192 cegbyeF& jer[j 06 (cejeþer)
Deye&ve ef[PeeF&ve efjme®e& Feqvmììîetì
PeesHe[HeÆer : ie=nefvecee&Ce mecem³esJej GHee³e
HebkeÀpe peesMeer
ogmeN³ebe®³ee peeiesJej PeesHe[³ee yebeOeC³eeuee meg©Jeele cebgyeF&ceO³es
1947 ®³ee DeeOeerHeemetve cnCepes mJeeleb$³eHetJe& keÀeUeHeemetve Peeueer;
Je Jee{le jeefnueer. PeesHe[³ebe®eer Heefnueer DeefOeke=Àle Keevesmegceejer
peevesJeejer 1976 ceO³es jep³e mejkeÀejleHexÀ kesÀueer iesueer. l³eeJesUer
2335 íesì³ee íesì³ee Jeml³beeceO³es 9,02,015 PeesHe[³ebe®eer
veeWo keÀjC³eele Deeueer. YeefJe<³ekeÀeUele JemeenleeR®³ee o=äerves ³ee
PeesHe[d³ebevee DeesUKeHe$es osC³eele Deeueer. 1976 ®³ee ieCevesvegmeej
pes PeesHe[erJeemeer nesles les meJe& PeesHe[er megOeejCee ³eespevesmeeþer Hee$e
nesles. ³ee megOeejCebele PeesHe[HeÆer megOeejCebe, HegveefJe&keÀeme DeeefCe
HegveJe&meve ³ebe®ee DebleYee&Je neslee. mejkeÀejves l³eeJesUsme Demes efveef½ele
kesÀues nesles keÀer FLetve Heg{®eer Deefle¬eÀceCes HeefjCeecekeÀejkeÀHeCes Je
keÀþesjHeCes LebeyeJeueer peeleerue. meg©Jeeleerme pejer keÀþesjHeCes
PeesHe[Jeemeer³ebevee yeensj keÀe{tve keÀener peeiee efjkeÀec³ee kesÀu³ee
iesu³ee lejer PeesHe[³ee Menje®³ee Flej Yeeieeble Hegve: ÒemLeeefHele
Peeu³ee Je l³ebe®eer Jee{ ®eeuet®e jeefnueer.
HeVeeme ìkeÌke̳eentve DeefOekeÀ PeesHe[³ee ³ee Keepeieer peeiebeJej
GY³ee jeefnu³ee, l³ee ceeieesceeie veiejHeeefuekesÀ®³ee peefceveerbJej. 76.6
ìkeÌkesÀ veeskeÀN³ee pejer cetU yesìbeJej®³ee Jee@[&med ceO³es nesl³ee, lejer
efleLes HeÀkeÌle 21.1 ìkeÌkesÀ PeesHe[Jeemeer jnele nesles. GHeveiejbeleerue
Jeml³ebeceO³es 83 ìkeÌkesÀ PeesHe[Jeemeer jnele nessles. ³ee PeesHe[HeƳee
p³ee peefceveer efJekeÀemeemeeþer ³eesi³e veenerle DeMee peefceveerJej
yengleskeÀkeÀ©ve nesl³ee; Goe. keÀceer Gb®eer®³ee oueoueer®³ee peeiee,
ìs keÀ[³eeJejerue Gleej, eE keÀJee jsuJes ceeiee& ®³ee yeepet uee.
PeesHe[HeÆer®³ee Keevesmegceejerle HeoHeLeeJej jenCeeN³ebe®³ee meceeJesMe
veJnlee. p³ee Keepeieer peefceveer meeJe&peefvekeÀ GHe³eesieemeeþer cnCetve
efJekeÀeme ³eespevesle jeKetve þsJeu³ee nesl³ee, DeMee peeiebeJej yengleskeÀ
PeesHe[HeƳee GYeeju³ee iesu³ee.
³ee PeesHe[HeƳebeleerue mebK³es®³ee Ievelesle KetHe®e leHeÀeJele
nesleer. ner Ievelee 750 les 200 PeesHe[³ee Òeefle nskeÌìj peeiesle
DeMeer nesleer keÀer, 10 les 15 ìkeÌkesÀ PeesHe[erJeemeer l³ee Jeml³ebele®e
keÀece keÀjleele. OeejeJeermeejK³ee efþkeÀeCeer PeesHe[HeƳebe®eer KetHe
ieoea Peeueer Deens. ³ee PeesHe[HeÆer®es #es$eHeÀU 175 nskeÌìj FlekesÀ
Demetve l³eele JesieJesieȳee ÒekeÀej®eer ceeuekeÀer Deens Je efleLeueer
ueeskeÀJemleer 3.5 ue#e Deens. OeejeJeer meejK³ee ceesþîee
193
PeesHe[Jemleerle keÀele[er keÀceeJeC³ee®es Je neleYeÆer®³ee oe©®es ceesþs
kesÀbê Demetve efleLes metìkesÀme, efceþeF&, meesv³ee®es oeefieves Jeiewjs le³eej
nesleele Je ns efþkeÀeCe keÀuHekeÀ yeg×er®es keWÀê Deens. ns efþkeÀeCe
cnCepes peCet GÐeespekeÀles®es cetefle&ceble ÒeleerkeÀ Deens. cegkeÌle GÐeesiebe®³ee
³ee #es$eeme vee mejkeÀej®es mene³³e, vee keÀesCel³ee keÀe³eÐee®eer
Dee[keÀeþer.
Òel³eskeÀ PeesHe[er®es mejemejer #es$eHeÀU 12.5 ®eew. ceerìj Je
HeÀkeÌle 12.72 ìkeÌkesÀ PeesHe[³ee ³ee HekeÌke̳ee ceeueeves (Jeerì, ®etvee,
meerceWì Jeiewjs) yebeOeuesu³ee Deensle. Yee[³eeves osC³ee®ee GÐeesie ne
FLes cenlJee®ee neslee keÀejCe 45 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ Yee[³eeves jenleele.
FLeueer Deejesi³e J³eJemLee Del³eble efveke=À<þ Je HeeCeerHegjJeþener DeHegje,
meeJe&peefvekeÀ veUeÜejs efceUCeeje. megceejs 48 ìkeÌkesÀ Iejs DeeefLe&keÀ
¢ä³ee keÀcekegÀJele Jeiee&®³ee ceeuekeÀer®eer Je 39 ìkeÌkesÀ Iejs keÀceer
GlHeVeJeeu³ee ueeskebÀe®³ee ceeuekeÀer®eer. ³eeleueer 79 ìkeÌkesÀ kegÀìgbyes
1960 veblej cegbyeF&le Deeueer Je 50 ìkeÌkesÀ mLeuebelejerle osMee®³ee
Dev³e jep³eeletve Deeues.
meboYe&
Yeejlee®eer J³eeHeejer jepeOeeveer cebgyeF&, Yeejlee®³ee Flej
Yeeieeletve Je efJeMes<ele: Deepetyeepet®³ee ûeeceerCe ÒeosMeeletve ³esCeeN³ee
mLeuebeleefjlebe®es DeekeÀ<e&Ce keWÀê Deens. Iejemeeþer keÀOeer veJns SJe{er
ceeieCeer Jee{ueer 1941 les 1971 ®³ee ojc³eeve peWJne cebgyeF&®eer
2/3 Jemleer ner mLeuebeleefjlebe®eer nesleer. HeCe veeWo IesC³eepeesiee
cenlJee®ee keÀue cnCepes DeveefOeke=Àle efJeYeeiee®eer Jee{ ne nes³e.
³ee #es$eeleu³ee veeskeÀN³ee 1961 ceO³es SkeÀtCe veeskeÀNb³ee®³ee efvecc³ee,
1991 ceO³es oesve le=leerDebMe DeMee nesl³ee Je l³ee melele Jee{le®e
Deensle. DeefOeke=Àle Je DeveefOeke=Àle #es$ee®³ee ognsjer DeLe&J³eJemLes®es
DeefmlelJe Je GlHeVe ner SkeÀ mel³eefmLeleer Deens Je Menje®³ee efve³eespeve
Je efJekeÀemee®ee ne DeeJeM³ekeÀ Yeeie Demee³euee nJee.
DeveefOeke=Àle efJeYeeieeleerue ueeskeÀ SkeÀefpevemeer veenerle.
Menjeleerue efJeefJeOe ÒekeÀej®eer keÀceer Heieej osCeejer keÀeces keÀjCeeje,
ueeskeÀmebK³es®ee ne SkeÀ KetHe ceesþe efJeYeeie Demetve JesieJesieȳee
ÒekeÀej®eer meeceeefpekeÀ - DeeefLe&keÀ Heeée&Yetceer Demeuesuee Deens. ³ee
194 cegbyeF& jer[j 06 (cejeþer)
meJe& DeveefOeke=Àle efJeYeeieeleerue SkeÀ cenlJee®es meceeve ue#eCe cnCepes
³ee #es$eeleerue keÀeceieej ns Demegjef#ele Je Deefve³eefcele cepetj Je
Yebe[Jeueer yeepeejecegUs yeUer He[t MekeÀleele. Goe., l³ebevee
DeLe&J³eJemLee, keÀeceieej mebj#eCe keÀe³eos Jee keÀecee®es HeÀe³eos
JeiewjW®ee ueeYe Ieslee ³esle veener. PeesHe[HeƳeele jenCeejs yengmebK³e
ueeskeÀ ³ee DeveefOeke=Àle GÐeesieele keÀece keÀjleele Je les cebbgyeF&leu³ee
keÀesCeleener efJeMes<eeefOekeÀej vemeuesu³ee ceesþîee efJeYeeiee®es ÒeefleefveOeerlJe
keÀjleele. ³ee DeveefOeke=Àle efJeYeeieeleerue DeeefLe&keÀ J³eJenej ne
PeesHe[HeƳeele®e kesÀuee peelees l³eecegUs ns efJeYeeie DeMee GlHeeokeÀles®es
efJeYeeie þjleele keÀer pes Menje®³ee YejCe Hees<eCeemeeþer DeeJeM³ekeÀ
Deensle. PeesHe[HeƳee ³ee DeveglHeeokeÀ, DemJe®í, OeeskeÀeoe³ekeÀ
peeiee Deensle DeMeer l³ebe®eer meJe&meeOeejCe Òeeflecee peveceevemebele
Deens l³ee®³ee ns Deieoer efJe©× Deens ³ee DeveefOeke=Àle efJeYeeieekeÀ[tve
Menjele vescekesÀHeCeeves DeeefLe&keÀ neleYeej efkeÀleer ueeielees ³ee®es ieefCele
keÀjCeW keÀþerCe Demeues lejer mJemle GlHeeove Je mesJee ³ee PeesHe[HeƳee
MenjeceOeerue DeefOeke=Àle #es$eeuee osleele, l³ee Meke̳e Deensle, ³ee®es
keÀejCe DeveefOeke=Àle efJeYeeie keÀceer HeieejeJej keÀece keÀjlees Je
mJele:®ee jenCeerKe®e& ce³ee&efole þsJelees. Gueì ³ee mJemle
GlHeeoveecegUs, mesJebecegUsb Je cepegjercegUW Menje®ee HeÀe³eoe neslees
Hejbleg PeesHe[HeÆerJeemeer³ebevee ³ee®eer eEkeÀcele ®egkeÀJeeJeer ueeieles Je leer
l³ebe®³eemeeþer neefvekeÀejkeÀner þjles.
1980®³ee megceejeme cebgyeF&®³ee meJe& ueeskeÀmebK³es®³ee 50
ìkeÌkesÀ (megceejs 4.5 oMeue#e) ueeskeÀ PeesHe[HeƳeele jnele nesles
HeCe l³eeHewkeÀer 70 ìkeÌkesÀ®e DeefOeke=Àlejerl³ee peenerj kesÀuesu³ee
PeesHbe[³eele jnele nesles. PeesHe[³ebeHewkeÀer Deboepes 40 ìkeÌkesÀ
PeesHe[Jeemeer³ebe®es GlHeVe oeefjêîe js<es®³ee Keeueer nesles. l³eecegUs
PeesHe[HeÆer HegveJe&meve Je HegveefJe&keÀemeele Iejbe®³ee megOeejCebe®³ee yeeyeleerle
keÀenerlejer keÀjCes leeye[leesye DeeJeM³ekeÀ Deens ³ee®eer peeCeerJe
Peeueer. Iejbe®eer ner og:mJeHveJele DeJemLee 80 veblej®³ee IejyebeOeCeer
megOeejCee ³ee meceLe& J³eeJeneefjkeÀ OeesjCeeÜejs jeyeJeueer Demes jep³e
mejkeÀejves Del³eble ngMeejerves cebe[ues. ³ee J³eJenejkeÀewMeu³ee®³ee,
80 veblej®³ee Je 90 ®³ee megjJeeleer®³ee IejyebeOeCeerefJe<e³ekeÀ

OeesjCeeveblej, SkeÀ ÒeleerkeÀelcekeÀ þmee GceìJeuee Deens. ns meceLe&
J³eJenejkeÀewMeu³e, pes osMebele Je peiebele ceev³e HeeJeues Deens l³eevegmeej
ns OeesjCebe®³ee efJekeÀmeveeuee ognsjer ¢<ìerkeÀesvee®eer efMeHeÀejme keÀjles,
l³ee³eesies meceepeeuee Je yeepeejHesþbevee oesIebeveener meeceL³e&Jeeve
yeveJeC³ebeme ÒeeOeev³e osles. (³etScemeerS®eSme 1990)
cegbyeF&®es PeesHe[HeÆer HegveefJe&keÀemee®es OeesjCe PeesHe[³ee Hee[C³ee®es
Je l³ee peeieer PeesHe[erJeemeer³eemeeþer ogmejer keÀ[tve HewMee®eer ceole
osJetve Iej yebeOeCes Demes nesles. leerve HeeþesHeeþ®³ee HegveefJe&keÀeme
keÀe³e&¬eÀceeÜejs ³ee OeesjCee®eer DebceueyepeeJeCeer Peeueer. Heefnuee
keÀe³e&¬eÀce 1985 ceO³es meg© Peeuee. meg©Jeeleeruee ne keÀe³e&¬eÀce
PeesHe[HeÆerJeemeer³eevee ce³ee&efole DeeefLe&keÀ ceole osC³eeJej DeeOeeefjle
neslee. HeCe ¬eÀe@me meyeefme[er®ee cegÎe veblej ³ee®e keÀe³e&¬eÀceele
PeesHe[HeÆer OeejkebÀemeeþer Je efJekeÀemekebÀemeeþer ¬eÀeme meyeefme[erle
Jee{ keÀjC³eele Deeueer.
³ee OeesjCee®eer meg©Jeele Je l³eele megOeejCee jep³e mejkeÀejves
kesÀueer. ³eeceO³eW keÀe³eos, mebmLeelcekeÀ Je DeeefLe&keÀ megOeejCeeb®³ee
Üeje ceoleer®es JeeleeJejCe le³eej keÀjC³eele Deeues; Je l³eeletve
IejHegjJeþe keÀjCeeN³ee JesieJesieȳee efJeYeeiebevee Òeeslmeenve osC³eele
Deeues. Goe. DeewHe®eeefjkeÀ Je DeveewHe®eeefjkeÀ J³eeHeejer efJeYeeie,
efyeiej mejkeÀejer mebmLee Je meeceeefpekeÀ mebmLee. ³ee mebmLeeveer DeeHeu³ee
peJeUerue HewMeeb®es m$eesle IejyebeOeCeer®³ee efJekeÀemeemeeþer JeeHejeJesle
DeMeer keÀuHevee nesleer. leLeeefHe Òel³e#ebele ³eecegUW kesÀJeU `j®eveelcekeÀ
le[pees[' Peeueer, efpe®³eecegUs DeveefOeke=Àle efJeYeeieemeeþer Iej
yebeOeCeer®ee efJekeÀeme yeepeejHesþs®³ee OeesjCeeJej DeJebueyetve jeefnuee.
³ee®ee HeefjCeece cnCetve meceepeeuee DeÒel³e#e ceeiee&ves ceole keÀjCes
ns og³³ece mLeeveeJej jeefnues jep³e Je osMee®³ee HeeleUerJejerue peer
OeesjCes DeeKeueer iesueer l³ebe®eer `yeepeejHesþsmeeþer ceole keÀjCes' ³ee
ieesäerme ÒeeLeefcekeÀlee efceUeueer . l³eecegUs yeepeejHesþsJej DeJebueyetve
DemeCeeN³ee IejyebeOeCeer®ee efJekeÀeme Peeuee. Je l³ee efJekeÀemeeves Menjer
iejerye meceepee®³ee iejpebekeÀ[s yenglebeMeer ogue&#e kesÀues.
1980 Je 1990 ®³ee DeKesj®³ee cegbyeF&leerue ceoleer®³ee
OeesjCee®³ee keÀener HeefjCeecebe®es DeJeueeskeÀve keÀjCes Je l³ebe®ee
Deye&ve ef[PeeF&ve efjme®e& Feqvmììîetì
DeefmlelJeele Demeuesu³ee DeefOeke=Àle Jeml³ebeMeer Demeuesuee mebyeOe
ueeJeC³ee®ee Òe³elve `Deeke=Àleerce³e ÒeJeemeeletve' (ûeeHeÀerkeÀ peveea) ne
³ee efveyebOee®ee GÎsMe Deens. lesJnbe DeefmlelJeele Demeuesu³ee
DeveefOeke=Àle Jeml³ebeveer Hee³eeYetle IeìkeÀ DeeefCe jmles, peueefve:meejCe,
HeeCeer Jeiewjsmeeþer Je mesJebemeeþer mJele:®³ee®e mees³eer efJekeÀefmele kesÀu³ee
nesl³ee. l³eeJeªve me³egbeqkeÌlekeÀ HejJe[C³eepeesies, DeeOeejYetle Je
³eesi³e HegveJe&meve keÀmes DemeeJes ³ee®eer efoMee efceUt MekeÀles. ³ee meJe&
Òeef¬eÀ³esletve ne íe³eeef®e$ebemen®ee efveyebOe Demes oeKeJetve oslees keÀer
PeesHe[³ee `DeeOegefvekeÀ mebemke=ÀeflekeÀ ¢<ì³ee Goemeerve' yebeOekeÀecee®ee
vecetvee cnCetve mJeerkeÀejen& veenerle ner mecepetle Keesìer Demetve Gueì
PeesHe[³ee n³ee mebemke=ÀeflekeÀ ¢<ì³ee cegbyeF&®³ee IejyebeOeCeer ÒeMvee®es
yengjbieer mJeerkeÀejen& meceeOeevekeÀejkeÀ GHee³e Deens.
ceoleer®es OeesjCe
efveJeeN³eemeeþer peeieeflekeÀ OeesjCeeuee Devegme©ve Yeejle
mejkeÀejves 1988 ceO³es jeä^er³e IejyebeOeCeer OeesjCe (jeä^er³e Iej
yebeOeCeerOeesjCe) DeeKeues. jeä^er³e Iej yebeOeCeerOeesjCe ns jeä^er³e
HeeleUerJejerue efveJeeje OeesjCe cnCetve keÀece keÀjerue Je osMeeceO³ebs
meJee&ieeRCe Iej yebeOeCeer efJeYeeiee®³ee efJekeÀemeemeeþer SkeÀ efJeMeeue
OeesjCe cnCetve GHe³eesieer He[sue. ³eeJej DeeOeeefjle Demee mJele:®ee
IejyebeOeCeer keÀe³e&¬eÀce jep³e mejkeÀejs efJekeÀefmele keÀjleerue.
DeeHeeHeu³ee jep³eeleerue IejyebeOeCeer mecem³es®es iebeYeer³e& ue#eele IesTve
³ee OeesjCebe®ee DeeJeekeÀe megmebiele þsJeleerue. Iejbe®eer meJe&meeOeejCe
ceeieCeer ue#eele IesTve l³eemeeþer Iejbe®ee HegjJeþe keÀjCes ns ³ee
OeesjCee®es cegK³e GefÎä Demesue ; Je l³ee³eesies DeefOekeÀ PeesHe[³ebe®eer
Je Deefle¬eÀefcele Jeml³ebe®eer Jee{ efve³ebef$ele kesÀueer peeF&ue (meve1988)
Yeejle mejkeÀejves mLeeHeve kesÀuesu³ee jeä^er³e IejyebeOeCeer
OeesjCee®es DeveskeÀ GÎsMe nesles. Goe.
1) IejyebeOeCeer efJeYeeiee®³ee efJekeÀemeele iejerye meceepeeme menYeeie
IesC³eeme ceole keÀjCes. l³eemeeþer l³ebevee peceerve, IejyebeOeCeer
meeefnl³e Je DeeefLe&keÀ mene³³e osCes.
2) IejyebeOeCeer efJeYeeieele iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme Òeeslmeenve osCes.
3) ³eele mebyebefOele yeepeejHesþbevee ceeieCeerÒeceeCes HegjJeþe keÀ©ve
195
 ceoleer®es JeeleeJejCe le³eej keÀjC³eemeeþer meO³ee®³ee efve³ebceevee
yeepetme mee©ve veJeerve efve³ece keÀjCes.
4) ÒeeLeefcekeÀ mesJee GHeueyOe keÀ©ve ceeveJeer Jeml³ebe®³ee
YeesJeleeue®ee ÒeosMe megOeejCes. (peerDeesDee³e. 1988,3)
ner GÎer<ìs ieeþC³eemeeþer jeä^er³e Iej yebeOeCeerOeesjCeeÒeceeCes
(SveS®eHeer) keÀener OeesjCes Hegjmke=Àle kesÀueer. Goe. peefceveer®ee
GHeYeesiekeÀeue efve³eefcele keÀjCes, IejyebeOeCeermeeþer efJeMes<e DeeefLe&keÀ
J³eJemLee meg© keÀjCes, Yee[slelJeeJejerue Iejbe®³ee He×leer®es
Hegve©ppeerJeve, menkeÀejer Je SkeÀ$e ³esTve kesÀuesu³ee IejyebeOeCeerme
Òeeslmeenve, efyeiej mejkeÀejer mebmLee®³ee (SvepeerDeesme) menYeeiee®es
mebmLeekeÀjCe, De³eesi³e keÀe³eÐbee®es efve³eb$eCe keÀe{tve ìekeÀCes, lemes®e
yeepeejHesþs®³ee keÀe³e&#eceles®³ee Dee[ ³esCeejs efve³ece keÀe{tve ìekeÀCes
Je G®®e GlHeVeJeeu³ebe®³ee IejyebeOeCeerJej efve³eb$eCe DeeCeCes
(peerDeesDee³e 1988,4) SveS®eHeer ves Menjer iejerye meceepeeme HegjsMee
Iejbe®eer GHeueyOelee ³ebe®eer DeeJeM³ekeÀlee Je efvekeÀ[ ³eeJej Yej
efouee Deens. IejyebeOeCeer mecem³eskeÀ[s ue#e kesÀbefêle keÀjC³eemeeþer
efJeMes<e OeesjCebe®eer efMeHeÀejme SveS®eHeer ves kesÀueer Deens. leer DeMeer
: PeesHe[HeÆer megOeejC³eemeeþer Demeuesu³ee keÀe³e&¬eÀcee®³ee ÒeceeCeele
Jee{ keÀjCes, peceerveeruee GHeYeesiekeÀeue Òeoeve keÀjCes, DeeefLe&keÀ
mebmLebekeÀ[tve efceUt MekeÀCeeN³ee Yebe[Jeuee®eer menpe GHeueyOelee,
Iej yebeOeCeermeeþer ye®ele ³eespevebe®eer mebmLeeHevee, Je ³ee meJee&le
meceepee®ee menYeeie Jee{efJeCes. (peerDeesDee³e 1988,7) kesÀJeU
IejyeebOeCeermeeþer ve@Meveue neTefmevie ye@vkeÀ' ³ee DeLe&HegjJeþe
keÀjCeeN³ee mebmLes®eer mLeeHevee ns SveS®eHeer yeBkesÀ®es cegK³e GefÎä
nesles. SveS®eHeer efvece&eCe keÀjC³eeceeie®es cegK³e GefÎä IejeIejeletve
ye®ele ieesUe keÀ©ve lemes®e Yebe[Jeueer yeepeejeletvener efveOeer peceJetve
l³ee®eer Hegveieg¥leJeCetkeÀ IejyebeOeCeer efJekeÀemeemeeþer keÀjeJe³ee®eer Je
DeMee leNnsves SveS®eHeer ves efJeMeeue DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele menYeeieer
nesTve IejyebeOeCeer keÀe³e&¬eÀceeme ceole keÀjeJeer ns nesles ³eecegUs
DeeefLe&keÀ lemes®e meeceeefpekeÀ efJekeÀemeeueener Kee$eerHetJe&keÀ neleYeej
ueeiesue.
IejyebeOeCeer efJeYeeiee®ee efJekeÀeme KeepeieerkeÀjCeeletve JneJee
196 cegbyeF& jer[j 06 (cejeþer)
³eeJej SveS®eHeer®ee Yej neslee. l³ee®eÒeceeCes IejyebeOeCeer DeLe&
J³eJemLes®eer efveefce&leer ³eeJejner Yej neslee. ³ee ³eesies peceerve Je
IejyebeOeCeer megOeejCebe®eer DebceueyepeeJeCeer keÀ©ve ueeskebÀevee
HejJe[CeeN³ee ojele IejyebeOeCeermeeþer DeLe&HegjJeþe nesT MekesÀue.
SveS®eHeerves l³ebe®³ee KeepeieerkeÀjCee®³ee OeesjCee®ee SkeÀ Yeeie cnCetve
SvepeerDees®ee menYeeieeme Òeeslmeenve osCes ne neslee. ³ee SvepeerDeesveer
IejyebeOeCeer®ee lemes®e Menjer iejeryebemeeþer veeiejer mesJee ³eespevebe®ee
ÒemleeJe le³eej keÀjCes,DecebueyepeeJeCeer keÀjCes DeeefCe J³eJemLeeHeve
keÀjCes DeHesef#ele nesles. lemes®e Menjer iejeryebemeeþer meeOevebe®eer
peceJeepeceJe keÀ©ve l³ebevee IejyebeOeCeerme #es$ee®³ee efJekeÀemeele
menYeeieer keÀ©ve IesCes DeMee leNns®ee ceesþe menYeeie SvepeerDees
keÀ[tve DeHesef#ele neslee. SveS®eHeerves IejyeeOebCeer mebmLebevee Je
#es$eefJekeÀeme ÒeeefOekeÀjCebevee DeeHeueer YetefcekeÀe DeMee leNnsves
yeouee³euee mebeefieleues keÀer l³eebveer Iejs HegjJeþeoej yeveC³eeHes#ee
peemle ceoleveerme cnCetve keÀece keÀjeJes. DeMee leNnsves je<ì^er³e
PeesHe[HeÆer OeesjCe (ve@Meveue muece Hee@efuemeer) pes Yeejle mejkeÀejves
met$eye× kesÀues nesles l³eeves DeeHeueer Yetecf ekeÀe IejyeeOebCeer DeLe&J³eJemLee
ef JekeÀefmele keÀjC³eemeeþer meeOeve-meeceg ûeer ®es Hegveef Je&Y eepeve
keÀjC³eemeeþer DeOeessjsefKele kesÀueer. lemes®e efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esme
De[LeUe þjCeeN³ee efveJe[keÀ efve³ebcee®eer nkeÀeueHeÆer mebmLeeefJe<e³ekeÀ
megOeejCee Heg{W DeeCetve mebmLeeefJe<e³ekeÀ J³eJemLebe®es efJekeWÀêerkeÀjCe
keÀjCes Je mejkeÀej, Keepeieer efJeYeeie, meceepe Je SvepeerDees
³ebe®³eeceO³es SkeÀceskeÀeme pees[Ceejer meeKeUer efvece&eCe keÀjCeejer
mebmLeeefJe<e³ekeÀ j®evee efvecee&Ce keÀjCes ns HeCe DeHesef#ele nesles.
jeä^er³e IejyebeOeCeer OeesjCee®³ee SveS®eHeer®³ee DeeKeCeer
veblej®³ee keÀeUele cegbyeF&®³ee IejyebeOeCeer OeesjCeele peeCeerJeHetJe&keÀ
yeoue Peeuee Demes efomeles. cenejeä^ jep³e mejkeÀejves Deceueele
DeeCeuesues OeesjCe HegveefJe&keÀemeekeÀ[s keWÀefêle Peeuesues efomeles.1970
DeeefCe 1980 ®³ee meg©Jeeleerme les OeesjCe megOeejCee Je mlej
Gb®eeJeC³ee®es nesles. l³ee®³ee Deieoer efJe©× veJeerve OeesjCe nesles.
HegveefJe&keÀemeekeÀ[s efJeMes<e ue#e OeesjCe cnCetve pes efoues les ÒesjkeÀ
Òeef¬eÀ³esJej DeeOeeefjle nesles. Keepeieer efJekeÀemekebÀevee PeesHe[HeÆer®ee

efJekeÀeme keÀjC³eeme Òeeslmeenve osC³eele ³esle nesles Je l³eeyeou³eele
l³eevee yeesveme cnCetve ef J ekeÀeme³eesi³e peeiee ns cebgyeF&®³ee
efJekeÀemekebÀemeeþer DeefleMe³e ÒesjkeÀ iees<ì nesleer; efJeMes<ekeÀ©ve pesJne
cebgyeF&le efJekeÀeme#ece peeies®ee legìJe[e neslee Je IejyebeOeCeeruee
peefceveermeeþer ceesþer iegbleJeCegkeÀ keÀjeJeer ueeiele nesleer. (FkeÀe@vee@efcemì
1995) 1990 Heemetve cenejeä^ mejkeÀejves HegveefJe&keÀemee®eer oesve
JesieUer OeesjCes DeJeuebeyf eueer Deensle. 1) muece efj[sJnueHeceWì mkeÀerce
(SmeDeej[er) PeesH e[HeÆer Hegveef J e& keÀeme ³eespevee 2) muece
efjn@efyeuesìsMeve mkeÀerce (SmeDeejSme) PeesHe[HeÆer HegveJe&meve ³eespevee
SmeDeej[er cegbyeF& Menje®³ee cebpegj efJekeÀeme efve³eb$eCe
efve³ecee®ee ([sJnueHeceWì kebÀì^esue jsi³eguesMeve) Yeeie cnCetve 1991
ceO³es meg© Peeueer. efJekeWÀefêle Keepeieer #es$eeves Heg{ekeÀej IesTve kesÀuesueer
³eespevee Demes efle®es mJe©He nesles. ³ee ³eespevesÜejs PeesHe[HeÆer
HegveefJe&keÀemeemeeþer ceeuekeÀ, efJekeÀemekeÀ, menkeÀejer ie=nefvecee&Ce mebmLee
(PeesHe[erJeeefme³ebe®³ee) Je efyeiejmejkeÀejer mebmLee (SvepeerDees) Jeiewjs
ÒeJele&keÀ cnCetve Heg{s ³esTve efJekeÀeme keÀjleerue. HegveefJe&keÀemeele l³ee®e
peeieebJej 180-225 ®eew. HetÀìe®³ee ieeȳebe®³ee DeHeeì&cesbìceO³es
PeesHe[erJeeefme³ebe®es HegveJe&meve nesF&ue. ³ee ieeȳebemeeþer DeMeble: ceole
efceUsue Je PeesHe[erJeeefme³ebevee oj ieeȳebemeeþer1500 ©.®eer Jeie&Ceer
ÐeeJeer ueeiesue Je Gjuesueer yebeOekeÀecee®eer jkeÌkeÀce efJekeÀemekeÀeuee
³ee ³eespevesKeeueer efouesu³ee peeoe yebeOekeÀece #es$eeHeemetve efceUCeeN³ee
GlHeVeeletve YeeieJeueer peeF&ue. ner ³eespevee megmeeO³e keÀjC³eemeeþer
PeesHe[HeÆer efJeYeeieemeeþer peeoe ®eìF&#es$e (SHeÀmeDee³e) cebpetj
keÀjC³eele Deeues; p³ee ³eessies peemleerle peemle ®eìF&#es$ee®ee efJemleej
keÀjCes Meke̳e nesF&ue (100 ìkeÌke̳eentve peemle) (peerDeesce 1997)
leLeeefHe SmeDeej[er ³eespevesves HegveefJe&keÀeme ÒekeÀuHeeHeg{s oesve
cenlJee®eer yebOeves Ieeleueer. Heefnues yebOeve cnCepes efJekeÀemekeÀeves SketÀCe
iegbleJeCegkeÀerJej 25 ìkeÌke̳eentve peemle HeÀe³eoe Ieslee keÀecee ve³es Je
ogmejs yebOeve cnCepes peemleerle peemle SHeÀSDeej®³ee (HeÌueesDej
Sefj³ee jsMees) Jej Demelee keÀecee ve³es. SmeDeej[er ³eespevee efJeHeÀue
Peeueer keÀejCe yengleskeÀ yeeyeleerle Keepeieer efJekeÀemekebÀevee leer HeÀejMeer
Deeke&À<ekeÀ Jeeìueer veener. cegbyeF& ceneveiej ÒeeosefMekeÀ efJekeÀeme
Deye&ve ef[PeeF&ve efjme®e& Feqvmììîetì
ÒeeefOekeÀjCeeves (SceSceDeej[erS) ³ee ³eespeves®³ee J³eJene³e&les®³ee
DeY³eeme kesÀuee Je Demes oeKeJetve efoues keÀer PeesHe[³ebe®eer Ievelee
Jee{u³eecegUW efJekeÀeme ³eespevesleerue pees efJe¬eÀer®ee Yeeie neslee l³eele
Iej Peeueer; Je l³eecegUW lees ÒekeÀuHe efJekeÀemekeÀe®³ee ¢äerves keÀceer
DeekeÀ<e&keÀ Peeuee. 500 ìsve@cesbìme Òeefle nskeÌìj DeMeer Ievelee
Demeuesu³ee peeieer HetCe& SHeÀSDeej JeeHeªve efyeefu[bie yebeOeueer lej
40 ìkeÌkesÀ Yeeie ìsve@cesbìmemeeþer ueeietve Gjuesuee 60 ìkeÌkesÀ
efJe¬eÀermeeþer GHeueyOe nesT MekeÀlees. HeCe efpeLes 1250 ìsve@cesbìme
Òeefle nskeÌìj DeMeer Ievelee Deens l³ee efþkeÀeCeer peeoe SHeÀSDeej
JeeHeªve yebeOeuesu³ee Fceejleer®ee100 ìkeÌkesÀ Yeeie ìsve@ceWìmemeeþer®e
ueeieCeej Je efJe¬eÀermeeþer keÀener®e GHeueyOe DemeCeej veener.
(SceSceDeej[erS 1996-ìsyeue 1)
³ee DeY³eemeeletve nsner efometve Deeues keÀer ÒekeÀuHee®eer DeeefLe&keÀ
J³eJene³e&lee yeJn&Meer PeesHe[HeÆer®³ee IevelesJej Je efle®³ee mLeeveeJej
(ueeskesÀMeve) DeJeuebyetve Deens.
cegyb eF&leerue jefnJeemeer peeiebe®³ee 1992 ceOeerue eEkeÀceleer Jeªve
kesÀuesu³ee DeY³eemeeletve Demes efme× Peeues keÀer cegbyeF&le SmeDeej[er
³eespevee megmeeO³e Jne³e®eer Demesue lej PeesHe[HeƳee®eer Ievelee Òeefle
nskeÌìj 500 eEkeÀJee keÀceer Demee³euee nJeer (SceSceDeej[erS
1996-268). leLeeefHe 825 ìsve@cesbìme Òeefle nskeÌìj Ievelee
Demeu³eeme ner ³eespevee HeÀkeÌle p³ee efJeYeeieele jefnJeemeer peeiebe®eer
eEkeÀcele 13200 (1992®eer eEkeÀcele) ©. Hes#ee keÀceer Demesue efleLes®e
J³eJene³e& nesT MekeÀles. SceSceDeej[erS 1996-268 DeMee leNnsves
ner ³eespevee Keepeieer efJekeÀemekeÀekeÀ[tve HesÀìeUueer iesueer, keÀejCe
l³ee®³eeceeies l³ee ³eespevesle l³ebe®³ee HeÀe³eoe keÀceeJeC³ee®³ee F®ísJej
DebkegÀMe ueeJeuee iesuee.
1995 ceO³es SmeDeej[er ® ³ee peeieer veJeer ve muece
efjn@efyeefueìsMeve mkeÀerce (SmeDeejSme) DeeCeC³eele Deeueer. mLeeefvekeÀ
mejkeÀejele yeoue Peeu³eecegUW ner ³eespevee Heg{s Deeueer. veJeerve
HegveefJe&keÀeme ³eespevesle efJekeÀemekeÀe®³ee HeÀe³eÐeeJej pes yebOeve Ieeleues
nesles Je p³ee yebOeveecegUW efJekeÀemekeÀe®³ee HeÀe³eÐeeJej efve³eb$eCe Deeues
nessles les keÀe{tve ìekeÀues; lemes®e ³ee ³eespevesÜeje Menjer iejerye
197
meceepe pees PeesHe[HeÆerle jnele neslee l³eeuee ceesHeÀle Iejs efceUCeej
nesleer (peerDeesce 1997). lelJele: ner ³eespevee HetJeea®³ee®e
³eespevesmeejKeer nesleer. l³eele HeÀjkeÀ SJe{e®e neslee keÀer veJeerve ³eespevesle
iejerye meceepe Je Keepeieer efJekeÀemekebÀe®ee HeÀe³eoe efve³ecebe®es
efMeefLeueerkeÀjCe, keÀj³eespevesletve cegkeÌleer (ì@keÌme ne@efue[spe) Je efJekeÀeme
nkeÌkeÀe®es nmlebelejCe (ìevmeHe&Àj Dee@HeÀ [sJnueHeceWì jeF&ìme
(ìer[erDeej) 1 ³ee Üejs nesCeej neslee. (DeHeÀPegueHegjkeÀj 1995)
SmeDeejSme ³eespevee ner cegK³elJeskeÀ©ve jep³e mejkeÀejves efve³egkeÌle
kesÀuesu³ee meuueieej meefceleer®³ee Je HetJeea®³ee cegbyeF&leerue IejyebeOeCeer®ee
DeY³eeme keÀ©ve efMeHeÀejMeer keÀje³e®³ee nesl³ee.
mejkeÀejves vesceuesu³ee keÀefceìerves kesÀuesu³ee Je mejkeÀejves
ceev³elee efouesu³ee efMeHeÀejMeerJej DeeOeeefjle SmeDeejSme ³eespeves®es
keÀener þUkeÀ cegÎs Heg{erueÒeceeCes (DeHeÀPegueHegjkeÀj 1995 peerDeesce
1997)
1) cegbyeF&le PeesHe[HeÆer Je Deefle¬eÀceCe Jeml³eeceO³es 1 peeves.
1995 HetJeeaHeemetve jenCeeN³ee meJe& iejerye meceepeeme ³ee
³eespevesKeeueer HegveJe&meve keÀjC³eemeeþer Hee$e mecepeues peeF&ue.
2) ³ee ³eespevesKeeueer HeÀe³eoe efceUCeeN³ee meJee¥vee 21 ®eew. ceer.
(225 ®eewjme HetÀì) peeiee efoueer peeF&ue.
3) Heefnueer 10 Je<ex ceneveiejHeeefuekesÀ®³ee ceeueceÊee keÀjele metì
efoueer peeF&ue Je veblej Heg{®³ee one Je<ee&le lees keÀj nUt
nUt Jee{le peeF&ue.
4) keÀefceìerves efJekeÀemekeÀeuee oj PeesHe[HeÆer Iejemeeþer ©.
20,000 ®ee keÀe@He&me HebÀ[ efvecee&Ce keÀjC³eeme mebeefieleues
Deens (bFceejleer®³ee yebeOekeÀece Ke®ee&®³ee Deboeefpele jkeÀces®³ee
13 ìkeÌkesÀ SJe{e) ³ee HebÀ[eletve Fceejleer®ee YeefJe<³eeleerue
[eie[gpeer®³ee Ke®e& Ye©ve efveIesue.
5) HetJeea®³ee ³eespevesle HeÀe³eoe 25… He³e¥le®e ce³ee&efole þsJeC³ee®es
pes yebOeve nesles les keÀe{tve ìekeÀC³eele Deeues.
6) JesieJesieȳee PeesHe[HeÆer Jeml³ebemeeþer l³ee keÀesþs (ueeskesÀMeve)
Deensle l³eevegmeej HegveJeme&ve Je efJe¬eÀer ³ebe®es ÒeceeCe JesieJesieUs
þjJeC³ee®eer cegYee (ìsyeue veb. 5 Hene)
198 cegbyeF& jer[j 06 (cejeþer)
7) SketÀCe meccele SHeÀSDeej Jejerue yebOeve otj keÀjC³eele Deeues
Deens. HeCe l³ee®e peeieer yebeOekeÀece kesÀu³eeme 2.5 ne
SHeÀSDeej JeeHejeJee. peemle SHeÀSDeej meeþer Flej meeF&ìmed
Jejerue ìer[erDeej JeeHejeJee
keÀefceìerves efyeequ[bie mebyebOeer®es DeveskeÀ efve³ece efMeefLeue kesÀues.
Goe. Deeie-ÒeefleyebOekeÀ ÒeCeeueer, JeeHejeJe³ee®³ee Keesu³ebe®eer efkeÀceeve
ceeHes, ceeskeÀUer peeiee meess[C³eemebyebOeer®es efve³ece Fl³eeoer, pesCes-
keÀ©ve ³ee HegveefJe&keÀeme ÒekeÀuHebe®eer DeeefLe&keÀ megmeeO³elee Jee{eJeer.
SmeDeejSme®³ee DebceueyepeeJeCeerle megmet$elee DeeCeC³eemeeþer Je
l³ee®³eeJej osKejsKe þsJeC³eemeeþer keWÀefê³e mJee³eÊe efve³eespeve
ÒeeefOekeÀjCe (meWì^ue Dee@ìesceesveesme HueeEveie Dee@Lee@efjìer), SmeDeejS
(muece efjn@efyeefueìsMeve Dee@Lee@efjìer) ³ee veeJeeves 1997 ceO³es
ÒemLeeefHele kesÀueer iesueer. ner SmeDeejS cenejeä^ jerpeveue DeBv[
ìeTve Hue@eEveie (SceDeej DeB[ ìerHeer 1966) ®³ee Debleie&le efvecee&Ce
kesÀueer iesueer. SmeDeejS De@keÌì SkeÀ efKe[keÀer ÒeeefOekeÀjCe cnCetve
keÀe³e& keÀjles. ³ee ÒeeefOekeÀjCeeleHexÀ cegbyeF&leerue SmeDeejSme Keeueerue
ÒekeÀuHebe®eer leHeemeCeer Je ceev³elee osC³ee®es keÀece ®eeueles. FceejleeRvee
ceev³elee efceUC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esleerue De[LeUs efveJeejCe keÀjCes, ns
³ebe®es GÎerä Deens. HetJeea ³ee De[LeȳbeecegUW DeveskeÀ ÒekeÀuHebe®es
megmeeO³elesme yeeOee Heesn®ele nesleer . (peerDeesce 1997)
Keepeieer #es$eekeÀ[tve Menjer iejeryebevee Iejs HegjJeC³eeyeeyele®³ee
jep³e mejkeÀej®³ee DeJJee®³ee meJJee DeHes#ee DeuHepeerJeer þju³ee.
HeÀe³eÐeeJej ¢äer þsJetve ®eeueC³eeN³ee Keepeieer #es$eekeÀ[tve Menjeleerue
iejerye meceepeemeeþer ceesHeÀle Iejs HegjJeC³ee®³ee OeesjCeeleerue cetKe&HeCee
Heg{s efme× Peeuee peWJne 1990 ®³ee DeKesjerme Menjeleerue
yebeOekeÀecee®³ee eEkeÀceleer PeHeeì³eeves Keeueer Deeu³ee. leLeeefHe 1998
ceO³es SmeDeejSme®es Hegve©ppeerJeve keÀjC³eemeeþer jep³e mejkeÀejves
efMeJeMeener HegveJe&meve ÒekeÀuHe efueefceìs[ veeJee®³ee SkeÀe kebÀHeveer®eer
efveefce&leer kesÀueer (SmeHeerHeerSue) efle®es megjJeeleer®es Yebe[Jeue mene
Deype ©He³ebe®es nesles (Fbef[³eve SkeÌmeÒesme 1998, yeJee[ce)
SmeHeerHeerSue®es cegK³e GefÎä ns nesles keÀer 2000 meeueeHe³e¥le
meeJe&peefvekeÀ peefceveer Je PeesHe[³eeceO³es jenCeeN³ee Menjer iejerye

meceepeeuee jep³e mejkeÀej 2 ue#e ieeUs HegjJesue, ns efveJe[CegkeÀerHetJeea
efouesues Je®eve HetCe& keÀjCes. (Fbef[³eve SkeÌmeÒesme 1998) ³ee
Òeef¬eÀ³esceO³es SmeHeerHeerSueves efJekeÀemekeÀe®eer YetefcekeÀe HelkeÀjueer Je
Keepeieer yebeOekeÀece GÎespekeÀebveer þskesÀoej cnCetve keÀece kesÀues
(yeJee[ce, 1998)
SmeDeejS Je SmeHeer H eer S ue ³eb e ®³eeJej les cet u ele:
efJekeÀemekebÀe®³ee yeepet®es Deensle DeMeer DeveskebÀekeÀ[tve ceesþîee
ÒeceeCeeJej ìerkeÀe Peeueer. keÀejCe efJekeÀemekeÀebvee HegveefJe&keÀemee®³ee
veeJeeKeeueer IejyebeOeCeer GÐeesiee®³ee lelkeÀeueerve HeefjefmLeleer®ee
iewjHeÀe³eoe l³ebeveer IesT efouee (ìerDeesDee³e 2001, ìerDeesDee³e
2003) Jeeoûemle HegveJe&meve OeesjCebeleie&le Menjeleerue1.2 oMeue#e
PeesHe[HeÆerJeeefme³ebeHewkeÀer iesu³ee oMekeÀele pescelesce2ìkeÌkesÀ kegÀìbgyebe®es
HegveJe&meve nesT MekeÀues (ìerDeesDee³e 2003) SmeDeejSme
mkeÀer c eÜejs cee®e& 2000He³e¥ l e HeÀkeÌ l e 3486 Iejs
PeesHe[HeÆerJeeefme³ebemeeþer yebeOeC³eele Deeueer (ìerDeesDee³e 2000)
SmeDeejSme Je SmeHeerHeerSue ³ebe®eer ®eewkeÀMeer keÀjC³eemeeþer efleveF&keÀj
meefceleer vesceueer nesleer3. l³ebeveer Demee efve<keÀ<e& keÀe{uee keÀer HegveJe&meve
³eespevesle Heefnu³ee efoJemeeHeemetve oes<e nessles Je l³eele DeveskeÀ
Deefve³eefcele J³eJenejbe®ee melele GHeêJe neslee. ne Deefve³eefceleHeCee
cnCepes Keepeieer yebeOekeÀece J³eeJemeeef³ekebÀeJej cesnsjvepej nes³e
(yeJee[ce, 1998). SmeHeerHeerSue®³ee keÀecekeÀepee®³ee He×leerleerue
DeveskeÀ ®egkebÀeJej efleveF&keÀj keÀefceìerves yeesì þsJeues. Goe. efJeefMeÿ
keÀeceemeeþer (De@[Jn@ekeÀ) cnCetve ceeie&oMe&keÀ lelJeeletve metì, Òel³e#e
iejpesHes#ee DeefOekeÀ HewMee®es JeeìHe keÀjCes, SmeHeerHeerSue®³ee
efveefce&leerMeer mebyebefOele efJekeÀemekebÀevee efJeMes<e cesnsjyeeveer oeKeJeCes
Je MesJeìer meeJe&peefvekeÀ peeiee keÀceeueer®³ee keÀceer (veececee$e) efkebÀceleerle
efJekeÀemekebÀevee (efyeu[me&vee) osTve ìekeÀCes.
meejbeMe
cegbyeF&ceO³eW IejyebeOeCeer Je HegjJeþe ³eeJej Keepeieer #es$eeleerue
efJekeÀemekebÀe®es Je®e&mJe Deens. cegbyeF& ceneveiej ÒeosMeeceO³es 1984
les 1991 ojc³eeve Keepeieer #es$ee®ee IejHegjJeþe 66 ìkeÌkesÀ FlekeÀe
neslee. ueeskeÀmebK³es®³ee YejeYej IeelebekeÀevegmeej (SkeÌmHee@vesuevìDeue)
Deye&ve ef[PeeF&ve efjme®e& Feqvmììîetì
Jee{eryejesyej HegjsMee Iejbe®eer DeeJeM³ekeÀlee HeCe Jee{t ueeieueer. ner
Jee{ cegK³elJeskeÀ©ve cegbyeF&®³ee GHeveiejele Je peJeUHeeme®³ee
ceneveiejHeeefuekeÀe #es$ebele keWÀefêle Peeueer; p³ebe®ee Deelee®³ee ceneveiej
ÒeosMebele Deble&YeeJe neslese. (SceSceDeej)
1960 Heemetve cebgyeF& ceneveiej ÒeosMeele Iejbe®eer mejemejer
Jeeef<e&keÀ ceeieCeer 1960 ceO³es 4600 ³egefveìmed Heemetve 1970
ceO³es 66000 ³egefveìmedHe³e¥le Jee{ueer; Je Heg{s 1991-2001
ceO³es lej 85000 ³egefveìmedHe³e¥le Jee{ueer. leLeeefHe meeJe&peefvekeÀ
lemes®e Keepeieer #es$eekeÀ[tve vesnceer®³ee Iejbe®ee ojJe<ee¥®ee mejemejer
HegjJeþe 1960,1970,1980 Je 1990 ³ee keÀeUele Deveg¬eÀces
17600, 20000, 57000 Je 65000 ³egefveìmed®ee®e HeÀkeÌle
neslee. l³eecegUW IejHegjJeþ³ee®³ee vesnceer®³ee ³egefveìmed Je l³eemeeþer
Demeuesueer ceeieCeer ³eeleerue ojer DeveefOeke=Àle #es$e (PeesHe[³ee Je
Deefle¬eÀceCes) Ye©ve keÀe{le nesles.
cegbyeF&leerue Iejb HejJe[C³ee®eer #ecelee ne osKeerue SkeÀ ceesþe
ÒeMve Deens p³ee®³eecegUW Ieje®³ee ÒeMvebele De[LeUe efvecee&Ce nesle
Deens. meO³ee cegbyeF& Menjele jefnJeemeer peeiebe®es YeeJe, leer kegÀþs
Deens, ÒeJeemee®³ee ¢äerves mees³eer®eer Deens eEkeÀJee veener, Flej mees³eer
megefJeOee JeiewjsJej DeJeueyetbve 1700 les 16000 © Òeefle ®eew.HetÀì
SJe{er Deens. eEkeÀcele HejJe[C³ee®es cegbyeF&leerue ÒeceeCe (jsMees)
Yeejleele meJee&le peemle Deens. FLes vesnceer®³ee meJe&meeOeejCe Ieje®eer
eEkeÀcele legce®³ee mejemejer Jeeef<e&keÀ GlHevvee®³ee 13 Heì Deens.
DeveskeÀ mebMeesOekeÀeveer cegbyeF&leerue ceeueceÊes®³ee Òe®eb[ YeeJee®ee
DeY³eeme keÀ©ve l³ee®es keÀejCe De³eesi³e efve³eceecegUW ns Peeu³ee®es
mebeefieleues Deens. ns De³eesi³e keÀe³eos cnCepes Deye&ve ueBv[ meerueerieb
DeBv[ jsi³eguesMeve De@keÌì (³egu¬eÀe) Je jWì kebÀìes^ue De@keÌì nesle.
³egu¬eÀecegUW efJekeÀeme³eesi³e peefceveeR®ee HegjJeþe Lebeyeuee keÀejCe
³ee keÀe³eÐee®³ee veesefìefHeÀkesÀMeveceO³es oeKeJeuesueer peceerve ner oeJes
- Keìues ³eeceO³es De[keÀuesueer nesleer; Je peer peceerve GHeueyOe
nesleer leer meÆsyeepebeveer DeefOekeÀ YeeJe efceUsue ³ee DeeMesves De[Jetve
þsJeueer nesleer .(osmeeF& 2001) DeMee leNnsves efJekeÀeme ³eesi³e peeies®eer
³etu¬eÀe®³ee DebceueyepeeJeCeercegUs Peeuesueer ke=Àef$ece ìb®eeF& Je
199
yeepeejHesþsleerue meÆsyebepee®ee ÒeYeeJe ³eecegUs peefceveer®³ee efkeÀceleerceO³es
Yejcemeeþ Jee{ Peeueer Je l³eecegUs ceeueceÊes®³ee efkeÀceleer Ye[keÀu³ee.
Òel³e#e ceeieCeer SJe{e Iejbe®ee HegjJeþe keÀjC³ee®eer meelel³eeves
Demeuesueer DemeceLe&lee ³eecegUW cegbyeF&leerue Iejeb®³ee yeepeejHesþsle
melele Demeceleesue peeCeJelees p³ebecegUs Keepeieer yeepeejele meÆsyeepeer
Je veHesÀKeesjer Je=Êeeruee KeleHeeCeer efceUle Demeles. Keepeieer #es$eekeÀ[tve
yengmebK³e Menjer iejerye meceepe JeieUuee peele Deens. l³ebevee
vesnceer®eer Iejs HejJe[le veenerle l³eecegUW l³ebevee l³ee®eer Ieje®eer
iejpe Deefle¬eÀceCe Jeml³eeletve Hegjer keÀjCes Yeeie He[le Deens.
l³eele®e jWì kebÀì^esue De@keÌìcegUsb HejJe[CeeN³ee Iejbevee
Demeuesuee Yee[³ee®³ee Iejbe®ee He³ee&³ener yebo Peeuee Deens. Kejlej
l³eecegUW DeefleMe³e DeJ³eJeefmLele þsJeuesu³ee (og©mleer ve kesÀuesu³ee)
pegv³ee Yee[³ee®³ee Iejbe®ee KetHe ceesþe meeþe Menjele efvecee&Ce Peeuee
Deens. n³ee meeþ³eeme lJejerle og©mleer®eer iejpe Deens. DeMee leNnsves
cebgyeF& Menjele Iejbe®³ee ÒeMvee®es HejmHejeefJejesOeer ef®e$e efomele Deens.
1980 veblej®es IejyeeOebCeer efJe<e³ekeÀ OeesjCe ns ÒekeÀ<ee&ves
oeKeJetve osles keÀer IejyebeOeCeermeeþer ceole OeesjCe ns SkeÀe DeLe&HetCe&
Je ³eesi³e OeesjCeeceO³es HejeJeefle&le ve Peeu³eecegUs mLeeefvekeÀ mlejeJej
keÀmes DeHe³eMeer þjues. cegbyeF&le Decebueele Deeuesu³ee IejyebeOeCeer
OeesjCee®es GefÎä Keepeieer #es$ee®³ee veHesÀKeesjer®³ee DeekeÀbe#ee HetCe&
keÀjC³ee®es nesles Je l³eemeeþer l³ebevee DeveskeÀ Òeeslmeenves osTve
yeepeejYeeJe Keeue®³ee HeeleUerJej DeeCetve Menjer iejerye meceepeeuee
HejJe[sue DeMee efkeÀceleerle Iejbe®ee HegjJeþe keÀjCes. ³ee OeesjCebe®es
Heeueve ³eesi³e leNnsves ve Peeu³eecegUs pes DeHe³eMe Deeues l³eecegUs
ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeceO³es SkeÀ ceesþer ojer efvecee&Ce Peeueer .
DeveewHe®eeefjkeÀ #es$ee®³ee megOeejCesmeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee 1
oMeue#e Iejbe®eer ceeieCeer, vesnceer®³ee DeewHe®eeefjkeÀ Òeef¬eÀ³ebe®³ee
DeHe³eMeeveblej meO³ee DeefmlelJeele Demeuesu³ee meeOeveeletve Hetjer keÀjCes
ns SkeÀ DeMeke̳e keÀece Deens.
SmeDeejSme®³ee kesÀme mì[erpe Heeefnu³eeJej l³eeletve
PeesHe[erJeemeer³ebe®ee SkeÀ ueeskeÀefÒe³e keÀue Demee efometve ³eslees keÀer les
veJeerve DeHeeì&ceWì neTme ceO³es efceUeuesues Iej efJeketÀve Hegve: PeesHe[erle
200 cegbyeF& jer[j 06 (cejeþer)
jne³euee peeleele. HegveJe&meve kesÀuesuee PeesHe[erJeemeer DeeHeuee HeÌue@ì
efJeketÀve Hegve: PeesHe[HeÆerle peelees ³eeceeie®es keÀejCe keÀe³e DemeeJes?
ns keÀejCe kesÀJeU DeefOekeÀ Hewmes efceUefJeCes keÀer Dev³e keÀener?
Jej Jej Heenlee PeesHe[HeÆerle DeHeeì&ceWì HeÌue@ì Hes#ee keÀener
HeÀe³eos pe©j ef o meleele. DeHeeì&ceW ì ceO³es pejer Òel³es k eÀ
PeesHe[erOeejkeÀeuee 225 ®eew. HegÀìbe®ee mJeleb$e ieeUe efceUlees lejer
Òel³eskeÀ cepeu³eeJejerue ieesUe Peeuesu³ee DeveskeÀ ieeȳeecegUs leer
j®evee Lees[er HeÀej PeesHe[³eemeejKeer®e Demeles.lejermeg×e leUcepeuee
Jee 1/2 cepeu³ebe®³ee íesì³ee FceejleerceOeu³ee ueeskebÀeceOeerue
DeveewHe®eeefjkeÀ mebyebOe, J³eeJemeeef³ekeÀ Je meeceeefpekeÀ mebyebOe ns ³ee
DeHeeì&ceWì efyeu[eRieceO³es njJeues peeleele. Fceejleer®³ee [eie[gpeer®ee
Yeejer Ke®e& Je yengcepeueer DeHeeì&ceWìceOeerue peeoe Gpex®eer iejpe
Je l³ee®ee Ke®e& ³eecegUW HegveJe&efmele PeesHe[HeÆer Jeeefme³ee®eer DeeefLe&keÀ
HeeleUer megOeejC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Leb[eJeles.
Menjeleerue IejyebeOeCeer megOeejCee ³ee HeÀkeÌle j®evesleerue
megOeejCee Demes mecepeues peeles. cnCepes l³ee IejyebeOeCeerle HetJeea
cegK³elJeskeÀ©ve pees Hegjeleve meeOee (DeewÐeesefiekeÀjCeHetJe&) DeekeÀej
neslee l³eeSsJepeer l³eeuee DeeOegefvekeÀ DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeesÊej DeekeÀej
osCes. Hejbleg ns keÀjlebevee lesLeerue jefnJeeMebe®³ee peerJevee®³ee
DeveewHe®eeefjkeÀ DeeefLe&keÀ mebybeOeele keÀener Deveg<ebefiekeÀ yeoue kesÀues
peele veenerle. Goe. SKeeÐee®ee ceebpee (Helebiee®ee keÀe®e ueeJeuesuee
oesje) yeveJeC³ee®ee J³eJemee³e Demesue lej lees l³ee®³ee225 ®eew.HetÀì
peeiesle lees keÀmee keÀ© MekesÀue? keÀejCe ³ee keÀeceemeeþer 3' ©bo Je
100' uebeye peeies®eer l³eeuee DeeJeM³ekeÀlee Deens. l³ee®eer ner
J³eeJemeeef³ekeÀ iejpe pegv³ee Jeml³ebeceO³es Yeeiet MekeÀles. keÀejCe efleLes
jml³ee®³ee keÀ[s®ee l³eeuee GHe³eesie nesT MekeÀlees. PeesHe[³ee ³ee
GlmHetÀle&HeCes Je Dee³el³ee JesUer neleeMeer Demeuesu³ee meeefnl³eeletve
yeveJeuesu³ee Demeu³ee lejer Menjer iejeryebemeeþer efveJeeN³ee®³ee ÒeMvebevee
mJemle, ³eesi³e GÊej l³eeveer MeesOeues Deens efveoeve DeveskeÀ Òe³elveeHewkeÀer
l³eeleu³ee l³eele ³eMemJeer Demee ne GHee³e Deens.
meO³ee®³ee DeveefOeke=Àle #es$ee®eer Iejs-cnCepes®e PeesHe[HeÆer
cnCetve®e SkeÀ mecem³ee vemetve GHee³e Deens keÀer pes ueeskeÀmebcele

(©{erye×) meveeleve efve³eespeve veekeÀejles. PeesHe[HeÆerJeemeer p³ee
ieesäeRvee ÒeeOeev³e osleele l³ebevee yejs®e JesUe mejkeÀejer DeefOekeÀejer
Je efJekeÀeme osleele®e Demes veener: FLes mLew³e&, keÀe³e& Je meeQo³e&
YeeJevee ³eeHes#ee ceeskeÀUer peeiee (mHesme) ³ee ieesäerme ÒeeOeev³e Demeles.
FLes keÀoeef®ele yeeLe©ce®³ee DeeOeer Hees®e&®es yebeOekeÀece nesF&ue DeLeJee
keÀecee®eer peeiee Keepeieer Me³eveie=neHes#ee peemle cenlJee®eer Demesue.
FLes cetu³eeb®eer GueìeHeeueì Peeuesueer efomeles efJeMes<ele: meeJe&peefvekeÀ
peeiee Je keÀecee®eer peeiee ³ebe®³ee GHe³eesieeyeeyele megevf e³eesefpele HegveJe&meve
/HegveefJe&keÀeme ³eespeves®³ee ÒekeÀuHeeceO³es Deieoer ÒeeLeefcekeÀ,
kebÀìeUJeeC³ee Je keÀceerlekeÀceer Heefj®euevee®³ee (meke&gÀuesMeve) peeiee
DebleYet&le Demeleele ³ee Gueì PeesHe[HeƳeeleerue meeJe&peefvekeÀ peeiee
l³ebe®³ee mece=×er Je efJeefJeOelesves Gþtve efomeleele. ³ee Òeef¬eÀ³esuee
meO³ee®³ee ceeHeob[eves ceespeCes ns ®egkeÀer®es þjsue. peeiee 180 ®eew.
HetÀì keÀer 225 ®eew.HetÀì ³eeuee lemee keÀener DeLe& veener. jepekeÀer³e
¢ä³ee meceeOeevekeÀejkeÀ GÊej oMe&efJeles Hejbleg les mebemke=ÀeflekeÀ
¢ä³eener De³eesi³e Deens SJe{s®e veJns lej DeHetjsner Deens. ³eemeeþer
veJes ceeHeob[ MeesOeC³ee®eer iejpe Deens. ³ee ceeHeob[eveer ³ebevee meeceeJetve
IesC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens, HegveefJe&keÀemeeuee veener. Menjer iejerye
Jeiee&®³ee keÀþesj JeemleJe HeefjefmLeleer®es ÒeefleeEyeye l³ee ceeHeo[beceO³eW
Hene³euee nJes; Je l³ebe®³ee efJeMes<e iejpebevee l³eebveer Òeeflemeeo efouee
Heeefnpes keÀenerlejer DeeoMe& keÀmeesìîee®³ee DeeOeejs vekeÀes.
DeeCeKeer SkeÀe cenlJee®³ee cegγee®³ee efJe®eej keÀjeJee ueeiesue
Je lees cnCepes Demee. keÀer PeesHe[HeÆer®eer Jemleer (efle®³ee efìketÀve
jenC³ee®³ee DeLe&J³eJemLesmen) ner HegveJee&Heefjle Menje®es ÒeefleefveefOelJe
keÀjles. DeewHe®eeefjkeÀ Menje®³ee Tpee& mHeÀesìe®³ee ns efJejesOeer Deens.
HegveJee&Heefjle Tpe&®ee HeÀej Lees[e Yeeie ne yeeOebkeÀece kesÀuesu³ee
PeesHe[³ebemeeþer GHe³eesieele ³eslees. ns yeeOebkeÀece kesÀuesues DeekeÀej
GÐeespekebÀe®es efJeYeeie cnCetve le³eej nesleele, efpeLes meJe& leNns®³ee
keÀ®eN³ee®ee HegveJee&Hej Je JeieeakeÀjCe nesles. ceie lees keÀ®eje keÀeieo,
keÀe®ee, Oeelet, Hue@efmìkeÀ, FueskeÌì^e@efvekeÀ IeìkeÀ, jemee³eefvekeÀ HeoeLe&,
pewefJekeÀ eEkeÀJee efJe<eejer ieesäer meg×e keÀe Demesveele. ³ee HegveJee&Heefjle
IeìkeÀbecegUs Menjeleerue SketÀCe jenCeer®ee Ke®e& keÀceer nesC³eeme
Deye&ve ef[PeeF&ve efjme®e& Feqvmììîetì
ceole nesles. HegveJe&mevee®³ee mebo&Yeele SkeÀ oMeue#e Iejbe®³ee
Hegveefve&efce&leerceO³es ns HeenCes cenlJee®es þjsue keÀer DeeOegefvekeÀ
Deej.meer.meer. DeHee&ìceWì yuee@keÌmeceO³es meeHes#e He³ee&JejCeer³e
DeeIeeleecegUW (jeruesìerJn SveJene³e&cceWìue FceHe@keÌì) ³ee efJeYeeiee®es
pees He³ee&JejCeer³e þsJee Deens l³ee®ee meJe&veeMe nesF&ue.
Deelee®e DeeHeCe pej meejemeej efJe®eej kesÀuee lej `mesJee
HegjJeþeoej' cnCetve PeesHe[HeƳebe®eer efJeefJeOelee ceev³e keÀjC³ee®eer
ner®e JesU Deens ns DeeHeu³ee ue#eele ³esF&ue. Je les ue#eele þsJetve
PeesHe[HeÆer®es mlej GVeleerkeÀjCe, HegveJe&meve, HegveJe&eme Jeiewjs p³ee
³eespevee DeepeJej neleer Iesleu³ee l³ebe®es HegvejeJeueeskeÀve keÀjCes pe©j
Deens. PeesHe[HeÆer®es vesìJeefke¥Àie (mesJee Je mees³eer efvecee&Ce keÀ©ve) Je
PeesHe[HeÆeruee J³eJemfLele ©He osCes (yebeOeuesues DeekeÀejbe®eer mLeeefvekeÀ
SvepeerDees JemeeryeerDees ®³ee ceoleerves meJe& mebyebeOf elebeMeer JeeìeIeeìerÜeje
Hegvej&®evee keÀjCes Je l³ee Üejs vesìJeefke¥Àiemeeþer ceeie& efvecee&Ce keÀjCes)
peceerveer®es veJeerve megOeeefjle ef®e$e (jceCeer³e YetÒeosMe) le³eej
keÀjC³eemeeþer ueeiet He[CeeN³ee meJe& Òeef¬eÀ³ebe®es SkeÀ meg³eesi³e efceÞeCe
le³eej keÀjCes ner l³ee keÀeceeleerue GHe³eesieer nl³eejs Deensle.
veJeerve jceCeer³e YetÒeosMe (ueB[mkesÀHe) ns otj¢äer þsJetve,
Hegveefvecee&Ce Òeef¬eÀ³ee ns meJe&meeOeejCe GefÎä þsJetve Jne³euee nJes. ns
GefÎä leHeemetve Heeefnues peeF&ue Je les efJeéemeveer³e DeMee meeceeefpekeÀ,
mebemke=ÀeflekeÀ Je DeeefLe&keÀ #ecelesJej DeeOeeefjle Demesue Je l³eele
menYeeieer efve³eespeve Je DeejsKeve mHeäHeCes efomesue.
³eeceO³es ns mJeHve ieeþC³ee®³ee efoMesves DeeKeuesues OeesjCe ns
De®etkeÀ Demesue, l³eele efvejLe&keÀ keÀuHeveeefJeueeme ìeUuee peeF&ue.
³eeceO³es keÀe³eosMeerj Je DeeefLe&keÀ ®eewkeÀìerle, meJe& mebyebefOele,
PeesHe[HeÆerJeemeer, DeefOekeÀejer Je efJekeÀemekeÀ ³ebe®eer GefÎäs J³eJeefmLele
veceto kesÀuesueer Demeleerue, veJeerve GefÎäbemeeþer meepesMeer kesÀuesueer
Demeleerue, DebleYe&tle kesÀuesueer Demeleerue Je l³ebe®eer ÒeLece Heemetve
J³eJeefmLele veeWo þsJeuesueer Demesue.
³ee ceO³es mebJesoveMeerue Heg{ekeÀej, mLeeefvekeÀ, ÒeeosefMekeÀ Je
osMee®³ee HeeleUerJejerue jepekeÀer³e ®eewkeÀìer®es DeekeÀueve keÀ©ve
IesC³eele ³esF&ue lemes®e ³ee #es$eeleerue cenlJee®³ee ÒeMvebe®es HeCe
201
DeekeÀueve keÀ©ve IesC³eele ³esF&ue. efMeJee³e ³eele ueeskebÀe®³ee
menYeeiee®eer Òeef¬eÀ³ee, ³ee ueeskebÀe®³ee DeeMee DeekebÀe#ebe®eer HeefjHetleea
l³ee mLeeefvekeÀ meceepee®³ee yebeefOeuekeÀeruee ceev³elee osTve l³ebe®³ee
efveCe&³e IesC³ebe®³ee Òeef¬eÀ³esves l³ebe®es YeefJeleJ³e Kee$eerves þjsue.
Hee®e oMekeb À e®ee Deveg Y eJeeJe©ve SJe{s efveef ½ ele keÀer
DeeHeu³eeuee Heefj®e³ee®es pej HeÀefuele efceUJeeJe³ee®es Demesue lej
kesÀJeU DeefuekeÀ[®³ee HegveJe&meve Òeef¬eÀ³esle efomeues lemes vegmeles
Òeefleke=Àleer yeveefJeCes DeeefCe ÒeleerkesÀ Je yebeOekeÀeceele yeoue metef®ele
keÀjCesb veJns.
l³eeceO³eW HeefjHetCe&les®ee DeeYeeme efvecee&Ce keÀjCeeN³ee yebeOekeÀece
Òeef¬eÀ³es®es Heggveefvecee&Ce keÀjCes DebleYe&tle Deens. l³eecegUW leer JeeHejCeeje
yebeOekeÀecee®³ee He³ee&JejCeeMeer SkeÀ©He nesT MekesÀue. DeMeer Òeef¬eÀ³ee
MeesOetve keÀe{eJeer ueeiesue p³eeceO³es JeeHej keÀjCeeN³eeuee ³eeleerue
yeoue#ece ieesäerb efveJe[ keÀjC³ebe®es mJeeleb$³e jenerue. Je p³eecegUs
yebeOekeÀece He³ee&JejCee®eer l³ebe®³ee iejpesvegmeej Je=×er nesFu& e. les kesÀJeU
He@ÀMevesyeue, megboj DemeCeej veener lej cetu³e ÒeeflemeeokeÀ Demesue
Je l³eecegUsb Del³eble GlmeenJeOe&keÀ Je meg³eesi³e Jeemlet®eer efveefce&leer
nes F& ue. l³eeletve meeceeef pekeÀ, Deeef Le&k eÀ, mebemke= Àefl ekeÀ Je
He³ee&JejCeevegketÀue HeefjefmLeleer®eer SkeÀ ÒeeefleefveefOekeÀ Fceejle le³eej
nesF&ue ³eeletve®e DeeefLe&keÀ mebyebOe Je yebeOekeÀecee®ee Heefjmej ³ebe®es
SkeÀeme SkeÀ ÒeceeCe veä nesF&ue keÀejCe DeewHe®eeefjkeÀ ÒeCeeueeruee
Menjeleerue yebeOekeÀece Heefjmejemeeþer HejJe[CeeN³ee, meg³eesi³e Je
me#ece Iejbe®ee keÀe³e&¬eÀce Heg{s jsìCes Yeeie He[sue.
ìerHee ë
1) ìer[erDeej : efJekeÀeme nkeÌkeÀe®es nmlebelejCe (ì^evmeHeÀj Dee@HeÀ
[sJnueHeceWì jeF&ìme) ³eecegUW SkeÀe ceeueceÊesleerue ve JeeHejuesues
efJekeÀeme#es$ee®es ogmeN³ee ceeueceÊesle nmlebelejCe keÀjlee ³esles.
keÀener efJeefMeä DeJeIe[ DeMee peeiebeceO³eW meO³ee®eer SHeÀDeej
®³ee yebOeveecegUW meO³ee®³ee peeiesJej HetCe& efJekeÀeme nkeÌkeÀ JeeHejCes
DeMeke̳e Deens. l³ee efþkeÀeCeer ner meJeuele HeefjCeecekeÀejkeÀ
þjles.
2) ner keÀefceìer veeskeÀjMene, Keepeieer efJekeÀemekeÀ, veeiejer meceepee®es
202 cegbyeF& jer[j 06 (cejeþer)
ÒeefleefveOeer ³ebe®eer yeveJeueer nesleer. keÀefceìer®³ee ÒecegKe Heoer [er.
kesÀ. DeHeÀpegueHetjkeÀj ns nesles Je leer keÀefceìer DeHeÀpegueHetjkeÀj
keÀefceìer cnCetve DeesUKeueer peele nesleer.
3) efJejesOeer He#ee®es mejkeÀej pes meÊesJej Deeues l³eeveer efleveF&keÀj
keÀefceìer mLeeHeve kesÀueer. SkeÀe ¢äerves HetJeea®³ee mejkeÀejves1991
ceO³es muece [sJnueHeceWì mkeÀerce DeHeÀpegueHetjkeÀj ³ebe®³ee
DeO³e#elesKeeueer mLeeHeve kesÀueer nesleer l³ee mejkeÀejJej
Òeeflenuuee keÀjC³ee®³ee GÎsMeeves mLeeHeve kesÀueer. keÀefceìerves
cegK³e Del³eble DeeojCeer³e veeskeÀjMene Sme. Sme. efleveF&keÀj
nesles, pes SkeÀe oMekeÀeHetJeea cegbyeF& ceneHeeefuekesÀ®es keÀefceMevej
cnCetve efveJe=Êe Peeues.
meboYe& ûebLe ë
‡ DeHHeeogjeF&, Depeg&ve. ë `[erHe [scees¬e@Àmeer : Deye&ve ieJnceXìerefueìer
DeBv[ o nesje³ePeve Dee@HeÀ Hee@efueefìkeÌme' Svn@e³eve&ceWì DeBv[
Deye&vee³ePesMeve, 13.2 (2001): 23-43.
‡ DeHeÀpegueHetjkeÀj, [er. kesÀ. ë Òeesûe@ce HeÀe@j efjn@efyeefueìsMeve
Dee@HeÀ muece DeBv[ nìceWì [sJeueHeme& Fve ye=nvcegbyeF&. cegbyeF&:
cenejeä^ mejkeÀej, 1995
‡ Yeì efJe¬eÀce DeBv[ je³eyeesefvPekeÀer ë `neT o Deoj neHeÀ
efyeu[med' meWìj HeÀe@j efceefve³ece keÀe@mì neTeEmeie ce@keÀdefieue
³egefveJnefme&ìer, cee@efì^³eue, 1984
‡ yeJee[ce ë `S keÀe@ì^e@Jnefme&³eue mkeÀerce' ÖebÀìueeF&ve 15 (18)
1998 ef jì^ e r J nd [ d , pet v e 17, 2003, ÖeÀece mees me&
www.flonet.com/archiveg.html
‡ keÀesefj³ee, ®eeue&med. (1989) ë `o v³et ueBv[mkesÀHe -
Deye&vee³ePesMeve Fve o Le[& Jeu[&', ueb[ve: yeìjJeLe&
Deeefke&ÀìskeÌ®ej.
‡ osmeeF& Jner. ë keÀc³egefveìer Heeefì&efmeHesMeve Fve muece neTeEmeie.
v³et efouueer: mespe HeeqyuekesÀMeve, 1995
‡ osmeeF& Heer. ë `o yee@cyes Deye&ve [sJnueHeceWì Òeesûe@ce, cegbyeF&,
Fbef[³ee.' Le[& Jeu[& Hue@eEveie efjJ¿eg 23 (2) (2001): 137-
154

‡ ieJnceXì Dee@HeÀ Fbe[f ³ee (peerDeesDee³e) ë ve@Meveue neTeEmeie He@eefuemeer.
veJeer efouueer : efceefvemì^er Dee@HeÀ Deye&ve [sJnueHeceWì 1988
‡ ieJnceXì Dee@HeÀ cenejeä^ (peerDeesSce) ë ieeF&[ueeF&vme HeÀe@j
FbeqHueceWìsMeve Dee@HeÀ muece efjn@efyeefueìsMeve mkeÀercme Fve ûesìj
cegbyeF&. cegbyeF&: muece efjn@efyeefueìsMeve Dee@Leefjìer, neTeEmeie
De@v[ mHesMeue Deefmemìvme ef[Hee&ìceWì, 1997
‡ efceefìefueve [e³evee ë `mHee@ke&À : [sJnueeEHeie v³et SvepeerDees
ueeF&vme' SvJne@³e&ceWì DeBv[ Deye&vee³ePesMeve,2 (1) (1990):
91-104
‡ cegyebF& cesì^esHe@eefueìerve jerpeveue [sJnueHeceWì De@eefLejerìer
(SceSceDeej[erS), cegKeerpee, efJeveerle ë `[^eHeÌì efjpeveue Hueve
HeÀe@j yee@cyes cesì^esHeesefueìerve jerpeve 1991-2011, cegbyeF& :
SceSceDeej[erS, 1995' SveyeeEueie muece efj[sJnueHeceWì
Fve cegbyeF&: He@je@[e@keÌme Fve Òe@keÌìerme “ neTeEmeie mì[erpe 16
(2) (2001): 791-806
‡ Heìsue, Sme.,F&ì.De@ue ë `efye³eBev[ SeqJnkeÌMevme Fve iueesyeue
efmeìer: HeerHeue ce@vespe[ efj[sJnueHeceWì Fve cebgyeF&' Svn@e³eve&ceWì
DeBv[ Deye&vee³ePesMeve 14.1 (2002): 159-172
‡ j@HeesHeesì& Decee@me (1969) ë neTme HeÀe@ce& De@v[ keÀu®ej, v³et
pemeea: keÀu®ejue efpeDee@ûe@eefHeÀkeÀ meerjerpe, Òesbefìme ne@ue. inc.
‡ efleJeejer Heer. Je p³eesleer HeeefjKe ë neTeEmeie He@je[e@keÌmesme Fve
Fbef[³ee: Fpe osDej De meesu³egMeve. efyeequ[bie De@v[ Svn@e³eve&ceWì
35 (1) (2000): 59-75
Deye&ve ef[PeeF&ve efjme®e& Feqvmììîetì
‡ efleJeejer Heer. Je p³eesleer HeeefjKe ë `De@ve@efueefmeme Dee@HeÀ yeBecyes
neTeEmeie ceekexÀìmed Hee@efuemeerpe De@v[ Òeesûe@cme' Deye&ve Fbef[³ee
16 (2) (1996):1-42
‡ ìerDeesDee³e ë `cenejeä^ ieJnceXì m¬e@ÀHme muece mkeÀerce' ìeF&cme
Dee@HeÀ Fbef[³ee 12 cee®e& (2000) cegbyeF& Sef[Meve
‡ ìerDeesDee³e ë `muece efjn@efyeefueìsMeve mkeÀerce Jee@pe HeÌuee@Jedd[d
ÖeÀ@eced [s Jeve' ìeF&cme Dee@HeÀ Fbef[³ee 29 Dee@iemì (2001)
cegbyeF& Sef[Meve
‡ ìerDeesDee³e ë `meer.Sce. JneTpe ìg mHeer[ DeHe muece
jermesìueceWìmed' ìeF&cme Dee@HeÀ Fbef[³ee 28 peevesJeejer (2003)
cegbyeF& Sef[Meve
³egvee³eìs[ vesMevme meWìj HeÀe@j n³etceve mesìueceWìme
(³egvemeerS®eme). o. Fmlebyetue ef[keÌuejsMeve De@v[ n@efyeìeì II
De@peW[e. Fmlebyetue: n@efyeìeì, 1996
³egvee³eìs[ vesMevme meWìj HeÀe@j n³etceve mesìueceWìme
(³egvemeerS®eme). efmeìerpe Fve o iueesyeuee³eeEPeie Jeu[&. vewjesyeer
: n@efyeìeì, 2001
‡ Jnesje Heer. ë ve@Meveue neTeEmeie yeBkeÀ : jesue DeBv[ HeÀkeÌMeve
Fve neTefmebie meskeÌìj. (2000). efjì^erJn[, Dee@iemì, 18,
2003, ÖeÀece& meesme&: www.shilpabichitra.com/
shipla2000/indart14.htm
DevegJeeokeÀ ë Sme. Sve. efveyebOes
203
204 cegbyeF& jer[j 06 (cejeþer)