves keâe efveJesove keâj jns Les, Deekeâj
mee°ebie ceeleepeer kesâ ÛejCeeW ceW uesš ieS Deewj yeej-yeej efveJesove keâjves ueies, GOej
mebIeheefle ceneJeerj Øemeeo peer lees ceve ceW Ùener mJehve mebpeesS yew"s Les efkeâ Ùen meewYeeiÙe
cegPes ner efceueves Jeeuee nw~ FOej ceeleepeer ves meYeer keâe Dee«en osKekeâj Ùener keâne efkeâ
efpemekeâe hegCÙe nesiee, Gmes Ùen DeJemej efceue peeSiee Deewj DeeefKej hegCÙe keâe GoÙe
DeeÙee cesj" efveJeemeer ßeer Deevevo pewve (pewve ceeye&ue nesce) keâe, efpevneWves ØeÙeeie Ùee$ee
keâjJeekeâj Deheveer ÛebÛeuee ue#ceer keâe meogheÙeesie keâjves kesâ meeLe-meeLe meeefleMeÙe
hegCÙe keâe mebÛeÙe keâj efueÙee Deewj Fme Ssefleneefmekeâ keâÌ[er ceW Dehevee veece Yeer Debefkeâle
keâje efueÙee~ kegâÚ efoveeW yeeo ceneJeerj Øemeeo peer keâer Oece&helveer kegâmegceuelee peer
Deekeâj cegPemes yeleeves ueieeR efkeâ ceeleepeer! peye FvnW helee ueiee efkeâ Fme Ssefleneefmekeâ
Ùee$ee keâe meewYeeiÙe efkeâmeer Deewj keâes Øeehle nes ieÙee nw, lees Ùen yengle jesÙes~ Gvekeâer
yeele megvekeâj Ùener ueiee efkeâ Ssmeer efJeješ JÙeefòeâlJe keâer Oeveer Ssefleneefmekeâ ØeefleYee
kesâ efueS Deiej Skeâ keäÙee meew-meew mebIeheefle Yeer Deelegj nes G"W, lees keâesF& Dee§eÙe& keâer
yeele veneR nw~
ØeYeg $e+<eYeosJe kesâ ØeLece cegKeeJeueeskeâve hetJe&keâ ØeejbYe ngDee ØeÙeeie keâe cebieue efJenej-
ßeerYetheeue keâefJe efJejefÛele ‘efpeveÛelegefJeËMeeflekeâe’ mlees$e ceW yeÌ[e ner megvoj SJeb
mepeerJe JeCe&ve DeeÙee nw-
ßeer ueerueeÙeleveb cenerkegâueie=nb keâerefle&Øeceesoemheob,
JeeiosJeerjeflekesâleveb peÙejcee›eâer[eefveOeeveb cenled~
me mÙeelmeJe&ceneslmeJewkeâYeJeveb Ùe: ØeeefLe&leeLe&Øeob,
Øeele: heMÙeefle keâuheheeoheoueÛÚeÙeb efpevee*defIeÇÉÙeced~~
DeLee&led pees ceveg<Ùe Øeefleefove Øeele:keâeue kesâ meceÙe efpevesvõ YeieJeeve kesâ oMe&ve
keâjlee nw, Jen yengle ner mecheefòeMeeueer neslee nw, he=LJeer Gmekesâ JeMe ceW jnleer nw,
Gmekeâer keâerefle& meye Deesj hewâue peeleer nw, Jen ncesMee ØemeVe jnlee nw, Gmes Deveskeâ
efJeÅeeSB Øeehle nes peeleer nQ, Ùegæ ceW Gmekeâer efJepeÙe nesleer nw, DeefOekeâ keäÙee keânW, Gmes
meye GlmeJe Øeehle nesles nQ~ Ùen efpevesvõ oMe&ve keâer cenòee keâes Øekeâš keâjves Jeeuee
Mueeskeâ nw efpemekeâe leelheÙe& nw efkeâ efpevesvõ YeieJeeve kesâ oMe&ve cee$e mes ner mJeÙecesJe
yeÌ[s-yeÌ[s keâeÙeeX keâer efmeefæ nes peeleer nw~
Ùen Skeâ DeodYegle Ssefleneefmekeâ mebÙeesie ner jne efkeâ ØeÙeeie-Fueeneyeeo (G.Øe.)
ceW veJeefvecee&CeeOeerve ‘‘leerLeËkeâj $e+<eYeosJe oer#eemLeueer’’ ceW efJejepeceeve nesves Jeeueer
YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer 14 hegâš Gòegbie Øeeflecee peÙehegj mes ØeÙeeie kesâ efueS 30
Dekeäštyej 2000 keâes jJeevee nes Ûegkeâer LeeR Deewj ceeleepeer kesâ efJenej keâe MegYe cegntle&
1 veJecyej 2000 keâe efvekeâuee Lee~ 1 veJecyej keâes šêuee efouueer mes nesles ngS peevee
Lee, lees YeeF& peer kesâ ØeÙeemeeW kesâ heâuemJe™he Gmes ØeerleefJenej ueeÙee ieÙee Deewj hetpÙe
ceeleepeer ves mebIe meefnle ØeYeg $e+<eYeosJe keâe ØeLece cegKeeJeueeskeâve keâj kegâÚ Oeeefce&keâ
efJeefOe mecheVe keâjeF&~ ceQves SJeb #eguuekeâ ceesleermeeiej peer ves šêues kesâ Devoj peekeâj
Øeeflecee hej mJeefmlekeâ Deeefo yeveeÙee~ yeÌ[s GuueemehetCe& JeeleeJejCe ceW cegKeeJeueeskeâve
keâe keâeÙe&›eâce mecheVe ngDee~ lelhe§eeled Øeele: 10 yepes keâceue cebefoj mes mebIe meefnle
cebieue efJenej ngDee Deewj JeemleJe ceW ØeYeg kesâ cegKeeJeueeskeâvehetJe&keâ ØeejbYe ngDee Ùen
efJenej mJeCee&#ejeW ceW efueKee peeves Jeeuee mJeefCe&ce he=‰ yeve ieÙee~
efJeosMeeW ceW Yeer YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe veece hengBÛeeÙee-
veF& menœeeefyo kesâ ØeJesMe hej mechetCe& efJeÕe ceW Meebefle SJeb mecejmelee mLeeefhele
keâjves nsleg efJeÕeYej kesâ Oecee&ÛeeÙeeX keâe ‘‘efJeÕe Meebefle efMeKej meccesueve’’ ÙetveeFšs[
vesMevme Éeje vÙetÙeeke&â (Decesefjkeâe) ceW 28 mes 31 Deiemle 2000 lekeâ DeeÙeesefpele
efkeâÙee ieÙee~
Gme efMeKej meccesueve ceW cegPes he$e Éeje memecceeve Deecebef$ele efkeâÙee ieÙee Lee
hejvleg meeOJeer ÛeÙee& kesâ efveÙeceeW keâer Deeyeælee kesâ keâejCe cesje FmeceW Yeeie uesvee
mebYeJe veneR Lee Dele: hetpÙe ceeleepeer keâer Dee%eevegmeej keâce&Ùeesieer yeÇ. jJeervõ kegâceej
pewve keâes Yespeves keâe efveCe&Ùe efueÙee ieÙee~ mechetCe& YeejleJe<e& mes efvecebef$ele meew mes
DeefOekeâ mebØeoeÙe kesâ Oecee&ÛeeÙeeX kesâ meeLe ner efoiecyej pewve meceepe kesâ Oecee&ÛeeÙe& kesâ
™he ceW yeÇ.jJeervõ peer keâe Fme efMeKej meccesueve ceW Yeeie uesvee cee$e ieewjJe SJeb n<e&
keâe ner efJe<eÙe veneR Lee, Jejved Deveeefo efveOeve MeeÕele pewveOece& keâer ØeeÛeervelee SJeb
Fmekesâ meeJe&Yeewce efmeæevleeW keâer efJeÕeYej kesâ efueS GheÙeesefielee keâes Debleje&°êrÙe mlej
hej mLeeefhele keâjves ceW Ùen veeRJe keâe helLej efmeæ ngDee~ Fme efMeKej meccesueve ceW
FvneR ØeÙeeie kesâ YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ efÛe$e meefnle pewveOece& SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe
keâe mebef#ehle peerJeve heefjÛeÙe SJeb ØeÙeeie ceW nesves Jeeueer hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e kesâ
English Folder kesâ ceeOÙece mes efJeosMeeW lekeâ YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer Oetce ceÛe
ieF& Deewj DeveskeâeW Oecee&ÛeeÙeeX kesâ meeLe-meeLe efJeÕe kesâ keâesves-keâesves mes meccesueve ceW
heOeejs DeefleefLeÙeeW SJeb efJeosefMeÙeeW ves pewveOece& keâe meej™he %eeve Øeehle efkeâÙee~
ØeerleefJenej efveJeemeer Ûesleveueeue peer keâe Yeer hegCÙe peeie=le nes G"e-
DeeÛeeÙe& he©evebefo jefÛele ‘‘he©evebefohebÛeefJebMeeflekeâe’’ veecekeâ «ebLe ceW oeve keâe
yeÌ[e ner megvoj JeCe&ve DeeÙee nw efkeâ-
DeeÙeemekeâes e f š ef Y e®heeef p e& l ece”pes Y Ùees
ÙeppeerefJeleeoefhe efvepeeodoefÙeleb peveeveeced~
efJeòemÙe lemÙe megieefle: Keueg oeveceskeâ-
cevÙee efJeheòeÙe Fefle ØeJeoefvle mevle:~~ (he=‰ 95, Mueeskeâ 7)
DeLee&led veevee Øekeâej kesâ og:KeeW mes pees Oeve hewoe efkeâÙee ieÙee nw leLee pees heg$eeW
mes Je Deheves peerJeve mes Yeer DeefOekeâ hÙeeje nw, Gme Oeve keâer Ùeefo DeÛÚer ieefle nw, lees
kesâJeue oeve ner nw~ DeLee&led Jen Oeve kesâJeue oeve mes ner meheâue neslee nw efkeâvleg oeve
kesâ Deefleefjòeâ efoÙee ngDee Oeve efJeheefòe keâe keâejCe nw, Ssmee meppeve heg®<e keânles nQ
FmeefueS YeJÙepeerJeeW keâes Dehevee keâceeÙee ngDee Oeve oeve ceW ner KeÛe& keâjvee ÛeeefnS~
Fme Mueeskeâ keâe leelheÙe& Ùen nw efkeâ nceW hegCÙe Ùeesie mes ÛebÛeuee ue#ceer keâer Øeeefhle
ngF& nw, Gmekeâe GheÙeesie nceW Gòece hee$e kesâ oeve ceW keâjkesâ Deeieeceer hegCÙe keâe yebOe
keâj uesvee ÛeeefnS keäÙeeWefkeâ nceW %eeve keâer Øeeefhle Yeer hetJeexheeefpe&le hegCÙe kesâ GoÙe mes
ngF& nw~ Ssmee ner hegCÙeyebOe keâe megDeJemej efouueer-ØeerleefJenej efveJeemeer ueeuee ßeer
Ûesleveueeue peer keâes Øeehle ngDee~ ngDee ÙetB efkeâ hetpÙe ceeleepeer keâe memebIe keâceue cebefoj
mes efJenej neskeâj jeef$e efJeßeece Ûesleveueeue peer kesâ DeleerJe Dee«en hej Gvekeâer hewâkeäšêr
hej ngDee hegve: Deieuess efove Øeele:keâeueerve meYee ceW GvnW cee$e LeesÌ[e mee mecyeesOeve Øeehle
nesles ner Gvekeâer helveer ßeerceleer megueesÛevee peer ves ØeÙeeie leerLe& hej efveefce&le nesves Jeeues
kewâueeMeheJe&le SJeb GmeceW efJejepeceeve nesves Jeeueer 72 ØeefleceeDeeW kesâ efvecee&Ce keâer
mJeerke=âefle Øeoeve keâj Deheveer ÛebÛeuee ue#ceer keâe meogheÙeesie keâjles ngS meeefleMeÙe hegCÙe
keâe yebOe keâj efueÙee keäÙeeWefkeâ MeeŒeeW ceW keâne nw-
pees OeefveÙee kesâ yejeyej efpevecebefoj yeveekeâj GmeceW mejmeeW yejeyej efpeveefyebye
efJejepeceeve keâjles nQ, Gvekesâ Deveble hegCÙe keâer keâuhevee veneR keâer pee mekeâleer nw, efheâj
pees Gòegbie efpeveYeJeve keâe efvecee&Ce keâjekeâj efpeveefyebye mLeehevee keâj Gvekeâer ØeeCeØeefle‰e
keâjeles nQ, Gvekesâ DehetJe& hegCÙe keâe JeCe&ve keâjves ceW lees mee#eeled Meejoe ceelee Yeer me#ece
veneR nQ~
oeojer ceW efJejepeceeve ngFË YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer Øeeflecee-

mebIe keâe efJenej ØeÙeeie keâer Deesj Ûeue jne Lee~ 4 veJecyej 2000 keâes ceeleepeer
keâes efÛešnje «eece ceW ®keâvee Lee, efÛešnje mes 2 efkeâceer. otj oeojer veece kesâ Úesšs
mes ieebJe ceW kegâÚ pewve ßeeJekeâ jnles Les efkeâvleg JeneB keâesF& cebefoj veneR Lee, ‘ßeer
heeÕe&veeLe efoiecyej pewve cebefoj’ kesâ veece mes cebefoj efvecee&Ce keâe keâeÙe& Ûeue jne Lee,
Gve pewve ßeeJekeâeW kesâ LeesÌ[s mes Dee«encee$e mes ceeleepeer ves JeneB ®keâkeâj meYeer keâes
Dehevee cebieue DeeMeerJee&o Øeoeve efkeâÙee leLee Deheves neLe mes mejmJeleer-ue#ceer keâer
Øeeflecee efJejepeceeve keâer hegve: Deieues efove mebIemLe yeÇ. yenve keâes Yespekeâj heeÕe&veeLe
YeieJeeve keâer Øeeflecee Yeer efJejepeceeve keâjves keâes keâne~
Skeâ Iebšs kesâ Gme Deuhe ØeJeeme keâer Deefceš Úehe keâe helee Gvekeâer yeeleeW mes Ûeuee,
peye nceW kegâÚ otj lekeâ ÚesÌ[ves DeeS JeneB kesâ ßeeJekeâeW ves yeleeÙee efkeâ ceeleepeer! Deepe
nceW efpeleveer ØemeVelee ngF& nw, Gmekeâe JeCe&ve nce MeyoeW ceW veneR keâj mekeâles nQ~ nce
ueesieeW kesâ ceve ceW meeOegDeesW kesâ Øeefle ieueleheânceer yew" ieF& Leer, ojDemeue ÙeneB kegâÚ
meceÙe hetJe& Skeâ meeOeg DeeS Deewj Deeles ner keâceje yebo keâj efueÙee hegve: efyevee kegâÚ
keâns ner Ûeues ieS, Gmekesâ he§eeled Skeâ meeOeg Deewj DeeS, nceves Gvemes ØeJeÛeve kesâ efueS
efveJesove efkeâÙee lees Jes keânves ueies efkeâ ceQ 10-20 ueesieeW ceW ØeJeÛeve veneR keâjlee nttB,
500 ueesie neW, leYeer ØeJeÛeve keâjlee ntB Deewj Jes efyevee kegâÚ mecyeesOeve efoS ner Ûeues
ieS Deewj Deepe peye nce ueesieeW ves %eeveceleer ceeleepeer mes keâne lees Jes legjble Deekeâj
ØeJeÛeve keâjves ueieeR, Fmemes nceW yesno KegMeer ngF& nw~ leye ceQves keâne-YeFÙee! Deheve
meeOeg keâens kesâ efueS yeves nQ? hejeshekeâej kesâ efueS, mJe-hej keâuÙeeCe kesâ efueS ve efkeâ
KÙeeefle, ueeYe, hetpee kesâ efueS Deewj Deiej nceejs ØeJeÛeve megveves Jeeues 10 Yeer ueesie
neW lees keäÙee, GveceW mes Skeâ ves Yeer DeÛÚer yeele «enCe keâj ueer, lees nceeje ØeJeÛeve
keâjvee meeLe&keâ nes ieÙee~ nce keäÙee, nceejer yeÌ[er ceeleepeer Yeer Úesšs-Úesšs ieeBJe-keâmyeeW
ceW Depewve ßeeJekeâeW lekeâ keâes ØeeÙe: efove ceW 1-2 yeej ØeJeÛeve kesâ ceeOÙece mes mecyeesOeve
Øeoeve keâj GvnW Deefnbmekeâ SJeb meoeÛeejer peerJeve peerves keâer ØesjCee Øeoeve keâjleer nQ~
Ùen megvekeâj Jes obie jn ieS Deewj ceeleepeer keâer mejuelee kesâ Deeies velecemlekeâ nes G"s~
efJeÕe efnvot heefj<eo kesâ je°êrÙe keâeÙee&OÙe#e ceeleepeer kesâ oMe&ve kesâ efueS Úesšs
mes ieeBJe ceW Dee ieS-
oeojer mes Deeies nce ueesie efÛešnje kesâ ØeeFcejer mketâue ceW "njs Les, JeneB nceW
metÛevee efceueer efkeâ efJeÕe efnvot heefj<eo kesâ je°êrÙe keâeÙee&OÙe#e DeMeeskeâ efmebIeue peer
hetpÙe ceeleepeer kesâ oMe&ve keâjves kesâ efueS ÙeneB heOeej jns nQ, Úesšs mes ieeBJe kesâ štšs-
hetâšs mketâue kesâ cee$e 2 keâcejeW ceW pewmes-lewmes yenveeW ves JÙeJemLee keâer Leer~ keâjerye 10
yepes efmebIeue peer DeeS Deewj 11 yepes lekeâ ceeleepeer mes yengle ner ®efÛehetJe&keâ Jeelee&
keâer Deewj ØeÙeeie kesâ cenekegbâYe cesues ceW veJece Oece&mebmeo kesâ cebÛe hej heOeejkeâj pewveOece&
keâe ØeefleefveefOelJe keâjves keâe Dee«en efkeâÙee~ Gme meceÙe Gvekeâer cegKecegõe mes Peuekeâleer
ØemeVelee Ùen mhe° yelee jner Leer efkeâ jepemeer "e" mes jnves Jeeues efmebIeue peer keâes
Gme Úesšs mes keâmyes ceW ieg® oMe&ve keâj Deheefjefcele ØemeVelee ngF&~
efJenej kesâ meeLe-meeLe uesKeveer Yeer Ûeue jner Leer-
lÙeeie Deewj JewjeiÙe keâer peerJevle cetefle& hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer
ceeleepeer ves Deheves Fme veÕej Mejerj keâes kegâÚ ve efieveles ngS meowJe Oece&ØeYeeJevee,
mebmke=âefle megj#ee, Oece&-Oecee&ÙeleveeW keâer j#ee Deewj efpeveJeeCeer ceeB keâer mesJee ceW
Denefve&Me Deheves peerJeve keâes meceefhe&le efkeâÙee nw, leYeer Deepe Fvekeâer meJe&oe ØeJeenceeve
uesKeveer mes 200 mes DeefOekeâ «ebLe efve:me=le neskeâj peve-peve ceW %eeve, Yeefòeâ, DeOÙeelce
Je vetleve Ûeslevee keâe mebÛeej keâj jns nQ~ Fvekesâ efJeješ JÙeefòeâlJe keâe cetuÙeebkeâve Ûebo
MeyoeW ceW keâj heevee keâef"ve ner veneR, DemebYeJe mee Øeleerle neslee nw, [e@. keâmletjÛebo
pewve keâemeueerJeeue-peÙehegj ves lees Fvekeâer henÛeeve yeleeles ngS keâne nw-
%eeveceleer ceeleepeer lesjer Ùener efveMeeveer,
Skeâ neLe ceW efheÛÚer, otpes ceW efpeveJeeCeer~~
Ûeens leerjLe nes Ùee cebefoj, pebieue nes Ùee Menj, Skeâevle mLeeve nes Ùee efJeMeeue
pevemeYee, ceeleepeer keâer uesKeveer OeejeØeJeen mebmke=âle Yee<ee ceW Ûeueleer jnleer nw~ Deiej
Deece Deeoceer keâes Skeâ Úesše mee he$e Yeer efueKevee nes, lees 10 yeej meesÛelee nw efkeâvleg
ceeleepeer kesâ cegKe ceW Je uesKeveer ceW lees mee#eeled mejmJeleer efJejepeceeve nQ, Deehe keâYeer
Yeer Gvekeâe efueKee keâesF& Yeer hespe G"ekeâj osKe ueW, keâneR keâesF& keâeš-heerš, keâesF&
DeMegefæ veneR efceue mekeâleer~ ØeÙeeie Ùee$ee kesâ ceOÙe oesveeW meceÙe efJenej Ûeue jne Lee,
efheâj Yeer ceeleepeer keâes pewmes ner meceÙe efceuelee, Jen Dehevee uesKeve keâeÙe& ØeejbYe keâj
osleer LeeR~ ÛetBefkeâ YeieJeeve ceneJeerj keâe 2600JeeB pevcekeâuÙeeCekeâ ceneslmeJe vepeoerkeâ
Dee jne Lee Deewj ceeleepeer keâer YeeJevee Fme Je<e& ceW ØeYeg ceneJeerj kesâ ÛejCeeW ceW Deheveer
keâesF& ke=âefle meceefhe&le keâjves keâer Leer Dele: GvneWves YeieJeeve ceneJeerj kesâ 2526JeW
efveJee&Ce efoJeme kesâ meceeheve SJeb 2527JeW Je<e& kesâ ØeejbYe ceW keâeefle&keâ ke=â<Cee Skeâce keâer
efleefLe ceW cebieueeÛejCehetJe&keâ Gmekeâe ØeejbYeerkeâjCe keâj efoÙee Lee Deewj Gmeer keâes ieefle
Øeoeve keâjves nsleg Jes efJeÕeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve kesâ efueS 2600 ceb$e yevee jner LeeR~
Ssefleneefmekeâ pewve mJeCe& cebefoj kesâ oMe&ve efkeâS-
9 veJecyej keâes nce ueesie Kegpee& (yegueboMenj) hengBÛes~ ÙeneB 2 efoiecyej pewve
cebefoj nQ~ ceOÙeevn ceW mebIe meefnle oesveeW cebefojeW kesâ oMe&ve keâjves ieS~ yeÌ[e cebefoj
200 Je<e& hegjevee nw, ÙeneB hetjs cebefoj ceW kegâvove keâe keâece nw~ Ùen cebefoj YeejleJe<e&
keâer Skeâ ØeeÛeerve yengcetuÙe Oejesnj kesâ ™he ceW GòejØeosMe keâer pewve meceepe keâe ieewjJe
nw~ ÙeneB meesves keâe keâeheâer yeÌ[e jLe nw, uekeâÌ[er keâe SsjeJele neLeer nw, efJeMeeue MeeŒe
YeC[ej ceW nmleefueefKele leeÌ[he$e kesâ «ebLe nQ~ Fve MeeŒeeW ceW Skeâ mJeCee&#ejeW ceW
efueefKele leòJeeLe&met$e «ebLe osKee leLee ceefCe SJeb mJeCe& kesâ megvoj jbieerve efÛe$e osKes~
Gmekesâ he§eeled Úesšs cebefoj kesâ oMe&ve efkeâS~ JeneB Yeer kegâvove keâe keâece hetjs cebefoj ceW
nw~ ØeeÛeerve Oejesnj SJeb efpevemebmke=âefle kesâ JewYeJe keâe Úesše mee vecetvee osKekeâj ceve
ieodieo nes G"e~ Gme meceÙe leeceühe$eeW keâes osKeles ngS ceeleepeer ves yeleeÙee efkeâ-
‘‘Ûeboveeceleer! FvnW osKekeâj cegPes DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe keâer mce=efle
nes DeeF&, efpevneWves DeLekeâ heefjßecehetJe&keâ leeceühe$eeW hej OeJeuee «ebLe keâes GlkeâerCe&
keâjeÙee Lee~ Jele&ceeve ceW Ùen meye nceejs efueS ØeeÛeerve Oejesnj kesâ ™he ceW nQ, efpevekeâer
megj#ee keâjvee ØelÙeskeâ pewve ßeeJekeâ keâe keâòe&JÙe nw~ nce Fmes osKekeâj menpe ner
Devegceeve ueiee mekeâles nQ efkeâ Deepe mes kegâue 100 Je<e& hetJe& nceejer efpevemebmke=âefle keâe
JewYeJe efkeâlevee Je=nled jne nesiee efkeâvleg keâeueoes<eJeMe keâeheâer kegâÚ ueghleØeeÙe nes ieÙee
Deewj Deye nceejs heeme pees hetJee&ÛeeÙeeX keâer Oejesnj nw, DeeÛeeÙe& cenejepe keânles Les efkeâ
nceW Dehevee meJe&mJe vÙeesÚeJej keâj Gmes yeÛeevee ÛeeefnS~’’ Kegpee& ceW Skeâ efove keâe
ØeJeeme Lee ÛetBefkeâ Kegpee& keâer KegjÛeve yeÌ[er ceMentj nw, nceejs meeLe Ûeue jns efouueer
efveJeemeer heg<hesvõ peer keânves ueies efkeâ ceeleepeer! nceves lees ÙeneB keâer KegjÛeve KeeF& Yeer,
mše@heâ Jeeueesb keâes efKeueeÙee Yeer Deewj Iej kesâ efueS Yeer yeebOekeâj ues pee jns nQ~ megvekeâj
nBmeer Yeer DeeF& efkeâ ßeeJekeâeW keâes Fve meye ÛeerpeeW ceW ner efJeMes<e Deevevo Deelee nw Deewj
nce ueesie Oece& keâer KegjÛeve keâe mJeeo uesves ceW KegMe nesles nQ~
DeueerieÌ{ ceW cemlekeâeefYe<eskeâ keâer ØesjCee Øeoeve keâer-
ceeleepeer keâer Ùen YeeJevee Leer efkeâ efpeve Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj kesâ
Meemevekeâeue ceW nce ueesie efvejeyeeOe™he mes Deheveer ÛeÙee& keâe heefjheeueve keâj jns nQ,
Gvekesâ 2600JeW pevcekeâuÙeeCekeâ ceneslmeJe keâes je°êrÙe mlej hej ceveeÙee peeS Deewj
2500JeW efveJee&Ce ceneslmeJe keâer lejn nj ieueer-ketâÛes ceW YeieJeeve ceneJeerj keâer
Devegietbpe hewâue peeS Dele: Jen mLeeve-mLeeve hej meYeer keâes Fme ceneslmeJe Je<e& kesâ
Devleie&le Deveskeâ keâeÙe&›eâce DeeÙeesefpele keâjves keâer ØesjCee Øeoeve keâj jner LeeR~ 14
veJecyej keâes ceeleepeer DeueerieÌ{ kesâ efÚhewšer cebefoj kesâ oMe&veeLe& ieFË, JeneB cebefoj peer
ceW YeieJeeve ceneJeerj keâer 8-9 hegâš keâer he©eemeve Øeeflecee osKekeâj GvneWves JeneB kesâ
ueesieeW keâes ceneJeerj peÙebleer hej 1008 keâueMeeW mes YeieJeeve ceneJeerj kesâ cenecemlekeâeefYe<eskeâ
keâe DeeÙeespeve keâjves keâer ØesjCee Øeoeve keâer, efpemes meYeer ves men<e& mJeerkeâej efkeâÙee
Deewj ceeleepeer keâer otjÂef° keâer ØeMebmee keâer~
Sše kesâ Fefleneme ceW ef$eJesCeer mebiece keâer DeodYegle keâÌ[er pegÌ[ ieF&-
Sše Menj ceW hetpÙe cegefve ßeer Deefcelemeeiej cenejepe SJeb ieefCeveer ßeer efJeMegæceleer
ceeleepeer hetJe& mes ner efJejepeceeve LeeR, DeeefÙe&keâe ßeer efJeMegæceleer ceeleepeer keâer mebIemLe
yenveW 2-3 efove mes yejeyej hetpÙe ceeleepeer kesâ oMe&ve nsleg Dee jner LeeR ÛetBefkeâ Fve ueesieeW
ves DeYeer lekeâ ceeleepeer keâes osKee veneR Lee Dele: efceueves keâer Glkebâ"e mes ner oesveeW mebIe
efJejepeceeve Les~ 19 veJecyej 2000 keâes Øeele: hetpÙe ceeleepeer keâe mebIe meefnle cebieue
heoehe&Ce YeJÙe MeesYeeÙee$eehetJe&keâ Sše Menj ceW ngDee~ Fve oesveeW mebIeeW kesâ meeLe hetpÙe
ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer kesâ mebIe keâe efceueve meÛecegÛe JeneB kesâ Fefleneme
ceW ef$eJesCeer mebiece keâer keâÌ[er keâes peesÌ[ ieÙee~ leerveeW mebIeeW kesâ heejmheefjkeâ efceueve Je
JeelmeuÙe mes meeje meceepe YeeJeefJeYeesj nes ieÙee leLee hetpÙe ceeleepeer kesâ ßeerÛejCeeW
ceW Sše Ûeelegcee&me nsleg yeejcyeej efveJesove keâjves ueiee~ ØeJesMe keâer Fme Oece&meYee ceW
Deefle Glmeener cegefve ßeer Deefcelemeeiej cenejepe ves ceeleepeer kesâ Øeefle yeÌ[s ner megvoj
MeyoeW ceW keâne efkeâ Deepe %eeveceleer ceeleepeer ceW cegPes veejer kesâ leerve ™he (mejmJeleer,
ue#ceer Deewj ogiee&) efoKe jns nQ, hegve: GvneWves Fmekeâe jesÛekeâ efJeMues<eCe efkeâÙee~
oes efoJemeerÙe Fme ØeJeeme kesâ ceOÙe leerveeW mebIeeW keâer Deeheme ceW Deveskeâ mewæeefvlekeâ
ÛeÛee&Sb ngFË hegve: 21 veJecyej keâes nce peye Sše mes efvekeâueves ueies, lees ieefCeveer
efJeMegæceleer ceeleepeer LeesÌ[er otj lekeâ Yespeves DeeFË Deewj cegefve ßeer Deefcelemeeiej
cenejepe kesâ mebIemLe meeOegDeeW ves ceeleepeer mes keâne efkeâ-ceeleepeer! Ssmee DeeMeerJee&o
jKevee efkeâ Deehekeâe Yeleerpee (Deefcelemeeiej peer) Ketye Oece&ØeYeeJevee keâjlee jns Deewj
nce ueesie Gvekesâ yesšs yevekeâj Oece&meeOevee keâjles jnW~ megvekeâj ceve ceW yeÌ[e Deeuneo
ngDee hegve: nce JeneB mes kegâjeJeueer keâer Deesj efJenej keâj ieS~ ojDemeue Ùes cegefve
Deefcelemeeiej peer DeeÛeeÙe& ßeer Oece&meeiej cenejepe kesâ efMe<Ùe nQ Deewj Oece&meeiej peer
SJeb %eeveceleer ceeleepeer Skeâ ner ieg® DeeÛeeÙe&ßeer Jeerjmeeiej peer kesâ efMe<Ùe nQ,
FmeerefueS Deheves efhelee Oece&meeiej peer keâer ieg® yeefnve kesâ veeles Deefcelemeeiej cenejepe
ves FvnW cepeekeâ ceW ner yegDee keânkeâj Deheves keâes Fvekeâe Yeleerpee keân efoÙee Lee~
Fmekeâe DeeMeÙe lees cee$e Gvekeâer ceeleepeer kesâ Øeefle iegCe«eenkeâlee ner Lee~
efoiecyej pewve ÛelegefJe&Oe mebIe meccesueve SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe mebiees‰er keâe Yeer
DeeÙeespeve ngDee-
meble-meeOeg Ûeueles efheâjles leerLe& ceeves peeles nQ~ yenleer Oeeje kesâ meceeve Ùes Skeâ
mLeeve mes otmejs mLeeve hej heoefJenej keâj YeJÙeeW keâes cees#eceeie& keâe GheosMe osles jnles
nQ Dele: Gvekeâe Deeheme ceW efceue heevee ØeeÙe: keâce ner nes heelee nw Deewj peye keâYeer neslee
nw, lees keâesF& ve keâesF& efJeMes<e GheueefyOe DeJeMÙe nes peeleer nw~
Ùener Sše Menj ceW leerveeW mebIeeW kesâ efceueve hej Yeer ngDee~ ef$eJesCeer mebiece kesâ
meÂMe leerve ceneveefoÙeeW kesâ meefcceueve Øemebie hej efoiecyej pewve cegefve-DeeefÙe&keâe,
ßeeJekeâ-ßeeefJekeâeDeeW kesâ ÛelegefJe&Oe mebIe keâe Ssefleneefmekeâ meccesueve mecheVe ngDee,
efpemeceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer mebmke=âefle keâes mee#eeled Deheveer cegõe Éeje ØeoefMe&le
keâjves Jeeues efoiecyej cegefvejepeeW SJeb DeeefÙe&keâe ceeleeDeeW kesâ GhekeâejeW mes mechetCe&
meceepe heefjefÛele ngDee Deewj hegve:-hegve: Ssmes mebIeeW kesâ efceueve keâer YeeJevee keâjves ueiee~
meeOeg-meeOJeer osMe Deewj meceepe kesâ efoMee-efveoxMekeâ nesles nQ-
Fme meccesueve keâer ØesjCeeœeesle hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves
Jele&ceeve Ùegie ceW Ssmes mevle meccesueveeW keâer GheÙeesefielee yeleueeles ngS keâne efkeâ meeOeg-
meeOJeer ner ÛetBefkeâ osMe Deewj meceepe kesâ efoMee-efveoxMekeâ nesles nQ Dele: GvnW mJeÙeb Yeer
meceÙe-meceÙe hej Skeâ-otmejs mebIe kesâ meeLe efceuekeâj efJeÛeejeW keâe Deeoeve-Øeoeve
keâjvee ÛeeefnS leLee Deeiece kesâ Deeueeskeâ ceW ÙeefleÛeÙee& keâe efJeÕe ceW efJeÛeej efJeefveceÙe
keâjvee ÛeeefnS~
ØeeÛeerve hejchejevegmeej Fefleneme mee#eer nw efkeâ henues Yeer meeOeg-mebIeeW kesâ efJeMeeue
meccesueve ngDee keâjles Les~ Gmeer meccesueve ceW DeeÛeeÙe& ßeer Oejmesve mJeeceer ves oes ÙeesiÙe
efMe<ÙeeW keâes Deheves he$e Éeje Deecebef$ele keâjkesâ GvnW Dehevee ßegle%eeve Øeoeve efkeâÙee Lee,
leYeer Deepe nceejs meeceves <ešdKeC[eiece pewmes met$e iebÇLeeW keâer jÛevee efoKe jner nw~ Ssmes
meccesueveeW keâer Deepe Yeer cenleer DeeJeMÙekeâlee nw~
keâVeewpe ceW oes ueeYe Skeâ meeLe-
F$e kesâ efueS osMe-efJeosMe ceW ceMentj keâVeewpe veiejer keâe Yeer ceevees YeeiÙe efKeue
G"e efkeâ keâF&-keâF& meewYeeiÙe Gmes Skeâ meeLe Øeehle nes ieS~ 1 efomecyej 2000 keâes
ceeleepeer ves keâVeewpe ceW cebieue ØeJesMe efkeâÙee Deewj Deieues efove hetpÙe ceeleepeer keâes
kesâMeueeWÛe keâjvee Lee, Gmeer Meece JeneB hej ceeleepeer keâer ØesjCee mes ØeOeeveceb$eer
Dešue efyenejer JeepehesÙeer Éeje ØeJeefle&le ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe ßeerefJenej
jLe’’ Je efJeMeeue SsjeJele neLeer jLe Dee hengBÛee~’ YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&°êrÙe
efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& kesâ Devleie&le ØeJeefle&le Fme jLe keâe efouueer, nefjÙeeCee,
jepemLeeve, ceOÙeØeosMe Deeefo mLeeveeW hej Ietcekeâj Oece& keâer efJepeÙeheleekeâe keâes
heânjeles ngS Deye GòejØeosMe ceW YeüceCe ØeejbYe ngDee Lee Deewj 2 efomecyej keâes
Fmekeâe keâVeewpe cesW keâeÙe&›eâce Lee~ ceOÙeevn ceW heeC[eue ceW ner ceeleepeer keâe
kesâMeueeWÛe ngDee Deewj Gmeer meYee ceW meceJemejCe ßeerefJenej keâer meYee Ûeueer~ peneB
keâVeewpe efveJeemeer Skeâ Deesj kesâMeueeWÛe keâe JewjeiÙeJeOe&keâ ÂMÙe osKekeâj DeefYeYetle
nes jns Les, JeneR meceJemejCe kesâ oMe&ve keâj ØemeVe nes jns Les~ mJeÙeb ceeleepeer Yeer
Deepe yengle ØemeVe LeeR keäÙeeWefkeâ efouueer mes meceJemejCe ØeJele&ve kesâ yeeo Deepe
ØeLece yeej hetpÙe ceeleepeer keâes meceJemejCe kesâ oMe&ve ngS Les Dele: ceeleepeer keâe
GheJeeme nesves kesâ yeeo Yeer Jes peguetme ceW meeLe-meeLe ÛeueeR~ Jemlegle: efpevesvõ
YeieJeeve keâer Yeefòeâ hetpÙe ceeleepeer kesâ Devoj ketâš-ketâš keâj Yejer nw~ Fmemes GveceW
DeelceMeefòeâ Dee peevee menpe meer yeele nw~
leerLeËkeâj $e+<eYeosJe oer#eemLeueer ØeÙeeie leerLe& hej efpevecebefojeW keâe efMeueevÙeeme
ngDee-
ØeÙeeie leerLe& keâer Deesj efJenej keâjles ngS mebIe keâe cebieue heoehe&Ce DeewÅeesefiekeâ
veiejer (keâheÌ[e GÅeesie) kesâ ™he ceW ceMentj keâevehegj Menj ceW ngDee~ peneB 10 efomecyej
2000 keâes ØeÙeeie ceW DeeÙeesefpele hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e ceneslmeJe kesâ meboYe& ceW Skeâ
ceerefšbie jKeer ieF&, efpemeceW mLeeve-mLeeve mes DeveskeâeW ueesie heOeejs~ Fme meYee ceW
ßeerØekeâeMe peeÙemeJeeue (meebmeo SJeb G.Øe. keâebiesÇme DeOÙe#e) Yeer heOeejs Deewj Deheves
megvoj efJeÛeej JÙeòeâ efkeâS~ 11 efomecyej keâes ØeÙeeie leerLe& hej efveefce&le nesves Jeeues
efpevecebefojeW keâe efMeueevÙeeme meceejesn keâe keâeÙe&›eâce Lee Dele: keâeÙe&keâlee&DeeW keâe Skeâ
mecetn SJeb Deveskeâ YeòeâieCe meYee kesâ he§eeled ØeÙeeie keâer Deesj jJeevee ngS~
leerLeËkeâj $e+<eYeosJe oer#eemLeueer ØeÙeeie ceW 11 efomecyej, ceieefMej Megkeäuee
hetefCe&cee kesâ efove YeJÙe efMeueevÙeeme meceejesn mecheVe ngDee, efpemeceW 14 hegâš he©eemeve
YeieJeeve keâer 51 hegâš TBÛes kewâueeMeheJe&le hej yeveves Jeeueer Jesoer, oer#eekeâuÙeeCekeâ
leheesJeve, meceJemejCe cebefoj, keâerefle&mlebYe, ieefCeveer %eeveceleer efveueÙe SJeb hebÛekeâuÙeeCekeâ
Øeefle‰e nsleg cebÛe efvecee&Ce kesâ efMeueevÙeeme mecheVe ngS~ efpeme-efpeme ves Yeer Fme
mecemeeceefÙekeâ keâeÙe& kesâ yeejs ceW megvee, Gmeves Ketye ØeMebmee keâjles ngS keâne efkeâ MeerIeÇ
ner Ùen DeefÉleerÙe leerLe& Yeejle keâer Oejesnj yeveves pee jne nw~
efpemekesâ heeme pees Ûeerpe nesleer nw, Jen Jener oslee nw-
DeeÛeeÙe& ßeer hetpÙeheeo mJeeceer keâer Gòeâ veerefle yeÌ[er ner meejhetCe& SJeb melÙe
keâLeve keâes yeleeves Jeeueer nw efkeâ efpemekesâ heeme pees Ûeerpe nesleer nw, Jen Jener oslee nw~
efoiecyej pewve meeOeg oMe&ve, %eeve, Ûeeefj$e keâer Øeeflecetefle& nesles nQ Dele: YeJÙepeveeW keâes
GheosMe osles ngS %eeveoeve osles nQ leLee jlve$eÙe keâer melele ØesjCee Øeoeve keâjles nQ~
Fmeer Øekeâej ßeeJekeâ kesâ efueS DeeÛeeÙeeX ves <ešdDeeJeMÙekeâ keâòe&JÙeeW keâe GheosMe efoÙee
nw, Gmekeâe heefjheeueve keâjves nsleg Jes Deheves Oeve keâe meogheÙeesie keâjles ngS oeve, hetpee,
efpevecebefoj efvecee&Ce, hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e, cetefle& efvecee&Ce, ieg®DeeW kesâ efJenej Deeefo
hegCÙekeâeÙeeX keâes keâjles nQ~
Jewmes lees mebIeheefle cenesoÙe Deheves keâle&JÙe keâe hetCe&leÙee efveJe&nve keâjles ngS ve
efmehe&â Deheves õJÙe keâe meogheÙeesie keâj jns Les Deefheleg efJenej ceW hewoue Ûeuekeâj Ùee$ee
keâe Deevebo uesles ngS mebIe JÙeJemLee Yeer osKe jns Les~ uecyes efJenej Deewj ceewmece keâes
osKeles ngS GvneWves mebIe efJenej nsleg veF& ieeÌ[er (š^keâ) yeveJeeF& leLee peye ØeÙeeie leerLe&
kesâ hebÛekeâuÙeeCekeâ nsleg keâevehegj ceW ceerefšbie Ûeue jner Leer, lees GvneWves LeesÌ[er meer ØesjCee
Øeehle nesles ner ceneslmeJe kesâ meewOece& Fvõ yeveves nsleg Yeer Deheveer mJeerke=âefle Øeoeve keâer
Deewj Deheveer ÛebÛeuee ue#ceer keâe meogheÙeesie keâj ceneve hegCÙe Deefpe&le keâj efueÙee~
melmebie mes peerJeve keâer efoMee yeoue peeleer nw-
jemles ceW heoefJenej keâjles meceÙe mketâueeW ceW "njves keâe DeJemej pÙeeoe Deelee
nw Deewj Úesšs-Úesšs ieeBJe nesves mes JeneB keâer pevelee efkeâmeer Depetyes keâer Yeebefle nce ueesieeW
Deewj efkeâmeer meke&âme keâer Yeebefle yeÇÿeÛeeefjCeer yenveeW Je Gvekesâ meeceeve keâes osKeles nQ
Deewj meye kegâÚ peeveves keâer efpe%eemee Yeer jKeles nQ Dele: GvnW nceW ØeJeÛeve kesâ ceeOÙece
mes pewve meeOeg-meeOJeer keâer ÛeÙee& yeleeveer heÌ[leer nw~ Ssmes ner Skeâ yeej nce ueesie Skeâ
mketâue ceW "njs, helee ueiee ÙeneB kesâ cegefKeÙee keâe Ùen mketâue nw Deewj ÙeneRr heeme ceW
GvneWves ‘keâefheue Deeßece’ kesâ veece mes Skeâ Deeßece yeveJee jKee nw,Gvekeâes peye metÛevee
efceueer, lees Jes Yeer melmebie megveves kesâ GösMÙe mes mketâue ceW Dee ieS~ yeeleeW-yeeleeW ceW Gvemes
hetÚe ieÙee efkeâ Deehe Meekeâenejer nQ Ùee ceebmeenejer? lees GvneWves (cespej ÙegefOeef‰j
efmebn) peJeeye efoÙee efkeâ ceeleepeer! ceQ ÛetBefkeâ henues heâewpe ceW Lee Dele: ceQ ceebmeenejer
ntB~ leye #eguuekeâ ceesleermeeiej peer ves GvnW Meekeâenej Deewj ceebmeenej kesâ yeejs ceW yeleeles
ngS ceebmeenej lÙeeie keâjves keâer ØesjCee Øeoeve keâer, efheâj lees efyevee kegâÚ meesÛes ner
GvneWves hetCe&™hesCe ceebmeenej keâe lÙeeie keâj Meekeâenej keâe efveÙece ues efueÙee~
Fmeer Øekeâej Deewj Yeer Deveskeâ mLeeveeW hej ieebJe JeeueeW ves nce ueesieeW kesâ ØeJeÛeve
megvekeâj Mejeye, ceebmeenej, pegDee Kesuevee Deeefo Deveskeâ JÙemeveeW keâe lÙeeie efkeâÙee~
FmeerefueS melmebieefle kesâ yeejs ceW keâner ieF& Gòeâ metefòeâ hetCe&leÙee ÛeefjleeLe& nesleer
nw efkeâ-
ogpe&vesÓefhe efn meewpevÙeb, megpevewÙe&efo me”ce:~~
DeLee&led meppeveeW kesâ meceeiece nesves mes ogpe&ve ceveg<Ùe ceW Yeer meppevelee Dee peeleer nw~
vÙeeÙeeueÙe keâer veiejer Fueeneyeeo ceW ngDee cebieue ØeJesMe-
Deveskeâ heewjeefCekeâ Deewj Ssefleneefmekeâ keâLeeDeeW keâes Deheves ieYe& ceW mecesšs Fueeneyeeo
veiejer Jele&ceeve ceW GòejØeosMe kesâ GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ ™he ceW yengle Øeefmeæ nw, peneB
keâer neF&keâesš& ceW Deekeâj JÙeefòeâ keâes meJe&oe vÙeeÙe Øeeefhle keâer DeeMee jnleer nw~ 1
veJecyej 2000 keâes efouueer mes heoefJenej keâj, ØeÙeeie leerLe& keâes Dehevee ue#Ùe
yeveekeâj nce mebIe meefnle Deheveer cebefpeue kesâ DeeefKejer heÌ[eJe hej Dee ieÙes Les~ ÙetB lees
pewve meeOeg keâe keâesF& efveÙele mLeeve veneR neslee, hej efpeme ue#Ùe mes efJenej keâjles nQ,
Gmekeâer efmeefæ nes peeves hej efvemeie&le: ØemeVelee nesleer ner nw~
29 leejerKe keâes Øeele:keâeue Fueeneyeeo keâer ner Skeâ keâeueesveer Øeerleceveiej ceW
ßeer heer.kesâ. pewve (Jekeâerue) kesâ efveJeeme hej Deenej ngDee Deewj Deenej Je meeceeefÙekeâ
kesâ he§eeled 12.15 yepes Fueeneyeeo keâer peerjesjes[ efmLele pewve Oece&Meeuee ceW cebieue
heoehe&Ce nsleg JeneB mes efJenej ngDee~ Deepe Fueeneyeeo kesâ veeieefjkeâeW keâe Glmeen
osKeles ner yevelee Lee, Ssmee ueie jne Lee efkeâ GvnW keâesF& Deveceesue efveefOe efceue ieF&
nes~ 2 yepes ØeÙeeie nesšue kesâ heeme mes peguetme ØeejbYe ngDee~ pewve efJeÅeeueÙe kesâ 500
yeÛÛes neLeeW ceW megvoj-megvoj metefòeâÙeeW kesâ yewvej ueskeâj Ûeue jns Les, mLeeve-mLeeve hej
ueies yewvej peve-peve keâer ceeleepeer kesâ Øeefle ßeæe keâes oMee& jns Les~ mJe™hejeveer
heeke&â-peerjesjes[ kesâ heeC[eue ceW ngF& Oece&meYee ceW cegKÙe DeefleefLe ßeer kesâ.heer. ßeerJeemleJe,
Fueeneyeeo kesâ cesÙej leLee efJeOeevemeYee DeOÙe#e kesâ meeLe-meeLe Deveskeâ pewve-Depewve
ueesie Skeâ yeej ceeleepeer kesâ oMe&ve keâer ueeuemee mes Deheej pevemecetn kesâ ™he ceW
GheefmLele ngS Les~ JeemleJe ceW hetpÙe ceeleepeer kesâ yeejs ceW keâner ngF& Ùes hebefòeâÙeeb efkeâleveer
meeLe&keâ nQ-
ÙetB lees efkeâleveer nes ÛegkeâeR Deewj efkeâleveer neWieer ceeleeSB nQ~
efpevekeâer lehe-lÙeeie-lehemÙee mes, ieewjJeceÙe oMeeW efoMeeSB nQ~~
hej Jele&ceeve ceW %eeveceleer, ceelee meer keâesF& ve ceelee nQ~
efpevekesâ ÛejCeeW ceW oes #eCe keâes, og:Ke keâes Yeer megKe efceue peelee nw~~
ØeLece oMe&ve keâj DecetuÙe ke=âefle YeWš keâer-
pewveOece& kesâ Devegmeej Jeerj efve.meb. meJee&efOekeâ ØeeÛeerve nesves mes YeieJeeve ceneJeerj
kesâ efveJee&Ce Øeeefhle keâe Deieuee efoJeme keâeefle&keâ Megkeäuee Skeâced Je<e& keâe ØeejbYe DeLee&led
veÙee Je<e& ceevee peelee nw hejvleg Jele&ceeve ceW F&meJeer meved DeefOekeâ ØeÛeueve ceW nw Dele:
1 peveJejer keâes mechetCe& Yeejle ceW Fmes ner Je<e& keâe ØeLece efoJeme ceevekeâj ueesie veevee
Øekeâej mes Gmes ceveeles ngS Deheveer KegefMeÙeeB Øekeâš keâjles nQ~ DeveskeâeW Øekeâej mes
«eerefšbime, efieheäš DeeFšce keâe Deheves efØeÙepeveeW ceW Deeoeve-Øeoeve Je heešea osvee Deeefo
Skeâ meeOeejCe meer yeele nw hejvleg efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer pees hejce efhelee
hejcesÕej, ceeB efpeveJeeCeer leLee efpeveOece& keâes Dehevee meJe&mJe ceeveles nQ, Gvekesâ efueS
ØelÙeskeâ efoJeme keâe MegYeejbYe efpeve cegKeeJeueeskeâve mes neslee nw Deewj efkeâmeer efJeMes<e
efoJeme ceW Yeer Jen ØeYegYeefòeâ Je efpeveOece& ØeYeeJevee keâes ner cegKÙelee osles nQ, efheâj Ûeens
Jen j#eeyebOeve nes Ùee oerheeJeueer, Je<e& keâe ØeejbYe efoJeme nes Ùee DevÙe kegâÚ~
efheâj Yeer nceejs veJe Je<e& 2001 kesâ vetleve Je<e& ØeLece efoJeme keâe MegYeejbYe
efvecee&CeeOeerve leerLe&jepe ØeÙeeie ceW cebieue ØeJesMe SJeb leerLeËkeâj $e+<eYeosJe kesâ ØeLece
oMe&ve mes ngDee~ ngDee ÙetB efkeâ nce ueesieeW ves 1 veJecyej 2000 keâes efouueer mes efJenej
keâjkesâ 29 efomecyej keâes ØeÙeeie Menj ceW ØeJesMe efkeâÙee~ 58 efoJemeerÙe Fme efJenej
kesâ he§eeled FueeneyeeoJeeefmeÙeeW kesâ DeleerJe Dee«en hej 3 efove pewve efJeÅeeueÙe ceW jnves
kesâ yeeo 1 peveJejer 2001 keâes Øeele: 8 yepes JeneB mes Ûeuekeâj 13 efkeâceer. otj yeveejme
neFJes jes[ hej efvecee&CeeOeerve ‘‘leerLeËkeâj $e+<eYeosJe oer#eemLeueer leerLe&’’ hej 11.15
hej cebieue ØeJesMe ngDee~ ÙeneB Deekeâj hejce Deeuneo kesâ keâejCe n<e& kesâ Deßeg Dee ieS,
osKekeâj yeÌ[er ØemeVelee ngF& efkeâ yeÇ.jJeervõ peer kesâ kegâMeue vesle=lJe ceW meeje efvecee&Ce
keâeÙe& Ketye peesjeW mes Ûeue jne nw~ Gme meceÙe leerLe& #es$e hej ØeJesMe keâj Øeefle‰sÙe
efpeveØeeflecee keâe ØeLece oMe&ve keâj ceeleepeer ves Deheveer vetleve ke=âefle kesâ ™he ceW YeieJeeve
$e+<eYeosJe kesâ ßeerÛejCeeW ceW ‘‘efJeÕeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve’’ keâes meceefhe&le keâj hejce
Deeuneo keâe DevegYeJe efkeâÙee~ keâeefle&keâ ke=â<Cee DeceeJeme 27-10-2000 keâes
cebieueeÛejCehetJe&keâ ØeejbYe efkeâS ieS DeefleMeÙekeâejer ceneefJeOeeve keâe uesKeve 1-1-
2001, Jeerj efve. meb. 2527, heew<e Meg. <e‰er keâes hetCe& ngDee~ 66 efove lekeâ efueKeer
ieF& 135 he=‰eW keâer Fme ke=âefle ceW Devle%ee&ve mes efvekeâues Meyo Fvekeâer keâeÙe&efmeefæ ceW
keâejCe lees yeves ner, efvejeyeeOe Ûeueves Jeeues Fme uesKeve kesâ ceb$eeW ves nce meYeer keâes
Meefòeâ Øeoeve keâer, leYeer JÙeehekeâ ØeYeeJeveehetJe&keâ Ùen Ùee$ee mecheVe ngF& Deewj Fme Oeje
keâes oer#eemLeueer leerLe& pewmeer ceneve GheueefyOe ngF&~
Skeâ Depewve JÙeefòeâ ves Jemeeflekeâe oeve oskeâj ceneve hegCÙe keâe mebÛeÙe keâj efueÙee-
mJeeceer mecevleYeõeÛeeÙe& ves jlvekeâjC[ ßeeJekeâeÛeej veecekeâ «ebLe ceW oeve keâe
yeÌ[e megvoj cenlJe yeleeÙee nw-
ef#eefleieleefceJe-Ješyeerpeb, hee$eieleb oeveceuheceefhe keâeues~
heâueefleÛÚeÙeeefJeYeJeb, yengheâueefce°b MejerjYe=leeced~~
efpeme Øekeâej Ješ keâe yeerpe yengle Úesše neslee nw hejvleg Gme Úesšs yeerpe mes
Flevee efJeMeeue Je=#e neslee nw efkeâ efpemekeâer ÚeÙee ceW npeejeW heg®<e yew" mekeâles nQ, Gmeer
Øekeâej hee$eeW keâes YeefòeâhetJe&keâ efoÙee ngDee LeesÌ[e Yeer oeve efJeefMe° heâue keâes oslee nw~
oeve osles meceÙe oeleej kesâ Fleves efJeMegæ heefjCeece nesles nQ, efpemekeâer leguevee
veneR keâer pee mekeâleer nw~ GvneR efJeMegæ heefjCeeceeW kesâ keâejCe efpeme peerJe kesâ kegâieefle
yebOe neskeâj hejYeJe mebyebOeer DeeÙeg keâe yebOe Ùeefo veneR heÌ[e nw, lees Jen kegâieefle yebOe keâes
Úsokeâj megieefleyebOe keâes keâj ueslee nw~ Deewj lees keäÙee? oeve osves keâer Devegceesovee keâjves
Jeeues Yeer YeesieYetefce pewmes Gòece #es$e ceW peekeâj pevce OeejCe keâjles nQ, efpemekeâe
ØelÙe#e GoenjCe Deenejoeve osves Jeeues jepee Je»epebIe, jeveer ßeerceleer kesâ meeLe-meeLe
efmebn, metkeâj, vesJeuee, yeboj pewmes heMeg Les, efpevneWves Devegceesoveecee$e mes Gòece
YeesieYetefce Øeehle keâer~
oer#eemLeueer leerLe& hej ÙetB lees efvecee&CekeâeÙe& ogÇleieefle mes Ûeue jne Lee efkeâvleg DeYeer
JeneB "njves pewmeer keâesF& JÙeJemLee veneR Leer~ efove ceW ceeleepeer Deewj nce ueesie JeneB
peekeâj Skeâ Úesšs mes keâheÌ[s kesâ šWš ceW ®keâ peeles Les Deewj ceeleepeer meeceeefÙekeâ, OÙeeve
Je DeveskeâeW peehÙeeefo JeneB keâjleer LeeR, Øeefleefove yeÇÿeÛeeefjCeer yenveW YeieJeeve keâes JeneB
efJejepeceeve keâjkesâ efJeOeevehetpee keâjleer LeeR efkeâvleg mebiece keâe leš Deewj DelÙeefOekeâ
meoea nesves mes Kegues ceW jnvee JeneB kesâ keâeÙe&keâlee&DeeW keâes F° veneRr Lee Dele: GvneWves
ceeleepeer mes yeej-yeej Ùener Dee«en efkeâÙee efkeâ DeYeer Deehe kegâÚ efove Fueeneyeeo Menj
ceW ®efkeâS hejvleg cesjer efJeMes<e FÛÚe Leer efkeâ nce ueesie Deye ÙeneR leerLe& hej ner ®keWâ~
mebÙeesieJeMe Menj mes veJeieef"le De.Yee.efo. pewve ceefnuee mebie"ve-Fueeneyeeo FkeâeF&
keâer DeOÙe#ee-ßeerceleer meeOevee peer ceeleepeer kesâ oMe&veeLe& JeneB DeeF& LeeR, nce ueesieeW
keâer FÛÚe osKekeâj GvneWves heeme kesâ ner Skeâ Depewve ie=nmLe kesâ heeme peekeâj yeeleÛeerle
keâer~ YeJÙeheefjCeeceer Gme ie=nmLe ves KegMeer-KegMeer Deheves Úesšs mes Iej kesâ leerve keâcejs
Keeueer keâjkesâ ceneve hegCÙe keâe mebÛeÙe keâj efueÙee~ MeerIeÇ ner mebIemLe yeÇ. yenveeW ves
JeneB peekeâj meheâeF& keâjkesâ jeef$e efJeßeece keâer JÙeJemLee keâj oer Deewj nceeje keâF&
efoveeW lekeâ jeef$ekeâeueerve ØeJeeme Gmekesâ Iej ceW jne~ JeneR heeme ceW ner Skeâ Deewj Depewve
kesâ keâeheâer hegjeves cekeâeve ceW Yetmes mes Yejs oes keâcejs Les, peye yeÇ. yenveeW ves Gvemes peekeâj
yeele keâer, lees Jen Yeer Deheves keâcejs Keeueer keâjves keâes lewÙeej nes ieÙee Deewj GmeceW
yenveeW ves Deheves "njves Je Ûeewkesâ keâer JÙeJemLee keâer~
ueeskeâ efvecee&Ce jepÙeceb$eer ceeleepeer kesâ oMe&veeLe& heOeejs-
oer#eemLeueer leerLe& hej heoehe&Ce kesâ meeLe ner hetpÙe ceeleepeer kesâ oMe&veeLe& Deveskeâ
vesleeieCe, ØeMeemeefvekeâ DeefOekeâejer SJeb DeveskeâeW mebmLeeDeeW kesâ Øeefleef‰le heoeefOekeâeefjÙeeW
keâe DeeJeeieceve ØeejbYe nes ieÙee~ 2 peveJejer 2001 keâes Fueeneyeeo efveJeemeer Yeepehee
veslee ßeer megveerue kegâceej pewve kesâ meeLe ueeskeâefvecee&Ce jepÙeceb$eer ßeer jekesâMe oòe
efleJeejer DeeÙes Deewj GvneWves ueeskeâefvecee&Ce efJeYeeie Éeje cenekegbâYe cesuee heefjmej ceW nesves
Jeeues ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe meveeleve mebmke=âefle mebiece’’ ceW DeveskeâeW ØeJesMe Éej SJeb
yees[eX hej pewve leerLe& oer#eemLeueer keâe veece efueKeJeeves keâer yeele keâner~
Fmemes hetJe& ieesJebMe j#ee SJeb ceebme efveÙee&le efJejesOe heefj<eo kesâ je°êrÙe GheeOÙe#e
ßeer kesâ.Sue. ieesOee peer-GoÙehegj (jepe.) keâF& yeej ceeleepeer kesâ heeme Deekeâj kegbâYe
cesues ceW pewve Meemeve keâer ØeYeeJevee keâjves nsleg yeej-yeej Dee«en keâj jns Les~ DeYeer Yeer
Gvekeâe Deevee yejeyej Ûeeuet Lee Deewj efJeMes<e Dee«en keâj DeeefKejkeâej GvneWves cesuee
heefjmej ceW pewveOece& keâer ØeYeeJevee nsleg 4 efoJemeerÙe keâeÙe&›eâce keâer mJeerke=âefle Øeehle keâj
ueer Deewj yengle ØemeVe neskeâj Fme keâeÙe& ceW ueie ieS~
kewâueeMeheJe&le hej efJejepeceeve ngFË YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer Øeeflecee-
oer#eemLeueer leerLe& heefjmej kesâ yeerÛeeWyeerÛe ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer efveJee&CemLeueer
keâes Yeejle Yet hej meekeâej keâj peve-peve keâes Gmekeâe menpelee-megueYelee kesâ meeLe
oMe&ve keâjJeeves nsleg kewâueeMeheJe&le keâer Øeefleke=âefle keâe efvecee&Ce keâeÙe& Yeer õgleieefle mes
Ûeue jne Lee, 17 peveJejer kesâ heeJeve efoJeme, ceeIe ke=â<Cee De°ceer keâes 51 hegâš TBÛes
efvecee&CeeOeerve kewâueeMeheJe&le kesâ Thej efveefce&le keâer ieF& Jesoer hej hetpÙe ceeleepeer kesâ mebIe
meeefveOÙe ceW ›esâve Éeje cetefle& ÛeÌ{eves keâer Øeef›eâÙee Dehejevn 3 yepes mes ØeejbYe ngF&~
meJe&ØeLece efpeme keâceue hej ßeerpeer keâes efJejepeceeve keâjvee Lee, Gmes ÛeÌ{eÙee ieÙee
hegve: 18 peveJejer keâes ceOÙeevn 11.5 yepes ›esâve Éeje ner YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer
Øeeflecee keâceueemeve hej efJejepeceeve keâer ieF&, pÙeeW-pÙeeW Øeeflecee peer Thej ÛeÌ{ jner
LeeR, lÙeeW-lÙeeW YeòeâeW kesâ peÙekeâejeW mes mechetCe& DeekeâeMeceb[ue iebgpeeÙeceeve nes jne Lee,
Øeeflecee efJejepeceeve nesles ner hetpÙe ceeleepeer keâer DeebKeeW mes n<ee&ßeg Úuekeâves ueies, leye
cegPes ueiee efkeâ ceevees Deepe nceejer Ùee$ee hetCe&& ngF& nw, efpeve Deeefo ØeYeg kesâ meJeexoÙeer-
DeefnbmeeceÙeer efmeæevleeW SJeb pewveOece& keâer ØeeÛeervelee kesâ efoefioievledJÙeeheer ØeÛeej-
Øemeej kesâ ue#Ùe keâes ueskeâj nce efvekeâues Les, Jen efove Deye otj veneR nw~ Deye Ùen leerLe&
efpeveOece& keâer meebmke=âeflekeâ Oejesnj yevekeâj efJeÕe kesâ ef#eeflepe hej GoerÙeceeve metÙe& keâer
Yeebefle Ûecekesâiee Deewj mechetCe& efJeÕe ceW pewveOece& SJeb leerLeËkeâjhejcheje keâer keâerefle&OJepee
uenjeSieer~
ØeÙeeie kesâ cenekebgâYe cesues ceW ØeLece yeej pewveOece& keâe ØeefleefveefOelJe-
Ùen Yeer mJeefCe&ce Fefleneme keâe efvecee&Ce ner keâne peeSiee, peye ØeÙeeie kesâ
efJeÕeØeefmeæ 12 Je<eeaÙe cenekegbâYe cesues ceW ØeLece yeej pewveOece& keâe ØeefleefveefOelJe hetpÙe
ceeleepeer ves efkeâÙee~ keâF& ceen hetJe& mes efJeÕe efnvot heefj<eo keâer GÛÛe mlejerÙe meefceefle
kesâ keâeÙe&keâlee&DeeW Éeje efveJesove efkeâS peeves hej ceeleepeer ves heefj<eo Éeje DeeÙeesefpele
‘‘Oece& mebmeo’’ (veJece) ceW mebIe meefnle Dehevee meeefveOÙe Øeoeve keâjves keâer mJeerke=âefle
oer hegve: leerLeËkeâj $e+<eYeosJe oer#eemLeueer ØeÙeeie efoiecyej pewve leerLe&#es$e keâcesšer SJeb
ieesJebMe j#ee leLee ceebme efveÙee&le efJejesOe heefj<eo kesâ mebÙegòeâ lelJeeJeOeeve ceW kegbâYe cesuee
heefjmej ceW pewveOece& keâe keâeÙe&›eâce DeeÙeesefpele efkeâÙee ieÙee~
18 peveJejer keâes YeieJeeve keâer cetefle& kewâueeMeheJe&le hej efJejepeceeve keâjves kesâ
he§eeled ieepes-yeepes SJeb peÙeIees<eeW kesâ yeerÛe 108 keâueMeeW keâes cemlekeâ hej OeejCe
efkeâS ngS FvõeefCeÙeeW leLee mewkeâÌ[eW mketâueer yeÛÛeeW (pewve efJeÅeeueÙe, ØeÙeeie) meefnle
peguetme ceW YeieJeeve keâes heeuekeâer ceW efJejepeceeve keâjkesâ ceeleepeer SJeb nce meYeer ves mebIe
meefnle cenekegbâYe cesuee heefjmej ceW ØeJesMe efkeâÙee~ peneB ‘‘$e+<eYeosJe ceC[he’’ ceW
PeC[ejesnCe leLee YeieJeeve keâe hebÛeece=le DeefYe<eskeâ SJeb ceneMeebefleOeeje mecheVe keâer ieF&
leLee Øeefleefove ceOÙeevn ceW mebIemLe yenveeW SJeb Øees. šerkeâceÛebo pewve-efouueer Éeje
DeveskeâeW efJeOeeveeW keâe DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee, efpemeceW pewvemeceepe kesâ DeueeJee DepewveeW
ves Yeer heOeejkeâj pewveOece& keâer ceefncee keâes peevee~
YeieJeeve $e+<eYeosJe meveeleve mebmke=âefle mebiece-

19 peveJejer 2001 keâes cesuee heefjmej ceW cebieue ØeJesMe kesâ meeLe ner efJeÕe efnvot
heefj<eo kesâ keâeÙe&keâlee& nceW Deheves heeC[eue ceW ues ieS~ Gme meceÙe ceQves efmebIeue peer
kesâ Dee«en efJeMes<e hej Deepe kesâ efJeÕe keâer meyemes pJeueble mecemÙee DeelebkeâJeeo mes
efvehešves nsleg YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer DeefnbmeeceÙeer veerefle SJeb Deehemeer yevOeglJe leLee
mebie"ve™he Meefòeâ hej Oece&mebmeo kesâ cebÛe mes mecemle meeOeg-mevleeW kesâ yeerÛe ØekeâeMe
[euee, efpemes megvekeâj GvnW ueiee efkeâ Deefnbmee ner Skeâ Ssmee Øeyeue meeOeve nw, efpemekesâ
Éeje nce efJeÕe ceW Meebefle Je cew$eerYeeJe keâer hegvem&Leehevee keâj mekeâles nQ~
JeemleJe ceW DeeEnmee Oece& keâe efpelevee met#ce efJeJesÛeve DeeÛeeÙeeX ves pewveOece& ceW
efkeâÙee nw, Jewmee DevÙe$e keâneR veneRr efceue mekeâlee nw~ 20 peveJejer keâes ceeleepeer ves
Fmeer cebÛe mes YeieJeeve $e+<eYeosJe keâes ceeveJeerÙe mebmke=âefle keâe ØeLece Øeefleheeokeâ efmeæ
keâjles ngS peye Gvekesâ meJeexoÙeer efmeæevleeW keâes efJeÕeMeebefle kesâ efueS meJee&efOekeâ
Øeemebefiekeâ yeleeÙee, lees Deheej pevemecetn ves YeieJeeve kesâ peÙeIees<eeW mes mecemle heefjmej
keâes iegbpeeÙeceeve keâj efoÙee~ Deiej Ùen keâne peeS efkeâ cenekegbâYe cesues kesâ ceOÙe
pewveOece& kesâ Fme peieceieeles metÙeexoÙe ves ÙegieeW-ÙegieeW kesâ efueS MeeÕele Fefleneme keâe
efvecee&Ce keâj efoÙee, lees MeeÙeo keâesF& DeefleMeÙeesefòeâ Jeeueer yeele veneR nesieer~
 YeieJeeve $e+<eYeosJe efveJee&CeeslmeJe hej cesuee heefjmej kesâ pewve heeC[eue ceW
1008 efveJee&Ceuee[t ÛeÌ{eS ieS-
Ùen Skeâ Devenesvee mebÙeesie Lee, peye cesuee heefjmej kesâ ceOÙe ØeLece yeej pewvecebÛe
mes YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe efveJee&Ce ceneslmeJe Fleveer OetceOeece mes ceveeÙee pee jne Lee~
efveJee&Ce efoJeme keâer hetJe& mebOÙee hej 21 peveJejer keâes Fmeer ceC[he ceW efJeefMe°
DeefleefLeÙeeW kesâ yeerÛe peye 1008 efveJee&Ce uee[t ÛeÌ{eS ieS, lees GheefmLele
pevemecetn kesâ Glmeen SJeb YeefòeâYeeJe keâer Oeeje ves keâjesÌ[eW Je<e& hetJe& keâe Fefleneme
mepeerJe keâj efoÙee~
Yeefòeâ DeeÙeespeve mes ieodieo ngS mebIeheefle ueeuee ceneJeerj Øemeeo peer yeesues-
ceeleepeer! cesjer meYeer keâes 1008 Leeue SJeb uee[t yeebšves keâer YeeJevee nw hegve: GvneWves
ceeleepeer keâer Dee%ee heekeâj pewve-Depewve meYeer keâes Leeue SJeb uee[t efJeleefjle efkeâS leLee
keâueMe Ùee$ee ceW 108 ceefnueeDeeW keâes keâueMe, meeefÌ[ÙeeB Deeefo YeWš keâer~ efJeÕe efnvot
heefj<eo kesâ keâeÙe&keâejer DeOÙe#e ßeer DeMeeskeâ efmebIeue, YeejleerÙe peerJe pevleg keâuÙeeCe
yees[& kesâ je°êrÙe DeOÙe#e vÙeeÙecetefle& ßeer iegceeveceue ueesÌ{e, DeeÛeeÙe& ßeer Oecexvõ peer,
ieesJebMe j#ee SJeb ceebme efveÙee&le efJejesOe heefj<eo kesâ je<šêrÙe GheeOÙe#e-ßeer kesâ.Sue.
ieesOee-GoÙehegj, ßeer ngkegâceÛebo meeyeuee-Fboewj Deeefo cenevegYeeJeeW keâer GheefmLeefle SJeb
pewve mebmke=âefle leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe hej ngS Gvekesâ DeespehetCe& mebYee<eCeeW mes meYee
DelÙevle ieefjceeceÙeer JeeleeJejCe ceW mecheVe ngF&~ Fme Ûelegefo&JemeerÙe keâeÙe&›eâce ceW
YeieJeeve $e+<eYeosJe efÛe$e ØeoMe&veer kesâ mewkeâÌ[eW efÛe$eeW kesâ ceeOÙece mes YeejleerÙe
mebmke=âefle, JÙemevecegefòeâ, Deefnbmee Oece& SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe-ceneJeerj mJeeceer kesâ
peerJeve oMe&ve mes pevemeeOeejCe keâes heefjefÛele keâjeÙee ieÙee~
hegve: veJeefveefce&le ØeÙeeie leerLe& ceW Yeer ceeIe ke=â<Cee Ûelego&Meer keâes ‘‘YeieJeeve
$e+<eYeosJe efveJee&CekeâuÙeeCekeâ efoJeme’’ hej efveJee&Ceuee[t ÛeÌ{eÙee ieÙee~
oer#eemLeueer leerLe& hej ØeLece yeej ngDee ›eleeÛeej SJeb yeeuekeâ keâe cegC[ve Je
veecekeâjCe mebmkeâej -
ceeveJe peerJeve ceW mebmkeâejeW keâe DelÙeefOekeâ cenlJe nw~ The Charity begin at
home DeLee&led yeeuekeâ meÛÛeefj$elee keâe ØeLece hee" Deheves Iej mes ner meerKelee nw~
Ùeefo peerJeve ceW megmebmkeâej nQ lees osMe, Oece&, meceepe Je kegâue keâes Skeâ DeÛÚe
veeieefjkeâ, DeÛÚe ßeeJekeâ, DeÛÚe keâeÙe&keâlee& Deewj DeÛÚe kegâueoerhekeâ efceuelee nw Deewj
kegâmebmkeâejeW keâe ØeYeeJe lees meYeer peeveles nQ~ pewveOece& ceW peerJe kesâ ieYe& ceW Deeves mes
ueskeâj ce=lÙegheÙe&vle <ees[Me mebmkeâej ceeves ieS nQ~ Deiej ceeleeSb ieg® meeefveOÙe ceW
peekeâj Fve meYeer mebmkeâej efJeefOe keâes ›eâceMe: mecheVe keâjleer nQ, lees mevleeve JeemleJe
ceW yengle ner ØeefleYeemecheVe Je lespemJeer nesleer nw~
cenevegYeeJeeW! mebmkeâej ner lees hee<eeCe keâer cetefle& hej efkeâS peeles nQ, peye Jen
YeieJeeve yevekeâj nceW pewvelJe keâe hee" efmeKeeleer nw~ hetpÙe ceeleepeer keâer meowJe Ùener
ØesjCee ØelÙeskeâ meodie=nmLe kesâ efueS jnleer nw efkeâ peneB lekeâ mebYeJe nes, ØelÙeskeâ ßeeJekeâ
keâes Fve <ees[Me mebmkeâejeW keâes Deheves Iej ceW pevce uesves Jeeues ieYe&mLe efMeMeg ceW DeJeMÙe
ØelÙeejesefhele keâjvee ÛeeefnS~ Gvekeâer ner ØesjCee Øeehle keâj Gvekesâ ie=nmLeeJemLee kesâ
Úesšs YeeF& ßeer ØekeâeMeÛebo peer meceÙe-meceÙe hej Deheves Iej keâer yengDeeW Je Gvekesâ
veJepeele efMeMeg keâes ceeleepeer kesâ heeme ueekeâj Gvekesâ ›eleeÛeej, cegC[ve, veecekeâjCe,
uesKeve, ØeLece yeej Ûeuevee Deeefo mebmkeâejeW keâes keâjJeeles jnles Les~ 40 efove kesâ yeÛÛes
keâes ueskeâj peye ceeB henueer yeej cebefoj peeleer nw, Gmes DeJeOe Øeevle ceW ›eleeÛeej-
Jelee&Ûeej keânles nQ~
Gvekesâ efueS Ùen Skeâ megKeo mebÙeesie ner Lee efkeâ efpeme ØeÙeeie leerLe& ceW YeieJeeve
$e+<eYeosJe ves Deepe mes keâjesÌ[eW Je<e& hetJe& ØeLece kesâMeueeWÛe keâj cegefve hejcheje keâe Fme
Ùegie ceW ØeejbYeerkeâjCe efkeâÙee Lee, Gmeer leerLe& keâer heefJe$e ieeso ceW Deekeâj meJe&ØeLece GvnW
Deheves megheg$e jepeve pewve keâer helveer ßeerceleer efØeÙebkeâe SJeb Gvekesâ veJepeele efMeMeg keâe
›eleeÛeej, cegC[ve SJeb veecekeâjCe mebmkeâej keâjJeeves keâe megÙeesie Øeehle ngDee~ 27
peveJejer keâes meJe&ØeLece yeeuekeâ keâes efpevecebefoj kesâ oMe&ve keâjJeekeâj peye Jes ueesie Gmes
hetpÙe ceeleepeer kesâ heeme ueeS lees ceeleepeer ves efMeMeg kesâ keâeve ceW Ceceeskeâej ceb$e
megveekeâj Gmes pewve yeveeÙee hegve: Gmekeâe ‘GlmeJe’ veece jKee~ Ùen ØekeâeMeÛebo peer keâe
hegCÙe ner jne nw efkeâ Gvekesâ ØelÙeskeâ heg$e-heg$eer, heesles-heesefleÙeeW ÙeneB lekeâ efkeâ mJeÙeb
Gvekeâes Yeer hetpÙe ceeleepeer kesâ ßeercegKe mes veece Øeehle ngDee~
ÙeneB Ùen Øemebie uesKeveeryeæ keâjves keâe leelheÙe& cee$e Flevee nw efkeâ ØelÙeskeâ pewve
ßeeJekeâ keâes Fme yeele mes Ùen efMe#ee «enCe keâjveer ÛeeefnS efkeâ nceW Deheves heg$e-hegef$eÙeeW,
veeleer-heesles Deeefo kesâ veecekeâjCe Deeefo mebmkeâej ieg®DeeW kesâ mece#e ner keâjvee ÛeeefnS
leeefkeâ ieg® Éeje Øeoòe Gve mebmkeâejeW kesâ ceeOÙece mes ØelÙeskeâ yeeuekeâ-yeeefuekeâe efMe#ee
Øeehle keâj Deheves YeeJeer peerJeve keâe efvecee&Ce keâj mekesâ~
meekeâej neslee leerLe& keâe efJekeâefmele mJe™he-
cee$e kegâÚ ceen keâer ner DeuheeJeefOe ceW efJekeâefmele mJe™he Øeehle keâjles oer#eemLeueer
leerLe& keâes peye hetpÙe ceeleepeer pewmeer ceneve meeOJeer keâe meeefveOÙe Øeehle ngDee, lees Jen
Gvekesâ Éeje ØeJeeefnle Depeœe %eeveOeeje ceW De#eÙeJeš keâer Yeebefle DeefYeefmebefÛele neskeâj
osMe-efJeosMe keâes Deheveer %eeveÚeÙee mes meble=hle keâjves ueiee Deewj Deye lees osKeles ner
osKeles Jen meceÙe Yeer Dee ieÙee, peye meYeer ØeefleceeDeeW keâer ØeeCeØeefle‰e keâj GvnW
peielhetpÙe YeieJeeve yeveevee Lee~ Dele: hetpÙe ceeleepeer keâer ØesjCee mes yeÇ. jJeervõ peer
Je DevÙe keâce&" keâeÙe&keâlee&DeeW Éeje 4 heâjJejer mes 8 heâjJejer 2001 lekeâ ‘‘YeieJeeve
$e+<eYeosJe hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e SJeb cenekegbâYe cemlekeâeefYe<eskeâ’’ keâe efJeješ
DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee, efpemekeâe PeC[ejesnCe 29 peveJejer 2001 keâes ceeleepeer kesâ
DevevÙe Yeòeâ ßeer Deefveue pewve (keâceue cebefoj)-ØeerleefJenej, efouueer ves efkeâÙee~ 4
heâjJejer mes 8 heâjJejer lekeâ ieYe&, pevce, oer#ee Deeefo heebÛeeW keâuÙeeCekeâeW keâe efoioMe&ve
keâjeÙee ieÙee leLee mecemle Deeieceesòeâ Deblejbie ef›eâÙeeSb mecheVe keâj hee<eeCe Øeeflecee
keâes peielhetpÙe yeveeÙee ieÙee~
leerLeËkeâj $e+<eYeosJe oer#eemLeueer-ØeÙeeie leerLe& keâe ueeskeâehe&Ce-

4 heâjJejer 2001 keâes ceOÙeevn 1 yepes kesâvõerÙe ceeveJe mebmeeOeve efJekeâeme ceb$eer
(Yeejle mejkeâej) ßeer cegjueer ceveesnj peesMeer SJeb G.Øe. ueeskeâ efvecee&Ce jepÙeceb$eer ßeer
jekesâMe oòe ef$ehee"er hetpÙe ceeleepeer kesâ oMe&ve nsleg heOeejs Deewj peesMeer peer ves leerLe&
keâe ueeskeâehe&Ce keâj hejce ØemeVelee JÙeòeâ keâer~ GvnW peye nce ueesieeW ves Deheves ØeJeÛeve
kesâ ceeOÙece mes Fme leerLe& keâer cenòee, pewveOece& keâer ØeeÛeervelee SJeb hee"Ÿe hegmlekeâeW kesâ
ceeOÙece mes ueesieeW keâes efoiYeüecf ele efkeâS peeves Jeeues DebMeeW kesâ yeejs ceW yeleeÙee lees Jes yeesues-
ceeleepeer! ceQ Dehevee meewYeeiÙe ceevelee ntB efkeâ Deehekeâer ØesjCee mes efpeme leerLe& keâe
efvecee&Ce ngDee nw cegPes Gmekesâ ueeskeâehe&Ce nsleg Deeves keâe megDeJemej efceuee~ pe™j nceves
efheÚues pevceeW ceW kegâÚ DeÛÚs keâeÙe& efkeâS neWies, pees nceW Yeejle kesâ DeeOÙeeeflcekeâ mebleeW
keâer hegCÙe meeOevee SJeb lehemÙee keâe heâue efceuelee nw~ pewveOece& MeeÕele Oece& nw, Jen
efkeâmeer peeefle mecØeoeÙe keâe veneR yeefukeâ ceeveJeOece& nw~ ceeleepeer mes ÛeÛee& nesves hej
cesjs OÙeeve ceW yeele DeeF& Deewj ceQves hegmlekeâeW keâes osKee, meYeer OeceeX kesâ JeemleefJekeâ DebMeeW
keâer melÙelee jns, efkeâmeer Oece& kesâ ceeveves JeeueeW keâes Ûeesš ve hengBÛes, Demeblees<e Je
Deheceeve ve nes, Fme yeele keâe OÙeeve jKeles ngS Deeies Deeves Jeeues hee"Ÿe›eâce ceW
efveef§ele yeoueeJe nesiee~
mebiece kesâ peue mes ngDee ØeYeg keâe pevceeefYe<eskeâ-
ØeÙeeie ceW hebÛekeâuÙeeCekeâ kesâ ceOÙe 5 heâjJejer keâes meewOece& Fvõ ßeer Deevevo
kegâceej pewve-cesj" Deheves Fvõ heefjJeej kesâ meeLe mebiece kesâ leš mes peue ueeves nsleg
SsjeJele neLeer hej yew"keâj YeJÙe peguetme kesâ meeLe JeneB ieS, Gme meceÙe mebiece leš
hej ieerle, Yepeve, ve=lÙehetJe&keâ efvekeâueer Gme MeesYeeÙee$ee keâe ÂMÙe ner Deueewefkeâkeâ Lee,
Jen peguetme mebiece kesâ leš hej peekeâj Skeâ megvoj meer keâleej ceW hebefòeâyeæ nes ieÙee,
pees efkeâ meÛecegÛe kesâ pevceeefYe<eskeâ pewmee DeeYeeme keâjJee jne Lee~ meYeer Fvõ-
FvõeCeer keâueMeeW ceW mebiece keâe peue Yejkeâj hegve: YeJÙe peguetmehetJe&keâ Jeeheme DeeS
Deewj leerLe& heefjmej ceW veJeefveefce&le heeC[gkeâefMeuee hej efpeveefMeMeg keâe 108 keâueMeeW mes
vnJeve keâj MeefÛe (ßeerceleer Deuekeâe pewve-cesj") ves leerLeËkeâj efMeMeg keâes JeŒeeYejCeeW
mes Deuebke=âle keâj ceelee-efhelee keâes meeQhe efoÙee~
leerLeËkeâj YeieJeeve keâe pevceeefYe<eskeâ cegefveÙeeW Éeje Yeer oMe&veerÙe nw-
Øemebieesheeòe ÙeneB Skeâ yeele DeJeMÙe yeleevee ÛeentBieer~ Ûetbefkeâ efJe<eÙe Ûeue jne nw
leerLeËkeâj YeieJeeve kesâ pevceeefYe<eskeâ keâe Deewj Jele&ceeve ceW kegâÚ meeOeg Ùen keânkeâj
pevcekeâuÙeeCekeâ ceneslmeJe kesâ peguetme SJeb heeC[gkeâefMeuee hej nesves Jeeues pevceeefYe<eskeâ
keâes osKeves veneR peeles nQ efkeâ ‘‘meeOegDeeW keâes cee$e oer#eekeâuÙeeCekeâ Deeefo ceW peevee
ÛeeefnS, pevcekeâuÙeeCekeâ ceW Jes Yeeie veneR ues mekeâles nQ~’’ Fme efJe<eÙe ceW Deeiece ceW
ØeceeCe efceuelee nw efkeâ ÛeejCe$e+efæOeejer cegevf e Yeer efpevesvõ YeieJeeve keâe pevceeefYe<eskeâ yeÌ[s
Yeefòeâ-YeeJe mes osKeles nQ~ pewmee efkeâ cenehegjeCe veecekeâ Dee<e& «ebLe ceW JeCe&ve DeeÙee nw-
meevevob ef$eoMesÕejw: meÛeefkeâleb osJeerefYe®lheg<keâjw:,
me$eemeb megjJeejCew: ØeefCeefnlewjeòeeojb ÛeejCew:~
meeMe¿b ieievesÛejw: efkeâefceoefcelÙeeueesefkeâlees Ùe: mhegâjved,
cesjesceto& ed Of v& e me veesÓJeleeefppeveefJeYeespe&vceeslmeJeecYe: hueJe:~~216~~
(heJe& 13)
DeLee&led ces®heJe&le kesâ cemlekeâ hej mhegâjeÙeceeve neslee ngDee efpevesvõ YeieJeeve kesâ
pevceeefYe<eskeâ keâe Jen peueØeJeen nce meyekeâer j#ee keâjs, efpemes efkeâ FvõeW ves yeÌ[s
Deevevo mes, osefJeÙeeW ves Dee§eÙe& mes, osJeeW kesâ neefLeÙeeW ves metb[ TBÛeer keâjkesâ yeÌ[s YeÙe
mes, ÛeejCe $e+efæOeejer cegefveÙeeW ves Skeâe«eefÛeòe neskeâj yeÌ[s Deeoj mes Deewj efJeÅeeOejeW
ves ‘‘Ùen keäÙee nw’’ Ssmeer Mebkeâe keâjles ngS osKee Lee~’’
Fmemes efmeæ neslee nw efkeâ Jele&ceeve kesâ efoiecyej cegefve, DeeÛeeÙe& Ùee GheeOÙeeÙe
Deeefo keâes pevcekeâuÙeeCekeâ peguetme ceW meefcceefuele nesves ceW jbÛecee$e Yeer oes<e veneR nw~
yeermeJeeR meoer kesâ ØeLece DeeÛeeÙe& Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe keâer
hejcheje ceW DeeÛeeÙe& ßeer efMeJemeeiej peer cenejepe, DeeÛeeÙe& ßeer Oece&meeiej cenejepe
Deeefo ÛelegeJf e&Oe mebIe meefnle pevceeefYe<eskeâ osKeles Les~ leerLeËkeâj YeieJeeve keâe pevcekeâuÙeeCekeâ
efoJÙe Deueewefkeâkeâ neslee nw Dele: meeceevÙe cegefve SJeb DeeÛeeÙeeX keâes Gvekeâe pevceeefYe<eskeâ
osKeves ceW keâesF& efJekeâuhe veneR keâjvee ÛeeefnS~ leerLeËkeâj keâer ceefncee keâe JeCe&ve lees
DeefveJe&ÛeveerÙe nw~
DeefKeue YeejleerÙe efo. pewve ceefnuee mebie"ve keâe DeefOeJesMeve-
5 heâjJejer keâes ØeÙeeie ceW hetpÙe ceeleepeer keâer ØesjCee mes ieef"le De.Yee.efo. pewve
ceefnuee mebie"ve keâe DeefOeJesMeve ngDee, efpemeceW Yeejle kesâ keâesves-keâesves mes mebie"ve keâer
heoeefOekeâejer yenveeW ves heOeejkeâj Deheves efJeÛeej SJeb Øeieefle efjheesš& Øemlegle keâer~
DeefOeJesMeve keâer meYeeOÙe#e ßeerceleer kegâmegceuelee pewve-efouueer Oe.he. ceneJeerj Øemeeo
pewve (mebIeheefle) SJeb cegKÙe DeefleefLe ßeerceleer jerlee yengiegCee peesMeer (hetJe& cesÙej-
Fueeneyeeo) LeeR~ GvneWves Fme DeJemej hej heOeejkeâj Deheej ØemeVelee JÙeòeâ keâjles
ngS keâne efkeâ hetpÙe ceeleepeer %eeve keâer osJeer mejmJeleer ™he nQ, FvneWves Dehevee hetje
peerJeve hejeshekeâej nsleg meceefhe&le efkeâÙee nw, Fmemes Ssmee ueielee nw efkeâ mevleeW Deewj $e+ef<eÙeeW
keâer Fme Yeejle Yetecf e ceW nceejer ceefnueeDeeW ves yengle Ùeesieoeve efoÙee nw~ Deehekesâ DeeMeer<e
Je Deehekeâer lehemÙee mes nj ceeveJe keâes efveef§ele ner ceeie&oMe&ve efceuesiee~
pewveOece& yengle ØeeÛeerve Oece& nw, YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ veece mes ner Fme mLeeve
keâe veece ØeÙeeie heÌ[e, Ùen Oejleer Gvekeâer ÛejCeOetefue mes heefJe$e ngF& nw~ Fmeer Oejleer
hej ceeleepeer DeeMeerJee&o osves nsleg heOeejer nw~ De.Yee.efo. pewve ceefnuee mebie"ve keâer
keâce&"lee, keâeÙe&kegâMeuelee osKeer, cee$e 5 Je<eeX ceW keâer ieF& meceepemesJee nsleg Deehe
yeOeeF& keâer hee$e nQ~ nceceW mes efMeef#ele ceefnueeSB efMe#ee keâe ØeÛeej keâjWbieer, Deefnbmee
Je melkeâce& kesâ keâeÙe& keâes ceeleepeer mes meerKekeâj ueesieeW lekeâ hewâueeSbieer, Fme oer#eemLeueer
ceW ceeleepeer keâe Ùeesieoeve ØeÙeeie keâes mece=æ keâj jne nw, YeefJe<Ùe ceW ceeleepeer pees
efveoxMe oWieer, ceQ Gmekeâe heefjheeueve keâ™Bieer~ Fme cenekegâb Ye kesâ DeJemej hej Deehe meyekeâe
ØeÙeeie veiej ceW mJeeiele nw~ hegve: hetpÙe ceeleepeer ves SJeb ceQves meYeer ceefnuee mebie"ve keâer
yenveeW SJeb ßeerceleer peesMeer keâes Dehevee cebieue DeeMeerJee&o Øeoeve efkeâÙee leLee efJeosMeeW lekeâ
YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe ØeÛeej keâjles ngS, Deeies YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kesâ 2600JeW
pevceeslmeJe hej Yeer ØeÛeej-Øemeej keâjves keâer GvnW ØesjCee Øeoeve keâer~
ØeÙeeie leerLe& hej ØeLece yeej hetpÙe ceeleepeer Éeje oes keâvÙeeDeeW keâes yeÇeÿeer-
megvojer yeveekeâj efJeÅeeoeve-
hebÛekeâuÙeeCekeâ ceW ØeLece yeej efoKeeÙee peeves Jeeuee Ùen ÂMÙe DeodYegle ner Lee,
peye hetpÙe ceeleepeer ves YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer yeÇeÿeer-megvojer hegef$eÙeeW kesâ efJeÅeeOÙeÙeve
kesâ ÂMÙe keâes oMee&les ngS mJeÙeb Deheves neLeeW mes jpele Leeue ceW oes keäJeebjer keâvÙeeDeeW
keâes efJeÅeeOÙeÙeve keâjJeeÙee, efpemeceW yeÇeÿeer yeveves keâe meewYeeiÙe-kegâ. ceeveJeer pewve-
cesj" SJeb megvojer yeveves keâe meewYeeiÙe-kegâ. ™yeer pewve -Fueeneyeeo keâes Øeehle ngDee~
Fmekesâ meeLe ner YeieJeeve $e+<eYeosJe Éeje efoÙes ieÙes efJeÅeeoeve SJeb jepeveerefle keâe
JeCe&ve hetpÙe ceeleepeer ves Deheves GheosMe ceW efkeâÙee~
Fme DeJemej hej cegKÙe DeefleefLe kesâ ™he ceW vÙeeÙecetefle& ßeer [er.heer.Sme. Ûeewneve
(ÛesÙejcewve-ce.Øe. ueerieue meefJe&me DeLee@efjšer, peyeuehegj), [e@. DejefJebo kegâceej pewve-
mJeemLÙe jepÙeceb$eer (G.Øe.) leLee veeo&ve& FefC[Ùee heef$ekeâe kesâ mecheeokeâ ßeer ØesceMebkeâj
oeref#ele peer heOeejs, efpevekeâe keâcesšer keâer Deesj mes mJeeiele efkeâÙee ieÙee~ ceeveveerÙe
mJeemLÙe jepÙeceb$eer peer ves keâne efkeâ Ùen meejer JÙeJemLee pees Jele&ceeve ceW nw, Jen
YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer osve nw, YeieJeeve ves meyekeâes peerJeve peerves keâer keâuee efmeKeeF&,
efpevekeâe JeCe&ve JesoeW ceW Yeer Deelee nw~ nce ueesie hebÛekeâuÙeeCekeâ keâes pewve jeceueeruee
keânles nQ, YeieJeeve $e+<eYeosJe ves veew efveefOeÙeeB Je Ûeewon jlveeW keâes lÙeeiekeâj efJeYeeJe
heefjCeefle keâes efcešeÙee, nceeje Yeer Deehemes efveJesove nw efkeâ meyekeâes pewve oMe&ve Je
YeieJeeve keâe mJe™he mecePeekeâj mebmkeâeefjle keâjW~ Ûeens YeieJeeve $e+<eYeosJe neW, Yejle
neW Ùee jece neW, Fbmeeve ceW mes ner YeieJeeve yeves nQ Deewj yeekeâer ueesie mecePeles nQ efkeâ
YeieJeeve ves nceW yeveeÙee nw, pees Gvekeâer efceLÙee Yeüebefle nw~
DeÙeesOÙee kesâ cenvle ve=lÙeieesheeueoeme peer keâe Deeieceve-
ØeÙeeie leerLe& SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ oMe&veeLe& heOeejs ngS DeÙeesOÙee keâer Úesšer
ÚeJeveer kesâ cenvle ve=lÙe ieesheeueoeme peer ves hetpÙe ceeleepeer kesâ iegCeeW SJeb JeelmeuÙeceÙeer
™he keâer ØeMebmee keâjles ngS keâne efkeâ pewveOece& ceW lÙeeie-lehemÙee keâer ØeOeevelee nw~ pewve
meeOeg-meeOJeer keâ"esj lehe keâjles nQ, pewveOece& ceeveJeeW keâe mebJeOe&ve SJeb mebj#eCe keâj
jne nw, Fmeer Øekeâej keâer mecelee-cecelee nceW efceues, Ùener keâecevee nw~
Fueeneyeeo efJekeâeme ØeeefOekeâjCe meefÛeJe ßeer F°osJe Øemeeo jeÙe SJeb cegKÙe
DeefYeÙeblee ßeer kesâ.kesâ. heeC[sÙe peer ves Yeer heOeejkeâj hetpÙe ceeleepeer kesâ oMe&ve keâj
mJeÙeb keâes ieewjJeeefvJele cenmetme efkeâÙee~
7 heâjJejer keâes ØeÙeeie leerLe& kegâÚ #eCe kesâ efueS nefmleveehegjer yeve ieÙee-
YeieJeeve $e+<eYeosJe ØeÙeeie keâer heeJeve Yetefce hej oer#ee «enCe keâj Ú: ceen Ùeesie
ceW ueerve jnves kesâ he§eeled peye cegefvehejcheje keâes peerJevle jKeves nsleg (DeenejÛeÙee&
yeleueeves nsleg) DeenejeLe& efvekeâues, leye efkeâmeer keâes Yeer Deenej keâer efJeefOe ve ceeuetce
nesves mes pevelee YeieJeeve keâes veevee Øekeâej kesâ JeŒeeYejCe, efce‰eVe, Yeespeve, heg$eer
Deeefo efoKeekeâj GvnW «enCe keâjves keâer ØeeLe&vee keâjles Les~ Ú: ceen kesâ YeüceCe kesâ
he§eeled GvnW nefmleveehegj keâer heeJeve Oeje hej JeneB kesâ ÙegJejepe ßesÙeebme ves Dee" YeJe
hetJe& kesâ peeeflemcejCehetJe&keâ Deenej keâer efJeefOe %eele nesves hej Skeâ Je<e& 39 efove kesâ
GheJeeme kesâ yeeo ØeLece yeej F#egjme keâe Deenej efoÙee, Jen efleefLe JewMeeKe Meg. leerpe
Leer, pees ‘De#eÙe le=leerÙee’ kesâ veece mes De#eÙe nes ieF&~
Gmeer DeenejÛeÙee& keâer Ùeeo efoueelee YeieJeeve keâer DeenejÛeÙee& keâe ÂMÙe peye
leerLe& heefjmej ceW oMee&Ùee ieÙee, lees kegâÚ #eCe kesâ efueS ØeÙeeie leerLe& nefmleveehegjer kesâ
™he ceW heefjJeefle&le nes ieÙee~ DeenejÛeÙee& kesâ meceÙe Ùe$e-le$e pesJej, keâheÌ[s Deeefo
ueskeâj YeieJeeve keâes yegueeles ueesieeW keâe Depeye ner vepeeje Lee Deewj peye ßesÙeebme jepee
kesâ cenue ceW YeieJeeve keâe heÌ[ieenve ngDee, lees peÙepeÙekeâejeW mes heeC[eue iegbpeeÙeceeve
nes G"e Lee~
oer#eekeâuÙeeCekeâ leheesJeve keâe GodIeešve-
oer#eemLeueer leerLe& hej veJeefveefce&le keâjesÌ[eW Je<e& hetJe& ØeLece oer#ee keâer mce=efle keâes
efÛejmLeeF& yeveeves Jeeues ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe oer#eekeâuÙeeCekeâ leheesJeve’’ keâe GodIeešve
cegKÙe DeefleefLe kesâ ™he ceW heOeejs ceneceefnce ßeer efJe<Cegkeâeble MeeŒeer (jepÙeheeue
GòejØeosMe) SJeb meYeeOÙe#e ßeer DeMeeskeâ efmebIeue Éeje 7 heâjJejer keâes ceOÙeevn 1 yepes
ngDee~ Fmeer DeJemej hej ceeveveerÙe jepÙeheeue peer keâer Yeleerpeer ‘peÙee keâeefueÙee
(je°êrÙe meomÙe-meceepe keâuÙeeCe yees[&), vÙeeÙecetefle& ßeer jeOesMÙeece ieghlee (G.Øe.
mejkeâej) Je DevÙe ØeMeemeefvekeâ DeefOekeâejer heOeejs~
keâeÙe&›eâce keâe MegYeejbYe ceeveveerÙe jepÙeheeue peer Éeje oerhe ØeppJeueve SJeb
mebIemLe yenveeW kesâ cebieueeÛejCe hetJe&keâ ngDee~ heer"eOeerMe #eguuekeâ ceesleermeeiej peer ves
keâne efkeâ veslee Yee<eCe DeefOekeâ keâjles nQ efkeâvleg keâece keâce keâjles nQ, Deepe nceW
ØemeVelee nw efkeâ ceneceefnce peer keâece keâjves Jeeues veslee nQ~ efpeme efove mes ceQves megvee
efkeâ Ssmes DeefÉleerÙe jepÙeheeue, efpevneWves YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer efMe#ee keâes mJeÙeb lees
Deheves peerJeve ceW Gleeje ner, yeefukeâ jepÙeheeue yeveles ner Iees<eCee keâj oer efkeâ nceejs
jepeYeJeve ceW ceebmeenej keäÙee, hÙeepe Yeer Fmlesceeue veneR nesiee, megvekeâj yesno KegMeer
ngF&~ ceeleepeer keâes vesleeDeeW keâes yegueeves keâe Ùener GösMÙe jne nw efkeâ ÙeneB Deeves hej
GvnW Meekeâenejer peerJeve keâer ØesjCee oer peeS~
ceneceefnce Éeje ‘ØeÙeeie leerLe& Jebovee’ hegmlekeâ keâe efJeceesÛeve-
ceneceefnce peer ves hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje mebmke=âle Yee<ee ceW
efueefKele ‘ØeÙeeie leerLe& Jebovee’ veecekeâ vetleve ke=âefle keâe efJeceesÛeve efkeâÙee Deewj mJenmlee#ej
Ùegòeâ Skeâ Øeefle ceeleepeer kesâ keâjkeâceueeW ceW YeWš keâer~
hegve: ceQves ceneceefnce peer keâes yeleeÙee efkeâ meved 1998 ceW ‘‘$e+<eYeosJe meceJemejCe
ßeerefJenej’’ keâe jepeOeeveer efouueer mes ØeJele&ve keâjles meceÙe ØeOeeveceb$eer peer ves
ceeleepeer mes Øeehle Ú"s DebMe DeeMeerJee&o mes Yeer DeefOekeâ keâer keâecevee keâer Leer, Gme
meceÙe ceeleepeer ves keâne Lee efkeâ nce Deheveer lehemÙee keâe hegCÙe oWies Deewj mejkeâej
efmLej nesieer, GvneWves Dešue peer keâes YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ ÛejCeefÛevn efoÙes, hegve:4
heâjJejer 2000 keâes efveJee&CeeslmeJe kesâ GodIeešve hej DeeS ØeOeeveceb$eer peer ves efheâj Jener
Meyo oesnjeS efkeâ leye keâe DeeMeerJee&o DeYeer lekeâ cesjs keâece DeeÙee, Deye Deepe keâe
DeeMeerJee&o Deeies lekeâ keâece DeeSiee~ Ùen megvekeâj jepÙeheeue peer yengle ØemeVe ngS~
hetpÙe ieefCeveer ceeleepeer ves keâne-
Ùen Jener heefJe$e Yetefce nw, peneB YeieJeeve ves oer#ee ueskeâj JešJe=#e kesâ veerÛes
kesâJeue%eeve Øeehle efkeâÙee Lee~ ceneceefnce pewmes ueesieeW keâe Fme Oece&cebÛe hej Deeves keâe
Ùener leelheÙe& nw efkeâ Jes Deheves keâceeX mes {kesâ DeeJejCe keâes nšekeâj JeemleefJekeâ %eeve
Øeehle keâjW~ pewveOece& Mece-oce Meemeve™he nw, peneB FefvõÙeeW keâe oceve Je keâ<eeÙeeW keâe
Meceve efkeâÙee peelee nw, jepÙeheeue peer GòejØeosMe keâe ieewjJe nQ, Deiej meeje osMe Ssmee
ner ›eâce ueeiet keâjs, lees keäÙee ner DeÛÚe nes! DeeJeMÙekeâlee nw YeieJeeve $e+<eYeosJe-ceneJeerj
kesâ efmeæevleeW keâes efJeÕe ceW hengÛB eeves keâer~ jepÙeheeue peer YeejleerÙe mebmke=âefle keâes De#egCCe
jKekeâj Ûejce efMeKej hej hengÛB eeJeW Deewj efmebIeue peer ceneheg®<e jece keâer pevceYetecf e keâer
j#ee kesâ meeLe ceÙee&oe keâer j#ee kesâ keâeÙe& ceW meheâue neW, Ùener DeeMeerJee&o nw~
jepÙeheeue peer Yeejle ieewjJe keâer GheeefOe mes mecceeefvele-
Fme DeJemej hej jepÙeheeue peer kesâ Megæ-meeefòJekeâ Je Oecee&ÛejCe mes Ùegòeâ
peerJeve mes ØeYeeefJele neskeâj oer#eemLeueer leerLe& kesâ keâce&" keâeÙe&keâlee&DeeW Éeje GvnW
‘‘Yeejle ieewjJe’’ keâer GheeefOe mes mecceeefvele keâj ØeMeefmle he$e YeWš efkeâÙee ieÙee~
ceeleepeer ØelÙeskeâ keâeÙe& keâe DeLe keâjleer nQ Fefle veneR-
hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer kesâ peerJeve keâer Ùen efJeMes<elee nw efkeâ
Jen ØelÙeskeâ keâeÙe& keâe DeLe keâjleer nQ Fefle veneR~ DeLee&led ceeleepeer meJe&ØeLece lees pees
keâeÙe& neLe ceW uesleer nQ, Gmes MeerIeÇ ner cetle&™he osles ngS Gmes hetCe&lee Øeoeve keâjleer nQ
Deewj Gmekesâ meceeheve kesâ hetJe& ner vetleve keâeÙe& keâer Iees<eCee keâj osleer nQ~ ÛetBefkeâ DeYeer
YeieJeeve $e+<eYeosJe Devleje&°êrÙe efveJee&Ce ceneceneslmeJe keâe meceeheve nes jne Lee Dele:
ceeleepeer ves YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kesâ 2600JeW pevceeslmeJe hej meefceefle yeveeves keâer
Iees<eCee keâjles ngS keâne efkeâ ceQ efkeâmeer Yeer keâeÙe&›eâce keâe meceeheve veneRr keâjvee
Ûeenleer, DeLe nes Deewj meceeefhle ve nes, Ùen efveJee&Ce ceneslmeJe keâe meceeheve Yeues ner
nes efkeâvleg keâeÙe& keâer Fefle veneR nw keäÙeeWefkeâ Deye YeieJeeve $e+<eYeosJe keâes Deeefo ceW ueskeâj
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kesâ 2600JeW pevcepeÙebleer ceneslmeJe hej keâewMeecyeer ceW
ceneJeerj mJeeceer keâer Deenej Yetefce hej YeieJeeve ceneJeerj Je Ûevoveyeeuee keâer Deenejcegõe
keâer cetefle& efJejepeceeve keâer peeSieer~ nce YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe GlmeJe ceveeles ngS
Ùen mebkeâuhe keâjles nQ efkeâ Skeâ Je<e& ceW yengle kegâÚ keâeÙe& keâjles ngS ceneJeerj peÙebleer
Je<e& keâes ceveeSbies~
ceeveveerÙe ßeer ceneceefnce peer ves keâne-

nceejer hejcheje ceW DeodYegle meceoefMe&lee keâe DeeYeeme efceuelee nw~ ØelÙeskeâ Oece&
YeieJeeve keâes efkeâmeer ve efkeâmeer ™he ceW ceevelee nw~ veejoerÙe met$e ceW efueKee nw-pees
leerLe& keâe efvecee&Ce keâjs, YeJemeeiej mes heej keâjs, Jen leerLeËkeâj nw~ Ssmes ØeLece leerLeËkeâj
YeieJeeve $e+<eYeosJe keâes ceQ ØeCeece keâjlee ntB~ nceejer mebmke=âefle yengle mece=æ nw, Deveskeâ
hejchejeDeeW keâe FmeceW meceeJesMe nw efpemeceW pewveMeemeve keâe efJeMes<e cenlJe nw~ efpeve
leerLeËkeâj YeieJeeve keâer oer#eeYetefce hej nce KeÌ[s nQ, GvneWves Deefnbmee, <ešdkeâce& keâe
GheosMe efoÙee~ Ùen JeerjeW keâer Deefnbmee nw, keâeÙejeW keâer veneR~ Fme leerLe& keâer ßeæe
MeerIeÇ ner cetle&™he uesieer~
ßeer efmebIeue peer ves keâne-
Ùen yeÌ[e Ssefleneefmekeâ Øemebie nw, Deheves osMe ceW ceneheg®<eeW keâes GefÛele mLeeve
Øeoeve keâjvee YeòeâeW keâe keâeÙe& nw FmeerefueS ceQ FvnW YeeceeMeen keânlee nttB~ yeÌ[s Deevevo
keâe efJe<eÙe nw efkeâ ØeLece yeej hetpÙe ceeleepeer kesâ ØeÙelveeW mes yengle DeevevohetJe&keâ
cenekegbâYe veiej ceW keâeÙe&›eâce ngDee, efveJee&Ce GlmeJe ceveeÙee ieÙee~ ceQ ceevelee ntB efkeâ
JeemleJe ceW Yeejle ner pewve nw Deewj pewve ner Yeejle nw~ %eeveceleer ceeleepeer ves nceejs
osMe hej yeÌ[e Ghekeâej efkeâÙee nw, nce efpemes Yetue ieS Les, FvneWves Gmes mce=le keâjJee
efoÙee nw~
iegpejele ceW DeeS Yetkebâhe mes meb$emle ueesieeW kesâ efueS ØeeLe&vee keâer ieF&-
Yetkebâhe Skeâ Øeeke=âeflekeâ Deeheoe nw, keâne peelee nw efkeâ peye Oejleer hej efvejern
peerJeeW hej DelÙeeÛeej-DeveeÛeej yeÌ{les-yeÌ{les Ûejce meercee hej hengBÛe peelee nw, leye
Oejleer ceelee keâe ùoÙe Yeer efJe£ue nes G"lee nw Deewj Gmekesâ ùoÙe ceW ceÛeer GLeue-
hegLeue Yetkebâhe keâe ™he ues uesleer nw~ MeeÙeo Ùener keâejCe nw efkeâ Deepe Oejleer hej yeÌ{les
DelÙeeÛeej-DeveeÛeej kesâ Øeefleheâue ceW ØeefleJe<e& keâneR ve keâneR YeÙeeJen Yetkebâhe Deeles nQ,
keâneRr yeeÌ{ Dee peeleer nw, keâneRr megveeceer uenjW Dehevee keânj yejhee osleer nQ, Gvekesâ yeejs
ceW meesÛeves cee$e mes ner meeje Mejerj Deewj ùoÙe keâebhe G"lee nw~ Gmeer Øeeke=âeflekeâ Deeheoe
keâe Skeâ keânj yejhee iegpejele ceW DeeÙes efJeveeMekeâejer Yetkebâhe mes~ 26 peveJejer 2001
keâes DeeS Gme Yetkebâhe ceW pevemeneÙeleeLe& peneB osMe keâe yeÛÛee-yeÛÛee GceÌ[ heÌ[e, JeneRr
hebÛekeâuÙeeCekeâ ceW efJeÕeMeebefle ceneÙe%e kesâ ceeOÙece mes Meebefle, megj#ee keâer keâecevee kesâ
meeLe-meeLe oer#eemLeueer hej heOeejs npeejeW ßeæeueg YeòeâeW ves meYeer ce=lekeâeW kesâ, Gvekesâ
heefjJeejeW kesâ SJeb Yetkebâhe mes $emle ueeKeeW-ueeKe yesIej ngF& pevelee keâer Meebefle nsleg
YeieJeeve $e+<eYeosJe mes cebieue ØeeLe&veeSB keâer leLee Deveskeâ ueesieeW ves DeeefLe&keâ Devegoeve
Yeer Ieesef<ele efkeâÙee~
YeJÙe meceJemejCe jLe keâer MeesYeeÙee$ee-
7 heâjJejer 2001 keâes meeÙeb 5 yepes YeieJeeve kesâ kesâJeue%eeve keâer mechetCe&
ef›eâÙeeSb mecheVe ngFË efpemeceW mebÙeesieJeMe YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe ßeereJf enej jLe
kesâ Deeieceve mes Gmekeâer MeesYee efÉiegeCf ele nes G"er Deewj Gmeer ceW Yejle Ûe›eâJeleea Deeefo keâes
›eâce mes efye"ekeâj 12 meYee keâe ÂMÙe GheefmLele keâj MeesYeeÙee$ee efvekeâeueer ieF&~
cebÛe hej hejos kesâ Devoj efpeveØeefleceeDeeW SJeb kewâueeMeheJe&le, leheesJeve Deeefo ceW
efJejepeceeve efpeveØeefleceeDeeW keâes metefjceb$e Øeoeve keâj kesâJeue%eeve keâer Iees<eCee nesles ner
heoe& Kegue ieÙee Deewj #eCecee$e ceW 12 meYeeDeeW keâe ÂMÙe GheefmLele nes ieÙee~
Demeueer kewâueeMeheJe&le hej ÛeÌ{eÙee ieÙee efveJee&Ceuee[t-
efpeme kewâueeMeheJe&le mes YeieJeeve $e+<eYeosJe ves cees#e Øeehle efkeâÙee, Gmeer kewâueeMeheJe&le
keâer YeJÙe Øeefleke=âefle hej efJejepeceeve 14 hegâš Gòeggbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer ceveesnejer
Øeeflecee efveJee&CekeâuÙeeCekeâ kesâ he§eeled hejce hetpÙe yeve ieF&, hegve: ßeerpeer kesâ meccegKe
hetpevehetJe&keâ efveJee&Ceuee[t ÛeÌ{eÙee ieÙee~ Fme YeJÙe Øeefleke=âefle kesâ efvecee&Ce keâe hegCÙe Øeehle
keâjves Jeeueer ßeerceleer megueesÛevee pewve Oe.he.ßeer Ûesleveueeue pewve-ØeerleefJenej, efouueer ves
meheefjJeej GheefmLele neskeâj hejce Deevebo kesâ meeLe YeieJeeve keâe DeefYe<eskeâ efkeâÙee~
meceJemejCe cebefoj keâe GodIeešve-
efpeme hegefjceleeuehegj kesâ GÅeeve ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keâes efoJÙe kesâJeue%eeve keâer
Øeeefhle ngF& Leer, Jele&ceeve ceW Jen GÅeeve Yeer ØeÙeeie ceW ner ceevee peelee nw~ YeieJeeve kesâ
kesâJeue%eeve nesles ner Oejleer mes 5 npeej Oeveg<e (20 npeej neLe) Thej DeOej DeekeâeMe
ceW Oevekegâyesj ves meceJemejCe keâer jÛevee keâer Leer, Gmeer meceJemejCe keâer YeJÙe Øeefleke=âefle
Skeâ jLe kesâ ™he ceW hetpÙe ceeleepeer keâer heeJeve ØesjCee mes jepeOeeveer efouueer kesâ ueeue
efkeâuee cewoeve mes meved 1998 ceW GodIeeefšle ngF&, efpemes Yeejle YeüceCe nsleg lelkeâeueerve
ØeOeeveceb$eer ßeer Dešue efyenejer JeepehesÙeer ves ØeJeefle&le efkeâÙee Deewj ueieYeie 3 meeue
lekeâ Yeejle kesâ keâesves-keâesves ceW Deefnbmee, Meekeâenej, efJeÕecew$eer leLee leerLeËkeâj YeieJeeve
kesâ meJeexoÙeer efmeæevleeW keâe ØeÛeej-Øemeej keâjves kesâ yeeo ØeÙeeie leerLe& kesâ Fmeer
efpevecebefoj ceW efJejepeceeve keâer ieF&~ leerLe& kesâ ieewjJe DeOÙe#e SJeb kesâvõerÙe JeŒe
jepÙeceb$eer (Yeejle mejkeâej) ßeer Jeer. OevebpeÙe kegâceej pewve ves Fmekeâe GodIeešve keâj
hejce ØemeVelee JÙeòeâ keâer~ Fme DeJemej hej De.Yee.efo. pewve leerLe&#es$e keâcesšer kesâ
DeOÙe#e-meent jcesMe Ûebo pewve Yeer heOeejs~ meent peer leerLe& kesâ ØeLece oMe&ve keâj
YeeJeefJeYeesj nes G"s Deewj yeesues-leerLeËkeâj $e+<eYeosJe oer#eeYetecf e hej Deeves kesâ efveefceòe mes
ceQ 50 Je<e& yeeo ØeÙeeie keâer Oejleer hej DeeÙee nt~B leerLe&#es$e keâcesšer keâe DeOÙe#e nesves kesâ
veeles cegPes yeÌ[er ØemeVelee nw efkeâ Skeâ ØeeÛeerve leerLe& hegve®æej neskeâj leerLeeX keâer ëe=Kb euee
ceW peg[Ì ieÙee, Ssmeer heefJe$e mLeueer hej nce GlmeJe cevee jns nQ, meYeer keâes yeOeeF&~
ceQ efJeÕeeme efoueelee ntB efkeâ hetCe& ceveesÙeesie kesâ meeLe leerLeeX keâer mesJee ceW mebueive
jntBiee~
ßeer OevebpeÙe peer ves keâne-
Fme oer#eemLeueer hej Deeves keâe cegPes meewYeeiÙe efceuee, yeÌ[er ØemeVelee ngF&~ efpeme
Yetefce mes YeieJeeve ves nceW peerJeve peerves keâe hee" efoÙee, JeneB hetpÙe ceeleepeer keâer ØesjCee
mes ngS efvecee&CekeâeÙe& keâes osKekeâj ØemeVelee ngF&~
ceeveveerÙe ØeOeeveceb$eer peer keâer DeOÙe#elee ceW Fme Je<e& YeieJeeve ceneJeerj keâe
2600JeeB pevcepeÙebleer ceneslmeJe nce cevee jns nQ~ hetjs Yeejle ceW meved 2002 lekeâ Ùen
keâeÙe&›eâce Ûeuesiee, efpemeceW kesâvõ mejkeâej Éeje 100 keâjesÌ[ ®heÙes keâe Ssueeve efkeâÙee
ieÙee nw~ 6 DeØewue keâes Meekeâenej efoJeme keâer Iees<eCee ngF& nw~ 6 DeØewue 2001 mes
DeØewue 2002 lekeâ ‘‘Deefnbmee Je<e&’’ Ieesef<ele ngDee nw~ hetpÙe ceeleepeer nceW meceÙe-meceÙe
hej ceeie&oMe&ve osleer jnW, efpememes leerLeËkeâjeW kesâ efmeæevleeW keâes mecePekeâj nj ceeveJe
Meebefle mes peer mekesâ, meye Skeâef$ele neskeâj meejer ogefveÙee keâes mece=efæMeeueer yevee mekeWâ~
Fme Yetefce hej yengle ner ieewjJeMeeueer keâeÙe& nes jne nw, efpememes ceQ SJeb meeje pewve
meceepe Deehekesâ meeLe pegÌ[e nw~
Fmeer DeJemej hej hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje nmleefueefKele
2600 ceb$eeW mes meceefvJele efJeÕeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve keâer nmleefueefKele Øeefle keâe
ueeskeâehe&Ce cegKÙe DeefleefLe ßeer OevebpeÙe peer Éeje efkeâÙee ieÙee~
yemevleeslmeJe kesâ yemebleer ceenewue ceW FkeäkeâermeJeeR meoer keâe ØeLece cenekegbâYe-
osKeles ner osKeles Jen heeJeve IeÌ[er Dee ieF&, efpemekeâe Gme efove mes Fblepeej Lee,
efpeme efove mes Fme leerLe& keâes meekeâej™he osves keâer Iees<eCee ngF& Leer~ Øeele:keâeue mes ner
kesâMeefjÙee JeŒeeW ceW efueheše efJeMeeue pevemecetn Deheves hetJe&efveOee&efjle keâueMeeW keâes heeves
nsleg Deelegj nes G"e Lee~
Thej peeves kesâ efueS oesveeW Deesj mes cepeyetle meerefÌ{ÙeeB yeveeF& ieF& LeeR, efpeme hej
Skeâ Deesj mes ÛeÌ{ves leLee otmejer Deesj mes Glejves keâer JÙeJemLee Leer~ kesâMeefjÙee PeC[eW
mes mepeer meerefÌ{ÙeeW hej mLeeve-mLeeve hej KeÌ[s megÙeesiÙe keâeÙe&keâlee& keâueMe heeme
osKekeâj ner vej-veeefjÙeeW keâes Thej ÛeÌ{ves os jns Les~
kewâueeMeheJe&le kesâ "erkeâ meeceves Ûeyetlejs hej Yejle mesvee-efškewâleveiej kesâ keâce&"
keâeÙe&keâlee&DeeW Éeje mepeeS ieS cenekegbâYe keâer Deeke=âefle kesâ 1008 mJeCe&, jpele
Deeefo cenekegbâYe yemevleer yenej efyeKesjles ngS peveceeveme keâes Deheveer Deesj Deeke=â°
keâj jns Les~
mJeCe& cenekegbâYe mes ØeLece cemlekeâeefYe<eskeâ-
ogunve kesâ meceeve Fme vetleve leerLe& Yetefce hej DeefYe<eskeâ keâjves keâes Deelegj yebOegDeeW
keâe leeblee ueiee Lee~ ØeLece mJeCe& cenekegbâYe keâueMe ueskeâj ueeuee ceneJeerj Øemeeo peer
kesâ meeLe JeŒe jepÙeceb$eer ßeer Jeer. OevebpeÙe kegâceej peer ves Thej hengBÛekeâj pÙeeW ner
ceb$eesÛÛeejCe ØeejbYe nesles ner keâueMe ØeejbYe efkeâÙee, GheefmLele YeòeâieCe YeeJeefJeYeesj nes
G"s Deewj neW Yeer keäÙeeW ve, ceOÙeevn 11.15 efceveš hej efkeâÙee ieÙee Ùen ØeLece keâueMe
JeemleJe ceW Fefleneme keâe Deefceš heVee pees yevekeâj jn ieÙee Lee~
efpeve-efpeve keâueMeeW mes ØeYeg kesâ cemlekeâ hej DeefYe<eskeâ nes jne Lee, Gme-Gme
JeCe& ceW YeieJeeve meYeer kesâ ves$eeW keâes Deevevokeâejer ueie jns Les~ mehesâo otOe kesâ heÌ[les
ner hetjer Øeeflecee ÕesleJeCeea nes G"er, oefOe heÌ[les ner Ssmee Øeleerle ngDee ceeveeW IeÌ[s Yej
ceesleer ØeYeg kesâ Thej yejmeeS ieS neW, kesâMej Deewj meJeez<eefOe keâer megiebefOe mes peneB meeje
JeeleeJejCe cenkeâ G"e, JeneR heg<heJe=ef° ceW yejmeeS ieS heg<he Oevekegâyesj kesâ Éeje keâer
peeves Jeeueer jlveJe=ef° keâer Ùeeo efouee jns Les~ Fme hebÛeece=le DeefYe<eskeâ mes kewâueeMeheJe&le
lees megJeeefmele ngDee ner, YeòeâieCeeW ves Deheves JeŒeeW keâes, Mejerj keâes megiebefOele efkeâÙee
Deewj MeerMeer, ÚVes SJeb mšerue keâer ef[efyyeÙeeW ceW Yejkeâj Deheves Iej Yeer ues ieS~
Fme ÂMÙe keâes kewâueeMeheJe&le keâer Øeefleke=âefle kesâ efvecee&lee ßeer Ûesleveueeue pewve keâer
Oece&helveer ßeerceleer megueesÛevee pewve meheefjJeej osKekeâj hejce nef<e&le nes jner LeeR, keQâmej
pewmeer Ieelekeâ yeerceejer mes «emle nesves kesâ yeeJepeto Yeer Gvekeâer leer›e DeefYeuee<ee ves GvnW
cenekegbâYe cesues keâer YeÙebkeâj YeerÌ[ ceW kewâueeMeheJe&le kesâ oMe&ve keâer Meefòeâ Øeoeve keâj oer~
Dee§eÙe& lees leye ngDee, peye Jes jele ceW yew"keâj hetje meebmke=âeflekeâ keâeÙe&›eâce ®efÛehetJe&keâ
osKeleer jneR~ hegve: keâeÙe&›eâce meceeheve kesâ yeeo mekegâMeue Jes efouueer hengBÛe ieFË Deewj
Fmeer hegCÙe kesâ heâuemJe™he Deeies Jes efvejekegâueleehetJe&keâ petve 2001 ceW meceeefOehetJe&keâ
mJeie&Jeemeer nes ieFË~
mechetCe& JÙeJemLeeDeeW ves oMe&keâeW keâes ceb$ecegiOe keâj efoÙee-

meYeer Deeievlegkeâ DeefleefLeieCe Deewj Fueeneyeeo pewve meceepe Dee§eÙe&Ûeefkeâle Lee
efkeâ cee$e 3 ceen kesâ Yeerlej leerLe& efvecee&Ce kesâ meeLe Fleveer megvoj JÙeJemLee ngF& nw,
efpemekeâer nceves keâuhevee lekeâ veneR keâer Leer~ DeeJeeme, Yeespeve, heeveer, meepemeppee,
heeC[eue JÙeJemLee Deeefo efpeleveer Yeer JÙeJemLeeSb keâer ieÙeer LeeR, meYeer keâer heOeejs ngS
ueeKeeW ßeæeuegDeeW ves cegòeâkebâ" mes ØeMebmee keâer~
meceeheve keâer efJeoeF& yesus ee ceW keâF& n<e&hetejf le ves$e ceeleepeer keâe iegCeieeve keâj jns Les-
cenekegbâYe cemlekeâeefYe<eskeâ meceeheve keâer yesuee ceW meYeer keâes hetpÙe ceeleepeer keâe
JeelmeuÙehetCe& DeeMeerJee&o ØeJeÛeve Yeer Øeehle ngDee, efpemes megvekeâj meYeer kesâ ves$eeW ceW
n<e&hetefjle Deßeg Yej ieS Deewj meYeer yeesue G"s-ns ceelee! let OevÙe nw, lesjer ceefncee
Dehejcheej nw~
$e+<eYeosJe Devleje&°êrÙe efveJee&Ce ceneceneslmeJe keâer Ssefleneefmekeâ Oejesnj nw Ùen
leerLe&-
‘‘MeeŒeeW ceW DeeÛeeÙeeX ves keâne nw efkeâ meew veÙes cebefoj keâe efvecee&Ce keâjeves mes pees
hegCÙe Deefpe&le neslee nw, Gmemes keâF& iegvee DeefOekeâ hegCÙe Skeâ hegjeves peerCe&-MeerCe& cebefoj
DeLeJee leerLeËkeâj YeieJevleeW keâer ieYe&, pevceeefo hebÛekeâuÙeeCekeâ YetefceÙeeW kesâ Gæej,
mebj#eCe-mebJeOe&ve keâjves ceW nw~ Ùes hebÛekeâuÙeeCekeâ YetefceÙeeB SJeb ØeeÛeerve cebefoj nceejer
meebmke=âeflekeâ Oejesnj nQ Deewj Oece& kesâ Øeleerkeâ nQ, Fvekeâer j#ee keâjvee nce meyekeâe ØeLece
hegCÙe keâòe&JÙe nw~ Jes leerLe& nceejs Oece& kesâ mlecYe nQ, DeeOeejefMeuee nQ~ Ùes nceW meowJe
Oece& keâer ØesjCee oskeâj nceeje DeelcekeâuÙeeCe keâjeves ceW meneÙekeâ nesles nQ~’’
MeeŒe-hegjeCeeW ceW Fve leerLeeX keâes DeÛesleve leerLe& SJeb hebÛehejces‰er YeieJevleeW keâes
Ûesleve leerLe& ceevee nw~ Jele&ceeve ceW Ûesleve leerLeeX kesâ Éeje ner Fve DeÛesleve leerLeeX keâe
efJekeâeme, peerCeexæej, mebj#eCe-mebJeOe&ve mebYeJe nw~ MeeÙeo Ùener keâejCe nw efkeâ hetpÙe
ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer meowJe leerLeËkeâjeW keâer keâuÙeeCekeâ YetefceÙeeW kesâ
efJekeâemeeefo ceW mJeÙeb Yeer lelhej jnleer nQ Deewj meYeer keâes GmeceW oòeefÛeòe jnves keâer
ØesjCee Øeoeve keâjleer nQ~ Jemlegle: Fmeer ØesjCee keâe Øeefleheâue Ùen ‘‘leerLeËkeâj $e+<eYeosJe
oer#eemLeueer’’ leerLe& nw, pees keâjesÌ[eW Je<e& hetJe& kesâ Fefleneme keâes Jele&ceeve ceW hegve:
peerJevle keâj jne nw~ YeieJeeve $e+<eYeosJe Devleje&°êrÙe efveJee&Ce ceneslmeJe kesâ meceeheve
DeJemej hej efveefce&le Ùen leerLe& mecemle pewveOecee&JeueefcyeÙeeW keâer Ssefleneefmekeâ Oejesnj
nw, pees ÙegieeW-ÙegieeW lekeâ Gve mce=efleÙeeW keâes lejesleepee keâjles ngS leerLeËkeâj YeieJevleeW
kesâ Deefnbmee, DeveskeâevleJeeo, efJeÕecew$eer, ØeeCeercee$e kesâ Øeefle keâ®Cee pewmes meJeexoÙeer
efmeæevleeW keâes peve-peve ceW Øeefle‰eefhele keâjlee jnsiee~ FmeerefueS Ssmeer Fefleneme
ØeCes$eer ceelee kesâ yeejs ceW ceQves efueKee-
Fme leerLe& ØeCes$eer ceelee keâe, ÙeMe Ùegie-Ùegie Decej jnsiee~
‘‘Ûevoveeceleer’’ nj keâefJe Fvekeâe, heeJeve ÙeMeieeve keâjsiee~~ heeJeve..........
Fme hegCÙe mes Fvekeâes leerLeËkeâj heo, efveef§ele MeerIeÇ efceuesiee~~
Ùes nQ Fefleneme ØeCeslee~~
leerLe& hej ØeLece kesâMeueeWÛe keâe meewYeeiÙe cegPes Yeer efceue ieÙee-
efpeme heefJe$e Oeje hej Deepe mes keâjesÌ[eW Je<e& hetJe& efmeæ ØeYeg keâer mee#eer ueskeâj
YeieJeeve $e+<eYeosJe ves hebÛecegef° kesâMeuegbÛeve efkeâÙee Lee Deewj pewvesÕejer oer#ee ueskeâj
cegefvehejcheje keâes peerJevle efkeâÙee Lee, Gmeer heeJeve Yetefce hej leerLe& kesâ veJeefvecee&Ce kesâ
he§eeled ØeLece yeej cegPes kesâMeueeWÛe keâjves keâe meewYeeiÙe Øeehle nDee~ Fme DeJemej hej
ßeer efJe›eâceepeerle efleJeejer (S.[er.Sce.Sheâ.) Fueeneyeeo Deewj ßeer cegVeerueeue heeC[s
(Sme.[er.Sce.) ves heOeejkeâj hetpÙe ceeleepeer keâe DeeMeerJee&o Øeehle efkeâÙee~ Gme meceÙe
ceeleepeer ves GheefmLele cegKÙe DeefleefLe, efJeefYeVe he$ekeâejeW leLee pevemecetn keâes kesâMeueeWÛe
keâer ceefncee yeleeles ngS keâne efkeâ YeieJeeve $e+<eYeosJe ves ØeÙeeie ceW ner JešJe=#e kesâ veerÛes
ØeLece kesâMeueeWÛe efkeâÙee Lee hegve: peye GvneWves kesâJeue%eeve Øeehle efkeâÙee, leye Gvekesâ
meceJemejCe ceW Gvekesâ heg$e Je=<eYemesve SJeb yeÇeÿeer-megvojer hegef$eÙeeW ves kesâMeueeWÛe keâj
cegefve Deewj DeeefÙe&keâe oer#ee «enCe keâj ØeLece ieCeOej leLee ØeLece ieefCeveer keâe heo
Øeehle efkeâÙee Lee~
efleJeejer peer keâes 15 heâjJejer keâes ieesjKehegj efJeÕeefJeÅeeueÙe mes heer.SÛe.[er. keâer
GheeefOe efceueves kesâ Gheue#Ùe ceW kewâueeMeheJe&le keâe ceescesvšes oskeâj keâcesšer Éeje
mecceeefvele efkeâÙee ieÙee~
leerLe& hej DeveskeâeW efJeOeeve mecheVe ngS-
Fme leerLe& hej hebÛekeâuÙeeCekeâ keâer hetCe&lee kesâ he§eeled mes DeveskeâeW ueIeg SJeb Je=nod
efJeOeeve ØeejbYe nes ieS~ meJe&ØeLece kewâueeMeheJe&le kesâ iegheâe cebefoj ceW 16 heâjJejer mes
‘meceJemejCe efJeOeeve’ ØeejbYe ngDee, efpemeceW npeejeryeeie keâer kegâÚ ceefnueeDeeW SJeb
mebIemLe yeÇ.kegâ. Fvog ves Yeeie efueÙee hegve: De°eefvnkeâ heJe& ceW Fueeneyeeo pewve meceepe
Éeje ‘‘efmeæÛe›eâ hee"’’ efkeâÙee ieÙee~ Fmekesâ Deefleefjòeâ 1 peveJejer 2001 keâes
hetpÙe ceeleepeer kesâ leerLe& hej cebieue ØeJesMe mes ueskeâj peye lekeâ ØeJeeme jne, leye lekeâ
efvejvlej mebIemLe yenveeW Éeje $e+<eYeosJe efJeOeeve, MeebefleefJeOeeve, $e+ef<eceC[ue efJeOeeve

Deeefo DeveskeâeW efJeOeeve DeeÙeesefpele nesles jns~ efpevesvõ YeieJeeve keâer Yeefòeâ keâes Dehevee
ØecegKe OÙesÙe ceeveves Jeeueer hetpÙe ceeleepeer keâe Ùener keânvee jnlee nw efkeâ YeieJeeve keâer
Yeefòeâ mes yeÌ[er-yeÌ[er DeeheoeSB otj neskeâj Deueewefkeâkeâ megKe kesâ meeLe-meeLe DeeOÙeeeflcekeâ
megKe Yeer efceuelee nw Dele: nceW Deheves peerJeve ceW Øeefleefove kegâÚ meceÙe ØeYeg Yeefòeâ kesâ
efueS DeJeMÙe efvekeâeuevee ÛeeefnS~
Ùeeef$eÙeeW keâe Yeer DeeJeeieceve ØeejbYe nes ieÙee-
heâeuiegve Meg. De°ceer, 3 ceeÛe& 2001 keâes mebIemLe #eguuekeâ ceesleermeeiej peer keâe
15JeeB oer#ee efoJeme Lee, Gme efove megyen mes ueskeâj Meece lekeâ 5 yemeW Dee ieFË Deewj
Yeues ner leerLe& hej "njves keâer JÙeJemLee DeYeer hetCe&™hesCe veneR nes heeF& Leer, hejvleg
efpeleveer JÙeJemLee nes mekeâer, Jen GmeceW ner mebleg° nes yeÌ[s ØemeVe ngS Deewj leerLe& Je
ceeleepeer kesâ oMe&ve keâj Dehevee DenesYeeiÙe ceevee~ Gmekesâ yeeo lees Ùeeef$eÙeeW keâe pees
DeeJeeieceve ØeejbYe ngDee, Jen Oeerjs-Oeerjs yeÌ{lee Ûeuee ieÙee, Deepe efMeKejpeer keâer
Ùee$ee keâjves Jeeues ØelÙeskeâ Ùee$eer Fme leerLe& hej Deekeâj leerLe&oMe&ve kesâ meeLe JeneB keâer
megvoj JÙeJemLee mes hejce ØemeVe nesles nQ~
YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe pevce-lehekeâuÙeeCekeâ SJeb hetpÙe ceeleepeer keâe kesâMeueeWÛe
meceejesn-
Ûew$e ke=â<Cee veJeceer keâer efleefLe YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ pevce SJeb lehekeâuÙeeCekeâ
mes heeJeve nw~ oer#eemLeueer leerLe& hej YeieJeeve kesâ pevce Je lehekeâuÙeeCekeâ DeJemej hej
hetpÙe ceeleepeer keâe kesâMeueeWÛe ngDee~ meYee kesâ he§eeled kewâueeMeheJe&le hej efJejepeceeve
yeÌ[s YeieJeeve keâe hebÛeece=le DeefYe<eskeâ ngDee leLee JešJe=#e kesâ veerÛes OÙeevemLe cenecegefve
keâe 108 keâueMeeW mes DeefYe<eskeâ ngDee~
Deepe kesâ heeJeve efoJeme ceQves oer#ee Jeeues YeieJeeve kesâ heeme Skeâ veÙee keâceC[ueg
jKekeâj ceeleepeer mes Megæ keâjJeekeâj efueÙee Deewj veF& efheÛÚer jKeJeekeâj hetpÙe
ceeleepeer ves «enCe keâer, mees Gme efove yeÌ[e meewYeeiÙe Øeleerle ngDee efkeâ ØeÙeeie kesâ
Demeueer oer#eeveiej ceW ØeYeg kesâ oer#eekeâuÙeeCekeâ kesâ efoJeme oer#ee kesâ GhekeâjCe nce
ueesieeW ves Øeehle efkeâS~
Skeâ Ssefleneefmekeâ efoJeme-
27 ceeÛe& 2001 keâer efleefLe keâes ceQves Ssefleneefmekeâ FmeefueS yeleeÙee keäÙeeWefkeâ
efpeme heefJe$e JešJe=#e kesâ veerÛes YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Deepe mes keâjesÌ[eW Je<e& hetJe& oer#ee
ueer Leer, Jen Deepe Yeer JebMe hejcheje mes De#eÙe neskeâj efceefuešêr SefjÙes ceW efmLele nw
Deewj Gmeer JešJe=#e keâes osKeves kesâ efueS nce meYeer hetpÙe ceeleepeer kesâ meeLe Deepe hetJe&
efveOee&efjle keâeÙe&›eâce kesâ Devegmeej 7 yepes hengBÛe ieS~ ÛetBefkeâ Gme SefjÙee ceW mejkeâejer
DeeosMeevegmeej ner peeÙee pee mekeâlee nw Dele: Gve meYeer DeewheÛeeefjkeâleeDeeW keâes pewve
leerLe& kesâ keâeÙe&keâlee&DeeW ves hetCe& keâj mejkeâejer DeeosMe ues efueÙee Lee~ hetpÙe ceeleepeer
ves henues mes ner YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ ÛejCe yeveJee efueS Les Dele: meYeer yeÇÿeÛeeefjCeer
yenveeW ves ÛejCe, hetpeve meece«eer, peue SJeb Ùeb$e meeLe ceW ues efueS Les~ JeneB hengBÛekeâj
GvneWves De#eÙeJeš kesâ veerÛes Ùeb$e mLeeefhele keâj JeneR YeieJeeve kesâ ÛejCe efJejepeceeve
keâj Gvekeâe DeefYe<eskeâ-hetpeve keâjeÙee, meecetefnkeâ Yeòeâecej mlees$e keâe hee" ngDee Deewj
ceeleepeer keâe mebef#ehle GodyeesOeve ngDee~
JeneB nceW pewve meceepe kesâ ueesieeW ves yeleeÙee efkeâ DeYeer 2-3 Je<e& hetJe& lekeâ ÙeneB
YeieJeeve kesâ ÛejCe efJejepeceeve Les Deewj nce ueesie ØeefleJe<e& De#eÙele=leerÙee kesâ efove
meejer pewve meceepe kesâ meeLe Deekeâj Yeòeâecej mlees$e keâe hee" Yeer efkeâÙee keâjles Les~
Deye hegve: ÛejCe mLeehevee keâjles osKekeâj Gve meYeer keâes hejce Deeuneo ngDee~ Fme
ØekeâjCe keâes efueKeves lekeâ %eele ngDee nw efkeâ YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ Jes ßeerÛejCe
JešJe=#e kesâ veerÛes pÙeeW keâer lÙeeW efJejepeceeve nQ~ Deepe Yeer JeneB Ùen efkebâJeoefvle Øeefmeæ
nw efkeâ Fmeer JešJe=#e kesâ veerÛes YeieJeeve $e+<eYeosJe keâes efoJÙe kesâJeue%eeve Øeieš ngDee
Lee~
hetjer efnvot meceepe kesâ ueesie Fme JešJe=#e keâes yengle ner hetpÙe ceeveles nQ Deewj
yeÌ[er ßeæe mes Fmes De#eÙeJeš ceevekeâj oMe&ve keâjles nQ~
RQRQRQ
Yepeve
lepe&—DeeDees yeÛÛeeW......
ceveJeebefÚle heâue osves Jeeuee, henuee leerLe& ØeÙeeie nw~
megveesies meÛÛeer keâLee lees legcekeâes, Yeer nesiee jesceebÛe nw~~
oer#ee leerLe& ØeLece, Ùen nw DeefleMeÙe leerLe& ØeLece-2 ~~ šskeâ.~~
$e+<eYeosJe peye OÙeeve ueerve Les, jepeheg$e oes DeeS Les~
pebieue ceW Skeâeble osKe, ØeYeg mes ceve keâer keân heeS Les~~
veefce-efJeveceer yeesues ns ØeYegJej, nceW Yeer uesvee jepÙe nw~
oer#ee leerLe& ØeLece, Ùen nw DeefleMeÙe leerLe& ØeLece-2 ~~1~~
jepÙe ceebieles osKe GvnW, OejCesvõ osJelee Øeieš ngS~
OÙeeve ceW efJeIve GheefmLele keâjles, osKee lees Jes yeesue heÌ[s~~
peeDees jepÙe Yejle mes ceebiees, ØeYeg ves efkeâÙee meye lÙeeie nw~
keâÛÚ megkeâÛÚ kesâ heg$e veceer, efJeveceer ves Gvekeâes [eBš efoÙee~
legce nesles nes keâewve nceW lees, uesvee ØeYeg mes jepÙe ÙeneB~~
oWies ØeYegpeer ner meye kegâÚ, ncekeâes Ssmee efJeÕeeme nw~
osKee peye OejCesvõ ves Gvekeâer, Yeòeâer yengle efJeÛeej efkeâÙee~
yeesuee Gvekesâ keâeveeW ceW, ØeYegpeer ves legcekeâes jepÙe efoÙee~~
efJepeÙeejOe efieefj hej ues peekeâj, efoÙee GvnW meeceüepÙe nw~
Yeòeâer keâe Ùen Ûecelkeâej, leerjLe ØeÙeeie mes Øeieš ngDee~
Gme ØeeÛeerve Oeje hej vetleve, leerLe& ‘Ûebovee’ Gefole ngDee~~
$e+<eYeosJe keâer lehemLeueer keâe, keâjvee hetCe& efJekeâeme nw~

legce Yeer Fme leerjLe hej ØeYeg mes, pees FÛÚe nes ceeBie keâjes~
ßeæe Yeòeâer mes efpeveJej kesâ, meccegKe meoe ØeCeece keâjes~~
hee peeDeesies Yeeweflekeâ megKe, SJeb efMeJe keâe meeceüepÙe nw~
MM6NN
Yepeve
lepe&—yeej-yeej leesns keäÙee mecePeeTB......
leerLeËkeâj ßeer $e+<eYeosJe keâer, lehemLeueer nw ØeÙeeie~
mebiece kesâ leš hej ØeYeg keâe, leerjLe yevee nw henueer yeej~~ šskeâ.~~
Fme Oejleer kesâ henues jepee, $e+<eYeosJe keânueeS~
nce meyekeâes peerJeve peerves kesâ, met$e GvneWves yeleeS~~
Deefme ceefme Deeefo ef›eâÙee yeleekeâj, efkeâÙee peiele Gæej~
mebiece kesâ leš hej ØeYeg keâe, leerjLe yevee nw henueer yeej~~1~~
veeefYejeÙe ce®osJeer kesâ vevove, Ùegie kesâ Deeefo efJeOeelee~
pee ØeÙeeie ceW oer#ee Oeejer, Je=<eYesÕej peie$eelee~~
Gmeer leerLe& hej yens ‘Ûeboveeceleer’, ef$eJesCeer Oeej~
lehemLeueer hej osKees megvoj, $e+<eYeosJe keâer Øeeflecee~
meceJemejCe kewâueeMeefiejer, JešJe=#e keâer DeodYegle ceefncee~~
%eeveceleer ceeleepeer keâer, ØesjCee ngF& meekeâej~
MM6NN

Prayag Yatra

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prayag Yatra

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Jeerj %eeveesoÙe «evLeceeuee keâe heg<he veb.

ØeÙeeie leerLe& Ùee$ee

ØeLece mebmkeâjCe Jeerj efve. meb. 2548 cetuÙe

efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve Éeje mebÛeeefuele

keâcheesefpebie - %eeveceleer vesšJeke&â

hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe

ceneslmeJe ØesjCee-hebÛeJe<eeaÙe pecyetÉerhe ceneceneslmeJe, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&°^erÙe

hejcehetpÙe Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe

efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve-mebe#f ehle heefjÛeÙe

leerLe& ØeÙeeie Ùee$ee

oeojer ceW efJejepeceeve ngFË YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer Øeeflecee-

YeieJeeve $e+<eYeosJe meveeleve mebmke=âefle mebiece-

leerLeËkeâj $e+<eYeosJe oer#eemLeueer-ØeÙeeie leerLe& keâe ueeskeâehe&Ce-

ceeveveerÙe ßeer ceneceefnce peer ves keâne-

mechetCe& JÙeJemLeeDeeW ves oMe&keâeW keâes ceb$ecegiOe keâj efoÙee-

efvejvlej mebIemLe yenveeW Éeje $e+<eYeosJe efJeOeeve, MeebefleefJeOeeve, $e+ef<eceC[ue efJeOeeve

$e+<eYeosJe keâer lehemLeueer keâe, keâjvee hetCe& efJekeâeme nw~

You might also like