YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs



17 hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee

ØemleeJevee :
YeejleerÙe efveÙeespeve ceb[UeÛÙee celes, ‘hetJe&evf eOee&efjle efveef§ele DeMeer DeeefLe&keâ Je meeceeefpekeâ Gefö°s Øeehle keâjCÙeemee"er GheueyOe vewmeefie&keâ,
ceeveJeer DeeefCe Yeeb[Jeueer meeOevemeece«eerÛeer pegUJeepegUJe Je ØeYeeJeer Jeehej keâjCÙeemee"er lemesÛe De«e›eâceeves efveef§ele Ùeespevee "jeefJekeâ keâeueeJeOeerle
hetCe& keâjCÙeemee"er ceOÙeJeleea meòesves peeCeerJehetJe&keâ DeeefCe nslethegjmmejheCes kesâuesues ØeÙelve cnCepes DeeefLe&keâ efveÙeespeve nesÙe’]
je°^eÛÙee mebhetCe& DeLe&JÙeJemLesÛeer heenCeer keâ¤ve lÙeeÛÙee DeeOeejeJej keâes",s keWâJne, keâMee jerleerves, keâMeeÛes DeeefCe efkeâleer Glheeove keâjeJeÙeeÛes
Je lÙee GlheeoveeÛes efJelejCe Ùeeyeeyele ceOÙeJeleea meòesves peeCeerJe hetJe&keâ efveCe&Ùe IesCes cnCepes DeeefLe&keâ efveÙeespeve nesÙe] 20 JÙee MelekeâeÛÙee ceOÙeeheÙeËle
yengleebMeer je°^evb ee DeeefLe&keâ, jepekeâerÙe Je meeceeefpekeâ yeoueebÛee meecevee keâjeJee ueeieuee. peeieeflekeâ oesve ceneÙegæs Je lÙee ojcÙeeve Peeuesueer YeÙebkeâj
ÛeueveJee{, yeskeâejer, ke=âef$ece lespeer, meve 1929 ÛÙee ojcÙeeve Deeuesueer DeeefLe&keâ ceboer FlÙeeoer keâejCeecegUs Decesefjkeâe Je efyeÇšvemeejKÙee yeuee{Ÿe
Yeeb[JeueMeener je°^ebceOÙes megæe Deveskeâ DeeefLe&keâ ØeMve efvecee&Ce Peeues nesles.
peieele meJe& ØeLece hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛeer meg®Jeele meve 1928 heemetve jefMeÙeeves kesâueer] Ùee efveÙeespeveeÛee heâeÙeoe cnCetve peeieeflekeâ
ceneceboerÛÙee ueešsle efveÙeesepf ele DeLe&JÙeJemLee mJeerkeâejCeeje jefMeÙeeÛe heâòeâ efškeâeJe Oe¤ Mekeâuee. ÙeecegUs Yeeb[JeueMeener je°^evb ee megæe efveÙeesefpele
DeLe&JÙeJemLesÛes cenòJe hešt ueeieues. ogmeNÙee ceneÙegæeveblej peieeleerue yengleebMeer je°^ebveer efveÙeesefpele DeLe&JÙeJemLesÛee mJeerkeâej keâ®ve lÙee efoMesves
DeeJeMÙekeâ les ØeÙelve keâjCÙeeme meg®Jeele kesâueer. DeMee Øekeâejs peieele efveÙeespeveeÛes Ùegie meg¤ Peeues Demes cnCelee ÙesF&ue.
 efveÙeesefpele DeLe&JÙeJemLesÛeer Gefö°s :
1) ÙeespevesÛee keâeÙe&›eâce heej hee[CÙeemee"er ÙeesiÙe Je hegjsMeer meòee Demeuesueer Ùeb$eCee GYeejCes.
2) je°^eÛeer Gefö°s efveef§ele keâjCes.
3) Yeeb[JeueeÛeer GYeejCeer keâjCes Je GheueyOe mebmeeOeveebÛeer osMeeleerue efvejefvejeUŸee efJeYeeieeble JeešCeer keâjCes.
4) je°^ele GheueyOe Demeuesuee mebmeeOeveebÛeer mebhetCe& ceeefnleer efceUefJeCes.
 efveÙeespeveeÛes Øekeâej :
1) Yeeb[JeueMeener DeeefCe meecÙeJeeoer efveÙeespeve :
Yeeb[JeueMeener efveÙeespeveele yeepeejleb$eeÉejs DeeheesDeeheÛe efveÙeespeve meeOÙe nesles] lÙeecegUs efveÙeespeveeJej keâesCeeÛesner efveÙeb$eCe vemeles] heâòeâ
yeepeejeleerue ceeieCeer Je hegjJe"e ÙeeÉejs efveÙebef$ele keâjlee Ùesles] Yeeb[JeueMeener DeLe&JÙeJemLesceOÙes GlheeoveeÛes Ieškeâ Keepeieer #es$eeÛÙee ceeuekeâerÛes
Demeleele, lej meecÙeJeeoer DeLe&JÙeJemLesle Glheeove meeJe&peefvekeâ ceeuekeâerÛes Demeleele] lÙeecegUs efveÙeespeveeJej mejkeâejer efveÙeb$eCe Demeles]
2) keWâõerle Je efJekeWâõerle efveÙeespeve (Centralise & Decentralise Planning) :
 keWâõerle efveÙeespeveele meJe& DeeefLe&keâ efveCe&Ùe ns keWâõ mejkeâejceehe&âle Iesleues peeles] keWâõ mejkeâej efveÙeespeveeÛee DeejeKe[e leÙeej keâjles Je Gefö° "jJeles]
 Ùee ØekeâejÛÙee efveÙeespeveele efveÙeespeveeÛÙee ÙeMe-DeheÙeMeeme keWâõ mejkeâej peyeeyeoej Demeles] Ùeele meJe& efveCe&Ùe mejkeâej Iesle DemeuÙeeves «eenkeâ
meeJe&Yeewce "jle veenerle] efJekeWâõerÙe efveÙeespeve ns Yeeb[JeueMeener osMeeble efometve Ùesles]
 efJekeWâõerle efveÙeespeve ns yeepeej JÙeJemLesceehe&âle Debceueele DeeCeues peeles] Ùee ØekeâejÛÙee efveÙeespeveeceOÙes JÙeeJemeeefÙekeâ ieš, mLeeefvekeâ mJejepÙe mebmLee
ÙeebÛÙeeceehe&âle efveÙeespeve Debceueele Ùesles]
3) Yeeweflekeâ Je DeeefLe&keâ efveÙeespeve (Physical and Financial Planning):
 Ùee ØekeâejÛÙee efveÙeespeveeceOÙes iegbleJeCetkeâ DeeefCe Glheeokeâlee ÙeebÛÙeeceOÙes Yeeweflekeâ meblegueve meeOeues peeles] DeeefLe&keâ efveÙeespeveele ceeieCeer DeeefCe
hegjJe"ŸeeÛÙee meblegueveeJej Yej efouee peelees] ns meblegueve jeKeuÙeecegUs efkebâcele Jee{ nesle veener DeeefCe DeLe&JÙeJemLesme DeeefLe&keâ mLewÙe& Øeehle nesles]
 Yeeweflekeâ efveÙeespeveeceOÙes iegbleJeCegkeâerÛee Deekeâej mebmeeOeveeÛÙee mJe¤heele "jJeuee peelees lej DeeefLe&keâ efveÙeespeveeceOÙes iegbleJeCegkeâerÛee Deekeâej ne
hewMeeÛÙee mJe¤heele "jJeuee peelees]
 DeeefLe&keâ efveÙeespeveele efkeâleer Yeeb[JeueeÛeer iegbleJeCetkeâ keâjeJeÙeeÛeer ns "jJeues peeles] lÙeecegUs Glheeokeâlee ner osKeerue hewMeeÛÙee mJe¤heele ceespeueer
peeles lej Yeeweflekeâ efveÙeespeveele iegbleJeCetkeâ Je Glheeokeâlee mebmeeOeveebÛÙee mJe¤heele "jJeueer peeles]
4) efoMeeefveoxMeeÉejs efveÙeespeve :
Ùee ØekeâejÛÙee efveÙeespeveeÛee Jeehej meecÙeJeeoer osMeele neslees] Goe] Ûeerve, Gòej keâesefjÙee F] ØekeâejÛÙee efveÙeespeveeceOÙes keWâõerÙe keâeÙe&keâeefjCeer
Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 235
 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
efveÙeespeve leÙeej keâjles] lÙeeÛÙee DebceueyepeeJeCeerÛes DeeosMe osles DeeefCe leÙeej kesâuesuÙee efveÙeespeveevegmeejÛe DebceueyepeeJeCeer nesles]
ceÙee&oe :
 Ùee ØekeâejÛÙee efveÙeespeveele ueeskeâMeener leòJe DebleYet&le vemeles]
 Ùee ØekeâejÛÙee efveÙeespeveele JÙeefòeâmJeeleb$ÙeeJej ieoe Ùesles] Yeü°eÛeej, ueeueheâerleMeener efometve Ùessles]
 DeefOekeâejMeenerÛee Jeehej kesâuÙeecegUs keâeàÙee hewMeeÛeer efveefce&leer nesles]
 Ùee ØekeâejÛes efveÙeespeve ns Â{ Demetve lÙeele yeoue keâjlee Ùesle veener]
 Ùee ØekeâejÛÙee efveÙeespeveele ØeMeemekeâerÙe KeÛe& DeefOekeâ Demelees]
5) metÛekeâ DeeefCe efveoxMeelcekeâ efveÙeespeve (Indicative & Imperative Planning) :
Ùeele "jefJeuesueer Gefö°s meeOÙe keâjCÙeemee"er Keemeieer Je mejkeâejer oesvner #es$eebÛes Ùeesieoeve Demeles] Ùeele heg{erue leerve IeškeâebÛee meceeJesMe
kesâuee peelees]
1) hetJee&vegceeve Âef°keâesve (Forcasting Approach) :
2) OeesjCeelcekeâ Âef°keâesve (Policy Approach) :
3) mebÙegòeâ Âef°keâesve (Integrated Approach) :
 efveoxMeelcekeâ efveÙeespeve ns keWâõerÙe efveÙeespeve Demeles]
 Ùee ØekeâejÛÙee efveÙeespeveele keâÛÛee ceeue, Ùeb$es, ceeveJeer mebmeeOeves hegjefJeCÙeeÛes keâece ns keWâõ MeemeveeÛes Demeles]
 DeMee ØekeâejÛes efveÙeespeve ns Â{ Demeles DeeefCe meecÙeJeeoer osMeeble efometve Ùesles]
6) ØeueesYeveelcekeâ efveÙeespeve :
ØeueesYeveelcekeâ efveÙeespeve cnCepesÛe ØeueesYeveebÉejs nesCeejs efveÙeespeve nesÙe] ÙeeceOÙes osMeele keâesCelÙee JemletÛb es Glheeove IÙeeJeÙeeÛes DeLeJee
«eenkeâeves keâesCelÙee JemletÛee GheYeesie IÙeeJee ÙeeJejleer yebOeve vemeles] Glheeokeâ nJÙee lÙee Jemlet Glheeefole keâjlees] «eenkeâ nJÙee lÙee Jemlet Kejsoer
keâjlees] heâòeâ ÙeeJejleer mejkeâejÛes mebhetCe& efveÙeb$eCe vemeles] ceeieCeer DeeefCe hegjJe"e yeepeej efveÙebef$ele kesâuee peelees] Ùee ØekeâejÛÙee efveÙeespeveele «eenkeâebÛes
efnle peesheemeues peeles]
 ØeueesYeveelcekeâ efveÙeespeveeÛes heâeÙeos :
 Ùee ØekeâejÛÙee efveÙeespeveele «eenkeâ meeJe&Yeewce Demeleele]
 «eenkeâ meeJe&Yeewce DemeuÙeeves Glheeokeâele mheOee& Demeles] Ùee ØekeâejÛÙee efveÙeespeveeme ØeMeemekeâerÙe KeÛe& keâceer Ùeslees]
 Ùee ØekeâejÛes efveÙeespeve ueJeefÛekeâ Demeles] lÙeele nJes lemes yeoue keâjlee Ùesleele]
 Ùeele JÙeJemeeÙe efveJe[erÛes mJeeleb$Ùe Demeles]
 ØeueesYeveelcekeâ efveÙeespeveeÛes leesšs :
 Ùee efveÙeespeveeceOÙes veheâe ns lelJe cenòJeeÛes DemeuÙeeves meeceevÙe pevelesÛÙee keâuÙeeCeeÛee efJeÛeej vemelees]
 mejkeâejÛÙee OÙesÙe OeesjCeebMeer Keemeieer #es$e hetjkeâ DemesueÛe Demes veener]
 Ùee efveÙeespeveeJejleer mejkeâejÛes efveÙeb$eCe DeefOekeâ vemeuÙeecegUs efkebâcele Jee{ nesT Mekeâles]
 DeeefLe&keâ meòesÛes keWâõerkeâjCe Jee{les] Glheeokeâ Je keâeceieej ÙeeceOÙes meecebpemÙe keâceer Demeles]
7) megOeejelcekeâ DeeefCe efJekeâemeelcekeâ efveÙeespeve (Corrective & Developing Planning) :
Ùee efveÙeespeveeceOÙes ceewefõkeâ Je jepekeâes<eerÙe OeesjCe Jeehe¤ve DeLe&JÙeJemLesle efmLejlee DeeCeueer peeles]
Goe] Ùee ØekeâejÛes efveÙeespeve ns ceneieeF&uee DeeUe IeeueCÙeemee"er Jeehejues peeles]
efJekeâemeelcekeâ efveÙeespeveeceOÙes mebhetCe& DeLe&JÙeJemLesÛee efJeÛeej kesâuee peelees] SketâCe DeeefLe&keâ efJekeâeme ns OÙesÙe Demeles]
8) efveef§ele / efmLej efveÙeespeve (Fixed Plan) :
 Ùee ØekeâejÛÙee efveÙeespeveeceOÙes efveÙeespeveeÛeer Gefö°s DeeefCe Deboepe "jefJeueer peeleele ns Deboepe DeeefCe efveÙeespeve "jeefJekeâ keâeueeJeOeermee"er Demeles]
Ùee ØekeâejÛÙee efveÙeespeveeÛÙee DebceueyepeeJeCeer ojcÙeeve efveÙeespeveele kegâ"uÙeener ØekeâejÛee yeoue nesle veener, cnCetve Ùee ØekeâejÛÙee
efveÙeespeveeme lee"j / Â{ efveÙeespeve Demes cnCeleele]
 Ùee ØekeâejÛÙee efveÙeespeveele yeoue keâjlee Ùesle vemeuÙeecegUs ÙeeÛeer DebceueyepeeJeCeer Ûeebieueer nesles]
 efveÙeespeve Øeef›eâÙesle efMemle heeUueer peeles DeeefCe "jeefJekeâ Gefö° "jeefJekeâ keâeUele meeOÙe keâjlee Ùesle DemeuÙeecegUs DeLe&JÙeJemLesle efmLejlee Øeehle
Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 236
 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
nesles] Ùee efveÙeespeveele kegâ"uÙeener mebkeâšeÛeer (hetj, lmegveeceer, Yetbkeâhe, DeeefLe&keâ ceboer F]) veeWo Iesleueer peele veener]
 Yeejleeleerue DeeefLe&keâ efveÙeespeveeÛee Fefleneme :
1) meve 1929 ceOÙes hebef[le peJeenjueeue vesn¤ Ùeebveer jefMeÙeeÛee oewje kesâuee. lesLeerue meceepeJeeoer Je efveÙeesefpele DeLe&JÙeJemLescegUs jefMeÙeeves
kesâuesueer Øeieleer heentve les KetheÛe ØeYeeefJele Peeues.
2) meve 1934 ceOÙes FbefpeefveÙej [e@] cees#eiegb[ce efJeÕesÕejÙÙee Ùeebveer YeejleeÛÙee DeeefLe&keâ efJekeâemeemee"er efveÙeespeveeÛeer DeeJeMÙekeâlee Deens. ner
keâuhevee Yeejleemee"er efveÙeesefpele DeLe&JÙeJemLee (Planned Economy for India) Ùee hegmlekeâele ceeb[ueer] Ùeele one Je<eeËÛeer Ùeespevee
ceeb[ueer nesleer] lemesÛe Ùeebveer 1936 ceOÙes ‘efveÙeespeve keâje efkebâJee ve° Jne’ Demee mebosMe efouee]
3) meve 1936 ceOÙes hewâpehetj ÙesLes YejuesuÙee je°^erÙe keâeB«esmeÛÙee DeefOeJesMeveele DeOÙe#eerÙe heoeJe®ve yeesueleebvee hebef[le vesn¤ Ùeebveer mJeeleb$Ùeeveblej
meceepeJeeoer DeeefLe&keâ OeesjCe mJeerkeâejCÙeeyeeyeleÛee "jeJe mebcele keâ®ve Iesleuee]
4) meve 1938 ÛÙee megYee<eÛebõ yeesme ÙeebÛÙee DeOÙe#elesKeeueerue nefjhetje DeefOeJesMeveele je°^erÙe keâeB«esmeves efveÙeespeveeÛes cenòJe DeesUKetve je°^erÙe
efveÙeespeve meefceleerÛeer mLeehevee kesâueer. Ùee meefceleerÛes DeOÙe#e hebef[le vesn¤ ns nesles] Ùee meefceleerves efveÙeespeveefJe<eÙekeâ 25 DenJeeue Øeefmeæ
kesâues] cee$e meefceleerÛÙee efMeheâejMeer ogmeNÙee ceneÙegOoeÛeer meg®Jeele Je yeouelÙee jepekeâerÙe heefjmLeerleercegUs Deceueele DeeuÙee veenerle]
5) meve 1944 ceOÙes cegbyeF&ÛÙee 8 GÅeesieheleeRveer (pes] Deej. [er] šeše, IeveMÙeece efyeuee&, DeejosMeerj oueeue, ßeerjece, kesâ. ueeue YeeF&, S. [er.ßee@heâ,
heg®<eesòece "eketâj, pee@ve ceLeeF&) A Brief Memorandum Outlinning A Plan of Economics Development of India Ùee
Meer<e&keâeKeeueerue yeeByes hue@ve Ùeespevee ceeb[ueer] efleuee cegbyeF& Ùeespevee efkebâJee šeše-efyeuee& Ùeespevee Demesner cnCeleele] Ùeele heg{erue 15 Je<eeËÛee
efJeÛeej keâjCÙeele Deeuee Je oj[esF& GlheVe oghheš Je je°^erÙe GlheVe eflehheš keâjCÙeeJej Yej efouee] KeNÙee DeLee&ves ner Ùeespevee Yeeb[JeueMeener
DeLe&JÙeJemLeskeâ[s keâueuesueer nesleer] cee$e ÙeeÛe Ùeespevesle ‘meJe&ØeLece efceße DeLe&JÙeJemLes’Ûee efJeÛeej ceeb[uee iesuee]
6) meve 1944 ceOÙes ieebOeerJeeoer Ùeespevee ßeerceeve veejeÙeCe Ùeebveer ceeb[tve «eece-ke=â<eer Je ueIegGÅeesieebJej Yej efouee]
7) meve SefØeue 1945 ceOÙes Sce] Sve] je@Ùe Ùeebveer pevelesÛeer Ùeespevee ceeb[tve meceepeJeeoer efJeÛeejeJej Yej efouee] ner Ùeespevee cnCepes cegbyeF&
Ùeespevesuee (Yeeb[JeueMeeneruee) meceepeJeeoer Ùeespevesves efouesues Skeâ GòejÛe nesles]
Jejerue meJe& Ùeespevee keâener vee keâener keâejCeebcegUs Deceueele DeeuÙee veenerle]
8) meve 1950 ceOÙes peÙeØekeâeMe veejeÙeCe Ùeebveer DeeefLe&keâ efJekeWâõerkeâjCeeJej Yej osCeejer meJeexoÙe Ùeespevee ceeb[ueer] Ùee Ùeespevesleerue keâener
Yeeie mejkeâejves Debceueele DeeCeuesuee Deens Je lees Deepener ueeiet Deens]
9) keâeUevegmeej efveÙeespeveeÛes Øekeâej :
1) oerIe&keâeueerve efveÙeespeve :
 Ùee ØekeâejÛes efveÙeespeve 10 les 30 Je<eeËkeâefjlee kesâues peeles]
2) ceOÙecekeâeueerve efveÙeespeve :
 ceOÙecekeâeueerve efveÙeespeve ns 3 les 7 Je<eeb&mee"er Demeles]
 hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee Ùee Øekeâejele Ùesles]
 Ùee efveÙeespeveeÛes Gefö° ns oj[esF& GlheVe Jee{efJeCes, jespeieej efveefce&leer keâjCes, ØeeosefMekeâ meceleesue meeOeCes FlÙeeoer GösMe Demeleele]
3) Deuhekeâeueerve efveÙeespeve :
 ns efveÙeespeve Deuhekeâeueerve efveÙeespeve Demeles
 ÙeeueeÛe Jeeef<e&keâ efveÙeespeve megæe cnCeleele]
 Ùee ØekeâejÛes efveÙeespeve DeeheuÙeeuee DeLe&mebkeâuheele efometve Ùesles]

efveÙeespeveeMeer mebyebefOele Ùeb$eCee

keWâõ mlej jepÙe mlej efpeune mlej

1) je°^erÙe efveÙeespeve ceb[U 1) jepÙe efveÙeespeve ceb[U 1) efpeune efveÙeespeve Je efJekeâeme heefj<eo
2) je°^erÙe efJekeâeme heefj<eo 2) jepÙe efveÙeespeve Ghemeefceleer
Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 237
 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
De) keWâõerÙe efveÙeespeve :
1) je°^erÙe efveÙeespeve DeeÙeesie (National Planning Commission) :
Yeejle mejkeâejves 15 ceeÛe& 1950 jespeer efveÙeespeve ceb[UeÛeer mLeehevee kesâueer. (Yeejleeuee mJeleb$e efceUeuÙeeveblej je°^eÙr e keâeB«esmeves meve
1947 ceOÙes hebef[le vesn¤bÛÙee DeOÙe#elesKeeueer DeefLe&keâ keâeÙe&›eâce meefceleer Ûeer mLeehevee kesâueer Ùee meefceleerÛÙee efMeheâejMeerJe®ve efveÙeespeve
DeeÙeesieeÛeer mLeehevee keâjCÙeele Deeueer) efveÙeespeve DeeÙeesieeÛeer 28 ceeÛe& 1950 jespeer heefnueer yew"keâ yeesueeJeCÙeele Deeueer.
 YeejleeÛÙee efveÙeespeve ceb[UeÛeer peyeeyeoejer :
1) osMeeleerue Yeeweflekeâ Je Yeeb[Jeueer meeOevemebheòeerÛee leb$e#ecelesÛee Je ceveg<ÙeyeUeÛee Deboepe IesTve efJekeâemeeÛÙee Ùeespevee leÙeej keâjCes.
2) ÙeespevesÛÙee DebceueyepeeJeCeeryeeyeleÛeer JÙeJemLee "jefJeCes DeeefCe Gefö°ebyeeyele ØeeOeevÙe›eâce "jJetve osCes.
3) DeeefLe&keâ efJekeâemeeuee ØeeflejesOe keâjCeeNÙee yeeyeeRÛee MeesOe IesTve lÙeeJej GheeÙeÙeespevee megÛeefJeCes.
4) ÙeespevesÛÙee ØelÙeskeâ DeJemLesÛeer ÙeMemJeer DebceueyepeeJeCeer keâjCÙeeÛÙee °erves DeeJeMÙekeâ DemeuesuÙee Ùeb$eCesÛes mJe¤he "jefJeCes.
5) ÙeespevesÛÙee ØeieleerÛee JesUesJesUer Dee{eJee IesTve DeeJeMÙekeâlesvegmeej OeesjCeele yeoue keâjCes Je DeeJeMÙekeâ JeešuÙeeme lÙeeefJe<eÙeer efMeheâejMeer keâjCes.
 YeejleerÙe efveÙeespeve DeeÙeesieeÛeer JewefMe°Ÿes :
1) YeejleeÛes efveÙeespeve ceb[U mebhetCe& mJeeÙeòe vemetve les DeLe&ceb$eeueÙeeÛee Skeâ Yeeie cnCetve keâeÙe& keâjles.
2) efveÙeespeve ceb[UeÛee opee& meuueeieej yees[& mJe¤heeÛee Deens.
3) ns DemebefJeOeeefvekeâ / DeJewOeeefvekeâ / keâeÙeoeyee¢e ceb[U Deens]
4) hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛee DeejeKe[e efveÙeespeve ceb[U leÙeej keâjerle Demeles lej lÙeeceOÙes hesâjyeoue keâjCÙeeÛee Debeflece DeefOekeâej je°^erÙe efJekeâeme
heefj<eosuee Deens.
 efveÙeespeve ceb[UeÛeer jÛevee :
1) YeejleeÛes hebleØeOeeve ns efveÙeespeve ceb[UeÛes heoefmeæ DeOÙe#e Demeleele.
2) meomÙeeceOÙes GheeOÙe#eemen hetCe& JesU keâece keâjCeejs Flej 4 les 8 meomÙe Demeleele. ÙeebÛeer mebKÙee Jee{efJeCÙeeÛee DeefOekeâej hebleØeOeeveeuee Demelees]
3) kebsâõerÙe cebef$eceb[Ueleerue DeLe& efveÙeespeve Je mebj#eCe KeelÙeeÛes ceb$eer efveÙeespeve ceb[UeÛes meomÙe Demeleele DeMee SketâCe Dee" meomÙeebÛes efceUtve
efveÙeespeve DeeÙeesie efvecee&Ce neslees.
 keâeÙe&heæleer :
efveÙeespeve ceb[Ueleerue meJe& meYeemeo meecegoeefÙeefÙekeâjerlÙee keâecekeâepe yeIeleele; hejbleg meesÙeerkeâefjlee hetCe& JesU keâece keâjCeeNÙee ØelÙeskeâ
meomÙeekeâ[s Skeâ efkebâJee oesve efJe<eÙe meesheefJeuesues Demeleele Je lÙee efJe<eÙeeyeeyele lees meYeemeo ceeie&oMe&ve keâjlees. GheeOÙe#eeÛes keâece ceb[UeÛee
keâejYeej heenCes Je ceb[UeÛÙee keâecekeâepeele Skeâmet$eerkeâjCe Ie[Jetve DeeCeCes ns Demeles. efveÙeespeveceb$eer cebef$eceb[Ueuee Je mebmeosuee efveÙeespeve
ceb[UeÛÙee keâecekeâepeeyeöue peyeeyeoej Demelees.
2) je°^erÙe efJekeâeme heefj<eo (National Development Council):
Ùeespevee leÙeej keâjCÙeeÛeer peyeeyeoejer je°^erÙe efveÙeespeve ceb[UeÛeer Demeueer lejer ÙeespevesÛeer ØelÙe#e DebceueyepeeJeCeer keâjCÙeeÛeer peyeeyeoejer
kebsâõ Meemeve Je jepÙe MeemeveeÛeer Deens. Ùee keâejCeecegUs jepÙeeuee megæe Ùeespevee leÙeej keâjCÙeeÛÙee °erves Deeheueer celes ceeb[lee ÙeeJeer Ùeekeâefjlee
6 Dee@iemš 1952 jespeer je°^erÙe efJekeâeme heefj<eosÛeer mLeehevee keâjCÙeele Deeueer. ner DeJewOeeefvekeâ, DemebefJeOeeefvekeâ lemesÛe Iešveeyee¢e mebmLee Deens]
 jÛevee :
hebleØeOeeve je°^erÙe efJekeâeme heefj<eosÛes heoefmeæ DeOÙe#e Demeleele Je efveÙeespeve ceb[UeÛes meJe& meomÙe, meJe& jepÙeebÛes cegKÙeceb$eer, meJe&
keWâõMeeefmele ØeosMeebÛes ØeMeemekeâ Je meJe& keWâõerÙe ke@âefyevesš ceb$eer meomÙe Demeleele] 1967 veblej meJe& kebsâõerÙe ke@âefyevesš ceb$eer, keWâ] Øe. Ûes veeÙeye
jepÙeheeue lemesÛe Ùeespevee DeeÙeesieeÛes meJe& meomÙe FlÙeeoeRvee efJekeâeme heefj<eosÛes meomÙe yeveefJeCÙeele Deeues.
 je°^erÙe efJekeâeme heefj<eosÛeer keâeces :
1) je°^^erÙe ÙeespevesÛeer OÙesÙe hetCe& keâjCÙeemee"er Ùeb$eCee GYeejCes Je lÙee Â<šerves GheeÙe Ùeespevee keâjCes.
2) je°^erÙe efJekeâemeeÛÙee Dee[ ÙesCeeNÙee meeceeefpekeâ Je DeeefLe&keâ OeesjCeeÛÙee ØeMveebJej ÛeÛee& keâjCes Je lÙeeJej GheeÙeÙeespevee keâjCes.
3) hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespeveebÛes JesUesJesUer hejer#eCe keâjCes.

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 238

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
 veerleer DeeÙeesie (NITI- National Institution for Transforming India) :
mLeehevee : 1 peevesJeejer 2015
1. hetCe&JesU mebmLee (efveleer DeeÙeesie)
DeOÙe#e : vejWõ ceesoer (hebleØeOeeve)
2. ØeçeemeefkeâÙe heefj<eo
GheeOÙe#e : megceve yesjer 3. Øeeosefçekeâ heefj<eoe
hetCe&JesU meomÙe : efJeJeskeâ osJejeÙe, Jner] kesâ] meejmJele
heoefmeæ meomÙe : jepeveeLe efmebn (mebj#eCeceb$eer), efvece&}e efmeleejeceve (efJeòeceb$eer),
Deefcele çene (ie=nceb$eer), vejsbõefmebie leescej (ke=âef<eceb$eer)
efJeMes<e Deecebef$ele meomÙe : efveleerve ie[keâjer (heefjJenve ceb$eer), efheÙet<e ieesÙe}, DeeefçJeveer Jew<CeJe,
jeJe Fbojefpeleefmebie.
Flej meomÙe : meJe& jepÙeebÛes cegKÙeceb$eer Je meJe& keWâõMeeefmele ØeosMeeÛes ØeMeemekeâ
meefÛeJe : Skeâ meomÙe meefÛeJe

ye) jepÙemlejerÙe Ùeb$eCee :

1) jepÙe efveÙeespeve ceb[U : 2) jepÙe efveÙeespeve Ghemeefceleer :
mLeehevee : 1972 (hegveie&"ve 1995 ceOÙes) mLeehevee : 1972
GösMe : ueeskeâmebKÙee Je meeOevemebheoe ÙeebÛee mecevJeÙe meeOetve GösMe : jepÙe efveÙeespeve ceb[Ueves leÙeej kesâuesuÙee DeejeKe[Ÿeeuee
jepÙeemee"er hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespeveebÛee DeejeKe[e leÙeej keâjCes] Debeflece cebpegjer osCes]
mJe¤he : mJe¤he :
1) ner DemebJewOeeefvekeâ mebmLee Deens] 1) ner DemebefJeOeeefvekeâ mebmLee Deens]
2) ner DeJewOeeefvekeâ mebmLee Deens] 2) ner DeJewOeeefvekeâ mebmLee Deens]
3) ner kesâJeU meuueeieejer mebmLee Deens]
jÛevee : jÛevee :
1) heoefmeæ DeOÙe#e : cegKÙeceb$eer 1) heoefmeæ DeOÙe#e - cegKÙeceb$eer
2) Skeâ GheeOÙe#e Demelees : 2) meomÙe - De) jepÙeeleer} meJe& ke@âefyevesšceb$eer
3) meomÙe : De) keâener ceb$eer ye) efveÙeespeve ceb[UeÛes meJe& meomÙe
ye) JewOeeefvekeâ efJekeâeme ceneceb[UeÛes DeOÙe#e
keâ) keâener MeemekeâerÙe meomÙe
[) keâener DeMeemekeâerÙe meomÙe
4) meefÛeJe : efveÙeespeve efJeYeeieeÛes ØeOeeve meefÛeJe

 efce$e DeeÙeesie (MITRA - Maharashtra Institution for Transformation) :

mLeehevee : 10 veesJnWyej 2022
DeOÙe#e : cegKÙeceb$eer
1. Director Operation
GheeOÙe#e : 1 2. Director Research
hetCe&JesU meomÙe : 2 3. Director Technology
Flej meomÙe : 2 les 3
meefÛeJe : Skeâ meomÙe meefÛeJe

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 239

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
keâ) efpeune mlejerÙe Ùeb$eCee :
1) efpeune efveÙeespeve efJekeâeme heefj<eo :
mLeehevee : 1972
GösMe : ueeskeâmebKÙee Je meeOevemebheoe ÙeebÛee mecevJeÙe meeOegve Jeeef<e&keâ ÙeespeveeÛee DeejeKe[e leÙeej keâjCes]
mJe¤he : mLeeheves JesUer ner mebmLee DemebefJeOeeefvekeâ nesleer Je leerÛes veeJe efpeune efveÙeespeve Je efJekeâeme ceb[U Demes nesles] cee$e 74JÙee Iešvee
og®mleerves Ùee mebmLesme keâuece 243 zd vegmeej mebefJeOeeefvekeâ opee& Øeehle Peeuee] (efpeune efveÙeespeve meefceleer keâeÙeoe 1998 vegmeej)
jÛevee :
1) heoefmeæ DeOÙe#e - heeuekeâceb$eer
2) GheeOÙe#e - efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ
3) meefÛeJe - efpeuneefOekeâejer (heoefmeæ meomÙe meefÛeJe)
4) meomÙe - De) efpeu¢eeleerue heoeefOekeâejer (efpe] he] DeOÙe#e, ceneheewj, Deeceoej, Keemeoej, ceb$eer)
ye) efpeu¢eeleerue MeemekeâerÙe meomÙe (CEO, CO, cevehee DeeÙegòeâ)
keâ) efpe] he] DeOÙe#e Je efpe] he] Ûes meerF&Dees ns heoefmeæ meomÙe Demeleele]
5) meomÙe mebKÙee - 30 les 50 ( efpeu¢eeÛeer ueeskeâmebKÙee 20 ueeKeehes#ee keâceer DemeuÙeeme 30 meomÙe, 20 les 30 ueeKee ojcÙeeve
40 meomÙe Je 30 ueeKeebhes#ee DeefOekeâ DemeuÙeeme 50 meomÙe)
 SketâCe meomÙeebhewkeâer efkeâceeve 80škeäkesâ meomÙe efveJee&efÛele DemeeJesle]
6) yew"keâe - Je<ee&letve 4 (leerve ceefnvÙeebletve efkeâceeve Skeâ yew"keâ)

Yeejleeleerue hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee

 heefnueer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (1951 les 1956) :

cegKÙe Yej - ke=âef<e Je efmebÛeve
Øeefleceeve - nsjeu[ DeeefCe [escej
DeeefLe&keâ Gefö°Ÿes - ue#Ùe - 2.1 %, meeOÙe - 3.6 %
 Gefö°s :
1) JesieJeeve Je meblegefuele DeeefLe&keâ efJekeâeme keâjCes.
2) efveÙeespeveeuee DeeJeMÙekeâ DemeCeejer Ùeb$eCee ØemLeeefhele keâjCes.
3) Mesleer Je peueefmebÛeve #es$eeÛee efJekeâeme keâjCes.
4) }eskeâebvee jespeieejeÛee hegjJe"e keâ®ve lÙeebÛÙee jenCeerceeveeÛee opee& GbÛeeJeCes]
5) Ùegæ Je heâeUCeercegUs {emeUuesueer DeLe&JÙeJemLee meeJejCes Je DeeefLe&keâ efJekeâemeeÛee heeÙee IeeueCes.
 KeÛe& : Yeejle mejkeâejves heefnuÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesJej SketâCe 4178 keâesšer ®heÙes KeÛe& kesâuee. lÙeehewkeâer 2378 keâesšer ®heÙes meeJe&peefvekeâ
#es$eeJej Je 1800 keâesšer ®heÙes Keemeieer #es$eeceOÙes KeÛe& keâjCÙeeÛes "jefJeCÙeele Deeues. ØelÙe#eele meeJe&peefvekeâ #es$eeJej cee$e 1960 keâesšer ®heÙes
KeÛe& keâjCÙeele Deeuee.
 heefnuÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛÙee meeJe&peefvekeâ #es$eeJej Peeuesuee KeÛe&
›eâ] #es$e KeÛe& keâesšer ®heÙes Meskeâ[e ØeceeCe
1) keâeueJes, heešyebOeejs, Gâpee& 570 29 %
2) Jeenletkeâ Je oUCeJeUCe 523 26 %
3) meeceeefpekeâ megOeejCee 459 24 %
4) Mesleer Je meecetefnkeâ efJekeâeme 291 15 %

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 240

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
 heefnuÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesceOeerue megOeejCee :
1) efmebõer (PeejKeb[) ÙesLes meve 1951 ceOÙes Yeejleeleerue ØeLece Kele keâejKeevÙeeÛeer mLeehevee]
2) meve 2 Dee@keäšeWyej 1952 jespeer kegâšbgye efveÙeespeve keâeÙe&›eâceeÛee ØeejbYe]
3) DecesefjkesâÛÙee meeneÙÙeeves jespeieej efveefce&leermee"er 1952 ceOÙes meecegoeefÙekeâ efJekeâeme Ùeespevee Je je°^erÙe efJemleej Ùeespevee (1953) ns
oesve keâeÙe&›eâce meg¤ keâjCÙeele Deeues]
4) meve 1952 Je 53 ceOÙes Deveg›eâces DeefKeue YeejleerÙe neleceeie yees[e&Ûeer Je YeejleerÙe Keeoer Je «eece GÅeesie yees[e&Ûeer mLeehevee
keâjCÙeele Deeueer]
5) meve 1953 ceOÙes nJeeF& JeenlegkeâerÛes je°^^erÙeerkeâjCe keâ®ve SDej Fbef[Ùee Fbšjve@Meveue Je Fbef[Ùeve SDejueeF&vme Ùee meeJe&peefvekeâ #es$eeleerue
kebâhevÙee mLeeheve keâjCÙeele DeeuÙee.
6) 28 ef[meWyej 1953 jespeer efJeÅeeheer" Devegoeve DeeÙeesie (UGC) Ûeer DeewheÛeeefjkeâ meg®Jeele keâjCÙeele Deeueer]
7) meve 1955 ceOÙes «eeceerCe heleheenCeer meefceleerÛÙee efMeheâejMeer Je®ve Fbehf eefjÙeue yeBkesâÛes je°^eÙr ekeâjCe keâ®ve efleÛes mšsš yeBkeâ Dee@heâ Fbef[Ùee,Demes
veecekeâjCe keâjCÙeele Deeues.
8) 1 peevesJeejer 19955 jespeer YeejleerÙe DeewÅeesefiekeâ hele iegbleJeCetkeâ ceneceb[UeÛeer (ICICI) mLeehevee keâjCÙeele Deeueer]
9) meve 1956 ceOÙes YeejleerÙe ØeeÅeesefiekeâ mebmLee (IITs) Ûeer mLeehevee keâjCÙeele Deeueer]
10) ÙeeÛe ÙeespevesceOÙes Yee›eâe veeveieue Ùeespevee (meleuepe veoer, efnceeÛeue ØeosMe), efnjeketâ[ Ùeespevee (ceneveoer, Deesef[Mee), keâesmeer Øekeâuhe (keâesmeer
veoer efyenej) Je oeceesoj Keesjs (oeceesoj veoer, PeejKeb[) ns yentösMeerÙe efJekeâeme Øekeâuhe peueefmebÛeveemee"er neleer IesCÙeele Deeues. ns meJe& Øekeâuhe
Decesefjkesâleerue šsvesmeer Keesjs ØekeâuheeJej DeeOeeefjle Deens]
11) efÛeòejbpeve (heef§ece yebieeue) Ùee ef"keâeCeer jsuJes Fbefpeve leÙeej keâjCÙeeÛee keâejKeevee neleer IesCÙeele Deeuee]
12) iegpejele efkeâveejheóerJej keâeb[uee Ùee veJeerve yebojeÛeer efveefce&leer keâjCÙeele Deeueer]
13) efhebhejer efÛebÛeJe[ ÙesLes ØeeflepewefJekeâeÛee keâejKeevee (efnbogmleeve DeBefšyeeÙeesefškeäme) mLeehevee keâjCÙeele Deeuee]
14) hesjebyetj (leeefceUvee[t) ÙesLes jsuJes [yyes efveefce&leerÛee keâejKeevee mLeeheve keâjCÙeele Deeuee
15) efJeMeeKeeheóCeced ÙesLes penepe yeebOeCeerÛee keâejKeevee mLeeheve keâjCÙeele Deeuee]
 heefnuÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛes ÙeMeeheÙeMe :
 Ùee hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevesle je°^erÙe GlheVe Jee{erÛee oj 20 % ves Jee{uee] Ùee hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevesle je°^erÙe GlheVe Jee{erÛee oj 2.1 % efveef§ele
keâjCÙeele Deeuee neslee. ØelÙe#eele cee$e lees 3.6 % jeefnuee.
 je°^erÙe GlheVe 8830 keâesšer ®heÙeeJe®ve 10480keâesšer ®heÙeeheÙeËle Jee{ues.
 oj ceeCemeer GheYeesieeÛes ØeceeCe 9 % ves Jee{ues. DeewÅeesefiekeâ GlheVe 40 % ves Jee{ues lej Mesleer GlheVe 20 % ves Jee{ues]
 heefnuÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛÙee meceehleerveblej meve 1950-51 ÛÙee leguevesle je°^erÙe GlheVeele 18.4 % ves Jee{ Peeueer.
 Ùee ÙeespevekeâeUele DeVeOeevÙeeÛes Glheeove 52.2 oMeue#e šveeJe®ve 65.8 oMeue#e šve Peeues] Ùee ÙeespevesÛÙee keâeUele efkebâcele efveoxMeebkeâ
13škeäkeäÙeebveer keâceer Peeuee]
 ogmejer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (1956 les 61)
cegKÙe Yej - DeJepe[ DeeefCe cetueYetle GÅeesie
Øeefleceeve - Øee] heer] meer] ceneueveesyeerme (29 petve ne lÙeebÛee pevceefoJeme je°^erÙe meebefKÙekeâer efove)
DeeefLe&keâ Gefö°s - ue#Ùe - 4.5 %, meeOÙe - 4.1 %
YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLesle DeJepe[ DeeefCe heeÙeeYetle GÅeesieebÛÙee efJekeâemeeÛes keâeÙe& neleer Ieslee ÙesCÙeeÛÙee °erves DeeJeMÙekeâ leer heefjefmLeleer
efvecee&Ce Peeueer nesleer] meve 1954 ceOÙes Yeejle mejkeâejves DeeJe[er ÙesLeerue je°^erÙe keâeB«esmeÛÙee DeefOeJesMeveele meceepeJeeoer OeleeaÛee (meceepeJeeoer
meceepejÛevee) Yeejle efvecee&Ce keâjCÙeeÛee "jeJe heeme kesâuee neslee. ÙeeceOÙes je°^eÙr e GlheVe Je jespeieejeÛÙee mebOeerle Jee{ keâ®ve lÙeeÛeyejesyej mebheòeer
DeeefCe DeeefLe&keâ meòesÛes efJekeWâõerkeâjCe keâjCÙeeÛÙee YetefcekesâJej Yej osCÙeele Deeuee. heefnuÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛes OÙesÙe ue#eele Ieslee ogmeNÙee
hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛee efJemleej keâjCÙeele Deeuee. ner Ùeespevee efveÙeespeve efmeæebleeJej DeeOeejerle nesleer] YeefJe<ÙekeâeUele peueo DeeefLe&keâ efJekeâeme
Ie[Jetve ÙesCÙeemee"er YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLesÛee DeewÅeesefiekeâ heeÙee DeefOekeâ cepeyetle keâjCes DeeJeMÙekeâ nesles. YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLesves GñeCeeJemLesle

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 241

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
ØeJesMe keâjeJee Ùeemee"er YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLesuee peesjoej Oe[keâ efoueer peeJeer, ner lÙeeceeieerue keâuhevee nesleer. Øeefmeæ mebKÙeeMeem$e%e Øee.heer] meer]
ceneueveesyeerme Ùeebveer Ùee ÙeespevesÛee DeejeKe[e leÙeej kesâuee.
 Gefö°s :
1) meceepeJeeoer OejleerÛee Yeejle efvecee&Ce keâjCes.
2) GlheVe Je mebheòeerÛeer efJe<ecelee keâceer keâ®ve DeeefLe&keâ meòesÛeer efJeYeeieCeer Ie[Jetve DeeCeCes.
3) jespeieej Je keâeceOebÅeebÛÙee mebOeerle Jee{ keâjCes.
4) cetueYetle DeeefCe DeJepe[ GÅeesieOebÅeebJej Keeme Yej osTve peueo DeewÅeesefiekeâerkeâjCe Ie[Jetve DeeCeCes.
5) osMeebleerue ueeskeâebÛes jenCeerceeve GbÛeeJeCÙeemee"er je°^erÙe GlheVeele Jee{ keâjCes.
 KeÛe& :
Ùee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛee SketâCe DeejeKe[e 7900 keâesšer ®heÙeebÛee leÙeej kesâuee neslee. lÙeehewkeâer 3100 keâesšer ®heÙes Keemeieer
#es$eeJej KeÛe& keâjCÙeeÛes "jefJeues nesles. ØelÙe#eele cee$e 4600 keâesšer ®heÙes meeJe&peefvekeâ #es$eeJej KeÛe& keâjCÙeele Deeues.
 meeJe&peefvekeâ #es$eeJej Peeuesuee ogmeNÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛee KeÛe&
›eâ] ØecegKe yeeyeer KeÛe& keâesšer ®heÙes Meskeâ[e ØeceeCe
1) oUCeJeUCe Je Jeenletkeâ 1300 28 %
2) GÅeesieOebos Je KeeCeer 1075 24 %
3) keâeueJes, heešyebOeejs Je Tpee& 865 19 %
4) meeceeefpekeâ megOeejCee 830 18 %

 ogmeNÙee hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevesleerue keâeÙe&›eâce :

1) DeewÅeesefiekeâ efJekeâemeekeâefjlee DeeJeMÙekeâ DemeCeeNÙee ieeYÙeeÛes Øekeâuhe ÙeeÛe hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesceOÙes meg¤ keâjCÙeele Deeues.
2) ®jkesâuee ÙesLes pece&veerÛÙee ceoleerves (1959), ogiee&hetj ÙesLes efyeÇšveÛÙee ceoleerves (1962) Je efYeueeF& ÙesLes jefMeÙeeÛÙee ceoleerves (1959)
meeJe&peefvekeâ #es$eeleerue heesueeoeÛes keâejKeeves GYeejCÙeele Deeues.
3) hesjebyetj (leefceUvee[t) Ùee ef"keâeCeer jsuJesÛÙee JeeefIeCeer leÙeej keâjCÙeeÛee keâejKeevee meg¤ keâjCÙeele Deeuee.
4) YeesheeU ÙesLes Yeejle DeJepe[ Jeerpe GÅeesie (Bharat Heavy Electricals Ltd.)Je cegbyeF&le ve@Meveue Dee@jie@efvekeâ kesâefcekeâume ne jemeeÙeefvekeâ
keâejKeevee meg¤ keâjCÙeele Deeuee.
5) ogmejs DeewÅeesefiekeâ OeesjCe - 1956
6) meve 1956 ceOÙes YeejleerÙe DeeÙegefJe&cee ceneceb[UeÛeer (LIC) mLeehevee lemesÛe lesue Je vewmeefie&keâ JeeÙeg ceneceb[UeÛeer (ONGC)mLeehevee
7) meve 1956 ceOÙes DeeefLe&keâ efJekeWâõerkeâjCeemee"er Keeoer Je «eeceesÅeesie keâeÙe&›eâceeÛeer meg¤Jeele]
8) veeveieue Je ®jkesâuee ÙesLes oesve Kele keâejKeeves meg¤ keâjCÙeele Deeues]
9) kegâšgbye efveÙeespeve keâeÙe&›eâceeÛes kegâšgbye keâuÙeeCe keâeÙe&›eâce Demes veecekeâjCe keâjCÙeele Deeues]
 ogmeNÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛes ÙeMeeheÙeMe :
 Ùee ÙeespevescegUs je°^erÙe GlheVeeceOÙes 25% Jee{ keâjCÙeeÛes Gefö° "jefJeCÙeele Deeues nesles. ØelÙe#eele 20 % veer Jee{ Peeueer.
 ogmeNÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesceOÙes je°^erÙe GlheVe Jee{erÛee oj 4.5 % efveef§ele keâjCÙeele Deeuee neslee. ØelÙe#eele cee$e lees 4.1 % neslee.
 Ùee ÙeespevesÛÙee keâeUele efkebâcele efveoxMeebkeâ 30% Jee{uee]
 Ùee Ùeespevesuee Dehesef#ele ÙeMe Øeehle keâjlee Deeues veener keâejCe og<keâeUer heefjefmLeleer, hejkeâerÙe ÛeueveeÛeer ÛeCeÛeCe, megJesPe keâeueJÙeeÛee ØeMve
FlÙeeoer cegUs]
 eflemejer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (meve 1961-66)
cegKÙe Yej : ke=âef<e DeeefCe cetueYetle GÅeesie Øeefleceeve : Øee] heer] meer] ceneueveesyeerme
DeeefLe&keâ Gefö°s : ue#Ùe - 5.6 %, meeOÙe - 2.8 %
Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 242
 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
ogmeNÙee Ùeespevesle meg¤ keâjCÙeele DeeuesuÙee DeJepe[ Je heeÙeeYetle GÅeesieebkeâ[s ue#e osCes iejpesÛes nesles. heefnuÙee oesve hebÛeJeeef<e&keâ
ÙeespeveebÛÙee keâeueKeb[ele pes ÙeMe Øeehle Peeues lÙeecegUs YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee GñeCeeJemLesle Deeueer nesleer DeeefCe cnCetve YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLesÛes
GñeCe megjUerleheCes Ie[tve ÙesCÙeemee"er ØeÙelvekeâjCes DeeJeMÙekeâ nesles. lÙee °erves eflemeNÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛeer DeeCeKeer keâjCÙeele Deeueer.ner
Ùeespevee pee@ve me@C[er, megKeceeÙe Ûe›eâJeleea ÛÙee Ùeespevee cee@[sueJej DeeOeeefjle nesleer]
 Gefö°s : 1)efveÙee&le Jee{efJeCÙeeÛÙee °erves Mesleer Glheeoveele Jee{ keâjCes] 3)DeVeOeevÙeeÛÙee yeeyeleerle mJeÙebhetCe&lee iee"Ces]
2)mJeeJeuebyeer Je DeelceefveYe&jlee efvecee&Ce keâjCes. 4)heeÙeeYetle GÅeesieOebÅeeble Jee{ keâjCes .
 eflemeNÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛee DeejeKe[e : Ùee ÙeespevesceOÙes SketâCe 11,600 keâesšer ®heÙes KeÛe& keâjCÙeele Deeues. Ùeehewkeâer 7,500
keâesšer ®heÙes meeJe&peefvekeâ #es$eekeâjerlee Je 4,100 keâesšer ®heÙes Keemeieer #es$eekeâefjlee KeÛe& keâjCÙeele Deeues.
eflemeNÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesceOeerue meeJe&peefvekeâ #es$eeceOeerue KeÛe&
De] ›eâ] ØecegKe yeeyeer KeÛe& (keâesšer ®heÙes) Meskeâ[e ØeceeCe
1) cees"s GÅeesie Je KeeCe#es$e 1503 20³
2) Jeenletkeâ Je oUCeJeUCe 1503 20³
3) meeceeefpekeâ mesJee 1,300 17³
4) Mesleer Je «eeceerCe efJekeâeme 1,068 14 %

 eflemeNÙee hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevesleerue megOeejCee :

1) PeejKeb[ceOeerue jebÛeer ÙesLes DeJepe[ keâejKeevee GYeejCÙeele Deeuee.
2) Dee@F&ue Fbef[Ùee efueefcešs[ ner meeJe&peefvekeâ #es$eeleerue kebâheveer meg¤ keâjCÙeele Deeueer.
3) JeejeCeMeer ÙesLes ef[Pesue Fbefpeves leÙeej keâjCÙeeÛee Ghe›eâce meg® keâjCÙeele Deeuee.
4) meve 1964 ceOÙes Ùegefveš š^mš Dee@heâ Fbef[Ùee (UTI) Je DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme yeBkeâ (IDBI) Ùee mebmLesÛeer mLeehevee keâjCÙeele Deeueer]
5) meve 1965 ceOÙes DeVeOeevÙe Glheeoveele Jee{ keâjCÙeemee"er nefjle ›eâebleeruee meg¤Jeele; hejbleg og<keâeUecegUs Devegketâue efÛe$e 1967 heemetve
efomeeÙeuee ueeieues.
6) DeVeOeevÙeeÛee yeheâj mše@keâ keâjCÙeemee"er YeejleerÙe DeVe ceneceb[UeÛeer (FCI) mLeehevee] (1965)
7) ke=â<eerpevÙe ceeueeÛÙee DeeOeejYetle efkebâceleer "jefJeCÙeemee"er Øees] obleJeeuee ÙeebÛÙee DeOÙe#elesKeeueer ke=â<eer cetuÙe DeeÙeesieeÛeer mLeehevee
(1965) keâjCÙeele Deeueer]
 eflemeNÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛes ÙeMeeheÙeMe :
 meve 1965-66 ÛÙee keâeUele Yeejleele cees"Ÿee ØeceeCeele og<keâeU he[uee. ÙeecegUs cees"Ÿee ØeceeCeele DeVeOeevÙeeÛeer DeeÙeele keâjeJeer ueeieueer.
 Ùee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeepevesceOÙes je°^erÙe GlheVe Jee{erÛee oj 5.6 % efveef§ele keâjCÙeele Deeuee neslee. ØelÙe#eele cee$e ne oj 2.8 % neslee.
 eflemeNÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛÙee keâeUele meve 1962 ceOÙes Ûeervemeesyele Je meve 1965 ceOÙes heeefkeâmleevemeesyele Ùegæ Peeues. ÙeecegUs
Ùeespeveskeâefjlee GYeejCÙeele Deeuesueer mebmeeOeves ÙegæeJejÛe KeÛe& keâjCÙeele Deeueer.
 Ùee ÙeespevesÛÙee keâeUele KeeÅeeVe Glheeove Iešues] (82 oMeue#e šveeJe®ve 72 oMeue#e šveeheÙeËle Glheeove Iešues )
 hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛee ØeLece megóerÛee keâeueKeb[ (1966-69) :
eflemeNÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesceOÙes efvecee&Ce PeeuesuÙee Ùegæ Je og<keâeU Ùee Deefj°ebcegUs DeLe&JÙeJemLesJej cees"Ÿee ØeceeCeeJej leeCe efvecee&Ce
Peeuee neslee. Ùee keâejCeecegUs ÛeewLÙee Ùeespeveskeâefjlee DeeJeMÙekeâ DeeefLe&keâ mebmeeOeves pegUefJeCes Meemeveeuee MekeäÙe veJnles; cnCetve Yeejle mejkeâejves
ÛeewLÙee hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee keâeÙe&›eâceeme mLeefieleer osTve leerve Jeeef<e&keâ Ùeespevee jeyeefJeuÙee. Ùeeuee Plan Holiday Demesner cnCeleele] Ùee
Jee<eeakeâ ÙeespeveebÛee cegKÙe GösMe ‘DeVeOeevÙe mebkeâš’ mebheefJeCes ne neslee]
De) heefnueer Jeeef<e&keâ Ùeespevee (meve 1966 les 67) :
Ùee keâeUeceOÙes meve 1965 ÛÙee og<keâeUeÛeer leer›elee keâeÙeceÛe nesleer. ÙeecegUs Ùee ÙeespevesÛÙee keâeUele cees"Ÿee ØeceeCeele DeVeOeevÙeeÛeer
DeeÙeele keâjCÙeele Deeueer] meve 1966 Kejerhe nbieeceeheemetve nefjle›eâebleeruee meg®Jeele Peeueer] Ùee YeejleerÙe nefjle›eâebleerÛes pevekeâ Sce] Sme]

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 243

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
mJeeceerveeLeve (peeieeflekeâ nefjle›eâebleerÛes pevekeâ vee@jceve yeesjuee@ie) ns nesles] Ùee Ùeespevesle ke=â<eer #es$eeJej Yej osCÙeele Deeuee] efveÙee&leerÛÙee ceeOÙeceeletve
hejkeâerÙe Ûeueve GheueyOe JneJes cnCetve 6 petve 1966 jespeer ®heÙeeÛes 36.5 % DeJecetuÙeve kesâues. 1966 ceOÙes kegâšgbye keâuÙeeCe keâeÙe&›eâce
efpeune heefj<eoskeâ[s osCÙeele Deeuee] Ùee ÙeespevesJej SketâCe 2,165 keâesšer ®heÙes KeÛe& keâjCÙeele Deeuee.
ye) ogmejer Jeeef<e&keâ Ùeespevee (meve 1967 les 68) :
Ùee ÙeespevesÛee ke=â<eerJej Yej neslee] Ùeespevesle SketâCe 2,085 keâesšer ®heÙes KeÛe& keâjCÙeele Deeuee.
keâ) eflemejer Jeeef<e&keâ Ùeespevee (meve 1968 les 69) :
Ùee Ùeepevesle DeewÅeesefiekeâ #es$eeJej Yej osCÙeele Deeuee] Ùeespevesle SketâCe 2,380 keâesšer ®heÙes KeÛe& keâjCÙeele Deeuee. DeLe&JÙeJemLesle
keâener ØeceeCeele efmLejlee DeeuÙeeveblej Yeejle mejkeâejves ÛeewLÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛes keâecekeâepe neleer Iesleues.
 ÛeewLeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (meve 1969 les 74) :
cegKÙe Yej - mJeeJeuebyeer DeLe&JÙeJemLee efvecee&Ce keâjCes] Øeefleceeve - De@ueve - ®õ
(De@ueve ceeve-DeMeeskeâ ®õ ÙeebÛÙee Kegues meelelÙe ØeefleceeveeJej DeeOeeefjle ÙeespevesÛee Debeflece DeejeKe[e OevebpeÙe iee[ieerU Ùeebveer leÙeej kesâuee)
Iees<eJeekeäÙe - mLewÙee&men DeeefLe&keâ efJekeâeme Iees<eCee - ieefjyeer nšeDees (1971)
DeeefLe&keâ Gefö°s - ue#Ùe - 5.7 %, meeOÙe - 3.3 %
 Gefö°s : 1) DeeefLe&keâ mLewÙe& jeKetve efJekeâeme keâjCes. 2) ÛeueveJee{erJej GheeÙe Ùeespevee keâjCes Je legšerÛee DeLe&YejCee keâceer keâjCes.
3) mJeÙebefveYe&j DeLe&JÙeJemLesÛee heeÙee IeeueCes. 4) ke=â<eer GlheeoveeÛÙee Je=æeryejesyej OeevÙeeÛee yeheâj mše@keâ efvecee&Ce keâjCes]
 DeejeKe[e :
Ùee ÙeespevesJej SketâCe 24,880 keâesšer ®heÙes KeÛe& keâjCÙeele Deeues] lÙeehewkeâer 15,902 keâesšer meeJe&peefvekeâ #es$eeceOÙes Je 8,900
keâesšer ®heÙes Keemeieer #es$eeceOÙes KeÛe& keâjCÙeele Deeues.
›eâ] ØecegKe yeeyeer KeÛe& keâesšer ®heÙes Meskeâ[e ØeceeCe
1) Jeenletkeâ Je oUCeJeUCe 3237 20.40 %
2) cees"s GÅeesieOebos Je KeeCe 3180 20.09 %
3) meeceeefpekeâ mesJee 2,771 17.5 %
4) Mesleer Je «eeceerCe efJekeâeme 2,728 17.02 %
ÛeewLÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesceOÙes nefjle›eâebleerJej cees"Ÿee ØeceeCeele Yej osCÙeele Deeuee; hejbleg DeeJeMÙekeâ Gefö°s iee"lee Deeues veener. ieJneÛes
Glheeove cee$e meceeOeevekeâejkeâ Peeues. Ùee hebÛeJeJeeef<e&keâ ÙeespevesceOÙes je°^e^ rÙe GlheVe Jee{erÛes Gefö° 5.7 % nesles les 3.3 % meeOÙe Peeues.
 ÛeewLÙee hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevesleerue megOeejCee :
1) 20 peguew 1969 ceOÙes De«e›eâce #es$eeuee efJeòehegjJe"e keâjCÙeemee"er 14 Keemeieer yeBkeâebÛes je°^erÙekeâjCe keâjCÙeele Deeues]
2) meve 1969 ceOÙes «eeceerCe Yeeieele efJeòehegjJe"e megjUerle keâjCÙeemee"er veefjceve meefceleerÛÙee efMeheâejMeerJe®ve De«eCeer yeBkesâÛeer’ mLeehevee]
3) meve 1969 ceOÙes DeeefLe&keâ keWâõerkeâjCeeuee DeeUe IeeueCÙeemee"er MRTP Act-1969mebcele keâjCÙeele Deeuee]
4) meve 1971 ceOÙes ieefjyeer nšeJeÛeer Iees<eCee osCÙeele Deeueer]
5) meve 1973 ceOÙes og<keâeUer Yeeieele keâeÙecemJe®heer jespeieej efveefce&leermee"er DeJe<e&Ce ØeJeCe efJekeâeme keâeÙe&›eâce meg¤ keâjCÙeele Deeuee]
6) jefMeÙeeÛÙee ceoleerves yeeskeâejes (PeejKeb[) Je efJepeÙeveiej (keâvee&škeâ) ÙesLes heesueeo keâejKeevÙeebÛeer mLeehevee]
7) meve 1973 ceOÙes hejkeâerÙe ÛeueveeÛÙee mebj#eCeemee"er hejkeâerÙe Ûeueve efJeefveceÙe keâeÙeoe (FERA-1973) mebcele keâjCÙeele Deeuee]
8) meve 1973 ceOÙes Yeejleeleerue heesueeo keâejKeevÙeeJej efveÙeb$eCeemee"er SAIL (Steel Authority of India Ltd.) Ûeer mLeehevee
 ÙeMeeheÙeMe : meve 1973 ceOÙes peeieeflekeâ mlejeJej lesueeÛÙee efkebâceleer 400% Jee{uÙee] Ùee Iešvesuee ‘heefnuee lesue Peškeâe efkebâJee
Oil Shock’ Demes cnCeleele]
 meve 1972-73 ceOÙes mJeeleb$Ùeeveblej ØeLeceÛe JÙeeheejleesue 104 keâesšerves Devegketâue Peeuee]

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 244

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
 Ùee Ùeespevee keâeUele je°^erÙe GlheVeele 16.5 % ves Jee{ Peeueer]
 Ùee Ùeespevesle efkebâcele efveoxMeebkeâ 61% ves Jee{uee]
 Ùee Ùeespevesle Dehesef#ele ue#Ùe meeOÙe Peeues veener keâejCe meve 1971 ceOÙes YeejleeJej yeebiueeosMeer efveJee&efmeleebÛee yeespee he[uee neslee]
 Ùee Ùeespevesle meve 1971 ceOÙes Yeejle-heekeâ Ùegæ Peeues, meve 1972 ceOÙes cees"e og<keâeU he[uee]
 heeÛeJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (meve 1974 les 1979) :
cegKÙe Yej - mJeeJeuebyeve Je oeefjõŸe efvecet&ueve
Øeefleceeve - De@ueve ceeve - DeMeeskeâ ®õ
(De@ueve ceeve-DeMeeskeâ ®õ ÙeebÛÙee ØeleerceeveeJej DeeOeeefjle ÙeespevesÛee Debeflece DeejeKe[e [er] heer] Oej Ùeebveer leÙeej kesâuee] )
DeeefLe&keâ Gefö°s - ue#Ùe - 4.4 %, meeOÙe - 4.8 %
YeejleeÛeer ieefjyeer otj keâjCes Je mJeeJeuebyeer DeLe&JÙeJemLee efvecee&Ce keâjCes Ùee GösMeeves Yeejle mejkeâejves heeÛeJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee leÙeej
keâjCÙeele Deeueer. Ùee ÙeespevesÛee mhe°keâue oeefjõŸeefvece&tueveekeâ[s neslee]
 Gefö°s : 1) ØeeLeefcekeâ efMe#eCe, efheCÙeeÛes heeCeer, «eeceerCe Yeeieele JewÅekeâerÙe meesÙeer, meceleesue Deenej, «eeceerCe jmles, efJeÅegle hegjJe"e Je ieefueÛÚ
Jemleer megOeejCee FlÙeeoer keâeÙe&›eâce jeyeefJeCes. 2) Glheeokeâ mJe¤heeÛÙee jespeieejerle Jee{ keâjCes. 3) iejeryeebvee DeeJeMÙekeâ Jemlet efceUJetve osCÙeekeâefjlee
keâeÙe&#ece efJelejCe JÙeJemLee efvecee&Ce keâjCes. 4) efveÙee&leeruee Gòespeve osTve DeeÙeeleeruee heÙee&Ùe efvecee&Ce keâjCes]
 DeejeKe[e : Ùeespeveekeâejebveer heeÛeJÙee ÙeespevesÛee SketâCe KeÛe& 53,410 keâesšer ®heÙes efveef§ele kesâuee neslee. Ùeehewkeâer 37,250 keâesšer ®heÙes
meeJe&peefvekeâ #es$eeJej Je 16,161 keâesšer ®heÙes Keepeieer #es$eeJej KeÛe& keâjCÙeeÛes efveef§ele keâjCÙeele Deeues nesles ØelÙe#eele cee$e 39,322 keâesšer
®heÙes KeÛe& keâjCÙeele Deeues.
meeJe&peefvekeâ #es$eeleerue KeÛee&ÛÙee yeeyeer :
›eâ] ØecegKe yeeyeer KeÛe& keâesšer ®heÙes Messkeâ[e ØeceeCe
1) GÅeesie Je KeeCeer 10,291 26.2 %
2) Øesjkeâ Meòeâer, efJe%eeve Je leb$e%eeve 7,362 18.7 %
3) Jeenletkeâ Je oUCeJeUCe 6,917 17.6 %
4) meeceeefpekeâ mesJee 6,120 15.5 %
 heeÛeJÙee Ùeespevesleerue keâeÙe&›eâce :
1) «eeceerCe YeeieeÛee efJekeâeme JneJee cnCetve ‘efkeâceeve iejpee keâeÙe&›eâce’ meg¤ keâjCÙeele Deeuee. (1975)
2) meve 1977 ceOÙes meerceevle Meslekeâjer Je Meslecepetj ÙeebÛÙeekeâefjlee ‘keâeceeÛÙee yeouÙeele DeVe’ ne keâeÙe&›eâce meg¤ keâjCÙeele Deeuee.
3) 1 peguew 1975 jespeer hebleØeOeeve Fbefoje ieebOeer Ùeebveer ‘Jeerme keâueceer keâeÙe&›eâce’ }eiet kesâuee.
4) meve 1975 ceOÙes yeeuekeâebÛÙee meJeeËefieCe efJekeâemeemee"er ‘Skeâeeflcekeâ yeeueefJekeâeme keâeÙe&›eâce (ICDS)’ meg¤ keâjCÙeele Deeuee]
5) meve 1975 ceOÙes «eeceerCe Yeeieebleerue keâueekegâmej keâejeefiejebvee efJeòehegjJe"Ÿeemee"er ‘ØeeosefMekeâ «eeceerCe yeBkeâ’ mLeehevee keâjCÙeele Deeueer]
6) meve 1976 ceOÙes ueeskeâmebKÙee efveÙeespeveemee"er ‘ØeLece je°^erÙe ueeskeâmebKÙee OeesjCe’ peenerj keâjCÙeele Deeues]
 ÙeMeeheÙeMe :
1) Ùee hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevesle je°^erÙe GlheVe Jee{erÛee oj 4.4 % efveef§ele keâjCÙeele Deeuee neslee. lees 4.8 % heÙeËle Jee{uee.
2) meve 1976-77 ceOÙes ogmeNÙeeboe YeejleeÛee JÙeeheejleesue 68 keâesšerves Devegketâue "juee] ner Ùeespevee peJeUheeme mebhetCe& #es$eele ÙeMemJeer "jueer]
3) 18 ces 1974 - YeejleeÛee ØeLece DeCegmheâesš]
4) 25 petve 1975 - DeeefCeyeeCeer ueeoCÙeele Deeueer]
5) 19 SefØeue 1975 - YeejleeÛÙee DeJekeâeMe keâeÙe&›eâceeuee ØeejbYe]

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 245

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
 mejkeâleer Ùeespevee
keâeueeJeOeer - 1978-80 cegKÙe Yej - ke=â<eer DeeefCe «eeceefJekeâeme
Øeefleceeve - j@ievej Je osmeeF& DeeefLe&keâ Gefö°s meeOÙe - 6 %
mejkeâleer Ùeespevee cnCepes ceeieerue Je<ee&ÛÙee ÙeespevesceOeerue Gefö°s,DevegYeJe Je Ûeeuet Je<eeaÛÙee DeeJeMÙekeâ iejpee ue#eele IesTve heg{erue
Je<ee&Ûeer Ùeespevee leÙeej keâjCes. heeÛeJeer Ùeespevee hetCe& nesCÙeehetJeea ueeskeâmeYesÛÙee efveJe[Cetkeâe nesTve keWâõerÙe meòesceOÙes ceesjejpeer osmeeF& ÙebeÛes mejkeâej
Deeues. Ùee mejkeâejves hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee keâeÙe&›eâce jö keâ®ve mejkeâleer Ùeespevee ne keâeÙe&›eâce meg¤ kesâuee. Ùee ÙeespevesÛeer cetU mebkeâuhevee iegVeej
efcej[ue (Indias Economic Planning In Its Brouder Setting) ÙeebÛeer Deens. Debleie&le keâuenecetUs ns mejkeâej peemle efoJeme efšketâ
Mekeâues veener. lÙeecegUs ner Ùeespevee hetCe&le: ÙeMemJeer jeyeefJeueer iesueer veener. meve 1980 ceOÙes keWâõele meòee yeoue nesTve ßeerceleer Fbefoje
ÙeebÛÙee vesle=òJeeKeeueer mejkeâej mLeeheve Peeues. Ùee mejkeâeves veJeerve Ùeespevee Ûeeuet kesâueer] cetUle: ner Ùeespevee heeÛe Je<eeËmee"er yeveJeCÙeele Deeueer
nesleer cee$e mejkeâej yeoueuÙeecegUs leer jö keâ®ve 1980 heemetve meneJeer Ùeespevee meg¤ kesâueer
 keâeÙe&›eâce :
1) meve 1978 ceOÙes 15 les 35 JeÙeesiešeleerue efvej#ejebvee mee#ej keâjCÙeemee"er ‘Øeew{ mee#ejlee keâeÙe&›eâce’ meg¤ kesâuee]
2) meve 1978 ceOÙes SkeâeÛe ef"keâeCeentve ueIeg Je kegâšerj GÅeesieebvee hejJeeveieer osCÙeemee"er efpeune GÅeesie keWâõeÛeer mLeehevee]
3) meve 1978 ceOÙes «eeceerCe Yeeieele heeÙeeYetle #es$eeÛÙee efJekeâemeemee"er ‘Skeâeeflcekeâ «eeceerCe efJekeâeme keâeÙe&›eâce (IRDP)’ ØeeÙeesefiekeâ
lelJeeJej meg¤ keâjCÙeele Deeuee]
4) meve 1979 ceOÙes «eeceerCe ÙegJekeâebvee mJeÙebjespeieejemee"er ceesheâle ØeefMe#eCe osCeeje ‘š^eÙemesce (TRYSEM)’ keâeÙe&›eâce meg¤ keâjCÙeele Deeuee]
 meneJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (1980-85) :
cegKÙe Yej - oeefjõŸe efvecet&ueve Je jespeieej efveefce&leer]
Øeefleceeve - De@ueve - ®õ DeeefLe&keâ Gefö°s - ue#Ùe - 5.2 %, meeOÙe - 5.5 %
 Gefö°s :
1) DeeefLe&keâ Je leb$e%eeve #es$eele mJeeJeuebyeer nesCÙeeÛÙee °erves DeeOegefvekeâerkeâjCeeJej Yej osCes.
2) yeskeâejer otj keâjCes
3) jespeieej efveefce&leer Je oeefjõŸe efvecet&ueve keâeÙe&›eâce jeyeefJeCes
4) DeVeOeevÙeebÛeer mJeÙebhetCe&lee iee"Ces
 DeejeKe[e :
6 JÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesJej SketâCe 1,58,710 keâesšer ®heÙes KeÛe& keâjCÙeele Deeuee. Ùeehewkeâer 74,710 keâesšer ®heÙes
Keepeieer #es$eeJej DeeefCe 84,000 keâesšer ®heÙes Ùeespevee KeÛe& Je 13,500 keâesšer ®heÙes Ûeeuet KeÛe& Demee 97,500 keâesšer ®heÙes
Ùeespevesle meeJe&peefvekeâ #es$eeJej KeÛe& keâjCÙeele Deeues.
 meeJe&peefvekeâ #es$eeleerue KeÛee&Ûeer efJeYeeieCeer :
›eâ] ØecegKe yeeyeer KeÛe& (keâesšer ®heÙeeble) Meskeâ[e ØeceeCe
1) Tpee& Je efJe%eeve, leb$e%eeve 27,400 28.10 %
2) Jeenletkeâ Je oUCeJeUCe 15,545 16.00 %
3) GÅeesieOebos Je KeeCeer 15.017 15.04 %
4) meeceeefpekeâ mesJee 14,840 15.02 %

 meneJÙee Ùeespevesleerue megOeejCee :

1) meve 1980 ceOÙes efJeefJeOe #es$eeÛÙee efJekeâeme keâjCÙeemee"er 6 yeBkeâebÛes je°^erÙeerkeâjCe keâjCÙeele Deeues]
2) meve 1980 ceOÙes oeefjõŸe js<esKeeueerue pevelesÛes jenCeerceeve Je peerJeveceeve megOeejeJes cnCetve ‘Skeâeeflcekeâ «eeceerCe efJekeâeme keâeÙe&›eâce’
Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 246
 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
(IRDP- Integrated Rural Development Programme) osMeJÙeeheer meg¤ keâjCÙeele Deeuee.
3) meve 1980 ceOÙes «eeceerCe Yeeieeleerue pevelesuee jespeieej GheueyOe JneJee cnCetve ‘je°^erÙe «eeceerCe jespeieej keâeÙe&›eâce’ (NREP-
National Rural Employment Programme) Je 1983 ceOÙes ‘Yetefcenerve jespeieej nceer Ùeespevee’ (RLEGP- Rural Landless
Employment Guarantee Programme) meg¤ keâjCÙeele Deeueer.
4) meve 1980 ceOÙes jespeieej efveceealeermee"er Je 60 Je<ee&Jejerue pÙes‰ebvee DeeOeejemee"er Deveg›eâces ‘mebpeÙe ieebOeer mJeeJeuebyeve’ Je ‘mebpeÙe
ieebOeer efvejeOeej’ Ùeespevee meg® keâjCÙeele Deeueer]
5) mehšWyej 1982 ceOÙes «eeceerCe Yeeieeleerue ceeleece=lÙegoj Je yeeuece=lÙegoj keâceer keâjCes Je lÙeebÛes meMeòeâerkeâjCe keâjCÙeemee"er ‘ceefnuee Je yeeuekeâuÙeeCe
efJekeâeme keâeÙe&›eâce’ (DWCRA-Developmetn Of Women and Children In Rural Areas) meg® keâjCÙeele Deeuee.
6) peevesJeejer 1982 ceOÙes DeeÙeele-efveÙee&leerme efJeòeerÙe meneÙelee keâjCÙeemee"er ‘SefkeäPece yeBkesâÛeer’ (Export-Import Bank Of India) mLeehevee.
7) peguew 1982 ceOÙes ‘veeyee[&’ Ûeer (National Bank for Agriculture and Rural Development) mLeehevee]
8) efJeMeeKeeheóCece (DeebOeØeosMe) Je meeuesce (leeefceUvee[t) ÙesLes heesueeo keâejKeevÙeeÛeer mLeehevee keâjCÙeele Deeueer] (1983)
 Ùee Ùeespevesle oeefjõŸeeÛeer ieCevee meJe& ØeLece ke@âuejerpe Ùee Skeâkeâeuee ceeveCÙeele Deeues Ùeevegmeej Menjer JÙeòeâer 2100 ke@âuejerpe
Je «eeceerCe JÙeòeâer 2400 ke@âuejerpehes#ee keâceer Øeefleefoveer ØeefleJÙeòeâer GheYeesie Demeuesueer JÙeòeâer oeefjõŸejs<esKeeueerue mecepeCÙeele Deeueer]
 ÙeMeeheÙeMe :
meneJÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesceOÙes Dehesef#ele je°^erÙe GlheVe Jee{erÛee oj 5.2 % neslee. lees 5.5 % Jej heesnÛeuee. Ùee ÙeespevesceOÙes
Yeejleeuee DeVeOeevÙeeÛÙee yeeyeleerle ‘mJeÙebhetCe&’ peenerj keâjCÙeele Deeues]
 meeleJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (meve 1985-90) :
cegKÙe Yej - Glheeokeâ jespeieej efveefce&leer] Øeefleceeve - yeÇÿeevebo DeeefCe Jekeâerue (cepegjer Jemlet Øeefleceeve)
DeeefLe&keâ Gefö°s - ue#Ùe - 5 %, meeOÙe - 6 % Iees<eJeekeäÙe - DeVe, keâece, Glheeokeâlee
meeleJÙee Ùeespevesves jespeieejeÛÙee ØeMveeuee ceOÙeJeleea mLeeve osCÙeeÛes "jefJeues. yesjespeieejeÛÙee ØeMveeÛeer mees[JeCetkeâ keâjCÙeemee"er heâòeâ
efJekeâemeeJejÛe ve DeJeuebefyelee yesjespeieej nšefJeCÙeemee"er DeefOekeâeefOekeâ jespeieejefveefce&leer keâjCes Je lees ØeMve ØelÙe#e mees[efJeCÙeemee"er heeJeues
GÛeueCÙeeÛes Gefö°s efveef§ele keâjCÙeele Deeues. meve 1988 mejkeâejves ‘yeskeâejer nšeJees’ Ûeer Iees<eCee efoueer]
YeejleeÛes lÙeeJesUÛes hebleØeOeeve jepeerJe ieebOeer Ùeebveer osMeele DeeOegefvekeâerkeâjCe Ie[Jetve DeeCeCÙeeÛÙee GösMeeves meeleJÙee hebÛeJeeef<e&keâ
ÙeespevesÛee DeejeKe[e leÙeej kesâuee. Ùee ÙeespevesÛee Skebâojerle keâue jespeieej efveefce&leerJej DemeuÙeecegUs Ùee Ùeespevesme ‘jespeieej efveefce&leer pevekeâ’
Ùeespevee Demesner cnCeleele]
 Gefö°s :
1) jespeieej mebOeerle Jee{ keâjCes. 2) DeeOegefvekeâerkeâjCeeJej Yej osCes.
3) heÙee&JejCeeÛes mebj#eCe keâjCes 4) iebiee MegæerkeâjCe keâeÙe&›eâce jeyeefJeCes.
5) DeVeOeevÙeeÛÙee Glheeoveele Jee{ keâjCes. 6) MesleerÛeer Glheeokeâlee Jee{efJeCes.
 DeejeKe[e :
meeleJÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesceOÙes SketâCe 3,48,150keâesšer ®heÙes KeÛe& keâjCÙeele Deeuee Ùeehewkeâer 1,80,000 keâesšer ®heÙes
meeJe&peefvekeâ #es$eeceOÙes Je 1,68,150 keâesšer ®heÙes Keemeieer #es$eele KeÛe& keâjCÙeele Deeues.
 meeJe&peefvekeâ #es$eeleerue KeÛee&Ûeer efJeYeeieCeer :
›eâ] ØecegKe yeeyeer KeÛe& (keâesšer ®heÙes) Meskeâ[e ØeceeCe
1) Tpee& Meòeâer 54821.26 30.45 %
2) Jeenletkeâ Je oUCeJeUCe 29,443.48 16.36 %
3) meeceeefpekeâ mesJee 29350.46 16.31 %
4) GÅeesieOebos Je KeeCeer 22460.83 12.48 %

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 247

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
 JewefMe°Ÿes :
1) meve 1985 ceOÙes oeefjõŸe js<esKeeueerue pevelesuee efveJeeje hegjefJeCÙeeÛÙee GösMeeves Fbefoje DeeJeeme Ùeespevee meg¤ keâjCÙeele Deeueer.
2) meve 1986 ceOÙes mebieCekeâ ØeefMe#eCe Je mebMeesOeveemee"er meer-[@keâ Ûeer mLeehevee, Mew#eefCekeâ megefJeOeeble Jee{ keâjCÙeemee"er veJeMew#eefCekeâ
OeesjCe peenerj keâjCÙeele Deeues]
3) meve 1987 ceOÙes «eeceerCe Yeeieele heeÙeeYetle #es$eeÛÙee efJekeâemeemee"er ‘megOeeefjle 20 keâueceer’ keâeÙe&›eâce meg¤ keâjCÙeele Deeuee]
4) meve 1988 ceOÙes Mew#eefCekeâ heeÙeeYetle megefJeOesle Jee{ keâjCÙeemee"er Je ØeeLeefcekeâ efMe#eCeeÛÙee meeJe&ef$ekeâerkeâjCeemee"er Deveg›eâces Ke[t-heâUe
ceesefnce Ùeespevee, mee#ejlee efceMeve ns keâeÙe&›eâce neleer IesCÙeele Deeues]
5) meve 1989 ceOÙes «eeceerCe Yeeieeleerue pevelesÛÙee jespeieejekeâefjlee ‘peJeenj jespeieej Ùeespevee’ Je ‘oMeue#e efJeefnjer Ùeespevee’ meg®
keâjCÙeele Deeueer. Ùee Ùeespevee «eecehebÛeeÙeleerÛÙee ceeOÙeceeletve jeyeefJeueer peeles. ner Yeejleeleerue heefnueer efJekeWâefõle mJe¤heeÛeer Ùeespevee Deens]
6) meve 1990 ceOÙes Menjebleerue oeefjõŸe js<esKeeueerue ueeskeâebvee mJeÙebjespeieej GheueyOe JneJee cnCetve vesn¤ Menjer jespeieej keâeÙe&›eâce
meg® keâjCÙeele Deeuee. ner Ùeespevee veiejheeefuekeâe Je ceneveiejheeefuekeâe ÙeebÛÙeeceehe&âle jeyeefJeueer peeles.
 ÙeMeeheÙeMe :
 Ùee ÙeespevesojcÙeeve ueeskeâmebKÙee Je=æerJej keâener efveÙe$ebCe Øeehle Peeues]
 Ùee Ùeespevesmee"er 5% Je=æerojeÛes ue#Ùe "sJeCÙeele Deeues] cee$e ØelÙe#eele Je=æeroj meeOÙe 6% Peeuee]
 hebÛekeeef<e&keâ Ùeespeveebleer} efkeefkeOe #es$eeÛee efkekeâeme oj (%) :
›eâ] hebÛekeeef<e&keâ Ùeespevee heÇeLeefcekeâ #es$e efÉleerÙe #es$e le=leerÙe #es$e mejemejer
1) heÇLece hebÛekeeef<e&keâ Ùeespevee 2.71 5.54 4.17 3.60
2) ogmejer hebÛekeeef<e&keâ Ùeespevee 3.15 5.59 4.94 4.10
3) eflemejer hebÛekeeef<e&keâ Ùeespevee -0.73 6.28 5.26 2.80
4) leerve keeef<e&keâ Ùeespevee 4.16 1.42 4.10 3.90
5) ÛeewLeer hebÛekeeef<e&keâ Ùeespevee 2.57 4.91 3.22 3.30
6) heeÛekeer hebÛekeeef<e&keâ Ùeespevee 3.28 6.55 5.66 4.80
7) menekeer hebÛekeeef<e&keâ Ùeespevee 2.52 5.32 5.41 5.50
8) meelekeer hebÛekeeef<e&keâ Ùeespevee 3.47 6.77 7.19 6.00
9) oesve keeef<e&keâ Ùeespevee 1.01 0.10 5.94 3.4
10) Dee"keer hebÛekeeef<e&keâ Ùeespevee 4.72 7.29 7.28 6.70
11) vekekeer hebÛekeeef<e&keâ Ùeespevee 2.44 4.29 7.87 5.50
12) onekeer hebÛekeeef<e&keâ Ùeespevee 2.30 9.17 9.30 7.80
13) Dekeâjekeer hebÛekeeef<e&keâ Ùeespevee 3.00 6.00 9.00 8.2
14) yeejeJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee 3.00 5.00 7.00 6.90

 Jeeef<e&keâ Ùeespevee : (1 SefØeue 1990 les 1 ceeÛe& 1992)

Dee"Jeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee meve 1990 ceOÙes meg¤ nesCes DeeJeMÙekeâ nesleer. heCe jepekeâerÙe DeefmLejlescegUs les MekeäÙe Peeues veener] meve
1989 ceOÙes IesCÙeele DeeuesuÙee ueeskeâmeYesÛÙee efveJe[Cegkeâerveblej Jner. heer. efmebie ÙeebÛÙee vesle=lJeeKeeueer mejkeâej mLeeheve Peeues,hejbleg ns mejkeâej
DeuhekeâeU efškeâues] lÙeeveblej Sme] ÛebõMesKej ÙeebÛÙee vesle=lJeeKeeueer mejkeâej mLeeheve Peeues ns mejkeâej megæe peemle keâeU Deeheuee keâejYeej ÛeeueJet
Mekeâues veener meve 1991 ceOÙes ceOÙeJeleea efveJe[Cetkeâe PeeuÙee Je heer] Jner] vejefmebnjeJe ÙeebÛÙee vesle=lJeeKeeueer mejkeâej mLeeheve Peeues. Ùee mejkeâejves
Dee"JÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛee DeejeKe[e leÙeej keâ®ve jeyeefJeCÙeeme meg®Jeele kesâueer.
 meve 1990-91 Je 1991-92 Ùee oesve Jeeef<e&keâ Ùeespevee jeyeefJeCÙeele DeeuÙee] Ùee keâeueKeb[ele YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLesuee JÙeJenejleesue

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 248

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
Øeefleketâue, Jee{uesueer jepekeâesef<eÙe letš,hejkeâerÙe Ûeueve mee"Ÿeele cees"er Ieš, ÛeueveJee{ FlÙeeoercegUs Kethe De[ÛeCeerletve peeJes ueeieues]
 ÙeeÛe keâeUele 1992 ceOÙes efJekeâeme oj heâòeâ 0.9 Flekeâe Deuhe jeefnuee] heefjCeeceer peguew 1991 ceOÙes vejefmebn jeJe Ùeebveer YeejleerÙe
®heÙeeÛes DeJecetuÙeve Ie[Jetve DeeCeues] ÙeeJesUer Yeejleekeâ[s efJeosMeer iebieepeUer heâòeâ Skeâ efyeefueÙeve [e@uej Flekeâe neslee] lÙeecegUs efJeosMeer ÛeueveeÛes
mebkeâš efvecee&Ce Peeues] ÙeeÛe oyeeJeeletve Yeejleeves meceepeJeeoer DeLe&JÙeJemLesÛÙee {eÛÙeeceOÙes yeoue keâjle cegòeâ DeLe&JÙeJemLeskeâ[s ØeJeeme meg¤ kesâuee]
 Dee"Jeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (meve 1992-97) :

cegKÙe Yej - ceeveJeer efJekeâeme

Øeefleceeve - jeJe - ceveceesnveefmebie (pee@ve efceuej ÛÙee efveÙee&le Jemlet ØeefleceeveeJej DeeOeeefjle)
DeeefLe&keâ Gefö°s - ue#Ùe - 5.6 %, meeOÙe - 6.7 %
 Gefö°s :
1) Ùee ÙeespevesÛee cetueYetle GösMe ceeveJeeÛÙee efJeefYeVe hewuetbÛee efJekeâeme keâjCes ne neslee]
2) ueeskeâmebKÙeeJee{erJej efveÙeb$eCe DeeCeCÙeekeâefjlee kegâšgbyekeâuÙeeCe keâeÙe&›eâce jeyeefJeCes.
3) ØeeLeefcekeâ efMe#eCeeÛes meeJe&ef$ekeâerkeâjCe keâjCes lemesÛe 15 les 35 Je<es& JeÙeesiešeleerue JÙeòeâeRÛeer efvej#ejlee mebheefJeCes]
4) mee#ejlee keâeÙe&›eâce jeyeefJeCes.
5) jespeieej efveefce&leerJej Yej osCes Je yesjespeieejer otj keâjCes.
6) DeewÅeesefiekeâ GlheeoveebceOÙes mJeÙebhetCe&lee Øeehle keâjCes]
 DeejeKe[e :
Dee"JÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesceOÙes SketâCe 871,100 keâesšer ®heÙes Ùeehewkeâer 434100 keâesšer ®heÙes meeJe&peefvekeâ #es$eeceOÙes Je
437000 keâesšer ®heÙes Keemeieer #es$eeJej KeÛe& keâjCÙeele Deeues.
meeJe&peefvekeâ #es$eeceOeerue KeÛee&Ûeer efJeYeeieCeer :
›eâ] ØecegKe yeeyeer KeÛe& keâesšer ®heÙeeble Meskeâ[e ØeceeCe
1) Tpee& efveefce&leer 115561.09 26.62 %
2) meeceeefpekeâmesJee 79011.90 18.20 %
3) GÅeesie Je KeeCekeâece 46921.75 12.88 %
4) Mesleer, peueefmebÛeve Je hetj efveÙeb$eCe 54992.50 12.68 %

 keâeÙe&›eâce :
1) meve 1992 ceOÙes ‘mesyeer (SEBI)’ Ùee mebmLesme keâeÙeosMeerj opee& osCÙeele Deeuee]
2) meve 1993 ceOÙes ‘hebleØeOeeve mJejespeieej Ùeespevee’ meg¤ keâjCÙeele Deeueer. Ùee Debleie&le yesjespeieej heoJeerOej ÙegJekeâebme mJeÙebjespeieej meg®
keâjCÙeeme Skeâ ueeKeeheÙeËle DeLe&meneÙÙe osCÙeele Ùesles] lemesÛe ÙeeÛe Je<eea ceefnueebvee yeÛeleermee"er Øeeslmeenve osCeejer ‘ceefnuee mebce=æer Ùeespevee’
meg® keâjCÙeele Deeueer] «eeceerCe DekegâMeue yesjespeieejebmee"er DeeÕeeefmele jespeieej Ùeespevee meg¤ keâjCÙeele Deeueer]
3) meve 1995 ceOÙes Je=æebkeâefjlee efveJe=òeer Jesleve, ieYe&Jeleer ceefnueebvee DeeefLe&keâ ceole Je oeefjõŸe js<esKeeueerue kegâšgbyeeleerue ce=le JÙeòeâerÛÙee heefjJeejeme
DeeefLe&keâ ceole Ùee Ùeespevee meg¤ keâjCÙeele DeeuÙee.
4) meve 1995 ceOÙes efMe#eCeeÛes meeJe&ef$ekeâerkeâjCe Ùee Gefö°eKeeueer MeeUsle efJeÅeeLÙeeËÛeer GheefmLeleer Jee{eJeer cnCetve ØeeLeefcekeâ MeeUsleerue
efJeÅeeLÙeeËkeâjerlee ‘ceOÙeevn Yeespeve’(Mid-Day Meal Scheme) ne keâeÙe&›eâce meg¤ keâjCÙeele Deeuee.
5) meve 1996 ceOÙes «eeceerCe Yeeieeleerue Dehebie JÙeòeâeRvee DeeefLe&keâ ceoleermee"er ‘mebiece Ùeespevee’ meg¤ kesâueer] 1996 ceOÙesÛe «eeceerCe cegueeRvee
efMe#eCeemee"er DeefnuÙeeyeeF& nesUkeâj ceesheâle yeme heeme Ùeespevee meg¤ keâjCÙeele Deeueer]
6) «eeceerCe Yeeieeleerue Meslecepegjebvee efJecÙeeÛee ueeYe Ieslee ÙeeJee cnCetve hebÛeeÙele meefceleerÛÙee ceeOÙeceeletve ‘ieš efJecee Ùeespevee’ meg¤ keâjCÙeele Deeueer.
7) 1997 ceOÙes Yetpeue heeleUerle Jee{ keâjCÙeemee"er iebiee keâuÙeeCe Ùeespevee meg¤ keâjCÙeele Deeueer] «eeceerCe Yeeieeleerue pevelesuee efheCÙeeÛes

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 249

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
heeCeer hegjefJeCÙeeÛÙee GösMeeves Yeejle mejkeâejves ‘je°^erÙe jepeerJe ieebOeer hesÙepeue efceMeve keâeÙe&›eâce’ meg¤ kesâuee.
 YeejleerÙe ®heÙeeÛes heefjJele&veeÛes šhhes :
 meve 1992-93 JÙeeheejer KeelÙeebJej DebMele: heefjJele&veerÙe.
 meve 1993-94 JÙeeheejer KeelÙeebJej hetCe& heefjJele&veerÙe.
 meve 1994-95 Ûeeuet KeelÙeebJej hetCe& heefjJele&veerÙe.
 ÙeMeeheÙeMe :
1) Ùee Ùeespevesle Je=æerÛes ue#Ùe 5.6% "sJeCÙeele Deeues nesles] lÙeeletve Ùee Ùeespevesves 6.7% Flekeâer ÙeMemJeer Je=æer meeOÙe Peeueer]
2) Ùee Ùeespevesheemetve mejkeâejves metÛekeâ efveÙeespeveeÛee DeJeuebye keâjCÙeeme meg®Jeele kesâueer]
3) meve 1993-94 ceOÙes hebÛeeÙele jepe JÙeJemLesme 73JÙee Je 74JÙee Iešveeog®mleerves mebefJeOeeefvekeâ opee& osCÙeele Deeuee]
4) meve 1992 heemetve mejkeâejves meeJe&peefvekeâ GÅeesieebyeeyele efveieËlg eJeCegkeâerÛes OeesjCe DeJeuebyeCÙeeme meg®Jeele kesâueer]
 veJeJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (meve 1997-2002) :
cegKÙe Yej : ke=â<eer Je «eeceerCe efJekeâeme
Øeefleceeve - ieebOeerJeeoer
Iees<eJeekeäÙe - meeceeefpekeâ vÙeeÙe Je meceevelesmen DeeefLe&keâ efJekeâeme
DeeefLe&keâ Gefö°s - ue#Ùe - 6.5 %, meeOÙe - 5.4 %
meve 1996 ceOÙes efveJe[Cegkeâerle keWâõele ØeLece ßeer Dešueefyenejer JeepehesÙeer ÙeebÛÙee vesle=lJeeKeeueer mejkeâej mLeeheve Peeues.ns mejkeâej
heâòeâ 13 efoJeme Ûeeueues. lÙeeveblej ßeer. osJesieew[e ÙeebÛÙee vesle=òJeeKeeueer keâeB«esmeÛÙee heeef"byÙeeves mejkeâej mLeeheve Peeues. ns mejkeâejmegæe peemle
keâeU Ûeeuet Mekeâues veener. lÙeeveblej Fbõkegâceej iegpejeue ÙeebÛÙee vesle=òJeeKeeueer mejkeâej mLeeheve kesâues. ns mejkeâej megæe peemle keâeU efšketâ Mekeâues
veener. Ùee keâeUeceOÙes Øee.ceOet ob[Jeles Ùeebveer veJeJÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛee DeejeKe[e leÙeej kesâuee. Ùee DeejeKe[Ÿeeuee mebmeosÛeer cebpegjer
efceUCÙeehetJeeaÛe Fbõkegâceej iegpejeue ÙeebÛes mejkeâej yejKeemle Peeues. lÙeeveblej ueeskeâmeYesÛÙee ceOÙeJeleea efveJe[Cegkeâe nesTve ßeer. Dešueefyenejer
JeepehesÙeer ÙeebÛÙee vesle=òJeeKeeueer mejkeâej mLeeheve Peeues Je lÙeebveer veJeJÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛÙee DeejeKe[ŸeeÛeer hegvej&Ûevee kesâueer. ner Ùeespevee
oerIe&keâeueerve (15 Je<e&) ÙeespevesÛee Yeeie nesleer]
 Gefö°s :
1) mecelee Je meeceeefpekeâ vÙeeÙeemeesyele efJekeâeme Ie[Jetve DeeCeCes.
2) ke=â<eer Je «eeceerCe #es$eeÛee efJekeâeme keâjCes.
3) efkebâceleer efmLej "sJetve efJekeâemeeÛee Jesie Jee{efJeCes .
4) «eeceerCe Yeeieeleerue pevelesme ØeeLeefcekeâ efMe#eCe efveJeeje, DeejesiÙe Je efheCÙeeÛes Megæ heeCeer hegjefJeCes.
5) ueeskeâmebKÙeeJee{erJej efveÙeb$eCe efceUefJeCes.
 DeejeKe[e :
Ùee ÙeespevesJej SketâCe 1305000 keâesšer ®heÙes KeÛe& keâjCÙeele Deeuee lÙeeÛeer efJeYeeieCeer KeeueerueØeceeCes Deens.
›eâ] ØecegKe yeeyeer KeÛe& keâesšer ®heÙes Mes] ØeceeCe
1) Tpee& efveefce&leer 215545 25.1 %
2) meeceeefpekeâ mesJee 1,82,05 21.2 %
3) «eeceerCe efJekeâeme 73439 8.5 %
4) GÅeesie Je KeeCe #es$e 69972 8.1 %
 keâeÙe&›eâce :
veJeJÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeepevesÛÙee keâeUele Yeejle mejkeâejves Mesleer Je Tpee& #es$eeuee meJee&le peemle ØeeOeevÙe efoues Demetve Ùeespevee KeÛee&ÛÙee
20 % KeÛe& Mesleer#es$eeÛÙee efJekeâemeekeâefjlee KeÛe& keâjCÙeele Deeuee Deens Je 25 % KeÛe& Tpee& #es$eele KeÛe& keâjCÙeele Deeuee Deens.
1) keâmlegjyee ieebOeer efMe#eCe Ùeespevee :
pÙee efpeu¢eele ceefnueebÛeer mee#ejlee meJee&le keâceer Deens. lÙee efpeu¢eele ceefnuee mee#ejlesÛee Dee{eJee IesTve ceefnueebvee efMe#eCe osCÙeeÛÙee

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 250

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
GösMeeves Yeejle mejkeâejves 15 Dee@iemš 1997 heemetve ner Ùeespevee ueeiet kesâueer Deens.
2) megJeCe& peÙebleer Menjer jespeieej Ùeespevee - 1997 :
Menjer Yeeieele oeefjõŸe js<esKeeueerue kegâštbyeeleerue yesjespeieej JÙeòeâeruee mJeÙebjespeieej Øeehle JneJee Ùee GösMeeves Yeejle mejkeâeves ner
Ùeespevee ueeiet kesâueer. ner Ùeespevee ef[meWyej 1997 ceOÙes meg¤ keâjCÙeele Deeueer. Ùee ÙeespevesÛee KeÛe& kebsâõ Meemeve 75 % Je jepÙe Meemeve
25 % keâjles.
3) DeVehetCee& Ùeespevee - 1999 :
pes‰ veeieefjkeâebvee meJeueleerÛÙee ojele DeVeOeevÙe hegjefJeCÙeeÛÙee GösMeeves Yeejle mejkeâejves 19 ceeÛe& 1999 heemetve DeVehetCee& Ùeespevee
ueeiet kesâueer Deens. Ùee ÙeespevesDebleie&le pÙes‰ veeieefjkeâebvee ojcene 2 ®heÙes efkeâuees ojeves one efkeâuees ient Je 3 ®heÙes efkeâuees ojeves leeboU
t efMeOee
Jeešhe Ùeb$eCesceehe&âle hegjefJeuee peelees.
4) megJeCe& peÙebleer «eece mJejespeieej Ùeespevee - 1999 :
 ner Ùeespevee mJeÙebjespeieejeyeeyele Demetve efnÛes Gefö°s ieefjyeer Je yeskeâejer ve° keâjCes Demes Deens]
 «eeceerCe Yeeieele heeÙeeYetle #es$eeÛee efJekeâeme keâjCÙeemee"er Je jespeieej efveefce&leermee"er heg{erue mene ÙeespeveebÛes efJeueerveerkeâjCe keâjCÙeele Deeues]
1) Skeâelceerkeâ «eeceerCe efJekeâeme keâeÙe&›eâce (IRDP)
2) š^eÙemesce (TRYSEM)
3) «eeceerCe ceefnuee Je yeeuekeâebÛee efJekeâeme keâeÙe&›eâce (DWCRA)
4) oMeue#eer efJeefnjer Ùeespevee (MWP)
5) efmeš^e (SITRA)
6) iebieekeâuÙeeCe keâeÙe&›eâce (GKP)
5) peJeenj «eece mece=æer Ùeespevee - 1999 :
peJeenj jespeieej ÙeespevesÛes ®heeblej Ùee Ùeespevesle keâjCÙeele Deeues] Ùeevegmeej «eeceerCe Yeeieele efJeefJeOe jespeieej keâeÙe&›eâce neleer IesCÙeele Deeues]
6) ØeOeeveceb$eer «eece me[keâ Ùeespevee - 2000 :
osMeeleerue meJe& Kes[s yeejceener jmlÙeeves pees[Ces ns ÙeespevesÛes ØecegKe Gefö° Deens] «eeceerCe Yeeieele jmlÙeeÛÙee heeÙeeYetle megeJf eOee efvecee&Ce
keâjCÙeemee"er ne cenòJeekeâeb#eer keâeÙe&›eâce meg¤ keâjCÙeele Deeuee]
7) DeblÙeesoÙe DeVe Ùeespevee - 2000 :
oeefjõŸe js<esKeeueerue DevegmetefÛele peeleer-peceeleeRvee keâceer ojeves DeVeOeevÙe efceUJetve osCeeje keâeÙe&›eâce]
8) ØeOeeveceb$eer «eeceesoÙe Ùeespevee - 2001 :
«eeceerCe Yeeieeleerue efMe#eCe, DeejesiÙe, ie=n, Jeerpe, heeCeer Je hees<eCe F] heeÙeeYetle #es$eeÛÙee efJekeâemeemee"er keâeÙe&›eâce meg¤ keâjCÙeele Deeuee]
9) Deebyes[keâj-Jeeuceerkeâer DeeJeeme Ùeespevee - 2001 :
Menjeleerue DevegmetefÛele peeleer-peceeleeRvee ceesheâle efveJeeNÙeemee"er ne keâeÙe&›eâce meg¤ keâjCÙeele Deeuee]
10) meJe& efMe#ee DeefYeÙeeve - 2001 :
ØeeLeefcekeâ efMe#eCeeÛÙee meeJe&ef$ekeâerkeâjCeemee"er Je efMe#eCeeheemetve otj DemeCeeNÙee cegueebvee Mew#eefCekeâ ØeJeenele DeeCeCÙeemee"er Ùee
DeefYeÙeeveeÛeer meg®Jeele keâjCÙeele Deeueer]
11) mebhetCe& «eeceerCe jespeieej Ùeespevee - 2001 :
«eeceerCe Yeeieele heeÙeeYetle #es$eeÛÙee efJekeâemeemee"er DeeÕeeefmele jespeieej Ùeespevee Je peJeenj «eece mece=æer ÙeespeveebÛes efJeueerveerkeâjCe
keâ®ve Ùee keâeÙe&›eâceeÛeer meg¤Jeele keâjCÙeele Deeueer]
 ÙeMeeheÙeMe :
Ùee Ùeespevesle Je=æerÛes ue#Ùe 6.5 nesles lej leguevesves meeOÙe 5.4 Flekesâ yejsÛe keâceer Peeues] lÙeecegUs ner Ùeespevee keâener ØeceeCeele DeheÙeMeer
"jueer ÙeeÛes ØecegKe keâejCe Deeblejje°^erÙe ceboer,1998 ÛÙee DeCegÛeeÛeCÙeebcegUs YeejleeJej Deeuesues DeeefLe&keâ efveyeËOe Je 1999 ceOÙes keâejefieue
cegÅeeJe®ve Yeejle-heekeâ Ùegæ ns nesles] Ùee ÙeespevesceOÙes mejkeâejves DeewÅeesefiekeâ #es$eeÛÙee efJekeâemeeJej Yej efouee]

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 251

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
 oneJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (2002 les 07) :
cegKÙe Yej - ØeeLeefcekeâ efMe#eCe
Øeefleceeve - ieebOeerJeeoer
KeÛe& - 2060193 keâesšer ®heÙes
DeeefLe&keâ Gefö°Ÿes - ue#Ùe - 8 %, meeOÙe - 7.8 %
(Ùee Ùeespevesle ke=â<eer 4%, GÅeesie 8.9%, mesJee 9.4% ns Je=æerÛes ue#Ùe "sJeCÙeele Deeues] )
 Gefö°Ÿes :
1) oeefjõŸe js<esKeeueerue pevelesÛes ØeceeCe SketâCe ueeskeâmebKÙesÛÙee 20 % heÙeËle DeeCeCÙeeÛes OÙesÙe efveef§ele keâjCÙeele Deeues Deens.
2) oneJÙee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛÙee keâeUele efMe#eCeeÛÙee meeJe&ef$ekeâerjCeeJej Yej osCÙeele Deeuee Demetve heeÛe Je<ee&Jejerue meJe& yeeuekeâebvee efMe#eCeeÛÙee
mebOeer GheueyOe keâ®ve osCes Je mee#ejlesÛee oj 72 % heÙeËle Jee{efJeCÙeeÛes Gefö° "jefJeCÙeele Deeues Deens.
3) ueeskeâmeKbÙeeJee{erÛee oj 16.7 % heÙeËle keâceer keâjCes, yeeuece=lÙe=oj 45 ØeleernpeejheÙeËle lemesÛe ceelee ce=lÙegoj 2 ØeeflenpeejerheÙeËle Keeueer
DeeCeCÙeeÛes efveef§ele keâjCÙeele Deeues Deens.
4) JeveeÛes #es$e Jee{efJeCÙeeJej Yej osTve SketâCe Yet#es$eeÛÙee 25% peceerve JeveebKeeueer DeeCeCes.
5) Ùee hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛÙee keâeUele Yeejleeleerue meJe& Øeotef<ele veÅeebleerue Øeot<eCe keâceer keâjCes Je cegKÙe veÅeebÛÙee mJeÛÚlee keâeÙe&›eâceeJej Yej
osCÙeele Deeuee Deens.
 KeÛe& :
›eâ] ØecegKe yeeyeer KeÛe& keâesšer ®heÙes Mes] ØeceeCe
1) meeceeefpekeâ mesJee 436529 27.00 %
2) Tpee& efveefce&leer 363635 22.4 %
3) Jeenletkeâ 263934 16.3 %
4) «eeceerCe efJekeâeme 137710 8.5 %
 keâeÙe&›eâce :
1) meve 2002 ceOÙes GÛÛe jenCeerceeve Je DeeÙegcee&veele Jee{ keâjCÙeemee"er ‘mebhetCe& mJeÛÚlee DeefYeÙeeve’ meg¤ kesâues]
2) meve 2003 ceOÙes mJeÛÚlee efveefce&leermee"er ‘efvece&ue «eece Yeejle Ùeespevee’ meg¤ kesâueer]
3) meve 2004 ceOÙes DemebIešerle #es$eeleerue keâeceieejebvee meeceeefpekeâ megj#esmee"er ‘mJeeJeuebyeve Ùeespevee’ meg¤ keâjCÙeele Deeueer]
4) meve 2004 ceOÙes ieYe&Jeleer ceeleebÛÙee ceesheâle DeejesiÙe leheemeCeermee"er ‘Jebos ceelejced Ùeespevee’ meg¤ keâjCÙeele Deeueer]
5) meve 2004 ceOÙes «eeceerCe Yeeieeleerue 5 Jeer veblejÛÙee efMe#eCeemee"er DevegmetefÛele peeleer-peceeleer, YeškeäÙee peceeleer, DeuhemebKÙeekeâebÛÙee
cegueeRmee"er efveJeemeer ‘keâmlegjyee ieebOeer je°^erÙe efJeÅeeueÙe Ùeespevee’ meg¤ keâjCÙeele Deeueer]
6) meve 2005 ceOÙes «eeceerCe Yeeieele heeÙeeYetle #es$eeÛÙee efJekeâemeemee"er ‘Yeejle efvecee&Ce Ùeespevee’ meg¤ keâjCÙeele Deeueer]
7) meve 2005 ceOÙes 10 ueeKeehes#ee peemle ueeskeâmebKÙee DemeuesuÙee Menjebleerue heeÙeeYetle #es$e Je Peeshe[heóer hegveJe&meveemee"er peJeenjueeue
vesn¤ Menjer hegveefJe&keâeme keâeÙe&›eâce’ meg¤ keâjCÙeele Deeuee]
8) meve 2005 ceOÙes ceeleece=lÙeg oj Je yeeuece=lÙegoj keâceer keâjCÙeemee"er ‘peveveer megj#ee Ùeespevee’ meg¤ keâjCÙeele Deeueer]
9) meve 2005 ceOÙes «eeceerCe Yeeieele DeejesiÙeeÛÙee heeÙeeYetle megefJeOeebÛÙee efJekeâemeemee"er ‘je°^erÙe «eeceerCe DeejesiÙe efceMeve’ meg¤]
10) meve 2006 ceOÙes «eeceerCe Yeeieeleerue DekegâMeue cepetjebvee 100 efoJemeebÛeer jespeieejeÛeer nceer osCeeje ‘cenelcee ieebOeer je°^erÙe
«eeceerCe jespeieej nceer keâeÙe&›eâce’ (vejsiee) meg¤ keâjCÙeele Deeuee]
 ÙeMeeheÙeMe :
 ner Ùeespevee efJekeâemeeÛÙee yeeyeleerle meJee&efOekeâ ÙeMemJeer Ùeespevee Deens]
 Ùee Ùeespevesle GÅeesieeÛee Je=æeroj ue#Ùeehes#ee (}#Ùe 8.9% meeOÙe 9.17%) DeefOekeâ jeefnuee] lemesÛe mesJee #es$eeÛesner ue#Ùe Je meeOÙe
(}#Ùe 9.4% meeOÙe 9.3%) peJeUheeme meejKesÛe nesles]

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 252

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
 DekeâjeJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (2007-12)
cegKÙe Yej - ØeeLeefcekeâ Je GÛÛe efMe#eCe Øeefleceeve - ieebOeerJeeoer
Iees<eJeekeäÙe - JesieJeeve Je meJe&meceeJesMekeâ efJekeâemeekeâ[s JeešÛeeue
KeÛe& - 3644718 keâesšer ®heÙes
DeeefLe&keâ Gefö°s : ue#Ùe - 9.0 %, meeOÙe - 8.2 %
 Gefö° :
1) Ùee Ùeespevesle oeefjõŸe efvecet&ueve, efMe#eCe, ceefnuee Je yeeuekeâebÛes DeejesiÙe, heeÙeeYetle mebjÛevee, heÙee&JejCe FlÙeeoer yeeyeleerle je°^erÙe mlejeJej
27 Je jepÙe mlejeJej 13 JesieJesieUs ue#Ùe efveOee&efjle keâjCÙeele Deeues nesles]
2) Ùeespevee keâeueeJeOeerle meele keâesšer jespeieej GheueyOe keâjCes Je ÙeeÉejs oeefjõŸeeÛesØeceeCe 10% IešefJeCes]
3) osMeeleerue meJe& ieeJeeble efJeÅegleerkeâjCe keâjCes]
4) 2001 les 2011 Ùee oMekeâele ueeskeâmebKÙee Je=æeroj 16.2 škeäÙeebheÙeËle Keeueer DeeCeCes]
5) 2012 heÙeËle meJe& ieeJeele mJeÛÚ efheCÙeeÛÙee heeCÙeeÛes JÙeJemLee keâjCes]
 KeÛe& :
›eâ] ØecegKe yeeyeer KeÛe& keâesšer ®heÙeeble Meskeâ[e ØeceeCe
1) meeceeefpekeâ mesJee 1197576 32.57 %
2) Tpee& efveefce&leer 684271 18.61 %
3) Jeenletkeâ Je oUCeJeUCe 613185 16.68 %
4) «eeceerCe efJekeâeme 288209 7.84 %

 JewefMe°Ÿes :
1) meve 2007 ceOÙes meeceevÙe pevelesÛÙee mebj#eCeemee"er ‘Deece Deeoceer efJecee Ùeespevee’ meg¤ keâjCÙeele Deeueer]
2) meve 2007 ceOÙes «eeceerCe pevelesÛÙee DeejesiÙeemee"er ‘je°^erÙe mJeemLÙe efJecee Ùeespevee’ meg¤ keâjCÙeele Deeueer]
3) meve 2008 ceOÙes ceeOÙeefcekeâ efMe#eCeeÛÙee meeJe&ef$ekeâerkeâjCeemee"er ‘je°^erÙe ceeOÙeefcekeâ efMe#ee DeefYeÙeeve’ meg¤ keâjCÙeele Deeues]
4) meve 2009 ceOÙes «eeceerCe Yeeieeleerue keâejeefiejebveer leÙeej kesâuesuÙee JemletbÛes ØeoMe&ve Je efJe›eâermee"er ‘«eece yeepeej Ùeespevee’ meg¤
keâjCÙeele Deeueer]
5) meve 2010 ceOÙes 11 les 18 JeÙeesiešeleerue Meejerefjkeâ Je ceevemeerkeâ Dehebieebvee DeeOeejemee"er ‘jepeerJe ieebOeer meyeuee Ùeespevee’ meg¤
keâjCÙeele Deeueer]
6) meve 2010 ceOÙes DeeefoJeemeer Yeeieeleerue ieYe&Jeleer ceeleebÛÙee hees<eCeemee"er ‘Fbefoje ieebOeer ceele=lJe Ùeespevee’ meg¤ keâjCÙeele Deeueer]
7) meve 2011 ceOÙes 1 ueeKeehes#ee peemle ueeskeâmebKÙesÛÙee Menjebleerue Peeshe[heóer hegveJe&meveemee"er ‘jepeerJe ieebOeer Menjer DeeJeeme Ùeespevee’
meg¤ keâjCÙeele Deeueer]
8) meve 2011 ceOÙes ieefjyeer efvecet&ueveemee"er ‘Jeerme keâueceer keâeÙe&›eâce’ meg¤ keâjCÙeele Deeuee]
9) 2011 ceOÙes «eeceerCe Yeeieeleerue heeÙeeYetle #es$eebÛÙee efJekeâemeemee"er megJeCe&peÙebleer «eece mJebjespeieej ÙeespevesÛes ‘je°^erÙe «eeceerCe DeepeerefJekeâe
efceMeveceOÙes’ ¤heeblej keâjCÙeele Deeues]

 yeejeJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (2012-17) :

cegKÙe Yej - heeÙeeYetle megefJeOeebÛee efJekeâeme
Øeefleceeve - ieebOeerJeeoer
Iees<eJeekeäÙe - peueo, MeeÕele Je DeefOekeâ meJe&meceeJesMekeâ efJekeâemeekeâ[s JeešÛeeue

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 253

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
KeÛe& - 7669807 keâesšer ¤heÙes]
DeeefLe&keâ Gefö°Ÿes - ue#Ùe - 8 % (ke=â<eer -4 %, GÅeesie - 10 %, mesJee 10 %), meeOÙee - 7.3 škeäkesâ
 Gefö°Ÿes :
1) iewj ke=âef<e#es$eele 5 keâesšer jespeieejeÛeer efveefce&leer]
2) oeefjõŸejs<esKeeueerue ØeceeCe 10 % ves keâceer keâjCes]
3) efuebie ØeceeCe oj (0 les 6 JeÙe) 950 Jej vesCes], yeeuece=lÙet oj 25 Je ceelee ce=lÙet oj 1 Jej DeeCeCes]
4) SketâCe Øepeveve oj 2.1 heÙeËle Keeueer DeeCeCes]
5) meJe& ieeJeebÛes efJeÅegleerkeâjCe keâjCes]
6) meJe& ieeJeebvee yeejceener jmlÙeebveer pees[Ces]
7) osMeeleerue meJe& je°^erÙe jepeceeie& Je jepÙe jepeceeie& efkeâceeve oesve heojer keâjCes]
8) «eeceerCe Yeeieeleerue šsefueheâesve Ievelee 70% heÙeËle Jee{efJeCes]
9) efMe#eCeeÛes Je<e& 7 heÙeËle Jee{efJeCes]
10) mekeâue efmebefÛele #es$eheâU 90 oMeue#e nskeäšj Je®ve 103 oMeue#e nskeäšjJej DeeCeCes]
(Ùee Ùeespevee keâeUeleerue keâeÙe&›eâce ØekeâjCe 4 ceOÙes efouesues Deens] )
 KeÛe& :
›eâ] ØecegKe yeeyeer KeÛe& keâesšer ®heÙeeble Meskeâ[e ØeceeCe
1) meeceeefpekeâ mesJee 2664843 34.74 %
2) Tpee& efveefce&leer 1438466 18.75 %
3) Jeenletkeâ 1204172 15.70 %
4) «eeceerCe efJekeâeme 457464 5.96 %

 hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespeveebÛee KeÛe& (keâesšer ¤heÙeeceOÙes)

›eâ] Ùeespevee SketâCe KeÛe& Keemeieer #es$e Øemlee] meeJe&peefvekeâ ØelÙe#e meeJe&peefvekeâ
1) heefnueer heb] Ùees] 4178 1800 (46 %) 2378 (54 %) 1960
2) ogmejer heb] Ùees] 7900 3100 (39 %) 4800 (61 %) 4600
3) eflemejer heb] Ùees] 11600 4100 (35 %) 7500 (65 %) 8500
4) ÛeewLeer heb] Ùees] 24880 8980 (36 %) 15900 (64 %) 15800
5) heeÛeJeer heb] Ùees] 53410 16160 (30 %) 37250 (70 %) 39430
6) meneJeer heb] Ùees] 158714 61210 (39 %) 97500 (61 %) 109290
7) meeleJeer heb] Ùees] 348150 168150 (48 %) 180000 (52 %) 218730
8) Dee"Jeer heb] Ùees] 871000 437000 (51 %) 434100 (49 %) 474121
9) veJeJeer heb] Ùees] 1305000 445800 (34 %) 859200 (66 %) 941040
10) oneJeer heb] Ùees] 2060193 534554 (26 %) 1525639 (74 %) 1618460
11) DekeâjeJeer heb] Ùees] 3644718 1082011 (30%) 2562707 (70%) -
12) yeejeJeer heb] Ùees] 7669807 - - -

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 254

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs
 hebÛeJeeef<e&keâ ÙeespevesÛes heoeefOekeâejer
›eâ] Ùeespevee GheeOÙe#e DeOÙe#e
1) heefnueer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (1951-56) peer] veboe peJeenjueeue vesn¤
2) ogmejer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (1956-61) peer] veboe, Jner. šer] ke=â<CeceeÛeejer peJeenjueeue vesn¤
3) eflemejer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (1961-66) Jner. šer] ke=â<CecceeÛeejer, DeMeeskeâ cesnlee peJeenjueeue vesn¤,ueeue yeneotj MeeŒeer
4) ÛeewLeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (1969-74) OevebpeÙe iee[ieerU, [er] heer] Oej Fbefoje ieebOeer
5) heeÛeJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (1974-79) [er] heer] Oej, heer] Sve] nkeämej Fbefoje ieebOeer
6) meneJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (1980-85) Sve] [er] efleJeejer, Fbefoje ieebOeer
MebkeâjjeJe ÛeJneCe jepeerJe ieebOeer
7) meeleJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (1985-90) ceveceesnve efmebie, heer] efMeJeMebkeâj jepeerJe ieebOeer, Jner] heer] efmebie

8) Dee"Jeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (1992-97) ØeCeJe cegKepeea, heer] Jner] vejefmebnjeJe,

ceOet ob[Jeles SÛe] [er] osJesieew[e
9) veJeJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (1997-02) pemeJeble efmebn, DeeÙe] kesâ] iegpejeue
kesâ] meer] heble Dešueefyenejer JeepehesÙeer
10) oneJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (2002-07) kesâ] meer] heble, Dešueefyenejer JeepehesÙeer,
ceeBšskeâefmebie DenuegJeeefueÙee ceveceesnve efmebie
11) DekeâjeJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (2007-12) ceeBšskeâefmebie DenuegJeeefueÙee ceveceesnve efmebie
12) yeejeJeer hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee (2012-17) ceeBšskeâefmebie DenuegJeeefueÙee, ceveceesnve efmebie,
DejefJebo heveieef{Ùee vejWõ ceesoer

 hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevesle ue#Ùeehes#ee DeefOekeâ meeOÙe PeeuesuÙee Ùeespevee Je keâceer }#Ùe meeOÙe PeeuesuÙee Ùeespevee]

ue#Ùeehes#ee DeefOekeâ meeOÙe (SketâCe heeÛe)
1) heefnueer Ùeespevee (ue#Ùe 2.1%, meeOÙe 3.6%)
2) heeÛeJeer Ùeespevee (ue#Ùe 4.4%, meeOÙe 4.8%)
3) meneJeer Ùeespevee (ue#Ùe 5.2%, meeOÙe 5.5%)
4) meeleJeer Ùeespevee (ue#Ùe 5.0%, meeOÙe 6] 00 %)
5) Dee"Jeer Ùeespevee (ue#Ùe 5.6%, meeOÙe 6.7%)
ue#Ùeehes#ee keâceer meeOÙe (SketâCe mene)
1) ogmejer Ùeespevee (ue#Ùe 4.4%, meeOÙe 4.1%)
2) eflemejer Ùeespevee (ue#Ùe 5.6%, meeOÙe 2.8%)
3) ÛeewLeer Ùeespevee (ue#Ùe 5.7%, meeOÙe 3.3%)
4) veJeJeer Ùeespevee (ue#Ùe 6.5%, meeOÙe 5.4 %)
5) oneJeer Ùeespevee (ue#Ùe 8.0%, meeOÙe 7.8%)
6) DekeâjeJeer Ùeespevee (ue#Ùe 8.1%, meeOÙe 7.9%)

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 255

 YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee efJeúue hegbieUs

 Yeeb[Jeueefveefce&leer (keâesšer ®heÙes) :

›eâ] Ùeespevee SketâCe Yeeb[Jeue Debleie&le m$eesle hejkeâerÙe keâpe&s legšerÛee DeLe&YejCee
1) heefnueer heb] Ùees] 1960 73 % 10 % 17 %
2) ogmejer heb] Ùees] 4600 56 % 24 % 20 %
3) eflemejer heb] Ùees] 8500 59 % 28 % 13 %
4) ÛeewLeer heb] Ùees] 15800 74 % 13 % 13 %
5) heeÛeJeer heb] Ùees] 39430 82 % 15 % 03 %
6) meneJeer heb] Ùees] 109210 78 % 08 % 14 %
7) meeleJeer heb] Ùees] 218730 75 % 09 % 16 %
8) Dee"Jeer heb] Ùees] 495670 86 % 09 % 05 %
9) veJeJeer heb] Ùees] 941041 97 % 2.6 % 0.4 %
10) oneJeer heb] Ùees] 1653065 98 % 1.7 % 0.3 %
11) DekeâjeJeer heb] Ùees] 3750998 -- -- --

Jesefokeâe heefyuekesâMeve, Deewjbieeyeeo. 256